Book Title: Agam 31 Chulika 01 Nandi Sutra Nandi Terapanth
Author(s): Tulsi Acharya, Mahapragna Acharya
Publisher: Jain Vishva Bharati
Catalog link: https://jainqq.org/explore/003616/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naMdI (sampAdita/vivecita) NANDI (EDITED/EXPLAINED) PASE vAcanA pramukha gaNAdhipati tulasI sampAdaka/vivecaka AcArya mahAprajJa Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niggaMthaM pAvayaNaM naMdI [mUlapATha, saMskRta chAyA, hindI anuvAda, tulanAtmaka TippaNa tathA vividha pariziSToM se yukta ] vAcanA pramukha gaNAdhipati tulasI sampAdaka : vivecaka AcArya mahAprajJa prakAzaka jaina vizva bhAratI saMsthAna [mAnya vizvavidyAlaya ] lADanUM, rAjasthAna - 341306 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzaka: jaina vizva bhAratI saMsthAna (mAnya vizvavidyAlaya) lADanUM, rAjasthAna sarvAdhikAra surakSita jaina vizva bhAratI, lADanUM prathama saMskaraNa : akTUbara, 1967 mUlya : 300 rupaye mudraka : mitra pariSad kalakattA ke Arthika saujanya se sthApita jaina vizva bhAratI presa, lADanUM (rAjasthAna) Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ NANDI (Prakrit Text, Sanskrit Rendering, Hindi Translation, Comparative Notes and Various Appendixes) Vacbana-Pramukba GANADHIPATI TULSI Editor and Annotator ACHARYA MAHAPRAJNA Publishers JAIN VISHVA-BHARATI INSTITUTE LADNUN (Raj.) Jain Education Intemational For Private & Personal use only Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Publishers: Jain Vishva Bharati Institute (Deemed University) Ladnun Jain Vishva Bharati, Ladnun First Edition: September, 1997 Price: Rs 300/ Printers: Jain Vishva Bharati Press Ladnun (Raj) Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samarpaNa puTTho vi paNNA-puriso sudakkho, ANA-pahANo jaNi jassa niccaM / saccappaoge pavarAsayassa, bhikkhassa tassa ppaNihANapuvvaM // jisakA prajJA-puruSa puSTa paTu, hokara bhI Agama-pradhAna thaa| satya-yoga meM pravara citta thA, usI bhikSu ko vimala bhAva se / // 2 // viloDiyaM Agamaduddhameva, laddhaM suladaM NavaNIya mcchN| sajjhAyasajjhANarayassa niccaM, jayassa tassa ppaNihANapuvvaM / / jisase Agama-dohana kara kara, pAyA pravara pracura navanIta / zruta sadhyAna lIna cira citana, jayAcArya ko vimala bhAva se / / pavAhiyA jeNa suyassa dhArA, gaNe samatthe mama mANase vi| jo heubhUo ssa pavAyaNassa, kAlussa tassa paNihANapuvvaM // jisane zruta kI dhAra bahAI, sakala saMgha meM mere mana meN| hetabhUta zruta-sampAdana meM, kAlugaNI ko vimala bhAva se / / vinayAvanata gaNAdhipati tulasI Jain Education Intemational Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Education Intemational Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ antastoSa antastISa anirvacanIya hotA hai usa mAlI kA jo apane hAthoM se upta aura siJcita drumanikuJja ko pallavita puSpita aura phalita huA dekhatA hai, usa kalAkAra kA jo apanI tUlikA se nirAkAra ko sAkAra huaa| dekhatA hai aura usa kalpanAkAra kA jo apanI kalpanA ko apane prayatnoM se prANavAn banA dekhatA hai| cirakAla se merA mana isa kalpanA se bharA thA ki jaina AgamoM kA zodha-pUrNa sampAdana ho aura mere jIvana ke bahuzramI kSaNa usameM lage / saMkalpa phalavAna banA aura vaisA hI huaa| mujhe kendra mAna merA dharma-parivAra usa kArya meM saMlagna ho gyaa| ataH mere isa antastoSa meM maiM una sabako samabhAgI banAnA cAhatA hUM, jo isa pravRtti meM saMvibhAgI rahe haiN| saMkSepa meM vaha saMvibhAga isa prakAra hai sampAdaka : vivecaka sahayogI anuvAda, saMskRta chAyA, TippaNa, pariziSTa Adi va saMpAdana vIkSA aura samIkSA AcArya mahAprajJa sAdhvI zrutayazA sAdhvI muktiyA sAdhvI zukamAyazA sAdhvI vidyutavibhA muni hIrAlAla saMvibhAga hamArA dharma hai| jina-jinane isa gurutara pravRtti meM unmukta bhAva se apanA saMvibhAga samarpita kiyA hai, una sabako maiM AzIrvAda detA hUM aura kAmanA karatA hUM ki unakA bhaviSya isa mahAn kArya kA bhaviSya bane / gaNAdhipati tulasI Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAda Agama-granthoM kI prakAzana yojanA ke antargata nimnalikhita prakAzita Agama vidvAnoM dvArA samAdRta ho cuke 1. dasaveAliyaM 4. ThANaM 2. sUyagaDo ( bhAga 1, bhAga 2 ) 5. samavAo 3. uttarANi (bhAga 1, bhAga 2 ) 6. aNuogadArA isI zrRMkhalA meM 'nandI' kA prastuta prakAzana pAThakoM ke hAthoM meM pahuMca rahA hai| mUla saMzodhita pATha, usakI saMskRta chAyA aura hindI anuvAda, pratyeka prakaraNa ke viSaya praveza kI vistRta TippaNiyoM se alaMkRta 'nandI' kA yaha prakAzana Agama prakAzana ke kSetra meM abhinava sthAna prApta karegA, nahIM hotaa| 1 prakAzakIya prastuta Agama meM vaise to koI vibhAga nahIM hai lekina adhyayana kI suvidhA kI dRSTi se ise pAMca prakaraNoM meM vibhakta kiyA gayA hai| isa taraha prakaraNoM meM vibhAjita isa Agama ke anta meM ATha pariziSTa haiM jo jJAna vRddhi kI dRSTi se atyanta upayogI haiN| ve pariziSTa isa prakAra haiM kAryazIla rahe haiN| 1. aNuNNAnaMdI (sAnuvAda) 2. joganaMdI (sAnuvAda) 3. kathA 7. 4. vizeSanAmAnukrama dezI zabda 8. prayukta graMtha sUcI prastuta prakAzana ke pUrva sAnuvAda Agama- prakAzana kI yojanA ke antargata AcArya mahAprajJa dvArA racita 'AcArAMga - bhASyam' san 1994 meM prakAzita ho cukA hai| ukta prakAzana ke bAda bhagavaI viAhapaNNattI, ( khaNDa 1 ), ( zataka 1, 2) mUlapATha saMskRta chAyA, hindI anuvAda, bhASya tathA pariziSTa, zabdAnukrama Adi jinadAsamahattara kRta cUrNi evaM abhayadevasUrikRta vRtti sahita prakAzita huA / pUrva prakAzanoM kI taraha hI vAcanA- pramukha gaNAdhipati tulasI ke tattvAvadhAna meM prastuta evaM AcArya mahAprajJa dvArA sampAdita ye prakAzana vidvAnoM dvArA bhUri-bhUri prazaMsita hue haiN| prastuta Agama ke prastutIkaraNa meM ina sAdhviyoM kA pracura yogadAna rahA hai-sAdhvIjI, sAdhvI muditAjI, sAdhvI zubhrayazAjI aura sAdhvI vizrutavibhAjI / munizrI hIrAlAlajI ke atyadhika zramasAdhya bahumUlya yogadAna kI kina zabdoM meM prazaMsA kI jaae| ve dhUrI kI taraha jaina vizva bhAratI saMsthAna, lADanUM dinAMka 16 akTUbara, 1997 dRSTi se Amukha aura aisA likhane meM saMkoca 5. padAnukrama 6. TippaNa : anukrama jJAnamImAMsA prastuta prakAzana ko pAThakoM ke sammukha rakhate hue jo prasannatA ho rahI hai, vaha zabdoM meM vyakta nahIM kI jA sakatI / vizvAsa hai, yaha prakAzana anusaMdhitsu vidvAnoM ko atyanta lAbhaprada pratIta hogA / zrIcanda rAmapuriyA kulAdhipati Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Education Intemational Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampAdakIya nandI kA mUla pATha navasuttANi meM prakAzita hai| prastuta saMskaraNa arthabodha karAne vAlA hai| isameM saMskRta chAyA ke atirikta anuvAda, TippaNa, pariziSTa Adi kI samAyojanA hai / AcArAGga Adi meM jaise adhyayana Adi kA vibhAga hai vaise prastuta Agama meM koI vibhAga nahIM hai / adhyayana kI suvidhA kI dRSTi se hamane ise pAMca prakaraNoM meM vibhakta kiyA hai| pratyeka prakaraNa ke pUrva eka Amukha hai| isake ATha pariziSTa haiN| nandI kA viSaya hai-jJAnamImAMsA / graMtha ke prAraMbha meM tIrthakarAvali, gaNadharAvali aura vAcanAcArya paTTAvali Adi kA ullekha hai| isameM paJcavidha jJAna kA vistRta vivecana hai| sahayogAnubhUti jaina paramparA meM vAcanA kA itihAsa bahuta prAcIna hai| Aja se 1500 varSa pUrva taka Agama kI pAMca vAcanAeM ho cukI haiN| devadhigaNi ke bAda koI suniyojita vAcanA nahIM huii| unake vAcanAkAla meM jo Agama likhe gae the, ve isa lambI avadhi meM bahuta hI avyavasthita ho ge| unakI punarvyavasthA ke lie phira eka suniyojita vAcanA kI apekSA thii| gaNAdhipati pUjya gurudeva zrI tulasI ne suniyojita sAmUhika vAcanA ke lie prayatna bhI kiyA thA, parantu vaha pUrNa nahIM ho sakA / antataH hama isa niSkarSa para pahuMce ki hamArI vAcanA anusandhAnapUrNa, taTastha dRSTi se samanvita tathA saparizrama hogI to vaha apane Apa sAmUhika ho jAegI / isI nirNaya ke AdhAra para hamArA yaha Agama vAcanA kA kArya prArambha huaa| hamArI isa vyavasthA ke pramukha gaNAdhipati zrI tulasI haiN| vAcanA kA artha adhyApana hai / hamArI isa pravRtti meM adhyApana karma ke aneka aMga haiM-pATha kA anusandhAna, bhASAntara, samIkSAtmaka adhyayana Adi aadi| ina sabhI pravRttiyoM meM gurudeva kA hameM sakriya yoga, mArgadarzana aura protsAhana prApta hai| yahI hamArA isa gurutara kArya meM pravRtta hone kA zaktibIja hai / vikrama saMvat 2052 meM hamane nandI sUtra kA vAcana zurU krvaayaa| anuyogadvAra ke saMpAdana kA kArya saMpanna hone ke bAda hamane nandI ke saMpAdana kA kArya zurU kiyaa| isa kArya meM sAdhvI zrutayazA, sAdhvI muditayazA, sAdhvI zubhrayazA aura sAdhvI vizrutavibhA ne kAphI zrama kiyA / muni hIrAlAlajI kI saMlagnatA bhI bahuta upayogI rahI / samaNI maMgalaprajJA Adi samaNiyoM kI bhI samaya-samaya para saMbhAgitA rhii| isa prakAra prastuta graMtha meM aneka sAdhuoM aura sAdhviyoM kA yoga rahA hai| maiM una saba sAdhu-sAdhviyoM ke prati sadbhAvanA vyakta karatA hUM jinakA isa kArya meM yoga hai / AzA karatA hUM ki ve isa mahAna kArya meM aura adhika dakSatA prApta kreNge| AcArya mahAprajJa 28 agasta 1996 jaina vizva bhAratI, lADanUM Jain Education Intemational Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Education Intemational Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA jJAna mImAMsA jaina darzana kA eka svataMtra viSaya hai| bauddha, naiyAyika, vaizeSika Adi darzanoM meM pramANa mImAMsA kA mahatvapUrNa sthAna hai| unameM jJAna mImAMsA kA svataMtra sthAna nahIM hai| jaina darzana meM dArzanika yuga se pUrva jJAna mImAMsA kA prAdhAnya rahA / pramANa mImAMsA kA vikAsa dArzanika yuga meM huA nAma bodha prastuta Agama kA nAma nandI hai / nandI zabda kA artha hai Ananda / cUrNikAra ne isake tIna artha kie haiM- pramoda, harSa aura kandarpa / ' jJAna sabase bar3A Ananda hai / prastuta Agama meM jJAna kA varNana hai, isalie isakA nAma nandI rakhA gayA hai / vizeSAvazyaka bhASya meM vAdya samudaya ko dravya maMgala yA dravya nandI tathA jJAna paMcaka ko bhAva maMgala yA bhAva naMdI kahA gayA hai|" jJAna sabase bar3A maMgala hai, isa avadhAraNA ke AdhAra para kiyA gayA nAmakaraNa jJAna ke mUlyAMkana kA vAstavika dRSTikoNa hai / AkAra prastuta Agama kA AkAra bahuta choTA hai| yaha eka adhyayana hai|' adhyayana ke samUha ko skandha, varga Adi kahA jAtA hai / AcArAGga, sUtrakRtAGga, jJAtadharmakathA, praznavyAkaraNa aura vipAka inake zrutaskandha haiN| antakRtadazA, anuttaropapAtikadazA aura jJAtadharmakathA ke dUsare zrutaskandha meM varga haiM / daza adhyayanoM ke samUha ko dazA kahA jAtA hai, jaise--upAsakadazA, antakRtadazA, anuttaropapAtikadazA / adhyayana ke sthAna meM zataka, sthAna, samavAya, prAbhRta, pada, pratipatti, vakSaskAra Adi zabda bhI prayukta hue haiN| adhyayana ke upabhAga ko uddezaka kahA jAtA hai| naMdI meM uddezaka Adi nahIM hai ataH vaha eka adhyayana hai / cUlikA sUtra ' prastuta sUtra kI Agama sUcI meM maMdI aura anuyogadvAra utkAlika AgamoM kI sUcI meM hai vahAM mUla aura pUlikA sUtra jaisA koI vargIkaraNa nahIM hai| AcArya jinaprabha ne I0 1306 meM 'vidhimArgaprapA' graMtha likhA, usameM Agama svAdhyAya kI upadhAna vidhi kA varNana hai, vahAM naMdI aura anuyogadvAra kA prakIrNaka ke rUpa meM ullekha hai, unhoMne 'saMpayaM paiNNagA' isa vAkya ke sAtha sataraha prakIrNaka graMthoM kA ullekha kiyA hai- 1. naMdI 2. anuyogadArAI 3. devidatthava 4. taMdulaveyAliya 5. maraNasamAhi 6. mahApaccakkhANa 7. AurapaccakkhANa 8. saMthAraya 9. candAvijya pAyadugaM jaMghorU gAta dugaddhaM tu do ya bAhUyo / govA siraM ca puriyo vArasabhaMgI sutavisiddho / ' 1. nandI cUNi, pR. 1: NaMdaNaM NaMdI, gaMdaMti vA aNayeti NaMdI, naMdati vA NaMdI, pamodo hariso kaMdappo ityarthaH / 2. vizeSAvazyaka bhASya, gA. 78 : puruSa kI parikalpanA kA prAcIna ullekha naMdIsUtra kI cUrNi meM milatA hai| cUrNikAra ne isa prasaMga meM eka prAcIna gAthA kI hai maMgalamadhavA NandI catuvvidhA maMgalaM va sA NeyA / davye tUrasamudayo bhAvammi ya paMca gANAI // 10. bhattapariNNA 11. causaraNa 12. vIratthaya 13. gaNivijjA 14. dIvasAgarapaNNatti 15. saMgaNI 16. gacchAyAra 17. sabhAsA 3. nandI cUrNa, pR. 1 4. navasuttANi, naMdI, sU. 77 5. vidhimArgaprapA, pR. 57, 58 6. nandI cUrNa, pR. 57 Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naMdI isa zrutapuruSa kI sthApanA meM cUlikA sUtroM kA koI ullekha nahIM hai / aMga, upAMga, mUla aura cheda isa vargIkaraNa ke bahuta samaya pazcAt naMdI aura anuyogadvAra kA cUlikA sUtra ke rUpa meM ullekha kiyA gayA / 14 cUlikA kA eka artha pariziSTa hai| naMdI aura anuyogadvAra ye Agama aMga aura upAMga zruta ke lie pariziSTa kA kAma karate haiM / pratyeka Agama ke sAtha jJAna mImAMsA aura vyAkhyA kA saMbaMdha jur3A huA hai / naMdI jJAna mImAMsA kA sUtra hai aura anuyogadvAra vyAkhyA sUtra / isIlie donoM AgamoM ko prakaraNa graMthoM, utkAlika sUtroM tathA prakIrNa graMthoM kI sUcI se pRthak kara cUlikA sUtra ke rUpa meM sthApita kiyA gayA / yaha sthApanA kaba aura kisane kI yaha abhI anveSaNIya hai / itanA nirvivAda hai ki Agama kA prAcIna vibhAga aMga praviSTa aura aMgabAhya hI hai / prastuta Agama isakA svayaMbhU sAkSya hai, mUla, cheda aura cUlikA sUtra ina sabakA inhIM do vibhAgoM meM samAveza hotA hai mUla, cheda aura bUtikA sUtra yaha arvAcIna vargIkaraNa hai| pUtikA sUtra yaha vargIkaraNa sabase arvAcIna hai / racanAkAla aura racanAkAra prastuta sUtra kI racanA ke sAtha vAcanAoM kA itihAsa jur3A huA hai| naMdI kI cUrNi meM skandilAcArya kI vAcanA yA mAthurI vAcanA kA ullekha milatA hai / skandilAcArya kA anuyoga ardha bhArata meM pracalita hai / " cUrNikAra ne prazna upasthita kiyAskandilAcArya kA anuyoga kyoM pracalita hai ? aura usakA samAdhAna vAcanA ke ullekha pUrvaka kiyA ki bAraha varSIya bhayaMkara durbhikSa huA / usa avadhi meM AhAra kI samyag upalabdhi na hone ke kAraNa munijana zruta kA grahaNa, guNana aura anuprekSA nahIM kara sake / phalasvarUpa zruta naSTa ho gyaa| bAraha varSoM ke bAda subhikSa hone para mathurA meM sAdhu saMgha kA bar3A sammelana huA, usameM skandilAcArya pramukha the / sammelana meM bhAga lene vAle sAdhuoM meM jo zrutadhara sAdhu bace the aura unakI smRti meM jitanA zruta bacA thA use saMkalita kara kAlika zruta ( aMgapraviSTa zruta) kA saMkalana kiyA gayA, usa saMkalana ko vAcanA kahA jAtA hai / yaha vAcanA mathurA meM huI isIlie isakA nAma mAthurI vAcanA hai aura yaha vAcanA skandilAcArya ke netRtva meM huI isalie usa vAcanA meM saMkalita zruta ko skandilAcArya kA anuyoga kahA gayA / dUsarA abhimata yaha hai ki usa samaya zruta naSTa nahIM huA thA kintu anuyogadhara divaMgata ho gae, kevala skandilAcArya bace the| unhoMne mathurA meM sAtha pariSada meM anuyoga kA kiyA isalie unakA anuyoga mAdhurI yAcanA kahalAtA hai aura yaha anuyoga skandilAcArya kA anuyoga kahA jAtA hai| " prastuta sthavirAvali kI cUrNi meM kevala skandilAcArya kI vAcanA kA ullekha hai| pAMcavIM vAcanA devaddhigaNI ne kI thI / ve prastuta graMtha ke kartA haiM / sthavirAvali meM unakA aura unake dvArA kRta vAcanA kA ullekha na honA svAbhAvika hai / devagaNa ne vIra nirvANa kI dasavIM zatAbdI (980 yA 993) meM Agama kI vAcanA kI thii| usa vAcanA meM jo Agama Sarafsthita kie tathA jina AgamoM ke bAre meM jAnakArI upalabdha thI, unakI tAlikA naMdI sUtra meM dI gii| isase sahaja hI isa freerSa para pahuMcA jA sakatA hai ki prastuta Agama kI racanA vIra nirvANa kI dasavIM zatAbdI ke dasaveM dazaka ke AsapAsa huI thI / cUrNikAra ke anusAra prastuta Agama ke kartA dRSyagaNi ke ziSya devavAcaka haiM / unakA astitvakAla vIra nirvANa kI dasavIM zatAbdI hai / Agama kA racanAkAla vikrama kI chaThI zatAbdI kA dUsarA dazaka hai| Avazyaka niryukti meM naMdIsUtra kA ullekha milatA hai| 1. navatA maMdI. 13 jesi imo aogo para ajAvi aDDamarahami bahanapara niya te baMde baMditArie / 2. (ka) naMdI cUNi, pR. 9 kaha puNa tesiM aNuogo ? uSyate vAtasaMvarie mahaMte dumakA ma aNNaNato phiDitANaM gahaNa - guNaNA'NuppehAbhAvAto sute vipaNa puNo subhikkhakAle jAte madhurAe mahA samudae khaMdilAyariyappamuhasaMgheNa 'jo jaM saMbharati' tti evaM saMghaDitaM kAliyataM jahA evaM madhurA kahA mAdhurA vAyaNA bhaNNati / sA ya khaMdilAyariyasammayatti kArtu tassaMtiyo anubhogo madhyati / - bhatijA summi kAle je aNNe pahANA aNuogadharA te viNaTThA, ege khaMdilAya rie saMdhare, teNa madhurAe aNuogo puNo sAdhUNaM pavattitotti mAdhurA vAyaNA bhaNNati tassaMtitoya aNiyogo bhaNNati / (kha) hAribhadrayA vRti, pR. 17,10 (ga) malayavirIyA vRtti pa. 51 3. nandI cUrNa. pR. 13 : evaM katamaMgalovayAro therAvalikame yamie arihe va itei sagaNIsA sAhajAhitadvANamAha / 4. AvazyakatA.1.2 Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA 15 devaddhigaNI kI Agama vAcanA se pUrva prastuta sUtra kI racanA ho cukI thii| bhagavatI Adi meM upalabdha naMdI ke ullekhoM ke AdhAra para yaha kalpanA kI jA sakatI hai, phira bhI eka prazna asamAhita raha jAtA hai ki bhagavatI Adi meM naMdI sUtra ke ullekha svayaM devaddhigaNI ne kie athavA ve unake uttarakAla meM kie gae / AgamoM ke saMkSepIkaraNa kA upakrama kaI bAra huA thA / paM0 becaradAsa dozI ke anusAra pATha saMkSepIkaraNa devaddhigaNI kSamAzramaNa ne kiyA thaa| unhoMne likhA hai-devaddhigaNI kSamAzramaNa ne AgamoM ko graMtha baddha karate samaya kucha mahatvapUrNa bAteM dhyAna meM rkhiiN| jahAM-jahAM zAstroM meM samAna pATha Ae, vahAM-vahAM unakI punarAvRtti na karate hue unake lie eka vizeSa graMtha athavA sthAna kA nirdeza kara diyA, jaise-'jahA uvavAie', 'jahA paNNavaNAe' ityAdi / eka graMthameM vahI bAta bAra-bAra Ane para use puna: na likhate hue 'jAva' zabda kA prayoga karate hue usakA antima zabda likha diyA, jaise'NAgakumArA jAva viharanti', 'teNa kAleNaM jAva parisA Nigga yA' ityAdi / isa paramparA kA prAraMbha bhale hI devaddhigaNI ne kiyA ho, kintu isakA vikAsa unake uttaravartI kAla meM bhI hotA rahA hai / vartamAna meM upalabdha AdarzoM meM saMkSepIkRta pATha kI ekarUpatA nahIM eka Adarza meM koI sUtra saMkSipta hai to dUsare meM vaha samagra rUpa se likhita hai| TIkAkAroM ne sthAna sthAna para isakA ullekha bhI kiyA hai| udAharaNa ke lie aupapAtika sUtra meM 'ayapAyANi vA jAva aNNayarAI vA' tathA 'ayabaMdhaNANi vA jAva aNNayarAI vA'--ye do pAThAMza milate haiM / vRttikAra ke sAmane jo mukhya Adarza the, unameM ye donoM saMkSipta rUpa meM the kintu dUsare AdarzoM meM ye samagra rUpa meM bhI prApta the / vRttikAra ne isakA ullekha kiyA hai / lipikartA aneka sthaloM meM apanI suvidhAnusAra pUrvAgata pATha ko dUsarI bAra nahIM likhate aura uttaravartI AdarzoM meM unakA anusaraNa hotA calA jAtA, udAharaNa svarUpa-rAyapaseNaiya sUtra meM 'sabbiDDhIe akAlaparihINaM' aisA pATha milatA hai / isa pATha meM apUrNatA sUcaka saMketa bhI nahIM hai| saviDDhIe aura akAlaparihINa ke madhyavartI pATha kI pUrti karane para samagra pATha isa prakAra banatA hai-'sabviDDhIe sabajutIe savvabaleNaM savvasamudaeNa savvAdAreNaM savvavibhUIe savvavibhUsAe savvasaMbhameNaM savvapupphagaMdhamallAlaMkAreNaM savvatuDiyaMsahasaNNinAeNaM mahayA iDDhIe mahayA juIe mahayA baleNaM mahayA samudaeNaM mahayA varatuDiyajamagasamaga-paDuppavAiyaraveNaM saMkha-paNava-paDaha-bheri-jhallari-kharamuhi-huDukka-muraya-muiMga-duMduhi-nigdhosaNAiyaraveNaM NiyagaparivAlasaddhi saMparivaDA sAiM-sAiM jANAvimANAI durUDhA samANA akAlaparihINaM / ' saMkSepIkaraNa kI prakriyA meM anya AgamoM meM naMdIsUtra ke ullekha uttaravartI AcAryoM dvArA kie gae, isa saMbhAvanA ko asvIkAra nahIM kiyA jA sakatA / kintu devaddhigaNI ne AgamoM ko lipibaddha karate samaya saMkSipta pATha kI praNAlI na apanAI ho yaha nahIM kahA jA sakatA, isalie prastuta Agama kI racanA vAcanA ke pUrva huI, isa svIkRti meM koI bAdhA pratIta nahIM hotii| prastuta Agama ke racanAkAra devavAcaka haiN| ye devaddhigaNI ke nAma se adhika vizruta haiN| cUrNikAra ne naMdIsUtra ke kartA ke rUpa meM dUSyagaNI ke ziSya devavAcaka kA ullekha kiyA hai|' ___jagadIzacaMdra jaina ne naMdI ke kartA duSyagaNI ke ziSya devavAcaka ko mAnA hai kintu unake anusAra devavAcaka aura devaddhigaNI kSamAzramaNa eka vyakti nahIM hai / 2 isa pakSa meM eka tarka upasthita hotA hai ki devavAcaka aura devaddhigaNI kSamAzramaNa eka hote to cUNikAra ne devaddhigaNI kSamAzramaNa kA ullekha kyoM nahIM kiyA kintu yaha tarka bahuta balavAna nahIM hai / vAcaka, kSamAzramaNa, vAdI aura divAkara ye saba ekArthaka mAne gae haiN| bhadrezvarasUri kI 'kahAvali' meM isakA ullekha milatA hai vAI ya khamAsamaNe divAyare vAyage ti egaTThA / puvvagayaM jassesaM jiNAgame tammime nAmA // jinake pAsa pUrvo ke aMzoM kA pAramparika jJAna hotA thA unake lie kSamAzramaNa, vAcaka Adi kA prayoga hotA thaa| karmagraMthakAra devendrasUri ne svopajJavRtti meM naMdIsutra ke pATha uddhRta kie haiN| vahAM sUtrakAra ne devaddhigaNI va devavAcaka kA prayoga kiyA hai| prastuta Agama kI sthavirAvalI meM kSamAzramaNa kA kahIM bhI prayoga nahIM hai| kevala vAcaka aura vAcaka vaMza kA prayoga milatA hai| isalie devavAcaka aura devaddhigaNI kSamAzramaNa donoM eka vyakti haiM yA nahIM, yaha saMzaya prastuta kiyA jA sakatA hai / isa para vimarza kI saMbhAvanA bhI hai| devavAcaka saurASTra pradeza meM janme / unakA gotra kAzyapa thA / muni dIkSA svIkAra kara AcArAGga Adi aGgoM tathA do pUrvo 1. (ka) nandI cuNi, pR. 13 (ga) malayagirIyA vRtti, pa. 2 (kha) hAribhadrIyA vRtti, pR. 17 2. prAkRta sAhitya kA itihAsa, pR. 188 Jain Education Intemational Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naMdI kA jJAna kiyaa| adhyayana meM dakSa the isalie inheM devavAcaka pada se vibhUSita kiyA gyaa| ye AdhyAtmika Rddhi se saMpanna the isalie inakA dUsarA nAma devaddhigaNI kSamAzramaNa ho gyaa|' naMdIsUtra aura usake vyAkhyA graMthoM meM racanAkAla kA ullekha nahIM hai| devaddhigaNI kA astitvakAla bIra nirvANa kI dazavIM zatAbdI aura IsA kI pAMcavIM zatAbdI hai| jaina AgamoM kI pAMca vAcanAeM huii| devaddhigaNI pAMcaveM vAcanAkAra haiM / AcArya merutuGga ne devaddhigaNI kI adhyakSatA meM hone vAlI vAcanA kA samaya vIra nirvANa 980 varSa batalAyA hai balahipurammi nayare devaDhipamuheNa samaNasaMgheNa / putthai Agamu lihio nava saya AsIAo vIrAo / / devaddhigaNI aura prastuta Agama kI racanA kA kAla vAcanA se jur3A huA hai| vAcanA kA artha hai adhyApana / deza, kAla aura paristhiti ke anusAra jaise-jaise AgamoM kI vismRti hotI gaI vaise-vaise vAcanA kA prayojana sthApita huaa| tatkAlIna yugapradhAna AcAryoM, vAcanAoM aura sthaviroM ne AgamoM kA adhyApana aura saMkalana kiyaa| prathama vAcanA vIra nirvANa kI dUsarI zatAbdI meM pATalIputra meM bhISaNa duSkAla pdd'aa| usa samaya zramaNa saMgha ke chinna-bhinna ho jAne se Agama jJAna kI zRMkhalA TUTa-sI gaI / durbhikSa miTane para pATalIputra meM zramaNa saMgha ekatrita huaa| vahAM gyAraha aMga ekatrita kara lie gae, para bArahaveM aMga ke jJAtA kevala bhadrabAhu svAmI hI the| ve usa samaya nepAla meM 'mahAprANa dhyAna' kI sAdhanA kara rahe the / zramaNa saMgha ke vizeSa anurodha karane para unhoMne sthUlabhadra ko bArahaveM aMga kI vAcanA denA svIkAra kiyaa| dasa pUrvo kI vAcanA ke bAda unhoMne kisI kAraNa se vAcanA denA banda kara diyaa| saMgha ke vizeSa Agraha se zeSa cAra pUrvo kI vAcanA to dI para unakA artha nahIM smjhaayaa| dUsarI vAcanA __ Agama saMkalana kA dUsarA prayAsa 'cakravartI samrAT khAravela' ne kiyaa| unake suprasiddha hAthI gumphA abhilekha se yaha jAnakArI milI hai ki IsA pUrva dUsarI zatAbdI ke madhya meM ur3IsA ke kumArIparvata para unhoMne jaina zramaNoM ko bulAyA aura mauryakAla meM ucchinna hue aMgoM ko upasthita kiyaa| tIsarI vAcanA Agama saMkalana kA tIsarA prayAsa vIranirvANa 827 aura 840 ke bIca meM huaa| bAraha varSa kA bhayaMkara duSkAla miTane ke bAda mathurA meM Arya skaMdila kI adhyakSatA meM zramaNa saMgha ekatrita huaa| vahAM kAlika sUtra aura pUrvagata ke kucha aMzoM kA saMkalana huA / yaha vAcanA mathurA meM huI ataH isakA nAma mAthurI vAcanA huaa|' cauthI vAcanA jaba mAthurI vAcanA ho rahI thI usI samaya vallabhI meM AcArya nAgArjuna kI adhyakSatA meM saMgha ekatrita huA aura zruta kI vyavacchitti na ho isalie jo kucha smRti meM thA usakA saMkalana kiyA gyaa| yaha vAcanA 'bAlabhI vAcanA' yA 'nAgArjanIyA vAcanA' khlaaii| pAMcavIM vAcanA devaddhigaNI ne saMyojanA karake AgamoM ko pustakArUDha kiyaa| vallabhI nagara meM hone se yaha vAcanA 'vallabhI vAcanA' khlaaii| vAcanAoM ke isa ullekha se spaSTa hai ki vIranirvANa 980 yA 993 meM devaddhigaNI ne vAcanA dI thii| naMdI kI racanA vAcanA se pahale yA usa samaya ke AsapAsa honI cAhie / 1. navasuttANi, pajjosavaNAkappo, sU. 222 gA.8: saMbharati' tti evaM saMghaDitaM kAliyasutaM, jamhA ya etaM suttattharayaNabharie, khamadamamaddavaguNehi sNpnne| madhurAe kataM tamhA madhurA vAyaNA bhnnnnti| sAya devaDiDhakhamAsamaNe kAsavagotne paNivayAmi // khaMdilAyariyasammaya tti kAtuM tassaMtiyo aNuogo bhaNNai / 2. dazavakAlika bhUmikA meM cAra vAcanAoM kA nirdeza hai| 4. navasuttANi, naMdI, gA.36 3. naMdI cUrNi, pR. 9 : khaMdilAyariyappamuhasaMgheNa 'jo jaM Jain Education Intemational Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA viSaya vastu prastuta Agama kI viSaya-vastu jJAna mImAMsA hai| prArambha meM sthavirAvalI kI 44 gAthAeM haiN| unameM mahAvIra stuti, saMgha stuti, tIrthakarAvalI, gaNadharAvalI, zAsanastuti aura sthavirAvalI hai| antima tIna gAthAoM meM AgamakAra ne apane AcArya dUSyagaNI tathA anya AgamadharoM ko namaskAra kiyA hai| bhagavatI aura sthAnAMga meM jJAna ke viSaya meM saMkSipta vivaraNa milatA hai, kiMta usakI vyavasthita rUparekhA prastuta Agama meM hI upalabdha hai| jJAna viSayaka carcA ke viSaya meM prastuta Agama ko dekhane ke saMketa aneka AgamoM meM milate haiM 1. samavAo (88/2) jahA naMdIe 2. bhagavatI (8/102) jahA naMdIe bhagavatI (8/186,187) jahA naMdIe bhagavatI (25/97) jahA naMdIe 3. rAyapaseNaiyaM (741-743) jahA naMdIe ye saMketa Agama vAcanA kAla meM svayaM devavAcaka ne kie athavA uttarakAla meM kisI saMkSipta lipi karane vAloM ne, yaha nizcayapUrvaka nahIM kahA jA sakatA, kintu yaha tathya nizcita hai ki jJAna mImAMsA kI dRSTi se prastuta Agama sarvAdhika vyavasthita hai| isakI viSaya vastu anya AgamoM se uddhRta yA saMkalita hai-isa sthApanA kI puSTi ke lie koI prAmANika srota upalabdha nhiiN| naMdIsUtra meM jJAna ke viSaya meM kucha nae siddhAMta haiM, ve upalabdha kisI bhI Agama meM nahIM haiN| bhagavatI meM jJAna kI mImAMsA ke lie 'rAyapaseNaiya' sUtra dekhane kA saMketa milatA hai aura rAyapaseNaiya meM naMdIsUtra ko dekhane kA saMketa hai| prajJApanA meM avadhijJAna ke do prakAra upalabdha haiM-dezAvadhi aura sarvAvadhi / ' prastuta Agama meM dezAvadhi aura sarvAvadhi kA ullekha nahIM hai kevala paramAvadhi kA ullekha milatA hai|' gommaTasAra meM avadhijJAna ke tIna prakAra milate haiM-dezAvadhi, paramAvadhi aura srvaavdhi|' prastuta Agama meM avadhijJAna ke chaH prakAra kie gae haiM, unameM pahalA prakAra AnugAmika hai, usake do prakAra haiM-antagata aura madhyagata / ' yaha viSaya anya kisI bhI upalabdha Agama meM nahIM hai / pratIta hotA hai devaddhigaNI ne yaha pUrA prakaraNa jJAnapravAda pUrva se liyA thaa| isa dRSTi se naMdI sUtra kA mukhya AdhAra jJAna pravAda pUrva ho sakatA hai| sthAnAMga, samavAyAMga, bhagavatI Adi isake AdhAra nahIM / jJAna pravAda caudaha pUrvo meM pAMcavAM pUrva hai, usakI vizAla graMtha rAzi meM kevala jJAna kA hI nirUpaNa hai|' prastuta Agama ke isa prakaraNa se eka cira jijJAsita prazna kA samAdhAna hotA hai| kahA jAtA hai ki taMtra zAstra aura haThayoga meM cakroM kA nirUpaNa hai, kiMtu jaina sAhitya meM unakA koI nirUpaNa nahIM hai| dhyAna kI paddhati chUTa jAne ke kAraNa isa prazna kA uttara khojA bhI nahIM gyaa| haribhadrasUrI, zubhacandra, hemacandra Adi AcAryoM ne apane yoga granthoM meM haThayoga kA samAveza kiyA, kiMtu jaina sAhitya meM upalabdha cakroM kI ora dhyAna nahIM diyaa| dezAvadhi jJAna cakra siddhAMta kA maulika AdhAra hai| naMdI sUtra meM dezAvadhi aura sarvAvadhi kA ullekha nahIM hai, kiMtu unakI vyAkhyA bahuta vistAra se milatI hai| antagata dezAvadhi kA sUcaka hai aura madhyagata sarvAvadhi kA sUcaka hai / antagata avadhijJAna ke tIna prakAra haiM 1. purataH antagata 2. pRSThataH antagata 3. pArzvata: antagata / cUrNikAra aura haribhadrasUrI ne antagata zabda ke aneka artha kie haiM1. yaha audArika zarIra ke paryanta bhAga meM sthita hotA hai, isalie antagata hai| 1. uvaMgasuttANi, paNNavaNA, 33333 2. navasuttANi, naMdI, sU. 18 gA. 2 3. gommaTasAra jIvakANDa, 373 : bhavapaccaigo ohI, desohI hodi paramasavvohI / guNapaccaigo NiyamA, desohI vi ya guNe hodi // 4. navasuttANi, naMdI, sU. 9 5. vahI, sU. 10 6. naMdI cUNi, pR.75 : paMcamaM NANappavAda ti tammi NANAipaMcakassa sapramevaM prAvaNA jamhA katA tamhA gANappavAda, tammi padaparimANaM ekA padakoDI eka pduunnaa| Jain Education Intemational Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naMdI 2. yaha spardhaka' avadhi hone ke kAraNa AtmapradezoM ke antabhAga meM rahatA hai, isalie antagata hai| 3. yaha audArika zarIra ke kisI deza se sAkSAt jAnatA hai, isalie antagata hai|' audArika zarIra ke madhyavartI spardhakoM kI vizuddhi , saba AtmapradezoM kI vizuddhi athavA saba dizAoM kA jJAna hone ke kAraNa yaha avadhijJAna madhyagata kahalAtA hai|' jaba Age ke cakra yA caitanya kendra jAgRta hote haiM taba purataH antagata avadhijJAna hotA hai, usase agravartI jJeya jAnA jAtA jaba pIche ke caitanya kendra jAgRta hote haiM taba pRSThataH antagata avadhijJAna hotA hai, usase pRSThavartI jJeya jAnA jAtA hai| jaba pArzva ke caitanya kendra jAgRta hote haiM, taba pArzvavartI antagata avadhijJAna utpanna hotA hai, usase pArzvavartI jJeya jAnA jAtA hai| jaba madhyavartI caitanya kendra jAgRta hote haiM taba madhyagata avadhijJAna utpanna hotA hai, usase sarvataH samantAt (cAroM ora se) jJeya jAnA jAtA hai| isakA niSkarSa hai ki hamAre samUce zarIra meM caitanya kendra avasthita haiN| sAdhanA ke tAratamya ke anusAra jo caitanya kendra jAgRta hotA hai usI meM se atIndriya jJAna kI razmiyAM bAhara nikalane laga jAtI haiN| pUre zarIra ko jAgRta kara liyA jAtA hai to pUre zarIra meM se atIndriya jJAna kI razmiyAM phaTa par3atI haiN| kisI eka yA aneka caitanya kendroM kI sakriyatA se hone vAle avadhijJAna kA nAma dezAvadhi hai| pUre zarIra kI sakriyatA se hone vAlA avadhijJAna sarvAvadhi hai| prANI ke pAsa cAra karaNa hote haiM-mana karaNa, vacana karaNa, kAya karaNa aura karma krnn| azubha karaNa se asukha kA aura zubha karaNa se sukha kA savedana hotA hai| pravetAmbara sAhitya meM karaNa ke viSaya meM artha kI paramparA vismRta ho gii| digambara sAhitya meM usakI artha paramparA Aja bhI upalabdha hai| usase cakra yA caitanya kendra ke bAre meM bahuta mahattvapUrNa jAnakArI milatI hai / karaNa kA eka artha hotA hai nirmala citta dhArA / usakA dUsarA artha hai citta kI nirmalatA se hone vAlI zarIra, mana Adi kI nirmltaa| zarIra ke jisa deza meM nirmalatA ho jAtI hai arthAt zarIra kA jo bhAga karaNa rUpa meM pariNata ho jAtA hai usa bhAga se atIndriya jJAna hone laga jAtA hai| isa dRSTi se hamAre zarIra meM avadhijJAna ke aneka kSetra haiM, aneka saMsthAna haiN| ye saMsthAna hI cakra 1. AtmaguNa kA AcchAdana karane vAlI karma kI zakti kA asaMkhejjANi vA joyaNANi jANai pAsai / nAma spardhaka hai| vaha do prakAra kA hotA hai-dezaghAti maggao aMtagaeNaM ohiNANeNaM maggao ceva saMkhejjANi aura sarvadhAti / AtmA ke kisI eka deza kA AcchAdana vA asaMkhejjANi vA joyaNANi jANai pAsai / karane vAlI karma zakti ko dezaghAti spardhaka aura sarvadeza pAsao aMtagaeNaM ohiNANaNaM pAsao ceva saMkhejjANi kA AcchAdana karane vAlI karma zakti ko sarvaghAti spardhaka vA asaMkhejjANi vA joyaNANi jANai pAsai / kahA jAtA hai| majjhagaeNaM ohiNANeNaM savvao samaMtA saMkhejjANi vA 2. (ka) naMdI cUNi, pR. 16 : evaM orAliyasarIraMte ThitaM gataM asaMkhejjANi vA joyaNANi jANai pAsai / ti egaLaM, taM ca AtappadesaphaDDagAvahi, egadisova- 5. bhagavaI, 65 laMbhAo ya aMtagatamodhiNNANaM bhaNNati, ahavA 6. bhagavaI, 6 / 14 savvAtappadesavisuddhesu vi orAliyasarIregaMteNa 7. SaTkhaMDAgama, pustaka 13, pR. 296 : ohiNANamaNeyakkhettaM egadisipAsaNagataM ti atagataM bhaNNati / ahavA ceva, savvajIvapadesesu akkameNa khaovasamaM gadesu sarIregadephuDataramattho bhaNNati-egadisAvadhiuvaladdhakhettAto seNeva vajjhaThAvagamANuvavattIdo ? Na, aNNattha karaNAbhAveNaM so avadhipuriso aMtagato tti jamhA tamhA aMtagataM karaNasarUveNa pariNadasarIsegadeseNa tadavagamassa virohaabhnnnnti| (kha) hAribhadrIyA vRtti, pR. 23 bhaavaado| 3. naMdI cUNi, pR. 16 : majjhagataM puNa orAliyasarIramajhe 8. vahI, pR. 296 : phaDagavisuddhIto savvAtappadesavisuddhIto vA savvadisovalaM khettado tAva aNeyasaMThANasaMThidA // 57 / / bhattaNato majjhagato ti bhaNNati / jahA kAyAmibiyANaM ca paDiNiyadaM saMThANaM tahA 4. navasuttANi, naMdI, sU. 16 : aMtagayassa majjhagayassa ya ko ohiNANassa Na hodi, kiMtu ohiNANAvaraNIyakhaovasamapaiviseso? gadajIvapadesANaM karaNI bhUdasarIrapadesA aNeyasaMThANasaMThidA purao aMtagaeNaM ohiNANeNaM purao ceva saMkhejjANi vA hoti| Jain Education Intemational Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA yA caitanya kendra haiM | naMdI sUtra meM avadhijJAna ke chaH prakAra batalAe gae haiM1. AnugAmika 2. anAnugAmika 3. vardhamAnaka SaTkhaMDAgama meM avadhijJAna ke teraha prakAra batalAe gae haiM 1. dezAvadhi 2. paramAvadhi 3. sarvAvadhi 4. hAyamAna 5. vardhamAna 1. navakhANi naMdI, pU. 9 2. SaTkhaMDAgama, pustaka 13, pR. 292 3. vahI, pR. 295 : jassa ohiNANassa jIvasarIrassa egadeso karaNaM hodi tamohiNANamegavakhettaM NAma / 4. vahI, jamohiNANaM paDiNiyadakhettaM vajjiya sarIrasavvAvayavesu vaTTadi tamaNeyavakhettaM NAma / 5. navasuttANi, naMdI, sU. 22 gA. 2 : neraiyadevatitthaMkarAya, ohissa'bAhirA huMti / pAsaMti savvao khalu, sesA deseNa pAsaMti // 6. SaTkhaMDAgama, pustaka 13, pR. 297 : Na ca ekkassa jIvassa ekkamhi ceva padese ohiNANakaraNaM hodi tti niyamo atthi, ega-do-tiSNi cattAri-paMca-cha Adi khettANamegajIvahi saMkhAdisuhaThANANaM kamhi vi saMbhavAdo / 7. . vahI, pR. 296 : khettado tAva aNeyasaMThANasaMThidA // 57 // 4. hIyamAnaka 5. pratipAti 6. apratipAti' 6. avasthita 7. anavasthita prastuta prasaMga meM eka kSetra aura aneka kSetra se do meda bahuta mahatvapUrNa hai| jisameM jIva ke zarIra kA eka deza caitanya kendra) karaNa banatA hai, vaha eka kSetra avadhijJAna hai / jo pratiniyata kSetra ke mAdhyama se nahIM hotA, kiMtu zarIra ke sabhI avayavoM ke mAdhyama se hotA hai zarIra ke sabhI avayava karaNa bana jAte haiM, vaha aneka kSetra avadhijJAna hai / " yadyapi avadhijJAna kI kSamatA sabhI Atma pradezoM meM prakaTa hotI hai, phira bhI zarIra kA jo deza karaNa banatA hai usI ke mAdhyama se avadhijJAna prakaTa hotA hai| zarIra kA jo bhAga karaNa rUpa meM pariNata ho jAtA hai vahI avadhijJAna ke pragaTa hone kA mAdhyama bana sakatA hai| naMdI sUtra meM bhI saba avayavoM se jAnane aura kisI eka avayava se jAnane kI carcA milatI hai|" eka kSetra avadhijJAna meM zarIra kA eka caitanya kendra bhI jAgRta ho sakatA hai tathA do, tIna, cAra, pAMca Adi caitanya kendra bhI eka sAtha jAgRta ho sakate haiN| caitanya kendra aneka saMsthAna vAle hote haiM, jaise indriyoM kA saMsthAna pratiniyata hotA hai vaise caitanya kendroM kA saMsthAna pratiniyata nahIM hotA kiMtu karaNa rUpa meM pariNata zarIra pradeza aneka saMsthAna vAle hote haiN| kucha saMsthAnoM ke nAma nirdeza milate haiM, jaise- zrIvatsa, kalaza, zaMkha, svastika, nandyAvarta Adi / ' dhavalAkAra ne Adi zabda ke dvArA anya aneka zubha saMsthAnoM kA nirdeza kiyA hai| taMtra zAstra aura haThayoga meM cakroM ke lie kamala zabda kI prakalpanA milatI hai| yahAM kamala zabda kA ullekha nahIM hai, kiMtu Adi zabda ke dvArA usakA nirdeza svataH prApta ho jAtA hai utpanna hone vAlA batalAyA hai|" TIkAkAra ne Adi zabda kI diyA hai / " jaina sAhitya meM aSTa maMgala kI mAnyatA pracalita hai / aura aSTa maMgaloM meM koI sAmaJjasya kA sUtra rahA ho| / AcArya nemicaMdra ne guNa pratyaya avadhijJAna ko zaMkha Adi cihnoM se vyAkhyA meM padma, vajra, svastika, matsya, kalaza zabdoM kA nirdeza " anumAna kiyA jA sakatA hai ki avadhijJAna ke zarIragata cihnoM 8. anugAmI 9. ananugAmI 10. sapratipAtI 11. apratipAtI 12. eka kSetra 13. aneka kSetra 16 8. vahI, pR. 297 : sirivaccha kalasa saMkha-sotthiya-NaMdAvatAdINi saMThANANi NANAdavvANi bhavaMti / 9. vahI, ettha AdisaddeNa aNNesa pi suhasaMThANANaM gahaNaM kAvvaM / 10. gommaTasAra jIvakANDa, gA. 371 / bhavapaccaigo suraNirayANaM, titthevi savva aMguttho / guNapaccaigo NaratiriyANaM saMkhAdicinhabhavo // 11. gommaTasArIkA nAmekaparizaGkhasvastika kalAvizubhacinhalavitAtmapradezasthAvadhijJAnAvaraNIya yopazamotpannamityarthaH / rAyakarma 12. uvaMga suttANi 1, ovAiyaM, sU. 64 : ime aTThaTTha maMgalayA putra mahApuNvI saMpadviyA, taM jahA sobatthiya-sirivaccha diyAvatta-baddha mANaga-bhaddAsaNa kalasa maccha-dappaNayA / Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naMdI zrIvatsa Adi zubha saMsthAna vAle caitanya kendra manuSya aura pazu ke nAbhi ke Upara ke bhAga meM hote haiN| vIrasena AcArya kA mata hai ki zubha saMsthAna vAle caitanya kendra nIce ke bhAga meM nahIM hote|' nAbhi se nIce hone vAle caitanya kendroM ke saMsthAna azubha hote haiM, giragiTa Adi azubha AkAra vAle hote haiN| AcArya vIrasena ke anusAra isa viSaya kA SaTkhaNDAgama meM sUtra nahIM hai, kiMtu yaha viSaya unheM guru paramparA se upalabdha hai|' caitanya ke droM ke saMsthAnoM meM parivartana bhI ho sakatA hai| samyaktva upalabdha hone para nAbhi se nIce ke azubha saMsthAna miTa jAte haiM, nAbhi se Upara ke zubha saMsthAna nirmita ho jAte haiN| isI prakAra samyakSTi ke mithyAtva avasthA meM cale jAne para nAbhi se Upara ke zubha saMsthAna miTa jAte haiM aura nAbhi ke nIce ke azubha saMsthAna nirmita ho jAte haiN| prastuta Agama meM ajJAna ke tIna prakAroM kA pratyakSa ullekha nahIM hai| prakaraNavaza samyakSTi ke bodha ko jJAna, mithyAdRSTi ke bodha ko ajJAna kahA gayA hai| mithyAzruta ke prakAra anuyogadvAra meM nirdiSTa hai| prastuta Agama meM usase uddhRta kie gae haiM / isa mithyAzruta kI sUcI meM kucha zabda aparicita se haiM, jaise-haMbhImAsurutaM / gommaTasAra meM isa zabda ke sthAnApanna do zabda haiM-AbhIya aura Asurakkha / jinakA kramaza: artha diyA gayA haicaurazAstra aura hiMsAzAstra / vyavahAra bhASya meM bhaMbhIya aura mAsurukkha ye do zabda Ae haiM / mUlAcAra meM eka mAsurukkha zabda kA prayoga huA hai| isa prakAra ke prayogoM ko dekhane se lagatA hai ki isa nAma meM bahuta visaMvAda hai| anuyogadvAra kI pratiyoM meM bhImAsurukka, haMbhImAsurukka, bhImAsurukSa aura bhImAsurutta ye cAra pATha Ae haiN|"prkrnn ko dekhane se lagatA hai ki 'bhImAsurokta' nAmaka koI graMtha honA cAhie jo mahAbhArata aura rAmAyaNa se arvAcIna tathA kauTilya se prAcIna hai| paSTitaMtra ke kartA Asuri ke ziSya paMcazikha the| SaSTitaMtra sAMkhyadarzana kA prasiddha graMtha hai| isa graMtha ke AdhAra para IzvarakRSNa ne sAkhyakArikA nAmaka graMtha likhA jisakA dUsarA nAma kanakasattarI [kanakasaptati] hai / mAThara bhASya SaSTitaMtra ke uddhArarUpa meM likhA gayA hai| isakA samaya vikrama kI tIsarI va cauthI zatAbdI mAnA gayA hai| 'vaMzika' grantha kAmazAstra kA vAcaka hai / sUtrakRtAGga sUtra kI cUNi meM 'vaizika' kA artha strIveda kiyA gayA hai|" vahAM likhA hai-duvijJeyo hi bhAva: pramadAnAm / jisa zAstra se striyoM ke caritra jAne jAte haiM, vaha strIveda hai| isa saMdarbha meM eka vaizika pAThaka kA udAharaNa diyA gayA hai-eka yuvA 'vaizika' (kAmazAstra) par3hane ke lie ghara se niklaa| mArga meM use eka strI milI, vaizika zAstra se anajAna hone ke kAraNa vaha usa strI se chalA gyaa| striyoM ke chalanAmaya vyavahAroM se baca nikalane ke lie 'vaizika zAstra' kA adhyayana kiyA jAtA thaa| mUtrakRtAGga kI vRtti meM bhI 'vaizika' zabda ke isI artha kI ora saMketa kiyA gayA hai|" dattAvaizika kA udAharaNa dete hue 1. SaTkhaNDAgama, pustaka 13, pR. 297 : edANi saMThANANi tirikkha-maNussANaM NAhIe uvarimabhAge hoMti No heTThA, suha saMThANANamadhobhAgeNa saha virohaado|| 2. vahI, pR. 298 : tirikkha-maNussavihaMgaNANINaM NAhIe heTThA saraDAdi asuhasaMThANANi hoMdi tti guruvadeso, Na suttmthi| 3. vahI, pR. 298 : vihaMgaNANINamohiNANe sammattAdiphaleNa samuppaNNe saraDAdiasuhasaMThANANi phiTTidUNa NAhIe uvari sakhAdisuhasaMThANANi hoti tti ghetavvaM / evamohiNANapacchAyada vihaMgaNANINaM vi suhasaMThANANi phiTTidUNa asuha saMThANANi hoti tti ghetavvaM / 4. navasuttANi, naMdI, sU. 37 5. aNuogadArAI, sU. 49 6. gommaTasAra jIvakANDa, pR. 303 : AbhIyamAsurakkhaM bhAraharAmAyaNAdi uvaesA / tucchA asAhaNoyA suya aNNagANaM ti beMti // 7. vahI, pR. 358 : AsamantAt bhItAH AbhIyAH caurAH tacchAstramapyAbhItaM, asavaH prANAH teSAM rakSA yebhyaH te asurakSAH talavarAH teSAM zAstraM AsurakSam / 8. vyavahAra bhApya, bhAga 3, patra 133 : bhaMbhIyamAsurukkhe mAThara koDiNNadaMDanItisu / AlaM ca pakkhagAhI erisayA ruva jkkhaato|| 9. mUlAcAra, pR. 217: koDillamAsurukkhA bhArahA rAmAyaNAdi je dhmmaa| hojju va tesu visuttI loiyamUDho havadi eso|| 10. navasuttANi, naMdI, sU. 67 kA paadttippnn| 11. sUyagaDasuttaM, Nijjutti cuNNi samalaMkiyaM, pR. 111 12. vahI, pR. 110 13. zrImatsUtrakRtAGgam niyuktivRttiyutaM, pa. 112 Jain Education Intemational For Private & Personal use only Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21 bhUmikA vahAM likhA gayA hai ki 'dattAvaizika' eka vaizyA se pratArita hone para bhI use nahIM cAhatA thaa| vaizyA ne kahA- tuma mujhe svIkAra nahIM karoge to maiM agni meM jalakara mara jaauuNgii| dattAvaizika bolA-vaizika zAstra meM mAyA se yaha bhI batAyA gayA hai| vezyA ne eka suraGga ke muMha para agni jalAI aura usameM praveza karake suraGgamArga se apane ghara A gii| 'vaizika zAstra' meM yaha saba batAyA gayA hai, dattaka ke aisA kahane para bhI vAtikoM ne use citA meM DAla diyaa| ukta granthoM meM ghoTamukha, zakaTabhadrikA, nAgasUkSma aura kArpAsika bhI mImAMsanIya haiM, kiMtu abhI taka inake bAre meM koI vizvasta jAnakArI prApta nahIM huI hai| ___ aGgapraviSTa meM dvAdazAGgI kA samAveza hotA hai| yaha zvetAmbara aura digambara donoM paramparAoM meM samAna hai| aGgabAhya kI saMkhyA meM donoM paramparAeM bhinna haiN| digambara paramparA meM caudaha aGgabAhya AgamoM kA ullekha milatA hai|' prastuta Agama meM aGgabAhya AgamoM kI sUcI bahuta lambI hai| unameM se aneka Agama vartamAna meM anupalabdha haiN| kucha Agama adhyayanasiddha vidyA vAle haiN| digambara paramparA meM unakA ullekha kyoM nahIM huA? yaha eka prazna hai| aruNopapAta, garuDopapAta Adi adhyayana siddha vidyA vAle grantha prAcIna hai| unakI prAcInatA vyavahAra sUtra se pramANita hai / 2 vyavahAra ke racanAkAra prathama bhadrabAha haiN| usa samaya taka digambara aura zvetAmbara jaisA jina zAsana meM spaSTa bheda nahIM thaa| vyavahAra meM svapnabhAvanA Adi AgamoM kA ullekha hai unakA ullekha prastuta Agama meM nahIM hai| naMdI vyavahAra kSullikAvimAnapravibhakti kSullikAvimAnapravibhakti mahatIvimAnapravibhakti mahatIvimAnapravibhakti aMgalikA aGgacUlikA vargacUlikA vargacUlikA vyAkhyAcUlikA vyAkhyAcUlikA aruNopapAta aruNopapAta varuNopapAta varuNopapAta garuDopapAta garuDopapAta dharaNopapAta dharaNopapAta vaizravaNopapAta vaizravaNopapAta velaMdharopapAta velaMdharopapAta devendropapAta utthAnazruta utthAnazruta samutthAnazruta samutthAnazruta devendropapAta nAgaparyApanikA nAgaparyApanikA svapnabhAvanA cAraNabhAvanA tejanisarga AzIviSabhAvanA dRSTiviSabhAvanA vyAkhyAgrantha naMdIsUtra para mukhyata: cAra vyAkhyA grantha upalabdha haiM1. cUrNi 2. hAribhadrIyA vRtti 3. malayagirIyA vRtti 4. naMdIsUtravRtti Tippanakam 1. kaSAyapAhur3a, pR. 25 2. navasuttANi, vavahAro, sU. 10.30 se 37 Jain Education Intemational Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naMdo 1. cUNi isake kartA jinadAsamahattara haiN| cUNi ke anta meM unhoMne apanA nAma rahasyAtmaka DhaMga se vyakta kiyA hai| isakA racanAkAla zaka samvat 598 hai| tadanusAra vikrama samvat 733 hai / cUNi kA granthAna 1500 zloka pramANa hai|' cUNi kI bhASA prAkRta hai| isameM kevalajJAna-kevaladarzana viSayaka vibhinna matoM kI carcA hai tathA sthAna-sthAna para vizeSAvazyaka bhASya evaM vizeSaNavatI kI gAthAoM kA ullekha kiyA gayA hai| kAlika evaM utkAlika sUtroM meM parigaNita kaI grantha aise haiM jo Aja upalabdha nahIM haiM tathA jinake itihAsa ko jAnane kA ekamAtra prAmANika AdhAra naMdI cUNi hai| isI taraha vIranirvANa ke pazcAt hone vAle prabhAvaka vAcanAcAryoM kA kramabaddha itihAsa jAnane ke lie bhI prastuta cUrNi meM mahattvapUrNa sAmagrI upalabdha hotI hai| 2. hAribhadrIyA vRtti naMdIsUtra para viracita hAribhadrIyA vRtti bahuta vistRta nahIM hai / isakA granthAna 2336 zloka pramANa hai / isameM haribhadrasUri ne mukhyata: cUNi kA anusaraNa kiyA hai / kahIM-kahIM yathAvakAza kucha vistAra kiyA hai| kahIM-kahIM cUNikAra ke mata kI 'anye' kahate hue samIkSA bhI kI hai| isakI bhASA saMskRta hai / vizeSaNavatI, vizeSAvazyakabhASya, pramANavArtika Adi ke uddharaNa bhI isameM upalabdha hote haiM / haribhadrasUri ne isakA nAma nandhadhyayana vivaraNa kahA hai| 3. malayagirIyA vRtti malayagiri viracita naMdI vRtti lagabhaga 7731 iloka pramANa hai| isameM cUrNikAra ke anaMtara haribhadra kA bhI smaraNa kiyA gayA hai| vibhinna jaina dArzanika mAnyatAoM ko jAnane ke lie yaha vRtti vizeSa upayogI hai| isameM jIvatvasiddhi, sarvajJatvasiddhi, apauruSeyatvakhaNDana, nairAtmyakhaNDana, sAMkhyamuktinirAsa, dharmadharmI kA bhedAbheda Adi kA savistAra vivecana hai| buddhicatuSTaya ke saMdarbha meM prApta lagabhaga sabhI dRSTAMta sarala, sundara evaM lAlityapUrNa zailI meM upalabdha haiN| 4. naMdIsUtravRtti Tippanakam prastuta Tippanaka kI racanA maladhArI zrIcaMdrasUri ne kii| yaha hAribhadrIyA vRtti ke pariziSTa meM prakAzita hai| isakA AdhAra mUlata: hAribhadrIyA vRtti hai| haribhadra ne apanI vRtti meM kathAoM ke saMdarbha meM Avazyaka vRtti kA nirdeza kiyA hai| zrIcaMdrasUri ne unakA vistAra se nirUpaNa kiyA hai| 29 agasta, 1996 jaina vizva bhAratI lADanUM gaNAdhipati tulasI AcArya mahAprajJa 1. naMdI cUNi, pR. 83 2. vahI 3. vahI 4. hAribhadrIyA vRtti, pR. 97 5. vahI, pR. 26,44 6. malayagirIyA vRtti, pa. 250 Jain Education Intemational For Private & Personal use only Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukrama gAthA va sUtra pRSTha prakaraNa pahalA zrutadhara AcArya gAthA 1-44 sUtra 1 1-32 mahAvIra stuti saMgha stuti 4-17 tIrthaMkarAvali 18,19 7 gaNadharAvali , 20,21 7 zAsana stuti 227 sthavirAvali 23-408 duSyagaNI va anya AgamadharoM ko namaskAra, 41-43 10 zrotAoM ke 14 prakAra pariSad ke 3 prakAra TippaNa 11-32 prakaraNa dUsarA pratyakSa jJAna 2-33 33-76 jJAna ke 5 prakAra 2 37 pramANa ke 2 prakAra pratyakSa jJAna ke bheda-prabheda avadhi jJAna ke prakAra 7-9 37 AnugAmika avadhi jJAna ke bheda-prabheda 10-15 38 AnugAmika avadhi jJAna kA viSaya anAnugAmika avadhi jJAna kA viSaya 17 39 vardhamAna ka avadhi jJAna kA viSaya hIyamAnaka avadhi jJAna 19 41 pratipAti avadhi jJAna kA viSaya 20 41 apratipAti avadhi jJAna kA viSaya 21 42 avadhi jJAna kA jaghanya evaM utkRSTa viSaya 22 42 manaHparyava jJAna va bheda-prabheda 23-25 43 kevala jJAna va bheda-prabheda 26-33 47 TippaNa 49-76 prakaraNa tIsarA parokSa-Abhinibodhika jJAna 34-54 77-106 parokSa jJAna Abhinibodhika jJAna ke prakAra 37 81 azrutanizrita Abhinibodhika jJAna ke prakAra autpatikI buddhi ke lakSaNa evaM udAharaNa 38 / 2-4 2 vainayikI buddhi ke lakSaNa evaM udAharaNa 3815-7 82 karmajA buddhi ke lakSaNa evaM udAharaNa 38 / 8-9 83 pAriNAmikI buddhi ke lakSaNa evaM udAharaNa 38.10-13 83 zrutanizrita Abhinibodhika jJAna ke bheda-prabheda 39-49 84 avagraha Adi kA kAlamAna 50 85 vyaJjanAvagraha kA prarUpaNa pratibodhaka va mallaka dRSTAMta se 51-53 85 Abhinibodhika jJAna kA viSaya 54 86 TippaNa 90-106 prakaraNa cauthA parokSa-zrutajJAna 55-73 107-130 zrutajJAna kA bheda akSara zruta 56-59 111 anakSara zruta 60112 saMjJizruta ke bheda saMjJi-asaMjJi zruta kA vivecana 62-64 112 samyakzruta 65,66 113 mithyAzruta --laukika graMtha 67 113 sAdi, saparyavasita, anAdi, aparyavasita 68-71 114 gamika, agamika 72,73 115 TippaNa 116-130 prakaraNa pAMcavAM dvAdazAMga vivaraNa 74-127 131-190 aMga bAhya 74 135 Avazyaka 75 135 Avazyaka vyatirikta utkAlika 77 135 kAlika 78,79 136 aMgapraviSTa ke bheda 80-127 136 AyAra 51137 sUtrakRta 82137 sthAna 83 138 samavAya 84 139 vyAkhyAprajJapti 85 140 jJAtadharmakathA 86 141 upAsakadazA 87 142 antakRtadazA 88 143 anuttaropapAtikadazA 89 144 praznavyAkaraNa 90 145 Jain Education Intemational Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 naMdo vipAkazruta dRSTivAda ke bheda parikarma 191-255 193 198 201 sUtra 228 91 145 92 146 93-101 147 102,103 149 104-118 150 119 151 120 151 121 152 122 152 123 152 124-127 153 156-190 pariziSTa aNuNNAnaMdI (sAnuvAda) joganaMdI kathA vizeSanAmAnukrama-dezI zabda padAnukrama TippaNa : anukrama jJAna mImAMsA prayukta grantha-sUcI pUrvagata anuyoga mUlaprathamAnuyoga gaNDikAnuyoga cUlikA dRSTivAda kA parimANa dvAdazAGga gaNipiTaka vizeSa vivecana TippaNa 238 240 251 Jain Education Intemational Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pahalA prakaraNa (gAthA 1-44, sUtra 1) Jain Education Intemational Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Education Intemational Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukha prastuta Agama kA pratipAdya hai jJAna / isase pUrva 44 gAthAeM haiN| kisI bhI Agama ke prAraMbha meM sthavirAvali kA Alekha nahIM hai / yadi jIvAjIvAbhigama Adi AgamoM meM isa prakAra sthavirAvali kA vinyAsa hotA to aitihAsika dRSTi se mUlyavAna sAmagrI bana jaatii| AgamakAra ne apane guru dUSyagaNI kA ullekha kiyA hai| apanA nAma nirdeza nahIM kiyA hai| sthavirAvali meM kevala nAmollekha nahIM hai| kucha aitihAsika ullekha bhI hai| udAharaNa ke lie 'tisamuddakhAyakitti'-yaha Arya samudra kI videza yAtrA kA sUcaka hai|' 28vIM gAthA meM Arya maMgu aura 30vI gAthA meM Arya nAgahasti kA ullekha hai| inakA digambara paramparA meM bhI ullekha milatA hai / nAgahasti karmaprakRti ke jJAtA the| (draSTavya nAgahasti aura maMgu kA TippaNa) vAcakavaMza--yaha jaina paramparA meM pUrvo ke adhyayana-adhyApana meM rata zreNI kA sUcaka hai / brahmadvIpaka-brahmadvIpa se utpanna zAkhA kA sUcaka hai| 33vIM gAthA skandilAcArya ke netRtva meM honevAlI vAcanA kI sUcaka hai| Aja bhI vaha vAcanA cala rahI hai| isa vAkyAMza kA spaSTa saMketa hai ki abhI mAthurI vAcanA hI pramukha rUpa se pracalita hai| 36vIM gAthA meM nAgArjuna kI vAcanA kA spaSTa saMketa milatA hai jaisA 35vIM gAthA meM anuyoga ke pracalana kA spaSTa ullekha hai vaisA spaSTa ullekha prastuta gAthA (36 vIM) meM nahIM hai| kintu 'ohasuyasamAyAre' isa pada se vAcanA kA saMketa milatA hai (draSTavya 'ohasuyasamAyAre' kA ttippnn)| sUtrakAra ne usa samaya ke vidyamAna sabhI AnuyogikoM ko namaskAra kara zruta ke prati viziSTa bhakti kA nidarzana kiyA hai| sthavirAvali kI gAthAoM ke aneka rUpa milate haiM17vIM gAthA ke pazcAt -- guNarayaNujjalakaDayaM, sIlasugaMdhitavamaMDiuddesaM / suyavArasaMgasiharaM, saMghamahAmaMdaraM vaMde // nagararahacakkapaume, caMde sUre samuddamerummi / jo uvamijjai sayayaM, taM saMghaguNAyaraM vaMde // 28vIM gAthA ke pazcAt vaMdAmi ajjadhamma, tatto vaMde ya bhaddaguttaM ca / tato ya ajjavairaM, tavaniyamaguNehiM vairasamaM / / vaMdAmi ajjarakkhiyakhamaNe rakkhiyacarittasavvasse / rayaNakaraMDabhUo, aNuogo rakkhio jehiM / 36vIM gAthA ke pazcAt-- goviMdANaM pi namo, aNuoge viuladhAraNidANaM / NiccaM khaMtidayANaM, parUvaNe dulabhidANaM // tatto ya bhUyadinnaM, niccaM tavasaMjame aniviNNaM / paMDiyajaNasAmaNNaM, vaMdAmi saMjamavihaNNa // 41vIM gAthA ke pazcAt tavaniyamasaccasaMjama, viNayajjavakhaMtimaddavarayANaM / sIlaguNagaddiyANaM, annuogjugpphaannaannN|| 1. navasuttANi, naMdI, gA0 41,42 2. vahI, gA0 27 3. vahI, gA030,31,32 4. vahI, gA0 32 Jain Education Intemational Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Education Intemational Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla pATha mahAvIra - tthaI 1. jaya jagajIvajoNI / biyANao jagaguru jagANaMdo / jagaNAho jagabaMdhU jayada jayapiyAmaho bhayavaM // 2. jayai suyANaM pabhavo titthayarANaM apacchimo jayai / jaya guru logANaM, jaya mahatpA mahAvIro // 3. bhaddaM savvaja gujjoyagassa bhaddaM jiNassa vIrassa / bhaddaM surAsuraNamaMsiyassa bhaI dhurayassa || saMgha- buI 4. guNabhavaNa- gahaNa ! suparayaNamariya! daMsaNa- visuddha - ratthAgA ! saMghaNagara bhaI te akkhaMDacarita pAgArA ! 5. saMjama tava tuMbArayassa namo sammata pAriyalassa / apaDicavakassa jao, hou sayA saMghacakkassa // 6. bhaddaM sIlapaDAgUsiyassa tava niyama- turaya-juttassa / saMgharahasta bhagavatra, sambhAya sunaMdi-posassa || 7. kammara jaloha - viNiggayastha suparayaNa dohanAlassa / paMcamahavyayathirakaSNiyassa guNakesarAlassa / pahalA prakaraNa zrutadhara paramparA saMskRta chAyA mahAvIra stuti jayati jagajjIvayoni vijJAyako jagadgurugadAnandaH / jagalAca jagarjayati jagatpitAmaho bhagavAn // jayati zrutAnAM prabhavaH tIrthakarANAmapazcimo jayati / jayati guruH lokAnAM jayati mahAtmA mahAvIraH // bhadraM sarva jagadudyotakasya bhadraM jinasya vIrasya / bhadraM surAsuranamasthitasya bhadraM dhUtarajasaH // saMgha-stuti guNabhavana-gahana ! bhutarasnabhUta ! darzana - vizuddha rathyAka ! saMghanagara ! bhadraM te, akhaNDacaritra - prAkAra ! saMyama- tapastumbArakAya namaH samyaktva 'pAriyallassa' / apraticakrasya jayinaH, bhavatu sadA saMghacakrasya // bhadraM zIlapatAkotastha tapo niyama-turagasya / saMgharathasya bhagavataH, svAdhyAya - sunandi ghoSasya // karmajolI vinitasya zrutaracana - dIrghanAlasya / paJcamahAvratasthira kaNikasya guNakesaravataH // hindI anuvAda mahAvIra stuti 1. jagat ke samasta jIvoM kI utpatti ke jJAtA', jagat ke guru' aura AnaMda dene vAle jagat ke svAmI' vadhu' aura pitAmaha bhagavAn mahAvIra vijayI ho|" 2. saboM ke udbhAvaka tIrthakaroM meM aMtima, loka ke guru mahAtmA" mahAvIra vijayI hoM / 1 3. samUce jagat ko prakAzita karane vAle, deva aura asuroM ke dvArA namaskRta, karma raja ko naSTa karane vAle bhagavAn mahAvIra kA kula ho / saMgha-stuti 4. uttaraguNa rUpa bhavanoM se gahana, zruta-rUpa ratnoM se yukta, vizuddha darzana-rUpa mAgoM se saMkula, cAritra - rUpa akhaNDa prAkAra vAle, saMgha rUpa nagara ! tumhArA kuzala ho / 5. jisa cakra ke saMyama rUpa tumba aura tapa rUpa ara haiM, bAhya pRSTha ke lie samyaktva rUpa bhrami hai, tathA jisake samAna dUsarA cakra nahIM hai, aise vijayI saMgha cakra ko sadA namaskAra ho / 6. jisake zIlarUpa UMcI patAkA hai, tapa niyama rUpa ghor3e jute hue haiM, svAdhyAya rUpa naMdI ghoSa haiM, aise saMgharUpa ratha kA kuzala ho / 7. jo zramaNagaNa rUpa sahasra patroM se yukta hai / karma raja rUpa samudra se bAhara nikalA huA hai, zruta kI racanA rUpa dIrghanAlikA vAlA hai / pAMca mahAvrata rUpa sthira karNikA vAlA hai / uttaraguNa rUpa kesaroM (puSpa - parAga) vAlA hai / Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 8. sAvagajaNama ariparivuDassa jiNasUra teyabuddhassa | saMghapaumassa bhaddaM, zrAvakajana madhukarIparivRtasya jinasura-tejobuddhasya / saMghapadmasya bhadraM, samaNagaNa sahassapalassa / / (DummaM ) zramaNavaNa sahasrapatrasya / / ( pugmam) 6. tava - saMjama - maya-laMchana ! akiriya-rAhumuha- vuddharisa! niccaM jaya saMghacaMda ! nimmala sammatta - visuddha juhAgA ! 10. paratisthiya gaha paha-nAsagassa tavateya dittalesarasa / nANujjoyassa jae, bhaI damasaMghasU rassa / / 11. bhaI dhir3a belA-parigayassa sajjhAyajoga-magarassa / akkhobhassa bhagavao, saMghasasa iMDassa / / 12. samma haMsaNa - vaira-daDa-rUDagADhAbATa peTassa / dhammavara ravaNa-maMDiya cAmIyara melAgassa // 13. niyamUsiya- kaNaya- silAyalujjalajayaMta-cittakUDalsa | naMdaNavaNa maNahara-surabhisIla - gaMdhuddhamAyassa // 14. jIva-suMdara-kaMdaruhariya muNivara- maiMda- iNNassa / heusa dhAu pagalata rayaNa dittosahi-guhassa || 15. saMvara-varajala-pagaliya- ujjharappavirAyamANa- hArassa / sAvaga jaNa paura-ravaMtamora - NaccaMta kuharassa // tapaH:-saMyama-mRga-lAJchana ! abhiya-rAhumukha- duSya ! nityam / jaya saMghacandra ! nirmala-tva vizuddhajyotsnAka ! paratIrthika graha - prabhA nAzakasya, tapastejo- dIptarazmeH / jJAnodyotasya jagati, bhadraM damasaMghasUrasya // pati-detA-pariNatasva, svAdhyAyayoga makarasya / akSobhyasya bhagavataH, saMghasamudrasya 'dasya' // samya gADhAvagADha- pIThasya / dharmavara - ratna- maNDitacAmIkara-mekhalAkasya // niyamakanaka zilAtalocchritojjvalajvalat-citrakUTasya / nandanavana - manohara- surabhizIla 'gaMdhudhamAyasya' // jIvadayA sundara-kandata munivara mRgendrakIrNasya / hetuzata dhAtu- pragalad - ratna dIptoSadhi-guhasya || saMbara-barajata-pragalitoJjharapravirAjamAna hArasya / zrAvaka jana pracura ravannRtyanmayUra-kurasya // naMdI 8. zrAvaka rUpa madhukaroM se ghirA huA hai aura jinezvara devarUpa sUrya se vikasita hai, aise saMgha kamala kA kuzala ho / 9. tapa-saMyama rUpa mRga lAMcchana vAle, akriyAvAdI, nAstika rAhuoM ke muMha se aparAjita he nirmala samyaktva rUpa vizuddha jyotsanA vAle saMghacandra ! tuma vijayI ho / 10. jo anyatIrthika grahoM kI prabhA kSINa karane vAle, tapa teja se dIpana lezyA vAle haiM aura jJAna se udyotavAn hai, aise upazama pradhAna sUrya kA zubha ho / 11. jo dhairya rUpa velA se yukta hai, svAdhyAya yoga rUpa makaroM vAlA hai, aprakaMpita hai, vistIrNa hai, vaha saMgha samudra ziva ko prApta kare / 12. jisake dRr3ha rUr3ha [ cirakAla se samAgata] gAr3ha [ tIvra tattvaruci se yukta ] avagAr3ha gaharI [padArthoM ke cArtha jJAna se yukta ] samyak darzana rUpa vajramaya pITha hai| jo dharma rUpa zreSTha ratnoM se jar3e hue svarNa ke kandore vAlA hai / 13. jo niyamarUpa kanaka zilAtala se UMcA banA huA hai / jo ujjvala jvalaMta citta rUpa coTiyoM vAlA hai| jo nandanavana kI manohara surabhi rUpa zIla gaMdha se parivyApta hai / 14. jIvadayA rUpa sundara kandarA vAlA hai / ahiMsA ke prati darpita munivara rUpI mRgendroM se AkIrNa hai / vyAkhyAnazAlAoM meM saikar3oM hetu rUpa [ anvayavyatireka] dhAtuoM ke dvArA niSyaMdamAna zrutaratna aura dIpta auSadhivAlA hai / 15. saMvara rUpa nirantara bharane vAle zreSTha pravAha rUpa hAra vAlA hai aura jo vividha zabda karate hue (stuti stotra Adi ke dvArA) zrAvaka rUpa mayUroM ke pracura sazabda nRtyavAlA hai, jahAM zAstra maMDapa Adi rUpa kuhara hai / Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pahalA prakaraNa : zrutadhara paramparA : gAthA 8-22 16. viNaya-Naya-pavara-muNivara-phuraMta- vinaya-nata-pravara-munivara-sphurad vijju-jjlNt-sihrss| vidyujjvlcchikhrsy| vivihaguNa-kapparakkhaga-phalabhara- vividhaguNa-kalparakSaka-phalabharakusumAula-vaNassa // kusumAkula-vanasya // 16. jo vinaya se name hue zreSTha munivaroM kI sphurita vidyuta (tapasyA) se jAjvalyamAna zikharoM vAlA hai, jo prAvacanika (ocArya) ke vividha guNoM rUpa kalpavRkSoM ke phaloM aura puSpoM se Akula vanoM vAlA hai| 17. nANa-vararayaNa-dipaMta-kaMta veruliy-viml-cuulss| vaMdAmi viNayapaNao, saMghamahAmaMdaragirissa // (chahiM kulayaM) jJAna-vararatna-dIpyamAna-kAntavaiDUrya-vimala-cUDasya / bande vinayapraNataH, sNghmhaamndrgireH|| (SaDbhiH kulakam) 17. jisake pradhAna jJAna rUpI vaiDUrya ratna se dIpya mAna kAMta, vimala cUlA hai usa saMgha mahAmaMdarAcala ko vinaya-praNata hokara vaMdanA karatA titthagarAvaliA 18. vaMde usabhaM ajiaM, saMbhavamabhinaMdaNaM sumai-suppabha supaasN| sasi-pupphadaMta-sIyalasijjaMsaM vAsupujjaM ca // tIrthakarAvalikA vande RSabham ajitaM, sambhavam abhinandanaM sumati-suprabha supArzvam / zazi-puSpadanta-zItalazreyAMsaM vAsupUjyaJca // tIrthakara-AvalikA 18,19. RSabha, ajita, saMbhava, abhinaMdana, sumati, suprabha (padmaprabhu), supArzva, candra (zazi), puSpadaMta (suvidhi), zItala, zreyAMsa, vAsupUjya, vimala, anaMta, dharma, zAMti, kuMthu, ara, malli, munisuvrata, nami, nemi, pArzva aura vardhamAna (mahAvIra) ko vaMdanA karatA 16.vimalamaNaMta ya dhamma, saMti kuMthu araM ca malli c| muNisuvvaya-nami-nemi pAsaM taha vaddhamANaM ca // (jumma) vimalamanantaM ca dharma, zAntiM kunthum araJca malliJca / munisuvrata-nami-nemi, pAvaM tathA vardhamAnaJca // (yugmam) gaNaharAvaliA 20. paDhamittha iMdabhUI, bIe puNa hoi aggibhUi tti / taie ya vAubhUI, tao viyate suhamme y|| gaNadharAvalikA prathamo'tra indrabhUtiH, dvitIyaH punarbhavati agnibhUtiriti / tRtIyazca vAyubhUtiH tato vyaktaH sudharmA c|| gaNadhara-AvalikA 20,21. prathama indrabhUti tathA agnibhUti, vAyubhUti, vyakta, sudharmA, maNDita, mauryaputra, akaMpita, acalabhrAtA, metArya aura prabhAsa bhagavAn mahAvIra ke gyAraha gaNadhara haiN| 21. maMDiya-moriyaputte, akaMpie ceva ayalabhAyA ya / meyajje ya pahAse ya, gaNaharA haMti vIrassa // (jumma) maNDita-mauryaputrau, akampitazcaiva acalabhrAtA ca / maitAryazca prabhAsazca, gaNadharAH santi vIrasya // (yugmam) sAsaNa-tthuI 22. nivvui-paha-sAsaNayaM, jayai sayA savvabhAvadesaNayaM / kusamaya-maya-nAsaNayaM, jiNidavaravIrasAsaNayaM // zAsana-stuti nirvati-patha-zAsanakaM, jayati sadA sarvabhAvadezanakam / kusamaya-mada-nAzanakaM, jinendravaravIrazAsanakam // zAsana-stuti 22. mokSa ke pratipAdaka, saba padArthoM ke prarUpaka, kutsita siddhAMtoM ke madanAzaka jinendrabara zrI mahAvIra kA zAsana vijayI ho / Jain Education Intemational Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naMdI therAvaliyA sthavirAvalikA sthavira-AvalikA 23. suhammaM aggivesANaM, jaMbUnAmaM ca kAsavaM / pabhavaM kaccAyaNaM vaMde, vacchaM sijjaMbhavaM thaa|| sudharmANam agnivaizyAyanaM, jambUnAma ca kAzyapam / prabhavaM kAtyAyanaM vande, vAtsyaM zayyaMbhavaM tathA // 23. agnivezyAyana gotrIya sudharmAsvAmI, kAzyapa gotrIya jambU, kAtyAyana gotrIya prabhava aura vAtsyagotrIya zayyaMbhava ko vaMdanA karatA 24. jasabhadaM tugiyaM vaMde, saMbhayaM ceva maaddhrN| bhaddabAhuM ca pAiNNaM, thUlabhadaM ca goyamaM // yazobhadraM tuGgikaM vande, sambhUtaJcava mADharam / bhadrabAhuJca prAcInaM, sthUlabhadraJca gautamam // 24. tuMgika gotrIya yazobhadra, mAThara gotrIya saMbhUta, prAcIna gotrIya bhadrabAhu aura gautama gotrIya sthUlabhadra ko vaMdanA karatA huuN|" 25. elAvaccasagotaM, vaMdAmi mahAgiri sutthi ca / tatto kosiyagotaM, bahulassa sarivvayaM vaMde // elApatyasagotra, vande mahAgiri suhastinaJca / tataH kauzikagotra, bahulasya sadRgvayasaM vande // 25. elApatya sagotrIya mahAgiri aura suhasti athavA vaziSTha sagotra suhasti tathA kozika gotrIya bahula ke yamala bhrAtA balissaha ko maiM baMdanA karatA huuN|15 26. hAriyaguttaM sAI, ca vaMdimo hAriyaM ca sAmajaM / vaMde kosiyagotaM, saMDillaM ajjajIyadharaM // hArItagotraM svAti, ca vandAmahe hArItaJca zyAmAryam / vande kauzikagotra, zAMDilyam AryajItadharam // 26. hArita gotrIya svAti aura zyAmArya, kozika gotrIya Adya jItadhara zANDilya ko vaMdanA karatA huuN|" 27. tisamudda-khAya-kitti, dIvasamuddesu ghiy-peyaalN| vaMde ajjasamudaM, akkhubhiya-samudda-gaMbhoraM // trisamudra-khyAta-koti, dvIpasamudreSu gRhiit-'peyaalN'| vande Aryasamudram, akSubhita-samudra-gambhIram // 27. tIna samudroM taka jinakI khyAti phailI huI hai, dvIpa aura samudroM kI prajJapti ko jo jAnate haiM tathA sAgara kI bhAMti jo akSubhita aura gaMbhIra haiN| una Arya samudra ko vaMdanA karatA huuN|" 28. jo adhyayanazIla, sUtra ke artha kA dhyAna karane vAle, jJAna ke pravAha ko Age bar3hAne vAle, jJAna, darzana Adi guNoM kI prabhAvanA karane vAle haiN| una zruta sAgara ke pAragAmI, dhIra Arya maMgU ko vaMdanA karatA huuN| 28. bhaNagaM karagaM jharagaM, pabhAvagaM NANa-dasaNa-guNANaM / vaMdAmi ajjamaMgu, suya-sAgara-pAragaM dhoraM // bhaNakaM kArakaM kSarakaM, prabhAvakaM jJAna-darzana-guNAnAm / / vande AryamagaM, zruta-sAgara-pAragaM dhIram // 26. nANammi daMsaNammi ya, tava-viNae NiccakAlamujjuttaM / ajjaM naMdilakhamaNaM, sirasA vaMde pasaNNamaNaM // jJAne darzane ca, tapo-vinaye nityakAlamudyuktam / Arya nandilakSapaNaM, zirasA vande prasannamanasam // 29. jJAna, darzana, tapa aura vinaya meM sadA udyata rahane vAle, prasannamanA naMdila kSapaNa ko maiM sira jhukAkara vaMdanA karatA huuN| 30. vaDDhau vAyagavaMso, jasavaMso ajja-nAgautthINaM / vaagrnn-krnn-bhNgiikmmpyddii-phaannaannN|| vardhatAM vAcakavaMzo, yazovaMzo Arya-nAgahastinAm / vyAkaraNa-karaNa-bhaMgI, karmaprakRti-pradhAnAnAm // 30. vyAkaraNa, karaNa (gaNita, jyotiSa) bhaMga racanA aura karma prakRti kI prarUpaNA meM pradhAna Arya nAgahastI kA yazasvI vAcaka vaMza vRddhi ko prApta ho| Jain Education Intemational Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pahalA prakaraNa : zrutadhara paramparA : gAthA 23-38 31. jaccajaNa-dhAusamappahANa jAtyAJjana-dhAtusamaprabhANAM muddIya-kuvalayanihANaM / mRdvIkA-kuvalayanibhAnAm / vaDDhau vAyagavaMso, vardhatAM vAcakavaMzo, revainakkhattanAmANaM // revatInakSatranAmnAm // 31. jAtyaaMjana dhAtu ke samAna kAntivAlA, paripakva, drAkSA aura nIlakamala kI prabhA vAlA revatI nakSatra nAmaka vAcaka vaMza vRddhi ko prApta hai| 32. ayalapurA nikkhaMte, kAliyasuya-ANuogie dhiire| baMbhaddIvaga-sIhe, vAyagapayamuttamaM patte // acalapurAt niSkrAntAn, kAlikazruta-anuyogikAn dhIrAn / brahmadvIpika-siMhAn vAcakapadamuttamaM prAptAn // 32. acalapura se abhiniSkramaNa kara, kAlika zruta ke anuyoga ko dhAraNa karane vAle, dhIra, brahmadIpaka zAkhA meM pravajita hone vAle siMha muni uttama vAcaka pada ko prApta hue| 33. jesi imo aNuogo, payarai ajjAvi addddhbhrhmmi| bahanayara-niggaya-jase, te vaMde khNdilaayrie|| yeSAm ayam anuyogaH, pracarati adyApi arddhbhrte| bahunagara-nirgata-yazasaH, tAn vande skandilAcAryAn // 33. jinakA anuyoga Aja bhI arddhabharata meM pracalita hai aura yaza bahuta nagaroM meM phailA huA hai una skandilAcArya ko vaMdanA karatA 34. tatto himavaMtamahaMta-vikkame dhii-prkkmmnnte| sajjhAyamaNaMtadhare, himavaMte vaMdimo sirsaa|| tato himavanmahA-vikramAn anantadhRtiparAkramAn / anantasvAdhyAyadharAn, himavato vandAmahe zirasA // 34. himAlaya kI taraha mahAn vikrama vAle, vyApaka sAmarthya vAle, mahAn dhRti aura parAkrama vAle, anaMta svAdhyAya karane vAle zrI himavaMta AcArya ko natamastaka vaMdanA karatA huuN|" 35. kAliyasuyaaNuogassa dhArae dhArae ya puvvANaM / himavaMtakhamAsamaNe, vaMde nnaagjjunnaayrie|| kAlikazrutAnuyogasya dhArakAn dhArakAna ca pUrvANAm / himavataH kSamAzramaNAn, vande nAgArjunAcAryAn // 35. kAlika zruta-anuyoga ke dhAraka tathA pUrvo ke dhAraka zrI himavaMta kSamAzramaNa ko aura unake ziSya nAgArjunAcArya ko vaMdanA karatA 36. miu-maddava-saMpaNNe, aNupuvi vAyagattaNaM patte / oha-suya-samAyAre, nAgajjuNavAyae vaMde // mRdu-mArdava-sampannAn, AnupUrvyA bAcakatvaM prAptAn / ogha-zruta-samAcArAn, nAgArjunavAcakAn vande // 36. jo mRdu mArdava sampanna kramaza: vAcaka pada ko prApta hue aura jinhoMne utsarga zruta (kAlika-zruta) kA samAcaraNa kiyA-isakI paramparA ko Age bar3hAyA, saMdhAna kiyaa| una vAcaka nAgArjunAcArya ko baMdanA karatA 37. varataviya-kaNaga-caMpaga vrtpt-knk-'cNpg'vimul-vrkml-gbbh-srivnne| vimukula-varakamala-garbha-sadRgvarNAn / bhaviya-jaNa-hiyaya-daie, bhavika-jana-hRdaya-dayitAna, dayA-guNa-visArae dhIre // dayA-guNa-vizAradAn dhIrAn // 37-39, jo zreSTha tapAe hue svarNa, campA ke puSpa aura vikasvara kamala ke parAga ke samAna varNavAle haiN| bhavyajana ke lie hRdayahArI haiM, dayA guNa meM vizArada aura dhIra haiM, arddhabharata meM yuga pradhAna evaM bahuvidha svAdhyAyavettAoM meM zreSTha haiM, anuyoga meM (vaiyAvRttya Adi meM) jinhoMne apane sAdhuoM ko niyojita kiyA hai| nAilakulavaMza ko pramudita karane vAle haiM, jo prANiyoM kA hita karane meM pragalbha haiM au, 38. aDDhabharaha-ppahANe, bahuviha-sajjhAya-sumuNiya-pahANe / aNuogiya-vara-vasabhe, naail-kulvNs-nNdikre| arddhabharata-pradhAnAn, bahuvidha-svAdhyAya-sujJAta-pradhAnAn / anuyojita-vara-vRSabhAn, nAgila-kulavaMza-nandikarAn / Jain Education Intemational For Private & Personal use only Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 39. bhUme vaMdehaM bhUyadiNNamArie / bhava bhaya vuccheyakare, sIse nAgajjurisINaM // 40. sumuNiya NiccANiccaM, mumuni suttasya dhArayaM nivaM / vaMdehaM lohiccaM sambhAvambhAvaNA-taracaM // 41. asya mahatya-kkhANi susamaNakyA kahaNa nivvANi // pavaIe maharavANi pao paNamANi dUsargANa || 42. sukumAla - komala-tale, (visesa) tesa paNamAmi lavaNa-satye / pAe pAvayaNINaM, pADicchagasa ehiM paNivaie || 43. je anne bhagavaMte, kAliya- suya ANuogie dhIre / te paNa miUNa sirasA, nANassa parUvaNaM vocchaM || parisA-padaM 44. 1. sela-ghaNa 2. kuDaga 3. cAlaNa, 4. paripUNaga 5. haMsa 6. mahisa 7. me se ya / 8. maga . jalUga 10. birAlI, 11. jAga 12. go 13. meri 14. AbhIrI / / 1. sA samAsa tivihA paNNattA, taM jahA jANivA, ajANiyA, dubviyaDDA // bhUtahita- pragalbhAn, vande'haM prAcAryAn / bhava-bhaya-karA ziSyAna nAgArjunaRSINAm // ( vizeSakam ) mujJAta-nityAnityaM 1 suzAta sutrArtha dhArakaM nitym| vande lohitya sadbhAvanodbhAvanA tathyam // artha- mahArthakhAni sukhamaNavyAkhyAna-nirvRtim / prakRtyA madhuravANIkaM, prayataH praNamAmi dRSyagaNinam // sukumAra- komala lAgU, teSAM praNamAmi lakSaNa prazastAn / pAdAn prAvacaninAM prAtidizaH praNipatitAn // ye anye bhagavantaH, kAlika-ta-anuyogakAn dhIrAn / tAn praNamya zirasA, jJAnasya prarUpaNAM vakSye // pariSad-padam 1. zaila-ghana 2. kuTaka 3. cAlanI, 4. 'paripUNaga' 5. haMsa 6 mahiSa 7. meSazca / 8. mazaka 9. jalaukA 10. viDAlI 11. jAhaka 12. go 13,14. bheryAbhIryaH // 1. sA samAsataH trividhA prajJaptA, tadyathAjJA, ajJA, durvidagdhA / naMdI saMsAra ke bhaya kA viccheda karane vAle haiM, una nAgArjuna RSi ke ziSya zrI bhUtadinna AcArya ko maiM vaMdanA karatA huuN|" 40. jo nityAnitya padArthoM ko jAnane vAle haiM, nitya suvidita sUtra aura artha ke dhAraka haiM tathA pAramArthika padArtha kA tathya ke rUpa meM udbhAvana karane vAle haiM, una lohitya nAmaka AcArya ko vaMdanA karatA huuN| 24 41. jo artha aura mahArtha ke Akara haiM, prakRti se hI madhura vANI vAle haiM, jinakI vyAkhyAna vidhi zrotAgaNa ko zAMti dene vAlI hai, una zrI dUSyagaNi ko saMyata hokara praNAma karatA hU~ / 42. maiM saikar3oM upasampanna muniyoM se namaskRta, sukumAra, komalatala tathA prazasta lakSaNa vAle una prAvacanikoM ke caraNoM meM namaskAra karatA huuN|" 43. anya kAlika zruta anuyoga ko dhAraNa karane vAle dhIra bhagavAn haiM, unako zirasA namaskAra kara jJAna kI prarUpaNA karUMgA / 26 pariSad-pada 44. " vAcanA ke yogya aura ayogya mudga zaila-ghana, ghaTa, cAlanI, bayA kA ghausalA, haMsa, mahiSa, meSa, mazaka, jalaukA, billI, jAhaka, gau, bherI aura AbhIrI - isa prakAra zrotA aneka prakAra ke hote haiN| 1. zrotA kI pariSad saMkSepataH tIna prakAra kI prajJapta haiM-- 1. jJA 2. ajJA 3. durvidagdhA / Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNa gAthA 1 1. jagata ke samasta jIvoM kI utpatti ke jJAtA (jagajIvajoNI-viyANao) jIva aura usake utpatti sthAnoM para jitanA vicAra jaina darzana ne kiyA hai utanA vizva darzana meM kisI ne nahIM kiyA hai| 'jIvoM ke chaH nikAya haiM' yaha jaina darzana kI maulika sthApanA hai / cUrNikAra ne 'jIvajoNI-viyANao' ke tIna artha kie haiM 1. jIvoM kI sacitta-acitta Adi nau tathA caurAsI lAkha yoniyoM kI utpatti sthAna ke jnyaataa| 2. kauna jIva kisa karma ke dvArA kisa yoni meM utpanna hotA hai, isakA vijJAtA-karma aura karmAnusArI utpatti sthAna kA vijnyaataa| 3. jagat (ajIva dravya) aura jIva donoM ke utpatti sthAnoM kA jJAtA-jaise jIva aura ajIva utpanna hote haiM, naSTa hote haiM aura sthira rahate haiM usakA jJAtA / haribhadra aura malayagiri ne kevala prathama artha kA ullekha kiyA hai|' 'jagajIvajoNI-viyANao' isake tAtparyArtha meM tInoM vyAkhyAkAra ekamata haiN| usakA Azaya yaha hai ki bhagavAn kevalajJAna ke sAmarthya se sarvathA saba bhAvoM ko jAnate haiN|' 2. jagat ke guru (jagaguru) cUrNikAra ne jagat kA artha samanaska jagat kiyA hai| bhagavAn usake lie artha kA pratipAdana karate the isalie unheM jagat guru kahA gayA hai| cUrNikAra kA yaha artha rahasyapUrNa hai| artha ko samajhane ke lie kevala bhASA paryApta nahIM hai usake lie IhA, apoha, vimarza aura mArgaNA--ye saba Avazyaka hote haiN| ye saba mana ke kArya haiN| isakA tAtparyArtha yaha hai ki bhASA aura mana donoM kA yoga hone para hI artha kA bodha ho sakatA hai / isalie cUrNikAra ne jagat kA artha samanaska loka kiyA hai vaha samIkSApUrvaka kiyA gayA hai|' haribhadra aura malayagiri kI vyAkhyA meM jagat kA artha saMjJI-loka vivakSita nahIM hai| 3. jagata ko Ananda dene vAle (jagANaMdo) cUrNikAra ne jagat ke tIna artha kie haiM -- 1. kisI bhI prANI kA vadha mata karo-yaha upadeza jagat ko Ananda dene vAlA hai| isalie bhagavAn jagadAnanda-prANI 1. nandI cUNi, pR. 1 : jagaM ti--khettalogo tammi je jIvA jANati / tesi jAo joNIo-saccitta-sIta-saMvuDAdiyAo 4. nandI cUNi, pR. 2 : 'jagaguru' ti jagaM ti-savvasaNNicaurAsItilakkhavihANA vA vivihapagArehiM jANamANo logo, tassa bhagavAneva guruH / viyaanno| ahavA jo jahA jehiM kammehi jAe joNIe 5. navasuttANi, naMdI sU. 62 uvavajjati taM tahA jANati tti visiTTho jANago viyaanngo| 6. nandI cUNi, pR. 2 : jagaM tti-~-svvsnnnnilogo| ahavA jagaggahaNAto dhammA-'dhammA-''gAsa-puggalaggahaNaM, 7. vahI, pR. 2 : jagA-sattA tANa ANaMdakArI jgaannNdo| jIva tti savvajIvaggahaNaM, joNi tti-jIvA'jIvuppatti kahaM ? ucyate--savvesi sattANaM avvAvAdaNovaThANaM, jahA yajaM uppajjati vigacchati dhuvaM vA taM tahA deskrnntaato| jato bhaNitaM-'sabve sattA Na haMtavvA Na savvaM jANai tti viyaanngo| pariyAvetavvA Na parighetavvA Na ajjAvetabba' tti / visesato 2. (ka) hAribhadrIyA vRtti, pR. 3 saNNINaM dhammakahaNattAto ANaMdakArI, tato vi visesato (kha) malayagirIyA vRtti, pa. 3 bhavvasattANaM ti / anena vacanena hitopadezakartRtvaM darzitaM 3. nandI cUNi, pR. 1 : kevalaNANasAmatthato sabvabhAve savvahA bhavati / Jain Education Intemational Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naMdI mAtra ke lie AnandakAraka hai| 2. samanaska jIva unake dharmopadeza ko grahaNa karate haiM isalie bhagavAna jagadAnanda haiN| 3. samanaska jIvoM meM bhI bhavya jIva unake dharmopadeza ko grahaNa karate haiM isalie bhagavAn jagadAnanda haiN| isase bhagavAn kA hitopadezakartRtva parilakSita hotA hai| haribhadra evaM malayagiri ne prastuta zabda kI vyAkhyA meM jagat kA artha samanaska paJcendriya kiyA hai| unhoMne cUNikAra ke zeSa do vikalpoM ko apanI vyAkhyA meM sthAna nahIM diyaa| isakA hetu vyAkhyA kA saMkSepIkaraNa ho sakatA hai| cUrNikAra ne 'jagaguru' kI vyAkhyA meM jaga kA artha 'samanaska loka' kiyA hai aura 'jagANaMda' kI vyAkhyA meM jagat kA mukhya artha 'sattva' kiyA hai| isase eka nae satya kI udbhAvanA hotI hai| zAstrArtha kA grahaNa karane meM samanaska jIva samartha haiM / Ananda kA anubhava amanaska va samanaska sabhI jIva kara sakate haiN| Ananda yA sukha saMvedanAtmaka hai isalie yaha pratyeka prANI ke lie saMbhava hai| TIkAkAradvaya kI vyAkhyA se jJAnAtmaka aura saMvedanAtmaka ina do sthitiyoM kI ora pAThaka kA dhyAna AkRSTa nahIM hotaa| 4. jagata ke svAmI (jagaNAho) malayagiri ne nAtha kA artha 'yogakSema' kiyA hai| cUNikAra ne yogakSema kI vyAkhyA ahiMsAtmaka dRSTi se kI hai / bhagavAn dUsare jIvoM ke dvArA satAye jAne vAle, mAre jAne vAle jIvoM kI rakSA karate haiM isalie ve jagannAtha haiN| tAtparya kI bhASA meM manasA, vAcA aura karmaNA kRta, kArita aura anumata se kisI kA paritApa aura vadha nahIM karate isalie ve jagannAtha haiN|' haribhadra ne yogakSema ke do hetu batalAe haiM1. yathAvasthita tattva kA prarUpaNa karate haiM / 2. jIva hiMsA meM koI doSa nahIM hai isa prakAra kI mithyA prarUpaNA se utpanna bhrama ko dUra karate haiN| malayagiri ne bhI haribhadra kA anusaraNa kiyA hai| 5. jagatbandhu (jagabaMdhU) bhagavAn prANimAtra ke bandhu haiM / jo Apat kAla meM sAtha nahIM chor3atA vaha bandhu hotA hai| bhagavAn parISaha aura upasarga kI sthiti Ane para bhI na kisI jIva kI hiMsA karate, na kisI ke prati aniSTa cintana karate / jayAcArya ne mahAvIra kI upasargakAlIna manodazA kA citraNa kiyA hai| saMgamadeva mahAvIra ko maraNAnta kaSTa de rahA hai| usa samaya mahAvIra soca rahe haiM - saMgama du:kha diyA AkarA piNa suprasanna nijara dayAla / jaga uddhAra huvai mo thakI re, e DUbai iNa kAla / / 6. jagatpitAmaha (jagappiyAmaho) ahiMsA lakSaNavAlA dharma saba sattvoM kA rakSaka hone ke kAraNa pitA kahalAtA hai| bhagavAn dharma kA praNayana karate haiM isalie ve dharma ke pitA haiM / isa prakAra ve prANimAtra ke pitAmaha ho jAte haiN| bhagavAn pitAmaha hai isase yaha sUcita hotA hai ki ve dharma kI apekSA AdipuruSa haiN| 1. (ka) hAribhadrIyA vRtti, pR. 3 (kha) malayagirIyA vRtti, pa. 12 2. malayagirIyA vRtti, pa. 13 3. nandI cuNi, pR. 2 : jagA--sattA te aNehi paribhavijja mANe rakkhai tti jgnnaaho| kahaM ? ucyate-maNo-vayaNakAhi kata-kAritA'NumatehiM rakkhaMto jagaNAho bhavati / anena vacanena savvapANINaM saNAhatA daMsitA bhavati / 4. hAribhadrIyA vRtti, pR. 3 : 'jagannAthaH' iha jagacchabdena sakalacarAcaraparigrahaH, tasya yathAvasthitasvarUpaprarUpaNadvAreNa vitathaprarUpaNApAyebhyaH pAlanAda nAthavad nAtha iti / 5. nandI cUNi, pR. 2 : 'jagabaMdhu' tti jagA - sattA tesi baMdhU jagabaMdhU / kahaM ? ucyate-jo appaNo parassa vA AvatIe vi Na pariccayati so baMdhU, bhagavaM ca suThu vi parIsahovasaggAdisu bAhijjamANo vi sattesu baMdhuttaM apariccayaMto Na virAheti tti / ato jagabaMdhU, anena vacanena savvasattesu sabaMdhutA daMsitA bhavati / 6. caubIsI, 24 / 7. nandI cUrNi, pR. 2 : savvasattANaM ahiMsAdilakkhaNo dhammo pitA rakkhaNattAto, so ya dhammo bhagavatA paNIto ato bhagavaM dhammapitA, evaM ca savvasattANaM bhagavaM pitAmaho tti / anena vacanena dhamma paDucca AdipurisattaM khyApitaM bhavati / Jain Education Intemational Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra0 1, gA0 1,2, Ti0 4-10 7. vijayI ho ( jayai ) yaha kriyApada hai | isakA artha hai jItanA / isa kriyApada kA prayoga mahAvIra kI stuti meM huA hai| ve muni haiN| rAjA ke saMdarbha meM 'jayai' zabda kA prayoga zatru jItane ke artha meM hogA / isa AzaMkA ko dhyAna meM rakhakara cUrNikAra ne chaH jeya vastuoM kA nirdeza kiyA hai' 1. indriya-viSaya 2. kaSAya 3. parISaha 4. upasarga 5. ghAti karma athavA aSTavidha karma 6. paraprAvAduka / haribhadra aura malayagiri kI vyAkhyA meM jeya vastuoM kA krama bhinna hai / 1. indriya - viSaya 2. kaSAya 3. ghAtikarma athavA bhavopagrAhI karma / malayagiri ne haribhadra se atirikta parISaha aura upasarga kA bhI ullekha kiyA hai / " 'jaya' isa kriyApada kA nirdeza vartamAna aura atIta donoM arthoM meM kiyA gayA hai / indriya viSaya aura kaSAya -- inheM mahAvIra kevalI banane se pUrva jIta cuke the| parIvaha aura upasarga ko bhI jIta rahe the| isalie prastuta kriyApada atIta aura vartamAna donoM kA gamaka hai / sUtrakAra mahAvIra kI stuti meM unakA sAkSAtkAra kara rahe haiM isalie atIta ke artha meM ve vartamAna kriyApada kA prayoga karate haiM / 8. zAstroM ke udbhAvaka (sumANaM pabhavo) mUla srota prastuta prakaraNa meM zruta kA artha hai Agama / anuyogadvAra meM zruta aura Agama ekArthaka batalAe gae haiN| * zruta ke tIrthaGkara hote haiM isalie unheM zruta kA prabhava kahA gayA hai| jinabhadragaNi ne likhA hai ki zruta tIrthaGkara se pravRtta hotA hai / " 6. tIrthaGkaroM meM antima ( apacchimo ) 10. mahAtmA ( mahappA ) mahAvIra carama tIrthaGkara the phira bhI unheM apazcima kahA gyaa| cUrNikAra ne isake do hetu batalAe haiM 1. pazcima zabda iSTa nahIM hai ataH aniSTa kA parihAra karane ke lie apazcima zabda kA prayoga kiyA gayA hai| pUrvI ke anusAra mahAvIra prathama aura RSabha antima sImaMDura hote haiN| 2. malayagiri ne vyAkaraNa kI dRSTi se isakA tIsarA artha kiyA hai| isa avasarpiNI kAlakhaNDa meM mahAvIra ke pazcAt koI tIrthaGkara nahIM hogA isalie ve apazcima haiM / gAthA 2 cUrNikAra ne mahAvIra ko mahAtmA kahane ke do kAraNa batAe haiM. 1. pR. 1 solidiyAdivisaya-sAya parIsahovasagga-caudhAtikamma- 'TThapagAraM vA parappavAdiNo ya jiNamANo jiteMsu vA jayati tti bhaNNati / 2. hAribhadrayA vRtti, pR. 2 3. malayagirIyA vRtti, pa. 3 4. dArA sU. 51 1 5. vizeSAvazyakabhASya, gA. 1119 : atthaM bhAsai arahA, suttaM gaMthaMti gaNaharA niuNaM / sAsaNassa hiyaTThAe tao suttaM pavattai // 13 6. nandI cUrNa, pR. 2 aparihArato panchiyo vi apacchimo bhaNNati, ahavA pacchANupuvvIe apacchimo, risabho pacchimo / 7. malayagirIyA vRtti pa. 21 8. nandI cUrNa, pR. 2: mahaM AtA jassa so ya akammavIriyasAmAnyato mahAtmA, kevalAdividvisAtvato vA mahAtmA / Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 1. akarmavIrya sAmarthyaM / 2. kaivalya Adi viziSTa labdhi kA sAmarthyaM / akarmavIryaM zramaNa paramparA kA ullekhanIya avadAna hai| vIrya do prakAra kA hotA hai-1. sakarma vIrya 2. akarma vIrya / sUtrakRtAGga meM vIrya ke ina donoM prakAroM kA sundara vivecana milatA hai| vratI manuSya ke akarmavIrya hotA hai / bhagavAn mahAvIra meM akarmavIrya kA sAmarthya thA isalie unheM mahAtmA kahA gayA hai / gAthA 4-17 11. ( gAthA 4-17 ) jaina zAsana meM saMghabaddha sAdhanA kI paddhati prArambha se rahI hai| tIrthaGkara kA artha hI hai saMbaddha sAdhanA kA pravarttaka / sAdhu sAdhvI zrAvaka-zrAvikA - yaha catuvidha saMgha hai| tIrthaGkara isa catuvidha saMgha kA pravarttana karate haiM / itihAsavidoM kA mata hai ki 7 saMghabaddha sAdhanA kA krama bhagavAn pArzva ne zurU kiyA thaa| prastuta Agama meM saMgha ATha upamAoM ke dvArA varNita hai 1. saMgha eka ratha hai | 2. saMgha eka cakra hai / 3. saMgha eka nagara hai / 4. saMgha eka padma hai| 5. saMgha candramA hai / 6. saMgha sUrya hai / 7. saMgha samudra hai / 8. saMgha meru hai / 1. saMgha gatizIla aura mArgAnugAmI hotA hai isalie usakI ratha se tulanA kI gaI hai| kahA bhI hai- AsAso vIsAso, sItagharasamo ya hoti mA bhAhi / ammApatIsamANo, saMgho saraNaM tu savvesi // 2. saMgha vijayI hotA hai isalie usakI vijayakSama cakra ke sAtha tulanA kI gaI hai| 3. nagara prAkArayukta hone ke kAraNa surakSA detA hai saMgha bhI sAdhaka ke lie surakSA detA hai, isalie saMgha kI nagara ke sAtha tulanA kI gaI hai| 4. jaise padma jala meM rahatA huA bhI usase lipta nahIM hotA vaise saMgha rAga-dveSAtmaka loka meM rahatA huA bhI usase lipta nahIM hotaa| isa AdhAra para saMgha kI padma ke sAtha tulanA kI gaI hai| 5. saumyatA aura nirmalatA kI dRSTi se saMgha kI candramA ke sAtha tulanA kI gaI hai| 6. prakAzakatA aura tejasvitA kI dRSTi se saMgha kI sUrya ke sAtha tulanA kI gaI hai| 7. akSubdhatA, vizAlatA aura maryAdA kI dRSTi se saMgha kI samudra ke 8. sthiratA aura aprakampatA kI dRSTi se saMgha kI meru parvata ke sAtha zabda vimarza naMdI gAthA 5 pAriyala - bhrami* 1. 19 2. bhagavaI, 2074 : titthaM puNa cAuvaNe samaNasaMghe, taM jahA - samaNA, samaNIo, sAvayA, sAviyAo 1 3. vyavahArabhASya, gA. 1681 sAtha tulanA kI gaI hai / tulanA kI gaI hai| 4. (ka) nandI cUrNa, pR. 3 : jA bAhirapuTThayassa bAhirabbhamI / (kha) hAridrayavRti, pR. (ga) malayagirIyA vRtti pa. 43 Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 pra0 1, gA0 4-17, Ti0 11 appaDicakka-apratidvandvI gAthA 6 zIla-AcAra-vyAkhyAkAroM ne aThAraha hajAra zIlAGgoM kA nirdeza kiyA hai| draSTavya-dazavakAlika 8 / 40 kA TippaNa / tapa-anazana Adi niyama--indriya aura mana kA saMyama gAthA 7 rayaNa-cUrNikAra, haribhadra aura malayagiri ne 'suyarayaNa' kA artha zrutaratna kiyA hai, kintu nAla ke prasaMga meM rayaNa kA ratna artha saMgata nahIM lagatA / isalie yahAM 'suyarayaNa' kA artha zrutaracanA honA caahie| hamAre isa anumAna kI puSTi 'puvvagata' kI vyAkhyA meM prayukta 'suttarayaNa' zabda se hotI hai / cUrNikAra ke anusAra tIrthaGkara tIrtha-pravartana kAla meM pahale pUrvagata sUtra kA nirUpaNa karate haiM phira gaNadhara AcArAdi ke krama se sUtra kI racanA karate haiN| isa prasaMga meM rayaNa kA artha racanA saMgata lagatA hai|' kapiNya-kaNikA kamalagaTTA kA koSa peracarf of a lotus cUrNikAra ne kaNikA kA artha bAhyapatra kiyA hai|' haribhadra aura malayagiri ne madhyagaNDikA kiyA hai|' kesarAla-puSpa kA pakSama Filament of a flower-cUrNikAra ne 'kesarAla' zabda kA saMdhiccheda kesara+Ala kara Ala kA artha 'adhika yoga yukta kiyA hai| vAstava meM yaha matvarthIya pratyaya honA caahie| malayagiri ne matvarthIya pratyaya kA ullekha kiyA hai| gAthA 9 akiriya-nAstikavAdI gAthA 10 paratitthiya-cUrNikAra ne isa prasaMga meM hari, hara, hiraNya, zAkya, vaizeSika, caraka, tApasa Adi kA ullekha kiyA hai|' haribhadra ne sAMkhya, vaizeSika aura naiyAyika kA ullekha kiyA hai| malayagiri ne inake atirikta sugata kA bhI ullekha kiyA hai| lessa--razmi-cUNikAra ne 'lessa' kA artha 'rassI' kiyA hai / 12 isa AdhAra para anumAna kiyA jA sakatA hai ki lessa zabda kA saMbaMdha lezyA se nahIM, kintu razmi se hai| "zliSyate sA lezyA' yaha vyutpatti uttarakAlIna hai| cUrNikAra ne lezyA kA artha razmi, haribhadra ne dIdhiti (razmi)" aura malaya giri ne bhAsvaratA kiyA hai| gAthA 11 dhii-mana ko niyantrita karane vAlI buddhi / ruMda-vizAla / akkhobhassa-avicalanIya / 1. malayagirIyA vRtti, pa. 43 : na vidyate prati anurUpaM samAnaM 7. nandI cUNi, pR. 4 : Alassa tti-adhikayogayuktasya cakraM yasya tdprtickr| guNakesarAlassa mUlAdi guNakesarayuktasya / 2. (ka) nandI cUNi, pR. 3 : bArasaviho tvo| 8. malayagirIyA vRtti, pa. 44 (kha) malayagirIyA vRtti, pa. 43 9. nandI cUNi, pR. 4 : hari-hara-hiraNNa-sakkolUka-caraga3. nandI cUNi, pR. 3 : iMdiya-NoiMdiyo ya nniymo| tAvasAdayo paratitthiyA ghaa| 4. vahI, pR. 75 : jamhA titthakaro titthapavattaNakAle gaNa- 10. hAribhadrIyA vRtti, pR. 7 : paratIthikA-kapila-kaNabhakSAdharANa savvasutAdhArattaNato puvvaM puvvagatasutatthaM bhAsati 'kSapAdAdimatAvalambinaH / tamhA puvva ti bhaNitA, gaNadharA puNa suttarayaNaM karentA 11. malayagirIyA vRtti, pa. 45: kapilakaNabhakSAkSapAdasugatAAyArAikameNa rayaMti TuveMti ya / dimtaavlmbinH| 5. vahI pR. 4 : kaNNiya tti baahirpttaa| 12. nandI cUNi, pR. 4 : lesstti--rssiiyo| 6. (ka) hAribhadrIyA vRtti, pR. 6 : mdhygnnddikaa| 13. hAribhadrIyA vRtti, pR. 7 (kha) malayagirIyA vRtti, pa. 44 14. malayagirIyA vRtti, pa.45 Jain Education Intemational Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naMdI cUNikAra ne kSubdhatA ke do hetu batalAe haiM1. parapravAda anya dArzanikoM kA vicAra / 2. upasarga / gAthA 12 rUDha-baddhamUla / gADha-tIvra tattvarucisampanna / avagADha-jIva Adi padArthoM meM atyanta nimajjana karanevAlA / mekhalA-parvata kA madhyabhAga / gAthA 13 ujjala-ujjvala-ujjvalatA kA kAraNa hai karmamala kI vizuddhadhamAnatA / usiya--ucchRta-UMcAI kA kAraNa hai azubha adhyavasAya kA parityAga / jalaMta-jvalanta-jvalanta hone kA kAraNa hai sUtra aura artha kA nirantara anusmaraNa / citta-jisase jAnA jAtA hai, cintana kiyA jAtA hai vaha citta hai|' uddhamAya-vyApta / gAthA 14 kandarA-darrA [do caTTAnoM athavA pahAr3oM ke bIca kA mArga]' / ditta--jJAna Adi ratnoM se dIpta, zvelauSadhi Adi labdhi rUpI auSadhiyoM se dIpta / gAthA 15 saMvara--pratyAkhyAna-saMvara ke sAtha niyamata: nirjarA hotI hai isa apekSA se saMvara kI jala se tulanA kI gaI hai| haribhadrasUri kA yaha mata hai| malayagiri ne saMvara kI jala ke sAtha tulanA ke tIna hetu batalAe haiM: 1. karmamala kA prakSAlana / 2. sAMsArika pyAsa ko bujhAnevAlA / 3. pariNAma sundara / ujhara-parvata ke agrabhAga se jharanevAlA jalapravAha / cUrNikAra ne batalAyA hai ki kSAyopazamika jala kI nirmala dhArA saMgha meM nirantara pravahamAna hotI hai| paura-ravaMta-pracura rava kA ullekha stotra, stuti, gIta Adi kI apekSA se kiyA gayA hai|" kuhara-parvata kI talahaTI kA vRkSoM se Akula samatala pradeza / maNDapa kI tulanA kuhara se kI gaI hai| gAthA 16 caNikAra ne 'viNayamaya' pATha kI vyAkhyA kI hai tathA 'kusumAulavaNassa' pATha kI vyAkhyA svIkAra kI hai| 1. nandI cUNi, pR. 4 : parapravAdopasargAdibhirna kSubhyate / 6. nandI cUNi, pR. 6 : khAigabhAvAto khayovasamiyaM ujjharaM, 2. (ka) vahI, pR. 5 : citijjai jeNa taM cittaM / tato palaMbitA khtovsmitsNvrdgdhaaraa| (kha) hAribhadrIyA vRtti, pR.8 7. (ka) vahI, pR. 6 : pauro tti-bahU pracuraH so ya gIta3. abhidhAnacintAmaNi, 4 / 99 : darA syaatkndro| ddhaNIe ravati tti-rddtii| 4. (ka) nandI cUNi, pR. 6 : saMvaro tti paccakkhANaM / (kha) hAribhadrIyA vRtti, pR. 9 (kha) hAribhadrIyA vRtti, pR.9 / (ga) malayagirIyA vRtti, pa. 47 5. malayagirIyA vRtti, pa. 47 : karmamalaprakSAlanAt sAMsArika- 8. nandI cUNi, pR. 6 : viNayakaraNattAto viNayamato munnii| tRDapanodakAritvAta pariNAmasundaratvAcca varajalamiva 9. vahI, pR.6 saMvaravarajalam / Jain Education Intemational Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra0 1, gA0 17-23, Ti0 11-13 isa gAthA kA tAtparyArtha yaha hai-prAvacanika puruSa saMgha ke zikhara haiN| vividha kuloM meM utpanna sAdhu kalpavRkSa haiM / ve kSIrAsrava Adi labdhi rUpI phaloM se jhuke hue haiM / labdhi ke hetu kusuma haiN| vaha saMgha-zikhara vinaya rUpI tapa se jyotirmaya pratIta ho rahA hai| haribhadra' aura malayagiri' ne dharma ko phala sthAnIya aura kusuma ko labdhi sthAnIya batalAyA hai| gAthA 17 kNt-kaantiyukt| dippaMta-mati, zruta Adi pradhAna jJAna ke dvArA jIva Adi padArthoM kI upalabdhi hone ke kAraNa dIpyamAna / ' yahAM viziSTa jJAnayukta yugapradhAna puruSa cUr3A ke rUpa meM vivakSita haiN|' gAthA 18,19 12. (gAthA 18,16) pUrvavartI gAthAoM meM carama tIrthaGkara bhagavAna mahAvIra aura saMgha ko praNAma kiyA gayA hai| agrima gAthAoM meM AvalI kA nirUpaNa hai / AvalI tIna prakAra kI hotI hai"--1. tIrthakarAvalI 2. gaNadharAvalI 3. sthviraavlii| prastuta do gAthAoM meM tIrthakarAvalI kA nirdeza hai / gAthA 23 13. (gAthA 23) Agama sAhitya meM bhagavAn mahAvIra ke uttaravartI AcAryoM kI do AvaliyAM milatI haiM / nandI meM anuyogadhara athavA yugapradhAna sthaviroM kI AvalI hai| kalpasUtra meM sthaviroM kI AvalI hai, vaha vistRta hai| usameM aneka zAkhAoM kA ullekha hai|" bhUmikA meM donoM AvaliyoM kA nidarzana hai|' sudharmA mahAvIra kI paramparA meM prathama yugapradhAna hai sudharmA / videha pradeza (uttara bihAra) kI rAjadhAnI vaizAlI ke samIpa kollAga sanniveza meM brAhmaNa parivAra meM sudharmA kA janma huaa| unake pitA kA nAma dhammila aura mAtA kA nAma bhadrilA thaa| agnivaizyAyana unakA gotra thaa|' brAhmaNa sudharmA ne zramaNa dIkSA grahaNa kara gaNadhara kA sthAna prApta kiyaa| jaina zAsana meM tIrthakara ke bAda sarvocca pada gaNadhara kA hotA hai / gaNadhara atula bala sampanna evaM utkRSTa jJAna, darzana, cAritra aura tapa ke dhanI hote haiM / gaNadhara kI rUpa sampadA tIrthaGkara se kiJcinyUna evaM AhAraka zarIra, cakravartI Adi anya sabase viziSTa hotI hai / AcArya sudharmA pacAsa varSa taka gRhastha jIvana meM rhe| unheM tIsa varSa taka bhagavAn mahAvIra kI sannidhi prApta huI / bIra nirvANa ke bAda bAraha varSa kA chadmasthakAla aura ATha varSa kA kevalajJAna kA kAla hai| unakI kula Ayu sau varSa kI thii| vartamAna meM upalabdha dvAdazAGgI AcArya sudharmA kI dena hai| sudharmA kA dUsarA nAma lohArya hai| 1. hAribhadrIyA vRtti, pR. 9 : iha ca phalabharo dharmaphalabharo gRhyate, kusumAni RddhayaH, vanAni gcchaaH| 2. malayagirIyA vRtti, pa. 47 3. naMdI cUNi, pR. 6 : jIvAdipadatthasarUvolaMbhato dippaMti / 4. vahI, pR. 6 : jugappahANo puriso cuulaa| 5. (ka) vahI, pR. 6 : evaM caramatitthagarassa saMghassa ya paNAme kate imA avasarappattA AvalI bhaNNati-sA tivihA titthakara 1 gaNahara 2 therAvalI 3 ya / (kha) hAribhadrIyA vRtti, pR. 9 (ga) malayagirIyA vRtti, pa. 47 6. navasuttANi, naMdI, gA. 23 se 43 7. navasuttANi, pajjosavaNAkappo, sU. 186 se 222 8. draSTavya, bhuumikaa| 9. Avazyaka niyukti, gA. 647 se 649 10. vahI, gA. 1062 11. vividha tIrthakalpa, pR. 76 12. Avazyaka niyukti, gA. 650,653,654,655 Jain Education Intemational Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 jambU - mahAvIra kI paramparA meM dUsare yugapradhAna haiM-- jambU / sudharmA ke pradhAna ziSya jambU aMtima kevalajJAnI ke rUpa meM prasiddha haiM / jambU kA janma vI0ni0pU0 16 ( vi0 pU0 456 ) meM rAjagRha nivAsI vaizya parivAra meM huaa| jambU ke pitA kA nAma RSabhadatta aura mAtA kA nAma dhAriNI thA / AcArya sudharmA ke dvArA zreSThIkumAra jambU ne 527 vyaktiyoM ke sAtha vI0 ni0 1 vi0 pU0 469 meM rAjagRha ke guNazIla caitya meM muni dIkSA grahaNa kii| AcArya sudharmA ne jambU ko apanA uttarAdhikArI niyukta kiyaa| usa samaya jambU kI avasthA 36 varSa kI thii| Agama kI adhikAMza racanA jambU ke priya saMbodhana se prArambha huI / "jambU ! sarvajJa zrI bhagavAn mahAvIra se maiMne aisA sunA hai / "" AcArya sudharmA kA yaha vAkya Agama sAhitya meM vizruta hai / AcArya 'jambU solaha varSa taka gRhastha jIvana meM rhe| muni paryAya ke kula 64 varSa meM 44 varSa taka unhoMne yugapradhAna pada ko alaMkRta kiyA / unakI saMpUrNa Ayu 80 varSa kI thI / vI0 ni0 64 (vi0 pU0 406 ) meM unhoMne nirvANa prApta kiyA / digadara paTTAvalI meM jaMdUsvAmI ke uttarAdhikArI ke rUpa meM viSNunaMdI ko mAnate haiN| prabhava naMdI mahAtrIra kI paramparA meM tIsare yugapradhAna haiM- prabhava / jaMbU ke zAsana kA uttarAdhikAra prabhava ko prApta huA / kAtyAyana unakA gotra thA / vindhya nareza ke do putra the| prabhava unameM jyeSTha thA / jyeSTha putra hone ke kAraNa rAjya pAne kA vaha adhikArI thaa| kisI kAraNavaza vindhya nareza dvArA rAjya kA uttarAdhikArI kaniSTha putra ko banA diyA gyaa| isa ghaTanA se prabhava vidrohI bana gayA aura coroM kI pallI meM A phuNcaa| vaha 500 coroM kA netA bana gyaa| avasvApinI aura tAlodghATinI nAmaka do vidyAeM usake pAsa thii| eka bAra prabhava kA dala magadha kI sImA meM pahuMca gyaa| jambU ke vivAha meM prApta 99 karor3a ke daheja kI jAnakArI prApta kara prabhava ne socA- eka hI dina meM dhanADhya banane kA yaha sundara avasara hai| apanI vidyAoM kA prayoga kiyaa| stenadala ne atyaMta tvarA se kAma kiyA, dhana kI gAMTheM baaNdhii| gAMThoM ko uThAne ko tatpara unake hAtha gAMThoM para aura paira dharatI para cipaka ge| sabake saba staMbhita raha ge| prabhava ne socA, kisI ne avazya mere stenadala para stambhinI vidyA kA prayoga kiyA hai| prabhava ne jambU ke zayana kakSa kI ora dekhA / vaha to apanI patniyoM ko vairAgya kI ora agrasara kara rahA thaa| jambU ne prabhava ko pratibodhita kiyA / prabhava ne apane pUre dala sahita vI0ni0 1 (vi0pU0 469) meM sudharmA ke pAsa dIkSA grahaNa kii| AcArya jaMbU ke bAda vI0 ni0 64 (vi0pU0 406 ) meM prabhava ne AcArya pada kA dAyitva saMbhAlA / AcArya prabhava 30 varSa taka gRhastha jIvana meM rhe| dAyitva vahana kiyA / cAritradharma kI ArAdhanA karate hue anazanapUrvaka svargagAmI bane / saMyamI jIvana ke kula 75 varSa ke kAla meM 11 varSa taka AcArya pada kA 105 varSa kA AyuSya pUrNa kara vI0ni0 75 (vi0pU0 395 ) meM ve AcArya zayyambhava - bhagavAn mahAvIra kI paramparA meM caturtha yugapradhAna haiM-zayyambhava / AcArya zayyambhava kA janma brAhmaNa parivAra meM huA / unakA gotra vatsa thA / rAjagRha unakI janmabhUmi thI / AcArya zayyambhava ko prabhava se hI jaina dharma kA bodha prApta huaa| tadanantara zayyambhava ne unase muni dIkSA grahaNa kii| ve vaidika darzana ke prakANDa vidvAn the| AcArya prabhava ke pAsa unhoMne 14 pUrvo kA jJAna prApta kiyA aura zrutadhara kI paramparA meM ve dvitIya zrutakevalI bane / AcArya prabhava ne vI0 ni0 75 meM unheM AcArya pada pradAna kiyA / 1. 183 2. (ka) AyAro, 11 : suyaM me Au ! tegaM bhagavayA evmvaayeN| (kha) AcArAMgasUtra bhUmi, pR. 290 asumo jambusvAmi puccha bhagati mahAmutaM yadassAmi / 3. paTTAvalI samuccaya (zrI gurupaTTAvalI), pR. 163 tatpaTTe zrIjambUsvAmI " SoDaza varSANi gRhe, vizati varSANi vrate caturacatvAriMzat varSANi pradhAnamAsIta varSANi praNAlpa bhI vIrAH siddhaH / 4. vIra zAsana ke prabhAvaka AcArya, pR. 13 Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 pra0 1, gA0 23,24, Ti0 13,14 zayyambhava jaba dIkSita hue taba unakI patnI garbhavatI thii| usane eka putra ko janma diyaa| usakA nAma thA manaka / jaba vaha bar3A huA taba apane pitA ke bAre meM jAnane ke lie utsuka huaa| usakI mAtA ne kahA- tumhAre pitA jaina muni bana gae haiN| usameM pitRdarzana kI bhAvanA jaagii| ghUmate-ghUmate vaha vahAM pahuMca gyaa| zayyambhava ne use pahacAna liyaa| unhoMne manaka ke hAtha kI rekhA dekhii| unheM lagA, bAlaka kA AyuSya bahuta kama hai| samagra zAstroM kA adhyayana isake lie saMbhava nahIM hai| unhoMne alpAyuSka muni manaka ke lie pUrvo se dazavakAlika sUtra kA niyUhaNa kiyaa| isameM muni jIvana kI AcArasaMhitA kA nirUpaNa hai| AcArya zayyambhava 28 varSa kI avasthA meM zramaNa dIkSA grahaNa kara 39 varSa kI avasthA meM AcArya pada para ArUDha hue the| saMyamI jIvana ke kula 34 varSoM meM 23 varSa taka yugapradhAna pada ke dAyitva kA nipuNatA se saMcAlana kiyaa| ve 62 varSa kI avasthA meM svargavAsI bane / unakA astitvakAla vI0ni0 36 se 98 taka hai| gAthA 24 14. (gAthA 24) yazobhadra AcArya yazobhada bhagavAna mahAvIra kI paramparA ke pAMcaveM paTTadhara the| zrutakevalI AcAryoM kI paramparA meM inakA sthAna tIsarA hai| inakA janma bI0ni0 36 (vi0pU0 434) meM, brAhmaNa parivAra meM huaa| ve tuGgIkAyana gotrIya the| devadhigaNi ne "jasabhaI tugiyaM vaMde" kahakara inakI stuti kI hai| yazobhadra brAhmaNa paramparA ke prabhAvazAlI vidvAn the / bar3e-bar3e yajJoM kA saMcAlana inakA mukhya kArya thA / AcArya zayyaMbhava ke preraNAdAyI pravacana ne inakI jIvanadhArA ko badala diyaa| bAIsa varSa kI avasthA meM inhoMne zayyaMbhava ke pAsa dIkSA grahaNa kii| AgamoM va pUrvo kI vizAla jJAnarAzi inheM apane dIkSAguru se hI prApta huii| apanI saMyama paryAya ke kula 64 varSoM meM se 14 varSa taka ye AcArya zayyaMbhava kI sannidhi meM rhe| lagabhaga 50 varSoM taka unhoMne yugapradhAna pada ko alaMkRta kiyaa| vI0ni0 148 meM inakA svargavAsa ho gyaa| AcArya zayyaMbhava taka eka AcArya kI paramparA thii| AcArya yazobhadra ne apane bAda saMbhUtavijaya aura bhadrabAha-ina donoM kI AcArya pada para niyukti kI / yaha jaina zAsana ke itihAsa meM eka nayA adhyAya thaa| saMbhUtavijaya AcArya saMbhUtavijaya bhagavAn mahAvIra kI paraMparA ke chaThe paTTadhara the| zrutadhara AcAryoM kI paramparA meM inakA sthAna cauthA hai| ye zrutadhara AcArya bhadrabAhu ke laghu bhrAtA the| inakA janma vI0ni0 66 (vi0pU0 404) meM huaa| inakA gotra mAThara thAisakA saMketa naMdI sUtra ke 'saMbhUyaM ceva mATharaM' pada se milatA hai| AcArya yazobhadra kI preraNA se ye jaina saMskAroM meM ddhle| vI0ni0 108 meM AcArya yazobhadra ne inako dIkSA pradAna kii| dIkSA ke bAda zramaNacaryA kA prazikSaNa va pUrvo kA gahana jJAna prApta kara ye zrutadhara bana gae / AcArya yazobhadra ke svargArohaNa ke pazcAt inhoMne zramaNa saMgha kA netRtva kiyaa| AcArya saMbhUtavijaya kA vizAla ziSya parivAra thaa| kalpasUtra meM inake-naMdanabhadra, upanaMdanabhadra, tIsabhadra, maNibhadra Adi 12 ziSyoM kA ullekha milatA hai| mahAmAtya zakaDAla kI yakSA, yakSadattA Adi sAtoM putriyoM ne AcArya saMbhUtavijaya ke pAsa hI dIkSA grahaNa kI thii| ye 42 varSa taka gRha-paryAya meM rhe| inhoMne kula 48 varSoM taka saMyama paryAya kA pAlana kiyA jisameM ATha varSa taka AcArya pada kA dAyitva saMbhAlA / janajIvana ko adhyAtma ke Aloka se Alokita karate hue AcArya saMbhUtavijaya 82 varSa kI avasthA meM vI0ni0 156 meM svargagAmI bane / unakA astitvakAla vI0ni0 66 se 156 taka kA hai| bhadrabAhU __ bhadrabAhu bhagavAn mahAvIra kI paraMparA ke saptama paTTadhara aura zrutakevalI AcAryoM kI paraMparA meM pAMcaveM zrutakevalI the| inakA janma vI0ni0 94 (vi0pU0 376) meM huaa| AcArya yazobhadra ke pAsa vI0ni0 130 meM inhoMne dIkSA grahaNa kii| AcArya yazobhadra se 14 pUrvo kI vizAla jJAnarAzi prApta kara ye zrutadhara bana ge| AcArya yazobhadra ne apane pIche saMbhUtavijaya aura bhadrabAhu donoM kI niyukti eka sAtha kii| avasthA meM jyeSTha saMbhUtavijaya ne yaha dAyitva pahale saMbhAlA aura unake bAda bhadrabAhu ne saMgha saMcAlana kA kArya kiyaa| zvetAmbara aura digambara donoM hI paraMparAoM Jain Education Intemational Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 meM bhadravAha se saMbaMdhita kaI prasaMga milate haiN| aisI anubhUti hai ki avaliyA bhadravAha aMtima mahAprANa dhvani kI sAdhanA kii| usa sAdhanA kAla ke daurAna saMgha ke anurodha ko svIkAra kara kI / bhadrabAhu zrutadhara va Agama racanAkAra the| cheda sUtroM ke racanAkAra bhadrabAhu hI mAne jAte haiM / isa prakAra bhadrabAhu kA jIvana zruta, sAdhanA aura sAhitya kI triveNI thA / AcArya bhadrabAhu saMgha ko zruta kA amUlya avadAna dekara vI0 ni0 170 meM svargagAmI bana ge| inakA astitvakAla vI0 ni0 94 se 170 taka kA hai / sthUlabhadra sthUlabhadra zvetAmbara paramparA ke prabhAvI AcArya the| inakA janma brAhmaNa parivAra meM vI0 ni0 116 meM huaa| ye gotra se gotama the / zrutavalI AcAryoM kI paramparA meM inakA sthAna aMtima hai / sthUlabhadra ne bhadrabAhu kI sannidhi meM pratipUrNa nau pUrva par3a lie do vastuoM se kiJcit nyUna dasavAM pUrva bhI par3ha liyaa| bhadrabAhu aura sthUlabhadra nepAla se prasthAna kara pATaliputra A ge| sthUlabhadra kI sAta bahineM pravrajita huyI thI / ve AcArya bhadrabAhu aura apane bhAI sthUlabhadra ko vaMdana karane gaI / AcArya bhadrabAhu udyAna meM Thahare hue the| unhoMne vaMdana kara pUchA -bhaMte! hamArA jyeSTha bhrAtA kahAM hai ? bhadrabAhu ne kahA isI devakula meM parAvartana-svAdhyAya kara rahA hai| bahineM sthUlabhadra ko vaMdanA karane gaI / sthUlabhadra ne AtI huI bahinoM ko dekhaa| unhoMne apanI jJAnalabdhi kA pradarzana karane ke lie siMha kA rUpa banA liyA / sAdhviyoM ne siMha ko dekhA / ve Darakara lauTa AI aura AcArya se bolI- sthUlabhadra ko siMha khA gyaa| bhadrabAhu bole- vaha siMha nahIM, sthUlabhadra hai / dUsare dina vAcanA ke samaya sthUlabhadra bhadrabAhu ke sAmane upasthita hue| bhadrabAhu ne vAcanA nahIM dii| sthUlabhadra ne socA, kyA kAraNa hai jisase bhadrabAhu ne mujhe vAcanA ke yogya nahIM maanaa| unhoMne isa para dhyAna kendrita kiyA aura jAnA- - isakA kAraNa kala kI ghaTanA hai| ve bole-'maiM bhaviSya meM aisA nahIM kruuNgaa|' bhadrabAhu bole tuma nahIM karoge, para dUsare kara leNge| bahuta prArthanA karane para bar3I kaThinAI se vAcanA denA svIkAra kiyaa| unhoMne sthUlabhadra se kahA - 'avaziSTa cAra pUrva tuma par3ho, para dUsaroM ko apanI vAcanA nahIM doge / ' sthUlabhadra ke bAda aMtima cAra pUrva vicchinna ho ge| dasaveM pUrva kI aMtima do vastueM bhI vicchinna ho gii| dasa pUrva kI paramparA unake bAda bhI calI / ' 15. ( gAthA 25 ) Arya mahAgiri naMdI pUrvI the| unhoMne 12 varSa taka unhoMne sthUlabhadra ko vAcanA pradAna AcArya sthUlabhadra ke do aMtevAsI svara Arya mahAniri aura jAyeM suhastI kArya mahAniri kA gotra ainApatya thaa|' ApakA janma vI0 ni0 145 meM huA / ApakI gRhastha paryAya 30 varSa, sAmAnya vrata paryAya 40 varSa tathA AcAryakAla 30 varSa thA / Apa do vastu kama 10 pUrvI ke jJAtA the| kalpasUtra sthavirAvali, pariziSTaparva tathA anya paTTAvaliyoM meM AcArya sthUlabhadra ke uttarAdhikArI ke rUpa meM mahAgiri aura suhastI donoM nAma samAna rUpa se upalabdha hote haiN| pariziSTa parva ke anusAra Arya mahAgiri ne apanA gaccha suhastI ko saMbhalAkara ucchinna jinakalpa kA zramaNAcAra pAlana karanA prArambha kiyaa| Apane aneka ziSyoM ko Agama vAcanA dekara bahuzruta bnaayaa| aMta meM anazanapUrvaka svargagamana kiyaa| ApakA astitva kAla vI0 ni0 145 se 245 hai / Arya suhastI 1. Avazyaka cUNi, 2 pR. 187,188 2. navatA gAthA 25 Arya sthUlabhadra ke aMtevAsI Arya suhastI janmanA vAziSTha gotrIya the| ApakA janma vI0 ni0 191 meM huA / Apane 23 varSa kI avasthA meM Arya sthUlabhadra ke karakamaloM se dIkSA grahaNa kii| Apa bhI do vastu kama 10 pUrvI ke jJAtA the| eka bAra Arya suhastI ko apane rAjaprAsAda ke AMgana meM dekha maurya samrATa samprati ko jAtismaraNa jJAna ho gayA / apane pUrvabhava ko jAnakara usameM pragADha dharmAturAga kA udaya huaa| jaina itihAsa meM samrATa sampati kA vahI sthAna hai jo bauddha itihAsa meM usake dAdA samrATa azoka 3. pariziSTa parva, sarga 11 potA . 187,192 Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21 pra0 1, gA0 25,26, Ti0 15,16 kA hai / Arya suhastI se sabodha prApta kara samprati ne na kevala sampUrNa bhAratavarSa kI hI yAtrA kI apitu aneka anArya kSetroM meM bhI jainadharma kA pracAra-prasAra kiyaa| Arya suhastI kA astitvakAla vI0 ni0 191 se 291 hai| Arya balissaha Arya mahAgiri ke pramukha aMtevAsI sthavira ATha the| unameM Arya balissaha ko gaNAcArya niyukta kiyA gayA / ve kauzikagotrIya brAhmaNa the / bahula aura balissaha yamala bhrAtA the| balissaha prAvacanika the ata: prastuta gAthA meM unako vaMdanA kI gaI hai| unhoMne Arya mahAgiri ke pAsa zramaNa dIkSA grahaNa kara kucha nyUna dasa pUrvo kA adhyayana kiyaa| inase uttara balissaha gaNa kA pravartana huaa| himavaMta sthavirAvali ke anusAra kaliMga nareza mahAmeghavAhana ke zAsanakAla meM kumAragiri parvata para eka vAcanA huI, jisameM 11 aMgoM tathA 10 pUrvo ke pAThoM ko vyavasthita kiyA gyaa| usameM Arya balissaha, bodhiliMga, susthita, supratibuddha, umAsvAti, zyAmArya Adi 500 sAdhu tathA poiNI Adi 300 sAdhviyAM sammilita huii| Arya balissaha kA AcArya kAla vI0ni0 245 se 327 yA 329 taka mAnA jAtA hai|' gAthA 26 16. (gAthA 26) svAti-- svAti umAsvAti hai athavA koI sthavira ? isa prazna para koI nirNAyaka mata upalabdha nahIM hai / isa viSaya meM eka mata tapAgaccha paTTAvalI aura tapAgaccha zramaNa vaMzavRkSa kA hai|' tapAgaccha paTTAvalI meM balissaha ke ziSya svAti tattvArthasUtra ke kartA hai| yaha saMbhAvanA kI gaI hai|' zrI tapAgaccha zramaNavaMza ke anusAra 'Arya mahAgiri ane Arya suhastisUrijInA samayamA bArAvarSIya bhayaMkara duSkAla paDyo hato. te bakhate ghaNA tyAgI sAdhu-mahAtmAoM tyA anazana karI svarga sidhAvyA hatA. e duSkAlanA prabhAvathI AgamajJAna kSINa thatuM jatuM joi kaliMgAdhipati khAravele prasiddha-prasiddha jaina sthaviro ne kumArI parvata Upara ekatra karyA, jemA Arya mahAgirijInI paraMparAnA Aryabalissaha, bodhiliMga, devAcArya, dharmasenAcArya, nakSatrAcArya bagere baso sAdhuo, tema ja Arya susthita ane supratibaddha tathA umAsvAti zyAmAcArya bagere traNa so sthavirakalpI sAdhuo ekatra thayA hatA. AryA poiNI pramukha traNaso sAdhvIo AvI hatI. kaliMgarAja, bhikSurAja sIvaMda, cUrNaka, selaka bagera sAtaso zramaNopAsako ane kaliMgamahArAnI pUrNamitrA Adi sAtaso zramaNopAsikA-zrAvikAo ekatra thayI hatI." prastuta pustaka ke pAdaTippaNa meM batalAyA gayA hai ki umAsvAti kA svargavAsa vI0 ni0 cauthI zatAbdI meM huA hai| prajJAcakSu paNDita sukhalAlajI ne isa abhimata kI samIkSA kI hai| unake anusAra vAcaka umAsvAti kA samaya vi0 kI 5vIM zatAbdI se pUrva hai| unakI samIkSA kA mUla AdhAra tattvArthasUtra kI prazasti hai| usakA sAra isa prakAra hai---"dIkSA guru gyAraha aGga ke dhAraka ghoSanaMdI the aura guru vAcaka mukhya ziva zrI / vAcanA kI dRSTi se mUla nAmaka vAcanAcArya aura praguru mahAvAcaka muNDapAla the| inakA gotra kaubhISaNi, pitA kA nAma svAti va mAtA kA nAma vAtsI thaa| ye uccai gara zAkhA ke vAcaka the| prazasti ke vivaraNa meM umAsvAti kA itanA hI itihAsa upalabdha hai| prastuta vAcanA meM samaya kA koI ullekha nahIM hai| kalpasUtra kI sthavirAvali meM uccanAgarI zAkhA kA ullekha milatA hai| sthavira suhasti ke 12 pramukha ziSya the| unameM pAMcaveM susthita aura chaThe supaDibaddha the / ' susthita aura supaDibaddha ne koTika gaNa kI sthApanA kii| usakI cAra zAkhAeM haiN| unameM prathama zAkhA uccanAgarI hai|' 1. jaina dharma kA maulika itihAsa, pR. 477 vAcanayA ca mahAvAcakakSamaNamuNDapAdaziSyasya / 2. zramaNa vaMzavRkSa, pR. 46 ziSyega vAcakAcAryamUlanAmnaH prathitakIrteH // 2 // 3. paTTAvalI samuccaya, pR. 46 : balissahasya ziSyasvAtiH nyagrodhikAprasUte na viharatA puravare kusumanAmni / tatvArthAdayograMthAstu tatkRtA eva saMbhAvyate / kaubhISaNinA svAtitanayenavAtsIsutenAya'ma // 3 // 4. tattvArtha bhASyAnusAriNI, pR. 327 : 5. navasuttANi, pajjosavaNAkappo, sU. 196 vAcakamukhyasya ziva-dhiyaH prakAzayazasaH praziSyeNa / 6. vahI, sU. 202 ziSyeNa ghoSanandi-kSamAzramaNasyakAdazAGgavidaH // 1 // Jain Education Intemational Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 naMdI susthita aura supaDibaddha ke pAMca pramukha ziSya the| unameM prathama Arya indradatta hai|' Arya indradatta ke pramukha ziSya Aryadatta hai| Aryadatta ke pramukha do ziSya haiM-unameM prathama Arya zAMtizreNika haiM / Arya zAMtizreNika ne uccanAgarI zAkhA kI sthApanA kii| Arya suhasti kA svargavAsa vI0ni0 291 meM huA thaa| prajJAcakSu paNDita sukhalAlajI ke anusAra Arya suhasti kA svargavAsa-kAla vIrAt 291 aura vajra kA svargavAsa-kAla vIrAt 584 ullikhita hai| arthAt suhasti ke svargavAsa-kAla se vajra ke svargavAsa-kAla taka 293 varSa ke bhItara pAMca pIDhiyAM upalabdha hotI haiN| sarasarI taura para eka-eka pIDhI kA kAla sATha varSa kA mAna lene para suhasti se cauthI pIDhI meM hone vAle zAMtizreNika kA prArambha kAla vIrAt 471 AtA hai| isa samaya ke madhya meM yA kucha Age-pIche zAMtizreNika se uccanAgarI zAkhA nikalI hogii| vAcaka umAsvAti zAMtizreNika kI hI uccanAgara zAkhA meM hue haiM, aisA mAnakara aura isa zAkhA ke nikalane kA jo samaya anumAnita kiyA gayA hai use svIkAra karake yadi Age baDhA jAe to bhI yaha kahanA kaThina hai ki vAcaka umAsvAti isa zAkhA ke nikalane ke bAda kaba hue haiN| kyoMki prazasti meM apane dIkSAguru aura vidyAguru ke jo nAma unhoMne die haiM, unameM se eka bhI nAma kalpasUtra kI sthavirAvali meM yA vaisI kisI dUsarI paTTAvalI meM nahIM miltaa| ata: umAsvAti ke samaya ke saMbaMdha meM sthavirAvalI ke AdhAra para adhika se adhika itanA hI kahA jA sakatA hai ki ve vIrAt 471 arthAt vikrama saMvat ke prArambha ke lagabhaga kisI samaya hue haiM, usase pahale nhiiN|' isa viSaya meM paNDita sukhalAlajI kA mata samyak pratIta hotA hai| tattvArthasUtra kI prazasti ke AdhAra para kahA jA sakatA hai ki tapAgaccha paTTAvalI kA mata sahI nahIM hai| prastuta gAthA meM svAti kA prayoga kisI anya sthavira ke lie huA hai umAsvAti ke lie nhiiN| Arya zyAma AcArya zyAma yugapradhAna AcAryoM kI paraMparA meM bArahaveM haiN| vAcanAcArya ke krama meM AcArya mahAgiri ke ziSya vAcanAcArya balissaha ke bAda svAti aura svAti ke bAda vAcanAcArya zyAma hue| zyAmAcArya kA janma vI0ni0 280, hArita gotra meM huaa| saMsAra se virakta hokara zyAmAcArya ne 20 varSa kI avasthA meM vI0ni0 300 meM zramaNa dIkSA grahaNa kii| vAcanAcArya svAti ke svargavAsa ke pazcAt vI0ni0 335 meM yugapradhAna aura vAcanAcArya donoM padoM kA dAyitva eka sAtha sNbhaalaa| zyAmAcArya prajJApanA ke kartA aura nigoda ke vyAkhyAtA mAne jAte haiN| AryarakSita ke sAtha indra ke Ane aura nigoda kI vyAkhyA sunane kI ghaTanA hai| vaha ghaTanA Arya kAlaka ke sAtha jur3I huI hai| uttarAdhyayana kI niyukti meM kAlakAcArya, zramaNa sAgara aura indra ke Agamana ko ghaTanA eka sAtha milatI hai| prastuta gAthA meM indra ke Agamana kI ghaTanA kA ullekha hai| usakA saMbaMdha Arya zyAma ke sAtha nahIM baiThatA / kAlakAcArya nAma se aneka AcArya hue haiN| unameM Arya zyAma prathama kAlakAcArya haiN| prajJApanA kI vRtti meM do gAthAeM uddhRta haiN| unameM Arya zyAma ko vAcakavaMza kA 23vAM puruSa batalAyA gayA hai / prastuta sUtra kI sthavirAvali ke anusAra ye terahaveM vAcaka haiN| AryazyAma, zANDilya aura Aryasamudra ina tInoM yugapradhAna vAcakoM ke krama para vicAra kareM to yaha siddha hotA hai ki suvarNa bhUmi meM apane pautra ziSya ke pAsa jAne vAle Arya kAlaka hI yahAM Arya zyAma ke rUpa meM ullikhita hai / vistRta jAnakArI ke lie draSTavya suvarNabhUmi meM kAlakAcArya, pR0 40 / Arya zANDilya AcArya zANDilya yugapradhAna AcAryoM kI paraMparA meM terahaveM AcArya haiN| naMdI sthavirAvalI ke anusAra vAcanAcArya ke krama meM zyAmAcArya ke bAda inakA nAma hai| inakA janma vI0ni0306 kauzika gotra meM huaa| inhoMne vI0ni0 328 meM dIkSA grahaNa kI evaM sattara varSa kI avasthA meM AcArya pada para AsIna hae / AcArya zyAma ke bAda vI0ni0 376 meM vAcanAcArya evaM pradhAnAcArya donoM padoM kA dAyitva sNbhaalaa| AcArya devaddhigaNikSamAzramaNa ne naMdI sUtra meM inake lie "ajjajIyadharaM" vizeSaNa kA prayoga kiyA hai| 1. naksuttANi, pajjosavaNAkappo, sU. 203 2. vahI, sU. 206 se 208 3. tattvArtha sUtra, bhUmikA, pR. 7 4. ratnasaMcayaprakaraNa, patrAMka 32 5. uttarAdhyayana niyukti, gA. 120 6. prajJApanA vRtti, pa.5 vAyagavaravaMsAo tevIsaimeNa dhIrapuriseNaM / duddharadhareNa muNiNA puTavasuyasamiddhabuddhINa // 1 // suyasAgarA viNeUNa jeNa suyarayaNamuttamaM dinnaM / sIsagaNassa bhagavao tassa namo ajjasAmassa // 2 // 7. navasuttANi, naMdI, gA. 26 Jain Education Intemational Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra0 1, gA0 26, 27, Ti0 16-17 23 "ajja" zabda ke tIna saMskRta rUpa ho sakate hai--adya, Arya aura Adya / vyAkhyA graMthoM meM Arya aura Adya ye do rUpa nirdiSTa haiM / cUrNikAra ne jIta kA artha sUtra kiyA hai| TIkAkAra haribhadra aura malayagiri ne isake artha kA vistAra kiyA hai / unakI vyAkhyA meM jIta ke pAMca artha upalabdha haiM-- sUtra, sthiti, kalpa, maryAdA aura vyavasthA / " Agama sAhitya meM gaNa kI vyavasthA aura prAyazcittavidhi ke lie vyavahAra ke pAMca pramANa sthApita haiM-Agama, zruta, AjJA, dhAraNA aura jIta / inameM pAMcavAM vyavahAra jIta hai| sthavira zANDilya isa jIta vyavahAra ke vizeSajJa the / yaha 'jItadhara' isa vizeSaNa se jJAta hotA hai| isase do niSkarSa nikAle jA sakate haiM 1. jIta vyavahAra kI sthApanA Arya zANDilya se pahale ho cukI thI aura ve usake vizeSajJa the / 2. jIta vyavahAra kI vyavasthA Arya zANDilya ne kI thI / cUrNikAra ne 'jIvadhara' pAThAntara kA ullekha kiyA hai| isake sAtha-sAtha eka matAntara kA bhI ullekha kiyA hai / usake anusAra zANDilya kA aMtevAsI "jIvadhara" nAmaka anagAra thaa| usakA gotra thA Arya / haribhadra aura malayagiri ne 'jItadhara' isa nAma ke matAntara kA ullekha kiyA hai| himavaMta sthavirAvalI ke anusAra Arya zANDilya ke Arya jItadhara va Arya samudra nAma ke do ziSya the / ataH unakA 'jItadhara' vizeSaNa ziSya jItadhara ke nAma ke AdhAra para honA cAhie kiMtu kalpasUtra, paryuSaNAkalpa kI sthavirAvalI se Arya jItadhara yA jIvadhara kI puSTi nahIM hotI hai / Arya zANDilya kA gRhastha jIvana kA kAla vAIsa varSa kA thA / ve ar3acAsa varSa taka jIvana ke kula 76 varSa ke kAla meM aTThAIsa varSa taka unhoMne yugapradhAna pada ko suzobhita kiyaa| umra meM vI0ni0 414 meM svargavAsa ho gayA / paryuSaNa kI svavirAvalI meM svAti, svAmArtha aura zANDilya kA ullekha nahIM hai| yadi paryupamAkalpa kI sthavirAvalI devagaNa se prAcIna hai to naMdI kI sthavirAvalI aura paryuSaNAkalpa kI sthavirAvalI meM yaha aMtara kyoM ? Agama ke saMkalana kAla meM deva ne paryuSaNAkalpa kI sthavirAvalI ko naMdI kI sthavirAvalI se bhinna kyoM rakhA? yadi paryapaNAkalpa kI sthavirAmI devadhigaNa ke uttarakAla kI hai to yaha aMtara ho sakatA hai| bhinna-bhinna sthavirAvaliyoM aura paTTAvaliyoM ke adhyayana se hama isa niSkarSa para pahuMca sakate haiM ki aneka zAkhAeM aura aneka guru-paraMparAeM rahI haiN| jo lekhaka jisa zAkhA va guru-paraMparA kA thA, usane apanI guru-paraMparA ke AdhAra para sthavirAvaliyAM kara dI / ataH saba sthavirAvaliyoM meM samAnatA khojanA prAsaMgika nahIM hai / gAthA 27 17. ( gAthA 27 ) kAlakAcArya kathA ke anusAra sAgarasUri suvarNabhUmi (vartamAnA jAvA, sumAtrA iNDoneziyA) dvIpa meM vihAra kara rahe the / kAlakAcArya svayaM unake pAsa gae the| isa AdhAra para sUtrakAra ne 'tisamuddakhAyakitti' isa vizeSaNa kA prayoga kiyaa| isa tathya ke AdhAra para yaha anumAna kiyA jA sakatA hai ki samudrasUri aura sAgarasUri eka hI vyakti hai| paryAyavAcI zabdoM ke prayoga karane kI paramparA saMskRta prAkRta sAhitya meM rahI hai isalie yaha anumAna karanA atiprasaMga nahIM hai / DaoN0 umAkAMta zAha ne Arya samudra aura sAgara ko eka hI vyakti ke rUpa meM svIkAra kiyA hai|" pUrNikAra ke anusAra Arya samudra kI khyAti pUrva, dakSiNa aura pazcima tInoM samudroM tathA uttara meM batAiya (himAlaya) taka phailI huI thii| prastuta Agama (naMdI) kI spavirAvati meM zyAmA (kAlakAcArya) ke pazcAt Arya zANDilya aura zANDilya ke pazcAt Arya samudra kA ullekha hai / kAlakAcArya aneka hue haiN| zyAmArya Arya samudra ke dAdAguru the| isa viSaya meM umAkAMta zAha ne kAphI samIkSA kI hai phira bhI kaunase kAlakAcArya svarNabhUmi meM gae yaha viSaya punaH anusaMdheya hai / 6. ( ka ) hAribhadrayA vRtti, pR. 11: anye tu vyAcakSatekila zANDilyasya ziSyaH Aryasagotto jItadharanAmA surirAsIditi / (kha) malayagirIyA vRtti pa. 49 3 7. jainadharma ke prabhAvaka AcArya, pR. 177 8. svarNabhUmi meM kAlakAcArya, pR. 40 9. naMdI cUrNa, pU. uttarato beta 1. naMdI cUrNa, pR. 8 ajjati Arya AdyaM vA / 2. vahI, pR. 8 : jItaM ti suttaM / 2. (ka) hAribhadrayA vRti, pR. 11 1 (kha) malapaniyA vRtti pa. 49 4. ThANaM, 5 / 124 5. naMdI cUrNa, pR. 8 pADhataraM vA 'jIvadharaM' ti AryatvAt jIvaM dhareti rakSatItyarthaH / aNNe puNa maNaMti - saMDillassa aMtevAsI jIvadharo aNagAro, so ya ajjasagotto / sAmAnya muni paryAya meM rahe / saMyama Arya zANDilya kA 108 varSa kI pu-dakSiNAparA tato samudA etaMtare khAtakittI / Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naMdI gAthA 28,29,30 18. gAthA (28,26,30) prastuta sthavirAvali ke anusAra Arya maMgu ke pazcAt Arya nandila aura Arya nandila ke pazcAt Arya nAgahastI kA ullekha huA hai| digambara sthavirAvali meM Arya makSa aura nAgahastI-ina donoM kA mahAvAcaka ke rUpa meM ullekha huA hai| kaSAyapAhuDa kI prastAvanA meM saMpAdaka gaNa ne isa para vimarza kiyA hai| jayadhavalA meM likhA hai ki guNadharAcArya ke dvArA racI gaI gAthAeM AcArya paraMparA se Akara Arya maMkSu aura nAgahastI AcAryoM ko prApta huii| ina donoM AcAryoM ke matoM kA ullekha jayadhavalA meM aneka jagaha AtA hai| aisA pratIta hotA hai ki jayadhavalAkAra ke sAmane ina donoM AcAryoM kI koI kRti maujuda thI yA unheM guru-paraMparA se ina donoM AcAryoM ke mata prApta hue the| kyoMki aisA hue binA nizcita rIti se amuka-amuka viSayoM para donoM ke jude jude matoM kA isa prakAra ullekha karanA saMbhava pratIta nahIM hotaa| ina donoM meM Arya maMkSu jeThe mA luma hote haiM kyoMki saba jagaha unhIM kA pahale ullekha kiyA gayA hai| kiMtu jeThe hone para bhI Arya maMkSu ke upadeza ko apavAijjamANa aura nAgahastI ke upadeza ko pavAijjamANa kahA hai| jo upadeza sarvAcAryasammata hotA hai aura cirakAla se avicchinna saMpradAya ke krama meM calA AtA huA ziSyaparaMparA ke dvArA lAyA jAtA hai vaha pavAijjamANa kahA jAtA hai / arthAt Arya maMkSu kA upadeza sarvAcAryasammata aura avicchinna saMpradAya ke krama se AyA huA nahIM thaa| kiMtu nAgahastI AcArya kA upadeza sarvAcAryasammata aura avicchinna saMpradAya ke krama se calA AyA huA thaa| naMdIsUtra meM Arya maMgu ke pazcAt Arya naMdila kA smaraNa kiyA gayA hai aura usake pazcAt nAgahastI kaa| naMdIsUtra kI cUNi tathA hAribhadrIyA vRtti meM bhI yahI krama pAyA jAtA hai| donoM meM Arya maMgu kA ziSya Arya naMdila aura Arya naMdila kA ziSya nAgahastI ko batalAyA hai / isase Arya maMgu ke praziSya Arya nAgahasti the aisA pramANita hotA hai tathA nAgahasti ko karmaprakRti meM pradhAna batalAyA gayA hai aura unake vAcaka vaMza kI vRddhi kI kAmanA kI gaI hai| kucha zvetAmbarIya graMthoM meM Arya maMgu kI eka kathA bhI milatI hai jisameM likhA hai ki ve mathurA meM jAkara bhraSTa ho gaye the| nAgahastI ko vAcaka vaMza kA prasthApaka bhI batalAyA hai isase spaSTa hai ki ve vAcaka jarUra the tabhI to unakI ziSya-paraMparA vAcaka khlaaii| ina saba bAtoM para dRSTi dene se aisA pratIta hotA hai ki zvetAmbara paraMparA ke Arya maMgu aura nAgahastI tathA dhavalA aura jayadhavalA ke mahAvAcaka Arya maMkSu aura mahAvAcaka nAgahastI saMbhavataH eka hI haiN| usa samaya zvetAmbara aura digaMbara jaisA koI spaSTa bheda nahI thA isalie naMdI kI sthavirAvali va jayadhavalA meM unakA ullekha honA koI Azcarya kI bAta nahIM hai| isa saMdarbha meM 28vIM aura 30vIM gAthA kA adhyayana karanA samucita hogaa| bhaNaga, karaka, jharaka, prabhAvaka, zrutasAgara ke pAragAmI-ye vizeSaNa Arya maMga ke mahAvAcaka hone kA sAkSya de rahe haiN| isIlie jayadhavalAkAra ne aneka bAra unakA ullekha kiyA hai / jayadhavalA ke anusAra nAgahastI ko vyAkaraNa karaNa bhaGgaracanA aura karma prakRti pradhAna vizeSaNa se vizeSita kiyA gayA hai / cUrNisUtra ke kartA yativRSabha Arya maMkSu aura nAgahastI ke ziSya rahe haiN| isa ullekha se spaSTa hai ki nAgahastI karma prakRti ke marmajJa AcArya the / nAgahastI se vAcaka vaMza kI vRddhi huI athavA ve vAcaka vaMza ke pravartaka the yaha anumAna kiyA jA sakatA hai| kucha pratiyoM meM Arya maMgu ke pazcAt cAra yugapradhAnoM ke nAma vAlI do gAthAeM milatI haiN| usake pazcAt Arya nandila kA nAma hai / isa viSaya meM kalyANavijayajI kA abhimata ullekhanIya hai-Arya maMgu aura Arya nandila ke bIca cAra AcArya aura ho gae haiM / unake matAnusAra nandIsUtra kI paTTAvalI meM Arya maMgu aura Arya nandila ke bIca meM hone vAle una cAra AcAryoM se saMbaMdhita do gAthAeM chUTa gaI haiM jo anyatra upalabdha hotI haiN| muni darzanavijayajI ne AryarakSita ke bAda nandila kSamaNa kA ullekha kiyA hai / kalpasUtra kI paTTAvalI meM 'nandiya' nAma milatA hai| "Arya maMgu kA yugapradhAnatva vIra nirvANa samvat 451 se 470 taka thA / parantu Arya nandila kA samaya AryamaMgu se bahuta pIche kA hai kyoMki ve AryarakSita ke pazcAtbhAvI sthavira the aura AryarakSita kA svargavAsa vIra ni0 samvat 597 meM huA thaa| isalie Aryanandila 597 ke pIche sthavira ho sakate haiN| isa prakAra mUnijI kI kAlagaNanA ke anusAra AryamaMgu aura Aryanandila ke bIca meM 127 varSa kA antara rahatA hai| aura usameM Arya nandila kA samaya aura jor3a dene para AryamaMgu aura nAgahasti ke bIca meM 1. kaSAya pAhuDa, pR. 43 3. paTTAvalI-samuccaya, kalpasUtra kI sthavirAvalI gAthA 10 2. Arhat AgamoM nu avalokana, pR. 46 pR0 10 Jain Education Intemational Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra0 1, gA0 28-35, Ti0 18-22 150 varSa ke lagabhaga antara baiThatA hai / ataH Arya maMgu aura nAgahasti samakAlIna vyakti nahIM ho sakate / " zabda vimarza hai|' bhaNagaM-kAlika zruta aura pUrvazruta kA adhyetA' karagaM - sUtra ke artha kA dhyAna karane vAlA / cUrNi aura TIkA meM isakA artha bhinna rUpa meM milatA hai| usameM karaka kA artha caraNa-karaNa kriyA karane vAlA kiyA gayA jharagaM - jJAna ke pravAha ko Age bar3hAne vaalaa| cUrNi ke anusAra isakA artha hai-sUtra ke artha kA mana se cintana karane vAlA / TIkAdvaya meM isakA artha dharmadhyAna kA prayoga karane vAlA kiyA gayA hai|" prabhAvaka - cUrNi meM isake do artha kie gae haiM 1. parapravAdiyoM ko jItakara jina pravacana kI prabhAvanA karane vAlA / 2. jJAna, darzana, cAritra Adi guNoM kI prabhAvanA karane vAlA / vRttidvaya meM kevala dUsarA artha upalabdha hai / 16. ( gAthA 31 ) revatI nakSatra 20. ( gAthA 32 ) brahmadIpaka zAkhA aura Asa kalpasUtra kI sthavirAvali meM nakSatra nAma kA ullekha milatA hai| digambara sAhitya meM bhI nakSatra kA ullekha upalabdha hai / " yaha nakSatra revatI nakSatra kA hI saMkSipta nAma jAna par3atA hai / tapAgaccha paTTAvali meM revatImitra nAma milatA hai| digambara sAhitya ke anusAra nakSatra gyAraha aMga ke dhAraka aura tapAgaccha paTTAvali ke anusAra revatImitra Arya suhasti aura vajrasvAmI ke antarAla meM hue haiN| isalie unheM gyAraha aMgadhArI kI koTi meM nahIM rakhA jA sakatA / gAthA 32 21. ( gAthA 34 ) Arya himavaMta kRSNA aura veNA nadI ke saMgama sthala para brahmadvIpa nAma kA dvIpa thaa| usameM 500 tApasa rahate the / ve vajrasvAmI ke mAmA Aryamamita ke pAsa dIkSita hue| ve brahmadvIpa meM rahate the isalie unakI prasiddhi brahmadvIpaka ke rUpa meM huI / " paryuSaNAkalpa kI sthavirAvali meM bhI isakA ullekha milatA hai / gAthA 31 Arya himavaMta ke bAre meM koI jAnakArI upalabdha nahIM hai / 1. kaSAyapAhur3a, pR. 45 2. naMdI cUrNa kAliyavattvaM bhavatIti bhaeko 1 3. vahI, pR0 8 : caraNa-karaNa kriyAM karotIti kArakaH / 4. vahI, pR. 8 suttatthe ya maNasA jhAyaMto jjharako / 5. (ka) hAribhadrayA vRtti, pR0 12 : dharmadhyAnaM dhyAyatIti / (kha) malayagiriyA vRtti pa. 50 6. naMdI cUNi, pR0 8 : parappavAdijayeNa pavayaNappabhAvako / nANa- daMsaNa caraNaguNANaM ca pabhAvako AdhAro ya / 7. paTTAvalI samuccaya, kalpasUtra kI sthavirAvali, 8. kaSAyapAhur3a, prastAvanA pR0 49 pR0 9 25 gAthA 34 9. Agamana avalokana 1059 10. (ka) nizIthasUtram, bhAga 3, pR0 425; nizItha bhASya cUrNi 4470 se 4472 : te ya paMcatAvasasayA samiyAyariyasa samIve pavvatitA / tato ya baMbhadIviyA sAhA nimgayA / (kha) vizeSa vivaraNa ke lie draSTavya-jaina sAhitya mAM gujarAta, pR. 184, 185 " 11. navA parosanAko 0 215 berehito gaM ajja samiehito, ettha NaM baMbhaddIviyA sAhA niggayA / Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naMdI gAthA 33,35 22. (gAthA 33,35) Arya skandrila aura Arya nAgArjuna ye donoM anuyoga pravartaka haiM / vI. ni. kI 9 vI zatAbdI meM 12 varSa kA bhayaMkara duSkAla huaa| usa duSkAla meM muniyoM kI zakti bhojana juTAne meM hI khapa jaatii| phalataH grahaNa, guNana aura anuprekSA ke abhAva meM zruta vinaSTa ho gyaa| bahuta sAre anuyogadhara muni divaMgata ho ge| duSkAla kI samApti hone para mathurA meM eka bar3A sAdhu sammelana huaa| usakA netRtva Arya skandila ne kiyA / usa samaya jaina zAsana aura zAsana ke AdhArabhUta Agama sAhitya ke bAre meM cintana kiyA gyaa| usakA niSkarSa yaha rahA ki jisa muni ko jo kAlika zruta kaNThastha thA usakA saMkalana kiyA jAya / cUrNikAra ne matAntara kA ullekha kiyA hai / usake anusAra zruta vinaSTa nahIM huA thaa| jo pradhAna anuyogadhara divaMgata hue the kevala Arya skandila hI baca pAe the / unhoMne mathurA meM sAdhusaMgha ko ekatrita kara punaH anuyoga kA pravartana kiyaa| vaha pravartana matha rA meM kiyA gayA / isalie vaha mAthurI vAcanA ke nAma se prasiddha hai| vI. ni. kI 9 vIM zatAbdI (IsA kI 4 thI zatAbdI) meM Arya skandila mathurA meM Agama bAcanA kA kArya kara rahe the usI samaya nAgArjana valabhI meM Agama vAcanA kA kArya kara rahe the| nAgArjuna kI vAcanA balabhI vAcanA ke rUpa meM prasiddha hai| devadhigaNI ne mAtharI vAcanA ko pradhAna vAcanA ke rUpa meM svIkAra kiyA aura bala bhI vAcanA ko vAcanAntara athavA pAThAntara ke rUpa meM svIkRti dii| gAthA 37, 38, 39 23. (gAthA 37,38,36) bhUtadinna naMdI ke mUla pATha meM inake kula aura vaMza kA nAila ke rUpa meM paricaya diyA huA hai| ye vAcaka nAgArjuna ke ziSya haiN| anuyogadharoM meM ye pradhAna the| nAila zAkhA kA ullekha paryuSaNAkalpa kI sthavirAvali meM milatA hai| isa zAkhA kA vikAsa Arya vajrazreNika se huA thaa| devadhigaNI ne bhUtadinna ke bAre meM tIna gAthAeM likhakara unake utkarSa kA pradarzana kiyA hai kintu itihAsa kI dRSTi se unake bAre meM koI viziSTa jAnakArI upalabdha nahIM hai| gAthA 40 24. (gAthA 40) lauhitya lauhitya ke bAre meM koI jAnakArI prApta nahIM hai| sUtrakAra ne unake tIna vizeSaNa die haiN| unase jJAta hotA hai ki ve padArtha ke nitya va anitya avasthA ke vizeSajJa, sUtra aura artha ke dhAraka tathA dravya ke pAramArthika svarUpa ke vyAkhyAtA the| gAthA 41,42 25. (gAthA 41,42) dUSyagaNI kA bhI jIvanavRtta upalabdha nahIM hai| ve devadhigaNI ke guru the| sUtragata gAthAoM se jJAta hotA hai ki ve prasiddha prAvacanika, gyAraha aGgoM tathA bArahaveM aGga ke kucha aMzoM ke dhAraka the| unake pAsa saikar3oM prAticchaka-vibhinna gaNoM ke sAdhu zrutAdhyayana ke lie Ate the| ve sUtra ke artha aura mahArtha-nAnA nayoM se nAnA paryAyoM kI vyAkhyA ke vizeSajJa the / unakA vAga vyApAra bahuta madhura thaa| unake pAsa koI kruddha vyakti bhI AtA to unakI vANI se zAMta ho jaataa| gAthA 43 26. (gAthA 43) cUrNikAra ke anusAra sUtrakAra ne 23 se 42 gAthAoM meM nAmollekhapUrvaka yugapradhAna sthaviroM ko namaskAra kiyA hai| 1. naMdI cUNi, pR. 9 2. navasuttANi, pajjosavaNAkappo, sU. 218 : therehito NaM ajjavairaseNiehito, ettha NaM ajjanAilI sAhA niggyaa| Jain Education Intemational Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra0 1, gA0 35-44, Ti0 22-27 prastuta gAthA meM nAmollekha ke binA jitane kAlika zruta ke Anuyogika---ekAdaza aGgadhara the una sabako namaskAra kiyA hai| gAthA 44 27. (gAthA 44) 1. mudgarzala dRSTAnta eka ora mudgazaila nAmaka prvt| dUsarI ora puSkarAvartta nAmaka mahAmegha / nArada tulya koI kalahapriya vyakti una donoM meM kalaha karAne ke uddezya se sarvaprathama mudgazaila ke pAsa gayA / usane kahA-he mudgazaila ! mahApuruSoM kI pariSad meM batAyA gayA ki jala ke dvArA mudgazaila kA bhedana nahIM kiyA jA sktaa| tumhArA yaha guNAnuvAda puSkarAvartta sahana nahIM kara sakA / vaha bolAmithyA prazaMsA se kyA lAbha ? gaganacumbI parvata bhI merI vegapUrNa dhArA se khaNDa-khaNDa ho jAte haiN| phira becArA mudgazaila kauna-sI hasti, vaha merI eka dhArA ko bhI sahana nahIM kara paaegaa| yaha suna mudgazaila krodhamizrita garva se bolA-he maharSi nArada ! parokSa meM bahuta adhika bolane se kyaa| merI eka bAta suno| vaha durAtmA puSkarAvarta sAta dina-rAta anavarata barasane ke bAda bhI yadi vaha tilatuSa mAtra bhI bhedana kara de to maiM apane mudgazaila nAma ko chor3a duuNgaa| mudgazaila kI isa garvokti ko suna vaha puSkarAvarta ke pAsa phuNcaa| usane sArI bAta ko bar3hA-car3hA kara kahA / puSkarAvarta ne kopAviSTa ho barasanA zurU kara diyaa| sAta dina-rAta musalAdhAra barasane se sArI pRthvI mAno jalAplAvita ho gyii| pUrI pRthvI ko jalAkAra dekhakara usane socA usa becAre mudgarzala kA astitva kahAM bacA hogA ; thor3I dera bAda varSA ruka gii| jala kA vega kucha kama hone para puSkarAvartta ne nArada se kahA-calo dekheM mudgazaila kI kyA sthiti hai| donoM cala pdd'e| mudgazaila kA dhuli dhusara zarIra aba aura adhika camakane lgaa| una donoM ko Ate hue dekhakara vaha bolA Ao tumhArA svAgata hai| kAJcana vRSTi kI taraha tumhArA akalpita Agamana dekhakara mana prasannatA se bhara gyaa| use isa sthiti meM dekha puSkarAvarta ke nayana lajjA se jhuka ge| vaha binA kucha bole lauTa gyaa| ukta kathA kA niSkarSa yaha hai ki mudgazaila tulya ziSya ko guru prayatnapUrvaka par3hAtA hai phira bhI vaha eka pada kA bhI grahaNa nahIM krtaa| 2. kuTa dRSTAnta ghaTa ke cAra prakAra haiM1. chidra kuTa..... adhobhAga meM chidra vAlA ghaTa 2. khaNDa kuTa-eka pArzva se khaNDita ghaTa 3. kaNThahIna kuTa ---grIvA rahita ghaTa 4. sampUrNa kuTa-paripUrNa ghaTa / nIce chidra vAle ghaTa meM jala bharA jAe to vaha jaba taka bhUmi meM saMlagna rahatA hai taba taka usameM se pAnI adhika mAtrA meM nahIM nikalatA / eka pArzva se khaNDita ghaTa meM se AdhA, tihAI athavA cauthAI jala nikala jAtA hai| grIvA rahita ghaTa se thor3A sA jala bAhara nikalatA hai aura paripUrNa ghaTa sampUrNa jala ko dhAraNa kara letA hai / isI prakAra ziSya cAra prakAra ke hote haiM1. vyAkhyAna maNDalI meM upaviSTa hokara saba kucha samajha jAtA hai, vahAM se uThane ke bAda kucha bhI yAda nahIM rhtaa| vaha __ chidrakuTa ke samAna hai| 2. jo vyAkhyA maNDalI meM upaviSTa hokara AdhA, tihAI aura cauthAI sUtra artha ko grahaNa karatA hai| jitanA sunA, ___ avadhArita kiyA, use yAda rakhatA hai| vaha khaNDa kuTa ke samAna hai| 3. jo vyAkhyAna maNDalI meM upaviSTa hokara prAya: sUtra aura artha ko grahaNa karatA hai aura pazcAt smRti meM bhI rakhatA hai| vaha kaNThahIna kuTa ke samAna hai| 4 jo samagra sUtra aura artha ko grahaNa karatA hai aura smRti meM rakhatA hai vaha sampUrNa ghaTa ke samAna hai| 1. naMdIcUNi, pR. 12 : esa NamokkAro AyariyayugappahANa- 2. (ka) vizeSAvazyaka bhASya, gA. 1462 : purisANaM visesaggahaNato kto| imA puNa sAmaNNato je uNa abhAviya te caubvihA ahavimo gamo anno| sutavisiTThANa kjji| chiDakuDa-bhinna-khaMDe sagale ya parUvaNA tesi // (kha) bRhatkalpa bhASya, gA. 342 (ga) malayagirIyA vRtti, pa0 56,57 Jain Education Intemational Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 naMdI chidra kuTa ke samAna ziSya adhyayana ke lie ayogya hotA hai| zeSa tIna yogya hote haiM ve kramaza: yogya, yogyatara aura yogyatama hote haiN| 3. cAlanI dRSTAnta jo zrotA cAlanI ke samAna hotA hai usake kAna meM sUtrArtha kA praveza hotA hai aura vaha tatkAla usako bhUla jAtA hai| aisA vyakti sUtrArtha grahaNa ke yogya nahIM hotA / eka bAra zaila, chidrakuTa aura cAlanI tulya tInoM ziSya mile / Apasa meM vArtAlApa zurU kiyA / bolA-bhAI ! tumane kyA avadhArita kiyA ? chidrakuTa bolA-maiM svAdhyAya maNDalI meM thA taba maiMne sArA grahaNa kiyA, uThA, sArA kA sArA bhUla gayA / cAlanI tulya ziSya bolA-bhAI ! merI kathA kyA batAUM ! eka kAna se AtA hai dUsare se nikala jAtA hai / mudgazaila tulya ziSya bolA- tuma donoM dhanya ho| tumhAre kAnoM meM sUtrArtha AtA hai, nikala jAtA hai kintu maiM to aisA hI hUM, mere kAnoM meM to sutrArtha kA praveza hI nahIM hotaa| 4. 'paripUNaga' dRSTAnta paripUNaga--bayA kA ghoNslaa| AbhIrI usase ghI chAnatI hai| kacarA usameM raha jAtA hai aura ghI nIce pAtra meM calA jAtA hai / jo ziSya vyAkhyA athavA vAcanA meM doSoM ko grahaNa kara letA hai, guNoM ko chor3a detA hai, vaha paripUNaga ke samAna hotA hai| vaha adhyayana ke ayogya hotA hai| 5.haMsa dRSTAnta-- kucha ziSya haMsa ke samAna guNagrAhI hote haiN| haMsa ke sAmane dUdha AtA hai to vaha dUdha aura pAnI ko alaga-alaga kara detA hai / usakI coMca meM amlatA hotI hai isalie jala aura dUdha kA pRthakkaraNa ho jAtA hai| isI prakAra yogya ziSya guru dvArA pradatta jJAna kA vivecana aura vizleSaNa kara sAra ko grahaNa kara letA hai / guru ne anupayukta avasthA meM kucha kahA, use chor3akara yathArtha ko grahaNa kara letA hai| 6. mahiSa dRSTAnta - bhaisA jala pIne ke lie talaiyA-jala meM praveza karatA hai| vaha usameM bAra-bAra ghUmatA hai athavA karavaTa letA hai| isase pAnI kaluSita ho jAtA hai| vaha svayaM bhI usa pAnI ko nahIM pI sakatA aura na usakA yUtha pI sakatA hai / kucha ziSya mahiSa kI taraha hote haiN| ve vAcanA pariSad meM aprAsaMgika prazna pUchate haiM, kutarka karate haiM, kalaha tathA vikathA ke kAraNa svayaM sUtrArtha kA grahaNa nahIM kara pAte aura dUsaroM ke grahaNa karane meM vyavadhAna paidA karate haiN|' 7. meSa dRSTAnta--- meSa kA muMha patalA hotA hai| vaha goSpada mAtra jala ko bhI kaluSita kie binA zAMta bhAva se pI letA hai / jo ziSya guru se eka pada bhI pUchanA ho to unheM prasanna kara vinayapUrvaka guru ko pUchatA hai, vaha meSa tulya hotA hai| vaha adhyayana ke lie sarvathA yogya 1. (ka) vizeSAvazyaka bhASya, gA. 1463,1464 : (ga) malayagirIyA vRtti, pa057 sele ya chiDDa-cAlaNi miho kahA soumuTThiyANaM tu| 3. (ka) vizeSAvazyaka bhASya, gA. 1467 : chiDDAha tattha viTTho sumarisu sarAmi nedANi // aMbattaNeNa jIhAe kUciyA hoi khIramudagammi / egeNa visai bIeNa nIi kanneNa cAlaNI Aha / haMso muttUNa jalaM Aviyai payaM taha susiiso|| dhannattha Aha selo jaM pavisai nIi vA tujhaM // (kha) bRhatkalpa bhASya, gA. 347 / (kha) bRhatkalpa bhASya, gA. 343,344 / (ga) malayagirIyA vRtti, pa.58 / (ga) malayagirIyA vRtti, pa0 57 4. (ka) vizeSAvazyaka bhASya, gA. 1468 : 2. (ka) vizeSAvazyaka bhASya, gA. 1465 : sayamavi na piyai mahiso na ya tAvasakhaurakaThiNayaM cAlaNipaDivakkho ___jUhaM piyai loDiyaM udagaM / na savai davaM pi| viggaha-vigahAhi tahA athakkapucchAhi ya kusiiso|| paripUNa gammi u guNA galaMti dosA ya ciTThati // (kha) bRhatkalpa bhASya, gA. 348 (kha) bRhatkalpa bhASya, gA. 345 (ga) malayagirIyA vRtti, pa. 58 Jain Education Intemational For Private & Personal use only Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra0 1, gA0 44, Ti0 27 26 hotA hai| 8. mazaka dRSTAnta macchara kATakara vyathA detA hai| isalie manuSya vastrAJcala athavA anya kisI sAdhana se ur3A detA hai / jo ziSya vyAkhyA pariSad meM baiThakara guru ke jAti Adi kA udghATana kara vyathA paidA karatA hai| vaha macchara ke samAna vAcanA ke ayogya hotA hai| 9. jalaukA duSTAnta jalaukA zarIra se rakta cUsatI hai para manuSya ko pIr3A nahIM phuNcaatii| jo ziSya guru ko vyathita kie binA zrutajJAna ke rasa kA pAna kara letA hai / vaha adhyayana ke yogya hotA hai|' 10. biDAlI dRSTAnta billI dUdha ko bhUmi para girAkara pItI hai / jo ziSya vAcanA pariSada se Ae hue sAdhu se sUtrArtha kI jijJAsA karatA hai / sIdhA guru se jJAna nahIM letA, vAcanA pariSad meM upasthita nahIM hotaa| vaha biDAlI tulya hotA hai / adhyayana ke ayogya hotA 11. jAhaka dRSTAnta--- jAhaka-jhAU cUhA-kAMToM vAlA cUhA dugdhapAtra se thor3A dUdha pItA hai aura pAtra ke pArzva ko cATa letA hai| phira dUdha pItA hai aura pAtra cATatA hai / yaha krama barAbara calatA hai| buddhimAna ziSya isI prakriyA se adhyayana karatA hai| pahale jo pATha paDhA use ciraparicita karatA hai| isa prakAra guru se pUrNa zruta kA grahaNa kara letA hai aura guru ko kabhI khinna nahIM krtaa| 12. gau dRSTAnta-- cAra vyaktiyoM ko dakSiNA meM gAya milii| unhoMne socA--gAya eka hai aura hama cAra haiN| isakA baMTavArA kaise kareMge ? eka ne sujhAva diyA hama saba eka-eka dina bArI se isa gAya kA dohana kre| yaha bAta cAroM ko jaca gii| pahale dina jisa brAhmaNa ko gau milI, usane socA--Aja to gAgna cArA-pAnI lekara AI hai| kala isakA dUdha milegA dUsare brAhmaNa ko ata: maiM ise cArA kyoM DAlaM ? usa brAhmaNa ne gau kA dohana kiyA, para cArA nahIM DAlA aura na usako sardI-garmI se bacAne kI cintA kii| cAroM brAhmaNoM meM aise saMkramaNa ho gyaa| unake svArthaparaka aura truTipUrNa citana ke kAraNa gAya mara gii| janatA meM unakA avarNavAda huA tathA usa gAMva meM unheM dakSiNA milanI bhI baMda ho gii| yaha dRSTAnta kA nakArAtmaka pahalU hai| isakA dUsarA pahalU sakArAtmaka hai / cAra vyaktiyoM ko dakSiNA meM gAya milii| unhoMne ciMtana kiyA ki cArA DAlane se gAya puSTa hogI, sabako acchA dUdha milegA aura hama sabakA eka-dUsare para anugraha brsegaa| unheM gAya kA dUdha milA aura gAMva meM bhI unakI kIrti huii| 1.(ka) vizeSAvazyaka bhASya, gA. 1469 : avi gopayammi vi pive suDhio taNuyattaNeNa tuddss| na karei kalusa toyaM meso evaM susIso vi // (kha) bRhatkalpa bhASya, gA. 349 (ga) malayagirIyA vRtti, pa. 58 2. (ka) vizeSAvazyaka bhASya, gA. 1470 : masauvva tudaM jaccAehi nicchubbhae kusIso vi / (kha) bRhatkalpa bhASya, gA. 350 (ga) malayagirIyA vRtti, pa. 58 3. (ka) vizeSAvazyaka bhASya, gA. 1470 : jalugA va adUmaMto pibai susIso vi suyanANaM / (kha) bRhatkalpa bhASya, gA. 350 (ga) malayagirIyA vRtti, pa. 58 4. (ka) vizeSAzyaka bhASya, gA0 1471 : chaDDeuM bhUmIe khIraM jaha piyai dutttthmnyjaarii| parisuTThiyANa pAse sikkhai evaM viNayabhaMsI // (kha) bRhatkalpa bhASya, gA0 351 (ga) malayagirIyA vRtti, pa. 58 5. (ka) vizeSAvazyaka bhASya, gA0 1472 : pAu thovaM thovaM khIraM pAsAiM jAhago lihai / emeva jiyaM kAuM pucchai maimaM na kheei // (kha) bRhatkalpabhASya, gA. 352 (ga) malayagirIyA vRtti, pa. 58 Jain Education Intemational Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 naMdI eka AcArya ke pAsa kucha nijI ziSya the aura kucha pratIcchaka (vizeSa jJAna prApta karane ke lie AnevAle) / AcArya bahuzruta the / AcArya una sabako vAcanA dete the / vAcanA saba lete the, para AcArya kI sevA karane kA dAyitva eka dUsare para DAlate / ziSya socate vaiyAvRtya pratIcchaka kareMge aura pratIcchaka socate sevA ziSya kreNge| isa krama se AcArya kI ucita paricaryA nahIM huii| AcArya asvastha ho ge| saMgha meM ziSyoM kA avarNavAda huA / anya vAcaka AcAryoM ne unheM vAcanA nahIM dI / dUsare saMghoM meM bhI unheM sthAna nahIM milA / phalataH ve agItArtha raha ge| eka anya AcArya ke pAsa bhI nijI ziSya aura pratIcchaka vAcanA lete the| ve saba apane AcArya kI acchI sevA karate the| AcArya svastha rahe aura ziSya gItArtha bane / ' 13. bherI dRSTAnta-- dvArikA nagarI, vAsudeva kRSNa kA rAjya / unake pAsa cAra bheriyAM thii| unake nAma the--kaumudikI, sAMgrAmikI aura durbhutikA / pahalI bherI utsava kI sUcanA dene ke lie bajAI jAtI thI, dUsarI yuddha ke samaya aura tIsarI Akasmika prayojana kI sUcanA dene ke lie| azivopazaminI nAmaka eka cauthI bherI thI, vaha gozIrSa-caMdana nimita thii| jo chaH mahInoM se bajAI jAtI thii| usake zabda bAraha yojana taka sunAI dete the / usa zabda ko sunane vAle rugNa vyakti svastha ho jAte aura bhaviSya meM chaha mAsa taka unheM kisI prakAra kI vyAdhi nahIM hotI / vaha bherI deva se prApta thii| vaha bherI eka bherIvAdaka ke nirIkSaNa meM rahatI thii| kisI samaya vahAM eka dhanADhya paradezI aayaa| vaha zira kI vedanA se AkrAMta thaa| vaidya ne batAyA-gozIrSacandana lAo, tumhArI bImArI miTa jaaegii| gozIrSacandana kahIM milA nahIM / vaha khoja karate-karate bherIvAdaka ke pAsa phuNcaa| vipula dhana dekara usane bherI kA khaMDa prApta kara liyaa| usake sthAna para sAdhAraNa caMdana kASTha kA Tukar3A lagA diyaa| ghaTanA svayaM bolatI hai| dhIre-dhIre gozIrSa caMdana kI bAta phaila gii| rogI vahAM pahuMcane lge| bherIrakSaka pracura dhana lekara unheM gozIrSa caMdana kA eka-eka khaMDa detA rahA aura sAdhAraNa caMdana usake sthAna para lagAtA rahA / Akhira vaha bherI kaMthA bana gii| usase pahale jaisA zabda nahIM huA aura na hI roga kA upazamana / taba zrIkRSNa ne bherI kI jAMca ke lie eka Ayoga niyukta kiyA / jAMca se patA calA bherI kaMthA bana gaI / vAsudeva kRSNa ne bherIpAla ke kula kA uccheda kara diyaa| punaH deva se bherI prApta kii| yogya vyakti kI bherIpAla ke rUpa meM niyukti kii| usane jAgarUkatA ke sAtha bherI kI rakSA kii| jo ziSya Agama ke AlApakoM ko prApta kara laukika aura lokottarika-anya darzana se saMbaddha AlApakoM ko unameM jor3a detA hai vaha Agama ko kaMthA banA detA hai| vaha adhyayana ke ayogya hai / jo ziSya AlApaka kI surakSA karatA hai vaha adhyayana ke lie yogya hai| 14. AbhIrI dRSTAnta-- eka ahIra ghI se ghar3oM ko bharakara becane ke lie apanI patnI ke sAtha nagara meM gyaa| ghI becane vAle dUsare ahIra bhI usake sAtha the| ahIra gAr3I ke Upara baiTha gayA thA aura ahIrana nIce khar3I thii| bAjAra meM pahuMcakara ahIra ne apanI patnI ko ghI 1. (ka) vizeSAvazyaka bhASya, gA. 1473 se 1475 : (kha) bRhatkalpa bhASya, gA. 356 se 359 anno dojjhai kalle nirasthiyaM ki vahAmi se cAri / komuiyA saMgAmiyA ya dubbhUiyA ya bheriio| caucaraNagavI u mayA avanna-hANI ya baDuyANaM // kaNhassa Asi taiyA, asivovasamI cautthI u / mA me hojja avaNNo govajjhA vA puNo vi na dvijjaa| saMkapasaMsA guNagAhi kesavA nemivaMda suNadaMtA / vayamavi dojjhAmo puNo aNuggaho annaduddhe vi / AsarayaNassa haraNaM, kumArabhaMge ya puyayuddhaM // sIsA paDicchagANaM bharo tti te viya ha sIsagabharo tti| nehi jito mi tti ahaM, asivovasamIe saMpayANaM ca / na kareMti suttahANI annattha vi dullahaM tesi / / chammAsiya ghosaNayA, pasameti na jAyae anna // (kha) bRhatkalpa bhASya, gA. 353 se 355 AgaMtu vAhikhobho, mahiDDhi molleNa kaMtha DaMDaNayA / (ga) malayagirIyA vRtti, pa. 59,60 aTThama ArAhaNa anna bheri annassa ThavaNaM ca / 2. (ka) vizeSAvazyaka bhASya, gA. 1476 se 1479 (ga) malayagirIyA vRtti, pa. 58 Jain Education Intemational Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra0 1, gA0 44, Ti0 27 kA ghar3A dene kI ceSTA kii| usane socA ghar3A pakar3a liyaa| patnI ne socA ghar3A chor3A nhiiN| citana kI dUrI rahI, ghar3A nIce girA aura phUTa gayA / ahIrana bolI--maiMne ghar3A pakar3A hI nahIM, tumane pahale hI chor3a diyaa| ahIra bolA-- tumane ThIka se pakar3A nhiiN| pahale unameM tUM tUM maiM maiM huI, phira kalaha ho gyaa| ahIrana bolI--tumhArA dhyAna nagara kI mahilAoM ko dekhane meM lagA thA, isalie tumane ghar3e ko bIca meM hI chor3a diyaa| ahIra bolA--tumhArA mana nagara ke taruNa aura ramaNIya puruSoM meM laga gayA isalie ghar3A chor3a diyaa| kalaha Age bar3hA / ahIra gAr3I se nIce utarakara usako pITane lgaa| usa lar3AI meM kucha ghar3e bhI gAr3I se nIce gire aura phUTa ge| dUsare ghI vikretAoM ne apanA ghI beca diyaa| bace hue ghar3oM ko lekara ahIra bAjAra meM gayA / taba taka ghI kA mUlya kama ho cukA thA / sAMjha bhI ho gaI / dUsare ghata vikretA pahale hI gAMva cale gaye the| vaha akelA claa| usake pAsa paisA, baila aura gAr3I thI, vaha coroM ne le lii| eka ahIra apanI patnI ke sAtha ghI becane gayA / ahIra gAr3I ke Upara aura ahIrana nIce khar3I thii| ghI kA ghar3A uThAyA, ahIrana ko dene lgaa| ghar3A girA aura phUTa gyaa| ahIrana bolI-isameM tumhArA koI doSa nahIM, merI galatI hai, maiMne ghar3A ThIka se pakar3A nahIM / ahIra bolA -doSa tumhArA nahIM, doSa merA hai| donoM ne yojanA bnaaii| jahAM ghI Dhula gayA, usa sArI bAlU ko uThAyA, uThAkara ghara meM le ge| use garbha jala meM DAla tpaayaa| phira nIce utAra kara ThaNDA kiyA, jamA huA ghI bartana se nikAla liyaa| ve sArI samasyAoM se baca ge| AcArya par3hA rahe haiM / ziSya paDha rahA hai| AcArya-isa AlApaka kA uccAraNa ThIka nahIM kara rahe ho| ziSya---Apane aise hI batAyA thaa| AcArya-maiMne aisA nahIM batAyA / tumane usako anyathA kara diyaa| ziSya--Apane aisA hI batAyA thaa| satya kA apalApa karanA acchA nhiiN| aba bhI Apa sAvadhAnI pUrvaka pddhaaeN| isa prakAra niSThura vANI meM bolane vAlA, kalaha karane vAlA adhyayana ke lie ayogya hai| AcArya par3hA rahe haiM / ziSya paDha rahA hai|| AcArya---- isa AlApaka kA uccAraNa ThIka nahIM kara rahe ho| ziSya---'micchAmi dukkaDaM', merI bhUla ho gaI, aba maiM sAvadhAna rhuuNgaa| AcArya ho sakatA hai, maiMne hI asAvadhAnIvaza aisA batA diyA ho / unhoMne kahA--'micchAmi dukkddN|' donoM ora apane pramAda kI svIkRti, na niSThara vANI kA prayoga aura na kalaha / isa prakAra kA mRdu vyavahAra karane vAlA ziSya adhyayana ke lie yogya hai| 1. (ka) vizeSAvazyaka bhASya, gA. 1480, 1482 (kha) bRhatkalpa bhASya, gA. 360,361 : mukkaM tayA agahie, dupariggahiyaM tayA klho| piTTaNaya iyara vikkiya, gaesu corehi UNagyo / mA niNhava iya dAuM, uvajujiya dehi ki vicitesi / viccAmelaNadANe, kilissasI taM ca haM ceva // (ga) malayagirIyA vRtti, pa. 61 se 63 Jain Education Intemational Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Education Intemational Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dUsarA prakaraNa (sUtra 2-33) Jain Education Intemational Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukha jJAna mImAMsA ke saMbaMdha meM aneka prazna upasthita hote haiM 1. jJAna kyA hai ? 2. jJAna kI utpatti kaise hotI hai ? 3. jJAna ke srota kitane haiM ? 4. jJAna kI sImA kyA hai ? 5. manuSya janma ke sAtha jJAna lAtA hai athavA janma ke pazcAt utpanna hotA hai ? 6. kyA jJAna ke dvArA dravya ko jAnA jA sakatA hai ? 7. kyA indriyAtIta jJAna kI vAstavikatA hai ? prastuta prakaraNa meM ina praznoM kA uttara khojA jA sakatA hai 1. jisase jAnA jAtA hai vaha jJAna hai / " 2. jJAna AtmA kA guNa hai| jJAnAvaraNa karma se vaha guNa AvRta rahatA hai| jJAnAvaraNa kA jitanA vilaya hotA hai utanI jAnane kI kSamatA prakaTa hotI hai| yaha jJAna kI utpatti hai| ise labdhi kahA jAtA hai| kisI dravya athavA paryAya ko jAnate samaya jJAna kA prayoga hotA hai / " 3. jJAna jJeya sApekSa hai / jJeya ke sAtha indriya kA samparka hone para jJAna hotA hai / indriya ke sAtha jJeya vastu kA ucita deza meM avasthAna aura sannikarSa ke nimitta hone para jJAna utpanna hotA hai / ataH jJeya vastu ke sAmIpya aura sannikarSa ko jJAna kA srota mAnA jA sakatA hai / yaha Abhinibodhika hai / isakA dUsarA srota hai-zAstra, graMtha athavA Apta puruSa kA upadeza -yaha zruta hai / 4. jJeya ananta haiM / isalie jJAna bhI ananta hai| Abhinibodhika aura zrutajJAna kI sImA hai| unake dvArA mUrtta dravya jAnA jA sakatA hai / amUrta dravya nahIM jAnA jA sakatA | mUrta meM bhI sthUla paryAya ko jAnA jA sakatA hai sUkSma paryAya ko nahIM jAnA jA sakatA / avadhijJAna mUrta dravyoM ko jAnatA hai, manaH paryavajJAna manovargaNA ke pudgaloM ko jAnatA hai, kevalajJAna kI koI sImA nahIM hai / 5. prANI janma ke sAtha jJAna lAtA hai| labdhi indriya janma ke sAtha AtI hai / dravyendriya kA nirmANa janma ke sAtha hotA hai / ke dvArA bhI upalabdha hotA hai / ' avadhijJAna janma ke sAtha bhI hotA hai aura janma ke uttarakAla meM sAdhanA 6. matijJAna ke dvArA paryAya kA hI jJAna hotA hai dravya kA jJAna nahIM hotA / zrutajJAna ke dvArA zruta graMthoM ke AdhAra para dravya kA jJAna hotA hai usakA pratyakSa jJAna nahIM hotaa| viziSTa avadhijJAna ke dvArA kevala mUrta dravya kA viziSTa pratyakSIkaraNa kiyA jA sakatA hai / manaH paryavajJAna manovargaNA ke paryAyoM ko jAna sakatA hai dravyoM ko nahIM / kevalajJAna ke dvArA mUrta amUrta sabhI dravyoM tathA paryAyoM kA jJAna hotA hai / 7. indriyAtIta jJAna ke viSaya meM saba dArzanika eka mata nahIM hai / usakA prArambhika vikAsa nAma bheda se svIkRta hai kintu carama vikAsa kevalajJAna athavA sarvajJatA anya darzanoM meM mAnya nahIM hai| maharSi pataJjali ne puruSa meM sarvajJa bIja kA ullekha kiyA hai| prastuta sUtra meM sarvajJatA kA vyApaka svarUpa nirUpita hai| * 1. nandI cUrNa, pR. 13 : Najjai aNeNa iti NANaM / 2. vahI, pR. 13 : khayovasamiya khAieNa vA bhAveNa jIvAdipadatthA NajjaMti iti NANaM / 2. navatA maMdI, su. 7 4. pAtaJjalayogadarzanam 125: tatra niratizayaM sarvajJabIjam / Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Education Intemational Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dUsarA prakaraNa pratyakSa jJAna mUla pATha saMskRta chAyA hindI anuvAda nANa-padaM jJAna-padam 2. nANaM paMcavihaM paNNattaM, taM jahA- jJAnaM paJcavidhaM prajJaptaM, tadyathA- AbhiNibohiyanANaM suyanANaM AbhinibodhikajJAnaM zrutajJAnaM avadhiohinANaM maNapajjavanANaM jJAnaM manaHparyavajJAnaM kevalajJAnam / kevlnaannN|| jJAna-pada 2. jJAna pAMca prakAra kA prajJapta hai, jaise---- 1. AbhinibodhikajJAna 2. zrutajJAna, 3. avadhijJAna 4. manaHparyavajJAna 5. kevljnyaan| 3. jJAna saMkSepa meM do prakAra kA prajJapta hai, jaise 1. pratyakSa 2. prokss| 3.taM samAsao duvihaM paNNattaM, taM tat samAsataH dvividhaM prajJaptaM, ___ jahA-paccakkhaM ca parokkhaM ca // tadyathA-pratyakSaJca parokSaJca / paccakkha-padaM pratyakSa-padam 4. se ki taM paccakkhaM ? paccakkhaM atha ki tat pratyakSam ? pratyakSaM duvihaM paNNattaM, taM jahA-iMdiya- dvividhaM prajJaptaM, tadyathA-indriyapaccakkhaM ca noiMdiyapaccakkhaM ca / pratyakSaJca noindriyapratyakSaJca / pratyakSa-pada 4. vaha pratyakSa kyA hai ? pratyakSa do prakAra kA prajJapta hai, jaise1. indriya pratyakSa 2. noindriya pratyakSa 5. se ki taM iMdiyapaccakkhaM ? iMdiya- atha kiM tad indriyapratyakSam ? paccakkhaM paMcavihaM paNNattaM, taM jahA indriyapratyakSa paJcavidhaM prajJaptaM, -soiMdiyapaccakkhaM cakkhidiya- tadyathA-zrotrendriyapratyakSaM, cakSuparacakkhaM ghANidiyapaccakkhaM rindriyapratyakSaM, ghrANendriyapratyakSaM, jibhidiyapaccakkhaM phAsidiya- jihvendriyapratyakSaM sparzanendriyapratyakSam / paccakkhaM / settaM iMdiyapaccakkhaM // tadetad indriyapratyakSam / 5. vaha indriya pratyakSa kyA hai ? indriya pratyakSa pAMca prakAra kA prajJapta hai, jaise-1. zrota-indriya pratyakSa 2. cakSuindriya pratyakSa 2. ghrANa-indriya pratyakSa 4. jihvA-indriya pratyakSa 5. sparza-indriya pratyakSa / baha indriya pratyakSa hai| 6. se ki taM noiMdiyapaccakkhaM ? atha kiM tad noindriyapratyakSam ? noiMdiyapaccakkhaM tivihaM paNNataM, noindriyapratyakSaM trividhaM prajJaptaM, taM jahA-ohinANapaccakkhaM maNa- __ tadyathA-avadhijJAnapratyakSaM, manaHpajjavanANapaccakkhaM kevalanANa- paryavajJAnapratyakSa, kevalajJAnapratyakSam / paccakkhaM // 6. vaha noindriya pratyakSa kyA haiM ? noindriya pratyakSa tIna prakAra kA prajJapta hai, jaise-1. avadhijJAna pratyakSa 2. mana:paryavajJAna pratyakSa 2. kevalajJAna pratyakSa / ohinANa-padaM avadhijJAna-padam 7. se ki taM ohinANapaccakkhaM ? atha kiM tad avadhijJAnapratyakSam? ohinANapaccakkhaM duvihaM paNNataM, avadhijJAnapratyakSaM dvividhaM prajJapta, taM jahA-bhavapaccaiyaM ca khaova- __ tadyathA-bhavapratyayikaJca kSAyosamiyaM ca / pazamikaJca / duNhaM bhavapaccaiyaM, taM jahA-devANa dvayoH bhavapratyayika, tadyathA -- ya, neraiyANa y| devAnAM ca, narayikANAM ca / duhaM khaovasamiyaM, taM jahA- dvayoH kSAyopazamika, tadyathA avadhijJAna-pada 7. vaha avadhijJAna pratyakSa kyA hai ? avadhijJAna pratyakSa do prakAra kA prajJapta hai, jaise-1. bhavapratyayika 2. kSAyopazamika / bhavapratyayika avadhijJAna deva aura nairayika ina do ke hotA hai| kSAyopazamika avadhijJAna manuSya aura paMcendriya-tiryakyonika ina do ke hotA hai|' Jain Education Intemational Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 25 maNustAna ya paMcadiyatirikta jogiyAna ya // 8. ko heka khaovasamiyaM ? khalavasamiyaM tayAvaraNijANaM kammANaM - udiSNAnaM khaeNaM, aNudiNANaM uyasameNaM ohinANaM samutpajjai / ahavA--guNapaDivaNNassa aNagArassa ohinANaM samuppajjai // 6. taM samAsao chavvihaM paNNattaM taM jahA ANugAmiyaM aNANugAmiyaM baDhamANayaM hAyamANayaM paDivAda appaDivAi // 10. se ki taM ANugAmiyaM ohinANaM ? ANugAmiyaM ohinANaM duvihaM paNNattaM taM jahA- aMtagayaM ca makSayaM ca / / 11. se ki taM aMtagayaM ? aMtagayaM tivihaM paNNataM taM jahA purao aMtagayaM, maggao aMtagayaM, pAsao aMtagayaM // 12. se ki taM purao aMtagayaM ? purajo aMtagayaM se jahAnAmae kei purise unake vA cuDaliyaM vA alAyaM vA rmANa vA joI vA paIvaM vA purao kAuM paNollemANe- paNollemANe gacchejjA | settaM purao aMtagayaM // 13. se ki taM maggao aMtagayaM ? maggao aMtagayaM se jahAnAmae kedra purise unakaM vA buDaliyaM yA alAyaM vA maNi vA joI vA paIvaM yA mAo phAuM aNuka DemANe -aNukaTThemANe gacchejjA setaM maggao aMtagayaM // 1 manuSyANAM ca paJcendriyatiyonikAnAM ca / - ko hetuH kSAyopazamikam ? kSAyopazamikam tadAvarIyAnAM karmaNAM udIrNAnAM kSaNa, anudIrNAnAma upazamena avadhijJAnaM samutpadyate / athavA -- guNapratipannasya anagArasya avadhijJAnaM smutpdyte| tat samAsataH SaDvidhaM prajJaptaM, tadyathA anugAmikam anAnugAmika vardhamAnake hAvamAnakaM pratipAti apratipAti / atha tad anugAmikam avadhijJAnam ? anugAmikam avadhijJAnaM dvividhaM prajJaptaM, tadyathA antagataJca madhyagataJca / atha kiM tad antagatam ? antagataM trividhaM prataptaM tadyathA purataH antagataM 'mangao' antagataM pArzvataH antagatam / " atha kiM tat purataH antagatam ? purataH antagataM tad yathAnAma kazcit puruSaH ulkoM kA 'liye' vA alAtaM vA maNi vA jyotiH vA pradIpaM vA purataH kRtvA pramudan praNudan gacchet / tadetat purataH antagatam / atha kiM tad 'maggao' antagatam ? 'mAo' antagataM tad maggao' yathAnAma kazcit puruSaH ulkAM vA 'cuDaliyaM' vA alAtaM vA maNi vA jyotiH vA pradIpaM vA 'magao' kRtvA anukarman anukarSan gacchet / tadetan 'bhaggao' antagatam / 8. kSayopazamika avadhijJAna kA hetu kyA hai ? udIrNa avadhijJAnAvaraNIya karmoM ke kSaya tathA anudIrNa avadhijJAnAvaraNIya karmoM ke upazama se kSAyopazamika avadhijJAna utpanna hotA hai / athavA guNapratipanna anagAra ke avadhijJAna utpanna hotA hai / " 9. vaha avadhijJAna saMkSepa meM cha prakAra kA prajJapta hai, jaise- AnugAmika 1. anAnugAmika 2. varddhamAna 3. hIyamAna 4 pratipAti apratipAti / naMdI 10. vaha AnunAsika avadhijJAna kyA hai ? AnugAmika avadhijJAna do prakAra kA prajJapta hai, jaise- 1. antagata 2 madhyagata / 11, vaha antagata kyA hai ? antagata tIna prakAra kA prajJapta hai, 1. purataH antagata 2. pRSThataH 3. pArzvataH antagata / 13. vaha pRSThataH antagata kyA hai ? jaiseantagata 12. vaha purataH antagata kyA hai ? purataH antagata-jaise koI puruSa dIpikA, mazAla, alAtacakra, maNi, jyoti athavA pradIpa ko Age kara unheM prerita karatA huA, prerita karatA huA calatA hai| dIpikA Adi purovartI bhAga ko prakAzita karate haiN| isI prakAra jo jJAna purovartI padArthoM ko prakAzita karatA haiN| vaha purataH antagata hai / pRSThataH antagata - jaise koI puruSa dIpikA, mazAla, alAtacakra, maNi, jyoti athavA pradIpa ko pIche kI ora le jAkara pRSTha bhAga meM rakhatA huA, pRSTha bhAga meM rakhatA huA calatA hai| dIpikA Adi pRSTavartI bhAga ko prakAzita karate haiN| isI prakAra jo jJAna pRSThavartI padArthoM ko prakAzita karatA haiM / vaha pRSThataH antagata hai / Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dUsarA prakaraNa : pratyakSa jJAna sUtra 8 17 14. se ki pAsao aMtagayaM ? taM pAsao aMtagayaM se jahAnAmae kedra purise unake vA caDaliyaM vA alAyaM vA maNi vA joI vA pa vA pAsao kArDa parikaDemANeparika DemANe gacchejjA settaM / pAsao aMtagayaM / settaM aMtagayaM // 15. se ki taM mayaM ? majbhagayaM-se jahAnAmae kei purise ukkaM vA cuDaliye vA alAyaM vA rmANa vA joiM vA paIvaM vA matthae kAuM gacchejjA se mabhayaM // 1 16. aMtagayasta majbhagayassa ya ko padaviseso ? purao aMtagaeNaM ohinANeNaM purao ceva saMkhejjANi vA asaMjjANi vA joyaNAI jANai pAsa maggao aMtagaeNaM ohinANeNaM maggao ceva saMkhejjANi vA asaMkhejjANi vA joyAI jANai pAsa / pAsao aMtagaeNaM ohinANeNaM pAsao caiva saMvejjANivA asaMjjANi vA joyaNAI jANai pAsai / majhagaeNaM ohinANeNaM savvao samatA saMsejjANi vA asaM asaMkhejjANi vA joyaNAI jANai pAsai / ohinANaM // 17. se kiM taM aNANugAmiyaM ohi - nANaM ? aNANugAmiyaM ohinANaM - se jahAnAmae kei purise egaM mahaMta johadvANaM kAuM tasseva joiTTAssa paripetahi pariperaM tehi parigholemANe- parigholemANe tameva joidvANaM pAsai, aNNattha WAWA atha kiM tat pArzvataH antagatam ? pArzvataH antagataM tad yathAnAma kazcit puruSaH ulkAM vA 'cUDaliya" vA alAtaM vA maNi vA jyotiH vA pradIpaM vA pArzvataH kRtvA parika parikarvan gcchet| tadetat pArthataH antagatam / tadetad antagatam / / atha kiM tad madhyagatam ? madhyagataM - tad yathAnAma kazcit puruSaH ulkAM vA 'buDaliyaM' vA alAvA rmANa vA jyotiH vA pradIpaM vA mastake kRtvA gacchet / tadetad madhyagatam / antagata- madhyagatayoH kaH prativizeSaH ? purataH antagatena avadhijJAnena puratazcaiva saMdhyeyAni vA asaMkhyeyAni vA yojanAni jAnAti pazyati / 'mAo' antagatena avadhijJAnena 'maggao' caiva saMkhyeyAni vA asaMkhyeyAni vA yojanAni jAnAti pazyati / pArzvataH antagatena avadhijJAnena pArzvataH caiva saMkhyeyAni vA asaMkhyeyAni vA yojanAni jAnAti pazyati / madhyagatena avadhijJAnena sarvataH samantAt saMkhyeyAni vA asaMkhyeyAni vA yojanAni jAnAti pazyati / settaM ANugAmiyaM tadetad AnugAmikam avadhijJAnam / atha kiM tad anAnugAmikam avadhijJAnam ? anAnugAmikam avadhijJAnam -- tad yathAnAma kazcit puruSaH ekaM mahat jyotiH sthAnaM kRtvA tasyaiva jyotiHsthAnasya pariparyanteSu - pariparyanteSu 'parigholemANe- parigholemANe' tadeva jyotiH sthAnaM 36 14. vaha pArzvata: aMtagata kyA hai ? pArzvataH aMtagata -- jaise koI puruSa dIpikA, mazAla, alAtacakra, maNi, jyoti athavA pradIpa ko pArzva bhAga meM kara dAIM ora athavA bAIM ora rakhatA huA calatA hai| dIpikA Adi pArzva bhAga ko prakAzita karate haiN| isI prakAra jo jJAna pArzvavartI padArthoM ko prakAzita karatA hai| vaha pArzvataH aMtagata hai / vaha aMtagata hai / 15. vaha madhyagata kyA hai ? madhyagata- jaise koI puruSa dIpikA, mazAla, alAtacakra, maNi, jyoti athavA pradIpa ko mastaka para rakhakara calatA hai / mastaka para rakhI huI dIpikA Adi cAroM ora ke bhUbhAga ko prakAzita karate hai / isI prakAra jo jJAna cAroM ora ke padArthoM ko prakAzita karatA hai / vaha madhyagata hai / 16. aMtagata aura madhyagata meM kyA bheda hai ? purataH aMtagata avadhijJAna purovartI saMkhyeya athavA asaMkhyeya yojanoM taka jAnatA dekhatA hai / pRSThataH aMtagata avadhijJAna pRSThavartI saMkhyeya athavA asaMkhyeya yojanoM taka jAnatA dekhatA hai / pArzvataH aMtagata avadhijJAna pArzva bhAga ke saMkhyeya athavA asaMkhyeya yojanoM taka jAnatA dekhatA hai| madhyagata avadhijJAna cAroM ora ke saMkhyeya athavA asaMkhyeya yojanoM taka jAnatA dekhatA hai|" vaha AnugAmi avadhijJAna hai| 17. vaha anAnugAmika avadhijJAna kyA hai ? anAnugAmika avadhijJAna jaise koI eka bahuta bar3A jyoti kuNDa banAkara usake pariparyanta Asa-pAsa cAroM ora cakkara lagAtA huA usa jyoti sthAna ko dekhatA hai / anyatra cale jAne para use nahIM dekhatA / isI prakAra amAnugAmika avadhijJAna jisa Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naMdI gae na paasi| evameva aNANu- pazyati, anyatra gataH na pazyati / gAmiyaM ohinANaM jattheva samuppa- ___ evameva anAnugAmikama avadhijJAnaM jjai tattheva saMkhejjANi vA yatrava samutpadyate tatraiva saMkhyeyAni vA asaMkhejjANi vA saMbaddhANi vA asaMkhyeyAni vA sambaddhAni vA asaMbaddhANi vA joyaNAiM jANai asambaddhAni vA yojanAni jAnAti pAsai, aNNattha gae Na paasi| pazyati, anyatra gataH na pazyati / settaM aNANugAmiyaM ohinANaM // tadetad anAnugAmikam avadhijJAnam / kSetra meM utpanna hotA hai usI kSetra se sambaddha athavA asambaddha, saMkhyeya athavA asaMkhyeya yojana taka jAnatA dekhatA hai, kSetra kA parivartana hone para nahIM dekhtaa|' vaha anAnugAmika avadhijJAna hai| 18. se ki taM vaDDhamANayaM ohinANaM ? atha kiM tad vardhamAnakam avadhi- 18. vaha vardhamAna avadhijJAna kyA hai ? baDDhamANayaM ohinANaM-pasatthesu jJAnam ? vardhamAnakam avadhijJAnam ___ vardhamAna avadhijJAna-jo prazasta adhyaajjhavasANaTThANesu vaTTamANassa prazasteSu adhyavasAyasthAneSu vartamAnasya vasAyoM meM vartamAna aura caritra meM vartamAna hai, vaTTamANacarittassa, visujjhamANassa vartamAnacaritrasya, vizuddhayamAnasya jo vizuddhayamAna aura vizuddhayamAna caritra visujjhamANacarittassa savvao vizuddhacamAnacaritrasya sarvataH vAlA hai usakA avadhijJAna saba ora se bar3hatA samaMtA ohI vddddhi| samantAd avdhirvdhte| jAvaiA tisamayAhAragassa yAvatI trisamayA'hArakasya 1. panaka kA jIvana jo sUkSma hai tIna suhumassa pnngjiivss| sUkSmastha panakajIvasya / samaya kA AhAraka hai usake zarIra kI jitanI ogAhaNA jahaNNA, avagAhanA jaghanyA, jaghanya avagAhanA hotI hai utanA avadhijJAna ohIkhettaM jahaNNaM tu // 1 // avadhikSetraM jaghanyaM tu // kA jaghanya kSetra hai| savvabahu agaNijIvA, sarvabahvagnijIvA, 2. jisa samaya agni ke sarvAdhika jIvoM niraMtaraM jattiyaM bharijjaMsu / nirantaraM yAvad abhaaeH| ne niraMtara rUpa se jitane kSetra ko vyApta khettaM savvadisAgaM, kSetraM sarvadikkaM, kiyA thA, utanA saba dizAoM meM paramAvadhi paramohI khett-niddittttho||2|| paramAvadhiH kssetr-nirdissttH|| kA kSetra batalAyA hai|" aMgulamAvaliyANaM, aMGa gulA''valikayo, 3. aMgula ke asaMkhyeya bhAga kSetra ko dekhane bhAgamasaMkhejja dosu sNkhejjaa| bhAgamasaMkhyeyaM dvayoH sNkhyeyau| vAlA kAla kI dRSTi se AvalikA ke aMgulamAvaliyaMto, aGa gulamAvalikAntaH, asaMkhyeya bhAga taka dekhatA hai| aMgula ke AvaliyA aMgula-puhataM // 3 // AvalikA'Ga gula-pRthaktvam // saMkhyeya bhAga kSetra ko dekhane vAlA AvalikA ke saMkhyeya bhAga kSetra ko dekhatA hai| aMgula jitane kSetra ko dekhane vAlA bhinna (apUrNa) AvalikA taka dekhatA hai / kAla kI dRSTi se eka AvalikA taka dekhane vAlA kSetra kI dRSTi se aMgula pRthaktva (do se nau aMgula) kSetra ko dekhatA hai| hatthammi muhuttaMto, haste muhUrtAntaH, 4. eka hAtha jitane kSetra ko dekhane vAlA divasaMto gAuyammi boddhvvo| divasAntargavyUte boddhavyaH / aMtarmahata jitane kAla taka dekhatA hai, eka joyaNadivasapuhuttaM, yojane divasapRthaktvam, gavyUta (gAU) kSetra ko dekhane vAlA aMtapakkhaMto paNNavIsAo // 4 // pakSAntaH paJcaviMzatim // divasakAla (eka dina se kucha kama) taka dekhatA hai / eka yojana kSetra ko dekhane vAlA divasa pRthaktva (do se nau divasa) kAla taka dekhatA hai / paccIsa kSetra yojana ko dekhane vAlA aMtaH pakSa kAla (kucha kama eka pakSa) taka dekhatA hai| Jain Education Intemational Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dUsarA prakaraNa : pratyakSa jJAna : sUtra 18-20 bharahammi addhamAso, bharate'rddhamAso, jaMbuddIvammi sAhio maaso| jambUdvIpe sAdhiko mAsaH / vAsaM ca maNuyaloe, varSaJca manujaloke, vAsapuhattaM ca ruyagammi // 5 // varSapRthaktvaJca rucake // saMkhejjammi u kAle, saMkhyeye tu kAle, dIvasamuddA vi haMti sNkhejjaa| dvIpasamudrA api bhavanti sNkhyeyaaH| kAlammi asaMkhejje, kAle'saMkhyeye, dIvasamuddA u bhaiyavvA // 6 // dvIpasamudrAstu bhktvyaaH|| kAle cauNha vuDDhI, kAle caturNA vRddhi :, kAlo bhaiyavvu khettvuddddhoe| kAlo bhaktavyaH kssetrvRddhau| vuDDhIe davvapajjava, vaddhau dravyaparyAyayoH, bhaiyavvA khettakAlA u // 7 // bhaktavyau kSetrakAlau tu // suhamo ya hoi kAlo, sUkSmazca bhavati kAlaH, tatto suhumayarayaM havai khettaM / tataH sUkSmatarakaM bhavati kSetram / aMgulaseDhImitte, aGa gulazreNimAtre, osappiNio asaMkhejjA // 8 // avasapiNyaH asNkhyeyaaH|| settaM vaDDhamANayaM ohinANaM // tadetad vardhamAnakam avadhijJAnam / 16. se ki taM hAyamANayaM ohinANaM? atha kiM tad hIyamAnakam avadhi- hAyamANayaM ohinANaM appasatthehiM jJAnam ? hIyamAnakam avadhijJAnam - ajjhavasANaTThAhiM vaTTamANassa aprazasteSu adhyavasAyasthAneSu vartamAnavaTTamANacarittassa, saMkilissa- sya vartamAnacaritrasya, saMklizyamANassa saMkilissamANacarittassa mAnasya saMklizyamAnacaritrasya sarvataH savvao samaMtA ohI prihaayi| samantAd avadhiH parihIyate / tadetad settaM hAyamANayaM ohinANaM // hIyamAnakam avadhijJAnam / 5. bharata jitane kSetra ko dekhane vAlA arddhamAsa kAla taka dekhatA hai| jambUdvIpa jitane kSetra ko dekhane vAlA sAdhika mAsa (eka mahine se kucha adhika) kAla taka dekhatA hai| manuSya loka jitane kSetra ko dekhane vAlA eka varSa taka dekhatA hai, rucaka-dvIpa jitane kSetra ko dekhane vAlA varSa pRthaktva (do se nau varSa) taka dekha tA hai| 6. saMkhyeya dvIpa samudra jitane kSetra ko dekhane vAlA saMkhyeya kAla taka dekhatA hai| asaMkhyeya kAla taka dekhatA hai, taba dvIpa aura samudra kI bhajanA hai| 7. kAla vRddhi ke sAtha dravya, kSetra aura bhAva kI vRddhi nizcita hotI hai| kSetra kI vRddhi meM kAla vRddhi kI bhajanA hai| dravya aura paryAya kI vRddhi meM kSetra aura kAla kI bhajanA hai| 8. kAla sUkSma hotA hai, kSetra usase sUkSmatara hotA hai / aMgulazreNi mAtra AkAza pradeza kA parimANa asaMkhyeya avasarpiNI kI samaya rAzi jitanA hotA hai / " vaha vardhamAna avadhijJAna hai| 19. vaha hIyamAna avadhijJAna kyA hai ? hIyamAna avadhijJAna-jo aprazasta adhyavasAyoM meM vartamAna aura caritra meM vartamAna hai, jo saMklizyamAna aura saMklizyamAna caritra vAlA hai usakA avadhijJAna saba ora se ghaTatA hai|" vaha hIyamAna avadhijJAna hai| 20. se ki taM paDivAi ohinANaM? atha kiM tat pratipAti avadhi- 20. vaha pratipAtI avadhijJAna kyA hai ? paDivAi ohinANaM-jaNNaM jJAnam ? pratipAti avadhijJAnam- pratipAtI avadhijJAna-jo jaghanya aMgula ke jahaNNaNaM aMgulassa asaMkhejjayabhAgaM yad jaghanyena aGa gulasya asaMkhyeyatama- asaMkhyeya bhAga, saMkhyeya bhAga, bAlAna, bAlAgravA saMkhejjayabhAgaM vA, vAlaggaM vA bhAgaM vA, saMkhyeyatamabhAgaM vA, bAlAgraM pRthaktva, likSA, likSApRthaktva, yUkA, yUkAvAlaggapuhattaM vA, likkhaM vA vA, bAlAgrapRthaktvaM vA, likSAM vA, pRthaktva, yava, yavapRthaktva, aMgula, aMgulalikkhapuhattaM vA, jUyaM vA jayapuhattaM likSApRthaktvaM vA, yUkAM vA, yUkA pRthaktva, pAda, pAdapRthaktva, vitasti, vitastivA, javaM vA javapuhataM vA, aMgulaM pRthaktvaM vA, yavaM vA, yavapRthaktvaM vA, pRthaktva, ratni, ratnipRthaktva, kukSi, kukSivA aMgulapuhattaM vA, pAyaM vA pAya- aGa gulaM vA, aGa gulapRthaktvaM vA, pRthaktva, dhanuSa, dhanuSapRthaktva, gavyUti, gavyUtipuhattaM vA vihatthi vA vihatthipuhattaM pAdaM vA, pAdapRthaktvaM vA, vitastiM pRthaktva, yojana, yojanapRthaktva, sau yojana, vA, raNi vA rayaNipuhattaM vA, vA, vitastipRthaktvaM vA, rani vA, sau yojanapRthaktva hajAra yojana, hajAra kucchi vA kucchipuhattaM vA, dhaNuM ratnipRthaktvaM vA, kukSi vA, kukSi- yojanapRthaktva, lAkha yojana, lAkha yojanavA dhaNupuhattaM vA, gAuyaM vA gAuya- pRthaktvaM vA, dhanurvA, dhanuHpRthaktvaM vA, pRthaktva, karor3a yojana, karor3a yojanapRthaktva, Jain Education Intemational Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naMdI koDAkor3a yojana athavA kor3Akor3a yojanapRthaktva tathA utkRSTa sarvaloka ko dekhakara pratipatita ho jAtA hai, calA jAtA hai| vaha pratipAtI avadhijJAna hai| pahattaM vA, joyaNaM vA joyaNapuhattaM gavyUti vA, gavyUtipRthaktvaM vA, yojanaM vA, joyaNasayaM vA joyaNasayapuhattaM vA, yojanapRthaktvaM vA, yojanazataM vA, vA, joyaNasahassaM vA joyaNasahassa- yojanazatapRthaktvaM vA, yojanasahasra pahattaM vA, joyaNalakkhaM vA joyaNa- vA, yojanasahasrapRthaktvaM vA, yojanalakkhapRhattaM vA joyaNakoDi vA lakSaM vA, yojanalakSapRthaktvaM vA, joyaNakoDipuhattaM vA, joyaNakoDA- yojanakoTi vA, yojanakoTipRthaktvaM koDiM vA joyaNakoDAkoDipuhattaM vA, yojanakoTikoTi vA yojanavA, ukkoseNaM logaM vA- koTikoTipRthaktvaM vA, utkarSeNa lokaM pAsittANaM pddivejjaa| setaM vA-dRSTvA pratipatet / tadetat paDivAi ohinaannN|| pratipAti avadhijJAnam / 21.se ki taM apaDivAi ohinANaM? atha kiM tad apratipAti avadhi- 21. vaha apratipAtI avadhijJAna kyA hai ? apaDivAi ohinANaM-jeNaM jJAnam ? apratipAti avadhijJAnam- apratipAtI avadhijJAna-jo avadhijJAna alogassa egamavi AgAsapaesaM yena alokasya ekamapi AkAzapradeza alokAkAza ke eka AkAza pradeza ko athavA pAsejjA, teNa paraM apaDivAi pazyet, tena param apratipAti avadhi- usase Age dekhane kI kSamatA rakhatA hai|" ohinANaM / settaM apaDivAi jJAnam / tadetad apratipAti avadhi- vaha apratipAti avadhijJAna hai| ohinANaM // jJAnam / 22. taM samAsao caubvihaM paNNattaM, taM tat samAsatazcaturvidhaM prajJaptaM, 22. vaha (avadhijJAna kA viSaya) saMkSepa meM cAra jahA-davvao, khettao, kAlao, tadyathA--dravyataH, kSetrataH, kAlataH, prakAra kA prajJapta hai, jaise-dravyataH, kSetrataH, bhaavo| bhAvataH / kAlataH, bhAvataH / tattha davvao NaM ohinANI tatra dravyataH avadhijJAnI dravya kI dRSTi se avadhijJAnI jaghanyataH jahaNNaNaM aNaMtAI rUvidavvAiM jaghanyataH anantAni rUpidravyANi anaMta rUpI dravyoM ko jAnatA dekhatA hai| jANai paasi| ukkoseNaM savvAiM jAnAti pazyati / utkarSataH sarvANi utkRSTata: vaha saba rUpI dravyoM ko jAnatA rUvidavvAiM jANai paasi| rUpidravyANi jAnAti pazyati / dekhatA hai| khettao NaM ohinANI jahaNNaNaM kSetrataH avadhijJAnI jaghanyataH kSetra kI dRSTi se avadhijJAnI jaghanyata: aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM jANai aGa gulassa asaMkhyeyatamabhAgaM jAnAti aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga ko jAnatA dekhatA paasi| ukkoseNaM asaMkhejjAi pazyati / utkarSataH asaMkhyeyAni aloke hai / utkRSTataH vaha aloka meM loka-pramANa aloge loyamettAiM khaMDAI jANai lokamAtrANi khaNDAni jAnAti asaMkhyAta khaMDoM ko jAnatA dekhatA hai| paasi| pazyati / kAla kI dRSTi se avadhijJAnI jaghanyataH AvalikA ke asaMkhyAtaveM bhAga ko jAnatA dekhatA hai| utkRSTataH vaha asaMkhyeya avasarpiNI utsarpiNI pramANa atIta aura bhaviSya kAla ko jAnatA dekhatA hai| kAlao NaM ohinANI jahaNNaNaM kAlataH avadhijJAnI jaghanyataH AvaliyAe asaMkhejjaibhAgaM AvalikAyAH asaMkhyeyatamaM bhAgaM jANai paasi| ukkoseNaM asaMkhe- jAnAti pazyati / utkarSataH asaMjjAo osappiNIo ussappi- khyeyAH utsapiNIH avasapiNI: NIo aIyamaNAgayaM ca kAlaM atItamanAgataJca kAlaM jAnAti jANai paas| pazyati / bhAvao NaM ohinANI jahaNNaNaM bhAvataH avadhijJAnI jaghanyataH aNaMte bhAve jANaipAsai / ukko- anantAna bhAvAna jAnAti pazyati / seNa vi aNaMte bhAve jANai pAsai, utkarSato'pi anantAn bhAvAn savvabhAvANamaNaMtabhAgaM jANai nAnAti pazyati, srvbhaavaanaamnntpaas| mAgaM jAnAti pshyti| bhAva kI dRSTi se avadhijJAnI jaghanyataH ananta paryAyoM ko jAnatA dekhatA hai| utkRSTata: bhI vaha ananta paryAyoM ko jAnatA dekhatA hai tathA samasta paryAyoM ke ananta bhAga ko jAnatA dekhatA hai|" Jain Education Intemational Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dUsarA prakaraNa : pratyakSa jJAna : sUtra 21-23 ohI bhavapaccaio, avadhirbhavapratyayiko, 1. bhavapratyayika aura guNapratyayika ke guNapaccaio ya vaNNio eso| guNapratyayikazca varNitaH eSaH / bheda se avadhijJAna do prakAra kA hotA hai| tassa ya bahU vigappA, tasya ca bahavaH vikalpAH, dravya, kSetra, kAla aura bhAva kI apekSA se davve khette ya kAle ya // 1 // dravye kSetre ca kAle ca // isake bahuta vikalpa ho jAte haiN|" neraiyadevatitthaMkarA ya, nairayikadevatIrthakarAzca, 2. nairayika, deva aura tIrthaMkara abAhya ohissabAhirA huMti / avadherabAhyA bhavanti / avadhijJAna vAle hote haiN| ve sarvataH dekhate pAsaMti savvao khalu, pazyanti sarvataH khalu, haiN| zeSa (antagata avadhijJAna vAle) manuSya sesA deseNa pAsaMti // 2 // zeSA dezena pazyanti // aura tithaMca eka deza se dekhate haiM " settaM ohinANaM // tadetad avadhijJAnam / vaha avadhijJAna hai| maNapajjavanANa-padaM manaHparyavajJAna-padam / manaHparyavajJAna-pada 23. se ki taM maNapajjavanANaM? atha kiM tad manaHparyavajJAnam ? 23. vaha manaHparyavajJAna kyA hai ? maNapajjavanANe NaM bhaMte ! ki maNu- manaHparyavajJAnaM bhadanta ! ki bhaMte ! manaHparyavajJAna manuSyoM ke hotA hai ssANaM uppajjai? amaNussANaM? manuSyANAmutpadyate ? amanuSyANAm ? athavA amanuSyoM ke ? goyamA! maNussANaM, no amaNu- gautama! manuSyANAM, no gautama ! manuSyoM ke hotA hai, amanuSyoM ke ssaannN| amnussyaannaam| nahIM hotaa| jai maNussANaM-ki saMmucchima- yadi manuSyANAM-ki sammUcchima- yadi manuSyoM ke hotA hai to kyA saMmUcchima maNussANaM? gabbhavakkaMtiyamaNu- manuSyANAM ? garbhAvakrAntikamanuSyA- manuSyoM ke hotA hai athavA garbhaja manuSyoM ke ? ssANaM? ___NAm ? goyamA! no samucchimamaNussANaM, gautama ! no sammUcchimamanuSyANAM gautama ! saMmUcchima manuSyoM ke nahIM garbhaja gabbhavakkaMtiyamaNussANaM / garbhAvakrAntikamanuSyANAm / manuSyoM ke hotA hai| jai gabbhavakkaMtiyamaNussANaM-ki yadi garbhAvakrAntikamanuSyANAM yadi garbhaja manuSyoM ke hotA hai to kyA kammabhUmiya-gabbhavakkaMtiyamaNu- ki karmabhUmija-garbhAvakrAntikamanuSyA- karmabhUmi meM utpanna garbhaja manuSyoM ke hotA hai ssANaM? akammabhUmiya-gambhavakkaM- NAm ? akarmabhUmija-garbhAvakrAntika- athavA akarmabhUmi meM utpanna garbhaja manuSyoM ke tiyamaNussANaM? aMtaradIvaga- manuSyANAm ? antarvIpaja-garbhAva- athavA antarvIpa meM utpanna garbhaja manuSyoM gabbhavakkaMtiyamaNussANaM ? krAntikamanuSyANAm ? ke ? goyamA! kammabhUmiya-gabbhavakkaM- gautama! karmabhUmija-garbhAva- gautama ! karmabhUmi meM utpanna garbhaja tiyamaNassANaM, no akammabhamiya- krAntikamanuSyANAM, no akarmabhUmija- manuSyoM ke hotA hai| akarmabhUmi meM utpanna gbbhvtiymnnussaannN| no garbhAvakrAntikamanuSyANAm, no anta- garbhaja manuSyoM ke aura antarvIpa meM utpanna aMtaradIvaga-gabbhavakkaMtiyamaNu- pija-garbhAvakrAMtikamanuSyANAm / garbhaja manuSyoM ke nahIM hotaa| ssaannN| jai kammabhUmiya-gabbhavakkaMtiya- yadi karmabhUmija-garbhAvakrAntika- yadi karmabhUmi meM utpanna garbhaja manuSyoM ke maNassANaM-ki saMkhejjavAsAuya- manuSyANAM-ki saMkhyeyavarSAyuSka- hotA hai to kyA saMkhyAta varSa AyuSya vAle kammabhUmiya-gabbhavakkaMtiyamaNu- karmabhUmija-garbhAvakrAntikamanuSyA- karmabhUmi meM utpanna garbhaja manuSyoM ke hotA hai ssANaM? asaMkhejjavAsAuya-kamma- NAm ? asaMkhyeyavarSAyuSka-karmabhUmija- athavA asaMkhyAta varSa AyuSya vAle karmabhUmi bhamiya-gabbhavakkatiyamaNussANaM? garbhAvakrAntikamanuSyANAm ? meM utpanna garbhaja manuSyoM ke ? goyamA! saMkhejjavAsAuya-kamma- gautama ! saMkhyeyavarSAyuSka-karma- gautama ! saMkhyAta varSa AyuSya vAle karmabhUmiya-gabbhavakkaMtiyamaNussANaM, bhUmija-garbhAvakrAMtikamanuSyANAM, no bhUmi meM utpanna garbhaja manuSyoM ke hotA hai| no asaMkhejjavAsAuya-kammabhUmiya- asaMkhyeyavarSAyuSka-karmabhUmija-garbhAva- asaMkhyAta varSa AyuSya vAle karmabhUmi meM gambhavakkaMtiyamaNussANaM / krAntikamanuSyANAm / utpanna garbhaja manuSyoM ke nahIM hotaa| Jain Education Intemational Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 jai saMkhejjavAsAuya - kammabhUmiyagabhavakkaMtiya maNussANaM-ki pajjattaga-saMkhejjavAsAjya kamma bhUmi- gabhavakkaMtiyamaNussANaM ? apajjattaga-saMkhejjavAsAjya-kammabhUmi- ganbhavakkaMtiyamaNassANaM ? goyamA ! pajjattaga-saMkhejjavAsAuya kammabhUmi- gabbhavakkaMtiyamanussANaM, no apajjattaga-saMkhejjavAsAuya kammabhUmiya- gabbhavakkatiyamaNussaraNaM / jai pajjattaga-saMkhejjavAsAuyakammabhUmiya- gabbhavakkaMtiyamaNusthANaM-ki sammadiTTi pajjattagasaMkhejjavAsAuya-kammabhUmiyaganbhavakkaMtiyamaNussANaM ? micchadiTTi - pajjattaga-saMkhejjavA sAuthakammabhUmi- ganbhavakkaMtiyamaNusvANaM ? sammAmicchadiTThipajjattaga-saMkhejjavAsAuya-kammabhUmiyagabhavakkaMtiyamaNussANaM ? goyamA ! sammadiTThi-pajjattagasaMkhejjavAsA uya-kammabhUmiyabhaktayamaNussA, micchadiThi- pajjattaga-saMkhejjavAsAya - kammabhUmi- ganbhavakkaMtiyamaNussANaM, no sammAmicchadiTThi - pajjattaga-saMkhejjavAsAuya kammabhUmi- gabbhavakkaMtiyamaNussANaM / no jai sammadiTTi pajjattaga-saMkhejjavAsAuya kammabhUmiya-gabbhavakkaMtiyamaNussANaM-ki saMjaya samma diTTi - pajjattaga-saMkhejjavAsAuyakammabhUmi- ganbhavakkaM tiyamaNussANaM ? asaMjaya sammadiTThi pajjtaga-saMkhejjavAsAjya-kamma bhUmiya- ganbhavakkaMtiyamaNussANaM ? saMjaya saMjaya - sammadiTThi- pajjattagasaMkhejjavAsAuya - kammabhUmiyagabbhavakkaMtiyamaNussANaM ? goyamA ! saMjaya sammadiTThi yadi saMkhyeyavarSAyuSka-karmabhUmijagarbhAvakrAntikamanuSyANAM kiM paryAtakasaMkhyeyavarSAyuSka-karmabhUmija-garbhAvakrAntikamanuSyANAm ? aparyAptakasaMkhyevarSAyuSka-karma bhUmija-garbhAvakrAntikamanuSyANAm ? gautama ! paryAptaka-saMkhyeyavarSAyuSka- karmabhUmija garbhAvakrAntikamanuSyANAM no aparyAptaka-saMkhyeyavarSAyuSka - karmabhUmija - garbhAvakrAntikamanuSyANAm / yadi paryAptaka-saMkhyeyavarSAyuSkakarmabhUmi - garbhAvAntikamanuSyANAm - kiM samyagadRSTi paryAptaka-saMkhyeyavarSAyuSka - karmabhUmi- garbhAvakrAntikamanuSyANAm ? mithyAdRSTi-paryAptakasaMkhyevarSAyuSka- karmabhUmija garbhAvakrAntikamanuSyANAm ? samyagmithyAdRSTi- paryAptaka-saMkhyeyavarSAyuSka-karmabhUmija -garbhAvakrAntika manuSyANAm / gautama ! samyagdRSTi paryAptakasaMkhyevarSAyuSka - karmabhUmija -garbhAvakrAntikamanuSyANAM no mithyAdRSTiparyAptaka-saMkhyeyavarSAyuSka-karma bhUmija - garbhAvAntikamanuSyANAM, no samyagmithyAdRSTi-paryAptaka-saMkhyeyavarSAyuSkakarmabhUmija - garbhAvakrAntikamanuSyANAm / yadi samyagdRSTi- paryAptaka-saMkhyeyavarSAyuSka- karmabhUmi- garbhAvakrAntikamanuSyANAM kiM saMyata- samyagdRSTiparyAptaka-saMkhyeyavarSAyuSka-karma bhUmijagarbhAvAntikamanuSyANAm ? asaMyatasamyagdRSTi- paryAptaka-saMkhyeyavarSAyuSkakarmabhUmija garbhAvAntikamanuSyANAm ? saMyatAsaMyata-samyagdRSTiparyAptaka-saMkhyevarSAyuSka-karma bhUmija - garbhAvAntikamanuSyANAm ? gautama ! saMyata - samyagdRSTi naMdI yadi saMkhyAta varSa AyuSya vAle karmabhUmi meM utpanna garbhaja manuSyoM ke hotA hai to kyA paryApta saMkhyAta varSa AyuSya vAle karmabhUmi meM utpanna garbhaja manuSyoM ke hotA hai athavA aparyApta saMkhyAta varSa AyuSya vAle karmabhUmi meM utpanna garbhaja manuSyoM ke ? gautama ! paryAptaka saMkhyAta varSa AyuSya vAle karmabhUmi meM utpanna garbhaja manuSyoM ke hotA hai / aparyApta saMkhyAta varSa AyuSya vAle karmabhUmi meM utpanna garbhaja manuSyoM ke nahIM hotA / yadi paryApta saMkhyAta varSa AyuSya vAle karmabhUmi meM utpanna garbhaja manuSyoM ke hotA hai to kyA samyakadRSTi paryApta saMkhyAta varSa AyuSya vAle karmabhUmi meM utpanna garbhaja manuSyoM ke hotA hai athavA mithyAdRSTi paryApta saMkhyAta varSa AyuSya vAle karmabhUmi meM utpanna garbhaja manuSyoM ke athavA samyakmithyA dRSTi paryApta saMkhyAta varSa AyuSya vAle karmabhUmi meM utpanna garbhaja manuSyoM ke ? gautama ! samyakadRSTi paryAptaka saMkhyAta varSa AyuSya vAle karmabhUmi meM utpanna garbhaja manuSyoM ke hotA hai, mithyAdRSTi paryAptaka saMkhyAta varSa AyuSya vAle karmabhUmi meM utpanna garbhaja manuSyoM ke aura samyak mithyAdRSTi paryApta saMkhyAta varSa AyuSya vAle karmabhUmi meM utpanna garbhaja manuSyoM ke nahIM hotA / yadi samyakadRSTi- paryApta saMkhyAta varSa AyuSya vAle karmabhUmi meM utpanna garbhaja manuSyoM ke hotA hai to kyA saMyata-samyadRSTiparyApta saMkhyAta varSa AyuSya vAle karmabhUmi meM utpanna garbhaja manuSyoM ke hotA hai athavA asaMyata - samyaka dRSTi- paryAptaka- saMkhyAtavarSa AyuSya vAle karmabhUmi meM utpanna garbhaja manuSyoM ke hotA hai athavA saMyatAsaMyatasamyaka STi- paryAptaka- saMkhyAtavarSa AyuSya vAle karmabhUmi meM utpanna garbhaja manuSyoM ke ? gautama ! saMyata- samyaka dRSTi paryAptaka Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dUsarA prakaraNa : pratyakSa jJAna : sUtra 23 45 saMkhyAtavarSa AyuSya vAle karmabhUmi meM utpanna garbhaja manuSyoM ke hotA hai| asaMyata samyakdRSTi-paryAptaka saMkhyAta varSa AyuSya vAle karmabhUmi meM utpanna garbhaja manuSyoM ke aura saMyatAsaMyata samyakdRSTi-paryAptaka saMkhyAta varSa AyuSya vAle karmabhUmi meM utpanna garbhaja manuSyoM ke nahIM hotaa| yadi saMyata-samyak dRSTi-paryAptaka saMkhyAta varSa AyuSya vAle karmabhUmi meM utpanna garbhaja manuSyoM ke hotA hai to kyA pramattasaMyatasamyakadRSTi paryAptaka saMkhyAta varSa AyuSya vAle karmabhUmi meM utpanna garbhaja manuSyoM ke hotA hai athavA apramattasaMyata samyakdRSTi paryAptaka saMkhyAta varSa AyuSya vAle karmabhUmi meM utpanna garbhaja manuSyoM ke ? pajjattaga-saMkhejjavAsAuya-kamma- paryAptaka-saMkhyeyavarSAyuSka-karmabhUmijabhamiya-gabbhavakkaMtiyamaNussANaM, garbhAvakrAntikamanuSyANAM, no asaMyatano asaMyaya-sammadidi-pajjattaga- samyagdRSTi-paryAptaka-saMkhyeyavarSAyuSkasaMkhejjavAsAuya-kammabhUmiya- karmabhUmija-garbhAvakrAntikamanuSyANAM, gabbhavakkaMtiyamaNussANaM, no no saMyatAsaMyata-samyagdRSTi-paryAptakasaMjayAsaMjaya-sammadiTTi-pajjattaga- saMkhyeyavarSAyuSka-karmabhUmija-garbhAvasaMkhejjavAsAuya-kammabhUmiya- krAntikamanuSyANAm / gbbhvkkNtiymnnussaannN| jai saMjaya-sammadiTTi-pajjattaga- yadi saMyata-samyagdRSTi-paryAptakasaMkhejjavAsAuya-kammabhUmiya- saMkhyeyavarSAyuSka-karmabhUmija-garbhAvagabbhavakkaMtiyamaNussANaM-ki krAntikamanuSyANAM-kiM pramattasaMyatapamattasaMjaya-sammadiTThi-pajjattaga- samyagdRSTi-paryAptaka-saMkhyeyavarSAyuSkasaMkhejjavAsAuya-kammabhUmiya-gabbha- karmabhUmija-garbhAvakrAntikamanuSyAvakkaMtiyamaNussANaM? apamatta- NAm ? apramattasaMyata-samyagdRSTisaMjaya-sammadidi-pajjattaga-saMkhejja- paryAptaka-saMkhyeyavarSAyuSka-karmabhUmijavAsAuya-kammamiya-gabbhavakka- garbhAvakrAntikamanuSyANAm ? tiyamaNassANaM? goyamA! apamattasaMjaya-sammadidi- gautama ? apramattasaMyata-samyagpajjattaga-saMkhejjavAsAuya-kamma- dRSTi-paryAptaka-saMkhyeyavarSAyuSka-karmabhUmiya-gabbhavakkaMtiyamaNassANaM, bhUmija-garbhAvakrAntikamanuSyANAM, no no pamattasaMjaya-sammadiTTi-pajja- pramattasaMyata-samyagdRSTi-paryAptakataga-saMkhejjavAsAuya-kammabhUmiya- sNkhyeyvrssaayussk-krmbhuumij-grbhaavgbbhvkkNtiymnnussaannN| krAntikamanuSyANAm / / jai apamattasaMjaya-sammadidi-pajja- yadi apramattasaMyata-samyagdRSTitaga-saMkhejjavAsAuya-kammabhUmiya- paryAptaka-saMkhyeyavarSAyuSka-karmabhUmijagabbhavakkaMtiyamaNassANaM-ki garbhAvakrAntikamanuSyANAM-kimRddhiiDDhipatta-apamattasaMjaya-sammadiTTi- prApta-apramattasaMyata-samyagdRSTipajjattaga-saMkhejjavAsAuya-kamma- paryAptaka-saMkhyeyavarSAyuSka-karmabhUmijabhUmiya-gabbhavakkaMtiyamaNussANaM ? garbhAvakrAntikamanuSyANAm ? anRddhi aNiDhipatta-apamattasaMjaya-samma -prApta-apramattasaMyata-samyagdRSTididi-pajjattaga-saMkhejjavAsAuya- paryAptaka-saMkhyeyavarSAyuSka-karmabhUmijakammabhUmiya-gabbhavakkaMtiyamaNu- garbhAvakrAntikamanuSyANAm / ssANaM? goyamA! iDiDhapatta-apamattasaMjaya- gautama ! RddhiprApta-apramattasaMyatasammadidi-pajjattaga-saMkhejjavAsA- samyagdRSTi-paryAptaka-saMkhyeyavarSAyuSkauya-kammabhUmiya-gabbhavakkaMtiya- karmabhUmija-garbhAvakrAntikamanuSyANAM, maNussANaM, no aNiDhipatta-apa- no anRddhiprApta-apramattasaMyata-samyagmattasaMjaya-sammadiTTi-pajjattaga- dRSTi-paryAptaka-saMkhyeyavarSAyuSka-karmasaMkhejjavAsAuya-kammabhUmiya-gabbha- bhUmija-garbhAvakrAntikamanuSyANAM manaHkaMtiyamaNussANaM maNapajjavanANaM paryavajJAnaM samutpadyate / smuppjji|| gautama ! apramattasaMyata samyakadRSTi-paryAptaka saMkhyAtavarSa AyuSyavAle karmabhUmi meM utpanna garbhaja manuSyoM ke hotA hai, pramattasaMyata-samyakdRSTi-paryAptaka-saMkhyAtavarSa AyuSyavAle karmabhUmi meM utpanna garbhaja manuSyoM ke nahIM hotaa| yadi apramattasaMyata-samyakdRSTi-paryAptakasaMkhyAtavarSa AyuSya vAle karmabhUmi meM utpanna garbhaja manuSyoM ke hotA hai to kyA RddhiprApta apramattasaMyata-samyakdRSTi-paryAptaka-saMkhyAtavarSa AyuSyavAle-karmabhUmi meM utpanna garbhaja manuSyoM ke hotA hai athavA anRddhiprApta-apramattasaMyatasamyakdRSTi-paryAptaka-saMkhyAtavarSa AyuSyavAle karmabhUmi meM utpanna garbhaja manuSyoM ke ? gautama ! RddhiprApta-apramattasaMyata-samyakdRSTi-paryAptaka saMkhyAtavarSa AyuSyavAle karmabhUmi meM utpanna garbhaja manuSyoM ke hotA hai / anRddhiprApta- apramattasaMyata- samyakdaSTiparyAptaka-saMkhyAta varSa AyuSyavAle karmabhUmi meM utpanna garbhaja manuSyoM ke manaHparyavajJAna utpanna nahIM hotaa|" Jain Education Intemational Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 24. taM ca duvihaM uppajjai, taM jahA ujjumaI va vilamaI va // 25. taM samAsao cauvvihaM paNNattaM, jahA - davvao, khettao, kAlao, bhAvaoo / taM tattha davvao NaM ujjumaI anaMte ata esie khaMdhe jANai pAsai / te caiva vijalamaI abbhahiyatarAe vijalatarAe vimutarAe viti miratarAe jAi pAsa kAlao NaM ujjumaI jahaNeNaM paliovamarasa asaMkhijjayabhAgaM ukkoseNa vi paliovamassa asaMkhijjayabhAgaM atIyamaNAgayaM vA kAlaM jANai pAsai / taM caiva vilamaI amahiyatarAgaM viulatarAgaM vimuddhatarAgaM vitimiratarAgaM jANai pAsai / bhAvao NaM ujjumaI anaMta bhAve jANai pAsa, savvabhAvANaM anaMtabhAgaM jANai pAsai / taM caiva vilamaI abbhahiyatarAgaM viulatarAgaM visuddhatarAgaM vitimiratarAgaM jANai pAsai | tacca dvividhamutpadyate, tadyathA Rjumatizca vipulamatizca / tatsamAsatazcaturvidhaM prazaptaM, tadyathA - dravyataH, kSetrataH kAlataH, bhAvataH / khetao NaM uktumaI Ahe jAva kSetrataH RnumatiH adho yAvadaimose rayaNappamAe puDavIe ubarisyAH ratnaprabhAyAH pRthivyA uparimaheTThille khuDDAgapayare, uDDhaM jAva tanAdhastane kSullakapratare, Urdhva yAva joisassa uvarimatale, tiriyaM jjyotiSkasya uparitanatale, tiryag jAva aMtomarasa aDDAijjesu vAvadantImanuSyakSetre arddha tRtIyeSu dIvasamudde, paNNarasamu kamma- dvIpasamudreSu paJcadazasu karmabhUmiSu, bhUmI, tausAe akammabhUmIsu, trizayakarmabhUmiSu SaTpaJcAzadanta paJcendriyANAM chappaNae aMtaradIvagesu sapoNaM daoNpakeSu ni paMceMdriyANaM pajjattayANaM manogae paryAptakAnAM manogatAn bhAvAn bhAve jANai pAsai / taM ceva jAnAti pazyati / tat caiva vipulavilamaI aDDAijjehimaMgulehi matiH tRtIyaH aneH abhyadhikaammahiyataraM bijalataraM visudvataraM tara vipulatarakaM vizuddhatArakaM vitimirataraM khettaM jANai pAsai / vitimiratarakaM kSetra jAnAti pazyati / kAlataH numatiH jaghanyena asaMkhyeyatamabhAgaM patyopamasya utkarSeNa api patyopamasya asaMkhyeyatamabhAgaM atItamanAgataM vA kAlaM jAnAti pazyati / taccaiva vipulamati: abhyadhikatarakaM vipulatarakaM vizuddhatarakaM vitimiratarakaM jAnAti pazyati / tatra dravyataH RjumatiH anantAn anantapradezikAn skandhAn jAnAti pazyati / tAn caiva vipulamatiH abhyadhikArakAn vipulatarakAn vizuddhasarakAn vitimiratarakAn jAnAti pazyati / bhAvataH RjumatiH anantAn bhAvAn jAnAti pazyati, sarvabhAvAnAmanantabhAgaM jAnAti pazyati / tAn caiva vipulamatiH abhyadhikatarakAn vipulatarakAn vizuddhatarakAn vitimiratakAn jAnAti pazyati / naMdI 24. vaha (manaH paryavajJAna ) do prakAra se utpanna hotA hai, jaise 12. miti 25. vaha (manaH paryavajJAna kA viSaya ) saMkSepa meM cAra prakAra kA prajJapta hai, jaise- dravyataH, kSetrataH, kAlataH, bhAvataH / dravya kI dRSTi se Rjumati manaH paryavajJAnI manovagaMNA ke anaMta anaMtapradezI skandhoM ko jAnatA dekhatA hai| vipulamati manaH paryavajJAnI una skandhoM ko adhikatara vipulatara vizuddhatara aura ujjvalatara rUpa se jAnatA dekhatA hai / kSetra kI dRSTi se Rjumati manaH paryavajJAnI nIce kI ora isa ratnaprabhA pRthvI ke UrdhvavartI kSullakapratara se adhastana kSullakapratara taka Upara kI ora jyotiScakra ke uparitala taka tirache bhAga meM manuSyakSetra ke bhItara aDhAI dvIpa samudra taka pandraha karmabhUmiyoM, tIsa akarmabhUmiyoM aura chappana aMtadvIpoM meM vartamAna paryAptaka samanaska paMcendriya jIvoM ke manogata bhAvoM ko jAnatA dekhatA hai / vipulamati manaH paryavajJAnI usa kSetra se aDhAI aMgula adhikatara vipulatara vitara aura u tara kSetra ko jAnatA dekhatA hai / kAla kI dRSTi se Rjumati manaHpAnI jaghanyataH palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga ko, utkRSTataH patyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga atIta aura bhaviSya ko jAnatA dekhatA hai| vipulamati manaH paryavajJAnI usa kAlakhaMDa ko adhikatara vitara vizuddhatara aura ujjvalatara jAnatA dekhatA hai / bhAva kI dRSTi se Rjumati manaH paryavajJAnI anaMtabhAvoM ko jAnatA dekhatA hai| saba bhAvoM ke anantaveM bhAga ko hI jAnatA dekhatA hai / vipulamati manaH paryavahAnI una bhAvoM ko adhikatara vipulataravitara aura ulatara jAnatA dekhatA hai|" Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dUsarA prakaraNa : pratyakSa jJAna: 25-30 maNapajavanArNa puNe, jaNamaNaparicitiyatthapAgaDaNaM / mANusa khettanibaddha, guNapaccaiyaM caritavao // 1 // setaM maNapajjavanAnaM // kevalanANa-padaM 26. se ki taM kevalanANaM ? kevalanANaM duvihaM paSNataM taM jahA bhavattha kevalanANaM ca siddhakevalanANaM ca // 27. se kiM taM bhavatthakevalanANaM ? bhavasvakevalanANaM duvihaM paNNattaM taM jahA rAjogibhavasya kevalanANaM ca ajogibhavatthakevalanANaM ca // 28. se kiM taM sajogibhavattha kevalanANaM ? sajogibhavatya kevalanANaM duvihaM paNNattaM taM jahA paDamasamaya sajogibhavattha kevalanANaM apadamasamayasajogabhavatkevala nANaM ca / ca ahavA caramasamapasajogibhavastha kevalanANaM ca acaramasamayasajogi bhavatya kevalanANaM ca setaM sajogi / bhavatya kevalanANaM | 26. se ki taM ajogi bhavatva kevala nANaM? ajogibhavatthakevalanANaM duvihaM duvihaM paNNattaM taM jahA paDamasamayaajogibhavatthakevalanANaM ca apaDhamasamayaajogibhavatthakevalanANaM ca / ahavA--- caramasamayaajogibhavatthakevalanANaM ca acaramasamayaajogi bhavatya kevalanANaM ca / setaM ajogi bhavatyakevalanANaM // 30. se ki taM siddhakevalanANaM ? siddhakevalanANaM duvihaM paNNattaM taM jahA -anaMtarasiddha kevalanANaM paraMparasiddha kevalanANaM ca // ca 31. se ki taM atarasiddha kevalanANaM ? manaH paryavajJAnaM punaH, janamana:paricintitArthaprakaTanam / mAnuSakSetranibaddhaM guNapratyayikaM caritravataH // tadetad manaHparyavajJAnam / kevalajJAna-padam atha ki tat kevalajJAnam ? kevalajJAnaM dvividhaM prajJaptaM, tadyathAbhavastha ke valajJAnaJca, siddhakevala jJAnaJca / atha kiM tad bhavasthakevalajJAnam ? bhavatvakevalajJAnaM dvividhaM prajJaptaM, tadyathA sayogibhavasyakevalajJAnaca ayogibhavasya kevalajJAnaJca / atha kiM tatsayogibhavastha kevalajJAnam ? sayogabhavastha kevalajJAna dvividhaM prazaptaM tadyathA--prathamasamayasayogibhavasthakevalajJAnaJca aprathamasamayalapomamavasyavAca / " athavA - caramasamayasayogibhavastha kevalajJAnaJca acaramasamayasayogi bhavasya kevala sata / tadetat sayogibhavasya kevalajJAnam / atha kiM tad ayogabhavasthakevalajJAnam ? ayogibhavasyakevalajJAnaM dvividhaM prajJaptaM, tadyathA - prathamasamayAyogibhavasthakevalajJAnaJca samayAyogibhavasthakevalajJAnaJca / aprathama athavA caramasamayAyogibhavasthakevalahAnaca acaramasamAyogi bhavazcakevalajJAnaJca tadetadyogi bhavasvajJAnam / atha ki tatsidvakevalajJAnam ? siddhakevalajJAnaM dvividhaM prajJaptaM tadya - anantarasiddha kevalajJAnaJca paramparasiddhakevalajJAnaJca / atha kiM tad anantarasiddhakevala 47 1. manaH paryavajJAna saMjJIpaMcendriya ke manacintita artha ko prakaTa karatA hai| isakA saMbaMdha manuSya kSetra se hai / yaha guNapratyayika hai / yaha caritravAn saMyamI ke hI hotA hai / vaha manaH paryavajJAna hai / kevalajJAna pada 26. vaha kevalajJAna kyA hai ? kevalajJAna do prakAra kA prajJapta hai, jaise 1. bhavasthakevalajJAna 2. siddhakevalajJAna / 27. vaha bhavasthakevalajJAna kyA hai ? bhavasthakevalajJAna do prakAra kA prajJapta hai, jaise1. sayogI bhavasthakevalajJAna 2. ayogIbhavasthakevalajJAna / 28. vaha sayogIbhavasthakevalajJAna kyA hai ? sayogI bhavastha kevajJAna do prakAra kA prajJapta hai, jaise 1. prathama samaya sayogIbhavastha kevalajJAna / 2. aprathama samaya sayogI bhavastha kevala jJAna / athavA - 1. carama samaya sayogI bhavastha kevalajJAna / 2. acarama samaya sayogI bhavastha kevalajJAna / vaha sayogI bhavastha kevalajJAna hai / 29. vaha ayogI bhavasthakevalajJAna kyA hai ? ayogIbhavastha kevalajJAna do prakAra kA prajJapta hai, jaise 1. prathama samaya ayogI bhavastha kevalajJAna 2. aprathama samaya ayogI bhavastha kevalajJAna | athavA - 1. carama samaya ayogI bhavastha kevalajJAna 2. acarama samaya ayogIbhavasthakevalajJAna vaha ayonIbhavasthakevalajJAna hai| 30. vaha siddha kevalajJAna kyA hai ? siddha kevalajJAna do prakAra kA prajJapta hai, jaise 1. anantara siddhakevalajJAna 2. parampara siddhakevalajJAna | 31. vaha anantara siddha kevalajJAna kyA hai ? anantara Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 naMdI aNaMtarasiddhakevalanANaM paNNarasavihaM jJAnam ? anantarasiddhakevalajJAnaM siddhakevalajJAna pandraha prakAra kA prajJapta hai, paNNattaM, taM jahA-1. titthasiddhA paJcadazavidhaM prajJaptaM, tadyathA-1. jaise-1. tIrthasiddha 2. atIrthasiddha 3. tIrtha2. atitthasiddhA3.titthayarasiddhA tIrthasiddhAH 2. atIrthasiddhAH 3. karasiddha 4. atIrthakarasiddha 5. svayaMbuddhasiddha 4. atitthayarasiddhA 5. sayaMbuddha- tIrthakarasiddhAH 4. atIrthakarasiddhAH 6. pratyekabuddhasiddha 7. buddhabodhitasiddha siddhA 6. patteyabuddhasiddhA 7. buddha- 5. svayaMbuddhasiddhAH 6. pratyekabuddha- 8. strIliMgasiddha 9. puruSaliMgasiddha bohiyasiddhA 8. ithiliMgasiddhA siddhAH 7. buddhabodhitasiddhAH 8. 10. napuMsakaliMgasiddha 11. svaliMgasiddha hai. pUrisaligasiddhA 10. napusaga- strIliGgasiddhAH 9. puruSaliGgasiddhAH 12. anyaliMgasiddha 13. gRhaliMgasiddha ligasiddhA 11. saligasiddhA 12. 10. napaMsakaliGgasiddhAH 12. anya- 14. eka siddha 15. anekasiddha / vaha anantaraaNNaligasiddhA 13. gihiliMga- liGgasiddhAH 13. gRhiliGgasiddhAH siddha kevalajJAna hai| siddhA 14. egasiddhA 15. aNaMga- 14. ekasiddhAH 15. aneksiddhaaH| siddhaa| settaM aNaMtarasiddhakevala- tadetad anantarasiddhakevalajJAnam / naannN|| 32. se ki taM paraMparasiddhakevalanANaM? atha kiM tatparamparasiddhakevala- 32. vaha parampara siddhakevalajJAna kyA hai ? parampara paraMparasiddhakevalanANaM aNagavihaM jJAnam ? paramparasiddha kevalajJAnam siddha kevalajJAna aneka prakAra kA prajJapta hai, paNNattaM taM jahA-apaDhamasamaya- anekavidha prajJaptaM, tadyathA--aprathama- jaise - aprathamasamaya siddha, dvisamaya siddha, siddhA, dusamayasiddhA, tisamaya- samayasiddhAH, dvisamayasiddhAH, trisamaya siddha, catu:samaya siddha, paMcasamaya siddha siddhA, causamayasiddhA jAva dasa- trisamayasiddhAH catuHsamayasiddhAH yAvat dasasamaya siddha, saMkhyeyasamaya siddha, samayasiddhA, saMkhejjasamayasiddhA, yAvad dazasamayasiddhAH, saMkhyeyasamaya- asaMkhyeyasamaya siddha, anantasamaya siddha / vaha asaMkhejjasamayasiddhA, aNaMtasamaya siddhAH, asaMkhyeyasamayasiddhAH, ananta- paramparasiddhakevalajJAna hai / vaha siddhakevalajJAna siddhaa| settaM paraMparasiddhakevala- smysiddhaaH| tadetat paramparasiddhanANaM / settaM siddhakevalanANaM // kevalajJAnam / tadetat siddhakevalajJAnam / 33.taM samAsao caunvihaM paNNataM, taM tata samAsatazcaturvidhaM prajJaptaM, 33. vaha kevalajJAna saMkSepa meM cAra prakAra kA jahA-davvao, khettao, kAlao, tadyathA-dravyataH, kSetrataH, kAlataH, prajJapta hai, jaisebhaavo| bhaavtH| dravyataH, kSetrataH, kAlataH, bhAvataH / tattha davvaoNaM kevalanANI tatra dravyataH kevalajJAnI dravya kI dRSTi se kevalajJAnI saba dravyoM savvadavvAiM jANai pAsai / sarvavyANi jAnAti pazyati / ko jAnatA dekhatA hai| khettao NaM kevalanANI savvaM kSetrataH kevalajJAnI sarva kSetra kI dRSTi se kevalajJAnI saba kSetroM khettaM jANai paasi| kSetraM jAnAti pshyti| ko jAnatA dekhatA hai| kAlao NaM kevalanANI kAlataH kevalajJAnI sarva __ kAla kI dRSTi se kevalajJAnI saba kAla savvaM kAlaM jANai paasi| kAlaM jAnAti pazyati / ko jAnatA dekhatA hai| bhAvao NaM kevalanANI bhAvataH kevalajJAnI sarvAn bhAva kI dRSTi se kevalajJAnI saba bhAvoM savve bhAve jANai paasi| bhAvAn jAnAti pazyati / ko jAnatA dekhatA hai| aha savvadavvapariNAma-bhAva- atha sarvadravyapariNAma-bhAva 1. jo saba dravyoM, unake pariNAmoM, unakI viNNatti-kAraNamaNaMtaM / vijJapti-kAraNamanantam / sattA kI vijJapti kA kAraNa, anaMta, zAzvata, sAsayamappaDivAI, zAzvatamapratipAti, apratipAtI aura eka prakAra kA hai, vaha egavihaM kevalaM nANaM // 1 // ekavidhaM kevalaM jJAnam // kevalajJAna hai| kevalanANeNatthe, kevalajJAnena arthAn, 2. tIrthaMkara kevala jJAna ke dvArA arthoM ko nAuM je tattha pnnnnvnnjoge| jJAtvA ye tatra prjnyaapnyogyaaH| jAnate haiM, unameM jo prajJApana yogya haiM unakA te bhAsai titthayaro, tAn bhASate tIrthakaro, nirUpaNa karate haiN| vaha unakA vacanayoga hai, vaijoga tayaM havai sesaM // 2 // vAgyogaH takaM bhavati zeSam // zeSa-dravyazruta hai-dUsaroM ke lie dravyazruta settaM kevalanANaM / setta paccakkhaM // tadetat kevalajJAnam / tadetat pratyakSam / hai|" vaha kevalajJAna hai| vaha pratyakSajJAna hai / Jain Education Intemational Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. ( sUtra 2 ) darzana ke cAra pramukha viSaya haiM 1. jJAna mImAMsA 2. pramANa mImAMsA 3. tattva mImAMsA 4. AcAra mImAMsA / jainadarzana meM jJAnamImAMsA kA mahattvapUrNa sthAna hai| prastuta Agama (naMdI) jJAnamImAMsA kA maulika graMtha hai| jainazAsana meM caudaha pUrvo ko amApya jJAna rAzi kA Akara mAnA gayA hai| unameM pAMcavAM pUrva jJAnapravAda hai| usameM jJAna kA vizada varNana thA / vartamAna meM vaha vilupta hai / 'rAyapaseNiyaM' sUtra se patA calatA hai ki arhat pArzva kI paramparA meM jJAna kA svataMtra nirUpaNa hotA thA / " vahI jJAnapravAda athavA pArzva kI paramparA mahAvIra ke zAsana meM pracalita rahI / jJAna aura pramANa TippaNa Agama yuga taka jaina sAhitya meM jJAnamImAMsA kA hI prAdhAnya rahA / pramANa kA praveza darzana yuga meM huA hai| usakA praveza karavAne vAloM meM do pramukha haiM - AryarakSita aura umAsvAti / AryarakSita ne anuyoga kA prArambha paMcavidha jJAna ke sUtra se kiyA hai| unhoMne pramANa kI carcA jJAna-guNapramANa ke antargata kI hai| isakA niSkarSa hai ki pramANamImAMsA kA maulika AdhAra jJAna mImAMsA hI hai / umAsvAti ne pahale pAMca jJAna kI carcA kI hai phira jJAna pramANa hai isa sUtra kI racanA kI hai|* 8 yaha nirvivAda satya hai ki jJAna mImAMsA kA jitanA vizada nirUpaNa jainadarzana meM huA hai utanA anya darzanoM meM nahIM huA / prastuta Agama ke atirikta isakA vizada vivaraNa vizeSAvazyaka bhASya' Avazyaka niryukti, ' SaTkhaNDAgama, kaSAyapAhur3a, jJAnabindu Adi granthoM meM upalabdha hai / cUrNikAra ne jJAna zabda kI tIna vyutpattiyAM kI hai 1. ugamuttAgi, rAyapaseyiM sU. 739 ahaM samA nimmANaM paMcavihe gANe paNa taM jahA AbhiNiyohiyagANe supaNAce ohiNAne manapajavaNAce kevalagA / 2. aNugadarAI, sU. 1 nANaM paMcavihaM pagataM taM jahA AbhiNibohiyanANaM suyanANaM ohinANaM maNapajjavanANaM kevalanANaM / sUtra 2 1. jAnanA jJAna hai / 2. jisase jAnA jAtA hai vaha jJAna hai / 3. jisameM jAnA jAtA hai vaha jJAna hai / haribhadra ne bhUmikAra kA anusaraNa kiyA hai|" malayagiri ne prathama do vyutpattiyoM kA ullekha kiyA hai| tIsarI vyutpatti maMdamati vyaktiyoM ke lie ulajhana paidA kara sakatI hai isalie usakI upekSA kI hai / " jaina darzana meM jJAna kA svarUpa anya darzanoM se bhinna hai / 3. vahI, sU. 515 4. tasvArthAdhigamasUtram, 109,10 5. vizeSAvazyaka bhASya, gA. 49 se 341 6. Avazyakaniyukti, gA. 1 se 78 7. SaTkhaNDAgama, pustaka 13, pR. 205-353 8. kaSAyapAhur3a, pR. 12-53 9. nandI cUrNa, pR. 13 : gAtI gANaM-avabohamettaM, bhAvasAdhaNo | ahavA Najjai aNeNeti nANaM, khayovasa miyakhAieNa vA bhAveNa jIvAdipadatthA NajjaMti iti NANaM, karaNasAdhaNo | ahavA Najjati etamhi tti NANaM, nANabhAve jIvo ti adhikaraNasAgo / 10. hArimA vRti pR.10 11. malayagirIyA vRtti, pa. 65 Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naMdI nyAya darzana meM jJAna ko AtmA kA liGga mAnA gayA hai| vaha anitya hai| mukta avasthA meM jJAna tirohita ho jAtA hai / vaizeSika darzana ke anusAra buddhi jJAna kA paryAyavAcI hai|" vaha AtmA kA vizeSa guNa hai / vaha jIvAtmA kI apekSA anitya tathA paramAtmA kI apekSA nitya hai / 50 sAMkhya darzana meM caitanya aura jJAna ko bhinna mAnA gayA hai| caitanya puruSa kA dharma hai aura jJAna prakRti kA dharma hai / " vedAnta darzana cit zakti ko brahmaniSTha va jJAna ko antaHkaraNaniSTha mAnatA hai|" nyAya aura vaizeSika darzana IzvaravAdI haiM, vedAnta darzana brahmavAdI hai isalie ve jIva ke jJAna ko nitya nahIM mAnate / sAMkhya darzana caitanya ko puruSaniSTha aura jJAna ko prakRtiniSTha mAnatA hai| jaina darzana ke anusAra jJAna AtmA kA svAbhAvika guNa hai vaha aupAdhika guNa nahIM hai aura anitya bhI nahIM hai / muktAvasthA meM bhI jJAna AtmA ke sAtha rahatA hai / isalie caitanya aura jJAna meM koI bhedarekhA nahIM khIMcI jA sakatI / jJAna ke pAMca prakAra batalAe gae haiN| vAstava meM jJAna eka hI hai / zeSa cAra usake prakAra haiN| svAbhAvika jJAna kevalajJAna hai / vaha AtmA se kabhI pRthak nahIM hotA, cAhe AvRta avasthA meM ho yA anAvRta avasthA meN| vaha nitya hai isIlie use akSara kahA gayA hai / usakA anantavAM bhAga sadaiva udghATita (anAvRta) rahatA hai| usa anAvRta aMza ke AdhAra para cAra jJAna banate haiM / kevalajJAna aura usake parivArabhUta cAra jJAna ko tIna staroM para vibhakta kiyA jA sakatA hai 1. indriyajanya jJAna -mati aura zrutajJAna 2. atIndriya jJAna- -avadhi aura manaH paryavajJAna 3. sarvathA anAvRta [ atIndriya ] jJAna - kevalajJAna / cAra jJAna kevalajJAna ke aMzabhUta haiM isalie unheM svAbhAvika kahA jA sakatA hai| ye parivartita hote rahate haiM, ekarUpa nahIM rahate isalie inheM anitya bhI kahA jA sakatA hai / 1. Abhinibodhika jJAna Abhinibodhika jJAna kI utpatti ke do niyama haiM 1. artha (indriya viSaya) kI abhimukhatA - usakA ucita deza meM honA / 2. niyata bodha pratyeka indriya apane niyata viSaya kA bodha karatI hai / " ina do niyamoM ke AdhAra para hone vAlA jJAna Abhinibodhika jJAna hai / yaha indriya aura mana donoM ke nimitta se hotA hai / " isakA dUsarA nAma matijJAna hai / Abhinibadhika jJAna aura matijJAna ina do zabdoM ke paurvAparya ke viSaya meM DA0 nathamala TATiyA ne isa prakAra likhA hai The term 'mati-jnana' seems to be older than the terms abhinibodhika'. The karma-theory speaks of mati-jnanavarana but never abhinibodhika-jnanavarana. Had the term been as old as 'mati', the karma-theory which is one of the oldest tenets of Jainism must have mentioned it with reference to the avarana that veils it." SaTkhaNDAgama meM Abhinibodhika jJAnAvaraNIya zabda kA prayoga milatA hai|" rAyapaseNiyaM meM bhI Abhinibodhika kA prayoga milatA hai / " prastuta Agama meM AbhinibodhikajJAna aura matijJAna donoM kA prayoga milatA hai / " isalie ina donoM ke paurvAparya kA anusaMdhAna aura adhika anveSaNa mAMgatA hai / 2. zrutajJAna zabda, saMketa aura zAstra Adi se jo jJAna hotA hai vaha zrutajJAna hai / indriyahetuka Abhinibodhika jJAna ke dvArA jisa viSaya 1. nyAyasUtra 1 / 1 / 10 : icchA-dveSa prayatna sukhaduHkhajJAnAni Atmano liGgam / 7. nandI cUrNa, pR. 13 : atyAbhisuho Niyato bodho abhiniyodhaH sa eva syAvikapratyayopAdAnAdAminivodhikam / 2. vahI, 1 / 1 / 15 : buddhirupalabdhirjJAnamityanarthAntaram / 3. anyayogavyavacchedikA, kArikA 15 4. jJAnaviprakaraNam, paricaya, pR. 13 5. navasuttANi, naMdI, sU, 71 savvajIvANaM pi ya NaM akkharasta anaMtabhAgo niccugdhADio / 6. jJAnaprakaraNam, pR. 1 8. tattvArthAdhigamasUtram 1 / 14 : tadindriyAnindriyanimittam / 9. Studies in Jaina Philosophy, p. 30 10. SaTkhaNDAgama, pustaka 13, pR. 209 : NANAvaraNIyassa kammara paMca papaDIyo AbhiNibohiyaNANAvaraNIyaM / 11. uvaMgasuttANi, rAyapaseNiyaM, sU. 739 12. navattANi, naMdI, su. 25,36 Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra0 2 0 2,3, Ti0 1,2 kA grahaNa hotA hai usakA mAnasika saMbodha karanA zrutajJAna kA kArya hai / " malayagiri ne zrutajJAna kA artha vAcya vAcaka ke saMbaMdha se hone vAlA jJAna kiyA hai| jaise ghaTa (vastu) vAcya hai aura ghaTa zabda vAcaka hai| amuka AkAra kI vastu jo jaladhAraNa karane meM samartha hai vaha ghaTa zabda dvArA vAcya hai| isa prakAra kA jJAna zrutajJAna hai / " prAcIna kAla meM jJAna kA pramukha srota zravaNa thA isalie zravaNa se hone vAle jJAna ko zruta yA zruti kahA gyaa| isa zravaNa ke AdhAra para hI cUrNikAra' aura TIkAkAra ne zruta kI vyutpatti kI hai / 3. avadhijJAna jo pratyakSa jJAna avadhAnapUrvaka hotA hai athavA eka avadhi ke sAtha hotA hai vaha avadhijJAna hai / " 4. manaH paryavajJAna - manovagaMNA ke mAdhyama se mAnasika bhAvanA ko jAnane vAlA jJAna manaH paryavajJAna hai / 5. kevalajJAna jinabhadragaNI ne kevala zabda ke pAMca artha kie haiM 1. eka 2. zuddha 3. sakala 4. asAdhAraNa 5. ananta / 1. eka kevalajJAnamati zruta Adi jJAnoM se nirapekSa hotA hai| 2. zuddha - yaha zuddha sarvathA nirAvaraNa hotA hai / 3. sakala -yaha vibhAga rahita akhaNDa hotA hai / AvaraNa ke kAraNa jJAna vikala hotA hai / AvaraNa ke kSINa hone para svabhAva se hI vaha sakala hai / 4. asAdhAraNa - yaha dUsare jJAnoM se viziSTa hotA hai / 5. ananta jJeya ananta haiM / kevalajJAna meM saba jJeyoM ko jAnane kI kSamatA hai isalie vaha ananta hai / " maladhArI hemacandra ne ananta kA artha apratipAti kiyA hai / kevalajJAna utpanna hone ke bAda kabhI vilupta nahIM hotA isalie vaha ananta - aparyavasita hai / " sUtra 3 2. ( sUtra 3 ) prastuta Agama meM jJAna ke pratyakSa aura parokSa ye do vibhAga kie gae haiN| ye vibhAga uttarakAlIna haiN| prAcIna kAla meM jJAna ke pAMca prakAra hI kie ge| unakA pratyakSa parokSa jaisA koI vibhAga nahIM hai| pramANa ke sAtha pratyakSa kA prayoga prAyaH sabhI bhAratIya darzanoM meM milatA hai / parokSa zabda kA prayoga jaina jJAna mImAMsA athavA jaina pramANa mImAMsA ke atirikta kisI anya darzana meM nahIM miltaa| isakA prayoga sabase pahale kisa AcArya ne kiyA ? yaha eka prazna hai / jJAna ke ye do vibhAga Avazyaka niryukti, tattvArthasUtra, pravacanasAra aura nandI meM milate haiM / prajJAcakSu paNDita sukhalAlajI tathA dalasukhabhAI mAlavaNiyA ne jJAnavinduparicaya meM likhA hai , "dUsarI bhUmikA vaha hai jo prAcIna niyukti bhAga meM isameM darzanAntara ke abhyAsa kA thor3A-sA asara avazya jAna 1. draSTavya - aNuogadArAI, sUtra 2 kA TippaNa / 2. malayagirIyA vRtti, pa. 65 zravaNaM zrutaM vAcyavAcakabhAvapurassarIkAreNa zabdasaMspRSTArthagrahaNaheturupalabdhivizeSaH, evamAkAraM vastu jaladhAraNAdyarthakriyAsamarthaM ghaTazabdavAcyamityAdirUpatayA pradhAnIkRtatrikAlasAdhAraNasamAnapariNAmaH zabdArtha paryAlocanAnusArI indriyamanonimaso'yagamavizeSaH / 2. nandI bhUmi pR. 13 teNa vA suti lamhA vA suti, tamhi vA sutIti sutaM / 4. hArimIyAvRti, pR.10 5. (ka) nandI cUNi, pR. 13 : avadhIyate iti avadhi:, teNa 51 1 karIva vizrama kI dUsarI zatAbdI taka meM siddha huI jAna par3atI hai| par3atA hai| kyoMki prAcIna niryukti meM matijJAna ke vAste mati vA'vadhIyate tahi vAjvadhIyate avadhAnaM vA avadhi 1 maryAdetyarthaH / (kha) hAribhadrIcA vRtti, pR. 10 (ga) malayagirIyA vRtti, pa. 65 6. vizeSAvazyaka bhASya, gA. 84 7. (ka) hArimIyAvRtti, pR. 19 (kha) malayagirIvA vRtti pa. 66 8. vizeSAvazyaka bhASya, gA. 84 kI vRtti / 9. jJAnavinduprakaraNam, paricaya, pR. 5 Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 naMdI aura abhinibodha zabda ke uparAMta saMjJA, prajJA, smRti Adi aneka paryAya zabdoM kI jo vRddhi dekhI jAtI hai aura paJcavidha jJAna kA jo pratyakSa tathA parokSa rUpa se vibhAga dekhA jAtA hai vaha darzanAntarIya abhyAsa kA hI sUcaka hai|" umAsvAti ne paJcavidha jJAna ko do pramANoM meM vibhakta kiyA hai|" matijJAna, zrutajJAna ko parokSa' tathA avadhijJAna, manaH paryavajJAna aura kevalajJAna ko pratyakSa batalAyA hai| siddhasena ne pramANa ke pratyakSa aura parokSa ye do vibhAga kie haiM kintu unakA jJAna paMcaka ke sAtha koI saMbaMdha nahIM jor3A hai / umAsvAti kA yaha nayA prasthAna hai / unhoMne pramANa ke do vibhAga kara unakA saMbaMdha jJAna paMcaka ke sAtha sthApita kiyA hai / kundakunda ne jJAna ke pratyakSa aura parokSa ye do vibhAga kie haiM unake sAtha pramANa kI koI carcA nahIM kI / devavAcaka ne jJAna ke pAMca prakAroM kA nirdeza kara phira unake pratyakSa aura parokSa ye do vibhAga kie haiM kintu jJAna paMcaka ke sAtha unakI saMbaMdha yojanA nahIM kI hai| 3. ( sUtra 4 ) umAsvAti ne indriya janya jJAna ko parokSa kI koTi meM parigaNita kiyA hai| sarvaprathama AryarakSita ne pratyakSa ko do bhAgoM meM vibhakta kiyA- - 1. indriya pratyakSa 2. noindriya pratyakSa / isakA kAraNa spaSTa hai / ve jaina muni banane se pahale nyAya darzana kI paramparA meM pratiSThita the / nyAya darzana meM indriya aura artha ke sannikarSa ko pratyakSa mAnA gayA hai|" indriya pratyakSa ke svIkAra meM nyAya darzana kA prabhAva parilakSita hotA hai| isa viSaya meM devavAcaka ne anuyogadvAra kA anusaraNa kiyA hai| AryarakSita ne anuyogadvAra meM avagraha, IhA, avAya aura dhAraNA kI carcA nahIM kI / devavAcaka eka aura indriya pratyakSa ko svIkAra karate haiM, dUsarI ora abhinibadhika jJAna aura avagraha- catuSka ko parokSa kI koTi meM mAnate haiM / indriyajanya jJAna kI prakriyA avagraha Adi haiM, ve parokSa haiM phira pratyakSa jJAna kaise hogA ? isa virodhAbhAsa kA samAdhAna jinabhadra gaNI ne diyA hai| unhoMne likhA hai-- hetu se hone vAlA anumAna jJAna ekAntataH parokSa hai kintu indriya aura mana se hone vAlA jJAna hetu ke binA vastu kA sAkSAtkAra karatA hai isalie sAMvyavahArika pratyakSa kahA jA sakatA hai / " cUrNikAra ne indriyajJAna ke pratyakSa hone kA hetu yaha batalAyA hai ki bhAvendriya kI apekSA indriyajanya jJAna pratyakSa hai / dravyendriya ke Ayatta hone ke kAraNa vaha parokSa hai| " sUtra 4 ke graMthoM meM sAMvyavahArika hetu kA ullekha kiyA gayA hai kintu cUrNi sammata hetu kA upayoga nahIM kiyA gayA / dArzanika yuga naMdI sUtra meM indriya pratyakSa kA ullekha hai vaha vAstavika pratyakSa nahIM hai kintu sAMvyavahArika pratyakSa hai / vyAkhyAkAra maladhArI hemacandra ke anusAra yaha loka vyavahAra kI apekSA pratyakSa hai|" unhoMne indriyajanya jJAna ko vAstavika dRSTi se parokSa aura vyAvahArika dRSTi se pratyakSa batalAyA hai| isa apekSAbheda ke kAraNa donoM nirUpaNoM meM virodhAbhAsa nahIM hai / 'no' pada kA prayoga deza niSedha aura sarva niSedha donoM meM hotA hai| prastuta saMdarbha meM isakA prayoga sarva niSedha ke artha meM kiyA 1. tatvArthAdhigamasUtram, 129,10 matibhUtAdhimanaH paryAva kevalAni jJAnam, tat pramANe / 2. vahI, 1111 : Adye parokSam / 3. vahI, 1 / 12 : pratyakSamanyat / 4. nyAyAvatAra, kArikA 1 : pramANaM svaparAbhAsi jJAnaM bAdhavivajitam / pratyakSaM ca parokSaM ca dvidhA meyavinizvayAt // 5. pravacanasAra, 158 6. tattvArthAdhigama sUtram, 1 / 11 Adye parokSam / 7. aNuogadArAI, sU. 516 se kiM taM paccakkhe ? paccakle duvihe paNNatte, taM jahA iMdiyapaccakkhe noiMdiyapaJcakakhe ya // 8. nyAyasUtra, 11114 indriyArthasannikarSotpannamavyapadezyama vyabhicAri vyavasAyAtmakaM pratyakSam / 9. navasutANi, naMdI, sU. 34, 39 10. vizeSAvazyakabhASya, gA. 95 evaM parokkhaM lithiyamohAiyaM ca pacavaNaM / iMdiya-magomataM saMyavahArapayapaNaM // 11. nandI cUrNa, pR. 15 : bhAvidiyovayArapaccakkhattaNato evaM paccavakhaM, paramatthao puNa ciMtamANaM etaM parokkhaM / kamhA ? jamhA parA davvaMdiyA, bhAvidiyassa ya tadAya sappaNato / 12. vizeSAvazyakabhASya, gA. 95 kI vRtti yatpunarindriya manobhavaM jJAnaM tat saMvyavahArapratyakSam liGgamantareNaiva yadindriya manasAM vastu sAkSAtkAritvena jJAnamupajAyate tat teSAM pratyakSatvAllokavyavahAramAtrApekSayA pratyakSamucyate, na paramArthata ityarthaH / Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra0 2, sU0 4,5, Ti03,4 gayA hai|' maladhArI hemacaMdra ne isa viSaya para vistAra se carcA kI hai|'.... pratyakSa kA niyAmaka tattva pratyakSa ke niyAmaka tattva kI carcA prAyaH sabhI darzanoM meM kI gayI hai| bauddha dArzanika ke anusAra nirvikalpa jJAna pratyakSa hai / jaina AgamoM meM pratyakSa jJAna ke sAtha 'jANai pAsaI'-ina do padoM kA ullekha milatA hai| 'jAnAti' savikalpa jJAna kA aura 'pazyati' nirvikalpaka jJAna kA dyotaka hai isalie jaina darzana kI dRSTi meM nirvikalpa jJAna pratyakSa kA niyAmaka tattva nahIM hai / vaizeSika aura nyAya darzana ke anusAra pratyakSa kA niyAmaka tattva hai- indriya aura artha ke sannikarSa se honevAlI arthopalabdhi / jaina darzana meM pratyakSa ke niyAmaka kI do paramparAeM pracalita haiM--Agamika aura darzana yugIna / Agamika paramparA ke anusAra pratyakSa kA niyAmaka hai-indriya aura mana se nirapekSa jJAna arthAt kevala Atmika vizuddhi se honevAlA jJeya kA sAkSAtkAra / dArzanika paramparA meM iMdriya manojanya jJAna bhI pratyakSa kA niyAmaka mAnA gayA hai kintu use vAstavika pratyakSa kisI bhI jaina dArzanika ne nahIM mAnA hai / use kevala sAMvyavahArika pratyakSa kI koTi meM parigaNita kiyA hai| siddhasena ne pratyakSa kA niyAmaka tattva aparokSatva ko mAnA hai kintu uttaravartI jaina dArzanikoM ne usakA anusaraNa nahIM kiyA / akalaMka ne pratyakSa ko niyAmaka tattva vizadatA ko mAnA hai| uttaravartI dArzanika graMthoM meM usI kA anusaraNa kiyA gayA hai| vAstava meM indriya evaM mana se nirapekSa jJAna-pratyakSa kA yaha lakSaNa adhika spaSTa hai / vaizadya kA yaha artha kiyA gayA hai ki pratyakSa apanI utpatti meM indriya manojanya jJAna kI apekSA nahIM rkhtaa| idantayA pratibhAsa ko vaizadya kahA gayA hai / usakA AdhAra sAMvyavahArika pratyakSa hai| pAramArthika pratyakSa kA niyAmaka tattva eka hI hai aura vaha hai indriya aura mana se nirapekSa jJAna-kisI mAdhyama ke binA kevala AtmA se hone vAlA jJAna / 4. (sUtra 5) cUrNikAra ne indriya ke do prakAra batalAe haiM1. dravya-indriya / 2. bhAva-indriya / indriyoM kI saMsthAna (AkRti) racanA dravyendriya hai / saba AtmapradezoM meM svAvaraNa-kSayopazama ke kAraNa jo jAnane kI zakti utpanna hotI hai vaha bhAvendriya hai| haribhadra aura malayagiri ne indriya ke cAra bhedoM kA ullekha kiyA hai-- 1. dravyendriya ke do prakAra haiM-nirvRtti aura upakaraNa / 2. bhAvendriya ke do prakAra haiM-labdhi aura upayoga / nirvatti-AkAra racanA / upakaraNa-viSaya grahaNa kI paudgalika zakti / labdhi-jAnane kI zakti / upayoga-jAnane kI pravRtti / inameM prathama do paudgalika haiM, antima do jJAnAtmaka haiN| bhAvendriya ke dvArA hone vAle jJAna ko indriya pratyakSa kahA gayA hai| vAstava meM yaha parokSa hai / isakA hetu yaha hai ki bhAvendriya dravyendriya (paudgalika indriya) ke adhIna hai / ve dravyendriyoM ke mAdhyama 1. (ka) hAribhadrIyA vRtti, pR. 20 (kha) malayagirIyA vRtti, pa. 76 2. vizeSAvazyakabhASya, gA. 95 kI vRtti / 3. nyAyabindu, 14 :pratyakSa kalpanApoDaM nAmajAtyAdyasaMyutam / 4. navasuttANi, naMdI, sU. 22 5. nyAyasUtra, 1 / 1 / 4 : indriArthasannikarSotpannamavyapadezyama .. vyabhicAri vyavasAyAtmakaM pratyakSam / 6. nyAyAvatAra, kArikA 4 7. siddhivinizcaya, 119 : pratyakSaM vizadaM jJAnam / 8. naMdI cUNi, pR. 14 : puggalehiM saMThANaNivvattirUvaM davidiyaM, soiMdiyamAdiiMdiyANaM savvAtappadesehi svAvaraNakkhatova samAto jA laddhI taM bhAvidiyaM / 9. (ka) hAribhadrIyA vRtti, pR. 20 (kha) malayagirIyA vRtti, pa. 75,76 10. nandI cUNi, pR. 14 Jain Education Intemational Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 naMdI ke binA nahIM jAna sakatI isalie indriyajanya jJAna parokSa hai|' jinabhadragaNI ne indriyajanya jJAna kI parokSatA paudgalika indriyoM ke AdhAra para batalAI hai / ' cUrNikAra ne unakA anusaraNa kiyA hai| cuNikAra ne indriyajJAna ke viSaya meM karmazAstrIya carcA kI hai| AtmA zarIra meM vyApta hai, kSayopazama saba AtmapradezoM meM hotA hai / dravyendriya kA sthAna niyata hai / isa avasthA meM dravyendriyoM ke niyata sthAna meM avasthita AtmapradezoM ko chor3akara zeSa AtmapradezoM se viSaya kI arthopalabdhi nahIM hogii| kSayopazama kI nirarthakatA ho jaaegii| AcArya ne isake samAdhAna meM kahA-jaise talaghara ke eka bhAga meM rakhA huA dIpa pUre talaghara ko prakAzita karatA hai vaise hI saba AtmapradezoM meM honevAlA kSayopazama dravyendriya ke mAdhyama se arthopalabdhi karatA hai isalie kSayopazama kI vyarthatA nahIM hai|' indriya-pratyakSa ke prakaraNa meM mana kA indriya se pRthak ullekha nahIM hai| 5. (sUtra 7) noindriya pratyakSa atIndriya jJAna hai| isa koTi kA jJAna indriyoM kI sahAyatA ke binA sUkSma, vyavahita aura viprakRSTa padArthoM kA sAkSAtkAra kara sakatA hai| padArtha mUrta aura amUrta do prakAra ke hote haiM / avadhi aura manaHparyava ye do jJAna kevala mUrta padArthoM kA sAkSAtkAra kara sakate haiN| kevalajJAna kA viSaya mUrta aura amUrta donoM prakAra ke viSaya haiN| avadhijJAna aura manaHparyavajJAna kSAyopazamika hote haiM isalie ye apUrNa atIndriya jJAna kI koTi ke haiN| kevalajJAna kSAyika hai, jJAnAvaraNa ke sarvathA kSINa hone se utpanna hotA hai isalie vaha paripUrNa atIndriya jJAna hai| atIndriya jJAna kA pahalA prakAra hai-avadhijJAna / isake vikAsa kI aneka koTiyAM athavA maryAdAeM haiM / isalie isakI saMjJA avadhijJAna hai / isakA saMbaMdha avadhAna athavA praNidhAna se hai| isalie isakI saMjJA anvarthaka hai / isakI utpatti ke do hetu haiM 1. bhava 2. kSayopazama / sUtra 8 6. (sUtra 8) avadhijJAna kSAyopazamika hai| vaha kSayopazama se utpanna hotA hai| isa prasaMga meM kSayopazama kI vyAkhyA upalabdha hai| kSaya aura upazama kI prakriyA-udayAvalikA meM praviSTa jJAnAvaraNa kA kSaya aura anudIrNa jJAnAvaraNa karma kA upazamakSayopazama kA hetu hai / upazama kA tAtparya hai 1. udayAvalikA meM Ane yogya karmapudgaloM ko vipAka ke ayogya banA denA, pradezodaya meM badala denA / 2. vipAka ko maMda kara denA, tIvra rasa kA maMda rasa meM pariNamana / ' haribhadrasUri ne upazama kA artha udaya kA nirodha aura malayagiri ne usakA artha vipAkodaya kA viSkambha kiyA hai| sUtrakAra ne guNapratipanna kA ullekha kara avadhijJAna ke viSaya meM nayA saMketa diyA hai| cUrNikAra ne usa saMketa ke AdhAra para kSayopazama ke do prakAroM kA nirUpaNa kiyA hai1. (ka) nandI cUNi, pR. 15 : bhAvidiyovayArapaccakkhattaNato veti tahA daThivadimettapadesavisayapaDibodhao sabvAtappadesoetaM paccakkhaM, paramatthao puNa citamANaM etaM parokkhaM / kamhA? vayogatthapariccheyayo khayovasamasAphallayA ya bhavati ti Na jamhA para davidiyA, bhAvidiyassa ya tdaayttppnnto| doso| (kha) malayagirIyA vRtti, pa.71 : Atmano dravyendriyANi 4. nandI cUNi, pR. 15 : NoiMdiyapaccakkhaM ti iMdiyAtirittaM / ____ dravyamanazca pudgalamayatvAt parANi vartante / 5. draSTavya-aNuogadArAI, sU. 287 kA TippaNa / 2. vizeSAvazyaka bhASya, gA.90 6. hAribhadrIyA vRtti, pR. 22 : 'upazamena' udayanirodhena / 3. nandI caNi. pR. 1415 : nanu davidiyAvatthiyapadesametta- 7. malayagirIyA vRtti, pa. 77 : upazamena vipAkodayaviSkaggahaNato sesappadesesu aNuvaladdhI khayovasamaniratthatA vA mbhlkssnnen| bhavati / AyariyA Aha : Na evaM, padIvadidrutasAmatthato, 8. nandI cUNi, pR. 15 : khayovasamo guNamaMtareNa guNapaDivattito jahA catusAlabhavaNegadesajAlito padIvo savvaM bhavaNamujjo vA bhavati / Jain Education Intemational Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra02, sUtra 7-6, Ti05-7 1. guNa ke binA honevAlA kSayopazama / 2. guNa kI pratipatti se honevAlA kSayopazama / guNa ke binA hone vAle avadhijJAna ko samajhAne ke lie cUrNikAra ne rUpaka kA prayoga kiyA hai| AkAza bAdaloM se Acchanna hai / bIca meM koI chidra raha gayA / usa chidra meM se svAbhAvika rUpa se sUrya kI koI kiraNa nikalatI hai aura vaha dravya ko prakAzita karatI hai, vaise hI avadhi jJAnAvaraNa kA kSayopazama hone para yathApravRtta avadhijJAna kI prApti hotI hai, vaha guNa ke binA hone vAlA kSayopazama hai| kSayopazama kA dUsarA hetu hai-guNa kI pratipatti / yahAM guNa zabda se cAritra vivakSita hai| cAritra guNa kI vizuddhi se avadhijJAna kI utpatti ke yogya kSayopazama hotA hai, vaha guNa pratipatti se honevAlA kSayopazama hai| malaya giri ne likhA hai kadAcit viziSTa guNa kI pratipatti ke binA aura kadAcit viziSTa guNa kI pratipatti se avadhijJAna utpanna hotA hai| 7. (sUtra 6) SaTkhaNDAgama meM avadhijJAna ke teraha prakAra batalAe gae haiM1. dezAvadhi 6. avasthita 11. apratipAti 2. paramAvadhi 7. anavasthiti 12. ekakSetra 3. sarvAvadhi 8. anugAmI 13. aneka kSetra 4. hAyamAna 9. ananugAmI 5. vardhamAna 10. sapratipAti ThANa meM dezAvadhi kA, prajJApanA' meM dezAvadhi va sarvAvadhi donoM kA tathA vizeSAvazyaka bhASya meM paramAvadhi kA ullekha milatA hai| eka kSetra, aneka kSetra kA samAveza aMtagata aura madhya gata meM ho jAtA hai| vizeSAvazyaka bhASya meM avasthita kA ullekha milatA hai|' tattvArtha bhASya meM pratipAti aura apratipAti ke sthAna para avasthita aura anavasthita kA prayoga kiyA gayA hai|" prajJApanA meM pratipAti, apratipAti, avasthita aura anavasthita ina cAroM kA ullekha hai|" pratIta hotA ki avadhijJAna ke vibhinna vargIkaraNa sApekSa dRSTi se kie gae haiN| tatvArthavArtika meM prakArAntara se avadhijJAna ke tIna bheda kie gae haiM1. dezAvadhi 2. paramAvadhi 3. sarvAvadhi / 1 vardhamAna 2. hIyamAna 3. avasthita 4. anavasthita 5. anugAmI 6. ananugAmI 7. pratipAti 8. apratipAti- inakA dezAvadhi meM samavatAra kiyA gayA hai| hIyamAna aura pratipAti ina do ko chor3akara zeSa cha: kA paramAvadhi meM samavatAra kiyA gayA hai / avasthita, anugAmI, ananugAmI aura apratipAti- inakA sarvAvadhi meM samavatAra kiyA gayA hai|" 1. nandI cUNi, pR. 15 : guNamaMtareNa jahA gagaNabbhacchAdite ahApavattito chiddeNaM diNakarakiraNa vva viNissitA danvamujjovaMti tahA'vadhiAvaraNakhayovasame avadhilaMbho adhApavattito vinnnneto| 2. vahI, pR. 15 : uttaruttaracaraNaguNavisujjhamANamavekkhAto / avadhiNANadaMsaNAvaraNANa khayovasamo bhavati / takkhayovasame ya avadhI uppjjti| 3. malayagirIyA vRtti, pa. 80, 81 / 4. SaTkhaNDAgama, pustaka 13, pR. 292 5. draSTavya-ThANaM, 2 / 193 sUtra kA TippaNa / 6. uvaMgasuttANi khaNDa 2, paNNavaNA, pada 33 / 31 7. vizeSAvazyaka bhASya, gA. 717 8. SaTkhaNDAgama, pustaka 13, pR. 295 9. vizeSAvazyaka bhASya, gA. 717 10. tattvArthAdhigamasUtram 1123 kA bhASya : anavasthitaM hIyate vardhate vardhate hIyate ca / pratipatati cotpadyate ceti / punaH punarumivat / avasthitaM yAvati kSetre utpannaM bhavati tato na pratipatatyAkevalaprApteravatiSThate / 11. uvaMgasuttANi khaNDa 2, paNNavaNA, pada 33 // 35 12. tattvArthavArtika 12214 : punarapare'vadhestrayoM bhedAH dezA vadhiH paramAvadhiH sarvAvadhizceti / 13. vahI, pratipatatyAkA 2, paNNavaNA, yo, bhedAH da Jain Education Intemational Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naMdI akalaMka ne dezAvadhi aura paramAvadhi ke tIna-tIna bheda kie haiM . loka dezAvadhi 1. jaghanya-utsedhAMgula ke asaMkhyeya bhAga . mAtra kSetra ko jaannevaalaa| 2. utkRSTa-saMpUrNaloka ko jAnane vaalaa| 3. ajaghanyotkRSTa (madhyama)-jaghanya aura utkRSTa kA mdhyvrtii| isake asaMkhyeya vikalpa hote haiN| paramAvadhi 1. jaghanya-eka pradeza adhika loka pramANa viSaya ko jAnane vaalaa| 2. utkRSTa--asaMkhyAta lokoM ko jAnane / vAlA / 3. ajaghanyotkRSTa (madhyama)-jaghanya aura utkRSTa ke madhyavartI kSetra ko jAnane vaalaa| sarvAvadhi utkRSTa paramAvadhi ke kSetra se bAhara asaMkhyAta loka kSetroM ko jaannevaalaa| isake jaghanya, madhyama aura utkRSTa koI vikalpa nahIM hote| . akalaMka ke anusAra paramAvadhi dravya, kSetra, kAla aura bhAva kI dRSTi se sarvAvadhi se nyUna hai isalie paramAvadhi bhI vAstava meM dezAvadhi hI hai| phalitArtha yaha hai ki avadhijJAna ke mukhya do hI bheda haiM--sarvAvadhi aura dezAvadhi / dezAvadhi Adi ke vizada vivaraNa hetu draSTavya dhavalA pu. 9 pR. 26-41 / sUtra 10-16 8. (sUtra 10-16) AnugAmika AnugAmika kA zAbdika artha hai-anugamanazIla / yaha avadhijJAna jisa kSetra meM utpanna hotA hai usa kSetra ke atirikta anya kSetroM meM bhI vidyamAna rahatA hai / tattvArthabhASya meM ise sUrya ke prakAza aura ghaTa kI pAkajanita raktatA se samajhAyA gayA hai|' isa avadhijJAna meM AtmapradezoM kI viziSTa vizuddhi hotI hai| cUNikAra ne ise netra ke dRSTAMta se samajhAyA hai| jaise netra manuSya ke hara kSetra meM sAtha rahatA hai vaise hI AnugAmika avadhijJAna hara kSetra meM sAtha rahatA hai / vIrasena ne dhavalA meM AnugAmika avadhijJAna ke tIna prakAra kie haiM1. kSetrAnugAmI-eka kSetra meM utpanna hokara anya kSetra meM vinaSTa nahIM hotaa| 2. bhavAnugAmI-jo avadhijJAna vartamAna bhava meM utpanna hokara anya bhava meM jIva ke sAtha jAtA hai| 3. kSetrabhavAnugAmI-yaha saMyogajanita vikalpa hai| jJAna parabhavika hotA hai isalie AnugAmika kA bhavAnugAmI vikalpa bahuta sArthaka hai / aMtagata aura madhyagata AtmA zarIra ke bhItara hai aura cetanA bhI usake bhItara hai / indriya cetanA kI razmiyAM apane-apane niyata pradezoM ke mAdhyama 1. tattvArthavArtika, 1 / 22 / 4 2. vahI, pR. 83 : sarvazabdasya sAkalyavAcitvAt dravyakSetra kAlabhAvaiH sarvAvadherantaHpAtI paramAvadhiH, ataH paramAvadhirapi dezAva dhireveti dvividha evAvadhiH srvaavdhibeshaavdhishc| 3. tattvarthAdhigamasUtram 123 kA bhASya : AnugAmikaM yatra kvacidutpannaM kSetrAntaragatasyApi na pratipatati, bhAskara prakAzavat ghaTaraktabhAvavacca / 4. (ka) nandI cUNi, pR. 15 : aNugamaNasIlo aNugAmito, tadAvaraNakhayovasamA''tappadesavisuddhagamaNattAto loyaNaM v| (kha) hAribhadrIyA vRtti, pR. 23 (ga) malayagirIyA vRtti, pa. 81 (ga) vizeSAvazyaka bhASya, gA. 715 5. SaTkhaNDAgama, pustaka 13, pR. 294 : jamohiNANamuppaNNaM saMtaM jIveNaM saha gacchadi tamaNugAmI NAma / taM ca tivihaM khettANugAmI bhavANugAmI khetta-bhavANugAmI cedi / tattha jamohiNANaM eyammi khette uppaNNaM saMtaM saga-parapayogehi sagaparakhettesu hiDaMtassa jIvassa Na viNassadi taM khettANugAmI NAma / jamohiNANamuppaNNaM saMtaM teNa jIveNa saha aNNabhavaM gacchadi taM bhavANugAmI NAma / jaM bharaherAvada-videhAdi khettANi deva-Neraiya-mANusa-tirikkhabhavaM pi gacchadi taM khetta-bhavANugAmi tti bhaNidaM hodi| 6. bhagavaI, 1339 Jain Education Intemational Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 57 pra02, sU0 10-16, Ti0 8 se bAhara AtI haiM / avadhijJAna ke lie koI eka niyata pradeza yA caitanya kendra nahIM hai / usakI razmiyoM ke bAhara Ane ke lie zarIra ke vibhinna pradeza caitanyakendra yA sAdhana banate haiN| aMtagata avadhijJAna kI razmiyAM zarIra ke paryaMtavartI (agra, pRSTha aura pArzvavartI) caitanyakendroM ke mAdhyama se bAhara AtI haiM / madhyagata avadhijJAna kI razmiyAM zarIra ke madhyavartI caitanya kendroM-mastaka Adi se bAhara nikalatI haiN| sUtrakAra ne antagata aura madhyagata avadhijJAna kA bheda svayaM spaSTa kiyA hai| unake anusAra eka dizA meM jAnane vAlA avadhijJAna antagata avadhijJAna hai aura saba dizAoM meM jAnane vAlA avadhijJAna madhyagata avadhijJAna hai| SaTkhaMDAgama ke ekakSetra aura anekakSetra avadhijJAna kI tulanA aMtagata aura madhyagata ke sAtha kI jA sakatI hai| jisa avadhijJAna kA karaNa jIva ke zarIra kA eka deza hotA hai vaha ekakSetra avadhijJAna hai| jo avadhijJAna pratiniyata kSetra kI varjanA kara zarIra ke saba avayavoM meM rahatA hai vaha anekakSetra avadhijJAna hai| cUrNikAra tathA vRttikAroM ne antagata aura madhyagata ke bIca bhedarekhA khIMcane ke lie do AdhAra prastuta kie haiMaMtagata madhyagata 1. audArika zarIra ke paryaMtavartI AtmapradezoM kI 1. audArika zarIra ke madhyavartI AtmapradezoM kI vizuddhi / vishuddhi| 2. saba AtmapradezoM kI vizuddhi hone para bhI 2. saba AtmapradezoM kI vizuddhi hone para saba eka paryaMta se hone vAlA tathA eka dizA ko dizAoM ko prakAzita karane vAlA / prakAzita karane vaalaa| digambara sAhitya meM avadhijJAna ke karaNoM kA nAmollekha milatA hai| prastuta Agama yA anya kisI Agama meM una karaNoM kA nAmollekha nahIM hai / isI mAnyatA ke AdhAra para paNDita sukhalAlajI ne eka samIkSAtmaka TippaNI likhI hai - "avadhijJAna tathA manaHparyAyajJAna kI utpatti ke sambandha meM gommaTasAra kA jo mantavya hai vaha zvetAmbara-sAhitya meM kahIM dekhane meM nahIM aayaa| vaha mantavya isa prakAra hai ____ avadhijJAna kI utpatti AtmA ke unhIM pradezoM se hotI hai, jo ki zaMkha Adi zubha-cihna vAle aGgoM meM vartamAna hote haiM tathA manaHparyAya jJAna kI utpatti AtmA ke una pradezoM se hotI hai jinakA sambandha dravya mana ke sAtha hai arthAt dravya mana kA sthAna hRdaya hI hai, isalie hRdaya-bhAga meM sthita AtmA ke pradezoM hI meM manaHparyAya jJAna kA kSayopazama hai; paraMtu zaMkha Adi zubha cihnoM kA sambhava sabhI aMgoM meM ho sakatA hai, isa kAraNa avadhijJAna ke kSayopazama kI yogyatA kisI khAsa aGga meM vartamAna AtmapradezoM meM hI nahIM mAnI jA sakatI; yathA (jI0 gA0 441) savvaMga aMgasaMbhavaviNhAduppajjade jahA oho / maNapajjavaM ca davvamaNAdo upajjade NiyamA // " prastuta Agama meM antagata aura madhyagata ye donoM caitanya kendroM ke gamaka haiN| inameM zaMkha Adi nAmoM kA ullekha nahIM hai| bhagavatI (8 / 103) meM vibhaMgajJAna ke saMsthAnoM kA ullekha kiyA gayA hai| usameM aneka saMsthAnoM ke nAma upalabdha haiM, jaise-vRSabha kA 1. SaTkhaNDAgama, pustaka 13, pR. 294 : jassa ohiNANassa jIvasarIrassa egadeso karaNaM hodi tamohiNANamegakkhettaM NAma / jamohiNANaM paDiNiyadakhettaM vajjiya sarIrasavvAvaya vesu vaTTadi tamaNeyakkhettaM NAma / 2. (ka) nandI cUNi, pR. 16 : jahA jalaMtaM vaNaMtaM pavvataMtaM, avisiTTho aNtsddo| evaM orAliyasarIraMte ThitaM gataM ti egaLaM, taM ca AtappadesaphaDDagAvahi, egadisovasaMbhAo ya aMtagatamodhiNNANaM bhaNNati / ahavA savvAtappadesavisuddhasu vi orAliyasarIregateNa egadisipAsaNagataM ti aMtagataM bhaNNati / ahavA phuDataramatyo bhnnnnti-egdisaavdhiuvlddhkhettaato| so avadhipuriso aMtagato ti jamhA tamhA aMtagataM bhaNNati / majjhagataM puNa orAliyasarIramajjhe phaDDagavisuddhIto savvAtappadesavisuddhoto vA savvadisovalaMbhattaNato majjhagato ti bhaNNati / ahavA'vadhiuvaladdhakhettassa vA avadhipuriso majhagato ti ato vA majjhagato bhnnnnti| (kha) hAribhadrIyA vRtti, pR. 23 (ga) malayagirIyA vRtti, pa. 84,85 3. karmagrantha, bhAga 1, pR. 111 Jain Education Intemational For Private & Personal use only Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 saMsthAna, pazu kA saMsthAna, pakSI kA saMsthAna Adi / dhavalA meM vibhaMgajJAna ke kSetra saMsthAnoM kA ullekha milatA hai' "ye saMsthAna tiyaMjana aura manuSyoM ke nAbhi ke uparima bhAga meM hote haiM, nIce ke bhAga meM nahIM hote; kyoMki zubha saMsthAnoM kA adhobhAga ke sAtha virodha hai / tathA tiryaJca aura manuSya vibhaMgajJAniyoM ke nAbhi se nIce giragiTa Adi azubha saMsthAna hote haiM / vibhaMgajJAniyoM ke samyaktva Adi ke phalasvarUpa avadhijJAna ke utpanna hone para giragiTa Adi azubha AkAra miTakara nAbhi ke Upara zaMkha Adi zubha AkAra ho jAte haiN| avadhijJAna se lauTakara prApta hue vibhaMgajJAniyoM ke bhI zubha saMsthAna miTakara azubha saMsthAna ho jAte haiM / " pratIta hotA hai ki zvetAmbara AcAryoM ke sAmane vibhaMgajJAna ke saMsthAna kI vyAkhyA spaSTa nahIM rhii| digambara AcAryoM ke sAmane vaha spaSTa thii| avadhijJAna aura vibhaMgajJAna donoM ke zarIragata saMsthAna hote haiN| yaha mata nirvivAda hai / SaTkhaNDAgama aura dhavalA meM karaNa yA caitanya kendra ke bAre meM vizada jAnakArI milatI hai "khettado tAva aNeyasaMThANasaMThidA / sirivaccha - kalasa - saMkha-sotthiya - NaMdAvattAdINi saMThANANi NAdavvANi bhavaMti / " isa uddharaNa se yaha spaSTa hai ki jIva pradezoM ke kSAyopazamika vikAsa ke AdhAra para caitanyakendramaya zarIra pradezoM ke aneka saMsthAna banate haiM / SaTkhaNDAgama aura dhavalA meM unakA ullekha kiyA gayA hai| prastuta Agama meM unake nAmoM kA nirdeza nahIM hai / antagata aura madhyagata ke rUpa meM unakA spaSTa nirdeza hai / bhagavatI' meM prApta vibhaMgajJAna ke saMsthAnoM ke ullekha se yaha anumAna karanA sahaja hai ki avadhijJAna se saMbaddha caitanyakendroM kA nirdeza bhI Agama sAhitya meM thA kintu vaha kisI kAraNavaza vilupta ho gayA / zabda vimarza sUtra 10 antagata-zarIra ke paryaMtabhAgavartI caitanyakendroM se honevAlA avadhijJAna / madhyayata - zarIra ke madhyabhAgavata caitanyakendroM se honevAlA avadhijJAna / sUtra 12 cuDaliyaM -- Age se jalatA huA ghAsa kA pUlA athavA mazAla / * paNollemANe - Age se Age le jAtA huA / " ulkA-dIpikA / alAta jalatA huA kASTha / maNi - padmarAgAdi prajvalita maNi / jyoti - pAtra vizeSa meM jalatI huI agni / sUtra 16 savvao samatA - sarvataH saba dizAoM aura vidizAoM meM saba AtmapradezoM aura saba vizuddha spardhakoM meM hone vAlA / " 1. SaTkhaNDAgama, pustaka 13, pR. 298 2. SaTkhaNDAgama, pustaka 13, pR. 296 se 298 ( hindI anuvAda sahita) | 2. 103 4. nandI cUrNa, pR. 16 : cuDali ti-taNapiMDI agge pajjalitA / 5. (ka) vahI, pR. 16,17 'pagola' ti "da preraNe" hatyagahitassa daMDahitassa vA paraMpareNa nayanamityarthaH / (kha) hAribhadrayA vRtti, pR. 23 (ga) malayagirIyA vRtti, pa. 84 naMdI 6. harimA 7. vahI, pR. 23 : ro'gniH / (kha) (ga) 8. (ka) nandI cUNi, pR. 17 : 'savvato' tti savvAsu vidisi vidikhA 'samatA' iti samyAtapadesa samve vA vizuddhaye ahavA 'savato' si savvAsu disi vidisAsu samyAtapyavesaphagetu ya hArimaDIyA vRtti, pR. 24 malayavirIyA vRtti pa. 5 1. 23 maNiH padmarAgAdiH / pradIpazikhAdi jyotiH, mallikAdyAdhA Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra0 2, sU010-18, Ti08-10 6. (sUtra 17) sAMkala se baMdhA huA sthita dIpa apane paripArzva meM prakAza karatA hai, anya kSetra meM usakA prakAza nahIM hotaa| vaise hI anAnugAmika avadhijJAna kSetra pratibaddha hotA hai / vaha jisa kSetra meM utpanna hotA hai usI meM kAryakArI hotA hai| utpatti kSetra se bhinna kSetra meM vaha kAryakArI nahIM rhtaa| cUNikAra ne batalAyA hai ki anAnugAmika avadhijJAna kI utpatti kSetra sApekSa kSayopazama se hotI hai|' tattvArthabhASya meM umAsvAti ne praznAdezika puruSa ke udAharaNa dvArA spaSTa kiyA hai| jaise naimittika athavA praznAdezika puruSa apane niyata sthAna meM prazna kA samyak uttara de sakatA hai vaise hI kSetra pratibaddha avadhijJAna apane kSetra meM hI sAkSAt jAna sakatA hai / akalaMka ne isI kA anusaraNa kiyA hai|' SaTkhaNDAgama meM anAnugAmika avadhijJAna ke tIna bheda batalAe gae haiM1. kSetra ananugAmI-jo kSetrAntara meM nahIM jAtA, bhavAntara meM hI jAtA hai| 2. bhava ananugAmI-jo bhavAntara meM nahIM jAtA, kSetrAntara meM hI jAtA hai| 3. kSetrabhava ananugAmI-jo kSetrAntara aura bhavAntara donoM meM hI nahIM jAtA, usI kSetra aura usI bhava se pratibaddha hotA zabda vimarza pariperaMta-cAroM ora jyotiHsthAna ke pAsa / parigholemANa-bAra-bAra jyotiHsthAna ke Asa-pAsa ghUmatA huaa| saMbaddha-apane utpatti kSetra se lekara antarAla kie binA pUrNa saMbaddha kSetra ko jaannevaalaa| asaMbaddha-apane utpatti kSetra ko tathA antarAla sahita vibhinna kSetroM ko jaannevaalaa| sUtra 18 10. (sUtra 18) vardhamAna avadhijJAna ke do hetu batalAe gae haiM1. prazasta adhyavasAya meM pravartana 2. cAritra kI vizuddhi / dhavalA ke anusAra vardhamAna avadhijJAna bar3hatA huA kevalajJAna kI utpatti ke pUrva kSaNa taka calA jAtA hai| isakA dezAvadhi, paramAvadhi aura sarvAvadhi ina tInoM meM antarbhAva kiyA gayA hai|' 1. nandI cUNi, pR. 17 : saMkalApaDibaddhaTTitappadIvo vva, tassa ya khetAvekkhakhayovasamalAbhattaNato aNANugAmittaM / 2. tattvArthAdhigamasUtram, 123 kA bhASya : tatrAnAnugAmika kSetra sthitasyotpannaM tataH pracyutasya pratipatati, praznAdezapuruSajJAnavat / 3. tattvArthavArtika, 112214 4. SaTkhaNDAgama, pustaka 13, pR. 194 : jaM tamaNaNugAmI NAma ohiNANaM taM tivihaM khettANaNugAmI bhavANaNugAmI khetta-bhavANaNugAmI cedi / khettaMtaraM Na gacchadi, bhavaMtaraM ceva gacchadi khettANaNugAmi tti bhaNNadi / jaM bhavaMtaraM Na gacchadi, khettaraM caiva gacchadi daM bhavANaNugAmI nnaam| jaM khettarabhavAMtarANi Na gacchadi ekkamhi ceva khette bhave ca paDibaddhaM taM khetta-bhavANaNugAmi tti bhaNNadi / 5. malayagirIyA vRtti, pa.89 : yatrava kSetra vyavasthitasya sataH samutpadyate tatraiva vyavasthitaH san saGkhaca yAni asaGkhyeyAni vA yojanAni svAvagADhakSetreNa saha sambaddhAni asambaddhAni vA, avadhihi ko'pi jAyamAnaH svAvagADhadezAdArabhya nirantaraM prakAzayati ko'pi punarapAntarAle'ntaraM kRtvA parataH prakAzayati tata ucyate-sambaddhAnyasambaddhAni veti / 6. SaTkhaNDAgama, pustaka 13, pR. 293,294 : jamohiNANa muppaNaM saMtaM sukkapakkhacaMdamaMDalaM va samayaM paDi avaTThANeNa viNA vaDhamANaM gacchadi jAva appaNo ukkassaM pAvidUNa uvarimasamae kevalaNANe samuppaNNe viNalR ti taM baDDhamANaM NAma / evaM desohiparamohisavvohINamaMto Nivadadi, tiNNi vi pANANi avagAhiya avttttidttaado| Jain Education Intemational Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naMdI sUtrakAra ne gAthA ke mAdhyama se avadhijJAna ke jaghanya kSetra kA pramANa batalAyA hai| eka panaka jIva jo sUkSma nAmakarma ke udaya se sUkSma hai, tIna samaya kA AhAraka hai, usakI jitanI avagAhanA hai vaha avadhijJAna ke kSetra kA jaghanya pramANa hai / SaTkhaNDAgama ke anusAra labdhi se aparyApta sUkSma nigoda jIva kI avagAhanA avadhijJAna kA jaghanya kSetra hai| isa viSaya meM haribhadrasUri aura malayagiri ne sampradAya kA ullekha kiyA hai --eka matsya jo hajAra yojana laMbA hai, jo apane hI zarIra ke bAhya bhAga ke eka deza meM utpanna hone vAlA hai, vaha pahale samaya meM apane zarIra meM vyApta saba AtmapradezoM kI moTAI ko saMkucita kara pratara banAtA hai| usa pratara kI moTAI aMgula ke asaMkhyeya bhAga pramANa tathA lambAI-caur3AI apane deha pramANa se hotI hai| dUsare samaya meM usa pratara ko saMkucita kara vaha matsya dehapramANa lambAI-caur3AI vAle Atma-pradezoM kI sUcI banAtA hai / usa sUcI kI moTAI caur3AI aMgula ke asaMkhyeya bhAga pramANa hotI hai| tIsare samaya meM usa sUcI ko saMkucita kara aMgula ke asaMkhyeya bhAga pramANa apane zarIra ke bAharI pradeza meM sUkSma pariNati vAle panaka ke rUpa meM utpanna hotA hai| utpatti ke tIsare samaya meM panaka ke zarIra kA jitanA pramANa hotA hai, utane pramANa vAlA kSetra avadhijJAna kA jaghanya kSetra hai| itane kSetra meM avasthita vastu jaghanya avadhijJAnI kA viSaya banatI hai| haribhadrasUri aura malayagiri ne vizeSAvazyaka bhASya meM ullikhita prazna aura samAdhAna ko uddhRta kiyA hai --- 1. mahAn matsya kA grahaNa kyoM? 2. tIsare samaya meM apane zarIra meM utpAda hotA hai kyA vahI trisamayAhArakatva hai ? jinabhadragaNi ne ina praznoM kA samAdhAna isa prakAra kiyA hai 1. mahAmatsya tIna samayoM meM AtmapradezoM kA saMkucana kara apane prayatna vizeSa se sUkSma avagAhanA vAlA hotA hai| isIlie mahAmatsya kA udAharaNa prastuta kiyA gayA hai| 2. vaha prathama aura dvitIya samaya meM atisUkSma avagAhanA vAlA hotA hai| cauthe samaya meM atisthUla avagAhanA vAlA hotA hai isalie trisamaya AhAraka kA grahaNa kiyA gayA hai| zabda vimarza pasattha ajjhavasANa-tejasa, padma aura zukla ye tIna prazasta lezyAeM haiN| prazasta dravya lezyA se anuraMjita citta kA artha hai prazasta adhyavasAna / gAthA 2 11. (gAthA 2) prastuta gAthA meM paramAvadhi ke utkRSTa kSetra ke parimANa kA nirUpaNa hai| sUkSma agnikAyika jIva jaba utkRSTa parimANa meM hote haiM tathA bAdara agnikAyika jIva bhI adhika hote haiN| yahAM sarvabahuagni jIvoM kA vaha parimANa vivakSita hai| sarvabahuagni ke jIva saba dizAoM meM jitane kSetra ko vyApta karate haiM, vaha paramAvadhi kA utkRSTa kSetra hai| ise Avazyakaniyukti aura vizeSAvazyaka bhASya meM eka kalpanA dvArA samajhAyA gayA hai| agnijIvoM ke zarIra kI avagAhanA asaMkhyeya pradezAtmaka hotI hai| ukta avagAhanA vAle zarIroM kI eka sUcI bnaaeN| avadhijJAnI kI deha ke paryantavartI bhAga se use saba dizAoM meM ghumaaeN| vaha sUcI aloka meM loka pramANa asaMkhyeya khaNDoM kA sparza - 1. SaTkhaNDAgama, pustaka 13, pR. 301,302: 3. (ka) hAribhadrIyA vRtti, pR. 26 ogAhaNA jahaNNA NiyamA du suhamaNigodajIvassa / (kha) malayagirIyA vRtti, pa. 91 jahehI taddehI jahaNiyA khettado ohI // 4. vizeSAvazyaka bhASya, gA. 592 se 595 egamussehaghaNaMgulaM Thaviya palidAvamassa asaMkhejjadibhAgeNa 5. (ka) nandI cUNi, pR. 18 : pasatthajjhavasANaTThANA khaMDidde tattha eyakhaMDapamANaM suhamaNigodajIvaapajjattayassa teAdipasatthalesANugatA bhavaMti, pasatthadavvalesAhi tadiyasamaya-AhAra-tadiyasamayatabbhavatthassa jahaNiyA aNuraMjitaM cittaM pasatthajjhavasANo bhaNNati / ogAhaNA hodi| (kha) hAribhadrIyA vRtti, pR. 26 2. (ka) hAribhadrIyA vRtti, pR. 26 6. (ka) Avazyakaniyukti, gA. 31 (kha) malayagirIyA vRtti, pa. 91 (kha) vizeSAvazyaka bhASya, gA. 602 kI vRtti Jain Education Intemational Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra02, gA0 2-6, Ti0 11,12 kare, taba paramAvadhi kA utkRSTa kSetra banatA hai / yaha nirUpaNa paramAvadhi ke sAmarthya kI apekSA se kiyA gayA hai / " sAre sUkSma va bAdara agnikAyika jIvoM ko tIna racanAoM meM sthApita kiyA jA sakatA hai--ghana, pratara aura zreNI yA sUcI / pratyeka sthApanA ke do prakAra ho sakate haiM 1. eka pradeza para eka jIva ko sthApita karake / 2. asaMkhyeya AkAza pradezoM para eka-eka jIva ko sthApita karake / isa prakAra se ye chaha sthApanAeM ho jAtI haiN| eka AkAza pradeza para eka jIva kA avagAhana nahIM ho sakatA / ataH prathama vidhi se sthApita ghana, pratara evaM zreNI AgamAnumodita nahIM hai / ghana evaM pratara kI apekSA sUcI racanA meM bahutara kSetra kA sparza hotA hai ataH chaThA vikalpa hI grAhya hai / " 12. ( gAthA 3 se 6) prastuta cAra gAthAoM meM avadhijJAna ke jJeya kA kSetra aura kAla kI tulanAtmaka dRSTi se vicAra kiyA gayA hai zvetAmbara paramparA' digambara paramparA' kSetraparimANa aMgula kA asaMkhyAtavAM bhAga 11 saMkhyAtavAM bhAga eka aMgula aMgula pRthaktva (2-9 . ) eka hAtha gavyUta yojana 25 yojana bharatakSetra jambUdvIpa manuSyaloka samaya avadhi gAthA 3-6 AvalikA kA asaMkhyAtavAM bhAga AvalikA kA saMkhyAtavAM bhAga antarAvalikA AvalikA antarmuhUrta antardivasa divasa pRthaktva anta: pakSa arddhamAsa sAdhika mAsa eka varSa varSapRthaktva saMkhyAta kAla asaMkhyAtakAla 1. vizeSAvazyaka bhASya, gA. 603,604 2. vahI, gA. 605 3. vahI, gA. 601 4. vahI, gA. 601 kI vRtti / 5. navasuttANi, naMdI, sU. 1812-6 6. SaTkhaNDAgama, pustaka 13, pR. 301-328 samaya avadhi AvalikA kA asaMkhyAtavAM bhAga AvalikA kA saMkhyAtavAM bhAga antarAvalikA AvalikA AvalikA pRthaktva sAdhika ucchvAsa antarmuhUrta antardivasa ardhamAsa sAdhika mAsa eka varSa vaktya saMkhyeya varSa asaMkhyeya varSa kSetraparimANa utsedhAMgula kA asaMkhyAtavAM bhAga kA saMkhyAtavAM 61 bhAga aMgulamAtra aMgulapRthaktva hastapramANa 1 gavyUta 1 yojana 25 yojana bharatakSetra jambUdvIpa manuSyakSetra rucaka dvIpa saMkhyeya dvIpasamudra dvIpasamudra asaMkhyAta yA saMkhyAta kSetra aura kAla donoM amUrta hai aura avadhijJAna kA viSaya mUrta (dravya) hai| isakA aidamparyArtha yaha hai ki avadhijJAna kSetra meM vyavasthita darzanayogya dravyoM aura vivakSita kAlAMtaravartI paryAyoM ko jAnatA - dekhatA hai| vaha kSetra aura kAla ko jAnatA hai / yaha upacAra kRta pratipAdana hai / rucaka dvIpa saMkhyeya dvIpasamudra asaMkhyeya dvIpasamudra 7. (ka) hArimIyA vRtti, pR. 20 kSetra-kAladarzanamupacAre Nocyate, anyathA hi kSetravyavasthitAni darzanayogyAni dravyANi tatparyAyAMca vivakSitakAlAntarvartinaH pazyati / (kha) Avazyakaniryukti, pR. 21 (ga) malayagirIyA vRtti, pa. 93 Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naMdI gAthA 7 13. (gAthA 7) prastuta gAthA meM avadhijJAna kA dravya, kSetra, kAla aura bhAva kI dRSTi se vicAra kiyA gayA hai| jaise-jaise avadhijJAna ke viSayabhUta kAla kI sImA bar3hatI hai vaise-vaise usake viSayabhUta kSetra, dravya aura paryAya ke bodha kI bhI sImA bar3hatI hai| avadhijJAna ke viSayabhUta kSetra kI vRddhi ke sAtha dravya aura paryAya kI vRddhi hotI hai, usake sAtha kAla kI vRddhi kA niyama nahIM hai, vaha bhAjya hai-kadAcit hotI hai kadAcit nahIM / haribhadra ne isakA hetu batalAyA hai-kSetra sUkSma hotA hai kAla usase sthUla hotA hai / vIrasena ne kAla kI vRddhi ke vikalpa ko svAbhAvika batalAyA hai| kAla kI apekSA kSetra sUkSma hotA hai yaha svAbhAvika hai, isalie donoM vaktavyoM meM koI tAttvika antara nahIM hai| dravya aura paryAya kI vRddhi kA niyama dravya aura paryAya kI vRddhi hone para kSetra aura kAla kI vRddhi bhAjya hai-kadAcit hotI hai kadAcit nahIM / isakA hetu haidravya aura paryAya kI apekSA kSetra aura kAla sthUla hai / dravya kI vRddhi hone para paryAya kI vRddhi avazya hotI hai / paryAya kI vRddhi hone para dravya kI vRddhi bhAjya hai-kadAcit hotI hai, kadAcit nahIM / kyoMki paryAya dravya se sUkSma hai / vIrasena ne dravyavRddhi ke sAtha paryAyavRddhi kA niyama batalAyA hai| jinabhadragaNI ne dravya, kSetra, kAla aura bhAva kI sUkSmatA kA gaNita kI bhASA meM pratipAdana kiyA hai| kAla sUkSma hai / kSetra kAla se asaMkhyeya guNa sUkSma hai / dravya kSetra se ananta guNa sUkSma hai / paryAya dravya se asaMkhyeya guNa athavA saMkhyeya guNa sUkSma hai|' gAthA 8 14. (gAthA 8) kAla sUkSma hotA hai / isakA hetu yaha hai ki kamala ke sau pattoM kA bhedana karane meM pratipatra ke bhedana meM asaMkhyeya samaya lagate haiM / isa dRSTAnta ke dvArA haribhadra ne kAla kI sUkSmatA kA nirUpaNa kiyA hai / kAla kI apekSA kSetra sUkSmatara hai| eka aMgula kI zreNI mAtra kSetra meM jo pradeza kA parimANa hai usake prati pradeza meM samaya gaNanA kI dRSTi se asaMkhyeya avasarpiNI ho jAtI hai| eka aMgula kI zreNI mAtra kSetra ke pradezoM kA parimANa asaMkhyeya avasarpiNI ke samayoM ke parimANa jitanA hai| malayagiri ne yahAM aMgula ke prasaMga meM pramANAMgula kA ullekha kiyA hai / matAntara ke anusAra utsedhAMgula kA bhI ullekha hai|' akalaMka ne dezAvadhi, paramAvadhi aura sarvAvadhi ina tInoM kI vRddhi aura hAni kA vicAra dravya, kSetra, kAla aura bhAva ke saMdarbha meM prastuta kiyA hai| prastuta Agama kI gAthAoM meM saMketa mAtra hai / vivaraNa kI dRSTi se tattvArthavArtika avalokanIya hai|' 1. hAribhadrIyA vRtti, pR. 25: kSetrasya sUkSmatvAt, kAlasya ca sthUlatvAt / 2. SaTkhaNDAgama, pustaka 13, pR. 309 : saabhaaviyaado| 3. hAribhadrIyA vRtti, pR. 28 : dravyavRddhau tu paryAyA varddhanta eva, paryAyavRddhau ca dravyaM bhAjyam, dravyAt paryAyANAM sUkSma tvAd / 4. SaTkhaNDAgama, pustaka 13, pR. 309 : davvabuDDhIe puNa NiyamA pjjyvuddddhii| 5. vizeSAvazyaka bhASya, gA. 623 : kAlo khettaM davvaM bhAvo ya jahuttaraM suhumbheyaa| thovA-saMkhA-NaMtA-saMkhA ya jamohivisayammi // 6. (ka) hAribhadrIyA vRtti, pR. 28 : sUkSmazca-zlakSNazca bhavati kAlaH, yasmAdutpalapatrazatabhede samayAH pratipatramasaMkhyeyAH prtipaaditaaH| tathApi tataH kAlAt sUkSmataraM bhavati kSetram / (kha) malayagirIyA vRtti, pa. 95 7. hAribhadrIyA vRtti, pR. 28 : aGagulazreNimAtrakSetrapradezA gramasamaMGkhayAvasarpiNIsamayarAziparimANamiti / 8. malayagirIyA vRtti, pa. 93 9. tattvArthavArtika, sU. 1 / 22 Jain Education Intemational Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra0 2, gA0 7,8, sU0 19-22, Ti0 13-17 sUtra 19 15. (sUtra 16) cUNi, hAribhadrIyA vRtti aura malayagirIyA vRtti meM hIyamAnaka avadhijJAna ke viSaya meM koI vivaraNa upalabdha nahIM hai| dhavalA meM isakA kucha vivaraNa upalabdha hai jo avadhijJAna utpanna hokara kRSNa pakSa ke candramaNDala ke samAna vinaSTa hone taka ghaTatA hI jAtA hai vaha hIyamAna avadhijJAna hai| isakA antarbhAva dezAvadhi meM hotA hai| paramAvadhi aura sarvAvadhi meM hAni nahIM hotI isalie hIyamAna kA antarbhAva usameM nahIM hotaa|' zabda vimarza saMkilissamANa-aprazasta lezyA se uparaMjita citta tathA aneka azubha viSayoM kA cintana karanevAlA citta saMkliSTa kahalAtA hai| sUtra 20-21 16. (sUtra 20,21) prastuta Agama meM pratipAti avadhijJAna kI viSaya-vastu spaSTa hai| usake anusAra usake pratipAta ke hetu kA koI ullekha nahIM hai kintu hIyamAna avadhijJAna ke prasaMga meM hIna hone ke do kAraNa batalAe gae haiM-aprazasta adhyavasAna sthAna aura saMkleza / pratipAta ke ye hI kAraNa ho sakate haiN| viSaya vastu ke AdhAra para yaha niSkarSa nikAlA jA sakatA hai ki pratipAti avadhijJAna dezAvadhi hai kyoMki dezAvadhi kA utkRSTa viSaya sampUrNa loka hai| jo aloka ke eka pradeza ko bhI dekha letA hai vaha pratipAti nahIM hotaa| paramAvadhi aloka meM loka jitane asaMkhya khaNDoM ko jAna sakatA hai| sarvAvadhi usase bhI adhika jAnatA hai isalie paramAvadhi aura sarvAvadhi donoM apratipAti dhavalA ke anusAra pratipAti avadhijJAna utpanna hokara nirmala naSTa ho jAtA hai| apratipAti avadhijJAna kevalajJAna utpanna hone para hI vinaSTa hotA hai| apratipAti ke viSaya meM haribhadrasUri kA bhI yahI mata hai| sUtra 22 17. (sUtra 22) prastuta sUtra meM avadhijJAna ke viSaya para dravya, kSetra, kAla aura bhAva kI dRSTi se vicAra kiyA gayA hai / aThArahaveM sUtra kI gAthAoM meM avadhijJAna ke kSetra kAla tathA dravya aura paryAya kI vRddhi ke krama para vicAra kiyA gayA hai| prastuta sUtra meM avadhijJAna ke viSaya kA sAmAnya nirdeza hai| sUtra kA pATha hai-avadhijJAnI jaghanyataH ananta rUpI dravyoM ko jAnatA dekhatA hai, utkRSTata: saba rUpI dravyoM ko jAnatA dekhatA hai / ananta kI vyAkhyA Avazyaka niyukti meM milatI hai| pudgala kI ATha vargaNAeM haiM.-1. audArika vargaNA 2. vaikriya vargaNA 3. AhAraka vargaNA 4. tejasa vargaNA 5. bhASA vargaNA 6. zvAsocchvAsa vargaNA 7. mano vargaNA 8. karma vrgnnaa| niyukti ke anusAra prArambhika avasthAvAlA avadhijJAnI tejasa aura bhASA vargaNA ke madhyavartI dravyoM ko jAnatA hai| vizeSAvazyaka bhASya, naMdI 1. SaTkhaNDAgama, pustaka 13, pR. 293 : kiNhapakkhacaMdamaMDalaM va jamohiNANamuppaNNaM saMtaM vaDhi-avaTThANehi viNA hAyamANaM ceva hodUNa gacchadi jAva NissesaM viNaLaM ti taM hAyamANaM nAma / evaM desohIe aMto Nivadadi, Na paramohi-savvohIsu, tattha hANIe abhaavaadii| 2. nandI cUNi, pR.19 : appasatthalessovaraMjitaM cittaM aNegAsubhacitaNaparaM cittaM saMkilliTTha bhaNNati / 3. tattvArthavAttika, sU. 81 : utkRSTaH sarvalokaH / 4. vizeSAvazyaka bhASya, gA.685 5. SaTkhaNDAgama, pustaka 13, pR, 295 : jamohiNANamuppaNNaM saMtaM kevalaNANe samuppaNNe ceva viNassadi, aNNahA Na viNassadi, tamappaDivAdI nAma / 6. hAribhadrIyA vRtti, pR. 29 7. Avazyaka niyukti, gA0 38 Jain Education Intemational ducation Intermational Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naMdI cUNi, naMdI kI hAribhadrIyA vRtti aura malayagirIyA vRtti meM isI mata kA anusaraNa hai|' avadhijJAnI utkRSTataH saba rUpI dravyoM ko jAnatA hai / yaha vacana paramAvadhi va sarvAvadhi kI apekSA se hai| dezAvadhi vAlA saba rUpI dravyoM ko nahIM jaantaa| avadhijJAnI bhAva kI dRSTi se jaghanya aura utkRSTataH ananta bhAvoM ko jAnatA hai| yaha sApekSa vacana hai| cUNi ke anusAra jaghanya pada se utkRSTa pada ananta guNA adhika hai / utkRSTa pada ke bhAva saba bhAvoM kI apekSA anantaveM bhAga jitane haiN| haribhadrasUri ne cUNi ke vivaraNa ko aura adhika spaSTa kiyA hai| unake anusAra avadhijJAnI AdhArabhUta jJeya dravya kI anantatA ke kAraNa ananta paryAyoM ko jAnatA hai / pratidravya kI apekSA vaha ananta paryAyoM kA nahIM jAnatA / malayagirI ne cUNi aura hAribhadrIyA vRtti kA anusaraNa kiyA hai|" saba bhAvoM ko kevalajJAna ke dvArA hI jAnA jA sakatA hai isalie avadhijJAnI saba bhAvoM ke anantaveM bhAga ko jAnatA hai| prastuta sUtra meM isakA nirdeza kiyA gayA hai| dhavalA meM bhI ananta paryAyoM ko jAnane kA niSedha kiyA gayA hai / usake anusAra avadhijJAnI asaMkhyeya paryAyoM ko jAnatA hai|' malayagiri ke anusAra avadhijJAnI saMkhyeya aura asaMkhyeya donoM prakAra ke paryAyoM ko jAnatA hai| bhAva-haribhadra aura malayagiri ne bhAva kA artha paryAya kiyA hai| dhavalA meM vartamAna paryAya se upalakSita dravya ko bhAva kahA gayA hai|' gAthA 1 18. (gAthA 1) avadhijJAna ke dravya, kSetra, kAla aura bhAva kI dRSTi se aneka vikalpa hote haiN| prastuta gAthA meM isakA iGgita kiyA gayA hai| cUNi ke anusAra ve isa prakAra haiN|" dravya kI dRSTi se paramANu, dvipradezI, tripradezI Adi vikalpoM kA pratyakSa jJAna / kSetra kI dRSTi se aMgula kA asaMkhyeya bhAga Adi viziSTa kSetroM ke vikalpoM kA pratyakSa jJAna / kAla kI dRSTi se AvalikA kA asaMkhyeya bhAga Adi viziSTa kAlakhaMDa ke vikalpoM kA pratyakSa jJAna / bhAva kI dRSTi se varNa, gaMdha, rasa aura sparza ke eka guNAtmaka, dviguNAtmaka Adi vikalpoM kA pratyakSa jJAna / haribhadra aura malayagiri donoM ne cUNi kA hI anusaraNa kiyA hai / " dhavalA meM vikalpa kA vistRta vivaraNa milatA hai / 12 1. (ka) vizeSAvazyaka bhASya, gA. 673 teyA-kammasarIre teyAdavve ya bhAsadabve ya / (kha) nandI cUNi, pR. 20 (ga) hAribhadrIyA vRtti, pR. 30 (gha) malayagirIyA vRtti, pa. 97 2. vizeSAvazyaka bhASya, gA. 685 paramohi asaMkhejjA logaMmittA samA asNkhejjaa| rUvagayaM lahai savvaM khettovamiyaM agaNijIvA // 3. nandI cUNi, pR. 20 : bhAvato odhiNNANI jahaNeNaM aNaMte bhAve uvalabhati, ukkosato vi aNaMte, jahaNNapadAto ukkosapadaM aNaMtaguNaM / ukkosapade vi je bhAvA te samvabhAvANa aNaMtabhAge bti|| 4, hAribhadrIyA vRtti, pR. 30: bhAvato'vadhijJAnI jaghanyenAnantAnantAn 'bhAvAn' paryAyAn, AdhAradravyAnantatvAt, na tu pratidravyamiti, utkRSTato'pyanantAn bhAvAn jAnAti pazyati, te'pi cotkRSTapadinaH 'sarvabhAvanAM' sarvaparyAyANA manantabhAga iti| 5. malayagirIyA vRtti, pa. 98 6. SaTakhaNDAgama, pustaka, pR. 28 7. malayagirIyA vRtti, pa. 98 : pratidravyaM saMkhyeyAnAma___ saMkhyeyAna vA paryAyANAM darzanAt / 8. (ka) hAribhadrIyA vRtti, pR. 30 (kha) malayagirIyA vRtti, pa. 98 9. SaTkhaNDAgama pustaka 9, pR. 26-51 10. nandI cUNi, pR. 20 : davvato bahU vigappA paramANumAdi davvavisesAto / khetatto vi aMgula asNkheybhaagvikkppaadiyaa| kAlato vi Avaliya aNkhejjbhaagaadiyaa| bhAvato vi vaNNapajjavAdiyA // 11. (ka) hAribhadrIyA vRtti pR. 30, 31 (kha) malayagirIyA vRtti, pa. 98 12. SaTkhaNDAgamaH, pustaka 9, pR. 26 se 1 Jain Education Intemational Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra0 2, gA0 1,2, sU0 23, Ti0 18-20 gAthA 2 16. (gAthA 2) nairayika aura devoM ke avadhijJAna kI do vizeSatAeM batalAI gaI haiM-1. avadhijJAna kI abAhyatA 2. sarvataH dekhane kI zakti kA vikAsa / avadhijJAna kI abAhyatA ke tIna artha ho sakate haiM0 nairayika aura deva meM avadhijJAna niyamataH hotA hai / * unakA avadhijJAna bhavapratyayika hotA hai| * unakA avadhijJAna madhyagata hotA hai / madhyagata avadhijJAna meM hI sarvata: dekhane kI zakti hotI hai|' ukta tInoM niyama tIrthaMkara ke avadhijJAna meM bhI ghaTita hote haiM isalie prastuta gAthA meM unakA bhI grahaNa kiyA gayA hai| sUtra 23 20. (sUtra 23) manaHparyavajJAna se mana ke paryAyoM ko jAnA jAtA hai| mana kA nirmANa manodravya kI vargaNA se hotA hai| mana paudgalika hai aura manaHparyavajJAnI manovargaNA ke paryAyoM ko jAnatA hai / avadhijJAna kA viSaya rUpI dravya hai aura manovargaNA ke skandha bhI rUpI dravya haiN| isa prakAra donoM kA viSaya eka hI bana jAtA hai / manaHparyavajJAna avadhijJAna kA eka avAntara bheda jaisA pratIta hotA hai| isIlie siddhasena ne avadhijJAna aura manaHparyavajJAna ko eka mAnA hai| unakI paramparA ko siddhAMtavAdI AcAryoM ne mAnya nahIM kiyA hai| umAsvAti ne saMbhavata: pahalI bAra avadhijJAna aura manaHparyavajJAna ke bheda-jJApaka hetuoM kA nirdeza kiyA hai-vizuddhi, kSetra, svAmI aura viSaya / ho sakatA hai siddhasena kI avadhijJAna aura manaHparyavajJAna ko eka mAnane kI vicArasaraNi unake sAmane rahI ho| use amAnya karate hue avadhijJAna aura mana.paryavajJAna kI svatantratA kA samarthana kiyA ho| avadhi aura mana:paryava donoM atIndriya pratyakSa jJAna haiM / nyAya darzana, vaizeSika darzana, yogadarzana, bauddhadarzana aura jainadarzana meM atIndriya pratyakSa kA varNana milatA hai| kintu jaina AgamoM meM jitanA vistAra ke sAtha ina donoM kA nirUpaNa huA hai utanA anya kisI darzana meM upalabdha nahIM hai| prAcIna nyAya darzana meM atIndriya pratyakSa kA ullekha nahIM hai / navya nyAya meM gaMgeza upAdhyAya ne yogaja pratyakSa kA ullekha kiyA hai| vaizeSika sUtra ke prazastapAda bhASya meM viyuktayogipratyakSa kA sAdhAraNa varNana milatA hai| isase jJAta hotA hai ki atIndriya pratyakSa ke viSaya meM zramaNa darzanoM ne hI adhika dhyAna diyA hai| pAtaJjalayogadarzana meM tArA vyUha jJAna Adi kA ullekha hai jo atIndriya jJAna ke sUcaka haiN|' paracitta jJAna kA ullekha yogasUtra' va bauddhadarzana donoM meM milatA hai| paNDita sukhalAlajI ne manaHparyAya ke do matoM kI carcA kI hai'-"mana:paryAya jJAna kA viSaya mana ke dvArA cintyamAna vastu hai yA cintanapravRtta manodravya kI avasthAeM haiM- isa viSaya meM jaina paramparA meM aikamatya nahIM hai| niyukti aura tattvArthasUtra evaM 1. (ka) navasuttANi, naMdI, sU. 16 (kha) hAribhadrIyA vRtti, pR. 31 (ga) malayagirIyA vRtti, pa. 99 2. nizcayanaya dvAtrizikA, zloka 17: prArthanApratighAtAbhyAM ceSTante dvIndriyAdayaH / manaHparyAyavijJAnaM yuktaM teSu na cAnyathA // 3. (ka) tatvArthAdhigamasUtram 126 : vizuddhikSetrasvAmi viSayebhyo'vadhimanaHparyAyayoH / (kha) tattvArtha bhASyAnusAriNI, pR. 102, 103 (ga) tattvArthavAtika, pR.86, 87 4. tatvacintAmaNi-pratyakSa khaNDa, prathama bhAga,-pratyakSa lakSaNavAda pRSTha 571 5. kaMdalITIkA sahita prazastapAdabhASya, pR. 465 : viyuktAnAM punazcatuSTayasannikarSAd yogajadharmAnugrahasAmarthyAt sUkSmavyavahitaviprakRSTeSu pratyakSamutpadyate / 6. pAtaJjalayogadarzanam, 3327 : candre tArAvyUhajJAnam / 7. vahI 319 : pratyayasya paracittajJAnam / 8. abhidhammatthasaMgaho, 9.24 9. jJAnabinduprakaraNam, paricaya, pR. 41 Jain Education Intemational Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naMdI tattvArthasUtrIya vyAkhyAoM meM pahalA pakSa vaNita hai; jabaki vizeSAvazyaka bhASya meM dUsare pakSa kA samarthana kiyA gayA hai| paraMtu yogabhASya tathA majjhimanikAya meM jo paracitta jJAna kA varNana hai usameM kevala dUsarA hI pakSa hai jisakA samarthana jinabhadragaNikSamAzramaNa ne kiyA hai / yogabhASyakAra tathA majminikAyakAra spaSTa zabdoM meM yahI kahate haiM ki aise pratyakSa ke dvArA dUsaroM ke citta kA hI sAkSAtkAra hotA hai, citta ke Alambana kA nahIM / yogabhASya meM to citta ke Alambana kA grahaNa ho na sakane ke pakSa meM dalIleM bhI dI gaI haiM / " paracitta kA sAkSAtkAra karanevAlA jJAna manaHparyavajJAna hai / yaha vyAkhyA spaSTa nahIM hai / jJAnAtmaka citta ko jAnane kI kSamatA mana:paryavajJAna meM nahIM hai| jJAnAtmaka citta amUrta hai jabaki manaHparyavajJAna mUrta vastu ko hI jAna sakatA hai| isa viSaya meM sabhI jaina dArzanika ekamata haiM / manaHparyavajJAna kA viSaya hai manodravdha, manovargaNA ke pudgala skandha / ye paudgalika mana kA nirmANa karate haiM / manaHparyavajJAnI una pudgala skandhoM kA sAkSAtkAra karatA hai| mana ke dvArA cintyamAna vastu manaHparyavajJAna kA viSaya nahIM hai| cintyamAna vastuoM ko mana ke paudgalika skandhoM ke AdhAra para anumAna se jAnA jAtA hai / manaHparyavajJAna ke dvArA cintyamAna vastu kA sAkSAtkAra nahIM kiyA jA sktaa|' maNapajjavanANaM puNa, jaNamaNaparicitiyatthapAgaDaNaM / mANusakhettanibaddhaM, guNapaccaiyaM carittavao // 1 // isa gAthA ke AdhAra para manaHparyavajJAna kA viSaya cintyamAna vastu batalAyA gayA hai / cUrNikAra ne isa gAthA kI vyAkhyA meM likhA hai ki manaHparyavajJAna anantapradezI mana ke skandhoM tathA tadgata varNa Adi bhAvoM ko pratyakSa jAnatA hai| cintyamAna viSaya vastu ko sAkSAt nahIM jAnatA kyoMki cintana kA viSaya mUrta aura amUrta donoM prakAra ke padArtha ho sakate haiM / chadmastha manuSya amUrta kA sAkSAtkAra nahIM kara sakatA isalie manaHparyavajJAnI cintyamAna vastu ko anumAna se jAnatA hai| isIlie mana:paryavajJAna kI pazyattA (paNNavaNA 3012) kA nirdeza bhI diyA gayA hai| siddhasenagaNI ne cintyamAna viSayavastu ko aura adhika spaSTa kiyA hai| unakA abhimata hai ki manaHparyavajJAna se cintyamAna amUrta vastu hI nahIM, stambha, kumbha Adi mUrta vastu bhI nahIM jAnI jaatii| unheM anumAna se hI jAnA jA sakatA hai|' manaHparyavajJAna se mana ke paryAyoM athavA manogata bhAvoM kA sAkSAtkAra kiyA jAtA hai / ve paryAya athavA bhAva cintyamAna viSayavastu ke AdhAra para banate haiN| manaHparyavajJAna kA mukhya kArya viSayavastu yA artha ke nimitta se honevAle mana ke paryAyoM kA sAkSAtkAra karanA hai / artha ko jAnanA usakA gauNa kArya hai| aura vaha anumAna ke sahayoga se hotA hai| siddhasenagaNI ne manaHparyAya kA artha bhAvamana (jJAnAtmaka paryAya) kiyA hai / tAtparya kI dRSTi se koI antara nahIM hai| cintana karanA dravya mana kA kArya nahIM hai| cintana ke kSaNa meM manovargaNA ke pudgala skaMdhoM kI AkRtiyAM athavA paryAya banate haiM ve saba paudgalika hote haiN| bhAva mana jJAna hai jJAna amUrta hai| akevalI (chadmastha manuSya) amUrta ko jAna nahIM sakatA / vaha cintana ke kSaNa meM paudgalika skandha kI vibhinna AkRtiyoM kA sAkSAtkAra karatA hai| isalie mana ke paryAyoM ko jAnane kA artha bhAva mana ko jAnanA nahIM hotA kintu bhAva mana ke kArya meM nimitta banane vAle manovargaNA ke pudgala skandhoM ke paryAyoM ko jAnanA hotA hai| 1.vizeSAvazyaka bhASya, gA.813: muNai maNodanvAiM naraloe so mnnijjmaannaaii| kAle bhUya-bhavisse paliyA'saMkhijjabhAgammi / 2. vahI, gA.814: dazvamaNopajjAe jANai pAsai ya taggaeNate / teNAvabhAsie uNa jANai bajjhe'NumANeNaM // 3. tatvArtha bhASyAnusAriNI, pR. 101: yena jJAnena mana:paryAptibhAjAM prANinAM-paJcendriyANAM manuSyalokavartinAM manasaHparyAyAnAlambate-jAnAti mukhyataH, ye tu cintyamAnAH stambha-kumbhAdayastAnanumAnenAvagacchanti / katham ? ucyateasyaitAni manodravyANyanenAkAreNa pariNatAni lakSyante ataH stambhAdizcintitaH, tasya pariNAmasya stambhAdyavinAbhAvAt, na punaH sAkSAd bahivyANi jaaniite| 4. hAribhadrIyA vRtti, pR. 19 : athavA manasaH paryAyA mana:paryAyAH, dharmA bAhyavastvAlocanAdiprakArA ityanarthAntaram teSu jJAnaM manaHparyAyajJAnam, teSAM vA sambandhi jJAnaM mana:paryAyajJAnam / 5. tattvArtha bhASyAnusAriNI, pR. 70 : mano dvividhaM-dravyamano bhAvamanazca, tatra dravyamano manovargaNA, bhAvamanastu tA eva vargaNA jIvena gRhItAH satyo manyamAnAzcintyamAnA bhAvamano'bhidhIyate / tatreha bhAvamanaH parigRhyate, tasya bhAvamanasaH paryAyAste caivaMvidhAH-yadA kazcidevaM cintayet kisvabhAva AtmA? jJAnasvabhAvo'mUrtaH kartA sukhAdInAmanubhavitA ityAdayo jJeyaviSayAdhyavasAyAH paragatAsteSu yajjJAnaM teSAM vA yajjJAnaM tanmanaHparyAyajJAnam / Jain Education Intemational Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra0 2, sU0 23, Ti0 20 67 manaHparyavajJAnI mana kA sAkSAtkAra karatA hai / yaha vyAkhyA kA eka pakSa hai| ise sarvAMgINa nahIM mAnA jA sktaa| vAstava meM vaha mana ke paryAyoM kA sAkSAtkAra karatA hai| isIlie manaHparyavajJAna ke dvArA palyopama ke asaMkhyeya bhAga atIta aura anAgata kAla ko jAnA jA sakatA hai, dekhA jA sakatA hai| prastuta sUtra meM manaHparyavajJAna ke svAmI kA pratipAdana kiyA gayA hai / bhagavatI meM ullekha hai ki manaHparyavajJAna AhAraka avasthA meM hotA hai / anAhAraka avasthA meM usakA varjana kiyA gayA hai| prastuta Agama meM manaHparyavajJAnI ke lie nava arhatAeM nirdhArita haiM 1. Rddhi prApta 2. apramatta saMyata 3. saMyata 4. samyagdRSTi 5. paryAptaka 6. saMkhyeyavarSAyuSka 7. karmabhUmija 8. garbhAvakrAMtika manuSya 9. manuSya, dekheM yaMtraasvAmI svAmI amanuSya manuSya saMmUcchima manuSya garbhAvakrAntika manuSya akarmabhUmija aura aMtardIpaka manuSya karmabhUmija manuSya asaMkhyeyavarSAyuSka manuSya saMkhyeyavarSAyuSka manuSya aparyAptaka manuSya paryAptaka manuSya mithyAdRSTi aura samyamithyAdRSTi samyagdRSTi manuSya asaMyata aura saMyatAsaMyata saMyata pramatta apramatta anRddhiprApta RddhiprApta zabda vimarza sammucchimamaNussa---manuSya ke vamana, pitta Adi meM utpanna manuSya / kammabhUmaga-pAMca bharata, pAMca airavata, pAMca mahAvideha ina pandraha karmabhUmiyoM meM utpanna manuSya / ' akammabhUmaga-haimavata Adi akarmabhUmiyoM meM utpanna yaugalika manuSya / ' aMtaradIvaga-chappana antarvIpoM meM utpanna ekoruk [eka jaGghAvAle] Adi manuSya / / pajjattaga-paryApti kA artha hai-zakti yA sAmarthya / vaha pudgala dravya ke upacaya se hotI hai| vivakSita bhava meM prApta karane ___ yogya samasta paryAptiyoM ko pUrNa karane para jIva paryAptaka kahalAtA hai|' appamattasaMyata-jisakA AtmA ke prati satata upayoga (avadhAnatA yA smRti) rahatA hai| usa saMyatI ko apramatta kahA jAtA hai| cUrNikAra ne apramatta saMyata kI cAra zreNiyoM kA nirdeza kiyA hai-1. jinakalpika 2. yathAlandaka 3. parihAravizuddhika 4. pratimApratipannaka / ye cAroM zreNiyAM gacchamukta muni kI haiM / manaHparyavajJAna gacchamukta muni ko hI hotA hai, yaha jarUrI nahIM hai| isalie isa prazna ko dhyAna meM rakhakara cUrNikAra ne vikalpa prastuta kiyA hai| gacchavAsI aura gacchamukta donoM zreNI ke muni pramatta aura apramatta 1. bhagavaI, 81183 2. nandI cUNi, pR. 22 : sammucchimamaNussA gambhavakkaMtiyamaNu ssANa ceva vaMta-pittAdisu sNbhvNti| 3. vahI, pR. 22 : kammabhUmagA paMcasu bharahesu paMcasu eravadesu paMcasu mahAvidehesu y| 4. vahI, pR. 22 : hemavatAdisu midhuNA te akrmbhuumgaa| 5. vahI, pR. 22 : tiNNi joyaNasate lavaNajalamogAhittA cullahimavaMtasiharipAdapatidvitA egurugAdi chappaNNaM aNtrdiivgaa| 6. vahI, pR. 22 : pajjattI NAma-sattI sAmatthaM / sA ya puggaladavvovacayA uppajjati / .....""etAo pajjattIo pajjattayaNAmakammodaeNaM NivyattijjaMti, tA jesi atthi te pjjttyaa| Jain Education Intemational For Private & Personal use only Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 naMdI donoM ho sakate haiM isalie apramatta saMyata ke sAtha gacchamukta zreNI ko jor3anA Avazyaka nahIM hai|' iDhipatta-AmadaiSadhi Adi labdhiyoM se sampanna / isa viSaya meM cUrNikAra ne matAntara kA ullekha kiyA hai| kucha AcAryoM kA mata hai ki manaHparyavajJAna use hI prApta hotA hai jo niyamataH avadhijJAnI hotA hai|' sUtra 24, 25 21. (sUtra 24,25) manaHparyavajJAna ke do prakAra batalAe gae haiM-Rjumati aura vipulamati / inakA antara sUtrakAra ne svayaM spaSTa kiyA hai / cUNi aura vRttidvaya meM unake antara kA vivaraNa prastuta kiyA gayA hai / cUNi ke anusAra Rjumati manaHparyavajJAna mana ke paryAyoM ko jAnatA hai / kintu atyadhika vizeSaNa se viziSTa paryAyoM ko nahIM jAnatA, jaise amuka vyakti ne ghaTa kA cintana kiyA, itanA jAna letA hai, kintu ghaTa se sambaddha anya paryAyoM ko nahIM jAnatA / vipulamati manaHparyavajJAna mana ke paryAyoM ko bahu vizeSa rUpoM se jAnatA hai| jaise amuka ne ghaTa kA cintana kiyA, vaha ghaTa amuka deza, amuka kAla meM banA hai Adi viziSTa paryAyoM se yukta ghaTa ko jAna letA hai|' umAsvAti ne Rjumati aura vipulamati kA bheda batalAne ke lie vizuddhi aura apratipAta ina do hetuoM kA nirdeza kiyA haiRjumati vipulamati 1. vizuddha 1.vizuddhatara 2. pratipAta sahita 2. pratipAtarahita SaTkhaNDAgama meM Rjumati manaHparyAya ke tIna bheda tathA vipulamati manaHparyAya ke chaha bheda kie gae haiN| Rju aura vipula zabda kI spaSTatA ke lie yaha bahuta mahattvapUrNa hai / Rjumati Rjumanogata, Rjuvacanagata aura RjukAyagata vyApAra ko jAnatA hai / vipulamati Rju aura anuju donoM prakAra ke vyApAra ko jAnatA hai| akalaMka ne ise vistAra se samajhAyA hai| dhavalA meM bhI inakA vizada vivaraNa upalabdha hai / zvetAmbara sAhitya meM yaha viSaya vyAkhyAta nahIM hai| siddhasenagaNI ne Rjumati ko sAmAnyagrAhI aura vipulamati ko vizeSagrAhI batalAyA hai| unhoMne sAmAnya kA prayoga stoka ke artha meM aura vizeSa kA prayoga adhika ke artha meM kiyA hai| kisI vyakti ne ghaTa kA ciMtana kiyA, Rjumati usako jAna letA hai kintu ghaTa ke aneka paryAyoM kA ciMtana kiyA una saba paryAyoM ko vaha nahIM jaantaa| vipulamati ghaTa ke viSaya meM cintyamAna saikar3oM paryAyoM ko jAna letA hai / siddhasenagaNI ke sAmAnya-vizeSa aura SaTkhaNDAgama ke Rju aura vakra meM tAtparya kI dRSTi se bheda nahIM hai| manovijJAna kI bhASA meM Rjumati ko sarala manovijJAna aura vipulamati ko jaTila manovijJAna kahA jA sakatA hai / 1. nandI cUNi, pR. 22 : appamattasaMjatA jiNakappiyA parihAravisuddhiyA ahAlaMdiyA paDimApaDivaNNagA ya, ete satatovayogovauttattaNato appamattA / gacchavAsiNo puNa pamattA, kaNhui aNuvayogasaMbhavatAto / ahavA gacchavAsI NiggatA ya pamattA vi appamattA vi bhavaMti prinnaamvso| 2. vahI, pR. 22 : 'iDDhippattasse' ti AmosahimAdi aNNa taraiDiDhapattassa maNapajjavanANaM uppajjai ti| ahavA 'ohinANiNo maNapajjavanANaM uppajjati' tti aNNe niyama bhnnNti| 3. vahI, pR. 22 : osaNNaM visesavimuhaM uvalabhati, NAtIvabahuvisesavisiTTha atyaM uvalabhai tti, bhaNitaM hoti, ghaDo geNa citio tti jANati / vipulA matI vipulamatI, bahuvisesaggAhiNI tti bhaNitaM bhavati / maNopajjAyavisese jANati, dilaiMto jahA--NeNa ghaDo citito, taM ca desakAlAdiaNegapajjAyavisesavisiTTha jANati / 4. tattvArthAdhigamasUtram, 125 : vizuddhacapratipAtAbhyAM tdvishessH| 5. SaTkhaNDAgama, pustaka 13, pR. 328 se 344 6. tattvArthavArtika, 123 7. tattvArtha bhASyAnusAriNI, pR.101 : yA matiH sAmAnya gRhNAti sA RjvItyupadizyate, yA punavizeSagrAhiNI sA vipuletyupadizyate, Rju sAmAnyamekarUpatvAt vizeSAstu viviktA bhvH| Jain Education Intemational Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra02, sU0 24-32, Ti0 21-22 zabda vimarza ammatirAe RNumati kI apekSA abhyadhika jJAna yaha eka dizA kI apekSA se abhyadhika hai|' vijalatarAe saba dizAoM meM honevAle abhyadhika jJAna ko vipulatara kahA jAtA hai|" sUtra 25 cUrNikAra ne abhyadhikatara aura vipulatara ke tIna vaikalpika artha kie haiM 1. eka ghar3e meM dUsare ghar3e se adhika jala samAtA hai isalie vaha pahale se abhyadhika hotA hai aura jo abhyadhika hotA hai| usakA kSetra sahaja vipula (vistIrNa) ho jAtA hai| isI prakAra vipulamati ke viSayabhUta manovya kA AdhAra kSetra vistRta hotA hai| isalie vaha vipulatara hai|' 2. Rjumati AyAma viSkambha kI dRSTi se abhyadhikatara kSetra ko jAnatA hai / vipulamati kSetra ke bAhalya (moTAI) ko jAnatA hai isalie vaha vipulatara kSetra ko jAnatA hai / 3. tRtIya vikalpa meM cUrNikAra ne donoM ko ekArthaka batalAyA hai / " 22 (sUtra 26 se 32) kevalajJAna vizuddhatarAe, vitibhiratarAe vizuddha aura vitimiratara ko ekAryaka batalAyA gayA hai| inameM bhedarekhA bhI khIMcI gaI hai / Rjumati manaH paryavajJAnI kI apekSA vipulamati manaH paryavajJAnI vizuddhatara jAnatA hai tathA Rjumati kI apekSA vipulamati mana:paryavajJAnAvaraNa kA kSayopazama viziSTa hotA hai isalie use vitimiratara kahA gayA hai| isakA vaikalpika artha hai-- Rjumati kI apekSA vipulamati ke pUrvavaddha AvaraNa kA poSaNa use vizuddha kahA gayA hai / vipulamati meM badhyamAna aura udaya avasthA kA abhAva hotA hai isalie use gAthA 26-32 66 1. nandI cUrNa, pR. 24 : rijumatikhetovalaMbhappamANAto vipulamatI ammatiyatarAgaM khettaM uvalabhai ti / egadisi pi abbhatiyasaMbhavo bhavati / bhavastha kevalajJAna aura siddha kevalajJAna - kevalajJAna ke ye do bheda sApekSa haiN| mImAMsaka darzana kA abhimata hai ki manuSya sarvajJa nahIM ho sakatA / " vaizeSika darzana kA abhimata hai ki mukta jIva meM jJAna nahIM hotA / ' ye donoM abhimata jainadarzana ko svIkArya nahIM haiM / bhavastha kevalajJAna isa svIkAra kA sUtra hai ki manuSya sarvajJa ho sakatA hai / siddhakevalajJAna isa svIkRti kA sUcaka hai ki mukta AtmA meM kevalajJAna vidyamAna rahatA hai / bhavastha kevalajJAna ke do bheda kie gae haiM-- 1. sayogi bhavasthakevalajJAna 2. ayogi bhavastha kevalajJAna / kevalajJAna zarIradhArI manuSya ke hotA hai zarIra kI pravRti aura kevalajJAna meM koI virodha nahIM hai| upAdhyAya 2. vahI, pR. 24 : samaMtato jamhA abbhaiyaM ti tamhA vipulatarAgaM bhaNNati / 3. vahI, pR. 24: jahA paDo paDhAto jalAhAraNatI ammatito so puNa niyamA ghaDAgAsakhetteNa viulataro bhavati evaM viulamati abbhatiyatarAgaM maNoladdhijIvadavvAdhAraM khettaM jANati, taM ca niyamA vipulataraM ityarthaH / 4. vahI, pR. 24, 25 : ahavA AyAma vikkhaMbheNaM anmaitarAgaM bAhalleNa vijalataraM khettaM upalabhata ityarthaH / 5. vahI, pR. 25 : ahavA do vi padA egaTThA / viSiSTa hotA hai isalie vitimiratara kahA gayA hai / " 6. vahI, pR. 24 jahA pagAsagadambavisesAto ttavimuddhi viseseNa'kkhijjati tahA maNapajjavanANa caraNavisesAto rijumaNapajjavaNANisamIvAto vipulamaNapajjavaNANI visuddha - tarAgaM jANati, maNapajjavanANAvaraNakhayoyasamuttamabhagato vA vitimiratarAgaM ti bhaNNati / ahavA puvvabaddhamaNapajjavanANAvaraNakhayovasamuttamalaMbhattaNato visuddhaM ti bhaNitaM tassevAssvaraNabajjhamANassa'bhAvattaNato puNvabaddhassa ya aNudattagato vitimiratarAgaM-ti bhaNati / 7. mImAMsA darzanam, zloka 110 se 143 8. tarkabhASA, pR. 194 ekaviMzatibhedabhinnasya duHkhasyAtyantiko nivRti: (mokSaH) | Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naMdI yazovijayajI ne vAta, pitta Adi zArIrika doSa aura sarvajJatva meM virodha batAne vAle tIna matoM kA ullekha kara unakA nirasana kiyA hai / zarIra kI pravRtti se mukta ayogi avasthA meM usake virodha kA prazna hI nahIM hai / siddha kevalajJAna ke do bheda kie gae haiM-- anantara siddha kevalajJAna aura parampara siddhakevalajJAna / ye do bheda kAla sApekSa kie gae haiN| anantara siddhakevalajJAna ke pandraha bheda siddha hone kI pUrva avasthA ke AdhAra para kie gae haiN| yaha sUtra jainadharma kI vizuddha AdhyAtmikatA kA pratipAdaka hai| isameM liMga, veza Adi bAhya paristhiti se mukta hokara kevala AtmA ke Antarika vikAsa kI svIkRti hai / 1. tI siddha jo zramaNasaMgha meM pravajita hokara mukta hotA hai|" 2. atIrtha siddha - cAturvarNa zramaNasaMgha ke anastitva kAla meM jo mukta hotA hai / cUrNikAra ne marudevI Adi kA udAharaNa prastuta kiyA hai / haribhadrasUri ne batAyA hai- jo jAtismaraNa ke dvArA mokSamArga ko prApta kara siddha hote haiM ve atIrthasiddha kahalAte haiN| cUrNikAra ne jAtismaraNa kA ullekha svayaMbuddha ke prasaMga meM kiyA hai| svayaMvuddha do prakAra ke hote haiM-tIra aura tIra se itara / prastuta prasaMga meM tIrthaGkara se itara vivakSita haiM / " 70 3. tIrthaGkara siddha ---- RSabha Adi - jo tIrthakara avasthA meM mukta hote haiM / " 4. atIrthakara siddha - jo sAmAnya kevalI ke rUpa meM mukta hote haiM / " svayaM buddhasiddha jo svayaMbuddha hokara mukta hotA hai / svayaMyuddha ke do artha kie gae haiM 1. jise jAtismaraNa ke kAraNa bodhi prApta huI hai| 2. jise bAhya nimitta ke binA bodhi prApta huI hai / malayagiri ne bhI isa prasaMga meM jAtismaraNa kA ullekha kiyA hai / ' 6. pratyekabuddha siddha - jo pratyeka buddha hokara mukta hotA hai / pratyekabuddha kA artha hai kisI bAhya nimitta se pratibuddha hone vaalaa|" 7. buddhabohiyasiddha - jo buddhabodhita hokara mukta hotA hai| pUrNikAra ne buddhabodhita ke cAra artha kie 1. svayaMbuddha tIrthaGkara Adi ke dvArA bodhi prApta / 2. kapila Adi pratyeka buddha ke dvArA bodhi prApta / 3. buddhabodhita ke dvArA bodhi prApta / 4. AcArya ke dvArA pratibuddha se bodhi prApta | 1. jJAnakaraNam, pR. 21 anu 2. nandI cUrNa, pR. 26 : je litthe siddhA te titthasiddhA titthaM ca -- cAtuvaNNo samaNasaMgho paDhamAdigaNadharA vA / 3. vahI, pR. 26 vasaMta abhAvotikAlabhAvasa vA abhAvo / tammi atitthakAlabhAve atitthakAlabhAvAto vA je siddhA te atitthasiddhA / taM ca atitthaM tityaMtare titye yA anuyaNo jahA marudevisAmiNivyabhitayo / 4. hArimIyAvRtti, pU. 39 jAtismaraNAvinAvAtApavarga 3 mArgAH sidhyantyeva marudevaprabhUtayoM vAlIsiddhAH, tadA tIrthasyAnutpannatvAt / 5. nandI cUrNa, pR. 26 : svayameva buddhA svayaMbuddhA, sataM appapillaM vA jAisaraNAdi kAraNaM pacca buddhA taMbuDhA sphuTataramucyate-- bAhyapratyayamantareNa ye pratibuddhAste svayaMbuddhA / te ya duvihA titthagarA titthagaravatirittA vA / 6. vahI, pR. 26 : risabhAdayo titthakarA, te jamhA titthakaraNAmakamyabhAve dvitA titvakarabhAvAto vA siddhA tamhA te titthakara siddhA / 7. vahI, pR. 26 : atitthakarA sAmaNNakevaliNo gotamAdi, tammi atitthakara bhAve dvitA atitthakara bhAvAto vA siddhA atitthakara siddhA / 8. vahI, pR. 26 9. malayagirIyA vRtti, pa. 130 10. nandI cUNi, pR. 26 : patteyaM - bAhyaM vRSabhAdi kAraNamabhi samIkSya buddhAH pratyekabuddhAH / bahiHpratyayapratibuddhAnAM ca patteyaM niyamA vidhAro jamhA tamhA ya te patteyabuddhatA / 11. vahI, pR. 26,27rAdiehi bohitA patteyabuddhehi vA kavilAdiehi bodhitA te buddhabodhitA / ahavA buddhabodhiehi bodhitA buddhabodhitA, evaM suhammA diehi jaMbuNAmAdayo bhavaMti | ahavA buddha iti pratibuddhA, tehi pratibodhitA buddhabodhatA, prabhavAdibhirAcAryaH / etabAve hilA etAto vA siddhA buddhabodhita siddhA Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra02026-33, Ti0 22,23 haribhadra aura malayagiri ne buddhabodhita kA artha AcArya ke dvArA bodhi prApta kiyA hai|' 8. strIliGgasiddha -- jo strI kI zarIra racanA meM mukta hotA hai / liGga ke tIna artha haiM - 1. veda ( kAmavikAra) 2. zarIra racanA 3. nepathya ( veshbhuussaa)| yahAM liGga kA artha zarIra racanA hai / strI, puruSa aura napuMsaka saMbaMdhI liGga ke do hetu haiM- 1. zarIra nAma karma kA udaya 2. veda kA udaya / 9. puruSaliMga siddha - jo puruSa kI zarIra racanA meM mukta hotA hai / 10. napuMsakaliMga siddha- jo kRtrima napuMsaka ke rUpa meM mukta hotA hai / cUrNi aura vRttidvaya meM napuMsaka kI vyAkhyA upalabdha nahIM hai / bhagavatI ke anusAra napuMsaka 'cAritra kA adhikArI nahIM hotA, kRta napuMsaka hI cAritra kA adhikArI hotA hai|' abhayadevasUri ne puruSa napuMsaka kA arthakRta napuMsaka kiyA hai|" 11. svagasiddha jo muni ke baiga meM mukta hotA hai| 12. anyaliMgasiddha - jo anyatIrthI ke veza meM mukta hotA hai / 13. gRhaliMgasiddha jo gRhastha ke veza meM mukta hotA hai / 14. ekasiddha jo eka samaya meM eka jIva siddha hotA hai| 15. aneka siddha jo eka samaya meM aneka jIva siddha hote haiM / " siddha ke pandraha bheda nandIsUtrakAra ke svopajJa haiM yA inakA koI prAcIna AdhAra hai ? pratIta hotA hai yaha paramparA prAcIna hai / umAsvAti ne siddha kI vyAkhyA meM bAraha anuyoga dvAra batalAe haiN|" ve prastuta sUtra meM nirdiSTa pandraha bhedoM kI apekSA adhika vyApaka haiM / sthAnAGga meM siddha ke pandraha prakAroM kA ullekha milatA hai / prajJApanA meM bhI inakA ullekha hai / " sthAnAMga saMkalana sUtra hai isalie isakI prAcInatA ke bAre meM nizcayapUrvaka nahIM kahA jA sakatA / prajJApanA nandI kI apekSA prAcIna hai| isalie prajJApanA, usake pazcAt tattvArtha sUtra aura usake pazcAt nandI meM ina pandraha bhedoM kA kAlakrama kA nirdhAraNa kiyA jA sakatA hai| ho sakatA hai zyAmArya ne kisI prAcIna Agama se unakA avataraNa kiyA hai| aneka siddha eka samaya meM jaghanyataH do aura utkRSTataH eka sau ATha siddha ho sakate haiN| uttarAdhyayana meM unakI saMkhyA isa prakAra nirdiSTa hai" napuMsaka strI gRhaliMga anyaliMga 10 10 20 utkRSTa avagAhanA 2 Urdhva loka samudra 2 puruSa 108 jaghanya avagAhanA 4 anyajalAzaya 3 1. ( ka ) hAribhadrIyA vRtti, pR. 39 (kha) malayagirIyA vRtti, pa. 131 2. nandI cUrNa, pR. 27 : taM tivihaM- vedo sarIranivvattI vacchaM ca / 3. vahI. pR. 27 : sarIrAkAraNivvattI puNa NiyamA vedudayAto NAmakammudayAo ya bhavati tammi sarIranivvattiliMge ThitA siddhA tAto vA siddhA irithatiyasiddhA / 4. tAthi bhA. 2. bhagavaI, 25286 292 5. bhagavRtti pa. 93 puruSaH san yo napuMsaka vedako vaddhitakatvAdibhAvena bhavatyasau puruSanapuMsakavedakaH na svarUpeNa nIcAloka 20 sUtra 33 23. (sUtra 33) jJAna ke do vibhAga haiM-- kSAyopazamika aura kSAyika / mati zruta, avadhi aura manaH paryava - ye cAra jJAnAvaraNa ke kSayopazama 71 svaliMga 108 madhyama avagAhanA 108 tirakSAloka 108 saGkhyA - 'lpabahutvataH sAdhyAH / napuMsaka vedaka: / 6. nandI cUrNa, pR. 27 : ekammi samae ekko caiva siddho / 7. vahI, pR. 27 : ekammi samae aNege siddhA / 8. sabhASyatatvArthAdhigama sUtram, 1017 : kSetra-kAla-gati liGgatIrtha cAritra pratyeka buddhabodhita jJAnA-'vagAhanA - 'ntara 9. ThANaM, 1 / 214 - 228 10. uvaMga suttANi, paNNavaNA, 1 / 12 11. uttarajjhayaNANi, bhAga 2, 36 / 51 se 56 Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 naMdI se hote haiM isalie kSAyopazami ka haiM / kevalajJAna jJAnAvaraNa ke sarvathA kSaya se utpanna hotA hai isalie vaha kSAyika hai| kSAyopazamika jJAna kA viSaya hai mUrta dravya, pudgaladravya / kSAyika jJAna kA viSaya mUrta aura amUrta-donoM dravya haiN| dharma, adharma, AkAza aura jIva-ye amUrta dravya haiM / kSAyopazamika jJAna ke dvArA inakA pratyakSa jJAna nahIM ho sktaa| amUrta kA jJAna parokSAtmaka zAstra jJAna se hotA hai|' ____ dArzanika yuga meM kevalajJAna kI viSaya vastu ke AdhAra para sarvajJavAda kI vizada carcA huI hai| paNDita sukhalAlajI ne usa carcA kA samavatAra isa prakAra kiyA hai--"nyAya vaizeSika darzana jaba sarva viSayaka sAkSAtkAra kA varNana karatA hai taba vaha sarva zabda se apanI paramparA meM prasiddha dravya, guNa Adi sAtoM padArthoM ko saMpUrNa bhAva se letA hai| sAMkhya yoga jaba sarva viSayaka sAkSAtkAra kA citraNa karatA hai taba vaha apanI paramparA meM prasiddha prakRti puruSa Adi paccIsa tatvoM ke pUrNa sAkSAtkAra kI bAta kahatA hai / bauddha darzana paMca skandhoM ko saMpUrNa bhAba se letA hai / vedAMta darzana sarva zabda se apanI paramparA meM pAramArthika rUpa se prasiddha ekamAtra pUrNa brahma ko hI letA hai / jaina darzana bhI sarva zabda se apanI-apanI paramparA meM prasiddha saparyAya SaD dravyoM ko pUrNa rUpeNa letA hai| isa taraha uparyukta sabhI darzana apanI paramparA ke anusAra mAne jAne vAle saba padArthoM ko lekara unakA pUrNa sAkSAtkAra mAnate hai aura tadanusArI lakSaNa bhI karate hai|' paNDita sukhalAlajI kI sarvajJatA viSayaka mImAMsA kA spaSTa phalita hai ki 'sarva' pada ke viSaya meM saba dArzanika eka mata nahIM haiN| isakA mUla hetu AtmA aura jJAna ke saMbaMdha kI avadhAraNA hai / jaina darzana ke anusAra jJAna AtmA kA svabhAva hai| vaha eka hai, akSara hai, usakA nAma kevalajJAna hai|' AcArya kundakunda ne kevala jJAna kA lakSaNa vyavahAra aura nizcaya-do dRSTiyoM se kiyA hai-vyavahAra naya se kevalI bhagavAn sabako jAnate haiM aura dekhate haiM / nizcaya se kevalajJAnI apanI AtmA ko jAnate haiM aura dekhate haiN| jaina darzana ke anusAra jJAna sva-para prakAzI hai| vaha svaprakAzI hai isa AdhAra para kevalajJAnI nizcaya naya se AtmA ko jAnatA-dekhatA hai, yaha lakSaNa saMgata hai| vaha para-prakAzI hai, isa AdhAra para vaha sabako jAnatA-dekhatA hai, yaha lakSaNa saMgata hai| kevalajJAna AtmA kA svabhAva hai| vaha svabhAva hai isalie mukta avasthA meM bhI vidyamAna rahatA hai / pratyakSa athavA sAkSAtkAritva usakA svAbhAvika guNa hai / jJAnAvaraNa karma se Acchanna hone ke kAraNa usake mati, zruta Adi bheda banate haiN| saMgraha dRSTi se cAra bheda kie gae haiM-mati, zruta, avadhi aura manaHparyava / tAratamya ke AdhAra para asaMkhya bheda bana sakate haiM / jJAnAvaraNa kA sarvavilaya hone para jJAna ke tAratamya janita bheda samApta ho jAte haiM aura kevalajJAna prakaTa ho jAtA hai| kevalajJAna kA adhikArI sarvajJa hotA hai / sarvajJa aura sarvajJatA nyAya pradhAna darzana yuga kA eka mahattvapUrNa carcanIya viSaya rahA hai| jaina darzana ko kevalajJAna mAnya hai isalie sarvajJavAda usakA sahaja svIkRta pakSa hai| Agama yuga meM usake svarUpa aura kArya kA varNana milatA hai kiMtu usakI siddhi ke lie koI prayatna nahIM kiyA gayA / dArzanika yuga meM mImAMsaka, cArvAk Adi ne sarvajJatva ko asvIkAra kiyA taba jaina dArzanikoM ne sarvajJatva kI siddhi ke lie kucha tarka prastuta kie| jJAna kA tAratamya hotA hai, usakA antima bindu tAratamya rahita hotA hai / jJAna kA tAratamya sarvajJatA meM pariniSThita hotA hai| isa yukti kA upayoga mallavAdI, hemacandra, upAdhyAya yazovijaya Adi sabhI dArzanikoM ne kiyA hai| paNDita sukhalAlajI ne isa yukti kA aitihAsika vizleSaNa karate hue likhA hai-'yahAM aitihAsika dRSTi se yaha prazna hai ki prastuta yukti kA mUla kahAM taka pAyA jAtA hai aura vaha jaina paramparA meM kaba se AI dekhI jAtI hai| abhI taka ke hamAre vAcana-ciMtana se hameM yahI jAna par3atA hai ki isa yukti kA purANatama ullekha yogasUtra ke sivAya anyatra nahIM hai / hama pAtaMjala yogasUtra ke prathama pAda meM 'tatra niratizayaM sarvajJabIjam' (1.25) aisA sUtra pAte haiM, 1. draSTavya-bhagavatI, 81185 2. darzana aura ciMtana, pR0 429,430 3. navasuttANi, naMdI, sU071 savvajIvANaM pi ya NaM - akkharassa aNaMtabhAgo niccagyADio, jai puNa so vi AvarijjA, teNaM jIvo ajIvattaM paavijjaa| suThTha vi mehasamudae hoI pabhA caMdasUrANaM / 4. niyamasAra, gA0 12111154, pR. 146 jANadi passadi savvaM, vavahAraNayeNa kevalI bhagavaM / kevalaNANI jANadi passadi NiyameNa appANaM // 5. (ka) nayacakra likhita prati, pR. 123 (kha) pramANa mImAMsA, adhyayana 1, Ahnika 1, sU. 18, pR.15 (ga) jJAnabinduprakaraNam, pR. 19 6. jJAnabinduprakaraNam, paricaya, pR. 43,44 Jain Education Intemational Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra0 2, sU0 33, Ti0 23 jisameM sApha taura se yaha batalAyA gayA hai ki jJAna kA tAratamya hI sarvajJa ke astitva kA bIja hai jo Izvara meM pUrNarUpeNa vikasita hai| isa sUtra ke Upara ke bhASya meM vyAsa ne to mAno sUtra ke vidhAna kA Azaya hastAmalakavat prakaTa kiyA hai| nyAya-vaizeSika paramparA jo sArvajJavAdI hai usake sUtra-bhASya Adi prAcIna granthoM meM isa sarvajJAstitva kI sAdhaka yukti kA ullekha nahIM hai| hAM, hama prazastapAda kI TIkA vyomavatI (pR. 560) meM usakA ullekha pAte haiN| para aisA kahanA niyuktika nahIM hogA ki vyomavatI kA vaha ullekha yogasUtra tathA usake bhASya ke bAda kA hI hai| kAma kI kisI bhI acchI dalIla kA prayoga jaba eka bAra kisI ke dvArA carcA kSetra meM A jAtA hai taba phira vaha Age sarvasAdhAraNa ho jAtA hai| prastuta yukti ke bAre meM bhI yahI huA jAna par3atA hai| saMbhavataH sAMkhya yoga paramparA ne usa yukti kA AviSkAra kiyA phira usane nyAya, vaizeSika tathA bauddha paramparA ke grantha meM bhI pratiSThita sthAna prApta kiyA aura isI taraha vaha jaina paramparA meM bhI pratiSThita huii| jaina paramparA ke Agama, niyukti, bhASya Adi prAcIna aneka grantha sarvajJatva ke varNana se bhare par3e haiM, para hameM uparyukta jJAnatAratamya vAlI sarvajJatva sAdhaka yukti kA sarvaprathama prayoga mallavAdI kI kRti meM hI dekhane ko milatA hai| abhI yaha kahanA saMbhava nahIM ki mallavAdI ne kisa paramparA se vaha yukti apanAI ! para itanA to nizcita hai ki mallavAdI ke bAda ke sabhI digaMbarazvetAMbara tAkikoM ne isa yukti kA udAratA se upayoga kiyA hai| jaina darzana ke anusAra jJAna AtmA kA guNa hai| vaha anAvRta avasthA meM bheda yA vibhAga zUnya hotA hai| AvaraNa ke kAraNa usake vibhAga hote haiM aura tAratamya hotA hai / jJAna ke tAratamya ke AdhAra para usakI parAkASThA ko kevalajJAna mAnanA eka pakSa hai kintu isase adhika saMgata pakSa yaha hai ki kevalajJAna AtmA kA svabhAva athavA guNa hai| jJAnAvaraNa karma ke kAraNa usameM tAratamya hotA hai / jJAnAvaraNa ke kSaya hone para svabhAva pragaTa ho jAtA hai| kisI anya darzana meM jJAna AtmA kA svabhAva yA guNa rUpa meM svIkRta nahIM hai| isalie unameM sarvajJatA kA vaha siddhAMta mAnya nahIM hai jo jaina darzana meM hai / paNDita sukhalAlajI ne sarva zabda ko darzana ke sAtha jor3A hai| unake anusAra jo darzana jitane tattvoM ko mAnatA hai, una sabako jAnane vAlA sarvajJa hotA hai / jaina darzana ne 'sarva' zabda ko svAbhimata dravya kI sImA meM Abaddha nahIM kiyA hai / use dravya ke atirikta kSetra, kAla aura bhAva ke sAtha saMyojita kiyA hai| kevalajJAna kA viSaya hai sarva dravya sarva kSetra sarva kAla sarva bhAva / dravya kA siddhAMta pratyeka darzana kA apanA-apanA hotA hai kintu kSetra, kAla aura bhAva ye sarva sAmAnya haiN| sarvajJa saba dravyoM ko sarvathA, sarvatra aura sarva kAla meM jAnatA dekhatA hai|' nyAya vaizeSika Adi darzanoM meM jJAna AtmA ke guNa ke rUpa meM sammata nahIM hai isalie unheM manuSya kI sarvajJatA kA siddhAMta mAnya nahIM ho sakatA / bauddha darzana meM anvayI AtmA mAnya nahIM hai isalie bauddha bhI sarvajJavAda ko svIkAra nahIM karate / vedAnta ke anusAra kevala brahma hI sarvajJa ho sakatA hai, koI manuSya nahIM / sAMkhya darzana meM kevalajJAna athavA kaivalya kI avadhAraNA spaSTa jaina darzana sammata sarvajJatA ke virodha meM mImAMsakoM ne prabala tarka upasthita kie| unake anusAra pratyakSa, upamAna, anumAna, Agama, arthApatti aura anupalabdhi kisI bhI pramANa se sarvajJatva kI siddhi nahIM ho sktii| nyAya aura vaizeSika IzvaravAdI darzana haiN| ve Izvara ko sarvajJa mAnate haiN| kAlakrama se unameM yogI-pratyakSa kI avadhAraNA praviSTa huI hai para jaina darzana meM kevalajJAna yA sarvajJatva mokSa kI anivArya zarta hai / nyAya aura vaizeSika kA mata hai-mukta avasthA meM yogi-pratyakSa nahIM rahatA / Izvara kA jJAna nitya hai aura yogi-pratyakSa anitya / ' 1. tattvasaMgraha, pR. 825 evaM tatvAbhyAsAnnAsmi, na me nAhamityaparizeSam / 2. nayacakra likhita prati, pa. 123 aviparyayAd vizuddhaM, kevalamutpadyate jJAnam // 3. naMdI cUNi, pR. 28 : ete davvAdiyA savve samvadhA savvattha prApte zarIrabhede caritArthatvAd, pradhAnavinivRtau / savvakAlaM uvayutto sAgArA'NAgAralakkhaNehi jANadaMsaNehi aikAntikamAtyantikamubhayaM kaivalyamApnoti // jANati pAsati ya / 5. nyAyamaMjarI, pR0 508: 4. sAMkhyakArikA, 64, 68 : tadevaM dhiSaNAdInAM navAnAmapi mUlataH / guNAnAmAtmano dhvaMsaH sopavargaH prkiirtitH|| Jain Education Intemational For Private & Personal use only Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 naMdI zAMtarakSita ne kumArila ke tarkoM kA uttara diyA / ' kintu zAntarakSita ke uttara sarvajJatva kI siddhi meM bahuta mahattvapUrNa nahIM ho sakate / bauddha darzana sarvajJatva ke virodha meM agraNI rahA hai / uttaravartI bauddhoM ne sarvajJatva kA jo svIkAra kiyA hai, vaha asvIkAra aura svIkAra ke madhya jhUlatA dikhAI detA hai / sarvajJatva kI siddhi meM sarvAdhika prayatna jaina dArzanikoM kA hai| isa prayatna kI pRSThabhUmi meM do hetu haiM 1. sarvajJatA AtmA kA svabhAva hai| 2. mokSa ke lie sarvajJatva anivArya hai| bauddha dArzanika dharmakIrti ne sarvajJatA kA khaNDana kiyA, usakA uttara AcArya haribhadra ne diyaa| kumArila ke tarkoM kA uttara samaMtabhadra' akalaMka vidyAnanda prabhAcanda' Adi ne diyA hai| yadi tarkajAla ko sImita karanA cAheM to prastuta Agama kA yaha satra paryApta hai-jJAna AtmA kA svabhAva hai| jJAnAvaraNa ke kSINa hone para sakala jJeya ko jAnane kI usameM kSamatA hai| kevalajJAna kI paribhASA prastuta sUtra ke anusAra jo jJAna sarva dravya, sarva kSetra, sarva kAla aura sarva bhAva ko jAnatA dekhatA hai vaha kevala jJAna AcAracUlA se phalita hotA hai-kevalajJAnI sava jIvoM ke saba bhAvoM ko jAnatA-dekhatA hai| jJeya-rUpa saba bhAvoM kI sUcI isa prakAra hai-1. Agati, 2. gati, 3. sthiti, 4. cyavana, 5. upapAta, 6. bhukta, 7. pIta, 8. kRta, 9. pratisevita, 10 AviSkarma --pragaTa meM hone vAlA karma, 11. rahasya-karma, 12. lapita, 13. kathita, 14. mano-mAnasika / ' SaTkhaNDAgama meM bhI isI prakAra kA sUtra upalabdha hai| jo mUrta aura amUrta saba dravyoM ko sarvathA, sarvatra aura sarva kAla meM jAnatA-dekhatA hai, vaha kevalajJAna hai|" AcArya kundakunda ne nizcaya aura vyavahAra naya ke AdhAra para kevalajJAna kI paribhASA kI hai| bahatakalpa bhASya meM kevalajJAna ke pAMca lakSaNa batalAe gae haiM1. asahAya-indriya mana nirapekSa / 2. eka-jJAna ke sabhI prakAroM se vilakSaNa / 3. anivArita vyApAra-avirahita upayoga vaalaa| 4. anaMta-anaMta jJeya kA sAkSAtkAra karane vaalaa| 5. avikalpita-vikalpa athavA vibhAga rahita / " tattvArthabhASya meM kevalajJAna kA svarUpa vistAra se batalAyA gayA hai / vaha saba bhAvoM kA grAhaka, sampUrNa loka aura aloka 1. tattvasaMgraha, pR0 846 2. zAstravArtAsamuccaya, pR0 627-643 3. AptamImAMsA, kArikA 5 4. nyAyavinizcaya, kArikA 361, 362, 410,414, 465 5. aSTasahasrI, pR0 50 6. prameyakamalamArtaNDa, pR0 255 7. (ka) navasuttANi, naMdI, sU0 71 (kha) vahI, sU. 331 aha savvadavapariNAma-bhAva-viSNatti-kAraNamaNaMtaM / sAsayamappaDivAI, egavihaM kevalaM nANaM // 8. navasuttANi, naMdI, sU. 33 / 9. aMgasuttANi, bhA. 1, AyAracUlA, 15139 : se bhagavaM arihaM jiNe jAe, kevalI savaNNU savvabhAvadarisI, sadevamaNuyAsurassa loyassa pajjAe jANai, taM jahA Agati gati Thiti cayaNaM uvavAyaM bhuttaM pIyaM kaDaM paDiseviyaM AvIkamma rahokamma laviyaM kahiyaM maNomANasiyaM savvaloe savvajIvANaM savvabhAvAI jANamANe pAsamANe, evaM ca Na vihri| 10. SaTkhaNDAgama, pustaka 13, pR. 346 : saI bhayavaM uppaNNa NANadarisI sadevAsuramaNusassa logassa Adi gadi cayaNovavAdaM baMdhaM mokkhaM iDiDhaM Tidi nudi aNubhAgaM takkaM kalaM mANo mANasiyaM bhuttaM kadaM paDisevidaM Adikamma rahakammaM savvaloe savvajIve savvabhAve sammaM samaM jANadi passadi vihrdi| 11. nandI cUNi, pR. 28 12. draSTavya-niyamasAra gA. 12.1.159, pR. 146 13. bRhankalpa bhASya, pIThikA, gA. 38 : davyAdi kasiNa visayaM kevalamegaM tu kevalannANaM / aNivAriyavAvAraM, aNaMtagavikappiyaM niyataM // Jain Education Intemational Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra0 2, sU0 33, Ti0 23 75 ko jAnane vAlA hai / isase atizAyI koI jJAna nahIM hai / aisA koI jJeya nahIM hai jo kevalajJAna kA viSaya na ho|' ___ ukta vyAkhyAoM ke saMdarbha meM sarva dravya, kSetra, kAla, aura bhAva kI vyAkhyA isa prakAra phalita hotI hai-sarva dravya kA artha hai-marta aura amarta saba dravyoM ko jAnane vAlA / kevalajJAna ke atirikta koI bhI jJAna amUrta kA sAkSAtkAra athavA pratyakSa nahIM kara sktaa| sarva kSetra kA artha hai- sampUrNa AkAza (lokAkAza aura alokAkAza) ko sAkSAt jAnane vAlA / sarva kAla kA artha hai--ananta sImAtIta atIta aura bhaviSya ko jAnane vaalaa| zeSa koI jJAna asIma kAla ko nahIM jAna sktaa| sarva bhAva kA artha hai----gurulaghu aura agurulaghu saba paryAyoM ko jAnane vaalaa| kevalajJAna yA sarvajJatA kI itanI vizAla avadhAraNA kisI anya darzana meM upalabdha nahIM hai| paNDita sukhalAlajI ne 'niratizayaM sarvajJabIjam' yoga darzana ke isa sUtra ko sarvajJa-siddhi kA prathama sUtra mAnA hai / jaina AcAryoM ne bhI isa yukti kA anusaraNa kiyA hai kintu sarvajJatA kI siddhi kA mUla sUtra bhagavatI sUtra meM vidyamAna hai| vaha prAcIna hai tathA yoga darzana ke sUtra se sarvathA bhinna hai / sarvajJatA kI siddhi kA hetu hai anindriyatA / indriya jJAna spaSTa haiN| usakA pratipakSa avazya hai / indriya jJAna kA pratipakSa hai anindriya jJAna / sarvajJatA indriya aura mana se sarvathA nirapekSa hai| kevalajJAnI jAnatA-dekhatA hai-jANai pAsai-ina do padoM kA prayoga milatA hai| bhagavatI meM kevalajJAna ko sAkAraupayoga aura kevala darzana ko anAkAra upayoga batalAyA gayA hai| kevalajJAna aura kevaladarzana ke upayoga ke bAre meM tIna mata milate haiM 1. kramavAda 2. yugapatvAda 3. abhedavAda / kramavAda AgamAnusArI hai| usake mukhya pravaktA haiM-jinabhadragaNi / yugapatavAda ke pravaktA haiM-mallavAdI / abhedavAda ke pravaktA haiM-siddhasena divAkara / jinabhadragaNi ne vizeSaNavatI meM tInoM pakSoM kI carcA kI hai kintu kisI pravaktA kA nAmollekha nahIM kiyaa| jinadAsa mahattara ne prastuta sUtra kI cUNi (vikrama kI AThavIM zatAbdI) meM vizeSaNavatI ko uddhRta kiyA hai| unhoMne kisI vAda ke puraskartA kA ullekha nahIM kiyaa| haribhadra sUri(vikrama kI AThavIM zatAbdI) ne cUNigata vizeSaNavatI gAthAoM ko uddhRta kiyA hai aura puraskartA AcAryoM kA nAmollekha bhI kiyA hai / unake anusAra yugapatvAda ke pravaktA hai AcArya siddhasena Adi / kramavAda ke pravaktA hai jinabhadragaNi kSamAzramaNa Adi / abhedavAda ke pravaktA ke rUpa meM vRddhAcArya kA ullekha kiyA hai| malayagirI (vikrama kI bArahavIM zatAbdI) ne haribhadra sUri kA hI anusaraNa kiyA hai|' 1. tattvArthAdhigama sUtram, 1130 vRtti, pR. 106 : sarvadravyeSu sarvaparyAyeSu ca kevalajJAnasya viSayanibaMdho bhavati / taddhi sarvabhAvagrAhakaM saMbhinnalokAlokaviSayam / nAtaH paraM jnyaanmsti| na ca kevalajJAnaviSayAt kiJcidanyajjJeyamasti / kevalaM paripUrNa samagramasAdhAraNaM nirapekSa vizuddha sarvabhAvajJApakaM lokAlokaviSayamanaMtaparyAyamityarthaH / 2. bhagavaI, 8117 aNidiyA NaM bhaMte ! jIvA kiM NANI ? jahA siddhaa| 3. (ka) bhagavaI, 16 / 108 (kha) uvaMgasuttANi, khaNDa 2, paNNavaNA, 29 / 1-3 4. vizeSaNavatI, gA. 153, 154 keyI bhaNaMti jugavaM jANai pAsati ya kevalI niymaa| aNNe egaMtariyaM icchaMti sutovadeseNaM // aNNe Na ceva vIsuM daMsagamicchaMti jiNavaridassa / jaM ciya kevalanANaM taM ciya se daMsaNaM beMti / 5. nandI cUNi, pR. 28-30 6. haribhadrIyA vRtti, pR. 40 : kecana siddhasenAcAryAdayaH bhaNati / kim? 'yugapad' ekasminneva kAle jAnAti pazyati ca / kaH ? kevalI, na tvanyaH, 'niyamAd' niyamena / 'anye' jinabhadragaNikSamAzramaNaprabhRtayaH ekAntaritaM jAnAti pazyati cetyevamicchanti 'zrutopadezena' yathAzrutAgamAnusAreNetyarthaH / 'anye tu' vRddhAcAryAH 'na' va 'viSvaka' pRthak taddarzanamicchati 'jinavarendrasya' kevalinaH ityarthaH / ki tahi ? yadeva kevalajJAnaM tadeva 'se' tasya kevalino darzanaM bruvate, kSINAvaraNasya dezajJAnAbhAvAt, kevaladarzanAbhAvAditi bhaavnaa| 7. malayagirIyA vRtti, pa. 134 Jain Education Intemational For Private & Personal use only Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naMdI sanmati ke TIkAkAra abhayadeva sUri (vikrama kI gyArahavIM zatAbdI) ne tInoM vAdoM ke pravaktAoM ke nAmoM kA ullekha kiyA hai' kramavAda ke pravaktA - jinabhadra / yugapatvAda ke pravaktA - mallavAdI / abhedavAda ke pravaktA - siddhasena / 76 kramavAda ke viSaya meM haribhadra aura abhayadeva ekamata haiN| yugapatvAda aura abhedavAda ke bAre meM donoM ke mata bhinna haiM / siddhasena abhedavAda ke pravaktA haiM, yaha sanmati tarka se spaSTa hai / unheM yugapatvAda kA pravaktA nahIM mAnA jA sktaa| isa sthiti meM yugapatvAda ke pravaktA ke rUpa meM mallavAdI kA nAmollekha saMgata ho sakatA hai / upalabdha dvAdazAra nayacakra meM isa viSaya kA koI ullekha nahIM hai / abhayadeva ne kisa grantha ke AdhAra para isakA ullekha kiyA, yaha nizcaya pUrvaka nahIM kahA jA sakatA / upAdhyAya yazovijayajI ne tInoM vAdoM kI samIkSA kI hai aura naya dRSTi se unake samanvaya kA prayatna kiyA hai / 1. sanmati prakaraNa TIkA, pR. 608 2. jJAna binduprakaraNam, pR. 33-43 Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIsarA prakaraNa (sUtra 34-54) Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Education Intemational Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastuta prakaraNa meM parokSa jJAna kA pratipAdana hai| jJAna mImAMsA ke saMdarbha meM 'parokSa' zabda kA prayoga jaina Agama yuga kI viziSTa dena hai| abhinayakA aura jJAna meM donoM ko sAkSAt nahIM jAnate isalie inheM parokSa mAnA dArzanika yuga athavA pramANa mImAMsA ke yuga meM parokSa zabda kA prayoga aspaSTa jJAna ke artha meM huA hai / jJAna mImAMsA meM prayukta parokSa ke do prakAra haiM 1. Abhinibodhika jJAna 2. zrutajJAna / pramANa mImAMsA meM prayukta parokSa ke pAMca prakAra haiM 1. smRti 2. pratyabhijJA 3. tarka -b Amukha anumAna 5. Agama / AgamakAra ne mati aura zruta ajJAna kI vibhedaka rekhA prastuta kI hai vaha unakI svopajJa vyAkhyA hai yA usakA koI prAcIna Agamika AdhAra hai yaha anusaMdheya hai| Abhinibodhika jJAna ke do vibhAga haiM1. zruta nizrita 2. azruta nizrita / azrutanizrita kA siddhAMta jJAna mImAMsA ke kSetra meM eka krAMtikArI prakalpa hai| hamAre jJAna kA mAdhyama kevala indriyAM yA graMtha hI nahIM hai unakI sahAyatA ke binA bhI jJAna utpanna hotA hai aura satya kI khoja meM usakI mahatvapUrNa bhUmikA hai| adRSTa, azruta aura ajJAta artha kA sahasA jJAna ho jAnA eka viziSTa ghaTanA hai / sUtrakAra ne buddhi catuSTaya ko spaSTa karane ke lie aneka gAthAeM prastuta kI hai| unameM kathAoM aura aitihAsika vRttoM kA vizAla saMgraha hai| unakI saMkhyA pacahattara hai / azrutanizrita jJAna mImAMsA kA eka gahana viSaya hai| use aneka koNoM se samajhAyA gayA hai| zruta ke adhyayana ke binA bhI manuSya kI cetanA vikasita ho jAtI hai| isase jJAta hotA hai ki mastiSka ke aneka khaMDa hai| eka khaNDa kA vikAsa zruta granthoM ke adhyayana se hotA hai usakA nAma grahaNa zikSA hai| zikSA ke kSetra meM usI praNAlI kA upayoga hotA hai| azrutanizrita jJAna zikSA kI koI praNAlI nahIM hai| vaha mastiSka ke usa baMDa se vikasita hotA hai jisameM jJAna pahale se saMcita rahatA hai aura jo abhivyakta hone meM kisI bAhya nimitta kI apekSA nahIM rkhtaa| AgamakAra ke sAmane vaijJAnika AviSkAroM kI ghaTanAeM nahIM thI anyathA azruta nizrita jJAna ke prasaMga meM Akasmika DhaMga se hone vAlI ghaTanAoM kI eka lambI tAlikA prastuta ho jaatii| aneka AviSkAra svapna avasthA athavA citanAtIta avasthA meM hue haiM unakI vyAkhyA azrutanizrita jJAna ke dvArA hI kI jA sakatI hai / avagraha, IhA, avAya aura dhAraNA kA sarvaprathama ullekha niyukti meM milatA hai| isake pazcAt umAsvAti ne tattvArthasUtra meM unakA ullekha kiyA hai|' Agama sAhitya meM inakA ullekha prastuta Agama meM milatA hai| sthAnAGga, bhagavatI Adi meM prastuta Agama ( nandI) kA hI pATha saMkalita athavA uddhRta kiyA gayA hai / AcArAGga Adi Agama granthoM meM jJAna mImAMsA pratipAdya nahIM hai / yaha 1. navasuttANi, naMdI, sU0 34 2. Avazyaka niryukti, gA. 2 : uggaha ihADavAo ya dhAraNA eva huMti cattAri / AyionArasa pat samAseNaM // 3. sUtra, 115 Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naMdI jJAnapravAda nAmaka pUrva kA pratipAdya viSaya hai isalie bhagavatI Adi Agama granthoM meM avagraha Adi kA svatantra ullekha na honA Azcarya nahIM hai| paNDita sukhalAlajI ne jJAna vikAsa kI sAta bhUmikAoM kA vinyAsa kiyA hai| unake anusAra dUsarI bhUmikA prAcIna niyuktiyoM kI hai, jinakA nirmANa vikrama kI dUsarI zatAbdI kA huA jAna par3atA hai|' prastuta Agama meM jJAnamImAMsA ke kucha nae sUtra hai, vaha jJAna vikAsa kI kisI anya paramparA meM nahI haiN| isase pratIta hotA hai ki devadhigaNI ne jJAna mImAMsA kI viSayavastu kA samAkalana jJAnapravAda pUrva se kiyA hai| 1. jJAnabindu prakaraNam, paricaya pR. 5 Jain Education Intemational Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla pATha parokakhanANa-padaM 34. se ki taM paroktaM ? parok duvihaM paNNattaM taM jahAAbhiNivohiyanANaparoktaM ca suyanAgaparoktaM ca // tattha 35. jatthAbhiNivohiyanANaM, suyanANaM / jattha suyanANaM, tatthAbhiNibohiyanANaM / dovi eyAI aNNamaNa maNugavAI, tahavi puNa ittha AyariyA nANattaM vayaMti - abhinibujjhai si AbhiNibohiyaM / sui tti suyaM / maddavaM sUrya, na maI suyapuvviyA // paNNa 36. avisesiyA maI- maI nANaM ca maI aNNANaM ca visesiyAsammaddissi maI mainANaM, minchachiTTissa maI mahaaNNAnaM // AbhiNibohiyanANa-padaM 37. se ki taM AbhiNiyohiyanANaM AbhiNibohiyanANaM dudihaM paNNattaM taM jahA - suyanissiyaM ca asuyanissiyaM ca // tIsarA prakaraNa parokSa- AbhinibodhikajJAna saMskRta chAyA avizeSitA matiH - matiH jJAnaJca, matiH ajJAnaJca / vizeSitA samyaguSTeH matiH mati- jJAnaM, mithyAdRSTeH matiH mati:ajJAnam / avisesi suyaM suvanANaM ca avizeSitaM zrutaM zrutajJAnaJca suyaaNNANaM ca visesiyaM samma zrutAjJAnaJca / vizeSitaM - samyag - disti sukhaM sunA, miSThetAnaM madhyAdRteH diTTissa suyaM suyaaNNA || zrutaM zrutAjJAnam / abhiniyodhikajJAna-padam atha kiM tad abhinibodhikajJAnam ? abhinibodhikajJAnaM dvividhaM prajJaptaM, tadyathA--tanidhitaJca azrutanizritaJca / atha kiM tad azrutanizritam ? catuvidhaM prajJaptaM, parokSajJAna-padam atha kiM tat parokSam ? parokSaM dvividhaM prajJaptaM, tadyathA--AbhinibodhikazataparokSa zrutajJAna parokSaJca / yatra AbhinibodhikajJAnaM tatra zrutajJAnam / yatra zrutajJAnaM, tatra AbhinibodhikajJAnam / dve api ete anyonyamanugate, tathApi punaraja AcAryAH nAmAtvaM prajJAyayati abhiniSyate iti Abhiniyodhikam bhUyate iti zrutam / matipUrvaM zrutaM na matiH zrutapUrvikA / 38. se ki taM asuyanissiya ? ayanissiyaM cauvvihaM paNNattaM taM azrutanizritaM jahA tadyathA hindI anuvAda parokSajJAna- pada 34. vaha parokSajJAna kyA hai ? vaha parokSajJAna do prakAra kA prajJapta hai, jaise - 1 AbhinibodhikajJAna parokSa 2. zrutajJAna parokSa | 25. jahAM AbhinivodhikazAna hai, yahAM zrutajJAna hai| jahAM zrutajJAna hai. vahAM AbhinibodhikajJAna hai| ye donoM anyonya- paraspara anugata hai, phira bhI yahAM AcAryoM ne unake nAnAtva kA prajJApana kiyA hai / jo abhinivodha kiyA jAtA hai. vaha Abhinibodhika hai / jo sunA jAtA hai vaha zruta hai / zruta matipUrvaka hotA hai, mati zrutapUrvaka nahIM hotI / ' 36. vizeSaNa rahita mati matijJAna aura matiajJAna hai vizeSaNa sahita mati sambi kI mati matijJAna hai, midhyAdRSTi kI mati matiajJAna hai / vizeSaNa rahita zrutazrutajJAna aura ta ajJAna hai| vizeSaNa sahita zrutasamyaSTi kA jJAna hai| mithyAdRSTi kA buta zrutaajJAna hai / " Abhiniyodhika jJAna-pada 37. vaha AbhinivodhikajJAna kyA hai ? AbhinibodhikajJAna do prakAra kA prajJapta hai, jaise- 1. nidhita 2 ananidhita 38. vaha azrutanizrita kyA hai ? vaha azrutanizrita cAra prakAra kA prajJapta hai, jaise- Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 naMdI uppattiyA veNaiyA, kammayA paarinnaamiyaa| buddhI caunvihA vuttA, paMcamA novalabbhaI // 1 // autpattikI banayikI, karmajA paarinnaamikii| buddhizcaturvidhoktA, paJcamI nopalabhyate // 1. 1. autpattikI 2. vanayikI 3. karmajA 4. pAriNAmikI / buddhi cAra prakAra kI kahI gaI hai| pAMcavAM prakAra upalabdha nahIM hai| uppattiyA buddhipuvmditttthmsuymveiytkkhnnvisuddhghiytthaa| avvAya-phalajogA, baddhI uppattiyA nAma // 2 // autpattikI buddhiH pUrvamadRSTA'zrutA'veditatatkSaNavizuddhagRhItArthA / avyAhata-phalayogA, buddhirautpattiko nAma // autpattiko buddhi2. pahale adRSTa, azruta, anAlocita artha kA tatkSaNa yathArtha rUpa se grahaNa karane vAlI hai, jo prayojana yukta hai aura kisI dUsare prayojana se avyAhata hai usa buddhi kA nAma autpattikI 3. 1. bharatazilA 2. zarta 3. vRkSa 4. mudrikA 5. vastra-khaMDa 6. giragiTa 7. kAga 8. utsarga 9. hAthI 10. bhAMDa 11. lAkha 12. khaMbhA 13. kSullaka 14. mArga 15. strI 16. pati 17. putra / 1. bharahasila 2. paNiya 3. rukkhe, 1. bharatazilA 2. paNita 3. rUkSAH, 4. khuDuga 5. paDa 6. saraDa 4. 'khuDDaga' 5. paTa 6. saraTa 7. kAya 8. uccAre / 7,8 kaakoccaaraaH| 6. gaya 10. ghayaNa 11. gola 9. gaja 10. 'ghayaNa' 11. golaka 12. khaMbhe, 12. stambhAH , 13. khuDDuga 14-15. maggi-tthi 13. kSullaka 14.,15. mArga-strI 16. pai 17. pute // 3 // 16. pati 17. putrAH // (1. bharahasila 2. miDha (1. bharatazilA 2. miDha' 3. kukkuTa 3. kukkuDa 4. tila 5. vAluya 4. tila 5. bAlukA 6,7. 'hastyagaDa' 6. hatthi 7. agaDa 8. vaNasaMDe / 8. vanaSaNDAH / 6. pAyasa 10. aiyA 11. patte 9. pAyasA 10. ajikA 11. patrANi 12. khADahilA 13.pNcpiaro||) 12. 'khADahilA' 13. pnycpitrshc|) mahusittha-muddi-aMke, madhusiktha-mudrikA-aGkAH, ya naanne-bhikkhu-ceddgnihaanne| ca 'nANae'-bhikSu-'ceDaga' nidhAnAni / sikkhA ta atthasatthe, zikSA ca arthazAstraM, icchA ya mahaM sayasahasse // 4 // icchA ca mama zatasahasram // (1. bharatazilA 2. meMDhA 3. murgA 4. tila 5. bAlukA 6. hAthI 7. kuA 8. vanakhaNDa 9. khIra 10. ajikA-bakarI kI miMganI 11. patra 12. gilaharI 13. pAMca pitaa|) 4. 1 madhu makkhiyoM kA chAtA 2. mudrikA 3. aMka 4. rUpayoM kI nolI 5. bhikSu 6. bAlaka nidhAna 7. zikSA 8. arthazAstra 9. merI icchA 10. eka lAkha-ye autpattikI buddhi ke udAharaNa haiN| veNaiyA buddhIbharanittharaNasamatthA, tivggsutttthghiypeyaalaa| ubhaologaphalavaI, viNayasamutthA havai buddhI // 5 // nimitta atthasatthe ya, lehe gaNie ya kuva-asse y| gaddabha-lakkhaNa-gaMThI, agae rahie ya gaNiyA ya // 6 // vanayiko buddhiH bharanistaraNasamarthA, trivargasUtrArthagRhIta 'peyaalaa'| ubhayalokaphalavatI, vinayasamutthA bhavati buddhiH|| nimittamarthazAstraJca, lekhaM gaNitaJca kUpAzvau ca / gardabha-lakSaNa granthiH , agadaH rathikazca gaNikA ca / vainayikI buddhi 5. bhAra ke nirvAha meM samartha, trivarga ke sUtra aura artha kA sAra grahaNa karane vAlI, ubhayaloka phalavatI, vinaya se utpanna buddhi kA nAma vainayikI hai| 6, 7.1. nimitta 2. arthazAstra 3. lekhana 4. gaNita 5. kUpa 6. azva 7. gadhA 8. lakSaNa 9. gAMTha 10, auSadha 11. rathika gaNikA 12. bhIgI huI sADI, dIrghatRNa, ulTA ghUmatA huA krauMca pakSI 13. neve kA pAnI 14. baila, azva, vRkSa se girnaa| Jain Education Intemational Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIsarA prakaraNa : parokSa-Aminibodhika jJAna : sUtra 38-41 83 sIyA sADI dIhaM, zItA sATI dIrgha, ca taNaM avasavvayaM ca kaMcassa / ca tRNamapasavyaJca krauJcasya / nivvodae ya goNe, novodakaJca gauH, ghoDagapaDaNaM ca rukkhAo // 7 // ghoTakaH patanaJca rUkSAt // kammayA buddhI karmajA baddhiHuvaogadiTThasArA, upayogadRSTasArA, kammapasaMgaparigholaNa-visAlA / krmprsNgprigholn-vishaalaa| sAhukkAraphalavaI, sAdhukAraphalavatI, kammasamutthA havai buddhI // 8 // karmasamutthA bhavati buddhiH|| heraNNie karisae, hairaNyikaH karSakaH, koliya Doe ya mutti-ghy-pve| 'koliya Doe' ca mauktika-dhRta plvkaaH| tuNNAga vaDDhai pUie ya, tunnAgaH vardhaki pUpikazca, ghaDa-cittakAre ya // 6 // ghaTa-citrakArau ca // pariNAmiyA buddhI pAriNAmikI buddhiHaNumANa heu-diLaMta-sAhiyA, anumAna hetu-dRSTAnta-sAdhikA, vyvivaag-prinnaamaa| vyovipaak-prinnaamaa| hiyanisseyasaphalavaI, hitaniHzreyasaphalavatI, buddho pariNAmiyA nAma // 10 // buddhiH pAriNAmikI nAma // abhae siTThi-kumAre, abhayaH zreSThi-kumArI, devI udiodae havai raayaa| devI uditodayo bhavati rAjA / sAhU ya naMdiseNe, sAdhuzca nandiSaNaH, dhaNadatte sAvaga-amacce // 11 // dhanadattaH zrAvako'mAtyaH // khamae amaccapute, kSapako'mAtyaputraH, cANakke ceva thUlabhadde ya / cANakyazcaiva sthUlabhadrazca / nAsikka-suMdarInaMde, nAsikya-sundarInandaH, vaire pariNAmiyA buddhI // 12 // vajraH pAriNAmikI buddhiH|| calaNAhaNa-AmaMDe, calanAhata-'AmaMDe', maNI ya sappe ya khaggi-bhide / maNizca sarpazca khaDgI-stUpabhedaH / pariNAmiyabuddhIe, pAriNAmikyA buddhayA, evamAI udAharaNA // 13 // evamodIni udAharaNAni // settaM asuyanissiyaM // tadetad azrutanizritam / 36. se ki taM suyanissiyaM ? suyani- __atha kiM tat zrutanizritam ? ssiyaM caumvihaM paNNattaM taM jahA-- zrutanizritaM catuvidhaM prajJaptaM, tadyathAuggahe IhA avAo dhAraNA // avagrahaH IhA avAyaH dhAraNA / karmajA buddhi 8. upayoga (dattacittatA) ke dvArA karma ke rahasya ko dekhane vAlI, sAdhuvAda hai phala jisakA, usa karma se utpanna hone vAlI buddhi kA nAma karmajA hai| 9. 1. svarNakAra 2. kRSaka 3. julAhA 4. darvIkAra 5. mauktika 6. ghRta-vyApArI 7. tairAka 8. raphU karane vAlA 9. bar3haI 10. rasoiyA 11. kuMbhakAra 12 citrakAra / pAriNAmiko buddhi 10. anumAna hetu aura dRSTAnta se sAdhya ko siddha karane vAlI, vaya vipAka se paripakva hone vAlI, abhyudaya aura niHzreyasa phala bAlI usa buddhi kA nAma pAriNAmikI hai| 11,12. 1. abhayakumAra 2. zreSThI 3. kumAra 4. devI 5. uditoditarAjA 6. sAdhu nandiSeNa 7. dhanadatta 8. zrAvaka 9. amAtya 10. kSapaka 11. amAtya putra 12. cANakya 13. sthUlabhadra 14. nAsikya sundarI naMda 15. vajra-inakI buddhi pariNAmikI thii| 13.1 caraNa se Ahata 2. kRtrima AMvalA 3. maNi 5. sarpa 6. stUpa ukhAr3anA-ye saba pAriNAmikI buddhi ke udAharaNa haiN| vaha azrutanidhita hai| 39. vaha zrutanizrita kyA hai ? zrutanizrita cAra prakAra kA prajJapta hai, jaise1. avagraha 2. IhA 3. avAya 4. dhAraNA / 40. se ki taM uggahe ? uggahe duvihe atha kaH sa avagrahaH ? avagrahaH paNNataM, taM jahA--atyaggahe ya dvividhaH prajJaptaH, tadyathA--arthAva- vaMjaNuggahe ya // grahazca vyaJjanAvagrahazca / 41. se ki taM vaMjaNugmahe ? vaMjaguggahe atha kaH sa vyaJjanAvagrahaH ? caubbihe paNNate, taM jahA-soI- vyaJjanAvagrahazcaturvidhaH prajJaptaH, 40. vaha avagraha kyA hai ? avagraha do prakAra kA prajJapta hai, jaise1. arthAvagraha 2. vyaJjanAvagraha / 41. vaha vyaJjanAvagraha kyA hai ? vyaJjanAvagraha cAra prakAra kA prajJapta hai, Jain Education Intemational Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 ja ghANidiyavaMjaggahe, jibhidipajaggahe phAsidiyavaM jaNuggahe / settaM vaMja // 1 42. se kiM taM atyuggahe ? atyuggahe bihe paNNattaM taM jahA soIdiyaatyuggahe, cakkhidiyaatyuggahe, ghANidityugmahe, jibhidiya atyugmahe, phAlidiyatyu, nohe || 45. tIse NaM ime egaTTiyA nANAghosA nANAvaMjaNA paMca nAmadhijjA bhavaMti, taM jahA - 1. AbhogaNayA 2. maggaNayA 3. gavesaNayA 4. citA 5 vImaMsA / settaM IhA // 46. se kiM taM avAe ? avAe chavvihe paNNatte, taM jahA soiMdiyaavAe, afraft avAe, ghANidiyaavAe, jibhidiyaavAe, phAsiMdiavAe, noiMdiyaavAe // 47. tassa NaM ime egaTTiyA nANAghosA nANAvaMjaNA paMca nAmadhijjA bhavaMti taM jahA 1. AvaTTagayA 2. paccAvaTTaNayA 3. avAe 4. buddhI 5. viNaNe / settaM avAe // 48. se ki taM dhAraNA / dhAraNA tadyathA-- zrotrendriyavyaJjanAvagrahaH, prANendriyagrahaH nidriya vyaJjanAvagrahaH, sparzanendriyavyaJjanAvagrahaH / sa eSa vyaJjanAvagrahaH / 43. tassa NaM ime eDiyA nANAghosA nANAvaMjaNA paMca nAmadhijjA bhavaMti taM jahA 1. ogenhaNaya 2. uvadhAraNayA 3. savaNayA 4. avalaMbaNA 5. mehaa| setaM uggahe / 44. se ki taM IhA ? IhA chabihA atha kA sA IhA ? IhA SaDvidhA paNNattA, taM jahA soiMdiyaIhA prajJaptA, tadyathA-zrotrendriyaIhA, cakkhiyA ghANidiIhA, cakSurindriyaIhA, prANendriyahA jimmidiyaIhA phAlidiyaIhA, jidvendriyaIhA, noiMdiyaIhA // nohaa| sparzA ? atha kasa arthAvA avigrahaH vidhaH prajJaptaH tacA zrotrendriyaarthAvagrahaH, cakSurindriyaarthAvagrahaH, prANendriyaarthAvagrahaH, jindrayajayava sparzanendriyaarthAtH noidriyavaH / , " tasya imAni ekAthikAni nAnAghoSANi nAnAvyaJjanAni paJca nAmadhe - yAni bhavanti tathA 1. haNam - 2. upadhAraNam 3. zravaNam 4. avalamyanam 5. medhA / sa eSo'vagrahaH / tasyA imAni ekAthikAni nAnAghoSANi nAnAvyaJjanAni paJca nAmadheyAni bhavanti tadyathA - 1. Abhoganam 2. mArgaNA 3 . gaveSaNA 4. cintA 5. vimarzaH / sA eSA IhA / atha kaH sa avAyaH ? avAyaH vidhaH praptaH tavApondriya avAyaH, cakSurindriyaavAyaH, prANendriyaavAyaH, jihvendriya avAyaH, sparzanendriyavAyaH, noindriyaavAyaH / tasya imAni ekAthikAni nAnAghoSANi nAnAvyaJjanAni paJca nAmadheyAni bhavati 1. Avarttanam 2. pratyAvarttanam 3. apAya: 4. buddhi: 5. vijJAnam / tadyathA- -- sa eSa avAya: / atha kA sA dhAraNA ? dhAraNA dhotrendriya vyaJjanAvagraha jaise - 1. 2. ghrANendriya vyaJjanAvagraha 3. jihvendriya vyaJjanAvagraha 4. sparzanendriya vyaJjanAvagraha / vaha vyaJjanAvagraha hai / naMdI 42. vaha arthAvagraha kyA hai ? arthAvagraha chaH prakAra kA prajJapta hai, jaise--- 1. zrotrendriya arthAvagraha 2 cakSurindriya arthAvagraha 3. prANendriya avigraha 4. jihvendriya arthAvagraha 5. sparzanendriya arthAva6. noindriya arthAviSa 43. usake nAnAghoSa aura nAnAvyaJjana vAle pAMca paryAyavAcI nAma haiM, jaise- 1. avagrahana 2. upadhAraNa 3. zravaNa 4. avalambana 5. medhA / vaha avagraha hai / 44. vaha IhA kyA hai ? IhA ke chaH prakAra prajJapta haiM, jaise- 1. 2. IhA 3. prANendriya IhA 4. nidrAnendriya IhA 6. noindriya IhA / 45. usake nAnAghoSa aura nAnAvyaJjana vAle pAMca paryAyavAcI nAma haiM, jaise- 1. Abhoga 2. mArgaNA 3. gaveSaNA 4 citA 5. vimarza / vaha IhA hai / 46. vaha avAya kyA hai ? avAya chaH prakAra kA prajJapta hai, jaise1. zrotrendriya avAya 2. cakSurindriya avAya 3. ghrANendriya avAya 4 jihvendriya avAya 5. sparzanendriya avAya 6. noindriya avAya / 47. usake nAnAghoSa aura nAnAvyaJjana vAle pAMca paryAyavAcI nAma haiM, jaise - 1. AvarttanatA 2 pratyAvarttanatA 3 avAya yA apAya 4. buddhi 5. vijJAna / vaha avAya hai / 48. vaha dhAraNA kyA hai ? Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIsarA prakaraNa : parokSa-Abhinibodhika jJAna sUtra 42-52 chavivahA paNNattA, taM jahA soIdiyadhAraNA, cakkhidiyadhAraNA, ghAdivadhAraNA jimbhidiya dhAraNA, phAsiMdiyadhAraNA, noIdiyadhAraNA // 46. tote NaM ime egaTTiyA nAmAposA nANAvaMjaNA paMca nAmadhijjA bhavaMti taM jahA - 1. dharaNA 2. dhAraNA 3. ThavaNA 4. paTTA 5. koTThe / settaM dhAraNA // 50. uggahe ikkasAmaie, aMtomuhutiyA IhA, aMtohulie avAra, dhAraNA saMvA kAlaM ase vA kAlaM // 51. evaM aTThAvIsa ivihassa AbhiNibohiyanANassa vaMjaNuggahassa parUvaNaM karissAmi paDivohaga diteNa, mallagadiTThateNa ya // - 52. se kiM taM paDivoditeNaM ? paDivodite se jahA nAbhae kei purise kaMci purisaM sutaM pariyojjA amugA! amuga ! si / tattha coyage paNNavagaM evaM vayAsI-ki egasamayapaviTThA puggalA gahaNamAgacchati ? dusamaya paviTThA puglA gahaNamAgacchati ? jAya isasamayapavidura puggalA gahaNa mAgacchati ? saMkhejjasamayapaviTThA puggalA gahaNamAgacchati ? avejjasamayapavi puggalA gahaNamAgacchati ? evaM vadataM copagaM paNNavae evaM payAsIno egasamayapaviTThA puggalA gahaNa mAgacchaMti, no dusanayapaviTThA puglA grahaNamAgacchati jAva no dasasamayapaviTThA puggalA grahaNamA gacchati no saMkhejjasamayapaviTThA puglA mahaNamAgacchati, asaMkhejja SaD vidhA prajJaptA, tadyathA-zrotrendriyadhAraNA, cakSurindriyadhAraNA, ghrANendriyadhAraNA, jihvendriyadhAraNA, sparzanendriyadhAraNA, noindriyadhAraNA / tasya imAni ekAdhikAni nAnAghoSANi nAnAvyaJjanAni paJca nAmadheyAni bhavanti, tadyathA 1. dharaNA 2. dhAraNA 3. sthApanA 4. pratiSThA 5. koSThaH / sA eSA dhAraNA / avagrahaH ekasAmayikaH, AntamAhUtikI IhA AntamauhUrtikaH avAyaH, dhAraNA saMkhyeyaM vA kAlaM asaMkhyeyaM vA kAlam / evamaSTAviMzatividhasya AbhinibodhikajJAnasya vyaJjanAvagrahasya prarUpaNaM kariSyAmi pratibodhakadRSTAntena, 'mallaga' dRSTAntena ca / -- 85 dhAraNA ke chaH prakAra prajJapta haiM, jaise1. zrotrendriya dhAraNA 2. cakSurindriya dhAraNA 3. ghrANendriya dhAraNA 4. jilhvendriya dhAraNA 5. sparzanendriya dhAraNA 6. noindriya dhAraNA / 49. usake nAnA zeSa aura nAnAvyaJjana vAle pAMca paryAyavAcI nAma haiM, jaise- 1. dharaNA 2. dhAraNA 3 sthApanA 4 pratiSThA 5. koSTha | vaha dhAraNA hai / 50. avagraha kA kAlamAna eka samaya kA hai, IhA kA antarmuhUrta, avAya kA antarmuhUrtta tathA dhAraNA kA saMkhyeyakAla athavA asaMkhyeyakAla / " 51. isa aThThAvIsa prakAra vAle abhinibodhivajJAna ke vyaJjanAvagraha kI prarUpaNA pratibodhaka aura mallaka dRSTAMta ke dvArA kruuNgaa| ko jagAe-amuka, ! taba koI preraka prajJApaka ko pUche atha kiM tena pratibodhakadRSTAntena ? 52. vaha pratibodhaka dRSTAMta kyA hai ? pratibodhakavRSTAntena tadyathAnAma pratiyodhaka dRSTAMta jaise koI eka puruSa kazcit puruSaH kaJcit puruSaM prati- kisI soe hue dUsare puruSa bodhayet-amuka amuka iti amuka ! tatra codakaH prajJApakaM evam avAdItki ekasamayapraviSTAH pudgalAH grahaNamAgacchanti ? dvisamayapraviSTAH pudgalAH grahaNamAgacchanti ? yAbada dazasamayapraviSTAH pudgalAH prahaNamAgacchanti ? saMkhyeyasamayapraviSTAH pudgalAH grahaNamAgacchati ? asaMkhyeyasanayapraviSTAH pudgalAH grahaNamAgacyanti evaM vadanAM coda prazApakaH evam avAdIt no ekasamayapraviSTAH pudgalAH grahagamAgacchanti, no dvisamayapraviSTAH pudgalAH grahaNamAgacchanti yAvad no daza kyA eka samaya meM praviSTa pudgala jJAna utpanna karate haiM ? do samaya meM praviSTa pudgala jJAna utpanna karate haiM ? yAvat dasa samaya meM praviSTa pudgala jJAna utpanna karate haiM ? saMkhyeya samaya meM praviSTa pudgala jJAna utpanna karate haiM ? asaMkhyeya samaya meM praviSTa pudgala jJAna utpanna karate haiM ? aisA pUchane para preraka se prajJApaka ne isa prakAra kahA eka samaya meM praviSTa pudgala jJAna utpanna nahIM karate, do samaya meM praviSTa pudgala jJAna utpanna nahIM karate yAvat dasa samaya meM praviSTa pudgala jJAna utpanna nahIM karate, saMkhyeya samaya meM praviSTa pudgala jJAna utpanna nahIM karate, asaMkhyeya samaya meM praviSTa pudgala jJAna utpanna karate haiN| vaha pratibodhaka dRSTAMta hai / puganAH mAno saMkhyeyasamapapraviSTAH pusA braNamAgata asaMkhyeyasamayapravi pudgalAH Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naMdI samayapaviTThA puggalA gahaNamAga- grahaNamAgacchanti / tadetat pratibodhakagacchati / settaM paDibohagadiLaM- dRSTAntena / tennN|| 53. se kiM taM mallagadiTTateNaM? malla- atha kiM tena 'mallaga'daSTAntena? gadidruteNaM-se jahAnAmae kei 'mallaga' dRSTAntena---tad yathAnAma purise AvAgasIsAo mallagaM kazcit puruSaH ApAkazIrSAt 'mallagaM' gahAya tatthenaM udargAbadaM pakkhi- gRhItvA tatrakaM udakabindu prakSipet sa vijjA se naThe, aNNe pakkhitte se naSTaH, anyaH prakSiptaH so'pi naSTaH / vi naThe / evaM pakkhippamANesu- evaM prakSipyamANeSu-prakSipyamANeSu pakkhippamANesu hohI se udagabiMdU bhaviSyati sa udakabinduryaH taM 'mallagaM' je NaM taM mallagaM rAvehiti, hohI 'rAvehiti', bhaviSyati sa udakabinduryaH se udargAbad je NaM taMsi mallagaMsi tasmin 'mallagaMsi' sthAsyati, ThAhiti, hohI se udabiMdU je bhaviSyati sa udakabinduryaH taM 'mallage' taM mallagaM bharehiti, hohI se bhariSyati, bhaviSyati sa udakabinduryaH udabiMdu je NaM taM mallagaM pavA- taM 'mallagaM' pravAhayiSyati / evameva hehiti / evAmeva pakkhippamAhi- prakSipyamAnaH-prakSipyamAnaH anantaiH pakkhippamANehi aNaMtehiM puggalehiM pudgalaH yadA tad vyaJjanaM pUritaM jAhe taM vaMjagaM pUriyaM hoi, tAhe bhavati, tadA 'huM' iti karoti, no '' ti karei, no ceva NaM jANai cava jAnAti ko vA eSa zabdAdiH ? ke vesa saddAi ? tao IhaM pavisai, tata IhAM pravizati, tato jAnAti tao jANai amuge esa sddaai| amuka eSa shbdaadiH| tato'vAyaM tao avAyaM pavisai, tao se pravizati, tataH sa upagato bhavati / uvagaya havai / taoM Na dhAraNa tato dhAraNAM pravizati, tato dhArayati pAvasai, taoM Na dhArei saMkhejja saMkhyeyaM vA kAlaM, asaMkhyeyaM vA vA kAlaM, asaMkhejjaM vA kaalN| kAlam / se jahAnAmae kei purise avvattaM tada yathAnAma kazcit puruSosaI suNijjA, teNaM sadde tti ugga- 'vyaktaM zabdaM zRNuyAt tena zabda hie, no ceva NaM jANai ke vesa ityavagRhItam, no caiva jAnAti ko saddAi ? tao IhaM pavisai, tao vA eSa zabdAdiH ? tata IhAM jANai amuge esa sdde| tao NaM pravizati, tato jAnAti amuka eSa avAyaM pavisai, tao se uvagayaM zabdaH / tataH avAyaM pravizati, tataH hvi| tao dhAraNaM pavisai, tao sa upagataH bhavati / tato dhAraNA NaM dhArei saMkhejjaM vA kAlaM, pravizati, tato dhArayati saMkhyeyaM vA asaMkhejjaM vA kaalN| kAlaM asaMkhyeyaM vA kAlam / 53. vaha mallaka dRSTAMta kyA hai ? mallaka dRSTAMta-jaise koI eka puruSa ne AvA se zarAba (sikorA) lekara usa para pAnI kA eka bUMda ddaalaa| vaha sUkha gayA / dUsarA vindu DAlA vaha bhI sUkha gayA / isa prakAra DAlate-DAlate eka bUMda aisI hai jo zarAva ko gilA kara degI / eka bUMda aisI hai jo zarAva meM Thahara jAegI / eka baMda aisI hai jo zarAva ko bhara degii| eka bUMda aisI hai jo zarAva meM se jala kI dhArA bahA degii| isI prakAra ananta pudgaloM kA prakSepa hote-hote jaba vaha vyaJjana pUrNa ho jAtA hai / taba vyakti 'huMkAra' karatA hai / vaha nahIM jAnatA yaha zabda Adi kyA hai ? usake pazcAt baha IhA meM praveza karatA hai, taba vaha jAnatA haiyaha amuka zabda Adi hai usake pazcAt avAya meM praveza karatA hai, taba zabda Adi upagata ho jAtA hai-usakA nirNaya ho jAtA hai| usake pazcAt vaha dhAraNA meM praveza karatA hai| nirNIta viSaya ko saMkhyeya kAla athavA asaMkhyeya kAla taka dhAraNa karatA hai / jaise koI puruSa avyakta zabda ko sunatA hai| usane zabda hai aisA avagraha kiyA / vaha nahIM jAnatA yaha kaunasA zabda hai? usake pazcAt vaha IhA meM praveza karatA hai taba vaha jAnatA hai- yaha amuka zabda hai| usake pazcAt avAya meM praveza karatA hai, taba zabda upagata ho jAtA hai usakA nirNaya ho jAtA hai| usake pazcAt vaha dhAraNA meM praveza karatA hai| nirNIta viSaya ko saMkhyeya kAla athavA asaMkhyeya kAla taka dhAraNa karatA hai| jaise koI purupa avyakta rUpa ko dekhatA hai| usane rUpa hai aisA avagraha kiyaa| vaha nahIM jAnatA yaha kaunasA rUpa hai ? usake pazcAt vaha IhA meM praveza karatA hai / taba vaha jAnatA hai-yaha amuka rUpa hai| usake pazcAt avAya meM praveza karatA hai, taba rUpa upagata ho jAtA se jahAnAmae kei purise avvattaM tad yathAnAma kazcit puruSo'vyaktaM rUvaM pAsijjA, teNaM rUve tti __ rUpaM pazyeta, tena rUpamityavagRhItama, no uggahie, no ceva NaM jANai ke cava jAnAti kiM vA etada rUpamiti ? vasa rUvAtta / tA iha pAvasai, tata IhAM pravizati, tato jAnAti tao jANai amuge esa ruuve| tao amakametad rUpam / tataH avArya avAyaM pavisai, tao se uvagayaM pravizati, tataH tad upagataM bhavati / Jain Education Intemational Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIsarA prakaraNa / parokSa-Abhinibodhika jJAna : sUtra 53 havai / tao dhAraNaM pavisai, tao tato dhAraNAM pravizati, tato dhArayati NaM dhArei saMkhejjaM vA kAlaM, saMkhyeyaM vA kAlaM asaMkhyeyaM vA kAlam / asaMkhejjaM vA kaalN| se jahAnAmae kei purise avvattaM tad yathAnAma kazcit puruSo'vyaktaM gaMdhaM agghAijjA, teNaM gaMdhe tti gandhamAjighrat, tena gandha ityavauggahie, no ceva NaM jANai ke gRhItam no caiva jAnAti ko vA eSa vesa gaMdhe tti ? tao IhaM pavisai, gandhaH iti / tata IhAM pravizati, tato tao jANai amuge esa gNdhe| tao jAnAti amuka eSa gandhaH / tataH avAyaM pavisai, tao se uvagayaM __ avAyaM pravizati, tataH sa upagataH havai / tao dhAraNaM pavisai, tao bhavati / tato dhAraNAM pravizati, tato NaM dhArei saMkhejjaM vA kAlaM, dhArayati saMkhyeyaM vA kAlaM asaMkhyeyaM asaMkhejja vA kaalN| vA kAlam / hai usakA nirNaya ho jAtA hai / usake pazcAt vaha dhAraNA meM praveza karatA hai| nirNIta viSaya ko saMkhyeya kAla athavA asaMkhyeya kAla taka dhAraNa karatA hai| jaise koI puruSa avyakta gaMdha ko sUMghatA hai| usane gaMdha hai aisA avagraha kiyaa| vaha nahIM jAnatA yaha kaunasA gaMdha hai ? usake pazcAt vaha IhA meM praveza karatA hai / taba vaha jAnatA hai-yaha amuka gaMdha hai| usake pazcAt avAya meM praveza karatA hai, taba gaMdha upagata ho jAtA hai-usakA nirNaya ho jAtA hai| usake pazcAt vaha dhAraNA meM praveza karatA hai| nirNIta viSaya ko saMkhyeya kAla athavA asaMkhyeya kAla taka dhAraNa karatA hai| jaise koI puruSa avyakta rasa kA AsvAdana karatA hai| usane rasa hai aisA avagraha kiyaa| vaha nahIM jAnatA yaha kaunasA rasa hai ? usake pazcAt vaha IhA meM praveza karatA hai| taba vaha jAnatA hai-yaha amuka rasa hai| usake pazcAt avAya meM praveza karatA hai, taba rasa upagata ho jAtA hai-usakA nirNaya ho jAtA hai| usake pazcAt vaha dhAraNA meM praveza karatA hai| nirNIta viSaya ko saMkhyeya kAla athavA asaMkhyeya kAla taka dhAraNa karatA se jahAnAmae kei purise avvattaM tad yathAnAma kazcit rasaM AsAijjA, teNaM rase tti puruSo'vyaktaM rasamAsvAdayet, tena uggahie, no ceva NaM jANai ke rasa ityavagRhItam no caiva jAnAti vesa rase ti? tao IhaM pavisai, ko vA eSa rasaH iti| tata IhAM tao jANai amuge esa rase / tao pravizati, tato jAnAti amuka eSa avAyaM pavisai, tao se uvagayaM rsH| tataH avAyaM pravizati, havai / tao dhAraNaM pavisai, tao tataH sa upagataH bhavati / tato NaM dhArei saMkhejjaM vA kAlaM, dhAraNAM pravizati, tato dhArayati asaMkhejjaM vA kaalN| saMkhyeyaM vA kAlaM asaMkhyeyaM vA kaalm| se jahAnAmae kei purise avvattaM tad yathAnAma kazcit puruSo'vyaktaM phAsaM paDisaMveijjA, teNaM phAse tti sparza pratisaMvedayet, tena sparza ityavauggahie, no ceva NaM jANai ke vesa gahItam no caiva jAnAti ko vA eSa phAse ti? tao IhaM pavisai, sparza iti / tataH IhAM pravizati, tao jANai amuge esa phaase| tato jAnAti amuka eSa sparzaH / tao avAyaM pavisai, tao se tataH avAyaM pravizati, tataH sa upagataH uvagayaM hvi| tao dhAraNaM bhavati / tato dhAraNAM pravizati, tato pavisai, tao NaM dhArei saMkhejjaM dhArayati saMkhyeya vA kAlaM asaMkhyeyaM vA kAlaM, asaMkheja vA kaalN| vA kaalm| jaise koI puruSa avyakta sparza kA pratisaMvedana karatA hai| usane sparza hai aisA avagraha kiyA / vaha nahIM jAnatA yaha kaunasA sparza hai ? usake pazcAt vaha IhA meM praveza karatA hai / taba yaha jAnatA hai - yaha amuka sparza hai| usake pazcAt avAya meM praveza karatA hai, taba sparza upagata ho jAtA hai usakA nirNaya ho jAtA hai| usake pazcAt vaha dhAraNA meM praveza karatA hai| nirNIta viSaya ko saMkhyeya kAla athavA asaMkhyeya kAla taka dhAraNa karatA hai| jaise koI puruSa avyakta svapna kA pratisaMvedana karatA hai| usane svapna hai aisA avagraha kiyA / vaha nahIM jAnatA yaha kaunasA svapna hai ? usake pazcAt vaha IhA meM praveza karatA hai / taba yaha jAnatA hai-yaha amuka svapna hai| usake pazcAt abAya meM praveza se jahAnAmae kei purise avvattaM tad yathAnAma kazcit puruSosumiNaM paDisaMvedejjA, teNaM sumi- 'vyaktaM svapnaM pratisaMvedayet, tena Netti uggahie, no ceva NaM jANai svapna ityavagRhItaM no caiva jAnAti ke vesa sumiNe tti ? tao IhaM ko vA eSa svapna iti ? tataH IhAM pavisai, tao jANai amuge esa pravizati, tato jAnAti amuka eSa sumiNe / tao avAyaM pavisai, tao svpnH| tataH avAyaM pravizati, Jain Education Intemational Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naMdI se uvagayaM hvi| tao dhAraNaM tataH sa upagataH bhavati / tato dhAraNAM pavisai, tao NaM dhArei saMkhejjaM pravizati, tato dhArayati saMkhyeyaM vA vA kAlaM, asaMkhejjaM vA kaalN| kAlaM asaMkhyeyaM vA kAlam / tadetadsetaM mllgdilNtennN|| 'mallaga' dRSTAntena / karatA hai, taba svapna upagata ho jAtA haiusakA nirNaya ho jAtA hai| usake pazcAt vaha dhAraNA meM praveza karatA hai| nirNIta viSaya ko saMkhyeya kAla athavA asaMkhyeya kAla taka dhAraNa karatA hai| vaha mallaka dRSTAnta hai / 54. taM samAsao caunvihaM paNNattaM, taM tat samAsatazcaturvidhaM prajJaptaM, 54. vaha (Abhinibodhika jJAna kA viSaya) saMkSepa jahA-davvao, khettao, kAla o, tadyathA--dravyataH, kSetrataH, kAlataH, meM cAra prakAra kA prajJapta hai-dravyataH, kSetrataH, bhaavo| tattha davvao NaM Abhi- bhaavtH| dravyataH Abhinibodhika- kAlataH, bhAvataH / NibohiyanANI AeseNaM savva- jJAnI Adezena sarvadravyANi jAnAti, dravya kI dRSTi se AbhinibodhikajJAnI dabvAIjANai, na pAsai / khettao na pazyati / kSetrataH Abhinibodhika- Adezata: saba dravyoM ko jAnA hai, dekhatA NaM AbhiNibohiyanANI AeseNaM jJAnI Adezena sarva kSetraM jAnAti, na nhiiN| savvaM khettaM jANai, na paasi| pazyati / kAlataH Abhinibodhika- kSetra kI dRSTi se AbhinibodhikajJAnI kAlao NaM AbhiNibohiyanANI jJAnI Adezena sarva kAlaM Adezata: sarva kSetra ko jAnatA hai, dekhatA AeseNaM savvaM kAlaM jANai, na jAnAti, na pazyati / bhAvataH Abhi- nhiiN| pAsaha / bhAvaoNaM AbhiNibohi- nibodhikajJAnI Adezena sarvAna ___ kAla kI dRSTi se AbhinibodhikajJAnI yanANI AeseNaM sabve bhAve jANai, bhAvAn jAnAti, na pazyati / AdezataH sarva kAla ko jAnatA hai, dekhatA na paas| nhiiN| bhAva kI dRSTi se AbhinibodhikajJAnI Adezata: saba bhAvoM ko jAnatA hai, dekhatA nhiiN|' uggaha IhAvAo, avagrahaH IhA avAyaH, 1. avagraha, IhA, avAya aura dhAraNA ye ya dhAraNA eva hu~ti cattAri / ca dhAraNA evaM bhavanti catvAri / cAra saMkSepa meM AbhinibodhikajJAna kI bheda AbhiNibohiyanANassa, AbhinibodhikajJAnasya, vastueM haiN| bheyavatthu samAseNaM // 1 // bhedavastUni samAsena // atthANaM uggahaNaM, arthAnAmavagrahaNaM, 2. avagraha-artha kA avagrahaNa, IhA--- ca uggaha taha viyAlaNaM iihN| ca avagrahaM tathA vicAraNamIhAm / vicAraNA, avAya-vyavasAya athavA nirNaya, vavasAyaM ca avAyaM, vyavasAyaJca avAyaM, dhAraNA-dhAraNa krnaa| dharaNaM puNa dhAraNaM biti // 2 // dharaNaM punaH dhAraNAM bruvate // uggaha ikkaM samayaM, avagrahaH eka samayam, 3. avagraha kA kAlamAna eka samaya, IhA IhAvAyA muhuttamaddhaM tu| IhAvAyau muhUrtamaddhaM tu| aura avAya kA arddha muhUrta, dhAraNA kA kAlamasaMkhaM saMkhaM, kAlamasaMkhyaM saMkhyaM, kAla mAna saMkhyAta aura asaMkhyAta kAla hai| ca dhAraNA hoi nAyavvA // 3 // ca dhAraNA bhavati jJAtavyA / puDheM suNei saI, spRSTaM zRNoti zabda, 4. zrotA kAnoM se spRSTa zabdoM ko sunatA rUvaM puNa pAsai apuLaM tu / rUpaM punaH pazyati aspRSTantu / hai, draSTA cakSu se aspRSTa rUpa ko dekhatA hai| gaMdha rasaM ca phAsaM ca, gandhaM rasaJca sparzaJca, gaMdha, rasa aura sparza kA saMvedana baddha-spRSTa baddhapuLaM viyAgare // 4 // baddhaspRSTaM vyAgRNIyAt // avasthA meM hotA hai| bhAsAsamaseDhIo, bhASA samazreNItaH, 5. bhASA kI samazreNI meM rahA huA zrotA saI jaM suNai mosayaM sunni| zabdaM yaM zRNoti mizrakaM zRNoti / mizra zabda ko sunatA hai| viSama zreNI meM rahA vIseDhI puNa saiM, vizreNiH punaH zabdaM, huA zrotA niyamataH parAghAta se zabda ko suNei niyamA parAghAe // 5 // zRNoti niyamAt praaghaate|| sunatA hai|" Jain Education Intemational Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIsarA prakaraNa : parokSa-abhiniyodhika jJAna sUtra 54 hA apohaH vimarzaH, mArgaNA ca gaveSaNA / hA apoha vImaMsA, maggaNA ya gavasaNA / saNNA saI maI paNNA, savvaM AbhiNibohiyaM // 6 // setaM AbhiNiyohiyanANaparoktaM // saMjJA smRtiH matiH prajJA, sarvamAbhinibodhikam // tadetad AbhinibodhikajJAnaparokSam / 86 6. IhA apoha vimarzanA mArgaNA, 1 gaveSaNA saMjJA, smRti, mati, prajJA ye saba abhinivodhijJAna ke paryAyavAcI hai|" vaha Abhinibodhika parokSajJAna hai / Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. ( sUtra 34, 35 ) prastuta AlApaka meM do jJAna parokSa batalAe gae haiN| indriya aura mana AtmA se pare haiM unake mAdhyama se jo jJAna hotA hai vaha parokSa hai / anumAna kI bhAMti ye para nimitta se hote haiM isalie ye AtmA ke lie parokSa haiM / ' TippaNa sUtrakAra ne indriya pratyakSa ko svIkAra kiyA aura AbhinibodhikajJAna jo indriyajanya jJAna hai, ko isa virodhAbhAsa kA cUrNikAra ne samAdhAna kiyA hai| usameM vizeSAvazyaka bhASya kA anusaraNa kiyA gayA hai| 4 kA TippaNa) / sUtra 34,35 sUtrakAra ne AbhinibodhikajJAna aura zrutajJAna meM abheda aura bheda kA pratipAdana kiyA hai| svAmI, kAla, kAraNa aura kSayopazama kI tulyatA-ina cAra dRSTiyoM se donoM samAna haiN| inameM vyApti saMbaMdha hai isalie anyonyAnugata batalAyA gayA hai| yaha cUrNikAra kA abhimata hai / jinabhadragaNi ne donoM kI samAnatA ke pAMca bindu batalAe haiM- svAmI, kAla, kAraNa, viSaya aura parokSatva / unake anusAra zrutajJAna matijJAna kA hI eka viziSTa bheda hai / " sUtrakAra ne prazna upasthita kiyA hai ki mati aura zruta meM abheda hai to phira do jJAna kI parikalpanA kyoM ? isakA samAdhAna bhI sUtra meM prastuta hai / bheda ke do hetu batalAe gae haiM nirukta aura paurvApayaM / cUrNikAra ne batalAyA hai ki dharmAstikAya aura adharmAstikAya donoM pUrNa lokAkAza meM pratiSThita hone ke kAraNa anyonyAnugata hai phira bhI lakSaNa bheda se unameM bheda kiyA jA sakatA hai| isI prakAra anyonyAnugata mati aura zruta meM lakSaNa aura abhidhAna ke bheda se bheda kiyA gayA hai / " abhinibodha se hone vAlA jJAna Abhinibodhika hai aura zruta se honevAlA jJAna zrutajJAna hai / zrutajJAna meM vizeSatA hai| use samajhe binA zrutajJAna ke svarUpa ko nahIM samajhA jA zabda kA anusaraNa hotA hai phira vAcyavAcaka bhAva rUpa meM usakI saMyojanA hotI hai, indriya aura mana ke nimitta se jo jJAna hotA hai vaha zrutajJAna hai / " AbhinibodhikajJAna ke do hetu haiM - indriya aura mana / zrutajJAna ke bhI ye do hetu haiM / hetudvaya kI samAnatA hone para bhI sktaa| saMketa aura zruta graMtha ke anusAra kisI isa prakAra Antarika zabdoccAra ke sAtha zrutajJAna kI dUsarI vizeSatA hai ki jo jJAna zabdollekha sahita utpanna hotA hai vaha apane meM pratibhAsamAna artha ke vAcaka zabda ko utpanna karatA hai| usase dUsare ko vivakSita artha kA pratyaya karAtA hai|" 1. nandI cUrNa, pR. 31 akkhassa indriya-maNA parA, tesu jaM gANaM taM parovaNaM matite parokSamAtmanaH paranimittatvAt anumAnavat / 4. vizeSAvazyaka bhASya, gA 85, 86 : parokSa batalAyA hai / (draSTavya, naMdI sU0 2, vahI, pR. 31 2. bahI, pR. 31mati mutANaM agatasagato sAmi kAla-kAraNa-yosamatullatanato va emataM pAvati / sAmi-kAla-kAraNa- vipshytttullaaii| sammA sAthi va gAIe maha-subAI // mAipuvaM jeNa suNAIe maI, visiDo vA / maibheo ceva suyaM to maisamaNaMtaraM bhaNiyaM // abhiNijjhatI 5. nandI cUrNa, pR. 31 : AgAsapaiTTitANaM dhammA-'dhammANa anAgatAnaM lakkhaNabhedAbhedo diTThI sahA matitA visAmi kAlAdi abhede vibheda tyAdi / evaM lakkhaNA'bhidhANabhedA bhedo tesi / 6. vizeSAvazyaka bhASya, gA. 100 kI vRtti--saMketakAla - pravRttaM zrutasaMbandhinaM vA ghaTAdizandamanutya vAcyavAcakabhAvena saMyojya 'ghaTo ghaTa:' ityAdyantatpAkAramantaH zabdollekhAnvitamindriyAdinimittaM yajjJAmudeti tacchU tajJAnam / 7. vahI, gA. 100 kI vRtti: zabdollekhasahitaM vijJAnamutpannaM svapratibhAsamAnArthapratipAdakaM zabdaM janayati tena ca paraH pratyAyyate, ityevaM nijakArthoktisamarthamidaM bhavati, abhilApyavastuviSayamiti yAvat / , Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra0 3, sU0 34-36, Ti0 1-2 bheda kA dUsarA hetu paurvAparya hai, kAryakAraNa bhAva hai| mati kAraNa hai isalie mati ke binA zrutajJAna nahIM hotaa| zruta matipUrvaka hotA hai kintu mati zrutapUrvaka nahIM hotii|' jinabhadragaNi ne mati aura zruta ke bhedasUcaka anya pAMca hetuoM kA nirdeza kiyA hai| matijJAna zrutajJAna 1. matijJAna ke avagraha Adi aTThAIsa bheda haiM / 1. zrutajJAna ke caudaha bheda haiM / 2. matijJAna paJcendriya viSayaka hai| 2. zrutajJAna zrotrendriya viSayaka hai| 3. matijJAna valka (chAla) ke samAna hai| 3. zrRtajJAna DorI ke samAna hai| 4. matijJAna anakSara hai| 4. zrutajJAna akSarAtmaka hai / 5. matijJAna mUka hai| 5. zrutajJAna pratipAdanakSama hai| jinabhadragaNi ne valka aura zumba, anakSara aura akSara tathA mUka aura pratipAdanakSama ina tIna bhedaparaka hetuoM kI samIkSA kI hai / valka aura zumba kI samIkSA kA sArAMza yaha hai-matijJAna aura dravyazruta ke lie yaha dRSTAnta ghaTita nahIM hotaa| matijJAna aura bhAvazruta ke lie yaha dRSTAnta ghaTita ho sakatA hai|' anakSara aura akSara kI samIkSA kA sArAMza isa prakAra hai-pustaka meM likhita akArAdi varNa tathA tAlvAdi karaNajanya zabda kI saMjJA vyaJjanAkSara hai / aMtara meM sphurita hone vAlA akArAdi varNa kA jJAna bhAvAkSara hai| matijJAna vyaJjanAkSara kI apekSA anakSara hai| bhAvAkSara kI apekSA vaha sAkSara hai| zrutajJAna vyaJjanAkSara aura bhAvAkSara donoM kI apekSA sAkSara hai|' muka aura pratipAdanakSama kI samIkSA kA sArAMza isa prakAra hai-zrutajJAna dravyazruta ke kAraNa parapratyAyana meM sakSama hai| matijJAna ke lie dravya mati kA koI vikalpa nahIM hai| isa prakAra donoM bhinna ho jAte haiN|" caNi kAra ne vizeSAvazyaka bhASyagata anya matoM kA ullekha kiyA hai|' tattvArthabhASya meM mati aura zruta kA bheda viSayagrahaNa kI kAlika kSamatA ke AdhAra para kiyA gayA hai / matijJAna kA viSaya grahaNa kA kAla vartamAna hai / zrutajJAna traikAlika hai|" aitihAsika dRSTi se vicAra karane para pratIta hotA hai ki tattvArthabhASya meM mati aura zruta ke bheda kI carcA saMkSepa meM kI gaI hai| siddhasena ne mati aura zruta ke ekatva kA pratipAdana kara eka naI paramparA kA sUtrapAta kiyA hai| naMdI meM vaha paramparA mAnya nahIM hai / isalie jinabhadragaNi ne mati aura zruta ke bhedaka hetuoM kI vistAra se prasthApanA kI hai| vaha siddhAntavAda kI paraMparA hI uttarakAla meM anusyUta huI hai| 2. (sUtra 36) sAmAnyataH mati kA koI vibhAga nahIM hotA / svAmI kI cintA ke samaya usake do vibhAga banate haiN| zruta ke lie bhI yahI niyama hai| samyagdRSTi kI mati matijJAna hai aura mithyAdRSTi kI mati matiajJAna hai| samyagdRSTi kA zruta zrutajJAna hai aura mithyAdRSTi kA zruta zrutaajJAna hai| isa pratipAdana kI samIkSA meM tIna prazna upasthita hote haiM 1. nandI cUNi, pR. 31 : matIe sutaM pAvijjati, Na mati maMtareNa prApayituM zakyate / 2. vizeSAvazyaka bhASya, gA. 97: lakkhaNabheA heU phalabhAvao bheyiNdiyvibhaagaa| vAgakkhara-mUe-yara bheyAbheo mai-suyANaM // 3. vahI, gA. 154 se 161 4. vahI, gA. 162 se 170 5. vahI, gA. 171 se 174 6. nandI cUNi, pR. 32 7. tattvArthAdhigamasUtram, pR. 91 : utpannAvinaSTArthagrAhaka sAmpratakAlaviSayaM matijJAnam, zrutajJAnaM tu trikAlaviSayam, utpannavinaSTAnutpannArthagrAhakamiti // 8. nizcayadvAtriMzikAH, kArikA 19 : yAtiprasaGgAbhyAM na matyabhyadhikaM zrutam / 9. nandI cUNi, pR. 32 : para Aha-tullakhapovasamattaNato ghaDAivatthUNa ya sammaparicchedattaNato saddAdivisayANa ya samubalaMbhAto kahaM micchaddiTThissa mati-sutA aNNANaM ti bhaNitA? Jain Education Intemational Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 naMdI 1. jJAna aura ajJAna donoM kA kAraNa kSayopazama bhAva hai ata: donoM meM kAraNa kI samAnatA hai| 2. jJAna aura ajJAna donoM hI ghaTa Adi padArthoM kA jJAna karate haiM isalie donoM meM kArya kI samAnatA hai| 3. zabda Adi indriya viSayoM ko upalabdha karane meM donoM kI samAnatA hai| samAnatA kI sthiti meM jJAna aura ajJAna ke bheda kA hetu kyA hai ? isa prazna kA uttara sarvaprathama umAsvAti ne diyA haimithyAdarzana ke kAraNa artha kI upalabdhi eka naya ke AdhAra para hotI hai isalie vaha sat aura asat kA samyak prakAra se bheda nahIM kara sakatA / udAharaNa svarUpa dravya utpAda, vyaya aura dhrauvyAtmaka hotA hai / ekAnta nityavAda, ekAnta anityavAda ye saba yadRcchopalabdhi ke kAraNa svIkRta haiM isalie eka nayAdhayI jJAna ajJAna kahalAtA hai|' jinabhadragaNi ne 'jJAnaphala kA abhAva' isa hetu kI ora nirdeza kiyA hai| jJAna kA phala hai virati / mithyAdRSTi ke virati nahIM hotI isalie usakA jJAna ajJAna kahalAtA hai| sUtra 37 3. (sUtra 37) prastuta stra meM AbhinibodhikajJAna ke do prakAra batalAe gae haiM-1. zrutanizrita 2. athatanithita / 1. zrutanizrita carNikAra ne zruta kA artha dvAdazAGga kiyA hai / dvAdazAGga dravyazruta hai| isa dravyazrata ke AdhAra para hone vAlA matijJAna zrutanizrita matijJAna kahalAtA hai| usake cAra prakAra haiM-1. avagraha 2. IhA 3. avAya 4. dhaarnnaa|' haribhadra ne cUNi kA anusaraNa kiyA hai| usameM kucha nayA jor3A hai| unhoMne zruta parikamita mativAlA yaha vizeSaNa vizeSAvazyaka bhASya se liyA hai| kintu utpatti kAla meM zruta sApekSa hai yaha vicAra vizeSAvazyaka bhASya se bhinna hai / jinabhadragaNi ke anusAra zrutanizrita matijJAna zrutaparikarmita mati vAle ke hotA hai| kintu vartamAna kAla meM vaha zrutAtIta hotA hai / " malayagiri ne vizeSAvazyaka bhASya kA anusaraNa kiyA hai|' haribhadra ne vartamAnakAla meM zruta sApekSa mAnA hai| yadi isakA tAtparya saMskAra mAtra ho to zruta sApekSa kahane meM koI Apatti nahIM ho sktii| zrutanizrita mati meM zruta kA saMskAra rahA hai / zruta ke parikarma se nirapekSa honA zrutanizrita mati meM anivArya hai| isalie utpati kAla meM zrutanizrita mati ko zruta parikarma sApekSa nahIM mAnA jA sktaa| 2. azrutanizrita jisa AbhinibodhikajJAna kI utpatti meM dravyazruta va bhAvazruta kI apekSA nahIM rahatI, vaha azrutanizrita AbhinivodhikajJAna hai| usake cAra prakAra haiM-1. autpattikI 2. vainayikI 3. kArmikI 4. pAriNAmikI / ' haribhadra ne zruta nirapekSa tathAvidha kSayopazama se utpanna AbhinibodhikajJAna ko azrutanizrita Abhinibodhika jJAna kahA hai| malayagiri ke anusAra zAstra ke saMsparza se mukta vyakti ke tathAvidha kSayopazama se jo sahaja jJAna hotA hai vaha azrutanizrita 1. tattvArthAdhigamasUtram 1933 : sadasatoravizeSAd yadRccho palabdharunmattavat / 2. vizeSAvazyaka bhASya, gA. 115: sd-sdvisesnnaaobhvheujdicchiovlmbhaao| nANaphalAbhAvAo micchaddiTThissa aNNANaM // 3. nandI cUNi, pR. 32 : 'sutanissitaM' ti sutaM ti-suttaM, taM ca sAmAdiyAdi biMdusArapajjavasANaM / etaM dadhvasutaM gahitaM / taM aNusarato jaM matiNANamuppajjati taM sutaNissAe uppaNNaM ti sutAto vA NisRtaM taM sutaNissitaM bhaNNati / taM ca uggahehA'vAya-dhAraNAThitaM catubhedaM / 4. hAribhadrIyA vRtti, pR. 46 : zrutamiha sAmAyikAdi loka bindutArAnlaM dravyazrutaM gRhAte, tadanusAreNa zrutaparikarmita matestadapekSameva cotpAdakAle yadutpadyate tat zrutanidhitaM avgrhaadi| 5. vizeSAvazyaka bhASya, gA. 168 : puvaM suyaparikammiyamaissa jaM saMpayaM suyAIyaM / taM nissiyamiyaraM puNa aNissiyaM maicaukkaM taM // 6. malayagirIyA vRtti, pa. 144 7. nandI cUNi, pR. 32 : 'assutanissitaM ca' tti jaM puNa davva-bhAvasutaNiravekkhaM AbhiNibodhikamuppajjati taM asuyabhAvAto samuppaNNaM ti asutanissitaM bhaNNati / taM ca uppattiyAdi buddhicukk| 8. hAribhadrIyA vRtti, pR. 46 : yatpunastadanapekSa tathAvidhakSayo pazamaprabhavameva vartate tadazrutanizritaM autpattikyAdi / Jain Education Intemational Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra0 3, sU0 37,38, Ti03,4 AbhinibodhikajJAna hai| vastu kA nirvikalpa bodha athavA darzana indriyajanya hotA hai / vaha savikalpa yA sAkAra paropadeza se banatA hai| eka zizu AMkha se pustaka ko dekhatA hai| usake raMga aura AkAra ko jAna letA hai isake atirikta usa pustaka ke bAre meM anya kucha bhI nahIM jaantaa| mAtA-pitA athavA zikSaka se usake viSaya meM jAnakArI milatI hai / vaha mAnasa jJAna hai| isa prakriyA ke AdhAra para zruta ko matipUrvaka kahA gayA hai / indriyajanya bodha--yaha isa raMga, rUpa aura AkAra vAlI koI vastu hai itanA jJAna matijJAna hai / isake pazcAt paropadeza se hone vAlA zrutajJAna hai| zrutajJAna se jisa vAsanA yA saMskAra kA nirmANa huA hai vaha bhaviSya ke jJAna kA sthAyI AdhAra banatA hai / bhaviSya meM vaha usa pustaka ko samagratA se jAna letA hai / usa samaya kisI ke upadeza kI apekSA nahIM hotii| isa prakriyA ke do aMga haiM-- vaha pustaka ko dekhakara samagratA se jAna letA hai yaha matijJAna hai| usakI mati pahale zruta se parikamita athavA saMskArita hai isalie yaha vizuddha matijJAna nahIM hai / ina donoM aMgoM kI saMyojanA se eka tIsare tattva kA nirmANa huA hai vaha hai zrutanizrita matijJAna athavA zrutanizrita AbhinibodhikajJAna / Abhinibodhika jJAna aura zrutajJAna donoM anyonyAnugata haiM aura donoM bhinna bhI haiM / bheda ke hetuoM kA ullekha pahale kiyA jA cukA hai / prastuta sutra una donoM ke abheda kA nidarzana hai| yadi AbhinibodhikajJAna ke avagraha Adi aTThAIsa prakAroM kA nirdeza karate haiM to unase Abhinibodhika jJAna kI svataMtratA pramANita nahIM hotii| autpattikI Adi buddhi catuSTaya ko zrutajJAna nahIM mAnA jA sakatA / isa sthiti meM matijJAna kI svataMtratA siddha hotI hai| kiMtu ukta aTThAIsa bhedoM se mati aura zruta ko vibhakta nahIM kiyA jA sakatA aura svataMtra rUpa se unheM na matijJAna kahA jA sakatA aura na zrutajJAna hI kahA jA sakatA hai| isa samasyA ko sulajhAne ke lie Abhinibodhika ke do bheda kie gae---1. zrutanizrita 2. azrutanizrita / zrutanizrita Abhinibodhika jJAna ubhayAtmaka hai| indriyajanya hone ke kAraNa vaha Abhinibodhika hai tathA zrutaparikamita athavA saMskArita hone ke kAraNa vaha zrutajJAna hai| isa prakriyA meM na kevala Abhinibodhika hai aura na kevala zrutajJAna / isalie sUtrakAra ne isakA nAma zrutanizrita AbhinibodhikajJAna rakhA hai| AbhinibodhikajJAna ke ye do bheda naMdI se pUrva kisI Agama meM upalabdha nahIM haiM / sthAnAGga meM ye bheda milate haiM kintu yaha saMkalana sUtra hai / isalie use pramANa rUpa meM uddhRta nahIM kiyA jA sakatA / tattvArthasUtra tathA digambara sAhitya meM bhI ina bhedoM kA ullekha nahIM hai / paM. sukhalAlajI ne bhI isakI aitihAsika dRSTi se vistRta carcA kI hai / draSTavya-jJAnabinduprakaraNam, paricaya pR. 24,25 / sUtra 38 4. (sUtra 38) prastuta sUtra meM cAra buddhiyoM kA varNana kiyA gayA hai| 1. autpattiko buddhi-- autpattikI buddhi indriyAtIta aura zabdAtIta cetanA kA vikAsa hai| isalie isakI utpatti meM kisI indriya athavA zabda kA yoga nahIM hotA / isa artha kI abhivyakti adRSTa, azruta aura avedita zabda se ho rahI hai| jo svayaM adRSTa hai, dUsare se azruta hai jisake bAre meM kabhI citana nahIM kiyaa| usa artha kA tatkAla yathArtha rUpa meM grahaNa karane kI kSamatA hotI hai usa buddhi kA nAma hai autpattikI / isase hone vAlA vodha avyAhata phala vAlA hotA hai---laukika aura lokAttara prayojana se bAdhita nahIM hai|' digambara sAhitya meM isakI vyAkhyA kA bhinna prakAra milatA hai / kisI puruSa ne muni jIvana meM bAraha aMgoM kA avadhAraNa kiyA, mRtyu ke uparAnta vaha deva banA phira manuSya janma meM utpanna huaa| usameM pUrva adhIta jJAna ke saMskAra vidyamAna haiM isalie vaha 1. malayagirIyA vRtti, pa. 144 : sarvathA zAstrasaMsparzarahitasya tathAvidhakSayopazamabhAvata evameva yathAvasthitavastusaMspazi matijJAnamupajAyate tat azrutanizritamotpattikyAdi / 2. (ka) hAribhadrIyA vRtti, pR. 48 (kha) Avazyakaniyukti, gA. 839 Jain Education Intemational Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 naMdI kisI adhyayana, zravaNa, prazna Adi ke binA sammukhIna artha ko jAna letA hai| jaTila se jaTila prazna kA bhI uttara de detA haiN| yaha autpattikI buddhi kA svarUpa hai| dhavalA meM uddhRta gAthA ke anusAra vinaya se adhIta zrutajJAna pramAda se vismRta ho jAtA hai vaha parabhava meM upasthita hokara autpattikI buddhi kA rUpa le letA hai|' AcArya vIrasena ne prajJAzravaNa kI vyAkhyA ke prasaMga meM prajJA ke autpattikI Adi cAra prakAra batalAe haiM / pUrvajanma meM adhIta caudaha pUrvo kI vismRti aura usakA uttaravartI manuSya janma meM prakaTIkaraNa--isa viSaya kA ullekha zvetAmbara sAhitya meM upalabdha nahIM hai| ____ akalaMka ke anusAra zrutajJAnAvaraNa aura vIryAntarAya kA utkRSTa kSayopazama hone para prajJAzravaNa Rddhi upalabdha hotI hai| isa Rddhi se sampanna prajJAzravaNa caturdazapUrvI ko bhI samAdhAna de sakatA hai|' 2. vanayiko buddhi jJAna aura jJAnI ke prati jo prakRSTa vinaya hotA hai usase utpanna buddhi vainayikI buddhi hai| SaTkhaNDAgama ke anusAra vinayapUrvaka dvAdazAGgI ko paDhate samaya jo buddhi utpanna hotI hai vaha vainayikI buddhi hai| vaikalpika rUpa se paropadeza se utpanna buddhi ko bhI vainayikI buddhi kahA gayA hai|' 3. karmajA buddhi kisI eka kArya meM mana kA abhiniveza ho jAtA hai / usa abhiniveza ke kAraNa kArya kI saphalatA ho jAtI hai| yaha kArya meM gaharI ekagratA aura abhyAsa se utpanna hotI hai| SaTkhaNDAgama ke anusAra guru ke upadeza se nirapekSa tapazcaraNa ke bala se utpanna buddhi karmajA buddhi hai| athavA isakA vaikalpika artha bhI kiyA gayA hai-yaha buddhi auSadha sevana se bhI utpanna hotI hai| 4. pAriNAmikI buddhi--- avasthA ke paripAka se honevAlI buddhi pAriNAmikI hai| SaTkhaNDAgama ke anusAra apanI-apanI jAti vizeSa se utpanna buddhi pAriNAmikI buddhi hai|' vIrasena ne prajJA aura jJAna kA bheda batalAyA hai| unake anusAra guru ke upadeza se nirapekSa jJAna ke hetubhUta jIva kI zakti kA nAma prajJA hai| jJAna usakA kArya hai| isa bheda ke AdhAra para vicAra karane se haribhadra aura vIrasena donoM ke kucha vAkya vimarzanIya bana jAte haiN| vainayikI kI vyAkhyA ke prasaMga meM eka prazna upasthita huA hai ki vainayikI buddhi vAlA trivarga ke sUtra aura artha kA sAra grahaNa karatA hai| isase azratanizritatva kA virodha hai / isa prazna ke uttara meM haribhadrasari ne likhA hai...azratanizritatva prAyika hai, svalpazruta kA nizrita hone meM koI doSa nahIM hai| vainayikI kI vyAkhyA meM vIrasena ne bhI paropadeza kA ullekha kiyA hai| SaTkhaNDAgama meM azrutanizrita kA ullekha nahIM hai isalie vainayikI ke prasaMga meM paropadeza kA upadeza ho sakatA hai / parantu naMdI sUtra meM buddhi catuSTaya azrutanizrita ke antargata hai isalie haribhadra kA ullekha vimarzanIya hai| 1. SaTkhaNDAgama, pustaka 9, pR. 82 : tattha jammaMtare caunvihaNimmalamadibaleNa viNaeNAvahAridaduvAlasaMgassa deve. suppajjiya maNussesu aviNaTThasaMskAreNuppaNNassa ettha bhavammi paDhaNa-suNaNa-pucchaNavAvAravirahiyassa paNNA auppattiyA NAma / 2. vahI, pR. 82: viNaeNa sudamadhIdaM kiha vi pamAdeNa hodi vissaridaM / tamuvaTThAdi parabhave kevalaNANaM ca Ahavadi / 3. tattvArthavArtika, pR. 202: prakRSTazrutAvaraNavIryAntarAya kSayopazamAvirbhUtA'sAdhAraNaprajJAzaktilAbhAnniHsaMzayanirUpaNaM prajJAzravaNatvam / 4. SaTkhaNDAgama, pustaka 9, pR. 82 : viNaeNa duvAlasaMgAI paDhaMtassuppaNNA veNaiyA NAma, parovadeseNa jAdapaNNA vaa| 5. vahI, pR.82 : tavaccharaNabaleNa gurUvadesaNiravekkheNuppaNNA kammajA NAma, osahabaleNuppaNNapaNNA vaa| 6. SaTkhaNDAgama, pustaka 9, pR. 84 : sagasagajAdiviseseNa samuppaNNapaNNA pAriNAmiyA nAma / 7. vahI, pR.84 : NANahe dujIvasattI gurUvaesaNiravekkhA paNNA NAma, takkAriyaM nnaannN| 8. hAribhadrIyA vRtti, pR. 48 : trivargaH-trailokyam / AhatrivargasUtrArthagRhItasAratve sati azrutanizritatvaM virudhyate ? iti, na hi zrutAbhyAsamantareNa trivargasUtrArthagRhItasAratvaM sambhavati, atrocyate-iha prAyovRttimaGgIkRtyAzrutanidhitatvamuktam, ataH svalpazrutanidhitabhAve'pi na kazcid doSa iti / Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra0 3, sU0 38-50, Ti0 4,5 zabda vimarza visuddha-yathAvasthita / ambAhayaphalajogA-phala kA artha hai prayojana, anya prayojanoM se avyAhata / tivagga-kAma, artha aura dharma athavA trailokya / peyAlA-pramANa, sAra, parimANa, pradhAna / uvaogadiTTasArA--vivakSita karma meM mana kA abhiniveza, dattacittatA / kammapasaMga-karma kA abhyAsa / parigholaNA-vicAra / sAhukkAraphalavaI--sAdhuvAda dene se phalavatI honevAlI / sUtra 39-50 5. (sUtra 36-50) prastuta AlApaka meM zrutanizrita ke cAra prakAra batalAe gae haiM--avagraha, IhA, avAya aura dhAraNA / sthAnAGga sUtra meM azrutanizrita ke avagraha--vyaJjanAvagraha va arthAvagraha kA ullekha milatA hai|' jinabhadragaNi ne azrutanizrita mati ke bhI avagraha Adi cAra bhedoM kA nirdeza kiyA hai| sthAnAGga meM kevala avagraha kA ullekha hai / IhA Adi kA ullekha jinabhadragaNi kA svopajJa hai athavA kisI pUrvavartI graMtha kA AdhAra liyA huA hai yaha nizcayapUrvaka nahIM kahA jA sktaa| kintu itanA spaSTa hai ki yaha ullekha kisI anya graMtha meM upalabdha nahIM hai| isalie azrutanizrita ke sAtha IhA Adi kA prayoga unakA svopajJa hI honA cAhie / azrutanizrita aura usake cAra bhedoM kI paramparA uttarakAla meM sImita rhii| matijJAna ke 28 bhedoM kI paramparA zvetAmbara aura digambara donoM ke graMthoM meM upalabdha hai| yaha prAcIna pratIta hotI hai prAcIna sAhitya meM Avazyaka niyukti, tattvArthAdhigama sUtra, SaTkhaNDAgama, kaSAya pAhur3a Adi graMthoM meM usakA ullekha milatA hai| sarvaprathama isakA ullekha Avazyaka niyukti meM milatA hai / Agama sAhitya meM paMcavidha jJAna kI paramparA milatI hai|' avagraha Adi kA vikAsa viSaya grahaNa karane kI prakriyA ke saMdarbha meM huA hai / indriyoM ke dvArA viSaya ke grahaNa se lekara nirNaya taka kI eka paramparA hai| indriya aura artha kA ucita deza meM avasthAna hone para artha kA grahaNa hotA hai / grahaNa kI prakriyA isa prakAra hai1. indriya aura artha kA ucita deza meM avasthAna / 2. darzana--sattA mAtra kA grahaNa / 3. vyaJjanAvagraha---indriya aura artha ke saMbaMdha kA jJAna / 4. arthAvagraha--artha kA grahaNa athavA jJAna, jaise---maiMne kucha dekhA hai| 5. IhA-paryAlocanAtmaka jJAna, jaise--yaha ghaTa honA caahie| 6. avAya--nirNaya, yaha ghaTa hI hai| 7. dhAraNA--avicyuti, ghaTa ke jJAna kA saMskAra rUpa meM badala jaanaa| nyAya aura vaizeSika darzana meM pratyakSa jJAna kI prakriyA prAyaH samAna rUpa meM milatI hai1, indriya aura viSaya kA sannikarSa / 2. nirvikalpaka bodha / 3. saMzaya tathA saMbhAvanA / 1. draSTavya-ThANaM 2 / 103 kA ttippnn| 2. vizeSAvazyaka bhASya, gA0 304-306: kiha paDikukkuDahINo jujjhe bibeNa vaggaho, IhA / ki susiliTThamavAo dappaNasaMkaMtabiba ti // jaha uggahAisAmaNNau vi soiMdiyAiNA bheo| taha uggahAisAmaNNao vi tamaNissiyA bhinnaM // aTThAvIsaibheyaM supanissiyameva kevalaM tamhA / jamhA tammi samate pugarasyanissiyaM bhaNiyaM // 3. uvaMgasuttANi, rAyapaseNiyaM, sU0 739 Jain Education Intemational Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naMdI 4 savikalpaka nirNaya / 5. dhArAvAhI jJAna tathA saMskAra smaraNa / upAdhyAya yazovijayajI ne vyaJjanAvagraha, arthAvagraha Adi ko cAra aMzoM meM vibhakta kara jaina nyAya meM naI paramparA kA sUtrapAta kiyA hai / paNDita sukhalAlajI ne isa viSaya kI vistAra se carcA kI hai "nyAya Adi darzanoM meM pratyakSa jJAna kI prakriyA cAra aMzoM meM vibhakta hai| pahalA kAraNAMza jo saMnikRSTa indriyarUpa hai| dUsarA vyApArAMza jo sannikarSa evaM nirvikalpa jJAnarUpa hai / tIsarA phalAMza jo savikalpaka jJAna yA nizcayarUpa hai aura cauthA paripAkAMza jo dhArAvAhI jJAnarUpa tathA saMskAra, smaraNa Adi rUpa hai / upAdhyAyajI ne vyaJjanAvagraha, arthAvagraha Adi purAtana jaina paribhASAoM ko ukta cAra aMzoM meM vibhAjita karake spaSTa rUpa se sUcanA kI hai ki jainetara darzanoM meM pratyakSa jJAna kI jo prakriyA hai vahI zabdAntara se jainadarzana meM bhI hai / upAdhyAyajI vyaJjanAvagraha ko kAraNAMza, arthAvagraha tathA IhA ko vyApArAMza, avAya ko phalAMza aura dhAraNA ko paripAkAMza kahate haiM, jo bilakula upayukta hai|" prastuta sUtra ke vyAkhyAkAroM ne avagraha Adi kI vyAkhyA isa prakAra kI hai vyaJjanAvagraha aura arthAvagraha--1. vyaJjana kA eka artha hai indriya viSaya / 2. isakA dUsarA artha hai dravyendriya-indriya kI viSaya grahaNa meM sAdhanabhUta paudgalika zakti jisakI saMjJA upakaraNendriya hai| upakaraNendriya ke sAtha artha kA saMbaMdha aura saMsarga hone para artha vyakta hotA hai / isalie yaha prathama grahaNa vyaJjanAvagraha kahalAtA hai| viSaya viSayI kA sannipAta aura darzana ke pazcAt artha ke jJAna kI dhArA zuru hotI hai| vyaJjanAvagraha meM vaha avyakta rahatI hai| isakA kAlamAna hai asaMkhya samaya / vyaJjanAvagraha ke antima samaya meM vaha vyakta ho jAtA hai| vaha vyakta avasthA arthAvagraha hai| usakA kAlamAna eka samaya hai / vyaJjanAvagraha 'ko pratibodhaka dRSTAMta (naMdI sU. 52) va mallaka dRSTAMta (nadI sU. 53) ke dvArA samajhAyA gayA hai| cakSa aura mana kA vyaJjanAvagraha nahIM hotA isalie usake cAra prakAra haiN| arthAvagraha indriya aura mana sabakA hotA hai isalie usake chaH prakAra haiN| cUrNikAra ne noindriya arthAvagraha isa pada meM Ae hue noindriya kA artha mana kiyA hai|' vaha do prakAra kA hotA hai-dravya mana aura bhAva mana / jIva manaHparyApti nAmakarma ke udaya se mana ke prAyogya pudgaloM kA grahaNa kara unheM mana ke rUpa meM pariNata karatA hai vaha dravya mana hai / manana pariNAma kI kriyA karane vAlA jIva bhAva mana hai| usake upakaraNendriya se nirapekSa artha ke ciMtana se hone vAlA bodha noindriya arthAvagraha hai|' arthAvagraha ke pAMca ekArthaka nAma batalAe gae haiM, ve nAnA ghoSa aura nAnA vyaJjana vAle haiN| udAtta Adi svaroM ko ghoSa tathA abhilApa-akSaroM ko vyaJjana kahA jAtA hai| cUNikAra ke anusAra avagraha sAmAnya kI dRSTi se cAroM ekArthaka haiM aura vibhAgAMza kI dRSTi se ye bhinna lakSaNa vAle haiM / avagraha tIna prakAra kA hotA hai.... 1. jJAnabinduprakaraNam, paricaya, pR. 38 2. nandI cUNi, pR. 35 : vaMjaNaggahaNeNa saddAipariNatA davvA ghettavvA / vaMjaNe avaggaho vaMjaNAvaggaho, etya baMjaNaggahaNeNa vidiyaM ghettavvaM / ..."jeNa karaNabhUteNa attho vaMjijjai taM vaMjaNaM, jahA padIveNa ghaDo evaM saddAdipariNatehi damvehi uvakaraNidiyapattehi cittehiM saMbaddhehi saMpasattehi jamhA attho vajijjai tti tamhA te davvA vaMjaNAvaggaho bhaNNati / 3. vahI, pR0 35 : so ya vaMjaNAvaggahAto carimasamayANataraM ekkasamayaM avasiDhidiyavisayaM geNhato atthAvaggaho bhavati / 4. vahI, pR0 35 : cakkhidiyassa maNaso ya vaMjaNAbhAve paDhama ceva jaM avisiddhamatthaggahaNaM kAlayo egasamayaM so atthoggaho bhaannittvo| savvo vesa vibhAgeNa chavviho daMsijjati, Na puNa tassoggahassa kAle saddAdivisesabuddhI asthi / NoiMdiyo tti-mnno| 5. vahI, pR0 35 : so ya dabvamaNo bhAvamaNo y| tattha maNapajjattiNAmajhammudayAto jogge maNodavve ghettuM maNajogga (ga) pariNAmitA davA davvamaNo bhaNNati / jIvo puNa maNaNapariNAmakriyAvaNNo bhAvamaNo / esa ubhayasvo maNadavvAlaMbaNo jIvassa nANavAvAro bhAvamaNo bhaNNati / tassa jo uvakaraNidiyaduvAraniravekkho ghaDAiatthasarUvacitaNaparo bodho uppajjati so NoiMdiyatyAvaggaho bhavati / 6. vahI, pR0 35 : ete oggahasAmaNNato paMca vi NiyamA egadvitA / uggahavibhAge puNa kajjamANe uggahavibhAgaMseNa bhiNNatthA bhavaMti / so ya uggaho tibiho-vaMjaNoggaho sAmaNNatthAvaragaho visesasAmaNNatthAvaggaho ya / Jain Education Intemational Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra0 3, sU0 36-50, Ti05 1. vyaJjanAvagraha 2. sAmAnya arthAvagraha 3. vizeSa sAmAnya arthAvagraha / iMdriya jJAna kI utpatti kI prakriyA avagraha Adi ke ekArthaka padoM dvArA iMdriya jJAna kI utpatti kI prakriyA batalAI gaI hai 1. avagraha- 1. avagrahaNa avagraha kI pahalI avasthA hai avagrahaNa / isa avasthA meM iMdriya aura artha kA yoga hone para artha kA jJAna kAla sApekSa hotA hai / eka sAtha artha kA grahaNa nahIM hotA kiMtu vaha kAlakrama se hotA hai| ise pratibodhaka dRSTAMta se samajhAyA gayA hai / " artha kA jJAna asaMkhya samaya kI kAlAvadhi meM hotA hai| prathama samaya ( kAla kA avibhAjya aMza) meM praviSTa athavA sannikRSTa pudgaloM kA jJAna nahIM hotA / 2. upadhAraNa prasphuTita rUpa banatA hai| 3. zravaNa hotA hai / " avagraha kI dUsarI avasthA hai upadhAraNa / isa avasthA meM dUsare samaya se lekara asaMkhyAta samaya taka artha kA isa avasthA ko upadhAraNa pada se sUcita kiyA gayA hai| avagraha kI tIsarI avasthA hai zravaNa / isa avasthA meM eka samaya kI avadhi vAlA sAmAnya artha kA avagrahaNa 4. avalambana - avagraha kI cauthI avasthA hai avalambana / isa avasthA meM vizeSa sAmAnya artha kA avagraha hotA hai / " 5. medhA -- avagraha kI pAMcavIM avasthA hai medhA / isa avasthA meM uttarottara dharma kI jijJAsA ke kAla meM vizeSa sAmAnya artha kA avagrahaNa hotA hai / " cakSu iMdriya kA vyaJjanAvagraha nahIM hotA / ataH arthAvagraha ke zravaNa Adi tIna pada ekArthaka hote haiM / " avagrahaNa Adi pAMca padoM ke bhinna-bhinna artha batalAe gae haiM, isa avasthA meM unheM ekArthaka kaise kahA jA sakatA hai ? isa prazna ke samAdhAna meM cUrNikAra kA vaktavya hai ki sabhI vikalpoM meM avagraha ke svarUpa kA hI nidarzana hai isalie inheM ekArthaka kahA gayA hai|" 2. IhA avagraha ke anantara IhA kA prArambha hotA hai / 1. Abhoga - IhA kI pahalI avasthA hai aabhog| isa avasthA meM vizeSa arthAbhimukhI Alocana prArambha ho jAtA hai / " 2. mArgaNA - IhA kI dUsarI avasthA hai mArgaNA / isa avasthA meM vizeSa artha ke anvaya aura vyatireka dharma kA samAlocana hotA hai|" 1. draSTavyanavasuttANi, naMdI, sU. 52 2. (ka) nandI cUrNa, pR0 35 jagsa paDhamasamayapi poggalANa gahaNatA ogiNhaNatA bhaNNati / (kha) hAribhadrIyA vRtti, pR0 50 (ga) malayagirIyA vRtti, patra 175 2. (ka), pR0 35 vitiyAdisamAjA vaMjaNoggaho tAva upadhAraNatA bhaNNati / (kha) hArinIyAvRtti, pR0 50 (ga) malayagirIyA vRtti pa. 175 4. (ka) nandI cUNi, pR0 35 : egasAmaigasAmaNNatthAvaggaha kAle savaNatA bhaNNati / (kha) hAribhadrA vRtti, pR0 50 (ga) malayavirIyA vRtti pa. 175 1 67 5. (ka) nandI cUNi, pR0 35-36 : visesasAmaNNatthAvaggaha kAle avalaMbaNatA bhaSNati / (kha) hAribhadrayA vRtti, pR0 50 (ga) malayagirIyA vRtti, pa0 175 6. (ka) nandI cUrNa, pR0 36 : uttaruttaravisesasAmaNNatthAvagahesu jAva merayA dhAvai tAva medhA bhaNNai / (kha) hArimaDIyAvRti 050 7. nandI cUrNa, pR0 36 : jattha vaMjaNAvaggaho natthi tattha savaNAdiyA tiNi egaTThitA bhavaMti / 8. vahI, pR0 36 : NaNu bhiNNatthadaMsaNe egaTTita tti viruddha ? ucyate, Na viruddha, jato savvavikappesu uggahasseva sarUvaM daMsijjadi / 9. (ka) dIpU, pR0 36 omAnaMtara sambhUtavisesanyAbhimuhamAloyaNaM AbhoyaNatA bhaNNati / (kha) hArimaDIyAvRti, pR0 50 (ga) malayagirIyA vRtti, pa. 170 10. (ka) nandI cUrNa, pR0 36 : tasseva visesatyassa aNNayavairegadhammasamAloyaNaM maggaNA bhaNNati / (kha) hAridrayAvRtti, 050-51 (ga) malayagirIyA vRtti, pa. 170 Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naMdI 3. gaveSaNA -- IhA kI tIsarI avasthA hai gaveSaNA / isa avasthA meM vyatireka dharma kA parityAga kara anvaya dharma kA samAlocana hotA hai / " 4. citA - IhA kI cauthI avasthA hai ciMtA / isa avasthA meM anvaya dharma se anugata artha kA bAra-bAra samAlocana kiyA jAtA hai / " 8 5. vimarza - isakI pAMcavIM avasthA hai vimarza / isa avasthA meM artha ke nitya anitya Adi dharmoM kA vimarza hotA hai / haribhadrasUri ne isakA matAMtara ke rUpa meM ullekha kiyA hai| unhoMne tathA malayagiri ne vimarza kI vyAkhyA bhinna prakAra se kI hai jo gaveSaNA kI vyAkhyA se milatI julatI hai| IhA kI sAmAnya bhUmikA kI dRSTi se pAMcoM pada ekArthaka hai kiMtu arthavikalpanA kI dRSTi se pAMcoM bhinnArthaka haiM / " ye IhAtmaka jJAna ke uttarottara vikAsa ko parilakSita karate haiM / 3. avAya IhA kI bhAMti avAyAtmaka jJAna ke uttarottara vikAsa kI prakriyA nimna nirdiSTa pAMca padoM meM saMlagna hai / avAya kI sAmAnya bhUmikA meM ye saba ekArthaka haiM aura pratipAdya kI bhinnatA kI dRSTi se bhinnArthaka haiM / " 1. Avartana - avAya kI pahalI avasthA hai aavrttn| isa avasthA meM IhA kA kArya sampanna hone para artha ke svarUpa kA paricheda hotA hai| 2. pratyAvarttana avAya kI dUsarI avasthA hai prtyaavrtn| isa avasthA meM nirNIyamAna artha ke svarUpa kI bAra-bAra AlocanA hotI hai / " 3. apAya - avAya kI tIsarI avasthA hai apAya / isa avasthA meM IhA kI sarvathA nivRtti ho jAtI hai aura jJeya vastu avadhAraNA ke yogya bana jAtI hai / " 4. buddhi- avAya kI cauthI avasthA hai buddhi / isa avasthA meM avadhArita artha kA sthira rUpa meM spaSTa bodha hotA hai / " 5. vijJAna - avAya kI pAMcavIM avasthA hai vijJAna / isa avasthA meM avadhArita artha kI vizeSa prekSA aura avadhAraNA hotI hai| dhAraNA tIvratara ho jAtI hai| " 1. (ka) nandI cUrNa, pR0 36 : tassevastthassa vairegadhammapariccAo aNNayadhammasamA logaNaM ca gavasaNatA bhaNNati / (kha) hArimaDIyAvRtti, 051 (ga) malayagirIvA vRtti pa. 170 2. (ka) nandI cUrNa, pR. 36 : tasseva taddhammANugatatthassa puNo puNo samAloyaNateNa ciMtA bhaNNati / (kha) hArimA vRtti, 1.51 (ga) malayagirIyA vRtti pa. 170 3. (ka) nandI cUSi, pU. 36tamevatvaM mivA'NinvAdihi davvabhAvehiM vimarisato vImaMsA bhaSNati / (kha) hAribhadrayA vRtti, pR. 51 (ga) malayagirIyA vRtti, pa. 170 4. hArimadIyAvRti pR. 51 nityAnityAdivyamAvA locanamityanye / 2. nandI pUrNi. pU. 36 IhAsAmaNato evahitA jeva, atya vikapaNAto puNa bhiNNatthA / w 6. vahI, pR. 36 : te ya avAyasAmaNNattaNato niyamA egaTThitA ceva, abhidhANa bhiNNattaNato puNa bhiNNatthA / 7. (ka) nandI cUNi, pR. 36 : IhaNabhAvaniyattasta atyasavava paridevamupyAvaMtassa AuTTagatA paribodha bhaNNati / (kha) hAribhadrIyA vRtti, pR. 51 (ga) malayagirIyA vRtti, pa. 176 8. (ka) nandI cUrNa, pR. 36 : IhaNabhAvaniyaTTassa vi tamatyaAloyaMta puNo pugo piyaTTamaM pacAu bhaNNati / (kha) hAribhadrayA vR.i51 (ga) malayagirIyA vRtti pa. 176 9. (ka) nandI cUNi, pR. 36: savvahA IhAe avaNayaNaM kAtuM avadhAraNAvadhAritatthassa avadhArayato avAto ti bhaNNati / (kha) hAribhadrayA vRtti, pR. 51 (ga) malayagirIyA vRtti, pa. 176 10. (ka) nandI cUNi, pR. 36 : puNo puNo tamatthAvadhAraNAva dhAritaM bujjhato buddhI bhavaI / (kha) hAribhadrayA vRtti, pR. 51 (ga) malayagirIpA vRtti, pa 176 11. (ka) nandI cUNi, pR. 36 : tammi cevAvadhAritamatthe visese pekkhato avadhArayato ya viSNANe tti bhaNNati / (kha) hArimaDIyAvRtti, pR. 52 (ga) matayavirIyA vRtti pa. 106 Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra0 3, sU0 36-50, Ti0 5 4. dhAraNA avAya ke sAtha avagRhIta viSaya kI bodhAtmaka prakriyA sampanna ho jAtI hai / tadanantara usakI dhAraNA kA krama cAlU hotA hai| usake pAMca rUpa banate haiM / ekArthaka padoM ke dvArA unakA nirdeza kiyA gayA hai| 1.dharaNA--dhAraNA kI pahalI avasthA hai dharaNA / isa avasthA meM avadhArita viSaya kI avicyuti banI rahatI hai| isakA nyUnatama aura adhikatama kAlamAna antarmuhUrta hai|' 2. dhAraNA-yaha dUsarI avasthA hai / isa avasthA meM avadhArita viSaya anupayoga ke kAraNa vicyuta ho jAtA hai| jaghanyata: aMtarmuharta aura utkRSTataH eka dina, do dina tathA asaMkhyeya kAla taka smRti yogya banA rahatA hai|' 3. sthApanA-dhAraNA kI tIsarI avasthA hai sthaapnaa| isa avasthA meM avadhArita artha pUrvApara hone para bhI AlocanApUrvaka hRdaya (mastiSka) meM sthApita kiyA jAtA hai / ' haribhadra aura malayagiri ne isakA artha vAsanA kiyA hai|' 4. pratiSThA-dhAraNA kI cauthI avasthA hai prtisstthaa| isa avasthA meM avadhArita artha prabhedapUrvaka hRdaya (mastiSka) meM pratiSThita kiyA jAtA hai| jaise jala meM patthara nIce jAkara pratiSThita hotA hai| 5. koSTha-dhAraNA kI pAMcavI avasthA hai koSTha / jaise-koThe meM prakSipta dhAnya vinaSTa nahIM hotA vaise hI avAya ke dvArA avadhArita artha vinaSTa nahIM hotaa| jinabhadragaNi ne dhAraNA ke tIna prakAra batalAe haiM-1. avicyuti 2. vAsanA 3. smRti / avicyuti kI tulanA dharaNA se hotI hai / vAsanA kI tulanA sthApanA se hotI hai| jinabhadragaNi ne dhAraNA kA eka artha avAya kI avicyuti kiyA hai|" AcArya hemacandra ne avicyuti ko avAya ke antarbhUta batalAyA hai| smRti vAsanA rUpa dhAraNA kA kArya hai phira bhI usakA dhAraNA ke prakAra ke rUpa meM nirdeza kiyA gayA hai| uttaravartI dArzanikoM ke anusAra dhAraNA pratyakSa jJAna ke antargata hai aura smRti parokSa pramANa kA eka aGga hai / dhAraNA ke artha meM saMskAra kA bhI prayoga kiyA gayA hai|" 1. (ka) nandI cUNi, pR. 37 : avAyANaMtaraM tamatthaM avicca tIe jahaNNukkoseNaM aMtamuhattaM dhareMtassa dharaNA bhaNNati / (kha) hAribhadrIyA vRtti, pR. 51 (ga) malayagirIyA vRtti, pa. 177 2. (ka) nandI cUNi, pR. 37 : tameva atthaM aNuvayogattaNato viccutaM jahaNNeNaM aMtamuhuttAto parato divasAdikAla vibhAgesu saMbharato ya dhAraNA bhaNNati / (kha) hAribhadrIyA vRtti, pR. 51 (ga) malayagirIyA vRtti, pa. 177 3. (ka) nandI cUNi, pR. 37 : sA ya avAyAvadhAriyamatthaM puvAvaramAloiyaM hiyatammi ThAvayaMtassa ThavaNA bhaNNa ti, pUrNaghaTasthApanAvat / (kha) hAribhadrIyA vRtti, pR. 51 (ga) malayagirIyA vRtti, pa. 177 4. (ka) hAribhadrIyA vRtti, pR. 51 (kha) malayagirIyA vRtti, pa. 177 5. (ka) nandI cUNi, pR. 37 : 'pati?' tti so ccita avadhAritattho hitayammi prabhedena paiTThAtamANo patiTThA bhaNNati, jale upalaprakSepapratiSThAvat / (kha) hAribhadrIyA vRtti, pR. 51 (ga) malayagirIyA vRtti, pa. 177 6. (ka) nandI cUNi, pR. 37 : 'koThe' tti jahA koTThage sAlimAdibIyA pakkhittA aviNaTThA dhArijjatti tahA avAtAvadhAritamatyaM gurUvadihra suttamatthaM vA aviNahU~ dhArayato dhAraNA koTThagasama tti kAtuM koThe ti vattavvA / (kha) hAribhadrIyA vRtti, pR.51 (ga) malayagirIyA vRtti, pa. 177 7. vizeSAzyaka bhASya, gA. 291 kI TIkA : tadarthAdavicyavanam upayogamAzrityA'bhraMzaH yazca vAsanAyA jIvena saha yogaH saMbaMdhaH, yacca tasyA'rthasya kAlAntare punarindriyarupalabdhasya, anupalabdhasya vA, evameva mAnasA'nusmaraNaM smRtirbhavati, seyaM punastrividhA'pyarthasyA'vadhAraNarUpA dhAraNA vijnyeyaa| 8. vahI, gA. 180 : sAmaNNatthAvaggahaNamuggaho bheyamaggaNamahehA / tassAvagamo'vAo aviccuI dhAraNA tassa // 9. pramANa mImAMsA, 11 / 29 : 'smRteH' atItAnusandhAnarUpAyA 'hetuH pariNAmikAraNam, saMskAra iti yAvat, saGkhayaM yama saGkhaca yaM vA kAlaM jJAnasyAvasthAnaM 'dhaarnnaa'| 10. vahI, 11 / 29 : yadyapi smRtirapi dhAraNAbhedatvena siddhAMte'bhihitA tathApi parokSapramANabhedatvAt / Jain Education Intemational Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 naMdI manovijJAna meM smRti kI prakriyA ko tIna bhAgoM meM bAMTA gayA hai - 1. kUTa saMketana (Encoding) 2. saMkalana/bhaNDAraNa (Storage) 3. punarutpAdana (Retrieval) kUTa saMketana kI tulanA sthApanA aura bhaNDAraNa kI tulanA koSTha se kI jA sakatI hai / manovijJAna ke anusAra pratyakSIkaraNa kI kriyA tIna caraNoM meM sampanna hotI hai-- 1. grAhaka prakriyAeM (Receptor) 2. pratIparUpavAlI prakriyAeM(Symbolic process) 3. ekAtmaka prakriyA (Unification process) tattvArthabhASya aura SaTakhaNDAgama meM avagraha, IhA Adi ke paryAyavAcI nAmoM meM saMjJA bheda aura krama bheda haiM, dekheM yaMtranaMdI tatvArtha bhASya SaTkhaNDAgama avagraha avagrahaNa avagraha avagraha upadhAraNa graha avadAna yA avadhAna zravaNa grahaNa sAna avalambana Alocana avalambanA medhA avadhAraNa medhA IhA UhA apohA mArgaNA gaveSaNA mImAMsA vimarza avAya vyavasAya buddhi vijJapti AmaMDA pratyAmuMDA Abhoga IhA mArgaNA UhA gaveSaNA tarka citA parIkSA vicAraNA jijJAsA avAya Avartana apAya pratyAvartana apagama apAya apanoda apavyAdha vijJAna apeta apagata dhAraNA dharaNA pratipatti dhAraNA avadhAraNA sthApanA avasthAna pratiSThA nizcaya koSTha avagama avabodha Abhinibodhika jJAna ke 28 prakAroM kA yaMtrasparzanendriya rasanendriya , ghrANendriya cakSurindriya vyaJjanAvagraha vyaJjanAvagraha vyaJjanAvagraha arthAvagraha arthAvagraha arthAvagraha arthAvagraha IhA IhA IhA avAya avAya avAya avAya dhAraNA dhAraNA dhAraNA dhAraNA dharaNI dhAraNA sthApanA koSThA pratiSThA mana-noindriya zrotrendriya vyaJjanAvagraha arthAvagraha IhA arthAvagraha IhA avAya avAya dhAraNA dhAraNA Jain Education Intemational Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra0 3, sU0 36-53, Ti0 5-6 101 sUtra 51-53 6. (sUtra 51-53) sUtrakAra ne vyaJjanAvagraha ko pratibodhaka aura mallaka ina do dRSTAMtoM dvArA nirUpita kiyA hai| 1. pratibodhaka dRSTAMta sUpta puruSa ko jagAne ke lie koI vyakti saMbodhita karatA hai / saMbodhita karane vAle vyakti ke zabda ke pudgala supta puruSa ke kAnoM meM praviSTa hote haiM / asaMkhyeya samaya se pUrvavartI pudgaloM ko supta vyakti jAna nahIM paataa| asaMkhyeya samaya meM praviSTa pudgala usake jJAna ke janaka banate hai, vaha jAga jAtA hai / isakA spaSTa artha yaha hai ki prathama samaya se lekara pratisamaya praviSTa hone vAle pUdagala asaMkhyAtaveM samaya meM praviSTa hote haiM taba ve zabda Adi vijJAna ko utpanna karate haiN|' caNikAra ne asaMkhyeya samaya ke pramANa kA jaghanya aura utkRSTa kAla isa prakAra batalAyA hai-- jaghanya kAla-AvalikA ke asaMkhyeya bhAga pramANa / utkRSTa kAla --saMkhyeya AvalikA / vaha AvalikA kA kAla AnApAna pRthaktva ke samAna hotA hai| donoM vRttikAroM ne bhI unakA anusaraNa kiyA hai|' ___asaMkhyeya samaya meM praviSTa pudgaloM kA jJAna hotA hai isakA tAtparya haribhadrasUri ne spaSTa kiyA hai / carama samaya meM praviSTa pudagala hI jJa na ke utpAdaka banate haiM aura zeSa praviSTa pudgala indriya kSayopazama ke upakArI haiM isalie sabake sAtha grahaNa zabda kA prayoga kiyA gayA hai| grahaNa zabda kA prayoga jJeya vastu aura jJAna donoM ke artha meM hotA hai / yahA isakA prayoga jJAna ke artha meM huA hai| 2. mallaka dRSTAMta AvA se zarAba nikaalaa| vaha garama zarAva eka-eka bUMda DAlate-DAlate bhIga gayA aura jala se bhara gyaa| isI prakAra anaMta pudgaloM kA prakSepa hote-hote jaba vyaJjana pUrNa ho jAtA hai taba zrotA ko zabda kA saMbodha hotA hai| usake pazcAt IhA, avAya aura dhAraNA kI prakriyA calatI hai| vyaJjana ke tIna artha haiM-5 1. zabda Adi pudgala dravya 2. dravyendriya (upakaraNendriya) 3. zabda Adi pudgala dravya aura dravyendriya kA saMbaMdha / 1. nandI cUNi, pR. 38 : paDhamasamayAdArambha patisamayaM pavisa- 5. nandI cUNi, pR. 40 : ettha vaMjaNaggahaNeNa saddAipuggaladavvA mANesu asaMkhejjaime samae je paviTThA te gahaNamAgacchaMti, te dagvidiyaM vA ubhayasambandho vA ghetavvaM, tidhA vi Na ya saddAdiviNNANajaNaga tti kAtuM, ato tesi gahaNa virodho| vaMjaNaM pUriyaM ti kaha? ucyate - jadA puggalabavvA muvdittheN| vaMjaNaM tadA pUriyaM ti pabhUtA te poggaladavvA jAtA, svaM (kha) draSTavya, vizeSAvazyaka bhASya, gA. 250,251 pramANamAgatA savisayapaDibodhasamatthA jAtA ityrthH| jadA 2. nandI cUNi, pR. 38 puNa davidiyaM vaMjaNaM tadA pUriyaM ti kahaM ? ucyate3. (ka) hAribhadrIyA vRtti, pR. 53 : asaMkhyeyamAnaM cAtra jAhe tehiM poggalehiM taM davidiyaM AvataM bharitaM vAvitaM jaghanyamAvalikA'saGkhyeyabhAgasamayatulyaM, utkRSTaM tu tadA pUriyaM ti bhaNNati / jadA tu ubhayasambandho vaMjaNaM tayA saGkhyeyAvalikAsamayatulyama, tacca prANApAnapRthaktvakAla pUriyaM ti kahaM ? ucyate-davidiyassa puggalA aMgIbhAvasamayamiti / uktaM ca-- mAgatA, puggalA ya davidie anuSaktAH, esa ubhayabhAvo, vaMjaNavaggahakAlo AvaliyA'saMkhabhAgametto u| etammi ubhayabhAve puggalehiM iMdiyaM pUrita, iMdieNa vi thovo, ukkoso puNa ANApANUpuhuttaM ti // savisayapaDibodhakappamANAH puggalA gahitA, evaM ubhayasA(kha) malayagirIyA vRtti, pa. 179 matthato viNNANabhAvo bhvtiityrthH| 4. hAribhadrIyA vRtti, pR. 53 : iha ca caramasamayapraviSTA eva grahaNamAgacchaMti, tadanye svindriyakSayopazamakAriNa ityoghato grahaNamuktamiti / Jain Education Intemational Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naMdI jaba pudgala dravya pramANopeta hokara apane viSaya ke pratibodha meM samartha bana jAte haiM usa avasthA kA nAma hai vyaJjana kA pUrNa honA / 102 jaba una pudgaloM se dravyendriya paripUrNa ho jAtA hai yaha vyaJjana ke pUrNa hone kI dUsarI avasthA hai / jaba pudgala dravyendriya ke aMgabhUta bana jAte haiM aura pudgala dravyendriya se anusakta ho jAte haiM tAdAtmya sthApita kara lete haiM / yaha vyaJjana ke pUrNa hone kI tIsarI avasthA hai| isa avasthA meM pudgala indriya ko pUrNa kara dete haiM, indriya apane viSaya ke pratibodha ke lie una pudgaloM ko grahaNa kara letI hai| isa prakAra pudgala aura indriya donoM ke sAmarthya se vijJAna utpanna hotA hai / pratibodha kAla se pUrva vyaJjanAvagraha hotA hai / pratibodha ke samaya jaba 'hUM' kI dhvani karatA hai taba eka sAmayika arthAvagraha hotA hai / " jJAna kI prakriyA vyaJjanAvagraha meM prArambha ho jAtI hai| arthAvagraha vyaJjanAgraha kA aMtima kSaNa hai / usameM artha bodha kucha Age bar3hatA hai phira bhI bodha vyakta nahIM hotA / sUtrakAra ne ise zabda ke udAharaNa se samajhAyA hai / 'koI avyakta zabda sunatA hai' yaha arthAvagraha hai / 'avvattaM saddaM suNei / ' avyakta kA artha hai -anirdezya, sAmAnya, vikalparahita / jinabhadragaNi ne vikalparahita kA artha svarUpa, nAma Adi kI kalpanA se rahita kiyA hai|" maladhArI hemacandra ne isakA vistRta artha kiyA hai / anirdezya kA artha kiyA hai --jAti, kriyA, guNa, dravya Adi se rahita / * arthAvagraha meM avyakta zabda kA bodha hotA hai| isakA tAtparya hai ki zabda hai aisA avAya athavA nirNaya nahIM hotA / kintu kucha hai aisA bodha hotA hai| yadi 'zabda hai' aisA nirNaya ho jAe to vaha arthAvagraha nahIM, avAya ho jaaegaa|' arthAvagraha meM jJeya paryAya kA nirNaya nahIM hotA / yaha sUcita karane ke lie 'avyakta' zabda kA prayoga kiyA gayA hai| cUrNikAra ne 'avyakta zabda' ke viSaya meM matAntara kA ullekha kiyA hai / kucha AcAryoM kA abhimata hai avagraha meM 'yaha zaMkha yA zRMga kisakA zabda hai isakA bodha nahIM hotA / cUrNikAra ne isa artha ko bhI aviruddha mAnA hai / yaha avirodha apekSA bheda se samajhA jA sakatA hai|" zabda ke prathama paryAya kA bodha hotA hai vahAM avyakta zabda kA arthAgraha isa AkAra meM hogA kucha hai / zabda ke uttaravartI paryAya ke bodha meM avyakta zabda kA arthAvagraha isa AkAra meM hogA yaha kisakA zabda hai / sUtrakAra ne mana ke avagraha, IhA, avAya aura dhAraNA ko svapna ke nidarzana dvArA spaSTa kiyA hai| smRti mana kI eka kriyA hai / kisI vyakti ne nidrA ke samaya svapna dekhA / jAgane ke prathama samaya meM yaha smRti hotI hai - maiMne svapna dekhA - yaha arthAvagraha hai / usakI prathama avasthA meM vyaJjanAvagraha hotA hai| jAgRta avasthA meM bhI mAnasika vyApAra meM vyaJjanAvagraha hotA hai| isakA hetu yaha hai ki upayoga kA kAlamAna asaMkhyeya samaya hai aura arthAvagraha kA kAlamAna eka samaya / isalie vyaJjanAvagraha honA cAhie / yaha cUrNikAra kA abhimata hai / ' haribhadrasUri ne isakA khaNDana kiyA hai| mUla Agama meM bhI vyaJjanAvagraha cAra prakAra kA batAyA gayA 1. nandI cUNi, pR. 40 : 'huM ti karei' tti vaMjaNe pUrite taM atyaM gehai tti vRttaM bhavati / esa ekasamayio atyaaho| 2. vhI. pU. 40 to adhvattamaNiddezaM sAma virUparahiye ti bhaNNati / 3. vizeSAvazyaka bhASya, gA. 252 sAmannamaNiddesaM sarUva-nAmAikappaNArahiyaM / jai evaM jaM teNaM gahie sadde tti taM kiha Na // 4. vahI, gA. 252 kI vRtti : svarUpa - nAmAdikalpanArahitam, AdizabdAjjAti- kriyA-guNa dravyaparigrahaH / 5. nandI cUrNa, pR. 40, 41: jati vA "saddogya" miti buddhI bhave to avAto ceva bhave, tacca na kahaM ? uccate - jo jato atthAvaggahasamayamette kAle 'sadda' iti visesaNANamatva, aha tamiva samae so'yamiti buddhI tammivi havejja to phuDaM avAya eva bhavejja / 6. (ka) hAribhadrayA vRtti, pR. 54,55 (kha) malayagirIyA vRtti, pa. 180,181 (ga) jJAnabindu prakaraNam, pR. 10 7. nandI cUrNa, pR. 41: aNNe puNa AyariyA etaM sutaM tyAgamati asunna' ti esa visesatthAvaggaho, ' teNa sadde ti uggahite' ti etaM suttakhaMDa sAmanyatvAyasagaM karUM? ucyate jato bhayati 'No ceva NaM jANati ke vi esa sadde' tti saMkha-saMga-pAlikaralAdiko tti, eso vi aviruddho suttatyo / 8. nandI cUrNa, pR. 41,42 : suviNo me diTThotti suviNa - diTTha avvattaM sumarai / tacca pratibodhaprathamasamaye suviNa - miti saMbharato atthAvaggaho, tasya prathamAvasthAyAM vyaJjanAvagrahaH, parato IhAdi / sesaM pUrvavat / jaggato aNadiyatthabAbAre va magaso tejahI upayoga asaMkhejjasamayattaNayo, uvayogaddhAe ya pratisamayamaNodavvaggahaNato, maNodavvANaM ca vaMjaNavavadesato samae ya asaMkhejjatime manaso nimArthagrahaNaM bhavet / 9. hArimaDIyAvRti 1.55 anye tu manojyA pUrva vyaJjanAvagrahaM manodravyavyaJjanagrahaNalakSaNaM vyAcakSate tat punarayuktam, anArSatvAt vyaJjanAvagrahasya zrotrAdibhedena ctu| Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra0 3 0 53-54, Ti06-7 103 hai, mana kA arthAvagraha nirdiSTa hai| cUrNikAra ne kisI anya paramparA kA Azraya liyA hai| jinabhadragaNi ne isa prakAra kI paramparA kA nirasana kiyA hai|" vyaJjanAvagraha kA saMbaMdha jJeya vastu se hotA hai| cUrNikAra ne vyaJjanAvagraha kA saMbaMdha manodravya vargaNA ke sAtha sthApita kiyA hai / isalie yaha vyaJjanAvagraha kI eka naI avadhAraNA hai / avagraha Adi ke bahu-bahuvidha Adi bAraha prakAra sarvaprathama tattvArtha sUtra meM upalabdha hote haiN|' sthAnAMga meM kSipra Adi chaH prakAra haiN| unake pratipakSI chaH prakAra kA nirdeza nahIM hai| prastuta Agama meM usakA ullekha nahIM hai| isase pratIta hotA hai ki nandIkAra ne jJAna mImAMsA kI kisI bhinna paramparA kA anusaraNa kiyA hai / cUrNikAra ne krama ke bAre meM carcA kI hai| dhAraNA taka pahuMcane ke lie avagraha, IhA avAya aura dhAraNA ke krama kA niyama hai| agRhIta kI IhA, anIhita kA avAya, avAya ke binA dhAraNA nahIM ho sktii| isalie AbhinibodhikajJAna meM isa krama kA niyama anivArya hai / dhvani taraMgeM pUraNa 1. navAttANi, naMdI, sUtra 41, 42 : 2. vizeSAvazyaka bhASya, gA. 240, 241 : sUtra 54 7. ( sUtra 54 ) prastuta sUtra meM AbhinibodhikajJAna ke cAra prakAra batalAe gae haiN| jJAna ke ye cAra prakAra jJeya ke AdhAra para kie gae haiM / jJeya cAra haiM- dravya, kSetra, kAla aura bhAva / AbhinibodhikajJAnI sarva dravya, sarva kSetra, sarva kAla aura sarva bhAvoM ko jAnatA hai| yahAM 'sarva' zabda Adeza sApekSa hai| Adeza kA artha prakAra athavA apekSA hai| Adeza ke do rUpa banate haiM 1. sAmAnya Adeza 2. vizeSa Adeza / gijjhassa vaMjaNANaM jaM gahaNaM vaMjaNoggaho sa mao / gahaNaM maNo na gijjhaM ko bhAgo vaMjaNe tassa ? sacintana hoNaM jaha taya na samayammi / paDhame caiva tamatthaM geNhejja na vaMjaNaM tamhA // abhinibodhikajJAnI saba dravyoM ko jAnatA hai| yaha vaktavya dravya sAmAnya kI apekSA se hai / sUkSma pariNata dravyoM ko vaha nahIM jAnatA, yaha vaktavya vizeSa Adeza kI apekSA se hai| isI prakAra kSetra, kAla aura bhAva ke sAtha jur3A huA 'sarva' zabda bhI Adeza sApekSa hai| 3. tatram 1016 : bahubahuvidhakSiprAnizritAsandigdhavANI tetarANAm // zravaNa prakriyA ke tIna caraNa ra kucha hai| zabda honA caahie| zabda hai| 4. ThANaM, 6 / 61 se 64 5. (ka) nandI cUrNa, pR. 42 : ihA''deso nAma prakAro / so ya sAmaNNato visesato ya / (kha) hAribhadrIyA vRtti, pR. 55 (ga) malayagirIyA vRtti, pR. 184 185 Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 dekheM yaMtra jJeya dravya kSetra kAla bhAva sAmAnya Adeza dravya jAti, dharmAstikAya Adi AkAza sarva kAla sarvabhAvabhAva -- jAti Abhinibodhika jJAnI sarva dravya, kSetra, kAla aura bhAva ko nahIM dekhatA hai / yaha pratipAdana sApekSa dRSTi se kiyA gayA hai / cUrNikAra ke anusAra Abhinibodhika jJAnI saba dravyoM ko nahIM dekhatA / yaha niSedha sAmAnya Adeza ke AdhAra para kiyA gayA hai / vizeSa Adeza ke AdhAra para vaha dekhatA hai jaise cakSu se rUpa ko dekhatA hai / 8. ( gAthA 2 ) 'uggaha ikkaM samayaM' isakI vyAkhyA meM haribhadrasUri ne naizcayika aura sAMvyavahArika avagraha kI carcA kI hai| isakA mUla srota vizeSAvazyaka bhASya hai / avagraha ke bAraha prakAra batalAe gae haiN| unakI eka samaya kI avasthiti vAle avagraha ke sAtha saMgati nahIM baiThatI hai / isa samasyA ko dhyAna meM rakhakara jinabhadragaNi ne avagraha ke naizcayika aura sAMvyavahArika ye do bheda kie haiN| avyakta sAmAnya mAtra grahaNa karane vAlA avagraha naizcayika avagraha hai| usakA kAlamAna eka samaya hai / apAya ke pazcAt uttarottara paryAya kA jJAna karane ke lie jo avagraha hotA hai vaha sAMvyavahArika avagraha hai / " 1. nandI cUrNa, pR. 42, 43 2. (ka) nandI cUrNa, pR. 42 : 'Na parasai' ti savve sAmaNNa bisesa dhammadie sva-sahAite keyi pAsati tti vattatvaM / naMdI vizeSa Adeza dharmAstikAya kA deza, pradeza Adi lokAkAza, alokAkAza, Urdhvaloka, adholoka, tiryaloka sUtra 50 meM IhA, avAya kA kAlamAna antarmuhUrtta batAyA gayA hai| prastuta gAthA meM IhA aura avAya kA kAlamAna arddhamuhUrta batalAyA gayA hai| isakA hetu paramparA bheda hai| yaha gAthA SaTka Avazyaka niryukti se uddhata hai / " nirmuktikAra ne arddhamuhUrta kI paramparA kA anusaraNa kiyA hai| haribhadrasUri ne niyukti tathA naMdI kI TIkA meM arddhamuhUrta aura antarmuhUrtta kI paraMparA meM sAmaJjasya sthApita kiyA hai| vyavahAra kI apekSA IhA aura avAya kA kAlamAna arddhamuhUrta hai / " (kha) draSTavya -- bhagavaI, sU. 8 / 184 kA bhASya | 2. hAridrayAvRtti, pR. 57 ihAbhihito'ho yo jaghanyo naizcayikaH sa khalvekaM samayaM bhavatIti sambandhaH / sAMkhyavahArakAryAtu pRthak pRtha mahUrttakAlaM bhavata iti jJAtavyau / 4. vizeSAvazyaka bhASya, gA. 285 se 288 : samaya, AvalikA Adi, utsarpiNI Adi jIva bhAva -jJAna, kaSAya Adi ajIvabhAvavarNaparyAya' unake anusAra naizcayika arthAvagraha kA kAlamAna eka samaya aura sAMvyavahArika arthAvagraha kA samaya antarmuhUrta hai / siddhagaNa ke mata se bhI isa siddhAMta kI puSTi hotI hai| unake matAnusAra bahu kA avagrahaNa aupacArika avagraha hai / isakA kAlamAna eka samaya kA nahIM hotA / " savvatthe hA vAyAnicchrayao mottu mAisAmaNNaM / saMyavahArasthaM puNa sayyo / taratamajogAbhAve'vAucciya, dhAraNA tadaMtammi | savvattha vAsaNA puNa bhaNiyA kAlaMtarassaI ya // saho tti va suya bhaNiyaM vigappao jai visesaviNNANaM / pejjataM pi jujjai saMvavahAroggahe savvaM // khoiyadosa jAlaparihAro jujjaI saMtANeNa ya sAmaNNa-visesavvavahAro // 5. Avazyaka niryukti, gA. 2-6, 12 : 6. hAribhavA vRti, pR.57 hAupAya mahAta bhavataH / tatra muhUrttazabdena ghaTikAdvayaparimANaH kAlo'bhidhIyate tasyArddham 'tu zabdaH' vizeSaNArthaH / ki vizinaSTi ? vyavahArApekSAha tastvantamavayam / tatva 7. satvAmANyAnusAriNIvRti 04 evaM aupacAri kosvagrahasta maGgIkRtya bahu avagRhNAtItyeta ducyate, natvekasamayavatanaM naizcayikamiti, evaM bahuvidhAdiSu sarvatropacArikAthapaNAda vyAkhyeyam / Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 105 pra0 3, sU0 54, Ti07-10 6. (gAthA 4) indriyoM ke tIna varga kie gae haiM1. spRSTa viSaya kA grahaNa karane vAlI 2. baddhaspRSTa viSaya kA grahaNa karane vAlI 3. aspRSTa viSaya kA grahaNa karane vAlI / sparzana, rasana aura ghrANa-ye tIna indriyAM paTu, zrotra paTutara aura cakSurindriya paTutama hotI hai| viSaya grahaNa kI paTutA ke AdhAra para ye tIna varga kie gae haiM / cakSurindriya kI paTutA adhika hai isalie vaha aspRSTa, aprApta athavA asaMbaddha viSaya kA grahaNa kara letI hai| zrotra indriya paTutara hotI hai isalie vaha spRSTa athavA prApta mAtra viSaya ko grahaNa karatI hai| jaise dhUla zarIra ko chUtI hai vaise hI zabda kAna ko chUtA hai aura usakA bodha ho jAtA hai| jinabhadragaNi ne spRSTa mAtra ke grahaNa ke tIna hetu batalAe haiN|' zabda ke paramANu skandha sUkSma, pracura dravya vAle tathA bhAvuka-uttarottara zabda ke paramANu skaMdhoM ko vAsita karane vAle hote haiN| isalie unakA bodha sparza mAtra se ho jAtA hai| sparzana, rasana aura ghrANa ye tIna indriyAM spaSTa va baddha viSaya kA grahaNa karatI hai. isakA hetu yaha hai ki inake viSayabhUta paramANu skandha alpadravya vAle aura abhAvuka hote haiN| aura ye tInoM indriyAM zrotrendriya ke samAna paTu nahIM hotiiN| isalie inakA viSaya pahale spRSTa hotA hai, sparza ke anantara vaha baddha hotA hai-Atma-pradezoM ke dvArA gRhIta hotA hai|' haribhadrasUri ne baddha kA tAtparya jala ke udAharaNa dvArA samajhAyA hai jaise pahale jala kA zarIra se sparza hotA hai phira vaha AtmIkRta ho jAtA hai| cakSurindriya spRSTa viSaya kA avagrahaNa nahIM krtii| isalie vaha aprApyakArI hai| sparzanendriya jaise spRSTa viSaya ko jAnatI hai vaise cakSurindriya aMjana ko nahIM jAnatI isalie vaha mana kI taraha aprApyakArI hai| uttaravartI dArzanika sAhitya meM prApyakArI va aprApyakArI kI carcA vistAra se haiN| bauddha nyAya meM zrotrendriya ko bhI aprApyakArI mAnA gayA hai| naiyAyika darzana meM sabhI indriyAM prApyakArI haiN| 10. (gAthA 5) pUrvavartI gAthA kI vyAkhyA meM 'bhAvuka' zabda kA prayoga huA hai| usakI spaSTatA prastuta gAthA meM kI gaI hai| vaktA bolatA hai usakI bhASA ke pudgala skandha chahoM dizAoM meM vidyamAna AkAza pradeza kI zreNiyoM se gujarate hue prathama samaya meM hI lokAnta taka pahuMca jAte haiN| bhASA kI samazreNI meM sthita zrotA mizra zabda ko sunatA hai| vaktA dvArA ucchRSTa bhASA vargaNA ke pudgaloM ke sAtha dUsare bhASA vargaNA ke pudgala skandha mila jAte haiM isalie zrotA mUla zabda ko nahIM sunatA, mizra zabda sunatA hai| vizreNI meM sthita zrotA vaktA dvArA ucchRSTa bhASA ke pudgala skandhoM dvArA vAsita athavA prakaMpita zabdoM ko sunatA hai| isameM vaktA dvArA ucchRSTa mUla zabda kA mizraNa nahIM rahatA / ' isa prakAra kI gAthA dhavalA meM bhI uddhRta hai' bhAsAgadasamaseDhi saI jadi suNadi missayaM suNadi / ussehi puNa sadaM suNedi NiyamA parAghAde // 1. vizeSAvazyaka bhASya, gA. 338 : bahu-sahuma-bhAvugAI jaM paDuyaraM ca sottaviNNANaM / gaMdhAIdavvAiM vivarIyAI jao tAI // 2. hAribhadrIyA vRtti, pR. 57: tasya sUkSmatvAd bhAvukatvAt pracuradravyAkulatvAt zrotrendriyasyAnyendriyagaNAt prAyaH paTutaratvAt / 3. hAribhadrIyA vRtti, pR. 57,58 : 'baddhaspRSTamiti' baddham AzliSTaM toyavadAtmapradezarAtmIkRtamityarthaH, "AliGgitAnantaramAtmapradeza rAgahItamityarthaH, gandhAdi stokadra vyatvAdabhAvukatvAd ghrANAdInAM cApaTutvAda vinizcinoti / 4. tattvArthavAtika, bhAga 1, pR. 67 : aprApyakAri cakSuH spRSTAnavagrahAt / yadi prApyakArI syAt tvagindriyavat spRSTamaJjanaM gRhNIyAt / na ca gRhNAti / ato manovada prApyakArItyavaseyam / 5. abhidhammakoza, 1143 6. (ka) hAribhadrIyA vRtti, pR. 58 (kha) malayagirIyA vRtti, pa. 186 ___7. (ka) SaTakhaNDAgama, pustaka 13, pR. 244 (kha) draSTavya, vizeSAvazyaka bhASya, gA. 351 Jain Education Intemational Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 naMdo 11. (gAthA 6) prastuta gAthA meM AbhinibodhikajJAna ke paryAyavAcI nAma batalAe gae haiM--- 1. IhA-anvayI aura vyatirekI donoM dharmoM ke paryAlocana kI ceSTA / ' 2. apoha-nizcaya / 3. vimarza-IhA aura avAya kA madhyavartI pratyaya hai, jaise-sira ko khujalAte hue dekhakara yaha pratyaya hotA hai ki khujalAna' puruSa meM ghaTita hotA hai, khaMbhe meM nhiiN| 4. mArgaNA-anvaya dharma kI anvessnnaa|' / 5. gaveSaNA vyatireka dharma kA Alocana / ' 6. saMjJA-haribhadra ne saMjJA kA artha vyaJjanAvagraha ke uttarakAla meM hone vAlA mati kA eka prakAra kiyA hai / malayagiri aura malayAta aura maladhArI hemacandra ne bhI isakA anusaraNa kiyA hai| jinabhadragaNi ne vimarza, mArgaNA, gaveSaNA aura saMjJA ko IhA kI koTi meM parigaNita kiyA hai| . umAsvAti ne Abhinibodhika jJAna ke pAMca paryAyavAcI nAma batalAe haiM -mati, smRti, saMjJA, cintA, Abhinibodhika / siddhasenagaNi ne saMjJA kA artha pratyabhijJA kiyA hai|' 7. smRti-pUrvAnubhUta artha ke Alambana se hone vAlA pratyaya / 8. mati-artha kA pariccheda hone para bhI sUkSma dharma kA Alocana karane vAlI buddhi / 9. prajJA-vastu ke aneka yathArtha dharmoM kA Alocana karane vAlI saMvit / usakI upalabdhi matijJAnAvaraNa ke viziSTa kSayopazama se hotI hai|" 1. vizeSAvazyaka bhASya, gA. 396 : IhA apoha vomaMsA maggaNA ya gvesnnaa| saNNA saI maI paNNA savvaM AbhiNibohiyaM // 2. vahI, vRtti 396 : vimarzanaM vimarzaH ApAyAt pUrva IhAyAzcottaraH 'prAyaH ziraH kaNDyanAdayaH puruSadharmA iha ghaTante' iti sNprtyyH| 3. (ka) hAribhadrIyA vRtti, pR. 58 : anvydhrmaanvessnnaa| (kha) malayagirIyA vRtti, pa. 187 4. (ka) hAribhadrIyA vRtti, pR. 58 : vytirekdhrmaalocnaa| (kha) malayagirIyA vRtti, pa. 187 5. hAribhadrIyA vRtti, pR. 58 : vyaJjanAvagra hottarakAlabhAvI mtivishessH| 6. malayagirIyA vRtti, pa. 187 7. vizeSAvazyaka bhASya, gA, 397 kI vRtti : zeSAbhidhAnAni svIhA-vimarza-mArgaNA-gaveSaNA-saMjJAlakSaNAni sarvANyapi IhA IhAnta vIni draSTavyAnItyartha / 8. tattvArthAdhigamasUtram, 1 / 13 : matiH smRtiH saMjJA cintA 'bhinibodha itynaantrm| 9. tattvArthabhASyAnusAriNI, pR. 78 : saMjJAjJAnaM nAma yattare vendriyaranubhUtamartha prAkapunarvilokya sa evAyaM yamahamadrAkSa pUrvAhna iti saMjJAjJAnametat / 10. hAribhadrIyA vRtti, pR. 58: tathA prajJAnaM prajJA, viziSTa kSayopazamajanyA prabhUta vastugatayathAvasthitadharmAlocanarUpA saMviditi bhaavnaa| Jain Education Intemational Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cauthA prakaraNa (sUtra 55-73) Jain Education Intemational Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Education Intemational Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukha prastuta prakaraNa meM zrutajJAna parokSa kA pratipAdana hai / zrutajJAna ke prakAroM ke nirUpaNa meM tIna paramparAeM upalabdha haiM1. Avazyaka niyukti kI 2. tattvArtha sUtra kI 3. karma graMtha kii| Avazyaka niyukti meM zrutajJAna ke akSarazruta Adi caudaha prakAroM kA nirdeza hai|' tattvArtha sUtra meM zrutajJAna ke do, aneka aura bAraha prakAroM kA nirdeza hai| zrutajJAna ke caudaha prakAroM kA ullekha vahAM nahIM hai| do, aneka aura dvAdaza prakAroM kA ullekha hai usakA saMbaMdha Agama granthoM se haiM'--- 1. do-1.aGgabAhya, 2. aGgapraviSTa / 2. aneka-aGgabAhya ke sAmAyika, caturvizatistava Adi teraha grantha / 3 dvAdazavidha-aGgapraviSTa ke AcAra Adi bAraha grantha / tattvArtha sUtra kI paramparA Avazyaka niyukti se bhinna hai| umAsvAti ke sAmane akSarazruta Adi bhedoM kI paramparA yA to nahIM rahI athavA unhoMne usakI apekSA kii| unhoMne zrutajJAna ke prAcInatama artha 'Agama grantha' ko hI mAnyatA dii|' samyagzruta meM dvAdazAGga kA pratipAdana aura mithyAzruta meM bhArata, rAmAyaNa Adi kA ullekha hai| mithyAzruta ke prakaraNa meM anuyogadvAra kA anusaraNa hai|' samyakzruta aura mithyAzruta ke vikalpa naI zailI meM pratipAdita haiM / cUrNikAra ne una vikalpoM kI dRSTAMtapUrvaka vyAkhyA kI hai| paryavAna adhara kA pratipAdana bahuta hI sUkSma gaNita ke sAtha huA hai| cUrNikAra ne akSara paTala kA vistAra se nirUpaNa kiyA hai / sUkSma satya kI jAnakArI ke lie vaha bahuta mananIya hai| isa prakAra prastuta prakaraNa meM aneka mahattvapUrNa sUtroM kA samAkalana prApta hotA hai| karmagrantha kI paramparA Agama kI paramparA se bhinna hai / vaha bhinnatA aneka sthaloM para parilakSita hai| devendrasUri ne prastuta Agama meM nirdiSTa zrutajJAna ke caudaha prakAra tathA bIsa prakAra donoM kA ullekha kiyA hai| anumAna kiyA jA sakatA hai ki caudaha bhedoM kI paramparA kA anusaraNa Avazyaka niyukti aura naMdI ke AdhAra para tathA bIsa bhedoM kI paraMparA kA anusaraNa SaTkhaNDAgama aura gommaTasAra ke AdhAra para kiyA gayA hai| akSara ke tIna prakAroM kA pratipAdana prastuta Agama meM hI upalabdha hotA hai / 1 SaTkhaNDAgama meM 'akkharAvaraNIya' 1. Avazyaka niyukti, gA. 19: akkhara saNNI samma, sAIyaM khalu sapajjavasi ca / gamiyaM aMgapaviTTha, sattavi ee sapaDivakkhA // 2. tattvArthAdhigamasUtram, 1120 : zrutaM matipUrva dvayaneka dvAdaza bhedm| 3. tattvArthAdhigamasUtram, 120 kA bhASya / 4. vahI, zrutamAptavacanaM AgamaH upadeza aitihamAmnAyaH pravacanaM prAvacanaM jinavacanamityanarthAntaram / 5. navasuttANi, naMdI, sUtra 65,67 6. aNuogadArAI, sU0 49, 50 7. nandI cUNi, pR0 50 8. navasuttANi, naMdI, sUtra 70 9. nandI cUNi, pR0 52 se 56 10. karmagrantha, bhAga 1, gA0 6, 7 : akkhara sannI samma sAi khalu sapajjavasi ca / gamiyaM aMgapaviTThaM sattavi ee sapaDivakkhA // pajjaya akkhara paya saMghAyA paDivatti tahaya annuogo| pAhuDapAhuDa pAhuDa batthU puvv| ya sasamAsA / / 11. navasuttANi, naMdI, sUtra 61 Jain Education Intemational Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 'akkharasamAsAvaraNIyaM' kA ullekha hai / ' akSara ke tIna prakAra aura usakI vyAkhyA dhavalA meM milatI hai| ho sakatA hai yaha viSaya jJAnapravAda pUrva kI paramparA se AyA ho / trividha akSara kI vyAkhyA dhavalA meM vistAra se milatI hai utanI naMdI sUtra kI vyAkhyAoM meM vistAra se upalabdha nahIM hai| sthAnAta sUtra meM saMjJA ke cAra prakAra' tathA dasa prakAra upalabdha hai| kiMtu unameM samanaska aura amanaska kI bheda karane vAlI saMjJA kA ullekha nahIM hai| prastuta Agama meM kAlikI Adi tIna prakAra kI saMjJAoM kA nirdeza kara samanaska aura amanaska ke bIca spaSTa bheda rekhA khIMcI gaI hai| 1. SaTkhaNDAgama, pustaka 13, pR. 261 2. vahI, pu. 13, pR. 262 3. ThANaM, 41578 4. vahI, 10105 Jain Education Intemational Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cauthA prakaraNa parokSa-zrutajJAna mUla pATha saMskRta chAyA hindI anuvAda suyanANa-padaM zrutajJAna-padam zrutajJAna pada 55. se ki taM suyanANaparokkhaM ? suya- atha kiM tacchu tajJAnaparokSam ? 55. vaha zrutajJAna parokSa kyA hai ? nANaparokkhaM coddasavihaM paNNataM, zrutajJAnaparokSaM caturdazavidhaM prajJaptaM, zrutajJAna caudaha prakAra kA prajJapta hai-1. taM jahA-1. akkharasuyaM 2. tadyathA-1. akSarazrutaM 2. anakSarazrutaM akSarazruta 2. anakSarazruta 3. saMjJIzruta 4. aNakkharasuyaM 3. saNNisuyaM 4. 3. saMjJizrutaM 4. asaMjJizrutaM asaMjJIzruta 5. samyakzruta 6. mithyAzruta asaNNisuyaM 5. sammasuyaM 6. 5. samyakzrutaM 6. mithyAzrutaM 7. sAdi 8. anAdi 9 saparyavasita 10. micchasuyaM 7. sAiyaM 8. aNAiyaM 7. sAdikaM 8. anAdikaM aparyavasita 11. gamika 12. agamika 13. 6. sapajjavasiyaM 10. apajjava- 9. saparyavasitaM 10. aparyavasitaM aMgapraviSTa 14. anaMgapraviSTa / siyaM 11. gamiyaM 12. agamiyaM 11. gamikaM 12. agamikaM 13. aMgapaviLaM 14. aNaMga- 13. aMgapraviSTaM 14. anNgpvittheN| praviSTam / 56. se ki taM akkharasuyaM? akkharasuyaM atha ki tad akSarazrutam ? tivihaM paNNataM, taM jahA-1. akSarazrutaM trividhaM prajJaptaM, tadyathA- saNNakkharaM 2. vaMjaNakkharaM 3. 1. saMjJAkSaraM 2. vyaJjanAkSaraM laddhiakkharaM // 3. labdhyakSaram / 56 vaha akSarazruta kyA hai ? akSarazruta tIna prakAra kA prajJapta hai, jaise1. saMjJA akSara 2. vyaJjana akSara 3. labdhi akSara / 57. se ki taM saNNakkharaM ? saNNakkharaM atha kiM tat saMjJAkSaram ? 57 vaha saMjJA akSara kyA hai ? -akkharassa saMThANAgiI / settaM saMjJAkSaram -akSarasya saMsthAnA- saMjJA akSara--akSara kA saMsthAna, AkRti / saNNakkharaM // ''kRtiH / tadetat saMjJAkSaram / vaha saMjJA akSara hai| 58. se ki taM vaMjaNakkharaM? vaMjaNakkharaM atha ki tad vyaJjanAkSaram ? 58. vaha vyaJjana akSara kyA hai ? -akkharassa vNjnnaabhilaavo| vyaJjanAkSaram--akSarasya vyaJjanA- vyaJjana akSara--akSara kA vyakta uccAraNa / settaM vaMjaNakkharaM // bhilApaH / tadetat vyaJjanAkSaram / vaha vyaJjana akSara hai / 56. se ki taM laddhiakkharaM ? laddhi- atha ki tad labdhyakSaram ? 59. vaha labdhi akSara kyA hai ? akkharaM-akkharaladdhiyassa laddhi- labdhyakSaram -akSaralabdhikasya labdhi akSara-jise akSara jJAna kI yogyatA akkharaM samuppajjai, taM jahA- labdhyakSaraM samutpadyate, tadyathA - prApta hotI hai| usa jIva ke labdhi akSara kA soiMdiyaladdhiakkharaM, cakkhidiya- zrotrendriyalabdhyakSaraM, cakSuri- vikAsa hotA hai, jaise--zrotra indriya labdhi laddhiakkharaM, ghANidiyaladdhi- ndriyalabdhyakSaraM, ghrANendriyalabdhya- akSara, cakSarindriya labdhi akSara, ghrANa akkharaM, raNidiyaladdhiakkharaM, kSaraM, rasanendriyalabdhyakSaraM, sparza- indriya labdhi akSara, rasana indriya labdhi akSara, phAsidiyaladdhiakkharaM, noiMdiya- nendriyalabdhyakSaraM, noindriya- sparzana indriya labdhi akSara, noindriya labdhi laddhiakkharaM / settaM lddhiakvrN| labdhyakSaram / tadetad labdhyakSaram / akSara / ' vaha labdhi akSara hai| setaM akkharasuyaM // tadetad akSarazrutam / vaha akSarazruta hai| Jain Education Intemational For Private & Personal use only Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 naMdI dRSTi 60.se ki taM aNakkharasuyaM? aNa- atha ki tad anakSarazrutam ? 60 vaha anakSarazruta kyA hai ? kkharasuyaM aNegavihaM paNNattaM, taM anakSarazrutam anekavidhaM prajJapta, anakSarazruta aneka prakAra kA prajJapta hai, jahAtadyathA jaiseUsasiyaM nIsasiyaM, ucchvasitaM niHzvasitaM, ucchvAsa, niHzvAsa, thUkanA, khAsanA, nicchadaM khAsiyaM ca chIyaM ca / niSThaya taM kAsitaJca kSutaJca / chIMkanA, nAka sApha karanA, sAnunAsika nissighiyamaNusAraM, nissiDi ghatamanusvAram dhvani yA nAka se uccAryamANa dhvani, sITI aNakkharaM cheliyAIyaM // 1 // anakSaraM seMTitAdikam // bajAnA--ye zrutajJAna ke hetu haiN| settaM aNakkharasuyaM // tadetad anakSarazrutam / vaha anakSa razruta hai| 61. se ki taM saNNisuyaM ? saNNisuyaM atha ki tatsaMjJizrutam ? saMjJi- 61. vaha saMjJIzruta kyA hai ? tivihaM paNNataM, taM jahA-kAli- zrutaM trividhaM prajJaptaM, tadyathA saMjJIzruta tIna prakAra kA prApta hai, jaiseovaeseNaM heUvaeseNaM didivA- kAlikyupadezena, hetUpadezena 1. kAlikI upadeza 2. hetu upadeza 3. dRSTiovaeseNaM // dRSTivAdopadezena / bAda updesh| 62. se ki taM kAliovaeseNaM / atha ki tatkAlikyupadezena ? 62. vaha kAlikI upadeza kyA hai ? kAliovaeseNaM-jassa NaM asthi kAlikpupadezena -yasyAsti IhA, kAlikI upadeza-jisa vyakti ke IhA, IhA, apoho, maggaNA, gavesaNA, apohaH, mArgaNA, gaveSaNA, cintA, apoha, mArgaNA, gaveSaNA, cintA aura vimarza citA, vomaMsA se NaM saNNIti vimarzaH-sa saMjJIti labhyate / yasya hotA hai| vaha kAlikI upadeza kI apekSA se saMjJI hai| jisake IhA, apoha, mArgaNA, labbhai / jassa NaM natthi IhA, nAsti IhA, apohaH, mArgaNA, gaveSaNA, apoho, maggaNA, gavesaNA, citA, cintA, vimarzaH--so'saMjIti labhyate / gaveSaNA, cintA, aura vimarza nahIM hotA vaha kAlikI upadeza kI apekSA se asaMjJI hai| vImaMsA se NaM asaNNIti tadetat kAlikyupadezena / lagabhai / settaM kAliovaeseNaM // vaha kAlikI upadeza hai| 63. se kitaM heUvaeseNaM ? heUvae- atha kiM tad hetupadezena ? 63. vaha hetu upadeza kyA hai ? seNaM-jassa NaM asthi abhi- hetUpadezena-yasyAsti abhisaMdhAraNa- hetu upadeza-jisa jIva meM paryAlocanA saMdhAraNapubviyA karaNasattI se pravikA karaNazaktiH sa saMjJIti pUrvaka karaNazakti hotI hai| vaha hetu upadeza NaM saNNIti lbbhi| jassa NaM labhyate / yasya nAsti abhisaMdhAraNa kI apekSA se saMjJI hai| jisa jIva meM natthi abhisaMdhAraNapugviyA pavikA karaNazaktiH so'saMjJIti paryAlocanA pUrvaka karaNazakti nahIM hotii| karaNasattI-se NaM asaNNIti labhyate / tadetad hetUpadezena / vaha hetu upadeza kI apekSA se asaMjJI hai| labbhai / setaM heUvaeseNaM // vaha hetu upadeza hai| 64. se ki taM ditttthivaaovesennN| atha ki tad dRSTivAdo- 64. vaha dRSTivAda upadeza vayA hai ? didivAovaeseNaM-saNNisuyassa padezena ? dRSTivAdopadezena-saMjJi ___ dRSTivAda upadeza-saMjJIzruta ke kSayopazama khaovasameNaM saNNI (ti ?) zratasya kSayopazamena saMjJI (iti ?) se jIva saMjJI hai / asaMjJI zruta ke kSayopazama se labbhai, asaNNisuyassa khaovalabhyate, asaMjJizrutasya kSayopazamena vaha asaMjJI hai| vaha dRSTivAda upadeza hai| vaha sameNaM asaNNI (ti?) lbbhi| asaMjJI (iti?) labhyate / tadetad saMjI zruta hai / vaha asaMjJIzruta hai / settaM didivAovaeseNaM / settaM dRssttivaadopdeshen| tadetad saMjJisaNNisuyaM / settaM asaNNisuyaM // __ zrutam / tadetad asaMz2izrutam / 65. se ki taM sammasuyaM / sammasuyaM- atha kiM tat samyakzrutam? samyak- 65. vaha samyakazruta kyA hai ? jaM imaM arahaMtehi bhagavaMtehiM zrataM-yadidama arhadibhaH bhagavabhiH samyakzruta-samutpanna jJAna darzana ke uppaNNanANadaMsaNadharehiM telokka- utpannajJAnadarzanadharaiH trailokya 'cahiya'- dhAraka, tIna loka dvArA abhilaSita, prazaMsita cahiya-mahiya-pUiehi tIya- mahita-pUjitaH atItapratyutpannAnAgataH aura pUjita, atIta vartamAna aura bhaviSya ke paDuppaNNamaNAgayajANaehi sarvajaiH sarvadazibhiH praNItaM dvAda- jJAtA, sarvajJa, sarvadarzI tIrthakara bhagavAn dvArA Jain Education Intemational Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cauSA prakaraNa : parokSa-zrutajJAna : sUtra 60-67 113 savvaNahiM savvadarisIhi paNIyaM zAGgaM gaNipiTaka, tadyathA-~-AcAraH duvAlasaMgaM gaNipiDagaM, taM jahA- sUtrakRtaM sthAnaM samavAyaH vyAkhyAAyAro sUyagaDo ThANaM samavAo prajJaptiH jJAtadharmakathAH upAsakadazAH viyAhapaNNattI nAyAdhammakahAo antakRtadazAH anuttaropapAtikadazAH uvAsagadasAo aMtagaDadasAo praznavyAkaraNAni vipAkazrutaM dRSTiaNuttarovavAiyavasAo paNhAvA- va garaNAiM vivAgasuyaM dittttivaao|| praNIta dvAdazAMga gaNipiTaka zruta samyakzruta haiM, jaise--AcAra, sUtrakRta, sthAna, samavAya, vyAkhyAprajJapti, jJAtadharmakathA, upAsakadazA, antakRtadazA, anuttaropapAtikadazA, praznavyAkaraNa, vipAkazruta aura dRSTivAda / 66. icceyaM duvAlasaMgaM gaNipiDagaM ityetad dvAdazAGgaM gaNipiTakaM coddasapuvvissa sammasuyaM, abhiNNa- caturdazapUrviNaH samyakzrutaM, abhinnadasapugvissa sammasuyaM, teNa paraM dazapUviNaH samyakazrutaM, tataH paraM bhiNNesu bhayaNA / settaM sammasuyaM // bhinneSa bhjnaa| tadetat samyakzrutam / 66. yaha dvAdazAGga gaNipiTaka caudaha pUrvadharoM ke lie samyakzruta hai| abhinnadasapUrvadharoM ke lie bhI samyakzruta hai| isase nyUna pUrvadharoM ke lie samyakzruta kI bhajanA hai| vaha samyakzruta hai| 67. se ki taM micchasuyaM ? miccha atha ki tanmithyAzrutam ? 67. vaha mithyAzruta kyA hai ? sayaM-jaM imaM aNNANiehi miccha- mithyAzrutaM-yadidam ajJAnika: mithyAzruta-ajJAnI, mithyAdRSTi aura diAhAha sacchadabAddha-mainavagAppayA mithyAvRSTibhiH svacchandabuddhi-mati- svacchaMda buddhi tathA mati dvArA viracita zruta taM jahA-1. bhArahaM 2. rAmAyaNaM vika idayA bhArata mithyAzruta hai, jaise-1. bhArata, 2. rAmAyaNa 3, 4. haMbhImAsuruttaM 5. koDillayaM 2. rAmAyaNaM 3. bhaMbhI 4. AsuroktaM 3. bhaMbhI 4. Asurokta 5 kauTalIya arthazAstra 6. sagabhaddiyAo 7. ghoDamuhaM 8. 5. kauTilyakaM 6. zakabhadrikA 6. zakabhadrikA 7. ghoTamukha 8. kAsika kappAsiyaM 6. nAgasuhuma 10. 7. ghoTamukhaM 8. kAsikaM 9. nAga- 9. nAgasUkSma 10. kanakasaptati 11. vaizeSika kaNagasattarI 11. vaise siyaM 12. sUkSma 10. kanakasaptatiH 11. vaize 12. buddhavacana 13. vaizika 14. kApila baddhavayaNaM 13. vesiyaM 14. SikaM 12. buddhavacanaM 13. vaizirka 15. lokAyata 16. SaSTitaMtra 17.mAThara kAvilaM 15. logAyayaM 16. 14. kApilaM 15. lokAyataM 18. purANa 19. vyAkaraNa 20. nATaka aadi| sadvitaMtaM 17. mADharaM 18. purANaM 16. SaSTitantra 17. mATharaM 18. purANaM 16. vAgaraNaM 20. naaddgaadi| yAnAkAta ahavA-bAvattarikalAo athavA dvisaptatiH kalAH catvA- athavA-bahattara kalAeM, aMga, upAMga aura cattAri ya veyA saMgovaMgA / eyAI razca vedAH sAGa gopAGgAH / etAni cAroM veda / ye mithyAdRSTi ke mithyAtva dvArA micchadiTrissa micchatta-parigga mithyAdRSTe: mithyAtva-parigRhItAni parigRhIta hone para mithyAzruta haiM / ye samyakhiyAI micchasuyaM / eyAI ceva mithyAzrutam / etAni caiva samyagdRSTe: dRSTi ke samyaktva dvArA samyak parigRhIta hone sammadiThissa sammatta-parigga samyaktva-parigRhItAni samyakzrutam / para samyakzruta haiN| hiyAiM sammasuyaM / ahavA-micchadihissa vi athavA-mithyAdRSTerapi etAni caiva athavA-mithyAdRSTi ke bhI ye samyakzruta ho eyAI ceva sammasuyaM / kamhA? samyakzrutam / kasmAt ? samya- jAte haiM / samyaktva prApti kA hetu banate haiN| smmttheuttnno| jamhA te ktvahetutvAt / yasmAt te mithyAdRSTa- isIlie una mithyAzruta graMthoM se prerita hokara micchadiThThiyA tehi ceva samaehi yastazcaiva samayoMditAH santaH kecit kucha mithyAdRSTi apane pakSa kI dRSTi kA coiyA samANA kei sapakkhadi- svapakSadaSTiH tyajanti / tadetanmithyA- Agraha chor3a dete haiN| vaha mithyAzrata hai| TiThao cyNti| settaM miccha zrutam / suyaM // Jain Education Intemational Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naMdI 114 68. se ki taM sAiyaM sapajjavasiyaM, atha kiM tat sAdikaM saparyava- 68. vaha sAdi saparyavasita aura anAdi aparyavasita aNAiyaM apajjavasiyaM ca? icceyaM sitam, anAdikam aparyavasitaJca ? kyA hai ? duvAlasaMgaM gaNipiDagaM-vucchitti. ityetad dvAdazAGga gaNipiTaka-- yaha dvAdazAGga gaNipiTaka-vyucchitti naya nayaThyAe sAiyaM sapajjavasiyaM, yucchittinayArthatayA sAdikaM saparyava- kI apekSA sAdi saparyavasita hai, avyucchitti avucchittinayaTThayAe aNAiyaM sitama, avyucchittinayAryatayA anAdi- naya kI apekSA anAdi aparyavasita hai| apajjavasiyaM // kmpryvsitm| 66. taM samAsao caunvihaM paNNataM, taM tatsamAsatazcaturvidhaM prajJapta, 69. vaha saMkSepa meM cAra prakAra kA prajJapta hai, jahA -davvao, khettao, kAlao, tadyathA- dravyataH, kSetrataH, kAlataH, jaise-dravyataH, kSetrataH, kAlataH, bhAvataH / bhaavo| tattha davao NaM samma- bhAvataH / tatra dravyataH samyakzrutaM eka dravyataH samyakzruta eka puruSa kI apekSA suyaM egaM purisaM paDucca sAiyaM puruSaM pratItya sAdikaM saparyavasitaM, sAdi saparyavasita hai / aneka puruSoM kI apekSA sapajjavasiyaM, bahave purise ya bahana puruSAn ca pratItya anAdikam anAdi aparyavasita hai| par3acca aNAiyaM apjjvsiyN| aparyavasitam / kSetrataH paJcabharatAni kSetrata:-pAMca bharata, pAMca airavata kI apekSA khettao NaM-paMcabharahAiM paMcaerava- paJcaairavatAni pratItya sAdika sAdi saparyavasita hai, pAMca mahAvideha kI yAiM paDucca sAiyaM sapajjavaliyaM, saparyavasitaM, paJca mahAvidehAn apekSA anAdi aparyavasita hai| paMca mahAvidehAiM paDucca aNAiyaM pratItya anAdikam aparyavasitam / kAlataH-avasarpiNI aura utsarpiNI kI apjjvsiyN| kAlao NaM- kAlataH-avasapiNIm utsapiNIJca apekSA sAdi saparyavasita hai, avasarpiNI aura osappiNi ussappiNi ca paDucca pratItya sAdikaM saparyavasitaM, noava utsarpiNI vibhAga se mukta kAla kI apekSA sAiyaM sapajjavasiyaM, noosappiNi sarpiNI noutsapiNIJca pratItya anAdi aparyavasita hai| noussappiNi ca paDucca aNAiyaM anAdikam aparyavasitam / bhAvataH- bhAvata:---jina prajJapta jina bhAvoM kA jaba apajjavasiyaM / bhAvao NaM-je ye yadA jinaprajJaptAH bhAvAH AkhyA AkhyAna, prajJApana, prarUpaNa, darzana, nidarzana, jayA jiNapaNNatA bhAvA Agha- yante prajJApyante prarUpyante darzyante upadarzana hotA hai, una bhAvoM aura usa samaya vijaMti paNNavijjaMti parU- nidarzyante upadarzyante, tAn tadA kI apekSA sAdi saparyavasita hai, tathA kSAyovijjati daMsijjati nidaMsijjati pratItya sAdikaM saparyavasitaM, kSAyo pazamika bhAva kI apekSA anAdi aparyavasita uvadaMsijjati, te tayA paDucca pazamikaM punaH bhAvaM pratItya anAdisAiyaM sapajjavasiyaM, khAova- kam aparyavasitam / samiyaM puNa bhAvaM paDucca aNAiyaM apjjvsiyN| ahavA-bhavasiddhiyassa suyaM athavA-bhavasiddhikasya zrutaM sAdikaM athavA-bhavasiddhika kA zruta sAdi sAiyaM sapajjavasiyaM, abhavasiddhi- saparyavasitama, abhavasiddhikasya atama saparyavasita hai, abhavasiddhika kA zruta anAdi yassa suyaM aNAiyaM apajjava- anAdikam aparyavasitam / aparyavasita hai| siyN|| 70. savvAgAsapaesaggaM savvAgAsapae- sarvAkAzapradezAgraM sarvAkAzapradezaH 70. sampUrNa AkAza ke pradeza kA jo parimANa hai sehi aNaMtaguNiyaM pajjavamgakkharaM anantagRNitaM paryavAgrAkSaraM nisspdyte| use sampUrNa AkAza ke pradezoM ke ananta nipphjji|| guNA karane para paryava parimANa vAlA akSara niSpanna hotA hai| 71. savvajIvANaM pi ya NaM-akkharassa agaMtabhAgo niccagyADio, jai puNa so vi AvarijjA, teNaM jIvo ajIvattaM paavijjaa| sarvajIvAnAmapi ca-akSarasya anantabhAgo nityamudghATitaH, yadi punaH so'pi Aviyeta, tena jIvo'jIvatvaM prApnuyAt / 71. akSara kA anantavAM bhAga saba jIvoM meM nitya udghATita (anAvRta) rahatA hai / yadi vaha AvRta ho jAe to jIva ajIvatva ko prApta ho jAtA hai| Jain Education Intemational Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cauyA prakaraNa parokSa-tajJAna sUtra 68-73 : suTThavi mehasamudae, hoi pabhA caMdasurANaM / 1 setaM sAiyaM sapajjabasiyaM se aNAiyaM apajjavasiyaM // 72. se ki taM gamiyaM ? (se ki taM agamivaM ?) gamiyaM vivaao| agamiyaM kAliyaM surya se / gamiyaM / settaM agamiyaM // 73. taM samAsao duvihaM paNNattaM taM jahA - aMgapaTThi ca // suSvapi meghasamudaye, bhayati prabhA candrasUrayoH / tadetat sAdikaM saparyavasitam tadetad anAdikam aparyavakhitam / aba ki ta gamikam ? ( atha ki tad adhikam ? ) yamikaM dRSTi vAdaH / agamikaM kAlikaM zrutam / tadetad gamikam / tadetad agamikam / tatsamAsataH dvividhaM prajJaptaM, aMgavAhiraM tathavA aMgapraviSTam, aMgabAhyaJca / - 115 saghana meghapaTala hone para bhI candra aura sUrya kI prabhA kA sarvathA vilopa nahIM hotA, kucha na kucha prakAza banA rahatA hai / " vaha sAdi saparyavasita hai / vaha anAdi aparyavasita hai / 72. vaha gamika kyA hai ? (vaha agamika kyA hai ? ) garmika dRSTivAda hai| agamika kAlikata hai / vaha gamika hai / vaha agamika hai / 73. vaha saMkSepa meM do prakAra kA prajJapta hai, jaiseaMgapraviSTa aura aMgabAhya / " Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNa sUtra 55 1. (sUtra 55) prastuta sUtra meM zrutajJAna ke caudaha prakAra batalAe gae haiM / SaTkhaNDAgama', karmagrantha' (karma vipAka) meM zrutajJAna ke bIsa prakAra batalAe gae haiN| ye donoM vargIkaraNa bhinna-bhinna abhiprAya se kiye gae haiN| prastuta vargIkaraNa chaha hetu sApekSa hai| akSarazruta aura anakSarazruta yaha varga akSara tathA saMketa ke AdhAra para hone vAle jJAna kI apekSA se kiyA gayA hai| saMjIzruta aura asaMjJIzruta-yaha varga mAnasika vikAsa aura avikasita mana ke AdhAra para kiyA gayA hai| samyagazruta aura mithyAzruta kA vargIkaraNa pravacanakAra aura jJAtA ina donoM ke AdhAra para kiyA gayA hai / sAdi, anAdi, saparyavasita, aparyavasita-yaha vargIkaraNa kAlAvadhi ke AdhAra para kiyA gayA hai| gamika aura agamika--yaha vargIkaraNa grantha kI racanA zailI ke AdhAra para kiyA gayA hai| aGga aura anaGga yaha vargIkaraNa granthakAra kI dRSTi se kiyA gayA hai| SaTkhaNDAgama meM zrutajJAna ke bIsa bheda zrutajJAnAvaraNa ke kSayopazama ke AdhAra para kiyA gae haiN| zrutajJAna ke caudaha bhedoM kI avadhAraNA Avazyaka niyukti aura naMdI sUtra meM upalabdha hotI hai / devendrasUri kRta karma vipAka meM zrutajJAna ke caudaha aura bIsa donoM prakAra upalabdha haiN| isase pUrvavartI kisI bhI Agama grantha meM unakA ullekha nahIM hai| zrutajJAna ke bIsa bhedoM kI avadhAraNA karmazAstrIya hai / zvetAmbara aura digambara donoM paramparAoM ke karmazAstra meM bIsa bhedoM kA ullekha hai| SaTkhaNDAgama meM karmazAstrIya paraMparA kA anusaraNa kiyA gayA hai| naMdI meM prApta caturdaza bheda karmazAstrIya paramparA se bhinna haiN| pratIta hotA hai devendrasUri ne apane karma vipAka meM naMdI aura karmazAstra donoM paramparAoM kA samAveza kiyA hai / umAsvAti ne zruta ke caudaha athavA bIsa bhedoM kA ullekha nahIM kiyA hai| unhoMne aGgapraviSTa aura aGgabAhya ina donoM kA ullekha kiyA hai| siddhasenagaNi aura akalaMka ne sUtrasparzI vyAkhyA kI hai / caudaha bheda kI paramparA kA mUla AdhAra aGgapraviSTa aura aGgabAhya Agama hI pratIta hotA hai| sUtra 56-59 2. (sUtra 56-56) akSarazruta jisakA kabhI kSaraNa nahIM hotA vaha akSara hai / jJAna anupayoga avasthA meM (viSaya ke prati dattacittatA na hone para) bhI pracyuta nahIM hotA, isalie vaha akSara hai| jinabhadragaNi ne nayadRSTi se jJAna ke kSara aura akSara isa ubhayAtmaka svarUpa kI carcA kI haiN| naMgama Adi avizuddha nayoM kI dRSTi meM jJAna akSara hai usakA pracyavana nahIM hotA / RjusUtra Adi nayoM kI dRSTi meM jJAna kSara hai| anupayoga avasthA meM usakA pracyavana hotA hai / ghaTa Adi abhilApya padArtha dravyArthika dRSTi se nitya haiM, akSara haiN.| paryAyAthika dRSTi se anitya haiM, kSara haiN| 1. SaTakhaNDAgama, pustaka 13, pR. 260 kSaratItyakSaram, na pracyavate anupayoge'pItyarthaH, AtabhA2. karmagraMtha (karma vipAka), bhAga 1, gA.7 vattaNato, taM ca NANaM avisesato cetanetyarthaH / 3. SaTkhaNDAgama, pustaka 13, pR. 260, 261, sU0 47, 9. vizeSAvazyaka bhASya, gA0 455-457 : nakkharai aNuvaoge vi akkharaM so ya ceyaNAbhAvo / 4. Avazyaka niyukti, gA0 19 avisuddhanayANa mayaM suddhanayANakkharaM ceva // 5. karmagraMtha (karma vipAka), bhAga 1, gA0 6, 7 uvaoge vi ya nANaM suddhA icchati jaM na tasvirahe / 6. gommaTasAra jIvakANDa, gA0 316, 317 uppAya-maMgurA vA jaM tesi savvapajjAyA // 7. tattvArtha sUtra, 120 abhilappA vi ya atthA savve dakvaTThiyAe jaM niccA / 8. nandI cUNi, pu044 : tattha nANakkharaM 'kSara saMcaraNe' na pajjAyeNAniccA teNa kharA akkharA ceva // Jain Education Intemational Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra04, sU055-56, Ti0 1,2 117 yadyapi sakala jJAna akSara hai phira bhI rUDhivazAt varNa ko akSara kahA jAtA hai / ' 1. saMjJAkSara 2. vyaJjanAkSara 3. labdhya kSara / cUrNikAra ne akSara ke tIna prakAra bhinna rUpa se batalAe haiM--1. jJAnAkSara 2. abhilApAkSara 3. varNAkSara / bhASA vijJAna sammata zabda kI tIna prakRtiyoM se inakI tulanA kI jA sakatI hai1. cakSur grAhya prakRti-lipizAstragata rekhaaeN| 2. zrotra grAhya prakRti-uccAraNazAstragata dhvaniyAM / 3. buddhi grAhya prakRti-vastu kA avadhAraka artha / saMjJAkSara saMjJA zabda ke aneka artha hote haiN| yahAM saMjJA kA artha saMketa hai / akSara ke jisa saMsthAna athavA AkRti meM jisa artha kA saMketa sthApita kiyA jAtA hai vaha akSara saMketa ke anusAra hI artha bodha karAtA hai| isa saMjJAkSara ke AdhAra para brAhmI Adi sabhI lipiyoM kA vikAsa huA hai / akAra ke AkAra meM akAra kI hI saMjJA hotI hai / isI prakAra AkAra Adi sabhI vargoM meM apane apane saMsthAnoM ke AdhAra para saMjJA hotI hai| isalie akAra Adi akSaroM ko saMjJAkSara kahA gayA hai|' cUrNikAra ne ise udAharaNa ke dvArA samajhAyA hai| vRtta aura ghaTa kI AkRti vAle varNa ko dekhane para 'Tha' kI saMjJA utpanna ho jAtI hai| malayagiri ne NakAra aura DhakAra kI AkRti kA nidarzana prastuta kiyA hai / unake anusAra NakAra culhe kI AkRti vAlA aura DhakAra kutte kI vakrIbhUta pUMcha kI AkRti vAlA hai|' maladhArI hemacaMdra ke anusAra TakAra arddhacaMdra kI AkRti vAlA hotA hai|' vyaJjanAkSara akArAdi kA uccAraNa vyaJjanAkSara hai| isase artha kI abhivyaJjanA hotI hai / isalie isakA nAma vyaJjanAkSara hai|' labdhyakSara indriya aura mana isa ubhayAtmaka vijJAna se akSara kA lAbha hotA hai usakI saMjJA landhi akSara hai| haribhadra' aura malayagiri ne zrutajJAnAvaraNa kA kSayopazama aura zrutajJAna kA upayoga ina donoM ko labdhi akSara batalAyA hai| saMjJA aura vyaJjana ye donoM prakAra ke akSara dravyazruta haiM, jJAnAtmaka nahIM haiN| ye zrutajJAna ke sAdhana haiM / labdhi akSara bhAvazruta hai, jJAnAtmaka hai| malayagiri ne prazna upasthita kiyA hai ki labdhi akSara akSarAnuviddha jJAna hai isalie vaha samanaska jIvoM ke hI ho sakatA hai / amanaska jIva akSAra ko par3ha nahIM sakate aura usake uccAraNa ko samajha nahIM skte| unake labdhi akSara saMbhava nahIM hai / isa 1. vizeSAvazyaka bhASya, gA0 459 : prakAraM, tatra nAgarI lipimadhikRtya kiJcit pradarzyate-madhye jai vi hu savva ciya nANamakkharaM taha vi rUDhio vanno / sphATitacullIsannivezasadRzo rekhAsannivezo NakArI vakrIbhaNNai akkharamiharA na kharai savvaM sbhaavaao|| bhUtazvapucchasannivezasadRzo DhakAra ityAdi / 2. nandI cUNi, pR0 44 : tattha akkharaM tivihaM-nANakkharaM 6. vizeSAvazyaka bhASya, gA0 464 ko vRtti : yathA kasmiabhilAvakkharaM vaNNakkharaM c| zcillipivizeSe'rdhacandrAkRtiSTakAraH ghaTAkRtiSThakAra 3. vahI, pR0 44 : so ya brahmAdilivividhANo aNe ityaadi| gavidho aagaaro| tesu akArAdiAgAresu jamhA akAre 7. (ka) nandI cUNi. pR0 45 : tacceha sarvameva bhASyamANaM akArasaNNA eva bhavati, evaM sesesu vi, tamhA te saNNakkharA akArAdi hakArAntam arthAbhivyajakatvAcchabdasya / mnnitaa| tamevaM akkharaM atyAbhivyaMjakaM vaMjaNakkharaM bhavati / 4. vahI, pR0 44 : jahA va ghaDAgAraM dahra ThakArasaNNA (kha) hAribhadrIyA vRtti, pR059 uppajjatItyarthaH / (ga) malayagirIyA vRtti, pa. 188 5. malayagirIyA vRtti, pa0 188 : akSarasyAkArAdeH saMsthA- 8. nandI cUNi, pR0 45 : akkharaladdhI jassa'tthi tassa iMdiyanAkRtiH-saMsthAnAkAraH, tathAhi-sajJAyate'nayeti maNobhayaviNNAto iha jo akkharalAbho uppajjati taM sajJA-nAma tannibaMdhanaM-tatkAraNamakSaraM saMjJAkSaraM, saMjJA lddhiakkhrN| yAzca nibaMdhanamAkRtivizeSaH, AkRtivizeSa evaM nAmnaH 9. hAribhadrIyA vRtti, pR059 : labdhiH-kSayopazamaH upayoga karaNAd vavaharaNAcca, tato'kSarasya paTTikAdau saMsthApitasya ityrthH| saMsthAnAkRti: saMjJAkSaramucyate, tacca bAhayAdilipibhevato'neka- 10. malayagirIyA vRtti, pa. 188 Jain Education Intemational Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 naMdI prazna para unhoMne eka vimarza prastuta kiyA hai-jinabhadragaNi ne pRthvI Adi ekendriya jIvoM meM bhAvazruta svIkAra kiyA hai' aura vaha zabda aura artha kI paryAlocanA se hone vAlA vijJAna hai| zabdArtha kA paryAlocana adhAra ke binA nahIM ho sakatA / isa AdhAra para yaha kahA jA sakatA hai ki amanaska jIvoM ke avyakta akSara lAbha hotA hai| usase amanaska jIvoM meM akSArAnuSakta zrutajJAna utpanna hotA hai / isa tathya kI puSTi ke lie AhAra Adi kI abhilASA kI carcA kI gaI hai| abhilASA kA artha hai 'mujhe vaha vastu mile' yaha abhilASA akSarAnuviddha hotI hai isalie ekendriya Adi amanaska jIvoM meM avyakta akSara labdhi avazya svIkArya hai| prajJApanA' meM pratipAdita bhASA vijJAna aura Adhunika vijJAna ke prakaMpana kI dRSTi se labdhi adhAra para nayI dRSTi se vicAra kiyA jA sakatA hai / ekendriya Adi amanaska jIva dhvani ke prakaMpanoM ko pakar3a lete haiM aura unheM avyakta akSara ke rUpa meM badala dete haiM / ise pheksa mazIna kI prakriyA se bhI samajhA jA sakatA hai| sUtra 60 3. (sUtra 60) anakSarazruta-- zrata zabda meM zravaNa aura zrotrendriya kI vivakSA mukhya hai| ucchvAsa, niHzvAsa Adi se jo jJAna hotA hai vaha anakSArazruta hai| vastutaH vaha dravyazruta hai, zrutajJAna kA kAraNa hai / ' viziSTa abhiprAyapUrvaka ucchvAsa, niHzvAsa Adi kA prayoga hotA hai taba vaha zrutajJAna kA kAraNa banatA hai| ekendriya jIvoM meM bhASA nahIM hotI / ve apanI bAta dUsaroM taka prakaMpanoM ke mAdhyama se pahuMcAte haiN| dvIndriya jIvoM se bhASA kA prArambha hotA hai / trIndriya, caturindriya aura paJcendriya saba bhASA kA prayoga karate haiM / inakI bhASA akSarAtmaka aura anakSarAtmaka donoM prakAra kI hotI hai / akSara aura lipi kI vyavasthA manuSya ne kI / kITa, pataMgoM aura pazu pakSiyoM ke pAsa akSara aura lipi kI vyavasthA nahIM hai / sthAnAGga meM bhASA zabda ke do prakAra batalAe gae haiM 1. akSara saMbaddha-varNAtmaka 2. noakSara saMbaddha-varNa rahita / dhavalA meM akSara ke tIna bheda isa prakAra haiM1. labdhi akSara-jJAnAvaraNa kA kSAyopazamika bhAva / 2. nirvRtti akSara-akSara kA uccAraNa-isakI tulanA vyaJjanAkSara se hotI hai| nirvRtti akSara ke do prakAra haiMvyakta aura avyakta / " samanaska paryApta paJcendriya kA akSara vyakta hotA hai / avyakta akSara dvIndriya se lekara amanaska paryApta paJcendriya taka hotA 1. vizeSAvazyaka bhASya, gA0 103 : jaha suhumaM bhAvidiyanANaM dadivadiyAvarohe vi / taha davvasuyAbhAve bhAvasuyaM patthivAINaM // 2. malayagirIyA vRtti, pa0 188 3 uvaMgasuttANi, paNNavaNA, pada 11 4. (ka) vizeSAvazyaka bhASya, gA0 502 kI vRtti : ihocchvasitAdyanakSarazrutaM dravyazrutamAtramevA'vagantavyam, zabdamAtratvAt ; zabdazca bhAvazrutasya kAraNameva, yacca kAraNaM tad dravyameva bhavatIti bhAvaH / bhavati ca tathAvidhocchvasita-niHzvasitAdizravaNe 'sazoko'yaM' ityAdi jJAnam / evaM viziSTAbhisandhipUrvakaniSThayUtakAsitazrutAdizravaNe'pyAtmajJApanAdijJAnaM vAcyamiti / athavA, zrutajJAnopayuktatasyAtmanaH sarvAtma navopayogAt sarvo'pyucchvasitAdiko vyApAraH zrutameveha pratipattavyam, ityucchvasitAdayaH zrutaM bhvntyeveti| (kha) hAribhadrIyA vRtti, pR0 60 : etaducchvasitAdi anakSarazrutamiti / seNTanaM seNTitam, tat seSTitaM cAnakSarazrutamiti / idaM cocchvasitAdi dravyazruta maatrm| (ga) malayagirIyA vRtti, pa0 189 5. ThANaM, 21213 6 SaTkhaNDAgama, pustaka 13, pR0 264 : laddhiakkharaM NivvattiakkharaM saMThANakkharaM cedi tivihamakkharaM / 7. vahI, pa0 265 : NivattiakkharaM vattamavattaM cedi duvihN| Jain Education Intemational Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra04, sU0 60-64, Ti0 3,4 116 3. saMsthAna akSara-isakI tulanA saMjJAkSara se kI jAtI hai / dhavalAkAra ke anusAra kevala labdhyakSara hI jJAnAkSara hai| isakI nyUnatama mAtrA sUkSma nigoda labdhi aparyAptaka meM milatI hai / isakA utkarSa caturdaza pUrvadhara meM milatA hai| jahAM jIva kA vAk prayatna ho aura bhASA varNAtmaka na ho, vaha noakSarAtmaka bana jAtI hai| ucchvAsa, ni:zvAsa vAka prayatna se utpanna nahIM hai / ata: bhASAtmaka nahIM haiM phira bhI zrutajJAna ke kAraNa haiM isalie inheM anakSara zruta mAnA gayA hai / akalaMka ne akSara zruta aura anakSara zruta kI saMyojanA anumAna, upamAna Adi ke sAtha kI hai / unake anusAra svArthAnumAna--svapratipatti ke kAla se anakSara zruta hotA hai / parArthAnumAna-dUsare ke lie pratipAdana ke kAla meM akSara zruta hotA hai / isI prakAra upamAna pramANa bhI akSara zruta aura anakSara zruta donoM prakAra kA hotA hai|' sUtra 61-64 4. (sUtra 61-64) saMjIzruta Agama sAhitya meM saMjJA zabda kA prayoga aneka arthoM meM huA hai| prastuta prakaraNa meM saMjJA kA artha hai manovijJAna / ekendriya se lekara paJcendriya taka sabhI jIvoM meM dasa saMjJAeM hotI haiN| ve saMjJAeM yahAM vivakSita nahIM haiM / jinameM IhA, apoha Adi kI zakti hai, jinameM iSTa ke lie pravRtta aura aniSTa se nivRtta hone kI kriyA hai, jinameM anekAMtavAda kA saMjJAna hai unheM saMjJI mAnA gayA hai| ekendriya jIvoM meM iSTa ke lie pravatta aura aniSTa se nivatta hone kI kriyA nahIM hotI, isalie ve asaMjJI kI koTi meM parigaNita ekendriya jIva meM honevAlA svalpa manovijJAna yahAM vivakSita nahIM hai|' saMjJA ke tIna prakAra nirUpita haiM1. kAlikI 2. hetUpadezikI 3. dRSTivAdopadezikI 1. kAlikI saMjJA kAlikI saMjJA mAnasa jJAna kA vikasita rUpa hai| isa saMjJA kA adhikArI garbhaja paJcendriya jIva hotA hai / aupapAtika deva aura nAraka bhI isakA adhikArI hotA hai / kAlikI saMjJA manuSya meM sarvAdhika vikasita hotI hai| usakI apekSA garbhaja pazupakSI Adi, manuSya, upapAtaja deva aura nAraka saMjJI-samanaska hote haiN| prastuta Agama meM mana ke artha meM noindriya aura kAlikI saMjJA do zabdoM kA prayoga milatA hai| cUrNikAra ke anusAra kAlikI labdhi se sampanna prANI manovargaNA ke ananta paramANuoM kA grahaNa kara manana karatA hai, jaise - cakSuSmAna vyakti ko pradIpa ke prakAza meM sphuTa artha kI upalabdhi hotI hai vaise hI mana ke vikAsa se artha kI upalabdhi spaSTa hotI hai| mAnasika prakAza ke abhAva meM artha kI upalabdhi maMda, maMdatara hotI calI jAtI hai| 1. SaTkhaNDAgama, pustaka 13, pR0 265 : saMpahi laddhiakkharaM jahaNaM suhamaNigodaladdhiapajjatayasya hodi, ukkassaM coddspunviss| 2. tattvArthavArtika 120, pR0 78 : tadetattritayamapi svapratipattikAle anakSarazrutaM parapratipAdanakAle akSarazrutam / yathA gaustathA gavayaH kevalaM sAsnArahitaH ityupamAnamapi svapara pratipattiviSayatvAdakSarAnakSarazrute antarbhavati / 3. (ka) ThANaM, 1074, 105 (kha) navasuttANi, naMdI, sUtra 54, gA06 4. (ka) vizeSAvazyaka bhASya, gA0 506, 507: thovA na sohaNA vi ya ja sA to nAhikIrae ihaI / karisAvaNeNa dhaNavaM na svavaM muttimetteNa // jaha bahudanvo dhaNavaM pasattharUvo ya rUva hoi / mahaI ca sohagAe ya taha saNNI nANasaNNAe / (kha) nandI cUNi, pR0 45 (ga) hAribhadrIyA vRtti, pR0 61 5. naMdI cUNi, pR0 46 : jassa saNNA bhavati so Adipada___ lovAto kAliovadeseNaM saNNItyarthaH / 6. navasuttANi, naMdI, sU0 42, 44,46, 48, 62 7. nandI cUNi, pR0 46 Jain Education Intemational For Private & Personal use only Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prANI 120 naMdo draSTavya yaMtra arthopalabdhi kA prakAra garbhaja paJcendriya vizuddhatara sammUcchima paJcendriya avizuddha caturindriya avizuddhatara trIndriya usase avizuddhatara dvIndriya usase avizuddhatara ekendriya avizuddhatama' cUrNikAra kI vyAkhyA kA AdhAra jinabhadragaNi kA vizeSAvazyaka bhASya hai| sUtrakAra ne kAlikI saMjJA ke chaH kArya batalAe haiM-IhA, apoha, mArgaNA, gaveSaNA, ciMtA aura vimarza / 1. IhA- zabda Adi artha ke viSaya meM anvaya aura vyatireka dharmoM kA vicAra karanA, jaise--yaha kyA hai| 2. apoha-vyatireka dharma kA parityAga kara anvayI dharma kA avadhAraNa karanA, avAya, nizcaya, jaise--yaha khambhA hai| 3. mArgaNA-vizeSa dharma kA anveSaNa karanA / madhura aura gaMbhIra dhvani ke kAraNa yaha zabda zaMkha kA hai / 4. gaveSaNA-svabhAvajanya, prayogajanya, nitya, anitya Adi kA vicAra karanA gaveSaNA hai| 5. citA-yaha kArya kaise karanA cAhie? isa prakAra kA ciMtana krnaa| 6. vimarza-tyAjya dharma kA parityAga va upAdeya dharma ke grahaNa ke prati abhimukha honaa| cUNikAra ne IhA Adi ke vaikalpika artha bhI kie haiN| haribhadra aura malayagiri" kI vyAkhyA carNikAra kI vyAkhyA se bhinna rUpa meM upalabdha hai| caraka meM mana ke pAMca kArya nirdiSTa haiM-- 1. cintya 2. vicArya 3. Uhya 4. dhyeya 5. saMkalpya / indriya aura mana prastuta Agama meM iMdriya pratyakSa ke prakaraNa meM mana vivakSita nahIM hai / arthAvagraha Adi ke prakaraNa meM mana kA ullekha hai| noindriya pratyakSa meM avadhi Adi atIndriya jJAna vivakSita hai / arthAvagraha Adi ke prakaraNa meM mana ke lie noindriya zabda kA prayoga kiyA gayA hai| noiMdriya zabda kA prayoga atIndriya jJAna aura mana donoM ke artha meM kiyA gayA hai| atIndriya artha meM noiMdriya kA prayoga hai usakA artha hai atIndriya jJAna / mana ke artha meM noiMdriya kA artha hai AMzika iMdriya / __ Agama sAhitya meM bahuta bAra saMjJI aura asaMjJI zabda kA ullekha milatA hai / yaha vibhAga kAlikI saMjJA ke AdhAra para kiyA gayA hai| jisa jIva meM kAlikI sajJA kA vikAsa hotA hai vaha saMjJI-samanaska hai / jisa jIva meM kAlikI saMjJA kA vikAsa nahIM hai vaha asaMjJI- amanaska hai|' kAlikI saMjJA ke dvArA atIta kI smRti, vartamAna kA ciMtana aura bhaviSya kI kalpanA-ina tInoM kAlakhaNDoM kA jJAna hotA hai / isalie ise dIrghakAlikI saMjJA bhI kahA gayA hai| 1. malayagirIyA vRtti, pa. 190 4. hAribhadrIyA vRtti, pR069 2. vizeSAvazyaka bhASya, gA0510 5. malayagirIyA vRtti, pa0 190 kAlisaNNi tti tao jassa taI so ya jo maNojogge 6. AyurvedIya padArtha vijJAna, pR0 143, carakazArIraka 120 khaMgheNaMte ghettuM mannai talladdhisaMpaNNo // 7. navasuttANi, naMdI, sU.5 rUve jahovaladdhI cakkhamao daMsie payAseNa / 8. vahI, sU. 42 taha chavvihovaogo maNadavvapayAsie atthe / 9. nandI cUNi, pR. 46 3. nandI cUNi, pR046 Jain Education Intemational Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 121 pra04, sUtra 61-64, Ti04 tattvArtha bhASya meM kAlikI saMjJA ke sthAna para sampradhAraNa saMjJA kA prayoga kiyA gayA hai| sampradhAraNa saMjJA AlocanAtmaka jJAna hai|' iMdriya kA bodha kevala vartamAna artha kA bodha hai / kAlikI saMjJA sarvArthagrAhI hai| iMdriya kevala apane-apane pratiniyata viSaya kA bodha karatI hai isalie kAlikI saMjJA iMdriya koTi kA jJAna nahIM hai / yaha saMjJA iMdriyoM ke dvArA gRhIta arthoM kA saMkalanAtmaka jJAna karatI hai| isa nirbharatA ke kAraNa ise AMzika iMdriya, noiMdriya aura atIndriya bhI kahA gayA hai| isa prakAra jaina sAhitya meM mana ke lie kAlikI saMjJA dIrghakAlikI saMjJA, sampradhAraNa saMjJA, noiMdriya, anindriya aura chaThI iMdriya' itane zabdoM kA prayoga milatA hai| 2. hetUpadezikI saMjJA yaha mAnasika cetanA se nimnastara kI cetanA kA vikAsa hai, kAlikI saMjJA traikAlika hotI hai| hetUpadezikI saMjJA prAyaH vartamAna kAlika hotI hai / kahIM-kahIM atIta aura anAgata kA cintana bhI hotA hai kintu dIrghakAlika cintana nahIM hotaa|' hetupadezikI saMjJA ke vikAsa meM abhisaMdhAraNa --avyakta cintana hotA hai, isalie isa saMjJA vAle jIva apanI kriyAtmaka zakti meM avyakta cintana kA prayoga karate haiM / ve ciMtanapUrvaka AhAra Adi iSTa viSayoM meM pravRtta hote haiM aura aniSTa viSayoM se nivRtta hote haiN| hetupadezikI saMjJA ke AdhAra para jIvoM ke saMjJI aura asaMjJI ye do vibhAga kie gae haiM-jisa jIva meM abhisaMdhAraNapUrvaka kriyA zakti hotI hai, vaha hetUpadezikI saMjJA kI dRSTi se saMjJI hai', jaise-dvIndriya, trIndriya, caturindriya aura saMmUcchima paJcendriya jIva / jisa jIva meM abhisaMdhAraNapUrvaka kriyA zakti nahIM hotI vaha hetUpadezikI saMjJA kI dRSTi se asaMjJI hai| pRthvIkAyika Adi ekendriya jIvoM kI cetanA matta, mUcchita aura viSa pariNata cetanA tulya hotI hai / ve iSTa ke lie pravRtta aura aniSTa se nivRtta hone meM samartha nahIM hote| 3. dRSTivAdopadeziko saMjJA saMjJI aura asaMjJI kA tIsarA vargIkaraNa dRSTi athavA darzana ke AdhAra para kiyA gayA hai / isake anusAra samyakdRSTi jIva 1. tattvArthAdhigamasUtram, 2 / 25 kA bhASya : sampradhAraNasaMjJAyAM saMjJino jIvAH samanaskA bhavanti / sarve nArakadevA garbhavyutkrAntayazca manuSyAstiryagyonijAzca kecit / IhApohayuktA guNadoSavicAraNAtmikA sampradhAraNasaMjJA / tAM prati saMjino vivakSitAH / anyathA hyAhAra-bhaya-maithuna saMjJAbhiH sarva eva jIvAH saMjina iti / 2. tattvArthabhASyAnusAriNI, pR. 172 : anindriyaM mano'bhidhIyate rUpagrahaNAdAvasvatantratvAdasampUrNatvAdanuvarakanyAvat, indriyakAryAkaraNAdvApyaputravyapadezavat / 3. (ka) nandI cUrNi, pR. 46 : jahA cakkhumato padIvAdippa gAseNa phuDA rUvovaladdhI bhavati tahA maNa khayovasamaladdhimato maNodazvapagAseNa maNocharkehi iMdiehi phuDamatthaM uvlbhtiityrthH| (kha) tattvArthabhASyAnusAriNI, pR. 176 : yathA ca rUpopa labdhizcakSuSmataH pradIpAdiprakAzapRSThena tadvat kSayopazamalabdhimato manodravyaprakAzapRSThena manaHSaSTharindriya roplbdhiH| 4. (ka) vizeSAvazyaka bhASya, gA. 516: pAeNa saMpae cciya kAlammina yaaidohkaalnnnnaa| te heuvAyasaNNI nicceTThA hoMti assaNNI // (kha) nandI cUNi, pR0 47 (ga) hAribhadrIyA vRtti, pR. 61 (gha) malayagirIyA vRtti, pa0 190 5. (ka) vizeSAvazyaka bhASya, gA. 515 : je puNa saMciteuM iTThA- NiThesu visayavatthUsu / vaTeMti nivaTeti ya sdehpripaalnnaaheu| (kha) nandI cUNi, pR. 47 : tacca abhisaMdhAraNaM saMcitya saMcitya idrusu visayavatthUsu AhArAdisu pravartate, aNiThesu ya NiyattaMte / evaM sadehaparipAlaNaheto pvttNti| (ga) hAribhadrIyA vRtti, pR. 61 (gha) malayagirIyA vRtti, pa. 190, 191 6. (ka) nandI cUNi, pR0 47 / (kha) hAribhadrIyA vRtti, pR. 61: abhisandhAraNam avyaktena vijJAnenA''locanaM tatpUvikA-tatkAraNikA krnnshktiH-kriyaashktiH| 7. nandI cUNi, pR. 47 : te vikaleMdiyA sammucchimapaMceMdiyA yA hetuvAyasaNNI bhaNitA, te paDucca asaNNI je NicceTThA iTThA-'Ni?visayaviNiyaTThavAvArA mata-mucchiya-visovayutAdisAricchacetaNadvitA puddhvaadiegidiyaa| Jain Education Intemational Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 naMdI saMjJI aura mithyAdRSTi jIva asaMjJI hote haiM / mithyAtva mohanIya aura zrutajJAnAvaraNa ke kSayopazama se saMjJIzruta kI prApti hotI hai|' mithyAtva mohanIya ke udaya aura zrutAjJAnAvaraNa ke kSayopazama se asaMjJIzruta kI prApti hotI hai / saMjJI kA zruta saMjJIzruta asaMjJI kA zruta asaMjJIzruta kahalAtA hai| jaise kutsita zIla ko azIla kahA jAtA hai vaise hI mithyAtva se kutsita hone ke kAraNa saMjJI ko asaMjJI kahA gayA hai| mithyAtva ke kAraNa usakA jJAna bhI ajJAna kahalAtA hai|' ukta tInoM saMjJAoM ke AdhAra para saMjJI asaMjJI kA vibhAga isa prakAra hotA haisaMjJA asaMjJI hetuvAdopadezikI dvIndriya se sammUcchima paJcendriya ekendriya kAlikyupadezikI samanaska paMcendriya sammUcchima prANI dRSTivAdopadezikI samyakdRSTi mithyAdRSTi saMjJI sUtra 65-67 5. (sUtra 65-67) samyakzruta aura mithyAzruta ke vibhAga ke do AdhAra haiM--1. graMthakAra 2. svAmitva / kevalI dvArA praNIta zruta samyakzruta hai| mithyAdRSTi dvArA racita zruta mithyAzruta hai| svAmitva kI apekSA dvAdazAMga zrRta caturdazapUrvI ke lie samyakzruta hai| cUNikAra aura malayagiri ne trayodazapUrvI, dvAdazapUrvI, ekAdazapUrvI ina antarAlavartI pUrvadharoM kA bhI ullekha kiyA hai|' jinabhadragaNi ne aGgabAhya zruta ko bhI samyakzruta batalAyA hai / yaha uttarakAlIna vikAsa hai|' abhinna dazapUrvadhara se nIce AcArAMga taka ke sabhI zruta sthAna samyakdRSTi svAmI ke lie samyakzruta hai, mithyAdRSTi svAmI ke lie mithyAzruta hai| prastuta Agama meM aGgabAhya AgamoM kA vivaraNa diyA huA hai phira bhI usakA samyakazruta ke prakaraNa meM ullekha nahIM hai| haribhadra ne jinabhadragaNi kA anusaraNa kiyA hai| cUrNikAra ne samyakzruta aura mithyAzruta ke cAra vikalpa batAe haiM1. samyakzruta-samyakdRSTi ke lie samyakzruta samyakazruta hai| 1. nandI cUNi, pR. 47 : micchattassa sutAvaraNassa ya khayo vasameNaM kateNaM saNNisutassa laMbho bhavati / 2. vahI, pR. 47 : taM khayovasamiyabhAvatthaM samaddiSTuiM saNi paDucca micchAddiTThI asaNNI bhaNito / so ya micchattassudayato assaNNI bhavati, tassa sutaM asaNNisutaM / taM ca sutaaNNANAvaraNakhayovasameNaM labbhati / 3. (ka) vizeSAvazyaka bhASya, gA. 520: jaha duvvayaNamavayaNaM kucchiyasIlaM asiilmsiie| bhaNNai taha nANaM pi hu micchaddiTThissa aNNANaM // (kha) nandI cUNi, pR. 48 (ga) hAribhadrIyA vRtti, pR. 61 4. (ka) vizeSAvazyaka bhASya, gA. 534 : / coddasa dasa ya abhinne niyamA sammaM tu sesae bhayaNA / mai-ohIvivajjAse vi hoi micchaM na uNa sese // 5. (ka) nandI cUNi, pR. 49 : jo coddasaputvI tassa sAmAdi yAdi biMdusArapajjavasANaM savvaM niyamA sammasutaM, tato omatthagaparihANIe jAva abhiNNadasapuvvI etANa vi sAmAiyAdi savvaM sammasutaM sammaguNattaNato ceva bhavati / (kha) malayagirIyA vRtti, pa. 193 6. vizeSAvazyaka bhASya, gA. 527 aMgA-gaMgapaviLaM sammasuyaM loiyaM tu micchasuyaM / Asajja u sAmittaM loiya-louttare bhayaNA // 7. (ka) nandI cUNi, pR. 49 : teNa paraM ti abhiNNadasapuvve hito heTThA omatthagaparihANIe jAva sAmAditaM tAva savve sutaTThANA sAmisammaguNattaNato sammasutaM bhavati, te ceva sutaDhANA sAmimicchaguNattaNato micchasutaM bhavati / (kha) malayagirIyA vRtti, 50 193 8. hAribhadrIyA vRtti, pR. 64 9. nandI cUNi, pR. 50 sammasutaM sammadiTThiNo sammasutaM ceva 1 / sammasutaM micchadiTThiNo micchasutaM 2 / micchasutaM sammadiTTiNo sammasutaM 3 / micchasutaM micchadidviNo micchasutaM 4 / Jain Education Intemational Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra0 4 065-66, 405,6 2. sampata mithyAdRSTi ke lie sampadbhuta midhyAvRta hai| 3. mithyAzruta - samyakadRSTi ke lie mithyAzruta samyakzruta hai / 4. mivyAta midhyAdRSTi ke lie midhyAta midhyAta hai| dvitIya aura caturtha vikalpa sAkSAt nirdiSTa hai / zeSa do vikalpa cUrNikAra dvArA nirdiSTa hai / zruta samyak hai usakA adhyetA samyakadRSTi hai vaha apane samyaktva guNa ke kAraNa samyakzruta ko samyak rUpa meM grahaNa karatA hai / yaha prathama vikalpa kA Azaya hai / dUsare vikalpa kA Azaya yaha hai ki zarkarA yukta dUdha pitta jvara vAle vyakti ke lie anukUla nahIM hotA vaise hI midhyAdRSTi samyakta ko mithyAtva ke kAraNa mithyA rUpa meM pariNata kara letA hai| isalie samyakkSuta usake lie mithyA ho jAtA hai / samyakadRSTi manuSya mithyAzruta kA samyak rUpa meM grahaNa karatA hai ataH usake lie midhyAzruta samyak zruta bana jAtA hai / mithyA abhiniveza ke kAraNa mithyAbuta midhyAdRSTi ke lie mithyA hI rahatA hai| midhyAta ke graMthoM kI jAnakArI ke lie draSTavya aNuogadArA sU. 49 kA TippaNa / -- kSatra kI dRSTi se 6. ( sUtra 68, 69 ) prastuta AlApaka meM dvAdazAGgI ke kAlamAna para naya dRSTi se vicAra kiyA gayA hai| jaina darzana pratyeka graMtha ko pauruSeya mAnatA hai / puruSakRta koI bhI racanA anAdi anaMta nahIM ho sktii| isa satya ko vyucchittinaya kI dRSTi se svIkAra kiyA gayA hai| dvAdazI kA pratipAdya hai satya athavA astitva satya traikAlika nitya hotA hai| vaha kabhI vilupta nahIM hotA asthitinaya kI dRSTi se use anAdi aparyavasita mAnA gayA hai| uttaravartI jaina dArzanikoM ne veda ke aparatva kA nirasana kiyA hai kintu avyuti aura vyuttina kI dRSTi se apauruSeyatva aura pauruSeyatva kA samanvaya kiyA jA sakatA hai|" dravya kI dRSTi se eka puruSa kI apekSA zruta ke sAdi saparyavasita hone ke aneka hetu ho sakate haiN| jinabhadragaNi ne isake pAMca hetu batalAe haiM, naMdI cUrNikAra aura TIkAkAroM ne bhI unakA anusaraNa kiyA hai- 1. mithyAdarzana meM gamana 2. bhavAntara meM gamana 3. kevalajJAna kI utpatti 4. roga 5. pramAda athavA vismRti / sUtra 68,69 mahAvideha meM zruta kI niraMtaratA rahatI hai usakI apekSA dvAdazAGga anAdi aparyavasita hai / 123 kAla kI dRSTi se kAla kI apekSA mahAvideha meM utsarpiNI avasarpiNI kA vibhAga nahIM hotaa| isa apekSA se noutsarpiNI nova meM dvAdazAGga anAdi aparyavasita hai / 1. syAdvAdamaMjarI, pR. 90,99 2. (ka) vizeSAvazyaka bhASya, gA. 540 bhAva kI dRSTi se bhAva kI apekSA bhagavAna mahAvIra ne dvAdazAGga ke artha kA prajJApana jisa kAla - pUrvAhna, aparAhna, dina, rAta meM kiyA, vaha tara kevala-gesamma yamAyamANA nAso / Aha kimatthaM nAsas ki jIvAo tayaM bhiNNaM // (kha) nandI cUrNa, pR. 51 : sapajjavasANaM devalogagamaNAto, gelaNato vA NaTThe, pamAdeNa vA, kevalaNANuppattito vA, micchAdaMsaNagamaNato vA sapajjavasANaM / (ga) hAribhadrayA vRti, pR. 66 (gha) malayagirIyA vRtti, pa. 196 Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 naMdI dvAdazAGga kA Adi hai / aura pravacana kI sampannatA kA kAla usakA paryavasAna hai / prajJApanIya bhAva kI apekSA se bhI dvAdazAGga sAdi saparyavasita hotA hai / jinabhadragaNi ne isake aneka hetu batalAe haiM / prajJApaka kI apekSA dvAdazAGga sAdi saparyavasita hotA hai / jinabhadragaNi ne usake cAra hetu batalAe haiM2. zruta kA upayoga 2. svara, dhvani 3. prayatna-tAlu Adi kA vyApAra 4. aasn| ye prajJApaka ke bhAva-paryAya badalate rahate haiM / isa parivartana kI apekSA dvAdazAGga ko sAdi saparyavasita kahA jA sakatA hai| vyAkhyA granthoM meM inakA hI anusaraNa kiyA gayA hai|' kSAyopazamika bhAva nitya hai / usakI apekSA dvAdazAGga anAdi aparyavasita hai / bhavasiddhiya-jisameM siddha hone kI yogyatA ho / abhavasiddhiya-jisameM siddha hone kI yogyatA na ho| sUtra 70 7. (sUtra 70) prastuta prakaraNa meM akSara ke do prakAra vivakSita hai-1. jJAna 2. akAra Adi lipyakSara / kevalajJAna kA utpanna hone ke bAda kSaraNa nahIM hotA isalie vaha akSara hai / jJAna aura jJeya meM pArasparika saMbaMdha hai| isalie jJAna jJeya pramANa hotA hai|' prastuta sUtra meM akSara athavA kevalajJAna kA pramANa jJeya ke AdhAra para samajhAyA gayA hai| AkAza ke eka pradeza meM agurulaghuparyAya ananta hote haiM / lokAkAza aura alokAkAza donoM ko milAkara AkAza ke pradeza ananta haiN| saba AkAza pradezoM ko saba paryAyoM se ananta guNita karane para jo pramANa prApta hotA hai vaha paryAya kA pramANa hotA hai|' ::: eka AkAza pradeza-ananta agurulaghapayaryAya .:. sarva AkAza pradeza sarvAkAza ananta agurulaghuparyAya =sarvAkAza paryAya =akSara kalpanA kareM sarvajIva rAzi 2 hai 242=4 sarva pudgala dravya 444=16 sarvakAla 16416-256 sarvAkAza zreNi 2564 256 =65536 dharmAstikAya, adharmAstikAya dravya kA agurulaghu guNa 6553646553684294967296 eka jIva kA agurulaghuguNa 429496729644294967296=18446744073709551616 sUkSma nigoda labdhyaparyAya kA labdhyakSara jJAna eka-eka AkAza pradeza meM jitane agurulaghuparyAya hote haiM una sabako ekatra piNDita karane para itane paryAya hote haiM / akSara 1. vizeSAvazyaka, bhASya gA, 547 : uvaoga-sara-payattA thANavisesA ya hoMti pnnnnve| gai-TThANa-bheya-saMghAya-vaNNa-saddAi bhAvesu // 2. (ka) nandI caNi, pR. 52 (kha) hAribhadrIyA vRtti, pR. 67 (ga) malayagirIyA vRtti, pa. 198 3. (ka) pravacanasAra, 123 : AdA NANapamANaM NANaM nneyppmaannmuddittheN| geyaM loyAloyaM tamhA gANaM tu savvagayaM // (kha) nandI cUNi, pR. 52 : taM ca kevalaM geye pavattai, tassa vi parimANaM imeNaM caiva vidhiNA bhANitavvaM / 4. nandI cUNi, pR. 52 Jain Education Intemational For Private & Personal use only Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra0 4, gA0 70,71, Ti07,8 athavA kevalajJAna kA parimANa itanA hI hotA hai|' akSara paTala ke vizeSa vivaraNa ke lie draSTavya - nandI cUrNa, pu. 52-55 sUtra 71 8. ( sUtra 71) akSara ke tIna prakAra haiM 1. jJAnAkSa ra 2. jJeyAkSara 3. vyaJjanAkSara, svarAkSara athavA varNAkSara / akArAdi svara hai | kakAra Adi vyaMjanAkSara hai| unase artha abhivyakta hotA hai| svarayukta vyaMjanoM ke dvArA artha kA abhilApa kiyA jAtA hai isalie unakI saMjJA varNAkSara hai / pratyeka akSara ke ananta paryAya haiN| udAharaNasvarUpa akAra ke aThAraha paryAya 1. udA niranunAsika hasva 2. anudAsa niranunAsika hasba 2. svarita niranunAsika hasya 4. udAtta sAnunAsika hrasva 5. anudAtta sAnunAsika hasva 6. svarita sAnunAsika hrasva 7. udAsa niranunAsika dIrgha 8. anudAta niranunAsika dIrtha 9. svarita nAsika dIrgha 10. udAtta sAnunAsika dIrgha 11. anudAsa sAnunAsika dIrgha 12. svarita sAnunAsika dIrgha 13. udAtta niranunAsika pluta 14. anudAtta niranunAsika pluta 15. svarita niranunAsika pluta 16. udAtta sAnunAsika pluta 17. anudAtta sAnunAsika pluta 18. svarita sAnunAsika luta ye aTThAraha svaparyAya haiM, zeSa saba paraparyAya haiM / AkAza ko chor3akara saba dravyoM ke paraparyAya anantagunA hote haiM / AkAza ke svaparyAya se paraparyAya anantaveM bhAga pramANa hote haiM / 125 jJAnAkSara, varNAkSara aura jJeyAkSara tInoM ananta haiM / " prastuta sUtra meM akSara kA prayoga jJAnAtmaka hI vivakSita hai / usakA anantavAM bhAga sadA udghATita (anAvRta ) rahatA hai| yahI jIva aura ajIva kI bhedarekhA kA nirmANa karatA hai / kevalajJAna kA koI vibhAga nahIM hotA isalie jJAna ke vikAsa kA anantavAM bhAga usase saMbaddha nahIM hai / avadhijJAna kI 1. (ka) nandI cUrNa, pR. 52 : pajjAyA NAma- ekkekkassAssgAsapadesassa jAvaMto agurulahuyAdI pajjavA te paNNAe savve saMpiDitANaM jaM aggaM etapyamANaM akkharaM lagbhati / (kha) vizeSAvazyaka bhASya, gA. 477 se 500 (ga) bRhatkalpa bhASya, bhAga 1, pR. 22 se 25 (gha) hAribhadrIyA vRtti, pR. 68 (Da) malayagirIyA vRtti, pa. 198, 199 2. nandI cUrNa, pR. 54 55 : ettha akArassa akArajAtIsAmaNNato sapajjAyA aTThArasa, sesA parapajjAyA, evaM saMkhejjA pajjAyA / ahavA akArAdisarA kakArAdivaMjaNA kevalA aNNasahitA vA jaM abhilAvaM labhe sa tassa sapajjAyo, sesA tassa parapajjAyA, te ya savve vi anaMtA / 3. vahI, pR. 55 : nANakkharaM akArAvibhakkharaM geyaakkharaM vivitA'bhihitA / Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 naMdI prakRti asaMkhyeya hai isalie jJAna ke vikAsa kA anantavAM bhAga usase saMbaddha nahIM hai / manaH paryava jJAna kA bhI vaha saMbhava nahIM ho sakatA / avadhijJAna aura manaH paryavajJAna nitya udghATita nahIM rahate / isalie prastuta prakaraNa meM unakA adhikAra nahIM hai / zeSa do jJAna rahate haiM-mati aura zruta / zrutajJAnAtmaka akSara kA anantavAM bhAga udghATita rahatA hai| zruta aura mati donoM sahacArI haiM / cUrNikAra kI vyAkhyA vizeSAvazyaka bhASya para AdhArita hai| usake anusAra kevalajJAna ko chor3akara jaghanya, madhyama aura utkRSTa ye tIna bheda hote haiM / kevalajJAna sarvathA bheda vimukta hai| isalie prastuta prakaraNa meM akSara kA tAtparyArtha zrutAkSara hai / vizeSAvazyaka bhASya meM matAMtara kA ullekha kiyA hai| usake anusAra akSara kA saMbaMdha zrutajJAna aura kevalajJAna donoM se yaha mata SaTkhaNDAgama meM upalabdha hai| usake anusAra labdhyakSara jJAna akSarasaMjJaka kevalajJAna kA anantavAM bhAga hai / " sApekSa dRSTi se donoM matoM kA sAmaJjasya kiyA jA sakatA hai / sAmAnya jJAna ke kevalajJAna Adi vibhAga kareM to labdhyakSara kA saMbaMdha zrutajJAna aura matijJAna se hotA hai / yadi sAmAnya jJAna ko kevalajJAna mAne to labdhyakSara ko kevalajJAna kA anantavAM bhAga mAnane meM koI kaThinAI nahIM hogI / jJAna kA anantavAM bhAga sadA udghATita rahatA hai| isakA tAtparya hai ki ekendriya jIva meM sarva jaghanya jJAna caitanya mAtra sadA anAvRta rahatA hai / utkRSTa styAnaddhi nidrA kA udaya hone para bhI usakA jJAna darzana AvRta nahIM hotA / isa anAvRta avasthA ke AdhAra para hI jIva kA jIvatva surakSita rahatA hai| anAvRta rahanA jIva dravya kA svabhAva hai isalie isa svabhAva kA atikramaNa nahIM hotA / sUtrakAra ne eka dRSTAMta ke dvArA ise spaSTa kiyA hai- - AkAza saghana bAdaloM se AcchAdita ho gayA hai phira bhI cAMda aura sUrya kI prabhA meghapaTala ko bhedakara dravyoM ko avabhAsita karatI hai, dina aura rAta kA bheda bhI banA rahatA hai| isI prakAra AtmA kA pratyeka pradeza jJAnAvaraNIya aura darzanAvaraNIya karma ke ananta pudgala skaMdhoM se AveSTita, pariveSTita hai / phira bhI jJAna kA anantavAM bhAga karmAvaraNa paTala kA bhedana kara avabhAsita rahatA hai / anAvRta jJAna ke vikAsa kA krama isa prakAra hai, dekheM yaMtra - sarvajaghanya jJAnAkSara pRthvIkAya jIva apkAya jIva tejaskAya jIva ananta bhAga vizuddhatara jJAnAkSara vAyukAya jIva vanaspatikAya jIva DIndriya jIva trIndriya jIva caturindriyajIva 1. vizeSAvazyaka bhASya, gA. 497 : tassa u anaMtabhAgo niccugdhADo ya savvajIvANaM / bhaNiyo summi kevala tithibheovi // 2. vahI, gA. 496 : avilesiyaM pi mujhe apakharapannAyamANamAda kerA evaM doSamaviruddhaM // 31 "1 13 31 33 "" 21 " asaMjJI paJcendriya jIva saMjJI paJcendriya jIva 31 33 prastuta Agama meM paryavAgra kA varNana hai / usakI tulanA ke lie draSTavya SaTkhaNDAgama pustaka 13 pR0 262 se 265 / Avazyaka niyukti meM zrutajJAna kI prakRtiyoM para vicAra kiyA gayA hai jitane akSara aura jitane akSara saMyoga hote haiM utanI hI zrutajJAna kI prakRtiyAM haiM / niyuktikAra ne vinamratA ke sAtha kahA- "zrutajJAna kI saba prakRtiyoM kA varNana karanA merI zakti se pare hai|"" jinabhadragaNi ne isake rahasya kA udghATana kiyA hai| unhoMne likhA ki saMyukta aura asaMyukta varNoM ke anaMta saMyoga hote haiM aura pratyeka saMyoga ke aura paraparyAya anaMta hote haiM / " SaTkhaNDAgama meM zrutajJAnAvaraNa kI saMkhyeya prakRtiyAM batalAI gaI haiN| "1 31 " 3. SaTkhaNDAgama, pustaka 13, pR. 263 : taM puNa laddhiakkharaM akkharasaNidasta kevalaNANassa anaMtimabhAgo / 4. Avazyakaniyukti, gA. 17, 18 5. vizeSAvazyaka bhASya, gA. 445 se 448 6. SaTkhaNDAgama, pustaka 13, pR. 247 Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra0 4, sU071-73, Ti08-10 127 dhavalAkAra ne akSaroM kI saMkhyA para vistAra se vicAra kiyA hai|' ye akSara saMyoga vizva kI samasta bhASAoM kI AdhArabhUmi banate haiM / kailAzacaMdra zAstrI ne isa viSaya meM vizeSa anusaMdhAna kI AvazyakatA batalAI hai| sUtra 72 6. (sUtra 72) pATha racanA zailI ke AdhAra para Agama zruta ke do vibhAga kie gae haiM1. gamika 2. agmik| gama ke do artha hote haiM--- 1. bhaGga, gaNita 2. sadRza pATha / jo racanA bhaGga pradhAna athavA sadRzya pATha pradhAna hotI hai usakI saMjJA gamika hai / isakA pratipakSa agamika hai|' cUrNikAra aura vRttikAroM ne gamika kA artha sadRza pATha pradhAna racanA zailI kiyA hai| unake anusAra Adi, madhya aura avasAna meM kucha viziSTa pATha hotA hai aura zeSa pATha kI punarAvRtti aneka bAra hotI hai| isa zailI kA prayoga prAyaH dRSTivAda meM hotA hai| agamika kI racanA zailI visadRza hotI hai| AcArAMga Adi kAlika sUtra meM usa zailI kA prayoga kiyA gayA hai| agamika zruta meM bhI kvacit-kvacit sadRzapATha kI racanA zailI upalabdha hai / usakA prayoga vizeSa prayojanavaza huA hai|' naMdI sUtra 81 meM cUNikAra tathA vRttikAroM ne batalAyA hai-abhidhAna aura abhidheya ke kAraNa gama hote haiN| unhoMne udAharaNa ke dvArA spaSTa kiyA hai|' sUtra 73 10. (sUtra 73) zruta ke caudaha bhedoM kA vibhAga eka sAtha huA yA kAlakrama se huA? zruta ke ye caudaha bheda saMkalita haiM yA phira kisI eka kartA ke dvArA inakA vargIkaraNa kiyA gayA hai ? yaha saba anusaMdheya hai| isa viSaya meM spaSTa ullekha upalabdha nahIM hai| dvAdazAGga 1. SaTkhaNDAgama, pustaka 13, pR. 249 2. jaina sAhitya kA itihAsa, pUrva pIThikA, pR. 621-624 3. vizeSAvazyaka bhASya, gA. 549 : bhaMgagaNiyAi gamiyaM jaM sarisagamaM ca kAraNavaseNa / gAhAi agamiyaM khalu kAliyasuyaM diTThivAe vaa|| 4. (ka) nandI cUNi, pR. 56 : Adi-majjha-'vasANe vA kiMcivisesajuttaM suttaM dugAdisataggaso tameva paDhijjamANaM gamiyaM bhaNNati, taM ca evaMvihamussaNNaM diDhuivAto / aNNoNNakkharAbhidhANadvitaM jaM paDhijjati taM agamiyaM, taM ca prAyaso AyArAdi kAliyasutaM / (kha) hAribhadrIyA vRtti, pR. 69 : ihA''di-madhyAvasAneSu kiJcid vizeSataH punastatsUtroccAraNalakSaNo gamaH, ''agamikaM tu prAyo gAthAdyasamAnagranthatvAt kaalikshrutmaacaaraadi| (ga) malayagirIyA vRtti, pa. 203 5. draSTavya, bRhatkalpa bhASya, 143 kI vRtti 6. (ka) naMdI cUNi, pR. 62 : abhidhANabhidheyabasato gamA bhavaMti, te ya aNaMtA imeNa vidhiNA-sutaM me AusaM teNaM bhagavatA, taM sutaM me AusaM, tahi sutaM me A0, A sutaM me A0, taM sutaM mayA A0, tadA sutaM madA A0, tahiM sutaM mayA A0, evamAdigamehi bhaNNamANaM annNtgrm| (kha) hAribhadrIyA vRtti, pR. 77 : anye tu vyAcakSate abhidhAnA'bhidheyavazato gamA iti, te cAnantAH, te punaranena vidhinA avaseyAH, tadyathA-suyaM me AusaM! teNaM bhagavayA, AusaMteNaM bhagavayA, suyaM me AusaMpadA, suyaM me AusaM tahi, suyaM me AusaM, AusaM suyaM me, AsuyaM. mayA, taM suyaM mayA, A tayA suyaM mayA, A tahiM suyaM mayA A, evamAdibhirbhaNyamAnaM kilaanntgmmiti| (ga) malayagirIyA vRtti, pa. 212 Jain Education Intemational Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 naMdI ke sAtha gaNipiTaka aura zrutapuruSa ye do prayoga milate haiN| gaNipiTaka ke bAraha aGga haiM athavA bAraha aGgavAlA Agama gaNipiTaka hai| donoM prakAra se anuprekSA kI jA sakatI hai / zrutapuruSa kI kalpanA uttaravartI hai / isameM puruSa ke bAraha aMgoM para Agama ke bAraha aMgoM kA nyAsa kiyA gayA hai|' zrutapuruSa dRSTivAda vipAkasUtra praznavyAkaraNa anuttaropapAtika antakRtadazA upAsakadazA jJAtadharmakathA vyAkhyAprajJapti samavAyAMga sthAnAMga sUtrakRtAMga AcArAMga Agama sAhitya meM dvAdazAGga kA ullekha sUtrakRta', sthAnAGga, samavAyAGga', bhagavatI', upAsakadazA' tathA uttarAdhyayana' meM 1. nandI cUNi, pR. 57: 4. samavAo, 12, prakIrNakasamavAya, sU. 88, 92, 131 se pAyadurga jaMghorU gAtadugaddhaM tu do ya bAhUyo / 134 gIvA siraM ca puriso bArasaaMgo sutvisittttho|| 5. bhagavaI, 1691, 2075, 25296 2. sUyagaDo, 21135 6. aMgasuttANi, bhAga 3, uvAsagadasAo, 2146, 6 / 29 3. ThANa, 101103 7. uttarajjhayaNANi, bhAga 2, 24 / 3 Jain Education Intemational Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra4, sU0 73, Ti0 10 126 milatA hai| jinabhadragaNi ne aGgapraviSTa aura aGgavAhya ke bhedakAraka hetu batalAe haiM' aGgapraviSTa aGgabAhya 1. aGgapraviSTa Agama gaNadhara ke dvArA racita hai / 1. aGgabAhya Agama sthavira ke dvArA racita haiN| 2. gaNadhara dvArA prazna kie jAne para tIrthaGkara dvArA pratipAdita | 2. prazna pUche binA tIrthaGkara dvArA pratipAdita hotA hai| hotA hai| 3. cala hotA hai-tAtkAlika yA sAmayika hotA hai / 3. zAzvata satyoM se saMbaMdhita hotA hai aura sudIrghakAlIna hotA cUrNikAra ne eka gAthA uddhRta kI hai| usakA tAtparya bhI yahI hai' gaNaharakatamaMgagataM jaM kata therehiM bAhiraM taM ca / NiyataM baMga paviTTha aNiyatasuta bAhiraM bhaNitaM / / umAsvAti ne aGgabAhya ke kartA aura uddezya donoM kA nirUpaNa kiyA hai| unake anusAra aGgabAhya ke racanAkAra AcArya gaNadhara kI paramparA meM hote haiM unakA Agama jJAna atyanta vizuddha hotA hai / ve parama prakRSTa vAk, mati, buddhi aura zakti se anvita hote haiM / ve kAla, saMhanana, Ayu kI dRSTi se alpazakti vAle ziSyoM para anugraha kara jo racanA karate haiM vaha aGgabAhya hai|' Agama racanA ke viSaya meM pUjyapAda, akalaMka, vIrasena aura jinasena kA abhimata bhI jJAtavya hai / pUjyapAda ke anusAra Agama ke vaktA tIna hote haiM 1. sarvajJa-tIrtha dUra athavA anyakevalI 2. zrutakevalI 3. ArAtIya (uttaravartI) AcArya / sarva tIrthaGkara ne arthAgama kA pratipAdana kiyA / ArAtIya AcAryoM ne kAladoSa se prabhAvita Ayu, mati, bala ko dhyAna meM rakhakara aGgabAhya AgamoM kI racanA kii|' aGgabAhya Agama kI racanA ke viSaya meM akalaMka kA abhimata pUjyapAda jaisA hI hai| vIrasena ne aGgabAhya ke racanAkAra ke rUpa meM indrabhUti gautama kA ullekha kiyA hai| jinasena ke anusAra aGgapraviSTa aura aGgavAhya kA artha mahAvIra ne batalAyA aura una donoM kI racanA gautama gaNadhara ne kii| aGgabAhya Agama kI racanA ke viSaya meM pramukha mata tIna haiM1. bhagavAna mahAvIra ke dvArA artha rUpa meM pratipAdana aura gaNadharoM dvArA unakI racanA / 2. indrabhUti gautama dvArA aGgabAhya kI rcnaa| 3. ArAtIya AcAryoM dvArA aGgabAhya kI racanA / dazakAlika Adi aGgabAhya Agama ke racanAkAra zrutakevalI haiM, gaNadhara nahIM haiM / prajJApanA, anuyogadvAra Adi aGgabAhya Agama racanA kI bhI yahI sthiti hai| isalie jinabhadragaNi, pUjyapAda aura akalaMka kA abhimata adhika prAsaMgika hai| kvacitakvacit aGgabAhya Agama kI racanA ke sAtha tIrthaMkara aura gaNadhara kA ullekha bhI milatA hai| 1. vizeSAvazyaka bhASya, gA. 550 / yumaMtibalaziSyAnugrahArtha dazavakAlikAdyupanibaddham / gaNaharatherakayaM vA AesA mukkavAgaraNao vA / tatpramANamarthatastadevedamiti kSIrArNavajalaM ghaTagahItamiva / dhuva-calavisesao vA aMgANaMgesu nANattaM // 6. tattvArthavAtika, bhAga 1, 120, pR. 78 2. nandI cUNi, pR. 57 7. SaTkhaNDAgama, pustaka 9, pR. 159 : godamagotteNa brahmaNeNa 3. tattvArthAdhigama sUtram, 1120 kA bhASya : gaNadharAnantaryAdi iMdrabhUdiNA AyAra...... didvivAdANA'..... maMgabajjhANaM bhistvatyantavizuddhAgamaH paramaprakRSTavAGmatibuddhizakti ca... rayaNA kadA / bhirAcAryaH kAlasaMhananAyurdoSAdalpazaktInAM ziSyANAmanu- 8. harivaMza purANa, sarga 2 / 101, 111 : grahAya yat proktaM tadaGgabAhyamiti / aMgapraviSTatattvArtha pratipAdya jinezvaraH / 4. sarvArthasiddhi, pR.87 : trayovaktAraH-sarvajastIrthakara itaro aMgabAhAmavocattA pratipAdyArtharUpataH // ___ vA zrutakevalI ArAtIyazceti / atha saptaddhisampannaH zrutvArtha jinabhASitam / 5. vahI, pR. 87 : ArAtIyaH punarAcAryaH kAladoSAtsaMkSiptA dvAdazAGgazrutaskandhaM sopAGgaM gautamo vyadhAt // Jain Education Intemational Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Education Intemational Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAMcavAM prakaraNa (sUtra 74-127) Jain Education Intemational Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Education Intemational Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukha prastuta prakaraNa meM Agama sUtroM kI lambI tAlikA prApta hai / Agama ke mukhya do varga haiM-aGgapraviSTa aura aGgabAhya / aGgapraviSTa kA varNana samavAo meM prApta hai|' aGgabAhya kA vivaraNa usameM nahIM hai / sthAnAGga meM aGgavAhya kA saMkSipta ullekha hai"zrutajJAna ke do prakAra haiM 1. aGgapraviSTa 2. aGga vaahy| aGga bAhya do prakAra kA hai1. Avazyaka 2. aavshykvytirikt| Avazyaka vyatirikta do prakAra kA hai1. kAlika-jo dina-rAta ke prathama aura antima prahara meM hI par3hA jA ske| 2. utkAlika jo akAla ke sivAya sabhI praharoM meM par3hA jA ske| tattvArthasUtra meM aGga bAhya ke teraha granthoM kA ullekha hai|' kaSAyapAhur3a meM caudaha granthoM kA ullekha hai| prastuta Agama meM aGgabAhya AgamoM kI tAlikA sabase bar3I hai| vyavahAra sUtra meM kSullikAvimAnapravibhakti, mahatIvimAnapravibhakti, aGgacalikA, vargacUlikA, byAkhyA cUlikA, aruNopapAta, varuNopapAta, garuDopapAta, dharaNopapAta, vaizramaNopapAta, belaMdharopapAta, utthAnazruta, samutthAnazruta, devendropapAta, nAgaparyApanikA-inakA ullekha hai| zeSa Agama granthoM ke nAma prastuta Agama (naMdI) meM hI milate haiN| dvAdazAGgI ke gyAraha aGga vartamAna meM upalabdha haiM / dRSTivAda vartamAna meM anupalabdha hai| usakI anupalabdhi vizAla jJAna rAzi ke vilopa kA hetu bana gaI / caudaha pUrva upalabdha nahIM rahe kintu unake kucha aMza upalabdha rahe, unakA samAveza aDoM athavA anya granthoM meM ho gayA / bahuta sAre Agama granthoM tathA uttaravartI granthoM meM pUrvo se uddhRta athavA niyaMDha hone kA ullekha milatA hai| dRSTivAda kA vivaraNa upalabdha hai usake AdhAra para dRSTi vAda kI rUparekhA taiyAra kI jA sake to bahuta bar3A kArya ho sakatA hai, kiMtu usake lie bahuta zrama, anusaMdhAna aura samaya kI apekSA hai| kiMtu yaha kArya avazya karaNIya hai| prastuta Agama (naMdI) aura usake vyAkhyA grantha dvAdazAGgI kI rUparekhA ko taiyAra karane meM kAphI upayogI ho sakate haiM / 1. samavAo, prakIrNaka samavAya, 88 se 134 2. ThANaM, 2104 se 106 3. tattvArthAdhigamasUtram, 120 4. kaSAyapAhuDa, pR. 25 5. navasuttANi, vavahAro, 10130 se 32 Jain Education Intemational Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 naMdI aMgabAhya aMgabAhyakaSAyapAhuDa' tattvArthasUtra' - - - - - -- 1. Avazyaka 2. Avazyakavyatirikta 1 1. sAmAyika 2. caturviMzatistava 3. vaMdana 4. pratikramaNa 5. kAyavyutsarga 6.pratyAkhyAna 7. dazavakAlika 8. uttarAdhyayana 9. dazA 10. kalpa 11. vyavahAra 12. nizItha 13. RSibhASita 1. sAmAyika 2. caturviMzati 3. vaMdanA 4. pratikramaNa kAlika 5. kAyotsarga 1. uttarAdhyayana 6. pratyAkhyAna 2. dazA 3. kalpa 4. vyavahAra 5. nizItha 6. mahAnizItha 7. RSibhASita 8. jambUdvIpaprajJapti 9. dvIpasAgaraprajJapti 10. candraprajJapti 11. kSullikAvimAnapravibhakti 12. mahatIvimAnapravibhakti 13. aMgacUlikA 14. vargacUlikA 15. vyAkhyAcUlikA 16. aruNopapAta 17. varuNopapAta 18. garuDopapAta 19. dharaNopapAta 20. vaizramaNopapAta 21. velandharopapAta 22. devendropapAta 23. utthAnazruta 24. samutthAnazruta 25. nAgaparyApanikA 26. nirayAvalikA 27. kalpavataMsikA 28. puSpikA 29. puSpacUlikA 30. vRSNidazA 1. navasuttANi, naMdI, sUtra 74-78 2. kaSAyapAhuDa, pR. 25 1. sAmAyika 2. caturvizatistava 3. vaMdanA 4. pratikramaNa 5. vainayika 6. kRtikarma utkAlika 7. dazavakAlika 1. dazavakAlika 8. uttarAdhyayana 2. kalpikAkalpika 9, kalpyavyavahAra 3. kSullakakalpazruta 10. kalpyAkalpya 4. mahAkalpazruta 11, mahAkalpya 5. aupapAtika 12. puMDarIka 6. rAjaprasenika 13. mahApuMDarIka 7. jIvAbhigama 14. niSiddhikA 8. prajJApanA 9. mahAprajJApanA 10.pramAdApramAda 11. nandI 12. anuyogadvAra 13. devendrastava 14. tandulavaicArika 15. candrakavedhyaka 16. sUryaprajJapti 17. pauruSImaNDala 18. maNDalapraveza 19. vidyAcaraNavinizcaya 20. gaNividyA 21. dhyAnavibhakti 22. maraNavibhakti 23. Atmavizodhi 24. vItarAgazruta 25. saMlekhanAzruta 26. vihArakalpa 27. caraNavidhi 28. AturapratyAkhyAna 29. mahApratyAkhyAna 3. tattvArthAdhigamasUtram, 120 Jain Education Intemational Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAcavAM prakaraNa dvAdazAMga vivaraNa mUla pATha saMskRta chAyA hindI anuvAda 74. se kitaM aMgabAhiraM? aMgabAhiraM atha ki tad aMgabAhyam ? duvihaM paNNattaM, taM jahA-AvassayaM / aMgabAhyaM dvividhaM prajJaptaM, tadyathA-- ca, AvassayavairittaM ca / / AvazyakaJca, Avazyakavyati riktaJca / 74. vaha aMgabAhya kyA hai ? aMgabAhya do prakAra kA prajJapta hai, jaiseAvazyaka aura Avazyakavyatirikta / 75. se ki taM AvassayaM? Avassaya ___ atha kiM tad Avazyakam ? chavvihaM paNNataM, taM jahA- AvazyakaM SaDvidhaM prajJaptaM, tadyathA--- sAmAiyaM, cauvIsatthao, vaMdaNayaM, sAmAyikaM, catuvizastavaH, vandanakaM, paDikkamaNaM, kAussaggo, pacca- pratikramaNaM, kAyotsargaH pratyAkhyAnam / kkhANaM / settaM AvassayaM // tadetad Avazyakam / 75. vaha Avazyaka kyA hai ? Avazyaka chaha prakAra kA prajJapta hai, jaise1. sAmAyika 2. caturvizastava 3. vandanA 4. pratikramaNa 5. kAyotsarga 6. pratyAkhyAna / ' vaha Avazyaka hai| 76. se ki taM Avassayavairitta ? atha kiM tad Avazyakavyati- 76. vaha Avazyakavyatirikta kyA hai ? AvassayavairittaM duvihaM paNNattaM, taM riktam ? AvazyakavyatiriktaM Avazyakavyatirikta do prakAra kA prajJapta hai, jahA-kAliyaM ca, ukkAliyaM dvividhaM prajJaptaM, tadyathA-kAlikaJca, jaise-kAlika aura utkAlika / c|| utkaaliknyc| 77.se ki taM ukkAliyaM ? atha kiM tad utkAlikam ? ukkAliyaM aNegavihaM paNNattaM, taM utkAlikam anekavidhaM prajJaptaM, tadyathA jahA-1. dasaveyAliyaM 2. kappi- __-1. dazavakAlikaM 2. kalpikAyAkappiyaM 3. cullakappasurya 4. kalpikaM 3.kSullakalpazrutaM 4.mahAkalpamahAkappasuyaM 5. ovAiyaM 6. zratama 5. aupapAtikaM 6. rAjaprasenika rAyapaseNi (Nai) yaM 7. jIvA- 7. jIvAbhigamaH (jIvAjIvAbhigamaH?) bhigamo (jIvAjIvAbhigame ?) 8. prajJApanA 9. mahAprajJApanA 8. paNNavaNA 9. mahApaNNavaNA 10. pramAdApramAdaM 11. nandI 10. pamAyappamAyaM 11. naMdI 12. 12. anuyogadvArANi 13. devendraaNuogadArAiM 13. devidatthao stavaH 14. tandulavaicArikaM 15. candra14. taMdulaveyAliyaM 15. caMdaga- kavedhyaka: 16. sUraprajJaptiH 17.pauruSIvijjhayaM 16. sUrapaNNattI 17. maMDalaM 18. maMDalapravezaH 19. vidyAporisimaMDalaM 18. maMDalapaveso caraNavinizcayaH 20. gaNividyA 16. vijjAcaraNaviNicchao 20. 21. dhyAnavibhaktiH 22. maraNagaNivijjA 21. jhANavibhattI vibhaktiH 23. AtmavizodhiH 22. maraNavibhattI 23. Ayavi- 24. vItarAgazrutaM 25. saMlekhanAzrutaM sohI 24. vIyarAgasuyaM 25. 26. vihArakalpaH 27. dharaNavidhiH saMlehaNAsuyaM 26. vihArakappo 28. AturapratyAkhyAnaM 29. mahA27. caraNavihI 28. Aurapacca- pratyAkhyAnam / tadetad utkAlikam / 77. vaha utkAlika kyA hai ? utkAlika aneka prakAra kA prajJapta hai, jaise1. dazavakAlika 2. kalpikAkalpika 3. kSullakakalpazruta 4. mahAkalpazruta 5. aupapAtika 6. rAjaprasenika 7. jIvAbhigama (jIvAjIvAbhigama ?) 8. prajJApanA 9. mahAprajJApanA 10. pramAdApramAda 11. nandI 12. anuyogadvAra 13. devendrastava 14. tandulavaicArika 15. caMdrakavedhyaka 16. sUryaprajJapti 17. pauruSImaNDala 18. maNDalapraveza 19. vidyAcaraNavinizcaya 20. gaNividyA 21. dhyAnavibhakti 22. maraNavibhikta 23. Atmavizodhi 24. vItarAgazruta 25. saMlekhanAzruta 26. vihArakalpa 27. caraNavidhi 28. AturapratyAkhyAna 29. mahApratyAkhyAna / vaha utkAlika hai| Jain Education Intemational Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 kkhANaM 21. mAyaccA se ukkAliye || 78. se kiM taM kAliyaM ? kAliyaM aNegavihaM paNNattaM taM jahA 1. uttarabhayaNAI 2. dasAo 3. kappo 4. vavahAro 5. nisIhaM 6. mahAnisIhaM 7 itibhAsipAI 8. jaMbuddIvapaNatI . dIvasAgara paNNattI 10. caMdapaNNattI 11. khuDDiyAvimANapavibhattI 12. mahalliyAvimANapa vibhattI 13. aMgacUliyA 14. baggacUliyA 15. viya haliyA 16. aruNoyavAe 17. varuNovavAe 15. gahalovavAe 16. dharaNovavAe 20. vesamaNovabAe 22. belaMdharovavAe 22. devidoSavAe 23. uDDANasuyaM 24. samuTThANasUrya 25. nAgapariyAvaNiyAo 26. nirayA baliyAo 27. kappavasiyAo 28. puphiyAo 29. puSkacUli yAo 30. vahidasAo / / - 76. evamAiyA caurAsIiM paiNNagasahassAI bhagavao arahao usahasAmissa Aitirathayarassa / tahA saMkhijAI paddaNNagasahassAI majjhimagANaM jinavarANaM cosa paddaNNagasahasvANi bhagavao baddhamANasAmissa | evamAdIni caturazItiH prakIrNakasahasrANi bhagavataH mahaMtaH RSabha / tathA svAminaH AditIrthaMkarasya saMkhyevAni prakIrNakasahasrANi madhyamakAnAM jinavarANAm / / caturdaza prakIrNakasahasrANi bhagavataH vardhamAnasvAminaH / ahavA jassa jattiyA sIsA upattiyAe, veNaiyAe, kammayAe, pAriNAmiyAe - cauvvihAe buddhIe uvadheyA tassa tattiyAI paNNagasahassAI / patteyabuddhAvi tattayA deva / settaM kAliyaM / setaM AvasyavairitaM / setaM anaMgapaviTTha || 80. se ki taM aMgapaci ? aMgapaviTThe bAlasavihaM paNNattaM taM jahA AyAro, sUyagaDa, ThANaM, aba ki tatkAlikam ? kAli anekavidhaM prajJaptaM, tadyathA1. uttarAdhyayanAni 2. dazAH 3. kalpaH 4. vyavahAraH 5. nizIthaM 6. mahAnizIthaM 7. RSibhASitAni 8 jambUdIpaprajJaptiH 9 dvIpasAgaraprajJaptiH 10. candrapraptiH 11. llikAvimAna 12.matImAna pravibhaktiH 13. aMgacUlikA 14. vAcUlikA 16. aruNopapAta 17 varuNopapAtaH 18. garuDopapAtaH 19. dharaNopapAtaH 20. vaizramaNopapAtaH 21. velandharoyAtaH 22. devendropapAtaH 23. utthAna 24. samutyAnataM 25. nAgaparyApanikA : 26. nirayAvalikA: 27. kalpavasikAH 28 puSpikAH 29 puNyacUlikA 20. vRSNivazAH / athavA -yasya yAvantaH ziSyAH autpattikyA, vainayikyA, karmajayA, pAriNAmikyA-- catuvidhayA buddhyA upetAH, tasya tAvanti prakIrNakasahasrANi pratyekabuddhAH api tAvantaH caiva / tavetat kAlikam / tadetad aavshykvytiriktm| tadetad anaMgapraviSTam / / atha kiM tad aMgapraviSTam ? aMgapraviSTaM dvAdazavidhaM prata sUtrakRtaM, sthAnaM - AcAraH, - 78. vaha kAlika kyA hai ? naMdo 8. kAlikata aneka prakAra ke prajJapta haiM, jaise - 1. uttarAdhyayana 2. dazA 3. kalpa 4. vyavahAra 5. nizItha 6. mahAnizItha 7. RSibhASita jambUdvIpaprajJapti 9. dvIpasAgaraprajJapti 10. candraprajJapti 11. kSullikAvimAnapravibhakti 12. mahatIvimAnapravibhakti 13. aMgacUlikA 14. vargacUlikA 15. vyAkhyAlikA 16. rupAta 17. varuNopapAta 18. garuDopapAta 19. dharaNopapAta 20. vaizramaNopapAta 21. velaMdharopapAta 22. devendropapAta 23 utthAnazruta 24. samutthAnabhUta 25. nAgaparyApanikA 26. nirayAvalikA 27. kalpavataMsikA 28. puSpikA 29. puSpabUlikA 20. dizA / 79. ityAdi 84 hajAra prakIrNaka Adi tIrthaMkara arhat bhagavAn RSabhasvAmI ke the / madhyavartI tIrthaMkaroM ke saMkhyAta hajAra prakIrNaka the / bhagavAn vardhamAnasvAmI ke 14 hajAra prakIrNaka the / athavA - jisake jitane ziSya autpattikI, vainayikI, karmajA aura pAriNAmikI- isa buddhi catuSTaya se upeta hote haiM, usake utane hI hajAra prakIrNaka hote haiN| utane hI pratyekabuddha hote haiN| vaha kAlika hai| vaha Avazyakavyatirikta hai| vaha anaMgapraviSTa hai| 80. vaha aMgapraviSTa kyA hai ? aMgapraviSTa bAraha prakAra kA prajJapta hai, jaiseAcAra, sUtrakRta, sthAna, samavAya, vyAkhyA Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 137 pAMcavAM prakaraNa : dvAdazAMga vivaraNa : sUtra 78-82 samavAo, viyAhapaNNattI, nAyA- samavAyaH, vyAkhyAprajJaptiH, jJAtadharma- prApti, jJAtadharmakathA, upAsakadazA, antadhammakahAo, uvAsagadasAo, kathAH, upAsakadazAH, antakRtadazAH, kRtadazA, anuttaropapAtikadazA, praznavyAkaraNa, aMtagaDadasAo, aNuttarovavAiya- anuttaropapAtikadazAH, praznavyA- vipAkazruta, dRSTivAda / dasAo,paNhAvAgaraNAiM, vivAga- karaNAni, vipAkazrutaM, dRSTivAdaH / suyaM, ditthivaao|| duvAlasaMga-vivaraNa-padaM dvAdazAMga-vivaraNa-padam dvAdazAMga-vivaraNa-pada 81.se ki taM AyAre? AyAre gaM atha kaH sa AcAraH ? AcAre 81. vaha AcAra kyA hai ? samaNANaM niggaMthANaM AyAra- zramaNAnAM nirgranthAnAm AcAra-gocara- AcAra meM zramaNa nigraMtha ke AcAragoyara-viNaya-veNaiya-sikkhA- vinaya-vanayika-zikSA-bhASA-abhASA- gocara-vinaya-vainayika-zikSA-bhASA-abhASAbhAsA-abhAsA-caraNa-karaNa-jAyA- caraNa-karaNa-yAtrA-mAtrA-vRttayaH caraNa-karaNa-yAtrA-mAtrA-vRtti kA AkhyAna mAyA-vittIo Aghavijjati / se AkhyAyante / sa samAsataH paMcavidhaH kiyA gayA hai / vaha saMkSepa meM pAMca prakAra kA samAsao paMcavihe paNNatte, taM prajJaptaH, tadyathA jJAnAcAraH, darzanA- prajJapta hai, jaise-jJAnAcAra, darzanAcAra, jahA-nANAyAre, dasaNAyAre, cAraH, caritrAcAraH, tapaAcAraH, caritrAcAra, tapaAcAra, viiryaacaar| carittAyAre, tavAyAre, viiriyaayaare| viiryaacaarH| AyAre NaM parittA vAyaNA, AcAre parItAH vAcanAH, AcArAMga meM parimita vAcanAeM, saMkhyeya saMkhejjA aNuogadArA, saMkhejjA saMkhyeyAni anuyogadvArANi, saMkhyeyAH anuyogadvAra, saMkhyeya veDhA (chaMda-vizeSa), veDhA, saMkhejjA silogA, saMkhe- veSTAH, saMkhyeyAH zlokAH, saMkhyeyAH saMkhyeya zloka, saMkhyeya niyuktiyAM aura saMkhyeya jjAo nijjuttIo, saMkhejjA niryaktayaH, saMkhyeyAH prtipttyH| pratipattiyAM haiN| pddivttiio| se NaM aMgaThayAe paDhame aMge, tad aGgArthatayA prathamam aMgam, baha aMgoM meM prathama aMga hai / usake do do suyakkhaMdhA, paNavIsaM ajjhayaNA, dvau zrutaskandhau, paMcaviMza adhyayanAni, bhutaskandha, paccIsa adhyayana, pacAsI uddezanapaMcAsIiM uddesaNakAlA, paMcAsIiM paMcAzItiH uddezanakAlAH, paMcAzItiH kAla, pacAsI samuddezana-kAla, pada parimANa samuddesaNakAlA, aThArasa payasa- samuddezanakAlAH, aSTAdaza padasahasrANi kI dRSTi se aThAraha hajAra pada, saMkhyeya hassANi payaggeNaM, saMkhejjA padAgreNa, saMkhyeyAH akSarAH, anantAH akSara, ananta gama (sadRza pATha), ananta paryava akkharA, aNaMtA gamA, aNaMtA gamAH, anantAH paryavAH, parItAH haiN| usameM parimita trasa, ananta sthAvara, pajjavA, parittA tasA, aNaMtA prasAH, anantAH sthAvarAH, zAzvata- zAzvata-kRta-nibaddha-nikAcita jinaprajJapta thAvarA, sAsaya-kaDa-nibaddha-nikA- kRta-nibaddha-nikAcitAH jinaprajJaptAH bhAvoM kA AkhyAna, prajJApana, prarUpaNa, darzana, iyA jiNapaNNattA bhAvA Agha- bhAvAH AkhyAyante prajJApyante dayante nidarzana aura upadarzana kiyA gayA hai| vijjati paNNavijjati parU- nivaryante upavaya'nte / vijjati daMsijjaMti nidaMsijjati uvadaMsijjaMti / se evaM AyA, evaM nAyA, evaM sa evamAtmA, evaM jJAtA, evaM isa prakAra AcAra kA adhyetA AtmAviNNAyA, evaM caraNa-karaNa-parUvaNA vijJAtA, evaM caraNa-karaNa-prarUpaNA AcAra meM pariNata ho jAtA hai| vaha isa Aghavijjai / settaM aayaare|| AkhyAyate / sa eSa AcAraH / prakAra jJAtA aura vijJAtA ho jAtA hai| isa prakAra AcAra meM caraNa-karaNa kI prarUpaNA kA AkhyAna kiyA gayA hai| vaha AcAra / 2.se ki taM sUyagaDe ? sUyagaDe NaM atha kiM tat sUtrakRtam ? sUtra- loe sUijjai, aloe sUijjai, kRte lokaH sUcyate, alokaH sUcyate, loyAloe sUijjai / jIvA lokAlokaH sUcyate / jIvAH sUcyante, sUijjati, ajIvA sUijjati, ajIvAH sUcyante, jIvAjIvAH 83. vaha sUtrakRta kyA hai ? / sUtrakRta meM loka kI sUcanA, aloka kI sUcanA tathA loka-aloka-donoM kI sUcanA kI gaI hai / jIvoM kI sUcanA, ajIvoM kI Jain Education Intemational Education International Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 jIvAjIvA sUijjaMti / sasamae sUcyante / svasamayaH sUcyate, parasamayaH sUijjai, parasamae sUijjai, sasa- sUcyate, svasamaya-parasamayaH suucyte|| maya-parasamae suuijji| naMdI sUcanA tathA jIva-ajIva-donoM kI sUcanA kI gaI hai| svasamaya kI sUcanA, parasamaya kI sUcanA tathA svasamaya-parasamaya-donoM kI sUcanA kI gaI hai| sUtrakRta meM eka sau assI kriyAvAdiyoM, caurAsI akriyAvAdiyoM, sar3asaTha ajJAnavAdiyoM tathA battIsa bainayikavAdiyoM-isa prakAra tIna sau tirasaTha prAvAdukoM kA nirasana kara svasamaya kI sthApanA kI gaI hai| sUtrakRta meM parimita vAcanAeM, saMkhyeya anuyogadvAra, saMkhyeya veDhA (chaMda-vizeSa), saMkhyeya zloka, saMkhyeya niyuktiyAM aura saMkhyeya pratipattiyAM haiN| sUyagaDe NaM AsIyassa kiriyA- sUtrakRte AzItasya kriyAvAdivAi-sayassa, caurAsIie akiri- zatasya, caturazIteH akriyAvAdinAM, yAvAINaM, sattaTThIe aNNANiya- saptaSaSTe: ajJAnikavAdinAM, dvAtriMzataH vAINaM, battIsAe veNaiyavAINaM- vainayikavAdinAMtrayANAM triSaSThaH tiNhaM tesaTThANaM pAvAduya-sayANaM / prAvAduka-zatAnAM vyUhaM kRtvA svasamayaH vahaM kiccA sasamae tthaavijji| sthaapyte| sUyagaDe NaM parittA vAyaNA, sUtrakRte parItAH vAcanAH, saMkhejjA aNaogadArA, saMkhejjA saMkhyeyAni anuyogadvArANi, saMkhyeyAH veDhA, saMkhejjA silogA, saMkhejjA- veSTAH, saMkhyeyAH zlokAH, saMkhyeyAH o nijjuttIo, saMkhejjAo niryaktayaH, saMkhyeyAH prtipttyH| pddivttiio| se NaM aMgaThayAe biie aMge, tad aMgArthatayA dvitIyam aMgam, do sayakkhaMdhA, tevIsaM ajjhayaNA, dozrataskandhau, trayoviMzatiH adhyayatettIsaM uddesaNakAlA, tettIsaM samu- nAni, trayastrizad uddezanakAlAH, isaNakAlA, chattIsaM payasahassANi trayastriMzat samuddezanakAlAH, SaTtriMzat payaggeNaM, saMkhejjA akkharA, aNaMtA padasahasrANi padAgreNa, saMkhyeyAni gamA, aNaMtA pajjavA, parittA akSarANi, anantAH gamAH, anantAH tasA, aNaMtA thAvarA, sAsaya-kaDa- paryavAH, parItAH prasAH, anantAH nibaddha-nikAiyA jiNapaNNattA sthAvarAH, zAzvata-kRta-nibaddha-nikAbhAvA AghavijjaMti paNNavijjati citAH jinaprajJaptAH bhAvAH AkhyAyante parUvijjati daMsijjati nidaM prajJApyante prarUpyante darzyante nidarzyante sijjati uvadaMsijjati / upadarzyante / se evaM AyA, evaM nAyA, evaM sa evamAtmA, evaM jJAtA, viNNAyA, evaM caraNa-karaNa-paha- evaM vijJAtA, evaM caraNa-karaNa-prarUpaNA vaNA Aghavijjai / settaM sUya- AkhyAyate / tadetat sUtrakRtam / gdde|| vaha aMgoM meM dUsarA aMga hai| usake do zrutaskandha, teIsa adhyayana, tetIsa uddezanakAla, tetIsa samuddezana-kAla, pada parimANa kI dRSTi se chattIsa hajAra pada, saMkhyeya akSara, ananta gama aura ananta paryava haiN| usameM parimita trasa, ananta sthAvara, zAzvatakRta-nibaddha-nikAcita jinaprajJapta bhAvoM kA AkhyAna, prajJApana, prarUpaNa, darzana, nidarzana aura upadarzana kiyA gayA hai| isa prakAra sUtrakRta kA adhyetA AtmA-- sUtrakRta meM pariNata ho jAtA hai / vaha isa prakAra jJAtA aura vijJAtA ho jAtA hai| isa prakAra sUtrakRta meM caraNa-karaNa kI prarUpaNA kA AkhyAna kiyA gayA hai| vaha sUtrakRta 53. se kiM taM ThANe? ThANe NaM jIvA atha kiM tat sthAnam ? sthAne 83. vaha sthAna kyA hai ? ThAvijjati, ajIvA ThAvijjati, jIvAH sthApyante, ajIvAH sthApyante, sthAna meM jIvoM kI sthApanA ajIvoM kI jIvAjIvA ThAvijjaMti / sasamae jIvAjIvAH sthApyante / svasamayaH sthApanA tathA jIva-ajIva-donoM kI ThAvijjai, parasamae ThAvijjai, sthApyate, parasamayaH sthApyate, svasamaya- sthApanA kI gaI hai| svasamaya kI sthApanA, sasamaya-parasamae tthaavijji| loe parasamayaH sthaapyte| lokaH sthApyate, parasamaya kI sthApanA tathA svasamaya-parasamaya ThAvijjai, aloe ThAvijjai, alokaH sthApyate, lokAlokaH -donoM kI sthApanA kI gaI hai| loka kI loyAloe tthaavijji| sthApyate / sthApanA, aloka kI sthApanA tathA loka aloka-donoM kI sthApanA kI gaI hai| ThANe NaM TaMkA, kaDA, selA, sthAne TaGkAni, kUTAni, zailAH, sthAna meM TaMka-chinnataTa, kUTa-zikhara, sihariNo, bhArA, kaMDAI, zikhariNaH, prArabhArAH, kuNDAni, parvata, zikhara vAle parvata, prAgbhAra-parvata kA Jain Education Intemational Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAMcavAM prakaraNa : dvAdazAMga vivaraNa : sUtra 83,84 136 agrabhAga, kuMDa, guphA, Akara, draha aura nadiyoM kA AkhyAna kiyA gayA hai| sthAna meM eka se lekara eka-eka kI vRddhi karate hue dasa sthAna taka vivadhita bhAvoM kI prarUpaNA kI gaI haiN| ___ sthAna meM parimita vAcanAeM, saMkhyeya anuyogadvAra, saMkhyeya veDhA (chaMda-vizeSa), saMkhyeya zloka, saMkhyeya niyuktiyAM, saMkhyeya saMgrahaNiyAM aura saMkhyeya pratipattiyAM haiM / guhAo, AgarA, dahA, naIo guhAH, AkarAH, drahAH, nadyaH aaghvijjti| aakhyaaynte| ThANe NaM egAiyAe eguttariyAe sthAne ekAdikayA ekottarikayA vuDaDhIe dasaTaThANaga-vivaDhiyANaM vRddhayA dazasthAnaka-viddhitAnAM bhAvAnAM bhAvANaM parUvaNA aaghvijji| prarUpaNA aakhyaayte| ThANe NaM parittA vAyaNA, sthAne parItAH vAcanAH, saMkhyesaMkhejjA aNaogadArA, saMkhejjA yAni anuyogadvArANi, saMkhyeyAH veDhA, saMkhejjA silogA, veSTAH, saMkhyeyAH zlokAH, saMkhyeyAH saMkhejjAo nijjuttIo, niryuktayaH, saMkhyeyAH saMgrahaNyaH, saMkhyeyAH saMkhejjAo saMgahaNIo, saMkhejjAo pratipattIyaH / pddivttiio| __ se NaM aMgaThyAe taie aMge, tad aMgArthatayA tRtIyam aMgam, ege suyakkhaMdhe, dasa ajjhayaNA, ekaH zrutaskandhaH, daza adhyayanAni, egavIsaM uddesaNakAlA, egavIsaM ekaviMzatiH uddezanakAlAH, ekaviMzatiH samuddesaNakAlA, bAvari payasa- samuddezanakAlAH, dvAsaptatiH padasahahassAI payaggeNaM, saMkhejjA akkharA, srANi padAneNa, saMkhyeyAni akSarANi, aNaMtA gamA, arNatA pajjavA, anantAH gamAH, anantAH paryavAH, parittA tasA, aNaMtA thAvarA, parItAH prasAH, anantAH sthAvarAH, sAsaya-kaDa-nibaddha-nikAiyA zAzvata-kRta-nibaddha-nikAcitAH jinajiNapaNNattA bhAvA Aghavijjati prajJaptAH bhAvAH AkhyAyante prajJApyante, paNNavijjaMti parUvijjaMti prarUpyante, darzyante nidarzyante daMsijjati nivaMsijjati uvdNsijjNti| se evaM AyA, evaM nAyA, evaM sa evamAtmA, evaM jJAtA, evaM viNNAyA, evaM caraNa-karaNa-parU- vijJAtA, evaM caraNa-karaNa-prarUpaNA vaNA Aghavijjai / settaM tthaanne|| AkhyAyate / tadetat sthAnam / yaha aMgoM meM tIsarA aMga hai / usake eka zrutaskandha, dasa adhyayana, ikkIsa uddezanakAla, ikkIsa samuddezana-kAla, pada parimANa kI dRSTi se bahattara hajAra pada, saMkhyeya akSara, ananta gama aura ananta paryava haiN| usameM parimita trasa, ananta sthAvara, zAzvata-kRtanibaddha-nikAcita jinaprajJapta bhAvoM kA AkhyAna, prajJApana, prarUpaNa, darzana, nidarzana aura upadarzana kiyA gayA hai| isa prakAra sthAna kA adhyetA AtmAsthAna meM pariNata ho jAtA hai / vaha isa prakAra jJAtA aura vijJAtA ho jAtA hai / isa prakAra sthAna meM caraNa-karaNa kI prarUpaNA kA AkhyAna kiyA gayA hai| vaha sthAna hai| 84. se ki taM samavAe ? samavAe atha kaH sa samavAyaH? samavAye 84. vaha samavAya kyA hai? NaM jIvA samAsijjaMti, ajIvA jIvAH samAzrIyante, ajIvAH samA- samavAya meM jIvoM kA samAzrayaNa, ajIvoM samAsijjaMti, jIvAjIvA samA- zrIyante, jIvAjIvAH samAzrIyante / kA samAzrayaNa tathA jIva-ajIva-donoM kA sijjati / sasamae samAsijjai, svasamayaH samAzrIyate, parasamayaH / samAzrayaNa kiyA gayA hai / svasamaya kA parasamae samAsijjai sasamaya- samAzrIyate, svasamaya-parasamayaH samA- samAzrayaNa, parasamaya kA samAzrayaNa tathA parasamae smaasijji| loe zrIyate / lokaH samAdhIyate, alokaH svasamaya-parasamaya-donoM kA samAzrayaNa samAsijjai, aloe samAsijjai, samAzrIyate, lokAlokaH samAdhIyate / kiyA gayA hai| loka kA samAzrayaNa, aloka loyAloe smaasijji| kA samAzrayaNa tathA loka-aloka-donoM kA samAzrayaNa kiyA gayA hai| samavAe NaM egAiyANaM egutta- samavAye ekAdikAnAm ekotta- samavAya meM eka se lekara eka-eka kI riyANaM ThANasaya-vivaDhiyANaM rikAnAM sthAnazata-viddhitAnA bhAvAnAM vRddhi karate hue so sthAna taka vivadhita bhAvoM bhAvANaM parUvaNA Aghavijjai / prarUpaNA AkhyAyate / dvAdazavidhasya kI prarUpaNA kI gaI hai / isameM dvAdazAMga duvAlasavihassa ya gaNipiDagassa ca gaNipiTakasya pallavAnaH samA- gaNipiTaka ke pallava parimANa (paryavapallavagge smaasijji| shriiyte| parimANa) kA samAzrayaNa kiyA gayA hai| Jain Education Intemational Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naMdI samavAya meM parimita vAcanAeM, saMkhyeya anuyogadvAra, saMkhyeya veDhA (chaMda-vizeSa), saMkhyeya zloka, saMkhyeya niyuktiyAM, saMkhyeya saMgrahaNiyAM aura saMkhyeya pratipattiyAM haiN| 140 samavAyassa NaM parittA vAyaNA, samavAyasya parItAH vAcanAH, saMkhejjA aNuogadArA, saMkhejjA- saMkhyeyAni anuyogadvArANi, saMkhyeyAH veDhA, saMkhejjA silogA,saMkhejjAo veSTAH, saMkhyeyAH zlokAH, saMkhyeyAH nijjuttIo, saMkhejjAo saMgaha- niyuktayaH, saMkhyeyAH saMgrahaNyaH, NIo, saMkhejjAo pddivttiio| saMkhyeyAH pratipattayaH / se gaM aMgaThThayAe cautthe aMge, tad aGgArthatayA caturtham aGgam, ege suyakkhaMdhe, ege ajjhayaNe, ege ekaH zrutaskandhaH, ekam adhyayanam, uddesaNakAle, ege samuddesaNakAle, ekaH uddezanakAlaH, ekaH samuddezanaege coyAle payasayasahasse kAlaH, eka catuzcatvAriMzat padazatapayaggeNaM, saMkhejjA akkharA, aNaMtA sahasra padAgreNa, saMkhyeyAni akSarANi, gamA, aNaMtA pajjavA, parittA anantAH gamAH, anantAH paryavAH, tasA, aNaMtA thAvarA, sAsaya-kaDa- parItAH prasAH, anantAH sthAvarAH, nibaddha-nikAiyA jiNapaNNatA zAzvata-kRta-nibaddha-nikAcitAH jinabhAvA Aghavijjati paNNavijjati prajJaptAH bhAvAH AkhyAyante prajJApyante parUvijjati daMsijjaMti nidaMsi- prarUpyante darzyante niyante upvynt| jjati uvasijjati / se evaM AyA, evaM nAyA, evaM sa evamAtmA, evaM jJAtA, evaM viNNAyA, evaM caraNa-karaNa- vijJAtA, evaM caraNa-karaNa-prarUpaNA parUvaNA aaghvijji| settaM sama- AkhyAyate / sa eSa smvaayH| vaae|| vaha aMgoM meM cauthA aMga hai| usake eka zrutaskandha, eka uddezana-kAla, eka samuddezanakAla, pada parimANa kI dRSTi se eka lAkha cauvAlIsa hajAra pada, saMkhyeya akSara, ananta gama aura ananta paryava haiN| usameM parimita basa ananta sthAvara, zAzvata-kRta-nibaddha-nikAcita jinaprajJapta bhAvoM kA AkhyAna, prajJApana, prarUpaNa, darzana, nidarzana aura upadarzana kiyA gayA hai| isa prakAra samavAya kA adhyetA AtmAsamavAya meM pariNata ho jAtA hai| vaha isa prakAra jJAtA aura vijJAtA ho jAtA hai| isa prakAra samavAya meM caraNa-karaNa kI prarUpaNA kA AkhyAna kiyA gayA hai / vaha samavAya hai / 85. vaha vyAkhyA (bhagavatI) kyA hai ? vyAkhyA meM jIvoM kI vyAkhyA, ajIvoM kI vyAkhyA tathA jIva-ajIva-donoM kI vyAkhyA kI gaI hai| svasamaya kI vyAkhyA, parasamaya kI vyAkhyA tathA svasamaya-parasamayadonoM kI vyAkhyA kI gaI hai / loka kI vyAkhyA, aloka kI vyAkhyA tathA lokaaloka-donoM kI vyAkhyA kI gaI hai| 85.se ki taM viyAhe ? viyAhe NaM atha kA sA vyAkhyA? vyAkhyAyAM jIvA viAhijjaMti, ajIvA jIvAH vyAkhyAyante, ajIvAH viAhijjati, jIvAjIvA viA- vyAkhyAyante, jIvAjIvAH vyAkhyAhijjaMti / sasamae viAhijjati yante / svasamayaH vyAkhyAyate, parasamayaH parasamae viAhijjati, sasamaya- vyAkhyAyate, svasamaya-parasamayaH parasamae viAhijjati / loe vyAkhyAyate / lokaH vyAkhyAyate, viAhijjati, aloe viA- alokaH vyAkhyAyate, lokAlokaH hijjati, loyAloe viA- vyaakhyaayte| hijjti| viyAhassa NaM parittA vAyaNA, vyAkhyAyAH parItAH vAcanAH, saMkhejjA aNuogadArA, saMkhejjA saMkhyeyAni anuyogadvArANi, veDhA, saMkhejjA silogA; saMkhyeyAH veSTAH, saMkhyeyAH zlokAH, saMkhejjAo nijjuttIo, saMkhe- saMkhyeyAH niyuktayaH, saMkhyeyAH jjAo saMgahaNIo, saMkhejjAo saMgrahaNyaH, saMkhyeyAH prtipttyH| pddivttiio| se gaM aMgadrayAe paMcame aMge, ege ta aGgArthatayA paJcamam aGgam, mayakkhaMdha. ege sAirege ajjhayaNa- ekaH zrutaskandhaH eka sAtireka adhyayana- sae, dasa uddesagasahassAiM, dasa zataM, paza uddezakasahasrANi, vaza samuddesamuddesagasahassAI, chattIsaM vAga- zakasahasrANi, patrizad vyAkaraNaraNasahassAI, do lakkhA aTThAsIiM sahasrANi, he lakSe aSTAzItiH pada vyAkhyA meM parimita vAcanAeM, saMkhyeya anuyogadvAra, saMkhyeya veDhA (chaMda-vizeSa), saMkhyeya zloka, saMkhyeya niyuktiyAM, saMkhyeya saMgrahaNiyAM aura saMkhyeya pratipattiyAM haiN| vaha aMgoM meM pAcavAM aMga hai| usake eka zrataskaMdha,kacha adhikAra uddezaka, dasa hajAra samuddezaka, chattIsa hajAra vyAkhyA dvAra, pada parimANa kI dRSTi se do lAkha aTThAIsa hajAra pada, saMkhyeya akSara, Jain Education Intemational Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAMcavAM prakaraNa : dvAdazAMga vivaraNa : sUtra 85,86 141 payasahassAI payaggeNa, saMkhejjA sahasrANi padAgreNa saMkhyeyAni ananta gama aura ananta paryava haiN| usameM akkharA, aNaMtA gamA, aNaMtA akSarANi, anantAH gamAH, anantAH parimita trasa, ananta sthAvara, zAzvata-kRtapajjavA, parittA tasA, aNaMtA paryavAH, parItAH prasAH, anantAH nibaddha-nikAcita jinaprajJapta bhAvoM kA thAvarA, sAsaya-kaDa-nibaddha-nikA- sthAvarAH, zAzvata-kRta-nibaddha-nikA- AkhyAna, prajJApana, prarUpaNa, darzana, nidarzana iyA jiNapaNNattA bhAvA Agha- citAH jinaprajJaptAH bhAvAH AkhyA- aura upadarzana kiyA gayA hai| vijjati paNNavijjaMti parU- yante prajJApyante prarUpyante darzyante vijjaMti daMsijjati nidaMsijjati nidarzyante upadayante / uvdNsijjNti| se evaM AyA, eva nAyA, evaM sa evamAtmA, evaM jJAtA, evaM isa prakAra vyAkhyA kA adhyetA AtmAviNNAyA, evaM caraNa-karaNa- vijJAtA, evaM caraNa-karaNa-prarUpaNA vyAkhyA meM pariNata ho jAtA hai| vaha isa parUvaNA Aghavijjai / setaM AkhyAyate / sA eSA vyAkhyA / prakAra jJAtA aura vijJAtA ho jAtA hai| isa viyAhe / / prakAra vyAkhyA meM caraNa-karaNa kI prarUpaNA kA AkhyAna kiyA gayA hai| vaha vyAkhyA hai| 86. se kiM taM nAyAdhammakahAo ? atha kAH tAH jJAtadharmakathAH ? 86. vaha jJAtadharmakathA kyA hai ? nAyAdhammakahAsu NaM nAyANaM jJAtadharmakathAsu jJAtAnA nagarANi, jJAtadharmakathAoM meM jJAta meM nirdiSTa nagarAI, ujjANAI, ceiyAI, udyAnAni, caityAni, vanaSaNDAni, vyaktiyoM ke nagara, udyAna, caitya, vanakhaNDa, vaNasaMDAI, samosaraNAI, rAyANo, samavasaraNAni, rAjAnaH, mAtApitaraH, samavasaraNa, rAjA, mAtA-pitA, dharmAcArya, ammApiyaro, dhammAyariyA, dhamma- dharmAcAryAH dharmakathAH aihalaukika dharmakathA, aihalaukika-pAralaukika RddhikahAo, ihaloiya-paraloiyA pAralaukikAH RddhivizeSAH, bhoga vizeSa, bhoga parityAga, pravrajyA, paryAya, zruta iDhivisesA, bhogapariccAyA, parityAgAH, pravrajyAH, paryAyAH, zruta parigraha, tapaupadhAna, saMlekhanA, bhaktapavvajjAo, pariAyA, suya- parigrahAH, tapaupadhAnAni, saMlekhanAH, pratyAkhyAna, prAyopagamana, devalokagamana, sukula pariggahA, tavovahANAI, saMleha- bhaktapratyAkhyAnAni, prAyopagamanAni, meM punarAgamana, punadhilAbha aura antakriyA NAo, bhatapaccakkhANAI, pAo- devalokagamanAni, sukulapratyAyAtIH, Adi kA AkhyAna kiyA gayA hai| vagamaNAI, devalogagamaNAI. punarbodhilAbhAH, antakriyAzca sukulapaccAyAIo, puNabohi- AkhyAyante / lAbhA, aMtakiriyAo ya aaghvijjti| dasa dhammakahANaM vgaa| tattha daza dharmakathAnAM vargAH / tatra dharmakathAoM kA vargIkaraNa isa prakAra NaM egamegAe dhammakahAe paMca paMca ekaikasyAM dharmakathAyAM paJca paJca hai-dharmakathA ke dasa varga haiM / eka-eka dharma kathA kI pAMca-pAMca sau AkhyAyikA haiN| akkhAiyAsayAI / egamegAe AkhyAyikAzatAni / ekaikasyAma akkhAiyAe paMca paMca uvakkhAi- AkhyAyikAyAM paJca paJca upAkhyA eka-eka AkhyAyikA kI pAMca-pAMca sau yaasyaaii| egamegAe uvakkhAiyAe yikAzatAni / ekakasyAm upAkhyA upAkhyAyikA haiM / eka-eka upAkhyAyikA kI paMca paMca akkhAiovakkhAiyA- yikAyAM paJca paJca AkhyAyikA- pAMca-pAMca sau AkhyAyikA-upAkhyAyikA haiN| sayAIevameva sapuvvAvareNaM upAkhyAyikAzatAni-evameva sapUrvA- ina sabakA pUrvApara guNA karane se sADhe tIna aTThAo kahANagakoDIo havaMti pareNa 'aTThAo' kathAnakakoTyaH karor3a kI saMkhyA hotI haiN| ti makkhAyaM / bhavantIti AkhyAtam / nAyAdhammakahANaM parittA jJAtadharmakathAyAH parItA: vAcanAH, ___jJAtadharmakathA meM parimita vAcanAeM, vAyaNA, saMkhejjA aNuogadArA, saMkhyeyAni anuyogadvArANi, saMkhyeyAH saMkhyeya anuyogadvAra, saMkhyeya veDhA(chaMda-vizeSa), saMkhejjA veDhA, saMkhejjA silogA, veSTAH, saMkhyeyAH zlokAH, saMkhyeyAH saMkhyeya zloka, saMkhyeya niyuktiyAM, saMkhyeya saMkhejjAo nijjuttIo, niryuktayaH saMkhyeyAH saMgrahaNyaH, saMgrahaNiyAM aura saMkhyeya pratipattiyAM haiN| saMkhejjAo saMgahaNIo, saMkhejjAo saMkhyeyAH prtipttyH| pddivttiio| Jain Education Intemational Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 naMdI se NaM aMgaThThayAe chaThe aMge, do tad aGgArthatayA SaSTham aGgam, suyakkhaMdhA, egUNatIsaM ajjhayagA, dvau zrutaskandhau, ekonatriMzad adhyayaegaNatosaM uddesaNakAlA, egUNatIsaM nAni, ekonatriMzad uddezanakAlAH, samUhesaNakAlA, saMkhejjAiM paya- ekonatriMzat samuddezanakAlAH, sahassAI payaggeNaM, sNkhejjaa| saMkhyeyAni padasahasrANi padANa, akkharA, aNaMtA gamA, aNaMtA saMkhyeyAH akSarAH, anantAH gamAH, pajjavA, parittA tasA, aNaMtA anantAH paryavAH, parItAH trasAH, thAvarA, sAsaya-kaDa-nibaddha-nikA- anantAH sthAvarAH, zAzvata-kRtaiyA jiNapaNNattA bhAvA Agha- nibaddha-nikAcitAH jinaprajJaptAH vijjati paNNavijjaMti parU- bhAvAH AkhyAyante prajJApyante vijjaMti daMsijjati nidaMsijjaMti prarUpyante dayante nidarzyante upuvdsijjti| drshynte| se evaM AyA, evaM nAyA, evaM sa evamAtmA, evaM jJAtA, viNNAyA, evaM caraNa-karaNa-parU- evaM vijJAtA, evaM caraNa-karaNavaNA Aghavijjai / settaM nAyA- prarUpaNA aakhyaayte| tAH etAH dhmmkhaao| jJAtadharmakathAH / vaha aMgoM meM chaThA aMga hai / usake do zrutaskandha, unatIsa adhyayana, unatIsa uddezanakAla, unatIsa samuddezana-kAla, pada parimANa kI dRSTi se saMkhyeya hajAra pada, saMkhyeya akSara, ananta gama, ananta paryava haiN| usameM parimita trasa, ananta sthAvara, zAzvata-kRta-nibaddhanikAcita jinaprajJapta bhAvoM kA AkhyAna, prajJApana, prarUpaNa, darzana, nidarzana aura upadarzana kiyA gayA hai| isa prakAra jJAtA kA adhyetA AtmAjJAtA meM pariNata ho jAtA hai / vaha isa prakAra jJAtA aura vijJAtA ho jAtA hai / isa prakAra jJAtA meM caraNa-karaNa kI prarUpaNA kA AkhyAna kiyA gayA hai / vaha jJAtadharmakathA hai| pa.vara upAsaka upAsakadazAoM meM zramaNopAsakoM ke nagara, udyAna, caitya, vanakhaNDa, samavasaraNa, rAjA, mAtA-pitA, dharmAcArya, dharmakathA, aihilaukikapAralaukika Rddhi-vizeSa, bhoga parityAga, paryAya, zruta parigraha, tapaupadhAna, zIlavrata, guNa, viramaNa, pratyAkhyAna, pauSadhopavAsa pratipatti, pratimA, upasarga, saMlekhanA, bhaktapratyAkhyAna, prAyopagamana, devalokagamana, sukula meM punarArAgamana punarbodhilAbha aura antakriyA Adi kA AkhyAna kiyA gayA hai / 87. se ki taM uvAsagadasAo ? atha kAH tAH upAsakadazAH ? uvAsagadasAsu NaM samaNovAsagANaM upAsakadazAsu zramaNopAsakAnAM nagarAI, ujjANAI, ceiyAI, nagarANi, udyAnAni, caityAni, vanavaNasaMDAI, samosaraNAI, rAyANo, / SaNDAni, samavasaraNAni, rAjAnaH, ammApiyaro, dhammAyariyA, dhamma- mAtApitaraH, dharmAcAryAH, dharmakathAH, kahAo, ihaloiya-paraloiyA / aihalaukika-pAralaukikAH RddhiiDhivisesA, bhogapariccAyA, vizeSAH, bhogaparityAgAH, paryAyAH, pariAyA, suyapariggahA, tavova- zrutaparigrahAH, tapaupadhAnAni, zolahANAI, sIlavvaya-guNa-veramaNa- vrata-guNa-viramaNa- pratyAkhyAna - pauSapaccakkhANa-posahovavAsa-paDi- dhopavAsa-pratipAdanAni, pratimAH, vajjaNayA, paDimAo, uvasaggA, upasargAH, saMlekhanAH, bhaktapratyAkhyAsaMlehaNAo, bhattapaccakkhANAI, nAni, prAyopagamanAni, devalokagamapAovagamaNAI, devalogagamaNAI, nAni, sukulapratyAyAtIH, punarbodhisukulapaccAyAIo, puNa bohi- lAbhAH, antakriyAzca AkhyAyante / lAbhA, aMtakiriyAo ya aaghvijjti| uvAsagadasANaM parittA vAyaNA, upAsakadazAnAM parItAH vAcanAH, saMkhejjA aNuogadArA, saMkhejjA saMkhyeyAni anuyogadvArANi, saMkhyeyAH veDhA, saMkhejjA silogA, saMkhe- veSTAH, saMkhyeyAH zlokAH, saMkhyeyAH jjAo nijjuttoo, saMkhejjAo niyuktayaH, saMkhyeyAH saMgrahaNyaH, saMkhyeyAH saMgahaNoo, saMkhejjAo paDi- pratipattayaH / vttiio| se NaM aMgaTTayAe sattame aMge, ege tad aGgArthatayA saptamam aMgam, suyakkhaMdhe, dasa ajjhayaNA, dasa ekaH zrutaskandhaH, daza adhyayanAni, uddesaNakAlA, dasa samuddesaNakAlA, daza uddezanakAlAH, daza samuddezana upAsakadazA meM parimita vAcanAeM, saMkhyeya anuyogadvAra, saMkhyeya veDhA (chaMda-vizeSa), saMkhyeya zloka, saMkhyeya niyuktiyAM, saMkhyeya saMgrahaNiyAM aura saMkhyeya pratipattiyAM haiM / vaha aMgoM meM sAtavAM aMga hai| usake eka zrutaskandha, dasa adhyayana, dasa uddezana-kAla, dasa samuddezana-kAla, pada parimANa kI dRSTi se Jain Education Intemational Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAMcavAM prakaraNa : dvAdazAMga vivaraNa : sUtra 87,88 143 saMkhyeya hajAra pada, saMkhyeya akSara, ananta gama, ananta paryava haiN| usameM parimita trasa, ananta sthAvara, zAzvata-kRta-nibaddha-nikAcita jinaprajJapta bhAvoM kA AkhyAna, prajJApana, prarUpaNa, darzana, nidarzana aura upadarzana kiyA gayA saMkhejjAiM payasahassAi payaggeNaM, kAlAH, saMkhyeyAni padasahasrANi padAsaMkhejjA akkharA, aNaMtA gamA, greNa, saMkhyayAni akSarANi, anantAH aNaMtA pajjavA, paritA tasA, gamAH, anantAH paryavAH, parItAH trasAH, aNaMtA thAvarA, sAsaya-kaDa-nibaddha- anantAH sthAvarAH, zAzvata-kRtanikAiyA jiNapaNNattA bhAvA nibaddha-nikAcitAH jinaprajJaptA: Aghavijjati paNNavijjaMti parU- bhAvA: AkhyAyante prajJApyante prarUpyante vijjati sijjati nidaMsijjati daya'nte nidaya'nte upadarzyante / uvadaMsijjati / se evaM AyA, evaM nAyA, evaM sa evamAtmA, evaM jJAtA, evaM viNNAyA, evaM caraNa-karaNa-parU- vijJAtA, evaM caraNa-karaNa-prarUpaNA vaNA aaghvijji| settaM uvAsaga- AkhyAyate / tAH etAH upaaskdshaaH| dsaao| isa prakAra upAsaka kA adhyetA AtmAupAsaka meM pariNata ho jAtA hai| vaha isa prakAra jJAtA aura vijJAtA ho jAtA hai| isa prakAra upAsaka meM caraNa-karaNa kI prarUpaNA kA AkhyAna kiyA gayA hai / vaha upAsakadazA hai| 88. vaha antakRtadazA kyA hai ? antakRtadazA meM antakRta manuSyoM ke nagara, udyAna, caitya, vanakhaNDa, samavasaraNa, rAjA, mAtA-pitA, dharmAcArya, dharmakathA, aihalaukikapAralaukika RddhivizeSa, bhoga parityAga, pravrajyA, paryAya, zrutaparigraha, tapaupadhAna, saMlekhanA, bhaktapratyAkhyAna, prAyopagamana aura antakriyA Adi kA AkhyAna kiyA gayA hai| 88. se ki taM aMtagaDadasAo? aMta- atha kAH tAH antakRtadazAH ? gaDadasAsu NaM aMtagaDANaM nagarAI, antakRtadazAsu antakRtAnA nagarANi, ujjANAI, ceiyAiM, vaNasaMDAI, udyAnAni, caityAni, vanaSaNDAni, samosaraNAI, rAyANo, ammA- samavasaraNAni, rAjAnaH, mAtApitaraH, piyaro, dhammAyariyA, dhamma- dharmAcAryAH, dharmakathAH, aihalaukikakahAo, ihaloiya-paraloiyA pAralaukikAH RddhivizeSAH, bhogaiDDhivisesA, bhogapariccAgA, parityAgAH, pravrajyAH, paryAyAH, zrutapavvajjAo, pariAyA, suya- parigrahAH, tapaupadhAnAni, saMlekhanAH, pariggahA, tavovahANAI saMleha- bhaktapratyAkhyAnAni, prAyopagamanAni, NAo, bhatapaccakkhANAI, pAo- antakriyAH ca AkhyAyante / vagamaNAI, aMtakiriyAo ya aaghvijjNti| aMtagaDadasANaM parittA vAyaNA, antakRtadazAsu parItAH vAcanAH, saMkhejjA aNaogadArA, saMkhejjA saMkhyeyAni anuyogadvArANi, saMkhyeyAH veDhA, saMkhejjA silogA, saMkhe- veSTAH, saMkhyeyAH zlokAH, saMkhyeyAH jjAo nijjuttIo, saMkhejjAo niyuktayaH, saMkhyeyAH saMgrahaNyaH, saMkhyeyAH saMgahaNIo, saMkhejjAo paDiva- pratipattayaH / too| se NaM aMgaTThayAe aTThame aMge, ege tad aGgArthatayA aSTamam aMgam, suyakkhaMdhe, avaggA, aTTha uddesaNa- eka: zrutaskandhaH, aSTavargAH, aSTa kAlA, aTTa samuddesaNakAlA, uddezanakAlAH, aSTa samuddezanakAlA:, saMkhejjAiM payasahassAI payaggeNaM, saMkhyeyAni padasahasrANi padAgreNa, saMkhejjA akkharA, aNaMtA gamA, saMkhyeyAni akSarANi, anantA: gamAH, aNaMtA pajjavA, parittA tasA, anantAH paryavAH, parItA: trasA:, aNaMtA thAvarA, sAsaya-kaDa-nibaddha- anantA: sthAvarAH, zAzvata-kRtanikAiyA jiNapaNNattA bhAvA nibaddha-nikAcitAH jinaprajJaptAH Aghavijjati paNNavijjati parU bhAvAH AkhyAyante prajJApyante prarUpyante vijjaMti daMsijjaMti nidaMsijjati dayante nidarzyante upadarzyante / uvdNsirjti| antakRtadazA meM parimita vAcanAeM, saMkhyeya anuyogadvAra, saMkhyeya veDhA(chaMda-vizeSa), saMkhyeya zloka, saMkhyeya niyuktiyAM, saMkhyeya saMgrahaNiyAM aura saMkhyeya pratipattiyAM haiM / vaha aMgoM meM AThavAM aMga hai| usake eka zrutaskandha, ATha varga, ATha uddezana-kAla, ATha samuddezana kAla, pada parimANa kI dRSTi se saMkhyeya hajAra pada, saMkhyeya akSara, ananta gama, ananta paryava haiN| usameM parimita trasa, ananta sthAvara, zAzvata-kRta-nibaddha-nikAcita jinaprajJapta bhAvoM kA AkhyAna, prajJApana, prarUpaNa, darzana, nidarzana aura upadarzana kiyA gayA hai| Jain Education Intemational Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 naMdI se evaM AyA, evaM nAyA, evaM sa evamAtmA, evaM jJAtA, evaM viNNAyA, evaM caraNa-karaNa-parU- vijJAtA, evaM caraNa-karaNa-prarUpaNA vaNA aaghvijji| settaM aMtagaDa- AkhyAyate / tAH etA: antakRtadazAH / dsaao|| isa prakAra antatakA adhye tA AtmAantakRta meM pariNata ho jAtA hai| vaha isa prakAra jJAtA aura vijJAtA ho jAtA hai / isa prakAra antakRta meM caraNa-karaNa kI prarUpaNA kA AkhyAna kiyA gayA hai| vaha antakRtadazA 86.se ki taM aNutarovavAiya- atha kAH tAH anuttaropapAtika- 89. vaha anuttaropapAtikadazA kyA hai ? dasAo ? aNuttarovavAiyadasAsu dazAH / anuttaropapAtikadazAsu anu- ____ anuttaropapAtikadazA meM anuttaropapAtika NaM aNuttarovavAiyANaM nagarAI, taropapAtikAnAM nagarANi, udyAnAni, manuSyoM ke nagara, udyAna, caitya, vanakhaNDa, ujjANAI, ceiyAiM, vaNasaMDAI, caityAni, vanaSaNDAni, samavasaraNAni, samavasaraNa, rAjA, mAtA-pitA, dharmAcArya, samosaraNAI, rAyANo, ammA- rAjAnaH, mAtApitaraH, dharmAcAryAH, dharmakathA, aihalaukika-pAralaukika Rddhipiyaro, dhammAyariyA, dhamma- dharmakathAH, aihalaukika-pAralaukikAH vizeSa, bhoga parityAga, pravrajyA, paryAya, zrutakahAo, ihaloiya-paraloiyA RddhivizeSAH, bhogaparityAgAH, parigraha, tapaupadhAna, pratimA, upasarga, iDiDhavisesA, bhogapariccAgA- pravrajyAH, paryAyAH, zrutaparigrahAH, saMlekhanA, bhaktapratyAkhyAna, prAyopagamana, pavvajjAo, pariAgA, suya- tapaupadhAnAni, pratimAH, upa- anuttaravimAna ke devoM ke rUpa meM utpatti, pariggahA, tavovahANAI, paDi- sargAH, saMlekhanAH, bhaktapratyAkhyAnAni, sukula meM punarAgamana, punarbodhilAbha aura mAo, uvasaggA, saMlehaNAo, prAyopagamanAni, anuttaropapAtikatve antakriyA Adi kA AkhyAna kiyA gayA hai| bhattapaccakkhANAI, pAovagamaNAI, upapattiH, sukulapratyAyAtIH, punarbodhiaNattarovavAiyatte uvavattI, lAbhAH, antakriyAH ca aakhyaaynte| sukulapaccAyAIo, puNabohilAbhA, aMtakiriyAo ya Aghavijjati / aNuttarovavAiyadasANaM paritA anuttaropapAtikadazAsu parItAH anuttaropapAtikadazA meM parimita vAcanAeM, vAyaNA, saMkhejjA aNaogadArA, vAcanAH, saMkhyeyAni anuyogadvArANi, saMkhyeya anuyogadvAra, saMkhyeya veDhA (chaMdasaMkhejjA veDhA, saMkhejjA silogA, saMkhyeyAH veSTAH, saMkhyeyAH zlokAH, vizeSa), saMkhyeya zloka, saMkhyeya niyuktiyAM, saMkhejjAo nijjuttIo, saMkhejjAo saMkhyeyAH niryuktayaH, saMkhyeyAH saMgrahaNyaH, saMkhyeya saMgrahaNiyA aura saMkhyeya pratipattiyAM saMgahaNIo, saMkhejjAo paDiva- saMkhyeyAH pratipattayaH / tiio| se NaM aMgaTTayAe navame aMge, ege tad aGgArthatayA navamam vaha aMgoM meM navama aMga hai| usake eka suyakkhaMdhe, tiNi vaggA, tiNi aMgam, ekaH zrutaskandhaH, trayo vargAH zrutaskandha, tIna varga, tIna uddezana-kAla, tIna uddesaNakAlA, tiNi samuddesaNatrayaH uddezanakAlAH, trayaH samuddezana samuddezana-kAla, padaparimANa kI dRSTi se kAlA, saMkhejjAI payasahassAI kAlAH, saMkhyeyAni padasahasrANi padA saMkhyeya hajAra pada, saMkhyeya akSara, anantagama, payaggeNaM, saMkhejjA akkharA, aNaMtA greNa, saMkhyeyAni akSarANi, anantAH ananta paryava haiN| usameM parimita basa, ananta gamA,aNaMtA pajjavA, parittA tasA, gamAH, anantAH paryavAH, parItAH prasAH sthAbara, zAzvata-kRta-nibaddha-nikAcita aNaMtA thAvarA, sAsaya-kaDa-nibaddhaanantAH sthAvarAH, zAzvata-kRta-nibaddha jinaprajJapta bhAvoM kA AkhyAna, prajJApana, nikAiyA jiNapaNNattA bhAvA nikAcitAH jinaprajJaptAH bhAvAH prarUpaNa, darzana, nidarzana aura upadarzana kiyA AghavijjaMti paNNavijjaMti parU- AkhyAyante prajJApyante prarUpyante gayA hai| vijjaMti daMsijjati nidaMsijjati darzyante nidarzyate upadaya'nte / uvdNsijjNti| se evaM AyA, evaM nAyA, evaM sa evamAtmA, evaM jJAtA, evaM isa prakAra anuttaropapAtika kA adhyetA viNNAyA, evaM caraNa-karaNa-parU- vijJAtA, evaM caraNa-karaNa-prarUpaNA AtmA-anuttaropapAtika meM pariNata ho haiN| Jain Education Intemational ducation Intermational For Private & Personal use only Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 145 pAMcavAM prakaraNa : dvAdazAMga vivaraNa: sUtra 86-61 vaNA Aghavijjai / settaM aNu- AkhyAyate / tAH etAH anuttropttrovvaaiydsaao|| pAtikadazAH / jAtA hai| vaha isa prakAra jJAtA aura vijJAtA ho jAtA hai / isa prakAra anuttaropapAtika meM caraNa-karaNa kI prarUpaNA kA AkhyAna kiyA gayA hai| vaha anuttaropapAtikadazA hai| 10. se ki taM paNhAvAgaraNAI ? atha kAni tAni praznavyAkaraNAni? 90. vaha praznavyAkaraNa kyA hai ? paNhAvAgaraNesu NaM aThuttaraM praznavyAkaraNeSu aSTottaraM praznazatam, praznavyAkaraNa meM eka sau ATha prazna, eka pasiNasayaM, aThThattaraM apasiNasayaM aSTottaram apraznazatam, aSTottara sau ATha aprazna, eka sau ATha praznAprazna aThattaraM pasiNApasiNasayaM, aNNe praznApraznazatam, anye ca vicitrAH aura anya vicitra divya vidyAtizaya tathA ya vicittA divvA vijjAisayA, divyAH vidyAtizayAH, nAgasuparNaH ___ nAgakumAra aura suparNakumAroM ke sAtha hue nAgasavaNehi saddhi divvA saMvAyA sAdhaM divyAH saMvAdAH AkhyAyante / divya saMvAdoM kA AkhyAna kiyA gayA hai / aadhvijjti| paNhAvAgaraNANaM parittA vAyaNA, praznavyAkaraNAnAM parItAH vAcanA:, praznavyAkaraNa meM parimita vAcanAeM, saMkhejjA aNaogadArA, saMkhejjA saMkhyeyAni anuyogadvArANi, saMkhyeyAH saMkhyeya anuyogadvAra, saMkhyeya veDhA (chaMdaveDhA, saMkhejjA silogA, saMkhejjAo veSTAH, saMkhyeyAH zlokAH, saMnayeyAH vizeSa), saMkhyeya zloka, saMkhyeya niyuktiyAM, nijjuttIo, saMkhejjAo saMgaha- niryuktayaH, saMkhyeyAH saMgrahaNyaH, saMkhyeya saMgrahaNiyAM aura saMkhyeya pratipattiyAM NIo, saMkhejjAo pddivttiio| saMkhyeyAH pratipattayaH / se gaM aMgaTTayAe dasame aMge ege tad aGgArthatayA dazamam vaha aMgoM meM dasavAM aMga hai / usake eka suyakkhaMdhe, paNayAlIsaM ajjhayaNA, aMgam, ekaH zrutaskandhaH, paJcacatvA- zrutaskandha, paitAlIsa adhyayana, paitAlIsa paNayAlIsaM uddesaNakAlA, paNayA- rizad adhyayanAni, paJcacatvAriMzad uddezana-kAla, paitAlIsa samuddezana-kAla, pada lIsaM samuddesaNakAlA, saMkhejjAiM uddezanakAlAH, paJcacatvAriMzat parimANa kI dRSTi se saMkhyeya hajAra pada, payasahassAI payaggeNaM, saMkhejjA samuddezanakAlAH, saMkhyeyAni padasaha- saMkhyeya akSara, ananta gama, ananta paryava haiN| akkharA, aNaMtA gamA, aNaMtA srANi padANa, saMkhyeyAni akSarANi, usameM parimita trasa, ananta sthAvara, zAzvatapajjavA, parittA tasA, aNaMtA anantAH gamAH, anantAH paryavAH, parItAH kRta-nibaddha-nikAcita jinaprajJapta bhAvoM kA thAvarA, sAsaya-kaDa-nibaddha-nikA- trasAH, anantAH sthAvarAH, zAzvata- AkhyAna, prajJApana, prarUpaNa, darzana, nidarzana iyA jiNapaNNattA bhAvA Agha- kRta-nibaddha-nikAcitAH jinaprajJaptAH aura upadarzana kiyA gayA hai| vijjati paNNavijjaMti parU- bhAvAH AkhyAyante prajJApyante prarUvijjati daMsirjati nidaMsijjati pyante dayante nidarzyante upadayante / uvadaMsijjati / se evaM AyA, evaM nAyA, evaM sa evamAtmA, evaM jJAtA, evaM isa prakAra praznavyAkaraNa kA adhyetA viNNAyA, evaM caraNa-karaNa-parU- vijJAtA, evaM caraNa-karaNa-prarUpaNA AtmA-praznavyAkaraNa meM pariNata ho jAtA vaNA Aghavijjai / settaM paNhA- aakhyaayte| tAni etAni prazna- hai| vaha isa prakAra jJAtA aura vijJAtA ho vaagrnnaaii|| vyAkaraNAni / jAtA hai| isa prakAra praznavyAkaraNa meM caraNa-karaNa kI prarUpaNA kA AkhyAna kiyA gayA hai| vaha praznavyAkaraNa hai| 11.se ki taM vivAgasuyaM ? vivAgasue atha kiM tat vipAkazrutam ? 91. vaha vipAkazruta kyA hai ? NaM sukaDa-dukkaDANaM kammANaM vipAkazrute sukRta-duSkRtAnAM karmaNAM vipAkazruta meM sukRta aura duSkRta karmoM ke phalavivAge aavijji| tattha NaM phalavipAka: AkhyAyate / tatra daza phala kA AkhyAna kiyA gayA hai| vipAka meM dasa duhavivAgA, dasa suhvivaagaa| duHkhavipAkAH, daza sukhavipAkAH / dasa duHkhavipAka haiM, dasa sukhavipAka haiN| se ki taM duhavivAgA ? duha- atha ke te duHkhavipAkA: ? vivAgesu NaM duhavivAgANaM nagarAiM, duHkhavipAkeSu duHkhavipAkAnAM naga ve duHkhavipAka kyA haiM ? duHkhavipAka meM duHkhavipAka vAle manuSyoM Jain Education Intemational Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 naMdI ke nagara, udyAna, vanakhaNDa, caitya, samavasaraNa, rAjA, mAtA-pitA, dharmAcArya, dharmakathA, aihalaukika-pAralaukika RddhivizeSa, naraka gamana, saMsAra ke bhava prapaMca, duHkha paramparAoM, duSkula meM punarAgamana aura durlabha bodhitva kA AkhyAna kiyA gayA hai| vaha duHkhavipAka Illi ve sukhavipAka kyA haiN| sukha vipAka meM sukha vipAka vAle manuSyoM ke nagara, udyAna, vanakhaNDa, caitya, samavasaraNa, rAjA, mAtA-pitA, dharmAcArya, dharmakathA, aihalaukika-pAralaukika Rddhi vizeSa, bhoga parityAga, pravrajyA, paryAya, zrutaparigraha, tapaupadhAna, saMlekhanA, bhaktapratyAkhyAna, prAyopagamana, devalokagamana, sukha paramparAoM, sukula meM punarAgamana, punarbodhilAbha aura antakriyA kA AkhyAna kiyA gayA hai / vaha sukhavipAka hai| ujjANAI, vaNasaMDAiM, ceiyAI, rANi, udyAnAni, vanaSaNDAni, samosaraNAI, rAyANo, ammA- caityAni, samavasaraNAni, rAjAnaH, piyaro, dhammAyariyA, dhammakahAo, mAtApitaraH, dharmAcAryAH, dharmakathAH, ihaloiya-paraloiyA riddhivisesA, aihalaukika-pAralaukikAH RddhinirayagamaNAI, saMsArabhavapavaMcA, vizeSAH, nirayagamanAni, saMsArabhavaduhaparaMparAo, dukkulapaccAyAIyo, prapaJcAH, duHkhaparamparAH, duSkuladullahabohiyattaM Aghavijjai / pratyAyAtIH, durlabhabodhikatvam settaM duhvivaagaa| AkhyAyante / te ete duHkhavipAkAH / se ki taM suhavivAgA ? suha- atha ke te sukhavipAkAH ? sukhavivAgesu NaM suhavivAgANaM nagarAiM, vipAkeSu sukhavipAkAnAM nagarANi, ujjANAI, vaNasaMDAiM, ceiyAI, udyAnAni, vanaSaNDAni, caityAni, samosaraNAI, rAyANo, ammA- samavasaraNAni, rAjAnaH, mAtApitaraH, piyaro, dhammakahAo, ihaloiya- dharmAcAryAH, dharmakathAH, aihalaukikaparaloiyA iDhivisesA, bhoga- pAralaukikAH RddhivizeSAH, bhogapariccAgA, pavvajjAo, pari- parityAgAH, pravrajyAH, paryAyAH, zrutaAyA, suyapariggahA, tavovahA- parigrahAH, tapaupadhAnAni, paMlekhanAH, NAI, saMlehaNAo, bhattapaccakkhA- bhaktapratyAkhyAnAni, prAyopagamanAni, NAI, pAovagamaNAI, devalogaga- devalokagamanAni, sukhaparamparAH, maNAI, suhaparaMparAo, sukula- sukulapratyAyAtIH, punarbodhilAbhAH, paccAyAIo, puNabohilAbhA, antakriyAH ca aakhyaaynte| te ete aMtakiriyAo ya aaghvijjNti| sukhavipAkAH / . settaM suhvivaagaa| vivAgasUyassa NaM parittA vipAkazratasya parItAH vAcanAH, vAyaNA, saMkhejjA aNuogadArA, saMkhyeyAni anuyogadvArANi, saMkhyeyAH saMkhejjA veDhA, saMkhejjA silogA, veSTAH, saMkhyeyAH zlokAH, saMkhyeyAH saMkhejjAo nijjuttIo, saMkhe- niyuktayaH, saMkhyeyAH saMgrahaNyaH, saMkhyeyAH jjAo saMgahaNIo, saMkhejjAo pratipattayaH / pddibttiio| se NaM aMgaTTayAe ikkArasame tada aGgArthatayA ekAdazamam aMge, do suyakkhaMdhA, vIsaM ajjha- aGgam, dvau zrutaskandhau, vizatiH yaNA, vIsaM uddesaNakAlA, vIsaM adhyayanAni, vizatiH uddezanasamuddesaNakAlA, saMkhejjAiM paya- kAlAH, vizatiH samuddezanakAlAH sahassAI payaggeNaM, saMkhejjA saMkhyeyAni padasahasrANi padAgreNa, akkharA, aNaMtA gamA, aNaMtA saMkhyeyAni akSarANi, anantAH gamAH, pajjavA, parittA tasA, aNaMtA anantAH paryavAH, parItAH prasAH, thAvarA sAsaya-kaDa-nibaddha-nikA anantAH sthAvarAH, zAzvata-kRtaiyA jiNapaNNattA bhAvA Agha nibaddha-nikAcitAH jinaprajJaptAH bhAvAH vijjati paNNavijjati parU AkhyAyante prajJApyante prarUpyante vijjati daMsirjati nidaMsijjaMti daya'nte nidarzyante upadarzyante / uvadaMsijjati / se evaM AyA, evaM nAyA, evaM sa evamAtmA, evaM jJAtA, evaM viNNAyA, evaM caraNa-karaNa-parU- vijJAtA, evaM caraNa-karaNa-prarUpaNA vipAka meM parimita vAcanAeM, saMkhyeya anuyogadvAra, saMkhyeya veDhA (chaMda-vizeSa), saMkhyeya zloka, saMkhyeya niyuktiyAM, saMkhyeya saMgrahaNiyAM aura saMkhyeya pratipattiyAM haiN| vaha aMgoM meM gyArahavAM aMga hai| usake do zrutaskandha, bIsa adhyayana, bIsa uddezana-kAla, bIsa samuddezana-kAla, pada parimANa kI dRSTi se saMkhyeya hajAra pada, saMkhyeya akSara, ananta gama aura ananta paryava haiN| usameM parimita basa ananta sthAvara, zAzvata-kRta-nibaddha-nikAcita jinaprajJapta bhAvoM kA AkhyAna, prajJApana, prarUpaNa, darzana, nidarzana aura upadarzana kiyA gayA hai| isa prakAra vipAka kA adhyetA AtmA-vipAka meM pariNata ho jAtA hai| Jain Education Intemational ate & Personal use only Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAMcavAM prakaraNa : dvAdazAMga vivaraNa: sUtra 61-65 vA Aghavijjai / settaM vivAga- AkhyAyate / tad etad vipAkazrutam / suyaM // 2. se ki taM diTTivAe / diTThivAe NaM savvabhAvaparUvaNA Aghavijjai / se samAsao paMcavihe paNNatte, taM jahA 1. parikamme 2. guttAI 3. puvvagae 4. aNuoge 5. cUliyA || 63. se kiM taM parikamme ? parikamme sattavihe paNa, taM jahA 1. siddha seNiyAparikamme 2. maNussase NiyAparikamme 3. puseNiyApari kamme 4. ogADhaseNiyAparikamme 5. uvasaMpajjaNa seNiyAparikamme 6. vippajahaNaseNiyAparikamme 7. 7. pAcuyasemiyAparikamme // 64. se kasaM siddhaseNiyAparikamme ? siddhaseNiyAparikamme cauddasavihe paNNatte taM jahA - 1. mAugA payAI 2. egaTTiyapayAI 3. aTThApayAI 4. pADho 5. AgAsapayAI 6. ubhUyaM 7. rAsiba ega guNaM e. duguNaM 10. tiguNaM 11. ke bhUyapaDiggaho 12. saMsArapaDigo 13. naMdAvataM 14. siddhAvattaM / settaM siddhaseNiyAparikamme || - 65. se ki taM maNassa seNiyAparikamme ? maNassaseNipAparikamme caudasavihe paNNatte taM jahA 1. mAgAvayA 2 emapiyAI 3. aTThApayAI 4. pADho 5. AgAsapAI 6. keyaM 7. rAsivarDa 8. egaguNaM 6. duguNaM 10. tiguNaM 11. bhUpaDigo 12. saMsAra paDigo 13. naMdAvataM 11. maNastAvataM / setaM maNassa seNiyA parikamme // atha kaH sa dRSTivAda: ? dRSTivAde sarvabhAvaprarUpaNA AkhyAyate / sa samAsataH paJcavidhaH prajJaptaH, tadyathA - 1. parikarma 2. sUtrANi 3. pUrvagataM 4. anuyogaH 5. cUlikA / -- atha kiM tat siddhazreNikAparikarma ? siddhazreNikAparikarma caturdazavidhaM prajJaptaM, tadyathA-- 1. mAtRkApadAni 2. 3. arthapadAni 4. pAThaH 5. AkAzapadAni 6. ketubhUtaM 7. rAziddhamma ekaguNaM 9. dviguNaM 10. triguNaM 11. ketubhUtapratigrahaH 12. saMsArapratigrahaH 13. nandyA14. sAvartam / tadetat siddhazreNikAparikarma / atha kiM tat parikarma ? parikarma saptavidhaM prajJaptaM tacA 1. siddhazreNikAparikarma 2. manuSyadheSikA parikarma 3. spRSTazreNikAparikarma parikarma 4. anAmikAparikarma upasaMpAdanazreNikAparikarma 6. viprahANazreNikAparikarma 7. cyutAcyutazreNikAparikarma / 5. atha ki ta manuSyApara karma ? manuSyAparikarmavidhaM prajJaptaM, tadyathA - 1. mAtRkA - pAni 2. ekAdhikapadAni arthapadAni 4. pAThaH 5. AkAzapadAni 6. ketubhUtaM 7. rAzibaddham 8. ekaguNaM 9. dviguNaM 10. triguNaM 11. ketubhUtapratigrahaH 12. saMsArapratigrahaH 13. nandyAvarta 14. mnussyaavrtm| tadetat manuSyatheNikAparikarma / 147 vaha isa prakAra jJAtA aura vijJAtA ho jAtA hai / isa prakAra vipAka meM caraNa-karaNa kI prarUpaNA kA AkhyAna kiyA gayA hai / " vaha vipAkazruta hai / 92. vaha dRSTivAda kyA hai ? dRSTivAda meM sarvabhAvoM kI prarUpaNA kI gaI haiN| saMkSepa meM vaha pAMca prakAra kA prajJapta hai, jaise - 1. parikarma 2. sUtra 3. pUrvagata 4. anuyoga 5. cUlikA 93. vaha parikarma kyA hai ? parikarma sAta prakAra kA prajJapta hai, jaise-1. siddhazreNikA parikarma 2. manuSya pikA 3. spRSTazreNikA parikarma avagADhazreNikA parikarma 5 upasaMpAdanazreNikA parikarma | 4. 94. vaha siddhazreNikA parikarma kyA hai ? siddhazreNikA parikarma caudaha prakAra kA prajJapta hai, jaise - 1 mAtRkApada 2. ekAfrepada 3. arthapada 4. pATha 5. AkAzapada 6. ketubhUta 7. rAzibaddha 8. ekaguNa 9. dviguNa 10. viguNa 11. ketubhUtapratigraha 12. saMgraha 12. 14. siddhAvarta / vaha siddhazreNikA parikarma hai / 95. vaha manuSyazreNikA parikarma kyA hai ? manuSyazreNikA parikarma caudaha prakAra kA prajJapta hai, jaise- 1. mAtRkApada 3. ekArthikapada 3. arthapada 4. pATha 5. AkAzapada 6. ketubhUta 7 rAzibaddha ekaguNa 9. dviguNa 10. triguNa 11. ketubhUtapratigraha 12. saMsArapratigraha 13. nandyAvarta 14. manuSyAvarta / vaha manuSyatheSikA parikarma hai| Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 naMdI 66. se ki taM puTThaseNiyAparikamme ? atha kiM tat spRSTazreNikApari- 96. vaha spRSTazreNikA parikarma kyA hai ? puTThaseNiyAparikamme ikkArasavihe karma ? spRSTazreNikAparikarma ekAdaza- spRSTazreNikA parikarma gyAraha prakAra kA paNNate, taM jahA-1. pADho 2. vidhaM prajJaptaM, tadyathA-1. pAThaH 2. prajapta hai, jaise-1. pATha 2. AkAzapada 3. AgAsapayAI 3. ke ubhayaM 4. rAsi- AkAzapadAni 3. ketubhUtaM 4. rAzi- ketubhUta 5. rAzibaddha 5. ekaguNa 6. dviguNa baddhaM 5. egagaNaM 6.dugaNaM 7. tiguNaM baddham 5. ekaguNaM 6. dviguNaM 7. triguNaM 7. triguNa 8. ketubhUtapratigraha 9. saMsAra8. ke ubhayapaDiggaho 6. saMsAra- 8. ketubhUtapratigrahaH 9. saMsArapratigrahaH pratigraha 10. nandyAvarta 11. spRSTAvarta / vaha paDiggaho 10.naMdAvattaM 11. puTaThA- 10 nandyAvarta 11. spRSTAvatam / spRSTazreNikA parikarma kyA hai ? battaM / settaM puTThaseNiyAparikamme // tadetat spRSTazreNikAparikarma / 17.se ki taM ogADhaseNiyApari atha kiM tad avagAhanazreNikA- 97. vaha avagADhazreNikA parikarma kyA hai ? kamme? ogADhaseNiyAparikamme parikarma? avagAhanazreNikAparikarma avagADhazreNikA parikarma gyAraha prakAra ikkArasavihe paNNatte, taM jahA- ekAdazavidhaM prajJaptaM, tadyathA-1. kA prajJapta hai, jaise-1. pATha 2. AkAzapada 1. pADho 2. AgAsapayAI 3. pAThaH 2. AkAzapadAni 3. ketubhUtaM 3. ketubhUta 4. rAzibaddha 5. ekaguNa 6 keubhayaM 4. rAsibaddha 5. egaguNaM 4. rAzibaddham 5. ekaguNaM 6. dviguNaM dviguNa 7. triguNa 8. ketubhUtapratigraha 9: 6. duguNaM 7. tiguNaM 8. keubhUya- ___7. triguNaM 8. ketubhUtapratigrahaH 9. saMsArapratigraha 10. nandyAvarta 11. avagADhApaDiggaho ha. saMsArapaDiggaho saMsArapratigrahaH 10. nandyAvarttam 11. varta / vaha avagADhazreNikA parikarma hai| 10. naMdAvattaM 11. ogaaddhaavttN| avagAhanAvarttam / tadetad avagAhanase taM ogADhaseNiyAparikamme // zreNikAparikarma / 18. se ki taM uvasaMpajjaNaseNiyA- atha kiM tad upasaMpAdanazreNikA- 98. vaha upasampAdanazreNikA parikarma kyA hai ? parikamme ? uvasaMpajjaNaseNiyA- parikarma ? upasaMpAdanazreNikAparikarma upasampAdanazreNikA parikarma gyAraha prakAra parikamme ikkArasavihe paNNatte, taM ekAdazavidhaM prajJapta, tadyathA---1. kA prajJapta hai, jaise-1. pATha 2. AkAzapada jahA-1. pADho 2. AgAsapayAI pAThaH 2. AkAzapadAni 3. ketubhUtaM 3. ketubhUta 4. rAzibaddha 5. ekaguNa 6. dvi gu 3. ke ubhayaM 4. rAsibaddhaM 5. ega- 4. rAzibaddham 5. ekaguNaM 6. dviguNaM 7. triguNa 8. ketubhUtapratigraha 9. saMsAraguNaM 6. duguNaM 7. tiguNaM 8. 7. triguNaM 8. ketubhUtapratigrahaH 9. pratigraha 10. nandyAvarta 11. upasampAdanAkeubhayapaDiggaho 6. saMsAra- ___ saMsArapratigrahaH 10. nandyAvarttam 11. varta / vaha upasampAdanazreNikA parikarma hai| paDiggaho 10. naMdAvattaM 11. upasaMpAdanAvarttam / tadetad upasaMpAuvasaMpajjaNAvattaM / settaM uva- danazreNikAparikarma / saMpajjaNaseNiyAparikamme // 88.se ki taM vipajahaNaseNiyApari- atha ki tad viprahANazreNikA- 99. vaha viprahANazreNikA parikarma kyA hai ? kamme ? vippajahaNaseNiyApari- parikarma ? viprahANazreNikAparikarma viprahANazreNikA parikarma gyAraha prakAra kamme ikkArasavihe paNNatte, taM ekAdazavidhaM prajJapta, tadyathA- 1. kA prajJapta hai, jaise---1. pATha 2. AkAzapada jaha -1. pADho 2. AgAsapayAI pAThaH 2. AkAzapadAni 3. ketubhUtaM 3. ketubhUta 4. rAzibaddha 5. ekaguNa 6. 3. ke ubhayaM 4. rAsibaddhaM 5. ega- 4. rAzibaddham 5. ekaguNaM 6. dviguNaM dviguNa 7. triguNa 8. ketubhUtapratigraha 9. guNaM 6. duguNaM 7. tiguNaM 8. keu- 7. triguNaM 8. ketubhUtapratigrahaH 9. saMsArapratigraha 10. nandyAvarta 11. viprahANAbhayapaDiggaho 10. naMdAvattaM 11. saMsArapratigraha 10. nandyAvarta 11. vartta / vaha viprahANazreNikA parikarma hai| vippajahaNAvattaM / settaM vippaja viprahANAvarttam / tadetad viprahANahaNaseNiyAparikamme // shrennikaaprikrm| 100. se ki taM cayaacuyaseNiyApari- atha ki tat cyutAcyutazreNikA- 100. vaha cyutAcyutazreNikA parikarma kyA hai ? kamme ? cuyaanyaseNiyAparikamme parikarma ? cyutAcyutazreNikAparikarma cyutAcyutatheNikA parikarma gyAraha prakAra kA ekkArasavihe paNNatte, taM jahA- ekAdazavidha prajJaptaM, tadyathA-1. prajJapta hai, jaise-1. pATha 2. AkAzapada 3. Jain Education Intemational Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAMcavAM prakaraNa : dvAdazAMga vivaraNa: 66-103 3. 1. pADho 3. AgAsapavAI kebhUyaM 4. rAsiva 5 ega 6. duguNaM 7. tiguNaM 8. keubhUyapaDiggaho 10. naMdAvattaM 11. acupAttaM / setaM cuyaayamevAparikamme // 101. ( icceyAI sata parikambAI cha sasamaiyANi satta AjIviyANi ? ) cha caurakaNyAI satta teraasivaaii| setaM parikamme // 102. se kiM taM suttAI ? suttAI bAvIsaM paNNattAI, taM jahA 1. ujyaM 2. pariNayApariNayaM 3. bahubhaMgiyaM 4. vijayacariyaM 5. anaMtara 6 paraMparaM 7. sAmAna 8. saMjU haM 6. saMbhiNNaM 10. AhaccArya 11. sovatthiyaM ghaMTaM 12. naMdAvattaM 13. bahulaM 14. puTThA vidyAva 16. evaMbhUyaM 17. duSAvataM 18. vattamANuSpa 16. samabhiruDaM 20. savaobha 21. paNAsa 22 dupahiM // 102 icyAI bAvIsa suttAI chinnayanaivANi sasamayasuta parivADIe / icvAI bAvIsa suttAI acchiNNaccheyanaiyANi AjIviyasuttaparivADIe / icceyAI bAvIsa suttAI tiganaiyANi terAsiyasuttapariyA DIe / tadyathA atha kAni tAni sUtrANi ? sUtrANi dvAviMzatiH prajJaptAni tathA - 1. RjusUtraM 2 pariNatApariNataM 3. bahubhaMgikaM 4. vijayacaritam 5. anantaraM 6. paramparaM 7 sat 8. saMyUthaM 8. saMbhinnaM 9. yathAtyAgaH 11. sauvastikaM ghaNTaM 12. nandyAvartta 13. 15.14. pRSTapRSTa 14. vyAvarta 16. evambhUtaM 17 dvayAvarta 18. vartamAnapadaM 19. samabhirUDhaM 20. sarvatobhadraM 21. pannAsa 22. dvipratigraham / icvevAI bAvIsa susAI cakkanadrayANi sasamayasuttapari vADIe / evAmeva sapuvvAvareNaM aTThAsIiM suttAiM bhavatIti makkhAyaM / setaM sutAI // pATha: 2. AkAzapadAni 3. ketubhUtaM 4. rAzivaDa5. eka 6. gu 7. triguNaM 8. ketubhUtapratigrahaH 9. saMsAraprati 10. nandyAvarta 11. syutAcyutAvartam / tadetat tAtagikAparikarma / / [ ityetAni sapta parikarmANi SaT svasAmayikAni sapta AjIvikAni ? ] SaT catuSkanayikAni sapta rAzikAni / tadetat parikarma / ityetAni dvAviMzatiH sUtrANi dinavikAni parivAcA svasamayasUtra ityetAni dvAvizatiH sUtrANi acchinnacchedana vikAni AjIvika sUtraparipATyA / ityetAni dvAviMzatiH sUtrANi trivikAni trairAzika sUtra pari pATyA / ityetAni dvAviMzatiH sUtrANi catuSkanavikAni svasamayasUtra paripATyA / evameva sapUrvApareNa bhraSTAzItiH sUtrANi bhavanti iti AkhyAtam / tAni etAni sUtrANi / 146 ketubhUta 4. rAziddha 5. ekaguNa 6. dviguNa 7. triguNa 8 ketubhUtapratigraha 9. saMsArapratibaddha 10. nA11 / vaha cyutAcyutazreNikA parikarma hai / 101. (ye sAta parikarma haiN| inameM prathama chaha svasamaya ke prajJApaka haiM aura sAtavAM AjIvaka mata kA prajJApaka hai / ) tathA chaha parikarma cAra naya vAle haiM aura eka sAtavAM trairAzikatIna naya vAlA hai| isa prakAra sAta parikarmoM ke tirAsI hote haiN| vaha parikarma hai| 102. vaha sUtra kyA hai ? sUtra ke bAIsa prakAra prajJapta haiM, jaise-- 1. Rbhuta 2 pariNatAparita ki 4. vijayacarita 5. anantara 6. parampara 7. sat 8. saMyutha 9. bhinna 10. yathA tyAga 11. sauvastika ghaNTa 12. nandyAvarta 13. bahula 14. pRSTapRSTa 15. vyAvarta 96. evaMbhUta 17. dvikAvarta 98. vartamAnapada 19. samabhirUr3ha 20. sarvatobhadra 21 pannyAsa 22. dvipratigraha | 103. ye bAIsa sUtra svasamaya paripATI (jainAgama paddhati) ke anusAra nivedana hote haiM / ye bAIsa sUtra AjIvaka paripATI ke anusAra abhinnadana hote haiN| ye bAIsa sUtra trairAzika paripATI ke anusAra trikanayika hote haiM / ye bAIsa sUtra svasamaya paripATI ke anusAra catuSkanayika hote haiN| ye pUrvApara sAre sUtra aTTAsI hote haiM, aisA AkhyAna kiyA gayA hai / vaha sUtra hai / Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 naMdo 104. se ki taM puvvagae ? puvvagae atha kiM tat pUrvagatam ? pUrvagataM 104. vaha pUrvagata kyA hai ? cauddasavihe paNNatte, taM jahA-1. caturdazavidhaM prajJaptaM, tadyathA-1. pUrvagata ke caudaha prakAra prajJapta haiM, jaiseuppAyapuvvaM 2. aggeNIyaM 3. utpAdapUrvam 2. agreNIyaM 3. vIryama 4. 1. utpAdapUrva 2. agreNIya 3. vIrya 4. astivoriyaM 4. atthinasthippavAyaM 5. astinAstipravAdaM 5. jJAnapravAI 6. nAstipravAda 5. jJAnapravAda 6. satyapravAda 7. nANappavAyaM 6. saccappavAyaM 7. satyapravAdam 7. AtmapravAdaM 8. karma AtmapravAda 8. karmapravAda 9. pratyAkhyAna AyappavAyaM 8. kammappavAyaM 6. pravAdaM 9. pratyAkhyAnaM 10. vidyAnu 10. vidyAnupravAda 11. avandhya 12. prANAyu paccakkhANaM 10. vijjANuppavAyaM pravAdam 11. avandhyaM 12. prANAyuH 13. kriyAvizAla 14. lokabiMdusAra / 11 avaMjha 12. pANAuM 13. 13. kriyAvizAlaM 14. lokabindukiriyAvisAlaM 14. loka- sAram / biMdusAraM // 105. uppAyapuvassa NaM puvassa dasa utpAdapUrvasya pUrvasya daza vastUni, 105. utpAdapUrva ke dasa vastu aura cAra cUlikA vatthU, cattAri cUliyAvatthU catvAri cUlikAvastUni prjnyptaani| vastu prajJapta haiN| pnnnntaa|| 106. aggeNoyapuvassa NaM coddasa agreNIyapUrvasya caturdaza vastani, 106. agreNIyapUrva ke caudaha vastu aura bAraha vatthU, duvAlasa caliyAvattha dvAdaza calikAvastani prajJaptAni cUlikA vastu prajJapta haiN| pnnnnttaa| 107. vIriyapuvassa NaM aTTha vatthU, vIryapUrvasya aSTa vastuni, aSTa 107. vIryapUrva ke ATha vastu aura ATha culikA aTTha cUliyAvatthU paNNatA // cUlikAvastUni prajJaptAni / vastu prajJapta haiN| 108. atthinasthippavAyapuvassa NaM astinAstipravAdapUrvasya aSTA- 108. astinAstipravAdapUrva ke aTThAraha vastu aTThArasa vatthU, dasa caliyAvatyu daza vastUni, daza cUlikAvastUni aura dasa cUlikA vastu prajJapta hai| pnnnnttaa|| prajJaptAni / 106. nANappavAyapuvvassa NaM bArasa jJAnapravAdapUrvasya dvAdaza vastani 109. jJAnapravAdapUrva ke bAraha vastu prajJapta haiN| vattha pnnnnttaa| prajJaptAni / 110. saccappavAyapuvassa NaM doNi satyapravAdapUrvasya dve bastanI 110. satyapravAdapUrva ke do vastu prajJapta hai| vattha pnnnnttaa|| prajJapte / AtmapravAdapUrvasya SoDaza vastUni 111. AtmapravAdapUrva ke solaha vastu prajapta haiN| prajJaptAni / 111. AyappavAyapuvassa NaM solasa vatthU pnnnnttaa|| 112. kammappavAyapuvassa NaM tIsa vatthU pnnnnttaa|| karmapravAdapUrvasya triMzad vastUni 112. karmapravAdapUrva ke tIsa vastu prajapta haiN| prjnyptaani| 113. paccakkhANapuvassa NaM vIsaM vatthU pnnnnttaa| pratyAkhyAnapUrvasya vizatiH vastuni 113. pratyAkhyAnapUrva ke bIsa vastu prajapta haiN| prjnyptaani| paJcadaza 114: vidyAnupravAdapUrva ke pandraha vastu prajJapta haiM / vidyAnupravAdapUrvasya vastUni prajJaptAni / 114. vijjANappavAyapuvvassa NaM paNNarasa vatthU paNNattA // 115. avaMjhapuvassa NaM bArasa vatthU pnnnnttaa|| avandhyapUrvasya dvAdaza vastUni 115. avandhyapUrva ke bAraha vastu prajJapta haiN| prajJaptAni / Jain Education Intemational ation Intermational Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAMcavAM prakaraNa dvAdazAMga vivaraNa : sUtra 104-120 151 116. pANAupuvvassa NaM terasa vatthU prANAyupUrvasya trayodaza vastUni 116. prANAyupUrva ke teraha vastu prajJapta haiM / pnnnnttaa|| prajJaptAni / 117. kiriyAvisAlapuvvassa NaM tIsaM kriyAvizAlapUrvasya trizad vastUni 117. kriyAvizAlapUrva ke tIsa vastu prajJapta haiM / vatthU pnnnnttaa|| prajJaptAni / 118. lokabiMdusArapuvassa NaM paNuvIsaM lokabindusArapUrvasya paJcaviMzatiH 118. lokabidusAra pUrva ke paccIsa vastu prajJapta vatthU pnnnnttaa|| vastUni prajJaptAni / saMgahaNI-gAhA saMgrahaNI-gAthA saMgrahaNI-gAthA dasa coddasa aTTha, daza caturdaza aSTau, 1,2. dasa, caudaha, ATha, aThAraha, bAraha, aThAraseva bArasa duve ya vaNi / aSTAdazava dvAdaza dve ca vastUni / do, solaha, tIsa, bIsa, vidyAnupravAda meM pandraha, solasa tIsA vIsA, SoDaza trizad viMzatiH, gyArahaveM pUrva meM bAraha, bArahaveM pUrva meM teraha, paNNarasa aNuppavAyammi // 1 // paJcadaza anupravAde // terahaveM pUrva meM tIsa aura caudahaveM pUrva meM bArasa ikkArasame, dvAdazaMkAdaze, paccIsa-ye kramaza: pUrvo kI vastueM haiN| bArasame teraseva vatthUNi / dvAdaze trayodaza eva vastUni / tIsA puNa terasame, triMzat punastrayodaze, coisame paNNavIsAo // 2 // caturdaze paJcaviMzatiH // cattAri duvAlasa aTTha, catvAri dvAdaza aSTau, 3. cAra, bAraha, ATha aura dasa ye Adi ceva dasa ceva cullavatthUNi // caiva daza caiva cUlavastUni / cAra pUrvo kI cUlikA vastu haiM / zeSa pUrvo kI AillANa cauNhaM, AdimAnAM caturNA, cUlikA nahIM hai| vaha pUrvagata hai| sesANaM culiyA natthi // 3 // zeSANAM cUlikA nAsti // settaM puvvge|| tadetat puurvgtm| 116.se ki taM aNuoge? aNuoge duvihe paNNatte, taM jahA-mUlapaDhamANuoge gaMDiyANuoge y|| atha ko'sau anuyogaH ? anuyogaH 119. vaha anuyoga kyA hai ? dvividhaH prajJaptaH, tadyathA-mUla- anuyoga do prakAra kA prajJapta hai, jaiseprathamAnuyogaH gnnddikaanuyogshc| 1. mUlaprathamAnuyoga 2. gaMDikAnuyoga / 120. se kiM taM mUlapaDhamANuoge ? atha kaH sa mUlaprathamAnuyogaH? 120. vaha mUlaprathamAnuyoga kyA hai| mUlapaDhamANuoge NaM arahaMtANaM mUlaprathamAnuyoge arhatAM bhagavatAM mUlaprathamAnuyoga meM arahanta bhagavAn ke bhagavaMtANaM punvabhavA, devalogaga- parvabhavAH, devalokagamanAni, AyuH, pUrvabhava, devalokagamana, AyuSya, cyavana, janma, maNAI, AuM, cavaNAI, jammaNANi cyavanAni, janmAni ca abhi- abhiSeka, rAjya kI pravara zrI (lakSmI), ya abhiseyA, rAyavarasirIo, SekAH, rAjyavarazriyaH, pravrajyAH, pravrajyA, ugratapa, kevalajJAna kI utpatti, pavvajjAo, tavA ya uggA, kevala- tapAMsi ca ugrANi, kevalajJAnotpAdAH, tIrthapravartana, ziSya, gaNa, gaNadhara, AryA, nANuppayAo, titthapavattaNANi ya, tIrthapravartanAni ca, ziSyAH, gaNAH, pravartinI, caturvidha saMgha kA parimANa, jina, sIsA, gaNA, gaNaharA, ajjA, gaNadharAH, AryAH, pravatinyaH, saMghasya mana paryavajJAnI, avadhijJAnI, samyaktvI, pavattiNIo, saMghassa caumvihassa caturvidhasya yat ca parimANaM, jina- zrutajJAnI, vAdI, anuttaragati vAle, jaM ca parimANaM, jiNa-maNapajjava- manaHparyava-avadhijJAninaH, samyaktva- uttaravaikriya vAle muni, jitane siddha hue, ohinANI, samattasuyanANiNo ya, zrutajJAninazca, vAdinaH, anuttaragata- jaise siddhi patha kA upadeza diyA, jitane kAla vAI, aNuttaragaI ya, uttarave. yazca, uttaravikriyAvantazca munayaH, taka prAyopagamana anazana kiyA tathA jitane ubviNo ya muNiNo, jattiyA yAvantaH siddhAH, siddhipatho yathA bhaktoM kA chedana kara, jo uttama munivara antasiddhA, siddhipaho jaha desio, dezito, yAvacciraJca kAlaM prAyopa- kRta hue haiM, tama aura raja se vipramukta hokara jacciraM ca kAlaM pAovagayA, je gatAH, ye yatra yAvanti bhaktAni chitvA mokSa ke anuttara sukha ko prApta kiyA hai| Jain Education Intemational Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 jahi jativAI bhalAI cheDatA cheittA aMtagaDe munivarasame tama-raogha vipyamukke mukyasuhamaNuttaraM ca patte / eteaNNe ya evamAI bhAvA mUlaparamANuoge kahiyA settaM / mUlaparamANuoge || 121. se kiM taM gaMDiyANuoge ? gaMDiyANuoge kulagaragaMDiyAo, tirathayaDiyAo cakkaTTi gaMDiyAo, dasAraDiyA, baladevaDiyAo, vAsudevamaMDiyAja gaNadhara gaMDiyAo, bhavAhU gaMDiyAo, tavokammamaMDiyAo, harivaMsagaMDiyAo osappiNIgaMDiyAo, DAo, ussappiNIgaMDiyAo, cittaMtaragaMDiyAo, tiriya-niraya-ga-maNa- viviha pariTTa emAivAo gaMDiyAo Apaditi se gNddaannuoge| sesa aguA / amara-nara - 122. se ki taM cUliyAo ? cUliyAo - AillANaM caunhaM puvvANaM dhUliyA, sesAI puravAI acUliyAI / setaM cUliyAo / antakRtaH munivarottamaH tamo-rajaoghavipramuktaH mokSamucamanuttaraJca prAptaH / ete anye ca evamAdayaH mUlaprathamAnuyoge kathitAH / mUlaprathamAnuyogaH / bhAvA: sa eSaH atha kaH sa gaNDikAnuyogaH ? gaNDikAnuyoge kulakaragaNDikA, tIrthakaramaNDikAH, cakravatigaNDikAH, dazAragaNDikAH, baladevagaDA, vAsu devagaNDakAH gaNadharagaNDikA, bhadrabAgaDikA: tapaHkarmaNDikA, haribaMzakA avacinoDikA, harivaMzagaNDikAH, avasarpiNIgaNDikAH, utsarpiNIgaNDikAH, citrAntaraTikA, amara-nara-ti-nira yati gamana-vividha-parivartaneSu eva mAdikA: gaNDikAH AkhyAyante / sa eSaH gaNDikAnuyogaH / sa eSaH anuyogaH / atha kA: tA: cUlikA: ? cUlikA: AdimAnAM caturNa pUrvANAM cUlikAH zeSANi pUrvANi alikAni / tAH etAH cUlikAH / - 123. diTThivAyassa NaM parittA vAyaNA, saMkhejjA aNuogadArA, saMkhejjA veDhA, saMkhejjA silogA, saMkhejjAo paDivatIo, saMsejjAonijju sIo saMjjAo saMgrahaNIo se NaM aMga pAe bArasame tad aGgArthatayA dvAdazam aMge ege suyavakhaMdhe, coisa aGgam ekaH bhUtaskandhaH caturdaza puvvAI, saMkhejjA vatthU, saMkhejjA pUrvANi saMkhyeyAni vastUni, saMkhyeyAni callavatthU, saMjA pAhuDA, cUlikAvastUni saMkhyeyAni prAbhRtAni, kheja pADapADA, saMjjAo saMkhyepAni prAbhUtaprAbhUtAni saMkhyeyAH pAhuDiyAo, saMkhejjAo prAbhRtikA saMkhyeyAH prAbhRtaprAbhRpApADiyAo saMkhejjAI tikAH, saMkhyeyAni padasahasrANi padAgreNa, pasaharasAI poNaM, saMvejjA saMkhyeyAni akSarANi, anantAH gamAH akkharA, anaMtA gamA, anantAH paryavAH parItAH aNatA pajjavA, paritA tasA anantA: sthAvarAH, atA thAvarA, sAsaya-kaDa- nibaddha- nibaddha nikAcitA: , trasAH, zAzvata kRtajinaprajJaptAH dRSTivAdasya parItA vAcanAH, saMkhyeyAni anuyogadvArANi saMkhyeyAH veSTA, saMkhyeyAH zlokAH, saMkhyeyAH pratipattayaH, saMkhyeyAH niryuktayaH, saMkhyeyAH saMgrahaNyaH / naMdI aise hI anyabhAvoM kA mUlaprathamAnuyoga meM AkhyAna kiyA gayA hai| vaha mUlaprathamAnuyoga hai / 121. vaha gaMDikAnuyoga kyA hai ? dazAra , itsargyoga meM kulakaragaMDikAoM, tIrthakaragaMDikAoM, cakravartIgaMDikAoM, iMDikAoM, baladevarAdikAloM vAsudevaDikAma nagarAoM, bhadravAhamaMDikAoM, tapaH karma gaNDikAoM, harivaMzakA avasarpiNI gaNDikAoM utsarpiNI gaMDikAoM, riDikAoM, devatA, manuSya, nirvaJ narakagati meM gamana aura vividha parivartana Adi kA AkhyAna kiyA gayA hai| vaha gaNDikAnuyoga hai| vaha anuyoga hai| 122. ve cUlikAeM kyA haiM ? prathama cAra pUrvo kI cUlikAeM haiM, zeSa pUrvI kI cUlikAeM nahIM haiM / " ve cUlikAeM haiN| 123. dRSTibAda meM parimita vAcanAeM saMkhya anuyogadvAra saMkhyeyaveDA (chaMda vizeSa saMya zloka saMkhyeva pratipattiyAM saMkhyeya niktiyAM aura saMkhyeya saMgrahaNiyAM haiN| 1 , vaha aMgoM meM bArahavAM aMga hai| usake eka zrutaskandha, caudaha pUrva, saMkhyeya vastu ( do sau paccIsa vastu) saMkhyelA prAbhUtaprabhUtaprabhUtaprati kAeM saMkhya prAbhUta-prAbhUtikAeM pada parimApa kI dRSTi se saMkhyeya hajAra pada, saMkhyeya akSara, ananta gama, ananta paryava haiN| usameM parimita trasa, ananta sthAvara, zAzvata kRta nibaddhanikAcita jinaprajJapta bhAvoM kA AkhyAna, prajJApana, prarUpaNa, darzana, nidarzana aura upadarzana kiyA gayA hai| Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAMcavAM prakaraNa : dvAdazAMga vivaraNa : sUtra 121-125 nikAiyA jiNapaNNattA bhAvA bhAvAH AkhyAyante prajJApyante prarUpyante Aghavijjati paNNavijjati parU- darzyante nidarzyante upadaya'nte / vijjati daMsijjaMti nidaMsijjaMti uvadaMsijjati / se evaM AyA, evaM nAyA, evaM sa evamAtmA, evaM jJAtA, evaM viNNAyA, evaM caraNa-karaNa-parUvaNA vijJAtA, evaM caraNa-karaNa-prarUpaNA Aghavijjati / settaM didivaae| AkhyAyate / sa eSaH dRSTivAvaH / isa prakAra dRSTivAda kA adhyetA AtmAdRSTivAda meM pariNata ho jAtA hai| vaha isa prakAra jJAtA aura vijJAtA ho jAtA hai| isa prakAra dRSTibAda meM caraNa-karaNa kI prarUpaNA kA AkhyAna kiyA gayA hai|" vaha dRSTivAda 124. icceiyammi duvAlasaMge gaNi- ityetasmin dvAdazAGge gaNipiTake isa dvAdazAMga gaNi piTaka meM ananta bhAva, piDage aNaMtA bhAvA, aNaMtA anantAH bhAvAH, anantAH abhAvAH, ananta abhAva, ananta hetu, ananta ahetu, ananta abhAvA, aNaMtA heU, aNaMtA anantAH hetavaH, anantAH ahetavaH, kAraNa, ananta akAraNa, ananta jIva, aheU, aNaMtA kAraNA, aNaMtA anantAni kAraNAni, anantAni ananta ajIva, ananta bhavasiddhika, ananta akAraNA, aNaMtA jIvA, aNaMtA / akAraNAni, anantA jIvAH, anantAH abhavasiddhika, ananta siddha, ananta asiddha ajIvA, aNaMtA bhavasiddhiyA, ajIvAH, anantAH bhavasiddhikAH, prajJapta haiN| aNaMtA abhavasiddhiyA, aNaMtA anantAH abhavasiddhikAH, anantAH siddhA, aNaMtA asiddhA pnnnnttaa| siddhAH, anantAH asiddhAH prajJaptAH / saMgahaNI-gAhA saMgrahaNI-gAthA saMgrahaNI-gAthA bhAvamabhAvA heUbhAvAbhAvA hetavaH 1. bhAva, abhAva, hetu, ahetu, kAraNa, maheU kAraNamakAraNA ceva / ahetavaH kAraNAkAraNAni cava / akAraNa, jIva, ajIva, bhavika, abhavika, jIvAjovA bhaviyamabhaviyA, jIvAjIvA bhavikAbhavikAH, siddha, asiddha prajJapta haiN| siddhA asiddhA ya // 1 // siddhAH asiddhaaHc|| 125. icceiyaM duvAlasaMgaM gaNipiDagaM ityetad dvAdazAGga gaNipiTakam 125. atItakAla meM ananta jIvoM ne isa dvAdazAMga tIe kAle aNaMtA jIvA ANAe atIte kAle anantAH jIvAH AjJayA gaNipiTaka kI AjJA kA pAlana na karane ke virAhittA cAuraMtaM saMsArakaMtAraM virAdhya cAturantaM saMsArakAntAram kAraNa virAdhanA kara cAra gati vAle sNsaarannuprittttisu| anupryvtisst| kAMtAra meM paribhramaNa kiyA hai| icceiyaM duvAlasaMgaM gaNipiDagaM ityetad dvAdazAGga gaNipiTakaM vartamAnakAla meM parimita jIva isa dvAdapar3appaNNakAle parittA jIvA pratyutpanne kAle parItAH jIvAH zAMga gaNipiTaka kI AjJA kI virAdhanA ANAe virAhittA cAurataM AjJayA virAdhya cAturantaM saMsAra- karake cAra gativAle saMsArakAMtAra meM parisaMsArakaMtAraM aNupariyada'ti / kAntAram anuprivrtnte| bhramaNa karate haiN| icceiyaM duvAlasaMgaM gaNipiDagaM ityetad dvAdazAGga gaNipiTakam bhaviSyakAla meM ananta jIva isa dvAdazAMga aNAgae kAle aNaMtA jIvA anAgate kAle anantAH jIvAH AjJayA gaNipiTaka kI AjJA kI virAdhanA karake cAra ANAe virAhittA cAurataM virAdhya cAturantaM saMsArakAntAram gati vAle saMsArakAMtAra meM paribhramaNa kreNge| saMsArakatAraM annupriyttttissNti| anuparivatiSyante / icceiyaM duvAlasaMga gaNipiDagaM ityetad dvAdazAGga gaNipiTakam atIta kAla meM ananta jIvoM ne isa dvAdazAMga tIe kAle aNaMtA jIvA ANAe atIte kAle anantAH jIvAH AjJayA gaNipiTaka kI AjJA kI ArAdhanA karake cAra ArAhitA cAurataM saMsArakaMtAraM ArAdhya cAturantaM saMsArakAntAraM gativAle saMsArakAMtAra kA vyatikramaNa kiyA voIvaiMsu / vytyvaajissuH| icceiyaM duvAlasaMgaM gaNipiDagaM ityetad dvAdazAGgaM gaNipiTakaM __ vartamAna kAla meM parimita jIva isa dvAdazAMga paDappaNNakAle parittA jIvA pratyutpannakAle parItAH jIvAH gaNipiTaka kI AjJA kI ArAdhanA karake Jain Education Intemational Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 naMdI ANAe ArAhitA cAuraMtaM AjJayA ArAdhya cAturantaM saMsArasaMsArakatAraM viiiivyNti| kAntAraM vyativrajanti / icceiyaM duvAlasaMgaM gaNipiDagaM ityetad dAdazAGgaM gaNipiTakam aNAgae kAle aNaMtA jIvA anAgate kAle anantAH jIvAH ANAe ArAhittA cAurataM AjJayA ArAdhya cAturantaM saMsArasaMsArakatAraM vIIvaissaMti // kAntAraM vyativrajiSyanti / cAra gativAle saMsArakAMtAra kA vyatikramaNa karate haiN| bhaviSyakAla meM ananta jIva isa dvAdazAMga gaNipiTaka kI AjJA kI ArAdhanA karake cAra gati vAle saMsArakAMtAra kA vyatikramaNa kreNge| 126. icceiyaM duvAlasaMgaM gaNipiDagaM ityetad dvAdazAGga gaNipiTakaM na 126. yaha dvAdazAMga gaNipiTaka kabhI nahIM thA, na kayAi nAsI, na kayAi na bhavai, kadAcid nAsIt, na kadAcid na kabhI nahIM hai yA kabhI nahIM hogA-aisA na kayAi na bhvissi| bhavi ca, bhavati, na kadAcid na bhaviSyati / nahIM ho sktaa| thA, hai aura rhegaa| yaha bhavai ya, bhavissai ya / dhuve niyae abhUt ca, bhavati ca, bhaviSyati ca / dhruva, niyata, zAzvata, akSaya, avyaya, sAsae akkhae avvae avaTThie dhruvaM niyataM zAzvatam akSayam avyayam avasthita aura nitya hai| nicce| avasthitaM nityam / se jahAnAmae paMcatthikAe na tad yathAnAma paJcAstikAyaH na jaise-paMcAstikAya kabhI nahIM thA, kabhI kayAi nAsI, na kayAi nasthi, kadAcid nAsIt na kadAcid nAsti nahIM hai yA kabhI nahIM hogA-aisA nahIM ho na kayAi na bhvissi| bhuvi ca, na kadAcid na bhaviSyati / abhUt ca, sakatA / thA, hai aura rhegaa| yaha dhruva, bhavaiya, bhavissai ya |dhve niyae bhavati ca bhaviSyati c| dhruvaH niyataH niyata, zAzvata, akSaya, avyaya, avasthita sAsae akkhae avvae avaThThie zAzvataH akSayaH avyayaH avasthitaH aura nitya hai| vaise hI dvAdazAMga gaNipiTaka nicce / evAmeva duvAlasaMge gaNi- nityaH / evameva dvAdazAGga gaNipiTakaM kabhI nahIM thA, kabhI nahIM hai kabhI nahIM rahegApiDage na kayAi nAsI, na kayAi na kadAcida nAsIt na kadAcid aisA nahIM ho sktaa| thA, hai aura rahegAnatthi, na kayAi na bhvissi| nAsti na kadAcit na bhaviSyati / yaha dhruva, niyata, zAzvata, akSaya, avyaya, bhuvi ca, bhavai ya, bhvissiy| abhUt ca bhavati ca bhaviSyati avasthita aura nitya hai|" dhuve niyae sAsae akkhae avvae c| dhruvaM niyataM zAzvatam akSayam avaTTie nicce // avyayam avasthitaM nityam / 127. se samAsao caunvihe paNNate, tat samAsatazcatuvidhaM prajJaptaM, 127. vaha zrutajJAna saMkSepata: cAra prakAra kA taM jahA-davvao, khettao, tadyathA-dravyataH, kSetrataH, kAlataH, prajJapta hai, jaise-dravyataH, kSetrataH, kAlataH, kAlao, bhaavo| tattha davvao bhAvataH / tatra dravyataH zrutajJAnI upa- bhAvataH / NaM suyanANI uvautte savvadavvAiM yuktaH sarvadravyANi jAnAti pazyati / dravya kI dRSTi se zrutajJAnI upayukta jANai paas| avasthA meM (jJeya ke prati dattacitta hone para) saba dravyoM ko jAnatA, dekhatA hai| khettao NaM suyanANI uvautte kSetrata: zrutajJAnI upayuktaH sarva kSetra kI dRSTi se zrutajJAnI upayukta savvaM khettaM jANai paasi| kSetraM jAnAti pazyati / avasthA meM saba kSetroM ko jAnatA, dekhatA hai| kAlao NaM suyanANI uvautte kAlataH zrutajJAnI upayuktaH sarva kAla kI dRSTi se zrutajJAnI upayukta savvaM kAlaM jANa paasi| kAlaM jAnAti pazyati / avasthA meM sarvakAla ko jAnatA dekhatA hai / bhAvao NaM suyanANI uvautte bhAvataH zrutajJAnI upayuktaH sarvAn bhAva kI dRSTi se zrutajJAnI upayukta sabve bhAve jANai pAsai / bhAvAn jAnAti pshyti| avasthA meM saba bhAvoM ko jAnatA, dekhatA hai|" saMgahaNI-gAhA saMgrahaNI-gAthA saMgrahaNI-gAthA akkhara saNNI samma, akSara saMji samyaka, 1. akSarazruta, saMjJIzruta, samyakzruta, sAiyaM khalu sapajjavasiyaM ca / sAdikaM khalu saparyavasitaJca / sAdizruta, saparyavasitazruta, gamikazruta, gamiyaM aMgapaviThaM, gamikamaGgapraviSTaM, aMgapraviSTazruta ye sAta haiN| inake pratipakSI bhI sattavi ee sapaDivakkhA // 1 // saptApi ete sprtipkssaaH|| sAta haiM / kula milAkara caudaha haiM / " Jain Education Intemational Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. buddhi ke ATha guNoM se jo Agama zAstra kA grahaNa dRSTa hai| use dhIra, pUrva vizArada zrutajJAna kI upalabdhi kahate haiN| pAMcavAM prakaraNa : dvAdazAMga vivaraNa : sUtra 126,127 Agama-satthaggahaNaM, Agama-zAstragrahaNaM, jaM buddhigumehaM ahiM dilN| yad buddhiguNaiH aSTabhiH dRSTam / biti suyanANalaMbha, bruvate zrutajJAnalAbha, taM puvavisArayA dhIrA // 2 // tat pUrvavizAradAH dhiiraaH|| sussUsai paDipucchai, zuzrUSate pratipRcchati, suNai giNhai ya Ihae yAvi / zRNoti gRhNAti cehate cApi / tato apohae vA, tato apohate vA, dhArei karei vA sammaM // 3 // dhArayati karoti vA samyak / mUaM huMkAraMvA, mUkaM huMkAraM vA, bADhakkAra paDipuccha vImaMsA / bADhaMkAraM pratipacchA vimrshH| tatto pasaMgapArAyaNaM ca, tataH prasaMgapArAyaNaJca, pariNi? sattamae // 4 // pariniSThA saptamake // ATha guNa ye haiM - 3. 1. sunane kI icchA 2. pratipRcchA 3. zravaNa 4. grahaNa 5. IhA 6. apoha 7. dhAraNA 8. samyaka kriyaa| zravaNa-vidhi4. pahale mUkabhAva se sunatA hai, huMkAra karatA hai phira bADhakkAra (sAdhu-sAdhu kahatA hai),pratipRcchA karatA hai, vimarza athavA mImAMsA karatA hai, tatpazcAt prasaMga kA pArAyaNa aura sAtavIM bAra meM usakI pariniSThA ho jAtI suttattho khala paDhamo, bono nijjuttimIsao bhnnio| taio ya niravaseso, esa vihI hoi aNuoge // 5 // settaM aMgapaviThaM / setaM suyanANaM / setaM parokkhaM / settaM nNdii|| sUtrArthaH khalu prathamaH, dvitIyaH niyuktimizrako bhaNitaH / tRtIyazca niravazeSaH, eSa vidhirbhavati anuyoge // tadetad aGgapraviSTam / tadetat zrutajJAnam / tadetat parokSam / sA eSA nndii| 5. anuyoga (vyAkhyA) kI vidhi isa prakAra hai| prathama bAra meM sutra aura artha kA bodha, dUsarI bAra meM niyukti sahita sUtra aura artha kA bodha, tIsarI bAra meM samagratA kA bodha / " vaha aMgapraviSTa hai / vaha zrutajJAna hai| vaha parokSa hai / vaha nandI hai| Jain Education Intemational Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNa sUtra 74,75 1. (sUtra 74,75) aGgabAhya AgamoM kI sUcI meM pahalA Agama hai-Avazyaka / usake racanA aura racanAkAra ke viSaya meM yatra tatra ullekha milate haiN| Avazyakaniyukti meM sAmAyika adhyayana ke viSaya meM eka ullekha hai - yaha adhyayana gurujanoM ke dvArA upadiSTa aura AcArya paramparA dvArA Agata hai|' maladhArI hemacandra ne gurujana kA artha jina, tIrthaGkara aura gaNadhara kiyA hai| isase sAmAyika Avazyaka kI prAcInatA siddha hotI hai| vartamAna meM Avazyaka kA jo svarUpa hai vaha mahAvIra ke kAla meM nahIM thaa| pratikramaNa prAcIna hai| mahAvIra ke dharma ko sapratikramaNa kahA gayA hai| caturvizatistava kI racanA bhadrabAhu ne kii| isakA ullekha aneka vyAkhyA granthoM meM milatA hai|' ukta carcA kA niSkarSa yaha hai ki Avazyaka kI racanA aneka kAlakhaNDoM meM huI hai| usake racanAkAra gautama, bhadrabAhu Adi aneka AcArya haiN| Avazyaka kI racanA ke viSaya meM paNDita sukhalAlajI aura paNDita becaradAsajI kA maMtavya avalokanIya hai| prastuta Agama meM Avazyaka ke chaH prakAra nirdiSTa haiN| anuyogadvAra ke anusAra Avazyaka chaha adhyayanoM kA eka zrataskandha hai|' jayadhavalA ke anusAra Avazyaka eka zrutaskandha ke rUpa meM pratiSThita nahIM hai| usameM aGgabAhya zruta ke caudaha prakAra batalAe gae haiN| unameM pahale chaH prakAra haiM--1. sAmAyika, 2. caturvizatistava, 3. vaMdanA, 4. pratikramaNa, 5. vanayika, 6. kRtikarma / mUlAcAra meM SaDAvazyaka kI sUcI meM pratyAkhyAna pAMcavAM tathA visarga athavA kAyotsarga chaThA hai|' tattvArthabhASya meM kAyavyutsarga ke pazcAt pratyAkhyAna kA ullekha hai|' mUlAcAra kA krama bhASya kA saMvAdI hai kyoMki bhASya se bhI yahI phalita hotA hai ki chaha adhyayanoM kA astitva svatantra grantha ke rUpa meM thaa| ina saba saMdabhoM kA niSkarSa yaha hai ki Avazyaka aneka kAlakhaNDoM meM parivartita hotA rhaa| sUtra 76-78 2. (sUtra 76-78) sthAnAGga sUtra meM kAlika aura utkAlika kA ullekha mAtra milatA hai|" akalaMka ne aGgabAhya ke kAlika aura utkAlika 1. Avazyaka niyukti, gA. 87 : sAmAiyanijjutti vucchaM uvaesiyaM gurujaNeNaM / AyariyaparaMparaeNa AgayaM aannupuviie|| 2. vizeSAvazyakabhASya, gA. 1081 ko vRtti--jinagaNadhara lakSaNena gurujanena dezitAm / 3. ThANaM, 6 / 103 kA ttippnn| 4. (ka) AcArAMga, vRtti pa. 211 : AvazyakAntarbhUta caturvizatistavastvArAtIyakAlabhAvinA bhadrabAhusvA minaa'kaari| (kha) senapraznottara, ullAsa 2: bhadrabAhusvAminA Ava zyakAntarbhUta caturvizatistavaracanamaparAvazyakaracanaJca niyuktirUpatayAkRtamiti bhAvArthaH / 5. (ka) darzana aura cintana, pR. 194-196 (kha) jaina sAhitya kA bRhad itihAsa, bhAga 1, pR. 42,43 6. aNuogadArAI, sU. 6 7. kaSAyapAhur3a, pR. 25 8. mUlAcAra, gA. 22 samadA thavo ya vaMdaNa pADikkamagaM taheva NAdavvaM / paccakhANavisaggo karaNIyAvAsayA chappi // 9. tattvArthAdhigama sUtram, 120 kA bhASya--aGgabAhyamanekavidhaM / tadyathA--sAmAyika, caturvizatistavaH, vandanaM, pratikramaNaM, kAyavyutsargaH, pratyAkhyAnaM, dazavakAlikaM.... " / 10. ThANaM, 2 / 108 Jain Education Intemational Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra0 5, sU074-78, Ti0 1,2 157 ke aneka vikalpa batalAe haiN| unake anusAra svAdhyAya kAla meM jisakA kAla niyata hai vaha kAlika hai, aniyata kAla vAlA utkAlika hai|' anuyogadvAra meM parimANa saMkhyA ke prakaraNa meM kAlika mUtra kA parimANa batAyA gayA hai|" AvazyakatA hotA hai ki AryarakSitasUri ne anuyoga kI vyavasthA ke samaya kAlikata kI vyavasthA kI thI / prathama anuyoga caraNakaraNAnuyoga hai| usake lie niyuktikAra ne kAlikazruta kA prayoga kiyA hai|" maladhArI hemacandra kA abhimata hai - gyAraha aGga kAlagrahaNa Adi kI dRSTi se par3he jAte the, isalie unakI saMjJA kAlika hai| kAlikazruta meM prAyaH caraNakaraNAnuyoga kA pratipAdana hai isalie bhAvyakAra ne varaNakaraNAnuyoga ke sthAna para kAlikata kA prayoga kiyA hai|" kAlikata kA prAyaH caraNakaraNAnuyoga meM samAveza hai| RSibhASita - uttarAdhyayana meM nami, kapila Adi kA kathAnaka hai| isalie unakA samAveza dharmakathAnuyoga meM, sUryaprajJapti Adi kA samAveza gaNitAnuyoga meM aura dRSTivAda kA samAveza ivyAnuyoga meM kiyA gayA hai| kAlika aura utkAlika - yaha vibhAga sarvaprathama prastuta Agama meM hI upalabdha hotA hai / cUrNikAra ke anusAra kAlika Agama dina rAta ke prathama prahara va carama prahara meM par3he jAte the / utkAlika Agama akAla belA ko chor3akara hara samaya par3he jAte the / ' isase yaha spaSTa hai ki svAdhyAya kAla kI maryAdA ke AdhAra para yaha vibhAga kiyA gayA hai / dazavaikAlika ko utkAlika kI sUcI meM aura uttarAdhyayana ko kAlika kI sUcI meM rakhane kA hetu kyA hai ? isakA spaSTa samAdhAna nahIM kiyA jA sktaa| kevala svAdhyAya vyavasthA ko hI hetu mAnA jA sakatA hai / utkAlika kI sUcI meM unatIsa AgamoM kA ullekha hai 1. dazarvakAlika dazavekAlika ke dasa adhyayana haiM aura cUMki vaha vikAla meM racA gayA, isalie isakA nAma dazavaikAlika rakhA gayA / isake karttA zrutakevalI zayyaMbhava haiN| apane putra- ziSya manaka ke lie unhoMne isakI racanA kii| vIra samvat 72 ke AsapAsa 'campA' meM isakI racanA huI / vizeSa vivaraNa ke lie draSTavya dasaveAliyaM kI bhUmikA / 2. kalpikakalpika isameM kalpa aura akalpa kA varNana thA / yaha samprati anupalabdha hai / 3. kSullakalpazruta isake karttA bhadrabAhu haiM / yaha laghu AkAravAlA vidhiniSedhAtmaka AcAra zAstra hai / 4. mahAkalpazruta isake karttA bhadrabAhu haiN| yaha maht AkAravAlA vidhi niSedhAtmaka AcAra zAstra hai / 1. tattvArthavArtika 1 / 2014 : svAdhyAyakAle niyatakAla kAlikam / aniyatakAlamutkAlikam / 2. aNuogadArAI, sU. 571 3. Avazyaka niryukti, gA. 776,777 : kAliyayurya ca isimAsivAI to va sUrapannattI / sayyo ya viTTivAo utthao hoi ao jaM ca mahAkampa jANi sAgi aANi / caraNakaraNAyo ti kAlipatye ugavANi // 4. vizeSAvazyakabhAvya vA. 2294-95 kI vRtiikA dazAyaM sarvamapi taM kAlAdividhinA'dhIyata iti kAlikamucyate / tatra prAyazcaraNa karaNe eva pratipAdyete / ataH AryarakSita sUribhistatra caraNakaraNAnuyoga eva kartavyatayAnujJAtaH / 5. vizeSAvazyakabhASya, gA. 2294, 2295 kI vRttiRSibhASitAnyuttarAdhyayanAni teSu ca namikapilAdimaha rSINAM saMbandhIni prAyo dharmAkhyAnakAnyeva kathyanta iti dharmarUpAnuyoga eva tatra vyavasthApitaH / sUryaprajJaptyAdI tu candra-sUrya graha-nakSatrAdicAragaNitameva prAyaH pratipAdyata iti tatra gaNitAnuyoga evaM vyavasthApitaH / dRSTivAde tu sarvasminnapi cAlanA - pratyavasthAnAdibhirjIvAdidravyANyeva pratipAdyante, tathA suvarNa rajata maNi-mauktikAdidravyANAM ca siddhayo'bhidhIyanta iti yoga eva / 6. nandI cUrNa, pR. 57: tattha 'kAliyaM' jaM dina rAtINaM padama caramaporisa pagjiti purA kAlavela paDhijjati taM ukkAliyaM / 1 Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 naMdI 5. aupapAtika-- aupapAtika aMgabAhya Agama hai isalie yaha gaNadhara kRta nahIM hai / kisI sthavira ne isakI racanA kI hai| isameM adhyayana, uddezaka Adi kA vibhAga nahIM hai| prastuta sUtra kA mukhya pratipAdya upapAta hai| samavasaraNa isakA prAsaMgika viSaya hai| mukhya pratipAdya ke AdhAra para prastuta sUtra kA nAma 'ovAiya' kiyA gayA hai| isakA saMskRta rUpa 'aupapAtika' hotA hai| aupapAtika kA mukhya viSaya punarjanma hai| upapAta ke prakaraNa meM 'amuka prakAra ke AcaraNa se amuka prakAra kA AgAmI upapAta hotA hai', yahI viSaya carcita hai| upodghAta prakaraNa meM aneka varNaka haiM-nagarI varNaka, caitya varNaka, udyAna varNaka, rAja varNaka Adi-Adi / ina varNakoM se prastuta sUtra varNaka sUtra bana gayA / 6. rAjapraznIya yaha sthavira ke dvArA racita hai| prastuta sUtra adhyayana, uddezaka Adi vibhAgoM meM vibhakta nahIM hai| viSaya kI dRSTi se isake do mukhya prakaraNa haiM1. sUryAbhadeva 2. pradezI rAjA kA kathAnaka / prastuta sUtra kA prathama prakaraNa AmalakappA nagarI ke varNana se prArambha hotA hai| sUryAbha ke prasaMga meM vimAnaracanA, prekSAmaMDapa, nATayavidhi Adi kA vistRta varNana milatA hai| 7. jIvAbhigama prastuta sUcI meM Alocya Agama kA nAma jIvAbhigama hai| isa samaya Agama kA utkSepa pada meM jIvAjIvAbhigama nAma upalabdha hai| isakA prArambha ajIvAbhigama se hotA hai| isase Age jIvAbhigama kA vistRta vivecana hai| isake kartA kA nAma upalabdha nahIM hai| utkSepa pada meM yaha nirdeza milatA hai ki jinamata meM zraddhA rakhane vAle sthaviroM ne jIvAjIvAbhigama nAmaka adhyayana kA prajJApana kiyA hai iha khalu jiNamayaM jiNANumayaM jiNANulomaM jiNappaNItaM jiNaparUviyaM jiNakkhAyaM jiNANuciNNaM jiNapaNNattaM jiNadesiyaM jiNapasatthaM aNuvIi taM saddahamANA taM pattiyamANA taM roemANA therA bhagavaMto jIvAjIvAbhigamaM NAmAyaNaM pnnnnviisu|' isakA racanAkAla ajJAta hai| isameM aneka sthAnoM para 'jahA paNNavaNAe'--arthAt prajJApanA ko dekhane kA saMketa hai| isase jJAta hotA hai ki jIvAjIvAbhigama kI racanA zyAmAcArya ke uttaravartI sthaviroM ne kI hai| isa tathya ko bhI asvIkAra nahIM kiyA jA sakatA ki Agama saMkalana kAla meM devadhigaNI ne 'jahA paNNavaNAe' kA ullekha kiyA hai| ___ kucha bhI ho racanAkAla taka pahuMcane ke lie kAphI anusaMdhAna kI AvazyakatA hai| 8. prajJApanA isake racanAkAra zyAmAcArya haiN| ve vAcaka aura pUrvadhara the| sUtrakAra ne Agama ke prArambha meM bhagavAna mahAvIra ko namaskAra kiyA hai vavagayajara-maraNabhae siddhe abhivaMdiUNa tiviheNaM / vaMdAmi jiNaridaM telokkaguruM mahAvIraM // unake anusAra prastuta graMtha dRSTivAda kA niSyanda (sAra) hai| bhagavAna mahAvIra ne saba AgamoM kI prajJApanA kii| granthakAra ne unhIM ke prajJApana kA saMkalpa kiyA hai suyarayaNanihANaM jiNavareNa, bhaviyajaNaNinvaikareNa / uvadaMsiyA bhagavayA, paNNavaNA savvabhAvANaM / / 1. uvaMgasuttANi, khaNDa 1, jIvAjIdAbhigame, 11 4. navasuttANi, naMdI, gA. 26 : 2. vahI 113-5 ___ hAriyAguttaM sAI, ca vaMdimo hAriyaM ca sAmijja / 3. vahI 11 5. uvaMgasuttANi, khaNDa 2, paNNavaNA, gA. 1 6. vahI, gA. 2,3 Jain Education Intemational Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra0 5, sU0 78, Ti0 2 jaha malayagiri ne prastuta grantha kI vRtti meM do gAthAeM uddhRta kI haiN| unameM ullekha hai ki zyAmAcArya vAcaka vaMza ke tevIsaveM vAcaka the| unakA pUrvazruta bahuta samRddha thaa| mAthurI vAcanA ke anusAra zyAmAcArya kA sthAna terahavAM hai|" tapAgaccha paTTAvalI anusAra zyAmAcArya kA svargavAsa bhagavAn mahAvIra se 376 varSa bAda huA thaa| ke kI hai| 9. mahAprajJApanA ina tathyoM ke AdhAra para yaha niSkarSa nikalatA hai ki zyAmAcArya sudharmA ke pazcAt terahaveM vAcaka the / vRtti meM udbhuta gAthA meM tevIsavAM vAcaka batalAyA gayA hai| yaha kisI anya anuzruti ke AdhAra para likhA gayA pratIta hotA hai / ise prAmANika nahIM mAnA jA sakatA / jayAcArya kA abhimata hai ki zyAmAcArya ne prajJApanA kI racanA kisI bar3e grantha ke laghu saMskaraNa ke rUpa meM cUrNikAra ke anusAra isameM prajJApanIya viSaya vistAra se batalAe gae haiN|" yaha samprati anupalabdha hai| 10. pramAdApramAda cUrNikAra ke anusAra isameM pramAda, apramAda kA varNana kiyA gayA hai|' yaha samprati upalabdha nahIM hai / 11. naMdI prastuta Agama / vizeSa vivaraNa ke lie dekheM bhUmikA || 12. anuyogadvAra - aAmiSaM pitaM, suparamaM vidvivANIsaMbaM vaSNiyaM bhagavayA, ahamavi taha vaNNaissAmi // yaha ArakSita dvArA racita hai| vizeSa vivaraNa ke lie dekheM 'aNubhavabArA' kI bhUmikA 13. devendrastava isa adhyayana meM devendroM kI sthiti, bhavana, vimAna, nagara, ucchvAsa- niHzvAsa Adi kA varNana hai / 16. sUrya prajJapti - 14. lacArika isa adhyayana meM garbha, mAnava zarIra racanA, usakI zata varSa kI Ayu ke dasa vibhAga, unameM hone vAlI zArIrika sthitiyAM, usake AhAra Adi mAnava jIvana ke vividha pakSoM para vimarza kiyA gayA hai / 15. candravedhyaka-- isa adhyayana meM vinaya guNa, AcArya guNa, ziSya guNa, jJAna guNa, cAritra guNa Adi viSayoM para vistAra se vivecana hai| isameM sUrya kI caryA kA prajJApana hai| isameM prahara ke kAlamAna kA nirUpaNa hai| 17. pauruSImaMDala - isa adhyayana meM eka prahara ke kAlamAna kA pratipAdana hai / 18. maNDala praveza - isa adhyayana meM candra aura sUrya ke eka maNDala se dUsare maNDala meM praveza kA varNana hai / yaha samprati upalabdha nahIM hai / 156 1. prajJApanA, malayagirIyA vRtti, pa. 5 2.dhasaMgraha bhUmikA. 29 3. paTTAvali samuccaya, pR. 46 4. praznottara tatva bodha, pR. 82, 83 5. nandI cUrNa, pR. 58 6. vahI, pR. 58 7. vahI, sUracaritaM paNNavijjate jattha sA sUrapaNNati / Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 naMdo 19. vidyAcaraNavinizcaya isa adhyayana meM vidyA aura cAritra kA nirUpaNa kiyA gayA hai| 20. gaNividyA isa adhyayana meM vibhinna avasaroM para prayukta hone vAle muhUrta, nakSatra Adi kA varNana hai| 21. dhyAnavibhakti isa adhyayana meM dhyAna kA vibhAga yukta vistRta varNana hai / yaha samprati anupalabdha hai| 22. maraNa vibhakti isa adhyayana meM maraNa kA vibhAga yukta vistRta varNana hai| 23. Atmavizodhi isa adhyayana meM AtmA kI vizuddhi kA varNana hai / yaha samprati upalabdha nahIM hai| 24. vItarAgazruta-- isa adhyayana meM vItarAga ke svarUpa kA vivecana hai| yaha samprati anupalabdha hai| 25. saMlekhanAzruta isa adhyayana meM mAraNAntika saMlekhanA kA nirUpaNa hai| puNyavijayajI ne saMlekhanAzruta kA maraNavibhakti ke aMtargata ullekha kiyA hai| 26. vihArakalpa isa adhyayana meM jinakalpa, sthavirakalpa, pratimAdhArI, yathAlandaka aura pArihArika-muni kI ina pAMcoM zreNiyoM kA kalpa hai| 27. gharagavidhi isa adhyayana meM cAritra kI vidhiyoM kA nirUpaNa hai| 28. AturapratyAkhyAna isa adhyayana meM Atura (glAna) ko karAe jAne vAle pratyAkhyAna kA varNana hai| 29. mahApratyAkhyAna isa adhyayana meM carama avasthA meM karAe jAne vAle pratyAkhyAna kA varNana hai| prastuta Agama meM chaha prakIrNakoM ke nAma upalabdha hote haiM-devendrastava, taMdulavaicArika, candravedhyaka, gaNividyA, AturapratyAkhyAna aura mahApratyAkhyAna / cUrNikAra ne kucheka prakIrNakoM kA vivecana kiyA hai|' prakIrNakoM kI sUcI bhinna-bhinna granthoM meM bhinna-bhinna prakAra kI milatI hai| isa viSaya meM muni puNyavijayajI ne vistAra se likhA hai'-sAmAnyatayA prakIrNaka dasa mAne jAte haiN| kintu inakI koI nizcita nAmAvali na hone ke kAraNa ye nAma kaI prakAra se ginAe jAte haiN| ina saba prakAroM meM se saMgraha kiyA jAya to kula bAIsa nAma prApta hote haiM, jo isa prakAra haiM-1. causaraNa, 2. AurapaccakkhANa, 3. bhattapariNA, 4. saMthAraya, 5. taMdulaveyAliya, 6. caMdAvejjhaya, 7. devidatthava, 8. gaNivijjA, 9. mahApaccakkhANa, 10. vIratthaya, 11. isibhAsiyAI, 12. ajIvakappa, 13. gacchAcAra, 14. maraNasamAdhi, 15. titthogAli, 16. ArAhaNApaDAgA, 17. dIvasAgarapaNNatti, 18. joisakaraMDaya, 19. aMgavijjA, 20. siddhapAhuDa, 21. sArAvalI, 22. jiivvibhtti| 1. paiNNayasuttAI, pR. 159 2. nandI cUNi, pR. 57-60 3. paigNayasuttAI, pR. 18 Jain Education Intemational Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra0 5, sU0 76-78, Ti0 2 Agama yuga kA jana darzana' 1. catuH zaraNa 2. AturapratyAkhyAna 3. bhaktaparijJA 4. saMstAraka 5. tandula vaicArika 6. candravedhyaka 7. devendrastava 8. gaNividyA 9. mahApratyAkhyAna 10. vIrastava jaina sAhitya kA bRhada itihAsa bhAga-2 1. catu: zaraNa 2. AturapratyAkhyAna 3. mahApratyAkhyAna 4. bhaktaparijJA 5. vaicArika 6. saMstAraka taM bulaveyA liyaiNayaM 1. catu: zaraNa 2. AturapratyAkhyAna 3. bhaktaparijJA 4. saMstAraka 5. tandulavaicArika 6. gacchAcAra 7. devendrastava 8. gaNividyA 9. mahApratyAkhyAna 10. maraNasamAdhi 7. gacchAcAra 8. gaNividyA 9. devendrastava 10. maraNasamAdhi 11. candravedhyaka va vIrastava kAlikasUtra kI sUcI meM 30 AgamoM kA ullekha hai 1. uttarAdhyayana jaina sAhitya kA bRhada itihAsa, pIThikA 1. catu: zaraNa 2. AturapratyAkhyAna 3. bhaktaparijJA 1. Agama yuga kA jaina darzana, pR0 26 2. taMtuvevAlayaM bhUmikA pR. 4 3. jaina sAhitya kA bRhad itihAsa, pIThikA pR. 710-712 4. jaina sAhitya kA bRhad itihAsa, bhAga 2, pR. 245 363 4. saMstAraka 5. tandulavaicArika 6. gacchAcAra 7. devendrastava 8. gaNividyA 9. mahApratyAkhyAna 10. maraNasamAdhi caurAsI Agama adhikAra 1. catuH zaraNa 2. AturapratyAkhyAna 3. mahApratyAkhyAna 4. bhaktapratyAkhyAna 5.cArika 6. gaNividyA 7. devendrastava 8. candravibhakti 9. saMstAraka 10. maraNavibhakti uttarAdhyayana eka kRti hai| koI bhI kRti zAzvata nahIM hotI, isalie yaha prazna bhI svAbhAvika hai ki isakA karttA kauna hai ? isa prazna para sarvaprathama nirmuktikAra ne vicAra kiyA hai| cUrNikAra ne bhI isa prazna ko spaSTa zabdoM meM uThAyA hai / niyuktikAra kI dRSTi meM uttarAdhyayana eka kartRka nahIM hai| unake matAnusAra uttarAdhyayana ke adhyayana kartRtva kI dRSTi se cAra vargoM meM vibhakta hote haiM ( 1 ) aMgaprabhava (2) jina bhASita (3) pratye (4) saMvAda samutvita / 2-5. dazA, kalpa, vyavahAra, nizItha ye cAra Agama vartamAna vargIkaraNa ke anusAra chedasUtra ke vargIkaraNa meM haiN| inakA mukhya viSaya kalpa, akalpa, vidhi, niSedha aura prAyazcitta hai / 161 5. caurAsI Agama adhikAra ( amudrita ) / 6. uttarAdhyayana cUNi, pR. 6 : eyANi puNa uttarajjhayaNANi kao keNa vA bhAsiyANiti ? 7. uttarAdhyayana niryukti, gA. 4 : aMgapyabhavA jiNabhAsiyA ya patteyabuddhasaMvAyA / Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 naMdI 6. mahAnizItha caNikAra ke anusAra samAlocya Agama kA viSaya nizItha kI apekSA vistIrNatara hai isalie isakI saMjJA mahAnizItha hai|' mahAnizItha kA saMzodhana AcArya haribhadra ne kiyA hai| 7. RSibhASita 'RSibhASitAni' kisI kartA kI kRti nahIM hai| isameM paitAlIsa arhatoM kA pravacana saMkalita hai| samavAo meM RSibhASita ke cavAlIsa adhyayana haiN|' muni puNya vijayajI kA maMtavya mananIya hai "samavAyAMga sUtra meM cavAlIsaveM samavAya meM RSibhASita sUtra kA ullekha milatA hai| devaloka se cyavita cavAlIsa RSiyoM ke pravacana rUpa yaha sUtra hai| kintu eka prazna upasthita hotA hai ki yahAM vartamAna RSibhASita sUtra ke paitAlIsa adhyayana haiM aura samavAyAMga sUtra meM cavAlIsa adhyayanoM kA ullekha milatA hai| isa vibheda ko miTAne ke lie TIkAkAra likhate haiM ki samavAyAMga sUtra meM devaloka se cyavita RSiyoM kA hI ullekha hai| saMbhava hai eka RSi kisI anya gati se Aye hoM, ataH unakA ullekha nahIM kiyA hai|" 8. jambUdvIpaprajJapti upAMga ke vargIkaraNa ke anusAra yaha pAMcavAM upAMga hai / isameM jaMbudvIpa Adi aneka viSayoM kA varNana hai| 9. dvIpasAgaraprajJapti bAIsa prakIrNakoM kI sUcI meM isakA ullekha haiN|' 10. candraprajJapti ___candraprajJapti aura sUryaprajJapti kA upalabdha pATha aura viSaya samAna hai| caMdraprajJapti ke prArambha meM cAra maMgala gAthAeM haiM / sUryaprajJapti meM ve nahIM haiM / caMdraprajJapti kA prArambhika pATha kucha pratiyoM meM bhinna hai / sUryaprajJapti kI gaNanA utkAlika meM kI gaI hai, caMdraprajJapti kI gaNanA kAlika meM / yaha anusaMdhAna kA viSaya hai| isakA koI spaSTa hetu nahIM hai / isameM candra kI caryA kA prajJApana hai| 11,12. kSullikAvimAnapravibhakti, mahAvimAnapravibhakti--- vimAna pravibhakti meM saudharma Adi kalpoM ke AvalikA aura prakIrNaka donoM prakAra ke vimAnoM kA nirUpaNa hai| isake do adhyayana haiM 1. kSullikAvimAnapravibhakti-sUtra aura artha kI dRSTi se saMkSipta hai| 2. mahAvimAnapravibhakti-sUtra aura artha kI dRSTi se vistRta hai|' 13. aMgacUlikA cUrNikAra ne isakA artha AcArAGga kI cUlA athavA dRSTivAda kI cUlA kiyA hai / ' vyavahAra sUtra meM aMgacUlikA, vargacUlikA aura vyAkhyAcUlikA ina tInoM kA ullekha hai|' vyavahAra bhASya meM ina cUlikAoM kI Agama ke sAtha saMyojanA kA nirdeza milatA hai / aGgacUlikA aGgoM kI cUlikA hai| vargacUlikA mahAkalpazruta kI cUlikA hai aura vyAkhyAcUlikA vyAkhyAprajJapti (bhagavatI) kI cUlikA hai| 1. nandI cUNi, pR. 59 : jaM imassa nisIhassa suttatthehi vitthiNNataraM taM mahANisIhaM / 2. jaina sAhitya kA bRhad itihAsa, bhAga 1, prastAvanA pR. 54 3. samavAo, 441: coyAlIsaM ajjhayaNA isibhAsiyA diyalogacuyAbhAsiyA paNNattA / draSTavya ttippnn| 4. paiNNayasuttAI, pR. 46 5. vahI, pR. 257 se 279 6. nandI cUNi, pR0 59 7. vahI, pR. 59 8. navasuttANi, vavahAro, 10130 : ekkArasavAsapariyAyassa samaNassa niggaMthassa kappai khuDDiyAvimANapavibhattI mahalliyAvimANapavibhattI aMgacUliyA vaggacUliyA viyAhacUliyA nAma ajjhayaNe uddisittae / 9. vyavahArabhASya, gA. 4659 : aMgANamaMgacUlI mahakappasutassa vggcuuliio| viyAhaliyA puNa, paNNattIe muNeyavvA / Jain Education Intemational Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra0 5, sU0 76-78, Ti02 cUrNikAra ne aMgacUlikA ke prasaMga meM AcAra kI pAMca cUlikAoM aura dRSTivAda kI cUlA kA ullekha kiyA hai / ' malayagiri ne aGgacUlikA ke sandarbha meM nirayAvalikA kA ullekha kiyA hai| usake pAMca vibhAga haiM--ve upAsakadazA Adi pAMca aGgoM kI cUlikA haiM aMga uvAsarAsAo aMtagaDada sAo agutavavAdasA paNhAvAgaraNAI vivAgasu upAMga nirayAvaliyAo ( kappiyA ) kappavaDisiyAo puphiyAo puSphalavAo vahidasAo 14. vargalikA vargacUlikA ke viSaya meM bhASya aura cUrNi kA mata bahuta bhinna hai / bhASyakAra ke anusAra vargacUlikA mahAkalpazruta kI cUlikA hai| cUrNikAra ke anusAra aMtakRtadazA aura anuttaropapAtikadazA ke varga haiM, unakI cUlikA varga cUlikA hai| 15. vyAkhyAvalikA--- yaha vyAkhyAprajJapti kI cUlikA hai|" 16-22.ta bolatoyapAta dharaNISapAta, baMdhamaNopapAta, vedhanapAla deveopapAta ye adhyayana deva gaNa ke nAma se sambaddha haiM / aruNa, varuNa, garur3a, dharaNa, vaizramaNa, velaMdhara aura devendradevoM ke nAma ke AdhAra para ukta adhyayanoM kI racanA kI gaI hai| adhyayana se saMbaddha devoM ko praNidhAna kara unakA parAvartana kiyA jAtA hai / usa samaya ve deva upasthita ho jAte haiN| inakA parAvartana nizcita samaya meM kiyA jAtA hai aura usa samaya una devoM ke Asana calita hote haiM aura ve parAvartana karttA ke sAmane antarhita avasthA meM dhyAnapUrvaka adhyayanoM ko sunate haiM / usakI samApti para kahate haiM 'subhASitam ' vara mAMgo / parAvartana karanevAle zramaNa ke mana meM koI cAha nahIM hotI / vaha kahatA hai-mujhe koI vara nahIM mAMganA hai / taba ve usa zramaNa ko vaMdanA kara loTa jAte haiM / ' vyavahAra bhASya meM dharaNopapAta kA ullekha nahIM hai / " , 23-25. utthAnazruta, samutthAnazruta, nAgaparyApanikA utthAnazruta kA upayoga duSTa zramaNa jisako lakSya kara zrRMga bajAtA hai vaha kula, gAMva aura deza ujar3a jAtA hai| vaha prasanna hokara samutthAnazruta kA parAvartana karatA hai taba ujar3e hue kula, gAMva aura deza punaH basa jAte haiM / " nAgaparyApanikA nAmaka adhyayana kA parAvartana karane para nAgakumAra apane sthAna para sthita rahakara vaMdanA, namaskAra karate haiM aura zrRMgajJAta jaise kAryoM meM vara bhI dete haiN|' maladhArI zrIcaMdrasUri ne 'sinAyaka' kA vistRta artha kiyA hai|" 1. nandI cUrNa, pR. 59 : aMgassa cUlitA jahA AyArassa paMcakUlAto, viTThavArasA lA 2. vyavahAra sUtra, 10 / 30 : vRtti pa0 109: aGgAnAmupAsaka dazAprabhRtInAM paJcAnAM bhUlikA nirayAbalikA atikA 3. draSTavya - aGgacUlikA kA pAdaTippaNa / 4. nandI cUrNa, pR. 59: jahA aMtakaDadasANaM aTTha baggA, aNuttarovavAtiyadasANaM tiSNi vaggA, tesi cUlA vaggacUlA / 5. vahI, pR. 59 : viyAho bhagavatI, tIe cUlA viyAhacUlA / 6. (ka) nandI gi, pR. 59 " (kha) hAribhAvRtti, pR. 73 (ga) malayagirIyA vRtti pa. 206, 207 163 7. vyavahAra bhASya, gA. 4660 8. nandI cUrNa, pR. 60 9. vahI pR. 60 10. hAribhadrayA vRtti, pR. 162, 163 : siMganAiyakajjesu tti, zRGgajJAtena tulyAni zRGgajJAtIyAni tAni ca tAni kAryANi ceti vigrahaH / yathA gavi sthitaM zRGga sarvajanaprakaTaM bhavati, evaM yat sarvajanaviditaM mahadadbhuta kiJcicaitya guru saGghAdiviSayamanartharUpaM pratyanIkena kriyamANaM bhavati tat zRGgajJAtIyamucyata ityeke / zRGganAditakAryamityapare, tatra tAdRze kArya utpanne zRGganAdaH - zRGgApUraNapUrvaka saGgha milana lakSaNaH sa saJjAto yatra tacca tat kAryaM ceti vyAcakSate / zRGgajJAtIyaM saMghakAryamucyate iti tAtparyam / Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 naMdI 26-30 nirayAvalikA, kalpavataMsikA, puSpikA, puSpacUlikA, vRSNidazA ye upAMga ke pAMca varga haiN|' vyavahAra sUtra meM nandI meM Ae hue AgamoM ke atirikta AgamoM kA ullekha hai'- svapnabhAvanA, cAraNabhAvanA, tejonisargabhAvanA, AzIviSabhAvanA, dRSTiviSabhAvanA / sUtra 79 3. (sUtra 76) prastuta sUtra kA prArambha 'evamAiyAI caurAsIiM paiNNagasahassAI' ina vAkyoM se hotA hai / 'evamAdi' yaha vAkya pUrvanirdiSTa granthoM kI ora saMketa karatA hai / isakA tAtparya hai-pUrvavartI sUtroM meM jina utkAlika aura kAlika AgamoM kI tAlikA dI gaI hai ve Agama prakIrNaka kI koTi ke haiM / carNikAra ne batAyA hai-bhagavAn RSabha ke caurAsI hajAra ziSya aura unake dvArA racita kAlika aura utkAlika prakIrNaka caurAsI hajAra the| cUrNikAra tathA vRttikAroM ne prakIrNaka ke do artha paribhASita kie haiM1. arhat ke dvArA upadiSTa zruta se nirvRhaNa kara jo racanA kI jAtI hai vaha prakIrNaka hai| 2. zruta kA anusaraNa kara apane vacana kauzala se jo pravacana kiyA jAtA hai vaha prakIrNaka hai| vaha pravacana niyamataH kisI zruta grantha kA anupAtI hotA hai| prakIrNaka kI racanA ke viSaya meM sUtrakAra ne do paramparAoM kA ullekha kiyA hai1. jisa tIrthaGkara ke jitane ziSya hote haiM utane hI prakIrNakoM kI racanA kI jAtI hai / 2. dUsarA vikalpa yaha hai ki jisa tIrthaGkara ke buddhi catuSTaya yukta jitane ziSya hote haiM, utane hI prakIrNakoM kI racanA kI jAtI hai| ___ prakIrNakoM kI saMkhyA aura pratyekabuddhoM kI saMkhyA kA parimANa samAna batalAyA gayA hai| isase yaha phalita hotA hai ki prakIrNaka ke racanAkAra pratyekabuddha hote haiN| isase jJAta hotA hai ki sUtrakAra ke sAmane prakIrNaka racanA kI nizcita paramparA nahIM thii| aneka AgamadharoM kI aneka paramparAoM kA sUtrakAra ne saMkalana kara diyaa| sUtra 80-91 4. (sUtra 80-61) 1. AcAra AcAra dvAdazAGgI kA pahalA aGga hai| isakI viSaya vastu hai-AcAra / prastuta vivaraNa AcAracUlA se saMbaddha adhika hai, AcAra se kama hai / AcAra ke pratipAdya viSaya nau batalAe gae haiM -- 1. AcAra-jJAna Adi kI Asevana vidhi / 2 gocara-bhikSA grahaNa kI vidhi / 3. vinaya -jJAna, darzana aura cAritra ke prati vinamratA / 4. vainayika-zikSA--vinaya kA phala / caNikAra tathA vRttikAroM ne vinaya aura zikSA donoM padoM ko saMyukta mAnA hai| __ usakA artha hai ziSya ko dI jAne vAlI Asevana zikSA / " 1. uvaMgasuttANi, nirayAvaliyAo, 14,5 taM ca vayaNaM niyamA aNNataragamANupAtI bhavati tamhA taM 2. navasuttANi, vavahAro, 10133-37 paiNNagaM / 3. (ka) nandI cUNi, pR. 60 : bhagavao usabhassa caurAsI- (kha) hAribhadrIyA vRtti, pR. 64 tisamaNasAhassIto hotthA, paiNNagajjhayaNA vi savve (ga) malayagirIyA vRtti, pa. 208 kAliya-ukkAliyA cturaasiitishssaa| kaha ? jato te 4. (ka) nandI cUNi, pR. 61 : veNaiyA-sIsA, tesi jahA caturAsIti samaNasahassA arahaMtamaggauvadiThe jaM sutamaNu AsevaNa sikkhaa| saritA kiMci NijjU haMte te savve paiNNagA, ahavA suta (kha) hAribhadrIyA vRtti, pR. 75 : vineyazikSetyanye / maNussarato appaNo vayaNakosalleNa jaM dhammadesaNAdisu (ga) malayagirIyA vRtti, pa. 210: vineyazikSeti bhAsate taM savvaM paiNNagaM, jamhA aNaMtagamapajjaya suttaM diLaM / cUNikRt / Jain Education Intemational Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra05, sU076-61, Ti0 3,4 165 5. bhASA--muni ke lie vaktavya bhASA-satya bhASA aura vyavahAra bhASA / 6. abhASA-muni ke lie avaktavya bhASA-asatya bhASA aura mizra (satyamRSA) bhASA / 7. caraNa-vrata, samiti Adi / 8. karaNa-AhAra vizuddhi / 9. yAtrA-mAtrA-vRtti-saMyama yAtrA ke nirvAha ke lie pramANa yukta AhAra grahaNa karanA / AcAra ke pratipAdya viSayoM kA saMkSipta vargIkaraNa pAMca AcAra ke rUpa meM kiyA gayA hai1. jJAnAcAra 2. darzanAcAra 3. caritrAcAra 4. tapAcAra 5. viiryaacaar| samavAo meM AcAra meM pratipAdya viSaya kI sUcI lambI hai / usameM khar3e honA, calanA, caMkramaNa karanA, samiti, gupti Adi aneka viSayoM kA ullekha hai|' jayadhavalA meM AcAra ke pratipAdya viSaya kA saMkSipta vivaraNa hai / usake anusAra saMyamapUrvaka calanA, khar3A honA, baiThanA, sonA, khAnA aura bolanA ityAdi vaNita hai|' vAcanA isakA artha hai-adhyApana / sUtrapada kA adhyApana sUtra kI vAcanA aura arthapada kA adhyApana artha kI vAcanA hai|' bAcanA sImita hotI hai / devadhigaNI ne AgamoM kA saMkalana kiyA, usa samaya unake sAmane do pramukha vAcanAeM thI 1. mAthurI vAcanA 2. vAlabhI vAcanA uttaravartI AdarNI (pratiyoM) ke adhyayana se pratIta hotA hai ki kucha anya vAcanAeM bhI rahI haiN| anuyogadvAra anuyoga ke mukhyataH cAra prakAra haiM1. upakrama 2. nikSepa 3. anugama 4. ny| AcArAGga ke adhyayana saMkhyeya haiM aura anuyogadvAra sUtrapratibaddha nahIM hai vaha prajJApaka para nirbhara hai| prajJApaka ziSya ko saMkhyeya anuyogadvAroM kA hI jJAna karAtA hai|" veDA vyAkhyAkAroM ne isakA artha chanda jAti athavA chanda vizeSa kiyA hai|' zloka AcArAGga kI racanA zailI caurNa hai / isa zailI meM gadya ke sAtha padya kA bhI bhAga hotA hai / isIlie saMkhyeya zlokoM kA nirdeza hai| draSTavya-AcArAMga bhASyam, bhUmikA pRSTha 23 / 1. samavAo, prakIrNaka samavAya, sU. 89 karaNaM ca aNi yogaddArA, te AyAre saMkhejjA, tesi paNNava2. kaSAyapAhuDa, pR. 122 : gvynngoyrttnnto| jadaM care jadaM ciTThe jadamAse jadaM se| (kha) hAribhadrIyA vRtti, pR. 76 jadaM bhujejja bhAsejja evaM pAvaM Na bajjhai / 6. (ka) nandI cUNi, pR.62 3. nandI cUNi, pR. 62 (kha) hAribhadrIyA vRtti, pR. 76 4. aNuogadArAI, sU. 75 (ga) malayagirIyA vRtti, pa. 210 5. (ka) nandI cUNi, pR, 62 : uvakkamAdi NAmAdiNikkheva Jain Education Intemational ucation Intermational Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naMdI niyukti Agama ke vyAkhyA granthoM kI aneka zailiyAM haiM unameM sabase pahalI zalI niyukti hai / isake dvArA Agama ke padoM kA nirvacana kiyA jAtA hai| anuyogadvAra meM isake tIna prakAra batalAe gae haiM-' 1. nikSepaniyukti 2. upodghAtaniyukti 3. sUtraspazikaniyukti pratipatti pratipatti ke aneka artha hote haiN| cUrNikAra tathA vRttikAroM ne isake do artha kie haiM"-- 1. dravya Adi padArthoM kA abhyupagama 2. pratimA, abhigrh| ye pratipattiyAM sUtra meM nibaddha haiN| zrutaskandha AcArAGga ke do zrutaskandha haiM / prathama zrutaskandha prAcIna hai| dUsarA zrutaskandha uttarakAlIna hai| usakI prathama zrutaskandha kI cUlA ke rUpa meM sthApanA kI gaI hai aura usake niryahaNa kA bhI ullekha kiyA gayA hai|" adhyayana AcArAGga ke nau adhyayana haiN| inameM 'mahAparijJA' nAmaka sAtavAM adhyayana vyucchinna hai / AcAracUlA ke solaha adhyayana haiM / AcArAGga kI pAMca cUlAeM haiN| pAMcavIM cUlA nizItha hai, vaha yahAM vivakSita nahIM hai| Avazyaka sUtra meM AcAraprakalpa ke aTThAIsa adhyayana batalAe gae haiN| yahAM nizItha ke tIna adhyayanoM ko chor3akara zeSa paccIsa adhyayanoM kA nirUpaNa hai| uddezana kAla adhyayana ke lie granthAMza aura kAlAMza kI samucita vyavasthA kI jAtI thI, vaha uddezanakAla hai| udAharaNasvarUpa-AcArya ziSya ko AcArAGga sUtra paDhAte haiM, pahalA pATha hotA hai-aGga, zrutaskandha, adhyayana aura uddezaka kA bodha karAnA / yaha eka uddezanakAla hai / isa prakAra pUrNa grantha ke adhyayana kI vyavasthA kI jAtI thii| cUrNikAra tathA vRttikAroM ne 85 uddezanakAloM ko isa prakAra vibhakta kiyA hai --- adhyayana uddezanakAla I 1. zastraparijJA 2. lokavijaya 3. zItoSNIya 4. samyaktva 5. lokasAra (AvatI) 6.dhuta 7. mahAparijJA 8. vimokSa 9. upadhAnazruta 1. hAribhadrIyA vRtti, pR. 76 : niryuktAnAM yuktiniyuktayukti skhejjaa| riti vAcye yuktazabdalopAnniyuktiriti / (kha) hAribhadrIyA vRtti, pR. 76 2. aNuogadArAiM, sU. 710 se 714 (ga) malayagirIyA vRtti, pa. 210 3. ApTe-obeservation, perception, acceptance, 5. AyAro taha AyAracUlA, bhUmikA, pR. 9-11 acknowledgement etc. 6. (ka) nandI cUNi, pR. 62 4. nandI caNi, pR. 62 : danvAdipadatthabhavagamo paDimA (kha) hAribhadrIyA vRtti, pR0 76 'bhiggahavisesA ya paDivattIo, te samAsato suttapaDibaddhA (ga) malayagirIyA vRtti, pa. 211 Jain Education Intemational For Private & Personal use only Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra0 5, sU0 80-61, Ti0 4 II 1. piMDepaNA 2. zayyA 3. IryA 4. bhASAjAta 5. vastrepaNA 6. pAtrapaNA 7. avagrahapratimA 8-14. saptakaka 15. bhAvanA 16. vimukti padaparimANa gama kula uddezanakA samuddezakAla uddezakAla meM adhyayana ke krama kA nirdeza hai aura samuddezanakAla meM adhIta viSaya ke sthirIkaraNa aura arthabodha kA nirdeza hai / AcArAGga ke 'aThAraha hajAra pada haiN| isameM AyAracUlA ke padoM kA nirdeza nahIM hai / zvetAmbara sAhitya meM pada kA pramANa upalabdha nahIM hai / digambara sAhitya meM pramANa kA vyavasthita nirUpaNa hai / pada ke tIna prakAra haiM 1. artha pada -- jitane akSaroM se artha kI upalabdhi hotI hai vaha artha pada hai / sadRzatA cUrNi ' 11 2 pramANa pada -ATha akSaroM se niSpanna pada pramANa pada hai / - 3. madhyama pada - solaha sau cautIsa karor3a tirAsI lAkha sAta hajAra ATha sau aThAsI (16348307888 ) - itane madhyama pada ke varNa hote haiN| 1. sutaM meM Ausa tegaM bhagavatA 2. taM sutaM meM Au 3. tahi sutaM meM AusaM aGgoM aura pUrvI kA pada parimANa madhyama pada ke dvArA hotA hai / " madhyama pada ke AdhAra para padoM kI gaNanA karane para AcArAGga kA AkAra bahuta vizAla ho jAtA hai| usakA vartamAna AkAra choTA hai / devadhigaNI ke samaya meM saMbhavataH yahI AkAra rahA, jo Aja upalabdha hai / unhoMne aThAraha hajAra padoM kA ullekha paramparA se prApta avadhAraNA ke AdhAra para kiyA hai, aisA pratIta hotA hai / AcArAGga ke aThAraha hajAra padoM kA ullekha zvetAmbara aura digambara donoM paramparA meM samAna hai / " 1. SaTkhaNDAgama, pustaka 13, pR. 266 2. (ka) vahI, pR. 197 : 3 devagaNI ne jaba taka AgamoM kA saMkalana kiyA, taba taka unakA bahuta bar3A bhAga vismRti meM calA gayA thA / isalie nirdiSTa padoM kA parimANa aba usa vizAla jJAna rAzi kA itihAsa mAtra raha gayA hai / akSara d 85 (kha) 3. racanA kI dRSTi se AcArAGga ke akSara saMkhyeya haiM / bhaGga, vikalpa | AcArAGga ke gama ananta haiM / vAcya aura vAcaka (abhidhAna aura abhidheya ) ke bheda, saMyojanA aura ke AdhAra para eka sUtra ke aneka bhaGga bana jAte haiN| cUrNi va vRtti dvaya meM bhaGga racanA kI vidhi kA nirdeza kiyA hai 167 pAhU, pR. 93 pU. 62 Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 4. A sutaM me AusaM 5. taM sutaM mayA AusaM 6. tadA sutaM madA AusaM 7. tahi sutaM madA Au / hAribhadrayA vRtti' 1. suyaM me Ausa teNa bhagavayA 2. AusaMtegaM bhagavayA 3. suyaM me AusaMpadA 4. suyaM me Ausa tahi 5. suyaM me Au 6. Ausa suyaM me zAzvata 7. A suyaM mayA taM suyaM mayA 9. A tayA suyaM mayA 10. A tahi suyaM mayA A / 5. malayagirIyA vRtti' 1. suyaM me AusaMteNa bhagavayA evamakkhAyaM 2. taM nayA AyuSmadante 3. zrutaM mayA AyuSmatA 4. zrutaM mayA he AyuSman man' 1. taM mama 6. suyaM meM Au 7. Ausa suyaM me 8. me suyaM Au / * ke. Ara. candrA ne "sutaM meM AusaMteNa bhagavatA evamakkhAtaM " - AcArAMga ke isa pATha ko sahI aura prAcIna mAnA hai / " nandI cUrNa meM varNita gamaka paddhati ke anusAra kevala yahI pATha sahI nahIM hai, anya pATha bhI sahI hai| kevala eka pATha ko hI sahI mAnane para gamaka ananta nahIM ho skte| vizeSa vivaraNa ke lie draSTavya sU0 72 kA TippaNa / paryava cUrNikAra ne isakA artha akSara ke paryAya aura artha ke paryAya kiyA hai / adhyayana kAla meM jJAna ke aMza athavA paryAya bar3hate jAte haiN| isa uttarottara vRddhi kI apekSA ananta paryava batalAe gae haiN|' trasa, sthAvara trasa jIva parIta haiM-parimita haiN| sthAvara jIva ananta haiM / dravyathika naya kI dRSTi se vicaar| cUrNikAra ne zAzvata kI vyAkhyA meM paJcAstikAya Adi kA ullekha kiyA hai| kintu 5. prAcIna ardhamAgadhI kI khoja meM, 1. harivRtti 073 2. malayagirIvA vRtti pa. 212 3. malayagiri ne ye bheda artha bheda (vAcya bheda) ke AdhAra para kie haiN| 4. malayagiri ne ye bheda abhidhAna bheda (vAcaka bheda) ke AdhAra para kie haiN| naMdI 1 pR. 98 6. nandI cUrNa, pR0 62 akkharapajjaehi atthapajjaehi ya anaMtaM / 7. hAribhadrayA vRtti, pR0 77: zAzvatA dravyArtha tayA'vicchedena pravRtteH / 8. nandI cUrNa, pR. 62 : sAsata tti paMcatthikAiyAiyA / Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra0 5, sU0 80-61, Ti0 4 166 AcArAMga meM dharmAstikAya Adi kA nirUpaNa nahIM hai isalie haribhadra kA artha adhika saMgata hai / kRta paryAyArthika naya kI dRSTi se vicAra, parivartana / ' cUrNikAra aura haribhadra ne kRta kA artha kRtrima-prayoga aura svabhAva se honevAlA parivartana kiyA hai|' nibaddha jo AcArAGga meM sUtra rUpa meM pratipAdita hai|' nikAcita jo artha rUpa meM vyavasthApita hai|' AtmA, jJAtA, vijJAtA ina tIna padoM meM AcArAGga kA phala batAyA hai| AtmA AcArAGga kA adhyayana karanevAlA AtmA bana jAtA hai| AcArAGga usake lie AtmIya bana jAtA hai| isalie vaha svayaM AcArAGga meM nibaddha bana jAtA hai| jJAtA AcArAGga meM nibaddha bhAvoM kA jJAtA / vijJAtA AcArAGga meM nibaddha bhAvoM ko niyukti, hetu aura udAharaNa Adi se jAnane vAlA / ' caraNakaraNaprarUpaNA AcArAGga AcArazAstra hai| isalie isameM AcAra kA nirUpaNa kiyA gayA hai| draSTavya-samavAo, prakIrNaka samavAya, sU0 89 / 2. sUtrakRta sUcanA kA tAtparya hai prAthamika jAnakArI, jaise vinaSTa sUI kA dhAge se patA cala jAtA hai vaise hI sUtrakRtAGga se jIva, ajIba Adi padArthoM kI prApti hotI hai isalie sUtrakRtAGga kI racanA zailI ke lie sUcanArthaka dhAtu kA prayoga kiyA gayA hai| usameM kriyAvAda, akriyAvAda, vainayikavAda aura ajJAnavAda isa prakAra 363 dArzanikoM kI vyUha racanA kara svasamaya kI sthApanA kI gaI hai| sUtrakRtAGga meM loka, aloka, jIva, ajIva Adi ke Age sUcanArthaka dhAtu kA prayoga hai, sthAnAGga meM sthApanArthaka dhAtu kA samavAyAGga meM samAzrayaNArthaka dhAtu kA aura vyAkhyAprajJapti meM vyAkhyAnArthaka dhAtu kA prayoga hai| draSTavya-samavAo, prakIrNaka samavAya sU. 90 3. sthAna sthAnAGga meM eka se lekara dasa taka jIva Adi padArthoM ke sthAna batalAe gae haiN| vartamAna meM upalabdha sthAnAGga meM yaha 1. hAribhadrIyA vRtti, pR. 77 : kRtAH paryAyArthatayA pratisamayama- 4. (ka) nandI cUNi, pR. 62 : nijjuti-sNghnni-hetuudaanytvaavaapteH| ___ haraNAdiehi ya nnikaaiyaa| 2. (ka) nandI cUNi, pR0 62 : kaDa tti-kittimA, payogato 5. (ka) hAribhadrIyA vRtti, pR. 77 : taduktakriyApariNAmAtmA vyatirekAt sa eva bhvtiityrthH|| vIsasApariNAmato vA jahA anbhA anbhrukkhaadii| (kha) malayagirIyA vRtti, pa. 212 : taduktakriyApariNAmA(kha) hAribhadrIyA vRtti, pR.77 / / vyatirekAt sa evAcAro bhvtiityrthH| . 3. (ka) nandI cUNi, pR0 62 : ete savve AcAre sutteNa 6. malayagirIyA vRtti, pa. 212 : yathA niyukti saGgrahaNihetU. nibddhaa| dAharaNAdibhivividhaM prarUpitAstathA vividha jJAtA bhavati / (kha) hAribhadrIyA vRtti, pR. 77 Jain Education Intemational Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 naMdI zailI sarvatra upalabdha nahIM hai| yatra-tatra isa zailI kA svarUpa milatA hai / jaise 1. AtmA eka hai|' 2. jIva ke do prakAra haiM-saMsArI aura siddha / ' 3. jIva ke tIna prakAra haiM-strI, puruSa aura napuMsaka / ' 4. jIva ke cAra prakAra haiM-nairayika, tiryaJcayonika, manuSya aura deva / ' 5. (saMsArI) jIva ke pAMca prakAra haiM-ekendriya, dvIndriya, trIndriya, caturindriya aura paJcendriya / ' 6. (saMsArI) jIva ke chaH prakAra haiM-pRthvIkAyika, apkAyika, taijasakAyika, vAyukAyika, vanaspatikAyika aura asakAyika / 7. (saMsArI) jIva ke sAta prakAra haiM--nairayika, tiryaJcayonika, tiryaJcayonikI, manuSya, mAnuSI, deva aura devii|' 8. jIva ke ATha prakAra haiM- nairayika, tiryaJcayonika, tiryaJcayonikI, manuSya, mAnuSI, deva, devI aura siddha / 9. (saMsArI) jIva ke nava prakAra hai-pRthvIkAyika, apkAyika, taijasakAyika, vAyukAyika, vanaspatikAyika, dvIndriya, trIndriya, caturindriya aura pnycendriy| 10. (saMsArI) jIva ke dasa prakAra haiM-pRthvIkAyika, apkAyika, taijasakAyika, vAyukAyika, banaspatikAyika, dvIndriya, trIndriya, caturindriya, paJcendriya aura atIndriya / " jayadhavalA meM sthAnAGga kI pUrvokta zailI kA spaSTa nirdeza hai|" sthAnAGga meM jIva, pudgala Adi dravyoM kA eka se lekara dasa taka Rmika nirUpaNa hai| isako spaSTa karane ke lie AcArya vIrasena ne paJcAstikAya se do gAthAeM uddhRta kI hai| draSTavya-samavAo, prakIrNaka samavAya,sU0 91 4. samavAya samavAyAGga meM dravya, kSetra, kAla aura bhAva kI apekSA samavAya kA varNana hai| yaha jayadhavalA kA nirUpaNa hai|" SaTkhaNDAgama ke jIvasthAna meM bhI aisA hI nirUpaNa upalabdha hai|" nandI cUrNikAra ne samavAya ke caturvidha nikSepa kA ullekha kiyA hai| 'samAsijjanti' isa dhAtu pada kI vyAkhyA meM unhoMne yaha saMketa diyA hai ki samavAyAMga meM samavastuoM kA varNana hai viSama kA nahIM / " dravyoM kI samAnatA kA nirUpaNa karane vAlI zailI vartamAna samavAyAGga meM upalabdha nahIM hai / paM0 kailAzacandrajI ne samavAyAGga aura nandI ke tulanAtmaka adhyayana meM likhA hai"-"samavAyAGga meM dvAdazAGga kA varNana nandI se prAyaH akSarazaH mela khAtA hai| ata: DaoN0 bebara kA kahanA thA ki hameM yaha vizvAsa karane ke lie bAdhya honA par3atA hai ki nandI aura samavAya meM pAye jAne vAle samAna varNanoM kA mUla AdhAra nandI hai| aura yaha kArya samavAya ke saMgrAhaka kA yA lekhaka kA honA caahie| Age DaoN0 bebara ne likhA hai ki "kintu hamAre isa anumAna meM eka kaThinAI hai aura vaha yaha hai ki nandI aura samavAya ke DhaMga meM antara hai| kintu samavAya se nandI kI viSayasUcI bahuta saMkSipta hai| isase yaha pramANita hotA hai ki nandI meM datta viSayasUcI prAcIna hai| isake sivAya nandI meM ukta dvAdazAMga kI viSayasUcI ko lekara jo pAThabheda pAye jAte haiM, nizcaya hI samavAya ke pAThoM se uttama yA prAcIna hai|" draSTavya-samavAo, prakIrNaka samavAya, sU0 92 / 1. ThANaM, 12 2. vahI, 20408 3. vahI, 3 / 317 4. vahI, 41608 5. ThANaM 5 / 204 6. vahI, 68 7. vahI, 771 8. vahI, 81106 9. vahI, 97 10. vahI, 10 / 153 11. kaSAyapAhur3a, pR. 123 12. SaTakhaNDAgama, pustaka 9, pR. 198 13. kaSAyapAhaka, pR. 124 : samavAo NAma aMga dava-khetta kAla-bhAvANaM samavAyaM vaNedi / tattha davva samavAo / taM jahA, dhammatthiya-adhammatthiya-logAgAsaegajIvANaM padesA aNNoNaM sarisA / kathaM padesANaM davvattaM ? Na, pajjavaTTiyaNayAvalaMbaNAe padesANaM pi dvvttsiddhiido| sImaMta-mANusakhettauDuvimANa-siddhikhettANi-cattAri vi sarisaNNi, eso khettsmvaao|............... ....... 14. SakhaNDAgama, pustaka 1, pR, 102 15. nandI cUNi, pR. 64 16. jaina sAhitya kA itihAsa, pUrva pIThikA, pR. 653,654 Jain Education Intemational Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra0 5, sU080-61, Ti0 4 171 5. vyAkhyAprajJapti prastuta Agama meM jIva, ajIva, loka, aloka Adi kI vyAkhyA kI gaI hai| usake donoM prakAra upalabdha haiM1. gautama Adi ke dvArA pUche jAne para tattva kI vyAkhyA kI gaI hai| 2. kisI prazna ke binA vyAkhyeya tattva kI vyAkhyA kI gaI hai| dhavalA aura jayadhavalA ke anusAra-kyA jIva hai ? kyA jIva nahIM hai ? ityAdi 60 hajAra praznoM ke uttaroM tathA chinnacheda nayoM se jJApanIya 96 hajAra zubha aura azubha kA varNana hai|' prastuta prakaraNa meM adhyayana zata kA prayoga milatA hai| vartamAna meM adhyayana ke sthAna para zataka kA prayoga milatA hai| 6. jJAtadharmakathA NAyAdhammakahA- isameM do zabda haiM-jJAta aura dhrmkthaa| cUrNikAra ne jJAta kA artha AharaNa athavA dRSTAnta kiyA hai aura dharmakathA kA dhArmika kthaa|' prathama zrutaskandha ke unnIsa adhyayana haiM, ve jJAta zailI meM racita haiN| dUsare zrutaskandha meM dharmakathA ke daza varga haiM / unameM sAr3he tIna karor3a kathAeM haiN|' Adhunika lekhakoM ne 'jJAtadharmakathA' ke lie 'jJAtRdharmakathA' likhA hai, usakA artha jJAtRputra bhagavAn mahAvIra kI dharmakathA kiyA hai / yaha samIcIna nahIM hai| digambara sAhitya meM 'NAyAdhammakahA' ke sthAna para NAhadhammakahA athavA gAhAdhammakahA milatA hai|' cuNikAra ne prastuta Agama kI vyAkhyA meM pada kI vyAkhyA kI hai| pada ke pAMca prakAra haiM1. upasarga pada 2. nipAta pada 3. nAmika pada 4. AkhyAta pada 5. mizra pd| pada kA vaikalpika artha kiyA hai sUtra kA AlApaka / anuyogadvAra meM nirdiSTa nAma ke pAMca prakAra tulanIya haiN|' AcArAGga se lekara bhagavatI taka pada parimANa kA nirdeza hai aura jJAtadharmakathA se vipAka taka ke chaH AgamoM ke vivaraNa meM pada parimANa kA nirdeza nahIM hai| kevala 'saMkhejjAI payasahassAI' yaha pATha milatA hai| aGgapraviSTa AgamoM ke lie dviguNatA kA niyama mAnya hai. jaise AcArAMga ke 18000, sUyagaDo ke 36000, isa niyama ke AdhAra para jJAtA Adi chaH AgamoM kA pada parimANa nirdhArita kiyA jA sakatA hai| 7. upAsakadazA isameM bhagavAn mahAvIra ke daza zramaNopAsakoM kA jIvana varNana haiN| isake daza adhyayana hai| isalie isakA nAma upAsakadazA hai| dhavalA aura jayadhavalA ke anusAra upAsakadazA meM gyAraha prakAra ke zrAvakoM kA varNana hai-.1. darzana pratimA vAlA 2. vratI 3. sAmAyika pratimA vAlA 4. poSadhopavAsI 5. sacittavirata 6. rAtribhaktavirata 7. brahmacArI 8. Arambhavirata 9. parigrahavirata 10. anumatavirata 11. uddiSTavirata / ' gyAraha prakAra ke zrAvakoM kA vargIkaraNa zrAvaka kI gyAraha pratimAoM ke AdhAra para kiyA gayA hai| 1. (ka) SaTkhaNDAgama, pustaka 1,pR. 102 5. nandI caNi, pR. 66 : 'padaggeNaM' ti uvasaggapadaM NivAtapadaM (kha) kaSAyapAhaDa, pR. 125 NAmiyapadaM akkhAtapadaM missapadaM ca / ....."ahavA suttAlA2. nandI cUNi, pR. 66 : NAya tti-AharaNA, dilaiMtiyo vA vayapadaggeNaM saMkhejjAiM padasahassAI bhavaMti / Najjati jeha'ttho te NAtA.........."dhammiyAo vA kahAo 6. aNuogadArAI, sU. 270 dhmmkhaao| 7. nandI cUNi, pR. 67 : dasasu ajjhayaNesu avakhAta ti 3. vahI, pR. 66 : bitiyasutakkhaMdhe dasa dhammakahANaM vaggA / uvAsagadasA bhnnitaa| 4. (ka) kaSAyapAhuGa, pR. 125 8. (ka) SaTkhaNDAgama, pustaka 1, pR. 103 (kha) SaTkhaNDAgama, pustaka 1, pR. 102 (kha) kaSAyapAhur3a, pR. 129, 130 Jain Education Intemational Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 naMdI ThANa upAsakadazA' 1. Ananda 1. Ananda 2. kAmadeva 2. kAmadeva 3. gRhapati cUlanIpitA 3. gRhapati cUlanIpitA 4. surAdeva 4. surAdeva 5. cullazataka 5. cullazataka 6. gRhapati kuNDakaulika 6. gRhapati kuNDakolika 7. saddAlaputra 7. saddAlaputra 8. mahAzataka 8. mahAzataka 9. nandinIpitA 9. nandinIpitA 10. leyikApitA 10. leyikApitA 8. antakRtadazA prastuta Agama meM mukta hone vAle jIvoM kA varNana hai| cUNikAra aura haribhadra ne 'antagaDa' kA artha kiyA hai-antakRtajisane karma athavA saMsAra kA anta kiyA hai|' prathama varga meM dasa adhyayana haiM isalie yaha antakRtadazA hai| isakA vaikalpika artha hai-isameM jIvana kI aMtima dazA kA varNana hai isalie isakA nAma antakRtadazA hai|' sthAnAGga meM 'antagaDadasA' ke dasa adhyayana batalAe gae haiN| antagaDadasA ke vartamAna svarUpa meM bhinna nAma upalabdha haiN| abhayadeva sUri ne sthAnAGga kI vRtti meM usakA ullekha kiyA hai| tattvArthavAttika aura dhavalA meM antakRta vyaktiyoM ke nAmoM kA ullekha milatA hai|' bhaTTa akalaMka ne ina nAmoM kA ullekha kisa AdhAra para kiyA, yaha anusaMdheya hai| draSTavya yaMtraaMtagaDa ThANaM tattvArtha rAjavAttika/dhavalA 1. gautama nami nami 2. samudra mAtaGga mataMga 3.sAgara somila somila 4. gaMbhIra rAmagupta rAmaputra 5. stimita sudarzana sudarzana 6. acala jamAlI yamalIka 7. kAmpilya bhagAlI valIka 8. akSobhya kiMkaSa kiSkambala 9. prasenajit cilvaka pAla 10. viSNu pAla ambaDaputra ambaSThaputra 1. aMgasuttANi, bhAga 3, uvAsagadasAo, 16 2. ThANaM, 101112 3. (ka) nandI cUNi, pR. 68: aMtakaDavasa tti-kammaNo saMsArassa vA aMto kaDo jehiM te aNtkddaa| (kha) hAribhadrIyA vRtti, pR. 83 4. nandI cuNi, pR. 68 : paDhamavagge dasa ajjhayaNa tti tassa khato aMtakaDadasa tti| ahavA dasa tti-avatthA, tabate jA avatthA sA vaNijjati tti ato aNtkdddsaa| 5. ThANaM, 101113 6. sthAnAGga vRtti, pa. 483 : iha cASTau vargAstatra prathamavarga dazAdhyayanAni tAni cAmUni namItyAdisArddha rUpakam, etAni ca namItyAdikAnyantakRt sAdhunAmAni antakRddazAGgaprathamavarge'dhyayanasaMgrahe nopalabhyate / 7. (ka) tatvArthavArtika, 1 / 20, pR. 73 (kha) SaTkhaNDAgama, pustaka 1, pR. 104 Jain Education Intemational Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 173 pra0 5, sU080-61, Ti04 9. anuttaropapAtikadazA ThANaM prastuta Agama meM anuttara nAmaka devalokoM meM utpanna hone vAle vyaktiyoM kA pratipAdana hai|' sthAnAGga, tattvArthavAttika aura dhavalA meM adhyayanoM ke nAma milate haiN| anuttaropapAtikadazA ke vartamAna svarUpa meM kucha nAma bhinna haiM / draSTavya yantraanuttaropapAtikadazA tattvArthavArtika/dhavalA jAlI RSidAsa RSidAsa mayAlI dhanya vAnya upayAlI sunakSatra sunakSatra puruSasena kArtika kArtika vAripeNa saMsthAna nanda dIrghadanta zAlibhadra nandana laSTadanta Ananda zAlibhadra vehalla tetalI abhaya vaihAyasa dazArNabhadra vAriSeNa abhaya atimukta cilAtaputra 10. praznavyAkaraNa prastuta Agama meM praznoM ke uttara die gae haiM isalie isakA nAma praznavyAkaraNa hai| cUrNikAra ne praznavyAkaraNa ke do viSaya batalAe haiM 1. Azrava aura saMvara 2. aMguSTha, bAhu Adi praznoM kA vyAkaraNa / kintu mUla pATha meM pAMca Azrava aura pAMca saMvara dvAroM kA ullekha nahIM hai| praznavyAkaraNa ke upalabdha svarUpa meM kevala pAMca Azrava aura pAMca saMvara dvAroM kA pratipAdana hai| isase praznavyAkaraNa ke mUla svarUpa ke vilupta hone kI saMbhAvanA ko asvIkAra nahIM kiyA jA sktaa| tattvArthavAttika aura dhavalA meM bhI pAMca Athava va pAMca saMvara dvAroM kA ullekha nahIM hai| AkSepa, vikSepa ke dvArA hetunayAzrita praznoM kA vyAkaraNa karanA praznavyAkaraNa kI viSayavastu hai| isameM laukika aura vaidika artho (siddhAMtoM) kA nirNaya kiyA jAtA hai / yaha bhaTTa akalaMka kA mata hai| isameM aMguSTha prazna Adi kA spaSTa ullekha nahIM hai / nirNaya ke dvArA usakA saMketa pakar3A jA sakatA hai| dhavalAkAra ne prArambha meM AkSepaNI, vikSepaNI, saMvejanI, nivedanI ina cAra kathAoM kA ullekha kiyA hai| usake pazcAt hRta, naSTa, muSTi Adi praznoM kA ullekha kiyA hai|" prastuta Agama meM praznavyAkaraNa ke adhyayanoM kI saMkhyA batalAI gaI hai|' sthAnAGga meM isakA nAma praznavyAkaraNadazA hai aura usake daza adhyayanoM kA ullekha kiyA gayA hai'-1 upamA 2. saMkhyA 3. RSibhASita 4. AcAryabhASita 5. mahAvIrabhASita 6. kSomakaprazna 7. komalaprazna 8. Adarzaprazna 9. aMguSThaprazna 10. bAhuprazna / 1. aMgasuttANi, bhAga 3, aNuttarobavAiyadasAo, 1 / 1 / 4 2. (ka) ThANaM, 10 / 114 (kha) tatvArthavAttika, 120, pR. 73 (ga) SaTkhaNDAgama, pustaka 1, pR. 105 3. nandI cUNi, pR. 69 : panhAvAgaraNe aMge paMcAsavadArAidA vyAkhyeyAH parappavAdiNo y| aMgadra-bAhapasiNAdiyANaM ca pasiNANaM aTuttaraM stN| 4. tattvArthavArtika, 1120, pR. 73,74 5. SaTkhaNDAgama, pustaka 1, pR. 105-108 6. navasuttANi, naMdI. sU. 90 7. ThANaM, 101116 Jain Education Intemational Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naMdI 11. vipAkazruta isameM zubha aura azubha karmoM ke vipAka kA varNana hai| prastuta Agama (naMdI) meM gyAraha aGgoM kA varNana upalabdha hai| samavAyAGga meM bhI vaha upalabdha hai| ina donoM meM nandI kA varNana maulika aura samavAyAGga kA varNana nandI se saMkalita pratIta hotA hai / nandI meM upalabdha Agama varNana kA adhyayana karane para do prazna upasthita hote haiM 1. nandI meM AgamoM ke AkAra aura prakAra kA pada parimANa aura viSaya vastu kA varNana hai| kyA sUtrakAra ne upalabdha AgamoM ke AdhAra para kiyA athavA anuzruti ke AdhAra para kiyA ? 2. yadi Agama saMkalanA ke samaya AgamoM kA itanA vizAla rUpa prApta thA, to vaha kaba vilupta huA? inakA uttara vAcanA ke prasaMga meM khojA jA sakatA hai| vIra nirvANa kI dUsarI zatAbdI se lekara vIra nirvANa kI dasavIM zatAbdI taka pAMca vAcanAeM huI / ina vAcanAoM kA uddezya AgamoM kI vilupta hotI huI sAmagrI ko vyavasthita rakhanA thaa| nandI kI racanA pAMcavIM vAcanA ke samaya kI hai| isase sahaja hI jAnA jA sakatA hai ki Agama apane pUrNa AkAra meM upalabdha nahIM the, unakA varNana anuzruti ke AdhAra para kiyA hai| praznavyAkaraNa kA upalabdha svarUpa nandI aura samavAyAMga meM varNita svarUpa se sarvathA bhinna hai| vartamAna svarUpa meM kevala pAMca Azrava aura pAMca saMvara dvAroM kA nirUpaNa milatA hai| isake do niSkarSa nikAle jA sakate haiM 1. yadi nandI sUtrakAra ke sammukha pAMca Azrava dvAra aura pAMca saMvara dvAroM kA nirUpaNa hotA to ve unakA ullekha avazya krte| 2. unhoMne Azrava aura saMvara kA ullekha nahIM kiyA isase anumAna kiyA jA sakatA hai ki praznavyAkaraNa ke vartamAna svarUpa kI racanA devadhigaNI ke uttarakAla meM huI hai| upalabdha gyAraha aMgoM meM bhASA, viSayavastu Adi kI dRSTi se AcArAMga sabase prAcIna mAnA jAtA hai| Agama prAmANya vartamAna meM gyAraha aGga upalabdha haiN| bArahavAM aGga dRSTivAda vicchinna hai| Agama prAmANya kI carcA racanAkAra aura cAlU paramparA donoM ke AdhAra para karaNIya hai| racanA kI daSTi se bAraha aGga gaNadharakRta hai| isalie inakA prAmANya asandigdha hai / aGga sAhitya ke atirikta aGgabAhya ke racanAkAra sthavira haiN| saba sthaviroM kI racanA kA prAmANya nahIM mAnA jAtA / jinakI racanA kA prAmANya mAnA jAtA hai, unake lie pUrva jJAna kI sImA nirdhArita hai| vyavahAra (prAyazcittadAna) ke lie chaha puruSa adhikRta mAne gae haiM-kevalajJAnI, avadhijJAnI, mana:paryavajJAnI, caturdazapUrvI, dazapUrvI aura navapUrvI / kintu isa prakaraNa meM Agama racanA kI dRSTi se vicAra nahIM kiyA gayA hai| racanA kI dRSTi se vicAra karane para navapUrvI dvArA racita Agama kI racanA kA prAmANya siddha nahIM hotaa| nandIsUtra ke AdhAra para jayAcArya ne sampUrNa dazapUrvI ke vacana kA prAmANya svIkAra kiyA hai| prastuta Agama (nandI) meM batalAyA gayA hai ki dvAdazAGgI caturdazapUrvI aura sampUrNadazapUrvI ke lie samyakzruta hai / navapUrvI Adi ke lie samyakzruta kI bhajanA (vikalpa) hai|' isa sUtra ke AdhAra para jayAcArya ne yaha sthApanA kI ki caturdazapUrvI bhIra sampUrNa dazapUrvI dvArA racita Agama pramANa hai| zeSa navapUrvI Adi ke dvArA racita Agama prAmANya kI bhajanA hai / ' jo dvAdazAGgI se avirUddha hai vaha pramANa hai| jo dvAdazAGgI ke viruddha hai vaha pramANa nahIM hai| 1. vyavahArabhASya, gA. 318 AgamasutavavahArI Agato chasviho u vvhaaro| kevala maNohi coddasa-dasa-nava-puvI ya naaybvo|| 2. navasuttANi, naMdI, sU066 3. praznottara tattvabodha, 1912, 2019 saMpUraNa dasa pUrvadhara, caudaza pUravadhAra / tAsa racita Agama huve, vArU nyAya vicAra // daza, baudaza pUravadharA, Agama ra udAra / te piNa jina nI sAkha thI, vimala nyAya suvicAra // Jain Education Intemational Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra0 5, sU0 80-91, Ti.4 bhASyakAroM ne vyavahAra (prAyazcitta dAna) ke lie navapUrvI kA bhI prAmANya mAnA hai| vahAM Agama racanA kA prasaMga nahIM hai| samyakzruta kI dRSTi se navapUrvI kA prAmANya nizcita nahIM hai / ina donoM abhyupagamoM kA eka sAtha adhyayana karane para yaha niSkarSa nikalatA hai ki Agama racanA meM sampUrNa dazapUrvI taka kA prAmANya hai, navapUrvI Adi ke zruta kA prAmANya nahIM hai| bhaTTa akalaMka ne dazapurvadhara ke cAritra ko vicalita na hone vAlA cAritra batalAyA hai| isase bhI dazapUrvI ke vacana kA prAmANya siddha hotA hai| jayadhavalA meM mUlArAdhanA aura mulAcAra kI gAthA uddhRta kI gaI hai| isameM gaNadhara, pratyekabuddha, zrutakevalI aura sampUrNa dazapUrvadhara ke dvArA racita Agama kA prAmANya svIkAra kiyA hai|' draSTavya-ThANaM, pR0 629, 630; bhagavaI, bhASya bhUmikA pR0 32, 33 / 1. tatvArthavArtika, 3136, pR. 202:mahArohiNyAdibhistri rAgatAbhiH pratyekamAtmIyarUpasAmarthyAviSkaraNakathanakuzalAbhirvegavatIbhividyAdevatAbhiravicalitacAritrasya dazapUrvadustarasamudrottaraNaM dazapUvitvam / 2. kaSAyapAhur3a, pR 153 suttaM gaNahara kahiyaM taheya patteyabuddhakahiyaM ca / sudakevaliNA kahiyaM abhiSNabasapusvikahiyaM ca // Jain Education Intemational Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 aMga 1. AcAra 2. sUtrakRta nAma 3. sthAna 4. samavAya 5. vyAkhyAprajJapti 6. jJAtadharmakathA 7. upAsakadazA 10. praznavyAkaraNa upAsakoM kI AcAra saMhitA 8. antakRtadazA mokSagAmI jIvoM kA varNana 9. anusaropapAtikamA anuttaravimAna meM utpanna hone vAle vyaktiyoM kA varNana eka sau ATha prazna, 11. vipAkazruta viSayavastu AcAra jIva ajIva, loka- aloka, svasamaya para samaya kI sUcanA jIva-ajIva, loka - aloka, svasamaya-parasamaya kI sthApanA strasamaya-parasamaya, jIva-ajIva, loka- aloka kI sUcanA svasamaya parasamaya, jIba ajIva loka-alIka kI vyAkhyA dRSTAntabhUta vyaktiyoM ke nagara Adi kA varNana vAcanA parimita aprazna, prazna- aprazna, vidyA Adi kA varNana sukRta duSkRta karmoM kA phalavipAka " 17 "" anuyogadvAra pratipatti veDhA saMkhyeya saMkhyeya saMkhyeya 11 31 " naMdI samavAyAGga ke AdhAra para zloka niyukti saMgrahaNI zrutaskandha saMkhyeya saMkhyeya X 2 X 2 " " 27 saMkhyeya 1 1 2 1 1 Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 177 pra0 5, sU080-61, Ti04 aGgapraviSTa AgamoM kA vivaraNa adhyayana varga uddezanakAla 25 x 85 23 x 33 samuddezanakAla vyAkaraNa pada-parimANa 18000 36000 akSara saMkhyeya gama ananta paryava ananta 33 x 21 21 144000 x 100 se kucha adhika 10000 10000 84000 29 10 29 29 ra 576000 " " , 1152000 2304000 4608000 9216000 18432000 Jain Education Intemational Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 aMga nAma 1. AcAra 2. sutrakRta 3. sthAna 4. samavAya 5. vyAkhyAprajJapti 6. jJAtadharmakathA 7. upAsakadazA 8. antakRtadazA 10. praznavyAkaraNa 11. vipAkazruta viSayavastu AcAra loka, aloka, jIva ajIva tathA svasamayaparasamaya kI sUcanA jIba ajIva svasamaya parasamaya tathA loka- aloka kA sthApana jIva-jIva svasamaya parasamaya tathA loka- aloka kA samAzrayaNa jIva- ajIva, svasamaya parasamaya tathA loka- aloka kI vyAkhyA dharmakathA aura 9. anuttaropapAtika anutaravimAna meM dazA utpanna hone vAloM kA varNana dRSTAnta zramaNopAsakoM kI AcArasaMhitA saMsAra kA aMta karane vAloM kA varNana aMguSTha prazna Adi vidyAoM kA nirUpaNa azubha karma ke duHkha vipAka aura zubha karma ke sukhada vipAka kA varNana vAcanA parimita 33 anuyogadvAra saMkhyeya 21 veDhA saMkhyeya 37 zloka niyukti saMgrahaNa pratipati saMkhyeya saMkhyeya 0 saMkhyeya 33 19 12 saMkhyeya naMdI nandI ke AdhAra para 23 " 33 zrutaskandha 2 2 1 2 1 1 Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra0 5, sU080-91, Ti04 176 aGgapraviSTa AgamoM kA vivaraNa adhyayana uddezanakAla samuddezanakAla vyAkaraNa akSara gama paryava pada-parimANa 18000 36000 saMkhyeya 25 23 ananta ananta 33 72000 144000 100 se 10000 10000 36000 288000 kucha adhika saMkhyeya hajAra 8 varga 3 varga 45 45 Jain Education Intemational Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 naMdI pada parimANa aMga 1. AcAra 2. sUtrakRta 3. sthAna 4. samavAya 5 vyAkhyAprajJapti 6. jJAtadharmakathA 7. upAsakadazA 8. antakRtadazA 9. anuttaropapAtikadazA 10. praznavyAkaraNa 11. vipAkazruta 18000 36000 42000 164000 228000 556000 1170000 2328000 9244000 18400000 sUtra 92 5. (sUtra 62) 'diTTivAya' ke saMskRta rUpa do kie gae haiM-1. dRSTivAda 2. dRSTipAta / prastuta aGga meM vibhinna dArzanikoM kI dRSTiyoM kA nirUpaNa hai isalie isakI saMjJA dRSTivAda hai| isakA dUsarA artha hai ki isameM saba naya dRSTiyoM kA samapAta hai isalie isakA nAma dRSTipAta hai| sthAnAGga meM dRSTivAda ke dasa nAma batalAe gae haiM.--1. dRSTivAda 2. hetuvAda 3. bhUtavAda 4. tattvavAda (tathyavAda) 5. samyakvAda 6. dharmavAda 7. bhASAvicaya 8. pUrvagata 9. anuyogagata 10. sarvaprANabhUtajIvasattvasukhAvaha / dRSTivAda ke pAMca prakAra athavA pAMca arthAdhikAra batalAe gae haiN| unakA vivaraNa svayaM sutrakAra ne kiyA hai| digambara sAhitya meM krama aura nAma kA bheda milatA hai| nandI tattvArthavAttika', kaSAyapAhu', SaTkhaNDAgama 1. parikarma 1. parikarma 2. sUtra 2. sUtra 3 pUrvagata 3. prathamAnuyoga 4. anuyoga 4. pUrvagata 5. cUlikA 5. cUlikA sUtra 93-101 6. (sUtra 63-101) parikarma kA artha hai yogyatA paidA karanA / jaise gaNita ke solaha parikarma hote haiM unake sUtra aura artha kA grahaNa karane vAlA zeSa gaNita ke adhyayana ke yogya bana jAtA hai| isI prakAra parikarma ke sUtra aura artha ko grahaNa karane vAle meM sUtra, pUrvagata Adi ke adhyayana karane kI yogyatA A jAtI hai| 1. kaSAyapAhur3a, pR. 93,94 2. ThANaM, 10 // 92 3. tattvArthavArtika, 1120, pR. 74 4. kaSAyapAhur3a, pR. 132 5. SaTkhaNDAgama, pustaka 1, pR. 110 6. (ka) nandI cUNi, pR. 72 : tattha parikamme ti joggakaraNaM, jahA gaNitassa solasa parikammA, taggahitasuttattho sesagaNitassa joggo bhavati / (kha) hAribhadrIyA vRtti, pR.86 (ga) ThANaM, TippaNa na. 39, pR. 992 se 994 (gha) samavAo, pR. 389 se 391 Jain Education Intemational Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra05, sU062-101, Ti05,6 181 parikarma ke mUlabheda aura uttarabheda vicchinna haiN| unakI sUtra aura artha paramparA donoM upalabdha nahIM hai| cUNikAra ne itanA saMketa kiyA hai ki apane-apane sampradAya ke anusAra vaktavya hai|' mUla parikarma sAta hai| unameM chaha svasAmayika haiM, svasiddhAnta ke anusAra haiN| sAtavA AjIvaka paramparA ke anusAra hai| chaha svasAmayika parikarmoM kI vyAkhyA cAra nayoM ke AdhAra para kI jAtI hai| sAtaveM parikarma kI vyAkhyA tIna rAziyoM ke AdhAra para kI jAtI hai| naya kI aneka paramparAeM haiN| bhagavatI' tathA kundakunda ke sAhitya' meM dravyAthika aura paryAyAthika ye do naya milate haiN| umAsvAti ke vargIkaraNa meM naya pAMca hai|' siddhasena ke vargIkaraNa meM naya chaha haiN| anuyogadvAra Adi aneka granthoM meM sAta naya kI paramparA prasiddha hai|' prastuta Agama meM cAra naya kA ullekha hai| cUrNikAra ne cAra naya ye batalAe haiM-saMgraha, vyavahAra, RjasUtra aura zabda / AjIvaka tIna rAziyoM aura unakI prajJApanA ke lie tIna naya svIkAra karate haiN| cUrNikAra ne tIna rAziyoM ke kucha udAharaNa die haiM I. 1. jIva 2. ajIva 3. jIvAjIva II. 1. loka 2. aloka 3. lokAloka III 1. sat 2. asat 3. sdst| tIna naya isa prakAra haiM1 dravyArthika 2. paryAyAthika 3. ubhayArthika AjIvaka eka zramaNa sampradAya hai / bhagavAn mahAvIra ke samaya vaha eka zaktizAlI saMgha thaa| dRSTivAda meM parikarma ke lie unakI rAziyoM aura tIna nayoM kA prayoga eka AzcaryakArI ghaTanA hai| isase yaha saMketa milatA hai ki pArzva aura mahAvIra kI paramparA AjIvaka paramparA ko tathA AjIvaka paramparA jaina paramparA ko prabhAvita karatI rahI hai| sAtavAM parikarma AjIvaka kI zikSA se saMbaddha hai / isakA srota devardhigaNI ko kisI prAcIna grantha se milA athavA anuzruti se milA? yaha eka vimarzanIya viSaya hai| anyatra kahIM bhI aisA ullekha prApta nahIM hai| dhavalA aura jayadhavalA meM parikarma kI 1. nandI cUNi, pR. 72 : taM ca parikammasutaM siddhaseNiyAparikammAdimUlabhedayo sattavihaM, uttarabhedato tesiitivihN| mAtuyapadAdI / taM ca savvaM samUluttarabhedaM suttatthato vocchiNNaM, jahAgatasaMpradAtaM vA vaccaM / 2. vahI, pR. 72 : etesi sattaNhaM parikammANaM cha AdimA parikammA sasamaikA, svasiddhAMtaprajJApanA evetyarthaH / AjIvikApAsaMDatthA gosAlapavattitA, tesi siddhatamateNa cutA'cutasahitA satta parikammA paNNavijjaMti / 3. aMgasuttANi, bhAga 2, bhagavaI, 18107.110 4. (ka) niyamasAra, gA. 19 (kha) pravacanasAra, 2222 5. tattvArthAdhigama sUtram, 1234 6. sanmati prakaraNa, 115 7. aNuogadArAI, sU. 715 8. nandI cUNi, pR. 72,73 : idANi parikamme NacitA Negamo duviho-saMgahito asaMgahito ya, saMgahito saMgahaM paviTTho, asaMgahito vavahAraM, tamhA saMgaho vavahAro rijusuto saddAiyA ya ekko, evaM caturo gyaa| 9. vahI, pR. 73 : te ceva AjIvikA terAsiyA bhaNitA / kamhA ? ucyate----jamhA te sarva jagaM tyAtmakaM icchaMti, jahA-jIvo ajIvo jIvAjIvazca, loe aloe loyAloe, saMte asaMte saMtAsaMte evmaadi| NacitAe vi te tivihaM NayamicchaMti, taM jahA-davaTTito pajjavaTTito ubhayadvito, ato bhaNiyaM-'satta terAsiyAI' ti satta parikammAI terAsiyapAsaMDatthA tividhAe NacitAe citytiityrthH| Jain Education Intemational Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 naMdI vyAkhyA bhinna prakAra se milatI hai| parikarma ke pAMca arthAdhikAra athavA bheda batalAe gae haiM-1. candraprajJapti 2. suraprajJapti 3. jambudvIpaprajJapti 4.dvIpasAgaraprajJapti 5. vyAkhyAprajJapti / sUtra 102-103 7. (sUtra 102-103) sUtra ke bAvIsa prakAra batalAe gae haiN| cUNikAra ke anusAra ina sUtroM se sarva dravya, sarva paryAya, sarva naya aura sarva bhaGgoM kI vikalpanA jAnI jAtI hai / ye pUrvagata zruta aura usake artha ke sUcaka haiM / isalie inheM sUtra kahA gayA hai|' ina bAvIsa sUtroM ke adhyayana kI cAra paddhatiyAM thIM1. chinnacheda naya 2. acchinnacheda naya 3. tIna naya 4 cAra naya inameM do paddhatiyAM (pahalI aura cauthI) svasamaya kI sutra paripATI ke anusAra haiN| dUsarI aura tIsarI do paddhatiyAM AjIvaka sUtra paripATI kA anusaraNa karatI haiN| 1. chinnacheda naya jisa grantha kA pratyeka sUtra athavA zloka sUtrapATha aura artha kI dRSTi se svatantra hotA hai, dUsare zloka athavA artha kI apekSA nahIM rakhatA, usa zailI kA nAma chinnacheda naya hai / udAharaNa ke lie dhammo maMgalamukkiLaM, ahiMsA saMjamo tbo| devA vi taM namasaMti, jassa dhamme sayA maNo / ' yaha praloka svatantra hai| uttaravartI zlokoM kI apekSA nahIM rkhtaa| 2. acchinnacheda naya 'dhammo maMgalamukkiTTha..' isakI artha yojanA dvitIya Adi zlokoM se kareM, dvitIya Adi zlokoM kI artha yojanA prathama zloka se kareM- isa paddhati kA nAma acchinnacheda naya hai|' ina bAvIsa sUtroM kA cintana tIna nayoM aura cAra nayoM-ina donoM paddhatiyoM se kiyA jAtA hai| isa prakAra cAroM paddhatiyoM ke AdhAra para ye bAvIsa sUtra aThyAsI bana jAte haiN| inakA sUtra pATha aura artha pATha donoM hI vicchinna hai|' dhavalA aura jayadhavalA meM sUtra kA prarUpaNa sarvathA bhinna hai| unake anusAra sUtra vibhAga meM jIva ke svarUpa kA varNana hai tathA nAstikavAda, kriyAvAda, akriyAvAda, jJAnabAda, vainayikavAda Adi vAdoM tathA aneka prakAra ke gaNita kA nirUpaNa hai|' devadhigaNI kA astitvakAla vIra nirvANa kI dasavIM zatAbdI hai| jinasena aura vIrasena kA astitvakAla unase 1. (ka) SaTakhaNDAgama, pustaka 1, pR. 110 (kha) kaSAyapAhur3a, pR. 150 : pariyamme paMca atyAhiyArA -caMdapaNNattI sUrapaNNattI jaMbUdIvapaNNattI dIva sAyarapaNNattI viyAhapaNNattI cedi / 2. nandI cUNi, pR. 74 : tANi ya suttAI samvadavvANa sabvapajjavANa savvaNatANa savvabhaMgavikappANa ya daMsagANi, savvassa ya puvvagatasutassa atthassa ya sUyaga ti, ato ye sUyaNatAto suttA bhaNitA jahAbhidhANatthAte / te ya idANi sutta'tthato vocchiNNA, jahAgatasaMpradAyato vA bccaa| 3. dasaveAliyaM, 11 4. nandI cUNi, pR. 74 : acchinnachedaNatA........"acchinna chedaNato jahA---eseva dumapuphiyapaDhamasilogo asthato bitiyAisiloge avekkhamANo, bitiyAdiyA ya paDhama acchinnacchedaNatAbhippAyayo bhavati / evaM pi bAvIsaM suttA akkhararayaNavibhAgaTTitA vi atthayo aNNoNNamavekkhamANA acchiNNacchedaNayaTThita ti bhnnnnNti| 5. vahI, pR. 74 : NacitAe vi bAvIsaM ceva suttA , 'terAsiyANaM tikaNa iyAI' ti trikanayAbhiprAyato cityNtetyrthH| tahA sasamaye vi NacitAe bAvIsaM ceva suttA cukknniyaa| evaM caturo bAvIsAto aTThAsIti suttA bhvNti| 6. vahI, pR. 74 : te ya idANi sutta -'tthato vocchinnnnaa| 7. (ka) SaTakhaNDAgama, pustaka 1, pR. 111,112 (kha) kaSAyapAhu, pR. 133,134 Jain Education Intemational Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra05, sU0102-118, Ti07,8 183 uttaravartI hai -jinasena kA zaka samvat 759, vIrasena kA zaka samvat 738 / naMdI aura dhavalA, jayadhavalA ke tulanAtmaka adhyayana se patA calatA hai ki donoM ke paramparA srota bhinna haiN| isakA dUsarA anumAna yaha bhI ho sakatA hai ki devadhigaNI ne sUtroM ke nAmoM kA ullekha kiyA hai / dhavalA aura jayadhavalAkAra ne sUtroM ke arthAdhikAra kA pratipAdana kiyA hai / sUtra 104-118 8. (sUtra 104-118) pUrvagata pUrva zabda ke aneka tAtparyArtha batalAe gae haiM-1. tIrthaGkara tIrtha pravartana ke kAla meM sarvaprathama pUrvagata ke artha kA nirUpaNa karate haiM / usa artha ke AdhAra para nirmita grantha pUrva kahalAte haiN| gaNadhara sUtraracanA karate samaya sarvaprathama AcArAGga kI racanA karate haiM phira kramazaH sUtrakRtAMga Adi kI racanA karate haiN| aura usI krama se unakI sthApanA karate haiN|' kucha AcAryoM kA mata isase bhinna hai--gaNadhara sarvaprathama pUrvo kI racanA karate haiM usake pazcAt AcArAGga Adi aGgoM kI racanA karate haiN| ____ AcArAGga niyukti meM batAyA gayA hai ki saba aGgoM meM prathama AcArAGga hai phira pUrva kI racanA sabase pahale huI yaha kaise mAnA jA sakatA hai / cUrNikAra ne isakA samAdhAna kiyA hai-AcArAGga niyukti kA kathana sthApanA kI dRSTi se hai, racanA kI dRSTi se nhiiN|' tulanA ke lie draSTavya-1. AcArAMga bhASya bhUmikA, pR. 13,14 2. samavAo, pR. 390 3. zrI bhikSu Agama viSaya koza, pR. 423 se 429 caudaha pUrvo ke padoM kA pramANa krama zvetAmbara 1. utpAda pUrva 10000000 10000000 2. agrayaNIya pUrva 9600000 9600000 3. vIrya pUrva 7000000 4. astinAstipravAda pUrva 6000000 5. jJAnapravAda pUrva 9999999 9999999 6. satyapravAda pUrva 10000006 7. AtmapravAda pUrva 260000000 8. karmapravAda pUrva 18000000 80000 9. pratyAkhyAna pUrva 8400000 8400000 10. vidyAnupravAda pUrva 11000000 11000000 11. avaMdhya pUrva 260000000 260000000 12. prANAyu pUrva 130000000 15600000 13. kriyAvizAla pUrva 90000000 14. lokabindusAra pUrva 125000000 125000000 digambara 0 000 0 0 7200000 600 0 955000005 1. nandI cUNi, pR. 75 : jamhA titthakaro titthapavattaNakAle gaNadharANa savvasutAdhArattaNato puvvaM puvvagatasutatthaM bhAsati tamhA punva tti bhaNitA, gaNadharA puNa suttarayaNaM karentA AyArAikameNa rayaMti Turveti ya / 2. vahI, pR. 75 : aNNAyariyamateNaM puNa puvvagatasuttattho punvaM arahatA bhAsito, gaNaharehi vi pugvagatasutaM ceva punvaM raitaM pacchA aayaaraai| 832880005 3. vahI, pR. 75 : gaNu puvAvaraviruddhaM, kamhA? jamhA AyAranijjuttIe bhaNitaM- "savesi aayaaro'| AcAryA''ha-satyamuktam, kiMtu sA ThavaNA, imaM puNa akkhararayaNaM paDucca bhaNitaM, puvvaM puvvA katA ityarthaH / 4. SaT khaNDAgama, pustaka 1, pR. 116-122 5. nandI caNi, pR. 75,76 Jain Education Intemational Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 1. utpAda pUrva 2. agreyaNIya pUrva 3. vIrya pUrva 4. astinAstipravAda pUrva 5. jJAnapravAda pUrva 3. satyapravAda pUrva 7. AtmapravAda pUrva pUrva 1. pratyAkhyAna pUrva . 11. avadhya pUrva naMdI sarva dravya va paryAyoM ke utpAdana kA jIva Adi ke utpAda, vyaya, kA prajJApana | prajJApana / saba dravyoM, paryAyoM aura saba jIvoM ke parimANa kA prajJApana | jIva aura ajIva ke vIrya prajJApana / astitva aura nAstitva prajJApana / kA jJAna mImAMsA - jJAna aura usake bhedoM kA prajJApana / satya vacana kA prajJApana / kA AtmA kA nayoM ke dvArA prajJApana | karma ke svarUpa aura prakRti bandha Adi bhedoM kA prajJApana | sarva pratyAkhyAna prajJApana | ke svarUpa kA atizAyI vidyAoM kA prajJApana / 1. kadI pUrNi, pR. 75,76 jJAna, tapa Adi kI saphalatA evaM pramAda Adi kI niSphalatA kA prajJApana | dhavalA aMga kA varNana | dravya bhAva Adi kI apekSA se parimita kAla va aparimita kAla ke pratyAkhyAna, upavAsavidhi, pAMca samiti aura tIna gupti kA prajJApana / aMguSTha prazna Adi sAta sau alpavidyAoM kA tathA rohiNI Adi pAMca sau mahAvidyAoM, antarikSa Adi ATha mahAnimittoM kA prjnyaapn| sUrya, candramA, nakSatra va tArAgaNa ke cAra kSetra, upapAda sthAna, gati tathA unake phala tathA tIrthaMkara Adi ke mahAkalyANakoM kA prajJApana / prajJApana / prajJApana / 12. prANAyu pUrva 13. kriyAvizAla pUrva 14. lokavisAra pUrva ta loka ke bindu sarvAkSarasannipAta Adi kA prajJApana Ayu Adi prANoM kA bheda sahita Ayurveda, bhUtikarma aura prANAyAma kA bheda-prabheda sahita prajJApana / | kAryakriyA Adi kriyAoM kA bheda sahita | 72 kalAoM tathA 64 guNoM kA nRtya, gIta, lakSaNa, chanda, Adi zAstroM kA prajJApana / parikarma, vyavahAra, rajjurAzi kalAsavaNNa (gaNita kA bheda vizeSa) varga, ghana, bIjagaNita aura mokSa kA prajJApana / prajJApana / prajJApana | 3. kaSAyapAhur3a, pR. 139- 148 sAta sau sunaya aura durnayoM kA tathA chaha dravya, nau padArtha aura pAMca astikAya kA prajJApana / AramanIyaM paravIrya, ubhaya kSetra, kAla-tapa- vIrya kA prajJApana / saba dravyoM kA svarUpAdi ( sva dravya, kSetra, kAla, bhAva) catuSTaya kI apekSA astitva tathA para dravya Adi catuSTaya kI apekSA nAstitva kA prajJApana / jJAna -- pratyakSa-parokSa prajJApana | Adi kA vAggupti, vAksaMskAra ke kAraNa, vacana vyavahAra satya Adi dasavidha satyoM prayoga, bhASA ke prakAra, vaktA ke asatya satya vacana kA prajJApana / kA prajJApana / saptabhaMgI ke dvArA samasta padArthoM kI nirUpaNavidhi kA prajJApanA / sva-para- ubhaya-kSetra bhava-tapa-vIrya kA prajJApana / jIva ajIva ke astitva nAstitva kA prajJApana | jJAna-ajJAna kA prajJApana / zrIvya jIva, vettA, viSNU, bhoktA buddha Adi ke rUpa meM AtmA kA prajJApana / ATha prakAra ke karmoM kA varNana / ATha vyavahAra, cAra bIja aura mokSa kI ora le jAne vAlI kriyAoM evaM unake phala kA prajJApana 2. SaTkhaNDAgama, pustaka 1, pR. 115-123 naMdI jayadhavalA' nAnA naya ke viSayabhUta tathA krama akrama se hone vAle utpAda vyaya aura dhIvya kA pratipAdana / jIva kI siddhi aura AtmA ke svarUpa kA prajJApana samavadAna kriyA, IryApathikI kriyA tapa aura adhaH karma kA prajJApana / nAma, sthApanA, dravya, kSetra, kAla aura bhAva bhedayukta parimita aura aparimita kAla vAle pratyAkhyAna kA prajJApana / aMguSTha prazna Adi sAta sau maMtra tathA rohiNI Adi mahAvidyAoM kA, unakI sAdhanA vidhi evaM phala kA prajJApana / graha, nakSatra, candra aura sUrya ke cAra kSetra aSTAMga mahAnimitta aura tIrthakara, cakravartI baladeva Adi ke kalyANakoM kA prajJApana / dasavidha prANoM kI hAni vRddhi kA alaMkAra Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra0 5, sUtra 104-122, Ti08-10 185 sUtra 119-121 6. (sUtra 116-121) prastuta Agama meM anuyoga ke do vibhAga batalAe gae haiM1. mUlaprathamAnuyoga-isameM arhat kA jIvana varNana hai| 2. gaNDikAnuyoga (kaNDikAnuyoga)-isameM kulakara Adi aneka vyaktiyoM ke jIvana kA varNana hai / sAmAnyata: inameM koI aMtara dikhAI nahIM detA / harivaMza gaNDikA, avasarpiNI gaNDikA, utsarpiNI gaNDikA aura citrAntara gaNDikA inake adhyayana se patA calatA hai ki gaNDikAnuyoga kevala jIvana kA varNana karane vAlA grantha nahIM hai kintu vaha itihAsa grantha hai| cUrNikAra tathA malayagiri ne gaNDikA kA artha khaNDa kiyA hai| Ikha ke eka parva se dUsare parva kA madhyavargIya bhAga gaNDikA kahalAtA hai vaise hI jisa grantha meM eka vyakti kA adhikAra hotA hai usa grantha kI saMjJA gaNDikA athavA kaNDikA hai|' digambara sAhitya meM anuyoga ke ye hI do vibhAga kie gae haiN| zabda vimarza citrAntaragaNDikA-yaha aneka arthavAlI gaNDikA hotI hai| udAharaNasvarUpa prathama tIrthaMkara RSabha aura dvitIya tIrthakara ajita ke aMtarAla meM jo ghaTanAeM ghaTita huI vaha grantha citrAntara gaNDikA hai|' citrAntara gaNDikA ko samajhAne ke lie cUrNikAra ne kucha gAthAoM ko uddhRta kiyA hai|' sUtra 122 10. (sUtra 122) cUlikA ko Aja kI bhASA meM pariziSTa kahA jA sakatA hai| cUrNikAra ne batAyA hai ki parikarma, sUtra, pUrva aura anuyoga meM jo nahIM batalAyA hai vaha cUlikA meM batalAyA gayA hai|' haribhadrasUri ke anusAra cUlikA meM ukta aura anukta donoM kA hI ullekha kiyA gayA hai| AdyavartI cAra pUrvo ke aMtima bhAga meM cUlikAeM haiN| zeSa pUrvo ke nahIM hai| ye zruta rUpI parvata ke cUlA (coTI) ke samAna haiM isalie inheM cUlikA kahA gayA hai|' inakI saMkhyA kA nirdeza isa prakAra hai 1. utpAda pUrva-4 2. agreyaNIya pUrva-12 3. vIryapravAda-8 4. astinAstipravAda-10 haribhadrasUri aura malayagiri ne cUlikA kI saMkhyA nirdeza ke lie eka-eka gAthA kA nirdeza kiyA hai|' 1. (ka) nandI cUNi, pR. 77 : ikkhumAdiparvagaMDikAvat sUtra-pUrvAnuyogoktAnuktArthasaGgrahaNaparA granthapaddhatayazcUDA ekkAhikArattagato gaMDiyANuogo bhaNito gaMDikA iti-khaMDaM / 6. nandI cUNi, pR. 79 : tAo ya cUlAo AdillapubvANa (kha) malayapirIyA vRtti, pa0 242 : ikSvAdonAM pUrvApara catuNhaM je cUlavatthU bhaNitA te ceva savvuvari DhavitA paDhiparicchanno madhyabhAgo gaNDikA, gaNDikeva gaNDikA jjaMti ya, ato te suyapavvayacUlA iva cuulaa| tesi jahaekArthAdhikAra granthapaddhatirityarthaH / kkameNa saMkhA catu bArasa aTTha dasa ya bhavaMti / 2. nanvI cUNi, pR. 77 : "cittaMtaragaMDiya' tti citrA iti 7. (ka) hAribhadrIyA vRtti, pR. 93 : anekArthA, aMtare iti-usabha-ajiyaMtare / cau bArasaTTha dasa yA havaMti cUDA cauNha puvANaM / 3. vahI, pR.77,78 ee ya cUlavatthU savvuri kila paDhijjati // 4. vahI, pR. 79 : didvivAte jaM parikamma-sutta-pudava-aNuyoge (kha) malayagirIyA vRtti, pa. 246 : yaNa bhaNitaM taM cUlAsu bhaNitaM / cattAri duvAlasa aTTha ceva dasa ceva cUlavatthUNi / 5. hAribhadrIyA vRtti, pR. 93 : iha dRSTivAde parikarma AillANa cauNhaM sesANaM cUliyA natthi / iti / Jain Education Intemational Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 dhavalA aura jayadhavalA meM cUlikAoM kI saMkhyA pAMca batalAI gaI hai 1. jalagatA 2. sthalagatA 3. mAyAgatA 4. rUpagatA 5. AkAzagatA dhavalA' 1. SaTkhaNDAgama, pustaka 1, pR. 114 2. kaSAyapAhur3a, pR. 139 jalagamana, jalastambhana ke kAraNabhUta maMtra, taMtra aura tapazcaraNa kI vidhiyoM kA prajJApana / pRthvI ke bhItara gamana ke kAraNabhUta maMtra, taMtra, vAstuvidyA aura bhUmi saMbaMdhI anya zubhAzubha kAraNoM kA prajJApana / indrajAla Adi ke kAraNabhUta maMtra, taMtra aura tapasyA Adi kA prajJApana / siMha, azva, hariNa Adi ke pariNamana ke kAraNabhUta maMtra, taMtra aura tapasyA kA tathA citrakarma kASThakarma, sepya karma layana (parvata gRha) Adi kA 2 prajJApana / AkAzagamana ke kAraNabhUta maMtra, taMtra aura tapasyA Adi kA prajJApana / sUtra 123 jayadhavalA' naMdI 1. jalastambhana aura jalagamana ke kAraNabhUta maMtra, taMtra aura tapasyA kA tathA agni kA stambhana karanA, agni kA bhakSaNa karanA, agni para Asana lagAnA, agni para tairanA Adi kriyAoM ke kAraNabhUta prayogoM kA prajJApana / 2. kula zaila, meru, mahIdhara, giri aura pRthvI Adi para gamana ke kAraNabhUta maMtra, taMtra aura tapasyA kA prajJApana / 3. mahendrajAla kA prajJApana / 11. (sUtra 123 ) gyAraha aGgoM meM avAntara vibhAgoM ke nAma adhyayana, zataka, uddezaka Adi haiN| dRSTivAda ke aMtargata pUrvo ke vibhAgoM ke nAma unase bhinna haiM vastu aneka prAbhUtoM kA samudAya kSullakavastu-choTe prAbhRtoM kA samudAya / prAbhUta-vastu kA eka adhyAya / 4. siMha, hAthI, mRga - vizeSa, manuSya, vRkSa, hariNa, vRSabha Adi ke rUpa meM apane rUpa ko badalane kI vidhi kA prajJApana | prAbhRta prAbhRta-prAbhUta kA eka aMza / prAbhRtikA - adhyAya kA eka prakaraNa / prAbhRta prAbhRtikA - adhyAya kA avAntara prakaraNa / matadhArI hemacandra ne prAbhUta Adi kA artha pUrvo ke antargata hone vAle zrutAdhikAra vizeSa kiyA hai|' iSTa- anuyogadvAra sU0 570 572 kA TippaNa / 5. AkAzagamana ke kAraNabhUta maMtra, taMtra aura tapasyA kA prajJApana 3. anuyogadvAra, maladhArI hemacandrIyA vRtti pa. 216 : navaraM prAbhRtAdayaH pUrvAntaragatAH zrutAdhikAravizeSAH / Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra0 5, sU0 122-124, Ti0 11,12 sUtra 124 12. (sUtra 124) prastuta sUtra meM dvAdazAGgI kI samagra viSaya vastu kA pratipAdana kiyA gayA hai| pratipAdya viSaya ke chaH yugala haiM1. bhAva aura abhAva 2. hetu aura ahetu 3. kAraNa aura akAraNa 4. jIva aura ajIva 5. bhavasiddhika aura abhavasiddhika 6. siddha aura asiddha / 1. bhAva aura abhAva bhAva hone (being) kA vAcaka hai| astitva kI parIkSA do dRSTiyoM se kI jAtI hai1. dravyArthika dRSTi se astitva 2. paryAyArthika dRSTi se astitva / abhAva na hone (non-being) kA vAcaka hai / cUrNikAra ke anusAra ye do bhAvAtmaka tattva haiM / anekAnta kI dRSTi se inake abhAvAtmaka svarUpa kA bhI vivecana kiyA gayA hai| 1. ajIvatva kI dRSTi se jIva abhAvAtmaka hai| 2. jIvatva kI dRSTi se ajIva abhAvAtmaka hai| yaha dravyAthika dRSTikoNa hai| paryAyAthika dRSTikoNa kA udAharaNa yaha hai1. paTatva kI dRSTi se ghaTa abhAvAtmaka hai| 2. ghaTatva kI dRSTi se paTa abhAvAtmaka hai| isa prakAra bhAva aura abhAva ananta ho jAte haiN| jitane bhAva hai utane hI abhAva haiN|' 2. hetu aura ahetu jijJAsita artha kA gamaka jJApaka sAdhana hetu hotA hai| usakA pratipakSa ahetu hai| cUrNikAra ne hetu ke aneka vikalpa prastuta kie haiN| sUtra meM ananta gamaka hote haiM isa apekSA se hetu ananta haiM unake pratipakSa ahetu bhI ananta haiN|' vistAra ke lie draSTavya sthAnAGga 41504 kA sUtra tathA TippaNa pR. 527 se 532 / 3. kAraNa aura akAraNa--- jo kArya kA sAdhaka hai vaha kAraNa hai / prayoga aura vilasA kI dRSTi se kAraNa ananta haiN| jo jisa kArya kA sAdhaka nahIM hai vaha usakA akAraNa hai| ve bhI ananta haiN|' 1. (ka) nandI cUNi, pR. 80 : bhavanaM bhUtirvA bhAvaH, te ya jIvA'jIvAtmakA aNaMtA pratibaddhA / 'aNaMtA abhAva' tti abhavanaM abhAvaH abhUtirvA / jahA jIvo ajIvattaNa abhAvo, ajIvA ya jIvatteNa, ghaDo paDataNa, paDo ya ghaDateNa, emAdi aNaMtA abhAvA prtibddhaa| ahavA je jahA jAvaiyA bhAvA tesi paDipakkhato tAvaiyA ceva aNaMtA abhAvA bhavaMti / (kha) hAribhadrIyA vRtti, pR. 93 (ga) malayagirIyA vRtti, pa. 247 2. (ka) nandI cUNi, pR.80 : 'aNaMtA hetu' tti paMca-dasAbaya vavayaNesu pakkhadhammattaM sapakkhasataM abhilasitamatthasAdhakaM vayaNaM hetU bhaNNati, ahavA savvajuttijuttaM vayaNaM hetU bhaNNati, ahavA samve jiNavayaNapahA heta, pratipAtakattaNato, jiddosahetuvayaNaM va, suttassa ya aNaMtagamattaNato, evaM aNaMtA hetU / bhaNitapaDi bakkhato ya aNaMtA ceva ahetU / (kha) hAribhadrIyA vRtti, pR. 93 (ga) malayagirIyA vRtti, pa. 247 3. (ka) nandI cUNi, pR. 80 : 'aNaMtA kAraNa' tti kajja sAdhayaM kAraNaM ti, ta ya payoga-vIsasAto aNaMtA bhANitavvA / jaM ca jassa asAdhakaM taM tassa akAraNaM, cakka-daMDAdayo paDassa, evaM aNaMtA akaarnnaa| (kha) hAribhadrIyA vRtti, pR. 93 (ga) malayagirIyA vRtti, pa. 247 Jain Education Intemational Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 naMdI sUtra 125 13. (sUtra 125) prastuta prakaraNa meM dvAdazAGga gaNipiTaka meM prApta AjJA kI ArAdhanA aura virAdhanA kA pariNAma batAyA hai| virAdhanA kA pariNAma hai-saMsAra (janma-maraNa kA cakra) bhramaNa / ArAdhanA kA pariNAma hai-saMsAra se mukti| cUrNikAra ne dvAdazAGga gaNipiTaka ke tIna prakAroM kA nirdeza kiyA hai'-1. sUtra, 2. artha, 3. tdubhy| isa AdhAra para AjJA ke bhI tIna prakAra bana jAte haiM:--- 1. sUtrAjJA 2. arthAjJA 3. tdubhyaajnyaa| jinake dvArA ziSya ko jJAna karAyA jAtA hai vaha AjJA hai| jisase hita kA jJAna karAyA jAtA hai vaha AjJA hai|' zabda vimarza ArAdhanA-sAdhya ke anurUpa AcaraNa karanA / virAdhanA-sAdhya ke pratikUla AcaraNa karanA / sUtra 126 14. (sUtra 126) prastuta sUtra meM dvAdazAGga gaNipiTaka kI kAlikatA kI prarUpaNA kI gaI hai| ise paDhate samaya mImAMsakoM kA vedoM kI nityatA kA siddhAnta sAmane A jAtA hai| dArzanika yuga meM jaina AcAryoM ne vedoM kI nityatA kA nirasana kiyaa| isa avasthA meM dvAdazAGgI kI nityatA kI sthApanA kaise kI jA sakatI hai| mImAMsaka zabda ko nitya mAnate haiM aura jaina darzana ke anusAra zabda anitya hai| dvAdazAGgI zabda nibaddha hai| koI bhI bhASA nitya nahIM hotii| ataH bhASA meM likhA huA koI grantha nitya nahIM ho sktaa| paJcAstikAya nitya hai| isakA tAtparya hai ki dvAdazAGgI meM pratipAdita tattva nitya hai| usakA bhASAtmaka svarUpa nitya nahIM hai| AtmA tattva nitya hai| usake lie AtmA, caitanya, cetanA Adi prayukta hone vAle zabda nitya nahIM haiM isalie AcArAGga meM kahA hai- 'apayassa payaM nathi / / sUtra 127 15. (sUtra 127) ___ AbhinibodhikajJAna', avadhijJAna', manaHparyavajJAna aura kevalajJAna kI viSaya vastu pahale batalAI jA cukI hai| zrutajJAna kI viSayavastu prastuta sUtra meM nirdiSTa hai| zrutajJAnI upayukta-zrutajJAna meM dattacitta hokara saba dravyoM ko jAnatA dekhatA hai| AbhinibodhikajJAna ke saMdarbha meM sarva zabda Adeza-sApekSa hai aura yahAM sarva zabda grantha athavA zruta-sApekSa hai| cUrNikAra ke anusAra zrutajJAna kI viSaya vastu kA pratipAdana sampUrNa dazapUrvadhara yAvat zrutakevalI (caturdazapUrvadhara) Adi kI apekSA se kiyA gayA 1. (ka) nandI cUNi, pR. 80: 'duvAlasaMgaM gaNipiDagaM' ti tivihaM paNNattaM-suttato asthato tdubhyto| (kha) aNuogadArAI, sU. 550 kA zabda vimarza / 2. nandI cUNi, pR. 80,81 : emeva ANA tivihA-suttANA atthANA tadubhayaANA y| 3. vahI, pR.81: yadA AjJApyate ebhiH tadA AjJA bhavati, taMtupaTavyapadezavat / AjJApyate yayA hitopadezatvena sA AjJA iti| 4. AyAro, 5 // 139 5. navasuttANi, naMdI, sU. 54 6. vahI, sU. 22 7. vahI, sU. 25 8. vahI, sU. 33 Jain Education Intemational Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra0 50 125 127 01-3, di0 13-17 186 hai| zrutajJAnI puruSa paramANu skandhoM ke sUkSma prakAroM ko jAnatA hai / vaha usakA apanA jJAna nahIM hai kintu granthoM ke AdhAra para jAnatA hai / dravyataH zrutajJAnI zrutajJAna meM upayukta hokara sUtra vijJapti ke anusAra saba dravyoM ko jAnatA hai, dekhatA hai / isa prasaMga meM 'dekhatA hai' ( pAsati ) yaha vimarzanIya hai / zAstrIya jJAna jAnA jA sakatA hai kintu dekhA nahIM jA sktaa| isalie dekhA jAtA haiisa kathana meM virodhAbhAsa hai / cUrNikAra ne batalAyA hai ki zrutajJAnI indriya sImA se pare meru parvata Adi kA zrutajJAna ke AdhAra para Alekhana karatA haiN| vaha adRSTa kA Alekhana nahIM kara sakatA / prajJApanA meM zrutajJAna kI pazyattA kA vidhAna kiyA gayA hai| vAstava meM 'pazyati' kA artha cakSu se dekhanA athavA sAkSAtkAra karanA nahIM hai| yahAM 'pAsa' kA prayoga pazyattA ke artha meM hai / isakA tAtparya hai dIrghakAlika upayoga | zrutajJAna kA saMbaMdha mana se hai / mAnasika jJAna dIrghakAlika athavA traikAlika hotA hai isalie yahAM 'pAsa' kA prayoga saMgata hai / cUrNikAra ne batalAyA hai ki sampUrNa dazapUrvI se alpajJAna vAle zrutajJAnI haiM unameM saba dravyoM ke jJAna aura pazyattA bhAjya haiM - unameM se kucha zrutajJAnI saba dravyoM ko jAnate dekhate haiM aura kucha zrutajJAnI saba dravyoM ko na jAnate haiM na dekhate haiM / ' jinabhadragaNI ne prastuta sUtra ( nandI sUtra ) ke 'na pAsai' pATha ko svIkAra kiyA hai| dvArA sammata hai / prajJApanA ke AdhAra para pazyattA ko bhI mAnya kiyA hai / unake anusAra 'pAsaI' pATha matAntara 16. ( gAthA 1 ) akSara Adi zrutajJAna kI jAnakArI ke lie draSTavya sUtra 55 se 127 / 17. (gAyA 2,3 ) prastuta do gAthAoM meM zrutajJAna ke grahaNa kA upAya ( grahaNa vidhi) batalAyA gayA hai| cUrNikAra ne batalAyA hai ki gaNadhara dvArA praNIta dvAdazAGga tathA pratyekabuddha dvArA bhASita granthoM kA adhyayana gahana pratIta huA / usa samaya AcAryoM ne cintana kiyA ki kAla ke prabhAva se bala, buddhi, medhA aura Ayu kI hAni ho rahI hai isalie pUrvavartI Agama granthoM se niryUhaNa kara sarala granthoM kA nirmANa karanA caahie| anuyogadvAra, nandI, prajJApanA Adi grantha isI niryUhaNa vidhi se race gae haiN|" unake adhyayana kI vidhi nimnavartI gAthAoM meM batalAI jA rahI hai / buddhi ke ATha guNa 1. zuzrUSA - guru ke mukha se sunane kI icchA / 2. pratipRcchA - prazna ke dvArA adhIta viSaya ko spaSTa karanA / 3. zravaNa - adhIta grantha ke artha kA jJAna karanA / 4. grahaNa - zruta artha kA avagraha karanA / 5. IhA avagRhIta artha kI IhA karanA, paryAlocana karanA, apanI buddhi se utprekSA karanA / 6. apoha anvaya aura vyatirekI dharmoM ke paryAlocanA ke AdhAra para viSaya kA nirNaya karanA / 7. dhAraNA apoha dvArA nizcita viSaya kA dhAraNa karanA / 1. (ka) nandI cUrNa, pR. 82 : abhiNNadasapuvvAdiyANa jAva sutanANakevalI te paDucca bhaNitaM / davvato NaM sutanAjova guNilIe savyadavyAdi jAgati pAsati ya / (kha) hAribhadrIyA vRtti, pR. 95 (ga) malayagirIyA vRtti pa. 285 1 2. nandI cUrNa, pR. 82 NaNu pAsai tti viroho ? ucyatejamhA avidvANa vi merumAdiyANa sutaNANapAsaNatAe AgAramAliha Na yAdikhi paJcabanAe va bhagitA 1 sutaNANapAsaNata tti Na virodho / 3. vahI, pR. 82 : Arato puNa je sutaNANI te savvadasyanANapAsaNatAsu bhaitA / sA ya bhayaNA mativisesato jANitavvA / 4. vizeSAvazyakabhASya, gA. 553 se 555 5. nandI cUrNi, pR. 83 : etthaM AyArAdigaNadharAgamapaNItassa pattegabuddhabhAsitassa vA tahAkAlANubhAvato balabuddhi-medhA''hANi jAgiNa me pa sutabhAvA Ariehi nijjUDhA tesu gahaNavihI daMsijjai / Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 naMdI 8. karaNa-dhAraNA dvArA prApta viSaya kA AcaraNa, anuSThAna athavA anuzIlana karanA / ' AcArya hemacandra ne isa gAthA meM nirdiSTa buddhi ke ATha guNoM kA kucha bhinna rUpa meM nirdeza kiyA hai-zuzrUSA, zravaNa, grahaNa, dhAraNA, UhA, apoha, arthavijJAna aura tattvajJAna / 18. (gAthA 4) prastuta gAthA meM zravaNa vidhi kA nirdeza kiyA gayA hai / zravaNa ke sAta aGga nirdiSTa hai'1. mUka-guru par3hAe usa samaya ziSya prathama bAra ke zravaNa meM mauna rahakara adhyayana ke viSaya kA avadhAraNa kreN| 2. huMkAra-dvitIya bAra ke zravaNa meM huMkAra zabda kA uccAraNa karanA / 3. bADhaMkAra-tRtIya bAra ke zravaNa meM bADhaMkAra kA prayoga kareM-Apa kaha rahe haiM vaisA hI hai| bahuta acchA, bahuta acchA, aisA kheN| 4. pratipRcchA-prazna prastuta kreN| 5. vimarza, mImAMsA-adhIyamAna viSaya kI mImAMsA kareM, pramANa kI jijJAsA kreN| 6. prasaMga pArAyaNa--adhIyamAna viSaya kA pAragAmI bneN| 7. pariniSThA-viSaya kI sampannatA taka pahuMca jaaeN| 16. (gAthA 5) guru ke dvArA kI jAne vAlI vyAkhyAna vidhi1. prathama anuyoga-sUtra ke arthamAtra kA pratipAdana / 2. dvitIya anuyoga-sUtrasparzI niyukti mizrita artha kA pratipAdana / 3. tRtIya anuyoga-niravazeSa artha kA prtipaadn| isameM samagra dRSTi se anuyoga kiyA jAtA hai, prAsaMgika aura alpa prAsaMgika viSaya bhI batAe jAte haiN|' zravaNa vidhi ke sAta prakAra batalAe gae haiM aura anuyogavidhi ke tIna prakAra batalAe gae haiN| yaha eka virodhAbhAsa hai / haribhadrasUri ne isakA samAdhAna isa prakAra kiyA hai-saba ziSya samAna yogyatA vAle nahIM hote, unameM grahaNa zakti kA tAratamya hotA hai| isalie yogyatA kI taratamatA ke AdhAra para ina tInoM anuyoga vidhiyoM meM se kisI eka vidhi kA sAta bAra prayoga kiyA jA sakatA hai| isalie donoM meM virodhAbhAsa nahIM hai| AcArya malayagiri' ne haribhadra kA anusaraNa kiyA hai| 1. (ka) draSTavya, vizeSAvazyakabhASya, gA. 559 se 564 (kha) hAribhadrIyA vRtti, pR. 96 (ga) malayagirIyA vRtti, pa. 250 2. abhidhAna cintAmaNi, 2 / 310,311 3. (ka) vizeSAvazyakabhASya, gA. 565 (kha) hAribhadrIyA vRtti, pR. 96 (ga) malaya girIyA vRtti, pa. 250 4. vizeSAvazyakabhASya, gA. 567 5. hAribhadrIyA vRtti, pR. 96,97 6. malayagirIyA vRtti, pa. 250 Jain Education Intemational For Private & Personal use only Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa : 1. aNNuNNAnaMdI (sAnuvAda) 2. joganaMdI (sAnuvAda) 3. kathA 4. vizeSanAmAnukrama-dezI zabda 5. padAnukrama 6. TippaNa : anukrama 7. jJAnamImAMsA 8. prayukta grantha-sUcI Jain Education Intemational Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa : 1 aNuNNAnaMdI-anujJAnandI mUla pATha hindI anuvAda 1. se ki taM aNuNNA? aNuNNA chavvihA paNNattA, taM 1. vaha anujJA kyA hai ? anujJA ke chaha prakAra prApta haiM, jaise jahA-nAmANuNNA ThavaNANuNNA davvANuNNA khettA- nAmaanujJA, sthApanAanujJA, dravyaanujJA, kSetraanujJA, kAlaanujJA, NuNNA kAlANuNNA bhAvANuNNA // bhaavanujnyaa| 2. se ki taM nAmANaNNA? nAmANuNNA-jassa NaM 2. vaha nAmaanujJA kyA hai ? nAmaanujJA-jisa jIva yA jIvassa vA ajIvassa vA jIvANa vA ajIvANa vA ajIva kA, jIvoM yA ajIvoM kA, jIva-ajIva donoM kA, jIvoMtadubhayassa vA tadubhayANa vA aNuNNa tti NAmaM ajIvoM donoM kA anujJA yaha nAma kiyA jAtA hai| vaha nAmaanujJA kIrai / settaM nAmANuNNA // 3. se ki taM ThavaNANaNNA? ThavaNANaNNA-jaM NaM 3. vaha sthApanA anujJA kyA hai ? sthApanA anujJA-kASThAkRti, kaTrakamme vA potthakame vA leppakamme vA cittakamme pustaka meM aMkita citra, lepyAkRti yA citrAkRti meM gUMthakara, veSTitakara, vA gaMthime vA veDhime vA pUrime vA saMghAtime vA bharakara yA jor3akara banAI huI putalI meM, akSa yA kaur3I meM eka yA akkhe vAvarADae vA ege vA aNage vA sambhAvaTha- aneka sadbhAvasthApanA (vAstavika-AkRti) athavA asadbhAvasthApanA vaNAe vA asabbhAvaThavaNAe vA aNuNNa tti ThavaNA (kAlpanika AropaNa) ke dvArA anujJA kA jo rUpAMkana yA kalpanA kI Thavijjati / settaM ThavaNANuNNA // jAtI hai / vaha sthApanAanujJA hai| NAma-ThavaNANaM ko pativiseso ? NAmaM AvakahiyaM, 4. nAma aura sthApanA meM kyA antara hai ? nAma yAvajjIvana hotA ThavaNA ittiriyA vA hojjA AvakahiyA vaa|| hai, sthApanA alpakAlika bhI hotI hai aura yAvajjIvana bhI / 5. se ki taM davvANuNNA ? davvANuNNA duvihA paNNattA, 5. vaha dravyaanujJA kyA hai ? dravyaanujJA ke do prakAra prajJapta haiM, ___taM jahA- Agamato ya noAgamato ya / jaise-AgamataH (jJAna kI apekSA se) aura noAgamataH (jJAnAbhAva aura kriyA kI apekSA se)| 6. se kitaM Agamato davANaNNA? Agamato davvA- 6. vaha AgamataH dravyaanujJA kyA hai? AgamataH dravyaanujJA NuNNA -jassa NaM aNuNNa tti padaM sikkhiyaM ThiyaM jiyaM jisane anujJA yaha pada sIkha liyA, sthira kara liyA, cita (smRtimiyaM parijiyaM nAmasamaM ghosasamaM ahINakkharaM yogya) kara liyA, mita (zloka Adi kI saMkhyA se nirdhArita) kara aNaccakkharaM avvAiddhakkharaM akkhaliyaM amiliyaM liyA, paricita kara liyA, nAmasama (apane nAma ke samAna) kara aviccAmeliyaM paDipuNNaM paDipuNNaghosaM kaMThoTThavippa- liyA, ghoSasama (sahI uccAraNayukta) kara liyA, jise vaha hIna, mukkaM guruvAyaNovagayaM se NaM tattha vAyaNAe pucchaNAe adhika aura viparyasta akSara rahita, askhalita, anya varNoM se amizrita, pariyaTTaNAe dhammakahAe, no annuppehaae| anya grantha vAkyoM se amizrita, pratipUrNa, pratipUrNaghoSayukta, kaNTha aura kamhA? aNuvaogo vavvaM iti kaTu / hoTha se nikalA huA tathA jise guru kI vAcanA se prApta kiyA jAtA hai vaha anujJApada ke adhyApana, prazna, parAvartana aura dharmakathA meM pravRtta hotA hai taba AgamataH dravyaanujJA hai| vaha anuprekSA (artha ke anucintana) meM pravRtta nahIM hotA kyoMki dravya nikSepa anupayoga (citta kI kI pravRtti se zUnya) hotA hai / Jain Education Intemational Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * gagamasa ege aNuvaDate Agamato egA daNyAguNNA, doNNi aguvauttA Agamato doNi dadhvAguNNAo, tiSNi aNuvauttA Agamao tiSNi dastrANAo evaM jAvatiyA aNuvattA tAvatiyAo davvANuNNAo / evameva vavahArassa vi / saMgahassa ege vA aNege vA aNuvatto vA aguvauttA vA davvANuNNA vA davvANuSNAo vA sA egA davvANNA / ujjusuassa ege aNuvautte Agamato egA davvANuNNA, puhataM necchai / tinhaM saddaNayANaM jANae aNuvautte avatthU / kamhA ? jati jANae aNuvause na bhvti| setaM Agamato davvANuSNA // 7. se ki taM noAgamato davvANuSNA ? noAgamato davANapaNA tivihA paNNattA, taM jahA - jANagasarIradavvANuNNA bhaviyasarIradavvANuSNA jAgagasarIramaviyasarIravairittA davyAguNNA / / 8. ma se phi taM jANagasarIravyANNA ? jaNagasarIradavyaH NuSNA-'anuSNa' ti padasthAhigArajaNagasta gaM sarIraM vavanayacatacaiyacattavehaM jIvavippaja sijjAgayaM vA saMbhAragavaM vA nisohiyAgayaM vA siddhasilAtalagayaM vA aho NaM imeNaM sarIrasamussaegaM [jiNadiTTheNaM bhAveNaM ? ] 'aNuSNa' tti payaM AghaviyaM paNNaviyaM parUviyaM daMsiyaM NivaMsiyaM ubavaMsiyaM / jahA ko diTato ? ayaM pakane AsI, ayaM mahakame Aso / settaM jANagasarIradavvANuSNA // 6. se ki taM bhaviyasarI radavvANuNNA ? bhaviyasarIradavvANNA je jIve joNIjammaNaNikkhate imeNaM ceva tarorasamasassaevaM AdateNaM jiNadiTTheNaM bhAveNaM 'aNuSNa' ti payaM sevakAle siksisa, na tAva sikkha / jahA ko dito ? ayaM ghayakuMbhe bhavissati, ayaM mahukuMbhe bhavissati / settaM bhaviyasarIravyANNA | 10. se ki jANagasarIrabhaviyasarIravairittA dANA ? jANagasarIramaviyasarIravairitA davvANuNNA tivihA paNNattA, taM jahA loiyA kRSNAvaNiyA louttariyA va // 11. seka lodavAnA ? loiyA cayANA tivihA paNNatA, taM jahA - sacittA acittA mosiyA // naMdI gamana kI apekSA eka anupayukta (bisa kI pravRtti se zUnya ) vyakti AgamataH eka dravyaanujJA hai, do anupayukta vyakti AgamataH do dravyaanujJA haiM, tIna anupayukta vyakti AgamataH tIna dravyaanujJA haiM / isa prakAra jitane anupayukta vyakti haiM, naigamanaya kI apekSA utane hI AgamataH dravyaanujJA haiN| isI prakAra vyavahAranaya kI apekSA bhI jitane anupayukta vyakti haiM utane hI AgamataH dravya anujJA haiM / saMgrahnaya kI apekSA eka anupayukta vyakti hai yA aneka anupayukta vyakti haiM AgamataH eka dravyaanujJA hai athavA aneka dravyaanujJA haiM, vaha eka dravyaanujJA hai / RjusUtranaya kI apekSA eka anupayukta vyakti AgamataH eka dravyaanujJA hai / bhinnatA use iSTa nahIM / tIna zabdanayoM (zabda, samabhidra aura evaMbhUta) kI apekSA anupayukta hAtA avastu ( vAstavika nahIM hai| kyoMki yadi koI jJAtA hai to vaha anupayukta nahIM hotaa| vaha AgamataH dravyaanujJA hai / 7. vaha noAgamataH dravyaanujJA kyA hai ? noAgamataH dravyaanujJA ke tIna prakAra prajJapta haiM, jaise--jJazarIra dravyaanujJA, bhavyazarIra dravyaanujJA, jJazarIra bhavyazarIra vyatirikta dravyaanujJA / 8. vaha jJazarIra dravyaanujJA kyA hai ? jJazarIra dravyaanujJA - anutA isa pada ke adhikAra ko jAnane vAle vyakti kA jo zarIra avetana prANa se cyuta, kisI nimitta me zApacyuta kiyA huA anazana dvArA vakta vA jIvavipramukta hai, use zayyA vidhIne zmazAnabhUmi yA siddhazilAtala para dekhakara koI kahe Azcarya hai isa paudgalika zarIra ne (jina dvArA upadiSTa bhAva ke anusAra ? ) 'anujJA' isa pada kA AkhyAna, prajJApana prarUpaNa, darzana, nidarzana aura upadarzana kiyA hai jaise koI dRSTAnta hai ? (AcArya ne kahA isakA dRSTAnta yaha hai) yaha ghutaghaTa thA, yaha madhughaTa thaa| vahu jJazarIra dravyaanujJA hai / 9. vaha bhavya zarIra dravyaanujJA kyA hai ? bhavyazarIra dravyaanujJA -- garbha kI pUrNAvadhi se nikalA huA jo jIva isa prApta paudgalika zarIra se 'anujJA' isa pada ko jina dvArA upadiSTa bhAva ke anusAra bhaviSya meM sIkhegA, vartamAna meM nahIM sIkhatA hai, taba taka vaha bhavyazarIra dravyaanujJA hai| jaise koI dRSTAnta hai ? (AcArya ne kahAisakA daSTAnta yaha hai) yaha ghRtabaTa hogA, yaha madhughaTa hogaa| vaha bhavyazarIra dravyaanujJA hai / 10. vaha jJazarIra bhavya zarIra vyatirikta dravyaanujJA kyA hai ? zarIra bhavya zarIra vyatirikta dravya ke tIna prakAra prajJapta hai, jaise laukika, kuprAcanika aura rika 11. vaha laukika dravya anujJA kyA hai? laukika dravyaanujJA ke tIna prakAra prajJapta haiM, jaise- sacitta, acitta, mizra / Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa : 1 aNuSNAnaMdI 12. se kiM taM sacitA vANuSNA ? sacitA davyANNA - se jahANAmae rAyA i vA juvarAyA i vA Isare i vA talavare vA mAbie vA kobie 6 vA i i i inbhe ivA seTThI i vA seNAvaI i vA satthavAhe ivA karasai kammi kAraNe tuTThe samANe AsaM vA hasthi vA uTTaM vA goNaM vA kharaM vA ghoDayaM vA elayaM vA ayaM vA dAsaM vA dAsi vA annujaanaa| setaM savitA dvaannussnnaa| 13. se kiM taM acittA bayANA ? acittA dayAguNNA- - se jahANAmae rAyA i vA juvarAyA ivA Isare i vA talavare yA mAbie i vA kobie vAivA seTThI ivA seNAvaI i vA satyavAhe i vA kassai kammi kAraNe tuTThe samANe AsaNaM vA sayaNaM vA chattaM vA cAmaraM vA paDagaM vA mauDaM vA hiraNaM vA suvaNaM vA kaMsaM vA dUrta vA maNi-mottiya saMkha - silappavAla-rattarayaNamAdIyaM saMta-sAra-sAvaimaM annujaannijjaa| setaM acittA dayANA || 14. se ki taM mIsiyA davyANuSNA ? mIsiyA dayAguNNA - se jahANAmae rAyA i vA juvarAyA i vA Isare i vA talavare 6 vA mAbie vA kobie i vA ime i vA seTThI i vA seNAvaI i vA satyavAhe i vA kassai kammi kAraNe tuTThe samANe hatthi vA muhamaMDayamaMDiyaM AsaM vA vAsava cAmaramaMDiyaM kaDagaM dAsaM vA dAsi vA savvAlaMkAravibhUsiyaM aNujANijjA se mosiyA davANuNNA / setaM loiyA banyANuSNA // 15. se ki taM kuppAvayaNiyA davvANuNNA ? kuppAvayaNiyA davvANuNNA tivihA paNNattA, taM jahAsavitA avitA mIsiyA // 16. se ki taM sacittA dANA ? sacittA davvAguNNA - se jahANAmae Ayarie i vA uvajjhAe i ivA karasai kammi kAraNe tuTThe samAne AsaM vA hasthi vA uTTaM vA goNaM vA kharaM vA ghoDaM vA ayaM yA ela vA dAsaM vA dAsi vA aNujANijjA setaM sacitA davyANNA // 1 i 17. se ki taM avitA davyAguNNA ? acittA davAguNA se jahAnAmae Ayarie i vA uvajjhAe vo karasai kammi kAraNe tuTThe samANe AsaNaM vA saghaNaM vA chataM vA cAmaraM va paTaTa (paDagaM ?) vA mauDa vA hiraNaM vA suvaNaM vA kaMsaM vA dUsaM vA maNi-mottiya 12. vaha sacitta dravyaanujJA kyA hai ? sacitta dravyaanujJA-jaise koI rAjA, yuvarAja, talavara (kotavAla), maDambapati, kuTumbapati, ibhya, seTha, senApati athavA sArthavAha kisI para kisI kAraNa se tuSTa hone para ghor3e, hAthI, UMTa, baila, gadhe, ghoTaka ( khaccara), bher3a, bakare, dAsa athavA dAsI ke lie anujJA de| vaha sacitta dravyaanujJA hai / 165 1 13. vaha acitta dravyaanujJA kyA hai ? acitta dravyaanujJA-jaise koI rAjA yuvarAja talavara (kotavAla), maDamvapati kumbati ibhya seTha, senApati athavA sArthavAha kisI para kisI kAraNa se tuSTa hone para Asana, zayana, chatra, cAmara, patAkA, mukuTa, hiraNya, suvarNa, kAMsya, dRSya, maNi, mauktika, zaMkha, zilA, pravAla, raktaratna Adi tathA zreSTha sugandhita dravya evaM svApateya (dAna, bhoga Adi ke lie svAdhInatA pUrvaka vyaya kie jAne vAle dhana kI anujJA deva acitta dravyaanujJA hai / 14. vaha mizra dravyaanujJA kyA hai ? mizra dravyaanujJA - jaise koI rAjA, yuvarAja talavara (kotavAla) mampati pati ibhya seTha, senApati athavA sArthavAha kisI para kisI kAraNa se tuSTa hone para mukhabhANDa (mukhAlaMkAra) se maNDita hAthI, sthAsaka aura cAmara se maNDita azva, kar3e sahita dAsa athavA satra alaMkAroM se vibhUSita dAsI ke lie anujJA de yaha anujJA hai hai / 15. vaha prAcanika dravyaanujJA kyA hai? kuprAvayanika dravyaanujJA ke tIna prakAra prajJapta haiM, jaise--- sacitta, acitta mizra / 16. vaha sacitta dravyaanujJA kyA hai ? sacitta dravyaanujJA jaise koI AcArya athavA upAdhyAya kisI para kisI kAraNa se tuSTa hone parapor3e, hAthI, aMDa, baila, gadhe, poTa (kha), bakare, bher3a pA athavA dAsI ke lie anujJA de / vaha sacitta dravyaanujJA hai / dAsa 17. vaha acitta dravyaanujJA kyA hai ? acitta dravyaanujJA-jaise koI AcArya athavA upAdhyAya kisI para kisI kAraNa se tuSTa honepara Asana, zayana, chatra, pAmara, paTTa ( patAkA?) mukuTa, hiraNya, suvarNa, kAMsya, dRSya, maNi, mauktika, zaMkha, zilA, pravAla, raktaratna Adi tathA zreSTha sugandhita dravya evaM svApateya (dAna bhoga Adi ke lie svAdhInatApUrvaka T Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 saMkha - silappavAla- rattarayaNamAIyaM saMta-sAra- sAvaejjaM aNujANijjA | settaM acittA davvANuSNA // 18. se ki taM mIsiyA davvANuSNA ? mosiyA davvAguNNA - se jahANAmae Ayarie i vA uvajjhAe i vA kassa kammi kAraNe tuTThe samANe hatthi vA muhabhaMDaga maMDiyaM, AsaM AsaM vA thAsagacAmaramaMDiyaM, sadA vA dAsi vA savyAlaMkAravibhUsiyaM annujaannijjaa| settaM mIsiyA davvANuNNA / settaM kuppAvayaNiyA davvANuSNA // 19. se kiM taM louttariyA davvANuSNA ? loutariyA davyANuSNA tivihA paNNattA, taM jahA sacitA acitA mIsiyA // 20. se ki taM sacittA davvANuSNA ? sacittA davvAguNA-se jahANAmae Ayarie i vA uvajjhAe i vA berei vA pavatI i vA gagI i vA gaNahare i vA gaNAvaccheyae 6 vA sissassa vA sissimoe vA kamni kAraNe tuTThe samAne sIsaM vA sissiNi vA aNujAjjA | setaM sacittA davvANuSNA // 21. se kiM taM acitA davvANuNNA ? acittA danyAguNNA-se jahANAmae Ayarie i vA uvajjhAe i vA there i vA pattI i vA gaNI i vA gaNahare i yA gaNAvaNDeyae i vA sissassa vA sissiNIe vA kammi kAraNe tuTThe samANe vatvaM vA pAyaM vA DiggahaM vA kaMvalaM vA pAyapuMkhagaM vA aNujANejjA / setaM acittA davvANuSNA // 22. se kiM taM mIsiyA davvANuNNA ? mIsiyA davvAguNNA - se jahANAmae Ayarie i vA uvajjhAe i vA there i vA pavattI i vA gaNI i vA gaNahare i vA gaNAvaccheyae i vA sissassa vA sissiNIe vA kammi kAraNe tuTThe samANe sissaM vA sissiNi vA sabhaMDa- mattovagaraNaM aNujANejjA | settaM mIsiyA vvANNA / setaM louttariyA davvANuNNA / settaM jANagasarIrabhaviyasarIravairitA davvANuNNA / setaM noAgamato dabyANa setaM davyAguNNA / / 23. se ki taM vetANNA ? vetANuSNA- jo NaM jassa khetaM aNujANati, jattiyaM vA khettaM, jammi vA khette / settaM khetAnuNNA / / 24. sekitaM kAlASNA ? kAlApuNNA jo NaM jassa kAlaM aNujAnati, jatiyaM vA kAla, jammi vA kAle naMdo vyaya kie jAne vAle dhana ) kI anujJA de| vaha acitta dravyaanujJA hai / 18. vaha mizra dravyaanujJA kyA hai ? mizra dravyaanujJA - jaise koI AcArya athavA upAdhyAya kisI para kisI kAraNa se tuSTa hone para mukhabhANDa (mukhAlaMkAra) se maNDita hAthI, sthAsaka aura cAmara se maNDita azva, kar3e sahita dAsa athavA saba alaMkAroM se vibhUSita dAsI ke lie anude vaha mizra anujJA hai| vaha kupravacanaka dravya anujJA hai / 19. vaha lokottarika dravyaanujJA anujJA ke tIna prakAra prajJapta haiM, jaise kyA hai ? lokottarika dravyasacitta, acitta, mizra 1 20. vaha sacitta dravyaanujJA kyA hai ? sacita dravyaanujJA - jaise koI AcArya, upAdhyAya, sthavira, pravartaka, gaNI, gaNadhara athavA gaNAvacchedaka ziSya athavA ziSyA para kisI kAraNa se tuSTa hone para ziSya athavA ziSyA kI anujJA de / vaha sacitta dravyaanujJA hai / 21. vaha ativyavanuzA kyA hai ? acitta dravyanujJA-jaise koI AcArya, upAdhyAya, sthavira, pravartaka, gaNI, gaNadhara athavA gaNAvacchedaka ziSya athavA ziSyA para kisI kAraNa se tuSTa hone para vastra, pAtra, pratigraha kambala athavA pAdana kI anuzA de| vaha acitta dravyaanujJA hai / 22. vaha mizra dravyaanujJA kyA hai? mizra dravyaanujJA - jaise koI AcArya, upAdhyAya, sthavira, pravartaka, gaNI, gaNadhara athavA gaNAvacchedaka ziSya athavA ziSyA para kisI kAraNa se tuSTa hone para bhaNDa, amatra tathA upakaraNa sahita ziSya athavA ziSyA kI anujJA de| vaha mizra dravyaanujJA hai / vaha lokottarika dravyaanujJA hai| vaha jJazarIra-bhavyazarIra vyatirikta dravyaanujJA hai / vaha noAgamataH dravyaanujJA hai / vaha dravyaanujJA hai / 22. vaha kyA hai? prazA-jo jisako kSetra kI anujJA detA hai jitane kSetra kI athavA jisa kSetra meM anujJA detA hai / vaha kSetraanujJA hai / 24. vaha kAlaanujJA kyA hai ? kAlaanujJA - jo jisako kAla kI anujJA detA hai jitane kAla kI athavA jisa kAla meM anujJA detA Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa : 1 aNuNNAnaMdI 167 aNujANati, taM jahA-tItaM vA paDuppaNNaM vA aNA- hai, jaise--atIta, pratyutpanna (vartamAna) athavA anAgata, avasthAna ke gataM vA vasaMtaM hemaMtaM pAusaM vA avatthANaheuM / settaM lie vasanta, hemanta athavA prAvRT / vaha kAla anujJA hai| kAlANuNNA // 25. se ki taM bhAvANuNNA? bhAvANuNNA tivihA 25. vaha bhAvaanujJA kyA hai ? bhAvaanujJA ke tIna prakAra prApta paNNattA, taM jahA loiyA kuppAvayaNiyA lou- haiM, jaise-laukika, kuprAvacanika aura lokottarika / ttriyaa| 26. se ki taM loiyA bhAvANuNNA ? loiyA bhAvANuNNA 26. vaha laukika bhAvaanujJA kyA hai ? laukika bhAvaanujJA--- -se jahANAmae rAyA i vA juvarAyA i vA jAva jaise koI rAjA athavA yuvarAja......""yAvat tuSTa hone para tuTaThe samANe kassai kohAibhAvaM annujaannijjaa| kisI ko krodha Adi bhAva kI anujJA de| vaha laukika bhAvaanujJA settaM loiyA bhaavaannunnnnaa| 27. se ki taM kuppAvaNiyA bhAvANuNNA? kuppAvaya- 27. vaha kuprAvacanika bhAvaanujJA kyA hai ? kuprAvanika bhAvaNiyA bhAvANuNNA se jahANAmae kei Ayarie i anujJA - jaise koI AcArya athavA........"yAvat kisI ko krodha vA jAva kassai kohAibhAvaM annujaannijjaa| settaM Adi bhAva kI anujJA de / vaha kuprAvacanika bhAvaanujJA hai / kuppAvayaNiyA bhAvANuNNA // 28. se ki taM louttariyA bhAvANuNNA ? louttariyA 28. vaha lokottarika bhAvaanujJA kyA hai ? lokottarika bhAva bhAvANuNNA se jahANAmae Ayarie i vA jAva anujJA- jaise koI AcArya athavA. ....... " yAvat kisI kAraNa se kammi kAraNe tujhe samANe kAlociyanANAiguNa- tuSTa hone para kAlocita jJAna Adi guNoM se yogya, vinIta, kSamA jogiNo viNIyassa khamAipahANassa susIlassa Adi ko pradhAnatA dene vAle, suzIla ziSya ko trividha aura trikaraNa sissassa tiviheNaM tigaraNavisuddheNaM bhAveNaM AyAraM vizuddha bhAva se AcAra, sUtrakRta, sthAna, samavAya, vyAkhyAprajJapti, vA sUyagaDaM vA ThANaM vA samavAyaM vA viyAhapatti jJAtadharmakathA, upAsakadazA, antakRtadazA, anuttaropapAtikadazA, praznavA nAyAdhammakahaM vA uvAsagadasAo vA aMtagaDa- vyAkaraNa, vipAkazruta athavA dRSTivAda ko sarvadravya guNa aura paryAyoM dasAo vA aNuttarovavAiyadasAo vA paNhAvAgaraNaM se athavA sAre anuyoga kI anujJA de| vaha lokottarika bhAvaanujJA vA vivAgasuyaM vA diTTivAyaM vA savvadavva-guNa- hai / vaha bhAvaanujJA hai / pajjavehi savvANuogaM vA aNujANijjA / settaM louttariyA bhAvANuNNA / settaM bhaavaannunnnnaa| gAhA gAthAkimaNuNNa ? kassa guNNA ? kevatikAlaM pavattiyA 1. anujJA kyA hai ? anujJA kisake lie hai ? anujJA kitane guNNA ? / kAla taka pravartita hai ? Adikara bhagavAn RSabha ne RSabhasena ke lie Adikara purimatAle, pavattiyA usabhaseNassa // 1 // purimatAla meM anujJA kA pravartana kiyaa| aNaNNA uNNamaNI NamaNI NAmaNI ThavaNA pabhavo 2,3. anujJA, unnamaNI, namanI, nAmanI, sthApanA, prabhava, prabhAvana, pabhAvaNa pyaaro| pracAra, tadubhaya, hita, maryAdA, jJAta, mArga, kalpa, saMgraha, saMvara, nirjarA, tadubhaya hiya majjAyA, NAo maggo ya kappo ya sthitikaraNa, jIvavRddhipada tathA padapravara-ye anujJA ke bIsa nAma haiM / // 2 // saMgaha saMvara Nijjara ThiikaraNaM ceva jIvabuDhipayaM / padapavaraM ceva tahA, bIsamaNuNNAe NAmAI // 3 // Jain Education Intemational Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa : 2 joganaMdI - yoganandI mUla pATha 1. nANaM paMcavihaM paNNattaM taM jahA-AbhiNibohiyanANaM suyanANaM ohinANaM maNapajjavanANaM kevalanANaM // 2. tatva NaM cattAri nANAI ThappAI ThavaNijjA No uhissaMti jo samuddissaMti No aguNNavizvaMti, suyanAgasya puNa uddeso samRddeso anuSNA aNuogo ya pavattai || 3. jai suyanANassa uddeso samuddeso aNuSNA aNuogo ya patta, kiM aMgapaviTThassa uddeso samuddeso aNuNNA aNuogo ya pavasa ? ki aMgavAhirassa uddeso pavattai samuhaso aNuNNA aNuogo ya pavattai ? goyamA ! sivi uddeso samuddeso aNuSNA aNuogo yavata aMgadAhassa vi uddeso samuddeso aguNNA aNuogo va pavatta / imaM puNa paTTavaNaM pahuca aMgabAhirassa uddeso samuddeso aNuNNA aNuogo ya pavattai // 4. jai puNa aMgabAhirassa uddeso samuddeso aNuNNA aNuogopavatta, ki kAliyassa uddeso samuddeso aNNA aNuogo ya pavattai ? ukkAliyassa usI samuddeso aguNA anuogo va pavattai ? goyamA ! kAliyarasa va uso samuddeso aguNNA aNuogo pa pata ukkAsi vi uddeso samuddeso aNNA aNuogo ya pavatta imaM puNa paTuvarNa paDacca ukkAliyarasa uddeso samudeso aNuSNA aNuo pavattai // 5. jaha ukkAliyassa uddeso samuddeso aguNNA aNuogo ya pavata, ki Avassagassa uddeso samuddeto aNNA aNuogo va pavattai ? bAvassamavarisarasa uddeso samuddeso aNuSNA aNuogo va pavatta ? govA | Avassassa vi uso samuddeso aNuSNA aNuogo ya pavatta, Avassagavairittassa vi uddeso samuddeso aNNA aNuoogo va pavatta // hindI anuvAda 1. jJAna ke pAMca prakAra prajJapta haiM, jaise-AbhinibodhikajJAna, zrutajJAna, avadhijJAna, manaH paryavajJAna, kevalajJAna / 2. unameM cAra jJAna ( pratipAdana meM akSama hone ke kAraNa ) sthApya (asaMvyavahArya) haiM ataeva sthApanIya haiN| unake uddeza, samuddeza aura anujJA nahIM hotI tAna kA uddeza samuddeza, anujJA aura anuyoga ( vyAkhyA) pravRtta hotA hai| 3. yadi zrutajJAna kA uddeza, samuddeza, anujJA aura anuyoga pravRtta hotA hai to kyA aMgapraviSTa zruta kA uddeza, samuddeza, anujJA aura anuyoga pravRtta hotA hai athavA aMgavA zruta kA uddeza samuddeza anusA aMgabAhya aura anuyoga pravRtta hotA hai ? , 7 gautama ! aMgapraviSTa zruta kA bhI uddeza, samuddeza, anujJA aura anuyoga pravRtta hotA hai, aMgavA buta kA bhI uddeza samuddeza, anuzA aura anuyoga pravRtta hotA hai| prastuta prasthApanA kI dRSTi se agavA zruta kA uddeza, samuddeza, anuzA aura anuyoga pravRtta hotA hai| 4. yadi aMgabAhya zruta kA uddeza, samuddeza, anujJA aura anuyoga pravRtta hotA hai ? to kyA kAlika zruta kA uddeza, samuddeza, anujJA aura anuyoga pravRtta hotA hai ? athavA utkAlika dhuta kA uddeza, samudeza, anujJA aura anuyoga pravRtta hotA hai ? gautama ! kAlika zruta kA bhI uddeza, samuddeza, anujJA aura anuyoga pravRtta hotA hai, utkAlika yuta kA bhI uddeza, samuddeza anusA aura anuyoga pravRtta hotA hai / prastuta prasthApanA kI dRSTi se utkAlika zruta kA uddeza, samuddeza, anujJA aura anuyoga pravRtta hotA hai / 5. yadi utkAlika zruta kA uddeza, samuddeza, anujJA aura anuyoga pravRtta hotA hai to kyA Avazyaka dhuta kA uddeza, samuddeza, anuzA aura anuyoga pravRta hotA hai? athavA Avazyakavyatirikta bhUta kA uddeza samuddeza, anujJA aura anuyoga pravRtta hotA hai ? gautama ! Avazyaka zruta kA bhI uddeza, samuddeza, anujJA aura anuyoga pravRtta hotA hai / Avazyakavyatirikta zruta kA bhI uddeza, samuddeza, anuzA aura anuyoga pravRtta hotA hai| Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 pariziSTa 2 : joganaMdI 6. jai Avassagassa uddeso samuddeso agunnnn| aNuogo6. yadi Avazyaka zruta kA uddeza, samuddeza, anujJA aura anuyoga ya pavattai, kiM 1. sAmAiyassa 2. cauvIsatthayassa pravRtta hotA hai to kyA 1. sAmAyika 2. caturviMzatistava 3. vaMdanA 3. vaMdaNassa 4. paDikkamaNassa 5. kAussaggassa 4. pratikramaNa 5. kAyotsarga 6. pratyAkhyAna kA hotA hai ? 6. paccakvANassa ? savvesi etesi uddaso samuddaso hAM ina sabakA uddeza, samuddeza, anujJA aura anuyoga pravRtta hotA aNuNNA aNuogo ya pavattai // 7. jai Avassagavairittassa uddeso samuddeso aNuNNA 7. yadi Avazyakavyatirikta zruta kA uddeza, samuddeza, anujJA aura aNuogo ya pavatai, ki kAliyasuyassa uddeso anuyoga pravRtta hotA hai to kyA kAlika zruta kA uddeza, samuddeza, anujJA samuddeso azuNNA aNuogo ya pavattai ? ukkAliya- aura anuyoga pravRtta hotA hai ? athavA utkAlika zruta kA uddeza suyassa uddeso samuddeso aNuNNA aNuogo ya samudeza, anujJA aura anuyoga pravRtta hotA hai ? pavattai ? kAliyassa vi uddeso samuddeso aNuNNA kAlika zruta kA bhI uddeza, samuddeza, anujJA aura anuyoga aNuogo ya pavattai, ukkAliyassa vi uddeso pravRtta hotA hai, utkAlika zruta kA bhI uddeza, samuddeza, anujJA samuddeso aNuNNA aNuogo ya padattai // aura anuyoga pravRtta hotA hai / 8. jai ukkAliyassa uddeso samuddeso aNuNNA aguogo 8. yadi utkAlika zruta kA uddeza, samuddeza, anujJA aura ya pavattai, kiM 1. dasavekAliyassa 2. kappiyAkappi- anuyoga pravRtta hotA hai to kyA 1. dazavakAlika 2. kalpikAkalpika yassa 3. cullakappasuyassa 4. mahAkappasuyassa 3. kSullakakalpazruta 4 mahAkalpazruta 5. aupapAtikazrata 6. rAjapraznIya5. uvavAiyasuyassa 6. rAyapaseNIyasuyassa zruta 8. jIvAbhigama 8. prajJApanA 9. mahAprajJApanA 10. pramAdApramAda 7. jIvAbhigamassa 8. paNNavaNAe 6. mahApaNNa- 11. nandI 12. anuyogadvAra 13. devendrastava 18. tandulavaicArika 15. 11. naMdIe 15. candrakavedhyaka 16. sUraprajJapti 17 pauruSImaNDala 18. maNDala12. aNuogadArAI 13. devidathayassa 14. taMdula- praveza 19. vidyAcaraNavinizcaya 20. gaNividyA 21. saMkhelanAzruta veyAliyassa 15. caMdAvijjhayassa 16. sUrapaNNattIe 22. vihArakalpa 23. vItarAgazruta 24. dhyAnavibhakti 25. maraNa17. porisimaMDalasma 18. maMDalappavesassa 16. vibhakti 26. maraNavizodhi 27. Atmavibhakti 28. Atmavizodhi vijjAcaraNaviNicchiyassa 20. gaNivijjAe 29. caraNavizodhi 30. AturapratyAkhyAna 31. mahApratyAkhyAna kA 21. saMlehaNAsuyassa 22. vihArakappassa 23. hotA hai ? vIyarAgasUyassa 24. jhANavibhattIe 25. maraNa- hAM ina sabakA uddeza, samuddeza, anujJA aura anuyoga pravRtta vibhatIe 26. maraNavisohIe 27. AyavibhattIe hotA hai| 28. AyavisohIe 26. caraNavisohIe 30. AurapaccakkhANassa 31. mahApaccakkhANassa? savvesi eesi uddeso samuddesA aNuNNA aNuogo ya pvtti|| 6. jai kAliyassa uddeso samuddeso aguNNA aNuogo 9. yadi kAlikazruta kA uddeza samuddeza, anujJA aura anuyoga ya pavattai, ki 1. uttarajjhayaNANaM 2. dasANaM pravRtta hotA hai to kyA 1 uttarAdhyayana 2. dazA 3. kalpa 4. vyavahAra 3.kappassa 4. vavahArassa 5. nisIhassa 6. mahA- 5. nizItha 6. mahAnizItha 7 RSibhASita 8. jaMbUdvIpaprajJapti 9. nisohassa 7. isibhAsiyANaM 8. jaMbuddIvapaNNattoe candraprajJapti 10. dvIpaprajJapti 11. sAgaraprajJapti 12 kSullikAvimAna8. caMdapaNNattIe 10. dIvapaNNattIe 11. sAgara- pravibhakti 13 mahatI vimAnapravibhakti 14. aMgacUlikA 15 vargapaNNattIe 12. khuDDiyAvimANapavibhattIe 13. cUlikA 16. vyAkhyAcUlikA 17. aruNopapAta 18. varuNopapAta 19. mahalliyAvimANapavibhattIe 14. aMgaliyAe garuDopapAta 20, dharaNopapAta 21. vaizramaNopapAta 22. velandharopapAta 15. vaggacUliyAe 16. viyAhaculiyAe 17. 23. devendropapAta 24. utthAnazruta 25. samutthAnazrata 26. nAgaaruNokvAyassa 18. varuNovavAyassa 16. garulova- paryApanikA 27-31. nirayAvalikA, kalpikA, kalpavataMsikA, puSpikA, vAyassa 20. dharaNovavAyassa 21. vesamaNovavAyassa puSpacUlikA, (vRSNikA) vRSNidazA / 32. AzIviSabhAvanA 33. 22. velaMdharovavAyassa 23. devidovavAyassa 24. dRSTiviSabhAvanA 34. cAraNabhAvanA 35. svapnabhAvanA 36. mahAudANasuyassa 25. samuThANasuyassa 26. nAgapari- svapnabhAvanA 37. tejogninisarga kA hotA hai ? Jain Education Intemational Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 naMdI yAvaNiyANaM 27-31. nirayAvaliyANaM kappiyANaM hAM ina sabakA uddeza, samuddeza, anujJA aura anuyoga pravRtta kappaDisiyANaM puphiyANaM pupphacaliyANaM (vaNhi- hotA hai| yANaM) bahidasANaM 32. AsIvisabhAvaNANaM 33. didivisabhAvaNANaM 34. cAraNabhAvaNANaM 35. sumiNabhAvaNANaM 36. mahAsumiNabhAvaNANaM 37. teyagginisaggANaM? savvesi pi eesi uddeso samuddeso aNuNNA aNuogo ya pvtti|| 10.jai aMgapavidvassa uddeso samuddeso aNuNNA aNuogo 10. yadi aMgapraviSTa zruta kA uddeza, samuddeza, anujJA aura ya pavattai, ki 1. AyArassa 2. sUyagaDassa anuyoga pravRtta hotA hai to kyA 1. AcAra 2. sUtrakRta 3. sthAna 4. 3. ThANassa 4. samavAyassa 5. viyAhapaNNattIe samavAya 5. vyAkhyAprajJapti 6. jJAtadharmakathA 7. upAsakadazA 8. 6. nAyAdhammakahANaM 7. uvAsagadasANaM 8. aMtagaDa- antakRtadazA 9. anuttaropapAtikadazA 10. praznavyAkaraNa 11. vipAkadasANaM . aNuttarovavAiyadasANaM 10. paNhAvAgara- zruta 12. dRSTivAda kA hotA hai ? NANaM 11.vivAgasuyassa 12. diTThivAyassa? hAM ina sabakA uddeza, samuddeza, anujJA aura anuyoga pravRtta savesi pi eesi uddeso samuddeso aNuNNA aNuogo hotA hai| prastuta prasthApanA kI dRSTi se isa sAdhu ke lie, isa sAdhvI ya pvtti| imaM puNa paTThavaNaM paDucca imassa sAhussa ke lie (amuka zruta kA) uddeza, samuddeza, anujJA aura anuyoga imAe sAhuNoe (amugassa suyassa) uddeso samuddeso pravRtta hotA hai| kSamAzramaNoM ke hAtha se sUtra, artha aura tadubhaya se aNaNNA aNuogo ya pavattai / khamAsamaNANaM hattheNaM uddeza karatA hUM, samuddeza karatA hUM, anujJA karatA huuN| suteNaM attheNaM tadubhaeNaM uddesAmi samuddesAmi aNujANAmi / / Jain Education Intemational Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa : 3 kathA 1. autpattikI buddhi ke dRSTAMta 2. bharatanaTa' ke antarvartI dRSTAMta 3. vainayikI buddhi ke dRSTAMta 4. karmajA buddhi ke dRSTAMta 5. pAriNAmikI vRddhi ke dRSTAMta prastuta Agama meM varNita buddhi catuSTaya kI kathAoM ke saMketa Avazyakaniryukti meM bhI milate haiN| kathA kA vistAra AvazyakacUrNi Avazyakaniryukti kI malayagirIyA vRtti aura nandI kI malayagirIyA vRtti meM milatA hai / kathAoM kA srota 1. Avazyaka 2. Avazyakaniyukti hAribhadIyA vRtti, 3. Avazyaka niyukti malayagirIyA vRtti, 4. naMdI malayagirIvA vRtti, 5 naMdI hAribhadrayA vRtti TippaNakam 6. Avazyaka nirbukti dIpikA / hamane adhikAMza kathAeM naMdI kI malayagirIyA vRtti se lI haiN| kahIM-kahIM AvazyakacUNi Adi vyAkhyA granthoM se bhI lI haiM / AvazyakacUrNa, Avazyaka niryukti hAribhadrayA vRtti, Avazyakaniyukti malayagirIyA vRtti aura Avazyakaniryukti dIpikA kI kathAeM prAkRta meM likhI huI haiM / nandI kI malayagirIyA vRtti kI kathAeM saMskRta meM likhI gaI haiM / nandI kI hAribhadrIyA vRtti para maladhArI zrIcandrasUri ne TippaNaka likhe haiM / unameM uddhRta kathAeM bhI prAkRta meM haiM / kathAvastu bhI sabakI samAna nahIM hai / usameM kucha-kucha antara milatA hai / kucha kathAoM ko parivartita karake prastuta kiyA gayA hai / AkhyAnaka maNikoza kA prArambha buddhi catuSTaya se kiyA gayA hai / usameM likhita kathAeM prAkRta padyoM meM haiM / 1. autpattikI buddhi ke dRSTAMta 1 ka- bharata dRSTAnta' ujjayinI nagarI ke pAsa naToM kA eka gAMva thA / vahAM bharata nAmaka naTa rahatA thaa| usake putra kA nAma rohaka thA / usakI mAtA kA dehAMta ho gayA / usakI sautelI mAM use duHkha detI thI / usane apanI sautelI mAM se kahA--tuma mujhe duHkha detI ho, yaha acchA nahIM hai / usane rohaka kI bAta para dhyAna nahIM diyA / eka dina rAta ke samaya rohaka apane pitA ke pAsa makAna kI chata para soyA thaa| usakI mAM makAna meM so rahI thii| acAnaka rohaka cillAyA- pitAjI ! dekhie kauna bhAga rahA hai ? pitA har3abar3A kara uThA aura bolA-kahAM hai ? rohaka bolA --- vaha abhI-abhI idhara se bhAgA hai| bharata ko apanI patnI para saMdeha ho gayA / vaha use kulaTA samajhane lagA, phalataH patnI ke prati usakA anurAga zithila ho gayA / strI ne socA - yaha saba rohaka kA kAma hai ataH use prasanna karanA par3egA / usane premapUrvaka rohaka ko apane pAsa biThAyA aura bhaviSya meM usake sAtha acchA vyavahAra karane kA vAdA kiyaa| rohaka bolA- mAM ciMtA mata karo maiM pitAjI kI aprasannatA dUra kara dUMgA / eka dina ke antarAla se rAta ko rohaka soyA-soyA phira cillAyA- pitAjI ! dekhie, dekhie, vaha kauna jA rahA hai ? pitA uThA aura hAtha meM talavAra lekara AyA aura bolA- beTA ! kahAM hai vaha puruSa ? rohaka ne apanI praticchAyA kI ora saMketa kiyaa| pitA ne pUchA- beTA ! usa dina jo puruSa AyA thA vaha bhI aisA hI thA kyA ? rohaka ne kahA- hAM yahI thA / bharata ko apane kRtya para pazcAttApa huaa| usa dina ke bAda vaha apanI patnI meM adhika anurAga rakhane lagA / 1. AkhyAnaka maNikoza, pR. 3 se 17 2. (ka) Avazyaka cUrNi pR. 544 (kha) Avazyaka niryukti hAribhadrIyA vRtti, pR. 277 (ga) Avazyaka niryukti malayagirIyA vRtti, pa. 517 (gha) nandI malayagirIyA vRtti, pa. 145, 146 (ca) nandI hArimaDIyAvRtti pU. 123 (gha) AvazyakaniyuktikA 178 Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 naMdI mere apriya vyavahAra se nArAja hokara merI mAM mujhe viSa na de de aisA socakara vaha pratidina pitA ke sAtha bhojana karane lgaa| eka bAra vaha apane pitA ke sAtha ujjayinI gayA / nagarI bahuta sundara thii| rohaka ke mana para usakA gaharA prabhAva pdd'aa| nagara nirIkSaNa ke bAda donoM bAhara A gae / pitA prayojanavaza puna: zahara meM gayA / rohaka ne siprA nadI ke taTa para bAla meM rAjamahala tathA koTa-kile sahita samagra ujjayinI kA rekhAMkana kara diyaa| saMyogavaza rAjA udhara se niklaa| rohaka bolA o rAjaputra ! idhara mata aao| yaha rAjamahala hai, yahAM binA AjJA praveza niSiddha hai / rAjA vismita hokara ghor3e se nIce utraa| dhUla meM aMkita nagarI kA citra dekhakara rAjA bAlaka para bahuta khuza huA / rAjA ko yaha jAnakara Azcarya huA ki vaha bAlaka pahalI bAra ujjayinI meM AyA hai / rAjA usakI prajJA ko dekhakara Azcaryacakita ho gyaa| usane rohaka se pUchA--tumhArA nAma kyA hai ? kisa grAma meM rahate ho? rohaka--merA nAma rohaka hai| yahAM pAzvavartI naToM ke gAMva meM rahatA huuN| bAtacIta ke daurAna bharata AyA / pitA putra donoM apane gAMva cale gae / rAjA apane rAjaprAsAda meM A gayA / 1 kha- zilA dRSTAMta' ujjayinI ke rAjA ne rohaka kI parIkSA ke lie gAMva ke pradhAnoM ko Adeza diyA--tumhAre gAMva ke bAhara jo bar3I zilA hai use haTAe binA aisA maNDapa banAo jisameM rAjA baiTha sake / gAMvavAsI isa AjJA ko sunakara bahuta cintita hue| samasyA ko sulajhAne ke lie unhoMne sabhA bulaaii| bharata naTa bhI usameM sammilita huA / rohaka apane pitA ko bulAne ke lie vahAM gyaa| dekhA-saba loga cintAtura haiN| usane pUchA-Apa loga itane cintita kyoM haiM ? unhoMne rAjA ke Adeza kI bAta khii| use sunakara rohaka bolA--sarvaprathama zilA ke cAroM ora kI jamIna kI khudAI kro| usake cAroM konoM para yathAsthAna cAra khaMbhe lagA do phira bIca kI miTTI khoda DAlo / isake bAda cAroM tarapha dIvAra banAkara use lipAI Adi ke dvArA sundara banA do| maNDapa taiyAra ho jaaegaa| rohaka ke parAmarza ke anusAra kArya prArambha huaa| kucha hI dinoM meM maNDapa banakara taiyAra ho gyaa| rAjA ko isakI sUcanA dI gii| rAjA ne pUchA-yaha saba kaise huA, kisakI sUjhabUjha se huA? unhoMne sArA vRttAMta batA diyaa| parIkSA kA prathama bindu sampanna ho gyaa| 2. paNita dRSTAMta' eka grAmINa kakar3iyoM se bharI gAr3I lekara zahara meM phuNcaa| zahara ke dvAra para use eka dhUrta nAgarika milA / usane kahA-kyA ina kakar3iyoM ko eka AdamI khA sakatA hai ? grAmINa haMsakara bolA -aisA saMbhava nahIM hai / dhUrta ne kahA -yadi maiM akelA tumhArI saba kakar3iyAM khA jAUM to tuma mujhe kyA doge ? bholA bhAlA grAmINa bolA-aisA karake dikhA do to maiM tujhe itanA bar3A laDDu dUMgA ki isa dvAra se na nikala sake / kucha logoM kI sAkSI se zarta nizcita ho gii| dhUrta ne sArI kakar3iyAM thor3I thor3I khAkara chor3a dI aura zarta ke anusAra apanA puraskAra mAMgane lagA / grAmINa stabdha raha gyaa| vaha ghabarAtA huA bolA-abhI taka to merI sArI kakar3iyAM par3I haiN| inheM khAne ke bAda inAma milegaa| dhUrta grAmINa ko bAjAra meM le gayA aura bolA-aba inheM beco / grAhaka Ae aura kakar3iyAM dekhakara bole-ye to khAI huI haiM / apanI dhUrtatA ke kAraNa dhUrta ne grAmINa aura sAkSiyoM ke sAmane yaha pramANita kara diyA ki usane sArI kakar3iyAM khA ddaaliiN| grAmINa khinna ho gayA / usane dhUrta se apanA pIchA chur3Ane ke lie eka rupayA denA cAhA para dhUrta nahIM mAnA Akhira vaha sau rupayoM taka pahuMca gayA, kiMtu dhUrta ko usase bhI adhika pAne kI AzA thii| ataH vaha apanI bAta para ar3A rahA ki mujhe to laDDu hI lenA hai| grAmINa ne sulaha ke lie thor3A samaya mAMgA / vaha kisI anya dhUrta nAgarika se milA aura apanI samasyA usake sAmane rkhii| dhUrta dhUrtatA se hI daba sakatA hai ataH usane grAmINa ko eka sIdhA kintu dhUrtatA pUrNa upAya batA diyA / apane salAhakAra ke nirdezAnusAra grAmINa ne eka laDDu khriidaa| use daravAje ke pAsa lAkara rakha diyA aura bolA -- 1. (ka) Avazyaka cUNi pR. 545 2. (ka) Avazyaka cUNi, pR. 546 (kha) Avazyaka niyukti hAribhadrIyA vRtti, pR. 277 (kha) Avazyaka niyukti hAribhadrIyA vRtti, pR. 278 (ga) Avazyaka niyukti malayagirIyA vRtti, pa. 517 (ga) Avazyaka niyukti malayagirIyA vRtti, pa. 519 (gha) nandI malayagirIyA vRtti, pa. 145,146 (gha) nandI malayagirIyA vRtti, pa. 149 (ca) nandI hAribhadrIyA vRtti TippaNakam, pR. 133 (ca) nandI hAribhadrIyA vRtti TippaNakam pR. 134 (cha) Avazyaka niyukti dIpikA, pa. 178 (cha) Avazyaka niyukti dIpikA, pa. 178 Jain Education Intemational For Private & Personal use only Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 3 : kathA 203 laDDu ! tuma isa dvAra se nikala jaao| grAmINa dvArA bAra-bAra kahane para bhI laDDu jyoM kA tyoM par3A rhaa| grAmINa ne sAkSiyoM ke sAmane siddha kara diyA ki zarta ke anusAra nAgarika ko yahI laDDu milanA caahie| yaha nAgarika kI autpattikI buddhi kA camatkAra hai / 3. vRkSa dRSTAMta ' kucha yAtriyoM ne jaMgala meM eka Ama kA per3a dekhA jo phaloM se ladA huA thA / Ama dekhakara unake muMha meM pAnI bhara AyA / vRkSa para kucha baMdara baiThe the| yAtriyoM ne eka upAya socA aura ve baMdaroM para patthara pheMkane lge| baMdara kupita hue aura Ama tor3akara yAtriyoM para barasAne lge| yAtriyoM ko saphalatA mila gaI / 4. mudrikA dRSTAMta rAjagRha nagara meM mahArAja zreNika rAjya karate the| eka bAra unhoMne eka khAlI kueM meM aMgUThI DAla dI aura ghoSaNA karAI ki jo vyakti bAhara khar3A aMgUThI nikAla degA use puraskRta kiyA jaaegaa| aneka vyakti apanA-apanA bhAgya parakhane ke lie utsuka the kintu kisI ko koI upAya nahIM sUjhA / ghaTanA sthala para abhayakumAra phuNcaa| usane pAsa meM par3A huA gobara uThAyA aura aMgUThI para girA diyA aMgUThI usase cipaka gii| usa para agni DAlI, vaha sUkha gyaa| phira kueM ko pAnI se bhara diyaa| gobara meM lipaTI huI aMgUThI pAnI para taira AI / abhayakumAra ne aMgUThI nikAlakara rAjapuruSoM ko de dii| rAjA ko sthiti se avagata kiyA gyaa| abhayakumAra kI vilakSaNa pratibhA dekhakara rAjA ne usako pradhAnamantrI ke pada para niyukta kara diyA / 5. vastrakhaNDa dRSTAnta' unhoMne kapar3e utAra kara kinAre para rakha die| eka vyakti ke vastroM meM tAlAba para do vyakti eka sAtha snAna karane gae / bahumUlya rezamI caddara thI aura dUsare ke pAsa sAdhAraNa kambala kambala kA svAmI snAna karake pahale bAhara AyA aura rezamI caddara lekara vahAM se ravAnA ho gayA / caddara kA svAmI daur3akara bAhara AyA aura use pukArane lagA kintu usane pIche mur3akara nahIM dekhA / caddaravAle ne usakA pIchA kiyA aura gAMva taka pahuMcate-pahuMcate vaha caddara curAnevAle ke pAsa pahuMca gayA / usane caddara dene se inkAra kara diyA / caddara ke svAmI ne rAjakula meM zikAyata kii| nyAyAdhIza ne buddhibala se kAma liyaa| usane donoM ke bAloM meM kaMghI karavAI / jo vyakti kambala kA svAmI thA usake bAloM meM Una ke tAra nikle| nyAyAdhIza ne usake AdhAra para caddara ke svAmI ko usakI caddara lauTA dI / 6. dRSTa eka vyakti zauca ke lie gayA / asAvadhAnI se vaha eka bila para baiTha gyaa| acAnaka eka giragiTa usake gudA bhAga kA sparza karake bila meM ghusa gyaa| usa vyakti ke mana meM sandeha ho gayA ki giragiTa mere peTa meM calA gyaa| isa bhrama ke kAraNa vaha susta rahane lagA / kucha dinoM meM hI usakA zarIra kRza ho gayA / eka dina vaha vaidya ke pAsa pahuMcA aura Adi se anta taka sArI sthiti batA dI / vaidya ne usakA saba prakAra se parIkSaNa 1. (ka) Avazyaka cUrNa, pR. 546 3. (ka) Avazyaka cUrNi, pR. 547 (kha) Avazyaka niryukti hAribhadrIyA vRtti, pR. 278 (kha) Avazyaka nirvakti hAricIyA yasi pU. 279 (ga) Avazyaka niryukti malayagirIyA vRtti. pa. 519 (gha) nandI malayagirIyA vRtti, pa. 150 (ca) nandI hAribhadrIyA vRtti TippaNakam pR. 134 (gha) Avazyaka niyuktikA 178 2. (ka) Avazyaka pU. 546,547 (kha) Avazyaka niryukti hAribhadrayA vRtti, pR. 278, 279 (ga) Avazyaka niyukti malayagirIyA vRtti, pa. 519 (gha) nandI malayagirIyA vRtti, pa. 150, 151 (ca) nadI hArimA vRtti TippaNam pR. 124 (cha) Avazyaka niyukti dIpikA, pa. 178 (ga) Avazyaka niryukti malayagirIyA vRtti, pa. 519, 520 (gha) nandI malayagirIyA vRtti, pa. 151,152 (ca) nadI hAribhadrayA vRtti diyakam pR. 134 (cha) AvazyakaniyaMtrita 178 4. (ka) Avazyaka cUrNi, pR. 547 (kha) Avazyaka niti hAribhadrayA vRtti, pU. 279 (ga) Avazyaka niryukti malayagirIyA vRtti, pa. 520 (gha) nandI malayagirIyA vRtti, pa. 152 (ca) nandI hAribhAvRtti. 135 (gha) Avazyakanirmukti dIpikA, pa. 170 Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 naMdI kiyA, para koI bImArI samajha meM nahIM aaii| usane buddhi kauzala se kAma liyaa| vaha gambhIra hokara bolA-seThajI ! Apako mUlyavAn auSadhi dUMgA, usake lie sau rupaye dene hoNge| rogI taiyAra ho gayA / vaidya ne usako virecaka auSadhi dI aura lAkha ke rasa se lipaTA huA giragiTa banAkara ghar3e meM DAla diyaa| usa ghar3e meM zoca karane kA nirdeza diyA / zauca nivRtti ke bAda pAtra lekara upasthita hone ke lie kahA / usa pAtra meM par3e hue lAkha ke giragiTa ko vaidya ne rogI ko dikhAyA aura kahA-Apake peTa se giragiTa nikala gayA hai, aba Apa pUrNataH svastha haiN| vaha vyakti isa ghaTanA ke bAda svayaM ko svastha anubhava karane lagA aura thor3e hI dinoM meM usakA zarIra pahale kI bhAMti puSTa ho gyaa| 7. kAga dRSTAMta' benAtaTa nagara meM eka bauddha dharmAvalambI ne jaina anuyAyI se pUchA-tumhAre arihanta deva sarvajJa haiM / tuma unake bhakta ho| maiM eka choTI sI bAta pUchatA hUM, batAo isa zahara meM kaue kitane haiM ? isa zaThatApUrNa prazna ke uttara meM usane apane buddhibala ko kAma meM lekara kahA-isa zahara meM sATha hajAra kaue haiM / bauddha ne pratiprazna kiyA-isa saMkhyA se kama yA adhika nikale to? jaina ne uttara diyA-kama hoM to jAna lenA ki koe yAtrA para gae haiM aura adhika hoM to jAna lenA ki kaue mehamAna banakara Ae haiN| isa buddhimattA pUrNa uttara se praznakartA cupa ho gyaa| 8. utsarga dRSTAMta' eka brAhmaNa apanI sundara strI ke sAtha yAtrA kara rahA thaa| mArga meM unheM eka dhUrta milA vaha strI para mohita ho gyaa| brAhmaNI bhI apane pati se aprasanna thI ata: dhUrta ke bahakAve meM Akara usake sAtha jAne ke lie taiyAra ho gii| brAhmaNa aura dhUrta meM strI ko lekara vivAda ho gyaa| ve donoM nyAyAlaya meM pahuMce / nyAyAdhIza ne donoM kI bAta sunI aura unheM pUchA--tumhArI strI ne khAnA kyA khAyA thA? brAhmaNa ne kahA-maiMne aura merI strI ne tila ke laDDu khAe the| dhUrta ne kucha aura hI batAyA / nyAyAdhIza ne strI ko julAba diyaa| julAba lagane para usake mala kI parIkSA kraaii| usameM tila nikale / nyAyAdhIza ne usa strI ko brAhmaNa ke sAtha kara diyA aura dhUrta vyakti ko daNDita kiyA / 9. hAthI dRSTAMta' basantapura kA rAjA eka buddhimAna mantrI kI khoja meM thaa| parIkSA ke lie usane caurAhe para eka hAthI khar3A karavA diyA aura usakA vajana karane kA Adeza diyaa| eka buddhimAna vyakti ne isa Adeza ko svIkAra kiyaa| vaha hAthI ko eka bar3e tAlAba para le gayA aura vahAM use naukA para car3hAkara naukA ko gahare pAnI meM le gayA / hAthI ke bhAra se naukA jahAM taka pAnI meM DUbI vahAM eka nizAna banA diyA / phira hAthI ko utAra kara naukA meM utane patthara bhare, jisase vaha rekhAMkita sthAna taka pAnI meM DUba sake / isake bAda una pattharoM kA vajana karake batA diyA gayA ki hAthI kA vajana itanA hai / rAjA ne usa vyakti ko apanA pradhAnamantrI banA liyA / 10. bhAMDa dRSTAMta eka bhAMDa rAjA ke bahuta muMhalagA thA / rAjA usake sAmane rAnI kI prazaMsA karatA thaa| bhAMDa ne kahA-mahArAja ! rAnI bahuta acchI hai, para taba taka hI hai jaba taka usakA svArtha sadhatA hai| rAjA ne isakA khaMDana kiyaa| bhAMDa bolA-Apa rAnI kI 1. (ka) Avazyaka cUNi, pR. 547,548 3. (ka) Avazyaka cUNi, pR. 548 (kha) Avazyaka niyukti hAribhadrIyA vRtti, pR. 279 (kha) Avazyaka niyukti hAribhadrIyA vRtti, pR. 280 (gha) Avazyaka niyukti malayagirIyA vRtti, pa. 520 (ga) Avazyaka niyukti malayagirIyA vRtti , pa. 520 (ga) nandI malayagirIyA vRtti. pa. 152 (gha) nandI malayagirIyA vRtti, pa. 153 (ca) nandI hAribhadrIyA vRtti TippaNakam, pR. 135 (ca) nandI hAribhadrIyA vRtti TippaNakam pR. 135 (cha) Avazyaka niyukti dIpikA, pa. 178,179 (cha) Avazyaka niyukti dIpikA, pa. 179 2. (ka) Avazyaka cUNi, pR. 548 4. (ka) Avazyaka cUNi, pR. 548 (kha) Avazyaka niyukti hAribhadrIyA vRtti, pR. 279,280 (kha) Avazyaka niyukti hAribhadrIyA vRtti pR. 280 (ga) Avazyaka niyukti malayagirIyA vRtti, pa. 520 (ga) Avazyaka niyukti malayagirIyA vRtti, pa. 520 (gha) nandI malayagirIyA vRtti, pa. 152,153 (gha) nandI malayagirIyA vRtti, pa. 153 (ca) nandI hAribhadrIyA vRtti TippaNakam, pR. 135 (ca) nandI hAribhadrIyA vRtti TippaNakam, pR. 135 (cha) Avazyaka niyukti dIpikA, pa. 179 (cha) Avazyaka niyukti dIpikA, pa. 179 Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 3 : kathA 205 parIkSA le sakate haiM / parIkSA kA upAya batAte hue usane kahA-Apa rAnI se kahie ki maiM dUsarA vivAha karanA cAhatA hai aura naI rAnI ko paTarAnI banAne kI soca rahA huuN| phira dekhie kyA hotA hai ? rAjA ne aisA hI kiyaa| rAnI bolI-nAtha ! Apa cAheM to dUsarA vivAha kara sakate haiM, para rAjya kA uttarAdhikArI paramparA ke anusAra merA putra hogaa| yaha sunakara rAjA ko haMsI A gii| rAnI ne kAraNa puuchaa| rAjA ne TAlanA cAhA, para rAnI ke ati Agraha para sahI bAta batAnI pdd'ii| rAnI ne kupita hokara bhAMDa ko nirvAsita hone kA Adeza de diyaa| rAnI kA Adeza sunakara bhAMDa bahuta ghbraayaa| Akhira use eka upAya sUjhA / vaha jUtoM kI eka gaTharI bAMdhakara rAnI ke mahala ke sAmane se gujarA / sira para gaTharI dekha rAnI ne pUchA-yaha kyA le jA rahe ho? bhAMDa ne uttara diyA-yaha jUtoM kI gaTharI hai| inheM pahanakara maiM jahAM taka jA sakU~gA, ApakA yaza phailAtA rhuuNgaa| rAnI bhAMDa kA abhiprAya samajha gaI / badanAmI ke bhaya se usane nirvAsana kA Adeza vApisa le liyaa| 11. lAkha dRSTAMta eka bAra kisI bAlaka ke nAka meM lAkha se banI huI eka golI phasa gii| use nikAlane kA bahuta prayAsa kiyA, para vaha nahIM nikalI / Akhira usakA pitA eka sunAra ke pAsa le gyaa| sunAra ne lohe kI zalAkA garma kara usake agrabhAga ko sAvadhAnIpUrvaka bacce kI nAka meM DAlA / zalAkA ke tApa se golI pighala kara bAhara A gii| 12. stambha dRSTAMta' kisI rAjA ne tAlAba meM eka khaMbhA gaDavAyA aura ghoSaNA karavAI ki jo vyakti kinAre para baiThA-baiThA ise bAMdha degA use puraskRta kiyA jaayegaa| yaha ghoSaNA sunakara eka vyakti ne tAlAba ke kinAre eka lohe kA khaMbhA gAr3A aura usameM rassI bAMdha dii| phira vaha usa rassI ko lekara tAlAba ke kinAre cAroM ora ghUmane lgaa| aisA karane se stambha rassI ke bIca meM A gyaa| phira usase apanA lohe kA khaMbhA ukhAr3akara usa rassI ko khIMca liyaa| isa prakAra khaMbhA rassI se baMdha gayA / rAjA ne use puraskRta kara apanA pradhAnamantrI banA liyaa| 13. kSullaka dRSTAMta eka parivrAjikA thii| usane rAjA ke samakSa yaha pratijJA kI ki maiM kuzalakarmA huuN| koI vyakti kucha bhI kare vaha saba maiM kara sakatI huuN| rAjA ne isa pratijJA kI ghoSaNA kara dii| kSullaka ne use sunA aura usane kahA-isa ghoSaNA kA maiM prativAda karatA hU~ / maiM karUM, vaisA parivrAjikA nahIM kara sakatI / rAjyasabhA meM saba upasthita ho gae / rAjA kA saMketa pAkara kSullaka khar3A huaa| usane mUMcha aura dAr3hI ke kezoM kA luJcana kiyA aura parivAjikA se kahA-tuma bhI aisA karo / parivrAjikA parAjita ho gii| uparyukta kahAnI nandI malayagirIyA vRtti kA parivartita rUpa hai| 14. mArga dRSTAMta' pati-patnI kisI yAtrA para jA rahe the| mArga meM patnI zauca nivRtti ke lie ratha se nIce utarI / vahAM eka vidyAdharI puruSa ke rUpa para Asakta ho gii| usane usakI patnI kA rUpa banAyA aura ratha meM Akara baiTha gii| strI vahAM pahuMcI / taba taka ratha cala par3A / strI cillAne lagI to vidyAdharI ne kahA-lagatA hai koI vyantarI merA rUpa banAkara hameM dhokhA denA cAhatI hai, ataH Apa ratha 1. (ka) Avazyaka cUNi, pR. 548 (kha) Avazyaka niyukti hAribhadrIyA vRtti, pR. 280 (ga) Avazyaka niyukti malayagirIyA vRtti, pa. 520 (gha) nandI malayagirIyA vRtti , pa. 153 (ca) nandI hAribhadrIyA vRtti TippaNakam, pR. 135 (cha) Avazyaka niyukti dIpikA, pa. 179 2. (ka) Avazyaka cUNi pR. 548 (kha) Avazyaka niyukti hAribhadrIyA vRtti, pR. 280 (ga) Avazyaka niyukti malayagirIyA vRtti, pa. 520 (gha) nandI malayagirIyA vRtti, pa. 153,154 (ca) nandI hAribhadrIyA vRtti TippaNakam, pR. 135 (cha) Avazyaka niyukti dIpikA, pa. 179 3. (ka) Avazyaka cUNi, pR. 549 (kha) Avazka niyukti hAribhadrIyA vRtti, pR. 280 (ga) Avazyaka niyukti malayagirIyA vRtti, pa. 521 (gha) nandI malayagirIyA vRtti, pa. 154 (ca) nandI hAribhadrIyA vRtti TippaNakam pR. 135 (cha) Avazyaka niyukti dIpikA, pa. 179 Jain Education Intemational Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 naMdI jaldI calAie / ratha jaldI calA para strI ne pIchA nahIM chodd'aa| Akhira donoM striyAM lar3atI huI eka gAMva meM phuNcii| vahAM nyAyAlaya meM jAkara unhoMne nyAya maaNgaa| nyAyAdhIza ne puruSa se pUchA, para vaha koI nirNaya nahIM de skaa| nyAyAdhIza kucha socakara bolA- maiM isa puruSa ko bIca meM khar3A karatA huuN| tuma donoM meM se jo pahale isakA sparza karegI, vahI isakI strI hogii| vidyAdharI strI ne vaikriya zakti se apanA hAtha lambA kiyA aura usa puruSa kA sparza kara liyaa| nyAyAdhIza ne usake mAyAjAla kA rahasyodghATana kara use bAhara nikalavA diyA aura usa puruSa ko usakI patnI mila gaI / 14.strI mUladeva aura puNDarIka nAmaka do mitra the| eka dina ve donoM kahIM jA rahe the| mArga meM unhoMne eka puruSa ke sAtha jAtI huI strI ko dekhA / strI ke saundarya para puNDarIka mugdha ho gayA / usane mUladeva se kahA - mitra ! isa strI se milA do, anyathA maiM jIvita nahIM raha sakUMgA / mUladeva apane mitra ke sAtha una donoM pati-patnI se Age nikala gayA / vahAM jaMgala kI jhAr3iyoM meM puNDarIka ko biThA diyA aura svayaM mArga meM khar3A ho gyaa| pati-patnI udhara se nikale to usane puruSa se kahA-isa jaMgala meM merI patnI prasava vedanA se chaTapaTA rahI hai| kRpA kara Apa apanI strI ko eka bAra vahAM bheja deN| usa puruSa ne apanI strI ko jAne ke lie kaha diyA / strI bar3I catura thI / usane dUra se hI dekhA- -vana nikuMja meM koI puruSa usakI pratIkSA kara rahA hai| vaha vahAM se tatkAla vApisa lauTa AI aura usane muladeva se kahA- ApakI strI ne eka sundara putra ko janma diyA hai, Apa vahAM jaldI pahuMca jAie / 16. pati dRSTAMta kisI gAMva meM do bhAI the / una donoM ke eka hI strI thii| loga kahate the ki strI kA donoM bhAiyoM ke prati eka samAna sneha hai / yaha bAta rAjA taka phuNcii| rAjA ne apane mantrI se kahA / mantrI isase sahamata nahIM huA / rAjA ne parIkSaNa karane ke lie kahA / mantrI ne donoM bhAiyoM ko do bhinna dizAoM- pUrva aura pazcima ke gAMvoM meM bhejane aura usI zAma ko punaH lauTa Ane kA Adeza diyA / strI ne apane choTe pati ko pazcima kI ora bhejA tathA bar3e ko pUrva kI ora / strI ke isa nirNaya kA mUla rahasya khojakara mantrI ne kahA- strI kA apane choTe pati para adhika prema hai / kyoMki usane usako pazcima dizA meM bhejA hai / pUrva dizA meM jAne vAle ke jAte aura Ate samaya sUrya sAmane rahatA hai aura pazcima meM jAne vAle ke pITha pIche / mantrI ke nirNaya para rAjA ko vizvAsa nahIM huA kyoMki donoM dizAoM meM eka-eka ko bhejanA jarUrI thA / mantrI ne eka dUsarA prayoga kiyaa| kucha samaya bAda usane pUrvavat Adeza diyA aura donoM vyaktiyoM ke lauTane ke samaya do vyaktiyoM ne eka sAtha use sUcita kiyA ki tumhAre pati mArga meM bImAra ho gaye haiM / usa strI ne apane bar3e kI asvasthatA ke bAre meM batAne vAle se kahA- unheM prAyaH aisA ho jAtA hai, ataH ghabarAne kI bAta nahIM hai / amuka davA de denA, kucha samaya meM ThIka ho jAeMge / apane choTe pati kI dekhabhAla ke lie vaha svayaM jAne ke lie taiyAra huii| usane kahA- ve bahuta komala haiM, unako kucha ho gayA to ve ghabarA jaaeNge| tuma cikitsaka ko lekara Ao, taba taka maiM vahAM pahuMca rahI huuN| isa bAra rAjA ko mantrI ke nirNaya para vizvAsa ho gayA / 17. putra dRSTAMta ' eka zreSThI ke do striyAM thiiN| eka strI ke putra thA aura dUsarI vandhyA thii| donoM kA bacce ke prati acchA sneha thaa| eka bAra seTha apane parivAra ke sAtha videza gyaa| vahAM usakI mRtyu ho gaI / putra aura sampatti ko lekara donoM striyoM meM jhagar3A ho 1. (ka) Avazyaka cUrNa, pR. 549 (kha) Avazyaka nirmukti hArimIyA vRtti, pR. 280 (ga) Avazyaka niryukti malayagirIyA vRtti, pa. 521 (gha) nandI malayagirIvA vRtti pa. 154, (ca) nadI hAribhadrIcA vRti TippaNam, pR. 135 (cha) Avazyaka niryukti dIpikA, pa. 179 2. (ka) Avazyaka cUNi. pU. 549 (kha) Avazyaka niryukti hAribhadrIyA vRtti, pR. 280 (ga) Avazyaka niyukti malayagirIyA vRtti, pa. 521 (gha) nandI malayagirIyA vRtti, pa. 154, 155 (ca) nandI hAribhadrayA vRtti nikam pa. 125,136 (cha) Avazyaka niryukti dIpikA, pa. 179 3. (ka) Avazyaka cUrNi, pR. 549 (kha) Avazyaka niryukti hAribhadrIyA vRtti, pR. 280,281 (ga) Avazyaka niryukti malayagirIyA vRtti, pa. 521 (gha) nandI managirIvA vRtti pa. 155 (ca) nandI hAricIyA vRtti TippaNakam pR. 126 (cha) Avazyaka niryukti dIpikA, pa. 179 Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 3 : kathA 207 seTha kI sArI sampatti ko do mila jAegA / gyaa| nyAya ke lie ve nyAyAlaya meM gaIM / nyAyAdhIza ne kucha samaya cintana karake apanA nirNaya diyA bhAgoM meM vibhAjita kara do tathA isa bacce ke bhI do Tukar3e kara ddaalo| donoM ko apanA-apanA hissA isa nirNaya kA sautelI mAM para koI asara nahIM huA para saccI mAtA kA dila kAMpa utthaa| usane socA-baccA usake pAsa rahegA to AMkhoM se maiM bhI dekha sakUMgI para isake do Tukar3e kara dene para kyA hogA ? vaha vilApa karatI huI bolI - aisA mata karie / putra aura ghara kI mAlakina ise banA dIjie, maiM jaise-taise apanA gujArA kara luuNgii| mAM kI vyathA ne rahasya kA udghATana kara diyA / nyAyAdhIza ne saMpatti aura putra para usakA adhikAra ghoSita kara diyaa| 18. [madhumakkhiyoM kA chAtA ] pati patnI meM kalaha hotA rahatA thaa| eka dina donoM madhusiktha (chattA) ke pAsa ge| pati bolA-zahada meM kitanI miThAsa hai / patnI bolI - tuma miThAsa ke hetu ko nahIM jaantii| saba makkhiyAM rAnI ke Adeza para calatI hai / isalie zahada meM miThAsa hai / tuma bhI merI bAta mAnakara calo, tumhAre jIvana meM bhI miThAsa A jaaegii| pati ne usakI bAta svIkAra kara lI / kalaha samApta ho gayA / yaha patnI kI autpattikI buddhi thI / uparyukta kahAnI nandI malayagirIyA vRtti meM upalabdha kathA kA parivartita rUpa hai / 19. mudrikA dRSTAMta kisI nagara meM eka purohitajI janatA ke bahuta vizvAsa pAtra the / koI bhI vyakti dUra deza kI yAtrA para jAtA to apanI bahumUlya cIjeM purohitajI ke pAsa rakha detA thaa| eka bAra kisI eka dramaka ne dUra deza jAte samaya eka hajAra moharoM kI naulI usake pAsa rakha dI / bahuta samaya bAda vaha vApisa aayaa| purohitajI ke pAsa pahuMcakara usane apanI thailI maaNgii| purohita usake lie aparicita bana gayA aura thailI kI bAta se anajAna hokara use burA-bhalA kahane lagA / Agantuka stabdha raha gayA / vaha apane bhAgya ko kosane lagA ? eka dina mantrI se usakI bheMTa ho gii| rote-rote usane apanA duHkha kaha sunaayaa| pradhAnamantrI ko usa para dayA A gaI / mantrI ne sArA ghaTanAcakra rAjA ke sAmane rkhaa| rAjA ne purohita ko bulAyA aura kahA - purohitajI ! usa becAre kI dharohara use sauMpa do / purohita ne asvIkAra karate hue kahA ki mere pAsa usakA kucha bhI nahIM hai / rAjA mauna ho gayA / purohita apane ghara calA gyaa| rAjA ne usa vyakti ko ekAMta meM bulAkara pUchA ki saca batAo kyA tumane eka hajAra svarNa mudrAeM purohita ke pAsa rakhI thIM / usane rAjA ko dina, muhUrta, sthAna, pArzvavartI manuSya kI pUrI jAnakArI dii| rAjA ko vizvAsa ho gayA / - eka dina rAjA ne purohita ke sAtha krIr3A karane kA nATaka rcaa| paraspara nAmAMkita mudrA kA vinimaya kara liyaa| rAjA ne apane karmacArI ko vaha nAmamudrA dI aura kahA ki maiM jo kaha rahA hUM purohita ko usakA patA nahIM calanA caahie| tuma purohita ke ghara jAo aura usakI patnI se kaho mujhe purohita ne tumhAre pAsa bhejA hai yadi vizvAsa na hoM to usakI nAmAMkita mudrikA dekha lo, jo pramANa hai / usa dramaka kI hajAra mudrA vAlI naulI mujhe do| usa karmacArI ne jaisA rAjA kA nirdeza thA, vaisA hI kiyA / purohita kI patnI ne vaha nAmAMkita mudrA dekhakara vizvAsa kiyA aura usa karmacArI ko hajAra mudrA vAlI naulI de dI / karmacArI ne use rAjA ko sauMpa diyaa| rAjA ne bahuta sArI nauliyAM maMgAI / unake bIca dramaka vAlI naulI rakha dI / dramaka ko bulAyA aura purohita ko pAsa meM biThAyA / dramaka apanI naulI dekhakara pramudita ho gayA / netra vikasvara ho gaye / cetanA jAgRta ho gaI / vaha harSa se uchalakara bolA- rAjan ! yaha merI nolI hai / rAjA ne use vaha naulI de dI kI pattikI buddhi thii| aura purohitajI kI jihvA kaTavA dii| yaha rAjA 20. aGka dRSTAMta nagara ke eka pratiSThita seTha ke pAsa eka AdamI ne hajAra rupayoM kI thailI dharohara rUpa meM rakhI / seTha ke mana meM pApa A gayA / usane thailI ke nicale hisse meM chedakara khare rupaye nikAla lie khoTe rupae bhara die aura naulI kI silAI kara dI / 1. ( ka ) Avazyaka cUNi, pR. 550 (kha) Avazyaka niyukti hArimA vRtti, pR. 201 (ga) Avazyaka niryukti malayagirIyA vRtti, pa. 521, 522 (gha) nandI malayagirIyA vRtti, pa. 156 (ca) nandI hAribhadrIyA vRtti TippaNakam, pR. 136 (cha) Avazyaka niryukti dIpikA, pa. 179 2. (ka) Avazyaka cUrNa, pR. 550 (kha) Avazyaka niryukti hAribhadrayA vRtti, pR. 281 (ga) Avazyaka niryukti malayagirIyA vRtti, pa. 522 (gha) nandI malayagirIyA vRtti, pa. 156 (ca) nandI hAribhadrayA vRtti, TippaNakam, pR. 136 (cha) Avazyaka niryukti dIpikA, pa. 179 Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naMdI kucha dinoM bAda vaha vyakti paradeza se lauTA / apanI thailI ghara le jAkara usane dekhA - rupae khoTe the / usane seTha se usa sambandha meM 'pUchA, para seTha inkAra ho gayA / vaha vyakti rAjakula meM gayA / nyAyAdhIza ne pUchA--tumhArI naulI meM kitane rupaye the / usane kahA ---- hajAra / nyAyAdhIza ne hajAra rupaye ginakara usa naulI meM DAlane zurU kie, naulI bhara gaI / saba rupaye usameM nahIM samA sake / nIce kA bhAga kucha saMkaDA ho gayA thA / nyAyAdhIza ne nirNaya diyA ki dharohara ko apane pAsa rakhane vAle ne anaitika vyavahAra kiyA hai / isalie use hajAra rupae punaH dene par3e / 208 21. nANaka dRSTAMta' [ rupayoM kI naulI ] kisI seTha ke pAsa moharoM se bharI thailI rakhakara eka vyakti paradeza gayA / punaH Akara apanI naulI saMbhAlI to usameM nakalI mohareM nikalIM / seTha se pUchatAcha kI gaI, para usane apanI galatI svIkAra nahIM kI / Akhira nyAyAlaya taka bAta pahuMcI / nyAyAdhIza ne usa vyakti se thailI rakhane kA samaya pUchA / usane samvat aura dina batA die / thailI meM jo mohareM nikalIM ve usa samaya se bAda meM banI huI thI / thailI purAnI thI aura mohareM naI / seTha ko nyAyAdhIza ne aparAdhI ghoSita kiyA aura dharohara ke svAmI ko asalI mohareM dilavA diiN| 22. eka saMnyAsI ke pAsa kisI vyakti ne dharohara rUpa meM moharoM kI naulI rkhii| kucha varSoM bAda usane apanI thailI mAMgI to usane nahIM dI / Aja dUMgA, kala dUMgA, isa prakAra vaha ThagatA rahA / saMnyAsI kI ThagavRtti ko pahacAna kara usane kucha juAriyoM ko naulI nikAlane kA kAma sauNpaa| unhoMne svIkAra kiyA aura kahA-hama tumhArI naulI lA deNge| ve juArI gerue vastra pahanakara sone kI pAdukAeM lekara saMnyAsI ke pAsa pahuMce aura bole- hama tIrtha yAtrA para jAnA cAhate haiN| Apa satyaniSTha hone ke kAraNa parama vizvasanIya haiN| isalie svarNa pAdukAeM Apake pAsa rheNgii| ThIka usI samaya vaha saMketita puruSa unake pAsa A gayA aura usane apanI dharohara mAMgI / saMnyAsI ne socA yadi maiM isakI naulI nahIM lauTAUMgA to sone kI ina pAdukAoM se vaMcita raha jAUMgA / isalie sone kI pAdukAoM ke lobha meM Akara usane usakI dharohara use lauTA dii| juArI bhI koI bahAnA banAkara apanI svarNa pAdukAeM lekara cale gaye / 23. bAlaka nidhAna dRSTAMta' eka gAMva meM do mitra the| eka mitra sarala thA para dUsarA kapaTI eka bAra ve donoM grAmAMtara se A rahe the| mArga meM unheM khajAnA milaa| kapaTI mitra ne kahA- Aja nakSatra ThIka nahIM hai, hama ise kala le jaayeNge| rAtri ke samaya kapaTI mitra ne vahAM se khajAnA nikAla liyA aura vahAM koyale rakha diye| dUsare dina donoM mitra vahAM Ae aura koyale dekhakara nirAza ho gaye / kapaTI mitra chAtI pITa-pITa kara rone lagA aura bolA- yaha deva kaisA hai, AMkheM dIM aura phira chIna lii| pahale nidhAna dikhAyA aba aMgAre dikhA rahA hai| vaha bAra-bAra mitra ke muMha ko dekhatA rhaa| dUsare mitra ne jAna liyA ki isane khajAnA har3apa liyA hai| usane khajAne ko har3apane kI bAta ko cehare para nahIM Ane diyaa| samajhAne ke liye bolA khinna mata bno| kyA khinna hone se khajAnA lauTa aayegaa| donoM apane-apane ghara cale gaye / kapaTI mitra se badalA lene ke liye vaha prayatnazIla ho gyaa| usane apane mitra kI miTTI kI mUrti banavAI aura do baMdara pAle / mUrti ke hAthoM, kaMdhoM tathA goda meM khAne kI cIjeM rakhakara vaha vahAM bhUkhe baMdaroM ko chor3ane lgaa| baMdara pratimA para car3hakara uchala kUda macAte aura cIjeM khAne laga jAte / 1. (ka) Avazyaka cUrNi pR. 550 (kha) Avazyakanirmukti hAricIyA vRtti, pR. 281 (ga) Avazyaka niryukti malayagirIyA vRtti, pa. 522 (gha) nandI malayagirIvA vRtti pa. 156157 (ca) nandI hAribhadrayA vRtti TippaNakam, pR. 136 (cha) Avazyaka niryukti dIpikA, pa. 179 2. (ka) Avazyaka cUrNa, pR. 550, 551 (kha) Avazyaka nirmukti hArimadIyAvRtti, pR. 201 (ga) Avazyaka niryukti malayagirIyA vRtti, pa. 522 (gha) nandI malayagirIyA vRtti, pa. 157 (ca) nandI hArinIyA vRtti TippaNam, pR. 136 (cha) Avazyaka niryukti dIpikA, pa. 179 3. (ka) Avazyaka cUrNa, pR. 551 (kha) Avazyaka nirmukti hAribhIyAvRtti 1. 201 (ga) Avazyaka niryukti malayagirIyA vRtti, pa. 522 (gha) nandI malayavirIyA vRtti pa. 157 (ca) nandI hAribhadrIyA vRtti TippaNakam, pR. 136 (cha) Avazyaka niryukti dIpikA, pa. 179, 180 Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 3 : kathA 206 eka dina usane apane mitra ke do baccoM ko khAne ke liye bulAyA aura kisI gupta sthAna meM unheM chipA diyA / bAlaka lauTakara nahIM Aye to kapaTI mitra unheM bulAne ke liye gyaa| usake mitra ne vahAM se pratimA haTavA dI aura baMdaroM ko chor3a diyA / baMdara uchala-kUda macAte hue Ae aura use pratimA samajhakara usa para car3ha gae / sarala mitra ne kapaTI mitra se kahA-mitra ye donoM tumhAre putra haiN| isase kapaTI ko bar3A Azcarya huaa| usane kahA--tuma dekho ye kitanA AtmIya saMbaMdha pradarzita karate haiM / taba kapaTI mitra ne pUchA-kyA manuSya kabhI baMdara bana sakatA hai ? isa prazna ke uttara meM dUsare mitra ne kahA-mitra ! bhAgya kI bAta hai durbhAgya vaza gar3A huA khajAnA koyalA bana gayA hai to bacce baMdara kyoM nahIM bana sakate / kapaTI mitra ne socA-lagatA hai isako ghaTanA kA patA laga gayA hai| yadi maiM kalaha karUMgA to yaha mujhe rAjakula meM le jaayegaa| isakA AdhA hissA lauTAye binA yaha mere putroM ko nahIM lauttaaegaa| vivaza hokara usane vastu sthiti batA dI / use AdhA hissA de diyaa| sarala mitra ne donoM putra usako sauMpa diye| 24. zikSA dRSTAMta' eka vyakti dhanurveda kI vidyA meM dakSa thaa| usane kucha dhanika putroM ko dhanurveda kI zikSA dii| unake pitA Adi ko isakA patA calA to unhoMne socA kumAroM ne inako bahuta jyAdA dhana diyA hai / yaha zikSaka yahAM se jAyegA usa samaya ise mArakara dhana vApasa le leNge| zikSaka ko isa yojanA kA patA laga gyaa| usane apane aura apane dhana kI rakSA ke liye upAya socaa| usane apane grAmavAsI baMdhujanoM ko apanI yojanA batA dI aura kahA-amuka dina maiM gobara ke upale nadI meM pheMkUgA, Apa unheM lekara surakSita rakhanA / unhoMne usako svIkRti de dii| idhara zikSaka ne samagra dhana ko gobara meM DAlakara upale banA diye aura sukhA liyaa| usane dhanika putroM se kahA hamAre kula kI eka vidhi hai / hama tithi parva ke dina snAna kara mantroccAra ke sAtha upaloM ko nadI meM DAlate haiM / unhoMne kahA jaisI ApakI icchA / nizcita dina kI rAtri meM vaha dhanika putroM ke sAtha nadI para gayA, snAna kiyA aura mantroccAra ke sAtha upale nadI meM DAla diye / baMdhujana unheM lekara apane gAMva cale gae / zikSaka apane ghara lauTa aayaa| kucha dina bItane ke bAda vaha apane gAMva jAne ke lie vidA huaa| dhanika putroM aura pitRjanoM ko bulAkara kahA aba maiM apane gAMva jA rahA huuN| mere pAsa ina kapar3oM ke sivAya kucha nahIM hai Apa dekhleN| unako AkiJcanya dekhA aura mArane kI bAta samApta ho gii| 25. arthazAstra dRSTAMta' eka vaNika ke do patniyAM thIM / eka putravatI aura dUsarI vndhyaa| vaha sautelI mAM usakA bahuta lADa-pyAra karatI thii| pAlana-poSaNa karatI thI / putra donoM ko hI apanI mAM mAna rahA thA, donoM meM koI bheda nahIM kara rahA thaa| vaha vaNika apanI patnI aura putra ko lekara dezAMtara calA gyaa| sumatinAtha kI janmabhUmi meM calA gyaa| vahAM kucha dinoM ke bAda vaNika kI mRtyu ho gaI / donoM striyoM meM kalaha utpanna huaa| eka ne kahA yaha putra merA hai isalie maiM gRhasvAminI hUM, dUsarI ne bhI vaisA hI kahA / nyAya ke lie rAjakula phuNce| vahAM bhI kucha nipaTArA nahIM huaa| sumati tIrthakara kI mAM maMgalAdevI ne kahA inakA nyAya maiM kruuNgii| rAjA ne svIkRti de dii| mahArAnI ne una donoM striyoM ko bulAkara kahA-'kucha samaya bAda merI kokha se putra utpanna hogA vaha kucha bar3A hokara isa azoka vRkSa ke nIce baiThakara tumhArA nyAya kregaa| itane samaya taka tuma donoM isa bacce ko khilAo, pilAo, isakA pAlana poSaNa kro| vandhyA ne socA koI bAta nahIM itanA samaya to milA phira jo hogA, vaha dekhA jaaegaa| vaha prasanna ho gii| usane khuza hokara mahArAnI ke nirdeza ko svIkAra kara liyaa| dUsare putra kI mAtA udAsa ho gii| mahArAnI ne vandhyA se kahA isakI udAsI batA rahI hai ki putra kI asalI mAM yaha hai / yaha gRhasvAminI hogI, putra isake sAtha rhegaa| 26. icchA dRSTAMta' kisI zahara meM eka dhanADhya seTha thaa| vaha logoM ko byAja para rupaye detA thaa| acAnaka usakA dehAMta ho gayA / seThAnI 1. (ka) Avazyaka cUNi. pR. 551 (gha) nandI malayagirIyA vRtti, pa. 158,159 (kha) Avazyaka niyukti hAribhadrIyA vRtti, pR. 281, 282 (ca) nandI hAribhadrIyA vRtti TippaNakam, pR. 136 (ga) Avazyaka niyukti malayagirIyA vRtti, pa. 522 (cha) Avazyaka niyukti dIpikA, pa. 180 (gha) nandI malayagirIyA vRtti, pa. 158 3. (ka) Avazyaka cUNi, pR.552 (ca) nandI hAribhadrIyA vRtti TippaNakam, pR. 136 (kha) Avazyaka niyukti hAribhadrIyA vRtti, pR. 282 (cha) Avazyaka niyukti dIpikA, pa. 180 (ga) Avazyaka niyukti malayagirIyA vRtti, pa. 523 2. (ka) Avazyaka cUNi. pR. 551 (gha) nandI malayagirIyA vRtti, pa. 159 (kha) Avazyaka niyukti hAribhadrIyA vRtti, pR. 282 (ca) nandI hAribhadrIyA vRtti TippaNakama, pR. 137 (ga) Avazyaka niyukti malayagirIyA vRtti, pa. 522,523 (cha) Avazyaka niyukti dIpikA, pa. 180 Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 naMdI byAja para die rupae vasUla nahIM kara sakatI thii| usane pati ke mitra kA sahayoga cAhA / mitra ne kahA-kucha hissA mujhe bhI milanA cAhie / seThAnI ne kahA-jo tuma cAho, vaha mujhe de denaa| seTha ke mitra ne thor3e hI samaya meM pUrA rupayA vasUla kara liyA aura thor3A sA hissA seThAnI ko dene lgaa| seThAnI nyAyAlaya meM pahuMcI / nyAyAdhIza ne usa vyakti ko bulAkara pUchA-kyA zarta huI thI? vaha bolA-seThAnI ne mujhe kahA ki jo tuma cAho vaha mujhe denA / nyAyAdhIza ne vasUla kie gae sAre rupae maMgavAe aura unako do bhAgoM meM bAMTA / eka bhAga choTA thA, dUsarA bar3A phira usako pUchA-tuma kauna sA bhAga cAhate ho? usane bar3e bhAga kI ora saMketa kiyaa| nyAyAdhIza ne vaha bhAga seThAnI ko dete hue kahA-jo tuma cAhate ho, vaha use milegaa| kyoMki tumhArI zarta yahI hai / 27. zata sahasra dRSTAMta' eka parivrAjaka thA / usakI vilakSaNa smRti thii| vaha eka bAra sunI huI bAta ko yAda rakha letA thaa| use apanI smRti para garva thaa| usake pAsa eka sone kA pAtra thaa| usane ghoSaNA karavAI ki jo mujhe azrutapUrva sunAegA use maiM yaha pAtra de duuNgaa| usakI ghoSaNA suna aneka vyakti Ae para parivrAjaka ne sabako parAsta kara diyA kyoMki vaha hara bAta jyoM ki tyoM sunA detA thaa| eka siddha putra ne kahA-maiM naI bAta sunaauuNgaa| ve donoM rAjA ke pAsa ge| janatA ko sAkSI kara siddhaputra bolAtumhAre pitAjI ne mere pitAjI se eka lAkha rupae lie the| yaha bAta tumheM yAda ho to lAkha rupaye do anyathA tumhArA svarNa pAtra do| parivrAjaka stabdha raha gayA / apanI pratijJA ke anusAra usane vaha svarNa pAtra usako de diyA / 2. 'bharatanaTa' ke antarvartI dRSTAnta 1. meSa dRSTAnta' rohaka kI buddhi kA parIkSaNa karane ke lie rAjA ne gAMva vAloM ke pAsa eka meMDhA bhejA aura yaha AjJA dI ki pandraha dina bAda ise lauTAnA hai / dhyAna rahe isakA vajana na ghaTe, na bddh'e| grAmavAsI cintAtura ho ge| rohaka kI buddhi para unheM vizvAsa ho gayA thA isalie unhoMne usako bulAkara sArI sthiti batA dii| rohaka ne cintana kara kahA- ise khAne ke lie paryApta cArA do aura isako bher3iye ke piMjare ke pAsa bAMdha do| gAMva vAloM ne pandraha dina bAda meMDhA lauTA diyaa| rAjA ne vajana kiyA para koI antara nahIM aayaa| rAjA-meMDe kA vajana kyoM nahIM ghaTA ? grAmavAsI-khUba khilAyA, isalie vajana nahIM ghttaa| rAjA-khUba khilAyA, phira vajana kyoM nahIM bar3hA ? grAmavAsI-- isake sAmane bher3iye kA piMjarA thA, isalie vajana nahIM bddh'aa| rAjA-yaha kisakI sUjhabUjha hai ? grAmavAsI-rohaka kii| 2. kukkuTa dRSTAnta' rAjA ne eka murgA gAMva vAloM ke pAsa bhejA aura AjJA dI ki dUsare murge ke binA hI ise lar3anA sikhAo, jaba vaha lar3AkU bana jAe to lauTA denaa| bAta rohaka ke pAsa phuNcii| usane eka bar3A darpaNa mNgvaayaa| use sApha kara murge ke sAmane rakha diyaa| murge ne darpaNa meM apanA pratibimba dekhA / use apanA pratipakSI samajhA, lar3ane lgaa| thor3e hI dinoM meM murgA lar3AkU bana gyaa| rAjA rohaka kI sUjhabUjha se bahuta prabhAvita huaa| 1. (ka) AvazyakacUNi, pR. 552 (gha) nandI malayagirIyA vRtti, pa 146,147 (kha) Avazyaka niyukti hAribhadrIyA vRtti, pR. 282 (ca) nandI hAribhadrIyA vRtti TippaNakama, pR. 133 (ga) Avazyaka niyukti malayagirIyA vRtti, pa. 523 (cha) Avazyaka niyukti dIpikA, pa. 178 (gha) nandI malayagirIyA vRtti, pa. 159 / / 3. (ka) Avazyaka cUNi, pR. 545 (ca) nandI hAribhadrIyA vRtti TippaNakam, pR. 137 (kha) Avazyaka niyukti hAribhadrIyA vRtti, pR. 278 (cha) Avazyaka niyukti dIpikA, pa. 180 (ga) Avazyaka niyukti malayagirIyA vRtti, pa. 517 2. (ka) Avazyaka cUNi, pRSTha 545 (gha) nandI malayagirIyA vRtti, pa. 147 (kha) Avazyaka niyukti hAribhadrIyA vRtti, pR. 277,278 (ca) nandI hAribhadrIyA vRtti TippaNakam, pR. 133 (ga) Avazyaka niyukti malayagirIyA vRtti, pa. 517 (cha) Avazyaka niyukti dIpikA, pa. 178 Jain Education Intemational Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 3: kathA 211 3. tila kA dRSTAnta' eka bAra rAjA ne tiloM kI kucha gAr3iyAM naToM ke gAMva meM bhejI aura tiloM kI saMkhyA batAne kA Adeza diyaa| gAMvavAloM ke samakSa samasyA ho gaI ki itane tiloM kI ginatI kaise kI jAe? unhoMne rohaka ko bulaayaa| usase samAdhAna prApta kara ve rAjA ke pAsa gae aura bole-svAmin ! hama grAmINa loga gaNita nahIM jAnate phira bhI sAmAnya jJAna ke AdhAra para itanA batA sakate haiM ki AkAza meM jitane tAre haiM utane hI tila haiN| Apa kisI gaNitajJa rAjapuruSa dvArA tiloM aura tAroM kI saMkhyA karavA liijie| yaha sunakara rAjA bahuta prasanna huaa| malayagiri dvArA svIkRta pATha meM tila kA ullekha nahIM hai isalie yaha malayagiri vRtti meM nirdiSTa kathAoM meM anupalabdha hai| hastalikhita AdarzoM meM tila pATha milatA hai| Avazyaka niyukti meM vaha pATha upalabdha hai| Avazyaka cUrNi aura vRtti meM vaha vyAkhyAta hai| hAribhadrIyA vRtti ke TippaNaka meM tila kI kathA kA ullekha saMkSepa meM kiyA gayA hai aura vaha prastuta kathA se bhinna hai / tilasamaM tellaM dAyabvaM ti tilA adAeNa miyA / 4. bAlukA dRSTAnta' ___eka bAra rAjA ne grAmavAsI naToM ko Adeza diyA-tumhAre gAMva ke cAroM ora atyanta ramaNIya bAlU reta hai| usakI kucha moTI rassiyAM banAkara zIghra bhejie / rAjA kA Adeza prApta kara sabhI grAmavAsI ekatra hue| rohaka ko bulAyA gayA-rohaka ne gAMva vAloM ko samajhA diyaa| ve rAjA ke pAsa pahuMcakara bole- svAmin ! hama to naTa haiN| hama nAcanA jAnate haiM, para rassI banAnA nahIM jAnate / ApakA Adeza hama avazya pAlana kreNge| Apake rAjya meM bahuta sI prAcIna rassiyAM hoNgii| kRpAkara Apa hameM namUne ke taura para eka bAlU kI rassI de diijie| use dekhakara hama dUsarI rassiyAM banAkara Apa taka pahuMcA deNge| rohaka kI autpattikI buddhi se samAdhAna prApta kara rAjA ne unheM Adeza se mukta kara diyaa| 5. hAyI dRSTAnta' eka bAra rAjA ne eka bUDhA, rogagrasta evaM maraNAsanna hAthI bhejA aura grAmavAsiyoM ko Adeza diyA-hAthI kI sthiti se mujhe pratidina avagata karAnA, para usakI mRtyu kI sUcanA kabhI mata denA / sAre grAmavAsI mile| unhoMne rohaka ko bulaayaa| rohaka ne kahA-abhI hAthI ko cArA do| phira jo hogA, dekheNge| grAmavAsiyoM ne cArA de diyaa| rAtri meM hAthI kI mRtyu ho gaI / gAMvavAsI ghabarA ge| unhoMne rohaka se samasyA kA samAdhAna puuchaa| usane upAya batA diyaa| grAmavAsI rAjA ke pAsa jAkara bolesvAmin ! Aja hAthI na uThatA hai. na baiThatA hai, na khAtA hai, na pItA hai aura na zvAsa letA hai aura to kyA, vaha koI ceSTA bhI nahIM krtaa| rAjA ne pUchA-to kyA vaha mara gayA hai ? 'svAmin ! aisA to Apa hI kaha sakate haiM, hama nhiiN|' rAjA mauna ho gyaa| 6. kUpa dRSTAnta' rAjA ne Adeza patra bhejA tumhAre gAMva meM eka kuMA hai| usakA jala bahuta mIThA hai| use yahAM le aao| yaha Adeza prApta kara grAma ke saba mukhiyA ikaTThe hue aura unhoMne rohaka se puuchaa| usane yukti sujhAI / vaha yuktipatra lekara dUta rAjA ke pAsa 1. (ka) AvazyakacUNi, pR. 545 3. (ka) AvazyakacUNi, pR. 545 (kha) Avazyaka niyukti hAribhadrIyA vRtti, pR. 278 (kha) Avazyakaniyukti hAribhadrIyA vRtti, pR. 278 (ga) Avazyaka niyukti malayagirIyA vRtti, pa. 517 (ga) Avazyakaniyukti malayagirIyA vRtti, pa. 517,518 (gha) nandI hAribhadrIyA vRtti TippaNakama, pR. 133 (gha) nandI malayagirIyA vRtti, pa. 147 (ca) Avazyakaniyukti dIpikA, pa. 178 (ca) nandI hAribhadrIyA vRtti TippaNakam, pR. 133 2. (ka) AvazyakacUNi, pR. 545 (cha) Avazyakaniyukti dIpikA, pa. 178 (kha) Avazyaka niyukti hAribhadrIyA vRtti, pR. 278 4. (ka) AvazyakacUNi, pR. 545 (ga) Avazyaka niyukti malayagirIyA vRtti, pa. 517 (kha) Avazyakaniyukti hAribhadrIyA vRtti, pR. 278 (gha) nandI malayagirIyA vRtti, pa. 147 (ga) Avazyakaniyukti malayagirIyA vRtti, pa. 518 (gha) nandI hAribhadrIyA vRtti TippaNakam, pR. 133 (gha) nandI malayagirIyA vRtti, pa. 147,148 (cha) Avazyakaniyukti dIpikA, pa. 178 (ca) nandI hAribhadrIyA vRtti TippaNakam, pR. 133 (cha) Avazyakaniyukti dIpikA, pa. 178 Jain Education Intemational Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naMdI 212 phuNcaa| usameM likhA huA thA - svAmin ! grAmINa loga svabhAva se hI Darapoka hote haiN| hamArA kuMA bhI Darapoka hai / vaha apane sajAtIya bhAI ko chor3akara kisI para vizvAsa nahIM krtaa| isalie Apa zahara ke kisI kuMe ko bhejane kI kRpA kareM jisase vaha vizvasta hokara Apake pAsa A jaae| yaha paDhakara rAjA avAk raha gayA / 7. vanavaNDa dRSTAnta' eka dina rAjA ne grAma pradhAnoM ko Adeza diyA - gAMva kI pUrva dizA meM jo vanakhaNDa haiM, use pazcima meM kara do| grAmapradhAnoM ne samasyA kA samAdhAna prApta karane ke lie rohaka ko bulaayaa| rohaka ne sujhAva diyA ki gAMva ke loga usa vanakhaNDa ke pUrva meM jAkara apane makAna banavA le| grAmINa logoM ne vaisA hI kiyaa| rAjapuruSoM ne rAjA ko sUcita kiyA ki vanakhaNDa pazcima meM ho gayA hai| rohaka parIkSA meM uttIrNa ho gayA / 8. pAyasadRSTAnta' rAjA ne eka bAra kahA - agni jalAe binA khIra pkaao| grAmavAsiyoM ne milakara rohaka se parAmarza kiyaa| usane kahA -- cAvaloM ko pAnI meM bhigoo| sUrya kI kiraNoM se tape hue upale aura palAla kI uSmA para cAvala aura dUdha se bharI huI iMDiyA ko rkho| vaisA hI kiyA gyaa| khIra taiyAra ho gii| rAjA ko nivedana kiyaa| vaha atyanta vismita huA / 9. dRSTAnta' eka bAra rAjA ne Adeza diyA- jisa bAlaka ke prajJAtizaya se Apa logoM ne hamAre sAre AdezoM kA samyak rUpa se pAlana kiyA, use yahAM avazya laaeN| para vaha na zuklapakSa meM Ae, na kRSNapakSa meM aae| na rAtri meM na dina meM, na dhUpa meM, na chAyA meM, na AkAza mArga se, na dharatI para pAMva rakhakara, na mArga se, na unmArga se, na snAna karake aura na binA snAna kie Ae / rAjA kI AjJA pAkara rohaka ne usa prakAra kI yojanA banAI aura vyavasthA kI / gale taka snAna kiyA / samaya cunA amAvasyA aura pratipadA ke saMdhi kA, sandhyA kA cAlanI ko chata banAkara sira para rakhA / meMDhe para baiTha gayA / gAr3I ke pahie kA madhyavartI mArga cunA / rAjA, devatA aura guru ke darzana khAlI hAtha nahIM karanA caahie| isa lokazruti ko jAnakara usane apane hAtha meM eka miTTI kA DhelA le liyA / rAjA ke pAsa pahuMcakara usane praNAma kiyA / miTTI kA DhelA bheMTa kara diyaa| rAjA ne pUchA- yaha kyA hai ? rohaka bolAApa pRthvIpati haiM / isalie maiM upahArasvarUpa pRthvI lAyA huuN| prathama darzana meM unake maMgalavacana ko sunakara rAjA bahuta prasanna huA / rohaka ke sAtha Ae hue grAmavAsiyoM ko bhejakara rohaka ko apane pAsa rakha liyA / rAjA ne rohaka ko apane pAsa sulaayaa| eka prahara bIta jAne para rAjA ne pUchA- rohaka tU jAga rahA hai yA so rahA hai ? rohaka - jAga rahA hUM / rAjA- kyA soca rahA hai ? rohaka - deva ! maiM soca rahA hUM ki bakarI ke peTa meM miMganiyAM gola kaise ho jAtI haiM ? rAjA ne kahA- tumane acchA vimarza kiyaa| batAo usakA kyA uttara khojA ? rohaka - bakarI ke peTa meM saMvartaka nAmaka vAyu hotI hai usase miganI gola ho jAtI hai / 12..i45 (kha) Avazyaka (ga) Avazyaka (gha) nandI malayagirIyA vRtti, pa. 148 hArimaDIyAvRtti, pR. 278 magarIyAvRtti pa. 210 (ca) nandI hAribhadrayA vRtti TippaNakam, pR. 133 (gha) Avazyakamiti 178 2. (ka) AvazyakacUNi, pR. 545 (kha) Avazyaka niti hAribhIyAvRtti, pR. 27 (ga) Avazyaka niti malayagirIyA vRtti pa. 518 (gha) nandI malayagirIyA vRtti, pa. 148 (ca) nandI hAribhadrayA vRtti, TippaNakama, pR. 133,134 (cha) Avazyaka niryukti dIpikA, pa. 178 Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 3 kathA 10. patra kA dRSTAnta dUsare prahara meM rAjA jAgA aura rohaka se pUchA tU jAga rahA hai yA so rahA hai ? rohaka - jAga rahA hUM / rAjA ne pUchA- kyA soca rahA hai ? rohaka soca rahA hUM ki pIpala ke patte kA daNDa bar3A hotA hai yA usakI zikhA ( agrabhAga ) ? rAjA tumhArA kyA nirNaya hai ? rohaka -- jaba taka agrabhAga nahIM sUkhatA, taba taka donoM samAna hote haiM / 11. gilaharI kA duSTAmA' tIsare prahara meM rAjA jAgA aura rohaka se pUchA- tU jAga rahA hai yA so rahA hai ? rohaka - 5- jAga rahA hUM / rAjA-kyA soca rahA hai ? rohaka gilaharI ke zarIra para sapheda dhAriyAM kitanI hotI haiM aura kAlI dhAriyAM kitanI hotI haiM ? - rAjA ke pUchane para usane kahA- jitanI sapheda dhAriyAM hotI haiM utanI hI kAlI dhAriyAM hotI haiM / dUsarI bAra phira pUchA- kyA soca rahe ho ? rohaka soca rahA hUM ki gilaharI kA jitanA bar3A zarIra hai kyA pUMcha bhI utanI hI bar3I hai ? rAjA ke pUchane para usane kahA- rAjan ! gilaharI kA zarIra aura pUMcha donoM barAbara hote haiM / 12. paJcapitA kA dRSTAnta' cauthe prahara : meM rAjA ne pUchA- rohaka ! so rahA hai yA jAga rahA hai ? rohaka bolA nhiiN| rAjA ne use kambikA (bAMsa kI khapacI) se chuA, taba utthaa| pUchA- - so rahA hai yA jAga rahA hai ? rohaka - jAga rahA hUM / rAjA kyA soca rahA hai ? rohaka maiM soca rahA hUM ki Apake kitane pitA haiM ? usakI bAta sunakara rAjA vismita huA / rAjA - bolo, tumane kyA socA ? rohaka - mahArAja ! Apa pAMca pitA ke putra haiN| yaha sunakara rAjA utthaa| zarIra cintA se nivRtta hokara mAM ke pAsa gayA / caraNoM meM praNAma kara pUchA- mere pitA kitane haiM ? mAM- tuma apane pitA se utpanna hue ho / rAjA ne Agraha kiyaa| saca btaao| tumhArA pitA kevala rAjA hI haiM kintu eka dina maiM vaizramaNa deva kI pUjA karane ke lie gaI thii| use alaMkRta vibhUSita dekhakara mana meM anurAga paidA ho gayA / maiM pUjA kara ghara lauTa rahI thI rAste meM caNDAla yuvaka ko dekhA, usake prati bhI anurAga paidA ho gyaa| phira eka dhobI milA usake prati bhI anurAga ho gyaa| apane antaHpura meM lauTa AI vahAM utsava ke avasara para eka ATe kA bicchU banAyA huA thaa| use hAtha meM liyA, usa para merA anurAga ho gyaa| yadi anurAga mAtra se pitA hotA hai to ye saba tumhAre pitA haiM anyathA rAjA hI tumhArA pitA hai / 1. (ka) Avazyaka . 545546 (kha) Avazyaka niyukti hAribhIyAvRtti, 278 (ga) Avazyaka niti malayagirIyA vRtti pa. 518 (gha) nandI malayagirIyA vRtti, pa. 148 (gha) nandI hAribhIyA vRti kim pU. 134 (kha) Avazyakanirmukti dIpikA, pa. 178 213 2. (ka) AvazyakacUNi, pR. 546 (kha) Avazyaka niyukti hAribhadrayA vRti pa. 278 (ga) Avazyakanirmukti malayAMgarIyA vRtti pa. 518 " (gha) nandI malayagirIyA vRtti, pa. 148 (ca) nandI hArimaDIyAvRttim pR. 134 (cha) AvazyakanikitA,pa. 170 3. (ka) AvazyakacUrNa, pR. 546 (kha) Avazyaka niryukti hArimaDIyA vRtti, pu. 278 (ga) Avazyaka niryukti malayagirIyA vRtti, 518, 519 (gha) nandI malayagirIyA vRtti, pa. 148, 149 (ca) nandI hAribhaTIyA vRtti TippaNam. pU. 134 (kha) Avazyaka niyukti dIpikA, pa. 178 Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 naMdo mAtA ko namaskAra kara rAjA apane sthAna para A gyaa| rohaka ko bulAkara ekAnta meM pUchA-tumheM kaise patA calA ki maiM pAMca pitA se paidA huA hUM? rohaka-nyAyapUrvaka prajA kA pAlana karate haiM usase maiMne jAna liyA ki Apa rAjA ke putra haiN| Apa dAna dete haiM isase maiMne jAna liyA ki Apa vaizramaNa se utpanna haiM / Apa zatra ke prati cANDAla kI bhAMti krodha karate haiM usase maiMne jAna liyA ki Apa cANDAla se utpanna haiN| dhobI jaise vastra ko gaharA nicor3a letA hai vaise hI Apa sarvasva haraNa kara lete haiM usase maiMne jAna liyA ki Apa dhobI se utpanna haiN| maiM vizvasta hokara so rahA thaa| Apane mere zarIra para kambikA ko cubhoyaa| usase maiMne jAna liyA ki Apa vRzcika se utpanna haiN| uttara sunakara rAjA saMtuSTa ho gayA aura rohaka ko sarvocca adhikArI banA diyaa| 3. vainayikI buddhi ke dRSTAnta 1. nimitta dRSTAnta' kisI nagara meM eka siddha putra rahatA thaa| usake do ziSya nimitta zAstra kA adhyayana karate the| unameM se eka guru ke prati atyanta vinamra thA, vimRzyakArI thaa| guru jo bhI nirdeza dete, use svIkRta kara vaha nirantara cintana karatA / kahIM saMdeha hone para guru ke pAsa Akara vinamratApUrvaka jijJAsA karatA / isa prakAra nirantara vimarzapUrvaka zAstrArtha kA cintana karate-karate usakI prajJA prakarSa ko prApta ho gii| dUsarA ziSya avinIta thA, avimRzyakArI thaa| eka bAra guru ke nirdezAnusAra donoM ne samIpavartI grAma ke lie prasthAna kiyaa| mArga meM unhoMne bar3e-bar3e padacihnoM ko dekhaa| vimRzyakArI ziSya ne pUchA-ye kisake padacihna haiM ? avimRzyakArI ziSya ne tatkAla kahA-isameM pUchane kI kyA bAta hai ? ye hAthI ke paira haiM ? vimRzyakArI ziSya bolA-mitra ! ye paira hAthI ke nahIM, hathinI ke haiN| vaha bAIM AMkha se kAnI hai / usa para koI rAnI baiThI hai / vaha sadhavA hai, garbhavatI hai / usake eka-do dina meM hI prasava hone vAlA hai aura usake putra hogaa| avimRzyakArI ziSya ne pUchA-ye sArI bAteM tumheM kaise jJAta huI ? vimRzyakArI ziSya ne kahA-jJAna kA sAra hai pratyaya, vizvAsa / yaha sArI ghaTanA pratyaya se hI spaSTa ho jaaegii| donoM ziSya apanI maMjila ke nikaTa phuNce| unhoMne dekhA gAMva ke bAhara tAlAba ke kinAre rAnI ThaharI huI thii| vahAM hathinI khar3I thI, vaha bAyIM AMkha se kAnI thii| isa bIca dAsI ne Akara sUcanA dI ki mahArAnI ne putra ko janma diyA hai, badhAI diijie| vimRzyakArI ziSya ne avimRzyakArI ziSya se kahA-kyA tumane dAsI ke vacana para cintana kiyA? avimRzyakArI ziSya bolA-maiMne saba kucha cintana kara liyA, tumhArA jJAna sahI hai| donoM ne hAtha-paira dhoe / tAlAba ke kinAre vaTavRkSa ke nIce vizrAma ke lie baitthe| unhoMne eka vRddha mahilA ko dekhA jisake mastaka para jala se bharA huA ghar3A thaa| usane donoM ziSyoM kI AkRti ko dekhA aura socA-nizcita rUpa se ye donoM vidvAn haiM / isalie inako dezAntara gae hue putra ke bAre meM pUchanA cAhie aura usane pUcha liyA-merA putra kaba AegA? aisA pUchate hI usake sira se girakara ghar3A phUTa gyaa| zIghra hI avimRzyakArI ziSya bolA-terA putra mara gayA hai| vimRzyakArI ziSya-mitra ! aisA mata kaho / isakA putra ghara pahuMca gayA hai| bur3hiyA mAM ! ghara jAo, tumhArA putra tumheM mila jaaegaa| vimRzyakArI ziSya ke aisA kahane para bur3hiyA use saikar3oM AzIrvAda detI huI apane ghara gaI, dekhA putra ghara AyA huA hai| putra ne praNAma kiyA / bur3hiyA ne AzIrvAda diyA aura naimittika kA vRttAMta btaayaa| putra ko pUchakara bur3hiyA vastra yugala va kucha rupaye lekara vimRzyakArI ziSya ke pAsa gaI aura use bheMTa kiyaa| avimRzyakArI ziSya ne khedapUrvaka socA-nizcita hI guru ne mujhe acchI taraha nahIM par3hAyA hai| anyathA jaisA yaha jAnatA hai vaisA maiM kyoM nahIM jAnatA ? kArya sampanna kara donoM guru ke pAsa aae| guru ke darzana karate hI vimRzyakArI ziSya ne baddhAJjali sira jhukAkara bahumAnapUrvaka AnandAzrupUrita nayanoM se guru ke caraNoM meM praNAma kiyaa| avimRzyakArI ziSya zailastambha kI taraha khar3A rhaa| 1. (ka) AvazyakacUNi, pR. 553 (gha) nandI malayagirIyA vRtti, pa. 160,161 (kha) Avazyaka niyukti hAribhadrIyA vRtti, pR. 282,283 (ca) nandI hAribhadrIyA vRtti TippaNakam, pR. 137 (ga) Avazyakaniyukti malayagirIyA vRtti, pa. 523,524 (cha) Avazyakaniyukti dIpikA, pa. 180 Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 3: kathA 215 guru ne pUchA-are ! tU Aja caraNoM meM praNipAta kyoM nahIM kara rahA hai ? avimRzyakArI ziSya bolA-jisako acchI taraha par3hAyA hai vahI praNAma karegA, maiM nahIM kruuNgaa| guru ne pUchA-kyA tumako acchI taraha se nahIM par3hAyA ? usane sArI ghaTita ghaTanA batalAI aura kahA-isakA sArA jJAna satya nikalA aura merA asatya / guru ne vimRzyakArI ziSya se pUchA-vatsa ! tumane yaha saba kaise jAnA ? vimRzyakArI ziSya bolA-Apane jo jJAna diyA usake anusAra vimarza karanA prArambha kiyA ki yaha paira hAthI kA hai yaha spaSTa hai / phira maiMne vizeSa cintana kiyA ki yaha hAthI kA paira hai yA hathinI kA? usakI prazravaNa bhUmi ko dekhakara maiMne nizcaya kiyA ki yaha hathinI kA para hai| dakSiNa pArzva kI beleM khAI huI haiM na ki bAeM pArzva kii| isalie maiMne nizcaya kiyA ki yaha hathinI bAyIM AMkha se kAnI hai tathA dUsarA koI sAmAnya vyakti isa prakAra hathinI para ArUr3ha nahIM ho sktaa| isa AdhAra para maiMne nizcaya kiyA ki avazya koI rAjakIya puruSa hai| usane kisI sthAna para hathinI se utarakara prazravaNa kiyaa| usako dekhakara maiMne nizcaya kiyA ki vaha rAnI hai| vRkSa para lAla vastra kI kinArI kA koI hissA dekhA, usase maiMne anumAna kiyA ki vaha sadhavA strI hai| bhUmi para hAtha ko TikAkara uThane se pratIta huA ki vaha garbhavatI hai| dAyAM paira bahuta kaThinAI ke sAtha rakhA huA hai usase maiMne jAna liyA ki kala hI prasava hone vAlA hai| vRddha strI ke prazna pUchate hI ghar3A gira gyaa| taba maiMne socA-pAnI pAnI meM mila gayA, miTTI miTTI meM, isalie bur3hiyA ko bhI isakA putra milanA cAhie / vimRzyakArI ziSya ko guru ne prasannatApUrvaka dekhA aura use sAdhuvAda diyaa| vimRzyakArI ziSya kA sArA vRttAnta sunakara guru ne avimRzyakArI ziSya se kahA-isameM merA doSa nahIM hai, doSa tumhArA hai ki tuma kisI tathya para vimarza nahIM krte| hama to mAtra zAstra ke artha kA avabodha karAne ke adhikArI haiM, vimarza ke adhikArI to tuma ho| 2. arthazAstra dRSTAnta' naMdavaMza kA pratApI rAjA naMda zAsana kara rahA thaa| usakI rAjadhAnI thI pATaliputra (vartamAna meM pttnaa)| usake mantrI kA nAma thA kalpaka / vaha buddhimAna thA / rAjA ne kisI aparAdha ke kAraNa use kue meM DalavA diyaa| logoM ne unakI mRtyu kI aphavAha phailA dI / zatru-rAjAoM ne pATaliputra para AkramaNa kara diyaa| nanda rAjA ne usI samaya kalpaka ko kue se bAhara nikalavA diyaa| kalpaka sandhivArtA ke lie zatruoM ke mantriyoM se milane gyaa| usane ikSu daNDa ke Upara ke bhAga ko tor3a diyA aura nIce ke bhAga ko bhI tor3a diyaa| phira bIca meM kyA bacegA? yaha asambaddha bAta hAtha ke saMketa se batAI aura calA gyaa|' 3,4. lekha, gaNita dRSTAnta' lATa, karnATaka, dravir3a (tamila) Adi aThAraha deza kI lipiyoM ko jAnane vAle kI buddhi vanayikI hai| Avazyaka TippaNakAra ne eka dRSTAnta prastuta kiyA hai| 1. (ka) AvazyakacUNi, pR. 553 : atthasatthe kappao dadhi kuMDaga ucchukalAvaga evmaadi| (kha) Avazyakaniyukti hAribhadrIyA vRtti, pR. 283 (ga) Avazyakaniyukti malayagirIyA vRtti, pa. 524 (gha) nandI malayagirIyA vRtti, pa. 161 : malayagiri ne dRSTAnta kA ullekha kiyA hai kiMtu use nirUpita nahIM kiyA hai| __'atthasatthe' tti arthazAstre kalpako mantrI dRSTAnto, dahikuMDaga ucchukalAvao ca iti sNvidhaanke| (ca) naMdI hAribhadrIyA vRtti TippaNakam, pR. 137 (cha) Avazyakaniyukti dIpikA, pa. 180 2. isa kahAnI kA AdhAra hai -Avazyakaniyukti dIpikA / 3. (ka) Avazyaka hAribhadrIyA TippaNakam, pa.58 (kha) AvazyakacUNi Adi graMthoM meM bhI isakA ullekha milatA hai| (ga) AvazyakacUNi, pa. 553 : lehe jayA atttthaarslivijaannyo| evaM gaNie vi| (gha) Avazyaka hAribhadrIyA vRtti, pR. 283 : lehe aTThArasalivi jANage, aNNe bhaNaMti-gaNie jahA visamagaNitajANago, aNNe bhaNaMti- kumArA baTTehi ramatA akkharANi sikkhAviyANi / gaNie vi, esA vi sikkhAvayassa veNaigI buddhi / aThAraha lipiyoM kA jJAna karanA vainayikI buddhi hai| eka mata yaha hai ki geMda se krIr3A karate-karate akSaroM ko sikhA dete haiN| isI prakAra gaNita sikhA denA gaNita viSayaka vainayikI buddhi hai| (ca) Avazyaka malayagirIyA vRtti, pa. 524 (cha) nandI malayagirIyA batti, pa. 161 : 'lehe' ti lipipari jJAnaM, 'gaNie' tti gaNitaparijJAnaM, ete ca dve api vanayikyo buddhii| Jain Education Intemational Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 naMdI eka upAdhyAya rAjaputroM ko par3hA rahA thaa| unakA mana par3hAI meM nahIM laga rahA thaa| ve lAkSA golakoM se krIr3A karate rahate, par3hAI nahIM karate / upAdhyAya ne apanI buddhi kA prayoga kiyaa| rAjakumAroM kI krIr3A ko zikSaNa meM badala diyaa| vaha rAjakumAroM se lAkSA golakoM kA prakSepa vaise karavAne lagA jisase akSaroM aura aMkoM kA aMkana ho jaae| isa vidhi se usane rAjakumAroM ko samasta lipi aura gaNita sikhaayaa| unake krIr3A rasa ko bhI nahIM rokA aura adhyayana bhI karavA diyaa| yaha upAdhyAya kI vainayikI buddhi hai / yaha kahAnI Avazyaka hAribhadrIyA TippaNakam meM upalabdha hai / 5. paSTa kisI kuzala bhUjalavettA ne eka vyakti se kahA- itane gahare meM pAnI hai| usane kue kI khudAI kI kintu pAnI nahIM nikalA / usane bhUjalavettA ko kahA- itanI khudAI kara lene para bhI jala nahIM milaa| bhUjalavetA ne kahA- pArzva kI bhUmi para eDI se prahAra karo 1 prahAra ke sAtha hI pAnI bAhara nikala gayA / yaha bhUjalavettA kI vainayikI buddhi kA udAharaNa hai / 6. azva dRSTAnta 1 aneka azva vyApArI dvArikA gye| vahAM sAre rAjakumAroM ne sthUla aura bar3e choTe azvoM ko khriidaa| vAsudeva ne eka choTA, durbala kiMtu lakSaNa sampanna azva khriidaa| vaha kAryakSama aura aneka ghor3oM kA mukhiyA bana gayA / yaha vAsudeva kI vainayikI buddhi thI / 7. duSyanta eka rAjakumAra yuvAvasthA meM rAjA bnaa| yuvA rAjakumAra kA yuvakoM kI karmajAzakti meM ati vizvAsa thA / usane apanI senA se sabhI vRddha puruSoM ko avakAza de diyaa| unake sthAna para navayuvakoM kI niyuktiyAM kara diiN| eka bAra senA ke sAtha jA rahA thaa| mArga meM saghana aTavI aaii| pAnI ke abhAva meM tRSA se Akula-vyAkula ho gayA / rAjA kiMkarttavyavimUr3ha ho gyaa| una sainikoM meM se kisI eka sainika ne kahA- rAjan ! vRddha puruSa kI buddhi rUpI naukA ke sivAya aba koI bhI hameM isa Apatti rUpI samudra se pAra pahuMcAne meM samartha nahIM hai| ataH Apase merA sAnurodha nivedana hai ki kisI vRddha puruSa kI khoja kI jAye / rAjA ne vaisA hI kiyA / sampUrNa senA meM udghoSaNA karavA dI ki koI vRddha puruSa ho to vaha Age aae| eka pitRbhakta sainika pracchanna rUpa se apane pitA ko sAtha lAyA thA / vaha bolA - rAjan ! hue usane apane pitA ko rAjA ke sammukha upasthita kara diyaa| rAjA ne AdarapUrvaka vRddha se pUchA / aTavI meM pAnI kaise milegA ? vRddha ne kahA -svAmin! kucha gardabhoM ko isa aTavI meM svatantra rUpa se (ja) nandI hAribhadrIyA vRtti TippaNakam, pa. 137 : lehe jahA aTThArasalivijANato / evaM gaNie vi / aNNe bhAMtivaTTehi ramaMteNaM akkharANi sikkhAvitA gaNiyaM ca / ayaM bhAvArtha:-khaTi kAmayA golakAstathopAdhyAyena bhUmau pAtitAH kumArANAmakSarazikSaNAya yathA bhUmAvakSarANyutpadyante / TippaNakakAra ne lekha kA ullekha aThAraha lipi jJAtA ke saMdarbha meM kiyA hai| matAntara meM batalAyA gayA hai ki upAdhyAya ne khar3iyA miTTI se bane hue goloM ko bhUmi para isa prakAra DAlA jisase akSaroM kI AkRti bana jaae| yaha prayatna kumAroM ko akSara sikhAne ke lie kiyA gayA hai| (jha) Avazyaka niyukti dIpikA, pa. 180 : lekhe - ziSyaH vidhyamANaH sarvalipIti / haMsalivI 1 bhUyalibI 2 jakkhI 3 taha rakkhasI ya 4 bodhavvA / uDDI 5 javaNi 6 turukkI 7 kIrI 8 daviDI 9 ya siMdhavIyA 10 mAlaviNI 11 // merA pitA vRddha hai aisA kahate mahAbhAga ! kahie senA ko carane chor3a diyA jAe / ve naDi 12 nAgarI 13 tADalivI 14 pArasI 15 ya bodhavvA / taha animittIyalivI 16 cANikI 17 mUladevI 18 ya // gaNitaM ekAdiparAveti / 12. (ka) Avazyaka cUrNi pR. 553 (kha) Avazyaka niryukti hAribhadrIyA vRtti, pR0 283 (ga) Avazyaka niryukti malayagarIyA vRtti, pa. 524 (gha) nandI malayagirIvA vRtti pa. 161 (ca) nandI hArinIyA vRtti TippaNakam pR. 120 (cha) Avazyakanirmukti 3. (ka) Avazyaka pU. 553 , (kha) Avazyakamiti hArimA vRtti pU. 203 (ga) Avazyaka niryukti malayagirIyA vRtti, pa. 524 (gha) nadI malayagiti 11 (ca) nandI hAribhadrIyA vRtti TippaNakam, pR. 137-138 (cha) Avazyakaniryuti dIpikA, pa. 181 Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 3 : kathA 217 carate hue jisa bhUbhAga ko sUMghe, vahAM pAnI mila jaayegaa| rAjA ne vaisA hI kiyaa| pAnI mila gayA / pAnI milane para sabhI sainikoM ko rAhata milii| rAjA saMkaTa se ubara gayA / 8. lakSaNa dRSTAnta' pArasa deza meM koI ghor3e kA vyApArI rahatA thaa| usane eka vyakti ko azva rakSaka ke rUpa meM rakhA aura use eka niyata kAlAvadhi ke pazcAt azva rakSA ke mUlya svarUpa do mana icchita azva dene kA vAdA kiyaa| vaha azva rakSaka azva svAmI kI putrI ke sAtha thaa| eka dina usane usase (svAmI kI putrI se) pUchA-do acche azva kaunase haiM ? usane kahA-'pattharoM se bhare hue kuppe ko vRkSa ke zikhara se girAeM / una pattharoM ke zabda ko sunakara jo bhayabhIta na hoM, ve azva acche haiN|' azvarakSaka ne usI vidhi se ghor3oM kA parIkSaNa kiyaa| jaba vetana pradAna karane kA samaya AyA to vaha bolA-zreSThivara ! mujhe amuka-amuka donoM ghor3e pradAna kreN| vyApArI yaha bAta suna asamaJjasa meM par3a gyaa| usane kahA--anya sAre ghor3oM ko le lo para inako mata lo| vaha to unhIM ghor3oM ko cAhatA thA ata: usane vyApArI kI bAta ko asvIkAra kara diyaa| usa vyApArI ne apanI patnI se kahA-hameM isa azvarakSaka ko gRha jAmAtA ke rUpa meM svIkAra kara lenA cAhie / anyathA yaha isa zreSTha azvadvaya ko lekara calA jaaegaa| patnI aisA nahIM cAhatI thii| vyApArI ne use samajhAte hue kahA--lakSaNasampanna azva se anya bahuta se azvoM ko paidA kiyA jA sakatA hai aura unakA kuTumba bhI bar3ha jAtA hai| ye donoM hI azva lakSaNasampanna haiM ataH tuma merI bAta ko svIkAra karo aura ise apanA gRha jAmAtA banA lo| Akhira patnI ko pati kI bAta jaca gii| usane apanI putrI kA vivAha azvarakSaka ke sAtha kara diyaa| azvarakSaka gRha jAmAtA bana gyaa| ve donoM azva usake ghara meM hI rahe / yaha azvasvAmI kI vainayikI buddhi thii| 9. granthi dRSTAnta' pATaliputra nagara meM muraNDa rAjA zAsana karatA thaa| kisI videzI rAjA ne dUta ke mAdhyama se tIna vastueM bhejI-1. gUr3ha sUtra (moma se lipaTA sUtra) 2. samayaSTi (jisake donoM sire samAna hoM) 3. peTI (lAkha se lipaTI huI jisakA muMha dikhAI nahIM detA) / ina tInoM vastuoM ke rahasya kI vyAkhyA ko muraNDa rAjA se jAnanA cAhA-1. sUtra kA anta kahAM hai 2. yaSTi kA mUla bhAga kahAM hai 3. peTI kA dvAra kahAM hai? rAjA muraNDa ne ye vastueM sabhAsadoM ke sAmane rakhIM para koI bhI sabhAsada isakA rahasya nahIM samajhA skaa| rAjA ne pAdalipta sUri se pUchA-bhagavan ! kyA Apa inakA rahasya batAeMge? unhoMne kahA-hAM maiM batA sakatA hUM, bahuta acchI taraha batA sakatA huuN| pAdalipta sUri ne sUtra ko garama pAnI meM DAlA, usase moma pighala gyaa| sUtra kA anta bhAga pakar3a meM A gyaa| yaSTi ko pAnI meM DAlA, isakA guru bhAga nIce calA gayA, Adi bhAga pakar3a meM A gyaa| peTI ko garama pAnI meM DAlA, lAkha pighala gaI, dvAra prakaTa ho gayA / rAjA ne pAdalipta sUri ko nivedana kiyA-bhagavan ! Apa bhI koI aisA durvijJeya kautuka kareM, jise maiM vahAM bheja sakU~ / AcArya ne eka tumbA liyaa| usake eka sthAna meM eka khaMDa ko haTA kara (eka Tukar3A kATakara) tumbe ko ratnoM se bhara diyaa| punaH usa khaMDa ko tumbe para lagAkara isa prakAra silAI kI ki koI jAna na ske| rAjA ne videzI rAjA ke dUtoM ko kahA-isa tumbe ko tor3e binA ratnoM ko grahaNa karanA hai| una logoM ne bahuta prayatna kiyA para ve isameM saphala nahIM ho sake / yaha pAdalipta sUri kI vainayikI buddhi thii| 1. (ka) AvazyakacUNi, pR. 553,554 (kha) Avazyakaniyukti hAribhadrIyA vRtti, pR. 283 (ga) Avazyakaniyukti malayagirIyA vRtti, pa. 524 (gha) nandI malayagirIyA vRtti, pa. 161,162 (ca) nandI hAribhadrIyA vRtti TippaNakam, pR. 138 (cha) Avazyakaniyukti dIpikA, pa. 181 2. (ka) AvazyakacUNi, pR.554 (kha) Avazyakaniyukti hAribhadrIyA vRtti, pR. 283 (ga) Avazyakariyukti malayagirIyA vRtti, pa. 524,525 (gha) nandI malayagirIyA vRtti, 1. 162 (ca) nandI hAribhadrIyA vRtti TippaNakam, pR. 138 (cha) Avazyakaniyukti dIpikA, pa. 181 Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 naMdI 10. auSadha dRSTAMta kisI nagara meM eka rAjA rAjya karatA thaa| zatru senA se vaha saba ora se ghira gyaa| rAjA ne yojanA banAI ki jala ko viSamaya banA diyA jAye jisase zatru apanA DerA na DAla sake / yaha ciMtana kara rAjA ne viSa-vaidyoM ko Amantrita kiyaa| eka vaidya jo jitanA viSa lekara AyA / thor3A-sA viSa dekha rAjA kupita ho gyaa| vaidya ne nivedana kiyA-rAjan ! Apa kruddha na hoN| yaha sahasravedhI viSa hai| rAjA-isakA pramANa kyA hai ? vaidya-rAjan ! koI bUr3hA hAthI mNgaaeN| rAjA ne vaisA hI kiyaa| viSavaMhA ne hAthI kI pUMcha ke sthAna se eka bAla ukhAr3A aura usa randhra meM viSa ko saMcarita kiyaa| viSa jahAM-jahAM phailA, vaha aMga mRtavat ho gyaa| vaidya-rAjan ! yaha sArA hAthI viSamaya ho gayA hai| jo bhI ise khAegA vaha bhI viSamaya ho jaaegaa| isa viSa ke sahasravedhI hone kA yaha pramANa hai| rAjA-kyA hAthI ko svastha banAne kA, viSa pratikAra kA koI upAya hai ? avazya / usane usI bAla ke randhra meM davA kA prakSepa kiyaa| sArA viSa vikAra zIghra hI prazAnta ho gyaa| hAthI svastha ho gyaa| rAjA vaidya para tuSTa huaa| yaha vaidya kI vainayikI buddhi thii| 11. rathika aura gaNikA dRSTAMta' pATaliputra nagara meM do gaNikAeM rahatI thiiN| ve kozA aura upakozA ke nAma se prasiddha thii| kozA ke sAtha amAtyaputra sthUlabhadra rahatA thaa| kAlAntara meM vaha virakta hokara muni bana gyaa| muni banane ke bAda usane AcArya kI anujJA prApta kara kozA kI citrazAlA meM cAturmAsa kiyA thaa| kozA kI vicAradhArA aba use prabhAvita nahIM kara skii| vaha muni kI dRr3hatA se prabhAvita hokara dRr3ha zrAvikA bana gii| usane rAjA ke alAvA abrahmacarya ke sevana kA pratyAkhyAna kara liyaa| eka rathika rAjA ko prasanna kara kozA ke pAsa phuNcaa| kozA usake samakSa puna: puna: muni sthUlibhadra kA guNagAna karane lgii| usako mahattva nahIM diyaa| rathika apanA kauzala dikhAne ke lie use azokavana meM le gyaa| vaha bhUmi para khar3A ho gyaa| bANa calAyA usase Ama kI lumbI ko bIMdha diyaa| phira dUsarA bANa claayaa| vaha bANa ke mukha (pichalA bhAga) se jur3a gyaa| isa prakAra bANa calAtA gyaa| AkhirI bANa hAtha ke pAsa A gyaa| hAtha se una sabako khIMcA, Ama kI lambI bIMdha bANa se Ama kI lumbI ko kATA, vaha usake hAtha meM A gii| kozA para usakA koI prabhAva nahIM huaa| vaha bolI- abhyAsa se kyA duSkara hai ? usane kahA- aba tuma merA kozala dekho| usane sarSapa ke Dhera para kanera ke phUloM ko piroyA aura usa para suiyAM rakhI aura usake agrabhAga para nRtya kiyaa| rathika ne usake kauzala kI bhUri-bhUri prazaMsA kI / kozA ne use samajhAte hue kahA-dekho ! zikSita vyakti ke lie AmralumbI ko tor3anA duSkara nahIM hai, sarSapa rAzi para nRtya karanA duSkara nahIM hai| duSkara hai mahAn zakti kA prayoga jo muni sthUlabhadra ne kiyA, jo pramadavana (antaHpurocita krIDAvana) meM rahakara nirlipta rahA / yaha kahakara kozA ne sthUlabhadra kA samagra vRttAnta kaha sunaayaa| rathika kA mana zAMta ho gyaa| yaha rathika aura kozA kI vainayikI buddhi kA udAharaNa hai / 12. sIyA sADI dRSTAMta' eka rAjA thaa| usane rAjakumAroM ko prazikSaNa dene ke lie kisI kalAcArya ko niyukta kiyaa| kalAcArya ne rAjakumAroM 1. (ka) AvazyakacUNi, pR. 554 (gha) nandI malayagirIyA vRtti, pa. 162 (kha) Avazyakaniyukti hAribhadrIyA vRtti, pR. 283 (ca) nandI hAribhadrIyA vRtti TippaNakam, pR. 136 (ga) Avazyakaniyukti malaya girIyA vRtti, pa. 525 (cha) Avazyakaniyukti dIpikA, pa. 181 (gha) nandI malayagirIyA vRtti, pa. 162 3. (ka) AvazyakacUNi, pR. 555 (ca) nandI hAribhadrIyA vRtti TippaNakam, pR. 136 (kha) Avazyakaniyukti hAribhadrIyA vRtti, pR. 284 (cha) Avazyakaniyukti dIpikA, pa. 181 (ga) Avazyaka niryakti malayagirIyA vRtti, pa.525 2. (ka) AvazyakacUNi, pR. 554,555 (gha) nandI malayagirIyA vRtti, pa. 162,163 (kha) Avazyakaniyukti hAribhadrIyA vRtti, pR. 283,284 (ca) nandI hAribhadrIyA vRtti TippaNakam, pR. 138 (ga) Avazyakaniyukti malayagirIyA vRtti, pa. 525 (cha) Avazyakaniyukti dIpikA, pa. 181 Jain Education Intemational For Private & Personal use only Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 3 : kathA 219 ko prazikSaNa diyA / rAjakumAroM ne kalAcArya ko pracura dhana diyaa| rAjA dhana kA lobhI thA isalie vaha bahuta kupita huA / usane kalAcArya ko maravAne kI yojanA bnaaii| rAjaputroM ko yaha bAta jJAta ho gii| unhoMne socA - vidyAdAtA hone se kalAcArya bhI hamAre paramArtha pitA haiM / ataH inako vipatti se bacAnA caahie| kucha samaya ke bAda jaba kalAcArya bhojana karane ke liye Aye, snAna karake dhotI mAMgane lge| taba rAjakumAroM ne sUkhI dhotI ko bhI kahA- yaha gIlI hai, isalie dI nahIM jA sakatI / dvAra ke sanmukha tRNa rakhakara bole- yaha tRNa dIrgha hai| snAna ke anta meM krauMcapakSI ko maMgala nimitta AratI kI bhAMti pradakSiNA karake utArA jAtA thaa| usa samaya kumAroM ne use bAyIM ora se nIce utaaraa| kalAcArya ina saMketoM ko samajha gaye / rAjA mujhe maravAnA cAhatA hai aura kumAra merI rakSA karanA cAhate haiM / gIlI dhotI saMketa hai ki pitA Apake prati virakta ho gayA / dIrgha tRNa kA saMketa hai rAstA lambA hai Apa jaldI caleM / krauMca ko AratI kI bhAMti pradakSiNA pUrvaka utArA jAtA hai| isa samaya bAIM ora se eka jhaTake meM utAra diyaa| yaha isa bAta kA saMketa hai ki ApakA saMhAra hone vAlA hai / vaha saMketa ko samajhakara calA gyaa| 13. nIvodaka dRSTAnta (neve kA pAnI ) / vaha jala tvacA meM vidhavAle sarpa se saMsRSTa thA / ataH usako kisI vaNika strI kA pati videza gayA huA thA / eka dina vaNika strI ne dAsI se kisI puruSa ko lAne ke lie kahA / dAsI use lekara A gii| phira nakha kaTavAe aura snAna krvaayaa| rAtri meM donoM dUsarI maMjila para gaye varSA zurU ho gii| vaha Agantuka vyakti pyAsa se vyAkula huaa| usane nIvrodaka' pI liyA pIne se vaha puruSa mara gyaa| usa vaNika strI ne rAtri ke pichale bhAga meM use zUnyadevakula meM le jAkara chor3a diyA / prAtaHkAla daNDapAzika (pulisa) ne use dekhA, usakA vimarza kiyaa| isakA nakha Adi kA saMskAra abhI-abhI kiyA huA hai| nApita varga ko pUchA gayA--nakhAdi kA karma kisake dvArA kiyA gayA hai ? eka nApita ne kahA - amuka nAma vAlI vaNika strI kI dAsI ke kahane se maiMne kiyA hai| phira dAsI se pUchA gayA - vaha inkAra ho gii| pulisa dvArA pITane para usane yathArtha batalA diyaa| yaha daNDapAzikoM kI vainayikI buddhi thI / 14. baila, azva aura vRkSa dRSTAnta eka hatabhAgya puruSa jo kucha bhI karatA, vaha usakI vipatti ke lie hotA / usane eka bAra apane mitra se baila mAMgakara hala claayaa| eka dina usane vikAla belA meM una bailoM ko lAkara usake bAr3e meM chor3a diyaa| usa samaya usakA mitra bhojana kara rahA thA isalie vaha usake pAsa nahIM gyaa| mitra ne bailoM ko dekha liyA hai aisA socakara vaha apane ghara calA gyaa| ve donoM baila bAr3e se nikalakara kahIM anyatra cale ge| coroM ne unakA apaharaNa kara liyaa| bailoM ke svAmI ne apane usa hatabhAgya mitra se apane baila mAMge / para vaha de nahIM skaa| mitra use rAjakula le gayA / jaba vaha mArga meM jA rahA thA, sAmane se koI azvArohI aayaa| ghor3e ne use girA diyA aura bhAgane lagA / azvArohI bolA - isa ghor3e ko eka DaNDA lagAo / hatabhAgya ne usake marmasthala para coTa kara dI phalataH vaha mara gyaa| aba azvArohI ne bhI usa hatabhAgya ko pakar3a liyaa| jaba ve nagara meM pahuMce, taba nyAyAlaya kA kArya sampanna ho cukA thA aisA socakara nagara ke bahirbhAga meM hI Thahara gye| vahAM para bahuta se naTa soe hue the / hatabhAgya ne socA isa Apatti rUpI samudra se merA uddhAra nahIM hogA / vRkSa se gale meM phAMsI lagAkara mara jaauuN| usane vastra se phAMsI lagAI aura vRkSa se laTakane lgaa| vastra bahuta jIrNa thaa| vaha usake bhAra ko na saha sakA / vastra phaTa gayA / hatabhAgya nIce soe hue naToM ke saradAra ke Upara gira gyaa| naTa saradAra kA galA usase daba gayA aura vaha mara gayA / aba naToM ne bhI use baMdI banA liyA / 1. isa kathA kA aneka sthaloM para saMkalana hai kintu saMketoM kI spaSTa vyAkhyA Avazyakaniyukti dIpikA meM hai| 2. (ka) AvazyakacUrNa, pR. 555 (kha) Avazyaka niti hArimaDIyAvRtti, pR. 204 (ga) Avazyaka nirmukti malayagirIyA vRtti, pa. 525 (gha) nandI malayagirIyA vRtti, pa. 163 (ca) nandI hArinIyA vRtti TippaNakam pR. 138, 139 (cha) Avazyaka niryukti dIpikA, pa. 181 3. nIvra: - [ka] kelU kI chata kA kinArA / [kha] chappara yA chAjana kA chora jahAM se varSA kA pAnI jamIna para giratA hai| 4. (ka) Avazyaka cUrNa, pR. 555, 556 (kha) Avazyaka niyukti hArimaDIyA vRtti, pR. 204 (ga) Avazyaka niryukti malayagirIyA vRtti, pa. 525,526 (gha) nandI malayagirIyA vRtti pa. 163 1 (ca) nandI hAriyA vRtti TippaNakam pU. 139 (cha) Avazyaka niryukti dIpikA, pa. 181 Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 naMdI dUsare dina prAtaHkAla sabhI rAjakula meM upasthita hue| sabane apanI-apanI kahAnI sunaaii| amAtyakumAra ne usa becAre ko pUchA / vaha dInamukha hokara bolA-deva ! ye jo kahate haiM vaha satya hai / amAtyakumAra ko usa para dayA A gii| usane kahA-(baila ke svAmI se) yaha tumheM do baila degA para tumhArI AMkhoM ko nikAla legaa| yaha to usI samaya RNamukta ho gayA thA, jaba tumane AMkhoM se bailoM ko dekha liyaa| yadi tumane unheM na dekhA hotA to zAyada yaha unheM chor3a apane ghara nahIM jaataa| jo vyakti jise jo dene jAtA hai vaha use binA kahe samarpaNIya vastu aise hI chor3akara apane ghara nahIM jaataa| phira azvasvAmI ko bulAyA gayA / amAtyakumAra ne use kahA- yaha tumheM ghor3A degA, para tumhArI jIbha kATa legaa| jaba tumane hI ise apanI jIbha se kahA ki isa ghor3e ko DaNDA mAro tabhI isane use mArA, anyathA nhiiN| ata: kevala DaNDA mArane vAle ko hI daNDa diyA jAe, tumhArI jIbha ko nahIM-yaha kaunasA nItipatha hai / phira usane naToM se kahA--isake pAsa kucha bhI nahIM hai to kyA dilAeM ? kevala itanA karavAeMge ki yaha nIce so jAegA aura tumameM se koI eka mukhiyA vRkSa se apane gale meM phAMsI lagAkara vaise hI nIce gire, jaise vaha nIce giraa| apAtyakumAra kA nyAya sunakara sabhI ne usako mukta kara diyaa| yaha amAtyakumAra kI vainayikI buddhi thii| 4. karmajA buddhi ke dRSTAMta 1. hairaNyaka dRSTAnta' jaise karma meM kuzala svarNakAra jisane apane dhaMdhe meM jJAna kA prakarSa prApta kiyA hai| vaha aMdhere meM bhI rupaye ko chUkara parIkSA kara letA hai-yaha sikkA khoTA hai athavA aslii| 2. kRSaka dRSTAnta' eka bAra kisI taskara ne vaNika ke ghara meM padma ke AkAra vAlI seMdha lgaaii| prAta: use dekhakara logoM ne taskara ke cAturya kI prazaMsA kii| taskara bhI usI ghara meM Akara apanI prazaMsA sunane lgaa| tabhI eka kisAna bolA-bhAI ! abhyAsa kara lene para kyA duSkara hai? jo jisa karma kA sadA abhyAsa karatA hai, vaha usameM yadi prakarSa prApta kara letA hai to koI Azcarya kI bAta nahIM hotii| usake amarSa rUpI agni ko uddIpta karane vAle vAkya ko sunakara vaha krodha se jalabhuna utthaa| usane kisI puruSa se usakA sArA paricaya prApta kiyaa| agale dina hAtha meM churI lekara kisAna ke ghara pahuMcA aura bolA-maiM tumheM abhI mAratA huuN| kisAna ne kAraNa pUchA to usane kahA-tumane usa dina mere dvArA lagAI gaI seMdha kI prazaMsA nahIM kii| kisAna ne kahA-tuma ThIka kahate ho| yaha satya hai ki jo jisa viSaya meM abhyAsa kara letA ? vaha usameM prakarSa prApta kara sakatA hai| isakA udAharaNa maiM hI huuN| mere hAtha meM mUMga ke dAne haiN| yadi tuma kaho to maiM ina sabako adhomukha girA duuN| aura tuma kaho to inako Urdhvamukha yA tirachA girA duuN| yaha sunakara vaha taskara bar3A vismita huaa| usane kahA-ina sabako adhomukha giraao| kisAna ne bhUmi para eka kapar3A bichAyA aura usa para sAre mUMga adhomukha girA die / taskara ko vaha kArya mahAn Azcarya sA lgaa| usane punaH-puna: 'aho vijJAnaMaho vijJAnaM' kahakara kisAna ke kauzala kI prazaMsA kii| usane kahA-yadi Aja tumane ye sAre maMga adhomukha na girAe hote to maiM tumheM nizcita mAra detaa| __padmAkAra seMdha lagAnA taskara kI karmajA buddhi thI / mUMga ko adhomukha girAnA kisAna kI karmajA buddhi thii| 3. kolika dRSTAnta' julAhA tantuoM ko muTThI meM lekara batA detA hai ki dhAge ke itane kaNDaka (gucchoM) se paTa bana jaaegaa| 4. darvIkAra dRSTAnta (cATu banAne vAle) cATu banAne vAlA yaha jAna letA hai ki isa darvI meM itanA smaaegaa| 1,2. (ka) Avazyaka cUNi pR. 556 (kha) Avazyakaniyukti hAribhadrIyA vRtti, pR. 285 (ga) Avazyaka niyukti malayagirIyA vRtti, pa. 526 (gha) nandI malayagirIyA vRtti, pa. 164 (ca) nandI hAribhadrIyA vRtti TippaNakam, pR. 139 (cha) Avazyaka niyukti dIpikA, pa. 182 3,4. (ka) Avazyaka cUNi, pR. 556 (kha) Avazyaka niyukti hAribhadrIyA vRtti, pR. 285 (ga) Avazyaka niyukti malayagirIyA vRtti, pa. 526 (gha) nandI malayagirIyA vRtti, pa. 165 (ca) nandI hAribhadrIyA vRtti TippaNakam, pR. 139 (cha) Avazyaka niyukti dIpikA, pa. 182 Jain Education Intemational For Private & Personal use only Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 3 : kathA 221 5. muktA dRSTAnta' maNikAra motI ko AkAza meM pheMkakara sUara ke bAla ko isa taraha khar3A karatA hai ki Upara se girate hue motI ke cheda meM vaha praveza kara jaae| 6. ghRta dRSTAnta' ghRta vikretA jo apane vijJAna ke prakarSa para pahuMcA huA hai, cAhe to gAr3I meM baiThe-baiThe hI kuNThikAnAla meM ghI kA prakSepa kara sakatA hai| 7. plavaka dRSTAnta' plavaka (naTa) AkAzasthita bAMsa para car3hakara karataba dikhAtA hai| 8. tunnAga dRSTAnta' (raphU karane vAlA) apane vijJAna ke prakarSa para pahuMcA huA darjI isa prakAra kI silAI karatA hai ki dUsare ko patA hI nahIM cale ki yaha silAI kiyA huA hai| 9. vardhaki dRSTAnta apane vijJAna ke prakarSa para pahuMcA huA bar3haI devakula, ratha Adi ke pramANa ko jAna letA hai| 10. ApUpika dRSTAnta' (rasoiyA) ApUpika halavAI ATe ko mApe binA hI apUpa (roTI) kA parimANa batA detA hai| 11. kumbhakAra dRSTAnta' apane jJAna ke prakarSa para pahuMcA huA kumbhakAra vivakSita ghaTa ke lie pramANa yukta miTTI lAtA hai / 12. citrakAra citrakAra rekhA Adi kA mApa kie binA hI pramANayukta citra banA detA hai athavA kuJcikA ke andara itanA hI raMga grahaNa karatA hai jisase usakA kArya pUrNa ho jaae| 5. pAriNAmiko buddhi ke dRSTAMta 1. abhaya dRSTAMta pradyota ne rAjagRha nagara ko ghera liyA / abhayakumAra ne pUrva sUcanA ke AdhAra para pradyota ke Ane se pahale hI senA ke par3Ava sthala para pracura dhana gar3avA diyaa| phira caNDapradyota ke pAsa phuNcaa| praNAma karake bolA--mere lie Apa aura pitAjI donoM samAna haiM / maiM Apake lie hitakArI bAta batAtA huuN| caNDapradyota ne bAta sunane kI utsukatA dikhAI / abhayakumAra bolA-pitAjI ne Apake senApati ko rizvata dekara apane vaza meM kara liyaa| ve loga prAtaHkAla Apako pakar3avA deNge| rAjA ko vizvAsa dilAne ke lie vaha 1-3. (ka) Avazyaka cUNi, pR. 556 5-8. (ka) Avazyaka cUNi, pR. 557 (kha) Avazyaka niyukti hAribhadrIyA vRtti pR. 285 (kha) Avazyaka niyukti hAribhadrIyA vRtti, pR. 285 (ga) Avazyaka niyukti malayagirIyA vRtti , pa. 526 (ga) Avazyaka niyukti malayagirIyA vRtti. pa. 527 (gha) nandI malayagirIyA vRtti, pa. 165 (gha) nandI malayagirIyA vatti, pa. 165 (ca) nandI hAribhadrIyA vRtti TippaNakam, pR. 139 (ca) nandI hAribhadrIyA vRtti TippaNakam pR. 139 (cha) Avazyaka niyukti dIpikA, pa 182 (cha) Avazyakaniyukti dIpikA, pa. 182 4. (ka) Avazyaka cUNi, pR. 556 9. (ka) AvazyakacUNi, pR. 557 (kha) Avazyaka niyukti hAribhadrIyA vRtti, pR. 285 (kha) Avazyaka niyukti hAribhadrIyA vRtti, pR. 285,286 (ga) Avazyaka niyukti malayagirIyA vRtti, pa. 526,527 (ga) Avazyaka niyukti malayagirIyA vRtti, pa. 527,528 (gha) nandI malayagirIyA vRtti, pa. 165 (gha) nandI malayagirIyA vRtti, pa. 165,166 (ca) nandI hAribhadrIyA vRtti TippaNakam pR. 139 (ca) nandI hAribhadrIyA vRtti TippaNakam, pR. 140 (cha) Avazyaka niyukti dIpikA, pa. 182 (cha) Avazyaka niyukti dIpikA pa. 182 Jain Education Intemational For Private & Personal use only Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 naMdI unheM senApati ke Dere ke pIche le gayA aura gar3A huA dhana dikhA diyaa| rAjA usakI bAta se vizvasta hokara rAtri meM hI ghor3e para savAra hokara apane rAjya meM pahuMca gayA / yaha abhayakumAra kI pAriNAmikI buddhi thii| 2. zreSThI dRSTAMta' eka nagara meM kASTha nAmaka zreSThI rahatA thaa| usakI patnI kA nAma thA vjraa| devazarmA brAhmaNa pratidina usake ghara AtA thaa| eka bAra zreSThI digyAtrA ke lie gayA / zreSThI kI patnI kA devazarmA ke sAtha anurAga ho gyaa| zreSThI ke ghara tIna pakSI thetotA, mainA aura murgaa| una tInoM ko prazikSita kara rAtri ke samaya jaba brAhmaNa vajrA ke pAsa AyA, taba mainA ne tote se kahApitA se kauna nahIM DaratA ! tote ne use rokate hue kahA-aisA mata kaho, jo mAtA ko priya hai vaha hamArA pitA hai| mainA ne tote kI bAta para dhyAna nahIM diyaa| jaba bhI brAhmaNa vajrA ke pAsa AtA, vaha usa para Akroza karatI / usake AkrozapUrNa vyavahAra se kSubdha hokara vajrA ne use mAra diyA, kintu tote ko nahIM maaraa| eka dina koI naimittika vajA ke ghara aayaa| murge ko dekhakara usane kahA-jo isa murge ke sira ko khAegA vaha rAjA bnegaa| yaha bAta usase brAhmaNa ne suna lii| usane vajrA se kahA-isa murge ko mAro, mujhe isakA mAMsa khAnA hai / vajrA bolI-yaha murgA to mere lie putra ke sadRza hai, ata: ise mata maaro| brAhmaNa ke bahuta Agraha karane para vajrA ne use mAra DAlA / brAhmaNa snAna karane calA gyaa| isI bIca vajA kA putra pAThazAlA se A gyaa| vaha bhUkha se rone lgaa| vajrA ne usa murge ke mAMsa ke zIrSa bhAga ko putra ko parosa diyaa| jaba brAhmaNa snAna Adi se nivRtta ho bhojana karane baitthaa| vajrA ne avaziSTa mAMsa use parosa diyaa| usane sira mAMgA / vajrA ne kahA-vaha to bAlaka ko de diyA / yaha suna brAhmaNa ruSTa huaa| usane kahA-sira ke lie hI to maiMne murge ko mArA thaa| yAda maiM isa bAlaka kA sira khAUM to rAjA bana jaauuNgaa| usane mana hI mana bAlaka ko mArakara usakA sira khAne kA nirNaya kara liyaa| dhAya ne brAhmaNa aura vajrA ke sAre vArtAlApa ko suna liyaa| vaha bAlaka ko lekara vahAM se bhAga gii| dhAyamAtA aura bAlaka donoM vahAM se kisI dUsare nagara meM phuNce| vahAM kA rAjA akasmAt mara gyaa| usake koI saMtAna nahIM thii| paramparAnusAra ghor3e ko ghumAyA gyaa| prazikSita azva ke dvArA usakA abhiSeka huaa| vaha bAlaka aba rAjA bana gyaa| idhara kASTha zreSThI apane ghara A gyaa| usane ghara ko pUrI taraha asta-vyasta paayaa| usane vajrA se sArI sthiti kA jAyajA lenA cAhA para usane kucha bhI nahIM btaayaa| piMjare se mukta tote ne brAhmaNa ke sAtha saMbaMdha Adi kI sArI bAta zreSThI ko kaha dii| zreSThI ko saMsAra ke sahI svarUpa kA jJAna ho gyaa| usane socA maiM isake lie itanA kaSTa uThAtA hUM aura isakA asalI rUpa isa prakAra kA hai| zreSThI kA mana saMsAra se virakta ho gyaa| usane pravrajyA grahaNa kara lii| kucha samaya bAda paristhitiyoM meM parivartana aayaa| vajrA aura brAhmaNa donoM abhAvagrasta hokara ghUmate-ghUmate usI nagara meM pahuMca gae jahAM usakA putra rAjya karatA thaa| muni ke rUpa meM kASTha zreSThI kA bhI usI nagara meM padArpaNa huaa| vajrA ne muni ko pahacAna liyaa| usane muni ko chalapUrvaka bhikSA meM svarNa diyA va zora macAne lgii| ArakSakoM ne muni ko pakar3a liyA aura use rAjA ke pAsa le ge| dhAya ne muni ko dhyAna se dekhA / usane muni ko pahacAna liyA aura rAjA ko sArI sthiti se avagata kraayaa| rAjA ne pitA ko bhoga ke lie nimantrita kiyaa| muni ne use svIkAra nahIM kiyaa| usane rAjA ko saMbodha pradAna kara zrAvaka banA diyaa| varSAvAsa pUrNa ho gayA / muni kA apayaza kaise ho, aisA socakara brAhmaNa ne dAsI ko isa kArya ke lie niyukta kiyA / dAsI ne paribhraSTa aurata (kulaTA) kA rUpa bnaayaa| vaha garbhavatI ke rUpa meM pIche-pIche calane lgii| usane muni ko pakar3a liyA aura kahane lagI-he muni ! yaha garbha tumhArA hai / tuma ise chor3akara kahAM jA rahe ho / muni ne socA-yaha logoM ko bhrAMta karegI to pravacana kI aprabhAvanA hogii| ataH pravacana rakSA ke lie unhoMne kahA-yadi yaha garbha merA ho to prasava yathAvidhi ho, anyathA yaha peTa cIrakara bAhara nikale / samaya Ane para usa dAsI kA peTa cIrakara (oNparezana ke dvArA) prasava karavAnA par3A / phalataH dAsI kI mRtyu ho gii| logoM ne yathArtha jAnA / pravacana kI bahuta adhika prabhAvanA huI / yaha zreSThI kI pAriNAmikI buddhi thii| 1. (ka) Avazyaka cUNi, pR. 558,559 (kha) Avazyaka niyukti hAribhadrIyA vRtti, pR. 286 (ga) Avazyaka niyukti malayagirIyA vRtti, pa. 528 (gha) nandI malayagirIyA vRtti, pa. 166 (ca) nandI hAribhadrIyA vRtti TippaNakam, pR. 140 (cha) Avazyaka niyukti dIpikA, 182 Jain Education Intemational Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 3 : kathA 223 3. kumAra dRSTAMta' eka rAjakumAra thA / use laDDU khAne kA bahuta zauka thaa| eka bAra vaha modaka ke bhaNDAra meM calA gyaa| striyoM ke sAtha jI bharakara modaka khaae| use ajIrNa roga ho gyaa| apAna bhI dUSita ho gii| usane cintana kiyA-aho ! yaha zarIra kaisA azucimaya hai / isa prakAra ke manohara dhAnya kaNa bhI zarIra ke saMparka se durgandhayukta ho gae haiM / azucimaya isa zarIra ko dhikkAra hai| zarIra ke prati hone vAle isa moha ko dhikkAra hai / isa zarIra ke lie prANI pApakarmoM kA arjana karate haiN| isa prakAra zarIra se anAsakti ho gaI / yaha rAjakumAra kI pAriNAmikI buddhi thii| 4. devI dRSTAnta' puSpabhadra nagara meM puSpasena rAjA, puSpavatI raanii| usake do santAna thI-puSpacUla aura pusspcuulaa| ve donoM paraspara anurakta ho gae aura bhoga bhogane lge| ise dekha rAnI ko saMsAra se virakti ho gaI aura usane dIkSA le lii| vahAM se AyuSya pUrNa kara vaha devaloka meM devarUpa meM utpanna huii| usane cintana kiyA-yadi puSpacUla aura puSpacUlA isa avasthA meM mareMge to ve naraka athavA tiyaM ca gati meM utpanna hoMge / santAna ko durgati se bacAne ke lie usane eka upAya socA aura puSpacUlA ko svapna meM nArakoM ko dikhAyA / nAraka avasthA ke duHkhoM ko dekhakara baha bhayabhIta ho gii| usane kucha dharmAvalambiyoM se naraka ke viSaya meM pUchA, para ve isa viSaya meM kucha nahIM jAnate the| usa samaya vahAM aNikAputra nAmaka jainAcArya virAjate the| unheM bulavAyA gyaa| puSpacUlA ne jaba unheM naraka ke viSaya meM pUchA / unhoMne sUtra kA kathana kiyaa| puSpacUlA ne pUchA-mahArAja! kyA Apane bhI naraka kA svapna dekhA ? AcArya ne kahA-nahIM, hamane sUtra meM aisA naraka dekhA hai| (sUtra meM aise naraka kA varNana milatA hai|) devatA ne abakI bAra puSpacUlA ko svapna meM devaloka dikhaae| AcArya aNikAputra se jaba usane devaloka ke viSaya meM jijJAsA kI, to unhoMne bhI vaisA hI varNana kiyA jaisA usane svapna meM dekhA thaa| naraka aura devagati kI yathArtha jAnakArI kara usane samajha liyA ki bhoga usakI durgati ke kAraNa bneNge| vaha unase virakta hokara prabajita ho gii| yaha deva (devI puSpavatI) kI pAriNAmikI buddhi thii| 5. uditodaya dRSTAnta purimatAla nagara, uditodaya rAjA, zrIkAntA raanii| donoM zrAvaka the| eka bAra eka parivrAjikA AI / usane parivrAjaka dharma kA upadeza diyA kintu rAjA aura rAnI kI yuktiyoM se use parAjita honA pdd'aa| dAsiyoM ne viDambanApUrvaka use sabhA se nikAla diyaa| usake mana meM rAjA rAnI ke prati dveSa jAga gyaa| unase badalA lene ke lie vaha vArANasI gii| vahAM usa samaya rAjA dharmaruci zAsana karatA thaa| vaha dharmaruci ke darabAra meM gaI aura eka phalaka paTTikA para rAnI zrIkAntA kA atyanta sundara citra banAkara use dikhaayaa| rAjA bhI zrIkAntA ke rUpa para Asakta ho gyaa| usane apanA dUta purimatAla bhejaa| dUta ko pratihata aura apamAnita kara nagara se nikAla diyA gyaa| anya upAya na dekhakara rAjA dharmaruci ne purimatAla para caDhAI kara dI aura pUre nagara para gherAbandI kara dii| rAjA uditodaya ne socA - yadi yuddha hogA, mahAn janahAni hogii| bhayaMkara janakSaya se kyA lAbha / usane upavAsa kiyA aura vaizravaNa deva ko yAda kiyaa| deva ne usakI bhAvanA jAnakara rAjA sahita purimatAla nagara kA saMharaNa kara liyaa| prAta:kAla nagara ko na dekha dharmaruci ko khAlI hAtha lauTanA pdd'aa| yuddha Tala gyaa| yaha uditodaya kI pAriNAmikI buddhi thii| 1. (ka) Avazyaka cUNi, pR. 559 (gha) nandI malayagirIyA vRtti, pa. 166 (kha) Avazyaka niyukti hAribhadrIyA vRtti, pR. 286 (ca) nandI hAribhadrIyA vRtti TippaNakam, pR. 141 (ga) nandI malayagirIyA vRtti , pa. 166 (cha) Avazyaka niyukti dIpikA, pa. 182 (gha) nandI hAribhadrIyA vRtti TippaNakam, pR. 141 4. (ka) Avazyaka cUNi. pR. 559 (ca) Avazyaka niyukti dIpikA, pa. 182 (kha) Avazyaka niyukti hAribhadrIyA vRtti, pR. 287 2. Avazyakaniyukti dIpikA meM yaha kathA bhinna prakAra se (ga) Avazyaka niyukti malayagirIyA vRtti, pa. 529 upalabdha hotI hai| (gha) nando malayagirIyA vRtti, pa. 166 3. (ka) Avazyaka cUNi, pR. 559 (ca) nandI hAribhadrIyA vRtti TippaNakam, pR. 141 (kha) Avazyaka niyukti hAribhadrIyA vRtti, pR. 286,287 (cha) Avazyaka niyukti dIpikA, pa. 182 (ga) Avazyaka niyukti malayagirIyA vRtti, pa. 528,529 Jain Education Intemational Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 naMdI 6. sAdhu-nandiSeNa dRSTAnta' nandiSeNa rAjA zreNika kA putra thaa| usane bhagavAna mahAvIra ke pAsa pravrajyA grahaNa kii| usakI buddhi bahuta tIkSNa thii| kucha samaya bAda vaha bhagavAna kI anumati se bhagavAna se alaga vihAra karane lgaa| nandiSaNa ke eka ziSya ko saMyama meM arati utpanna ho gii| vaha saMyama ko choDakara gRhavAsa meM jAnA cAhatA thaa| nandiSeNa ne socA yadi hama bhagavAna mahAvIra svAmI ke pAsa rAjagaha meM jAeM to yaha mere antaHpura kI rAniyoM ko dekhakara sthira ho sakatA hai| yaha socakara nandiSeNa rAjagRha meM ge| bhagavAna rAjagRha padhAra gae / rAjA zreNika aura anya kumAra bhI apane apane antaHpura ke sAtha vandanA karane ke lie aae| sarovara ke madhya haMsaniyoM kI taraha zveta paridhAna se yukta nandiSeNa kA antaHpura saba rAniyoM se adhika suzobhita ho rahA thaa| usa asthiramanA sAdhu ne unheM dekhA aura vikSipta citta se antaHpura kI una apsarAoM ko dekhakara cintana karane lgaa| mere AcArya ne itanA sundara antaHpura chor3A hai| maiMne to kisI ko choDA hI nahIM, phira kyoM maiM bhoga ke lie gRhavAsa meM jaauuN| vaha punaH saMyama meM sthira ho gyaa| nandiSeNa aura sAdhu donoM kI pAriNAmikI buddhi thii| 7. dhanadatta dRSTAMta' dhanadatta ke ApattikAlIna cintana ko pAriNAmikI buddhi kahA hai|' 8. zrAvaka dRSTAnta kisI nagara meM eka zrAvaka rahatA thaa| usake parastrI gamana kA pratyAkhyAna thaa| eka bAra usane apanI patnI kI sakhI ko dekhaa| vaha usameM atyanta Asakta ho gyaa| usako isa prakAra dekhakara usakI pali ne cintana kiyA-yadi ye isa adhyavasAya meM mRtyu ko prApta hoMge to naraka gati athavA tiryaJca gati ko prApta kreNge| isalie mujhe kucha upAya karanA caahie| aisA socakara usane apane pati se kahA--Apa itane Atura na hoN| maiM vikAla velA meM usako Apake pAsa bheja duuNgii| usane maMjUra kara liyA / vikAlabelA meM kucha andhakAra hone para usane apanI sakhI ke vastra va AbhUSaNa dhAraNa kara lie| sakhI ke rUpa meM ekAnta meM usake samakSa upasthita ho gii| yaha merI patnI kI sakhI hai aisA jAnakara usane apanI kAmanA kI pUrti kara lii| usake pazcAt kAma kA adhyavasAya samApta ho gyaa| usa samaya use pUrva svIkRta vrata kA smaraNa huaa| maiMne apane lie hue vrata ko khaNDita kara diyA aisA cintana kara vaha khinna ho gyaa| usakI patnI ne use vastusthiti batalAI / vaha kucha svastha huaa| guru ke pAsa jAkara apane vikArapUrNa mAnasika saMkalpa ke lie prAyazcita kiyaa| 9. amAtya dRSTAnta bahmadatta ko lAkSAgRha meM jalAne kI yojanA banAI gii| varadhanu ke pitA amAtya ne suraMga khudavAkara usa yojanA ko viphala karavA diyA / yaha amAtya kI pAriNAmikI buddhi thii| 1. (ka) Avazyaka cUNi, pR. 559,560 / / (kha) Avazyaka niyukti hAribhadrIyA vRtti, pR. 287 (ga) Avazyaka niyukti malayagirIyA vRtti, pa. 529 (gha) nandI malayagirIyA vRtti, pa. 166 (ca) nandI hAribhadrIyA vRtti TippaNakam, pR. 141 (cha) Avazyaka niyukti dIpikA, pa. 182 2. (ka) Avazyaka cUNi, pR. 560 (kha) Avazyaka niyukti hAribhadrIyA vRtti, pR. 287 (ga) Avazyaka niyukti malayagirIyA vRtti, pa. 529 (gha) nandI malayagirIyA vRtti, pa. 166 (ca) nandI hAribhadrIyA vRtti TippaNakam, pR. 141 (cha) Avazyaka niyukti dIpikA, pa. 182 3. draSTavya-NAyAdhammakahAo 118 4. (ka) Avazyaka cUNi, pR. 560,561 (kha) Avazyaka niyukti hAribhadrIyA vRtti, pR. 287 (ga) Avazyaka niyukti malayagirIyA vRtti, pa. 529 (gha) nandI malayagirIyA vatti, pa. 166 (ca) nandI hAribhadrIyA vRtti TippaNakam, pR. 141 (cha) Avazyaka niyukti dIpikA, pa. 182 5. (ka) Avazyaka cUNi pR. 560 (kha) Avazyaka niyukti hAribhadrIyA vRtti, pR. 287,288 (ga) Avazyaka niyukti malayagirIyA vRtti, pa. 529,530 (gha) nandI malayagirIyA vRtti, pa. 166,167 (ca) nandI hAribhadrIyA vRtti TippaNakam, pR. 141,142 (cha) Avazyaka niyukti dIpikA, pa. 182 6. draSTavya uttarajjhayaNANi bhAga 1, pR. 309 se 312 Jain Education Intemational Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 3 : kathA 225 10. kSapaka dRSTAnta eka tapasvI (kSapaka) thaa| vaha krodha bahuta karatA thaa| vaha marakara sAMpa bana gyaa| phira vahAM se marakara vaha rAjA ke ghara utpanna huaa| kucha samaya bAda vaha muni banA / cAra tapasviyoM kI sevA meM laga gyaa| ekadA bhojana kI belA meM kSapakoM ne usa pravajita rAjakumAra ke pAtra meM thUka diyaa| usa samaya vaha laghu muni use ghI mAnakara upazAnta rhaa| yaha usakI pAriNAmikI buddhi thii| 11. amAtyaputra dRSTAnta' rAjA brahma kA amAtya thA dhanu / usake putra kA nAma thA varadhanu / amAtya putra usI ke lie prayukta huA hai / amAtya dhanu ne dIrghapRSTha aura rAnI culanI ke kadAcAra pUrNa saMbaMdhoM kI bAta brahmadata taka pahuMcAnI caahii| amAtya putra varadhanu ne dIrghapRSTha ke caritra kA yathArtha citraNa brahmadatta ke sAmane bar3I buddhimattA se kiyaa| yaha usakI pAriNAmikI buddhi thii| 12. cANakya dRSTAMta' candragupta rAjya kara rahA thaa| cANakya usakA mantrI thaa| koza khAlI ho gyaa| khajAne ko bharane ke lie cANakya ne aneka upAya kie| usameM eka upAya thA ki eka dina ghor3o ko bhagAnA aura kahA inake kezoM se AkAza ko DhakanA cAhie / janatA ne kahA yaha saMbhava nahIM hai to dhana laao| 13. sthUlabhadra dRSTAMta sthUlabhadra ne maMtrIpada ko chor3akara dIkSA svIkAra kii| yaha unakI pAriNAmikI buddhi thii| 14. nAsikya sundarInanda dRSTAMta' nAsikapura nagara nandavaNika, sundarI ptnii| vaha apanI patnI meM bahuta Asakta rahatA thA isalie vaha sundarInanda ho gayA / usakA bhAI pravajita ho gyaa| eka bAra vaha nAsikapura AyA aura udyAna meM tthhraa| janatA dharmopadeza sunane ke lie AI para usakA bhAI nanda nahIM aayaa| usane sunA-nanda apanI patnI meM bahuta Asakta hai / vaha usake ghara gayA / nanda ne dAna diyaa| sAdhu ne bhikSA grahaNa kara bhikSA-pAtra bhAI ke hAtha meM de diyA aura kahA-Ao mere sAtha clo| loga nanda ke hAtha meM pAtra dekhakara upahAsa karane lage-'kyA sundarInanda pravajita ho gayA hai ?' phira bhI vaha muni ke sAtha udyAna taka gyaa| sAdhu ne use dezanA dI kintu patnI ke prati atyanta anurAga hone ke kAraNa usa para upadeza kA koI prabhAva nahIM pdd'aa| sAdhu vaikriya labdhi sampanna the| unhoMne cintana kiyA--koI dUsarA upAya karanA caahie| muni ne baiMkriya labdhi se markaTayugala kI vikurvaNA kii| sAdhu ne nanda se pUchA / sundarI adhika sundara hai yA markaTa yugala ? naMda ne kahA- sarSapa va meru kI kaisI tulnaa| usake pazcAta sAdhu ne vidyAdhara-yugala kI vikurvaNA kii| nanda se pUchA--batAo vidyAdharayugala sundara hai yA sundarI ? nanda ne kahA donoM samAna hI haiM / sAdhu ne devayugala kA rUpa dikhaayaa| aura vahI prazna kiyA-batAo kona sundara hai devayugala yA sundarI ? nanda ne kahA-bhagavan ! isa devayugala ke samakSa to sundarI bandarI kI taraha lagatI hai| muni ne kahA-thor3A sA dharmAcaraNa karane se tuma aisI aneka deviyAM prApta kara sakate ho| muni ke isa kathana para use vizvAsa ho gayA aura usakI sundarI ke prati Asakti kama ho gii| kucha samaya bAda usane pravrajyA grahaNa kara lii| yaha sAdhu kI pAriNAmikI buddhi thii| 1,2. (ka) Avazyaka cUNi, pR. 561 (gha) nandI malayagirIyA vRtti, pa. 167 (kha) Avazyaka niyukti hAribhadrIyA vRtti, pR. 288 (ca) nandI hAribhadrIyA vRtti TippaNakam, pR. 142 (ga) Avazyaka niyukti malayagirIyA vRtti, pa. 530 (cha) Avazyaka niyukti dIpikA, pa. 183 (gha) nandI malayagirIyA vRtti, pa. 167 4,5. (ka) Avazyaka caNi, pR. 566 (ca) nandI hAribhadrIyA vRtti TippaNakam, pR. 142 (kha) Avazyaka niyukti hAribhadrIyA vRtti , pR. 290,291 (cha) Avazyaka niyukti dIpikA, pa. 183 (ga) Avazyaka niyaMkti malayagirIyA vRtti, pa. 532,533 3. (ka) Avazyaka cUNi, pR. 563-566 (gha) nandI malayagirIyA vatti, pa. 167 (kha) Avazyaka niyukti hAribhadrIyA vRtti, pR. 289,290 (ca) nandI hAribhadoyA vatti TippaNakama, pR. 143 (ga) Avazyaka niyukti malayagirIyA vRtti, pa. 531,532 (cha) Avazyaka niyukti dIpikA, pa. 183 Jain Education Intemational Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 naMdI 15. vajrasvAmI dRSTAMta vajrasvAmI ne saMgha ko bahumAna diyA / yaha unakI pAriNAmikI buddhi thii| 16. caraNAhata dRSTAnta' eka rAjA thaa| vaha taruNa thaa| eka bAra kucha navayuvakoM ne milakara rAjA se nivedana kiyA-deva ! Apa navayuvakoM ko hI apane pAsa rkhie| una sthaviroM se kyA? jinake keza paka gae haiM aura zarIra jIrNa-zIrNa ho gayA hai| aise loga ApakI sevA meM rahate hue zobhA nahIM dete| navayuvakoM ke isa prastAva para unakI buddhi kI parIkSA karane ke lie rAjA ne unase pUchA-yadi koI mere sira para pAMva se prahAra kare to use kyA daNDa denA cAhie? navayuvaka bole-mahArAja! tila jitane choTe-choTe Tukar3e karake unako maravA denA caahie| rAjA ne yahI prazna sthavira puruSoM se kiyaa| sthavira puruSoM ne kahA-svAmin ! hama cintana karake kheNge| ve ekAMta sthAna meM gae aura vicAra karane lage-rAnI ke sivAya dUsarA kauna vyakti rAjA ke sira para pAMva se prahAra kara sakatA hai| ata: usakA vizeSa sammAna karanA caahie| aisA cintana karake sthavira puruSa rAjA kI sevA meM upasthita hue aura unhoMne nivedana kiyAsvAmin ! usakA vizeSa satkAra karanA caahie| yaha uttara sunakara rAjA saMtuSTa huaa| unakI prazaMsA kI aura kahane lagA-vRddhoM ko chor3akara isa prakAra kA buddhimAna kauna ho sakatA hai| isalie vaha apane pAsa sthaviroM ko hI rakhane lgaa| taruNoM ko apanI sevA meM nahIM rakhA / yaha rAjA aura sthavira puruSoM kI pAriNAmikI buddhi thii| 17. kRtrima AMvalA dRSTAnta' eka vyakti ne kisI vyakti ko kRtrima AMvalA diyaa| usakA raMga, rUpa tathA AkAra AMvale jaisA hI thA, para sparza kaThora thA / vaha Rtu AvalA phalane kI nahIM thI ataH usa vyakti ne Rtu aura sparza kI kaThoratA ke AdhAra para batA diyA ki vaha AMvalA kRtrima hai| 18. maNi kA dRSTAnta' eka jaMgala meM eka sAMpa rahatA thaa| usake mastaka para maNi thii| rAtri ke samaya vRkSoM para car3hakara pakSiyoM ke aNDoM ko khA jAtA thaa| eka bAra vaha vRkSa se nIce gira par3A aura maNi vRkSa para hI raha gii| vRkSa ke nIce eka kuMA thaa| maNi kI prabhA ke kAraNa usakA pAnI lAla dikhAI dene lgaa| kisI bacce ne lAla pAnI dekhakara apane vRddha pitA ke pAsa jAkara khaa| vRddha puruSa vahAM AyA aura pAnI lAla hone kA kAraNa samajha gyaa| idhara udhara khojakara usane maNi prApta kara lii| yaha vRddha kI pAriNAmikI buddhi thii| 19. sarpa kA dRSTAnta' caNDakauzika sarpa kA bhagavAn ke prati jo cintana huA, bhagavAn kI mahimA ko jaanaa| yaha usakI pAriNAmikI buddhi thii| 1. (ka) Avazyaka cUNi, pR. 566 3,4. (ka) Avazyaka cUNi pR. 567 (kha) Avazyaka niyukti hAribhadrIyA vRtti, pR. 291 (kha) Avazyaka niyukti hAribhadrIyA vRtti, pR. 291 (ga) Avazyaka niyukti malayagirIyA vRtti, pa. 533 (ga) Avazyaka niyukti malayagirIyA vRtti, pa. 533 (gha) nandI malayagirIyA vRtti, pa. 167 (gha) nandI malayagirIyA vRtti, pa. 167 (ca) nandI hAribhadrIyA vRtti TippaNakam, pR. 143 (ca) nandI hAribhadrIyA vRtti TippaNakam, pR. 143 (cha) Avazyaka niyukti dIpikA, pa. 183 (cha) Avazyaka niyukti dIpikA, pa. 183 2. (ka) Avazyaka cUNi pR. 566,567 5. (ka) Avazyaka cUNi, pR. 567 (kha) Avazyaka niyukti hAribhadrIyA vRtti, pR. 291 (kha) Avazyaka niyukti hAribhadrIyA vRtti, pR. 291 (ga) Avazyaka niyukti malayagirIyA vRtti, pa. 533 (ga) Avazyaka niyukti malayagirIyA vRtti, pa. 533 (gha) nandI malayagirIyA vRtti, pa. 167 (gha) nandI malayagirIyA vRtti, pa. 167 (ca) nandI hAribhadrIyA vRtti TippaNakam, pR. 143 (ca) nandI hAribhadrIyA vRtti TippaNakam, pR. 143 (cha) Avazyaka niyukti dIpikA, pa. 183 (cha) Avazyaka niyukti dIpikA, pa. 183 Jain Education Intemational For Private & Personal use only Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa : 3 kathA 227 2. khaGgi dRSTAnta' kisI nagara meM zrAvaka rahatA thaa| choTI avasthA meM mRtyu ho gii| vaha yauvana ke mada se mUDha banA rhaa| dharmAcaraNa nahIM kiyaa| phalataH vaha marakara geMDA bnaa| vaha bahuta krUra thaa| jaMgala meM Ane vAle manuSyoM ko mArakara khA jAtA thaa| eka bAra kucha muni usa jaMgala se gujara rahe the| unheM dekhA para AkramaNa nahIM kara skaa| vaha cintana meM DUba gayA, pUrvajanma kI smRti ho gaI / pUrva bhava ko jAnakara usane anazana kara liyaa| AyuSya pUrA kara vaha devaloka meM gayA / yaha gaiMDe kI pAriNA mikI buddhi thii| 21. stUpa dRSTAnta' vaizAlI para vijaya pAne ke lie kUNika kA prayatna saphala nahIM huaa| usa samaya kulabAluka ne munisuvrata svAmI ke stUpa ko ukhAr3ane kA sujhAva diyA / yaha usakI pAriNAmikI buddhi thii|' 1. (ka) AvazyakacUNi, pR. 567 (kha) Avazyaka niyukti hAribhadrIyA vRtti, pR. 291 (ga) Avazyaka niyukti malayagirIyA vRtti, pa. 533 (gha) nandI malayagirIyA vRtti, pa. 167 (ca) nandI hAribhadrIyA vRtti TippaNakam, pR. 143 (cha) Avazyaka niyukti dIpikA, pa. 183 2. (ka) Avazyaka cUNi, pR. 567,568 (kha) Avazyaka niyukti hAribhadrIyA vRtti, pR. 291 (ga) Avazyaka niyukti malayagirIyA vRtti, pa. 533 (gha) nandI malayagirIyA vRtti, pa. 167 (ca) nandI hAribhadrIyA vRtti TippaNakam, pR. 143 (cha) Avazyakaniyukti dIpikA, pa. 183 3. Avazyaka niyukti dIpikA meM isa kathA ke sthAna para 'stUpa' aura 'indra' do bhinna kathAeM milatI haiN| Jain Education Intemational Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AI (tI) ya aMga aMgacUliyA aMga aMgavi aMgabAhira aMgula aMtagaDadasA aMtagaya aMtaradIvaga aMtaradIvaga aMtona veta aMtomuhuttiya akaMpiya akammabhUmi akammabhUmiya akiriya akiriyavAI akkhara akkhara suya agaNi agamiya aggibhUi abhigamAyaNa aggeNIya acaramasamaya ajogi bhavattha acaramasamaya ajANiyA ajiya ajogabhavattha ajjajoyadhara ajjanahatthi samaya kA prakAra graMtha graMtha zrutajJAna kA bheda graMtha graMtha mAna kA prakAra graMtha avadhijJAna kA bheda manuSya janapada grAma janapada grAma samaya kA prakAra gaNadhara janapada grAma manuSya anyatIrthika anyatIrthika sajAgibhavattha vinayavAda pari zrutajJAna kA bheda zrutajJAna kA bheda agni zrutajJAna kA bheda gaNadhara gotra pUrva kevalajJAna kA bheda kevalajJAna kA bheda pariSad tIrthaMkara kevalajJAna kA bheda zrutadhara AcArya zrutadhara AcArya pariziSTa : 4 vizeSanAmAnukrama - dezIzabda 22,25 81-91,123 78 55, 127,12711 73,80 73,74 18 / 3,8,20,22, 25 65,80, 81 10- 14, 16 23 23, 25 25 50 gA. 21 25 23 gA0 9 82 71,127/1 55,56,59 18 / 2 55,72 gA0 20 gA0 23 104,106 28 29 103 1 gA0 18 27,29 gA0 26 gA0 30 ajjamaMgu aJjasamudda ajjhayaNa aTThApaya aDDhabha raha anaMgapaviTTha agaMgapa anaMta anaMtara anaMtara siddha aNakkhara aNakkharasuya aNAiya aNAgaya aNANuvAmiya aNayoga aNuogadAra anubhogadAra aNuo aNuSpavAya aNusAra agasiddha aligasiddha aNNAvivAda atitthayarasiddha atitthasiddha atthasattha atthinatthiSpavAya atthuggaha addhamAsa apajjavasiya apaDhamasamaya ajogabhavattha sajogibhavattha anuttarovavAiyadasA paMca pUrva apaDhamasamaya zrutadhara AcArya sunadhara AcArya grantha pariccheda dRSTivAda pariccheda janapada grAma zrutajJAna kA bheda graMtha tIrthaMkara dRSTivAda pariccheda kevalajJAna kA bheda jJAna kA bheda zrutajJAna kA bheda zrutajJAna kA bheda samaya kA prakAra avadhijJAna kA bheda dRSTivAda pariccheda graMtha graMtha pariccheda vyAkhyAnAcArya anakSara zruta kA bheda kevalajJAna kA bheda kevalajJAna kA bheda anyatIrthika kevalajJAna kA bheda kevalajJAna kA bheda laukika graMtha pUrva matijJAna kA bheda samaya kA prakAra zrutajJAna kA bheda kevalajJAna kA bheda kevalajJAna kA bheda gA0 28 gA0 27 81-87,90, 91 94, 95 gA0 33,37 55 79 gA0 19 102 30,31 60 / 1 55, 60 55,62,69,71 22,25 9,17 92,119,121 77 81-91,123 gA0 38 65,80,89 1181 60 / 1 31 31 82 31 31 38 / 4 104,108 40, 42 18 / 5 55,68,69,71 29 28 Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 4 : vizeSanAmAnukrama-dezIzabda 226 4,5 IhA pUrva apaDhamasamaya siddha kevalajJAna kA bheda 32 apoha matijJAna kA paryAyavAcI 54 / 6,62 appaDivAi avadhijJAna kA bheda 9,21 appaDivAi kevalajJAna kA bheda 3311 abhaya vyakti 38 / 11 abhinaMdana tIrthakara gA018 abhinnadasapuvi zrutadhara amacca rAjaparikara 38 / 11 ammA pArivArika sadasya 86-89,91 ayalapura janapada grAma gA0 32 ayalabhAyA gaNadhara gA021 ara tIrthaMkara gA0 19 araya vAhana va vAhana ke gA0 5 upakaraNa aruNovavAya graMtha 78 alAya agni 12-15 avaMjha 104,115 avalaMbaNayA avagraha kA paryAyavAcI 43 avAya matijJAna kA bheda 53,54 / 1 avAya avAya kA paryAyavAcI 47 asaMkhejjasamayasiddha kevalajJAna kA bheda 32 asaNNi prANivarga 62,64 asaNNisuya zrutajJAna kA bheda 55,64 asuyanissiya matijJAna kA bheda 37,38 asura gA0 3 assa prANi varga 386 AurapaccakkhANa grantha Agara khAna 83 AgAsapaya dRSTivAda pariccheda 94-100 AjIviya anyatIthika 101,103 ANuogiya vyAkhyAnAcArya gA. 32,43 ANugAmiya avadhijJAna kA bheda 9,10 AbhiNibohiya jJAna 35,5416 AbhiNibohiyanANa jJAna 2,34,35,37, 51,5416 AbhIrI jAti gA.44 AbhogaNayA IhA kA paryAyavAcI 45 AyappavAya pUrva 104,111 Ayariya pada gA. 39, sU. 35 Ayavisohi grantha 77 AyAra grantha 65,80,81 AvaTTaNayA avAya kA paryAyavAcI 47 AvaliyaMta samaya kA prakAra 1883 AvaliyA samaya kA prakAra 18 / 3,22 Avassaya grantha 74,75 Avassayavairitta grantha 74,76,79 AvAga AvA (pajjAvA) Asurutta laukika grantha AhaccAya dRSTivAda pariccheda 102 iMdabhUI gaNadhara gA. 20 iMdiyapaccakkha jJAna ithiliMgasiddha kevalajJAna kA bheda 31 isibhAsiya graMtha matijJAna kA bheda 39,44,45,50, 53,54 / 1 IhA matijJAna kA paryAyavAcI 54 / 6,62 ukkA agni 12-15 ukkAliya grantha 72,76,77 uggaha matijJAna kA bheda 39,40,43,50, 54.1 ujjANa udyAna 86-89,91 ujjumai mana:paryavajJAna kA bheda 24,25 ujjusuya dRSTivAda pariccheda 102 ujjhara jala va jalAzaya gA.15 uttarajjhayaNAi graMtha 78 udaga jala va jalAzaya udiodaya vyakti 38 / 11 uddesaga grantha pariccheda 85 uddesaNa grantha pariccheda 81-84,86-91 uppattiyA matijJAna kA bheda 38.1,2,79 uppAyapuvva 104,105 uvaTThANasuya 78 uvadhAraNayA avagraha kA paryAyavAcI 43 uvasaMpajjaNaseNiyA- dRSTivAda pariccheda 93,98 parikamma uvasaMpajjaNAvatta dRSTivAda pariccheda 98 uvAsagadasA graMtha 65,80,87 usabha tIrthakara gA. 18 usahasAmi tIrthakara 79 Usasiya anakSara zruta kA bheda 601 ekasiddha kevalajJAna kA bheda 31 egaguNa dRSTivAda pariccheda 94-100 egaTriyapaya dRSTivAda pariccheda 94,95 eravaya janapada grAma elAvacca gotra gA.25 evaMbhUya dRSTivAda pariccheda 102 egaTThiyapaya dRSTivAda pariccheda 94,95 deva Jain Education Intemational For Private & Personal use only Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 naMdI 83 kuMthu 20 77 jJAna gotra nANa grantha ogADhaseNiyAparikamma dRSTivAda pariccheda 93,97 ogADhAvatta dRSTivAda pariccheda 97 ogeNhaNayA avagraha kA paryAyavAcI 43 ovAiya grantha osappiNI samaya kA prakAra 18 / 8,22,69, 121 ohi 18 / 1,22 / 1,2 ohinANa jJAna 2,8,10,17-22 ohinANapaccakkha jJAna ohinANi jJAnI 22,120 kaMdarA parvata gA.14 kaccAyaNa gA.23 kaNagasattari laukika graMtha kaNaya (ga) dhAtu va ratna gA. 13,17 kaNiyA vanaspati gA. 7 kappa kapparukkhaga vanaspati gA. 16 kappavAsiyA grantha kappAkappiya grantha kappAsiya laukika grantha kamala vanaspati gA. 37 kammapayADa gA.3 kammappavAya 104,112 kammabhUmi janapada-prAma 25 kammabhUmiya manuSya 25 kammayA matijJAna kA bheda 38 / 1,79 gA.28 grantha karisaya zilpI va vyavasAyI 389 kAussagga grantha pariccheda kAya prANI varga 38 / 3 kAliovaesa saMjJizruta kA bheda 61,62 kAliya grantha 72,76,78,79 kAliyasuya grantha gA. 32,35,43 kAvila laukika graMtha kAsava gotra gA. 23 kiriyAvAi anyatIrthika 82 kiriyAvisAla 104,117 kuMca prANI varga 387 jalAzaya tIrthakara gA. 19 kucchi mAna kA prakAra kuDaga gRha upakaraNa gA.44 kulagara rAjA kA prakAra 121 kuvalaya vanaspati gA. 31 kusamaya laukika grantha gA. 22 kusuma vanaspati gA. 16 kuhara zAstramaNDapAdi gA. 15 parvata gA. 13, sU.83 kUva jalAzaya 3816 ke ubhUya dRSTivAda pariccheda 94-100 keubhUyapaDiggaha dRSTivAda pariccheda 94-100 kevalanANa jJAna 2,26,33,3332 kevalanANapaccakkha jJAna kesarAla vanaspati gA. 7 koTTha dhAraNA kA paryAyavAcI 49 koDillaya laukika graMtha67 koliya zilpI va vyavasAyI 3819 kosiya gotra gA. 25,26 khaovasamiya avadhijJAna kA bheda 7,8 khaMdilAyariya zrutadhara AcArya khaMbha gRha 38 / 3 khaggi prANIvarga 38.13 khANi khAna gA.41 khamAsamaNa AcArya vizeSaNa 38 / 12 khAsiya anakSara zruta kA bheda 601 khaDga AbhUSaNa 38 / 3 khuDDAgapayara khuDDiyAvimANa- grantha pavibhatti gaMDiyA dRSTivAda pariccheda 121 gaMDiyANuoga dRSTivAda pariccheda 119,121 gaNaha (dha)ra gA. 21, sU. 120, 121 gaNipiDaga grantha 65,66,68,84, 124-126 gaNiya laukika grantha 386 gaNivijjA grantha 78 prANIvarga 38.6 graMtha karaga' karaNa' 75 pUrva 1. kAlikAdisUtroktamevopadhipratyupekSaNAdikriyAkalApaM karotIti kArakaH / 2. karaNaM-piNDavizuddhayAdi / Jain Education Intemational Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 4: vizeSanAmAnukrama-dezIzabda 231 78 graMtha vyakti gabbhavatiya janma kA prakAra 23 gamiya zrutajJAna kA bheda 55,72,127 / 1 garulovavAya grantha gavasaNayA IhA kA paryAyavAcI 45 gavesaNA matijJAna kA paryAya- 54 / 6,62 vAcI gaha graha gA. 10 gAuya mAna kA prakAra 18 / 4,20 gihiliMgasiddha kevalajJAna kA bheda 31 guNapaccaiya avadhijJAna kA bheda 2211 guNapaccaiya manaHparyavajJAna kA bheda 251 guhA parvata gA.14, sU. 83 prANI varga gA. 44 goyama gotra gA. 24 gola gRha upakaraNa 383 ghaDa (kAra) zilpI va vyavasAyI 389 ghaya zilpI va vyavasAyI 38.9 ghayaNa jAti 38 / 3 ghANidiyaatthuggaha matijJAna kA bheda 42 ghANidiyaavAya 46 ghANidiyaIhA ghANidiyadhAraNA ghANidiyapaccakkha jJAna ghANidiyaladdhi- akSarazruta kA bheda 59 akkhara ghANidiyavaMjaNaggaha matijJAna kA bheda jAtakA bheda 41 ghoDaga prANI varga 387 ghoDamuha laukika graMtha caukkaNa (na) iya dRSTivAda pariccheda 101,103 cauvIsatthaya grantha pariccheda causamayasiddha kevalajJAna kA bheda 32 caMda graha gA. 9 sU. 61 caMdagavijjhaya grantha 77 caMdapaNNatti graMtha caMpaga vanaspati gA. 37 cakka vAhana va vAhana se gA. 5 upakaraNa cakkavaTTi rAjA kA prakAra cakkhidiyaatthuggaha matijJAna kA bheda cakkhidiyaavAya matijJAna kA bheda cakkhidiyaIhA matijJAna kA bheda cakkhi diyadhAraNA matijJAna kA bheda cakkhidiyapaccakkha jJAna cakkhidiyaladdhikkhara akSara zruta kA bheda 59 caramasamayaajogi- kevalajJAna kA bheda bhavattha caramasamayasajogi- kevalajJAna kA bheda 28 bhavattha caraNavihi cANakya 38 / 12 cAmIyara dhAtu va ratna gA. 12 cAlaNi gRha upakaraNa gA. 44 citA IhA kA paryAyavAcI 45 citA matijJAna kA 62 paryAyavAcI citrakAra zilpI va vyavasAyI 389 cuDaliya agni 12-15 cuyaacuyaseNiyA- dRSTivAda pariccheda 100 parikamma cuyaacuyAvatta dRSTivAda pariccheda 100 cuyAcuyaseNiyA- dRSTivAda pariccheda 93 parikamma cullakappasuya grantha cullavatthu dRSTivAda pariccheda 11813,123 cUliyA dRSTivAda pariccheda 92,118 / 3,122 cUliyAvatthu dRSTivAda pariccheda 105-108 86-89,91 coddasapuvi zrutadhara chiNNaccheyanaiya dRSTivAda pariccheda 103 chIya anakSarazruta kA bheda 6011 cheliya anakSarazruta kA bheda 601 zrutadhara AcArya gA. 23 (antima kevalI) jaMbuddIva janapada grAma 18 / 5 jaMbuddIvapaNNatti grantha 78 jaccajaNa dhAtu va ratna gA. 31 jalUga prANIvarga gA. 44 jaloha jalAzaya gA. 7 java mAna kA prakAra jasabhadda zrutadhara AcArya jasavaMza vaMza jANiyA pariSad jAhaga prANIvarga gA. 44 jibhidiyaatthuggaha matijJAna kA bheda ceiya jaMbu 48 Jain Education Intemational Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 naMdI 83 graMtha 1844 184 duguNa parvata 32 graMtha daha jalAzaya diTThivAovaesa saMjJizruta kA bheda diTTivAya 65,72,80,92, 123 divasa samaya kA prakAra divasaMta samaya kA prakAra dIva janapada grAma gA. 27, 186, 25 dIvasAgarapaNNatti graMtha dRSTivAda pariccheda 94-100 duppaDiggaha dRSTivAda pariccheda 102 duyAvatta dRSTivAda pariccheda 102 duvAlasaMga graMtha 124-126 duvviyaDDhA pariSad dusamayasiddha kevalajJAna kA bheda dUsagaNi zrutadhara AcArya gA. 41 devidatthaya graMtha 77 deviMdovavAya graMtha 77 dhaNadatta vyakti 38 / 11 mAna kA prakAra dhamma tIrthaMkara gA. 19 dharaNA dhAraNA kA paryAyavAcI 49 dharaNovavAya graMtha dhAtu dhAtu va ratna gA.14 dhAraNA matijJAna kA bheda naI jalAzaya naMdanavana udyAna gA. 13 naMdAvatta dRSTivAda pariccheda 94-100,102 naMdilakhamaNa zrutadhara AcArya gA. 29 naMdiseNa vyakti 38 / 11 naMdI graMtha napuMsaliMgasiddha kevalajJAna kA bheda 31 nami tIrthaMkara gA. 19 nagara janapada grAma gA. 33 nAila vaMza gA. 38 nAga deva nAgajjuNarisi zrutadhara AcArya gA. 39 nAgajjuNavAyaya zrutadhara AcArya gA. 36 nAgapariyAvaNiyA graMtha nAgasuhuma laukika graMtha dhaNu jibhidiyaavAya matijJAna kA bheda jibhidiyaIhA matijJAna kA bheda jibhidiyadhAraNA matijJAna kA bheda jibhidiyapaccakkha jJAna jibhidiyavaMjaNuggaha matijJAna kA bheda jIvAbhigama graMtha (jIvajIvAbhigama) jayA mAna kA prakAra joi agni 12-15 joiTThANa agni joisa graha 25 bharaga gA.28 jhANavibhatti graMtha TaMka ThavaNA dhAraNA kA paryAyavAcI 49 ThANa graMtha 65,80,83 Doya zilpI va vyavasAyI 389 Nayara janapada grAma gA. 4 NAgajjuNAriya zrutadhara AcArya gA. 35 taMdulaveyA liya oo tiganaiya dRSTivAda pariccheda 103 tiguNa dRSTivAda pariccheda 94-100 titthaMkara pada gA. 22 titthayara gA. 25,33 sU. 79,121 titthayarasiddha kevalajJAna kA bheda 31 titthasiddha kevalajJAna kA bheda tisamayasiddha kevalajJAna kA bheda 32 tuMgiya gotra gA. 24 vAhana va vAhana ke gA. 5 upakaraNa tuNNAga zilpI va vyavasAyI 389 turaya prANI varga gA.6 terAsiya anyatIrthika 101,103 thabha gRha 38 / 13 thUlabhadda zrutadhara AcArya gA. 24, sU. 38 / 12 dasasamayasiddha kevalajJAna kA bheda 32 dasaveyAliya graMtha 77 dasA graMtha dasAra rAjA prakAra 121 1.dharmadhyAnaM dhyAyatIti dhyAtA / 20 78 tuMba 77 Jain Education Intemational Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 4 : vizeSanAmAnukrama-dezIzabda 233 181 nicchUDha graMtha gA. 23 gA. 44 3,34 nADaga laukika graMtha paDhamasamayasajogi- kevalajJAna kA bheda 28 nANappavAya pUrva 104,109 bhavattha nANaya nolI 38 / 4 paNaga vanaspati nAyAdhammakahA graMtha graMtha paNNavaNA 65,80,86 paNNA matijJAna kA paryAyavAcI 54 / 6 nAla vanaspati gA. 7 paNNAsa dRSTivAda pariccheda nAsikka janapada grAma 382 102 paNhAvAgaraNa anakSarazruta kA bheda 6011 65,80,90 nijjutti graMtha pariccheda patteyabuddhasiddha kevalajJAna kA bheda 81-91,123 panbhAra parvata nimitta laukika graMtha 386 pabhava zrutadhara AcArya nirayAvaliyA graMtha pabhAvaga AcArya vizeSaNa gA. 28 nivvodaya jalAzaya 387 pamAyappamAya graMtha 77 nisIha graMtha 78 paraMpara dRSTivAda pariccheda 102 nissighiya anakSarazruta kA bheda 601 paraMparasiddha kevalajJAna kA bheda 30,32 nIsasiya anakSarazruta kA bheda 601 paratitthiya anyatIthika gA.10 nemi tIrthakara gA. 19 paramohi jJAna 18.2 noiMdiyaatthuggaha matijJAna kA bheda parasamaya laukikagraMtha 82-85 noiMdiyaavAya matijJAna kA bheda parikamma dRSTivAda pariccheda 92,93,101 noiMdiyaIhA matijJAna kA bheda pariNayApariNaya dRSTivAda pariccheda 102 noiMdiyadhAraNA matijJAna kA bheda paripUNaga gRha upakaraNa noiMdiyapaccakkha jJAna parokkha jJAna noiMdiyaladdhikkhara akSarazruta kA bheda paliovama samaya kA prakAra noussappiNI samaya kA prakAra pavattiNI pada 120 noosappiNI samaya kA prakAra pavaya zilpI va vyavasAyI 389 pArivArika sadasya 38 / 3 pahAsa gaNadhara gA. 21 paiTThA dhAraNA kA paryAyavAcI 49 pAiNNaga gotra gA. 24 paiNaga pAgAra gA.4 paIva agni 12-15 pADicchaga' gA 42 pauma vanaspati gA.8 pADha dRSTivAda pariccheda 94-100 paccakkha jJAna 3,4,33 pANAu 104,116 paccakkhANa graMtha pariccheda pAya zarIrAMga gA.42 104,113 paccakkhANa mAna kA prakAra pAya 20 paccAvaTTaNayA khAdya avAya kA paryAyavAcI 47 pAyasa 38 / 3 gRha upakaraNa pAriNAmiyA matijJAna kA bheda paDAgA 38 / 1,10,12,13 paDikkamaNa graMtha pariccheda 75 pAriyalla vAhana va vAhana ke gA. 5 upakaraNa paDivatti graMtha pariccheda 81-94,123 pAvayaNi' pravacanakAra AcArya gA. 42 paDivAi avadhijJAna kA bheda 9,20 pAvAduya anyatIthika 82 paDhamasamayaajogi- kevalajJAna kA bheda 29 pAsa tIrthaMkara gA.19 bhavattha pAsao avadhijJAna kA bheda 11,14,16 1. ye gacchAntaravAsinaH svAcArya pRSTvA gacchAntare'nuyogazravaNAya samAgacchanti anuyogAcAryeNa ca pratIcchyante-anumanyante te prAtIcchikA ucyante, svAcAryAnujJApuraHsaramanuyogAcAryapratIcchyA carantIti prAtIcchikA iti vyutpatteH / 2. 'prAvacanikAnAM' pravacane-pravacanArthakathane niyuktAH prAvacanikAsteSAM, tatkAlApekSayA yugprdhaanaanaamityrthH| 25 graMtha gRha pUrva Jain Education Intemational Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 pAhuDa pAhuDapAhuDa pApADiyA pAhuDiyA piyara piyAmaha pusegiyAparikamma puTThApuTTha puTThAvatta putta puNphapUliyA pupphadaMta puphiyA purao purANa puvva pudhvagava purisaliMgasiddha pUiya porisimaMDala posahovavAsa bhaka baladeva bahubhaMgiya bahula bahula birAlI buddhamohimasiddha buddhavayaNa buddhi maMgI' bhaNaka dRSTivAda pariSada dRSTivAda pariccheda dRSTivAda pariccheda dRSTivAda pariccheda pArivArika sadasya pArivArika sadasya gA. 1 dRSTivAda pari dRSTivAda pariccheda dRSTivAda pariccheda pArivArika sadasya graMtha tIrthaMkara graMtha phAsidityugma phAsidipazravAya matijJAna kA bheda phAsidipahA matijJAna kA bheda phAsidivadhAraNA matijJAna kA bheda phAsidiSayavas jJAna phAsidiyaladdhiakkhara akSara zruta kA bheda phAsidijagaha matijJAna kA bheda zAkhA rAjA kA prakAra dRSTivAda pariccheda avadhijJAna kA bheda laukika graMtha dRSTivAda pariccheda dRSTivAda pariccheda kevalajJAna kA bheda zilpI va vyavasAyI graMtha dhArmika kriyA matijJAna kA bheda zrutadhara AcArya dRSTivAda pariccheda prANI varga kevalajJAna kA bheda laukika graMtha avAya kA paryAyavAcI graMtha AcArya vizeSaNa 123 123 123 123 86-89,91 93,96 102 96 38 / 3 79 gA. 18 79 11,12,16 67 gA. 35, sU. 122,123 92,104,119 31 3819 77 87 42 46 44 48 59 41 gA. 32 121 102 gA. 25 102 gA. 44 31 67 47 gA. 3 gA. 28 1. maGgikA caturbhaGgakA thaa| 2. kAlikAdisUtrArthaM bhaNatItiH maNaH, sa eva prAkRtazailyA bhaNakaH / bhadda bAhu bharaha bharaha bhavattha kevalanANa bhavana bhavapaccaiya bhAraha bhUyadiNNa bherI mai mai maiaNNANa maiMda mainANa maMDalapavesa maMDiya maMdaragiri magara maggao maggaNayA maggaNA majbhagaya maNapajjavanANa maNapajjavanANa paccakkha maNi maNayaloya massa maNussa seNiyA parikamma maNussAvatta matthaya maya maraNavibhatti mallaga malli masaga mahAkappasuya mahAgiri mahAnisIha zrutadhara AcArya janapada grAma vyakti kevalajJAna kA bheda gRha avadhijJAna kA bheda laukika paMca zrutadhara AcArya vAdya ajJAna prANI varga jJAna graMtha jJAna 35, 36 matijJAna kA paryAyavAcI 54.6 36 gA. 14 36 77 gA. 21 gA. 17 prANIvarga avadhijJAna kA bheda gA. 11 11,12,16 IhA kA paryAyavAcI 45 matijJAna kA paryAyavAcI 54 / 6,62 avadhijJAna kA bheda 10, 15, 16 2,23,25 6 gaNadhara parvata jJAna jJAna dhAtu va ratna janapada grAma janapada grAma dRSTibAda paricheda dRSTivAda pariccheda zarIrAMga prANI varga graMtha gRha upakaraNa tIrthaMkara prANI varga graMtha zrutadhara AcArya graMtha gA. 24,121 185, 69 38/3 26, 27 gA. 4 7,22 / 1 67 gA. 39 gA. 44 12-15,3813 18/5 25 / 1 naMdI 93,95 95 15 gA. 9 77 53 gA. 19 gA. 44 77 gA. 25 78 Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 4 : vizeSanAmAnukrama-dezIzabda 235 pUrva rUDha laddhikkhara likkhA leha lokabiMdusAra logAyaya lohicca vaira vaira vaisesiya vaMjaNakkhara vaMjaNuggaha vaMdaNaya gotra vagga mahApaccakkhANa graMtha mahApaNNavaNA graMtha mahAvideha janapada grAma mahAvIra tIrthaMkara gA. 2 mahilliyAvimANa- graMtha vibhatti mahisa prANI varga gA.44 mahuarI prANI varga gA. 8 mAugApaya dRSTivAda pariccheda 94,95 mADhara gA. 24 mADhara laukika graMtha mAsa samaya kA prakAra 18.5 micchasuya zrutajJAna kA bheda 55,67 muNivara pada gA.14,16 muNisuvvaya tIrthakara gA. 19 mutti zilpI va vyavasAyI 38 / 9 muha zarIrAMga gA. 9 AbhUSaNa 38 / 4 khAdya gA. 31 muhutteta samaya kA prakAra 1014 muhuttamaddha samaya kA prakAra 54 / 3 mUlapaDhamANuoga dRSTivAda pariccheda 119,120 meyajja gaNadhara gA. 21 prANI varga gA. 44 mehalAga AbhUSaNa gA.12 avagraha kA paryAyavAcI 43 mora prANI varga gA. 15 moriyaputta gaNadhara gA. 21 rayaNa dhAtu va ratna gA. 4,7,12,14, vanaspati gA.8 akSarazruta kA bheda 56,59 mAna kA prakAra 20 laukika grantha 3816 104,118 laukika graMtha zrutadhara AcArya gA. 40 dhAtu va ratna gA. 12 zrutadhara AcArya 38.12 laukika graMtha akSarazruta kA bheda matijJAna kA bheda 40,41,51 grantha pariccheda grantha pariccheda 88,89 graMtha pariccheda 78 gotra gA. 23 zilpI va vyavasAyI 39 / 9 avadhijJAna kA bheda 9,18 udyAna udyAna 38 // 3,86-89,91 graMtha dRSTivAda pariccheda 102 dRSTivAda pariccheda 105-118,118 / 1,2,123 tIrthakara gA. 19 tIrthaMkara graMtha muddiyA muddIyA vaggacUliyA vaccha vaDhai vaDDhamANaya vaNa vaNasaMDa baNhidasA vattamANuppaya vatthu mesa mehA vaddhamANa vaddhamANasAmi varuNovavAya vavahAra graMtha vasabha vAubhUi gA. 18 gA. 20 gA. 30 rayaNi vAgaraNa' prANI varga gaNadhara graMtha laukika graMtha vyAkhyAnAcArya pada 20 59 gA. 6 vAgaraNa pada mAna kA prakAra rasaNidiyaladdhikkhara akSarazruta kA bheda raha vAhana va vAhana ke upakaraNa rAmAyaNa laukika grantha rAjA kA prakAra rAyapaseNi (Nai) ya grantha rAsibaddha dRSTivAda pariccheda rAhu graha vanaspati ruyaga janapada grAma rAya 38 / 11,86-89,91 70 vAyaga vAyagattaNa vAyagapaya vAyagavaMza vAyaNA vAlagga vAsa vAsudeva vAsupujja vaMza graMtha pariccheda mAna kA prakAra samaya kA prakAra rAjA kA prakAra tIrthaMkara gA. 32 gA. 36 gA. 32 gA. 30,31 81-91,123 20 185,23 gA. 9 38 / 3,7 rukkha 18.5 gA.19 1. vyAkaraNa-praznavyAkaraNaM zabdaprAbhUtaM vA / Jain Education Intemational Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 vilamada vijayacariya vijjAcaraNaviNicchaya graMtha vijjANavAya viSNu viSNANa vippajahaNaseNiyA parikamma vippajahagAvata vimala viyatta viyAvatta viyAha viyAhacUliyA viyAhapaNNatti vivAgasuya vihatthi vihArakaSNa vImaMsA vImaMsA bIrAgasuma vIra vIriya veDhA veNaiyavAi veNaiyA beva behaliya velaMdharovavAya velA vesobAsa besiya sai saMkhejjasamayasiddha saMjUha saMvi saMti saMbhava saMbhiNNa saMbhUya muma saNAsu saMsArapahi manaH paryavajJAna kA bheda 24, 25 dRSTivAda pariccheda 102 pUrva agni avAya kA paryAyavAcI 47 dRSTivAda pariccheda tIrthaMkara gaNadhara dRSTivAda pariccheda graMtha 77 104, 114 gA. 16 grantha tIrthaMkara pUrva grantha pariccheda 93,99 graMtha graMtha graMtha mAna kA prakAra 20 grantha 77 IhA kA paryAyavAcI 45 matijJAna kA paryAyavAcI 54 / 6, 62 tIrthaMkara dRSTivAda pariccheda zrutadhara AcArya janma kA prakAra graMtha dRSTivAda paricheda 99 gA. 19 gA. 20 102 85 78 65,80 65,80,91 77 gA. 3,21,22 104,107 81-91,123 anyatIrthika matijJAna kA bheda laukika grantha dhAtu va ratna grantha 78 jala va jalAzaya gA. 11 grantha 78 laukika grantha 67 matijJAna kA paryAyavAcI 54 / 6 kevalajJAna kA bheda dRSTivAda pariccheda zrutadhara AcArya tIrthaMkara 82 38 / 1,79 67 gA. 17 32 602 gA. 25 gA. 19 gA. 18 102 gA. 24 23 77 94-100 sagabhaddiyA saccappavAya sajogibhavattha saTTitaMta saNNakkhara saNNA saNNi saNNi sasu sapajjavasiya sappa samaNovAsaga samabhirUDha samaya samaya samavAya samuTThANa suya samudda samudde saga samuddesa samosaraNa samma samma suya sabuddhasiddha saraDa saliMga siddha savaNayA savvaobhadda sasamaiya sasi sahassapatta sAi sAiya sADI sAmajja sAmAiya sAmANa sAvaga sijjaMbhava laukika grantha pUrva 67 104, 110 27, 28 kevalajJAna kA bheda laukika grantha 67 akSarazruta kA bheda 56, 57 matijJAna kA paryAyavAcI 54 / 6 prANIvarga zrutajJAna kA bheda 13 33 37 prANIvarga zrAvaka dRSTivAda pariccheda samaya kA prakAra grantha grantha grantha jala va jalAzaya grantha paricheda graMtha pariccheda sabhAmaNDapa zrutajJAna kA bheda "" grantha tIrthaMkara vanaspati bhUtadhara AcArya zrutajJAna kA bheda vastra bhUtadhara bhASAyeM graMtha pariccheda dRSTivAda pariccheda zrAvaka zrutadhara AcArya 25,62-64 127 / 1 55:61,64 55,68,69,71, 127/1 38 / 13 87 102 kevalajJAna kA bheda prANIvarga 31 38 / 3 31 avagraha kA paryAyavAcI 43 dRSTivAda pariccheda kevalajJAna kA bheda naMdI 181,28,29, 32,52,5413 67 65,80,84 78 gA. 15, 17, 1816,25 85 81-84, 86-91 86-89,91 127 / 1 55,65,67,69 102 101, 103 gA. 18 gA. 8 gA. 26 55,67, 69, 71 127 / 1 38/7 gA, 26 75 102 gA. 8,15,38 / 11 gA. 23 Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hattha pariziSTa 4 : vizeSanAmAnukrama-dezIzabda sijjaMsa tIrthaMkara gA. 18 siddhaseNiyAparikamma dRSTivAda pariccheda 93,94 siddhAvatta silA parvata 38 / 3 silAyala parvata gA.13 siloga graMtha pariccheda 81-91,123 sihara parvata gA.16 sihari parvata sIyala tIrthaMkara gA.18 sIsa ziSya gA. 39 zrutadhara AcArya gA. 32 suMdarInaMda vyakti 38 / 12 vAdya gA. 6 tIrthaMkara gA.18 suppabha tIrthakara gA. 18 sumai tIrthakara gA. 18 grantha gA. 2,4,28, sU. 72,86-89, gotra sIha soiMdiyaladdhikkhara akSarazruta kA bheda soiMdiyavaMjaNuggaha matijJAna kA bheda haMbhI laukika grantha prANIvarga gA. 44 mAna kA prakAra 18 / 4 harivaMza kula 121 hAyamANaya avadhijJAna kA bheda 9,19 hAra AbhUSaNa gA. 15 hAriya gA. 26 himavaMta zrutadhara AcArya gA. 34 himavaMtakhamAsamaNa gA. 35 heUvaesa saMjJizruta kA bheda 61,63 heraNiya zilpI va vyavasAyI 3819 dezI zabda gA.11 uddhamAya gA.13 caMpaga gA. 37 paripUNaga gA. 44 sU. 4 maggao 11 sunaMdi supAsa suya 35,36,69 jJAna ajJAna grantha pariccheda 22 suyaaNNANa suyakkhaMdha suyanANa suyanissiya jJAna 81-91,123 2,34-36 37,39 gA.3 khuDDAga agaDa khuDDaga ghayaNa (khADahilA) 38 / 3 38 / 3 matijJAna kA bheda deva deva zrutadhara AcArya gaNadhara 38 / 3 38 / 4 gA. 25 gA. 20,23 65,80,82 gA. 8,10, su. 71 77 nANaya ceDaga peyAla graMtha suvaNNa suhatthi suhamma sUyagaDa sUra sUrapaNNatti sela selaghaNa soiMdiyaatthuggaha soiMdiyaavAya soiMdiyaIhA soidiyadhAraNA soidiyapaccakkha graha grantha parvata mudgazaila matijJAna kA bheda 38.4 38 / 5 38 / 9 38.9 38 / 13 44 koliya Doya AmaMDa mallaga rAvehiti chaliya cahiya ammA 'culla' vatthu 53 601 jJAna 86 118 / 3 Jain Education Intemational Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa : 5 padAnukrama kAle cauNha vuDDhI kevalanANeNatthe khamae amaccaputte guNabhavaNa-gahaNa ! suyacattAri duvAlasa aTTha calaNAhaNa-AmaMDe jaccaMjaNa-dhAusamappahANa jayai jagajIvajoNI jayai suyANaM pabhavo jasabhadaM tuMgiyaM vaMde jAvaiyA tisamayAhAragassa aMgulamAvaliyANaM 18 / 3 Ani.' 32 vibhA.608 akkhara saNNI samma 12711 Ani. 19,862 vibhA. 454 bRbhA.' 42 aDDhabharaha-pahANe gA. 38 aNumANa heu-diLaMta-sAhiyA 38 / 10 Ani. 948 attha-mahattha-kkhANi gA. 41 atthANaM uggahaNaM 5412 bhAni.3 vibhA. 179 abhae siTThi-kumAre 38 / 11 Ani. 949 ayalapurA nikkhaMte gA. 32 aha savvadavvaparimANa 33 / 1 Ani. 77 vibhA. 823 Agama-satthaggahaNaM 127 / 2 Ani. 21 vibhA. 558 IhA apoha vImaMsA Ani. 12 vibhA. 396 uggaha ikkaM samayaM 5413 Ani.5 vibhA. 333 uggaha IhAvAo 5411 Ani. 2 vibhA. 178 uppattiyA veNaiyA 381 Ani. 938 uvaogadiTThasArA 38 / 8 Ani. 946 UsasisaM nIsasiyaM 6011 Ani. 20 vibhA. 501 bRbhA. 76 elAvaccasagottaM gA. 25 ohI bhavapaccaio 2211 kammaraya-jaloha-viNiggayassa gA. 7 kAliyasuya-aNuogassa gA. 35 bRbhA. 744 54 / 6 jIvadayA-suMdara-kaMdaruddariyaje anne bhagavaMte jesi imo aNuogo tatto himavaMtamahaMta-vikkame tava-saMjama-maya-laMchaNa ! tisamudda-khAya-kitti dasa coddasa aTTha nANammi daMsaNammiya 187 Ani. 36 vibhA. 617 33 / 2 Ani. 78 vibhA. 829 38 / 12 Ani. 950 gA.4 128 / 3 38 / 13 Ani. 951 gA. 31 gA.1 gA. 2 gA.24 18 / 1 Ani. 30 vibhA. 588 gA. 14 gA. 43 gA. 33 gA. 34 gA.9 gA. 27 118 / 1 gA. 9 Ani. 979 vibhA. 3096 gA. 17 3816 Ani. 944 gA. 13 gA. 22 2212 Ani 66 vibhA. 766 gA. 20 Ani. 593 gA. 10 nANa-vararayaNa-dippaMtanimitte atthasatthe ya niyamUsiya-kaNaya-silAnivvui-paha-sAsaNayaM neraiyadevatitthaMkarA ya paDhamittha iMdabhUI paratitthiya-gaha-paha-nAsagassa tulanA-1. Ani-Avazyakaniyukti / 2. vibhA.-vizeSAvazyakabhASya / 3. bRbhA.-bRhatkalpabhASya / Jain Education Intemational Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 5: padAnukrama 236 385 puDheM suNe i sada 54 / 4 Ani. 5 vibhA. 326 puvvamadiTThamasuyamaveiya 38 / 2 Ani. 939 bArasa ikkArasaMge 118 / 2 bhaNagaM karagaM jharagaM gA. 28 bhadaM dhii-velA-parigayassa gA. 11 bhaI sabbajagujjoyagassa gA. 3 bhaI sIlapaDAgUsiyassa bharanittharaNasamatthA Ani. 943 bharahammi addhamAso 18 / 5 Ani. 34 vibhA.610 1. bharahasila 2. paNiya 3. rukkhe 3813 Ani. 940 (1. bharahasila 2. miMDha 3. kukkuDa) Ani.941 bhAvamabhAvA heU 124 / 1 bhAsAsamaseDhIo 5415 Ani. 6 vibhA. 351 bhUyahia-ppagabbhe gA. 39 maMDiya-moriyaputte gA. 21 Ani. 595 maNapajjavanANaM puNa 221 Ani. 76 vibhA. 810 mahusittha-muddi-aMke 38 / 4 Ani. 942 miu-maddava-saMpaNNe gA. 36 mUaM huMkAraM vA 12714 Ani. 23 vibhA. 565 bRbhA. 210 vaMde usabhaM aji gA.18 Ani. 370-hohI ajio saMbhava.. vaDDha u vAyagavaMso gA. 30 varataviya-kaNaga-caMpaga gA. 37 viNaya-Naya-pavara-muNivara gA. 16 vimalamaNaMta ya dhamma gA. 19 Ani. 371 saMkhejjammi u kAle 186 Ani. 35 vibhA. 615 saMjama-tava-tuMbArayassa gA.5 saMvara-varajala-paga liya-ujjhara gA. 15 sammaiMsaNa-vaira-daDha gA. 12 sabbabahu agaNijIvA 182 Ani. 31 vibhA. 598 sAvagajaNamahuariparivuDassa gA. sIyA sADI dIhaM 387 Ani. 945 sukumAla-komala-tale gA. 42 suttatyo khalu paDhamo 12715 Ani. 24 vibhA. 566 bRbhA. 209 sumuNiya-NiccANicca gA. 40 sussUsai paDipucchai 12713 Ani. 22 vibhA. 561 suhammaM aggivesANaM gA. 23 suhumo ya hoi kAlo 188 Ani. 37 vibhA. 621 1. sela-ghaNa 2. kuDaga 3. cAlaNi gA. 44 Ani. 139 vibhA 1454 bRbhA. 334 hatthammi muhuttaMto 184 Ani. 33 vibhA. 609 hAriyaguttaM sAI gA. 26 heraNNie karisae 389 Ani. 947 Jain Education Intemational Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMtaradIvaga akammabhUmaga akiriya akkhobhassa sU. 23 sU. 23 gA. 9 gA. 11 sU. 127 / 1 sU. 71 sU. 70 akSara-zruta sU. 56-59 sU. 60 anakSara zruta anAnugAmika avadhijJAna sU. 17 anuyoga anuyogadhara AcArya akSara Adi zruta jJAna akSara ke tIna prakAra akSara ke do prakAra antagata apacchimo appacikka appamatta saMyata ammatirAe sU. 119-121 gA. 43 sU. 10 gA. 2 gA. 5 sU. 23 sU. 25 sU. 12 gA. 12 sU. 54 / 3 alAta avagADha avagraha Adi kA kAlamAna avadhijJAna sU. 7 avadhijJAna kA utkRSTa sU. 182 kSetra avadhijJAna kA kSetra va kAla avadhijJAna kA viSaya avadhijJAna ke prakAra avadhijJAna ke vikalpa su. 18/3-6 sU. 22 sU. 9 avvAyaphala jogA sU. 22 / 1 sU. 382 azrutanizrita asaMbaddha su. 38 sU. 17 anugAmi avadhijJAna pU. 10-16 Abhinivodhika jJAna sU. 37 Abhinibodhika jJAna sU. 54 kA viSaya 67 67 15 15 189 125-127 124, 125 116-118 118,119 68 185 26,27 58 13 15 67 69 58 16 104 54 60,61 61 pariziSTa 6 TippaNa : anukrama 63, 64 55, 56 64 95 93-95 69 56-58 92,93 103, 104 Abhinibodhika jJAna ke dRSTAnta Abhinibodhika jJAna ke paryAya AyaM samudra Arya skandila aura Arya nAgArjuna Arya himavaMta ujjhara uddhamAya ulkA odisArA gA. 34 Avazyaka kA racanAkAla sU. 74,75 iDhipatta sU. 23 indriya pratyakSa sU. 5 ujjala gA. 13 gA. 15 gA. 13 su. 12 sU. 3818 gA. 13 Usiya Rjumati vipulamati kaMta kaNNiya kuhara kevalajJAna kevalajJAna kA viSaya kesarAla sU. 51-53 sU. 54/6 sU. 24, 25 gA. 17 gA. 7 kandarA gA. 14 kammapasaMga sU. 388 kammabhUmaga su. 23 karagaM gA. 28 kAla Adi kI sUkSmatA 1818 kAlika aura utkAlika sU. 76-78 kAle cauNha 181 zruta gADha citta gA. 27 gA. 33,35 gA. 15 sU. 26-32 sU. 33 gA. 7 kSAyopazamika avadhijJAna sU. 8 gamika aura agamika sU. 72 gA. 12 gA. 13 101-103 106 23 26 25 156 68 53, 54 16 16 16 58 95 16 68,69 17 15 16 95 67 25 62 156-164 62 16 69-71 7-76 15 127 127 16 16 Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 6 : TippaNa : anukrama 241 185,186 11 14 183,184 186 52,53 51,52 25 25 jyoti 58 91,92 49-51 26 24,25 58 V8 65-68 ditta 13 20,21 19,20 cuDaliyaM sU. 12 cUlikA sU. 122 jagaguru gA.1 jagajIvajoNIviyANao gA.1 jaganAho gA.1 jagappiyAmaho gA.1 jagabaMdhU gA. 1 jagANaMdo gA. 1 jaya gA. 1 jalaMta gA. 13 sU. 12 jJAna-ajJAna jJAna mImAMsA jharagaM gA. 28 tapa gA. 6 tivagga sU. 3815 tIrthakarAvalI gA. 18,19 gA. 14 dippaMta gA. 17 dUSyagaNI gA. 41,42 dRSTivAda sU. 92 dvAdazAGga sU. 80-91 dvAdazAGga ke prakAra sU. 125 dvAdazAGgI kA kAla sU. 68,69 dvAdazAGgI kA pratipAdya sU. 124 dvAdazAGgI kI su. 126 kAlikatA dhii sU.11 niyama gA.6 nairayika Adi kA sU. 22 / 2 avadhijJAna pauraravaMta gA. 15 pajjattaga sU. 23 paNollemANe paratitthiya gA.10 parikarma sU. 93-101 parigholaNA sU. 388 parigholemANe sU. 17 pariperaMta sU.17 pariSad gA. 44 parokSa jJAna sU. 34,35 pasatthaajjhavasANa sU. 18 180 164-180 188 123,124 pAriyalla gA05 pUrvagata sU. 104-118 pUrvo ke anya vibhAga sU. 123 peyAlA sU. 385 prakIrNaka kI racanA sU. 79 pratipAtI-apratipAtI sU. 20,21 pratyakSa pratyakSa-parokSa prabhAvaka gA. 28 brahmadvIpaka zAkhA aura gA. 32 AryasiMha bhaNagaM gA. 28 bhUtadinna gA. 30-39 maMgu"nAgahastI gA. 28-30 maNi sU. 12 madhyagata manaHparyavajJAna sU. 23 mahappA gA. 2 mahAgiribalissaha gA. 25 mekhalA yazobhadra"sthUlabhadra gA. 24 rayaNa ruMda gA. 11 gA. 12 revatInakSatra gA. 31 lessa gA. 10 lauhitya gA. 40 vardhamAna avadhijJAna sU. 18 viulatarAe sU. 25 viNayamaya kusumAula- gA. 16 vaNassa viSayagrahaNa kI prakriyA gA. 54 / 4 visuddha gA. 382 visuddhatarAe-vitimira- sU. 25 tarAe vyAkhyAna vidhi suu.127|5 zabdagrahaNa kI prakriyA sU. 5415 zIla gA.6 zravaNa vidhi gaa.127|4 zrutajJAna kI grahaNavidhi gA. 127 / 2,3 zrutajJAna kI gA. 126 kAlikatA 187 188 16,17 sU. 12 15 180-182 95 190 105 59 27-31 190 189,190 188 Jain Education Interational Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 naMdI 188 112-123 127-129 58 95-100 zrutajJAna kI viSayavastu gA. 127 zrutajJAna ke prakAra gA. 55 zrutajJAna ke bhedoM kI gA. 73 mImAMsA zrutanizrita sU. 39-50 saMki lissamANa sU. 19 saMghastuti gA. 4 / 17 saMjJIzrata saMbaddha sU. 17 saMvara gA.15 sammucchimamaNussa sU. 23 samyakzruta aura sU. 65-67 mithyAzruta savvao samaMtA sAhukkAra phalavaI sU. 38 / 8 sudharmA "zayyaMbhava gA. 23 suyANaM pabhavo gA.2 sU. 102,103 svAti zAMDilya gA. 26 hIyamAna avadhijJAna sU. 19 14-17 119-122 17-19 13 152,183 21-23 sUtra Jain Education Intemational Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa : 7 jJAnamImAMsA jJAna mImAMsA ke srota jJAna mImAMsA meM jJAtA, jJAna aura jJeya ke svarUpa aura sambandhoM para vicAra kiyA jAtA hai| prastuta Agama (naMdI) kA prArambha jJAna se hotA hai| jJAna ke pAMca prakAra haiM nANaM paMcavihaM paNNattaM, taM jahA-AbhiNibohiyanANaM suyanANaM ohinANaM maNapajjavanANaM kevalanANaM / ' jJAna kA svarUpa jJAna AtmA kA guNa hai / karaNAdisAdhano jJAnazabdo vyAkhyAtaH / / ayaM jJAnazabda: karaNAdisAdhana iti vyAkhyAtaH purastAt / itareSAM tadabhAva: / 9 / itareSAmekAntavAdinAM tasya jJAnasya karaNAdisAdhanatvaM noppdyte| tatkathamiti cet ? ucyateaAtmAbhAve jJAnasya karaNAditvAnupapattiH karturabhAvAt / 10 / yeSAmAtmA na vidyate teSAM jJAnasya karaNAditvaM noppdyte| kutaH ? karturabhAvAt / sati hi devadatte chattari parazo: karaNatvaM dRSTam / tathA cAtmanyasati nAsya karaNatvam / tata eva bhAvasAdhanatvamapi nopapadyate-jJAtirjJAnam iti / na hyasati bhAvavati bhAva iti / syAdetat-jAnAtIti jJAnamiti kartRsAdhanatvamiti; tanna; nirIhakatvAt / na hi nirIhako bhAvaH kartRtvamAskandati / nirIhakAzca sarve bhAvAH / kiJca, pUrvottarApekSasya loke kartRtvaM dRSTam / na ca tasya jJAnasya pUrvottarApekSAsti kSaNikatvAt, ato nirapekSasya kartRtvAbhAvaH / kiJca, karaNavyApArApekSasya loke kartatvaM dRSTam / na ca jJAnasyAnyat karaNamasti / ato'sya kartRtvamapi nopapadyate / svazaktireva karaNamiti cet, na; zaktizaktimadbhedAbhyupagame AtmAstitvasiddheH / abhede ca doSastadavastha eveti / santAnApekSayA kartRkaraNabhedopacAra iti cet ;na; paramArthaviparItatve mRSAvAdopapatteH, bhedAbhedavikalpanayoruktadoSaprasaGgAcca / manazcendriyaJcAsya karaNamiti cet ; na; tasya tacchaktyabhAvAt / manastAvanna karaNama, vinaSTatvAt SaNNAmanantarAtItaM vijJAnaM yaddhi tanmanaH [abhidha. 217] iti vacanAt / nendriyamapyatItam tata ev| nApyupajAyamAnasya karaNatvam / nahi savyaviSANaM yugapadupajAyamAnamitarasya viSANasya karaNaM bhavati / kiJca, prakRtyarthAdanyasyAbhAvAt / 'jJA' ityasyAH prakRteravabodhanamarthaH, na tasmAdanyaH kazcidarthosti yaH kartRtvamanubhavet, ato'sya kartRtvAbhAvaH / kiJca, ekakSaNaviSayaM yatkartRtvaM tadanekakSaNagocaroccAraNalabdhajanmA kartRzabdena kathamucyate ? kathaM vA'yamekakSaNe'san vAcaka: syAt ? santAnAvasthAnAd vAcyavAcakabhAvasambandha iti cet ; na ; tasya prativihitatvAt / atha matametat , khAtpatitA no ratnavRSTiH, avAcyameva hi tattvamiSyate / avyApAreSu hi sarvadharmeSa vAgvyavahAro nAstyeveti; tadapi nopapadyate; svavacanavirodhAt, tattvapratipattyupAyApahmavaprasaGgAcca / kiJca, jAnAtIti jJAnamiti kartRsAdhanatvaM nopapadyate / kutaH ? vizeSAnupalabdheH / yena hi kartRsAdhanatvamavagataM karaNAdisAdhanatvaM ca tenedaM yujyate vaktum -'kartRsAdhanamidaM na karaNAdisAdhanam' iti / na ca kSaNikavAdinaH pratyarthavazavatijJAnavikalpanAyAm anavadhAritobhayasvabhAvasya tadvizeSopalabdhirasti / na hi zukletaravizeSAnabhijJasya 'zuklamidaM na nIlAdi' iti vizeSaNamupapadyate / astitve'pyavikriyasya tadabhAvaH, anabhisaMbandhAt / 11 // AtmanaH astitve'pi jJAnasya karaNAdyabhAvaH / kutaH ? anabhisaMbandhAt / yasya matam -Atmano jJAnAkhyo guNaH tasma'ccArthAntarabhUtaH, "aAtmendriyamanA'rthasannikarSAt yanniSpadyate tadanyat' [vaize. sU. 3 / 1 / 18] iti vacanAditi tasya jJAnaM karaNaM na bhavitumarhati / kuna: ? pRthagAtmalAbhAbhAvAt / dRSTo hi loke chettudevadattAd arthAntarabhUtasya 1. navasuttANi, naMdI, sU. 2 Jain Education Intemational Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 parazoH taikSNyagaurava kAThinyAdivizeSalakSaNopetasya sataH karaNabhAva:, na ca tathA jJAnasya svarUpaM pRthagupalabhAmahe / apekSAbhAvAt dRSTo hi parazo devadattAdhiSThitodya mana nipAtanApekSasya karaNabhAva:, na ca tathA jJAnena kiJcit kartusAdhyaM kriyAntaramapekSyamasti / kiJca tatpariNAmAbhAvAt chedana kiyA pariNatena hi devadarzana tatkriyAyAH sAcivye niyujyamAnaH parazuH karaNam' ityeta dyuktam, na ca tathA AtmA jJAnakriyApariNataH / arthAntaratve tasyA'jJatvAt / iha yajjJAnAdanyadbhavati tadajJaM dRSTaM yathA ghaTAdidravyam, tathA ca jJAnAdanya AtmA ityajJatvaprasaGgaH / jJAnayogAjjJatvaM dRSTatvAt daNDivaditi cet; na; tatsvabhAvAbhAve saMbandhaniyamAnupapattiH indriyamanAvat / jJasvabhAvAbhAve sati 'Atmanyeva yogo na manasendriyeNa vA' iti niyamAbhAvaH / yutasiddhayozca daNDadaNDinoH sambandhaH, daNDasya ca prasiddhasya sato vizeSaNamAtratvenopAdAnAt, Atmanazca tadutpattI hitAhita vicAraNA vikriyAnupapatterasAmyam / ubhayozcAjJayo: saMbandhe'pyajJatvaprasaGgaH, duSTatvAt, jAtyandhayoH saMbandhe darzanazaktyabhAvAt / 1 indriyamana: prasaGgAt yadi 'jJAyate'nena jJAnam' iti karaNamabhyupagamyate tenendriyANAM manasazca jJAnatvaprasaGgaH vizeSAbhAvAt, tairapi jJAyata iti / 2 kiJca, ubhayaniSkriyatvAt / sarvagatasya tAvadAtmanaH kriyA nAsti, nApi jJAnasya / 'kriyAvattvaM dravyasyaiva lakSaNam' iti vacanAt / tataH kriyAvirahitasya kathaM kartRtvaM karaNatvaM vA syAt ? yasyApi mattam - anityaguNavyatirekAcchUddhaH puruSo nityazca nirvikArasyAt iti tasya jJAnaM karaNaM na bhavitumarhati / kutaH anabhisaMbandhAt / yA buddhiH indriyamano'haGkAramatyupanItA AlocanasaMkalpAbhimAnAdhyavasAyarUpA sA prakRtiH puruSaH punaravizriyaH zuddhazca tasya sA karaNaM kathaM syAt ? kriyApariNatasya hi devadattasya loke karaNasaMprayogo dRSTaH / ityevamAdi yojyam / nApi kartRsAdhanatvaM yujyate / loke hi karaNatvena prasiddhasyAseH, tatprazaMsAparAyAmabhidhAnapravRttau samIkSitAyAM "taikSNyagauravakAThinyAhitavizeSo'yameva chinatti" iti kartRdharmAdhyAropaH kriyate, na ca tathA jJAnaM karaNatvena prasiddhamasti pUrvadoSopapatteH / ato'sya kartRtvamayuktam / nava bhAvasAdhanatvamupapattimat avikriyasya tatpariNAmAbhAvAt vikriyAsvabhAvasya hi vastunastadusAdevAdidarzanAt 'pacanaM pAkaH' ityevamAdi bhAvanirdezo yuktaH nAkAzasyeti / kiJca phalAbhAvAt / jJAnaM hi pramANamiSTam pramANena ca phalavatA bhavitavyam na pAvavodhanamantareNa phalamanyadupalabhyate / tasmAdanyena jJAnena bhavitavyaM yasmin sati sA jJAtiravabodhaH phalamAtmano bhavati, tacca nAstyato na bhAvasAdhanatvam / vikAsa ke hetu - tajjJAnam / adhigamazcAtra na bhAvAntaramiti 'phale prAmANyopacAra:' iti cApyuktam ; mukhyAbhAvAt / AkArabhedAt phalapramANaparikalpanA cAyuktA; AkArAkAravatorbhedAbhedayoranekadoSopapatteH / nirvikalpakatvAcca tattvasya AkArakalpanAbhAvaH / bAhyavastvAkArApohe antaraGgAkArAnupapattizceti / jainendrANAM tu paramarSisarvajJapraNItanayabhaGgagahana prapaJcavipazcitAM syAdvAdaprakAzonmIlitajJAnacakSuSAm ekasminnapyarthe'neka paryAyasaMbhavAdupapadyate iti visRSTArthametat / jJAna kA vikAsa puDhavikAite hito AukkAtiyANa anaMtabhAgeNa visuddhataraM nANamakkharaM, evaM kameNaM teu vAu vaNassa ti - be iMdiya- teiMdiyacaturidiya acaMdivasa divANa va vizuddhataraM bhavati / Y naMdo , I 1. kSayopazama bhAva' 2. kSAyika bhAva --- 'ekavidhaM' ekaprakAram, AvaraNAbhAvAt kSayasyaikarUpatvAt / kevalaM matvAdinirapekSaM kevalaM ca 1. tattvArthavArtika 1, pR. 45-47 2. naMdI cUrNa, pR. 56 3. naMdI, sU. 8 4. hAribhadrIyA vRtti, pR. 43 Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 7 jJAnamImAMsA jJAna ke srota 1. indriyAM 2. AtmA parokSa jJAna ke do srota jJeya 1. AbhinibodhikajJAna' 2. zrutajJAna* jJeya ke cAra prakAra haiM-dravya, kSetra, kAla aura bhAva / jJAna aura jJeya kA saMbaMdha akkharaggahaNeNa NANassa gahaNaM kataM, gANaM ca NeyAo avvatiriktaM, kahaM ?, jAva jANiyavvA bhAvA tAva NANaM, ato etisi NaNaNeyANaM parimANaM imaM bhaNNati, taM jahA - savvAgAsapadesaggaM anaMtaguNitaM pajjavaggaM akkharaM labbhati, tattha savvasaddo Niravasesie atthe vaTTa, AgAsaM pasiddhaM ceva, tassa jaM paesaggaM, aggaMti vA parimANaMti vA pamANaMti vA egaTThA, teNa caiva sabvAgAsapadesaggeNa anaMtaguNitaM pajjavaggaM akkharaM labbhati, pajjAyANaM ca egamegassa AgAsapadesassa jAvaiyA agurulahupajjAyA tesi saMpiDiyANaM jaM aggaM evaM parimANaM rassatti, pANapamAnaMti vRttaM bhavati / caitanyazakterdvAvakArI jJAnAkAro jJeyAkArazca / anupayuktapratibimbAkArAdarzatalavat jJAnAkAra:, pratibimbAvArapariNatAdarzatalavat jJeyAkAraH / tatra jJeyAkAraH svAtmA, tanmUlatvAd ghaTavyavahArasya / jJAnAkAraH parAtmA, sarvasAdhAraNatvAt / sa ghaTo jJeyAkAreNAsti nAnyathA / yadi jJeyAkAreNApyaghaTaH syAt; tadAzrayetikartavyatAnirAsaH syAt / atha hi jJAnAkAreNApi ghaTaH syAt; paTAdijJAnAkArakAle'pi tatsannidhAnAd ghaTavyavahAravRttiH prsjyet|" [paM0 dalasukhabhAI mAlavaNiyA ne 'Agama yuga kA jaina darzana' meM jJAna mImAMsA kA jo prakaraNa likhA hai, vaha yahAM avikala rUpa se uddhRta hai / ] jJAna carcA ko jaina dRSTi jaina AgamoM meM advaitavAdiyoM kI taraha jagat ko vastu aura avastu -- mAyA meM to vibhakta nahIM kiyA hai, kintu saMsAra kI pratyeka vastu meM svabhAva aura vibhAva sannihita hai, yaha pratipAdita kiyA hai| vastu kA parAnapekSa jo rUpa hai, vaha svabhAva hai, jaise AtmA kA caitanya, jJAna, sukha Adi, aura pudgala kI jar3atA / kisI bhI kAla meM AtmA jJAna yA cetanA rahita nahIM aura pudgala meM jar3atA bhI trikAlAbAdhita hai| vastu kA jo para sApekSa rUpa hai, vaha vibhAva hai, jaise AtmA kA manuSyatva, devatva Adi aura pudgala kA zarIra rUpa pariNAma / manuSya ko hama na to korA AtmA hI kaha sakate haiM aura na korA pudgala hI / isI taraha zarIra bhI kevala pudgala nahIM kahA jA sakatA / AtmA kA manuSya rUpa honA para sApekSa hai aura pudgala kA zarIra rUpa honA bhI para sApekSa hai / ataH AtmA kA manuSya rUpa aura pudgala kA zarIra rUpa ye donoM kramazaH AtmA aura pudgala ke vibhAva haiM / svabhAva hI satya hai aura vibhAva mithyA hai, jainoM ne kabhI yaha pratipAdita nahIM kiyaa| kyoMki unake mata meM trikAlAbAdhita vastu hI satya hai, aisA ekAMta nahIM / pratyeka vastu cAhe vaha apane svabhAva meM hI sthita ho, vibhAva meM sthita ho satya hai / hAM, tadviSayaka hamArA jJAna mithyA ho sakatA hai, lekina vaha bhI taba, jaba hama svabhAva ko vibhAva samajheM yA vibhAva ko svabhAva / tat meM atat kA jJAna hone para hI jJAna meM mithyAtva kI saMbhAvanA rahatI hai / vijJAnavAdI bauddhoM ne pratyakSa jJAna ko vastugrAhaka aura sAkSAtkArAtmaka tathA itara jJAnoM ko avastugrAhaka, bhrAmaka, aspaSTa aura asAkSAtkArAtmaka mAnA hai| jainAgamoM meM indriya nirapekSa evaM kevala Atma sApekSa jJAna ko hI sAkSAtkArAtmaka pratyakSa kahA gayA hai, aura indriya sApekSa jJAnoM ko asAkSAtkArAtmaka aura parokSa mAnA gayA hai| jainadRSTi se pratyakSa hI vastu ke svabhAva aura vibhAva kA sAkSAtkAra kara sakatA hai, aura vastu kA vibhAva se pRthak jo svabhAva hai, usakA spaSTa patA lagA sakatA hai / indriya 1. naMdI, sU. 5 2. vahI, sU. 6 se 33 3. vahI, sU. 37 se 54 4. vahI, sU. 55 se 127 245 5. vahI, sU. 22,25,33,54,127 6. Avazyaka cUNi, pR. 29 7. tattvArthavAttika 1, pR. 34 Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 naMdI sApekSa jJAna meM yaha kabhI saMbhava nahIM, ki vaha kisI vastu kA sAkSAtkAra kara sake aura kisI vastu ke svabhAva ko vibhAva se pRthaka kara usako spaSTa jAna sake, lekina isakA matalaba jainamatAnusAra yahaka bhI nahIM, ki indriya sApekSa jJAna bhrama hai / vijJAnavAdI bauddhoM ne to parokSa jJAna ko abastugrAhaka hone se bhrama hI kahA hai, kintu jainAcAryoM ne vaisA nahIM mAnA / kyoMki unake mata meM vibhAva bhI vastu kA pariNAma hai / ataeva vaha bhI vastu kA eka rUpa hai / ataH usakA grAhaka jJAna bhrama nahIM kahA jA sakatA / vaha aspaSTa ho sakatA hai, sAkSAtkAra rUpa na bhI ho, taba bhI vastu-sparzI to hai hii| ___bhagavAn mahAvIra se lekara upAdhyAya yazovijaya taka ke sAhitya ko dekhane se yahI patA lagatA hai, ki jainoM kI jJAna-carcA meM uparyukta mukhya siddhAMta kI kabhI upekSA nahIM kI gaI, balki yoM kahanA cAhie ki jJAna kI jo kucha carcA huI hai, vaha usI madhyabindu ke AsapAsa hI huI hai| uparyukta siddhAMta kA pratipAdana prAcIna kAla ke AgamoM se lekara aba taka ke jaina sAhitya meM avicchinna rUpa se hotA calA AyA hai| Agama meM jJAnacarcA ke vikAsa kI bhUmikAeM : paJca jJAnacA jaina paramparA meM bhagavAn mahAvIra se pahale hotI thI, isakA pramANa rAjapraznIya sUtra meM haiM / bhagavAn mahAvIra ne apane mukha se atIta meM hone vAle kezIkumAra zramaNa kA vRttAMta rAjapraznIya meM kahA hai| zAstrakAra ne ke zIkumAra ke mukha se nimna vAkya kahalavAyA hai :----- evaM khupaesI amhaM samaNANaM niggaMthANaM paMcavihe nANe paNNate-taM jahA AbhiNiboyiNANe suyanANe ohiNANe maNapajjavaNANe kevalaNANe (sUtra 165) isa vAkya se spaSTa phalita yaha hotA hai ki kama se kama ukta Agama ke saMkalanakartA ke mata se bhagavAn mahAvIra se pahale bhI zramaNoM meM pAMca jJAnoM kI mAnyatA thii| unakI yaha mAnyatA nirmUla bhI nahIM / uttarAdhyayana ke 23 veM adhyayana se spaSTa hai ki bhagavAn mahAvIra ne AcAra-viSayaka kucha saMzodhanoM ke atirikta pArzvanAtha ke tatvajJAna meM vizeSa saMzodhana nahIM kiyA / yadi bhagavAn mahAvIra ne tatvajJAna meM kucha nayI kalpanAeM kI hotI, to unakA nirUpaNa bhI uttarAdhyayana meM avazya hI hotaa| AgamoM meM pAMca jJAnoM ke bhedoM-prabhedoM kA jo varNana hai, karmazAstra meM jJAnAvaraNIya ke jo bhedaprabhedoM kA varNana hai, jIvamArgaNAo meM pAMca jJAnoM kI jo ghaTanA varNita hai, tathA pUrvagata meM jJAnoM kA svataMtra nirUpaNa karane vAlA jo jJAnapravAda pUrva hai / ina sabase yaha phalita hotA hai ki paMcajJAna kI yaha carcA bhagavAna mahAvIra ne nayI nahIM zurU kI hai, kintu pUrva paraMparA se jo calI AtI thI, usako hI svIkAra kara use Age bar3hAyA hai| isa jJAna carcA ke vikAsakrama ko Agama ke AdhAra para dekhanA ho, to unakI tIna bhUmikAeM hameM spaSTa dIkhatI haiM :1. prathama bhUmikA to vaha hai, jisameM jJAnoM ko pAMca bhedoM meM hI vibhakta kiyA gayA hai| 2. dvitIya bhUmikA meM jJAnoM ko pratyakSa aura parokSa aise do bhedoM meM vibhakta karake pAMca jJAnoM se mati aura zruta ko parokSAntargata aura zeSa avadhi, manaHparyava aura kevala ko pratyakSa meM antargata kiyA gayA hai| isa bhUmikA meM lokAnusaraNa karake indriyajanya pratyakSa ko arthAt indriyaja-mati ko pratyakSa meM sthAna diyA gayA hai| aura jo jJAna, AtmA ke atirikta anya sAdhanoM kI bhI apekSA rakhate haiM, unakA samAveza parokSa meM kiyA gayA hai| yahI kAraNa hai ki indriyajanya jJAna jise jainetara dArzanikoM ne pratyakSa kahA hai, pratyakSAntargata nahIM mAnA gayA hai / 3. tRtIya bhUmikA meM indriyajanya jJAnoM ko pratyakSa aura parokSa ubhaya meM sthAna diyA gayA hai| isa bhUmikA meM lokAnusaraNa spaSTa hai| 1. prathama bhUmikA ke anusAra jJAna kA varNana hameM bhagavatI sUtra meM (88.2.317) milatA hai| usake anusAra jJAnoM ko nimna sUcita nakze ke anusAra vibhakta kiyA gayA hai / jJAna 1. Abhinibodhika 2. zruta 3. avadhi 4. mana:paryava 5. kevala 1.. Abhinivodhika 2. zruta 1. avagraha 2. hA 3. avadhi 3. vAya 4. manaHparyava . dhAraNA 1. avagraha 2. IhA 3. avAya 4.dhAraNA Jain Education Intemational cation International Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 7:jJAnamImAMsA 247 sUtrakAra ne Age kA varNana rAjapraznIya se pUrNa kara lene kI sUcanA dI hai, aura rAjapraznIya sUtra (165) ko dekhane para mAlUma hotA hai, ki usameM pUrvokta nakze meM sUcita kathana ke alAvA avagraha ke do bhedoM kA kathana karake zeSa kI pUrti nandIsUtra se kara lene kI sUcanA dI hai| sAra yahI hai ki zeSa varNana nandI ke anusAra hote huye bhI antara yaha hai ki isa bhUmikA meM nandIsUtra ke prArambha meM kathita pratyakSa aura parokSa bhedoM kA jikra nahIM haiM / aura dUsarI bAta yaha bhI hai ki nandI kI taraha isameM Abhinibodha ke zrutaniHsRta aura azrutaniHsRta aise do bhedoM ko bhI sthAna nahIM hai / isI se kahA jA sakatA hai, ki yaha varNana prAcIna bhUmikA kA hai / 2. sthAnAMga-gata jJAna-carcA dvitIya bhUmikA kI pratinidhi hai| usameM jJAna ko pratyakSa aura parokSa aise do bhedoM meM vibhakta karake unhIM do meM paMca jJAnoM kI yojanA kI gaI hai| isa nakze se yaha spaSTa hai ki jJAna ke mukhya do bheda kie gaye haiM, pAMca nahIM / pAMca jJAnoM ko to una do bheda pratyakSa aura parokSa ke prabheda rUpa se ginA hai / vaha spaSTa hI prAthamika bhUmikA kA vikAsa hai| jJAna (sUtra 71) 1. pratyakSa 2. parokSa ___. Abhiniyodhika 1. kevala 2. nokevala 1. Abhinibodhika ra ajJAna 2 tajJAna 1. avadhi 2. manaHparyava 1. zrutaniHsRta 2. azrutaniHsRta 1. bhavapratyayika 2. kSAyopazamika 1. Rjumati 2. vipulamati 1. arthAvagraha 2. vyaJjanAvagraha 1. arthAvagraha 2. vyaJjanAvagraha 1. aMgapraviSTa 12 2. aMgabAhya 1. Avazyaka 2. Avazyakavyatirikta 1. kAlika 2. utkAlika isa bhUmikA ke AdhAra para umAsvAti ne bhI pramANoM ko pratyakSa aura parokSa meM vibhakta karake unhIM do meM paMca jJAnoM kA samAveza kiyA hai| bAda meM hone vAle janatAkikoM ne pratyakSa ke do bheda batAe haiM-vikala aura sakala / ' kevala kA artha hotA hai sarva-sakala aura nokevala kA artha hotA hai, asarva-vikala / ataeva tArkikoM ke ukta vargIkaraNa kA mUlya sthAnAMga jitanA to purAnA mAnanA hI caahie| yahAM para eka bAta aura bhI dhyAna dene ke yogya hai| sthAnAMga meM zrutaniHsRta ke bhedarUpa se vyaJjanAvagraha aura arthAvagraha ye do batAye haiM / vastutaH vahAM isa prakAra kahanA prApta thA 1. prmaannn02.20| ducation Intemational Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 naMdI zrutaniHsata 1. avagraha 2. IhA 3. avAya 4. dhAraNA 1. vyaJjanAvagraha 2. arthAvagraha kintu sthAnAMga meM dvitIya sthAnaka kA prakaraNa hone se do-do bAteM ginAnA cAhie, aisA samajhakara avagraha, IhA Adi cAra bhedoM ko chor3akara sIdhe avagraha ke do bheda hI ginAe gaye haiN| eka dUsarI bAta kI ora bhI dhyAna denA jarUrI hai| azrutaniHsRta ke bhedarUpa meM bhI vyaJjanAvagraha aura arthAvagraha ko ginA hai, kintu vahAM TIkAkAra ke mata se yaha cAhie azrutaniHsata indriyajanya anindriyajanya 1.avagraha 2. IhA 3. avAya 4. dhAraNA 1. autpattikI 2. vainayikI 3. karmajA 4. pAriNAmikI 1. vyaJjanAvagraha 2. arthAvagraha autpattikI Adi cAra buddhiyAM mAnasa hone se unameM vyaMjanAvagraha saMbhava nhiiN| ataeva mUlakAra kA kathana indriyajanya azrutaniHsRta kI apekSA se dvitIya sthAnaka ke anukUla huA hai, yaha TIkAkAra kA spaSTIkaraNa hai| kintu yahAM prazna hai ki kyA azrutaniHsRta meM autpattikI Adi ke atirikta indriyajJAnoM kA samAveza sAdhAra hai ? aura yaha bhI prazna hai ki Abhinibodhika ke zrutaniHsRta aura azrutaniHsRta ye bheda kyA prAcIna haiM ? yAnI kyA aisA bheda prathama bhUmikA ke samaya hotA thA? nandI sUtra jo ki mAtra jJAna kI hI vistRta carcA karane ke lie banA hai, usameM zrutaniHsRta mati ke hI avagraha Adi cAra bheda haiN| aura azrutaniHsRta ke bhedarUpa se cAra buddhiyoM ko ginA diyA gayA hai| usameM indriyaja azrutaniHsRta ko koI sthAna nahIM hai / ataeva TIkAkAra kA spaSTIkaraNa ki azrutaniHsRta ke ve do bheda indriyaja azrutaniHsRta kI apekSA se samajhanA cAhie, nandIsUtrAnukUla nahIM kintu kalpita hai| matijJAna ke zrutaniHsRta aura azrutaniHsRta aise do bheda bhI prAcIna nhiiN| digambarIyavAGmaya meM mati ke aise do bheda karane kI prathA nhiiN| Avazyaka niyukti ke jJAnavarNana meM bhI mati ke una donoM bhedoM ne sthAna nahIM pAyA hai| AcArya umAsvAti ne tatvArthasUtra meM bhI una donoM bhedoM kA ullekha nahIM kiyA hai| yadyapi svayaM nandIkAra ne nandI meM mati ke zrutaniHsRta aura azrutani:sRta ye do bheda to kiye haiM, tathApi matijJAna ko purAnI paramparA ke anusAra aThAIsa bhedavAlA hI kahA hai|' usase bhI yahI sUcita hotA hai ki autpatikI Adi buddhiyoM kA mati meM samAviSTa karane ke lie hI unhoMne mati ke do bheda to kie para prAcIna paraMparA meM mati meM unakA sthAna na hone se nandIkAra ne use 28 bhedabhinna hI kahA / anyathA una cAra buddhiyoM ko milAne se to vaha 32 bhedabhinna hI ho jAtA hai| 1. "evaM aTThAvIsaivihassa AbhiNibohiyanANassa" ityAdi nandI 35 // 2. sthAnAMga meM ye do bheda milate haiN| kintu yaha nandIprabhAvita ho to koI Azcarya nhiiN| Jain Education Intemational nal For Private & Personal use only Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 7 : jJAnamImAMsA 246 tRtIya bhUmikA nandIsUtragata jJAnacarcA meM vyakta hotI hai| vaha isa prakAra hai jJAna 1. Abhinibodhika 2. zruta 3. avadhi 4. manaHparyava 5. kevala 1. pratyakSa 2. parokSa 1. Abhinibodhika 2. zruta 1. indriyapratyakSa 1. zrotrendriya pra0 2. cakSurindriya pra0 3. ghrANendriya pra0 4. jihandriyapra0 5. sparzanepandriyapra0 2. noindriyapratyakSa 1. avadhi 2. mana:paryava 3. kevala 1. zrutaniHsRta 2. azrutaniHsRta 1. avagraha 2. IhA 3. avAya 4. dhAraNA 1. autpattikI 2. vanayikI 3. karmajA 4. pAriNAmikI 1. vyaJjanAvagraha 2. arthAvagraha aMkita nakze ko dekhane se spaSTa ho jAtA hai ki sarvaprathama isameM jJAnoM ko pAMca bheda meM vibhakta kara saMkSepa meM unhIM ko pratyakSa aura parokSa aise do bhedoM meM vibhakta kiyA gayA hai / sthAnAMga se vizeSatA yaha hai ki isameM indriyajanya pAMca matijJAnoM kA sthAna pratyakSa aura parokSa ubhaya meM hai kyoMki jainetara sabhI darzanoM ne indriyajanya jJAnoM ko parokSa nahIM, kintu pratyakSa mAnA hai, unako pratyakSa meM sthAna dekara usa laukika mata kA samanvaya karanA bhI nandIkAra ko abhipreta thaa| AcArya jinabhadra ne isa samanvaya ko lakSya meM rakhakara hI spaSTIkaraNa kiyA hai ki vastutaH indriyaja pratyakSa ko sAMvyavahArika pratyakSa kahanA caahie| arthAt lokavyavahAra ke anurodha se hI indriyaja mati ko pratyakSa kahA gayA hai| vastutaH vaha parokSa hI hai kyoMki pratyakSa koTi meM paramArthata: Atma-mAtra sApekSa aise avadhi, mana:paryava aura kevala ye tIna hI haiN| ata: isa bhUmikA meM jJAnoM kA pratyakSa-parokSatva vyavahAra isa prakAra sthira huA 1. avadhi, manaHparyava aura kevala pAramArthika pratyakSa hai| 2. zruta parokSa hI hai| 3. indriyajanya matijJAna pAramArthika dRSTi se parokSa hai aura vyAvahArika dRSTi se pratyakSa hai| 4. manojanya matijJAna parokSa hI hai|| AcArya akalaMka ne tathA tadanusArI anya jainAcAryoM ne pratyakSa ke sAMvyAvahArika aura pAramArthika aise jo do bheda kie haiM so unakI nayI sUjha nahIM hai| kintu usakA mUla nandIsUtra aura usake jinabhadrakRta spaSTIkaraNa meM hai|' jJAna-carcA kA pramANa-carcA se svAtantrya ___paMca jJAnacarcA ke kramika vikAsa kI ukta tInoM Agamika bhUmikAoM kI eka khAsa vizeSatA yaha rahI hai ki inameM jJAnacarcA ke sAtha itara darzanoM meM prasiddha pramANacarcA kA koI sambandha yA samanvaya sthApita nahIM kiyA gayA hai| ina jJAnoM meM hI samyaktva aura mithyAtva ke bheda ke dvArA jainAgamikoM ne vahI prayojana siddha kiyA hai jo dUsaroM ne pramANa aura apramANa ke vibhAga ke dvArA siddha 1. "eganteNa parokkhaM ligiyamohAiyaM ca paccakkhaM / indiyamaNobhavaM jaM taM saMvavahArapaccakkhaM / " vizeSA. 95 aura isakI svopajJavRti / Jain Education Intemational Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 naMdI kiyA hai / arthAt AgamikoM ne pramANa yA apramANa aise vizeSaNa binA die hI prathama ke tInoM meM ajJAna-viparyaya-mithyAtva kI tathA samyaktva kI saMbhAvanA mAnI hai aura antima do meM ekAnta samyaktva hI batalAyA hai| isa prakAra jJAnoM ko pramANa yA apramANa na kaha karake bhI una vizeSaNoM kA prayojana to dUsarI taraha se niSpanna kara hI diyA hai| jaina Agamika AcArya pramANApramANacarcA, jo dUsare dArzanikoM se calatI thI, usase sarvathA anabhijJa to the hI nahIM kintu ve usa carcA ko apanI maulika aura svatantra aisI jJAnacarcA se pRthak hI rakhate the| jaba AgamoM meM jJAna kA varNana AtA hai, taba pramANoM yA apramANoM se una jJAnoM kA kyA sambandha hai use batAne kA prayatna nahIM kiyA hai| aura jaba pramANoM kI carcA AtI hai taba kisI pramANa ko jJAna kahate hue bhI Agama prasiddha pAMca jJAnoM kA samAveza aura samanvaya usameM kisa prakAra hai. yaha bhI nahIM batAyA hai| isase phalita yahI hotA hai ki AgamikoM ne janazAstra prasiddha jJAnacarcA aura darzanAntara prasiddha pramANacarcA kA samanvaya karane kA prayatna nahIM kiyA-donoM carcA kA pArthakya hI rakhA / Age ke vaktavya se yaha bAta spaSTa ho jaayegii| jaina AgamoM meM pramANa-carcA : pramANa ke bheda-jaina AgamoM meM pramANa-carcA jJAnacarcA se svatantra rUpa se AtI hai| prAyaH yaha dekhA gayA hai ki AgamoM meM pramANacarcA ke prasaMga meM naiyAyikAdisammata cAra pramANoM kA ullekha AtA hai| kahIM-kahIM tIna pramANoM kA ullekha hai| bhagavatI sUtra (5.3.161,162) meM gautama gaNadhara aura bhagavAn mahAvIra ke saMvAda meM gautama ne bhagavAn se pUchA ki jaise kevalajJAnI aMtakara yA aMtima zarIra ko jAnate haiM, vaise hI kyA chadmastha bhI jAnate haiM ? isake uttara meM bhagavAna ne kahA ki "goyamA No tiNaThe smjheN| soccA jANati pAsati pamANato vA / se ki taM soccA? kevalissa vA kevalisAvayassa vA kevalisAviyAe vA kevaliuvAsagassa vA kevaliuvAsiyAe vA se taM socaa| se ki taM pamANaM ? pamANe cauvihe paNNatte, taM jahA-paccakkhe aNumANe ovamme Agame jahA aNuogaddAre tahA NeyavvaM pamANaM" bhagavatI sUtra 5.3.161,162 / Jain Education Intemational Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa : 8 prayukta grantha sUcI grantha kA nAma saMskaraNa prakAzaka lekhaka, sampAdaka, anuvAdaka, vAcanA pramukha, pravAcakAdi vAcanA pramukha AcArya tulasI sampAdaka yuvAcArya mahAprajJa dekheM-- aMgasuttANi bhAga-1 dekheM- aMgasuttANi bhAga-1 1. aMgasuttANi bhAga-1 (AyAro, AyAracUlA) 2. aMgasuttANi bhAga-2 (bhagavaI) 3. aMgasuttANi bhAga-3 (uvAsaga dasAo, aNuttarovavAiyadasAo) 4. aNaogadArAI dvitIya saMskaraNa jaina vizva bhAratI saMsthAna, vi.saM. 2049 ___lADanUM (rAja.) vA. pra. gaNAdhipati tulasI saM./vivecaka AcArya mahAprajJa maladhArI hemacandra 1939 5. anuyogadvAra maladhArI hemacandrIyA vRtti 6. anyayogavyavacchedikA 7. abhidhammakoza 8. abhidhammatthasaMgaho 9. abhidhAnacintAmaNi (nAmamAlA) 10. aSTasahasrI 11. Agama yuga kA jaina darzana 12. AcArAMgabhASyam AcArya hemacandra le. AcArya vasubandhu DaoN. bhAgacandra jaina AcArya hemacandra saM. nemicandra zAstrI jaina vizva bhAratI saMsthAna, lADanUM (rAja.) zrI kezarabAI jJAna maMdira, pATaNa dekheM - syAdvAdamaMjarI bauddha bhAratI, vArANasI Aloka prakAzana, nAgapura caukhambhA vidyA bhavana, vArANasI san 1970 1993 vi.saM. 2020 1966 1994 sanmati jJAnapITha, AgarA jaina vizva bhAratI saMsthAna, lADanUM (rAja.) dalasukhabhAI mAlavaNiyA vA. pra. gaNAdhipati tulasI bhASyakAra AcArya mahAprajJa, anuvAdaka-muni dulaharAja zrI zIlAMkAcArya zrI jinadAsa gaNi 13. AcArAMga vRtti 14. AcArAMgasUtra cUNi san 1941 15. ApTe 16. AptamImAMsA bI. esa. ApTe saM.pro. udayacandra 1957 1929 17. AyAro taha AdhAracUlA san 1967 vA. pra. AcArya tulasI saM. muni nathamala zrI RSabhadevajI kezarImalajI zve. saMsthA, ratalAma (mAlavA) prasAda prakAzana pUnA zrI gaNezavarNI digambara jaina saMsthAna jaina zvetAMbara terApaMthI mahAsabhA Agama-sAhitya prakAzana samiti kalakattA zrI vaidyanAtha Ayurveda bhavana, prAiveTa limiTeDa guptAlena, kalakattA-6 zrI bhairulAla kanhaiyAlAla koThArI, dhArmika TrasTa, bambaI vaidya raNajItarAya desAI 1956 18. AyurvedIya padArtha vijJAna caraka zArIrika bhadrabAhu svAmI vi. saM. 2038 19. Avazyaka niyukti (haribhadra vRtti sahita) Jain Education Intemational Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 grantha kA nAma 20. hetu AgamoM na avalokana 21. uttarajbhayaNANi (mUlapATha, saMskRta chAyA, hindI anuvAda tathA TippaNa) 22. uttarAdhyayana cUrNi 23. uttarAdhyayana niryukti (zrI uttarAdhyayanAni) 24. uvaMga suttANi khaNDa - 1 25. uvaMgasuttANi khaNDa-2 ( paNavaNA 26. kaMdalI TIkA sahita prazastapAda bhASya 27. karmagrantha (karma vipAka ) 28. kaSAya pAhuDa 29. gommaTasAra jIvakAMDa 30. cobIsI 31. caurAsI Agama adhikAra 32. jaMbUcariyaM 33. jaina Agama sAhitya mAM gujarAta 34. jaina darzana kA AdikAla vA. pra. AcArya tulasI (rAyapaseNiyaM, jIvAjIvAbhigame ) saM. yuvAcArya mahAprajJa 35. jaina dharma kA maulika itihAsa 36. jaina dharma ke prabhAvaka AcArya 37. jaina sAhitya kA itihAsa pUrvapIThikA 40. ThANaM (mUlapATha, saMskRta chAyA, hindI anuvAda tathA TippaNa) 41. tattva saMgraha lekhaka, sampAdaka, anuvAdaka, vAcanA pramukha, pravAcakAdi eca. esa. kApaDiyA 42. tattva cintAmaNi 43. tattvArtha bhASyAnusAriNI vA. pra. AcArya tulasI saM. vi. yuvAcArya mahAprata zrI jinadAsa gaNi bhadrabAhu svAmI vA. pra. AcArya tulasI saM. yuvAcArya mahAprajJa paM. durgAdhara kA zarmA zrI devendrasUri vile. paM. bhI saM. paM. phUlacandra, paM. mahendrakumAra, paM. kailAzacandra zrImannemicandra siddhAMta ta saM. DaoN. AdinAtha neminAtha upAdhye zrImajjayAcArya 38. jaina sAhitya kA bRhad itihAsa becaradAsa dozI 39. jJAna bindu prakaraNa yazovijayajI paricaya, prastAvanA DaoN. bhogIlAla ja. sAMDesarA dalasukha mAlavaNiyA sAdhvI saMghamitrA paM. kailAzacandra zAstrI vA. pra. AcArya tulasI saM. vi. muni nathamala zAntarakSita gaMgeza upAdhyAya zrI siddhasena gaNi saMskaraNa 1995 dvitIya saMskaraNa 1992 san 1933 1917 san 1987 san 1989 1977 san 1944 1979 1952 dvi. saM. 1986 bI.ni.sa. 2489 1966 san 1951 vi.saM. 2033 1982 1973 1930 prakAzaka naMbI hIrAlAla rasikadAsa kApar3iyA, sUrata jaina vizva bhAratI saMsthAna, vADa (rAja.) zrI RSabhadevajI kezarImalajI zve. saMsthA, ratalAma ( mAlavA ) seTha devacandra lAlabhAI jaina pustakodvAra phaNDa, mumbaI jaina vizva bhAratI saMsthAna, (rAja.) lA jaina vizva bhAratI saMsthAna, lADanUM (rAja0) sampUrNAnanda saMskRta vizvavidyAlaya, vArA. zrI varddhamAna sthAnakavAsI jaina dhArmika zikSA samiti, bar3ota, (meraTha) bhA. di. jaina saMgha granthamAlA, caurAsI, mathurA bhAratIya jJAnapITha prakAzana amudrita gujarAta vidyAsabhA, ahamadAbAda lAlabhAI dalapatabhAI bhAratIya saMskRti vidyAmaMdira, ahamadAbAda jaMga vizva bhAratI sA zrI gaNezaprasAda varNI, jaina granthamAlA, vArANasI pArzvanAtha vidyAzrama saMsthAna siMdhI jaina granthamAlA jaina vizva bhAratI saMsthAna, lADanUM (rAja0 ) bauddha bhAratI, vArANasI kendrIya saMskRta vidyApITham, tirupati seTha devacandra lAlabhAI jaina pustakodvAra phaNDa, bambaI Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 8 : prayukta grantha sUcI 253 grantha kA nAma saMskaraNa prakAzaka 44. tattvArtha vArtika lekhaka, sampAdaka, anuvAdaka, vAcanA pramukha, pravAcakAdi le. bhaTTa akalaMka deva saM. paM. mahendrakumAra jaina le. umAsvAti vi.saM. 2009 45. tattvArtha sUtra vi.saM. 1989 bhAratIya jJAnapITha kAzI, durgAkuNDa roDa, banArasa seTha maNilAla revAzaMkara jagajIvana jauharI, bambaI-2 seTha devacandra lAlabhAI jaina pustakoddhAra phaNDa, bambaI 46. tattvArthAdhigamasUtram TIkAkAra siddhasenagaNi 47. tandulaveyAliya paiNNayaM 48. tarka bhASA 49. darzana aura cintana zrI kezavamizraH paM. sukhalAlajI: 1990 1957 motIlAla banArasIdAsa, dillI paM. sukhalAlajI sanmAna samiti, ahamadAbAda-1 jaina vizva bhAratI, lADanUM (rAja.) 1974 vA. pra. AcArya tulasI saM. vi. muni nathamala 50. dasaveAliyaM (mUla pATha, saMskRta chAyA, hindI anuvAda tathA TippaNa) 51. naMdI cUNi (naMdisuttaM) san 1966 prAkRta TeksTa sosAiTI, vArANasI zrI jinadAsa gaNi saM. munizrI puNyavijayajI 1987 52. nayacakra (likhita prati) 53. navasuttANi, naMdI, pajjosavaNAkappo, vavahAro 54. nizItha sUtram (bhASya va cUNi sahita) 53. nyAya bindu 55. nyAya maMjarI vA. pra. AcArya tulasI saM. yuvAcArya mahAprajJa saM. upAdhyAya kavi zrI amara muni munizrI kanhaiyAlAla 'kamala' jaina vizva bhAratI saMsthAna, lADanU (rAja.) sanmati jJAnapITha, lohAmaNDI, AgarA 1982 jayanta bhaTTa 1992 ela0 DI0 insTITUyUDa oNpha iNDolaoNjI, ahamadAbAda 54. nyAya vinizcaya 55. nyAya sUtra 56. nyAyAvatAra gautama AcArya siddhasena 1976 1976 bauddha bhAratI, vArANasI zrI parama zruta prabhAvaka maMDala, zrImad rAjacandra Azrama, agAsa zrI kundakunda bhAratI 18-bI, insaTiTyuzanala eriyA, naI dillI 57. niyamasAra le. AcArya kundakunda saM. balabhadra jaina saM. puNyavijayo muniH zrI mahAvIra jaina vidyAlaya, bambaI 58. nizcaya dvAtriMzikA 59. paiNNayasuttAI prathamo bhAgaH 60. paTTAvalI prabandha saMgraha 61. paTTAvalI samuccaya zrIguru paTTAvalI kalpasUtra kI sthavirAvalI 62. pariziSTa parva zA. amRtalAla zIvalAla lIMcavAlA zrI hemacandrAcAryakRta pariziSTa- vi. saM. 2012 parvaNo gadyAnubandha: gadyA0 panyAsa zrI zubhaGkaravijaya gaNi Jain Education Intemational Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 navI grantha kA nAma saMskaraNa prakAzaka lekhaka, sampAdaka, anuvAdaka, vAcanA pramukha, pravAcakAdi le. maharSi pataJjali le. zrImanmalayagiryAcArya le. hemacandrAcArya prabhAcandrAcArya kundakundAcArya 63. pAtaJjalayogadarzanam 64. prajJApanA vRtti-malayagirIyA 65. pramANamImAMsA 66. prameyakamalamArtaNDa 67. pravacanasAra 1968 1918 1941 1948 motIlAla banArasIdAsa, vArANasI Agamodaya samiti, mehasANA sarasvatI pustaka bhaNDAra, ahamadAbAda nirNayasAgara mudraNAlaya, mumbaI zrI jaina svAdhyAya mandira TrasTa, sonagar3ha, saurASTra jaina vizva bhAratI, lADanUM (rAja.) 68. praznottara tattva bodha 1988 le. jayAcArya, pravAcakaAcArya tulasI, saM. yuvAcArya mahAprajJa le. ke. Ara. candra 69. prAcIna ardhamAgadhI kI khoja meM 1991 prAkRta jaina vidyA vikAsa phaNDa, ahamadAbAda zrI jaina AtmAnanda sabhA, bhAvanagara 1933 70. bRhatkalpa bhASya le. sthavira AryabhadrabAhu (svopajJa niyukti, saMghadAsagaNi saM. caturavijaya puNyavijaya saMkalita bhASya Adi sahita) 71. bhagavaI viyAhapaNNatti vA. pra. gaNAdhipati tulasI (mUlapATha, saMskRta chAyA, hindI saM. bhASyakAra AcArya mahAprajJa anuvAda tathA bhASya) 72. bhagavatI vRtti, bhAga 1, 2, 3 abhayadeva sUri jaina vizva bhAratI saMsthAna, lADanUM (rAja.) Agamodaya samiti vi. saM. 1974 1977 san 1917 zrImanmalayagiryAcArya Agamodaya samiti, surata 73. malayagirIyAvRtti (naMdI) 74. mImAMsA darzanam 75. mUlAcAra zrIvaTTakerAcArya vi. saM. 1977 mANika candra-digambara jaina granthamAlA samiti 76. ratnasaMcaya prakaraNa 77. vividha tIrthakalpa 78. vizeSaNavatI 79. vizeSAvazyaka bhASya le. jinabhadragaNI kSamAzramaNa saM. dalasukhabhAI mAlavaNiyA lAlabhAI dalapatabhAI bhAratIya saMskRti vidyAmandira, ahamadAbAda 80. vIra zAsana ke prabhAvaka AcArya 81. vyavahAra bhASya 1996 vA. pra. gaNAdhipati tulasI pradhAna saM. AcArya mahAprajJa saM. muni mANaka jaina vizva bhAratI saMsthAna, lADanUM (rAja.) vakIla kezavalAla premacanda 1928 82. vyavahAra bhASya vRtti . (bhASya evaM malayagiri viracita vRtti sahita) 83. zAstravArtA samuccaya 84. zramaNa vaMza vRkSa 85. zrI bhikSu Agama viSaya koSa 1996 vA. pra. gaNAdhipati tulasI pra. saM. AcArya mahAprajJa saM. candrasAgara le. puSpadanta bhUtabali, vIrasenAcArya kRta dhavalA TIkA sahita, saM. hIrAlAla jaina jaina vizva bhAratI saMsthAna, lADanUM (rAja.) pArzvanAtha jaina granthamAlA seTha zItalarAya lakSmIcandra amarAvatI 86. zrImatsUtrakRtAGgam 87. SaTkhaNDAgama (dhavalA TIkA sahita) 1942 Jain Education Intemational Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa prayukta prantha sUcI grantha kA nAma 88. sammati prakaraNa 89. sabhASya tattvArthAdhigama sUtra 93. sAMkhya kArikA 94. siddhivinizcaya 95. A. kuMdakuMda 90. samayasAra 91. samavAo (mUla pATha, saMskRta chAyA, vA. pra. AcArya tulasI hindI anuvAda tathA TippaNa) 92. sarvArtha siddhi bhAga 1, 2 (mUlapATha saMskRta chAyA, hindI anuvAda tathA TippaNa) 96. sena praznottara 97. sthAnAMga vRtti 98. syAdvAdamaMjarI 99. svarNabhUmi meM kAlakAcArya 100. harivaMza purANa lekhaka, sampAdaka, anuvAdaka, vAcanA pramukha, pravAcakAdi le. siddhasena divAkara le. umAsvAti saM. vivecaka yuvAcArya mahAprajJa AcArya pUjyapAda saM. paM. phUlacandra siddhAnta zAstrI Izvara kRSNa vA. pra. AcArya tulasI saM. vivecaka yuvAcArya mahAprajJa le. abhayadevasUri anu. saM. DA. jagadIzacandra jaina jinasenAcArya saM. pannAlAla jaina sAhityAcArya haribhadrasUri 101. hAribhadrIyAvRtti (naMdI) saM. munizrI puNyavijayajI 102. Studies in Jaina Philosophy DaoN. nathamala TATiyA saMskaraNa 2019 1932 1984 1991 1988 bhAga - 1 1984 bhAga - 2 1986 1937 1993 san 1962 1966 prakAzaka 255 jJAnodaya TrasTa, anekAnta vihAra, zreyas kAlonI ke pAsa, ahamadAbAda seTha maNIlAla, revAzaMkara jagajIvana bharI, mumbaI 2 zrI digambara jaina svAdhyAya maMdira TraSTa jaina vizvabhAratI, lADanUM (rAja.) bhAratIya jJAnapITha, dillI nezanala pabliziMga hAUsa jaina vizva bhAratI, lADanUM (rAja.) seTha mANikalAla cunnIlAla, ahamadAbAda zrImadrarAjacandra Azrama adAsa bhAratIya jJAnapITha kAzI prAkRta TeksTa sosAiTI, vArANasI pI. bI. risarca insTITyUTa Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Education Intemational Page #282 -------------------------------------------------------------------------- _