________________
શાસન પ્રવર્તતું હતું, અને પ્રજાના સાંસ્કૃતિક-સામાજિક જીવન-વ્યવહાર પર મુસ્લિમોની અરેબિક તથા પશિયન બોલી, રહેણીકરણી, રીતિરિવાજો વગેરેની મોટી અને ઘેરી અસર હતી. સ્વાભાવિક છે કે એ વર્ગની ભાષા/જબાન અને ઊર્દૂ-અરેબિક શબ્દાવલીથી ગુજરાતી ભાષા અને સાહિત્ય પણ પ્રભાવિત થાય જ. કવિ પણ તે પ્રભાવથી મુક્ત નથી. બલ્ક આ રચનામાં તેમની નજાકતભરી રજૂઆત અને કેટલાક ખાસ પ્રયોજેલા શબ્દો પરથી તો પાકો અંદાજ મળે છે કે આપણા કવિ તે જબાનથી કેટલા બધા પ્રભાવિત હશે. ઈલતિ, સાહિબ, જેવા શબ્દો આની ગવાહી પૂરે છે. સાથે જ, વ્રજ ભાષાની પણ કવિના સર્જનમાં છાંટ છે જ. કરુના, બેર જેવા શબ્દોથી તે પણ પ્રગટે જ છે.
કવિ પોતાના પ્રભુ-પ્રીતમ સાથે સીધો જ સંવાદ સાધે છે. કહે છે કે સાહેબ ! તમે વરસીદાન (એક વર્ષ સુધી કરોડો સુવર્ણમુદ્રાનું પ્રતિદિન દાન) આપ્યું હતું અને જગતમાં ફેલાયેલ ઈલતિ-આપત્તિઓ અને ઇતિ-અશુભ ઉપદ્રવોનું નિવારણ કર્યું હતું, તે વાત હું બરાબર જાણું છું. કરુણા વિના આવું કોઈ કરી ન શકે તે પણ નિશ્ચિત છે. મારો સવાલ એટલો જ છે કે જગત આખાનું દળદર ફેડવાનું સામર્થ્ય અને કારુણ્ય ધરાવનારા-દાખવનારા તમે, એવી કરુણા મારા વખતે-મારી જેવા – મારા ઉપર કેમ ન વરસાવો? એકાદ ભક્ત જીવને પોતાની કરુણામાં ન્ડવડાવતા તમારા જેવા સમર્થ જગતગુરુને શી તકલીફ પડવાની ?
કવિ એક વાત બરાબર સમજે છે : સમર્થ સ્વામી સાથે સંવાદ રચવો હોય તો તે હમેશાં એકતરફી જ રહેવાનો. પ્રભુ આપણી વાત સાંભળવાના ખરા, પણ તેઓ વળતો જવાબ પણ આપશે તેવી આશા રાખવી ન જોઈએ. સમજદાર સેવકે તો માલિકના અંતરંગમાં પેસીને ત્યાંથી શો પ્રત્યુત્તર સાંપડી શકે તેની સબળ અટકળ કરતાં શીખી જવું પડે. આપણા કવિએ આ કળા કેવી સરસ રીતે હસ્તગત કરી છે તેનો પરચો હવેની પંક્તિઓમાં મળે છે : માગત નહિ હમ હાથી ઘોરે, ધન કન કંચન નારી, દીયો મોહે ચરનકમલકી સેવા, યાહી લાગત મોહે પ્યારી..જગતગુરુ...૩
કવિ ભગવાનને કહે છે કે સાહેબ, તમારા મનમાં એવો ભાવ હોય કે “દુનિયાને વાર્ષિક દાનમાં મેં સોનું-ચાંદી વગેરે આપ્યું, એટલે આને પણ એવું જ કશુંક જોઈતું હશે, પણ એ બધું તો હવે- સિદ્ધગતિ પામ્યા પછી શક્ય શું બને?”
ભક્તિતત્વ ૧૦
