________________
उच्छ्वास] २४५, जैन-लक्षणावली
[उच्छ्वासपर्याप्ति श्लक्षिणका उच्छ्लक्ष्णश्लक्षिणका। (भगवती दान. निःश्वासौ भवतः तदुच्छ्वासनाम । (श्रा. प्र. टी. वृ. ६, ७, २४७, पृ. ६५-६६)।
२१; त. भा. हरि. व सिद्ध. व. ८-१२; धर्मसं. १ अनन्तानन्त व्यावहारिक परमाणनों के समदाय मलय. व. ६१८; कर्मवि. पू. व्या. ७५)। ४. जस्स के मिलने से जो एकरूपता होती है उसका नाम कम्मस्स उदएण उस्सासणिस्सासाणं णिप्फत्ती होदि एक उच्छ्ल क्ष्ण-श्लक्षिणका (एक माप-विशेष) है। तं उस्सासणाम। (धव. पु. १३, पृ. ३६४)। उच्छवास-१.xxx तहेव उस्सासो। संखे- ५. जस्सुदएणं जीवे णिप्फत्ती होइ प्राणपाणणं । तं ज्जावलिणिवहो सो चिय पाणो त्ति विक्खादो। ऊसासं नामं तस्स विवागो सरीरम्मि ।। (कर्मवि. (ति. प. ४-२८६)। २.xxxता (प्रावलिया) ग. १२४)। ६. यस्य कर्मण उदयेन जीव उच्छवाससंखेज्जा य ऊसासो । (जीवस. १-८)। ३. संखे- निःश्वासकार्योत्पादनसमर्थः स्यात् तदुच्छ्वास-नि:ज्जायो प्रावलिपायो ऊसासो । (अनुयो. सू. १३७, वासनाम । (मूला. वृ. १२-१९४)। ७. उच्छवप. १७८; भगवती ६, ७, २४६-सुत्तागमे पृ. सनमुच्छ्वासः प्राणापानकर्म । तद्यद्धेतुकं भवति तदू५०३; जम्बूद्वी. शा. वृ. १८, पृ.८६)। ४. समया य च्छ्वासनाम । .. शीतोष्णसम्बन्धजनितदुःखस्य पंचेअसंखेज्जा हवइ ह उस्सास-णिस्सासो। (ज्योतिष्क. न्द्रियस्य यावदुच्छ्वास-निःश्वासौ दीर्घनादौ श्रोत्र१-८)। ५. ताः (आवलिकाः) संख्येया उच्छ्वासः। स्पर्शनेन्द्रियप्रत्यक्षौ तावदुच्छ्वासनामोदयजौ बोद्ध(त. भा. ४-१५)। ६. संखेयावलिका एक उच्छ्- व्यौ । (त. सुखबो. बृ. ८-११, पृ. १६८ व १६६)। वासः। (त. वा. ३, ३८, ७) । ७. तप्पाअोग्गासंखे- ८. उच्छ्वसनमुच्छ्वासस्तस्य नाम उच्छ्वासनाम, ज्जावलिकाप्रो घेत्तण एगो उस्सासो हवदि । (धव. यदुदयाज्जीवस्योच्छवास-निःश्वासौ भवतस्तच्च ज्ञातपु. ३, पृ. ६५); तप्पाग्रोग्गसंखेज्जावलिकाहिं एगो व्यम् । (कर्मवि. पू. व्या. ७२, पृ. ३३)। ६. यदुदयाउस्सास-णिस्सासो होदि । (धव. पु. ४, पृ. ३१८)। दुच्छ्वास-निःश्वासनिष्पत्तिर्भवति तदुच्छ्वासनाम । ८. XXX संखेज्जावलिसमूहमुस्सासो। (जं. (समवा. अभय. वृ. ४२, पृ. ६४)। १०. यदुदयदी. प. १३-१३२; गो. जी. ५७३)। ६. ता: वशादात्मन उच्छ्वासनिःश्वासलब्धिरुपजायते तदुसंख्येयाः ४४४६३४४७ सत्यः पावलिकाः एक च्छवासनाम । (पंचसं. मलय. वृ. ३-७, पृ. ११६ उच्छ्वासो निःश्वासो वा ऊर्ध्वाधोगमनभेदात् । (त. पष्ठ कर्म. मलय. वृ. ६; प्रज्ञाप. मलय. वृ. २३, भा. सिद्ध. वृ. ४-१५)। १०. संख्याताभिरावलिका- २६३, पृ. ४७; कर्मवि. दे. स्वो. वृ. ४३; कर्मप्र. भिरेक उच्छ्वासनिःश्वासकालः । (प्रज्ञाप. मलय. यशो. टी. १, पृ.६)।। वृ. ५-१०४) । ११. संख्येया पावलिका एक १ जिस कर्म के उदय से जीव उच्छ्वास लेने में उच्छ्वासः । (जीवाजी. मलय. वृ. ३, २, १७८; समर्थ हो उसे उच्छ्वास नामकर्म कहते हैं । ज्योतिष्क. मलय. व. १-८)। १२. ऊर्ध्व वातोद्- उच्छ्वासपर्याप्ति- देखो पानप्राणपर्याप्ति । १. गमो यः स उच्छ्वासः । (पंचसं. व. ३-६, गा. यया तुच्छ्वासप्रायोग्यं वर्गणाद्रव्यमादायोच्छवास१२७)। १३. संखेज्जावलिगुणियो उस्सासो होइ तयाऽऽलम्ब्य मुञ्चति सोच्छवासपर्याप्तिः। (कर्मस्त. जिणदिहो। (भावसं. दे. ३१२)। १४. उच्छवास गो. वृ. ६-१०, पृ. ८७)। २. यया पुनरुच्छ्वासऊर्ध्वगमनस्वभावः परिकीर्तितः । (लोकप्र. २८, प्रायोग्यवर्गणादलिकमादायोच्छ्वासरूपतया परिण२१५)।
मय्य पालम्ब्य च मुञ्चति सा उच्छवासपर्याप्तिः । १ संख्यात प्रावली प्रमाण काल को उच्छवास (नन्दी. मलय. व. सू. १३, पृ. १०५, प्रज्ञाप. कहते हैं।
मलय. व. १-१२, पृ. २५पंचसं. मलय. व. १-५, उच्छ्वास नामकर्म-१. यद्धेतुरुछ्वासस्तदुच्छ्- पृ.८, षष्ठ क. मलय. वृ. ६; षडशीति मलय. वृ. ३; वासनाम । (स. सि. ८-११; त. वा. ८, ११, १७; शतक. मल. हेम. वृ. ३७-३८, पृ. ५०; जीवाजी. त. श्लो, ८-११; त. वृत्ति श्रुत. ८-११)। वृ. १-१२; षडशीति दे. स्वो. वृ. २, पृ. ११७; २. प्राणापानपुद्गलग्रहणसामर्थ्यजनकं उच्छ्वास- कर्मवि. दे. स्वो. वृ. ४८, पृ. ५६)। ३. ययोच्छ्वासानाम । (त. भा. ८-१२) । ३. यस्योदयादुच्छ्वास- हमादाय दलं परिणमय्य च । तत्तयाऽऽलम्ब्य मुञ्चे
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org