Book Title: Bhamini Vilas ka Prastavik Anyokti Vilas
Author(s): Jagannath Pandit, Janardan Shastri Pandey
Publisher: Vishvavidyalay Prakashan
Catalog link: https://jainqq.org/explore/020113/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAminI vilAsa kA prAstAvika anyokti vilAsa janArdana zAstrI pANDe For Private and Personal Use Only Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org paNDitarAjajagannAtha- praNIta bhAminIvilAsa kA prAstAvika - anyoktivilAsa "suSamA kumudinI" saMskRta-hindI vyAkhyA sahita vyAkhyAkAra janArdanazAstrI pANDeya Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sAhityAcArya, ema0 e0 anusandhAna sahAyaka - sarasvatIbhavana vArANaseya saMskRta vizvavidyAlaya vizvavidyAlaya prakAzana vArANasI For Private and Personal Use Only Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzaka vizvavidyAlaya prakAzana vArANasI 1 dvitIya saMskaraNa 1968 mUlya : tIna rupaye mudraka anupama mudraNAlaya rAjamandira, vaaraannsii| For Private and Personal Use Only Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir || eft: 11 devIM vAcamajanayanta devAstAM vizvarUpA pazavo vadanti / sA no mandremUparja duhAnA dhenurvAgasmAnabhisuSTutaitu // paNDitarAja jagannAtha paricaya prAcIna bhAratIya kaviyoM evaM zAstrakAroMkA jIvana-vRtta prAyaH anumAnakA hI viSaya rahA hai / pAzcAtya sthUladarzI AlocakoMkI dRSTi yaha unakI aitihAsika dRSTikA abhAva bhale hI rahA ho; kintu una kaviyoM yA zAstrakAroMne jIvanako hI mahattva pradAna kiyA, jIvanIko nahIM / prAcIna kAlameM likhe gaye granthoMpara TIkAe~, TippaNiyA~, AlocanA, pratyAlocanA, khaNDana, maNDana sabhI kucha huA, kintu kisI bhI Alocakane apanA samaya yaha khojane meM vyartha nahIM ga~vAyA ki amuka granthakArane yaha grantha kaba likhA / usane kevala yahI dekhA ki granthakAra ne kyA likhA aura kyoM likhA ? yahI paripATI bhAratIya granthakAroM kI rahI hai / jisa kisIne apanA paricaya diyA bhI hai to atyanta sUkSma / paNDitarAja jagannAtha bhI isake apavAda nahIM haiM / saubhAgyase ve itihAsa - prasiddha rAjavaMzoMse saMbaddha rahe haiM aura apane pUrvavartI sabhI sAhityakAroM kI prAyaH unhoMne AlocanA kI hai, ataH unake viSaya meM kucha jAnakArI prApta karane ke sAdhana apekSAkRta adhika sulabha haiM / For Private and Personal Use Only Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAminI-vilAsa paNDitarAja AndhradezIya tailaMga brAhmaNa the| inakI jAti vellanADu yA velanATIya thii| inake pitAkA nAma perubhaTTa yA peramabhaTTa aura mAtAkA nAma lakSmI thaa| inakA upanAma "trizUlI" bhI thaa| inake pitA perubhaTTa advitIya vidvAn the, jinhoMne jJAnendra bhikSuse vedAnta, mahendrase nyAya-vaizeSika, devase mImAMsA aura zeSa vIrezvarase mahAbhASya (vyAkaraNa ) kA gahana adhyayana kiyA thaa| isake atirikta bhI ve sabhI vidyAoMmeM pravINa the / paNDitarAjane apane pitAse hI sarvazAstroMkA adhyayana kiyA thA aura pitAkI bhA~ti hI ve samagra zAstroMpara pUrNa adhikAra rakhate the, jaisA ki unake granthoMse hI prakaTa hotA hai / mugalasamrATa zAhajahA~ne inheM "paNDitarAja" kI upAdhise alaMkRta kiyA thA / yuvAvasthAmeM hI inakA praveza mugaladarabArameM ho gayA thA aura bahuta samaya taka vahA~ ke zAhI aizvaryakA upabhoga inhoMne kiyaa| 1. "tailaGgAnvayamaGgalAlayamahAlakSmodayAlAlitaH" (prANAbharaNa) "tailaGgakulAvataMsena paNDitajagannAthena-" ( AsaphavilAsa ) / 2. "zrImatperamabhaTTasUnuranizaM" (prA0 bha0 ) "taM vande perubhaTTAkhyaM lakSmIkAntaM mahAgurum" ( rasagaMgAdhara ) / 3. dekhiye kulapatimizrakA saMgrAmasAra 1 / 4 / 4. dekhiye rasagaMgAdharakA prathama padya / 5. "sArvabhaumazrIzAhajahA~prasAdAdhigatapaNDitarAjapadavIkena............ jagannAthena-" ( AsaphavilAsa ) 6. "dillIvallabhapANipallavatale nItaM navInaM vayaH" ( bhaaminiivilaas)| For Private and Personal Use Only Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir paNDitarAja jagannAtha sthiti evaM kAryakAla rasagaMgAdharake eka padyameM nUradIna zabda AyA hai| isase kucha logoMne kalpanA kI hai ki paNDitarAjakA praveza mugaladarabArameM akabarake rAjyakAlameM hI ho gayA thaa| yaha bhI kahA jAtA hai ki jayapura nareza mirjA jayasiMha musalamAna kAjiyoMko niruttara karaneke liye inheM jayapura le gaye the aura unhIMke dvArA inakA mugaladarabArameM praveza huA thaa| yadyapi yaha mAnanemeM koI vipratipatti hameM nahIM ki paMDitarAjakA prAdubhavi akabarake rAjyakAlameM (1605 I0 ke andara ) hI ho gayA thaa| kintu yaha vizvAsa nahIM hotA ki atyanta alpavayameM hI ye darabArameM praveza pA gaye hoMge / zrI lakSmaNa rAmacandra vaidyane yaha siddha kiyA hai ki nUruddInamuhammada jahA~gIrakA nAma thA aura paMDitarAja jahA~gIrake rAjyakAlameM daravArameM the| ___ paNDitarAjane cAra rAjAoMkA ullekha kiyA hai jinakA samaya itihAsakAroM dvArA asandigdharUpameM nirNIta hai-nUradIna (jahA~gIra 1605se 1627 I0.), zahAbadIna (zAhajahA~ 1627se 1657 I.) udayapurake rANA jagatsiMha (1628 se 1659 I0) aura prANanArAyaNa (bhUTAnake rAjA 1633 se 1656 I0 ) inake atirikta AsaphavilAsameM kazmIra ke navAba AsaphakhAnakA ( yaha nUrajahA~kA bhAI thA, isakI mRtyu 1641 I. meM huI) aura eka sphuTa padya meM nepAlanarezakA bhI ullekha hai| isase yaha to zyAmaM yajJopavItaM taba kimiti maSIsaMgamAtkutra jAtaH soyaM zItAMzukanyApayasi kathamabhUttajjalaM kajjalAbham / vyAkupyan nUradInakSitiramaNaripukSoNibhRtpakSmalAkSI lakSAkSINAzrudhArAsamuditasaritAM sarvataH saMgamena // 2. spRzati tvayi yadi cApaM svApaM prApan na ke'pi narapAlAH / zoNe tu nayanakoNe ko nepAlendra tava sukhaM svapitu // For Private and Personal Use Only Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAminI-vilAsa nizcita hai ki 1605 I0 se 1658 taka paMDitarAjake pAMDityakI yazaHpatAkA praur3harUpameM phhraaii| isake sAtha hI yaha bhI vicAraNIya hai ki usa kAlake do diggaja vidvAnoM-bhaTTojidIkSita aura appayadIkSitakA paMDitarAjane jamakara khaNDana kiyA hai| appayadIkSita 1650 I0 taka jIvita the / zrI vizvezvara pANDeyajIne, jo ki paMDitarAjake bAda antima praur3ha AlaMkArika hue haiM, apane alaMkArakaustubha nAmaka granthameM paMDitarAjake siddhAntoMkA pracura samarthana kiyA hai| zrIvizvezvarajI satrahavIM zatIke uttarArddha meM hue haiN| unakI kI huI rasamaMjarI TIkAkI eka prati, jo ki unake putra jayakRSNa dvArA likhI gayI hai, zAke 1630 (1708 I0 ) kI upalabdha huI hai| ___ ina saba pramANoMke AdhArapara hama "paMDitarAja-kAvyasaMgraha" ke saMpAdakakI isa uktikA samarthana karate haiM ki paMDitarAjakA janma anumAnataH 1590 I0 meM huA, unakI mRtyu 1670 I0 ke lagabhaga huI aura 80 varSakI dIrgha AyukA unhoMne upabhoga kiyaa| kiMvadantiyA~ paNDitarAjake viSayameM kaI kiMvadantiyA~ pracalita haiM / ekake anusAra jaba ye kAzImeM par3hate the tabhI jayapura-nareza jayasiMha kAzI Aye / inakI prakhara buddhise ve atyanta prabhAvita hue aura unhoMne musalamAna kAjiyoMke una do praznoMkA uttara dene ke liye inheM upayukta samajhA, 1. 1656 meM kAzIke muktimaMDapameM sabhA huI jisameM mahArASTra devarSi ( devarukhe ) brAhmaNoMko paMktipAvana siddha kiyA gayA aura isa vyavasthA-patrapara appayadIkSitake hastAkSara haiM, jo usa samaya paMcadrAvir3a sabhAke jAtIya sarapaMca the| ( dekhiye piMpuTakarakA "citale bhaTTa prakaraNa") For Private and Personal Use Only Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir paNDitarAja jagannAtha jisakA uttara na de sakaneke kAraNa unheM samrATa akabarake sAmane nIcA dekhanA par3atA thaa| ve do prazna the 1- jaba parazurAmajIne 21 bAra kSatriyoMkA nAza karake pRthvIko niHkSatriya kara diyA, taba Apaloga ( jayasiMhake vaMzaja Adi ) apaneko kSatriya kaise kahate haiM ? 2-arabI bhASA saMskRtase prAcIna hai| jayasiMha inheM apane sAtha jayapura le gye| vahA~ jAte hI inhoMne pahale praznakA uttara to kAjiyoMko yaha diyA ki niHkSatriya honekA artha yadi yaha ho ki eka bhI kSatriya nahIM bacA; to 21 bAra niHkSatriya pRthvI kaise huI ? eka hI bArameM niHkSatriya honepara dUsarIbAra parazurAmane kise maaraa| yadi 20 bAra taka kucha na kucha kSatriya bacate rahe to 21 vIM bAra bhI kucha avazya hI baca gaye hoMge, jinakI santAna isa samaya vartamAna ho sakatI hai| dUsare praznakA uttara deneke liye inhoMne samaya cAhA aura arabI bhASA pddh'ii| usake AdhArapara unake dharmagranthoMkA adhyayana karake inhoMne kAjiyoMse kahA ki tumhAre dharmagraMtha 'hadIsa meM likhA hai "he musalamAno, hindU jo mAnate haiM usakA ulaTA tumheM mAnanA cAhiye / " isake mAne hue ki tumhAre dharmake pravartanase pUrva hindU-dharma pracalita thaa| koI bhI dharma binA bhASAke nahIM hotA aura hindUdharmakI bhASA saMskRtase itara nahIM ho sktii| jaba hindUdharma islAmadharmase prAcIna hai to saMskRta bhASA bhI arabIse prAcIna hai, yaha mAnanA hI pdd'egaa| ina uttaroMse kAjI niruttara ho gaye aura prasanna hokara rAjA jayasiMhane jayapurameM inake liye eka pAThazAlA khola dI aura unhoMne hI akabarake darabArameM inakA praveza kraayaa| dUsarI kiMvadantI yaha hai ki jaba ye zAnazaukatake dhanI samrATa For Private and Personal Use Only Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAminI-vilAsa zAhajahA~kI chatrachAyAmeM rahakara dillIke vilAsamaya vAtAvaraNameM rahate the taba lavaMgI nAmakI kisI divyarUpavatI yavanakanyAse inakA saMsarga ho gyaa| inhoMne usase vivAha kara liyA / yauvanake unmAdapUrNa dinoMko usake sAtha AnandapUrvaka bitAkara vRddhAvasthAmeM ye use lekara kAzI cale aaye| yahA~ bhaTToji aura appaya dIkSita Adi vidvAnoMne inheM mleccha kahakara jAtise bahiSkRta kara diyA / taba khinna hokara ye use sAtha lekara gaMgAjokI sIr3hiyoMpara baiThakara apanI banAI huI gaMgAlaharIkA pATha karane lge| inake eka-eka zlokapara gaMgAjI eka-eka sIr3hI car3hatI gaI aura 52 veM zlokameM inake pAsa pahu~cakara unhoMne inheM apanI godameM samA liyaa| tIsarI kiMvadantI yaha bhI hai ki lavaGgI nAmakI jisa yuvatI para ye Asakta the, vaha mara gii| usake virahameM vyAkula hokara inhoMne dillI chor3a dI aura kAzI cale Aye / yahA~ paMDitoMne inakA tiraskAra kiyA aura atyanta khinna hokara gaMgAjIkI bAr3hameM inhoMne Atmotsarga kara diyaa| cauthI kiMvadantI yaha bhI hai ki vRddhAvasthAmeM jaba ye yavanIko lekara kAzI Aye taba eka dina usIke sAtha gaMgAtaTapara muha DhA~pe soye huye the aura inakI zikhA nIce laTakI huI thii| prAtaHkAla appaya dIkSita snAna karane aaye| eka vRddhako isa prakAra soyA dekha unhoMne kahA-kiM niHzaqa zeSe zeSe vayasi tvamAgate mRtyau-arthAt thor3A jIvana zeSa hai, mRtyu samIpa A gaI hai, tuma niHzaGka hokara kyA soye ho ? unake ina zabdoMko sunakara paMDitarAjane muMha kholaa| paMDitarAjako pahicAnate hI appayane usa padyakA uttarArdha kaha kiyA-"athavA sukhaM zayIthAH nikaTe jAti jAhnavI bhavataH" athavA soo ArAmase, pAsameM hI tumhAre bhagavatI gaMgA jAga rahI hai arthAt yoM hI mukta ho jaaoge| isI prakAra kucha aura bhI kathAe~ inake viSayameM pracalita haiM, kintu hamAre vicArase ye kevala dantakathAe~ hI haiM, inameM satyAMzakA leza nahIM For Private and Personal Use Only Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir paNDitarAja jagannAtha hai| yavanI-saMsargake viSayameM inake kaI zloka bahuta prasiddha haiN|' kintu ye zloka inake graMthoM yA sphuTa racanAoM meM kahIM bhI nahIM pAye jAte ataH koI puSTa pramANa nahIM hai ki kisI yavanIse inakA saMparka thA / rahI bhaTToji yA appaya dIkSita dvArA mleccha kahakara inheM jAtise bahiSkRta karanekI bAta, so to koI Azcarya nhiiN| jAtivAdake usa kaTTara yugameM, jabaki "na paThedyAvanI bhASAM na gacchejjainamandiram" jaise niSedhavAkya pracalita the, paNDitarAjake anupama aizvarya aura buddhi-vaibhavase jalate hue mahArASTra brAhmaNoMne nirantara mugaladarabArake saMparka meM rahaneke kAraNa unheM mleccha kahakara bahiSkRta kara diyA ho to koI asaMbhava nahIM ! svabhAva aura antima vaya paNDitarAja atyanta svAbhimAnI, nirbhIka aura mahAnse mahAnke bhI doSoMkA udghATana kara denevAle vyakti haiN| apane pANDitya aura kavitvake sAmane ve kisIko kucha nahIM samajhate / ve spaSTa kahate haiM ki vANiyoMkA AcArya honekI kSamatA mere atirikta kisImeM hai hI nhiiN|2 rasagaMgAdhara meM ve kahate haiM ki maiMne sAre udAharaNa naye svayaM banAkara rakhe haiM; kyoMki kastUrIko utpanna karaneko 1. na yAce gajAliM na vA vAjirAji na vitteSu cittaM madIyaM kadAcit / iyaM sustanI mastakanyastahastA lavaGgo kuraGgIdRgaGgIkarotu // yavanInavanItakomalAGgI zayanIye yadi nIyate kadAcit / avanItalameva sAdhu manye na vanI mAghavanI vinodahetuH // yavanI ramaNI vipadaH zamanI kamanIyatamA navanItasamA / uhi-ahi vaco'mRtapUrNamukhI sa sukhI jagatoha yadaGkagatA / / 2. AmUlAdralasAnormalayavalayitAdA ca kUlAtpayodheH yAvantaH santi kAvyapraNayanapaTavaste vizaGkaM vadantu / For Private and Personal Use Only Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAminI-vilAsa kSamatAvAlA mRga kahIM sAdhAraNa puSpoMkI gandha sahana kara sakatA hai ?' yahI nahIM, bhAminIvilAsakA sArA prAstAvika vilAsa paNDitarAjakI darpoktiyoMse bharA huA hai / bhaTTojidIkSita evaM apyayadIkSitake lie to inhoMne kahIM-kahIM ziSTAcArakI sImA bhI lAMgha DAlI hai| ina donoM mUrdhanya vidvAnoMke graMthoMkA prabala khaNDana karanese hI inheM zAnti nahIM milI, sthAna-sthAnapara 'gurudrohI' aura 'ruyyakake pIche A~kha maMdakara calane vAlA' Adi vizeSaNa inhoMne de DAle haiN| dillIzvarakI chatrachAyAmeM jisa asIma aizvaryakA inhoMne upabhoga kiyA hai usake sAmane dUsare rAjAoM dvArA diyA huA sammAna inheM kucha bhI pratIta nahIM hotaa| mammaTa tathA mRtIkAmadhyaniryanmasRNarasajharImAdhurIbhAgyabhAjAM vAcAmAcAryatAyAH padamanubhavituM ko'sti dhanyo madanyaH // (zAntavilAsa 26 ) tathA digante zrUyante madamalinagaNDAH karaTinaH kariNyaH kAruNyAspadamasamazIlAH khalu mRgAH / idAnIM lokesminnanupamazikhAnAM punarayaM nakhAnAM pANDityaM prakaTayatu ksminmRgptiH| . (prAstA0 vi0 1) 1. nirmAya nUtanamudAharaNAnurUpaM kAvyaM mayAtra nihitaM na parasya kiMcit / ki sevyate sumanasAM manasApi gandhaH kastUrikAjananazaktibhRtA mRgeNa // ( rasagaMgAdhara 1 / 3) 2. dillIzvaro vA jagadIzvaro vA manorathAn pUrayituM samarthaH / anyairnRpAlaH paridIyamAnaM zAkAya vA syAt lavaNAya vA syAt / / For Private and Personal Use Only Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir paNDitarAja jagannAtha AnandavardhanAcArya, jinako ki ye atyanta sammAnakI dRSTi se dekhate haiM, unake matoMkI bhI yathAsamaya AlocanA karanemeM ye cUke nahIM haiN| pANDitya aura vivecanakI dRSTise inakI garvokti sarvAMzameM mithyA nahIM hai aura isa viSayameM ye bhavabhUtise bahuta Age bar3he hue haiN| kahIM-kahIM to inakI yaha garvokti auddhatyasI pratIta hotI hai / bhaTTojidIkSitako praur3hamanoramAkA khaNDanakara inhoMne usakA nAma rakkhA hai "mnormaakucmrdn"| bhAminIvilAsake antameM ye kahate haiM-duSTa raMDAputra mere padyoMko curA na leM isa zaMkAse maiMne yaha padyoMkI maMjUSA (peTI ) banA DAlI hai|' paNDitarAjakI antima avasthA sukhamaya nahIM pratIta hotI / aisA pratIta hotA hai ki jahA~gIrake rAjyakAlameM mugaladarabArameM inakA praveza huA; kintu ye vahA~ sthAyI nahIM ho pAye aura jahA~gIrakI mRtyuke uparAnta hI ye udayapurake rANA jagatsiMhake darabAra meM rahane lage jahA~ inhoMne jagadAbharaNakI racanA kii| jaba zAhajahA~ siMhAsanArUr3ha huA to usane inheM phira dillI bulA liyA / zAhajahA~kA rAjyakAla paNDitarAjakA bhI atyanta abhyudaya aura aizvaryakA kAla rhaa| zAhajahA~kI mRtyuke pUrva hI ye punaH dillI chor3akara kAmarUpezvara prANanArAyaNake yahA~ cale gye| kahate haiM ki zAhajahA~ke jyeSThaputra dArAse inakI atyanta ghaniSTatA thii| kyoMki dArA saMskRta bhASA, hindUdharma tathA vedAnta darzana para atyanta AsthA rakhatA thaa| saMbhava hai ki dArAkI isa hindUparakatAkA kAraNa paNDitarAjako samajhA gayA ho aura kaTTara mullAoMke prapaMcoMke kAraNa unheM dillI chor3anI par3I ho| samrATkI chatrachAyAmeM apAra vaibhavakA upabhoga karate hue vilakSaNa pratibhAzAlI paNDitarAjase tatkAlIna paNDita dveSa karate the ataH mleccha-saMsargameM rahaneke kAraNa paNDitoMne inakA tira1. durvRttA jArajanmAno hariSyantIti zaMkayA / madIyapadyaratnAnAM maJjUSaiSA mayA kRtA / / ( bhAminI0 ) For Private and Personal Use Only Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAminI-vilAsa skAra kiyaa| prANanArAyaNake yahA~ bhI ye adhika dina nahIM rahe aura apanA antima samaya inhoMne mathurA tathA kAzImeM vyatIta kiyA / aisA pratIta hotA hai ki yauvanameM apAra vaibhava-sampannatAkA upabhoga karanevAle paNDitarAja vRddhAvasthAmeM usa saMpattikA abhAva, patnI-viyoga aura paNDitoM dvArA tiraskArase Ubase gye| ataH antima jIvana inakA sukhamaya nahIM rhaa| dhArmika siddhAMta paNDitarAja zAMkara vedAntake kaTTara anuyAyI haiN| bhagavAn zrIkRSNa evaM gaGgAke paramabhakta hote hue bhI ye andhe vaiSNava nahIM haiN| dUsare devatAoMkI stuti bhI usI bhaktike sAtha karate haiM, kintu kRSNapara inakI atyadhika AsthA hai / yadyapi inhoMne bhaktiko pRthak rasa rUpase svIkAra nahIM 1. zAstrANyAkalitAni nityavidhayaH sarve'pi sambhAvitAH dillIvallabhapANipallavatale nItaM navInaM vayaH / sampratyujjhitavAsanaM madhupurImadhye hariH sevyate sarva paNDitarAjarAjitilakenAkAri lokAdhikam // (zAnta vi0 45) 2. mRdvIkA rasitA sitA samazitA sphItaM nipItaM payaH svaryAtena sudhApyadhAyi katidhA rambhAdharaH khaNDitaH / tattvaM brUhi madIya jIva bhavatA bhUyo bhave bhrAmyatA kRSNetyakSarayorayaM madhurimodgAraH kvacillakSitaH / / (zAnta vi0 ) pAyaM pAyamapAyahAri janani svAdu tvadIyaM payo nAyaM nAyamanAyanImakRtinAM mUrti dRzoH kaizavIm / smAraM smAramapArapuNyavibhavaM kRSNetivarNadvayam cAraM cAramitastatastava taTe mukto bhaveyaM kadA // ( rasagaMgAdharameM bhAvakA udAharaNa) For Private and Personal Use Only Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 11 paNDitarAja jagannAtha kiyA hai phira bhI zrImadhusUdana sarasvatIke bhakti-viSayaka siddhAntako ye AdarakI dRSTise dekhate haiN| zrImadbhAgavata tathA vedavyAsapara inakI atyanta zraddhA hai| isI bhaktike kAraNa hI ye jIvanake antima dinoMmeM mathurAmeM rahate the| saMskRta-sAhityako paNDitarAjakI dena hama pahile kaha cuke haiM ki sAhityazAstrake vikAsako dRSTise paNDitarAja antima AlaMkArika haiM aura unakA rasagaMgAdhara isa viSayakA antima grantha / apane pUrvavartI sAhityavivecakoM-agnipurANa, daNDI, rudraTa, vAmana, Anandavardhana, bhoja, mammaTa, vAgbhaTTa, jayadeva, vizvanAthakI pANDityapUrNa AlocanA karate hue paNDitarAjane sAhityazAstrako eka nayA mor3a diyA hai| "ramaNIyArthapratipAdakaH zabdaH kAvyam" yaha kAvyakI paribhASA karake unhoMne bahuta aMzameM abhinavaguptakA anugamana kiyA hai, kintu A~kha mUMdakara kisIke pIche-pIche calanA unake svabhAvake atyanta viparIta hai| pratyeka bAtameM unakA apanA vailakSaNya avazya taraNopAyamapazyanna pi mAmaka jIva tAmyasi kutastvam / cetaHsaraNAvasyAM kiM nAgantA kadApi nandasutaH // (zAnta vi0 17) santApayAmi kimahaM dhAvaM dhAvaM dharAtale hRdayam / asti mama zirasi satataM nandakumAraH prabhuH paramaH (zAnta vi0 20) RturAjaM bhramarahitaM yadAhamAkarNayAmi niyamena ! Arohati smRtipathaM tadaiva bhagavAn munirvyAsaH // ( rasagaMgAdharameM smaraNAlaMkArakA udAharaNa ) 2. "saMpratyujjhitavAsanaM madhupurImadhye hariH sevyate" ( zAnta vi0 45 ) For Private and Personal Use Only Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 12 bhAminI- vilAsa rahatA hai / mammaTake bAda kAvyazAstra ke navIkaraNakA prayAsa inhoMne hI kiyA hai aura isameM ye pUrNa saphala hue haiM / jise rasagaMgAdharake prArambhameM hI ye svayaM vyakta karate haiM nimagnena klezairmananajaladherantarudaraM mayonIto loke lalita rasagaGgAdharamaNiH / harannantardhvAntaM hRdayamadhirUDho guNavatA - malaGkArAn sarvAnapi galitagarvAn racayatu | rasagaMgAdharakA pAThaka yaha anubhava karatA hai ki paNDitarAjakI yaha ukti pUrNataH yathArtha hai / ve vilakSaNa pratibhAzAlI vidvAn honeke sAtha hI atyanta zaktisampanna sarasa hRdaya kavi bhI haiM / naiyAyikoM kI pariSkRta zailImeM kisI bhI viSayakA pANDityapUrNa vivecana karaneke bAda ve tadanurUpa hI udAhaNa banAkara prastuta kara dete haiM / jisase AlocakoMko kisI prakAra bhI usameM nyUnatA darzAnekA avasara nahIM milatA / kAvyake lakSaNase lekara sabhI vibhAgoMkA unhoMne navIkaraNa kiyA hai / samayakI gatike sAtha sAhityazAstra ke niyamoMmeM bhI parivartana Avazyaka hai, isa siddhAntako paNDitarAjane acchI taraha samajhA hai / mammaTane rasaviSayaka cAra siddhAntoMkA ullekha kiyA thA, paNDitarAjane gyAraha siddhAntoMkA vivecana karaneke bAda "ratyAdyavacchinnA bhagnAvaraNA cideva rasaH " kahakara rasa-mImAMsAko jo dena dI hai vaha anupama hai / guNavicAra evaM bhAvadhvani vimarza bhI unakA atyanta sUkSma aura marmagrAhI hai / jahA~ rasabhAvAdiko pUrvavartI AcAryoMne kevala asaMlakSyakrama mAnA thA vahA~ inhoMne mArmika zailIse spaSTa kara diyA ki ye saMlakSyakrama bhI hote haiM / padaracanA evaM padavyaJjakatA meM ve svayaM jitane nipuNa haiM utanI hI nipuNatA se dUsare kaviyoM kI racanAoMkA parIkSaNa aura unakA sudhAra bhI kara sakate haiM / apane samayake ekachatra kavisamrAT zrIharSakI racanA For Private and Personal Use Only Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir paNDitarAja jagannAtha "naiSadhIya carita" ko "kramelakavat visaMSThulaM" ( u~TakI taraha beDhaMgA) kahanekA sAhasa paNDitarAjako hI ho sakatA hai / ve naiSadhake "upAsanAmetya pituH sma rajyate-" isa padyako doSavarjita karake sudhArakara jaba rasagaMgAdhara meM par3hate haiM taba unakA kathana ayathArtha nahIM pratIta hotA / zrImadhusUdana sarasvatI paNDitarAjake kucha hI pUrvavartI haiM / unakA bhaktirasaviSayaka siddhAnta bhI paNDitarAjakI A~khoMse ojhala nahIM hai / isake svataMtra vivecanakA nirdeza bhI unhoMne kiyA hai aura bhagavadbhaktoMke bhAvako bhI ve acchI prakAra samajhe haiN| kintu phira bhI unheM bhaktikA rasatva isaliye svIkAra nahIM hai ki bharatakI kI huI vyavasthA Akulita ho jaaygii| kisI bhI prAcIna AlaMkArika siddhAntakI ye avahelanA nahIM karate / pANDityapUrNa zailImeM usapara vivecanA karate haiM aura taba apanA mata abhivyakta karate haiN| inakI bhASA prasanna evaM ojasvinI hai / guNa-doSavivecanameM sUkSmase sUkSma tattvapara bhI inakI dRSTi pahu~catI hai| eka svataMtra vivecaka hote hue bhI ye mammaTa tathA Anandavardhanake matako puSTa karate haiN| jahA~ unakI bhI AlocanAkA prasaMga AyA hai vahA~para cUke nahIM hai, kintu saMyata aura ziSTa bhASAmeM "AnandavardhanAcAryAstu ......."taccintyam" kahakara khulakara apane bhAvoMko vyakta kiye haiN| inakI yaha ziSTatA aura saMyama kevala appayadIkSita aura bhaTTojidIkSitake liye somAkA ullaMghana kara jAtA hai / yaha niHsaMkoca kahA jA sakatA hai ki paNDitarAjakI gadya-padyameM utpAdikA pratibhA vilakSaNa hai, saundaryAMkanakI zakti pracura hai, sUkSmekSikAke ye atyanta dhanI haiN| saMskRtasAhityameM apanI jor3ake ye svayaM haiM, yaha atizayokti nhiiN| For Private and Personal Use Only Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAminI-vilAsa paNDitarAja aura hindI vAGmaya paNDitarAjakA sthitikAla vaha kAla thA jabaki saMskRta-sAhityake lalita aMzoMko lekara samRddha brajabhASA pUrNa utkarSako prApta ho cukI thii| sUra, tulasI aura vihArI jaise uccakoTike kaviyoM dvArA hindIkA paryApta vikAsa ho cukA thaa| darabArase saMbaddha honeke kAraNa unakA hindIkaviyoMse bhI saMparka asambhava nahIM thaa| hameM yaha kahanemeM tanika bhI saMkoca nahIM ki hindI kaviyoMkA vizeSakara vihArIkA prabhAva unapara avazya par3A, paNDitarAjake kaI padyoMko hama vihArIke hindI padyoMkI avikala chAyA kaha sakate haiN| ___ isIprakAra anuprAsakA prayoga saMskRta-sAhityameM bahuta prAcInakAlase calA hI A rahA thA, kintu paNDitarAjakI kavitAmeM padAntAnuprAsakI jo chaTA hai vaha usa samaya kI brajabhASAkI kavitAse atyanta milatI hai / 1. chipyo chabIlo muMha lasai nIle A~cala cIra / manoM kalAnidhi jhalamala kAlindIke nIra // ( vihArI) nIlAJcalena saMvRtamAnanamAbhAti hariNanayanAyAH / prativimbita iva yamunAgabhIranIrAntareNAGkaH // (paNDitarAja) amI halAhala madabhare zveta zyAma ratanAra / jiyata muvata jhuki jhuki parata jehi citavata ikabAra // (bihArI ) zmAmaM sitaM ca sudRzo na dRzoH svarUpaM kintu sphuTaM garalametadathAmRtaM ca / no cet kathaM nipatanAdanayostadaiva mohaM mudaM ca nitarAM dadhate yuvAnaH // ( paNDitarAja) 2. sA madAgamanabaMhitatoSA jAgareNa gamitAkhiladoSA / xx For Private and Personal Use Only Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir paNDitarAja jagannAtha yaha avazya hai ki paNDitarAjane apanI prakhara vidvattA evaM vilakSaNa pratibhAke camatkArase use paripakva rUpa de diyA hai| mugalakAlake vilAsI jIvanakI jhalaka bhI paNDitarAjakI kavitAoMmeM yatra-tatra mila jAtI hai| yaha prasiddha hai ki kabUtarabAjIkA prArambha bhAratameM mugaloMse hI prArambha huA thaa| isIko rasagaMgAdharameM lajjAbhAvakI dhvanimeM paNDitarAjane darzAyA hai niruddhya yAntI tarasA kapotI kUjatkapotasya puro dadAne / mayi smitA vadanAravindaM sA mandamandaM namayAmbabhUva / / isI prakAra rasAbhAsake udAharaNameM bhavanaM karuNAvatI vizantI gamanAjJAlavalAbhalAlaseSu / taruNeSu vilocanAbjamAlAmatha bAlA pathi pAtayAmbabhUva // "eka atyanta rUpavatI yuvatI jA rahI thii| kucha manacale usake pIche ho liye / bahuta dUra taka pIchA karanepara bhI, sivA thor3I sI netratRptike, unheM kucha hAtha na lgaa| itanemeM usakA ghara AgayA aura vaha bhavanameM praveza karane lgii| yuvaka sahasA ThiThakakara khar3e ho gaye, ki yaha hameM bAneko bhI kaha detI to hama kRtArtha ho jaate| unakI isa dazApara yuvatIko karuNA ho AI aura vaha rAstekI ora eka najara mArakara muskarAtI huI bhItara calI gii|" ve eka pUrA dRzya hI citrita kara dete haiN| tIre taruNyA vadanaM sahAsa nIre sarojaM ca miladvikAsam // vIkSya vakSasi vipakSakAminI hAralakSma dayitasya bhaaminii| x vinaye nayanAruNaprasArAH praNato hanta nirantarAzrudhArAH // (Adi) For Private and Personal Use Only Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAmimo-vilAsa paNDitarAjakI racanAe~ 1-pIyUSalaharI-yaha gaMgAlaharI nAmase prasiddha aura atyanta pracalita evaM lokapriya gaMgAstuti hai, jisameM 53 padya hai| 2-amRtalaharI-isameM 11 padyoMmeM yamunAjIkI stuti hai| 3-sudhAlaharI-isameM 30 padyoMmeM sUrya kI stuti hai / 4-lakSmIlaharI-41 padyoMmeM lakSmIjIkI stuti hai / 5-karuNAlaharI-55 padyoMmeM bhagavAn zrIkRSNakI stuti hai / 6-AsaphavilAsa--isameM kazmIrake navAba Asapha khA~kA varNana hai| prArambhameM 4 padya haiM aura zeSa gadyAMza hai / -prANAbharaNa-isameM 53 padya haiM jinameM kAmarUpanareza prANanArAyaNakA varNana hai| 8-jagadAbharaNa-kAvyamAlA sirojake saMpAdaka paM0 durgAprasAdajIkA kathana hai ki "prANAbharaNameM hI jahA~-jahA~ prANanArAyaNakA nAma hai vahA~ para dArAzikohakA nAma dekara paMDitarAjane jagadAbharaNa nAma isa prathakA rakha diyA hai| aura yaha pustaka koTAke rAjapaNDita gaGgAvallabhajIke pAsa dekhI thii|" kintu "paNDitarAja kAvyasaMgraha" meM prakAzita ukta grantha tathA sva0 esa0 ema0 parAMjapeke uddharaNase yaha nizcita hai ki prANanArAyaNake sthAnoMpara , udayapurake rANA jagatsiMhakA nAma hai, dArAkA nhiiN| jaisA ki jagadAbharaNa nAmase bhI pratIta hotA hai / 9-yamunAvarNana-isa granthake kevala do aMzoMkA uddharaNa rasagaMgAdharameM paNDitarAjane hI diyA hai, zeSa aMza abhI taka upalabdha na ho skaa| For Private and Personal Use Only Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir paNDitarAja jagannAtha 10-rasagaGgAdhara-sAhityamImAMsApara uccakoTikA grantha hai / jise saMbhavataH 5 AnanoMmeM pUrNa karanekA kavikA vicAra thA; kintu dvitIya AnanameM bhI uttarAlaMkAra taka hI grantha abhI taka upalabdha ho sakA hai| yaha vizuddha naiyAyika zailomeM likhA gayA gadya grantha hai / kevala udAharaNarUpameM paNDitarAjane svaracita padya hI diye haiM jinameMse adhikAMza unake anya granthoMmeM pAye jAte haiM / 332 padya prAyaH aise haiM jo anyatra nahIM milate / 11-bhAminI vilAsa-cAra vilAsoMmeM vibhakta isa granthakA vivaraNa Age diyA jA rahA hai| 12-sphuTapadya-paNDitarAjake lagabhaga 588 sphuTa padya haiM / [ rasagaMgAdhara ke gadya bhAgako chor3akara zeSa uparyukta sabhI grantha "saMskRtapariSad, usamAniyA vizvavidyAlaya haidarAbAda" se "paMDitarAja kAvyasaMgraha" nAmase prakAzita ho cuke haiN| isase pUrva bhI kAvyamAlA sIrIjameM taba taka upalabdha granthAMza prakAzita ho cuke the / ] 13-manoramAkucamadana-bhaTTojidIkSitako praur3hamanoramApara Aloca nAtmaka TIkA hai jo nirNaya sAgara presase prakAzita hai| 14-citramImAMsAkhaNDana-appayadIkSitake prasiddha alaMkAra-grantha citramImAMsAkA pANDityapUrNa khaNDana hai| sthAna-sthAnapara rasagaMgAdharameM paNDitarAjane appayadIkSitake matakA jo khaNDana kiyA hai usIko isameM saMkalita kara diyA hai| yaha bhI kAvyamAlA sIrIjase prakAzita ho cukA hai| 15-zabdakaustubhazANocejana-yaha grantha hamAre dekhane meM abhI taka nahIM AyA hai parantu "paNDitarAja kAvya saMgraha" ko bhUmikAmeM isakA nAma diyA gayA hai| bhaTTojidIkSita zabdakostubhake racayitA haiM For Private and Personal Use Only Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 18 www.kobatirth.org anya jagannAtha' Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir aura paNDitarAjane bhaTToji aura appaya khaNDana kiyA hai / manoramAkucamardanameM ve likhate haiM " itthaM ca 'ot' sUtragataH kostubhagranthaH sarvopyasaMgata iti dhyeyam / adhikaM kaustubhakhaNDanAdavaseyam" bhAminI - vilAsa dIkSitakA jI bhara kara isa uddharaNase yaha nizcita hai ki unhoMne zabdakaustubhake khaNDanapara avazya koI grantha likhA thA / paNDitarAjake atirikta jagannAtha nAmake nimnalikhita anya granthakAra bhI saMskRta - sAhitya meM upalabdha hote haiM 1 - azvaghATI, ratimanmatha tathA vasumatIpariNayake racayitA taMjaura nivAsI jagannAtha / 2 - rekhAgaNita, siddhAnta-samrAT tathA siddhAntakaustubhake racayitA jayapura nivAsI samrAT jagannAtha 1 3 - vivAdabhaGgANaMva ke racayitA jagannAtha tarkapacAnana / 4 -- atantracandrika nATaka- praNetA maithila jagannAtha / 5 -- anaGgavijaya bhANake racayitA jagannAtha ( zrInivAsake putra ) / 6 sabhAtaraGgake racayitA jagannAthamizra ( hamAre vicArase yaha pUrvokta maithila jagannAtha hI haiM ) 1 For Private and Personal Use Only - advaitAmRtake racayitA jagannAtha sarasvatI / 1. kAvyamAlA sIrIja meM prakAzita rasagaMgAdharakI bhUmikAse sAbhAra uddhRta / 2. inake granthoMpara vArANaseya saMskRta vizvavidyAlayake upagranthAdhyakSa zrIvibhUtibhUSaNa bhaTTAcAryajIke nirdezanameM zrImuralIdhara caturvedIne stutya anusandhAna kArya kiyA hai / Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir paNDitarAja jagannAtha 8-samudAyaprakAraNake racayitA jagannAtha suurii| 9-zarabhagajavilAsake racayitA jagannAtha paNDita / 10-jJAnavilAsa ke racayitA jagannAtha ( nArAyaNadaivajJake putra ) / 11-anubhogakalpatarUke praNetA jgnnaath| 12-zazisenA nAmaka marAThI kAvyake racayitA jagannAtha / bhAminIvilAsa kavi aura kAvya ___ "kaveH karma kAvyaM" vyAkaraNake anusAra yahI kAvya zabdakI vyutpatti hai arthAt kavikA kArya hI kAvya hai / "kavate iti kaviH" arthAt kisI viSayakA pradipAdana karanevAlA kavi kahalAtA hai / koSakAroMne bhI ise isIliye paNDitakA paryAya mAnA hai-saMkhyAvAn paNDitaH kaviH-amarakoSa / prArambhase kavi zabda isI arthameM prayukta hotA rahA aura yahI kavi jo kucha bhI pratipAdana kara detA rahA vaha kAvya kahalAyA, jaisAki agnipurANameM kAvyakA lakSaNa kiyA gayA hai"saMkSepAdvAkyamiSTArthavyavacchinnA padAvalI kAvyam" (jo kucha hama kahanA cAhate haiM use saMkSepameM jina padoMse kaha sakeM ve hI pada kAvya haiM) parantu jyoM-jyoM sAhityazAstra kA vikAsa hotA gayA tyoM-tyoM kavizabdakI paribhASA bhI pariSkRta hotI gii| kisI viSayakA saundaryapUrNa varNana karanevAlA hI kavi kahA jAne lgaa| yahI kAraNa hai ki kevala 100 zlokoMke racayitA amaru mahAkavi kahe jAte haiM aura hajAroM zlokoMke raca yitA manu, yAjJavalkya yA parAzarako koI kavi nahIM kahatA / Aja hama kavikI paribhASA isa prakAra kara sakate haiM--jIvanako bikharI anubhUtiyoMko apane agAdha jJAna aura vilakSaNa pratibhAdvArA sameTakara zabda aura arbhake mAdhyamase kalApUrNa DhaMgase prakaTa kara denevAlA kavi For Private and Personal Use Only Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAminI - vilAsa hai, aura usakI vaha kRti hI kAvya hai / jo kavi anubhUtiyoMkI jitanI adhika gaharAI taka pahu~catA hai aura jisakI varNanAmeM jitanI adhika svAbhAvikatA hotI hai vaha utanA hI adhika pAThakake hRdayameM apanA sthAna banA letA hai / muktaka-kAvya kAvya ke do prakAra ho sakate haiM-gadya aura padya / gadyakI apekSA padya kAvya adhika rucikara aura prabhAvaka hotA hai; kyoMki kalAtmakatA lAnemeM chanda atyanta upayogI hote haiM / saMskRta-sAhitya atyanta maryAdApUrNa sAhitya hai / isameM pratyeka paristhitike liye kucha na kucha maryAdA avazya banI huI hai / usase bAhara saMskRtakA kavi jA hI nahIM sakatA / vaha niraMkuza ho sakatA hai; kintu usa niraMkuzatA kI bhI sImA hai / kAvyake saundarya meM vRddhi ke hetu vaha usI sImAtaka jAtA hai / isa sImAke antata kAvyake jitane bheda ho sakate haiM unameM muktaka bhI eka hai / muktakakA svarUpa hameM sarvaprathama agnipurANa meM milatA hai- "muktakaM zloka ekaika camatkArakSamaM satAm / " arthAt muktaka vaha kAvya hai jisameM eka-eka zloka svataMtra rUpase apane artha prakAzanameM pUrNaM samartha hokara sahRdayoMke hRdaya meM camatkArakA AdhAyaka ho / agnipurANake anantara bhI prAyaH sabhI kAvyazAstrapratipAdakoMne isakA yahI rUpa svIkAra kiyA hai / dhvanyAlokakAra Anandavardhana - " muktakeSu prabandheSviva ra sabandhAbhinivezinaH kavayo dRzyante" isa aMzakI vyAkhyA karate hue 'locana' - kAra zrI abhinavagupta kahate haiM "muktamanyenAliGgitam / tasya saMjJAyAM kan / tena svatantratayA parisamApta nirAkAMkSArthamapi prabandhamadhyavartI muktakamityucyate / " kintu isameM yaha sandeha raha jAtA hai ki muktaka prabandha madhyavartI koI For Private and Personal Use Only Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anyoktivilAsaH kartavyakI upekSA ucita nahIM nIrakSIraviveke haMsAlasyaM tvameva tanuSe cet / vizvasminnadhunAnyaH kulavataM pAlayiSyati kH||12|| anvaya-haMsa, nIrakSIraviveke, tvam , eva, AlasyaM, tanuSe, cet, vizvasmin , adhunA, anyaH kaH, kulavrataM, pAlayiSyati / zabdArtha-haMsa = he rAjahaMsa ! nIrakSIraviveke = jala aura dUdhako alaga krnemeN| tvameva = tuma hii| AlasyaM tanaSe ceta = yadi Alasya karoge to / adhunA = aba / vizvasmin = saMsArameM / anyaH kaH = dUsarA kauna / kulavataM = kula prmpraako| pAlayiSyati = pAlana kregaa| ___TIkA-he haMsa = marAla ! nIraM ca kSIraM ca tayovivekaH, tasmin nIrakSIraviveke = jaladugdhapRthakkaraNe (nizcayena rAti sukhaM, nis + /rA dAne + kaH,nIraM; kSiyati /kSi nivAsagatyoH + krana, kSIraM; vivecanaMvi + /vicira pRthagbhAve + ghaJ ) tvam eva / AlasyaM = pramAdaM / tanuSe = vistArayasi / cet / tarhi vizvasmin = saMsAre / adhunA = sAmprataM / anyaH = itaraH kaH = janaH kulasya vrataM = vaMzamaryAdAM / pAlayiSyati = rakSiSyati / na ko'pItyarthaH / bhAvArtha-he haMsa ! tuma hI yadi dUdhakA dUdha aura pAnIkA pAnI karanemeM Alasya karane lagoge to isa saMsArameM phira kulakramAgata paramparAoMkA nirvAha kauna karegA? TippaNI-vikhyAta aura prabhAvazAlI vyaktiko apane kartavyakI upekSA nahIM karanI cAhiye, isI bhAvako isa anyokti dvArA vyakta kiyA gayA hai / haMsake viSayameM prasiddha hai ki dUdha aura pAnI milAkara usake sammukha rakha denese vaha usameMse dUdha pI jAtA hai, pAnIkA aMza chor3a detA hai / tulanA-haMsaH zveto bakaH zvetaH ko bhedo bakahaMsayoH / nIrakSIravivekena haMso haMso bako bakaH // For Private and Personal Use Only Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 22 nAmakaraNa isa granthakA nAma bhAminIvilAsa kyoM rakkhA ? isakA uttara yahI hai ki paNDitarAjako jo asahya patnIviyoga huA, vahI isa granthake nirmANa meM hetu banA / dharmapatnIkI asAmayika mRtyuse ve itane vyAkula ho gaye ki unheM naI kavitA ho na sUjhatI thI aura unhoMne apane anya granthoMke udAharaNa rUpameM Aye hue padyoMkA hI saMkalana kara DAlA, isIko isa rUpameM vyakta karate haiM bhAminI - vilAsa kAvyAtmanA manasi paryaNaman purA me pIyUSa sArasarasAstava ye vilAsAH / sAnantareNa ramaNIramaNIyazIle toharA sukavitA bhavitA kathaM naH // arthAt ramaNI - ramaNIyazIlA bhAminIke amRtatulya rasavAhI jina vilAsoM (zRMgAraceSTAoM ) se kavitAkI pravRtti pahile huA karatI thI vaha aba kaise ho ? sA mAM vihAya kathamadya vilAsini dyAm ( karuNavilAsa 10 ) yahA~ yaha bhI smaraNIya hai ki kucha logoMne kalpanA kI hai lavaGgI nAmakI jisa yavanIpara paNDitarAja Asakta the usakI mRtyu honepara usIkI smRtimeM yaha grantha paNDitarAjane likhA / yaha korI kalpanA hI hai / paNDitarAjakA pUrA karuNavilAsa isakA sAkSI hai ki unakI vivAhitA dharmapatnIke svargavAsa ho jAnepara hI yaha likhA gayA hai, kisI bhogapatnIke nahIM / bhRtvA padaskhalana bhItivazAtkaraM me yArUDhavatyasi zilAza kalaM vivAhe / For Private and Personal Use Only ArohasIti hRdayaM zatadhA prayAti / / ( karuNa vi0 5 ) Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 23 bhAminI-vilAsa ____ "vivAhameM saptapadIke avasarapara eka choTese pattharake Tukar3eke Upara paira rakhanemeM, gira jAneke bhayase jisane merA hAtha pakar3a liyA thA, vahI tuma Aja mujhe chor3akara svargameM kaise car3ha rahI ho yaha socakara hRdaya vidIrNa ho rahA hai|" ___ yadi kisI yavanIpara ve Asakta bhI hote to vaha isaprakAra unake sAtha saptapadI saMskAra karAtI, yaha socA bhI nahIM jA sktaa| padyasaMkhyA isa granthako kavine cAra bhAgoMmeM vibhakta kiyA hai 1-prAstAvika yA anyoktivilAsa, 2-zRMgAravilAsa, 3-karuNavilAsa aura 4-zAntavilAsa / pratyeka vilAsakA viSaya usake nAmase hI spaSTa ho jAtA hai| tattadviSayaka apanI sphuTa racanAoMkA, jinameMse adhikAMza paMDitarAjake anya granthoMmeM AcukI haiM, unhoMne isameM saMkalana kiyA hai| ___ zrI lakSmaNa rAmacandra vaidyane apane saMskaraNameM prAstAvika vilAsameM 129, zRGgAra vilAsameM 183, karuNameM 19, aura zAntavilAsameM 45 padyoM ko liyA hai| jo saba milAkara 376 hote haiN| kintu hamAre nijI saMgrahameM saMvat 1874 kI hastalikhita zuddha aura prAmANika pustakameM, jisako Adarza mAnakara hamane prastuta saMskaraNa taiyAra kiyA hai-prathamameM 101, dvitIyameM 102, tRtIyameM 11 aura caturtha meM 32 padya haiM / isa prakAra kula saMkhyA 254 hotI hai| nirNayasAgarasa bambaIse prakAzita acyutarAyakI modaka TIkA sahita pratimeM, zroparAMjapeke saMskaraNa meM tathA zroharadatta zarmAko caSakaTIkA sahita pUnAse prakAzita pustakameM bhI yahI saMkhyA lI gaI hai| ataH hameM yahI prAmANika saMkhyA pratIta hotI hai| prAstAvika yA anyoktivilAsa pUrva kahA jA cukA hai ki paNDitarAjakA samakAlIna vidvarasamAja unake atula buddhivaibhava tathA bAhyavaibhava ke kAraNa unase IrSyA karatA thaa| For Private and Personal Use Only Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 24 bhAminI vilAsa ve bhI kisI mAnemeM kisIse dabate na the aura samaya-samayapara karArA prahAra karate rahate the| apanI aisI hI kavitAoM ko cunakara unhoMne isa vilAsa meM rakkhA hai aura ise prAstAvika yA anyokti vilAsa kahA hai / prAstAvika zabdakA artha hai prArambhika / isa artha meM isakA koI vizeSa mahattva nahIM hai / anyokti kA artha hai anyako lakSya karake kahA jAya kintu ghaTe kisI anyapara / vaise anyokti nAmase lakSaNa-granthakAroM ne koI alaMkAra mAnA nahIM hai / aprastutaprazaMsAkA hI dUsarA nAma anyokti hai / usameM bhI aprastuta se prastutakI pratIti karAI jAtI hai / isameM 109 padya haiM jinameM kevala kucha padyoMko chor3akara zeSa sabhI meM kisI na kisI aprastuta se prastuta kI pratIti hotI hai aura sabhI meM prAyaH kisI na kisI rUpameM paNDitoM yA paNDitarAjakI upekSA karanevAloMpara kaTAkSa kiyA gayA hai / isameM 34 anyoktiyA~ haiM arthAt 34 padArthoMko aprastuta banAkara inhoMne apanA gubAra nikAlA hai, jinakI sUcI Age dI gaI hai / pratyeka padya meM paNDitarAjane jo kaTAkSa kiyA hai vaha marmasparzI hai| kaI padyoMse inake purAtana vaibhava tathA tatkAlIna vipannAvasthA kA bhI citraNa hotA hai / kucha padya kevala upadezaparaka bhI haiM / inakA vizvAsa hai ki 1. jaise-- purA sarasi mAnase vikacasArasAliskhalat sa palvalajale'dhunA parAgasurabhIkRte payasi yasya yAtaM vayaH / miladanekabhekAkule marAlakula nAyakaH kathaya re kathaM vartatAm // ( prAstA0 2 ) 2. dekhiye gIrbhirgurUNAM paruSAkSarAbhistiraskRtA yAnti narA mahattvam / alabdhazANotkaSaNA nRpANAM na jAtu maulo maNayo vasanti // 71 // For Private and Personal Use Only Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anyoktivilAsaH ve sajjana dhanya haiM jo svArtha chor3akara dUsaroMkI cintA karate haiMyAte mayyacirAnnidApamihirajvAlAzataiH zuSkatAM gantA kaMprati pAnthasantatirasau sntaapmaalaakulaa| evaM yasya nirantarAdhipaTalairnityaM vapuH kSIyate dhanyaM jIvanamasya mAgasaraso dhigvAridhInAM januH // 15 // anvaya-mayi, nidAghamihirajvAlAzataiH, acirAt , zuSkatAM, yAte, santApamAlAkulA, asau, pAnthasantatiH, kaM prati, gantA, evaM, nirantarAdhipaTalaiH, yasya, vapuH, nityaM, kSIyate, asya, mArgasarasaH, jIvanaM, dhanyaM, vAridhInAM, januH, dhik / ___ zabdArtha-mayi = mere| nidAghamihira = grISmakAlIna sUryakI, jvAlAzataiH = saikar3oM lapaToMse / acirAt = zIghra hii| zuSkatAM yAte = sUkha jaanepr| santApamAlAkulA = duHkhakI paramparAoMse vyAkula / aso = yaha / pAnthasantatiH = pathikoMkA samUha / ke prati = kisake pAsa / gantA = jAyagA / evaM isaprakAra / nirantarAdhipaTalai:=nirantara mAnasika cintAoMke samUhase / yasya vapuH = jisakA zarIra / nityaM pratidina / kSIyate kSINa ho rahA hai / asya = isa / mArgasarasaH = rAste meM par3anevAle taalaabkaa| jIvanaM dhanyaM = jIvana dhanya hai| vAridhInAM = samudroMkA / januH = jIvana (to)| dhik = dhikkAra hai / __ TIkA-mayi = mArgasarasi / nidAghaH = grISmaH ( nitarAM dahyate asmin, ni + /daha + ghaJ ), tasmin yo mihiraH = sUryaH ( mehati, /miha secane + kirac ( uNAdiH ), grISma uSmaka: nidAgha uSNopagamaH iti, sUrasUryAryamAditya'mihirAruNapUSaNAH, iti ca amaraH ) tasya jvAlAnAM zataM taiH = grISmakAlInoSNarazmijanyAtapArcisamUhaiH / acirAt = zIghrameva / zuSkatA = niirstaaN| yAte = For Private and Personal Use Only Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir '26 mAminI-vilAsa pratyeka zlokakA vaiziSTapa, usameM kahI gaI anyokti, chanda, alaMkAra tathA tatsambandhI anya sabhI jAnakArI denekI ceSTA kI gaI hai| bhASAko atyanta sarala karanekA prayatna kiyA hai jisase sAmAnya pAThaka bhI mUlako acchI prakAra samajha sake / yadi isase pAThakoMko kucha bhI lAbha huA to hama apanA prayatna saphala smjheNge| apanI atyanta vyastatA tathA mAnavasvabhAva janita capalatAse jo truTiyA~ raha gaI hoM, unake liye vidvajjanoMse kSamA cAhate hue hameM sUcita karanekA nivedana karate haiM, tAki ve agale -saMskaraNameM sudhArI jA skeN| janArdanazAstrI pANDeya For Private and Personal Use Only Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra anyokti-sUcI anyokti zloka saMkhyA siMhAnyokti 1,30,48,49,58,60,101 haMsAnyokti 2,12,45, www.kobatirth.org dhAtranyokti 3 kamalAnyokti 4,14,38,44,61, kuTajAnyokti 5 kokilAnyokti 6,23, kUpAnyokti 7 kamalinyanyokti 8, 17, madhukarAnyokti 9,20,26,46,15, candanAnyokti 10, 11,19,36, saro'nyokti 15,16,41, mAlatyanyokti 18, taTinyanyokti 21,43, barbunyokti 22, himAlayAnyokti 24, kalabhAnyokti 25,51, AmrAnyokti 27, mAlAkArAnyokti 28, campakanyokti 29, bakulAnyokti 31,52, vRkSAnyokti 32,89 For Private and Personal Use Only Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAminI-vilAsa meghAnyokti 33,34,37,59,91, 96, pAnthAnyokti 35 samudrAnyokti 39,40,42, mRgAnyokti 47,57 gajAnyokti 50,62, matsyAnyokti 53, lavaGgalatikAnyokti 54, nandanAnyokti 55, zukAnyokti 56 kalpavRkSAnyokti 64 vyAdhAnyokti 65 pRthivyanyokti 66 vasantAnyokti 79 For Private and Personal Use Only Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir paNDitarAjajagannAtha-praNIta bhAminIvilAsa prAstAvika-anyoktivilAsa For Private and Personal Use Only Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir For Private and Personal Use Only Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org // zrImanmahAmaGgalamUrtaye namaH // paNDitarAjazrIjagannAthapraNIte bhAminI - vilAse Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prAstAvikaH anyokti vilAsaH hInoM para zaurya-pradarzana ucita nahIM - digante zrUyante madamalinagaNDAH karaTinaH kariNyaH kAruNyAspadamasamazIlAH khalu mRgAH / idAnIM loke'sminnanupamazikhAnAM punarayaM nakhAnAM pANDityaM prakaTayatu kasmin mRgapatiH // 1 // anvaya-mamalinagaNDAH, karaTinaH, digante, zrUyante, kariNyaH, kAruNyAspadam, mRgAH, asamazIlAH, khala, idAnIM, punaH, ayaM, mRgapatiH, anupamazikhAnAM, nakhAnAM, pANDityam, asmin loke, kasmin prakaTayatu | 3 zabdArtha - madamalinagaNDAH = madavArise maile kapoloMvAle / karaTinaH = hAthI / digante = dizAoMke antameM / zrUyante sune jAte haiM / kariNyaH = hathiniyA~ | kAruNyAspadam = dayAkI pAtra haiM / mRgAH = hariNa / asamazIlAH = barAbarIkA svabhAva jinakA nahIM hai, aise | khalu = nizcaya hI / idAnIM punaH = aba phira / ayaM mRgapatiH = yaha mRgarAja ( siMha ) | anupamazikhAnAM = tIkSNa agra bhAgavAle / nakhAnAM = nakhoMkA | pANDityaM kauzala / asmin loke = isa saMsArameM / kasmin = kisapara / prakaTayatu prakaTa kare / 1 For Private and Personal Use Only = = Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAminI-vilAse TIkA-madena malinAH gaNDAH yeSAM te madamalinagaNDAH dAnadigdhakapolAH, karaTAH = kapolAH santi yeSAM te karaTinaH = gajAH ( karaTo gajagaNDe syAt-iti vizvaH ) dizAmantaH, tasmin digante-haritsamAptI / zrUyante natu pratyakSIkriyanta iti bhAvaH / kariNyaH-gajinyaH / kAruNyasya = dayAlutAyAH, AspadaM = sthAnaM santItizeSaH / kiM ca mRgAH = hariNAH na samaM zIlaM yeSAM te asamazIlAH = atulyabalAH / khalu = nizcayena / idAnIM = sAmprataM / punaH / ayaM mRgapatiH = eSa siMhaH ( siMho mRgendraH paJcAsyaH-ityamaraH ) / nAstyupamA yasyA iti anupamA, evaMbhUtA zikhAagrabhAgaH yeSAM te, teSAm anupamazikhAnAm = atitIkSNAgrANAM (zikhAgramAtre cUr3AyAM haimaH ) nakhAnAM = kararuhANAM / pANDityaM = naipuNyam / asmin loke = jagati / kasmin = jane / prakaTayatu = prakaTIkarotu / bhAvArtha-nirantara jharate hue madajalase malina kapoloMvAle gaja to dizAoMke antima chorapara hai, aisA sunA hai| hathiniyA~ dayAkI hI pAtra haiN| mRga apanI barAbarIke haiM nhiiN| aba bhalA, saMsArameM yaha mRgendra apane tIkSNa nakhoMkA prahAra-kauzala kisapara prakaTa kare / TippaNI-isa padyake dvArA kavine apane prakANDa pANDitya tathA dveSI paNDitoMkI tucchatAko siMhake prati kathita anyokti dvArA vyakta kiyA hai| usakA abhiprAya hai-mRgendra apane parAkramako kisapara prakaTa kare arthAta paNDitarAja apanA dhI-zaurya kise dikhAve / usase Takkara lenevAle madamalinagaNDAH = vidvattAke madameM cUra hue gaja ( paNDita ) to bhAgakara dizAoMke antima chorapara cale gaye aisA sunane meM AyA hai, dikhAI to ve bhI nahIM diye / hathiniyoMpara kyA parAkrama dikhAyA jAya, jo eka to strItvena avadhya haiM, dUsare patiyoMke bhAga jAnese zokAta haiN| mRga ( alpajJa vidvAn ) apanI barAbarIke haiM nhiiN| isalie mRgarAjakA udbhaTa zaurya kauna dekhe| digante0-gajoMke dizAoMke antameM honekA kavikA abhiprAya For Private and Personal Use Only Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org anyoktivilAsaH diggajoMse hai / aisI paurANika prasiddhi hai ki ATha diggaja AThoM dizAoMse pRthvIko thAme hue haiM / inake nAma ye haiM airAvataH puNDarIko vAmanaH kumudo'JjanaH / puSpadantaH sArvabhaumaH supratIkAzca diggajAH // tulanA kIjie Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( amara ) pRthvi sthirA bhava, bhujaGgama dhArayainAM tvaM kUrmarAja tadidaM dvitayaM dadhIthAH / dikkuJjarAH kuruta tattritaye dighoSa devaH karoti harakArmukamAtatajyam / / For Private and Personal Use Only isa padyameM anyokti alaMkAra to hai hI, samarthanIya arthakA samarthana ho jAnese kAvyaliGga, vizeSaNoMke sAbhiprAya honese parikarAGkura aura prastuta mRgapatike varNana dvArA aprastuta vidvaddhaureyake varNana-bodhase aprastutaprazaMsA alaMkAra bhI hai / isa prakAra ina alaMkAroMkA saMkara ho gayA hai / jisakA lakSaNa hai -- "nIrakSIranyAyenAsphuTabhedAlaGkAramelane saGkaraH--- kuvalayA0 / yaha zikhariNI chanda haiM--"rasai rudrairichannA yamanasabhalAgaH zikhariNI" - vRttaratnAkara / isameM 6 / 11 para virAma hotA hai / yaha paMDitarAjakI atyanta darpokti hai / isake liye zikhariNI upayukta chanda hai, jaisA ki - " zikhariNyAH samArohAt sahajaivaujasaH sthitiH " ( kSemendra ) isa padyako paNDitarAjane apane rasagaGgAdhara meM aprastutaprazaMsAke udAharaNa meM rakhA hai // 1 // vipanna hone para bhI saMskAra to nahIM badalate purA sarasi mAnase vikacasArasAliskhalatparAgasurabhIkRte payasi yasya yAtaM vayaH / Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAminI-vilAse sa palvalajaledhunA miladanekamekAkule marAlakulanAyakaH kathaya re kathaM vartatAm // 2 // anvaya-re ! purA, mAnase, sarasi, vikacasArasAliskhalatparAgasurabhIkRte, payasi, yasya, vayaH, yAtaM, sa, marAlakulanAyakaH, adhunA, miladanekamekAkule, palvalajale, kathaM vartatAm , ( iti) kathaya / zabdArtha-re are ! purA = phile| mAnase sarasi = mAnasasarovarameM / vikaca = khile hue, sArasAli = sarasijoM ( kamaloM ) kI paMktise, skhalat = girate hue, parAga = kesarase, surabhIkRte = sugandhita / payasi = jalameM / yasya = jiskii| vayaH yAtam = avasthA viitii| saH = vaha / marAlakulanAyakaH = rAjahaMsa / adhunA = aba / miladanekabhekAkule = ikaThThA hue aneka meMDhakoMse bhare / palvalajale = pokhareke jalameM / kathaM vartatAm = kaise rahe / kathaya = kaho // 2 // TIkA-re! iti nIcasambodhanaM sUcayati / purA = pUrvakAle / mAnase = mAnasAkhye / sarasi = tdd'aage| (mAnasaM svAntasaraso:medinI ) vikacAni=vikasitAni yAni sArasAni = sarobhavAni kamalAnItyarthaH ( sArasaM sarasIruham-ityamaraH ) teSAmAliH = paMktiH tasyAH skhalantaH =patantaH ye parAgAH = puSpareNavaH, taiH asurabhiH surabhiH sampadyamAnaM kRtam iti surabhIkRtaM tasmin = sugandhite / payasijale yasya-marAlakulanAyakasyeti agre tacchabdena sambandhaH / vayaH yAtaM-tAruNyaM vaiziSTyenAtikrAntamiti yAvat / saH = evaMbhUtaH / marAlAnAM = haMsAnAM yat kulaM = samUhaM tasya nAyakaH = agraNIH haMsazreSTha ityarthaH / adhunA= sAMprataM / milantaH saMyoga prAptAH ye aneke = bahavaH bhekAH = maNDUkAH (bibhetiiti /tribhI bhaye + kan, 'bheko maNDUkameghayoH'-hemaH) taiH AkulaMvyAptaM yat, tasmin = ekatritabahubhekadhvanisaMkule, palvalasya = kSudra For Private and Personal Use Only Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anyoktivilAsaH sarasaH ( palati palyate vA, pila gatau + valac, vezantaH palvalaM cAlpasara:-ityamaraH ), jale = vAriNi, kathaM vartatAm = kathA rItyA nivaset ityarthaH / iti kathaya tvameva iti zeSa: / bhAvArtha-prArambhase hI mAnasasarovarake, pUrNa vikasita kamalapaMktiyoMke girate hue parAgase sugandhita jalameM jisane sArA jIvana bitAyA, vahI haMsakulanAyaka Aja ekatrita meMDhakoMkI Tarra-Tarra kolAhalase pUrNa pokhareke jalameM kaise raha sakatA hai, tumhI kho| TippaNI-cakravartI samrATkI chatrachAyAmeM rahakara yauvanake anupama aizvaryakA bhoga karaneke anantara nirAzrita hue kavimUrdhanyakI yaha ukti, dhanonmAdase vivekahIna hue usa vyaktike prati hai, jo inheM bhI sAdhAraNa paNDitoMko zreNImeM samajhatA hai / 're ! yaha sambodhana spaSTa hI kaviprayukta phaTakArakA sUcaka hai| isa padya meM yaha bhI dhvanita hotA hai ki alaukika pANDitya bhale hI ho, para usakA kiMcit bhI garva na honA cAhie; kyoMki daivagatise aisI bhI paristhiti A sakatI hai jaise ki mAnasake surabhita parAgapUrNa jalameM jIvana vyatIta karanevAle marAlakulanAyakako aneka bhekAkula pokhareke gande jalameM vAsa karane kI kalpanA karanI pdd'e| ____isa padyameM bhI aprastutaprazaMsA alaMkAra hai; kyoMki aprastuta rAjahaMsake dvArA prastuta usa mahApuruSakI pratIti hotI hai jo mahAn aizvaryakA bhoga kara cukA hai aura aba vipattimeM hai| sAtha hI kAvyaliGga bhI alaMkAra hai; kyoMki haMsAdhIzake palvalajalameM na raha sakane rUpa arthakA samarthana usake mAnasanivAsadvArA hotA hai / yaha pRthvI chanda hai--"ja sau ja sa ya lA vasugrahayatizca pRthvIguruH"- ( vRtta0 ) isameM 8 aura 9 para virAma hotA hai / pRthvI chandakA prayoga bhI prAyaH ojapUrNa vAkyoMmeM hI hotA hai aura samAsapUrNa racanA isake liye upayukta hotI hai / For Private and Personal Use Only Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 6 www.kobatirth.org J 'pRthvIsAkAra gambhIrairojaH sajibhirakSaraiH / samAsagranthiyuktA'pi yAti pratyuta dIrghatAm // ( kSemendra ) yaha padya bhI rasagaGgAdharameM aprastutaprazaMsA prakaraNa meM diyA gayA hai || 2 || dUsaroMke utkarSameM asUyA ucita nahIM tRSNAlolavilocane kalayati prAcI cakorIgaNe maunaM muJcati kiM ca kairavakule kAme dhanurdhanvati / mAne mAnavatIjanasya sapadi prasthAtukAme'dhunA dhAtaH kiM nu vidhau vidhAtumucito dhArAdharADambaraH // 3 // anvaya-- dhAtaH, tRSNAlolavilocane, cakorIgaNe, prAcIM, kalayati, kiM ca, kairavakule, maunaM, muzcati, kAme, dhanuH, dhunvati, mAnavatIjanasya, mAne, sapadi, prasthAtukAme, adhunA, vidhau, dhArAgharADambaraH, vidhAtuma, ucitaH, kiM nu / TIkA - he dhAtaH = vidhe ! tRSNayA vitRSa pipAsAyAM + na, tRSNe spRhApipAse dve, lAni vilocanAni = nayanAni yasya tasmin / Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir zabdArtha - dhAtaH = he vidhAtA ! tRSNAlolavilocane = utkaNThAse caJcala netroMvAle / cakorIgaNe = cakavI -samUha ke / prAcIM kalayati = pUrvakI ora dekhanepara | kairavakule = zveta kamalasamUhake / maunaM muJcati = mauna chor3a dene ( arthAt vikasita ho jAne ) para | kAme == kAmadevake / dhanuH dhunvati = dhanuSa ka~pA lenepara | mAnavatIjanasya mAninIsamUhake | mAne = darpake / prasthAtukAme = chUTane ke icchuka honepara | adhunA = aba | vidhau = candramAke viSayameM / dhArAdharADambaraH = meghoMkA ghaTATopa | vidhAtu = karanA / ucitaH kiM nu = ucita hai kyA ? pipAsayA (tarSaNam, amara: ) lolAni-capaevaMbhUte cakorIgaNe = = bhAminI-vilAse For Private and Personal Use Only = Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anyoktivilAsaH > kokIvRnde / prAcIM = pUrvA dizaM kalayati = pazyati sati / satRSNaizcaJcalanetraH cakorIgaNe candrodaya sambhAvanayA pUrvAzAmautsukyenAvalokayati satItyarthaH H / kiM ca = tathA / kairavANAM = sitakamalAnAM ( site kumudakairava - ityamara: ) kule = samUhe / maunaM = mukulIbhAvaM / muJcati = tyajati sati / vikasati satItyarthaH / kAme = madane / dhanuH pauSpaM cApaM / dhunvati = kampayati sati / mAnavatIjanasya = yauvanAdyabhinivezazAlisundarIgaNasya / mAne = ahaMkAre / sapadi = tatkSaNAdeva / prayAtuM = gantuM kAmaH icchA yasya tasmin (tuM kAmamanasorapi iti tumAdezaH ) / adhunA = samprati Asannacandrodaye ityarthaH / dhArAdharasya = jaladapaTalasya ( dhArA dharo jaladharastaDitvAnvArido'mbubhRt - ityamara: ) ADambaraH = ATopaH ( ADambayati, A + / Dabi kSepe + arac "ADambaraH samArambhe gajagarjitatUryayoH " - vizvaH ) vidhau = candraviSaye / vidhAtuM = kartum / ucitaH kim = naivocita itibhAvaH / 1 " bhAvArtha - he vidhAtA ! jabaki cakoriyA~ satRSNa aura caMcala netroMse pUrvadizA kI ora dekhane laga gayI haiM, kairavakulakA ( zvetakamalasamUhakA ) mauna khulane lagA hai arthAt ve vikasita hone lage haiM, kAmadevane apane dhanuSako jhaMkRta kara liyA hai, mAninI taruNiyoMkA mAna bhaMga hone hI vAlA hai, ThIka aise avasarapara candramAko hI jaladapaTalase Dhaka denA kyA Apako zobhA detA hai ? TippaNI- apane adbhuta guNoMse sabako prasanna rakhanevAle kisI udIyamAna pratibhAzAlI vidvAn ke abhyudayako na sahakara svakIya durguNoMse usake sukRtako AvRta karanekI icchAvAle vyaktike prati yaha anyokti vidhAtAko lakSya karake kahI gayI hai / kaviprasiddhi aisI hai ki cakora candrodayakI pratIkSA karatA hai aura candrakiraNeM hI usakA AhAra haiM / tulanA0 - jyotsnApAnamadAlasena vapuSA mattAzcako rAGganAH - ( viddhazAlabhaMjikA) / zvetakamala candrakiraNoMse hI vikasita hotA hai / candrodayake For Private and Personal Use Only Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAminI-kliAse anantara hI kAmoddIpti vizeSa hotI hai aura mAninI adhika viyoga na sahakara apanA mAnabhaMga karaneko vivaza hotI hai| itanoMkA upakAra karanevAle candramAke udayakAlameM hI itane vizAla AkAzako chor3akara ThIka candramAke sAmane tumane meghADambara khar3A kara diyaa| ina sabako AzAoMpara tuSArapAta karanA kyA tumheM ucita hai ? ___isase yaha vyakta hotA hai ki apane aizvaryamadase unmatta hokara kisIke prabhAvako dabA denA yA kisIkA AzAccheda karanA anucita hai| isameM anyoktike sivA pratyeka vizeSaNa sAbhiprAya honese parikara alaMkAra bhI hai| rasagaMgAdharameM isa padyako asUyA nAmaka saMcAribhAvake udAharaNarUpameM par3hA gayA hai / asUyAkA lakSaNa hai "parotkarSAdijanyaH paranindAkAraNIbhUtazcittavRttivizeSaH" yaha zArdUlavikrIDita chanda hai-"sUryAzvama sa jastatAH saguravaH zArdUlavikrIDitam / " isameM 12 aura 7 meM virAma hotA hai / zArdUlavikrIDitakA to artha hI hai "siMhakAsA parAkrama" / ataH isa chandakA prayoga aise hI sthAnapara hotA hai jahA~ tejasvitA parilakSita ho| zArdU lakrIDitaM dhatte tejo jIvitamUrjitam // 3 // (kSemendra) sacce mitrako pahicAneM ayi daladaravinda syandamAnaM marandaM tava kimapi lihanto maJju guJjantu bhRGgAH / dizi dizi nirapekSastAvakInaM vivRNvan parimalamayamanyo bAndhavo gandhavAhaH // 4 // anvaya--ayi daladaravinda ! tava, kimapi, syandamAnaM, maranda, lihantaH, bhRGgAH, maJja, guJjantu, nirapekSaH, dizi dizi, tAvakInaM, parimalaM, vivRNvana , ayaM, gandhavAhaH, anya, eva, bAndhavaH / For Private and Personal Use Only Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anyoktivilAsaH zabdArtha-ayi daladaravinda = he khilate hue kamala ! taba = tumhAre / kimapi = thor3ese / syandamAnaM = cUte hue| marandaM = madhuko / lihantaH = cATate hue / bhRGgAH =bhauMre / maJju guJjantu-mIThI guMjAra bhale hI kreN| nirapekSaH = nirlobha hokara / dizi dizi = pratyeka dizA meM / tAvakInaM = tumhAre / parimalaM = sugandhako / vivRNvan = phailAtA huaa| ayaM = yaha / gandhavAhaH = vAyu / anya eva = vilakSaNa hI / bAndhavaH= mitra hai // 4 // ___TIkA-ayi, dalaMzcAsau aravindazca tatsambuddhau daladaravinda - he vikasitakamala ! bhRGgAH dvirephAH / tava kimapi-kathaMcidapi / syandamAnaM kiMcitsravat, marandaM = parAgaM, lihantaH = AsvAdayantaH / maJja = manojJaM yathAsyAttathA, guJjantu = zabdayantu nAma / kintu nirapekSaH apekSArahitaH nirlobha itiyAvat / san / dizi dizi = dazasvapi dikSu / tAvakInaM = tvatsambandhi / parimalaM = sugandhaM / vivRNvan vizadayan / ayaM / gandhaM vahatIti gandhavAhaH = pavanaH / tu bAndhavaH = sakhA ( vadhnAti, bandha bandhane + u + ( prajJAdi0), bAndhavo bandhumitrayoHhemaH ) kazcidanya eva = alaukika evetyarthaH / bhAvArtha-he vikasita kamala ! tumhAre girate hue parAgako cATanevAle ye bhauMre bhalehI gunagunAyA kareM; kintu binA kisI lobhake dazoM 'dizAoMmeM tumhArI sugandhako phailAnevAlA anupama mitra to yaha pavana hai / TippaNI-kamalako lakSya karake kahI gayI isa anyokti dvArA kavine cATukAroMke prabhAvameM Akara vAstavikatAkI upekSA karanevAle sampanna vyaktiyoMko phaTakArA hai| Tukar3eke lobhI ye bhauMre ( cATukAra) tabhI taka tumhArI cATukAritA kareMge jabataka inheM tumase kucha ( parAga ) milatA hai| isake bAda to ye svapnameM bhI tumheM dikhAI na deMge / maMju 'vizeSaNa yahA~ vizeSa artha rakhatA hai / arthAt ye tumase aisI bAteM karate haiM jo tumheM sunanemeM madhura lageM, bhalehI unase tumhArA hita na hotA ho / For Private and Personal Use Only Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAminI-vilAse kintu sabhI aise nahIM hote| kucha aise bhI sacce aura vAstavika mitra hote haiM jo binA kisI apekSAke bahuta bar3A upakAra karate haiM / jaise yaha pavana binA kisI lobhake dazoM dizAoMmeM tumhArI gandhako prasArita karatA hai| ataH yahI anupama mitra hai aisA tumheM samajhanA caahiye| isameM anyoktike sivA bhedakAtizayokti bhI alaMkAra hai| "bhedakAtizayoktistu tasyaivAnyatvavarNanam' (-kuvlyaa0)| yaha mAlinI chanda hai 'na na ma ya ya yuteyaM mAlinI bhogilokaiH (-vRtta0 ) isameM 8, 7 para virAma hotA hai / mAlinI komala chanda hai / isa padyameM eka mitrakI bhAMti ucita salAha. dI gayI hai / ataH chandakA aucitya spaSTa hai // 4 // mahAn kI mahanIyatAko samajheM samupAgatavati daivAdavahelAM kuTaja madhukare mA gaaH| makarandatundilAnAmaravindAnAmayaM mahAmAnyaH // 5 // anvaya--kuTaja ! daivAt , samupAgatavati, madhukare, avahelA, mA gAH, ayaM marakandatundilAnAm , aravindAnAM, mahAmAnyaH / __zabdArtha-kuTaja = he kuTaja vRkSa ! daivAt = bhAgyavaza / madhukare = bhauNreke| samupAgatavati samIpameM aanepr| avahelAM = tiraskAra / mA gAH = mata dikhaanaa| ayam = yaha / makarandatundilAnAM = parAgase bhare hue / aravindAnAM=kamaloMkA / mahAmAnyaH = atyanta pUjya hai| TIkA-he kuTaja = he vatsakavRkSa ! (kUTe jAyate, kUTha /janI prAdurbhAve + Da: 'pRSoda0' ) daivAt = bhAgyavazAt ( daivaM diSTaM bhAgadheyaM bhAgyaM-ityamaraH ) / samupAgatavati = samIpamabhisarpati / madhukare madhusaMcayazIle bhramare / avahelAm avajJA / mA gAH = tasyAvamAnanaM For Private and Personal Use Only Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anyoktivilAsaH 11 mA kArSIrityarthaH / yataH / makarandena puSparasena ( makarandaH puSparasa : amara: ) tundilA: = pUrNA: ( atizayitaM tundamasya, tunda + ilac ) teSAM, parAgaparipUrNAnAmityarthaH / aravindAnAM = kamalAnAm / ayaM = bhramaraH / mahAmAnyaH = atIvAdaraNIyaH / astItizeSaH / bhAvArtha - he kuTaja ! madhusaJcaya karatA huA bhauMrA yadi bhAgyavazAt kabhI tumhAre pAsa A jAya to usakA tiraskAra na karanA, kyoMki parAgoMse bhare hue kamalapuSpa use atyanta Adarase rasa grahaNa karaneke liye Amantrita karate haiM / TippaNI- - saba dina sabake eka se nahIM rahate, kisI bhAgyazAlI puruSake sAtha rahakara anupama aizvaryakA bhoga karanevAlA vyakti bhI samaya ke pherase kisI kSudrakI zaraNa jAneko vivaza ho sakatA hai / aisI sthiti meM usakI vivazatA dekhakara kSudra vyakti yadi usakI avajJA kare to yaha usakI mUrkhatA hai / use to garvake sAtha usakA sammAna karanA cAhiye ki aisA AdaraNIya vyakti bhAgyase mere pAsa AyA hai / isI bhAvako isa anyoktidvArA vyakta kiyA gayA hai / yahA~ madhukara aura mahAmAnya ye zabda apanA vizeSa mahattva rakhate haiM / vaha madhukara hai, usakI vizeSatA hai ki vaha madhurakA hI saMgraha karatA hai, kaTupadArthoMkA nahIM / ataH usase kisIkA apakAra hone kI AzaMkA nahIM aura usakI sajjanatA asandigdha hai / vaha parAgapUrNa kamaloM se mAnya hI nahIM mahAmAnya hai, isaliye usakI avahelanA karanA mUrkhatA kyA, mahAmUrkhatA hogI / isa padya meM avahelanA na karanA rUpa artha kA samarthana usake mahAmAnyahone se kiyA gayA hai ataH kAvyaliGga alaMkAra hai / yaha AryAchanda hai / AryA mAtrika chanda hai, isameM varNoMkI gaNanA na hokara mAtrAoM kI gaNanA hotI hai / prathama-tRtIyapAdoM meM 12 / 12, dvitIyameM 18 aura caturthapAda meM 15 mAtrAe~ hotI haiM / For Private and Personal Use Only Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 12 bhAminI-vilAse yasyAH pAde prathame dvAdazamAtrAstathA tRtIye'pi / aSTAdaza dvitoye caturthake pazcadaza sA''ryA // vRtta0 // 5 // vipatti ke bAda saMpatti AtI hI haitAvatkokila virasAn yApaya divasAn vanAntare nivasan / yAvanmiladalimAlaH ko'pi rasAlaH samullasati // 6 // anvaya-kokila ! vanAntare, nivasan , tAvat , virasAn , divasAn , yApaya, yAvat , miladalimAlaH, ko'pi, rasAlaH, samullasati / __ zabdArtha-kokila = he kokila ! vanAntare = jNgloNmeN| nivasan = nivAsa karate hue| virasAn = rasahIna / divasAn = dinoMko / tAvat = taba taka / yApaya = bitaao| yAvata = jaba taka / miladalimAlaH - lipaTa rahI hai bhauMroMkI paMkti jisameM aisA / ko'pi = koI bhI / rasAlaH = Ama / samullasati = khila na jAya / TIkA-he kokila = pika ! tvaM tAvat = tAvatkAlaparyantamityarthaH / vanAMntare = araNyamadhye / nivasan tiSThan san / natu kSaNaM viharan itibhAvaH / virasAn = rasarahitAn, dainyayutAn itiyAvat / divasAn = ahAni / yApaya vyatIyAH / yAvat / ko'pi = eko'pi itibhAvaH / miladalimAlaH milanti = AzliSanti alInAM = bhramarANAM mAlAHpaGktayo yasmin evaMbhUtaH / rasAlaH = AmravRkSaH ( rasam alati, rasa + /ala bhUSaNAdau + an / AmrazcUto rasAlo'sau-amaraH ) rasaparipUrNa iti dhvanyate, samullasati = vikAsamApnoti / bhAvArtha he kokila ! isI vanake andara rahakara dhairyapUrvaka apane ina dainyamaya divasoMko tabataka bitAo jabataka ki bhauMroMke jhuNDoMse ghirA koI bhI rasAlakA vRkSa maJjariyoMse khila na utthe| For Private and Personal Use Only Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anyoktivilAsaH 13 TippaNI- kokilako sambodhita karake kahI gayI yaha anyokti usa vidvAnko lakSya karatI hai jo guNagrAhIke abhAva meM dainyamaya jIvana bitA rahA hai / kavi use vizvAsa dilAtA hai ki tuma dhairya rakkho, samayaH AyegA jabaki rasAla khilegA aura tuma tRpta ho jAoge / tulanA0 vipadi dhairyamathAbhyudaye kSamA sadasi vAkpaTutA yudhi vikramaH / yazasi cAbhirucivyasanaM zrutau prakRtisiddhamidaM hi mahAtmanAm // isa padya meM aprastutaprazaMsA alaGkAra hai / aprastuta kokilase prastuta kisI vidvAn kI aura rasAlase prastuta kisI guNagrAhIkI pratIti hotI hai; yaha padya bhI rasagaGgAdhara meM aprastutaprazaMsA prakaraNa meM par3hA gayA hai / yaha bhI AryA chanda hai ( lakSaNa dekhiye zloka 5 ) // 6 // AtmahInatAkA anubhava na kareMnitarAM nIco'smIti tvaM khedaM kUpa mA kadApi kRthAH / atyantasara sahRdayo yataH pareSAM guNagRhItAsi // 7 // anvaya-- he kUpa ! nitarAM, nIcaH asmi iti, tvam khedaM, kadApi, mA kRthAH, atyantasara sahRdayaH, yataH, pareSAM guNagrahItA, asi / " " zabdArtha --- kUpa = he kUve ! nitarAM = atyanta | nIcaH = nIcA ( gaharA ) / asmi = hU~ / iti = aisA / khedaM = duHkha / tvaM = tuma | kadApi kabhI bhI / mA kRthAH = mata karanA / atyantasarasahRdayaH asi = tuma atyanta sarasa ( jalase pUrNa yA saujanyase yukta ) hRdaya ( antastala ) vAle ho / yataH = kyoMki / pareSAM=dUsaroMke / guNa- gRhItA = guNoM ( rassiyoM yA dAdAkSiNyAdi ) ko grahaNa karanevAle / asi = ho / 1 For Private and Personal Use Only Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAminI-vilAse TIkA-he kUpa = udapAna ( kutsitA ISadvA Apo yana, kR zabde +pa, dIrghaH ) ! aham, nitarAm = atyantam / nIcaH = nimnaH, hIna itiyAvat / asmi iti, khedaM = duHkhaM / kadApi kadAcidapi / mA kRthAH= naiva kuru / yataH / tvam / atyantam = atIva sarasaM= rasapUrNa (jalapUrNa zRGgArAdiyutaM vA) hRdayam = antastalaM yasya sa evaMbhUtaH / pareSAma = anyeSAM / guNAnAM = nItyupadezAdInAM rajjUNAM vA / gRhItA = grAhakaH / asi| bhAvArtha he kUpa ! "maiM atyanta nIcA hU~" aisI duHkhamaya bhAvanA tuma kabhI na karanA, tuma atIva sarasa hRdayavAle ho; kyoMki dUsaroMke guNa grahaNa karate ho| TippaNI-guNavAn vyaktiko bhI jaba cAroM orase IrSyAlu janoMkI avahelanA sahanI par3atI hai to vaha khinna hokara apanemeM hInatA anubhava karane lagatA hai, aise hI vyaktiko lakSyakarake kUpako sambodhita kara yaha anyokti kahI gayI hai / he kUpa ! tuma nIce avazya ho, isase bhautika sampadAoMke madase cUra vyakti tumheM apanese hIna bhale hI samajheM, kintu tuma svayaM apaneko hIna na smjho| kyoMki tuma atyanta sarasahRdaya ho ( sarasa-kUpapakSameM jalapUrNa, vyaktipakSameM zRGgArAdise pUrNa ) aura dUsaroM ke guNoMko (kUpapakSameM rassiyoMkoM, vyaktipakSameM dayAdAnAdiko ) sAdara grahaNa karate ho| isa padyameM nIcA honese kheda na karane rUpa arthakA samarthana atyanta sarasa-hRdaya hone aura paraguNagrAhaka honerUpa arthase kiyA gayA hai, ataH kAvyaliMga alaMkAra bhI hai| nIca, sarasa aura guNa zabdoM meM zleSa hai| rasagaMgAdharameM yaha padya zliSTavizeSaNA aprastutaprazaMsAke udAharaNameM par3hA gayA hai| kucha pratiyoM meM ise 8 veM zlokake bAda par3hA gayA hai| AryA chanda hai ( lakSaNa de0 zlo0 5) // 7 // For Private and Personal Use Only Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra anyoktivilAsaH saba ajJa hI nahIM, kucha marmajJa bhI hote haiM www.kobatirth.org kamalini malinIkaroSi cetaH kimiti bakairavahelitAnabhijJaiH pariNatamakarandamArmikAste = Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir jagati bhavantu cirAyuSo milindAH // 8 // anvaya - kamalini ! anabhijJaiH, bakaiH, avahelitA, kimiti cetaH, malinIkaroSi pariNatamakarandamArmikAH, te, milindAH, jagati, cirAyuSaH, bhavantu / - zabdArtha - kamalini = he kamalinI / anabhijJaiH = na jAnate hue ( mUrkha ) / bakaiH - bagaloM dvArA / avahelitA = apamAnita kI huI / kimiti = kyoM aise / cetaH = cittako / mAlinIkaroSi = malina karatI ho / pariNata = ( tumhAre ) pUrNaM rUpase pake hue, makaranda = parAgake, marma ( vAstavika mahattva ) ko samajhanevAle / te = ve / saMsArameM / cirAyuSaH = dIrgha AyuvAle mArmikAH milindA: bhauMre / jagati ( ciracIvI ) / bhavantu hoveM // 8 // TIkA - he kamalini- - abhijAnantIti anabhijJA:, taiH = tvanmahattvamajAnadbhiH / mUrkhoritiyAvat / bakaiH / avahelitA = avamAnitA / kimiti = kimarthaM / cetaH - hRdayam / amalinaM malinaM karoSi iti malinIkaroSi = kaluSIkaroSi / mUrkhajanakRtayAvajJayA tvayA na khedaH kartavya ityarthaH / yataH pariNataH=paripakvaH yaH makarandaH = parAgaH tasya mArmikAH * marmajJAH evaMbhUtAH / te suprasiddhA milindAH = bhramarAH / jagati = saMsAre, ciram AyuH yeSAM te cirAyuSaH = dIrghajIvinaH bhavantu / = bhAvArtha he kamalini ! mUrkha bagule yadi tumhArA apamAna karate hoM 15 For Private and Personal Use Only Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAminI-vilAse to isase tuma apane manako khinna kyoM karatI ho, tumhAre paripakva parAgake marmako jAnanevAle bhauMre saMsAra meM dIrghAyu rahane caahiye| TippaNI-koI kitanA hI guNavAn yA vidvAn ho, dhUrtaloga to usakA tiraskAra hI karate haiM / parantu una dhUrtoMkI usa avahelanAse use duHkhI nahIM honA cAhiye; kyoMki saMsAra meM usake guNoM yA mahattAko samajhanevAle bhI loga haiN| kamalinIko sambodhitakara kahI gayI yaha anyokti isI bhAvako vyakta karatI haiN| arthAt he kamalini ! ye bagale tumhArI vAstavikatAko nahIM jAnate, isIse tumhArI avahelanA karate haiM / bagalA apanI dhUrtatA aura dambhake liye prasiddha hai kisI bhI dambhI ko dekhakara loga "bagalAbhagata" kI saMjJA dete haiN| bagalekI upamAse vyakta hotA hai ki ye avahelanA karanevAle murkha to hai hI sAtha hI dharta aura pAkhaNDI bhI haiN| ataH isase tumheM kheda karane kI AvazyakatA nahIM, yaha to unakA svabhAva hI hai| tumhAre paripakva parAgakA svAda jinheM jJAta hai arthAt jo tumhArI mahattA-guNavattAko jAnate haiM ve bhramara to cirakAla taka tumhAre yazakA varNana karate hI rheNge| "jagati jayantu cirA0" yaha bhI pATha hai| bhavantukI apekSA jayantu pATha acchA hai / isa padyameM bhI kheda na karanerUpa arthakA samarthana bhramaroMkI dIrghAyurUpa arthase kiyA gayA hai, ataH kAvyaliMga alaMkAra hai| yaha puSpitAgrA chanda hai / lakSaNa-"ayuji nayuga rephato yakAro yuji ca na jau ja ra gAzca puSpitAnA" ( vRtta0 ) arthAt isake viSama pAdoMmeM ( 1 // 3) na na ra ya aura sama pAdoMmeM ( 2 / 4 ) na ja ja ra ga mAtrA hotI haiM, 12 / 13 para virAma hotA hai // 8 // paristhiti kyA nahIM karAtI yenAmandamarande daladaravinde dinAnyanAyiSata / kuTaje khalu tene hA tenehA madhukareNa katham // 3 // For Private and Personal Use Only Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org anyoktivilAsaH 17 anvaya-amandamarande, daladaravinde, yena, dinAni, anAyiSata, hA, tena, khala, madhukareNa, kuTaje, IhA, kathaM, tene / Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir zabdArtha -- amandamarande = atulaparAgavAle / / daladara vinde = khile kamaloMmeM / yena = jisane / dinAni = dinoMko / anAyiSata bitAyA hai / hA = kheda hai / tena khalu = usI / madhukareNaH = bhauMrene / kuTaje = kuraiyAke paudhoM meM / IhA = icchA / kathaM tene - kaise vyakta kI // 9 // = , TIkA - amandamarande na mandam amandaM pracuraM, marandaM = makarandaH yasmin tasmin pracuraparAgapUrNe ityarthaH / dalaMzcAsau aravindazca dalada ravindaH tasmin = vikasitakamale, yena madhukareNa, dinAni jIvitAhAni anAyiSata = vyatItAni / hA iti khede / tena khalu = tenaiva / madhukareNa bhramareNa / kuTaje = tannAmake tiktavRkSe, niSparAge / IhA vAJchA / kathaM = kimarthaM / tene = vistRtA / bhAvArtha - chalakate hue puSparasase paripUrNa vikasita kamalameM rasAsvAdana karate jisake dina bIte, kheda hai ki usI madhukarane isa niSparAga aura kar3ave kuTaja vRkSameM AnekI icchA kaise kI ? TippaNI- bhayAnaka vipatti Anepara bhI tuccha vyaktikI zaraNa meM nahIM jAnA cAhiye / usase kucha lAbha honA to asaMbhava hI hai, ulTe lokameM apavAda hotA hai - isI bhAvako isa anyokti dvArA vyakta kiyA hai - jisa bhramarane khile hue kamalameM jIvanabhara rahakara tRptiparyanta isakA svAda liyA hai, arthAt jisane jIvanabhara kisI sArvabhaumake Azraya meM rahakara anupama aizvaryakA upabhoga kiyA hai, vahI aba isa kuTaja vRkSake pAsa, jisakA svAda bhI kar3avA hai aura jisameM parAga kA nAma bhI nahIM hai, A kaise par3A ? isase yaha bhI vyakta hotA hai ki paristhiti sadA eka sI nahIM rahatI, mahAnase mahAn aizvaryaMke upabhoktAko bhI dAne-dAne ke liye tarasanA par3a sakatA hai / kuTajako hindImeM kuraiyA yA kurA, marAThI meM kuDA tathA parvatIya bhASA meM "kurja yA titapAtI" kahate haiM / 2 For Private and Personal Use Only Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 18 bhAminI-vilAse isa padyameM aprastutaprazaMsA aura yamaka alaMkAra hai| AryA chanda hai ( lakSaNa de0 zlo0 5 ) // 9 // durjanoMko bhI Azraya denA mahAnkI mahattA hai ayi malayaja mahimA'yaM kasya girAmastu viSayaste / ugirato yad garalaM phaNinaH puSNAsi primlodgaaraiH||10|| ___ anvaya-ayi malayaja! ayaM, te, mahimA, kasya, girAM viSayaH, astu, yat, garalam , ugirataH, phaNinaH, parimalodgAraiH, puSNAsi / zabdArtha-ayi malayaja = he candana ! ayaM te mahimA = yaha terA mahattva / kasya = kisake / girAM viSayaH = vANIkA viSaya / astu = ho ( arthAt tumhAre mahattvakA varNana kauna kare ) / yat = jo ki / garalaM = viSako / ugirataH = ugalate hue / phaNinaH = srpoko| parimalodgAraiHsugandhake udgAroMse / puSNAsi = puSTa karate ho| TIkA-ayi malayaja = he candanadruma ! ayaM = pratyakSaH te = tava , 'mahimA = mahattvaM, kasya = janasya girAM = vAcAM viSayaH = varNanIyaM vastu / astu / anirvAcyatvAnna kasyApi iti bhAvaH / yat garalaM = viSam ( girati jIvaM, /gR nigaraNe + ac, garaM lAti,gara + /lA dAne + kaH / "kSveDastu garalaM viSam-amaraH" ) ugirataH=vamataH ( ugirantIti tAn, ud + /gR + zatR + zas ) api, phaNAH santi yeSAM te, tAn phaNinaH= bhujagAn / parimalAnAM = manoharasugandhAnAM (vimardotthe parimalo gandhe janamanohare-amaraH ) udgAraiH = ugiraNaH, ( ud + /gR + ghaJ ) puSNAsi = poSayasi / bhAvArtha-he candanadruma ! tumhArI isa mahimAkA varNana kauna kara sakatA hai, jo ki tuma, nirantara viSavamana karanevAle nAgoMko bhI apanI manohara sugandha dekara puSTa hI karate ho / TippaNI-upakAra karanevAlekA upakAra karanA jIvakA dharma hI For Private and Personal Use Only Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anyoktivilAsaH hai, mahAnkI mahattA hI isameM hai ki vaha apakArIkA bhI upakAra kare / isI bhAvako isa anyokti dvArA vyakta kiyA hai| tulanA0-upakAriSu yaH sAdhuH sAdhutve tasya ko guNaH / apakAriSu yaH sAdhuH sa sAdhuH sadbhirucyate // nirantara viSa ugalanevAle bhujaMgoMko bhI apanI manohara sugandhase puSTa karatA hai isaliye malayajakI mahimA avarNanIya hai| "bhujaGgaH khalasarpayoH" isa koSake anusAra vyaktike pakSameM nindA karanevAle durjanoMkA bhI tuma poSaNa karate ho, yaha artha vyakta hotA hai| phaNI kahanese spaSTa hai ki unakA ATopa hI bhayaMkara hai aura viSavamana unake svabhAvako vyakta karatA hai| unase guNagrAhakatA yA kisIke upakArakI AzA hI nahIM kI jA sktii| yaha bhI parikara alaMkAra hai / AryAchanda hai ( lakSaNa de0 zlo0 5 ) // 10 // mahAn vyakti apakArIkA bhI upakAra karate haiMpATIra tava paTIyAn kaH paripATImimAmurIkartum / yatpiSatAmapi nRNAM piSTo'pi tanoSi parimalaiH puSTim // 11 // anvaya-pATIra ! tava, imAM, paripATIm , urIkartuM, kaH, paTIyAna , yat , piSTaH, api, piSatAm , api, nRNAM, parimalaiH, puSTi, tanoSi / __ zabdArtha-pATIra = he malayaja ( candana ) / tava = tumhArI / imAM = isa / paripATI = paddhatiko / urIkartu = svIkAra karanemeM / kaH paTIyAn = kauna nipuNa hai / yat = joki ( tuma ) / piSTaH api = pIse (ghise ) jAte hue bhii| piSatAM = pIsanevAle / nRNAM = manuSyoMkI / parimalodgAraiH = sugandha bakherakara / puSTi tanoSi = puSTiko bar3hAte ho| TIkA=paTIro malayAcalaH, tatra bhavaH, tatsambuddhau he pATIra-malayaja ! For Private and Personal Use Only Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra - www.kobatirth.org 20 bhAminI - vilAse , tava imAM = vakSyamANAM paripArTI = paddhatim ( paripATanaM, pari / paTa gatau + svArthe Ni + GIS ) / urIkartu = svIkartuM / kaH janaH / paTIyAn = atizayena paTuH / astItizeSaH / na ko'pItyarthaH / yat piSTaH = cUrNIkRtaH ghRSTa iti vA, api / piSatAM = cUrNIkurvatAM nRNAM janAnAm api / parimalAnAM sugandhAnAm ( malate dhArayati jainamanAMsi iti, pari + // mala dhAraNe + ac) / udgAraiH = AmodavikiraNaiH / puSTi = paripoSaM / tanoSi = vistArayasi / karoSItyarthaH / = bhAvArtha - he malayaja ! tumhArI isa rItiko samajhane meM kauna caturatA dikhA sakatA hai, jo ki tuma ghise jAte hue bhI ghisanevAloMko apanI sumadhura gandha puSTa hI karate ho / Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir TippaNI- - isa anyokti kA bhI bhAva zloka 10 kI bhA~ti hai / itanA vaiziSTya hai ki usameM bhujaMga kevala viSavamana karate haiM, candanako naSTa karane kI ceSTA nahIM karate; kintu isameM to ghisanevAle use ghisakara naSTa hI kara DAlanA cAhate haiM, to bhI candana apanI sugandhase unheM puSTa hI karatA hai / yaha usakI mahimA hai / yahA~ pATIra yaha zabda lAkSaNika hai paTa ( vastra ) -- nirmAtAko "paTI" kahate haiM / usakI taraha apane guNoM ( tAgoM athavA sugandhAdi ) ko jo Irita karatA hai = phailAtA hai vaha paTIra huA / malayAcala bhI apane saurabhamaya guNase vahA~ ke sabhI padArthoMko sugandhita kara detA hai ataH lakSaNayA use bhI paTIra kahA hai / usameM utpanna honevAlA pATIra arthAt candana druma huaa| tulanA0 kiM tena hemagiriNA rajatAdriNA vA manyAmahe yatra sthitA hi taravastaravasta eva / malayameva yadAzrayeNa kaMko nimbakuTajA api candanAH syuH // kAvyaliGga alaMkAra aura AryAchanda hai / lakSaNa pUrvavat // 11 // For Private and Personal Use Only Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 21 anyoktivilAsaH kartavyakI upekSA ucita nahIM nIrakSIraviveke haMsAlasyaM tvameva tanuSe cet / vizvasminnadhunAnyaH kulavataM pAlayiSyati kH||12|| anvaya-haMsa, nIrakSIraviveke, tvam , eva, AlasyaM, tanuSe, cet, vizvasmin , adhunA, anyaH kaH, kulavrataM, pAlayiSyati / zabdArtha-haMsa = he rAjahaMsa ! nIrakSIraviveke = jala aura dUdhako alaga karanemeM / tvameva = tuma hii| AlasyaM tanuSe cet = yadi Alasya karoge to / adhunA = aba / vizvasmin = sNsaarmeN| anyaH kaH = dUsarA kauna / kulavrataM = kula prmpraako| pAlayiSyati = pAlana kregaa| ____TokA-he haMsa = marAla ! nIraM ca kSIraM ca tayovivekaH, tasmin nIrakSIraviveke = jaladugdhapRthakkaraNe ( nizcayena rAti sukhaM, nis + /rA dAne + kaH,nIraM; kSiyati /kSi nivAsagatyoH + kran, kSIraM; vivecanaMvi + /vicira pRthagbhAve + ghaJ ) tvama ev| AlasyaM = pramAdaM / tanuSe = vistArayasi / cet / tarhi vizvasmin = saMsAre / adhunA = sAmprataM / anyaH = itaraH kaH = janaH kulasya vrataM = vaMzamaryAdAM / pAlayiSyati = rakSiSyati / na ko'pItyarthaH / ___ bhAvArtha-he haMsa ! tuma hI yadi dUdhakA dUdha aura pAnIkA pAnI karanemeM Alasya karane lagoge to isa saMsArameM phira kulakramAgata paramparAoMkA nirvAha kauna karegA? TippaNI-vikhyAta aura prabhAvazAlI vyaktiko apane kartavyakI upekSA nahIM karanI cAhiye, isI bhAvako isa anyokti dvArA vyakta kiyA gayA hai| haMsake viSayameM prasiddha hai ki dUdha aura pAnI milAkara usake sammukha rakha denese vaha usameMse dUdha pI jAtA hai, pAnIkA aMza chor3a detA hai / tulanA-haMsaH zveto bakaH zvetaH ko bhedo bakahaMsayoH / nIrakSIravivekena haMso haMso bako bakaH // For Private and Personal Use Only Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAminIvilAse isIko lekara nyAyI zAsakake viSayameM bhI loga kahA karate haiM ki amuka vyakti to dUdhakA dUdha pAnIkA pAnI kara detA hai| arthAt samucita nyAya kara detA hai| aise zreSTha vyakti hI yadi apanI maryAdApAlana karane meM cUkeMge to phira sAdhAraNa vyaktiyoMkI bAta hI kyA hai| kyoMki sAdhAraNa jana sarvadA zreSThoM kA hI anusaraNa karate haiM / isa padyameM bhI kAvyaliGga alaMkAra aura AryAchanda hai // 12 // hRdayakI komalatA hI utkRSTa sajjanatA haiupari karavAladhArAkArAH krUrAH bhujaGgamapuGgavAt / antaH sAkSAd drAkSAdIkSAguravo jayanti kepi jnH||13|| anvaya-upari, karavAladhArAkArAH, bhujaGgamapuGgavAt , krUrAH, antaH, sAkSAdrAkSAdIkSAguravaH, ke, api, janAH, jayanti / zabdArtha-upari = Uparase ( arthAt bAharase ) / karavAlavArAkArAH =talavArakI dhArake samAna aakaarvaale| bhujaGgamapuGgavAt = nAgarAjase (bhii)| krUrAH = bhayaMkara / (aura) antaH = bhItarase (arthAt hRdyse)| sAkSAt = pratyakSa / drAkSAdIkSAguravaH = drAkSA ( dAkha-munakkA ) ko bhI madhuratA sikhAnevAle / ke'pi janAH = ve koI bhI vyakti / jayanti = sarvazreSTha haiN| ____TIkA-ye janAH / upari = bahiH / karavAlaH = khaDgaH (karaM valate, kara + Vvala hiMsAdAnayoH + aN ) tasya dhArA iva AkAraH-AkRtiH yeSAM te, vyaktaroSA ityarthaH / bhujAbhyo gacchantIti bhujaGgamAH sarpAH, teSu puGgavaH = zreSThastasmAt = sarparAjAd / api, RrAH = bhayapradAH bhavanti / kintu / antaH = antaHkaraNenetyarthaH / sAkSAt = pratyakSaM drAkSANAM = mRTThIkAnAm api = dIkSAguravaH = upadezadezikAH / drAkSAto'pyatimadhurA ityarthaH / evaM bhUtAH bhavanti / te ke = kecana, api, janAH = sajjanA iti yAvat , jayanti = sarvotkarSeNa vartante / For Private and Personal Use Only Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anyoktivilAsaH 23 __ bhAvArtha-bAharase dekhanemeM khaGgakI dhArake samAna tIkSNa aura sarparAjakI bhaoNti bhayaMkara honepara bhI jinakA antaHkaraNa komala hotA hai aise sajjanoM kI jaya ho| TippaNI-yaha koI Avazyaka nahIM ki koI vyakti bAharI vyavahArameM rUkhA hai to vaha antaHkaraNase bhI kaThora hI hogaa| Uparase dekhane meM rUkSa hote hue bhI jo hRdayase kisIkA burA nahIM cAhatA, aisA vyakti sarvazreSTha hai| tulanA-bacAdapi kaThorANi mRdUni kusumAdapi / lokottarANAM cetAMsi ko hi vijJAtumarhati // sAkSAdrAkSAdIkSAguravaH-kA artha hai ki drAkSAne bhI madhuratA aura komalatA jinake antaHkaraNase sIkhI hai / arthAt yaha atyanta hI komala aura madhura hai| yaha anyokti nahIM, pratyuta sAmAnyataH sajjana vyaktikI prazaMsAmAtra hai| isameM pratIpa alaMkAra hai / lakSaNa-"pratIpamupamAnasyopameyatvaprakalpanam" ( candrA0 ) / yaha gItichanda hai, lakSaNa-"AryA prathamAdhasamaM yasyA aparArdhamAha tAM gItim" (chandomaMjarI) // 16 // svecchayA guNoMkA prasAraka hI saccA mitra hai-- svacchandaM daladaravinda te marandaM vindanto vidadhatu guJjitaM milindaH / AmodAnatha haridantarANi netuM naivAnyo jagati samIraNAtpravINaH // 15 // anvaya-daladaravinda, te, marandaM, svacchanda, vindantaH, milindAH, guJjitaM, vidadhatu, atha, AmodAn , haridantarANi, netu, jagati, samIraNAt , pravINaH, anyaH, na eva / For Private and Personal Use Only Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAminI-vilAse zabdArtha-daladaravinda = he khilate hue kamala ! te = tumhAre / marandaM = praagko| svacchandaM = icchaabhr| vindantaH = pAte hue| milindAH = bhauMre / guJjitaM gujArako / vidadhatu = kreN| atha = vintu / AmodAn = ( tumhAre ) manohara sugndhoNko| haridantarANi = bhinna-bhinna dizAoM meM / netuM = le jAneke liye / jagati = saMsArameM / samIraNAt = vAyuse / pravINaH = kuzala / anyaH = dUsarA / na eva = nahIM hI hai / ____TIkA-dalat = vikasaMzcAsau aravindazca ( araM vindati, ara + /vidla + za, num ) tatsambuddhau he daladaravinda = vikasitakamala ! te tv| marandaM = makarandamiti yAvat / ( maraNaM dyati iti, mara/do avakhaNDane + ka, pRSo0 ) svacchandaM ( svaH = AtmIyaH chando'bhilASaH yasmin karmaNi tat ) yathAsyAttathA = yathecchamityarthaH / vindantaH = lbhntH| milindAH = bhramarAH, guJjitaM = gujAravaM vidadhatu = kurvantu / atha = kintu AmodAn = (AsamantAt modante janAH yaistAn) sugandhAn ( gandhe janamanohare Amoda:-amaraH ) haritAM = dizAmantarANi = madhyAni digantaparyantamityarthaH / netuM = prApayituM / jagati = saMsAre, samIraNAta pavanAt ( samyag Irte Irayati vA, sam + Ira gatau + ac ) / pravINaH = nipuNaH / (pravINe nipuNAbhijJavijJaniSNAtazikSitAH-amaraH ) anyaH = itaraH, na eva, nAstyevetyarthaH / ___ bhAvArtha he vikasita kamala ! tumhAre jharate parAgakA yatheccha AsvAdana karanevAle ye bhauMre tumhAre AsapAsa bhalehI gunagunAyA kreN| kintu dazoM dizAoMmeM tumhArI sugandhako phailAne meM to vAyuke sivA dUsarA koI nipuNa nhiiN| TippaNI-yaha padya 'ayi daladaravinda0' isa caturtha padyakA hI rUpAntara hai| ___ yaha praharSiNI chanda hai-"mnau nau gastridazayatiH praharSiNIyam" (vRtta0) ma na ja ra guru / isameM hara 13 para virAma hotA hai // 14 // For Private and Personal Use Only Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anyoktivilAsaH ve sajjana dhanya haiM jo svArtha chor3akara dUsaroMkI cintA karate haiMyAte mayyacirAnnidAghamihirajvAlAzataiH zuSkatAM gantA ke prati pAnthasantatirasau sntaapmaalaakulaa| evaM yasya nirantarAdhipaTalairnityaM vapuH kSIyate dhanyaM jIvanamasya mArgasaraso dhigvAridhInAM januH // 15 // ___ anvaya-mayi, nidAghamihirajvAlAzataiH, acirAt, zuSkatAM, yAte, santApamAlAkulA, asau, pAnthasantatiH, kaM prati, gantA, evaM, nirantarAdhipaTalaiH, yasya, vapuH, nityaM, kSIyate, asya, mAgesarasaH, jIvanaM, dhanyaM, vAridhInAM, januH, dhik / zabdArtha-mayi = mere| nidAghamihira = grISmakAlIna sUryakI, jvAlAzataiH = saikar3oM lapaToMse / acirAt = zIghra hii| zuSkatAM yAte = sUkha jAnepara / santApamAlAkulA = duHkhakI paramparAoMse vyAkula / asau = yaha / pAnthasantatiH = pathikoMkA samUha / ke prati = kisake pAsa / gantA = jAyagA / evaM= isaprakAra / nirantarAdhipaTalai:=nirantara mAnasika cintAoMke samUhase / yasya vapuH = jisakA zarIra / nityaM pratidina / kSIyate kSINa ho rahA hai / asya = isa / mArgasarasaH = rAste meM par3anevAle tAlAbakA / jIvanaM dhanyaM = jIvana dhanya hai| vAridhInAM = samudroMkA / januH = jIvana (to)| dhik = dhikkAra hai| TIkA-mayi = mArgasarasi / nidAghaH = grISmaH ( nitarAM dahyate asmin, ni + / daha + ghaJ ), tasmin yo mihiraH = sUryaH ( mehati, /miha secane + kirac ( uNAdiH ), grISma uSmaka: nidAgha uSNopagamaH iti, sUrasUryAryamAditya'mihirAruNapUSaNAH, iti ca amaraH ) tasya jvAlAnAM zataM taiH = grISmakAlInoSNarazmijanyAtapAcisamUhaiH / acirAt = zIghrameva / zuSkatAM = niirstaaN| yAte = For Private and Personal Use Only Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 26 bhAminI-vilAse prApte, sati / asau = dUrasthA / saMtApamAlAkulA ( saMtApamAlayA AkulA ) AtapAvali taralitA pathi gacchantIti pAnthAH = pathikAH teSAM santatiH paramparetyarthaH / jIvanayAcanArtha ke prati = kasya vadAnyasya samIpe, gantA = yAsyati / evaM nirantaraM = nirbAdham AdhInAM = manovyathAnAM paTalAni = samUhAH taiH (puMsyAdhirmAnasIvyathA iti, klIbaM samUhe paTalam, iti ca-amaraH ) yasya vapuH = zarIraM kSIyate = durbalaM bhavati, asya = evaM bhUtasya / mArge yaH saraH tasya mArgasarasaH = pathasthataDAgasya, jIvanaM = janiH dhanyaM :- prazasyataraM / vAridhInAM = sAgarANAM januH = janma tu dhika = aprazasyamevetibhAvaH / bhAvArtha-grISmakAlIna sUryakI pracaNDakiraNoMse zIghra hI mere sUkha jAnepara ina becAre pathikoMkA samUha jalakI yAcanA karane kisake pAsa jAyagA ? isa manovyathAse jisakA zarIra kSINa hotA jA rahA hai, aise mArgake samIpastha tAlAbakA hI jIvana dhanya hai| apAra jalarAzi honepara bhI kisIke upayogameM na AnevAle samudroMkA janma to dhikkAra hI hai| TippaNI-alpa sAmarthya honepara bhI paropakArakI bhAvanA rakhanevAle vyaktikA jIvana prazaMsanIya hai aura pracura aizvaryazAlI honepara bhI jo dUsaroMke kAma nahIM AtA vaha nindanIya hI hai, isI bhAvako isa anyokti dvArA vyakta kiyA hai| samudrakI apekSA mArgastha tAlAbakI sAmarthya bahuta hI alpa hai, phira bhI use nirantara yaha cintA rahatI hai ki becAre pathika usa samaya kahA~ jAyeMge, jabaki grISmake pracaNDa Atapase maiM sUkha jaauuNgaa| kyoMki saMtapta honepara ye merA jala pIkara hI apanA saMtApa miTAte haiN| isa cintAse mAnoM vaha grISmake Anese pUrva hI kSINa hone lagA hai / aisA paropakArI yaha dhanya hai| kintu sAre vizvakI apAra jalarAziko apanemeM sameTe rahanepara bhI jo kSAra honese apeya hai aura kisI ke kAma nahIM A sakatA, usa samudrase kyA lAbha ? yahA~ bhI kAvyaliMga alaMkAra hI pradhAna hai| kyoMki sarovarake kSINa For Private and Personal Use Only Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anyoktivilAsaH hone rUpa arthakA samarthana pathikajanake prati honevAlI cintAse kiyA gayA hai / zArdUlavikrIDita chanda hai ( lakSaNa de0 3 ) // 15 // AzritoMkI cintA honI hI cAhiye-- Apedire'mbarapathaM paritaH pataGgA bhRGgA rasAlamukulAni samAzrayanti / saGkocamazcati sarastvayi dInadIno mIno nu hanta katamAM gatimabhyupaitu // 16 // anvaya-saraH, tvayi, saGkocam , aJcati, pataGgAH, paritaH, ambarapatham , Apedire, bhRGgAH, rasAlamukulAni, samAzrayanti, dInadInaH, mInaH, nu, hanta, katA, gatim , abhyupaitu / / zabdArtha-saraH = he tAlAba ! tvayi = tumhAre / saGkocam aJcati sikur3a jAnepara ( arthAt sUkha jaanepr)| pataGgAH = ( haMsa Adi ) pkssii| paritaH = cAroM ora / ambarapathaM = aakaashmaargko| Apedire = prApta ho gaye ( arthAt ur3a gaye ) / bhRGgAH = bhauMre / rasAlamukulAni = AmakI bauroMmeM / samAzrayanti = cale jA rahe haiM / nu = kintu / hanta = kheda hai ki / dInadInaH = atyanta dIna ( becArI ) / mInaH = machalI / katamAM gati = kisa dazAko / abhyupaitu = prApta hove / __ TIkA-he saraH-sarovara ! tvayi / saGkocaM = zuSkatvam / aJcati = gacchati sati, pataGgAH pakSiNaH haMsasArasAdayaH ( pataMgaH pakSisUryayoHhemaH ) paritaH = samantAt / ambarapatham (/avi zabde + bhAve ghaJ, ambaH zabdaH, taM rAti /rA dAne, iti ambaraH, tasya panthA, tam ) =AkAzamArgam / Apedire-prAptAH / bhRGgAH = bhramarAH / rasAlAnAmAmrANAM (AmrazcUtorasAlo'sau-amaraH) mukulAni = maJjarIrityarthaH / samAzrayanti = prApnuvanti / kintu nu hanta iti khede / dInadInaH = For Private and Personal Use Only Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 28 bhAminI-vilAse dInebhyo'pi dInaH, atIva dIna itibhAvaH / mInaH = matsyaH katamAM = kAM vA gatiM = dazAm abhyupaitu = gacchatu / tvadudakaprAcurya hitvA gatyantarAbhAvAt nAzameSyatIti bhAvaH / / bhAvArtha-he sarovara ! grISmake saMtApase tumhAre jalakA hrAsa ho jAnepara haMsAdipakSI to AkAzameM ur3a jaayeNge| rasalubdha bhramara Amake boroM meM jA lipaTeMge / kintu ananyagatika becArA mIna kahA~ jAya ? TippaNI-sarovarako sambodhita karake kathita isa anyoktidvArA kavine AzrayadAtAke prati apanI ananyagatikatA darzAI hai| arthAt vipatkAlameM tumhAre kSINa ho jAnepara anya svArthI aura avasaravAdI loga to dUsarA Azraya DhUMDha leMge, kintu jo tumhAre binA jI nahIM sakatA usa becAreko kyA dazA hogI ? usake liye mRtyuke sivA dUsarA cArA nhiiN| ataH tumheM apane isa ananyagatika zaraNAgatakI upekSA nahIM karanI caahiye| isase yaha bhI dhvani nikalatI hai ki ye pakSI aura bhauMre, jinheM tuma apanA mitra samajhe baiThe ho, kevala sampatkAlake sAthI haiM / vipattike samaya tamhArA sAtha denevAle nahIM haiN| tumhAre kSINa honepara tumhAre hI paGkameM apanA jIvana de denevAlA mIna hI tumhArA vAstavika mitra hai| isa antarako smjho| isa padyameM pratyeka vizeSaNa sAbhiprAya hai ataH parikara alaMkAra hai| vasantatilakA chanda hai| lakSaNa-uktA vasantatilakA ta bha jA ja gau gaH ( vRtta0 ) / isameM 816 para virAma hotA hai // 16 // svArthI-paramArthIke antarako samajheMmadhupa iva mArute'smin mA saurabhalobhamambujini mNsthaaH| lokAnAmeva mude mahito'pyAtmA'munArthitAM nItaH // 17 // For Private and Personal Use Only Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anyoktivilAsaH __ anvaya-he ambujani ! madhupa, iva, asmin , mArute, saurabhalobha, mA, maMsthAH , amunA, lokAnAM, mude, eva, mahitaH, api, AtmA, arthitAM, niitH| zabdArtha-ambujini = he kamalini ! madhupa iva = bhauMrekI taraha / asmin = isa / mArute = vAyumeM / saurabhalobhaM = sugandhake lobhako / mA maMsthAH = mata smjho| amunA = isa ( vAyu ) ne / lokAnAM logoMkI / mude eva = prasannatAke liye hii| mahitaH api = pUjanIya bhii| AtmA = ( apane )dehako / athitAM = yAcakatAko / nItaH = prApta karAyA hai| ___TIkA-he ambujini = kamalinI ! (madhu pibatIti) madhupaH-bhramara iva / asmin = saMprApte / mArute = vAyau / ( surabherbhAva, saurabhaM tasya lobhaH' taM) = sugandhavitaraNakArpaNyamityarthaH / mA maMsthAH = na kuryAH / yataH / amunA=marutA, lokAnAM = janAnAM, mude = harSAya / eva / mahitaH = pUjanIyaH, api, AtmA = svadehaH ( AtmA citte dhRtau yatne dhiSaNAyAM kalevare-hemaH ) / arthitAM = yAcakatvaM nItaH-prApitaH / lokebhyastvatsaugandhyavitaraNAkAMkSI tvatsamIpamAgataH natu = madhupa iva svodaraparipUraNecchuH iti bhAvaH / bhAvArtha-he kamalinI ! jisa prakAra ( rAtri meM mukulita hokara ) apane parimalako bhramaroMse bacA letI ho aisA hI lobha isa pavanake liye na krnaa| kyoMki isane to saMsArakI prasannatAke liye hI apane mahAn dehako yAcaka banAyA hai| ___ TippaNI-koI sampanna vyakti svArthiyoMko dekhakara dAna karanese bhale hI mukara jAya; kintu lokahitake liye yAcanA karanevAloMse use muMha nahIM mor3anA cAhiye, isI bhAvako isa anyoktidvArA vyakta kiyA hai / bhauMre tumhArA parAga lekara kevala apanA peTa bharate haiN| rAtrimeM mukulita hokara yadi tuma inase usako bacA letI ho to ucita hI hai, kintu pavanako apanA kucha bhI svArtha nahIM, vaha to saMsArako sugandhita karaneke liye For Private and Personal Use Only Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAminI-vilAse hI tumhAre parimalakI yAcanA karatA hai| ataH ise denemeM tumheM saMkoca nahIM karanA caahiye| isase yaha bhI dhvanita hotA hai ki bhauMroMse tumhArA kucha bhI upakAra honekA nahIM; kintu yaha to tamhAre guNoMse saMsArako paricita karAtA hai, ataH upakArI hai| ise muktahasta hokara yatheccha denA hI caahiye| yahA~ mahAn AtmAko yAcaka banAne rUpa arthakA samarthana, lokakalyANake liye hI, yaha kahakara kiyA gayA hai ataH kAvyaliMga alaMkAra hai / gIti chanda hai ( lakSaNa de0 zlo0 13 ) // 17 // guJjati maJja milinde mA mAlati maunmupyaasiiH| zirasA vadAnyaguravaH sAdaramenaM vahanti surtrvH||18|| anvaya-mAlati ! maju, guJjati, milinde, maunaM, mA, upayAsIH, vadAnyaguravaH surataravaH, enaM, sAdaraM, zirasA, vahanti / ___ zabdArtha-mAlati = he mAlatI ! maJju guJjati = madhura guMjAra karate hue / milinde = bhauMreke viSaya meM / maunaM= maunako / mA upayAsI:= mata prApta honA / vadAnyaguravaH dAtAoMmeM zreSTha / surataravaH kalpavRkSa / enaM =isa ( bhauM re ) ko / sAdaraM AdarapUrvaka / zirasA vahanti=sirase dhAraNa karate haiN| TIkA-he mAlati = jAtIpuSpa ! ( sumanA mAlatI jAti:-- amaraH ), maJja - manoharaM yathA syAttathA / guJjati gujAravaM kurvati / milinde-bhramare, maunaM tUSNIbhAvaM, mA upayAsIH-naiva kuryAH ityarthaH / yataH vadAnyAnAM = dAnazIlAnAM guravaH zreSThAH dAtRpravarAH ityarthaH / ( vadAnyaH priyavAgdAnazIlayorubhayorapi--hemaH ) surataravaH = devadrumAH ( paJcaite devataravo mandAraH pArijAtakaH / santAnaH kalpavRkSazca puMsi vA haricandanam-amaraH ) enaM = milindaM, sAdaram-AdarapUrvakam, zirasA vahantimastake dhArayanti / For Private and Personal Use Only Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anyoktivilAsaH ___ bhAvArtha-he mAlatI ! madhura guJjana karanevAle isa bhramarake viSayoM tuma mauna na rahanA; arthAt yaha rasa grahaNa karane Ave to denemeM saMkoca na krnaa| kyoMki dAtAoMmeM zreSTha kalpavRkSa bhI AdarapUrvaka ise mastakapara vahana karate haiN| TippaNI-isa anyokti dvArA mAlatIko cetAvanI dete hue bhramarakA rUpaka dekara kavine apanA mahattva sUcita kiyA hai| he mAlatI ! "sambhavataH ise anyatra kahIM rasa-prApti nahIM hotI isaliye mere pAsa AyA hai" aisA bhramarake viSayameM bhUlakara bhI mata socnaa| yaha to itanA mahattvazAlI hai ki, saMsAra jinakI cAha karatA hai ve kalpavRkSa bhI AdarapUrvaka apane mastakapara ( zikharasthAnIya phUloMpara ) baiThAkara isase rasa grahaNa karavAte haiM / vadAnya zabdakA artha hai-mA~ganevAlekI icchAse bhI adhika denevaalaa| ( vada + anya = aura mA~go aura mA~go, kahanevAlA ) / tulanA0-raghuvaMza 5|24-"gto vadAnyAntaramityayaM me mAbhata parIvAdanavAvatAraH" / mAlati ! yaha strIliMgakA sambodhana usakI alpajJatA aura avivekitAkA dyotaka hai / isa padyameM mauna aura ziraHpada lakSaNayA zleSa alaMkAra ko vyakta karate haiM / AryA chanda hai ( lakSaNa zlo0 5 ) // 18 // guNavAnko vivekI bhI honA cAhiye-- yaistvaM guNagaNavAnapi satAM dvijihvarasevyatAM niitH| tAnapi vahasi paTIraja kiM kathayAmastvadIyamaunatyam // 16 // anvaya-paTIraja ! guNagaNavAn , api, tvaM, yaiH, dvijihvaH, asevyatAM, nItaH, tAn , api, vahasi, tvadIyam , aunnatyaM, kiM, kthyaamH| zabdArtha-paTIraja = he candana ! guNagaNavAn api-guNasampanna honepara bhI / tvaM = tuma / yaiH dvijihvaH = jina sarpoke kAraNa / asevyatAM For Private and Personal Use Only Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 32 bhAminI-vilAse nItaH = asevanIya ho gaye ho| tAn api = una ( sarpo )ko bhI / vahasi = dhAraNa karate ho| tvadIyam = tumhaarii| aunnatyaM = mahattAko kiM kathayAmaH = kyA kheN| ___TIkA-he paTIraja = malayaja ! candanetyarthaH / ( guNAnAM zItalatvasauramyAdInAM gaNaH = samUhaH asyAstIti ) tadvAn = sarvaguNasampannopItyarthaH / tvaM yaiH prasiddhaH / ( dve=dvisaMkhyAke jihave rasane yeSAM taiH ) dvijihvaH = bhujaMgamaiH, khalairiti dhvanyate / ( na sevituM yogyaH asevyaH tasyabhAvaH tattA, tAm ) asevyatAM = sevayitumayogyatAM, nItaH = prApitaH / tAn = evaMbhUtAn, api tvaM vahasi = dhArayasi / tvadIyaM = tvatsaMbandhi ( unnate bhAvaH ) aunnatyaM = mahattvaM / kiM kathayAmaH kaiH zabdaivarNayAmaH / ___ bhAvArtha-he candana ! jina viSadhara bhujaMgamoMne tumheM sajjanoMse asevanIya banA diyA hai, arthAt jinase lipaTe rahaneke kAraNa sajjanaloga tumhAre pAsa AnemeM Darate haiM, unheM hI dhAraNa kiye rahate ho / tumhArI isa mahattAkA hama kyA varNana kreN| TippaNI-apane sadguNoMke kAraNa jo jitanA prasiddha hotA hai aura adhikate adhika loga jisakI cAha karate haiM vaha utanehI khaloMse ( pizunoMse ) bhI ghirA rahatA hai| pariNAmataH sajjana loga usake pAsa taka pahu~cane hI nahIM pAte / kintu usakA svabhAva hI aisA zItala aura snehamaya hotA hai ki khaloMkI khalatAko jAnatA huA bhI vaha unheM dutkAratA nhiiN| yaha usakI mahimazAlitA hI hai ki vaha unheM AzrayahIna nahIM bnaataa| isI bhAvako lekara yaha anyokti kahI gayI hai / paTIraja yaha lAkSaNika zabda hai ( dekhiye zlo0 11kI TippaNI ) / dvijihva zabda spaSTataH pizunakA vAcaka honese zleSa alaMkArakA pradarzaka hai; kintu paTIraja yaha sambodhana use dhvanirUpa honeke liye vivaza kara detA hai / ___ yaha vyAjastuti alaMkAra hai- "uktiyA'jastutinindAstutibhyAM stutinindayoH" ( kuvalayA0 ) / khaloMkI khalatAko jAnakara bhI unheM For Private and Personal Use Only Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 33 anyoktivilAsaH Azraya diye rahate ho, bar3e hI udAracarita ho| isa stutise yaha vyakta hotA hai ki pratikSaNa khaloMse hI ghire rahate ho, ataH sajjana to tumhAre pAsa phaTaka bhI nahIM pAte / aise tumhArI kyA mahattA khaiN| AryA-- chanda hai // 19 // svarUpakI rakSA honI cAhiye apanItaparimalAntarakathe padaM nyasya devatarukusume / puSpAntare'pi gantuM vAnchasi ced bhramara dhanyo'si // 20 // anvaya-bhramara ! apanItaparimalAntarakathe, devatarukusume, padaM, nyasya, puSpAntare, api, gantuM, vAJchasi, cet , dhanyaH, asi / __zabdArtha-bhramara = he bhauMre ! apanIta = dUra kara diyA hai, parimalAntarakathe = dUsare sugandhoMkI kathAko jisane aise / devatarukusume = kalpavRkSake phUlameM / padaM nyasya = paira rakhakara / puSpAntare'pi = dUsare phUloMmeM bhI / gantuM vAJchasi cet = jAnekI icchA karate ho to| dhanyo'si = tuma dhanya ho / TIkA he bhramara ! apanItA = dUrIkRtA parimalAntarANAM= itarAmodAnAM kathA = vArtA yena tasmin sarvasugandhAtizayini itibhAvaH / devataroH = kalpavRkSasya kusume-puSpe / padaM = caraNaM / nyasya = nidhAya / puSpAntare = tadbhinnakusume ityarthaH / api / gantuM = yAtuM / vAJchasi = Ihase, cet tahi dhanyaH = zlAghanIyacaritaH asi| . bhAvArtha-he bhramara ! anya sugandhita padArthoMkI bAta bhI jisake sAmane Thahara nahIM sakatI, aise kalpavRkSake puSpoMpara paira jamAkara bhI yadi tuma dUsare puSpoMse bhI rasa lenA cAhate ho to dhanya ho / TippaNI-bhramarako sambodhita kara prayukta isa anyokti dvArA kavine unheM phaTakArA hai jo, yA to mahAn vyaktiyoMke satsaGgako chor3akara kSudra For Private and Personal Use Only Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 34 bhAminI-vilAse vyaktiyoMkA sAtha grahaNa karate haiM yA lobhake vaza hokara apane padakI pratiSThAkA dhyAna nahIM rkhte| 'padaM nyasya' yaha vAkyAMza mahattvapUrNa hai / sarvAtizaya sugandhizAlI kalpataru kusumako lAta mArakara yA usapara apanA sikkA jamAkara tuma dUsare sAdhAraNa puSpase isakI AkAMkSA karate ho| isameM bhI vyAjastuti hI alaMkAra hai| itane pracurasugandhamaya padArtha kA upabhoga karanepara bhI sAdhAraNa puSpase bhI parAga le lete ho, tumhAre andara abhimAnakA leza bhI nahIM hai, ataH mahAn ho| isa stutike bahAne yaha nindA vyakta hotI hai ki tumhAre lobha yA avivekakI sImA nahIM jo ki aise unnata padako chor3akara sAdhAraNa puSpase parAga lene cale ho / yaha bhI AryAchanda hai // 20 // taTini cirAya vicAraya vindhyabhuvastava pvitraayaaH| zuSyantyA api yuktaM kiM khalu rathyodakAdAnam // 21 // anvaya-taTini ! cirAya, vicAraya, vindhyabhuvaH, pavitrAyAH, tava, zuSyantyA, api, raththodakAdAnam , kiM, yuktam , khalu / zabdArtha-taTini = he nadI ! cirAya = dIrgha kAla taka / vicAraya= soco / vindhyabhuvaH = vindhyAcalase utpanna huii| ( ataH ) pavitrAyAH = pavitra / tava = tumhArA / zuSyantyAH api = sUkhatI huI kA bhI / rathyodakAdAnam = rathyAoM = sar3akoM (para bane panAloM) ke jalako lenaa| kiM yuktaM khalu = kyA ucita hai ? ___TIkA-he taTini = sarite ! ( taraGgiNI zaivalinI taTinI hrAdinI dhunI-amaraH ) cirAya = bahukAlaM yAvat / vicAraya = vicAraM kuru / vindhyAdbhavatIti, tasyAH vindhyabhuvaH = vindhyAreniHsRtAyAH / ataeva / pavitrAyAH = puutaayaaH| tava = ndyaaH| zuSyantyAH = zoSaM gacchantyAH For Private and Personal Use Only Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anyoktivilAsaH jalAbhAvamApnuvatyA ityarthaH / api / rathyAnAM = pratolInAM ( rathaM vahati, ratha + yat + TAp ) yat udakaM = jalaM, tasya AdAnaM = grahaNaM / kiM yuktaM khalu = naivocitamitibhAvaH / bhAvArtha-he nadI ! dera taka soco ki vindhyagirise nikalatI huI tuma atIva pavitra ho to bhI sUkhaneke Darase, bahate hue gande panAloMkA jala lekara apane svarUpako banAye rakhanA, kyA tumheM ucita hai ? TippaNI-apane svarUpako banAye rakhaneke liye anucita sAdhanoMkA upayoga karanA sajjanoMke liye ucita nahIM hai, isI bhAvako lekara yaha anyokti kahI gayI hai| nadI dUsaroMko svaccha karatI hai| vindhyAcalase nikalaneke kAraNa usakI pavitratA aura bhI mahattva rakhatI hai| yadi vahI nadI sUkhane yA jala kama ho jAneke bhayase, sar3akoMke gande panAloMkA pAnI lekara bahane lage to usakA svarUpa bhalehI banA rahe; kintu malinatA ho jAnese logoMkI dRSTimeM usakA vaha sammAna na raha jaaygaa| ____ isa padyameM aprastuta nadIke dvArA prastuta kisI kulIna vyaktiko nirdeza kiyA gayA hai, ataH aprastuta prazaMsA alaMkAra hai / AryA chanda hai // 21 // vyakti meM eka na eka guNa avazya honA cAhiye-- patraphalapuSpalakSamyA kadApyadRSTaM vRtaM ca khala shuukaiH| upasama bhavantaM babura vada kasya lobhena // 22 // anvaya-varbura ! patraphalapuSpalakSmyA , vRtaM, kadApi, adRSTaM, khalu, zUkaiH, ca, (vRtaM ) bhavantaM, kasya, lobhena, upasarpama, vada / zabdArtha-badhUra = he babUla vRkSa ! patraphalapuSpalakSmyA = pattoM, phaloM evaM phUloMkI zobhAse / vRtaM = yukta / kadApi = kabhI bhii| adRSTaM = na dekhe gaye / ca = aur| khalu = nizcaya hii| zUkaiH = kA~ToMse ( vRtaM = vyaapt)| bhavantaM = aapko| kasya lobhena = kyA pAneke lobhase / upasargama = pAsa aaveN| For Private and Personal Use Only Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAminI-vilAse ____TIkA-he barbura ! (baI -- urac) patrANi ca puSpANi ca phalAni ca teSAM lakSmIH = zobhA tyaa| vRtaM = yuktaM, patrapuSpaphalapUrNamityarthaH / kadApi = kasminnapi kaale| adRSTaM = anavalokitaM / pratyuta zUkaiH = kaNTakaiH ( zyati, zo tanUkaraNe 'ulU kAdayazca' iti nipAtanAt / zUko'strI zlakSNatIkSNAna:-amaraH ) vRtam = vyAptaM / bhavantaM kasya = vastunaH iti zeSaH / lobhena = prAptIcchayA / vayam / upasama = Agacchema / iti tvameva vada = kathaya / ___ bhAvArtha he vabUla ! patra, puSpa yA phaloMse pUrNa to tumheM hamane kabhI dekhA nahIM, kA~ToMse tumhArI zAkhAe~ bharI rahatI haiN| bhalA, tumhI batAo kisa lobhase hama tumhAre pAsa Ave ? TippaNI-duSToMke pAsa sajjana loga kyoM jAya~ ! guNa to unameM hote nahIM, doSoMse ve ghire rahate haiM / isaliye unase koI upakAra kI saMbhAvanA nahIM, ulaTe apakArakI pratikSaNa AzaMkA rahatI hai| isI bhAvako lekara isa anyoktikI racanA huI hai ki ai babUla ! patte, phUla yA phala' kucha bhI tumameM hotA to loga tumhAre samIpa aate| yaha saba to alaga rahA, tuma to sadA kA~ToMse ghire rahate ho jinameM ulajhanekA Dara lagA rahatA hai| ___ isameM bhI aprastuta prazaMsA alaMkAra hai / AryA chanda hai // 22 // samudAyameM hI zakti hotI hai, akele vyakti meM nahIMekastvaM gahane'smin kokila na kalaM kadAcidapi kuryAH / sAjAtyazaGkayAmI na tvAM nighnanti nirdayAH kAkAH // 23 // anvaya-kokila ! ekaH, tvam , asmin , gahane, kadAcid, api, kalaM, na, kuryAH, amI, nirdayAH, kAkAH, sAjAtyazaGkayA, svAM, na, nighnanti / For Private and Personal Use Only Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra anyoktivilAsaH www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 37 eka: = akele | zabdArtha -- kokila = he koyala ! tvam = tuma | kadAcid api = kabhI bhI / kalaM = madhura = asmin gahane - isa vnmeN| kUjana / na kuryA: = mata karanA / amI = ye | nirdayA: kAkA: = = niThura kauve / sAjAtyazaGkayA = apanA sajAtIya ( arthAt kauvA ) samajhakara / tvAM = tumako | na nighnanti ( abhItaka ) mAra nahIM rahe haiM / TIkA - he kokila = pika ! ( kokate iti, kuka AdAne + lac ) / ekaH = ekAkI, asahAya ityarthaH, tvam / asmin gahane kAnane ( gAhyate iti gAhU viloDane + yuc, hrasvaH / gahanaM kAnanaM vanam -- amara: ) kadAcidapi = kasminnapi kAle / kalam = avyaktamadhuradhvaniM / na kuryA: = mA kuru / yataH / amI = ete / nirdayA: niSThurAH / kAkA: = vAyasAH ( kAryAta iti kai zabde + kan ) / samAnAyAH jAterbhAvaH sAjAtyaM samAnajAtitvaM, tasya zaGkayA = svakulodbhavabhrAntyA ityarthaH / etAvatkAlaparyantaM tvAM na nighnanti =na nAzayanti / 2 = = For Private and Personal Use Only ** bhAvArtha- he kokila ! tuma akele hI isa vanameM kabhI bhI 'kuhU' zabda mata karanA; kyoMki apanI hI jAtikA samajhakara abhI taka ina nirdayI kauMvoMne tumheM mAra nahIM DAlA / TippaNI- jaba durjanoMse pAlA par3a jAtA hai to sajjanako bhI apanI sajjanatAkA prardazana na karake unhoMmeM mile rahanA cAhiye / anyathA ve to duSTa haiM hI, use naSTa hI kara DAleMge / isI bhAvako lekara yaha anyokti hai / kala ! abhI taka tumhAre kAle svarUpako dekhakara ye tumheM bhI kauvA hI samajhe haiM, kintu jahA~ tumhAre jagadAhlAdaka 'kuhU' zabdako ye duSTa suneMge to nizcaya hI tumheM mAra DAleMge / isaliye jabataka koI sahayogI na mile, tuma akele apanI kalA kA pradarzana mata karo / bhale hI ina mUrkhoke bIca tumheM mUrkha hI banakara rahanA par3e / tulanA0 - mahAkavi gumAnIjIkI samasyA-pUrti -- Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAminI-vilAse yasmindeze nirguNe nirviveke na kvApi syAdvedazAstrasya carcA / prAjJaH prajJAhInavattatra tiSThet "kIjai kANe dezameM A~kha kAnI // " kauve aura kokilakA svAbhAvika baira hai; kyoMki kokilakA zabda sabako priya lagatA hai aura kauvekA krnnkttu| sAtha hI yaha bhI prasiddha hai ki kokila prasava honepara apane aMDoMkoM kauveke ghosalemeM rakha detI hai| vaha mUrkha use apanA hI aMDA samajhakara posatA hai| jaba paMkha ho jAte haiM to vaha ur3akara apane sajAtIyoMmeM mila jAtA hai| aura kauvA pachatAtA raha jAtA hai / isIse inakA svAbhAvika vaira hai| kauve abhI taka koyalako bhI kauvA hI samajhe haiM, ataH isa padyameM bhrAntimAn alaMkAra hai-"sAmyAdatasmiMstabuddhiH bhrAntimAna pratibhotthitaH" ( sA0 d0)| AryAgIti chanda hai ( lakSaNa de0 zloka 13 ) // 23 // tarukulasuSamApaharAM janayantI jagati jIvajAtAtim / kena guNena bhavAnItAta ! himAnImimAM vahasi // 24 // anvaya-bhavAnItAta ! tarukulasuSamApaharA, jagati, jIvajAtAti, janayantIm , imAM, himAnIM, kena, guNena, vahasi / zabdArtha-he bhavAnItAta = he pArvatIke pitA ( himAlaya ! ) / tarukulasuSamApaharAM=vRkSasamUhakI atisundara zobhAko naSTa karanevAlI / jagati = sNsaarmeN| jIvajAtAti = prANimAtrakI pIr3Ako / janayantI = utpanna karatI huii| imAM himAnI = isa hima-rAziko / kena guNena = kisa guNake kAraNa / vahasi = dhAraNa karate ho| TIkA-bhavaH = zivaH tasya strI bhavAnI = pArvatI ( bhava + GIp + Anuk Agama) tasyAH tAta: pitA, tatsambuddhau he bhavAnItAta he himAlaya ! tarUNAM-vRkSANAM kulaM-samUhaH, ( kuM lAti ku + /lA + kaH) tasya suSamA For Private and Personal Use Only Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anyoktivilAsaH 39 =utkRSTA zobhA ( suSamA paramA zobhA-amaraH) tAm apaharatIti tAm == vRkSAvalisaundaryavinAzinImityarthaH / jagati = saMsAre / jIvajAtasya prANimAtrasya yA ArtiH = pIDA ( AtiH pIDAdhanuHkoTayo:-vizvaH ) janayantIm-utpAdayantIm / imaaN-pridRshymaanaaN| himAnI-himasaMghAtaM (himasya samUhaH hima + GIp + Anuk, himAnI himasaMhatiH-amaraH ) kena guNena= kaM guNamabhilakSya vahasi = zirasA dhArayasi / ___ bhAvArtha he himAlaya ! vRkSoMkI sundara hariyAlIko naSTa karanevAle, saMsArameM prANimAtrako kampita karanevAle isa himasamUhako tumane kauna sA guNa dekhakara dhAraNa kara rakkhA hai ? TippaNI-guNajJa vyaktikA bhI kabhI-kabhI koI kArya avivekapUrNa hotA hai, isI bhAvako himAlayako sambodhita kara isa anyoktimeM vyakta kiyA gayA hai| bhavAnItAta ! yaha sambodhana vizeSa artha rakhatA hai / bhavAnI arthAt Adizakti jagadambikA pArvatIke pitA honepara bhI tumameM itanA viveka nahIM hai ki tuma aise sauMdarya-nAzaka aura ArtidAyakako sirapara dhAraNa kiye rahate ho| aisA kyoM karate haiM isakA samAdhAna bhI isI vAkyAMzameM mila jAtA hai arthAt jaba jagajjananIke tAta ho to jagatkA pratyeka padArtha cAhe vaha guNI ho yA avaguNI, tumhAre dvArA saMrakSaNIya hI hai| yaha anyokti kisI aise sampannavyaktiko bhI lakSya karatI hai jo saphedapoza khaloMse ghirA rahatA hai jinake kAraNa sajjanoMkA usake darabArameM pahu~canA kaThina rahatA hai| vizeSaNa sAbhiprAya hai ataH parikara alaMkAra hai, vyAjastuti nhiiN| bhavasya strI tathA himAnAM samUhaH ina arthoM meM bhava aura hima zabdoMse Gopa pratyaya "indravaruNabhavazarva...." ( 4 / 1 / 19 pA. ) se Anuk Agama hokara bhavAnI aura himAnI zabda banate haiN| yahAM ina donoMse anuprAsa alaMkAra bhI hai / AryA chanda hai // 24 // For Private and Personal Use Only Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 40 bhAminI-vilAse yAcakake pratimeM bhI viveka na khoe~kalabha tavAntikamAgatamalimenaM mA kdaapyvjnyaasiiH| api dAnasundarANAM dvipadhuryANAmayaM zirodhAryaH // 25 // anvaya-kalabha ! tava, antikam , Agatam , enam , aliM, kadApi, mA avajJAsIH, dAnasundarANAM, dvipadhuryANAm , api, ayaM, shirodhaaryH| zabdArtha-kalabha = he hAthIke bacce ! tava = tumhAre / antikaM = pAsa / AgataM = Aye hue| enaM = isa / ali = bhauNreko| kadApi = kabhI bhii| mA avajJAsIH = apamAnita na krnaa| dAnasundarANAM = atyantamadapravAhita honese sundara / dvipadhuryANAm api = gajendroMkA bhI / ayaM yaha / zirodhAryaH = zirameM dhAraNa karane yogya hai / ___ TIkA he kalabha = karizAvaka ! ( kareNa = zuNDayA bhAti, kara + /bhA + ka, rasya la ) tava antikaM = samIpam / Agatam = prApta / enam aliM = bhramaram / kadApi = kadAcidapi / mA avajJAsIH = tiraskAraviSayaM mA kuryAH / yataH ! dAnaM = madavAri, tena sundarAsteSAM dAnasundarANAm = atizayamadavAripravartakAnAM / ( dAnaM mataGgajamade rakSaNacchedazuddhiSu-hemaH ) dvipAnAM hastinAM ye dhuryAH dhurINAH agragaNyA ityarthaH, teSAm / (dhuraM vahati, dhur + yat / 'dantI dantAvalo hastI dvirado'nekapo dvipaH' iti, 'dhUrvahe dhuryadhaureyadhurINAH sadhurandharAH' iti caamaraH ) api / ayaM bhramaraH zirodhAryaH=zirasA dhAraNIyaH, vandanIya ityarthaH / astIti zeSaH / __ bhAvArtha-he gajazAvaka ! madavArikI icchAse tumhAre samIpa AnevAle isa bhramarakA tiraskAra kabhI na karanA; kyoMki bar3e-bar3e madavAhI zreSTha gajendra bhI ise apane mastakapara dhAraNa karate haiM arthAt apane mastakapara baiThAkara isase madavAri grahaNa karavAte haiN| For Private and Personal Use Only Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anyoktivilAsaH 41 TippaNI-isI bhAvako zloka 5 meM vyakta kara cuke haiN| antara kevala itanA hI hai ki vahA~ kuTaja sambodhanase atyanta jar3akI abhivyakti hotI thI yahA~ kalabha sambodhanase cetana honepara bhI ajJatA vyakta hotI hai| kalabha zabda zizu hAthIke liye prayukta hotA hai / arthAt tuma abhI abodha bacce ho, isakA mahattva nahIM samajhate / hAthI jyoM-jyoM yuvA hotA jAtA hai tyoM-tyoM usakA madavAri adhika nikalatA hai| jitanA madajala nikalatA hai utanA hI usakA rUpa nikhara AtA hai| ataH dAnasundarANAM yaha vizeSaNa diyA hai| dvipadhuryakA tAtparya hai sAmAnya hAthI ise kyA samajheMge, jo zreSTha hAthI hai ve hI isakI mahattAko samajhakara ise madagandha dvArA apane mastakapara baiThanekA AmantraNa dete haiN| kAvyaliGa alaMkAra hai; kyoMki tiraskAra na karanA rUpa artha kA samarthana dvipadhuryodvArA AdaraNIya honese kiyA gayA hai / gIti chanda hai // 25 // tRSNAkA anta nahIM amaratarukusumasaurabhasevanasaMpUrNasakalakAmasya / puSpAntaraseveyaM bhramarasya viDambanA mahatI // 26 // anvaya-amarataru 'kAmasya, bhramarasya, iyaM, puSpAntarasevA, mahatI, viddmbnaa| zabdArtha-amarataru = devadruma ( kalpavRkSa ) ke, kusuma = phUloMkI, saurabhasevana = sugandhake AsvAdanase, saMpUrNasakalakAmasya = pUrNa ho gaye haiM sAre manoratha jisake aise / bhramarasya = bhauMrekA / iyaM = yaha / puSpAntarasevA = dUsare puSpoMpara jaanaa| mahatI viDambanA = bar3A hAsyAspada hai ! . TIkA-amarANAM = devAnAM taravaH = vRkSAH, kalpavRkSA ityarthaH / teSAM kusumAni = puSpANi, teSAM saurabhaH = saugandhyaM tasya sevanena = AsvAdanena sampUrNAH = siddhaprAyAH sakalAH = nikhilAH kAmAH = manorathAH yasya saH, tasya-vihitasarvAtizAyisugandhopabhogasyetyarthaH / bhramarasya For Private and Personal Use Only Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAminI-vilAse = madhupasya / iyam = eSA / puSpAntarasevA = parAgalobhenAnyatpuSpagamanam / mahato viDambanA=atIvopahAsaviSayA khalu / bhAvArtha-kalpavRkSoMke kusumoMkI atyutkRSTa sugandhakA upabhoga karane se jisakI sabhI vAsanAe~ tRpta ho jAnI cAhiye, aisA bhramara yadi dUsarepuSpase rasa lenA cAhe to yaha usakI biDambanA hI hai / TippaNI-mahAnase mahAn aizvaryakA upabhoga karanepara bhI kisIkI vAsanA zAnta na ho aura sAdhAraNa vastu ke lie lalace, to vaha nindAkA hI pAtra hai / isI bhAvako isa anyoktidvArA vyakta kiyA hai| yoM to devatA hI sabakI kAmanA pUrNa karanemeM samartha haiM, phira kalpavRkSa to devatAoMkI bhI kAmanAeM pUrI karate haiN| unake puSparasakA yatheSTa upabhoga karane para bhI yadi bhramara dUsare puSpoM kI AkAMkSA kare to use kyA kahA jAya / isI bhAvako yadyapi 20 veM zlokameM kahA gayA hai; kintu vahA~ bhramara dhanyo'si kahakara vyAjastuti kI gaI hai aura yahA~ spaSTa hI mahatI viDambanA kahakara usakA tiraskAra kiyA hai, ataH punarukti nahIM hai / kevala anyokti hI mukhya alaMkAra hai / AryA chanda hai // 26 // guNajJa guNoMko pahacAnatA haipRSTAH khalu parapuSTAH parito dRSTAzca viTapinaH sarve / mAkanda na prapede madhupena tavopamA jagati // 27 // anvaya-mAkanda ! madhupena, parapuSTAH, pRSTAH, khalu, paritaH, sarve, viTapinazca, dRSTAH, jagati, tava upamA na prapede / zabdArtha-mAkanda = he AmravRkSa | madhupena = bhauMrene / parapuSTAH = koyaloMse / pRSTAH = puuchaa| khalu = nizcaya hii| paritaH = cAroM ora / sarve viTapinaH ca = saba vRkSoMko bhI / dRSTAH dekhA / jagati = saMsArameM / tava = tumhAre / upamA = sAdRzyako / na prapede=( vaha ) nahIM pA skaa| For Private and Personal Use Only Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 43 anyoktivilAsaH TIkAhe mAkanda = Amrataro ! ( AmrazcUto rasAlo'sau sahakArotha saurabhaH / kAmAGgo madhudUtazca mAkandaH pikavallabha:-amaraH ) madhu puSparasaM pibatIti madhupaH = bhramaraH tena / paraiH=itaraiH kAkairityarthaH poSyante iti parapuSTAH = kokilAH / pRSTAH = praznaviSayIkRtAH / khalu = nizcayena sarve = nikhilAH / viTapinaH vRkSAH ( viTati viTayate vA, /viTa Akroze + kapan (uNAdi) viTapa: zAkhAvistAro'sti yeSAM viTapa + ini, 'vRkSo mahIruhaH zAkhI viTapI'-amaraH ) / paritaH samantAt / dRSTAH = avalokitAH / anubhUtA ityarthaH / kintu tathApi / nikhile'pi jagati = saMsAre / tava upamA = tvatsAdRzyaM tena na prapede = na prAptA / bhAvArtha-he AmravRkSa ! isa madhupane avazya hI kokiloMse pUchA, samIpavartI sabhI vRkSoMko cAroM orase dekhA, kintu tumhAre aisA ise koI dikhAI na diyA / ( isIse yaha tumheM chor3akara. anyatra nahIM jAtA ) / TippaNI-guNoMkI cAhavAlA vyakti jaba guNIkI khoja karatA hai to usake nikaTa samparkameM rahanevAloMse acchI prakAra jAnakArI kara letA hai / anya guNavAnoMse usakI samatA yA vaiziSTyako samajha letA hai| isake bAda usake pAsa jAtA hai aura jaba usake satsaGgakA svAda use laga jAtA hai to phira use chor3a, vaha anyatra jAnekA nAma bhI nahIM letaa| yahI bhAva isa anyoktise vyakta hotA hai| madhupa sambodhanase hI spaSTa hai ki vaha madhukI cAhavAlA hai| pUchatA hai kokiloMse, ve parapuSTa haiM ataH avazya hI saba viSayoMkA jJAna rkkheNge| isake bAda cAroM ora anya vRkSoMko bhI dekhatA hai; kintu use isa prakAra makarandase paripUrNa koI vRkSa nahIM dIkha pdd'taa| praNayaprakAzaTIkAkAra acyutarAyane [ mA lakSmIH brahmaviSayiNI pramA vA, tasyAH kanda iva mUlakAraNamiva tatsambuddhau he mAkanda ! brahmavidyAprada guro ! ityarthaH / madhu brahma pivatIti madhupo mumukSuH, tena / parapuSTAH = paraiH lokaH svaihikAdiphalArtha puSTAH poSitA janA iti zeSaH, pRSTAH paritaH sarve For Private and Personal Use Only Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 44 bhAminI-vilAse viTapinaH zAkhAvantaH zAkhAH taittirIyAdayaH dRSTAH, tathApi tvatsamaM jagati na prapede / arthAt ] "he guro ! mokSakI icchAse maiMne sabhI zAstrajJoMse pUchA, sabhI itara zAkhAvAloMko dekhA, kintu tumhAre sadRza mujhe anya koI nahIM diikhaa|" yaha artha karake ise zleSa alaMkAra mAnA hai| vastutastu isa arthako lekara madhupase yaha anyokti kahI gayI hai aisA kahA jAya to saMbhava bhI ho sakatA hai| parapuSTa zabda koyalake lie hI prasiddha hai / dekhiye zAkuntala-"prAgantarikSagamanAtsvamapatyajAtamanyadijaiH parabhRtAH khalu poSayanti" "paraiH lokaiH puSTA janAH" yaha kaSTasAdhya artha hai| isapara bhI viTapinaH ke sthAnameM zAkhinaH pada hotA to kisI prakAra zleSa ho sakatA thA, arthakI khIMcatAna na karanI pdd'tii| hamArI samajhameM to kavine bhramarakI isa anyoktidvArA apane AzrayadAtAkI prazaMsA ko hai| apaneko pUrNa guNajJa aura use pUrNa guNavAn siddha kiyA hai| yaha ananvaya alaMkAra hai; kyoMki sAdRzyAbhAva hone se mAkanda svayaM upamAna hai aura svayaM hI upameya / AryA chanda hai // 27 // vipatkAlIna sahAyatA hI vAstavika sahAyatA hai toyairalpairapi karuNayA bhImabhAnau nidAghe ___ mAlAkAra vyaraci bhavatA yA tarorasya puSTiH / sA kiM zakyA janayitumiha prAvRSeNyena vArAM dhArAsArAnapi vikiratA vizvato vAridena // 28 // anvaya-mAlAkAra ! bhavatA, bhImabhAnau, nidAghe, karuNayA, alpairapi, toyaiH, asya, taroH, yA, puSTiH, vyaraci, sA, iha, vizvataH, vArAM, dhArAsArAn , vikiratA, api, prAvRSeNyena, vAridena, janayitum , zakyA, kim ? For Private and Personal Use Only Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anyoktivilAsaH zabdArtha-mAlAkAra he mAlI ! bhavatA=Apane / bhImabhAnau= pracaNDa kiraNoMvAle / nidAghe = grISmameM / karuNayA = dayAse / alpaiH api =thoDese bhii| toyaiH = jaloMse / asya taroH = isa vRkSakA / yA puSTiH= jo poSaNa / vyaraci=kiyA / sA= vaha / iha isa samaya (varSAkAlameM) vizvataH = cAroM ora / vArAMjaloMke / dhArAsArAn nirantara dhArArUpako / vikiratA api = barasAte hue bhii| prAvRSeNyena varSAkAlake / vAridena = meghase / janayituM zakyA kim = utpanna kI jA sakatI hai kyA ? ( arthAt nahIM kI jA sktii)| TIkahe mAlAkAra = mAlika ! (mAlAkArastu mAlika:-amaraH) "mAlo" iti bhASAprasiddhodyAnapAlaka ityarthaH / bhavatA, bhImAH pracaNDAH bhAnavaH = razmayaH yasya tasmin tIkSNAtape itibhAvaH / ( bhAti iti, /bhA dIptau + nu, bhAnU razmidivAkarau-amaraH) nidAghe-grISme / karuNayA =snehena dayAlutayA vaa| alpaH = kUpAdibhiniSkAsitairata eva parimitaiH / api / toyaiH-jalaiH tauti, /tu + ya (uNAdi) asya-puro vartamAnasya / taroH=vRkSasya,yA puSTiH vyaraci = yatparipoSaNaM kRtam / sA=puSTi: / iha = asmin varSAkAle / vizvataH = sarvataH caturdigityarthaH / vArAm = apAM ( vArayati, / vRJ + kvip, ApaH strI bhUmni vArvAri-amaraH ) dhArANAm = jalAnAm AsArAn saMbhUyavarSaNam (dhArAsampAta AsAra:amaraH ) vikiratA=pravarSatA api / prAvRSeNyana prAvRSi=varSAyAM bhavaH prAvRSeNyaH, tena = varSAkAlodbhavena / vAridena = meghena / janayitum = utpAdayitum / zakyA kim = naiva zakyetyarthaH / bhAvArtha-he mAlI ! pracaNDa grISmAtapase murajhAye hue isa vRkSapara dayA karake thor3ese hI pAnIse ise sIMcakara tumane jo puSTi pradAna kI, vaha puSTi isa samaya cAroM ora mUsalAdhAra barasate hue varSAkAlIna megha se kyA kabhI kI jA sakatI hai ? arthAt nahIM kI jA sktii| For Private and Personal Use Only Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAminI-vilAse TippaNI-Apattike samayakI thor3I sI sahAyatAse bhI jo bala milatA hai, sampattikAlakI bahuta bar3I sahAyatA bhI usakI barAbarI nahIM kara sktii| isI bhAvako kavine isa anyokti dvArA vyakta kiyA hai| sAtha hI cAroM orase tiraskRta kavidvArA apane AzrayadAtAko stuti bhI vyakta hotI hai| grISmameM mAlIke thor3e jalase bhI vRkSakA jo poSaNa huA vaha varSAkAlIna meghake atyanta jalase bhI na ho skaa| yaha pratIpa alaMkAra hai| mandAkrAntA chanda hai| "mandAkrAntA jaladhiSaDagaimbhauM natau tAdgurU cet" ( vRtta0 ) / varSAkAla yA usase sambaddha varNanake liye mandAkrAntA chanda upayukta hotA hai| prAvRTa-pravAsa-usane mandAkrAntAtirAjate / " (kSemendra) // 28 // 'jAko rAkhe sAiyA~'ArAmAdhipatirvivekavikalo nUnaM rasA nIrasA vAtyAbhiH paruSIkRtA dazadizazcaNDAtapo duHsahaH / evaM dhanvani campakasya sakale saMhArahetAvapi tvaM siJcannamRtena toyada kutopyAviSkRto vedhasA // 26 // anvaya-ArAmAdhipatiH, vivekavikalaH, nUnaM, rasA, nIrasA, dazadizaH, vAtyAbhiH, paruSIkRtAH, caNDAtapaH, duHsahaH, evaM, dhanvani, campakasya, sakale, saMhArahetau, api, toyada, vedhasA, amRtena, siJcan, tvaM, kutaH, api, AviSkRtaH / zabdArtha-ArAmAdhipatiH = bagIce kA rakSaka ( mAlI ) / vivekavikalaH vivekase zUnya ( ho gyaa)| nUnaM = nizcaya hI, rasA = pRthvI, nIrasA = rasahIna ( ho gaI ) / dazadizaH = dasoM dizAe~ / vAtyAbhiH = bavaNDaroMse / paruSIkRtAH = rUkhe kara diye gye| caNDAtapaH = pracaNDa dhUpa / duHsahaH = asahya ( ho gaI ) / evaM = isa prakAra / dhanvani = marudezameM / For Private and Personal Use Only Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anyoktivilAsaH campakasya campaka vRkSake / sakale = sampUrNa / saMhArahetau api=vinAzake kAraNa rahate hue bhI / toyada = he megha / vedhasA = vidhAtAne / amRtena siJcan = amRtase sIMcate hue ( amRta barasAte hue ) / tvaM = tumko| kuto'pi = kahIMse / AviSkRtaH = prakaTa kara diyaa| TIkA-ArAmasya = upavanasya adhipatiH = rakSakaH ( mAlIti bhASAyAm ) ( ArAmaH syAdupavanam-amaraH ) / viveke vikalaH = vicArahInaH saMjAtaH, nUnaM = nizcayena / rasA = pRthvI (bhUrbhUmiracalAnantA rasA vizvambharA sthirA-amaraH ) / nirgatAH rasA jalAni yasyAH sA nIrasA = jalahInA ityarthaH jAtA / daza dizaH = pUrvAdyAzAsamUhaH / vAtyAbhiH = cakravAtaiH ( A~dhI, bavaNDara iti bhASAyAm ) aparuSAH paruSAH kRtA iti paruSIkRtAH = rUkSIkRtAH / caNDo'titIvraH prakAzo yasya saH caNDAtapaH = tigmAMzuH sUryaH / duHsahaH = duHkhena soDhuM zakyo jAtaH / evam = anena prakAreNa / dhanvani = marusthale ( samAnI marudhanvAnauamaraH ) campakasya = etannAmakavRkSasya / sakale = sarvasminnapi saMhArahetau = saMhArakAraNe ekIbhUte sati / he toyada = megha ! vedhasA = brahmaNA (vidadhAti, vi + /dhAJ + asun, vedhAdezaH, sraSTA prajApatirvedhAHamaraH) / amRtena = pIyUSeNa siJcan = abhiSekaM kurvanniva / tvaM / kutaH api AviSkRtaH = prakTIkRtaH / bhAvArtha-he megha ! jaba mAlI kiMkartavya-vimUr3ha ho gayA thA, pRthvI jalahIna ho gayI thI, dazoM dizAoMmeM A~dhI chA gayI thI, sUryakA teja asahya ho rahA thA aura isa prakAra marubhUmimeM campaka vRkSake liye vinAzakI sArI sAmagrI ekatra upasthita thI, aise samayameM amRta barasAte hue jaise tumako, vidhAtAne kahIMse prakaTa kara diyaa| TippaNI-jaba vipattikA pahAr3a TUTa par3A ho, cAroM orase vinAzake hI lakSaNa dIkha rahe hoM aura aise samayameM acAnaka pahu~cakara koI sahAyatAkA AzvAsana de to use IzvarakA hI bhejA samajhanA caahiye| For Private and Personal Use Only Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 48 bhAminI-vilAse isI bhAvako isa anyoktise vyakta kiyA hai| pUrva zlokako bhAMti isase bhI kavidvArA vipatti kAlameM saMrakSaNa denevAle AzrayadAtAkI stuti dhvanita hotI hai| isa padya meM praharSaNa alaMkAra hai| kyoMki vinAzake samaya jahA~ rakSAmAna kI campakako AvazyakatA thI vahA~ amRta sIMcate hue toyadakA AviSkAra kara vidhAtAne use aura bhI sudRr3ha kara diyA / 'vAnchitAdadhikArthasya saMsiddhizca praharSaNam' (kuvlyaa0)| zArdUlavikrIDita chanda hai ( lakSaNa de0 zloka 3 ) // 29 // puruSArthI nahIM rahA to bhaya kisakAna yatra sthemAnaM dadhuratibhayabhrAntanayanAH galadAnodrekabhramadalikadambAH krttinH|| luThanmuktAbhAre bhavati paralokaM gatavato hareradya dvAre ziva ziva zivAnAM kalakalaH // 30 // anvaya-atibhayabhrAntanayanAH, galaddAnodrekabhramadalikadambAH, karaTinaH, yatra, sthemAnaM, na dadhuH, luThanmuktAbhAre, paralokaM, gatavataH, hareH, dvAre, adya ziva ziva, zivAnAM, klklH| zabdArtha-atibhayabhrAntanayanAH atyanta Darake kAraNa ghUma rahI haiM A~kheM jinakI aise| galaddAnodreka = bahate madajalake pravAhameM, bhramadalikadambAH = dhUma rahA hai bhauMroMkA jhuNDa jinake aise| karaTinaH = hAthI / yatra = jahA~ / sthemAnaM = sthiratAko / na dadhuH = nahIM dhAraNa kara sake / luThan muktAbhAre = lur3haka rahe haiM motiyoMke Dhera jisameM aise| paralokaM gatavataH hareH = mRtyuko prApta siMhake / dvAre = ( guphA ) dvArapara / adya = Aja / zivaziva = he bhagavan / zivAnAM = siyAroMkA / kalakala: = huAM huAM dhvani ( ho rahI hai)| For Private and Personal Use Only Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anyoktivilAsaH 49 TIkA-atizayitena bhayena bhrAnte = cakite nayane yeSAM te atizayabhrAntanayanAH = atyantabhIticakita (trasta) netrA ityarthaH / galataH= prasravataH dAnasya = madodakasya udrekeNa = bAhulyena bhramantaH = paryaTantaH alInAM=bhramarANAM kadambAH samUhAH yeSu te / etena madonmattatvaM sUcitam / evaMbhUtAH karaTAH santi yeSAM te karaTinaH = gajAH ( karaTo gajagaNDe syAt-amaraH ) yatra sthemAnaM-sthairya sthirasya bhAvaH (sthira + imanic) "pRthvAdibhyaH imanijvA' paa05|11122 ) na dadhuH = sthirIbhavituM na zaktA ityarthaH / luThanti = zvApadapAdaiH parivartante muktAnAM = vidIrNamattamataGgajagaNDasthalotpannamauktikAnAM bhArAH = pracuranikarAH yasmin tasmin / dvAre ityane anvayaH / paraloka = svarga / jagAma iti gatavAn, tasya gatavataH = prAptasya, mRtasyetiyAvat / hareH = kesariNaH ( haryakSaH kesarI hari:-amaraH ) dvAre = guhAmukhe, adya, zivaziva iti khedAd bhagavannAmasmaraNam / zivAnAM = kroSTrINAM / kalakalaH = rodanaM bhavati / __ bhAvArtha-siMhake jIvita rahate jisa guphAdvArapara, madapAnakI icchAse bhoM ke jhuNDa jinake gaNDasthaloMpara maMDarA rahe haiM aise gajendra, bhayase trasta netroMvAle hokara eka kSaNa bhI nahIM Thaharate the, gajamuktAoMke Dhera jahA~ lur3haka rahe haiM aise, usI dvArapara Aja siMhake paraloka cale jAnese, zivaziva siyAra bola rahe haiN| TippaNI-isa siMhAnyoktidvArA kavine yaha spaSTa kiyA hai ki dhana, vidyA yA zauryakA mada vyartha hai| vyaktiko jIvitAvasthA taka hI usa madakA prabhAva rahatA hai / jaba jIvana hI nazvara hai to yaha sArA dRzya-vaibhava bhI raha nahIM sakatA hai| isaliye isake madameM cUra rahanA buddhimattA nahIM hai| Aja jisase duniyA~ trasta hai kalako vahI kuttekI mauta mara sakatA hai| Darake mAre jahA~ jAnemeM bar3e-bar3e balazAlI gajendroMkI A~kheM ghUma jAtI thIM, Aja usI siMhake guphAdvAra siyAra svacchanda vicaraNa kara rahe haiM / For Private and Personal Use Only Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAminI-vilAse puruSArthI vyakti nahIM rahA to usake gharameM bhI kSudroMkA bAdhipatya ho jAtA hai| isameM paryAya aura svabhAvokti alaMkAroM kI saMsRSTi hai| zikhariNI chanda hai ( lakSaNa de0 zloka 1 ) // 30 // guNIko sahAyatAkI apekSA nahIM hotIdadhAnaH premANaM taruSu samabhAvena vipulAM na mAlAkAro'sAvakRta karuNAM bAlabakule / ayaM tu drAgudyatkusumanikarANAM parimalaiH digantAnAtene madhupakulajhaGkArabharitAn // 31 // anvaya-taruSu, samabhAvena, premANaM, dadhAnaH, api, asau, mAlAkAraH, bAlabakule, vipulAM, karuNAM, na, akRta, ayaM, tu, drAga, udyatkusumanikarANAM, parimalaiH, digantAn , madhupakulajhaGkArabharitAn, aatene| zabdArtha-taruSu = ( sabhI ) vRkssoNmeN| samabhAvena = samAna rUpase / premANaM = snehko| dadhAnaH api = dhAraNa karatA huA bhii| asau = yaha / mAlAkAraH = mAlI / bAlabakule - choTese bakula vRkSapara / bahulAM = adhika / karuNAM = dayA / na akRta = nahIM kiyaa| ayaM tu = yaha ( bakulavRkSa ) to / drAk = zIghra hii| udyat = khilate hue / kusumanikarANAM = pusspsmuuhoNke| parimalaiH = sugndhoNse| digantAn = dasoM dizAoMko / madhupakulajhaGkArabharitAn = bhauroMke jhuNDoMkI jhaMkArase bhare hue / Atene = kara diyaa| TIkA-taruSuudyAnavRkSeSu / smbhaaven-tulyruuptyaa| premANaM = snehaM / dadhAnaH = dhArayannapi / asau = eSa / mAlAkAraH = mAlikaH udyAnapAlaka iti yAvat / bAlazcAsau bakulazca tasmin bAlabakule = For Private and Personal Use Only Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anyoktivilAsaH laghubakulakSupe / vipulAm = atIva / karuNAM = dayAM, na akRta = nAkarot / yathAnyAn vRkSAnAsiSeca tathaivainamapi, na tu vizeSeNetibhAvaH / drAk =zIghrameva ( dAG maMkSu sapadi drutam-amaraH ) udyantaH = Avibhavanto ye kusumanikarAH = puSpagucchAH tessaaN| parimalaiH = AmodaiH / dizAmantAH digantAH tAn digantAn = digvibhAgAn / madhupAnAM = bhramarANAM yat kulaM-samUhaH tasya jhaGkAreNa = guJjanena bharitAHApUritAH tAn, evaMvidhAn / Atene = vistArayAmAsa / bhAvArtha-udyAnake sabhI vRkSoM para samAna sneha karanevAle mAlIne isa bakula vRkSapara koI vizeSa dayA nahIM kI, arthAt anya vRkSoMkI apekSA ise adhika nahIM siiNcaa| to bhI isa bakulane to zIghrahI bar3hakara apane puSpastabakoMkI asIma sugandhase AkRSTa bhramaroMke kalaravase, dasoM dizAoMko guMjAyamAna kara diyaa| TippaNI-apane guNa, vidvattA aura buddhibala hI manuSyakI kotiko digantavyApI banA sakate haiM, dUsaroMkI sahAyatA to nimittamAtra hI hotI hai| isI bhAvako kavine isa bakulAnyokti dvArA vyakta kiyA hai| mAlIne to saba vRkSoMkA samAnabhAvase hI poSaNa kiyA thaa| isa choTese bakulako to adhika sIMcA nahIM, kintu isane zIghra hI bar3hakara apanI sugandha dvArA samasta bhauMroMko apanI ora AkRSTa kara liyA aura ve isa prakAra gUMjane lage ki unake kalaravase dizAeM bhara gyiiN| bakulake sAtha 'bAla' yaha vizeSaNa denese yaha dhvani bhI vyakta hotI hai ki mAlIne to anya vRkSoMkI apekSA ise choTA samajhakara isa para kama hI dayA dikhAyI, bar3e vRkSoMse isameM kama hI jala DAlA, phira bhI ve pichar3a gaye aura yaha zIghra hI bar3ha gyaa| isane apanI gandhako dazoM digantoM meM phailA diyaa| isase kavikI yaha bhAvanA bhI vyakta hotI hai ki cAroM bhorase tiraskRta honepara bhI mere advitIya pANDityane una ahammanya paNDitoMko pachAr3a hI ddaalaa| For Private and Personal Use Only Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAminIvilAse ___ yahA~ asambhava alaMkAra hai-"asambhavo'rthasampattarasaMbhAvyatvavarNanam / ko veda gopazizukaH zailamutpATayediti" ( kuvalayA0 ) zikhariNI chanda hai ( lakSaNa de0 zlo0 1 ) // 31 // nirApada koI nahIM hotAmUlaM sthUlamatIvabandhanadRDha zAkhAH zataM mAMsalAH vAso durgamahIdhare tarupate kutrAsti bhItistava / / ekA kintu manAgayaM janayati svAnte mamAdhijvaraM jvAlAlIvalayIbhavanakaruNo dAvAnalo ghasmaraH // 32 // anvaya-tarupate ! mUlaM, sthUlam , atIva, bandhanadRDhaM, zAkhAH, zataM, mAMsalAH, vAsaH, durgamahIdhare, tava, kutra, bhItiH, asti, kintu, ayama, ekaH, jvAlAlIvalayIbhavana , akaruNaH, ghasmaraH, dAvAnalaH, mama, svAnte, manAka, AdhijvaraM, janayati / zabdArtha-tarupate = he vRkSarAja ! tava = tumhaarii| mUlaM = jar3a / sthUlaM = moTI hai / ( aura ) atIva bandhanadRDhaM = atyanta dRr3ha rUpase ba~dhI hai / zAkhAH = zAkhAe~ / zataM = saikar3oM haiM / ( aura ) mAMsalAH = puSTa haiN| vAsaH = sthiti / durgamahIdhare = agama pahAr3apara hai / kutra bhItiH asti = ( tumheM ) Dara kahA~se hai / kintu / ayaM = yaha / ekaH = eka / jvAlAlIvalayIbhavan = lapaToMkI katArase gola AkArameM hotA huaa| akaruNaH = niSThura / ghasmaraH = srvbhkssii| dAvAnalaH = vanAgni / mama svAnte = mere manameM / manAk = thodd'aasaa| AdhijvaraM = manovyathArUpa sNtaapko| janayati = utpanna kara rahA hai| TIkA-tarUNAM=vRkSANAM patiH zreSThastatsaMbuddhau he tarupate-vRkSarAja ! tava mUlam =AdyaM badhnamitibhAvaH ( mUlati, /mUla pratiSThAyAM + kaH, "jar3a" iti bhASAyAm ) / atIva = atyantaM / sthUlaM = mahattaraM / tthaa| bandhanena = bhUmerantaH pASANAdibhirveSTanena dRDham = acalaM, ca ast| For Private and Personal Use Only Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anyoktivilAsaH 53 zeSaH / zAkhAH= viTapAH ( 'DAla' iti bhASAyAm ) zataMbahusaMkhyAkA itibhAvaH / atha ca / mAMsalAH=(mAMsamastyasya, mAMsa + lac, sidhmAdi) puSTAH natu zuSkA iti bhAvaH / vAsaH = sthitiH / durgamahIdhare = duHkhena gantuM zakyaH durgaH, sa cAso mahIdharazca = parvatazca tasmin / ataH bhItiH = bhayaM / kutra asti = na kvApItyarthaH / kintu / ayaM = sambhAvyamAnaH ekaH / jvAlAlIvalayIbhavana jvAlAnAm = alAtAnAM ( 'lapaTeM' iti bhASAyAm) yA AlI paMktiH tayA, avalayaH valayaH saMpadyamAnaH bhavan iti valayIbhavan - kaGkaNAkAraH, sarvata AveSTa yan itibhAvaH / akaruNaH nAsti karuNA yasyAsau = niSThuraH / ghasmaraH sarvabhakSakaH ( ghasati, /ghaslu adane + kmarac, bhakSako ghasmaro'dmaraH-amaraH ) / dAvAnalaH = vanAgniH / mama / svAnte = manasi ( svanyatesma, /svana zabde, kSubdhasvAnta pA0 7 / 2 / 18 iti manasi nipAtyate / svAntaM hRnmAnasaM manaH-amaraH) / manAka ISad / AdhijvaraM AdhiH = manovyathA ( AghIyate duHkhamanena, A + VDudhAJ --- kiH, puMsyAdhirmAnasI vyathA-amaraH) eva jvaraH = tApakArakaH, taM / janayati = utpAdayati / ____ bhAvArtha he vRkSarAja ! tumhArI jar3a moTI evaM pakkI hai| zAkhAe~ saikar3oM aura paripuSTa haiM / durgamaparvatapara sthita ho| ataH tumhAre liye bhayakA koI kAraNa nahIM diikhtaa| kintu apanI golAkAra lapaToMse ghera lenevAlA niSThura yaha sarvabhakSI eka dAvAnala hI mere hRdayameM tumhAre viSayameM santApa utpanna kara rahA hai| TippaNI-manuSya kitanA hI sAdhana-sampanna evaM balazAlI kyoM na ho phira bhI use svayaM ko nirApada na samajhanA caahiye| isI bhAvako isa vRkSAnyokti dvArA spaSTa kiyA hai| vRkSakI jar3eM paryApta moTI evaM dRr3ha haiM ataH A~dhI Adise giranekA bhaya use nahIM ho sktaa| zAkhAe~ paSTa haiM svataH gira nahIM sakatIM, eka Adha gira bhI jAya to saikar3oM haiM, koI kSati nhiiN| durgama parvatapara sthita hai, mArgastha vRkSoM kI bhA~ti kisIse chedanakA bhaya bhI nhiiN| kintu phira bhI vaha kabhI bhayAnaka dAvAgnikI For Private and Personal Use Only Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 54 bhAminI-vilAse lapaToMse ghira sakatA hai| aisI zaMkA usake viSayameM sahRdayoMko rahatI hI hai / usa samaya usakI sArI sadhAnasampannatA vyartha ho jaaygii| isa padyakA artha isa prakAra bhI ho sakatA hai [ tarava eva patayaH = phalachAyAdidAnena rakSakAH yasya tatsambuddhau he tarupate ! = tapasvin ! tava / mUlaM = brahma / Urdhva mUlamadhaH zAkhamityAdismRteradhiSThAnAt / sthUlaM-mahatparimANaM, dRDhabandhanam = avinAzIti yAvat / zAkhAH = taittirIyAdirUpAH zataM = bahusaMkhyAkAH / mAMsalA: = paripuSTAzca / ataH kutra bhItikAraNam / kevalaM jvAlAlItyAdi pUrvavat / dAvAnalaH = saMgharSajanyaH / aghahetuH = pApakAraNIbhUtaH yaH smaraH = kAmaH iti aghasmaraH, eva mama svAnte saMtApa janayati ] he tapasvin ! tumhArA AdhArabhUta brahma dRr3ha hai| upAsanAkI sAdhanabhUta zAkhAeM puSTa evaM saikar3oM haiM / vanameM vAsa hai / isaliye tapaHkSayakI DarakA koI kAraNa kahIMse nahIM, kintu strI-puruSake saMsargase utpanna honevAlI kAmarUpa agnikI hI cintA tumhAre viSayameM mujhe satAtI hai ki kahIM usakI lapaTameM Akara tuma naSTa na ho jAo / isa arthameM dAvAnala pada lAkSaNika hai| arthAt jisa prakAra vanoMmeM do kASThoMke saMyogase utpanna agni vanAgni hokara sAre vanako bhasma kara detI hai usI prakAra strI-puruSake saMyogase utpanna yaha kAmAgni bhI saMcita tapazcaryAko naSTa kara detI hai / sampUrNa adhoM (pApoM ) kA hetubhUta yaha smara ( kAma ) hI tumhArA zatru hai ise jiito| ___isameM zleSa alaMkAra hai; kyoMki pRthak-pRthak arthokA saMzraya inhIM zabdoM dvArA vyakta hai-"nAnArthasaMzrayaH zleSo vAvaryobhayAzrayaH" (kuvalayA0) yaha zArdUlavikrIDita chanda hai (lakSaNa de0 zlo0 3) // 32 // kisIkA AzAccheda nahIM karanA cAhiyegrISme bhISmataraiH karairdinakRtA dagdho'pi yazcAtakastvAM dhyAyandhana vAsarAnkathamapi drAdhIyaso nItavAn / For Private and Personal Use Only Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anyoktivilAsaH daivAllocanagocareNa bhavatA tasminnidAnIM yadi svIcakre karakAnipAtanakRpA tat ke prati bemahe // 33 // anvaya-ghana, grISme, dinakRtA, bhISmataraiH, karaiH, dagdhaH, api, yaH, cAtakaH, tvAM, dhyAyana , drAdhIyasaH, vAsarAn , kathamapi, nItavAn , idAnI, daivAt , locanagocareNa, bhavatA, yadi, tasmin , karakAnipAtanakRpA, svIcakra, tat, kaM, prati, brUmahe / zabdArtha-ghana = he bAdala ! grISme = grmiimeN| dinakRtA= sUrya dvArA / bhISmataraiH = atyanta bhayaMkara / karaiH=kiraNoMse / dagdhaH api % jalAyA huA bhii| yaH cAtakaH = jo cAtaka / tvAM ghyAyan = tumhArA dhyAna karatA huaa| drAdhIyasaH = atyanta lmbe| vAsarAn = dinoMko / kathamapi = kisI prakAra / nItavAn = bitAtA rahA / idAnIM isa samaya / daivAt = bhAgyase / locanagocareNa=AMkhoMke sAmane Aye hue / bhavatA = Apase / yadi tasmin = yadi usa ( cAtaka ) para / karakAnipAtanakRpA ole barasAnekI kRpaa| svIcakre = svIkAra kI gyii| tat = to| kaMprati = kisase / brUmahe = kahaiM / TIkA-he ghana = jalada! grISme = nidAghakAle ( grasate rasAn, /grasu adane + mak, grIbhAvaH Suk ca, unnaadiH)| dinakRtA = divAkaraNa, atizayena bhISmAH bhISmatarAH taH = atidAruNaH / ( dAruNaM kaThinaM bhISmaM ghoraM bhImaM bhayAnakam-amaraH ) karaiH = kiraNaH / dagdhaH dAhavatprANAntasantApitaH / api / yaH cAtakaH = sAraGgAkhyaH pakSivizeSaH ( catati, /cate yAcane + Nvula, dArvAghATo'tha sAraGgastokakazcAtakaH samAH-amaraH) tvAM dhyAyan = jIvanadAtRtvena tvAM cintayan / atizayena dIrghAH drAdhIyAMsaH tAn drAdhIyasaH = atidIrghAn / vAsarAn = divasAn / kathamapi= kenApyanirvAcyaprakAreNa, nItavAn = anayat / idAnIM = sAmpratam / For Private and Personal Use Only Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 56 bhAminI-vilAse daivAt = bhAgadheyAt ( devaM diSTaM bhAgadheyaM bhAgyaM strI niyatividhiH-amaraH ) locanayoH gocaraH, tena = netraviSayIbhUtena / bhavatA = ghanena / yadi / tasmin = cAtake / karakAnAM = upalAnAM (kRNoti, kR hiMsAyAM + vun, varSopalastu karakAH-amaraH ) yannipAtanaM tadrUpA eva yA kRpA = anukampA saa| svIcakra = kRtA cet / tataH = tarhi / ke prati bramahe = kasmai kiM kathayAmaH / zabdArtha he ghana ! prISmameM; sUryakI bhayaGkara kiraNoMse saMtapta hue jisa cAtakane tumhArA dhyAna karake ve lambe dina kATe / bhAgyase A~khoMke sAmane Ate hI Aja tumhIM yadi usapara ole barasAne lage, to phira kisase kyA khaiN| TippaNI-jaba rakSaka hI bhakSaka ho jAya arthAt jIvanameM jisase bar3I bar3I AzAe~ kI vahI naSTa karanepara tula jAya, to ise sivA apanA durbhAgya samajhaneke aura kisase kyA kahA jAya, isI bhAvako isa meghAnyokti hArA vyakta kiyA hai| __ cAtaka eka aisA pakSI hai jo kevala svAti nakSatrameM barase hue meghajalako hI pItA hai| vecArene "aba svAti nakSatra AyegA, meghase pAnI barasegA aura merI pyAsa bujhegI'' isI AzAmeM bar3I kaThinatAse kisI prakAra pracaNDa Atapako sahate hue garmiyoMke lambe-lambe dina bitaaye| kintu jyoMhI svAtikA megha AkAzameM dIkhA, usase jalake sthAna para lage ole barasane / aba becArA vaha cAtaka sivA apane bhAgyako roneke kisase kyA khe| isase yaha bhI dhvanita hotA hai ki kisIkI AzA para isa prakAra tuSArapAta karanevAlA atyanta hI nindanIya hai| svAtike jalarUpa isa arthake samudyamameM karakApAtarUpa aniSTa arthakI prApti hone se yahA~ viSama alaMkAra hai "aniSTasyApyavAptizca tadiSTArthasamudyamAt" ( kuvalayA0 ) / zArdUlavikrIDita chanda hai| ( lakSaNa dekhiye zloka 3 ) // 33 // For Private and Personal Use Only Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 57 anyoktivilAsaH aizvaryake madameM viveka kho denA ucita nahIMdavadahanajaTAlajvAlajAlAhatAnAM parigalitalatAnAM mlAyatAM bhUruhANAm / ayi jaladhara zailazreNizRGgaSu toyaM vitarasi bahu ko'yaM zrImadastAvakInaH // 34 // anvaya-ayi jaladhara ! davadahana hatAnAM, parigalitalatAnAM, mlAyatAM, bhUruhANAm , zailazreNizRGgaSu, bahu, toyaM, vitarasi, ayaM tAvakInaH, kaH, zrImadaH / _zabdArtha-ayi jaladhara = he megha ! davadahana = vanAgnikI, jaTAla= lapalapAtI huI, jvAlAjAla = lapaToMke samUhase, AhatAnAm = pratAr3ita / ( tathA ) parigalitalatAnAM = gira gaI haiM latAe~ jinase aise / mlAyatAM = murajhAte hue / bhUruhANAM = vRkSoMkA ( anAdara karake ) / zailazreNizRMgeSu = parvatapaMktiyoMkI coTiyoMpara / bahutoyaM = bahuta sA jala / vitarasi = barasAte ho| ayaM = yaha / tAvakInaH = tumhArA / kaH zrImadaH = kaunasA sampattikA unmAda hai| TIkA-ayi jaladhara = megha ! davadahanaH = vanAgniH ( davadAvau vanAraNyavahnI-amaraH ) tasya jaTAlAnAM = jaTAvallambAyamAnAnAM jvAlAnAm = alAtAnAM ( jvalati iti,/jvala + NaH ) / jAlAni-samUhAH, taiH hatAnAM = tADitAnAm / ata eva / parigalitAH = cyutAH latAH yebhyaste, teSAM / mlAyatAM = zuSkaprAyANAM / bhUmau rohantIti bhUruhAH = vRkSAsteSAM / ( vRkSo mahIruhaH zAkhI-amaraH ) "SaSThI cAnAdare" iti sUtreNAtra dvitIyArthe SaSThI vibhaktiH / evaMbhUtAn vRkSAnanAdRtyetyarthaH / zailAnAMparvatAnAM yAH zreNayaH = paGktayaH tAsAM zRGgaSu = zikhareSu / bahu = analpaM / toyaM - jalaM / vitarasi = dadAsi / iti ayaM, tAvakInaH = tvadIyaH, kaH zrImadaH = sampadunmAdaH asti / AkSepArthakaH kiM zabdaH / For Private and Personal Use Only Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org 58 bhAminI vilA se bhAvArtha - he jaladhara ! vanAgnikI lapaToMse naSTaprAya ho jAneke kAraNa latAe~ jinase gira gayI haiM aise, murajhAye hue vRkSoMkA tiraskAra karake tuma jo pahAr3oMke U~ce zikharoMpara bahutasA jala barasAteM ho yaha tumhArA kaunasA zrImada hai / Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir TippaNI - meghakI isa anyoktidvArA kavine una vivekahIna dhanamadAndhoM ko phaTakArA hai jo pAtra aura apAtrakA vicAra nahIM karate, arthAt satpAtroMko na dekara kupAtroMmeM dhanakA apavyaya karate haiM / davAgnise dagdhaprAya aura murajhAye hue vRkSoMpara yadi megha pAnI barasAtA to ve punaH lahalahAte, kintu pahAr3oMkI U~cI janahIna coTiyoMpara barasA huA jala bekAra ho jAyagA / phira bhI " maiMne jala barasAyA " aisA ghamaNDa yadi megha kare to vaha vyartha hI hai; kyoMki una parvata zikharoMpara barase jalakI koI upayogitA nahIM / yahA~ jaladhara pada sAbhiprAya hai / saMskRta sAhitya meM la aura Da meM koI antara nahIM mAnA jAtA / ataH jo megha ( ADambarI vyakti ) jaloM ( jar3oM yA mUrkhoM ) ko dhAraNa karatA hai usakA svayaM bhI mUrkha yA avivekI honA svAbhAvika hai, yaha dhvani nikalatI hai / jaTAla - jaTA zabda se nindA artha meM "sidhmAdibhyazca " ( 5 | 2|97 pA0 sUtra ) se lac pratyaya hokara jaTAla zabda banatA hai / isakA vAcya artha hai bhaddI jaTAoMvAlA / jaTAe~ pIlI hotI haiM isI lakSaNAse lambIlambI AgakI lapaToMke vizeSaNa rUpa meM isakA prayoga kavine kiyA hai / bhUruhANAM - yaha pada sAkAMkSa sA pratIta hotA hai " vRkSoMko chor3akara " yaha pada zeSa raha jAtA hai / yahA~ vastutaH dvitIyA vibhakti honI cAhiye thI kintu ' SaSThI cAnAdare" ( 2 / 3 / 38 pA0 sUtra ) se anAdana artha meM SaSThI vibhakti ho jAtI hai aura vibhakti se hI artha bhASita ho jAtA hai" ina vRkSoMkA anAdara karake " / ataH anya kisI nahIM raha jAtI / kI AvazyakatA For Private and Personal Use Only Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 59 anyoktivilAsaH yaha parikara alaMkAra hai| mAlinI chanda hai ( lakSaNa de0 zlo0 4 ) // 34 // vyaktike avaguNa hI nahIM, guNa bhI dekhane cAhiye zRNvan puraH paruSagarjitamasya hanta, re pAntha vihvalamanAH na manAgapi syAH / vizvArtivAraNasamarpitajIvano'yaM - nAkarNitaH kimu sakhe bhavatAmbuvAhA // 3 // anvaya-re pAntha ! puraH, asya, paruSagarjitaM, zRNvan , hanta, manAga , api, vivalamanAH, na, syAH, sakhe ! ayam , ambuvAhaH, vizvArtivAraNasamarpitajIvanaH, bhavatA, na, AkarNitaH, kimu / zabdArtha-re pAntha = he pathika ! puraH = sAmane / asya = isake / paruSajitam = kaThora garajaneko / zRNvan = sunatA huaa| hanta = khedase / manAk api = thor3A bhii| vihvalamanAH = vyAkulacitta / na syAH = na honA / sakhe = he mitra ! ayam ambuvAhaH = yaha megha / vizvArtivAraNa = saMsArakI pIr3A ( yA pyAsa ) kA nivAraNa karane meM, samarpitajIvanaH = arpaNa kara diyA hai jIvana ( jala yA prANa ) jisane aisaa| bhavatA = Apane / na AkarNitaH kimu = nahIM sunA hai kyA ? TIkA-he pAntha = he pathika ! ( panthAnaM nityaM gacchati, pathin + NaH ) purA = agrataH / asya = meghasya / paruSaM = niSThuraM ( pipati pUrayati alaM buddhi karoti, pR pAlanapUraNayoH + uSac, uNAdi ) yat garjitaM = dhvanitam, tat zRNvan = zrAkarNayan / hanta manAka api = kiMcidapi / vihvalaM = vikalaM manaH antaHkaraNaM yasya sa vihvalamanAH vikalacetAH / na syAH = mA bhUH ityarthaH / sakhe = he mitra ! ayam = eSa pratyakSaH / ambUni jalAni vahatIti ambuvAhaH = meghaH / vizvasya = jagataH yA For Private and Personal Use Only Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAminI-vilAse AtiH = pIDA, tasyAH vAraNe = dUrIkaraNe samarpitaM = dattaM jIvanaM = jalaM prANAH vA yena evaMbhUtaH ( jIvyate anena, jIva prANadhAraNe + lyuT, jIvanaM vartate nIraprANadhAraNayorapi-amarakoSa, rAmAzramI ) bhavatA na AkarNitaH kimu = na zrutaH kim ? api tu zruta eva syAt ityarthaH / ___bhAvArtha-he pathika ! sAmane garajate hue meghakI kaThora garjanA sunakara hI bhayabhIta na ho jAnA / kyA tumane nahIM sunA ki yaha megha to dUsaroMkI Ati (pyAsa yA pIr3A ) nivAraNa karaneke liye apanA jIvana ( jala yA deha ) bhI arpaNa kara detA hai / - TippaNI-guNa-doSa sabhImeM hote haiM / rAha calate kisIke eka doSako dekhakara yaha kalpanA nahIM kara lenI cAhiye ki vaha vyakti duSTa hI hogA, saMbhava ho sakatA hai ki usameM koI aisA mahAn guNa bhI ho jisake sAmane doSa nagaNya ho jAya / arthAt kisI bhI siddhAntake nirNaya taka pahu~caneke pahale hameM usake anya tathyoMko bhI jAna lenA caahiye| isI bhAvako isa pAnthAnyokti dvArA vyakta kiyA hai| he pathika ! kevala karNakaTu bhISaNa garjanase hI isa meghake bhayAnaka honekI kalpanA na kara lo, yaha to isakA sAdhAraNasA doSa hai| isake usa mahAn guNapara bhI dhyAna do jo ki yaha dUsaroMke nimitta apanA jIvana arpaNa kara detA hai / jIvanapada zliSTa hai| isa padyameM bhayabhIta na honerUpa arthakA samarthana meghake parArtha jIvana arpaNa karane rUpa arthase kiyA gayA hai, ataH kAvyaliGga alaMkAra hai| vasantatilakA chanda hai ( lakSaNa de0 zlo0 16 ) // 35 // eka bhI mahAn doSa guNoM ko Dhaka letA hai saurabhyaM bhuvanatraye'pi viditaM zaityaM tu lokottaram kIrtiH kiM ca digaGganAGgaNagatA kintvetadekaM zRNu / For Private and Personal Use Only Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anyoktivilAsaH sarvAneva guNAniya nigirati zrIkhaNDa te sundarAn / ujjhantI khalu koTareSu garalajvAlAM dvijihvAvalI // 36 // anvaya-zrIkhaNDa ! te saurabhyaM, bhuvanatraye, api, viditaM, zaityaM, tu, lokottaram , kiM ca, kIrtiH, digaGganAGgaNagatA, kintu, etad, ekaM, zRNu, iyaM, te, koTareSu, garalajvAlAm, ujjhantI, dvijihvAvalI, sarvAneva, sundarAn , guNAn , nigirati, khalu / / zabdArtha-zrIkhaNDa = he candana ! te = tumhaaraa| saurabhyaM = sugandhita honA / bhuvanatraye'pi = tInoM lokoMmeM hii| viditaM = vikhyAta hai| zaityaM tu = zItalatA to| lokottaram =alaukika ( sarvazreSTha ) hai| kiM ca = aura / kIrtiH = ysh| digaGganAGgaNagatA = dizArUpa kAminiyoMke A~gana taka phailA hai ( arthAt dasoM dizAoMmeM vyApta hai ) / kintu etad eka zRNu parantu itanI eka bAta suna lo| iyaM = yaha / te = tumhAre / koTareSu = DhUhoMmeM / garalajvAlAm = viSakI lpttoNko| ujjhantI = ugalatI huI / dvijihvAvalI = sokI paMkti / sarvAn eva =sabhI / sundarAn guNAn = manohara gunnoNko| nigirati khalu = nigala jAtI hai, yaha nizcaya hai| TIkA-he zrIkhaNDa ! zrIH = saurabhyazobhA, khaNDeSu yasya tatsambuddhI = he candanetyarthaH / te = tava / saurabhyaM = surabheH bhAvaH ( sugandhe ca ca manojJe ca vAcyavatsurabhiH smRtaH-vizvaH ) saugandhyam iti yAvat / bhuvanAnAM vayaM tasmin = lokatraye / api / viditaM = prasiddhameva / zaityaM = santApopazAmakatvaM / tu / lokottaram = alaukikam eva / asti / kiM ca / kIrtiH = khyAtiH / parimalapoSkalyamityarthaH / digaGganAGgaNagatA dizaH = AzA eva aGganAH = kAminyaH tAsAm aGgaNeSu = ajireSu gatA = praaptaa| caturdigantaprasRtA ityarthaH / kintu = tathApi / etad = Avazyakam / ekaM = kathanIyaM / zRNu = AkarNaya / yat / iyaM = pratyakSA koTareSu = vRkSarandhreSu ( kuTanaM koTaH, / kuTa kauTilye + For Private and Personal Use Only Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAminI-vilAse ghaJ, koTaM rAti, koTa + /rA dAne + kaH ) / garalasya = vAntaviSasya yA jvAlA = aciH tAm / yadvA garalAnyeva jvAleva dAhakatvAt jvAlA, tAm / ujjhantI = vamantI / dvijihvAH = sarpAH teSAm avalI = paMktiH ( dvijihvau sarpasUcako-amaraH ) / te = tava / sarvAneva = nikhilAnapi / sundarAn = ramyAn / guNAn = sauramyAdIn nigirati khalu = bhakSayatyevetyarthaH / ___ bhAvArtha he zrIkhaNDa ! tumhArI sugandhimattA tribhuvanameM prasiddha hai, zItalatA alaukika hai, kIrti dasoM dizAoMke antima chorataka pahu~cI haiM, kintu phira bhI yaha eka bAta sunlo| tumhAre koTaroMmeM (khokhaloMmeM ) rahakara bhayAnaka viSa ugalate hue ye sarpoke jhuNDa tumhAre ina sAre sundara guNoMko nigala jAte haiN| TippaNI-koI kitanA hI guNI kyoM na ho, yadi vaha khaloMse ghirA hai to nizcaya hI usake sAre guNa bekAra ho jAte haiM, isI bhAvako isa candanAnyoktise vyakta kiyA hai| candanakI sugandhimattA aura zItalatAko kauna nahIM jAnatA, isaliye sabhIko usakI cAha rahatI hai| parantu koI bhI use taba taka prApta nahIM kara sakatA jaba taka ki usameM lipaTe hue viSadharoMko naSTa na kre| isI prakAra jo vyakti svabhAvataH zAnta aura sajjana hai usake guNoMkI khyAti bhI sarvatra hI rahatI hai; kintu yadi khala use ghere rahate haiM to usake pAsa taka pahu~cakara usakI sajjanatAse lAbha uThAnA asambhava hI hai| ataH vaha sArI sajjanatA yA guNazAlitA vekAra ho jAtI hai| ___isa padya meM dvijihva pada spaSTataH dvayarthaka hai jo sarpa aura pizuna donoMkA bodha karAtA hai| isa prakAra saurabhyakA manoharatA aura zaityakA jar3atA artha mAnakara sajjanake pakSameM bhI artha laga jAtA hai| ata: zleSa alaMkAra ho sakatA hai / luptopamA to hai hii| zArdUlavikrIDita chanda hai ( lakSaNa de0 shlo03)|| 16 // For Private and Personal Use Only Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anyoktivilAsaH mahAn vyakti kisI prayojanase upakAra nahIM karate nApekSA na ca dAkSiNyaM na prItinaM ca sNgtiH| tathApi harate tApaM lokAnAmunnato ghanaH // 37 // anvayana, apekSA, na ca, dAkSiNyaM, na, saMgatiH, tathApi, unnataH, ghanaH, lokAnAM tApaM, hrte| zabdArtha-apekSA na = ( kisI prakArake pratyupakAra kI) icchA nahIM hai / dAkSiNyaM = nipuNatA / na ca = bhI nahIM hai / prIti: na= ( kisIse ) sneha bhI nahIM hai| saMgatizca na = aura kisIkA sAhacarya bhI nahIM hai / tathApi = to bhI / unnataH mahAn ( atyanta U~cAIpara rahanevAlA ) ghanaH = megha / lokAnAM = prANiyoMke / tApaM harate = santApako miTAtA hai| _____TokA-yadyapi ghanasya / apekSA = IhA, n| astIti zeSaH / dAkSiNyaM = kauzalaM ca na asti, prItiH = anurAgaH / api na / na ca saMgatiH = satsaGgaH asti / tathApi = evaMbhUto'pi / ayam / unnataH = uparigataH / ghanaH = meghaH / lokAnAM = janAnAM santaptAnAmiti yAvat / tApaM = duHkhaM harate = nivArayati / bhAvArtha-yadyapi isako na kisI kI apekSA hai, na isameM koI kauzala hI hai, na kisIse vizeSa anurAga rakhatA hai aura na koI isakA sahAyaka hai, to bhI yaha unnata megha logoMke santApako haraNa karatA hai| vizeSa-sajjanakI mahattA yahI hai ki vaha akAraNa hI binA kisI pratyupakArakI bhAvanAke dUsaroMkA upakAra karatA hai, yahI isa meghAnyoktise vyakta hotA hai / atyanta U~cAIpara car3he hue meghako na to kisI vastukI AkAMkSA rahatI hai ( arthAt megha pAnI barasAkara usake badale meM kisIse kucha cAhatA nahIM ) na usameM dAkSiNya caturatA hI hai| vaha eka jar3a padArtha hai logoMkI isa bhAvanAko samajhanekI zakti usameM nahIM ki pAnIke binA loga tarasa rahe haiM ataH mujhe varSA kara denI cAhiye / tulanA0 For Private and Personal Use Only Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAminI-vilAse dhUmajyotiH salilamarutAM sannipAtaH kvaH megha:-kAlidAsa / athavA na samudrase jala lekara barasA denemeM koI bar3A kauzala hI hai / na kisIke prati use vizeSa anurAga hI hai jisake lie vaha barasatA ho, na koI usakA sahAyaka hI hai, phira bhI vaha jala barasAkara saMtapta prANiyoMke saMtApako dUra karatA hai / isI prakAra sajjanako bhI na to kisI prakArakI pratyapakArakI cAha rahatI hai; kyoMki vaha dAna kevala isIliye karatA hai ki use dAna karanA cAhiye / tulanA0-dAtavyamiti yaddAnaM dIyate'nupakAriNe / (giitaa)| na vaha apanA kauzala dikhAnA cAhatA hai / samadarzI honese na kisIpara vizeSa anurAga hI usakA rahatA hai aura na use kisI saMga ( sahAyaka ) kI AvazyakatA rahatI hai; kintu phira bhI vaha logoMkA upakAra karatA hai; kyoMki vaha mahAn hotA hai aura yaha usakA svAbhAvika guNa hai| isa padyameM unnata yaha vizeSaNa sAbhiprAya hai arthAt megha unnata ( U~cA yA mahAn ) hai isaliye akAraNa upakArI hai ataH parikara alaGkAra hai / apekSA Adi kAraNa na hone para bhI jala barasAnA rUpa kArya honese vibhAvanA alaGkAra bhI hai-kriyAyAH pratiSedhe'pi phalavyaktivibhAvanA / ataH donoM kI saMsRSTi hai / anuSTup chanda hai-isake pratyeka pAdameM 8,8 akSara hote haiN| pratyeka pAdameM SaSTha akSara sadA guru aura paMcama akSara sadA laghu hotA hai tathA dUsare aura cauthe pAdameM saptama bhI hrasva hotA hai / zeSa akSaroM meM koI niyama nahIM rhtaa| ise iloka bhI kahate haiN||37|| guNI vyaktikA mahattva guNavAnke Adarase hI bar3hatA haisamutpattiH svacche sarasi harihaste nivasanaM nivAsaH padmAyAH surahRdayahArI parimalaH / guNairetairanyairapi ca lalitasyAmbuja tava dvijottaMse haMse yadi rtirtiivonntiriym|| For Private and Personal Use Only Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anyoktivilAsaH ___ anvaya-ambuja ! svacche, sarasi, samutpattiH, harihaste, nivasanaM, padmAyAH, nivAsaH, surahRdayahArI, parimalaH, etaiH, anyaiH, api, guNaiH, lalitasya, tava, yadi, dvijottaMse, haMse, ratiH, iyam , atIva, unntiH| zabdArtha-ambuja = he kamala ! svacche sarasi = nirmala tAlAbameM / samutpattiH = janma lenaa| harihaste = bhagavAn (viSNu ) ke hAthaneM / nivasanaM = rahanA / padmAyA: = lakSmIkA / nivAsaH = ghara honaa| surahRdayahArI = devatAoMke bhI manakA mohaka / parimala: = sugandha / etaiH = ina / ( tathA ) anyairapi = aura bhii| guNaiH = guNoMse / lalitasya = sundara / tava = tumhaarii| dvijottaMse = pakSiyoMmeM zreSTha / haMse = haMsapara / ratiH = prIti ( ho to)| iyaM = yh| atIva = atyanta hii| unnatiH = kalyANa-kAraka ( sthiti) hogii| TIkA-ambuni jale jAtaH utpannaH tatsambuddhI he ambuja-kamala! svacche = nirmle| sarasi = kAsAre ( kAsAraH sarasI sara:-amaraH ) tava ityagre sambandhaH / samutpattiH = prAdurbhAvaH / hariharate hareH = viSNoH haste = kare, nivasanaM = vasatiH / padmAyAH = lakSmyAH (lakSmIH padmAlayA padmA-amaraH ) nivAsaH = vAsasthAnaM / tvamiti zeSaH / surANAM = devAnAM svarvAsinAmapi hRdayaM = manaH haratIti sakalaizvaryopabhominAmapi manomohakamityarthaH / parimala: AmodaH / etaiH = saGkhyAtaiH / anyairapi = ito'pItaraiH guNaiH = sundarIvadanasAdRzyAdibhiH, lalitasya = manoharasya / tava, yadi ! dvijottaMse = pakSizreSThe ( pakSibrahmANDajAH dvijA:amaraH ) haMse = mraale| api / ratiH = prItiH, syAt tarhi / iyam / atIva = prakRSTatarA unnatiH = abhyudayaH sya thitiH syAt / bhAvArtha he kamala ! svaccha jalameM uttpatti, nArAyaNake hAthameM nivAsa, lakSmIjIkA AvAsa honA, devatAoMko bhI mohita karanevAlo For Private and Personal Use Only Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAminI-vilAse gandha, ina sabhI tathA aura bhI guNoMke rahate hue yadi tumhArI pakSipravara haMsake sAtha maitrI bhI ho to vaha atyanta hI unnatikA lakSaNa hogaa| TippaNI-guNI vyakti yadi apanese adhika guNavAnke sahavAsameM premapUrvaka rahatA hai, usase IrSyA nahIM karatA to usakI guNavattAmeM cAra cA~da laga jAte haiN| anyathA sarvaguNasampanna honepara bhI durjanoMkA saMga huA aura sajjanoMse dveSa karane lagA to naSTa honekA bhI bhaya rahatA hai| isI bhAvako isa kamalAnyoktise vyakta kiyA hai| kamalakA nirmala jalameM janma, bhagavAnke hAthameM nivAsa, lakSmIjIkA usapara nivAsa, manomohaka sugandha Adi aura bhI guNa ekase eka uttama haiN| sAtha hI yadi vaha apane sahavAsI haMsase premakA vyavahAra bhI karatA hai arthAt usake guNoMpara IrSyA nahIM karatA to yaha usake abhyudayakA hI lakSaNa hai| isameM dvija ( pakSI, brAhmaNa ) aura haMsa ( marAla, paramahaMsa jJAnI ) ye zabda dvayarthaka haiM / inase yaha bhI artha dhvanita hotA hai ki acche kulameM janma, bhagavAnke prati bhakti, zrIsampannatA, devatAoMpara Astika bhAva rahate hue koI vyakti yadi kisI paramahaMsa ( jJAnavAn ) vyaktise AsthApUrvaka satsaGga bhI karatA hai to usakI unnati ( mokSaprApti ) nizcita hI hai / 'ambuja' padase kamalakA jar3ajanya honese kiMcit avivekitva aura 'haMsa' padase marAlakA tadapekSayA uttamatva sUcita hotA hai| isase yaha bhI spaSTa hotA hai ki saMgati sarvadA apanese uccakI karanI cAhiye / isameM kAvyaliMga alaMkAra hai / zikhariNI chanda hai // 38 // vyaktikA ucita sammAna karaneke liye viveka honA cAhiyesAkaM grAvagaNailuThanti maNayastIre'rkabimbopamAH, nIre nIracaraiH samaM sa bhagavAn nidrAti nArAyaNaH / evaM vIkSya tavAvivekamapi ca prauDhiM parAmunnate? kiM nindAnyathavA stAvani kathaya kSIrArNava tvAmaham // 34 // For Private and Personal Use Only Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anyoktiAvalAsaH 67 __ anvaya-kSIrArNava ! tIre, arkabimbopamAH, maNayaH, grAvagaNaiH, sAkaM, luThanti, nIre, saH, bhagavAn , nArAyaNaH, nIracaraiH, samaM, nidrAti, evaM, tava, unnateH, parAM, prauDhin, api, avivekama, vokSya, ahaM, tvAM, kiM. stavAni, athavA, nindAni, kathaya / zabdArtha-kSIrArNava = he kSIrasAgara ! tIre = (tumhAre) / taTapara / arkabimbopamAH = sUryamaMDala jaise| maNayaH = ratna / grAvagaNaiH sAkaM = pattharoMke Tukar3oM ke sAtha / luThanti = lur3haka rahe haiN| nIre = ( tumhAre ) jala meM / saH = vaha ( prasiddha ) / bhagavAn nArAyaNaH = bhagavAn viSNu / nIracaraiH samaM = jalacaroM ( nakrAdi ) ke sAtha / nidrAti = sotA hai / evaM = isa prakAra / tava = tumhArI / unnateH= unntikii| parAM prITiM= carama sImAko / api ca = aura / avivekaM = ajJAnako / vIkSya dekhakara / ahaM maiN| tvAM = tumhaarii| kiM stavAni = kyA stuti karU~ ? athavA nindAni = nindA kruu| kathaya = tumhIM kho| TIkA-he kSIrArNava-kSIrasAgara ! tava / tIre = taTavartini pradeze / arkabimbopamAH = sUryamaNDalasadRzAH maNayaH = ratnAni / etena maNInAmatIva tejoyuktatvaM sUcyate / grAvagaNaiH = pASANasamUhaiH ( girati gRNAti vA, gR nigaraNe + vanip; pASANaprastaragrAvo-amaraH ) sAkaM = saha / luThanti = parivartante / nIre = jale / jalavatparipUrNe kSIre ityarthaH / saHzrutismRtiprasiddhaH bhagavAn = IzvaraH / etena tasya sarvAtizAyitvaM pUjyatvaM ca vyajyate / nArAyaNaH = viSNuH / nIracaraiH = jalacaraiH matsyanakrAdibhiH, sama-sAkaM nidrAti = zete evaM / tv| unnateH = saubhAgyazAlitAyAH / parAm = utkRSTAM / prauDhiM = samRddhim api ca = atha ca / aviveka = mUDhatvaM, ca / vIkSya = avalokya / ahaM / tvAM = kSIrArNavaM / kim , iti sandehe / stavAni = tava stuti karavANi athavA nindAni = nindAM karavANi / iti / kathaya = vada / tvameveti zeSaH / bhAvArtha-he kSIrasAgara ! tumhAre taTapara sUryabimba sadRza dIptimAn For Private and Personal Use Only Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 68 bhAminI-vilAse ratna pattharoMke sAtha loTate haiM / tumhAre jalameM bhagavAn viSNu matsyanakrAdi kSudra jalacaroMke sAtha zayana karate haiM / isa prakAra tumhAre isa parama aizvarya aura vivekahInatAke liye maiM tumhArI prazaMsA karUM yA nindA, tumhIM btaao| TippaNI-pUrvazlokameM darzAyA hai ki guNavAnko guNIkA Adara aura apanese uccakI saMgati karanI caahiye| taba prazna hotA hai ki guNahInoMkA kyA hogA aura sajjanakI samadarzitA kaise mAnI jAyagI ? isI praznake uttarako isa kSIrANavAnyokti dvArA vyakta kiyA hai| samadarzitAke mAne vivekahIna honA nahIM hotaa| jo vyakti yA padArtha jitane sammAnakA pAtra hai usakA utanA hI Adara honA samadRSTi yA vivekakI kasauTI hai / sUryasadRza dIptimAn maNiyA~ jisa samudrake taTapara sAmAnya pattharoMke sAtha TakarA rahI hoM use hama aizvaryazAlI samajheM yA mUrkha ? kyoMki una maNiyoMkA, jinake kAraNa hama use samRddhizAlI samajhanekI ceSTA karate haiM, vaha utanA hI Adara kara rahA hai; jitanA una kSudra pattharoMkA, jinase ve TakarA rahI haiN| aise hI jagadvandha bhagavAn viSNu usake jalapara usI prakAra so rahe haiM jaise anya kSudra jalacara jantu / isa prakAra maNiyoMke Dhera athavA bhagavAnke zayanase jahA~ samudrake prati hamAre hRdayameM sammAnakA bhAva udaya hotA hai vahIM pattharoM evaM jalacaroM dvArA unakI samAnatAse usakI avivekitAkA sandeha bhii| isa padyake dvArA kavine kisI aise dhanakuberapara spaSTa kaTAkSa kiyA hai jisane sambhavataH kaviko anya sAmAnya paMDitoMke sadRza hI sammAnabhAjana banAyA hai| yahA~ sandeha alaMkAra hai| zArdUlavikrIDita chanda hai ( la0 de0 zlo0 3) // 39 / / sampattikA sadupayoga karanemeM hI mahattA haikiM khalu ratnairetaiH kiM punarabhrAyitena vapuSA te / salilamapi yantra tAvakamarNava vadanaM prayAti tRSitAnAm / 40 For Private and Personal Use Only Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anyoktivilAsaH anvaya-arNava ! te, etaiH, ratnaiH, kiM, khalu, punaH, abhrAyitena, vapuSA, kiM, yat, tAvakaM, salilaM, tRSitAnAm , api, vadanaM, na prayAti / __ zabdArtha-arNava = he samudra ! te = tumhAre / etaiH = ina / ratnaiH = ratnoMse / kiM khalu = kyA kreN| abhrAyitena = bAdaloM jaise sA~vale / vapuSA = zarIrase / kiM = kyA lAbha / yat = joki / tAvakaM salilam = tumhArA jl| tRSitAnAmapi = pyAsoMke bhii| vadanaM = mukhameM / na prayAti = nahIM jaataa| ___TIkA-he arNava = samudra ! te = tava / etaiH = vidyamAnaiH / ratnaiH maNibhiH / kiM khalu = ko lAbhaH / punaH = atha ca / abhravadAcaritam abhrAyitaM tena - meghavanmahatA zyAmalena ca itibhAvaH / vapuSA = zarIreNa kiM / yat / tAvakaM = tvadIyaM / salilaM = jalaM, tRSA saMjAtA yeSAM te, teSAM tRSitAnAM = pipAsAkulAnAm / api / vadanaM = mukhaM / na prayAti =na prApnoti / bhAvArtha--he sAgara ! tumhAre ina asaMkhya ratnoMse aura bAdaloM jaise nIle va vizAla AkArase kyA lAbha ? jabaki tumhArA jala ( khArA honeke kAraNa ) pyAsoMke bhI mukhameM nahIM jaataa| TippaNI-sampannoMkI sampattikA sadupayoga tabhI samajhA jA sakatA hai jaba ki vaha vipannoMke vipatti-nivAraNameM kAma AtI ho / isI bhAvako lekara yaha samudrAnyokti kahI gaI hai| ratnoMke prAcurya aura AkArakI vizAlatAse kyA kareM, jaba ki samudrakA jala khArA honese eka vRMda bhI kisI pyAseke kAma nahIM aataa| isa padyase yaha bhI dhvanita hotA hai ki sadupadeSTAke prati kruddha honevAle kRtaghnase kavi ruSTa hokara kahatA hai tumhArA jala bhI grahaNa karane yogya nahIM hai, annako kauna pUche / luptopamA alaMkAra hai / gIti chanda hai (de0 la0 zlo0 13 ) // 40 // For Private and Personal Use Only Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAminI-vilAse jo saMpanna honepara kAma na AyA vaha vipanna honepara kyA kAma AyegAiyatyAM sampattAvapi ca salilAnAM tvamadhunA na tRSNAmArtAnAM harasi yadi kAsAra sahasA / nidAghe caNDAMzau kirati parito'GgAranikaraM kRzIbhUtaH keSAmahaha parihartAsi khalu tAm // 41 // __ anvaya-kAsAra ! salilAnAm , iyatyAM, sampattI, api, tvam ; adhunA, yadi, ArtAnA, tRSNAM, sahasA, na, harasi, nidAghe; caNDAMzI, paritaH, aGgAranikaram , kirati, kRzIbhUtaH, ahaha, keSAM, tAM, parihartAsi / zabdArtha-kAsAra = he tar3Aga ! salilAnAM = jloNkii| iyatyAM = itnii| sampattI api = sampatti honepara bhii| tvam = tuma / adhunA = isa samaya / yadi / ArtAnAM = pyAse logoMkI / tRSNAM = pyAsako / sadyaH = tatkAla / na harasi = nahIM dUra karate / ( to ) nidAghe = grISmameM / caNDAMzau = suuryke| paritaH = cAroM ora / aGgAranikaram = AgakA samUha / kirati = barasAnepara / kRzIbhUtaH = svayaM kSINa hue ( tuma ) / ahaha = ahA ( Azcarya hai ) / keSAM = kinako / tAM = usa (pyAsa) ko / parihartAsi = dUra kroge| TIkA-he kAsAra = sarovara ! ( kAsate, kAsR zabde + Aran ( uNAdiH ); kAsAraH sarasI sara:-amaraH ) salilAnAM = jalAnAm (salati /Sala gatau + ilac, uNAdiH ) / iyatyAM = vipulAyAmityarthaH / sampattau = lakSmyAM / satyAmitizeSaH / api tvam / adhunA = sAmprataM / yadi ArtAnAM = tRssaaturaannaaN| tRSNAM = pipAsAM / sahasA = jhaTiti / na harasi = na dUrIkaroSi / cet tarhi / nidAghe = grISme / caNDAMzI caNDAH = tIkSNatarA aMzavo = kiraNAH yasya tasmin = sUrye / paritaH = For Private and Personal Use Only Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anyoktivilAsaH caturdika / aGgArANAM = jvaladulmakAnAmivAtidAhakAtapAnAM yat nikaraM = samUhaM tat ( aGgAra:-aGgati, agi gatau + Aran ( uNAdi: ), athavA aGgamiti, aGga + R gatau + aN / nikaraH-nikIyaMte, ni + kR vikSepe + ap ) / kirati = varSati sati / akRzaH kRzaH saMpadyamAnaH bhUtaH iti kRzIbhUtaH = kSINakAyaH tvam / ahaha iti Azcarye / keSAM = janAnAM / tAm = tRSNAM / parihartAsi = nivArayitAsi / ___ bhAvArtha-he kAsAra ( jhIla ) ! jalarUpa itanI apAra sampatti honepara bhI jaba tuma pyAsoMkI pipAsA tatkAla nahIM bujhAte to bhalA grISmameM jaba ki cAroM ora sUrya kI kiraNeM Aga barasAtI hoMgI, usa samaya svayaM kSINa hue tuma, kisakI pyAsa bujhA sakoge ? TippaNI-koI kitanA hI aizvaryazAlI ho, vipatti sabapara AtI hai aura taba sampattikA nAza avazyambhAvI hai| yaha jaba nizcaya hI hai to jisane sampanna honepara aatoke Ati nivAraNameM apanI sampattikA viniyoga nahIM kiyA vaha svayaM vipanna honepara kisIkI sahAyatA kara sakegA, yaha koI kaise maane| isI bhAvako kavine kAsArakI isa anyokti dvArA vyakta kiyA hai / grISmake Agamana evaM sUrya razmiyoM dvArA Aga barasanekI nizcita sUcanA dekara kAsArako bhayabhIta karatA huA kavi; mRtyu yA vipattiyoMke nizcita AgamanakA bhaya dikhAkara dhanamadAndhako sampattikA sadupayoga karaneke liye prerita karatA hai ki aisI bhayAnaka avasthA Anese pUrva hI tuma ArtaparitrANakA yaza lUTa lo / yahI tAtparya hai| isameM bhI luptopamA alaMkAra hai| zikhariNI chanda hai ( lakSaNa de0 zloka 1) // 41 // sampattikA arjana karane meM bhI viveka Avazyaka hai ayi roSamurIkaroSi no cet kimapi tvAM prati vAridhe vdaamH| For Private and Personal Use Only Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 72 www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAminI- vilAse jaladena tavArthinA vimuktAnyapi toyAni mahAna na hA jahAsi // 42 // anvaya - ayi vArighe ! ropaM, na, urIkaroSi cet, tvAM prati, kimapi vadAmaH, hA, mahAn tava, arthinA, jaladena, vimuktAni, api, toyAni, na jahAsi / " zabdArtha - ayi vAridhe = he samudra ! roSaM = krodhako / na urIkaroSi cet = hRdayameM na lAo to / tvAM prati = tumase / kimapi vadAmaH = = kucha kaheM / hA = kheda hai / mahAn = zreSTha ( honepara bhI tuma ) / tava arthinA = tumhAre yAcaka | jaladena = mevase / vimuktAni = chor3e ( barasAye ) hue | toyAni api = jaloMko bhI / na jahAsi = nahIM chor3ate ho / For Private and Personal Use Only TIkA - ( vArINi = jalAni dhIyante asminniti, vAri + DudhAn dhAraNa0 + kiH = vAridhiH, tatsambuddhau) ayi vAridhe - he samudra ! yadi | roSaM =krodhaM / na | urIkaroSi = svIkaroSi cet / mama kathanena ruSTo na bhavasi cet ityarthaH / tarhi / tvAM prati = tvatkRte / kimapi = hitaM / vadAmaH = kathayAmaH / kiM tat kathanIyamiti cet tadAha - hA iti khedaviSayaH / mahAn = zreSThaH / api tvam / tava arthinA = yAcakena / jaladena meghena / vimuktAni = visRSTAni / api / toyAni = jalAni / na jahAsi = na tyajasi / tvattaH jalAnyAdAya megho varSati, tAnyeva tvaM pratigRhNAsi iti na te mahate yogyam iti bhAvaH / bhAvArtha - he sAgara ! yadi krodha na karo to tumase kucha kaheM / tumase mA~gakara barasAye hue meghoMke jalako grahaNa karanA, mahAn hokara bhI tuma nahIM chor3ate, bar3e kheda kI bAta hai / TippaNI- vyakti kitanA hI mahAn yA aizvaryazAlI kyoM na ho yadi vaha mahattA ke anurUpa kAryaM nahIM karatA to vivekazIla vyaktiyoMko svabhAvataH duHkha hotA hai, isI bhAvako isa anyokti dvArA vyakta kiyA hai / Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 'anyoktivilAsaH -samudra mahAn hai, usakI jalarAzi apAra hai, megha usase hI jala lekara saMsArameM barasAte haiM / yadi usa barasAye hue jalako samudra punaH grahaNa karatA hai to eka prakArase apane hI diye hue dAnako grahaNa karatA hai| jo kisI sAdhAraNa vyaktike liye bhI nindanIya hai, phira sAgara jaise mahAn kI to bAta hI kyA / yaha anyotti kisI aise kRpaNa vyakti yA zoSaka zAsakake prati kahI gaI pratIta hotI hai jo dikhAneke lie to khUba detA hai, kintu prakArAntarase use khIMca letA hai / aprastuta samudrase prastuta kisI kRpaNakI abhivyakti honese aprastutaprazaMsA alaMkAra hai aura anuprAsa bhii| yaha mAlabhAriNI chanda hai-sa sa jA prathame pade gurU cet sa bha rA yena ca mAlabhAriNI syAt / (vRtta0 ) // 42 // zreSTha vyaktiyoMke sammukha itarAnA ucita nahIMna vArayAmo bhavatI vizantI varSAnadi srotasi jahna jaayaaH| na yuktametattu puro yadasyAstaraGgabhaGgAnprakaTIkaroSi // 43 // anvaya--varSAnadi ! jahna jAyAH, srotasi, vizantI, bhavatI, na vArayAmaH, tu, etat , na yuktaM, yat , asyAH, puraH, taraGgabhaGgAn , prakaTIkaroSi / zabdArtha-varSAnadi = he varSAkAlakI kSudranadI ! janhujAyAH = jAhnavIke / srotasi = pravAhameM / vizantI = ghusatI huii| bhavatI = aapko| na vArayAmaH = hama nahIM rokate / tu = kintu / etat na yuktaM yaha ThIka nahIM hai| yat = ki / asyAH puraH = isa gaMgAke sAmane / taraGgabhaGgAn = laharoMkI uchaaloNko| prakaTIkaroSi = dikhA rahI ho / TIkA-he varSAnadi ! jahvorjAtA janajA = gaGgA, tasyAH / srotasi = pravAhe ( sravati, sru gato+ asun + tuT AgamaH (uNAdi); sroto'mbusaraNaM svataH-amaraH ) vizantIm = ekIbhAvaM kurvntiiN| bhavatI For Private and Personal Use Only Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 74 bhAminI-vilAse na vArayAmaH = pratiSedhaM na kurmaH / vayamiti zeSaH / tu = kintu / etat na yuktam = idaM na samIcInam / yat / asyAH = gaGgAyAH / puraH = agre / taraGgabhaGgAn = UrmivizeSAn ( taraGga:-tarati/tR plavanasaMtaraNayoH + aGguc (uNA0), bhaMgaH-bhajyate, bhajo Amardane+ghaJ ) prakaTIkaroSi = darzayasi / bhAvArtha-he varSAnadI ! pavitra jAhnavIke jalameM yadi tuma apaneko lIna kara rahI ho to hama tumheM rokate nahIM, kintu yaha ucita nahIM ki tuma usake sAmane apanI taraMgoMko vizeSa rUpase uchAlo / TippaNI kSudrajana yadi mahAn logoMke samparka meM AnA cAheM to ucita hI hai, kintu yadi vahAM jAkara mahajjanoMke guNa grahaNa karanA chor3a unake sAmane apaneko hI mahAna samajhakara itarAne lageM to yaha mUrkhatAkA hI paricAyaka hai| isI bhAvako kavine varSAnadIkI isa anyokti dvArA vyakta kiyA hai| varSAkAlameM sArI gandagIko lekara bahatI huI kSudranadI jaba gaMgAmeM milatI hai to gaMgA use AtmasAt kara letI haiM aura usakA gandA jala bhI gaMgAjalakI pavitratAko prApta ho jAtA hai| kintu yadi vaha gaMgAke svaccha aura zAnta jalameM apanI vegapUrNa laharoMko uchAlane lage to isase usakI nIcatA ha prakaTa hogI; kyoMki usakA vaha vega varSARtu taka hI sImita hai| usake bAda to usakA astitva hI samApta ho jAyagA aura jAhnavIkA pravAha bhayAnaka grISmameM bhI abAdha gatise calatA hI rhegaa| isa padya meM kavine kSudroMke svabhAvakA sundara digdarzana karAyA hai| tulanA0-kSudranadI bhari cali utarAI / jasa thore dhana khala baurAI / / ( tulasI0), 'bhaMgastaraMga mirvA' isa amarakozake anusAra taraMga aura bhaMga donoM padoMko paryAyavAcI mAnakara ekatra prayogameM punarukti samajhate hue kucha For Private and Personal Use Only Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anyoktivilAsaH TIkAkAroMne "gaMgAkI taraMgoMko tumheM bhaMga na karanA cAhiye" aisA artha kiyA hai; kintu hamArI samajhase yaha kavibhAvanAke anurUpa nahIM haisAmAnya vizeSa bhAva hI yahA~ adhika upayukta pratIta hotA hai / isameM aprastuta varSAnadIse prastuta kisI kSudravyaktikI, jo ki apane AzrayadAtAke prati ahaMkAra vyakta karatA hai, pratIti hotI hai ataH aprastutaprazaMsA alaMkAra hai| prathamacaraNa upendravajrA aura dvitIya caraNa indravajrA honese yaha upajAti chanda hai-anantarodIritalakSmabhAjau pAdau yadIyAvupajAtayastAH / / 43 // vyaktikI paristhitiko samajhanA cAhiyepaulomIpatikAnane vilasatAM gIrvANabhUmIruhAM yenAghrAtasamujjhitAni kusumAnyAjaghire nirjaraiH / tasminnadha madhuvrate vidhivazAnmAdhvIkamAkAMkSati tvaM cedazcasi lobhamambuja ! tadA kiM tvAM prati mhe||44|| __ anvaya-he ambuja, paulomIpatikAnane, vilasatAM, gIrvANabhUmIruhAM, yena, AghrAtasamujjhitAni, kusumAni, Ajadhire, tasmin, madhuvrate, adya, vidhivazAt, mAdhvIkam , AkAMkSati, tvaM, lobham , azcasi, cet, tadA, tvAM, prati, kiM bramahe / zabdArtha-ambuja ! = he kamala ! paulImIpatikAnane = zacIke pati (indra) ke vana (nandana) meM / vilasatAM = virAjate hue / gIrvANabhUmIrahAM = devataruoM ( kalpavRkSoM ) ke / yena = jisa ( bhauMre ) se| AghrAtasamujjhitAni = sUcakara chor3e hue| kusumAni = phuul| nirjaraiH = devatAoMse / Ajaghrire = sUghe jAte haiM / tasmin madhuvrate = usa bhauMreke / adya = Aja / vidhivazAt = bhAgyavaza / mAdhvIkam = madhu ( puSparasa ) / For Private and Personal Use Only Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 76 bhAminI-vilAse AkAMkSati = cAhanepara / tvaM = tuma / lobham aJcasi cet = lobha karane lago ( kRpaNatA dikhAne lgo)| tadA to| tvAM prati = tumase / ki mahe = kyA kheN| TIkAhe ambuja = kamala ! paulomIzacI ( pulomajA zacIndrANI-amaraH ) tasyAH patiH = indraH, tasya kAnane = udyAne nandanavane ityarthaH / vilasatAM = bhrAjatAm / gIrvANAH = devAH ( giraM vandate, gir +/vanu yAcane + aN, bakArapAThe-gIreva bANAH yeSAM te, amarA nirjarA devAH""gIrvANA dAnavArayaH-amaraH ) teSAM bhUmIruhAH = vRkSAH ( vRkSo mahIruhaH zAkhI-amaraH ) teSAM, suratarUNAM kalpavRkSAdInAmityarthaH / kusumAni = puSpANi / yena=bhramareNa AghrAtasamujjhitAni = pUrvamAghrAtAni pazcAtsamujjhitAni, AsvAya pariyatktAnItyarthaH / nirjaraiH = devaiH, Ajaghire = AghrAtAni / evaMbhUte tasmin / madhuvrate = bhramare / adya = sAmprataM vidhivazAt = bhAgyavazAt ( bhAgyaM strI nitividhiHamaraH ) mAdhvIkaM = madhuraM madhu / puSparasamiti yAvat ( madhukasya == puSpavizeSasya vikAraH, madhuka + aJ ( pRSodarAdi0) madhvAsavo mAdhavako madhu mAdhvIkamadvayoH-amaraH ) / AkAkSati = tvatsakAzAdyAcati sati / tvam / lAbhaM = kArpaNyam / aJcasi-svIkaroSi cet / tadA tvAM prati tvadviSaye / kiM brUmahe = kiM kathayAmaH / na kimapi kathanIyamitibhAvaH / bhAvArtha he ambuja ! indrake nandanavanameM zobhita surataruoM ( kalpavRkSAdi ) ke puSpoMko, jisa bhramarake rasAsvAdanakara chor3a deneke bAda devatAloga saMghate haiM, vahI bhramara yadi bhAgyavazAt tumhAre parAgako AkAMkSA karatA hai aura tuma use dene meM kRpaNatA dikhAte ho to tumheM kyA kheN| TippaNI-sadA ekasI sthiti kisIkI bhI nahIM rhtii| bhAgyapaMkti rathake pahiyeke aroMkI bhA~ti ghUmatI hai| Aja jo mahAn aizvarya kA For Private and Personal Use Only Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anyoktivilAsaH 77 upabhoga kara rahA hai vahI kalako kisI sAmAnya vyaktikI zaraNameM jA sakatA haiN| aisI sthitimeM vaha sAmAnya vyakti usa zaraNAgatakI pUrvadazAkA vicAra na karatA huA tiraskAra kare vA usakI abhilASA pUrNa karane meM kaMjUsI kare to usake isa avivekako kyA kahA jAya / isI bhAvako kavine isa kamalAnyokti dvArA vyakta kiyA hai| ambuja pada sAbhiprAya hai / jala ( DalayorabhedAt jar3a ) se utpanna kamalakA jar3abuddhi yA vivekazUnya honA svAbhAvika hI hai| paulomI-(pulomnaH apatyaM strI) pulomA nAmakA eka dAnava thA / indrane use mArakara usakI putrIse vivAha kara liyaa| vahI paulomI zacI idrANI Adi nAmoMse kahI jAtI hai| isameM parikara alaMkAra tathA zArdUlavikrIDita chanda hai // 44 // vyaktiko kRtajJa honA cAhiyebhuktA mRNAlapaTalI bhavatA nipItA nyambUni yatra nalinAni niSevitAni / re rAjahaMsa vada tasya sarovarasya kRtyena kena bhavitAsi kRtopkaarH||4|| anvaya-re rAjahaMsa ! yatra, bhavatA, mRNAlapaTalI, bhuktA, ambUni, nipItAni, nalinAni, niSevitAni, tasya, sarovarasya, kena, kRtyena, kRtopakAraH, bhavitAsi, vada / / zabdArtha-re rAjahaMsa = he haMsoMmeM zreSTha ! yatra = jahA~ ! bhavatA= aapne| mRNAlapaTalI = kamalanAlake samUhako / bhuktA = khAyA / ambUni=jaloMko / nipItAni = piyA / nalinAni = kamaloMko / niSevitAni = upabhoga kiyaa| kena kRtyena = kisa kAryake dvaaraa| tasya sarovarasya = usa tar3Agake / kRtopakAraH = upakAra kiyA huA / bhavitAsi = hooge / vada = bolo| For Private and Personal Use Only Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAminI-vilAse TokA--re rAjahaMsa = marAlanAyaka ! yatra = yasmin sarovare / bhavatA / mRNAlAnAM visatantUnAM paTalI = saMhatiH mRNAlaM-mRNyate / mRNa hiMsAyAM + kAlan; paTalI-paTaM lAti, paTa+/lA dAne + kaH + GIp ) bhuktA = aasvaaditaa| ambUni = jalAni / nipItAni = rasitAni / nilanAni = kamalAni ( nalati, Nal gndhe+inn)| niSevitAniupavezanAdibhirupabhuktAni / tasya = tavaivaM kRtopakArasya / sarovarasya = kAsArazreSThasya / kena / kRtyena = kAryeNa / kRtaH upakAro yena sa kRtopakAraH = vihitapratyupakRtiH / bhavitAsi-bhaviSyasItyarthaH / vada-kathaya / bhAvArtha-he rAjahaMsa ! tumane jisa sarovarameM rahakara visatantuoMkA jI bharakara bhojana kiyA, jala piyA, kamaloMkA yatheccha upayoga kiyA, usa sarovarake upakArakA badalA tuma kisa kAryase doge| TippaNI-zAstroMkA Adeza hai-yadi koI hamArA kiMcit bhI upakAra karatA hai to hameM bhI badale meM usakA kucha upakAra karanA hI cAhiye; anyathA hama usake RNI raha jaayeNge| kintu jisane jIvana meM aizvaryakI sabhI sAmagriyAM hamAre liye upalabdha kara dI haiM usake upakArakA badalA hama kyA karake cukaaeN| isI bhAvako lekara kavine yaha haMsAnyokti kahI hai| sarake sAtha 'vara' ( zreSTha ) yaha vizeSaNa usakI sAmarthyazAlitA aura niHsvArtha bhAvakA dyotaka hai| isI prakAra rAjahaMsa sambodhanake sAtha re yaha pada haMsakI tucchatA aura alpa sAmarthyako sUcita karatA hai / tAtparya yaha hai ki dUsaroMse hama utanI hI sahAyatA leM jitanekA pratyupakAra kara sakanekI sAmarthya rkkheN| yaha parikarAGkara alaMkAra hai / vasantatilakA chanda hai // 45 // vipanna hue AzrayadAtAko chor3anA nIcatA haiprArambha kusumAkarasya parito yasyollasanmaJjarIpuJje maJjulaguJjitAni racayaMstAnAtanorutsavAn / For Private and Personal Use Only Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anyoktivilAsaH tasminnadya rasAlazAkhini dazAM daivAt kRzAmazcati tvaM cenmuzcasi cazcarIka vinayaM nIcastvadanyo'sti kaH // 46 // anvaya-caJcarIka ! kusumAkarasya, prArambhe, yasya, paritaH, ullasanmaJjarIpuLe, maJjalaguJjitAni, racayan , tAn, utsavAn AtanoH, adya, tasmin, rasAlazAkhini, daivAt, kRzAM, dazAm , aJcati, tvaM, vinayaM, muzcasi, cet, tvadanyaH, nIcaH, kaH, asti / zabdArtha-caJcarIka = he bhramara ! kusumAkarasya = vasantake / prArambha = zurU meM / yasya = jisake / paritaH cAroM ora / ullasanmaJjarIpuMje = khilI huI borake gucchoMmeM / maMjulaguJjitAni = mdhurguNjaaroNko| racayan = karatA huaa| tAn utsavAn = una utsavoMko / AtanoH = (tuma ) karate the| adya = Aja / tasmin = usii| rasAlazAkhini= Amake vRkSake / daivAta = bhAgyase / kRzAM dazAM = kSINa avasthAko / aJcati = prApta hone para / tvaM = tuma | vinayaM muJcasi cet = namratAko chor3ate ho ( uddaNDatA karate ho ) to| tvat anyaH = tumase dUsarA / nIcaH = nIca / kaH asti = kauna hai ? TIkA-he cazcarIka = bhrmr| ( atizayena carati,/cara gatau + ikan, nipAtanAdvitvam) ! kusumAkarasya = vasantasya / prArambhe pravartanakAle, yasya = rasAlavRkSasya / paritaH = sarvataH natveka eva bhaage| ullasanmaJjarIpuJja ullasantInAM = vikasitAnAM maJjarINAM vallarINAM puje samUhe ( maJjarI-maJjutvamRcchati, maJju + /R gatau + i: (uNA0) zakandhvAditvAtpararUpa ) + GISa; puja-piJjayati, pijI hiMsAdI + ghaJ ( pRSodarAdi ) / majulAni = madhurANi ca tAni guJjitAni = gujAravANi / racayan kurvan san / tAn vasantodbhavAn / utsavAn icchAprasarAn / AtanoH = vistAritavAnasi / adya / tasmin = pUrvopabhukta eva / rasAlasya = Amrasya, zAkhI = vRkSaH tasmin ( AmrazcUto For Private and Personal Use Only Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAminI-vilAse rasAlo'sau iti, vRkSo mahIruhaH zAkhI iti ca-amaraH) daivAt = bhAgyavazAt ( daivaM diSTaM bhAgadheyaM bhAgyaM-amaraH ) kRzAM = kSINAM / dazAm = avasthAm / aJcati-svIkurvati sati / tvaM / vinayaM = prazrayaM / muzcasi =jahAsi cet / tvat = tvattaH anyaH = itaraH / nIcaH kRtaghna iti yAvat / kaH asti / na ko'pIti bhAvaH / / bhAvArtha-he bhramara ! vasantake prArambhameM jisa AmravRkSa kI cAroM ora khilI huI maMjariyoMke samUhameM madhura guMjAra karate hue tUne icchAvihAra kiye haiN| Aja bhAgyavazAt usI Amake, pallavAdise hIna ho jAnepara tU use chor3a detA hai to tere samAna nIca saMsArameM kauna hogA? TippaNI-jisake Azrita rahakara parama aizvaryakA upabhoga kiyA hai, daivayogase usake vipattigrasta honepara yadi usakA sAtha chor3a diyA jAya to isase bar3hakara kRtaghnatA dUsarI ho nahIM sakatI / kevala apane hI svArthako dekhanevAlA vyakti nIca hI nahIM, parama nIca hai| isI bhAvako isa anyoktise vyakta kiyA gayA hai| yahA~ rasAla pada usakI rasavattA arthAt sajjanatAkA dyotaka hai| isa samaya daivayogase vaha patajhar3a bhale ho ho gayA hai; kintu punaH vasanta Anepara usameM bhauMre maMDarAne lageMge aura vaha parAga lenese kisIko manA nahIM kregaa| yaha usakI mahattAkA sUcaka hai| isI prakAra caJcarIka pada bhI bhramarakI svArthaparatAkA dyotaka hai; kyoMki vaha svabhAvataH caMcala hai jahA~ use rasa milatA hai vahIM daur3A phiratA hai| usakI yaha vicaraNazIlatA aura svArthAndhatA saMsAra jAnatA hai| isase usakA auddhatya bhI prakaTa hotA hai / utprekSA alaMkAra hai| zArdUlavikrIDita chanda hai ( de0 la0 zlo0 3 ) // 46 // aizvayaMse unmatta na hoM, AnevAlI vipattikA bhI dhyAna rakheMeNIgaNeSu gurugarvanimIlitAkSaH kiM kRSNasAra khalu khelasi kAnane'smin / For Private and Personal Use Only Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anyoktivilAsaH sImAmimAM kalaya bhinnakarIndrakumbha mulAmayIM harivihAravasundharAyAH // 47 // anvaya-kRSNasAra ! gurugarvanimIlitAkSaH, asmin, kAnane, eNIgaNeSu, kiM khelasi, khalu, imAM, bhinnakarIndrakumbhamuktAmayIM, harivihAravasundharAyAH, sImAM, kalaya / zabdArtha-kRSNasAra = he kRSNasAra nAmaka mRga ! gurugardanimIlitAkSaH = atyanta ghamaNDase A~kha mUMde hue| asmin kAnane = isa vnmeN| eNIgaNeSu = hariNiyoMke bIca / kiM khelasi khalu = kyA krIr3A karate ho| imAM = isa ( bhUmi ) ko to| bhinna = phAr3e hue karIndrakumbha = gajendroMke kapoloMkI, muktAmayIM = motiyoM ( gajamuktAoM) se bharI / harivihAravasundharAyAH = siMhakI krIDAbhUmikI / sImAM kalaya = sImA smjho| TIkA-( kRSNena sAraH - zabalaH, tatsambuddhI) he kRSNasAra = tadAkhya mRgazreSTha ! guruH = mahAn, sa cAsau garvazca tena nimIlite = mudrite akSiNI = netre yasya saH paramAbhimAnamukulitalocana ityarthaH / evaMbhUtaH san asmin / kAnane = araNye ( aTavyaraNyaM vipinaM gahanaM kAnanaM vanam-amaraH ) / kim ityAkSepe / eNInAM = mRgINAM ( eti, ViN gatau-Na:-DIp ) gaNAH = samUhAsteSu enniignnessu| khelasi = krIDasi / khalu / imAM tu / bhinnakarIndrakumbhamuktAmayIM bhinnAnAM = vidAritAnAM, karIndrakumbhAnAM = gajendrakapolAnAM yA muktAH = mauktikAni taiH pracurA, tAm / hareH = kesariNaH ( haryakSa: kesarI hariH-amaraH ) yA vihAravasundharA = vilAsabhUmiH ( vasu dhArayati, vasu dhR + khac, mumAgamaH ) tasyAH sImAM = maryAdAm, Akalaya = buddhysv|| bhAvArtha-he kRSNasAra ! atyanta abhimAnapUrvaka A~kheM mUMdakara isa vanameM mRgIgaNoMse krIr3A kyA kara rahe ho ? gajendroMke vidIrNa kapoloMse For Private and Personal Use Only Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAminI-vilAse bikharI huI gajamuktAoMse AcchAdita isa bhUmiko to siMhakI krIr3AsthalIkI sImA hI smjho| TippaNI-gharakI auratoMmeM gapa hA~ka lenA eka bAta hai aura vidvasamAjameM pANDityapUrNa pravacana karanA dUsarI bAta / kRSNasArako sambodhita kara yaha anyokti aise hI alpajJako lakSya karake kahI gayI hai| prakANDa vidvAn jahA~ hoM vahA~ para asambaddha aura anargala pralApa aite hI lagate haiM jaise ki bar3e-bar3e gajendroMke gaNDasthala phAr3akara siMhane jahA~ gajamuktAoMke Dhera lagA rakkhe hoM vahA~ koI mRga hariNiyoMse kalola karane lge| gurugarvanimIlitAkSaH isakI puSTi karatA hai / atyanta abhimAnase itanA andhA (vivekahIna ) ho gayA hai ki use nahIM sUjhatA ki maiM kaise sthAnameM hU~ aura yahA~ mujhe kyA karanA cAhiye / "krIr3AbhUmi kI sImA samajho" kA artha hai siMha yahA~ taka ghUmatA rahatA hai| isa padya se sAdhAraNa vidvAnke prati kavikA yaha bhAva spaSTa lakSita hotA hai ki mere prakANDa pANDityake sAmane tumheM duma dabAkara bhAganA cAhiye, phira bhI tuma yahA~ anargala pralApa karane meM lage ho / kRSNasAra-mRgoMkI vibhinna jAtiyA~ hotI haiM-- kRSNasAra rurunyakuraGka zaMbara rauhiSAH gokarNa pRSata-eNa-Rzya rohitAzcamaromRgAH-amaraH / kRSNasAra eka pavitra mRga mAnA gayA hai / dharmazAstroMmeM yaha kahA gayA hai ki jisa dezameM kRSNasAra mRga vicaraNa karatA hai vaha bhUmi pavitra mAnI jAtI hai| lokokti tathA aprastutaprazaMsA alaMkAra hai| vasantatilakA chanda hai // 47 // vipattimeM bhI svarUpakI hInatA ucita nahIMjaTharajvalanajvalatApyapagatazata samAgatApi puraH / kariNAmariNA hariNA hariNAlI hanyatAM nu katham // 48 // - anvaya-kariNAm , ariNA, hariNA, jaTharajvalanajvalatA, api, apagatazaGka, puraH samAgatA, hariNAlI, kathaM, nu, hanyatAm / For Private and Personal Use Only Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhanyoktivilAsaH zabdArtha-kariNAm = hAthiyoMke / ariNA = zatru / hariNA = siNhdvaaraa| jaTharajvalanajvalatA = peTakI agni ( bhUkha ) se jalate ( saMtapta hote ) hue bhii| apagatazaGkaM = niHzaMka hokara / puraH samAgatA = sAmane AI huii| hariNAlI hariNoMkI paMkti / kathaM nu=kaise / hanyatAm = mArI jAya / ___TokA-kariNAM = kuJjarANAM ( kujaro vAra NaH karI-amaraH) / ariNA=ripuNA / hariNA = siMhena / jaTharasya=udarasya jvalanena = vahninA jvalatIti jaTharajvalanajvalan tena kSudhayA atyantaM pritpytaa| api / apagatazaGkam apagatA=dUrIbhUtA zaGkA = sandeho yasmin karmaNi tadyathAsyAttathA niHzaGkamityarthaH / puraH agrataH / samAgatA = samAyAtA api, natu daivAt praaptetyrthH| hariNAnAM = mRgANAm AlI = paMktiH / kathaM nukathamiva / hanyatAM = vadhyeta / bhAvArtha-bar3e-bar3e gajendroMpara hAtha sApha karanevAlA mRgendra bhUkhakI jvAlAse bhalehI jala rahA ho; kintu niHzaGka hokara sAmane AI huI bhI hariNapaMktiko kaise mAregA? TippaNI-mahAnkI mahattA isImeM hai ki bar3Ise bar3I vipatti Ane para bhI vaha apane svarUpakI rakSA kara sake, isI bhAvako kavine isa anyokti dvArA prakaTa kiyA hai| bar3e-bar3e gajendroMko mAranevAlA siMha udarajvAlAkI kSaNika zAntike liye hariNapaMktipara hAtha nahIM uThA sakatA; kyoMki yaha usake svarUpake anukUla nahIM hai / tulanA0-"sarvaH kRcchagato'pi vAJchati janaH sattvAnurUpaM phalam" prIti yA vaira barAbara balazAlIse hI zobhA detA hai / 'hariNAlI' isa strIliMga prayogase usakI svataH avadhyatA vyajita hotI hai| phira vaha to niHzaGka hokara usake ( siMhake ) sAmane AtI hai| kyoMki hariNAlIko usakI mahattApara vizvAsa hai ki vaha kSudhAkI vyAkulatAmeM bhI apanA viveka nahIM kho sktaa| For Private and Personal Use Only Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 84 www.kobatirth.org bhAminI - vilAse yaha bhI aprastutaprazaMsA alaMkAra hai / isameM siMhase kisI abhedya parAkramI vyaktikI aura hariNAlIse kSudra balavAle vyaktiyoMkI abhivyakti hotI hai / AryA chanda hai // 48 // parAkrama svarUpake anukUla hI honA cAhiye -- defeatkumbhaviskhalanmauktikAva libhiraJcitA mahI / adya tena hariNAntike kathaM kathyatAM nu hariNA parAkramaH // 46 // anvaya- yena bhinnakarikumbha viskhalanmauktikAvalibhiH, mahI, anitA, tena, hariNA, adya, hariNAntike, parAkramaH, kathaM, nu, kathyatAm / - Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir zabdArtha - yena = jisane / bhinnakarikumbha = phAr3e hue hAthiyoM ke gaNDasthaloMse, skhalat girate hue, mauktikAvalibhiH = gajamuktAoM ke jhuNDoMse | mahI= pRthvI | aJcitA = bhara dI / tena hariNA = usa siMhase / adya = Aja / hariNAntike = hariNoM ke samIpa / parAkramaH = ( apanA ) vikrama / kathaM nu = kisa prakAra / kathyatAm = kahA jAya / TIkA - yena = hariNA / bhinnAH = vidAritA ye kariNAM kumbhAH = gajakapolAH tebhyaH viskhalatAM = pracyutAnAM mauktikAnAM = gaja-muktAnAM (mucyate sma / muclR mokSaNe + kta = muktA, muktA eva, muktA + Thak ) avalibhiH = zreNIbhiH mahI = pRthvI ( mahyate, maha pUjAyAM + Ni + i + GIS ) / anitA = pUjitA / tena eva evaM parAkramazAlinA / hariNA = siMhena / adya = sAmprataM / hariNAntike = mRgasannidhau / parAkramaH = svapratApaH / kathaM = kena rUpeNa / kathyatAM = prakaTIkriyatAm ityarthaH / bhAvArtha - jisa siMhane bar3e-bar3e hAthiyoMke kapoloMko phAr3akara unase girate hue gajamuktAoMke DheroMse pRthvIko bhara diyA vahI siMha sAdhAraNa mRgapara apanA parAkrama kyA prakaTa kare / For Private and Personal Use Only Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anyoktivilAsaH TippaNI-bar3oMkA parAkrama bhI bar3oMpara hI zobhA detA hai| isI bhAvako isa anyokti dvArA vyakta kiyA gayA hai| pUrva padyakI apekSA isameM yaha antara hai ki vahA~ hariNAlI eka prakArase zaraNAgata thI; kintu yahA~ hariNa yadi auddhatya bhI kare to bhI kSudra samajhakara use chor3a denemeM hI siMhakI pratISThA hai / isameM aprastutaprazaMsA alaMkAra hai / rathoddhatA chanda hai lakSaNa-ro na rAviha rathoddhatA lagau (vRtta0) // 49 // kisI prakArakA garva karanese pUrva apanese adhika zaktizAlIkI upasthitikA dhyAna rakheMsthitiM no re dadhyAH kSaNamapi mandAndhekSaNa sakhe gajazreNInAtha tvamiha jaTilAyAM vanabhuvi / asau kumbhidhAntyA kharanakharavidrAvitamahA gurugrAvagrAmaH svapiti girigarbhe haripatiH // 50 // anvaya-re madAnvekSaNa ! sakhe ! gajazreNInAtha ! iha, jaTilAyAM vanabhuvi, kSaNamapi, sthiti, no, dadhyAH, kumbhibhrAntyA, kharanakharavidrAvitamahAgurugrAvagrAmaH, asau, haripatiH, girigarbhe, svapiti / zabdArtha-re madAndhekSaNa = are mada (ghamaNDa ) se naSTadRSTivAle / sakhe = mina / gajazreNInAtha = hAthiyoMke samUhake svAmI / iha = isa / jaTilAyAM = kaThina / vanabhuvi = vnbhuumimeN| kSaNamapi = kSaNabhara bhii| sthitiM no dadhyAH = sthita na rhnaa| kumbhibhrAntyA = hAthiyoMkI bhrAntise ( arthAt hAthI samajhakara ) / kharanakharatIkSNa nakhoMse, vidrAvita = vidIrNa kara diyA hai, mahAguru = bahuta bhArI, prAvagrAma = pattharoMke samUhoMko jisane, aisA / asau = yaha / haripatiH = mRgendra / girigarbha = parvata-guphAmeM svapiti = so rahA hai| For Private and Personal Use Only Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAminIvilAse TIkA-madena = garveNa madajalena vA andhe = dRSTivihIne akSiNI = netre yasya tatsambuddho re madAndhekSaNa ! etenAtizayAvivekitvaM sUcyate / sakhe = mitra ! etenopadezayogyatvaM vyajyate / gajazreNInAM = hastipaMktInAM nAtha: svAmI, tatsambuddhau he gajapate ! ityarthaH / iha asyAM / jaTilAyAMjaTAbhiriva latAbhiH paripUrNAyAM / vanabhuvi = araNyabhUmau / kSaNaM = kiJcitkAlam / api, sthitiM no dadhyAH = avasthAnaM mA kuru / yataH / kumbhinAMgajamastakAnoM bhrAntyA = vibhrameNa / kharaiH = tIkSNaiH nakharaiH kararuhaiH vidrAvitAH = vidIrNAH mahatAM = vizAlAnAM gurUNAM = bhAravatAM grAvANAM = ziloccayAnAM prAmAH = samUhAH yena saH, evaMbhUtaH ( punarbhavaH kararuho nakho'strI nakharo'striyAm iti, adrigotragirinAvAcalazalaziloccayAH, iti ca-amaraH ) asau = prasiddhaH haripatiH = mRgendraH / gireH garbhaH tasmin girigarbha = parvataguhAyAM / svapiti-zete / bhAvArtha -are madAndha ! mitra ! gajendra ! isa jaTila vanabhUmimeM eka kSaNake liye bhI na rukanA, kyoMki gajamastaka samajhakara apane tIkSNa nakhase jisane bar3e-bar3e vizAlakAya parvatazikharoMko vidIrNa kara DAlA vahI mRgendra isa giriguphAmeM soyA hai| TippaNI-kisI prakArakA khatarA honese pUrva hI sAvadhAna ho jAnA buddhimAnkA lakSaNa hai| aise sAmarthyazAlIke samIpa, joki kiMcinmAtra bhI dUsarekA utkarSa sahana nahIM kara sakatA, madonmatta hokara rahanA apane jIvanako svayaM hI khataremeM DAlanA hai| isI bhAvako isa anyokti dvArA vyakta kiyA hai| jo mRgendra gajamastaka samajhakara parvatazikharoMko bhI apane tIkSNa nakhoMse vidIrNa kara DAlatA hai vahI bhalA, vAstavika gajakI upasthiti ko eka kSaNake liye bhI kaise sahana kregaa| 'madAndhekSaNa' yaha vizeSaNa sthUlakAya gajendrakI vivekazUnyatAko sUcita karatA hai| jaba siMha jaga jAyagA to tuma vizAlakAya honese bhAga bhI na sakoge, latA For Private and Personal Use Only Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org anyoktivilAsaH saMkula isa vanabhUmimeM ulajha jAoge, ataH eka kSaNa bhI yahA~ na Thaharo, yaha bhAva hai / isa padya meM parvata-zikharako gajamastaka samajhanese bhrAntimAn aura vanabhUmimeM ekakSaNa bhI na rukane rUpa arthakA samarthana siMhake zayanarUpa artha dvArA karanese kAvyaliMga alaMkAra hai ataH donoM kI saMsRSTi hai / zikhariNI chanda hai | // 50 // zatru choTA bhI bhayAnaka hotA hai Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir girigahvareSu gurugarvagumphito gajarAjapota na kadApi saJcareH / yadi budhyate harizizuH stanandhayo bhavitA kareNuparizeSitA mahI // 51 // anvaya-gajarAjapota ! gurugarvagumphitaH, girigahvareSu, kadApi, na, saJcareH, yadi, stanandhayaH, harizizuH, budhyate, mahI, kareNuparizeSitA, bhavitA / zabdArtha- gajarAjapota = ai gajendrake bAlaka ! gurugarva gumphitaH atyanta ghamaMDase bhare ( tuma ) / girigahvareSu = parvatoMkI guphAoM meM / kadApi = kabhI bhI / na saJcare: = mata ghUmanA / yadi / stanandhayaH dudhamu~hA bhI / harizizuH = siMhakA baccA / budhyate = jAga jAtA hai ( to ) / mahI = pRthvI / kareNuparizeSitA = hathiniyA~ hI jisameM baca gaI haiM aisI / bhavitA = ho jAyagI / TIkA- gajarAjasya = gajendrasya potaH = zizuH tatsambuddhI, he karizAvaka ! ityarthaH ( punAti pavate vA / pUJ = pUG pavane + tan ( uNAdi ) yAnapAtre zizI potaH - amara: ) / guruzcAsau gavaMzca tena gumphitaH = paramabalAbhinivezAvezita ityarthaH / san / ( giriH - girati, gR nigaraNe For Private and Personal Use Only Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAminI-vilAse + kiH / gahvaraM-gAhyate, gAhU viloDane + varac (uNAdi nipAtyate) girigahvareSu gireH = parvatasya gahvarANi=guhA iti yAvat, teSu / kadApi = kasmiMzcidapi kaale| na saJcareH = vicaraNaM na kuryAH / yadi / stanandhayaH = mAtuH stanapAnanirataH api / etenAtizizutvaM vyajyate / hareH = siMhasya zizuH = zAvakaH / budhyate jAgati cet / tarhi / mahI - pRthvI / kareNavaH = hastinya eva parizeSitAH = avaziSTAH kRtAH yasyAM sA evaMbhUtA nihatAkhilagajendrA ityarthaH / bhavitA- bhaviSyati / bhAvArtha-he gajazAvaka ! atyanta madameM cUra hokara kabhI bhI ina giriguphAoMmeM vicaraNa na karanA; kyoMki yadi kahIM siMhakA dudhamuMhA baccA bhI jAga gayA, to samajho saMsArameM kevala hathiniyA~ hI zeSa raha jaayeNgii| TippaNI-zatru choTA hai isaliye usakI upekSA kabhI nahIM karanI cAhiye / yadi vaha tejasvI evaM zauryavAn hai to nizcaya hI samUla vinAza kara DAlegA / isI bhAvako isa anyoktise vyakta kiyA hai| yadyapi isIse milatA-julatA bhAva pUrva zlokameM vyakta kara cuke haiM phira bhI yaha punarukti nahIM hai| kyoMki usameM unmatta gajendrako mRgendrase sAvadhAna kiyA gayA hai aura yahA~ gajapotako siMhazAvakase / sAtha hI 'stanaMdhaya' isa vizeSaNase siMhazizukA svAbhAvika zaurya bhI prakaTa hotA hai / arthAt garva kyA karate ho, siMhakA dudhamuMhA baccA bhI yadi jAga gayA to tumhAre vaMzocchedanake liye paryApta hai, phira mRgendrakI to bAta hI kyA hai / hathiniyoMko strItvena avadhya samajhakara unapara hAtha nahIM uThAyegA; kyoMki abalAoM para hAtha chor3anA zUratAke viparIta hai| isa padya atizayokti alaMkAra hai| maJjabhASiNI chanda hai| lakSaNa-sa ja sA ja gau bhavati majubhASiNI ( vRtta0 ) // 51 // yadi apane meM guNa hai to kisIkI bhI upekSA kyA kara legInisargAdArAme tarukulasamAropasukRtI kRtI mAlAkAro vakulamapi kutrApi nidadhe / For Private and Personal Use Only Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anyoktivilAsaH idaM ko jAnIte yadayamiha koNAntaragato jagajAlaM kartA kusumabharasaurabhyabharitam // 52 // anvaya-nisargAt, ArAme, tarukulasamAropasukRtI, kRtI, mAlAkAraH, kutrApi, vakulam , api, nidadhe, idam , kaH, jAnIte, yat , iha, koNAntaragataH, ayama , jagajAlaM, kusumabharasaurabhyabharitaM, krtaa| zabdArtha-nisargAt = svabhAvase hii| ArAme = bgiice| tarukulasamAropasukRtI=vRkSasamUhoMko ropanemeM vikhyAta / kRtI = kuzala / mAlAkAraH = maaliine| kutrApi = khiiNpr| vakulam api = bakulavRkSako bhii| nidadhe=DAla diyaa| idaM kaH jAnIte = yaha kauna jAnatA thaa| yat = ki / iha = yhaaN| koNAnjaragataH = eka kone meM par3A huaa| ayam = yaha bkul| jagajjAlaM = bhuvnmnnddlko| kusumabharasaurabhyabharitaM = atyanta phUloMkI sugandhase bharA huA / kartA = kara degaa| TIkA-nisargAt = svabhAvAdeva / ArAme = upavane ( ArAma syAdupavanam-amaraH ) tarUNAM = vRkSANAM yat kulaM = samUhaH, tasya samAropaH = samyagAvApaH, tena yat sukRtaM puNyaM ( puNyazreyasI sukRtaM vRSa:-amaraH) tadasyAstIti saH, sadvRkSAropaNena puNyavAnityarthaH / ata eva kRtI = kuzalaH / mAlAkAraH=mAlikaH / udyAnapAlaka itiyAvat / (mAlAkArastu mAlika:-amaraH ) kutrApi = kasminnapi konne| vakulaM = kesaram ( syAdatha kesare vakula:--amaraH) api / anna apidrayamupekSAsUcakam / nidadhe = avAropayat / kintu / idaM kaH jAnIte=jJAtavAn yat iha = udyaane| koNasya = ekaprAntamAtrasya antaraM = madhyaM gataH = sthitaH / ayaM = vakulaH / jagajjAlaM = bhuvanamaNDalaM / kusumAnAM puSpANAM yo bharaH = bhAraH tasya yat saurabha = saugandhyaM tena bharitam = pUritam / kartA = kariSyatIti bhAvaH / For Private and Personal Use Only Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAminI-vilAse bhAvArtha-svabhAvase hI upavanameM vRkSAropaNakA puNya kamAte hue kuzala mAlIse kahIM konepara ropA huA yahI bakula, apane puSpabhArakI anupama sugandhase bhuvanamaNDalako bhara degA, yaha kauna jAnatA thaa| TippaNI-koI kitanI hI upekSA kare yadi apanemeM guNa hai to svayaM hI vizvameM yaza phailegaa| isI bhAvako bakulakI isa anyokti dvArA vyakta kiyA hai| mAlIne to sAdhAraNa per3oMkI bhAMti bakulako bhI eka konemeM ropa diyA thaa| kintu phUlanepara usakI sugandha vizvameM phaila gyii| aisI koI kalpanA bhI nahIM karatA thA ki isa sAdhAraNa vRkSameM itanI gandha ho sakatI hai| isI prakAra vidvAn kA alpajJajana bhale hI Adara na kareM aura use ucita pada bhale hI na prApta ho, kintu usakI vidvattA aura guNoMkA prakAza to saMsArameM phaila hI jaaygaa| isa padyameM bakulakI gandhadvArA vizvake pUraNarUpa padArthakA asaMbhAvanIyatvena varNana kiyA gayA hai ataH asaMbhava alaMkAra hai-"asaMbhavo'rthaniSpattarasaMbhAvyatvavarNanam ( candrA0 ) / zikhariNI chanda hai / // 52 // mahAn vyaktikA Azraya bhI mahAn hotA haiyasmin khelati sarvataH paricalakallolakolAhalai manthAdribhramaNabhramaM hRdi haridantAvalAH pedire / so'yaM tuGgatimiGgilAGgakavalIkArakriyAkovidaH kroDe krIDatu kasya kelikalahatyaktArNavo rAghavaH // 53 // anvaya-yasmin , khelati, sarvataH, paricalakallolakolAhalaiH, harihantAvalAH, hRdi, manthAdribhramaNabhramaM, pedire, saH, ayaM, tuGgatimiGi galakovidaH, rAghavaH, kelikalahatyaktArNavaH, kasya, kroDe, kriiddtu| zabdArtha-yasmin khelati = jisake khelanepara / sarvataH = cAroM For Private and Personal Use Only Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anyoktivilAsaH ora / paricarat = hilatI huI, kallolakolAhalaiH = laharoMke kolaahloNse| harihantAvalAH = diggaja / hRdi = manameM / manthAdibhramaNabhramaM = mandarAcalake ghUmanekI bhrAntiko / pedire = prApta hote the| saH ayaM = vahI yaha / tuMga = U~ce-U~ce, timiGgila == isa nAmake jo matsya ( unake ), aGga = zarIroMkI, kavalIkArakriyA = nigalajAnekA karma, ( usameM ) kovidaH = catura / kelikalaha = khelahI khelameM, tyaktArNavaH chor3a diyA hai samudra jisane aisA / rAghavaH = rAghava (nAmakA mtsy)| kasya kroDe = kisakI godameM / krIDatu = khele| ____TIkA-yasmin = rAghave / so'yamityanena smbndhH| khelati = krIr3ati sati / sarvataH paricalatAM = parivartamAnAnAM kallolAnAM - taraGgANAm kolAhalaiH = dhvanibhiH / haridantAvalAH = haritAM = dizAM ye dantAvalAH = hastinaH / diggajA iti yAvat (dizastu"AzAzca haritazca tAH iti, dantI dantAvalo hastI iti ca-amaraH ) / hRdi = manasi / manthAdreH = mandarAcalasya yat bhramaNaM = parivartanam tasya bhramaHbhrAntiH, tam / ( bhrAntimithyAmatibhraMmaH-amaraH ) pedire = prApuH / saH = evaMbhUtaH / ayaM = pratyakSaH / tuGga'kovidaH tuGgAnAm = unnatAnAM timiGgilAnAM = matsyavizeSANAM yAni aGgAni-zarIrANi teSAM kavalIkArasya = grAsIkaraNasya yA kriyA = karma, tasyAM kovidaH = kuzalaH / timIGgilAdimahAmatsyanigaraNakalAyAM sutarAM nipuNa ityarthaH / rAghavaH = tannAmako matsyavizeSaH / kelikalahe = krIDAvivAde, tyaktaH=visRSTaH arNavaH = samudro yena evaMbhUtaH / kasya = sarasaH kroDe = vakSasi ( kroDA kroDaM ca vakSasa-amaraH ) krIDatu = khelatu ityarthaH / / ___ bhAvArtha-jisake krIr3A karate samaya ulaTane-pulaTaneke kAraNa uThI huI laharoMke kolAhalase diggajoMko samudramanthanakA bhrama hotA hai aisA, timigilAdi vizAlakAya matsyoMko sazarIra nigalanevAlA mahA For Private and Personal Use Only Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAminIvilAse matsya rAghava yadi bAta hI bAtameM samudrase jhagar3A kara le to phira krIr3A karane kahA~ jAya ? TippaNI-mahAna vyaktike liye Azraya bhI mahAn hI honA cAhiye, kisI sAdhAraNasI bAtapara yadi mahAn ( guNI ) vyaktine sArvabhaumakA Azraya chor3a diyA to anyatra usake liye jIvana hI dUbhara ho jAyagA, isI bhAvako isa anyokti dvArA vyakta kiyA gayA hai| rAghavamatsya vaha vizAlakAya matsya hai jisake khelahI khelameM ulaTa-palaTa karane se samudra meM aisI lahareM uThane lagatI haiM ki diggajoMko samudramanthanakA bhrama hotA hai / bar3e-bar3e timigilAdiko samUcA nigalanevAlA vaha rAghava yadi samudrase rUTha jAya to bhalA usake liye dUsarA sthAna hI kahA~ ho sakatA hai ? matsyoMke bheda isa prakAra haiM-rohita, madgura, zAla, rAjIva, zakula, timi aura timigila / timinAmaka mahAmatsyako nigalanevAlA timigila aura 'timigilagilopyasti tadgilopyasti rAghavaH ke anusAra timigilako bhI nigala jAnevAlA eka mahAmatsya hotA hai timigilagila, aura usako bhI nigalanevAlA rAghava sabase bar3A matsya hai / 'khelati'ke sthAnameM "vellati'' pATha bhI hai jo apekSAkRta acchA pratIta hotA hai| rAghava itanA bar3A matsya hai ki usake sAdhAraNa ulaTane-pulaTanepara samudra meM aisI lahareM uThane lagatI haiM jisase diggajoMko samudramanthanakI bhrAnti hone lagatI hai / yaha atizayokti alaMkAra hai / rasagaMgAdhara meM yaha padya bhI aprastutaprazaMsAke udAharaNoMmeM par3hA gayA hai kintu usameM pAThabheda hai "hariddantAvalAH"ke sthAnapara "hariyUthAdhipAH", "tuGgatimi0''ke sthAnapara "tuGgatimiGgilAGgagilanavyApArakautUhalaH", aura "kelikalaha" ke sthAnapara "kelirabhasa-" pATha hai / rasagaMgAdharake pAThakI apekSA prastuta pATha parimArjita hai| aisA pratIta hotA hai ki kavikI pUrva racanA vahI thI jise bhAminIvilAsameM rakhate samaya unhoMne For Private and Personal Use Only Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anyoktivilAsaH pariSkRta kara diyA / yaha zArdUlavikrIDita chanda hai // 53 // lUnaM mattagajaiH kiyatkiyadapicchinnaM tuSArAditaiH ziSTaM grISmajabhISmabhAnukiraNairbhasmIkRtaM kAnanam / eSA koNatA muhuH parimalairAmodayantI dizo hA kaSTaM lalitA lavaMga latikA dAvAgninA dahyate // 54 // 93 anvaya-kAnanaM, kiyat, mattagajaiH, lUnaM kiyadapi, tuSArAditaiH, chinnaM, zipraM, grISmajabhISmabhAnukiraNaiH, bhasmokRtaM, koNagatA, muhuH, parimalaiH dizaH, AmodayantI, lalitA, eSA, lavaGgalatikA, dAvAgninA, dAte, hA kaSTam / zabdArtha -- kAnanaM = vana / kiyat = kucha to / mattagajaiH = unmatta hAthiyoMse / lUnaM == kATa DAlA gayA / kriyat = aura kucha / tuSArAditaiH = zItAkrAntajanoMse (yA ole girane se ) / chinnaM = naSTa ho gayA / ziSTaM = bacA huA / grISmaja = garmIke, bhISmabhAnukiraNaH = pracaNDasUrya kI kiraNoMse / bhasmIkRtaM = jalA diyA gayA / koNagatA = konepara lagI huI | muhu: bAra-bAra | parimalaiH = sugandhoMse / dizaH = dizAoMko | AmodayantI surabhita karatI huI / lalitA = sundara / eSA = yaha / lavaGgalatikA lauMga latA / dAvAgninA = vanAgni dvArA / dahyate = jalAI jA rahI hai / hA kaSTam = atyanta khedakA viSaya hai / For Private and Personal Use Only = = = TIkA - kAnanaM = vanaM ( gahanaM kAnanaM vanam - amara: ) / kiyat = kiMcit / mattAzca te gajAzca mattagajAH taiH = unmadavAraNaiH / lUnaM vinAzitam / api ca / kiyat / tuSAreNa = himena aditAH = pIDitAste tuSArArditAH taiH = zItAkrAntairityarthaH / chinnam = indhanArthaM chedayitvA gRhItamitiyAvat ( tuSArastuhinaM himam -- amara: ) / ziSTam = avaziSTamityarthaH / grISme = nidAghe jAtaH grISmajaH ataeva bhISmaH = bhUritApakatvAd bhayaMkaraH, sa cAso bhAnuzca = sUryazca tasya kiraNaiH = mayUkhaiH / Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAminIvilAse bhasmIkRtaM = kSArIkRtaM vartate / tathApi etAvadApatsahanAvaziSTA / eSA = paridRzyamAnA / koNagatA = udyAnopAntadezAvasthitA / muhuH = vAraMvAraM / parimalaiH = svAmodaH, dizaH = AzAH / AmodayantI = surabhayantI / lalitA = manoramA / lavaGgasya = devakusumasya latikA = vllii| (lavaGga devakusumam-amaraH) dAvAgninA = vnvhninaa| sAmprataM / dahyate = bhasmIkriyate / iti hA atyantaM kaSTam = khedaviSayametat / bhAvArtha-vanakA kucha bhAga to unmatta hAthiyoMne rauMda DAlA, kucha jAr3ese ThiThurate logoMne kATa DAlA, jo bacA thA vaha grISmameM pracaNDasUryake bhayAnaka Atapase jhulasa gayA / isapara bhI eka kone meM sthita, yaha manorama lavaGgalatA jo ki apanI sugandhase dazoM dizAoMko surabhita kara rahI thI, Aja dAvAgnise jalAyI jA rahI hai yaha bar3e duHkhakI bAta hai| TippaNI-yoM to saMsArameM guNavAn hI prAyaH durlabha hote haiM / yadi kahIM kisI kone se koI apane guNoMkA prakAza karanA bhI cAhe to dRSTa loga use naSTa karanepara hI tule rahate haiM, isI bhAvako isa anyokti dvArA vyakta kiyA hai| matta mataMgajoM, zItAditoM evaM grISma pracaNDa Atapase kisI prakAra apanI rakSA karaneke bAda bhI manohara lavaMga-latikAko dAvAgni ne apanI capeTameM le hI liyaa| dahyate yaha vartamAna kAla kA prayoga apanI asAmarthya aura sAmarthyavAnoMse use bacAnekA Agraha sUcita karatA hai / arthAt kaSTakA viSaya hai ki itanI vipattiyoMse bacane para bhI manorama latA dAvAgnise jala rahI hai, yadi koI use bacA sakatA to vaha punaH apanI Amodase dizAoMko paripUrita karatI / isa padyameM aprastutaprazaMsA alaMkAra hai / zArdUlavikrIDita chanda hai // 54 // sabhIke lie bhayake kucha na kucha kAraNa bane rahate haiNsvloksy zikhAmaNiH suratarugrAmasya dhAmAdbhutaM paulomIpuruhUtayoH pariNatiH puNyAvalInAmasi / For Private and Personal Use Only Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhanyoktivilAsaH satyaM nandana kintvidaM sahRdayairnityaM vidhiH prArthyate tvataH khANDavaraGgatANDavanaTo dUre'stu vaizvAnaraH // 5 // anvaya-nandana ! svarlokasya, zikhAmaNiH, suratarugrAmasya, adbhutaM, dhAma, paulomIpuruhUtayoH, puNyAvalInAM, pariNatiH, asi, idaM, satyaM, kintu, sahRdayaH, nityaM, vidhiH, prArthyate, khANDavaraMgatANDavanaTaH, vaizvAnaraH, tvattaH, dUre, astu / / zabdArtha-nandana =he indrake udyAna ! svarlokasya svargake / zikhAmaNiH = cUr3AmaNi / asi = ho / suratarugrAmasya = kalpavRkSasamUhake / adbhutaM dhAma = vilakSaNa nivAsa ho| paulomIpuruhUtayoH = indrANI aura indrakI / puNyAvalInAM = puNyaparamparAoMke / pariNatiH = pariNAmarUpa ho / idaM satyaM = yaha saba satya hai / kintu sahRdayaiH = sajjanoMke dvaaraa| nityaM = sadA / vidhiH prArthyate = paramAtmAse prArthanA kI jAtI hai ki / khANDavataraGgatANDavanaTaH = khANDava vanarUpa raMgamaMcapara tANDava (nRtya) karane vAlA ntt| vaizvAnaraH = agni / tvaktaH = tumse| dUre astu = dUra hI hove / TIkAhe nandana ! = indrodyAna ! ( haya uccaiHzravA sUto mAtali. nandanaM vanam----amaraH ) tvam / svarlokasya = triviSTapasya / zikhAmaNiH = cUr3Aratnam ivAlaM kArabhUtosItyarthaH / suratarUNAM=devavRkSANAM (paJcaite devataravo mandAraH pArijAtakaH / santAnaH kalpavRkSazca puMsi vA haricandanam -amaraH ) grAmasya = samUhasya / adbhutam = AzcaryakArakaM, dhAma = sthAnamasi / atha ca / paulomI=indrANi (pulomajAzacIndrANI--amaraH) ca purahUtaH= idrazca (puruhUtaH purandaraH-amaraH ) tayoH indrANItadramaNayorityarthaH / puNyAvalInAM = sukRtapaGktInAM / pariNatiH = phalamitiyAvat / asi / atIvapuNyaprasAdena tAbhyAM tvamupalabdha ityarthaH / idaM sarva, satyaM = nirvivAdameva / kintu sahRdayaiH = sudhobhiH / nityaM = For Private and Personal Use Only Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 96 bhAminI-vilAse pratyahameva / vidhiH = kartA daiva iti yAvat / idaM / prArthyate = yAcyate / yat / khANDavaH = tannAmakamaindraM vanaM tadeva raGgo nRtyabhUvizeSaH, tasmin yaH tANDavaH-uddhatanRtyaM tatra naTa iva = nartaka iva / evaMbhUtaH / vaizvAnaraH = agniH ( agnirvaizvAnaro vahniH-amaraH) davAgniriti bhAvaH / tvattaH = tvatsakAzAt / dUre = viprakRSTa eva / astu / tvaM na kadApi davAgnisaMzliSTaH syAH ityarthaH / bhAvArtha-he nandana ! tuma svargalokake cUr3AmaNi ho / kalpavRkSAdi devataruoM ke AzcaryakAraka sthAna ho, indrANI aura indra ke mahattama puNyoMke pariNAmarUpa ho, yaha saba kucha satya hai / kintu sajjana loga nitya yahI prArthanA karate haiM ki khANDavarUpa raMgabhUmimeM naTakI bhA~ti tANDava nRtya karanevAlA davAgni tumase sadA dUra hI rahe / TippaNI-koI kitane hI ucca padako prApta ho, vizvakA bar3e se bar3A upakArI ho, atyanta prayatnase usakA saMrakSaNa kiyA jAtA ho kintu ve duSTa usako naSTa karanemeM kiMcit bhI saMkoca nahIM karate jinakA svabhAva hI dUsaroMko naSTa karanA hai| paramAtmA jitane adhika dinoMtaka aise vyaktiko ina duSToMse bacA sake utanA hI adhika vizvakA kalyANa hogA / arthAt sabaprakArake sukha aura aizvayaMkA upabhoga karanevAloM ko bhI bhayake kAraNa bane hI rahate haiM / isI bhAvako isa anyokti dvArA vyakta kiyA hai| nandanavana bhale hI cUr3AmaNikI bhAMti svarga kI zobhA bar3hAnemeM sarvazreSTha ho, anupama aura alabhya kalpavRkSoMkA AvAsa ho, zatakratuke puNyoMke pariNAmasvarUpa use prApta huA ho, kintu vanAgni jahA~ usameM praviSTa huI to use bhasma hI kara ddaalegii| isaliye sajjana loga nitya paramAtmAse prArthanA karate haiM ki isa dAhaka agnikA praveza vahA~ kabhI na ho; kyoMki khANDava vanameM agnikI bhISaNa karatUtoMko sabane dekhA hai| yahA~ nandanavanameM svargake cUr3AmaNi, kalpavRkSoMke sadma aura indrANI For Private and Personal Use Only Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anyoktivilAsaH indrake puNyoMkA pariNAma honekA Aropa kiyA gayA hai sAtha hI khANDavako nRtyabhU aura agnipara naTatvakA bhI Aropa hai ataH yaha rUpaka alaMkAra hai / zArdUlavikrIDita chanda hai // 55 // manuSya kyA socatA hai aura vidhAtA kyA kara detA hai-- svasvavyApRtimanamAnasatayA matto nivRtte jane caJcakoTivipATitArarapuTo yAsyAmyahaM paJjarAt / evaM kIravare manorathamayaM pIyUSamAsvAdayatyantaH sampraviveza vAraNakarAkAraH phaNigrAmaNoH // 56 // anvaya-jane; svasvavyApRtimagnamAnasatayA, mattaH, nivRtte, caJcakoTivipATitArarapuTaH, ahaM, paJjarAt ; yAsyAmi, evaM, kIravare, manorathamayaM, pIyUSaM, AsvAdayati, vAraNakarAkAraH, phaNigrAmaNIH, antaH, sampraviveza / zabdArtha-jane = logoMke / svasvavyApRtimagnamAnasatayA = apane apane kAmoMmeM citta lagA lenese / mattaH = mere pAsase / nivRtte = haTa jAnepara / caMcUkoTivipATitArarapuTaH = coMcakI agalI nokase ( piMjareke ) dvAroMko kholakara / ahaM = maiM, paMjarAt = piMjarese / yAsyAmi = nikala jAU~gA / evaM = aisA / kIravare = toteke / manorathamayaM = abhilASArUpa / pIyUSaM = amRtko| AsvAdayati = cakhate hue| vAraNakarAkAraH = hAthIkI sUMDa jaisaa| phaNigrAmaNIH = bar3A bhArI sarpa / antaH = bhItara / sampraviveza = ghusa aayaa| TIkA-jane = loke / svA ca svA ca yA vyApRtiH = vyApAraH tatra magnaM = saMlagnaM mAnasaM yasmin tat svasvavyApRtimanamAnasaM tasya bhAvaH tattA, tayA = nijavyApArAsaktacittatayA mattaH = matsakAzAt / jane = loke nivRtte = dUrIbhUte / sati / caMcUkoTinA = caMcvagrabhAgena vipA. For Private and Personal Use Only Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 98 bhAminI-vilAse TitaM = vidAritam ararapuTaM = kapATayugalam yena sa evaMbhUtaH (kapATamararaMtulye--amaraH ) ahaM = kIraH / paJjarAt = bandhanagRhAt / yAsyAmi = uDDIya nabhaHpathaM gamiSyAmi ityarthaH / evaM / kIravare = zukazreSThe / manorathamayaM = lipsAtmakaM / pIyUSam = amRtam / AsvAdayati = pibati sati / manasyevaM vicArayati sati ityrthH| vAraNasya = gajasya yaH karaHzuNDAdaNDaH tasya AkAra iva AkAraH yasya = gajazuNDAkRtirityarthaH / phaNinAM = sarpANAM grAmaNIH = zreSThaH ( grAmaNI pite puMsi zreSThe grAmAdhipe triSu-amaraH ) mahAn sarpa iti yAvat antaH = paMjarAbhyantare sampraviveza = praviSTaH / bhAvArtha-"apane apane kAryavyApArameM Asaktacitta honese jaba sabaloga mere pAsase cale jAyeMge to coMcakI nokase piMjarekA dvAra kholakara maiM bhAga calUMgA" aise manorathamaya amRtakA AsvAdana jyoMhI zuka kara rahA thA ki hAthIkI sUMDake samAna vizAlakAya sarpa piMjaremeM ghusa aayaa| TippaNI-"duHkhase nivRtti aura sukhakI prApti" yaha jIvamAtrakI kAmanA hotI hai, kintu eka duHkhase nivRtta honekI kalpanA karate hI yadi dUsarA usase bhI bhayAnaka duHkha A par3e taba to bhagavAn hI rakSaka hai| isI bhAvako isa padya dvArA vyakta kiyA hai| isase yaha bhI spaSTa hotA hai ki manuSya kitanA hI kucha soce; kintu hogA vahI jo daivako svIkAra hogaa| becArA totA jo svacchanda ho AkAzamaNDalameM vicaraNa karatA thA bhAgyase piMjaremeM ba~dha gyaa| vahA~ bhI ekAntakI bATa joha rahA thA ki saba apane-apane kAmameM laga jAyeMge aura merI orase dhyAna haTA leMge to maiM coMcakI nokase dvArakI sIMka nikAlakara bhAga calUMgA ( isase usakI aparAdhI pravRtti aura bandhanayogyatva dhvanita hote haiM ); kintu isI samaya piMjareke eka chidrase bhayAnaka sarpane ghusa For Private and Personal Use Only Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anyoktivilAsaH 99 kara usake sAmane nayA prANasaMkaTa upasthita kara diyA jisase vaha kalpanAjanya sukhako hI kyA, bandhanajanya duHkhako bhI bhUla gayA / tulanA0 - rAtrirgamiSyati bhaviSyati suprabhAtaM bhAsvAnudeSyati hasiSyati paGkajAliH / itthaM vicintayati kozagate dvirephe hA hanta hanta nalinIM gaja ujjahAra // isa padyako paMDitarAjane rasagaMgAdhara meM viSAdana alaMkArake udAharaNameM rakkhA hai / aura isakA lakSaNa kiyA hai - " abhISTArtha - viruddhalAbho viSAdanam " arthAt jahA~ abhISTa prApti ke liye prayatna na karake kevala icchA hI kI jAya aura phala ulTA ho jAya vahA~ viSAdana alaMkAra hotA hai / zArdUlavikrIDita chanda hai // 56 // kisI kArya meM pravRtta honese pahale apanI sAmarthya dekha lenI cAhiye - re cAJcalyajuSo mRgAH zritanagAH kallolamAlAkulAmetAmambudhikAminIM vyavasitAH saMgAhituM vA katham atraivocchaladambunirbharamahAvartaiH samAvartito yadgrAveva rasAtalaM punarasau nIto gajagrAmaNIH // 57 // anvaya--zritanagAH, cAvalyajuSaH, re mRgAH, kallolamAlAkulAm, etAm, ambudhikAminIM, saMgAhituM, kathaM, vA, vyavasitAH yat, atraiva, ucchaladambunirbhara mahAvataiH samAvartitaH, asau, gajagrAmaNIH, punaH prAvA iva, rasAtalaM, nItaH / zabdArtha -- zritanagAH=pahAr3apara rahanevAle / cAJcalyajuSaH = caJcalasvabhAvavAle / re mRgAH = are mRgo ! kallolamAlAkulAm = laharoMkI paMktiyoMse vyApta / etAM = isa / ambudhikAminIM = samudrapatnI ( nadI ) kI / saMgAhituM = thAha leneke lie | kathaM vA kisa prakAra / vyavasitAH - pravRtta hue ho / yat = kyoMki / atraiva = yahI~para / ucchaladambu = For Private and Personal Use Only = Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 100 bhAminI- vilAse uchalate hue jalameM, nirbhara = pracura, mahAvarteH = bar3e bar3e bha~varoMse / samAvartitaH = cAroM ora ghumAyA gayA / asau = yaha / gajagrAmaNIH gajazreSTha | punaH = phira / grAvA iva = pattharako taraha / rasAtalaM = pAtAlako / nItaH = pahu~cA diyA gayA / TIkA - zritaH = vAsatvena svIkRtaH nagaH = parvataH yaiste zritanagAH tatsambuddhI, acalasthA ityarthaH / caJcalasya bhAvaH cAJcalyaM tajjupantIti cAJcalyajuSaH = capalasvabhAvAH / re mRgAH / kallolAnAM = mahadUrmINAM ( striyAM vIcirathomiSu / mahatsUllolakallolo1- amara: ) mAlAH = paGktayaH tAbhiH AkulA = vyAptA, tAm / ambudheH kAminI ambudhikAminI tAM = samudragAmityarthaH / etAM = gaGgArUpAM saMgAhituM = viloDayituM kathaM vA vyavasitAH = pravRttAH stha / yat = yataH atraiva = bhavatpravRttisthala eva, ucchalat = UrdhvaM gacchat tacca tadambu = jalaM tasya yo nirbharaH = AdhikyaM tena ye mahAntaH AvartAH = jalabhramAH (syAdAvartombhasAM bhramaH:- amara: ) taiH samAvartitaH = samantAdbhrAmitaH, asau tvatpUrvavartI iti bhAvaH / gajagrAmaNIH = karizreSThaH / punaH, grAveva pASANavat / rasAtalam = adhastalaM nItaH = prApitaH / bhAvArtha- pahAr3oMpara rahanevAle re caJcala mRgo ! bar3I-bar3I taraGgoMse Akula isa samudragA nadIko thAha lene kyoM cale ho / isake uchalate hue jalameM bArabAra bane bar3e-bar3e bha~varoM ( AvartI ) meM cAroM ora ghumAyA gayA vaha vizAla hAthI yahIMpara pASANakhaNDakI taraha DubA diyA gayA / For Private and Personal Use Only = = TippaNI- jahA~ bar3e-bar3e sAmarthyazAlI bhI gotA khA jAte haiM vahA~ alpasAmarthavAloM kA prayatna karanA unakI mUrkhatAkA hI dyotaka hai / isI bhAvako isa anyokti dvArA vyakta kiyA hai / parvatakandarAoMmeM rahanevAle mRgoM dvArA uchalatI laharoMvAlI samudragAminI nadIkI thAha lenekA prayatna karanA duHsAhasa hI to hai / samudrakAminI yaha vizeSaNa nadIkI agAdha - tAkA dyotaka hai / "atraiva" padase usa sthalavizeSakA nirdeza hotA hai jahA~ Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anyoktivilAsaH 101 ve pravRtta haiM / "gajagrAmaNI' pada gajakI vizAlatA aura sAmarthyazAlitAkA sUcaka hai, arthAt jisa prayatnameM aisA samartha gajarAja pattharakI bhA~ti rasAtalako calA gyaa| niSphalaprayatna hI nahIM huA, pratyuta sadAke liye naSTa bhI ho gayA, taba tuma kisa ginatImeM Aoge ? isa zlokameM yaha bhI dhvani nikalatI hai ki are mRgo, zritanaga arthAt U~ce parvatoMpara vAsa karane vAle ( uccapadastha ) hokara bhI tuma agAdha nadIkI thAha lene jA rahe ho arthAt nIce kI ora pravRtta ho rahe ho, yaha tumhArI mUrkhatA hI hai| ___ isa padyameM aprastuta mRgoM se prastuta avivekI janoMkA tathA gajagrAmaNIse kisI samartha vyaktikA bodha hotA hai ataH aprastutaprazaMsA alaMkAra hai / grAvA iva yaha upamA bhI hai| cAMcalyajuSaH aura grAmaNI vizeSaNa sAbhiprAya haiM ataH parikara bhii| isa prakAra ina alaMkAroM kA saGkara ho gayA hai| zArdUlavikrIDita chanda hai // 57 // zatruke bhI guNoMpara vicAra karanA cAhiye--- piba stanyaM pota tvamiha madadantAvaladhiyA dRgantAnAdhatse kimiti haridanteSu paruSAn / trayANAM lokAnAmapi hRdayatApaM pariharan ayaM dhIraM dhIraM dhvanati navanIlo jaladharaH // 58 // anvaya-pota, tvam , iha, stanyaM, piba, madadantAvaladhiyA, haridanteSu, paruSAn , dRgantAna , kimiti, Adhatse, ayaM, navanIlaH, jaladharaH, trayANAm , api, lokAnAM, hRdayatApaM, parihana , dhIraMdhIraM, dhvanati / zabdArtha-pota = he bacce ! tvam = tuma / iha = yhiiN| stanyaM For Private and Personal Use Only Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 102 bhAminI-vilAse piba = stanoMse dUdha piyo / madadantAvaladhiyA = unmatta hAthI samajhakara / haridanteSu = dizAoMke choroMmeM / paruSAn = kaThora / dRgantAn = A~khoMke konoMko / kimiti Adhatse = kyoM kara rahe ho| ayaM =yaha / navanIla:= sA~valA / jaladharaH = megha / trayANAM api = tInoM hI / lokAnAM = lokoMke / hRdayatApaM = hRdayake sntaapko| pariharan = miTAtA huaa| dhIraMdhoraM = gambhIra / dhvanati = garaja rahA hai| _____TIkA-he pota = zizo! ( yAnapAtre zizau potaH--amaraH ), tvam , iha = madIyapayodharamaNDale / stanyaM = payaH / piba / madaH = yauvanAdivikAraH tatpradhAnAzca te dantAvalAzca hastinazca ( atizayitau dantau asya, danta + valac, dIrgha, dantI dantAvalo hastI-amara:) gandhadvipAdivatsamAsaH / taddhiyA = unmadadantibhrAntyA ityarthaH / haritAM = dizAM anteSu = avasAneSu ( haranti anayA, /ha + itiH ( uNAdiH ), dizastu kakubhaH kASThAH AzAzca haritazca tA:-amaraH ) paruSAn = roSakaSAyitAn ( pipati = pUrayati alaMbuddhiM karoti, / pAlana pUraNayoH + uSac, ( uNAdi ), niSThuraM paruSaM-amaraH) / dRgantAn = netrakoNAn / kimitikimartha / Adhatse = karoSItyarthaH / yataH / ayaM = yastvayA gajatvenAnumitaH saH / tu / navazcAsau nIlazca navanIlaH=sundaranIlavarNaH / jaladharaHmeghaH / trayANAm, api / lokAnAM bhuvanAnAM / hRdayatApaM = antarUSmANaM, pariharan = nivArayan / dhIraM-dhIraM = zanaiH zanaiH ityarthaH / dhvanati = zabdaM karoti / ___bhAvArtha-he siMhazizo ! tuma ( mere stanakA ) dUdha piyo / unmatta hAthI samajhakara dizAoMke choroMkI ora lAla A~khoMse kyoM dekhate ho ? yaha to tribhuvanake hRdaya-saMtApako haranevAlA sundara zyAmala megha dhIredhIre garaja rahA hai| TippaNI-teja aura pratApa kisIke sIkhane yA sikhAnekI vastu nahIM / ye jinameM hote haiM to svabhAvase hI hote haiN| siMhakA baccA dudha For Private and Personal Use Only Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anyoktivilAsaH muMhA hI kyoM na ho, hai to siMhazizu hI / gajoMko vaha apanA svAbhAvika bairI samajhatA hai isaliye dhvanisAmyake kAraNa bAdalakI garjanAko hAthIkI cigghAr3a samajhakara usakI A~kheM lAla ho jAtI haiM aura vaha zatruko khojaneke liye kaThora dRSTise cAroM ora ghUrane lagatA hai / taba dUdha pilAtI huI siMhinI use vAstavikatAkA bodha karAtI hai| jise tuma apanA zatru samajhakara lAla-lAla A~kheM karake digantoMko ghUra rahe ho vaha to tribhuvanakA tApanivAraka jalada hai, hAthI nhiiN| ataH zAnta hokara dUdha piyo / isase yaha bhI dhvani nikalatI hai ki dUsaroMke santApako haraNa karanevAle sajjanoMpara bhUlakara bhI krodha karanA tuhArA nirA lar3akapana yA aviveka hI hai / isa padyameM bhrAntimAn alaMkAra aura zikhariNI chanda hai // 58 // tejasvI vyakti kisI bhI sthiti meM zatrukA utkarSa nahIM saha sakate dhIradhvanibhiralaM te nIrada me mAsiko grbhH| unmadavAraNabuddhayA madhyejaTharaM samucchalati // 5 // anvaya-nIrada ! te dhoradhvanibhiH alaM, me, mAsikaH, garbhaH, unmadavAraNabuddhayA, madhyejaTharaM, samucchalati / zabdArtha-nIrada = he megha ! te = tumhArI / dhIradhvanibhiH = gambhIra garjanAoMse / alaM = basa kro| me = merA / mAsikaH garbhaH = eka mahInekA garbha / unmadavAraNabuddhayA = unmatta hAthI smjhkr| madhyejaTharaM = peTake bhItara hI / samucchalati = uchala rahA hai| TIkA-nIraM jalaM dadAtIti tatsambuddhI he nIrada = he medha ! te = tava / dhIrAzca te dhvanayazca taiH dhIradhvanibhiH gambhIragarjanaiH / alaMparyAptam / yataH / me = mama siMhinyA ityarthaH / mAsikaH = mAsamAtrAvasthaH / garbhaH= bhrUNaH ( gIryate iti, /gR nigaraNe + bhan ( uNAdiH ), garbho bhrUNa imo samI-amaraH ) unmadaH = unmattazcAso vAraNazca tadbuddhathA = unmttgjbhraantyaa| jaTharasyaM madhye iti madhyejaTharaMkukSistha For Private and Personal Use Only Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 104 bhAminI-vilAse eva ( jAyate'tra janturmalo vA, /janI prAdurbhAve + araH, Thac, uNAdiH ) samucchalati-utplavanaM karoti / / bhAvArtha-he jalada ! gambhIra garjanA banda kara do, kyoMki yaha merA eka hI mahInekA garbha tumhAre garjanako unmatta hAthIkA zabda samajhakara peTameM hI uchala-uchala rahA hai / TippaNI-yaha bhI pUrva zlokakI bhA~ti hI hai| vaiziSTaya kevala itanA hI hai ki usameM siMhazizu sacetana aura stanaMdhaya thA, isameM acetana garbhAvasthAmeM hI hai, vaha bhI kevala 1 mhiinekaa| tAtparya yahI hai ki pratApI puruSa asamarthAvasthAmeM ( garbhake bandhanameM ) bhI zatrukA utkarSa sahana nahIM kara skte| yaha sambandhAtizayokti alaMkAra hai-"sambandhAtizayoktiH syAdayoge yogakalpanam" ( kuvalayA0 ) / AryA chanda hai // 59 / / zaurya-pradarzana bhI barAbaravAloMse hI ucita hai vetnnddgnnddknndduutipaanndditypripnthinaa| hariNA hariNAlISu kathyatAM kA parAkramaH // 6 // anvaya-vetaNDa panthinA, hariNA, hariNAlISu, kaH parAkramaH, kathyatAm / ' zabdArtha-vetaNDa hAthiyoMke, gaNDa = kapoloMkI, kaNDUti = khujalAhaTakA jo, pANDitya = kauzala, ( usake ) paripanthinA=zatru / hariNA = siMhake dvaaraa| hariNAlISu = hrinnpNktiyoNmeN| kaH parAkramaH kathyatAm = kyA vikrama kahA jAya / TIkA-vetaNDAH = gajAH teSAM ye gaNDAH = kapolAH ( gaNDati, /gaDi vadanaikadeze + ac, gaNDau kapolo-amaraH ) teSAM yatkaNDUtipANDityaM%kharjanakauzalaM tasya yaH paripanthI pratispardhI tena evaMbhUtena / For Private and Personal Use Only Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org anyoktivilAsaH hariNA = siMhena / hariNAlISu = mRgapaGktiSu | parAkramaH = pratApaH, kathyatAm = prakaTIkriyatAm / Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 105 kaH = kiMprakArakaH, bhAvArtha-bar3e bar3e gajendroMke kapola - kharjanake kauzalako na sahana kara sakanevAlA mRgarAja sAdhAraNa hariNa-paMktiyoM para kyA parAkrama dikhAve / TippaNI-- ( dekhiye zloka 48 ) ||60 || For Private and Personal Use Only guNI vyaktikA kSudrase saMsarga ucita nahIM - nIrAnnirmalato janirmadhuratA rAmAmukhasparddhinI. vAsaH kiM ca hareH kare parimalo gIrvANacetoharaH / sarvasvaM tadaho mahAkavigirAM kAmasya cAmbhoruha tvaM cetprItimurIkaroSi madhupe tat tvAm kimAcakSmahe // 61 // " anvaya - he ambhoruha ! nirmalataH, nIrAt jani:, rAmAmukhasparddhinI, madhuratA, kim, ca, hare, kare, vAsaH, gIrvANacetoharaH, parimalaH, aho, mahAkavigirAM kAmasya, ca, sarvasvaM tvaM, madhupe, prItimurIkaroSi cet, tat, tvAM kim AcakSmahe / } J zabdArtha - he ambhoruha = kamala / nirmalataH nIrAt = svaccha jalase / ( tumhArI ) janiH = utpatti hai / rAmAmukhasparddhinI = sundarIke mukhase spardhA karane vAlI / madhuratA = komalatA ( hai ) / kiMca = aur| hareH kare vAsaH = bhagavAn ( viSNu ) ke hAthameM rahate ho / gIrvANacetoharaH devatAoMke cittako haranevAlI / parimalaH = sugandha hai / aho = Azcarya hai / tat = vaha ( saba jo Upara ginAyA gayA hai ) / mahAkavigirAm mahAkaviyoMkI vANiyoMkA | kAmasya ca = aura kAmadevakA bhI / sarvasvaM = sArabhUta hai | tvaM = ( aise ) tuma / madhupe = bhauMremeM | prIti = premako / urIkaroSi cet = svIkAra karate ho to / tvAM prati tumase / kim AcakSmahe / = kyA kahaiM | = = Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 106 bhAminI-vilAse TIkA-ambhasi = jale rohati = udbhavatIti tatsambuddhau ambhoruha ! = he kamaletyarthaH / nirmalataH = svacchAt / nIrAt = jalAt janiH = utpattiH / rAmAyAH = sundaryA yat mukhaM = vadanaM tat spardhayati = svAdhikyena tadvirodhaM karotItyarthaH / iti sA evNbhuutaa| madhuratA = komalatA saundarya vaa| kiMca hareH = viSNoH kare = pANau vAsaH=avasthAnam / gIrvANAH = devAH teSAM ceto = hRdayaM ( cittaM tu ceto hRdayamamaraH) haratIti evaMbhUtaH = suragaNamanomohaka ityarthaH / parimalaH = sugandhaH ( vimardotthe parimalo gandhe janamanohare-amaraH ) aho = iti Azcarye / mahAkavInAM giraH, tAsAM = kavIndravacasAM ( sarvatropamAyogyatvAt ) ca tathA, kAmasya = madanasya ( aravindamazokaM ceti paJcabANeSu prathamabANatvAt ) / sarvasvam / asi / evaMbhUtopi / madhupe = caMcarIke / prItiM = prema / urIkaroSi = svIkaroSi cet tat = hi tvAM prati kim AcakSmahe = kathayAmaH / vayamitizeSaH / bhAvArtha he jalaja ! nirmala jalameM tumhArI utpatti huI hai| sundarI striyoMke mukhoMse spardhA karanevAlI madhuratA tumameM hai| bhagavAnke hAtha meM tumhArA vAsa hai| apanI sugandhase devatAoMko bhI mohita kiye rahate ho| mahAkaviyoMkI vANI evaM kAmadevake tuma sarvasva ho| itanepara bhI yadi bhauMrese sneha karate ho, to tumase kyA kaheM ? TippaNI-sarvaguNasampanna vyaktikA kisI kSudrase prIti karanA ucita nahIM, isI bhAvako isa anyokti dvArA vyakta kiyA hai| svaccha jalameM utpattise vaMzakI nirdoSatA, rAmAmukhaspardhAse anupamasaundaryazAlitA, viSNuke hAthameM sthiti se AvAsakI pavitratA, devajanamohaka parimalase antaHzuddhi, mahAkavivANIkA sarvasva honese prabhAvazAlitA aura kAmakA sarvasva honese sAmarthya dyotita hotI hai jisase kamalakI sujanatA nirbAdha hai / isapara bhI madhupase prIti honA nitAnta hI anucita hai| madhupazabda bhI yahA~ apanA vizeSa artha rakhatA hai / madhu hI kamalakA sarvasva hai aura For Private and Personal Use Only Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anyoktivilAsaH 107 use hI yaha pI jAtA hai| dUsare zabdoMmeM, ise khUna cUsa jAnevAlA zoSaka kaha sakate haiN| ___"aise sarvasvahArI zatruse bhI sneha karate ho ataH mahAn ho" aisI vyAjastutikI kalpanA yahA~ ho sakatI hai; kintu jora dekara kahA jAne yogya kim zabda, usakI apekSA ukta guNoMko niSphalatAkI ora hI adhika jhukAtA hai ataH pratIpa alaMkAra hai| zArdUlavikrIDita chanda hai // 61 // balI zatrukI upekSA nahIM karanI cAhiye lIlAmukulitanayanaM kiM sukhazayanaM samAtanuSe / pariNAmaviSamahariNA karinAyaka varddhate vairam // 62 // anvaya-karinAyaka ! lIlAmukulitanayanaM, sukhazayanaM, kiM, samAtanupe, pariNAmaviSamahariNA, vairaM, varddhate / zabdArtha-karinAyaka = he gajarAja ! lIlAmukulitanayanaM = ArAmase muMdI haiM AkheM jisameM aise / sukhazayanaM = sukhakI noMda / kiM samAtanuSe = kyA le rahe ho| pariNAmaviSamahariNA = antameM kaThora jo siMha usase / vairam = vaira / varddhate = bar3ha rahA hai| TIkA-karinAyaka = gajazreSTha ! lIlayA mukulite = saMkucite nayane = locane yasmin tat / evaMbhUtaM sukhazayanaM = sukhapUrvakaM zayanaM AnandanidrAmitiyAvat / kiM = kimartha / samAtanuSe = varddhayasi / yataH pariNAme=phale (pariNamanam, pari + /Nam prahvatve + ghaJ) viSamaH= durjayaH yo hariH = siMhaH tena / iti sahArthe tRtIyA / vairaM = dveSaH vaddhate = vRddhi yAti / bhAvArtha-he gajendra ! A~kheM mUMdakara sukhakI nIMda kyA le rahe ho ( kyA tumheM jJAta nahIM ki ) tumheM naSTa kara denevAle siMhase vaira bar3ha rahA hai| For Private and Personal Use Only Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 108 bhAminI-vilAse TippaNI-balavAn zatrukI kabhI upekSA nahIM karanI cAhiye / sarvadA usase satarka rahanA ho kalyANakara hai, isI bhAvako isa anyoktidvArA vyakta kiyA gayA hai| yuddha hone para siMha hAthIko nizcaya hI mAra DAlegA, isaliye use pariNAmaviSama kahA hai / ... aprastutaprazaMsA alaMkAra hai| upagIti chanda hai / isameM AryA chandake uttarArddha ke samAna arthAt 12 / 15 mAtrAoMkA pratyeka pAda hotA hai // 62 // jo kaha diyA usase mukaranA nahIM cAhiye viduSAM vadanAdvAcaH sahasA yAnti no bahiH / yAtAzcena parAzcanti dviradAnAM radA iva // 63 // anvaya-vAcaH, viduSAM, vadanAt , sahasA, bahiH, no, yAnti, yAtAH, cet , dviradAnAM, radAH, iva, na parAJcanti / zabdArtha-viduSAM vadanAt=viTTAnoMke mukhase / vAcaH = zabda / sahasA = ekAeka / bahiH = bAhara / no yAnti = nahIM nikalate / yAtAzcet = yadi nikala gaye to| dviradAnAM = hAthiyoMke / radA iva = dA~toMkI taraha / na parAJcanti = pIche nahIM lauTate / _____TIkA-vAcaH = vAkyAni / viduSAM vipazcitAM (vidvAn vipazcighoSajJaH-amaraH ) vadanAt = mukhAt / sahasA = jhaTiti / bahiH / na yAnti = na nirgacchantItyarthaH / kathaMcit yAtAH = bahinirgatAzcet / dviradAnAM = gajAnAM / radAH = dantAH / iva / na parAJcanti= pratyAvartante / ___ bhAvArtha-vidvAn loga kisI viSayapara sahasA bolate hI nahIM, yadi bolate haiM to phira usase isa taraha pIche nahIM haTate jaise hAthIke dA~ta / TippaNI--anyokti na hone para bhI isa racanAko yahA~ saMgRhIta kiyA gayA hai| For Private and Personal Use Only Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 109 anyoktivilAsaH tulanA0-sakRjjalpanti rAjAnaH sakRjjalpanti paNDitAH / sakRtkanyAH pradIyante trINyetAni sakRt sakRt // ( nItisAra ) yaha pUrNopamA alaMkAra aura anuSTupchanda hai // 63 // yadi viveka nahIM hai, to sAre guNa vyartha hai audArya bhuvanatraye'pi viditaM sambhUtirambhonidheH vAso nandanakAnane parimalo gIrvANacetoharaH / evaM dAguroguNAH surataro sarve'pi lokottarAH syAdarthipravarArthitArpaNavidhAveko viveko yadi // 64 // anvaya-surataro ! audArya, bhuvanatraye, api, viditaM, sambhUtiH, ambhonidheH, vAsaH, nandanakAnane, parimalaH, gIrvANacetoharaH, evaM, dAtRguroH sarve, api, guNAH, lokottarAH, yadi, arthipravarArthitArpaNavidhau, ekaH, vivekaH, syAt / __ zabdArtha-surataro = he kalpavRkSa ! audArya = ( tumhArI ) udaartaa| bhuvanatraye'pi = tInoM hI lokoMmeM / viditaM = prasiddha hai| sambhUtiH= utpatti / ambhodheH = samudrase huI hai| vAsaH=sthitiM / nandanakAnane - indrake bagIcemeM hai| parimalaH = sugandha / gIrvANacetoharaH = devatAoMke bhI manako haranevAlI hai| evaM = isaprakAra / dAtRguroH = dAtAoMmeM zreSTha ( tumhAre ) / sarve'pi guNAH = sabhI guNa / lokottarAH = alokika (vilakSaNa ) haiN| yadi / arthipravara = uttama yAcakako, athitArpaNavidhau = yAcita vastu dete samaya / ekaH vivekaH syAt = sAmAnya viveka bhI tumameM hotA hai| _____TIkA-he surataro = kalpavRkSa ! tava / audAryam = udArabhAvaH / bhuvanatraye = lokatritaye api / viditaM = prasiddhaM / sambhUtiH-utpattiH / ambhonidheH = sAgarAt / vAsaH = sthitiH nandanaM cAsau kAnanaM ca For Private and Personal Use Only Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 110 bhAminI-vilAse tasmin = devodyAne ityarthaH / parimalaH = AmodaH / gIrvANAnAM = devAnAM ceto haratIti, evaMvidhaH astItizeSaH / evam = anena prakAreNa, dAtRNAM guruH tasya dAtUguroH = vadAnyapravarasya / sarve = nikhilAH api, guNAH lokottarAH = anupamAH syuH / yadi / arthipravarANAM = yAcakazreSThAnAM yA arthitA = yAcakatvaM tasyA arpaNavidhau = dAnaprakAre / vivekaH = vicArazIlatA, api syAt / yena yadyAcyate sa tatpAtramasti na veti vicAravattA yadi syAttaveti bhAvaH / ____ bhAvArtha-he kalpavRkSa ! tumhArI udAratA tribhuvanameM prasiddha hai, utpatti mahAn jalanidhise huI hai, vAsa nandanavanameM haiM, tumhArI sugandha, devatAoM kA bhI citta haraNa kara letI hai| isa prakAra kisI zreSTha dAtAmeM rahanevAle sabhI guNa tumameM hote, yadi yAcakakI yAcanApUrtike samaya tuma usakI pAtratAkA viveka bhI karate / TippaNI-isI bhAvako 'nIrAnnirmalataH' padyameM vyakta kara cuke haiN| antara kevala itanA hI hai ki vahA~ anyokti kamalako sambodhita karake kahI gaI thI yahA~ klpvRkssko| usameM madhupase prema karanA nyUnatA thI isameM pAtrApAtrakA avivek| isa prakAra vaktA eka honepara bhI muktaka kAvyameM padyoMke paraspara nirapekSa honese aura nItiviSayaka upadezakA bodhaka honese isameM punarukti doSakI koI sambhAvanA nahIM, pratyuta isase rasakA poSaNa hI hotA hai| kinhIM pustakoMmeM 'surataroH' aisA SaSThayanta pATha bhI hai| isa padyameM prayukta cAroM vizeSaNoMse suratarukI kIrti, samutpatti, AvAsa aura guNasampattikI lokottaratA sUcita hotI hai| kalpavRkSa samudramanthanake samaya nikale hue caudaha ratnoMmeM eka hai, jise indrane lAkara apane nandanavanameM rakkhA thaa| isakI yaha vizeSatA hai ki isase jo kucha mAMgA jAya vaha upalabdha ho jAtA hai, aisI paurANika prasiddhi hai| For Private and Personal Use Only Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anyoktivilAsaH 111 yaha sambhAvanA alaMkAra hai / lakSaNa - " saMbhAvanA yadItthaM syAdityUho'nyasya siddhaye " ( candrAloka) / zArdUlavikrIDita chanda hai // 64 // vizvAsaghAta sabase bar3A pApa haieko vizvasatAM harAmyapaghRNaH prANAnahaM prANinAmityevaM paricitya mAtmamanasi vyAdhAnutApaM kRthAH / bhUpAnAM bhavaneSu kiM ca vimalakSetreSu gUDhAzayAH sAdhUnAmarayo vasanti kati no tvattulyakakSAH khalAH / / 65 / / anvaya-vyAdha ! apaghRNaH, aham, ekaH, vizvasatAM, prANinAM prANAn, harAmi, iti, evaM, paricintya, Atmamanasi, anutApaM, mA kRthAH, bhUpAnAM, bhavaneSu, kiMca, vimalakSetreSu, gUDhAzayAH, sAdhUnAM, arayaH, tvattulyakakSAH, narAH, kati, khalAH, no vasanti / = zabdArtha - vyAdha = he zikArI | apaghRNaH = nirdayI / ekaH ahaM akelA maiM hI | vizvasatAm = vizvAsa karate hue / prANinAM : jIvoMke / prANAn = prANoMko / harAmi = le letA hU~ / ityevaM = isa prakAra / Atmamanasi = apane manameM / anutApaM = pazcAttApa / mA kRthAH = mata karanA / bhUpAnAM bhavaneSu = rAjAoMke mahaloMmeM / kiMca = aura | vimalakSetreSu = puNyasthAnoMmeM / gUDhAzayAH = gupta haiM yojanAe~ jinakI aise / sAdhUnAm arayaH = sajjanoMke bairI / tvattulyakakSAH = tumhArI hI tarahake / khalAH = durjana / kati no vasanti = kitane hI nahIM rahate kyA ? TIkA - re vyAdha = AkheTaka ! (vidhya ti iti, vyadha tADane + NaH ) apagatA = dUrIbhUtA ghRNA = karuNA ( triyante anayA, ghR secane + nak ) yasmAtsa apaghRNaH = nirdaya ityarthaH (kArurNya karuNA ghRNA - amara: ) aham = eka eva | vizvasatAM = vizvAsaM kurvatAM / haritatRNAdidAnenotpAditavizvAsAnAM / prANinAM = jIvAnAM / mRgAdInAmityarthaH prANAn = For Private and Personal Use Only Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org 1 112 bhAminI- vilAse asUn / harAmi = nAzayAmi | iti evaM paricintya = vicArya / Atmamanasi = svacetasi / anutApaM = saMtApaM / mA kRthAH = naiva kuru / yataH bhUpAnAM = nRpANAM bhavaneSu = saudheSu / kiMca / vimalAni ca tAni kSetrANi teSu = puNyatIrthAdiSu ityarthaH / gUDhaH = guptaprAyaH AzayaH= abhiprAyaH hiMsAdikalpanA itiyAvat yeSAM te gUDhAzayAH ( abhiprAyazcchanda AzayaH-amara: ) sAdhUnAM = sajjanAnAm arathaH = zatravaH / tava tulyA kakSA = zreNI yeSAM te tvattulyakakSAH gutahiMsakA ityarthaH / kati = kiyantaH / khalAH = durjanAH / no = na / vasanti avatiSThanti, api tu bahUni santi ityarthaH / = samAnA = bhAvArtha-re vyAdha ! prANiyoMneM vizvAsa utpanna karAkara unakI hiMsA karanevAlA nirdayI akelA maiM hI hU~, aisA pazcAttApa tuma mata karo / rAjabhavanoM yA puNyasthaloMmeM guptarUpase sajjanoMke prati hiMsAkI bhAvanA rakhanevAle tumhAre samAna kitane hI durjana vyakti nahIM rahate haiM kyA ? Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - TippaNI-vyAdha jaba zikAra karatA hai to pahile una prANiyoMko kisI prakAra apane jAla meM phA~sa letA hai / pakSI Adi cAreke lobhase usake jAla meM pha~sa jAte haiM / hariNa Adi usakI bInake svara meM mugdha ho jAte haiM / isa prakAra vizvasta hue prANiyoMkA vaha vadha kara DAlatA hai / isI prakAra rAjadaravAroMmeM yA tIrthasthAnoMmeM bhI aise hI duSTa rahate haiM jo nyAyArthIko yA tIrthayAtrIko vizvAsa dilAkara lUTa lete haiM / isIlie kavi vyAdhako lakSya karake kahatA hai ki tuma akele hI vizvAsaghAtI ho aisA mata samajho, rAjadarabAroMmeM yA tIrthasthAnoMmeM tumase bar3hakara luTere rahate haiM jo bholebhAle sajjanoMko nirantara lUTA karate haiM / For Private and Personal Use Only yaha anyokti nahIM, vyAdhake prati sAmAnya ukti hai / isa padyako paMDitarAjane rasagaGgAdhara meM pratIpa alaMkAra ke udAharaNameM rakkhA hai / pratIpa alaMkAra vahA~ hotA hai jahA~ upameya aura upamAnameMse kisI ekakA utkarSa dikhAyA jAya aura usI utkRSTa guNako dUsaremeM dikhAkara usakA Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anyoktivilAsaH 113 parihAra kiyA jAya / jaise isa padyameM vyAdha upameya hai, khala upamAna hai, vizvAsaghAtakatA donoMkA sAmAnya dharma hai| pahile vyAdhameM vizvAsaghAtakatAkA utkarSa dikhAkara khaloMmeM bhI vaha vaisI hI dikhA dI gaI hai, jisase usakA parihAra ho jAtA hai / zArdUlavikrIDita chanda hai // 65 // vizvAsya madhuravacanaiH sAdhUna ye vazcayanti nmrtmaaH| tAnapi dadhAsi mAtaH kAzyapi yAtastavApi ca vivekH||66|| anvaya-mAtaH, kAzyapi, ye, namratamAH, madhuravacanaiH, sAdhUn, vizvAsya, vazcayanti, tAn , api, dadhAsi, tava, api, vivekaH, yaatH| zabdArtha-mAtaH kAzyapi = he mAtA pRthvI ! ye = jo / namratamAH = namratApUrvaka / madhuravacanaiH = mIThe vacanoMse / vizvAsya = vizvAsa dilAkara / sAdhUna = sajjanoMko / vaJcayanti = Thagate haiM / tAnapi = unako bhii| dadhAsi = ( tuma ) dhAraNa karatI ho| tavApi ca = kyA tumhArA bhii| vivekaH=jJAna / yAtaH = naSTa ho gayA hai ? TIkA-he mAtaH = janani ! kazyapasyeyaM kAzyapI, tatsambaddhau kAzyapi = kSite ! (kSoNiA kAzyapI kSiti:--amaraH ), ye = janAH / atizayena namrAH namratamAH = ativinItA ivetyarthaH / svaiH = svakIyaiH / madhurANi ca tAni vacanAni taiH = priyabhASaNaH / ( madhu rAti, madhu + /rA dAne + ghaJ; svAdupriyau ca madhuro-amaraH ) sAdhUna = sajjanAn / vizvAsya = taddhRdayeSu vizvAsamutpAdya vaJcayanti = pratArayanti / tAn / api / evaM bhUtAn vizvAsaghAtakAn khalAnapi ityarthaH / tvaM / dadhAsi = dhArayasi |atH / tava / api / ca / vivekaH-vicAraH, (vivecanam iti, /vicir pRthagbhAve + ghaJ; vivekaH syAjjAladroNyAM pRthagbhAvavicArayoHmedinI ) yAtaH = gata eva / na tvamapi vivekinyasItibhAvaH / bhAvArtha-he mAtA pRthvI ! namra banakara apane prati vizvAsa utpanna For Private and Personal Use Only Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 114 bhAminI vilAsa karAte hue jo khala, sajjanoMko Thaga lete haiM unheM bhI tuma dhAraNa karatI ho, tumhArA bhI viveka naSTa ho gayA hai| TippaNI-"vizvAsaghAta hI sabase mahattama pApa hai" isa bhAvako isa anyokti dvArA bhI vyakta kiyA hai / he kAzyapi ! yaha vizeSaNa usakI mahattAkA sUcaka hai arthAt kazyapa jaise maharSikI sutA ho, tumheM jo pUrNa vivekazIla honA cAhiye; kintu tuma aise vizvAsaghAtiyoMkA bhAra vahana karatI ho| kazyapa RSikI 13 patniyoMse, jo ki dakSaprajApatikI kanyAe~ thIM, yaha sArI sRSTi utpanna huI hai ataH kazyapakI santAna honese samagra pRthvI kAzyapI kahalAtI hai athavA parazurAmajIne sampUrNa pRthvI niHkSatriya karake kazyapa RSiko dAnameM de dI thI, tabhIse yaha kAzyapI ( kazyapakI ) kahalAtI hai| tulanA0-ekaH svarNamahIdharAM kSitimimA svarNakazRGgIM yathA / gAmekAM pratipAdya kazyapamunI na svAtmane zlAghate // vivekake naSTa honerUpa arthakA khaloMkA dhAraNa karane rUpa arthase samarthana kiyA hai ataH rasagaMgAdharameM ise kAvyaliGga alaMkArake udAharaNoMmeM rakkhA hai / gIti chanda hai / / 66 // vidyAkA prabhAva avarNanIya haianyA jagaddhitamayI manasaH pravRttiH anyaiva kApi racanA vacanAvalInAm / lokottarA ca kRtirAkRtirAhRidyA vidyAvatAM sakalameva girAM dviiyH||67|| anvaya-vidyAvatAM, jagaddhitamayI, manasaH, pravRttiH, anyA, vacanAvalInAM, kApi, racanA, anyA, eva, kRtiH, lokottarA ca AkRtiH, AtahRdyA, sakalameva, girA, viiyH| For Private and Personal Use Only Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 115 anyoktivilAsaH zabdArtha-vidyAvatAM vidvaanoNkii| jagaddhiptamayI- saMsArakA kalyANa krnevaalii| manasaH pravRttiH = manako kalpanA / anyA = vilakSaNa holI hai| vacanAvalInAM racanA = vAkyoMkA vinyAsa / anyA eva = kucha dUsarA hI ( adbhuta) hotA hai| kRtiH = kArya / lokottarA = alaukika hotA hai / AkRtiH ca = aura AkRti bhii| ArtahRdyA = pIDitoMko tRptidAyaka hotI hai / sakalameva = unakA sabhI kuch| girAm = vANIse / davIyaH = atyanta dUra ( arthAt avarNanIya ) hotA hai / TIkA-vidyA asti yeSAM, teSAM vidyAvatAM vipazcitAM / jagataHvizvasya, hitaM pracuraM yasyAM sA hitamayI= klyaannmyiityrthH| manasaM: cetsH| prvRttiH-prvrtnkriyaa| anyA = advitIyA eva bhavati / vacanAvalInAM = vAkyoktInAM / racanA = nirmANaprakAraH / kApi = anyaiva nirupamaguNatvena vilakSaNavetyarthaH / ca = tthaa| kRtiH = karma / lokottarA-lokAtizAyinI bhavati / bhAkRtiH-svarUpamapi / ArtahRdyA ArtAnAM = pIDitAnAM kRte hRdyA = manoramA, tApahAriNI iti yAvat / bhavati / evaM prakAreNa sakalameva = sampUrNameva kalApajAtaM / girA = vcsaaN| davIyaH = dUrataraM ( atyantaM dUraM, dUra + Iyasun, "sthUla dUra-" iti nipAtanAt sAdhu; davIyazca daviSThaM ca sudUre amaraH ) avarNanIyamityarthaH / bhavati / bhAvArtha-vidvAnoM kI vizvahitaiSiNI manovRtti kucha aura hI hotI hai| unake bhASaNakI rIti bhI nirupamaguNazAlinI aura vilakSaNa hotI hai / unake kArya sarvotkRSTa hote haiN| unakI AkRtise hI dukhiyoMke duHkhanivAraNako pratIti hotI hai| isa prakAra unakA sArA kAryakalApa aisA hotA hai jo vANIse avarNanIya hai / TippaNI isa padyameM sAmAnyata: vidvAnkI prazaMsA kI gayI hai / sAdhAraNa manuSyakI apekSA usakI manovRtti vizvake hitakArya meM hI rahatI hai| usakI bolacAlakA DhaMga vilakSaNa hotA hai| usake kArya advitIya For Private and Personal Use Only Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 116 bhAminI-vilAse hote haiN| usakI manorama AkRtiko dekhakara hI aatoko pIr3AzAntikA AzvAsana hote lagatA hai| isa prakAra usakA sArA kAryakalApa aisA hotA hai jo sAdhAraNa vANIse avarNanIya hai| ___ isa padyameM bhedakAtizayokti alaMkAra hai / lakSaNa-bhedakAtizayoktistu tasyaivAnyatvavarNanam / rasa-gaMgAdhara meM bhI yaha padya atizayoktikA hI udAharaNa hai / vasantatilakA chanda hai // 67 // mahAn kI mahattA vipattimeM aura bhI nikhara uThatI haiApadgataH kila mahAzayacakravartI vistArayatyakRtapUrvamudArabhAvam / kAlAgurudahanamadhyagataH samantAt lokottaraM parimalaM prakaTIkaroti // 6 // anvaya-mahAzayacakravartI, ApadgataH, akRtapUrvam , udAragubhAvaM, vistArayati, kila, kAlAguruH, dahanamadhyagataH, samantAt , lokottaraM, parimalaM, prakaTIkaroti / zabdArtha--mahAzayacakravartI = mahApuruSoMmeM bhI zreSTha ( vykti)| ApadgataH = vipattigrasta honepara / kila = nizcaya hI / akRtapUrva jaisA pahile nahIM kiyA thA arthAt sampanna avasthAse bhI adhika / udArabhAvaM = udAratAko / vistArayati = bar3hA detA hai / kAlAguruH = candana / dahanamadhyagataH = agnimeM pdd'nepr| samantAt = cAroM ora / lokottaraM alaukika ( adbhuta ) / parimalaM = sugndhko| prakaTIkaroti = prakaTa karatA hai| TIkA-mahAn = vizAla: gambhIro vA AzayaH = abhiprAyo yeSAM te mahAzayAH teSAM cakravartI sArbabhaumaH, ( cakre bhUmaNDale rAjamaNDale vAvartituM zIlamasya; cakra + / vRtu vartane + NiniH) udAracetasAM mUrdhanya ityarthaH / ApadgataH = vipattigrastaH san / pUrva kRta iti kRtpuurvH| tAdRzo na For Private and Personal Use Only Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anyoktivilAsaH 117 bhavatIti akRtapUrvaH tam = vicitramiti yAvat / udArabhAvam = audArya / vistArayati-prasArayati / kila iti nizcayena / dRSTAntenoktaM samarthayati kAlAguruH-candanavizeSaH / (na guru yasmAt tad aguru, kAlaM ca tadaguru ca / kAlAgurvaguru syAt-amaraH) / dahanasya = vahnaH / madhyagataH= madhye prakSiptaH san / samantAt = caturdik / lokottaraM lokAtizAyinaM / parimalaM = sugandhaM / prakaTIkaroti = AvirbhAvayati / ___ bhAvArtha-zreSTha puruSa apanI udAratAko vipattikAlameM aura bhI adhika bar3hA dete haiM / jaise ki candanako agnimeM DAlanepara usakI gandha aura bhI tova ho jAtI hai| TippaNI-satpuruSa udAra to svabhAvase hI hote haiM, kintu dhairyavAn bhI hote haiN| kyoMki vipattikAlameM jabaki sAdhAraNa vyakti hatabuddhi ho jAtA hai, unakI udAratA aura adhika prakaTa hone lagatI hai| isI arthako dRSTAnta dekara samarthana karate haiM ki candana svabhAvataH sugandhavAlA padArtha hai, kintu use jaba Agapara DAlA jAya to usakI gandha aura bhI tIvratara hokara sAre vAyumaNDalako surabhita kara detI hai| isa padyako paNDitarAjane rasagaMgAdharameM prativastUpamA alaMkArake udAharaNoMmeM rakkhA hai / prativastUpamAkA lakSaNa unhoMne diyA hai-vastuprativastubhAvApannasAdhAraNadharmakavAkyArthayorArthamaupamyaM prtivstuupmaa| arthAt jahA~para eka hI sAdhAraNadharma; vastu aura prativastubhAvako prApta do vAkyArthoMmeM sAdRzya dikhAtA hai vahA~ prativastUpamA alaMkAra hotA hai| yadi yahI bimba-pratibimba bhAva ho to dRSTAnta kahalAtA hai| vasantatilakA chanda hai // 68 // atyanta guNIkA doSa bhI guNa ho jAtA haivizvAbhirAmaguNagauravagumphitAnAM roSo'pi nirmaladhiyAM ramaNIya eva / For Private and Personal Use Only Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 118. www.kobatirth.org lokampRNaiH parimalaiH paripUritasya kAzmIrajasya kaTutApi nitAntaramyA // 66 // anvaya- vizvAbhirAmaguNagauravagumphitAnAM, nirmaladhiyAM, api, roSaH, ramaNIyaH eva, lokampUNaiH, parimalaiH paripUritasya, kAzmIrajasya, kaTutA, api, nitAntaramyA / ba Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir zabdArtha - vizvAbhirAmaguNa = jagat meM sundara jo guNa, gauravayumphitAnAM = ( unake ) mahattvatse guMthe hue / nirmaladhiyAM svacchabuddhivAloMkA / roSo'pi = krodha bhI / ramaNIya eva = manohara hI hotA hai / lokampUNaiH saMsArako tRpta karanevAle / parimalaiH = sugandhoMse / paripUritasya bhare hue / kAzmIrajasya = kAzmIrI kesarakI / kaTutA api tIkSNatA ( kar3avApana ) bhI / nitAntaramyA = atyanta ramaNIya hI hotI hai / bhAminI- vilAse -- For Private and Personal Use Only TIkA -- vizvasmin = jagati abhirAmAH = ramaNIyA ye guNAH dayAdAkSiNyAdayaH teSAM yad gauravaM = pauSkalyaM tena gumphitAH = grathitAH, teSAm / evaMbhUtAnAM / nirmalA = svacchA / dhIH = matiH yeSAM teSAM / sumanasAmityarthaH / roSaH kopaH / api / ramaNIya eva = sundara eva, bhavatItizeSaH / dRSTAntena spaSTayati -- lokaM pRNamtIti lokampRNAH taiH = jagatparitoSakaiH / parimalaiH = AmodaiH / paripUritasya = bharitasya kAzmarajIsya = kuGkumasya / ( kAzmIre jAtaH tasya; atha' - kuGkumaM kAzmIrajanmA- - amara: ) kaTutA = lIkSNatA / api / nitAntaM ramyA nitAntaramyA sadaiva ramaNIyA bhavatItizeSaH / = bhAvArtha - jagatko sundara laganevAle guNoMse yukta, nirmalabuddhivAle, sajjanoMkA kopa bhI ramaNIya hI hotA hai / jaise atizaya sugandhase pUrNa kuMkumakI kaTutA bhI acchI hI lagatI hai / TippaNI jahA~ guNoMkA hI bAhulya hai vahA~ yadi eka-Adha doSa Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anyoktivilAsaH 119 . . . + A bhI ho to vaha una guNoMmeM Dhaka jAtA hai| dUsare zabdoMmeM jo sarvadA bhalAI hI karatA hai usase yadi koI burAI bhI ho gayI to vaha bhI acchI hI lagatI haiM ; isI bhAvako isa padyadvArA spaSTa kiyA gayA hai| jaise lokamohaka sugandhase paripUrNa kuMkumakI kar3avAhaTa bhI acchI lagatI hai vaise hI sakalaguNanidhAna sajjanoMkA roSa bhI lAbhadAyaka hI hotA hai / __tulanA0-"eko hi doSo guNasannipAte nimajjatIndoH kiraNevivAGkaH" ( kAlidAsa ) / ukta padyako bhI rasagaGgAdharameM prativastUpamA alaMkAra ke udAharaNoMmeM par3hA gayA hai / vasantatilakA chanda hai // 69 / / pallavagrAhI pANDitya vidvAnoMke sAmane nahIM TikatA--- lIlAluNThitazAradApuramahAsamparANAM puroM vidyAsadmavinirgalatkaNamuSoM valganti caitpaamraaH| adya vA phaNinAM zakuntazizavoM dantAvalAnAM zazAH siMhAnAM ca sukhena mUrddhasu padaM dhAsyanti zAlAvRkAH // 70 // anvaye vidyAsana muSaH, pAmarAH, lIlA bharANAM, puraH, valganti, cet, adya, zve, vA, phaNinAM, mUrddhasu, zakuntazizavaH, dantAvalAnAM, zazAH, siMhAnAM, ca zAlAvRkAH, sukhena, padaM, dhAsyanti / zabdArtha-vidyAsadma = vidyAke AvAsabhUta ( jo vidvAnoMke mukha, unase ), vinirgalat = nikalate hue / ( zabdoMke ) kaNaM = choTe-choTe Tukar3oM ( padoM ) ko, muSaH = curaanevaale| pAmarAH = nIca / lIlAluNThita = anAyAsa hI lUTa liyA hai, zAradApuramahAsampadbharANAM = sarasvatIke nagarase mahAn sampattike bhAroMko jinhoMne, aise ( arthAt utkRSTa pANDityavAle ) vidvAnoMke / puraH = sAmane / valganti cet = yadi uchalate haiM to / adya = For Private and Personal Use Only Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 120 bhAminI-vilAse Aja / zvaH vA = athavA kala / phaNinAM mardhasu = soMke mastakapara / zakuntazizavaH = pakSiyoMke bacce / dantAvalAnAM = hAthiyoMke ( mstkpr)| zazAH = kharagoza / siMhAnAM ca = aura siMhoMke ( mstkpr)| zAlAvRkAH = kutte / sukhena = ArAmase / padaM dhAsyanti = paira rakheMge ( lAta maareNge)| TIkA-vidyAyAH yat sadma tasmAt vinigalantaH = avakarAdibhiH saha bhrazyamAnA ye kaNAH = dhAnyalezA ivAkSarAdyaMzAH, tAn muSNanti = corayantIti, te / evaMbhUtAH / ata eva / pAmarAH = nIcAH / lIlayA = avahelayA natvAyAsena, luNThitA = haThAd gRhItA ye zAradApurasya-sarasvatInagarasya mahAntazca te sampadA bharA: utkaTaizvaryasaMbhArAH, yaiste, seSAM / niratizayapANDityotkarSavatAmityarthaH / puraH = agre valganti = sphuranti vAkcApalaM kurvanti / cet / adya = sAmprataM / zvaH = agre vA / phaNinAM = nAgAnAM / mUdhasu = mastakeSu / zakuntAnAM zizavaH = pakSizAvakA ityarthaH / dantAvalAnAM = hastinAM ( dantI dantAvalo hastI -amaraH ) / mUrdhasu / zazAH = pazuvizeSAH ( 'kharagoza' iti bhASAyAm ) / siMhAnAM - mRgendrANAM / muurdhsu| zAlAvRkAH = zAlAsu = geheSveva vRkAH = vRkatulyA iti / zvAna ityarthaH ( zAlAvRko valImukhe sArameye zRgAle ca-hemaH ) sukhena = anAyAsena / padaM dhAsyanti = pAdanyAsaM kariSyantItyarthaH / / bhAvArtha-vidyAe~ jinake vadanameM ghara kara gayI haiM ese udbhaTa vidvAnoMke mukhase nikalate hue kucha zabdoMkI corI karake tuccha jana yadi anAyAsa hI zAradApurakI sampatti ( prakANDa pANDitya rUpa ) lUTanevAle vidvaddhaureyoMke sAmane dhRSTatApUrvaka bolane lageM, to samajha lo ki Aja yA kala nizcaya hI soke sirapara pakSizAvaka, hAthiyoMke sirapara zaza aura siMhoMke mastakapara siyAra yA kutte saralatAse lAta mArane lgeNge| TippaNI-isa padyameM bhI kavine apane prakANDa pANDitya evaM For Private and Personal Use Only Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anyoktivilAsaH 121 itara paNDitoMkI tucchatAko vyakta kiyA hai / vAstavameM do-cAra zabda idharaudharake lekara koI paNDitammanya kisI aise vidvAnse, jisane sarasvatI samArAdhanAmeM jIvana bitAyA hai, Takkara lene cale to yaha aisI hI mUrkhatA hogI jaisI ki sarpa, hAthI va siMhake mastakoMpara paira rakhanekI mUrkhatA kramazaH pakSI, zaza aura siyAra karane lgeN| tulanA0-"haThAdAkRSTAnAM katipayapadAnAM racayitA, janaH sparddhAluzcedahaha kavinA vazyavacasA / bhavedadya zvo vA kimiha bahunA pApini kalau, ghaTAnAM nirmAtustribhuvanavidhAtuzca kalahaH // " isa padyako paNDitarAjane rasagaMgAdharameM arthApatti alaMkArake udAharaNameM rakkhA hai, arthApattikA lakSaNa hai-"kenacidarthena tulyanyAyatvAdarthAntarasyApattirarthApattiH" arthAt kisI artha ke sAtha samAnatA honese arthAntarakA A par3anA arthApatti kahalAtI hai| yahA~para bhI prakRta mahApaNDitoMke sAmane alpajJoMkA bar3abar3AnA, aprakRta zerake mastakapara kuttoMke lAta mArane Adike samAna hI hai| zArdUlavikrIDita chanda hai // 7 // gurujanoMkI phaTakAra bhI kalyANakAriNI hotI haigIrbhirgurUNAM paruSAkSarAbhi stiraskRtA yAnti narA mahattvam / alabdhazANotkaSaNA nRpANAM na jAtu maulau maNayo vasanti // 7 // anvaya-gurUNAM, paruSAkSarAbhiH, gIrbhiH, tiraskRtAH, narAH, mahattvaM, yAnti, alabdhazANotkaSaNAH, maNayaH, jAtu, nRpANAM, maulau, na, vasanti / For Private and Personal Use Only Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 122 bhAminIvilAse zabdArtha guruNA = guruoMkI / paruSAkSarAbhiH = kaThora vrnnoNvaalii| gobhiH = vANiyoMse / tiraskRtAH = dhikkAra hue| narAH = manuSya / mahattvaM yAnti = mahattAko pA jAte haiN| alabdha = nahIM pAI hai, zANotkaSaNaH = sAnaparakI ragar3a jinhoMne, aise / maNayaH = ratna / jAtu-kabhI bhI / nRpANAM maulau = rAjAoMke kirITapara / na vasanti = nahIM rhte| TIkA-gurUNAM = sarvavidardA viduSAM; ( gRNAti = upadizatIti, /gR zabde + ku:; uNAdiH ) paruSANi %D niSThurANi akSarANi = varNAH yAsAM tAbhiH / na tu tAdRgAbhirapi iti akSarazabdena dhvAyate / gIrbhiH= vAgbhiH, tiraskRtAH = dhikkRtAH / api, narAH = manuSyAH, mahattvam = aunnatyaM, yAnti = gacchanti / dRSTAntena tadeva puSTIkaroti-alabdha = na prAptaM zANeSu = nikaSeSu utkaSaNaM = gharSaNaM yaiste evaMbhUtAH maNayaH= ratnAni ( maNyate, /maNa zabde + in; uNAdiH ) jAtu=kadAcidapi nRpANAM = rAjJAM maulau = kirITe ( mUlasyAdUre bhavaH mUla + iJ ) na vasanti = na nidhIyante / bhAvArtha-sarvajJa guruoMko kar3I phaTakAra jinapara par3atI hai ve hI manuSya mahattvako prApta karate haiN| binA kharAdapara car3hI huI maNiyA~ rAjAoMke kirITapara kabhI nahIM raha sktiiN| TippaNI-mahAtmAoMkA krodha hI acchA nahIM hotA, pratyuta unakI phaTakAra bhI manuSyako mahAn banA detI hai| bar3oMkI phaTakAre tabhI par3atI hai jaba koI akSamya aparAdha hotA hai| isase manuSyako apanI truTiyoMko samajhanekA avasara milatA hai, yahI mahAn bananekI prathama sIr3hI hai / paruSAkSarAbhiH se spaSTa hotA hai ki usa phaTakArake akSara mAtra hI kaThora hote haiN| usake pIche guruoMkI bhAvanA burI nahIM hotI aura na artha hI aisA gambhIra aura bhayAvaha hotA hai| tAtparya yaha hai ki binA tiraskAra saheM manuSya mahAna nahIM bana sakatA, isI arthako 'dRr3ha karate haiM-binA kharAdapara car3hI huI maNiyA~ rAjamukuToMpara rahane yogya nahIM hotii| maulau meM maulizabda amara For Private and Personal Use Only Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anyoktivilAsa 123 kozake anusAra cUr3A, kirITa aura kezIko bAMdhanepara jo banatA hai use mauli kahate haiM-cUr3A kirITa kazAzcaM saMyatA maulayastrayaH amaraH / isa padyako bhI paNDitarAjane rasagaMgAdharameM vaidharmyapratipAditA prativastUpamA alaGkArake udAharaNameM rakkhA hai| upajAti chanda hai, isameM eka pAda indravajrA aura eka upendravajrakiA hai, indravajrAmeM ta ta ja gugu hote. haiM aura upendravajrAmeM pahalI mAtrA laghu ho jAtI hai // 7 // guNoMke sAtha doSa bhI avazya hotA haivahatiH viSadharAn paTIrajanmA zirasi masIpaTalaM dadhAti diipH| vidhurapi bhajatetarAM kalaGka" pizunajanaM khalu: bibhrati kSitIndrAH // 72 // anvaya--paTIrajanmA, viSadharAna, vahati, dIpa, zirasi, masIpaTalaM, dadhAti, vidhuH, api, kalAI, bhajatetarAM, kSitIndrAH, pizunajanaM, bibhrati, khlu| zabdArtha-paTIrajanmA = malayaja ( candana ) / viSadharAn = sarpoko, . vahati = dhAraNa karatA hai / dIpaH = dIpaka / zirasi mAthepara / masIpaTalaM= kaajlsmuuhko| dadhAti = dhAraNa karatA hai| vidhuH api = candramA bhii| kalaGka = kAlimAko / bhajatetarAM = nirantara liye rahatA hai / khalu=nizcaya hii| kSitIndrAH = rAjAloga / pizunaz2anaM = khlsmuuhko| bibhrati =dhAraNa karate haiM / TIkA-paTIro malayaH, tasmAjjanma yasya saH, paTIrajanmA candanaH / / viSadharAn = san; vahati - dhArayati / dIpaH zirasi svamastake, masIpaTalaM kajjalasamUha, (masyati iti, masI pariNAma + ac pariNAmo For Private and Personal Use Only Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir '124 bhAminI-vilAse vikAraH ) maSI iti mUrdhanyopadho'pi bhavati tatra/maS hiMsAyAM dhAtuH) dadhAti = dhArayati / vidhuH = candraH, api, kalata = cihna lAJchanamitiyAvat, ( kaM = brAhmaNamapi laGkayati = hInatAM gamayatIti, ka./laki gatau + aN, kalaGkAko lAJchanaM ca cihna lakSma ca lakSaNam-amaraH ) bhajatetarAm = svIkarotItyarthaH / evameva kSitIndrAH = nRpAH api, pizunajanaM = khalajanaM ( piMzati, / piMza avayave + unan; uNAdiH) / bibhrati = dhArayanti / khalu = nizcayena ityarthaH / bhAvArtha-candana viSadhara soko lapaTAye rahatA hai| dIpaka kAjala. samUhako sirapara dhAraNa kiye hai| candramA sadA kalaGkako liye rahatA hai| isI prakAra rAjAgaNa bhI pizunajanoMko pAle rahate haiN| TippaNI-65 veM padyameM khaloMko sarvAdhika nindanIya kahA hai aura yaha bhI kahA hai ki bar3e-bar3e rAjAoMke yahA~ aura puNyakSetroMmeM sAdhuoMkA hanana karanevAle ye pizuna rahate haiM / isapara zaGkA hotI hai ki prajAkA pAlana karanevAle aura dharmaprANa ye nRpati yA sampanna vyakti inakA saMrakSaNa kyoM karate haiM ? isIke uttarameM yaha padya hai-jaba divyapadArtha bhI doSamukta nahIM raha pAte taba mAnavakI to bAta hI kyA hai / candana sA~se ghirA rahatA hai, candramA kalaGkake binA nahIM raha sakatA, dIpazikhAse kajjala nikalatA hai| prAyaH sabhI uttama vyakti yA padArtha kisI na kisI doSase dUSita rahate hI haiN| aise hI sajjana bhI khaloMse ghire rahate haiN| dUsarI bAta yaha bhI hai ki khaloMse ghire rahaneke kAraNa sajjanoMkI mahattA yA udAratA sImita bhale hI ho jAtI hai; kintu dUsaroM dvArA akAraNa naSTa honese ve baca jAte haiN| jaise candana yadi viSadharoMse lipaTA na ho to pratikSaNa manuSya use kATatA rahe / isalie rAjAoM yA sampanna vyaktiyoMko bhI inakA saMrakSaNa Avazyaka ho jAtA hai / isa padyako bhI rasagaMgAdharameM prativastUpamA alaMkArake udAharaNoMmeM rakkhA hai / yaha mAlAprativastUpamA hai / For Private and Personal Use Only Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 125 anyoktivilAsaH puSpitAgrA chanda hai| lakSaNa-"ayuji nayuga rephato yakAro yuji ca na jau jaragAzca pusspitaayaa|" (vRtta0 ) // 72 // sajanoMkI pravRtti hI akAraNa hitaiSiNI hotI hai satpuruSaH khaluhitAcaraNairamanda mAnandayatyakhilalokamanukta eva / ArAdhitaH kathaya kena karairudArai rindurvikAsayati kairaviNIkulAni // 73 // anvaya-satpUruSaH, anuktaH, eva, hitAcaraNaiH, akhilalokam, amandam , Anandayati, induH, kena, ArAdhitaH, udAraiH, karaiH, kairaviNIkulAni, vikAsayati khalu, kathaya / / zabdArtha-satpUruSaH = sajjana vyakti / anukta eva = binA kahe hii| hitAcaraNaiH = bhalAI karake / akhilalokam = sAre saMsArako / amandam = atyanta / Anandayati = Anandita kara detA hai| induH = candramA / kena ArAdhitaH = kisase prArthanA kiyA gyaa| udAraiH = ( apanI ) phailI huii| karaiH = kiraNoMse / kairaviNIkulAni = kumudinIsamUhako / vikAsayati khalu = vikasita karatA hai / kathaya = kaho / ____TIkA-saMzcAzau puruSazca satpUruSaH = sAdhujana ityarthaH (pUryate iti, /pUrI ApyAyane + kupan bAhulakAt syuH; pumAMsa-paJcajanAH puruSAH pUruSAH narAH-amaraH ) / na uktaH anuktaH = kenApyaprArthitaH, eva, hitAcaraNaiH hitAni ca tAni AcaraNAni ca taiH = kalyANavyApAraiH / akhilaM ca tallokaM ca akhilalokaM = sampUrNa jagat / amandaM = pracuraM ythaasyaattthaa| Anandayati = tuSTIkaroti / khalu nizcayena / tadeva dRSTAntena draDhayati-induH= cndrH| kena janena / ArAdhitaH = prArthitaH / For Private and Personal Use Only Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAminI-vilAse san / udAraiH= vistRtaiH / karaiH = kiraNaH / kairaviNInAM-- kumudinInAM kulAni = samUhAni iti tAni / vikAsayati = vikacAni karotItyarthaH iti / kathaya = vada / tvameva iti zeSaH / bhAvArtha-sajjana puruSa binA kisIke kahe hI hitakara kAryoM dvArA sAre saMsArako atyanta Anandita kara dete haiN| tumhIM kaho ki candramA kisake kahanese apanI vistRta kiraNoMse kumudinIpuJjoMko vikasita kara detA hai| TippaNI-durjana kitanI hI durjanatA kare to bhI sajjanako khinna na hokara sabakI hitakAmanA hI karanI cAhiye / kyoMki jaise duSTakA svabhAva hI duSTatA karanekA hotA hai, use kisIkI preraNAkI AvazyakatA nahIM rahatI, aise hI sajjana bhI svabhAvataH dUsaroMkA hita hI cAhate haiM / unase usake liye prArthanA nahIM karanI pdd'tii| isI arthako candramAkA udAharaNa dekara puSTa karate haiM ki tumhIM kaho candramA jo apanI kiraNa phailAkara kumudinI-kulako vikasita karatA hai, usake liye usase kauna prArthanA karane jAtA hai| ____ yaha anyokti kisI aise vyaktiko lakSya karake kahI gayI hai jo durjanoMkI duSTatAse taMga Akara pratIkArakI bhAvanA karane lagA ho / rasagaMgA. dharameM yaha padya dRSTAnta alaMkArakA udAharaNa hai| paNDitarAjake zabdoMmeM dRSTAntakA lakSaNa hai-"prakRtavAkyArthaghaTakAnAmupamAdInAM sAdhAraNadharmasya bimbapratibimbabhAve dRSTAntaH" jaise prativastUpamA sAdhAraNadharmakA do vAkyArthomeM vastu-prativastubhAva hotA hai, aise hI dRSTAntameM bimbapratibimbabhAva hotA hai / yahA~ 'satpuruSa'-'indu', "anukta eva'-"ArAdhitaH kathaya kena' tathA 'Anandayati'--'vikAsayati' inameM bimba-pratibimba bhAva hai / vasantatilakA chanda hai // 73 // parArthavyAsanAdupajahadaya svArthaparatAmabhedaikatvaM yo bahati guNabhUteSu satatam / For Private and Personal Use Only Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anyoktivilAsaH 127 svabhAvAdyasyAntaH sphurati lalitodAttamahimA samartho yo nityaM sa jayatitarAM ko'pi puruSaH / / 74 // anvaya-yaH, parArthavyAsaGgAt , svArthaparatAm , upajahat , atha, guNabhUteSu, satatam , abhedaikatvaM, vahati, yasya, antaH, svabhAvAt , lalitodAttamahimA, sphurati, yaH, samarthaH, saH, ko'pi, puruSaH, nityaM, jayatitarAm / zabdArtha-- yaH = jo| parArthavyAsaGgAt = dUsaroMke bhalemeM laganese svArthaparatA = apane bhaleko cintaako| upajahat = chor3a detA hai / atha = aura / guNabhUteSu = ( zAnti Adi ) guNoMmeM / satataM = nirantara / abhedena = abhinnatAse / ekatvaM = ekarUpatAko / vahati = dhAraNa karatA hai.| yasya antaH = jisake hRdayameM / -svabhAvAt = janmase hii| lalitaH = sundara / udAttamahimA = mahAn honekA gaurv.| sphurati = camakatA hai| yaH samarthaH = jo samartha hai,| sa ko'pi puruSaH = vaha koI bhI puruSa / nityaM = nitya hI / jayatitarAma = atyanta zreSTha hai| dIkA-yaH janaH / parasmai ayaM parArthaH, sa cAsau vyAsaGgaH = dattacittatvaM tasmAt ,parArthavyAsakAta paropakArArthamityarthaH / hetau pNcmii| svArthaparatA = svIyahitaparAyaNatAm / upajahatIti upajahat = tyajatItyarthaH / atha tathAca / yaH satataM = nirantaraM guNA eva guNabhUtAH teSu = mUrtimacchAntyAdiguNeSu itibhAvaH (yukte mAdAvRte bhUtam-amaraH ): / na vidyate bhedo yasmin tacca tadaikatvaM iti abhedakatvaMdvaitAvabhAsarahitatvaM / bahati - dhArayati / yasya antaH = hRdi / lalitaH = sundaraH / udAttamahimA = vadAnyamAhAtmyaM / svabhAvAd = nisargAd eva / natu lokaprArthanayA itibhAvaH / skurati / yaH samarthaH = dakSaH / asti / sa = evaMbhUtaH / ko'pi anirvAcyaguNanikaraH / puruSaH / jayatitarAM = sarvotkarSama vartatetarAm ityrthH| For Private and Personal Use Only Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 128 bhAminI-vilAse bhAvArtha-jo dUsaroMkI bhalAIke liye apane svArthako chor3a detA hai, nirantara guNIjanoMke sAtha abhinnatAkA vyavahAra rakhatA hai, jisake antaHkaraNameM svabhAvase hI udAratAkI sundara mahimA sphurita hotI hai aura jo saba karmoMmeM samartha hai, usa adbhuta prabhAvazAlI vyaktikI jaya ho| TippaNI-yaha sAmAnyatayA sajjanapuruSakI prazaMsA hai| pahile vizeSaNase sajjanakI paramaguNajJatA, tIsarese udArAzayatA aura cauthese adbhuta prabhAvazAlitva vyakta hotA hai| aise vyakti sabakA kalyANa hI cAhate haiM cAhe durjana ho yA sujana / yaha padya rasagaMgAdharameM samAsokti alaMkArake udAharaNoMmeM par3hA gayA hai| samAsokti alaMkAra vahA~ hotA hai jahA~ kArya, liGga aura vizeSaNoMke dvArA prastutameM aprastutake vyavahArakA Aropa kiyA jAya / yahA~ prastata sajjanake vyavahArameM aprastuta tatpuruSasamAsake vyavahArakA Aropa kiyA hai| jaise 'rAjJaH puruSaH' ( rAjAkA puruSa ) yaha tatpuruSa samAsa hai / isameM 'rAjA' aura 'puruSa' ye donoM zabda apane-apane artha (svArtha ) ko chor3a dete haiN| kyoMki rAjapuruSa na to rAjA hI hai na (sAmAnya) puruSa hI / 'rAjasevAmeM tatpara purupa' yaha parArtha hai jisake liye ye donoM zabda svArthatyAga karate haiN| abhedaikatvaM jahA~ bhinna-bhinna saMjJAe~ abhedena eka hI rAjazabdameM saMniviSTa haiM / arthAt rAjJaH puruSaH, rAjJoH puruSaH, rAjJAM puruSaH tInoM vigrahoMse 'rAjapuruSaH' yahI hotA hai| yahI rAjazabda guNabhUta hai| kyoMki tatpuruSameM uttarapada pradhAna hotA hai, sutarAM pUrvapada vizeSaNa honese gauNa ho jaaygaa| udAttamahimA-sabhI zabdoMke udAttAdi tIna svara hote haiM, kintu "samAsasya" (6|1|223paa0) sUtrase samAsameM antodAtta hI hotA hai| yaH nityaM samarthaH paraspara jinakA anvaya ho sakatA hai ve samartha zabda kahalAte haiN| jaise "rAjJaH avalokayati puruSaH" isameM na to rAjJaH kA avalokayatike sAtha anvayasambandha ho sakatA hai na puruSaH kaa| ataH "samarthaH padavidhiH" ( 2011 pA0 ) isa niyamase isameM samAsa nahIM hogA, kintu rAjapuruSaH meM rAjJaH aura puruSaH For Private and Personal Use Only Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 129 anyoktivilAsaH donoMmeM anvayasambandhakI yogyatA hai ataH nitya samartha hai| dUsare zabdoMmeM, yoM kaha sakate haiM ki samarthake Azrita hI samAsa hotA hai anyathA nahIM / isa prakAra sajjana-prazaMsArUpa laukika vyavahArameM zAstrIya ( tatpuruSa samAsake ) vyavahArakA Aropa honese yaha samAsokti alaMkAra hai / zikhariNI chanda hai // 74 // satsaMgatakI mahimA-- vaMzabhavo guNavAnapi saGgavizeSeNa pUjyate purussH| nahi tumbIphalavikalo vINAdaNDaH prayAti mahimAnam 75 anvaya-vaMzabhavaH, guNavAn , api, puruSaH, saGgavizeSeNa, pUjyate, hi, tumbIphalaviphalaH, vINAdaNDaH, mahimAnaM, na prayAti / zabdArtha-vaMzabhavaH = ( acche ) vaMza = kulameM utpanna / ( tathA ) guNavAn api = guNoM = dayAdakSiNyAdise yukta bhii| puruSaH = vyakti / saMgavizeSeNa = U~cI saMgatise hii| pUjyate = pUjA jAtA hai| tumbIphalavikala: = tUMbese rahita / vINAdaNDaH = vINAkA DaNDA ( vaMzabhavaH = acche bA~sakA honepara tathA, guNavAn api = tArayukta honepara bhii)| mahimAnaM = mahattvako / na prayAti =nahIM prApta hotaa| ___TIkA-vaMzaH kulaM pakSe veNuH tasmAd, bhavaH = jAtaH sadvaMzajAto'pItyarthaH / guNAH zamAdayaH tantavazca santi asyeti, guNavAn = guNayuktaH, api, puruSaH saGgavizeSaNa = viziSTavyaktisaMsargeNa eva, pUjyate = pUjA) bhavati / hi = yataH, tumbI = alAbU tasyAH, phalena vikala:=vihInaH / vINAdaNDaH = tantrIlaguDaH, mahimAnaM = mahattvaM, na prayAti = nagacchati / bhAvArtha-acche kulameM utpanna aura guNoMse alaMkRta puruSa bhI satsaMGgase hI pUjanIya hotA hai, jaise jabataka tumbese na jur3a jAya For Private and Personal Use Only Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 130 bhAminI-vilAse tabataka acchI jAtivAlA yA tArasahita bA~sakA DaNDA kucha bhI mahattva nahIM rkhtaa| TippaNI-"saMsargajA doSaguNAH bhavanti" jo vyakti jaisI saGgati karatA hai dhIre-dhIre usake guNadoSa avazya hI usapara apanA prabhAva jamA lete haiM / isaliye mahAnkI mahattA bhI tabhI rakSita rahatI hai jabaki vaha saMgati bhI mahAnkI hI kare / isI bhAvako isa padya dvArA vyakta kiyA gayA hai-acche vaMzameM utpanna aura acche guNoMse yukta vyakti yadi durjanoMkI saMgatimeM rahegA yA sajjanoMke saMsargameM na rahegA to usakA koI bhI Adara na kregaa| jaise bA~sakA DaNDA sAmAnyataH DaNDA hI hai| cAhe acche bA~sakA ho yA tAra usameM ba~dhe hoM taba bhI vaha koI AdarakA pAtra nhiiN| kintu vahI jaba tumbese jor3a diyA jAya to vINAkA rUpa dhAraNa kara letA hai jisakI jhaMkArase jagat mohita ho jAtA hai| yahI satsaGgatikA mahattva hai| ___ isa padyako rasagaMgAdharameM vaidhayaMprayuktA prativastUpamA alaGkArake udAharaNameM rakkhA gayA hai| isameM vaMzabhava aura guNavAn pada zliSTa haiM jo puruSa aura vINAdaNDake vizeSaNa haiN| ataH yaha zleSase anuprANita hai / gItichanda hai // 75 // doSa eka bhI burA hai amitaguNo'pi padArtho doSeNaikena nindito bhavati / nikhilarasAyanamahito gandhenogreNa lazuna iva // 76 / / anvaya-amitaguNaH, api, padArthaH ekena, doSeNa, ninditaH, bhavati, nikhilarasAyanamahitaH, lazunaH, ugreNa, gandhena, iva / zabdArtha-amitaguNaH api = asIma guNoMvAlA bhii| padArthaH = vastu / ekena doSeNa = eka hI dopase / ninditaH bhavati = nindanIya ho For Private and Personal Use Only Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anyoktivilAsaH 131 jAtA hai / nikhilarasAyanamahitaH = samagra rasAyanoMmeM zreSTha / lazunaH = lahasuna / ugreNa = tIvra / gandhena iva = gandhase jaise / TIkA -amitaH = asaMkhyAH guNAH yasya saH abhitaguNaH = vividhaguNagaNAlaMkRtaH / api / padArthaH = vastu, ekena doSeNa / ninditaH garhitaH / bhavati / nikhilAnAM = sarveSAM rasAyanAnAm = auSadhAnAM mahitaH = pUjitaH / zreSTha iti yAvat / evaMbhUtaH / lazunaH = tannAmakaM mahauSadham / ugreNa = tIvreNa / gandhena = ghrANendriyatarpaNaviSayabhUtena / iva / = bhAvArtha - sarvaguNasampanna padArtha bhI eka hI doSake kAraNa kabhI kabhI nindanIya ho jAtA hai / jaise saMpUrNa rasAyanoMmeM zreSTha lahasuna kevala tIvra durgandhake kAraNa gahita samajhA jAtA hai | TippaNI - acchekI apekSA burekA prabhAva zIghra par3atA hai / yadi kisI meM doSa adhika hoM aura guNa kama hoM taba to kahanA hI kyA hai; zeSa guNoM ko dabA hI DAleMge, kintu guNoMkA bAhulya honepara bhI prabala doSa yadi eka bhI ho to vaha sAre guNoMko bekAra karake padArthako nindanIya vanA detA hai / jaise lahasuna / Ayurveda meM lazunako atyanta hI guNakArI rasAyana mAnA gayA hai / isIliye use mahauSadha yA rasarAja kahA jAtA hai / kintu aise guNamaya padArthako sAmAnyataH zAstrakAroMne abhakSya kahA hai lazunaM gRJjanaM caiva palANDu kavakAni ca / abhakSyANi dvijAtInAmamedhyaprabhavANi ca // manu0 5|5| kyoMki usakI durgandha atyanta hI tIvra hotI hai / kevala eka durgandha-doSake kAraNa usake sAre guNa vyartha ho jAte hai / For Private and Personal Use Only O tulanA - kAlidAsake "eko hi doSo guNasannipAte nimajjatIndoH karaNeSvivAMka:" isa zlokapara kisI kavikI ukti Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 132 bhAminI-vilAse eko hi doSo guNasannipAte nimajjatItyeva hi yo babhASe / na tena dRSTaH kavinA kadAcit dAridrayadoSo guNarAzinAzI / / (subhA0 ) sAmAnya doSa to guNoMkI adhikatA honepara chipa bhI jAtA hai; kintu mahAn doSa cAhe eka hI kyoM na ho guNoMko Dhaka detA hai| isa padyako rasagaMgAdharameM udAharaNa alaMkAra mAnA hai / lakSaNa-sAmAnyena nirUpitasyArthasya sukhapratipattaye tadekadeza nirUpya tayoravayavAvayavibhAva ucyamAna udAharaNam / isa padyameM bhI pUrvArdha sAmAnya vacana hai aura uttarArddha vizeSa vacana / isIliye yaha upamA nahIM hai / AryA chanda hai // 76 // kisI bhI avasthAmeM sajjana upakArI hI hotA haiupakArameva tanute vipadgataH sadguNo nitarAm / mUchAMgato mRto vA nidarzanaM pAradotra rasaH // 77 // anvaya sadguNaH, nitarAM, vipadgataH, upakAram , eva, tanute, atra, mUrchA gataH, mRtaH, vA, pAradaH, rasaH, nidarzanam / zabdArtha-sadguNaH = acche guNoMvAlA (sajjana) vyakti / nitarAM= atyanta / vipadgataH = vipattigrasta huA bhii| upakArameva tanute = ( dUsaroMkA) upakAra hI karatA hai| atra = isa viSayameM / mUcchI gataH = murchAko prApta / mRtaH vA=athavA marA huA / pAradaH rasaH = pArada rasa / nidarzanam = udAharaNa hai / TIkA-santaH = zubhAH guNAH asyAsau sadguNaH = sajjana iti yAvat / nitarAm = atIva vipadgataH aapttigrstH| api / pareSAm = anyeSAm / upakAram = hitam / eva / tanute = vistArayati / atra For Private and Personal Use Only Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anyoktivilAsaH 133 viSaye / mUchoM gataH = kenacidyuktivizeSeNa stasbhitaH / mRtaH bhasmIbhUtaH / vaa| pAradaH = tdaakhyH| rasaH = rasAyanaM / nidarzanam = udAharaNaM vartate iti shessH| bhAvArtha-atyanta vipattigrasta honepara bhI guNavAn vyakti dUsaroMkA upakAra hI karatA hai / mUchita yA mRta pArada rasa isakA udAharaNa hai| TippaNI-sajjanakI yaha vizeSatA hotI hai ki vaha svayaM vipatti sahatA huA bhI apakArIkA upakAra hI karatA hai / ( dekhiye padya 68 bhI ) isaliye satsaMga hI karanA caahiye| isI bhAvako ukta padyadvArA vyakta kiyA hai| isa viSayapara pArekA dRSTAnta diyA hai| pAreko kisI bhI auSadhameM prayukta karanese pUrva usakA kucha vizeSa prakriyA dvArA mAraNa yA mUrchana kiyA jAtA hai arthAt use bhasma yA stambhita kara diyA jAtA hai jisase usake guNa amRtatulya ho jAte haiN| yahI usakI sajjanatA hai ki mAraNa yA mUrchana karanevAleko vaha amRtatulya guNa darzAtA hai / yaha bhI rasagaMgAdharameM udAharaNa alaMkArameM diyA gayA hai| upagIti chanda hai| gItikA pratyeka caraNa AryAke pUrvArddha jaisA hotA hai aura upagItikA uttarArddha jaisA arthAt isake pAdoMmeM 12 / 15 mAtrAe~ hotI haiM // 77 // paristhiti kyA nahIM karA detIvanAnte khelantI zazakazizumAlokya cakitA bhujaprAntaM bharturbhajati bhayahartuH sapadi yA / aho seyaM sItA dazavadananItA halaradaiH parItA rakSobhiH zrathati vivazA kAmapi dazAm // 7 // For Private and Personal Use Only Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 134 bhAminI-vilAse __ anvaya-yA, vanAnte, khelantI, zazakazizum , Alokya, cakitA, sapadi, bhayahartuH ,bhartuH, bhujaprAntaM, bhajati, aho, sA, iyaM, sItA, dazavadananItA, halaradaiH, rakSobhiH, parItA, vivazA, kAm , api, dazAM, zrayati / zabdArtha-yA = jo| vanAnte = vanapradezameM / khelatI huI, zazakazizum = kharagozake bcceko| Alokya = dekhakara / cakitA = DarI huI, sapadi = tatkAla / bhayahartuH = bhyhrnevaale| bhartuH = pati ( rAmacandrajI ) ke / bhujaprAntaM =vakSaHsthalameM, bhajati = cipaka jAtI hai| aho Azcarya hai| sA iyaM sItA = vahI yaha siitaa| dazavadananItA = rAvaNase harI gaI / halaradaiH = hala jaise daaNtoNvaale| rakSobhiH = rAkSasoMse / parItA = ghirI huii| vivazA=parAdhIna / kAmapi = kisI anirvAcya / dazAM = avasthAko / zrayati = bhoga rahI hai / TIkA-yA sItetyagreNa smbndhH| vanAnte = daNDakAraNyaikapradeze, khelantI = krIDAM kurvantI, zazakazizu = zazakazAvakam, AlokyadRSTvA / cakitA = bhItA, satI / sapadi = jhaTiti, bhayaM haratIti tasya bhayahatuH = bhItinivArakasya, bhartuH = rAmacandrasya, bhujaprAntaM = bAhumadhyaM, bhajati = zrayatisma / aho-ityAzcarye' sA eva = pUrvoktA, iyaM = sItA, dazavadanena = rAvaNena, nItA = apahRtA, tathA, halAnIva radAH yeSAnte halaradAH = lAMgaladantAH taiH evaMbhUtaiH bhayAnakarityarthaH, rakSobhiH = nizAcaraiH ( rakSyantyebhya iti, rakSa rakSaNe + asun) parItA = paritaH AvRtA, ata eva, vivazA = parAdhInA, satI, kAmapi = avarNanIyAM, dazAmaavasthAM bhItipracurAmitiyAvat, yati = bhajati / __ bhAvArtha-daNDakavanameM krIDA karatI huI jo sItA, choTese kharagozake bacceko dekhakara bhI mAre Darake bhayahArI patideva rAmacandrajIke vakSasthalase cipaTa jAtI thI; vahI sItA rAvaNadvArA harI gaI, bhayAnaka lamve dAr3hoMvAle rAkSasoMse ghirI huI, vivaza hokara kisa avarNanIya dazAko bhoga rahI hai / For Private and Personal Use Only Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anyoktivilAsaH 135 TippaNI-durjana-saMgatikI pUrva padyoMmeM nindA kara cuke haiM, yadi koI kahe ki 'durjanasaMgatise durbuddhi AtI hai aura durbuddhise manuSya pApakI ora pravRtta hotA hai isIliye vaha nindanIya hai, kintu pApa ho jAnepara bhI 'dharmeNa pApamapanudati' isa siddhAntake anusAra dharma karake pApakI nivRtti ho sakatI hai / ataH yadi kSaNika duHsaGgakA bhI anubhava kara leM to kyA hAni hai ?" isI praznakA sItAkI anyokti dvArA nivAraNa karate haiM ki jAnabUjhakara durjana-saMgatiko kauna kahe; anicchAse bhI durjanake saMsargameM Anepara becArI sItAkI kyA dazA ho gayI thI ? jo sItA kharagozake bacceko dekhakara bhI DaratI thI aura bhayahArI patidevase lipaTa jAtI thI, usIko durjana rAvaNake saMsargameM Aja bhayAnaka rAkSasa ghere khar3e haiN| bhayahartuH, vizeSaNase rAmacandrajIkA bhavabhayahAritvena utkarSa sUcita hotA hai, sAtha hI yaha bhI dhvanita hotA hai ki atyanta aizvaryamadase bhI durjana saMgati karanA ahitakara hI hotA hai| apane svAmIkI jisa balavattAke bharose sItA kharagozake baccese bhI Darakara unase lipaTa jAtI thI, Aja ina pracaNDa rAkSasoMse ghiranepara vaha bhayahAritva sItAke kisa kAma A rahA hai ? __isa padyako rasagaMgAdharameM viSama alaMkAra mAnA hai| lakSaNaananurUpasaMsargo viSamam / yahA~ divya saundaryavatI sItAkA rAkSasoMse saMsarga ananurUpa hai| rasagaMgAdharameM pATha isa prakAra hai-"aho seyaM sItA ziva ziva parItA zruticalatkaroTIkoTIbhirvasati khalu rakSoyuvatibhiH // " zikhariNI chanda hai // 78 // apakArakI bhAvanAvAlA samartha bhI naSTa ho jAtA hai puro gIrvANAnAM nijabhujabalAhopuruSikAmaho kAraM kAraM purabhidi zaraM sammukhayataH / For Private and Personal Use Only Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 136 bhAminI-vilAse smarasya svarbAlAnayanasumamAlArcanapadaM vapuH sadyo bhAlAnalabhasitajAlAspadamabhUt / / 76 / / anvaya-aho, gIrvANAnAM, puraH, nijabhujabalAhopuruSikAM, kAraM kAraM, punabhidi, zaraM, sammukhayataH, smarasya, svarbAlAnayanasumamAlAcainapadaM, vapuH, sadyaH, bhAlAnalabhasitajAlAspadam , abhUt / zabdArtha-aho = Azcarya hai ki / gIrvANAnAM = devatAoMke / puraH = sAmane / nijabhujabalAhopuruSikAm = apane bAhubalakI AhopuruSikA ( = dhamaMDa) ko / kAraM kAraM = karate-karate / purabhidi = zivajIpara / zaraM = bANako / sammukhayataH = tAnate hue / smarasya = kAmadevakA / svarbAlA = svargakI sundariyoM ( apsarAoM ) ke, nayanasumamAlA = netrarUpa kusumoMkI mAlAse, arcanapadaM = pUjAke yogya / vapuH = zarIra / sadyaH = tatkAla / bhAlAnala = lalATakI agnise, bhasitajAlAspadam = rAkhakI Dhera jaisA / abhUta = ho gyaa| TIkA-aho = Azcaryam / gIrvANAnAM = devAnAM / puraH = agre / nijasya = AtmanaH yad bhujabalaM = bAhubalaM, tena yA AhopuruSikA = garveNa dhanyaMmanyatA sA, tAm / ( aho ahaM puruSaH ( supsupA samAsaH ) ahopuruSasyabhAvaH ahopuruSa + buJ ( manojJAditvAt ), ( AhopuruSikAdarpAdyA syAtsaMbhAvanAtmani-amaraH ) kAraM kAraM = bhUyobhUyaH kRtvetyarthaH / purabhidi = puraM bhinattIti purabhid tasmin = tripuranAzake zive / zaraM = bANaM / sammukhayataH = abhimukhaM kurvataH, smarasya madanasya ( smarayati = utkaNThayati iti, smR Ayane + ac pacAdi ) svaH svargasambandhinyaH yAH bAlAH=apsarasaH tAsAM nayanAni = tAnyeva sumAni = puSpANi (su = zobhanA mA = lakSmI yeSu tAni, iti vigrahAt ( lakSmI padmAlayAM padmA' iti kozAcca kamalAni) teSAM yA mAlA iva mAlA-kaTAkSaparamparA, For Private and Personal Use Only Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anyoktivilAsaH 130 tayA yadacanaM = pUjanaM tasya padaM = sthAnabhUtaM / etAdRzaM vapuH = zarIraM / sadyaH = tatkSaNameva | bhAlasya = dhUrjaTilalATasya yaH analaH = vahniH tena yad bhasitajAlaM - bhasmapunjaM ( bhUtirbhasita bhasmani - vizvaH ) tasya AspadaM = sthAnam Apadyate'smin; "AspadaM pratiSThAyAM 6 | 1|46" sUtreNa sAdhu abhUt / bhAvArtha- devatAoMke sammukha bAra-bAra apane balakA ahaMkAra karake tripurArikI ora bANa sAdhate hue kAmadevakA, svargakI apsarAoMke nayanAravindoMkI mAlAse zobhita honevAlA zarIra, tatkAla hI zaMkarakI lalATajvAlAse bhasmIbhUta ho gayA / TippaNI- prabalaparAkramI, rUpavAn aura guNavAn vyakti bhI mahAmAokA apakAra karanekI bhAvanA kare to svayaM hI naSTa ho jAtA hai / isI bhAvako isa anyokti dvArA vyakta kiyA hai / jaba devatAoMke sammukha apane bhujabalakI DIMga hA~kanevAlA jagadvijayI kAmadeva bhagavAn zaMkarako apane bANakA lakSya banAne lagA to kSaNabharameM hI unakI netraprasUta - jvAlAse bhasma ho gayA / tulanA0 atimAtrabaleSu cApalaM vidadhAnaH kumativinazyati / tripuradviSi vIratAM vahannavaliptaH kusumAyudho yathA // ( rasagaMgAdhara ) purabhidi, yaha zivajIkA vizeSaNa sAbhiprAya hai / tribhuvanase ajeya tripurako jinhoMne bhedana kara diyA, unake sAmane kSudra paMcazara kyA ThaharatA ? yaha bhAva hai / jo kAmadeva bar3e darpase zivajIko vaza karane gayA thA vaha svayaM bhasma ho gayA arthAt kAraNa bhinna thA para kArya bhinna hI ho gayA isaliye viSama alaMkAra hai / paNDitarAjane bhI rasagaMgAMdharameM isa padyako viSama alaMkArake hI udAharaNoM meM rakkhA hai / unake lakSaNake anusAra dUsareko duHkha na hokara apane ko hI dukha honese ananurUpa saMsarga ho gayA ataH viSama alaMkAra huA / zikhariNI chanda hai || 79 // For Private and Personal Use Only Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 138 . bhAminI-vilAse svabhAva ke anusAra hI to kArya hogAyuktaM sabhAyAM khalu markaTAnAM zAkhAstarUNAM mRdulAsanAni / subhASitaM cItkRtirAtitheyI dantai khAtraizca vipATitAni // 8 // anvaya-markaTAnAM, sabhAyAM, tarUNAM, zAkhAH, mRdulAsanAni, cItkRtiH, subhASitaM, dantaiH, nakhAtraizca, vipATitAni, AtitheyI, khlu| zabdArtha-markaTAnAM = vaanroNkii| sabhAyAM = sbhaameN| tarUNAM zAkhAH = vRkSoMkI zAkhAe~ / mRdulAsanAni = komala Asana haiM / cItkRtiH = coM-cIM karanA hii| subhASitaM = acche-acche bhASaNa haiN| dantaH nakhAgraizca = dAMtoM aura nakhoMkI nokoMse / vipATitAni = phAr3anA hI / AtipethI = atithisatkAra hai / yuktaM khalu = yaha ThIka hI hai| TIkA-markaTAnAM = vAnarANAM ( markati, marka + aTan; markaTo vAnaraH kIzo-amaraH ) sabhAyAM-samitau, tarUNAM = vRkSANAM, zAkhAH kSupAH / mRdulAni = komalAni ca tAni AsanAni = viSTarANi tAni / bhavantItizeSaH / cItkRtiH = cItkAraH / subhASitaM = zobhanabhASaNAni / bhavanti tathA dantaiH = radaiH nakhAtraiH = kararuhAgrabhAgaiH ca / vipATitAni =parasparavidAraNAni / eva / AtithethI = atithiSu bhavA sakriyA ityarthaH ( atithi + Dhan + GIp ) / bhavati iti yuktaM = samIcInameva khlu| bhAvArtha-bandaroMkI sabhAmeM vRkSazAkhAe~ hI mRdula Asana, cItkAra hI bhASaNa, paraspara dA~toM aura nAkhUnoMko noca-khasoTa hI atithisatkAra honA yukta hI hai| For Private and Personal Use Only Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anyoktivilAsaH 139 TippaNI-jo jaisI prakRtikA hai usake sabhI kAryoMkA vaisAhI honA svAbhAvika hai| isI bhAvako bandarakI isa anyoktidvArA vyakta kiyA hai| jahA~ sajjana ekatra hoMge vahA~ vAtAvaraNa bhI sabhyatAkA hogA, taba sabhA hI bandaroM ( mUl ) kI huI to unase sivA mUrkhatAke aura AzA hI kyA kI jA sakatI hai| paNDitarAjane ise sama alaMkAra mAnA hai| sama viSamakA hI ulaTA hai| ananurUpa saMsarga hone para viSama alaMkAra hotA hai to anurUpa saMsarga honepara sama alaMkAra hogaa| yahAM bhI bandaroMkI sabhAmeM jaisA honA cAhiye vahI ho rahA hai, ataH anurUpa saMsarga huaa| upajAti chanda hai / / 80 // praznottarakiM tIrtha ? haripAdapadmabhajanaM, kiMratnamacchA matiH, ki zAstraM ? zravaNena yasya galati dvaitAndhakArodayaH / kiM mitraM ? satatopakArarasikaM tattvAvabodhaH sakhe ! kaH zatrurveda ? khedadAnakuzalo durvAsanAnAM cayaH // 81 // __ anvaya-sakhe ! vada, tIrtha kiM ? haripAdapadmabhajanaM, ratnaM kiM ? acchA matiH, zAstraM kiM ? yasya, zravaNena, dvaitAndhakArodayaH, galati, satatopakArarasikaM, mitraM kiM ? tattvAvabodhaH, zatruH kaH ? khedadAnakuzalaH, durvAsanAnAM, cyH| zabdArtha-sakhe vada=he mitra kaho ! tIrtha kiM = tIrtha kyA hai ? haripAdapadmabhajanaM = bhagavAnke caraNakamaloMkI sevA (hI tIrtha hai ) / ratnaM kiM = ratla kyA hai ? acchA matiH = nirmalabuddhi (hI uttama ratna hai)| zAstraM kiM = zAstra kyA hai ? yasya zravaNena = jisako sunanese / dvaitAndhakArodayaH = dvaitarUpa andhakArakA samUha / galati = naSTa ho jAtA For Private and Personal Use Only Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAminI-vilAse hai ( vahI zAstra hai)| satatopakArarasikaM = nirantara upakAra karanemeM nipuNa / mitraM kiM = mitra kauna hai ? tattvAvabodhaH = vAstavikatAkA jJAna ( athavA sAMkhyazAstrameM prasiddha prakRtyAdi 25 tattvoMkA jJAna ) hI mitra hai| zatruH kaH = zatru kauna hai ? khedadAnakuzalaH = duHkha denemeM catura / durvAsanAnAM cayaH = bure saMskAroMkA samUha ( hI zatru hai)| TIkA-he sakhe = mitra ! vada = kathaya / tIrtha = puNyakSetraM / pApApahAri iti yAvat (tIryate anena, /tu plavanasaMtaraNayoH + thak ) kiM = kimastIti praznaviSayam, tadevottarayati-hareH = viSNoH, ye pAdapadma = caraNAravindau, tayoH bhajanaM = sevanaM tadeva sarvotkRSTaM tIrthamityarthaH / ratnaM = maNiH / kiM ? acchA = nirmlaa| matiH = buddhiH / zAstraM = hitopadezaviSayaM kiM ? yasya = zAstropadezasya zravaNena = AkarNanena dvaitAndhakArasya-jIvAtmaparamAtmanorbhedarUpasya tamasaH, udayaH-AvirbhAvaH / galati = vinazyati / tadeva zAstram / satataM = nirantaram, upakAre hitakarmaNi, rasikam = nirantaropakAraparAyaNam ityrthH| mitraM - suhRt kiM ? tattvasya = yAthArthyasya avabodhaH = prAptiH / zatruH = ripuH kaH ? khedaM = duHkhaM tasya dAne = vitaraNe kuzalaH = caturaH nityaM duHkhaprada evetyarthaH / evaMbhUtaH / duSTAzca tAH vAsanAzca durvAsanAH, tAsAM = garhitasaMskArANAM / cayaH = samUha / sa eva mahAn zatrurityarthaH / bhAvArtha he mitra kaho tIrtha kyA ? bhagavAnke caraNAravindakA bhajana / ratna kyA hai ? nirmalabuddhi / zAstra kyA hai ? jisake zravaNase jIva aura paramAtmAmeM bhedabuddhi naSTa ho jAtI hai / nirantara upakArI mitra kauna hai ? tatvAvabodha ( jJAnaprApti ) / nirantara duHkhadAyI zatru kauna hai ? durvAsanAoMkA samUha / TippaNI-puruSArtha-catuSTaya (dharma, artha, kAma aura mokSa) kI kAmanAvAle puruSoMko unakI prApti ke lie kramazaH haripAdapadmabhajana' For Private and Personal Use Only Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org anyoktivilAsaH 141 nirmalabuddhi, advaitapratipAdaka zAstra aura tatvAvabodha hI Avazyaka sAdhana haiM / arthAt haripAda padma bhajanAdike dvArA hI dharmAdikI prApti ho sakatI hai, kintu yaha tabhI hotA jaba ki inameM vighna karanevAle zatru - durvAsanAsamUhako naSTa kara diyA jAya / jaba taka durvAsanAe~ raheMgI taba taka manuSya na to bhagavadbhajana hI saphalatApUrvaka kara sakegA, na usakI buddhi hI nirmala raha pAyegI, na zAstra hI usake dvaitabhAvako naSTa karanemeM samartha hogA aura na use tatvAvabodha hI ho sakegA / yadi yaha saba na huA to puruSArtha-catuSTayakI prApti bhI asaMbhava hI hai isa padya meM spaSTa kiyA hai / / isIko praznottara rUpameM Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir isa padyako paMDitarAjane rasagaMgAdharameM parisaMkhyA alaMkArakA udAharaNa mAnA hai / lakSaNa - sAmAnyataH prAptasya arthasya kasmAcidvizeSAd vyAvRttiH parisaMkhyA / arthAt sAmAnyataH prApta artha ko kisI vizeSa arthase roka denA, jaise, hariSAdapadma-bhajana hI tIrtha hai, anya nahIM Adi / zArdUlavikrIDita chanda hai // 81 // www. svabhAva nahIM badalatA niSNAto'pi ca vedAnte sAdhutvaM naiti durjanaH / ciraM jalanidhau magno mainAka iva mArdavam ||82 // anvaya- vedAnte, niSNAtaH, api, durjanaH, sAdhutvaM, na eti, ciraM, jalanidhau, magnaH, mainAkaH, mAIvam iva / zabdArtha -vedAnte = vedAnta zAstrameM / niSNAtaH api = nipuNa bhI / durjana: = khala vyakti / sAdhutvaM - sajjanatAko / na eti = nahIM prApta hotA / ciraM = dIrghakAlataka | jalanidhI = samudrameM / magnaH = - DUbA huA | mainAka: = mainAka parvata / mArdavam iva = komalatAko jaise ( nahIM prApta honA / ) For Private and Personal Use Only Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 142 bhAminI-vilAse TokA-vedAnte = tatvAvabodhake shaastre| niSNAtaH = nitarAM snAtaH pAraGgata ityrthH| api / durjanaH = khalaH / sAdhutvaM = sajjanatAM / na / eti = gacchati / ciraM dIrghakAlaM yAvat / jalanidhau = samudre / magnaH = budditH| mainAkaH = tadAkhyaH parvataH, mRdorbhAvaH mAIvam = komalatvam iva / bhAvArtha-vedAnta meM pAraMgata honepara bhI durjana, sajjana nahIM ho jaataa| jaise dorghakAlataka samudrameM DUbA huA bhI mainAka parvata pighala nahIM jaataa| TippaNI-zAstroMko raTakara vidvattA baghAra lenA AsAna hai; kintu usIko vyavahArameM bhI caritArtha kara dikhAnA Ter3hI khIra hai| phira sajjanatA aura durjanatA to naisargika dena hai / jisake jaise saMskAra bana jAte haiM unheM badala denA asambhavaprAya hai| isI bhAvako isa padyadvArA vyakta kiyA gayA hai| zAstroMkA nirantara adhyayana karate rahanese manuSya vedAnta jaise gahanazAstrameM bhI niSNAta ho sakatA hai; kintu svAbhAvika durjanatA to sajjanatAmeM tabhI badala sakatI hai jabaki saMskAra hI badala jaayN| jaise mainAkaparvata sadA jalameM DUbA rahatA hai; kintu phira bhI vaha galatA nhiiN| kisI bhI parvatameM rahanevAlI kaThoratA usameM jyoMkI tyoM rahatI hai, kyoMki vaha usakA svAbhAvika guNa hai / purANoMmeM prasiddha hai ki parvatoMko pahile paMkha hote the aura ve pakSiyoMkI bhA~ti hI jahA~-tahA~ ur3a jAyA karate the| isase bar3I hAni hotI thii| ataH indra ne apane vajrase inake paMkha kATa ddaale| indrakI Darase mainAka parvata samudrameM chipa gayA aura taba se vahIM hai / ___ isa padya meM paNDitarAjane avajJA alaMkAra mAnA hai| rasagaMgAdharameM ullAsa alaMkArakA vivecana karaneke vAda ve avajJAkA lakSaNa karate haiMtadviparyayo'vajJA arthAt kisIke guNoM yA doSoMkA prasaMga rahane para bhI For Private and Personal Use Only Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anyoktivilAsaH 143 dUsaremeM AdhAna na honA avajJA alaGkAra hai| jaise yahA~ jagatke mithyAtvapratipAdaka vedAnta-zAstrameM niSNAta hone para bhI vedAntakA phalabhUta vairAgyarUpa guNa khala meM nahIM aayaa| aise hI ghulA denA jalakA guNa hai, usameM nirantara rahanepara bhI mainAka ghula na skaa| yahI viparyaya huaa| anuSTupa chanda hai // 82 // ati guNavattA bhI vipattikA kAraNa hai naiguNyameva sAdhIyo dhigastu guNagauravam / zAkhino'nye virAjante khaNDyante candanadrumAH // 8 // anvaya-naiguNyam , eva, sAdhIyaH, guNagauravam , dhik astu, anye, zAkhinaH, virAjante, candanadramAH, khaNDyante / ___ zabdArtha-nairguNyam eva = nirguNa ( guNahIna ) honA hI sAdhIyaH = zreSTha hai| guNagauravam = guNoMke mhttvko| dhigastu = dhikkAra hai| anye zAkhinaH = dUsare vRkSa / virAjante = khar3e rahate haiN| candanadrumAH = candanake per3a / khaNDyante = kATe jAte haiM / TIkA-nirguNasya bhAvaH naiguNyaM guNahInatvaM mauDhayamitiyAvat / eva sAdhIyaH = sAdhu ( sAdhIyAn sAdhubADhayo:--amaraH ) astIti zeSaH / guNAnAM gauravaM guNagauravaM = guNajJatetiyAvat / dhik astu / tadeva draDhayati anye = itare / zAkhAH santi yeSAM te zAkhinaH = vRkSAH (vRkSo mahIruhaH zAkhI--amaraH) virAjante = yathAvattiSThanti / kintu / candanadrumAH = mlyjvRkssaaH| khaNDyante = chidynte| sugandhirUpaguNavattayeti bhaavH| bhAvArtha-guNahIna honA hI acchA hai, guNavattAko dhikkAra hai| vanameM anya vRkSa to jyoMke tyoM khar3e rahate haiM; kintu candanake vRkSa hI kATe jAte haiN| For Private and Personal Use Only Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 144 bhAminI-vilAse TippaNI-jo vyakti jitanA guNavAn hotA hai loga use utanAhI adhika parezAna karate haiN| kyoMki guNahInake pAsa koI jAyegA hI kyoM ? usase kisIke upakArakI to AzA hI nahIM ho sktii| logoMse satAye gaye khinna guNavAnkI yaha ukti hai| isIko arthAntarase puSTa kiyA haijaise vanameM vRkSa to anya bhI hote haiM; kintu atyanta sugandhimAn honese loga candanako hI Tukar3e-Tukar3e kara dete haiM / arthAt usakA sugandhiguNa hI usake liye bAravAra kATe jAnekA kAraNa bana jAtA hai / ___ isa padyameM TIkAkAra acyutarAyane nairguNyakA artha advaitabrahmatva aura guNagauravakA artha sattvAdiguNoMkA prapaMca mAnakara zleSa alaMkAra mAnA hai / paNDitarAjane ise rasagaMgAdhara meM leSa alaMkArake udAharaNoMmeM rakkhA hai / guNoMkI iSTasAdhanatAkA doSarUpase aura doSoMkI aniSTasAdhanatAkA guNa rUpase jahA~ varNana kiyA jAya vahA~ para leza alaMkAra hotA hai / arthAntaranyAsase anuprANita hai / anuSTup chanda hai // 83 // paropasarpaNAmantacintAnalazikhAzataiH / acumbitAntaHkaraNAH sAdhu jIvanti pAdapAH // 4 // anvaya-paropa zataiH, acumbitAntaHkaraNAH, pAdapAH, sAdhu, jIvanti / zabdArtha-paropasarpaNAnanta = dUsaroMke pAsa jAnese atyanta, cintA nalazikhAzataiH = cintArUpa agnikI saikar3oM jvAlAoMse / acumbitAnta:karaNAH=jinake antaHkara nahIM chUe gaye haiM, ve / pAdapAH = vRkSa / sAdhu jIvanti = acchI prakAra jIte haiN| TIkA-param = anyaM prati yat upasarpaNaM = gamanaM, tena anantAH = asImA yAH cintAH tA eva analaH =agniH, tasya zikhAnAm = alAtAnAM zatAni, taiH = svIyayogakSemArtha paraM prati gamanenotpannAsIma For Private and Personal Use Only Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anyoktivilAsaH 145 cintAgnijvAlAbhirityarthaH / na cumbitam antaHkaraNaM yeSAM te acumbitAntaHkaraNAH = aspRSTamatayaH padbhyAm pibantoti pAdapAH = vRkSAH / sAdhu = zobhanaM yathAsyAttathA, jIvanti = vartante / bhAvArtha-apane kalyANake liye dUsaroMkI AzArUpa asIma cintAnalakI lapaToMse jinake antaHkaraNa achUte rahate haiM, ve vRkSa hI dhanya jIvana vyatIta karate haiN| TippaNI-pahile batA cuke haiM ki akAraNa dUsaroMkA upakAra karanevAle sajjana virale hI hote haiM / sAmAnyataH manuSyakA svabhAva hotA hai ki vaha koI bhI kArya karanese pUrva yaha soca letA hai-isa kAryako karanese merA kyA prayojana siddha hogA / "prayojanamanuddizya na mando'pi pravartate / " apanI prayojanasiddhike liye jaba hama dUsaroMke pAsa jAte haiM to hameM cintAoMkA honA svAbhAvika hai| amuka vyakti hamArA kAma karegA yA nahIM ? yadi karegA to badalemeM hamase kyA cAhegA ? yadi usane kucha bhI na cAhA to hama usake usa upakArakA badalA kaise cukAe~ge ? yadi nahIM cukAe~ge to usake RNI raha jAe~ge, Adi / ye cintAe~ hI manuSyako naSTa kara DAlatI haiM,isaliye inheM agnikA rUpa diyA hai| tulanA0-"citA dahati nirjIvaM cintA dahati sajIvakam" jaMgalameM utpanna honevAle vRkSa apane svArtha-sAdhanakI ina cintAoMse mukta rahate haiM ataH unakA jIvana dhanya hai| pAdapa zabda svAvalambitAkA bodhaka hai| arthAt dUsaroMke bharose jInevAle hama mAnavoMkI apekSA apane pairoMpara khar3e rahanevAle ye vRkSa hI dhanya haiN| yahI isa vRkSAnyoktikA tAtparya hai| isa padyameM prastuta vRkSakI prazaMsA dvArA aprastuta svAvalambI sajjanakI prazaMsA vyakta hotI hai, ataH aprastutaprazaMsA alaMkAra hai| anuSTupa chanda hai // 84 // For Private and Personal Use Only Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 146 bhAminI-vilAse zUnye'pi ca guNavattAmAtanvAnaH svkiiygunnjaalaiH| vivarANi mudrayan drAk UrNAyuriva sajano jayati // 8 // anvaya-sajanaH, UrNAyuH, iva, svakIyaguNajAlaiH, zUnye, api, guNavattAm , AtanvAnaH, ca vivarANi, drAk, mudrayan , jayati / zabdArtha-sajjanaH = sajjana vyakti / UrNAyuH iva = makar3IkI taraha / svakIyaguNajAlaH = apane sadguNoMke samUhase / zUnye api = jar3a manuSyoMmeM bhii| guNavattAm = gunnvttaako| AtanvAnaH = phailAtA huA / vivarANi= chidroMko ( doSoMko ) drAk = zIghra hii| mudrayan = DhakatA huA [svakIyaguNajAlaH = apane zarIrase nikale tantuoMke samUhase / zUnye'pi = konemeM bhii| guNavattAM = tantuyukta honeke gunnko| AtanvAnaH = phailAte hue| vivarANi= chedoNko| drAk mudrayan = zIghra Dhaka dete hue-] UrNAyuH iva = makar3IkI taraha / jayati = sarvazreSTha hai / ttiikaa-sjjnH| arNAyuH= UrNanAbhaH markaTa iti yAvat ('makar3I' iti bhASAyAM ) iv| ( UrNA asya, UrNA + yus; lUtA strI tantuvAyorNanAbharkaTakAH samAH-vizvaH) svakIyAzca te guNAH = vAgmitvAdayaH tantavazceti ubhayatra sambandhaH / teSAM jAlAni = sanUhAH tadAkhyaracanAvizeSAzca; taiH / zUnye = zUnyahRdaye puMsi gRhakoNe vA api / guNavattAM niruktaguNavaiziSTyam / AtanvAnaH = vistArayan / ca = tathA vivarANi = paradUSaNAni gRhacchidrANi ca (vivRNoti, vRJ varaNe + ac (pacAdi); vivaraM dUSaNe garte-kozaH) / drAk = zIghrameva / mudrayan = AcchAdayan / jayati = sarvotkarSeNa vrtte| bhAvArtha-usa sajjana puruSakI jaya ho, jo makar3IkI taraha apane guNasamUhoMse guNavattAkA prasAra karake zIghra hI chidroMko Dhaka detA hai| TippaNI-jaise makar3I zUnya ( ekAnta ) sthAnameM apane guNoM ( tantu For Private and Personal Use Only Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anyoktivilAsaH jAloM )ko phailAkara jAla (jAlA ) lagAtI huI vahA~ ke vivaroM (chidroM)-ko Dhaka detI hai usIprakAra sajjana puruSa bhI zUnya ( hRdayahIna ) mUrkha janoMmeM apane guNoM ( vAgmitva Adi)kA prasAra karate hue apane guNa-jAloM ( samUhoM) se una mUryoke vivaroM ( doSoM )-ko Dhaka dete haiM / arthAt sajjanake sahavAsase mUryoke hRdayameM bhI guNoMkA prasAra hone lagatA aura unake doSa chipa jAte haiM / yahA~ zUnya, guNa, vivara aura mudraNa ye pada zliSTa haiM, jinase sajjana aura makar3okA sAdRzya dikhAyA gayA hai / ataH zliSTopamA alaMkAra hai| AryA chanda hai // 5 // khalamahimA khalaH sajjanakArpAsarakSaNaikahutAzanaH / paraduHkhAgnizamano mArutaH kena vaNyaMtAm // 86 // anvaya-sajjana""hutAzanaH, paraduHkhAgnizamanaH, mArutaH, khalaH, kena, varNyatAm / zabdArtha-sajjanakArpAsa = sajjanarUpa ruIke, rakSaNakahutAzanaH = bacAnemeM ekamAtra agni jaisA / paraduHkhAgnizamanaH = dUsaroMke duHkharUpa agniko bujhAnevAlA, mArutaH = vAyu ( jaisA) / khalaH = durjana / kena varNyatAm = kisase varNana kiyA jAya ? ( arthAt aise khalakA kauna / varNana kare ) / __TIkA-sajanA eva kArpAsAH = tUlavizeSAH teSAM rakSaNe = paripAlane, virodhilakSaNayA tu vinAzane, ekazcAsau hutAzanazca / evaMbhUtaH / yathA kArpAsarakSaNe hutAzanasyAsambhAvyatvaM tathaiva sajjanarakSaNe'syApItibhAvaH / evameva / pareSAm = anyeSAM yat duHkhaM = zokaH tadevAgniH tasya zamanaH = nirvApakaH / virodhilakSaNayA tu dIpanaH / mArutaH For Private and Personal Use Only Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 148 bhAminI - vilAse pavanaH sa iva / yathA mArutaH vahni dIpayatyeva na tu zamayati tathaivAyamapi khalaH paraduHkharUpamagniM varddhayatyeva natu zamayatIti lakSaNayA virodhitvam / evaMbhUtaH, khalaH kena = janena varNyatAm = kathyatAm / bhAvArtha- - sajjanarUpa rUIkI rakSAke viSayameM agnisadRza aura dUsaroMke duHkharUpa agnikI zAntike viSayameM vAyusadRza khalakA kauna varNana kare / TippaNI -- yahA~ rakSaNa aura zamana zabdoM meM virodhI lakSaNA hai / mukhya arthakA bAdha karake jahA~ anya artha kI pratIti ho, use lakSaNA kahate haiM / vaha pratIta honevAlA arthaM yadi mukhya arthakA virodhI ho to vaha virodhI lakSaNA kahalAtI hai / " sajjanarUpa rUIkI rakSAmeM agnike sadRza aura paraduHkharUpa agnikI zAntimeM vAyu sadRza" isa vAkyameM agnise rUI kI rakSA aura mArutase agnikA zamana asambhava hai / ataH rakSaNakA dahana aura zamanakA dIpana artha meM paryavasAna karanA par3atA hai / kyoMki ye hI unake svAbhAvika guNa haiM jo mukhya zabdArtha ke nitAnta virodhI haiM / ataH yaha virodhI lakSaNA huI / tAtparya yaha hai ki khala, sajjanarUpa rUIke liye agni, aura paradu:kharUpa agnike liye pavana hai, ataH usakA varNana kauna kare / isa padya meM sajjanako rUI aura khalako agni rUpameM varNita kiyA gayA hai ataH rUpaka alaGkAra hai / lakSaNa - tadrupakamabheda ya upamAnopamepayoH ( kAvyaprakAza ) / yahA~ khala aura sajjana upameya haiM agni aura kArpAsa upamAna / anuSTup chanda hai // 86 // paraguhyaguptinipuNaM guNamayamakhilaiH samIhitaM nitarAm / lalitAmbaramiva sajjanamAkhava iva dUSayanti khalAH || 87|| For Private and Personal Use Only Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anyoktivilAsaH 149 anvaya-AkhavaH, iva, khalAH, lalitAmbaram , iva, paraguhyaguptinipuNaM, guNamayam, akhilaiH, nitarAM, samIhitaM, sajjanaM, duussynti| zabdArtha-AkhavaH = cuuhe| paraguhyaguptinipuNaM = dUsaroMke guhya (= gupta aMgoMko) gupti ( Dhakane )meM nipuNa / ( tathA ) guNamayaM = tAgoMse bane hue| akhilaH = sabajanoMse / nitarAM samohitaM = nirantara cAhe gye| lalitAmbaraM = sundara vstrko| iva = jaise / (aisehI ) khalAH = durjana / [ paraguhyaguptinipuNaM = dUsaroMkI gupta bAtoM ko chipAye rakhane meM kuzala / ( tathA ) guNamayaM = guNavAn / akhila:=saba janoMse / nitarAM = nirantara / samIhitaM = cAhe gaye ] sajjanam = sajjana vyaktiko / dUSayanti = dUSita kara dete haiN| ___TIkA-AkhavaH = mUSikAH ( AsamantAt khanati, A + /khanu avadAraNe + u: ( uNAdiH ); undururmuussiko'pyaakhuH-amrH)| iva / khalAH = durjanAH / lalitaM ca tat ambaraM ca lalitAmbaraM = manoramavastram tadiva / pareSAm = anyeSAM yat guhya - guptaM meDhAdi, sajjanapakSe dhanAdi, tasya yA guptiH = gopanaM tatra nipuNaM pravINaM / guNAH pracurAH santyasmin iti guNamayam = tantunirmitaM, sajjanapakSe zAntyAdiguNapracuram / akhilaiH = sarvairapi janaH = nitarAM / / samIhitaM = vAJchitaM / ubhayatra samAna evaarthH| evaMbhUtaM sajjanaM / dUSayanti = khaNDayanti, sajjanapakSe doSayutaM kurvanti / bhAvArtha-dUsaroMke guptAMgoMko Dhakane meM nipuNa, guNoM ( tantuoM)-se bane hue, sarvapriya vastrako jaise cUhe dUSita ( naSTa ) kara DAlate haiM, aise hI durjana bhI dUsaroMkI gupta bAtoMko surakSita rakhanevAle, guNoM ( dAkSiNyAdi ) se yukta aura sarvapriya sajjanako dUSita ( doSayukta) banA dete haiM / TippaNI-'paraguhya guptinipuNaM' aura 'guNamayaM' pada dvayarthaka haiM aura For Private and Personal Use Only Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 150 bhAminI-vilAse durjanakI cUhe se upamA dI gaI hai ataH zliSTopamA alaMkAra hai / AryA chanda hai // 87 // yazaHsaurabhyalazunaH zAntizaityahutAzanaH / kAruNyakusumAkAzaH khalaH sajjanaduHkhalaH // 8 // anvaya-sajjanaduHkhalaH, khalaH, yazaHsaurabhyalazunaH, zAntizaityahutAzanaH, kaarunnykusumaakaashH| zabdArtha-sajjanaduHkhalaH = sajjanoMko dukhHdenevaalaa| khala: = durjana / yazaHsaurabhyalazunaH = yazarUpa sugandhake liye lahasuna ( jaisA ) / zAntizaityahutAzanaH = zAntirUpa zItalatAke liye agni jaisA / kAruNyakusumAkAzaH = karuNArUpa phUlake liye AkAza ( jaisA ) hai / TIkA-khalaH, sajjanAnAM = sAdhUnAM duHkhaM lAti = dadAtIti duHkhalaH = kaSTaprada ityarthaH / yaza eva saurabhyaM = saugandhyaM tasya lazunamiva ( aznute iti, azUG vyAptau + unan ( uNAdiH ) azerlazAdezazca iti lazunam ) yazaHsaurabhyalazunaH yathA lazune kAlatraye'pi sugandhotpattirasaMbhAvyA tathaivAsminnapi svapne'pi yazolabdhirasaMbhavaiva ityarthaH / zAntireva zaityaM tasya hutAzana ivAnutpattihetutvAt hutAzanaH = vahniH / kAruNyaM = karuNA ( kAruNyaM karuNA ghRNA-amaraH) tadeva kusumaM-puSpaM tasya AkAza ivaanutpttikaarnnmaakaashH| evaMbhUtaH / 'duHkhadaH' iyi pAThe tu spaSTameva / bhavati / bhAvArtha--sajjanoMko duHkha denevAlA khala, yazarUpa sugandhake liye lasuna, zAntirUpa zItalatAke liye vahni aura karuNArUpa kusumake liye AkAzake sadRza hI hai| TippaNI-lasunameM itanI ugra gandha hotI hai ki dUsarI sugandha usake sAmane Thahara hI nahIM sakatI, isI prakAra yazarUpa sugandhake liye durjana bhI lazunakI For Private and Personal Use Only Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anyoktivilAsaH bhA~ti hI hai usako svapnameM bhI yazaHprApti nahIM ho sktii| jahA~ agni ho vahA~ zItalatA Tika nahIM sakatI, aise hI khalako kabhI zAnti nahIM milatI / AkAzameM kabhI phUla nahIM khilate, isI prakAra karuNArUpa puSpake liye khala bhI AkAza hI hai arthAt usake hRdayameM kabhI bhI karuNAkA saMcAra ho nahIM sktaa| isaliye vaha nirantara sajjanoMko duHkhadAyI yazako sugandha, zAntiko zItalatA aura kAruNyako kusumakA rUpa diyA gayA hai, ataH rUpaka alaGkAra hai tathA khalakI lasuna, vahni aura AkAzase upamA arthataH pratIta hotI hai ataH luptopamA bhI hai| isa prakAra donoMkI saMsRSTi huI hai / anuSTupa chanda hai / / 88 // paropakArI sarvazreSTha haidhatte bharaM kusumapatraphalAvalInAM dharmavyathAM vahati zItabhavAM rujaM ca / yo dehamarpayati cAnyasukhasya heto stasmai vadAnyagurave tarave namo'stu // 86 // anvaya-anyasukhasya, hetoH, yaH, kusumapatraphalAvalInAM, bharaM, dhatte, dharmavyathAM, zItabhavAM, rujaM, ca vahati, deham , arpayati, vadAnyagurave, tasmai, tarave, namo'stu / zabdArtha-yaH = jo| anyasukhasya hetoH = dUsaroMke sukhake liye / kusumapatraphalAvalInAM = phUla, patte aura phalasamUhake / bharaM = bhArako / dhatte = dhAraNa karatA hai / dharmavyathAM = ghAmake kaSTako / zItabhavAM = zItase honevaalii| rujaM ca = vyathAko bhii| vahati = sahatA hai| dehaM = zarIrako / ( indhanAdi rUpameM ) arpayati = samarpaNa kara detA hai| tasmai = For Private and Personal Use Only Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 152 bhAminI-vilAse usa / vadAnyagurave = dAtAoMmeM zreSTha / tarave = vRkSake liye / namo'stunamaskAra hai| TIkA-yaH = vakSyamANaguNagaNaH taruvaraH / anyeSAM yat sukhaM tasya / hetoH = kAraNAt, kusumAni = puSpANi ca patrANi ca phalAni ca kusumapatraphalAni teSA mavalyaH = zreNayaH tAsAM / bharaM = bhAraM / dhatte vahati / dharmasya yA vyathA tAM dharmavyathAm-AtapakaSTaM / zItena bhavatIti zItabhavA tAMzatyajanyAM / rujam = AmayaM, ca vahati = sahate ityarthaH / dehaM = svazarIraM ca / arpayati = dadAti / parasmai indhanAdyarthamityarthaH / tasmai = evaMbhUtAya / vadAnyAnAM = dAtRRNAM guruH = zikSakaH tasmai, tarave=vRkSAya namaH astu| ___bhAvArtha-jo dUsaroMko sukha deneke liye puSpa, patra aura phaloMkA bhAra vahana karatA hai, pracaNDa Atapa aura zItajanya rogoM evaM kaSToMko sahatA hai, indhanAdike nimitta apanA deha bhI arpaNa kara detA hai, aise, dAtAoMko dAtRtva sikhAnevAle vRkSarAjake liye namaskAra hai| TippaNI- isa vRkSAnyokti dvArA kavine paropakAraparAyaNako hI sarvazreSTha batAyA hai| vRkSako vadAnyapravara na kahakara vadAnyaguru kahA hai, isameM ukta guNoMkA gurumeM samAveza karake arthAntarase guruke liye bhI praNati vyakta hotI hai| jisaprakAra vRkSa kusumapatraphalabhArako vahana karatA hai| vRkSa Atapa evaM zItajanya vyathAoMko sahatA hai, gurubhI duSToMke dvArA diye gaye klezoMko sahana karatA hai| vRkSa indhanAdirUpase apanI dehako dUsaroMke liye arpaNa karatA hai, guru bhI AtmavidyArUpa sarvasvako ziSyoMke liye utsarga kara detA hai / isaprakAra samAna guNavattayA donoM vandya haiN| ___isa padyameM praNatiyogya vadAnyagurutvakA samarthana bhAravahana, rujasahana aura dehArpaNarUpa arthase kiyA gayA hai, ataH kAvyaliGga alaMkAra hai / vasantatilakA chanda hai // 89 / / For Private and Personal Use Only Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org anyoktivilAsaH durjanoM ko vaza meM karanA asaMbhava haihAlAhalaM khalu pipAsati kautukena kAlAnalaM paricucumbiSati prakAmam / vyAlAdhipaJca yatate parirabdhumaddhA dos Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir For Private and Personal Use Only 153 yo durjanaM vazayituM tanute manISAm // 60 // anvaya-yaH, durjanaM, vazayituM, manISAM, tanute, hAlAhalaM, kautukena, pipAsati, khalu, kAlAnalaM, prakAmam, paricucumbiSati, addhA, vyAlAdhipazca, parirabdhum yatate / " zabdArtha - yaH = jo | durjanaM = durjanako | vazayituM = vaza meM karaneko / manISAM tanute = buddhi lagAtA hai / ( vaha ) hAlAhalaM = bhayAnaka viSako / kautukena = kautUhalase jaise / pipAsati = pInA cAhatA hai / kAlAnalaM = pralayAgniko / prakAmam = atyanta | paricucumbiSati cUmane kI icchA karatA hai / addhA = sAkSAt / vyAlAdhipaJca = sarparAjako bhI / parirabdhuM = AliGgana karaneke liye / yatate = ceSTA karatA hai / E TIkA - yaH = janaH | durjanaM = khalaM / vazayituM = vazIkartu N / manISA = buddhi ( buddhirmanISA dhiSaNA - amara: ) tanute = vistArayati sa janaH / hAlAhalaM = kAlakUTAkhyaM viSaM / kautukena = kutUhalena na tu maraNecchayetyarthaH / pipAsati = pAtumicchati khalu / kAlAnalaM = pralayAgniM natu sAmAnyAgnimiti dhvanyate / prakAmam = dRDhataraM / paricucumbiSati = paricumbitumicchati / addhA = sAkSAt, avyavahitaM yathAsyAttathA ( ataM = sAtatyagamanaM dhayati dadhAti vA, ata sAtatyagamane + kvip ( saMpadAditvAt ) ata + dhA + vic; tattvetvaddhAMjasA dvayam - amara: ) vyAlAdhipaM = nAgarAjaM / parirabdhum = AliGgituM / yatate = prayatnaM karoti / bhAvArtha -- jo durjanako vazameM karanA cAhatA hai vaha mAno kutU - Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 154 bhAminI-vilAse halavaza hAlAhala ( viSa ) pInA cAhatA hai; pralayAgniko atyanta cumbana karanA cAhatA hai aura pratyakSa hI bhayAnaka nAgarAjako AliGgana karanekA prayatna karatA hai| TippaNI-durjanako vazameM karanekI kalpanA karanA hI apaneko naSTa karanekI yojanA banAnA hai-isa bhAvako isa padya dvArA vyakta kiyA gayA hai| isameM kautukena, prakAmam aura yatate pada vizeSa artha rakhate haiM / saMsAra jAnatA hai ki hAlAhala pInese mRtyu ho jAtI hai, kintu phira bhI anajAne yA kisIke dabAvameM Akara nahIM, pratyuta kautuka ( utkaNThA )-se pInA cAha rahA hai| isI prakAra sAdhAraNa agni bhI chUte hI jalA detI haiM, phira. kAlAnala (pralayAgni ) kI to bAta hI kyA ? use bhI vaha prakAma ( atyanta ) cumbana karanA cAhatA hai aura nAgarAjase, jo ki pAsa jAte hI Dasa degA, lipaTa jAnekA prayatna kara rahA hai| bhalA, itanI bar3I mUrkhatAeM jo kara sakatA hai vahI, samajho ki durjanako vazameM karanekI soca sakatA hai / anyathA isa asambhava kAryakI kalpanA bhI nahIM karanI caahie| ___isa padyameM viSa pInA cAhatA hai, pralayAgniko cumbana karanA cAhatA hai aura nAgarAjakA AliMgana karanA cAhatA hai, ye tInoM vAkya asaMbhava arthake bodhaka haiM aura viSapAnAdikI taraha durjanako vazameM karanA bhI asaMbhava hai, isa upamAkI kalpanA karanI par3atI hai ataH mAlAnidarzanA alaMkAra hai / lakSaNa-abhavanvastusaMbandha upamAparikalpakaH (kAvya0) / rasagaMgAdharameM bhI nidarzanA alaMkArake udAharaNoMmeM hI yaha padya likhA gayA hai / vasantatilakA chanda hai // 90 // dAnameM pAtrApAtraviveka Avazyaka haidInAnAmiha parihAya zuSkasasyA nyaudArya prakaTayato mahIdhareSu / For Private and Personal Use Only Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 155 anyoktivilAsaH aunnatyaM vipulamavApya durmadasya jJAto'yaM jalaghara tAvako vivekaH // 11 // anvaya-jaladhara ! vipulam , aunnatyam , avApya, iha, donAnAM, zuSkasasyAni, parihAya, mahIdhareSu, audArya, prakaTayataH, durmadasya, tAvakaH, ayaM, vivekaH, jJAtaH / zabdArtha-jaladhara = he megha ! vipulam = atyanta / aunnatyam = uuNcepnko| avApya = paakr| dInAnAM = garIboMke / zuSkasatyAni= sUkhe dhaanoNko| parihAya = chor3akara / mahIdhareSu = parvatoMpara / audArya = udaartaa| prakaTayataH = dikhAte hue| durmadasya = ghmNddii| tAvakaH = tumhArA / arya = yaha / vivekaH = jJAna / jJAtaH =jAna liyaa| TIkA-jaladhara = megha ! vipulaM = pracuram / aunnatyaM = mahattvamautkaNThya vA avApya = lbdhvaa| api, iha = atra, dInAnAM durvalAnAM kRSIvalAnAM, zuSkANi ca tAni sasyAni jalAbhAvAnnaSTaprAyANi dhAnyAni, parihAya = tyaktvA / mahIdhareSu = parvatazikhareSu, audArya = yadAnyatvam, prakaTayataH = sphuTIkurvataH / ata eva durmadasya duSTo mado yasyasaH tasya = unmattasyetyarthaH / tavAyaM tAvakaH tvadIyaH, ayam= eSa, vivekaH = vicAraH jJAtaH = vikhyAta evetyarthaH ( pratIte prathitakhyAtavittavijJAtavizrutAH-amaraH ) / bhAvArtha-he jaladhara ! atyanta unnata ( U~cA yA mahAn ) padako prApta karake bhI dIna kisAnoMke sUkhate hue khetoMko chor3akara sUne pahAr3oM para jala barasAnekA tumhArA yaha unmAdapUrNa viveka prasiddha hI hai / TippaNI-isI bhAvako kucha rUpAntarase pahile kaha cuke haiN| (de0 zloka 34 ) jaise megha pahAr3oMpara to vyartha barasatA hai, kintu jo kisAna For Private and Personal Use Only Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 156 bhAminI-vilAse usakI ora AzA lagAe rahate haiM, unheM nirAza kara detA hai / meghako isa anyokti dvArA kavi kisI avivekI dhanikako phaTakAra batAtA hai he dhanamadAndha ! jo dIna yAcaka haiM unheM to tuma kucha dete nahIM, jinheM AvazyakatA hI nahIM hai unake liye udAratA dikhAte ho / tumhArI yaha nirvivekitA spaSTa hI hai| aprastuta jaladharake vRttAntase yahA~ prastuta kisI dhanikake vRttAntakI pratIti hotI hai ataH aprastutaprazaMsA alaMkAra hai / paMDitarAjane rasagaMgAdharameM ise arthAntaranyAsakA udAharaNa kahA hai / kintu vahA~kA pATha isa prakAra haidInAnAmatha parihAya zuSkasasyAnyaudArya vahati payodharo himAdrau / aunnatyaM vipulamavApya durmadAnAM jJAto'yaM kSitipa bhavAdRzAM vivekaH / / yaha praharSiNI chanda hai| lakSaNa-mnaujoMgastridazayatiH praharSiNIyam / ( vRtta0 ) // 91 / / sajjana mahimA girayo guravastebhyopyurvI gurvI tato'pi jagadaNDam / tasmAdapyatiguravaH pralaye'pyacalA mahAtmAnaH / / 12 / / anvaya-girayaH, guravaH, tebhyaH, api, urvI, gurvI, tataH, api, jagadaNDam , tasmAdapi, atiguravaH, pralaye, api, acalAH, mhaatmaanH| zabdArtha--girayaH = phaadd'| guravaH = mahAn haiN| tebhyaH api = unase bhii| urvii=pRthvii| gurvI = guru ( vizAla ) hai / tataH = usase bhI / jagadaNDaM = brahmANDa ( mahAn hai ) / tasmAt api = usase bhii| atiguravaH = atyanta mahAn / pralaye'pi = pralayakAlameM bhii| acalA:= sthira rahanevAle / mahAtmAnaH = mahAtmA loga haiN| TIkA-girayaH = parvatAH / guravaH = mahAntaH, bhavanti / tebhyaH = For Private and Personal Use Only Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anyoktivilAsaH 157 giribhyaH / api / urvI = pRthvI / gurvI = mahattarA / bhavati / tataH = pRthivItaH / api / gururitizeSaH / jagadaNDaM = brahmANDamiti yAvat / sarvAdhAratvAt / kintu / pralaye = vikSobhakAle'pi / acalAH = sthirAH kSobhazUnyA ityarthaH / mahAtmAnaH = sajjanAH / tasmAdapi = brahmANDAdapItyarthaH / atizayena guravaH = gauravayutAH bhavanti / bhAvArtha---parvata guru ( bhArI yA mahAn ) haiM, pRthvI parvatoMse bhI adhika gurvI hai ( kyoMki vaha parvatoMko bhI dhAraNa karatI hai)| usase bhI brahmANDa adhika guru hai ( kyoMki pRthvIko bhI brahmANDa dhAraNa karatA hai)| kintu mahAtmAjana to usa brahmANDase bhI atyanta hI guru haiM jo viplava kAlameM aDiga rahate haiN| TippaNI-ima padyameM sarvAdhika gurutva pradAnakara mahAtmAoMkI mahanIyatAkA stavana kiyA hai| unakI nizcalatAke viSayameM yogavAsiSThakA yaha zloka bhI mananIya hai-- . vicAradarpaNe lagnAM dhiyaM dhairyadhuraM gatAm / Adhayo nAvalumpanti vAtAzcitrAnalaM yathA / / uttarottara padArthoMkI zreSThatAkA varNana honese yaha sAra alaMkAra hai / lakSaNa-"uttarottaramutkarSaH sAra ityabhidhIyate" (kuvalayA0 ) / AryA chanda hai // 92 // duSToMko santuSTa nahIM kiyA jA sakatAvyomani vAsaM kurute citra nirmAti yatnataH salile / snapayati pavanaM salilaigaH kSudre carati satkAram // 13 // anvaya-yaH, kSudre, satkAraM carati, sa, vyomani, vAsaM, kurute, salile, yatnataH, citraM, nirmAti, pavanaM, salilaiH, snapayati / zabdArtha-yaH = jo| kSudre = nIca vyaktike prati / satkAraM carati For Private and Personal Use Only Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 158 bhAminI-vilAse = acchA AcaraNa karatA hai ( kSudrakA jo Adara karatA hai)| saH = vh| vyomani = AkAzameM / vAsaM kurute - mahala banAtA hai| salile - pAnImeM / yatnataH = prayatnapUrvaka / citraM nirmAti = citrakArI karatA hai| pavanaM = vAyuko / salila:=jaloMse / snapayati = snAna karAtA hai| - TIkA-yaH = janaH / kSudra = alpe jane, satkaraNaM satkAraH tam satkAraM = AdaraM, carati = karoti / sa vyomani - AkAze / vAsaM kurute = zUnye gRhaM nirmAtItyarthaH / salile = jle| yatnataH = prayatnapUrvakaM / citram -AlekhyaM / nirmAti = racayati / tathA / pavanaM vAyu / salilaiH = jalaH, snapayati = snAnaM kArayati / yathA etatsarva vyomavAsAdyasaMbhavaM tathaiva khalajanasya sajjanIkaraNamapyasaMbhavam / bhAvArtha-jo kSudra ( khala ) janako sajjana banAnA cAhatA hai vaha mAno AkAzameM mahala banAnA cAhatA hai, jalameM rekhA khIMcakara citra banAtA hai aura vAyuko jalase snAna karAtA hai| TippaNI-jisakA jaisA svabhAva par3a jAtA hai use badalanA asaMbhava hai, vizeSakara khljnoNkaa| ve pahile to prasanna hI nahIM hote, yadi kisI prakAra prasanna ho bhI gaye to unakI vaha prasannatA bhI hAnikAraka hI hotI hai--'avyavasthitacittAnAM prasAdo'pi bhayaMkaraH / isaliye jaise AkAzameM mahala banAnA, jala meM rekhA khIMcakara citra banAnA aura vAyuko snAna karAnA asaMbhava hai, aise hI khalako sajjana banAnA yA use santuSTa rakhanA bhI asaMbhava hI hai| yahI padyakA tAtparya hai| rasagaMgAdharameM yaha padya nidarzanA alaMkArake udAharaNoMmeM rakkhA hai / AryA chanda hai / / 93 / / yogya vyakti hI yogya vastukA mahattva samajhate haiM__ hAraM vakSasi kenApi dattamajJena mkttH| leDhi jighrati saMcipya karotyunatamAsanam // 14 // For Private and Personal Use Only Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anyoktivilAsaH 159 anvaya-markaTaH, kena, api, ajJana, vakSasi, dattaM, hAraM, leDhi, jighrati, saMkSipya, ca, Asanam , unnataM, karoti / zabdArtha-markaTa: = bandara / kenApi ajJena = kisI bhI mUrkha dvaaraa| vakSasi dattaM = pahinAye hue / hAraM = hArako / leDhi = cATatA hai / jighrati = sUMghatA hai| saMkSipya ca = aura mor3akara / Asanam = Asanako / unnataM karoti = U~cA kara letA hai ( arthAt usapara baiTha jAtA hai ) / ____TIkA-markaTaH = kapiH / kenApi / ajJena = mUrkheNa, vivekarahitenetiyAvat / vakSasi = urasi, dattam = arpitam, hAram = muktAvalI ( hAro muktAvalI devacchando'sau-amaraH ) leDhi = AsvAdayati, jighrati = nAsikayA tadAghANaM karoti / anantaraM / saMkSipya = sUtrAniSkAsanena rAzIkRtya / svakIyam Asanam = AdhAram / unnatam = uccataraM / karoti / tadupari upaviSTaH svamuccAsanasthaM manute ityarthaH / ___ bhAvArtha-bandara kisI mUrkha dvArA galemeM pahinAye hue muktAhArako pahile cATatA hai, phira sUghatA hai aura tava eka eka karake nikAlatA huA Dhera banAkara gaddI U~cI banA letA hai| TippaNI-sajjana hI sadvastukA Adara karanA jAnate haiM, mUrkhake pAsa yadi uttama vastu jAyagI to vaha usakA Adara to kyA, ulaTe use naSTa kara DAlegA, isI bhAvako lekara isa padyakI racanA huI hai / mUrkha to vivekazUnya hotA hI hai, kintu usakA bhI sajjanake samAna Adara karanevAlA aura bhI vivekazUnya hai / aise hI kisI ajJane bandara ke gale meM motiyoMkA hAra pahinA diyaa| vaha na to usake guNako samajha sakatA hai na malyako / khAdya padArtha samajhakara vaha pahile use cATatA hai, kucha rasa na milA to pazu-svabhAvake kAraNa sUMghatA hai, jaba gandha bhI na milI to eka-eka karake sameTa kara Dhera banAtA hai aura usa para baiThakara U~ce meM baiThanekA anubhava karatA hai| For Private and Personal Use Only Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org 160 bhAminI - vilAse bandara-svabhAvakI caJcalatAkA svAbhAvika varNana honese svabhAvokti alaMkAra hai / paMDitarAjane rasagaMgAdhara meM ise aprastutaprazaMsA alaMkArake udAharaNoMmeM rakkhA hai aura kahA hai - yahA~ aprastuta markaMTavRttAntase prastuta - mUrkho ko bahumUlya vastu denA vastuko naSTa karanA hai - isa sAmAnyakI pratIti hotI hai / anuSTup chanda hai / / 94 / / vyaktike vyavahArakI parakha honI cAhiyemaline'pi rAgapUrNA vikasitadanAmanalpajalpe'pi / tvayi capalespi ca sarasAM bhramara kathaM vA sarojinIM tyajasi65 Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anvaya-bhramara ! tvayi, maline, api, rAgapUrNA, analpajalpe, api, vikasitavadanAM, capale, api, ca, sarasAM, sarojinIM, kathaM vA tyajasi / = I zabdArtha- - bhramara = he bhauMre ! tvayi = tumhAre / maline'pi = kAlA yA kapaTI honepara bhI / rAgapUrNA = anurAgase bharI huI / analpajalpe'pi bahuta bolanevAlA honepara bhI / vikasitavadanAM = khile hue ( prasanna ) mukhavAlI / capale'pi = ( tumhAre ) caJcala honepara bhI / sarasAM = sarasa ( rasapUrNa ) hRdayavAlI / sarojinIM = kamalinIko / kathaM vA = kyoMkara / tyajasi = chor3ate ho / TIkA - he bhramara = caJcarIka ! tvayi / maline = kRSNavarNe api / rAgeNa = anurAgeNa, pUrNAM = bharitAM / analpaM = atyantaM jalpati = vadatIti tasmin evaMbhUte'pi / vikasitaM vadanaM yasyAH sA tAM = praphullAnanAM / capale = caMcale api / sarasAM = rasavatIm / evaMbhUtAM / sarojinIM 1 kamalinIM / kathaM vA safra | kenAparAdhenetibhAvaH / = tyajasi = jahAsi / bhAvArtha - he bhramara ! tuma malina ho to bhI jo tumapara pUrNa anurAga rakhatI haiM, tuma atyanta bolate ho phira bhI prasannamukha rahatI hai, tuma For Private and Personal Use Only Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 161 anyoktivilAsaH caMcala ho to bhI jo sarasa rahatI hai, aisI sarojinIko bhalA, tuma kisa kAraNa tyAga rahe ho| TippaNI-bhauMrA malina ( kAlA ) hai phira bhI kamalinI rAga pUrNa ( raMgIna ) rahatI hai / bhauMrA bar3a bar3AtA ( gunagunAtA) rahatA hai aura kamalinI khilI rahatI hai| bhauMrA capala ( caMcala = idhara-udhara ghUmatA) rahatA hai, kamalinI rasase bharI rahatI hai / aisI kamalinIko he bhramara ! tuma kyoM chor3a dete ho ? bhramara aura kamalinIke isa vyavahArase kisI aise nAyaka-nAyikAke vyavahArako kalpanA hotI hai jisameM nAyaka malina ( maile cittavAlA = kapaTI ) hai, phira bhI nAyikA usapara anurAga rakhatI hai / nAyaka bahuta bar3abar3AtA rahatA hai taba bhI nAyikA ha~samukha rahatI hai / nAyaka atyanta capala hai phira bhI vaha rasIlI banI rahatI hai ( ruSTa nahIM hotii)| isaliye hamAre vicArase yaha samasokti alaMkAra hai / kintu paMDitarAjane rasagaMgAdharameM ise aprastutaprazaMsA alaMkArake udAharaNameM hI rakkhA hai / unakA kahanA hai ki isameM aprastuta bhramarake vyavahArase prastuta nAyikAke vRttAntakI pratIti hotI hai| gIti chanda hai| lakSaNa dekhiye zloka 13 / / 95 // mAMganA kisI bhI sthiti meM acchA nahIM - svArtha dhanAni dhanikAtpratigRhNato'pi svAsyaM bhajenmalinatAM kimidaM vicitrama / gRhNanparArthamapi vArinidheH payo'pi megho'yameti sakalo'pi ca kAlimAnam // 66 // anvaya-dhanikAt , svArtham , api, dhanAni, pratigRhNataH, svAsya, malinatAM, bhajet , idaM, kiM, vicitram , vArinidheH, For Private and Personal Use Only Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 162 bhAminI- vilAse parArtham api payaH, gRhNan, ayaM meghaH, sakalaH, api, kAlimAnam, eti / zabdArtha -- dhanikAt = dhanavAnse | svArtha = apane liye | dhanAni = dhanoMko / pratigRhNataH api = lenevAlekA bhI | svAsyaM = apanA mukha / malinatAM = mlAnatAko / bhajet cet = prApta hotA hai to / idaM kiMka vicitram = yaha kauna Azcarya hai / ( jaba ke) vArinidheH = samudrase / parArtha = dUsaroMke lie hI / payaH jaloMko / gRhNan = letA huA / meghaH = bAdala | sakalaH api = sArA hI / kAlimAnam = zyAmalatAko / eti = prApta hotA hai / TIkA - dhanAni santyasyAsau dhanikaH = dhanavAn, tasmAt / svasmai idaM svArthaM = svahitAyetyarthaH / dhanAni vittAdIni pratigRhNataH yAcamAnasya svIkurvaMto vA / svaM = svakIyaM ca tadAsyaM = mukhaM ca / malinatAM = mlAnatvaM / bhajet = zrayeta cet / tahi / idaM / vicitraM vilakSaNaM / kim / atra na kimapyAzcaryaheturiti bhAvaH / yataH / vArinidheH = samudrasakAzAt / parasmai idaM parArthaM = bhUmau varSaNArthaM / api / payaH = jalaM / gRhNan = svIkurvan / ayaM = pratyakSaH / meghaH = jaladaH / sakalaH = sampUrNaH / api / ( etena tasya jalapUrNatvaM dhvanyate ) kAlimAnaM = kASrNya kRSNavarNatvamiti yAvat / eti = gacchati / = bhAvArtha-apane svArtha ke liye dhanavAnse dhanakI yAcanA karanevAle vyaktikA mukha malina ho jAya to isameM Azcarya kyA ? jabaki dUsaroMpara barasAneke liye samudrase jala grahaNa karatA huA bhI yaha megha sampUrNaM hI kAlA ho jAtA hai / For Private and Personal Use Only TippaNI ---yAcanA karanA sabase garhita karma hai / isase manuSyakA Atmabala naSTa ho jAtA hai aura usakA svAbhimAna kucala jAtA hai / tulanA0 --- tRNAllaghutarastUlastUlAdapi ca yAcakaH / vAyunA kiM na nIto'sau mAmayaM yAcayediti // Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anyoktivilAsaH 163 isI bhAvako isa anyokti dvArA vyakta kiyA hai| jabaki dUsaroMpara barasAneke nimitta bhI, samudrase kevala jalayAcanA karanevAlA megha, sampUrNa kAlA ho jAtA hai, to apane vyaktigata svArthake liye dhana-yAcanA karanevAlekA mukha hI mlAna huA to isameM Azcaryako kaunasI bAta hai / 'pratigRhNataH' padase spaSTa hai ki dAtA use svecchAse detA hai aura yAcaka svecchAse svIkAra karatA hai / taba bhI usakI mukhAkRti ahasAnake bhArase malina ho jAtI hai| yadi corI Adise letA taba to pUchanA hI kyA thA ? isameM pUrvArdhagata sAmAnya uktikA uttarArdhagata meghakI vizeSa uktise samarthana kiyA gayA hai, ataH arthAntaranyAsa alaMkAra hai / lakSaNa sAmAnyaM vA vizeSaNa tadanyena samarthyate / jJeyaH so'rthAntaranyAsaH sAdharmyaNetareNa vA // (kAvya0) vasantatilakA chanda hai // 96 // guNoM se hI mahatva bar3hatA hai - janakaH sthANuvizeSo jAtiH kASThaM bhujaGgamaiH saGgaH / svaguNaireva paTIraja yAto'si tathApi mahimAnam // 17 // anvaya-he paToraja ! janakaH, sthANuvizeSaH, jAtiH, kASThaM, bhujaGgamaiH, saGgaH, tathApi, svaguNaiH, eva, mahimAnaM, yAtaH, asi / zabdArtha---paTIraja = he candana ! (tumhArI) janakaH = pitaa| sthANuvizeSaH = ( malaya, parvata honese ) jar3a hI hai| jAtiH = kula / kASThaM = lakar3I hai| saGgaH = sAtha / bhujaGgamaiH = sarpokA hai / tathApi = to bhii| svaguNaH eva = apane sadguNoMse hii| mahimAnaM = mahattvako / yAto'si = prApta hue ho| For Private and Personal Use Only Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 164 bhAminI-vilAse ___ TIkA--paTIrAjjAtaH paTIrajaH tatsambuddhau he paTIraja he malayaja candanetyarthaH / tava iti sarvatra smbndhH| janakaH = utpAdakaH / sthANuvizeSaH = sthiratvenopalakSitaH parvatavizeSa ityrthH| etena vizeSaNena jaDatvaM sUcitam / jAtiH = kulaM, kASThaM / saGgaH = sahavAsaH / bhujaGgamaiH = sarpaH / khalairityapi dhvanyate / tathApi = evaM bhUto'pi / kulajAtisaGgasauSThavarahito'pItyarthaH / tvam iti shessH| svasya guNaiH = nijasauramyazItalatvAdibhirdharmavizeSaiH / eva / mahimAnaM = autkaTyam / yAtaH = prAptaH asi / yataH devairapi sAdaraM mUni dhAryase itibhAvaH / bhAvArtha he candana ! eka jar3a padArtha malayAcala pahAr3apara tuma utpanna hue ho, anya kASThoMkI taraha eka kASTha tuma bhI ho; pratikSaNa bhujaGgoMse ghire rahate ho, phira bhI apane mahAn guNoMse tuma itanI pratiSThA prApta kara liye ho| TippaNI-candanake prati ukta isa anyoktise kavine yaha bhAva vyakta kiyA hai ki kisI vyaktiko pratiSThAko bar3hAne meM usake pUrvaja, vaMza yA saGgatikA koI prabhAva nahIM pdd'taa| kevala svakIya viziSTa guNa hI usakI mahattAko jagadvizruta kara dete haiN| sAmAnya pahAr3oMkI bhA~ti malayAcala bhI eka pahAr3a hai, jahA~ candana utpanna hotA hai| anya lakar3iyoMkI taraha vaha bhI eka lakar3I hI hai, bhayaMkara sA~se pratikSaNa ghirA rahatA hai, phira bhI usakI cAha devatAoM takako rahatI hai / malayAcalameM utpatti Adi koI bhI usakI isa mahanIyatAmeM kAraNa nahIM hai| kevala anupama sugandha, atizaya zItalatA Adi usake svakIya guNoMne hI use isa pratiSThAke yogya banAyA hai / isa padyase yaha bhI dhvanita hotA hai ki bhAgyase nahIM, puruSArthase hI manuSya mahattAko prApta karatA hai| kyoMki acche yA bure ghara yA vaMzameM utpatti aura acchI yA burI saMgati to bhAgyase pUrva karmAnusAra milatI hai, kintu manuSya apane utkaTa puruSArthase bar3Ise bar3I pratiSThA prApta kara letA hai / For Private and Personal Use Only Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anyoktivilAsaH 165 tulanA0-sUto vA sUtaputro vA yo vA ko vA bhavAmyaham / ___ daivAyattaM kule janma mamAyattaM tu pauruSam // athavA-atiricyate sujanmA kazcijjanakAnnijena caritena / kumbhaH parimitamambhaH pibati punaH kumbhasaMbhavo'mbhodhim // ukta padyameM bhI aprastutaprazaMsA alaMkAra hai; kyoMki aprastuta candanake varNanase prastuta kisI puruSArthI prasiddha guNavAnkI pratIti hotI hai / AryA chanda hai // 97 // samayakA prabhAva hai ki guNavAn kA Adara nahIM hotA kasmai hanta phalAya sajana guNagrAmAjane sajasi svAtmopaskaraNAya cenmama vacaH pathyaM samAkarNaya / ye bhAvA hRdayaM haranti nitarAM zobhAbharaiH saMbhRtAstairevAsya kaleH kalevarapuSo dainandinaM vartanam // 8 // anvaya-sajjana ! hanta, kasmai, phalAya, guNagrAmAjane, sajjasi, cet , svAtmopaskaraNAya, mama, pathyaM, vacaH, samAkarNaya, nitarAM, zobhAbharaiH, saMbhRtAH, ye, bhAvAH, hRdayaM, haranti, taiH, eva, kalevarapuSaH, asya, kaleH, dainaMdinaM, vartanam / zabdArtha-- sajjana = he sajjana ! hanta = kheda hai ki / kasmai phalAya = kyA pAneke liye / guNa grAmArjane = guNoMke samUhako ikaTThA karane meM / sajjasi = lage ho / cet = yadi / svAtmopaskaraNAya = apanI AtmAko ( guNoM se ) alaMkRta karaneke liye ( lage ho to)| mama = mere / pathyaM vacaH = hitakara vacanoMko / samAkarNaya = suna lo| nitarAM = nirantara / zobhAbharaiH = zobhAoMke bhArase / saMbhRtAH = bhare hue / ye bhAvAH = jo padArtha / hRdayaM haranti = cittako haranevAle ( manohara = ramaNIya ) For Private and Personal Use Only Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAminI-vilAse haiM / taiH eva = unase hii| kalevarapuSaH = apanI dehako puSTa karanevAle / asya kale: = isa kliyugkaa| dainaMdinaM = prtidinkaa| vartanam = vRtti ( AjIvikA ) hai| TIkA-sajjana = supuruSa ! hanta = khedamityarthaH / kasmai phalAya prayojanAya / guNAnAM = vAgmitvAdicArudharmANAM grAmaH = samUhaH (zabdApUrvo vRnde'pi grAmaH-amaraH ) tasya ajane = sampAdane, sajasi = saMsakto bhavasi / svAtmopaskaraNAya svasya = nijasya AtmanaH = antaHkaraNAdeH upaskaraNaM = saMskAraH tasmai / cet = yadi / sajjasIti zeSaH / tarhi / mama = maduktaM, pathyaM = hitaM / ('pathyaM hite patthyA harItakI'--iti haimaH) vacaH = vAkyaM / samAkarNaya = avadhAnatayA zRNu iti bhAvaH / nitarAm = atyantaM, zobhAbharaiH = suSamAsamUhaH saMbhRtAH = paripuSTAH / santaH / ye bhAvAH = vidyamAnapadArthAH, hRdayaM = cittaM / haranti = vazIkurvanti / taiH = evaMbhUtaramyapadArthaH / eva / kalevaraM zarIraM (kale zukre madhurAvyadhvanau vA varaM zreSThatam / 'haladantA'-iti vibhakta yaluka / 'kalevaraM / gAtraM vapuH saMhananaM zarIraM varma vigraham'-ityamaraH) puSNAti puSTaM karotIti evaMbhUtasya / asya = pratyakSasyetibhAvaH / kaleH = kaliyugasya vartamAnakAlasyeti yAvat / dainandinaM = dine dine bhavaM pratidinasaMbhavi / vartanam = vRttiH AjIviketi bhaavH| asti iti zeSaH / ye'tyantaM ramaNIyAH padArthAH santi tAnevAyaM nAzayatIti bhAvaH / bhAvArtha-he satpuruSa ! kheda hai ki Akhira kisa uddezyase tuma ina sadguNoMke saMgrahameM pravRtta ho ? yadi apane antaHkaraNAdikI zuddhidvArA yaza AdikI kAmanAse isameM lage ho, to merA hitakara vacana suna loisa saMsAra meM jo padArtha atyanta zobhAzAlI ramaNIya honese sabako manohara pratIta hote haiM, prati dina unhIMko khA-khAkara yaha duSTa kaliyuga apane zarIrako puSTa karatA hai| For Private and Personal Use Only Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anyoktivilAsaH 167 TippaNI-isa kaliyugameM guNavAnoMkA Adara nahIM hotA / sundara padArtha hI prAyaH zIghra naSTa ho jAte haiM, yaha samayakA hI phera hai / isameM kisIkA doSa nhiiN| yahI isa zlokakA bhAva hai| isako rasagaMgAdharameM paryAyokta alaMkAra mAnA hai / paNDitarAjakA kathana hai-yahA~ yadyapi "ramaNIya padArthoMko kaliyuga khA jAtA hai" isa kaviprauDhoktisiddha vastuse "yadi maranA cAhate ho to guNavAn bananekA prayatna karo" yaha vastu vyaGgayatvena pratIta hotI hai, to bhI vAcya arthakI apekSA vyaGgaya arthameM sundaratA na honese vaha gauNa ho gayA hai / jina alaMkAroMke vAcyArthameM hI sauMdarya hotA hai ve prAyaH apane antargata pratIyamAna arthako pachAr3a dete haiN| isIlie yahA~ paryAyokta hI alaMkAra hai| lakSaNa-vivakSitArthasya bhaGgayantareNa pratipAdanaM paryAyoktam (rasagaMgA0) yahA~ "maranA cAhate ho to guNavAn bananekI ceSTA karo" yahI kavikA vivakSita vyaGgayArtha hai jisako dUsare prakArase kahA gayA hai / zAIlavikrIDita chanda hai / / 9 / / saccA premI nahIM, to taba zUnya haidhUmAyitA dazadizo dalitAravindA dehaM dahanti dahanA iva gandhavAhAH / tvAmantareNa mRdutAmradalAmrama - guJjanmadhuvrata madho kila kokilasya // 66 // anvaya-mRdutAmradalAmramajuguJjanmadhuvrata, madho, tvAm , antareNa, kokilasya, dalitAravindAH, daza dizaH, dhUmAyitAH, gandhavAhAH, dahanAH iva, deha, dahanti, kila / zabdArtha - mRdutAmradalAmra = komala lAla-lAla kaliyoMvAle AmameM, For Private and Personal Use Only Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org 168 bhAminI - vilAse maJjuguJjanmadhuvrata = madhura-madhura gUMja rahe haiM bhauMre jisameM aise / madho = he vasanta ! tvAmantareNa = tumhAre binA / kokilasya = kokilake liye / dalitAravindAH = khile kamaloMvAlI ( bhI ) / dazadiza: - dazoM dizAe~ / Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir dhUmAyitAH = dhUMese bharI sI haiM / ( aura ) gandhavAhAH = vAyu / dahanA iva = agniyoMkI taraha / dehaM = zarIrako / dahanti = jhulasA rahe haiM / = = TIkA - mRdUni = komalAni, tAmrANi raktAni dalAni = parNAni yasya saH evaMbhUtaH yaH AmraH = rasAlaH, tasmin maJju = madhuraM yathAsyAttathA guJjantaH- guJjAkhaM kurvantaH madhuvratAH = bhramarAH yasmin saH tatsambuddhau, madho=he vasanta ! tvAm = madhu / antareNa = binA | kokilasya = parabhRtasya ( vanapriyaH parabhRtaH kokilaH pika ityapi - amara: ) dalitAni - vikasitAni sundarANi aravindAni - mahotpalAni yAsu tAH / ( aravindaM mahotpalam - amara: ) evaMbhUtAH / daza = dazasaMkhyAkAH dizaH =AzAH (dizantyavakAzam dizaatisarjane + kvin / "dizastu kakubhaH kASThA AzAzca haritazca tAH - -ityamara: ) / dhUma ivAcaritA: dhUmAthitAH = sadhUmA iva saMjAtA ityarthaH / gandhavAhAH - anilAH ( pRSadazvo gandhavaho gandhavAhAnilAzugAH - amara: ) sugaMdhitavAyavaH iti bhAvaH / dahanA iva - agnaya iva ( 'agnirvaizvAnaro vahnirdahano havyavAhanaH-- amara: ) / dehaM - gAtraM / dahanti = bhasmIkurvanti, kila iti nizcayena | For Private and Personal Use Only bhAvArtha -- komala lAla-lAla maJjariyoMke samUhako dhAraNa karanevAle AmravRkSoMpara madhura guMjAra karate hue bhramara jisameM maMDarA rahe hoM aise, he vasanta ! tumhAre binA kokilake liye to vikasita kamaloMse bhI ramaNIya dazoM dizAe~ dhuMese bharI jaisI laga rahI haiM aura yaha malaya surabhi pUrNa vAyu agnikI bhA~ti dehako jhulasA rahI hai / 1 TippaNI-- cAroM ora kamala khila rahe haiM, phira bhI koyalako dazoM Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 169 anyoktivilAsaH dizAoM meM kuharA sA chAyA pratIta hotA hai / sugandhayukta vAyu bhI usake zarIrako agnikI taraha jhulasA rahI hai / kyoMki use to Ananda tabhI AyegA jabaki komala lAla-lAla Amake kisalayoMpara maMjariyoMkA rasa leneke liye bhauMre gUMjane lageMge aura vasanta Rtu A jAyagI / vasantake sivA usakI kuhU kuhU anyatra kabhI nahIM sunAI degI / bhalehI duniyA~meM sarvatra Ananda chAyA ho / khile kamala yA sugandhita vAyu sabhIko Ananda detI hai para koyalako to vasantameM bhauMroMkI guMjArase hI Ananda AyegA / tulanA0--dadhi madhuraM madhu madhuraM drAkSA madhurA sitA tu madhuraiva / ___ tasya tadeva hi madhuraM yasya mano vAti yatra saMlagnam // koyalakI isa anyoktise pratIta hotA hai ki priyajanake virahameM sundara vastueM bhI santApadAyaka hI hotI haiN| yahA~ pUrvArdhameM upamA alaMkAra hai aura uttarArdhameM aprstutprshNsaa| ataH donoMkI saMsRSTi hai / vasantatilakA chanda hai // 99 // bhinnA mahAgirizilAH karajAgrajAgra duddAmazauryanikaraiH karaTibhrameNa / daive parAci kariNAmariNA tathApi kutrApi nApi khalu hA pizitasya lezaH // 10 // anvaya-kariNAm , ariNA, daive, parAci, karaTibhrameNa, karajAgrajAgraduddAmazauryanikaraiH, mahAgirizilAH, bhinnAH, tathApi, hA kutrApi, pizitasya, lezaH, na Api, khalu / zabdArtha-kariNAm = hAthiyoMke / ariNA = zatru ( siMha ) ne| karaTibhrameNa = gajendrake bhramase / karajAgra = nakhoMke agrabhAgase, jAgrat For Private and Personal Use Only Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 170 bhAminI vilAse zauryanikara vikramasamUha, = prakaTa hote hue jo, uddAma = pracaMDa, unase / mahAgirizilA : = bar3e-bar3e pahAr3oMkI caTTAneM / bhinnAH - phAr3a DA / ( kintu ) daive parAci = bhAgya parAGmukha (viparIta) honese / tathApi = taba bhI / hA kheda hai ki / kutrApi kahIM bhI / pizitasya mAMsakA / leza: - Tukar3A / na Api khalu = nahIM pAyA / TIkA-kariNAm - gajAnAm / ariNA = zatruNA / siMhenetyarthaH / daive - bhAgye | ( daivaM diSTaM bhAgadheyaM bhAgyaM strI niyatividhi :- :- amara: ) / parAci = parAGmukhe sati / karaTa :: - gajagaNDa : ( kAkebhagaNDo karaTauityamaraH, karaTaH karigaNDe syAtkusumbhe nindyajIvane - iti haimazca ) sa asyAstIti karaTI karaTAkhyagaNDa piNDadvayazAlI gajendraH, tasya bhrameNa = sthUlanIlatvAdisAdRzyena. gajabhrAntyetyarthaH / karajAgra "nikaraiH, karajAnAM -- nakhAnAM yAni agrANi purobhAgAsteSAM ye jAgrantaH - atandrAH / uddAmAH== utkaTAzca zauryanikarAH == vIryasamUhAH / mahAntaH = vizAlA: ye girayaH = parvatAH teSAM / zilAH = pASANA: ( pASANaprastaragrAvopalAzmAnaH zilA dRSat - amara: ) / bhinnAH vidAritAH / kintu / hA - iti khede / tathApi parizramapUrvaka vidAraNe'pi / kutrApi = sthale bhAge vA / pizitasya = mAMsasya (pizitaM tarasaM mAMsam -- amara: ) lezaH = svalpAMzaH / na Api khalu = naiva labdha iti bhAvaH / - bhAvArtha-bar3e-bar3e gajendroMke gaNDasthaloMko vidIrNa karanevAle siMhane aise samaya meM, jabaki bhAgya sAtha nahIM de rahA thA, hAthI samajhakara bar3I-bar3I parvatazilAoMko apane nakhAgroMke utkaTa parAkramase phAr3a DAlA / kintu kheda hai ki use ( bhAgyakI vimukhatA ke kAraNa ) kahIM mAMsakA leza bhI nahIM prApta huA / TippaNI - manuSya kitanA hI parizrama kare; kintu yadi bhAgya anukUla nahIM hotA to sArA zrama vyartha jAtA hai / yahI isa anyoktikA bhAva For Private and Personal Use Only Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anyoktivilAsaH 171 hai / siMhane hAthI samajhakara bar3e-bar3e pattharoMko phAr3a DAlA, kintu eka Tukar3A bhI mAMsakA na pA sakA; kyoMki bhAgya anukUla nahIM thA / yahA~ pUrvArddha meM spaSTa hI bhrAntimAn alaMkAra hai aura uttarArddha meM mAMsakA eka Tukar3A bhI na milane rUpa arthakA bhAgyakI pratikUlatA rUpa artha se samarthana honese kAvyaliMga alaMkAra hai, ataH donoMkI saMsRSTi hai / vasantatilakA chanda hai // 100 // tejasvIko parotkarSa sahya nahIM hotAgarjitamAkarNya manAgaGka mAturnizArdhajAto'pi / harizizurutpatituM drAgaGgAnyA kuJcya lIyate'tibhRzam // 101 // // iti zrI paNDitarAjajagannAthanirmite bhAminIvilAse prAstAvikaH anyoktivilAsaH // anvaya-- nizAdhajAtaH api harizizuH, manAkU, garjitam, AkarNya, mAtuH, aGke, drAk, utpatituM, aGgAni, atibhRzam, AkuJcya, lIyate / zabdArtha - nizArdhajAtaH api = arddharAtri meM utpanna huA bhI / harizizuH = siMhakA baccA / manAk = thor3A bhI / garjitam AkaNyaM garajanA sunakara / drAk = zIghra hI / utpatituM - uchalane ke liye / mAtuH aGka = mA~kI goda meM | atibhRzaM = bArabAra / aGgAni = ( apane ) aGgoMko / AkuJcya= sameTakara / lIyate = lIna jaisA ho rahA hai / I TIkA--- nizAyAH = rAtreH ardha - yAmadvayaM tatparimitaM jAtaM = jAtyupalakSitaM vaya : ( jAtirjAtaM ca sAmAnyam, ityamara pramANAt ) yasya saH / evaMbhUto'pi / hareH siMhasya zizuH = bAlaH / siMhazAvaka ityarthaH / manAka = ISat api ( kiMcidISanmanAgalpe - amara: ) / garjitaM - meghadhvanitaM (svanitaM garjitaM meghanirghoSe - amara: ) AkarNya = zrutvA | drAka= For Private and Personal Use Only Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 172 bhAminI vilAse zIghram / utpatitum = utphAlayituM / mAtuH = jananyAH / aMke = kroDe / aGgAni = avayavAn / atibhRzam = atyantaM / AkuJcya saMkocayitvA / lIyate = lIno bhavati / kRtau paNDitarAjasya zrIjanArdanazA striyA / kRtA prAstAvike pUrNA, TIkeyaM "suSamA "bhidhA // bhAvArtha -abhI kala arddharAtrimeM hI utpanna huA siMhazAvaka thor3I bhI meghagarjanAko sunakara, Upara uchalaneke liye, mA~kI godama apane aGgoMko isa prakAra sikor3atA hai ki chipa jaisA gayA hai / TippaNI- "tejasvI vyakti janmase hI dUsaroMke utkarSako sahana nahIM karatA " yaha isa zlokakA bhAva hai / nizArdhajAtaH kA artha hai pichalI AdhIrAtako hI jo paidA huA hai arthAt jisakI avasthA abhI kevala Adhe hI dinakI huI hai / eka dina ( 24 ghaMTA ) bhI jise paidA hue na huA, vaha siMha - zAvaka bAdaloMkI garjanA sunakara unapara AkramaNa karaneke liye uchalane kI ceSTA kara rahA hai / mAtuH aGke lIyate kA tAtparya hai ki jaba vaha uchalanekI ceSTA karanemeM apane zarIrako sikor3atA hai to atyanta choTA honese mA~kI dehase cipakA huA alaga pratIta hI nahIM hotA / isI padyake bhAvako 58, 59 zlokameM bhI kaha Aye haiM / yahA~ siMha zizuke svabhAvakA yathAvat varNana honese svabhAvokti alaMkAra hai / lakSaNa - svabhAvoktistu DimbhAdeH svakriyArUpavarNanam ( kAvyaprakAza ) / gIti chanda hai / / 101 // [ paMDitarAjake prAstAvika vilAsa meM 101 hI zloka haiM ( dekhiye bhUmikA ) / kintu kucha pratiyoMmeM jo adhika zloka saMgRhIta kiye gaye haiM, ve bhI pAThakoM kI jAnakArIke liye sAmAnya arthake sAtha noce diye jA rahe haiM- ] For Private and Personal Use Only Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anyoktivilAsaH 173 kimahaM vadAmi khala divyatamaM guNapakSapAtamabhito bhvtH| guNazAlino nikhilasAdhujanAn yadaharnizaM na khalu vismarasi // 1 // ___ artha-he durjana ! maiM tumhAre isa atyanta sundara guNapakSapAtake viSayameM kyA kahU~, joki sabhI guNavAn sajjanoMko tuma rAta-dina kabhI bhI nahIM bhuulte| TippaNI-khala nirantara sajjanoMkA aniSTa hI socA karate haiM / isaliye rAta-dina unake dhyAnameM ve guNIjana rahate haiM jinakI burAI karanI hai| guNapakSapAta ( guNoMkA pakSa lenA ) kA guNapakSakA pAta ( arthAt gaNavAnoMke pakSakA virodha ) yaha vyaMgya artha hai / yaha byAjanindA alaMkAra hai // 1 // re khala tava khalu caritaM viduSAmagre vicitrya vakSyAmi / athavAlaM pApAtman kRtayA kathayApi te hatayA // 2 // artha--are durjana ! nizcaya hI tumhAre caritako maiM vidvAnoMke samakSa citrita karUMgA / athavA are pApAtmA ! tumhArI isa nIca kathAkA ullekha karanA bhI ucita nhiiN| TippaNI-vidvAnoMke samakSa khalakA caritra-citraNa karanekA abhiprAya thA ki saMbhavataH ye tumhAre uddhArakA koI mArga batalAte, kintu tumhAre to karma itane dUSita haiM ki unheM mukhase nikAlanA bhI lajjAspada hai| khalacaritrakA varNana karanA svIkAra karake usIkA niSedha kara diyA hai, ataH pratiSedha alaMkAra hai // 2 // AnandamRgadAvAgniH zIlazAkhimadadvipaH / / jJAnadIpamahAvAyurayaM. khalasamAgamaH // 3 // artha-AnandarUpamRgake lie vanAgni, zIla ( satsvabhAva ) rUpa vRkSake lie unmatta hAthI aura jJAnarUpa dIpakake lie A~dhIke samAna yaha khaloMkI saGgati hai| For Private and Personal Use Only Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org 174 bhAminI-bilAse TippaNI- jaise jaMgala meM vanAgni laganepara mRga naSTa ho jAte haiM, unmatta hAthI vRkSoMko tor3a detA hai aura A~dhI dIpakako bujhA detI hai, aise hI durjanoMkI saGgati manuSyake Ananda, zIla aura jJAnako naSTa kara detI hai / rUpaka alaMkAra hai // 3 // Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir khalAstu kuzalAH sAdhuhitapratyUhakarmaNi / nipuNAH phaNinaH prANAnapahartuM nirAgasAm ||4 // artha -- sajjanoMke hita meM vighna karanemeM durjana bar3e ho kuzala hote haiM; kyoMki sarpa bhI to niraparAdha vyaktiyoMke prANa lenemeM nipuNa hote haiM / TippaNI- yahA~ khala upameya hai, sarpa upmaan| donoMmeM vinAzakAritArUpa sAdhAraNa dharmase vastu- prativastu bhAva pratIta hotA hai ataH prativastUpamA alaMkAra hai || 4 | vadane vinivezitA bhujaGgI pizunAnAM rasanAmiSeNa dhAtrA / anayA kathamanyathAvalIDhA nahi jIvanti janA manAgamantrAH ||5|| artha - vidhAtAne pizuna - janoM ke mukhameM rasanA ( jihvA ) ke rUpameM sarpiNI baiThA dI hai / nahIM to isake dvArA kiMcinmAtra bhI sparza kiye gaye, maMtra na jAnanevAle loga jIvita kyoM nahIM raha pAte / TippaNI-sarpiNI jise Dasa detI hai yadi vaha viSApahAra maMtra nahIM jAnatA to nizcaya hI mara jAyagA / aise hI khala-janoMkI jihvA jisake viSayameM cala gaI vaha maMtrajJa ( nItijJa ) nahIM hai to nizcaya hI naSTa ho jAyagA / yaha apahati alaMkAra hai; kyoMki jihvAke jihvAtvadharma kA gopana karake usapara bhujaMgItvakA Aropa kiyA hai // 5 // kRtaM tvayonnataM kRtyamarjitaM cAmalaM yazaH yAvajjIvaM sakhe tubhyaM dAsyAmo vipulAziSaH ||6|| For Private and Personal Use Only Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anyoktivilAsaH 175 artha --tumane bahuta bar3A kArya kiyA aura svaccha yaza kamA liyA / he mitra ! hama jabataka jiyeMge tumheM khUba AzIrvAda deMge / TippaNI- yaha vyaGgayokti hai kisI apakArIke prati / isakA tAtparya hai ki tumane hamArA itanA bar3A apakAra kiyA hai jisase tumhArI duSkIti phaila cukI hai / hama jabataka jIvita raheMge tumhAre isa duSkRtyako bhUla nahIM sakate / tulanA0 upakRtaM bahu tatra kimucyate sujanatA bhavatA prathitA param / vidadhadIdRzameva sadA sakhe sukhitamAssva tataH zaradAM zatam // 6 // avirata parakAryakRtAM satAM madhurimAtizayena vaco'mRtam / api ca mAnasamambunidhiryazo vimalazAradapArvaNacandrikA ||7|| artha - nirantara paropakAra karanevAle sajjanoMkI vANI miThAsa meM amRtako mAta karatI hai aura unakA mana samudra sA ( athAha gambhIra ) hotA hai / unakI kIrti zaratkAlIna pUrNimAkI cA~danIkI bhA~ti phailatI hai // 7 // nirguNaH zobhate naiva vipulADambaro'pi nA / ApAtaramyapuSpazrIzobhitaH zAlmaliryathA // 8 // artha - atyanta ADambara karanese bhI guNahIna manuSya zobhA nahIM pA sakatA, jaise sundara lAla-lAla phUloMse bharapUra sajA huA semarakA per3a / TippaNI- manuSyakA vAstavika bhUSaNa to guNa hai / yadi guNa hI nahIM to veSabhUSA Adise kabataka ADambara bana sakegA / jaise semarakA per3a jaba phUloMse ladA rahegA taba kucha acchA to avazya lagegA, para phalahIna honese usakA upayoga hI kyA hogA ? koI usake pAsa jAyegA hI nahIM / pUrNopamA alaMkAra hai // 8 // For Private and Personal Use Only Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 176 bhAminI-vilAse paMkairvinA saro bhAti sadaH khljnairvinaa| kaTuvarNavinA kAvyaM mAnasaM viSayairvinA // 9 // artha-tAlAba tabhI acchA lagatA hai jaba usameM paGka (kIcar3asevAla Adi ) na ho, sabhA tabhI acchI hai jaba usameM durjana na ho, kAvya vahI acchA hai jo kaThora vargoMse rahita ho aura mana tabhI zobhita hotA hai jaba viSayoMpara Asakti na ho // 9 // tattvaM kimapi kAvyAnAM jAnAti viralo bhuvi / mArmikaH ko marandAnAmantareNa madhuvratam // 10 // artha-kAvyake kisI mArmika tattvako saMsArameM biralA hI vyakti samajhatA hai / bhaureko chor3a kara dUsarA kauna makaranda ( phupaparAga ) ke marmako samajha sakatA hai ? // 10 // sarajaskAM pANDuvarNA kaNTakaprakarAnvitAm / ketakI sevase hanta kathaM rolamba nislapa // 11 // artha-he nirlajja bhramara ! sarajaskA ( rajaH = dhUliparAgase yukti), pANDuvarNA (pIlI-pIlI) aura kA~ToMse ghirI ketakIkA sevana kaise karate ho ? TippaNI-isa aprastuta bhramarake vRttAntase prastuta kisI aise kAmI puruSakI pratIti hotI hai jo rajasvalA strIpara Asakta hai| isa pakSameM sarajaskAkA artha hai RtumatI, pANDDavarNAM = phIke ceharevAlI aura kaMTakaprakArAnvitAm = romAMcita // 11 // yathA tAnaM vinA rAgo yathA mAnaM vinA nRpaH / yathA dAnaM vinA hastI tathA jJAnaM vinA yatiH // 12 // artha-jaise tAna ( sura ) ke binA rAga acchA nahIM hotA, jaise mAna ( Adara ) ke binA rAjA aura dAna ( madajala) ke binA hAthI zobhita For Private and Personal Use Only Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anyoktivilAsaH 177 nahIM hotA, vaise hI jJAnake binA yati ( saMnyAsI) bhI zobhita nahIM hotaa| santaH svataH prakAzante guNA na parato nRNAm / Amodo na hi kastUryAH zapathena vibhAvyate // 13 // artha-manuSyameM yadi guNa hote haiM to ve svayaM hI prakAzita ho jAte haiM, unake prakAzake liye kiso dUsaroMkI AvazyakatA nahIM hotii| saugandha khAnese kastUrIkI sugandha nahIM pratIta hotI / / 13 // __TippaNI tAtparya yaha hai ki hama lAkha zapatha khAkara kaheM ki yaha kastUrI hI hai, para koI vizvAsa na karegA yadi usameM sugandha na ho, aise hI manuSya meM guNa hoM to svayaM hI usako khyAti ho jAyagI, yadi guNa nahIM hai to lAkha prayatna karanepara bhI kucha nahIM hogaa| ayi Sata gurugarva mA sma kastUri yAsI rakhilaparimalAnAM maulinA saurabheNa / girigahanaguhAyAM lInamatyantadInaM svajanakamamunaiva prANahInaM karoSi // 14 // artha he kastUrI ! sampUrNa sugandhoMmeM zreSTha apanI sugandhakA bahuta bar3A ghamaNDa na krnaa| isa sugandhake kAraNa hI tumane pahAr3akI aMdherI guphAoMmeM chipe hue, atyanta sIdhe-sAde becAre apane pitA ( kasturImRga ) ko maravA DAlA // 14 // dUrIkaroti kumatiM vimalIkaroti _cetazcirantanamaghaM culukIkaroti / bhUteSu kiM ca karuNAM bahulIkaroti saGgaH satAM kimu na maGgalamAtanoti // 15 // For Private and Personal Use Only Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 178 bhAminI-vilAse artha-sajjanoMkA saGga durbuddhiko dUra karatA hai, citta ko nirmala karatA hai, cirantana ( janmajanmAntaroMse saMcita ) pApoMko naSTa kara detA hai aura prANiyoMmeM dayAko bar3hAtA hai / isa prakAra yaha satsaMga kauna sA kalyANa nahIM kara detA // 15 // anavarataparopakAravyagrIbhavadamalacetasAM mahatAm / ApAtakATavAni sphuranti vacanAni bheSajAnIva // 16 // artha-nirantara dUsaroMke upakArakI cintAse vyagra ho rahA hai svaccha antaHkaraNa jinakA, aise satpuruSoMke vacana, ( ApAtakATavAni ) prArambha meM kar3ave bhale hI hoM kintu auSadhikI taraha prabhAvakArI hote haiM / TippaNI-auSadha bhI pIte samaya kar3avI lagatI hai kintu usakA pariNAma atyanta sukhada hotA hai| aise hI paropakArI sajjanoMke vacana kaThora bhI hoM taba bhI kalyANakAraka hI hote haiM / yaha upamA alaMkAra hai aura AryA chanda hai // 16 // vyAguJjanmadhukarapuJjamajugItA nyAkaNya stutimudayannayAtirekAt / bhAbhUmItalanatakandharANi manye zaraNye'smin avaniruhAM kuTumbakAni // 17 // artha-maiM samajhatA hU~ ki isa vanameM vRkSoMke samUha, madhura-madhura gaMpate hue bhauroM ke jhuNDoMse gAI huI stutiko sunakara, hRdayameM ugate hue vinayake bhArase pRthvItala taka jhuka gaI haiM zAkhAe~ jinako aise, ho gaye haiN| TippaNI-sajjana vyakti yadi apanI stuti (prazaMsA ) sunatA hai to mamra ho jAtA hai aura durjanakI jitanI hI prazaMsA kI jAya vaha utanA hI akar3atA hai / vRkSa sajjana hai ataH ve apanI prazaMsA sunakara jhuka rahe For Private and Personal Use Only Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anyoktivilAsaH haiN| yahAM phala-phUloMke bhArase jhuke hue vRkSoMmeM bhauMroMkI stuti sunakara jhuke haiM aisI saMbhAvanA kI gaI hai ataH utprekSA alaMkAra hai / praharSiNI mRtasya lipsA kRpaNasya ditsA vimArgagAyAzca ruciH svkaante| sarpasya zAntiH kuTilasya maitrI vidhAtRsRSTau nahi dRSTapUrvA // 18 // artha mare hue vyaktiko kisI prakArako cAha, kaMjUsako dAna karanekI icchA, vyabhicAriNI strIko patipara sneha, sarpako zAnti aura durjanakI mitratA vidhAtAkI sRSTimeM to Ajataka nahIM dekhI gaI / - TippaNI-tAtparya yaha hai ki durjanase mitratA vaise hI asambhava hai jaise murdekA kucha cAhanA Adi / 'nahi dRSTapUrvA' yaha eka kriyA saba arthoko samAna rUpase prakAzita karatI hai ataH dIpaka alaMkAra hai| upendravajrA chanda hai| uttamAnAmapi strINAM vizvAso naiva vidyatena / rAjapriyAH kairaviNyo ramante madhupaiH saha // 19 // artha-uttama striyoMkA bhI vizvAsa nahIM kiyA jA sakatA / rAja. priyA ( candramAkI priyA ) kumudiniyA~ bhauMroMke sAtha vihAra kara rahI haiM / TippaNI-candramA dvijarAja kahA jAtA hai / kumudinI candrodaya honepara hI khilatI hai ata: candrapriyA kahalAtI hai / yahA~ rAjapriyA kahanese usakI uttamatA vyakta kI hai| vaha rAjadArA hokara bhI kAle-kalUTe aura caJcala bhauMrese vihAra kara rahI hai, yaha dhvani nikalatI hai / arthAntaranyAsa alaMkAra hai / anuSTup chanda // ayAcitaH sukhaM datte yAcitazca na yacchati / sarvasvaM cApi harate vidhirucchRGkhalo nRNAm // 20 // For Private and Personal Use Only Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 180 bhAminI- vilAse artha - yaha ucchRGkhala vidhAtA ( manamAnI karanevAlA bhAgya yA brahmA ) manuSyoM ko binA mA~ge kabhI sukha de detA hai aura kabhI mA~ganepara bhI nahIM detA, kabhI unakA sarvasva bhI haraNa kara letA hai / khaNDitAnetra kaJjAlimaJjaraJjanapaNDitAH / maNDitAkhila dikprAntAzcaNDAMzoH pAntu bhAnavaH // 21 // artha - khaNDitA nAyikAoMke netrakamaloMkI paMktiyoMko atyanta prasanna karanemeM kuzala aura jinhoMne sampUrNa dizAoMke choroMko prakAzita kara diyA hai aisI, tIkSNa kiraNoMvAle ( sUrya ) kI kiraNeM ( tumhArI ) rakSA kareM / TippaNI- yaha sAmAnya AzIrvAdAtmaka zloka hai / khaNDitA vaha nAyikA hai jisakA pati rAtabhara kisI anya nAyikA ke sAtha rahakara prAtaHkAla usake pAsa AtA hai / rAtabhara patikI pratIkSA karatI huI usa nAyikAkI netrakamalapaMktiko sUryodaya hote hI patike A jAnepara prasannatA huI / isa prasannatAkA zreya jina sUryakiraNoMko hai ve tumhArI rakSA kareM, yaha bhAva hai / prAstAvike vilAse'tra zrI janArdanazA striyA / bhASATIkA " kumudinI" kRteyaM pUrNatAmagAt // For Private and Personal Use Only Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir zloka saMkhyA 20 anyA jagaddhitamayI apanItaparimalAntara amaratarukusuma0 amitaguNo'pi ayi daladaravinda ayi malayaja ayi roSamurIkaroSi ApadgataH kila ApedirembarapathaM ArAmAdhipatiH iyatyA saMpattI upakArameva tanute uparikarabAladhArA0 ekastvaM gahane eko vizvasatAM eNIgaNeSu gurugarva audArya bhuvanatraye'pi kamalinimalinI0 kalabha tavAntika0 kasmai hanta phalAya kiM khaluratnaretaiH ki tIrthaM haripAda0 khalaH sajjanakArpAsa0 gajitamAkarNya manAga girayo guravastebhyo zlokAnukramaNI saMkhyA zloka girigahvareSu gIbhirgurUNAM guMjati maMju grISme bhISmataraH jaTharajvalana janakaH sAnu0 taTini cirAya tarukulasuSamApa0 tAvatkokila tRSNAlola0 toyairalpairapi dadhAnaH premANaM davadahana jaTAla. digante zrUyante dInAnAmiha dhatte bharaM kusuma dhIradhvanibhiralaM dhUmAyitA daza na yatra sthemAnaM na vArayAmo nApekSA na ca dAkSiNyaM 81 nitarAM nIco'smoti 86 niSNAto'pi ca 101 nisargAdArAme 92 nIrakSIraviveke 13 23 47 For Private and Personal Use Only Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sy 176 zloka nIrAnnirmalato narguNyameva patraphalapuSpalakSamyA paraguhyagupti parArthavyAsaMgAt paropasarpaNAnanta0 pATIra tava piba stanyaM purA sarasi mAnase puro gIrvANAnAM pRSTAH khalu paulomIpati0 prArambhe kusumAkarasya bhinnA mahAgiri0 bhuktA mRNAla madhupa iva mArute maline'pi rAga0 mUlaM sthUlamatIva yazaH saurabhya0 yasmin khelati yAte mayyacirAt yuktaM sabhAyAM yena bhinnakari0 yenAmandamarande yastvaM guNagaNa zlokAnukramaNa saMkhyA zloka saMkhyA re cAJcalyajuSo lIlAmukulita0 lIlAluNThita0 lUnaM mattagajaiH vanAnte khelantI vaMzabhavo guNavAnapi vahati viSadharAn viduSAM vadanAt vizvAbhirAma0 79 vetaNDagaNDakaNDati0 vyoma nivAsa zUnye'pi ca guNa zRNvanpuraH satpUruSaH khalu samutpattiH svacche samupAgatavati sAkaM grAvagaNaH sauramyaM bhuvanatraye sthiti no re dadhyAH svacchandaM daladara0 svloksy zikhA0 svasvavyApRti0 svArtha dhanAni hAraM vakSasi hAlAhalaM khala 44 For Private and Personal Use Only Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir hamAre viziSTa prakAzana saMskRta sAhitya bhuzuNDi rAmAyaNa ( do khaNDa): ___sampAdaka DaoN. bhagavatI prasAda siMha 60.00 saMskRta-vyAkaraNa : DaoN0 kapiladeva dvivedI 1250 prauDha-racanAnuvAdakaumudI : DaoN0 kapiladeva dvivedI 1250 racanAnuvAdakaumudI : DaoN0 kapiladeva dvivedI 4.00 prArambhika racanAnuvAdakaumudI : DaoN0 kapiladeva dvivedI 150 saMskRta zikSA : DaoN0 kapiladeva dvivedI bhAga 1 = 0.80 bhAga 4 = 150 bhAga 2 = 100 bhAga 5 = 150 bhAga 3 - 125 pAli-prAkRta-apabhraMza saMgraha : DaoN0 rAmaavadha pANDeya tathA ravinAtha mizra 12:50 vedacayanam : vizvambharanAtha tripAThI kaThopaniSada ( prathama adhyAya ) : DaoN0 rAjamaNi pAMDeya 1.00 lakSmIvilAsa kozaH ( uNAdikoza ) tathA pANinI. yoNAdi sUtra : DaoN0 rAmaavadha pANDeya (presa meM ) 200 kAdambarI (mahAzvetAvRttAnta ) : tripAThI tathA sanADhya 4.00 kirAtArjunIyam-sarga 1 : DaoN0 rAjamaNi pANDeya nalopAkhyAna (vanaparva) : DaoN0 devarSi sanADhya 10. bhoja prabandha (saMkSipta ) : DaoN. devarSi sanADhya 15. candrAloka (paMcama mayUkha): vizvambharanAtha tripAThI 100 For Private and Personal Use Only Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir [ 2 ] bhAminIvilAsa (anyokti) : janArdana zAstrI 250 laghusiddhAnta kaumudI ( saMjJA, sandhi, subanta aura strI-pratyaya prakaraNa ) : zrI gaurIzaMkara siMha 150 itihAsa aura saMskRti vizva kI prAcIna sabhyatAe~ : DaoN0 zrIrAma goyala 2000 prAgaitihAsika mAnava aura saMskRtiyA~ : DaoN0 zrIrAma goyala 650 bhAratIya saMskRti : DaoN0 lallanajI gopAla tathA DaoN0 brajanAtha siMha yAdava 5.00 Studies in Indian Art : V. S. Agrawal 25.00 Dupleix and Clive: Dr. H. H. Dodwell 15:00 India under Wellesley: P. E. Roberts 15 00 The Imperial Guptas : Dr P.L. Gupta 25.00 guptakAlIna bhArata : DaoN0 paramezvarIlAla gupta 15.00 mugala bAdazAhoM kI kahAnI unakI jabAnI: ayodhyAprasAda goyalIya sAhitya siddhAnta aura samIkSA kAvyazAstra : DaoN0 bhagIratha mizra (tRtIya parivaddhita saM0) 1000 pAzcAtya sAhityAlocana aura hindI para usakA prabhAva : DaoN0 ravIndrasahAya varmA (dvitIya parivaddhita saM0) 600 samIkSAloka : bhagIratha dIkSita 20.00 sAhitya kA mUlyAMkana : lekhaka : DablyU0 bI0 varsaphIlDa, anu0 : DaoN0 rAmacandra tivArI 400 sRjana ke AyAma : jvAlAprasAda khetAna 350 vizvavidyAlaya prakAzana bhairavanAtha, vArANasI / For Private and Personal Use Only Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir hamArI anya saMskRta pustakeM bhuzuNDi rAmAyaNa-(do khaMDa meM) 60.00 prArambhika racanAnuvAdakaumudI-DaoN0 kapiladeva dvivedI 1.50 racanAnuvAdakaumudI-DaoN. kapiladeva dvivedI prauDha racanAnuvAdakaumudI-DaoN. kapiladeva dvivedI 12.50 saMskRta-vyAkaraNa-DaoNkapiladeva dvivedI 12.50 saMskRta zikSA, bhAga 1-DaoN0 kapiladeva dvivedI saMskRta zikSA, bhAga 2-DaoN. kapiladeva dvivedI saMskRta zikSA, bhAga 3-DaoN. kapiladeva dvivedI 1.25 saMskRta zikSA, bhAga 4-5--DaoN. kapiladeva dvivedI, pratyeka 1.50 candrAloka sudhA (paMcama mayUkha) / zrI vizvambharanAtha tripAThI 400 vedacayanam - zrI vizvambharanAtha tripAThI 6.50 kAdambarI : mahAzvetAvRttAnta-DaoN. devarSi sanADhya tathA zrI vizvambharanAtha tripAThI 3.00 pAli-prAkRta-apabhraMza saMgraha-DaoN. rAmaavadha pANDeya tathA ravinAtha mizra 1250 Serving JinShasanto vizvavidyAla027741 rANasI gyanmandir@kobatirth.org For Private and Personal Use Only