________________
श्राचारविनय ]
वमायारं पंचविहं मुणइ जो उ श्रायरइ । ( गु. गु. षट्. स्वो वृ. ७, पृ. २८ ) ।
१ जो निरतिचार पांच प्रकार के श्राचार का स्वयं आचरण करता है, दूसरों को प्राचरण कराता है, तथा उसका उपदेश भी देता है; वह श्राचारवान् कहलाता है ।
[ श्राचार्य (प्रायरिय)
श्रायरियाणि देसंतो प्रायरिथ्रो तेण वुच्चदे ॥ (मूला. ७, ८-९) । २. पंचाचारसमग्गा पंचिदिय दंति - दप्पणिद्दलणा । धीरा गुणगंभीरा श्रायरिया एरिसा होंति । (नि. सा. ७३ ) । ३. पंचमहव्वयतुंगा तक्कालिय-स-परसमयसुदधारा । णाणागुणगणभरिया
Jain Education International
१८०, जैन - लक्षणावली
श्राचारविनय - तत्राचारविनयः स्वस्य परस्य वा संयोग [ गुण] प्रतिमादिहारादिसामाचारीसाधनलक्षण: । (गु. गु. षट्. स्वो वृ. ३७, पृ. ८६ ) । संयम, तपोगुण, प्रतिमा ( श्रावक के स्थानभेद ) एवं विहारादिरूप समाचारी के सिद्ध करने का नाम आचारविनय है । आचाराङ्ग :- देखो आचार । १. कथं चरे कथं चिट्ठे कथमासे कथं सए । कथं भुंजेज्ज भासेज्ज कथं पावं ण बज्झदि ॥ जदं चरे जदं चिट्ठे जदमासे जद सये । जदं भुंजेज्ज भासेज्ज एवं पावं ण बज्झइ ॥ ( मूला. १०-१२१, १२२) । २. एत्थायारंग मट्ठारह पद सहस्सेहि " कधं चरे कधं चिट्ठे......... एवमादियं मुणीणमायारं वण्णेदि । ( धव. पु. १, पृ. ६; जयध. १, पृ. १२२ ) । ३. अष्टादशपदसहस्रपरिमाणं गुप्ति समितियत्याचारसूचकमाचाराङ्गम् सप्तभयविप्रमुक्त प्राचार्य: । ( धव. पु. १, पृ. ४८ ) ;
इरिया मम पसीयं तु ॥ ( ति प १-३) । ४. मंदररवि-ससि उवही वसुहाणिलधरणिकमलगयणसमा । णिययं श्रायारधरा श्रायरिया XXX ॥ ( पउमचरि ८६ - २० ) । ५. प्राचरन्ति तस्माद् व्रतानीत्याचार्या: । ( स. सि. ६ - २४; त. इलो. ६ - २४; त. सुखबो. ६ - २४; त. वृत्ति श्रुत. ६-२४) । ६. पंचविहं आयारं श्रायरमाणा तहा पगासंता । आयारं दंसंता आयरिया तेण वुच्चति ॥ (श्राव. नि. ९६४) । ७. प्राचरन्ति यस्माद् व्रतानीत्याचार्य. । यस्मात् सम्यग्ज्ञानादिगुणाधारादाहृत्य व्रतानि स्वर्गापवर्गसुखामृतबीजानि भव्या हितार्थमाचरन्ति स आचार्य: । (त. वा. ६, २४, ३) ८. पंचविधमाचारं चरन्ति चारयन्तीत्याचार्याः चतुर्दशविद्यास्थानपारगाः एकादशाङ्गधराः । श्राचाराङ्गघरो वा तात्कालिकस्व समय पर समयपारगो वा मेरुरिव निश्चल, क्षितिरिव सहिष्णुः, सागर इव बहिः क्षिप्तमलः,
१८०००
१८००० । ( श्रुतभ. टी. ७, पृ. १७२ ) । ४. यत्याचारसूचकं अष्टादश सहस्रपदप्रमाणमाचाराङ्गम् । ( त. वृत्ति श्रुत. १ -२० ) । ५. आयारं पढमंगं तस्थद्वारससहस्सपयमेत्तं । यत्थाय रंति भव्वा मोक्खपहं तेण तं गाम ॥ कहं चरे कहं तिट्ठे कहमासे कहं सये । कहं भासे कहं भुंजे कहं पावंण बंधइ । जदं चरे जदं तिट्ठे जदमासे जद सये । जदं भासे जदं भुंजे एवं पावं ण वंधइ || महव्वयाणि पंचैव समिदी प्रोSक्खरोहणं । लोम्रो श्रावासया छक्कमवच्छहभूसया ॥ दंतवणमेगभत्ती ठिदिभोयणमेव हि । यदीणं यं समायारं वित्थरेवं [णं ] परुव ॥ ( श्रंगपण्णत्ती १, १५-१९ ) ।
पवयण-जलहि-जलोयर व्हायामल - बुद्धि-सुद्ध छावा - सो । मेरु व्व णिप्पकंपो सूरो पंचाणणो वज्जो ॥ देस-कुल- जाइसुद्धो सोमंगो संग-भंग- उम्मुक्को । गयण व्व णिरुवलेवो ग्राइरियो एरिसो होई ॥ संग्रह - णिग्गहकुसलो सुत्तत्थ-विसारयो पहियकित्ती । सारण-वारण - साहण - किरियुज्जत्तो हु आइरियो ॥ ( धव. पु. १, पृ. ४९ उद्धृत) । ६. पञ्चस्वचारेषु ये वर्तन्ते परांश्च वर्तयन्ति ते श्राचार्याः । (भ. श्री. विजयो. तथा मूला. टी. ४४४ ) । १०. [आाचारं ] पञ्चप्रकारं स्वयमाचरन्ति तेभ्योऽन्ये चागत्याचरन्ति इत्याचार्या: । ( प्रायश्चित्तवि. वृ. २५१ ) । ११. विचार्य सर्वमैतिह्यमाचार्यकमुपेयुषा । श्राचार्यवर्यानर्चामि संचार्य हृदयाम्बुजे || ( उपासका ४८७) । १२. यस्मात् सम्यग्ज्ञानादिपञ्चाचाराधारादाहृत्य व्रतानि स्वर्गापवर्गसुख कल्पकुजबीजानि भव्या श्रात्महितार्थमाचरन्ति स प्राचार्य: । (चा. सा. पृ. ६६ ) । १३. पंचाचारसमग्गे पंचिदयणिज्जिदे विगयमोहे | पंचमहवयणिलये पंचमगइणायगारिए || (जं. दी.
१ जिसमें कैसे चला जाय, कैसे खड़ा हुया जाय, और कैसे बैठा जाय, इत्यादि मुनियों के प्राचार का वर्णन किया जाता है उसे प्राचारांग कहते हैं । श्राचार्य (प्रायरिय) - १. सदा प्रायारविद्दण्हू सदा आयरियं चरे । प्रयारमायारवंतो प्रायरिओ तेण उच्चदे || जम्हा पंचविहाचारं प्राचरंतो पभासदि ।
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org