________________
ભારતવર્ષ ]
તથા ચિન્હો કે, હિંદની સંસ્કૃતિ, પાશ્ચાત્ય સંસ્કૃતિથી ભિન્ન અનેક સિકકાઓ ઉપર ધર્મચક્ર ચિતરાયું છે. છે, એટલે બનેનાં માનસમાં ફેર હોયજ. અને તેથી ( જુઓ કે. એ, ઈ. પટ ૩. આંક ૧૩) પણ કેટલીક ગુંચવણ ઉભી થાય જ, તેમ પ્રાચીન
અને ત્યાં તે રાજકર્તાનું રાજ્ય હતું; પણ ભૂમક સમયે સાધનો અત્યારના કરતાં ટાંચાં અને અવ્ય- જે ક્ષત્રપ કે જેને પંજાબના રાજ્યની હકૂમત સ્થિત હોવાથી, તેમજ તેને વિકાસ થયેલ ન
સાથે સંબંધ નહોતે છતાં તેણે પોતાના સિકકામાં હોવાથી,સિકકા-ચિત્રો આલેખવામાં કાંઈક ખૂલને
તે ધર્મચક્ર બતાવ્યું છે તે (જુઓ પટ ૨ આકૃતિ પણ થવા પામી હોય તે દેખીતું જ છે. પણ તેથી often ૩૫-૩૬) પોતાનું જન્મસ્થાન કે ધર્મ સૂચવવા obscure જે આક્ષેપ તે જ લાગુ પાડી
માટેજ હોય એમ સમજાય છે. શકાય. બાકી જ્યાં સુધી આપણે તે તે વસ્તુના
બીજે દષ્ટાંત-જેને વિદ્વાનો Ujjain symબનાવનાસ્ના આશયોનો ઉદ્દેશ સમજી ન શકીએ ત્યાંસુધી, તેમને દેષ દેવાના કરતાં, આપણા
bol તરીકે ઓળખાવે છે અથવા જેને જ્ઞાનના અધુરાપણાને અથવા આપણી બુધની મંદતાને જ દોષ કાઢો તે વિશેષ વ્યાજબી
cross and balls પણ કહેવાય છે તે પૂ. પાડે
છે.ઉજૈની ઉપર કેટલાએ રાજકત અને રાજવંશની ગણાય. પણ જ્યારે તેજ ગ્રંથકાર પાછલા વાકયે
હકૂમત તે ચાલી ગઈ છે, છતાં તેમાંના લગભગ કબૂલ કરે છે કે, તેને ઉપયોગ, સ્થાન પરત્વે,
સધળાએ તે ચિન્હ વાપર્યાજ કર્યું છે. એટલે કે વંશપરત્વે કે વ્યકિત પરત્વે કરવામાં આવ્યો હોય
તે ચિન્હ કેવળ સ્થાન પરત્વેજ વપરાતું માલુમ એમ નિર્ણય કરવાનું સંભવિત થાય છે, ત્યારે
પડયું છે. તેના કથનમાં ઘણું સત્ય સમાયેલું છે એમ આપ
વત્સદેશ-જેનું રાજપાટ કોસાંબી નગર હતું. ણને નીચેના લખાણ ઉપરથી પણ દેખાઈ આવે છે.
તેના રાજકર્તાઓને વંશ, ગમે તે હોય છતાં પ્રથમ આપણે સ્થાન પરત્વેની હકીકતને
તેમનો દેશ વત્સ કહેવાતું હોવાથી, વત્સ–વાછરડું વિચાર કરીશુ-તલીલા દેશના સિકકા ઉપર ધર્મ
એટલે નાને બળદ તેમના સિક્કા ઉપર કતરી ચક્ર કતરેલું દેખાય છે. પછી રાજા ગમે તે હોય.
બતાવ્યું છે ( જુઓ તે દેશના સિક્કા કે. એ. આ તક્ષલા દેશનું નામ તે તે દેશની રાજધાની
ઈ. પટ નં. ૫ તથા આ પુસ્તકે, ૫ટ ૨-૩). તક્ષીલા નગરી હતી તેથી આપણે નામ આપ્યું
આયુષ્ય દેશના વતની (કા. એ. ઈ, પટ નં. ૬) છે. બાકી ખરી રીતે તે દેશને રજૂ કહે
યુદ્ધમાં પંકાતા હોઈને, શુરવીર યોધ્ધાનું ચિહ વાતે અને તેમાં ગાંધાર એટલે હાલનો પંજાબ
રાખ્યું છે. કેશળ દેશમાં ત.લવૃક્ષ વિશેષ હોવાથી દેશ તથા વોક કહેતાં અફગાનિસ્થાનવાળો ભાગ
તાલવૃક્ષ તેમણે રાખ્યું છે ( આ પુસ્તકે પઢ પણ સમાઈ જતું હતું. આ બે જ રાષ્ટ્રના
નં. ૧ આકૃતિ નં. ૧૪) તેમ રૂષભદેવ-આદિકે, તે અમુક સ્થાન બતાવવા માટે, કે અમુક વંશના તે સંબંધ નથી જ, કદાચ શિવધામ તરીકે તે ચિહનો રાજાઓ હતા તે દર્શાવવા માટે કે, એ અમુક રાજાનાજ વપરાશ હતો એમ માની લઈએ તો, પ્રશ્ન એમ થાય છે કે છે એમ નિર્દેશ કરવા પૂરતા પણ હોય.
તે સમયે શિવધર્મ હયાત હતો કે, પછી શંકરાચાર્યની (૫૦) જેને વિદ્વાનોએ Bull =નંદી કહ્યો છે; અને ઉ૫ત્તિ ઇ. સ. ના ૯મા સૈકામાં થઈ ત્યારથી તેની આદિ નંદી તે શૈવધર્મનું લક્ષણ છે તે અનુસાર, તે રાજકર્તાને કહેવાય. જે વૈદિક ધર્મને રોવધર્મ તરીકે ગણો તો પછી શૈવધમી માન્યો છે. પણ ખરી રીતે તેમ નથીજ.
વિષ્ણુધર્મને પણ વૈદિકમાં કેમ ન ગણી શકે. તેની આદિ તેમ તે નંદીવૃષભતો જૈન ધર્મના અદિપ્રવર્તક તો ઈ. સ. ની પંદરમી સદીમાં થઈ હતી એમ એમ્મુ કહે શ્રીરૂષભદેવજીનું પણ ચિન્હ છે. તેને શિવધર્મ સાથે વાય છે, આમ હિંદુધર્મના બે મુખ્ય ભાગ-શૈવધર્મ અને
