Book Title: Bhartuhari Shataka Trayam
Author(s): Bhartuhari, Dharmanand Kosambi
Publisher: ZZZ Unknown
Catalog link: https://jainqq.org/explore/002520/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siM ghI jaina grantha mA lA **********-- [ granthAMka 29 ]*********************** saMsthApaka kha. zrImad bahAdura siMhajI siMghI zrI rAjendra siMha siMghI tathA zrI narendra siMha siMghI pradhAna sampAdaka tathA saMcAlaka AcArya jina vijaya muni saMrakSaka samasamAsa EGoogii nIti-zRGgAra-vairAgya nAmaka bhartRhari-zataka-trayam (jaina paM0 dhanasAragaNikRta-prAcInatamavyAkhyAyuktam ) saMpAdaka prAdhyApaka, zrI dAmodara dharmAnanda kosaMbI (baMbaIsthita -TATA - mUlatattvasaMzodhana vidyAmandirAntargata gaNitazAstra vizeSajJAdhyApaka) *--ho rahI hai aura prakAzanakato ] * I - me meM hai-*-*-*siMghI jaina zAstra zikSA pITha bhAratIya vidyA bhavana, bambaI.7 vi. saM. 2015] [mUlya rU. 5/50 264-8-2-8-2------------- -- ---- - --- - -- ------- Wan Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ INDIAADImmunopaun a lmetitililanatil svargavAsI sAdhucarita zrImAn DAlacandajI siMghI amuna-PSIS: P Culinmusatilithuantitleillnuintinulinni ilihirontinutrievedio bAbU zrIbahAdura siMhajI siMghIke puNyazloka pitA janma-vi. saM. 1921, mArga. vadi 6 Wan svargavAsa-vi. saM. 1984, poSa sudi6 lula mmmmmmmmmHHAIR HARIHARANIHIPRITIHARITY Jain Education lolemational sanine r ary.org Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pamunam ..S HTTruttitutihin tim : BHADAIRLIERALLIONIANAAD Almaalitimentinentatd RITAIItimdi WRITRAPALIJA dAnazIla-sAhityarasika-saMkRtipriya kha. zrIbAbU bahAdurasiMhajI siMghI ajImagaMja-kalakattA janma tA. 28-6-1885] [mRtyu tA. 7-7-1944 SIMITA Umananhiinatimemuitment TIOmmalnition E m AHIRTHRITIHARTIRAL11.. tholimattamatidum . "SEE mA.zrI. kailAlasAgara mRri jJAna maMdira.. zrI mahAvIra jaina ArAdhanA kendra, kobA sA ka. LIVEHRARTimum Amrutanittimesntilimmaamlinni Jellin Education temational www.ainelibrary.org Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siM ghI jaina grantha mA lA **********************[ granthAMka 29 ]*********************** mahAkavi-bhartRhari-viracitaM nIti-zRGgAra vairAgyAtmakaM -zataka-trayam (jaina paM0 dhanasAragaNikRta-prAcInatama-vyAkhyAyuktam ) P....... ......--.-- -. ... .. AM RE RA........ SRL PALCHAND SINGHI .................. CRThATAra ................A.A-ST zrI DAlacahajo siMdhI - - chaer SINGHI JAIN SERIES *********************[NUMBER 29]********************* BHARTRHARI'S SATAKATRAYAM With the oldest commentary of Jain scholar DHANASARA GANI Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalakattA nivAsI sAdhucarita-zreSThivarya zrImad DAlacandajI siMghI puNyasmRtinimitta pratiSThApita evaM prakAzita siM ghI jaina grantha mA lA [ jaina Agamika, dArzanika, sAhityika, aitihAsika, vaijJAnika, kathAtmaka - ityAdi vividhaviSayagumphita prAkRta, saMskRta, apabhraMza, prAcInagUrjara, - rAjasthAnI Adi nAnA bhASAnibaddha sArvajanIna purAtana vAGmaya tathA nUtana saMzodhanAtmaka sAhitya prakAzinI sarvazreSTha jaina granthAvali ] pratiSThAtA zrImad - DAlacandajI - siMghIsatputra sva0 dAnazIla sAhityarasika - saMskRtipriya zrImad bahAdura siMhajI siMghI SRI BARADUR SPIGAJI SING pradhAna sampAdaka tathA saMcAlaka AcArya jinavijaya muni adhiSThAtA, siMghI jaina zAstra zikSApITha * oNnararI DAyarekTara rAjasthAna orieNTala risarca insTITyUTa, jodhapura (rAjasthAna ) nivRtta oNnarari DAyarekTara bhAratIya vidyA bhavana, bambaI oNnararI meMbara jarmana orieNTala sosAITI, jarmanI; bhANDArakara orieNTala risarca insTITyUTa, pUnA (dakSiNa); gujarAta sAhityasabhA, ahamadAbAda (gujarAta); vizvezvarAnanda vaidika zodha pratiSThAna, hoMsiyArapura ( paJjAba) * saMrakSaka zrI rAjendra siMha siMghI tathA zrI narendra siMha siMghI prakAzanakartA adhiSThAtA, siMghI jaina zAstra zikSA pITa bhAratIya vidyAbhavana, bambaI Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAkavi - bhartRhari - viracitaM nIti - zRGgAra - vairAgya nAmaka bhartRhari zataka- trayam ( jainavidvadvaryya - paM0 dhanasAragaNikRta - prAcInatamavyAkhyAsamanvitam ) granthAMka 29] - aneka AdarzAdhAreNa vividhapAThabhedAdisamalaGkasya vikramAbda 2015] sampAdanakartA prA0 zrI dAmodara dharmAnanda kosaMbI prakAzanakartA adhiSThAtA, siMghI jaina zAstra zikSA pITha bhAratIya vidyAbhavana, bambaI prathamAvRtti Lo baMbaI sarvAdhikAra surakSita [ khristAbda 1959 [ mUlya ru05/50 Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SINGHI JAIN SERIES A COLLECTION OF CRITICAL EDITIONS OF IMPORTANT JAIN CANONICAL. PHILOSOPHICAL, HISTORICAL, LITERARY, NARRATIVE AND OTHER WORKS IN PRAKRIT, SANSKRIT, APABHRAMSHA AND OLD RAJASTHANI. GUJARATI LANGUAGES, AND OF NEW STUDIES BY COMPETENT. RESEARCH SCHOLARS ESTABLISHED IN THE SACRED MEMORY OF THE SAINT LIKE LATE SETH SRI DALCHANDJI SINGHI OF CALCUTTA BY HIS LATE DEVOTED SON DANASILA-SAHITYARASIKA-SANSKRITIPRIYA SRI BAHADUR SINGH SINGHI DIRECTOR AND GENERAL EDITOR ACHARYA JINA VIJAYA MUNI ADHISTHATA, SINGHT JAIN SASTRA SIKSHA PITHA Honorary Founder-Director, Rajasthan Oriental Research Institute, Jodhpur; General Editor, Rajasthan Puratan Granthamala ; etc. (Honorary Member of the German Oriental Society, Germany; Bhandarkar Oriental Research Institute, Poona; Vishveshvranand Vaidic Research Institute, Hosiyarpur; and Gujarat Sahitya Sabha, Ahmedabad.) PUBLISHED UNDER THE PATRONAGE OF SRI RAJENDRA SINGH SINGHI AND SRI NARENDRA SINGH SINGHI BY THE ADHISTHATA SINGHI JAIN SHASTRA SHIKSHAPITH BHARATIYA VIDYA BHAVAN BOMBAY Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ BHARTRIHARI'S SATAKATRAYAM With the oldest commentary of Jain scholar DHANASARAGANI V. E. 2015] With principal variants from many manuscripts etc. EDITED BY Prof. D. D. KOSAMBI *** Adhisthata, Singhi Jain Sastra Siksapitha BHARATIYA VIDYA BHAVANA BOMBAY PUBLISHED BY First Edition; 1000 Copies prakAzaka- jayantakRSNa ha. dave, oNnararI DAyarekTara, bhAratIya vidyA bhavana, caupATI roDa, bambaI, naM. 7 mudraka - lakSmIbAI nArAyaNa caudharI, nirNayasAgara presa, 26-28 kolabhATa sTrITa, bambaI, naM. 2 Vol. No. 29] [Price Rs. 5/50 [A. D. 1959 Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ||siNghiijaingrnthmaalaasNsthaapkprshstiH / / asti vaGgAbhidhe deze suprasiddhA manoramA / murzidAbAda ityAkhyA purI vaibhavazAlinI // bahavo nivasantyantra jainA UkezavaMzajAH / dhanADyA nRpasammAnyA dharmakarmaparAyaNAH // zrIDAlacanda ityAsIt teSveko bahubhAgyavAn / sAdhuvat saccaritro yaH siMghIkulaprabhAkaraH // bAlya eva gato yazca kartuM vyApAravistRtim / kalikAtAmahApuryAM dhRtdhrmaarthnishcyH|| kuzAgrIyayA sadbuddhyA sadvRttyA ca sanniSThayA / upAyaM vipulAM lakSmI koTyadhipo'janiSTa saH // .. tasya mannukumArIti sannArIkulamaNDanA / jAtA pativratA patnI zIlasaubhAgyabhUSaNA // zrIbahAdurasiMhAkhyo guNavA~stanayastayoH / saJjAtaH sukRtI dAnI dharmapriyazca dhInidhiH // . prAptA puNyavatA tena patnI tilakasundarI / yasyAH saubhAgyacandreNa bhAsitaM tatkulAmbaram // zrImAn rAjendrasiMho'sya jyeSThaputraH suzikSitaH / yaH sarvakAryadakSatvAt dakSiNabAhuvat pituH // narendrasiMha ityAkhyastejasvI madhyamaH sutaH / sUnurindrasiMhazca kaniSThaH saumyadarzanaH // santi trayo'pi satputrA AptabhaktiparAyaNAH / vinItAH saralA bhavyAH piturmArgAnugAminaH // anye'pi bahavastasyAbhavan svastrAdibAndhavAH / dhanairjanaiH samRddhaH san sa rAjeva vyarAjata // anyaccasarasvatyAM sadAsako bhUtvA lakSmIpriyo'pyayam / tatrApyAsIt sadAcArI taJcitraM viduSAM khalu // nAhaMkAro na durbhAvo na vilAso na durvyayaH / dRSTaH kadApi yadgehe satAM tad vismayAspadam // bhakto gurujanAnAM sa vinItaH sajanAn prati / bandhujane'nurakto'bhUt prItaH poSyagaNeSvapi // deza-kAlasthitijJo'sau vidyA-vijJAnapUjakaH / itihaasaadi-saahity-sNskRti-stklaapriyH|| samannatyai samAjasya dharmasyotkarSahetave / pracArAya ca zikSAyA dattaM tena dhanaM ghanam // gatvA sabhA-samityAdI bhUtvA'dhyakSapadAnvitaH / datvA dAnaM yathAyogyaM protsAhitAzca karmaThAH // evaM dhanena dehena jJAnena shubhnisstthyaa| akarot sa yathAzakti satkoNi sadAzayaH // athAnyadA prasaGgena svapituH smRtihetave / kartuM kiJcid viziSTaM sa kArya manasyacintayat // pUjyaH pitA sadaivAsIt samyag-jJAnaruciH svayam / tasmAt tajjJAnavRddhyarthaM yatanIyaM mayA'pyaram // vicAryavaM svayaM citte punaH prApya susammatim / zraddheyAnAM svamitrANAM viduSAM cApi tAdRzAm // jainajJAnaprasArArtha sthAne zAnti ni ke tne| siMghIpadAGkitaM jaina jJAna pITha matiSThipat // zrIjinavijayaH prAjJo muninAmnA ca vizrutaH / svIkatuM prArthitastena tasyAdhiSThAyakaM padam // tasya saujanya-sauhArda-sthaiyaudAryAdisadguNaiH / vazIbhUya mudA yena svIkRtaM tatpadaM varam // kavIndreNa ravIndreNa svIyapAvanapANinA / rasa-nAgAGka-candrAbde tatpratiSThA vyadhIyata // prArabdhaM muninA cApi kArya tadupayogikam / pAThanaM jJAnalipsUnAM granthAnAM grathanaM tathA // tasyaiva preraNAM prApya zrIsiMghIkulaketunA / svapitRzreyase caiSA prArabdhA granthamAlikA // udAracetasA tena dharmazIlena dAninA / vyayitaM puSkalaM dravyaM tattatkAryasusiddhaye // chAtrANAM vRttidAnena nekeSAM viduSAM tathA / jJAnAbhyAsAya niSkAmasAhAyyaM sa pradattavAn / / jalavAgvAdikAnAM tu prAtikUlyAdasau muniH / kArya trivArSikaM tatra samApyAnyatrAvAsitaH // tatrApi satataM sarva sAhAyyaM tena yacchatA / granthamAlAprakAzAya mahotsAhaH pradarzitaH // nanda-nidhyaka-candrAbde kRtA punaH suyojanA / granthAvalyAH sthiratvAya vistarAya ca nUtanA // tato muneH parAmarzAt siMghIvaMzanabhasvatA / bhA vi dyA bha va nA yeyaM granthamAlA samarpitA // bhAsIttasya manovAJchApUrvagranthaprakAzane / tadartha vyayitaM tena lakSAvadhi hi rUpyakam // durvilAsAda vidheInta ! daurbhAgyAzcAtmabandhUnAm / svalpenaivAtha kAlena svarga sa sukRtI yayau // vidhu-zUnya-kha-netrA-de mAse bhASADhasajhake / kalikAtAnagayoM sa prAptavAn paramAM gatim // pitRbhakkaizca tatputraiH preyase piturAtmanaH / tathaiva prapituH smRtyai prakAzyate'dhunA tviyam // saiSA granthAvaliH zreSThA preSThA prajJAvatAM prathA / bhUyAd bhUtyai satAM siMghIkulakIrtiprakAzikA // vidvajjanakRtAhAdA saccidAnandadA sadA / ciraM nandatviyaM loke zrIsaiMghI granthamAlikA // 34 37 30 39 4 . Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // siMghIjainagranthamAlAsampAdakaprazastiH // 000000000 n " Tur9 svasti zrImedapATAkhyo dezo bhAratavizrutaH / rUpAhelIti sannAnI purikA yatra susthitA // sadAcAra-vicArAbhyAM prAcInanRpateH samaH / zrImacaturasiMho'tra rAThoDAnvayabhUmipaH // tantra zrIvRddhisiMho'bhUd rAjaputraH prasiddhibhAk / kSAtradharmadhano yazca paramArakulAgraNIH // muJja-bhojamukhA bhUpA jAtA yasmin mhaakule| kiM vaya'te kulInatvaM tatkulajAtajanmanaH // patnI rAjakumArIti tasyAbhUda guNasaMhitA / caatury-ruup-laavnny-suvaak-saujnybhuussitaa|| kSatriyANIM prabhApUrNA zauryoddIptamukhAkRtim / yAM dRSTvaiva jano mene rAjanyakulajA tviyam // putraH kisanasiMhAkhyo jAtastayoratipriyaH / raNamalla iti cAnyad yannAma jananIkRtam // zrIdevIhaMsanAmAtra rAjapUjyo yatIzvaraH / jyotibhaiSajyavidyAnAM pAragAmI jnpriyH|| Agato marudezAd yo bhraman janapadAn bahan / jAtaH zrIvRddhisiMhasya prIti-zraddhAspadaM param // tenAthApratimapremNA sa tatsUnuH svasannidhau / rakSitaH zikSitaH samyak, kRto jainamatAnugaH // daurbhAgyAt tacchizorbAlye guru-tAtau divaMgatau / vimUDhaH svagRhAt so'tha yadRcchayA vinirgataH // tathA cabhrAntvA naikeSu dezeSu saMsevya ca bahUn narAn / dIkSito muNDito bhUtvA jAto jainamunistataH // jJAtAnyanekazAstrANi nAnAdharmamatAni ca / madhyasthavRttinA tena tattvAtatvagaveSiNA // adhItA vividhA bhASA bhAratIyA yuropajAH / anekA lipayo'pyevaM pratna-nUtanakAlikAH // yena prakAzitA naike granthA vidvatprazaMsitAH / likhitA bahavo lekhA aitihyatathyagumphitAH // bahubhiH suvidvadbhistanmaNDalaizca sa satkRtaH / jinavijayanAmnA'yaM vikhyAtaH sarvatrAbhavad // tasya tAM vizrutiM jJAtvA zrImadgAndhImahAtmanA / AhUtaH sAdaraM puNyapattanAt svayamanyadA // pure cAhammadAbAde rASTrIyaH zikSaNAlayaH / vidyApITha iti khyAtyA pratiSThito yadA'bhavat // AcAryatvena tatroccairniyuktaH sa mahAtmanA / rasa-muMni-nidhIndvabde purA ta tvA khyamandire // varSANAmaSTakaM yAvat sambhUSya tat padaM tataH / gatvA jarmanarASTre sa tatsaMskRtimadhItavAn // tata Agatya sallagno rASTrakArya ca sakriyam / kArAvAso'pi samprApto yena svaatntrysnggre|| kramAt tato vinirmuktaH sthitaH zAnti niketane / vizvavandyakavIndrazrIravIndranAthabhUSite // siMghIpadayutaM jaina jJAnapIThaM tadAzritam / sthApitaM tatra siMghIzrIDAlacandasya sUnunA // zrIbahAdurasiMhena dAnavIreNa dhImatA / smRtyarthaM nijatAtasya jainajJAnaprasArakam // pratiSThitazca tasyAsau pde'dhisstthaatRsjnyke| adhyApayan varAn ziSyAn granthayan jainavAGmayam // tasyaiva preraNAM prApya shriisiNghiikulketunaa| svapitRzreyase hyeSA prArabdhA granthamAlikA // athaivaM vigataM tasya varSANAmaSTakaM punaH / granthamAlAvikAsAdipravRttiSu prayasyataH // bANe-ratne-nevendrabde muMbAInagarIsthitaH / muMzIti birudakhyAtaH kanhaiyAlAla-dhIsakhaH // pravRtto bhAratIyAnAM vidyAnAM pIThanirmitI / karmaniSThasya tasyAbhUt prayatnaH saphalo'cirAt // viduSAM zrImatAM yogAt pITho jAtaH pratiSThitaH / bhAratIya padopeta vidyA bhavana saGkhyA // mAhUtaH sahakAryArtha sa munistena suhRdA / tataHprabhRti tatrApi tatkArye supravRttavAn // sadbhAvane'nyadA tasya sevA'dhikA hyapekSitA / svIkRtA ca sadbhAvena sA'pyAcAryapadAzritA // nanda-nidhyaka-candrAbde vaikrame vihitA punaH / etagranthAvalIsthairyakRte nUtanayojanA // parAmarzAt tatastasya zrIsiMghIkulabhAsvatA / bhA vidyAbhUvanA yeyaM granthamAlA samarpitA // pradattA dazasAhasrI punastasyopadezataH / svapitRsmRtimandirakaraNAya sukIrtinA // daivAdalpe gate kAle siMghIvoM divaMgataH / yastasya jJAnasevAyAM sAhAyyamakarot mahat // pitRkAryapragatyartha yatnazIlaistadAtmajaiH / rAjendrasiMhamukhyaizca satkRtaM tadvacastataH // puNyazlokapiturnAmnA granthAnArakRte punaH / bandhujyeSTho guNazreSTho hyarddhalakSaM dhanaM dadau // printhamAlAprasiddhyartha pitRvat tasya kAMkSitam / zrIsiMghIsatputraiH sarva tagirA'nuvidhIyate // vidvajjanakRtAhAdA saccidAnandadA sadA / ciraM nandatviyaM loke jina vijaya bhAratI // ... r rrrrrr Sur mmmmmmmmmmm .. Mu09.. Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SINGHI JAIN SERIES ___ adyAvadhi mudritagranthanAmAvali 1 merutuGgAcAryaracita prabandhacintAmaNi / 19 bhartRharikRta zatakatrayAdi subhASitasaMgraha. mUla saMskRta grantha. 20 zAntyAcAryakRta nyAyAvatAravArtika-vRtti, 2 purAtanaprabandhasaMgraha bahuvidha aitihyatathyaparipUrNa 21 kavi dhAhilaracita paumasirIcariu. (apa0) aneka nibandha saMcaya. 22 mahezvarasUrikRta nANapaMcamIkahA. (prA.) 3 rAjazekharasUriracita prabandhakoza. 23 zrIbhadrabAhuAcAryakRta bhadrabAhusaMhitA. 1 jinaprabhasUrikRta vividhatIrthakalpa. 24 jinezvarasUrikRta kathAkoSaprakaraNa. (prA0 5 meghavijayopAdhyAyakRta devAnandamahAkAvya. 25 udayaprabhasUrikRta dhamAbhyudayamahAkAvya. 6 yazovijayopAdhyAyakRta jainatarkabhASA. 26 jayasiMhasUrikRta dharmopadezamAlA. (prA.) 7 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA. 27 koUhalaviracita lIlAvaI kahA. (prA.) 8 bhaTTAkalaGkadevakRta akalaGkagranthatrayI. 28 jinadattAkhyAnadvaya. (prA.) 9 prabandhacintAmaNi-hindI bhASAMtara. 29 svayaMbhUviracita paumacariu. bhAga 1 (apa0) 10 prabhAcandrasUriracita prabhAvakacarita. 11 siddhicandropAdhyAyaracita bhAnucandragaNicarita. 31 siddhicandrakRta kAvyaprakAzakhaNDana. 32 dAmodarapaNDita kRta uktivyaktiprakaraNa. 12 yazovijayopAdhyAyaviracita jJAnabinduprakaraNa. 33 bhinna bhinna vidvatkRta kumArapAlacaritrasaMgraha. 13 hariSeNAcAryakRta bRhatkathAkoza. 34 jinapAlopAdhyAyaracita kharataragaccha bRhadva li. 14 jainapustakaprazastisaMgraha, prathama bhAga, 35 udhyotanasUrikRta kuvalayamAlA kahA. (prA.) 15 haribhadrasUriviracita dhUrtAkhyAna. (prAkRta) 36 guNapAlamuniracita jaMbucariyaM. (prA.) 16 durgadevakRta riSTasamuccaya. (prAkRta) 37 pUrvAcAryaviracita jayapAyaDa-nimittazAstra. (prA.) 17 meghavijayopAdhyAyakRta digvijayamahAkAvya. 38 bhojanRpatiracita gRGgAramaJjarI.(saMskRta kathA) 18 kavi abdula rahamAnakRta sandezarAsaka. (apabhraMza) | 39 dhanasAragaNIkRta-bhartRharazatakatrayaTIkA. Shri Bahadur Singh Singhi Memoirs Dr. G. H. Buhler's Life of Hemachandracharva, Translated from German by Dr. Manilal Patel, Ph. D. 1 sva. bAbU zrIbahAdurasiMhajI siMghI smRtigrantha [bhAratIyavidyA bhAga 3] sana 1945. 2 Late Babu Shri Bahadur Singhji Singhi Memorial volume. BHARATIYA VIDYA [Volume VA. D. 1945. 3 Literary Circle of Mahamatya Vastupala and its Contribution to Sanskrit Literature. By Dr. Bhogilal J. Sandesara, M. A., Ph. D. (S.J.S.33.) . 4-5 Studies in Indian Literary History. Two Volumes. By Prof. P. K. Gode, M. A. (S. J. S. No. 37-38.) saMprati mudyamANagranthanAmAvali 1 vividhagacchIya paTTAvalisaMgraha. 18 kauTilyakRta arthazAstra - saTIka. (katipayaaMza) 2 jainapustakaprazastisaMgraha, bhAga 2. 9 guNaprabhAcAryakRta vinayasUtra. (bauddhazAstra) 3 vijJaptisaMgraha vijJapti mahAlekha-vijJapti triveNI |1. rAmacandrakaviracita-mallikAmakarandAdinArakasaMgraha. Adi aneka vijJaptilekha samuccaya. |11 taruNaprAbhAcAryakRta SaDAvazyakabAlAvabodhavRtti. kIrtikaumadI Adi vastupAlaprazastisaMgraha. 12 pradyumnasUrikRta mUlazuddhiprakaraNa-saTIka. 5 guNacandraviracita maMtrIkarmacandravaMzaprabandha. 13 hemacandrAcAryakRta chando'nuzAsana. 6 nayacandraviracita hammIramahAkAvya. 14 svayaMbhukaviracita paumacariu. bhA03 7 mahendrasUrikRta narmadAsundarIkathA. (prA.) 15 Thakura pherUracita granthAvali. (prA.) Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSa yA nu ka ma Ni kA 1. PREFACE BY D. D. KOSAMBI 2. kizcit prAstAvika-muni jinavijaya 3. bhAratIya vidyAgranthAvalimeM prakAzita 'bhartRharizatakatrayam' kA pradhAna saMpAdakIya svalpa vaktavya-muni jinavijaya 4. siMghI jaina granthamAlAmeM, 23 veM maNike rUpameM prakAzita 'zatakatrayAdi subhASitasaMgraha' kA pradhAna saMpAdakIya vaktavya-muni jinavijaya 13 1 dhanasAragaNikRta vyAkhyAyukta nItizaka pR. 1-40 2 , zRGgArazataka " 41-80 , vairAgyazataka, 81-127 4 pariziSTa-zatakatrayazeSakAvyaTIkA 128-146 5 zlokAnAmakArAdikrameNa anukramaH 147-152 Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ PREFACE BORI 277/1885-86 Srngara and Vairas This edition of Bhartphari's epigrams with the commentary of Dhanasara was prepared at the request of Acarya Sri Jinavijaya Muni, without whose help and enccuragement the critical edition of Bharthari published in this Singhi Jain Series as No. 23, (in 1948) would not have been possible. During the course of preparation of the editio princeps I had to prepare the constituted text of all major versions, and Dhanasara's is Version E. Dhanasara's is the oldest known gloss, being dated Samvat 1535, at Jodhpur. The tika Ramarsi was published as No. 127 of the Anandasrama series. That by Mahesvarabhatta on a southern version had been published at Belgaum by others, while I found it necessary to revise the Nirnaysagar edition of Ramacandra Budhendra. A consolidated southern version, critically edited by me and published in 1947 as No. 9 of the Bharatiya Vidya Bhavan's series also had a commentary, which was then anonymous, but which has turned out since to be by an otherwise unknown Arkuttyalaya Balaram Kavi. The commentary of Dhanasara has its own value as a specimen of Jain Sanskrit used to explain a known text familiar to all students of classical Sanskrit, and should have been published long ago. The actual edition was later revised from additional MSS for separate publication. The MSS utilized are : in BORI 277/1883-4. Niti and Srngara only. 9. = BORI 391/1892-95. Ssngara and Vairagya only. 77. = Gaekwar's Oriental Research Institute, Baroda, No. 1370. >> >> >> >> 1780. 5. = BORI 795/1886-92. 3. = BORI 382/1884-87; order of stanzas changed, but text agrees oftener with than for any other MS. I. = A MS of the tika only, catalogued as 334 at the BORI. 4. = No. 5 of the Sanskrit Patha ala collection, Rajapur. Here. BORI means the Bhandarkar Oriental Research Institute, Poona 4, the MSS actually belong to the Bombay Government MS collection housed there, and descriptions will be found in the annual reports of the years given, or in greater detail in P. K. Gode's Catalogue, BORI MSS, Kavya section, vol. XIII. MSS 3 and 2 were not directly utilized for my own critical edition of Bhartrhari, being of minor interest. The two Baroda MSS are good, but their tika is emended, as is in greater measure that in z. The last MS above has suffered some emendations in copying. However, the first critical text was prepared from these in spite of the clearly visible diversity. Then valuablc support both for the text and the method came from the discovery (by kindness of Sri Punyavijaya Muni) of an ancignt codex at the Muniraja Srt Hamsavijayaji Jain Bhandar, Baroda. No. 1074 of this collection, labelled in my variants, and given precedence over all the others, is the oldest known MS of the Dhanasara version. The calligraphy dates it as before samvat 1600, while the principal information which we possess about Dhanasara comes colophon from which the reader can convince himself that the Ika was written at Jodhpur in Samvat 1535. da No. 1370. Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ BHARTRHARI'S SATAKATRAYAM This codex confirmed the text that had been painfully determined from the above MSS, and seems to offer a solution to the riddle of the extra slokas. That is, Dhanasara's commentary become immediately popular, and he himself must have written the final additions to the main text, for the stanzas are found in that order in other MSS, like a after the colophone, but without a gloss. They must have been taken as genuine in the days of Dhanasara, who then added to his commentary. The "tyaktakavayani" given after the encomium (prasasti] seem to be commented by another hand, if one may judge from the style. However, the original style is not greatly different, being also fatally easy to imitate; cannot exclude the possibility of Dhanasara himself having still later additions, in a style changed by increasing age. I offer my opinion of a different authorship for what it is worth. The commentary is the oldest known on Bhartrhari, and though not so imposing as that of Ramacandra Budhendra for the sourthern type, nor so meticulous as that of Ramarsi for a much closer version to that of Dhanasara, is still of considerable interest. The Coloquial Jain Sanskrit used, some original interpretations, and the age make a close study of this version indispehsable to any student of Bharthari. One may venture upon the guess that the gloss was certainly supplemented by further oral comment, the text before us being in the nature of lecture-notes. The present edition is really due to Muni Jinavijayaji. I prepared a text with variants in 1947, but at his request; my task ended when a press copy was handed over to him. Dhanasara, like every other commentator known to me, shows some divergence between the Bharthari text as set forth on the MS, and the actual reading upon which the gloss has been made. Whether this was due to the commentator's having learned in his own school days from a slightly different main text, or is to be attributed entirely to the carelessness of later scribes must be decided before the particular version is printed. The decision has been taken by Muniji, who re-edited the script I left with him twelve years ago, according to his own canon. He selected the reading of the stanzas, of the commentary (for the various MSS again diverge), and the variants to be presented. He also read all the proofs without troubling anyone else. So, the responsibility and all the credit is his, and his alone. May he continue to add to the Singhi Jain Series and also the Rajasthan old text Series (Rajasthan Puratana Granthamala) which has been founded, organized and edited under his most inspiring and able guidance, for many more years to come. Poona, August 3, 1959, D. D. Kosambi, Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siMghI jaina granthamAlA-bhartRharizatakatraya saTIka / kiMvavAmivaginAMpuranAmakaradana viralAmAyAmAmAryaprasArthavinAyakArbamAsama yodAmadevadaMnisanmAninaMbA:kinAramA punamagArA jilAgimAnasikabhikabanika ke nizAnyaH panApiyapighakavANImAmabanAyA ganinavAdayAnAcAnasudavANamananataramarivinAyovanabAvana kaviGkAmAyAkavi payAyakagAyanAkAnar3anAhAraskApasAlpAdanakonakavikAdhArakAnadApadibyAbasthAramanasvIkAyAvInagAyatikhenacA rAmaMpAdAnananaraMmadinAlAgyovagavi rANadinAniAvAradAtramivacanamAyakAnAparahitAnita 14ekAgdavAkazAvAvAzivAcAekAvAsa majanavAdAnakAekAmanapaniLayaniekAnAyA daravAkATokariSyatikiyavirAmaSahamAjhavabhakanaravipizAzyAcyA kAlAvA nidhAyamAnamAyaja ritiAsApApaniyApakAbhimA kAyakAyArAkavaNvanahagAmAmAsavaranmagAyAdhamayArAsammavanarakaramApAsaMsAranavaparyatacA dabAbhadAyamAnirAistarAmaspharyAdAramAdArakSaNAparanamAdhaDapAAyAkjiAdAbAdAmAjAdhApivArasAyanamasphavazaMpAyanejamyunarihAvADhatAvazako mevAsiAvanacanigrahAnAraMgavAripAnAMtAbyanitAtarunalagatAvAdhikArApaMcAyyAniktiHkonAharataraNapyAkInAkAdivAnImanavAnAsuranamAnIca dAmAdAmamAyApAyAkhApavanacalanAniedAyApAmayApAba bAgavAnalakAminI pilAnAganAvazyAMna hanihadayavidhAyAganiyanpasamA dinansananamamalaMvamazInavapanAyaparalaparamidaM dharmAriepaMkimivaviviznAna nimanamAyakAsaMgasaecanibaMdhanAvaramavyAsatyacAAgaha navamanAyAdhinanazyApatyAbAhAlanAmuSTagIdhanavajAnava nAdhiApAditatAkiAmabamanAcatAparatAvAdinivanAviSanarAnamAthiAkAkA gaca yasmAnAvivAdacaMdhanamidaM mAvanimaMnipanAyA niyntyNgaavvaannnaasaasmaataapaanmaakaapismybhitraamaadaavaadaapaa| matapayananaspazAcAyApratAnazInagIvinAvapAyamAnAvara va mAdazvadinAsti pAnanimAmAyA myucAnyavana tabhirmakalaphyiAnapAnamavAhanA rakasyakatAmavidhinAnAranapada padAvAmAnyacamamAnAhamamahimAmmarunAmArAvAnapillAlpAcavUrvamapivaninila narva nAvAnabaMdhAnAdhamAvalI gilAyavinavaniyazcamamanalamyAhAnA lidhAkaravaMdAcanimihatakhAnAkADavANAMmamatAtyAgyAmAkarmanayamiMganara nirmcaanaathstyomrnaa| JAINS sabamanimasarakAzamanirAmAsarvakarmadAyAtIsahannAzanatabAvAba niyamApyAgamAnnakAtAsAcAbhotamanasavAdAhiAtArAmAdayarA klapyanAyakAsadijAyasavevarezanAzrayaM zimyarityarAyanAniruci navAcaspasaelaramAnAjhiopAragaNapyApasubhAnanAbhakAmasamarAjaya zavanarAmpasamAyuSAyAmazAnadarapAmatananidhinAnaMjaya3labhava kapAtakathAkalyAmasamabhAgasAtAniRANA bhartR0 zatakatrayamUla-vi0 saM0 1487 meM likhita pratikA antima patra FIR karanAthadhAmayikAsAnadAyamAradAyidhAnakamatamAlAbAyapAhamahAdaravAmagAtAvabAmAyAmiyAmAyAma yamasamAyAminAyA niyamabAhamAnAbadadya-savidhAmAmAsidhavAsAvRtaHkAyamasvasthASTrAvasyavadhavAvidhivizavAvAmAnya nAkAminasamAjamArahAtamAnAtIdavAragamaramazvAdhaNyAsamavAvAzanAkAmAkAyasahayolamAlathamadhAmoyAnAdA jhavasanIdhAmanAkAmaprakasthalAvikapamAnavAravAsAvArasAlAnAvaTamachAdApAyavAghAyAAraee-saMpratimakarAkAMpA zukAMsAyAnAhAnAgaMjhamitIralakarahiyAmAmanyAtakSamAghivAsakAmakizana-mAlAkAdamApAdayaMtAmanA kaMpamadhamAdAsAnAyakAbhiAvyarUkAmAsamAmAbiradhAratazatamAzAzayAriyAsAnAmAvazAgyazcAtyAkAnIlA makamAgaramAlakAadhayiTanAparamparA bassAkiyAmAgAgavAmayAAyaNavAAyaNAkhamamA hatyAkSAmanodAvi mahAziURIzyAmabArasamaminAsApATAvA mAnyapanApazyamAmAnavAyAzTrAsAdAmamA kamakakama nAyaMsthalasiyadayakanAnivapradhathasimarAmaretyazA kazAyaminAkrAvarapiparapAgAvAtAvAnAsarvaka mapisAvamAdhAnakAlAAmAgAyakAnAmatamA ciyAmaruviraghosanadayAlayAvAsamapitararuka satyanA4sahakAra. kamakasamikarannazAmAda sUktiAitAmadharamazvarama dhaamaavviksyaanaakyaa| pavirasyaviSayAmAyAlayamasyAmasarApayAviSayAmarAdAbAyavizvAmitrayazamzampazAyAtyayAvayAsa mapiMthAsakharvasamalalAmAyAmAhagatAkhAhArasatapAyAdabilAvAvAyamAnadhAsaghAAmayinihAkadhamAdA ha~sArAmAlAkAmAjamAdAbalAdvirakSAkaramA-sapto/-saMvasAraNavimAnAkAnakadhArAvArApAbanabolAkaNa sAmAnAcikAmIsamakSarakSakotrAdariyAbArAja-hiravIgAra kamamAtA mAtA jnvaacaavkaaydaanaasaasaammpimaaddnsvinipshesstaay||14talil jarajayakAlamapaghanyagamalavakarayavaramakalyAzAHER1aluk :11 gayAdhAya sarAtIhaoNzo'vadhatAmaSTimanasazasaMsAkavizativAmAnAyavanikAsojhAbavivAzvArumatachAminahAya sAkiMmAzayamAmAyAprasaMmapIyUSadhArthakatA kiMvAdaparAyaNaniyamitaMkiMdhAmamamikiMdhAvAdhAkavastamidaMki vApazanidhIta:ESvAravAmAMpazyanavayAmikSAyadAtapUjAdoznaHnidhikmimitathAgatAmAdvAmArphamazya makhApayatikarasazakSAlAvAdavivazakAviramalauoorkaMkadA-kadArAparavayasapaganAmiziyAgirizASanAghA saruvAsazsapharamAnAvAvaLigyAsabAbadhAnathAvAdiyaJcasudhagAvaThayAvAThAmAdasArakhApAlAyavinAyara zApadhanAnanikhalibhAjizagaMgAvagakaNagAkara jAnAvidyAdhaza misayAzivAmAziALAzAnikidi mayatApralayaMgatAniAthamAdamAnapazapiMDaratAmANikSAmA zrImAnipatamidhAgAMsAmidivAsima dAniyadhuzmakazyAhamithAdhizagavatyaM saMgharaNidharayAdezapichatAzArArakAdhAkizkilaptaka sabhivapAlAhavijJahaharabhUpatichattavavAra sAhAravezagyadhAmanAmazatakasamAptAzrI saMvayavAImAdhA14AdhAnatiSThayAvAmagadhinA vinA zivabAzramasaMghasya18 (zraNI praznAvarANAM nadavigalitanAmavArmasukIdatAASTrAlAkapAlAtipanivasanivizatisaInAnimivanmAmA pAhAjilalavArarA nikAlAtatavanarakramagalitaMlAkA 1 sayadavikA kA stha: misinaHmAgaga vicAligavAnavamAdhavadharamatara navA ali bAvakhadevAdamA hariyAnAvimAnidhyayAvAmanapaMcAviSanAzAbAdhAya dazanAyadhamaMzabhayinAvivavidyamyarupakArakSarayasimanArAmAramimpamAjikyasyarasabadataraMkajalArAmamAyAmpatrAgarabakheramANikarakhanAvadAraNyapAtmA bhamAzatasamakalikAyAnadhArukavatikamAsanabarAbamAkhananamAkiMkmiAgAkArakiralaMkamalanayAbasalelabArabalimorayAbAre bhanAdhyamAnAmAbhikAnidanarAdhiyoradAratAvananiramavakamya narAmaravatamAma biyAmacacimaTyAyadAnapravakezavakankanAsamabhAvaremAta vi0 saM0 1500 meM pratiSThAsoma gaNikI likhI huI pratike patra (munivara zrIpuNyavijayajIke zAstrasaMgrahase prApta) Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siMghI jaina granthamAlA - bhartaharizatakatraya saTIka / mAyAcanApATAvAsamA didibAzayayAkSidAyarAtiyAvisavAhinIyApAravA'pisakSamazAkhAsAgAlAmaMgalamAvAnAsI vizayamayuktapaMcAvAsyarAyaNAzIbAgavimAdhAramaniyaMdamahAtmaliyApanavAItaMyamatImAradIkadhimAradazriImakSirAvyAkhyA vizvAyada tAnasadavANidhAnasamAbhAvidhAnamatIdavatamaMsmaraNavidhAnapativiraviraziyanItimAgAyanAvanAvivakazinakavidyArthama prANakiArayajJadAdAvivaraNapavAvayamabhAratAzsAdAcAvayiSyAmividyAyAcitayAmisana zAyamAvirakkAmAyApramisanamAnAmyA sahAyAtamaritikAridamyAdhimatAvatAcamanavamAdyamAvAzvazavAdAvidyamAthinnAmi rakSArAmaMDalAsAmavAmAnAmamA KALAsamAsIlndlayArakarakAlavAvamalasUlapADagAmatanatatkadamupAdAkanikAmAmA vyAjAvAdAzanAkSamAvAcavidhAnAmata syamAnIaphalamiTakamabakiyAkinArAhazAlAmAmAzivAiphalAnibaznatyaeimatipanitAmAkSiAmaetadasataphalAtA nizarAjJAbamAdhAvizvAtAlavayAnamayAdivAsakAsamAya vATIkaviMgadimAnavakhaNyAvAlAmatyadAyamamaranAkhAkAramA hitAhikaphalAmanamakazviAnarAmArAmabadamavyAyajiniyara UrAmarIkaraNaphalamidApayAciMtitAmayArAmammakatA riyAmAddhimeaishimalsarAvAmAdhAmAyanazAsI tigajIvanarAAnamadhAraNAbAnAzisahityihAgatyA citravarAhAkimaphalArA kAyArAmUraphalamyamAdamAnamarAyapuravinAramadhipAyamAnAdhikAdAsvamanasithititaMbAkhATAmA DivitinamApikazcisvAcAmAnAratiyAdavArakAsAkaDAvAmimamapaSTamahAdavirAjJIzagAvAmivivazatakAmpalAmivAdhiyafatal dAdAmikADhalAsAvadhakSitArApadakSatayAyAmAmAnAmamAnasinADhAmAmANivAnanAkAvidhizAtatadAbaMkachakAgajhiAyariyAdhAtArasya davAvasthApiksAdAsikAvanIvatAspadasatayAraNAvamAsayatimAdAmayiDarakalAdinyA vityAkasamuhArAta vimtikaabtityaacnaashaakraayaa| laMghadavArAjAdhitaraphalathilAkyavAsAsamadhyazakSasyAkAnadavAmadApratyAgrAhANasAyAsatyAbAbamAvAmanyApAsAravAsApisAvadhA DAyanApamahArANadAyaramAImAvAdamAmAjAsAtArAtAlAmatparAjIsamApaMtatphalayayAvAtayAmanmanAlAyaparasmaraMgakAbana divAmitamayAjakidAmadhyasamAvirasayAtaramacAnAbAvAmadharATAsaMsArasyacillasitAyAmasatataniyanamen zivaliviyAmigaNayAmiAsAmayividhAdAvirakAmatADanapratiyotAraMbAbavimApAtArAdhyAmAkAbatidAsIrAtAvazyakAviminyA HDmanAzavanArAnakArayAtmanadAsamapaTiHiINEMAmwakarmAvimAsamAnAkAmA nismAnA vrkh ghavikalyaktirasayatamalinizakaramana samAcanaHzakaramaNyavabhilaviniyamanapAtazAkhA vicAsvAgalApAnamadhyajastA khAMzAvAmAnAvicAraNyApana anAliMgamanAnihanAvArasakAvyAkAvakA nibhavAvalaMzanAnArasakAmAninikaTasyatana narasi saMgamana niranirAdhavikAlpavizanissAnirAkAnisavAyAcikalpAnIvinAyavikhArAyaspatajammapavidhamanavAkaravAvati timAhAkoSTatAyasthavirAmpazAsakAsyasamAjAmAbA dhyAyadhanAyagaganalivadananAmAkAmayasAzivadha masisvayaMdhatayArasavAdhikadhAramapanapatrAnakAyaNAsadAbhiyikAdadhakhyamagarimAgarijAjJayAdabUDhAnimAyaNAti sarakAzasaMlagagamAyaNamazriIkakammaniraparazumavAridhimAzyIdavayamasamaracitapAdapamAnAsAyagniravariSadhitAvadAna sidhAkhaNyAyasavAvimAsthAvadhAniyAsyAsaranisva -vivArasAsamati:kalakAzIvikramAkaviravabaranAkuvaI pazavadhayakSapadAyAyadhAratiramyADImAtAlamaravara SHI varamavizAUzrI DivizimahAmadimAnidhAnAdhyAmihamati padapakar3A gAjamazajyaprasAdadhavalAyatasatyavAsAmagrI naharakAnavAnI moyAbAdasyasaditAvanamAramA viyaNAdAyakalitanArayAkadAcitamAdityalagAyAdadhAyayAviruddhAsaMdarzavidAdhayAmilsa usAvAdAdivikSiparima dhAvAmadAsyAprasAdasvAna kavaTAmadAyiyAvanimayanAradhigamasyAtAsAratIsagavatIsatasAMsmarAmiTazImahAsarapiyaMdAnavihina ghasAdAna yayAvatasaragarinirAdhArabhuvamaMDalamamalAmatadAnAtinAvahidivAnaMhAhAmAyadhanagirInAmAniArayaNamA -masyAkI nikAvitAmayacakrAMtatAkiMdamAnamadhavAdhImatinatAkikApAnavAsanakimitamamalenarAhakaletanaHkiAekA nAvinAkinArAmA gimArAkAbhirakAmA kirikAdhIzaravataHkiMgAvarAvAtAvAtAvAntA kizaTAhakamarIkAsamadhaninA 15janavAzyAnidhAgamiSyANAdhinanAyayAvAyAAvasiAkAnavAlamAnakhAkSasakhavAnavAminidrAmAmAnAmagika visabahAnAmazatamA pradhAnAsvAdhanivArAetarapazcAna zrIyamAyAANE amana bhartaharizatakatrayakI dhanasAragaNIkRta TIkAkI pratike Adyanta patra (baDaudAsthita-pUjyapAdazrI haMsavijayajI jaina zAstrasaMgrahase prApta) Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiJcit prAstAvika Ajase prAyaH 10 varSa pahale, siMghI jaina granthamAlAke 23 veM maNike rUpa meM, mahAkavi bhartahari viracita zatakatrayAdi subhASitasaMgraha nAmakA grantha, jo zrIyuta pro0 kosaMbIdvArA saMpAdita huA hai, usake prAstAvika vaktavyameM maiMne yaha nirdeza kiyA thA ki-'bhartRharikI isa atyanta lokapriya racanA para jitanI saMskRta TIkAe~ upalabdha ho rahIM haiM una sabameM jo purAnI TIkA hai vaha jaina vidvAn dhanasAra gaNikI banAI huI hai aura vaha TIkA pro0 kosaMbI dvArA hI saMpAdita hokara isI siMghI jaina granthamAlAke eka maNike rUpameM zIghra hI prakAzita karanekA hamArA prayatna cala rahA hai / ' ityAdi / vahI dhanasAragaNiracita saMskRtaTIkAyukta yaha zatakatraya Aja pAThakoMke kara-kamalameM sthita hai| pro0 kosaMbI bhartRharike zatakatrayake viSayameM aneka varSAMse gaMbhIra saMzodhanAtmaka jo kArya kara rahe haiM, isakA sarvaprathama kucha prAraMbhika paricaya, inake dvArA saMpAdita eka ajJAta vidvatkartRka vyAkhyA jo bhAratIya vidyA granthAvalimeM (san 1946 meM) hamane, prakAzita kI thI, usake prAstAvika vaktavyameM (ThIka Aja se 13 varSa pahalekI zrAvaNI pUrNimAke dina) diyA thA / bAdameM, isa siMghI jaina granthamAlA dvArA jo uparyukta grantha (san 1948 meM) prakAzita kiyA gayA usake prAstAvikameM bhI kucha aura vizeSa rUpase ullekha kiyA gayA hai| bhartRharikI isa suprasiddha racanAke viSayameM pro0 kosaMbIne, apane saMzodhanAtmaka adhyayanake phalakharUpa, jo niSkarSa nikAlA hai usake viSayameM inhoMne, isa granthamAlA dvArA prakAzita, uparyukta granthakI prastAvanAmeM viziSTa rUpase Alekhana kiyA hai / taduparAnta, kucha phuTakala lekha bhI imhoMne 'baoNmbe brAMca royala esiyATika sosAiTI' evaM 'bhAratIya vidyA' Adi jarnaloMmeM prakAzita karAye haiN| prastuta pustakameM, prathama vAra mudrita, dhanasAragaNikI isa prAcInatama evaM jaina TIkAkA saMpAdana hamArI hI preraNAse pro0 kosaMbIne kiyA hai| isake saMpAdanameM jina hastalikhita pratiyoMkA upayoga kiyA gayA hai usakA nirdeza, zrI kosaMbIne apanI saMkSipta 'prIphesa' meM kara diyA hai / aneka kAraNoMke nimitta, isakA prakAzana, jaisA socA gayA thA utanA zIghra nahIM ho sakA / san 1950 ke prAraMbhase hI hamArA nivAsa baMbaImeM kama rahA aura hamArI preraNAse rAjasthAna sarakArane, jayapurameM rAjasthAna prAcyatattvAnveSaNa mandira (rAjasthAna orienTala rIsarca insTITayUTa ) kI sthApanA kI, jisake kAryakA saMcAlana karaneke liye, hameM vAraMvAra jayapurameM jAnA-AnA anivArya ho gayA / isa nUtana insTITyUTa dvArA bhI hamane 'bhAratIya vidyA granthAvali' evaM 'siMghI jaina granthamAlA' ke samAna hI, eka viziSTa koTikI rAjasthAna 1 ina donoM prAstAvika vaktavyoMkA sAra mI, hama isake sAtha, ina pRSThoMke bAda kramazaH aGkita kara rahe haiM, jisase pAThakoMko isa viSayakA ThIka-ThIka paricaya prApta ho skegaa| Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhartRharikRta zatakatrayam purAtana granthamAlAkA prakAzana kArya mI prAraMbha kiyA aura isameM prakaTa karane yogya saMskRta, prAkRta, apabhraMza, prAcIna rAjasthAnI Adi bhASAoMke vividha granthoMke saMzodhana, saMpAdana, mudraNa Adi kArya cAlU kiye| isase siMghI jaina granthamAlAke kAmameM kucha mandatA rahI / bIcameM hamArA vicAra isa TIkAko 'rAjasthAna purAtana granthamAlA' dvArA prakaTa karanekA huA / kyoM ki, yaha TIkA rAjasthAnake suprasiddha purAtana zahara jodhapurameM racI gaI thI aura paM0 dhanasAragaNI eka rAjasthAnI vidvAn the isaliye rAjasthAna sarakAra dvArA isakA prakAzana bahuta samucita lgaa| isa dRSTise hamane ajamerake eka presameM san 1951 meM hI isakA mudraNa kArya bhI cAlU karA diyA / parantu usa presakI vyavasthA bahuta kAla taka anizcita aura avyavasthita rahanese, isakA mudraNakArya sthagitasA hI rahA / antameM hamArA vicAra isako baMbaIke suprasiddha aura sundara kAma karanevAle nirNayasAgara presameM chapAnekA, evaM pUrva saMkalpAnusAra, isI siMghI jaina granthamAlA dvArA hI ise prakaTa karanekA sthira huA / pro0 kosaMbI eka AntararASTrIyavikhyAtiprApta viziSTa vidvAn haiM aura inako yUropa, amerikA, eziyA Adike aneka dezoMse evaM rAjyoMse vyAkhyAnAdi deneke liye AmantraNa milate rahate haiM aura tadartha inako samaya samaya para videzoM meM Ane-jAnekA prasaMga AtA rahatA hai| ataH isa granthake gruphasaMzodhana Adike saMpAdana kAryameM inako yatheSTa samaya prApta karanA kaThina jAna kara isakI sArI vyavasthA hamane apane nirIkSaNameM kI hai| TIkAkAra dhanasAgaragaNI jaina zvetAmbara saMpradAyake UkezagacchIya vidvAn yati the / mAnA jAtA hai ki rAjasthAnameM jitane jaina yatiyoMke saMpradAya utpanna hue una sabameM Ukezagaccha adhika purAnA hai| jodhapura vibhAgake vartamAna osiyA nAmaka sthAnakA prAcIna nAma Ukeza yA upakezapura thA aura isI purase usa Ukeza yA upakezagacchakA prAdurbhAva huaa| rAjasthAnakI sabase pradhAna aura pratiSThita vaizya jAti jo osavAlake nAmase vikhyAta hai, vaha isI osiyA arthAt Ukezapurake nAmase vikhyAta huI hai| osavAla jAtikA mUla utpattisthAna Ukezapura hai| isa osavAla jAtikA jo viziSTa dharmopadezaka jaina gurusaMpradAya hai usakA nAma Ukeza yA upakezagaccha hai| vikramakI 16 vIM zatAbdIke pUrva bhAgameM isa gacchake mukhya AcArya devaguptasUri the| isa gacchakI guruparaMparA batAnevAlI eka paTTAvalimeM likhA hai ki devaguptasUrike AcAryapadArohaNakA mahotsava saMvat 1528 meM jodhapura nagarameM, zreSThIgotravAle mantrI jayatAgarane kiyA thaa| inhI AcAryane usa samaya apane ziSyasamUhameMse pAMca vidvAnoMko pAThaka pada arthAt upAdhyAya pada samarpita kiyA thA / unameM prathama dhanasAra the| dhanasArane prastuta bhartRharizatakatrayI vyAkhyA vi0 saM0 1535 meM, usI jodhapurameM banAyI thI aura isakI prazastimeM, jodhapurake tatkAlIna rAjA sAtalakA nAma aura usake maMtrI jaitrakA nAma diyA gayA hai jo paTTAvalike kathanakA sarvathA samarthana karatA hai / dhanasArake dIkSAguru zAyada siddhasUri the jo devaguptasUrike bAda mukhya paddhara AcArya bane the| Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiJcit prAstAvika dhanasAragaNikI anya sAhityika kRtiyoMke bAremeM abhItaka kucha jJAta nahIM huaa| para usa samayake isa gacchAnuyAyI anyAnya kaI yatijanoMkI saMskRta evaM prAcIna rAjasthAnImeM grathita aneka racanAe~ upalabdha hotI haiM, isase jJAta hotA hai ki dhanasAragaNikI bhI kucha anya saMskRta, rAjasthAnI racanAeM rahIM honI cAhiye / dhanasAragaNi apanI isa TIkA- vyAkhyAko navIna TIkA kahate haiM (prazastikA padya 5) isase yaha nahIM sUcita hotA ki isa racanA para unase pahalekI bhI koI TIkA thI yA nhiiN| para abhItakakI khojase to yahI jJAta hotA hai ki isa zatakatraya para sabase pahalI TIkA dhanasArakI hI prApta ho rahI hai| saMbhava hai ki kucha avacUrikA-jaisI saMkSipta TippaNAtmaka vyAkhyAe~ inake sAmane vidyamAna rahI hoM aura unako dekha kara inane yaha sarala aura kucha vistRta vyAkhyA racanekA prayana kiyA ho aura isaliye inane apanI isa vyAkhyAko navIna TIkAke rUpameM ullikhita kiyA ho| dhanasAra gaNikI yaha TIkA eka prakArase prAthamika abhyAsiyoMkI dRSTise likhI gaI mAlUma detI hai| isameM kisI prakArakA pANDitya yA arthavistAra batAnekA koI prayatna nahIM kiyA gyaa| vyAkhyAkI bhASA bahuta hI sarala hai aura alpasaMskRtajJoMkI samajhameM bhI sahaja A sake-aisI zailIkA isameM prayoga kiyA gayA hai| vyAkaraNa yA kozake uddharaNa denekA koI khAsa prayatna nahIM kiyA gayA / kahIM kahIM zailIkA zaithilya bhI mAlUma detA hai aura pUrvApara visaMgatikA bhI kucha AbhAsa hotA hai| isase mAlUma detA hai ki zAyada isakA prathamAdarza banane ke bAda use ThIkase saMzodhana karanekA prasaMga vyAkhyAkArako nahIM prApta huA hai| apane ziSyoMko bhartRharike ina subhASitoMkA pATha paDhAte samaya, jina vAkyoM aura padavizeSoMkA arthasphoTa karanA unako Avazyaka lagA vahAM vaisA arthasphoTa unhoMne kara diyaa| isa arthako samajhAneke liye unane kaI jagaha aise zabdoMkA bhI prayoga kiyA hai jo saMskRtakI ziSTa zailImeM vyavahRta nahIM hote| dezI bhASAke zabdoMko hI saMskRtakA veSa pahanA kara, unheM saMskRtakI paMktimeM samAna rUpase biThAnekA prayoga kiyA hai| madhya kAlake jaina vidvAnoMmeM yaha zailI bahuta pracalita aura prasiddha rahI hai| prAkRta aura dezI bhASAke saikaDoM hI apabhraMza zabdoMko saMskRta bhASAkA puTa de kara unako saMskArasaMpanna banAyA aura apanI sAhityika racanAoMmeM unakA samAdara kiyA / saMskRta jo kevala viziSTa paThita janoMke jAnane yogya evaM durbodha bhASA mAnI jAtI hai use AbAla-gopAla janoMko bhI saralatA-pUrvaka samajhane-samajhAneke liye aura sAmAnya evaM apaThita janatAkI bhI jJAnavRddhi aura vANIzuddhi karane-karAnekI dRSTise, jaina vidvAnoMne saMskRtakA bahuta vistAra aura pariSkAra kiyA hai| zuddha-saMskRtAbhimAnI paNDitoMkI dRSTi meM yaha zailI bhraSTAtmaka aura apapAThake rUpameM bhI gRhIta hotI hai / para unako bhASAvijJAna aura bhASAvikAsake siddhAntoM kA kiMcit bhI parijJAna nahIM honeke kAraNa isa zailIke mahattva aura upayogakA ve mUlyAMkana karanemeM sarvathA asamartha hote haiN| ye vidvAn dhanasAragaNikI isa TIkAmeM aise aneka zabdoMko Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhartRharikRta-zatakatrayam dekha kara kaheMge ki yaha to bhraSTa zabda hai, yaha to vyAkaraNavisaMgata apapATha hai-ityAdi / para hamArI dRSTimeM dhanasArakI racanAkA isI dRSTise kucha vizeSa mahattva hai / ve apane ziSyoMko aura apane zrotAoMko saMskRtake ziSTa aura kliSTa zabdoMkA, adhika saralatAke sAtha arthAvabodha karAneke liye, kaI lokapracalita dezya zabdoM aura uktiyoMkA saMskRtIkaraNa karake unakA prayoga karate haiN| bhartRharine eka jagaha (nItizataka, padya 21 meM ) kahA hai ki-'kRSiH anavekSaNAt nazyati' / isakI vyAkhyA pANDityapUrNazailImeM to hogI ki-'kRSiH sasya anavekSaNAt nityamaparAmannizyati' / dhanasArako 'anavekSaNAta' kA sIdhA paryAya zabda, jo lokamuMha para car3hA huA rahatA hai, vaha 'asaMbhAlanAt' zabda yAda A gayA aura usIko yahA~ rakha diyaa| paNDitoM ko to yaha 'asaMbhAlanAt' zabda bilkula asaMskRta lagegA-para dhanasArako vahI adhika upayukta arthavAlA zabda pratIta huA, ataH isakA prayoga unhoMne kara diyaa| isI taraha 'karkarakaNTakAkulA' (pR. 9) 'dhUlikacavarAdivyAptam' (pR. 15) 'kacavarapuMjam' (pR. 40) 'vyajanapavana:pakSakavAtaH' (pR. 75) 'pUtikkinnaH pirukharaNTitaH' (pR. 87) 'na parityajanti keTakaM na muzcanti' (pR. 87) Adi zabdaprayoga kiye gaye haiN| jo lokoktike sIdhe saMskRtIkaraNa haiN| ina zabdoMke badale unako saMskRtake rUDha zabdaprayoga jJAta nahIM the so bAta nahIM hai, parantu unakA lakSya lokapracalita sahajabodhagamya zabdaprayoga karanekI ora rahA / ataH unane aise zabdoMkA prayoga karanA samucita smjhaa| 'vA' zabdakA pratizabda saMskRtameM 'zunaka' aura 'sArameya' bahuta rUDha hai para unane inake sAtha sAtha kahIM 'bhaSaNa' aura 'kurkura' jaise lokarUDha pracalita zabdoMko bhI isameM sthAna de diyA hai / 'vyajana' kA pratizabda 'tAlavRnta' bhI diyA aura lokarUr3ha 'paMkhekA pavana' isa dezyazabdArthavAlA 'pakSakavAtaH' aisA pratizabda bhI de diyA hai / 'kulyAyate' kA 'nIkAyate' paryAya de kara lokapracalita 'pAnIkI nIka' kA prayoga kara diyaa| isI taraha 'paritarkayantI herayantI' 'cinvan-cuNTan' 'pradhvaMsaM na vrajati-spheTayituM na zakyate' ityAdi aise kaI zabdaprayoga kiye gaye milate haiN| jina pAThakoMko prAcIna rAjasthAnI-gujarAtI bhASAkA paricaya hogA ve ina zabdoMkA prayoga bahuta hI upayukta evaM arthadyotaka huA hai aisA turanta samajha skeNge| aisA mAlUma detA hai ki bhartRharikI yaha sundara aura sArabhUta racanA jaina vidvAnoMko bahuta prAcIna kAlase hI vizeSa priya rahI hai / isa racanAkI, jaina vidvAnoM dvArA likhI gayIM sundara hastalikhita pratiyA~, jitanI jaina bhaMDAroMmeM milatI haiM utanI anyatra nahIM miltii| sabase prAcInatama mAnI jA sake aisI do pratiyoMke citra bhI isake sAtha prakaLa kiye jA rahe haiN| prAcIna rAjasthAnI gujarAtI bhASAmeM bhI isake anuvAda aura bhAvArtha kaI vidvAnoMne likhe haiN| Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiJcit prAstAvika isa racanA ke prati jaina vidvAnoMkA itanA AkarSaNa honekA kAraNa, isameM pratipAdita sundara upadezAtmaka vicAra aura sarvasAmAnya hitopadezaka nItisiddhAnta haiM / jisa prakArake naitika aura vairAgyAtmaka vicAroMkA isameM pratipAdana kiyA gayA hai ve saba prAyaH jaina vicAroMke sAtha bahuta kucha samAnatA rakhate haiN| yadi isameM zivakI mahimA aura zaiva bhAvake AdarzabhUta kucha uGgAra na hoM, to yaha saMpUrNa racanA kisI jaina vidvAnkI hI mAnI jAya aisI lagatI hai / isake anukaraNarUpa- somazataka, dhanadatrizatI, karpUraprakara, vairAgyazataka Adi kitanI hI racanAeM jaina vidvAnoMne kI haiN| jaina yati-sAdhu - varga prAyaH isake padyoMko kaNThastha karate rahate haiM aura apane upadezAtmaka vyAkhyAnoMmeM unakA vAraMvAra upayoga karate rahate haiN| maiMne svayaM apane prAraMbhika jIvanakAlameM isake aneka padya kaNThastha kara liye the aura ye mujhe bar3e priya lagate rahe haiN| Aja bhI mujhe isake aneka padya utane hI hRdayaMgama lagate haiM aura 'gaGgAtIre himagirizilAbaddhapadmAsanasya' athavA 'mahI rAyyA pRthvI vipulamupadhAnaM bhujalatA' evaM 'kaupInaM zatakhaNDajarjarataraM kanthA punastAdRzI' ityAdi padyoMkA smaraNa vAraMvAra hotA rahatA hai aura inake pAThase manako eka prakArakA AhlAdabhAva prApta hotA rahatA hai / . yadi mujhase koI pUche ki saMskRtakA sabase adhika priya kavi mujhe kauna lagatA hai, to mere mukhase turanta uttara milegA ki 'mahAkavi bhartRhari !' / bhartRharike ina lokapriya aura paNDitapriya subhASitoM kA upayoga aneka jaina granthakAroMne apane granthoMmeM kiyA hai / inameM jo sabase prAcIna upayoga hamAre dekhanemeM AyA hai vaha vi0 saM0 915 ( I. sa. 859) meM bane hue dharmopadezamAlAvivaraNa ( karttA jayasiMhasUri ) meM hai / isa vivaraNameM prastuta racanAyeM upalabdha 'kRmikulacitaM' (pR. 10 ) aura 'bhagnAzasya karaNDa' ( pR. 11 ) ye padya prasaMgavaza uddhRta kiye gaye haiN| isase yaha to nizcita jJAta hotA hai ki jaina vidvAnoMko kamase kama vikramakI 10 vIM zatAbdIke prAraMbhase hI bhartRharikI isa racanAkA paricaya rahA hai / saMskRtake hajAroM hI granthakAroM aura kaviyoMkI taraha, bhartRharike samaya aura sthAna Adi viSayameM bhI koI asaMdigdha evaM nizcAyaka pramANa abhItaka upalabdha nahIM hai / vikramakI - 14vIM zatAbdIke uttara bhAgameM (vi. saM. 1361 ) jaina vidvAn merutuGgasUrine prabandhacintA bhartRharike kucha padyoMkA zabdAntarake rUpameM bhI jaina granthoMmeM uddharaNa dRSTigocara hote haiM / prastuta AvRttike nItizatakagata 'dAkSiNyaM svajane dayA parajane' (pR. 35 ) isa padyakA kevala zabdAntarake rUpameM avikala bhAva batAnevAlA nimna padya, jinadattAkhyAna nAmaka prAkRtaracanAmeM uddhRta hai / * mAdhuryaM pramadAjane sulalitaM dAkSiNyamArye jane, zaurya zatruSu mArdavaM gurujane dharmiSThatA sAdhuSu / marmajJeSvanuvartanaM bahuvidhaM mAnaM jane garvite, zAThyaM pApajane narasya kathitaM paryAptamaSTau guNAH // ( siMghI jaina granthamAlA, granthAMka 27, pR. 58 ) Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhartRharikRta-zatakatrayam maNi nAmaka jo grantha banAyA hai usameM bhartRharikI utpatti batAnevAlA eka prabandha milatA hai| isameM likhA hai ki ujjayinImeM pANinIya vyAkaraNakA adhyApaka koI brAhmaNa vidvAn thaa| jisako eka vezyAkI kRpAse rAjadarabArameM baDA sammAna prApta huA thaa| usa brAhmaNa upAdhyAyake 4 varNoMkI 4 striyA~ thiiN| jinameM se kSatriya jAtikI strIse to vikramArkakA janma huA aura zUdrajAtikI patnIse bhartRharikA janma huaa| vahI bhartRhari vidyAdhyayana karaneke bAda kavi huA aura usane vairAgyazataka-Adi bahutase prabandhoMkI racanA kI / ityaadi| isa tarahake kucha aura bhI ullekha bhartRharike bAremeM milate haiM para unameM koI aitihAsika tathyatAkA pramANa nahIM miltaa| vAkyapadIya nAmaka saMskRtavyAkaraNaviSayaka eka viziSTa prakArakA prAcIna grantha milatA hai jisake kartAkA nAma bhI bhartRhari hai / para vaha bhartRhari aura isa zatakatrayake kartA bhartRhari donoM eka hI vyakti haiM isake bAremeM vidvAnoMko sandeha hai| nAthasaMpradAyameM yogIndrake nAmase prasiddha eka anya bhartRharikA varNana bhI pichale sAhityameM milatA hai aura kaI vidvAnoMkA khayAla hai ki vahI yogIndra bhartRhari zatakatrayake kartA haiM / isa racanAke sAtha kucha purAnI pratiyoMmeM aisA likhA huA bhI milatA hai / para ina saba kiMvadantiyoMse koI vizvasanIya tathya prApta nahIM hotA / prastuta vyAkhyAkArane 'yAM cintayAmi satataM' isa Adi padavAle prathama hI padyakI vyAkhyAke AraMbhameM, prastuta padyakA bhAvArtha samajhAnekI dRSTise bhartRharikI jo kathA dI hai vaha kucha avazya hRdayaMgama-sI mAlUma detI hai| yaha kathA kucha anya granthoMmeM bhI milatI hai / jisa padyake bhAvArtha ko samajhAneke liye yaha kathA kahI gayI hai, usa padyaMkA kucha rahasya to avazya hai hI / vinA kisI prakArake kathAnakAtmaka rahasyasaMketake, isa padyakA koI khAsa bhAvArtha nahIM nikalatA yaha to spaSTa hI hai| ataH isa padyakA koI aitihAsika rahasya avazya honA caahiye| isa dRSTise dhanasAragaNine jo apanI vyAkhyAke prAraMbhameM bhartRharikI kathA dI hai usameM kucha tathya honA cAhiye aisA to hameM pratIta hotA hai| isa kathAke rahasyakI dRSTise yadi prastuta zatakatrayake kartAke mAnasika aura AdhyAtmika bhAvakA UhApoha kiyA jAya to usake Antarika jIvanake viSayameM bahuta kucha sArabhUta vicAra jJAta ho sakate haiN| pro0 kosaMbIkA to khayAla hai ki bhartRhari koI duHkhI evaM daridra brAhmaNa honA caahiye| samAjameM jisako sukhI yA bhogI jIvana kahate haiM vaisA jIvana use prApta nahIM huA thaa| isaliye usake saba udgAra usa khinnAtmaka bhAvako lakSya kara pragaTa hue haiM / vaha bahuzruta vidvAn evaM pratibhAzAlI kavi thA / saMskRta bhASA para usakA prabhutva thaa| usa samayake sAmantI jIvana aura dhanika vyavahArakI avahelanAse vaha udvigna ho kara nirvedabhAvApanna ho gayA thA / ityAdi / 1 dekho-siMghI jaina graMthamAlAmeM prakAzita, prabandhacintAmaNi, mUlasaMskRta, pR. 121; tathA hindiibhaassaantr| Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiJcit prAstAvika / para hamAre khayAlase vaisA nahIM mAlUma detA / zatakatrayake samasta bhAvoM aura udgAroMkA yadi niSkarSa nikAlA jAya, to usase isa citrakA AbhAsa hotA hai ki ye udgAra kisI aise vyaktike haiM jo bhuktabhogI ho kara jIvanake pichale bhAgameM niSkAma-virakta bana gayA hai| vaha vyakti rAjA yA rAjAdhirAja to nahIM, para acche U~ce darjevAlA sAmanta jarUra honA cAhiye / usa samayake sAmantI-jIvanake vilAsamaya bhogoMkA usane acchA anubhava kiyA thaa| striyAM aura vArAGganAe~ usake sAMsArika sukhoMkA mukhya aMga rahI haiM / isaliye usako nArIjIvanake vividha prakArake kuTila aura kaluSita khabhAvoMkA acchA anubhava hai| vaha sAmanta honese rAjAoMke caMcala svabhAva aura caritra hIna janoMke kutsita saMparkakA acchA jJAtA hai / dhanika vyaktiyoMke aura unake khuzAmadiyoMke vyavahAroMkA vaha marmajJa hai / samAjameM sabase baDI pratiSThA dhanakI aura dhanavAnoMkI rahatI hai, yaha usakA dRDha mata rahA hai| yadyapi vidyAdhanakA vaha bahuta mahattva samajhatA hai aura vidyAko lakSmIse adhika ucca pada bhI detA hai; para vidyAvAnoMko bhI prAyaH lakSmIbhaktoMke mukhApekSI honA paDatA hai yaha usakA suspaSTa kathana hai / vaha zAstra, siddhAnta, nIti evaM kalAoMkA jJAtA aura adhyetA hai / usakA manuSyakhabhAvaviSayaka darzana aura prakRtiviSayaka avalokana bahuta sUkSma hai| sadguNoM aura sadvicAroM para usakA dRDha anurAga hai / jIvanake pichale bhAgameM, sAMsArika sukhoMkI kSaNabhaGguratAkA anubhava karate hue use bhogamaya jIvanase sahaja virakti ho gayI hai aura vaha viraktabhAva dvArA parama tattvakI prAptimeM apane jIvanako lIna karanevAlI saMnyasta dazAmeM masta ho kara, parabrahmakI khoja meM ghUmatA rahA hai / vaha zivakA parama upAsaka hai aura satata 'ziva ziva' kA jApa hI usakA dhyAnamaMtra hai / vaha zaiva saMpradAyameM pUrNa dIkSita huA hai aura vaha zivake ardhanArIzvarakharUpa para mugdha hai / para usakA saMparka jainasaMgradAyake sAtha gaharA mAlUma detA hai, aura jaina siddhAntoMkA vaha bahuta sadbhAvapUrvaka Adara karatA hai| ahiMsA, satya, aparigraha aura bhUtadayAvAle jaina siddhAnta use acchItaraha hRdayaMgama hue haiN| vaha ziva aura jina - donoMko sarvotkRSTa devatva pradAna karatA hai| usake jIvanakA yaha citra usake udgAroMse bahuta hI spaSTa pratibhAsita hotA hai| usake samaya aura sthAnake bAremeM koI nizcAyaka pramANa upalabdha nahIM hai; para jo kiMvadantiyAM kathAnakoMmeM prathita haiM unake AdhAra para hameM aisA AbhAsa hotA hai ki vaha prAcIna mAlava yA maru pradezameM huA hogA / usakI racanAmeM jo bhAvabhaMgI aura bhASAzailI aMkita hai vaha isa pradezakI paristhitikA pratibimba prakaTa karatI hai / marusthala usakA bahuta nikaTavartI pradeza jJAta hotA hai / vairAgyazatakake 5 veM padyameM jo 'kANavarATaka' zabda prayoga huA hai, vaha isa pradezameM bahupracalita aura AbAla-gopAlavyavahRta 'kANI koDI' yA 'kANo kor3o isa lokoktikA saMskRtIkaraNa hai| . isa kavikA nAma 'bhartRhari' hai yA 'bhartRhara' yaha bhI eka vicAraNIya prazna hai / yadyapi mudrita pustakoMmeM tathA kaI hastalikhita pratiyoMmeM 'bhartRhari' aisA nAma milatA hai para adhikatara Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhartRharikRta-zatakatrayam prAcIna pratiyoMmeM 'bhartRhara' aisA nAma milatA hai / dhanasAra gaNIne apanI isa vyAkhyAmeM isI nAmakA prayoga kiyA hai / isa racanAkI sabase prAcIna prati (lekhana saMvat 1468) kA jo antima patra munivarya zrIpuNyavijayajIke anugrahase prApta huA hai aura jisakA hAphaTona citra isake sAtha saMlagna kiyA jA rahA hai usameM 'bhartRhara' aisA hI nAma likhA huA milatA hai / yaha patra brAhmaNa lekhakakA likhA huA hai / jisakA nAma ananta vyAsa hai| isake bAdakI jo dUsarI prAcIna prati prApta hotI hai vaha saMvat 1500 meM likhI gaI hai aura usake lipikartA svayaM pratiSThAsomagaNI nAmaka jaina vidvAn haiM jo baDe vidvAn aura acche granthakAra ho gaye haiN| isa pratike do patroMkA citra bhI isake sAtha saMlagna hai| bAdake aneka anya TIkA-TippaNoM aura bAlAvabodha nAmaka rAjasthAnI gujarAtI vivecanoMmeM bhI isI nAmakA adhika prayoga kiyA gayA milatA hai / ataH hamArA abhimata isa nAmake pakSameM ho rahA hai| granthakAra 'hara' zivakA parama upAsaka hai / ataH usake nAmakA anta 'hara' zabdase alaMkRta ho yaha vizeSa yuktisaMgata bhI lagatA hai| pro0 kosaMbIne, yaha TIkA pUnAke bhAMDArakara orienTala rIsarca insTITyUTa meM surakSita rAjakIya granthasaMgrahakI pratiyoM parase likhavAI thii| ve pratiyAM pramANameM kucha arvAcIna aura azuddhibahula thiiN| phira jisane pratilipi kI vaha pratiyoMkI lipiko bhI ThIka samajhane vAlA jJAta nahIM hotaa| usane pratilipi karanemeM bahuta gaDabaDa kara dI / presa kaoNpIko presameM chapaneke liye diye jAneke bAda jaba pruphapatra hamAre pAsa Aye to hameM isakA patA lgaa| paraMtu isa TIkAkI bahuta acchI evaM purAnI prati jo hameM baDodAke jJAnamandirameM surakSita zrImadhaMsavijayazAstrasaMgrahameM se munivara zrI ramaNikavijayajIkI kRpAse prApta ho gaI, usake AdhArase hamane isakA saMzodhana ThIka karake ise mudrita kiyA hai| isa pratike Adyanta patroMke citra bhI isake sAtha diye jA rahe haiM / ina prAcIna pratiyoMkI prAptike liye hama vidvadvarya munivara zrI puNyavijayajI mahArAja evaM paMnyAsajI zrI ramaNikavijayajI ke bahuta kRtajJa haiN| anekAntavihAra, ahamadAbAda zrAvaNI pUrNimA vikrama saMvat 2015-16 muni jinavijaya - Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa - 1 bhAratIyavidyAgranthAvali - granthAGka 9 - meM prakAzita 'bhartRharizatakatrayam' kA pradhAnasaMpAdakIya svalpa vaktavya / bhAratIya vidyA granthAvalike 9 veM aMkake rUpameM mere priyamitra pro0 dAmodara kosaMbI dvArA saMpAdita bhartRharike sarvavizruta aura sarvapriya subhASita padyoMkA yaha sundara ' zatakatraya' prakaTa karate hue mujhe bahuta Ananda ho rahA hai / saMskRta bhASAkA alpa- khalpa parijJAna rakhane vAleko bhI bhartRharike ina atIva hRdayahAri aura madhuratama sUktoMkA thor3A-bahuta paricaya avazya hotA hai / aisA koI bhI saMskRtajJa nahIM hogA jisako bhartRharike isa subhASitasaMgrahameM kA koI na koI padya yA usakI padAvalike kucha vAkyakhaNDa usake kaNThako alaMkRta na karate hoM / kAlidAsako chor3a kara saMskRta bhASAkA sabase adhika lokapriya jo koI kavi hai to vaha bhartRhari hai / aura kAlidAsake kAvyoMse bhI adhika pracAra bhartRharike ina kAvya - muktakoMkA sAre bhAratavarSameM rahA hai / isa kRtikI aisI utkRSTa lokapriyatA ke kAraNa isa para saMskRtameM aura tattat dezabhASAoMmeM aneka TIkA-TippaNa aura vivecana Adi likhe gaye haiM aura yuropakI bhI prAyaH sabhI prasiddha bhASAoMmeM isake anuvAdAdi hue haiM bhAratameM aura yuropameM adyAvadhi isake mUla granthake tathA kucha TIkAoM Adi ke sAtha bhI aneka prakAzana ho cuke haiM / paraMtu isa bahupriya aura bahuvyApI granthakA jise 'ekjhosTIva kriTikala' kahA jAya vaisA saMzodhana kara isakA prakAzana karanekA prayatna abhItaka kisI vidvAnne nahIM kiyA / mujhe kahate hue bahuta harSa ho rahA hai ki pro0 kosaMbIne yaha mahattvakA kArya karanekA sadudyoga AraMbha kiyA hai aura pichale 3 varSoMse ve isa granthakA sarvAMgINa parIkSaNa aura saMzodhana Adi karanemeM dattacitta ho rahe haiM / apane isa saMzodhanake pariNAmameM inhoMneM itaH pUrva isa granthakI vivecanA ke viSayake aneka maulika nibandha baoNmbe yunivarsiTI jarnala Adi suprasiddha saMzodhanAtmaka jarnaloMmeM prakAzita kiye haiM / pro0 kosaMbIne apane saMzodhanAtmaka kAryake liye dakSiNa aura uttara bhAratameMse isa granthakI yathAlabhya pacAsoM hastalikhita pothiyA~ aura isakI aneka jJAta-ajJAta TIkAyeM upalabdha kI haiM / mUla 'TekSa' kA sUkSma parIkSaNa karaneke sAtha sAtha inhoMne abhinava upalabdha kucha TIkAoMkA bhI saMzodhana - saMpAdana karanekA udyoga kiyA aura usake phalakharUpa rAmarSi nAmaka vidvAnakI banAI 1. huI eka sarala saMskRta vyAkhyA pUnAkI 'AnandAzrama granthAvali' meM gatavarSa prakAzita karAI / prastuta AvRti ke rUpameM yaha eka aisI hI anya TIkA prathama hI bAra prakaTa ho rahI hai / TIkAmeM kartAne apane paricaya viSayaka kisI bhI prakArakA koI ullekha nahIM kiyA hai / isase yaha jJAta nahIM hotA "hai ki isakA racayitA kauna hai aura kahAM huA hai / tathApi pro0 kosaMbI anumAna karate haiM ki isakI racanAzailIse jJAta hotA hai ki yaha zAyada koI dAkSiNAtya vidvAn hogA / TIkA 1 I -- ---- Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 bhartRharikRta-zatakatrayam bahuta sarala, subodha evaM sugamya paddhatise likhI gaI hai| isase khalpasaMskRtajJa paDhane vAloMko bhI bhartRharikI uttama uktiyoMkA acchI taraha Akalana ho skegaa| pro0 kosaMbI eka suprasiddha gaNitavidyApAraMgata vidvAn haiM / gaNitazAstra hI inakA mukhya adhyayana aura lekhanakA viSaya hai / baMbaIke TATA phaNDAmeMTala rIsarca insTITyUha jaise eka viziSTa aura pratiSThita saMsthAnameM pradhAna gaNitAdhyApakakA kArya karate hue usa viSayameM vizeSarUpase ye apane maulika saMzodhana kara rahe haiM / tathApi inakA saMskRta sAhityake saMzodhanasaMpAdana kAryameM bhI aisA hI pracchanna utsAha aura udyoga cAlU hai yaha dekha kara mujhe adhika Ananda aura AhlAda utpanna ho rahA hai / yadyapi maiM inakI bAlyAvasthAse hI inake eka bar3A buddhimAn aura pratibhAsaMpanna aise gaNitajJa honekI kalpanA kara rahA thA, paraMtu saMskRta sAhityake pradezameM, ye apane jagaprasiddha pAlIpaNDita pitA, zrI dharmAnanda kosaMbIse bhI agragAmI bananekA prayatna kareMge-aisI to mujhe kalpanA bhI nahIM ho sakI thii| yaha mujhe taba mAlUma huA jaba pichale varSa mere zraddheya mitra zrI dharmAnandajIne A kara mujhase kahA ki-"bAbA pichale 3-4 varSoMse bhartRharike zatakatrayakI eka viziSTha 'kriTIkala TekSa' taiyAra kara rahA hai aura usake sAtha hI usakI kucha aprasiddha TIkAyeM bhI saMpAdita kara prakAzita karanA cAhatA hai| yadi Apa apanI granthamAlAmeM unako prakAzita kareM to bahuta upayukta kArya hogA / ityAdi / " maiMne bar3e utsAhase unake kathanako tatkAla khIkAra kiyA aura priya bAbAko myenuskrIpTa bheja deneko likhA / usakA prathama phala yaha Aja vidvAnoMke hAthameM hai| inhoMne bhartRharike mUla granthakA jo kriTIkala saMskaraNa saMpAdita kiyA hai vaha isake bAda prakaTa honeke liye presameM diyA jA cukA hai| AzA hai zIghra hI pAThakoMke hAthameM vaha grantha bhI upalabdha hogaa| zrAvaNI pUrNimA vi. saM. 2002 (I. sa. 1946) bhANDArakara rIsarca insTITyUTa pUnA muni jinavijaya Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa - 2 siMghI jaina granthamAlAke 23 veM maNike rUpa meM prakAzita 'zatakatrayAdi subhASitasaMgraha ' nAmaka pustakameM likhita pradhAnasaMpAdakIya vaktavyarUpa 'kiMcit prAstAvika' do varSa pahale, (san 1946 meM ) bhAratIya vidyAgranthAvalike granthAMka 9 ke rUpameM, pro0 kosaMbIkA saMpAdita kiyA huA 'bhartRhari zatakatraya' kA eka ajJAtanAmA dAkSiNAtya vidvAn kI TIkA sAthakA saMskaraNa, prakAzita kiyA gayA hai / isake saMpAdakIya prAstAvikameM maiMne pro0 kosaMbI dvArA prastuta granthakI eka supariSkRta evaM susaMpAdita zreSTha AvRttike thor3e hI samaya meM prakAzita ho kara vijJa pAThakoMke hAthameM upalabdha honekA jo nirdeza kiyA thA - vahI grantharatna prastuta siMghI jaina granthamAlAke 33 veM maNike rUpameM, aba vidvAnoMke karakamalameM upasthita kiyA jA rahA hai / pro0 kosaMbIke manameM prastuta granthakA isa rUpameM, saMpAdana karanekI preraNA kaise utpanna huI aura kisa taraha inhoMne isa granthakI saikaDoM hastalikhita pratiyAM prApta kara tathA adyAvadhi mudrita AvRttiyoMkA nirIkSaNa kara, yaha supariSkRta evaM susaMpAdita saMskaraNa taiyAra kiyA hai, isakA saMkSipta paraMtu rasika varNana, jo inane apanI 'priphesa' evaM 'inTroDakzana' meM, sArabhUta zabdoMmeM kiyA hai vaha svayaM pAThakoMko prastuta saMskaraNakA yatheSTa paricaya karAnemeM paryApta hai / jaisA ki maiMne apane ukta ( bhAratIya vidyApranthAvalimeM prakAzita AvRttike ) prAstAvika vaktavyameM sUcita kiyA hai- pro0 kosaMbIkA pradhAna evaM priyatara vyAsaMga gaNita vidyAke adhyayana-adhyApanaviSayaka hai / ' tAtA phaNDAmeMTala rIsarca insTITyUTa' jaisI dezakI eka bahuta pratiSThita aura gaMbhIra vaijJAnika gaveSaNA karanevAlI vizvavikhyAta saMsthAke eka viziSTa adhyApaka aura kAryavAhaka sadasya ho kara, sAre bhAratavarSameM jo sukhyAtiprApta 5-7 gaNitavidyAvizeSajJa vidvAn haiM, unameM inakA sthAna hai / inake rIsarcakA mukhya viSaya gaNita vijJAna hai / isa viSayameM inhoMne jo kucha maulika AviSkAra kiye haiM unane yuropa aura amerikAke viziSTa gaNitajJoMkA bhI lakSya AkarSita kiyA hai aura isI liye abhI abhI yunokI orase bhI inako amerikA AnekA mAnaprada AmaMtraNa diyA gayA hai / * pro0 kosaMbI, mere samAnadharmI aura zraddhAspada svargavAsI paramapriya mitra dharmAnandajIke suyogya putra haiM, isa liye to ye bAlapana se hI mere eka bahuta hI nikaTavartI AtmIya jana jaise haiM para taduparAnta, inhoMne apane sarala viziSTa svabhAva, sanniSThA aura utkaTa vidyAnurAgakA 'paricaya de kara mere hRdayameM aura bhI adhika snehAdhikAra prApta kara rakhA hai / isake sAtha jaba maiMne inake saMskRta vidyAnurAgakA bhI vaisA hI utkaTa paricaya prApta kiyA, jaisA inakA gaNita Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhartRharikRta - zatakatrayam 14 vidyAke viSayameM hai, taba to inake saMbaMdha ke mere hArdika aura Atmika mamatvabhAvakA aura bhI pragADha aura prazastatara honA svAbhAvika hI hai / aura isa liye inake viSayameM kucha adhika paricayAtmaka zabda likhanemeM merA mana saMkocakA anubhava kare yaha bhI AnuSaMgika hai / mujhe yaha ullekha karate hue duHkha hotA hai ki mere parama mitra zrI dharmAnandajI, jinhoMne hI Akara, koI 4 varSa pahale, mujhe apane priya putra bAbAke bhartRharike subhASita saMgrahakA susaMzodhita - susaMpAdita saMskaraNa ke taiyAra karanemeM vyasta rahanekI sUcanA dI thI aura jinhoMne hI bAbAke isa kAmako apanI isa granthamAlA dvArA prakAzita karanekI preraNA kI thI, ve Aja isa lokameM nahIM haiM aura apane putrake saMskRta-sAhityaviSayaka kAryakA yaha suphala apane carmacakSuse dekhaneko upasthita nahIM haiM / divaMgata zrI dharmAnandajIke viSayameM yaha ullekha karate hue mujhe unake sAtha ke mere dIrghakAlIna snehAtmaka saMbandhakI puNyasmRti merI AkhoMke sAmane A kara khaDI ho jAtI hai aura mere hRdayako gadgadita kara detI hai / bauddha dharmake siddhAnta aura saMdhakA sarvaprathama paricaya mujhe zrI dharmAnandajIke lekhoM dvArA hI prApta huA thA / unakI likhI huI 'bauddhadharma ANi saMgha' tathA 'buddhalIlAsArasaMgraha' nAmaka do marAThI pustakeM par3ha kara maiMne apanI tadviSayaka jijJAsA kA AvirbhAva anubhUta kiyA / prasaMgavaza, manoraMjana kAryAlaya dvArA prakAzita unakA 'Atmanivedana' mujhe paDhaneko milA aura usameM unake krAntimaya jIvanakI vividha avasthAoM aura ghaTanAoMko par3ha kara maiM mugdha-sA ho gayA / maiMne unake jIvana meM aura svabhAva meM, apane hI jIvanake aura khabhAvake kucha viziSTa samAna citra dekhe aura merA mana unake prati Adara ke sAtha AkRSTa huA / paraMtu jisa avasthAmeM maiMne unakI ve pustakeM paDhI thIM aura jisa avasthAmeM ve usa samaya the - ve donoM avasthAe~ vaisI virodhAtmaka thIM ki unake sAtha jIvana meM merA kabhI sAkSAtparicaya hone kI koI saMbhAvanA hI nahIM kI jA sakatI thI / vidhike niyogase maiM, 1920 meM, mahAtmA gAndhIjI dvArA prArabdha asahakAra AndolanakA eka anucara bana gayA aura mahAtmAjIke Adezase ahamadAbAda meM sthApita honevAle 'gujarAta vidyApITha' ke eka viziSTa adhyayana mandirakA adhyakSa bana gayA / vidyApIThane mere tattvAvadhAna meM, bhAratIya prAcIna sAhitya, itihAsa, tattvajJAna, bhASAvijJAna Adike adhyayana, anveSaNa, saMzodhana, saMpAdana Adi kArya nimitta gujarAta purAtattva mandira nAmaka eka viziSTa saMsthA kI sthApanA kI / usameM saMskRta, prAkRta, dezya bhASA Adike vividha prakArake zAstroMkA adhyayana-adhyApana karanekarAne kI vyavasthA kI gayI / yogAnuyogase, zrI dharmAnandajIkA, amerikAkI hArvarDa yunivarsiTImeM apanA kArya samApta kara, dezameM AnA huaa| zrI kAkA sAhaba kAlelakara kI preraNA unhoMne purAtattva mandirameM adhyApaka bananekA aura pAlI vAGmayakA adhyayana karAneke asanakA kAra kiyaa| usI dina se hama donoM paraspara samAnaprakRtika evaM samAnadharmI, sahacArI sakhA bane / usake bAda, unake bhI aneka sthAna parivartana hue aura mere bhI kaI hue / paraMtu hamArA sauhArda saMbaMdha 1 Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiJcit prAstAvika uttarottara bar3hatA hI gyaa|1929 meM maiM jaba barlina (jarmanI) meM thA taba ve rUsa jAneke liye vahAM mujhase milane Aye aura mere sAtha Thahare / barlinameM rahate hue merA mana nUtana samAjavAdake vicAroMmeM vyasta ho gayA, kosaMbIjIkA mana rUsameM rahate hue sAmyavAdI vicAroMkI ora AkRSTa huA / jarmanIse vApasa Ane para, san 1930-34 taka, merA 'zAntiniketana-vizvabhAratI meM rahanA huA, taba eka daphaha unhoMne bhI vahAM A kara mere sAtha kucha samaya taka rahanekI icchA pradarzita kI thii| para phira ve banArasa aura sAranAtha Adi sthAnoMmeM basate rhe| phira unakI preraNAse baMbaImeM parelameM 'bahujana vihAra' kI sthApanA huI aura usameM raha kara ve apane sadupadezadvArA ina kSudra mAne jAne vAle samAjake nimna vargakI niSkAma sevA karate rahe / unhIM dinoM isa 'bhAratIya vidyAbhavana' kI sthApanA huI aura isakA sAhityika evaM zaikSaNika kAryabhAra saMbhAlanekA mujhe kartavya prApta huA / merI icchA rahI ki ve bhI mere sAtha isameM sahakArI baneM aura usake liye maiMne prAraMbhika prabandha bhI kucha kiyA; lekina unakI manovRtti aba kisI bhI sthAnameM yA kAryameM baddha ho kara rahanekI na raha kara, apratibaddha rUpase cAhe jahAM apanA zeSa jIvana vyatIta karanekI ora adhika jhuka rahI thii| paraMtu unhoMne mujhase kahA ki 'pAlI vAGmaya'kA pradhAna tAttvika grantha jo buddhaghoSakA banAyA huA visuddhimagga hai aura jisakA saMpAdana karaneke liye unako hArvarDa yunivarsiTIne 3 daphaha amerikA bulAyA thA, usakA devanAgarI saMskaraNa nikAlanekI vyavasthA maiM kara sakU~ to unako bahuta priyakara hogaa|' maiMne unakI icchAkA tatkAla svIkAra kara, bhAratIya vidyAbhavanakI, bhAratIya vidyAgranthAvali ke prathama granthake rUpameM usake pragaTa karanekA prabandha kiyaa| pichale varSoM meM jaba unakA zarIra adhika kSINa hotA calA aura unako pratIta hone lagA ki aba jIvana kucha vizeSa samaya rahane vAlA nahIM hai; taba unhoMne kisa taraha prANoMkA zAnti-pUrvaka dehatyAga ho isa viSayameM bahuta kucha soca-vicAra karanA prAraMbha kiyaa| mere sAtha jaina saMpradAyameM pracalita saMlekhanA aura anazana vratake viSayameM bhI unhoMne kaI daphaha carcA kI / isa vicArake pariNAmameM AkhirameM unhoMne san 1946 ke sepTeMbarameM doharI ghATa (yu. pI.) ke eka ekAnta AzramameM jA kara saMlekhanA vrata AraMbha kiyaa| lekina isa prakAra dehatyAga karanA ucita nahIM hai aisA sandeza mahAtmAjIkI taraphase unako Agrahake sAtha bhejA gayA taba unhoMne usakA tyAga kiyA aura mahAtmAjI hI kI sUcanAnusAra vardhAke satyAgrahAzramameM jA kara zeSa jIvana samApta karanekA saMkalpa kiyaa| zrI. kosaMbIjIne bahuta varSoM pahale kitanIka jAtaka kathAoMkA marAThImeM sAra likha rakhA thaa| lekina utake prakAzita karanekI koI vyavasthA ve na kara sake the| mere dhyAna para isa bAtako lAne para maiMne pUnAmeM, apanI sthApita jaina zikSaNamAlA ke prathama maNike rUpameM usakA eka bhAga prakAzita kiyA thaa| usakA dUsarA bhAga abhItaka aprakAzita hI mere pAsa par3A hai| Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhartRharikRta - zatakatrayam doharI ghATase mujhe unhoMne apanA antima patra likhA, jisameM sUcita kiyA thA ki "pArzvanAthAcA cAturyAma dharma" isa nAmakI eka pustaka marAThImeM maiMne likhI hai| jisakA hindI --- anuvAda chapAnekI vyavasthA to kucha mitra karanA cAhate haiM; lekina mUla marAThI koI chApegA yA nahIM isakI koI bhavitavyatAkA khayAla nahIM honese, yaha mUla marAThI 'myAnuskrIpTa' maiM Apake pAsa rajisTarDa poSTase meja rahA hU~ / jise Apa apanI saMsthAmeM saMbhAla kara rkheN| saMbhava hai bhaviSya meM koI ise prakaTa karanevAlA mila jAya" - ityAdi / isI patrameM yaha bhI unhoMne likhA ki "maiMne 'bodhisattva' nAmakA eka nATaka bhI ina pichale dinoMmeM likhA hai-usakA hindIanuvAda kAzI vidyApITha dvArA chapavAnekI sUcanA milI hai / yadi vaha vahAM nahIM chapA to usakA hastalikhita bhI phira Apako bhijavA diyA jAyagA / " - ityAdi / 16 doharI ghATameM kucha svastha hone para ve phira vardhA jAnekI dRSTise baMbaI Aye / taba merA aura unakA antima milApa huA / unhoMne kahA ki "mahAtmAjIkI khAsa icchA hai ki maiM apanA antima jIvana mahAtmAjIke Azrama meM hI vyatIta karUM, aura kahIM jAUM - AUM nahIM / isa liye maiM aba vahIM jA kara zeSakAla yApana karUMgA / " ityAdi / usI samaya unhoMne bAbAke bhartRhari - saMgrahake isa saMskaraNake bAremeM bhI pRcchA kI, aura kaba taka chapa kara prakaTa ho jAyagA, ityAdi bAteM pUchIM / baMbaI se ve vardhA - sevAgrAma gaye aura vahAM phira jUna 4, 1947 ke dina mahAn bodhisattvakI taraha, zAntabhAvapUrvaka isa bhautika zarIrakA tyAga kara, unane nirvRtipada prApta kiyA / a0 dharmAnandajI jaise eka bahuta ucca koTike AdhyAtmika puruSa the, vaise hI ucca pratibhAvAn vidvAn aura utkaTa dezapremI vyakti the / unhoMne bahuta hI vilakSaNa saMyogoM meM pAlIvAGmayakA pAragAmI adhyayana kiyA, romAJcaka rItise tapaHsAdhanA kI, baDI niSThAke sAtha bhArata meM pAlI sAhityakA aura bauddha AdarzakA pracAra kiyA, aura apanI naisargika pratibhAke kAraNa hArvarDa yunivarsiTI jaisI amerikAkI pratiSThita saMsthA meM prathama bhAratIya 'orienTAlisTa' adhyApakake rUpameM AdarakA sthAna prApta kiyA / dharmAnandajI yoM to eka sukhI, saMtuSTa aura sadvRttavAle madhyamavitta kauTumbika gRhastha the / suzIla dharmapatnI, pratibhAvAn aura tejakhI putra, saumya, sundara evaM buddhimatI putriyoMkI prAptike kAraNa ve eka prakArase samAjameM bhAgyavAn samajhe jAne vAle varga gRhastha the; tathApi ve apane aMtaraMgase bahuta hI niHspRha aura viraktavRttike ucca sAdhu the / - na unako kiMcinmAtra paisAkA lobha thA, nAhI kucha kuTuMbakA bhI moha thA / unhoMne apane putraputriyoMko bahuta hI ucca prakArakI zikSA dene - dilAne kA bharasaka prayatna kiyA; lekina usake sivA aura kisI prakArakA unake prati koI vyAvahArika moha nahIM batalAyA / koI pichale 15 varSoMse ve sarvathA niHspRha aura nirmama ho kara jahAM kahIM apanI bauddhika aura zArIrika sevAkA sadupayoga ho sake vahAM jA kara, apratibaddha rUpase rahate aura ghUmate phirate / jJAnake anya upAsaka aura zAstroMke gabhIra ciMtaka hone para bhI ve pakke dezabhakta the / rASTrake svAtaMtrya yuddhameM ' unhoMne bar3e utsAha se bhAga liyA aura bahuta harSake sAtha jelayAtrAkA lAbha uThAyA / vaya, Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiJcit prAstAvika vidyA aura saMyamakI apekSAse sthavira hone para bhI ve vicAroMse baDe krAntivAdI kizora-manaska the| hindudharmake nAmase brAhmaNa jAtine bhAratavarSameM Aja saikaDoM varSoMse jisa vicAra aura AcArakI jaDatAko ghanIbhUta banA rakhA hai aura jisake kAraNa bhAratavarSakI sAmAnya janatA niHsatva, nizceSTa aura nirvicAra ho rahI hai usako dekha kara unakA tejasvI antaHkaraNa sadA hI kSubdha hotA rahatA thA aura ve jahAM kahIM avasara pAte the vahAM apanA mata niDara bhAvase prakaTa karate rahate the| isase purANapriya svArthagrasta brAhmaNa vargako-khAsa karake mahArASTrIya brAhmaNoMko unake krAntivAdI vicAra aura sudhAravAdI AcAra priya nahIM lagate the| ve mahAtmAjIke bar3e bhakta the aura unakI rASTrotthAnavAlI sabhI pravRttiyoMke baDe prazaMsaka aura pracAraka the| unhoMne apanA jIvana mahAn bodhisattvake Adarza para vyatIta kiyA aura usI Adarzake anusAra jIvanakA samApana kiyA / maiMne ina vargavAsI sAdhucarita pitAke cAritryakA sarvAGgINa prabhAva suputra bAbA kosaMbImeM pratibimbita huA dekhA / isa prabhAvake paripAkakharUpa inake saMskRtasAhityake marma grahaNa karanekA aura isa pustakake prakAzana nimitta atyanta stutya aura atyAvazyaka prayAsakA kucha paricaya maiM yahA~ denA cAhatA huuN| maiMne pahale hI sUcita kiyA hai ki bAbAkA mukhya viSaya gaNitavidyA hai / isa viSayakA adhyayana, adhyApana aura parizodhana inake jIvanakA mukhya uddeza hai| saMskRta inakA mukhya viSaya nahIM hai aura na vaha adhyApanakA kSetra hI hai| phira bhI prastuta granthaviSayaka inakI ekAgratA, lInatA aura utsAhane mere jaiseko bhI Azcarya-cakita kara diyA hai / maiMne kaI bAra inase prazna kiyA ki "bAbA, apane amUlya samaya aura zaktikA isa prakAra tuma apavyaya to nahIM kara rahe ho ? / " cAra-pAMca varSa pahale, kha0 dharmAnandajIne apane putra dvArA bhartRharikI kRtike isa prakArase anveSaNAraMbhakA, sarvaprathama samAcAra mujhe sunAyA aura kahA ki "bAbA isa kRtike pIche eka pAgala-sA bana gayA hai aura dinarAta isImeM ulajhA rahatA hai" / taba maiMne haMsa kara kahA ki pitAke khabhAva aura guNakA kucha na kucha to asara putrameM honA hI cAhiye na ? / para unake kathanase bAbAkI isa viSayameM aisI gaharI tallInatAkA pUrNa citra mere mAnasa-paTala para aMkita nahIM duA thA / paraMtu jaba isa granthake prakAzanake liye inakI tatparatA aura isake pIche Arthika evaM zArIrika sarvakha samarpaNa kara denekA inakA mAnasika utsAha maiMne dekhA, tabhI inake hastagata kArya aura parizrama, isa prakAra donoMkI, mahattAkA mujhe anubhava huaa| . bAbAkI isa kRtike dekhanese pahale to bhartRharikI zatakatrayI racanA bhI isa prakArake anveSI saMzodhana-saMpAdanakA viSaya ho sakatI hai aisI kalpanA hI mujhe nahIM huI thii| apane AdhAsake prAraMbhika kAlameM, yadyapi mujhe bhartRharike aneka zloka kaNThastha the aura bAdameM jaina 'bhaMDAroMmeM surakSita asaMkhya hastalikhita pratiyAM isakI maiMne dekhIM TaTolI; para mahAbhArata aura paJcatantrako pratiyoMkI vividha vAcanAoMkI taraha, isa granthakI vAcanA bhI, vaisI hI samasyAkA Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 bhartRharikRta zatakatrayam viSaya hai isakA mujhe koI dhyAna nahIM huaa| isa samasyAkA mahattva, mujhe tabhI mAlUma huA jaba maiMne pro0 kosaMbI dvArA atIva parizramapUrvaka taiyAra kiye gaye pUre 400 kAgajoMke pAThAntara vAle baDe cArTa dekhe tathA asaMkhya inDeksake kArDa Adi dekhe / usa samaya mujhe vicAra AyA ki apane isa vizAla dezameM hajAroM hI saMskRtajJAtA, paNDita aura adhyApaka vidyamAna haiM, jinakA jIvana kevala saMskRtake adhyayana, adhyApana aura prasAra para nirbhara hai / para ina vidvAnoMmeM niSThApUrvaka apane viSayakI sAdhanA karane vAle kitane haiM / yaha saba maiMne apane parama mitra 'bAbA'kI prazastike liye nahIM likhA hai; paraMtu likhanekA Azaya yaha hai ki isa dezake saMskRtake paNDita aura adhyApaka loka, saMskRta jinakI jIvikAkA mukhya viSaya nahIM hai, aise pro0 kosaMbIkA yaha kAryarUpa dRSTAnta apane samakSa rakha kara, apane kartavyameM sajaga rahanekI bhAvanAko jAgRta kara skeN| pro0 kosaMbIke isa grantha para kiye gaye saMzodhanake pariNAmase yaha jJAta ho rahA hai ki bhartRharikI yaha kRti bahuta prAcIna kAlase jaina saMpradAyameM bhI bahuta hI priya aura upAdeya rUpameM svIkRta huI hai| isakI saikaDoM hI sundara hastalikhita pratiyAM jaina graMtha bhaMDAroMmeM vidyamAna haiN| pro0 kosaMbIko apane parizIlanameM abhItaka isakI jitanI bhI purAnI pratiyAM milIM una sabameM jo adhika purAnI pothI hai vaha bhI eka jaina vidvAn ke hAtha kI hI likhI huI hai jisakA citra isake sAthameM diyA jA rahA hai / yaha prati una prasiddha pratiSThAsoma gaNike hAthakI likhI huI hai jinake banAye hue somasaubhAgya kAvya Adi grantha upalabdha haiN| isI taraha isa grantha para jitanI saMskRta TIkAe~ banI huI jJAta huI haiM, unameM sabase purAnI TIkA eka jaina vidvAnkI hI kI huI upalabdha ho rahI hai / yaha TIkA upakeza gacchake vidvAn yati dhanasAra gaNikI banAI huI hai aura eka viziSTa TIkA hai / isake sivA aura bhI aneka jaina vidvAnoM dvArA prathita isa grantha para saMkSipta saMskRta avacUriyAM aura rAjasthAnI-gujarAtIbhASAmizrita bAlAvabodha Adi kaI vyAkhyAtmaka kRtiyAM upalabdha haiN| isI taraha isa granthake anukaraNa rUpameM bane hue somazataka, zRMgAravairAgyazataka, pamAnandazataka, dhanada trizatI Adi kaI jaina grantha bhI upalabdha hote haiN| sacamuca saikaDoM varSoMse bhartRharike ye subhASita padya, bhAratavarSake pratyeka saMskArI manuSyako baDe sadbodhaka, zAntidAyaka, sadbhAvapreraka evaM sannItidarzaka ho rahe haiM aura bhaviSyameM bhI hote rheNge| pro0 kosaMbIke prastuta saMskaraNase vidvAnoMko yaha jJAta hogA ki bhartRhari bhAratavarSakA kaisA vidvatpriya aura lokaraMjaka kavi hai aura usakI kRtikI bhAratake kone-konemeM kitanI vyApti hai / kArtikI pUrNimA, saM0 2005 (I. sa. 1948) muni jinavijaya bhAratIya vidyAbhavana baMbaI + dhanasArakI banAI huI yaha TIkA bhI isI granthamAlAmeM prakAzita karaneke liye pro0 kosaMbIdvArA saMpAdita hokara presameM jAnekI pratIkSA kara rahI hai| [jo aba isa maNike rUpameM vidvAnoMke hAthoM meM upasthita haiN|] Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paNDitavara - dhanasAragaNi-viracitavyAkhyAyuktaM mahAkavi-bhartRhari - kRtaM nIti-zRGgAra -vairAgyAtmakaM shtktrym| atha prathamaM nItizatakam / // OM namaH sarvajJAya // yugAdidevo'pyayugAdidevaH purA dvitIyo'pi sadA'dvitIyaH / yaH pazcazAkho'pi sahasrazAkhaH somaGgalo maGgalamAtanotu // 1 // sarvAtizayasaMyuktaM pazcAcAraparAyaNam / zrIvIraM garimAdhIramabhivande mhaatmbhiH||2|| natvA'rhantaM guruM devIM zAradAM kavisAradAm / zrImad-bhartRharavRttavyAkhyAM viracayAmyaham // 3 // tatreSTadevatApraNidhAnasamAdhAnavidhAnapUrvamabhISTadevatAsaMsmaraNaM vidhAya bhUpati bhartRhara viracitanIti-zRzA svairA mya-bhAvabhAvitakaThinakavitvArthasaMsUtreNa kimapyudAharaNavivaraNaprapaJcaM deva-gurubhAratI-prasAdAnnivedayiSyAmi / tadyathA yAM cintayAmi satataM mayi sA viraktA sA'pyanyamicchati janaM sa jno'nysktH| asmatkRte ca parizuSyati kAcidanyA dhik tAM ca taM ca madanaM ca imAM ca mAM ca // 1 // [atra padyaviSaye kathA yathA-] purA kadAcidujjayinyAM nagaryA bhartRharabhUpatI rAjamaNDalIsaMsevyamAnaH sabhAsamAsInaH samAsIt / tatra vipraikaH / karakalitavimalaphala AjagAma / tena tatphalamupaDhaukanikAmAsUcyAzIrvaco dade / rAjJA pRSTaH sa-"bho vipra! kutaH samAnItaM phalamidam / kena dattam / kiM vA kenApyadRSTapUrvANi phalAni / " so'pyUce-" rAjendra ! phalAni bahUnyapi santi para naitAdRzAni / yata etadamRtaphalam / " tatazca rAjJA babhASe-"vipra! kuto labdhaM tvayA ?" "rAn ! mayA devataikA samArAdhi, tayaikaviMzadinAnantaraM tuSTayA phalametat pradAya mama purastAt mokamiti-'bho dvija ! phalamenaM bhakSayitvA'jarAmaro bhava'-tadanu mayA vyacinti ca / mayyajatamare 11. gurunAgAraM mahAtmAnaM namAmyaham / 2 Te. 'hareAkhyAM zuddhAM viracayAsyaham / Gyaa Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhartRharikRta-zatakatrayam [1.2] saMjAte jagati kA vRddhirbhavitrI ? sa evAjarAmaraH saMjAto ruciro yena jagajjIvati / tajjagajjIvanaM rAjAnamantareNa na bobhoti / " tadvicintyehAgatya tvatpurastAD DhaukitamidaM phalam / " rAjA'pyajarAmaraphalasya mahimAnamavagamya praharSAJcitastasmai viprAya pAritoSikaM dadau / svamanasi cintitaM ca-"aho mayi jIvati mamApi kazcid vallabho jano marati tadAhaM duHkhabhAg jIvAmi / mama paTTamahAdevI rAjJI prANato'pi priyA vartate / tasyai yacchAmi"-vyacintyeti tadA dAsikAhaste saudhAntaH prahitya rAzyai pradattam / tathApi nijamAnase mAnasitam-"aho mamApi vallabhaH / ko'pi mriyate tadAhaM kathaM karomi / " tayApi pontArasya pradattam / tasyApi vallabhA dAsikA vartate / tasyai dattam / tayApi cetasi cintitam-"aho mayi duHkhajIvinyAM jIvantyAM ke samuddhArA bhaviSyanti / " jJAtveti tayA punaH rAjJe tatphalaM pradattam / rAjJApi tatphalaM vilokya vilokya dAsIsamIpe pRSTam / "tubhyaM kena dattamidam ? / " atyAgraheNa bhASya pRSTA, satyaM tayA babhASe-"mahyaM pontAreNa dattam / " so'pi tathaiva pRSTo babhASe-"mahyaM rAzyA dattam / " taM paramArtha matvA nirvedamAnaso jAtaH / antaHpurAntaH sametya rAjJIsamIpaM tatphalaM yayAce / tayA munmanAlApapuraHsaraM rAjA babhASe-"he svAmin ! mayA bhkssitm|" sadAkAtitamAM vairAgyaraGgataraGgitacitto babhUva / uktaM ca-aho saMsArasya durvilasitam / yAM ahaM satataM nirantaraM vallabhAM prANapriyAM cetasi cintayAmi gaNayAmi sA mayi viSaye virakA satI anyaM janaM icchati pontAraM vAJchati / sa pontAronyAsakto vartate, dAsIrato vartate ca / kAcid anyA yA nAyikA aparA nitambinI asmatkRte parizuSyati manorathairasmAkaM pAnchati / tasmAt dhik tAM ca taM ca madanaM ca imAM ca mAM ca / ko'rthaH ? / pUrva tAM madvallabhA dhik / re durAzaye ! mama sadRzaM bhUpatiM bhartAraM labdhvA meNThe kimanuraktA ? / taM meNThaM dhik / re mUDhAtman ! paTTamahAdevI mAM vihAya tvayi rAgaM vidhatte / tadupari tvaM kiM virktH|| ca anyatmadanaM dhik yo nirarthakaM tribhuvanaM viDambayati vigopayati / ca anyat- imAM dAsI dhik / yA tAdRzaM premaparAyaNaM meNThaM patiM prApya tadupari viraktA / / vasantatilakA chandaH-'uktA vasantatilakA tabhajA jagau gaH / ' upazamAlaMkAraH // 1 // ajJaH sukhamArAdhyaH sukhataramArAdhyate vizeSajJaH / jJAnalavadurvidagdhaM brahmApi naraM na raJjayati // 2 // na jAnAtItyajJaH / ajJo mUrkhaH sukhaM ArAdhyo bhavati sukhenArAdhyaH syAt / sukhena pratibodhyata ityarthaH / vizeSajJo vidvAn sustaramArAdhyate avabodhyate / atyantaM sukhena sukhataram / "prakRSTe taratamau" tarapratyayaH / jJAnalavadurvidagdhaM naraM brahmApi na raJjayati nAvabodhayati / ko'rthaH / jJAnasya lavaH jJAnalayaH, jJAnalavena jJAnalezena khaNDakhaNDapANDityena durvidagdhaM kadAgrahagrahaprastaM vizvasraSTApi pratibodhayituM na shknotiityrthH| ... : gAthA pathyA chandaH / yataH proktam-'triSvaMzakeSu pAdo dalayorAyeSu dRzyate yasyAH / pathyeti' mAma tasyAzchandovidbhiH samAkhyAtam // ' viSamAlaMkAraH // 2 // Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [1.3-5] nItizatakam prasahya maNimuddharen makaravaktradaMSTrAGkurAt samudramapi saMtaret pracaladurmimAlAkulam / bhujaGgamapi kopitaM zirasi puSpavad dhArayen * na tu pratiniviSTamUrkhajanacittamArAdhayet // 3 // prANI makaravaRdaMSTrAGkarAt prasahya balAtkAraM kRtvA maNim uddharet muktAmaNiM gRhNAti / makarasya vakra makaravatraM, makaravasya daMSTrA makaravakradaMSTrA, tAsAmaGkuro makara vakradaMSTrAGkuraH, tasmAt samarthaH / prANI samudramapi saMtaret pAraM gacchet / kiM0 samudram ? / pracaladUrmimAlAkulam / pracalanto ye (ntyo yA) UrmayaH kallolAsteSAM mAlA zreNiH pracaladUrmimAlAH, tAbhirAkulaH saMkulaH pracaladurmimAlAkulaH, tam / tathA vidyAvAn prANI bhujaGgamapi phaNinamapi [ kopitaM kopayuktaM] puSpavata zirasi mastake dhArayet / tu punH| pratiniviSTamUrkhajanacittaM na ArAdhayet na pratibodhayet / pratiniviSTaH samIpopaviSTo yo'sau mUrkhajanaH tasya yat cittaM pratiniviSTamUrkhajanacittam, tat / pRthvIgurucchandaH-'jasau jasajalA vasugrahayatizca pRthvI guruH|' samAdhi - viSamAlaMkArau // 3 // labheta sikatAsu tailamapi yatnataH pIDayan pibecca mRgatRSNikAsu salilaM pipAsArditaH / kadAcidapi paryaTan zaMzaviSANamAsAdayet, na tu pratiniviSTamUrkhajanacittamArAdhayet // 4 // vijJAnI yAntrikaH pumAn sikatAsu vAlukAsu yatnataH pIDayan pIlanaM kurvan san tailaM lameta snehaM prApnuvIta / ca anyat / pipAsAditaH prANI tRSApIDito jano mRgatRSNakAsu jhaJjhAvAtebhyaH salilaM pibet pAnIyamAcamet / api punaH / kadAcit kasmiMzcidapi prastAve paryaTana paribhramaNaM kurvan prANI zazi(za)kaviSANaM zazi(za)kazRGgaM AsAdayet prAmuyAt / tu punaH / pratiniviSTamUrkhajanacittaM nArAdhayet samIpopaviSTamUDhaprANimAnasaM na pratibodhayet / pUrvoktaM chandaH alaMkArau ca // 4 // zazI divasadhUsaro galitayauvanA kAminI saro vigatavArijaM mukhamanakSaraM khaakRteH| prabhudhanaparAyaNaH satatadurgataH sajjano nRpAGgaNagataH khalo manasi sapta zalyAni me // 5 // me mama manasi sata zalyAni vartante / kAni kAni zalyAni / zazI candraH divasadhUsaro catate / divase dhUsaraH divasadhUsaraH / ekaM zalyamidameva / kAminI nAyikA galitayauvanA 1 ka. ga. ca. cha. zaziviSANam / Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhartRharikRta - zatakatrayam [1.6-7] bhavati / galitaM yauvanaM yasyAH sA galitayauvanA / dvitIyamidaM zalyam / saraH sarovaraM vigatavArijaM bhavati / tRtIyamidameva zalyam / svAkRteH udyamaparasya puruSasya anakSaraM, akSararahitaM mukhaM bhavati / caturthamidameva zalyam / prabhuH svAmI dhanaparAyaNo bhavati lobhavAn bhavati / . pazcamamidameva zalyam / saJjanaH pumAn satataM nirantaraM durgato bhavati niHkho bhavati / SaSThamidameva zalyam / khalo durjanaH nRpAGgaNagataH san rAjabhavanaM prAptaH san zalyarUpa bhavati / asya vRttera (ttasya) vyAkhyA sugamA'sti / pRthvIgurucchandaH pUrvoktam // 5 // r ete prakArAH na zobhante na rAjante / ete ke ke ? / maNiH aSTAdazaratnajAtilakSaNaH zANolI: zANagharSaNena hInatAM prAptoM na zobhate / aparaM kim ? / samaravijayI saMgrAmajayanazIlaH pumAn hetinihataH zastrapIDitaH AyudhahiMsito vA na zobhate / tathA madakSINo nAgo jarIyAn gajendro na zobhate / zaradi kAle varSAbhAve sarito nadyaH zyAnapulinAH zuSkataTAH na zobhante / candraH kalAzeSaH tucchakalaH san na zobhate / bAlalalanA bAlikA suratamRditA saMbhogapIDitA na zobhate / tathA punarnarAH manuSyAH galitavibhavAH santaH arthiSu yAcakeSu na zobhante / kiMbhUtAste ? / nimnA adhomukhAH / maNiH zANollIDhaH samaravijayI hetinihato madakSINo nAgaH zaradi saritaH yAnapulinAH / kalAzeSazcandraH suratamRditA bAlalalanA na nimnAH zobhante galitavibhavAzvArthiSu narAH // 6 // zikhariNI chandaH / lakSaNaM tasya - 'rasai rudrairichannA yamanasabhalA gaH zikhariNI' / / 6 / / parikSINaH kazcit spRhayati yavAnAM prasRtaye kAntyA / avasthA samayaH / vastUni padArthAn / prathayati vistArayati / ca anyat / saMkocayati saMkSepayati / kathaM katham ? / kazcit pumAn parikSINaH san yavAnAM prasRtaye vistArAya spRhayati vAJchAM kurute / sa parikSINaH prANI pazcAt saMpUrNaH san vRddhiM prAptaH san dharitrIM vasundharAM tRNasamAM tRNasamAnAM gaNayati / ataH asmAt kAraNAd dhaninAmIzvarANAM artheSu padArtheSu gurulaghutayA anekAntaM vyastacittatvamanekacittatvaM vartate / yataH samaya eva karoti balolam / zikhariNI chandaH // 7 // sa pazcAt saMpUrNo gaNayati dharitrIM tRNasamAm / atazcAnekAntaM gurulaghutayA'rtheSu dhaninAm avasthA vastUni prathayati ca saMkocayati ca // 7 // 1 ca. hetu / 2 ga. kSAma / 3 ga. bAlavanitA / 4 TIkA. narAH / 5 ga. gha. Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [1. 8-10] nItizatakam zAstropaskRtazabdasundaragiraH ziSyapradeyAgamA vikhyAtAH kavayo vasanti viSaye yasya prbhornirdhnaaH| tajjADyaM vasudhAdhipasya sudhiyo hyartha vinApIzvAraH * kutsAH syuH kuparIkSakairna maNayo yairairdhataH pAtitAH // 8 // yasya prabhoH yasya svAminaH viSaye deze kavayaH kavIzvarAH nirdhanA vasanti / kiM. kavayaH / zAstropaskRtazabdasundaragiraH / zAstrebhyaH upaskRtA ekatrIkRtA ye zabdAH taiH sundarA gIrvANI yeSAM te zAstropaskRtazabdasundaragiraH / punaH kiM0 kavayaH ? / shissyprdeyaagmaaH| ziSyebhyaH pradeyAH dAtuM yogyA AgamAH zAstrANi [yeSAM] te ziSyapradeyAgamAH / punaH kiM. kavayaH ? / ata eva vikhyAtAH prasiddhA ityarthaH / tattu vasudhAdhipasya rAjJo jADyaM mUrkhatA / yato hi nizcitam / sudhiyaH paNDitAH artha vinApi IzvarAH nirgranthacakravartinaH / maNayo ratnAni kuparIkSakaiH kutsitA(kutsAH) na syuH kutsitA na bhaveyuH / yaiH kuparIkSakaiH mUDhairardhataH pAtitAH ardhmuulyiikRtaaH| zArdUlavikrIDitaM chandaH-'sUryAzvairmasajastatAH saguravaH zArdUlavikrIDitam' ||atishyaalNkaarH // 8 // . vipadi dhairyamathAbhyudaye kSamA sadasi vAkpaTutA yudhi vikramaH / yazasi cAbhiraitirvyasanaM zrutau prakRtisiddhamidaM hi mahAtmanAm // 9 // hi nizcitam / mahAtmanAm unnatacittAnAM idaM vakSyamANaM prakRtisiddhaM svabhAvaniSpannam / idaM kiM kim ? / vipadi kaSTe sati dhairyam / atha pazcAt / abhyudaye sati padavI prAptavati sati kSamA / sadasi paNDitasabhAyAM vA rAjasabhAyAM vAkpaTutA vacanacAturI / atha ca yudhi saMgrAme vikramaH parAkramaH / ca anyat / yazasi abhiratiH saMtoSaH / ca anyat / zrutau zAsne vysnm| . drutavilambitaM chandaH-'drutavilambitamAha nabhau bharau' // 9 // 'akaruNatvamakAraNavigrahaH'agre'sti vRttam // nindantu nItinipuNA yadi vA stuvantu . lakSmIH samAvizatu gacchatu vA yatheccham / adyaiva vA maraNamastu yugAntare vA nyAyAt pathaH previcalanti padaM na dhIrAH // 10 // dhIrAH puruSAH nyAyAtpathaH nyAyamArgAt padamapi na pravicalanti / nItinipuNAH pustAH nyAyavantaH puruSAta nindantu nindAM kurvantu / vA athavA / yadi cet stuvantu stuti 1 ga. gha. kutsyAH / 2 ka. kha. ga. gha. arghtH| 3 ga. ruci|4 gha. ca. yatheSTam / 5ka.ca. prti| Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhartRharikRta zatakatrayam [1. 11-12] kurvantu / lakSmIH samAvizatu samyag gRhe samAyAtu / vA athavA / yathecchaM gacchatu / adyaiva maraNamastu vA athavA yugAntare / vasantatilakA chandaH / lakSaNamidam-'uktA vasantatilakA tabhajA jagau gaH' // 10 // hartuti na gocaraM kimapi zaM puSNAti sarvAtmanA pyarthibhyaH pratipAdyamAnamanizaM vRddhi parAM gacchati / kalpAnteSvapi na prayAti nidhanaM vidyAkhyamantardhanaM yeSAM tAn prati mAnamujjhata nRpAH kastaiH samaM spardhate // 11 // __he nRpAH ! yeSAM viduSAM vidyAkhyamantardhanaM vartate tAn prati mAnamujjhata garva parityajata / taiH vidvadbhiH samaM kaH spardhate ? kaH spardhA karoti ? / yeSAM paNDitAnAM vidyAkhyamantardhana hartuH haraNazIlasya puruSasya gocaraM na yAti / anyacca kimapi anirvacanIyaM zaM saukhyaM puSNAti / kena ? / sarvAtmanA sarvabalena / api punaH / yat dhanaM arthibhyo yAcakebhyo dIyamAnaM anizaM nirantaraM vRddhiM gacchati prApnoti / yadvidyAkhyamantardhanaM kalpAnteSvapi nidhanaM na prayAti vinAzaM na gacchati / taiH paNDitaiH samaM kA spardhA ? / zArdUlavikrIDitaM chandaH // 11 // adhigataparamArthAn paNDitAn mAvamaMsthAs tRNamiva laghu lakSmI va tAn saMruNaddhi / abhinavamadalekhAzyAmagaNDasthalAnAM __ na bhavati bizatanturvAraNaM vAraNAnAm // 12 // he paNDitA iti mA avamaMsthAH he vidvan iti mA jAnIyAH / itIti kim ? / laghulakSmIHtAn paNDitAn na saMruNaddhi na vyAmohayati / kiM0 paNDitAn ? / adhigataparamArthAn / adhigato jJAtaH paramArtho yaiste, tAn adhigataparamArthAn jJAtatattvAn / kiM0 lakSmIH ? / [laghu ] tRNamiva na kiMcidityarthaH / amumevArtha kavidRSTAntena draDhayati / bizatantuH padminItantuH vAraNAnAM gajAnAM vAraNaM na bhavati / kiM0 vAraNAnAm ? / abhinavamadalekhAzyAmagaNDasthalAnAm / abhinavA yA madalekhA abhinavamadalekhAstAniH zyAmo gallasthalo yeSAM te abhinavamadalekhAzyAmagallasthalAsteSAm / mAlinI chandaH- 'nanamayayayuteyaM mAlinI bhogilokaiH' // 12 // kSutkSAmo'pi jarAkRzo'pi zithiloNo'pi kaSTAM dazAm Apanno'pi vipannadIdhitirapi prANeSu gacchatsvapi / 1 ga. gha. ytsrvdaa| 2 gha. prApnoti vRddhi praam| 3 ga. gha. ja. saha / 4 haM. lekhazyAma' TIkAyAmapi c| 5 ka. kha. ra. praayopi| Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 1. 13-15] nItizatakam mattebhendravibhinnakumbhakavalagrAsaikabaddhaspRhaH kiM jIrNaM tRNamatti mAnamahatAmagresaraH kezarI // 13 // kezarI siMhaH kiM jINaM tRNaM atti bhakSayati ? / api tu n| kiM0 siNhH| kSutkSAmaH kSudhA kSAmaH kSutkSAmaH / punaH kathaMbhUtaH ? / jarAkRzo'pi vArdhakyadurbalo'pi / zithilaprANo'pi hInaparAkramo'pi / punaH kathaM0 / kaSTAM dazAmApanno'pi duHkhAvasthAM prApto'pi / punaH kathaM0 / vipanadIdhitirapi astatejo'pi / keSu satsu ? / prANeSu gacchatsvapi / punaH kathaM0 siMhaH ? / mattebhendravibhinnakumbhakavalagrAsaikabaddhaspRhaH / mattazcAsau ibhendraH mattebhendraH, tasya vibhinnaM vidAritaM yatkumbhaM kumbhasthalaM tadeva kavalam , tasya grAse ekA baddhA spRhA vAJchA yasya saH / punaH kathaM0 ? / mAnamahatAM agresaraH ahaMkAriNAM dhurINaH / zArdUlavikrIDitaM chandaH // 13 // asanto nAbhyarthyAH suhRdapi na yAcyaH kRzadhanaH priyA nyAyyA vRttirmalinamasubhaGge'pyasukaram / vipadyuccaiH stheyaM padamanuvidheyaM ca mahatAM satAM kenoddiSTaM viSamamasidhArAvratamidam // 14 // satAM uttamAnAM idaM viSamaM asidhArAvrataM kenoddiSTaM kena kathitam / idaM sAbhiprAya vacaH / idaM kim ? / mahatA puruSeNa asanto nIcAH na abhyarthyAH na yAcyAH / ca anyat / suhRdapi mitro'pi kRzadhano gatavitto na yAcyaH / ca anyat / satAM nyAyyA vRttiH priyA vallabhA / ca anyat / satAM malinaM karma asubhaGge'pi prANatyAge'pi asukaraM duHkaram / ca anyat / satAM vipadi sati kaSTa sati, uccaiH stheyaM mAnaparAyaNaiH sthAtavyam / ca anyat / mahatAM padamanu lakSyIkRtya vidheyaM kartavyam / / zikhariNI chandaH / tasya lakSaNam-'rasai rudvaizchinnA yamanasabhalA gaH zikhariNI' // 14 // manasi vacasi kAye puNyapIyUSapUrNAm tribhuvanamupakArazreNibhiH prINayantaH / paraguNaparamANUn parvatIkRtya nityaM nijahRdi vikasantaH santi santaH kiyntH|| 15 // kiyantaH santaH evaMvidhAH santi / santaH kiM kurvantaH ? / nijahadi vikasantaH / kiM kRtvA ? / paraguNaparamANUn nityaM nirantaraM parvatIkRtya / kiM0 santaH ? / manasi vacasi kAye puNyapIyUSapUrNAH / [.. manasi citte vacasi vacane kAye zarIre ca puNyAmRtabhRtaH] / puna kiM kurvantaH / upakArazreNibhiH tribhuvanaM priinnyntH| mAlinI chandaH // 15 // 1 gha. kaciTTIkAsu ca. kesarI Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhartRharikRta-zatakatrayam [1. 16-18] itaH svapiti kezavaH kulamitastadIyadviSAm itazca zaraNArthinaH zikharipatriNaH zerate / itazca vaDavAnalaH saha samastasaMvartakaiH __ aho vitatamUrjitaM bharasahaM ca sindhorvapuH // 16 // aho iti Azcarye / sindhoH samudrasya vapuH zarIraM vitataM (haM. ciMtitaM) vistIrNam / UrjitaM garjitaM [Ta. balayuktaM] vA / ca anyat / bharasahaM bhArakSamaM vilokyatAm / kena prakAreNa ? / itaH ekasmin pradeze, kezavo nArAyaNaH svapiti zayanaM kurute / varSAkAle jalazAyitvAt / itaH anyasmin pradeze, tadIyadviSAM tasya nArAyaNasya vairiNAM kulaM kuTumbam / ca anyat / ita: kasmiMzcidapi pradeze, zikharipatriNaH parvatapakSiNaH zerate zayanaM kurvte| itaH kasmiMzcidapi pradeze, samastasaMvartakaiH jIvaiH samaM saha vaDavAnalo vartate / pRthvIgurucchandaH-'jasau jasajalA vasugrahayatizca pRthvI guruH' // 16 // udanvacchannA bhUH sa ca nidhirapAM yojanazataM sadA pAnthaH pUSA gaganaparimANaM kalayati / iti prAyo bhAvAH sphuradavadhimudrAmukulitAH ___satAM prAjJonmaSaH punarayamasImA vijayate // 17 // prAyo bAhulyena vA sarve'pi bhAvAH nikhilA api padArthAH / iti amunA prakAreNa / sphuradavadhimudrAmukulitAH mudrAGkitA vartante / ko'rthaH ? / sphurantI yA avadhimudrA sphuradavadhimudrA, tAbhiH mukulitAH maryAdIkRtAH saMnibaddhA ityarthaH / ke ke bhAvAH ? / itIti kim / bhUH pRthvI udanvacchannA vartate samudrAntA vartate / sa ca apAM nidhiH yojanazataM yojanAnAM zataM zatasahasralakSAdiyojanapramita ityarthaH / pUSA pAnthaH sadA sarvadA gaganaparimANaM kalayati AkAzasImA maryAdAM karoti / punaH punarapi / ayaM satAM uttamAnAM prAjJonmeSaH matisamullAsaH asImA maryAdArahito vijayate sarvotkarSeNa vartate / satAM uttamAnAM prAjJonmeSasya mativaibhavasya sImA nAstItyarthaH / zikhariNI chandaH // 17 // kacid bhUmau zayyA kvacidapi ca paryaGkarzayanaH kvacicchAkAhAraH kvacidapi ca zAlyodanaruciH / kacit kanthAdhArI kvacidapi ca divyAmbaradharo manakhI kAryArthI gaNayati na duHkhaM na ca sukham // 18 // 1 TIkAsu shyyH| 2 kvacinmAtRkAsu shynN| 3 gha. Ta. na gaNayati / Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [1. 19-20 nItizatakam prANI kacid bhUmau zayyo bhavati / ca anyat / kvacidapi ca payaGkazayanaH / ko'rthaH / zayyAbhAve prANI karkarakaNTakAkulAyAM bhUmau zayanaM kurute / lAbhe sati kvacidapi ca paryazayano bhavati / ca anyat / bhojanAbhAve kvacicchAkAhAro bhavati / api punarlAbhe sati kacicchAlyodanarucirbhavati / zAlerodanaM zAlyodanam , zAlyodanasya ruciH zAlyodanaruciH / virUpAnnaM na rocate ityarthaH / ca anyat / kvacidivyAmbaradharaH kvacitkanthAdhArI syAt / tat kim ? / manasvI pumAn kAryArthI duHkhaM ca anyat sukhaM na gaNayati / zikhariNI chandaH // 18 // ye saMtoSasukhapramodamuditAs teSAM na bhinnA mudo ye tvanye dhanalubdhasaMkuladhiyas teSAM na tRSNA hetA / itthaM kasya kRte kRtaH sa vidhinA tAhaka padaM saMpadA svAtmanyeva samAptahemamahimA merurna me rocate // 19 // ayaM merumeM mahyaM na rocate na sukhAyate / vidhinA daivena / sa meruH itthaM amunA prakAreNa tAhaka saMpadAM padaM tAdRk suvarNAnAM bhAjanaM kasya kRte kRtaH / api tu na kasyApi / itthaM katham ? / ye yatIzvarAH saMtoSasukhapramodamuditAH teSAM mudo na bhinnAH / saMtoSo na spheTitaH (Ta. saMtoSeNa sphoTitaH) saMtoSasya sukhaM saMtoSasukhaM tasya yo'sau pramodo harSaH tena muditA harSitAH (Ta. hRssttaaH)| tu punaH / anye ye dhanalubdhasaMkuladhiyasteSAM tRSNA na hatA na hRtA / ki0 meruH ? / svAtmanyeva samAptahemamahimA / etAvatA ayaM meruna kiMcidapi / zArdUlavikrIDitaM chandaH // 19 // ' namasyAmo devAn nanu hatavidhes te'pi vazagA vidhirvandyaH so'pi pratiniyatakamaikaphaladaH / phalaM karmAyattaM yadi kimamaraiH kiM ca vidhinA namas tatkarmabhyo vidhirapi na yebhyaH prabhavati // 20 // idAnIM karmaNaH svarUpaM vivakSurityAha kaviH yaddevAn namasyAmaH / katham ? / sakalakAryakaraNasAmarthyAt / kazcidapi samadhika ityAzaGkayAha-punaH nanu ityAkSepe / te api devA hatavidhervazagAH vartante / tadA(da)dhInatvAt / ataH kAraNAt so'pi vidhirvndhH| kiM0 vidhiH / niyatakarma prati ekaphaladaH / punarAzaGkayAha-yadi phalaM karmAyattaM tadA kimamaraiH kiM ca vidhinaa| [tava] tasmAt kAraNAt karmabhyo namaH / devadAnavamAnavagaNagandharvAdikAnAM vazyakaraNatvAt yebhyaH karmabhyo vidhirapi na prabhavati / zikhariNI chandaH // 20 // 1ca. 'labdha / 2 gha. cha. u. htaa| 38. evaM / 4 ga. gha. ca. Ta. karmebhyo / 2 zatakatra. Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhartRharikRta - zatakatrayam [1. 21-22 ] 'daurmanyAn nRpatirvinazyati yatiH saGgAt suto lAlanAd vipro'nadhyayanAt kulaM kutanayAt zIlaM khalopAsanAt / maitrI cApraNayAt samRddhiranayAt snehaH pravAsAzrayAt strI garvAdanavekSaNAdapi kRSis tyAgAt pramAdAd dhanam // 21 // idAnIM yo yasmAd vinazyati tadAzaGkayAha - nRpatirnarendraH daurmatryAd vinazyati kSayaM yAti / durmantrasya ( cha. durmatriNo ) bhAvaH daurmadhyam, tasmAt daurma0 / kumantriNaH ityarthaH / yatiH saGgAt gRhavAsinAM prasaGgAd vinazyati / suto lAlanAdityAdi / vipro'nadhyayanAt / kulaM vaMzaH kutanayAt kuputrAt / tathA zIlaM sadAcAratvaM khalopAsanAt durjanasaMsargAt / ca anyat / maitrI apraNayAt niHsnehAt / ca anyat / samRddhiH anayAt anyAyAt / ca anyat / snehaH pravAsAzrayAt paradezagamanAt / ca anyat / strI garvAd ahaMkArAt / kRSiH anavekSaNAt asaMbhAlanAt / dhanaM [tyAgAd dAnAt (Ta. vitaraNAt )] pramAdAd [ kuvyasanasevanAd ] vinazyati // 21 // atha guNadveSitAmuddizyAha jADyaM hrImati gaNyate vratarucau dambhaH zucau kaitavaM zUre nirghRNatA Rjau vimatitA dainyaM priyAlApini / tejasvinyavaliptatA mukharatA vaiktaryazaktiH sthire tat ko nAma guNo bhavet suguNinAM yo durjanairnAGkitaH // 22 // tat tasmAtkAraNAt / nAma iti saMbodhane / suguNinAM puruSANAM ko guNo bhavet yo durjanairnAGkito'sti / kathaM katham ? / hrImati puruSe lajjAbhAjijane durjanaiH jADyaM gaNyate / vratarucau tapaHkriyAsaMyamavAJchake puMsi dambho gaNyate / zucau puruSe pavitrAbhilASuke jane ( cha. kaivaM ) kapaTaM gaNyate / pASaNDaH kathyate / zUre puMsi nirghRNatA nirdaya ( haM. ka. cha. yi ) tA gaNyate / Rjau sarale jane vimatitA durbuddhitA gaNyate / priyAlApini jane madhurabhASiNi nare dainyaM iti gaNyate / tejasvini puMsi avaliptatA pApAdhikyaM gaNyate / evaM vaktari puruSe mukharatA vAcATatvaM gaNyate / sthire dhIre puruSe azaktirgaNyate / tasmAt kAraNAd 'durjanAnAM guNeSvapyanAdaraH // 22 // 18. uttarArdhe - hrImadyAdanavekSaNAdapi kRSiH snehaH pravAsAzrayAnaM maitrIcApraNayAt samRddhiranayAt tyAgAt pramAdAd dhanam / 2 haMka. ga. ca. cha. sUre / 3 ga. Ta. [A]rjave / 4 ca. vaktavya / 5 ga. gha. sa guNinAM / Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [1. 23-24] nItizatakam atha lobhinAM puruSANAM cetazcamatkArakAri vAkyamAha___ jAtiyatu rasAtalaM guNagaNastasyApyadho gacchatAM zIlaM zailataTAt patatvabhijanaH saMdahyatAM vhninaa| ' zaurye vairiNi vajramAzu nipaitatvartho'stu naH kevalaM yenaikena vinA guNAstRNalavaprAyAH saimastA ime // 23 // no'smAkaM artha evAstu / nAparaiH kaizcidapi guNaiH prayojanam / tatkatham ? / jAtiH rasAtalaM yAtu pAtAlaM yAtu / guNagaNaH (haM. degNAH) guNasamUhaH (haM. hAH) tasyA api jAterapi (tasyApi tasya rasAtalasyApi ?) adho gacchatAM nIcairgacchatu / zIlaM brahmacaryalakSaNaM zailataTAt parvatazRGgAt patatu jhampAM dadAtu / abhijanaH parikaraH vahninA dahyatu / yena ekena arthena vinA ete samastA api guNAstRNalavaprAyAH vartante / yataH bubhukSitairvyAkaraNaM na bhujyate pipAsitaiH kAvyaraso na pIyate / na chandasA kenaciduddhRtaM kulaM hiraNyamevArjaya niHphalAH klaaH|| zArdUlavikrIDita chandaH // 23 // saMprati daivasvarUpaM vyAkhyAtumAha kaviH-kazcidahituNDiko vanakhaNDaM gatvA bilAntargataM pannagaM jJAtvA mantreNAkSatAnabhimadhya tasya bile kSiptvA AkarNya (Ta. kRSya) ca pannagaM dhRtvA karaNDe kSiptavAn / tadanu sa pannagaH kSiptakaraNDakaH san procchalitvocchalitvA svakIyaM zarIraM parighRSya parighRSya nirviNNo bhUtvA svasthIbhUya sthitaH / tadanu rajanyAmAkhuH samAjagAma / tena tatkaraNDakaM vilokya svakIyacApalyabhAvAccakarSa / vivaraM kRtvA yAvadantaH pravizati tAvattena sarpaNa gandhaM labdhvA sAvadhAnIbhUya ca sa mUSakastena nijigile / zIghraM samAhito(Ta. tI) bhUya tenaiva mArgeNa niryayau / taM dRSTvA kaviH kavitvamAha bhagnAzasya karaNDapiNDitatano nendriyasya kSudhA kRtvAkhurvivaraM svayaM nipatito naktaM mukhe bhoginaH / tRptastatpizitena satvaramasau tenaiva yAtaH pathA khasthAstiSThata daivameva hi nRNAM vRddhau kSaye cAkulam // 24 // he prANinaH ! svasthAH tiSThata dhIrA bhavata / yataH prANinAM vRddhau ca anyat kSaye AkulaM sotsukaM daivameva vartate / yato yasmAt kAraNAt AkhunaktaM rAtrau svayaM svayameva bhoginaH sarpasya mukhe niptitH| kaM kRtvA / karaNDake vivaraM kRtvA / kiMlakSaNasya bhoginaH? / bhagnAzaya - 1 ga. Ta. gacchatu / 2 Ta. nipatitastvartho / 3Ta. samastArime / 4 ja. Ta. pIDita / 5ca. vAkulam ; kAraNam tt.| Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 bhartRharikRta - zatakatrayam [1.25-27 ] bhagnA vyarthIbhUtA AzA yasya sa bhagnAzaH, tasya bhagnAzasya / punaH kiM0 bhoginaH ? / karaNDapiNDita ( haM. ja. Ta. pIDita ) tanoH karaNDena pIDitaM tanuH zarIraM yasya / vA piNDitaM piNDIkRtaM tanuH zarIraM yasya sa tathAvidhastasya / punarapi kiM0 bhoginaH ? / kSudhA bubhukSayA glAnendriyasya glAnIbhUtAni glAniM prAptAni indriyANi yasya saH, tasya / evaMvidhaH sa pannagaH tatpizitena tasya mUSakasya mAMsena tRpto jAtaH saMtuSTaH / asau satvaraM zIghraM tenaiva pathA svakIyaM IpsitaM sthAnaM yAtaH / tasmAdyad daivaM karoti tadbhavati / kimutsa (su) kaiH prANibhirityAgamaH // 24 // atha bhAgyavatAmavasthA svarUpamAha pAtito'pi karAghAtairutpatatyeva kandukaH / prAyeNa sAMdhuvRttAnAmesthAyinyo vipattayaH // 25 // kandukaH sUtragendukaH utpatatyeva unnatiM vA bhajatyeva / kiM0 kandukaH ? / karAghAtaiH hastaprahAraiH pAtito'pi / tathAnyAyena prAyeNa svabhAvena sAdhuvRttAnAM vipattayaH kaSTAni asthAyinyo bhavanti / na ciraM tiSThantItyarthaH // 25 // atha bhAgyavatAmavasthAsvarUpaM punarAha - prAyaH kandukapAtenai patyAryaH patannapi / tathA tvanAryaH patati mRtpiNDarpetanaM yathA // 26 // AryaH puNyavAn prAyaH svabhAvena kandukapAtena gendukapAtavat utpatati unnatiM bhajate / kiM0 AryaH ? / patannapi patanaM prApnuvannapi / tathA punaH anAryo nIcaH patati / yathA zabda ivArthe vartate / ka iva ? | mRtpiNDapatanamiva / yathA mRtpiNDaH patanaM patati paraM unnatiM na prApnoti // 26 // atha puNyaphalamAha prINAti yaH sucaritaiH pitaraM sa putro yad bhartureva hitamicchati tat kalatram / tan mitramApadi sukhe ca saimakriyaM yad etat trayaM jagati puNyakRto labhante // 27 // 1 sa eva putraH yaH pitaraM janakaM sucaritaiH sadAcAraiH prINAti / yad bhartureva patyureva hitamicchati pariNAmasundaraM vAJchati tadeva kalatraM saiva bhAryA / mitraM tadeva yadApadi kaSTe, 'ca anyat, [ sukhe ] sukhodaye samakriyaM sadRzasneham / vA'param / kevalam etat trayaM pUrvoktaM jagati pRthivyAM puNyavanto ( Ta. puNyakRto ) labhante, nApare // 27 // 1 ga. hi suvR / 2. ca. AsthAyinyo / 3 ga. gha. cha. pAtenotpata / 4 gha. guDikA / 5. ka. ca. samaM kriya / Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [1.28-31] nItizatakam atha mahatAM ceSTitamAhasaMpatsu mahatAM cittaM bhavedutpalakomalam / Apatsu ca mahAzailazilAsaMghAtakarkazam // 28 // mahatAM cittaM mahAnubhAvAnAM manaH saMpatsu utpalakomalaM bhavet kamalavat sukumAraM (Ta. samAkulaM) syAt / ca anyat / Apatsu kaSTeSu mahAzailazilAsaMghAtakarkazaM bhavet / mahAMzcAsau zailo mahAzailaH mahAgiriH, tasya zilAyAH saMghAtaH mahAzailasaMghAtaH, tadvat karkazaM kaThoraM cittaM bhavati // 28 // raktatvaM kamalAnAM satpuruSANAM paropakAritvam / asatAM ca nirdayatvaM svabhAvasiddhaM triSu tritayam // 29 // kamalAnAM paGkajAnAM raktatvam / satpuruSANAM mahatAM paropakAritvam / ca anyat / asatAM durjanAnAM nirdayatvaM niHkRpatvam / triSu sthAnakeSu pUrvoktametat tritayaM svabhAvasiddhaM bhavati sahajasiddhaM syAt // 29 // durjanaH parihartavyo vidyayA bhUSito'pi san / maNinA bhUSitaH sarpaH kimasau na bhayaMkaraH // 30 // sugamam // 30 // atha maitrIsaundaryasvabhAvamAhakSIreNAtmagatodakAya hi guNA dattAH purA te'khilAH kSIre tApamavekSya tena payasA hyAtmA kRzAnau hutaH / gantuM pAvakamunmanas teMdabhavad dRSTvA tu mitrApadaM yuktaM tena jalena zAmyati satAM maitrI punastvIzI // 31 // jagati pRthivyAM punamaitrI suhRttA (Ta. suhRdo bhAvaH) IdRzI bhavati / yathA kSIranIrayoH / kIdRzI sA maitrI ? / kSIreNa dugdhena AtmagatodakAya svasamIpasaMyuktAya vAriNe purA pUrvamapi te'khilAH samastA api svakIyAH projjvalita (haM. ka. projjvalima; Ta. garima) guNA dattAH / atha pazcAt hi nizcitam / tena payasA tena vAriNA kSIre tApamavekSya svamitrasya dugdhasya kaSTaM vilokya AtmA kRzAnau vaizvAnare hutaH AhutIkRtaH / tadanu ca, payasaH pAnIyasya tAdRzaM svarUpaM avalokya premasvarUpamapi prekSya tat dugdhaM unmanaH san pAvakaM gantuM abhavat / vaizvAnare patisumabhilalASa / kiM kRtvA ? | mitrApadaM tu dRSTvA / taduddhAntaM kSIraM nIreNa 1 gha. bhavatyutpala / 2 gha.Apatsvapi shilaashail| 3 ja. tApamavetya, gha.kSIraM tptmveshy| 4ga. gha. unmnaaH| 5gha. samabhavad / 6 nu. tu. varNayoHprAyona medH| 7ga. taahshii| Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhartRharikRta - zatakatrayam [ 1.32-33 ] ( haM. nArIjanaH / ka. ca. cha. nArIjanena ) sahasA melitena jalena vAriNA zAmyati upazA (Ta. *za) maM gacchati tadA yuktam / yatastayoH kSIranIrayoH prItiH tamAmadhikatarA ( Ta . kSIranIrayoH prItiradhikatarA ) ityarthaH // 39 // sAMprataM devatAtizayasvarUpamAha yA sAdhUMzca khalAn karoti viduSo mUrkhAn hitAn dveSiNaH pratyakSaM kurute parokSamamRtaM hAlAhalaM tatkSaNAt / tAmArAdhaya cakrikAM bhagavatIM bhoktuM phalaM vAJchitaM he sAdho ! tvemato guNeSu viphaileSvAsthAM vRthA mA kRthAH // 32 // he sAdho ! tvaM tAM catrikAM cakrezvarIM devIm ArAdhaya / yA sAdhUna mitrAn khalAn karoti / ca anyat / khalAn durjanAn sAdhUn kurute / ca anyat bhagavatI viduSaH paNDitAn mUrkhAn karoti / mUrkhAn jaDAn viduSaH karoti / ca anyat / hitAn upakAriNaH dveSiNaH karoti / dveSiNo hitAn karoti / ca anyat / yA bhagavatI pratyakSaM paJcendriyagocaraM parokSaM adRzyaM ca pratyakSaM kurute / yA bhagavatI amRtaM tatkSaNAta hAlAhalaM kurute / ca anyat hAlAhalaM tatkSaNAd amRtaM kurute / ataH kAraNAt akhileSu guNeSu vRthA AsthA mA kRthAH mA kuryAH / kiMlakSaNeSu guNeSu / tAM bhagavatIM vinA viphaleSu / zArdUlavikrIDitam // 32 // atha tucchajanasya svarUpamAha kaviH - kRmikulacitaM lAlAklinnaM vigandhi jugupsitaM nirupamarasaprItyA khAdan narAsthi nirAmiSam / surapatimapi zvA pArzvasthaM vilokya na zaGkate gaNayati na hi kSudro jantuH parigrahaphalgutAm // 33 // hi nizcitam / kSudro jantuH tucchaprANI parigrahaphalgutAM mithyAmohatvaM na gaNayati / yataH zvA bhaSaNaH surapatimapi surendramapi pArzvasthaM samIpasthaM vilokya na zaGkate na zaGkAM kurute / zvA kiM kurvan ? / narAsthi mAnuSAsthizakalaM nirupamarasaprItyA khAdan nirupamazcAsyai rasaH nirupamarasastasya prItirnirupamarasaprItiH, tayA / kiM0 narAsthi ? / nirAmiSaM nirgataM AmiSaM yasmAttannirAmiSaM mAMsarahitamityarthaH / punaH kiMlakSaNaM narAsthi ? / kRmikulacitaM kRmINAM kulAni kRmikulAni, kRmikulaizcitaM kRmikulacitaM, tat / punarapi kiM0 narAsthi ? / lAlAklinnaM lAlAvyAptam / punarapi kiM0 narAsthi ? / vigandhi durgandhi | punarapi kiM0 narAsthi ? / jugupsitaM ninditam / evaMvidhaM narAsthi bhakSan (Ta. bhakSayan ) indramapi kimapi na manyate / tucchajIvasya svabhAvo'yam // 33 // * 1 gha. vyasanair / 2 gha. vipule, cha. vimale / 3 rasaM gha. / 4 zaMsate / 5 gha. na hi gaNayati / - Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [1. 34-36] nItizatakam atha sabhAgyanirbhAgyayoH prakRti prakaTayannAhakhalpasnAyuvazAdazeSamalinaM nirmAsamapyasthikaM zvA labdhvA paritoSameti na ca tat tasya kSudhAzAntaye / siMho jambukamaGkamAgatamapi tyaktvA nihanti dvipaM sarvaH kRcchragato'pi vAJchati janaH sattvAnurUpaM phalam // 34 // zvA kurkuraH asthikaM labdhvA paritoSaM saMtoSaM eti [prApnoti] / kutsitaM asthi AsthikaM "ajJAte kutsite ca eva / " kapratyayaH / kiM0 asthikam ? / nirmAsamapi bhakSyasvAdavivarjitamityarthaH / punaH kiM0 asthikam ? / azeSamalinaM dhUlIkacavarAdivyAptam / kasmAt ? / khalpasnAyuvazAd alpanazAjAlahetutvAt / ca anyat / asthikaM tasya zunaH kSudhAzAntaye na bubhukSAM nirgamayituM azaktam / siMhaH dvipaM hanti gajendraM vidArayati / kiM kRtvA ? / aGkAgatamapi utsaGgaprAptamapi jambukaM zRgAlaM tyaktvA / tatra kiM kAraNam ? / sarvo janaH sattvAnurUpaM phalaM vAJchati khabhAgyasadRzaM phalodayamabhilaSati / kiM0 siMhaH ? / kRcchgato'pi kaSTadazAM prApto'pi // 34 // atha mitrasya lakSaNamAha kaviHpApAna nivArayati yojayate hitAya guhyaM nigRhati guNAn prakaTIkaroti / ApadgataM ca na jahAti dadAti kAle sanmitralakSaNamidaM pravadanti santaH // 35 // - santaH paNDitAH sanmitralakSaNamidaM vadanti IdRzaM lakSaNaM vadanti / kIdRzam ? / sanmitraM (hai. ka. cha. 'traH) pApAnivArayati pApAni kartuM na dadAtItyarthaH / hitAya yojayate pariNAmasundarakarmaNi prerayati / cAnyasmAt guhyaM marma nigRhati (Ta. nigRhati) "guhU saMvaraNe / " aacchaadyti|c anyat / mitro guNAn prakaTIkaroti jane mhimaanmaaviHkroti| ca anyat / mitraH ApadgataM saMpannakaSTaM na jahAti na parityajati / kAle samaye samAgate (haM. ca. Ta. samAyAte) sati dadAti vAJchitaM vitanoti (cha. vitrti)| ata eva idaM sanmitralakSaNam // 35 // mRgamInasajjanAnAM tRNajalasaMtoSa vihitavRttInAm / lubdhakadhIvarapizunA niHkAraNavairiNo jagati // 36 // sugamam // 36 // 1 j..nisskaarnn| Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhartRharikRta - zatakatrayam atha saMsargaphalamAha kaviH saMtaptAyasi saMsthitasya payaso nAmApi na jJAyate muktAkAratayA tadeva nalinIpatrasthitaM rAjate / svAtI sAgarazuktisaMpuTagataM tajjAyate mauktikaM prAyeNAdhamamadhyamottamaguNaH saMvAsato jAyate // 37 // prAyeNa svabhAvena prANinAM adhamamadhyamottamaguNaH (Ta. guNAH ) saMvAsato saMsargato jAyate bhavati / adhamazca madhyamazcottamazca adhamamadhyamottamAH / adhamamadhyamottamazcAsau guNaH adhamamadhyamottamaguNaH / kathamiti ? / payasaH pAnIyasya nAmApi na jJAyate mUlato'pi kSayaM yAtItyarthaH / kiM0 payasaH ? / saMtaptAyasi prajvalite lohe saMsthitasya muktasya / tadeva payo nalinIpatrasthitaM muktAkAra (haM. ri ) tayA rAjate / muktAyA AkAraH muktAkAraH, muktAkArasya bhAvo muktAkAratA, tayA / tat payaH / svAtau svAtinakSatre meghasamAyoge (Ta. game ) mauktikaM jAyate muktAmaNirbhavati / kiM0 mauktikam / sAgarazuktisaMpuTagatam / sAgarasya zuktiH sAgarazuktiH, sAgarazukteH saMpuTaM sAgarazuktisaMpuTam, tatra gataM prAptaM sAgarazuktisaMpuTagatam / ata eva prANinAM uttamasaMsarga eva vilokyate // 37 // atha karmaNaH svarUpamAha kaviH - brahmA yena kulAlavanniyamito brahmANDabhANDodare viSNuryena dazAvatAragahane kSiptaH sadA saMkaTe / rudro yena kapAlapANipuTake bhikSATanaM kAritaH sUryo bhrAmyati nityameva gagane tasmai namaH karmaNe // 38 // [ 1.37-19 ] tasmai karmaNe namaH namaskAro'stu / yena karmaNA brahmA (Ta. prajApatiH ) brahmANDabhANDodare tribhuvanajaTharapiThare kulAlavanniyamitaH kumbhakAravanniyuktaH / atha ca yena karmaNA viSNustrilokIpatiH dazAvatAragahane kSiptaH dazabhavagrahaNe [ca] AmitaH / kiM0 dazAvatAragahane ! | nirantaraM duHkhasaMkule / api ca yena karmaNA rudro mahezaH kapAlapANipuTake karparahastapuDhe bhikSATanaM bhikSAbhramaNaM kAritaH / anyacca sUryaH sahasrakiraNo yasmAtkarmaNo nityameva gagane nabhomaNDale bhrAmyati pratyahaM paribhramaNaM kurute / tato'sya karmaNo namaskAraH // 38 // kavirmanasvinaH sthitimAha kusumastabakasyeva dvayI vRttirmanakhinaH / mUrdhni vA sarvalokasya zIryate vana eva vA // 39 // 1 gha. guNAH / 2 ka. bhrAmati / 3 gha. lokAnAM sthIyate / 4 cha. eva ca / Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [1.40-41] nItizatakam - manakhinaH puruSasya mAnino narasya dvayI vRttirbhavati / dvayI kA ? / vA athavA / sarvalokasya nikhilajagato mUrdhni bhavati mastakasamArUDhastiSThati / mahattvAt / vA athavA / vane eva zIryate ugratapastvAt kRzo bhavati / manasvinaH kasyeva ? / kusumastabakasyeva puSpagucchasyeva (haM. bhluchsyev)| yathA kusumastabakasya dvayI vRttirbhavati / vA athavA sarvalokasya mUrdhni mastake samArUDhaH san tiSThati / vA athavA vane eva zIryate vilayaM yAtItyarthaH // 39 // atha sevAduHkhamAha kaviHmaunAnmUkaH pravacanapaTurvAtalo jalpako vA dhRSTaH pArthe bhavati ca tathA dUratazca pramAdI / kSAntyA bhIryadi na sahate prAyazo nAbhijAtaH sevAdharmaH paramagahano yoginAmapyagamyaH // 40 // sevAdharmaH paramagahano vartate / mahaduHkhAt / katham ? / sevako maunAt svalpabhASakAt (cha. bhASaNAt) mUka iva kathyate / guNAdapi doSAvirbhAvaH / sevakaH pravacanapaTuH zAstravaktA vAtalo vA jalpakaH kathyate / tatrApi guNAnnairguNyaM jAtam / yadi mUkatvaM durjanairdUSitaM tadA vaktRtvamapi dUSitam / ca anyat / pArve bhavati samIpavartI sevakaH syAt , tadA dhRSTaH kathyate / yato'yaM gRhatoDDakavat na yAti durAzayaH kvApi / tatrApi guNAd doSatA jAtA / ced dUratastiSThati, saMkocazaGkayA tadA'pyapragalbhaH kathyate / vA pramAdI kathyate / tatrApi guNairgalitam / sevakaH kSAntyA kSamayA bhIruH kathyate yato'yaM rako vartate / kiyAnayamasmAbhiH saMmukhaM (haM. sanmukhaM) jaspituM kathaM zaktaH samarthaH ? / yadi cenna sahate sAbhimAnatvAt tadA prAyasaH (zaH) svabhAvAn nAmijAtaH ahaMkArIti kthyte| evaM kRtvA sevakasya sevAdharmaH paramagahanaH kathamapi kartuM na zAzakyate / anyadapi gahanaM kenApi sevayitumazakyam / tathAyamapi ca sevAgahanaH / kiM0 sevAdharmaH paramagahanaH ? / yoginAmapyagamyaH / anyo gahano yogibhiH sAdhyate / laghusAdhyo (haM. labdhaM sAdhyo na) bhavati / paramayaM sevAdharmaH paramagahano yogibhirapi jJAtuM na pAryate / etAvatA sevA duHkhamayI rahasyamiti // 40 // ___ atha satpuruSacaritrasvarUpamAha kaviHnamratvenonnamantaH paraguNakathanaiH svAn guNAn khyopayantaH khArthAn saMpAdayanto vitatapRthutarArambhayatnAH parArthe / kSAntyaivAkSeparUkSAkSaramukharamukhAn durmukhAn dUSayantaH santaH sAzcaryava(ca)ryA jagati bahumatAH kasya naabhyrcniiyaaH||4|| 1 gha. dUratazcApra / 2 haM. kssaap| 3 gha. pRthuphlaarmbh| 4 haM. ka. ca. vApekSya; ja 'bopekss| 5 gha. zvAzcaryacaryA haM. ca. sAzcaryavaryA / 3 zatakatra Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhartRharikRta zatakatrayam [1.42] santaH stpurussaaH| jagati pRthivyAM kasya nAbhyarcanIyAH ? / api tu sarvasyApi / kiM. santaH / bahumatAH bahubhirmAnitAH / punaH kiM0 santaH ? / sAzcaryavaryAH saha AzcaryeNa vayaM varyA saundarya yeSAM te saashcryvryaaH| vA athavA saha AzcaryeNa caryA AcaraNaM yeSAM te| tathA santaH kiM kurvantaH ? / namratvena unamantaH vinayena namanazIlatvena unnatiM bhajantaH / etAvatA natiH uttamAnAmeva bhavati / punarapi kiM kurvantaH / svAn guNAn khyApayantaH kthyntH| kaiH / paraguNakathanaiH pareSAM guNAH paraguNAH, paraguNAnAM kathanaM paraguNakathanaM, taiH / nanu paraguNAn ta eva badanti ye uttamAH syuH / santaH punarapi kiM kurvantaH? / parArthe vitatapRthutarArambhayatnAH santaH / khArthAn saMpAdayantaH sAdhayantaH / vitatA vistIrNAH pRthutarA mahAntaH ArambhayatnAH yeSAM te vittpRthutraarmbhytnaaH| etAvatA mahAnti parakIyAni kAryANi kRtvA svakIyAni kAryANi kurvanti sAdhayanti / santaH punarapi kiM kurvantaH ? / durmukhAn dUSayantaH / vA duHkhayantaH todanAM (haM. no dAnaM ) dadataH / kayA? / kSAntyaiva kSamayaiva / kiM0 durmukhAn ? / AkSepalakSAkSaramukharamukhAn / AkSepeNa rUkSANi AkSeparUkSANi yAni akSarANi tAni AkSeparUkSAkSarANi, taiH mukharANi vAcAlAni mukhAni yeSAM te kSAntyaivAkSeparUkSAkSaramukharamukhAH (haM. ca. mukhAH) tAn / evaMvidhAH santo bhavanti // 41 // atha niHzeSanirNayamAha kaviH lobhazcedaguNena kiM pizunatA yadyasti kiM pAtakaiH ___ satyaM cet tapasA ca kiM zuci mano yadyasti tIrthena kim / saujanyaM yadi kiM nijaiH khamahimA yadyasti kiM maNDanaiH sadvidyA yadi kiM dhanairapayazo yadyasti kiM mRtyunA // 42 // re cetH!| cet yadi lobhaH tadA'guNena kim ? / lobhena guNA galitA eva / tadA nairguNyameva jAtam / yato 'lobhamUlAni pApAni' / yatra pApaM (ka. prAnte. cha. lobho) tatra aguNAH svayameva saMbhavantItyarthaH / yadi cet pizunatA tadA pAtakaiH kim ? / yataH pAtakAnAM mUlaM saiva / ced yadi satyaM tadA tapasA kim ? / tapasAM mUlaM satyameva / yadi cet zuci manaH tadA tIrthena kim / tIrtha nirmalaM mana eva / yatastattvaM kiM manaH 'jau mana caMgA tau kaThautI gaMgA' (TeM. iti lokoktiH)| yadi cet saujanyaM tadA nijaiH kim ? / tasya nikhilaH saMsArI nija eva / saujanyakhabhAvAt / yadi cet khamahimA tarhi maNDanaiH kim ? / yataH satpuruSANAM mahimaiva maNDanam / mahimAnamantareNa maNDanaiH kimityarthaH / yadi cet sadvidyA tarhi dhanaiH kim ? / mahato sadvidyA eva dhanaM gurUNAM prsaadtH| ced yadi apayazaH tarhi mRtyunA kim ? / prANinAM mRtyustadeva yadapayazaH / yataH sa jIvannapi mRtaH yasya loke'pazlokaH // 42 // ___ 1 haM. ka. tapasApi. zlokasyottarArdha, haM. koze na dRshyte| Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [1. 43-44] nItizatakam sattvavataH puruSasya sattvamuddizyAnyoktimAhaambhojinIvananivAsavilAsameva haMsasya henta nitarAM kupito vidhAtA / na tvasya dugdhajalabhedavidhau prasiddhAM __vaidegdhyakIrtimapahartumasau samarthaH // 43 // hanta iti khede / vidhAtA vizvezvaro haMsasya nitarAM atizayena kupitaH san ambhojinIvananivAsavilAsameva hatu samarthaH / ambhojinyA vanaM ambhojinIvanam , ambhojinIvane nivAsasya vilAsaH ambhojinIvananivAsavilAsaH, taM ambho0 / na tvasau vidhAtA asya rAjahaMsasya vaidagdhyakIrti apahartuM samarthaH / vidagdhasya bhAvo vaidagdhyam , vaidagdhyasya kIrtiH vaidagdhyakIrtiH, tAm / kiM0 vaidadhyakIrtim / dugdhajalabhedavidhauM prasiddhAm / dugdhaM ca jalaM ca dugdhajale, dugdhajalayorbhedaH dugdhajalabhedaH, dugdhajalabhedasya vidhiH dugdhajalabhedavidhiH, tasmin dugdhaalamedavidhau prasiddhAm // 43 // athAbhAgyavataH puruSasya svarUpamAha kaviH khalvATo divasezvarasya kiraNaiH saMtApito mastake __ vAJchan dezamanAtapaM vidhivazAd bilvasya mUlaM gataH / tatrApyasya mahAphalena patatA bhagnaM sazabdaM ziraH prAyo gacchati yatra bhAgyarahitastatraiva yAntyApadaH // 44 // prAyaH khabhAvena yatra bhAgyarahito bhAgyahIno gacchati tatraiva Apado yAnti / Apadastu abhAgyavantamantareNa AdhArAdheyanyAyena [na] tiSThanti / etAvatA yatrAbhAgyavAn pumAn tatraivApado'nugAminyaH / katham / khalvATo mastakakacavarjitaH bilvasya mUlaM gtH| kiM kurvan ? / anAtapaM deza pradezaM vAJchan / kiM0 khalvATaH ? / divasezvarasya sUryasya kiraNaiH 'mastake saMtApitaH khalu / khalvATasya sUryakiraNAstapartupUrNAH (haM. pUrtI; ca. Ta. pUrto) mastake smudvejynti|ttraapi bilvamUle'pi vidhivazAt prabalavAtena vAtA (?) ekena assa bilvasya mahAphalena patatA sazabdaM ziro bhagnam / tasmAd bhAgyarahitasya puMsaH sarvatrApi bhAgyaM phalati // 44 // atha prANinAM bhAgyasvarUpamAha kaviH naivAkRtiH phalati naiva kulaM na zIlaM / vidyApi naiva na ca yatnakRtApi sevA / 1 ga. gha.ja. hanti / 2 ka.ca.chaH vaidagdha / 3 cha. gha. mUle / 4 gha. tatrApadAM bhAjanam / Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhartRharikRta-zatakatrayam [1.45-47] bhAgyAni pUrvatapasA kila saMcitAni kAle phalanti puruSasya yathaiva vRkSAH // 45 // puruSasya bhAgyAni kAle karmaphalodaye phalanti prAdurbhavanti / kiMlakSaNAni bhAgyAni / kila ityAgame / pUrvatapasA saMcitAni / AkRti va phalati / kulaM naiva phalati / zIlaM naiva phalati / vidyA naiva phalati / ca anyat / yatnakRtA sevApi na phalati / ataH kAraNAt tapaHsaMcayameva kurvantu / kimaparairupAyairbahubhiH ? // 45 // atha sArAsArasamAhAraH[2] prAha kaviHaizvaryasya vibhUSaNaM sujanatA zauryasya vAksaMyamo jJAnasyopazamaH zamasya vinayo vittasya pAtre vyayaH / akrodhastaipasAM kSamA prabhaviturdharmasya nirvyAjatA __ sarveSAmapi sarvakAraNamidaM zIlaM paraM bhUSaNam // 46 // aizvaryasya mahattAyA vibhUSaNamalaMkaraNaM sujanatA saujanyaM vartate / zauryasya parAkramasya vAksaMyamaH svalpabhASaNaM vibhUSaNam / jJAnasya vibhUSaNaM upazamaH / zamasya upazamasya vinayaH vibhUSaNam / pAtre vyayaM (yaH) vittasya vibhUSaNam / tapaso vibhUSaNam akrodhH| prabhavituH mahArathinaH kSamA vibhUSaNam / nirvyAjatA niHkapaTatA dharmasya vibhUSaNam / idaM zIlaM paraM prakRSTaM bhUSaNaM vartate / kiM0 zIlam ? / sarveSAmapi pUrvoktAnAM prakArANAM sarvakAraNaM paramAlaMkaraNam (ca. paramAnandakaraNaM; Ta. paramaM kAraNam ) // 46 // athottamamadhyamajaghanyapuruSANAM svarUpamAhaete satpuruSAH parArthaghaTakAH khArtha parityajya ye sAmAnyAstu parArthamudyamabhRtaH svArthAvirodhena ye / te'mI mAnuSarAkSasAH parahitaM khArthAya nimnanti ye - ye tu nanti nirarthakaM parahitaM te ke na jAnImahe // 47 // ye svArtha parityajya svakIyaM kArya muktvA parArthaghaTakAH parakAryayojakAH [ete satpuruSAH] / tu punaH ete sAmAnyAH ye parArtha parakArye udyamabhRtaH utsAhadharAH / kena ? / khArthAvirodhena / ko'rthaH ? / svakIyo'rthaH svArthaH, tasyAvirodhaH aparihAraH svArthAvirodhaH / tena khArthAbha netyarthaH / amI te procyamAnAH mAnuSarAkSasAH nryaatudhaanaaH| ke ? / ye parahitaM parakArya 1. khalu. 2 ga. yatheha / 3 gha. ja. tpsH| 4 cha. ja. te / 5 dha.ye svArthato hanyate / Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [1.48-49] nItizatakam (ka. cha. ye ) svArthAya nighnanti vinAzayanti / svArthamantareNa pareSAM kArya vinAzayanti / kaviH sasaMzayaM prAha-vayaM te ke na jAnImahe / tu punaH ye adhamAdhamAH nirarthakaM svArthavihInaM parahitaM parakArya nanti vinAzayanti / / 47 // adhunA saMgateH phalamAha kaviH jADyaM dhiyo harati siJcati vAci satyaM ___ mAnonnatiM dizati pApamapAkaroti / cetaH prasAdayati dikSu tanoti kIrti satsaMgatiH kathaya kiM na karoti puMsAm // 48 // he vidvan ! / kathaya nivedaya / puMsAM puruSANAM satsaMgatiruttamasaMsargaH kiM na kroti| api tu sarvamapi / kAko(kU)ktiriyam / kiM kiM kurute ? / dhiyo buddherjADyaM mauDhyaM harati spheTayati / vAci vANyAM satyaM siJcati kSarati / punaH satsaMgatiH kiM karoti ? / mAnonatiM mahattvaprauDhiM dizati dadAti / punaH satsaMgatiH kiM karoti ? / pApamapAkaroti nirAkurute / punarapi satsaMgatiH cetaH prasAdayati nairmalyaM karoti / punarapi satsaMgatiH dikSu dazasvapi kakupsu kIrti tanoti vistArayati / ataH kAraNAt satsaMgatiH manobhIpsitaM dadAtItyarthaH] // 48 // athottamAnAM guNavarNanaM prAha kaviHvAJchA sajjanasaMgame paraguNe prItigurau namratA vidyAyAM vyasanaM svayoSiti ratirlokApavAdAd bhayam / bhaktizcArhati zaktirAtmadamane saMsargamuktiH khale aite yeSu vasanti nirmalaguNAstebhyo narebhyo namaH // 49 // tebhyo narebhyo namo namaskAraM karomi / yeSu puruSeSu atinirmalaguNA vasanti / ete ke ke ? / yeSAmuttamapuruSANAM sajanasaMgame uttamapuruSasaMsarge vAJchA / anyacca / yeSAM paraguNe prItiH / pareSAM guNaH paraguNaH tasmin / yeSAM ca puruSANAM gurau pUjye namratA namanazIlatvam / yeSAM satpuruSANAM vyasanaM vidyAyAM na tu dyUtAdi (cha. 'dau)| yeSAmuttamAnAM ratiH saMtoSaH khayoSiti / na tu paranArIprabhRti(ca. cha. 'ta)pApeSu / anyacca yeSAM satpuruSANAM bhayaM lokApavAdAd, na tu vairiprmukhpdaarthebhyH| ca anyat / yeSAM satpuMsAM bhaktirarhati zrIparamapuruSe na tu yakSakSetrAdhipatiSu / ca anyat / yeSAM zaktirAtmadamane na tu kharaturagAdiSu / yeSAM viduSAM saMsargamuktiH khale durjane puruSe na tu devaguruSu / ye etairguNairalaMkRtazarIrA guNavanto dhIrAstebhyo namo (ca. Ta. narebhyo) namaH // 49 // 1 ga. gha. shuulini| 2 ja. yeSvete nivasanti / Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhartRharikRta-zatakatrayam [1.50-51] atha nArINAM doSAnAha kaviH agrAhyaM hRdayaM yathaiva vadanaM yadarpaNAntargataM ___ bhAvaH parvatasUkSmamArgaviSamaH strINAM na vijJAyate / cittaM puSkarapatratoyacapalaM vidvadbhirAzaMsitaM nArI nAma viSAGkurairiva latA doSaiH samaM vardhitA // 50 // nAma iti saMbodhane / nArI doSaiH samaM vardhitA vartate / nArI keva ? / lateva vallIvad / yathA latA viSAGkaraiH viSaprarohaiH samaM vardhitA bhavati / katham ? / yasyA nAryA hRdayaM agrAhyaM vartate grahItuM azakyam / yathA zabdo ivArthe vartate / nArIhRdayaM ka(ki)miva ? / darpaNAntargata AdarzapratibimbitaM vadanamiva / evaM nizcayena / yathA darpaNAntargataM vadanamagrAhya grahItumazakyaM tathA tasyA hRdayamapi / tu punaH / strINAM nArINAM bhAvazcittAbhiprAyo na vijJAyate nAvagamyate / kiM0 bhAvaH ? / parvatasUkSmamArgaviSamaH / parvatasya sUkSmamArgaH parvatasUkSmamArgaH, alabhyamArga ityarthaH / tadvadviSamaH parvatasUkSmamArgaviSamaH / yasyAH nAyikAyAH cittaM vidvadbhiH paNDitaiH puSkarapatratoyacapalaM AzaMsitaM kathitam / ataH kAraNAt nArI doSavasatiH (cha. tigRhaM) procyate // 50 // athAtmasaMbodhanamAha kaviH tRSNAM chindhi bhaja kSamAM jahi madaM pApe ratiM mA kRthAH . satyaM brUhyanuyAhi sAdhu padavIM sevasva vidvajjanAn / mAnyAn mAnaya vidviSo'pyanunaya pracchAdaya khAn guNAn kIrtiM pAlaya duHkhite kuru dayAmetat satAM ceSTitam // 51 // re cetaH! / tRSNAM chindhi nirAzaya / kSamAM bhaja / madaM jahi tyaja / ratiM pApe mA kRthAH / satyaM brUhi / sAdhupadavIM anuyAhi anugamanaM kuru / vidvajjanAn sevakha / mAnyAn pUjyAn mAnaya pUjaya / vidviSo'pi anunaya prasAdaya / svAn svakIyAn guNAn pracchAdaya AvRNu / kIrtiM pAlaya / duHkhiteSu janeSu dayAM kuru / satAM sAdhUnAM etacceSTitam / asmin mArge sAdhavo gacchantItyAgamaH // 51 // athAdhairyaziSyA(kSA)mAha kaviH guNa daguNavadvA kurvatA kAryajAtaM pariNatiravadhAryA yatnataH paNDitena / 1. gha. tathaiva / 2 gha. NAntaH sthitam / 3 gha. trlN| 4 ka. kAryamadau / Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nItizatakam atirabhasakRtAnAM karmaNAmAvipattera bhavati hRdayadAhI zalyatulyo vipAkaH // 52 // paNDitena manuSyeNa yatnataH kAryANAM pariNatiravadhAryA pariNAmazcintanIyaH / paNDitena kiM kurvatA ? / kAryajAtaM kartavyasamUhaM guNavad guNasahitaM aguNavad guNarahitaM kurvatA / idaM pariNAmasundaraM idamapariNAmasundaraM iti vicAraM kurvatA / kathamiti ? / atirabhasakRtAnAM karmaNAM atyutsukatayA samAcaritakAryANAM hRdayadAhI mAnasadAhAtmakaH zalyatulyo vipAko bhavati / tasya karmaNo hRdayadAhaM duHkhaM bhavati // 52 // eko devaH kezavo vA jiMno vA ekA bhAryA sundarI vA darI vA / ekaM mitraM bhUpatirvA yatirvA eko vAsaH pattane vA vane vA // 53 // adhunopadezasUcakamarthamAha kaviH - sugamam // sthAlyAM vaiDUryamayyAM pacati tilakhalaM candanairindhanaudhaiH sauvarNairlAGgalAyairvilikhati vasudhAmarkatUlasya hetoH / chittvA karpUrakhaiNDAn vRtimiha kurute kodravANAM samantAt prApyemAM karmabhUmiM vicalati manujo yastaipo mandabhAgyaH // 54 [ 1. 52-55] yo mandabhAgyo manujastapo vicalati ( Ta . na carati ) / kiM kRtvA ? / imAM karmabhUmiM prApya / sa kiM kurute ? / vaiDUryamayyAM marakatamaNisamudbhavAyAM sthAlyAM haNDikAyAM tilakhalaM pacati / nanu re mUDha ! vaiDUryamayyAM sthAlyAM kiM tilakhalaH pacyate ? / etAvatA sa eva mUDho yastA - dRgvidhAyAM sthAlyAM tAdRkkarma karoti / kaiH ? / cAndanairindhanaudhaiH candanasamudbhavakASThasamUhaiH / sauvarNairlAGgalAyaiH arkatUlasya hetoH vasudhAM dharaNIM (ka. cha. bhUmiM ) vila( cha. khiti / nanu mUrkha ! sauvarNairlAGgalAyaiH arkatUlasya hetoH tvAmantareNa kazcid vasudhAM vila ( cha. li)khati / samUDhaH karpUrakhaNDAn chivA samantAt caturdizaM iha asmin jIvaloke kodravANAM vRttiM ( vRtiM ) rakSaNavRtibhittiM kurute / iha puNyamayaM kSetraM prApya pratyahaM pApaM kurute // 54 // kaviH sukRtasya mAhAtmyamAha bhImaM vanaM bhavati tasya puraM pradhAnaM sarvo janaH svajanatAmupayAti tasya / kRtsnA ca bhUrbhavati sannidhiratnapUrNA yasyAsti pUrvasukRtaM vipulaM narasya // 55 // 23 1 haM cAndanaira / 2 ca. cha. mUlasya / 3 gha khaNDaM / 4 gha. na carati / 5 haM. yattapo / 6 ka, ga, gha. sujanatAm / 7 ca. viphalaM / Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhartRharikRta zatakatrayam [1. 56-58] yasya narasya vipulaM vistIrNa pUrvasukRtaM purA kRtaM puNyaM asti / tasya puMsaH bhImaM vanaM puraM nagaraM bhavati / kiM puram ? / pradhAnam gaDhamaDhamandiraprAkArasahitam / tasya puMsaH sarvo jano nikhilalokaH svajanatAM mitratAM yAti prApnoti / ca anyat / kRtsnA haM. kRSNA] bhUH samastA'pi vasuMdharA sanidhiratnapUrNA bhavati / satpradhAnAni nidhIni saMnidhIni, sannidhInAM ratnaiH pUrNA sannidhiratnapUrNA / sannidhAnaratnaiH saMbhRtA ityrthH| ata eva prANinAM pUrvakRtapuNyameva vilokyate // 55 // punaH puNyaprabhAvamAha kaviHvane raNe zatrujalAgnimadhye mahArNave parvatamastake vA / suptaM pramattaM viSamaisthitaM vA rakSanti puNyAni purA kRtAni // 56 // prANinAM purA kRtAni puNyAni rakSanti / kaM prANinam ? / suptaM pramattam / vA athavA viSamasthitam / ka? / vane raNe / punaH ka ? / zatrujalAgnimadhye / punarapi ka ? / mahArNave parvatamastake vA // 56 // atha kaviH karmasvabhAvamAhamajatvambhasi yAtu meruzikharaM zatru jayatvAhave vANijyaM kRSisevanAdi sakalA vidyAH kalAH zikSatu / AkAzaM vipulaM prayAtu khagavat kRtvA prayatnaM punar nAbhAvyaM bhavatIha karmavazato bhAvyasya nAzaH kutaH // 57 // iha asmiJ jIvaloke abhAvyaM na bhavati / karmavazato bhAvyasya padArthasya kuto naashH| ambhasi pAnIye (ca. Ta. jale) maJjatu jhampAM dadAtu / anyacca / prANI meruzikharaM suragirizRGgaM yAtu / Ahave saMgrAmAMgaNe zatru vairiNaM jayatu / vANijyaM karotu / kRSisevanAdi karotu / sakalA: samastAH vidyAH kalAH zikSatu / punaH punarapi yatnaM kRtvA abhiyoga[mudyamaM] vidhAya vipulaM AkAzaM khagavat pakSivat prayAtu gacchatu / tathApyabhAvyaM na bhavati / / 57 // atha vivekasthitimAha kaviHvaraM prANacchedaH samadamaghavanmuktakuliza prahArairudgacchadbahuladahanodgAragurubhiH / tuSArAdreH sUnorahaha pitari klezavivaze na cAsau saMpAtaH payasi payasAM patyurucitaH // 58 // ahaha iti khede / tuSArAdreH sUnoH himAcalasya putrasya mainAkasya payasAM patyuH samudrasya payasi pAnIye saMpAto nipAto nocitaH / ka sati / pitari himAcale klezavivaze 1. ca sNktte| 2. ga. ca. viSamaM / Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 1.59-61] nItizatakam sati duHkhavihvale sati / samadamaghavanmuktakulizaprahAraiH prANacchedo varaM jIvanAzo varam / samado madasaMyukto yo'sau maghavA indraH tena muktAH ye kulizaprahArAH vajrAghAtAH, taiH / kiM0 kulizaprahAraiH ! / udgacchaddhahuladahanodgAragurubhiH UrdhvaM gacchanto ye bahulAH pracurAH dahanasya vaizvAnarasya udgArAH tairudArairguravaH prabalAste, taiH / paraM tathApi janake klezanimagne sati svayamAtmarakSAya (2) samudre patituM na yuktam // 58 // adhunA kavirdaivagati prAhanetA yatra bRhaspatiH praharaNaM vajraM surAH sainikAH khargo durgamanugrahaH khalu harerAvaNo vAraNaH / ityaizvaryabailAnvito'pi maghavAn bhagnaH paraiH saMgare tad vyaktaM nanu daivameva zaraNaM dhig dhiga vRthA pauruSam // 59 // , maghavAn (cha. balabhid) indraH saMgare saMgrAme parairvairibhiH bhannaH / kiM0 maghavAn ? / iti procyamAnaH / aizvaryabalAnvito'pi svAmitvasainya( haM. saumya )saMyukto'pi / yasya maghavato bRhaspatirnetA ziSyA (kSA )dAtA / yasya maghavataH praharaNaM zastraM vajram / yasya maghavataH sainikAH senAcarAH surAH devAH / yasya maghavato durgo (Ta. durga) vapraH svargaH / khalu nizcitam / hareH zrIvAsudevasya anugrahaH prasAdaH / yasya maghavataH airAvaNo vAraNo gajaH / tathApIndro daityairbhamaH / kiM kAraNam ? / tat tasmAtkAraNAt / nanu nizcitaM vyaktaM prakaTaM daivameva zaraNam / viga dhig vRthA pauruSam / etAvatA daivAt samarthaH ko'pi nAsti // 59 // atha vyavasAyAdhikyamAha kaviH karmAyattaM phalaM puMsAM buddhiH krmaanusaarinnii| ... tathApi sudhiyA bhAvyaM suvicAryaiva kurvatA // 60 // puMsAM puruSANAM phalaM karmAyattaM vartate / buddhiH karmAnusAriNI vartate / tathApi sudhiyA puMsA suvicAryaiva kurvatA bhAvyaM vicArya vicArya kArya kAryam // 60 // anyacca AlasyaM hi manuSyANAM zarIrastho mhaaripuH| nAstyudyAt paro bandhur yaM kRtvA nAvasIdati // 61 // hi nizcitam / manuSyANAM mahAripurAlasyaM pramAdo vrtte| kiM0 pramAdaH / shriirsthH| udyamAtparo vyavasAyAdanyo bandhurbAndhavo nAsti / kiM kRtvA ? / prANI yaM udyama bandhuM kRtvA / na avasIdati na duHkhI bhavati // 61 // 1ja. airaavto| 2. haM. rAvaNaH; gha. vAhanaH / 3 gha. smnvito| 4 cha. gha. balamida ga. balibhira ja. maghavA / 5 ga. tadyuktaM / 6ga. ca. 'ma paro; gh.msmo| 7 gha. kRtvA the| 4 zatakatra. Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 bhartRharikRta- zatakatrayam atha mUrkhajanasaMsargaphalamAha varaM parvatadurgeSu bhrAntaM vanacaraiH saha / "mA mUrkhajanasaMsargaH surendra bhavaneSvapi // 62 // parvatadurgeSu vanacaraiH saha zazaka-saMbara- hariNapramukhaiH saha vane bhrAntaM varam / mUrkhajanasaMsargaH surendrabha(ca. Ta. bhu ) vaneSu indrasabhAyAm api na varam / etAvatA vidvajjanasaMsarga eva pradhAnaH // 62 // dAnaM bhogo nAzastisro gatayo bhavanti vittasya / yo na dadAti na bhuGkte tasya tRtIyA gatirbhavati // 63 // iti sugamArthaH // 63 // atha kAJcanaguNAnA kaviH - yasyAsti vittaM sa naraH kulInaH sa paNDitaH sa zrutavAn guNajJaH / sa eva vaiktA sa ca darzanIyaH sarve guNAH kAJcanamAzrayanti // 64 // * sarve guNAH kAJcanaM suvarNa Azrayanti / katham ? / yasya puMsaH vittaM suvarNamasti sa naraH akulIno'pi kulInaH / yasya vittamasti saH apaNDito'pi paNDitaH / yasya vittaM sa mUrkho'pi zrutavAn vidvAn / yasya vittaM so'vinIto'pi vinItaH / yasya vittaM saH avaktApi vaktA / yasya vittaM saH adarzanIyo'pi kurUpo'pi darzanIyaH / ataH kAraNAt sarve guNAH vittavati bhavanti // 64 // atha dhIratvamAha kaviH [ 1. 62-66 ] ratnairmAstutuSurna devA na bhejire bhImaviSeNa bhItim / sudhAM vinA na prayayurvirAmaM nai nizcitArthAd viramanti dhIrAH // 65 // mahArthaiH bahumUlyai ratnaiH padArthaiH devA na tutuSuH na jaharSuH [ jahRSuH ] / devA bhImaviSeNa raudragareNa bhItiM na bhejire / devAH sudhAM vinA virAmaM na prayayuH viratiM na prApuH / kathaM0 dhIrAH ? / prANino nizcitArthAt satyArthAt na viramanti na vyAghuTanti // 65 // atha satpauruSIM prakRtimAha kaviH - santyanye'pi bRhaspatiprabhRtayo'saMbhAvinaH paJcaSAs tAn pratyeSa vizeSavikramarucI rAhurna vairAyate / dvAveva grasate dinezvara - nizAprANezvarau bhAskarau bhrAtaH ! parvaNi pazya dAnavapatiH zIrSAvazeSAkRtiH // 66 // 1. bhuvane / 2 gha. zrutimAn / 3 gha. yuktA / 4 ca. janAH / 5 ka. ga. gha. va. cha. ja. mahArhes / 6 gha. vinizcitA / 7 ga. gha. saMbhAvitAH / 8 gha. bhAsvarau / Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 1.67-69 ] nItizatakam he bhrAtaH ! pazya pazya avalokayAvalokaya / dAnavapatI rAhuH / parvaNi sUryacandragrahaNe. (grahaNa -) samaye dvAveva grasate / dvau kau ? / dinezvara nizAprANezvarau sUryAcandramasau / kiM0 dinezvaranizAprANezvarau ? | bhAskarau dIptikarau / anye'pi bRhaspatiprabhRtayaH paJcaSA vartante paJcaSaT saMkhyA yeSAM te paJcaSAH ? / eSa ( ka. cha. eSo ) rAhuH tAn prati somayamaguruzukrAdIn prati vA maGgalabudha (ka. ca. cha. 'buddha ) guruzukrazaniprabhRtIn prati na vairAyate na vairaM karoti / prasate dvayoH sUryAcandramasoreva / kiM0 dAnavapatI rAhu: ? / zIrSAvazeSAkRtiH zIrSameva mastakameva avazeSA AkRtiH zarIraM yasya saH / zarIraM mUlato nAsti / ekena zIrSeNaiva sUryA (ca. Ta. sUrya ) candramasau sarvadA nigalitau // 66 // 1 zrotraM zrutenaiva na kuNDalena dAnena pANirna tu kaGkaNena / Abhoti kAyaH karuNAparANAM paropakAreNa na candanena // 67 // * zrotraM zravaNaM eva nizcayena / zrutena zAstreNa AbhAti / kuNDalena na karNAbharaNena na / tathA tena prakAreNa pANirhasto dAnena AbhAti zobhate / na tu kaGkaNena / karuNAparANAM dayAparANAM kAyaH paropakAreNa AbhAti na candanena / mahatAM maNDanaM bAhyamaNDanAdapi abhyantaraM mahat // 67 // jayanti te sukRtino rasasiddhAH kavIzvarAH / nAsti yeSAM yazaH kAye jarAmaraNajanmabhIH // 68 // 27 te sukRtinaH puNyavanto jayanti / rasasiddhAH kavIzvarAH jayanti sarvotkarSeNa vartante / katham ? / yeSAM sukRtinAM kavIzvarANAmapi yazaH kAye jarAmaraNajanmabhIrnAsti / jarA ca maraNaM ca janma ca jarAmaraNajanmAni teSAM bhIH jarAmaraNajanmabhIH / yeSAM yazaH zarIraM nizcalaM teSAM jarAmaraNabhIH kA ? // 68 // atha tattvavidaH prAha kaviH - yAtrA nijabhAlapaTTalikhitaM stokaM mahadvA dhanaM tat prApnoSi marusthale'pi nitarAM merau ca nAto'dhikam / taro bhava vittavatsu kRpaNAM vRttiM vRthA mA kRthAH kUpe pazya payonidhAvapi ghaTo gRhNAti tulyaM jalam // 69 // prANin / tat tasmAtkAraNAt dhIro bhava / kimutsukatvena ? / tasmAt kasmAt ? / dhAtrA vidhAtrA yat stokaM vA mahad dhanaM nijabhAlapaTTalikhitaM vartate / tat prApnoSi (Ta. degti ) / marusthale'pi nIrasadeze'pi / paraM nitarAM atizayena cedadhikaM vAJchasi tadA merau suragirAvapi 1 gha. zrutaM / 2 gha. vibhAti / 3ga. gha. prApnoti / Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 bhartRharikRta - zatakatrayam [1.70-72] ato nAdhikam / tat tasmAtkAraNAt dhIro bhava / vittavatsu dhanavatsu kRpaNAM vRttiM lobhavRttiM mA kRthAH / no cenmanniveditaM manyase tadA pazya pazya / kUpe, api punaH / payonidhau ghaTaH kumbhaH tulyaM jalaM gRhNAti / svabharaNAnnAdhikam / yAdRzaM bharaNaM tAdRzaM bhAgyam / bhAgyAdadhikaM kApi kimapi na prApyate / tattvamidam // 69 // atha dhIrAdhIrayoH svarUpamAha kaviH - lAGgUlacAlanamadhazcaraNAvapAtaM bhUmau nipatya vadanodaradarzanaM ca / zvA piNDadasya kurute gajapuGgavastu dhIraM vilokayati cATuzataizca bhuGkte // 70 // vA bhaSaNaH / piNDadasya hanadAyakasya lAGgUlacAlanaM puccho (haM. lo) DanaM kurute / ca anyat / adhazcaraNAvapAtaM kurute / zvA piNDadasya vadanodaradarzanaM ca kurute / vadanaM codaraM ca vadanodaraM tayordarzanaM vadanodaradarzanam / kiM kRtvA ? / bhUmau nipatya / tu punaH / gajapuGgavo gajendro dhIraM vilokayati / ca anyat cATuzataiH bhuGkte / evaM dhIrAdhIrayoH svarUpaM bhavati // 70 // atha rAjaziSyA (kSA ) mAha kavi : rAjan ! dudhukSasi yadi kSitidhenumena tenodya (?) vatsamiva lokarmamuM puSANa / tasmiMstu samyaganizaM paripoSyamANe nAnAphalA phalati kaeNlpalateva bhUmiH // 71 // he rAjan ! yadi cet / enAM kSitidhenuM dudhukSasi dogdhumicchasi / tena kAraNena amuM lokaM puSANa / 'puSa puSTau' / prajApoSaNaM kuru / kamiva ? / vatsamiva / yathA dhenuM dogdhukAmaH pumAn vatsaM tarNakaM puSNAti pratipAlayati / tu punaH / lokavatsaM ( cha. degse) anizaM nirantaraM samyak paripoSyamANe bhUmikAmadhenuH nAnAphalA phalati / keva ? / kalpalateva / yathA kalpalatA paripoSyamANA satI nAnAmanorathaphalA phalati // 71 // atha nRpanItisvarUpamAha kavi : satyAnRtA ca paruSA priyavAdinI ca hiMsA dayAlurapi cArthaparA vadAnyA / nityavyayA pracura nityardhanAgamA ca vArAGganeva nRpanItiranekarUpA // 72 // 1 ka. cha. vA / 2 gha. ja. etAM / 3 ka. ga. gha. tenAdya / 4 ga. gha. imaM / 5 ga. tAzca / 6 ga. gha. nAnAphalaiH / 7 ga. kAmalateva / 8 ga. puruSA / 9 gha. samAgamA / Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [1.73] nItizatakam nRpanItiranekarUpA vrtte| kiM0 nRpanItiH / satyAnRtA satyA cAnRtA ca satyAntA / haMho yA satyA sA anRtA katham ? / anRtA sA satyA katham ? / parasparavirodhaH / atha virodhaparihAra ittham / na bho yA rAjanItiH satyApyucyate anRtA cAlIkAnAmapi mandiram / punaH kiM0 rAjanItiH ? / paruSA / ca anyat priyavAdinI / nanu yA paruSA kaThorA sA priyavAdinI katham ? / yA priyavAdinI sA kaThorA katham ? / atrApi parasparavirodhaH / netthaM bho yA rAjanItiH paruSA kaThorApi kaThoravAkyAni procyante / anyacca priyavAdo'pyucyate / iti virodhprihaarH| punarapi kiM0 rAjanItiH ? / hiMsrA mAraNAtmakA / api punaH / dayAluH / haho yA hiMsA sA dayAluH katham ? / yA dayAluH sA hiMsrA katham ? / atrApi virodhaH / atha virodhaparihAra evamyA rAjanItiH hiMsA hiMsAmantareNa na bhavati / dayAlurapi bhavati / punarapi kiM0 rAjanItiH / arthaparA ca anyat / vadAnyA dAnazIlA / nanu bho / yA arthaparA arthaparAyaNA sA vadAnyA dAtrI katham ? / yA dAtrI sA arthaparA kathaM syAt ? / ihApi.virodhaH / atha virodhaparihAraH evam-na hi / yA nRpanItirarthaparA arthasaMgrahazIlA / tathA ca vadAnyA dAnazIlA roruvihaNDinI [dAridyakhaNDinI] / punarapi kiM0 nRpanItiH ? / nityavyayA cAnyat prcurnitydhnaagmaa| ko'rthaH / nirantaraM nityam / nirantaraM vyayo yasyAM sA nityavyayA / pracuro nityaM dhanAgamo yasyAM sA pracuranityadhanAgamA / nanu bho vidvan ! yA nityavyayA sA pracuranityadhanAgamA katham ? / yA pracuranityadhanAgamA sA nityavyayA katham ? / atrApi parasparaM vAkyayorvirodhaH / atha virodhasaMkSepaH / nanu yA rAjanItiH nityavyayA bhavati pracuranityadhanAgamApi bhavati / nRpanItiH keva / vArAGganeva / yathA vArAGganA anekarUpA bhavati / yathA vArAGganA anRtApi satyApi bhavati / paruSApi priyavAdinI bhavati / api punaH hiMsrA dayAlurbhavati / arthaparA lobhinyapi vadAnyA dAyinI bhavati / nityavyayApi pracuranisvadhanAgamA bhavati / yAdRzI vArAGganA tAdRzI nRpanItirudAhRtA // 72 // atha bhUpAnAM nairguNyatAmAha kaviH na kazciccaNDakopAnAmAtmIyo nAma bhUbhujAm / . hotAraM juhRtamapi spRSTo dahati pAvakaH // 73 // * nAma iti saMbodhane / caNDakopAnAM atyantakrodhinAM bhUbhujAM rAjJAM kazcidAtmIyo na / amumevArtha kavirdRSTAntena ha(Ta. dra)Dhayati-pAvako vaizvAnaro hotAramapi amihotriNamapi dahati / kiM0 hotAram ? / juhvatamapi AhutiM dadatamapi // 73 // atha vidhestiraskAramAha kaviHvirama virasAyAsAdasmAd duradhyavasAyato bipadi mahatAM dhairyadhvaMsaM yadIkSitumIhase / 1 gha. hotAramapi juhvantaM / Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhartRharikRta - zatakatrayam api jaDavidhe ! kalyANAya vyapetanijakramAH kulazikhariNaH kSudrA naite na vA jalarAzayaH // 74 // he jaDavidhe he mUrkhadaiva ! asmAdduradhyavasAyato duSTAbhiprAyato virama viratiM bhaja kiM0 duradhyavasAyataH / virasAyAsAt / viraso viraGgo AyAso yasya sa virasAyAsaH; tasmAt / he vidhe ! yattvaM vipadi kaSTe sati mahatAM dhairyadhvaMsaM sAhasavinAzaM IkSitumIhase vilokayituM vAJchasi / he jaDavidhe ! ete kulazikhariNaH kulagirayaH vA athavA jalarAzayaH samudrAH kSudrA na aNavo na / kiM0 kulazikhariNaH tathA jalarAzayaH ? / kalyANAya vyapetanijakramAH svakIya anukramAH / etAvatA mahatAM sAhasavyapagamaM dhairyadhvaMsaM na ko'pi kartu kSamaH // 74 // atha durAtmanAM prakRtimAha kaviH akaruNatvamakAraNavigrahaH paraMdhanAya ratiH parayoSiti / svajanabandhujaneSvasahiSNutA prakRtisiddhamidaM hi durAtmanAm // 75 // hi nizcitam / durAtmanAM idaM prakRtisiddhaM sahajasaMpannam / idaM kim ? / akaruNatvaM nirdayatvam / durAtmanAM sahajena akaruNatvaM bhavati / anyacca / durAtmanAM akAraNavigraho bhavati / tathA durAtmanAM paradhanAya ratirbhavati paradhanaharaNe saMtoSo bhavati / aparaM svajanabandhujaneSu kuTumbavargeSu asahiSNutA bhavati matsaraH syAt // 75 // atha dhIrasya dhIratvamAha kaviH -- kAntAkaTAkSavizikhA na khananti yasya cittaM na nirdahati kopakRzAnutApaH / karSanti bhUriviSayAzca na lobhapAzA [1.74-77] lokatrayaM jayati kRtsnamidaM sa dhIraH // 76 // sa dhIraH idaM kRtsnaM samastaM lokatrayaM jayati jayanazIlo bhavati / yasya satpuruSasya kAntAkaTAkSa vizikhA priyAkaTAkSabANAH / cittaM na khananti / 'khana vidAraNe' / na vidArayanti / anyacca yasya cittaM kopakRzAnutApaH krodhavaizvAnarataptiH / cittaM na nirdahati na prajvAlayati / cAnyad lobhapAzA na karSanti nAkramanti / kiM0 lobhapAzAH ? / bhUriviSayAH bhUriH pracuro viSayo gocaro yeSAM te bhUriviSayAH / ta eva dhanyA yeSAmete vizeSAH pradhanaM (ca. Ta. pradhAnaM ) yAnti // 76 // atha khala- sajjanayoH prIteH svarUpamAha kaviH - ArambhagurvI kSayiNI krameNa ladhvI purA vRddhimatI ca pazcAt / dinasya pUrvArdhaparArdhabhinnA chAyeva maitrI khala-sajjanAnAm // 77 // 1 ka. cha. kSudro / 2 ga. paradhanApahRtiH parayoSitaH / 3 ga. prakRta / Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [1. 78-80 ] nItizatakam 31 khala-sajjanAnAM maitrI dinasya pUrvArdha - parArdhatulyA vartate / yathA divasasya pUrvArdhaparArdhe vartete / tathA khalasajjanAnAM maitrIti tAtparyam / katham ? / khalasya maitrI ArambhagurvI krameNa zanaiH zanaiH kSayiNI truTanazIlA / sajjanasya maitrI purA pUrvaM laghvI pazcAt zanaiH zanaiH vRddhimatI vardhanazIlA / iti durjana- sajjanayoH prIteH svabhAvaH // 77 // punaH satpuruSaceSTitamAha kaviH - pradAnaM pracchannaM gRhamupagate saMbhramavidhiH priyaM kRtvA maunaM sadasi kathanaM cApyupakRteH / anutseko lakSmyA nirabhibhavasArAH parakathAH satAM kenoddiSTaM viSamamasidhArAvratamidam // 78 // satAM satpuruSANAM idaM asidhArAvrataM khaDgadhAropamavratam / kenoddiSTam / kiM0 vratam ? / duHkaram / idaM kim ? / pracchannaM guptaM pradAnaM nirghAtadAnam / anyacca gRhaM upagate puruSe saMbhramavidhiH AdarakriyA / punaH priyaM kRtvA maunam / cAnyat upakRteH sadasi sabhAyAM kathanam / aparaM kim ? | lakSmyA anutseko (ka. haM. ca. anucchedo) nirahaMkAratA / punaH kim ? / parakathA nirabhibhavasArAH, aparA bhavasArAH / satAM satpuruSANAm idaM vratam // 78 // punaH satAM ceSTitamidam chinno'pi rohati taruH kSINo'pyupacIyate punazcandraH / iti vimRzantaH santaH saMtapyante ne te vipadA // 79 // te santo vipadA na saMtapyante na duHkhino bhavanti / santaH kiM kurvantaH ? / iti vimRzantaH itthaM vicintayantaH / itIti kim ? / tarurvRkSaH chinno'pi rohati udgacchati / candraH zazI kSINo'pi kSayaM yAto'pi punarupacIyate vRddhiM prApnoti / iti vimarzanAM kurvantaH santo vipadi kaSTe'pi sati no dInamAnasA bhavanti // 79 // 'bhavanti namrAstaravaH phailodgame navAmburbhirbhUrivilambino ghanAH / anuddhatAH satpuruSAH samRddhibhiH svabhAva evaiSa paropakAriNAm // 80 // paropakAriNAM parakAryaniratAnAM eSa svabhAva eva sahajameva / yattu satpuruSAH samRddhibhiH saMpadbhiH anuddhatAH bhavanti anutsekA bhavanti / [ yuktamidaM taravo vRkSAH phalodgame phalAmrA bhavanti namanazIlAH syuH / ghanA meghAH ambubhiH pAnIyaiH bhUrivilambino na saMvanti ] pracuramArgAtikramiNo na bhavanti / yataH 'paropakArAya satAM vibhUtayaH' iti rahasyam // 80 // 1 ga. 'nIyA / 2 ga. na. vidhure'pi / 3 gha phaloda, maira 4 bhUmiM / Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 bhartRharikRta-zatakatrayam [1.81-4] padmAkara dinakaro vikecaM karoti candro vikAzayati kairavacakravAlam / nAbhyarthito jaladharo'pijalaM dadAti santaHvayaM parahiteSu kRtaabhiyogaa||1|| santaH satpuruSAH parahiteSu parakAryeSu svayaM kRtAbhiyogA bhavanti kRtodyamAH syuH / yathA dinakaraH sUryaH padmAkaraM kamalavanakhaNDaM vikAzaM vikasvaraM karoti / candraH kairavacakravAlaM kumudinIvRndaM svayaM vikAzayati / api punaH / jaladharo nAbhyarthito'pi ayAcito'pi jalaM dadAti / tathA satpuruSAH svayameva parakAryaparAyaNAH bhavanti // 81 // adhunA zIlapratipAlanayanasvarUpamAha kaviHvaraM zRGgottuGgAd vairazikhariNaH kApi viSame patitvA'yaM kAyaH ktthindRssdntrvidlitH| varaM nyasto hastaH phaNapatimukhe tIkSNadazane varaM vahnau pAtas tadapi na kRtaH zIlavilayaH // 82 // prANinAM varazikhariNaH kvApi viSame patitvA ayaM kAyaH kaThinadRSadantarvidalito gharaM pradhAnam / kiM0 varazikhariNaH ? / zRGgottuGgAt zRGgamuttuGgaM uccaistaraM yasya saH zRlottunaH, tasmAt / anyacca hastaH phaNapatimukhe pannagavadane nyastaH kSipto varam / kiM0 phaNapatimukhe / tIkSNadazane tIkSNA dazanA dantA yasya sa tIkSNadazanaH, tasmin tIkSNadazane / dehinAM vahI pAto (ca. cha. Ta. pAtau ) agnau nipatanaM varaM sundaram / tadapi tathApi zIlavilayaH kRto na paraM na bhavyaH // 82 // atha sUrapuruSasyAdhikyamAha kaviHekenApi hi zUreNa pAdAkrAntaM mahItalam / kriyate bhAskareNeva sphuTaM sphuritatejasA // 83 // zUreNa zUrapuruSeNa ekenApi mahItalaM pAdAkrAntaM kriyate / zUreNa keneva ? / bhAskareNeva / yathA bhAskareNa sUryeNa mahItalaM pAdAkrAntaM kiraNAkrAntaM sphuTaM prakaTaM kriyate vidhIyate / kiM0 bhAskareNa ? / sphuritatejasA dIprapratApena / / 83 // atha dhIrasya dhairyavRttimAha kaviHkadarthitasyApi hi dhairyavRttena zakyate dhairyaguNaH pramASTum / adhomukhasyApi kRtasya vahvernAdhaH zikhA yAnti kathaMcideva // 8 // sudhairyavRtteH puruSasya dhairyaguNo dhIramahimA pramASTuM spheTayituM na shkyte| kiM0 dhairyavRtteH / 1 ga. vikacI / 2 gha. to'pi jaladaH salilaM dadAti / 3 gha. guru| 4 haM. phaNi / 5. ka. cha. suurenn| 6ga. kssmaatlm| 7ga. sphurat-dha. sphaar-| 8ka. cha. tejasAm / 9ga. ghaguNaM / 10 ga. gha. kadAcideva / Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [1.85-87 ] nItizatakam 33 kadArthatasyApi viDambitasyApi / amumevArtha kavirdRSTAntena dRDhIkaroti-vaDUH zikhAH jvAlAH adho na yAnti nIcairna gacchanti / kiM0 vahnaH ? / adhomukhasyApi kRtasya nIcairmukhavihitasya // 84 // atha zIlasya mahimA [ nam ] Aha kaviH vahnistasya jalAyate jalanidhiH kulyAyate tatkSaNAt - meruH svalpazilAyate mRgapatiH sadyaH kuraGgAyate / vyAlo mAlyaguNAyate viSarasaH pIyUSavarSAyate yasyAGge'khilalokavallabhatamaM zIlaM samunmIlati // 85 // tasya puruSasya vahnirvaizvAnaro jalAyate'mRtAyate / tamya puMsaH tatkSaNAt jalanidhiH samudraH kulyAyate nIkAyate / tasya puMso merurlakSayojanapramANo'pi svalpazilAyate hrasvazilA ivAcarati / tasya puMsaH sadyastatkAlaM mRgapatiH siMhaH kuraGgAyate mRga iva bhavati / tasya puMsaH [vyAlo] duSTaH sarpo mAlyaguNAyate kusumamAlA iva bhavati / tasya puMsaH viSarasaH pIyUSavarSAyate amRtavarSA iva bhavati / yasya aGge yasya zarIre zIlaM samunmIlati samullasati / kiM0 zIlam ? / akhilalokavallabhatamam / akhilazcAsau lokaH [ akhilalokaH ], akhilalokasya prakRSTaM vallabha akhilalokavallabhatamam / 'prakRSTa taratamau' / tamapratyayaH // 85 // atha tejakhinaH puruSasya svarUpamAha kaviH yadacetano'pi pAdaiH spRSTaH prajvalati saviturinakAntaH / . tat tejasvI puruSaH parakRtanikRtiM kathaM saMhatAm // 86 // yad acetano'pi inakAntaH sUryakAntaH savituH zrIsUryasya pAdaiH (Ta. kiraNaiH) spRSTaH san caraNaiH saMghaTTitaH san prajvalati agnijvAlAM vimuJcati / tat tadA tejasvI puruSaH parakRtanikRti parakRtAvahelanAM kathaM sahatAm ? // 86 // atha durjanapratikriyAsvarUpamAha kaviHvyAlaM bAlamRNAlatantubhirasau roDhuM samujjRmbhate bhettuM vajramaNIn zirISakusumaprAntena saMnahyate / mAdhuryaM madhubindunA racayituM kSArAmbudherIhate netuM vAJchati yaH satAM pathi khalAn sUktaiH sudhAsyandibhiH // 87 // yo mandabuddhiH [sUktaiH ] khalAn durjanAn satAM pathi uttamAnAM mArge netuM vAJchati 1ka. ga. ca. yadi ce| 2 ga. spRSTo'pi jv| 3 ja. tuH suurykaantH| 4 gha. ystejsvii| 5 ka nikRtaM / 6 gha. shte| 7 gha. saMnahyati / 8 ka. kSIrAmbudherI / 5 zatakatra. Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhartRharikRta - zatakatrayam [1.88-90] pratibodhayitumicchati / kathaMbhUtaiH sUktaiH ? / sudhAsyandibhiH amRtasAvibhiH / sa kiM kartumicchati ? / asau mUDhaH vyAlaM duSTagajaM bAlamRNAlatantubhiH komalapadmatantubhiH roddhuM samujjRmbhate baddhuM samIhate / re mandamate ! vyAlaM bAlamRNAlatantubhiH kazcit roddhuM samartho bhavati ? / api tu na / sa saralAzayaH zirISakusumaprAntena saptacchadapuSpAgreNa vajramaNIn mettuM hIrakaratnaM veddhuM saMnahyate sajjIbhavati / re mUDha ! / vajramaNayaH zirISakusumaprAntena kenApi vidhyante ? / api tu na / sa mUrkhaH kSArAmbudheH samudrasya mAdhurya madhubindunA racayituM Ihate samabhilaSati / re ajJAna ! ekena madhubindunA kSArasamudrasya mAdhuryaM ko'pi kartuM kSamo bhavati ? / api tu na / sa durjanAnAM ( ? nAnU ) pratibodhayituM samarthaH syAt // 87 // atha pArthivasevA phalamAha kavi : 34 AjJA kIrtiH pAlanaM sajjanAnAM dAnaM bhogo mitrasaMrakSaNaM ca / yeSAmete SaD guNA na pravRttAH ko'rthasteSAM pArthivopAzrayeNa // 88 // teSAM puruSANAM pArthivopAzrayeNa narendrasevanayA ko'rthaH kiM phalam ? / yeSAM puruSANAmete SaD guNAH SADguNyatA na pravRttAH / te ke SaD guNAH ? / AjJA yeSAM bhUpatisevinAM lokeSu AjJA na bhavati teSAM nRpasevanena kim ? / anyacca kIrtiH na bhavati tadA kim ? / sajjanAnAM pAlanaM na bhavati / sajjanAH pAlayituM na zakyante ityarthaH / dAnaM dAtuM na zakyate / api tu bhogo'pi na, paJcendriyasaukhyaM na / ca anyat, mitrasaMrakSaNaM na mitrANAM rakSituM na zakyate / tadA nRpasevanayA kim ? / ete SaD guNAH nRpasevanato bhavanti // 88 // atha jaDaziSyA (kSA) mAha svAyattamekAntahitaM vidhAtrA vinirmitaM chAdanamajJatAyAH / 1 vizeSataH sarvavidAM samAje vibhUSaNaM maunamapaNDitAnAm // 89 // vidhAtrA vedhasA / ko'rthaH ? / ajJatAyAH mUrkhatAyAH, chAdanaM vinirmitaM gopanakaM kathitam / kiM0 chAdanam ? | svAyattaM AtmAyattam / ekAnta hitaM sarvathApi hitakAri / kiM tat chAdanam ? / sarvavidAM samAje vidvatsabhAyAM vizeSato'paNDitAnAM mUrkhANAM vibhUSaNaM maunameva tUSNIkataiva // 89 // atha nIcasaMgateH phalamAha - udbhAsitAkhilakhalasya vizRGkhalasya prAgjAtavismRtanijAdhamakarmavRtteH / daivAdavAptavibhavasya guNadviSo'sya nIcasya gocarataiH sukhamAsyate kaiH // 90 // 1 gha. bhUSaNamajJa / 2 gha. 'gateH / Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 1.91-92 ] nItizatakam 35 kaiH puruSaiH asya nIcasya gocaragataiH sukhamAsyate upavizyate ? / api tu na kairapi / kiM0 nIcasya ? / udbhAsitAkhilakhalasya / udbhAsitAH udayaM prApitA akhilAH samastAH khalAH durjanA yena saH, tasya udbhAsitAkhilakhalasya udayaM prApitasamastanIcajanasya / punaH kiM0 nIcasya : / vizRGkhalasya bhraSTasya zithilasya / punaH kiM0 nIcajanasya ? | prAgjAtavismRtanijAdhamakarmavRtteH / prAgjAtA pUrva nirmitA cAnyat vismRtA nijA AtmIyA adhamakarmavRttiryena sa prAgjAtavismRtanijAdhamakarmavRttiH, tasya pUrvakRtavismAritanijAdhamakarmaNaH / punaH kiM0 ? / daivAdavAptavibhavasya / daivAt daivayogAt avAptaH prApto vibhavo dhanaM yena sa daivAdavAptavibhavaH, tasya / punarapi kiM0 nIcasya ? / guNadviSaH guNAnAM dveSo yasya asau guNadviT, tasya guNadviSaH / ataH kAraNAt nIcAnAM saMgatau sukhaM na bhavati // 90 // atha vidyAprauDhimA ( mAM ) prAha vidyA nAma narasya rUpamadhikaM pracchannaguptaM dhanaM vidyA bhogakarI yazaH sukhakarI vidyA gurUNAM guruH / vidyA bandhujano' videzagamane vidyA paraM daivataM vidyA rAjasu pUjyate na hi dhanaM vidyAvihInaH pazuH // 91 // nAsa iti saMbodhane / narasya puMsaH vidyA adhikaM rUpam / yataH proktaM "vidyA rUpaM kurUpANAm / " anyacca, vidyA pracchannaM guptaM dhanam / ca vidyA bhogakarI paJcAGgabhogasaMpAdayitrI / punarvidyA yazaHsukhakarI / punarvidyA gurUNAM guruH / vidyA videzagamane bandhujanaH mitrajanaH / vidyA paraM daivatam / vidyA rAjasu pUjyate rAjamaNDaleSu arcyate / na hi dhanaM pUjyate / kiM bahunoktena ? / vidyAvihInaH pazuH // 99 // atha ziSyA ( kSA ) mAha dAkSiNyaM svajane dayA parajane zAThyaM jane durjane prItiH sAdhujane smayaH khalajane vidvajjane cArjavam / zaurya zatrujane kSamA gurujane nArIjane dhUrtatA ye caivaM puruSAH kalAsu kuzalAsteSveva lokasthitiH // 92 // ca anyat / ye puruSAH evaMvidhA bhavanti lokasthitisteSveva, nApareSu / kiM0 te ? | kalAsu kuzalAH nipuNAH / yeSAM puruSANAM svajane svakIyaloke dAkSiNyam / yeSAM puruSANAM parajane paraloke dayA / yeSAM durjane jane zAThyaM duSTAbhiprAyaH / yeSAM sAdhujane sujanajane. prItiH snehaH / yeSAM puMsAM khalajane durjanajane smayaH kopaH / yeSAM puMsAM ca anyat vidvajjane Arjabam / yeSAM zatrujane vairivarge zauryam / yeSAM puruSANAM gurujane kSamA / yeSAM puMsAM nArIjane dhUrtatA cAturyatA / ebhirguNairgurutAmArohati janaH // 92 // 1 ca. bandhujane ! 2 ga. pUjitA / Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 bhartRharikRta - zatakatrayam punarapi ziSyA (kSA ) mAha kare zlISyatyAgaH zirasi gurupAdapraNayitA mukhe satyA vANI vijayabhujayorvIryamatulam | hRdi svacchA vRttiH zrutamadhigataM ca zravaNayor vinApyaizvaryeNa prakRtimahatAM maNDanamidam // 93 // prakRtimahatAM svabhAvamahatAM puruSANAM aizvaryeNa vinApi idaM vakSyamANaM maNDanam / idaM kiM kim ? | kare zlAghyastyAgaH ( Ta. prazaMsanIyaM vitaraNam) / punaH kim ? / zirasi mastake gurupAdapraNayitA (Ta. namanaM ) gurucaraNanamratA / punarapi kim ? / mukhe satyA vANI / punarapi kim ? | vijayabhujayoH jayakAridordaNDayoH atulaM prabalaM vIrya parAkramaH (ka. cha. prAkramaH) / punarapi kim ? / hRdi svacchA vRttiH svacchaprakRtiH / cAnyat / zravaNayoH zrutam / cAnyat / adhigataM adhItaM mahatAM maNDanamidam // 93 // atha mahatAM caritravibhUtimAha vahati bhuvanazreNI zeSaH phaNAphalakasthitAM kamaThapatinA madhye kaSTaM sadA sa ca dhAryate / tamapi kurute kroDAdhInaM payodhiranAdarAd [1.93-95] ahaha mahatAM niHsImAnaz caritravibhUtayaH // 94 // 1 zeSaH pannagAdhIzaH bhuvanazreNIM caturdazabhuvanamAlAM phaNAphalakasthitAM phaNAvalIsamAropitAM vahati dhArayati / kamaThapatinA kUrmAdhipatinA madhye pRSThopari sadA sarvadA kaSTaM kRcchreNa yathA bhavati sa zeSo dhAryate / payodhiH samudraH tamapi zeSanAgAdhirAjaM anAdarAt lIlayA kroDAdhInaM kurute utsaGgAdhInaM vidadhAti / ahaheti Azcarye / mahatAM caritravibhUtayo niHsImAno vartante // 94 // atha vijayazrIsvarUpamAha spRhayati bhujayorantaramAyata karavAlakararuha vidIrNam / vijayazrIvarANAM vyutpannaprauDhavaniteva // 95 // [vijayazrIvarANAM ] bhujayorbAhvorantaraM antarAlaM spRhayati vAJchati / [ keva ? | prauDhavaniteva / ] yA prauDhavanitA bhavati sA vIrANAM bhujayorantaraM spRhayati / nanu kiM0 bhujayorantaram ? / AyatakaravAlakararuhavidIrNam / Ayato vistIrNo yo'sau karavAlaH khaM iva ye 1 ga. zlAghastyAgauM / 2 ga. gha. praNamanaM, ga. mAtRkAyAM yateranantaraM dvitIyatRtIyacaraNabhAgau vyatyastau / 3ga. gha. vijayi; ga. 'bhujayoH pauruSamaho / 4 ga. zrutimadhigate / 5 ja.. bhavana / 6 ga. gha. pRSThaM / 7 ga. sadaiva ca gha. tadeva hi / 8 ga. dIyate / 9 ga. ca. cha. vyutpannA / Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [1.96-98] nItizatakam kararuhAH nakhAstairvidIrNa AyatakaravAlakararuhavidIrNam / yathA vyutpannaprauDhavanitA vIrANAM bhujayorantarAlaM vAJchati tathA vijayazrIrapi vIrANAM bhujayorantarAlaM vaanychtiityaagmH| pthyaachndH||95|| sabhAgya-nirbhAgyajAtayorAdhikyamAhaparivartini saMsAre mRtaH ko vA na jAyate / sa jAto yena jAtena yAti vaMzaH samunnatim // 96 // asmin saMsAre ko na mRtaH parAzu(sutAM ko na prAptaH ? / vA athavA ko na jAyate / api tu sakalo'pi saMsAraH / [kathaMbhUte saMsAre ? / parivartini vinazvare / ] yena jAtena vaMzaH samunnatiM yAti sa eva jAtaH / aparairbahubhirjAtaiH kimityarthaH // 96 // atha tejasvinAM guNAnAha lajjAguNaughajananI jananImivai vAm / ___ atyantazuddhahRdayAmanuvartamAnAH / tejasvinaH sukhamasUnapi saMtyajanti satyavratavyasanino na punaH pratijJAm // 97 // tejakhinaH puruSAH sukhaM yathA bhavati asUnapi prANAnapi saMtyajanti / na punaH pratijJA saMtyajanti / kiM0 tejasvinaH ? / satyavratavyasaninaH / satyavratasya vyasanaM vidyate yeSAM te satyavratavyasaninaH, satyavAdina ityarthaH / punaH kiM. tejasvinaH ? / svAM pratijJAmanuvartamAnAH / kiM0 pratijJAm / lajAguNaughajananIm / lajjA ca guNaughazca lajjAguNaughau, tayorjanayituM zIlamasyAH sA lajjAguNaughajananI, tAm / kiM0 pratijJAm ? / atyantazuddhahRdayAm / atyantaM zuddhaM hRdayaM yasyAH sA atyantazuddhahRdayA, tAM atinirmalarahasyAmityarthaH / pratijJAM kAmiva ? / svAM jananImiva / yathA tejasvinaH asUnapi parityajanti na punaH svAM jananIM parityajanti / kiM0 jananIm ? / lajjAguNaughajananIm / punaH kiM0 jananIm ? / atyantazuddhahRdayAm / tejasvinaH kiMkurvANAH ? / svAM jananImanuvartamAnAH / punaH kiM0 tejasvinaH ? / satyavratavyasaninaH // 97 // atha sattvamahimAnamAhasiMhaH zizurapi nipatati madamalinakapolabhittiSu gajeSu / prakRtiriyaM sattvavatAM na khalu vayastejaso hetuH // 98 // sattvavatAmiyaM prakRtiH / khalu nizcitam / tejaso hetuH na vayaH na varSAtikramaH (haM. vrissaa)| katham ? / zizurapi siMhaH gajeSu gajendreSu nipatati saMmukhaM gatvA gajakumbhasthalamanu nipatati (Ta. anuptti)| kiM0 gajeSu ? / madamalinakapolabhittiSu / madamalinAH 1 ga. kopi| 2 ga. ivaaryaam| 3 ga. parivarta / Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhartRharikRta - zatakatrayam [ 1.99-100 ] , kapolabhittayo gaNDapAlyo yeSAM te madamalinakapolabhittayaH teSu / etAvatA zizurapi siMho gajendrANAM nirvahaNaM kurute / tadA sattvameva pradhAnam, na vayaH pradhAnam // 98 // 38 atha pratipannanirvAhasvarUpamAha kiM kUrmasya bharavyathA na vapuSi kSmAM na kSipatyeva yaH kiM vA nAsti parizramo dinapaterAste na yo nizcalaH / kiM cAGgIkRtamutsRjanne manasA zlAghyo jano lajjate nirvAhaH pratipannavastuni satAmetaddhi gotravratam // 99 // hi nizcitam / satAM satpuruSANAM etadgotravataM vartate / kulAcAro vartate / yat pratipanne vastuni nirvAhaH / kena nyAyena ? | kimityAkSepe / kUrmasya pAtAlakacchapasya / vapuSi zarIre bharavyathA bhArasya duHkhaM nAsti / yat kSmAM pRthvIM na kSipati na parityajati / vA athavA / kiM dinapateH sUryasya parizramo nAsti ?, yo nizcalo na Aste / kiM ca zlAghyo janaH aGgIkRtaM utsRjan san [manasA ] mAnase na lajjate ?, api tu lajjata eva / ataH kAraNAd mahatAM vrataM pratipannanirvAhaH eva // 99 // atha mantriNo mantrasvarUpamAha dUrAdarthaM ghaTayati navaM dUratacApazabda kRtvA bhUyo bhavati nirataH satsabhApAdaneSu / mandaM mandaM racayati padaM lokacittAnuvRttyA kAmaM matrI kaviriva sadA khedabhArairamuktaH // 100 // mantrI kAmaM atyartha sadA sarvadA khedabhArairamukto bhavati / kathaM 0 mantrI ? / dUrAt paramaNDalAd navaM navInamarthaM dhanaM ghaTayati saMpAdayati / ca anyat / dUrataH apazabda anyAyaM ghaTayati saMpAdayati / kAryaM kRtvA / satsabhA paNDitasabhA / [ tasyA ] ApAdaneSu vyApAraNeSu nirato bhavati / punarmatrI mandaM mandaM zanaiH zanaiH padaM racayati sthAnaM karoti / kayA ? / lokacittAnuvRttyA / lokAnAM cittAni lokacittAni, lokacittAnAM anuvRttyA lokAcittAnuvRttyA janacittAvarjane -- netyarthaH / mantrI ka iva ? | kaviriva / yathA kaviH khedabhAraizcintAbharairamukto bhavati / kaviH kiM kurute ? / dUrAt AtmazakteH navaM artha zAstrArthaM ghaTayati / cAnyat dUrato'pazabdaM ghaTayati / zAstrANi kRtvA bhUyaH punarapi satsabhApAdaneSu vistAraNeSu nirato bhavati sAvadhAnaH syAt / ca anyat / mandaM mandaM padaM racayati yojayate / kayA ? | lokacittAnuvRttyA / vidvallokAnAM 'manorakSaNena, mA vidvAMso'pazabda niSkAsayantu / ata eva kavi - mantriNau sarvadApi cintAcAntau staH // 100 // 1 ka. tu manasA ityapi ga. sumanasA / 2 gha. tyaktvA / Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 1. 101-103 ] nItizatakam atha prApteH svarUpamAha - daivena prabhuNA svayaM jagati yad yasya pramANIkRtaM tat tasyopanayen manAgapi maidAn naivAzrayaH kAraNam / sarvAzAparipUrake jaladhare varSatyapi pratyahaM sUkSmA eva patanti cAtakamukhe dvitrAH payobindavaH // 101 // daivena jagati pRthivyAM svayaM yat yasya pramANIkRtaM pramANopetaM kRtamityarthaH / manAgapi stokamapi / tat tasyopanayet Dhaukayet, prApnotItyarthaH / madAd garvAt / AzrayaH kasyApyAdhAraH kAraNaM naiva / amumevArthaM kavirdRSTAntena draDhayati - jaladhare meghe pratyahaM varSatyapi paraM cAtakamukhe sUkSmA eva payobindavaH patanti / kiM0 bindavaH ? / dvitrAH / dvau vA trayo vA pramANaM yeSAM te dvitrAH / etAvatA yasya yad bhAgyalabhyaM tadeva bhavati // 101 // atha saMgrAmamRtasya kalAmAha abhimukhanihatasya satastiSThatu tAvaj jayo'thavA svargaH / ubhayabalasAdhuvAdaH zravaNasukho'sau bailAtyartham // 102 // 39 sataH satpuruSasya vA zUrasya tAvajjayaH athavA svarga tiSThatu / asau zravaNasukhaH atyartha balAtibalaM badhnAti / kiM0 zravaNasukhaH ? / ubhayabalasAdhuvAdaH / ubhayabale ubhayasainye sAdhuvAdo yasya sa ubhayabalasAdhuvAdaH / kiM0 sataH ? | zUrasya abhimukha nihatasya saMgrAmasaMmukhamAritasya // 102 // vacanakalAdhikyamAha keyUrA na vibhUSayanti puruSaM hArA na candrojjvalA na snAnaM na vilepanaM na kusumaM nAlaMkRtA mUrdhajAH / vANyekA samalaMkaroti puruSaM yA saMskRtA dhAryate kSIyante khalu bhUSaNAni satataM vAgbhUSaNaM bhUSaNam // 103 // puruSaM keyUrA bAhurakSakAH na vibhUSayanti / puruSaM hArA na vibhUSayanti / kiM0 hArAH ? / candrojvalAH candravannirmalAH / puruSaM snAnaM na vibhUSayati / vilepanaM na vibhUSayati / kusumaM na vibhUSayati / alaMkRtA mUrdhajAH kezA na vibhUSayanti / ekA vANI puruSaM samalaMkaroti / yA vANI saMskRtA saMskRtavatrA puruSeNa dhAryate / khalu nizcitam / bhUSaNAni zrIyante kSayaM yAnti / paraM prANinAM vAgbhUSaNaM bhUSaNam [na kSIyate ] | etAvatA ekaiva vacanakalA vilokyate // 103 // 1 gha. mahAn / 2 gha. paripUjake / 3 ka. balAtyarthe; cha. balAtyatyartham / Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhartRharikRta-zatakatrayam [1. 104] atha svajanaceSTitamAha anyoktyAyadi nAma daivagatyA jagadasarojaM kadAcidapi jAtam / avakaranikaraM vikiraiti tat kiM kRkavAkuriva haMsaH // 10 // nAma iti saMbodhane / yadi cet kadAcidapi daivagatyA jagat asarojaM jAtaM niHkamalaM jAtam, tat kiM haMso rAjahaMsaH avakaranikaraM kacavarapuJja vika(kirati vivaraNaM (ka. cha. caraNavikSepa) karoti ? / api tu na / haMsaH ka iva ? / kRkavAkuriva kurkuTa iva / yathA kRkavAkuravakaranikaraM vikarati tathA rAjahaMso na // 104 // zrIsiddhasUrigurusaMnihitapratApAca chazvat kavitvamatimApya vicAradRSTyA / ramyeha bhartRharakAvyavarasya TIkA zrIpAThakena vidadhe dhanasAranAmnA // 1 // // iti prathamazatakasya nItasya TIkeyaM [ samAptA] // 000000cccom 1 ga. sNjaatN| 2 gha. binA'nyatra vikarati / Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha dvitIyaM zRGgArazatakam / atha haracaraNasmaraNaprathamakAvyamAha - 'cUDottaMsitacArucandrakalikAcaJcacchikhAbhaskaro lIlAdagdhavilolakAmazalabhaH zreyodazAgre sphuran / antaHsphUrjada pAramohatimiraprAgbhAramucchedayaMz cetaH sadmani yoginAM vijayate jJAnapradIpo haraH // 1 // haro mahezaH yoginAmavagata tattvavicArA ( ka. riNAM cetaH sadmani mAnasamandire vijayate sarvotkarSeNa vartate / kiM0 haraH ? | jJAnapradIpaH / jJAnasya pradIpaH jJAnapradIpaH / jagaduddyotakatvAt / kiM0 jJAnapradIpaH ? / cUDottaMsitacArucandra kalikAcaJcacchrikhAbhAskaraH / cUDAvan mukuTavaduttaMsitA (ka. cha. cordhvakRtA ) cArvI ( ka. cha. cAruH ) manojJA candrakalikA tasyAH, caJcacchikhAyAM bhAsaM dIptiM karotIti cUDottaMsitacArucandrakalikA caJcacchikhAbhAskaraH / anyo'pi pradIpaH caJca( haM.deg paMca )cchikhAbhAskaro bhavati / atrApi cArucandrakalikAcaJcacchikhAbhAskaro vartate - kAntikaro vartate / punaH kathaMbhUtaH jJAnapradIpo haraH ? / lIlAdagdhavilolakA mazalabhaH / lIlayA dagdho vilolazcaJcalaH kAmazalabho yena sa lIlAdagdhavilolakAmazalabhaH / yukto'yamarthaH - anyo'pi pradIpaH zalabhAnAM pataGgAnAM dahati / tathA'yaM jJAnapradIpo haraH kAmazalabhasya dAhaM kurute / punaH kiM0 jJAnapradIpo haraH ? / zreyodazAgre sphuran / zreyAMsyeva kalyANAnyeva dazAyaM zreyodazAgram / tatra sphuratIti zreyodazAgre sphuran / yuktam / anyo'pi dIpo dazAgre sphurati / nanu ayamapi haraH pradIpaH zreyodazAgre sphuratIti bhAvaH / punaH kiM kurvan / antaHsphUrjadapAramoha timira prAgbhAramucchedayan / antargataM sphUrjadullasat apAraM mohatimirasya prAgbhAram ucchedayan spheTayan / ata eva jJAnapradIpo haraH kathyate // 1 // adhunA zubhAzubhakarmaNoH phalamAha - zubhraM sadma savibhramA yuvatayaH zvetAtapatrojjvalA lakSmIrityanubhUyate sthiramatisphIte zubhe karmaNi / vicrcchinne nitarAmanaGgakalahakrIDAtruTattantukaM muktAjAlamiva prayAti jhaTiti bhrasyad dizo dRzyatAm // 2 // prANinA zubhe karmaNi ityanubhUyate evaM phalamupabhujyate / kiM0 zubhe karmaNi ? / sthiramatisphIte / sthirA cAsau matiH sthiramatiH, sthiramaternarasya sphItaM sthiramatisphItaM, tasmin / itIti kim ? / zubhraM sadma mahadbhavalaM gRham / anyacca savibhramA yuvatayaH hAvabhAva - 1 gha. bhAsvaro / 2. kha. udbhedayan cha. acchedayan / 3ga. sthiramiva; gha. sphiramiva / 4. ga. chinnasmin / 5. gha. jhaTati.; ja. truTiti / 6 zatakatra0 Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 bhartRharikRta zatakatrayam [2. 3-4] vibhramavilAsasaMyuktA nAryaH / anyacca lakSmIH prApyate / kiM0 lakSmIH? / zvetAtapatrovalA / zvetAtapatreNa ujvalA zvetAtapatrojvalA / nitarAmatizayena zubhe karmaNi vicchinne sati kSayaM yAte sati / ityanubhUyate phalamiti prApyate / saukhyaM muktAjAlamiva bhrasyat sat dizo dRzyatAM (haM. ''dRzyatAM) prayAti / (Ta. dRzo'dRzyatAM prayAti adhaH patannetro'dRzyatAM prayAti) kiM0 muktAjAlaM muktAhAram ? / anaGgakalahakrIDAtruTattantukam / [anaGgasya kalahaH anaGgakalahaH ] anaGgakalahasya krIDA anaGgakalahakrIDA, tayA truTattantukaM sUtraM yasya tat anaGgakalahakrIDAtruTattantukam / sAkAjhaM karmAtra / // 2 // atha prANinAM vikArapadamAha tAvadeva kRtinAmayaM sphuratyeSa nirmalavivekadIpakaH / . yAvadeva na kuraGgacakSuSAM tADyate cttullocnaanyclaiH||3|| ayaM eSa nirmalavivekadIpakaH kRtinAM tAvadeva sphurati jAgarti / yAvad vivekadIpakaH kuraGgacakSuSAM nAyikAnAM caTulalocanAJcalaine tADyate / [caTulAni locanAnyeva aJcalA vastraprAntAH (ka. cha. prAntaH)] caTulalocanAJcalAH, taiH / etAvatA prANinAM tAvadeva viveko yAvannAyikAnAM vazaM nA(ca. cha. na )yAti ityarthaH ( ka. iti tAtparyam ; cha. nAtyartham) // 3 // punastadevAhadhanyAsta eva capalAyatalocanAnAM tAruNyadarpaghanapInapayodharANAm / kSAmodaroparilasatrivalIlatAnAM dRSTvA''kRti vikRtimeti mano na yeSAm // 4 // ta eva dhanyAH, yeSAM manaH capalAyatalocanAnAM AkRtiM zarIraM dRSTvA vikRti na eti na prAmoti / capalAni cAyatAni kamaladalavadvistIrNAni locanAni yAsAM tAzcapalAyatalocanAH, tAsAm / kiM0 capalAyatalocanAnAm ? / tAruNyadapeghanapInapayodharANAm / tAruNyadarpaNa ghanau nibiDau pInau unnatau payodharau yAsAM taaH| tAsAM punaH kiM0 / kSAmodaroparilasatrivalIlatAnAm / kSAmaM yadudaraM kSAmodaraM, kSAmodarasyopari lasatrivalIlatA yAsAM tAH kSAmodaroparilasatrivalIlatAH, tAsAm / vA kSAmodare parilasatrivalIlatAnAM [iti] pAThaH, tatra kSAmodare kRzodare // 4 // atha yoginaH puruSasya svarUpamAhasadA yogAbhyAse navanavavadhUsaMgamarasair avicchinnA maitrI sphurati kRtinas tasya "kimimaiH / 1. ga. 'nAM hRdi, gha. 'naampi| 2. ja. cpl'| 3. ja. Adarza caturthapAdaH prathamapAdAnantaraM dRshyte| 4. kha. saMgamanasoi. 5. ga. kimutaiH| Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [2. 5-7] nItizatakam priyANAmAlApairadharamadhubhirvaktramaidhuraiH saniHzvAsAmodaiH sakucakalazAzleSasurataiH // 5 // yasya kRtinaH tattvAvabodhinaH avicchinnA maitrI sadA sarvadA yogAbhyAse sphurati / tasya kRtinA imaiH navanavavadhUsaMgamarasaiH kim ? / (cha. api tu kimapi na / ) ca anyat / priyANAmAlApaiH kim ? / adharamadhubhiH kim ? / kiM0 adharamadhubhiH ? vktrmdhuraiH| punaH kiM adharamadhubhiH ? / saniHzvA(Ta. zvA )sAmodaiH / punarapi kiM0 adharamadhubhiH / sakucakalazAzleSasurataiH (Ta. sahakucakalazAzleSeNa surataM yatra tairityarthaH ) // 5 // atha strINAmAdhikyamAha kaviHbhavati vacasi saGgayAMgamuddizya vAtI zrutamukharamukhAnAM kevalaM paNDitAnAm / jaghanamaruNaratnagranthikAJcIkalApaM kuvalayanayanAnAM ko vihAtuM samarthaH // 6 // kaH pumAn kuvalayanayanAnAM jaghanaM ramaNapradezaM vihAtuM tyaktuM samarthaH / api tu na ko'pi / kiM0 jaghanam ? / aruNaratnagranthikAJcIkalApaM aruNAni yAni ratnAni aruNaratnAni mANikyAni, aruNaratnAnAM granthiH aruNaratnagranthiH, aruNaratnagranthimayaH kAJcIkalApo yasya saH aruNaratnagranthikAJcIkalApaH, tam / paNDitAnAM vacasi kevalaM saGgatyAgamuddizya vArtA bhavati / kiM0 paNDitAnAm ? / zrutamukharamukhAnAM zrutena zAstreNa mukharANi mukhAni yeSAM te, teSAm // 6 // atha kandarpAdhikyamAhamattebhakumbhadalane bhuvi santi zUrAH kecit pracaNDamRgarAjavaMdhe'pi dakSAH / kiM tu bravImi balinAM purataH prasahya kandarpadarpadalane viralA manuSyAH // 7 // bhuvi pRthivyAM mattebhakumbhadalane zUrAH santi / kecit puruSAH [pracaNDa] mRgarAjavadhe'pi siMhavidAraNe'pi dakSAH santi / tu punaH / kimapi balinAM purataH [prasahya balAtkAreNa ] bravImi kathayAmi / te manuSyAH viralA ye kandarpadarpadalane dakSAH zUrAH / te viralA alpA ityarthaH // 7 // 1. kha. gha. madhurair / 2. kha. madhubhiH; ghavidhubhiH / 3. kha. gha. vacasi bhavati / 4.kha. c.bhyaasm| 5. ha. ka. ca. suuraaH| 6. ga. vidhepi| Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhartRharikRta-zatakatrayam [2. 8-10] atha strINAM mohAdhikyamAhasmitena bhAvena ca lajjayA dhiyA praangmukhairrdhkttaakssviikssitaiH| vacobhirIyAkalahena lIlayA samastabhovaiH khalu bandhanaM striyH||8|| striyo nAryaH / khalu nizcitam / samastabhAvaiH sakalaprakAraiH baMdhanaM vartante / kaiH kaiH prakAraiH ? / smitena hAsyena / ca anyat / bhAvena cittAbhiprAyeNa, laJjayA brIDayA, dhiyA buddhayA / parAmukhaiH viparItavadanaiH ardhakaTAkSavIkSitaiH / punaH kaiH ? / vacobhiH / punaH kena ? / IrSyAkalahena / punaH kayA ? / lIlayA / etaiH prakAraiH striyaH puruSANAM bandhanameva // 8 // atha tAsAmevAdhikyamAha kaviHetAza caladvalayasaMhatimekhalottha___ jhNkaarnuupurrNvaahRtraajhNsyH| kurvanti kasya na mano vivazaM taruNyo viti'stamugdhahariNIsadRzAkSipAtaiH // 9 // etAH taruNyaH imA yuvatyaH kasya mano vivazaM vihvalaM na kurvanti ? api tvakhilajagataH / kaiH| vitrastamugdhahariNIsadRzAkSipAtaiH / vitrastA cAsau mugdhA vitrastamugdhA, vitrastamugdhA yA hariNI tatsadRzA ye akSipAtAH vitrastamugdhahariNIsadRzAkSipAtAH, taiH / capalakaTAkSapAtairityarthaH / kiM0 taruNyaH ? / caladvalayasaMhatimekhalotthajhaMkAranUpuraravAhRtarAjahaMsyaH / calanto ye valayAH (ka. Ta. kaGkaNAH) caladvalayAsteSAM saMhatiH zreNiH, caladvalayasaMhatizca mekhalotthajhaMkArAzca nUpuraravAstaiH / A samantAt bhAvena hRtA rAjahaMsyo yAbhiH, tAH calaThThalayasaMhatimekhalotthajhaMkAranUpuraravAhRtarAjahaMsyaH / etAvatA salAvaNyanArINAM rUpaM dRSTvA kasya mano vihvalaM na bhavatItyAgamaH // 9 // atha nArIbhyaH sukhaduHkha[ svarUpa ]mAha kaviHsatyaM janA vacmi na pakSapAtAla lokeSu saptasvapi tathyametat / nAnyan manohAri nitambinIbhyo duHkhaikaheturnahi kazcidanyaH // 10 // __ he janAH lokAH! satyaM vacmi avitathaM kathayAmi / na pakSapAtAd vacmi / yattu saptasvapi lokeSu etattathyaM ( ka. ca. tthyN)| tat kim ? / nitambinIbhyo yuvatIbhyo'nyanmanohAri kimapi na / anyat [anyaH] kazcit (kha. Ta. kiMcit ) nitambinImantareNa duHkhaikaheturnahi nAstyeva // 10 // ! .. 1. kha. rIoN / 2. kha. "bhAve / 3. kha. ga. gha. haMsAH ; ja. hNsH| 4. kha. citrastha0; gha. citrasya / 5. haM. ka. ca. yatsaptasvapi; ja. sarveSuca / 6. kha. gha. kiMcidanyat / Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [2. 11-12] nItizatakam tAsAmeva svarUpamAha kaviHlIlAvatInAM sahajA vilAsAs ta eva mUDhasya hRdi sphuranti / rAgo nalinyA hi nisargasiddhes tatra bhramatyeva mudhA SaDaddhiH // 11 // lIlAvatInAM lalanAnAM vilAsAH sahajAH svabhAvajAtA vartante / paraM mRDhasya hRdi ta eva sphuranti / ko'rthaH ? / mUDhajanazcetasIdaM vicintayati- iyaM pramadA mAM dRSTvA dRSTvA hAvabhAvavibhramavilAsAn kurute / tanmudhaiva / yataH proktaM nAmamAlAyAm (kha. Ta. hemAcAryaiH ) / "moTTAyitaM kuTTamitaM lalitaM garhitaM tthaa| vibhramazcetyalaMkArAH strINAM svAbhAvikA daza // " iti rahasyam / amumevArtha kavidRSTAntena mUDhajanamavabodhayati-nalinyAH raktakamalinyA rAgo nisargasiddho vartate svabhAvotpanno vartate / SaDarbhimaraH / tatra kamalinyAM mudhA (cha. Ta. mugdhA ) bhramati // 11 // siddhAdhyAsitakandare haravRSaskandhAvagADhadrume gaGgAdhautazilAtale himavataH sthAne sthiti stheyasi / kaH kurvIta ziraHpraNAmamalinaM mAnaM manasvI jano yadyutrastakuraGgazAvanayanA na syuH smarAstra striyH||12|| yadi cet striyo na syuH / yattadornityasaMbandhaH / iti jJAyAt / tadA ko manakhI janaH khakIya mAnaM ziraH praNAmamalinaM kurvIta ? / api tu na ko'pi / kiM0 striyaH ? / unstkurnggshaavnynaaH| utrasto yo'sau kuraGgaH tasya zAvavad bAlakavan nayane yAsAM tA utrstkurnggshaavnynaaH| punaH kiM0 striyaH ? / smarAstra kAmAstram / AviSTapulliGgaH (haM. ka. cha. 'pulliGga) evaMvidhA nAryaz cenna syuH tadA mAnaM kazcidapi nojjhiSyata ( naujjhissyt)| ka sati / himavato himAcalasya parvatasya sthAne sthiti (cha. sthitaM) stheyasi nizcale sati / kiM0 himavataH sthAne ? / gaGgAdhautazilAtale gaGgayA bhAgIrathyA dhautaM prakSAlitaM zilAtalaM yasya sa0 tasmin / punaH kiM0 himavataH sthAne ? / haravRSaskandhAvagADhadrume / harasyezvarasya vRSo balIvardaH haravRSaH (haM. ca. harivRSaH ), tasya skandhena avagADhA gharSitA drumA vRkSA yatra sa haravR0 tasmin / [punaH kiMbhUte himavataH sthAne ? siddhAdhyAsitakandare siddhairadhyAsitA kandarA yasya sa tasmin / ] ceddhimavato niraJjanAni zRGgANi AtmArthasAdhakAni vartante, tadA parasevAM kaH kurvIta ? | cennAryoM na bhavanti // 12 // manasvinA ekAvasthopadezamAha kaviHdirza vanahariNIbhyo vaMzakANDasthalInAM kavalamupalakoTicchinnamUlaM kuzAnAm / / 1. ka. ca. smrNti| 2 ca. siddhis / 3. ga. bhrmtyess| 4 ga. hrivRss| 5. kha. gha. sthite / 6. kha. dinavana / Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhartRharikRta-zatakatrayam [2. 13-15] zukayuvatikapolApANDu tAmbUlavallI dalamaruNanakhAtraiH pATitaM vA vadhUbhyaH // 13 // he manasvin ! vadhUbhyaH sundarIbhyaH nAgavallIdalaM tAmbUlanAgavallIdalaM; (Ta. tAmbUlavallIdalaM) vITakaM diza vitara / vA athavA vanahariNIbhyaH vanamRgIbhyaH kuzAnAM darbhANAM kevalaM diza dehi / kiM0 nAgavallIdalam ? / aruNanakhAgreH pATitaM vidAritaM vinazIkRtam / punarapi kiM viziSTaM nAgavallIdalam ? / zukayuvatikapolApANDu / zukayuvatI zukI [tasyAH ] kapolavat A samantAd bhAvena pANDu gauravarNam / "puMvadbhASitapuMskAnUGa pUraNyAdiSu striyAm / " tulyAdhikaraNe yuvatIsthAne yuvati / kavalaM kAsAM ? vaMzakANDasthalInAM vaMzAnAM kANDasthalI vaMzakANDasthalI, [teSAM ] vaMzapallavAnAM kavalamityarthaH / kiM0 kavalam ? / upalakoTicchinnamUlam / upalaH prastarastasya koTiH agravibhAgaH tayA chinnaM mUlaM yasya sa upalakoTicchinnamUlastam , upa0 // 13 // atha viSayarasavizeSAdhikyamAhaasArAH santyete virativirasoM ye ca viSayA jugupsantAM yadvA nanu sakaladoSAspadamiti / tathApyantastattvapraNihitadhiyAmapyatibala stadIyo'nAkhyeyaH sphurati hRdaye ko'pi mahimA // 14 // ca anyat / ye ( ka. ke kha. Ta. ete) viSayAste paNDitaiH / yadvA athavA iti jugupsantAM tiraskriyantAm / itIti kim ? / nanu nizcitam / viSayAH sakaladoSAspadam / punaH itIti kim ? / ete viSayA virativirasAH santaH asArAH santi / tathApi evaM satyapi / antastatvapraNihitadhiyAM api mahAtmanAmapi viduSAmapi / tadIyo mahimA tasya viSayasya mahimA / hRdaye ko'pi apUrva iva sphurati / kiM0 mahimA ? / anAkhyeyaH vaktumazakyaH / antargatatvena praNihitA satyIkRtA sthApitA dhIrbuddhiryeSAM te antastattvapraNihitadhiyaH, teSAmapi kAmarasavyAptI satyAM tattvaM tadeva jAgarti / na tu zAstrAdiko rasaH // 14 // atha manaso rucisvarUpamAha kaviHbhavanto vedAntapraNihitadhiyAmatra guravo vicitrAlApAnAM vayamapi kavInAmanucarAH / tathApyetad brUmo na hi parahitAt puNyamadhikaM na cAsmin saMsAre kuvalayadRzo ramyamaparam // 15 // 1ga, sntvete| 2 ga. virasAyAsa; gha. virsaashcaapi| 3. gha. jugupsantaM / 4. ga.' shkl0| 5. kha. gha. mpi| 6 ga. ca. balaM tadI. 7. ga. kopymhimaa| Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [2. 16-18] nItizatakam __ he pUjyAH ! bhavantotra saMsAre vedAntatattvapraNihitadhiyAM vedarahasyanizcalabuddhInAM guravo vartante / vayamapi kavInAmanucarA vartAmahe / kiM0 kavInAm ? / [vicitrAlApAnAm / ] vicitro AlApo yeSAM te vicitrAlApAH, teSAM vi0 / tathApi evaM satyapi / kimapi vayamapi etad brUmaH / kim ? / na hi parahitAt adhikaM puNyaM nAsti / asin saMsAre kuvalayadRzaH nAryAH aparaM na ca ramyaM na kimapi sundaram // 15 // atha pRcchAM cikIrSurAha kaviHmAtsaryamutsArya vicArya kAryamAryAH samaryAdamidaM vadantu / sevyAH nitambAH kimu bhUdharANAmuta smarasmeravilAsinInAm // 16 // he AryAH he paNDitAH ! / idaM samaryAdaM vAkyaM vadantu / bhoH kiM kRtvA / / mAtsaryamutsArya parihRtya / api ca kArya vicArya / tat kim ? / kimu bhUdharANAM parvatAnAM nitambAH uta smarasmeravilAsinInAM sundarINAM nitambAH sevyAH ? / tatsatyAvahaM mama purastAnivedayantu (kha. Ta. asmtpurussaanivedyntu)|| 16 // atha manaso ruciH prAha kaviHkimiha bahubhiruktairvastuzUnyaiH pralApar dvaiyamapi puruSANAM sarvadA sevanIyam / abhinavamadalIlAlAlasaM sundarINAM stanabharaparikhinnaM yauvanaM vA vanaM vA // 17 // he tattvArthinaH ! iha asminnarthe bahubhiruktaiH kim ? kiMlakSaNairbahubhiruktaiH / / vastuzUnyairyuktizUnyaiH [punaH kiMlakSaNairuktaiH ? / pralApaiH anarthakavacobhiH ] / puruSANAM dharmArthakAmayuktAnAM sarvadA sarvakAlaM dvayamapi sevanIyaM dvayorapi parizIlanaM kartavyam / sundarINAM ramaNInAM yauvanaM vA, vanaM vA / kiM0 yauvanam ? / aminavamadalIlAlAlasaM abhinavA madalIlA abhinavamadalIlA, tAmiAlasam / punaH kiM0 yauvanam ? / stanabharaparikhina stanabhareNa parikhinnaM stanabharaparikhinnam // 17 // atha jitendriyasvarUpamAha kaviHbAle lIlAmukulitamamI mantharA dRSTipAtAH __kiM kSipyante virama virama vyartha eSa zramaste / saMpratyete vayamaiparataM bAlyamAsthA vanAnte kSINo modastRNamiva jagajjAlamAlokayAmaH // 18 // 1. ga. artha', kha. gha. yukti| 2 ga. dvayamiha / 3 kha. gha. uparataM; ca. api rtN| Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhartRharikRta - zatakatrayam [ 2.19-20 he bAle ! abhI mantharAH dRSTipAtAH lIlAmukulitaM yathA bhavati kiM kSipyante kiM preryante / virama virama / eSa te tava zramaH vyartho mudhaiva / saMprati ete vayaM jagajjAlaM tRNamiva AlokayAmo vilokayAmaH / katham ? / bAlyaM aparataM viramitaM (kha. Ta. uparataM virataM ) / AsthA vanAnte / mohaH kSINaH / asmAkamIdRzaM svarUpaM vartate / saMprati vayamIdRzAH smaH // 18 // atha kAminaH kAmatattvamAha Ta mattebhakumbhapariNAhini kuGkumadre kAntApayodharataTe ratikhedakhinnaH / vakSo nidhAya bhujapaJjaramadhyavartI dhanyaH kSipa kSipayati kSaNalabdhanidraH // 19 // dhanyaH prANI evaMvidhAM kSipAM rajanIM kSipayati nirgamayati / kiM kRtvA ? / vakSo hRdayaM pidhAya (ca. Ta. vidhAya ) AcchAdya / kathaMbhUtaH san ? / bhujapaJjaramadhyavartI san / kiM0 dhanyaH ? | kAntApayodharataTe rati ( haM. rata0 ) khedakhinnaH / kiM0 kAntApayodharataTe ? / mattebhakumbhapariNAhini / mattebhakumbhavat pariNAho vistAro vidyate yasya sa tasmin / punaH kiM0dhanyaH ? | kSaNalabdhanidraH kSaNamAtraM labdhA nidrA yena sa kSaNalabdhanidraH // 19 // atha kazcitpumAn kAMcinnAyikAM pratyAhaanAghrAtaM puSpaM kizalayamalUnaM kararuhair anAviddhaM ratnaM nirdhuvanamanAsvAditarasam / akhaNDaM puNyAnAM phalamiva bhavadrUpamanaghaM na jAne bhoktAraM ka iha samupasthAsyata iti // 20 // he bhadre ! ana bhavadrUpaM prati aramatyarthaM bhoktA iti amunA prakAreNa ka iha asmin rUpe samupasthAsyate / tadahaM na jAne / kiM0 bhavadrUpam / anAghrAtaM puSpamiva kararunaM nakhAgrairacuNTitaM kizalayamiva / utprekSate - anAviddhaM anutkIlitaM ( haM. ritaM ) ratnamiva / anAsvAditarasaM ( haM. nidhuvanamiva abhuktaM suratamiva zuddhapAThaH ) nidhuvanamiva hArahUramiva / punaH kiM0 bhavadrUpam ? | puNyAnAmakhaNDaM akSataM phalamiva / etAvatA nAhaM jAne tava patiM kaM vidhAsyati bhagavAn // 20 // atha durbhagasevakamAzritya kAntAsvarUpamAha - rAjaMstRSNAmburAzernahi jagati gataH kazcidevAvasAnaM ko vApyaH prabhUtaiH svavapuSi galite yauvane sAnurAgaH / 1 ka. ca. cha. ja. mAdre / 2 haM. dhanyAH / 5 haiM. puSkaM / 6 kha. madhuvanama / 3 ka. gha. kSapAM / 4 ga. gha. kSapayati / Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [2.21-23] zRGgArazatakam gacchAmaH sadma yAvad vikasitakumudendIvarAlokinInAm / AkramyA''kramya rUpaM jhaTiti na jarayA lucyate preyasInAm // 21 // he rAjan !, tRSNAmburAzeH tRSNAsamudrasya kazcidavasAnaM prAntaM [jagati ] gataH 1 / api tu na / vA athavA, yauvane svavapuSi galite sati prabhUtairapyarthaH pracurairapi dhanaiH kaH sAnurAgo bhavati ? / api tu na ko'pi / he rAjan ! svaM sama gacchAmaH yAvat preyasInAM vallabhAnAM rUpaM jhaTiti zIghraM jarayA AkramyAkramya na lucyate na luNTyate / kiM0 preyasInAm ? / vikasitakumudendIvarAlokinInAm / vikasite kumudendIvare vikasitakumudendIvare, tayoryadAloko yAsAM tA vikasitakumudendIvarAlokinyaH, tAsAm / vikasitakamaladalanayanAnAmityarthaH // 21 // atha varSAsamaye pathikasvarUpamAha upari ghanaM ghanapaTalaM tiryaggirayo'pi nartitamayUrAH / kSitirapi kandaladhavalA dRSTiM pathikaH kva pAtayatu // 22 // pathikaH dRSTiM kka pAtayatu ? / katham ? / upari AkAze ghanaM nibiDaM ghanapaTalam / tiryag girayo'pi nartitamayUrAH nartitA mayUrA yasmiMste (cha. yeSu te) nartitamayUrAH / iyaM kSitirapi kandaladhavalA kandalaiH kandaiH dhavalAH kandaladhavalAH prasaritakandA ityarthaH / evaMvidhaM svarUpaM dRSTvA pathikasya hRdayaM samullalAsa / kayA ? / svagRhayAnotkaNThayA // 22 // atha punarapi manasvinAM svarUpamAhasaMsAre'sminnasAre pariNatitarale dve gatI paNDitAnAM __ tattvajJAnAmRtAmbhAlatalulitadhiyAM yAtu kAlaH kadAcit / no cenmugdhAGganAnAM stanajaghanaghanAbhogasaMbhoginInAM sthUlopasthasthalISu sthagitakaratalasparzalolodyatAnAm // 23 // asminnasAre saMsAre paNDitAnAM viduSAM dve gatI / kiM0 saMsAre ? / pariNatitarale pariNAmacaJcale / dve ke gatI paNDitAnAm ? / kadAcit tattvajJAnAmRtAmbhaHplatalulitadhiyAM kAlo yAtu / tattvasya jJAnaM tattvajJAnaM zukla (ka. cha. zubha; Ta. mukta) dhyAnamityarthaH / tattvajJAnameva amRtAmbhaH tattvajJAnAmRtAmbhaH, tena plutA bhinnA lulitA ca dhIrbuddhiryeSAm , te tattvajJAnAmRtAmbhaHplutalalitadhiyaH, teSAm / no ced evaM na / mugdhAGganAnAM manohAriNInAM strINAm / sthUlopasthasthalISu sthagitakaratalasparzalolodhatAnAM kAlo yAtu / ko'rthaH ? / sthUlA yA upasthasthalI nitambasthalI sthUlopasthasthalI, tAsu sthagito yo'sau karatalaH sthagitakaratalaH, tasya sthagitakaratalasya, saMsparzo yo'sau lolo laulyaM bibhrANaH, tatrodyatAH, sthagitakaratalasparzalolodyatAH, 1 gha. AlokanInAm / 2 kha. gha. luNTyate / 3 ka. cha. pAtayati / 4 ka. cha. 'lut| 7 zatakatra. Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhartRharikRta-zatakatrayam [2. 24-25] teSAm / ki0 mugdhAGganAnAm ? / stanajaghanaghanAbhogasaMbhoginInAm / stanazva jaghanazca stanajaghanau, stanajaghanayoH ghanaH pracuro Abhogo vistAraH stanajaghanaghanAbhogaH tasya samyag bhogo vidyate yAsAM tAH stanajaghanaghanAbhogasaMbhoginyaH, tAsAm // 23 // atha mohasya duzceSTitamAhakAnte'tyutpalalocane'tivipulazroNIbharetyunnamat pInottuGgapayodhare'tisumukhAmbhoje'tisubhUriti / dRSTvA mAdyati modate'bhiramate prastauti vidvAnapi pratyakSAzuciputrikAM striyamaho mohasya duzceSTitam // 24 // vidvAnapi pumAn striyaM iti amunA prakAreNa dRSTvA mAdyati modate abhiramate prastauti / aho mohasya duzceSTitaM durvilasitam / tatra mAdyati-madI harSe / modate-muda saMmodane / abhiramate- rama (Ta. ramu ) krIDAyAm / prastauti- 'STuJ stutau'| 'Tu dhAtvAdeH SaH saH STu / nimittAbhAvestu sarvatra vartamAne yA niSpattiH / itIti kim ? / he kaante| 'kamu kaantau'| kamu kAmyate sma / 'niSThA ktaH' tapratyayaH / 'paJcamaupadhAyA diirghH'| kA iti niSpannam / manora0 / striyAmA0 / tasyAH saMbodhanaM vidhiiyte| he kAnte / he atyutpllocne| locanAbhyAmatikrAntAni utpalAni yayA sA atyutpalalocanA, tasyAH saMbodhanaM vidhIyate he atyutpalalocane / he ativipulazroNIbhare / atIva vipulaM zroNIbharaM yasyAH sA0 / tasyAH saMbodhanam / he ativipula0 / he atyunnamatpInottuGgapayodhare / ati unnamantau pInau utta(tu )Ggo payodharau yasyAH, sA0, tasyAH saMbodhanam / he atisumukhAmbhoje atikrAntaM sumukhena ambhoja kamalaM yayA sA0, tasyAH saMbodhanam / he atisubhra / atIva suSTe [ Thu] dhruvau yasyAH sA0, tathA tasyAH saMbodhanam / evaMvidhAM varNanAM kRtvA kRtvA mohamUDho janaH striyaM stauti / kiM0 striyam ? / pratyakSAzuciputrikAm / pratyakSaM azuceH putrikA pratyakSAzuciputrikA, tAm / mohasya viDambaneti // 24 // atha ramaNInAmaGgotthaguNavarNanamAha kacitsubhrUbhaGgaiH kvacidapi ca lajjAparigataiH ___ kvacidbhItitrastaiH kacidapi ca lIlAvilasitaiH / kumArINAmetairvadanasubhagairnetravailitaiH kaicillIlAbjAnAM prakaraparikIrNA iva dizaH // 25 // kumArINAM sundarINAm / etairnetravalitaiH netravibhramaiH dizaH lIlAnAnAM prakaraparikIrNA iva vartante / kiM0 netravalitaiH ? (calitaiH) vadanasubhagaiH / mukhalAvaNyena zobhAparAyaNaiH / kiM0 1 kha. gha. sbhruubhnggaiH| 2 ga. gha. clitaiH| 3 kha. gha. sphurallIlA' / Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [2.26-28] zRGgArazatakam netravalitaiH / kvacitsubhrUbhaGgaiH suSTo [degSThu] bhrUbhaGgo yeSAM te subhrUbhaGgAstaiH / punaH kiM0 netravalitaiH / kvacidapi ca lajAparigataiH / lajayA pari samantAdbhAvena gatA militA lajjAparigatAstaiH / punaH kiM0 netravalitaiH ? / kacidbhItitrastaiH bhItyA trastA bhItitrastAstaiH / punaH kiM0 netravalitaiH / kvacidapi ca lIlAvilasitaiH / lIlayA (ka. ca. lIlAyA) vilasitAni yeSAM tAni [taiH ] / evaMvidhaiH ceSTitaiH kRtvA dizaH kamalaprakaraparikIrNA iva bhAnti // 25 // yuvatInAM svAbhAvikamaNDanamAhavakaM candraviDambi paGkajaparIhAsakSame locane varNaH varNamapAkariSNurelinIjiSNuH kacAnAM cyH| vakSojAvibhakumbhavibhramaharau gurvI nitambasthalI vAcAM hAriSu mArdavaM yuvatiSu svAbhAvikaM maNDanam // 26 // yuvatiSu taruNISu idaM svAbhAvikaM maNDanaM vartate / idaM kim ? / vakraM candraviDambi candrAnukAri / locane paGkajaparIhAsakSame kamalahAsyasamarthe / punaH kiM0 / varNaH svarNamapAkariSNuH nirAkariSNuH / punaH kiM0 / kacAnAM cayaH alinI (nIM) jiSNuH bhramarIvarNajayanazIlam (lH)| punaH kiMm / vakSojo kucau ibhakumbhavibhramaharau (haM. ja. krau)| punaH kim ? gurvI nitambasthalI / punaH kim ? vAcAM mArdavaM saukumAryam / kiMlakSaNAsu yuvatiSu ? / hAriSu manohAriNISu (kha. ca. hAriSu) purandhrINAM sahajamaNDanamidam // 26 // nAmRtaM na viSaM kiMcidekAM muktvA nitambinIm / saivAmRtamaiyI raktA viraktA viSavallarI // 27 // sugamArtho'sti / paraM tathApi nitambinyA amRtaviSasvarUpamAha kaviH - ekAM nitambinIM muktvA kiMcinnAmRtaM na viSam / etAvatA idamevAmRtaM idameva viSam / saiva nitambinI raktA satI amRtamayI viraktA satI viSavallarI viSaveliH (haM. vIrudh ; kha vIrud ca bhIrut ;) ityarthaH // 27 // enamevArthamAha bhrUcAturyAkuJcitAkSAH kaTAkSAH snigdhA vAco lajjitAntAzca haasaaH| lIlAmandaM prasthitaM ce sthitaM ca . strINAmetad bhUSaNaM cAyudhaM ca // 28 // 1 gha. viDamba / 2 ka. cha. aliniiN| 3 kha. gha. latA / 4 ga, tAste ca / 5 kha. gha. susthitN| Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 bhartRharikRta-zatakatrayam [2.29-31] strINAM nArINAm / etadbhUSaNam / ca anyat / Ayudhamapi / etatkim ? / kaTAkSAH / kiM0 kaTAkSAH ? / bhrUcAturyAkuJcitAkSAH bhrUcAturyeNa AkuJcitAni akSINi yAbhistA bhrUcAturyAkuJcitAkSAH / punaH kiM0 / snigdhA vAcA madhuravANyaH / ca anyat / lajitAntA hAsAH / punaH kiN0| prasthitaM gamanam / ca anyat / sthitam / kiM0 prasthitaM ca sthitaM / lIlAmandaM lIlayA mantharaM (ka. cha. manthira; ca. mndirN)| strINAmetAni bhUSaNAni / paramanovedhanazastramapi // 28 // tAsAM tAruNyasvarUpamAhasmitaM kiMcidvanaM saralataralo dRSTivibhavaH pairispando vaacaamaibhinvvilaasoktisrsH| gatInAmArambhaH kizalayitalIlAparikaraH spRzantyAstAruNyaM kimiveM na hi ramyaM mRgadRzaH // 29 // tAruNyaM spRzantyA mRgadRzaH / hi nizcitam / kimiva (ha) ramyaM na ? / api tu ramyameva / ramyaM kim kim ? / vakaM kiMcit sitaM hAsyayuktam / dRSTivibhavaH srltrlH| vAcA vANInAM parispando nirgamaH (kha. ca. Ta. nigamaH) abhinvvilaasoktisrsH| abhinavavilAsoktyA sarasaH abhinavavilAsoktisarasaH / punaH kim ? / gatInAmArambhaH kizalayitalIlA. parikaraH aGkuritalAvaNyaparivAraH / tAruNyasamaye purandhrINAM kiM kiM na sundaramityarthaH // 29 // atha nAyikAnAM vikAramAhasmRtA bhavati tApAya dRSTI tuuNnmaadvrdhnii| spa'STA bhavati mohAya sA nAma dayitA katham // 30 // nAma iti saMbodhane / sA dayitA kathamucyate ? / yA smRtA satI tApAya bhavati / tu punaH dRSTA satI unmAdavardha (degdhi) nI bhavati / yA dayitA spRSTA satI mohAya bhavati, tasyAH [nAma ] dayitA kathaM kathyate ? // 30 // atha tAsAmeva viSanna [NNa ] tAmAhaAvartaH saMzayAnAmavinayabhavanaM pattanaM sAhasAnAM doSANAM saMnidhAnaM kapaTazatamayaM kSetramapratyayAnAm / vargadvArasya vighnaM narakapuramukhaM sarvamAyAkaraNDaM strIyatraM kena sRSTaM viSamamRtamayaM prANilokasya pAzaH // 31 // 1 ga.taralA dRssttivishikhaa| 2 kha. ga. prisphndo| 3 ga. abhimati / 4 kha. gha. 'layati; ca. deglayata / 5 ka. ga. cha. kimiha / 6 ga. gha. ca. dRSTrA / 7 kha. ga. gha. ja. conmaadvrdhinii| 8 gha. dRSTA / 9 ga. bhuvanaM / 10 haM. pAtanaM / 11 gha. spRSTaM / 12 ga. nibhaM prANinAM mohpaashH| 13 gha. pAzam / Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [2. 32-33] zRGgArazatakam 53 ___ aho! idaM strIyatraM kena sRSTam / kiM0 strI0 ? / viSamamRtamayam / punaH kiM0 strIyantram ? / prANilokasya paashH| punaH kiM0 strIyantram ? / saMzayAnAM saMdehAnAM AvartaH / punaH kiM0 strIyantram ? / avinayabhavanam / punaH kiM0 strIyatram ? sAhasAnAM pattanam / punaH kiM0 strIyantram ? / doSANAM saMnidhAnam / punaH kiM0 strIyantram ? / kapaTazatamayam / punaH kiM0 strIyantram ? / apratyayAnAM avizvAsAnAM kSetraM bhUmiH / punaH kiM0 strIyantram ? / svargadvArasya vinam / punaH kiM0 strIyantram ? / narakapuramukhaM / punaH kiM0 strIyantram ? / sarvamAyAkaraNDam / idaM yantraM prANilokasya pAzakRte kRtamasti / bandhanArtham // 31 // atha nArIrUpatiraskAramAhano satyena mRgAGka aiSa vadanIbhUto na cendIvara dvandvaM locanatAM gataM na kanakairapyaGgayaSTiH kRtA / kiM tvevaM kavibhiH pratAritamanAstattvaM vijAnannapi tvagmAMsAsthimayaM vapurmugadRzAM maitvA janaH sevate // 32 // aho kaSTaM vilokyatAm / jano mRgadRzAM nArINAM vapuH zarIraM sevate / kiM0 vapuH ? / tvagmAMsAsthimayam / tvacAM mAMsAnAM asthInAM ca vikAro'vayavo vA / ekasvarAnnityaM mayaTmayapratyayaH / katham ? / satyena eSa mRgAGkazcandro vadanIbhUtaH ? / api tu na / ca anyat / indIvaradvandvaM kasyApi locanatAM gatam 1 / api tu na / api punaH aGgayaSTiH kasyApi kanakaiH kRtA / api tu na / kiM0 janaH ? / kiMtvevaM pUrvoktaprakAreNa kavibhiH pratAritamanAH vipratAritacetAH / punaH janaH kiM kurvan ? / tavaM vijAnannapi avagacchannapi paraM tathApi mAnavo muhyate / atattvamapi tattvaM vetti // 32 // atha puruSANAM mohanasvarUpamAhasanmArge tAvadAste prabhavati hi narastAvadevendriyANAM lajjA tAvadvidhatte vinayamapi samAlambate tAvadeva / bhrUcApAkRSTamuktAH zravaNapathajuSo nIlapakSmANa ete __ yAvallIlAvatInAM na hRdi dhRtimuSo dRSTibANAH patanti // 33 // naraH sanmArge tAvadAste tAvatkAlaM tiSThati / hi nizcitam / naro manuSyaH tAvadeva tAvatkAlameva indriyANAM prabhavati jayaM kurute parAbhavati vA / naraH prANI lajAM tAvadvidhatte tAvantaM kAlaM lajAM karoti / prANI vinayamapi tAvadeva samAlambate bibharti / yAvallIlA 1kha. ga. gha. eva / 2 kha. cendIvaraM / 3 ka. ca. cha. 'dRzAmandho; ga. degdRzAM mndo| 4 ja. sadAla / 5 kha. gha. pthgtaa| 6 ka. muSAH; kha. mukhAH , ga. ja. degmukho ; gha. Ta. mukhA, cha. mukhH| Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhartRharikRta-zatakatrayam [2. 34-35] vatInAM lalanAnAM ete dRSTibANA na patanti / kiM0 dRSTibANAH ? / hRdi dhRtimuSaH / punaH kiM0 dRSTibANAH ? / nIlapakSmANaH / anye'pi bANA nIlapakSmANo bhavanti nanu / ete'pi tathaiva / punarapi kiM0 dRSTibANAH ? / shrvnnpthjussH| zravaNayoH panthAstaM juSantIti zravaNapathajuSaH / karNaprAntanetre ityarthaH / punaH kiM0 dRSTibANAH ? / bhruucaapaakRssttmuktaaH| bhrUcApena AkarNAntaM AkRSTamuktAH bhrUcApAkRSTamuktAH / tAvadeva prANI yAvadyuvatInAM nayanakaTAkSabANA na prasphuranti / sa eva zUro yasya te na laganti // 33 // atha vairAgyatattvamAha yadetat pUrNendudyutiharamudArAkRtidharaM ____ mukhAbjaM tanvaGgayAH kila vasati yatrAdharamedhuH / idaM tat kiMpAkadrumaphalamivAtIva virasaM ___ vyatIte'smin kAle viSamiva bhaviSyatyasukhadam // 34 // tat idaM vakSyamANaM asmin yauvane kAle vyatIte vyatikrAnte sati viSamiva asukhadaM bhaviSyati / yadetattanvaGgayAH kRzodayI idaM mukhAbjaM pUrNendudyuti haram / kiM0 mukhAbjam ? / udArAkRtidharam / kila ityalIke / yatra mukhAbje adharamadhu vasati / tat kiMpAkaddhamaphalaM viSavRkSaphalamiva pariNAme atIva virasaM kAlAtikrameNa atIva duHkhadaM bhavati // 34 // atha viSAdavAkyamAha saMsAre'sminnasAre kunRpatibhavanadvArasevAlaGka ___ vyAsaGgavyastadhairya kathamamaladhiyo mAnasaM vA vidadhyuH / yadyetAH prodyadindudyutinicayabhRto na syurambhojanetrAH preGkhatkAJcIkalApAH stnbhrvinmnmdhybhaagaastrunnyH||35|| yadi cet asmin asAre saMsAre ambhojanetrAH kamalAkSyo na syuH| 'yattadornityasaMbandhaH' iti nyAyAt / tadA amaladhiyo nirmalabuddhayo mAnasaM cittaM vyAsaGgavyastadhairya saMgatinirAkRtasAhasaM kathaM vA vidadhyuH kuryuH ? / [ kiMbhUte saMsAre ? / kunRpatibhavanadvArasevAkalaGke kunRpatibhavanadvArasevAyAH kalako yasmin tasmin / ] kiM0 ambhojanetrAH ? / prodyadindudyutinicayabhRtaH / prodyat [na] yo'sau induH candraH tasya dyuti [ nicayaM kAntisamUhaM bibhartIti [bibhratIti ] indudyuti ] nicayabhRtaH / punaH kiM0 ambhojanetrAH ? / preGatkAJcIkalApAH / zabdatkaTi(kha. zabdakRtkaTi) mekhalAH / punarapi kiM0 ambhojanetrAH ? / stanabharavinamanmadhyabhAgAH / stanabhareNa vinaman madhyabhAgo yAsAM tAH stanabha0 / punaH kiM0 ambhojnetraaH| taruNyaH yuvatyaH // 35 // 1 ga. tttvjnyaaH| 2 ga. ja. mdhu| 3 ga. idaaniimtirsN| 4 gha. Syati sukhdm| 5kha. gha. kalaGka ja. klNko| 6kha. gha. tykt| Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zakArazatakam [2. 36-38] atha nAsAmuktAphalakavarNanamAhasudhAmayo'pi kSayarogazAntyai nAsAgramuktAphalakacchalena / anaGgasaMjIvanadRSTizaktiH mukhAmRtaM te pibatIti candraH // 36 // he nAyike! / candraH te tava mukhAmRtamiti pibati / kena ? / nAsAgramuktAphalakacchalena nAsAyA ayaM nAsAgraM, nAsAgrasya muktAphalaM nAsAgramuktAphalam / svArthe kaH / nAsAgramuktAphalakaM / tasya chalaM nAsAgramuktAphalakacchalam / tena nAsA0 / [ kimarthaM pibati ? / kSayarogazAntyai kSayarogopazamanAya / kiM0 candraH? / anaGgasaMjIvanadRSTizaktiH anaGgasya saMjIvanaM anaGgasaMjIvanaM, anaGgasaMjIvanasya dRSTeH ] zaktiryasya saH sa0 // 36 // parimalabhRto vAtAH zAkhA navAGkarakoTayo madhupatiratotkaNThAbhAjaH priyA pikabhASiNI / viralasuratakhedodgArA vadhUvadanendavaH prasarati dhanADhyAnAM grISme kuto'pi guNodayaH // 37 // vadhUvadanendavaH guNodayaH grISme grISmakAle kuto'pi [dhanADhyAnAM] dhanyAnAM prsrti| ko'sau guNodayaH ? / parimalabhRto vAtAH gandhavAhAH pavanAH / zAkhAH navAGkarakoTayaH / punaH ko'yaM guNodayaH ? / virlsurtkhedodaaraaH| kiM0 suratavedodgArAH ? / mdhuptirtotknntthaabhaajH| punarapi ko'yaM guNodayaH ? / priyA pikabhASiNI / evaMvidho guNodayaH dhanyAnAM gRhe bhavati // 37 // atha kAmavardhanaguNAnAhaacchAcchacandanarAkarA maMgAkSyA dhArAgRhANi kusumAni ca kaumudI ca / mando marut sumanasaH zuci harmyapRSThaM grISme madaM ca madanaM ca vivardhayanti // 38 // ete prakArAH grISme tapau madaM cAnyat madanaM vivardhayanti / ke ke prakArAH / / mRgAkSyAH (0kSI; kSyo) acchAcchacandanarasAIkarAH ("raa)| acchazca acchazca acchaacchH| acchAcchena candanarasena Az2e karau yasyAH sA acchAcchacandanarasAIkarAH [] / punaH ke ke ? / dhArAgRhANi ca anyat kusumAni / ca anyat kaumudI ca anyat sumnsH| kusumasya mando marut / anyat zuci harmyapRSTham / ete prakArA madanavardhanA ityarthaH // 38 // 1sarvA mAtRkA nAzAna' iti paThanti / 2 kha. madhupativiruto'; ga. madhuravirutoM'; gha. madhupativiratoca. mdhuprirtoN| 3 ja. AcchAdya / 4 haiM. rsaardhdeg| 5 ka. mRgAkSI ityapi, kha. ga. gha. mRgAkSA; cha. mRgAkSI; haM. mRgaakssyo| 6 gha. degpRsstthe| Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhartRharikRta - zatakatrayam zAstrajJo'pi praguNitanayo'pyAtmabodho'pi bAr3ha saMsAre'smin bhavati viralo bhojanaM sadgatInAm / yenaitasmin nirayanagaradvAramudghATayantI vAmAkSINAM bhavati kuTilA bhrUlatA kuJcikeva // 39 // asmin saMsAre viralo janaH sadgatInAM bhAjanaM bhavati / kiM0 janaH ? | zAstrajJo'pi praguNitanayo'pi praguNitaH praguNIkRto nayo yena saH / vADhamAtmabodho'pi / AtmAnaM bodhayatItyAtmabodhaH / evaM satyapi sadgatibhAg bhAgyavAneva nAparaH / tatkatham ? | yena kAraNena vAmAkSINAM vAmanayanAnAM kuTilA bhrUlatA bhavati / kiM0 bhrUlatA ? / utprekSyate - kuJcikA iva / kuJcikA kiM kurvatI ? | nirayanagara dvAramudghATayantI niraya eva nagaraM nirayanagaraM narakapuram / tasya dvAramudghATayituM zIlaM asyAH sA0 / yukto'yamarthaH - anyApi yA kuJcikA bhavati sA dvAramudghATayati nanu / iyaM nAyikA kuJcikA narakadvArakapATamudghATayati // 39 // atha nArInadIvaipamyatAmAha 56 unmIlatrivalItaraGgavalayA prottuGgapInastanadvaMdvenodyatacakravAka mithunA vakrAmbujodbhAsinI / kAntAkAradharA nadIyamabhitaH krUrAzayA neSyate saMsArArNavamajjanaM yadi tato dUreNa saMtyajyatAm // 40 // Atman ! | yadi cet te tava saMsArArNavamajjanaM saMsArasamudrasya bruDanaM te tava na iSyate na vAJchyate / tataH tadA tvayA iyaM nadI dUreNa saMtyajyatAM dUrataH parivarjyatAm / kiM0 nadI ? | kAntAkAradharA kAntAyAH vallabhAyA AkAraM dadhatIti ( ka. vidhartIti; haM. cha. didha[ dharatIti ? ] ) kAntAkAradharA / vA atha vA kasya pAnIyasya antA kAntA [ antaM kAntaM ] AkAraM (ka. cha. akAraM ) dadhatIti ( ka. vidhartIti; haM. cha. didhartIti ) kAntAkAradharA / punaH kiM0 nadI ? | abhitazcaturdizaM sarvairapi prakAraiH krUrAzayA duSTapariNAmA / punaH kiM0 nadI ? | unmIlatrivalI taraGgavalayA unmIlanta ullasantaH trivalItaraGgAnAM [NAM ] valayA yasyAM sA0 / yukto'yamarthaH / yatra nadI bhavati tatra taraGgavalayAH syuH / yA kAntAkAragharA nadI vartate sApi trivalItaraGgavalyA bhavati nanu / punarapi kiMviziSTA nadI : / prottuGgapInastanadvaMdvenodyatacakravAka - mithunA / propInastanadvaMdvaM protuGgapInastanadvaMdvam / tena prottuGgapInastanadvaMdvena udyataM udayaM prAptaM cakravAkamithunaM yasyAH sA udyatacakravAkamithunA / idamapi yuktam / nadyastu cakravAkamithunA bhavanti / iyamapi kAntAnadI pInastanadvaMdvenodyatacakravAkamithunA / punaH kiM0 nadI ? | vakrAmbu 1. hyAtma / 2. ga. gADhaM / [ 2. 39-40 ] 3 ka. bhojanaM / 4 ja. kuJciteva / 5. marjanaM / Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 2. 41-43 ] zRGgArazatakam jodbhAsinI / vakrameva ambujaM vakrAmbujaM vakrAmbujamudbhAsayituM zIlaM asyAH sA vakrAmbujogAsinI / yukto'yamarthaH / yatra nadI bhavati tatrAmbujAnAmudbhAsa utpattirbhavati / iyaM kAntA nadI vAmbujodbhAsinI // 40 // atha paJcendriyANAM ceSTitamAha iha hi madhuragItaM rUpametadraso'yaM sphurati parimalo''sau sparza eSa stanAnAm / iti hRtaparamArthairindriyairbhrAmyamANaH svahita karaNadhUrteH paJcabhirvaJcito'si // 41 // he Atman ! | tvaM paJcabhirindriyairvaJcito'si / kiM0 indriyaiH ? | svahitakaraNadhUrteH / svasya hitaM svahitam / svahitakaraNe dhUrtAstaiH svahitakaraNadhUrteH / punaH kiM0 indriyaiH ? / hRtaparamArthaiH / kiM0 tvam ? / iti amunA prakAreNa indriyairbhrAmyamANaH bhrAnti prApyamANaH / ita kim ? / hi nizcitam / iha madhuragItaM iti zravaNayorhitam / etadrUpamiti netrayorhitam / aho ayaM rasaH kaTutiktA ( haM. ka. kha. ca. tyaktA ) mlamadhuramiSTakSAralavaNa iti rasanAyA hitam / asau parimalaH sugandhalakSaNaH parisphuratIti nAsikAyA hitam / eSa saukumAryaH stanAdInAM sparza iti paJcabhirindriyaiH svasvahitAya vazIkRto'si // 41 // atha strIbhyaH saMsAranistAre viSayavaiSamyatAmAha saMsAra tava paryantapadavI na davIyasI / antarA dustarA na syuryadi re madirekSaNAH // 42 // re saMsAra ! tava paryantapadavI tava nistAramArgatA na davIyasI na dUrA / re iti AkSevAkye / re saMsAra ! yadi cet antarA [ madhye ] madirekSaNA nAryo na syuH / kiM0 madirekSaNAH ? | dustarAH duHkhena tIryante iti dustarAH / etAvatA yadyetA nitambinyo na bhavanti tadA saMsArataraNasya kA kiM vadantI ! // 42 // atha manasaH zikSAmAha kAminIkAyakAntAre kucaparvatadurgame / mA saMcara manaHpAntha yaMtrAste smarataskaraH // 43 // he manaHpAntha ! kAminIkAya kAntAre mA saMcara saMkramaNaM mA kuru / kiM0 kAminIkAyakAntAre ? / kucaparvatadurgame / katham ? / tatra smarataskaraH Aste tiSThati // 43 // 1 kha. 'lo'yaM / 2 gha. hataparamA / 8 zatakatra0 1957 3 ka. kha. ca. cha. tatrAste / Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 bhartRharikRta - zatakatrayam atha dhanyapuruSasya varNanamAha zRGgAramanIrade prasRmara krIDArasazrotasi pradyumnapriyabAndhave caturatAmuktAphalodanvati / tanvInetracakorapArvaNavidhau saubhAgyalakSmInidhau dhanyaH ko'pi nai vikriyAM kalayati prApte nave yauvane // 44 // [ 2. 44-46 ] ko'pi dhanyaH pumAn vikriyAM na kalayati vikAraM na bhajatItyarthaH / ka ? | nave yauvane prApte sati / kiMviziSTe yauvane ? / zRGgAradrumanIrade zRGgAra eva drumaH zRGgAradrumaH, zRGgAradrumasya nIrado meghaH zRGgAradrumanIradaH, tasmin / punarapi kiM0 yauvane ? | prasRmarakrIDArasazrotasi / ko'rthaH ? / prasRmaraH prasaraNazIlaH yo'sau krIDArasaH tasya zrotaH pravAhaH prasRmarakrIDArasazrotaH, tasmin / punaH kiM0 yauvane ? | pradyumnapriyabAndhave / pradyumnasya kAmasya priyo vallabho bAndhavaH pradyumnapriyabAndhavaH, tasmin / kandarpavallabhasahodare / punaH kiM0 yauvane ? / caturatAmuktAphalodanvati / caturatA eva muktAphalAni caturatAmuktAphalAni / teSAmudanvAn samudraH caturatAmuktAphalodanvAn, tasmin cAturyamuktAmaNisamudre / punaH kiM0 yauvane ? | tanvInetracakora pArvaNavidhau tanvyA netracakorau tanvInetracakorau, tanvInetra cakorayoH pArvaNavidhuH pUrNi ( kha. paurNa ) mAsIcandraH / tasmin / punaH kiM0 yauvane ? | saubhAgyalakSmInidhau ( haM. vidhau ) saubhAgyasya lakSmyAH nidhiH saubhAgyalakSmInidhiH; tasmin / evaMvidhe nave yauvane prApte sa eva vidvAn yo vikriyAM na bhajate // 44 // atha puNyaziSyA [kSA ] mAha kavi: yathAturaH pathyamarocamAnaM jijIviSurbheSajamAdadIta tathA yiyAsurbhuvi lokayAtrAM bhuJjIta bhogAnaviSaktacittaH // 45 // yathA AturaH rogI jijIviSuH jIvitumicchuH pathyamarocamAnaM bheSajamauSadham AdadIta gRhNIta / tathA tena nyAyena / bhuvi pRthivyAM lokayAtrAM mokSamArga yiyAsuH prANI gantumutkaNThitaH prANI bhogAn aviSaktaH san nIrAgacittaH san bhuJjIta / yathA ca proktam " AsannakAlabhavasiddhiyassa jIvassa lakkhaNaM iNamo / visayasuhesu na raccai saccatthAmesu ujjamai" iti rahasyam // 45 // - atha yauvanasya doSAnAha rAgasyAgAramekaM narakazata mahAduHkhasaMprAptihetur mohasyotpattibIjaM jaladharapaTalaM jJAnatArAdhipasya / kandarpasyaikamitraM prakaTitavividhaspaSTadoSa prabandhaM loke'smin nahyanarthavrajakusumavanaM yauvanAdanyadasti // 46 // 1 ja. strotasi / 2 gha. saurabhya' / 3 haM. na ca kriyAM / Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [2.47-48 ] 59 asmin loke anarthavrajakusumavanaM yauvanAdanyat nahi asti / anarthAnAM vrajaH samUhaH tasya kusumavanam anarthavrajakusumavanam / kiM0 yauvanAdanyat ? / rAgasyAgAramekam / rAgasya ekaM AgAraM gRham / punaH kiM0 yauvanam ? | narakazata mahA duHkha saMprAptihetuH / narakasya zatAni yAni mahAduHkhAni teSAM yA saMprAptiH tasyA hetuH kAraNam / punarapi kiM0 yauvanam ? | mohasyotpattibIjam / punarapi kiM0 yauvanam ? / jJAnatArAdhipasya jJAnacandrasya jaladharapaTalaM meghavRndam / punaH kiM0 yauvanam ? / kandarpasyaikamitram | punarapi kiM0 yauvanam ? / prakaTitavividhaspaSTadoSaprabandham / prakaTitA vividhA ye spaSTadoSAH teSAM prabandhaM prakaTitavividhaspaSTadoSaprabandhaM doSANAM samUhamityarthaH / etAvatA anarthasya mUlaM yauvanameva // 46 // atha paJcAkSarasasvAdamAha - zRGgArazatakam draSTavyeSu kimuttamaM mRgadRzaH premaprasannaM mukhaM ghAtavyeSvapi kiM tadAsyapavanaH zravyeSu kiM tadvacaH / kiM svAdyeSu tadoSThapallavarasaH sparzeSu kiM taiMttanur dhyeyaM kiM navayauvane suhRdayaiH sarvatra tadvibhramaH // 47 // draSTavyeSu padArtheSu kiM uttamam 1 / mRgadRzo nAyikAyAH mukham / kiM0 mukham ? | premaprasannaM snehollasitam / ghrAtavyeSvapi padArtheSu kimuttamam / tadAsyapavanaH tasyA nAyikAyA Asyasya pvnH| zra(zrA)vyeSu [ zravaNArheSu ] padArtheSu kimuttam / tadvacaH tasyA vacaH vacanam / svAdyeSu [ svAdanArheSu ] padArtheSu uttamaM kim ? / tadoSThapallavarasaH tasyA oSThapallavarasaH / sparzeSu padArtheSu kimuttamam ? / tattanuH tasyAH zarIram | sahRdayaiH [ puruSaiH ] navayauvane navInatAruNye sarvatra kiM dhyeyam ? / tadvibhramaH tAsAM vibhramaH tadvibhramaH / paJcAnAmapIndriyANAM paJcasthAnAni proktAni tAsAM vibhramastu sarvatra // 47 // atha vArAGganA doSAnAha jAtyandhAya ca durmukhAya ca jarAjIrNAkhilAGgAya ca grAmINAya ca duH kulAya ca galatkuSThAbhibhUtAya ca / yacchantISu manoharaM nijavapurlakSmIlavaspardhayA paNyastrISu vivekakalpalatikAzastrISu rajyeta kaH // 48 // ko viveka pumAn paNyastrISu vArAGganAsu rajyeta snehaM kurvIta ? / api tu na ko'pi / kiM kurvatISu / manoharaM nijavapuH jAtyandhAya yacchantISu dadatISu / ca anyat / durmukhAya ~ 2 1 ja. dRSTavyeSu / 2 kha. gha. ja. zrAvyeSu / 3 ja. svAdeSu / 4 ga. tadvapuH / 5 kha. gha. kiM dhyeyaM / 6 haM. ga. ca. sahRdayaiH / 7 kha ga gha tadvibhramaH / 8 cha. duHkalAya / 9 kha. ga. gha. zraddhayA / Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhartRharikRta-zatakatrayam [2.49-51] nijavapuryacchantISu / jarAjIrNAkhilAGgAya ca nijavapuryacchantISu / jarAjINaM akhilaM aGgaM yasya sa jarAjIrNAkhilAGgaH, tasmai jarAjIrNAkhilAGgAya / grAmINAya pAmarAya nijaM vapuryacchantISu / ca anyat / duHku(ka)lAya puruSAya yacchantISu / galita (galat) kuSThAbhibhUtAya nijamaGgaM yacchantISu / kiM0 vapuH ? / manoharam / kayA ? / lakSmIlavaspardhayA (shrddhyaa)| evaMvidhAsu paNyastrISu ko'dhunA rajyeta ? / kiM. paNyastrISu ? / vivekakalpalatikAzastrISu viveka eva kalpalatikA vivekakalpalatikA, tAM prati zastrI vivekalpalatikAzastrI, tAsu vivekakalpalatikAzastrISu // 48 // punarapi tasyA eva tiraskAramAhakazcambati kulapuruSo vezyAdharapallavaM manojJamapi / cArabheTacauraceTakanaTaviTaniSThIvanazarAvam // 49 // kaH kulajAtaH puruSaH ko vaMzajAto vezyAdharapallavaM cumbati ? / api tu na ko'pi / kiM0 vezyAdharapallavam ? / manojJa(haM. nya-)mapi / dhautaprakSAlitatAmbUlaraJjitamapi / punarapi kiN01| cArabhaTacauraceTakanaTaviTaniSThIvanazarAvaM cArabhaTAzca nagAriNaH, caurAH taskarAH, ceTakA dAsAH mUlyavikrayagRhItAH, naTA bhaNDAH, viTAH uttIrNAH, teSAM niSThIvanasya zarAvastam / etAdRzaM vezyAdharaM kaH kulavAn cumbet ? / api tu na ko'pi // 49 // punastamevArthamAha vezyAsau madanajvAlA rUpendhanasa~medhitA / kAmibhiryatra hUyante yauvanAni dhanAni ca // 50 // asau vezyA madanajvAlA kAmajvAlA vartate / kiM0 jvAlA ? / ruupendhnsmedhitaa| rUpamevendhanaM rUpendhanaM, rUpendhanena samedhitA saMdhukSitA (haM. saMdhUkitA) rUpendhanasamedhitA / cAnyat / yatra kAmibhiH bhujaMgibhiH yauvanAni cAnyat dhanAni hUyante prajvAlyante / paNyAGganAnAmetatsvarUpaM vilokya ko rajyeta ? / api tu na ko'pi // 50 // .. etat kAmaphalaM loke yed dvyorekcitttaa| anyacittakRte kAme zavayoriva saMgamaH // 51 // loke lokamadhye etatkAmaphalaM yad dvayoH strIpuMsorekacittatA cetasi aikyam / kAme anyacitte kRte sati anyonyarAgarahite saMgamaH saMyogaH zavayoriva mRtakayoriva vartate // 51 // 1ha. manonyamapi / 2 ga. bhtttt| 3 ka. kha. cora / ga. bhtt| 4kha. smRddhtaa|. 5kha. gha. cha. striipuNsore'| 6 ga. anyacitte / kha. gha. anyonyarAgarahitaH saMgamaH shvyoriv| 7ka. sNgme| Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2.52-55] zRGgArazatakam atha kokilAlApasvarUpamAhamadhurayaM madhurairapi kokilAkalakalairmalayasya ca vAyubhiH / virahitAn praNihanti zarIriNo vipadi henta sudhApi viSAyate // 52 // ayaM madhurvasantaH virahitAn virahiNaH zarIriNaH praNihanti / kaiH ? / kokilaaklklaiH| ca anyat / malayasya ca vAyubhiH / kiM0 kokilAkalakalaiH ? / kiM0 malayasya vAyubhiH ? / madhurairapi atIva miSTairapi / cet kokilAkalakalAH malayasya ca vAyavo miSTA vartante / tadA janAH niyante katham ? / satyaM param / hanta iti khede / vipadi kaSTe sati sudhApi viSAyate viSamivAcarati // 52 // tAvanmahattvaM pANDityaM vivekatvaM kuliintaa| yAvajjvalati nAGgeSu hataH paJceSupAvakaH // 53 // sugamamidam // 53 // atha kandarpAdhikyamAhazaMbhuvayaMbhuharayo hariNekSaNAnAM yenAkriyanta satataM gRhkrmdaasaaH| vAcAmagocaracaritrapavitritAya tasmai namo bhagavate makaradhvajAya // 54 // tasai makaradhvajAya kandarpAya nmH| kiM0 makaradhvajAya ? / bhagavate acintitmhimyuktaay| yena makaradhvajena zaMbhuvayaMbhuharayaH brahmaviSNumahezvarAH hariNekSaNAnAM mRgAkSINAM satataM nirantaraM gRhakarmadAsA akriyanta / punaH kiM0 / vAcAmagocaracaritrapavitritAya vAcAmagocareNa vaktumazakyena caritreNa pavitritaH vAcAmagocaracaritrapavitritaH, tasmai // 54 // punarapi tasyaiva mahimAnamAhastrImudrAM makaradhvajasya paramAM sarvArthasaMpatkarI ___ ye mUDhAH pravihAya yAnti kudhiyaH svargAdilobhecchayA / te tenaiva nihatya nirdayataraM nagnIkRtA muNDitAH kecit paJcazikhIkRtAzca jaTilAH kApAlikAzcApare // 55 // 1 ga. gha. virhinnH| 2 ga. cha. hnti| 3 ga. gha. kulInatvaM vivekitaa| kha. mAtRkAyAM ayaM zlokaH 'tAvadevAmRtamayI'ti zlokena saha mishritH| 4 ca. hrinniikss| 5ga. kumbha / 6 ga. kusumAyudhAya / 7 kha. (zodhanAtpUrve) jhaSaketanasya nRpate; ja. kusumAyu. dhasya prmaa| 8ja. te| Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhartRharikRta-zatakatrayam [2.56-58] ye kudhiyaH ye kubuddhayaH makaradhvajasya rAjJaH paramAM prakRSTAM strImudrAM vihAya parityajya / svargAdilobhecchayA yAnti vrajanti / kiM0 strImudrAm ? / sarvArthasaMpatkarI kIm / kiM0 ? / te mUDhAH mUrkhAH / te kudhiyaH / tenaiva kandarpaNa nagnIkRtAH muNDitAH / kecit paJcazikhIkRtAH paJcazikhatApasIkRtAH / cAnyat jaTilAH jaTAdhAriNaH / cAnyat apare kApAlikAH bharaTTakAH [haM. bhaTTArakAH ] / kRtvA kRtvA vigopitaaH| kiM kRtvA ? / nirdayataraM nihatya kuTTayitvA // 55 // punastadevAhavistAritaM makaraketanadhIvareNa strIsaMjJitaM baDizamana bhvaamburaashau| yenAvizattadadharAmiSalolamartyamatsyAnvikRSya sa pacatyanurAgavahnau // 56 // makaraketanadhIvareNa atra asmin bhavAmburAzau saMsArasamudre strIsaMjJitaM [strI] nAmAbhidhAnaM baDizaM matsyabaMdhanaM vistAritam / yena kAraNena (ka. cha. uccarat ) tadadharAmiSalolamartyamatyAn vikRSya jalAt niSkAsya anurAgavahnau (kha.+sa.) pacati saMskAraM karoti // 56 // aGganAnAM kRtyamAha- . unmattapremasaMrambhAdArambhante yadaGganAH / tatra pratyUhamAdhAtuM brahmApi khalu kaatrH|| 57 // aGganA nAryo yadArambhante / kasmAt ? / unmattapremasaMrambhAt / unmattazcAsau premaH [mA ] unmattapremaH [ mA ] tasya saMrambhaH unmattapremasaMrambhastasmAt unmattapremasaMrambhAt / tatra pratyUhamAdhAtuM vighnaM kartum / khalu nizcitam / brahmApi kAtaraH kartumazaktaH / etAvatA yadaGganAbhirbhavati tattAbhireva nApareNa // 57 // mRgIdRzAM premasvarUpamAha- . praNayamadhurapremodgArA resAdalasAstathA bhaNitamadhurA mugdhaprAyAH prkaashitsmdaaH| prakRtisubhagA vizrambhArhAH smarodayadAyino rahasi kimapi svairAlApA haranti mRgIdRzAm // 58 / / mRgIdRzAM nAyikAnAM svairAlApAH rahasi ekAnte kimapi haranti tadvaktuM na zakyate / kiM0 svairAlApAH ? / praNayamadhurapremodgArAH praNayena snehena madhurAH praNayamadhurAH evaMvidhAH premodgArAH / punaH kathaMbhUtAH svairAlApAH ? / rasAt kAmarasAt alasAH mantharAH / punaH kiM0 1 ka. (zodhanAdanantaraM) cha. yenoccaratta; kha. gha. yenAcirAtta / 2 ga. cha. ArabhaMte) gha. AraMmete / 3 gha. daivopi / gha. padyaM nAsti / 4 kha. ja. mdhuraaH| 5ga. rasAtalastathA / 6 ga. mugdhaapraayaaH| Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [2. 59-61 ] zRGgArazatakam 63 svairAlApAH ? / bhaNitamadhurAH bhaNitaM madhuraM yaiH te bhaNitamadhurAH / punaH kiM0 khairAlApAH ? / mugdhAyAH prAyeNa mugdhA manojJAH mugdhaprAyAH / punaH kiM0 svairAlApAH ? | prakAzitasaMmadAH / prakAzitaH saMmado harSo yaiH te prakAzitasaMmadAH / punaH kiM0 svai0 : / prakRtisubhagAH / prakRtyA subhagAH prakRtisubhagAH saubhAgyollAsinaH / punaH kiM0 svairAlApAH ? / vizrambhArhAH vizvAsayogyAH / punaH kiM0 svairAlApAH0 ? / smarodayadAyinaH / smarasya kAmasya udayaM dadatIti smarodayadAyinaH / ata eva mRgIdRzAM vacAMsi vyAmohakAni bhavanti // 58 // atha manobhISTamAha mAlatI zirasi jRmbhaNonmukhI candanaM vapuSi kuGkumAvilam / vakSasi priyatamA maidAlasA svarga eSa pariziSTa AgataH // 59 // prANinAM eSa pariziSTaH prazastaH svargaH AgataH / eSa kaH? / zirasi mastake mAlatI jRmbhaNonmukhI maghamaghAyamAnA / ekastvayaM svargaH / anyacca vapuSi zarIre candanaM kuGkumAvilaM kuGkumamizritam / vakSasi hRdaye madAlasA priyatamA madanatAruNyadarpeNa asA / pakSe madAlasA devI / ayameva svargaH // 59 // 1 punarenamevArthamAha kuGkumapaGkakalaGkitadeha gaurapayodharakampitahaurA / nUpurahaMsaraNatpadapadmA kaM na vazaM kurute bhuvi rAmA // 60 // rAmA nArI / bhuvi pRthivyAM kaM kaM vazaM na kurute ? / api tu sarvamapi / kiM0 rAmA ? | kuGkumapaGkakalaGkitadehA / kuGkumasya paGkena kalaGkito lipto deho yasyAH sA0 / punaH kiM0 rAmA ? / gaurapayodharakampitahArA / gaurau yau payodharau tAbhyAM kampito hAro yasyAH sA0 / punaH kiM0 rAmA ? / nUpurahaMsaraNatpadapadmA / nUpureNa haMsavad raNantau zabdaM kurvantau padapadmau yasyAH sA0 / evaMvidhA nitambinI kaM kaM vazaM na kurute ? / api tu jagadapi // 60 // adhunA kAminInAmatizayAdhikyamAha nUnaM hi te kavivarA viparItabodhA ye nityamAhurabalA iti kAminInAm / yAbhirvilolataratArakadRSTipAtai rudro'pi vijita abalAH kathaM tAH // 61 // 1 gha. koze padyamiMdaM nAsti / haM. kha. madAlasAH / 2 gha. koze padyamidaM nAsti / haiM. 'dehAH / 3 haM. hArAH 4 gha. koro mUlaM nAsti / TIkAmAtramasti // ca. cha. ja. zakrA / 5 kha. ga. 'jitAstvabalAH / Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 bhartRharikRta-zatakatrayam [2.62-63] - hi nizcitam / te kavivarAH nUnaM viparItabodhAH / parAGmukhatattvajJAninaH / yatte kavivarAH nityaM nirantaraM kAminInAM nArINAM abalA ityAhuH / tA abalAH katham ? / yAbhiH vilolataratArakadRSTipAtai rudrAdayopi vijitAH jitAH / mahezAdayo'pi htviprhtaashckrire| vilolatarA atyantaM tArakadRSTipAtAH vilolataratArakadRSTipAtAstaiH // 61 // kavistamevoddizyAhauddhRttastanabhAra eSa tarale netre cale bhUlate rekAdhikyatamoSThapallavadalaM kurvantu nAma vyathAm / saubhAgyAkSarapatrikeva likhitA puSpAyudhena svayaM ___madhyasthA hi karoti tApamadhikaM romAvalI kena sA // 62 // sA romAvalI kena kAraNena adhikaM tApaM karoti ? / kiM0 romAvalI ? mdhysthaa| nanu yaH ko'pi madhyastho bhavati sa kasyApi tApaM kurute ? / api tu na / iyaM romAvalI nAyikAyAH madhyasthApi tApaM kurute iti duHkhaM mahat / yA romAvalI puSpAyudhena kAmena svayaM svahastena saubhAgyAkSarapatikA iva likhitA / saubhAgyasya akSarANi saubhAgyAkSarANi, saubhAgyAkSarANAM patikA iva paGktikA nanu yA saubhAgyAkSarANAM patikA ucyate, tasyAH pareSAM pIDA na yujyate iti bhaavH| nAma iti saMbodhane / ete padArthA ucyamAnAstApaM kurvantu / ete ke ? / ya eSa uddhRttastanabhArastApaM karotu / katham ? / uddhRttaH ko'rthaH / ut unnataM vRttaM yasya sa uddhRttaH [AcAraH tena yuktaH stanabhAra uddhRttastanabhAraH] / punaH kiM0 1 / netre tarale / tAbhyAM tApo'pi yuktaH / ye nanu taralA bhavanti caJcalAH syuH / tebhyopi tApamudvahate janaH / punaH kiM0 / cale bhuulte| yuktastato'pi tApaH / katham / te cale tasmAt / punaH kiM0 1 / rekA [ka. ca. raikA, ga. ekA; kha. gha. Ta. aikA ] dhikyatamoSThapallavadalaM / rekeNa (kha. gha. ekena ) rAgeNa AdhikyatamaH yo'sau u[o]SThasya (kha. Ta. AdhikyatamaM yadoSTha ) pallavadalaM tApaM karotu / tadapi yuktam / yo'sau rAgAdhikaH sa tApaM tanute / yato rAgo hi kAraNaM anrthprNpraayaaH| ete catvAro'pi tApaM kurvanti tadA kurvantu / iyaM romAvalI saralA (ka. taralA; ca. cha. saralA taralA ) manoharA saubhAgyAdhikA tasyAH tu na. yuktam // zArdUlavikrIDitaM chandaH / zleSAlaMkAraH // 62 // atha yuvatIguNAnAhakhaparapratArako'sau nindati yo'lIkapaNDito yuvatIm / tesmAt tapaso'pi phalaM vargaH kharge'pi yuvatayaH srsaaH|| 63 // 1ga. rAgAdhiSThita gha. ekaadhikyt| 2 ja. mdhysthaapi| 3 ka. cha. nindate / ' 4 ga. yuvatim / 5 kha. gha. kasmAt / 6 hai. sarasAH yuvatayaH; ja. 'tyopsrsH| Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [2.64-66] zRGgArazatakam [asau paNDitaH svaparapratArakaH svaM AtmAnaM paraM anyaM pratArayatIti svaparapratArakaH, yo'lIkapaNDitaH yuvatIM nindati / yasmAtkAraNAt tapaso'pi phalaM. vargaH kharge'pi sarasAH yuvtyH|] tat tasmAt kAraNAt sarasA yuvatayaH salAvaNyanAryaH pUrvatapasaiva prApyante / nAnyathA // 63 // kasyA api viyuktAyAH svarUpamAhavizramya vizramya vainagumANAM chAyAsu tanvI vicacAra kAcit / stanottarIyeNa kairoddhRtena nivArayantI zazino mayUkhAn // 64 // kAcid viyuktA nAyikA vana (haM. ka. cha. nava; ca. Ta. chAyA) dumANAM gRhopavanavRkSANAM chAyAsu vizramya vizramya vicacAra / kiM0 nAyikA ? / tanvI kumArI / kiM kurvatI / stanoMtarIyeNa vastreNa zazino mayukhAn candramaHkiraNAn nivArayantI / kiM0 stanottarIyeNa ? karodvadu]tena dakSiNakaracAlitena / / 64 // atha kAminaH svarUpamAhaadarzane darzanamAtrakAmA dRSTau pariSvaGgarasaikalolA / AliGgitAyoM punarAyatAkSyAmAzAsmahe vigrahayorabhedam // 65 // sA kAcinmanoharA nAyikA adarzane sati darzanamAtrakAmA vrtte| vilokanAvasAnamanorathA vartate / sA nAyikA dRSTau satyAM pariSvaGgarasaikalolA vartate / AyatAkSyAM vistIrNanetrAyAM AliGgitAyAM parasparaM vigrahayoH zarIrayoH abhedamAzAsmahe AzAM kurmahe // 65 // punarvilAsinInAM svarUpamAhaupari nipatitAnAM zrastadhammillakAnAM mukulitanayanAnAM kiMcidunmIlitAnAm / upari suratakhedekhinnagallasthalInA madharamadhu vadhUnAM puNyavantaH pibanti // 66 // vadhUnAM nAyikAnAM adharamadhu puNyavantaH pibanti / kiM0 vadhUnAm ? / upari nipatitAnAm / punaH kiM0 vadhUnAm / zrastadhammillakAnAm / punaH kiM0 vadhUnAm ? / mukulitnynaanaam| punaH kiM0 vadhUnAm / / kiNcidunmiilitaanaam| punaH kiM0 vadhUnAm ? / suratajanita (ka. va. ca. cha. uparisuratakheda [kha. khedA ] ) khinnagalla (kha: gaNDa) sthalInAm // 66 // 1ga. nvdu| 2 kha. gha. su kAcidvicacAra tanvI / 3 sarvatra mAtRkAsu 'krodvten'| 4 ja. lolaaH| 5 haiM. liMgitAyAH...rAyatAyAH mAzAsmahe / 6 ga. ca. nAzAsmahe / 7.ga. j.sst| 8 haM. ja. suratajanita / 9 kha. khedAt khinna; gha. khedAklinna / 10 ga. gha. gnndd|11 kha. gha. bhAgyavantaH / 9 zatakatra0 Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhartRharikRta-zatakatrayam [2. 67-69] pAradezika (haM. pAridezaka) svarUpamAhakiM gartena yadi sA na jIvati prANiti priyatamA tathApi kim / ityavIkSya navameghamAlikAM na prayAti pathikaH khamandiram // 67 // pathikaH svamandiraM iti kAraNAt na prayAti na gacchati / kiM kRtvA ? / navameghamAlikAM vIkSya / navonnatameghaM vilokya / sA madvallabhA yadi cenna jIvati tadA gatena kim ? / priyatamA ceyadi madviyogena prANiti jIvati tathApi gatena kim ? / [ sA mayi mohaM na bibharti anyathA jIvati ] katham ? // 67 // atha suratarasamAha AmIlitanayanAnAM yaH surataraso na saMvidaM kurute / mithunaimitho'vadhAritamarcitamidameva kAmanirvahaNam // 68 // _yaH suratarasaH yo viSayarasaH AmIlitanayanAnAM nAyikAnAM saMvidaM svAdaM na kurute / kiM0 svAdaM ? / mithunaimithaH parasparaM avadhAritaM jJAtam / kAmanirvahaNaM idameva yat arcitaM mAnitamityarthaH // 68 // atha strIceSTitamAhaprAG mA meti manoramAgataguNaM jAtAbhilASaM tataH sabIDaM tadanu zlathIkRtatanu pratyastadhairya punaH / premArdhaspRhaNIyanirbharatakrIDApragalbhaM tato niHsaGgAGgavikarSaNAdhikasukhaM ramyaM kulastrIratam // 69 // kulastrIrataM ramyam / kiM0 kulastrIratam ? / iti amunA prakAreNa manoramAgataguNaM manoramo (?ma)Agato guNaH manoramAgataguNaH, tam / itIti kim ? / prAk pUrva mA mA iti niSedhavAkyam / punaH kiM0 kulastrIratam ? / jAtAbhilASaM samutpannamanoratham / punaH kiM0 kulastrIratam ? / tadanu savIDaM brIDAsaMyuktam / punarapi kiM0 ? / zlathIkRtatanu yathA bhavati pratyastadhairya nirAkRtasAhasam / tatastato'nantaraM premArdhaspRhaNIyanirbhararatakrIDApragalbham / premNaH ardha premAdha, premArdhana spRhaNIyaM premAspRhaNIyaM tena nirbharaM ratakrIDApragalbhaM yasya tat / tatastato'nantaraM niHsaGgAGgavikarSaNAdhikasukhaM niHzeSaH saGgaH niHsaGgaH, niHsaGga aGgaM nissaMgAGgaM tasya vikarSaNena adhikaM sukhaM yasya tat nissaM0 / ebhiH prakAraiH kulastrIrataM ramyam // 69 // .1 gha. prANati / 2 kha. gha. ityudIkSya / 3 kha. gha. yat / 4 kha. gha. rto| 5ga..manA. ganAgatasukhaM / 6 ga. zlathodyama / 7 ga. premaaii| 8 ga. nirjhrrs| 9ga. nikrssnnaa| Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [2.70-73] zRGgArazatakam punastasyA eva hetvantaramAhatAvadevAmRtamayI yAvalocanagocere / cakSuHpathAdapetA tu viSAdapyatiricyate // 70 // nAyikA yAvallocanagocare ('rA) tAvadeva amRtmyii| tu punaH cakSuHpathAt dRSTimArgAt apetA satI (kha. cakSuHsaMpAtavirahe sati) dUrabhUtA satI viSAdapi garAdapi atiricyate adhikA bhavati // 70 // atha kAmApasmAramAhana gamyo matrANAM na ca bhavati bhaiSajyaviSayo na cApi pradhvaMsaM vrajati vividhaiH zAntikazataiH / bhramAvezAdaGge kimapi vidadhadbhaGgamasamaM / ... smarApasmAro'yaM bhramayati dRzaM ghUrNayati ca // 71 // ayaM smarApasmAraH dRzaM dRSTiM bhrama ( ka. cha. bhrAma ) yati / cAnyat ghUrNayati / kiM. smarApasmAraH ? / mantrANAM na gamyaH anyo'pasmAraH matrANAM gamyo bhavati, paramayaM na / ayaM smarApasmAraH bhaiSajyaviSayo na bhavati auSadhasAdhyo na syAt / cAnyat / ayaM smarApasmAraH vividhaiH zAntikazataiH pradhvaMsaM na brajati spheTayituM na zakyate / ayaM smarApasmAraH bhramAvezAt aGge zarIre kimapi apUrva bhaGgaM vidadhIta kuryAt / ataH kAraNAt smarAvezo dustyajaH // 71 // punastadevAha nUnamAjJAkarastasyAH subhruvo makaradhvajaH / / yadbhumanetrasaMcAratUMcito'pi pravartate // 72 // nUnaM iti saMbhAvanAyAm / makaradhvajaH kandarpaH tasyAH subhravo nAyikAyA AjJAkaro vartate AdezakRt vartate / aho nikhilamapi jagat sarva kAmasyAjJAvazaMvadaM vartate / sa tu kAmo nAyikAyAH (kha. dayitAyAH) AdezakaraH / kathamavagamyate / yat yasmAtkAraNAt tasyAH nAyikAyAH / bhunanetrasaMcArasUcito'pi pravartate nijavyApAraM kurute // 72 // virahiNaH svarUpamAha kaviH sati pradIpe satyagnau satsu nAnAmaNISu ca / vinA me mRgazAvAjhyA tamobhUtamidaM jagat // 73 // 1 kha. koze idaM padyaM dvirasti / kha. amRtamayA itypi| 2 kha. gocarAH; kha. ga. gha. gocarA (kha. zodhanAtprAk gocre)| 3 ga. cakSuHsaMpAtavirahe viSAdapariricyate / 4 ca. dRzAM / 5 ga. pUrNayati / 6 haiM. saMcAraH zUcite'pi / Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhartRharikRta - zatakatrayam [2.74-76] viyogI kAmI iti vakti / aho mRgazAvAkSyA mRganetrayA vallabhayA vinA me mama idaM jagat tamobhUtaM vartate andhakArarUpaM jAtamasti / ka sati ? | pradIpe sati / anyadandhakAraM pradIpe sati yAti paraM naitat / agnau satyapi itaradandhakAraM agnau kRte sati yAti nedaM / cAnyan nAnAmaNISu satsvapi vividhamaNISu AlayeSu datteSu satsu anyadandhakAraM yAti / parametanna / etAvatA sarvebhyo'ndhakArebhyo vilAsinAM virahAndhakAraM mahat // 73 // 68 atha nAyikAnAmaGgotthaguNamAha mukhena candrakAntena mahAnIlaiH ziroruhaiH / pANibhyAM padmarAgAbhyAM reje ratnamayIva sA // 74 // sA nAyikA ratnamayIva reje zuzubhe / kena ? / mukhena / kiM0 mukhena ? | candrakAntena candra iva kAntaM candrakAntaM tena candrakAntena candrasadRzavadanena / pakSe candrakAntena maNinA / punaH kiM0 ? / ziroruhaiH muurdhaankeshaiH| kiM0 ziroruhaiH / mahAnIlaiH / mahAntazca nIlAzca mahAnIlAH taiH, kRSNavarNairityarthaH / pakSe mahAnIlaiH mahAnIlamaNibhiH / punaH kAbhyAm ? / pANibhyAM hastAbhyAM / kiM0 pANibhyAM ? / padmarAgAbhyAM padmavat rAgoM yayostau padmarAgau tAbhyAM / pakSe padmarAgAbhyAM padmarAgamaNibhyAM / ataH kAraNAt sA kavinA ratnamayI proce // 74 // tasyA eva varNanamAha / guruNA stanabhAreNa mukhacandreNa bhAkhatA / zanaizcarAbhyAM pAdAbhyAM reje grehamayIva sA // 75 // sA nAyikA grahamayIva reje / aho mAnuSyapi grahamayIva katham / taducyate / kena ? / stanabhAreNa / kiM0 stanabhAreNa ? / guruNA sthUlena / pakSe guruNA surAcAryeNa / punaH kena ? / mukhacandreNa / kiM0 mukhacandreNa / bhAsvatA dedIpyamAnena / pakSe bhAsvatA sUryeNa / punaH kAbhyAM / pAdAbhyAM zanaizvarAbhyAM zanaiH gajamantharagatyA carata iti zanaizvarau tAbhyAM zanaizvarAbhyAm / pakSe zanaizvarAbhyAM mahAbhyAm || anayA yuktyA sA grahamayIvocyate // 75 // asyAH bhruvau [bhruvoH] vakratvamAha - asitAtmasu saMbaddhaH samaviH kRtacApalaH / bhujaMgakuTilastenyA bhrUvikSepaH khalAyate // 76 // tanvyAH sukumArazarIrAyAH bhrUvikSepaH khalAyate durjana ivAcarati / kiM0 bhrUvikSepaH ? / asitAtmasu saMbaddhaH asitaH kRSNaH AtmA yeSAM te asitAtmAnaH teSu asitAtmasu durjaneSu saMbaddhaH durjanasaMgata ityarthaH / anyo'pi durjanaH khalaH asitAtmasu durjaneSu saMbaddho bhavati baddhasneho bhavati / punaH kiM0 bhrUvikSepaH ? / samAviH kRtacApalaH samAviH kRtaM prakaTIkRtaM cApalaM yena saH / anyo'pi 1 gha. saroruhaiH / 2 ga. gRha / 3 kha. ja. saMbandhaH / 4 kha. ga. gha. ja. samAviSkRta | 5 kha. tasyA / Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 61 [2.77-79] zRGgArazatakam durjanaHpraga(ka)TitacApalo bhvti| [punaH kiM0 bhrUvikSepaH / bhujNgkuttilH| bhujaMgavatkuTilaH bhujaMgakuTilaH / anyo'pi khalaH ] sarpavatkuTilagatiH syAt / ato bhruvoH khalasAmyaM yuktaM sadRkSatvAt // 76 // atha rAmAyAH vilAsacAturyamAha'mugdhe dhAnuSkatA keyamapUrvA tava dRzyate / yayA vidhyasi cetAMsi guNaireva na sAyakaiH // 77 // he mugdhe! iyamapUrvA (haM. 'vaMtA) tava dhAnuSkatA kA dRzyate / yA tava dhAnuSkatA cetAMsi vidhyati (cha. yayA dhAnuSkatayA cetAMsi vidhyasi) paraM guNaireva na sAyakaiH bANaiH // 77 // atha yogibhoginornirdhAratvamAhaeko rAgiSu rAjate priyatamAdehAhArI haro __ nIrAgeSu jino vimuktalalanAsaGgo na ysmaatprH| durvArasmarabANapannagaviSayA~saktimUDho janaH / zeSaH kAmaviDambito hi viSayAn bhoktuM na moktuM kssmH||78|| rAgiSu puruSeSu eko haro rAjate / kiM0 haraH / / priyatamAdehArdhahArI priyatamAyAH pArvatyAH dehArdhahAro'syAstIti [ priyatamA ] dehAhArI / nIrAgeSu puruSeSu eko jino raajte| ki0 jinaH ? / yasmAtparo'nyo vimuktalalanAsaGgo na / vimuktaH lalanAnAM nArINAM saGgo yena sa vimuktalalanAsaGgaH / zeSo jano viSayAnbhoktuM cAnyat moktuM na kSamaH / kiM0 zeSajanaH ? / kaamviddmbitH| punaH kiM0 zeSajanaH ? / durvArasmarabANapannagaviSavyAsaktimUDhaH (vyAsaGgamugdhaH) durvArA vArayitumazakyAH ye smarabANAH ta eva pannagAH teSAM viSasya vyAsaktyA mUDhaH (vyAsaGgena mugdho) durismarabANapannagaviSavyAsaktimUDhaH // 78 // daivasyocitAnucitasvarUpamAha idamanucitamakramazca puMsAM yadiha jarasyapi mAnmathA vikArAH / yadapi ca na kRtaM nitambinInAM __ stanapatanAvaidhijIvitaM rataM vA // 79 // 1haM. ythaa| 2 ka. ca. ja. vidhyati / 3 ja. jno| 4 kha. ga. gha. vyaasnggmugdho| 5ga. degtosti| 6 gha. tadapi / 7ja. yannitambi haM. nitambinyAnAM / 8 ja. tadapi / 9 haM. naaddhi| Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhartRharikRta-zatakatrayam [2.80-82] puMsAM puruSANAM idaM anucitaM akramazca / yattu iha jarasyapi vArdhakye'pi mAnmathAH vikArAH kandarpodbhUtadoSAH / cAnyat / yadapi nitambinInAM nArINAM stanapatanAvadhijIvitaM vA athavA rataM na kRtam / tadapi anucitamakramazca // 79 // atha vAmAkSINAM netrapannagadaMzasvarUpamAhavyAdIbhruNa calena vakragatinA tejasvinA bhoginA - nIlAJadyutinAhinA varamahaM deSTo na taccakSuSA / deSTe santi cikitsakA dizi dizi prAyeNa dharmArthino mugdhAkSIkSaNavIkSitasya nahi me matro na cApyauSadham // 8 // ahaM ahinA daSTo varam / paraM tu taccakSuSA daSTo na varam / tasyAH nAyikAyAH cakSuH taccakSuH tena / kiM0 cakSuSA / bhoginaa| punaH kiM0 cakSuSA ? / nIlAbjadyutinA nIlakamalakAntinA / punaH kiM0 cakSuSA ? / vyAdIrpaNa karNAntavizrAntena / punaH kiM0 cakSuSA / calena capalena / punaH kiM0 cakSuSA ? / vkrgtinaa| punaH kiM0 cakSuSA ? / tejasvinA prblgrlbhaajinaa| evaMvidhena sarpaNa daSTo varam / paraM nAyikAyAzcakSuSA daSTo na varam / katham / daSTe sarpadaSTe prAyeNa dharmArthinaH cikitsakAH dizi dizi santi / punaH mugdhAkSyA IkSaNavIkSitasya kaTAkSaviddhasya me mama na matraM cAnyat na auSadham / etAvatA sarpadaMzAt kaTAkSavIkSitaM viSamam // 80 / / atha virahasaMgamayoH kharUpamAhavirahe'pi saMgamaH khalu parasparaM saMgataM mano yeSAm / hRdayamapi vighaTitaM saMgame'pi virahaM vizeSayati // 81 // yeSAM puruSANAM manaH parasparaM saMgataM militaM vartate / khalu nizcitam / teSAM manuSyANAM virahe'pi saMgamaH / api punaH / hRdayaM vighaTitaM sat saMgame'pi saMyoge'pi virahaM vizeSayati / yaduktam-AsannA dUrihiM ThiyA je cittihiM ubvitttth| cihuM aMgulakai aMtarai nayaNe kanna na ditttth|| 81 // [ etadanantaraM prathitaH praNayavatInAM iti zlokaH cha0 koze dRzyate / ] punastade( ? me)vArthamAhaapasara sakhe dUrAdasmAt kaTAkSaviSAnalAt prakRtiviSamAd yoSitsarpAd vilAsaphaNAbhRtaH / itaraphaNinA daSTaH zakyazcikitsitumauSadhaiz caTulavanitAbhogigrastaM tyajanti hi matriNaH // 82 // 1 ga. gha. vrmho| 2 ja. dRsstto| 3 ja. dRSTe / 4 haM. ca. cha. sikaa| 5 ka. cha.. virho'pi| 6 ga. ja. mano na yessaam| 7 kha.gha. api hRdayaM; ga. hRdymti| 8 ga. saMgatepi; ja. stsngg| 9ga, sAkSAcikitsitumauSadhaM / Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [2. 83-84] zRGgArazatakam .. he sakhe he mitra ! asmAt yoSitsAt dUrAdapasara dUre bhava / kiM0 yoSitsarpAt / / kaTAkSaviSAnalAt kaTAkSa eva viSAnalaH yasya saH kaTAkSaviSAnalaH tasmAt / punaH kiM0 yoSitsAt / / prakRtiviSamAt prakRtyA viSamaH prakRtiviSamaH tasmAt / punaH kiM0 yoSitsarpAt / / vilAsaphaNAbhRtaH vilAsaphaNAvaliM bibharti iti vilAsaphaNAbhRt tasmAt / itaraphaNinA daSTaH prANI auSadhaizcikitsituM zakyaH / hi nizcitam / caTulavanitAbhogigrastaM prANinaM gAruDikAH tyajanti pariharanti / etAvatA aparasarpAdyoSitsarpastu mahAbhayaMkaraH / / 82 // atha cetasaH pratibodhamAhatasyAH stanau yadi ghanau jaghanaM ca hAri vakraM ca cAru tava citta kimAkulatvam / puNyaM kuruSva yadi teSu tavAsti vAJchA , puNyairvinA nahi bhavanti samIhitArthAH // 83 // - re citta ! tava AkulatvaM kim / yadi cettasyAH nAyikAyAH stanau nibiDau / cAnyat jaghanaM kAJcItaTaM hAri manohAri / cAnyat vakraM cAru manohAri / tadA kimapi kiM labhyate / api tu na / yadi cettava teSu padArtheSu vAJchA vartate tadA puNyaM kuru / katham ? / puNyairvinA samIhitArthA na bhavanti // 83 // atha virahiNInAM svarUpamAhapAnthastrIvirahAnalAhutikathAmAtanvatI maJjarI mAkandeSu pikAGganAbhiradhunA sotkaNThamAlokyate / . apyate navapATalAparimalaprAgbhArapATaccarA vAnti klAntivitAnatAnavakRtaH zrIkhaNDazailAnilAH // 84 // adhunA sAMpratam / ete zrIkhaNDazailAnilAH malayAcalapavanAH vAnti sphuranti / kiM. zrIkhaNDazailAnilAH ? / klAntivitAnatAnavakRtaH klAntervitAnaM klAntivitAnam / klAntivitAnasya klAntisamUhasya tAnavaM vistAraM kurvantIti klAntivitAnatAnavakRtaH / punaH kiM0 zrIkhaNDa0 / navapATalAparimalaprAgbhArapATaccarAH navA navInA yA pATalA navapATalA navapATalAnAM parimalaprAgbhAraH samUhastena pATaccarAH sphATayantaH (kha. graahinnH)| api punaH mAkandeSu sahakAravRkSeSu maJjarI pikAGganAbhiH kokilanAyikAbhiH sotkaNThaM Alokyate nirIkSyate / maJjarI kiM kurvatI? / pAnthastrIvirahAnalAhutikathAmAtanvatI vistArayantI / viraha eva analaH virahAnalaH / virahAnale AhuteH kathA virahAnalAhutikathA tAm // 84 / / 1 kha. gha. AliGghayate / Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhartRharikRta-zatakatrayam [2. 85-86 // punarapi nAyikAnAM virahasvarUpamAhaito vidyuhallIvilasitamitaH ketaikitaru sphuradgandhaH prodyajaladaninenadatsphUrjitamitaH / itaH kekikrIDAkalakalaravAH pakSmaladRzAM kathaM yAsyantyete virahadivasAH saMbhRtarasAH // 85 // pakSmaladRzAM nAyikAnAM ete virahadivasAH viyogavAsarAH kathaM yAsyanti / kiM0 virhdivsaaH| saMbhRtarasAH saMbhRto raso yeSAM te saMbhRtarasAH / katham / ito vidyudvallIvilasitam vidyudeva vallI vidyudallI vidyudvallyAH vilasitaM vidyudvallIvilasitam / itaH ketakitarusphuradgandhaH ketakInAM taravaH ketakitaravaH, teSAM sphuradgandhaH ketakitarusphuradgandhaH / itaH prodyaJjaladaninadasphUrjitam prodyantaH unnamanto ye jaladA meghAsteSAM ninadataH (tAM) sphUrjitaM garjitaM prodyajjaladaninadasphUrjitam / itaH kekikrIDAkalakalaravAH kekinAM krIDA kekikrIDA kekikrIDAyAH kalakalaravAH zabdAH kekikrIDAkalakalaravAH / evaMvidhasaMyoge virahiNInAM mahahuHkham // 85 // atha rAmANAM vilAsamuddizyAhaime tAruNyazrInavaparimalAH prauDhasurata pratApaprArambhAH smaravijayadAnapratibhuvaH / ciraM cetazcaurA abhinavavikAraikaguravo vilAsavyApArAH kimapi vijayante mRgadRzAm // 86 // mRgadRzAM mRgAkSINAM ime vilAsavyApArAH surtodymaaH| kimapi apUrvA iva vijayante sarvotkarSeNa vrtnte| kiM0 vilaasvyaapaaraaH|| tAruNyazrInavaparimalAH tAruNyazrINAM navAH navInAH parimalAH yeSAM te tAruNyazrInavaparimalAH / punaH kiM0 vilaasvyaapaaraaH| prauDhasuratapratApaprArambhAH prauDho yo'sau suratapratApaH tasya prArambho vidyate yeSAM te prauddhsurtprtaappraarmbhaaH| punaH kiM0 vi0 / smaravijayadAnapratibhuvaH [smarasya kAmasya vijayadAnaM smaravijayadAnaM tasya pratibhuvaH pratisAkSiNaH smrvijydaanprtibhuvH|] punaH kiM0 vi0 |cirN cetshcauraa:maanspshytohraaH| punaH kiM0 vi0| abhinavavikAraikaguravaH abhinavavikArasya ekaguravaH abhinavavikAraikaguravaH / evaMvidhAH vilAsAH purandhrINAM jayavAdinaH pratibhAnti // 86 // 1ka. cha. ketakataru'; kha. ketRkitaru'; ga. 'troH| 2 gha. nindsphuu| 3 ca. tamiva / 4ja, kekI 5ga, kala itaH pkssmldRshH| 6 ga. yAsyante / 7 ga. navaparimala'. Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [2.87-88] zRGgArazatakam atha vilAsinInAM (sijanAnAM) vilAsaprakAramAhaAvAsaH kilaMkiJcitasya dayitApArzve vilAsAlasAH karNe kokilakAminIkalaravaH smero latAmaNDapaH / goSThI satkavibhiH samaM katipayairmugdhAH sitAMzoH karAH keSAM cit sukhayanti cAtra hRdayaM caitre vicitrAH srajaH // 87 // cAnyadatra caitre caitramAse ete prakArAH keSAM cit hRdayaM sukhayanti sukhamutpAdayanti / ke ke prakArAH ? / kilakizcitasya suratazabdavizeSasya AvAsaH / dayitApArzve ramaNIsamIpe vilaasaalsaaH| punaH kiM0 1 / karNe kokilakAminIkalaravaH kokilasya kAminI kokilakAminI kokilA ityarthaH / tasyAH kalaravaH kokilakAminIkalaravaH / punaH kiM0 ? / mero latAmaNDapaH / punaH kiM0 ? / katipayaiH kavibhiH (kha. satkavibhiH ) samaM goSThI / punaH kiM0 ? / mugdhAH sitAMzoH karAH mugdhA manojJAH sitAMzoH candramasaH karAH kiraNAH / anyat kiM0 ? / vicitrAH sajaH kusumavaNeH guMphitA mAlAH / bhAgyavatAM puMsAM ete prakArAzcaitre sukhAya bhavanti // 87 // punastadevamAhasudhAzubhraM dhAma sphuradamalarazmiH zazidharaH priyAvakrAmbhoja mlyjerjshvaatisurbhiH| srajo hRdyAmodAstadidamakhilaM rAgiNi jane karotyantaHkSobhaM ne tu viSayasaMsargavimukhe // 88 // tadidaM vakSyamANamakhilaM samastaM rAgiNi jane vilAsini puruSe antaHkSobhaM mAnasavikAraM karoti / na tu viSayasaMsargavimukhe na hi jitendriye / idaM kim ? / sudhAzubhraM dhAma / punaH kiM0 ? / zazidharaH sphuradamalarazmiH sphuranta ullasantaH amalAH nirmalAH razmayaH kiraNAH yasya sa sphuradamalarazmiH / evaMvidhaH zazidharaH / punarapi kiM0 1 / priyAvakrAmbhoja vallabhAvadanakamalam / kiM0 vAmbhoja ? / malayajarajazvAti ( ka. ca. rajasA cAti; cha. jarasA cAti; Ta. rasazcAta') surabhiH (ca. surti)| punarapi kiM0 ? / srajo hRdyAmodAH manoharaparimalAH / ete sarve'pi rAgiNi puruSe sukhAvahAH / na tu virAgiNi // 88 // ... 1 ka. ca. cha. kiMcidasya / 2 ga. ja. vilaasaalsaa| 3 ga. smeraa| 4 ka. ga. cha. mnnddpaaH| 5ga. sevyaaH| 6 ga. himAMzoH; gha. shitaaNshoH| 7 ga. keSAM citsukhadAnacittahadayaM ceSTaM vicitrAH srjH|| 8 ga. shshdhrH| 9ka. rajasAzcAti; cha. jarasazvAti / 10 ka. cha. surmi| 11 cha. 'tyntkssobhN| 12 ja. nanu / 1. zatakatra. Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / atha sA bhartRharikRta-zatakatrayam [2.89-91] kavirekAntasthitimAha AvAsaH kriyatAM gAGge pApAriNi vAriNi / stanamadhye taruNyA vA manohAriNi hAriNi // 89 // re cetaH ! gAGge vAriNi pAnIye AvAsaH kriyatAm / gaGgAyAH idaM gAnaM tasmin sthitirvidhIyatAm / kiM0 vAriNi ? / pApavAriNi pApaspheTini / vA athavA taruNyAH stanamadhye AvAsaH kriyatAM / kiM0 stanamadhye? / hAriNi apUrve / punaH kiM0 ? / manohAriNi / sarva vitatham // 89 // atha svairiNInAmuddizyAha- . asUcIsaMcAre tamasi nabhasi prauDhajalada dhvaniprAdurbhAve patati puMSatAM nIranicaye / idaM saudAminyAH kanakakamanIyaM vilasitaM __mudaM ca mlAniM ca prathayati pathi svairasudRzAm // 90 // idaM saudAminyAH vidyuto vilasitaM khairasudRzAM svecchAcAriNInAM pathi mArge mudaM cAnyat mlAniM prathayati vistArayati / kiM0. saudAminyAH vilasitam ? / kanakakamanIyaM kanakavatkamanIyaM manojJaM suvarNavanmanoharamityarthaH / ka sati / tamasyandhakAre sati / kiM0 tamasi / asUcIsaMcAre asUcIsaMcAraM saghanamityarthaH / punaH kiM0 tamasi ? / nabhasi AkAze prauDhajaladadhvaniprAdurbhAve sati prabale meghazabde prakaTite sati / pRSatAM jalakaNAnAM [nIra] nicaye ambhonicaye sati / khecchAcAriNInAM durdine ghane sati harSotkarSo'pi bhItirapi syAt // 90 // atha rAgasthAnamuddizyAhakezAH saMyamitAH zruterapi paraM pAraM gate locane antarvakramapi svabhAvazucibhiH kIrNa dvijAnAM gaNaiH / muktAnAM satatAdhivAsaruciraM vakSojakumbhadvayaM __ itthaM tanvi vapuH prazAntamapi te rAgaM karotyeva naH // 91 // he tanvi he sukumArazarIre ! te tava vapuH zarIraM no'smAkaM rAgaM karoti eva / kiM. vapuH ? / itthaM procyamAnam / prazAntamapi / itthaM katham ? / kezAH saMyamitAH saMbaddhAH / locane paraM prakRSTaM zruterapi pAraM gate karNaprAntagate / cAnyat vakramapi antarmadhye dvijAnAM gaNaiH . 1ca. tAriNi; ja. hAriNi / 2 gha. pAriNi / 3 kha. gha. mRgaakssyaa| 4 ga. gha. ashuucii| 5ga. gha. ja. degsNsaare| 6 ka. cha. pRSatAnAM c| 7 kha. ga. sNymin| Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 75 [2. 92-94] zRGgArazatakam dantAnAM samUhaiH kIrNaM vyAptam / kiM0 dvijAnAM gaNaiH? / svabhAvazucibhiH nisarganirmalaiH / vakSojakumbhadvayaM stanakalazayugalaM muktAnAM muktAmaNihArANAM satatAdhivAsaruciraM nirantaranivAsasundaram / evaMvidhaM nAyikAnAM vapuH zarIraM rAgotpattikRd bhavati // 91 // atha mAninInAM mAnaparihAramuddizyAhaprathitaH praNayavatInAM tAvat pademAtanotu hRdi maanH| bhavati na yAvaccandanatarusurabhirmalayavamAnaH // 92 // mAnaH praNayavatInAM nArINAM hRdi tAvat padaM sthAnaM Atanotu vistArayatu / kiM0 mAnaH? / prathitaH na pracchannaH prakaTa ityarthaH / yAvat malayapavamAnaH malayAcalapavano na bhavati na vAti / kiM0 malayapavamAnaH ? / candanatarusurabhiH candanavRkSavatsugandhiH / tasmin pavane vIyamAne mAninInAM mAno garvo galati // 92 // atha vasantaprabhAvamAhasahakArakusumakesaranikarabhavAmodamUchitadigante / madhuramadhuvidhuramadhupe madhau bhavet kasya notkaNThA // 93 // kasya puruSasya madhau vasante utkaNThA na bhavati / api tu sarvasyApi / kiM0 madhau ? / madhuramadhuvidhuramadhupe madhuro manojJo yo'sau madhustena vidhuro vihvalo madhupo bhramaro yasya [ saH] madhuramadhuvidhuramadhupaH tasmin / punarapi kiM0 madhau ? / sahakArakusumakesaranikarabhavAmodamUJchitadigante sahakArakusumasya kesarAH sahakArakusumakesarAH tasya (teSAM ) nikaraH samUhaH tadbhavAmodena tatsamutpannaparimalena mUchitaM vyAptaM digantaM yena [ saH ] sahakArakusumakesaranikarabhavAmodamUchitadigantaH tasmin // 93 // atha vilAsinAM nidAghamuddizyAha srajo hRdyAmodA vyajanapavanazcandrakiraNAH parAgaH kAsAro malayajarajaH sIdhu vizadam / zuciH saudhotsaGgaH pratanu vasanaM paGkajadRzo nidAghartAvetad vilasati labhante sukRtinaH // 94 // nidAghauM vilasati sati etaducyamAnaM sukRtino labhante nApare / etat kim ? / hRdyAmodAH srajaH kusumamAlAH hRdya Amodo gandho yAsAM tA hRyAmodAH manoharaparimalA ityarthaH / evaMvidhAH srajaH / punaH kiM0 ? / vyajanapavanaH pakSakavAtaH / punaH kiM0 / candrakiraNAH / punaH kiM0 ? / kAsAraH parAgaH anutkhAtasaraHzItalalaharyaH / punaH kiM0 / malaya jarajaH cndnotpnncuurnnH| punaH kiM0 ? / vizadaM nirmalaM sIdhu (ga. sindhu ) madyam / punaH .. 1 hai. ka. ca. prathita; ga. praayH| 2 gha. degmaatnoti| 3 ja. na bhavati na yAva / 4 ga. pvnH| 5ga. shiidhu| 6 kha. gha. vacanaM (kha. 'vasana' mitypi)| Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 [ 2. 95-97 ] kiM0 ? | saudhotsaGgaH dhavalagRhAGkam / kiM0 saudhotsaGgaH ? | zuciH pavitraH / punaH kiM0 1 / pratanu vasanaM svacchavastram / punaH kiM0 ? / paGkajadRzaH kamaladalavaddIrghanayanA nAryaH / uSNakAle sukRtino labhante // 94 // etadanantaraM cha. koze 'AsAreNa na harmyataH' ityAdizloko dRzyate / ] atha saukhyotpAdaka pradezAnAha bhartRharikRta - - zatakatrayam viyaduparisameghaM bhUmayaH kandalinyo navakuTajakadambAmodino gandhavAhAH / zikhikulakalake kArAvaramyA vanAntAH sukhinamasukhinaM vA sarvamutkaNThayanti // 95 // ete padArthAH sukhinaM vA asukhinaM sarvamutkaNThayanti manISAmutpAdayanti / kiM kim ? / viyadAkAzam uparisameghaM unnatajImUtam / punaH kiM0 ? / bhUmayaH kanda linyaH kandAGkuritAH / punaH kiM0 ? | gandhavAhAH navakuTajakadambAmodinaH navAnAM navInAnAM kuTajakadambAnAM AmodayituM vikAzayituM zIlaM yeSAM te navakuTajakadambA modinaH / punaH kiM0 ? / vanAntAH zikhikulakalakekArAvaramyAH zikhinAM kulAni zikhikulAni teSAM kalakekAH (ca. zikhikulAni ca kalakekinazca ) zikhikulakalakekAH teSAM ( tAsAM ) rAveNa zabdena ramyA ye vanAntAH [ te ] zikhikulakalakekArAvaramyAH / ete prakArAH saukhyotpAdakAH // 95 // taruNIveSA dIpitekAmA vikasitajAtIpuSpasugandhiH / unnatapInapayodharabhArA pravRdra tanute kasya na harSam // 96 // evaMvidhA rAmA prAvRSi varSAkAle kasya puruSasya harSa na tanute na vistArayati / kiM0 rAmA ? | taruNIveSA / punaH kiM0 rAmA ? | dIpitakAmA dIpitaH kAmo yasyAH sA / punaH kiM rAmA ? | vikasitajAtIpuSpasugandhiH vikasitA yA jAtI vikasitajAtI vikasitajAtIpuSpavat sugandhiH vikasita 0 / punaH kiM0 rAmA: / unnatapInapayodharabhArA unnatau ca yau pInau unnatapInau / unnatapInayoH payodharayorbhAro yasyAH sA // 96 // AsAreNa na harmyataH priyatamairyAtuM bahiH zakyate zItotkampanimittamAyatadRzA gADhaM samAliGgayate / jAlaiH zIkarazItalAzca maruto raityantakhedacchido dhanyAnAM bata durdinaM sudinatAM yAti priyAsaMgame // 97 // 1 ga. bheSA; ja. reSA / 2 ka. dIpti / 3 ga sugandhI / 4 kha. gha. prAvRSi ! 5 ka. cha. dRzo; kha. gha. dRzAM / 6 ga. mamA liGgyate / 7 ka. cha. hyatyanta ; kha. gha. cAtyanta'; ga. vyatyanta / Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [2.98-99] zRGgArazatakam bateti harSe / dhanyAnAM puruSANAM durdinaM priyAsaMgame sudinatAM yAti / durdinaM meghajaM tamaH / priyatamaiH AsAreNa harmyataH bahiryAtuM na zakyate / AsAro vegavAn varSaH / AyatadRzo(? zA) nAryaH( ? ryA) zItotkampanimittaM zItApagamAya patiM ( ? tiH) gADhaM smaalinggyte| cAnyat / marutaH (haM. purataH) pavana( ? nAH )jAlairgavA: ratyantakhedacchidaH / kiM0 marutaH ? / zIkarazItalAH zIkarairjalakaNaiH zItalAH zIkarazItalAH // 97 // ardha nItvA nizAyAH sarabhasasuratAyAsasaMzleSayogaiH __ prodbhUtAsahyatRSNo madhumadanirato harmyapRSThe vivikte / saMbhogaklAntakAntAzithilabhujalatAvarjitaM karkarIto jyotsnAbhinnAcchadhAraM ne pibati salilaM zAradaM mndbhaagyH||98|| mandabhAgyaH pumAn zAradaM zaratkAlInaM salilaM pAnIyaM na pibati karkarItaH gargaryAH (ka. ca. cha. grgaaryaaH)| kiM0 salilaM ? / saMbhogaklAntakAntAzithilabhujalatAvarjitaM saMbhogena klAntA saMbhogaklAntA evaMvidhA yA kAntA [ nArI] tasyAH zithilabhujalatayA AvarjitaM AnItaM / punaH kiM. salilaM ? / jyotsnAbhinnAcchadhAraM jyotsnayA [a]bhinnA [pRthagdRzyA acchA nirmalA dhArA yasya tat jyotsnAbhinnAcchadhAram / kiM0 mandabhAgyaH ? / prodbhUtAsahyatRSNaH prodbhUtA asahyA soDhumazakyA tRSNA yena sa prodbhUtAsahyatRSNaH / punaH kiM0 mandabhAgyaH ? / madhumadanirataH madhuno madaH madhumadaH madhumadena nirataH madhumadanirataH / ka ? / vivikte nirjane (haM. niraMjane) harmyapRSThe gRhapRSThapradeze / kiM kRtvA ? / nizAyA ardhe nItvA / kaiH ? / sarabhasasuratAyAsasaMzleSayogaiH sarabhasaH sotsukaH yo'sau suratAyAsaH tatra ye saMzleSAsteSAM yogAstaiH sara0 // 98 // prodyatprauDhapriyaGgudyutibhRti vidalatkundamAdyadvirephe kAle prAleyavAtaprabalavikasitodAmamandAradAmni / yeSAM no kaNThalagnA kSaNamapi tuhinakSodarakSA mRgAkSI teSAmAyAmayAmA yamasadanasamA yAminI yAti yUnAm // 99 // teSAM yUnAM taruNAnAM yAminI rAtriH AyAmayAmA dIrghapraharA satI yamasadanasamA yAti / yattadornityasaMbandhaH / yeSAM janAnAM mRgAkSI kSaNamapi no kaNThalanA / kiM0 mRgAkSI ? / tuhinakSodarakSA (kha. dakSA) tuhinasya tuSArasya kSodAH tuhinakSodAH teSAM rakSatIti (kha. degdAstatra dakSA ) tuhinakSodarakSA / ka sati ? / prAleyavAtaprabala ( kha. degcala ) vikasitoddAmamandAradAmni kAle sti| prodyatprauDhapriyaGgadyutibhRti kAle sati, prodyanto ye prauDhapriyaGgavaH teSAM dyutiM bibhartIti prodyatprauDhapriyaGgudyutibhRt / tasmin / punaH kva sati ? / vidalatkundamAyadvirephe 1ga. suptvaa| 2 haM. yotsnaa| 3 ga. pibati na / 4 haM. ka. ca. cha. prcl| 5 ka. ca. cha. notkaNTha / 6 ga. gha. dkssaa| '7 ga. AyAti yaamaa| Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 bhartRharikRta - zatakatrayam [2. 100 - 101 ] kAle sati / vidalanto ye kundAsteSu mAdyanto dvirephAH bhramarAH yatra saH vidalatkundamAdyadvirephastasmin // 99 // punastadeva hemante dadhidugdhasarpirazanA mAJjiSThavAsobhRtaH kAzmIradravasAndradigdhavapuSaH khinnA vicitrai rataiH vRttorustana kAminIjanakRtAzleSA gRhAbhyantare tAmbUlIdalapUgapUritamukhA dhanyAH sukhaM zerate // 100 // dhanyAH puruSAH tAmbUlIdala pUgapUritamukhAH sukhaM yathA bhavati zerate zayanaM kurvate / tAmbUlIdalAnAM pUgAH samUhAH taiH pUritaM mukhaM yeSAM te / atha vA tAmbUlairdalaiH (kha. 'lyA dalaiH ) anyacca pUgena pUritaM mukhaM yeSAM te tathA / ka ? | gRhAbhyantare mandirAntaH / kiM0 dhanyAH ? | vRttorustanakAminIjanakRtAzleSAH vRttorustano yaH kAminIjanaH tena kRta AzleSo yeSAM te vRttorustanakAminIjanakRtAzleSAH / punarapi kiM0 dhanyAH ? | hemante zItakAle dadhidugdhasarpirazanAH dadhidugdhasa azanaM bhojanaM yeSAM te dadhidugdhasarpirazanAH / punaH kiM0 dhanyAH ? / mAjiSThavAsobhRtaH mAjiSThAni vAsAMsi bibhartI (bibhratI ) ti maJjiSThavAsobhRtaH / punaH kiM0 dhanyAH ? / kAzmIradravasAndradigdhavapuSaH kAzmIradraveNa kAzmIracandanayakSakardamena sAndraM saghanaM digdhaM liptaM vapuH zarIraM yeSAM te / punaH kiM0 dhanyAH ? / vicitrai rataiH khinnAH zrAntAH // 100 // punaH zizirakAlamuddizya tadevAha - kezAnAkulayan dRzo mukulayan vAso balAdAkSipan Atanvan pulakodgamaM prakaTayannavegakampaM gatau / vAraM vAramudArazItkRtamukho dantacchandAn pIDayan prAyaH zaizira eSa saMprati marut kAntAsu kAntAyate // 101 // prAyaH svabhAvena eSa zaiziro marut saMprati idAnIM kAntAsu rAmAsu kAntAyate kAnta va Acarati kAntAyate patiriva bhAti / marut kiM kurvan / kAntAnAM kezAnAkulayan dhUnayan / punaH kiM kurvan marut ? / dRzo mukulayan saMkocayan / punarapi kiM kurvan ? / vAsaH vastraM balAdAkSipan / punarapi kiM kurvan ? / pulakodgamaM romodgamaM ( haM. romAMcaM ) Atanvan vistArayan / punarapi kiM kurvan ? / gatau gamane AvegakampaM praka (ka. ca. cha. praga) Tayan / punarapi kiM kurvan ? / dantacchadAnoSThAn pIDayan / kiM0 marut ? / vAraM vAramudArazItkRta - mukhaH (haM. 'tkRtikRtaH ) udArAH zItkRtAH zItkArA mukhe yasmAt sa udArazItkRtamukhaH // 101 // 1 ga. 'divya' / 2 ga. pInorudeg / 3. gha. kozAn / 4 ga. stokaM prakampaM / 5 kha. gha. gate; ga. gateH / 6 kha. gha. 'zItkRtakRto; ga. 'zItkRtikRto / Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [2. 102 - 105 ] punastadevAha - cumbanto gaNDabhittIralakavati mukhe zItkRtAnyAdadhAnA vaikSaH sUtkaJcukeSu stanabharapulakodbhedamApAdayantaH / UrUnAkampayantaH pRthujaghanataTAcchraMsayantoM'zukAni vyaktaM kAntAjanAnAM viTacaritabhRtaH zaizirA vAnti vAtAH // 102 // zRGgArazatakam zaizirA vAtAH zizirakAlInAH vAtAH pavanAH vAnti / vAtAH kiM kurvantaH ? | gallabhittIH kapolapAlIH cumbantaH / punaH kiM kurvANA vAtAH ? / mukhe zItkRtAnyAdadhAnAH zItkAravacanAni bibhrANAH / punaH kiM kurvanto vAtAH ? / stanabharapulakodbhedamApAdayantaH romAJcodgamamutpAdayantaH / keSu ? / vakSaHsu / kiM0 vakSaHsu ? / utkaJcukeSu ut UrdhvaM gatAH kacukA yeSAM te utkacukAsteSu / punarapi kiM0 vAtA: ? / vyaktaM kAntAjanAnAM viTacaritabhRtaH / punaH kiM0 vAtA: ? / UrUn jaMghApradezAnAkampayantaH / vAtAH punaH kiM kurvantaH ? / pRthujaghanataTAt aMzukAni cIvarANi ( haM. vastrANi ) zraMsayantaH ( ka. cha. saMzrayantaH sparzayantaH ) apanayantaH // 102 // 79 atha mahatAmavasthAmAha gha kAcin mahatAmavasthA sUkSmANi vastrANyatha vA ca kanthA / karAgralagnAbhinavA ca bAlA gaGgAtaraGgeSvatha vA'kSamAlA // 103 // mahatAM puruSANAM kAcidavasthA ekaiva / kA ? / sUkSmANi vastrANi athavA kanthA / ' athavA karAgralagnA abhinavA yauvanAbhirAmA bAlA / atha ca no cettadA gaGgAtaraGgeSu akSamAlA jApagyogasthitA (haM. tyA ) // 103 // vairAgyaM saMzrayatyeko nIco bhramati cAparaH / zRGgAre ramate kazcid dRSTibhedaH parasparam // 104 // ekaH kazcit pumAn vairAgyaM saMzrayati nIrAgatvamAzrayati / cAnyat aparo nIco bhramati / kazcit pumAn zrRMgAre ramate / kathaM ? / yathA bhavati parasparaM dRSTibhedaH // 104 // yad yasya nAbhirucitaM na tatra tasya spRhA manojJe'pi / ramaNIye'pi sudhAMzau na nAma kAmaH sarojinyAH // 105 // 1 TIkAyAM gallabhittIH / 2 ka. kha. gha. vakSasyutka; haM. ka. ca. cha. ja. vakSasyUtka' / 3 kha. gha. nItau / Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhartRharikRta - zatakatrayam yasya prANino yadabhirucitaM na tatra manojJe'pi padArthe tasya spRhA na bhavati vAJchA na syAt / amumevArthaM kavirdRSTAntena draDhayati / nAma iti saMbodhane / sarojinyAH kamalinyAH sudhAMzau candramasi kAmo na bhavati ullAso na syAt ( ? bhavati ) / kiM0 sudhAMzau ? / ramaNIye'pi // 105 // 80 UkezagacchagaganAGgaNadIpta bhAnoH zrIsiddhasUrigurormahimAdhikasya / ziSyeNa tasya dhanasAravareNa ramyA TIkeyamadya nanu bhArtRharI vyadhAyi // 1 // // iti zrIbhartRharakAvyasya dvitIyazatakasya TIkeyaM vidadhe // 1 haM. vyadhatta / Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha tRtIyaM vairAgyazatakam / atha vairAgyazatakamAhadikkAlAdhanavacchinnAnantavijJAnamUrtaye / khAnubhUtyekaimAnAya namaH zAntAya tejase // 1 // tasmai zAntAya tejase parabrahmaNe namaH / kiMviziSTAya zAntAya (kha. ca. kathaMbhUtAya) tejase ? / svAnubhUtyekamAnAya svakIyAyAH anubhUteranubhavAt ekaM mAnaM yasya sa svAnubhUtyekamAnastasmai / punaH kiMviziSTAya zAntAya tejase ? / dikkAlAdhanavacchinnAnantavijJAnamUrtaye dik ca kAlazca dikkAlau, tAbhyAM dikkAlAbhyAM anavacchinnA ajJAtA anantA vijJAnasya mUrtiryasya sa dikkAlAdhanavacchinnAnantavijJAnamUrtiH tasma // 1 // atha guNahInatAsvarUpamAhaboddhAro matsaragrastAH prabhavaH smyduussitaaH|| ajJAnopahatAnye jIrNamaGge subhASitam // 2 // boddhAro jJAtAro matsaragrastAH virodhvyaaptaaH| prabhavo nRpAH smayadakSitAH grvklngkitaaH| cAnyat / anye ajJAnopahatAH [kha. abodhopahatAH] / aGge zarIre subhASitaM jINaM smRtihInam / ete prakArAH mahimAnaM na prApnuvanti // 2 // saMsArasyAnityatAmAha na saMsArotpannaM caritamanupazyAmi kuzalaM vipAkaH puNyAnAM janayati bhayaM me vimRzataH / mahadbhiH puNyauvaizviraparigRhItAzca viSayA ___ mahAnto jAyante vyasanamiva dAtuM viSayiNAm // 3 // saMsArotpanna caritaM kuzalaM nAnupazyAmi / puNyAnAM vipAkaH phalaM vimRzato me mama bhayaM janayati saMsAraparibhramaNatvAt / kathaM bibheSi ? / cAnyat / mahadbhiH puNyaudhaiH mahAntaH paJcendriyagocarAH viSayAH ciraparigRhItAH santaH viSayiNAM prANinAM vyasanaM dAtumiva jAyante // 3 // .. Ta. koze zloko nAsti / avatArikA paraM dRzyate / 1kha. gha. cinmaatr| 2.kha. . gha. tyaik| 3 kha. gha. abodhop| 4ja. mnye| 5 ga. ca. cha. puNyodhaiH / 6kha. gha. vyasaninAm / 11 zatakatra. Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 atha tRSNAdhikAramAha bhartRharikRta - zatakatrayam bhrAntvA dezamanekadurgaviSamaM prAptaM na kiMcit phailaM tyaktvA jAtikulAbhimAnamucitaM sevA kRtA niSphalA / bhuktaM mAnavivarjitaM * pairagRhe sAzaGkayo kAkavat tRSNe jRmbhaNi pApakarmanirate nAdyApi saMtuSyasi // 4 // he tRSNe pApakarmanirate jRmbhaNi ( haM. mbhiNi) sollAse adyApi na saMtuSyasi na saMtuSTA bhavasi / taddoSAnupadarzayati ( haM. dezayati ) / he tRSNe ! anekadurgaviSamaM dezaM bhrAntvA bhrAntvA kiMcitphalaM na prAptam / he tRSNe ! ucitaM yogyaM jAtikulAbhimAnaM tyaktvA niSphalA sevA kRtA / paragRhe mAnavivarjitaM sAzaGkayA bhuktam / kiMvat ? / kAkavat / he tRSNe ! sarvamapyetattadevaM (? vaiva) ceSTitam // 4 // utkhAtaM nidhizaGkayA kSititalaM dhmAtA girerdhAtavo [ 3.4-6] nistIrNaH saritAM patirnRpatayo yatnane 'saMtoSitAH / maMtrArAdhanatatpareNa manasA nItAH zmazAne nizAH laibdhaH kANavarATako'pi na mayA tRSNe'dhunA mAM tyaja // 5 // he tRSNe ! adhunA mAM tyaja / katham ? / he tRSNe ! tava prabhAvAt nidhizaGkayA kSititalaM utkhAtam / kathamapyahaM nidhAnaM labhe iti vAJchayA / he tRSNe ! tava preraNayA girerdhAtavo mAtAH / kadAcidapi sauvarNakhAniM labhe ( haM. labhate ) / tathApyalAbhe sati he tRSNe ! saritAM patiH samudro nistIrNaH / he tRSNe ! nRpatayo yatnena saMtoSitAH / he tRSNe ! mayA zmazAne nizA nItAH / kena ! | maMtrArAdhanatatpareNa manasA / tathApi mayA kANavarATakospi gharSitakapardako'pi na prAptaH // 5 // khelollApAH soDhAH kathamapi tadArAdhanaparair nigRhyAntarbASpaM hasitamapi zUnyena manasA / tazcittastambhaH pratihatadhiyAmaJjalira pi tvamAze mogha~si kimaparamato nartayasi mAm // 6 // 1 ja. bhrAntyA / 5kha. 2 ja. dhanaM / 3 haM. ca. cha. niHphalA / 4 ka, parigrahe / gha. vAzaGkitaM / 6 ga. jRmbhasi ca. jrambhaNi, haM. ja. jRmbhiNi / 7 gha. nirato ! 8. gha. saMtuSyati / 9 ja. saMsevitAH / 10 kha. gha. ja. prAptaH / 11 kha. gha. tRSNe sakAmA bhava, ja. tRSNe'dhunA muJca mAm / 12 ja. khalollAsAH / 13 haM. kha. ca. ja kRto citta' / 14 ka. gha. ja. moghAze / Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [3.7-8] vairAgyazatakam he Aze he tRSNe ! tvaM moghAsi niSphalA vartase / ato mAM aparaM kiM naJjayasi kiM nartanaM kArayasi ? / katham ? / khalollApAH durjanakaThorazabdAH soDhAH anubhuutaaH| kaiH / / kathamapi mahatA kaSTena tadArAdhanaparaiH / api punaH zUnyena manasA hasitaM dantaniSkAsanaM (haM. 'canaM) kRtam / kiM kRtvA ? / antarmAnase bASpaM azrupAtaM nigRhya dhRtvA / [api punaH] cicastambhaH kRtaH zUnyamAnasaM vidadhe / api punaH pratihatadhiyAM gatabuddhInAM purastAt aJjaliH kRtH| evaM satyapi he Aze! na kRtArthA asi // 6 // khAdiSThaM madhuno ghRtAdirasavad yat prasravatyakSaraM devI vAgamRtAtmano rasavatastenaiva tRptA vayam / kukSau yAvadamI bhavanti dhRtaye bhikSAhRtAH saktavaH ____tAvad dAsyakRtArjanairna hi dhanai gAn samIhAmahe // 7 // vayaM dAsyakRtArjanairdhanaiH hi nizcitam bhogAn na samIhAmahe na vAJchAmahe / dAmyatvena kRtamarjanaM samupArjitaM (haM. pArjanaM) yeSAM dhanAnAM "tAni dAsyakRtArjanAni taiH / yAvadamI mikSAhatAH saktavaH kukSau dhRtaye bhavanti saMtoSAya syuH / yA devI vAk amRtAtmanaH kavIzvarasya akSaraM prasravati (haM. praplavati ) prasUte tenaiva akSareNa vayaM tRptAH saMtuSTAH / kathaMbhUtamakSaram ? / madhuno'pi svAdiSTham / kiMvat ? / ghRtAdirasavat yathA ghRtAdirasaH / AdizabdAt kSIrakhaNDaghRtAnIva / kiM0 amRtAtmanaH kavIzvarasya ? / rasavataH navarasamayasya // 7 // atha pramAdamuddizyAha Adityasya gatAgatairaharahaH saMkSIyate jIvitaM ___ vyApArairbahukAryabhAragurubhiH kAlo na vijJAyate / dRSTvA janmajarAviyogaimaraNaM trAsazca notpadyate pItvA mohamayI pramAdamadirAmunmattabhUtaM jagat // 8 // idaM jagat unmattabhUtaM vartate / kiM kRtvA ? / mohamayIM pramAdamadirAM pItvA / katham / aharahaH dinaM dinaM prati Adityasya gatAgatairjIvitaM saMkSIyate AyustruTyati / bahukAryabhAragurubhirvyApAraiH kAlo na vijJAyate / cAnyat / janmajarAviyogamaraNaM dRSTvA trAso notpadyate / janma ca jarA ca viyogazca maraNaM ca janmajarAviyogamaraNam / ataH kAraNAt pramAdastu madirA procyate / yathA madirApAnI (zyI) hAlAM pItvA cetanAM na dhatte / jIvitaM saMkSIyamANaM (cha. saMkSIyate mAnaM) nAvagacchati / anyacca yAntaM kAlaM na jAnAti / anyacca trAso na samutpadyate / tathA ayamapi pramAdamadironmatto jIvo vyatIyamAnaM jIvitaM na vetti vajantaM kAlamapi nAbhijAnAti / maraNAdibhyastrAso'pi na bhavati // 8 // 1 ga. ca. prplv| 2 kha. gha. yauvnN| 3 kha. ga. gha. vipatti / 4ja. vAsastu / Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhartRharikRta-zatakatrayam [3.9-11] dInAdInamukhaiH sadaiva zizukairAkRSTajIrNAmbarA ___ kozadbhiH kSudhitainaraina vidhurA dRzyeta ced gehinI / yAAbhaGgabhayena gadgadagalataMtruTyadvilInAkSaraM __ko dehIti vadet svadagdhajaTharasyArthe manasvI pumAn // 9 // ko manakhI pumAn ko'bhimAnI puruSaH svadagdhajaTharasyArthe svakIyaduHpUrodarapUraNAya iti vadet ? / itIti kim ? / dehi / kathaM ? / yathA bhavati gadgadagalatatruTyadvilInAkSaraM gadgadagalanti ca truTyanti ca vilInAni ca vilayaM gatAni akSarANi yatra tat gadadagala truTyadvilInAkSaram / kena ? / yAcyAbhaGgabhayena yAcJAyA bhaGgaH yAcjAbhaGgaH tasya bhayaM yAcyAbhaGgabhayam tena / anyacca / cedyadi narairmanuSyairgehinI gRhiNI sadaiva sarvadaiva kSudhitaiH zizukaiH AkRSTajIrNAmbarA satI vidhurA na dRzyeta vyAkulA na vilokyeta / kiM0 zizukaiH ? / kozaddhiH rudadbhiH / punaH kiM0 zizukaiH ? / dInAdInamukhaiH / dInAni ca adInAni ca mukhAni yeSAM te dInAdInamukhAstaiH // 9 // nivRttA bhogecchA puruSabahumAno vigalitaH samAnAH svaryAtAH sapadi suhRdo jIvitasamAH / zanairyadyutthAnaM ghanatimiraruddhe ca nayane aho dhRSTaH kAyastadapi maraNApAyacakitaH // 10 // aho ityAzcarye / ayaM kAyaH ayaM dehaH tadapi mrnnaapaayckitH| tadapi kim / nivRttA bhogecchA / cAnyat / puruSabahumAno vigalitaH / anyacca samAnAH samAnavayasaH suhRdo mitrANi [ sapadi zIghra ] svaryAtAH suralokaM prApuH / kiM0 suhRdaH ? / jIvitasamAH praanntulyaaH|ydi cet zanairutthAnaM arthAdupavi(ve)zanaM ca / cAnyat / nayane ghanatimiraruddhe jaate| tathApyayaM kAyaH maraNAd bibheti maraNaM necchatItyarthaH / ki0 kAyaH / / dhRSTaH nirlajjaH // 10 // hiMsAzUnyamayatnalabhyamazanaM dhAtrA marut kalpitaM vyAlAnAM pazavastRNAGkurabhujaH sRSTAH sthalIzAyinaH / saMsArArNavalaGghanakSamadhiyAM vRttiH kRtA sA nRNAM yAmanveSayatAM prayAnti satataM sarva samApti guNAH // 11 // vyAlAnAM sarpANAM dhAtrA vidhAtrA azanaM bhojanaM marut pavanaH kalpitam / kiM azanam ? / hiMsAzUnyaM hiMsArahitam / punaH kiM0 azanaM / ayatnala sulabham / tathA pazavaH 1 ja. diinaaN| 2 kha. ga. ja. gltru| 3 gha. shRdo| 4 ja. yasyotthAnaM / 5kha. dRssttH| 6 ga. spRssttaaH| Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [3. 12-14] vairAgyazatakam taNAkurabhujaH bAlatRNapallavabhojinaH sRSTAH nisspaaditaaH| kiM0 pazavaH ? / sthalIzAyinaH / dhAtrA vidhAtrA nRNAM manuSyANAM vRttiH sA kAcidaniSTA kRtA / yAM vRttiM satataM nirantaraM anveSayatAM sarve guNAH samAptiM yAnti niSThi[ta]tAM yAnti / kiM0 nRNAM ? / saMsArArNavalaGghanakSamadhiyAM saMsArasamudrataraNasamarthabuddhInAm // 11 // na dhyAtaM padamIzvarasya vidhivat saMsAravicchittaye __ svargadvArakavATapATanapaTudharmo'pi nopArjitaH / nArIpInapayodharoruyugalaM svapne'pi nAliGgitaM mAtuH kevalameva yauvanavanacchede kuThArA vayam // 12 // vayaM eva nizcayena kevalaM [mAtuH ] yauvanavanacchede kuThArAH jAtAH smaH / katham / / yat Izvarasya padaM paramAnandasvarUpaM zukladhyAnaM [vidhivat ] na dhyAtam / kimartham ? / saMsAravicchittaye saMsAranistArAya / anyacca dharmo'pi nopArjitaH / [kiM0 dharmaH ? / khargadvArakavATapATanapaTuH / ] tathA ca nArIpInapayodharoruyugalaM svame'pi nAliGgitam / ataH kAraNAt mAtustAruNyavanacchede vayaM zuddhAH kuThArAH // 12 // bhogA na bhuktA vayameva bhuktAstapo na taptaM vayameva tptaaH| kAlo na yAto vayameva yAtAstRSNA na jIrNA vayameva jIrNAH // 13 // asmAbhirbhogA na bhuktaaH| vayameva bhuktAH / asmAbhistapo na taptam / tadA vayameva taptAH nArakikaiH saMtApitAH / kAlo na yAtaH / vayameva yAtAH pradhanamA yAtAH / iyaM tRSNA kadAcidapi na jIrNA / vayameva jIrNAH // 13 // Atmano nirAsa(za)padamAhakSAntaM na kSamayA gRhocitasukhaM tyaktaM na saMtoSataH soDhA duHsahazItavAtatapanaklezA na taptaM tapaH / dhyAtaM vittamahAnaza niyamataH prANairna zaMbhoH padaM tat tat karma kRtaM tadeva munibhistaistaiH phlairvnycitaaH||14|| asmAbhiH munibhiH tadeva tattatkarma kRtam / taistaiH phalairvazcitAH saH / yat yasmAtkAraNAt kSamayA na kSAntam / anyacca / gRhocitasukhaM na tyaktam / kasmAt ? / saMtoSataH / tathA duHsahazItavAtatapanAH na soDhAH tapo na taptaM ca / anyacca aharnizaM 1 kha. ca. pttuNdh.| 2 ga. jugalaM; ja. 'yugulN| 3ga. maatH| 4 kha. vane de| 5kha. degtapanAt, ga. tavanA; ca. pavanAt / 6 ja. klezAnna / 7kha. gha. cha. cittam / 8 kha. ja. niymitH| 9kha. gha. ydev| Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhartRharikRta zatakatrayam [3. 15-17] niyamataH nizcayataH prANaiH vittaM dhyAtaM na zaMbhoH padam / ata eva prANibhiH tatkarma kRtaM, yena karmaNA taistaiH phalairvaJcitAH // 14 // vailibhirmukhamAkAntaM palitairaGkitaM shirH| gAtrANi zithilAyante tRSNaikA taruNAyate // 15 // mukhaM valibhirAkAntaM palitaiH ziraH aGkitam / gAtrANi zithilAyante / ekA durAzayA tRSNA taruNAyate // 15 // athAnityatAmAha yenaivAmbarakhaNDena saMvIto nizi cndrmaaH| tenaiva ca divA bhAnuraho daurgatyametayoH // 16 // nizi rAtrau yenaiva ambarakhaNDena candramAH saMvIto gataH / ca anyat / tenaiva ambarakhaNDena divA vAsare bhAnuH sUryaH saMvItaH gataH / aho iti duHkhe / etayoH sUryacandramasoH daurgatyaM vilokyatAm // 16 // atha viSayaviraktatAmAha avazyaM yAtArazcirataramuSitvApi viSeyA viyoge ko bhedastyajati na jano yat svayamamUn / vrajantaH svAtaMtryAdatulaparitApAya manasaH khayaM tyaktA hyete zamasukhamanantaM vidadhati // 17 // ete viSayAH paJcAGgabhogalakSaNAH avazyaM nizcitaM yAtAraH gamiSyanti / kiM kRtvA / cirataraM cirakAlaM uSitvApi sthitvApi / jano lokaH yat amRn viSayAn svayaM na tyajati tadviyoge ko bhedaH kimAdhikyam ? / ete viSayAH svAtaMtryAt [svAdhInAt AtmavazAt ] vrajantaH gacchantaH manasaH AtmanaH atulaparitApAya bhavanti prabaladuHkhAya syuH / hi nizcitam / ete svayaM tyaktAH santaH anantaM zamasukhaM upazamazarma (khaM. ca. zamasukhaM) vidadhati / ataH kAraNAt ete viSayAH svayaM tyaktA mokSamu( ? syo)tpAdakA ityarthaH // 17 // atha tRSNAmadhikRtyAhavivekavyAkoze vidadhati zame zAmyati tRSA pariSvaGge tuGge prasaratitarAM sA prinntiH| . 1 'valIbhiH' ityapi maatRkaasu| 2 kha. gha. viSayAn / 3 ja. tyktvaa| 4 kha. gha. viveke| 5 kha. gha. vikasati ca. vikazati / Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 [3. 18-20] vairAgyazatakam . .. jarAjINaizvaryagrasanagahanAkSepakRpaNaH kRpApAtraM yasyAM bhavati marutAmapyadhipatiH // 18 // tRSA tRSNA zame upazame sati zAmyati upazamaM gacchati / ka sati ? vivekavyAkoze [vivekasya ] vikAze vidadhati sati / sA pariNatiH tRSNApariNAmaH tuGge pariSvaGge AzleSe sati [prasaratitarAM] tarAM (? nitarAM) prasarati / yukto'yamarthaH-aparApi yA vilAsinI bhavati sA tuGge pariSvaGge sati tarAM ( ? nitarAM ) prasarati / na tu vyAptiM bhajate / labdhAvakAzatvAt / tathA sA tRSNApi / marutAM devAnAmapyadhipatiH indraH yasyAM tRSNAyAM kRpApAtraM bhavati / tuGge pariSvaGge chettuM azakto bhavatItyarthaH / manujAnAM tu kA kathA ? / kiMviziSTo marutAmadhipatiH ? / jarAjINezvaryagrasanagahanAkSepakRpaNaH jarasA jIrNamaizvaryaM jarAjINaizvaryaM tasya grasanena yad gahanaM jarAjINezvaryagrasanagahanaM tasya AkSepe kRpaNaH vidhvaMse asamarthaH / ataH kAraNAt tRSNA garIyasI // 18 // madanaviDambanAmAhakRzaH kANaH khaJjaH zravaNarahitaH pucchavikalo vraNI pUtiklinnaH kRmikulazatairAvRtatanuH / kSudhAkSAmo jIrNaH piTherajakapAlArpitagalaH zunImanveti zvA hatamapi ca hantyeva madanaH // 19 // zvA kurkuraH zunImanveti / kiM0 zvA ? / kRzo durbalaH kANa ekadRk khaJjo bhamapAdaH zravaNarahitaH chinnakarNaH pucchavikalo lAMgUlarahitaH / vraNI piTakavyAptaH sphoTakavyAptaH / pUtiklinnaH piru (kha. pirU) paraNTitaH / punarapi kiM0 zvA ? / kRmikulazatairAvRtatanuH / punaH kiM0 zvA ? / kSudhAkSAmaH / punaH kiM0 zvA ? / jIrNaH jarasAkrAntaH / punaH kiM0 zvA hai / piTharajakapAlArpitagalaH karaNDamuNDasamarpitamukhaH / evaMvidho martukAmo'pi zvA zunImanveti anusarati / tadapi madana eva nizcayena hatamapi hanti // 19 // viSayANAM dhikkAramAha bhikSAzanaM tadapi nIrasamekavAraM __ zayyA ca bhUH parijano nijadehamAtram / vastraM ca jIrNazatakhaNDamayI ca kanthA hA hA tathApi viSayA na parityajanti // 20 // hA hA iti khede / viSayAstathApi na parityajanti keTakaM ( samIpaM ) na muJcanti / tathApi kim ? / bhikSIzanaM tadapi nIrasaM rasarahitaM / tadapyazanaM ekavAram / cAnyat / zayyA 1 ja. ksspnnH| 2 kha. cha. piTharaka / 3 kha. ca. bhikSAsanaM / Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madahana bhartRharikRta zatakatrayam [ 3.21-22] bhUH / anyacca parijano nijadehamAtram / cAnyat vastraM zatakhaNDamayI kanthA / tathApi viSayAH durAzayAH [ viSopamA ] vigopayanti prANinAm uddakA ( ? ) // 20 // rUpatiraskAramAhastanau mAMsagranthI kanakakalazAvityupamitau mukhaM zleSmAgAraM tadapi ca zazAGkena tulitam / sravanmUtraklinnaM karivarakaraspardhi jaghanaM aho nindyaM rUpaM kaivijanavizeSairguru kRtam // 21 // aho iti duHkhe / rUpaM nindyam / kavijanavizeSaiH guru kRtam / stanau mAMsagranthI paramityupamitau upamAnitau / itIti kim ? / knkklshau| cAnyat mukhaM zleSmAgAraM tadapi zazAGkena tulitam candramasA samAnaM kRtam / jaghanaM zra(sa)vanmUtraklinnaM tathApi karivarakaraspardhi gajendrazuNDAdaNDena spardhAkRt spardhAkArakam / rUpasyeti svarUpam / paraM tu kavinA vyAvarNitam // 21 // . ajAnan mAhAtmyaM paiMtatu zalabhastIvedahane ___ sa mIno'pyajJAnAd ba~DizayutamaznAtu pizitam / vijAnanto'pyete vayamiha vipajjAlajaTilAn na muJcAmaH kAmAnahaha gahano mohamahimA // 22 // ahaha iti khede / mohamahimA gahano vartate / yattu zalabhaH pataGgaH dIpazikhAyAM patatu |shlbhH kiM kurvan ? / mAhAtmyamajAnan / anyacca sa mIno matsyaH ajJAnAnmauDhyAt (cha. mauDhyataH) baDizayutaM pizitaM mAMsaM aznAtu bhakSatu / iha asmin saMsAre ete vayaM vijAnanto'pi kAmAnna muJcAmaH / kiM0 kAmAn ? / vipajjAlajaTilAn vipadAM jAlaH vipajjAlastena jaTilA vipajjAlajaTilAstAn vipajjAlajaTilAn / ata eva mohamahimA gahano garIyAn (haM0 garIyasI) // 22 // atha durjanamuddizyAhabizamalamazanAya svAdupAnAya toya zayanamavanipRSThe valkale vAsasI ca / 1 kha. cha. zravanmU / 2. ja. degkaTa / 3. kha. gha. kukavivikalpai; ja. kavivaravizeSair / 4kha. gha. cha. ptti| 5 kha. gha. ttr| 6.gha.mInopajJAnAda: ca. zAnAd / 7 haM. viddsh| 8 kha. gha. cha. aznAti / 9kha. visamale; ga. cha. vizamaladeg; ga. ja. viSamala / 10 haM. cha. pRSThaM (ttiikaayaampi)| 11 haM. valkalI vAsase, kha. gha. ' vAsasI vlkle| mInopi Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [3. 23-25] vairAgyazatakam navadhanamadhupAnabhrAntasarvendriyANAM ___ avinayamanumantuM notsahe durjanAnAm // 23 // vayaM durjanAnAM pizunAnAM avinayamanumantuM aGgIkartuM notsahe notsAhaM kurmahe / kathaMbhUtAnAM durjanAnAM ? / navadhanamadhupAnabhrAntasarvendriyANAm navaM navInopArjitaM dhanaM navadhanaM tadeva madhupAnaM madirApAnaM tena madhupAnena prAntAni sarvANi indriyANi yeSAM te navadhanamadhupAnabhrAntasarvendriyAsteSAm / alaM atyartham / azanAya bhojanAya bizaM kamalinIkandaM varam / cAnyat / khAdupAnAya toyaM varam / cAnyat / avanipRSThazayanam / cAnyat / vAsase(sI) valkalI (le) valkalacIvaraM varam // 23 // atha mAninAmuddizyAhavipulahadayairdhanyaiH kaizvijagajanitaM purA vidhRtamaparairdattaM cAnyairvijitya tRNaM yathA / iha hi bhuvanAnyanye dhIrAzcaturdazabhuJjate katipayapurekhAmye puMsAM ka eSa madajvaraH // 24 // puMsAM puruSANAM ka eSa madajvaraH / ka sati ? / katipayapurasvAmye sati / dhanyaiH kaizcita purA pUrva jagajanitaM jagat sRSTam / kiM0 dhanyaiH? / vipulahRdayaiH bRhaccetobhiH / aparaiH kaizcidapi vidhRtaM nijabhujAbhyAM dhAritam / anyaiH kaizcidapi puruSaiH cAnyat dattam / kiM kRtvA ? / vijitya / yathAzabda ivArthe vartate / jagat kamiva ? / tRNam iva / yathA tRNamanAyAsena dIyate tathA jagadvijitya dattam / hi nizcitam / iha asmiJjIvaloke / anye dhIrAzcaturdaza bhuvanAni bhuJjante (te) / tadA svalpasvAmye ko'yaM garvaH // 24 // atha niHspRhANAmadhikAramAhatvaM rAjA vayamapyupAsitaguruprajJAbhimAnonnatAH ___ khyAtastvaM vibhavairyazAMsi kavayo dikSu pratanvanti nH| . itthaM mAnada nAtidUramubhayorapyAvayorantaraM - yadyasmAsu parAGmukho'si vayamapyekAntato niHspRhAH // 25 // he narendra ! tvaM rAjA vartase / vayamapi upAsitaguruprajJAbhimAnonatAH vartAmahe / he rAjendra ! tvaM vibhavaiH khyAtaH / no asmAkaM yazAMsi mahattvAni kavayaH kavIzvarAH dikSu pratanvanti dazasvapi dizAsu vistArayanti / he mAnada ! mAnaM dadAtIti mAnadaH / vA 'do'vakhaNDane' dhAtuH / dau saMdhyakSarANAmakArasya vikaraNe donai dA / he mAnada mAnakhaNDana ! Ava 1 gha. nRnnaaN| 2 hai. cha. ja. puraH vAmye / 12 zatakatra. Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhartRharikRta-zatakatrayam [3. 26-28] yorubhayorapi antaraM nAtidUram / he rAjendra ! yadi cet tvaM asmAsu parAGmukho'si anAdaro'si tadA vayamapi ekAntato niHspRhA vartAmahe / tvayyanAdarAH tvayi viSaye anAdarAH // 25 // rAjJAM garvatiraskAramuddizyAha kaviHabhuktAyAM yasyAM kSaNamapi na yAtaM nRpazatair bhuvastasyA lAbhe ka iva bahumAnaH kSitibhujAm / tadaMzasyApyaMze tadavayavaleze'pi patayo viSAde kartavye vidadhati jaDAH pratyuta mudam // 26 // jaDAH mUrkhAH viSAde kartavye pratyuta sammukhaM mudaM vidadhati / katham ? / kSitibhujAM rAjJAM tasyAH bhuvaH pRthivyAH lAbhe ka iva bahumAnaH / yasyAM pRthivyAM abhuktAyAM satyA nRpazataiH narendrasahasraiH kSaNamapi na yAtaM na gatam / [ kathaMbhUtAH jaDAH / tadaMzasyApyaMze tasyAH pRthivyAH vibhAgasyApi vibhAge tadavayavaleze tasya aMzasyApi leze patayaH svAminaH // 26 // mRtpiNDo jalarekhayA valayitaH sarvo'pyayaM ne tvaNus tvaM svIkRtya sa eva saMyugazatai rAjJAM gaNairbhujyate / te dadyurdadate'tha vA na kimapi kSudrA daridrA bhRzaM dhira dhik tAn puruSAdhamAn dhanakaNaM vAJchanti tebhyo'pi ye // 27 // tAn puruSAdhamAn dhira dhik / ye adhunA tebhyo'pi dhanakaNaM vAJchanti / katham ? / ayaM mRtpiNDaH pRthvIvalayaH sarvo'pi jalarekhayA valayitaH sa na tu aNuH svalpa (haM. zalya ?) pramANaH / tu punaH sa eva mRtpiNDaH rAjJAM gaNairbhujyate / kiM kRtvA / saMyugazataiH saMgrAmAMgaNazataiH svIkRtya aGgIkRtya (haM. cha. aMzIkRtya ) / te kSudrAH daridrA rAjAnaH bhRzaM atyartha kimapi dadyuH athavA na dadate / tAneva puruSAn dhik / ye tebhyo'pi vAJchAM kurvanti // 27 // atha durbhagasevakasya vAkyamAha-- .. na naTA na viTA na gAyanA na paradrohanibaddhabuddhayaH / nRpasadmani nAma ke vayaM kucabhArAnamitA na yoSitaH // 28 // - nAma iti saMbodhane / nRpasadmani vayaM ke ? / vayaM naTAH na nRtyakRtaH (kha. nRtyakArakAH) na / viTAH na uttIrNAH na / na gaaynaaH| na paradrohanibaddhabuddhayaH paradrohe nibaddhAH buddhayo yeSAM te paradrohanibaddhabuddhayaH / vayaM yoSito'pi na / kiMviziSTAH yoSitaH / kucabhArAnamitAH kucabhAreNa A samantAdbhAvena namitAH kucabhArAnamitAH, evaMvidhA api vayaM na // 28 // 1 ja. abhuktaanaaN| 2 haM. cha. ja. nanvaNusa / 3 ga. aMgIkRtya; cha. ja. tvaMzIkRtya / 4 ja. gaaykaa| Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vairAgyazatakam purA vidvattAsIdupazamavatAM klezahataye gatA kAlenAsau viSayasukhasiddhyai viSayiNAm / idAnIM tu prekSya kSititalabhujaH zAstravimukhAn aho kaSTaM sApi pratidinamadhodhaH pravizati // 29 // [ 3.29-31 ] purA pUrva upazamavatAM vidvattA vaiduSyaM klezahataye saMsAranivAraNAya AsIt / asau vidvattA kAlena gacchatA viSayiNAM puruSANAM viSayasukhasiddhyai gatA / aho iti khede / kaSTaM vilokyatAm / idAnIM [tu] sApi vidvattA pratidinaM dinaM dinaM prati adhodhaH pravizati / [ kiM ? ] kRtvA ? | zAstravimukhAn kSititalabhujaH prekSya nirIkSya // 29 // sAhaMkArapuruSasyoddizyAha sa jAtaH ko'pyAsInamadanaripuNo (1deg NAM ) mUrdhni dhavalaM kapAlaM yasyoccairvinihitamalaMkAra vidhaye / nRbhiH prANatrANapravaNamatibhiH kaizcidadhunA namadbhiH kaH puMsAmayamatuladarpajvarabharaH // 30 // sa jAtaH ko'pi puruSaH AsIt / yasya puruSasya kapAlaM uccairyathA bhavati madanaripuNora (? puNA ) ( kha. ripor) mahezasya ( deg zena ) mUrdhni mastake alaMkAra vidhaye (kha. ca. viSaye ) vinihitam / kiM0 kapAlam ? / dhavalaM ujjvalaM / adhunA idAnIM kaizcinnamadbhiH (haM. anamadbhiH) nRbhiH puMsAM puruSANAM ko'yaM atuladarpajvarabharaH / kiM0 nRbhiH ? | prANatrANapravaNamatibhiH prANasya trANaM prANatrANaM prANatrANe pravaNA matiH yeSAM te prANatrANapravaNamatayaH taiH / zivasya ziraH pUjAkArI mRto'pi dhanyaH / anye rAjyasmRto'pi (3) jIvanto'pi mRtAH / zivabhaktyabhAvAt // 30 // nAmIziSe tvaM vayamapi ca girAmImahe yAvaditthaM zUrastvaM vAgmidarpajvarazaimanavidhAvakSayaM pATavaM naH / sevante tvAM dhanAndhA matimalahataye mAmapi zrotukAmA mAmapyAsthAnametat tvayi mama sutarAmeSa rAjan gato'si // 31 // he rAjan ! tvaM arthAnAM IziSe tvaM samartho bhavasi / cAnyat / vayamapi girAM vANInAM Izmahe samarthAH bhavAmaH / cAnyat / tvaM yAvat itthaM amunA prakAreNa zUro no asmAkaM 1'haM. 'nAzau / 2 haM. ja. sA / 3kha. ga. madanavijayino; gha. madanajayino / 4 ja. vinihatam / 5 ca 'praNava' / 6 ja. jvaramatula' / 7 kha. gha. mAmiha / mayyapyAsthAnaM, ga. mAnApyAsthAnaM, ca. mAnapyAsthAnaM / 9 kha. gha. gato'smi / 8 kha. gha. Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhartRharikRta-zatakatrayam [3. 32-33] vAggmidarpajvarazamanavidhau (haM. anuvidhau ) akSayaM nizcalaM pATavaM vartate / he rAjan ! tvAM budhAH (dhanAndhAH?) sevante mAmapi zrotukAmAH zrotAraH sevante / kimartham ? / matimalahataye buddhikAluSyaspheTanAya / he rAjan ! mamApi tvayi viSaye etat AsthAnaM eSaH tvaM sutarAM atizayena mAM prati gato'si prApto'si / etAvatA tava mama kimapyantaraM nAsti // 31 // . Atmano guNAguNavivecanamAhayadA kiMcijjJo'haM dvipa iva madAndhaH samabhavaM tadA sarvajJo'smItyabhavadavaliptaM mama mnH| yadA kiMcit kiMcid budhajanasakAzAdavagataM .. tadA mUryo'smIti jvara iva mado me vyapagataH // 32 // ahaM yadA yasmin prastAve [madAndhaH dvipa iva hastIva samabhavam / kiM0 aham / kiMcijjJaH kiMcijjAnAtIti kiMcijjJaH / yattadornityasaMbandhaH / tadA mama manaH iti avaliptaM abhavat / itIti kim ? / ajhaM (-2 'haM.) sarvajJo'smi / yadA yasmin prastAve] budhajanasakAzAt paNDitavargasamIpAt kiMcit kiMcit avagataM jJAtam / tadA iti amunA prakAreNa me mama mado vyapagato dUrIbhUtaH / itIti kim ? / ahaM mRo'smi / madaH ka iva ? / jvara iva / yathA kasyApi jvaro yAti tathA me mama ahaMkAro yAtaH // 32 // atha nirmamatAsvarUpamAha atikrAntaH kAlo laiTabhalalanAbhogasubhago __ bhramantaH zrAntAH smaH suciramiha saMsArasaraNim / idAnIM svaHsindhostaTabhuvi samAkrandanagiraH __ sutAraiH pUtkAraiH ziva ziva ziveti prtnumH|| 33 // he bAle ! laTabhalalanAbhogasubhagaH kAlo atikrAnto aticakrAma saMpUrNIkRtaH / laTabhAH salAvaNyA yA lalanAstAsAM bhogena subhago manojJaH laTabhalalanAbhogasubhagaH / iha asmin martyaloke saMsArasaraNiM suciraM bhramantaH zrAntAH smaH / idAnIM svAsindhoH svargagaGgAyAH taTabhuvi kacchasthalISu ziva ziva ziveti pratanumaH vistArayAmaH / kathaMbhUtA vayaM ? / sutAraiH pUtkAraiH samAkrandanagiraH / re bAle tvaM kAsi ? / tava sammukhaM na vilokayAmaH // 33 // mAne mlAyini khaNDite ca vasuni vyartha prayAte'rthini kSINe bandhujane gate parijane naSTe zanairyovaje / 1 kha. ga. gj| 2 kha. gha. llit'| 3 ja. sulbho| 4 ga. cha. vyarthe / 5ga. zaniyauM / Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vairAgyazatakam yuktaM kevalametadeva sudhiyAM yajjahrukanyApayaH pUtagrAvagirIndrakandaradarIkuJje nivAsaH kacit // 34 // [ 3. 34-36 ] 0 sudhiyAM puruSANAM kevalaM etadeva yuktam / yajahukanyApayaH pUtagrAvagirIndrakandaradarIkuJje kvacinnivAsaH / ko'rthaH - jahnukanyAyAH gaGgAyAH payasA pUtAH pavitrA ye grAvANaH teSAM yo'sau girIndraH parvataH tasya yA kandarasya [ vivarasya ] darI guphA (? hA ) tasyAH kuJjaH jahrukanyApayaH pUtagrAvagirIndrakandaradarIkuJjaH tasmin / tatra nivAso varam / kka sati ? | mAne mlAyini sati / cAnyat / vasuni khaNDite sati / cAnyat / arthini yAcake vyarthe prayAte sati / cAnyat kva sati ? / kSINe bandhujane sati / punaH kka sati ? / parijane gate sati / punaH vasati / zanaiH zanaiH yauvane naSTe sati / tadA vanavAsa eva ruciraH // 34 // pareSAM cetAMsi pratidivasamArAdhya behu hA . prasAdaM kiM netuM vizesi hRdaya klezakailitam / prasanne tvayyantaH svayamuditacintAmaNiguNe vimuktaH (1kte) saMkalpaH (1deglpAt) kimabhilaSitaM puSyati na te // 35 // 1 hA iti khede / tvaM hRdaya ! bahu prasAdaM kiM netuM grahItuM vizasi ( kha. dizasi ) / kiM kRtvA ? / pareSAM apareSAM cetAMsi pratidivasaM divasaM [ divasa ] prati ArAdhya / kiM0 prasAdaM ? | klezakalitaM ('laM ) kaSTamalinam / he hRdaya ! tvayi antarmadhye prasanne sati [ kim ] abhilaSitaM vAJchitaM te tava [na] puSyati / kiM0 tvayi ? / svayamudita cintAmaNiguNe / [ punaH ] kiM viziSTaH (? degSTe ) tvam ( tvayi ? ) ? / vimuktaH (? te) saMkalpaH (? lpAt ) ( gha. vimukteH mokSasya saMkalpaH ) // 35 // * anAvartI kAlo vrajati sa vRthA tanne gaNitaM dazAstAstAH soDhA vyasanazatasaMpAtavidhurAH / kiyad vAcakSAmaH kimiva bata nAtmanyapakRtaM vayaM yAvat tAvat punarapi tadeva vyavasitam // 36 // [ sa kAlo vrajati / asmAbhiH tanna gaNitam / ] kiM0 kAla: ? / anAvartI apunarAgamI na punaH Agamo'syAstIti asAvapunarAgamI / tadasyAstIti inpratyayaH / asmAbhistAstAH dazAH soDhAH / tat kiyad vA AcakSAmaH / kiM0 dazAH ? / vyasanazatasaMpAtavidhurAH vyasa 1 kha. gha. bahudhA, ja. bahudhA hA / 2 kha. dizasi / 3 haM. cha. kalilam / 4 dha. vimukteH / * haM. koze prathamapAdo'vaziSTaH / 5 gha. na guNitaM cha. nigaNitaM / 6 kha. vA vakSyAmaH; va. vAvakSAmaH / 7 kha. gha. nyupakRtaM / Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhartRharikRta-zatakatrayam [3. 37-38] nAnAM kaSTAnAM zataM vyasanazataM tasya saMpAtena vidhurAH vysnshtsNpaatvidhuraaH| bata iti khede / Atmani kimiva na apakRtaM virUpaM na kRtam ? / yAvad vayaM tAvat punarapi tadeva vyavasitaM udyamitam / yena karmaNA duHkhitairbhUyeta // 36 // [punarapyabhimAna( ? nitAM prAhana bhikSA duSprApA pathi pathi maThArAmasaritaH phalaiH saMpUrNA bhUrviTapimRgacarmApi vasanam / sukhe vA duHkhe vA sadRzaparipAkaH khalu tadA triNenaM kastyaktvA dhanalavamadAndhaM praNamati // 36A // ko'bhimAnI pumAn [tadA] dhanalavamadAndhaM praNamati / kiM kRtvA ? / triNenaM mahezaM tyaktvA / tadA iti katham ? / bhikSA duSprApA na / pathi pathi mtthaaraamsritH| bhUH pRthvI phalaiH saMpUrNA / api punaH viTapimRgacarma vasanaM viTapibhUrjatvak (1 g) mRgacarmaNI vastraM / sukhe vA duHkhe vA sadRzaparipAkaH sadRk karmaNaH phalaM, khalu nizcitam / tadA dhanalavamadAndhaM kaH praNamati / [haM. cha. ja. kozeSveva ayaM zloko dRzyate / ca. koze tu TIkAmAtram apUrNam / ] sthitiH puNye'raNye saha paricayo hanta hariNaiH phalairmedhyA vRttiH pratinadi ca talpAni dRssdH| itIyaM sAmagrI bhavati harabhaktiM spRhayatAM vanaM vA gehaM vA sadRzamupazAntaikamanasAm // 37 // upazAntaikamanasAM upazAntaM [ ata eva ] ekaM mano yeSAM te upazAntaikamanasaH teSAM yatInAM vanaM vA gehaM vA sadRzam / iti amunA prakAreNa iyaM sAmagrI harabhaktiM spRhayatAM bhavati / itIti kim ? / puNye pavitre'raNye sthitaH ( sthitiH) / punaH itIti kim ? / hanta ityAgame / hariNaiH (kha. hiraNaiH; haM. ca. hiraNyaiH; cha. haraNaiH ) saha paricayaH / cAnyat phalaimadhyA pavitrA vRttiH (haM. kha. ca. medhA buddhivRddhiH)| prANavRttirityarthaH / cAnyat / pratinadi nadI * nadI prati dRSadastalpAni // 37 // amISAM prANAnAM tulitabizinIpatrapayasAM kRte kiM nAsmAbhirvigalitavivekairvyavasitam / yadADhyAnAmagre draviNamadaniHsaMjJamanasAM kRtaM vItavIDainijaguNakathApAtakamapi // 38 // 1 ja.sthitaH punnyaarnnye| 2 haM. kha. ca. medhA vRttiH|3 j.spRhyti|4 yadandhAnA / Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [3. 39-40] vairAgyazatakam .. asmAbhiramISAM prANAnAM kRte kiM na vyavasitamudyamitam ? / [ kiMbhUtAnAM prANAnAM ? / tulitabizinIpatrapayasAm tulitaM bizinIpatrapayo yaiste tulitabizinIpatrapayasasteSAm / ] kiM0 asmAbhiH ? / vigalitavivekaiH vigalito viveko yeSAM te vigalitavivekAH, taiH / vivekarahitairityarthaH / yadADhyAnAmagre dhanavatAM puraH vItavIDairgatalajjaiH asmAbhiH ( haM. ca. cha. asmakAbhiH) nijaguNakathApAtakamapi kRtam / nijaguNAnAM kathApAtakam nijaguNakathApAtakam / kiM0 ADhyAnAM ? / draviNamadaniHsaMjJamanasAm / ko'rthaH ? / draviNamadena dhanamadena niHsajhaM mano yeSAM te draviNamadaniHsaMjJamanasasteSAM / dhanamadAcetanA [ nAm ] ityarthaH / / 38 // bhrAtaH kaSTamaho mahAn sa nRpatiH sAmantacakraM ca tat pArzve tasya ca sApi rAjapariSat tAzcandrabimbAnanAH / udriktaH sa ca rAjaputranivahaste bandinastAH kathAH sarva yasya vazAdagAt smRtipadaM kAlAya tasmai namaH // 39 // / tasmai kAlAya namaH / aho ityAzcarye / he bhrAtaH ! kaSTaM vilokyatAm / kiM. kaSTam ? / sa eva mahAn nRpatiH / cAnyat / tat sAmantacakram / cAnyat / tasya pArzva sApi rAjapariSat sApi rAjasabhA / cAnyat / tAzcandrabimbAnanAH nAryaH / cAnyat / sa rAjaputranivahaH nRpakumArasamUhaH / kiM0 rAjaputranivahaH ? / udriktaH sadarpaH / cAnyat / te bandinaH te bhaTTAH / cAnyat / tAH kathAH / yasya vazAt etat sarva pUrvoktaM smRtipadaM agAta kathAzeSaM jagAma / kAlAya tasmai namaH / yataH kAlena kSIyate sarvam // 39 // punaH kAlamuddizyAha vayaM yebhyo jAtAzciraparigatA eva khalu te - samaM yaiH saMvRddhAH smRtiviSayatAM te'pi gamitAH / idAnImete smaH pratidivasamAsannapa'tanAd gatAstulyAvasthAM sirphatilanadItIratarubhiH // 40 // yebhyaH samAnavayobhyaH samaM [vayaM] jAtAH khalu nizcitam te cirapariMgatA eva mRtA eva / vayaM yaiH samaM saMvRddhAste'pi smRtiviSayatAM gamitAH / smRteviSayatA smRtiviSayatA tAM [gamitAH ] / smAritAH santazcetogocaramAyAntItyarthaH / idAnImete vayaM smaH sAvazeSAH / kiM0 vayam ? / sikatilanadItIratarubhiH tulyAvasthAM gatAH / sikatilA ve(vAlukAdhikA nadI sikatilanadI tasyAstIrataravaH sikatilanadItIrataravastaiH / etAvatA sikatilanadItIrataravaH patanazIlA . 1 kha. sApi c| 2 ja. udbhiktH| 3 ga. sarve / 4 kha. gha. zrutipadaM / 5 haM. ca. samApana / 6 ga. ptnaa| 7 kha. sikatala / Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhartRharikRta-zatakatrayam [3.41-42) bhavantItyarthaH / sukumArabhUmitvAt yAdRzAste taravastAhagavasthAM vayaM prAptAH smaH / kasmAt ? / pratidivasaM divasaM [ divasaM] prati AsannapatanAt AsannakAlamaraNAt / etAvatA saMsArasyAvasthA IdRzI vartate // 40 // yaMtrAnekaH kvacidapi gRhe tatra tiSThatyathaiko yatrApyekastadanu bahavastatra cAnte na caikaH / itthaM cemau rajanidivasau dolayan dvAvivAkSau kAlaH kAlyA saha bahukalaH krIDati prANisauraiH // 41 // kAlo mRtyuH kAlyA saha kAlarAvyA saha prANisAraiH sattva (haM. kha. ca. 'tvi) kASThazuSkaiH krIDati ramate (haM. ca. cha. 'ti)| kiM0 kAlaH ? / bahukalA bahI kalA yasyAsau bahukalaH / kiM kurvan ? / imau dvau [ rajanidivasau itthaM amunA prakAreNa akSAviva pAzakAviva dolayan prakSipan prerayan / yukto'yamarthaH / anyo'pi yo dyUtakRt krIDAM kurute tasya akSau pAzako vilokyete / atra kAlaH dyUtaH (? chuutkRt)|] rajanidivasAveva pAzakau / itthaM katham ? / yatra kacidapi gRhe anekaH [atha] tatra ekastiSThati / api punaH yatra ekaH tatra [tadanu] bahavaH / cAnyat / yatra bahavastatra [ante] eko'pi na / kAlakrIDAyA itthaM svabhAvataH (1vaH) // 41 // tapasyantaH santaH kimadhinirvasAmaH suranadIM guNodArAn dArAnuta paricarAmaH savinayam / pibAmaH zAstraughAn drutavividhakAvyAmRtarasAna na vidmaH kiM kurmaH katipayanimeSAyuSi jane // 42 // jane loke na vidmaH vayaM kiM kurmH| kimiti saMzaye / suranadIM gaGgAM nivasAmaH AzramaM kurmaH / kiM0 vayaM ? / tapasyantaH santaH tapaH kurvantaH santaH / uta athavA dArAn kalatrANi (haM. ca. cha. kalatrAn ) paricarAmaH paricaryA kurmaH / kiM0 dArAn ? / guNodArAna guNotkaTAn / [ kathaM paricarAmaH ? / savinayaM / ] uta athavA zAstraughAn pibAmaH zRNmaH / kiM0 zAstraughAn ? / drutavividhakAvyAmRtarasAn drutaH zrutaH [sutaH ?] vividhakAvyAnAM amRtaraso yeSu te drutavividhakAvyAmRtarasAH tAn / [ itthaM ] cetasyasmAkaM saMzayo varIvati / eteSu padArtheSu kiM kurmaH ? / yo guNAdhikastaM sevayAmaH // 42 // gaGgAtIre himagirizilAbaddhapadmAsanasya brahmadhyAnAbhyasanavidhinA yoganidrAM gatasya / / 1kha. gha. yatrAnekA; ca. yaatraanekH| 2 ja. klyaa| 3ga. prANasArai ca. prANi-, saare| 4 kha. gha. kimapi / 5 gha. na vsaamH| 6kha. gha. vividhatama / 7 kha. gha. nrbhsaa| Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vairAgyazatakam kiM tairbhAvyaM mama sudivasairyatra te nirvizaGkAH saMprApyante jaraMThahariNAH zRGgakaNDUvinodam // 43 // [ 3. 43-45 ] kimiti saMbhAvanAyAm / mama taiH sudivasairbhAvyam / yatra divaseSu jaraThahariNAH prauDhamRgAH nirvizaGkAH santaH [ nirgatA vizeSeNa zaGkA yeSAM te ] zRGgakaNDUvinodaM viSANagharSaNalIlAM saMprApyante / kiMbhUtasya mama ? / himagirizilAbaddhapadmAsanasya himagirizilAyAM baddhaM padmAsanaM yena [saH ] himagirizilAbaddhapadmAsanastasya / ka ? / gaGgAtIre / punaH kiM0 mama ? | yoganidrAM gatasya yogasya nidrA yoganidrA [tAM], yoganidrAyAM (nidrAM ) prAptasya / kena ? | brahmadhyAnAbhyasanavidhinA brahmadhyAnasya abhyasanaM brahmadhyAnAbhyasanaM, tasya yo vidhi : [ saH ] brahmadhyAnAbhyasanavidhiH, tena / evaMvidhena nirmalabhAvena sukhasAdhyasiddhA (sAdhyA) siddhiH // 43 // sphuratsphArajyotsnAdhavalitatale kvApi puline sukhAsInaH zAntadhvaniSu rajanISu ghusaritaH / bhavAbhogodvimaH ziva ziva zivatyArtavacasA kadA syAmAnandodgatabahula bolata // 44 // ahaM ziva ziva zivetyArtavacasA kadA syAm ? / kiM0 ahaM ? / bhavA bhogodvinaH bhavasya saMsArasyAbhogastatra udvignaH / kiMbhUtena vacasA ? / AnandodgatabahulabASpaplutadRzA [ Anandena udgatAni bahulAni bASpANi taiH plute dRzau yasmin tat ] AnandodgatabahulabASpaplutadRk tena / kva ? / dyusaritaH gaGgAyAH kvApi nirjane ( haM. nirvyajane ) puline / [ kiM0 puline ? | sphuratphArajyotsnAdhavalitatale sphurantI dIpyamAnA sphArA pracurA yA jyotsnA tayA dhavalitaM zukRtaM talaM yasya tat tasmin / kiM bhUto'ham / ] sukhAsInaH / kAsu ? / rajanISu / kiM0 rajanISu ? | zAntadhvaniSu upazAntazabdAsu / evaMvidhAH vAsarAH bhAgyahInAnAM ( cha. saMbhogahInAnAM ) na bhaveyuH // 44 // mahAdevo devaH saridapi ca saivamarasarid guhA evAgAraM vasanamapi tA eva haritaH / suhRd vA kAlo'yaM vratamidamadainyatratamidaM kiyad vA vakSyAmo vaiTaviTapa evAstu dayitA // 45 // 97 1 kha. ga. saMprApsyante / 2 haM. ga. ca. cha. ja. jaThara / 3 ja. 'vinodAH / 4 cha. ja. sphArA / 5 kha. ga. gha. sukhAsInAH / 6 kha. ga. goDinAH / 7 gha. va tyAtta / 8ga. a. 'vacasaH / 9 ga. syAmo harSodgala / 10 kha. ga. 'bahala / 11 cha. ja. 'bApA' / 12 'DhazaH / 13 kha. saivAsura / 14 ja. saritaH / 15 kha. vrajatimidaM / 96 kha. gha. naTa / 13 zatakatra* Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhartRharikRta-zatakatrayam [3. 46-47 devo mahAdevo nAnyaH (cha. mAnyaH) / saridapi nadyapi saiva amarasarit suranadI / AgAraM gRhaM guhA eva / vasanamapi vastramapi haritaH dizaH / vA atha vA suhRt mitraM ayaM kAlaH / idaM vrataM adainyavrataM idaM / [vA athavA ] kiyat vakSyAmaH / dayitA kalatraM paTaviTapa eva astu // 45 // ziraH zArva vargAt pazupatizirastaH kSitidharaM girIndrAduttuGgAdavanimavanezcApi jaladhim / . adho'dho gAGgeyaM padamupagatA stokamatha vA vivekabhraSTAnAM bhavati vinipAtaH zatamukhaH // 46 // zAma (mA?)hezaM ziraH svargAdadho vrtte| pazupatizirastaH mahezvaramastakAt kSitidharaH (19) [adho jAnIhi ] / uttuGgAdrIindrAd' vartate ( ? ) avaniM adho jAnIhi / avanezthApi jaladhi samudraM adho jAnIhi / stokaM gAGgeyaM padaM adho'dhaH upagatam / athavA vivekabhraSTAnAM prANinAM vinipAtaH zatamukho bhavati // 46 // AzA nAma nadI manorathajalA tRSNAtaraGgAkulA rAgagrAhavatI vitarkavihagA dhairyadrumadhvaMsinI / mohAvartasudustarA'tigahanA prottuGgacintAtaTI tasyAH pAraMgatA vizuddhamanaso nandantu yogiishvraaH||47|| nAmeti saMbodhane / AzA nadI asti / kiM0 AzA nadI ? / manorathajalA manorathA eva jalAni yasyAM sA / punaH kiM0 AzA nadI ? / tRSNAtaraGgAkulA / anyApi yA nadI bhavati sA taraGgAkulA bhavati / iyaM nadI tRSNAtaraGgAkulA / punaH kiM0 AzA nadI ? / rAgagrAhavatI snehagrAhayuktA / yuktam / anyApi yA nadI [sA ] grAhajalacarajIvavatI bhavati / punaH kiM0 AzA nadI ? / vitarkavihagA vitarko [viruddho] vicAraH, ta eva vihagAH pakSiNo yasyAM sA / nadyAmapi vihagA bhavanti / asyAmapi tathaiva / punaH kiM0 AzA nadI ? / dhairyadrumadhvaMsinI dhairyadrumasya dhvaMso'syAstIti dhairyadrumadhvaMsinI / anyApi nadI drumadhvaMsinI bhavati / punaH kiM0 AzA nadI ? / mohAvartasudustarA mohasya Avarto mohAvartastena sudustarA mohAvartasudustarA / anyApi nadI sudustarA bhavati / punaH kiM. AzA nadI ? / atigahanA atIva gahanaM yasyAH sA atighnaa| anyApi nadI atigahanA bhavati / punaH kiM0 AzA nadI ? / prottuGgacintAtaTI prottuGgA cintA eva taTI yasyAH sA / anyApi nadI taTinI procyate / tasyA nadyAH pAragaMtA yogIzvarA nandantu sarvotkarSeNa vartantAm / kiMbhUtA yogIzvarAH ? / vizuddhamanaso nirmalamAnasAH // 47 // 1 kha. ga. gha. saarv| 2 kha. ga. mahIdhrAt / 3 kha. ga. gha. jaladhiH / 4 kha. ga. gha.' adho gaGgA seyaM / 5 haM. mAMgeyaM / 6 haM. ca. cha. upagataM / 7 haM. pArigatA / 8 ga. nandanti / Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paa| [3.48-50] vairAgyazatakam AsaMsAraM tribhuvanamidaM cinvatAM tAta! tAdRG naivAsmAkaM nayanapadavIM zrotravAgato vA / yo'yaM dhatte viSayakariNIgADharUDhAbhimAnaH kSIbasyAntaHkaraNakariNaH saMyamAlAnalIlAm // 48 // _he tAta ! tAdRk ko'pi pumAn asmAkaM nayanapadavIM netragocaraM vA athavA zrotravartI (kha. zrotramArga) zravaNamArgeNa ( ? ) nAgataH / yaH ayaM kSIbasyAntaHkaraNakariNaH saMyamAlAnalIlAM dhatte / kiM0 ayaM? | viSayakariNIgADharUDhAbhimAnaH viSaya eva kariNI hastinI tasyAM gADharUDho (? 0DhaH) atyantamArUDho( ? degDhaH) abhimAno yasya saH / kiMlakSaNAnAM asmAkam ? / AsaMsAraM yAvat idaM tribhuvanam cinvatAM saMcayatAM vardhayatAm (?) / yo jitendriyaH jetA sa viralaH // 48 // ye vardhante dhanapatipuraH prArthanAduHkhadIrghA * ... ye cAjJatvaM dadhati vissyaakssepprystbuddheH| teSAmantaHsphuritahasitaM vAsarANAM smareyaM dhyAnacchede zikharikuharagrAvazayyAniSaNNaH // 49 // ahaM teSAM vAsarANAM antaHsphuritahasitaM dhyAnacchede smareyaM cintayAmi / ye vAsarAH dhanapatipuro dhanADhyAnAM purastAt prArthanAduHkhadIrghA vardhante / prArthanAduHkhena dIrghAH prArthanAduHkhadIrghAH / cAnyat / ye vAsarAH viSayAkSepaparyastabuddheH prANinaH ajJatvaM ajJAnatvaM dadhati / viSayasyAkSepaH AdaraH viSayAkSepaH viSayAkSepeNa viSayAdareNa paryastA nirAkRtA buddhiryasya sa viSayAkSepaparyastabuddhiH tasya / kiM0 ahaM ? / zikharikuharagrAvazayyAniSaNNaH (haM. niSinnaH ) zikhariNaH kuharaH zikharikuharaH, zikharikuharasya parvatavivarasya grAvazayyAyAM niSaNNaH niviSTaH // 49 // sAMprataM nirvedatAyAH svarUpamAhavidyA nAdhigatA kalaGkarahitA vittaM ca nopArjitaM __zuzrUSApi samAhitena manasA pitrona saMpAditA / AlolAyatalocanA yuvatayaH svapne'pi nAliGgitAH kAlo'yaM parapiNDalolupatayA kAkairiva preritaH // 50 // - aho ayaM kAlo'smAbhiH parapiNDalolupatayA kAkairiva preritH| parapiNDasya paragrAsasya lolupatA parapiNDalolupatA tayA / katham ? / asmAbhiH vidyA nAdhigatA na ptthitaa| kiM0 . 1cha. vartante / 2 kha. ga. gha. duHkhbhaajo| 3 kha. ga. gha. cAlpatvaM; haM. ja. cAntatvaM / 4kha. gha. sphurti| 5 haM. kha. ca. naadhigtaaH| 6 kha. virhitaa| 7 ga. zuzrUSA ca / 8gha. sNpaaditaaH| 9gha. preSitaH / Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhartRharikRta-zatakatrayam [ 3.51-52 ] vidyA ? | kalaGkarahitA doSarahitA / nistuSA ityarthaH / cAnyat / vittaM nopArjitam / api punaH samAhitena manasA nizcalacittena pitroH mAtAjanakayoH zuzrUSApi na saMpAditA na vihitA na kRtA / cAnyat svapne'pi yuvatayo nAliMgitAH / kiM0 yuvatayaH ? / AlolAyatalocanAH A samantAd bhAvena lolAni capalAni AyatAni dIrghANi locanAni yAsAM tA AlolAyatalocanAH / tasmAt kAraNAt mudhaiva janma gamitam // 50 // wd * vitIrNe sarvastre taruNakaruNApUrNahRdayAH smarantaH saMsAre viguNapariNAmAvadhigatIH / vayaM puNye'raNye pariNati ( 1 ta ) zaraccandrakiraNais triyAmA neSyAmo haracaraNacittaikazaraNAH // 51 // vayaM puNye pavitre'raNye kadA triyAmA (kha. mAM ) neSyAmaH / kaiH samam ? | pariNati(? ta) zaraccandrakiraNaiH samam / ko'rthaH ? | pariNatAH ( haM. 'NitAH ) pariNAmaM prAptA ye zaratkAlInAH candrakiraNAH [te] pariNatazaraccandrakiraNA staiH / kva sati / sarvasve sarvadhane vitIrNe sati / kiM0 vayam ? / taruNakaruNApUrNahRdayAH taruNakaruNayA pUrNa hRdayaM yeSAM te taruNakaruNApUrNahRdayAH / vayaM kiM kurvantaH ? / saMsAre viguNapariNAmAvadhi gatIH smarantaH / viguNapariNAmAH avadhayo [ yAsAM tAstathAvidhAH ] gatayaH viguNapariNAmAvadhigatayastAH / punaH kiM0 vayam / haracaraNacittaikazaraNAH haracaraNAveva cittasya ekaM zaraNaM yeSAM te haracaraNacittaikazaraNAH // 51 // vayamiha parituSTA valkalaistvaM ca lakSmyA sama iha paritoSo nirvizeSavizeSaH / sa tu bhavatu daridro yasya tRSNA vizAlA manasi tu parituSTe ko 'rthavAn ko daridraH // 52 // he ! rAjendra ! ih asmin saMsAre vayaM valkalaiH kRtvA parituSTAH / cAnyat / tvaM lakSmyA - parituSTaH / etAvatA saMtoSasya tattvamekameva / iha asminnarthe paritoSaH sama eva / kiM0 paritoSaH ? | nirvizeSAvazeSaH nirvizeSa eva avazeSo'vasAnaM yasya sa nirvizeSAvazeSaH / vizeSazcAyam - tu punaH sa daridro bhavatu yasya puruSasya vizAlA vistIrNA tRSNA / anantatRSNasya puMsaH daridraM (dAridryaM ) kvApi na yAtItyAgamaH / tu punaH manasi parituSTe sati ko'rthavAn ko daridraH / api tu na ko'pi // 52 // 1 haM. ca. pariNiti ; cha. pariNita / 2 ja. priyAmA / 3kha. gha. hari / 4 haM. ga. ca. ja. 'zeSo vi' / 5 ga. ja. ca / Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 [3. 53-55] . vairAgyazatakam yadetat svAcchandhaM viharaNamakArpaNyamazanaM sahAryaiH saMvAsaH zrutamupazamaikavrataphalam / mano mandaspandaM bahirapi cirasyApi vimRzan na jAne kasyaiSA pariNatirudArasya tapasaH // 53 // tadahaM na jAne / eSA kasya udArasya tapasaH pariNatiH pariNAmo vartate / eSA kA pariNatiH ? / yadetat svAcchandayaM viharaNam / anyacca akArpaNyaM azanaM prabalaM bhojanam / anyacca sahAyaH (sAhAyyaiH-sahAyaiH) saMvAsaH parikareNa saha nivAsaH / [anyacca ] upazamaikavataphalam upazamarasodbhAsitaM zrutaM zAstram / [anyacca ] bahirapi bAhyapradeze'pi mano mandaspandaM kalpanArahitam / ahaM kiM kurvan / cirasya cirarAtrAya [api] vimRzan vimarzanAM kurvan / cirakAlaM cintayannityarthaH // 53 // . pANiH pAtraM pavitraM bhramaNaparigataM bhaikSyamakSayyamannaM vistIrNa vastramAzAdazakamapamalaM talpamasvalpamurvI / yeSAM niHsaGgatAGgIkaraNapariNatiH khAtmasaMtoSiNaste dhanyAH saMnyastadainyavyatikaranikarAH karma nirmUlayanti // 54 // dhanyAsta eva ye karma nirmUlayanti / kiM0 dhanyAH ? / saMnyastadainyavyatikaranikarAH saMnyasto nirAkRto dainyavyatikarasya nikaro yaiste saMnyastadainyavyatikaranikarAH / punaH kiM0 te / / khAtmasaMtoSiNaH svAtmanyeva saMtoSo yeSAM te svAtmasaMtoSiNaH / anyacca / yeSAM puruSANAM niHsaGgavAGgIkaraNapariNatiH niHsaGgatAyAH aGgIkaraNaM niHsajatAGgIkaraNaM tasya pariNatiH niHsaGga / yeSAM puruSANAM pAtraM bhojanabhANDaM pANiH hastaH (kha. haM. ca. hstau)| pavitraM bhramaNaparigataM bhaikSyaM akSayaM(yyaM) avyayaM annam anaghaM / vastraM vistIrNa AzAdazakaM apamalaM nirmalam / asvalpaM vistIrNa [talpaM ] zayyA urvI pRthvI / evaMvidhasvarUpeNa ye saMsArapAraM 'gacchanti ta eva dhanyAH // 54 // durArAdhyaH svAmI turagacalacittAH kSitibhujo vayaM ca sthUlecchA mahati ca pade bddhmnsH| jarA dehaM mRtyuharati saikalaM jIvitamidaM sakhe nAnyacchreyo jagati viduSo'nyatra tapasaH // 55 // . 1 gha. sAhAyyaiH; haM. shaayaiH| 2 gha. zakalaM / Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhartRharikRta - zatakatrayam [ 3.56-57 ] he sakhe ! jagati rasAyAM viduSaH paNDitasya tapasaH anyatra anyat zreyaH kalyANaM na / katham ? / svAmI adhipatiH durArAdhyaH / kSitibhujo rAjAnaH turagacalacittAH turaMgamavata capalacetasaH / tu(ca) punaH vayaM sthUlecchAH / cAnyat mahati pade muktilakSaNe baddhamanasaH / jarA dehaM harati mRtyuH idaM sakalaM jIvitaM harati / tatastapasA vinA zreyo na // 55 // bhogA meghavitAnamadhyavilasatsaudAminI caJcalA 102 AyurvAyuvighaTTitAbhrapaTalIlInAmbuvad bhaGguram / lolA yauvanalAlanA tanubhRtAmityAkalayya drutaM / yoge dhairyasamAdhisiddhisulabhe buddhiM vide [da]dhvaM budhAH // 56 // budhAH paNDitAH ! yoge manovacanakAyasaMrodhalakSaNe buddhiM vida[d]dhvam / itaradakhilaM 'tRNatuSaprAyam / kathaM ? / bhogAH paJcAGgAH meghavitAnamadhyavilasatsaudAminIcaJcalAH ko'rthaH ? / meghavitAnamadhye vilasantI yA saudAminI vidyut tadvat caJcalAzcapalAH / cAnyat / AyurjIvitaM vAyuvighaTTitAbhrapaTalIlInAmbuvat bhaGguram / vAyunA vighaTTitA yA apa tatra lInaM yadambu pAnIyaM tadvad vAyuvighaTTitAbhrapaTalIlInAmbuvad bhaGguraM vinAzazIlam / tanubhRtAM prANinAM yauvanalAlanA tAruNyapratipAlanA lolA caJcalA vartate / iti Akalayya iti vicintya drutaM zIghraM yoge mano vida [d]dhvam / [ kiM0 yoge ? / dhairyasamAdhisiddhisulame (subhage ) / ] // 56 // puNye grAme vane vA mahati sitapaTacrcchannapAlIM kapAlIm AdAya nyAya garbhadvijahutahutabhugbhUmadhUmropakaiNTham / dvAraM dvAraM pravRtto varamudaradarIpUraNAya kSudhArto mAnI prANI sa dhanyo na punaranuradinaM tulyakulyeSu dInaH // 57 // mAnI prANI abhimAnI pumAn kSudhArtaH sa dhanyaH ( haM. cha. ja. sudhanyaH ) varaM suSThu / ( cha. punaH tulyakulyeSu anudinaM dInaH na varam / tulyakulye ( ? le ) Su bhavAH tulyakulyAH teSu / punaH prANI ) udaradarIpUraNAya dvAraM dvAraM pravRtto varaM / kiM kRtvA ? / mahati grAme vA athavA kapAlI karparaM ( cha. karparIM ) AdAya gRhItvA / kiM0 kapAlIM ? / sitapaTacchannapAlIM sitapaTena zvetavastreNa channA acchAditA pAlI yasyAH sA sitapaTacchannapAlI tAM / kiM0 grAme vA vane ? | puNye pvitre| kiM0 dvAraM ? / nyAyagarbhadvijahutahutabhugbhUmadhUmropakaNThaM nyAyagarbheNa [ haM. rmitena ] nyAyazAstrapaThitena dvijena huto yo'sau hutabhug vaizvAnaraH tasya yo'sau bhUma (mA) pracuro dhUmrastena vyAptaM upakaNThaM yasya tat nyAyagarbhadvijahutahutabhugbhUmadhUmropakaNTham // 57 // pAlIM / 1 haM. saudAmanI / 2 kha. gha. cha. subhage / 3 cha. dadadhvaM janAH / 5 ga. cha. ja. dhUmadhUmropadeg / 6kha. gha. kantam / 4. ga. chinna Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 103 [3. 58-60] vairAgyazatakam caNDAlaH kimayaM dvijAtiratha vA zUdro'tha kiM tApasaH kiM vA tattvanivezapezalamatiyogIzvaraH ko'pi kim / ityutpannavikalpajalpamukharaiH saMbhASyamANA janair na kruddhAH pathi naiva tuSTamanaso yAsyanti te yoginH|| 58 // ta (kha. ca. ata ) eva yogino ye pathi mArge janaiH evaM saMbhASyamANAH na kruddhAH yAsyanti naiva tuSTamanaso yAsyanti / kiM0 janaiH / ityamunA prakAreNa [ utpanna ] viklpjlpmukhraiH| itIti kim ? / ayaM kiM caNDAlaH vA athavA dvijo brAhmaNaH athavA shuudrH| atha kiM tApasaH / kiM vA athavA yogiishvrH| kiM0 yogIzvaraH ? / tattvanivezapezalamatiH tattvaniveze pezalA manojJA matiryasya asau / evaMvidhA [ye nirvikalpAsta eva dhnyaaH||58|| sakhe dhanyAH kecit truTitabhavabandhavyatikarA vanAnte cittAntarviSamaviSayAzIviSagatAH / zaraccandrajyotsnAdhavalagaganAbhogasubhagAM nayante ye rAtriM sukRtacayacittakazaraNAH // 59 // he sakhe ! he mitra ! ta eva dhanyAH kecit ye evaM prakAreNa rAtriM nayante / kiM0 te ! / sukRtacayacittaikazaraNAH sukRtAnAM cayaH samUhaH sukRtacayaH, sukRtacayaH citte ekaM zaraNaM 'yeSAM te sukRtacayacittaikazaraNAH / punaH kiM0 te ? / truTitabhavabandhavyatikarAH truTito bhavabandhasya vyatikaro yeSAM te truTitabhavabandhavyatikarAH / punaH kiM0 te ? / vanAnte vanamadhye cittAntarviSamaviSayAzIviSagatAH cittAntaH mAnasamadhye viSamo yo'sau viSaya evAzIviSaH dRSTiviSoragaH [sa] gato yeSAM te cittAntarviSayaviSayAzIviSagatAH / vA viSamaviSayAzIvigalitAH pAThaH / kiM0 rAtrim ? / zaraccandrajyotsnAdhavalagaganAbhogasubhagAm zaraccandrasya jyotsnA zaraccandrajyotsnA tayA] zaratkAlInacandramasaH kAntyA dhavalena gaganAbhogena nabhovistAreNa subhagA manojJA sA zaraccandrajyotsnAdhavalagaganAbhogasubhagA tAm // 59 // etasmAd viramendriyArthagahanAdAyAsakAdAzrayAc cheyomArgamazeSaduHkhazamanavyApAradakSaM kSaNAt / zAntaM bhAvamupaihi saMtyaja nijAM kallolalolAM gatiM mA bhUyo bhaja bhaGgurAM bhavaratiM cetaH prasIdAdhunA // 60 // 1 haM. ca. caannddaalH| 2 ja. vaa| 3 haM. mAnA; kha. gha. maano| 4 kha. ga. gha. 'yAnti svayaM / 5 he. 'yotsnaa| 6 kha. gha. nyntyete| 7 cha. koze zloko'yaM sthalAntare rshyte| Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 . bhartRharikRta zatakatrayam [3. 61-62] he cetaH! he Atman ! adhunA prasIda prasAdaM kuru| etasmAdindriyArthagahanAd virm| kiM0 indriyArthagahanAt ? / AyAsakAdAzrayAt kutsitaH AzrayaH kadAzrayaH, kadAzrayasya bhAvaH kAdAzrayaH, AyAsena kAdAzrayaH AyAsakAdAzrayaH tasmAt / kSaNAt zAntaM bhAvamupaihi / kiM0 zAntaM bhAvam ? / zreyomArga mokSamArgam / punaH kiM0 zAntaM bhAvam ? / azeSaduHkhazamanavyApAradakSam azeSANi yAni duHkhAni teSAM zamanavyApAre dakSaH azeSaduHkhazamanavyApAradakSastam / he cetaH ! nijAM kallolalolAM gatiM saMtyaja parihara / bhUyaH punarapi bhaGgarAM vinazvarAM bhavaratiM mA bhaja sevaya / ebhilakSaNaiH saMsArasya vRddhireva syAt / tat tasmAt kAraNAt tAni ceSTitAni tyaja // 60 // puNyairmUlaphalaiH priye praNayini prItiM kuruSvAdhunA bhUzayyAnavavalkalairakaraNairuttiSTha yAmo vanam / kSudrANAmavivekamUDhamanasAM yatrezvarANAM sadA cittavyAdhi(dhya )vivekavihvalagirAM nAmApi na zrUyate // 61 // he praNayini ! he priye ! uttiSTha uttiSTha ! vanaM yaamH| yatra IzvarANAM dhanavatAM nAmApi na zrUyate / kiM. IzvarANAM ? / kSudrANAM tucchAnAm / anyacca avivekamUDhamanasAM avivekena mUDhaM mano yeSAM teSAm / punaH kiM0 IzvarANAM ? / cittavyAdhi(dhya)vivekavihvalagirAM cittavyAdhInAM avivekena (cha. vivekena ) vihvalA gIrvANI yeSAM te cittavyAdhi(dhya)vivekavihvalagiraH teSAm / he priye ! [ adhunA saMprati ] puNyaiH pavitraiH mUlaphalaiH prItiM kuruSva / anyacca / bhUzayyAnavavalkalaiH prItiM kuruSva / kiM0 bhUzayyAnavavalkalaiH ? / akaraNaH kriyata iti karaNaM na karaNaM akaraNaM taiH akaraNaiH karaNakriyArahitairityarthaH // 61 // mohaM mArjayatAmupArjaya ratiM candrArdhacUDAmaNau cetaH svargataraGgiNItaTeMbhuvAmAsaGgamaGgIkuru / ko vA vIciSu bubudeSu ca taDillekhAsu ca strISu ca . jvAlAgreSu ca pannageSu ca saridvegeSu kaH(naH) pratyayaH // 62 // re cetaH! mohaM mArjayatAM dUrIkriya(10 kuru)tAm / re prANin ! candrArdha(ca. candrArka) cUDAmaNau ratiM saMtoSaM upArjaya / re cetaH ! svargataraGgiNItaTabhuvAM (jA) svargataraGgiNI gaGgA [tasyAH taTabhuvAM tIrabhUmInAM ] AsaGgaM saMgatiM aGgIkuru / naH asmAkaM vA athavA ko vIciSu kalloleSu pratyayo vishvaasH| cAnyat / jalabubudeSu varSAvArisaMpuTeSu kaH pratyayaH / cAnyat / 1 kha. gha. puSpai / 2 ga. ja. vitta / 3 kha. gha. "vikaar'| 4 gha. candrArka / 5 ha. ca. tttbhujaam| 6 ca. tttillekhaa| 7 ga. ca. naH; haM. na / Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 105 [3. 63-65] vairAgyazatakam taDillekhAsu saudAminISu kaH pratyayaH / cAnyat / strISu kaH prtyyH| cAnyat / jvAlAgreSu kaH pratyayaH / cAnyat / panageSu kaH pratyayaH / cAnyat / saridvegeSu taTinIpravAheSu kaH prtyyH| yathA eteSu sthAneSu (haM. sthAnakeSu ) naH asmAkaM pratyayo nAsti tathA jIviteSu // 62 // agre gItaM sarasakavayaH pArzvato dAkSiNAtyAH __ pRSThe lIlAvalayaraNitaM cAmaragrAhiNInAm / yadyastyevaM kuru bhavarasAsvAdane lampaTatvaM / no ceccetaH praviza sahasA nirvikalpe samAdhau // 63 // re cetaH! yadi evamasti tadA bhavarasAsvAdane lampaTatvaM kuru / evaM kim ? / yadi tavAgre sphItaM pracuraM gItaM bhavati / anyacca pArzvato dAkSiNAtyAH dakSiNadezIyAH sarasakavayaH bhavanti / anyacca pRSThe cAmaragrAhiNInAM sundarINAM [lIlA] valayaraNitaM zabdaM (bdo) bhavati / yadi evaMvidhaM saukhyaM bhavati tadA saMsArasya mamatAM kuru / re cetaH! cedevaM no tadA sahasA nirvikalpe samAdhau praviza pravezaM kuru // 63 // viramata budhA yoSitsaGgAt sukhAt kSaNabhaGgarAta kuruta karuNAmaitrIprajJAvadhUjanasaMgamam / na khalu narake hArAkAntaM ghenastanamaNDalaM zaraNamatha vA zroNIbimbaM raNanmaNimekhalam // 64 // he budhAH! yoSitsaGgAta sukhAt viramata viratiM bhjt| kiM0 sukhAt ? / kSaNabhaGgarAt / karuNAmaitrIprajJAvadhUjanasaMgamaM kuruta vidadhata / karuNA ca maitrI ca prajJA ca karuNAmaitrIprajJA) saivaratA eva)vadhUjanaH(nAH tasya teSAM)saMgamaH karuNAmaitrIprajJAvadhUjanasaMgamaH tam / khalu nizcitam / narake ghanastanamaNDalaM athavA zroNIbimbaM nitambabimbaM na zaraNam / kiM0 stanamaNDalam / hArAkAntaM hAravibhUSitam / punaH kiM0 zroNIbimbam ? / raNanmaNimekhalam raNantI zabdantI maNimekhalA yasmin tat raNanmaNimekhalam // 64 // prANAghAtAnnivRttiH paradhanaharaNe saMyamaH satyavAkyaM kAle zakyA pradAnaM yuvatijanakathAmUkabhAvaH pareSAm / tRSNAzro(sro)tovibhaGgo guruSu ca vinayaH sarvabhUtAnukampA sAmAnyA sarvazAstreSvanupahatavidhizreyasAmeSa panthAH // 65 // 1etacchokAnantaraM hai. koze 'kArkazyaM stanayor' iti zloko dRzyate / 'odhAkSipako'yaM' iti TIkAyAm / tadanantaraM 'etA hasanti c'| 26. cha. ja. ghanaM stana / 14 zatakatra0 Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhartRharikRta-zatakatrayam [3.66-68] ... he Atman ! anupahatavidhizreyasau puruSANAM eSa panthAH / na upahataH na nirAkRtaH anu. pahataH, tena anupahatena vidhinA mArgeNa zreyo yeSAM te anupahatavidhizreyasaH teSAM / muktAnAmityarthaH / teSAM eSa maargH| ka eSa mArgaH ? / prANAghAtAnivRttiH jIvahiMsAviramaH / paradhanaharaNe paradravyApahAre sNymH| 'yama uparame' saM-pUrvaH / saMyamanaM saMyamaH parihAraH / punaH kim ? / satyavAkyam / punaH kim ? / kAle zatyA pradAnam / punaH kim ? / pareSAM yuvatijanakathAmUkabhAvaH / punaH kim ? / tRSNAzro(sro)tovibhaGgaH lobhapravAhavicchedaH / cAnyat / guruSu vinayaH / punaH kim ? / sarvabhUtAnukampA sarvaprANidayA / kiMbhUtA prANidayA ? / sarvazAstreSu sAmAnyA samAnasya bhAvaH sAmAnyaM tadasti yasyAM sA] sAmAnyA samAnabhAvA ityarthaH / mokSamArgiNAM eSa mArgaH // 65 // mAtarlakSmi bhajasva kaM cidaparaM matkAsiNI mA sma bhUr bhogebhyaH spRhayAlavo na hi vayaM kA niHspRhANAmasi / sadyaHsyUtapalAzaMpatrapuTikApAtre pavitrIkRte bhikSAsaktubhireva saMprati vayaM vRtti samIhAmahe // 66 // . he mAtarlakSmi ! kaM cidaparaM bhajasva / matkAziNI mA sma bhUH mA bhUyAH / vayaM bhogebhyo na spRhayAlavaH necchavaH / niHspRhANAM nirIhANAM tvaM kAsi / vayaM mikSAsaktubhireva saMprati idAnIM vRttiM dinagamanikAM samIhAmahe vaanychaamhe(mH)| ka sati ? / sadyastatkAlaM syUtapalAzapatrapuTikApAtre pavitrIkRte sati / yadyevamasmAkaM sthitistadA vayaM tvayA kiM kurmaH // 66 // yUyaM vayaM vayaM yUyamityAsInmatirAvayoH / kiMjAtamadhunA yena yUyaM yUyaM vayaM vayam // 67 // he mitra ! Avayoriti matirAsIt iyatkAlam / itIti kim ? / yUyaM vayaM, vayaM yUyam / adhunA idAnIM kiM jAtam / yena yUyaM yUyaM vayaM vayam // 67 // bAle lIlAmukulitamamI mantharA dRSTipAtAH kiM kSipyante virama virama vyartha eSa zramaste / saMpratyanye vayaparataM bAlyamAsthA vanAnte kSINo mohastRNamiva jagajjAlamAlokayAmaH // 68 // he bAle he sundari ! tAvakInaM lIlAmukulitam / amI mantharA dRSTipAtAH asmAsu kiM kSipyante / virama virama / eSaH te tava zramo vyartho nirarthakaH / saMprati vayaM anye te na bhavAmaH / asmAkaM bAlyamuparatam (haM. maparataM gatam ) / asmAkamAsthA vanAnte / katham / kSINo mohaH / jagajjAlaM vizvasamUhaM tRNamiva AlokayAmaH // 68 // ..' 1 kha. gh.priitiraa|2 ga. kimabhUdadhunA; haM kozaprAnte 'idAnImarthasaMpAttaH' paatthosti| 3 haM. maparataM / Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bairAgyazatakam iyaM bAlA mAM pratyanavaratamindIvaradalaprabhAcoraM cakSuH kSipati kimabhipretamaneyA / [ 3.69-71] to moho'smAkaM smarakusumabANavyatikarajvarajvAlA zAntA tadapi na varAkI viramati // 69 // [ iyaM bAlA mAM prati cakSurnetraM anavarataM nirantaraM kiM kSipati / ] kathaMbhUtaM netram ? / indIvaradalaprabhAcoraM indIvarasya kamalasya dalaM indIvaradalaM tasya prabhAM corayatIti indIvaradalaprabhAcauram | anayA kimabhipretaM kiM vAJchitam / asmAkaM moho gataH / smarakusumabANavyatikarajvarajvAlA zAntA / varAkI tadapi na viramati // 69 // ramyaM harmyatalaM na kiM vaisataye zravyaM na geyAdikaM kiM vA prANasamAsamAgamasukhaM naivAdhikaprItaye / kiM tadbhAntapatatpataMga pavanavyAloladIpAGkara cchAyAcaJcalamAkalayya sakaeNlaM santo vanAntaM gatAH // 70 // 2013 santaH satpuruSA vanAntaM gatAH / kimiti saMbhAvanAyAm / teSAM vasataye nivAsAya harmyAtalaM ramyaM nAbhUt / [ kimiti saMbhAvanAyAm / vA athavA zravyaM zravaNArha geyAdika gItAdi nAbhUt / api tu babhUva / vA athavA kimiti saMbhAvanAyAm / prANasamAsamAgamasukhaM prANasamA prANatulyA priyA tasyAH samAgamaH saGgaH tasya sukhaM prANasamAsamAgamasukhaM / adhikaprItaye atiprasannatAyai nAbhUt / api tu abhUt / ] tathApi santo vanAntaM gatAH vanaM sevayAmAsuH / [ tu punaH kiM kimarthaM vanaM sevayAmAsuH ? / udbhrAntapatatpataMgapavanavyAloladIpAGkuracchAyAcazcalaM udbhrAntaH cakSurlebhena bhramaM prAptaH yo'sau patatpataMgaH tasya pavanena vyAlolA caJcalA yA dIpAGkurasya chAyA kAntistadvaccaJcalaM ] sakalaM jIvalokaM Akalayya vicintya hRdaye jJAtvA ityarthaH // 70 // kiM kandAH kandarebhyaH pralayamupagatA nirjharA vA giribhyaH pradhvastA vA tarubhyaH sarasaphalabhRto varkalebhyazca zAkhAH / vIkSyante yanmukhAni prasabhamupagataprazrayANAM khalAnAM * duHkhopAttAlpavittasmayavaizapatra nAnartita bhrUlatAni // 71 // 1 ca. cha. ja. cauraM / 2 ja. 'manasA / haM. koze prathamapAdo labhyate / 3 haM. vasaMta* samaye / 4 ja. zrAvyaM / 5 kha. gha. prANasamaM / 6 kha. gha. naivAdhikaM / 7 kha. gha. satataM / 8 gha. ja. nirjarA / 9 haM. valkalibhyazca / 10 ca. 'cittasmaya' / 11 ja. 'viSa' / Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhartRharikRta - zatakatrayam [ 3. 72-74 ] yat tu khalAnAM durjanAnAM mukhAni vIkSyante vilokyante / yattadornityasaMbandhaH / tat kiM kandarebhyaH kandAH pralayamupagatAH kSayaM jagmuH / vA athavA giribhyaH parvatebhyaH nirjharAH pralayamupagatAH / vA athavA valkalebhyastarubhyaH zAkhAH pradhvastAH vinAzamupajagmuH / kiM0 zAkhAH ? / sarasaphalabhRtaH sarasAni phalAni bibhratIti sarasaphalabhRtaH / kiM0 khalAnAM ? / prasabhaM yathA bhavati ( tathA ) upagataprazrayANAM prollasadgarvANAM / kiM0 mukhAni ? / duHkhopAttAlpavittasmayanazapavanAnartitabhrUlatAni duHkhena upAttaM upArjitaM yadapaM vittaM tasya smayavazapavanena A samantAdbhAvena nartitA bhrUlatA yaiH tAni duHkhopAttAlpavittasmayavazapavanAnartitabhrUlatAni // 71 // gaGgAtaraGgakaNazIkarazItalAni vidyAdharAdhyuSitacAruzilAtalAni / 208 sthAnAni kiM himavataH pralayaM gatAni yat sAvamAnaparapiNDaratA manuSyAH // 72 // manuSyAH yat sAvamAnaparapiNDaratA vartante / tat kiM himavataH sthAnAni pralayaM gatAni / kiM0 himavataH sthAnAni ? / gaGgAtaraGgakaNazIkarazItalAni gaGgAyAstaraGgA gaGgAtaraGgataH teSAM kaNazIkaraiH zItalAni gaGgAtaraGgakaNazIkarazItalAni / punaH kiM0 himavataH sthAnAni ? vidyAdharAdhyuSitacAruzilAtalAni vidyAdharairadhyuSitAni sevitAni adhiSThitAni cAruzilAtalAni yeSAM tAni / evaMvidhAni sthAnAni cet na syustadA paratiraskArapiNDaratAH narAH bhaveyuH / etAvatA parAvamAnAt tAnyeva sthAnAni sevitAni varam // 72 // yadA meruH zrImAn nipatati yugAntAgninihetaH samudrAH zuSyanti pracuranikaragrAhanilayAH / dharA gacchatyantaM dharaNidharapAdairapi dhRtA zarIre kA vArtA karikalabhakarNAgracapale // 73 // yadA zrImAn meruH yugAntAgninihato ( haM. 'hito ) nipatati / samudrAH zuSyanti ( hUM. puSyanti ) / kiM0 samudrA: : / pracuranikaragrAhanilayAH pracurAzca te nikarAH samUhAH [ te.. santi yeSAM teSAM ] grAhANAM jalacarajIvAnAM nilayAH gRhANi yeSu te pracuranikaragrAhaniLyAH / api punaH dharA vasuMdharA antaM gacchati vilayaM vrajati / kiM0 dharA ? | dharaNidharapAdaiH dhRtApi avalambitApi / tadA zarIre kA vArtA / kiM0 zarIre ? / karikalabhakarNAgracapale karikalabhAnAM karNAgravat capalaM karikalabhakarNAcapalaM tasmin // 73 // ekAkI niHspRhaH zAntaH pANipAtro digambaraH / kadA zaMbho bhaviSyAmi karmanirmUlanakSamaH // 74 // 1 ja, sadA / 2 cha. 'nihitaH / 3 gha. cha. dhRtAH / 4. zaMbhuvi / Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [3.75-77] vairAgyazatakam [he prabho ] he zaMbho! ahaM etAdRzaH kadA bhaviSyAmi / kiM. aham ? / ekAkI advitiiyH| punaH kiM0 aham ? / nispRhaH / punaH kiM0 aham ? / zAntaH / punaH kiM0 aham / / pANipAtraH pANireva pAtraM bhANDaM yasya sa pANipAtraH / punaH kiM0 aham ? / digambaraH diza eva ambaraM yasya asau digambaraH / punaH kiM0 aham ? / karmanirmUlanakSamaH karmaNAM nirmUlanaM karmanirmUlana karmanirmUlane kSamaH karmanirmUlanakSamaH // 74 // prAptAH zriyaH sakalakAmadudhAstataH kiM dattaM padaM zirasi vidviSatAM tataH kim / sanmAnitAH praNayino vibhavaistataH kiM kalpaM sthitaM tanubhRtAM tanubhistataH kim // 75 // zriyo lakSmyaH prAptAH tataH kim / kiM0 zriyaH ? / sakalakAmadudhAH samastamanorathadogdhyaH / vidviSatAM zirasi mastake padaM dattaM (kha. nyastaM) tataH kim / praNayinaH snehinaH vibhavairdhanaiH sanmAnitAH tataH kim / tanubhRtAM prANinAM [ tanubhiH] zarIraiH kalpaM kalpAntaM yAvat sthitaM prANitaM tataH kim / etAvatA saMsArasya nirmamataiva varam // 75 // bhaktirbhave maraNajanmabhayaM hRdisthaM __sneho na bandhuSu na manmathajA vikArAH / saMsargadoSarahitA vijanA vanAntA vairAgyamasti kimataH paramArthanIyam // 76 // ataH paraM vairAgyamasti / tat kim ? / bhaktirbhave maheze / anyacca hRdisyaM maraNajanmabhayam / anyacca bandhuSu sneho na / anyacca manmathajAH kAmodbhavA vikArA na / anyacca vanAntAH vijanAH janarahitAH / kiM0 vanAntAH / saMsargadoSarahitAH saMsargasya doSaH saMsargadoSaH tena rahitAH saMsargadoSarahitAH / ato'pi vairAgyaM kimapi nAsti / kiM0 vairAgyam / / paramArthanIyaM paramattattvayuktam (haM. 'yutam ) // 76 // jIrNA kanthA tataH kiM sitamamalapaTaM paTTasUtraM tataH kiM ekA bhAryA tataH kiM heyakarisugaNairAvRto vA tataH kim / bhaktaM bhuktaM tataH kiM kadazanamatha vA vAsarAnte tataH kiM ___ vyaktaM jyotirna cAntarmathitabhavabhayaM vaibhavaM vA tataH kim // 7 // 1 gha. sNmaanitaaH| 2 ga. paramartha / 3 ja. paraM pttttkuul| 4 ca. tvekA; ja. 'essaa| 5 ca. kriturggnnairaa| 6 kha. vAntaM / haM. zloko'yaM na dRzyate / kha. jINeti sugamam / ca. asya TIkA na / Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhartRharikRta-zatakatrayam [ 3.78-80.] tasmAdanantamajaraM paramaM vikAzi ted brahma vAJchata janA yadi cetnsthaaH| yasyAnuSaGgiNa ime bhavanAdhipatya bhogAdayaH kRpaNalokaratA bhavanti // 78 // he janAH! yadi yUyaM cetanasthAH tata tasmAta brahma vAJchata / kiM. brahma ? / anantaM antarahitaM ajaraM jarAvarjitaM / punaH kiM0 brahma ? / paramaM vikAzi / yasya parabrahmaNaH ime bhavanAdhipatyabhogAdayaH anuSaGgiNo bhavanti anuyAyino vartante / kiM0 bhavanAdhipatyabhogAdayaH ? / kRpaNalokaratAH tucchajanavibhramAH // 78 / / pAtAlamAvizasi yAsi nabho vilaya digmaNDalaM bhramasi mAnasacApalena / bhrAntyApi jAtu vimalaM kathAtmanInaM tad brahma na smarasi nirvRtimeSi yena // 79 // re mUDha ! pAtAlamAvizasi / anyacca nabhaH AkAzaM vilaya yAsi / anyacca digmaNDalaM bhramasi / kena ? / mAnasacApalena mAnasasya cApalaM mAnasacApalaM tena / jAtu kadA cit bhrAntyApi tad brahma kathaM na smarasi / yena brahmaNA nivRtim ( mAtRkAsu 'nirvRtti') eSi muktiM prAmoSi / kiM0 brahma ? / AtmanInaM / ko'rthaH ? / Atmane hitaM AtmanInam / punaH kiM0 brahma / vimalaM nirmalam // 79 // ... rAtriH saiva punaH sa eva divaso matvA budhA jantavo dhAvantyudyaminastathaiva nibhRtaprArabdhatattakriyAH / vyApAraiH punaruktabhuktaviSayairevaMvidhenAmunA saMsAreNa kadarthitA vayamaho mohAnna lajjAmahe // 80 // aho iti duHkhe / amunA evaMvidhana saMsAreNa kdrthitaaH| kasmAt ? / mohAta mauDhyAt / kathaM ? / na lajjAmahe / kaiH ? / vyApAraiH / kiM0 vyApAraiH ? / punaruktamuktaviSayaiH punaruktAni punarvihitAni yAni bhuktAni bhojanAni anyacca viSayAH taiH / budhAH paNDitAH jantavaH prANinaH udyaminaH udyamavanto dhAvanti / kiM. jantavaH ? / tathaiva punaH punaH nibhRtaprArabdhatattakriyAH vAraM vAraM nibhRtAH prArabdhAH tattakriyA yaiste / kiM0 kRtvA ? / tAM rAtri matvA punaH tathaiva divasaM matvA jJAtvA / yataH proktam. 1 kha. vikAsi; ga. vizokaM / 2 ga. tabrahma cintaya kimebhirsdviklpaiH| 3 kha." gha. bhuvnaa| 4ga. mtaa| 5 cha. AtmanIyaM / Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [3. 81-82] vairAgyazatakam 'punarapi rajanI punarapi divasaH punarapi mAsaH punarapi varSam / punarapi vRddhaH punarapi bAlaH punarapi yAti sameti ca kAlaH // 1 // evaMvidhaM saMsArasya svarUpaM matvA tasmAt saMsArAt viraktA [budhA ] eva bhavanti na jddaaH|| 80 // mahIzayyA zayyA vipulamupadhAnaM bhujalatA vitAnaM cAkAzaM vyjnmnukuulo'ymnilH| sphuradIpazcandro virativanitAsaGgamuditaH sukhaM zAntaH zete muniratanubhUtirnRpa iva // 81 // zAnto muniH sukhaM yathA bhavati [ tathA ] zete / yasya muneH mahIzayyA zayyA pRthvIsvApaH zayanam / yasya munervipulamupadhAnaM gaNDUSaH [?] bhujalatA bhujavallI / cAnyata vitAnaM candrodayaH AkAzam / ayamanukUlaH zItalaH [anilaH] pavanaH vyajanaM tAlavRntaH / cAnyat candraH sphuraddIpaH / cAnyat virativanitAsaGgaM prati uditH| muniH ka iva ? / nRpa iva yathA nRpaH / mahIzayyA pRthvIzAyinI zayyA bhavati / anyacca vipulopadhAno bhavati vistIrNagaNDUSo (kha. gaNDapo; ca. 'gaNDazo ) bhavati / cAnyat / AkAzopari (haM. 'zaM prati) mastakopari vitAnaM bhavati / cAnyat vyajanAnilena vIjito bhavati / anyacca sphuraddIpo bhavati / anyacca vanitAsaGgaM prati udito bhavati / kiM0 muniH ? / cAnyat nRpaH? / atanubhUtiH / atanvI bhUtirvibhUtiryasya [saH] / pakSe lakSmIH // 81 // trailokyAdhipatitvameva virasaM yasmin mahAzAsane . tallaibdhAsanavastramAnaghaTane bhoge ratiM mA kRthAH / bhogaH ko'pi sa eka eva paramo nityodito jambhate * yatsvAdAd virasA bhavanti viSayAstrailokyarAjyAdayaH // 82 // * he Atman ! tat parabrahma labdhA (haM. dhvA) bhoge rati mA kRthaaH| yasmina parabrahmaNi eva nizcayena trailokyAdhipatitvaM virasaM vartate / kiM0 parabrahmaNi ? / mahAzAsane prauDhamate / kiM0 bhoge? / AsanavastramAnaghaTane / AsanaM siMhAsanaM sukhAsanAdi vastrANi cInAMzukapaTTakUlAdi ( ? 0dIni ) mAnaM mahattvAbhimAnAdi teSAM ghaTanaM AsanavastramAnaghaTanaM tasmin / evaMvidhe bhoge kA ratiH / ko'pi sa bhoga eka eva paramo brahma nityoditaH san ujjRmbhate / 1 kha. gha. mahI zayyA ramyA; ga. ca. mahI ramyA shyyaa| 2 ga. zAntaM / 3. tallabdhvA / 4 ja. ess| 5kha. nityordito| 6 haM. 'toz2ubhate / 7 kha. gha. vazazAs; ga. vibhvaas| Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 bhartRharikRta-zatakatrayam [3. 83-85] yatvAdAt yasya brahmaNo rasAt trailokyarAjyAdayo viSayAH virasA bhavanti mokSAdAya (haM. 'yi ) katvAt // 82 // kiM vedaiH smRtibhiH purANapaThanaiH zAstrairmahAvistaraiH ___vargagrAmakuTInivAsaphaladaiH karmakriyAvibhramaiH / muktvaikaM bhavabhAraduHkharacanAvidhvaMsakAlAnalaM khAtmAnandapadapravezakalanaM zeSA vaNigvRttayaH // 83 // vedaiH kiM, smRtibhiH kiM, purANapaThanaiH kiM, zAstraiH kim / kiM0 zAstraiH / mahAvistaraiH mahAn vistaro yeSAM te mahAvistarAstaiH / [anyacca ] karmakriyAvibhramaiH kim / kiM0 karmakriyAvibhramaiH / svargagrAmakuTInivAsaphaladaiH svargagrAmasya kuTI svargagrAmakuTI tasyAH nivAsaphalaM dadatIti svargagrAmakuTInivAsaphaladAstaiH / ekaM svAtmAnandapadapravezakalanaM muktvA ( cha. bhvyN)| svakIyo'sau AtmA svAtmA tasya yat AnandapadaM svAtmAnandapadaM tasya pravezakalanaM svAtmAnandapadapravezakalanaM / [ kiM0 tat ? / bhavabhAraduHkharacanAvidhvaMsakAlAnalaM / ] zeSAH kriyAH vaNigvRttayaH vaNigAcaraNam // 83 // AyuH kallolalolaM katipayadivasasthAyinI yauvanazrIr arthAH saMkalpakalpA ghanasamayataDidvibhramA bhogepUrAH / kaNThAzleSopagUDhaM tadapi ca na ciraM yat priyAbhiH praNItaM brahmaNyAsaktacittA bhavata bhavabhayAmbhodhipAraM tarItum // 84 // he uttamAH ! brahmaNi parabrahmaNi AsaktacittA bhavata (ka. ca. bhavatu; kha. ga. gha. bhavantu ) yUyaM / kiM kartum ? / bhavabhayAmbhodhipAraM tarItuM / bhavabhayAmbhodheH pAraH bhavabhayAmbhodhipArastam / zeSa samastamasthiram / kiM kim ? / AyuH kallolalolaM samudrakallolavaccapalam / yauvanazrIH katipayadivasasthAyinI katipayadivasAn sthAtuM zIlamasyAH sA ktipydivssthaayinii| arthAH saMkalpakalpAH saMkalpatulyAH / bhogapUrAH (cha. pUgAH) ghanasamayataDidvibhramAH ghanasamayataDidvat vibhramo yeSAM te ghanasamayataDidvibhramAH / priyAbhiH praNItaM yat kaNThazleSopagUDhaM tadapi na ciraM / tasmin kAraNe parabrahma eva zAzvatam // 84 // brahmANDamaNDalImAtraM kiM lobhAya mnsvinH| zepharIsphuritenAbdheH kSubdhatA jAtu jAyate // 85 // 1 ga. bhavabaMdha gha. bhuvbhaar| 26 kaalaanilN| 3 cha. bhogpuugaaH| 4 kha. ga.. bhvtu| 5 gha. zabarI / Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 3.86-87 ] vairAgyazatakam 113 manasvinaH jitedriyasya ( iM . yateMdriyasya ) brahmANDamaNDalImAtraM kiM lobhAya jAyate / api tu na / brahmANDasya maNDalI brahmANDamaNDalI brahmANDamaNDalI eva mAtrA yasya tat brahmANDamaNDalI - mAtram / abdheH samudrasya zapharIsphuritena matsikAvellanena ( kha. velitena ) jAtu kadAcit kSubdhatA (ca. kSudratA ) kSobhanA ( cha. kSobhamAnA ) jAyate / api tu na / tathA manakhinaH puruSasya brahmANDaM lobhAya na jAyate // 85 // yadAsIdajJAnaM smaratimira saMskArajanitaM tadA dRSTaM nArImayamidamazeSaM jagadapi / idAnImasmAkaM paTutara vivekAJjanajuSAM samIbhUtA dRSTistribhuvanamapi brahma tanute // 86 // yadA yasmin prastAve ajJAnamAsIt tadA idaM azeSaM jagadapi mayA nArImayaM dRSTam / kiM lakSaNamajJAnam ? / smaratimirasaMskArajanitaM smarasya kandarpasya yat timiramandhakAraH tasya saMskAreNa pUrvabhavodbhavapariNAmena janitam / idAnIM sAMprataM asmAkaM samIbhUtA dRSTiH samatApariNAmenAlaMkRtaM cetaH tribhuvanamapi brahma tanute parabrahmarUpaM vistArayati / kiM0 asmAkam ? | paTutaravivekAJjanajuSAM prakRSTaH paTuH paTutaraH paTutaro yo'sau vivekaH paTutaravivekaH [ sa eva ] aJjanaM paTutaravivekAJjanaM tena paTutaravivekAJjana(?Jjanena juSaH ('? juT ) sevanaM yeSAM te paTutaravivekAJjanajuSasteSAm / atha yathAsthitaM saMsArasya svarUpaM pazyAmaH // 86 // ramyAzcandramarIcayastRNavatI ramyA vanAntasthalI ramyaH sAdhusamAgamaH zamasukhaM kAvyeSu ramyAH kathoH / kopopAhitabASpabindutaralaM ramyaM priyAyA mukhaM sarvaM ramyamanityatAmupagate citte na kiMcit punaH // 87 // candramarIcayo ramyAH / vanAntasthalI ramyA / kiM0 sthalI ? / tRNavatI zAdvalavaNayutA / *sAdhusamAgamaH ramyaH / zamasukhaM ramyam / kAvyeSu kathA ramyAH ( haM. ramyA ) / anyacca priyAyAH mukhaM ramyam / kiM0 mukham ? / kopopA hitabASpabindutaralaM kopopAhitaM kopATopanivezitaM yad bASpabindu tena taralaM caJcalaM kopopAhitabASpabindutaralam / punaH anityatAM upagate saMprApte citte sarva ramyaM na kiMcit // 87 // bhikSAzI janamadhyasaGgarahitaH svAyattaceSTaH sadA dAnAdAnaviraktamArganirataH kazcit tapasvI sthitaH / 1 kha. samasukhaM / 2 haM. kathA / 15 zatakatra* Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 bhartRharikRta-zatakatrayam [3. 88-90] rathyAkSINavizIrNajIrNavasanaiH saMprAptakanthAsakho nirmAno nirahaMkRtiH zamasukhAbhogaikabaddhaspRhaH // 88 // evaMvidhaH tapasvI kazcid viralaH sthito vartate / kIdRzaH? / bhikSAzI bhikSAbhojanaH / punaH kiM0 ? / jnmdhysnggrhitH| punaH kiM0 tapasvI ? / sadA sarvadA svAyattaceSTaH svAdhInamAnasapariNAmaH / punaH kiidRshH?| dAnAdAnaviraktamArganirataH dAnaM ca AdAnaM ca dAnAdAne dAnAdAnayorviraktamArgaH [tatra nirataH sAvadhAnaH / ] punaH kiidRshH| rathyAkSINavizIrNajIrNavasanaiH saMprAptakanthAsakhaH rathyAyAH kSINAni vizIrNAni (haM. vistIrNAni) jIrNAni vasanAni rathyAkSINavizIrNajIrNavasanAni taiH kRtvA saMprAptA kanthA sakhI patnI sahAyinI yena saH / punaH kiidRshH| nirmAnaH nomAnI garvarahitaH brahmajJaH (ca. cha. aatmjnyH)| punaH kiN0| nirahaMkRtiH nirhNkaarH| punaH kiM0 / zamasukhAbhogaikabaddhaspRhaH zamasya sukhaM zamasukhaM [ tasya AbhogaH anubhavaH tatra ] zamasukhAbhoge vistAre ekA baddhA spRhA yena saH // 88 // . , mAtar medini tAta mAruta sakhe tejaH subandho jala bhrAtar vyoma nibaddha eSa bhvtaamntyprnnaamaanyjliH| yuSmatsaGgavazopajAtasukRtodrekasphurannirmala jJAnApAstasamastamohamahimA lIye parabrahmaNi // 89 // . he mAtaH ! he medini ! he tAta mAruta ! he sakhe tejaH ! he suvandho jala! (kha. ga. jvala) he bhrAtara vyoma! bhavatAM paJcatattvAnAM eSaH antyapraNAmAJjaliH nibaddho'sti / tathAvidheyaM yathA parabrahmaNi lIye lIno bhavAmi / kiM0 aham / / yuSmatsaGgavazopajAtasukRtodrekasphuranirmalajJAnApAstasamastamohamahimA yuSmAkaM saGgaH [ yuSmatsaGgastasya vazastena ] yuSmatsaGgavazena upajAto yo'sau sukRtodrekaH tasya sphuranirmalajJAnena apAstA (? to) nirAkRtA ( ? 'taH ) samastamohamahimA yena sa yuSma0 // 89 // yAvat srasthamidaM kalevaragRhaM yAvacca dUre jarA yAvaccendriyazaktirapratihatA yAvat kSayo nAyuSaH / Atmazreyasi tAvadeva viduSA kAryaH prayatno mahAna AdIpte bhavane tu kUpakha ne pratyudyamaH kIdRzaH // 9 // 1ca. shmsukho| 2 kha. ga. ca. subandhojvala / 3 ga. antyaH / 4ga. pare brahmaNi / 5gha. svaasthymidN| 6 ca. zarIramarujaM / 7 ga. proddIpte; haM. ja. uddiite| 8kha.. bhuvne| 9kha. gha. na. haM. ca. hi| 10 ka. kha. ga. gha. khanana / Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [3.91-93] vairAgyazatakam viduSA paNDitena Atmazreyasi svamokSopAye (haM. kha. ca. sumokSAya ) tAvadeva mahAn prayatnaH kAryaH / [yAvadidaM kalevaragRhaM zarIramandiraM khasthaM vartate samAdhAnaparAyaNaM vartate / cAnyat / yAvat jarA dUre vartate / cAnyat yAvat indriyazaktiH apratihatA vartate / cAnyat / yAvadAyuSaH kSayo nAsti / tAvadeva svahite prayatnaH kaaryH|] [tu punaH] bhavane [AdI] (ca. uddIpite) sati pradIpte sati / (kha. ca. hi nizcitam ) / kUpa (haM. cha. prakUpa) khanane kIdRzaH pratyudyamaH / nanu pradIpane pradIpte sati kUpaM khanituM na zakyate // 90 // nAbhyastA bhuvi vAdivRndadamanI vidyA vinItocitA khaDgAgaH karikumbhapIThadalanaikiM na nItaM yshH| kAntAkomalapallavAdhararasaH pIto na candrodaye tAruNyaM gatameva niSphalamaho zUnyAlaye dIpavat // 91 // bhuvi pRthivyAM vidyA na abhyastA / kiM0 vidyA ? / vAdivRndadamanI / punaH kiM0 vidyA ? / vinItocitA vinayavataH puruSasya yogyA / khagANaiH kRpANadhArAbhiH yazo nAkaM svargalokaM prati na nItam / kiM0 khaDgApraiH ? / karikumbhapIThadalanaiH kariNAM kumbhapIThaM karikumbhapIThaM taddalane zIlaM yeSAM te karikumbhapIThadalanAstaiH / cAnyat / candrodaye kAntAkomalapallavAdhararaso na pItaH / aho iti khede / tAruNyaM yauvanaM niSphalameva gatam / kiMvat / zUnyAlaye dIpavat // 91 // jJAnaM satAM mAnamadAdinAzanaM keSAM cidetanmadamAnakAraNam / sthAnaM vivikta yaminAM vimuktaye kaamaaturaannaamtikaamkaarnnm||91 satAM satpuruSANAM jJAnaM mAnamadAdinAzanaM bhavati / keSAM cidadhamAnAM etata jJAnaM madamAnakAraNaM bhavati / amumevArtha kavidRSTAntena drddhyti| yaminAM munInAM viviktaM sthAnaM ekAntapradezaH vimuktaye bhavati saMsArocchedanAya syAt / kAmAturANAM puruSANAM tadeva viviktaM . nirjana (haM. niyaMjanaM ) janarahitaM [sthAnaM] atikAmakAraNaM bhavati kAmavikArAya syAt // 12 // jIrNA eva manorathAH khahRdaye yA~taM jarI yauvanaM hantAGgeSu guNAzca vandhyaphalatAM yotA guNajJairvinA / kiM yuktaM sahasAbhyupaiti balavAn kAlaH kRtAnto'kSamI .. hyAjJAtaM tripurAntakAGgiyugalaM muktvA'sti nAnyA gatiH // 93 1ja. 'dntidmnii| 2 ja. dntdlnaiH| 3 kha. gha. nItaM na naakN| 46. ka. ga. nimphl| 5. vimukt| 6 ga. suhRdye| 7 kha. gha. ja. jAtaM; cha. vyAptaM / 8ka. 'jraa| 9kha. gha. jaataa| 10 gha. kaamH| 11 kha. ga. ca. hyAjhAnaM gha. zazAna / 12 ja. yugulN| 13 ga. muktAsti / Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 bhartRharikRta-zatakatrayam _ manorathAH svahRdaye jIrNAH eva / yauvanaM [jarAM yAtaM ] jarAvyAptam / hanteti khede / cAnyat / guNA [ aGgeSu ] vandhyaphalatAM guNavinA jAtAH / akSamI balavAn kAlo yamaH sahasA abhyupaiti / kiM yuktam ? | hi nizcitam / AjJAtam A samantAdbhAvena jJAtaM / [ kim AjJAtam ? / ] tripurAntakAjhiyugalaM muktvA anyA gatinAsti / kiM0 kAlaH ? / kRtAntaH kRto'nto yena saH kRtAntaH // 93 // tRSA zuSyatyAsye pibati salilaM svAdusurabhi kSudhAtaH saJ zAlIn kevalayati zAkAdivalitAn / pradIpte rAgAgnau sudRDhataramAzliSyati vadhUM . pratIkAro vyAdheH sukhamiva viparyasyati janaH // 94 // - prANI salilaM pAnIyaM pibati / kva sati ? / Asse vadane tRSA zuSyati sati / kiM0 salilam ? / svAdusurabhi / prANI kSudhArtaH san zAlIna kavalayati atti / kiM0 zAlIn ? / zAkAdivalitAn / prANI rAgAnau pradIpte sati sudRDhataraM yathA bhavati vadhUM bhAryA AzliSyati AliGgate / janaH prANI vyAdheH pratIkAraH upacAraH [ yo'sti taM] sukhamiva viparyaspatiH viparyAsaM karoti / / 94 // ... snAtvA gAGgaiH payobhiH zucikusumaphalairarcayitvA vibho tvAM dhyeye dhyAnaM niveya kSitidharakuharagrAvaparyaGkale / AtmArAmaH phalAzI guruvacanaratastvatprasAdAt smarAre duHkhaM mokSye kadAhaM tava caraNarato dhyAnamArgapraznaH // 95 // - he smarAre ! kadA duHkhAnmokSye / kiM kRtvA ? / gAGgaiH payobhiH (hai. kha. ca. tyAM) snaatvaa| he vibho! cAnyat zucikusumaphalairarcayitvA / punaH kiM kRtvA / kSitidharakuharagrAvaparyaGkamUle dhyeye karmaNi dhyAnaM nivezya / kSitidharasya kuharaM kSitidharakuharam / kSitidharakuharasya yat prAvaM tadeva paryaMkaM tasya yanmUlaM [ tat ] kSitidharakuharagAvaparyaGkamUlaM tasmin / kiM0 aham ? / aatmaaraamH| punaH kiM0 aham ? / phlaashii| punaH kiM0 aham / / tvatprasAdAd guruvcnrtH| punaH kiM0 aham ? / dhyAnamArgakaprazna: (ghanaH, prshnH)| [punaH kiM0 aham / / ] tava caraNarataH // 95 // . zayyA zailazilA gRhaM giriguhA vastraM tarUNAM tvcH| sAraGgAH suhRdo nanu kSitiruhAM vRttiH phalaiH komlaiH| . 1 ja. kuvalayati / 2 ca. suhRdatara / 3 ga. sukhmiti| kha. ga. gha. niyojya / 5haM. muulN| 6.ga. raamopliino| 7cha. duHkhAn / 8kha. mokSe kadAhaM, gha. moksskdaah| 9ca. praznaH; haM. cha. ja. degghnaiH| Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [3.96-98] vairAgyazatakam / yeSAM 'naijharamambu pAnamucitaM ratyaive vidyAGganA manye te paramezvarAH zirasi yairbaddho na sevAJjaliH // 96 // yeSAM puruSANAmevaMvidhA sthitiH, ahamevaM manye ta eva paramezvarAH / sA kA sthitiH|| zailazilA shyyaa| giriguhA gRham / tarUNAM tvaco vastram / suhRdaH saarnggaaH| nanu nizcitaM kSitiruhAM vRkSANAM komalaiH phalaiH vRttiH / naijharamambu pAnaM / eva nizcayena ratyA saha ucitam aGganA vidyA / yeSAmiti sthitiH te IzvarAH yaiH zirasi sevAJjalina baddhaH // 96 // satyAmeva trilokIsariti harazirazcumbinIvicchaTAyAM - sadvRttaM kalpayantyAM taTaviTapibhavaivalkalaiH satphalaizca / ko'yaM vidvAn vipattijvarajanitarujA'tIva duHkhAsikAnAM vaktraM vIkSeta duHsthe yadi hi na bibhRyAt khe kuTumbe'nukampAm // 97 // hi nizcitam / yadi cet duHsthe (haM. dukhe) sve] svakIye kuTumbe'nukampAM kRpAM na bibhRyAt / yattadornityasaMbandha iti nyAyAt / tadA ko'yaM vidvAn atIva duHkhAsikAnAM nArINAM vaktraM vIkSeta / api tu na ko'pi / vipattijvarajanitarujA vipattireva jvaraH vipattijvaraH vipattijvareNa janitA ruk vipattijvarajanitaruk tayA / kasyAM satyAm / trilokIsariti gaGgAyAM satyAmeva / kiM0 sariti / harazirazcambinIvicchaTAyAM harazirazcambinI IzvaramastakasparzinI (kha. ca. 'kasya razanI) nIvicchaTA kAJcIpradezo yasyAH sA harazirazcumbinIvicchaTA tasyAm / punaH kiM0 trilokIsariti / / sadvatte sadAcAre kalpayantyAM preryntyaaN| kaiH ? / stphlaiH| cAnyat / valkalaiH / kiM0 satphalaiH valkalaiH ? / taTaviTapibhavaiH taTavRkSodbhavaiH // 97 // : udyAneSu vicitrabhojanavidhistIvAtitIvra tapaH kaupInAvaraNaM suvastramamitaM bhikSATanaM maNDanam / AsannaM maraNaM ca maGgala~samaM yasyAM samutpadyate tAM kauzI parihatya hanta vibudhairanyatra kiM sthIyate // 98 // tAM kAzI (ha. kAsI) parihatya (haM. ca. cha. "tyaktvA ) / hanta iti khede / vibudhaiH kiM anyatra sthIyate / api tu na / yasyAM kAzyAM udyAneSu vicitrabhojanavidhiH / cAnyat / tIvAtitIvra tpH| cAnyat suvastraM kaupInAvaraNaM maNDanam / cAnyat yasyAM ami[taM bhikSATanam / cAnyat / yasyAM ] kAzyAM maGgalasamaM AsannaM maraNaM samutpadyate / tAM kAzI muktvA anyatra kathaM sthIyate // 98 // 1kha. gha. ca. nirjharam / 2 kha. ga. ratyeva / 3 ca. sadRttAM; cha. sadRtte; ja. savRttaM / 4kha. taTaviTapa; haM. ca. vaTaviTapi; cha. ja. vttvittp| 5 kha. ca. cha. vIkSyeta / 6kha. ca. duHsthe, ga. duttho| 7ca. deglamayaM / 8haM. kaasiiN| Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 bhartRharikRta-zatakatrayam [3. 99-101] nAyaM te samayo rahasyamadhunA nidrAti nAtho yadi sthitvA drakSyati kupyati prabhuriti dvAreSu yeSAM vacaH / cetestAnapahAya yohi bhavanaM devasya vizvezitur nidIvArikanirdayoktyaruSaM niHsImazarmapradam // 99 // yadi prabhuH khAmI yeSAM vaco dvAreSu zrutvA sthitvA iti drakSyati kupyati / itIti kim / nAyaM te samayaH saMprati prastAvo nAsti / adhunA rahasyaM mantrAlocanAdyaH (haM. locaH / ) [nAtha:] svAmI nidrAti pramIlAM kurute / re cetaH! tAn prabhUnapahAya vizvezituH paramezvarasya mahezasya bhavanaM yAhi / kiM0 bhavanam ? / nirdovArikanirdayoktyaparuSam / ko'rthaH / nirgato dauvAriko yasmAt tanniauvArikaM pratIhArarahitam / nirdayoktyA kaThoroktyA apagato ruT kopo yasmAt tat nirdayoktyaparuSaM nirdovArikaM ca nirdayoktyaparuSaM ca tat / punaH kiM0 1 / niHsImazarmapradam niHsIma sImAhInaM zarma saukhyaM pradadAtIti [tat ] niHsImazarmapradam / anargalasaukhyadAyakamityarthaH / / 99 // priyasaikhi vipadaNDavAMtapAtaparaMparA paricayacale cintAcakre nidhAya vidhiH khalaH / mRdamiva balAt piNDIkRtya pragalbhakulAlavat ___ bhramayati mano no jAnImaH kimatra vidhAsyati // 10 // he priyasakhi ! (kha. sakhe) khalo vidhiH parAGmukho daivaH no jAnImaH atra idAnIM kiM vidhAsyati / ayaM vidhiH cintAcake nidhAya balAt piNDIkRtya mano bhramayati / kiM0 cintAcakre ? / vipaddaNDa [bAta ] prapAtaparaMparAparicayacale vipadeva daNDaH vipaddaNDaH tamya yA prapAtaparaMparA tasyAH paraMparAyAH paricayastena calazcaJcalaH vipaddaNDaprapAtaparaMparAparicayacalastasmin / manaH kamiva ? / mRdamiva / vidhiH ka iva ? / pragalbhakulAlavat / yathA pragalbhakulAlaH mRdaM mRttikA balAt piNDIkRtya cakre nidhAya bhramayati / etAvatA viparItavidheH vilasitaM ko'pi na vetti // 100 // - mahezvare vA jagatAM mahezvare janArdane vA jagadantarAtmani / naM bhedahetuH pratipattirasti me tathApi bhaktistaruNenduzekhare // 10 // me mama mahezvare vA atha vA janArdane vAsudeve medahetuH pratipattirnAsti / kiM0 mahezvare ? / jagatAM mahezvare tribhuvanasya adhipatau / kiM0 janArdane ? / jagadantarAtmani jagatAM 1. kha. ga. ja. drakSati / 2 ja. te ca sthaanp| 3 ga. paahi| 4 cha. puruSaM / / 5ga. priyskh| 6 haM. ga. ca. cha. ja. kozeSu 'vAta' iti nAsti / 7 ja. pratApa / 8gha. khlu| 9 ga. taamdhiishvre| 10 kha.ga. gha. tayorna bhedaH; ca. no bhedhetuH| Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [3. 102-103] . vairAgyazatakam vizvatrayANAM antarAtmA jagadantarAtmA tasmin / ubhayordaivayormama cetasyantaraM nAsti / tathApi evaM satyapi taruNenduzekhare zrImaheze mama bhaktiH (cha0 eSA mithyAtvinAmuktiH) // 101 // re kandarpa karaM kadarthayasi kiM kodaNDaTaGkAravaiH / / re re kokila komalaiH kalaravaiH kiM tvaM vRthA jlpsi| . mugdhe snigdhavidagdhamugdhamadhurairlolaiH kaTAkSaralaM cetazcumbitacandracUDacaraNadhyAnAmRtaM vartate // 102 // re kandarpa ! kodaNDaTaGkAravaiH karaM kiM kadarthayasi / re re kokila ! komalaiH kalaravaiH paJcamasvaraiH (tvaM) kiM vRthA jalpasi / he mugdhe ! tvaM ( 1 tava ) kaTAkSairalaM pUryatAm / kiM0 kaTAkSaH ? / snigdhavidagdhamugdhamadhurakSepaiH snigdhazca vidagdhazca mugdhazca madhurazca kSepo yeSAM te snigdhavidagdhamugdhamadhurakSepAH taiH / bhavatAm pUrvoktAnAM kRtaM nikhilaM api vyartham / asmAkaM cetaH cumbitacandracUDacaraNadhyAnAmRtaM vartate / cumbitaM candracUDasya mahezasya caraNadhyAnAmRtaM yena tat cumbitacandracUDacaraNadhyAnAmRtam // 102 // / kaupInaM zatakhaNDajarjarataraM kanthA punastAdRzI nizcintaM sukhasAdhyabhaikSyamazanaM zayyA zmazAne vane / .. mitrAmitrasamAnatAtivimalA cintA'tha zUnyAlaye dhvastAzeSamaidapramAdamudito yogI sukhaM tiSThati // 103 // yogI sarvasaGgaparityAgI sukhaM tiSThati / kiM0 yogI ? / dhvastAzeSamadapramAdamuditaH dhvastA nirAkRtAH azeSAH madapramAdA yena sa dhvastAzeSamadapramAdastena muditaH dhvastAzeSamadapramAdamuditaH / yasya yoginaH zatakhaNDajarjarataraM kaupInam / punaH kanthA tAdRzI pUrvoktA zatakhaNDajarjaratarA / nizcintamazanam / kiM0 azanam ? / sukhasAdhyabhaikSyam sukhena sAdhyaM sukhasAdhyam evaMvidhAyAH bhikSAyAH samutpannaM sukhasAdhyabhaikSyam / anyacca zayyA zmazAne vane vanAnte / tathA mitrAmitrasamAnatA mitrazca amitrazca mitrAmitrau mitrAmitrayoH sAdRzyaM mAnanaM (kha. sAmAnyaM) mitrAmitrasamAnatA / atha pazcAt zUnyAlaye ativimalA atinirmalA zukladhyAnalakSaNA cintA / ataH kAraNAt yogI nirmuktaH saMsAre sukha (haM. cha0 na) tiSThati // 103 // bhogA bhaGguravRttayo bahuvidhAstaireva cAyaM bhavas - tat kasyaiva kRte paribhramata re lokAH kRtaM ceSTitaiH / . 1 ga. jaharataraM; ca. jrjrtraa| 2 ma. gha. nizcintyam / 3 gha. mudapramoda / 4 cha. tyaktasyeva; haM. tatkasyeva / Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 bhartRharikRta zatakatrayam [3. 104-106] AzApAzazatopazAntivizadaM cetaH samAdhIyatAM ___kAmocchittivaze khadhAmani yadi shrddheymsmdvcH||104|| re lokAH ! ceSTitaiH navanavavikalpavyApAraiH kRtaM pUryatAm / yadi cedasmadvacaH zraddheyaM zraddhAyogyaM zraddheyaM anumatya(?mAnya)mityarthaH, tadA khadhAmani svakIyazarIramandire kAmocchicivaze kandarpajayArtha kevalaM cetaH samAdhIyatAm / kiM0 cetaH ? / AzApAzazatopazAntivizadam AzApAzasya zataM AzApAzazataM tasya upazAntyA vizadaM nirmalaM AzApAzazatopazAntivizadam / yato bhogA bhaGguravRttayaH bhaGgurA vinazvarA vRttiryeSAM te bhaGguravRttayaH / kiM0 bhogAH? / bahuvidhAH anekaprakArAH eva nizcayena / bahuvidhairbhogaiH ayaM bhavaH saMsAra eva / re lokAH ! tat kasmAt kAraNAt kasya kRte paribhramata baMbhramaNaM kuruta // 104 // dhanyAnAM girikandare nivasatAM jyotiH paraM dhyAyatAm AnandAzrujalaM pibanti zakunA niHzaGkamaGkezayAH / asmAkaM tu manorathaiH paricitaprAsAdavApItaTa krIDAkAnanakelikautukajuSAmAyuH parikSIyate // 105 // dhanyAnAM manuSyANAM evaMsthityA AyuH parikSIyate / kiM0 dhanyAnAm ? / girikandare nivasatAm / dhanyAnAM kiM kurvatAm ? / paraM jyotiAyatAm / yeSAM dhanyAnAM AnandAzrujalaM niHzaGkaM zaGkArahitaM zakunAH pakSiNaH pibanti / kiM0 zakunAH ? / aGkezayAH utsaGgasamArUDhAH / tu punaH asmAkaM adhanyAnAM AyurevaM manorathaiH parikSIyate / kiM. asmAkam ! / paricitaprAsAdavApItaTakrIDAkAnanalikautukajuSAM paricitA yAH prAsAdavApItaTakrIDAkAnanakelayastAsAM kautukaiH juSantIti [ paricita ] prAsAdavApItaTakrIDAkAnanakelikautukajuSasteSAm // 105 // AghAtaM maraNena janma jarayA'pyatyujvalaM yauvanaM saMtoSo dhanalipsayA zamasukhaM prauddhaanggnaavibhrmaiH| lokairmatsaribhirguNA vanabhuvo vyAlairnRpA durjanair asthairyeNa vibhUtirapyapahRtA grastaM na kiM ke janAH // 106 // ebhiH prakAraiH kiM na grastam / anyacca ke janAH na grastAH / maraNena janma AghrAtaM spRSTamityarthaH / atyujvalaM yauvanaM jarayA AghrAtaM spRSTam / dhanalipsayA saMtoSaH AghrAtaH / prauDhAGganAvibhramaiH zamasukhaM AghAtam nirastaM (haM. cha. grastam ) / matsaribhirlokaH guNAH AghrAtAH vinAzitAH / vyAlaiH duSTagajaiH vanabhuva AghrAtAH / durjanairnRpAH bhUpAlAH AghAtAH prastAH / vibhUtirapi asthairyeNa AghrAtA apahRtA ityarthaH / tarhi kAlena kiM kiM na vinaSTa kiM kiM na vinakSyati // 106 // 1 ga. manorathopari / 2 haM. ca. ja. paraM kssiiyte| 3 ga. vidyuJcalaM; haM. 'pyutyujjvlN| 4 ga. nRpo| 5ga. dhRtirjgtyphRtaa| 6 ga. kena vA / Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [3.107-108] vairAgyazatakam 121 AdhivyAdhizatairvayasyatitarAmArogyamunmUlyate / - lakSmIryatra paitatrivacca vivRtadvArA iva vyaapdH| jAtaM jAtamavazyamAzu vivazaM mRtyuH karotyAtmasAt tat kiM kena niraGkuzena vidhinA yannirmitaM susthitam // 107 // nAma iti saMbodhane / tat kim yat niraGkuzena nirAzakena [ kena avyavasthitena ] vidhinA daivena susthitaM nirmitam / kiM tat / vayasi zarIre AdhivyAdhizataiH atitarAM atizayena ArogyamunmUlyate / tatra AdhirmAnasI pIDA vyAdhI rogasamudbhavA / cAnyat / [yatra] aya)smin daivanirmANe lakSmIH patatrivat pakSivat patanasyA (sthA)nA vrtte| vyApadaH vivRtadvArA iva udghATitakapATA iva vrtnte| avazyaM nizcitaM Azu .zIghraM mRtyuryamaH jAtaM jAtaM utpannamutpannaM AtmasAt karoti AtmAyattaM vidhatte / tataH asya daivasya nirmANe kimapi vyavasthitaM sthiraM nAstItyAgamaH // 107 // kRcchreNAmadhyamadhye niyamitatanubhiH sthIyate garbhamadhye kAntAvizleSaduHkhavyatikaraviSame yauvane viprayogaH / nArINAmapyavajJA vilasati niyataM vRddhabhAvo'pyasAdhuH saMsAre re manuSyA vaidata yadi sukhaM khalpamapyasti kiNcit||10|| - re manuSyAH vadantu (1 ta) kathayantu (? ta) / yadi cet saMsAre khalpamapi sukhaM kiMcidasti / garbhamadhye kRccheNa kaSTena niyamitatanubhiH saMkocitazarIraiH sthIyate / kiM. garbhamadhye / / amedhyamadhye amedhyaM madhye yasya tadamedhyamadhyaM tasmin / asmin saMsAre yauvane viprayogaH / kiM0 yauvane ? / kAntAvizleSaduHkhavyatikaraviSame kAntAyAH vizleSaH kAntAvizleSaH tasya yo'sau duHkhavyatikarastena viSamaH (cha. nikaraH) kAntAvizleSaduHkhavyatikaraviSama* stasmin / api punaH nArINAmavajJA avagaNanaM vilasati / api punaH niyataM nizcitaM vRddhabhAvaH asAdhuH / asmAt kAraNAt saMsAre kimapi sAkhyaM nAsti // 108 // .. AyurvarSazataM nRNAM parimitaM rAtrau tadardha gaMtaM . tasyArdhasya parasya cArdhamaparaM bolatva-vRddhatvayoH / 1 ga. janasya vividhaiH| 2 kha. ga. gha. unmiilyte| 3 ga. patanti tatra / 4 kha. gha. ssthirm| 5ga. vissmo| 6ka. vilasitani: ga. vstirni| 7cha. vdt| daga. svalpamalpasti / 9 ja. kRtaM; haM. tadardhAkRtaM / 10 kha. gha. kadAcidardhamadhikaM / 11 kha. vRddhatvabAlye gtm| gha. ja. bAlyatvavRddhatvayoH / 16 zatakatra. Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 bhartRharikRta - zatakatrayam [2.109-110] zeSaM vyAdhiviyoga duHkhasahitaM sevAdibhirnIyate jIve vAritaraGgacaJcalatare saukhyaM kutaH prANinAm // 109 // [ jIve jIvitavye ] prANinAM saukhyaM kutaH / katham ? / nRNAM manuSyANAM AyurvarSazataM parimitam / [ tadardha ] tasyAyuSo varSazatapramANasyArdhaM rAtrau gataM zayAnasya ( cha. zayitasya ) / tato'nantaraM zeSaM paJcAzat / tasyArdhasya paJcAzadardhasya kadAcidapyadhikamardhamapi bAlya (la) tvavRddhatvayorgatam / zeSaM AyuH vyAdhiviyogazokasahitaM sevAdibhiH karmabhirnIyate / kiM0 jIvitavye ! / vAritaraGgacaJcalatare vAriNaH samudrasya [ taraGgA ] vAritaraGgAstadvat caJcalataraH vAritaraGgacaJcalatarastasmin // 109 // [This is the real end of the original Dhanasara commented version. But the codex continues beyond, while some of the others as indicated, various (different) additional stanjas without any commentary at all ]. abhimatamahAmAnagranthiprabhedapaTIyasI gurutaraguNagrAmAmbhojasphuTojvalacandrikA | vipulavilasallajjAvallIvidArakuThArikA jaTharapiTharI duHpUreyaM karoti viDambanAm // 110 // iyaM duHpUrA jaTharapiTharI udarakoSThikA viDambanAM karoti prANinAM vigopayati / kiM0 jaTharapiTharI ? | abhimatamahAmAnagranthiprabhedapaTIyasI abhimataH stutyaH yo'sau mahAmAnagranthiH tasya [pra]meda(1de)vidAraNe paTIyasI samarthA / punaH kiM0 jaTharapiTharI / gurutaraguNagrAmAmbhojasphuTolacandrikA gurutaro yo'sau guNagrAmaH tAnyeva ( ? sa eva ) ambhojAni teSAM saMkoce sphuTA prakaTA ujjvalA candrikA / yathA candrikAyAM prollasitAyAM ambhojAni kamalAni saMkoca - mAmuvanti tathA asyA jaTharapiTharyAH [ kAraNAt ] guNagrAmAH saMkocaM prApnuvanti / punaH kiM0 jaTharapiTharI ! / vipulavilasallajAvallI vidArakuThArikA vipulA vistIrNA vilasantI yA lajjAvallI tasyAH vidAre vidAraNe kuThArikA vipulavilasallajjAvallI vidArakuThArikA / evaMvidhena jaThareNa viDambitaM jagat // 110 // atha tRSNAtaraGgitacetasaH pariNAmamAha "brahmajJAnavivekino'maladhiyaH kurvantyaho duHkaraM yanmucya(?Jca)ntyupabhogabhAjyapi dhanAnyekAntato niHspRhAH / 1 haM. ja. 'videza / 2 kha. dharmaH / 3kha. gha. ca. cha. kozeSvapi dRzyate, na tu TIkAyAm / 4 kha. Todaya / 5ga. ca. cha. Baroda 1781 kozeSu dRzyate / Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 123 [3. 111-111] vairAgyazatakam na prAptAni purA na saMprati na ca prAptau dRDhapratyayAH ... vAJchAmAtraparigrahANyapi paraM tyaktuM na zaktA vayam // 111 // . aho iti Azcarye / amaladhiyo nirmalabuddhayo duHkaraM kurvanti / duHkhena kriyata iti duHkaram / yat kenApi tucchajanena kartuM na zakyate tadamaladhIbhiH kriyate / kiM vi0 amaladhiyaH / brahmajJAnavivekinaH parabrahmasvarUpavettAraH / duHkaraM kiM kurvanti ? / yat yasmAt kAraNAt te amaladhiyaH ekAntato niHspRhAH saMtaH dhanAni muzcanti / kiM0 dhanAni ? / upabhogabhAjyapi paribhogaM gatavantyapi / tAni dhanAni purA pUrva na prAptAni / cAnyat [na]saMpratIdAnIM / tasya RddheH prAptau na dRddhprtyyaaH| paraM tathApi vayaM [vAJchAmAtraparigrahANyapi] vAJchAmAtra[sya] manorathamAtra[sya] parigrahANyapi tyaktuM na zaktAH na samarthAH // 111 // 'vyAghrIva tiSThati jarA paritarkayantI . .. rogAzca zatrava iva pravizanti deham / AyuH parizra(?sra)vati bhinnaghaTAdivAmbho lokastathApyahitamAcaratIti citram // 112 // iti citram / lokaH tathApi ahitaM pApaM Acarati / tathApi kim ? / jarA parisarkayantI herayantI tiSThati / jarA keva ? / vyAghrI iva / yathA vyAghrI jIvAn paritarkayantI tiSThati / cAnyat / rogAH dehaM praharanti / rogAH ka iva ? / zatrava iva yathA zatravaH praharanti / AyuH parizra(sravati / AyuH kimiva ? / bhinnaghaTAdambha iva / yathA bhamaghaTAt ambhaH parizra(sa)vati tathA Ayurapi / tathApi lokAH saMsAraM sArameva cintayanti // 112 // bhogAstuGgataraGgabhaGgacapalAH prANAH kSaNadhvaMsinaH ___ stokAnyeva dinAni yauvanasukhaprItiH priyeSu sthitA / . tat saMsAramasArameva nikhilaM buddhvA budhAn bodhaye lokAnugrahapezalena manasA yatnaH samAdhIyatAm // 113 // tat tasmAt kAraNAt ahaM budhAn paNDitAn bodhaye / kiM kRtvA ? / nikhilaM asArameva saMsAraM buddhvA / he janAH! lokAnugrahapezalena manasA yatnaH samAdhIyatAm / lokAnAmanugrahaH lokAnugrahastena pezalaM manojJaM lokAnugrahapezalaM tena / bhogAstuGgataraGgabhaGgacapalAH / tujhAnAM tarAnA(?NAM)kallolAnAM ye bhaGgA racanAstadvacapalAstuGgataraGgabhaGgacapalAH / anyacca / prANAH kSaNadhvaMsinaH kSaNena kSaNamAtreNa dhvaMso vidhvaMso vidyate yeSAM te kSaNadhvaMsinaH / yauvanasukhaprItiH * priyeSu vallabhajaneSu stokAni dinAni sthitA / / 113 // 1 kha. ga. ca. cha. ja. kozeSu dRshyte| 2 ca. cha. ja. kozeSu dRzyate / Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhartRharikRta - zatakatrayam [3. 114-116] 1 sRjati tAvadazeSaguNAkaraM puruSaratnamalaMkaraNaM bhuvaH / tadanu tatkSaNabhaGga karoti cedahaha kaSTamapaNDitatA vidheH // 114 // aha ha kaSTam / vidherdevasya apaNDitatA vilokyatAM mauDhyaM nirIkSyatAm / tAvat pUrvaM azeSaguNAkaraM puruSaratnaM sRjati / kiM0 puruSaratnam ? / bhuvaH pRthivyA alaMkaraNaM bhUSaNam / cet yadi bhUSaNaM tadapi puruSaranaM [ tatkSaNabhaGga ] tatkSaNameva bhani karoti tatkAlaM bhaGkte / tadA vidhermoDhyameva / cet tAdRzaM puruSaratnaM vasudhAmaNDale amaratvaM na prApnoti tadA cirajIvyapi varam // 114 // * jAtaH kUrmaH sa ekaH pRthubhuvanabharAyArpitaM yena pRSThaM 224 zlAghyaM janma dhruvasya bhramati niyamitaM yatra tejakhicakram / saMjAtavyartha pakSAH parahitakaraNe nopariSTAnna cAdho brahmANDodumbarAntarmazakavadapare jantavo jAtanaSTAH // 115 // sa kUrmaH eka eva jAtaH yena pRthurbhuvanabharAya vizAlapRthvImaNDalabhArAya pRSThaM arpitam / dhruvasya dhruvamaNDalasya janma zlAghyam / yatra yasmin dhruve niyamitaM niyantritaM tejasvicakraM bhramati / tAvantareNApare jantavaH brahmANDodumbarAntaH mazakavat jAtanaSTAH vartante / brahmANDa eva [3]dumbaraH brahmANDodumbaraH tasyAntarmadhye brahmANDodumbarAntaH mazakapakSivat jAtAzca naSTAzca jAtanaSTAH / kiM0 apare jantavaH ? / parahitakaraNe paravAJchitapUraNe na upariSTAt cAnyanAdhaH / [ punaH kiM0 jantavaH ? | ] saMjAtavyarthapakSAH saMjAtaH samutpannaH vyartho nirarthakaH pakSo yeSAM te saMjAtavyarthapakSAH / ubhayorapi pakSayorihalokaparalokalakSaNayoH eko'pi na kiMcit // 115 // "kSaNaM bAlo bhUtvA kSaNamapi yuvA kAmarasikaH kSaNaM vittairhInaH kSaNamapi ca saMpUrNavibhavaH / jarAjIrNairaGgairnaTa iva valImaNDitatanur naraH saMsArAGke vizati yamadhAnIyava nikAm // 116 // naraH prANI saMsArAGke bhavotsaGge yamadhAnIyavanikAM tiraskaraNIM vizati pravizati / ki0 naraH ? / jarAjIrNairaGgairvalImaNDitatanurnaTa iva vartate / kiM kRtvA ? | kSaNaM bAlo bhUtvA kSaNamapi yuvA bhUtvA / kiM0 yuvA ? / kAmarasikaH kAmasya rasena vartata iti kAmarasikaH / tena dIvyati saMzliSTaM taratIkaN caratyapi ikaN pratyayaH / punaH kiM kRtvA ? / vittairhIno api ca kSaNaM saMpUrNavibhavo bhUtvA / yamamandire praviSTo bhavati // 116 // 'bhUtvA 1 ca. cha. ja. kozeSu labhyate / 2 bhuvi bhavaH ityapi / 3 tadapi / 4 ca. cha. ja. kozeSu dRzyate / 5 sarveSu kozeSu adhikatvena dRzyate / 6 ga. ca. ja. javanikAm / Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 125 [3.197-118] vairAgyazatakam pAtAlAnna vimocito bata balinIto na mRtyuH kSayaM nonmRSTaM zazilAJchanaM ca malinaM nonmUlitA vyAdhayaH / zeSasyApi dherAM vidhRtya na kRto bhArAvatAraH kSaNaM cetaH satparuSAbhimAnagaNanAM mithyA vahan lajase // 117 // - re cetaH! mithyA satpuruSAbhimAnagaNanAM vahan na lajase na brIDAM vahasi / katham ? / bata iti khede / pAtAlAt balirbandhanAnna vimocitaH / anyacca mRtyuryamaH kSayaM na nItaH nidhanaM na prApitaH / cAnyat / zazilAJchanaM na unmRSTaM na parAmRzat ( ? degmRSTam ) / kiM0 zazilAJchanam / malinaM mliimsm| caanyt| vyAdhayo jantorupakArakRte nonmuulitaaH| zeSasthApi dharaNIdharasyApi dharAM svaskandhe vidhRtya kSaNaM kSaNamAtraM bhArAvatAro na kRtaH / re Atman ! tadA tvaM satpuruSatvaM kiM vahasi // 117 // . prazAntazAstrArthavicAracApalaM nivRttanAnArasakAvyakautukam / nirastaniHzeSavikalpavistaraM prapattumanvicchati zaMkaraM mnH||118|| manaH cetaH zaMkaramanu prapattumicchati / kiM0 manaH ? / prazAntazAstrArthavicAracApalaM prazAntAH ye zAstrArthAsteSAM zAstrArthAnAM vicAreSu cApalam / punaH kiM0 manaH / nivRttanAnArasakAvyakautukaM niHzeSaM vRttaM pravRttaM nAnArasakAvyakautukaM yasya tat / punarapi kiM0 mnH|| nirastani zeSavikalpavistaraM nirastaH nirAkRtaH niHzeSo vikalpAnAM vistaro yasya tat / evaMvidha manaH zaMkaraM vAJchati // 118 // // iti bhartRharaTIkeyaM tRtIyasya vairAgyazatakasya samAptA // 1kha. gha. ca, cha. ja. RASB 7747 / 2 kha. gha. cha. smuddhRto| 3kha. cha. mRtyunaM niitH| 4 cha. zazalAJchanasya / 5 cha. varAM / 6 cha. taaraavtaarH| 7 haM . gaNitAM; ka. pdviiN| 8 ka. khidyase cha. vidyase / 9 ca. cha. ja. kozeSu prApyate / 10 cha. 'vaaky| 11ca. ja. viplavaM / 12 ca. cha. ja. prayAtum / Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 bhartRharikRta - zatakatrayam [ TIkAkArakRtA svaprazastiH / ] zrIpArzvanAthagaNabhRcchivadattanAmA kezI tadanvayaguruH zivadattaziSyaH / sUriH svayaMprabhagururgurutAdhikazrIratnaprabhaH prabhuranekaguNaH sadApi // 1 zrIyakSadevasugururgarimAgariSTho jajJe sadaiva yatimArgaguNAbhirAmaH / UkezagacchagaganAMgaNapUrNacandraH zrIkakkasUriraparaH zrutavAridhiryaH // 2 zrIdevaguptagururarcitapAdapadmaH sevAparairnaravaraiH prathitAvadAtaH / siddhAkhyayA gururati[r]dhRtimAnadhIzaH ziSyo'sya cAruratitattva vicArasAraH // 3 tribhiH kulakam (vizeSakam ) / zrIvikramArkavaravaccha (? tsa) rato'kSavahni paJcaikavarSa ( 1535 ) iha yodhapure'tiramye / zrIsAtale naravare varamantrirAje zrIjaitramatriNi mahAmahimAnidhAne // 4 [2.1-6] zrIsiddhasUripadapaGkajarAjahaMsaH pUjyaprasAdadhavalI kRtasatprazaMsaH / ramyAM tu bhartRharakAvya - navInaTIkAM yo vyAharat pramudito dhanasAra eSaH // 5 yugmam / vaiyayadoSakalitena mayA kadAcit sAhityalakSaNapadeSu yadA viruddhaH / saMdarbha eSa vidadhe parigUDhamUDhabhAvAt tadA hi vibudhaiH pariso (1 zo) dhya eva // 6 Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 3.78] TIkAkAra - prazastiH yasyAH prasAdavazataH kavayaH sadApi pAraM vrajanti nayanIradhisaGgamasya / tAM bhAratIM bhagavatIM satatAM ( ? taM ) smarAmi zrIsadgurorapi padAn vihitaprasAdAn // 7 yAvat suragirizikhare dhruvamaNDalama malametadAbhAti / tAvad vihitA nadyATTIkeyaM dhanagirI nAmno // 8 // prazastireSA // // zrIH // 1. prAnte 'dhanavatIsArA' ityapi pAThaH / rA Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 bhartRharikRta-zatakatrayam pariziSTam / [TIkAkAreNa dhanasAreNa viduSA zatakatrayamadhye yAni padyAni zeSarUpANi matvA mUlamanthe na svIkRtAni, teSAM padyAnAM pazcAt pariziSTarUpAM TIkAM kRtvA granthAnte tAni padyAni saMkalitAni santi / ] atha bhartRharaTIkAyAM zeSatyaktakAvyAnAM TIkA likhyate / nItizatakamadhyAnyetAni [padyAni] atha sajjanastutimAha1. apriyavacanadaridraiH priyavacanADhyaiH svdaarsNtussttaiH| paraparivAdanivRttaiH kvacit kacin maNDitA vasudhA // 78 // apriyetyAdi / vasudhA pRthivI kvacit pradeze sthAne evaMvidhaiH puMbhirmaNDitA alaMkRtA vrtte| kIdRzaiH ? / apriyavacanadaridraiH apriyavacaneSu daridrAH niHsvaastairpriyvcnrhitairityrthH| punaH kIdRzaH / priyavacanADhyaiH priyavacanairADhyAH priyavacanADhyAstaiH madhuravacanabhRtaiH / punaH kIdRzaiH ? / khadArasaMtuSTaiH svadAreSu nijakalatreSu saMtuSTAH tRptAH svadArasaMtuSTAstaiH / punaH kIdRzaiH ? / paraparivAdanivRttaiH pareSAM parivAdo nindA paraparivAdastasmAnnivRttAH viratAstairiti / maNDanamapi kvacid bhavati // 78 // atha daivagatisvarUpamAha2. arakSitaM tiSThati daivarakSitaM surakSitaM daivahataM vinazyati / __ jIvatyanAtho'pi vane visarjitaH kRtaprayatno'pi gRhe najIvati // 12 // arakSitaM vastu daivarakSitaM sat tiSThati sthirIbhavati / surakSitaM yatnarakSitamapi daivahataM sat vinazyati vizeSeNa nAzamupayAtItyarthaH / etada vizeSato draDhayati-anAtho'pi dIno'pi vane visarjitaH san jIvati daivAnukUlataH / kRtaprayatno'pi pumAn gRhe'pi sthito daivapratikUlato mandabhAgyena na jIvati mriyate / tato daivameva pramANam // 92 // atha svakIya- parakIyau hitAhitasvarUpeNa heyopAdeyatayA prarUpayati3. paro'pi hitavAn bandhubandhurapyahitaH paraH / ahito dehajo vyAdhirhitamAraNyamauSadham // 94 // hitavAn guNakArakaH paro'pi AtmavyatiriktaH [ api ] paraH zatru bandhuH svajano jnyeyH| ahitaH virUpakartA bandhurAtmIyo'pi paraH zatrurjJAtavyaH / etadeva dRSTAntena draDhayati-pathA dehajo dehAdutpanno vyAdhiH rogaH ahitaH saMtApakArI syAt / AraNyaM vanodbhavamauSadhaM meSajaM. hitaM sukhakRt syAt // 94 // Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niitishtkaadhikshlokaaH| 129 . atha durjanasnehaM sajjanakopatulyaM nirUpayati4. 'na bhavati bhavati ca na ciraM bhavati ciraM cet phale visNvaadH| kopaH satpuruSANAM tulyaH snehena nIcAnAm // 92 // satpuruSANAM kopaH krodhaH nIcAnAM durjanAnAM snehena mitratvena tulyaH sadRk / katham ? / prathamaM sajjanAnAM kopo na bhavati nAsti / ca punarbhavati tadA ciraM na bhavati / kSaNAd yAtItyarthaH / cecciraM bhavati tadA phale agre kAryotpanne visaMvAdaH phaladAyI na bhavati / niSphalo bhavatItyarthaH / durjanasneho'pi na bhavati / yadi bhavati tarhi ciraM na bhavati / ciraM bhavati cet phale kAryakAle visaMvAdaH syAt , snehaH saphalo na bhavati / ata eva satpuruSakrodhatulyaH // 92 // atha niyatisvarUpeNa svopadezamAha- . . 5. yadabhAvi na tad bhAvi bhAvi cenna tadanyathA / iti cintAviSanno'yamagadaH kiM na pIyate // 93 // he puruSa ! iti ayaM [cintAviSaghnaH] agadastvayA kiM na pIyate / agada auSadham / itIti kim ? / yad vastu abhAvi tanna bhAvi / yatra bhavane niyatiH nAsti tat kadApi na bhavati / ced bhAvi bhavanazIlaM kArya tadanyathA na bhavati / sadaiva bhavatItyarthaH / evaM jJAtvA kiM manasi dodUyase- mamedaM jAtamidaM na jAtamiti // 93 // .... atha dAnavilambo na kArya iti nivedayati6. dAtavyaM bhoktavyaM sati vibhave saMcayo na krtvyH| pazyeha madhukarINAM saMcitamartha harantyanye // 94 // puruSeNa dhanaM deyaM bhojyam / vibhave sati saMgraho na kAryaH / atra nidarzanam - pazya vilokaya / ihAtra loke madhukarINAM bhramarINAM saMcitamartha ekatrIkRtaM madhu anye bhillA haranti .gRhanti / pakSe artha dravyam / atha rAjabhirguNina eva pAlanIyAstadarthamAha- 7. avijJAnAd rAjJo bhavati nayahInaH parijanasU / tatastatprAdhAnyAd bhavati na samIpe budhajanaH / ... budhaistyakte rAjye bhavati na ca nItiguNavatI ... vinaSTAyAM nItyAM sakalamapi zuSyen nRpakulam // 99 // rAjJaH avijJAna jJAnAbhAvAt parijanaH parivAro nayahIno bhavati kumArgacArI bhavati / tataH tasmAt kAraNAt tatprAdhAnyAt anyAyiparijanavyApArAt budhajanaH paNDitapuruSaH rAjasamIpe na bhavati nAgacchati / mUrkhAH budhajanapravezaM na dadAti (? ddti)| ca punaH budhaiH 17 zatakatra Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 bhartRharikRta- zatakatrayam rAjye tyakte sati guNavatI nItirna bhavati / nItau vinaSTAyAM satyAM sakalamapi nRpakulaM zuSyet zoSaM vrajati / tasmAnnRpaiH paNDitA mAnanIyA eva, yato rAjyavRddhirbhavatIti vAkyazeSaH // 95 // atha rAjJo nItiM mAlAkAra(?rA)caraNenAha 8. utkhAtAn pratiropayan kusumitAMzcinva~laghUn vardhayan kubjAn kaNTakino bahirnigamayan vizleSayan saMhitAn / atyuccAn namayaJ zanairavanatAnunnAmayan bhUtale mAlAkAra iva prapaJcacaturo rAjA ciraM nandati // 96 // bhUtale mahImaNDale rAjA ciraM nandati samRddhiM prApnoti / ka iva ? | mAlAkAra iva / mAlAkAraH kiM kurvan ? rAjA ca kiM kurvan ? / zanaiH mandaM mandaM utkhAtAn utpATitAn vRkSAn pratiropayan pratisthA ( SThA) payan nUtanAlavAle sthApayan / rAjApi utkhAtAn nRpAn pratiropayan nUtanasthAnAdhiSThAtUna kurvan / mAlAkAraH kusumitAn kusumAni jAtAni yeSu te kusumitA[:] / jAtArthe in pratyayaH / tAn cinvan cuNTan / rAjApyevaM kurvan samadAn troTayan chedayan / punaH kiM kurvannArAmikaH ? / laghUn vRkSAn vardhayan / rAjApi laghUn nRpAn narAn vardhayan / punaH kubjAn kaNTakino [ bahirnigamayan ] bahirniSkAsayan / rAjApi kubjAn stabdhAn kaNTakanarAn bahirnigamayan / punaH saMhitAn militAn vizleSayan pRthak kurvan / rAjApi militAn nRpAn vizleSayan saMdhyAdinA'yutAn kurvan / tathApyu ( 1 tyu ) ccAn tarUn namayan nIcIkurvan / rAjApyatyuccAn nIcIkurvan dhanaharaNAdinA / tathA avanatAn namrAn unnAmayan urdhvakurvan / rAjApi zanairmandaM mandaM tAn Unnamayan prauDhIkurvan ciraM nandati / iti rAjJo mAlAkArasAdRzyam // 96 // athottama eva nijavaMze sthApya evaM nirUpayati 9. dadyAt sAdhuryadi nijapade durjanAn yatra vaMze tannAzAya prabhavati navo vAJchamAnaH svayaM saH / tasmAddeyo vipulamatibhirnAvakAzo'dhamAnAM rAjye'pi syAd gRhapatiriti zrUyate vAkyato'tra // 97 // yatra vaMze sAdhuryadi nijapade durjanAn dadyAt durjanaM nijapade sthApayedityarthaH / saH navo durjano vAJchamAno'pi svayaM tannAzAya prabhavati vaMzanAzAya bhavati / tasmAt kAraNAd vipulamatibhirvizAlabuddhibhiradhamAnAM nIcAnAM avakAzo vikAzaH sthAnaM prasAro na deyaH / atra saMsAre rAjye'pi gRhapatiriti zrUyate / asmAd vAkyataH gRhapatirapi rAjyAdhikArI kriyate, rAjyavaMze'pi durjano na rAjyAdhikArI kriyate // 97 // 1 "sarveSAM paripakkatAmupagatAn (?degmupayaMtAM) gRhNan phalAnI hi (?nIha) saH" pAThAntaram / Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 131 shgaarshtkaadhikshlokaaH| vahRdayasya sAdhumArgopadezamAha10. yadi dhaninaH satpuruSA yadi ca surUpANi parakalatrANi / anupacitasukRtasaMcaya tava hRdaya kimAkulIbhAvaH // 98 // - he anupacitasukRtasaMcaya ! he hRdaya ! tava kiM AkulIbhAvaH / [na] upacito'nupacitaH / sukRtasya puNyasya saMcayaH saMgrahaH sukRtasaMcayaH / anupacito'pUrNaH sukRtasaMcayo yasya sa tasya saMbodhanam / yadi cet satpuruSA dhaninaH santi yadi ca parakalatrANi surUpANi dRzyante tadA tava kaH kheda iti // 98 // candanasvarUpeNa satpuruSadAnasvarUpamAha11. yadyapi candanaviTapI vidhinA phalakusumavarjito vihitH| nijavapuSaiva pareSAM thApi saMtApamapanayati // 99 // iha kavisamaye candanataruSu vidyamAnAni phalakusumAni kAvye budho nabadhnIyAt / yaduktam" caMdaNataru vva suyaNA phalarahiA jaivi nimmiA vihinnaa| tahavi karaMtuvayAraM loyANaM niyasarIreNa // " iti / yadyapi vidhinA candanaviTapI zrIkhaNDavRkSaH phalakusumarahitaH kRtaH / tathApi nijazarIreNa anyeSAM jantUnAM saMtApaM khedaM apanayatyeva spheTayatyeva / tathA niravastho'pi satpuruSaH svadehenopakAraM karotyeva / anyoktiralaMkAraH // 99 // . mahatsevAphalamAha.... 12. paricaritavyAH santo yadyapi kathayanti naivamupadezam / yAsteSAM khairakathAstA eva bhavanti zAstrANi // 10 // puruSeNa tadapi santo mahAntaH sevyA yadyapyupadezaM ziSyAM (1kSAM) na kathayantyeva / teSAM mahatAM yAH khecchayA kathA yAH svabhAvena vArtAH ceSTAstA anyeSAmajJAninAmevaM nizcitaM .zAkhANi ziSyA(?kSA)rUpANi bhavanti // 10 // (2) zRMgArazatakagatAni adhikapadyAni / atha zRMgArazate tyaktakAvyAnAM TIkA likhyte| zRMgAro dvividho rasaH / ekaH saMbhogo dvitIyo viyogazca / atra saMbhogamAha1. mattebhakumbhapariNAhitakukumA kAntApayodharataTe ratikhedakhinnaH / vakSo nidhAya bhujapaJjaramadhyavartI dhanyaH kSi(kSa)pAM kSapayati kSaNalu(?la)bdhanidraH // 18 // Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhartRharikRta - zatakatrayam dhanyo nA kSi(kSa)pAM nizAM [ kSapayati ] gamayati / kiM kRtvA ? / kAntApayodharataTe kAminI kucadeze vakSo hRdayaM nidhAya dhRtvA / kathaMbhUte payodharataTe ? / [mattekumbhapariSAhitakuGkumArdre] mattebhakumbhavat pariNAhitaM vizAlaM unnataM ca tat kuGkumena Ardra klinnaM liptaM vA tat kuGkumArdraM ca tasmin / kathaMbhUto dhanyaH ? / [ ratikhedakhinnaH ] ratiH saMbhogastasmAd yaH khedastena khinnaH zrAntaH / punaH kathaMbhUtaH ? / bhujapaJjara madhyavartI bhujayoH paJjaraM bhujapaJjaraM bhujapaJjarasya madhyaM bhujapaJjaramadhyaM tasmin vartituM zIlamasyeti bhujapaJjaramadhyavartI / kAntAbhujAzliSTa ityarthaH / punaH kathaMbhUtaH ? | kSaNalabdhanidraH kSaNaM labdhA nidrA yena saH // 18 // idAnIM kAntAnayanacapalasvarUpaM nirUpayati - 2. iyaM bAlA mAM pratyanavaratamindIvaradalaprabhAcauraM cakSuH kSipati kimabhipretamanayA / 132 gato moho'smAkaM smarazabarabANavyatikara jvarajvAlA zAntA tadapi na varAkI viramati // 19 // iyaM pratyakSA bAlA mAM prati anavarataM nirantaraM cakSuH kSipati cakSuHkSepaM kurute / tarhi anayA kimabhipretaM kiM vAJchitaM prAptam ? / na kiMcit prAptamityarthaH / kiMbhUtaM cakSuH / indIvaradalaprabhAcauraM indIvarasya dalAni teSAM prabhA tAM corayatIti tat kavirUDhitvA cauram | yato'smAkaM moho gato nivRttaH / tathA smarazabarabANavyatikarajvarajvAlA zAntA upazamitA / smara eva zabaro bhillastasya bANAsteSAM vyatikarAt jvarastasya jvAlA zAntA / tadapi varAkI mugdhA na viramati / idAnIM vayaM yoginaH iyaM na jAnAti / yanmAM prati dRSTiM datte iti bhAvaH // 19 // yauvanasvarUpaM nivedayati 3. rAgasyAgAramekaM narakazatamahAduHkhasaMprAptihetuM ( ? tur ) mohasyotpattibIjaM jaladharapaTalaM jJAnatArAdhipasya / kandarpasyaikamitraM prakaTitavividhaspaSTadoSaprabandhaM loke'smin na hyanarthavrajakulabhavanaM yauvanAdanyadasti // 41 // hi nizcitam / asmin loke yauvanAdanyadanarthavrajakulabhavanaM nAsti / yauvanamevAnarthakulabhavanam / anarthAnAM vrajaH samUhastasya kulaM tasya bhavanaM gRham / arthavazAd vibhaktipariNAmaH / kathaMbhUtaM yauvanam ? / rAgasyaikamadvitIyamAgAraM dhAma / punaH kIdRg yauvanam ? / narakazatamahAduHkhasaMprAptihetum (tuH ) / mahAnti ca duHkhAni zatasaMkhyAni mahAduHkhAni / narakeSu zatamahAduHkhAni narakazatamahAduHkhAni teSAM saMprAptistasyA hetu (tuH ) / punaH kathaMbhUtaM yauvanam ? / mohasya mauDhyasyotpattibIjam / yato bIjAdutpattiH sarvasya vastunaH / punaH kathaMbhUtam ? / jJAna tArAdhipasya candrasyAcchAdane jaladharapaTalaM meghavRndam / punaH kiM lakSaNam ? / kandarpasyaikamitram / Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shrRNgaarshtkaadhikshlokaaH| 133 punaH kathaMbhUtaM yauvanam ? / prakaTitavividhaspaSTadoSaprabandhaM prakaTito vividhaspaSTadoSANAM prabandho yena tat / evaMvidhaM yauvanaM vartate // 41 // atha jJAnasya puruSamAzritya guNadoSasvarUpamAha4. jJAnaM satAM mAnamadAdinAzanaM keSAM cidetanmadamAnakAraNam / sthAnaM viviktaM yaminAM vimuktaye kAmAturANAmapi kAmakAraNam // 77 // satAM satpuruSANAM jJAnaM mAnamadAdinAzanaM bhavati / yataH satpuruSe jJAnaM pradhAna syAt / keSAM cit puruSANAM etat jJAnaM madamAnakAraNaM bhvti| [viviktaM sthAnaM yaminAM vimuktaye bhvet|| kAmAturANAmapi tat kAmakAraNaM bhavet / yAdRzaH pumAMstAdRzaM jJAnaM pratibhAsati(te) // 77 // atha dAnavIrarasamAha.... 5. kiyatI paJcasahasrI kiyatI lakSA'tha koTirapi kiyatI / __ audAryonnatamanasAM ratnamatI vasumatI kiyatI // 78 // paJcAnAM sahasrANAM samAhAraH paJcasahasrI dAne kiyatI kiyanmAtrA / atha vA lakSAzca (1kSA ca) kiyatI / kiyatI liGgaM na vyabhicarati / anyathA kiyanto lakSAH evaM syAt (1) evaM koTirapi kiytii| audAryonnatamasAM audAryeNa unnataM uccaM mano yeSAM te audAryonnatamanasasteSAM ratnavatI vasumatI ratnapUrNA pRthivI kiyatI kiyanmAtrA // 78 // atha vairAgya - zRGgAraikyasvarUpamAha6. AvAsaH kriyatAM gAGge pApavAriNi vAriNi / stanamadhye taruNyA vA manohAriNi hAriNi // 79 // gAGge vAriNyAvAsaH kriyatAm / kathaMbhUte vAriNi ? / pApavAriNi pApaM vArayatItyevaMzIlaM pApavAri tasmin pApavAriNi / vA atha vA taruNyAH stanamadhye AvAsaH kriyatAm / kathaMbhUte stanamadhye ? / manohAriNi / punaH kathaMbhUte / hAriNi hAro vidyate yasmiMstat hAri tasmin hAriNi // 94 // bhAryAryayoH samAnasvarUpamAha7. sarasA supadanyAsA sAlaGkArA suvrnnmymuurtiH| AryA tathA ca bhAryA na labhyate puNyahInena // 101 // bhAryA ca punaH tathA AryA puNyahInena manuSyeNa na labhyate na prApyate / kathaMbhUtA bhAryA ? / rasena rAgeNa saha vartamAnA sarasA / ka ? / bhartari / kIdRzI AryA ? / sarasA zRGgA"rAdirasopetA viduSi / kiMbhUtA bhAryA ? / supadanyAsA sucaraNA / AryApi zobhanapadA / kiMbhUtA bhAryA ? / sAlaGkArA hArAdibhUSaNayutA / AryA alaMkArayuktA citrAdyalaMkRtisaMpannA / punaH Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 bhartRharikRta-zatakatrayam kathaMbhUtA bhAryA ! / suvarNamayamUrtiH suvarNavarNA kanakanimA / AryApi zobhanAkSarabandhA / evaMvidhaguNavatI bhAryA tvAryA ca kAryA // 10.1 // yoSitAM caJcalasvarUpamAha8. jalpanti sArdhamanyena pazyantyanyaM svibhrmaaH| hRdataM cintayantyanyaM priyaH ko nAma yoSitAm // 50 // yoSitaH anyena puruSeNa sAdhaM jalpanti saMbhASaNaM kurvanti / tAH savibhramAH savilAsAH satyaH anyaM naraM pazyanti premadRSTyA vilokayanti / [hRdgataM hRdayasthaM anyaM vallabhaM cintayanti smaranti / iti kAraNAt / nAma iti nirdhaarnne| yoSitAM nArINAM kaH priyo vallabhaH syAt / na ko'pi / yaduktaM granthe "sarasalilasilImuhadizayarassa taNujIyahayayavayaNAi / cihu~ ramai cauranaliNI maNamANai rAyahaMsassa" // 57 // atha vasantavarNanaM kavirAha9. sahakArakusumakesaranikarabharAmodamUchitadigante / madhuramadhuvidhuramadhupe madhau bhavet kasya notkaNThA // 58 // madhau vasante kasyotkaNThA na bhavet / sarvasyApi bhavet / [kIdRze madhau ?] / sahakArasya kusumAni teSAM kesarANi teSAM nikarastasya bharastasyAmodastena mUcchito diganto yatra tasmin / punaH kathaMbhUte ? / madhuraM ca tanmadhu ca madhuramadhu tasmin vidhurA madhupA yatra tasmin // 58 // jarAsvarUpamAha10. yAtaM yauvanamadhunA vanamadhunA zaraNamevamasmAkam / sphuraduruhAramaNInAM hA ramaNInAM gataH kAlaH // 98 // adhunA idAnIM yauvanamadhunA yAtaM gatam / yUno bhAvo yauvanam / yauvanameva madhu yauvanamadhu tena / yauvanamadenetyarthaH / madhu mada ucyate / ataH asmAkaM vanameva zaraNam / hA iti khede / ramaNInAM nArINAM kAlaH samayo gtH| kiMbhUtAnAM strINAm / sphuraduruhAramaNInAM sphuranta uravo hArA maNayo yAsAM tAH tAsAM sphuraduruhAramaNInAm // 98 // viSayANAM viSaya( ? viSa svarUpamAha11. viSasya viSayANAM ca dUramatyantamantaram / upabhuktaM viSaM hanti viSayAH smaraNAdapi // 99 // viSasya ca punarviSayANAM atyantaM atyartha dUraM atizayenAntaraM bhedaH Adhikyam / virSa ka? viSayAH ka ? / etena viSAt viSayA bhultrmdhikaaH| kena prakAreNa / viSaM upayuktaM bhuktaM sat hanti / viSayAH smaraNAdapi nanti // 99 // Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shRnggaarshtkaadhikshlokaaH| 236 idAnImindriyadurjayatvamAha12. vizvAmitra - parAsaraprabhRtayo ye cAmbuparNAzanAsU te'pi strImukhapaGkajaM sulalitaM dRSTvaiva mohaM gatAH / AhAraM saghRtaM payodadhiyutaM bhuJjanti ye mAnavAs teSAmindriyanigrahaH kathamaho dambhairjagad vaJcyate // 10 // vizvAmitra - parAsarAdayo ye munIndrAste'pi manoharaM strImukhakamalaM dRSTvA mohaM kAmavikAraM prAptAH / etena strIsaGgAd vizvAmitrAdayaH ptitaaH| kiMlakSaNAste ? / ambupatrabhojino'pi / [punaH] payodadhiyutaM saghRtaM AhAraM ye mAnavA bhuJjanti teSAmindriyanigrahaH kathaM syAt / etena baliSThAhAriNAM kathamindriyajayo bhavati / aho iti khede / jagad vizvaM dambhaiH kapaTairvacyate vipratAryate / vizvAmitrazca parAsarazca vizvAmitra - parAsarau tau prabhRtiH AdiryeSAM te // 10 // na cAyamekAntavAdaH / AhAro na kAraNam / kiM tu svasAmarthyameva / tannirUpayati13. siMho balI dvirada -zUkaramAMsabhojI __ saMvatsareNa ratimeti kilaikavAram / pArApataH kharazilAkaNabhojano'pi kAmI bhavatyanudinaM vada ko'tra hetuH // 101 // siMho balI baliSThaH / kathaMbhUtaH ? / dviradazca zUkarazca dvirada-zUkarau tayormAsaM bhuJjatI( ? bhunaktI )ti dviradazUkaramAMsabhojI / kileti satye / saH saMvatsareNa ekavAraM ratiM eti saMbhogaM prati yAti / kAmaM sevate / kharAzca te zilAkaNAzca tAn bhuJjatI(? bhunaktI)ti kharazilAkaNabhojano'pi pArApataH anudinaM dinaM dinaM prati kAmI bhavati kAmAkulaH syAt / he prativAdin ! tvaM vada atrAhArasya ko hetuH kiM kAraNam ? / etena AhAro na viSayahetuH / pArApatAdInAmAhAranairasyaM bahukAmitvaM ca siMhAdInAM baliSThAhAratvamalpakAmitvaM jJeyam / / 101 // (3) vairAgyazatakagatAni adhikapadyAni / atha vairAgyazataTIkAyAM tyaktakAvyAnAM TIkA likhyte| anyajanadoSeNa dUSitaM zleSamAha1. sA bAlA vayamapragalbhamanasaH sA strI vayaM kAtarAH - sA pInonnatimat payodharayugaM dhatte sakhedA vayam / sA''krAntA jaghanasthalena guruNA gantuM na zaktA vayaM doSairanyajanAzritairapaTavo jAtAH sma ityadbhutam // 1 // Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhartRharikRta-zatakatrayam anyajanAzritairdoSairvayamapaTavo jAtAH sma ityadbhutamAzcaryam / yasya doSo bhavati sa evApaTurbhavati / atra tu doSastasyAH vayaM apaTavaH pIDitAH / katham ? / sA bAlA vymprglbhmnsH| apragalbhaM adhairya mano yeSAM te apragalbhamanasa ityanena doSastasyAH / punaH sA strI vayaM kAtarAH kAmavaiklavyAd / yA strI saiva kAtarA bhavituM yuktA / sA pInonnatimat payodharayugaM [kuca]kumbhayugalaM dhatte vayaM sakhedAH zramayuktAH / zleSaH- yA kumbhayugaM dadhAti zramastasyA evaM bhavati / sA guruNA jaghanasthalena nitambena AkrAntA / vayaM gantuM na zaktAH tadavalokanarasAt / zleSazcAtra- yo hyAkrAnto bhavati sa evaM gantuM na zaknoti / ato doSairanyajanAzritairvayaM pATavaM tyAjyi( ? ji) tAH / zleSAlaMkAraH // 1 // upamAlaMkAreNa smarabalaM dIpayati2. stanazailasannidhAne trivalinadItIrakoTare tanvyAH / jagadapi nagnIvihitaM tathApi paJceSucaureNa // 2 // tathApi paJceSucaureNa smarataskareNa jagadapi vizvamapi nagnIvihitam anamaM nagnaM kriyate iti nagnIkaraNam / tathApIti katham ? / tanvyAH stanazailasannidhAne stanaparvatasamIpe / parvatasannidhAne cauro lgti| [trivalinadItIrakoTare] trivalI udararekhA saiva nadI tasyAstIraM tadeva koTaraM gahanaM tatra / anyacaurasthAnamapIdRk bhavati // 2 // athAtmanindAsvarUpamupadezataH prAha3. kSAntaM na kSamayA gRhocitasukhaM tyaktaM na saMtoSataH soDhA duHsahazItavAyutapanaklezA na taptaM tapaH / dhyAtaM vittamaharnizaM niyamitaprANairna zaMbhoH padaM tattat karma kRtaM yadeva munibhistaistaiH phlairvnycitaaH|| 15 // munibhistApasairyadeva yat karma kRtaM tadeva asmAbhiH kRtam / punaH taistaiH phalairvazcitAH vayam / phalaM na prAptam / katham / kSamayA na kSAntam / kSamApradhAnatayA pareSAM kiMcit kRtaM virUpAdi na kSAntaM na kSamitam / munibhiH kSamayA kSamyate iti / gRhocitasukhaM saMtoSato na tyaktam / aprAptivazAt tyaktam / tat munibhiH saMtoSeNa tyajyate / duHsahazItavAyutapanaklezAH soDhAH / duHsahA ye zItavAyusUryatApaklezAHte] kSamitAH / paraM tapo na taptaM tapaH zuddhaM na kRtam / aharnizaM niyamitaiH prANairniyamayuktaiH prANairvittaM dhanaM dhyAtaM paraM zaMbhoH padaM na dhyAtam / saniyamAnAM vittadhyAnena kiM prayojanaM cenmahezvarapadaM na maryate / ata eva munibhiryadeva kriyate asmAbhistattat karma kRtaM yena vayaM punnyphlairvnycitaaH| kimapi phalaM nAptam / kAyakleza eva saMjAtaH viparItabhAvatvAt // 15 // Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAyo vairaagyshtkaadhikshlokaaH| atha manuSyajanmaphalarUpamAha4. no khaDnena vidAritAH karighaTA nodvejitA vairiNasU tanvaGgayA vipule nitambakaTake no krIDitaM lIlayA / no juSTaM girirAjanirjharajhare jhAGkAri gaGgApayo mAturyauvanahAriNA vada sakhe jAtena tenApi kim // 16 // he sakhe ! tvaM vada / tena puMsA jAtena kim ? / na kimapItyarthaH / tena kathaMbhUtena ? / mAturyauvanahAriNA mAtRyauvanacaureNa / tena kena / yena khaDGgena karighaTA na vidAritAH / vairiNo novejitA na praabhuutaaH| anena zauryaguNo darzitaH / tanvaGgayA vipule nitambakaTake vizAle kaTItaTapradeze nitambasthale lIlayA no krIDitam / anena kAmasvarUpaH zRGgAro drshitH| yena gaGgApayo no juSTaM no prItyA sevitam / kasmin ? / girirAjanijharajhare girirAjo himAcalaH tasya nirjharAsteSAM jharo hRdaH tasmin / anena dharmaH sUcitaH / yenArthatrayaM na sAdhitaM sa pumAna mAtRyauvanahArI mAtuH klezakArakaH // 16 // athopazamakSamAsvarUpaM pratipAdayati-- 5. dadatu dadatu gAlIliva(?ma)nto bhavanto vayamapi tadabhAvAd gAlidAne'pyazaktAH / jagati viditametad dIyate vidyamAnaM __dadatu zazaviSANaM ye mahAtyAgino'pi // 2 // bhavanto gAlIH karmatApannA dadatu dadatu / bhavanto gAliva(?ma)nto gaalidhnaaH| api nizcitaM vayaM gAlidAne azaktAH asamarthAH / kutaH ? / tadabhAvAt gAlyabhAvAt / jagati vizve etad viditaM jJAtam / yad vidyamAnaM dIyate / ye mahAtyAgino'pi zazaviSANaM zazazRGgaM dadatu / paramavidyamAnaM kathaM dadatu // 2 // atha bhikSusvarUpamAha zlokadvayena6. grAme grAme kuTI zUnyA bhaikSamannaM gRhe gRhe| ____ mArge mArge jarad vastraM vRthA dainyaM nRpe nRpe // 3 // grAme grAme zUnyA kuTI / bhaikSyaM ( ? kSaM) bhikSAyAM bhavam annaM gRhe gRhe vidyate / mArge mArge jarat jIrNa vastramasti / nRpe nRpe rAjJi rAjJi kathaM vRthA dainyaM karoSi // 3 // tade( ! me )vArtha vadati7. bhuJjImahi vayaM bhakSyaM rathyAvAsaM vasImahi / zayImahi mahIpIThe kurvImahi kimIzvaraiH // 1 // 18 zatakatra0 Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 bhartRharikRta-zatakatrayam vayaM bhaikSyaM bhuMjImahi / bhikSAyAM bhavaM bhaikSamannaM ityrthH| rathyAvAsaM vasImahi rathyA rathavAhA mArgAH, rathyAyAM vAsaH taM vasImahi / mahIpIThe zayImahi zayanaM kurmH| anena gRhavAsaH sUcitaH / tataH IzvarairdhanibhiH sArdha kiM prayojanam / tebhyo vayamadhikatarAH // 1 // athAtmajJAnasvarUpaM pratipAdayannAha8. bho mAH zRNuta sphuTAkSaramidaM vAkyaM zivAvAptaye santaH krIDanamindriyaiH sukhalavaprAptyarthamabhyudyutAH / saMsAre tRNabhaGgabhaGguratare labhyaM na vA''tyantikaM khAtmanyasti samAdhinirmitasukhaM yat tat svayaM cintyatAm // 8 // bho mAH ! santaH sAdhavaH sphuTAkSaraM vyaktAkSaraM labhyaM na vAtyantikaM vAtmanyasti samAdhinirmitasukhaM yathA syAttathA krIDanaM idaM vAkyaM zRNuta / kimartham ? / zivAvAptaye IzvaraprAptyartham / kathaMbhUtAH santaH / indriyaiH sukhalavaprAptyartha abhyudyutaaH| indriyasukhena kathamIzvaraprAptirbhavati? / saMsAre ca punaH AtyantikaM padArtha labhyaM nAsti / kathaMbhUte sNsaare| tRNabhaGgabhaGgaratare tRNavad bhaGgurazIle / ataH kAraNAt svAtmani samAdhivinirmitaM yat sukhaM vartate tacintyatAm / Atmani parabrahmasvarUpaM cintyatAm / parabrahmasvarUpA(pacintanA)dIzvaraprAptirbhavati na cendriyasukhAt kiMcidavAptirbhavati ityarthaH // 87 // atha yogIndrasvarUpamAha9. aho vA hAre vA balavati ripau vA suhRdi vA maNau vA loSTe vA kusumazayane vA dRSadi vaa| tRNe vA straiNe vA mama samadRzo yAntu divasAH kvacit puNye'raNye ziva ziva ziveti pralapataH // 89 // mama divasAH ahau sarpa vA atha vA hAre muktAvalyAM vA samadRzo yAntu / same sadRze ( ? zyau ) dRzau dRSTir (?STI) yasya sa tasya / balavati ripau vA atha vA suhRdi samadRzo yAntu / maNau ratne vA loSTe karkare samA yAntu / kusumazayane vA athavA dRSadi zilAyAM samA yAntu / tRNe atha vA straiNe strINAM bhAvaH samUho vA straiNaM tasmin samA yAntu / kathaMbhUtasya mama / kacit puNyAraNye pavitrATavyAM ziva ziva ziveti pralapato mama // 89 // atha vidyAvarNanasvarUpamAha10. vidyA kAcit sphurati mahatI bhAsvatI caitasA'ntara __ yanmAhAtmyAt tRNavadiyatI manyate yat trilokIm / Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vairAgyazatakAdhikazlokAH / kiM teSAM syAd draviNakaNikAlezamAtre spRhA'sau yA dainyasya prathayati cayaM rAjarAje muhUrtam // 90 // antazcetasi kAcit anirvacanIyA mahatI vidyA tattvajJAnarUpA sphurati jAgarti / kathaMbhUtA vidyA ? / bhAsvatI prabhAyuktA mahimAvatI syAt / yanmAhAtmyAt yasyA mAhAtmyaM yanmAhAtmyaM tasmAt vidyAnubhAvataH / iyatIM trilokIM tRNavanmanyate trilokIM tRNasamAM pazyati / parabrahmavataH sarva jagat tRNatulyam / teSAM yoginAM draviNakaNikAlezamAtre kimasau spRhA vAJchA syAt / na kApi spRhA bhavet / draviNasya kaNikA tasyA lezamAtraM draviNa 0 tasmin / yA dhanaspRhA rAjarAje dhanade'pi muhUrta yAvad dainyasya cayaM prathayati vistArayati / korthaH ? / dhanade'pi dhanavAJchA na kSINAsti / so'pi dhanAya spRhayati / tataH parabrahmarUpA vidyaiva zreSThA // 90 // AtmanindAsvarUpaM lobhaparihAreNAha 11. no cintAmaNayo na kalpataravo nASTau mahAsiddhayas tAvaddehavazAH paropakRtayo nAsmAbhirapyarjitAH / nedaM majjati mAnasaM ca capalaM brahmAmRtAmbhonidhau 139 dhidhika karmakuTImimAM tadapi na tyaktuM vayaM zaknumaH // 14 // asmAbhizcintAmaNayo no arjitAH kalpataravo nArjitAH / aSTau mahAsiddhayo'pi na arjitAH / tAvat prathamaM paropakRtayo na kRtAH / kathaMbhUtAH paropakRtayaH ? | dehavazAH dehAdhInAH / dehena paropakRtayo bhavanti tA api na kRtAH / ca punaridaM mAnasaM capalaM brahmAmRtAmbho - nidhau jJAnasudhArNave na majjati / tasmAt imAM karmakuTIM dhik [ dhik ] / tadapi vayaM imAM tyaktuM na zakumaH na samarthAH / anena dehena mahARddhayutpAdanaM na jAyate, deho'pi tyaktuM na zakyaH anenehalokaH paralokazca na sAdhyate // 14 // punarapi jJAnasvarUpopadezamAha 12. AghrAya pustakaM dhanyAH sarva vidma iti sthitAH / zatakRtvo'pi zRNvanto hA na vidmo jaDA vayam // 15 // ye paNDitA evaMvidhAsta eva dhanyAH / ye pustakaM AghrAya gandhavad gRhItvA sarva vidma iti kRtvA sthitAH / vayaM zatakRtvo'pi zatavArAnapi zRNvanto'pi na vidmo na jAnImo'ta eva jaDAH / anena svanindA // 15 // atha mRgopadezena sajjanasvarUpaM varNayannAha 13. sAraM sAraGga raiGgattaruNatRNazikhAkhaNDakhAdena khedaM kSaughaM pI (?) tvA salIlaM salilamanu pibed yoSitA pItazeSam / Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 bhartRharikRta-zatakatrayam dhanyastvaM yad vanAnte gamayasi samayaM dAruNaM dravyagarva pradhmAtodgarvagranugrahilakharakhalakSmApavaktrANyapazyan // 16 // he sAraGga mRga ! tvaM dhanyo yat yasmAt kAraNAt tvaM vanAnte dAruNaM samayaM gmysi| tvaM kiM kurvan ? / dravyagarvapradhmAtodgarvagrabhugrahilakharakhalakSmApavaktrANyapazyan / dravyagaNa pradhmAtAH zabdAyamAnAH pUtkaraNazIlAH udgarvA adhnavo grahilAH kharAzcaNDA ye khalAH kSmApAlA rAjAnasteSAM mukhAnyapazyan / kiM kRtvA ? / sAraM yathA bhavati tathA raGgattaraGga( ? ruNa tRNazikhAkhaNDakhAdena kSaudhaM khedaM nItvA / raGganti ca tAni ca taruNAni tRNAni ca teSAM zikhAstA eva khaNDakhAdaH khaNDabhakSaNaM tena kSaudhaM kSudhAyAM bhavaH kSaudhastaM khedaM nItvA / yo yoSitA pItazeSa salIlaM yathA syAttathA salilamanu pazcAt pibet / anena mRgo'pi dhanyo yaH svecchayA tRNAdikamatti priyAyutaH pAnIyaM pibati mUrkhagarvitanRpavaktrANi apazyan / sa eva zreSThaH svecchAcArI / tasmAnmanujAnAM janma niHphalaM yaH parAdhInavRttiH // 16 // athAnyoktyA mRgANAM stutirUpamAha14. yad vaktraM muhurIkSase na dhaninAM brUSe na cATuM mRSA naiSAM garvagiraH zRNoSi na punaH pratyAzayA dhAvasi / kAle bAlatRNAni khAdasi sukhaM nidrAsi nidrAgame tanme brUhi kuraGga kutra bhavatA kiM nAma taptaM tapaH // 17 // he kuraGga ! me mama tat brUhi / bhavatA tvayA / nAma iti komalAmantraNe / kutra kasmin sthAne tapastaptam / tat kim ? / yad dhaninAM vaktraM muhurvAraM vAraM na IkSase / mRSA cATuM na brUSe / eSAM dhaninAM garvayuktA giro na zRNoSi / punaH pratyAzayA vAJchayA na dhAvasi / kAle bAlatRNAni khAdasi bhakSasi / nidrAgame sukhaM nidrAsi / anena mRgAvatAro'pi dhanyo, manuSyajanma na dhanyaH (? nyam ) // 17 // atha nirarthakajIvanaM nindan tatsvarUpamAha15. dhik kiMjIvanamApadekanilayaM pitrAptabandhUjjhitaM dInAnAthajanopakArakaraNavyApAradUrIkRtam / _ mandIbhUtazazAGkazekharapadadvandvAravindasmRtir vyAlolAyatalocanAstanataTaprazleSavizleSitam // 18 // kiMjIvanaM dhik / dhik yoge dvitIyA / kutsitaM jIvanaM kiNjiivnm| kathaMbhUtaM kiMyau(jI)vanam / ApadekanilayaM ApadAM ekaM kevalaM nilayaM gRhaM tat / punaH kIdRk yau(kiMjI)vanam / / . pitrAptabandhUjjhitaM pitA ca Aptazca bandhuzca te, tairujjhitaM tyaktam / evaMvidhaM janmAnAtharUpam / punaH Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vairaagyshtkaadhikshlokaaH| kathaMbhUtaM kiMyau(jI)vanam ? / dInAnAthajanopakArakaraNavyApAradUrIkRtaM tadrahitam / punaH kathaMbhUtam / mandIbhUtazazAGkazekharapadadvandvAravindasya smRtiryatra tat / punaH kiMbhUtaM kiMjIvanam ? / vyAlolAyatalocanAyAH stanataTaM tasya prazleSaH AliGgitaM tena vizleSitaM dUrIkRtam / anena dharmArthakAmarahitam // 18 // atha jarAnindAmAha16. varNa sitaM jhaTiti vIkSya ziroruhANAM ___sthAnaM paraM paribhavasya tadeva puMsAm / AropitAsthizakalaM parihatya yAnti cANDAlakUpamiva dUrataraM taruNyaH // 18 // taruNyo nAryaH ziroruhANAM kezAnAM sitaM varNa vIkSya darataraM yAnti tasmAt / katham / jhaTiti zIghram / puMsAM tadeva kezazvetavarNameva paribhavasya paraM padaM paraM sthAnam / taM kamiva ? / cANDAlakUpamiva / kathaMbhUtaM cANDAlakUpam ? / AropitAsthizakalaM AropitAnyasthizakalAni yatra sa tam / yathA asthiyuktaM kUpaM vIkSya nAryastaM parihRtya dUrataraM yAntItyarthaH / tadvat sthaviraM dRSTvA nAryo dUraM yAntItyarthaH // 18 // atha saMsAranindAsvarUpaM kathayannAha: 17. garbhAvAse zayitvA kalimalanilaye pUtimadhye jaghanye strIkukSau pIDitAGgaH kathamapi vivarAnnirgataH kledaliptaH / bhUyastatraiva rAgaprakRtiriha naro mandabuddhirdurAtmA ___ so'yaM saMsAracakre bhramati zaThamaye lokamadhye yathAndhaH // 19 // iha manujabhave mandabuddhirnaro durAtmA so'yaM bhUyaH punarapi tatraiva janmasthAne rAgaprakRtiH vartate / tatraiva kutraiva ? / yo (? yatra ) garbhAvAse zayitvA kathamapi mahatA kaSTena vivarAt yoniyantrAnirgataH nisRtaH / kathaMbhUte garbhAvAse ? / kalimalanilaye kalimalaM jaMbAlaM kardamasvarUpaM tasya nilaye gRhe / punaH kiMbhUte garbhAvAse ? / pUtimadhye pUtiH rudhiravikRtimadhye yatra saH tatra / punaH kIdRze garbhAvAse / jaghanye sarvArthanindAspade / kathaMbhUto naraH / strIkukSau pIDitAGgaH pIDitaM aGgaM yasya saH / punaH kledaliptaH kleda udararasastena liptaH / evaMvidhaduHkhAnnirgataH prANI bhUyaH punarapi strIjaghane rjyte| ataH andhtvenopmiiyte| yathAndhaH zaThamaye zaThasvarUpasaMsAre lokamadhye bhrmti| tathA kAmAndho jIvaH saMsAracakre bhramati / zaThA andhaM hasanti tathA saMsAre kAmI hasyate // 19 // / atha yauvanarahitAnAM kAmanairasyamAha18. ete te divasAsta eva taravastAzca pragalbhAH striyas __ taccaivAmravanaM sa kokilaravaH so'yaM vasantotsavaH / Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhartRharikRta - zatakatrayam vAtaH so'pi ca dakSiNo dhRtikaraH seyaM sacandrA nizA hA tAruNya vinA tvayA'dya sakalaM pAlAlapUlAyate // 20 // he tAruNya taruNabhAva ! tvayA vinA'dya jarAvasthAyAM vasantasamaye sakalaM samayaM pAlAla - pUlAyate zuSkatRNapuMjAyate / yathA pAlAlapUlako nibandho'dRDhastathA yauvanamantare[Na] na kiMcit sukhamanubhUyate / katham ? / tadevAha / ete te divasAH / divasAnAM na bhinnatA / taravazcampakabakulajAtIkundamacakundAdyAsta eva nAnyathA / cAparam / tAH striyaH pragalbhAH suratopakramanipuNAH / ca punarAmravanaM tadeva / kokilaravo vasantotsavaH sa eva / so'pi dakSiNo dhRtikaro vAtaH / dakSiNo dakSiNadigbhavaH / dhRtiH saMtoSastaM karotIti dhRtikaraH / seyaM sacandrA rAtrizcAndrI rAtriH / tathApi tAruNyaM vinA sarva palAlapUlIyavannirarthakamityarthaH / tAruNyadarpoddha (?) rANAM sarva manmathajanakaM na tu vRddhAnAm // 20 // 142 mUrkhANAM tattvajJAnaM na bhavati tatsvarUpaM nirUpayati19. viniSThaM karakarparaM pathi gataM mUrkhejaDairdhikkRtaM vipraistattvavicintakairna masitaM svAtmaprabodhairnutam / nRtyantaM ca digambaraM ca jaTilaM bAlaizca muktaM jaDaM DimbhAvopahasanti catvarapathe dattvA muhuH sphATikAm // 21 // digambaraM nRtyantaM prati DimbhAH bAlAH sphATikAM tAlikAM dattvA hasanti / kasmin ? / catvarapathe / katham ? | muhuH vAraM vAram / kathaMbhUtaM digambaram ? / vibhiSThaM vedanaM vit tatra niSThaM vinniSThaM jJAnarUpam / karakarparaM kare karparaM mRdbhANDaM yasyAsau karakarparastam / punaH kathaMbhUtam ? | pathi gataM mArgastham / punaH kathaMbhUtam / mUrkherjanairdhikkRtam / punaH kiMbhUtam ? / tastvavicintakaiviprairnamasitaM namaskRtam / punaH kIdRzam ? | svAtmaprabodhairnutaM stutam / 'Nu stutA' viti vacanAta / punaH kIdRzam ? / jaTilaM jaTAyuktam / punaH kathaMbhUtam ? / bAlairajJairmuktaM tyaktam / ata eva jaDam / evaMvidhaM tapodhanaM mUrkhAH hasanti / na tatrAzcaryam // 21 // adhunA svanirvedaM nivedayannAha / nirvedaH svAvamAnanam 20. no pazyAmyasatAM mukhaM na dhaninAM vAcaM zRNomyazravAM no mithyAguNakIrtanai raharahaH saMstaumi kusvAminam / nAhaM cAdRtabandhuruddhatabhujo vRttAnubandhe sthito doSopAzrayasaMgrahavyasanini cchinne'dhunA mUrddhani // 22 // adhunA mUrdhani mastake chinne sati evaMvidhamabhUdityadhyAhAryam / kathaMbhUte mUrdhani / . doSopAzraya saMgrahavyasanini doSANAmupAzrayastasya saMgrahastasya vyasanaM vidyate yasya sa tasmin Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vairaagyshtkaadhikshlokaaH| 143 kiM karomi tadAha / asatAM mukhaM no pazyAmi / dhaninAM draviNavatAM azravAM zravaNama(? vaNA) yogyAM vAcaM na zRNomi / zIrSacchedasya guNaH / aharahaH kusvAminAM (naM) mithyAguNakIrtanoM saMstaumi vacanAbhAvAt / ca punarahamAdRtabandhune vA uddhatabhujo vRttAnubandhe sthitaH / vRttaMAcArastasyAnubandhaH sevanaM tatra sthitaH / etatsvarUpaM jIvatAmeva na mRtAnAm / ataH zIrSe chinne sarva sukhamabhUditi nirvedaH // 22 // atha nArInetrasvarUpajJAnAnaipuNyaM svasminnAropayannAha21. vyAlumpanti samAdhimAdhividhuraM caitA namaskurvate lobhAbhAvavizeSabhUrivirahe saMprApya yUnAM gaNam / etAsAM nu vayaM na campakaruciSvaGgeSvanaGgIkRtaM prAmANye hariNIdRzAM bata dRzorantaHsthitA brahmaNi // 23 // etA nAryo yUnAM gaNaM saMprApya samAdhi vyAlampanti svasamAdhiM tyajanti / ca punaH AdhividhuraM mAnasavyathAvihvalaM yathA syAttathA namaskurvate namaskAraM kurvanti manmathapIDitAH satyaH / kasmin ? / lobhAbhAvavizeSabhUrivirahe lobhasyAbhAvo lobhAbhAvo lobhAbhAvasya vizeSastasmAd yo bhUrivirahaH pracuraviyogastasmin / lobhaM vinA vizeSavirahapIDane sati kAminyaH pUrvoktAM ceSTAM kurvanti / kathaMbhUtaM yUnAM gaNam ? / campakaruciSvaGgeSu anaGgIkRtaM nAryaGgeSvanaGgatayA vyAptam / atha kavistatsvarUpAjJAtatvaM prakaTayati / nu iti vitarke / vayaM etAsAM hariNIdRzAM dRzoH ] brahmaNi jJAne bata Azcarye na antasthitA antaM na prAptAH / kathaMbhUte brahmaNi ? / prAmANye satyarUpe / anena prAmANyajJAnasyApi vayaM jJAtumasamarthAH / nArIbhirjagad vazyate ityarthaH // 23 // atha yogamArgasvarUpaM AviHkurvannAha22. gAtraM pAtraM prathamavayasi preyasInAM stanAnAm AzleSANAM tadiha madhuno vanya manya kRtArtham / ye nAsIne tvayi giritaTe zliSTanAsAgradRSTau harSasparza jahati hariNazreNayaH kAyakaNDUH // 24 // he vanya he tApasa ! manya kRtArtha kRtakRtyaM jAnIhi / katham ? / tad gAtraM prathamavayasi preyasInAM stanAnAM AzleSANAM iha janmani madhuno madasya vA pAtraM sthAnaM abhUt / ete. padArthA asmin zarIre babhUvuH / adhunA vanyAvasthAyAM ye na / tvayi giritaTe AsIne sati hariNazreNayo * mRgapatayo harSasparza yathA syAttathA kAyakaNDUrjahati tyajanti cetyarthaH / pUrva idaM zRGgArAspadaM idAnIM vairAgyapUritamavasthAbhedAt // 24 // Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhartRharikRta-zatakatrayam jarAsvarUpamAha23. gAtraM saMkucitaM gativigalitA dantA vinAzaM gatA ___ dRSTibhraMzyati rUpameva hasitaM vaktraM ca lAlAyate / vAkyaM naiva karoti bAndhavajano bhAryA na zuzrUSate hA kaSTaM jarayA'bhibhUtapuruSaH putrairavajJAyate // 25 // hA iti khede / kaSTaM jarAM prati dhik / katham ? / jarayA abhibhUtaH jarAvyAptaH pumAn putrairapi avajJAyate nindyate / yayA jarayA gAtraM saMkucitaM kRzIkRtam / gatirvigalitA bhamA / jarAto dantA vinAzaM gatAH patitAH / jarayA dRSTibhraMzyati nistejA bhavati / rUpameva hasitaM gatam / ca punaH vaktraM mukhaM lAlAyate lAlAyuktaM bhavati / bAndhavajanaH tasya vAkyaM na karotyeva / taM puruSaM patnI na zuzrUSate zuzrUSAM na karoti / iti kAraNAt dhik // 25 // atha nagaravanAvasthayoH sAmyamAha24. ekaiva kAcinmahatAmavasthA sUkSmANi vastrANyatha vA ca kanthA / karAgralagnA'bhinavA ca bAlA gaGgAtaraGgeSvatha vA'kSamAlA // 26 // mahatAM kAcidavasthA ekaiva samAnaiva / katham ? / sUkSmANi vastrANi bhavantu / vA atha vA kanthA bhavatu / atha bAlA nArI karAgralagnA bhavatu / atha vA gaGgAtaraGgeSu akSamAlA bhavatu // 26 // adhunA yogIndravAkyasvarUpamAha - 25. na bhikSA duHprApA pathi pathi maThArAmasaritaH phalaiH saMpUrNA bhUmaMgaviTapicarmAdhivasanam / sukhe vA duHkhe vA sadRzaparipAkaH khalu tadA trinetraM kastyaktvA dhanalavamadAndhaM praNamati // 27 // tadA tarhi kaH pumAn trinetraM tyaktvA dhanalavamadAndhaM praNamati haraM vihAya dhaninaM praNamati / katham ? / bhikSA na duHprApA / pathi pathi mArge mArge maThArAmasaritaH sulabhA eva / phalairbhUH pRthivI saMpUrNA vartate / mRgaviTapicarmaNAmapi vasanaM mRgatvak vRkSatvak tayorvastraM vartate / sukhe vA duHkhe sadRzaparipAka eva / tataH ko dhaninAM cATutvaM kurute // 27 // __ atha vanavAsinAM sukhasvarUpamAha26. sthitiH puNye'raNye saha paricayo haMsahariNaiH / phalairmedhyA vRttiH pratinadi talAnyeva dRssdH| Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vairaagyshtkaadhikshlokaaH| itIyaM sAmagrI bhavati hari(?ra)bhaktiM spRhayatAM __ vanaM vA gehaM vA sadRzamupazAntaikamanasAm // 28 // . upazAntaikamanasAM satAM vanaM vA gehaM sadRzaM samameva / kathaMbhUtAnAm ? / harabhaktiH (?ktiM) spRhayatAM mahezvarasevAM vAJchamAnAnAm / katham ? / tadAha -puNye pavitre araNye vane sthitiH sthAnam / haMsahariNaH saha paricayo bhavati / phalairmedhyA pavitrA vRttirjIvanam / pratinadi nadI nadI prati dRSadastalAnyeva nivezanasthAnAni / itIyaM sAmagrI bhavati / pUrvoktAnAM harabhakti spRhayatAm // 28 // sAMprataM yogasvarUpamAha27. zaraccandrajyotsnAdhavalitatale kApi puline sukhAsInAH sAndradhvaniSu rajanISu dhusaritaH / bhavAmbhodhau manAH ziva ziva zivetyArtavacasaH kadA zyAmAnandodgatabahulabASpAkuladRzaH // 29 // vayaM kadA IdRzA bhaviSyAmaH ? / kvApi dhusarito gaGgAyAH puline taTe rajanISu sukhAsInAH sukhaM sthitAH / kathaMbhUte puline ? / zaraccandrajyotsnAdhavalitatale zaraccandrajyotsnayA dhavalitaM talaM yasya tat tasmin ttte| kathaMbhUtAsu rajanISu / sAndradhvaniSu nibiddshbdessu(?bdaasu)| rAtrau sAmAnyataH zabdo bhavatyeva / kathaMbhUtA vayam ? / bhavAmbhodhau manAH saMsArasamudrabuDitAH / punaH kthNbhuutaaH?| ziva ziva shivetyaavicsH| he ziva, he ziva vIpsAyAM vartamAnasya dvitvaM tritvaM vA, ityAtaM vaco yeSAM te| punaH shyaamaanndodgtbhulbaasspaakuldRshH| AnandAt udgataM bahulaM dhanaM bASpamazrujalaM tenAkulA dRshH| tataH karmadhArayaH / zyAmAzca AnandodgatabahulabASpAkulA dRzo yeSAM te tathA / evaMvidhAH kadA bhaviSyAmaH / / 29 / / punaH zamasvarUpamAha28. analpaM jalpantaH kati ca vigatA no yamapuraM ___ purastAdasmAkaM vidhRtavadanAvyAptanayanAH / atItA yadyevaM na hi nijahitaM cetasi vayaM calanmehodArAd viSayavidhijAtAdanazinaH // 30 // ___ asmAkaM purastAt analpaM jalpantaH bahutaraM kathayantaH santaH kati ca yamaparaM no vigatAH / kathaMbhUtAH ? / vidhRtvdnaavyaaptnynaaH| vidhRtaM asthiraM ca tat vadanaM vakaM ca *vidhRtavadanam / vidhRtavadane avyApte aprakAzayukte nayane locane yeSAM te vidhRtvdnaavyaaptnynaaH| yadi cet evaM amunA prakAreNa atItAH atikrAntA gatAH tathApi vayaM cetasi nijahitaM prati 19 zatakatra. Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhartRharikRta-zatakatrayam calanmehodArAd viSayavidhijAtAd' anazinaH abhoktAro na jAtAH / calacca tanmehaM liGga ca tena udArAt zreSThAt viSayavidhijAtAt anazino jAtAH / aznAtI(?znantI)tyevaMzIlolA) azinaH, na azinaH anazinaH abhoktAra ityarthaH / etena bahUn mRtAn dRSTvA vayamapi bhogeSvasaktA eva jAtAH ? / maraNabhayaM dRSTvA na bhogavAJchA tyaktA ityarthaH // 30 // ____ atha saMsAre nirmamatApradhAnatvaM varNayati29. bhavyaM bhuktaM tataH kiM kadazanamatha vA vAsarAnte tataH kiM ___kaupInaM vA tataH kiM sitamamalataraM paTTakUlaM tataH kim / ekA bhAryA tataH kiM zataguNagaNitA koTirekA tataH kiM caiko bhrAntastataH kiM gajaturagazatairveSTito vA tataH kim // 32 // bhavyaM bhuktamityAdi / bhavyaM zAlyodanAdi bhuktaM tatastasmAt kiM saMjAtam / kSaNikA tRptirutpannA / atha vA kadazanaM nIrasAnnaM vAsarAnte dinAnte prAptaM tataH kiM jAtam / vA atha vA ko(kau)pInaM kakSApaTaH [ parihitaM tataH kiM jAtam , athavA ] sitaM zvetamamalataraM paTTakUlaM atyujvalaM dukUlaM parihitaM tataH kiM jAtamityarthaH / sarvasyAnityatvAt / ekA bhAyo tataH kiM jAtam / vA zataguNagaNitAH zatazo yAvatkoTisaMkhyA bhAryA jAtAstataH kim / ekayA yat kArya koTiguNitayApi tat kAryam / ekaH zarIramAtro bhrAntaH pRthvIM gatastataH kiM jAtam , vA atha vA gajaturagazatairveSTitastataH kiM niSpannameva / svataH eka eva / anye sarve bAhyA bhAvAstairna kiMcit svArthasAdhanaM bhavatItyarthaH // 32 // atha nArIsvarUpamAtmanindayA nirUpayati30. alamaticapalatvAt khapnamAyopamatvAt pariNativirasatvAt saMgamena priyaayaaH| iti yadi zatakRtvastattvamAlokayAmi / tadapi na hariNAkSI vismaratyantarAtmA // 33 // ahaM yadi zatakRtvaH zatavArAn iti tattvamAlokayAmi tattvaM vicArayAmi / tadapi hariNAkSI mRgalocanAM kAminI antarAtmA'ntaryAmI na vismarati mAnasAnna muJcatItyarthaH / itIti kim ? / aticapalatvAt cAJcalyasvabhAvAt / svamamAyopamatvAt svamaM ca mAyA ca svapnamAye svapnamAyAbhyAmupamIyate svapnamAyopamaM tasya bhAvastattvaM tasmAt / pariNativirasatvAt pariNAmena nIrasatvAt / priyAyAH saMgamena alaM pUryatAm / evaM bahudhA vicArayAmi / tathApi nArI no vismarAmi / ityAtmano nindAnirUpaNam / alaM bhUSaNaparyAptavAraNeSu // 33 // // iti zeSakAvyaTIkA // zrIH // zubhaM bhavatu // Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapariziSTasya bhartRharikRta -zatakatrayasya zlokAnAmakArAdikrameNa anukramaH / akaruNatvamakAraNa. agrAhyaM hRdayaM. agre gItaM sarasa. acchAcchacandana. zRGgAra. 38 pR. 55 vairAgya. 22. pR. 88 nIti. 2. pR. 2 vairAgya. 33. pR. 92 zRGgAra. 65. pR. 65 adhigataparamArthAn. nIti. 12. pR. 6 analpaM jalpantaH. pari. vairAgya. 30. pR. 145 zRGgAra. 20. pR. 48 anAghrAtaM puSpaM. vairAgya. 36. pR. 93 anAvartI kAlo. apasara sakhe. zRGgAra. 82. pR. 70 apriyavacanadaridraiH pari. nIti. 78. pR. 128 abhimatamahAmAna. vairAgya. 110. pR. 122 abhimukhanihatasya. ajAnan mAhAtmyaM ajJaH sukhamArAdhyaH. atikrAntaH kAlaH. adarzane darzanamAtra nIti, 75. pR. 30 nIti. 50. pR. 22 vairAgya. 63. pR. 105 abhuktAyAM yasyAM nIti. 102. pR. 39 vairAgya. 26. pR. 90 amISAM prANAnAM. vairAgya. 38. pR. 94 ambhojinIvana. nIti. 43. pR. 19 arakSitaM tiSThati pari. nIti. 92. pR. 128 arthAnAmIziSe tvaM. vairAgya. 31. pR. 91 ardhaM nItvA nizAyAH zRGgAra. 98. pR. 77 alamaticapala. pari. vairAgya. 33. pR. 146 avazyaM yAtAraz. vairAgya. 17. pU. 86 avijJAnAd rAjJau. pari. nIti. 99. pR.129 asanto nAbhyarthyAH. asArAH santyete. asitAtmasu saMbaddha:. nIti. 14. pR. 7 zRGgAra. 14. pR. 46 zRGgAra. 76. pR. 68 asUcIsaMcAre tamasi. zRGgAra. 90. pR. 74 ahau vA hAre vA. pari. vairAgya. 89. pR. 138 AghAtaM maraNena vairAgya. 106. pR. 120 AghrAya pustakaM. pari. vairAgya. 15. pR. 139 AjJA kIrtiH pAlanaM. nIti. 88. pR. 34 Adityasya gatAgatai. vairAgya. 8. pR. 83 AdhivyAdhizatair . vairAgya. 107. pR. 121 AmIlitanayanInAM. zRGgAra. 68. pU. 66 AyuH kallolalolaM. vairAgya. 84. pR. 112 AyurvarSazataM. vairAgya. 109. pR. 121 ArambhagurvI. nIti. 77. pR. 30 nIti. 61. pR. 25 zRGgAra. 31. pR. 52 AvAsaH kilakiJcitasya zRGgAra. 87. pR. 73 AvAsaH kriyatAM . zRGgAra. 89. pR. 74 AvAsaH kriyatAM pari. zRGgAra. 79. pR. 133 AzA nAma nadI. vairAgya. 47 pR. 98 AsaMsAraM tribhuvanamidaM vairAgya. 48. pR. 99 AsAreNa na harmyataH zRGgAra. 97. pR. 76 itaH khapiti kezavaH. ito vidyudvallI. idamanucitamakramazca. ime tAruNyazrI. nIti. 16. pR. 8 iyaM bAlA. AlasyaM hi manuSyANAM AvartaH saMzayAnA. iyaM bAlA. iha hi madhuragItaM. zRGgAra. 85. pU. 72 zRGgAra. 79. pR. 69 zRGgAra. 86. pU. 72 vairAgya. 69. pR. 107 pari. zRGgAra. 19. pR. 132 zRGgAra. 41. pR. 57 vairAgya. 5. pR. 82 utkhAtaM nidhizaGkayA. utkhAtAn prati. pari. nIti. 96. pR. 130 Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 bhartRharikRta-zatakatrayasya udanvacchannA bhUH. nIti. 17. pR. 8 kiyatI paJcasahasrI. pari. zRGgAra.78.pR.133 udbhAsitAkhilakhalasya. nIti. 90. pR. 34 | kuGkumapaGkakalaGkita. zRGgAra. 60. pR. 63 udyAneSu vicitra. vairAgya. 98. pR. 117 kusumastabakasyeva. nIti. 39. pR. 16 udvRttastanabhAra eSa. zRGgAra. 62. pR. 64 kRcchreNAmadhyamadhye. vairAgya. 108. pR. 121 unmattapremasaMrambhA. zRGgAra. 57. pR. 62 kRmikulacitaM. nIti. 33. pR. 14 unmIlatrivalItaraGga. zRGgAra. 40. pR. 56 kRzaH kANaH khaJjaH. vairAgya. 19. pR. 87 upari dhanaM ghanapaTalaM. zRGgAra. 22. pR. 49 keyUrA na vibhUSayanti. nIti. 103. pR. 39 upari nipatitAnAM. zRGgAra. 66. pR. 65 kezAH saMyamitAH. zRGgAra. 91. pR. 74 ekAkI niHspRhaH. vairAgya. 74. pR. 108 kezAnAkulayan. zRGgAra. 101. pR. 78 ekenApi hi zUreNa. nIti. 83. pR. 32 kaupInaM zatakhaNDa. vairAgya. 103. pR. 119 ekaiva kAcin. zRGgAra. 103. pR. 79 kvacit subhrUbhaGgaiH. zRGgAra. 25. pR. 50 ekaiva kAcin. pari. vairAgya. 26. pR. 144 kvacid bhUmau zayyA. nIti. 18. pR. 8 kSaNaM bAlo bhUtvA . vairAgya. 116. pR. 124 eko devaH kezavo vA. nIti. 53. pR. 23 kSAntaM na kSamayA. vairAgya. 14. pR. 85 eko rAgiSu rAjate. zRGgAra. 78. pR. 69 kSAntaM na kSamayA. pari. vairAgya, 15. pR.136 etat kAmaphalaM loke. zRGgAra. 51. pR. 60 kSIreNAtmagatodakAya. nIti. 31. pR. 13 etasmAd virame. vairAgya. 60. pR. 103 / kSutkSAmo'pi jarAkRzo'pi. nIti. 13. pR.6 etAz caladvalaya.. zRGgAra. 9. pR. 44 khalollApAH soDhAH. vairAgya. 6. pR. 82 ete te divasA. pari. vairAgya. 20. pR. 141 khalvATo divasezvarasya. nIti. 44. pR. 19 ete satpuruSAH. nIti. 47. pR. 20 gaGgAtaraGgakaNazIkara. vairAgya. 72. pR. 108 aizvaryasya vibhUSaNaM. nIti. 46. pR. 20 gaGgAtIre himagiri. vairAgya. 43. pR. 96 kadarthitasyApi hi. nIti. 84. pR. 32 garbhAvAse zayitvA. pari. vairAgya. 19. pR.141 kare zlAghyastyAgaH. nIti. 93. pR. 36 gAtraM pAtraM. pari. vairAgya. 24. pR. 143 karmAyattaM phalaM puMsAM. nIti. 60. pR. 25 gAtraM saMkucitaM. pari. vairAgya. 25. pR. 143 kazcambati kulapuruSo. zRGgAra. 49. pR. 60 guNavadaguNavadvA. nIti. 52. pR. 22 kAntAkaTAkSavizikhA. nIti. 76. pR. 30 guruNA stanabhAreNa. zRGgAra. 75. pR. 68 kAnte'tyutpalalocane. zRGgAra. 24. pR. 50 grAme grAme. pari. vairAgya. 3. pR. 137 kAminIkAyakAntAre. zRGgAra. 43. pR. 57 caNDAlaH kimayaM. vairAgya. 58. pR. 103 kiM kandAH . vairAgya. 71. pR. 107 cumbanto gaNDabhittI. zRGgAra. 102. pR. 79 kiM kUrmasya bharavyathA. nIti. 99. pR. 38 cUDottaMsitacAru. zRGgAra. 1. pR.41 kiM gatena yadi. zRGgAra. 67. pR. 66 chinno'pi rohati taruH nIti. 79. pR. 31 kiM vedaiH smRtibhiH. vairAgya. 83. pR. 112 jayanti te sukRtino. nIti. 68. pR. 27 kimiha bahubhiruktair . zRGgAra. 17. pR. 47 / jalpanti sAdhe. pari. zRGgAra. 57. pR. 131 Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jADyaM dhiyo harati jADyaM hImati gaNyate. kUrmaH . . jAtiryAtu rasAtalaM. jAtyandhAya ca. jIrNA eva. jIrNA kanyA. jJAnaM satAM . jJAnaM satAM. nIti. 48. pR. 21. nIti 22. pR. 10 vairAgya. 115. pR. 124 nIti. 23. pR. 11 zRGgAra. 48. pR. 59 vairAgya. 93. pR. 115 vairAgya. 77. pR. 109 vairAgya. 92. pR. 115 pari zRGgAra. 77. pR. 133 vairAgya. 42. pR. 96 tapasyantaH santaH. taruNIveSA dIpita. tasmAdanantamajaraM tasyAH stanau yadi. tAvadeva kRtinAmayaM. tAvadevAmRtamayI. tAvanmahattvaM. zlokAnAmakArAdikrameNa anukramaH / zRGgAra. 96. pR. 76 vairAgya. 78. pR. 110 zRGgAra. 83. pR. 71 zRGgAra. 3. pR. 42 zRGgAra. 70. pU. 67 zRGgAra. 53. pR. 61 vairAgya. 94. pR. 116 tRSA zuSyatyAsye. tRSNAM chindhi. nIti. 51. pR. 22 trailokyAdhipatitva. vairAgya. 82. pR. 111 tvaM rAjA vayama. vairAgya. 25. pR. 89 dadatu dadatu gAlIr. pari. vairAgya 2. pR. 137 dadyAt sAdhuryadi. pari. nIti. 97. pR. 130 dAkSiNyaM khajane. nIti. 92. pR. 35 dAtavyaM bhoktavyaM. pari. nIti. 94. pR. 129 dAnaM bhogo nAzas. nIti. 63. pR. 26 dikkAlAdyanavacchinnA. vairAgya. 1. pR. 81 diza vanahariNIbhyo. zRGgAra. 13. pR. 45 dInAdInamukhaiH sadaiva vairAgya. 9. pR. 84 durArAdhyaH svAmI. vairAgya. 55. pR. 101 durjanaH pariharttavyo. nIti. 30. pR. 11 * dUrAdarthaM ghaTayati. nIti. 100. pR. 38 devena prabhuNA svayaM. nIti. 101. pR. 39 149 daurmayAn nRpatir nIti. 21. pR. 10 draSTavyeSu kimuttamaM. zRGgAra. 47. pR. 59 dhanyAnAM girikandare. vairAgya. 105. pR. 120 dhanyAsta eva capalA. zRGgAra. 4. pR. 42 dhik kiMjIvana. pari. vairAgya. 18. pR. 140 na kacicaNDakopAnA. nIti 73. pR. 29 na gamyo mantrANAM. na dhyAtaM pada. zRGgAra. 71. pR. 67 vairAgya. 12. pR. 85 vairAgya. 28. pR. 90 na naTA na viTA. na bhavati bhavati ca. pari. nIti. 92. pR. 128 bhikSA duHprApA. pari. vairAgya. 27. pR.144 na bhikSA duSprApA. vairAgya. 36 4. pR. 94 namasyAma devAn. nIti 20. pR. 9 namratvenonnamantaH. nIti. 41. pR. 17 na saMsArotpannaM. vairAgya. 3. pR. 81 vairAgya. 91. pR. 115 zRGgAra. 27. pR. 51 vairAgya. 99. pR. 118 nAbhyastA bhuvi . nAmRtaM na viSaM. nAyaM te samayo. nindantu nItinipuNA. nIti. 10, pR. 5 nivRttA bhogecchA. vairAgya. 10. pR. 84 nUnaM hi te kavivarA. zRGgAra. 61. pR. 63 nUnamAjJAkarastasyAH. zRGgAra. 72. pR. 67 netA yatra bRhaspatiH nIti. 59. pR. 25 naivAkRtiH phalati. nIti. 45. pR. 19 no khaGgena. pari. vairAgya. no cintAmaNo. pari. vairAgya. no pazyAmyasatAM. pari. vairAgya. no satyena mRgAGka. padmAkaraM dinakaro. parikSINaH kazcit. 16. pR. 136 14. pR. 139 22. pR. 142 zRGgAra. 32. pR. 53 nIti. 81. pR. 32 nIti. 7. pR. 4 paricaritavyAH pari. nIti. 100. pR. 131 parimalabhRto vAtAH. zRGgAra. 37. pR. 55 Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhartRharikRta - zatakatrayasya 150 parivartini saMsAre. nIti. 96. pR. 37 pareSAM cetAMsi . vairAgya. 35. pR. 93 paro'pi hitavAn . pari. nIti. 94. pR. 128 pANiH pAtraM pavitraM vairAgya. 54. pR. 101 pAtAlamAvizasi. vairAgya. 79 pR. 110 pAtAlAna vimocito . vairAgya. 117. pR. 125 pAtito'pi karAghAtai. nIti. 25. pR. 12 pAnthastrI virahA. zRGgAra. 84. pR. 71 pApAn nivArayati. nIti. 35. pR. 15 vairAgya. 57. pR. 102 vairAgya. 64. pR. 104 vairAgya. 29. pR. 91 puNye grAme vane vA puNyairmUlaphalaiH. purAvidvattAsI. praNayamadhurapremodvArA. zRGgAra. 58. pR. 62 prathitaH praNayavatInAM zRGgAra. 92. pR. 75 pradAnaM pracchannaM. nIti. 78. pR. 31 prazAntazAstrArtha. vairAgya. 118. pR. 125 prasahya maNimuddharen prAG mA meti. nIti. 3. pR. 3 zRGgAra. 69. pR. 66 prANAghAtAnnivRttiH. vairAgya. 65. pR. 105 prAptAH zriyaH. vairAgya. 75. pR. 109 prAyaH kandukapAtena. nIti. 26. pR. 12 priyasakhi vipaddaNDa. vairAgya. 100. pR. 118 prINAti yaH sucaritaiH nIti. 27. pR. 12 proDhapriya. zRGgAra. 99. pR. 77 bAle lIlAmukulita. zRGgAra. 18. pR. 47 bAle lIlAmukulita. vairAgya. 68. pR. 106 bizamalamazanAya. vairAgya. 23. pR. 88 boddhAro matsaragrastAH. vairAgya. 2. pR. 81 brahmajJAnavivekino. vairAgya. 111. pR. brahmANDamaNDalImAtraM vairAgya. 85. pR. brahmA yena kulAla. bhaktirbhave maraNa. 122 112 nIti. 38. pR. 16 vairAgya. 76. pR. 109 bhagnAzasya karaNDa. bhavati vacasi saGga bhavanti namrAstaravaH . bhavanto vedAnta. bhavyaM bhuktaM tataH. pari. bhikSAzanaM tadapi . bhikSAzI janasaGga bhImaM vanaM bhavati. bhuJjImahi vayaM bhogA na bhuktA bhogA bharavRttayo. vairAgya. 104. pR. 119 bhogA meghavitAna. bhogAstuGgataraGga. bho martyAH. bhrAtaH kaSTamaho. bhrAntvA dezamaneka. bhrUcAturyAkuJcitAkSAH nIti. 24. pR. 11 zRGgAra. 6. pR. 43 nIti. 80. pR. 31 zRGgAra. 15. pR. 46. vairAgya. 32. pR. 146 vairAgya. 20. pR. 87 vairAgya. 88. pR. 113 nIti. 55. pR. 23 pari. vairAgya. 1. pR. 137 vairAgya. 13. pR. 85 vairAgya. 56. pR. 102 vairAgya. 113. pR. 123 pari. vairAgya. 87. pR. 138 vairAgya. 39. pR. 95 vairAgya. 4. pR. 82 zRGgAra. 28. pR. 51 nIti. 57. pR. 24 nIti. 6. pR. 4 majjatvambhasi yAtu. maNiH zANollI:. mattebhakumbhadalane. mattebhakumbhapari mattebhakumbhapari. pari. madhurayaM madhurairapi. manasi vacasi kAye. mahAdevo devaH. mahIzayyA zayyA. zRGgAra. 7 pR. 43 zRGgAra. 19. pR. 48 zRGgAra. 18. pR. 131 zRGgAra. 52. pR. 61. nIti. 15. pR. 7 vairAgya. 45. pR. 97 vairAgya. 81. pR. 111 vairAgya. 89. pR. 114 vairAgya. 66. pR. 106 mahezvare vA jagatAM vairAgya. 101. pR. 118 mAtar medini tAta. mAtarlakSmi bhajakha mAtsaryamutsArya. mAne mlAyini mAlatI zirasi . mukhena candrakAntena zRGgAra. 16. pR. 47 vairAgya. 34. pR. 92 zRGgAra. 59. pR. 63 zRGgAra. 74. pR. 68/ Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokAnAmakArAdikrameNa anukrmH| mugdhe dhAnuSkatA. zRGgAra. 77. pR. 69 / rAgasyAgAramekaM. zRGgAra. 46. pR. 58 mRgamInasajjanAnAM. nIti. 36. pR. 15 / rAgasyAgAramekaM. pari. zRGgAra. 41. pR. 132 mRtpiNDo jalarekhayA. vairAgya, 27. pR. 90 rAjastRNAmburAzer. zRGgAra. 21. pR. 48 * mohaM mArjayatA. vairAgya. 62. pR. 104 rAjan ! dudhukSasi. nIti. 71. pR. 28 maunAnmUkaH pravacana. nIti. 40. pR. 17 rAtriH saiva. vairAgya. 80. pR. 110 yatrAnekaH kvacidapi. vairAgya. 41. pR. 96 re kandarpa karaM. vairAgya. 102. pR. 119 yathAturaH pathya. zRGgAra. 45. pR. 58 lajjAguNaughajananI. nIti. 97. pR. 37 yadacetano'pi pAdaiH. nIti. 86. pR. 33 labheta sikatAsu. nIti. 4. pR. 3 yadabhAvi na. pari. nIti. 93. pR. 129 lAGgUlacAlanama. nIti. 70. pR. 28 yadA kiMcijjJo'haM. vairAgya. 32. pR. 92 lIlAvatInAM sahajA. zRGgAra. 11. pR. 45 yadA meruH zrImAn. vairAgya. 73. pR. 108 lobhazcedaguNena kiM. nIti. 42. pR. 18. yadAsIdajJAnaM. vairAgya. 86. pR. 113 vaktraM candraviDambi. zRGgAra. 26. pR. 51 yadi dhaninaH. pari. nIti. 98. pR. 131 vane raNe zatrujalA. nIti. 56. pR. 24 yadi nAma daivagalyA. nIti. 104. pR. 40 vayaM yebhyo jAtAza. vairAgya. 40. pR. 95 yadetat pUrNendu. zRGgAra. 34. pR. 54 vayamiha parituSTA. vairAgya. 52. pR. 100 yadetat svAcchandyaM. vairAgya. 53. pR. 101 varaM parvatadurgeSu. nIti. 62. pR. 26 yad dhAtrA nija. nIti. 69. pR. 27 varaM prANacchedaH. nIti. 58. pR. 24 yadyapi candana. pari. nIti. 99. pR. 131 yad yasya nAbhi. varaM zRGgottuGgAd. nIti. 82. pR. 32 zRGgAra. 105. pR. 79 yadvakaM muhu. pari. vairAgya. 17. pR. 140 varNa sitaM. pari. vairAgya. 18. pR. 141 yasyAsti vittaM. nIti. 64. pR. 26 valibhirmukhamAkrAntaM. vairAgya. 15. pR. 86 yAM cintayAmi. nIti. 1. pR. 1 vahati bhuvanazreNI... nIti. 94. pR. 36 yAtaM yauvamadhunA. pari. zRGgAra. 98. pR. 134 vahnistasya jalAyate. nIti. 85. pR. 33 yAvat khasthamidaM. vairAgya. 90. pR. 114 vAJchA sajjanasaMgame. nIti. 49. pR. 21 nIti. 32. pR. 14 vitIrNe sarvakhe. yA sAdhUMzca khalAn. vairAgya. 51. pR. 100 yUyaM vayaM vayaM yUya. vairAgya. 67. pR. 106 vidyA kAcit. pari. vairAgya. 90. pR. 138 yenaivAmbarakhaNDena. vairAgya. 16. pR. 86 vidyA nAdhigatA. vairAgya. 50. pR. 99 ye vardhante dhanapati. vairAgya. 49. pR. 99 vidyA nAma narasya. nIti. 91. pR. 35 ye saMtoSasukha. nIti. 19. pR. 9 vinniSThaM karakaparaM. pari. vairAgya. 21. pR. 142 raktatvaM kamalAnAM. nIti. 29. pR. 13 vipadi dhairya. nIti. 9. pR. 5 ratnairmahArthes. nIti. 65. pR. 26 . vipulahRdayairdhanyaiH. vairAgya. 24. pR. 89 ramyaM harmyatalaM. vairAgya. 70. pR. 107 viyaduparisamegha. zRGgAra. 95. pR. 76 myAzcandramarIcayas. vairAgya. 87. pR. 113 / viramata budhA. - vairAgya. 64. pR. 105 Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 bhartRharikRta-zatakatrayasya zlokAnAmakArAdikrameNa anukrmH| virama virasAyA. nIti. 74. pR. 29 / sadA yogAbhyAse. zRGgAra. 5. pR. 42 virahe'pi saMgamaH. zRGgAra. 81. pR. 70 / santyanye'pi bRha. nIti. 66. pR. 26 vivekavyAkoze. vairAgya. 18. pR. 86 sanmArge tAvadAste. zRGgAra. 33. pR. 53 vizramya vizramya. zRGgAra.64. pR. 65 sarasA supada. pari. zRGgAra. 101. pR. 133 vizvAmitra-parA. pari. zRGgAra. 100. pR. 135 sahakArakusuma. zRGgAra. 93. pR. 75 viSasya viSayANAM. pari.zRGgAra. 99. pR. 134 sahakArakusuma. pari. zRGgAra. 58. pR. 134 vistAritaM makara. zRGgAra. 56. pR. 62 sA bAlA. pari. vairAgya. 1. pR. 135 vezyAsau madana. zRGgAra. 50. pR. 60 sAraM sAraGga. pari. vairAgya. 16. pR. 139 vairAgyaM saMzrayatyeko. zRGgAra. 104. pR. 79 siMhaH zizurapi. nIti. 98. pR. 37 vyAghrIva tiSThati. vairAgya. 112. pR. 123 siMho balI. pari. zRGgAra. 101. pR. 135 vyAdIrgheNa calena. zRGgAra. 80. pR. 70 siddhAdhyAsita. zRGgAra. 12. pR. 45 vyAlaM bAla. nIti. 87. pR. 33 sudhAmayo'pi. zRGgAra. 36. pR. 55 vyAlumpanti. pari. vairAgya. 23. pR 143 sudhAzubhraM dhAma. zRGgAra. 88. pR. 73 zaMbhuvayaMbhuharayo. zRGgAra. 54. pR. 61 sRjati tAva. vairAgya. 114. pR. 124 zayyA zailazilA. vairAgya. 96. pR. 116 stanazailasanni. pari. vairAgya. 2. pR. 136 zaraccandrajyotsnA. pari. vairAgya. 29. pR. 145 stanau mAMsagranthI. vairAgya. 21. pR. 88 zazI divasadhUsaro. nIti. 5. pR. 3 strImudrAM makara. zRGgAra. 55. pR. 61 zAstrajJo'pi praguNitaH zRGgAra. 39. pR. 56 sthAlyAM vaiDUryamayyA. nIti. 54. pR. 23 zAstropaskRtazabda. nIti. 8. pR. 5 sthitiH puNye'raNye. vairAgya, 37. pR. 94 ziraH zAvaM vargAt. vairAgya. 46. pR. 98 sthitiH puNye'raNye. pari. vairAgya.28. pR.144 zubhraM sadma savibhramA. zRGgAra. 2. pR. 41 snAtvA gAGgaiH. vairAgya. 95. pR. 116 zRGgAradrumanIrade. zRGgAra. 44. pR. 58 spRhayati bhujayorantara. nIti. 95. pR. 36 zrotraM zrutenaiva. nIti. 67. pR. 27 sphuratsphArajyotsnA. vairAgya. 44.pR. 97 saMtaptAyasi saMsthitasya. nIti. 37. pR. 16 smitaM kiMcid vaktraM. zRGgAra.29. pR. 52 saMpatsu mahatAM cittaM. nIti. 28. pR. 13 smitena bhAvena ca. zRGgAra. 8. pR. 44 saMsAra tava zRGgAra. 42. pR. 57 smRtA bhavati tApAya. zRGgAra. 30. pR. 52 saMsAre'sminnasAre kunR. zRGgAra. 35. pR. 54 srajo hRdyAmodA. zRGgAra. 94. pR. 75 saMsAre'sminnasAre pari. zRGgAra. 23. pR. 49 khaparapratArako'sau. zRGgAra.63. pR. 64 sakhe dhanyAH . vairAgya. 59. pR. 103 khalpasnAyuvazAdazeSa. nIti. 34. pR. 15 sa jAtaH ko. vairAgya. 30. pR. 91 khAdiSThaM madhuno vairAgya. 7. pR. 83 sati pradIpe satyagnau. zRGgAra. 73. pR. 67 svAyattamekAntahitaM. nIti. 89. pR. 34 satyaM janA vacmi. zRGgAra. 10. pR. 44 harturyAti na gocaraM. , nIti. 11. pR. 6 salyAnRtA ca paruSA. nIti. 72. pR. 28 / hiMsAzUnyamayatnalabhya. vairAgya. 11. pR.84 salyAmeva trilokI. vairAgya. 97. pR. 117 / hemante dadhidugdha. zRGgAra. 100. pR. 75 Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhAbhava mudraka - lakSmIbAI nArAyaNa caudharI, nirNayasAgara presa, 26-28 kolabhATa sTrITa, bambaI. 20 prakAzaka-ja. ha. dave, oNnarari DAyarekTara, bhAratIya vidyA bhavana, caupATI roDa, bambaI, 7 For Private & Personal use only www.jainebrary org