________________
૧૭૨
કેદ્ય
[ પંચમ
સમાં કેવળ ત્રણ નામથી જ તે ઓળખીતા થયા - રાક્ષસનાઉપોદઘાતમાં હૂંઢિરાજે તેને, નીતિશાસ્ત્ર છે. તે ત્રણ નામ ચાણક્ય, કૌટય અને વિષ્ણુ- પ્રણેતા ચાલતા જરૂર =ચણકનો પુત્ર ગુપ્ત. આ ત્રણ વિશે થોડી સમજૂતિ આપવી જે લેખવ્યો છે, તે ઉપરથી જે તેનું નામ પાડવામાં જરૂરી ગણાશે.
આવ્યું હોય તે ચાણક લખાત. પણ જ્યારે તે ડૉ. રાજેંદ્રલાલ મિત્રના કહેવા પ્રમાણે, પિતે પિતાનું નામ ચાણક્ય લખે છે, ત્યારે આપણી જાવામાંથી બલિદીપમાં કેટલાક હિંદુ આ ગયેલ નજર તેના ગામનાં નામ ઉપર ફેરવવી રહે છે. તેઓ પોતાની સાથે કામંદક કૃત નીતિસાર નામને તે નામ ચાણક છે. અને જેમ વિશાલી નગરીમાં ગ્રંથ લેતા ગયેલા. તેમાં ચાણક્યને લગતી હકીકત રહેનાર મહાવીરને વૈશાલીય તરીકે સંબોધાય છે તેમ છે, તેમાં તેનું નામ વિષ્ણુગુપ્ત જણાવ્યું છે. ચાણક ગામના રહીશને ચાણક્ય તરીકે ઓળખાવી એટલું જ નહીં પણ તેને સુવિખ્યાત, ઋષિકુળમાં શકાય છે. એટલે તે નિયમાનુસાર તેના જન્મનું જન્મેલ. વિશ્રત અને અપ્રતિ ગ્રાહક ( દાન જે ચણક ગામ હતું, તે ઉપરથી ચાણક્ય નામ દક્ષિણા ન લેનાર) બ્રાહ્મણ તરીકે તેને વર્ણવેલ ઘડાયું હોય એમ કહી શકાય. અને તે વાસ્તવિક છે. આ ઉપરથી જણાય છે કે તેનું નામ વિષ્ણુ- પણ છેઃ મેં પુ. ૧ લા માં સર્વ ઠેકાણે ચાણક્ય ગુપ્ત હતું. સુદર્શન તળાવની પ્રશસ્તિ ઉપરથી શબ્દનો પ્રયોગ કર્યો છે તે અશુદ્ધ છે એમ આ પણ આ વાતને પુષ્ટિ મળતી દેખાય છે, એટલે ઉપરથી સમજવું. કે તેનું ખરું નામ વિષ્ણુગુપ્ત હેય તેમ લાગે છે. ત્રીજું નામ કૌટિલ્ય–ઉપરનાં બે નામનાં
બીજું નામ ચાણક્ય–પરિશિષ્ટ પર્વના મૂળ શોધી કાઢવાનું જેટલું સહેલું થયું છે તેટલું ( જુઓ ઉપરમાં પૃ. ૧૬૫ ) આધારે તેના ગામનું આ ત્રીજા નામ વિશે બને તેમ નથી. છતાં નામ ચણક, તેના પિતાનું નામ ચણી અને પ્રયત્ન કરવામાં આવે તે કઈ વસ્તુ અસાધ્ય માતાનું નામ ચણેશ્વરી જણાવ્યું છે. અને સંસ્કૃત ગણાતી નથી. સામાન્ય પણે એમ માન્યતા પ્રસરી વ્યાકરણના નિયમ મુજબ, જેમ દશરથના વંશજો, રહેલી છે કે, ચાણક્યની રાજનીતિ કુડકપટવાળી દશરથ, કુરના કૈરવ આદિ કહેવાય છે, તે નિયમા- તથા છળ વાળી હતી અને તેની રાજનીતિને નુસાર તેના પિતાનું નામ ચણી છે તે ઉપરથી * કુટિલ' શબ્દથી સંબોધી શકાય. એટલે તેવી તેને ચાણ, કે ચાણય કે તેને જ ઉચ્ચારમાં મળતા નીતિના ગ્રહણ કરનારને, કુટિલ શબ્દ ઉપરથી આવે તે કોઈ શબ્દ લખાયો હોત. તેમ મદ્રા વિશેષણ બનાવીને કૌટિલ્ય નામ પાડવામાં આવ્યું “ અર્થશાસ્ત્ર ” નામનું પુસ્તક, શ્રીયુત જયસુખરાય લગાડયું છે. એટલે કે, જન્મથી તે બ્રાહ્મણ હતા પણ જોશીપુરાએ લખેલું. પુષ્પ નં. ૧૮૭મું. તેની ઉપદઘાત ધર્મથી તે જૈન હતા.
(૩૩ ) જુઓ ભાવનગર સ્ટેટના શિલાલેખ ( ૩૧ ) ઉપરનું જ પુસ્તક પૃ. ૧૭ મું. સંસ્કૃત અને પ્રાકૃત પ્રો. પિટરસનકૃત: તથા એપિરાફિક
(૩૨) “અપ્રતિગ્રાહક બ્રાહ્મણે આ શબ્દ અર્થ.. ઈન્ડિકા પુ. ૮ પૃ. ૩૨: તથા આ પુસ્તકને અને પરિસૂચક છે. પોતે બ્રાહ્મણકુળમાં જન્મેલ છે. પણ સામાન્ય શિષ્ટ “ક”.રીતે બ્રાહ્મણને ધર્મ જે દાનદક્ષિણા લેવાને છે તે છતાં ( ૩૪ ) જુઓ ઉપરમાં પૃ. ૧૬૫નું લખાણ: ચાણકય પતે તેનું કોઈ પ્રકારનું દાન લેતે હેત એમ વળી જૈ, નૈ. ઇ. પૃ. ૧૭૨ટી. નં. ૮ Chanakya કહેવાને મમ છે. અને તે વિશિષ્ટ હેતુપૂર્વક વપરાયે was a native of Chanak, a village of the છે, કારણકે તે જૈનધર્મ પાળતો હતો એટલે દાનગ્રહણ Golla district: આવશ્યક સૂત્ર ૫. ૧૩૩. કરતે નહીં. અને તેથી જ તેને ઉપર પ્રમાણેનું વિશેષણું ( ૧૫ ) જાઓ કૌ. અ. જે. ઉપેદ. પૃ. ૧૭૩;
