________________
आकस्मिकी क्रिया] १६६, जैन-लक्षणावली
[आकाश मे। इत्येवं मानसी चिन्ता पर्याकुलितचेतसा।। अर्था- प्रतिवस्तुनियतो ग्रहणपरिणामः । (पंचसं. मलय. दाकस्मिकभ्रान्तिरस्ति मिथ्यात्वशालिनः । कुतो व. गा.५, पृ. ७)। १०. आकारोऽर्थविकल्पः स्यात् मोक्षोऽस्य तदभीतेनिर्भीकैकपदच्युते: ।। (पंचाध्यायी Xxx। (लाटीसं.३-१६; पञ्चाध्यायी २, २, ५४३-४५; लाटीसं. ४, ६६-६८)। ४. निहें- ३६१)। तुक केवलस्वमनोभ्रान्तिजनितं यद भयं तदाकस्मिक- १ अन्तरङ्ग अभिप्राय को सूचित करने वाली शरीर भयम् । (गु. गु. षट्. स्वो. वृ. ६, पृ. २५)। की बाह्य चेष्टा को प्राकार कहते हैं । ३ कर्म-कर्ता१ बाह्य निमित्त के बिना जो अकस्मात् भय होता पन को प्राकार कहा जाता है। ७ सत्तासामान्य की है वह प्राकस्मिक भय कहलाता है।
अपेक्षा अवान्तर जातिविशेषरूप मनुष्यत्वादि को प्राकस्मिकी क्रिया--सहसाकारेण आकस्मिकी। प्राकार कहते हैं। इस प्रकार के आकार को अवग्रह क्रिया। (गु. गु. षट. स्वो. वृ. १५, पृ. ४१)। ग्रहण किया करता है। सहसा किसी कार्य के हो जाने को आकस्मिकी क्रिया आकारशुद्धि-प्राकारशुद्धिस्तु राजाद्यभियोगादिकहते हैं।
प्रत्याख्यानापवादमुक्तीकरणात्मिकेति । (धर्मबिन्द्र प्राकाङ्क्षा -१. अभिधानापर्यवसानमाकाङ्क्षा । म. ७.३-१४)। (अष्टस. यशो. व.१०३, प. ३५३)। २.xxx राजादि के द्वारा लगाये गये अभियोग से व व्रतादियत्पदं विना यत्पदस्यानन्वयस्तत्पदे तत्पदवत्त्वरूपे सम्बन्धी अपवाद से मुक्त करने को प्राकारशद्धि सम्बन्धे पदान्तरव्यतिरेकेणान्वयाभावे च। (अभि- कहते हैं। यह प्राकारशद्धि अणव्रतादि ग्रहण की धा. २, पृ. ५७)।
विधि में गभित है। शब्दसमाप्ति के न होने का नाम प्राकाङ्क्षा है। प्राकाश-१. सव्वेसि जीवाणं सेसाणं तह य पुग्गअभिप्राय यह कि जब तक शब्दों से श्रोता को लाणं च । जं देदि विवरमखिलं तं लोए हवदि विवक्षित अर्थ का बोध नहीं होता है, तब तक प्रायासं ॥ (पंचा. का. गा. १०)। २. अवगहणं उसकी आकाङ्क्षा बनी रहती है।
प्रायास जीवादीसव्वदव्वाणं ।। (नि. सा. ३०)। प्राकार --१.पाक्रियतेऽनेनाभिप्रेतं ज्ञायते इत्याकारो ३. आकाशस्यावगाहः। (त. सू. ५-१८)। ४. जीवबाह्यचेष्टारूपः । स एवान्तराकूतगमकरूपत्वात्वाल्ल- पुद्गलादीनामवगाहिनामवकाशदानमवगाहः आकाक्षणमिति । (प्राव. नि. हरि. व. ७५१, पृ. २८१)। शस्योपकारो वेदितव्यः । (स. सि. ५-१८)। ५. २. प्राकारोऽगुलि-हस्त-भ्रू-नेत्रक्रिया-शिर:कम्पादि- अाकाशं व्यापि सर्वस्मिन्नवगाहनलक्षणम् । (वरांग. रनेकरूपः परशरीरवर्ती। XXXआकार: शरी- २६-३१)। ६. अाकाशन्तेऽस्मिन् द्रव्याणि स्वयं रावयवसमवायिनी क्रियाऽन्तर्गतक्रियासूचिका । चाकाशते इत्याकाशम् । (त. वा. ५, १, २१: त. अनधिकृतसन्निधौ चेष्टाविशेषैः स्वाकूतप्रकाशनमा- एलो. ५-१); जीवादोनि द्रव्याणि स्वैः स्वः पर्यायः कारः। (त. भा. हरि. व सिद्ध. वृ. ७-२१)। अव्यतिरेकेण यस्मिन्नाकाशन्ते प्रकाशन्ते तदाकाशम, ३. कम्म-कत्तारभावो आगारो। (धव. पु. १३, पृ. स्वयं चात्मीयपर्यायमर्यादया अाकाशते इत्याकाशम् । २०७) । ४. पमाणदो पूधभूदं कम्ममायारो। (जय- अवकाशदानाद्वा। अथवा इतरेषां द्रव्याणाम् अवध. १, पृ. ३३१); पायारो कम्मकारयं सयलत्थ- काशदानादाकाशम् । (त. वा. ५, १,२१-२२)। ७. सत्थादो पुध काऊण बुद्धिगोयरमुवणीयं । (जयध. सव्वदव्वाण अवकासदाणतणतो आगासं। (अनुयो. १, पृ. ३३८)। ५. भेदग्रहणमाकारः प्रतिकर्मव्यव- च. पृ. २६)। ८. आगासस्थिकायो अवगाहलक्खणो। स्थया । (म. प्र. २४-२)। ६. कोप-प्रसादजनिता (दशवै. चु. ४, पृ. १४२) । ६. सर्वद्रव्यस्वभावाssशारीरी वृत्तिराकारः। (नीतिवा. १०-३७) । दीपनादाकाशम्, स्वभावेनावस्थानादित्यर्थः । (अनुयो. ७. आकारः सत्त्वसामान्यादवान्तरजातिविशेषो मनु- हरि. व. पु. ४१) । १०. प्राकाशन्ते दीप्यन्ते स्वज्यत्वादिः । (न्यायकु. १-५, पृ. ११६)। ८. प्राकारः धर्मोपेता आत्मादयो यत्र तदाकाशम् । (दशव. हरि. स्थलधीसंवेद्यः प्रस्थानादिभावसूचको दिगवलोकना- व. १-११८)। ११. एवमागासदव्वं पि (बवगदपंचदिः । (जीतक. चू. वि. व्याख्या पृ. ३८) । ६. अाकार: वण्णं, ववगदपंचरसं, ववगददुगंधं, ववगदअट्ठफासं)।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org