Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ "aho zrutajJAna graMtha jIrNodhdhAra 35 'zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsanam svopajJazabdamahArNavanyAsa bRhanyAsa adhyAya-3-(2) (3) kadravya sahAyaka : pUjya sAdhvijI zrI jayavaMtAzrIjI ma.sA. tathA anya ThANAnI preraNAthI zrI sAbaramatI jaina ArAdhanA bhavana TrasTa saMcAlita zrI abhayasAgarajI ArAdhanA bhavananA jJAnakhAtAnA upajamAMthI : saMyojaka : zAha bAbulAla saremala beDAvALA zrI AzApUraNapArzvanAtha jaina jJAna bhaMDAra zA. vamaLAbena saremala javeracaMdajI beDAvALA bhavana hIrAjaina sosAyaTI, sAbaramatI, amadAvAda-380005 (mo.) 9426585904 (o.) 22132543 (rahe.) 27505720 saMvata 206pa I.sa. 2009
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ * zrI vijaya nemisUrIzvara grantha mAlA ratnam 62 // zrAzaizavazIlazAline zrInemozAnAya namaH // kumArapAla bhUpAla pratibodhaka sugRhItanAmadheya, kalikAla sarvajJa zrI hemacandrasUri bhagavatpraNItaM / // zrI siddha hemacandra zabdAnuzAsanam // [ svopajJa tatva prakAzikAbhidha vRhadvRtti zabdamahArNavanyAsa tadanusandhAna sahitam ] tatra tRtIyA'dhyAyasya dvitIya-tRtIyapAdau namra sUcana isa grantha ke abhyAsa kA kArya pUrNa hote hI niyata samayAvadhi meM zIghra vApasa karane kI kRpA kareM. jisase anya vAcakagaNa isakA upayoga kara sakeM. nyAsA musandhAmakAraH saMpAdakazca jagadguru zAsanasamrAT sUricakracakravata tapogacchAdhipati vividha tIrthoddhAraka parama pUjyAcAryadeveza zrIvijayanemisUrIzvara paTTAlaGkAra-vyAkaraNa vAcaspati kaviratna zAstravizArada iti padAGkRta zrImadvijayalAvaNyasUrIzvaraH /
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ FHHHHHH HHHHHHHHE prakAzikA :zrI siddha hema prakAzana samitiH kAryavAhaka :-- zAha naroktamadAsa gulaabcndrH| ghATakopara mubaI... zrIvijayalAvaNyasUrIzvara jJAna mandira, boTAda ( saurASTra ) gujarAta - sarasvatI pustaka bhaNDAra prApti ratanapola-hAthI khAnA, sthAmam / ahamadAbAda (gujarAta) vIra saMvat 2502 nemi savat 27 vikrama saMvat 2032 SKAR mulyama 10rupyAkANi prakAza prinTarsa, jAlorI geTa, jodhapura ( rAjasthAna ) 99999999999999999999994545555
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ SIDEOHENDISATISATISHEDEEWERSEMEDISHMISSINESS prakAzakIya nivedana zrI vijaya nemisUrIzvara grantha-mAlA meM 62 ratna svarUpa zrI siddha hemacandra zabdAnuzAsana kA nyAsAnusandhAna sahita vRhavRtti ke tRtIyA'dhyAyAntargata dvitIyapAdAdijJAna jijJAsu mahAnubhAvoM ke samakSa isa bhAga ko upasthApita karatA huA atyanta Ananda ko prApta kara rahA hai| isameM tRtIyAdhyAya ke dvitIyapAda evaM tRtIpAda mAtra hai| zrIsiddhahemavyAkaraNa kI bhavyatA-viziSTatA tathA pratyupayogitA sarvatra vidita hai / isa prakaraNa meM kahane yogya viSaya tRtIyAdhyAya ke prathama pAda ko prApakI sevA meM upasthApana karate samaya meM hI vRhad rUpa se kahA gayA hai| agrima saba adhyAyoM ke paThana-pAThana meM upayogArtha zIghrAti-zIghra prakAzana hetu prayAsa jArI hai| yatra-tatra nagara ke prasiddha presa meM prakAzana hetu prArUpa diyA huA hai| kaI bhAga chapa cuke haiN| paJcama adhyAya bhI jodhapura nagara ke prasiddha kumbhaTa presa se prakAzita ho cukA hai| yaha tRtIya adhyAya yatra-tatra presa meM chapane para mI apUrNa hI rahA jisako hama Apake samakSa sapita kara rahe haiN| isake kucha bhAga banArasa bhArgava presa meM kucha bhAga jodhapura ke bhUtapUrva kumbhaTa priNTarsa meM tathA vartamAna yaha bhAga prakAzapriNTarsa jAlorIgeTameM chapAhai / isameM tRtIya adhyAya ke prathama, dvitIya va tRtIya pAda mAtra hai| caturtha pAda kAla kavalita ho gayA hai| pUjyapAda prakANDapaNDita (isa gantha ke lekhaka ) sUrIzvarajI kI divaMgatatA ke kAraNa vAdhya hokara khaNDita prantha hI upasthApita kiyA jAtA hai| isa prastuta adhyAya ke bhI zabda mahArNava nyAsa ke sampUrNa anusandhAna jagadguru zAsana-samrAT sUri cakra-cakra vatti tapogacchAdhipati bAla-brahmacArI paramArAdhya parama-pUjya AcArya deveza zrImad vijaya nemisUrizvarajI ma. zrIjI ke paTTAlaGkAra vyAkaraNa vAcaspati kaviratna' zAstra vizArada sAdhika sapta lakSa zloka pramANa nUtana saMskRta sAhitya-sarjaka anupama-vyAkhyAna sudhAtti pUjya-pAda AcArya deva zrImad vijaya lAvaNyasUrIzvarajI mahArAja ne kiyA hai / tRtIya adhyAya meM vyAkaraNa ke samAsa pratyaya Adi manorama viSaya kA anusandhAna maharSi zrI hemacandrajI ne ati sundara DhaMga se likhA hai, usI ke AdhAra para sundara sarala rasaprada vizAla-kAya yaha pustaka hai| isameM sUkSmAti sUkSma viSaya ko sarala prAJjala rIti se varNana aura cintana hai|
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ racanAkAra maharSi ke pratyeka racanA meM anekavidha granthoM kA cintana manana tathA parizIlana hai isameM prakANDa pANDitya pratibhA kA jhalaka hai| yaha kisI bhI sAkSara se avidita nahIM hai| bhAvI jijJAsuoM ke bodha aura upakAra kI kAmanA se pUjyapAda AcArya devajI apane zArIrika kamajorI svAsthya Adi kI paravAha kiye binA aneka prakAra zAsana prabhAvanA Adi zubha kAryoM ko karate huye bhI sAtha 2 nyAsAnusandhAna kArya ko zIghra paripUrNa karane hetu avirata prayatna zAlI rhe| isa prakAra prAcArya deva zrI kI apramatta jJAnadayA prANI mAtra ko bhAva pUrvaka abhivAdana karane yogya banAtI rhii| isa prakAra mahAn buddhi vaibhavI paramArAdhya AcArya deva zrI ke sarvopayogI cirasthAyI sAhitya ke prakAzana karane kA amUlya lAbha evaM jJAna sevA meM yat kiJcit avasara pAkara unake vidvAn ziSya praziSya gaNa apane ko bhAgyazAlI samajhate haiN| parama pUjya AcArya deva ke saba granthoM ko pAThaka varga aura jijJAsu vijJa mahAnubhAvoM ne jo sAnanda bhAvapUrvaka satkAra tathA abhinandana kiyA hai usI prakAra adhikAdhika upayoga ke sAtha isako bhI abhinandita kareMge evaM hRdayaGgama karake prasanna hoMge aisI AzA hai| parasparAmpaha jIvAdAma
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 / aha~ / AzaizavazIlazAline zrInemIzvarAya namo namaH | kalikAla sarvajJa - zrIhemacandrasUribhagavatpraNItaM 25 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsanam / [ svopajJatattvaprakAzikAbhidhabRhadvRtti-tattvaprakAzikA - prakAzazabdamahArNavanyAsasaMvalitam ] tatra parasparAnyonyetaretarasyAm syAdervA puMsi // 3, 2.1 // ta0 pra0--- parasparAdInAmapuMsi - striyAM napuMsake ca prayujyamAnAnAM saMbandhinaH syAdeH sthAne AmAdezo vA bhavati / ime sakhya parasparAM bhojayataH, parasparaM bhojayataH; AbhiH sakhIbhiH parasparAM bhojyate, paraspareNa bhojyate; imAH sakhyaH 15 parasparAM prayacchanti, parasparasmai prayacchanti; imAH parasparAM / dInAM samAhAraH, tataH SaSThI, lAghavAt sarvatrAcAryaiH samAhArAparasparasmAd vA bibhyati, imAH parasparAM parasparasya vA darasyaiva dRSTatvAt tAtparyavizepasUcanArthameva kvacit / yadyapi paraparazcAnyo'nyazcetaretarazceti smaranti, imAH parasparAM parasparasmin vA snihyanti ime ! za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - parasparA0 / parasparA tadanAdaraH kule parasparAM bhojayataH, parasparaM bhojayata ityAdi / ime vigrahe'nyonyetaretarazabdayoH svarAdyadantatvamitaretarazabdApekSayA 40 sakhyau kule vA anyonyAmanyonyaM vA bhojayataH sakhIbhiH cAnyo'nyazabdasyAlpasvaratvamiti tasyaiva pUrvanipAta ucitaH, 20 kulairvA anyonyAmanyonyena vA bhojyate / ime sakhyau kule vA tathApi sUtrakAranirdezavalAt tasya dharmArthAdigaNe pATho'numeyaH, itaretarAmitaretaraM vA bhojayataH; sakhIbhiH kulairvA itaretarA- | samAsadvayakalpane gauravAt, trayANAmapi sahaiva vivakSitatvena mitaretareNa vA bhojyate / apuMsIti kim ? ime narAH pUrvamanyonyetaretarazandayordvandvakaraNe pramANAbhAvAt, dRzyate ca parasparaM bhojayanti, naraiH paraspareNa bhojyate; naraiH parasparasmaipadadrayasamAse'pi sUtrakRtAM pUrvanipAtaniyamaparityAgaH, yathA -- 45 dIyate / "samudrAbhrAddhaH " [ pA0 sU0 4. 4. 118. ] " lakSaNa hetvoH " [ pA0 sU0 3.2.126. ] iti pANinisUtrayoH svarAdyadantatvAtpasvaratvaprayuktapUrvanipAtaniyamaparityAgaH pUrvatrA bhrazabdasya svarAdyadantatvAt pUrvanipAtaH prApto'paratra hetu zabdasyAtpasvaratvAt, ardhyatvaM tu na vivakSituM zakyate'narthakatvAt / ata eva ca navInA nirdiSTasUtradvayazailyA pUrvanipAtaniyamAnAM sarveSAbheva kvAcitkatvaM manyanteH ata eva sa sauSThavaudAryavizeSa 50 [ tRtIyAdhyAye dvitIyapAdaH ] aparo'rthaH - parasparAdInAmapuMsi prayujyamAnAnAM saMbandhinaH syAderamAdezo vA bhavati / AbhiH sakhIbhiH kulairvA parasparaM paraspareNa vA bhojyate, strIbhiH kulairvA parasparaM parasparasmai vA dIyate / aparo'rthaH-----parasparAdonAM puMsi prayujyamAnAnAM saMbandhinaH 30 syAderam vA bhavati / ebhirnaraiH parasparaM paraspareNa vA bhojyate, / ebhirnaraiH parasparaM parasparasmai vA dIyate / evaM ca strInapuMsakayoramAmau dvAvAdezau vA bhavata iti trairUpyam / ime parasparAdayaH zabdAH svabhAvAdekatva -puMstvavRttayaH karmavyatIhAraviSayAH asmAdeva ca nirdezAt parA'nyetarazabdAnAM sarvanAmnAM dvirvacanAdi nipAtyate // 1 // 35
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhadvRtti-bRhannyAsasaMvalite [ pAda-2, sUtra -1) zAlinIm " [ ki0 a0 1 2 ] iti bhAraviprayoge - audAryasya tanna rocayAmahe - prayojyaprayojakabhAvasyehobhayatra sattvAt, ~~~ | paraprayogaH samAdhIyata ityanyadetat / ete ca parasparAdayo / karmasaMjJAyAH kartuM saMjJayA vAdhena karmatvAsaMbhavAt, yatra hi prayoja - 40 nAkhaNDAH zabdA api tu parAnyetarazabdAnAM dviruktAnAM rUpa- kabhinnaH prayojyastatraiva prayojyakartuH karmatvasaMbhavAt / tathA ca vizeSAH, tatra kathaM dviruktiH kathaM vA pUrvapade'pi sakArAdInAM athavA prathamaikavacanasyAmAdeza:' iti samAdhAnamapi nAvazya5 zrutirityetad vivecayiSyataM sUtrazeSe / atra sUtre paJca padAni - kam, prathamAntodAharaNAbhAvena tatrAmAdezasya sattve pramANAprathamaM paSThayantam, tata Amiti, amiti vA, syAderiti SaSThya bhAvAt / striyAM saptamyantamudAhRtya napuMsake'pyudAharaNa disaM ntam, vetyavyayam, tataH apuMsi iti puMsi iti vA tatra 'Am, pradarzayati- ime kule parasparAM bhojayataH iti-atra vikalpa- 45 apuMsi' iti padacchedamAzritya sUtraM vyAkhyAyate - parasparA | pakSe ekavacanAntasyaivodAharaNAdekavacanasyaivAmbhAva iti dInAmapaMsi iti, apuMsIti paryudAsaH, sa ca sadggrAhI, sAdRzyaM / svamatamagre vakSyate / anye tu dvivacanAdInyapyudAharanti, kintu ca liGgatvenaiva grAhyaM pratyAsatteH sAjAtyAd vA, tathA cApuMsItyasya puMbhinne tatsadRze liGge ityarthAt paryavasitamarthamAhastriyAM napuMsake ceti / 50 tatra sarvatra puMvadeva rUpam, kevalaM dvitIyAyAm - anyonye, paraspare, itaretare, anyonyAni, parasparANi, itaretarANIti vizeSo napuMsake, striyAMca-na vizeSaH, Apo'bhAvasyeSTatvAt / parasparazabdasyodAharaNamuktvA anyo'nyeta ra zabdayorapyudAharaNamAha-ime sakhyau kule vA anyonyAmityAdinA / uttarayati-ime padakRtyaM pRcchati -- apuMsIti kimiti / narAH parasparaM bhojayantItyAdinA / | ime sakhyau parasparAM bhojayataH iti prathamA sakhI bhukte tAmanyA [dvitIyA] prerayati, sA ca bhukte tAM prathamA prerayatI ! 15 tyekasyaiva bhujikriyArthaka preraNasyobhAbhyAM vyatihAreNa sampAdanaM / pratIyate, tathA catriyAvyatIhAre parAnyetarazabdAnAM syAdya ntAnAM yathAyogaM strInapuMsakaliGgAnAM nipAtanAd dvitvaM, pUrvabhAgasthasya' syAdeH sattvamottvaM parAnyazabdaviSaye; itara zabda viSaye ca nipAtanAdeva pUrvabhAgastha vibhakterlup, uttarabhAgasthAyA 20 vibhaktAbhAva iti prakriyA / anye ca vaiyAkaraNA iha / savibhaktikAnAM hitve kRte pUrvapadasthAyA vibhakteH sAdezaM vidadhati, itarazabde ca samAsavadbhAvaM vidadhati, AmAdezazca samAnaH / kathaJcidiSTarUpasiddhiH kAryeti svamate sarvaM svabhAvAdevetyAthatriSyate / atra ca striyAmApo'bhAvaH, klIve cAnyetara 25 zabdayodvitIyaikavacane "paJcato'nyAdeH 0" [1.4. 58. ] : iti sUtreNa datvAbhAvazcAnyairbrahulagrahaNAt sAdhitaH, svamate ca svabhAvAdeva sAdhya iti Amo'bhAvapakSe puMbadeva rUpaM dRzyate / tadAha - parasparaM bhojayataH iti / krameNAnyAsAmapi vibhaktInAmudAharaNAnyAha AbhiH sakhIbhirityAdinA / anye ca / rekatvapuMssvavRttibhireva karmavyatIhAraH strI-napuMsakaviSayo'bhi30 vaiyAkaraNA AmAdezI dvitIyAyA evetyAhuH, tathaiva mahAbhASye / dhIyata iti tAdRzatvamevaiSAM sAdhutayA svIkaraNIyamiti bhAvaH / samudAharaNAt / apare tudAharaNasya diGamAtratvAt sarvavibhaktI - karmavyatihAraviSayAH iti-karma cAtra kriyA, tasyA vyatIhAro nAmAmAdezamAhuH, ata eva bhASye 'na codAharaNamAdaraNIyam' vinimayaH, viSayo yeSAmiti vigrahaH / ekatvavRttitvena kartrAdInAM bahutve'pi teSAmekavacanAntatvameva / kaizvizca tana ityuktam, tasyAyamAzayaH -- etAvantyevodAharaNAnItyAdaro na svIkriyate, dIkSitAdibhiH 'anyonyo, anyonyAn' ityAdInAkartavyaH, udAharaNasya diGamAtradarzanArthatvAditi / ata evAcAryeNa sarvavibhaktInAmudAharaNAni pradazitAni / kecit- mudAharaNAt,"anyonyeSAM puSkarairAmRzantaH" iti zizupAlavadhe "AbhiH sakhIbhiH paraspareNa bhojyate" ityatra karaNe sahAyeM | mAghakaviprayogaH, "kSitinabhaHsuralokanivAsibhiH kRtaniketavA tRtIyAyAmeo jig, karttari tRtIyAyAM vigdvayam" ityAhuH, madRSTaparaspara: / " iti bhAraviprayogazca yadyapi ekavacanA 'am' iti cchedapakSamAzritya sUtraM vyAkhyAti -- aparo'rthaH 55 ityAdinA, tathaiva codAhriyate parasparaM paraspareNa vA bhojyate iti, dvitIyAyAM rUpe vizeSAbhAvAt tRtIyAmArabhyodAhRtam / evaM puMsIti cchedamAzritya sUtrArthamAha-aparo'rthaH iti / tathA ca phalitaM nigamayati evaM ca strInapuMsakayoriti- amAmayo rUpadvayaM tadabhAve ca zuddhaM rUpamiti trairUpyam / striyAmApo'- 60 bhAvasya napuMsake ca dAdezAbhAvasya darzanAt kathaM taditi zaGkAmapanudati--ime parasparAdayaH zabdAH iti, svabhAvAditisvAbhAvikI hi zabdeSvarthAbhidhAnazaktiH, yAdRzena yalliGgena yadvacanena ca yo'rtho'nAdiparamparayA'bhidhIyate, sa eva zabdaH kathaM cicchAstreNAnvAkhyAyate, na tu kAcinnavInA zaktirnavInaM vA rUpaM zabdAnAM vidhIyate, tathA caibhiH parasparAdibhiH zabda | 65 70 | 35 75 tatra hetuM cAhu:-bhojanArthatvena prayojyakartuH karmatvaM syAditi / tena vigrahe'pi sAdhayituM zakyate tathApi kSitinivAsino nabho 10 2 T |
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pAda-2, sUtra - 1 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / nivAsinaH suralokanivAsinazca svasamAnalokanivAsino'pi udyote itthamuktam - "pare tu DatarAdibhyo vihitayoH svamora dvityarthasya "sarvAdi" [pA0 sU0 1. 1. 27.] sUtre bhASye 40 uktatvAt 'itaretaram' ityAdI nAdDa: prAptiH, anyonyamime brAhmaNyAvityAdAvapi 'kSudupahantuM zakyam' itivat sAmAnye napuMsakamiti rItyA'nyazabdasyaiva dvitvena TApa evAbhAva: / strInapuMsakayorityasya tatsamAnAdhikaraNayorityartha ityAhu:" iti / 45 parasparaM na pazyantIti vistRtatvasya vivakSitatvAt tatrApi bahuvacanAntenaiva vigrahasya yuktatvAt / puMstvavRttitvAcca na strInimitta Apa, navA napuMsakatvanimitta ko'nyo'nyetare - 5 tarazabdayordAdeza iti tAtparyam / 10 pANinIye ca naye dIkSitenaitat sarva bAhulakAt samAhitam, tathA coktaM tena--"daladvaye TAbabhAvaH klIbe cAvirahaH svamoH, samAse soraluk ceti siddhaM bAhulakAt trayam / " iti / vyAkhyAtaM ca tenettham - - " tathAhi - anyonyaM parasparamityatra daladvaye'pi TApu prAptaH na ca sarvanAmno vRttimAtre puMvadbhAvaH, anyaparayorasamAsavadbhAvAt na ca dvirvacanameva vRttiH " yAM yAM priyaH prakSata kAtarAkSI sA sAhiyA" ityAdA- | vatiprasaGgAt / / anyo'nyamitaretaramityatra ca " addbhutarAdibhyaH " [pA0 sU0 7 1 25.] ityadD prAptaH, 'anyonyasaMsavAmahastriyAmam' 'anyonyAzrayaH, parasparAkSisAdRzyam, adRS parasparaiH' ityAdau sorluk ca prAptaH, sarva bAhulakena sama/dheyam / prakRtavArtikabhASyodAharaNaM -- " striyAm" [pA0 sU0 4. 1. 3. ] iti sUtre anyonyasaMzrayatve taditi bhASyaM cAtra pramANamiti" iti / 15 / 35 | asyAyamAzayaH -- kRtadvirvacanAnAM napuMsake seramazca adD [ svamate d ] Adezo na bhavati, sarvAdigaNe paThitAnupUrvIkazabdavihitasyaiva seramazca tadAdezavidhAnAt, iha ca kRtadvirvacanasya zabdAntaratvameva / striyAM ca nApaH prAptiH, vizeSyasya brAhmaNyAdeH strItve'pi vizeSaNabhUtAnAmanyonyAdizabdAnAM 50 sAmAnyavivakSayA napuMsakaliGgatvAt dRzyate ca vizeSaNe napuMsakaliGgavivakSA 'kSudupahantuM zakyam' ityAdibhASyaprayoge / na caivamAmvidhAyake "strInapuMsakayoruttarapadasthAyA vibhakte - rAmbhAvo vaktavyaH" iti vAtike strInapuMsakayorityuktatvAt strItvAbhAve Am na syAditi vAcyam, strInapuMsakayorityasya strIsamAnAdhikaraNe napuMsakasamAnAdhikaraNe cetyarthAd vizeSaNe napuMsakatvavivakSAyAmapi tasya strIsamAnAdhikaraNatvAkSateriti / anyonyAzraya ityAdisamAse pUrva bhAgasthasoraluk ca tasyAdeza svarUpatvena aikArthyaghaTitatvAbhAvAditi / vastutastuetAdRzaM samAdhAnamapyagatikagatireveti svabhAvavAdAnnAti 60 ricyata ityavadheyam / / | 20 | ayamAzayaH--"karmavyatIhAre sarvanAmno dve vAcye samAsavacca bahulam" iti vArttikaM "prakAre guNavacanasya" iti sUtre paThazyate, tenAnyaparetarazabdAnAM sarvAdInAM karmavyatIhAre dvirvacanamitta razabdasya ca dvitve kRte samAsavadbhAvo vidhIyate, anyaparazabdayozca na samAsavadbhAvaH kevalaM pUrvapadasthAyA vibhakteH 25 'suH' [ svamate siH ] Adezo vidhIyate parasparazabde satvaM ca tasya kaskAdigaNepAThAnumAnAt / tatra strIviSaye prayoge ubhayatra bhAge ApaH prAptiH, napuMsake ca- AdiSTasya soH parabhAge vidhIyamAnasyAmazca dAdezaH prAptaH, yatra va samastaH prayogaH, yathA----'anyonyasaMsaktam' 'anyonyAzrayaH' 'parasparAkSisA - / | 3 kecittu -- sarvAdeH sarvatra vRttau puMvadeva rUpamiti vArtikoktimAzritya dvirvacanasyApi vRttitvaM cAzritya kRtadvirvaca - nAnAM strI napuMsakanimittakakAryAbhAvamAhuH, tanna- "yAM yAM priyaH prekSata kAtarAkSI, sA sA hiyA namramukhI babhUva / " iti zizu- 65 pAlavadhe tRtIyasarge mAghakaviprayoge puMvadbhAvApatteH / kiJca, "akathitaM ca" [pA0 sU0 1.4. 21.] iti sUtre " kArakaM 70 30 zyam' 'adRSTaparasparaiH' ityAdi, tatrAnyonyaparasparazabdapUrva- / ced vijAnIyAt yAM yAM manyeta sA bhavet" iti bhASyabhAgasthasya [soH ] seH aikArthyaM lup ca prAptaH, sarvametad bAhula- | prayoge'pi 'yAM yAm' ityatra puMvadbhAvApattiH / svamate ca kena samAdheyamiti prakRtasUtrasthabhASyodAharaNAdibhirnizcIyata "sarvAdayo'syAdI" [3. 2. 61.] iti sUtreNa syAdau parataH iti / bAhulakamapyabhidhAnasvAbhAvyAnnAtiricyata ityanyaira- puMvadbhAvasya paryudastatvAdeSA zaGkava nodeti / pIdRzasthale svabhAvavAda evAzrIyata ityetadarthaM paramatamihopanyastam / 55 sUtrAspRSTamekatvaM puMstvaM ca svabhAvabalAt prasAdhya sUtraspRSTamarthaM sUtreNaiva sAdhayati---ammAdeva ca nirdezAditi / sarvanAmnAmiti - sarveSAM nAma sarvanAmeti yogArthamAzritya sarvAdInAmiha sarvanAmapadena kathanaM teSAM saMjJopasarjanadazAyAM 75 navInA nAgezAdayazcAnyathaiva Apo'bhAvAdikaM samAdadhati na svabhAvavAda navA bAhulakamAzrayanti / tathA hi-zena / " prakAre guNavacanasya" [pA0 sU0 8. 1. 12. ] iti sUtra pe prakRtasUtra lamyakAryAbhAvapratipAdanAya / dvirvacanAdItyAdi
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ - bRhadvRtti-bRhannyAsasaMvalita [pAda-2, sUtra.1-2] - - 10 zabdena pUrvabhAgasthavibhakteH sAdezaH, itaretarazabde ca tallup, / kumbhasAmIpyayutaM pazyeti dvitIyA / upakumbhaM dehIti-kumbhatasya samastatvaM vA, yatkiJcidalAkSaNika kArya tat sarvaM saMgR- , sAmIpyayutAya dehIti caturthI / upakumbhasvAmIti-kumbhasAhyate // 3. 2. 1. // , mIpyayutasya svAmIti SaSThI; tatIyAsaptamyoragre vikalpayiSya mANatvAdatra nodAhRtam / avyayIbhAvasyeti kimiti-samAsa- 40 amavyayIbhAvasyAto'paJcamyAH / 3. 2.2 // vizeSagrahaNaM kimartha sAmAnyenAkArAntasya samAsasya sambandhinaH / / syAderityartha eva svIkArya iti praznAzayaH, avyayIbhAvasyeti 5 ta0 pra0---avyayIbhAvasamAsasyAkArAntasya saMbandhinaH padamapanIya tatsthAne samAsasyeti paThanIyamiti yAvat, anyathA syAderamityayamAdezo bhavati, apaJcamyA:-paJcamI ca avyayIbhAvasyetyasyAbhAve'kArAntAt parasya syAdeH, akA. varjayitvA / upakumbhaM tiSThati, upakumbhaM pazya, upakumbha rAntasambandhinaH syAderiti vArthe 'devaH, kRSNaH' ityAdyeva 45 dehi, upakumbhaM svaamii| avyayIbhAvasyati kima ? kaSTa pratyudAhRtaM syAta, 'kaSTazritaH' iti smstaakaaraantprtyudaashritH| tatsaMbandhinaH syAderiti kim ? priyopakumbhasti .: haraNAnusaraNaM vyarthameva syAt / zritAditvAdana tatpuruSaH / priSThati, yopakumbhAya dehi / ata iti kim ? adhistri, : upavadha, upakataM / apaJcamyA iti kim / upakumbhAt // | SaSThI svIkartavyA-.avyayIbhAvasyAkArAntasya samIpe yaH " tatsambandhinaH syAderiti kimiti, tathA ca samIpArthikA sh0m0nyaasaanusndhaanm-amvyyii| 'avyayIbhAva sthAdistasyAmAdeza iti svIkAryam , athavA-avyayIbhAbAdata 50 syAta.' iti padadvayaM vizepyavizeSaNabhAvApannama, na tu avayavAba- iti paJcamyanta eva pAThaH kArya:-akArAntAdavyayIbhAvAta yavibhAvasambandhe SaSThI, tathA sati vaiyadhikaraNyenAnvayaprasaGgA- | parasya syAderamityarthaH kArya iti praznAzayaH / priyopakumbhA llakSyAsiddhezca, kiJca sambhavati sAmAnAdhikaraNye vaiyadhi- iti--priyamupakumbhaM yasyeti avyayIbhAvottarapadako bahavrIhiH, 15 karaNyamanyAyyamiti nyAyo'pi sAmAnAdhikaraNyAnvayasAdhakaH, atra copakumbhetyavyayIbhAvAt parasya tatsamIpasthasya vA tathA cAta iti vizeSaNamavyayIbhAvasyeti vizeSyam, "vizeSaNa- | seramAdezaH syAditi pratyudAharaNAzayaH, tatsambandhinaH' ityaktau ra mantaH"[ 7.4.113. 1 iti nyAyasahakAreNa ca tadantArthalAbha tu nAyaM sirupakumbhasambandhI, kintu priyopakumbheti bahuvrIhi ityAha---akArAntasyeti / syAderiti pUrvasUtrAdanuvRttam, sambandhIti tasyAmAdezo na bhavati |evN--priyopkummaayety- . 20 tannirUpitasambandha evAvyayIbhAvasyetyatra SaSThI, tathA cAvyayI- / trApi caturthI nAvyayIbhAvasambandhinIti na bhvtymaadeshH| bhAvasaMjJottaraM nAmasaMjJAyAM samudAyAdutpadyamAnasya syAderamAdeza: / ata iti kimiti, ayamAzayaH-"anato lup" [ 3. 2. 6.1 sidhyati / apaJcamyAH iti padaM pRthageva vyAkhyAti-paJcamI. iti sUtreNAkArAntabhinnAvyayIbhAvasambandhinaH syAderlaba varjayitveti---paJcamyA na bhavatItyarthaH / vastutastvi hai vidhIyate, sa ca prakRtasUtrAt paro vidhirityakArAntabhinne sarvatra pathaga vyAkhyAne gauravamiti 'apaJcamyAH' iti paryudAsArthaka- sa eva bhaviSyatIti parizeSAdakArAntasambandhina eva syAderamevAzrayaNIyamiti paJcamIbhinnasya syAderityavArtho yukto nenAmAdezo bhaviSyatItyata iti vyartha vyAvayAbhAvAditi / lAghavAta : pUrvamamAdezaM prasajya taniSedhApekSayA tatprasaktereva / vyAvartyamAha--adhisvIti--striyAmiti---adhistri, vibhavAraNasya yuktatvAta, "prakSAlanAddhi paGkasya durAdasparzana , ktyarthe'trAvyayIbhAvaH, vadhvAH samIpamiti-upavadha, karta: varama" iti siddhAntAta, athApyevaM vyAkhyAnaM spaSTapratipattyarthaM samIpamiti--upakate. ubhayatra samIpArthe 'vyayIbhAvaH; aya jJeyam / prathamAta Aramya saptamIparyantaM vibhaktisaptakamadhye / mAzayaH--etatsUtre 'ataH' ityasya sattve'sya viSaye paratvAllu30 paJcamyAH prakRtasUtreNa paryudastatvAt tRtIyAsaptamyoragrevikalpe- : po'pravRttyarthameva lubvidhAyake anataH' iti paThyate, atra cAta nAmovidhAnAtparyavasitAnAM catasRNAM vibhaktInAM rUpANyudAha- - ityasyAbhAve'sya vyApakatvenaitadviSayaparihArasya kartumazakyarati-upakambhatiSThatItyAdinA, kumbhasya samIpamiti vigrahe / tayA tatrApyanata iti vyarthameva, tatazca tenApi sAmAnyena lubna samIpe'vyayIbhAvasamAsaH, alaukikaprakriyAvAkyasthAyA vibha-vidhAsyate / itthaM ca dvayoH kvApi svAtantryeNAvakAzAbhAvA ktestu "aikAyeM "[ 3.2. 8.] iti lup, tataH samudAyAdutpanna- dubhayazAstraprAmANyenobhayamapi sarvatra pratiSyata ityakA35 vibhkternenaamaadeshH| upakumbha tiSThatIti-kumbhasAmIpya- rAntasyApi syAdelapa syAdanakArAntasyApyamAdezaH syAditi yutaM yat kiJcit tiSThatIti prthmaa| upakumbha pazyeti- sarvatra rUpadvayApattiH syAditi viSayavyavasthArthamatrAta ityasyA
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pAda-2, sUtra- 2-4 ] zrI siddhahemacandra zabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / / vazyakatvam, kRte cAta iti nirdeze tatrAnata ityasyAbhAve' * dezo vidhIyate, tathA cApaJcamyA kRti vihAya pUrvasUtraM sarvamakArAnte'pi tasya pravRttirmA bhUdityetadarthaM tatrApyanata ityAvanuvarttate, tadAha-akArAntasyAvyayIbhAvasyeti / kiM na upavazyakamityubhayorviSayavibhAgaH sidhyatIti / athavA'tra ata ! kumbhamiti - - upakumbhamiti rUpasyAnyavibhaktisAdhAraNyena ityasyAbhAve "anato lup" [ 3. 2. 6. ] iti sUtramanata iti tRtIyAntatvapratItyarthaM kiM naH' iti padadrayamupanyastam, tathA ca 40 5 paryudAsAzrayaNenAkArAntabhinnasya tatsadRzasya svarAntasyAvyayI - naH upakumbhena ki sAdhyaM ? kimapi na sAdhyamityarthasya vivakSitabhAvasya sambandhina eva syAderlupaM vidhAsyati, vyaJjanAnteSu tvAt gamyamAnAM sAdhanakriyAM prati upakumbhasya karaNatvena tasyA'pravRttyA teSvasya [ prakRtasUtrasya ] pravRttiH syAditi karaNe tRtIyaiSA, tasyAzca pAkSiko'mAdezaH / avyayIbhAva'upasamit' ityAdAvapyamAdezaH syAdityapi pratyudAhartuM zakyate syetyanuvRttyA tRtIyAyAstatsambandhitvaM dijJa. yate, tasya prayojanaM apacamyA iti kimiti-avyayIbhAva syAvyayArthaprAdhAnyenA- sphorayati - tatsambandhinyAstRtIyAyA iti kimiti / pUrva- 45 vyaye ca kAraka-saMkhyAdisambandhAsambhavAt padatvArthaM prathamaika- sUtravat yatrAvyayIbhAvasyAnyasamAsAntaH pAtitvaM tatra tRtIyAyAH vacanasya tataH prAptAvapyanyAsAM vibhaktInAM tata utpattyasambha samudAyasambandhinyA vyAvarttanAya tadAvazyakamityAha-kiM naH vAt paJcamIvarjanamanarthakamiti bhAvaH / upakumbhAditi / priyopakumbheneti priyamupakumbhamasya tena tathA // / 3. 2. 3. // ayamAzayaH -- avyayIbhAvasyAvyayArthaprAdhAnye'pi zabdazaktisvAbhAvyAdavyayIbhAvenAbhidhIyamAno'vyayArthaH kArakasaMkhyA- / yogI bhavatIti vijJAyate, atra cAtratyam 'apaJcamyAH' iti, "vA tRtIyAyAH " [ 3. 2. 3. ] " saptamyA vA " [ 3.2.4.] iti sUtradvayaM ca mAnam, tatazcAvyayIbhAvAt paJcamyapi bhaviSyatyeveti tasyA amAdezAbhAvArthamapaJcamyA ityA vazyakameva / 10 15 20 30 I 35 za0ma0 nyAsAnusandhAnam-- vA tR0 / pUrvasUtreNa tRtIyAyA avarjanAt tasyA nityamamAdeze prApte'nena pAkSiko mA kecit tu -- avyayIbhAvasyAvyayasaMjJAmArabhante, tenAvyayebhyaH parasya syAderlubvidhAyaka sUtreNaivAvyayIbhAvAdapi parasya syAderluv vidhIyate, prakRtasUtre ca niSedho'pi paThyate, yogavibhAgazca kriyate, pUrveNa yogenAkArAntAdavyayIbhAvAt parasya syAderlub niSidhyate, pareNa ca paJcamIvajitasyAderamA - svamate cAvyayatvamavyayIbhAvasyeSTameva nahi, lup cAnato vidhIyata iti sarvamanavadyam / evaM copakumbhAdityAdI paJcamyA amAdezAbhAvArthaM prakRtasUtre paJcamI parivarjanamAvazyakameva 25 dezo vidhIyata ityamAdezAbhAve'pi paJcamyA lub na bhavati / / bhAvasyAto'paJcamyA:" [ 3. 2. 3. ] iti sUtrApavAda eva, tena nityaM prAptasyAmo vikalpavidhAnArthatvAt / tatra pUrvasUtra (0 eva " tRtIyA saptamyorvA" iti saha nirdeze karttavye yogavibhAgasya prayojanaM kimiti zaGkAmapanudati-- yogavibhAga uttarArthaH iti-- uttarasUtre kevalaM saptamyAH sambandho yathA syAdityetadarthaM pRthak sUtrakaraNamiti bhAvaH, anyathA ekayoganirdiSTAnAM saha vA pravRttiH saha vA nivRttiH iti nyAyena tRtIyAsaptamyorubhayoreva tatra sambandhaH syAt sa cAniSTaH / yadyapi lakSyAnurodhAt kvacidekadezAnuvRttirapi svIkRtA, ato'nyaistAvanmAtre svaritatvaM pratijJAtaM tathA ca kvacidekadezo'pyanuvarttate // / 3. 2. 2. // vA tRtIyAyAH / 3. 2.3 // ! ta0 pra0--akArAntasyAvyayIbhAvasya saMbandhinyAstRtIyAyA: sthAne vA am bhavati / kiM na upakumbham, kiM na upakumbhena / tatsaMbadhinyAstRtIyAyA iti kim ? kiM naH priyopakumbhena // 3 // 1 5 saptamyA vA / 3.2.4 / / ta0 pra0--akArAntasyAvyayIbhAvasya saMbandhinyAH sapta- 50 myA amAdezo bhavati vA / upakumbhaM niSehi, upakumbhe nidhehi / tatsaMbandhinyAH saptamyA iti kim ? priyopakumbhe nidhehi / yogavibhAga uttarArthaH // 4 // za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - sapta0 / upakumbhaM nidhehIti -- kumbhasamIpe nidhehItyarthaH, amo'bhAve ca upakumbhe 55 nidhehIti / pRcchati tatsambandhinyAH saptamyA iti kimiti pratyudAharaNamukhenottarayati--priyopakumbhe nidhehIti - priyamupakumbhamasya tasmiMstathA / pUrvasUtravadidamapi " amavyayI - I . 65 / iti nyAyAntaramapi svIkRtam, tathApi ekadeze svaritatvapratijJA, tadbodhanAya tathA vyAkhyAnamityAdiklezApanodAya pRthak sUtrameva 70 kRtaM vyAkhyAnAd varaM karaNam' iti siddhAntAt / / 3.2.4. / /
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhadvRtti-habRnyAsasaMvalite [pAda-2, sUtra.5] Rddha-nadI-vaMzyasya / 3.2.5 // saMjJAyAmavyayIbhAvaH / dve yamune iti--samAhRte iti zeSaH, idaM ca samAsArthadarzakaM laukikaM vAkyam, na tu prakRtaprayogArthata0 pra0--Rddha-samRddham, yasya samRddhiH suzabdAdinA paricAyaka, prayogasya saptamyarthaprAdhAnyAt / tathA ca prayogArtha- 40 ghotyate tadantasya, nadyantasya, baMzyAntasya cAkArAntasyA paricayAtha tatreti padamapi deyam , dviyamunamiti ca "saMkhyA vyayIbhAvasya sambandhinyAH saptamyAH sthAne'mAdezo bhvti| | samAhAre" [3.1.28.] iti samAhAre'vyayIbhAvaH, evamuttaratra, 5 Rddha-magadhAnAM samRddhiH-sumagadhaM vasati, sumadraM vsti| atidizati-evamiti / sapta godAvaryaH samAhRtAH-saptagonavI-unmattAgaGgA yasminnanmattagaGgaM deza vasati, evaM-lohita dAvaram / vaMzyasamAsamudAhartumAha-vaMzyeti, ekaviMzatigaGga zanairgaGgaM tUSNIMgaGga vasati; dve yamune-dviyamunaM vasati, / , 'rbhAradvAjA iti vigrahaH, yadyapi bharadvAjazabdo bidAdipaThitaH, 45 evaM-saptagodAvaram / vaMzya-ekaviMzatirbhAradvAjA vaMzyAH tatazcApatyArthe vihitasyAno "yaaJo'zyAparNAntagopaekaviMzatibhAradvAjaM vasati, evaM-tripaJcAzadgautamam, triko vanAdeH" [ 6. 1. 126.] iti bahutve lup syAditi 'eka10 zalam / pratipadoktasyaiva grahaNAdiha na bhavati-upagaGga, vizatirbharadvAjAH' iti vigraho yktH,tthaapyaacaaryvcnpraamaaupymune| pUrveNa tu vikalpo bhavatyeva, nityArtha vacanam ! NyAd bharadvAjazabdasyopakAdiSu pAuM parikalpya lupo vaikalpi| katvameSTavyam / kecit tu--"prakRtadoSaparihArAyApatyArthaM 50 parityajyedamarthe tasyedamityaN" ityAhuH, tanna yuktam-vaMzyatvaza0ma0 nyAsAnusandhAnam--Rddha Rddhapadena - vijJAnAyApatyArthamuccAryeva vyutpatterAvazyakatvAt / kaiyaTena "vibhaktisamIpasamRddhi 0" [ 3. 1. 39. ] iti sUtrokta- / - samaddhayarthe vihitAvyayIbhAvasya grahaNaM vyAkhyAnAdityAha-- ca--"tRtIyA-saptamyorbahulam" [pA0 sU0 2.4.84.] iti 'RddhaM samRddhamiti / samRddhaM ca samaddhayarthayogi, sa cArthaH kathaM sUtra--"saptamyA RddhanadIsamAsasaMkhyAvayavebhyo nityama" pratIyata iti dyotanAyAha-yasya samRddhirityAdinA / su ita vArtika-bhASyodAharaNam--'ekaviMzatibhAradvAjam' iti 55 zabdAdinetyatrAdizabda: prakAre, suzabdasadRzasamRddhayarthabodhaka vyAcakSANena "ekaviMzatirbharadvAjA vaMzyA iti "saMkhyA zabdenetyarthaH / tathA ca kvacidanyazabdenApi tadarthabodhane bhavati vaMzyena" [pA0 sU0 2. 1. 18.] iti samAsaH / tatra prakRtasUtrapravattiH, yadyapyanyastAdazo'vyayazabdo nopalabhyate / vattipadAnAM svArthIpasarjanArthAntarAbhidhAyitvAda gautamatathApi zabdasvabhAvasyAparicchedyatvAditthamaktiH / samagadha-! bhAradvAjazabdayorakatvaviziSTa'rthAntare saGakramAllagabhAvaH" mityAdau magadhAnAM samRddhiH suzabdena dyotyata iti sa samAso / ityuktam / nAgezana canadvayAkhyAnasamaye udyote.-'ekaviMzatiRddhAnto vijJAyata iti tattvam / nadyantasyeti--"nadI- / bharadvAjAH' ityanayoH svArthopasarjanavaMzyA ityarthAbhidhAyitvAbhirnAmni" / 3.1.27. 1 ityAdisUtravihitasamAsasyeti | dityarthaH / evaM hi aGgAnatikrAnto'tyaGga iti na sidhyeta : bhAva: / vaMzyAntasyeti--"vazyena pUrvArtha" [3. 1. 29.1 tasmAt bhASyakAraprayogAdatra lugabhAva iti haradattaH / iti sUtravihitasamAsasyeti bhAvaH / pUrvasUtreNa saptamyA yuktataraM caitat, anyathA bidAnAmapatyaM baida iti siddhayartha vikalpenAmAdezaH prAptaH, eSu ca samAseSu saptamyA nitya "tadrAja." [pA0 sU02.4. 62. sUtre uktavAsika-bhASyA- 65 mamAdezo vidhIyate / krameNodAhartumanAH pUrvamRddhasamAsamudA- / saGgatyApattiH / etadbhASyaprAmANyAdimau upakAdiSu bodhyA30 hartumAha-Rddhati, magadhAnAM samRddhi:---sumagadhamiti, madrANAM | viti bodhymiti|| samRddhi:--sumadramiti, saptamyantatAvijJAnAya vasatIti / ayamAzaya:--kayaTena vigrahavAkye 'bharadvAjAH' ityeva padaM prayuktaM vAsasyAdhikaraNApekSatvAt / nadImudAhartumAha--- | prayuktam, prayoge ca bhAradvAjazabdo bhASye paThitaH, tatra nadIti, unmattA gaGgA yasmin iti vigrahaH, unmattagaGgamiti / vattipadayoH samAse guNIbhUtatvena samAsArtha pratyupasarjanIbhAvA- 70 ca samAsaH, unmattagaGgAyutasya kasyacinnedaM vizeSaNamapitU / dekatvaviziSTe'rtha eva paryavasAnamiti samAse sati bhAradvAjadezavizeSasya saMjJetyAha-deze iti, saptamIjJApanAya vasatIti, / syaikatvArtha viziSTatayA bahutvavinivattebahattvanimitto laba evamattaratrike,lohitA gaGgA yatreti-lohitagaDamiti, mandA / vinivrtte| eSaiva rItistripaJcAzadagautamamityatrApi / gaGgA yatreti-zanagaGgamiti, azabdAyamAnA gaGgA yatreti- nAgezena vaitAdRzArthasvIkAre'nupapattiHpradazitA, tasyAyatUSNIMgaGgamiti, eSu "nadIbhirnAmni" [ 3. 1. 27. ] iti / mAzaya:-evamanyapadArthaprAdhAnye svArthabahutvanivRttI svIkRtA. 75 20 2
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pAda-2, sUtra-6] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / yAm 'aGgAnatikrAnto'tyaGga' iti prayogo na sidhyet / aGgA / anato lp| 3. 2.6 // ityatrApi hi bahutvanimittaka evApatyArthasya lub bhavati, tacca bahutvamatikramaNakarturekatvena tatprAdhAnyAnnivRttamiti tanni- ta0 pra0---akArAntaM varjayitvA'nyasyAvyayIbhAvasya mitte pratyayalupi nivRtte sati atyAGga iti prayogaH syAt / saMbandhinaH syAderlaba bhavati / strISa-adhistri, upavadhu, 5 saca bhASyakRtAmaniSTaH, spaSTaM cedaM "tadrAjasya bahuSu tenaivAstri- upakartR / anata iti kim ? upakumbhAta, upakumbhAbhyAma, 40 yAma" [pA sU02.4. 62.] iti sUtre mahAbhASye / tasmAd upakumbhebhyaH, upakumbhena, upakumbhe / tatsaMbandhivijJAnAdiha bhASyakAra prayogAdevAna pratyayasya laba neti haradattoktamevA- na bhavati-priyopavadhuH, atyupavadhaH // 6 // daraNIyam / tathA ca sati bidAnAmapatyaM baida iti siddhayartha "tadrAja [pA0 202. 4. 62.] sUtre "gotrasya bahuSu lopina za0 m0nyaasaanusndhaanm-anto| 'anataH' iti 10 bahuvacanAntasya pravRttau dvayaMkayAraluk" iti vAttika yadukta / paryadAsaH, saca pUrvato'navattasyAvyayIbhAvasyetyasya vizeSaNama, tasyApyasaGkatyApattiH / anena vAttikena hi bidAnAmapatyaM ata ityasya vizeSaNakoTipraviSTatvena tadantaparatvamityakArAntA- 45 baMda iti siddhayarthaM pratyayasyAluk codyate, [ bhApyakRtA ca | rthatvam, natrazca varjanamartha ityAha--akArAntaM varjayitveti / so'rtho'nyathA sAdhyata ityatyadetat ] tacca kaiyaToktarItyA tadvarjane ca tatsadRzasyAnyasya grahaNaM * najivayuktamanyasadRzAvyarthameva syAt , yato'patyasyaikatvena tasyaiva ca prAdhAnyena pUrva dhikaraNe * iti nyAyalabhyameveti, tadAha--anyasyeti, tathA 15 bahutvanivRttau lukaH prApti reva netyalumvacanamanarthakameva, tasmAd / nayakamavA tasmAda cAkArAntasya sambandhinaH syAdelaba na bhavati, tadanyasya sarvasya yathA vigrahavAkye lapa vidhIyate tarthava samAse kRte'pi tasya ! bhavatIti phalati / strIya iti vigrahaH, adhistri iti vibhaktya- .. sthitiH syAdeveti prakRtabhASyaprayogaprAmANyena bharadvAjagotama jagAtama / rthe'vyayIbhAvaH, tatsambandhinaH syAderlapa / vadhvA: samIpamiti zabdayorupakAdigaNe pAThaH kalpanIyaH, yena "vopakAdeH" [6.1. --upavadhu iti samIpe'vyayIbhAvaH, tathaiva upakata ityapi / 130.] iti vikalpena luki bharadvAjA bhAradvAjA iti prayoga- | anta iti kibhiti, ayamAzaya:--adantAvyayIbhAvasambaan dayamapi sidhyediti / etadeva svamate'pi svIkataMyamityuktaM dhinaH syAderamAdezaH "amavyayIbhAvasyAto'paJcamyAH" [3. prAgevetyapatyasyedamarthatayA vivakSaNaM naashrynniiym| ekaviMzA 1. 2.] iti sUtreNa vihitaH, tatsAmocca tadviSaye lupaH bhAradvAjamiti ca "vazyena pUrvArtha" [3. 1. 29.] ityavyayI pravRttireva na bhaviSyatItyanata iti varjanamanAvazyakameveti / bhAvaH / atidizati--evamiti, tripaJcAzad gautamA vaMzyA vyAvartyamAha--upakumbhAdityAdinA, ayamAzayaH--yatrAiti-tripaJcAzadagautamama, trayaH kauzalA vazyA iti mAdezapravRttinityA tatra tadvidhAnasAmarthyAllupo'pravRttirastu, 25 trikozalamiti / yatra cAmAdezo na bhavati, yatra vA vikalpena bhavati tatra lupaH prakRtasUtre ca nadIzabdamuccArya vihitasyaiva samAsasya nadI- pravRttI bAdhakAbhAvAt 'upakumbhAt' ityAdi rUpaM na syAditi . zabdena grahaNaM * lakSaNapratipadoktayoH pratipadoktasyaiva graha 'anata' iti varjanamAvazyakameva / ata eva paJcamyantaNama iti nyAyAdityAha--pratipadoktasyaiva grahaNAdiha tRtIyAntasaptamyantAnyeva pratyudAhRtAni / tatsambandhivijJAneti-pratipadoktatvaM ca tacchabdoccAraNena vihitatvama, unmatta diti--akArAntabhinnAvyayIbhAvasambandhitvavijJAnAd yatrAtya30 gaGgamityAdau hi "nadIbhirnAmni" [3. 1. 27.] iti vihitaH samAsaghaTakatvamavyayIbhAvasya tatsambandhinaH syAdenaM bhavatIti samAso nadIzabdamuccAryava, 'upagaGga ityAdau ca samIpArthe bhaavH| tathA ca tatra yathAyathaM syAdiH zrUyata evetyAha-priyopa"vibhaktisamIpa." [3. 1. 39.] iti samAsaH, sa ca na nadI- / vadhurityAdi / priyamupavadhu yasyeti--priyopavadhuriti bahuzabdoccAraNeneti lAkSaNikatvAdiha na gRhyata iti na nitya- vrIhiH, vadhUsAmIpyAbhilASIti tadarthaH / atikrAnta upavadhu mamAdezo'pi tu vikalpenaiva, tadAha-pUrveNa vikalpo bhavatye- iti-atyupavadhuriti tatpuruSaH, vadhUsAmIpyAtikramaNakartA 35 veti / pUrveNa siddhimAzaGkadhAha--nityArthavacanamiti, eta- / virakta iti tadarthaH / / 3. 2. 6. / / duktaM prAgeva / / 3. 2. 5. // wwwwwwwwwwwwwwwwwwww
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhabRtti-bRhannyAsasaMvalita [ pAda-2, sUtra.7] avyysy| 3.2.7 // bhaviSyatyanupadameva / kRtveti---"ktvAtumam" [ 1. 1. 35.] ityavyayasaMjJA, bhoja bhojamityatrApi tenaiva / tataH, tatretita0 pra0--avyayasaMbandhinaH syAdelUpa bhavati / svaH, / "adhaNtasvAdyAzasaH" [ 1. 1. 32. ] ityavyayasaMjJA / kathaprAtaH, uccaiH, paramoccaiH, kRtvA, bhoja bhoja vrajati, tataH, miti--"vibhaktithamanta0"[ 1. 1. 33. ] ityavyayasaMjJA / 40 tatra, kathaM, brAhmaNavat, pacatitarAma, dvidhA, asti / tatsaMbandhivijJAnAdiha na bhavati-atisvaraH, atyaccasaH / ata eva / brAhmaNavat, pacatitarAmiti--"vattasthAma" [1.1.34.1 laDhavidhAnAdatryayenyaH syAdayo'namIyante, tatazca 'atho svaste ityavyayasajJA / dvidhati--"adhaNtasvAdyAzasaH" 1.1.32.] gahama, athoccama gahama' ityAdau "saparvAta prathamAntAda vA" / ityvyytvm| astAti--"vibhakti0" [ 1. 1. 33. 1 _1 ityavyayasaMjJA / tatsambandhivijJAnAditi---tatpadamiha mukhya[2.1.32.1 iti vikalpena 'te meM Adezo, padasaMjJA ca . / tatparamityavyayArthasyopasarjanatvaM yatra tatra tattvameva nAstIti 45 siddhA bhavati // 7 // kutastatsambandhitvamiti tAdRzasthale na bhavati lup,kvetyAha-- ho ! atisvaraH iti--svaratikrAntA ityarthaH / atyuccaisaH iti10 za0ma0nyAsAnusandhAnam --avyysy| "svarAdayo'vyayam" [1. 1. 30.] ityAdisUtraiH svarAdigaNapaThitAnA, uccaratikrAntA ityarthaH / tathA cAtrAtikramaNakarta: prAdhA nyenAtisvarAdInAM sattvaprAdhAnyAlliGgasaMkhyAyogitvena cAdInAmanyeSAM cAvyayasaMjJoktA, ta evehAvyayazabdena , pUrvoktarUpeNAvyayatvaM nAstIti tatsambandhinaH syAdevyiya- En tatsambandhinaH syAderanena lub vidhIyate / 'svaH, prAta sambandhitvamiti lup na bhavati / atredaM zaGkayate--uccaiHiti svarAdipaThitAH / paramoccairiti--tadantasyApyavyaya zabdasyAdhikaraNazaktipradhAnatvena karmatvAyogAdatikramaNa15 saMjJA bhavatIti paramoccarityasyApyavyayatvam / na ca gaNa karmatvena vigrahavAkye tasya kathaM samAveza iti, satyam---zaktipaThitAnapUrvIkabhinnAnAM kathamavyayasaMjJA, "vizeSaNamantaH" / pradhAnAnyavyayAni vRttiviSaye zaktimatpradhAnAni kvacida 17.4. 113.] iti paribhASayA'pi na siddhiH vishessyaanirdeshaa-| bhavantIti svIkArAduccastvavadravyaparatvamuccaiHzabdasyati diti vAcyam, zabdasvarUpaM vizeSyamadhyAhRtya ttsiddheH|| ' / tasya karmatvasaMbhavAt / nanvavyayAnAM saMkhyA-kArakasambandhAbhAvakiJcAvyayamiti mahAsaMjJAkaraNenApi tadantavidhiriti vijJA-' 1- syAvyayamiti mahAsaMjJayA sUcitatvenaikatvAdiviziSTakartatvA20 yate, yato 'ladhvarthaM hi saMjJAkaraNam' iti siddhAntAda '' 'dri' : ntiA dudra / divodhikAnAM syAdivibhaktInAM tata utpatterevAbhAvena prakRtaityAdisaMjJAvadekAkSaraiva kAcit saMjJA svarAdInAM vidhayA, / satreNa syAdelabvidhAnaM vyarthameveti cedatrAha-ata eva laDivamahatI ceyamavyayasaMjJA vidhIyate, tatazca tasyA anvarthasaMjJAtvaM / dhAnAditi--AcAryeNa syAde banena sUtreNa vidhIyate, na ca 60 vijJAsyate / avyayazabdArthazca syAdyutpatti vinA lubvidhAnamupapadyata ityanupapannaM lubidhAna"sadRzaM triSu liGgeSu sarvAsu ca vibhaktiSu ! mavyayebhyaH syAdyutpattimAkSipatIti bhAvaH / nanu evaM syAdhu vacaneSu ca sarveSu, yanna vyeti tadavyayam // " iti kAri- | tpatti kalpayitvA tasya lumvidhAnaM vyartha kvacidapi tasya zravakayA pradarzitaH, tatra cturthcrnnenaavyypdvyutpttiruktaa-n| NAbhAvAditi cedavAha-tatazcAtho svaste gRhama , athoccameM .. vyeti-vividhaM vikAraM na gacchatIti sattvadharmANAM liGgasaMkhyA- gRhamiti, ayamAzaya:-mAstu kvacit syAdInAM zravaNaM tathApi dInAmabhAvastatra sUcyate; tathaiva zeSeNa caraNatrayeNa tadvayAkhyA- pratyaya lakSaNena syAdinimittakaM padatvaM tathA prathamAntanam, tatazca tAdRzo yogArthavata eva svarAderavyayasaMjJeti mahA- / svAdikaM tatra vijJAyata iti "sapUrvAt prathamAntAda vA" [2.1. saMjJayA sUcitam / etAdRzaM sUcanaM copasarjanabhUtAnAM saMjJA- ; 32. iti sUtraNa prakRta 32.iti sUtreNa prakRtaprayoge svaHzabdoccaiHzabdayoH prathamAnta30 bhUtAnAM ca nivRttyartham, tatropasarjanatvaM ca padAntarasambandhaM vinA tvena grahaNAd vikalpena 'te me' AdezI bhavataH, padatvaM ca tasya na saMbhAvyate, padAntarasambandhe cAnapabhedaH satarAmiti / bhavatItyapada na prayuJjatiti niSadhAtikramazca na bhvtiiti| tadvayAvRttyarthaM kriyamANA mahAsaMjJA tadantasyApi saMjJA jJApayatIti mahAbhASye cAnyathApi svAdyutpattiH saadhitaa| tathAhi paramoccarityAdau yatrAvyayArthasyaiva prAdhAnyaM tatrAvyayalakSaNa- | "avyayAdApsupaH" pA.sU.2.4.82.] iti sUtre'vyayAd vihita26 sattve bAdhakAbhAvAd bhavatyevAvyayasaMjJeti tatsambandhinaH syAde- / syApaH supaH[ syAdeH ca lubvidhAyake zaGgitam-"avyayA ranena labapi bhavatyeva, yatra ca na tadarthaprAdhAnyaM tatra neti sphuTI- dApo lugvacanAnarthakyaM liGgAbhAvAt" iti vAttikena, asyAya 25
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pAda-2, sUtra 7-8 ] martha:- avyayAdApo lugvacanaM vyartha, striyAM hyA vidhIyate / na cAsti tasya [ avyayasya ] liGgamiti liGgAbhAvAdApa utpattireva neti kiM lugvacaneneti / na ca striyAmityasya strIsamAnAdhikaraNe ityarthaH, tathA cAvyayeSu svato liGgAbhAve'pi 5 striyA saha teSAM sAmAnAdhikaraNyaM bhavatyevetyApaH saMbhAvanA'stI ti vAcyam, tasya pakSasya bhASyakRtaiva tatra sUtre khaNDitatvAt tathA ca 'bhUtamiyaM brAhmaNI' iti bhASyakRtA prayuktam, tatra bhUta - zabdasya strIsAmAnAdhikaraNye satyapi na tata Ap, tatazcApo'bhAvAnna lugvacanaprayojanamiti zaGkite, AkSipati -- "kimidaM 10 bhavAn supo lukaM mRSyati, Apo lukaM na mRSyati, yathaiva hyaliGga mavyayamevamasaMkhyamapi" iti samAdhatte -- "satyamevametat, pratyayalakSaNamAcAryaH prArthayamAnaH supo lukaM mRSyati / Apa: : punarasya luki sati na kicidapi prayojanamasti / " iti / punarAkSipati - " ucyamAneSyetasmin svAdyutpattirna prApnoti / 15 kiM kAraNam ? ekatvAdInAmabhAvAt, ekatvAdiSvartheSu svAdadayo vidhIyante, na caiSAmekatvAdayaH santi " iti / tataH samAhitam-"avizeSeNotpadyante, utpannAnAM niyamaH kriyate / athavA prakRtAnarthAnapekSya niyamaH kriyate / ke ca prakRtAH ? ekatvAda-: | za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - aikArthye / ekArthasya bhAva aikArthyamiti pratIyamAne na vivakSitArthasiddhiriti aikArthyapadamiha yadarthe prayuktaM tadAha- aikArthyamaikapadyamiti - eko'rtho yayoryeSAM vA tAni -- ekArthAni teSAM bhAva ityaikArthya zabdavyutpattI satyAmapi pRthakpadAnAmathaikyasyAsambhava eva 55 yaH / ekasminnevaikavacanaM na dvayorna bahuSu / dvayoreva dvivacanaM / paryAyasthale'pi yathAkathaJcidarthabhedasattvAt, tathA caikArthyazabde 20 kasminna bahuSu / bahuSveva bahuvacanaM nai kasminna dvayoriti" iti / | ! neha pRthagupasthApitArthAnAM padAnAM vRttivazAdekopasthitijanakatvarUpa ekArthIbhAva evAbhidhIyata iti svIkAryam, ekArthIbhAve ca satyekapadatvameva bhavati, anyathaikopasthitijanakatvAsaMbhavAt / tathA cArthata ekArthasyaikapadamarthaH, tasya bhAvazcaika- 60 padyamityArthikArthakathanamidaM na tu svarUpArthakathanam / ayamAzayaH--liGgAbhAvAd yathA Ap na prApnoti tathaiva yadyapi saMkhyAbhAvAt syAdirapi na prApnoti tathApi yathA Apa utpattau strIliGgApekSA, na tathA syAdInAmutpattI saMkhyApekSA / dvidhA hi syAdyutpattau niyamaH -- pratyayaniyamo'rtha25 niyamazca tatra arthaniyamapakSe'vizeSeNotpannAnAM pratyayAnAM zAstreNArthaM niyamAdanyeSAM nivRttirbhavati, tathA caikArthapratipipAdiSAyAmekavacanameva tiSThati, na dvivacanAdi, atra pakSe'vyayebhyo vibhaktyutpattau bAdhakAbhAva:, utpannAnAmekatvAdi zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / aikArthyaM / 3. 2.8 / / 6 ta0 pra0- | 0 - - aikArthyam - aikapadyaM tannimittasya syAderlum bhavati / citrA gAvo yasya-citraguH, rAjapuruSaH, putramicchati - 40 putrIyati, putrakAmyati, kumbhaM karoti -- kumbhakAraH; upagorapatyam - aupagavaH / eSu 'citra jasa [asa]' 'go jas [asa]' 'rAjan Gas [as ]' 'puruSa si [sa]' 'putra am kya [ya]' 'putra am kAmya' 'kumbha am kAra' 'upagu Gas [asa]' aN [ a ]' iti sthite aikArthye sati tanimittasya syAderlup / 45 ata eva ca lugvidhAnAt " nAma nAmne0 " [3. 1.18. ] ityuktAvapi vibhaktyantAnAmeva samAso vijJAyate / 'aikA' iti nimittasaptamIvijJAnAdekArthyottara kAlasya na bhavaticitraguH / aikArthyaM iti kim ? citrA gAvo yasyetyAdivAkye na bhavati // 8 // 50 nivRttyA nivRttizcedastu, sa~va nivRttiranena sUtreNAnuzAsyate / 30 pratyayaniyamapakSe ca ekasminnevaikavacanamityAdikrameNa bodhe dvitvAdivyavacchede eva tAtparyam, na tu ekatvAdisaMkhyAyA kecit tvaikArthya zabdamitthaM vyAcakSate -- eka ivAcaratyekaMti, ekatItyekaH, AropitakatvavAn, anekeSvekatvAharaNamAropitaikatvam, AropitakatvadharmavAnartho yasya sa ekArthaH, tasya bhAva aikArthya mekArthIbhAva iti yAvat / tathA ca vicitrA: 65 zabdazaktaya iti siddhAntAt pRthagarthAnAM svArthadravyAdipaJcavi dhArthAnvayakrameNa pRthagbhUtArthakAnAM padAnAM vizeSyavizeSaNabhAvamahimnA samanvIyamAneSvartheSvekatvaghIryA saMvekatvasyAhAryAropaH, tadbhAva evaikArthyam, taccaikapadatve satyeva bhavatItyaikaasatve na syAdyutpattirityatreti bhavati sarvAsAM vibhaktInA / padyazabdenoktam / athavA ekArthatve sambhavatyevaikapadyaM bhavatI- 70 mavyayebhyaH prAptiH / niyamAbhAve -- ekavAkyatayA - ekatvAtyaikapadyanimittakatvenai kArthyasyai kapadya zabdena vyavahAraH / kecit dAvekavacanAdi vidhIyata iti svIkAre kA gatiriti cedAha - ! tu- aikArthya mastyatreti matvarthena aikArthyamai kapadyamucyate / 35 athavA AcAryapravRttirjJApayati -- utpadyante'vyayebhyaH svAdaya iti / yadayam - - " avyayAdApsupaH " iti lukaM zAsti" iti / tathaiva svamate'pi samAhitameveti sarvaM sustham || 3. 2.7 // " i evaM ca yatra padAni parityaktasvArthAni upasarjanIbhUtasvArthAni vA'rthAntare saGkrAntAni bhavanti tadaikArthyaM taccaikapadyarUpameva paryavasyati 75
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhadvRtti-bRhannyAsasaMvalite [ pAda-2, sUtra-8 ] tannamittasyeti -- aikapadyanimittasyetyarthaH, yasmin ! jikA vA kriyA tadubhayaM kriyAnimittam, tatrAdyasya carmaNi sati yad bhavati tat tasya nimittamiti sAmAnyavyAptyA | dvIpinaM hantItyAdiviSayaH, dvitIyasya - avidyArajanIkSaye 40 yasmin syAdau sati yatra samudAye aikapadyamutpadyate sa syAdista | yadudeti' ityAdi / 'aikA' ityatra ca sahakAritvarUpaM hetutvaM, nnimittamiti, aikapadyapUrvakAlavidyamAnasya syAderlubiti bhAvaH / tatazcaikArthyotpattipUrvakAlasthitasyaiva syAderanena lup, taduttara aikapadyaM ca caturSu bhavati - samAse nAmadhAtuSu kRdante / kAlotpannasya ca na tannimittatvam kAryaniyatapUrvavRttereva taddhitAnte ceti kramazazcaturvidhamudAharati-citrA gAvo yasye / kAraNatvAt, taduttarakAlotpannasya tatkAryatvameva, tatazca tyAdinA / eSu kasyAmavasthAyAma kapadyamutpadyate tat kramazo | samAsottarakAlamanena syAderlupi tataH samudAyAdutpannaH syAdi- 45 darzayati-eSviti,'citr jas[ as ] go jas[asa]' iti stiSThatyeva na lupyate, kvetyatrAha -- citraguriti / aikArthya citragurityasyAlaukikaM prakriyAvAkyaM, tasminneva samAsasaMjJayaika- iti kimiti -- viziSya aikapadyanimittasyaiva syAderlup 10 padyamutpadyata ityubhayapade assyAdistannimittamiti tasyAnena ! kuto vidhIyate, sAmAnyena 'vRttau' iti sUtryatAM, vRttinimittasya lub bhavati / evaM-'rAjan Gas [ as ] puruSa si [s]' ' syAderluv vidhIyatAmityAzayaH, athavA sUtramidamAramya tatsAiti rAjapuruSa ityasya prakriyAvAkyam, 'putra am kya [ya]' marthyAt syAdyantAnAM samAsaM parikalpya tasya syAderanena lubbi- 50 iti putrIyatItyasya' putra am kAmya' iti putrakAmyatItyasya, dhAnApekSayA sUtramidaM na kriyatAm, nAma nAmnaiva samasyeta, 'kumbha am kAraH,iti kumbhakAra ityasya, 'upagu Gas [as tatazca samAsArthaprakriyAvAkye syAdyantAnAM praveza eva neti 15 aN [ a ]' iti aupagava ityasya sthitiH, eSvevAlaukika- tatsambandhisyAderlubvidhAnaM vyarthameveti praznAzayaH, nAmadhAtvAprakriyAvAkyeSu samAsena 'citraguH, rAjapuruSaH' ityanayo:, dhAtu diSu syAdyantAnAM praveze'pi tadarthaM pratyaye ityeva sUtryatAm / saMjJayA 'putrIyati, putrakAmyati' ityanayoH upapadasamAsena / tatrAha - citrA gAtro yasyetyAdivAkye na bhavatIti, ayamAzayaH- 55 'kumbhakAra' ityatra, sa ca "GasyuktaM kRtA " [ 3. 1. 49. ] iti / samarthaH padavidhiriti paribhASaNAt sarveSAM padavidhInAM samarthAsUtreNa vihitatvAt kRnnimittako'pi, atazca tatra kRtpratyaya- | zritatvam, samarthazca sAmarthyavAn, sAmarthyaM ca dvividham--vyapekSA 20 kRta evaikArthIbhAvaH, tathApi kRdyogA dvitIyApi tannimittaM / ekArthIbhAvazca tatra vyapekSA nAma pRthagarthAnAM padAnAmA kAGakSA | / tasyAM satyAmeva samAsapravRttiH / ' upagu as a' ityatra ! yogyatA''sattitAtparyavazAt parasparaM vizeSyavizeSaNabhAvAvaca taddhitapratyayenaikArthyam / samAsavidhAyakeSu sUtreSu " nAma gAhibodhajanakatvam, ekArthIbhAvazca tAdRzAnAmeva padAnAM 60 nAmnaikArthye samAso bahulam [ 3. 1. 18. ] iti sUtrAnnAma | vRttivazAdekopasthitijanakatvamityuktameva / evaM cobhayatra vizeSya nAmneti padadvayasya sambandhAt, nAmnazca vibhaktirahitasyaiva vizeSaNabhAvAdisambandhamUlakameva sAmarthyaM saMsRSTArthaM samartha25 saMbhavAt samAsarUpavRttau na syAdipraveza Avazyaka iti samAsarUpaikArthye na syAdinimittam nAmadhAtupratyayasya taddhitapratyayayasya ca syAdyantAdutpadyamAnatve'pi tadarthaM pratyaye ityeva kAryam tatraikArthIbhAvasya pratyayanimittatvAditi zaGkAyAmAha -ata eva ca lubvidhAnAditi, ayamAzayaH - - nAma nAmneti prakRtya yadyapi samAso vihitastathApi tatraikArthyanimittasya syAderlubvidhAnAt syAdyantasthaiva sarvatra samAsa iti vijJAyate, tatazca tatra sthitasya syAderlubvidhAnenAsya sArthakyam / sUtre nimitta bodhakapadAbhAvAnnimittArthalAbhaH kasmAt kiM ca tadarthavivakSaNena phalamityAha- aikArthye iti nimittasaptamIvijJAnA- | 35 diti - nimitte saptamIvidhAyakaM ca sUtraM "tadyukte hetI" [ 2. 30 5 10 | / / / miti bhASyam, tathA ca alaukike ekArthIbhAvanimitte prakriyAvAkye'pi vizeSyavizeSaNabhAvAvagataye syAdyantAnAmeva pravezaAvazyakaH, tatra ca yadi "nAma nAmnaikArthye" ityAdisUtreNa 65 nAmamAtrasya samAsAntaH pAtitayA pravezAbhyanujJA svIkriyeta, tadA vyapekSAvAkye'pi nAmnAmeva pravezaH syAditi vibhaktirna zrUyeta, tathA ca citrA gAvo yasyeti rUpaM tasya na syAt, atazcakArthIbhAve syAderluk bhavati vyapekSAyAM neti bhedasya siddhaye sUtramidamArabdhavyameveti bhAvaH / kiJcAgrimasUtrastatra tatra 70 samAsAdiSu syAderlupo niSedhasyApi sArthakyAya " aikAyeM " ityanena lubvidhAnamAvazyakameva, anyathA 'prAptI satyAM niSedhaH ' iti sArvajanInAnubhavena lupaH prAptyabhAve tanniSedhavidhAnamanucitameva syAt, niSedhasAmarthyAcca vRttau syAderlum bhavatIti sAmAnyatayA yadi kalpyate kimapi vAkyaM lubvidhAyakam 75 tahi vRttinimittatvaM vyapekSAvAkyasyApi akSatameva, vyapekSA 2. 100.] iti, yathA -- carmaNi dvIpinaM hantIdyAdau, nimittaM ca dvividham--hetuH [ kAraNaM ] phalaM ca, loke dvayorapi prayojanAdipadaprayogAt / tathA ca yatprAptIcchAprayojyA yatprayo |
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAda-2, sUtra-8-9] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / vAkyabodhitava vizeSyavizeSaNabhAvAdirUpA yogyatA'lau- | dhisAkAGakSatvAt yatkiJcidapekSayA pUrvatvamuttaratvaM ca kike prakriyAvAkye kalpyate, anyathA tatrApariniSThitAnAmeva bhavatIti pUrvapadenottarapadamuttarapadena pUrvapadamAkSipyate, pravezAta tAdazAnAM cArthabodhajananAsAmarthyAta tatrArthasyaivA- | vyApyavyApakabhAvasambandhanAnumIyata iti yAvat / tasyaiva bhAvena vaikArthyaM tiSThet / tathA ca vyapekSAvAkyasyApi vRttini- / vizeSaNatvena nAmyekasvarAditi paThacate, tatra nAmIti padama-10 mittatvaM siddhameveti tatrApi laba mA bhadityetadartha viziSya- vaNarohatasvarabodhakam, tasya caikasvareti vizeSaNaM vyarthameveti kArya lumvidhAnamAvazyakamityAstAM vistareNeti // 3.2.8. / / dvayamapyAkSiptasya pUrvapadasyaiva vizeSaNam, nAmipadaM ca tadanta bodhakaM "vizeSaNamantaH" [ 7. 4. 113.] iti paribhASayA; na nAmyakasvarAt khityuttrpde'mH| 3. 2.9 // ekasvarapadaM bahuvrIhiNA samudAyabodhakamiti na tatra tadanta ta0pra0--samAsArambhakamantyaM padamattarapadama, nAmyantA- | vidhirasaMbhavAt, evaM ca yaH sUtrArthaH sampannastamAha--nAmya- A dekasvarAta pUrvapadAta parasyAmaH khitpratyayAnte uttarapade pare lapa ntAkasvarAdityAdinA / khitaH pratyayAH kha-khaza-khiSNuna bhvti| strI striyaM vAtmAnaM manyate-strIMmanyaH, striyaM- khukan-prabhRtayaH "kSamapriya0" [5. 1. 105.] ityAdinA manyaH; zriyaMmanyaH, bhravamanyaH, naraMmanyaH, rAyaMmanyaH, gAMmanyaH, kRtsu vakSyante, tadantaM yaduttarapada tasmin parataH, tatra ca kumbhanAvaMmanyaH / atha zriyamAtmAnaM manyate-zriyaMmanyaM kula ka kAra ityAdAvivopapadasamAsAd "aikAyeM" [3. 2. 8.7 mityatra napuMsakalakSaNo'mo lopaH kasmAna bhavati? ucyate- ityamA dvitAyakavacanasya lup prApnoti, tasya niSadho'nena 50 zrIzabdasyAtmasamAnAdhikaraNasya napaMsake patyabhAvAdAviSTa- / vidhIyate, tathA ca tacchavaNaM tannimittakakAryAntarapravattizca 2 liGgatvAcca na bhavati; anye tvAhuH-yathA praSThAdayaH zabdA bhavati / atra yadyapi khitItyuttarapade iti saptamyantasya ghavayogAt striyAM vartamAnAH svaliGga vihAya strIliGgama vizeSaNamiti "saptamyA AdiH" [7. 4. 114.iti paribhApAdadate, tathA zrIzabdaH kule vartamAnaHsvaliGgaparityAgena vartate, SayA tadAdigrahaNAt khidAdAvuttarapade ityarthaH prApnoti, tathApi tato napuMsakalakSaNaM hasvatvamamo lapa ca bhavati-zrimanyaM | khidAdehattarapadasyAsabhavena na tadAdibodha iti bodhym| 5 kulamiti / na cAyaM napuMsakalakSaNasya lopasyApavAdaH, kiMtu ____ atha vigRhyodAharati-strIM striyaM vAtmAnaM manyate iti aikAryalakSaNasyottarapadagrahaNAt / nAmigrahaNaM kim ? jamanyaH, vigrahaH, "vAmazasi" [2. 1. 55.] itIyAdezavikalpena rUpakSmamanyaH, vAgmanyaH / ekasvarAditi kim ? hariNimanyA, dvayam, ata eva samAse'mo lubabhAve'pi rUpadvayaM bhavatItyAha-- budhamanyA / khitIti kim ? strImAnI---"manyANin" | strIMmanyaH, striyaMmanyaH iti, atra "kartuH khaz" [5. 1. 117.] [5.1.116. // 9 // iti khaz, "GasyuktaM 0" [3. 1. 49.] iti ca samAsaH / zriyaM 60 bhavaM naraM rAyaM gAM nAvaM vAtmAnaM manyata iti vigrahe krameNa zriyaM25 za0ma0nyAsAnusandhAnama-na naamyek0| uttaraM ca tat / manya ityAdisamAsAH, pUrvapadabhUtAztra zrI-bhrU-na-rai-go-nauzabdA padamuttarapadamiti vyutpattyA uttarapadazabdo'vyAvartakaH syAt, nAmyantAH, eSu kRdyogA SaSThI na pravartate'mo luniSedhana sarvasyApi padasya yatkiJcitpadApekSayA kAlikottaratvasaMbha tasyaiva prakRte zravaNasyeSTatA'vadhAraNAt / itthaM puMsaH kartatve vAt ; daizikaM pUrvottaratvaM ca na zabdeSu sambhavati, zabdAnAmA-! udAhRtya yatra klobasya pratyayArthatvaM tatra samudAyasya tatprAdhA- 65 kAzAzritatvAta, AkAze ca teSAM vyAptyaiva sthitiriti darza- | nyAta pUrvapadasyA'pi talliGgatApattyA klIbanimittakakArya 30 nAt,tatra pUrvAparIbhAvAnavagamAt tasya ca prakRtazAstrAnupayogA syAnnaveti vyavasthApayituM zaGkate-atha zriyamAtmAnaM manyate cceti sarva manasi nidhAyAha-samAsArambhakamantya padamiti- ityAdinA, ayamAzayaH--*anantarasya vidhirvA bhavati pratisamAsa Arabhyate yaistAni padAni samAsArambhakANi, teSu Sedho vA iti nyAyena na "nAmyekasvarAta"3.2.9.1 yaccaramaM padaM tadiha zAstre uttarapadazabdena vyavahriyata ityarthaH / ityamo lupaH pratiSedho'nantarasya "ekArthya" [ 3. 2. 8.170 ata evAhuranye-uttarapada zabdo hi samAsacaramAvayavapade rUDha | iti sUtreNa prAptasyaiva syAt, na tu bahuvyavahitasya "anato iti / asati pUrvasmina, pade tasyottarapadatvaM na sambhavatItyu- | lup" [1. 4. 59. ] iti napuMsakasambandhino'mo lumvidhAya35 tarapadazabdena pUrvapadamAkSipyate 'yena vinA yadanupapannaM tena / kasya, evaM ca zriyamAtmAnaM manyate yat kulamityarthe kulaparatvena tadAkSipyate' iti nyAyAt / uttarapUrvAdipadArthAnAM niyatAva- | zrIzabdasya klIbatvamiti tatsambandhino'mo lap syAdeveti /
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 bRhadvRtti-bRhannyAsasaMvalite [ pAda-2, sUtra. 9-10] uttarayati--ucyate ityAdinA, zrIzabdasyAtmasamAnAdhi- / grahaNAbhAve tvamo lupaHpratiSedhena tadvyavadhAnAt khitIti hrasvo karaNasyeti, ayamartha:--zriyamAtmAnaM manyate yat kulamityarthe na syAta, khidantasya vibhaktyA vyavahitatvAt, tathA ca jJAmanyaH 40 zrIzabdasya na kUlena saha sAmAnAdhikaraNyamapi tu Atmazabdena : mAMmanya iti syAt ; vAgmanya ityatra tu vAcammanya iti syaat| saheti tasya ca napuMsakatvAbhAvena na napuMsakanimittasya lupaH astu tahi nAmyantAdityebaikasvarAditi vyarthamiti pRcchati-- prAptiriti aikArthyanimittatvAdeva prAptiH, sA cAnena prati- ekasvarAditi kimiti / hariNimanyeti-atrApi khitIti Sidhyata ev| nanu kathamidamucyate, yAvatA'trAtmazabdaH . hrasvasamuccito mAgamaH / vadhumanyeti-atrApi pUrvaveva hrasva- 45 kulavAcakatvenavAyAta iti tasya nityapustvAt klIbatAbhAve- samuccitom bhavati, ekasvarAditi kRte'tu na prakRtasUtraprAptiH! 'pi tatsamAnAdhikaraNasya zrIzabdasya klobatvamavazyaM syAdeveti : khitIti kimiti-uttarapadamAnaM nimittakoTAvastviti bhaavH| cet ? atrAha--AviSTaliGgatvAccate, ayamAzayaH-- strImAnIta--striyamAtmAnaM manyata ityarthe'tra "manyANNin" 10 yathaivAtmazabda AviSTaliGga:-nityapuMliGgaH,tathA zrIzabdo'pi / [2.1.116.] iti Nin bhavati, tatrApi samAso bhavatyevetyunityastrIliGga eveti tasya kulasAmAnAdhikaraNya'pi na klI- ' ttarapadasattve'pi khidantatvAbhAvAnna bhavati // 3. 2. 9 // batvamiti na tannimitto'mo lup prAptaH / asattve DaseH / 3.2.10 // bhASyakRnmatamAha--anye tyaahurityaadinaa| praSTho'gragAmI, agragamanasya ca svabhAvataH puMdharmatvAt praSThazabdo nitya- ta0 pra0---asattve vihito yo isiH tasyottarapade " 15 vaMliGa iti tasyaiva dhavayoganimittaka strItvamutpAdya praSThIti, parelapana bhavati / stokAnmaktaH, alpAnmuktaH, kRcchAmbhavataH, rUpaM bhavati, tathA ca sambandhavizeSamahimnA liGgaparivattaMna katipayAnmaktaH, antikAdAgataH, abhyAzAdAgataH, savidhAdAbhavati, tathehApi bhaviSyatIti zrIzabda: kule vartamAnaH svakIyaM / gataH, dUrAdAgataH, vidUrAdAgataH, viprakRSTAdAgataH, "ktenA- 55 strIliga vihAya klIbe vattiSyata iti klIbanimitto'mo luk sattve" 3. 1. 74. 1 iti samAsaH / asattve iti kima? 10 syAdeveti napuMsakatvanimittake hrasvatve'mo lupi ca kRte-- ! stokabhayam, stokApetaH / uttarapada ityeva-niSkAntaH zrimanyaM kUlamityevaM rUpaM yuktamiti / nanu prakRtasUtreNa sAmAnyata / stokAnniHstokaH // 10 // evAmo lub niSidhyate, tatazca aikArthyanimittasya klIbatvanimittasya vA sarvasyAmo lupo'nena niSedhaH syAdeveti cet ? zamanyAsAnusandhAnam asattve / asattve vihita atrAha--na cAyamiti-ayaM-prakRtasUtrapratipAdyaH, lopa- iti-"stokAlpakRcchakatipayAdasatve karaNe" [2. sApavAdo-niSedhaH, napaMsakalakSaNasya lupo na bhavati, kintu iti sUtreNa,tathA "asattvArAdarthAta TAsiDcama"[2.2.120.7 aikArthyanimittasyaiva "aikAyeM" [3. 2. 8. ] iti sUtraprAptasya, iti sUtreNa ca vihita iti bhAva; 'stokAnmuktaH' ityAdAkata ityAha--uttarapadagrahaNAditi-uttarapadaMzabdasya samA- vAdyena 'antikAdAgataH' ityAdau dvitIyena paJcamI, tadantasya sArambhake'ntye pade nirUDhatayA tAdRzasthale prAptasya'vAmI lup ca ktAnte pare "ktenA'sattve" [3. 1. 74.] iti samAsaH, pratiSidhyate'nena, *anantarasya vidhirvA bhavati pratiSedho vA* : tata ekArthyanimittolupa prAptaH so'nena nissidhyte| tadevAha10 iti nyAyAdityuktaM pUrvam, atra ca uttarapadagrahaNamapi kAraNa- tasyottarapade luba na bhavatIti / yadyapi sarvatra samAse vAkya tvena nirdizyate, tathA ca utsargasamAnadezA apavAdA:* mapi bhavatIti samAsAbhAve stokAnmukta ityAdirUpANAM siddhiH iti nyAyo'pIha niyAmaka iti viziSyate; "aikAyeM" | syAdeva, tatazcaitAdRze sthale samAsAbhAva eva kAryaH kiM samAso 3.2.8.1 iti lubapi samAsAdisthala eva pravartate, prakRta- / ttaraM prAptasya lupo'bhAvavidhAneneti sthUladazAM zaGkA sambhavati, sUtramapi tAdRzasthala eveti siddhamubhayoH smaandeshtvm| , tathApi samAse satyaikapadyaM bhavati, tatra vizeSaNayogAbhAvazca 70 35 nAmigrahaNaM kimiti-sAmAnyata ekasvarAdityavocyatAmiti bhavati / kiJca tatastaddhitAdipratyayavidhAne prathamasvarasya tadAzayaH, tathA ca bahuvrIhiNA ekasvaravataH svarAntAd vyaJja- vRddhirbhavati, tathA ca "stokAnmuktasyApatyaM-staukAnmuktiH, nAntAd vA prasaktirityAha---jhaMmanya ityAdi, atra hi nAmo stokAnmuktAyA apatyaM-stIkAnmukteyaH' ityAdiSu samudAyAlup pratiSidhyate'pi tu "khityanavyayAruSo mo'nto hrasvazca" : deva taddhitotpattiH / na ca samAsanimittaikArthyanimittasya [ 3. 2. 111. ] iti, hrasve kRte mo'nto bhavati, atra nAmi- . syAderidamAdisUtra b niSidhyatAM, taddhitanimittakAyeM jAte 75 25
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pAda-2, sUtra-11-12] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyodhyAyaH / 13 15 ca punaH sa lupyatAmiti zaGkayam, pUrvasUtraprAptasyAnena niSedhaH, mityAkhyAyate, mantra-brAhmaNayorvedanAmadheyamiti prasiddhaH, tathA saca samAsanimittaikArthyamAzritya taddhitanimittaikArthyamAzritya | ca granthavizeSaparaH eva brAhmaNazabda iha gahIta iti bhAvaH / vA bhavatu, tatra na punaH zAstravyApAraprayojanamityAzrayaNAt / / brAhmaNaM svarUpato na zaMsati kintu tasmAd granthAt kamapi viSaya- 40 athavA'stu taddhitanimittamaikArya kintu naitadantargato usista mAdAya zaMsati yo'sau brAhmaNAcchaMsI RtvigvizeSaH, tasya hi nimittamityakAryanimittatvAbhAvena punalapa: prAptireva neti tAdRzaM vrataM yajJakAle zrutamiti "vratAbhIkSNye" [5.1. 157.] kutaH punaH prtissedhaavshyktaa| kiJcAnena kevala Dasereva | iti Nin / dIkSitastu-brAhmaNe [granthe vihitAni zastrANi lapo niSedhe dvivacanAntena vigrahe syAderlap syAdeveti stoka-upacArAda brAhmaNAni, tAni zaMsatIti brAhmaNAcchaMsI Rtvimukta ityeva tatra prayoga iti na bhramitavyam, isimAtrasya vizeSaH, dvitIyArthe paJcamI upasaMkhyAnAdeva [nipAtanAdeva] lapo niSedhenAcAryasya dvivacanAntena saha samAso na bhavatItya ityaah| tatra 'pragItamantrasAdhyaguNiniSThaguNAbhidhAnaM stotram, 10 traiva tAtparyAvadhAraNAta; tathA ca stokAbhyAM mukta ityAdi apragItamantrasAdhyaguNiniSThaguNAbhidhAnaM zastram' iti yAjJivigaDhe vAkyameva tiSThati na samAsobhavati, spaSTaM ceda kAzikA- kAnAM sampradAye vyvhaarH| tathA ca brAhmaNazabda iha braahaanndau| asattva iti kimiti--sIdato'smilliGgasakhya iti granthapratipAditastotravizeSaparaH, tasya ca zaMsanakriyAkarmatva. satvaM dravyama, tathA ca guNopasarjanAH stokAdayaH sattvavacanA / miti dvitIyA vibhaktirevocitA, tathApi prakRtanipAtanapara-50 bhavanti, tebhyazca nAsattve isividhIyate, tatazca stokAd | sutra nirdezAdeva dvitIyArthe paJcamI bhavati / svamate ca AdAviSAda bhayamityAditAtparyeNa viSAdiparAt stokazabdAd bhaya yeti kriyApadamadhyAhRtya tAM kriyAmapekSyApAdAnatvaM sAdhayatizabdayoge paJcamI bhavati, tadantasya ca samAse satinAnena lapo | upAttaviSayameveti--upAttA samIpoccAritA kriyeva viSayo nissedhH| evaM stokApetaH ityatrApi stokazabdaH stokatva yasya tathAbhUtam, AdAyeti kriyAnirUpitamevetyarthaH, AdAnaM hi guNopasarjanadravyavacana eveti tatrApAdAnapaJcamyA samAse nAnena lapo niSedha iti / uttarapadAnavatti sArthakayati-- yasmAda bhavati tat tasyApAdAnaM vizleSasya satvAta / etA20 uttarapada ityeveti| nirgataH stokAditi---atra hi stoka- dRzamapAdAnaM kva prasiddhamiti zaGkAmudAharaNena haratibhA kusUlAt pacatIti-kusUlAduddhRtya taNDulaM pacatIti vivakSAzabda evottarapadamiti tasyottarapadaparatvAbhAvAnna paJcamyA lupaH pratiSedhaH, 'asattve' ityasyAnuktau tu sarvavidhaGaseluMba-! yAmuddharaNakriyAviSayamapAdAnaM yathA bhavati tathaiveti bhAvaH / lababhAva eva vidheyo nipAtanAzrayaNamanarthamityAzaGkAyAmAhanena pratiSidhyetetyuktaprakAreSu sarvatra stokAdbhayamityAdyeva rUpaM syAta, nahi tadiSTamityasattve ityAvazyakamiti / / 3. / nipAtanasyaSTaviSayatvAditi-nipAtanena hi tasya lakSyasyeSTa / viSayatvaM vijJAyate, tathA ca RtvigvizeSaparatve eva brAhmaNA25 2. 10. cchaMsina-zabda: prayoktavyo'nyatra uselabeva bhavati, yathA-- brAhmaNAcchaMsI // 3 // 2 // 11 // brAhmaNazaMsinI strIti, striyA Rtvikkanihatvamiti tAda vizeSAbhAvabodhanAyaiva strIliGgaprayogaH, puMsyapi tadata0 pra0-'brAhmaNAcchaMsoityatra DaselababhAvo nipAtyate / viSaye lub bhaviSyatyeveti kSeyam // 3. 2. 11 // 65 brAhmaNAd granthAdAdAya zaMsati-prAhmaNAcchaMsI, brAhmaNAcchasinau , brAhmaNAcchaMsinaH, rUDhivazAdRtyigvizeSa ucyte| ojo'JjaHsahombhastamastapaupAttaviSayameva tadapAdAnaM, yathA--kusUlAt pacati / nipAtanasyeSTaviSayatvAtvigvizeSAdanyatra lupa bhavati--brAhmaNazaMsinI saSTaH / 3. 2. 12 // strii|| 11 // ta0pra0 ebhyaH parasya TastRtIyaikavacanasyottarapade pare lubu za0ma0 nyAsAnusandhAnam -brAhmaNA / ekalakSyamAtra- / bhavati / ojatAkRtam, aJjasAkRtam, sahasAkRtama, viSayatvAt sUtrasya nipAtanaparatvameveti pratItAvapi prakaraNa- | ambhasAkRtam, tamasAkRtam, tapasAkRtam: tapasAprAptam / 70 35 parizuddhayarthaM vidheyAMzamAha-use babhAvaH iti / prayogArtha- kathaM "satatanazatamovRtamanyataH" iti [kirAte] ? uttarapadasya . mAha-brAhmaNAd granthAditi-vedoktAnAM mantrANAM karmasu saMbandhizabdatvAd yatra pUrvapadIbhUtastamaHzabdaratatrAyaM niSeSaH, viniyogapratipAdakaH karmasvarUpabodhakazca vedabhAgo brAhmaNa- ' yatra tu padAntareNa samastastatra na pratiSedhaH / Ta iti kim ? 30
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhavRtti-bRhannyAsasaMvalite [ pAda-2, sUtra 12-13 ojaso bhAvaH-ojobhAvaH / tamaso necchantyeke, tapaso'- ca tamaH-zabda ihottarapadamapi, na tu kevalaM pUrvapadamiti nye // 12 // tatsambandhinaSTo lapa na bhvti| anye tU "vata iti dhArtha kapratyayAntaH, tadyoge ca SaSThIti SaSThayantasya samAso'yaM na tu 40 zamanyAsAnusandhAnam-ojona ojaH-Antara! tatIyAsamAsaH" ityAhaH, tanna rocayAmahe, tathA samAse balam, aJja:--saukaryam, sahaH-sahanasAmarthya balam, ambhas parvatavizeSaNatvAnupapatteH, kapratyayasya ghArthe vidhAnAd bhAvatamas-tapAMsi prasiddhAni, eSAM kartRtvavivakSAyAM karaNatva- ! pratyayAntatvena varaNaparatvam, tathA ca nai zatamaso vRto varaNavivakSAyAM vA tRtIyA, kartari SaSThI tuna, "ktayorasadAdhAre" mAcchAdanaM yatretyarthe vivakSite matvarthIyenApi bhAvyam, athavA (2. 2.91) iti niSedhAt / "kArakaM kRtA" (3. 1. 68) ! naizatamaH vRtaM yatra taM naizatamovRtamiti bahuvrIhividheyaH / yadyapi 45 iti samAse sati aikArthyanimittasya syAderlup prAptaH, tasyAnena svamate'pi samAdhAnAntarameva magyama, yataH padakArya prakRtiniSedhaH, evaM sarvatra / kvacit kaviprayoge lub dRzyate, tatsaMgatiH kArye ca tadantavidheriSTatvAt tamaHzabdAntasya pUrvapadasya kathamiti zaGkate--kathaM "satatanazatamottam" iti / kirAtA sambandhinaSTo lup bhavatItyarthe prakRte luniSedho duri eva, na rjunIyakAvye indrakIlaparvatavarNanamidam ca tAdRzatadantavidhau na mAnamiti vAcyam, 'paramahallekhaH' "tapanamaNDaladIpitamekataH, ityAdau "hRdayasya hullAsalekhANye" (3 / 2 / 94) iti sUtreNa 50 satatanai shtmovRtmnytH| hRdAdezavidhAnena pUrvapade tadantavidherAvazyakatvAt / tathA ca hasitabhinnatamisracayaM puraH kadInAM niraMkuzatvameva zaraNaM samAsAntaraM vA vidheyam |tt 15 zivamivAnugataM gajacarmaNA / " iti kimiti tathA ceda syAdilubadhikAra eva paThanIyaM sUtram, . (iti pUrNa padyam) tasyaiva ca niSedho vidheyaH, ojaAdInAM ca kartRtva-karaNatvatadarthazca-kIdazaM parvatamiti prasaGge---ekata: sUryAbhi- yoreva saMbhavAt tRtIyAyA eva samAsapravezAditi prshnaashyH| 60 mukhabhinnabhAge, satatanazatamovataM-.-'sarvadA rAtrikAli- uttarayati-zrojasobhAva iti---na kevalaM tatIyAntAmevaiSAM kAndhakArAcchAditam, anyataH--sUryAbhimukhabhAge, tapana- | samAse praveza ojo-bhAvAdilakSyeSu SaSThacantasyApi pravezAta maNDaladIpitaM--sUryabimbakRtaprakAzam / atropamAmAha--! tasyA api (SaSThyA api)lapa pratiSidhyeteti smaadhaanaashyH| puraH agre, hasitena hAsena, bhinnaH tamisracayaH--andhakAra- | tamaso necchantyeke iti, tathA ca tamasA vRtamityAdi samUho yena tAdRzaM, gajacarmaNA-pRSThabhAgasthitagajAsurakRtyA, teSAM mate vyastaprayoga eva, na samastaH / tapaso'nye iti- 65 anugataM--sambaddhaM zivamiva, hAsasya svacchatayA'gne prakAzaH, etacca pANinIyamatam , tathAhi- tadIyaM sUtram "oja:gajacarmaNaH kRSNatayA pRSThabhAge'ndhakAro yathA zivasya bhavati, saho'mbhastamasastRtIyAyAH" (6 / 313) iti, atra tapograhaNaM tathA'yamapi parvato'tyuccatayA ekasmin pradeza eva sUryakiraNa- ma dRzyate, tanmate ca tapasA kRtamityAdiprayogA vyastA eva / yogIti tatra prakAzavAn, anyapradeze ca sUryakiraNAsambandhAd / kimatra yuktamiti lakSyakacakSuSkaireva nirNayamiti / / 3.2.12 / / rAtrikRtAndhakAravAniti / atra tamasA vRtamiti vigrahe tamovatamiti To lup kathamiti zaGkA / samAdhatte--uttarapada- puM-januSo'nujA'ndhe / 3. 2. 13 // 70 zabdasya sambandhizabdatvAditi uttarapadamavazyaM kasmAda ta0 pra0-pumsazabdAjjanaHzabdAcca parasya TAvacanasya 30 pyuttaraM bhavitumarhati, taccAvadhibhUtaM pUrvapadameva, tathA ca pUrvapada- . yathAsaMkhyamanujazabde'ndhazabde cottarapade pare lub na bhavati / bhUtasyaiva tamaH-zabdasya sambandhI To lup niSidhyate'nena, atra | puMsA karaNenAnujaH-puMsAnujaH, januSA janmanA'ndhaH, januSAndhaH, ca satataM naizena tamasA vRtamiti vigrahe, tamaHpadaM madhyamapada avikRtAkSo jAtyandha ucyate / anye tu jatuHzabdAttakArazrutemiti pUrvapadatvAbhAvena tatsambandhinaSTo lup bhavatyeveti bhAva: ricchanti / Ta ityeva-pumAMsamanujAtA pumanujA // 13 // : 75 tadAha--yatra tu padAntareNa samastastatra na pratiSedha iti, 35 ayamAzayaH---atra hi samAsatrayam, nathAhi-nizAyAM bhavaM | | sh0m0nyaasaanusndhaanm-puatu| pUrvottarapadayoH za0 ma0nyAsAnasandhAna naizama, naizaM ca tat tamo naizatamaH, satataM ca naizatamaH-satata- samasaMkhyAkatayA saMkhyAkrameNava sambandha ityAha---yathAsaMkhyanaizatamaH, satatanaizatamasA vataM--satatanai zatamovRtamiti, evaM | manujazabde'ndhazabde ceti--puMzabdAt pUrvapadAt parasya TA 25
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pAda-2, sUtra-13-15 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / 15 vacanasyAndhazabde uttarapade lup neti bhAvaH / puMso'nujena saha svIkArAt karotikriyAdhyAhAreNa kArakavibhaktirevaiSeti sambandhe kathaM tRtIyeti zaGkAmapAkurvannAha paMsA karaNeneti--- | pUrvoktasamAdhAnameva cAru / eSu sarvatra 'pUrvAditvAt samAsaH' anujatve paMsaH karaNatvavivakSayA tRtIyA bhaviSyatIti bhAvaH / iti vRttyullekhAdapi kArakavibhaktitvameva nyAyyama, abhede yo'sau pumAn pUrva jAtastenaivAsyAnujatvaM kRtamiti taatpryaat| tRtIyApakSe ca bAhulakAt samAsaH sAdhanIyaH syAditi gaura- 40 prayujyate, tadajanmAni" iti kozAjjanmaparyAyatva- | vam / kvacita puraNapratyayA mityAha-januSA janmaneti / avikRtAkSa iti-yo janmanA saMgati zakGate--kathaM "janArdanastvAtmacaturtha eva" iti, dRkazaktiyuktaH kenacidakSivikAreNAndhatAM yAti, nAsau jana- ayamAzaya:-pAJcarAtramate catu' ho viSNuH, janArdanaSAndhaH kathyate tasya vikRtAkSatvAt, yazca janmanaiva dRkzakti saMkarSaNa-pradyumnA'niruddhAtmako viSNaH, tatra saMkarSaNAdayastrayahIno bhavati sa evamucyata iti bhAvaH / anye tujatuzabdAdi. stasya vyUhA janArdanastu svarUpameveti paurANikasampradAya- 45 10 ti lekhakapramAdAt kvApi januzabdanakArastakAratvena zruta iti prasiddhiriha varNitA, janArdanastvAtmanaiva caturtha ityarthAt, jatunAndha iti tanmate rUpam, kintu nakAre takArabhramasattve'pi tatrAtmanA caturtha iti vigrahe lup na yukteti praznAzayaH / januSaiti SaTitapAThena tannivRttisaMbhavAnna jatuzabdAt parasya samAdhatte zrAtmA caturtho'syeti bahuvrIhiriti, tathA ca na To lupo niSedhasaMbhava iti jJeyam / 8 ityeveti---na tu syAdi tRtIyAsamAsa iti na doSaH / yadyapi bahuvrIhI vattipadArthamAtrasyetyevakArArthaH / vyAvartyamAha--pumAMsamanujAteti-- bhinnenAnyapadArthana bhAvyamiha ca ya evaM vatipadArtho janArdanaH 50 15 sApyAdapi--"[5. 1. 9] iti kartari kte karmaNi | tasyaivAtmazabdAbhidheyatvAta ] sa evAnyapadArtho'pi tasyaiva dvitIyeti tadantasya samAse syAdeleba bhavatyeveti / / 3.2.13. / / samAsapratipAdyatvAditi na bahuvrIhisambhava ityAzaGkA samudeti, tathApi ekasminnapyapAdhibhedena parikalpitasya AtmanaH pUraNe / 3.2.14 // bhedasya zilAputrakasya zarIramityAdau prasiddhatvAt, ihApi ta0pra0-AtmanaH parasya TAvacanasya pUraNAtyayAnte catuSTayAtmakasya tasyAnyapadArthatvaM janArdananAmnA khyAtastha 55 uttarapade pare lapa na bhavati / AtmanAdvitIyaH, AtmanA vyUhasya ca vattirpadArthatvamiti bhedakalpanasaMbhavAnna kApi zaMketi vijJeyam, evambhUtasthale sarvairapi tathaiva samA20 tRtIyaH, AtmanAcaturthaH, AtmanApaJcamaH, AtmanASaSThaH, AtmanakAdazaH, pUrvAditvAt samAsaH / kathaM 'janArdanastvAtma dhAnAditi // 3. 2. 14. // caturtha eva' iti ? AtmA caturtho'syeti bahIhiH // 14 // manasazcA''jJAyini / 3. 2. 15 // ta0pra0 manaHzabdAdAtmazabdAcca parasya TAvacanasyA- 60 za0. ma0. nyAsAnusandhAnam-AtmanaH / pUraNazabdena | ''jJAyinyuttarapade pare lap na bhavati / manasA jJAta puraNArthapratyaya ucyate, kevalasya pUraNArthapratyayasya cottara zIlamasya manasAjAyI, evmaatmjaajnyaayii| Atmano neccha* padatvAsaMbhavena pUraNapratyayAnte uttarapade ityarthI labhyate / anyathA "hRdayasya hRllAsalekhAgye"[ 3. 2. 94.] iti sUtre lekhagrahaNena 'uttarapadAdhikAre pratyayagrahaNe na tadantagrahaNam' za0 ma0 nyAsAnusandhAnam- manasa0AjJAtuM iti jJApanAdiha pUraNArthapratyayAnta-iti nArtho lambeta, tathA zIlamasyetyarthe AGapUrvakAt jJAdhAtoH "ajAteH zIle" 65 ca sUtravaiyarthyApattyaiva tannyAyabAdha iti vijJeyam / vastutastu [5. 1. 154 ] iti Nini AjJAyIti, cakAreNa pUrvasUtrokta 30 yatra pratyayasya svarUpeNa grahaNaM tatraivoktanyAyapravRttipika- | Atmazabdo'nukRSyate, tatazca yo'rthaH sampannastamAha-mana: sAjAtyAditi nAtra tatpravRttiriti pUraNArthapratyayAnte ityoM zabdAdityAdinA / anena lupi niSiddhe'pi sakArasyAkAraNa nirbAdha eva / yAtmanA dvitIya iti--atra karoti- yogAda rUpe vizeSAbhAvAllup kuto niSidhyata iti na kriyApekSamAtmanaH karaNatvamiti karaNe tRtIyA, AtmanA kRto zaGkanIyam, lupi sati pratyayalakSaNena pUrvasya padatvAt 70 dvitIya ityarthAvagamAt, athavA'trAbhede tRtIyA, yathA-prakRtyA padAntasya sasya rutve "roryaH" [1.3.26.1 iti yatve 35 cArurityAdI, tathAhi sUtram-"yadbhedaistadvadAkhyA" [2.2.461 | yalope ca manaAjJAyIti rUpApatteH / udAharati-manasA' iti, gamyamAnApi kriyA kArakavibhaktInAM prayojiketi ! 'jJAtumiti----manasaivAjJApayati na tu vacaH prayukte yaH 25
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhadvRtti bRhannyAsasaMvalite [pAda-2, sUtra 15-17 - so'nena zabdenAbhidhIyate / ekaM vigrahaM pradAnyatra tamati- | tadabhiprAyaH, iha ca TAvacanasya lubiSTa eva, sati sAmAnyadizati--evamAtmanAjJAyIti / matAntaramAha-Atmano ; sUtre sa na syAditi nAmnIti vidheyameva / na cedaM nAmApitu necchantyeke iti, pANinematamidam , tathAhi tadIyaH sUtra- ' yaugika: zabdo vizeSaNArtha prayujyata iti na niSedho kramaH--"manasaH saMjJAyAm," [pA0 sU06.3.4.] "AjJA- bhavatIti bhAvaH // 3. 2. 16. // 40 yini ca" [pA0 sU06. 3.5.] manasa ityeveti vyAkhyAtAraH, tataH "Atmanazca" [pA0 sU06.3.6.] pUraNa iti ! parA''tmabhyAM ngH| 3.2.17 // vaktavyamiti vAttikamiti, evaM ca "AjJAyini ca" iti / ___ ta0 pra0 parA-tmazabdAbhyAM parasya uzcaturyekavacanasUtre AtmazabdAsambandhaH spaSTaH / svamate tu AtmazabdasyApi syottarapade pare nAmni viSaye lup na bhavati parasmaipadam, pUrvasUtrAdanukarSaNamiSTamiti bhAvaH / atra ca tathA lakSyadarzana parasmabhASA; Atmanepadam, AtmanabhASA; "tAdarthya" meva hetuH, sati ca tathA lakSyadarzane tatrApi 'Atmanazca' [ 2. 2. 54. ] caturthI, hitAditvAt samAsaH / nAmnItyeva 45 [ pA. sU. 6. 3. 6.1 iti sUtre cakAreNa 'AjJAyini' --'parahitam Atmahitam / kathaM parahito nAma kazcit ? ityasyApi sambandhaH zakyate kartum, kintu tayAkhyAta neyamanAdisaMjJA / 17 // pataJjalyAdibhistathA na vyAkhyAtam / AcAryastathAla kSyadarzanaM kRtamiti spaSTameva sUtraM tadvayAkhyAnaM ca kRta15 za0ma0 nyAsAnusandhAnam parA0 / nAmnIti pUrvasUtre miti / / 3.2. 15. // Atma zabdasambandhasya vicchinnatvA diha punarAtmazabda upaattH| 50 | Deriti SaSThyekavacane rUpaM, tacca caturthaMkavacana-saptamyekanAmni / 3. 2.16 // vacanayo: sAdhAraNamiti kasyeha praNamiti sandehamapAkuta0 pra0 manasaH parasya TAvacanasyottarapade pare nAmni / nnAha caturthaMkavacanasyeti, etacca kramanyAyato'pi labdham, saMjJAyAM viSaye lapana bhvti| manasAdevI, manasAguptA, . pUrvatra TastRtIyakavacanasyAlubvidhAnAt kramaprAptasyaiva caturthya manasAvattA, manasAsaMgatA, evaMnAmA kAcit / nAmnIti kavacanasya grahaNami bhAvaH / parasmaipadamiti parasmai padyate nara 20 kim ? manodattA kanyA // 16 // prayujyata iti parasmaipadam, ubhayapadino dhAtoH kartR gAmini kriyAphale AtmanepadaM vidhIyate, parizeSAt paragAmini za0ma0nyAsAnusandhAnama, naamni| AjJAyinIti ! kriyAphale parasmaipadaM bhavati evaM vidhisUtrAnurodhAdevatayoH na sambadhyate yogavibhAgasAmarthyAta Atmazabdo'pi na samba- parasmaipadAtmanepadasaMjJe anvarthe bhavataH / parasmaipadasyaiva parasmaidhyate *cAna kRSTaM nottaratra * iti nyAyAta / tathA cottarapade | bhASeti yaugikI saMjJA, Atmanepadasya cAtmanebhASeti / atra ityeva nimittamiti nottarapadavizeSapratibandha iti prasi- | ca caturthInimittatayA prasiddhasya sampradAnatvasyAdarzanAt kathaM ddhAni nAmAnyudAharati manasAdevItyAdinA, ayaM ca striyAM / caturthIti zakkAmapAkurvannAha "tAdadhye" caturthI ti tAdarthya prayogo na tu NinantaH, tathA ca manasA dIvyAdityAzAsya- ceha tasmai prayujyamAnatvameva / hitAditvAt samAsa iti mAnetyarthe "tikkRtau nAmni" ( 25. 1. 71 ) iti sUtrasaha- ! "hitAdiH" (3. 1. 71.) iti sUtreNeti zeSaH / nAmnIti kAreNa lihAditvAdaci devazabde niSpanne gaurAditvAnDIH / pUrvasUtrasambandha syAvazyakatvamityAha nAmnItyeveti tadva thA- 65 "kArakaM kRtA" (31. 9.68.) iti samAse syAderlupi vartyamAha-parahitamityAdi,idaM ca vizeSaNatvena prayujyate tatra prApte'nena niSedhaH / manasAguptatyAdau ca bhUte ktAntena saha / na caturthya kavacanasyAla viSTa iti bhAvaH / kvacintAmanyapi, sa eva samAsaH, zeSaM pUrvavat / saMjJAtvaM spaSTayati evanAmA ! bhavatyalup, tat kathamiti zaGkate-kathaM parahito nAma kazci. kAciditi-nAmamAtra zrUyate na tu saMjJinI viziSya paricIyata: diti atra nAmatve satyapi kathaM nAlubiti zaGkArthaH / uttaraiti bhAvaH / nAmnIti kimiti-"anyatrApi" iti sAmA- / yati-neyamanAdisaMjJeti-anAdikAlavijJAtaiva saMjJeha saMjJAzabdena 70 nyenaiva vidhIyatA sUtramiti bhAvaH, na tu sUtrameva kimarthamiti, / gRhyate, AdhunikasaGketasya ca saMjJAtvena grahaNe'navasthA / 35 manasAdevItyAdInAmasiddhayApatteH / manodateti manasaiva kasmai- syAta, puruSe cchAyA aniyatatvena sNjnyaanaamaanntyaaptteH| yadyapi cana varAya dattA, na tu vAcA tahAnaM prakAzitamiti / parasmaipadamityAdyapi nAnAdisaMjJA, tAdazasaMjJAyAH tattatka
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pAda-2, sUtra- 17-18 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / | tkartRvizeSa kRtatvasya prasiddhatvAt tathApi tattadvayAkaraNAdikartRbhinaya saMjJA svakalpitA kRtA'pi tu anAdiparamparA prAptava svIkRteti na doSa:, dRzyate hi pANinyAdito'pi pUrvatare'gnipurANAdau tadullekhaH / anye vaiyAkaraNAstu za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - zravyaJjanAt / 5 vaiyAkaraNAsyAyAmeva parAtmazabdAbhyAmparasya caturthyeka- acca vyaJjanaM cetyanayoH samAhAraH, tasmAt etacca 40 vacanasyAlupamAhuH; tathAhi-pANinIye sUtre ' vaiyAkaraNAkhyAyAM / vizeSaNapadam saptamIsamvandhayogyaM ca nAma samAkSiptaM caturthyA:" (pA. sU. 6. 3. 7.) Atman ityeva "parasya ca vizeSyam, "vizeSaNamantaH" ( 7. 4. 113 ) iti paribhASayA tadantavijJAnAdakArAntAd vyaJjanAntAccetyartha( pA. sU. 6.3 . 8 . ) iti / atra yadyapi parasmaipadAtmane padazabdayoreva vaiyAkaraNa - ( vyAkaraNe sUtrarUpe bhavA saMjJA ) lAbha:, yadyapi samAhAranirdiSTasya samuditarUpeNaiva vizeSaNa10 saMjJAtvena prasiddhi:, tathA ca 'parasmaibhASA AtmanebhASA' iti tvamucitaM tathApi ekasya nAmno'kArAntatvavyaJjanAntatva- 45 yorasaMbhavAt pratyekasya vizeSaNatvamavasIyate / kramaza udAhartuMmavatArayati zradanteti atra svarUpanirdezamAtramucitam, apadaM na prayuJjIteti niSedhastu kriyAkArakAdisambandha pratipipAdayipayA prayujyamAnazabdaviSayaH, dRzyate ca bhASyakArAdInAmapIdRzanirdezasthale nivibhaktika evaM prayogaH / zraraNyetilakaH 50 iti-vigrahavAkyamapIdRzameva saMjJAtvAt samAso nitya iti svabhyat, "nAmni" ( 3. 1. 94.) iti samAsaH ; evaM samAse saptamyA alupi "maviyudhaH sthirasya" (2.3.25) sarvatra / vyaJjanAntamudAharati-- yudhiSThiraH iti - pUrvavat iti Satvam / eSu nityamevAlup / bahulavacanasya prayojanamAha-- bahulavacanAt kvacid vikalpa iti / "kvacitpravRttiH kvacidapravRttiH kvacid vibhASA vavacidanyadeva | " zabdayorna tAdRzasaMjJAtvamiti tatra nAlup prApnoti, tathApi vaiyAkaraNAnAmAkhyA vaiyAkaraNAsyeti vigraheNAnyatrApi vaiyAkaraNaH saMjJAtvena vyavahRtAnAM vaiyAkaraNAkhyAtvaM bhavati, dRzyate ca 'parasmaibhASA, AtmanebhASA' iti padayorapi tatra 15 tatra ghAtupAThAdau saMjJAtvena vyavahAraH / sarvamidaM prakRtasUtrayoH mahAbhASya-kaiyaTAdiSu spaSTIkRtam, tathA ca tanmate parahito nAma kazcidityAdau na doSAzaGkA / svamate tu nAmatvenAnAdinAmna eva grahaNamiti vyAkhyAne kSatyabhAvAdeva parahitAdyAdhunikanAmnAM vyAvRttisiddhI lAghavAnurodhena vaiyAkaraNA20 khyAyA viziSya grahaNaM na kRtam, tatraiva cedRzAnAM zabdAnAmanAdisaMjJAtvenAtiprasaGgAbhAvAt bhavati hi teSAM viziSya tAdRzasaMjJAgrahaNe gauravamiti / 3. 2. 17. / / ! ! 17 ad-vyaJjanAt saptamyA bahulam / 3.2.18 / ta0 pra0 akArAntAd vyaJjanAntAcca parasyAH saptamyA | 25 bahulaM lup na bhavati, nAmni viSaye / adanta - araNyetilakAH, araNyamASakAH, vanekazerukAH, vanebalvajAH, vanekazukAH baneharidrukAH, kUpepizAcikAH, pUrvAhlesphoTakAH, madhyAhne - sphoTakAH; vyaJjana - yudhiSThiraH / bahulavacanAt kvacid vikalpaH- tyacisAraH, tvaksAraH; kvacid bhavati - jalakukkuTaH 30 grAmasUkaraH / avyaJjanAditi kim ? bhUmipAzaH, nadI kukkuTikA | nAmnItyeva - 'tIrthakAkaH, nagaravAyasaH, akSazatos: / kathaM gaviSThira: ? vivAdipAThAt, gavi yudheH sthirasya" / [2. 3.25 ] iti nirdezAd bhaviSyati / nanvantaraGgatvAdavAdeze kRte vyaJjanAntatvAdeva / vA anyathA nadI kukkuTikAdiSvapyantaraGgatvAdyatve satyalup prasajyeteti // 18 // 55 / iti bAhulakaphalasyAbhiyuktairuktatvAditi bhAvaH / tvacisAraH iti - - bahuvrIhirayaM vyadhikaraNaH ubhayathApi 60 prayogadarzanAd vikalpa iSTaH, anyathA nAmnaH svarUpabhedAnIcityAnnityamevAlup syAt / kvacinnAmnyapi sUtrApravRtti bAhulakalabhyAmAha - kvacid bhavatIti - lubiti zeSaH / kvetyAha-- jalakukkuTa, grAmasUkaraH iti jale kukkuTaH, grAme sUkara iti vigrahmabhipretyedam, yadi ca sambandhasAmAnya- 65 vivakSAyAM SaSThImAzritya samAso vidhIyate tarhi nAyametatsUtraviSayaH / na caivam ' araNyetilakA:' ityAdAvapi SaSThIsamAse kRte'raNyatilakA ityapi syAditi vAcyam, tatra tenaiva rUpeNa saMjJAtvAt kAmacArAbhAvAt, iha ca saMjJAsvarUpe vibhakterazrUyamANatvena prakRtasUtrAnurodhena SaSThIsamA - 70 senApi samAdhAtu zakyatvAdIdRzavicArollekhaH, kintu 35 siddhaM, ki vidAdipAThAzrayaNena ? naivam - *antaraGgAnapi AcAryavacanaprAmANyAt saptamIsamAsasyaiva svIkartumohi vidhIn bahiraGgA'pi lup bAdhate * ityuktam / cityamityanyat / nAmnIti sambandhasyAvazyakatvamAha- 3
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhadvRtti - bRhannyAsa saMvalite [ pAda-2, sUtra 18 -16 3 nAmnItyeveti / vyAvarthamAha-- tIrthakAkaH iti -- tIrthe | vantaraGgatvAd yAdeze vyaJjanAntatvanimitto lumniSedhaH kAka iveti vigraha: / " kAkAdyaiH kSepe" ( 3.1.90. ) syAditi bhAvaH / yadyapi jalakukkuTAdivat kvacidapravRttyA iti samAsaH, saMjJAtvAbhAvAt prakRtasUtrApravRttyA saptamyA | nadIkukkuTAdInAM siddhiH sambhavati, kiJca 'nadI i 40 lup nAmnItyasyAsambandhe tu sA na syAt / nagaravAyasaH kukkuTa s' ityavasthAyAM samAsAnantarameva lupaH prAptiH, 5 ityatrApi sa eva samAsaH / akSazauNDaH iti - akSeSu yAdezastu Ami sati prApta iti pUrvopasthitanimittatvarUpazauNDa, iti vigrahaH, "saptamI zauNDAdyaiH " ( 3. 1.88 ) mantaraGgatvaM lupa evetIha doSAbhAva:, tathApi nadIzabdAt iti samAsaH, atrApi saMjJAtvAbhAva eveti bhavatyeva lup / Gerutpatti velAyAmevAmAdeze'ntaraGgatvAt kRte pazcAt samAsa saptamyA iti kimiti - - nAmni saptamyantasyaiva viziSya iti yAdeza-lupoH samakAlaprAptikatvameva / bAhulakAda- 45 saMjJAvidhAnAt saptamyA ityasyAbhAve'pi na kSatiriti pravRttikalpanaM tvagatikagatiriti satyAM gatAvAzrayitumayukta - 10 zakAzayaH, yadyapi "nadIbhirnAmni " (3.1.27 ) ityane / miti nyAyAzrayaNameva yuktamiti bhAvaH // 3. 2. 18. // | nApi saMjJAyAM samAso vidhIyate, tathApi tatra vibhaktyantasyottarapadatvenottarapadaparatvAbhAvAnna doSa iti tadabhiprAyaH / pratyudAharati-- gaurakharaH iti, ayamAzaya: - neha nAmni -vihitaH samAso nimittatayA''zrIyate'pi tu samastasya nAmatva15 mAzritamiti lakSaNapratipadoktanyAyAvasarAbhAvAt nAmni vihitasamAsasyaiva grahaNamiti niyantumazakyatvAt iha gauraH ityaret vizeSaNasamAse'pi nAmatvasya satvAt prathamAyAH pUrvapadasthAyA alup syAt, tanmAbhUditi saptamI grahaNamAvazyakam / anyatrApi pravRtti zaGkate -- kathaM 20 gaviSThiraH iti -- gozabdasyAkArAntatva-vyaJjanAntatvayorabhAve'pi kathamatra saptamyA alubiti zaGakArthaH / dvidhA nipAtanamAzrityottarayati -- bidAdityAdityAdinA bidAdigaNe gaviSThirazabdasya pAThAt saptamyalup nigatyate'tha ca "gavidheH sthirasya" (2.1.25.) iti sUtre gavotyataH parasya sthirasya SatvavidhAnazruteH saptamyA alubiti bhAvaH / anyathApi prakRtaprayogasiddhiM zakate -- nanvantaraGgatvAditi / padadvayasambandhanimittakai kArthyAzritA vibhaktilup bahiraGgA, ekapadaniSTha varNadvayA zrito'vAdezo'ntaraGga iti asiddhaM bahiraGgamantaraGge iti nyAyAt pUrvamavAdeze nyaJjanAntatvasampatyA prakRtasUtrapravRttau bAdhakAbhAvAt nyAyasiddhevAlubiti 25 30 18 prAkkArasya vyaJjane / 3. 2.16 // ta0 pra0 rAjalabhyo rakSAnivezaH kAraH prAcAM deze yaH kArastasya nAmni - 'saMjJAyAM gamyamAnAyAmad vyaJjanAt 50 parasyAH saptamyA vyaJjanAdAvuttarapade pare lup na bhavati / mukuTe mukuTe kArSApaNo dAtavyaH - mukuTekArSApaNaH, evaM - stUpe jJANaH, haledvipadikA; haletripadikA / vyaJjana - dRSadimASakaH, samidhimASakaH, vRttau vIpsAyA dAnasya cAntarbhAvaH / prA kim ? yUthe yUthe deyaH pazuH - yUthapazu, evaM- 'yUthavRSaH, udIcAM 55 deze kAro'yam na prAcAm / kAra iti kim ? abhyahiteyahite deyaH pazuH - ardhyAhatapazaH prAcAM deze kArAdanyasya uraNo dAtathya:-avikaToraNaH, avikaTo'visamUhaH / addevasya nAmaitat / vyaJjana iti kim ? avikaTe'vikaTe vyaJjanAdityeva-nadhyAM nadhyAM doho dAtavyaH - nabhIdohaH / 60 pUrveNaiva siddhe niyamArtho'yaM yogaH, trividhazcAtra niyama:prAcAmeva, kArasyaiva nAmni vyaJjanAdAveveti tathA ca pratyudAhRtam // 19 // za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - prAkArasya0 // prAcAM kAraH -- prAkkAraH, tasya prAkkArasya, prAcAmiti deza- 65 svAmiparam, kArazabdo'jJAtArthaM iti tadarthamAha- rAjalabhyo bidAdipAThasAmarthyAzrayaNamanAvazyakamiti zaGkAzayaH / nyA- | rakSAnirvezaH iti- rAjA rASTraM rakSati, rAjJA rakSite ca rASTra yAntaravirodhenottarayati--naivamityAdinA, tathA ca lupaH | kRpipAzupAtyavANijyAdayaH samucitarUpeNa sambhavanti, rAjA ca na svazarIramAtreNa sarvaM rASTraM pAlayituM kSama iti tatpAlanAya rakSAdhikRtapuruSA niyujyante, te ca savetanA 70 bhavanti, tadupakaraNAnyapi ca mUlyalabhyAnIti tadarthaM rAjA prajAbhyastatratatrAyasthAneSu niyataM SaSThAMzAdirUpaM karaM gRhNAti sa eva ca karaH svArthikANpratyayasambandhena kAro'bhidhIyate, prAbalyena pUrvameva pravRttiriti tadavasthAyAM vyaJjanAntatvAbhAvAnna prakRtasUtraprAptiriti nipAtanAzrayaNamAvazyakamiti bhAvaH / lakSyAnurodhAt prakRte antaraGgAnapIti nyAyAnAzrayaNamiti kathane daNDamAha-- zranyathA nadIkukkuTa - iti / 'nadI - i' ityavasthAyAM GerAmi kRte yAdeza-lupoH prAptA 35
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pAda-2, sUtra-16] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / 19 - - .- . . ........ ..... sa ca rAjalabhyo'pi rakSAnirdeza:-[ niSkraya ] rUpopi / / yatra yasya vastuno yathAlAbhapradatvaM tadanusArameva tasya kicAso na sarvadezeSvekarUpaH, kvacit kasmizcidAyasthAne kAranirdhAraNamiti prAkkArAdanyatra tadapravRtyayaM prAggrahaNa- 40 SaSThabhAgarUpa: kvacinnyUnaH kvacidalaH kvaciccAnyaprakAra mAvazyakamiti pratyudAharaNamukhenottarayati-~-yUthe yathe iti| evetyane karUyo bhavati, tatra prAcAM deze yat kAranAma tatredaM / vyAvRttiprakAraM darzayati--udIcAM, deze kAro'yaM na prAcA5 sUtra pravartate, tadAha-prAcAM deze yaH kAraH iti / makaTe- | miti--tathA cAtra bhavatyeva saptamyA lapa, prAgityasyA mukuTe iti-pratimukuTamityarthaH, mukuTanirmANe tasya vikre. bhAve tu na syAditi bhAvaH / kAra iti kimiti---tathA yatayA nirmAtrA vikretrA vA [ yathAniyamam ] kApiNo / ca "prAcAM dhyaJjane" ityeva sUtramastu, prAcAmiti ca nAmnI- 45 rUpyakacaturthAMzo rAjalabhyadravyarUpeNa deya iti bhAvaH / eSa / tyanena sambaddham, tathA ca prAcAM deze yannAma tatravAlapa sarvatra "naamni"| 3-1-940 7 iti samAsaH, nAmni ca / syAditi sviikriytaamityaashyH| abhyahiMtapazuriti, 10 samAsaH prAyeNa nityo bhavati, tatra vigrahapradarzanamarthanirdeza- kAratvAbhAve'pi nAmatvaM sAdhayati prAcAM deze kArAdanya mAtram, nityasamAsasyAvigrahatvAdasvapadavigrahatvAd vaa|| syeti / vyaJjanAdAviti vizeSaNamuttarapadasya kimarthamiti stUpezANa; iti---"stUpa AyatanavizeSaH" iti pulliGgA- | zaGkate-vyaJjane iti kimiti, sAmAnyata uttarapade'lupo 50 nuzAsanavRttAvAcAryAH, "stUpaH, stUpam-mRdAdikUTaH, bodhi- | vidhAne svarAdAvapi syAdityAha-avikaToraNaH iti, sattvabhavanam, upAyatanaM ca kazcit" iti punapaMsakaliGgA- | avikaTa ityasya vikaTAbhAva ityartho mAjJAyIti tadarthamAha15 nuzAsanavRttau ta evaahH| stUporAziriti laghunyAsa- avikaTo'visamUhaH avInAM saMghAta ityarthe "aveHsngghaatkaaraaH| tatrAyatanavizeSa evehArthatayA svIkArya iti pratI vistAra kaTapaTam" (7.1.132.) itikaTapratyayaH, uraNo yate, yata:--anupapado rAzinaM kAraviSayaH, Ayatana vizeSa- meSaH, avisa ghAtapAlakena pratisavAtameka uraNa: kArarUpeNa 55 stvAyasthAnatvAt kAraviSayo bhavitumarhati / zANo yadyapi / deya iti tadarthaH, atra saptamyA alupaM vArayituM vyaJjanAdAmaNyAditejanacakravizeSa prasiddhaH, tathApIha tasya kAratvA - viti sArthakamiti bhAvaH / ad-vyaJjanAditi pUrvasUtrAdanu20 sambhavena, karSacaturthabhAgarUpo mudrAvizeSaH sauvarNa: zANa vartanIyamevetyAha--ada-vyaJjanAdityavati / vyAvartyamAhazabdena grAhayaH / haledvipadiketi-pratihalaM dvau dvau pAdau : nayAM nayAmiti-nadhrI dharmamayI halAdiyojanarajjuH, dadAtIti samAsArthaH, pAdazabdazcANakacaturthabhAgavAcaka ! nahyate'nayeti vyutpattaH, tasyAM vikrayArtha prastutAyAM, dohaH- 60 iheti pratIyate:, 'pAI, paisA' iti zabdAmyAM tasya yathAdeza ekapazadohanalabhyadugdhaM deyamityarthaH pratibhAti, sa ca na prsiddhH| evaM-haletripadiketi vijJeyam / vyaJjanAnta- ! buddhipathamArohati, siddhAntakaumudyAdau ca nadIdoha iti 25 mudAhartum pratIkarUpamAha-vyaJjaneti dRSadi mApakaH / pratyudAharaNaM dRzyate, taccetthaM vyAkhyAyate-dugdhadAtRpazornadI iti-atra 'dRSad'-zabdo niSpeSaNazilAvAcakaH, tannirmAtrA | tAraNe tacchulkarUpeNa tadIya eko dohaH-ekasamayadohanalabhyaM mASaka:-mASaparimito madrAvizeSaH kAratvena deyaH / evaM- dugdhaM deyamiti, bahUnAmakSarANAM sAmyAdarthasAmaJjasyAccA- 65 samidhi mApakaH ityatra jvAlanakASThavikretrA mASako deya trApi tadeva pratyudAharaNaM bhavedityanumIyate, astu vAsiti bodhyam / samidh' zabdastadApaNe lAkSaNika: svIkArya:, vijJAtArtha mevedaM prAgdezaprasiddhasya kasyApi kArasya nAma, vIpsayA vigrahaH pradarzitaH, vIpsAbodhakapratyayAdyabhAvAta | ad-vyaJjanAntatvAbhAvazca spaSTa evobhayatra, tatazcAtra kathaM tadavagatirityAzaGkAyAmAha vRttau-vIpsAyA dAnasya / saptamyA lubeva bhavati, nAnena niSedhaH, tadarthamad-vyaJjaceti-nAmni samAsavidhAnAt tannAmavAcyaH sakalo'pyartha- nAdityasyAvazyakatvamiti bhAvaH / 70 stena samAsena bodhya iti samAsarUpavRttAveva vIpsAyA dAna- za0 ma0 sUtrasya tridhA niyAmakatvaM vyAkhyAtumAhasya ca gatArthatvameSTavyam, yato yat pratIyate sa tadvAcaka iti ddhe ita, ayamAzaya:--''advayaJjanAt saptamyA 35 siddhAntAt, tathA ca tadbodhanAya na vRttyantarasyAvazyakateti , bahalam" ( 3. 2. 18. ) iti sUtre bahulagrahaNenAniSTa bhAvaH / kArasya sarvatra nAmakyameveti viziSya prAkapadasahi- sthalavyAvattisiddhAviSTasthale ca tenavAlapa: siddhiriti / tasya nirdezo vyartha iti zaGkate--prAgiti kimiti / na sUtramidaM vyartham, tathA cAsya kimapi viziSTaM phalamucitamiti 76 sarvatra deze kAranAmakyama, kArasya lAbhavizeSamUlakatvena tanniyamarUpeNa pratIyate, siddhe satyArabhyamANasya viniya
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhadvRtti bRhannyAsa saMvalite [ pAda-2, sUtra - 16-20 ] mArthatvasyaucityAt / niyamasvarUpaM vivarItuM pUrvaM tasya kurucaraH, evaM rAtricaraH, nadIcaraH / kathaM 'parame kArake, prakAramAha - trividhazcAtra niyamaH iti- sUtrasthapadatrayasya ! uttame kArake' iti vigrahe paramakArake uttamakArake tiSThatridhA niyAmakatvAnniyamatraividhyamiti bhAvaH / svarUpamAha - | tItyatra saptamyA lub bhavati ? ucyate - antaraGgatvAt 40 prAcAmevetyAdinA tathA ca tatsvarUpamitthaM vijJeyam -- prathamAntayoreva paramottamazabdayoH kArakazabdena samAsa iti 5 vyaJjanAdAvuttarapade kArasya nAmni saptamyA alup cet / tAbhyAM saptamyeva nAsti yadvA kRtIti kRnnimittAyA eva prAcAmeva 1, vyaJjanAdAvuttarapade nAmni saptamyA alup / saptamyA lupratiSedhaH, iha tu tiSThatyAdikriyApekSeti lup cet prAvakArasyaiva 2, prAcAM kArastha nAmni uttarapade saptamyA ! bhavatyeva // 20 // - "kAranAmni ca halAdI prAcAm" ( pA0 sU0 6. 3. 1. 15 iti sUtre pradarzitaH - prAcAmeveti vyaJjanAdAveveti ca / tatroktaM nAgezena - - abhyAhatapazvAdayo na nAmAni tathA ca nAmamAtreNaiva tadvyAvRttiriti kArasyaiveti na niyamyam, parantu tanmate'syAprAptavibhASAtvasvIkAraH, iha ca svamate'sya nityavidhitvaM prApte AramyamANatvaM ceti samucitameva 20 niyamatraividhyam, prakriyAbhedasya sUtravyAkhyAbhedenaiva nirvAhya ! samAsastu 'stambe - rama' iti padayoreva uttarapade ca tvAt, tatratyaprakriyAyA bhede'pi na phale bhedo vyavasthita- / vibhaktyutpatteH pUrvameva samAsaH, gati kAraka - GasyuktAnAM vibhASAzrayaNAditi prakRte'nAvazyakatvAt tadullekho na kRtaH / kRdbhiH svAdyutpatteH pUrvameva samAsasya nyAyasiddhatvAt / iha alup cet vyaJjanAdAvevottarapade 3 iti / niyamavyAvakAGkSAyAmAha - tathA ca pratyudAhRtamiti -- prAcA meve - za0 ma0 nyAsAnusandhAnAm tatpuruSe0 / tatpu- 45 10 tyanena yUthapazvAdaya udavakArAH, kArasyaivetyanenAbhyarhita- / ruSe iti samudAyavizeSaNam, kRti iti cottarapadamAtrasya pazvAdayaH kArAdanye jJeyAH, vyaJjanAdAvevetyanena ca avi- | vyAkhyAnAllakSyAnurovAcca / kRtIti ca kRtpratyayaparamiti, kaToraNAdayaH svarAdyuttarapadakA vyAvaryAH pUrvameva pradarzitA kevalasya pratyayasyottarapadatvAyogAt tadantaparamityAha--- iti bhAvaH / pAtaJjale mahAbhASye ca dvividha eva niyamaH / kRdante uttarapade iti / nAmnIti nivRttamiti tatpuruSa| grahaNAt pRthaksUtrArambhAcca, ayamAzayaH -- nAmni prAya- 50 statpuruSasamAsa eveti tatpuruSagraheNa nAmnItyasyAsambandhaH sUcyate / kiJca tatsambandhasattve "advayaJjanAd" iti pUrvasUtreNaiva siddhiriti pRthagasya sUtrasyAvazyakatvaM na syAditi pRthak sutrArambhAdapi nAmnItyasya nivRttiranumIyate / stambe ramate iti-- etat kRdantapratyayotpasyartha vigrahavAkyam, 55 // 3.2. 19. // tatpuruSe kRti / 3. 2. 20 // ta0 pra0 advyaJjanAt parasyAH saptamyAH kRdante | uttarapade pare tatpuruSe samAse lub na bhavati, nAmnoti nivRttam / stambe ramate - stamberamaH evaM - karNejapAH pAtre samitAH pravAhamUtritam udakevizIrNam, avataptenakulasthitam ; vyaJjana - bhasmanihutam, bhasmanimIDham / bahulA | 30 dhikArAt kvacidanyato'pi - goSucaraH, vavacinniSedho na bhavati-madracaraH, grAmakArakaH; kvacid vikalpaH - khecaraH / khacaraH; vanecaraH, vanacaraH; paGkeruham, paGkaruham; sarasiruham saroruham diviSat, dyut, varSAcidanyadeva-hRdayaM spRzati - hRdispaka, dvitIyArthe'tra saptamI, evaM divispRk / cayuktasamAsotyamate, svamate ca "zokApanudatundaparisRjastambe'ramakarNejapa0 ( 50 1. 14. 3 ) iti sUtre 60 nipAtanAdeva samAsaH / yadyapi nipAtanAdeva tatra saptamyA alubapi bhaviSyatyeveti nedamasya dRDhataramudAharaNaM tathApi yAvAnartho lakSaNairaprAptastAvAneva nipAtya iti saptamyalupo'nena prAptatvAnna nipAtanasya tatrAMze vyApAra iti svIkara - NIyam, pUrvapadasya ca asyuktatvAbhAvena samAso nipAtanAdeva 65 svIkaraNIyaH syAt stambo vrIhyAdidaNDabhAgaH, tatra ramate tadAsvAdane sukhamanubhavati, tathAbhUtAzcAnye'pi pazavo yadyapi bhavanti, tathApi hastyarthe nipAtanAt sa eva bodhyate, tadbodhAdeva tadarthe nipAtanamiti vA / evaM- kajapaH sUcakaH ( pizunaH ) eva, nAnye karNemantrAdyupadeSTAro gurvAdayaH, 70 tavA ( sUcaka eva ) sya zabdasya rUDhatvAt / pAtresamitaH / ityatra " pAtresamitetyAdayaH " ( 3.1.31 ) iti samAsaH, | tatrApi yadyapi nipAtanAdeva saptamyalup siddhA, tathApi prakRtasUtrodAharaNatvasambhave nipAtanaM nAzritam, pAtresamito tatpuruSa iti kim ? dhanvani kArakA yasya sa dhanva kArakaH. evaM - kalyANAbhinivezaH, dharmaruciH / kRtIti kim rritor:, akSativaH / advyaJjanAdityeva - kuruSu carati ? I 25 20 35
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pAda-2, sUtra-20 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / yo bhojanasamaye eva saMgato na tu kArye, sa ucyate, tathA ca ' iti prathamAntayoreva sa samAsaH, dvandvo'pi tathaiveti parizeSAt vizeSaNabhUto'yamiti nAmatvAbhAvaH / pravAhemUtritamityA- tatpuruSa eva bhaviSyatIti tatpuruSagrahaNamavyAvartakamiti 40 yaH kSepArthAH kAryasya asthAnakRtatvasUcakAH, tathA ca tatra prsstturaashyH| na kevalaM tatpuruSe eva saptamyantasya pUrvapada"ktena" (3. 1. 92) iti samAsaH / akArAntAdudAhRtya / tvena pravezo'pi tu uSTramukhAdigaNe kaNThekAlAdInAmapi vyaJjanAntAdudAhatu pratIkamAha--vyaJjaneti / bhasmaniha- pAThAd, saptamyantasya bahuvIhI pUrvaprayoganiSedhaka-na tam nirarthakaM karma, havanasyAgnimadhye eva sArthakatvAt / saptamIndvAdibhyazca" (3.1.115) ityAdisatrarUpajJApabhasmani tatkaraNasya niSphalatvaM spaSTa meva, parvavata samAsaH / evaM ! kAda vA bahudIhAvapi saptamyantasya pravezena tatra lapo niSedho / sUtropAttAdakArAntAd byaJjanAntAccodAhRtya, prayogavya- mA bhUdityetadarthaM tatpuruSagrahaNamAvazyakamityAha-dhanvani syAnyebhyo'pi saptamyalupsahitasya dRSTatvAt tatsAdhanAmAha- kArakA yasyeti--jJApakAduSTramukhAditvAd vA samAsaH / 10 bahulAdhikArAditi--"ad-vyaJjanAt saptamyA bahulam" / atra pUrvoktajJApakena saptamyantasyApi bahuvrIhisamAse praveza iti sUtrasthasya bahulamityasyAdhikArAdityarthaH / bahula- / syAnumatatvena saptamyAH kRdante uttarapade satyapi lup bhavati, zabdArthazca "kvacita pravattiH kvacidapravRttiH, kvacid / 'tatpuruSa' ityasyAbhAve na syAt / pratyudAharaNAntarANyapyAha- 50 vikalpaH kvacidanyadeva / " ityAdyuktaprakAreNa prAcIna ruktaH, kalyANAbhinivezaH ityAdinA, kalyANe zubhakarmaNi, abhi tatrAntyameva prakAraM pUrvamudAhattu mAha-kacidanyato'pIti- | niveza:-Agraho yasyeti vigrahaH / evaM-dharmarucirityatra 15 ada-vyaJjanAbhyAmanyato'pi parasyAH saptamyAH kvacidanena / dharme ruciryasyeti vigrahaH, sarvatra saptamyA lap pratiSidhyetA satreNa lupa niSidhyata iti bhAvaH kvetyAha--goSacaraH sati tatpuruSagrahaNe / kRtItyasya kRtyamavatArayitaM pacchati-- iti-"careSTaH" ( 5. 1. 139.) iti TaH, "syuktaM / kRtIti kimiti / akSazauNDaH iti--akSeSu zauNDa iti 55 kRtA" (3.1.59.) iti samAsaH, atraukArAntAdapi parasyA: / vigrahaH, zauNDo vyasanI dakSazca, "saptamI zauNDAdyaiH" saptamyA na lup / kvacidapravRttimAha-kaciniSedho na / (3. 1. 88.) iti samAsaH, zuNDAyAM-surAyAM caturakarmaNi 20 bhavatIti / kvetyAha--madracaraH ityAdi, eSu akArAntA- | vA'bhirata:-zauNDa iti vyutpattyA zauNDazabdastaddhitAnto na dapi saptamyAH kRti lup bhavatyeva / kacid vikalpaH tu kRdanta, iti tatrottarapade lup na niSidhyate / advayaJjanAiti, tatIyaM prakAramadAharati--khecaraH, khacaraH iti- dityapyAvazyakamevetyAha--adu-vyaJjanAdityeveti / tadvayA- 60 ubhayathApi prayogasya sAdhutvamiti bhAvaH / caturtha bAhulaka- / vartyamAha-kuruSu caratIti--"careSTa:" (5. 1. 137) prakAramudAharati-kacidanyadeveti / kvetyaah-hRdismRgiti|| iti TapratyayaH, atrokArAntAt parA saptamIti tasyA laba na 25 kimAnyadityAha--dvitIyArthe'tra saptamIti--tathA ca nissidhyte| anyAnyapi vyAvAnyAha-evaM-rAtricara: saptamyA lupo niSedhakenAneneha dvitIyArthe karmaNi saptamI | iti--rAtrau caratIti vigrahaH, pUrvavat TaH, "na vA'khivihitA, tasyAzca lapo niSedho'pIti bhAvaH / anyatrA'- / kRdante rAtraH" (3. 1. 115.) iti vikalpena mo'ntAdezapyuktaM prakAramatidizati-evaM-divispRgiti-divaM spRza- | vidhAnAt tadabhAvaH / nadIcara: iti-nadyAM caratIti tIti vigrahaH, atrApi pUrvavat karmaNi saptamIti bhAvaH / vigrahaH, eSu sarvatra ( kurucarAdiSu ) "TasyuktaM kRtA" 30 padakRtyamAha-tatpuruSa iti kimityAdi-vAhulakeneSTasthale (3. 1. 41) iti samAsaH / kvacit sarvopAdhisattve'pi pravRtteranyatra cApravRtteH sAdhyatayA tatpuruSagrahaNAbhAve'pi lup na niSidhyate, tat kathamiti pRcchati--kathaM parame tatpuruSa eva syAt, ki tadgrahaNeneti praSTurAzayaH, yadiha | kArake uttame kArake iti vigrahe iti-atra vizeSaNa- 70 sUtrAkSararanupAttaM lakSyasaMskArArtha cAvazyakaM tadeva bAhulaka- / samAsaH "sanmahatparamottamotkRSTa pUjAyAm" (3.1. 107) prApyam, yatra cAnugamaH kRtastatra ca tadanukUlameva vyavasthoci-' iti, tatra ca (karmadhArayasamAse) pakSadvayam--prathamAntena 35 teti tatpuruSe ityaktatayA na tato'nyatrAsya pravattiriSTeti ! pariniSThita vibhaktyantena vA samAsa iti. prathamAntena samAse bahuvrohayAdivyAvRttaye tasyAvazyakatvama, athavA saptamyantasya tu paramazcAsau kAraka iti paramakArakastasminniti tatpuruSasamAsa evaM pUrvapadatvena pravezaH, yata:-avyayIbhAve- | vigrahaH; pariniSThitavibhaktyA samAsapakSe parame kArake iti 75 'vyayasyaiva pUrvapadatvama, bahavohI samAnAdhikaraNAnAmeva praveza vigrahaH, tatra saptamyAH kRtyuttarapade lup kUto na niSidhyata
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 bRhadvRtti-bRhannyAsasaMvalite [ pAda-2, sUtra-21-22 ] iti shngkaa| yadyapi pUrva 'madracaraH, grAmakArakaH' ityAdau za0 ma0 nyAsAnusandhAnam- madhyA0 / advayaJjabAhulakAdeva samAhitam , tacca samAdhAnamihApi sukaram, nAdityadhikRtya sAmAnyato'dantavyaJjanAntAbhyAM saptamyA tathApi nyAsasiddhe'rthe'gatikatarU bAhulakAt samAdhAna- / lupaM niSidhya, viziSya tattacchabdAt parasyAstasyA lupo 40 manucitamiti nyAyyaM samAdhAna prakaTayituM zaGakAvatAraH / niSedhamAkhyAtuM vizeSasUtrANyanukramate / gurAvityuktattvAt 5 kRtaH / tatra prayamaM pakSamAzritya samAdhAnamAha---anta- kRtIti na sambadhyate, pRthagyogAcca tatpuruSe' ityapi neti raGgatvAditi-samAnAdhikaraNasamAso'yam, sAmAnAdhi- | sAmAnyata evottare pade niSedho'yam, tena bahuvrIhAvapi syAdeva, karaNyaM ca samAnavibhaktikayorbhavati, tatra yadyapi pariniSThi- / tathA ca madhye gururyasyetyapi vigrahaH zakyate kartum / atra ca tavibhaktAvapi sAmAnAdhikaraNyaM saMbhavati, tathApi prathamA saptamyA alabidhAnasAmarthyAdeva saptamItatpuruSaH, viziSya 45 prathamopasthitatvAdantaraGgeti prathamAntenaiva vigraho nyAyyaH, ! samAsavidhAyakasUtrAbhAvAt "saptamI zauNDAdyaH" (3.1.88.) 10 evaM ca kArake uttarapade saptamyantasyAbhAvena nAtra lupaH / iti sau bahavacananirdezena vA guruzabdo'pi tatra draSTavyastenaiva pratiSedhasya prAptiriti bhAvaH / pUrva prathamAntena vigRhya tataH samAsaH / atrApi bahalamityasya sambandhAt vikalpena niSedha saptamyantatAsampAdane jJAnagauravamiti pariniSThitavibhaktyaida / iti matAntaramAha- madhyaguruH, antagururityapyanye niviSTAnAM mate samAdhAnAntaramAha- iti-- lakSyAnasAritvAllakSaNAnAM sati tAdazaprayoge tadapi 50 yadvA kRtIti kRnnimittAyA eveti-kRti saptamI na sAdhatayA svIkAryamiti bhAvaH / pANinIye ca vikalpo dRzyate, 15 lupyate iti sUtrAkSarasvArasyena kRtotyasya yathA luniSedha- | tathA ca tadatiriktA evaM kecidanyapadena grAhyA vaiyAkaraNA nimittatvaM pratIyate tathA pratyAsatyA saptamInimittatvamapi ! nAmanekatvAt / / 3. 2.21 // pratIyata iti kRtAcya (kRdantaprakRtivAcya) kriyAnimittAyA mar eva saptamyA lumo niSedhaH / iha tahi kinnimittA saptamI- | amadha-mastakAta svAGgAdakAma / 3.2. 22 / / syAkAGakSAyAmAha-iha viti-tiSThatyAdikriyAdhAratva / ta0 pra0 mUrdha-mastakazabdavajitAt svAGgavAcino'- 55 20 meva paramakArakazabdasyeti tadAdhAranimittaiva saptamIti tasyA lumo na niSedha iti bhaavH| "tatpuruSe kRti bahulam" ' vyaJjanAntAcchabdAt parasyAH saptamyAH kAmazabdAdanya(pA0 sU0 6.3.14) iti pANinIyasatre mahAbhASyeta sminnuttarapade pare lub na bhavati / kaNThe kAlo'sya-kaNThe'prakRte bAhulakenaiva samAdhAnamaktama, kaiyaTena ca vizeSa kAlaH, udaremaNiH, vahegaDuH, putevaliH,. urasilomA, zira uktaH, tathAhi-"nyAyo'pyatrAsti, antarakA kRdanta- sizikhaH / amUrdhamastakAditi kim ? -mUzikhaH, mastaka25 vAcyakriyAnimittA saptamo gahyate, iha tu kriyAntara- shikhH| svAGgAditi kim ?,-akSazauNDaH, mukhapuruSA 60 nimitteti / " prathamaM samAdhAnam-(antaraGgatvAta prathamA- shaalaa| akAma iti kim ? mukhkaamH| avyaJjanAntenaiva vigraha iti) tu noktam, pariniSThitavibhaktyA dityeva-aGgalivraNaH, jabaghAvaliH / bahulAdhikArAt 'kara. samAsavAdinA kRtasya praznasya tanmatAnusAreNaiva samAdhAna- kamalama, galarogaH, galavaNaH' ityAdi siddham // 22 // syAvazyakatvAditi dvitIyaM samAdhAnameva tatra dRDhamityAzayena! | ...wwwwamin30 kRnnimittAyAH saptamyA grahaNe hetuzcAntaraGgatvamuktam, tasyA za0ma0 nyAsAnusandhAnam- amUrdha / amUma antarbhUtottarapadaprakRtidhAtuvAcyakriyAnimittatvAt, pratyAsa- ! stakAditi paryudAsenAGgalAbhe'pi svAGgapadArthasya viziSya 65 ttinyAyo'pyatrAnukUla iti tvanyat / evaM cobhayostantrayoH | paribhASitatvena tAdRzArthasyaiva lakSyAnusArAd vivakSitatvena sAmyameva samAdhAnAMze iti bodhyam / / 3. 2. 20 // svAGgAdita viziSyoktam atra mUrdhamastakazabdayoH samAmmmmmmmmmm.rrammarrrrrrrrow. nArthatve'pi zabdasvarUpaparatvenAthabhedAdeva naikazeSaH, anyathA "samAnAnAmarthenaikaH zeSaH" ( 3. 1. 118.) ityekazeSaH madhyA-'ntAdgurau / 3. 2. 21 // syAt / pUrvasUtreddhayaJjanAntAdityanuvRttamapi na vizeSaNatayA 70 35 ta0 pra0 madhyAntazabdAbhyAM parasyAH saptamyA guruzabde , gahItamavyabhicArAdasaMbhavAcca, madhyazabdasyAdantatvamavya uttarapade pare lup na bhavati / madhyeguruH, anteguruH / madhya- bhicaritaM vyaJjanAntatvaM cAsaMbhAvitamiti 'saMbhavavyabhicAguru, antagururityapyanye // 21 // rAbhyAM syAd vizeSaNamarthavat' iti nyAyAnna tat sutrArthe ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pAda-2, sUtra-22.23 ] shriisiddhhemcndrshbdaanushaasnetii'dhyaayH| 15 gRhItam / iha ca svAGgavAcinAmadantavyaJjanAntAnAM tadina kare kamalamityAdirUpeNa vigrahastatrApi prakRtarUpasiddhayartha snAnAM ca sattvena sambhavavyabhicArayorubhayoH sambhavAda vRttau / bAhalakamevAzrayaNIyamiti bhAvaH / / 3. 2. 22 / / tadullikhati- adacajanAntAcchabdAditi mardha-mastaka- I amrintenancianarmananumaan inayanent zabdavat kAmazabdo'pi svarUpapara evottarapade ityanena sAmA- bandhaM ghabhi navA / 3. 2. 23 // 40 5 nAdhikaraNyAditi sphorayati---- kAmazabdAdanyasminnuttara- ta0pra0 bandhazande ghAnte uttarapade pare advyaJjanA pade iti| kaNThe kAlo'sye te-- uSTramukhAditvAt ntAt parasyAH saptamyA vA lub na bhavati, svAGgAdasamAsaH / vahaMgaDurityatrApi sa eva samAsaH, vahaH skandhaH, ! svAGgAccAyaM vikalpaH / haste bandho, haste bandho'syeti gaDacchitamAMsapiNDam, yadyapi "gaDvAdibhyaH" ( 3. 1. : vA-hastebandhaH, hastabandhaH, cakrebandhaH, cakrabandhaH / bandha iti 156.) iti sUtraNa saptamyA: prAk prayogo vikalpyate, kimayA kim ? puTapAkaH, mnorogH| ghanIti kim ? ajante mA 45 samora 10 tathA ca gar3avaha ityapi prayogo bhavet, paramiha bAhulakAnni- ! bhUta-badhnAtIti bandhaH, cakrabandhaH, hastabandhaH, caarkbndhH| tyameva saptamyantasya pUrvaprayoga iti vahegI avyaJjanAdityava-guptibandhaH, kArAbandhaH / / 23 // putazabdaH sAsnAvAcaka iti tatrApi vale: ( carmaNi rekhAyA ) / darzanAta sarvatra sa eva samAsaH / padakRtyapradarzanAyAha--- za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-bandhe0 / atra amardhamastakAditi kimiti / tataH parasyAH saptamyA lubaMda | ghanIti pratyayabodhakaM padaM, tasya bandhena saha svarUpataH bhavatItyAha-- mUrdhazikhaH ityAdi / svAGgAditi kimi te | sAmAnAdhikaraNyaM na sambhavatIti tat tadantaparam, pratyayasya 50 amardhamastakAditi paryadAsAdevAGgavAcakAt parasyA eva / tadantaparatvasya nyAyasiddhatvAditi 'dhajante' ityarthaka tata, saptamyA lagniSedha iti praSTurAzayaH / nAGgamAtrAt parasyAH | tathA ca dhajante bandhazabde uttarapade ityarthaH sampadyate, tadAhasaptamyA laba niSedha iSTo'pi tu svAGgAt parasyAH, svAGgaM! bandhazabde ghaante iti--ubhayathA hi bandhazabdo vyutpAhi paribhASitamabhiyuktaiH dyate-ghajA acA ca, tatra ghaante pare saptamyA lapa niSidhyate20 "adravaM matimat svAnaM, prANisthamavikArajam / 'jante ca neti prakriyA, tathA codAhariSyate / svAGgAda-45 atatsthaM tatra dRSTaM ca tena cet tat tathAyutam // " iti| svAGgAditi-pUrvasUtrAt svAGgagrahaNAnuvRttisvIkAre, cakrebandhaH ityatra na pravartateti tadananuvRrayA sarvatra pravRttievaM ca svAGgazabdenAGgavAcakabhinnAnAmaGgavAci- rasyeti vijJAyate / atra ca samAsavizeSAnupAdAnAdubhayatra nAmapi pUrvalakSaNalakSitabhinnAnAM vyAvRttirityAha-akSa- tatpuruSe bahavIhI cAsya pravRttiriti dvidhA'pi vigrahamAha--- zauNDaH, mukhapuruSA zAleti-- pUrvatrAGgAdapi paratvaM ! haste bandho, hastebandho'syeti / pAtaJjale mahAbhASye tu 25 nAsti, paratra ca prANisthatvAbhAvAdaGgavAcakatve'pi na svAGga-| "tatpuruSe kRti bahulam" (pA sU0 6. 3. 14) iti prApte vAcakatvam / kAmaparyudAsavyAvatyaMmAha--mukhakAmaH iti-: vikalpArthamidamityetatsatrasthAnIye "bandhe ca vibhASA" mukhe kAmo yasyeti vigrahaH, ayaM ca klIbajIvabhedaH, tasya vibhavaH, tasya ! (pA0 sU0 6.3.13) iti sUtre kathitam, tenAyamapi mukha eva kAmajavyavahArasya kAmazAstre paThitatvAt, vizeSa- tatpuruSe eva pravartata iti kecid vRttikRta AhuH, tannocita NatayA'podaM prayujyate, yaH kila svakAmaM vaktyeva, na tatpUraNAya / miti nAgezena tatraivodyote nirUpitam, tasya bhASyasyAnya- 65 30 prayasyati sa evaM vizeSyate / avyaJjanAdityasyApyAvazya- tAtparyakatvamiti tadAzayaH / tathA ca tanmate'pyubhayatra katvamityAha--advayaJjanAdityeveti / vyAvaya'mAha-- tatpuruSe bahuvrIhI ca prakRtasUtrapravRttiriti lbhyte| sAmAnyato aGgalitrayaH, jaGghAvaliriti-ubhayatrArthAnasAraM ghaante eva vidhIyatAM bandhagrahaNaM vyarthamiti zaGkatetatpuruSa-bahuvrIhyoH saMbhavaH / kvacit sarvopAdhisattve'pi bandhe iti kimiti / 'puTapAkaH, manorogaH' ityubhayatra sUtrapravRttirna dRzyate tatsAdhutvArthamAha--bahulAdhikArAt | pAkarogazabdayorghaantatvena tatrApi vaikalpiko lupo niSedhaH 70 35 karakamalamityAdi, yadyapodazAH prayogAH 'karasthaM kamalama, | syAditi tadvAraNAya bandha iti viziSya kathanamAvazyakamiti galastho rogaH, galastho vraNaH' ityAdivigraheNApi zAka- bhaavH| bandhazabdasya ghanantasyaiva prasiddhayA ghanIti vyarthapArthivAdivat sAdhayituM zakyante tathApi yatra saptamyantena / miti zakate--ghanIti kimi.te| na kevalaM ghaanta eva
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 bRhaddhati-bRhalyAsasaMvalite [pAda-2, sUtra-23-24 ] bandhazabdo'pi tvajanto'prIti tavyAvartanAya dhatrItyAvazyaka- : na dRSTamiti nyAyata eva pUrvasya kAlazabdasyArthaparatvaM vijJAmiti pratyudAharaNamukhenottarayati-ajante mA bhUdityAdi ! : syata iti buddhyA kalanAmagrahaNaM na kRtamiti vRttikRt atha ca cakrabandha' ityatra "tatpuruSe kRti" (3. 2. 20) iti, / spaSTayati-kAlavAcinaH iti / kramaza udAhartu pratIka hastabandha ityatra "amUrdhamastakAt svAGagAdakAme" (3. 2. mAha-taneti / pUrvAhaNe bhavaH-pUrvAhetanaH ahnaH pUrvo 40 5 22) iti ca kuto lup na niSidhyata iti cet ? satyam- bhAga:-pUrvAhaNaH, aho'paro bhAgo'parAhaNaH, saptamyantAmyAM prakatasatre ghanAtyanena bandhe ced dhajanta eveti niyamenAnyeSA- kAlavAcibhyAM pUrvAhaNA'parAhaNazabdAmyAM bhavArthe "pUrvAllAmapi ghAntabhinne bandhazabde pare'pravRtteH, anyathA ghanItyasya | 'parAhaNAt tanaTa" (6. 3.87) iti tanaTa, saptamyA vaiyarthyameva syAt / na ca ghaante vikalpo'stvanyatra pUrveNa aikArya nimittake lope prApte'nena niSedho vikalpena / nityamiti ghanItyasya phalamiti vAcyam, tasya bahulagraha- - pUrvAhetarAmiti-dvayoratizayena pUrvAhaNe iti pUrvAhnetarAma, 45 10 Nenaiva siddheH / ayaJjanAdityasya sambandha ihApyAvazyaka "dvayovibhajye tara" (7. 3. 6) iti tara, tatazca ityAha-zradvayaJjanAdityavati, tathA cAvyaJjanAntAda saptamyA aluppakSe saptamyarthasyoktatayA samudAyAt prathamaiva nyataH parasyAH saptamyA ghaante'pi bandhazabde uttarapade lup ! vibhaktiH, tatra ca "kiMtyAdyavyayAta" (6. 3.8) ityAm / na niSidhyate, tadAha--guptibandhaH, kArAbandhaH iti-guptau yatra ca saptamI lupyate tatra saptamyarthasya pratipattyarthaM samudA bandhaH, kArAyAM bandha iti vigrahaH, eSu saptamIti yoga / yAta saptamI prayajyate tadAha--pUrvAhatare iti, evamapa15 vibhAgAt "nAma nAmnA0" ( 3. 1. 18 ) iti vA / 'rAhetarAmityAdAvapyUhyam, yatra ca bahUnAM madhye vibhAgo vA samAsa: // 3,2.23 / / prakarSoM vA vAcyastatra "prakRSTa tamapa" (7. 3.5) iti tamA, zeSaM pUrvavat / athobhayoH bahUnAM vA pUrvANAnAM madhye kAlAta tana-tara-tama-kAle / 3. 2. 24 // / nirdhAraNIye pUrvANe ko vizeSo yaH pratyayena pratyAyyateti avyaJjanAntAt kAlavAcinaH zabdAta parasyAH sapta cet ? satyam-pUrvapUrvasamayakRta eva prakarSo'vadhAryatAm / 20 myAstana-sara-tamapratyayeSu kAlazabde cotarapade pare vA lapa ! ayamAzayaH-sUryodayAvadhi madhyadinAt pUrvI bhAgaH pUrvAhaNaH 20 na bhavati / tana-pUrvAhnetanaH, pUrvAhnatanaH; aparAhnetanaH, | / tatrotarottaramuhUrtApekSayA pUrvapUrvataramuhUrtasya prakRSTa pUrvAhaNaaparAhmatanaH; tara-pUrvAllutarAm, pUrvAltare, aparAhRtarAm, . iti-yadyapi pUrvAhaNasya kAlatvamavyabhicaritamiti na tatra svamiti sa eva prakarSaH pratyayena pratyAyyate / 5 aparAhRtare; tama-pUrvAhnetamAm, pUrvAhnatame, aparAhRtamAm, j kAlazabdaprayogApekSA, tathApi sAmAnyavizeSabhAvena yajyata 60 aparAllutame; kAla-pUrvAhnakAle, pUrvAhlakAle; aparAhnekAle, evobhayoH prayogaH, yathA 'takSakasya sarpasya, vedajJasya vidUSaH' aparAhnakAle / kAlAditi kim ? zuklatare, shukltme| ityAdi tathA cAtra pariniSThitavibhaktyA vizeSaNasamAsaH / 25 adavyaJjanAdityava-rAtritarAyAm nizAtamAyAma; rAtri tanasya kAlavAcakAdeva vidhAnAt kAlasyApi kaalvaackaale| 'utarapadAdhikAre pratyayamAtrasya grahaNaM na tadantasya' kenaiva sAmAnAdhikaraNyAt tanmadhyapatitayosttaratamayorapi "navA'khitkRdante rAtreH" ( 3. 2. 117.) ityatrAnta-- parata: kAlavAcakAdeva parasyA: saptamyA alapa bhaviSyatIti 65 grahaNAt, tenAtra tana-tara-tamapratyayAnAM svarUpeNava grahaNaM kAlAditi vyarthamiti zaGkate--kAlAditi kimiti-- bhavati // 24 // vizeSAnuktau yataH kutazcana parasyAH saptamyA api lupo niSedhe bAdhakAbhAva iti kAlavAcakAdanyato'pi parasyAH 30 za.manyAsAnusandhAnam-kAlAt / atra prathamaH saptamyA lubaniSidhyetaiveti tadvAraNAya kAlAdityAvazyaka- 70 kAlazabdo'rthapradhAno dvitIyaH zabdapradhAnaH, tatra cAcAryANAM mityAha-zuklatare zuklatame iti--dvayorbahUnAM vA madhye vyAkhyAnameva mUlam / pANinIye tu prakRtasUtrasthAnIye | prakRSTe zukle iti vigrahe pratyaya. pUrvavat, aikArthyanimittA ca "ghakAlataneSu kAlanAmnaH" (pA0 sU0 6. 3. 17) iti lapa, advyaJjanAdityapyAvazyakamiti smArayati-adva-ca-- sUtre spaSTaM kAlanAmna ityeva ptthyte| svamate cottarapada- anAdityeveti / tadvyAvartyamAha--rAtritarAyAmiti-- 35 samAnAdhikaraNAnAM tana-tara-tamAnAM sAhacaryAta parasya kAla- dvayobahInA vA prakRSTAyAM rAtrI nizAyAmiti vA vigrahaH, 75 zabdasya svarUpaparatve nirNIte, pUrvottarobhayapadatvaM kAlazabdasya / atrApi nirdhAryamANarAtrI svarUpakRtaprakarSAbhAve'pi rAtrisaha
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pAda-2, sUtra-24-26] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / S5 cAryandhakArAdiguNaprakarSabodhAyaiva taratamau pratyayAviti tu nityaM lup / akAlAditi kim ? pUrvAhlazayaH aparAbodhyam / rAtrikAle iti-rAtrau kAle iti vigrahaH, pUrvavat / hRshyH| avyaJjanAdityeva-bhUmizayaH, guhaashyH|| 25 // sAmAnya vizeSabhAvakRtaM sAmAnAvikaraNyaM bodhyam / atra sUtre ' za0ma0 nyAsAnusandhAnam--zaya0 / akAlAditi 40 tanataratamAH pratyayAH, yadyapi tanotestaratestAmyatezcApi kRta / paryadAsaH kAlavAcibhinnAdityarthakaH, tatra cAnuvRttamadvya5 tanataratamazabdA api sidhyanti, tatazca teSAmapIha grahaNa- , janAditi vizeSaNatayA samanveti, tadAha--akAlavAmityAzaGkodeti tathApi pratyayApratyayayoH pratyayasyaiva cino'vyaJjanAditi / 'zayAdInAM' cottarapadena saha sAhiti / grahaNama iti nyAyasAhAyyena pratyayAnAmeva teSAM grahaNamiti sAmAnAdhikarapyama, tacca ( uttarapade iti ca ) ekavacanAnirNIyate, tatazca pratyayagrahaNe tadantasya grahaNam iti ntamapi zayAdInAM bahatvena tadanarodhAta bahuvacanAntatayAra nyAyena tanAdyante uttarapade ityevArtha ucitaH, kathamiha tana- vipariNamatIti sarvatredazasthale bodhyama / zete iti zayaH / 10 taratamAnAM kevalAnAM grahaNamityAzaGkAyAmAha--uttarapadA- vasatIti takchIlo vAsI, vasanaM- vAsaH / bilezayaH sarpaH, dhikAra pratyayagrahaNaM pratyayamAtrasya grahaNaM na tadanta-! yadyapi maSakAdirapi tathAbhUtastathApi sarpa evAsya prAcaryeNa syeti-"na nAmyekasvarAta khityuttarapade'maH" (3. 2. 9) pryogH| khe-AkAze zete-anAyAsena tiSThatIti-khezayaH iti sUtrAdArabdhe uttarapadAdhikAre pratyayasya svarUpato aakaashcaarii| antavAso-rUDhyA gurusamIpavAsakartA 50 grahaNe kevalaM tatsvarUpasyaiva grahaNam, kintu pratyayagrahaNanyAya- / ziSyaH / asya vikalpavidhitve'pi kacinnityAlapo darzanaM 15 sahakAreNa tatpratyayAntasya grahaNaM na bhavatIti bhAvaH / niyame kathamiti zaGkAyAmAha--bahulAdhikArAditi- bahula bojamAha--"navA khitkRdante' ityatrAntagrahaNAditi- mityasya prakRtatvAllakSyAnusArAt tasya vyavasthApakatvamiti kRtpadasya kRdantArthakatvaM svata eva bhaviSyatIti antagrahaNaM kvacinnityamapi lupo niSedho bhavati, yathA--manasizaya: vyarthameva, vyarthIbhUtena prakRtaniyame jJApite tu tadantArthatvaM na iti-- kAmadevasya nAmedam / kuzezayamiti-- kuze- jale syAdityantagrahaNasya svAMze cAritArthyam / na cavaM "na / zete iti vyutpattyA kamalanAmedam, anayoH saMjJAbhaGgabhiyA 20 nAmyekasvarAt khityutarapade'maH" (3. 2. 9) ityatra | nityameva saptamyA alap / evaM- kvacillubeva nityaM, tadapi "tatpuruSe kRti" (3 2. 20) ityAdau ca tadantagrahaNAbhAve / bahulagrahaNAnuvRttisAmarthyAdeva sAdhyamityAha-- 'hRcchayA, kayaM tatra tatra tadantArthalAbha iti vAcyam, etAdRzeSu khi- : cittazayaH' ityatra viti-- ubhayamapi kAmadevanAmaiva nmAtrasya kRnmAtrasya vA uttarapadatvAbhAvena sUtravaiyarthya- 'hRdi zate, citte zete' iti vyutpattyA / akAlAdityasya saMbhAvanayA tadantagrahaNasyAvazyakatvAllakSyAnurodhAt prakRta- | vyAvartya bodhayitumAha-akAlAditi kimiti pUrvAhnazayaH 25 niyamApravRtteH, evaM ca prakRtaniyame sati saMbhave iti yoja- iti-pUrvAlle zete aparAhe zete iti vyutpattiH, pUrvAhlA nIyamiti phalati / spaSTaM cedaM "navA khitkRdante" (3. 2. 'parAhmazabdayoH kAlavAcakatvAt tataH parasyAH saptamyA 117) iti sUtrastha bRhadvattI, tathAhi-jatroktama-"na , nityameva lub bhavati, akAlAdityasyAbhAve vikalpaH nAmyakasvarAt khiti." (3. 2. 9) ityAdau tvasambha- syAt / ayajanAdityasyApi sambandha Avazyaka evetyAha- 65 vAt tadantagrahaNa miti, tathA ca yata phalitaM tadAha-- advayaJjanAdityeveti / tadvathAvaya'mAha- bhUmizayaH, tenAtreti / svarUpeNaveti--na tu tadantAnAmityevakAra guhAzayaH iti-vizeSaNatayA prayuktAvimau zabdau, bhUmizayo / bhikSuH. "guhAzayAnAM siMhAnAM parivRttyAvalokitam" iti labhyo'rthaH / / 3. 2. 24 // raghuvaMze caturthasarge kAlidAsaH, anyaJjanAdityasyAbhAve ihApi bhUmauzaya ityAdiprayogaH syAditi tadvAraNAyAdvathaJja- 10 zaya-vAsi-vAseSvakAlAt / 3. 2.25 // / nAdityasya sambandha Avazyaka iti // 3-2-25 / / ta070 akAlavAcino'vyaJjanAntAcchandAt parasyAH ," saptamyAH zayAdiSuttarapadeSu lup na bhavati vA / bilezayaH, ____ varSa-kSara-varA-'psaraH-zaroro-manaso je 35 bilazayaH; khezayaH, khazayaH, vanevAsI, vanavAsI; antevAsI, / 3.2.26 // antabAsI; grAmevAsaH, grAmavAsaH / bahulAdhikArAnmanasizayaH ta0pra0 'varSa, kSara, bara, apa, saras, zara, urasa; kuzezayamiti nityaM lbbhaavH| 'hRcchayaH cittazayaH' ityatra / manas' ityetebhyaH parasyAH saptamyA je uttarapade vA lapa bhvti| 75 Ann a r. AMILM.........- .An mATHMANTI 70
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhadvRtti-bRhannyAsasaMvalite [ pAda-2, sUtra 26-28] 50 varSejaH, varSajaH; kSarejaH, kSarajaH; varejaH, varajaH; apsujam, | yoni-mati-carAH zabdAH, teSAM ca svarUpagrahaNameva 'svaM rUpam' 35 abjam ; sarasijam, sarojam; zarejaH, zarajaH; urasijaH, | iti nyAyAt / apasavyaH iti--vizeSaNatayaiva prayukto'yaM urojaH; manasijaH, manojaH // 26 // zabda iti bovyam / yapratyayasyApazabdAd viziSyAnupalabdhe. rAha--digAditvAditi / apsuyoniriti-apsu yoniH za0 ma0 nyAsAnusandhAnam- varSa / varSakSarAdI utpattiryasyetyarthAt pUrvaprayogasamAnArthaka evAyaM prayogaH, 2 nAM samAhAro lAghavAnurodhena / varSAdIn stre sandhinirdiSTAn uSTra mukhAditvAjjJApakAd vA samAsaH / apsumatiriti- 40 pRthak pRthagAha spaSTArtham-- varSakSaravaretyAdinA, varSaNaM ayamapi vizeSaNabhUta eva / varSaH, kSaratIti kSaro medho jalaM ca, viyate iti varaH zreSThaH, | pANinIya ca "apo yoniyanmataSa" pA0 sa0 vAtti ap-zabdo jalavAcitayA prasiddhaH, saro jalAzayavizeSaH, kam 6-3-18] ityatra matizabdasthAne matuH paThyate, tatra ca zuNAti hinastIti zaro bANastRNavizeSazca, uro vakSa: matup pratyayo gRhyata ityAzayena "apsumantAvAjyabhAgau" sthalam, mano manana kriyamantaHkaraNam / ebhyaH saptamyantebhyaH ityudAhRtaM dIkSitena, paraM ca saptamyantAnmatuH kvApi na , "saptamyAH " ( 5-1-168) iti bhUtArthe DaH / isyuktasa dRSTaH / kiJca "aluguttarapade" (pA0 sU0 6-3-1) iti / mAse aikArthyanimittalapo'nena vaikalpika: prtissedhH||3-2-26|| sUtre mahAbhASye "apo yoni-yanmatiSa copasaMkhyAnam" ityeva dhu-prAvRD-varSA-zarat-kAlAt / 3. 2. 27 // vAttikaM dRzyate, tatra 'apsumatiH' ityudAharaNaM dattam , tatra nAgezenoktam--"vRttikArA haradattAdayastu vAttike matuta0 pra0 yogavibhAgAd veti nivRttam, divaprabhRtibhyaH | Sviti paThitvA "apsumantAvAjyabhAgo" ityudAharanti, 15 parasyAH saptamyA je uttarapade pare lup na bhavati / divijaH / bhASye'pyevameva pAThaH, dRzyamAnapAThastu lekhakapramAdAditi tadaprAvRSijaH, varSAsujaH, zaradijaH; kAlejaH // 27 // nuyAyinaH / "halo'nantarAH" (pA0 sU0 1-1-7) iti sUtre harigranthe tu apsumatirityeva pATho dRzyate, yuktaM caitata , ekaza0ma0 nyAsAnusandhAnam--dya01 atrApi samA vaccetyasyAtiprasaGgavyAjenAsyopanyAso bhASye "nApsUmantAhAradvandva eva / 'je' iti ca pUrvastrAt saMbadhyate / nityazcAyaM vityatrAsyAtiprasaGgo'sti, 'apsu' ityanukaraNAd hyayaM matupa, vidhirityAha-yogavibhAgAd veti nivRttamiti-pUrvasUtrAd 20 vizeSasya vaktumiSTatvAdeva pRthak sUtramidamArabdham, saca nahi tatrApazabdo bahvaryaH zabdaparatvAt zabdasya caikatvAt / prakRtivadityatidezo'pi zAstrIyadharmAtidezako na svasya lovizeSo'nyaH kaH sthAite vikalpAsambandhAditi vibhaktayogena vikalpAsambandho'numIyata iti bhAva: / dyaurantarikSam, prAvar3a kikasya / kiJcAsyavAmIyamityAdAviva tatra luka: prAptivarSataH, varSA api saiva, zarat svanAmakhyAta RtuH, ebhyaH reva neti" iti / ayamAzayaH-lakSya lakSaNaM ca sAdhutvavijJAna saptamyantebhyaH "saptamyAH" (5-1-168) iti bhUte De Gasyu- mUlam , lakSyaika cakSuSkANAmAcAryANAM kRte lakSyadarzanamasmAkaM 25 ktasamAse saptamIlapo niSedhe divijAdInAM siddhiH / 'sapta- | ca kRte lakSaNadarzanam / tatra lakSaNe sandehe sati lakSyAnasAreNaiva bhauti' sAmAnyanoccAraNAd bahuvacanasyApi lupo niSedhAd tadvayavasthA neyA bhavati, tatra lakSyamubhayavidha dRzyate, 'apsuvarSAsujaH iti, varSAzabdasyatvAcakasya bahuvacanAntatvaM | mantAvAjyabhAgo' iti yAjJikasampradAyastham , apsuma tiriti laukikavyavahArastham , tatrApsumantAvityasya apsuzabyavantAlokazAstraprasiddham // 3-2-27 / / vityevAoM yaajnyiksmprdaayprsiddhH| tadarthazca--kArIrIapo ya-yoni-mati-care / 3. 2. 28 // yAge 'apsvagre sadhiSThava, apsume somo abravIta' ityAdI 3 ta0 pra0 apazabdAt parasyAH saptamyA yapratyaye yoni- | AjyabhAgamantrI staH, ata eva tayorAjyabhAgayoma-apsUmaticareSu cottarapadeSu laba na bhavati / apsu bhavaH-apsavyaH, mantAviti, tatazca apsu iti zabdo'styanayoriti, tatrApsudigAditvAd yaH, apsuyoniH,asumatiH; apsucrH||28|| zabdasya zabdaparatvamevAstheyam / evaM sati tasya na bahvarthatvaM, tasya zabdasyakatvAt / mahAbhASye ca "aluguttarapade" (pA. za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-apo0 / atra ya iti | sU0 6-3-1) iti sUtre alugvidhisthale ekavadbhAvo vaktavyaH, 70 pratyayaH, pUrvoktajJApakAt tadantavidhyabhAve svarUpamAtragrahaNam / | dvivacana bahuvacanAntAbhyAmapi vigrahe ekavacanasyaiva prayogo 55 smArka 60
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pAda-2, sUtra 28-29] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / yathA syAdityevamartham , yathA stokAbhyAM muktaH stokebhyo / pratyayaH, siddha-sthau ca zabdo, tatra yadyapi 'uttarapadAdhikAre mukto vA stokAnmukta ityeva bhavet / ityAzaGkAyAm-'eka- pratyayagrahaNe pratyayamAtrasyaiva grahaNUna tu tadantasya" iti jJApadhadvacanamanarthakama' (vA0) ekavadabhAvazcAnarthakaH / dviba hora- kasiddhaM vamanaM pUrvamuktama , tatazca tadantabodho na syAta. tathApi 4 lukkasmAnna bhavati ? "dvibahudhvasamAsaH" (vA.) dvivaca- kevalasyenpratyayasya saptamyantena saha sambandho na saMbhAvita nabahavacanAntAnAmasamAsaH / ki vaktavyametat ? nahi / kathama- | ityasaMbhavAdevehApi tadantagrahaNam / tathAhi--inapratyayo nucyamAnaM gaMsyate ? "uktaM vA' (vA.) kimuktam-anabhi- dvividha:-kRta taddhitazca, tatra kRtpratyayo dhAtovidhIyata iti dhaanaaditi| taccAnabhidhAnamavazyamAzrayitavyam' iti prakRtya, tasya saptamyantAta paratvAsaMbhava: spaSTa eva / taddhita in pratyayo ekavadvacane hi goSucare'tiprasaGgaH (vA.) 'ekavadvacane hi matvarthIyaH, sa ca prathamAntAdevAsyAstItyarthe vidhIyata iti sati goSacarezatiprasaGgaH syAt , gossucrH| 'varSAbhyazca ja' | tasyApi saptamyantAta paratvAsaMbhava eva / ata Aha-ina10 (vA.) varSAmyazca je'tiprasaGgo bhavati / varSAsujaH, apo pratyayAnta iti / bhavatyevetyarthaH iti-lubiti zeSaH, naddhayoniyanmatiSucopasaMkhyAnam , apoyoniyanmatiSucopasaMkhyAnaM yasya prakRtArthadADharyabodhakatvasUcanAyavakAropanyAsaH / 'balupa kartavyam , 'je care ca (vA)'je care cAtiprasaGgo bhavati, | na bhavati' ityasya lupo'bhAvo na bhavatIti pratipAdakatveasuyoniH, apsavyam , apsumatiH, apsujaH, apsacaraH" iti nAvazyaM lup bhavatItyatraiva paryavasAnAt / kramaza udAhartumAha- 50 pATho dRzyate / tatrAlupaH sthale ekavacanAntasyaiva prayogaH | initi / sthaNDile vartate / iti-sthaNDilamekahastavistRto 15 syAditi vaktavyamiti pakSe doSapradarzanAryavApsumatirityapyu- dvihastAyAmako gartavizeSaH, yatra zayanaM bhikSakasya vihitama, dAhatamiti spaSTa prtiiyte| na cApsumantAvityatrApsUzabdo | atha ca catvare'pi sthaNDilazabdaH, yajJArthaM pariSkRtasthAne, bahatvArtha iti pratipAditapUrvam / tatazca matudhviti pATho na homArthe kaNDapratinidhitvena vAlakAdibhiH kartavye maNDalabhede bhASyaprakaraNAnasArIti matiSvityeva pATho yuktisaGgata iti | ca tathAhi... 55 nizcIyate / kiMca tasya zabdasvarUpabodhakasyApsuzabdasya "nitya naimittikaM kama sthANDile vA samAcareta / 20 saptamyantatvamapi nAsti, kintu saptamyantavAcakatvam , prakR- hastamAtraM tu tat kuryAd bAlukAbhiH samAcitam / / " tivadanakaraNamiti prakRtivadbhAvena zAstrIyadharmasyaivAtidezo | iti tntrm| bhaviSyati, na tu laukikasya svarUpagatavizeSasya saptamyanta tatra vartate (tacchIla:) sthaNDilavartI, evaM-sthaNDile tvasya / kiJca saptamyantatvalAbhe'pi na tato maturbhavitumarhati cattvare pUrvokte gartavizeSe vA zete tacchIla:-sthaNDilazAyI, , prathamAntAdeva tadvidhAnAt / tathA ca matupratyayotpattyarthamapi | ubhayatra "ajAteH zIle" ( 5-1-154 ) iti Nina / 25 apsamantAvityasya zabdasvarUpaparatvamAstheyamiti na tasyA- | sAMkAzye siddhaH, kAmpIlye siddha ityabhayatra kRduttarapadaH lup prakaraNodAharaNatvasambhava ityalaM prasaGgAgatavistare- samAsa: / same tiSThatIti-samasthaH, viSame tiSThatItiNeti / / 3-2-28 // viSamasthaH, atrApi sa eva samAsaH / sarvatra "tatpuruSe kRti" nena-siddha-sthe / 3. 2. 29 // (3-2-20) iti alup prAptaH, so'nena niSidhyata iti lubeva 65 bhavati / "zaya-vAsi0" (3-2-25) ityata Arabhya prakRtata0 pra0 inapratyayAnte 'siddha stha' ityetayozcottarapadayoH sUtraparyantaM paJca sUtrANi kRdanteSvevottarapadeSu pravarttante, 20 saptamyA alapa na bhavati, bhvtyevetyrthH| ina-sthaNDile | tatazca "tatpuruSe kRti" (3-2-20) iti sUtreNaiva sarveSAM vartate-sthaNDilavartI, evaM-sthaNDilazAyI; sAMkAzya siddhaH, lakSyANA siddhiH sambhavati, yatra vikalpo yatra vA nityaM samasthaH, vissmsthH| "zaya-dhAsi0" ( 3. 2. 25.) [ yatra vA niSedha iSTastat sarvaM bAhulakAdeva setsyatIti sUtrapa- 70 ityAdiyogadvayavikalpaH "zu-nAvRDvarSA0" ( 3. 2. 27.) | JcakaM vyarthamevetyA ityAdiyogadvayavidhiranena pratiSedhazca "tatpuruSe kRti" diyogadvayavikalpa ityAdinA, ayamarthaH-zaya vAsi-vAse18 ( 3. 2. 20 ) ityasyaiva prapaJcaH, te vai vidhayaH susaMgRhItA | pvakAlAt" (3-2-25) "varSa-kSara-vara0" (3.2-26) bhavanti yeSAM lakSaNaM prapaJcazceti // 29 // iti ca sUtrAbhyAM vikalpenAlup vidhIyate, "dyuprAvRTu" (3za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-nen / atra in| 2-26) iti "apo yayoni0" (3-2-28) iti ca 75
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 bRhavRtti-bRhannyAsasaMvalite [pA-2, sUtra 29-31] 50 sUtrAbhyAM nityamevAlup vidhIyate, prakRtasUtreNa ca niSidhyate ; ! syAditi pratyudAharaNamukhenAha-brAhmaNakulamiti-atrahi tat sarva "tatpuruSe kRti" (3-2-20) iti sUtravidheyasyA- | kule brAhmaNasambandhAnna kSepaH pratIyate, pratyuta prazaMsaiva pratI. thasyaiva mandabuddhiziSyabodhAya prapaJcanaM, vistareNAkhyAna miti yata itIha na bhavati niSedhaH, kSepagrahaNAbhAve'trApi syaadev| 40 yAvat / tamimamathaM draDhayati--te vai vidhayaH susaMgRhItA caurakulAdayo'pi prayogA dRzyante te kathamityAzazte-- 5 bhavanti yeSAM lakSAprapaJcazceti-vai zabdo hetvarthakaH, | kathaM caurakulamityAdi / uttarayati-tattvAkhyAnameta yataH yeSAM vidhInAM lakSaNaM-saMkSipya kathanaM, prapaJco-vistare- | kSepa iti-tattvaM yathArthasthitiH, tasyAkhyAnaM kathanametaccauraNAkhyAnaM ca kriyate, te vidhayaH susaMgRhItAH-zobhanaprakAreNa kulAdi na tu kSepaH, na nindAyAM tAtparyam / ayamAzayaH-- ziSyatA bhavanti, kevalasaMkSepAkhyAnena na sarveSAM boddhaNAM yazcauratvena rUpAta eva, tasya kulaM ne tatsambandhAnninditamapi 45 hRdayaGgamo bhavati vidhiriti prapaJcarUpeNAkhyAnamapyAvazya tu vastusthitireva tAdazIti na kSepaH, aninditasya nindi tatve kssep:| evaM dAsasya svIyA bhAryA na dAsasambandhAnni10 kamiti bhAvaH / / 3-2-29 / / nditA'pi tu tasyA: svarUpameva tat / vRSalyA: svIya eva patirna tu tayAsaha tasyAnacitaH sambandha iti na ninditatvamiti SaSThayAH kSepe / 3. 2. 30 // / / 3-2-30 // ta0pra0kSepe gamyamAne uttarapade pare SaSThayA lapa na putre vA / 3. 2. 31 / / bhavati / caurasyakulam, dAsasyabhAryA, vRSalyA patiH / kSepa ta0 pra0 putrazabde uttarapade kSape gamyamAne SaSThacA lapa iti kim ? brAhmaNakulam / kathaM caurakulaM? dAsabhAryA ? vA na bhavati / dAsyAH putraH, dAsIputraH; vRSalyAHputraH vaSalI15 vRSalIpatiH ? tattvAkhyAnamatanna kSepaH // 30 // putrH| kSepe ityeva-brAhmaNaputraH / dAsIputra iti tu tattvAza0 ma0 nyAsAnusandhAnam-paSTaghAH kSipyate | syAne / pUrveNa nityaM niSedhe prApte vikalpaH // 31 // 55 pratiSThAyAH pracyAvyate'neneti kSepo nindA, nindayA janaH za0 ma0 nyaasaanusndhaanm-putre|' 'kSepe' iti kSipyate-lokapratiSThAyAH pracyuto bhavati, athavA kSepaNaM pUrvasUtrAdanuvartate / vikalpavidhAnArtho yogaH, anyathA pUrvetata eva pracyAvanaM kSepaH, tasmina gamyamAne sati uttarapade pare Nava siddheH / dAsyAH putrA iti-dAsasya nAyaM putro'pi tu SaSThI na lupyata ityarthaH, sa ca kSepaH pratyAsatyA SaSThIprakRti dAsyAH, tathA 'cAnucitasvAmisambandhajAtatvaM tasya pratIyata sambandhaprayukta eva jJeyaH / tathA ca nRpasya pizuna iti vigrahe iti kSepaH / evaM-vRSalyAH nRpapizuna ityAdau na sUtraM pravartate, SaSThIprakRtinapasambandha putraH ityatrApi / kSepa ityeveti- 60 prayaktasya ninditatvasyAbhAvAt / kica kSepo'tra uttarapadArtha 'kSepe' ityasyAnuvRttirAvazyikaivetyarthaH / tadyAvaya'mAhasyaiva vAcyaH, tasyaiva prAdhAnyAta, kSepasya cAninditasya nindA- | brAhmaNaputraH iti-atra brAhmaNasambandhAt putre na nindA'pitu yAmeva paryavasAnam, yazca svayameva ninditastasya tu nAsau prazaMsaivAthavA tattvakathanameva / kevalaM dAsIputra iti prayogo'pi kSepaH, kintu yathArthakathanameveti na bhavati tatra sUtrapravRttiH / bhavati, tatra dAsIsambandho nAnacitaH putre'pi tu vAstava evecaurasyakulamiti-caurasambandhAt kule ninditatvaM pratIyate tyAhadAsIputra iti tattvAkhyAne iti / yadyapi kSe'pi ra dAsasyabhAyeti yo'yaM dAsastena saha svAminyAH [ svAmi- niSedhasya vaikalpikatvena pAkSiko dAsIputra iti prayogo bhavapallyAH ] bhAryAyA vyavahArAdeva tasyeyaM bhAryA, natu vastuta- | tyeva, tathA ca kva nindA kva tattvAkhyAnamiti kathamavagamyeta, stayA saha patipatnIbhAvaH, bhAryAtvenoktAyA nindA | tathA cobhayavidhaH prayoga: kSepa evetyeke, vastuto dAsIsUtagamyata eva |vRsslyaaH patiriti yeyaM vRcalI sA na tasya patnI, | syAkhyAne dAsIsutAdaya eva zabdA: prayoktavyA iti teSAkintu tayA saha tasya patnIvad byavahAra iti so'pi tasyAH | mAzayaH, tathApi kSepA'kSepayoH prakaraNa gamyatvamapi sambhavapatirityAkhyAyate, tathA ca nIca-parastrIsaMsargakRtaM tasya / tIti kSepAbhAve'pidAsIputraprayogo nAnacita iti svmtm| ninditatvamavagamyate / kSepa kimiti--tathA ca SaSThayA sUtraprayojanaM spaSTayati-pUrvaNa nityaM niSedhe prApte itiityetAvanmAnaM sUtramastu, uttarapade pare paSThayA lupa netyevA- pUrvasUtrasya sAmAnyataH kSepe pravRttyA putrazabde pare'pi tasya rtho'stu iti praSTurAzayaH / evaM sati yatra na nindAvivakSA | prAptirastyeveti tadapavAdarUpo'yaM vikalpavidhiriti bhAvaH tatrApi sarvasmin SaSThIsamAse ] vibhaktilapo niSedhaH / / / 3. 2.31 // 20 5 30 35 75
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pAda-2, sUtra-32-33] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / 29 45 pazyad-vAg-dizo hara-yukti-daNDe adaso'kaJAyanaNoH / 3. 2. 33 // / 3.2.32 // adasaH parasyAH SaSThyA akajapratyayaviSaye uttarapade AyanaNapratyaye ca pare lapa na bhavati / amuSya putrasya bhAvaH- 40 ta0 pra0 pazyad-bAga-divazabdebhyaH parasyAH SaSThayA AmuSyaputrikA, evam-AmuSyakulikA, caurAditvAdakam / yathAsaMkhyaM hara-yakti-daNDaSattarapadeSu laba na bhavati / pazya amuSyApatyam-AmuSyAyaNaH, naDAditvAdAyanaN / adaso'5 toharaH, anAdare SaSThIyam, janaM pazyantamanAvRtya hartetyarthaH; nantaramAyanaNo vidhAnAnna tatrottarapadasaMbhavaH // 33 // bAcoyaktiH, dizodaNDaH, saMbandhaSaSThyau // 32 // za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-adaso0 / akabU za0 ma0 nyaasaanusndhaanm-pshydu| ubhayatra | AyanaNa dvau pratyayau, pratyayagrahaNe cottarapadAdhikAre pratyayamAsamAhAradvandaH sa ca pUrvamekasamahasyAparasamahena sahAtvayavi- | trasyaiva grahaNamiti pratipAditaM vattI, tatazca yatra saMbhavastatra vakSArUpasahoktimAzritya vidhIyate, pazcAd yathAsaMkhyanyAya- pratyayamAtrasyaiva grahaNam, yatra na saMbhavastatra pratyayAntasyeti 10 balAt pazyataH parasyAH SaSThayA harazabde uttarapade, vAcaH / vyavasthA pUrvamuktA atra cAkaviSaye yadyadhyasambhavo'sti, parasyAH SaSThayA yuktizabde uttarapade, dizaH parasyAH SaSThayA nahi adasaH parasyAHSaSThayA akaparatvasaMbhavaH, adaso'kodaNDa zabde uttarapade ityevarUpeNa lakSyasaMskArako vAkyArtha- | vidhAnAbhAvAta, caurAditvAddhi akaja vidhIyate, caurAdigaNe ca bodhaH, tadAha-yathAsaMkhyaM hara-yukti-daNDeSviti-pUrvameva ! nAdasaH pATho'pitvamuSyaputrazabdasyaiva, tathA cAkaJpratyayAntama- 0 pratyekamanvayavivakSAyAM tu na syAt samAsaH, sahoktyabhAvAt / / pyuttarapadaM na saMbhavati, kevalaputrazabdAdako'vidhAnAt / evaM pazyatoharaH iti-svarNakAra etena zabdena khyAtaH, sa hi ca pratyayamAtrasya pratyayAntasya cetyubhayorasaMbhavAd viSayaparapazyata eva lokasyAbhUSaNAdinirmANakarmaNi suvarNAdikaM / tayA saptamI vyAkhyAti-akapratyayaviSaye uttarapade itidhASTayena harati, alpamUlyaM dravyAntaraM tatra kSiptvA bahumUlyaM / yadyapyuttarapadamAtrasya nAkaviSayatvamapi tu samudAyasyaiva dUra suvarNAdi corayatIti prasiddhiH, atra bahunAmapi pazyatAM haraNa | tathApi samadAyadvArA'vayave'pitadviSayatA'kSataveti matvA pazyato hara ityeva prayogo'bhidhAnasvAbhAvyAta, yatra ca bahutvaM 'akapratyayaviSaye uttarapade' iti vyAkhyAnamaGgIkRtaM vedivivakSitaM tatra samAsa eva netyapi zabdazaktisvabhAvamanurudhya | tavyam / AyanaNastu kevalasyApi SaSThayantAdadasaH paratvasakathayituM zakyata iti kecit / bahutvavivakSAyAmapi bhavatye- mbhavAt tasya svarUpasyaiva grahaNaM karttavyam, tadantasya cottaravAlubiti pre| dhASTaya meva dyotayati-anAdare SaSThIyamiti, | padasyApi nAsti sambhavo'dasa eva tadvidhAnAditi tadviSaye ayamAzayaH-pazyata ityatra SaSThI na svasvAmibhAvasambandhe, hareNa | svarUpamAtrasya grahaNa mityAha-AyanaraNapratyaye ca parataH itisaha tasya tathAvidhasambandhAbhAvAdasAmarthyAt samAso na syAt, | etaccAgre'pi vyAkhyAsyati / amuSyaputrasya bhAvaH iti, tathA ca pazyantaM lokamanAdatya-nAyaM jJAtaM prabhavati, jJAtvA'pi na | adamAzaGkayate-caurAdigaNe'mukhyaputrazabda-amuSyakulazabdayoH tata pramANayituM zaknotItyAdi buddhayA sa haratIti "SaSThIvA'nA | pAThasAmarthyAdevAtra SaSThayA alaba bhaviSyati, evaM ca sUtreNa dare" [2-2-108] iti SaSThI, tasyAH samAsa: / atrAnAdara- | tadvidhAnamanarthakama, yato gaNapAThasyApyAcAryaparamparAprAptatvena / kriyA'pi SaSThayartha evAntarbhUteti nAsAmarthyam, tadAha-janaM prAmANikatvaM prayogasAdhutvanirNAyakatvaM ca sarvareva svIkriyate pazyantamanAhatyetyarthaH iti, janamiti kathanena nirmIyamANA- | kiJcAmuSyaputrAdizabdasya na kevalamakAntasya prayogaH syAta, 30 bhUSaNasvAminamanyaM vodAsInajanaM pazyantamapyanAdRtyetyartho | kintu pratyayAntaraparasyApi, yathA'muSyaputrasyApatyamAmuSya dhvanita:, ayaM ca zabda: svarNakAre prAyaH prayujyate; anye putriH, amudhyakulasyApatyamamuSyakulInaH, tato'pi pratyayAntatvaticaturacaure'pyayaM prayoga ityAhuH / vAcoyuktirityatra ca ram, kevalamamuSyaputrA'muSyakulazabdo samasto vyastau ca 70 viSayaviSayibhAvarUpe sambandhe SaSThI, vAgviSaya sayuktiprati- | prayoktavyau syAtAmiti cet?na-yato gaNe pAThasya kevalama pAdanamiti tadarthaH, atha ca vAcA karaNabhUtayA sayukti- kAviSaya eva tasya saadhtvmityetaavnmaatraarthsaadhktvmitye| pratipAdanaM vAcaH spaSTatvamiti vA'rthaH, dizodaNDaH iti- | tena sUtreNa bodhyate, tadarthameva ca sUtreNa punaralugo vidhAna atrApi tAtsthyarUpasambandhe SaSThI, tadAha-sambandhaSaSThIti / miti na tadvayarthya navA pratyayAntaraviSayatA kevlpryog3-2-32|| | viSayatA ca tasya bhavatIti / tadarthamevAnyaH prayogasvarUpameva 71
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhavRtti-bRhannyAsasaMvalite [pAda-2, sUtra. 33-35] nipAtyate,tathAhi-"SaSThayA Akroze"[ pA0 sU06-3-29]iti | pAditam / brahmajJAnarahitatvAt saMsAriNo mUrkhAH, te tu sUtre mahAbhASye 'AmuSyAyaNA'muSyayutrikA'muSyakuliketyupasaM- yAgAdikarmANyanutiSThantaH puroDAzAdipradAnadvArA devAnAmasyAnam' ityeva vAttikamArabhyate / svamate'pi sUtreNa gaNapATha- | tyantaM prIti janayanti / brahmajJAninastu na tathA, teSAM yAgAdyaprAptamanyatra prayogameva niyamayatyAcArya iti svIkaraNIyam / nuSThAnAbhAvAt / ato yathA manuSyargavAdayaH svopabhogasampA- 40 kiJca sUtragaNapAThayorekAcAryopadiSTatvena na tayoH parasparaM | dakAH pazavastaNAdidAnena pAlyante tathA devairapi svapUjakA prAmANyApakSepakatvamiti lakSaNenAprApta evaM viSayo gaNa-bhogapradAnena pAlyanta iti teSAM pazetalyAste, idaM ca bRhadArapAThasAmAnipAtitatvena svIkartavyaH / yacca kArya sUtreNAnu-syakopaniSadi pratipAditaM, tabhASyakA zaGkarAcAyaNa ca ziSyate tatra gaNapAThasAmarthyAdanyateti na kalpanIyama, sUtrasya tasya vistarazo vyAkhyAnaM kRtamasti / devapriya ityapi prayogo zrutirUpatvAd gaNapAThAnumitavidhezca liGgarUpatvAt "zruti- dRzyate, tatra cAnyeSAM matena bharkhAdatirikte'rthe tatprayogaH, yataH 45 10 liGgavAkya-prakaraNa-sthAna-samAkhyAnAM samavAye pAradaurbalyama- spaSTameva te "devAnAM priya iti ca markhe' iti vacanamAra rthaviprakarSAt" iti mImAMsakasvIkRtanyAyAt / ayamAzayaH- bhante / svamate caikavacana dvivacanAbhyAM vigrahe vahuvrIhI vA nirapekSo ravaH zrutiH, taraceha sUtrarUpam, tasya svavidheye vidhI / tathA prayoga iti bodhyam // 3-2-34 // vacanAntarAnapekSatvAta, gaNapAThastu liGgarUpaH, gaNe tathAsthitaM pAThaM dRSTvA tAdRzavidheranumAnAt, tathAca sUtrApekSayA tasya zepa-puccha-lAGagUleSu nAmni zunaH 15 daurbalyamiti sUtrAnukalyenaiva tasya neyatvaM sidhyatIti na ko' 50 pi saMzayaH / caurAditvAdakamiti-"caurAdeH" [7-1-73] iti sUtreNa SaSThayantAd bhAve aAjati bhAvaH / amuSyApa ta0 pra0 zvanzabdAt parasyAH SaSThayAzepAviSattarapadeSa tyamiti ihApi naDAdigaNe'muSyazabdapAThena yadyapi SaSThayA / nAmni-saMjJAyAM viSaye lup na bhavati / zunaH zepamiva zepa alup-sAdhayitu zakyate, tathApi tathApAThasya amuyorapatyama- | masya-zanaHzeSaH, evaM-zanaHpacchaH: zanolADalaH / zeSaHzabdaH 20 mISAmapatyamityAdyarthe AnayaNo'bhAvArthatvasya kalpanAnna SaSThaya-| sakArAnto'pyasti, iha tvakArAntasya grahaNam / nAmnIti lapa-sAdhakatvamityanena sUtreNApi vijJAyata iti na tenaitatsU- | kim ? zvazepam, zyapuccham, zvalAlaGagalam / anya tu 55 zrAnarthakyazaGkA kAryA / 'AyanaNante uttarapade' ityevArthaH kuto | 'siMhasyazepaM, siMhasyapucchaM, siMhasyalAGgalam' ityatrApIcchanti, na kRta ityAzaGkAmapanudati-adaso'nantaramAyano'- tanmatasaMgrahArtha bahavacanam, anAmnyapi vidhyartham // 35 / / vidhAnAditi-SaSThayantAdadasa evAyanaN vidhIyata iti na za0ma0 nyAsAnusandhAnam-zepa0 / zepAdInAmitaretadantasya [AyanaNantasya] uttarapadasya sambhava ityAyanaNante tarayogadvandvaH, samAhAraM vihAyataretarayogasya grahaNe phalaM vakSyauttarapade iti na vyAkhyAtamiti bhAvaH // 3-2-33 / / tyagre / zepazabdo yadyapi puMsyevAnuziSTastathApIha tasya napu-60 devaanaaNpriyH| 3. 2. 34 // sakatvena vigrahavAkye nirdezAnnapuMsakatvamapi vijJeyam, ayaM ca zabdaH puMliGa gasya meDhasya vAcakaH, zunaH zepAdayastrayota0pra0 devAnAMpriya iti SaSThayA lababhAvo nipAtyate / 'pi RSivizeSANAM nAmAni / zepasazabdaHsakArAnto'devAnAMpriyaH // 34 // pIti-tathA cAmarakoSe paThyate-"gauliGga cihnazepasoH" iti kvacit tu gauliGga cinhazephayoH' iti paThyate, tathA ca 65 30 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-devAnAM / idamapi na tenAsya sakArAntatvasiddhiriti mUlAntaramanveSyam, svamate nipAtanarUpameva / ayamajau ma vA dRzyate, kecit tveva- | ca "zIDAH kazca" [ uNA0 982 / ityuNAdisUtreNa zepasmAhaH-'nipAtanenArthavizeSa-viSayatA labhyate, tathA ca mUrkha'yaM / zabdasiddhiH, prakRte cAkArAntasyaiva grahaNaM tathaiva sUtre pAThAt, zabda: prayujyata iti, tathA ca devazabdAdutpannaSaSThIbahubacanasya tathA ca sakArAnte pare lubeva bhavati / prAyo nAmnyeva eSAM priyazabde uttarapade'lup nipAtyate / 'ajJAtAtmasvarUpe'yaM prayogaH prayogAnAmnIti vyarthamiti zaGkate-nAmnIti kimiti / 70 25 zratyAdiSu prasiddhaH, kAlavazAnmakheM rUDhaH, markhA hi devAnAM prIti | anyatrApi samAso'yaM prayujyate, tatra lapo niSedhAbhAvAya janayanti devaiH pazurUpeNopabhogyatvAt iti manoramAyAM prati-nAmnItyAvazyakamityAha-zvazepamiti atra sssstthiittpuru:|
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pAda-2, sUtra. 35-37 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / bahuvacananirdezasyArthAntarasAdhakatvaM darzayitu matAntaramavatA- lup na bhavati / hotuHputraH, hoturantevAsI; pituHputraH; rayati-anye viti / siMhasya zepamityAdInAM vyastA- piturntevaasii| RtAmiti kim ? AcAryaputraH. mAtanAmapi prayoge phale bhedAbhAvena samastA evaite zabdA laantevaasii| bahuvacanaM 'vidyAsaMbandhanimitte yonisaMbandha ityatra vinigamakAbhAvena teSAmasaMgrahe'pi doSAbhAva nimitta' iti yathAsaMkhyapratipattevyu dAsArtham / Rdbhya iti 5 ityarucisUcakastuzabdaH / svasammataM bahuvacanasya phala- | nirdeze prApte SaSThInirdeza uttarArthaH / vidyA-yonisaMbandha iti 40 mAha-anAmnyapi vidhyarthamiti, ayamAzayaH-bahuvacanasya | kim ? bhartRgRham / pUrvapadavizeSaNaM kim ? bhartR ziSyaH, bharta. vyAptyarthatvasambhave'pi yatra bahuvacanaM tadaMze evaM vyAptiH | putrH| uttarapadavizeSaNaM kim ? hotRdhanam, pitRgRham // 37 // syAditi zepAdibhyo'nyatrA'pyuttarapade tatpravRttiH syAt, na tu i smAt n za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-RtAM0 1 atra vidyAzuno'nyasya pUrvapadasya grahaNaM syAt, zepAdi'bhyo'nyatra cottara- yonyordvandra yonizabdasyedatantena tasyaiva pUrvanipAte prApte vi10 pade pravRttiraniSTeti bahuvacanasArthakyAyAnyatrApi-nAmabhinne' dyAkRtasya sambandhasya yoni sambandhApekSayA'ya'tvena vidyAyA 45 pi viSaye sUtrasya pravRttirityeva kalpanaM varamiti / anyeca eva pUrvanipAtaH / evaM ca tadartha' nirdezasAmaya-dharmAditvakavaiyAkaraNA nAmnIti ma paThanti, tanmatasaMgraho'tra pakSe lpanAdikaM nAvazyakamiti pratIyate, dRzyate hi yonivNshaabodhyH| evaM ca sarvamatasaMgrahArthameva bahuvacanaM veditavyamiti | pekSayA vidyAvaMzasya prAbalyaM zAstre bahadheti vidyAyA aya'tvaM // 3-2-35 // nivivAdam / atra vidyAyonisambandhe iti padaM dvidhA 15 vAcaspati-vAstoSpati-divaspati-divodAsam | sambadhyate-'RtAm' ityanena uttarapade ityanena ca dehalIdIpa- 50 nyAyAdAvRttyA vA / tathA ca vyAkhyAti-vidyAkRte yonikRte / 3. 2. 36 // ca sambandhe vartamAnAnAmiti, vidyAyonisambandhe eva ta0pra0 bAcaspatyAdayaH zabdAH SaSThIlababhAve nipA- | nimitte sati vartamAne uttarapade iti ca / ayamAzayaH-yatra tyante, nAmni viSaye / bAcaspatiH, bAstoSpatiH, divaspatiH / vidyAyonisambandhivAcakAnAmeva pUrvottarapadabhAvena samA divodaasH| nAmnItyeva-vAkpatiH, vAstupatiH, patiH, sastatra RkArAntAt pUrvapadAt parasyA: SaSThayA: alup bhava- 55 20 udAsaH // 36 // tIti / 'hotuH putraH' ityatra yonikRte sambandhe ubhayoH padayovRttiH, 'hoturantevAsI' ityatra ca vidyAkRte sambandhe za0ma0 nyaasnusndhaanm-vaac0| pRthak pUrvottara ubhayoH padayovRttiH, 'pituH putraH ityatra yoni sambandhe padayonirdezana vidhAne sUtrabhedopapattiriti sahaiva nipAtanarUpeNa- ubhayoH padayovRttiH, piturantevAsI' ityatra vAcaspatyAdayaH paThitAH, tathA caite nipAtyante iti labhyate, vidyAsambandhe / yadyapi hotuHputraH, piturantevAsI' 60 kica nipAtanena satvamapi labhyate / etAni ca nAmAnIti | tyatra krameNa pUrvapadasya vidyAyonisambandhavAcakatvameva vidyate. 25 nAmnItyasyApi sambandha Avazyaka eveti vakSyati / vAca-1 hotatvasya vidyAdhInatvAt, pitRtvasya ca yonisambandhAdhIna spatiriti-bahaspatenamidama / vAstoSpatiriti- indrasya / tvAta. tathApi tatpuruSe uttarapadasyaiva prAdhA vAstubhUmisAkSiNo devasya ca nAmedama / divsptirindrH| / sambandhasyaiva prAdhAnyAt tenaiva vyapadezo yuktH| tathA ca divodAsaH purANaprasiddho rAjA, sa ca candravaMzIyaH kAzi | hotuH putra ityatra putreNa yonisambandha eva nirUpyate, pitura-65 rAjaH / nAmnItyasya vyAvaQmAkhyAtu tatsambandhAvazyakatAM tevAsItyatrAntevAsinA vidyAsambandha eva nirUpyata iti 30 sUcayati-nAmnItyeveti / tathA cAnyatra nAlupa, tadAha vAk- | tasyaiva prAdhAnyam / na cobhayasambandhavyapadezaH zakyaH kartum, ptirityaadi|| 3-2-36 // sambandhasya dviSThatvena e kena tasya nirUpaNAsambhavAt ; athavA tAdazasambandhasya pravRttinimittatvameva vivakSitaM parasparasaRtAM vidyAyonisaMbandhe / 3. 2. 37 // tAdara mbandhe nAgrahaH, evaMca pitrAdizabdAnAM sarvatra yonisambadha- 70 ta0pra0 RkArAntAnAM zabdAnAM vidyAkRte yonikRte | nimittatvameva hotrAdizabdAnAM vidyAsambandhanimittameveti ca saMbandhe nimitte sati pravartamAnAnAM saMbandhinyAH SaSThayA | bodhyam / RtAmiti kimiti-tathA ca sAmAnyena vidyAyoni3 vidyA-yonisaMbandhe eva nimitta sati pravartamAne uttarapade / sambandhe sati SaSThayA alapa ityevocyatAmiti bhAvaH / vyAva
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhabRtti-bRhannyAsasaMvalite [pAda-2, sUtra. 37-38] @mAha-AcAryaputraH, mAtulAntevAsIti-AcAryamAtula- , Adezavidhau sthAnArthikAyAH SaSThayA evaucityAt , tathA cobhazabdayovidyAyonisambandhanimittakatve'pi RdantatvAbhAvAnna | yasUtrasambandhAheNa SaSThayantenaiva nirdeza ucita iti| pUrvotta- 40 bhavati SaSThayA alapa, RtAmityasyAbhAvetu tatrApi syaadev| rapadayorubhayoH pratyekasya ca vidyA-yonisambandhavizeSaNamiha Rta ityekavacanenaiva jAtivAdena bahUnAmRdantAnAM saGgrahe | kimarthamiti kramazaH pacchati-vidyAyonisambandha iti 5 sambhavati bahuvacanaM vyarthamityAzaGkAyAmAha-bahuvacanaM kimiti-iha caitatpadagrahaNameva vyarthamityAzaGkA / vyAvartyavidyAsambandhanimitte yonisambandhanimitte iti yathA- mAha bhartRgRhamiti-bhartugRhasya ca na vidyayA navA yonyA saMkhyapratipatteDhuMdAsArthamiti / ayamAzaya:--'vidyAyoni- | sambandhI nimittam , tathA cAtra SaSThayA lubeva bhavati, 'vidyA- 45 sambandhe' iti padaM lakSyArthabodhakAle vibhajyavArthabodhakaM bhavati, | yonisambandhe' ityasyAbhAve ca RtaH sambandhinyA: SaSThayA tathA ca vidyAsambandhanimitte yonisambandhanimitte ca vartta lupo'trApi niSedhaH syAt / pUrvapadavizeSaNaM kimiti 'vidyAsambandhanimitte yonisambandhanimitte cottarapadeM 10 mAnAnAM tAdaze nimitta vartamAne uttarapade parataH SaSThayA alabiti zAbdabodho bhavati, tatra yadi yathAsaMkhyanyAyAvatAro | ityevocyatAm RtAM tatsambandhanimitte vartamAnatvaM vizeSaNaM bhavet tahi vidyAsambandhanimitte vartamAnasya sambandhinyAH na deyamiti bhAvaH / vyAvartyamAha-bha ziSyaH iti-ziSyasya 50 vidyAsambandhanimitta vartamAnatve'pi pUrvapadasya bharturne vidyASaSThayA vidyAsambandhanimitte evottarapade alae syAt , yonisambandhanimitta vartamAnasya sambandhinyAH SaSThayAzca yonisa sambandha nimittatvaM navA yonisambandhanimitta tvamiti na | bhavatyalapa, tadvizeSaNAbhAve tu tatrApi syAdevAlapa / uttara 15 mbandhanimitte evAlapa syAditi 'hotuH putraH, piturantevAsI' padavizeSaNaM kimiti--bhartR ziSya ityAdivyAvRttyartha ityAdI na syAt , pUrvottarapadayorekasambandhanimitte vartamAna- | pUrvapadameva tena tena sambandhena vizeSyatAmuttarapadaM na vizeSyatA- 55 svAbhAvAt / tathA ca yathAsaMkhyazAstrabAdhanArthameva bahuvacanaM miti bhAvaH / vyAvaya'mAha--hotRdhana, pitRgRhamitikRtam , bahuvacane ca sati RtAM bahutvAdubhAbhyAM yathAsaMkhya na hotuH pituzca kramazo vidyAyonisambandhanimittatve'pi uttarasaMdihyate / yadyapi prAtisvikarUpeNa pRthak pRthak sambandhani | padayordhanagRhayostatsambandhazUnyatvAnna bhavatyatra SaSThayA alup 10 mittatve'pi aikapadye sati ekavidhasambandhanirUpakatvamevobha-- tadabhAve tu syAdeveti bhAvaH // 3-2-37 // yorityAveditaM pUrvam , tathApi prakiyAdazAsthitaM prAtisvika sambandhamAdAyaiva tannimittamiti tadAzrityaiva zaGkA samAdhI svasa-patyorvA / 3. 2. 38 // 60 veditvyo| kiMcakavacane satyapi na yathAsaMkhyazaGkA, saMkhyAbhedasya tatrApi sattvAditi nedaM bahavacanasyAsAdhAraNa vyAva- ta0 pra0 vidyA-yonisaMvandhe nimitta sati pravartamAnAtya'm , dRzyate ca vyAkaraNAntare ekavacanenApi nirdeza: "Rto nAmakArAntAnAM zabdAnAM saMbandhinyAH SaSThayAH svasa-patyovidyA-yogisambandhebhyaH" [pA0 sU06-3-23-] iti / yadyapi ruttarapadayoonisaMbandhanimittayoH padayola ba vA na bhavati / tatra vidyAyonisambandhebhya ityatrava bahuvacananirdezena yathAsaM hotuHsvasA, hotasvasA; pituHSvasA, pituHsvasA, pitRSvasA; khyanivRttiH kalpayituM zakyate, tathApi saMkhyAbhedasthaiva tayA- | mAtuHsvasA, mAtuHSvasA, mAtRSvasA; duhituHpatiH, duhita- 65 vartakatve ekavacana-bahuvacanayoH sAmyameveti vaktu zakyate, patiH; svasuHpatiH, svasRpatiH; nanAnduHpatiH, nanAndRpatiH / evaJca sthitasya gatirUpeNedamuktamiti nAtra zaGkA kaaryaa| vidyAyonisaMbandha iti pUrvapadavizeSaNaM kim ? bhartRsvasA / paramparayA paJcamyantenaiva nirdeza AyAti SaSThayantanirdeze ki uttarapadavizeSaNaM kim ? hotRptiH| pUrveNa nityaM pratiSedhe phalaM mUla veti zaGkAyAmAha--Rdbhaya iti nirdeza prApte prApte vikalpo'yam // 38 // SaSThInirdeza uttarArthaH iti--uttaratra "dvandve" [3-2-39] iti sUtra RtAmiti SaSThayantasyaiva sambandhasya yuktatvAt SaSThI. za0ma0 nyAsAnusandhAnam-svasa0 / pUrvasUtraM sarva- 70 nirdeza eva kRta ityarthaH / ayamAzayaH-atra sUtre vibhakteH | manuvattaMte, tatra svasRpatyoriti dvivacanApekSayottarapade ityekaprakRtyA saha sambandhamAtrapratipAdanenApi lakSyasiddhau bAdhakA- | vacanAntamapi dvivacanAntatayA vipariNamate, tatra vidyAsambabhAvAta SaSThInirdeza eva kRto lAghavAnarodhAcca, Rdabhya | dhAMzaH svasapatyorna sambadhyate'saMbhavAta. tathA ca yonisambati kRte tu "A dvandve (3-2-39) ityatra tatsambandhAsambhavaH, ] dhAMzamAtra tatra saMbadhyate / yadyapi svasUryonisaMbandhasyAvya
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pAda-2, sUtra-38-39] zrIsiddhahemacandra zabdAnuzAsanetRtIyo'dhyAyaH / 33 10 bhicArAt tatra na tatsambandho yuktaH, patyA sahApi na tatsa- pUrvapadasya vidyAsambandhanimittakatve satyapi uttarapadasya mbandhasaMbhavaH, yonisaMbandhe sati patipatnIbhAvasyaivAsaMbhavAta, yonisambandhanimittatvAbhAvAta svasvAmibhAvasambandhanimi- 40 yonisaMbandho hi janmanA saMbandhaH. janmanA ca saMbandhe sati . ttatvameveti na bhavati lupo nissedhH| atrApi sUtre yathAkathaM patipatnIbhAvasya gahitatvameveti sarvathA uttarapadAMze'tra vidyA- cidubhayapadayovidyA-yonisambandhanimittakatvameva grAhya 5 yonisaMbandhe' iti padasyAsaMbandha eva yuktaH, tathApi uttarapadena pUrvapadasya ca RkArAntatvameveti pUrvasUtreNaiva gatArthamidaM saha tatsambandhasya pUrvasUtre svIkRtatvenAtrApi yAvadaMze saMbhava- sUtramityAzaGkhyAha-pUrveNa nityaM prApte iti--tathA ca stAvadaMza tatsaMbandhe kRte kSatyabhAva ityAzayena vRttau tatsambandhaH vikalpAvadhAnamAtramatatsUtraprayojanamiti bhAvaH // 3-2-38 // 45 kRtaH; patyA saha pUrva yonisambandhAbhAve'pi putrAdidvArA ...............................raneemun. tatsambandhasya bhAvitvAdastyeva sambhava ityAzayena vA tatsambandhaH kRto bodhyaH / atra svasapatyoriti dvandve yadyapi pati A dvandve / 3. 2.39 / / zabda ikArAnta iti tasyaiva pUrvanipAto yuktaH, tathApi : ta0 pra0-vidyAyonisaMbandhe nimitte sati pravartamAnAdharmAditvAt svasuriha mAtRpitRsambandhaviziSTAyA buddhivi- nAmRtAM yo dvandvastasminsatyuttarapade pare pUrvapadasyAkAro'SayatvAt, tasyAzca lokavyavahAradRSTayA patyurapekSayA az2a- ntAdezo bhavati / hotA ca potA ca-hotApotArau, neSTodgA tvAd vA svasRzabdasyaiva pUrvanipAtaH kRtaH / tathA ca sUtrArtha- . tAro, prazAstApratihartArau, mAtAduhitarau, nnaandaayaatrau| 50 15 mAha-vidyA-yonisambandhe nimitte satItyAdi / hotu:- atheha prathamayoH kasmAna bhavati-hotRpotneSTodgAtAra svaseti vidyAsambandhanimitta pravartamAnadantapUrvapadodAhara- . iti ? antyasyaivottarapadatvAt / kathaM tarhi hotApotAneSToNam, alupo'bhAve lupi hotRsvaseti / pituHsvaseti yoni- ' dgAtAra iti ? dvayordvayordvandve bhaviSyati / yadA ca hotA sambandhanimitte pravarttamAna RdantapUrvapadodAharaNam, atra cAla-ca potA ca neSTodgAtArau ceti vigrahastadA hotapotAneSTo pakSe "alupi vA" 2-3-19] iti vikalpena patvamadgAtAra iti / Rtaamityev-gurushissyo| RtA dvandva iti 55 20 lupi tu "mAtR-pituH svasuH" | 2-3-18] iti nityaM kim ? pitRpitAmahI / vidyAyonisaMbandha ityeva-kartRkAra Satvamiti bairUpyam / evaM-mAtuHsvasetyatrApi / atha pati- yitArI / vidyAyonisaMbandhazceha pratyAsattaH samasyamAnA. rUpe uttarapade udAharati- taHpatiriti-vidyAsaMvandhinaH nAmRdantAmAmeva parasparaM draSTavyo na yena kenacita, teneha patizabdena saha saMbandhAsaMbhavAda' yonisaMbandhina eva pUrvapada- na bhavati-caitrasya svasRduhitarau, nAtra svasR-duhitroH parasparaM syodAharaNam / pUrvapadasyottarapadasya ca vizeSaNavaiyarthaM zate ' saMbandhaH, na hi svasA caitrasya svassA bhavantI duhitaramapekSate 60 25 vidyA-yonisambandha iti pUrvapadavizeSaNaM kimiti- duhitA vA svasAramiti / yadyevaM kathaM caitrasya pitabhrAtarA pUrvapadasya cobhayasaMbandhanimittatvasambhavAdumayasambandhena saha viti, asti patra parasparasaMbandhaH, ucyate-yadyapi caitrasya vizeSyavizeSaNabhAvaH kRtaH, sa na kartavya uttarapadavizeSaNa- bhrAtA bhrAtA bhavan pitaramapekSate caitrapitajanitasyaiva caitramAtreNa pUrvapadasyApi tathAvidhasambandhanimittakasyaiva grahIta. bhrAtRtvAta, tathApi pitA pitA bhavana bhraatrmpeksste| yadyevaM maucityAditi shngkituraashyH| bhartRsvaseti-atra hi : kathaM mAtApitarau ? hotApotArau ? na patra parasparApekSastathA- 65 30 yo'syA bhartA tasyeyaM svaseti pratIteH svasuryonisambandhasattve'pi . bhAvo'pi tu putrayajamAnApekSaH, naivam-atrApi mAtrAdInAM "' parasparasaMbandhAta, te hi svakarmaNi prajane yAge ca sahitA eva bhartRzabdasya bharaNakartRtva [ pAlakatva rUpArthanimittakasya , - vartante, tatkarmanimittazcAyaM teSAM vyapadeza ityadoSaH / vidyAyonisambandha nimittakatvAbhAvAnna' bhavatyalup pUrvapadasya . kecit tu 'svasAhitarauM' ityatrApIcchanti // 39 // sAmAnyato grahaNe hi sa syAdeva / athAstu pUrvapadavizeSaNatayaiva tasya sambandhaH, uttarapadayorapi svaspatyoyonisambandhanimi-- 15, 2..... .......... . .marrrrr. 25 tatvavizeSaNaM yat kRtaM tad vyarthamiti zaMkate-uttarapada za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-zrA01"RtAM vidyA- 70 vizeSaNaM kimiti / hotRpatiriti--tatra svasRzabdasya yonisamban" iti sUtraM sarvamanuvartate, 'uttarapade' iti ca, yonisambandhanimittatvAvyabhicArAta tadaMze pratyudAharaNAsaMbha- , tathA sati yo'rthaH sampannastamAha-vidyA-yonisambandhavAt patizabdAMzamAtra pratyudAharaNamAha-hotRpatiriti, atra nimitte satItyAdi / RtAmiti ceha na pUrvapadamAtrasya
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhadvRtti-bRhannyAsasaMvalite [pAda-2, sUtra. 39-] vizeSaNamapi tu dvandvasyetyAha-RtAM yo dvandva iti / | le'pi tathaiva bhavatu, yadyasAdhu tAtrApi na bhavatviti zakiuttarapade pare ityarthe sati sAmAdeva pUrvapadasyeti labhyata tarAzayaH / uttarayati-dayodayondra meM Indva bhaviSyatIti, aya- 40 iti siddhavadAha--pUrvapadasyeti, pUrvapadaM ca neha samAsasyAdyA- | martha:--pUrva hotA ca potA ca-hotApotArau, neSTA codgAtA vayavabhUtapadam, api tUttarapadAvyavahitapUrvamAtraparamityagne ca-jeSTodgAtArAviti dvayoddhayodvandvaM vidhAya tato hotA 5 spssttiibhvissyti| AkAro'ntAdezaH iti-"SaSTyA'- | potArau ca neSTodagAtArau ceti vigahya dvandve kRte madhyantyasya" [ 7-4106 ] iti paribhASayeti bhAvaH / hotA- ! masya potRzabdasyApyuttarapadabhUtaneSTodgAtRzabdAvyavahitapara havanakartA, potA-pUnAtIti pAvanakarmA RtvigvizeSaH, / tvamiti tasyApyAtve trayANAmapyAtvaM sampadyata iti / 45 uNAdiSu nipAtanAdiDabhAvaH, tayordvandve RtA dvandvasattvAt / atha kvacinmadhyamayorevAttvaM dRzyate na prathamasya, tatra kA potarUpe uttarapade hoturantyasya kArasthAkAre kRte- | prakriyeti zaMkAyAmAha-yadAca hotA ca potAca neSTo10 hotaapotaaraaviti| neSTA-nAyakaH, so'pi RtvigvizeSa | dagAtArIceti vigrahaH iti, ayamarthaH-atra vigrahe hi eva, udagAtA-uccairgAnakartA yajJe sAmavedasambandhikarmakartA padatrayasyaikadA dvandva iti madhyamapadabhatasya potazabdasyatrottaraca, tayordvandve aakaaraantaadeshe-nessttodgaataarau| prazA- | padAvyavahitapUrvatvamiti tasyaivAttvaM bhavati na tu prathamasya, 50 stA'pi yAjJikavizeSa eva, yasyAjJayA'nye RtvijaH karma / madhyamena vyavadhAnAditi hotRpotAneSTodgAtAraH ityeva pryogH| kurvanti, pratihartA'pi RtvigvizeSa eva, tayordvandve pUrvava- | atha padakRtyamAha-RtAmityeve te---atiprasaGgavAraNAya 15 dAkAra iti / vidyAsambandhinAmRtAM dvandvAnudAhRtya yoni RtAmiti padamihApi sambandhanIyameveti bhAvaH / kvAtiprasaGga sambandhinAmudAharaNamAha-mAtAduhitarAviti-mAtA ca duhitA ceti vigrahaH, ubhayoyonisambandhaH prasiddha eva / ityAha-guruziSyAviti--atra vidyAsambandhanimittakamAtApitarAviti--ihApyubhayoH putradvArA ttsmbndhH| tve'pyubhayoH padayo bhavatyAttvam RdantatvAbhAvAt / astu 0 / tahi RtAmiti pUrvapadamAtravizeSaNam, Rdantasya pUrvapadasthAnanAndA-patyaH svasA, yAtA-patibhrAtapatnI, anayozca pati20 dvArA yonisambandhanimittakatvam / evaM padadvayadvandra kAro'ntAdeza ityarthe'pi guru-ziSyAvityAdAvatiprasaGgAbhAsUtrapravRttimudAhRtya padacatuSTayadvandve kIdazI vyavastheti MMS vAditi tastra dvandvavizeSaNatva vyarthamiti zaGkate. mRtAM vivecayituM zakate-atheha prathamayoH kasmAnna bhavati-hotR dvandva iti kimiti / ubhayoH padayoH sarveSAM vA padAnAmadapotaneSTodgAtAraH iti-iha hi hotA ca potA ca neSTA ntatva evAttvapravRttiriSTA, tadvAraNAya RtAmityasya dvandva- " vizeSaNatvamAvazyakamiti / vyAva|pradarzanamukhenAha-pitRcodgAtA ceti vigrahe caturNA samAsaH, tatra tRtIyasyaivAtvaM ! pitAmahAviti--atra pituralpasvaratvena pUrvanipAtaH, yadyapi 25 dRzyate, prathama dvitIyayorna dRzyate, tat kathaM bhavati tayorapi / pUrvavartitvena pUrvapadatvasyAkSateriti zaGkArthaH / uttarayati pitrapekSayA pitAmahasyAya'tvena tasyaiva pUrvanipAto yuktastaantyasyaivottarapadatvAt iti, ayamAzayaH--uttarapadazabdaH thApi aya'tvatAratamye prayojakAbhAvAt tannAzritamiti 65 bodhyam / 'vidyAyonisambandhe' ityasya sambandho'pyAvazyaka samAsacaramAvayavabhUte pade rUDhaH, uttarapadatvasya ca pUrvatra sati yasmAt paraM nAsti tattvameva pravRttinimittaM, na tu : ityAha-vidyA-yonisambandha ityeve ta, kva mA bhUt ? ityata 30 samAsAdyavayavabhUtapadAt paratvamiti bahupadasamAse madhyamapadAt | Aha--kartR-kArayitArAviti-ubhayo Rdantatve'pi tAdRparatve'pi tasya [ uttarapadasya ] uttarapadatvAnapAyAna bhavati zasambandhapravRttinimitta katvAbhAvAnna bhavatyAtvam tadabhAve / syAdeva / vidyAyonisambandhe' iti padaM vidyAyonisambandhe tena samAsAdyavayavarUpapUrvapadAkSepa iti uttarapadAvyavahita nimitta sati pravartamAnAnAmityarthaparatayA pUrva vyAkhyAtaM pUrvasyaiva padasyAtvaM bhavati, na tu tadavyavahitasyeti prathamayo tenehApi vidyAsambandho yonisambandho vA yeSAM pravattitviM bhavati. vRttI pUrvapadasyeti kathanamapi uttarapadAvyavahi- nimittaM tAdazAnAmadantAnAmityAdyartho vyAkhyAtaH, paramasI 35 tapUrvapadaparaM na tu samAsAdyavayavarUDha pUrvapadaparamiti / kvacitra-vidyAkRto yonikRto vA sambandhaH kasyApekSayeti na yANAmapi padAnAmAttvaM dRzyate tat kathamiti zaGkate-kathaM spaSTIkRtam, tena yathAkathaMcit vidyAyonisambandhapravRttitahi hotApotAneSTodgAtAraH iti-atra trayANAmapi nimittakAH zabdA udAharaNatvena pUrva pratipAditAH, iha ca / padAnAmAttvaM sAdhvasAdhu vA, yadi sAdhu tahi pUrvodAhRtastha- sambandhanirUpakasyApi nirNayaH kartavyo'tiprasaGganirAsA
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pAda-2, sUtra-39] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtiiyo'dhyaayH| 35 yetyAha--vidyAyonisambandhazceheti iheti kathanAdita: / nAtvamiti / uttarayati-ucyate iti kathaM nAtvamiti pUrva "svasa-patyo" [30.20. 38] ityetatparyantaM nAyaM / kathyata iti bhAvaH / tadevAha-yadyapItyAdinA, caitrasya 40 viveka iti dhvanyate, tata eva nanAnduH-patirityAdayaH / yo'tra bhrAtA sa caitranirUpitabhrAtRtvadvAraiva pitaraM svajana samadAhRtAH, tatra hi nanAnduH patyA saha nAsti tAdRzaH sambandha katvenApekSate; na tu svataH, kevalastha mrAtRtvasya pitanirU5 iti prAcAmAzayaH / vayaM tu brUmaH--tatrApi putrAdidvArA:- | pyatvAbhAvAt, tadevAha-tathApi pitA pitA bhavanniti styeva yonikRtaH sambandhaH parasparamapIti vakSyamANa niyama- pitA pitRtvena na bhrAtaramapekSate, pitRtvasya putranirUpyatAyA vyabhicArasthalatvena piturantevAsI hotuH putra ityAdayaH samudA eva sattvAt tasyAyaM putra iti kathite svata eva so'yaM 45 haraNIyAH / vivecitaM caitat pUrvamapi, prAtisvikaM tattatsambandha- : piteti bhavatIti nAsti pitRbhrAtro: nirUpyanirupyakabhAva iti pravRttinimittatvaM cAzritya samAhitamapi, tathA ca iha prakRta- : bhAvaH / itthaM prakRtasUtrasya samasyamAnAnAmRtAM parasparaM vidyA10 sUtre vidyAyonisambandhazca samasyamAnAnAmRdantAnAm[samasya yonisambandhe satyeva pravRttirityarthe nirNIte vyabhicAraM zaGkatemAnaRdantazabdavAcyAnAm eva parasparaM draSTavyaH, kuta ityAha / yadyevaM kathaM mAtApitarau, hotApotArAviti / zaGkAbIpratyAsatteH ityanvayaH / ayamAzayaH-vidyayA sambandho vidyA- | jamaha-nahmatra parasparApekSastathAbhAvo'pi tu putrayaja- 50 sambandhaH, yonyA sambandho yonisambandhaH, sambandhazca dvayorbhava mAnApekSa iti, ayamAzayaH-mAtApitarAvityatra mAtRtvaM na tyekatra tadabhAvAta, evaM ca sa sambandhaH kayoyogrAhya ityape pitRnirUpyaM na vA pitRtvaM mAtanirUpyam, kintu ubhayamapi 15 kSAyAM samasyamAnapadayoreva, pratyAsannatvAta tayoreva teSAmeva | putranirUpyameva, putrasyaiva bhAtA. tasyaiva ca piteti mAtApitroH vA grAhyaH / padayoH padAnAM vA na sa sambandhaH sambhavati parasparaM sambandhAbhAve satyapi kathamAttvapravRttiH; evaM hotAtatazca tadarthAnAmiti bodhyama,tathA ca yatra samasyamAnayoH sama- 'pi yajamAnasyaiva iti tenaiva tasya vidyayA sambandhaH, potA'pi 55 syamAnAnAM RtAM paraspara vidyAsambandho yonyA vA saMbandha ! RgvivizeSatvAd yajamAnasambaddha eveti tayoH parasparama statravAnenAtvamiti phalati / itthaM vyAkhyAnena yad vyAvatyai sambandhe'pi kathamAtvam, yadi cehAtvaM svIkriyate tahi pUrvokta20 tat pradarzayitumAha-teneha na bhavatIti, tena pUrvoktasambandha- : niyame vyabhicAra iti / zaGkA pratyAcaSTe-naivamiti, kuta nirupakanirUpaNena, iha-vakSyamANalakSye, AtvaM na bhavatItyarthaH- ityAha-atrApi mAtrAdInAM parasparasambandhAditi, kvetyAha-catrasya svasahitarAviti kuta ityAha--nAtra tameva sambandhaM spaSTayati--te hi svakarmaNi prajane yAge 60 svamRduhitoH parasparaM sambandha iti / tadevopapAdayati- cetyAdi, ayamartha:--mAtApitroH putrasyotpAdanaM tadbharaNAdikaM nahi svasA caitrasya svasA bhavantI dahitaramapekSate dahitA | ca svabhAvaniyataM karma, tatra tayoH sahabhAvena pravartanAdekakarmacasvasAramiti, ayamAzayaH-idaM sUtra dvandve pravartate dvandvazca | kAritvarUpaH sambandhaH parasparamastyeva; evaM hotApotroH sahoktimApannAnAmeva, sahoktizca yathAkathaMcita parasparasambandhe karma yAgaH, tatra ca tau sahaiva pravartate iti tayorapi parasparamekasatyeva, sa ca sambandho'nyatra yAdRzastAdRzo'stu prakRte vidyA- | karmakAritvarUpaH sambandho'styeveti na tatra pUrvapratipAdita- 65 kRto yonikRto vA grAhya ityeva vivakSitama, iha ca svasadahita- | niyamavyabhicAraH, teSAM ca tatacchabdapratipAdyatvamapi tatkarmarAvubhe api caitramevApekSete tasyaiva svasA, tasyaiva ca duhitA, | nimittameveti svapravRttinimittasyaikyarUpaH sambandho'pi teSAma30 nahi duhituriyaM svasA navA svasuriyaM duhiteti tayoH para- ! ratyeveti na pUrvoktadoSazaGkA / sparamasambandhAt prakRtasUbAprAptyA nAtvamiti / atrAha- . matAntaramAha-kecit tviti, ayaM hi teSAmAzayaHprakRte svasRduhitroH parasparamasambandhe'pi yatra samasyamAna- / pUrvatra vidyAyonisaMbaMdhe iti padena sAmAnyata eva vidyAkRte 70 padayorastiparasparasambandhasambhAvanA tatrApi na dRzyate AtvaM yonikRte ca sambandhe pravRttinimitte sati ityarthabodhaka tat kathamiti-yadyavaM kartha catrasya pitRbhrAtarAviti, ku / svIkRtaM tadeva ca padamihApyanuvRttam tatra tAdRzaH samba35 to'tra vizeSataH zaGkacate, tadAha-asti patra paraspara- dho'pi tathaiva grahItavyo yathA pUrvatra gRhItaH, pUrvatra ca sambandhaH iti, ayamAzaya:-atra yadyapi pitA bhrAtA ca nanAnduHpatirityAyudAharaNena samasyamAnapadArthAnAmeva parasparaM caitramapekSete tathApi pita-bhrAtrorapyastyeva parasparaM janyajanaka- tAdRzaH sambandho na gRhIta iti nizcitama, iti prakRta-75 bhAvaH svAbhAvikaH, tatazca parasparasambandhe satyapi kathaM / sUtre'pi tathA na grahItavyaH, ekasya zabdasya sUtrabhedenArtha
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhadvRtti-bRhannyAsasaMvalate [pAda-2, sUtra.-39-41] 10 bhedasyAnaucityAta / na ca zabdAdhikArAzrayaNe tathA bhavi-saMbandha nimitte sati pravartamAnAnAmakArAntAnAmAkAro'ntAtumarhati, zabdAdhikAre hi sa zabda evAdhikriyate na tu tadarthaH , dezo bhavati / mAtAputrI, pitAputrI, hotAputrau // 40 // tadarthazca prakRtopayogitayA bhinno'pi kriyate, yathA prakRta ramanar.......................... ..... eva RtAmiti zabdaH saMbaMdhasAmAnyaSaSThayA pUrvAkhyAtaH, 5 prakRtasUtre ca sthAnaSaSThayA, tathaiva vidyA-yoni sambandho'pi za0 ma0 nyaasaanusndhaanm-putre| pUrvasUtrasya 40 prakRtopayogitayA vyAkhyAsyata iti vAcyam, yata RtA . RkArAntAnAmeva dvandve pravRttyA pitAputrI ityAdiSu tadapramityasya pUrvaiHsAmAnyasaMbaMdhArthakatvaM SaSThyapekSayA kRtam, anyathA / vRttiriti tAdRzalakSyasaMskArAyedaM sUtramArabdham / "RtA tayoranvayAsaMbhavAdiha ca saMbandhArthakatve AkArAdezena na vidyAyonisambandheH" "Advandve" iti satradvayaM sambadhyata eva tathA ! ca yo'rthaH sampannastamAha--patrazabde uttarapade ityAdinA tadanvayasaMbhavaH / svamate ca tasyehApi saMbandhasAmAnyArthakatayaiva dvandvavizeSaNatvena vyAkhyAnam, tathA ca yatrAsaMbhavAt iha ca samasyamAnAnAM padAnAM vidyA-yonisambandhaH paraspara- 45 pUrvatra gRhIto'rthaH prakRte na saMbhavati tatra prAmANikalakSyAnu- ' ; mityartho na svIkRta iti pratibhAti, hotAputrau ityudAharaNAt, rodhAgchabdAdhikAramAzrityArthAntarakaraNe'pi prakRte tAdRza-. atra hi hotuH putrasya ca na parasparaM vidyAsambandho na vA prAmANikalakSyAbhAvena tadAzrayaNe mAnAbhAvAt, tathA ca / / yonisambandha iti pUrvatrApi tAdRzo'rthoM na yukta iti pratisvasAduhitarAvityeva rUpaM yuktam asti cehApyekasaMbandhini- bhAti, paramatrAcAryavacanameva pramANamiti lakSaNakacakSakairidarUpyatvarUpaH parasparaM tayoH saMbandhaH caitranirUpitameva hi manirNayameva / yadyapi pitAputrAdInAmiva hotAputrAvityasya svasRtvaM duhitRtvaM ceti, yathA putranirUpitamAtatvapitatvayoH / prayogasya lokavizrutatvaM na pratIyate tathApyAcAryodAharaNena parasparaM sa saMbaMdhaH svIkriyate tathA prakate'pi svIkAre bAdhA- lakSaNAnusAreNa ca tasya sattve visaMvAdasyAnAza kanIyatva. bhAvAditi / atra 'kecit tu' iti tunA'ruciH sUcitA, taddhetu hara meveti / / 3. 2. 40 // tuzcAyam-yathA taba mate kimapi prAmANikaM lakSyaM maduktaniyama- ....................................... prAtikUlye nAsti, tathA mamApi mate pUrvoktArthasya neha grahaNam, api tu parasparasambandhArthakasyaiveti svIkAre prAmANikaM lakSya : vedasahazrutAvAyudevatAnAm / 3. 2. 41 // mA'stu, tathApi yathA RtAmiti padaM pUrvapadamAtravizeSaNamapi / ta0 pra0---vede sahazrutAnAM vAyujitadevatAnA dvandve pUrva- 55 prakRte lakSyAnurodhAta dvandvavizeSaNatayA svIkataM tathA vidyA- padasyottarapade pare AkArAntAdezo bhavati / indrAsomo. yonisambandhe ityapi padaM parasparasambandhaparatayA svIkAryam / indrAvaruNo, indrApUSaNI, indrAbahaspatI, zanAsIrI, agnA. yadi pitRpitAmahAviti lakSyaM tatra gamakaM tadA svasahitarA- maruto, agnendrau, agnAviSNa, somArudrau sUryAcandramasau, vitIhApi, prAmANikatvamaprAmANikatvaM vobhayoranirNItameva mitrAvaruNau vedeti kim ? zivavaizravaNI, skandavizAkhau; ekasambandhinirUpyatvarUpaH parasparasambandho'pi na yuktaH, eka- brahmaprajApatI saheti kim ? viSNuzako / zruteti kim ? 60 sambandhinirUpyatve'pi sambandhagatarUpasya bhedAt, pUtreNa hi candrasUryo, divAkaranizAkarau / vAyuvarjanaM kim ? mAtApitrorjanakatvasambandhasyaikarUpasyaiva nirUpaNamiha tu agnivAyU, vAyvagnI devatAnAmiti kim ? yUpacaSAlau, vibhinnarUpasyeti / pANinIye mate "AnaG Rto dvandve" (pA0 ulUkhalamuzale // 41 // 30 " sU0 6. 3. 25.) iti sUtre mahAbhASye pitRpitAmahAvityAdAvAtvAbhAvAya Rta ityasya dvandvavizeSaNatvaM tu svIkRtam, kintu svasaduhitarAvityasya carcA na katA'sti, na vA parataH za0ma0 nyAsAnusandhAnam-veda / "Advandve" iti kayaTAdibhirapyayamarthaH spRSTa iti tanmate svasAduhitarAvityeva sUtram uttarapade iti cAnuna sUtram uttarapade iti cAnuvartate, "RtAM vidyAyonisambandhe" 65 rUpaM syAditi pratIyate / / 3. 2. 36. // iti nivRttam / idaM caikapadaM sUtram, tatra pUrva veda-sahazrutazabdayoH saptamItatpuruSaH, vAyurnA samasyate bahuvrIhI, na / vidyate vAyuryAsu tA avAyavaH, avAyavazca tA devatAHputre / 3. 2. 40 // avAyudevatAH, vedasahazrutA avAyudevatAH-vedasazrutAvAyudevatAH, . ta0 pra0-putrazabde uttarapade dvandva samAse vidyA-yoni- : tAsAmiti / tathA cArthamAha-vede sahazrutAnAmityAdi / 70 25
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAda-2, sUtra-41-42] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / udAharati indrAsomAvityAdinA indrazca somazceti takamiti praSTurAkUtam / na devatAnAmeva sahazravaNaM, yajJAGgAvigrahaH ! evam indraavrunnaavityaadii| zunAsIrAviti- nAmanyeSAmapi sahazravaNAt yathA yUpacaghAlAvityAdi, yUpo 10 zunazca sIrazceti vigrahaH, zuno vAyuH, sIraH sUryaH, haradattastu- yAgasamApti-cihnabhUtaH stambhavizeSa: khadirAdinirmitaH, "zunAsIrazabda indraguNavizeSavAcI, tathA ca mantra: "indraM vayaM ! caSAlo valayAkAro lauhamayaH kASThamayo vA yUpamadhye deyaH 5 zanAsIramasmina yajJa havAmaheM" iti" iti kecinmanyanta : padArthaH, etAvapi vede sahazrutau kintu devatAtvAnnAtra bhava ityAha, tatrAsI zanAsIrazabdo'nya eva iha ca dvivacanA- tyAtvapravRttiriti devatAnAmityAvazyakam / evam-ulUkhalanto'nya eveti yuktaH panthAH pratIyate / vedeti kimiti- ' muzale api yajJAGgatvena vede sahazrute, paraMtu devatAtvAbhAvAna 45 devatAnAM prAyo veda eva zravaNAd vedagrahaNamavyAvartakamiti : bhavati tatrAtvamiti, devatAnAmityasyAbhAve tu syAdeveti praSTarAzayaH / vyAvartya mAha-ziva-vaizravaNAviti-zivaH prasiddhaH tadvAraNAya devatAnAmityAvazyakamiti // 3-2-41 // 10 svanAmnaiva, vaizravaNaH kuberaH, ubhayorekatra kailAse vAsasya purANAdI prasiddhatvAt tatra tayoH sakhyasya sahacaraNasya vaNi- : tatvAt sahazrutatvasattve'pi na bhavatyAtvaM vede sahazrutatvAbhA.. I: ssom-vrunne'gneH| 3. 2.42 // vAt vede saha zravaNaM cakahavirbhAgitvenAnyathA vA kvacit . para : ta0pra0--bedasahazrutAvAyudevatAnA dvandve Soma-baruNa . prasiddha sAhacarya vaidike kArya, tathaitayoneti bhAvaH / skanda- yoruttarapadayoragnizabdasya ikAro'ntAdezo bhavati, yometi 50 15 vizAkhau iti-skandaH kAttikeyaH, vizAkho'pi tadIyamUrti nirdezAdIkArasaMniyoge SatvaM ca nipaatyte| agnISomo, bheda eva vizAkhAnakSatre prAkaTayaM gataH, etayozca kvApi saha-' agnIvaraNau / SomavaruNeti kim ? agnendrau| devatAdvandva - zravaNAyoga eva kiM punarvede / brahma prajApatI brahmaNa eva / ityeva-'agnisomo mANavako, IkArasaMniyoge vidhAnAviha mAnasikAH putrAH prajApatitvena prasiddhAH, brahmApi prajApati- / Satvamapi na bhavati // 42 // nAmnA prasiddhaH "sraSTA prajApatibaMdhA:" ityAdyamarakozAt, anayorapi na vede sahazravaNam / astu tarhi vedazrutA ityeva sahagrahaNaM kimarthamiti zaGkate-saheti kimiti / viSNuzakA- za0ma0 nyAsAnusandhAnam-I: pom0| pUrvasUtramanu-55 viti-etau vede pRthaka pRthagdhavirbhAgitvena zrutau na tu saha. vartate, "A dvandve" ityataH kevalaM 'dvandve' iti padama, 'A' iti ivirbhAgitveneti na bhavatyAtvam, sahagrahaNAbhAve ca syAdeveti : hi vidheyaH, tatsthAne ceha 'I': paThita eva / tathA ca sUtrArtha tadvayAvRttyartha sahAhaNamAvazyakam / zruteti kimiti, , mAha-vedasahatetyAdinA / atra somazabda eva kRtaSatvatayA 25 ayamAzayaH-vedasahakhyAtAH' ityAdizabdena kathanIyaM, na tu nirdiSTona pomazabdo'nyaH kazcidityAha pometi nirdezAditi zrutazabdenaiveti / pratyudAharati-candra-sUryAviti-etau vede viziSya ghatvavidhAne vAkyabhedApatteH, pRthaksUtravidhAne ca 60 sahakhyAtAvapi naivaMrUpeNa zrutAvapi tu sUryAcandramasAvityAdi- spaSTameva gauravamiti kRtaSatvanirdeza evAzritaH, taccedaM SatvarUpeNaiveti na bhavatyAtvam, zrutagrahaNAbhAve ca syAdeva / evaM- mIkArAdezasanniyogaziSTaM tatsattva eva bhavati, tadabhAve na divAkara-nizAkarAvapi sUryAcandramasAveva, kintu naivaMrUpeNa / bhavati * sanniyogaziSTAnAM saha vA pravRttiH sahavA nivattiH 30 zrutAviti nAtvaM bhavati, tadvAraNAya zrutagrahNamAvazyakamiti iti nyAyAt / agniSomAviti-agnizca somazceti vi bhaavH| vAyuvarjanena kiM vyAvartyamiti pRcchati-vAyuvarjana grahe itaretarayogadvandve'nena Itve Satve ca rUpaniSpattiH / evam- 65 kimiti-vAyuvarjanaM ca sAmAnyena dvandvasyaiva vizeSaNam, vAyu- agnIvaruNAvityatrApi SatvavajaMm, ete dvandve vede prsiddhe| vajitatAdRzadevatAnAM dvandve ityuktyA vAyo: pUrvapadatve uttara- / ghomavaruNe iti kimiti--sAmAnyenevAgnerItvaM vidhIyatApadatve vobhayathApi nAtvapravRttiH, pUrvapadabhAvanottarapadabhAvena / mityAzayaH / vyAvartyamAha-agnendrAviti-atra pUrvasUtreNAvA vAyurahitadevatAdvanddhe eva pravRttaH, tatra vAyoruttarapadatve tvameva bhavati 'pomavaruNe' ityasyAbhAve ca prakRtasUtreNatvameva agnivAyU iti, pUrvapadatve ca vAyvagnI iti, ubhayatrApyA- syAt paratvAd vizeSavihitatvAcceti tadvAraNAya 'SomavaruNe' 10 tvAbhAvAya vAyuvarjanamAvazyakamiti bhAvaH / devatAnAmiti / ityAvazyakamiti bhAvaH / pUrvasUtrAnuvRttimapi draDhayatikimiti-prAyastAsAmeva vede sahazrutatvena devatApadamavyAva- / devatAdvandva ityeveti, atra 'vedasahazrutAvAyu' ityavyAvattaM 35
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 bRhadvRtti-bRhannyAsasavalite [pAda-2, sUtra. 42-44 kameva, agnISomayoragnIvaruNayozca vedasahazrutatvasya vAyu- | ''kArayoH pravRttau nAstyasya sUtrasyAvakAza iti zaGkituM 35 bhinnatvasya cAvyabhicaritatvAt, kevalaM saMbhavAMzamAdAyava zakyate tathApi* upasaMjaniSyamANanimitto'pyapavAda upasaMjAvRttau tadullekhaH kRtaH, tathA ca devatAnAM dvandve' ityetAvadevAti- tanimittamapyutsarga bAdhate * iti nyAyana* parityajyApavAda prasaGgavAraNAyAdaraNIyamiti tAvanmAtrasyaiva phalamidaM nirdi- viSayamutsargo'bhinivizate * iti nyAyena vA na pUrvamIkArA'5 zyate-agnisomo mANavakAviti-eko'gninAmAparazca / kArayoH pravRttiriti vijJeyam / agnIvaruNo devatA asyA somanAmA mANavakaH, tayoriha dvandvaH, tathA ca nAyaM devatA- | iti / atredaM laukika vAkyamAtram, kintu samAsa-taddhitayoH 40 dvandvo'pi tu manuSyadvandva iti na bhavatItvam, 'devatAdvandve' / sahaiva vigraho vAstavikaH tathA ca agnizca marucca devate ityasyAbhAve ca syAdeveti tadvAraNAya tadAvazyakamiti bhaavH| asyA iti vigraha eva samAsAnantaraM vAkyAvayavavibhaktelRpya Satvasya sanniyogaziSTatvaM yaduktaM tatphalamAha-IkArasanni- kapadye sati devatArthe taddhitapratyaye ubhayapadavRddhI satyAmanenA10 yoge vidhAnAdiha Satvamapi 'na' bhavatIti-sanniyogaziSTa-gnizabdekArasyekAra ityava sAdhvI prakriyA, anyathA agnIvasyetvasya nivRttau Satvamapi na pravartata iti bhAvaH / / 3.2.42. / / | ruNAviti kRte IkArapravRttI jAtAyAM kathaM tadapavAdatvoktiH 45 saMgaccheta, evamAgnisaumamAgnimArutamityAdAvapi vijJeyam / | padakRtyamAha-vRddhimatIti kimityAdinA tathA ca 'iH aviSNoM ivddhimtyvissnnau| 3. 2. 43 // ityevasUtraM syAditi viSNubhinne uttarapade devatAdvandve'gnerita0 pra0--viSNuvarjite vRddhimatyuttarapade pare devatAdvandve rbhavatItyarthAt 'agnIvaruNau ityAdAvapIdameva sUtra pratiSyata nerikAro'ntAdezo bhavati, IkArA''kArayorapavAdaH / agnI | | ityAha-agnIvaruNAviti / agnAmarutAvitimarucchabde pare 50 15 varuNo devatA asyA-AgnivAruNImanaDvAhImAlabheta, agnI- | ItvasyApravattyA 'vedasahazratAvAyadevatAnAm" [ 3.2.40.1 pomo devatA'sya-AgnisomaM karma, evama-agnimArutaM karma / / ityAtvameva syAt, itthaM ca pUrva agnIvaruNI iti pratyudAhavRddhimatIti kim ? agnIvaruNo, agnAmarato, AgnendraM karma ! raNamIttvaviSaye paratvAt pravRttyApattipradarzakamiti vijJeyam / "Ato nendra varuNa" [7. 4. 29] iti vRddhiniSedhaH / avi pUrvapadavRddho satyAmapi na pravartata iti pradarzayati-AgnendraiNAviti kim ? agnAviSNU devatAsya-AgnAvaSNavaM caruM karmeti-agnendrau devatA'syeti vigrahe samAsataddhitayoH kRtayo- 55 20 niryapet / / 43 // rubhayapadavRddhiH "devatAnAmAtvAdoM" [7.4.28.] iti sUtreNa prAptA "Ato nendravaruNasya" [7.4.297 iti niSidhyate. tathA ca na vRddhimaduttarapadam, vRddhimatItyasyAbhAve ca sarvatra za0 ma0 nyaasaanusndhaanm-ivddhiH| iriti / paratvAdidaM pravatiSyate, tadvAraNAya vRddhimatIti vaktavyameveti vidheyanirdezaH, vRddhimatyaviSNAvityattarapadavizeSaNe, 'devatA bhAvaH / aviSNAviti kimiti agninA saha viSNorna saha mI dvandve'gneH' iti pUrvataH samanuvartata eveti yo'rthaH sampannastamAha zravaNamityabhimAnena praznaH / pratyudAharati agnAviSNU viSNuvajite ityAdi / nanu agnizabde ikAraH svata evAsti / devatA'syeti- AgnAvaiSNavamiti- atra vRddhimatyuttarapade 25 tasya punarikAravidhAnaM kimarthamityAzaGkAyAmAha-IkArAss | satyapi na bhavatyAtvamaviSNAviti paryudAsAt, tadabhAve ca kArayoriti 'AgnivAruNam' ityAdAvIkArasya AgnimAru syAdeva, "AgnAvaiSNavaM caruM nirvapet" iti samuditaH pATho tam ityAdAvAkArasya ca yathAyathaM prAptasyApavAdo'yamikArA-! vede sahazrutatvakhyApanArthaH // 3.2.43. / / deza iti tayonivattirevaitadvidhAnasya phalamiti bhaavH| yadyapi 65 prakRtasUtreNekAro vRddhimatyuttarapade vidhIyate, vRddhimaccottarapadaM 30 taddhitotpatteH pazcAt, taddhitotpattipUrvameva ca agnizca varugazca marucceti vigrahe eva samAse'laukikaprakriyAvAkye divo dyaavaa| 3. 2.44 // . pratyayotpattita: pUrvameva vA ItvamAtvaM vA prApnoti, prakRta- ta0 pra0--devatAdvandva dibazabdasyottarapade pare 'dhAvA' sUtrasya ca taddhitapratyayanimittakavRddhinimittakatvena bahirbhUta- | ityayamAdezo bhavati / yozca bhUmizca-grAvAbhUmI, dyAvAlma nimittakatvAd bahiraGgatvamiti tadapekSayA'ntaraGgayorIkArA- dyAvAnakte, naktazabdo'kArAnto'pyastyanavyayam // 44 adhata
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pAda-2, sUtra-44.47-] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtiiyo'dhyaayH| 36 za0ma0nyAsAnusandhAnan-divo0 / antAdezaprakaraNaM pAThaH ityAcakSate / yadyapi vRttikArAH padakArAzca 'divaH pRthi- 35 parisamApya sarvAdezaprakaraNamArabhate / 'devatAdvandve' 'uttarapadeM' vyoH' ityAdivisargAntapAThamapi paThanti, tathApi tat 'chandasi iti ca pUrvataH samanavRttam, tathA ca niSpannaM sUtrArthamAha- dRSTAnavidhiH' iti siddhAntAta smaadheymityaahuH| kiJca devatAdvandve ityAdinA / divo bhUmyAdezca tattallokavAcaka- | chandasi dyAvAcidasmai pathivI santamete' iti vyaste'pi prayoga 5 tve'pi devatAtvena havistyAgoddezyatvena vede zravaNAnna devatA-pathivIzabde vyavahite dyAvAzabdo dazyate. so'pi tathaiva sAtha dvndvtvhaaniH| dyaurantarikSama, bhamiH prasidvaiva matyanivAsa-nIyaH evaM ca pathaka 'divaH' iti visargAntapAThaM te naadriynte| 40 bhUtA, tayordvandve divo dyAvAdeze- dyAvAbhUmI iti / dyAvAzme | svamate ca jJAnagauravApekSayA zabdoccAraNagauravasya laghIyaiti kSamApi pRthivI, kSamaterakArasya pRSodarAditvAllope | stvamityAzayena 'divaH' iti visargAnta evAdezaH svIkRta iti dhameti padam / kvacid dyAvAkSame iti pATho dRzyate, tara bodhyam // 3. 2. 45. / / 10 kSamApi pRthivyeva dyAvAnakta iti-naktamiti mAntamavyayaM paThyate, tataH kathamatra makAralopa ityAzaGkAyAmAha-naktazabdo'kArAnto'pyastyanavyayamiti- naktanatam, nakta ussaasosssH|3, 2, 46 // cArI, ityAdau tasya prayogabAhulyena na tatsatve visaMvAdaH ta0 pra0-devatAdvandve uttarapave pare uSaszandasyauSAsA' 45 / / 3.2.44, // ityayamAdezo bhavati / uSazca sUryazca-uSAsAsUryam , uSAsAnaktam , uSAsAnakte / kecittu sUryazabdasyApIcchanti sUryazca somazca-uSAsAsomau // 46 // 15 divas divaH pRthivyAM vA / 3, 2, 45 // ta0 pra0-divazabdasya pRthivyAmuttarapade pare devatAdvandve divas' iti diva ityetAvAdezI vA bhavataH / divaspRthivyo; / za0ma0 nyAsAnusandhAnam-uSA0 / 'uSas' iti divaHpathivyA dyaavaapthivyau| diva iti visargAntasya nirde- | sAntaM klIbaM pratyUSavAci, tadapi devatAtvena vede prasiddhamiti 50 zAt 'divas' iti skArasya rutvaM na bhavati // 45 // na devatAdvandvahAniH / 'devatAdvandve.''uttarapade' iti ca padadvayamanuvartata uSAzca sUryazceti samAhAre uSAsAdeze--- upA sAsUryamiti, tattvabodhinyAM tu-uSAzca sUryazceti kRta20 za0ma0 nyAsAnusandhAnam-divas / 'diva' | dIrgheNoSaszabdena vigraho dattaH, sa ca strIliGgaparo draSTavyaH, ityanuvartate, 'devatAdvandre' 'uttarapade' iti ca tathA ca niSpa- | | upaszabdasya sandhyArthasya napuMsakaliGgatvena liGgAnuzAsane 55 namarthamAha-divazabdasyetyAdi / atra 'divas' ityeka evA- pAThAt / udhAsAnaktamiti samAhAra; upAsAnakte itItadezo dvidhA-sakArAtatvena visargAntatvena ca paThyate, taretarayoga:. naktazabdasyAnavyayatvapradarzanArthamapya bhayorudAhatatphalaM vakSyati vikalpavidha nAraca pakSe dyAvAdezo'pi | raNam / matAntaramAha-kecit tu sUryazabdasyApIcchara parvasatreNa, tathA ca rUpyam tadAha-divaspRthivyau ityAdinA | ntIti / tanmatAnusArilakSyamAha--upAsAsomAviti-- divas-pRthivyAvityatra sakArasya padAntasya kathaM na visarga | somazcandrastena saha sUryasyaiva prayoga ucitaH, prasiddhasAhaca- 60 iti zaGkAyAmAha-- diva iti visargAntasya nirdezAdityA- | yAditi tadAzayaH // 3. 2. 46. // dinA, ayamAzayaH--yadIhApi visargaH syAdeva tahi pRthaka divaH iti visaganti Adeza: kimartha vihitaH, tathA ca visargAntAdeza vidhAnasAmathyati sakArasya rutvaM neSTamiti mAtarapittaraM vA / 3, 2, 47 // kalpanIyameva / pare ca--'divasa' ityakArAntamAdezaM vidhAya ta0 pra0--mAtRpitRzabdayoH pUrvottarapadayordvandve mAtaraakArasyoccAraNamAtraprayojanatvenAprayogitvamAsthAya tasye- | pitareti RkArasya ara iti nipAtyate vaa| mAtA ca pitA tsaMjJayA lopaM vidhAya ca visarga prApte'kAralopasya sthAniva-ca mAtarapitarau, mAtarapitarAbhyAm , mAtarapitarayoH, pakSe-65 bhAvena tadvAraNaM kurvanti / vede ca sarvatra sakArasahita eva | mAtApitarau, mAtApitRbhyAm , mAtApitroH, ekazeSe tu 30
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhadvRtti-bRhannyAsasaMvalite [pAda-2, sUtra. 47-48 pitrau| zabdarUpApekSo napuMsakakavacana nirdeza uttarapadasya : viSaye uttarapade nAyamAdeza iti spaSTIkRtam tathAhi-nanu arabhAvAbhivyaktyarthaH / uttarapadasyAraM nerachantyanye // 47 // : bhASye pUrvottarapadayorityuktyA ubhayorappRkArasyArArau nipA * tyate ityartho bhAti tena bhyAmAdAvapi mAtarapitarAbhyAmitye veti cet ? na auruupdvivcn|vikssnne mAnAbhAvenAnyatra 40 za0ma0 nyAsAnusandhAnam-mAtara0 / mAtarapita nipAtanAbhAvAditi / asyAyamAzayaH- "mAtarapitarAbudIramiti kRtapUrvottarapadA'rAdezasya mAtRpitRzabdakhya svarUpa- cAma" [pA.sU. 6.3.32.] iti hi sUtram, tatra prathamAdvitIyA 5 bodhakaH valIbanirdezaH, tathA ca nipAtanaparamevedaMsUtram, / dvivacanarUpaukArAntanirdezaH kRtaH, tena aukAravibhaktAveva tathApi prakriyApuraskAreNa sUtrArtha vyAcaSTa-mAtRpitRzabda parata idaM nipAtanaM nAnyatra, aukAravibhavato t uttarapadAMze yorityAdinA / vikalpapakSe ca mAtApitarau, ekazeSapakSe ca / nipAtanAbhAve'pi "aGauM ca" 1.4.48.] iti sUtreNava 45 pitarAviti trairUpyam / mAtarapitarAbhyAmityAdi vibhinna-: arAdeze rUpasiddhirastyeveti tatrArAdezanipAtane na kimapi vibhaktikarUpanirdezazcA-'rAdezasyobhayapadaviSayatvapradarzanArthaH / phalamiti / aneca kaiyaTagranthaM vyAkhyAya "anye tu prayogadvaye 10 kevalamaukAravibhaktau ca 'ajhai ca" [1.4.49] ityarAdazo / 'pi pitarAmAtarA iti dvitIyaH prayogaH] pUrvottarapadayonipA 'pi sambhAvyata / arAdezAbhAvapakSe rUpANyAha-pakSe mAtApi- ! tanam, tena mAtarapitarAbhyAmityeva uttaratrApi [pitarAmAtarA tarAvityAdinA atra mAtarapitaramiti napuMsakanirdezo'yuktaH, ityatra ++ + + 'arA' AdezavidhAnamiti bhaassyaarthmaahuH| 50 ihetaretarayogadvandvasyeSTatvAt tatra ca parapadavalliGgasyaiva ' syAdayamoM yadi tathA lakSyaM pramitamasti, iti bahudazino vidhAnAt pulliGga-nirdeza eva yukta iti zaGkAM manasi nidhAya : nirNayantu" ityuktam / tathA ca bhASyasya ke Azaya iti 15. tatsamAdhAnAyAha-zabdarUpApekSo napuMsakaikavacananirdeza lakSyAnusArameva nirNeyamiti tadAzayaH / bhASyakRtA ca mAtara uttarapadasyArabhAvAbhivyaktyarthaH iti-tathA cAtra na taccha ! pitarau bhojayataH mAtarapitarAvAnaya ityudAharaNadvayaM pradarzitabdagataliGgavacane vivakSite api tu zabdasvarUpamAtravivakSA, * mityaukAravibhaktI parata idaM nipAtanamabhipretaM bhASyakRtaH, 55 zabdasvarUpavivakSaNe ca sAmAnye napuMsakamiti niyamAnnapaMsakaM tatra cottarapade vinApi nipAtanaM rUpasiddhiriti kaiyaTokti prathamopasthitatvAccaikavacanaM yuktameva nirdeSTumiti nAsau bIjam / anye tu na codAharaNamAdaraNIyamiti bhASyakRtava ' 20 'zaGkA yuktaa| nana sarvatra yathAprayukta eva zabdo nidizyate / kathanAta sati pramite prayoge'nyatrApyarAdezanipAtane na bhASyaM 'tra kimiti zabdasvarUpaparo nirdezaH kriyata ityAzaGkAyA- pratikalamityabhiprayanti / kimanyamatavicAravistareNa. svamataM mAha-uttarapadasyArabhAvAbhivyaktyathaH iti, ayamAzaya:- tU spaSTameveti // 3.2.47 // "mAtarapitarau vA" iti svAbhAvike nirdeze sati kimidam "aauM ca" [ 1.4.41.] ityArAdezena rUpamuta tadaMze'pi 25 nipAtanameveti nirNayo na syAt tannirNayAya arAdezasya vrcskaadissvvskraadyH| 3, 2, 48 // spaSTIkaraNAyetthaM nirdeza iti / matAntaramAha-uttarapadasyAraM necchantyanye iti etacca kaiyaTAdInAM matam tathAhi-"mAtara ta0 pra0--kutsitaM vargoM varcaskam tadAdiSvartheSvavaskapitarAvudIcAm" [pA. sU. 6.3.23.] "pitarAmAtarAtra ' rAdayaH zabdAH kRtazaSasAdyuttarapadAH sAdhavo bhavanti / 'varca chandasi"[6.3.33.] iti sUtrayoH sammilite mahAbhASye- skevaskaram' avakIryate'vaskara:-annamalama, tatsaMbandhAtta30 "kiM nipAtyate ? pUrvapadottarapadayokArasyArArau. pUrvottara- dezo'pyavaskaraH, avakaro'nyaH / 'apaskaro rathA' apaka- 65 padayoRkArasyArArau nipAtyate" ityuktam / tatra kaiyada ' ro'nyaH / kutsitA tumburu: 'kustumbururoSadhijAto' tatphalAAha--pUrvottarapadayoriti saptamyantametat tatra mAtarapitarA- 'nyapi kustumburUNi, anyatra kutumburustindukavRkSaH / 'avaravityatra pUrvapadasyA'razabdo'ntAdezo nipAtyate, uttarapadasya tu sparA aparasparA vA kriyAsAtatye' avarasparAH sAryA Rto GisarvanAmasthAnayoH" pA.su. 7.4.110.] iti guNo gacchanti, satataM gacchantItyarthaH, anyatrAvaraparAH sArthA 19 raparatvaM ca iti / tathA caitanmatena kevalaM pUrvapadasyaivArazabdo' gacchanti, avare ca pare ca sakRdeva gacchantItyarthaH / 70 ntAdezatayA nipAtyata iti lbhyte| tatra nAgezena bhyAmAdi-: AspadaM pratiSThAyAna' pratiSThA sthAnamAtmayApanApadam ,
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAda-2, sUtra-48] zrIsiddhahamacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / anyatra A ISat padama , A pAdvA -Apadam / ' 'A-, AlocanapratikramaNAdi. evaM prAyazcittiH. pakSe visarjanIyazcaryamadabhate' Azcarya nIlA dhaura, anyatra AcaryaM karma / pUrvaH zakAra ityanye, prAyazcittama, prAya:zcittiH, anye tu zobhanam / 'pratiSkazaH sahAya-puroyAyini dUte vA, , prAyaNaM prAyaH, tasya cittaM-prAyazcittaM, prAyazcittirityapi 40 'grAmamadhye pravekSyAmi, bhava meM tvaM pratiSkazaH' / anyatra manyante 'zakulI kRtAnne' zAkulazabdAd gaurAditvAt jI, 2 kazAM pratigataH-pratikazo'zvaH / 'praskaNvaharizcandrAvaSI- kRtAnnAdanyatra zakulI matsIvizeSaH, goSpadaM gosevite pramANe pragataM kaNvaM pApamasmAditi-praskaNvaH, harizcandra ivAhlAdako ca' yatra gAvaH padyante sa gobhiH sevito grAmasamIpAdirdeza yasya-harizcandraH, RSeranyatra prakaNvo dezaH, haricandro mANa- | ucyate; pramANa goSpadapUra vRSTo devaH, goSpadamAtraM kSetrama. bakaH / 'maskaro veNadaNDayoH'-mA kriyate pratiSiddhayate'neneti- atra goH padamanyasyeyattA paricchattamavAdIyamAnaM pramANaM 45 . bhavati, anyatra gopadam / 'agoSpadaM sevArahite' na vidyate maskaraH, makarazabdasya vA'vyutpannasya maskara iti rUpam , 10 anyatra makaro grAhaH / maskarI parivrAjake' mAkaraNazIlo gIH padaM yeSu tAnyagoSpadAndharaNyAni, "agoSpadeSvaraNyaSa vizvAsamapajagmivAna" / nanu goSpadapratiSedhAdagoSpadamiti maskarI, sa hyAha-mA kRSata karmANi zAntirvaH zreyasIti, / makarinazabdasya vA maskaroti rUpama , anyatra makarIti sidhyati, satyam-kiM tu yatra gavAM prasaGgo, na tAbhiH sevita stava syAta, yathA-patra zuklaguNaprasaGgaH, sa evAzukla 50 smudrH| 'kAstIrAjastunde nagareM'-ISat tIram , ajasyeva sundamasyeti vyutpattimAtram , kAstIramajastundaM ca nagarama , ' iti bhavati, nAtmA''kAzAdiH, yatra tu gavAmatyantAsaMbhava15 anyatra kAtIram , ajatundam / 'kAraskaro vRkSa'-kAraM / statra statra na syAt, tatrApi yathA syAdityevamayaM nipAtanama, na vidyate goH padaM yati tripadabahatIhivivakSAyAM rUpAntara- . karoti kila kAraskaro vakSaH, kArakaro'nyaH / 'vanI nivRttyartha ca / bahuvacanamAkRtigaNArthama, tenAcovaca-parovarApuSpaM vinA phalavati vakSe' sarvo haritakAyo vanaspatirityanye. 55 vanapatiranyaH / 'pAraskaro deze-pAraM karoti pAraskaro! dayo'pi draSTavyAH // 48 // dezaH, pArakaro'nyaH / 'karaskarogiri-vRkSayoH' karaM karotIti 20 karaskaro nAma giriH, karaskaro vRkSaH, karakaro'nyaH / / za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-varca0 / atra prakaraNe 'rathaspA nadyAm' rathaM pAti pibati vA rathaspA nAma nadI, nadI / bahuSu lakSyeSu nipAtayitavyeSu lAghavAnurodhenAdizabdenArthAn / rthpaayaa| 'kiekuruH praharaNe-kasya kuru:-kaSkuruH nAma lakSyANi ca saMgahAti tatra varcaskazabdArtha grAhayati-- praharaNama ,kimo makArasya ca SakArAdezaH / kiSkaH pramANe' kutsitaM bace iti-varcasazabdAta kutsArthe saMjJAyAM kap viSThAkimapIvatparimeyA kubha mirasya kiTaku:-vitastihasto bA, / yAmayaM rUDhaH / tadAdiSvarthaSviti so'rtha AdI prathamo 60 kiM karotIti vA-kiSkuH, karote pratyayaH kimo makArasya yepAmarthAnAM rayANAdInAM teSvartheSvityarthaH 'tadgaNasaMvijJAnAd ca SakAraH, kArya karotIti vA-kiSkuH, pratyayaH, kArya varcaskArtho'pi gRhyata eva / avaskarAdayaH avaskarA-paskara zabdasya ca kibhAvaH / 'kiSkindha iti gahA-parvatayoH' kima prabhatayo vakSyamANAH, kRtazaSasAdhuttarapadAH kRtAH za-Sa-sA pyantardadhAti kiSkindhA nAma guhA, kimo dvivacana pUrvasya / Adau yeSAM tAni kRtazapasAdIni tathAbhUtAnyuttarapadAni ca makArasya SakAraH, ki ki dadhAti kiSkindhaH parvataH / / / yeSu te kRtaSasAdhuttarapadAH, eSu kvaciduttarapadasyAdau zaH, 65 30 ArakathaM nagare' AhRtAH kathA asminnityAskathaM nAma yathA prAyazcitte. kvacita SaH, yathA-kiSkindhAyAma, kvacit . nagarama / 'taskarazcaure-tat karoti tskrshcaurH| 'bRha- saH, yathA- avaskare, nipAtyata ityarthaH, tathAbhatAnAM ca teSAM spatirdevatAyAm' bahatAM patiH, bRhan patirIita vA- | sAdhatvamanena satreNAnazAsyate / kramazo gaNasatranirdezapura:sarabahaspatiH, ubhayatra takArasya sakAraH, anyatra tatkaraH / madAharati-varcaskeavaskarama iti- avapUrvAta karoterali vhtptiH| 'prAyazcittaprAyazcittI atIcArazodhane' praka gaNe'nena sakAra uttarapadasyAdau vidhIyate varcaske vAcye 70 35NatyAgacchatyasmAdAcAradharma iti prAyo munilokaH, | iti gaNasUtrArthaH / vyutpattimAha-avakIryate dUraM vikSipyate cintyate--smaryate iti cittam, cittizca vratam, prAyazcittaM / ityavaskaraH, sa ca ka ityAhR-annamalamiti-bhuktasyAcintitaM kilbiSavizuddhaye prAyazcittamaticArazodhanam / bhasya rasAdiSu vahninA zarIrasAtkRteSu yad bahiH kSipyate
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 bRhadvRtti-bRhannyAsasaMvalite [pAda-2, sUtra-48] tadevAnnamalam, tatra cArthe mukhyastasya prayogaH, kvacid gauNo- | militA dezAd dezAntaraM gacchanti smeti prasiddhiH, 'pi tadAha-~-tatsambandhAt taddezo'pIti--tasyAvaska- / ekameva ca vaNijyayA'rthopArjanaM sarveSAM prayojanamAsIditi 40 rasya sambandhAdAdhAratvAt taddezaH-yatra deze tasya sambandhaH / sArthazabdastatsamudAye rUDha iva / prayogArthamAha--satataM sa dezo'pyavaskarazabdenocyata iti bhAvaH, tathA ca tasya tatra / gacchantItyathaH iti, gamanakriyAyAH sAtatyaM sakAradizi8 lAkSaNikaH prayogaH, lakSaNA hi zakyasambandha eva, 'lakSaNA | pTena prayogeNa pratIyate. tadrahitena ca netyAha--anyatrAva zakyasambandhastAtparyAnupapattitaH" iti mammaToktalakSaNAt / parAH sArthA gacchanti, etatprayogArthamapyAha--avare ca kiJca-- pare ca sakRdevetigamanakriyAyAmavicchedo na gamyate, 45 "tAtsthyAta tathaiva tAddhAt tatsAmIpyAta tathaiva c|| kevalaM gamanaM pratIyate, tacca svabhAvata ekavArameveti tatsAhacaryAt tAdarthyAjjJeyA vai lakSaNA budhaH // " | svabhAvasiddha evArthaH sakRdevetyanena kathyate, na tvevakArabodhya iti lakSaNAbIjeSu tatsambandho'pi kathito'bhiyuvataiH, | niyamasya prakRte pratItiH / 'AspadaM pratiSThAyAm' iti gaNatadityanena zakyArtha eva gRhayate, etaddAharaNAnyanyatra vista- sUtram, pratiSThAyAmAspadamiti nipAtyata ityarthaH, tatra pratiSThA tAnIti prakRtAnupayogAdiha nollikhyante / avakaro'nyaH | kaH padArtha ityAkADakSAyAmAha--pratiSThA- sthAnamAtmayA- 50 iti-varcaskAdayo'vakIryamANo gRhAniHsArito'padravyasa ! panApadamiti--pratitiSThatyasyAmiti vyutpattyA AtmanaH maho'vakara ityevetyarthaH, tatra nottarapade sakAra iti bhAvaH / | zarIrasya [ vyavahAre tasyApyAtmatvena pratIteH ] yApanAyA 'apaskaro rathAGge iti-rathopakAriNi kASThe apaskara nirvahaNasya padameva pratiSTheti kathyate, yadiha sthAnapadenApi iti nipAtyata ityarthaH, rathAGgapadeneha caRbhinna rathopakAri vyavahiyate 'labdha sthAnametena' 'atra pratiSThito'yama' ityAdi. dravyaM kASThaM vA gRhyata iti kozaTIkAkRtaH, apakIryate- | vyavahArAt, tathA cAtmayApanasya AtmanirvAheNa saha kAla- 55 svasvasthAne kSipyata ipyapaskaraH, apapUrvAt karote: pUrvavat yApanasya vA sthAne Aspadamiti nipAtyata ityarthaH paryavaalapratyayAdiH; anyo rathAGgAditaro'pakara evetyAha syati, A--sarvatobhAvena padyate-prApyata ityAsthadama, apakaro'nya iti / 'kustubururauSadhijAtau iti gaNasUtram, | AGapUrvAt padyaterali sakArAditvamuttarapadasya nipAtitamanena / 20 kutsitA tumbururiti vigrahapradarzanam, tatra tumburuzabdo | anyatra pratiSThArthAditaratra, A-ISat padamiti--AGa dhAnyAka [ dhaniyA ] vAcI puMlliga eva, 'kutsitA' iti / ISadarthatvaM maryAdArthatvaM vA, na tu tatra sAgama iti bhAvaH / / strIliGgavizeSaNAt tasya strItva mAmnAtam, kustumburuH / 'Azcaryamadbhute' iti gaNasUtram, adbhute--vismayanIya viSaye kSudradhAnyAkavRkSe, tadbhavatvAt tatphalAnyapi kustumburUNi; | Azcaryamiti nipAtyata ityarthaH, AGapUrvAccarateH karmaNi anyatra kutumburustindukavRkSaH iti--oSadhijAteranyatra yaH kRtyaH, anena ca zakArAditvamuttarapadasya kriyate / Azcarya sakArAgamAbhAvAt tatra kutumbururityeva rUpam, tacca tinduka nIlA dyauriti--anIlAyA api divo nIlarUpavattvaM yat vRkSavAcItyarthaH, pANinIye ceha vigraho na pradarzitaH, tadAza- | pratIyate tadAzcaryamadbhutamityarthaH / anyatra Acarya karma yazcAtrAvayavArthApratItireveti / 'avarasparA aparasparA zobhanamiti--zobhanaM karma-AcaraNIyaM kartavyamityarthaH vA kriyAsAtatye' iti-kriyAyA : sAtatya-avicchede sati | "carerAGastvagurau" [5.1.31.] iti ya ubhayatra, adbhute dvAveto nipAtyate ityarthaH, samantAt samyag vA tataM vyAptaM-zakArAditvamuttarapadasyAtra neti vizeSaH / 'pratiSkazaH 30 satataM santataM vA, santatamityatra makArasya lopo vaikalpikaH, sahAye' iti gaNasUtram, sahAye'rthe pratiSkaza iti nipAtyata samo vA hita tayoriti smaraNAt, satatasya bhAvaH-sAtatya- ityarthaH, sahAyaH ka iti jijJAsAyAmAha---puroyAyini 70 maviccheda ityarthaH, avare ca pare ceti pUrvatra vigrahaH, apare ca ti-puroyAyI rAjAdInAmagrato gantA kazcidanacaro pare cetyaparatra, avaraparazabdasya aparaparazabdasya vA sakAra | bhavati, tasmin teSAmeva preSye-dUte vedaM nipAtanam, kazauttarapadAdau vidhIyate, sArthAH-vaNikasamadAyAH, aparasparA:-dhAturgatizAsanayoH paThyate, tasyaivAcapratyayAntasya pratipUrva eka: sArtho'gre gacchati, tadavicchedenaivApare'pi gacchanti, |sya rUpamidam, atrottarapadasya SakArAditvaM nipAtyate, prAmAsamAno'rthaH prayojanaM yeSAM te sArthAH, te ceha vaNija eva, | Nikena prayogeNa puroyAyitvaM pravRttinimittamudAharati---15 teSveva prasiddhaH, te hi pUrva vaNijyAprasaGgena bahavo | 'grAmamadhye pravekSyAmi bhava me tvaM prtisskshH| iti-- 25 35
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pAda-2, sUtra 48 ] ahaM grAmamadhye pravekSyAmi-grAmaM gamiSyAmi tvaM me pratiSkazo'grayAyI bhaveti kazcinniyujyate, anyatra sahAyAditaratra pratigataH kazAmiti - kazA - azvatADanArthA rajjuH tAM prati - gataH prAptaH - pratikazaH, sacAzvaH, tasyaiva kazAprAptikartR - 5 tvAt tathA cAtra na SakArAditvamuttarapadasya / 'praskaNva harizcandrAvRSa' iti gaNasUtram, atra pratyekamRSizabdasya na sambandhaH, tathA sati RSyoriti dvivacanasyaivaucityaM syAt, kintu RSau vAcye praskaNva - harizcandrazabdau kRtasakArazakArA | dyuttarapadI nipAtyete iti sUtrArthaH / praskaNvazabdaM vyutpAdayati10 pragataM karAvaM pAvamasmAditi - yogArthasyAnyatra sattve'pi rUDhyA RSivizeSa evAnenAkhyAyate / harizcandra iveti - harirviSNurindro vA candra iva yasyeti vigrahaH, candreNa saho pamayA ca candragatAhlAdakatvaM pratyAyayitumiSTamityAha-AhlAdako yasyeti - ayaM ca paurANiko rAjarSiH yasya 15 satyaM parIkSitumindreNa bahudhA kaSTaM dattam, pazcAcca sarvathA zreyasItIti--sa parivrAjakaH, hi yataH, sarvAn itthamupadizatiyat karmANi kAmyAni yAgAdIni mA kuSata-na kurudhvam, yataH zAntiH antarindriyanigraha eva, vo yuSmAkaM zreyasI sarvakarmabhyaH 40 prazasyatareti / maskarazabdAdapi maskarIti yadyapi sidhyati matvarthIyenenA, tathApi sarveSAM parivrAjakAnAM daNDitvAbhAvAt prakRtArthabubodhiSayA vA pRthageva nipAtanamAzritam / "maskaramaskariNI veNuparivrAjayoH" [pA. sU. 6-1-154.] iti sUtre bhASye'pi matvarthIyenenA maskarIti rUpasiddhimAzaGkhayettha - 45 meva samAhitam, tathAhi tatratyaM bhASyam - "maskarigrahaNaM zakyamakartum / kathaM maskarI parivrAjaka iti ? inaitanmatvarthIyena siddham maskaro'syAstIti maskarI parivrAjakaH / kiM tarhi, mA kRta karmANi mA kRta karmANi zAntirvaH zreyasItyAhAto maskarI parivrAjaka " iti / mA kRteti pratIkamupAdAya kaiyaTa : 50 "ayaM mA kRta, ayaM mA kRta ityupakramya zAntitaH kAmyakarmaparihANiryuSmAkaM zreyasItyupadeSTA maskarItyucyata" ityAha / | | satye sthiraM jJAtvA mahatA zreyasA AhlAdito'sAviti / asyAyamAzayo nAgezenokta:- "ayaM tyaktavAnayaM tyaktavAn karmANItyupakramya svayaM karmANi parityajya parAn pratyevamupadeSTetyarthaH, karmazabdena kAmyakarmANyucyante nityanaimitti 55 kAni tu mumukSorapi kartavyAnyeva, ata eva "kAmyAnAM karmaNAM nyAsaM saMnyAsaM kavayo viduH iti gItAyAmuktam" iti / etena sandarbheNa svayaM mA kRta, anyAnapi mA kRtetyupadeSTA ca maskarIti labhyate / maskarazabdavadasyApi sAdhanAntaramAha - makarinazabdasya veti, tathA ca matvarthIyenenaiva rUpaM sAdhanIyamiti labhyate / anyatra-parivrAjakAdanyasminnarthe makarIti 60 zrIsiddhahemacandra zabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / paurANikI prasiddhiH / RSeranyatra sakAra-zakArAditvamuttarapadasya neti prakaNvaharicandrAveva tatra prathamaH kazcid deza - vizeSo dvitIyazca tannAmA mANavakaH kazcidityAha RSera 20 myatra prakaNvo deza, haricandro mANavakaH iti tathA cArthavizeSa niyata evAyaM vidhiriti / maskaro veNudaNDayoH' iti gaNasUtram, veNudaNDayorarthayormaskara iti nipAtyata iti tadarthaH / maskarazabdaM vyutpAdayati-- mA kriyate ityAdi 'mA kriyate' ityasyaivArthaH - pratiSidhyata iti, veNunA daNDena | 43 25 vA kazcit kiJcit kurvan pratiSidhyata ityarthaH, mAGapa-rUpam, tena ca samudro'bhidhIyata ityAha- anyatra makarIti padAt karoteH "punnAmni ghaH " 5-3-130 ] iti ghaH, " nAma nAmnA 0" [ 30. 10. 180 ] iti samAse pRSodarAditvAnmAGa hasve'nenottarapadasya sakArAditvaM nipAtyate / anyathApi maskarazabdasya siddhimAha - makarazabdasya vA'30 vyutpannasyeti---yathA kathaMcidrUpaM sAdhyamavayavArthapratItyabhAvena samudraH / 'kAstIrAjastunde nagare' iti gaNasUtram, nagare vAcye kAstI ramajastundamiti ca nipAtyata ityarthaH / ubhayoH svarUpapratipattyarthaM vyutpattimAha ISat tIram ajasyeva 65 tundamasyeti vyutpattimAtramiti -- kAstIra zabdasya ISat tIramasyeti vyutpattiH, ajastundazabdasyAjasyeva tundamasyeti vyutpattAvAgrahaH kAryaM iti bhAvaH / anyatra veNudaNDAbhyA- vyutpattiH, sA kevalaM pUrvapadottarapadasvarUpajJAnArthA, na tu mitarasminnarthe sAgamAbhAvAt makara ityeva rUpaM tacca prayogArtha paricAyikA, 'anyaddhi zabdAnAM pravRttinimittamagrAhe rUDhamityAha -- anyatra makaro grAha iti / nyaddhi vyutpattinimittam' iti prAmANikokteH / ayamAzaya:- 70 'maskarI parivrAjake' iti gaNasUtram, parivrAjake- nagaravizeSau hi kAstIrAjastundazabdAbhyAmabhidheyo, na 35 saMnyAsinyarthe maskarIti nipAtyata ityarthaH asyApi tAvat tayoH prathamasyeSat tIram, tIraM hi nadyA bhavati, na tu pUrvavad vyutpattimAha-mAkaraNazIlo maskarIti-mAGa nagarasya, na vA dvitIyasya chAgasyeva tundamudaram, nagare tadabhApUrvakAt karoteH zIle Nin sAgamazcAnena / pUrvamuktaM mAkara- / vAditi na tatra yaugiko'rtho ghaTate; api tu samudAyavetau nagaraNazIlatvaM darzayati- sahyAha-mA kRSata karmANi, zAntirvaH | vizeSavAcakAviti svIkaraNIyamiti / atra bahubIhisamAse 75
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhabRtti-bRhannyAsasaMvalite [ pAda-2, sUtra-48] alpArthakasya kuzabdasya "alpe" [ 3. 2. 136. ] iti iti gaNasUtram, pramIyate'neneti vyutpattyA mAnasAdhane vAcye kA''deza:, anena sAgamaH, ajastundamityatra uSTramukhAditvAt kiSkariti nipAtyate.tacca mAnamAyAmaviSayama,tathaiva prsiddhH| 40 samAsaH sAgamazca / nagarAdanyasminnarthe kAtIramajatundamityeva, . pUrvottarapadaparijJAnAya vyatpattimAha-kimapIpaditi-kizabda tatra na sAgama ityAha-anyatra kAtIramajatundamiti / 'kAra- iheSadartha iti bhAvaH, bhamiparimANatayA kathanaM kevalaM vyatpA5 skaro vRkSe' iti gaNasUtram, vRkSavizeSe kAraskara iti nipA- ' danamAtram, kiSkuzabdavAcyasya vitasterhastasya vA bhUmimAtratyate ityarthaH / tatra vyutpattimAha-kAraM karoti kileti, kAra- paricchedakatvAbhAvAt / vyutpattyantaramAha-kiM karotIti pUrvakAt karotestAcchIlye TaH, ac vA kartR sAmAnye, samAse- / veti, siddhiprakriyAmAha-karote4pratyayaH iti-Dupratyaye ca 45 'nena sAgame ca kAraskaraH kipAkavRkSaH, anyazca kArakara / sati antyasvarAderlope sati kUriti, kimo makArasya ca ityeva / 'vanaspatiH puSpaM vinA phalavati vRkSe iti gaNa- pakAraH / tRtIyAM vyatpattimAha-kArya karotIti veti / 10 sUtram, yasmin vRkSe puSpotpatti vinaiva kevalaM phalameva bhavati, | uttarapadasya pUrvavat siddhiH, pUrvapadamAtre bheda ityAha-DupratyayaH tatrAbhidheye vanaspatiriti nipAtyata ityarthaH, vanasya patiritikAryazabdasya kiSbhAvaH iti evaM vyutpattitrayapradarzanena vigrahe samAse sAgamaH, amarakoSe'pi "vAnaspatyaH phalaiH | vyutpattAvanAzvAso dhvanitaH / "kiSkindhaiti guhA-parva- 50 puSpAt tairapuSpAd vnsptiH|" ityuktam, vinaiva puSpaM phala- / tayoH" iti gaNasUtram gahAyAM parvate ca vAcye kiSkindha iti vantazca vRkSA azvatthodumbarapanasAdayaH / matAntaramAha-sarvo / nipAtyata ityarthaH, kiSkindha ityatra puMstvamavivakSitaM guhAyAM haritakAyo vanaspatirityanye iti-haritakAya ityanena : tadabhAvAt / vyutpattimAha-kimapyantardadhAtIti-antariti janmato haritavarNapatrAdyAveSTitazarIraH, pazcAd varNabhede'pi sa gahAsvabhAvAllabhyaM na tu zabdapratipAdyam, kimo dadhAteH pratyayaevAyamiti pratyabhijJAyamAnatvAddharitakAya evAsau, tathA ca / sya vA tAdRzArthe zakyabhAvAt, atra kiMpUrvakAd dadhAterapra- 55 sarvastRNa-gulma-latA-vRkSAdirharitakAyapadena grAhyaH / 'pAra- tyayaH / prakRtasUtravidheyamAha-kimo dvivacanamiti, tatrottaraH skaro dezo' iti gaNasUtram, dezavizeSe pAraskara iti nipA- ! kiMzabdaH svarUpeNaiva tiSThati, pUrvasya makArasya SakArAdetyata ityarthaH, asyApi vyutpattiM pUrvavadevAha-pAraM krotiiti| zo'pi nipAtyate / parvate'rthe'nyAM vyutpattimAha-kiM kiM dadhA'karaskaro girivRkSayoH iti gaNasUtram, girivizeSe vRkSa-tIti-ki kimityanenAjJAtAnekavastUni bodhyante, eSu sarvatra .. vizeSe cAbhidheye karaskara iti nipAtyate, pUrvavad vyutpa- ' prakRtanipAtyabhinnarUpasyAprayujyamAnatvena na pratyudAharaNAni 60 tyAdiH / 'rathaspA nadyAm iti gaNasUtram, rathaspAzabdo dattAni ! 'prAskathaM nagare iti gaNamUtrama, nagaravizeSevAcya nipAtyate nadIvizepe vAcye, tadvadyutpattimAha-rathaM pAti pibati Askathamiti nipAtyate / byutpatti mAha-pAhatAH kathA veti, yadyapi pAtI rakSaNArthaH pibatiH pAnArtha ityubhayorekatra : yasminniti bahuvrIhisamAsaH, tathA cAhatakathamityatra hRtaza. prayoge kathaM sAmaJjasyasambhava iti zaGkituM zakyate, tathApi bdasya lopaH, uttarapadasya sAgamaH, AhRtazabdasya As AeSu na yogArthAvagatiH, kevalaM pUrvottarapadaparijJAnAya prakri- dezo vaa| 'taskarazcaure' iti gaNasUtram / caure'bhidheye 65 yAnirdeza iti pUrvamuktatayA dhAtvarthabhedaprayukto na kazcida / taskara iti nipAtyate, tata karotIti-taditi padena prasiddha bheda iti bodhyam, vastutastu akhaNDA evaitadAdayaH shbdaa| corakarma cauryamucyate, tado buddhisthaprasiddhAdyarthaparAmarzakatvAta, 12 arthavizeSaniyatAH sAdhutayA'nena sUtreNAnuzAsyante / nadyA | tavapUkAt karoteH zIle TaH, tado dasya sAdezaH, caurAdanyatra itaratra nedaM nipAtanamityAha-rathapA'nyA, atra rathaM pAti / tatkara ityeveti vakSyati / 'bRhaspatirdevatAyAm' iti gaNarakSatIti vyatpattau ratharakSikA kAcita pratIyate, pAnArthasya | satram devatAvizeSe vAcye bRhaspatiriti nipAtyate iti 70 pibatestu rathena saha na sAmarthyam / 'kikuruH praharaNe' iti | tadarthaH / bRhatAM bRhan veti-bRhatA-vAcAM [ yadyapi bRhatIgaNasUtrama, praharaNaM prahArasAdhanam, tasminnarthe nipAtana midam / | zabda: strIliGga eva vAgarthe dRzyate. tathApi prakRtaprayogAta svarUpaparijJAnAya vyutpattimAha-kasya kururiti-kuruzabdo pulligatA'pi vijJeyA, athavA bRhatAmiti mahatAmityarthakam, dezavizeSAdI prasiddha iha cAnarthaka evAkyavArthAbhAvAta', sandigdhatayaiva vA bRhan patiriti vyutpattyantaramuktam ] yadyapi SaSThIsamAse uttarapade kimo masya SaH, anyasyAratyapadadvaya- | bRhatAM patirityapi bahaspattyarthabodhakatathA prasiddhama, tathAhi-75 pratipAdyasyAbhAvAt pratyudAharaNaM na dattam / kiSkuHpramANe'....." "ziSyAya bRhatAM patyuH" iti zizupAlavadhe dvitIye sarge 20
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pAda-2, sUtra- 48 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / 45 ! tado dasya taskara ityatra, bRhatastasya bRhaspatirityatra lopaH kriyate, sk| razcAgamatvena vidhIyate, padacchede vizeSaH, rUpaM tu 5 samAnameva / guNasUtradvayavyAvartamAha zranyatra tatkaro bRhatpatiriti / " prAyazcittaprAyazcittI atIcArazodhane" iti gaNasUtram, prAyazcittaprAyazcittizabdI, atIcArasya - prati kramya dharmAdizAsanamullaGaghyAcaraNasya, zodhane- pratikriyA rUpe karmaNi nipAtyete ityarthaH / padadvayasya pRthagvyutpAdana10 dvArA samudAyaM vyutpAdayati-- prakarSeNaitItyAdi -- yasmAnmunilokAdAcAradharmaH paramparayA'dyaparyantaM prakarSeNa samAdRtarUpeNa eti -- Agacchati sa muniloka: prAya iti nigadyate / pra AGpUrva kA deterapAdAne ghaJ bAhulakAt / cittamiti vyutpAdayati-- cintyate smaryate iti -- cinteH ktenipAta15 nAdibhAve --- cittamiti, ktau ca cittiriti tatastRtIyA ! mAdhakaviH prAyukta, tathApi tatrApi vAgarthatve pramANAbhAva bahuzaH sUcitatvAt 'zaSkulI kRtAnne' iti gaNasUtram, kRtaM eva, atrApi SaSThIsamAse sati takArasya sakAraH / anyaistu ! prakriyAvizeSeNa sampAditamannaM kRtAnnaM, tasminnarthe zaSkulI- 40 / zabdo nipAtyata ityarthaH, tathA "kumula0 " [ uNA0 487 ] / iti zaSkulIzabda ulapratyayAnto nipAtyate tatrAha -- zake: svarAt So'ntazca zaSkulI bhakSavizeSa: karNAvayavazca kRtAzAdanyatra zake: "RSi0" [ uNA0 4850 ] ityule gaurAditvAd iyAM ca zakulI matsIvizeSaH, tadAha-- kRtA- 45 nnAdanyatra zakulI matsIvizeSaH iti 'goSpadaM gosevite pramANe ca' iti gaNasUtram, gobhiH sevite AhAravihArAdyarthamAzrite deze, pramANe- paricchede ca goSpadamiti nipAtyata iti sUtrArthaH / pUrvottarapadasAmadhyaM dyotayituM vyutpattimAhayatra gAvaH padyante ityAdinA yatra gAvo gacchanti tanmA- 50 trasya na goSpadazabdapravRttinimittatvamapi tu tAbhirAzritatva'mapItyAha-- sa gomiH sevito grAmasamIpAdideza ucyate iti bahizcaritvA dinAvasAne gAvo grAmasamIpa Agatyopavizanti, dinaM yAvat kRtasyAhArasya punazcarvaNarUpaM romanthaM kurvantIti tAsAM jAtisvabhAvaH, sadeva sthAnaM goSpadazabdeno- 55 cyata iti samuditArthaH / sevitodAharaNaM pradarzya pramANArthamudAharati-- 'goSpadapUramiti -- goSpadaM pUrayitvA vRSTo deva ityarthe "vRSTimAna Uluk cAsya vA " [ 5.4.57. ] iti Nam bhavati, tatra goSpadazabdastha na gose vitarUpArthaparatvam, apitu pramANArthaparatvameva pramANaM ca tatrAlparUpam, tAva- 60 dalpaM dRSTo devo yAvat goSpadam - alpaM gartasthAnaM pUryate iti tAtparyAt, tathA ca na gosevitArthaparatvamiha goSpadazabdasyeti pramANe pRthageva nipAtanamAzritam / goSpadamAtraM kSetramitigoSpadaM pramANamasyeti vigrahe " mAtraT" [ 7. 1. 145. ] iti mAtra atrApi goSpadazabdasya na svArthaparatvamapi tu 65 kSetrapramANavizeSaparatvameva na kevalaM gavAM padamAtraM kSetramapitvatparimANaM kSetramiti pratIyate / tadeva spaSTayati--atragoH padamityAdinA, anyasya-pUrvaprayoge vRSTeH paratra kSetrasya ca, iyattA - pariccheda, paricchettuM nirNetum, upAdIyamAnaMprayujyamAnaM sat pramANaM bhavati -pramANatAM pratipadyata 70 ityarthaH / anyatra gosevitAt pramANAccAnyasminnarthe gopadamityeva gavAM padaM sthAnamiti tadarthaH / ' agoSpadaM sevArahite' iti gaNasUtram / gosevArahite sarvathA gosevAyogyatAzUnye sthAne agoSpadamiti nipA tatpuruSa ityAha-- prAyazcittaM cintitamityAdi, cintAprayojanamAha-- kilbiSavizuddhaye iti - atIcA prAdurbhUtapApApanuttaye ityarthaH / aticArazodhanarUpaM karmaiva prAyazcittapade - nAbhidhIyate,tat kimityAha-- zralocana pratikramaNAdIti / 20 AdipadenAgamabodhitAnAmanyeSAM zodhanakarmaNAM saGgrahaH prAyazcittazabdo'pi samAnArthakaH samAnaprakriyazcetyatidi / zati --evaM- prAyazcittiriti / matAntaramAha-- pakSe visarjanIyapUrvaH zakAra ityanye iti prAyas zabdaH sakArAnto'byayameveha, cittazabdasya ca zakArAgama iti teSAmA25 zayaH, parametAdRzaprayogo nopalabhyate / tadanusAraM rUpamAha -- prAyaHzcittaM prAyaH zcittiriti / svamataM pratipAdya matAntara mAha - anye tu prAyaNaM prAya iti - prakarSa gatimAtraM prAyazabdavAcyam, sA ca prakRSTA gatirubhayavidhApi taporUpA pApAnugAminI ca ubhayathApi tasya smRtiSu prakathanAt 30 tathAhi-- " prAyo nAma tapaH proktaM cittaM nizcaya ucyate / " ityekA smRtiH prAyazabdasya tapovAcakatvakhyApikA, aparA ca "prAyaH pApaM vijAnIyAccittaM tasya vizodhanam / " iti etayA ca prAyazabdasya pApavAcakatvamAyAti tathA ca prathamA smRtiH prAyazcittazabdasya atIcAronmUlakataponizcayavAca35 katve pramANa, dvitIyA- pApazodhana rUpakarmavAcakatve pramAgam, cittizabdo'pi cittazabdasamAnArthaka evobhayamate, kApi vyutpattirastu, atIcArazodhanatvaM tu sarvathA tadIyapravRtti - | tyata ityarthaH, vigrahamAha-na vidyate goH padaM yeSu tAnIti - 75 namittamAyAtyeveti na kApi kSatiH vyutpattAvanAgrahasya yatra gavAM padacihnasya sthitervA sambhAvanApi nAsti tathA : / !
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhadvRtti-bRhannyAsasaMvalite [pAda 2, sUtra 48-49] bhUtAnItyarthaH, tathA ca pUrvatra tatpuruSasamAsa: iha bahuvrIhiriti goH padaM yatretyarthe bahutrIhI sati agopadamityapi syAdeveti vizeSaH sUcitaH / prakRtaprayoge ziSTaprayuktatvaM prakaTayati-- tannivRttyarthamapi prakRtagagasUtreNAgoSpadazabdasya nipAtanamAva- 40 "agoSpadeSvaraNyeSu vizvAsamupajagmivAn / " iti- ! zyakamevetyAha-na vidyate goH padaM yatreti tripadabahuvrIhi agoSpadapadeneha grAmAdisambandhazUnyatvaM sUcyate, tathA ca vivakSAyAmiti, rUpAntaranivRtyarthaM ceti-rUpAntaramagoSpa5 grAmAdisambandhazUnyeSu-sarvathAjanasaMcArarahiteSu vyAghrAdizvA- : dAdanyadrUpamagopadamiti, tannivRttyartha tathAvidhabahuvrIhi padaseviteSvaraNyeSvapi, vizvAsa-nirbhayasthitimapajagmivAna- samAsaniSpannarUpanivRttyartha, nipAtanamiti pUrvataH sambadhyate / prApta iti kazcidatyantAhiMsApratiSTho munirvaya'te, "ahiMsA. nanu prakRtasUtre'rthakoTau nipAtyarUpakoTau cA''dipadenaiva tadgaNa-45 pratiSThAyAM tatsannidhau sarvavairatyAgaH" iti hi pAtaJjalaM paThitAnAM sarveSAM saMgrahe siddhe 'varcaSkAdiSa' 'avaskArAdayaH' sUtram, yaH kila dhyAnadhAraNAsamAdhibhirahiMsAyAM sthiro bhavati / ityevamubhayatra bahuvacanaparigraho vyartha ityAzaGkAyAmAha10 tatsannidhau hiMsakA api jIvA: parasparaM niva~rA nivasanti, ; bahuvacanamAkRtigaNArthamiti--evamAdyAkRtayo'nye'pyatraiva tasyAtmavyApattiviSaye kutaH zaGkA syAta, ata eva sa tatrApi- | gaNe draSTavyA ityevaMrUpeNAkRtyaiva gaNe paThitatvaparijJAnArthasatataM hiMsrajantupUrNe'pi sthAne samAzvastastiSThati, na bhIto | miti bhAvaH / tatphalamAha-tenAcovacaparovarAdayo'pIti, 50 bhavati / gosevite goSpadazabdasya pUrvanipAtitatvAt tenaiva nA! yadyapi mudritabRhadvRttau zrAvovaceti pAThaH pratIyate, tathApi samastenAgoSpadazabdasyApi siddhau satyAmagopadamityasya | laghunyAsadhRtapratIkAnusAramAcovaceti pAThaH svIkRtaH, A aJcatItyAGa, avAJcatItyavADa AUcAvAGaceti dvandve pRthaDanipAtanamanarthakamiti zaGkate-nana goSpadapratiSedhAdi "cavarga-da-Sa-haH samAhAre" [ 60. 30, 980.] ityati tyAdi / goSpadasya pratiSedho najA tadabhAvabodhanaM tasmAdagoSpa- : Acavacamiti prApte atra nipAtanAdavAca AdyakArasyokAraH, 55 : sidhyatIti pRthak tasya nipAtana vyartha miti evaM ca parazcAvarazceti dvandve'varasyAderakArasyokArAdezaH, zaGkArthaH / svIkaroti-satyamiti-yathA zaGkuse tathA tasya / parovarazabdaH 'parovarINaparamparINa-putrapautrINam" [6. siddhiH sambhAvitaiveti tadAzayaH / tathApi tadAvazyakataiveti 1. 99. 7 iti sUtre ptthitH| AcovacamityapaThito'pi pratipAdayati-kintviti, ayamAzaya:-*najikyuktamanyasadR AcAryavacasA tatprayogo'numeyaH / pANinIye ca AcovacazAdhikaraNe tathAhAyaMgatiH* iti nyAyena naJyuktaM padaM miti mayaravyaMsa kAdiSu paThyate, tatraiva ca tannipAtanamabhyupe- 60 tadbhinnaM tatsadRzaM bodhayati, evaM ca agoSpadazabdena vastu ! yate. parovarazabdasta sUtrapAThAdeva sAdhatathA sviikriyte| goSpadabhinnamapi goSpadasadRzaM gobhiH sevAyogyaM sthAnaM bodhaH svamate cAnena bahuvacanaivaitadAdInAM saGagraho bodhya iti yitaM zakyate, tadyogyatayA ca tatprasaktiH saMbhAvyate, kiJca ! tattvam / / 3. 2. 48. // prasaktasyaiva pratiSedho bhavatIti sarvasiddhAntena yatra gavAM prasaGgaH, yasya sthAnasya gosevitatvasaMbhAvanA, tasyaiva tadrahitatve'goSpadazabdaprayogaH syAditi bhAvaH, prasaGge satyeva tada- parataH strI puMvat stryekArthe'naGa / 3. 2.46 // bhAvo nanA bodhyata itImamartha dRSTAntena draDhayati-yathA-yatra ___ta0 pra0-parato-vizeSyavazAt yaH zabdaH strIliGgaH, sa deg zuklaguNaprasaGgaH iti, ayamAzaya:-zuklo guNo yatra saMbhA | striyAM vartamAne ekArthe-tulyAdhikaraNe uttarapade pare puMvad. 30 vyate tatraiva tadabhAvaH pratipAdyate, tatsambhAvanA ca rUpavati ! dravya eva, AtmA''kAzo vA na rUpavad dravyamiti tatra rUpa ' bhavati, anUGa-na cedUDanto bhvti| darzanIyA bhAryA yasya sasAmAnyAbhAvasya siddhatvena rUpavizeSazuklAbhAvapratipAdanaM na / . darzanIyabhAryaH, evaM-paTubhAryaH, kalyANabhAryaH, zobhanabhAryaH, prasUtabhAryaH, prajAtabhAryaH; enI bhAryA yasya sa-etabhAryaH, bhavati / etena kimAyAtamityAha-yatra tu gavAmatyantA evaM-zyatabhAryaH, yuvatirjAyA'sya-yuvajAniH; kalyANI saMbhavaH iti, prayamAzayaH-pUrvoktayutkyA yatra sthAne goSpadatva- cAsau paJcamI ca-kalyANapaJcamI; paTavI ca mRdvI ca35 saMbhAvanA tatravAgoSpadaprayogaH syAt, tatsambhAvanAzUnyeSvara- / paTavImadacau, te bhAyeM asya-'paTavImadabhAryaH, atra dvandvapadAnAM NyeSu tasya prayogo na syAt evaM ca tatrApi agoSpadazabdasya parasparArthasaMkramAt dvayarthasya madazabdasya dvayarthena bhAryAzabdena prayogArthamidaM gaNasUtramAvazyakamiti bhAvaH / kiJcAstu sAmAnAdhikaraNyamiti puMvadbhAvaH, pUrvasya tu vyavadhAnAnna 75 nAma goSpadapratiSedhenApyagoSpadapadasiddhiH, kintu na vidyate ' bhavati / 65
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - [ pAda-2, sUtra-49] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / parata iti kim ? druNIbhAryaH varaTAbhAryaH, vaDavAbhAryaH, prasUtabhAyaH, prajAtabhAryaH iti--prasUtA bhAryA yasya, atra puMvadbhAve arthataH pratyAsannAH karma-haMsA-zvazandAH ; prajAtA bhAryA yasyeti vigrahaH, atra prasUtAprajAtAzabdau prApnuyaH, droNIbhAryaH, kuTIbhAryaH; phAtrIbhAryaH, atra paMva- kartRktapratyayAntau sati saMbhave pusyapi prayuktau syAtAmiti 40 dabhAve zabdataH pratyAsannA droga-kuTa-pAtrazabdAH praapnyH| saMbhAvanayA tayoriha paMvadarUpamadAhRtama, atra prasUtA-prajAta 5 strIti kima ? grAmaNi kulaM dRSTirasya--'prAmaNidRSTiH, zabdayogarbhavimocanaM pravattinimittaM, tacca strIniyatameva, na khalapuSTiH / strye kArthe iti kim ? kalyANyA vastraM-si garbhavimocanasaMbhAvanA'sti, puMsi kadAcit prayuktAkalyANIvastram / strIgrahaNaM kim ? kalyANI pradhAnameSAM-vapi garbhAdhAnarUpameva pravRttinimittamAzrayata iti tatra pravakalyANIpradhAnAH, gRhiNInetrAH / ekArtha iti kim ? | nimittabhedakRtameva strItvaM na tu kevalaM vizeSyapAravazyaniva- 45 kalyANyA mAtA-kalyANImAtA, darzanIyAmAtA / anUDiti ndhanameveti kathamatra strIliGgayoH prasUta-prajAta zabdayoH puMva10 kim ? brahmabandhabhAryaH, karabhorUbhAryaH / anUddhiti prasajjya- . dUpamiti saMdihanti / "striyAH puMvadbhASita." [pA0 sU0 pratiSedhAt iDaviDo'patyaM strI aJ, tasya lup, iDaviG / 6. 3. 34. ] iti sUtre bhASye'pi-"astu tarhi samAsA cAsau bhAryA ca-aiDaviDabhAyaMtyAdiSu uttareNa | nAyAmAkRtau yadabhASitaskamiti" svIkRtya timpuMvadbhAvaH / paryudAse hi UDasadRzapratyayAntasya puMvadbhAvaH / 'kathaM gabhibhAryaH prajAtabhAryaH prasUtabhArya iti ? tatrottara- 50 syAditi // 49 // mAha--"kartavyo'tra yatnaH" iti / sandigdhameva samAdhAna muktam tatra kaiyaTa Aha---gabhizabdasya garbhasambandhaH pravRtti15 za0ma0 nyAsAnusandhAnama-parata nimittaM puMsi striyAM ca samAnama, avAntarabhedastvavivakSitaH, parataH iti / striyA vizeSaNaM tadAha--parato vizeSyavazAditi, aya prasUla-prajAtazabdayorapatyApatyavatsambandhaH samAnaM pravRttimAzayaH--yo na svataH strIliGgaH zabdaH kintu vizeSyapAra nimittamastIti doSAbhAva: iti, ayamAzayaH---garbho dvivi-55 vazyAdeva strItvamApannaH saH 'uttarapade' ityanavattaM tasyaida dho'vayavabhUto'navayavabhUtazca, tatrAvayavabhUto garbho brIhyAdau; vizeSaNaM-syekArthe iti--striyAmekArtha-samAnArtha strI tathA ca garmI vrIhiriti prayoga:, anavayavabhUto garbha: 20 liGge vidyamAnaM samAnAdhikaraNaM tasminnityarthaH, tadAha-- striyAmeva, tathA prasUta-prajAtazabdayostu na pravRttinimittadaitulyAdhikaraNe iti---zabdasyAdhikaraNamarthaH, arthe zabdasya vidhya striyAmeva tathAprayogAta, tathA cagarbhiNI-prasUtAzabdAnAM vRtteH, sa tasyAdhikaraNaM, tadeva tulyaM yasya tat tulyAdhikaraNaM, na vizeSyapAratantryanibandhanaM strItvamiti teSAM puvadbhAvArtha 60 tayAbhUte uttarapade pare puMvad bhavati puMsi yathA rUpaM tAdazena yatnaH kartavya iti bhASyokterayamoM yat--garbhiNIzabdasya rUpeNa yuktaM bhavati / kimavizeSeNa sarvaH zabdaH pravad bhavati / garbhasambandhamAtra pravRttinimittaM, prasUtaprajAtazabdayozcApatya25 netyAha--anUDiti / tadeva padaM vyAcaSTe---nacedaGanto | sambandhamA pravRttinimittaM, tacca puMsi striyAM ca samAnabhavatIti--"utoprANinazcAyurajjvAdibhya U" [2. | miti vizeSyapAravazyAdeva puMstvaM strItvaM vA pratIyata iti 4.73.] iti prakaraNe vihitamaGantaM varjayitvetyarthaH / / svIkaraNIyamityeva' samAdhAnamAyitavyamiti / nAgezena 65 udAharati--darzanIyA bhAryA yasyeti---atra darzanIya zabdo cAtra vizeSa uktaH, tathAhi-evaM hi [ prasUtAdizabdAnAM pusi vizeSyanidhno nityastrIliGgabhAryAzabdarUpavizeSyapArata- striyAM ca samAnapravRttinimittatve ] ''yogAdAkhyAyAm" 30 cyAdeva strItvamApanna iti tasya samAnAdhikaraNamuttarapadaM [pA0 sU0 4. 1. 48. ] iti sUtrasthabhASyavirodhaH, bhAryAzabdastasmina pare paMvadra pamabhUta, samAsazca "ekArtha / tatrahi prasUtAdeH pumAkhyatvaM netyuktama, tasmAda gabhiNo dArA cAne kaM ca" | 3. 1.-22.] iti sUtreNaiva, "gozcAnte." prasUtA dArAH' ityAdau samAnAyAmAkRtau bhASitapuMskatvamiti 70 [2. 4. 6.6. ] iti bhAryAzabdasya hrasvaH / anyatrApi ! vaktu yuktam" iti, ayamAzaya:-"puMyogAdAkhyAyAm" prakRtavigrahAdikamatidizati--evaM paTubhAryaH iti-pavI [ pA0 sU0 4. 1. 48. ] iti sUtrasthabhASyarItyA prasUtA35 kalyANI, zobhanetyAdayaH zabdA vizeSyavazAdeva strItvamA- prajAtAzabdayorgarbhavimocanavatstrItvaM pravRttinimittaM, tasya pannA na svatastrilijagatvAda vizeSyanighnatvAda vA, tathA ca pusi striyAM ca tulyatvaM 'gabhiNI dArA:, prasUtA dArA:, cedazAH zabdA ihodAharaNatAmahantyeva / / prajAtA dArA:' ityAdI liGgenApi sAmAnAdhikaraNyadarzanA- 75
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 bRhadvRtti-bRhannyAsasaMvalite dubhayatra pravRttinimittaikyaM pratipAdanIyamiti / evaM ca "karttavyose yatnaH" iti bhASyasya 'yathA samAnAyAmAkRtau [ pravRttinimittaikya ] bhASitapuMskatvaM bhavati tathA yatnaH kArya ityarthaM iti / tadagre ca pare tu -- zabdArthasambandhasya 5 nityatAhAtyA zabdapravRttinimittaM na yatnasAdhyam, garbhiNIprasUtAdI pUrvapayukta pravRttinimittabheda eva yuktaH, tatra 25 01 / puMstvArthaM vacanameva kAryamiti bhASyArthaH / evaM cAnavayavabhUta-zabda ityuktam | arthagrahaNapakSaH [ stryarthaH puMvad bhavatIti 45 pakSaH ] tu na yuktaH, arthena sahottarapadasya pUrvAparIbhAvAsaMbhavAditi / asya ca vicAraH "striyAH puMvat" [ pA0 sU0 6. 3. 34 ] iti sUtre bhApya kaiyaTAdau bahuvistareNa kRta itIha diGmAtraM pradarzitaH / svamate tu sarvamAlocyaiva zabdagrahaNapakSa evAzritaH, sa eva ca tatrApi sthirIkRtaH / 50 garbhasambandhe garbhiNIzabdo nityastrIliGga iti 'garbhiNyo dArAH ityeva, prasatAdizabdA api garbhavimocane pravRttinimitte 10 nityastrIliGgA evetyAhuH" iti rItyA svamataM pratipAditaM tenaiva tathA ca prasUtAdizabdAnAmanena puMvadbhAvo nocita ityAyAti, kintu bhavatIha puMvadbhAva iti tu sarvasammatam, bhASya kRtA'pi puMvadbhAvasya prayuktatvAt evaM sati puMvadbhAvavi- yuvajAniriti yuvatiyA yasyeti vigrahe bahuvrIhisadhAyakavacanAntarakalpanApekSayA kaiyaToktarItyA prasUtAdi- mAse'nena yuvatizabdasya puMvadbhAve nalope kRte "jAyAyA 15 zabdAnAM puMstriyoH samAnameva pravRttinimittamityAzrayaNIyam jAniH" [ 7-3-164 ] iti jAyA zabdasya jAnyAdeze rUpa"puMyogAdAkhyAyAm" [ pA0 sU0 4 1.48. ] iti / siddhiH / kalyANI cAsau paJcamI ceti-atra karmadhArayasUtrasthaM prasUtAdeH pumAkhyatvapratiSedhaparaM bhASyaM tu pravRtti- / samAsaH atra ca yadyapi "puMvat karmadhAraye " [ 3-2-57 ] 55 nimittabhedaparamiti vijJeyam / tathaiva ca svamatamapi / yathAityanenApi puMvadbhAvaH siddhastathApi prakRtasUtrasyApi prAptikathaMcidiSTaprayogasiddhireva hi lakSaNakArANAM mukhyaM prayo- | satvAdihApyudAhRtam " puMvat karmadhAraye " [ 3-2-57 ] iti 20 janam, pakSadvaye zAstrasammate ekena pakSeNeSTaprayoganiva hi / sUtrasya pratipiddhapuMvadbhAvaviSayakatvasya vakSyamANatvenAtra sati dvitIyenAniSTApAdanasya zAstrakArairanAdRtatvAdityalaM pratiSedhaviSayatvAbhAvAt dvipadasamAsamudAhRtya tripadasamAse prasaGgAgata vicArapallavaneneti viramAmaH / puMvadbhAvavyavasthAM darzayituM tadudAharaNamavatArayati - pavI 60 ca mRdvI ceti pUrvametayordvandve kRte sati padavImRdvadhau, te bhArye yasyetyarthe bahuvrIhiH, tatra mRdvIzabdasyaivottarapadAvyava hitatvAt puMvadbhAvaH tathA ca paTvImRdubhArya iti / atra zaGkayate samAnAdhikaraNe uttarapade pare bhAvo vidhI E [ pAda-2, sUtra- 49 ] yogaziSTatvAdIkAranivRttau nakAro'pi nivartteteti vAcyam uttarapade pare puMvadvidhAnena tasya paranimittatvasiddhayA tanni- 40 vRttekArasya sthAnivadbhAvena nakArasthitthApatteH / atazca strIzabdaH strIvAcakazabdapara ityeva svIkAryam, tathA ca strIvAcakazabdasya puMvad rUpaM bhavatItyarthAt puMsi nakArasyAbhAvAdihApi nakAro na tiSThati, ata eva vRttau strIliGgaH enI bhAryA yasya sa bhAryaH iti - etazabdasya striyAmenIti rUpaM tasya puMvadbhAve kRte strIpratyayena saha tatsanniyogaziSTo nakAro'pi nivarttate, puMvadityanena puMsi yAdRzaM rUpaM tAdRzameva rUpamatidizyata iti puMsi nakArasyAzravaNAdihApi nakAro na zrUyate / atreyaM vicAraNA-strI | yamAnastulyanyAyAt sAmAnAdhikaraNasyaiva pUrvapadasya syAt, puMvad bhavatItyucyate, tatra strIzabdena ki strIpratyayagrahaNam / sAmAnAdhikaraNyaM ca paTvI-mRddhIti samudAyasyaiva bhAryAzabdena 65 athavA strIzabdasya uta strIrUpasyArthasya ?, strIpratyayagrahaNe 30 ca strayadhikAravihitAnAmAvAdInAM grahaNaM bhavati yadA strayarthavAcI zabdaH strIzabdenocyate tadA zabdagrahaNaM bhavati, yadA strItvayuktaM vastu strIzabdenocyate tadA'rthagrahaNaM bhavati / atra prathame pakSe - strIpratyayaH puMvadityarthe yathA puMsi strIpratyayo na bhavati tathA samAnAdhikaraNe uttarapade parato'pi strIpratyayo na bhavatItyarthaH evaM sati enI bhAryA yasye tyarthe etabhArya iti rUpaM na syAt, kintu enabhArya ityeva rUpaM syAt, strIpratyayamAtranivRttiH puMvadityanena kriyate, na tu stryarthasya, tatrakAramAtranivRttau nakAraH zrUyeta / na ca sanni 1 dvivacanAntena, na tu kevalaM mRdvIzabdastheti kathaM tasya bhAva iti, tatrAha - dvandvapadAnAM parasparArthasaGkramAditi, ayamAzayaH - dvandve sahoktisattve eva samAsaH, sahovitazca anekArthasya saMbhUyavacanam, tatrAnekAni padAni paraspa- 70 rArthasaGakramAt pratyekamanekArthAbhivAyIni bhavantIti pUrvamupa| pAditaM "cArthe dvandvaH sahoktI" [ 3. 1. 117 ] iti sUtre / tathA ca madrIzabdo'pi paTvI mRdvIti samudAyArthabodhaka iti tasya dvivacanAntena bhAryAzabdena saha sAmAnAdhikaraNyamakSatamiti / nanvevaM paTvIzabdo'pi dvayarthAbhivAyIti tasyApi 75 bhAryAzabdena saha sAmAnAdhikaraNyamastyeveti tasya kuto na 35 / | 1
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pAda-2, sUtra- 49 ] / ! puMvadbhAva iti cet ? atrAha - pUrvasya tu vyavadhAnAnnabhavatIti, ayamarthaH - avazyaM paTvIzabdo'pi bhAryayA saha samAnAdhikaraNaH, kintu "uttarapade" ityatra saptamyA'vyavahitapUrvasya kAryaM bodhyate "saptamyA pUrvasva " [ 7.4.105 ] 5 iti paribhASayA, paTvIzabdazca mRdvozabdena vyavahita iti tasya na bhavati puMvadbhAvaH / atha padakRtyaM pradarzayitumArabhate parata iti kimiti - kevala "strI puMvat stryekArthe'nUGa" ityevo cyatAm, yA svataH strI tadvAcakasya zabdasya puMsi rUpAbhAvAdeva puMvadbhAvo na syAditi parata iti vyarthamiti / parata 10 ityasyAnutau strI puvaditi kathite prakRtazabdasya puMsi rUpA - bhAve'pi anyaeva kazcit pu' liGgaH zabdastatra prayujyeta tatra "AsannaH" [ 7. 4. 120 ] iti paribhASayA svarUpataH pratyAsanasya zabdasyAlAbhe'rthataH pratyAsAnnAstadarthaMkA anye zabdA eva puMliGgAstasya sthAne prayujyeran, tathA ca 'druNIbhAryaH, 15 varaTAbhAryaH, vaDavAbhAryaH' ityAdau dudhyAdInAM pu'si rUpAbhA / vAt tadarthakAH kUrma - haMsA - zvazabdAH prayuJjIran / atra ke cidevamAhu:--'duNIbhAryaH' ityasya sthAne 'DulIbhAyeM' iti pratyudAharaNamanyatantre dRzyate, tadeva cocitamiti pratibhAti DulIzabdo'pi kUrmastrIvAcakaH, sa ca kevalaM striyAmeva prayu20 jyate, duNazabdastu puMsi striyAM ceti, tasya prakRtopayogitvA / zrI siddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / bhAvAt / druNazabdasya pu MstvaM na vaiyAkaraNasammatamiti samAdhAnaM tu na sAdhu, liGgasya lokAdhitatvAt dRzyate ca liGgaviSaye lokavyavahArasyaivAdaraH zAstrakRdbhiH kRtaH iti / tathAhi pAtaJjalaM bhASyam - liGgamaziSyaM lokAzrayatvAriMla 25 gasyeti / uktaM caitadAcAryeNApi - C 30 "nantA saMkhyA utiryuSmadasmacca syuraliGgakAH / padaM vAkyamavyayaM cetyasaMkhyaM ca tadbahulam ||" iti liGgAnuzAsanIya kArikAntasthabahula zabda vyAcakSANena // "druNaM cApe ca khaGge ca druNo vRzcika-bhRGgayoH / duNI kacchapikAyAM ca jaladroNyAmudAhRtA !!" iti liGgAnuzAsanavRttiH / tathA ca strImAtraniyatA bhyAM varaTA-baDavAzabdAbhyAM sAjAtyena DulIzabda eveha paThito lekhakapramAdAd druNIti pAThaH sabhAgata iti / apare tvevamAhu: DulIzabdo nAcAryeNa kozAdau darzitaH abhidhAnacintAmaNI 35 hi "kaMcchapI dulI" iti dulIzabdaH kacchapastrIvAcako 49 55 strIto'nyatra vartata eva na, tathA ca druNIbhArya iti pAThaH sAdhurevArthataH pratyAsattiprasaGgAditi / na kevalamarthataH pratyAsattikRta eva doSo'pi tu zabdataH pratyAsattikRto'pIti 40 tadanukUlaM dRSTAntamAha-droNIbhAryaH, kuTIbhAryaH, pAtrIbhAryaH iti-- droNIzabda: kulyAvAcako nityastrIliGgaH, kuTIzabdaH kSudragRhavAcako nityastrIliGgaH, pAtrIzabdo bhAjanavizeSArthaM nityastrIliGgaH, yadyapyeSAM bhAryAzabdena patnIvAcakena saha naikArthyaM sambhAvanA, tathApi tAsvaupacArikaM 45 bhAryAtvamAropya vyavahAraH samAdheyaH, eSAM na parataH strItvamapi tu svata eveti parata ityasyAbhAve'trApi puMvattvapravRttau satyAM tattatpravRttinimittakasya zabdasya puMstvAbhAve'pi bhinnapravRttinimittakasyApi samAnAkRteH zabdasya prayogaH syAt / tathA ca droNIbhArya ityatra droNIzabdasya sthAne kAkADhakacatuSTa- 50 yAdivAcI droNazabdaH prayujyeta, kuTIzabdasya sthAne ghaTavRkSAdivAcI kuTazabdaH prayujyeta, pAtrIzabdasya sthAne pAtrasAmAnyavAcakapAtrazabdazca prayujyeta / yadyapi pAtrasAmAnyavAcakaH pAtrazabdo na pulliGgo napuMsaka eva tasya prayogAt, tathApi ardharcAdigaNe tatya pAThasya dRSTatvAt puMlliGgatvamapi tasyAstyeveti svIkAryam / evaM caSu " Asanna::" [ 7 4. 105. ] iti paribhASayA zabdasvarUpataH pratyAsannAnAM zabdAnAmapi prayogo mA bhUdityetadarthamapi parata iti kathanIyamityAha - atra puMvadbhAve zabdataH pratyAsannA ityAdinA / strIti kimiTi - striyAM vartamAnena sahaikArthaH strIvAcaka 60 eva zabdaH syAditi strIvAcaka zabdopasthApakaM strItipada| bhavyAvartakamiti praSTurAzayaH / pratyudAharaNenottaramAha--- grAmaNi kulaM dRSTirasyeti - kulamiti grAmaNIzabdasya napuM - sakatvaM dyotayitum atra napuMsakena grAmaNIzabdena saha strIliGgasya dRSTizabdasya sAmAnAdhikaraNyaM svaSTameva, tathA cAtra 65 puMvadbhAve sati klItvaprayukto hasvo nivartteteti grAmaNIdRSTiriti syAt / evaM - khalapUzabdo'pi klIbe vartamAno dRSTyA saha samAnAdhikaraNo bhavatIti tasyApi puMvadbhAve dIrghAntasyaiva khalapUzabdasya zravaNaM syAt, tadvAraNAya strIgrahaNamAvazyakamiti bhAvaH / stryekArthe iti kimiti -- 70 striyAM varttamAnaM sad yat strIvAcakapUrvapadasya samAnAdhikaraNamuttarapadaM tasminnityarthakaM 'stryekArthe' iti padaM kimartham ? sAmAnyenottarapade evaM pravartatAmiti praznAzayaH / uttarayati kalyANyA vastraM - kalyANIvastramiti atra SaSThItatpuruSe'pi syAditi tadvAraNAya 'stryekArthe ityAvazyakamiti 75 darzita: uNAdau ca "duli: kacchapaH" iti puMsyapi darzitaH sa eva GadhA dulIti bhavati / kiJca kacchapArthe druNazabdopuvattvaM 7
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhadvRtti-bRhannyAsasaMvalite [pA-2, sUtra. 49-50 ] bhAvaH / nanvetAdRzAtivyAptivAraNAya 'ekArthe' ityevocya- | kiJcit-pratyayAntaH, pratyayasyeha luptatvAt, evaM cedRzatAm, striyAM vidyamAnamityarthabodhakaM strIpadaM tatra kuto | lakSyasiddhayartha prasajyapratiSedhAzrayaNamAvazyakamiti samudi- 40 nivezyate? kalyANIvastramityatra caikArthe ityanenaiva vAritaM tArthaH / / 3. 2. 49. / / syAt, SaSThItatpuruSe uttarapadena saha sAmAnAdhikaraNyAbhAvA5 diti pRcchati--strIgrahaNaM kimiti / uttarayati kyaGamAni pittaddhite / 3. 2. 50 // kalyANI pradhAnameSAM-kalyANIpradhAnA iti-atra pradhAnazabdaH samAnAdhikaraNamuttarapadaM, sa ca klIbaliGga iti ta0pra0 kyAprityaye mAnini zabde cottarapade piti tatra puvattvaM neSTam ; strIgrahaNAbhAve ca tatrApi tatpravRttyA- | ! taddhite ca pratyaye pare parataH strIliGgazabdo'nU vad bhavati / pattiriti tadvAraNAya strIgrahaNamAvazyakamityarthaH / anUGiti kyA-zyenIvAcarati-zyanAyate; mAnin-darzanIyAM manyate 45 10 kimiti-UGantasya puvadbhAvapratiSedhaH kimarthaH ? iti ! darzanIyamAnI ayamasyAH, darzanIyamAninIyamasyAH, mAninapraznaH / brahmabandhUbhAryaH iti- "uto'prANinaH0" grahaNamastyuttarapadArthama-samAnAdhikaraNArtha ca, darzanIyA[ 2. 4. 73. ] ityUpratyayAnto brahmabandhUzabdaH, tasya / mAtmAnaM manyate-darzanIyamAninIti tu sAmAnAdhikaraNya bhAryayA saha bahuvrIhiH, atra vattve 'brahmabandhubhAryaH' iti / pUrveNaiva bhavati; pittaddhita-thyapa, ajAya hitam-ajayaM syAt, evaM--'karabhorUbhAyaH' ityatrApi; anUDityukte ca 15 na bhavati / atha anuGiti paryudAsa evAzrIyatAM lAghavAt, yUtham, pittithaTa-bahUnAM pUraNI-bahutiyI, pacaraT-bhUtapUrvA 50 paTvI-paTucarI, pittas-bahvIbhyo-bahutaH, trapa-bahvISuprasajyapratiSedhe hi vAkyabhedo bhavati, paryudAse hi-~-UGanta bahutra, zas-bahvIbhyo dehi-bahuzo dehi, alpAbhyo dehibhinnaH parataH strIliGgaH zabdaH snyekArthe uttarapade puvadi | alpazo dehi, pAzapa-nindyA darzanIyA-darzanIyapAzA, tyekameva vAkyaM bhavatIti lAghavama, prasajyapratiSedhe cAvizeSaNa tamapa-iya-mAsAmatizayana pakvA-ekvatamA, tarapa-iyavattvaM vidhAya' pazcAdU Dantasya niSedho vijJAyata iti gaurava- manayoratizayana pakvA-pakvatarA, rUpapa-prazastA darzanIyA- 55 mityAzaGkAyAmAha-anUGiti prasajyapratiSedhAditi, darzanIyarUpA, kalpap-ISadasamAptA darzanIyA-darzanIyaayamAzaya:-phalamukhagauravasyAkiJcitkaratvena vakSyamANa kalpA, dezyapa-evaM darzanIya-dezyA, kapa-hasvA darzanIyAphalasaravAdiha prasajyapratiSedhAzrayaNamAvazyakam / tadeva darzanIyakA, kutsitA drd-daardikaa| kathaM padvikA ? phalamAha-iDaviDo'patyaM strIti / ayamAzaya:-prasajyaprati mRdvikA ? "DayAdIdUtaH ke" [2. 4.104] ityatra kIgraha SedhAbhAve paryudAsaH syAt, tathA ca UGantabhinnasya tatsa-: pravadbhAvabAdhanArthamityuktam, tenAtra hastro bhvti| 60 25 dazasya strIpratyayAntasyaiva vadbhAva: syAt, evaM cehApatyArthapratyayasya striyAM lupi sati pratyayAntabhinna eveDa __pidgraNaM kim ? gaTvIrUpyam, paTvImayam, tanvI tanvIM | khanati-tanvIzaH khanati,-"saMkhyakArthIda vIpsAyAM zas" viDazabdaH, tasya puMvadbhAyo na syAdityaiDaviDabhAryA iti / [7. 2. 151] iti zas / taddhita iti kim ? paTvISu, rUpaM na syAt, kintu iDaviDbhAryeti, atra hi "puvat | bahvISu, kumArIbAcarati kvim-kumArayati, kumArIyateH karmadhAraye" [ 3. 2. 57 ] iti puvadbhAvo bhavati, tatrA:- | 30 pyanUhityasya sambandho'styeveti yadyatra paryudAsaH syAt tahi | | kvipa-kumArI braahmnnH| paJcabhigArgIbhiH gAAyaNIbhirvA 65 "ha krIta:-paJcagargaH, dazagargaH, atrekaNa: "anAmnyadviH plup" tatrApi paryudAsa eva syAt / tadeva spaSTayati-payudAse E6. 4. 141 ] iti plup, pitvAt puMstvam, tato "yatrahi UGsadRzapratyayAntasyaiva hIti, ayamarthaH-nabivayuktamanyasadRzArthe tathA hyarthagatiH iti nyAyena paryudAsasthale | o'zyA0"[ 6.1. 126 ] ityAdinA yAtroH lupa bhavati, gatagatatyAnApi plapa cAdAvekasya syAderityanuvartamAne paryudasyamAnabhinnatatsadRza eva gRhyate, abrAhmaNamAnayetyukte ! "AvAdhe" 7. 4. 85 ] iti dvivacane AdeH syAdelapa: 70 35 brAhmaNabhinno manuSya evAnIyate na tu pazvAdiH kASThAdirvA, | pira | pitvAt puMstvam / / 50 // tathA ca Ubhinna UsadRzo gRhyeta, sAdRzyaM ca strIpratyayatvena sAmAnyataH pratyayatvena vA grAhyam, ubhayathApi | za0mA0 nyAsAnusandhAnam-kyar3a 'atra parataH prakRte doSa eva, iDaviDzabdo na strIpratyayAnto navA strI anUDa, uttarapadeM' ityanuvartate; 'sthya kArthe' iti ca
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pAda-2, sUtra-50 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / . nivattama tatrottarapade ityasya yathAsaMbhavaM mAninava sambandho darzanIyAmAtmAnaM manyate-darzanIyamAninI devadatteti 1 "atra na tvanyaiHayogyatvAt / tathA cArthamAha-kyaGi pratyaye hokasyA eva karmatvAt kautvAccAsti sAmAnAdhikaraNyaM" 40 ityAdinA / kramaza udAharati kyaDityavataraNena- zyenI- iti / tathA ca pUrveNa siddhatvAdityeva tadIyamapi mataM na tu vAcaratoti, pretazabdo varNavAcI, tasya ca varNaviziSTArtha- pUrvaNava bhavatIti / pittaddhitamadAharati-.-thyapa-ajAye na tvamapIti strIliGga tasya zyenIti rUpaM bhavati, sA hitama-ajayaM yathamiti--ajAzabdAt hitArthe "avya ivAcaratItyarthe "kya" [ 3.4. 26. ] iti kyaGi anena / jAta dhyap" [7. 1. 38.] iti thyam, anena puMvadbhAvaH / puMvattve, dIrgha ca-zyetAyate iti / mAniniti nAmamAtra bahInAM pUraNI-bahutitithIti-atra "pittithaT bahu-gaNa- 45 1. nirdiSTam; nAmagrahaNe ca liGgaviziSTasyApi grahaNaM bhava- pUga-saGghAt" [7. 1. 160.1 iti pit tithada, anena ca tIti pusi strIliGge codAharaNamAha-darzanIyamAnI ! piti taddhite vadbhAvaH / bhUtapUrvA paTvI-paTucarIti10 ayamasyAH , darzanIyamAninIyamasyAH iti-darzanIyAmiti : atra "bhUtapUrva pacaraT" [7. 2. 72.] iti pacaraTa, . karmaNaH parAt mandhAto: 'manyANin' [5.1.116 ] iti ! paTvIzabdasya puMvadbhAvaH / evaM-"bahvIbhyo- bahutaH" .. Nin, upAntyavRddhI mAnin zabdaH sampadyate, tatra isyukta- ityAdAvapi pittaddhite pabattvaM jJeyam / darzanIyaketi-atra 50 samAse sati prakRtasUtreNa darzanIyAyAH puMvadbhAvaH, yatra kazcit kapi paMvadabhAvaH, tatra yadyapi "asyAyattatakSipakAdInAma" puruSaH kAMcit striyaM darzanIyAM manyate tatra darzanIyamAnIti, | [ 2. 4. 111. ] itItvaM vidheyam, tathApi yuvabhA15 yatra ca kAcit syeva kAMcid darzanIyAM manyate tatra darza- vasya rUpaM spaSTayituM tathA nodAhRtam, kintu prakriyA- . nIyamAninIti, atrobhayatra na pUrveNa siddhiH, snyekArtha dazArUpameva dattama, tathA ca nedaM pariniSThitaM rUpama: kottarapadAbhAvAta, pUrvatra hi na striyAM vartamAnamuttarapadaM | bvadbhAvAbhAve'pi "svajJA'ja" [ 2. 4. 108. ] iti 55 navA samAnAdhikaraNama, paratra ca striyAM vartamAnatve'pi / vikalpanettvamAya: sthAne syAdeveti itvanirdezena vadabhAva sAmAnAdhikaraNyaM nAsti, anyA hi darzanIyA tanmAninI ! kRto vizeSo vijJAtuM zakyateti nityopItvavidhiratra na 20 cAnyA iti mAninzabde pare viziSya puMvadbhAvavidhAnamAva- | darzitaH ziSyasandehanirAsArthamiti vijJeyam / kutsitA zyakam / tadAha-mAningrahaNamasnyuttarapadArthamasamAnA-dara-dAradikati--daradAM rAjJItyarthe "puru-magadha0" [6.1. . dhikaraNAthaM ceti / asti ca pUrvasUtrasyApi mAninzabde pare ! 116.] iti diraNa, tasya "neraaNo'prAcyabhargAde:" 60 pravRttiviSayatA, tAM darzayati-darzanIyAmAtmAnaM manyate / [6.1.123.] iti lup, tata: kutsAthai kap, tasmin satya iti, ayamAzayaH-yA darzanIyA saiveha mAninIti strItvaM nena puMvadbhAvAt dAradetyakArAntaM rUpaM bhavati, tataH "asyA25 sAmAnAdhikaraNyaM cetyubhayamiha bhavatIti strIliGge ekArthe / yattata" [2.4.111, itItve-dAradiketi rUpam, darado. uttarapade sati pUrveNa va puMvattvaM tatra bhavati, vastutastu-'darza- upatyaM strItyarthe tu gotrApatyasya "gotraM ca caraNaH saha" iti nIyamAnyayamaspAH, darzanIyamAninIyamasyA' ityAdyartha paribhASaNAt jAtitvena "svAGgAnDorjAtizcAmAnini" kRte'smin sUtre, darzanIyAmAtmAnaM manyate iti-darzanIyamA- 3.2.56.] iti paMvadbhAvapratiSedhaH syAt, yadi ca darado ninItyatrApi prakRtasUtrasyaiva pravRttirucitA, paratvAt prati- nantarApatyaM [yavApatyaM] vivakSyate tadA'patyArthe'pi na doSa 30 padoktatvAcca, evaM ca 'pUrveNava bhavati' ityasya sthAna iti vibhaavniiyn| kecit tu-"purumagadha0" [6.1.116] pUrveNApi bhavatIti pATho yuktaH, tathA ca pUrveNeva bhavatIti ityAdibhiH sUtrairna kevalaM rAzi navAupatye pratyayo bhavati grantha 'etatsUtre mAningrahaNAbhAve' iti vAkyazeSeNa yoja- | kintu rAjApatye'rthe, tathA ca tatra gotratvAvivakSaNAnna jAti- 70 nIyaH, tatraivAcAryANAM tAtparyAt / tathA ca pUrveNa siddhasva tvamiti nAsti daradAmapatyaM rAjJItyarthe'pi niSedhAzaGkA mAtre eva tAtparya na tu prakRta sUtre satyapi pUrveNaveha puMvattvaM / puvadbhAvasya"iti prAhuH / yadi ca 'rAjApatye' iti samAhArA35 bhavatItyatra / 'kyaGamAninozca" [pA.sU. 6. 3. 36.] zrayaNena nirdeza iti rAzi apatyArthe ca pRthageva pratyayaH, tathA itisUtre bhASye'pi mAninagrahaNasya sArthakya mevamevopapAditama, ca yadA rAjAthe pratyayastadA gotratvavivakSA mAstu, apatyArthe taddhASyavyAkhyAvasare ca kaiyaTena spaSTamidaM pratipAditam- | pratyayavidhAne ta tadvivakSA'vazyamAzrayaNIyetya strIliGge samAnAdhikaraNe uttarapade pUrveNa siddhatvAt, yathA kevalaM rAjJItyarthe eva pratyayaH / na ca vAcyaM tatra puMliGga
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhavRtti-bRhannyAsasaMvalite [pAda-2, sUtra. 50-51] nirdezana strItvaviziSTa rAjani vAcyena syAta pratyaya iti / taddhitasthAnIyatvena taddhita eva, ayaM vivapa kRtpratyaya iti tatra nAmamAtranirdezAt. nAmagrahaNe ca liGgaviziSTasyApi vizeSaH / evamasatyapi paratve sthAni sthitaM paratvamAdAyAmahaNasya nyAyasiddhatvAta, ubhayaliGganirdezasyAzakyatvena prayoginyapi puvadbhAvavidhimanyatrApyudAharati- gatagate. 40 gauravaparAhatatvena ca nAmamAtranirdezAdarasya avazyasvI- | tyatrApIti-kAcid gatA tadIya gamanapIDitasyoktI gatA zabdasya savibhaktikasya dvitvaM bhavati, pUrvabhAgasthAyAH 5 karaNIyatvAt / kapi puMvadbhAvamudAhRtya kvacit kapi tada syAdivibhaktezca pillup vidhIyate "AbAdha" [7.4.85] bhAvo'pi dRzyate sa kathamiti zaGakate-kathaM pavikA | iti sUtreNa, evaM cAtra plupastaddhitasthAnIyatvAbhAve'pi mRdviketi-atra kutsAthai kapi "DyAdIdUta: ke" [2.4. | pittvasAmAdeva paMvattvama, kvipi pittvaM tvanyakAryAthaM 45 103.] iti hrasvo bhavati, kapi pare puMvadbhAvena bhAvyaM | caritArthama-karma karotIti karmakRdityAdirUpasiddhayarthamiti tat kathaM neti zaGakArthaH / tatrottaramAha--"DanthAdIdUtaH | na tatra pittvasya sAmarthyam, evaM ca pittvAt puMstvamityasya 10 ke" [304.103] ityatra DIgrahaNaM puMvadbhAvabAdhanArtha- pittvasAmati paMvadbhAva iti bhAvaH / / 3.2.50 / / mityuktaM, tenAtra hasvo na bhavatIti, ayamAzayaH-- padiketyAdAvIdantatvenaiva hrasve siddhe'tra sUtre GograhaNaM vyarthamityAzaGakAyAM tasya paMvabhAvabAdhanArthatvamityaktameva jAtizca Ni-taddhitaya-svare 3. 2. 51 // tatsUzravyAkhyAyAm , tathA ca puMvadbhAvaM prabAdhya hrasva eva 15 bhavati, bAdhitazca puMvadbhAvaH kathaM pravartatAM tatpravRttau hrasva ta0 pra0-anyA parataH strI jAtizca Nipratyaye yakA- 50 pravRtterveyarthyAt, sakRdgatinyAyAcca / pidgrahaNaM kimiti- | rAdau svarAdau ca taddhite viSayabhUte-utpatsyamAne tadvivakSA'' kevalaM 'taddhite' ityevocyatAmiti bhAvaH / avizeSAt sarvatra | yAmeva puMvad bhavati, anUcha / Ni-'paTvImAcaSTa'-paTayati, taddhite puMvadbhAvapravRttI doSAnAha--paTvIrUpyamityAdi | laghayati, evam-etayati, zyetayati / taddhitaya-emyAM sAdha:tathA ca 'paTurUpyam, paTumayam' ityApattiriti tadvAraNArtha 'etyaH, evaM-zyetyaH, enyA bhAva:-etyam, evaM-zyatyam, 20 pidgrahaNabhAvazyakam ; evaM-tanvIzaH khanatItyatrApi / lohityam / taddhitasvara-bhavatyA idaM-bhAvatkam, bhavadIyam, 55 draSTavyam ! pitItyevocyatAM taddhita iti tyajyatA, tAvatA iyamAsAmatizayana paTvI- paTiSThA, paTIyasI / jAti taddhitaya-darado'patyaM strI aN lapa-darata, tasyAM sAdha:...'pi paTvIrUpyaM paTvImayamityAdisiddheriti pRcchati--taddhita dAradyaH, evam-auzijyaH, puMvadbhAvAdaNo lup nivartate / iti kimiti / parISu bahISviti--taddhite' ityasyA taddhitasvare-gAAyaNyAH kutsitamapatyaM-gArgaH, gArgikaH, nuktI syAdau pityapi vabhAvaH syAditi bhAvaH / na kevalaM hastinInAM samUho-hAstikam / jAtigrahaNaM jAtilakSaNa- 60 25 syAdAveva piti doSo'pi tu kRdante'pItyAha-kumArIvA pratiSedhanivRttyartham, sati tasmin cakAro'nyArtha:-jAtiH caratItyAdinA, tathA ca kumArI brAhmaNa ityatra kumArI parataH strI, anyA ca parata: strI puMbadbhavatItyarthaH, akRte zabda: viSabanta iti kvipa: sthAnivadbhAvena pitparatvA hi cakAre jAtereva puMvadbhAvaH syAt / datrApi puMvattve kumAro brAhmaNa iti syAditi bhAvaH / nana / / taddhiteti kim ? hastinImicchati-hastinIyati, svio'prayogitvena tasya paratvarUpanimittatvaM kathaM syAditi hastinyaH; enIyati, enyaH / kathaM yauvatam ? bhikSAdau yava- 65 30 cedatra dRSTAntadvArA dAdartha sAdhayati-paJcabhirgArgIbhi tIti strIliGgapAThAt, kauNDinya iti tu "kauNDinyAgarityAdinA, tathA ca krItArthapratyayasya vihitaH plap api styayoH0" [6.1. 127. ] iti nidazena puMvadbhAvasyAaprayogyeva, tathApi pittvavidhAnasAmarthyAdeva yathAtaM nimittI nityatvAt, ata eva mAnAyya ityatrApi na bhavati; sApatna kRtyaM paJcagarga ityAdau puMvadbhAvo bhavati, tasmizca satyeva | ityapi "palyAdau" [2. 4. 50] iti sUtre sapatnIti "yAnozyA." [6.2.1267 iti sUtreNAstriyAM vihito / samadAyanipAtanAta, ata eva sapatnIbhArya ityatrApi na 10 36 labapi bhavati, anyathA na syAdeva, evaM vivapo'prayogitve'pi bhavati; sapatnasyAyaM sApAna iti vA bhvissyti| ... tasmina pare kumArI brAhmaNa ityatrApi syAditi bhaavH|| taddhitayasvara iti viSaya saptamyAzrayaNaM kima ? paTalyA "anAmnyadviH plup" [6.4.146] iti vihitaH plup ca | bhAva-pATavam, atra pratyayotpatteH pUrvameva puMvadbhAve laghvAdi
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pAda-2, sUtra-51] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / zvAt 'vRbarNAlladhvAdeH" [7. 1. 69 ] ityaN bhavati, | jAtigrahaNasAmarthyAnna "svAGgAta" [3. 2. 56] iti parasaptamIsamAzrayaNe tu paTavIzabdasya labAditvAbhAvAt / niSedhaH / syapatye vAcye ca "dreraNaH" 6.1.123.1 sato'Na na syAditi / yasvara iti kim ? paTavyA Aga- ! iti aNo lupa, tasyAM sAdhurityarthe ye vivakSita eva paMvattve tam-paTvIrUpyam, paTvImayam // 51 // sati aNanta eva dAradazabda: samAyAti, tasyAntyasyA- 40 kArasya lope-dAradyaH iti / auzijye'pi rAjApatyANa eva striyAM laki- uzigiti, tataH sAdhvarthe ye vivakSite za0 ma0 nyaasaanusndhaanm-jaati0| jAtizceti : puMvattve yapratyaye ca- auzijya iti rUpamityAha- evamacakAreNa parataH strIti padaM dvidhA sambadhyate, tathA ca auzijyaH iti / darada uzizabdayoH strIpratyayasyAdarzanAta jAtivyatiriktA parataH strI, jAtizca parata: strItyartho | puMvadbhAvena kimiha phalamiti zaGkAM nirasyati-puMvadA- 45 labhyate, tadAha-anyA-parataH strI jAtizceti, agre ! vAdaNo lupa nivartate- iti- nivRttizceha pUrvama'nyetyarthalAbhopAyaM spaSTayiSyati / Ni-taddhitaya-svare | pravRttireva jAtasya nivRttyayogAt, idamapi viSayArthasaptaiti saptamI viSayArthA, tathA ca NyAdInAM vivakSAyAmeva myAzrayaNasya phalam / taddhitaye udAhRtya taddhisvare udApaMvattva-bhavati, tatphalaM ca vakSyati, tadevAha-vi harati -gArgAyaNyAH iti- kutsitApatyArthe vRddhapratyaiti / asyaivArthamAha-utpatsyamAne iti, tadeva spaSTa- | yAntAda gAAyaNIzabdAda "vRddhastriyAH kSepe Nazca" [6. 50 yati- tadvivakSAyAmeveti- evakAreNa tatparatvasya 1.87.] iti Ne vivakSite vadbhAve gAya'zabdasya yalope vyAvRttiH / prathamopasthitatvAdanyAmeva striyaM kramazo pyAdi- gArgaH iti, ikaNi ca-gArgikaH iti, hastinInAM samahaH . 15 khUdAharati-Ni- paTvImAcaSTe iti, atrAkhyAne'rthe Nici iti-atrApi samUhArthe "kavacihastyacittAccekaNa' vivakSita eva puMvadbhAvAdukArasya "nAmino'kalihale:" [6. 2. 14] itIkaNi vivakSite puMvattve ikaNi sati [ 4. 3. 51. ] iti vRddhau "antyasvarAdeH' [ 7. 4. "no'padasya taddhite" [7. 4. 61.] ityntysvraadilopH| 1 43. ] ityantyasvarAdilope tasya sthAnivadbhAvAdupAntya- / nanu parataH strItyetadanuvRttyeva siddhe jAtigrahaNa vyarthamityA vRddhayabhAve dhAtutvAdau- paTayatIti rUpam, adyatanyAmapo- | zaGkAyAmAha-jAtigrahaNaM jAtilakSaNapratiSedhanivRttya20 paTaditi baddhaH pUrvamantyasvarAdilope ca samAnalopitvenettvaM / miti, ayamAzayaH- asati jAteriha viziSyopAdAne na syAt, evaM-laghvImAcaSTe-laghayatItyAdAvapi vijJeyam / ' dAradya ityAdiprayogANAmasiddhiH syAt, tatra hi "svAGgAenImAcaSTe-etathati, zyenImAcaSTe-zyetayatItyAdyapi | DorjAtizcAmAnini" [3. 2. 56.] iti puMvadbhAvaprati- 60 NI puMvatvasyodAharaNamityAha-- evmetytiityaadi| NAvu- SedhApatteH kRte ca jAtigrahaNe tasyAnavakAzatvenApavAdatvAt dAhRtya taddhitayakAre puMvattvamanyasyAH parata: striyA udA- | pratiSedho nivartate, tathA cAnena sUtreNa jAtivAcakastriyA 25 harati- taddhitaya-- enyAM sAdhuriti-enIzabdAt sAdhvarthe / eva paMvadbhAvaH syAnnAnyastriyA iti tasyA api saMgrahArya ye vivakSite puMvadbhAvAdetazabdAd ye-- etyaH iti / evaM- | cakAro'pyAvazyaka ityAha-sati tasmin cakAro'nyAyaH zyeyAM sAdhu:-zyetyaH iti / enyA bhAva' ityarthe "varNa- ! iti--jAtigrahaNe sati jAtimAtre pravattirmA bhadityetadarthadRDhAdibhyaH" [7. 1. 59. ] iti TayaNi vivakSite puvattve . manyastrIsaMgrahArthazcakAra iti bhAvaH / tathA ca yAdRzArthatataSTayaNi-aityamiti / evaM- zyenyA bhAvaH-zyaityam, lAbhastamAha spaSTatArtha-jAtiH parataH strI, anyA ca lohinyA bhAvo- lauhityam / taddhitasvare udAharati- parataH strIti, cakArAbhAve'syArthasya na prAptiriti zeSaH, bhAvatkamiti- ikaNi vivakSite puMvattve ikaNi ikAralope / samAnAdhikaNe [ stryekArthe ] uttarapade tu pUrveNa siddhe'pi AdivRddhau- bhAvatkamiti, Iye- bhavadIyamiti / paTiSThA | Nitaddhitayasvare'pi puMrvadbhAvArthamatra cakArakaraNamiti samu- 70 pttiiysiityaadaavissttheysorntysvraadilopH| anyAM parataH | ditaarthH| nAmabhyaH syAdyantebhyo vA taddhitapratyaya eva striyamudAhRtya jAti parata: striyamudAharati; tatra Nau | dRzyata ityanyasyA jAte; parataH striyo'vazyameva taddhita 35 puMvadbhAvakRtavizeSAbhAvAt taddhitaye udAharati-darado- eva ya-svarAdayaH pratyayAH parato bhaviSyantIti taddhitagrahaNa 'patyaM strIti- atra gotrApatye'pi pratyaye jAtitve satyapi mavyAvartakamiti zaGkate-taddhiteti kimiti--ya-svarayo: 30
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - 54 bRhavRtti-bRhanyAsasaMvalite [pAda-2, sUtra51] pratyayayovizeSaNatayA taddhitagrahaNamanAvazyakamiti bhAvaH / na strI-manAyI "manorI ca vA" [ 2. 4. 61. ] iti jyAkevalaM taddhitIyA eva pratyayA nAmato bhavanti, api tu / makArAdeze Ayi ca-manAyIti rUpama, tasyA apatyamityarthe tI nAmadhAtusambandhIyA api / kiJca taddhitagrahaNAbhAve / gargAditvAd yaai-mAnAyya iti rUpaM bhavati, atra puMvadbhAve kevalaM pratyayasya yasya svarasya vA grahaNamiti syAdAvapi / sati tu 'mAnava' ityeva rUpaM syAt, manuzabdasya gargAdau svarAdI puMdabhAvaH syAdityAha-hastinImicchatItyAdi, / pAThAbhAvAta, pratyaye ca vivakSita eva puMvadbhAvapravRtteH, taduhastinIzabdAdicchArthe "amAvyayAt kyan ca"[3. 4. 23.] ! ttaramapi pravRttI paMvAve mAnavya iti rUpaM syAnna tu mAnAyya iti kyani hastinIyetyasya dhAtutvAdI-hastinIyatIti / iti, idaM tu rUpaM paMcadbhAvasyAnityatve eva siddhayatIti 45 rUpaM bhavati, atra nAmadhAtusambandhinyapi yakAre puMvadbhAvaH / tatphalamidaM sAdhveveti / kvacidanyatrApi paMvadabhAvApravatti syAt / hastinyaH iti hastinIzabdasya prathamAbahuvacane dRzyate sA'pi tasyAnityatveneva sAdhanIyotopAyAntareNeti *0 rUpama, atra svarAdiH pratyayo'siti tasmin parato'pi puMvattvaM vicAre. sati saMbhave upAyAntaramevAzrayaNIyaM na tvanityatvAzra syAt, evam- enIyati, enyaH iti rUpadvayamapi pratyu- yaNamiti manasikRtyAha-sApana ityApi "sapalyAdau" dAhAryam, taddhitagrahaNe kRte ca na doSaH / kathaM yauvatamiti- 2.4.50.] iti sUtre sapatnIti samudAyanipAtanAditi, 50 yuvatizabdAt samUhArthe [ yuvatInAM samUha ityartha ] aNi / ayamAzaya:-samAnaH patiryasyA ityarthe svAmiparyAyaM patizabda rUpamidam, tatra vadbhAve sati yauvanamiti rUpamucitAmAta mAzritya yadi sapatnIzabdaH sAdhyate tahi tAdRzasapatnI zabda15 praznAzayaH / bhikSAdau yuvatIti strIliGgapAThAditi, aya-sya sapatizabdaprabhavatvAta sapatitvasya samAnasvAmikatvasya mAzaya:- bhikSAdiSu yuvanazabdaH puMliGga eva paThitavyaH / puruSAdisAdhAraNatvAdayaM zabda: parata: strIliGga eveti tasyaha syAta, tatazca *nAmagrahaNe liGgaviziSTasyApi grahaNama yApa grahaNam | svarAdautaddhite [apatyArthe "zivAderaNa" 6.1.60 ityaNi] 55 : iti nyAyana yavatIzabdAdapi syAdeva pratyaya iti strItva 1 pare'nena puvadbhAvena satA sApata ityeva rUpaM syAditi sApatna viziSTayavana-zabdasya pATho vyarthaH san asya pratyaya iti rUpaM kathamiti zahAH tatra "sapalyAdI"3. 4. 501 20 parata evameva rUpamiti jJApayati, tathA ca puMvadbhAvo na / iti satre sapatnI zabdasya nipAtanena tasya nityaM strItvaM bhavati. evaM ca na tatra sUtrAvyAptirdoSa iti bhAvaH / pANinIya sidhyatIti na paMvadabhAva ityuttaram / yadyapi 'mAnAyya' ityatantre ca yauvanaM yauvatamiti rUpadvayamapi sAdhutayA svIkriyate, trApi manAyIzabdo gargAdigaNe paThita iti bhikSAdau yuvatizabda- 60 tatra yauvanamiti yuvanazabdasya tipratyayAntasya puMvadbhAvena yat "sapatnyAdau" iti sUtre ca sapatnIzabdavad vA nipAtita rUpam, yauvatamiti tu yudhAtoH zatrantastha striyA~ yuvatIti eveti na tatrApi puMvadbhAvAnityatvasya phalamiti nAsti saMsAdhya tataH samahArthe'Ni kRte'pi paMvattve yauvatamityeva tajjJApane kimapi phalaM, svasArthakyaM vihAyeti vaktu zakyata rUpamiti prakriyA siddhAntakaumudyAM pradarzitA dIkSitena / / eva tathApi manAyIzabdasya gargAdigaNe pATho'NekaNo dhanArtha ayAparamavyAptisthalamAzaGakya samAdhatte-kauNDinya iti iti tatra niveditatvena na tasya pAThasyArthAntarasAyakatvaM sambha- 65 tu "kauNDinyAgastyayoH0" [6. 1. 127.] iti / vatIti mAnAyya ityanityatvodAharaNameva, "sapalyAdau" ityatra nirdezena puMvadbhAvasyAnityatvAditi, ayamAzayaH-kuNDi- ca sapatnIti niyAtanasya nAnyat kimapi phalamRte tasya nityaM 30 nIzabdAdapatye'rthaM yaSi tatra paMbadbhAve sati "no'padasya." | tAdazarUpavatvavijJApanAditisa nirdezaH vadabhAvAbhAvasApako [7.4.61.] ityanyasvarAdilope koNDaya iti rUpaM bhavitumarhatyeva / tatphalAntaramapyAha--ata eva sapatnIbhAyeM yuktama, kathaM 'kauNDinya' iti / tatrottaramidaM-sUtra 'kauNDinya' ityatrApi na bhavatIti--sapatnI bhAryA yasyetyarthe bahuvrIhau 70 iti nirdezena puMvadbhAvo'nitya iti vijJAyate, tathA cAtrA- prakRtanipAtanAdeva pavadbhAvAbhAva iti bhAvaH / yadyapi pravRttI satyAM rUpasiddhau bAdhakAbhAva iti nedamapi prakRta- samAnaH patiryasyAH saiva sapatnI.sA ca bhAryAntarasya kRte tena 35 sUtrAvyAptidoSasthalam / anityatvajJApanastha svAze cAritA- zabdena vAcyA, ekapatikayoyoH parasparaM sapatnIzandavyava rthyamAtrameva na prayojanamapi tu phalAntaramapi tatrApekSyate, hAryatvAta, na tu patyuH kRte sA sapatnI, tathA ca sapatnI bhAryA svasArthakyamAtrAya jJApanasyAnaucityAditi jJApanasya phalA- yasyetyarthe kathaM sAmarthya miti zaGkitu zakyate, tathApi yA 75 ntaramapyAha--ata eva mAnAyya ityatrApIti-manorapatyaM / kAcit kayAcit saha samAnapatikA sA sapatnI zabdavAcyeti 25
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pAda-2, sUtra-51-52] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtiiyo'dhyaayH| niSpratiyogikatvaM tasyAzrityavaM vigrahaH kRta iti tayA, satyapi sApatna ityeva rUpamiti na tadarthaM puvabhAvArItyA'tra sAmarthyamavadhAraNIyam / sApala ityasya rUpasya nityatvAzrayaNamAvazyakamiti / 40 siddhAvupAyAntaramapyAha--sapatnasyAyaM-sApatna iti vA Ni taddhitayasvare' iti saptamyAH parasaptamItvena nehA bhaviSyatIti, tathA ca sapatnazabdAdevANi rUpamidaM na tu zrayaNamapi ta viSayasaptamItvenati NyAdInAM pravattI vivakSi 5 sapatnIzabdAditi ne pabadbhAvapravRtyavRttizaGkati bhAvaH / tAyAmeva vadabhAvo bhavatIti pUrvamaktaM.tasya phalamapadarzayituM atredaM vicAryate-yadyapi sapatnazabdAt sApatna iti rUpaM nirbAdha | pacchati--viSayasanamyAzrayaNaM kimiti--paratvAthikA tathApi sapatnIzabdAdaNi kIdRzaM rUpamiti tu na nirNItam, | saptamI tu "saptamyA pUrvasya" [7. 4.105.] iti paribhA- 45 tAdazasandehenaiva ca prakRtavicAraprAraMbha iti sa sandeho | SAto labhyate. iti viSayasaptamIsamAzrayaNaM kimapi viziSTaM nAnema samAdhAnenApatIti prathamaproktaM sapatnIzabdanipAtana- phalaM cena sAdhayati tahi kutaH samAzrIyata iti bhAvaH / 10 rUpameva samAdhAnaM varam / athavA sapatnasyAyaM sApatna itIti | pratyudAharaNenottarayati--pacyA bhAvaH iti / atra ki phala granthasya sapatnazabdasya yat striyAM sapatnIti rUpaM tato'patyA- miti darzayati-atra pratyayotpattaH pUvameveti, ayathe'Ni ayaM sApatnazabda ityarthaH, tathA ca na sapatnIzabda- mAzayaH--padavyA bhAva ityarthe paTavIzabdasya guNAGga 50 viSayaH sandeho'nirNIta iti vijJeyam / | pravatti nimittatvena tata: "patirAjAntagaNAGga"[6.1.60. anye ca vaiyAkaraNAH sapatnIzabda tridhA vyutpAdayanti, | iti TyaNa, prAptastasmin vivakSite eva puMvadbhAvapravRttyA ____ 15 zatruparyAyAt sapatnazabdAt tanmate "zAGgaravAdi" [pA0 sU0 | tasyovarNAntatvalaghvAditvayoH sampattyA paratvAdurNA 4.1-73. ] iti Doni [ svamate gaurAditvakalpanayA | ntatvaprayuktaH "svarNAlladhvAde: [7. 1. 69.] iti hyA ] sapatnIzabda ekaH, vivAhajanyasaMskAravizeSaviziSTe | aN bhavatIti pATavamiti siddhayati / nanu mAstUvarNA-55 rUDhaM patizabdamAzritya samAnaH patiryasyA iti vigrahe sapa- ntatvaprayuktapratyayotpattirivarNAntatvaprayaktavAstu seti ceda nIzabdo dvitIyaH, ayaM ca nityastrIliGgaH, svAmiparyAyaM trAha-parasaptamyAzrayaNe tu pavIzabdasya laghvAditvA20 patizabdamAzritya strInapusakasAdhAraNa: sapatizabdaniSpannaH bhAvAditi, ayamarthaH-pariniSThitasyaivAnyArthasambandhayogya sapatnIzabdastRtIyaH / tatra AdyayoH zivAditvAdaNi pUrvasya tayA pUrva paTuzabdasya striyAM paTvIti rUpa sAdhyaM, tatazca padabhAve satyapi sApatna ityeva rUpam yataH prathamastha parataH / saMyoga pare pUrvasya gurutvAt paTvIzabdo na ladhvAdiriti 60 strItve'pi puMvadbhAvena 'sapatna' ityeva rUpamatidizyate, dvitI- ! tato'N na syAt, sati cAnyasmin pratyaye puMvadbhAve satyapi yasya ca svataH strItvAt puMkbhAvAbhAva eva, tRtIyasya ca punaraNo'vasarabhraSTatvAnna pravRttiH, parasaptamIpakSe pratyayotpatte25 nAmagrahaNe liGgaviziSTasyaiva grahaNam * iti nyAyena, yAdau | rAvazyakatayA tadutpatteH pUrva puMbadbhAvAprApteriti / taddhite' svarAdau vA pratyaye vivakSita eva puMvadbhAvAt patyutarapadatva- ityevocyatA, 'yasvare' iti vyartha miti zaGkate--yasvare iti mAzritya tanibandhano Jya eva "anidamyagapavAde ca ditya- | kimiti / tadabhAve'nyatrAniSTasthale'pi pravRttiH syAdityAha 65 dityAdityayamapatyuttarapadALyaH " [ 6-1-15 ] iti sUtra- | pavyA Agatamiti-atra hetutvena vivakSitAt paTvI- . Neti sApatya ityeva rUpaM na tu zivAditvAdaNi sApata iti, | zabdAt "nahetubhyo rUpyamayaTI vA" [ 6. 3. 156. ] iti 30 zivAdI rUDhayoreva grahaNaspaSTatvAditi / bhASyakRtA ca rUpya-mayaTo: sato rUpadayaM bhavati, ubhayatrApi pravattve paTarUpyaM "striyAH puMvad" [pA0 sU0 6-3-35 ] iti sUtre puMvadbhA- ! paTumayamiti syAt, tacca neSTamiti 'yasvare' ityAvazyakavAtiprasaktisthalavarNanaprasaGgo "iha ca prApnoti + + + | miti bhAvaH / / 3. 2. 51. / / 70 sApatna iti" iti zaGkAyAm "sApatnaH prakRtyantaratvAt" "sapatnazabda: prakRtyantaramasti' ityuttaritam / tasya cAzayaH 35 kaiyaTAdibhiritthamavadhArito yat--sapatnIzabdo'yaM sapana eye'gnaayii| 3. 2. 52 // zabdaprakRtikaH, zivAdau vA sapatnazabda eva paThyate, nAmagrahaNe liGgaviziSTasyApi grahaNam iti nyAyana ca | ta0pra0-taddhite eyapratyaye pare agnAyyeva parataH strI sapatnIzabdo'pi tatra gRhyata ityaNa bhavati, puMbadbhAve ca puMvad bhavati / anAyyA apatyam-AgneyaH, agnAyI devatA'.
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhadvRtti bRhannyAsasaMvalite [pAda-2, sUtra. 52-53 ] sya-AgneyaH sthAlIpAkaH / pUrveNa siddhe niyamAthaM vacanam, zyaneya ityAdau na bhavati / zenyA apatyaM--zyaneyaH, tena-yaneyaH, rohiNeyaH, atra pUrveNApi puMvabhAvo na | rohiNyA apatya---rauhiNeyaH iti--- pUrvatra "dvisvarAdanadyAH" bhavati // 52 // [ 6. 2. 7. ] ityeyaNa paratra ca "DyAptyUGaH" [ 4. 1. 70.] ityeyam, atra hi pUrvasUtreNa puMvattve 'zyateyaH, 4 rohiteyaH' iti rUpe syAtAm, tadAha-atra pUrveNApi puMvaza0ma0 nyAsAnusandhAnam--rAya0 / atra pUrvasUtrAt / dAvona bhavatIti / adaM vicAryate eye evAgnAyozabdaH 5 'Nitaddhitayasvare''jAtizca' iti ca nAnuvattateprayojanatvAt, pavadityeva viparItaniyama evaM kUto nAzrIyate, tathA sati kevalaM parataH strItyevAnavartate / yadyapIha vRttau taddhite eya | malitatayA nidhaprakaraNa evapratyaye' ityuktam, tathA ca taddhitAMzamAtra pUrvasUtrAdanuvRttamiti aneye" iti, athavA'traiva "AgneyaH" iti nipAtyatAm, tacca 48 pratIyate, tathApi tadavyAvartakatvAdanAvazyakamiti svabhAva-nipAtanaM niyamArtha bhaviSyati, eye evAgnAyIzabdasya puvatvaM siddhatvenaiva nirdiSTam, eyapratyayasya taddhiteSveva pAThAt, tatra nAnyatreti, tadubhayamakRtvA "eye'gnAyI" iti karaNena vipa10 taddhite' iti vizeSaNasyAkiJcitkaratvAt / agnAyye rItaniyamAbhAvavijJAnAt, tena-agnAyya hitamityarthe Iye veti--evakAro'nyasyAH parataH striyA eye-puMvattvavyAvata 'jAtizca0" [3. 2. 51.] iti puMvadbhAve-agnIya iti nArthaH tallAbhopAyazcAne vakSyate / agneH strItyarthe dhavayoge rUpaM bhavati, anyathA ( viparItaniyamAzrayaNe) agnAyIya 50 "pUtaRtu-vRSAkapyagni-kusita-kusIdAda ca" [20 40 60] | | iti syAt, ata AcAryeNa viparItaniyamo na svIkRtaH / iti DIH, antasyaiH, AyAdeze cAmnAyIti rUpama, tasyA / / 3.2.52 // 15 apatyamityarthe "kalyagnereyaNa" [6.1.17.7 ityeyaNi, anena pubadbhAve AdivRddhau ca--AgneyaH iti rUpam / / evaM devatArthe'pi sa eva pratyaya ityAha--agnAyI devatA'- nA'p-priyAdau / 3. 2. 53 // syeti asya-sthAlIpAkasya, gavyadugdhenaudanaM sthAlyA pacyate. ta0pra0-pUraNyapapratyayAnte syekArthe uttarapade priyAdau tadvidhAnaM gahyasUtrAdau vistarazaH pratipAditam, saca sthAlyA-ca pare parataH strI banna bhavati / apa-kalyANI paJcamI 55 20 pAko devatAvizeSamuddizyAgnau hUyate, tatra yo'gnAyImu nAyAmu / Asa-kalyANIpaJcamA rAtrayaH, evaM-kalyANIdazamAH ddizya dIyate [hUyate ] asau--'AgneyaH' ityucyate / 'pUraNyabantasya grahaNAdiha' puvadbhAvo bhavatyeva-bahvaya Rco yadyapi AgneyIzabdaH svata eva strIliGgo na tu vizeSyava yasya sa-bahacazcaraNaH / priyAdi-kalyANI priyA asyazAta, tathApi dhavayoganimittatvAdasya parataH strItvamakSatameva, / kalyANIpriyaH, evaM-bhavyApriyaH bhavyAmanojJaH, priyAkalyAparata: strItyasya vizeSyavazAdityupalakSaNamAtra niyatastrI gokaH, priyAsubhagaH, kalyANIdurbhagaH, kalyANIsvaH, priyA- 60 kara liGgazabdavyAvartanAya, yadyapyagnAyIzabdo'pi niyatastrIliGga kSAntaH, darzanIyAkAntaH, priyAvAmanaH varzanIyAsamaH, priyAeva, tasya pusi rUpAbhAvAt, tathApi tasyAgnizabdaprakRtika sacivaH, priyAcapalaH, priyAbAlaH, kalyANItanayaH, kalyANItvAdastyeva pusyapi rUpamiti na parataH strItvahAniH, agni duhitakaH, kalyANIbhaktiH, giritanayA bhaktirasyazabda eva hi dhavayogarUpanimittavazAt striyAM prayujyata giritnyaabhktiH| ityagnitvAropeNaiva tatrAgnizabdaprayoga iti vaiyAkaraNAnAM kathaM dRDhabhaktiH sthirabhaktiH paripUrNabhaktirityAdi ? 65 ko siddhAntAta, spaSTaM cedaM "striyAH pavat" [ 6. 3. 35.] | vaDhaM bhaktirasyetyevamastrIpUrvapadasya vivakSitatvAt / apriyA iti sUtre udyote / agnAyyeveti niyamo vRttI pradarzitastasya / dAviti kim ? kalyANI paJcamI asmin-kalyANapaJcakathaM lAbha ityAha-~-pUrveNa siddhe niyamArthaM vacanamiti-- mokaH pakSaH, kalyANI pramANI yeSAM te-klyaannprmaannaaH| agnAyIzabdasya pUrvoktadizA parataH strItve eyasya svarA-1priyA 2 manojJA 3 kalyANI 4 subhagA 5 durbhagA 6 svA ditaddhitatvena "jAtizca Nitaddhitayasvare" [3, 2. 51.] / 7kSAntA 8 kAntA 9 vAmanA 10 samA 11 sacivA 70 2iti sUtraNava puMvaddhAvaH siddha eveti siddhe satyArabhyamANo | 12 capalA 13 bAlA 14 tanayA 15 duhita 16 bhakti vidhiniyamArtha:- ityAnAyyeva eye paMvada bhavati nAnya iti | iti priyAdiH / vaametypynye-priyaavaamH||53||
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pAda-2, sUtra-53] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-nA'pi0 / 'na niSedhe "gozcAnte0" [ 2. 4. 96. ] iti hrasveap-priyAdau' iti cchedo vyAkhyAnAt, 'ap' iti pratyayo - kalyANIpriyaH iti / evaM-bhavyApriyaH ityAdAvapi / gRhyate * pratyayA'pratyayayoH pratyayasyaida hamAm iti . bodhyam / atra gaNe [ priyAdau ] kSAntAkAntAzabdAvapi nyAyAd vyAkhyAnAcca, atra apUpratyayo yadyapi caturAdi- paThayete, tayozca dvidhA siddhi:-kSAmyatIti kSAntA. zabdAntAd bahuvrI herapi bhavati tathApIha strIvAcakasamAnA- / kamate kAmayate veti kAnteti kartari ktapratyaye, kSAntidhikaraNa evAppratyayAnto grahItavyaH, tasmin pare eva rasyA astIti zAntA, kAntirasyA astIti kAnteti puMvadbhAvaprApteriti, tAdRzazcAppratyayAntaH zabdaH pUraNapratya- cA'bhrAditvAnmatvarthIye'c pratyaye, tatra pUrvatra pakSe bahuvrIhI 45 yAnta: strIliGgazabda eva, tasmAdeva "pUraNIbhyastatprA- / ktAntasya "ktaH"[3. 1. 151 1 iti nityaM prAka prayogaH dhAnye'p" ] 7. 3. 130.] ityap-vidhAnAt, ata Aha-- ' syAditi paraM pakSamevAdriyante / giritanayA bhaktirasyeti10 paraNyappratyayAnte iti-yadyapi Rkzabdo'pi parata: / atra bhavitariti karmaNi vitaH, yadyapi prAyobhAve vitavi strIsamAnAdhikaraNaH sambhavati tasya strIliGgatvAt "naJ | dhIyate tathApi bAhulakAt karmaNi pravRttiH, athavA "bhAvA'bahoco mANava-caraNe" [7. 3. 135.] ityappratya ! katroMH" ityadhikAre tasya sattvena karmaNyapyAJjasyenaiva 50 yAntatvAcca, tasyApi grahaNaM sambhavati, tathApi apaprakaraNa : prvttiH| bahaSa bhaktizabde pare'pi pavattvamapalabhyate / tata prathamopAttatvAt pUraNyappratyayAnta eva gRhyate / laghunyA- / kathamiti zaGkate--kathaM dRDhabhaktirityAdi / samAdhatte15 sakArazca pUraNyappratyayAntasya grahaNe yuktidvayamuktam- dRDhaM bhaktirasyeti, ayamAzayaH-..nAtra daDhazabdo bhaktevi priyAdisAhacaryAt svarAntasyaiva appratyayAntasyagrahaNaM zeSaNamapi tu bhajadhAtvarthakriyAvizeSaNam, kriyAvizeSaNAnAM tAdaka pUraNyeva, yadvA yatrApazabdato nirdiSTa: sa evaM gRhyate, / ca klIbatvaM sakalatAntrikasampradAyaravIkRtam, evaM ceha daDhA- 55 yatra cAdhikArAnumitastasya ne grahaNaM* zrutA'numitayoH ! dizabdA adADharyAdinivRttiparA na tu bhaktevizeSaNam, yatra zrutasyaiva grahaNam iti nyAyAditi / sarvametanmanasikRtya- hi uttarapadena saha sAmAnAdhikaraNyaM vivakSitaM tatraiva samAna20 voktaM- pUraNyappratyayAnte uttarapade iti / kramaza udAharati : liGgatvasyAvazyakatvAt, evaM ceha pUrvapade svAbhAvikamevAstrItvaM apa-kalyANI paJcamI prAsAmiti-atra yeva paJcamI na tu puMvadbhAvakRtamiti / pada kRtyamAha-apU-priyAdAviti tajjAtIyAyA evaM rAveranyapadArthatvAt prAdhAnyamiti : kimiti--pUrapyapapratyayAnte priyAdau ca vadbhAvaH kuto 60 samAsottaraM "pUraNIbhyastatprAdhAnye'p" [7. 3. 130.] : niSidhyata iti praznaH, tathA ca sUtramevedaM na kAryamuttarasUtra eva ityappratyaye avarNavarNasya" [ 7. 4. 68.] itIkAraluki / nakAro niSedhArthaH paThanIya ityAyAti / appratyayAntabhi25 strItvAdApi-paJcamA iti, atra "parataH strIpuMvat" nAyAM pUraNyAM priyAdibhinne ca samAnAdhikaraNe puMvatvamiSTaM [3. 2. 49.] iti puMvadbhAvaH prApto'nena niSidhyate / yathA kalyANI paJcamI [rAtriH ] asmin pakSe ityarthe prakRtaM prakAramanyatrApi nirdizati-evaM-kalyANIdazamAH samAse "RnnityaditaH" 7. 3.171.) i iti- kalyANI dazamI yAsAM rAtrINAM tA ityrthH|| kalyANapaJcamIkaH iti, atra pUraNyAH prAdhAnyAbhAvAt abityasya pUrapyabantaparatvena vyAkhyAnasya phalamArUpAti- appratyayo na bhavatIti puMvadbhAvo bhavati ; evaM-- kalyANI 30 pUraNyabantasya grahaNAditi-yataH pUraNIsambandho'p-mAnisamA pratyayo vivakSitastata iti bhAvaH / bahvacazcaraNa: iti iti De IkAraluki---kalyANIpramANAH iti, ihApi caraNazabdaH zAkhAvAcI, atra "naa-bahoco mANava- pUrvastreNa vadbhAvo bhavati; evaM kalyANIpaJcamA rAtrayaH, 70 caraNe" [ 3. 3.135.] ityappratyayaH tathA ca satyapyap- 'kalyANIpriyaH' ityAdAvapi syAditi "appriyAdI" ityA pratyayAnte uttarapade nAtra prakRtastreNa paMvadbhAvaniSedha iti ! vazyakamityavyAptivAraNArthameva sUtraM na tvativyAptivAraNA-: 35 "parata: strI0" [ 3. 2. 51] iti puMvadbhAvo bhavatyeva, ! rthamiti pratyudAharaNena viparItalakSaNayodAharaNAsiddhirevA apapratyayAntasvaprayukto niSedho na bhavatIti bhAvaH / apa- ! cAyaH kathayitumiSTeti pratIyate / anyathA "apriyAdI pratyayAnte udAhRtya priyAdau niSedhamudAhartumAha-priyAdi- syAbhAve kevalaM netyetAvataH sUtrasyAgamakatvena kathaMcid gama- 75 kalyANI priyA asyeti-atra samAse paMvattve prApte'nena / katve'pyagrimavadbhAvaniSedhaprakaraNasya ca vaiyarsena ca zaGkA
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 - bRhadvRtti bRhannyAsasaMvalite 20 samAdhI nirAlambanau syAtAm / priyAdigaNaM paThati priyA manojJetyAdinA, tatra vAmAzabdo'pi kaizcidiSyate, tadAhavAmetyapyanye iti, tathA ca teSAM mate- priyAvAmaH ityeva rUpam // 3.2.53 // 5 taddhitAkopAntyapUraNyAkhyAH / 3. 2. 54 // ! ta0 pra0-taddhitapratyayasyAkapratyayasya ca yaH kaH sa upA yA tastaddhitAkopAntyAH, pUraNIpratyayAntAH AsthA: - saMjJAstadrUpAzca ; parata: striyaH puMvanna bhavanti / taddhita-madrikAbhAryaH, vRjikAbhAryaH, lAkSikIbhAryaH, lAkSi10 kobRhatiH, lAkSikIvezyA, zaicanikocarI, matrikAyate, vRjikAmAninI | aka- kArikAbhAryaH, hArikAbhAryaH, vilepikAyA dharmyaM - vailepikam Anulepikam, kArikAkalpA, pAcikArUpA, kArikAyate, pAcikAmA ninii| pUraNI-dvitIyAbhAryaH, paJcamIbhAryaH, dvitIyAkalpA, paJcamIdezyA, paJca15 moyate, SaSThI mAninI / AkhyA -dattAbhArthaH, guptAbhAryaH, dattArUpA, guptApAzA, guptAmAninI / kasya taddhitAkavizevaNaM kim ? pAkabhAryaH, mUkabhAryaH, jalpAkabhAryaH, kAmukakalpA, jAgarUkarUpA, luNTA kAyate, kuTTAkAyate, kuTTA. kamAninI // 54 // za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - taddhitA / taddhitAkakopAntyazabdo'nekadhA vyAkhyAtuM zakyata iti kA vyAkhyA svAbhimateti pradarzanAya taM padazo vyAkhyAti tadvitapratyayasyAkapratyayasya ca yaH kaH ityAdinA tathA cehedRzaH samAso'bhipretaH- taddhitazcAkazca taddhitA kI, tayoH kaH-25 taddhitAH, sa upAntyo yeSAM te-taddhitAkakopAntyAH / [ pAda-2, sUtra- 54 ] / + / iti zaiSikakapratyayAntaH parataH strIliGgaH, sA bhAryA yasye 35 tyarthe bahuvrIhiH, "parataH stryekArthe0 " [ 3.2.49. ] iti puMvatvaM prAptamanena pratiSidhyate; evaM vRjikA zabdo'pi zaiSikakapratyayAnta eva, madra-vRjizabdayordezavAcakatvAt / lAkSayA raktA-lAkSikI, "lAkSA- rocanAdikaN" [ 6. 2. 2.] | itIkaNi siddhyati, lAkSA paNyamasya ityarthe'pi lAkSikIti 40 rUpam, lAkSikIbhAryaH ityatra paNyArthA lAkSikIti, arratotiH ityatra raktArthI sA, bRhatikA - prAvara Nam, lAkSikI bhAryA yastha, lAkSikI bRhatikA yasyeti vigrahaH / lAkSikIdezyetyatra ISadasamAptA lAkSikIti vigrahe "atabhabAderaSadasamApte kalpa dezIya" [ 7. 3. 11.] iti 45 dezyap pratyayaH, tatra parata: "kyaGa-mAni- pittaddhite' [ 3.2. 50] iti puMvatvaM prAptamanena niSidhyate, sAmAnyataH sarvasyApi pUrva prAptapuMvadbhAvasya niSedhakatvAt / madrikAyate pUrvoktAnmadrikAzabdAdAcArArthe kyaGa, atrApi "kyaDa-mAni-pittaddhite" [ 7. 3. 50. ] ityasyaiva prAptiH atra puMvatve ikAro 50 na zrUyata / vRjikAmAninI, atra vRjikAmAtmAnaM manyate iti vigrahe " parata: strI" [ 7. 3. 49. ] iti vRjikAmanyAM kAJcinmanyata ityarthe ca "kyaGamAni0 " [ 7. 3.50. ] iti ca puMvatvaM prAptaM pratiSidhyate, athavobhayatrApi "kyamAnio" ityanenaiva vizeSavihitatvAt prAptaM puMvatvamanena 55 pratiSidhyate / evaM taddhitakopAntyamudAhRtyAkakopAntyamudAhartumAha- ka - iti / kArikAbhAryaH iti -- karotIti kArikA, karoteH kartari akaH, strItvAdApa, ittve-kAriketi, sA bhAryA yasyeti vigrahaH, atra kakAro'kapratyayAvayava eva kArikAzabdasyopAntyaH parataH strIpuMvadbhAvasya prAptiranena 60 dh / vilepikAnulepikAzabdAvapyakapratyayAntasya striyAM rUpe, tayordharmyamityarthe "RnnarAderaN" [6. 1.51.] ityaNa, AdyasvaravRddhiH, "jAtizca Nitaddhitayasvare" [ 3. 2.51] iti puMvadbhAvaH prApto'nena niSidhyate, tatphalaM cekArazravaNam / kArikAkalpetyatra ISadunA kArike- 65 tyarthe "atamabAde0 " [7. 3. 11] iti kalpap "kyaG-mAnipittaddhite [ 3. 2. 50 ] iti puMvadbhAvaH prApto niSidhyate; evaM- pAcikArUpetyatrApi / kArikAyate ityatra kArivAcaratItyarthe kyaGa, zeSaM pUrvavat / pAcikAmAninItyatrobhayathA vigrahaH pAcikAmanyAM manyate iti, AtmAnaM pAcikAM 70 manyate iti ca / pUraNImudAharati dvitIyAbhAryaH ityAdinA, dvayoH pUraNI - dvitIyA " dvestIyaH " [ 7. 1. 165.] iti | / tAdRzAzca pUraNyaraca AkhyAzca zabdAstaddhitAkakopAntya pUraNyAkhyA iti; vRttI yAsAmiti pradarzanaM parataH strINAmapekSayA, paraM tu tathA sati sAmAnAdhikaraNyAbhAveneha puMvattvaM na syAditi "taddhitAkakopAntyA puraNyAkhyA:H" iti sUtrasva30 rUpaM syAt, tathA ca kiM sUtrapATha eva hrasvapAThaH, lekhakapramAdakRto vA, vRttisthaM vigrahavAkyamArthikAnvayApekSayA, na tu sUtrastha padasAdhutvaprayojakavigrahapradarzanArthamiti svIkaraNIyam / kramaza udAharati-tadvita iti / madrikA bhAryaH iti -madrikAzabdaH "vRjimadrAd dezAt ka:" [ 6. 3. 38.
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pAda-2, sUtra- 54055 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / 59 / / 3.2.54 / / taddhitaH svaravRddhi hetura rakta vikAre / 3.2.55 // / / tIyaH, dvitIyA bhAryA yasyati bahuvrIhiH parataH strIti / kopAntya iti na bhavati - pratiSeSaH, tadarthamuktavizeSaNamA - puMvadbhAvaprAptiH anena pUraNIstrItvanimittako niSedhaH / vazyakam, tata eSu ' pAkabhAryaH, mUkabhAryaH, jalpAkabhAryaH' 40 paJcamIbhAryaH paJcAnAM pUraNI- paJcamI, sA bhAryA yasya ityeteSu parataH strI" [3. 2. 49 ] iti, anyeSu "kyaDapaJcazabdAt "no maT" [ 7. 1. 159 ] iti mad mAni pittaddhite [ 3. 2. 50 ] iti puMvattvaM bhavatyeveti 5 TittvAnDI : - paJcamI, bhAryayA saha bahuvrIhI puMvadbhAvaH pUrvavat prApto niSidhyate / dvitIyAkalpA paJcamIdezyetyanayorISadasamAptau kalpapdezyapau, pittaddhita nimittA prAptiH pUraNItvena pratiSedhaH / paJcamIyate ityatrAcAre kyaG, tantrimittA puMvadbhAvaprAptiH / SaSThI mAninIti-SaNNAM pUraNIta0 pra0- svarasthAnAyA vRddheryo hetustaddhito raktAd 45 10 SaSThI "paT-kati katipayAt thaT" [ 7. 1. 161. ] iti vikArAccAnyatrArthe vihitastadantaH parataH strI liGgaH puMvala thaT, TittvAnGIH, mAninimittA prAptiH pUraNItvena niSedhaH bhavati / mAthurIbhAryaH, saugdhnIbhAryaH vaidizIbhAryaH, vaidarbhIbhAryaH, AkhyAmudAharati-dattAbhAryaH, guptAbhAryaH iti - dadAtIti sItaMgamIbhAryaH. kArtavIryabhAryaH, mAyurIdezyA, nAdeyIcarI, dattA, gopAyatIti guptA, kartari ktaH, athavA dIyate sma - ! sItaMgamIyate, vadarbhImAninI, laugdhnImAninI / taddhita iti dattA, gopAyati sma - gupteti, atra yadyapyetau strIvizeSarUDhA / kim ? kumbhakArI bhAryA asya sa - kumbhakArabhAryaH, evaM - 50 15 viti svata eva strIliGgo, na tu vizeSyavazAt / tathApi kANDalAvabhAryaH / vRddhiheturiti kim ? ardhaprasthe bhavAdAnakriyAnimitta dattazabdaH, gopAyanakriyAnimitto gupta- ardhaprasthA, ardhaprasthA bhAryA yasya saH --ardhaprastha bhAryaH, zobhazabdazca na svataH strIliGgo'pi tu vizeSyavazAdeveti tayoH natarabhAryaH, madhyamabhAryaH / svareti kim ? vaiyAkaraNaparataH strItvamakSatamiti "parataH strI0 [ 3.2.59 ] bhAryaH / anye tu vRddhimAtra hetoNitastaddhitasya puMvatpratiSedhaiti puMvattvaM prAptamevanena niSidhyate / dattArUpA guptApAze micchanti, tanmate - vaiyAkaraNIbhAryaH / araktavikAre iti 55 20 tyanayoH pittaddhita nimittA prAptiH, guptAmAninItyatra mA- kim ? kaSAyeNa raktA--kASAyI, sA bRhatikA'sya - kASAyaninimittA, atra vayaGi puMvatve tadabhAve ca na rUpe vizeSa iti bRhatikaH, evaM - mAjiSTha bRhatikaH ; lohasya vikAro lauhI, na tadudAhRtam / padakRtyamAha-kasya tadvitAka vizeSaNaM sA ISAsya-lauheSaH ; evaM khAdireSaH // 55 // kimiti - taddhita pratyayasyAkapratyayasya ceti kasya kuto vizeSaNamiti praznArthaH / anyavidhakopAntyasya puMvadbhAvo 25 bhavatyeva, sa na syAdityAha - pAkabhAryaH, mUkabhAryaH ityAdinA, pAkazabdaH prathamavayovAcI, tasya cAjAdigaNe pATha- | vRddhiheturiti tadvitavizeSaNam, "vRddhirAdedaut" [3.3.1.] 60 sAmarthyAdA iti kaiyaTaH, mUkazabdazca vAgvihInavAcI, iti sUtreNAdadItAM vRddhisaMjJA vidhIyate, te ca prAya: svaraetayoH ko na taddhitasambandhI, kintu prathame pacdhAtoreva casya kaH, dvitIye ca bandhArthAnmUdhAtoH kak auNAdika iti so'pi 30 na taddhitasambandhI na vA akasambandhIti nAtra niSedho bhavati / afare iti vizeSaNAbhAve ca syAdeveti tadgrahaNamAvazyakamiti bhAva:, evaM jalpAkodizabdAH kRdantAH, tatra jalpAkaH"vRG-bhikSi- luNTi-jalpi- kuTTATTAka:" [ 5.2.70. iti sUtreNa vyutpAditaH, kAmukazavdazca "zakam gam0" [5. 2. 35 40.] iti sUtreNokaNa pratyayAntaH, jAgarUka zabdazca "jAguH " [ 5. 2.48 ] iti sUtreNokapratyayAntaH luNTAkaH "vRG bhikSi0" [ 5.2, 70] iti TAkapratyayAntaH, kuTTAko'pi tAdRza eveti na ko'pi ddhitIyakopAntyo na vAkapratyayIya za0 ma0 nyAsAnusandhAnam- taddhitaH / svara | syaMva sthAne bhavanti, kvacidanAdezarUpA adhyeta iti teSAM vyAvRttyarthaM svaragrahaNam, tatra svaravRddhiheturiti padaM vyAcaSTesvarasthAnAyA vRddheryo heturiti svarasthAnAyA iti kathanena AdezabhitrAyA eva vyAvRttiH, vyaJjanasthAnAyAstasyA 65 abhAvAt / 'araktavikAre' ityapi taddhita ityasyaiva vizeSaNam, tadAha- raktAd vikArAccAnyatrArthe iti-"rAgATTo rakhate" [ 6.2.1.] ityadhikRtya rakhatArthe vihitastaddhitaH "vikAre" [ 6. 2.30 ] ityadhikRtya ca vikArArthe vihitaH saH, tadanyArthe vihita ityarthaH / taddhi 70 tazca pratyaya iti pratyayagrahaNe tadantasya grahaNAdAhatadantaH parataH strIliGgaH iti, zabda iti vizeSyamadhyA /
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhadvRtti-bRhannyAsasaMvalite [pAda-2, sUtra.-55 hAryam, tena "vizeSaNamantaH" [7. 4. 113.] iti pari- puMvadbhAvo vidhIyatAmiti praznAzayaH / yatra vRddhirna bhavati bhASayA vA tadantagrahaNam - na puMvaditi ca prakaraNalabdhameva / tAdRzataddhitAntasyApi puMvadbhAvaniSedhaH syAt, tadAha- 40 tathA ca sutrArthaH smpnnH| mathurAyAM bhavA-strI, mAthurI, / ardhaprasthe bhavA-arthaprastheti-atra bhavAthe'Na, tasmin parato sA bhAryA yasyA'sau-mAdhurIbhAryaH bhavArtha'Ni mathurA-vRddhirna bhavati, "arthAt parimANasyAnato vA tvAdeH" 5 zabdasyAdeH svarasya sthAne vRddhirbhavatIti svarasthAnIyAyA | [ 7. 4. 20. ] ityarthAtparasya parimANArthasya prasthazabdasya bartahetustaddhitapratyayaH, tadantaH parata: strIliGgaH zabdo' svareSvAderato baddhevarjanAta, Adezca vikalpena vidhAnAdamAthurIzabdaH, tasya parataH strI0" [ 3. 2. 49. ] iti | bhAvapakSe'sya rUpasya sattvAt, atra ca prakRtasUtrApravRtterna 45 puMvadbhAvaH prApto'nena niSidhyate / vidizA nAma nagarI, | puMvadbhAvaniSedhaH, vRddhiheturityasyAbhAve cehApi syAdeva tasyAM bhavA vaidizI, sA bhAryA yasyeti- vaidishiimaayH| niSedhaH / na ca mA bhUdiha vRddhiH, tathApi taddhitasya vRddhi10 vidarbho janapadaH, tatra bhavA vaidarbhI, vidarbhANAM rAjA'pi | hetutvamastyeva paryudAsAbhAve, Adezca vRddhipakSetrApi vRddheH vidarbhaH, tasyApatyaM strI vA vaidarbhI ! sutaGgamo nAma RSiH, | saMbhavAditi vAcyama, yato hetRtvaM dvidhA-svarUpayogyatvaM tasyApatyaM strI-sautaGgamI, sA bhAryA yasyA'sau-sautaGga- | phalopahitatvaM ca, taha satre phalopahitahetRtvasya grahaNAdiha 5U miibhaaryH| kRtavIryasyApartya strI-kArtavIryo / prathamasUtra- ' ca vRddhirUpakalasyAsattvAt / zobhanatarabhAyaH iti-atra prAptabadbhAvaniSedhamudAhRtya puMva-bhAvamAtrasya sarvasya / zobhanatarA bhAryA yasyeti vigrahaH, tatra zobhanatarAzabda15 pUrvoktapuMvadbhAvasya ] ayaM niSedha iti bodhayitumudA- staddhitapratyayAnto'sti, kintvasau taddhito na vRddhi prati haraNAntarANyapyAha- mAthurIdezya yAdi, ISadasamAptA : svarUpayogyo'pi hetuH, kimuta phalopahita iti na bhavati mAthurItyarthe dezyap / nAdeyIcarIni- nadyA bhavA-nAdeyo, ' puMvadbhAvaniSedhaH, vRddhiheturityasyAbhAve cehApi syAdeva 55 nAdeyI bhUtapUrvA-nAdeyIcarI, "nadyAdereyaN" [6. 3. 2.] | nissedhH| vRddhau svareti vizeSaNena ca vaiyAkaraNamAryaH ityAdI ityeyaNi yAM-nAdeyIzabdasiddhiH, tasmAd "bhUtapUrve niSedho na bhavati, tatra hi "vaH padAntAt prAgadauta" 20 pacaraTa" | 7. 2.78] iti caraTa, TittvAnDayAM-nAdeyI- [7. 4. 51 ityata bhavati, vyAkaraNamadhIte vetti vA yA carIti, atra pittaddhitanimittAvadbhAvaprAptiranena niSi- strI sA-vaiyAkaraNI "tadvettyavIte" [6.2.116.1 dhyate / sautaGgamIyate atra sautaGgamIvAcaratItyarthe kyaGa, | ityaNa, Adisvarasya bRddhi vAdhitvA aid bhavati, atra aid 60 tannimittaH puMvadbhAvaH prApto'nena niSidhyate / 'vaidarbhImA- | yadyapi vRddhistathApi na svarasthAnIyA vRddhiriti tasya taddhininI, sodhnImAninI' ityanayormAnini parataH pubadbhAva- | tasya prakRtasUtre grahaNAbhAvAt puvadbhAvasya pratiSevAbhAve prApti: / sarvatraiSu taddhitaH svaravaddhihetu raktavikarArthazca / sati tasmin vaiyAkaraNabhArya iti rUpaM svamate bhavati, padakRtyamAha-taddhita iti kimiti-svaravRddhihetutvasya svaretyasyAbhAve ca puvadbhAvaniSedhAt-vaiyAkaraNIbhArya taddhitapratyayeSveva prAyo dardanAt taddhita eva grahISyata itya- | iti syAt, taccAnyamatasaMmatamityAha-anye tu vRddhi- 65 bhimAnAt praznaH / na kevalaM taddhita eva svaravRddhihetu: mAtratoriti, ayamAzaya:-ye vRddho svarasthAnIyatvaM pratyayo'pi tu kRtpratyayo'pi tAdRza iti svaravRddhihetukRtpra- vizeSaNaM nAdadate teSAM mate ihApi aidarUpavRddhaH satvena tyayAntasya vadbhAvaniSedho mA bhUditi taddhitagrahaNamAva- niSedhaH syAdeva; yadyapi pANinIyAnAM mate'pi prakRtasUtrazyakamityAha- kumbhakArI bhAryA yasyeti- kumbhaM karotIti sthAnIye "vRddhinibhittasya ca taddhitasyAraktavikAre" vigrahe "karmaNa:." [5.1.72.] ityaNantAt kumbhakAra. [6. 3. 38. } iti sUtre vRddhI svarasthAnIyatvarUpaM vize- 70 zabdAt striyAM DIH, kumbhakArIzabdaH svaravRddhiheturakta-SaNaM na dIyate, tathApi vRddhestaddhitasyetyuktAvapi SaSThayA vikArArthakabhinnapratyayAnta iti tasya bhAryAzabdena bahuvrIhI nimittArthatvasaMbhavAt nimittapadena vRddhizabdena phalopahitapuMvaddhAva: pratiSidhyate / evaM-kANDaM lanAtIti-kANDa- nimittatvaM gRhyata iti vyAkhyAnAdiha puMvadbhAvo na lAvI, sA bhAryA yasyetyarthe kANDalAvabhAya ityatrApi niSidhyate, tathA ca anye tviti zabdena tadanya eva kecana paMvaddhAvaH pratiSidhyeta, tadvAraNAya taddhitagrahaNamAvazyakamiti | vaiyAkaraNA grAhyAH / arakta-vikAre iti kimiti- 7 bhAvaH / vRddhiheturiti kimiti-sAmAnyanaiva, taddhitAntasya | raktArthaka-vikArArthakataddhitavarjanaM kimarthamiti praznAzayaH 35 pasa
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pAda-2, sUtra-55-56] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / - - kaSAyeNa 'raktA-kASAyItikaSAyazabdAt "rAgATTo "avikAro'dravaM mUta, prANisthaM svAGgamucyate / rakte" [ 6. 2. 1.] ityaNi vRddhI iyAM ca-kASAyI, cyutaM ca prANinastattannibhaM ca pratimAdiSu // " iti 36 sAhatikA'syeti-kASAyabRhatikaH iti-atra kASAyyA: kArikayA tatraiva satra lakSitameva gRhyate, lakSaNavyAkhyA ca bRhatikayA samAse sati puMvadbhAvo bhavatyeva, prakRtasUtre : tatra sUtre kRtapUrvA, tathA coktalakSaNalakSitAt svAGgavAca5 raktArthaparyudAsAbhAve ca na syAt; evaM-majiSThayA / kAt sapUrvapadAd vihito yo DIstadantaH parataH strIvAcakaH raktA bRhatikA-mAjiSThI, sA yasya sa- mAziSTha- / zabdaH pavana bhavati mAninabhinne uttarapade; jAtirapi brahatika ityatrApi puMvadbhAvo bhavatyeva / raktArtha pratyudA- / tatheti sUtrArthaH / dIrghakazIbhArya iti-dIrghAH kezA yasyAH / / hatya vikArArtha pratyudAharati-lohasya vikAro-lauhIti, | sA- dIrghakezI, sA bhAryA yasyeti bahuvI hiMgo bahuvrIhiH atra "vikAre" [ 6. 2. 30.] ityaNa, ISA-halayuga- bhAryArUpe uttarapade paMvattvaM prAptamanena niSiddham, kezasyokta10 yormadhyasthito daNDaH, lauhI ISA yasya sa-loheSaH, atra lakSaNalakSitasvAGgatvena tato vihito kIrihAstyeva / paMvadabhAvo bhavati, vikArArthaparyadAsAbhAve ca na syAt, candamakhImAryaH iti-candra iva mukhaM yasyAH sA-candratathA ca 'lauhISaH' iti syAt / evaM-khadirasya vikAraH- ! makhI. sA bhAryetyAdi pUrvavat / kalakaNThIdezyA kala:- 45 khAdirI, sA ISA'sya-khAdireSaH ityatrApi puMvattvaM bhava- kalAnvito'vyaktamadharo vA, kaNThadhvaniryasyAH sA-kalatyeva, tadarthamaraktavikAre ityAvazyakam // 3. 2. 55 // kaNThI kokilA, tatra ca jAtitvAdeva Doriti tadiha marrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrr wr.! svAGgAt GIprakaraNe nodAhAryamiti kalakaNThI padamiha yaugi kameva svIkAryam, tathA ca kaNThazabdasya svAGgatvena svAGgA15 svAGgAnDIrjAtizcAmAnini / 3. 2. 56 // " , DoprakaraNe tadudAharaNasaGgatiH, ISadUnA kalakaNThI kalakaNThI- 50 ta0pra0-svADAda yovihitoDIstadanto jAtivAcI / dezyA, pittvanimittakaH vadbhAvaH prApto'nena vAryate / kecita ca yaH zabdaH parataH strI sa vanna bhavati, amAnini-mAnina- / tvevamAhuH- kalakaNThIpadasyaha kokilAparatva eva prayogArthazabdazcet paro na bhavati / dIrghakezIbhAryaH, candramukhIbhAryaH / sAmaJjasyam, kAcinnArI kalakaNThIsAmyeneha bubodhayiSi kalakaNThIdezyA, sanagAtrIcarI, candramukhIyate / jAti- : teti prayogasvArasyaM pratIyate, na ca kalakaNThI kAcidanyA 20 kaThIbhAryaH, bahvavIbhAryaH, kaThIdezyA, bahvacIcarI zUdrA- nArI, tayA sAmyamiha vivakSayituM yujyata iti jAti- 55 bhAryaH, kSatriyAbhAryaH, zUdrApAzA, kSatrigAdezyA; prakaraNe evedamudAhArya miti / tanugAtrIcarIti-tanu-kuzaM gAtramasyAH sA- tanugAtrI, bhUtapUrvA sA-tanugAtrIcarI, AkRtigrahaNA jAtiratriliGgA ca yaagvitaa| / yA kila pUrva kRzazarorA''sIt samprati samupacitadehA AjanmanAzamarthAnAM sAmAnyamapare viduH // 1 // jAtA saivamucyate, ihApi pinnimittA prAptiH / candramukhI atra prathamajAti lakSaNAnusAreNa-'kumArIbhAryaH, kizo- | yate candramukhIvAcaratItyarthe kyaGa, tannimittaiva puMvadbhAva- 60 robhArya iti bhavati, dvitIyajAtilakSaNAnusAreNa-'kumAra- prAptiranena prtissidhyte| jAtistriyamudAharati-jAtibhAryaH, kizorabhArya iti bhavati, nahi kumAratvAdi utpatteH / ityAdinA / kaThIbhAryaH kaThena proktamadhIte yA sA prabhRtyAvinAzamanuvartate / svAGgAditi kim ? pttubhaaryH| kaTho, atra proktArthapratyayasya "kaThAdibhyo vede lup" Doriti kim ? skeshbhaaryH| amAninIti kim ? dIrgha- 6. 3. 183.] iti lupa. adhyayanArthapratyayasya ca "proktAt" kezamAninI, ktthmaaninii| 'asamAsanirdezaH sukhArthaH // 56 // 16. 2. 129.1 iti lapa, tathA ca vedazAkhAvAcitvAta 65 / "gotraM ca caraNaiH saha" ityukterjAtitvamiti "jAtera yAnta." [2. 4. 54.] iti DIH, sA bhAryA yasyetyarthe 30 za0 ma0 nyaasaanusndhaanm-svaanggaa0| puMvat / bahuvrIhI prApta puMvattvamanena niSidhyate / evaM-bacIbhAryaH neti prakaraNaprAptam, tathA cArthamAha-svAGgAd yo vihita ! itytraapi| kaThIdezyeti-ISadUnA kaThI, pittvanibandhanA iti- ''asaha-nam-vidyamAna." [ 2. 4. 38. ] iti sUtreNa prAptiH / zUdrAbhAyaH ityAdI zUdrAdizabdAnA sakRdAkhyAta- 70 vihita ityarthaH, tatra hi na svamaGgaM svAGgamapi tu- nirNAhyatve satyasarvaliGgatvarUpaM jAtitvaM bodhyam / pUrva
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhavRtti-vRhannyAsasaMvalite [ pAda-2, sUtra-56] "jAterayAnta." [ 2. 4. 54.] iti sUtrabRhadvRttI jAti- dvitIyatvaM tasya lakSaNasya dvitiiymtaanusaaritvaat| kecit tu lakSaNavaividhyamuktam, tathAhi-"tatra jAtiH kAcit saMsthAna- AkRtigrahaNetyasyaivAtriliGgeti vizeSaNamAhuH, tat tu na vyaGgayA, yathA-gotvAdiH / sakRdupadezavyaGgayatve satyatri- : yuktam, taTItyAderajAtitvaprasaGgAt / sarvathA-AkRtigrahaNeti 40 liGgA'nyA, ythaa-braahmnntvaadiH| ++++ gotracaraNa : atriliGgeti ca bhinnameva lakSaNadvayam / AjanmanAzamarthAnA5 lakSaNA ca tRtiiyaa| yadAhuH / manvitA, AkRtigrahaNA ca jAtiritthamapi kecit sambandhaM / "AkRtigrahaNA jAtiliGgAnAM ca na sarvabhAk / | kurvanti, tanmate'pi kumAratvAderna jAtitvam, kuta ityAha sakudAkhyAtanirmAhyA gotraM ca caraNaiH saha // " iti| na hi kumAratvAdIti, hi-yataH, kumAratvAdi jAtitvena samprati kaThIbhArya ityAditRtIyajAtilakSaNAnusAra- | grahItumiSTaM vastu utpatteH prabhRti vinAzamabhivyApya nAnuvartata 45 mudAhRtam, zUdrAbhArya ityAdidvitIyajAtilakSaNAnusAram, iti sambandhaH / kumArazabdaH prathamavayovAcI, prathamaM ca vayo ! yauvanAt pUrvam, tacca na vArdhake'navarttate, tathA ca na tatra 10 AkRtigrahaNAyA:-anugatasaMsthAnavyaGgAyA jAteH 'taTI' | puMvadbhAvaniSedha iti kumArabhArya ityAdyeva / ityAdI prasiddhAyA udAharaNamiha nopanyastam / padakRtyamAha-svAGgAditi kimiti-kIrjAtizcAmAnikecijjAtilakSaNamaparamAhuH, tadapoha samupanyasyati- ! nItyeva sUtramastviti bhaavH| uttaramAha-paTubhAryaH iti, 50 AkRtigrahaNA jAtirityAdinA, tatra 'AkRtigrahaNA' ityaMzaH ayamAzayaH- tathA sati sarvA GyantA strI na puMvat syAditi parvatrApi lakSaNe samAna eveti prathamaM jAtilakSaNamubhayasaMmatam, ! paTavI bhAryA yasyetyarthe gagavacanasyApi paTvIzabdasya puMva15 'atriliGgA ca' ityArabhya dvitIyam tasya cAyamartha:--yA atri bhAvo na syAditi / ti kimiti-svAGgAnDIreva .. liGgA satI arthAnAM prAdurbhAva-vinAzAvabhivyApya sambaddhA | vidhIyata tisIyara vidhIyata iti DIgrahaNamecyAvatakamiti bhAvaH / uttarayatisA jAtiH 'sAmAnyamapare' iti ca tRtIyaM lakSaNam / evaM / sakezabhAryaH iti-"asaha-na-vidyamAna." [2. 4. 38.] 55 ca "jAterayAnta 0" iti [ 2. 4. 54. ] sUtrokte dvitIya- iti sUtre sahapUrvasya paryudastatvAt tato DIna bhavatIti sakezA lakSaNe sakRdupadezavyayatve satyasarvaliGgatvarUpe'yaM bhedaH sa ca bhAryA yasyeti Abantenaiva vigrahe paMvadbhAvo bhavatyeva, DIri20 kevalaM svarUpe, lakSyaM tUbhayorapi brAhmaNatvAdyava; 'sAmAnyama- / tyasyAbhAve ca na syAditi bhaavH| amAninIti kimiti-- pare viduH" iti lakSaNe'pi "AjanmanAzamarthAnAm" iti samba- ! avizeSeNa sarvasminnattarapade niSedho vidhIyatAmityAzayaH / / dhyate, tathA cArthAnAmutpatteH prabhRti vinAzaparyantaM sAmAnyaM / dIrghakezamAninIti svabhinnAM kAMcida dIrgha kezAM manyata iti 60 jAtiriti, idameva ca jAtilakSaNamane dvitIyajAtilakSaNatve vigrahe "kyaGa-mAni-pittaddhite" [ 3. 2. 50 ] iti puMvanoktamAcAryaH / idaM ca lakSaNaM "jAterayAnta." iti sUtrastha dbhAvo bhavatyeva, mAninItyasyAbhAve na syAditi bhAvaH / dvitIya-tRtIyalakSaNayoH saMgrAhakam, tena kaThatvAdInAmapi / nanvatra na mAninazabda uttarapadamapi tu mAninIzabda iti jAtitvaM sidhyati, tattacchAkhAdhyetRtvasyAjanmanAza sAmAnya- 'amAnini' ityakte'pi nAtra vadbhAvo yuktaH prakRtaniSedhatayA'nvitatvAbhAve'pi zAkhAdhyetRtvayogyatAyA vaMzaparamparA- pravatteravyAhatatvAditi cet ? na * nAmagrahaNe liGgaviziSTa- 65 prAptatayA tathAbhUtatvamakSatam / tatratyaM ["jAterayAnta0" iti / / syApi grahaNam iti nyAyena liGgabodhakapratyayaviziSTasUtrasthaM] prathama jAtilakSaNaM cApyatratyenAntimalakSaNena syApi mAninzabdasya mAningrahNana grahItuM zakyatvAt / 30 vastuto saGagahItameva, anugatasaMsthAnavyaGgacatvamapi taTAdiSu ! na cAtra na mAninazabdAlliGgabodhaka: pratyayo'pi tu dIrghake AjanmanAzaM tiSThatyeva / tathA cAnena navInana lakSaNena ko | zamAninazabdAdeva, yataH karmopapadAdeva mandhAtoNin pratyaya vizeSa iti cedatrAha-atra prathamajAtilakSaNAnusAramiti- iti samudAyasyaiva strIpratyayaprakRtitvamiti vAcyam, yato 70 AkRtigrahaNatvarUpa jAtitvaM kumAryAdAvapyasti, kaumArasya yo vihitastadviziSTasyaiva tena grahaNamityetAdRzaniyamAnaGgI. kaizorasya vA dehina AkRtivizeSeNaiva grAhyatvAt, iti tena | kArAt / astu vA samudAyAdeva' DI:, tathA sati mAninzabda. 35 lakSaNena kumAryAdInAmapi jAtistrotvaM bhavatIti tatrAnena . mAtrasyottarapadatvamavyAhatameva, samAsAt pUrva strIpratyayotpa- sUtreNa puMvattvaM niSidhyate / apareSAM sammate dvitIyalakSaNe ca tyabhAvAt / DI-jAtyoH sahaiva niSedhena sahAnvayAt sahovita na teSAM jAtitvamityAha-dvitIyajAtilakSaNAnusAreNeti- / sattvena samAsaH kuto na kRtaH sUtre ityAzaGkAyAmAha-asa- 75 25
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pAda-2, sUtra-56-57] zrIsiddhahamacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / mAsanirdezaH sukhArthaH iti-sukhArtha ityasya sukhenArthabodhArtha : dbhAvasyoddezyatayA pUrvatra pratItA parataH syevehApyuddezyamiti 35 iti bhAvaH, svAGgaGIjAtyamAninIti kRte nArthaH sukhena borbu tadanuvRttirapekSitaiva, evaM nibhittatayA'nuvRttaM 'sthyekArthe uttarava nirdezaH kRta iti yAvata / / 3.2.56.1 pade ityapi sambadhyata eva, tadAha-parataH strItyAdinA / / nanu "parataH strI puMvat stryekArthe'naGa" [3.2.49.] iti / sUtreNaiva karmadhAraye'pi puMvadbhAvaH siddha eveti viziSyAnena puMvat karmadhAraye / 3. 2. 57 // sUtreNa punaH puMvadbhAvavidhAnamanAvazyakamityAzaGkAyAmAha- 40 pratiSedhanivRttyartha ArambhaH iti-pratiSedhasya "nApriyAdo" 5 ta0pra0-parataH syanaG karmadhAraya samAse szyakAtha / [3. 2. 53. 1 ityAdisUtraH kRtasya paMvadbhAvaniSedhasya uttarapade pare puMvad bhavati, pratiSadhanivRttyartha aarmbhH| nivattiH-karmadhArayepravRttireva artha:-prayojanaM yasya tAdRzo'"nApriyAdI" [ 3. 2. 53.] ityaktaM tatrApi bhavati yamArambhaH, etatsUtreNa punaH puMvadbhAvavidhAnamiti tadarthaH / kalyANI cAsau priyA ca-kalyANapriyA, evaM-kalyANa ayamAzayaH-''parataH strI0" [ 3. 2. 59. ] ityAdisUtraiH 45 manojJA; "taddhitAkakopAntyapUraNyAkhyAH" [ 3. 2. 54 prAptaH pavabhAvaH "nApriyAdau" ityArabhya "svAGgAnDI" 10 ityaktaM tatrApi bhavati-madrikA cAsau bhAryA ca-'madrikabhAyoM, ityantaM catabhiH satraH pratiSidhyata iti tattatsthale karmadhAraye' lAkSikavRhatikA, pAcakavRndArikA, kArakavRndArikA, : pi taiH pratiSedhaH syAta. sa karmadhAraye mA bhUdapi tvanena pUvapaJcamavRndArikA, SaSThavRndArikA, dattavRndArikA, gurata- 'dabhAva eva bhUyAdityetadartha pratiSedhanivartakamidaM sUtramArabhyata - vRndArikA; "taddhitaH svaravRddhiheturaraktavikAre" [ 3. 2. / iti / tathA ca pratiSedhaprAptisthalAnyeva prakRtasUtrodAharaNatayA 50 55.] ityuktaM tatrApi bhavati-mAthurI cAsau vRndArikA pradarzyante-- nApriyAdau" ityuktaM tatrApi bhavatItyA15 gha-mAthuravRndArikA, slognavRndArikA; "svAGgAchIrjAti- dinA, tatra pUraNyapapratyayAnte uttarapade vihito niSedho cAmAnini" [3. 2.56.] ityuktaM tatrApi bhavati- bahavIhAveva pravarttate tatraivAppratyayAntottarapadasya saMbhavAditi candramukhI cAsau vRndArikA ca-candramukhavRndArikA, dIrgha | tadanadAharaNam / priyAdAvudAharati-kalyANI cAsau priyA / kezavRndArikA, kaThavRndArikA, bahvacavRndArikA; yataH / ceti-atra "vizeSaNaM vizeSyeNekArthaM karmadhArayazca" [3.1. 55 sthApatyaM-'vAtaNDyaH, strI cet vataNDI, sA cAso vRndArikA | 56.] iti samAsaH, "parata: strI0" [ 3. 2. 49. ] iti / 20 ca,-vAtaNDapavRndArikA; gargasthApatyaM-gAyaH, strI ceta prAptasya puvadbhAvasya "nApriyAdau" [3. 2. 53.] iti gAryo, sA cAso vandArikAca-gAgyaM vadArikA; kapotapAka niSedhe prApte'nena viziSya paMvadabhAvo bhavati. evaM kalyANI eka-kApotapAkyaH,strI cet kapotapAkA, sA cAsau vRndArikA cAsau manojJA-kalyANa-manojJetyatrApi bodhyamityAha-evaMca-kApotapAkSyavRndArikA; kuJjasyApatyaM-kaujAyagyaH, kalyANamanojJeti / evaM-"taddhitAkakopAntyapUraNyAkhyAH" 60 strI cet kaujAyanI, sA cAso vRndArikA ca-kojAyanya- 3. 2. 54.] ityanena vadbhAvaH pratiSidhyate'to'tra tadvi- vRndArikA; aGgasyApatyAni-aGgAH, striyazcedAGgathaH,tAzca SayANyapyudAharaNAnyupasthApayitumAha-"taddhitAkakopAntyatA vandArikAzca-aGgabandArikA evN-grgvRndaarikaaH| pUraNyAkhyA" ityuktamiti, tatra caturo'pi taduddezyabhUtAn 'iDaviD, pRth, darad, uzija-ete janapadazabdAH kSatriyavA- ' prayogAn kramaza Aha-madrikA cAsau bhAryA ceti, idaM cinaH,ebhyo'patyapratyayasya striyAM lupi-iDaviTa cAso vRndA taddhitapratyayasambandhikopAntyasyodAharaNam, pUrvavat karmadhAraya- 65 rikA cetyAdivigrahe-aiDaviDavRndArikA, pArthavRndArikA, : samAsaH, vadbhAva-tatpratiSedhayoH prAptiranena puMvadbhAvazca 30 dAradavRndArikA; auzijavRndArikA iti bhavati / parataH / bodhyaH / lAkSikabRhatiketi-lAkSayA raktA-lAkSikI, sA striityvN-khttvaavRndaarikaa| anUGityeva-brahmabandhUvRndA cAsau bahatikA ceti vigrahaH. idamapi taddhitasambandhikopArikA // 57 // ntyasyaivodAharaNam, atra yadyapi "taddhitaH svaravRddhiheturarakta vikAre" [ 3. 2. 55. ] iti sUtre 'araktavikAre' iti 70 za0ma0 nyAsAnusandhAnam---puMvat / puMvadbhAva- paryudAsenApi puMvadbhAvapratiSedhaH paryudasta iti tenApi prakRtaprakaraNasya niSedhana vyavahitatvAdiha punaH puMvadgrahaNam, puMva- prayogasiddhiH, tathApi * anantarasya vidhirvA bhavati pratiSedho
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhavRtti-bRhannyAsasaMvalite [ pAda-2, sUtra. 57-58 vA * iti nyAyenAsau paryudAsaH svaravRddhihetutaddhitanimi- ' yAm" [ 7. 1. 31. ] iti svArthe driyaH, astriyAmitasya pratiSedhasyaiva nivartako na tu "taddhitAkakopAntyasya." / yukteH striyAM kapolapAkaiva, kapotapAkA cAso bandAriketi 40 [3. 2. 54.] ityanena prAptasya pratiSedhasya, tathA : vigrahe samAse'nena puvadbhAve tryapratyayazrutI kApotapAkya ca tatpratiSedhanivRttyarthametatsUtrodAharaNatvaM tasya yuktameva / - vRndAriketi / kuJjasyApatyamiti vigrahe "kujAde yanyaH" 5 pAcakavRndArikA, kArakavRndAriketyete akasamba [6.1. 47. ] iti Ayanyapratyaye AdisvaravRddhau---kauJjA ndhikopAntyasya pratiSedhanivRtterudAharaNe, pAcikA cAso yanyaH iti, striyAM tu--"strIbahuSvAyanam" [ 6. 1. 48.] "vRndArikA kArikA cAso vRndAriketi vigraho" ! ityAyani-kauJjAyanIti, tasyAH vadbhAce strItvanimi- 45 paJcamavRndArikA, SaSThavRndAriketi pUraNyA udAharaNe, takasyAyanako nivRtto pustvanimittasya Ayanyasya zravaNa paJcamI cAsau vRndArikA, SaSThI cAsI vRndAriketi vigrho| miti-kauJjAyanyavRndAriketi / aGgasyApatyAnIti-- 10 dattavRndArikA, guptavRndAriketi AkhyodAharaNe, dattA : aGgazabdAdapratyAtheM "purumagadhakaliGgasUramasadvisvarAda ___ cAsI vRndArikA, guptA cAso vRndAriketi vigrahI, sarvatra [6. 1. 116. ] ityaNi tasya "bahuSvastriyAm" samAsAdiH pUrvavat, vRndArakazabdo, devavAcI mukhyavAcI {6. 1. 124. iti bahutve lup---aGgAH iti, atra cAstri- 50 manoharavAcI ca, tatra prakRtaprayoga mukhyArthaka evaM pratIyate, yAmiti kathanAt strIbahutve lubabhAve jAtivAnDayAma-- tasya vizeSaNatve'pi prakRtaprayogeSu vizeSyatvameva, mukhya- : AgayA, tAzca tA vRndrArikA ityatheM samAse'nena puvattve' 15 bhUtAyAH striyA eva pAcikAdizabdena vizeSaNIyatvAt ! striyAmiti vyAvRttinivRttau dreraNo lupi sati-- aGgavRndA AkhyAbhUtayordattA-guptAzabdayostu yadyapi vizeSyatvameva rikAH iti / evaM--gargasyApatyAni--gargAH pumAMsaH, striyuktam, tathA ca tayoH paranipAta evocitaH, tathApi vivakSA- yazca gAyaH, tAzca tA vRndArikA iti vigrahe karmadhAraya- 55 vazAt prakRte vizeSaNatvaM vyavahatamiti dhyeyam / prati dhA- / samAse'nena puvattve strItvanivRttau "yajano'zcAvarNAntagopaka ntaramavatArayati-taddhita : svaravRddhiheturiti / tadviSaye'pi / nAdeH" [ 6. 1. 126.] iti yatro lupi-gargavRndArikA 20 pravRttimadAharati---mAthurI cAsau vRndAriketi----mathurAyAM / iti, tadAha-evaM-gargavRndArikAH iti / itthaM puvadbhAve bhavA strI-mAthurI, sadhnebhavA strI----sodhnI, te ca te sati pratyayalupamudAhRtya kvacit tasmin sati pratyayaluvabhAvavRndArike iti vigraho, atra bhavArthe vihito'Na taddhitaH svara- mudAhatu mavatArayati-iDavir3a pRtha ityAdinA, evaM caite. 60 vRddhihetuH, tadantAyAH striyA: pUvatvapratiSedhaH prAptaH karmadhA / bhyo'patyArtha "rASTra-kSatriyAta sarUpAta rAjApatye dira" raye'nena pratiSidhyate / svAGgAGIriti sUtraviSayamudAharati-! -., [6.1. 114, ] ityati tasya striyAM "derajaNoprAcyabha25 candramukhI cAsau vRndAriketi--candra iva mukhaM yasyA : " IdeH" [ 6. 1. 123. ] iti lupi-'iDaviD' ityAdInyeva iti vigrahe candamukhI zabdaH "asahanaJ 0" [ 2. 4. 38. ] / rUpANi, teSAM vRndArikAdizabdena saha karmadhAraye'nena puvattve iti jayantaH' tasya yuvadbhAvaH pratiSiddho'nena pratiprasUyate, : strItvanimittakalupo nivRttau aiDaviDavRndAriketyAdIni 65 evaM--dIrghakezavRndAriketi / jAtimudAharati- kaTha-: pratyayAntarUpaghaTitAnyeva rUpANIti samuditArthaH / padakRtyavRndAriketyAdi, kaThI cAsau vRndAriketi vigrahaH, evaM--- mAha--parataHstrItyeveti--tadanuvRttirapi saprayojaneti 30 bar3acavRndAriketi, kaThI-bahvacIzabdau zAkhAvAcityAjjAti , bhaavH| tadvyAva|mAha-khaTvAvRndAriketi-khaTvAzabdaH svata eva strIliGga iti tasya neha puvadbhAva itibhAvaH / pravRttinimittau / gotrapravRvRttinimittAM jAtimudAharati-- | 'anUGa' ityavazyaM sambandhanIyamityAha--anUDityeveta, 70 vataNDasyApatyamityAdinA, "vataNDAt" [ 6. 1. 45.] vyAva|mAha-brahmabandhUvRndAriketi--anUGityasyAnanuvRttI iti yaJ, tasya "striyAM lup" [ 6. 1. 46 ] iti lup- 'vadbhAve hrasvazravaNApattiriti bhAvaH / / 3. 2. 57 // vataNDI, tasyAH vadbhAvena lupo nivRttau--vAtaNDyavRndAriketi / gargasyApatyaM strI-gArgI yaantAt striyAM DoryalopaH, sA cAsau vRndAriketi vigrahe samAse puvadbhA- / riti // 3. 2. 58 vAnDonivRttau yakArazravaNamiti--gAya'vRndArikati rUpam / / kapotapAka eva-kApotapAkya-- iti-"nAtAdastri-! ta0 pra0- stryanUra riti pratyaye jAtIye dezIye ca puva 35
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pAda-2, sUtra-58-56] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / 65 dbhavati / paTavI prakAro'syA:-paTujAtIyA, ISadaparisamAptA; uttarapade kyaGamAnipittaddhite Nitaddhitayasvare ca prAptipaTvI-paTudezIyA; madrakajAtIyA, madrakadezIyA; pAcaka- ! riti pratiSedho'pi teSveva prApta ityaprApta eva puMvajAtIyA, pAcakadezIyA; paJcamajAtIyA, SaSThadezIyA batta bhAvo'nena vidhIyate, pUrva puMvadbhAvapratipedhaprAptinivAraNa jAtIyA, guptadezIyA, mAthurajAtIyA, strogTanadezIyA, dIrgha- ' paratvena prakRtasUtrasArthakyopapAdanaM tu ritpratyayasya pitkaraNaza- 40 5 kezajAtIyA, candramukhadezIyA, kaThajAtIyA, bacadezIyA, : DkAvAraNaprasaGgeneti na tadasaGgatiH / pratiSedhaprAptisthala bAtaNDayajAtIyA, gAyadezIyA, kApotapAkyajAtIyA. sajAtIyasthalodAharaNaM tu 'uttarapade' ityasyAsambandhabaddhayA, kojAyanyadezIyA, aGgAjAtIyA, gargadezIyA, aiDaviDa- uttarapadasambandhe hi na pratiSedhaprAptiruttarapadazabdasya jAtIyA, pAryadezIyA, dAradajAtIyA aushijdeshiiyaa| samAsacaramAvayave rUDhatvAt / atrApi parataH striyA eva parataH strItyeva-kuTIjAtIyA, draNIdezIyA / anahityeva-; puvatvamityAha-parataH strItyeveti / vyAvaya'mAha-kuTI- 4 10 karabhorujAtIyA, madrabAhUdezIyA // 58 // jAtIyA, druNIdezIyeti-kuTIduNIzabdau svata eva strIliGgAviti tayoH pusi rUpameva nAstIti tayoH puMva - bhAvo na bhavatIti bhAvaH / evamaGityasyApi sambandha za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-riti / r it yasmi ra Avazyaka evetyAha-anUDityeveti // 3. 2. 58. / / stat-rit, tasmin riti, tAdRzau ca pratyayau jAtIya-dezI-~~~rrrrrrrrrrrrr................. yAveveti 'rita' zabdamarthato vyAkhyAti--jAtIye deza ceta / ritI pratyayAvapi yadi pitau kriyatAM tarhi "kyA - tva-te guNaH // 3. 2. 56 // 50 15 mAnipittaddhite" [ 3. 2. 50.] ityanenaiva puMvadbhAvaH sivyet, paraM ta0 pra0-'parataH stryanUGa guNavacana zabdaH tva-ta ityetayoH "taddhitaH svaravRddhiheturaraktavikAre" [ 3. 2. 55. ] iti sUtreNa svaravRddhihetutaddhitAntastriyAH 6. pratyayayoH parayoH pumAn bhavati / pavyAH bhAvaH-paTutvam, paTatA; enyA bhAvaH etatvama, etatA; zyanyA bhAvaH-zvetapuMvadbhAvo niSidhyamAnaH 'mAthurajAtIyA" ityAdAvapi tvam, shyttaa| tvata iti kim ? paTvIrUpyam, paTvIsyAt, iSyate ca tatra puMvadbhAva iti tadartha "riti" pRthaka 20 puMvadbhAvavidhAnamAvazyakam, vihitazcAyaM paratvAnniSedhaM / mayam / guNa iti kim ? kaThotvam, kaThotA; dattAtvam, 55 bAdhate, tatazca ritkaraNamapyAvazyakam / kiJca "kyaGamAni ! dattAtA; kauravama, kautaa| kecitta jAtisaMjJAjitasya vizeSaNamAtrasya puMvabhAvamicchanti-pAcikAyAH bhAvaHpittaddhite" [ 3-2-50 ] ityatra rito'pi pAThena naivaM prayo- ' janasiddhiH, tataH parANAM niSedhasUtrANAM riti pravRtterdAra pAcakatvaM, pAcakatA; madrikAyAH bhAva:-madrakatvam, madratvAditi pRthageva sarvaniSedhabAdhanArthamidaM straM viziSya riti katA; AnukUlikyA:-AnukUlikatvam, AnukUlikatA; AkSikyA:-AkSikatvama, AkSikatA; dvitIyAyA:-dvitI- 60 25 puMvadbhAvaM vidhatta iti svIkaraNIyameva, etatsUcanArthamevAne niSedhyaviSayANyapyudAharaNAni dAsyante- madrakajAtIyetyA yatvam, dvitIyatA; paJcamyA:-paJcamatvam, paJcamatA; dinA / udAharati-padavI prakAro'syA: iti-prakAre mAthuryA:-mAthuratvam, mAthuratA; lognyA :-srogghanatvam, jAtIyara" [ 7.2.75. ] iti jAtIyari anena puvadbhAve | saugnatA; candramukhyA:-candramukhatvam, candramukhatA; paTujAtIyeti / ISadasamAptA paTvItyarthe "pratamabAderISadasa- 1 sukezyA:-sukezatvaM, sukezatA / 30 mApte." [ 7. 3. 11.] 'iti dezIyari puvAve-! "saMnyAH zriyAmanupabhoganirarthakatvaparadezIyeti / pratiSedhanivRttyudAharaNAnyAha--madrakajAtI mithyApavAdamamRjan vananimnagAnAm / yetyAdi, madrikA prakAro'syA ityAdirUpeNa vigrahaH, sasnuH paya ranenijurambarANi atra taddhitakopAntyanimittA adbhAvapratiSedhaprAptiranena jAbisaM dhRtavikAzivisaprasUnAH // 1 // " vAryate, evaM-pAcakajAtIyetyAdAyakasambandhikopAntya- zizupAlavadheH 4 sarge] 35 tvena pratiSedhaprAptirudAhAryA / vastutastu nAtra puMvad- | tadavitathamavAdIyanmamatvaM priyati ... 70 : bhAvaH prApto navA tanniSedhaH, puvadbhAvasya ekArthe / priyajanaparibhuktaM yad dukUlaM dadhAnaH / .. ..
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 bRhadvRtti bRhanmyAsa saMvalite tadadhivasatibhAgAH kAminAM maNDanazrI vrajati hi saphalatvaM ballabhAlokanena // 2 // [ mAghe ] tathA - rasavatyA dhUmavasvam, bhuvastRNavazvam, zAlAyA efore matyAdi // 59 // [ pA-2, sUtra. 59 | buddhivaizadyAyAha- kecit tu jAtisaMjJAvarjitasyeti, tathA ca 'kaThItvam, dattAtvam' ityete eveha pratyudAharaNe, na tu kartrItvamiti, tatra taiH puMvadbhAvasyeSTatvAt / tathA ca teSAM 40 mate guNavAcakapadena vizeSaNamAtramucyate, bhavati ca kRttaddhitazabdAnAM vizeSaNatvam, kevalaM jAti-saMjJAzabdayoreva vizeSagatvAbhAvAt teSAM mate pratyudAharaNIyA api prayogA udAharaNAnyeva tadAha - pAcikAyA bhAvaH pAcakatvamiti - pAcakAzabdaH pacanakriyAnimittaMna striyAM vartate sa ca vizeSaNa- 4: rUpa eveti bhavati guNavacanaH / 5 15 ' za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-tva-te0 // tvazca tazceti - svataM tasmin tva- te iti samAhAradvandvAt saptamyekavacane rUpam / * pratyayA'pratyayayoH pratyayasyaiva0 iti nyAyena tvatau pratyaya gRhyete, tau ca "bhAve tvatala" [ 7. 155.] iti sUtreNa vihito, guNapadaM svavAcakaparam, tacca guNini varta - 10 mAnaM padamupasthApayati, sAkSAdguNavAcakasya strItvAbhAvAt "zuklAdayo guNAH puMsi guNiliGgAstu tadvati" iti smaraAdheyazcAkriyAjazva, so'sattvaprakRtirguNaH // " iti 5( NAt, tathA ca guNavacanazabdena guNavAcakatvena pUrva dRSTaH samprati guNopasarjanadravyavAcI zabdo gRhyate, ataeva tasya guNavacanalakSaNamuktaM "voto guNavacanAt" [ pA0 sU0 parataH strItvamapyupapadyate, tadAha- parataH khyanUGityAdinA / 4.1.44 ] ityAdisUtreSu / asyArthaH satvaM dravyaM tatraiva nivizate nAnyatra tiSThati, etena sattAjAtivyavattyate, sA paTTyA bhAvaH iti - paTvIniSThavizeSyatAnirUpitaprakAratAzraya iti bhAvaH, prakRtijanyabodhe prakArIbhUtasyaiva bhAvazabda- hi na kevalaM dravye nivizate'pi tu guNakarmaNorapi, evamapi bAcyatvAt, atrArthe "bhAve tvatal" [ 7.1.55 ] iti | dravyatve'tivyAptistasyApi dravye evaM nivezAdata Aha- 55 tvataloH kRtayoranena puMvattvam / etateti puMvadbhAvAt | apaitIti sattvAdapagacchatyapItyarthaH, dravyatvaM hi na strIpratyayanivRttau tatsanniyogaziSTaM natvamapi nivartate kadAcid dravyAdapagacchati, guNastu apagacchatyeva, 'yathA20 sanniyogaziSTAnAM saha vA pravRttiH saha vA nivRttiH iti / ''mraphalAdau pItatAyAM jAtAyAM nIlatA'paiti / evamapi nyAyAt evam zyetateti etazyetazabdau guNavacanAvapi / gotvAdiSvativyAptiH, gotvAdayo hi gavAdidravye guNiparAveva / padakRtyamAha-tvate iti kimiti - sAmAnyena nivizante'zvAdezca vyAvasanta iti tadvAraNAyAha-- 6( guNavacanasya sarvatra pratyaye parataH puMvattvameSTavyamiti praznA- pRthagjAtiSu dRzyate iti gotvaM hi dravyatvAvAntarazayaH, paTvIrUpyam, paTvImayamiti - paTTTyA Agatam, nAnAjAtiSu na dRzyate guNastu dRzyate, yathA abhre 25 paTvInAM prAcuryamityarthayoH krameNa rUpyamayaTI, tatra na puravattva- nIlatA tathaiva tRNAdiSvapIti pratIteH / itthaM pUrvArdhana parAparajAtInAM vyavacchedaH, kintu karmaNyativyAptistadavasyA, taddhi dravye nivizate'paiti nAnAjAtiSu ca G dRzyata iti tadvAraNAyAha -- AdheyazcAkriyAjazca, Adheya ityasya utpAdya ityarthaH, akriyAjazcetyasyAnutpAdya ityarthaH ghaTAdau pAkajarUpAderutpAdyatvAt, AkAzAdau mahattvAderanutpAdyatvAt karma [kriyA ] tu sarvatrotpadyata eva na kvacidapyanutpAdyam, tathA ca tasya dvaividhyAbhAvAnna tatra 7 ( lakSaNAtivyAptiH / evamapi dravyasya guNatvaM prApnoti, avayadi dravyaM hyavayavadravyeSu nivizate, asamavAyikAraNasaMyoganivRttI vinAzAt tato'vaiti bhinnajAtIyeSu ca hastapAdAdiSu dRzyate nityA'nitya [ utpAdyA'nutpAdya ] bhedena dvividhaM ca bhavati, niravayavAnAmAtma-paramANvAdInAM 75 | miSTamiti tatra puMvattvavAraNAya 'svate' iti viziSya kathanIyamiti bhAvaH / guNa iti kimiti parataH strIparaM zabdamAtraM tvatayoH puMvad bhavatvitipraznakartuM rAkUtam / jAti -saMjJA kriyAzabdAnAmapi tathA sati puMvadbhAvaH syAditi 30 pratyudAharaNamukhenAha-kaThItvamityAdi, atra kaThIzabdasya jAtiparatvena "svAGgAnGIrjAtizcAmAnini ' ' [ 3. 2.56 ] ityeva puMvadbhAvapratiSedho yadyapi prAptastathApi paratvAdasya sarvapratiSedhApavAdatvAzayena pratyudAharaNaM bodhyam / dattAtvamiti saMjJAzabdasya pratyudAharaNam / kartrItvamiti kriyA35 vAcakazabdasya / matAntare kriyApravRttinimittasya zabdasyApi guNavacanatvamiSTamiti kartrItvamityAdau puMvadbhAva iSTa eveti ziSya pANinIye ca naye saMjJA kRdantataddhitAntasamastasarvanAmasaMkhyAzabdAtiriktaH zabdo guNavacanazabdenocyate / bhASye ca"sattve nivizate'ti, pRthagjAtiSu dRzyate /
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pAda-2, sUtra- 59 ] zrI siddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / 45 nityatvAt, sAvayavAnAM cAnityatvAdata Aha---asattva | anupabhoganirarthakatva mithyApavAdam asRjana, tameva mithyAprakRtiriti adravyasvabhAva ityarthaH / iti / evaM ca jAti- pavAdamArjanaprakAramAha-- sasnuH payaH papuH, ambarANi 40 dravya kriyAvacanAtirivataH zabdo guNavacanaH / idameva guNa ! anenijuH dhRtavikAzibirAprasUnAH santaH bisaM jakSuH" ityavacanalakSaNaM svasammatamapIti "svarAto guNAdakharo " nvayaH / yudhiSThirakariSyamANarAjasUyajJe samupasthAtu gacchataH 5 [ 2. 4. 35. ] iti sUtre samupanyastamuktarItyaiva vyAkhyAtaM zrIkRSNasya sainyAH vananimnagAnAM vananadIsambandhinInAM, ceti tata evAvalokanIyam / uktaM jAtisaMjJAvajitasya zriyAM nirmalamaburajalakamalAdisampadAm, anupabhogenaguNavacanatvaM tu prAcInataramatena, kintu teSAM mate "zreSTaM AsvAdavizeSAbhijJajanAnupayogena, yo nirarthakatvasyapurodvAravatItvamAsIt" iti mAghaprayoge puMvadbhAvo durvAraniSprayojanatvasya, mithyAbhUto'pavAdo- duSkIttiH, tam, eva, atra dvAravatIzabdasya taddhitAntatvena jAtisaMjJAbhinna- amRjan paryazodhayan / kathamiti cedAha - saratuH 10 svAt prakRtasUtreNa puMvadbhAvasya durvAratvAt / yadyapi pUrvokta- ! snAnamAceruH payaH papuH jalamabhyavajaha ambarANi bhASyAnusArisvamate'pi prakRte puMvadbhAvo durvAra eva, yato vastrANi, anenijuH zucIcakruH kiJca dhRtAni-jAtidravya kriyAzabdAtiriktazabdAnAM guNavacanatvasyaiva tena karNAdyAbharaNatAM nItAni, vikAzIni--phullAni, bisa- 50 lakSaNena pratIteriti zaGkitu N zakyate, tathApi tadvyAvRtyarthaM prasUnAni - - kamalAni yestAdRzAH santaH, bisaM mRNAladaNDa, vizeSaNadAnena tanmAtra vyAvRttirnAbhipretA'pi tu yatra | jakSuH cakhaduH itthaM ca sarvasampadaH sarvathopabhogena, 15 prakRtalakSaNaM ghaTate tatraiva guNavacanatvamiti pUrvoktarItyA | anupabhoganirarthakatvamithyApavAdasya zodhanaM spaSTameva / saMjJA - kRdanta taddhitAnta-samAsa-saMkhyAzabdAtiriktazabdo guNa- atra zriyAM strItvena nirathikAnAM bhAvo niradhikAtvamityeva vacanatvena gRhyata ityaGgagIkArAdiha doSAbhAvaH / na caivaM syAt samAsasya yanmate guNavacanatvaM nAsti tanmatAnusAram, 55 'zaradaH kRtArthatA' [ bhAraviH ] "sA mumoca ratiduHkha- prakRta [ kecittu ] pradarzita matAnusAraM ca bhavati guNavacanazIlatAm" [ kAlidAsaH ] ityAdiSu kA gatiH, 'kRtArthA' tvamiti puMvattvaM sUpapAdam / svamate ca "zaradaH kRtArthatA " 20 'ratiduHkhazIlA' ityAdInAM samAsatvena guNavacatvAbhAvAt / iti prayogaprasaMgena -- prAkpradarzita 'sAmAnye napuMsakam' iti puMvadbhAvApravRttau dIrghazravaNApatteriti vArttikoktarItyA napuMsaka nirdezenaiva nirvAha iti jJeyam / vAcyam, tatra sAmAnyavivakSayA napuMsakayoreva kRtArtha - ratiduHkhazIla- / prakRtapadye ca punaruktidoSa:, bisazabdasya dvidhopAdAnAt, 60 zabdayoH prayogasvIkAre kSatyabhAvAt / asya sUtrasya ca 'jakSubisaM ghRtavikasvaratatprasUnA:' ityevaM sarvanAmnA tannirdeza tanmate taddhitAnteSvapi pravRttisteSAmapi jAtisaMjJAvyati ucita iti spaSTaM kAvyaprakAzAdau saptamolAse / 25 riktatvAt tathA ca taddhitAntaviSayANyudAharaNAnyAha -- madrikAyA bhAvaH ityAdinA madrakatvamityArabhya zrAkSi kAparyantaM taddhitakopAntyatvanibandhanasya niSedhasyApavAdodAharaNAni / dvitIyatvamityArabhya pacamatAparyantaM pUraNyA atra punarapi mAghakavipadyamevodAharati-- tadavitathamavAdIriti-- [ 11-33. ] tadadhivasatimityasya sthAne madadhivasatimiti pAThaH samucitaH idaM hi khaNDitAyA 65 nAyikAyA nAyakaM prati vacanam / kazcinnAyakaH pratidinaM tAM priyAzabdenAhvayati, sa cAnyakAminIlampaTo'pi, kadAcit parakAminIsaGgacihnitaM vastraM paridadhAna evAlakSitacino nAyikAsakAzamAyAtaH, tadA sA taM pramANitapara udAharaNAni / mAthuratvamityArabhya sodhnatAparyantaM svara30 vRddhihetutaddhitAntodAharaNAni / evaM samAso'pi tanmate guNavacane eveti tatrApi puMvatvamityAha - candramukhyA bhAvaH ityAdinA, eSu "svAGgAnDI0 " iti niSedhasyApa | nAyikAsaMsarga viparItalakSaNayA mithyAvAdinaM pramANayati, 70 vAdaH / arthatanmatAnukUlaM kavivacanamapyudAharati-- "sainyAH | "tvaM mama priyA, iti yat ( tvam ) avAdIH tat avitatham, zriyAmanupabhogetyAdi, zizupAlavadhe caturtha sarge 28 raMvata yat ( yasmAt ) priyajanaparibhuktaM dukUlaM dadhAnaH, madadhi35 kaparvatopari zrIkRSNasaMnyasya giriNadIvihAravarNana metat / vasatim, AgAH, hi vallabhAlokanena kAminAM maNDanazrIH atra pUrvArdhaparArdha vyatyAsa ivopalakSyate, sasnuH payaH papu- saphalatvaM vrajati " ityanvayaH / tvaM mama priyA vallabhA' iti riti pUrvArdham, saMnyAH zriyAmityAdyuttarArdhaM ca samprati yat tvaM matsavidhe zravAdIH pUrvaM katidhA'cIkathaH, tat 75 mudritapustakeSu dRzyate / "sainyAH vananimnagAnAm zriyAm | avitathaM satyamityadya vijJAtam ; yat yasmAt priyajana 67 3
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhadvRttivRhannyAsasaMvalite [pAda-2, sUtra-59-61) paribhuktaM priyeNa janena---matpratinAyikayA, paribhuktaM-- gomatIbhUtetyAdau na syAdeva ; padavIbhUtA paTUbhUtA, mRdvIkRtA svadaGgaparibhogaparamparayA : upayuktaM---tadaGgasagisaura- mRdUkRtetyAdI vikalpaH / mahatIbhUtetyapi kecit // 60 // bhAdiviziSTa, dukUlaM dadhAna eva, madadhivasati mannivAsa gaham, AgA: AgatavAnasi; ayameva tava tadvacanasatyatA5 bIjam / kathamiti cedatrAhArthAntaranyAsena-kAminAM-- ! za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-cvau0 / puvaditya kAminIjanamano'nukUlacAriNAM maNDanazrIH alaGkaraNazobhA, nuSajyate / ciH pratyayaH 'kRsvastibhyAM karma kartRbhyAM prAgavallabhAyA:-priyAyAH, Alokanena--tatkata kapratyA kI tattatve ciH" (7.2-126.) iti sUtreNa vihitaH, tasmin 40 : parataH striyA: kvacideva paMvatvamiSTama, tadiSTasthalanirNayazca karaNena,saphalatvaM sAphalyaM sArthakyaM vrajati gcchti| svapriyA lakSyadarzanAdhIna ityAha-- lakSyAnurodheneti, tathA ca janamanovinodArthameva kAmina AtmAnaM maNDayanti, tanmaNDanaM / prAmANikalakSyamanurudhya kvacit pu vadbhAvo nityaM, kvacid 10 yadi triyayA na pratyakSIkRtaM tarhi tadIyanararthakyameva, pratyakSI vikalpena, kvacinneti sUtratAtparyam / tathA codAharaNeSu kRtaM cet sArthakyam / tathA ca tadaGgasaGgivAsasA AtmAnaM / / spaSTIkaroti-- mahadbhatA kanyetyAdinA, atra svamate 45 maNDitaM manyamAnastvaM tadarzanAya tathaiva madvasatimAyAta iti nityameva pu vadbhAvaH, uktasUtraNava ccistasmin pare mahatImama priyAtvaM tvayA sAdha pramANitamiti zabdArthaH / viparIta | zabdasya puvadbhAvAnmahadbhUteti / prakRtavigrahAdikamatilakSaNayA ca tvaM mama priyeti yat tvamavAdIstata sarva mithyava, " ! dizati--evaM--bRhatkRteti--avRhatI bahatI kRteti 15 yadi tavAha priyA syAM tahi matsapatnIsaGga eva tvayA na : vigrhH| etAdazaprayogANAM. vo ca. ityetAvataMva pUrvakRtaH syAt, kRto'pi cenmama manaH santoSAya yathAsAdhyaM / so vigrahaNena vA siddhiriti kvacidityasyAnarthakya - 50 tadgopanamucitam, tadakRtvA nizaGkaM tadaGgasaGgivAsaH pari- : mityAzaGkAmapAkaroti- kacidgrahaNAditi--atra gomadadhAna evaM yat tvamatrAgatastena tvayA mama dvaSyAtvameva dbhuteti na bhavatItyeva kvacid grahaNasya phalamiti bhAvaH / prakaTitamiti prathamoktaM sarva mithyaiveti dhvnyte| atra- ! na kevala kvacidapravRttireva kvacidgrahaNasya phalamapi tu 20 saphalatvamiti saphalAyA bhAva ityarthakam , tatra saphalAzabdasya kvacid vikalpena pravRttirityapItyAha--paTavIbhUtA gaNavacanazabdatve satyeva puvadbhAvaH sidhyaditi jAtisaMjJA paTUbhUtA; mRdvIkRtA, mRdUkatetyAdau vikalpaH iti, eSu 55 vyatiriktasya vizeSaNamAtrasya gaNavacanatvamiti mate eka puvApakSe vinimittako dArtho'pi / kecit tu kvacidasaMgacchate / svamate ca sAmAnye napusakamiti parihAraH pravatti kvacid vikalpa cecchanti, na tu kvacinnityamiti smartavyaH / prayogAntarANyapi tadanasArINi darzayati-- | tanmatenAha- mahatIbhUtetyapi kecit pANinIye ca naitA25 tathA rasavatyA dhUmavattvamityAdi--rasavatI-mahAnasam, / sam dRzaM vacanamupalabhyate, tanmate cvau kacidapi puMvattvaM na bhavati tasyA dhamaktva--dhUmavatyA bhAvaH, atra dhUmavatIti taddhi- // 3-2-60 // tAntasya vadbhAvaH / evaM--bhuvastuNavattvamityatra tRNavatyA bhAva ityarthAt taNavatozabdasya taddhitAntasya puraH dbhAvaH / zAlAyA daNDitvamityatra daNDinIzabdasya puva sarvAdayo'syAdau / 3. 2. 61 // 60 dbhAva iti sarva tanmatAna kalameva / svamate ca pUrvoktava vyavasthA vijJeyeti / / 3-2-59 / / ta0 pra0--'sarvAdigaNaH parataH strI puMvat bhavati, asyAdau-syAdizceta tataH paro na bhavati / sarvAsA striyaHwwwwwwwwwwwwwwwmorn. / sarvastriyaH, bhavatyAH putraH-bhavatputraH, ekasyAH kSIrama-ekacvau kvacit / 3. 2. 60 // kSIram, ekasyA Agatam-ekarUpyam, ekamayam, tayA prakRtyA-tathA, evaM-yathA; tasyAM velAyAM-tadA, evaM--yadA, 65 . ta0 pra0--parataH strI anUpha cvI puMvadbhavati, kadA, sarvadA, anyadA; tahi, yahi kahi; sarvAmicchati. kvacit-lakSyAnurodhena / amahatI mahatI bhUtA-mahadbhatA / 'sarvakAmyati, bhavatkAmyati', ekakAmyati / paratvAt prati35 kanyA, surva-bRhatkRtA; kvacidgrahaNAdagomatI gomatIbhUtA- | viSaye'pi bhavati-sarvA priyA'sya--sarvapriyaH, evaM-sarva 30
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pAda-2, sUtra-61] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / manojJaH, sarvikA bhAryA'sya-sarvakabhAryaH, evaM-vizvakabhAryaH / ' bhAvaH / evaM nAmadhAtusthale'pi pravRttimudAharati-sarva- 40 sarvAdaya iti kim ? kanyApuram, kumaariinivaasH| asyA- kAmyatItyAdinA pUrva yatra puMvadbhAvaH pratiSiddhastatrApyayaM dAviti kim ? sarvasya, dakSiNapUrvasyai, uttarapUrvasyai / bahu. pravartata ityAha- paratvAt pratiSedhaviSaye'pIti-'nApti. vacanaM vyAptyartham, tena bhUtapUrvasarvAderapi bhavati-dakSiNottara- yAdau" [ 3. 2. 53.] ityAdayaH puMbadbhAvapratiSedhAsteSAM 5 pUrvANAm ityAdi // 61 // , viSaye'pi paratvAdanena puMvadbhAvo bhavatIti bhAvaH, pratiSedhAH sarvAdyatirivate kalyANIpriya ityAdI labdhAvakAzA:, prakRta- 45 sUtraM ca bhavatputra ityAdI, sarvA priyA yasya sA- sarvapriya za0ma0 nyaasaanusndhaanm-srvaadyo| sarvA ityAdau cobhayoH prAptiriti "spardhe" [7. 4. 119.] dirgaNaH iti--sarvAdigaNe paThitaH parataH strIzabda ityrthH| / iti paribhASAbalAt paratvAt tatrAyaM vadbhAvaH pravartate / 10 gaNa iti kathanena yAdazAnAM gaNe pAThastAdazAnAmeva pradhAna. / kiJcaka ananta rasya vidhirvA bhavati pratiSedho vAka iti prasiddhasvIyasarvArthavAcinAmeva prakRtasUtre'pi grahaNa miti ! ! nyAyenAnantarasya "parataH strI puMvat syekAya'naGa" 50 sUcitama / asyAdAvita na paryudAsaH, kintu prasajya- . [3.2. 49.7 ityAdizAstrasyaiva sa pratiSedho na tu vyavapratiSedha ityAha syAdizcet tataH paro na bhavatItisyAdI puMvattvaM na bhavatItyarthaH, paryadAse svIkRte tu*| hitasyAsya sUtrasyetyetadviSaye tatpratiSedhAprAptirevetyapi 15 paryaMdAsaH sadaggrAhI iti nyAyena syAdibhinne syAdisadaze ! vijJeyam ! manojJAzabdo'pi priyAdirevetyAha evaM-sarvapratyaye parata eva puMvattvaM syAnna tU uttarapade parata iti / manojJaH iti / sarvikA bhAryA yasyetyAdau tu taddhitatadvAraNAyava prasajyapratiSedhaparatayA vyAkhyAnam, evaM 'ca - kopAntyatvanimitta: pratiSedhaH prAptaH so'pyanena paratvAdeva 55 pratyayabhinna uttarapade'pi parataH pavattvaM sidhyati / tathA . bAdhyate / padakRtyamAha-savodaya iti kimiti-avi codAharati-sarvAsAM striyaH iti-ekArthe iti neha samba- zeSeNa sarveSAmeva syAdyatirikte parata: puMvadabhAvo vidheya 20 dhyate lakSyAnurodhAditi sUcayituM sarvAsAmiti SaSThayantena iti praznAzayaH / pratyudAharati kanyApuramiti, atra vigrahapradarzanam / tathAca yathAkathaMcita sarvAdigaNapaThitaH / puMvabhAvo naSTastadvAraNAya sarvAderityAvazyakamiti bhAvaH / parataH strIvAcakaH zabdo'nena pavata kriyte| ata evAnye yadyapi kanyAzabdaH svata eva strIliMgo natU parataH kvApi, 60 vayAkaraNAH sarvanAmno vRttimAtre paMvadabhAva itiicchnti| striyA anyatra tAdRzazabdasya prayogAbhAvAta tathApyAbanta bhavatpatraH iti-paMvadAve sati bhavataH putro-bhavatputraH, syAsya tadarihatarUpamapi saMbhAvyata ityAzayena pratyadAhara25 bhavatyA vA pUtro-bhavatputra iti vizeSanizcayaH prakaraNA- ' Nam / yadvA'ta evAruceH pratyudAharaNAntaramAha-kumArI dhIna eva, eSA ca rItiH prAyo'samAnAdhikaraNena samAse , nivAsa: iti- kumArazabdo'sti puMliGge'pi prasiddha iti sarvatrava jnyeyaa| ekakSIramityAdau tu arthavazAdapi, nahi / bhavati puMvadbhAvaprasaGgaH, sa mAbhUdityetadartha sadiya ityA- 65 paMsaH kSIreNa tAdazaH sambandho yAdazaH striyAH / pratyaye'pya- | vazyakamitibhAvaH / asyAdAviti kimiti-sarvatra sarvA dAhati- ekarUpyamityAdi / tayA prakRtyA iti- ! donAM vadbhAvo vidhIyatAmiti praznAzayaH / pratyudAharati?0 "prakAre thA" [7. 2. 102.] iti thA pratyayaH, tatra prakAra- sarvasyai, dakSiNapUrvasya ityAdi, ayamAzaya:-asyAdAvi zabdaH svArthaparo na tu svasvarUpapara iti yatra prakArArthaH / tyasyAbhAve sarvAdInAM syAdI striyAM vihitaM kAryameva strItvena vivakSyate tatra tannirUpakaH tatsamAnAdhikaraNa: / vyartha syAt, kvApi striyAM teSAmavartanAditi tatsArtha- 70 zabdo'pi strIliMga eva syAditi tasya pratyaye parataH paMva- kyAyAsyAdAviti karttavyamiti bhAvaH, 'sarvasyai' iti sarvA dbhAvAt tathetyeva rUpaM, na tu strIpratyayaviziSTam / prakRta- / zabdasya caturthya kavacane rUpam, 'dakSiNapUrvasya' iti dakSiNa35 vigrahavAkyamanyatrApyatidizati-evaM-yatheti / tasyAM ! syAH pUrvasyAzca dizo'ntarAla dik-dakSiNapUrvA, tasyai velAyAmi te-samayArthe [kAlArthe ] "kim-yat-tat-sarvekA- | iti vigrahe sAdhu, atra dakSiNAzabdasya puMvadbhAvastu bhavatyeva, 'nyAt kAle dA" [7. 2. 95.] iti dA vidhIyate, ! tasya syAdyavyavahitapUrvatvAbhAvAta, pUrvazabdasyaiva puMvadbhA- 75 tadarthasya strItvenopasthitau strIvAcakebhya evaitebhyo dA ko'nena 'asyAdauM' iti kathanena vyAvaya'te / na cAtra pratyayaH syAditi puMvadbhAve satyeva tadetyAdirUpaM bhavatIti / syAdyutpattitaH pUrvameva puMvadbhAvaH pravarttatAM tasyAmavasthAyA
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhadvRtti- bRhannyAsa saMvalite [ pAda-2, sUtra. 61-62 ] masyAdAviti niSedhApravRtteriti vAcyam, syAdiparatvasaMbhAvanAyAmapi niSevapravRtterdurvAratvAt / tathA ca viSayasaptamyapIyamiti vijJAtavyam, anyathA'syAdAvityasya vaiyathyaM sthAdeva, 'uttarapade' iti yadyapi prakRtaM tathApi tadatra 5 prakaraNe na sambadhyata iti pUrvamuktameva tathA cottarapade | dvandve tanniSedhe pravarttate puMvadbhAva iti // / 3. 2. 61 // sa na syAt, yataH "na sarvAdiH " [1.4. 12. ] iti sUtreNa dvandve sarvAditvaM niSidhyate, vyAptyarthatvasyAzrayaNe tu 40 sAmpratikAbhAve bhUtapUrvagatiH iti nyAyasyAzrayaNAd dvandvapravRtteH pUrvaM teSu sarvAditvasattvAt tadAdAyaiva satyapi mRgakSIrAdiSu vA / 3. 2. 62 // ityanuvarttanAdeva 'sarvasyai dakSiNapUrvasyai' ityAdI vAraNamiti na vAcyam, "riti" "tva te guNaH" "bbo kvacit" iti sUtrANAmatra cAsyAdAviti kathanasya sArthakyAyottarapadAsambandhasyAvazyamabhyupeyatvAt, ata eva ca yathetyAdyudAta0 pra0 - mRgakSIrAdisamAsazabdeSu parataH strIliGga- 45 10 haraNasaMgatiH / Akroze gamyamAne "SaSThyAH kSepe" [3.2.26. manekArthe'sthyarthe cottarapade, puMkhad vA bhavati / mRgyAH kSIraMiti Gaso'pi 'asyA:- putraH' ityAdau puMvadbhAvArtha- mRgakSIram, mRgokSIram; evaM - mRgapadam, mRgopadam bhRgamasyAdAvityAvazyakamiti na tatsAmarthyAdihottarapade ityasya zAya:, mRgIzAya: ; kukkuTANDam, kukkuTaghaNDam; mayUrAsambandhAbhAvaH pratipAdayituM zakyate tatra vibhaktyA vyavaNDam mayUryaNDam kAkANDaM kAkyaNDam; kAkazAva:, dhAnAduttarapadaparatvAbhAvAdeva puMvadbhAvA'pravRttyA tadarthama- ! kAkIzAvaH / puM-strIliGgapUrvapadabhedena samAsavivakSAyAM 50 15 syAdAvityasya prayojanAbhAvAt / kiJca naikamudAharaNaM ! sUtrAnArambhe mRgakSIrAdayo na sidhyanti; mRgakSIrAdayaH prayo [sAmAnyaM] yogArambhaM prayojayatIti vacanena tAvanmAtrA- gato'nusartavyAH // 62 // rthatve viziSya GasItyeva brUyAt / na ca sarvAdInAmAntAnAM 70 ] | GitAM ye-yAs-yAs-yAmAM DaspUrvasvavidhAnasya "sarvAderDaspUrvA:" [1.4. 18. ] iti sUtrAnusArasya vaiyarthyenaiva 20 'sarvasyai, dakSiNapUrvasyai' ityAdau puMvadbhAvApravRttau siddhAyAmasyAdAviti vyarthameveti vAcyam, tAvatA Gitsu puMvadbhA vapravRttervAraNe'pi vibhaktyantare tatpravRttervAraNe nimittAbhAvAt sarvatra puMvadeva rUpaM syAditi tadvAraNAyAsyAderityasyAvazyakatvAt / "sarvAdirasyAdI" ityevamekavacanAnta 25 pATha evocito bahuvacanena nirdezo vyartha iti cedatrAha bahuvacanaM vyAptyarthamiti vyAptiH sarvatra sarvAdiviSaye pravRttiH, saivArthaH prayojanaM yasya tathAbhUtamityarthaH / tatphalamAha - tena bhUtapUrva sarvAderapi bhavatIti, ayamAzayaH - sarvA dikAryasya vidyamAna sarvAditthavatyeva pravRttirbhavati, ata 30 evaM saMjJopasarjanIbhUtAnAM na sarvAditvaprayuktaM kArya teSAM sarvatra prayoktumucitatvarUpasarvAditvasyAbhAvAt evaM yatra sarvAditvaM niSidhyate, yathA--"na sarvAdi: " [ 1.4 12. ] iti sUtreNa dvandva sarvAditvaM niSidhyate, tatrApi sarvAditva prayuktaM kAryaM na bhavati, prakRtaM sarvAditvaprayuktakArya 35 [ puMvatvaM ] tu yathA vidyamAna sarvAditvavato bhavati tathA / tyAdi, sUtrAbhAve puMliGgapUrvapadena mRgakSIramiti na sidhyati bhUtapUrva sarvAderapi yathA syAdityetadarthameva bahuvacanamiti / | puMsaH kSIreNa saha janyajanakabhAvasambandhAbhAvAt mRgyA: 70 tadevAha-dakSiNottara pUrvANAmiti - dakSiNAcottarA ca pUrvA | kSIramiti strIliGgena pUrvapadenApi mRgakSIramiti na sidhyati ceti dvandvaH, atra dakSiNottarAzabdayostu puMvadbhAvo bhavatyeva puMvadbhAvAprApteH samAnAdhikaraNe strIliGga uttarapade eva za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - mRga0 / uttarapadapratyayAdinimittau puMvadbhAvabhAvAbhAvI pratipAdya pratipadaM 55 tadbhAvAbhAvapratipAdakamidaM sUtram / ata Aha- mRgakSIrAdisamAsazabdeSviti / evamAdayaH samAsA ye prayuktAsteSUbhayathA prayogadarzanAt puMvadbhAvo bhavatyapi na vA bhavati, styekArthe uttarapade tu puMvadbhAvo nityameva bhavatIti tadatirikta evAsya sUtrasya viSaya ityAha- anekArthe'stryarthe cottarapade iti eSa ca pUrvasUtrAnurovAllabhyate, na tu 60 kenApi padenopasthApyata iti na zabdArtho'pi tvArthiko'rthaH / mRgyAH kSIramini- mRgakSIramiti prayogo dRzyate, na ca mRgastha kSIreNa saha janyajanakabhAvaH sambandho'stIti mRgyA evaM kSIramiti puMvadbhAvaM vinA prakRtaprayoga siddhireva / nanu mRgasya kSIramiti puMstrIbhedarahitajAtimAtravivakSAyAM 65 mRgakSIrazabdasya, mRgyAH kSIramiti strItvaviziSTajAtivivakSAyAM mRgIkSIramityubhayoH zabdayoH siddhiH syAdeveti sUtramidamanarthakamiti - puMstrIliGgapUrvapadabhedene
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pAda-2, sUtra 62-63 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / puMvadbhAvavidhAnAt evaM ca mRgokSIramityAdInAM siddhAvapi / strI sambandhasyAvivakSayA mRgakSIrAdInAM siddhiH syAdeveti mRgakSIramityAdInAM siddhayarthaM sUtramidamAvazyakamiti / na tadarthaM vacanamArabdhavyamiti / svamate tu vivakSite'pi 40 samuditArthaH / strItve mRgakSIrAdInAM siddhaye sUtramArabdhamiti pUrva pratipAditameva / mRgakSIrAdayo na nAmato nirdiSTA iti keSAmAdizabdena saMgraha iti sandehe Aha- mRgakSIrAdayaH prayogato'nusarttavyAH iti - ziSTaprayogAnusArameva mRgakSIrAdayo vijJeyA iti bhAvaH / / 3-2-62. / / pANinIye tantre tu bhRgakSIrAdInAM siddhacartha "kukkuTyA | 5 dInAmaNDAdiSu" iti vArtikamArabhyate "puMvat karmadhAraya - jAtIyadezIyeSu" [pA. sU. 6. 3.42. ] iti sUtre / tacca bhASyakRtA pratyAkhyAtam, tathAhi tatratyo granthaH - "na vAstrI pUrva padavivakSitatvAt' [vA0], na vA vaktavyam, ki kAraNam ? astrI pUrva padavivakSitatvAt nA'tra strIpUrvapadaM 10 vivakSitam kiM tarhi ? astrIpUrvapadaM vivakSitam ubhayorabhayoH padamubhayo : zAvaH / yadyapi tAvadatraM tacchakyate vaktum, iha tu kathaM mRgyAH kSIraM mRgakSIramiti / atrApi 'navA'strIpUrvapadavivakSitatvAt' ityeva / kathaM punaH sato nAmA'vivakSA syAt ? | sato'pyavivakSA bhavati, tadyathA15 alomikaiDakA, anudarA kanyeti; asatazca vivakSA bhavati, tadyathA - samudraH kuNDikA, vindhyo vardhitakamiti" iti / | 71 Rdudit-tara-tama-rUpa-kalpa - bruva-celaT-gotramata hate vA hrasvazca / 3. 2. 63 // 45 ta0 pra0- Rvidudicca parataH strIliGgazabdastarAdiSu pratyayeSu, bruvAviSu ca stryekAryeSUttarapadeSu hrasvA'ntaH pucacca yA bhavati / tara- pacantitarA, pacattarA, pacantItarA; zreyasitarA zreyastarA, zreyasItarA; viduSitarA, vidvattaza, viduSItarA; tama - pacantitamA, pacattamA, pacantItamA; yatimA, zreyastamA zreyasItamA; vidhuSitamA, vidvattamA, viduSItamA rUpa - pacantirUpA, pacadrUpA, pacantIrUpA; zreyasirUpA, zreyorUpA, zreyasIrUpA viduSirUpA, vidvadrUpA, 55 | 60 / ayamAzayaH - - ' kukkuTANDam, mRgapadam, kAkazAda : ' ityAdiSu pumAneva vRttivAkya viSaya:- - 'kukkuTasya aNDam, mRgasya padam, kAkasya zAvaH' ityeva vAkyam, puligenaiva 20 pUrvapadena samAsaH aNDAdinA ubhayorjanyajanakabhAvasambandha viduSIrUpA; kalpa-pacantikalpA, pacatkalpA, pacantIkalpA; sya, svasvAmibhAvasambandhasya vA sasvAt / kukkuTacA aNDa- viduvikalpA vidvatkalpA, viduSIkalpA butha - pacantI miti strIliMgena vigrahe tu vAkyameva, kukkuTyaNDamityAdayo ! cAsau buvA ca pacanti bruvA, pacabuvA, pacantIbuvA zreyasibruvA, zreyobuvA, zreyasIbruyA; vidudhiyuvA vidvabuvA, viduSIbuvA ; celaT-TidvacanaM yartham - pacantI cAso celI ca-pacanti celI, pacaccelI, pacantI celI; zreyasicelI, zreyaHcelI, zreyasIcelI; viduSicelI, vidvarucelI, viduSIcelI; gotra - pacantI cAsau gotrA ca-pacantigotrA, pacadgotrA, pacantIgotrA; zreyasigotrA, zrayogotrA, zreyasI. gotrA; viduSigotrA, vidvadgotrA, viduSIgotrA; mata65 pacantI cAso matA ca pacantimatA, pacanmatA, pacantImatA; zreyasimatA, zreyomatA, zrayesImatA; viduSimatA, vidvanmatA, viduSImatA; hata- pacantI vAsau hatA ca-pacalihatA, pacaddhatA, pacantIhatA; zreyasihatA, zreyohatA, zreyasIhatA; viduSihatA, vidvaddhatA, viduSIhatA evaM suda- 70 |titaretyAdi / bruvAdayaH kutsAzabdAH "nindyaM kutsanaM 0 " [3.1.100.] iti ca samAsaH / Rdiditi kim ? kumAritara, kizoritarA; kizoritamA / ekArtha ityeva - na bhavanti samAsA anabhidhAnAt / astu vA'bhidhAnasatye kukkuTyaNDamityAdisamAso'pi / evaM kuvakuTANDamityAdi25 pUrvoktaprayogeSu nirvAhasambhave'pi mRgyAH kSIraM mRgakSIramiti na siddhyati, mRgasya [ puMsaH ] kSIreNa saha tathAvidhasambandhAsambhavAdityapi na vaktavyam, atrApi strItvasyAvivakSayA jAtyantarasambandhanivRttimAtraprayojanAya mRgajAtisambandhikSIramiti sAmAnyavivakSAyAM mRgakSIrAdInAM siddheH / 30 strItvavivakSAyAM tu vAkyameva samAso vA satyabhidhAne / yadyapi jAtimAtravivakSAyAmapi strItvaM sadeva, tathA'pyanudarA kanyetyAdivyavahAravat sato'pi strItvasyAvivakSA vijJeyA / dRSTA ca vavacidasato'pi vivakSA, yathA asadeva kuNDikAtvaM samudre,asadeva samudratvaM kuNDikAyAmAropya samudraH kuNDiketi | 35 prayogaH kriyate / yathA vA asadeva vindhya [ parvata ] tvaM afdhata [haiyaGgavIne] Aropya vindhyo vardhitakamiti prayogaH kriyate / tathA ca satvamasattvaM vA vivakSAdhInaM, na tu vastusthiti nidhanam / evaM ca kSIreNa saha sato'pi 50
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhadvRtti bRhannyAsa saMvalite [ pAda-2, sUtra. 63 ] pacantyAhatA-pacantIhatA, viduvyAhatA - viduSIhatA 1 hasvapravRtterasaMbhavAt tadabhAvapakSameva pUrva hasvapravRttitarAdiSviti kim ? pacatyAzA, vidvadvRndArikA // 63 // nirdezAyodAharati, hrasvAbhAve puMvatve- pacantareti, ubhayorabhAve - pacantItareti / zreyasitareti iyamanayoratizayena prazasyeti-- zreyasI, saiveti svArthe'tra taraH ''kvacit 41 svArthe" [7. 3.7.] ityanuzAsanAt idamundintasyodAharaNam, iyasorudittvAt / viduSita ratyAdyapyudidaH tasyaiva, | vigrahe "tyAdezca prazaste rUpap" [ 7. 3. 13. ] iti rUpap kvasorudittvAt / pacantirUpeti - prazastA pacantIti hasvAdi pUrvavat / pacantIkalpA ISadasamAptA pacantIti 4! vigrahaH "atamabAderISadasamApte kalpap dezyap dezIyar" [ 7. 3. 13. ] iti kalpap / atha vAdiSUdAharati- pacantibruvA bravItItyarthe'ci prakRtasUtre nipAtanAd guNAbhAve uvAdeza:, striyAmAp hasvAdi pUrvavat / celazabdo'pi lihAyajanta eva, TisvaM sUtre nipAtyate striyAM GayarthaM tadAha - 50 TidvacanaM Ganyarthamiti--"aNaJeye kaN- nav snaJ-TitAm" |[2.4.20 . ] iti sUtravihitaGIpratyaya siddhayarthamityarthaH / bruvAdayo nindAvacanA iti pUrvamuktameva / gavopapadAt trAyate : 'Ato Do'hvA vAmaH" [ 5.1.76 ] iti De motrazabdo vyutpAdyate paramasAvapi nindAyAmeva prayujyate manyateH satyarthe kte matazabdo vyutpAdyate, so'pi nindAvacana eveha vRttisvAbhAvyAt / hatazabdo hanteH vate siddhaH, sa ca pApAdigaNapaThita iti tastha "nindyaM kutsanairapApAdyaiH" [ 3.1.100 ] iti sUtre paryudastatvAnna tena samAso bhavati, tatazca hatazabdasya vizeSaNatvena vizeSaNasamAse pUrva - 6 ( nipAtApattiH 'hatavidhi:' ityAdivat, kintu prakRtasUtreNa hatazabde pare puMvadAdividhAnasAmarthyAdeva nityasamAsaH, tathA ca nindyasyaiva pUrvanipAtaH / taddhita kRtpratyayasambandhi RduditamudAharaNamuktvA samAsAntapratyayasambandhi Rdito'pyu dAharaNaM pUrvoktaprakAreNa vetyatidizati evaM sudatitare- 65 tyAdIti - zobhanA dantA yasyA asau sudatI, iyamanayoratizayena sudatItyAdivigrahaH / bruvAdiviSaye samAsavidhAyakasUtraM vaktuM bruvAdInAM kutsAvAcakatvamAha-bruvAdayaH kutsAzabdAH iti / Rduditi kimiti sAmAnyenaiva 72 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-Rdudit0 / Rdu- | diditi prathamAntaM ' parataH strI' ityasya vizeSaNam, tadAha5 Rdidudiva parataH strIliGgazabdaH iti - yadyapi pacantItyAdInAM zabdAnAM na Rdittvam, yato'tra pratyayasyaiva tattvam zatRpratyaye eva RkAra id bhavati, tathApi 'Rdit' zabdasya vizeSaNatvena "vizeSaNamantaH " [ 7-4-113 ] iti paribhAyA tadantagrahaNAt 'Rdidanta udidantazca parataH strIvAcakaH 10 zabda:' ityarthAzrayaNe doSAbhAvaH bhavati hi 'pacatzabdasya Rdidantatvam, Rdit 'at' iti so'nte'syeti tattvAkSateH / atra tarAdayaH pratyayAH bruvAdIni zabdasvarUpANi prAyo vRttiviSaye nindAparANyeva / atra sUtre vA grahaNaM puMvadityanenaiva sambadhyate, na tu hrasvenApIti pareSAM matasya nirA 15 karaNAya vA zabdamante yojayati vRttI -- hrasvAntaH puMvaJca bhavatIti / kramaza udAharati-- pacantita retyAdinA, 'pac' dhAtoH pAkArthasya varttamAnAyAM zatRpratyaye kRte pacaditi rUpaM, tataH striyAM pacantIti rUpamiti bhavati tasya Rdi danta prakRtikatvAt tattvam / yadyapi tarAdipratyaya viSaye'pi 20 tadantavidhinA 'tarAdyante uttarapade' ityartha AzaGkituM zakyate, bhavati ca tathA sati bruvAdinA sahaikarUpeNaivAnvayaH, samprati hi pratyayeSu parataH bruvAdiSu cottarapadedhviti vibhajya vAkyaM kriyate, tarAdiSu tadantavidhau sati ca tarAdyante buvAdau cottarapade parata ityekadevottarapadasya samAnA 25 dhikaraNyenobhA myAmanvaye lAghavam; tathApi tathA na vyAkhyAtam, yataH * uttarapadAdhikAre pratyayagrahaNe na tadanta grahaNam * iti nyAyena prakRte tadantavidhirna zakyate kartum, atra nyAye mAnaM ca "hRdayasya hRllAsalekhANye" [3-2-94] iti sUtre lekha grahaNam, tatra hi lekhetyaNantasya grahaNamiti 30 vyAkhyAtam, aNpratyayo'pi sUtre paThyate, tatazca aNantatvenaiva lekhasya grahaNe siddhe punarlekhagrahaNaM vyarthIbhUtamukta - nyAyajJAmApakamiti nyAyArthasindhI vistarazaH pratipAditam / / sarveSAM parata: strIliGgazabdAnAmanena puMvadbhAvo hrasvazca 76 prakRtanyAyajJApane ca tadIya [ lekhagrahaNa ] sArthakyamiva prakRte - ! vidhIyatAmiti praznAzayaH kumAritareti tathA satIhApi 'pi tadantavidhyabhAvAnna tarAdyante uttarapade sUtrapravRttirapi / vikalpena puMvattvaM syAdiSyate tu neti bhAva: hrasvastuttara 35 tu pratyayamAtra ityAzayenAha - tara - pacantitareti sUtreNa nityameva vidhAsyate, tathA caikameva rUpam, Rdudidi iyamanayoratizayena pacantIti vigrahaH puMvadbhAvapakSe ca / tyasthAbhAve tu rUpatrayaM syAt / 55
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pAda-2, sUtra - 63 ] zrIsiddhahemacandra zabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / 73 bhavati nAnyatreti bhAva: 1 vyAvartya mAha-- pacantyA hate tyAdi - - iha hRtazabdo na kutsAvAcI kintu bhUtakAlikahiMsAkarmIbhUtArthaka evaM tarAdiSviti kimiti--pratyayavizeSopAdAnaM kimarthamiti praznaH / pacatpAzA atra nindAyAM 5 meva pittadvitanimittakaH puMvadbhAvo bhavati "kyaGamAnipittaddhite''--- [ 3. 2. 50. ] iti sUtreNa / pratyaya pratyudAharaNamuktvottarapadapratyudAharaNamAha - vidvadvRndAriketi -- vRndA10 rikAzabdaH prazaMsAvacanaH, viduSI cAsau vRndAriketi vigrahaH, / 15 "vRndAraka-nAga kuJjarai:" [ 3.1.108. ] iti samAsaH, "parataH stryanUGa0" [ 3. 2.46 ] iti puMvadbhAvaH, atrApi hrasva-puMvatvayovikalpo neSTaH, tadvAraNArthaM tarAdigrahaNamAvazyakamiti bhAvaH / pANinIye tantre kAzikAdivRttikAraM rapi puMvadbhAvo hrasvazca vikalpena vidhIyate, paraM bhASyAdi prAmANikagranthakartAraH puMvadbhAvameva vaikalpikamicchanti hrasvaM nityameva svIkurvate, teSA mate puMvadbhAvAbhAve hrasvaH pravartata iti vidvattarA viduSita retyAdyeva rUpaM bhavati / svamate ca rUpatrayamiti prakRtasUtraviSaye madabhedo vijJeyaH 20 // 3.2.63 // / ekArtha ityeveti -- samAnAdhikaraNe uttarapade eva | sUtreNa hrasva eva kevalaM vidhIyate, so'pi nityamevaiti labhyate / tathA ca sUtrArthamAha-DayantasyetyAdinA GIH pratyayastatastasya tadantagrAhakatvasyaucityAt 'atyantaH parataH strIliGgazabdaH ityarthalAbhaH / gauritareti- iymnyo| ratizayena gaurI-gauravarNA iti vigrahaH / iyamAsAmatizayena pAzap pratyayaH, ninditA pacantIti vigrahaH atra ca nitya | gaurIti gauritametyasya vigrahaH / prazastA nartakI - narttakirUpA / ISadasamAptA kumArI - kumArikalpA / brAhmaNI cAsau gotrA - brAhmaNigotrA / gArgI vAsau matA- gAgimatA | AtmAnaM gArgI manyate na tu tathA, ninditatvAditi bhAvaH, na tvayaM vigrahaH / gaurI vAsI hatA- gaurihatA / 45 prakRtasUtraviSaye pidAdinimittaH puMvadbhAvaH karmadhArayanimitaraca prApnoti sa kathaM na kriyata ityAzaGkAyAmAha-paratvAd yathAprAptaM puMvadbhAvaM bAdhate iti, ayamAzaya:darzanIyataretyAdyAbanteSu puMvadbhAvaH pinnimittaH sAvakAzaH, vidvadvRndvAriketyAdikarmadhAraye ca narttakirUpetyAdI kopA- 50 ntyatvanimittakapuMvadbhAvapratiSedhAt prakRtasUtraM sAvakAzam, kumAritaretyAdau tubhayo, prAptiH, tatra yadi puMvadbhAvaH syAt tadAsya pravRttiprayojanameva nAsti, asmin pravRtte'pi yadi puMvadbhAvaH syAt tadApi naitatpravRttisArthakyaM sati hrasve'sati vA vizeSAbhAvAdityubhayorvirodhAt spardhaH, tatra ca "spardhe" 55 [ 7.4.119] iti paribhASayA paratvAdidametra pravartata iti R sakRdgatI vipratiSedhe yad bAdhitaM tad bAdhitameva iti nyAyAt punaH puMvadbhAvo na bhavati / yathAprAptamiti prAptaM prAptiH, tadanatikrameNa - yathAprAptamiti, yatra na sUtreNa prAptaM puM vatvaM tat sarvamanena bAdhyata ityarthaH / 60 gauritarA gauritametyAdau pinnimittA, anyatra karmadhArayanimittA prAptiH, narttakI rUpetyAdI kopAntyatvanimittaH pratiSedha eva prAptaH, brAhmaNivetyAdI "svAGgAnGI0" 3.2.56. ] iti pratiSadhastu na zaGkayaH " puravat karmadhAraye'' [3. 2. 57. ] ityasya pratiSedhanivRttyarthatvasyokta- 65 svAt / Gya iti kimiti - sAmAnyenaiva parata: striyAstarAdiSu hrasvo vidheya iti praznArthaH / madrikAta retiatra pinimittaH puMvadbhAvastaddhitakopAntyanimittena pratiSedhena vArita iti hrasvaH syAt, kArikAta medhyatrAkanimittaH pratiSedhaH, dattArUpetyatrAkhyAnimittaH senAnI- 70 grAmaNIzabdayostu puMsyapi yathAsthitameva rUpamiti nAtra puMvadbhAvakRto vizeSaH, senAdinAyakatvasya svabhAvataH puMdharmatve'pi parataH strItvaM senAnI - grAmaNI zabdayoH saMbhavatyeveti GayaH / 3. 2. 64 / ta0 prA0--Gayantasya parata: strIliGgasya tarAdiSu ! pratyayeSu khuvAdiSu cottarapadeSu ekArtheSu hrasvo'ntA dezo bhavati / gauritarA, gauritamA, nartakirUpA, kumArikalpA, brAhmaNibruvA, gAgicelI, brAhmaNigotrA, gAgimatAH, gaurihatA / paratvAdyathAprAptaM puMvadbhAvaM bAdhate / Gaya iti kim ? madrikAtarA, kArikAtamA, dattArUpA, senAnIrUpA, prAmaNIkalpA | parata: striyA ityeva ' badarItarA, zrAmalakItarA / ekArthaM ityeva brAhmaNIhatA / "navekasvarANAm " [ 3. 2. 66. ] ityuttaratra vacanAdanekasvarasyaivAyaM vidhiH // 64 // [ V 25 30 za0ma0 nyAsAnusandhAnam--GkaH / RdudvijaM pUrvasUtraM vikalparahitamanuvarttate, puMvaditi ca nivRttaM pUrvasUtre hrasvazceti cakAreNAnukRSTasya tasyottaratra pravRtte ratauci 35 tyAt cAnukRSTaM nottaratra iti nyAyAt, tathA ca prakRta | 10 40
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 bRhadvRtti-bRhannyAsasaMvalite 30 [ pAda-2, sUtra. - 65 ] battarA, bhogavatItarA, evaM gaurimatitaretyAdi, udittvAtpUbaiNa rUpam // 65 // / bhavati svaprAptiH, Gaya iti kathane tu pUrveSu prAbantatvena, senAtItyAdI dhAturUpasyaiva tathAtvena nAtra bhavati hrasvaH / parataH striyA ityeveti parata: striyA evAnena hrasvo bhavati, na tu svataH [ nityaM ] strIliGgasyeti bhAvaH / 5 tatphalamAha - badarIta reti - badarI - vRkSavizeSaH, sa nityaM strIliGga eveti tasyApi hasvatve badarita reti syAt / badaya: / strItvaM tu strIliGgAdhikAre "zizapAdyA nadI -vINAjyotsnA - cIrI-tithI-dhiyAm" [li0 strI0 3] ityAdivacanAt badarIzabdasya zizapAdI pAThAt / AmalakI10 tareti - Amalaka zabdo yadyapi triliGgastathApi tasya svata za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - bhogavad0 / Gaya iti pUrvato'nuvRttam, bhogavad- gaurimatoriti tasyaiva vizeSaNam, tathA ca tatsambandhiGIpratyayasyetyartho labhyate, 40 nAmnIti ca tayoreva vizeSaNaM, na tu tatsahitasamAsasya, tena saha sUtrasthapadasyAsya sambandhAsaMbhavAt / bhogAH sarpaphaNAH santyasyAm, sarpazarIrANyapi bhogazabdenocyante, laghunyAse - bhogAH sarpakaJcukAH ityuktam, tatra [ kaJcuke] bhogazabdasya zaktiraprasiddhA- striliGgeSu pAThaH tathAhi-- " bhallAtaka grAmalako harItakabibhItakI" [li0 svatastriliGga - pra. 3] iti vacanam tathA ca striyAmapi svata eva prayogo na tu vizeSyapAravazyAt, tathA cAtrApi na bhavati hrasvaH, parata: striyA 15 grahaNAbhAve tu syAdeva / ekArthe uttarapade ityapyavazya me vAnuvarttanIyamityAha-- ekArtha ityeveti -- yatrottarapade pare hrasvo vidheyastasyottarapadasya pUrvapadena sahaikArthyamAva zyakamiti bhAvaH / tadabhAve doSamAha brAhmaNyA hatA - brAhmaNIhateti--atra brAhmaNIkartR kahananakarmIbhUtetyarthaM iti 20 na pUrvottarapadayoH sAmAnAdhikaraNyamiti na bhavati / prakRtasUtre hrasvanirdezAdeva bhogavatIti hrasvamadhyaH pAThaH / hrasvaH, "ekArthe' ityasyAsambandhe ca syAdeva / atra | gaurIti prasiddhameva, gaurazabdAd gaurAditvAnGayA siddham, 55 sarveSAmane kasvarANAmeva parata. strIliGgazabdAnAmudAharaNasya / tato'pi mato striyAM gaurImatIti prApte "DyApo bahulaM kAraNaM ziSyabuddhivaizadyAya sphorayati-- navaikasvarANA / nAmni " [ 8. 4. C. ] iti hrasvaH, tAbhyAM tarapi prakRtamityuttaratreti -- "nava kasvarANAm " [ 3.2.66. ] ityu- / sUtreNa hrasvatve -- bhogavatitarA, gaurimatitaretyAdi / 25 tarasUtreNaikasvarANAM GayantAnAM yathAkathaMcit striyAM vartta | nAmnIti kimiti - bhogavatI-gaurimatIzabdayoru didantamAnAnAM vikalpena hrasvo vidhIyate sa vAsmAt para iti / tvena pUrveNaiva siddhiriti nAmni viziSya hrasvavidhAnArthaM 60 svaviSaye prakRtasUtraM bAdhiSyata iti parizeSAdasya sUtra | prakRtasUtrameva kimarthamiti praznAzayaH / nAmno'nyatra pUrveNa sthAnekasvareSveva pravRttiriti bhAvaH / 3. 2. 64. / / trairUpyaM bhavati, prakRtasUtraM ca nAmni kevalaM hrasvameva vidadhat puMvattvasya hrasvavaikalpikatvasya cAbhAvArthamiti phalasattvena pRthak sUtramidamAvazyakamiti pratyudAharaNamukhenottarayati - bhogavadgaurimatornAmni // 3 6 65 // / bhogavatitarA, bhogavattarA, bhogavatItareti - - zratra hi 65 bhogavacchadvo na nAmApi tu bhogAH sukhAdayaH santyasyA iti vigrahavazAd vizeSaNabhUtaH parataH strIliGgaH, pUrvatra tu nityastrIliGgo nadIvizeSasya nAmatvAt tathA ca nAmabhi udidantatvanimittakaM trairupyameva puMvadbhAva - hrasvayorvikalpAt tacca nAmni neSTamiti 'nAmni' iti padaghaTitamidaM sUtramAvazyakamiti bhAvaH / etadarthakaM sUtraM pANinIye tantre nopalabhyate, prAcAM tantre tu zrUyate / 3. 2. 65. / / 70 / ta0 pra0 - bhogavadgaurimatornAmni saMjJAyAM vartamAna yorDIpratyayasya tarAdiSu pratyayeSu buvAdiSu cottarapadeSve kAryeSu hrasvo bhavati / bhogavatitarA, gaurimatitarA, bhogavatitamA, gaurimatitamA, bhogavatirUpA, gaurimatikalpA, bhogavati bruvA, gaurimaticelI, bhogavatigotrA, gaurimatimatA 33 bhogavatihatA / nAmnIti kim ? bhogavatitarA, bhoga ~~~ 45 "pAlane'bhyavahAre ca yoSidAdibhRtAvapi / bhogaH sukhe dhane cAhe: zarIra-phaNayorapi / / " iti liGgAnuzAsanadhRtavacane tadvAcitvasthAkathanAt / na ca nadIvizeSe kutaH phaNAnAM sattA, te hi sarpANAmeva zarIre syuriti vAcyam, sarpadvArA nadyA api tadvattve bAdhakAbhAvAt atra bhogazabdAnmatuH "anajirAdibahusvarazarAdInAM matI" [3.2.78 ] iti dIrghe -- bhogAvatIti bhavati, 50
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pAda-6, sUtra - 66 ] zrasiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / 15 navaikasvarANAm // 3. 2. 66 // ta0 pra0 --- ahuvacanAt parataH strIti nivRttam, sAmAnyena tu vidhAnam; vekArthe ityanuvartate / ekasvarasya Daghantasya tarAdiSu pratyayeSu, bruvAdiSu cottarapadeSu strakA 5 rtheSu hrasvo'ntAdezo vA bhavati / stritarA, strItarA; jJasya bhAryA jJI, jJitamA, zItamA; zrasyApatyaM strI-I, irUpA, Farr; kasya bhAryA -kI, vikalyA, kIkalpA; jibruvA, atagar; icelI; IcelI kigotrA, kIgotrA; strimatA, strI matA; stritA, strIhatA / ekasvarANAmiti kim ? kuTI10 tarA, duNItamA, zrAmalakItarA, badarItamA; kuvalIrUpA / udha ityeva zrItarA, hotamA, dhIrUpA / ekArtha ityeva striyA hatA strIhatA | nityavitAmanekasvarANAmapIcchantyeke tanmate - zrAmalakitarA, badaritamA, kuvalirUpA, lakSmikalpA tantritaretyAdyapi bhavati // 66 // 'akAro vAsudevaH syAt ityekAkSara koSAnusAram 'a' zabdo viSNuvAcI, anyArtho'pi sa iti zrUyate, akAra: sarvanAmeti prasiddheH, tato'patyArthe iJi akArasya lupi iriti, tataH prazaste rUpapi zrapi-striyAM GI, Iti, tataH kasya bhAryeti ko brahmA, 40 IrUpeti, hasve- irUpA / dhavayoge GIH, tata ISadasamApte kalpapU / eSu hrasvavikapapakSe puMvatvaM pinimittaM karmadhArayanimittaM vA na bhavati, eSAM sarveSAmAkhyArUpatvAt taddhitAka kopAntya pUraNyAkhyAH" [ 3.2.55] iti niSedhAt / 'IrUpA' ityAdau puMvatve hrasva pakSe ca rUpasAmyameveti na puMvadbhAvapravRttiphalam / eka- 45 svarANAmiti kimiti zeSasya navA" ityAdirUpameva ! ! za0 ma0 nyAsAnusandhAnam nabai0 / narvakasvarastheti ekavacanaprayoge'pi sUtrANAM svata eva vyApakatvena sakalaikasvarasthale pravRtteravyAhatattvena bahuvacanena nidezo vyartha iti zaGkAyAmAha - bahuvacanAt parataH strIti nivRttamiti - bahuvacanasya vyAptyarthatvaM bahuzo vyAkhyAtam, tatra 20 prakaraNavazAlabdhasya parataH strIliGga zabdasyaiva sUtraviSayatve prApte sakalaikasvaraparataH strIliGgazabdeSveva sUtrasya pravRttiH syAnna tu parataH strIliGga svataH strIliGgAdisarvavidhaikasvaraviSaye iti tAdRzavyApakaviSayatAlAbhArtha sUtre bahuvacanaM nirdiSTamiti bodhyamiti bhAvaH / parataH strItyasya nivRttI 25 kena rUpeNoddezyateti jijJAsAyAmAha - sAmAnyena tu vidhAnamiti - sAmAnyato GayantasyaikasvarasyAnena hrasvo vidhIyata iti bhAvaH / tryekArthe ityanuvarttate iti-atiprasaGganivRttyarthaM strIvAcini samAnAdhikaraNe uttarapade ityasya sambandhastvAvazyaka iti bhAvaH / tathA ca niSpannaM / ditAmanekasvarANAmiti--nityaM 30. sUtrArthamAha-ekasvarasya GayantasyetyAdinA / stritarA strItareti-styAyato'syAM zukrazoNite ityarthe styAyaterINAdikena pratyayena 'stra' zabdo niSpadyate, tato GayAM- strIti ekasvaro GayantaH, tasya tarAdiSu bruvAdiSu ca vaikalpike hasvatve - strita retyAdi / jJitamA jAnAtIti jJaH, tasya bhAryA ityatha dhava35 yoge GIH, tatastamanAdau jJitametyAdi / asyApatyaM strIti - 75 / sUtraM kriyAtAm yena pUrvasUtrAbhyAmavaziSTasya parataH strIrUpasya vA sarvasya zabdasya tarAdiSu bruvAdiSu ca vikalpena hrasvo bhavediti praSTurAzayaH / kuTIta retyAdi, kuTI-duNI-AmalakI - badarI - kuvalIzabdAH svataH strIliGgA anekasvarA:, teSA- 50 mapyevaM sati vikalpena hrasvaH syAt, ekasvarANAmiti kathane tu eSAmanekasvaratvAnna bhavati hrasvaH, pUrvasUtre tu parataH strI" iti bhaNanAdeSu hrasvo naiva bhavati / Gaya ityevetiekasvarANAmiti bahuvacanena parataH strItyasya nivRttAvapi pUrvasUtrAt Gaya ityavazyaM sambandhanIyamiti bhAvaH / tatphala- 55 mAha-- zrItaretyAdi -- zrI -- hrI- dhI. zabdA na iyantA api tu kRdantA eva zrayatIti - zrIH hriNIte iti - hroH dhyAyatIti dhIriti vigrahe kvibantA ete siddhayantItyeteSu dhAtusambandhye vekAro na tu GIkRta ityeSAM kenApi sUtreNa hrasvo neSTaH, Gaya ityasyAbhAve tu sa durvAraH syAdekasvaratvena 60 prakRtasUtrapravRtteH, svataH strIliGgeSvapi prakRtasUtrapravRtteH svIkRtatvAt / ' ekArthe uttarapade' ityapi svIkaraNIyamevetyAha- ekArtha ityeveti / vyAvatthamAha- striyA hatA-strIhateti- - atra strIzabdoM na hatazabdenaikArthaH, strI hananakartrI, tatkarmIbhUtA cAnyA, tato'ntra hrasvavyAvRttyartham 65 'ekArthe' ityAvazyakamiti bhAvaH / matAntaramAha - nityaditaH -- dakAretsaMjJakA / 'daM dAs dAsa-dAma:' pradezA yeSAM te nityaditaH - nitya - strIliGgA, "strIdUta:" [ 1.4.20 ] iti sUtreNa nityastrIliGgAdodantAt pareSAM GitAM vacanAnAM pUrvoktAdezAnAM 70 nityaM vidhAnAt / tAdRzAnAmanekasvarANAmapi kecit vaikalpikaM hrasvamicchanti teSAM mate ca vRkSe'rthe AmalakIzabdo'pi nityastrIliGga iti tanmatasAdhAraNyenaMvAha-
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhabRtti-bRhannyAsasaMvalite [pAda-2, sUtra-66-68] tanmate-AmalakitaretyAdyapIti-tanmate pAkSiko hrasva ekArtha ityeveti vyAkhyAtapUrvam / bhIrvA kA hatA-- eSu bhavatyevetyarthaH / pANinIye mate ca naitad dRzyate, tanmate / bhIrUhateti-atra hrasvavAraNArthamekArtha ityasyAvazyakatvasvamatavadekasvarANAmeva strIliGgAnAM DAyantAnAM vaikalpika / miti bhAvaH / / 3.2.67. / hasvavidhAnAt / / 3.2.66 / / 5 mahataH kara-ghAsa-viziSTa DAH // 3. 2.68 // UGaH / 3. / 2. 67 / / ta0 pra0-karAdiSUttarapadeSu mahato DA ityayamantA- 40 ta0 pra0-aDantasya tarAdiSu pratyayeSu, avAdiSu cotta- | dezo yA bhavati / vaiyadhikaraNye iyaM vibhASA, sAmAnAdhirapadeSu skhyakArtheSu vA hrasvo bhavati / brahmabandhutarA, / karaNye tu paratvAduttareNa nitya eva vidhiH / mahataH kara:brahmabandhUtarA, vAmorutamA, vAmorUtamA; madrabAhUrUpA, ' mahAkaraH,mahatkaraH, kara eva kAra iti-mahAkAraH, mahatkAraH; bhadrabAhUrUpA, kamaNDalukalyA, kamaNDalUkalpA, kabuvA, / mahAghAsaH, mahadbAsaH, mahAviziSThaH, mahadviziSTaH / mahata 10 kabruvA, paGga celI paGga celI zvazrugotrA, zvazrUgotrA, / iti kim ? rAjakaraH / karAdiSviti kim ? mahataH 45 kurumatA, kurUmatA, bhIruhatA, bhoruhatA / ekArtha ityeva- putraH-mahatputraH / DakAro'ntyasvarAdilopArthaH, sa ca , bhIrvA hatA-bhoruhatA // 67 // / uttraarthH|| 68 // za0 ma0 nyaasaanusndhaanm-uungH| UDapratyayaH za0 ma0 nyaasaanusndhaanm-mhtH| 'karaghAsa15 striyAm "uto'prANinazcAyurajjvAdibhya Uddha" [ 2. 4. | viziSTe' iti samAhArAdekatvam, 'uttarapade' iti cAnuva 6.3.1 ityAdisUtreNa vihitaH, so'pi na parata: striyA tata eva maNDakAlatyA, tacca karAdibhiH sAmAnAdhikaraNye- 50 evApi tu nityastriyA api vidhIyate / pratyayatvena tasya nAnveti / tadAha-karAdiSUttarapadeSviti ! 'DA' ityayatadantagrAhakatetyAha-uDantasyetyAdi / brahmabaMdhutareti- mantAdezaH iti-antyasya takArasya sthAne DA AdezaH, brahmA-brAhmaNo bandhurasyeti vyutpattyA brahmabaMdhuzabdo, DakAra it / vAgrahaNAnuvRttezca vaikalpiko'yaM vidhiH / 20 viprAcArarahite nindyakarmakAriNi jAtyA vipre prayujyate, : pANinIye ca nitya eva dRzyate, so'pi bhASyamate strIliGga tataH striyAm "uto'prANinaH0" [2.4. 63.] iti / syaiveti sphuTIkariSyate'gnimasUtre / uttaratra "jAtIya- 55 aGi-brahmabandhUH, atizayena sA-brahmabandhUtarA, atra vaika- kArthe'cve:" [ 3. 2. 70.] iti sUtreNa sAmAnyata evolpiko hrasvaH / vAmorutarA vAme-sundare UrU yasyAH sA ttarapade DAvidhAnAdasya vaiyarthyamA zaGkayAha- vaiyadhikaraNye vAmorU: 'upamAna-sahita-saMhita-saha-zapha-vAma-lakSmaNA- yaM vibhASeti-tatra sane ekArthe' iti bhaNanAta samAnA25 yUro:" [2. 4.75.] iti UGa, tato'tizayArthe tara, | dhikaraNa uttarapada eva tasya pravRttiH, idaM sUtraM ca vyadhikaraNe anena vaikalpiko hasvaH / madrabAhutarA-madrabAhuzabdAt / uttarapade vikaspena DAvidhAnArtha kriyata iti bhAvaH / mahataH 60 "bA hanta-kadru-kamaNDalomni " [2. 4.74.] ityUddha, kara iti SaSThIsamAsaH DAvidhau mahAkaraH iti, tadabhAve tastarap / kamaNDalukalpA kamaNDaluzabdAt prANivizeSa-mahatkaraH iti / kara eva kAraH iti-svAthike'Ni kAra vAcakAta striyAM pUrvoktasUtreNoDa, tata ISadasamApte klp| zabdo'pi karazabdavadiha sUtre grAhya iti bhAvaH, ekadezavi30 kadrUzabdo'pi tathaiva sidhyati, kadrUzabdazca naagmaatRvaacii| kRtamananyavat iti nyAyena kArasyApi grahItumarhatvAt , 65 paNacelI paGgazabdo "nArI sakhI paGga zvabhU"[2.4, 76.1 karo-hasto rAjagrAhya dravyaM vA / ghAso-bAlatRNam , mahatAM iti sUtreNa nipAtitaH, tasya celIzabdena saha nindyasamAsaH, ghAsa iti vigrahaH / viziSTa:-pArthakyena gaNanAhaH, mahatAM zvazrUzabdo'pi tenaiva sUtreNa zvazurasya striyAM nipaatitH| madhye viziSTa ityarthe-mahAviziSTaH iti / mahata iti kurU: bhIrUriti ca "uto'prANinaH0" [2. 4. 73.] iti kimiti-sAmAnyanaSattarapadeSu pUrvapadasya DA vidhIyatAmiti 35 sUtreNointI, sarvazreSu ninyasamAso vaikalpiko isvazca / | praznAzayaH / vastutastu tathA sati pUrvoktasya Gya ityasyai- 70
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAda 2, sUtra - 68-69 ] zrI siddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / / bAnuvRttyA atyantasyaiva DAH syAditi samAdhAnaM vAkyam, yakSAnurUpo baliriti nyAyenAsamaJjasasya praznasya yathAkathaMciduttaraM vidheyamityAzayenAha - rAjakaraH iti- karasya rAjeva saha svasvAmibhAvasambandhaprasiddhervA pratyudAharaNami5 dam atrApi DAvidhAne rAjAkara iti syAditi tadvAraNAya mahata ityAvazyakamuttaratrAnuvRttyarthaM ceti bhAvaH / karAdiSviti kimiti - sAmAnyata uttarapade eva DA vidheya iti bhAva:, tarAdinivRttistu * apekSAto'dhikAraH * iti nyAyAt bhaviSyatItyAzayaH / mahataH putraH iti - atra na bhavatyAtva 10 miti tadvAraNAya karAdigrahaNamAvazyakamiti bhAvaH / antyasyAkArAdeze samAnadIrghaM ca mahAkara ityAdisiddhau DittvavidhAnamA dezasya vyarthamityAzaGkAyAmAha - DakAro 'ntya - svarAdilopArthaH iti DityantyasvarAdeH " [2-1.114.] iti sUtreNAntyasvarAdeH 'at' ityasya lopavidhAnArtha Diva 15 siMha kRtamiti bhAvaH / tathApi prakRte tasya vaiyarthyameva / / lakSaNapratipadoktayoH pratipadoktasyaiva grahaNaM, na tu lAkSaNi 35 kasya iti nyAyena mahacchandamuccArya vidhIyamAnaH " sanmahatparamottamotkRSTam 0" ( 3. 1. 128 ) iti samAsaeva grahISyate, yathA " pramANIsaMkhyADhDa: " ( 7. 3. 128. ) iti sUtre saMkhyAzabdamuccArya viziSya vihitaH "sujvA'rthe saMkhyA 0" (3.1.16 ) iti samAsa eva gRhyate na tu " ekArthaM cAnekaM 40 ca ( 3. 1. 22 ) iti sAmAnyasUtra vihitaH, mahacchandamuccArya vihitaH samAsa eva grAhya itIdRzo niyamo'grimasUtre'pi na svIkriyata iti ca pratipAdayiSyate tatraiva, tathA caSaSThIsamAse vyadhikaraNe uttarapade'pi prakRtasUtrapravRttiH / pUrvasUtreNaiva nAmagrahaNe liGgaviziSTasyApi grahaNam * iti 45 nyAyasahakAreNa striyAmapi DAsiddhiriti prakRtasUtrasya vaiyarthyamAzaGkayAha - nityArthamidamiti, ayamAzayaH --- satyame - tat yat nAmagrahaNaM nAmavizeSamuccArya kAryavidhI liGgaviziSTasya - liGgabodhakapratyayasahitasyApi grahaNaM bhavatItyarthavinApyantyasvarAdilopena samAnadIrgheNa rUpasiddhezvattvAdata / kena nAmagrahaNe liGgaviziSTasya / pi grahaNam iti nyAyena 50 pUrvasUtreNaiva mahatyAH kara ityAdivigrahe'pi DAH siddha eveti, paraM tat sUtraM vikalpena DAvidhAnaM karoti, prakRtasUtraM ca nityatvena DAvidhAnArtha pRthagArabdhamiti / Aha-savottarArthaH iti prakRte 'ntyasvarAdilopasyAnAvazyakatve'pi "striyAm" ityuttarasUtreNa mahatIzabdAntasya 'A' vidhAne mahadAkara ityAdirUpaM syAditi tatrAntyasvarAdilo20 pena mahAkara ityAdirUpANAM siddhyarthamAdezasya DittvamAva 55 / zyakamiti lAghavAnurodhene haiva tAdRzo nirdezaH kRta iti bhAvaH, kRte ca Dittve prakRte'pi yayantyasvarAdilopaH kriyate tahi sama nadIrgha vidhAnaM nAvazyakamiti prakriyAlAghavamapi vijJeyam / / 3. 2. 68 // pANinIye ca tantre "AtmahataH samAnAdhikaraNa- jAtIyayoH " [ 6. 3. 46 ] iti sUtre 'mahadAtve ghAsa - kara viziSTeSUpasaMkhyAnaM puMvadbhAvazca' iti vArttikaM paThyate, tena mahacchandasya ghAsa kara viziSTeSu AtvaM puMvadbhAvazca vidhIyate, udAhRtaM ca mahatyA ghAso mahAghAsaH, mahatyAH karo mahAkara iti / etena tanmate striyAmevAtvameSUttarapadeSu vidhIyate iti kaiyaTAdayo manyante yataH puMvadbhAvasanniyogaziSTatayA vidhA- 60 nAd yatra puMvadbhAva AvazyakastatraivAtvamapi bhavatIti pratIyate / tathA ca striyAmevAtvaM bhavati, tatra puMvadbhAvavidhAnasyaitadeva phalaM yat-antyasyAkArAdeze satyapi mahAghAsa iti rUpaM na syAt puMvadbhAve kRte ca takArasyAkAre bhavati rUpasiddhiriti / kecit tu vArtikasthaM cazabdamanvA - 65 caye manyamAnA mahato ghAso mahAghAsa ityatrApyAtvaM varNayanti, kintu vAsikopAttazabdaM vihAya liMgaviziSTaparibhASAgamvodAharaNadAnena puMvadbhAvasanniyogena vidhIyamAnamAtvaM puMsi na bhavatItyeva kaiyaTAdayo vyAkhyuH / dIkSitAdibhistu puMsyapi pravRttiruktA, tatrApi nityamevAttvamudA- 70 hRtamiti svamatAd vizeSa: / sUtradvayakaraNe liGgaviziSTanyAyAnAzrayaNamapi guNaH / / 3. 2. 69 // 25 30 striyAm / 3. 2. 66 // ta0 pra0--striyAM vartamAnasya mahataH karAviSUttarapadeSu nityaM DA antAdezo bhavati / mahatyAH karaH - mahAkaraH, evaM mahAdhAsaH, mahAviziSTaH / nAmagrahaNe liGghaviziSTa syApi grahaNam iti pUrveNaiva siddhe nityArthamidam // 69 // V za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - striyAm / pUrvasUtraM sarvamanuvarttate tatratyasya mahata iti padasya striyAmiti vizeSa Nam, tadAha-- striyAM varttamAnasya mahataH iti - strIpratyaya - viziSTasya mahacchabdasyetyarthaH / mahatyAH karaH iti ihApi pUrvasUtroktA vaiyadhikaraNyena samAse pravRtti reSTavyA, anyathA 77
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 bRhadvRtti-bRhannyAsasaMvalite pAda-2, sUtra. 70 ] jAtIyaikArthe'cveH / 3. 2. 70 // svAt / evaM mahatI cAso rAjI-mahArAjJIti, atra 35 samAsAnto'T tu na, tadvidhau ''rAjan-sakhaH" [7. 3. 106.] tapra-mahato'dhyantasya jAtIyapratyaye ekArthe cottarapade | ityatra rAjaniti nakArAntanirdezAta, atra tu Dyanto rAjaDAntAdezo bhavati / mahAn prakAro'syAsyA veti mahAjA- zabdo vigrahavAkye, alaukike prakriyAvAkya ca prayujyata tIyaH, mhaajaatiiyaa| ekArthe-mahAMzcAsau vIrazca- iti nAntatvAbhAvAt / bahavIhAvapi striyAM pravRttimAha5 mahAvIraH, evaM-mahAmaniH, mahAn bhAgo'sya-mahAbhAgaH, mahatI kIrtirasya -mhaakiitiH| mahatI stutirasyeti- 40 evaM-mahAyazAH, mahatI cAso devI ca-mahAdevI, evaM-mahA- mahAstatiH / karAdiSvapi samAnAdhikaraNe uttarapade pararAjJI; mahatI kIrtirasya-mahAkIrtiH, mahAstutiH, mahAtvAdidameva 'pravartata iti nityameva DAdezo bhavati, parizcAsau karazca, mahAn karo'syetivA-mahAkaraH, evaM- | zeSAdeva pUrvasUtrasya vyadhikaraNe uttarapade pravRttisvIkArAt, mahAghAsaH, mahAviziSTaH, mahAntamAtmAnaM manyate-mahA- tadAha-mahA~zcAsau karazca, mahAn karo'sya veti-- 10 mAnI; evaM-mahaMmanyaH, khazi DAhasvatve mo'ntaH / jAtIya- mahAkaraH iti / evaM ghAsaviziSTayApi vijJeyam / mahAnta- 45 kArtha iti kima ? prakRSTo mahAna-mahattAraH, mahatyAH | mAtmAnaM manyate iti-"manyANNin' (5. 1. 116.) putro mahatIputraH, mahatyAH patiH-mahatIpatiH / acveriti | iti Nin, upAntyavRddhiH, anena ddaadesh-mhaamaanii| kim ?,-amahAna mahAna saMpanno mahadabhatazcandramAH, amahatI | "katu: khaz" [5. 1. 116. ] iti khazi tu DAhrasve mahatI saMpannA-mahadbhatA kanyA // 70 // montAdeze ca--mahaMmanyaH iti / ekArtha iti kimititathA sati pUrvoktasUtradvayAkaraNamapi lAghavamiti praSTu- 50 rAzayaH / ekArthAduttarapadAdanyatra DAdezo neSTa iti tatra za0 ma0nyAsAnusandhAnam jaatii| mahata ityanu- tadabhAvArthamekArtha ityAvazyakamiti pratyudAharaNamukhanAha-- 15 vartate, striyAmiti ca nivRttaM yogavibhAgAta, ekArthe uttarapade prakRSTo mahAn --mahattaraH iti-anaikArtha ityasyAbhAve iti tu sambadhyata eva, tadAha-mahato'ccyantasyeti- na kevalaM vyadhikaraNe uttarapada evApi tu tarAdiSvapi vipratyayAnte'pi mahato rUpaM na vinazyatIti tatra prAptirasti | prakaraNapaThiSa DAdezaH syAditi bhAvaH / vyadhikaraNe uttara- 15 tatparihArAyAcverityucyate, asya phalamane pradarzayiSyata | pade pratyadAharati-mahatyA: putraH iti-liGgaviziSTa. eva / udAharati-mahAn prakAro'syeti--mahacchabdAt grahaNanyAyene hApyasya pravRttiH syAditi bhaavH| evaM--- prakArArthe jAtIyara, tatra cAnena DAdezAt mahAjAtIyaH mahatIpatirityatrApi vijJayam / kecit tu pUrvapade tadantaityasya siddhiH| mahAn prakAro'syA iti vigrahe ca- vidhimapyAhaH grahaNavatA nAmnA na tadantavidhi:* iti mahAjAtIyeti / jAtIyari udAhRtyaikArthe uttarapade nyAyazca pratyayavidhiviSaya eveti varNayanti / tathA ca ityadAharati-mahAzcAsI vIrazceti-"sanmahatparamottamo mahacchabdAntasyApi pUrvapadasya DAdezo bhavatIti 'sumahAskRSTam" [ 3. 1. 106.] iti samAsaH, anena ddaadeshH| jAtIyaH paramamahAkaraH' ityAdirUpANyapISTAnItyAhaH / 25 mahAzcAsau muniH- mahAmuniH / uttarapadasya sAmAnA- anye ca 'ekArthe' ityasyAbhAve'pi 'jAtIye cAcceH" dhikaragyamAtramapekSyate na tu pratipadoktasamAsagrahaNAdara iti / ityetAvatA sUtreNApyuttarapadAdhikArAt samAse samAkSipte dhanayituM bahuvrIhimudAharati-mahAn bhAgo'syeti-- mahAvIra ityAdInAM siddhirastyeva, mahattara ityatra tu na 65 bhAgazabdo'nekArtha iha ca bhaagyvaacii| mahAyazAH iti- doSaH samAsAbhAvAt, mahatIputra ityAdAvapi na doSaH mahadyazo yasya yazaso mahattvaM ca tatkAraNa mahatvAt / na *lakSaNa-pratipadoktayoH pratipadoktasyava grahaNam iti 30 kevalaM pusa eva mahacchabdasyAnena DAdezo'pi tu strIliGga- | nyAyena pratipadoktasya "sanmahatparamottamotkRSTam0" syApi nAmagrahaNe liGgaviziSTasyApi grahaNam iti / [3.1.107.] iti samAsasva grahaNAt, iti svabhAvata 70 nyAyAt, tadAha-mahatI cAsau devI ceti-atra ca | evaMkArthe evottarapade bhaviSyatIti nAvazyakamekArtha iti pUrva puvadbhAve sati DAdezaH, paratvADDAdeza iti vA, / padamityAhuH; tanna-tathA sati 'mahAbhAgaH, mahAbAhuH, sati hi DAdeze'ntyasvarAdilope puMbadbhAvapravRttaranAvazyaka- / mahAyazAH' ityAdau bahuvrIhAvapi pravRttirna syAditi lakSyA
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pAda-2, sUtra-70] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / nurodhAdatra lakSaNapratipadoktanyAyAnAzrayaNe siddhe SaSThI- | 'suvaNaM kuNDale bhavataH' ityAdI vikRteH kuNDalayoH kartRtve'pi tatpuruSe tadvAraNAyakArthe ityAvazyakameveti / bhASye tu | viviSaye prakRte reva-ya eva kiJcit sampadyate tasyaiva kartRtva, prakRtanyAyAzrayaNepIha bahuvrIhI pravRttiH saadhitaa| saca tathAhi 'saGghIbhavanti brAhmaNA: paTIbhavanti tantavaH' ityAdI / prakArastadIyaprakriyAnusArIti nehopayujyata iti norila- | vikRtigatA saMkhyA samudAyAdbhavati / 'asaMgho brAhmaNAH saMghaH 5 khitaH / acveriti kimiti-vyantasthale mahato na | saMpadyate' ityarthe satyapi samudAyAt saMghIbhavanti ityasmAt sAmAnAdhikaraNyamuttarapadena, yataH-amahAn mahAn bhUta | vikRtigatA-'brAhmaNaniSThA bahutvasaMkhyaiva dRzyate / evaM paTIityarthe amahata eva bhUtena saha kartRtvarUpaH sambandhaH sAkSA- bhavanti tantava ityatrApyapaTIbhUtAstantavaH paTa: sampadyata diti mahatA saha bhUtazabdasya nAsti sAmAnAdhikaraNyamiti | ityarthe paTasya vigrahavAkye kartRtvapratItAvapi ccyante paTIbhanAvazyakamacveripIti praSTrAzayaH / amahAna mahAn sampadyata vantItyatra tantUnAmeva kartRtvaM bhavati, tadanusAriNyeva saMkhyA 10 ityarthe amahati mahacchabdo vartate, ya evAmahAn sa eva mahA kriyAyAM bhavati / evam atvaM tvaM sampadyate-svadbhavatItyAdI niti mahato'pi tatra katatvamiti bhatazabdena saha sAmAnAdhi- / prakRtyAzraya eva prathamapuruSA bhavAta, vikRtyAzrayatva tu karaNyamastyeveti bhavatyeva DAdezaprAptiriti svAbhiprAyeNa | yuSmadaH sAmAnAdhikaraNye madhyamapuruSaH syAt , evaM ca bhUta pratyudAharati-amahAna mahAna bhUto mahadabhUtazcandramA iti ktapratyayo bhavanakriyAyAH kartaryamahati vidhIyate, na ta iti- tathA cAtra DAdezavAraNAyAcveriti kathanIyameveti | vikAre mahatIti mahatA saha sasya sAmAnAdhikarapyaM naasti| 20 15 bhAvaH / evam - amahatI mahatIbhUtetyatrApi vijJeyam, | atredaM zaGkayate-tahi amahatI mahatI saMpannA-mahadbhatetyatra atra puvattvaM tu "svau kvacit" [ 3. 2. 60.] iti | puMvadbhAvaH kathaM syAt, tatrApi mahatIzabdena saha bhUtetyasya sUtreNa vijJeyam / sAmAnAdhikaraNyAbhAvAt [ tanmate samAnAdhikaraNe uttarapade pANinIye ca tantre'nveriti tadarthaka vA padAntarameta eva tatra puMvadbhAvaH, na tu cvau pUrvadvacanaM paThyate ] asti ca dviSaya ke sUtre "AnmahataH samAnAdhikaraNajAtIyayoH" vikRte rapi kartRtvadarzanaM, yathA-suvarNaH khadirAGgArasadRze 'kuNDale bhavataH' iti vikArasaMkhyAnimittaM dvivacanaM dRzyate, 20 [ 6. 3. 46. ] ityatra nopAdauyate / mahadbhUta ityatrAtvaM tathA 'asaJjayo brAhmaNAH saGgha : sampadyate' iti pUrvoktavAca gauNamukhya nyAyena vAritam / tathA cAtra viSaye bhASyAdau kya'pi vikRteH saGghasya katRtvaM dRzyate / etanmatamAzritya bahuvicAritam, taraca chAtravyutpAdakatayehApi saMkSipya yadi 'amahatI mahatI bhUtA-mahadbhUtA' ityatra pu vadbhAvaH pradAte, tathAhi--"iha kasmAnna bhavati-amahAn sAdhyate tadA Attvamapyubhayatra prApnoti / tatrAha-amahati 60 mahAn sampanno mahadbhutazcandramAH" iti sandihya "anya mahacchabdo vartate, 'tadvAcI ca bhatazandaH, iti bhavati maha25 prakRtiramahAnbhUtaprakRtau mahAn mahatyeva / tasmAdAttvaM na cchabdena saha sAmAnAdhikaraNyam / sthAt puvattu kathaM bhavet tatra [1] ahamati mahAn hi vRttastadvAcI cAtra bhUtazabdo'yam / tasmAt sidhyati puMvanivartya- ayaMbhAva:-ravyanto'tra mahacchabdaH cviH pratyayazca prakRtemAttvaM tu manyante [2] yastu mahataH pratipadaM samAsa ukta- | vikArAtmakatA''pattimAha, yadA caiko'rthaH prakRtivikArabhA stadAzrayaM hyAttvama / kartavyaM manyate, na lakSaNena, lakSaNokta- | vena vivakSyate tadA pariNAmavyavahAro bhavati / yathA cokta- 65 30 zcAyam / [3] zeSavacanAttu yo'sau pratyArambhAt kRto bahu- mabhiyuktaiH-- vrIhiH / tasmAt siddhathati,tasmin pradhAnato yato vRttiH"[4] "jahaddharmAntaraM pUrvamupAdatte yadA param / iti samAdhAnamuktam / 'amahAn anyasya mahataH prakRtiH sa tattvAdapracyuto dharmI pariNAmaH sa ucyate / / " eva bhUtaprakRtau bhUta zabdArthakartRtve vartate / tasmAdAttvaM na yathA dugdhaM svakIyaM dharma dravatvAdikaM jahat paraM dadhyavasthAsyAt---amahata evaM bhUtena sAmAnAdhikaraNyAnmahatazca yAmavasthitaM dharmamupAdatte, tattvAt svabhAvAccApratcyutameva 70 35 samAnAdhikaraNe uttarapade'bhAvAt nAtrAtva [ DAdeza ] tiSThati, tadA pariNAma ucyate ityarthaH / yadA tUttarAvaprAptiriti bhAvaH / | sthA pUrvAvasthA vA nAzrIyate tadA cipratyayo na bhavati, yathA ayamabhiprAya:-viviSaye prakRtiH kI na vikRtiH / / tantavo bhavanti, paTo bhavati, uktaM ca hariNApi
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhaddhRtti vRhannyAsasaMghalite [pAda-2, sUtra-70-72 -- - - - - 55 "pUrvAvasthAmavijahat saMspRzad dharmamuttaram / / za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-- na puMva0 / pUrvasUtraM saMmUcchita ivArthAtmA jAyamAno'bhidhIyate / / " niSedhyopasthApakatayA 'mahataH' iti padena sahAnuvartate, tathA iti pUrvA-kAraNAvasthAm, avijahat- atyajan, uttaraM- ca yo'rthaH sampannastamAha--mahataH puMvanniSedhaviSaye dharmamavasthAvizeSarUpaM, saMspRzada-AsAdayan, saMmUcchita ivo- uttarapade ityAdi--puvAvasya niSedho yasmin bhavati 40 5 bhayarUpatayA'dhyavasIyamAno jAyamAnaH-utpadyamAno'rthAtmA-. . sa puvanniSedhaviSayaH, tathAbhUte uttarapade pare ityarthaH / padArthaH, vipratyayAntenAbhidhIyata iti tadarthaH / evaM caika- nAmagrahaNe liGgaviziSTasyApi grahaNa ma* iti nyAyana syaiva vastunaH pUrvottarAvasthopAdhivyavacchinnatvAt prakRti- pUrvasUtreNa mahatIzabdasyApi DAdezo bhavati / yatra ca muMvavikRtyorubhayorapi kartRtvamupapadyate / ubhayoH kartRtve'pi , dbhAvo na bhavati tatra ca sa neSTo lakSyAnurodhAditi lakSya ccipratyayasthale vacanaM prakRtigatasaMkhyAzrayaM, puruSo'pi kacakSuSkeNAcAryeNa tadarthamidaM suutrmaarbhyte| mahatIpriyaH 45 10 tadAzraya eva bhavati 'saGaghIbhavanti brAhmaNAH, paTI- iti-atra bahuvrIhisamAse ''parataH strI puMvat" [3. 2. 49. bhavanti tantavaH, atvaM tvaM sampadyate' ityAdau / tatra iti vadbhAvaH prAptaH sa 'nApniyAdI" [ 3.2.53. ] zabdazaktisvabhAva eva bIja kimatra zakyasasmadAdibhiH / iti niSidhyate, tathA ca niSedhaviSayatAsattvAdana pUrvasUtreNa kartum / evaM tahiM mahadbhUtetyatra puMvadbhAvasya siddhAvapi prAptasya puMvadbhAvasyAnena niSedhaH / manojJAzabdo'pi priyA 'mahadbhutazcandramAH' ityatra, [ DAH ] AttvaM duriN| dipaThita iti tatrApi niSedhaviSayatA'styeveti tatrApyayaM 50 15 syAditi cet ? atrocyate-DAdezaviSaye pratipadoktaH niSedhaH pravartate, tadAha-mahataumanojJaH iti-mahatI manojJA samAso gRhyate lakSaNapratipadoktyoH pratipadoktasyaiva yasyeti vigrahaH / anyayAkaraNa: puvabhAvaviSaya eva yatra grahaNam * iti nyAyAta, mahadbhuta ityAdau tu gatisamAsa "mahataH" sUtranirdiSTaM rUpaM sambhAvyate tatraiva Attvasya iti na doSa iti / evaM tahi 'mahAbAhaH mahAyazAH' ityAdi-[ DAdezasya ] pravRttiH, svIkriyate, ata eva tatra niSedhavacanaM lakSyAsiddhiriti cet ? atrocyate--*gauNa-mukhyayormulye na dRzyate // 3. 2. 71. / / 20 kAryasampratyayaH* iti nyAyeneha samAdhAnam, na lakSaNapratipadoktanyAyeneti mahadbhUta ityAdI gauNo mahacchabda / icyasvare dIrgha Acca / 3. 2. 72 // ityAtvaM DAdezoM] na bhavati, mahAbAhurityAdI tu sa pradhAna / eveti tatrAttvaM bhavatIti / svamate ca yathA mahadbhUta ityatra ta0pra0-icapratyayAnte'svarAdAvuttarapade pare pUrvapadasya dIrgha gauNatvaM tathA mahAbAhurityatrApi, anyapadArtha pratyupasarjana- prAkArazcAntAdezo bhavati / bAhaya ca bAhaSa ca mitho svAda gauNatvamiti matvA tatsamAdhAnaM nAzritam, kintu gahItvA vyAsaktaM-bAhabAhavi vyAsajetAm, bAhAbAhavi, lakSyAnurodhAllakSaNapratipadoktanyAyAnAzrayaNamiti, mahAbA* evaM kezAkezi, maSTibhizca maSTimizca mithaH prahatya kRtaM 60 harityAdAkdoSaH, mahadbhutazcandramA ityAdau tu 'acveH' iti yavaM-maSTImaSTi, maSTAmaSTiH evaM-yaSTAyaSTi, yaSTIyaSTi, vacanAdadoSaH, mahadbhUtA kanyetyatra ca "ccokvacid" [3.2. daNDAdaNDi, dIrghatvA''tvayorakArAntAdanyatra vizeSaH / 60. iti puvattvamiti pRthageva samAdhAna sarvatrAzritamiti dIrghasAhacaryAdAtvamapi svarAntAnAmeva bhavati, teneha na 30 vizeSaH / atra kaiyaTAdigrantho yadyapi vistRtastathApi prakR-: bhavati-dordoSi, dhanurdhanuSi / asvara iti kim ? asyasi, topayakta evAMzastata: sArarUpeNa gRhItaH / svamate 'caMtAvad- ivivi // 72 // vyAkhyAnApekSayA vacanakaraNa evaM lAghavamiti svIkRtaM pratIyate // 3.2-70 // za0ma0 nyAsAnusandhAnam-icya0 / ica pratya yAnte iti icaH pratyayatvena tadantagrAhakatA pratyayagrahaNanyAna puvaniSedhe // 3. 2. 71 // yalabdhA, tadanusAramevedam, icpratyayazca "ij yuddhe" [7.3. 35 ta0 pra0-mahataH pubanniSeSaviSaye uttarapade DAna bhavati / : 74.] iti sUtreNa vidhIyate, tadantasyottarapadaparatvaM na sAmA mahatI priyA prastha mahatIpriyaH, mahatomanojaH // 71 // nAdhikaraNyaviSaye saMbhAvyate, yuddhe vihitasamAsasya samAnA 70 25 65
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pAda-2, sUtra-72-73 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtiiyo'dhyaayH| 81 ..'. - m - - - dhikaraNaviSayatvAbhAvAdityekArthe iti neha sambaddham ! dIrgha- prakRtarUpasiddhau bAdhakAmAvaH, ata eva kevaladIrgha AkArazcAntAdezaH iti-tathA ca dIrghA''kArAdezayoH / vidhAyakatantre [ pANinIye ] 'asvare' iti prakRtasUtre na 40 pAkSikatva labhyate, saha vidhAne caikasya vidhAnaM vyarthameva paThyate / svamate cAkarasyApi vidhAnAdrape valakSaNyaM spaSTasyAta / pANinIye cAkAravidhAnaM na dRzyate, kevalaM dIrgha-meveti 'asvare iti kartavyameveti / / 3. 2. 72 / / 5 mAtram, uktaM ca manoramAkAreNa-svarAdibhinne uttarapade / prAcInarAkArAdezo'pi vidhIyate, paraM tdpaanniniiymiti|| bAhaSu pAhaSu ca mitho gRhItvetyAdi "tatrAdAya mithastena . haviSyaSTanaH kapAle / 3. 2. 73 // prahRtyeti sarUpeNa yuddhe'vyayIbhAvaH" [3.1.26.] iti samAsa- ta0 pra0---haviSyabhidheye'STanazabdasya kapAle uttarapade sUtrasya pravRttyanarUpaM vigrahavAkyam, tathA ca tenaiva sUtreNa samAsaH do?'ntAdezo bhavati / aSTasU kapAleSa saMskRtama-aSTAkapAlaM 45 10 "ic yuddhe" [7.3.34] itIc pratyayaH, anena pUrvapadasyAtve- haviH / haviSoti kim ? aSTAnAM kapAlAnAM samAhAraH bAhAbAhavi, dIrgha-bAhabAhavIti / prakRtaM vigrahAdika- . aSTakapAlam, pAtrAditvAt strItvAbhAvaH / kapAla iti manyatrApyatidizati-evaM-kezAkezIti-kezeSu kezeSu gRhI- kim ? aSTapAtraM haviH / / 73 // tvA vyAsaktamiti vigrahaH, vyAsaktamiti ca vigrahavAkye gahItveti ktvApratyayArthapUrvakAlikatvasya lAbhAya / tatrAdA- za0ma0 nyAsAnusandhAnama-havi0 / devoddezyana 15 yetyaMzasyodAharaNamuktvA tena prahatyetyaMzasyodAharaNamAha- tyajyamAnaM dravyaM haviH / 'apanaH' iti aSTasaMkhyAvAci- 50 muSTibhizca muSTibhizceti--samAsAdikaM pUrvavat yaSTibhi TAbha- | zabdasyAnukaraNa miti svArthabahatvasaMkhyAbhidhAyitvAbhAvAnna yaSTibhiH prahRtya-yaSTIyaSTi, daNDaidaNDaiH prahRtya-daNDAdaNDi, | bahuvacanam, svarUpabhaGgabhiyA cAtra "ano'sya"[2.1.108] . atra ca dIrgha AkArAntAdeze ca vizeSasyAdarzanAdAha-- ityakAralopo na / 'uttarapade' ityanuvRttaM, tadvizeSaNaM-kapAle iti, tathA ca 'ladrUpe uttarapaH' ityartho bhavati / atra dIrghA20 akArAntasya dIrgha AkArAntAdeze vA vizeSAbhAve'pi, ''ttvayo rUpe vizeSAbhAvAta prathamopasthitadIrghamAtravidhAnena 51 anyasvarAnteSu vizeSasya sattvAt tadvidhAnamAvazyakamiti rUpasiddhisambhAvanAyAmAttvaM nAnavatitamityAha-dIrghos. bhAvaH / atiprasaGgavAraNAyAha--dIrghasAhacaryAditi-- 'tAdezo bhavatIti / aSTasu kapAleSu saMskRtamitidIrgha AtvaM ca saha vihito, tathA ca dIrghaH svarAnteSveva asmin vigrahe "digadhika saMjJAtaddhitottarapade" [3.1-68.] vihita: *svarasya hrasva-dIrgha-plutA: iti nyAyAta, tena | ityadhikAre 'saMkhyAsamAhAre ca dviguzcAnAmnyayam" hi nyAyena hrasva-dIrgha-plutAH svarasyaiva bhavantIti sUcyate, ! (3-1-99.] iti samAse dvigusaMjJAyAM ca "saMskRte bhakSye" 60 evaM ca dIpoM vidhIyamAno yathA svarAnteSveva pravartate tathA / [6-2-140] ityaNi "dvigoranapatye yasvarAderlubadviH" Atvamapi teSveva pravarteta tatsAhacaryAditi vyajanAntAnAM / [6.1.24.] iti lupi 'aSTan kapAla' iti sthite nalope na dIrgha ityAttvamapi na bhavatIti bhAvaH / tatphalamAha- | satyanenAsyasya dIrghaH / yadi ca nalopasya dIrgharUpe paravidhAteneha na bhavati---dodoSi ityAdi; doSNordoSNorgRhItvA | vasattvAnnakArasyaivAntyatvamiti kathaM dIrgha ityAzaGkayate, vyAsaktamiti vigrahe samAsaH, ic pratyayazca pUrvavat, vyaJja- tadA * antyabAdhe'ntyasadezasya upAntyasya] * iti nyAmAntatvena dIrghA''tvayorabhAvaH / dhanuSA dhanuSA mithaH prahRtya yAdupAntyasyAkArasya dIrdhe nalope ca ruupsiddhissttvyaa| vyAsaktaM yuddhaM- ityatrApi tathaiva / asvara iti haviSIti kimiti-sAmAnyataH kapAle'STano dIghoM vidhIkimiti-svarAdAvuttarapade prakRtadIrdhA''tvayovarjanaM kimartha- yatAmiti praznAzayaH / uttarayati-aSTAnAM kapAlAnAM miti praznaH / asyasi iti---asinA'sinA mithaH prahRtya samAhAraH iti-pUrvoktasUtreNa samAse rUpasiddhiH / yadyapyakA25 pravattaM yuddham ; ivivi iSuNeSuNA prahRtyeti vigrahaH, rAntottarapadakadvigutvena liGgAnazAsanabalAdatra strItvaM prAptaM 70 pUrvottarapadayoH svarAditvena svarAntatve satyapi svarAdAdu- tathApi pAtrAditvAt tadabhAvo bhavatItyAha-pAtrAditvAta ttarapade dIrghA''tvayojanAdiha na tayoH pravRttiriSTA, asati khItvAbhAvaH iti. tathAhi-liGgAnuzAsanIyaM vacanam-[strIcAsvare iti pade syAdeveti bhaav.| yadyapi dIrgha pravRtte'pi / liGgAdhikAre] 30
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhavRtti-bRhannyAsasaMvalite [pAda 2, sUtra 73-74] "pAtrAdijitAdantottarapadaH smaahaare|| vinApi tadarthapratIti: prayogasvAbhAbyAta / yuktazabdArthA- 35 dvigurannAbantAnto vA'nyastu so napuMsakaH // " iti [5] / bhidhAyakatvaM dIrghasya durlabham, kiMca vigrahavAkthe'nyapadArtha pAtrAdigaNajitamakArAntamuttarapadaM yasya tathAbhUto ; pAratantryeNa prayuktasya yukta zabdasya dIrghasattve nivRttirapi na dviguH samAhAre vartamAnaH strIliGga iti hi tadarthaH / pAtrA-: yujyata ityAzayavAna pakSAntaramAha-athavA samAhAradvigu5 dInAM ca ziSTaprayogagamyatvamaktamiti 'aSTakapAlam' . riti-aSTau gAva: samAhRtAH, aSTAnAM gavAM samAhAra iti ityAdiziSTaprayogadarzanAt kapAlazabdo'pi pAtrAdiSu paThita | vArthe dviguH, tena cASTagavazabdena sAryAt sahacaritatva- 40 iti vijJeyam ! kapAle iti kimiti-haviSi vAcye'STana- : lakSaNasambandhAd hetorupacArAllakSaNAta AropAd vA zakaTaAtvaM sarvasminnattarapade vidhIyatAmiti praznAzayaH / pratyu- mapyASTAgavamacyate, tatra yatra sAhacarya nimittaka upacArasta dAharati-aSTapAtraM haviriti-aSTasu pAtreSu saMskRtaM havi- va dIrghastasyopacArasya dyotakaH, yatra ca nopacArastatra10 riti vigrahaH, pUrvavat samAsa-pratyayAdiH, kapAlarUpottarapada : tadarthApratIte: pratyudAharaNaM bodhyam / aSTau gAvo yuktA paratvAbhAvAd dIrtho na bhavati, 'kapAle' ityasyAbhAve ca / iti tripadatatpuruSavigrahe tu na tadarthapratItiH, anyapadArthA- 45 syAdeveti tadvAraNAya 'kapAle' ityAvazyakamiti bhAvaH bhidhAyakazaktyabhAvAt, anyapadArthe samAse sati tdbhidhaayk||3.2.73|| zaktisatvena bhavatyanyapadArthasya rathasya pratItiH, sA ca pratItirdIrghasahakAreNeva ! aSTaturago ratha ityatrApi pratyudA haraNe'nyapadArthe samAsAdeva tadarthapratItiriti pratyudAharaNasya gavi yukte / 3. 2. 74 // yaGgavikalatvaM nAzayam 1 gavIti kimiti-yatra kvApyu-50 15 ta0 pra0-aSTanzabdasya gavyuttarapade yukte'bhidheye ttarapade yuktArthe gamyamAne dIrgho vidhIyatAmiti praSTurAzayaH / dIrgho'ntAdezo bhavati / aSTAgavaM zakaTama, aSTau gAvo pratyuvAharati-aSTaturago rathaH iti-aSTau turagA yasmin yuktA asmimiti tripade bahubohI kRte uttarapade pare | sa:-aSTaturaga iti, iha ca bahuvrIhisAmarthyAda yaktArthapratyadvayordvigu:, "gostatpuruSAt" (7. 3. 105.) itya yapi gorUpottarapadatvAbhAvAnna bhavati dIrghaH, gavItyasyAsamAsAntaH, tatra dIrghatvena yuktArthasaMpratyayAngatArthatvAvayu bhAve ca spAdeva / atra ca kecita samAhAradvigaM kRtvA tato 55 20 ktazabdasya nivattiH, ayavA-samAhAradvigaH,-tatra sAhaca-! matvarthIyamakArapratyayaM vidadhati dvayaGgavikalatAvyAvatyarthama, ryAdupacArAdaSTagavena yuktaM zakaTamaSTAgavamucyate / gaboti tanna manyAmahe-"na karmadhArayAnmatvarthIyo bahuvrIhizcedarthakim ? aSTaturago rathaH / yukta iti kim ? aSTagavaM pratipattikaraH" iti vyuptattyA bahuvrIhisamAsena tadarthapratIto satyAM tato matvarthIyapratyayavidhAnasyAyuktatvAta pUrva ca brAhmaNadhanam, aSTaguzcaitraH // 74 / / svayamapi bahuvrIhiNaiva yuktArthapratyayasya kathanAt / aSTA- 60 gavamityatra samAhAravidhAnaM tu samAsAntapratyayArthama tatpuruSA za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-gavi0 / aSTana itya- deva tadvidhAnAt, anyathA aSTaguriti syAt / kiMca tatra prada25 nuvRttam, 'gavItyuttarapadavizeSaNam, 'yukte' iti ca prayogo / zitavAkye bahuvrIhau yukta zabdasya zravaNaM syAt, tripadabahuvI pAdhinAbhidheyakathanam, tathAca sUtrArthamAha-aSTanazabdasye- hyAzrayaNAt, iha ca dvipadabahuvrIhAvapi yuktArthapratyaye vAdhakAtyAdinA, yukte'bhidheye ityasya yukte'rthe gamyamAne ityarthaH / / bhAvena samAhArAt matvarthIyavidhAnaM nAvazyakamiti vibhAva- 65 aSTAgavaMzakaTamiti-aSTAbhirgobhiryuktamityarthaH / samAso- nIyaM vijJaH / yukta iti kimiti--gavi uttarapade'STano dodhoM payogivigrahavAkyamAha-aSTau gAvo yuktA asminniti, / vidhIyatAM kimarthavizeSAzrayaNene ti praSTurAzayaH / prtyudaahrti| tathA ca yuktazabda evottarapadaM tasmin pare "saMkhyA samAhAre | aSTagavaM brAhmaNadhanamiti-aSTAnAM gavAM samAhAra iti ca." [3.1.99.] iti samAso dviguH, tato "gostatpuruSAt" : vigrahe dvigutatpuruSaH, "gostatpuruSAt" [7.3.105.] iti 7.3.10.] iti samAsAnto'T, anena pUrvapadasya dIrghaH / samAsAnto'Ta, aSTagavAbhinna brAhmaNadhanamiti pratItirna 70 'aSTAgavayakta' ityavasthAyAM dIrgheNava yuktArthasampratyayAd / yuktArthasya pratItiriti na bhavati dIrghaH, yakta ityasyAbhAve yaktazabdasya nivattI satyAM na tasya prayogo'tha ca taM / syAdeva / na kevalaM samAhAre evApi tu bahavIhAvapi dIrghaH
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pAda-2, sUtra-74-76 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / 15 syAdityAha-aSTaguzcatraH iti-aSTo gAvo yasyetyarthe | pitrA cASTadhA hU~' iti tajitaH zizuraSTasvavayaveSu vakratva- 35 bahuvrIhiH "gozcAnte."2.4.96.] iti hrasvaH, atrApi ! mApanna iti / na kevalaM yogarUhAveva, rUDhAvapi bhavatItyAha, dIrghavAraNAya yakta iti vktvym| yadyapi bahavIhiNA | aSTAviTapo nAma kazciditi-aSTau viTapA asyeti vigrahaH aSTaturago ratha ityatra yathA yaktArthapratipattirasti tathAtrApi | tatsaMkhyAkaviTapAbhAve'pi tasya nAma tathAprasiddhamiti kazci5 kuto neti zaGkitaM zakyate, tathApi tatra rathAdipadasAnni-dityuktyA vijJAyate / padakRtyamAha-nAmnIti kimiti-- yAt so'rtho gamyate ; iha ca caitrapadasAnnidhyAt svasvAbhi- tayA ca anyatrApItyeva sUtryatAmiti tadAzayaH, uttarapada- 40 bhAva eva pratIyata iti lakSaNyamavaseyam, anyapadasannidhe- vizeSAnAzrayaNavadarthavizeSo'pi nAzrIyatAmiti bhAvaH rapi zaktigrAhakatvasya sarvasammatatvAt / / 3.2.74 / / anyathA nAmnIti sUtrasvarUpameva, tadabhAve cASTApadamityA diprayogANAmasiddhirevetyavyAptireba doSatvenoktA syAnnA tivyAptiH, ativyAptyapekSayA'vyApteradhikadoSAvahattvAta, nAmni / 3. 2. 75 // tathA ca pUrvoktAdanyatrApi dIrgha ityarthako'nyatrApItyAdi- 45 10 ta0 pra0-aSTanazabdasyottarapade pare nAmni-saMjJAyAM | nyAsa evaM kArya ityevAzayaH / na ca tAvatA ki lAghavadIghoM'ntAdezo bhavati / aSTau padAnyatra-aSTApadaH kailAzaH. miti zaGkayam, praSTurguNadoSadarzane'nAdarAt asUyAmAtrasya aSTApadaM-suvarNama, aSTAvako maniH; aSTAviTapo nAma kartavyatvAt / aSTaguNamaizvaryamiti-aSTau guNA aNimAkazcit / nAmnIti kima ? aSTadaNDaH, aSTaguNama | dayaH siddhayo yatra tAdRzamaizvaryamityarthaH, atra caizvarye'STazvaryam // 75 // gaNavattvasya sattve'pi naitannAma tasyeti na bhavati dIrghaH, 50 nAmnItyasyA bhAve sAmAnya sUtrasattve ca syAdevAtrApi dIrgha iti nAmnoti vAcyameveti / / 3. 2. 75 // za0 ma.nyAsAnusandhAnama--nAmni / atrArtha eva nimittatayA'zrito na tUttarapadavizeSaH, tadAha-uttarapade iti / nAmnItyasya vivaraNa-saMjJAyAmiti-saMjJApadenAtra koTara-mizraka-sidhraka-puraga-sArirUDhirevAbhipretA yogarUDhirvA, na kevala yaugikI saMjJA, aSTau kasya vaNe / 3. 2. 76 // padAni--sthAnAni yatra sa:--aSTApadaH kailAsaH iti-- ta0pra0-koTarAdInAM kRtaNatve vanazabde uttarapade dI?- 55 20 atrASTanzabdasya padazabdena saha bahuvrIhiH / kecit tvevamA 'ntAdezo bhavati, nAmni-saMjJAyAM viSaye / koTarAvaNama, ha:--aSTau padAni-prakRtisaSTikaratattvAtmakAni sthAnAni mizrakAvaNam, sidhrakAvaNam, puragAvaNam, sArikAvaNam / yatreti, aSTau padAni ca kSitijalA'gni-vAyu-AkAza-yaja "pUrvapadasthAnAmnyagaH" [ 2. 3. 64.] iti Natve siddhe, mAna [ jIva ] soma-sUryAtmakAni krameNa zarva-bhava-rudrogra - kRtaNatvasya vanazabdasya nirdezoniyamArthaH tena "pUrvapadasthA" bhIma-pazapatti-mahAdeva-IzAnanAmabhiH khyAtAni, tAni ca ityAdi sUtreNa vanazabdasya NatvamAkArasaMniyoge eva bhavati; 60 25 zivAtmakAnIti zivAlaye kailAse tatsthitiH siddheti yoga tatazca 'kuberavanam, zatadhAravanam' ityAdI saMjJAyAmapi rUDhiriyaM kailaase| evam-aSTApadaM suvarNam iti-aSTasu | NatvaM na bhavati // 76 // lohadhAtuSu padaM mukhyaM sthAnamasyeti-aSTApadaM suvarNam, atrApi samAsAdiH pUrvavat, eSo'pi zabdo yogarUDha eva, tadarthAbhAve tadarthasattve'pi tadvayakteranyatra tacchabdaprayogAbhAvAt / zraSTA- za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-koTara0 / dIrgha iti 30 vakro muniriti-aSTasu sthAneSu vakra:-aSTAvakraH, aSTau | vartate, 'uttarapade' iti ca prakRtam 'usa rapade' ityasya 'vaNe' vakrANyasyeti vA vigrahaH, so'yaM munireva tannAmnA''khyAyate, | ityanena sAmAnAdhikaraNyam, 'vaNe' iti ca padamanukaraNaM 65 nAnyaH; asya vASTadhAvakratvamuktaM purANAdiSu, tadyathA-- kRtaNatvavanazabdasya, tadAha-koTarAdInAmityAdi / kogarbhasthe tasmin tanmAtuH sannidhAveva ziSyAnadhyApayataH | TarAvaNamiti-nAmatvAdiha vAkyaM na pradarzitam, zAstra- . piturupadezAzaddhiM zrutvA'STadhA maivamiti zabdaM cakAra, kruddhena | prakriyAnirvAhAya koTara-Ama-vana-si' ityalokika vAkya
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhadvRtti-bRhannyAsasaMvalise [pAda-2, sUtra 76-77] - - - - -- --- - - ... - - mavadhAraNIyam, SaSThIsamAsaH, 'pUrvapadasthAnnAmnyagaH" [2. za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-aJjanA0 / uttara3.64.] iti Natvam, evaM mizrakAvaNAdInAM siddhirbodhyA, | pade dIrgha iti prakaraNaprAptam, tatrottarapade ityanena mirAete sarve narakavizeSANAM vAcakAH zabdA iti prAJcaH / / vityasya sAmAnAdhikaraNyenAnvayaH, tadAha-girAvuttarapade nanu 'vaNe' iti Natvanirdezasya ko'rthaH ? NatvavidhAnamiti | iti / ajanAgiririti-ajjano vRkSavizeSaH, tasya 40 5 cet ? naitat-tasyAnyasUtreNa svataH prAptatvAditi zaGkAmu- [prabhavaH ] giriH-ajjanAgiriH, janyajanakabhAvasambandha sthApya samAdhAtumAha-"pUrvapadasthAnnAmanyagaH // 2.3.64.1 SaSThI, tadantena girizabdasya samAsaH / bhAjanAgiriH iti Natve siddhe ityAdi, na ca na tena sarvatra NatvaprAptiH | bhajyante zatravo'nenati bhajanaH, sa eva bhAjano rAja'agaH' iti paryaMdAsAt, gakArAntAt parasya puragAvaNamityatra | vizeSaH, tasya nivAso giri:-bhaajnaagiriH| kiMzuka: NatvAprApteriti vAcyam, tatra 'agaH' ityanena gakAraNyaJja- | palAzavRkSaH, tasya [ prabhavo] giriH kiMzukAgiriH, 45 10 nAntamAtrAt paratvaM paryaMdasyate, iha cAkAraviziSTo gakAro kizulakA'pi sa eva vRkSaH / sAtvo janapadavizeSa:, tadrAjA na tatparyaMdAsaviSaya ityaboSAt, ata eva tatra sUtre "pUrva ca, tasya giriH- sAlvAgiriH / lohitAnAM mRgavizeSaNa padAsthAnnAmnyagaH" [2.3.64.] ityatra ] aga ityasya vyA. | [prabhavo ] giriH-lohitaagiriH| evaM-kukkuTAgiri.. vaya'm Rgayanamityuktam, tatra gantamAtrAt paratvamurArapada rapi vigrAhAH / khannAgiririti-khadUnazabdo'prasiddhacaraH, syeti svarAntAt parasyottarapadasya sambandhino NatvaprAptyakSate; kvacicca 'khaDna' iti pATho'pIti sUtravRtyanta pradarzita- 50 15 evaM ca kRtaNatvanirdezo vyartha eva, sa ca vyarthIbhya jJApayati gaNapAThena,nujJAyate / pANinIya ca tantre ajanAdayaH pUrvapadasthAgnimittAt parasya nakArasya NatvaM cet kRtadIrdhAt kiMzulaka, ditvena [ pA0 sU0 6-3-117 ] paThitAH pUrvapadAt parasyaiveti, tathA cAkArasanniyoge eva bhavatItya tatra 'khavUna' zabda: 'khaMDna' zabdo vA na paThyate, 'anyo'pi syAyamevArthaH, samaM niyogovidhAnaM sanniyogaH, sa ca yadyapyeka gaNapAThabhedastatra dRzyate, yathA bhAjanazabdasya sthAne 'bhajana' zabdasya pAThaH, kiMzukazabdona paThyate, sati ca 55 sUtreNa kasmillakSye vidhAnaneva tathApIha sanniyogazabdaH sAha tadviSaye prAmANikaprayoge bahuvacanabalalabhyAkRtigaNasvena caryapara iti bodhyam, dIpeNa saha yatra sAhacarya sambhAvita nirvAhaH kAryaH, nalazabdasya sthAne naDazabdastatra paThyate, tatraiva NatvamityarthAt, anyathA dIpe sati NatvaM Natve sati tacca DalayorabhedAdgatArtham / nalAnAM taNavizeSANAM prabhavo ca dIrgha ityanyonyamakhaprakSitvAdekamapi na pravarteta, tathA giriH-nlgiriH| piGgaM lAtIti piGgalo nAgavizeSo cAgre dIrghasaMbhAvanAyAmeva NatvaM, kRte ca Natve, kRtaNatvavana rudrazca, tasya giri:-piGgalAgiriH / sarvatra girAvuttarapade 60 zabdaparatva siddhau doghaM iti prakriyA vijJayA / tatphalamAha pUrvapadabhUtAnAmaJjanAdInAM doghaH / aJjanAdInAmiti tatazca kuberavanamiyAdi / saMjJAyAmapIta-Natvanimittasya kimiti-sAmAnyana girAvuttarapade pUrvapadasya doSoM saMjJArUpasya sattve'pi pUrvapadasthAnimittAt parasya vidhIyatAmiti praSTrAzayaH / pratyudAharaNenottarayativanazabdasambandhino nasya NatvaM na bhavatItyarthaH // 3.2.76 / / kRSNagiririti-kRSNaH kRSNavarNoM giririti vizeSaNa samAsaH, girAvuttarapade satyapi na dIghoM bhavati, pUrvapada- 65 aJjanAdInAM girau|3.2.77 // vizeSagrahaNAbhAve syAdeveti bhAvaH evaM- zvetagirirityatrApi ta0 pra0-ajanAdInAM girAvastarapade dIrgho'ntAdezo | bodhyam ! nAnnItyeveti-parvatavizeSasya saMjJAyAmeva 30 bhavati, nAmni / aJjanAgiriH. bhAjanAgiriH, kiMzalakA-dAghA meM dIrthoM bhavati nAnyatreti bhAvaH avanagiririti-atra giriH, sAldAgiriH, lohitAgiriH, kukkuTAgiriH, ajanazabda: kajjalavAcakaH, tadvarNo'thavA tatprabhavo girikhadanAgiriH, nalAgiriH, piDAlAgiriH / aJjanAdInAmiti / raJjana girirityava viziSyate, na tu rUDhayocyate, iti nAsya 70 kim ? kRSNagiriH, zvetagiriH / nAmnItyeva-'aJjanasya | nAmatvam / gaNe paThitAn nirdizati-aJja netyaadinaa| giriH-ajngiriH| aJjana, bhAJjana, kiMzuka, kiMzulaka, | ekavacananirdeze lAdhavamanAdRtya bahuvacananirdezasya ki 35 sAlva, lohita, kukkuTa, khadUna ( khaDna ), nala, piGgala' | phalamityAha-- bahuvacanamAkRtigaNArthamiti-evamAkR ityaJjanAdiH bahuvacanamAkRtigaNArtham // 77 // [tayo'nye'pi gaNe bodhyA iti jnyaapnaarthmityrthH||302-77|| 25
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pada-2, sUtra. 78 ] 5 zrI siddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / anajirAvivahasvara- zarAdInAM matau / 3. 2.78 // ta0 pra0- ajirAdivajitabahusvarANAM zarAdInAM ca matau pratyaye dIrghAntAdezo bhavati, nAmni / bahusvara - udumbarAvatI mazakAvatI, vIraNAvatI, puSkarAvatI, amarAvatI; zarAdizarAvatI vaMzAvatI, zucImatI, kuzAvatI, dhUmAvatI, ahavatI, kavIvatI, munIvatI, maNIvatI; vAdavAn nAma giri:, beTAvAn nAma giriH / zara, vaMza, zuci, kuza, dhUma, ahi, kapi, muni maNi vArda veTa' iti zarAdiH bahuvacana10 mAkRtigaNArtham, tena 'RSIvatI, mRgAvatI, padmAvatI, bAtAvatI, bhogAvatI' ityAdi siddham / bahusvarazarAdI nAmiti kim ? brIhimatI, ikSumatI, drumatI, madhumatI / bahusvarasyAnajirAvivizeSaNaM kim ? ajiravatI, khadiravatI, khapuravatI, sthaviravatI, pulinavatI, malayavatI, 15 haMsakAraNDavavatI cakravAkavatI, zralaMkAravatI, zazAGkavatI, hiraNyavatI ajirAdirAkRtigaNaH / nAmnItyeva - valayavatI kanyA, zaravatI tUNA // 78 // za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - anaji0 / anajirAdizabdo bahusvaramAtra vizeSaNaM saMbhavAt na zarAdInAma20 sambhavAt, tadAha- ajirAdivarjita bahusvarANAmiti / ajirAdayo na paThayante'pi tvAkRtyA gaNyante tad vakSyati ajirAdirAkRtigaNaH iti / zaraH dayazca gaNyate / tatra kramaprAptatvAt pUrva bahusvaraviSayANyevodAharaNAnyAha - bahusvareti prakRtya, udumbarAvatIti - udumbarA vRkSavizeSAH, 25 te santyasyAmityarthe " tadatrAsti" [ 6.2.70] iti catu rthyantargatArthe "nadyAM matuH " [ 6. 2. 72 ] iti matuH "nAmni" [2. 1. 95] iti masya vaH striyAM GIH anena dIrghaH / mazakAvatI mazakAH santyasyAmityAdirItyA vigrahAdiH pUrvavat / vIraNAvatIti vIraNAstRNavizeSaH, vigra30 hAdi: pUrvavat / puSkarAvatIti puSkarANi padmAni santya - syAmiti caturarthyA matuH / amarAvatIta amarA devAH santyasyAmiti matvarthe matuH purIvizeSasya nAma / udumbarAdayaH sarve bahusvarAH / atha zarAdInudAharati- zarAdIta prakRtya, zarAvatIti35 zarAstRNajAtayaH, te santyasyAmiti vigrahaH, nadIvizeSasya 85 40 nAma | vaMzAH prasiddhAH, te santyasyAmiti - vaMzAvatI / zucImatIti- zucirastyasyAmiti vigrahaH, "nAmni " [2.1.95] iti prAptaM vatvaM "nomrmyAdibhyaH " [2.1.99] iti niSidhyate / kuzAvatIti kuzAstRNavizeSAH santyasyAmiti vigrahaH, nagarIvizeSasya nAma / dhUmAvatI dhUmaH [ vizeSakaH ] astyasyAmiti vigrahaH tAntrikasampradAye dazasu mahAvidyAsu prasiddhakA mahAvidyA / ahItI ahayaH santyasyAmiti vigrahaH, purIvizeSasya nAma / kapIvatI kapayaH santyasyAmiti vigrahaH, guhAvizeSasya nAma munIvatI munayaH santyasyAmiti vigrahaH evaM maNIvatItyAdayo'pi vigrAhyaH / vArdAvAn nAmagiririti-vAri [ jalAni ] dadatItivArdA meghAH, te santyasminniti vAdavAn nAma parvatavizeSaH / beTAvAn nAma giriH veTanti iti veTA:- vRkSAH, "viTa zabde" svAdiH pakSidvArA zabdavatvena vRkSANAM saMjJeyamiti sAmpradAyikAH, te santyasminniti veTAvAn / 45 50 gaNaM nirdizati - zara vaMzetyAdinA / pANinIye tantre zarAdigaNe [ pA0 sU0 6.3.120. ] vArda veTa - zabdau na paThayete, sati prAmANike prayoge AkRtigaNatvena tayoH saMgrahaH / svamate'pi zarAdInAmA kRtigaNatvamAha bahuvacanamAkRtigaNArthamiti / zaraderityekavacananirdeze karaNIye 55 bahuvacananirdezasya vyAptyarthatvenAnyeSAmapi saMgraha iti bhAvaH / tena saMgrAhyAn prasiddhAn prayogAnAha RSIvatItyAdinA, vigrahAdiH pUrvavat / bahusvarazarAdInAmiti kimitisAmAnyenaiva matau dIrgho vidhIyatAmiti praSTurAzayaH / vyAva mAha-- trIhimatItyAdi / eSu satyapi matau na dIrgho 60 bhavati, viziSya vidhAnAbhAve tatrApi dIrghaH syAditi bhAvaH / bahusvarasyAnajirAdivizeSaNaM kimiti -- zarAdiSu paThi tAnAmeva grahaNAt tatra paryudAsasyAnAvazyakatvena teSu bahusvarazabdapAThAbhAvena ca bahusvaraviSaya evAnajirAdivizeSaNaM saMbhAvitamiti tadapi na kAryamiti praznAzayaH / pratyu- 65 dAharati- ajiravatItyAdinA, ajiramaGgaNaM, tadastyasyAmiti vigrahaH, khadiro vRkSavizeSaH, khajuro'pi sa eva, sthaviro vRddhaH pulinaM taTam / malayavatIti - malayasyAdUrabhavA nagarI, vidyAdharacakravartino jImUtavAhanasya patnyapi malayadatIti prasiddhA, sApi malayaparvatasamIpasthatapovanaprabhaveti 70 haMsakAraNDavavatIti- haMsakAraNDavau pakSivizeSau tAbhyAM yuktA nadI prakRtazabdenAkhyAyate ; haMsakAraNDavatItyapi kvacit paThyate, tatra kAraNDaH kAraNDava eva : tannAmnA khyAtA |
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhavRtti-bRhannyAsasaMvalite [pAda-2, sUtra. 78-81] 10 tataH svAthikaH prajJAdyaNa, karaNDo vaMzanirmitapatrivizaSaH, sa / sati uttarapadaliGgatAyA:prAbalyAda vizvAmitramiti syaat| 35 eva' kAraNDaH, haMsasya kAraNDa iti SaSThIsamAsa iti kecit / / nAmnItyeveti-rUyA RSivizeSe pratipAdya evAnena dIpoM cakravAkavatIti--cakranAmA pakSivizeSaH, sa eva cakravAkaH / na tu vizeSaNavidhayA'pi tatparatve, tathA satyatiprasaGgAt, cakazabdenocyamAnatvAt, so'styasyAmiti vigrahaH / alaGkA- sadAha-vizvaM mitramasyeti-muhi ahiMsAyAM pratiSThitasya vatIti vizeSaNazabdo'pi / zazAvatI rAtriH, kathA | niritvAjjagadeva tasya mitramiti sarvo'pi manivizvamitra saritsAgare prasiddhA nAyikA vA / hiraNyavatItyapivize* iti na tAdRze'rthe pratipAdye'sma sUtrasya pravRttiriSTeti bhAvaH, 4 SaNazabdo nadIvizeSasya nAma ca / eSu bahusvarANAM matau / tathA ca nAmnItyAvazyakamiti // 3. 2.79 // do? neSTa: / ajirAderapaThitatvAt kathaM paricayastadAha--- ajirAdirAkRtigaNaH iti--AkRtyaiva gaNyante paricIyanta / ityAkRtigaNA ajirAdaya iti bhaavH| nAmnItyeveti-- nre| 3. 2.80 // "nAmni" [3. 2. 75] iti sUtraM sarvatra sambadhyata eveti ta0pra0-vizvazabdasya narazande uttarapade, nAmni bhAvaH / tadvayAvaya'mAha-valayavatI kanyeti-valayo'styasyA | viSaye dIrghAntAdezo bhavati / vizve narA asya-vizvAnaro iti vigrahe vizeSaNazabda evAya na tu nAmati bahusvarasa nAma kshcit| nara iti kima? vizvasenaH / nAmnItyava- 45 tve'pi na dIrgha iti tadvAraNArtha nAmnItyAvazyakamiti bhaavH| vizvanaro rAjA // 8 // 15 evaM-zaravatI tUNetyavApi draSTavyam, tUNA zarAdhAna pAtram , tasyAH sadA zaravatvAt tasyA vizeSaNamidaM catu nAmAprasiddhaH // 3.2.781 za0 ma0 nyaasaanusndhaanm-nre| yogavibhAgasAmarthyAdRSAviti na sambadhyate, kintu vizvasya nAmnItyeve tyAha-vizvazabdasyetyAdinA, vizve narA asyeti-vizvaRSau vizvasya mitre 3. 2. 76 // zabdo'tra sarvaparyAyaH, sarvArtho'pyatra bahutvamAtraparo na tvavaccheta0pra0-vizvazabdasya mitre uttarapade, RSAvabhidheya, / dakAvacchedaparaH, avakchedakAvacchedena naratvanirUpitasvAmi20 nAmni viSaye dIrgho'ntAdezo bhavati / vizvAmitro | tvasyAprasiddhaH / nare iti kimiti-viziSya narazabde dIrgha naamrssiH| RSAviti kim ? vizvamitro mANavakaH / / vidhAnaM kimartham, 'anyatrApi' iti sAmAnyenaiva nAmni nAmnItyeva-vizvaM mitramasya-vizvamitro muniH // 79 // | vizvazabdasya dIrghA vidhIyatAmiti tadAzayaH / narAdanyatro tarapade dIrthoM neSTa ityAha-pratyudAharaNamukhena-vizvasenaH 55 iti-vizvA senA yasyetyarthe 'tra na bhavati diirdh:| nAmnIza0ma0 nyAsAnusandhAnam-RSo0 / RSAviti / tyasya sambandho'pyAvazyaka ityaah-naamniityeveti| vizvanaro viSayanirdezo na tu nimittasaptamyantama, nimittasya SaSThya- rAjeti-bhavati hi rAjJo bahanaranirUpitaM svAmitvamiti 25 ntAta parataH zrayamANatvAt, tadAha-vizvazabdasya mitre / tasyAyaM zabdo vizeSaNaM na tu nAma, nAmnItyuktatvAdatra na uttarapade iti-mitrarUpe uttarapade ityrthH| RSAviti / bhavati dIvAnA bhavati dIrgho'nyathA sa dunivAra iti bhAvaH / / 3. 2. 80 / / 60 vizeSaparaM na tu sAmAnyaparaM nahi RSisAmAnyasya vizvAmitrasaMjJA'pi tu tadvizeSasya, tathAha-vizvAmitro nAmapiriti RSAviti kimiti-abhidhAnasvAbhAvyAdeva kRtadI? vi. vasurAToH / 3. 2.1 81 // zvAmitrazabda RSAveva prayokSyata iti RSAviti kathanamanAvazyakamiti prsstturaashyH| na sarvatrAbhidhAnasvAbhAvyena nirvAhaH / ta0 pra0-pRthagyogAnAmnIti nivRttam, vizvazabdasya zAstrAnarthakyaprasaGgAdityativyAptivAraNArthamavazyameva RSA-basau rATi cottarapade vIrgho'ntAdezo bhavati / vizvaM vasvasthaviti kathanIyamityAha-vizvamitro mANavaka iti-vizve | vizvAvasuH, vizvasmin rAjate iti-vizvArATa / rADiti mitrANi yasyeti vigrahaH, pUrvatrApi sa evocitaH, tatpuruSe vikRtanirdazAdiha na bhavati-vizvarAjau, vizvarAjaH // 865 30
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAva-2, sUtra 81-83 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtiiyo'dhyaayH| 10 ma0 nyAsAnusandhAnam-vasu0 / vizvasyeti / sUtre, kintu saMjJAyAmiti prakaraNe tat sUtramucyata iti 35 prakRtaM, nAmnItyapi pUrvato'nusataM kintu tasya neha sambandha | sajJAtA'nyatra na bhavAta da | saMjJAto'nyatra na bhavati dIrgha ityapitrAderityasya vyAvAnAM ityAha-pRthagyogAnnAmnIti nivRttamiti, ayamAzayaH-- pitRvalAdInAM tenaiva nivRttirbhvti| udAharati-AsutiH nAmnItyasya sambandhe iSyamANe pUrvava vasurATorapi pAThaH suretyA denA / kRSyAditvAd valaci- AsutIvala: 5 karaNIyaH syAt kimiti pRthak sUtramAcaritamiti pRthaksUtra zANDikaH / kRSiH karSagamasya- kRSIvalaH karSaka:, dantau yasya karaNasAmarthyAt tataH kazcidiha vizeSo'bhimata iti pratIyate, sa-dantAvalo hstii| utsaGgo'sya- utsnggaavlH| putro- 40 sa ca vizeSaH ko'nyaH syAnnAmnItyasyAsambandhAt / vizvaM 'syeti-putraavlH| pANinIyAdAveto. prayogI nopalabhyate vasvasyeti-vizvazabda iha sarvavidhArthaH, sarvaprakAraM vasu nAmatvenAprasiddhatvAt, nAmnyeva tatra dIrghavidhAnAt / paryu dAsaasyetyarthaH, gAvo bhUmihiraNyamiti vasunastrayaH prakArAH, vyAvartyamAkhyAtuM pRcchati apitrAderiti kimiti| pitRvala 10 tatra gopadaM sarvavidhapazuparam, hiraNyapadaM sarva vidhAtrupyadhana ityAdi, sarvatra matvarthItho valaca / cakAraH kimiti *pratyayApratyayayoH pratyayasyava* iti nyAyena pratyayabhate param, bhUmipadaM ca bhUmi-tatsambhavasarvavidhAnnAdiparam, tathA va yasyatattritayAntargataM sarvaprakAraM vasu bhavet sa eva vizvA eva balazabde pare bhaviSyati, valasya pratyayatvakhyApanArtha zcakAro vyartha iti bhAvaH / uttarayati-uttarapade mA bhUditi, vasuH na tu sakalajagadgatadhanasvAmI, tAdazasya kasyacanAbhAvAt / vizvasmin rAjate iti sarvatra dIpyata ityarthaH / ayamAzayaH-patra pratyayA'pratyayayorubhayoH sAmAnyena grahaNaM 15 rAzabdo hi rAjazabdaprakRtika iti prakRtyaiva "vasurAjoH" | marAjo prAptaM tatraiva tannyAyapravRttiH, iha va 'uttarapade' ityanuvRttamityuiti nirdeza ucita iti rADiti vikRtinirdezo vyartha ityA ttarapadabhUta eva valazabde pare ityarthoM gamyeta, na nyAyApekSAsyA- 50 zAyAmAha-rADitivikratinirdezAditi ---prakRtinirdeza ! dasandigdhatvAditi yatrottarapadabhUto valazabdastatraiva syAnna tvanyavihAya vikRtinirdezena yatra tAdazo vikAraH saMbhavati tatraiva treti 'AsutIvalaH' ityAdI na syAt, kAyavalamityAdI ca dIrgha iti vijJAyata iti yatra na tatsambhAvanA tatra na dIrgha syAdityavyAptyativyAptirUpobhayadoSApatteH / tatrAvyApti doSasyAtivyAptyapekSayA balavattvepi tasya svayamUhanIyatvAda20 iti bhAvaH, tathAhi-padAntaviSaye eva dIpo bhavati nAnyatreti phalati / tadAha teneha na bhavati-vizvarAjau, vizvarAjA tivyAptidoSa mevAha- kAyavalamityAdinA, atra kecit- 55 'kRSIvala:' ityAdI vakAraH [antasthAntargata:], kAyabalaiti / / 3. 2. 81 / / mityAdI ca bakAra: pavargIyaH] iti bale'pitrAderiti nyAse'pi prakRte doSAbhAva eva / dRzyate ca pANinIya cakAravalacyapitrAdeH / 3.1 2.82 // rahita eva sUtrapAThe "vale" [pA. sU. 6. 3. 118] iti pratyayabhinnasyottarapadabhUtasya 'kla' zabdasyAprasiddhireva / 60 ta0pra0-balavapratyaye pare pitrAdivarjitAnA svarAntAnAM yadyapi valadhAsoraci balate iti 'vala:' iti sAdhayitaM 25 zabdAnAM dIrgho'ntAdezo bhavati / AsutiH surA, sA'syA zakyate, saMbhavati ca tasya klIbatA'pi tathApi tAdRzaprayogastIti AsutIvalaH, evam kRSIvala: dantAvalaH,utsaGgAvalaH syAprasiddhatvena na kAyavalamityAdau tasya saMbhava iti spazTApatrAvalaH / apitrAderiti kim ? pitRbala:, bhrAtRvalaH, rthameva cakAropAdAnamityAhuH, vastutastu-apratyayAnto valamAtavalaH, utsaahvlH| cakAraH kim ? uttarapade mA zabdaH dhAtUpArAyaNe svayamAcAryeNa sAdhita iti tadaprasiddhiriti 65 bhRt-kAyavalam, nAgavalam // 82 // nocimiti cakAropAdAnamAvazyakam / kiJcabavayorakya mitibalazabdo'pi valazabdo bhavatIti dhyeyam // 3. 2.82 // 30 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-vala0 / apitrAde citeH kaci / 3.2 83 // rita padAsaH, sa ca sadRggrAhIti yathAbhUtAH pitrAdayaH svarAntAstathAvidhAnAmeva dI? bhavatItyAha-pitrAdi- ta0pra0-citizabdasya kaci pratyaye pare dIrgho'ntAdezo varjitAnAM svarAntAnAmiti / pANinIye ca naye'pi trAde- bhvti| ekA citirasmin ekacitIkaH, dvicitIka; 70 riti nocyate, etadviSaya "vale" [pA. sa. 6. 3. 118] iti / tricitIkaH // 83 //
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhadvRtti-vRhannyAsasaMvalite [pAda-2 sUtra 83-84 ] 15 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-citeH / citizabdo- ! tyapi tu tadAkAreNa romadAhAdicinhameva, tathA ca na nahA- 35 'nekArthazcinote: ktipratyaye sAvuH, samUhe citAyAM ca vartate, | amapi tu tadAkAratvAt tatsadRza meva, tadeva sAdRzyanivandhana iSTakAdisamUhaviSaye ca nirUDhalakSaNayA, ekA citira- tena zabdena vyavahriyate lakSaNayA / dAnamiva vA ko sminnityAdivigrahavAkye citizabdasta tatsamUhavizeSavAcaka | yasye ta-etacca vigrahAnsarasambhAvanApradarzanamAtraM na tu 5 eva vijJAyate, bahavIhI kRte samAsAntaH kac, tasmin pare / vastutaH svAmicihnatvasAdhakama, na prAkRtikena dAtrAdhAkAraNa pUrvapadabhatasya citizabdasya dIrgha--ekacitIkA: dvicitIka cihana svAmivizeSa: paricIyate. te ta saMkete kazcidi- 40 ityAdI dve citI yasyetyAdikrameNa vigraho bodhyaH // 3.2.83 // tthaMbhUtaH paza: svAmivizeSasambandhitayA paricIyetApi para na tatsAdhAraNyena cihnatayA vyavahartuM zakyate / evaM- zaka kUkarNaH iti-yathA dAnAkarNa ityatra vigrahastathA'syApotyarthaH / / svAmicihnasyA'viSTA'STa-paJca-bhinna-cchinna- dvigaNAkarNaH iti--dviguNaM-cihva karNe ysyetyrthH| dvayaGagu cchidra-sruva-svastikasya karNe / 3. 2.84 // lAkarNaH iti-dve aGagulI mAnamasyetyarthe taddhitArthasamAse 45 10 ta0 pra0-svAmI cihnamate yena tata-svAmicidama, | "saMkhyAvyayAdaGgale": (7. 3. 124) iti De, mAnArthake tadvAcino viSTAdivarjitasya kaNazabde utarapade pare doghoDa. mAtraTi kRte-tasya "dvigo: saMzaye ca" (7. 1. 144 ) ntAdezo bhavati / vAtramiva dAtrabha. dAtra cihnaM karNe yasya sa, iti lupi dvayaGagulamiti, dvayaGagalaM karNa' yasyeti vigrahe dAtramiva vA kareM yasya sa dAnAkarNa pazuH, evaM- | bahuvrIhisamAse'nena pUrvapadasya cihnavAcino dIrgha-dvayaGaguzaGkakarNaH, dviguNAkarNaH, dvayaGgalAkarNaH / svAmicihnasyeti | lAkarNa iti / karNasya dvayaGgulatvaM na cihnavizeSatayA vyava- 50 kim ? zobhanakarNaH / svAmigrahaNaM kim ? lamvakarNaH. | hatuM zakyata iti mate tu-dvayoraGagulyo: samAhAra ityartha aviddhakarNaH zizuH / cihnagrahaNaM kim ? vAhanasya karNa: yaGgulapadaM saMsAdhya dvayaGgalarUpaM cihnaM yasya karNa iti vAhanakarNaH / viSTAdivarjanaM kim ? viSTakarNaH, aSTakarNaH, vigrahaH kAryaH / svAmicihnasyeti kimiti sAmAnyato paJcakarNaH, bhinnakarNaH, chinnakarNaH, chidrakarNaH, khuvakarNaH, viSTAdivajitasya pUrvapadasya karNazabde uttarapade dIrghA vidhIsvastikakarNaH / karNa iti kim ? cakrasakthaH // 84 // | yatAmiti praSTurAzayaH / zobhanakarNaH iti karNasya zobha- 55 natvaM na svAmivizvaparicAyakamiti tasya [zobhanazabdasyA dooM na bhavati, svAmicihrasyeti padasyAbhAve ca 20 za0ma0 nyaasaanundhaanm-svaami0| svAmi- syAdeveti tadvAraNAya tadAvazyakamiti bhAvaH / nanvetadvAra cihnasyete zabdaH sandigdhaH, ki tatpuruSo'thavA bahatIhiri- | mAya cihnasyetyeva paryAptamiti zaGkate.- svAmigrahaNaM tyAdisandehe taM vyutpAdayati-svAmI cihnayate-yenetyAdinA- | kimite-yathAkathaMcicci bhUtasya pUrvapadasya viSTAdiji- 60 cihvayate-paricIyate yena tat cihna lakSaNam, svAminazci- | tasya karNe uttarapade dIvoM bhavatItyevAzrayaNIyamiti bhaavH| hamiti SaSThItatpuruSa iti bhAvaH, tathA ca svAmiparicAya- | tabAha--lambakarNaH iti-lambI ko yasya ti vigrahaH, 25 kasya pUrvapadasyeti paryavasyati / "vizvasya mitra" "cite: | karNAnAM lambatvaM svAminaH paricAyaka nAsti cihna kaci" ityAdAviva "svAmicihna." iti sUtropAla zabda- rUpaM tvastyeva, sAdhAraNakarNApekSayA tasya vyAvartakatvAt, syaiva karNazabde pare dIrgha ityAzaGkAmapanetumAha-tadvAcinaH tathA cAtra doghaM: syAt, iSyate tu neti tadvAraNAya svAmi- 65 iti-svAmicihnabhUtavastubAcinaH pUrvapadasyeti bhAvaH, yuktaM grahaNa kAryamiti bhAvaH / evam-aviddhakarNaH zizuH itya caitata, svAmicihnasya svarUgrahaNe hi viSTAdInAM dIrghaspA- | trApi karNavedhasya cihnavizeSarUpatve satyapi svAmivizeSa. 30 prasaktestadvarjanasya vaiyarthya sthAdeva, viTAdayo hi svAbhipari- paricAyakatvaM nAstIti na bhavati tatra dIrvaH, svAmigrahaNA. cAyakacihnavizeSA eva, tatparya dAsAta tatsadazA anya cihna- bhAve ca syAdeveti tadvAraNAya svAmigrahaNamAvazyakama / vAcina: zabdA eka grAhyA iti bhAvaH / dAtramiva dAtra cilagrahaNaM kimiti- tathA ca svAmivAcakasya pUrvapadasya 70 mite-dAtraM hi lauhAdinimitaM kASThAdidvidhAkaraNasAdhanam, | dIrgha ityevArthaH syAt, tathA ca vAhanasya karNo vAhanakarNa taddhina pazvAdInAM karNa svAmivizeSaparicAyakatvena tiSTha- | iti vigrahaH karNanirUpitaM svAmitvaM vAhane'stIti tasya
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pAda-2, sUtra 84-85] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtiiyo'dhyaayH| 89 - -- -- - - - dIrghaH syAt, yadyapi cihnagrahaNAbhAve svAmina eva dIrgha- vikalpaH siddhaH, rug-niruka, nIruka ruc-atiruka, atIruk / vidhAne viSTAdiparyudAsopi vyartha: syAt, viSTAdiSu / kyAviti kim ? upanaddham, vittm| iha kvigrahaNAkeSAMcit svAmitvasya kvApyasaMbhavat, tathApi pravAhagatyA- / danyatra dhAtugrahaNe tadAdividhilabhyate, tena 'ayaskRtam, 'tivyAptireva doSatvena datteti na kimapi parihINama / viSTA- ayaskAraH ityAdau sakAraH siddho bhavati, anyathA hyaya5 divarjanaM kimiti-viSTAdivarjanena kiM phalamiti jijJAsA, / skRdityatraiva syAt / / 85 // 40 viSTaM vyAptaM [cihna] karNe yasya saH viSTakarNaH / viSTazabdo ! vyAptyarthakAd viSeH, aSTazabdo'pi vyAptyarthakAdaznoteH kte / siddhaH, aSTazabdaH saMkhyAvAcako'pi paJcazabdasAhacaryAta, za0 ma0 nyaasaanusndhaanm-gti0| 'nahi-vRtisatpakSe ca aSTau [cihnAni] karNe yasya paJca [cilAni] / / sanau' 'kau' ityubhayaM saptamyantaM vizeSyavizeSaNabhAvena sambadhyate, nAdayo vizeSyANi kvAviti vizeSaNam, 10 kaNe yasyetyAdirItyA vigrahaH / bhiderichadezca kte-bhinna tenobhayathApi tadantagrahaNa sambhavaH, pratyayagrahaNanyAyena vizeSaNaM cchinna zabdo, tAvapi svAmivizeSaparicAyakacihnavAdhinI, tadantasya grAhakamityaryakena "vizeSaNamantaH" [7.4.113] 4 svAmivizeSaparijJAnAya bheda-cchedI vizeSarItyA kriyete, bhinna-[cihna] karNe yasyeti, bhinnau cchinnau vA kaNoM iti paribhASAsUtreNa ca, tatrottarapadAdhikAre pratyayagrahaNe tada stagrahaNaM neti pUrva muktatvena pratyayagrahaNanimittakatadantavidhina yasyeti vA vigrahaH / chidra [sujiraM ] karNa yasya sacchidra bhavatyapi tu vizeSa,Nanimitta eva, tathA caikadaiva tadantAyojana 15 krnnH| khuva iva sravaH [nuvAkAraM cihna] karNe yasya sa-- suvakarNaH / svastikaH-maGgalasUcakacihnavazeSa eva, sa karNe na dviH / tadAha nahyAdiSu vibanteSviti ! nadhAtuviSAyayasya sa- svastikakarNaH / eSu sarvatra dI? na syAdi | mudAharaNamAha- upanahyatIti-kartari vigrahaH, naherdivAdi- 50 tvAta, upanahyate paridhIyate pAdayoH badhyate vA iti tyeva viSTAdivarjanaprayojanamiti bhAvaH / karNaH iti kim ? karmaNi vigrahaH, ubhayathApi vAcyasya pAdatrANasya pratItisvAmicihnasya karNa eva prAyo darzanAdasatyapi karNagrahaNe krnne| bhavati, naheH kvip, gatisaMjJasyopazabdasya dIrghaH / pariNata 20 parata eva bhaviSyatItyabhimAnena praznaH / na cihna karNa eka iti parINata / nivartate iti-nIvRt / upavartata itibhavatyanyatrApi tadarzanAdityAha- cakrasakthaH iti-cakrAkAra upaavRt| pravarSatIti-prAvRT / privrsstiiti-priivRtt| 55 cihna sakthani yasyeti vigrahaH "sakthyakSNaH svAGge" [7.3. zvAnaM vidhyatIti-ivAvit, vyaH kvipi "jyA-vye-vyadhi." 126] iti : samAsAntaH, atra pUrvapadasya dIrghavAraNArtha [4. 1. 71] iti yasya ikArakarUpasya pUrvapadastha diirghH| kaNe ityAvazyakamiti bhAvaH 113, 2. 84 / / marma vidhyatIti-marmAvit / nirocata iti-nIruka / atirocata iti- atIruk / abhirocata iti--abhIruk / 25 gatikArakasya nahi-vRti-vRSi-vyadhi-ruci- tura vega sahate iti-turAsad , ture: "nAbhyupAntyaH" [ 5. 60 1. 54] iti ke turazabdo vegavAcI, tadupapadAt saheH kvip| sahi-tanau kvau 3. 2.85 // 'turApAT' iti prayogo'pi dRzyate, sa ca chAndasaH, "chandasi ta0 pra0-gatisaMjJakasya kArakavAcinazca nahyAdiSu sahaH" [ pA0 sU0 3. 2. 63 ] iti sUtreNa 'Nvi' vidhAne kvibanteSattarapadeSu pareSu dIrgho'ntAdezo bhavati upanAti / anyeSAmapi dRzyate [pA0 sU0 6. 3. 137 ] iti pUrva. upanahyate vA-upAnat, parINat; vRt-nIvRt, upAvRt, padasya dIrgha tatsiddhiH / loke'pi turApAT zabdaH prayujyate- 65 30 vRS-prAvRTa, parIvRTa, vyadh-zvAdita, marmAvit; ruc- | "tu rASANmeghavAhanaH" itIndranAmasu pAThAt / "turAsAha nIruka, atIraka, abhIruka; saha-turAsaTa, RtISaT puraskRtya dhAma svAyaMbhuvaM yayuH" iti raghubaMze kAlidAsa bhoruSThAnAditvAt sstvm| jalAsaTa, tan-parItat "gamA prayogAJca / itthaM ca leoke tatsiddhiH kathamityAzaGkAyAM kvau" 4. [2. 58.] iti nalopaH / gatikArakasyeti / dIkSita Aha-"loke tu sAhayateH kvibiti, dIrghastu pUrvavat / kim ? paTuruk, tigmaruk, tIvaruka, zvetaraka, kamalaruk RtISaT ti pIDA sahate iti vigrahaH, "bhIruSThAnAdayaH" 70 35 kecitatu rujavicchanti na ruvI, tena rujarucyormatabhedena / [2.3.33] iti sUtre gaNe'syApyantarbhAvAzrayaNAt Satvam,
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhavRtti-bRhannyAsasaMvalite [pAda-2, sUtra. 85-86] - - tadAha bhIruSThAnAditvAt Satvamiti / jalAsaTa jalaM sahate mityAdiSu nahyAdirUpottarapadaparatvAbhAvAdativyAptiviraheNa iti vigrahaH / parIvat paritanotIti vigrahaH, kvau sati / 'upAnata, parItata' ityAdI ca tadpottarapadaparatvasattvAdavyA. "gamA kvo" [ 4. 2. 58 ] iti nalopamAha gamAM kvA-ptiviraheNa ca vinApi kvAviti padaM kvApi doSAbhAvAt vyartha 40 viti-nalope sati "hrasvasya taH pitkRti" [4. 4. 113] | sat kvAviti padamanyatra dhAtugrahaNe tadAdigrahaNamiti sUcayati 5 iti tAgamaH / padakRtyamAha- gatikArakasyeti kimiti- evaM ca prakRtasUtre'pi--ikArapratyayena saha dhAtuzravaNAd dhAtu ghAto: pUrva prAyo gati-kArakayoreva prayogAdasatyapi gati- grahaNasattvAt padAdigrahaNApattau nahAdidhAtvAdAvuttarapade pare kArakasyati kathane tayoreva dIrghaH syAditi praSTurAzayaH / ityarthasattve upanaddhaM vitatamityAdAvapi dIrghapravRttiH syApratyudAharaNenottarayati-paTagityAdinA, ayamAzaya:- diti tadAraNAya kvAvitipadastha svAze sArthakyamiti / 45 avazyaM gatikArakayoreva prAyo dhAtunA yogaH, kintu kvibanta- anyatra phalaM ca darzayati tena 'ayaskRtama, ayaskAra' sthale naivaM zakyate vaktum, kribante kevaladhAtorapyuttarapadatvasaM- / ityAdau sakAraH siddho bhavatItiti, ayamAzayaH- "ata: bhAvanAyAM tasya vizeSaNAta paratvamapi saMbhAvyate, vizeSaNaM ca | kR-kamikasa." [2. 3. 5.] iti sUtre kRdhAtunidiSTaH, yadyapi kriyAntara pratikAraka paramparayA uttarapadadvArA astyeva, ! tasya svarUpamA trasya grahaNa ca 'ayarakRt' ityAdAveva katha tathApIha pratyAsattyA rucyAdikriyApekSaM kArakatvaM grAhyamiti / cit sUtra pravartata, na tu 'ayaskRtam, ayaskAraH, ityAdi- 50 para paTvI ruk yasyeti vigrahe nAsti paTavIzabdasya ruca dhAtvartha | itA-'NpratyayAnte karotI, prakRtajJApane tadAdividhilAbhe tu prati kArakatvamapi tu vidyamAnArthAdikriyAntarApekSayeti na / karItyAdI zabde pare pravRttyA bhavati 'ayaskRtam' ityAdAbhavati tasya dIrghaH, gatikArakasyetyasyAbhAve ta syAdeveti vApa sUtrapravRttiH, jJApanAbhAve doSamAha--anyathA hyayatadvadhAvartanAya gatikArakasyeti kathanamAvazyakameva / evaM " skRdityatraiveti-vyAkhyAtapUrvamevaMtaditi // 3. 2. 85 / / / timmaruginyAdAvapi vijJeyam / matAntaramAha rujAviti-rucisthAne ruji sUtre paThantIti bhAvaH, tathA ca 20 teSAM mate rujAveva kvibante dI? na tu rucau, svamate ca ! ghaJyupasagasya bahulam // 3. 2. 86 // 55 rucAveva vibante dI? na tu rujAviti AcAryadvayamatabhede-! ta0 pra0-ghAnte uttarapade pare upasargasya bahulaM dI?nobhayorapi rucirujoviSaye dIrgha-tadabhAvau sAdhU iti vikalpaH | 'ntAdezo bhvti| nokledaH, nomedaH, nImArgaH, nIvAraH, phalatItyAha-tena ruja-rucyormatabhedeneti / tathaivodAharati- prAvAraH, nIzAraH; kvacinna bhavati-niSAdaH, viSadanaM niruka nIrugityAdinA, ruci-rujyo rUpe vizeSaH kvacide- ! viSAdaH, pratapanaM-pratApaH, prabhAvaH, prabhAraH, prahAraH, kvacid 25 vApadAnte padAnte tu sArUpyameva, artha eva bhedaH / kvau vikalpaH-pratIvezaH, prativezaH; pratIpAdaH 2, pratIbodhaH 2, 60 nimiti-dhAto: kevalasya prayogAbhAvAta , tanmAtrasya notta- / parINAmaH 2, pratIhAraH 2, pratIkAraH 2, atIsAra:2. padavaM. pratyayAntaraparasya na tadrUpateti vinApi kvigrahaNaM vIsarpaH 2 kvacida viSayabhedena--prAsAdo gahama. vivabanteSvevateSa dIpoM bhaviSyatIti kvigrahaNamanAvazyaka- | prasAdo'nyaH prAkAro vapraH, prakAro'nyaH; apAmArga miti prssttraashyH| 'na kevalA prakRtiH prayoktavyA nApi / oSadhiH, apamArgo'nyaH; nohAro himama, nihAro'nyaH: 30 kevalapratyayAH' iti siddhAntena kevalasya dhAtoH prayogAbhAvA- parIrodho, mRgAvarodhaH parirodho'nyaH; parIhAro dezAnugrahaH, 65 deva sUtrasArthakyAya kvibanteSviva pratyayAntarapareSvapi nahA- parihAro'nyaH; vItaMsaH-pakSibandhanam, vitaMso'nyaH / diSu sUtrapravRttiH syAditi pratyudAharaNamukhenAha- upanaddhaM, upasargasyeti kim ? candanasAraH, khadirasAraH, vitatamiti-upanadyamityatra ktAntonaha dhAtuH,vitatamityatra mArgamatikAntaH-atimArgaH / ghanIti kima ? avasAyaH. ktAntastandhAtuH, anayorgatisaMjJakasya na dI|bhavati / evaM ca / avahAraH, Napratyayo'yam / bahulavacanAdanupasargasyApi agha35 vivagrahaNaM svasArthakyadvArA'nyatra dhAtugrahaNe tadAdividhi sUcaya- yapi ca bhavati-dakSiNApathaH, uttarApathaH / kvacida 70 tItyAha-ha-kvigrahaNAditi,ayamAzaya:-prakRtasUtre uttarapade / vikalpaH-andhatamaH, andhAtamaH; andhatamasama, andhAtamasamA ityadhikArAnnahmAdAvuttarapade pare ityarthalAbhAdupanaddhaM vitata- | kvacid viSayabhedena-adhIdantaH, adhIkarNaH adhIka
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pAda-2, sUtra-86] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / 91 adhIpAdaH, ete Adhikye, anyatra-adhidanta ityAdi bhavati / / pratIkAraH, atisaraNam atIsAraH, visarpaNaM. vIsapaH sacivanuttarapade'pi vikalpaH-puruSaH, paruSaH, nArakaH, iti, eSabhayathA prayogadarzanAda vikalpena dorSI bhavatIti marakaH; sAdanam, savanam; atizAyanam, atizayanam / pratIyate / kvacidanyadeveti bAhulakamadAhartumAha-kvacid kAzazabde ca dhAnte vikalpaH:-nokAzaH, nikAzaH; viSayabhedeneti--viSayo'rthaH, tabhedena pravRttyapravRttI bhavata 40 5 pratIkAzaH, pratikAzaH; ajante tUtaro vidhiH / / 86 / / ityarthaH, arthavizeSe dIrghaH prayujyate tadanyArthe ca na dIrgha iti bhAvaH / prAsAdo gRhamiti-prasIdAtyasminniti vigrahe 'dhikaraNe dhani dIrghaH prasadanaM prasattiti vigrahe prasAdo'naza0 m0nyaasaanusndhaanm-c-yu0| ghanaH pratya grahaH / prAkAro vapraH iti--prakIryate- parivikSipyata iti yatvena pratyayagrahaNe yasmAt sa vihitastadAdestadantasya / prAkAro vA iSTakAdiracitaH prAcIraH, prakAro'nyaH praka- 45 grahaNam iti nyAyana tadantArthalAbhAdAha ghamante uttarapade / raNamityarthe pani prakAra zabdo bhedavAcI sAdazyavAcI ca iti, yadyapi uttarapadAdhikAre pratyayagrahaNa na tadantagrahaNam' / "prakAro bheda sAdazye" ityakteH / apAmArga auSadhi10 iti pUrvamaktatvenaha tadantagrahaNamanucita tathApi kevalena AvizeSaH iti apamanyate vyAdhyAdiraneneti vigrahe sAdhaH, sahottarapadasya sAmAnAdhikaraNyAsambhavAta, upasagasya ca apamArgo'nyaH iti-apamArjanamiti vigrahaH / nIhAro ghanA saha sAkSAt pUrvAparIbhAvAsambhavAcca tadanta vidherAva. himamiti-nihriyate sUryakiraNAdinA'panIyata iti nIhAra: 50 zyakatvamiti sUtrasArthakyAnyathAnupapattyA pUrvoktatadantagrahaNani-karmaNi patra, nihAro'nyaH iti-niharaNamityarthaH / parI Sedhaniyamasyeha na pravRttiriti svIkAryam / nIkledaH iti-rodhomagAvarodhaH iti-parito rodhanaM gatinivAraNaM parI15 klidyateji kleda iti, upasargasya nizabdasya dIrgho'ntA- rodhaH, mRgayubhirmugamanyaM vA vanyaM pazu kvacid vanamadhye dezaH, evaM- nImedaH ityatrApi, nikkedanaM nIvakedaH, nibhedanaM | sthitamanamAya sarvadikSu tannirgama rodhana triyate tasyaiva saMjJeyam, nImeda ityevaM prakAreNa vigrahaH / nImArgaH iti-nimArjana parirodho'nyaH iti-tabhinno jalAdinirgamarodhanAdiH 55 mityarthe nipUrvakAnmRjedhaJ / nIvAraH iti-nivaraNa miti / parirodha evetyarthaH / parIhAro dezAnugrahaH iti-dezavigrahe nipUrvakAd vRNoterghaJ / pravaraNaM-prAvAraH, praviyate / syAnukUlatayA grahaNaM parIhAraH, anyaH pariharaNAdirUpaH 20'nena veti vigrahaH / nIzAraH nizaraNamiti vigrahe zaNAte | parihAra eva / vItaMsaH pakSibandhanamiti-vitasyate'neneti ghaMna / bahalagrahaNaprayojanavarNanArtha tarulabhyArthodAharaNamaha-- | vItaMsaH, anyatra vitaMsanamalaMkaraNa-vitaMsaH iti / evaM caiteSa kvacinnetyAdinA, kvacidapravRttirUpasya bAhulakasyodAharaNa- niyatArthAdanyArthaviSaye na dIrghapravRttiH / upasagasyeti 60 mayata iti bhaavH| niSAda: iti-niSIdati manaH pApa vAkimiti-dhajante uttarapade pUrvapadamAtrasya dIrghavidhAne'pi yasminnityarthe'dhikaraNe ghaJ, pUrvadigraheNa niSAdanAmA svaraH, ! prAya upasargasyaiva ghaantapUrvavattiteti nAtiprasaktiriti pareNa ca mlecchajAtivizeSa ucca te, atra ghamante uttarapade praSTurAzrayaH / na kevalamupasargasyaiva ghanantapUrvavattitA'pi tu satyapi nopasagasya dIrghaH / viSadanaM viSAdaH iti-viSIdati padAntarasyApItyatiprasaGgaH syAdityAha-candanasAraH mano'sminniti vA vigrahe vipUrvakAt sIdaterghaJ bhAve'dhi- khadirasAraH iti-saraNaM sAraH, candanasya sAra iti vigrahaH, 65 karaNe vA'rthe / pratapanaM pratApaH iti-ayamapi zabdo'dhikaraNa khadirasya sAra iti SaSThIsamAse pUrvapadasya dIrghaH syAditi vyutpattyA'pi sAdhanIyaH sUryAtipAdau tadarthasyaiva saGgateH / tadvAraNAyopasargasyeti kathana mAvazyakamiti bhAvaH / na kevalaM evaM-prabhavana- prabhAvaH, premaraNaM pramAraH, praharaNa-prahAraH ! padAnta ravyAvRttireva prayojanamapi tu dhAtvantaropasargasya iti vigrahaH kAryaH / kvacid vibhASeti bAhulaka samudAha- ! dhAtvantarasamabhivyAhAre gatisaMjJakamAtrasya dIrghavAraNamapi rati-kvacid vikalpaH iti / pratIvezaH iti-prativezanaM / tatprayojanamityAha-mArgamatikrAntaH iti-atra mArgazabdo 70 prativizantyasmin veti-vigrahaH, gRhasamIpasthagRhAntaraM pratI- ghaanto'tirupasargo'pi kAntApekSa iti bhArgApekSayA tasyo vesh-prtiveshshbdaabhyaamaakhyaayte| evaM-pratipadana-pratIpAdaH, pasargatvAbhAvena gatitvamAtramiti tasya dIrghA mA bhaditye15 pratibodhana-pratIbodhaH, pariNamanaM parINAmaH, pratiharaNaM- / tadapi tatprayojanamiti bhAvaH / ghanIti kimiti-kRtI pratIhAraH, pratiharatyasminniti vA pratIhAraH / pratikaraNaM- / tyAdirUpeNa sAmAnyata: kRdante uttarapade pare dIrghA vidhIyatAM 25
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhadvRtti- bRhannyAsa saMvalite | viziSya dhanIti kathanaM vyarthamiti praznAzayaH / vyAvartya mAha- avasAyaH, avahAraH iti, nanvatrApi avapUrvAt syaterghaJeva, evamavapUrvAddharaterdhameveti bhAvyameva ghanIti kathite'pi dIrgheNeti cedatrAhaNapratyayo'yamiti nAtra 5 bhAvAdyarthako ghaJ, api tu kartrarthakaH " ahasAsaMsro: " [5. 163 ] iti sUtravihito Napratyaya iti ghanIti kathanena bhavati dIrghaprAptistadabhAve ca syAdeva dIrghaM iti tadvyAvRttyarthaM ghaJIti vAcyameveti bhAvaH // bahulagrahaNasya sarvopAdhivyabhicArArthatvamapI hetyAha- bahulavacanAdanupasarga | 10 syApi ayapIti - sUtropAttamupAdhidvayaM ghanIti upasargasyeti ca, bahulavacanasAmarthyAccobhayavyabhicAro'pi dRzyate - kvacidanupasargasyApi pUrvapadasya dIrgho bhavati ghaJatottara- / neti bhAvaH // 3. 2. 86 / / padAbhAve'pi tathA ca pUrvapadamAtrasyottarapadamAtre dIrgha iti vetyAha- dakSiNApathaH, uttarApathaH iti- dakSiNaH panthAH15 dakSiNApathaH, uttaraH panthAH - uttarApatha iti vigrahaH, karma- / dhAraye sati " Rg-pU:-pathyavot" [ 7. 3. 76 ] ityat, pANinIyAzca dakSiNasyAM panthAH -- dakSiNApathaH, uttarasyAM panthA:- uttarApatha iti vigRhnantIti na pUrvapadIrghamAzra yante / na kevalamupAdhidvayavyabhicAra eva tatra vikalpo'pi 20 bahulavacanena labhyata ityAha- kacid vikalpaH iti - anupa sargasyApi api kvacid vikalpena dIrghau bhavatItyarthaH / kvetyAha- andhatamaH andhAtamaH ityAdi, atra rUpadvayamidaM lekhakapramAdAyAtamiti pratIyate yataH "samavAndhAt tamasaH " [ 7. 3.80 ] iti vidhIyamAnaH samAsAnto 't nityameva vidhIyate, kevalaM dIrghavikalpa eveti 'andhatamasam, andhAtamasam' ityeva rUpadvayamucitam, yadi ca samAsAntavidhiranityaH * iti nyAyAzrayaNenedaM samAsAntarahitaM / Namiti "vizeSaNamantaH " [ 7. 4. 113 ] iti paribhASA - 60 rUpayamityucyate, tarhi sati tAdRzaziSTaprayoge vayamapi / sUtrabalena tadantArthalAbhAdAha - nAmyantasyopasargasyeti ! 25 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam nAminaH / upasargasyeti sambadhyate pUrvasUtrAt, tasya ca nAminaH iti vizeSa 92 30 | svIkurmaH, na tu kvApi dRzyate tAdRzaH prayogaH, vAGamayasyAnantatvAt kathamidamucyata iti vedastu / naitAvadeva astyanyadapi prakRtabahulavacanaprAptavaiziSTyaM tadAha kacid viSayabhedeneti - anupasargasyApyaghaJyapi kvacid viSayabhedena dIrgho bhavati na vA bhavatItyapi bahulavacanAdeva labhyata iti bhAvaH / kveti cedAha - adhIdantaH ityAdi - atriko data 35 iti vigrahaH, ardhanipAtasyAdhikArthatvAt / evam - adhIkarNaH ityAdAvapyadhenipAtasyAdhikArthasyaiva dIrghaH / tadAhaete Adhikye iti ete prayogA AdhikyaviSaya eva kRtadIrghA bhavantIti tadarthaH / pUrvamuktasya kvacid vikalpa [ pAda-2, sUtra. 86-87 ] iti pakSasya zeSabhUtamevArthaM viSayabhedaprasaGgena pratyayabhedaprasaGgasya smRtatvAt pratyayabhedenApi kvacid vikalpa iti 40 sUcayati-- kAzazabde ca ghamante vikalpaH iti - kAzazabdo dvidhA vyutpAdyate ghaJAcA ca tatra catra-te'nena sUtreNa vaikalpiko dIrgho bhavatItyapi bahulavacanalabhya evArtha iti bhAvaH / kvetyAha- nIkAzaH, nikAzaH iti ubhayathApi kaviprayogadarzanAdatra vaikalpiko dIrghaH / evaM--pratIkAzaH 45 ityatrApi, ubhAvapi zabdI sAdRzye prayujyete / ghaJa. te vikalpa ityuktyA sUcito'nyatra vizeSaH ka ityAkAGakSAyAmAha -- ajante tUttaro vidhiriti uttarasUtraNa nAmyantasyopasargasthAjante kAzazabde pare nityameva dIghoM bhavati, tadanyasya 1 50 nAminaH kAze // 3.2.87 // | ta0 pra0-nAmyantasyopasargasya "ac" [5. 1.49] ityajante kAzazabde uttarapade pare dIrghAoM 'ntAdezo bhavati / nikAzate nikAzyata iti vA-nIkAzaH, vikAzate iti-vIkAzaH, anUkAzaH; pratIkAzaH / bahulAdhikArAnnikAza 55 ityapi / nAmina iti kim ? prakAzate iti prakAzaH // 87 // "anavarNA nAmI " [ 1. 1. 6 ] iti saMjJAsUtreNa avarNavajanAmodantAnAM svarANAM nA misaMjJAvidhAne'pi 'e ai o au varNAnAM svata eva dIrghatvena dIrghavidhAnAnarthakyAt lRkArAntAnAmeve hoddezyatvaM tatrApi RkArAnta-lRkArA- 65 ntasyopasargasyAzrutatvAt parizeSAdikArokArayoreva grahaNamitIkArokArAntasyopasargasyeti paryavasyati sUtre 'kAze' iti sAmAnyanirdeze'pi lakSyaikacakSuSkeNAcAryeNa lakSyAnu sArameva vyAkhyAtavyamiti viziSya kAzazabdaM paricAyayati - "ac" [ 5. 1. 46 ] ityajante kAza zabde 70 iti yadyapyajante ityetAvaduktAvapi "ac" [ 5. 149]
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pAda-2, sUtra-87-89 ] sUtravihitAnta evaM grahISyate'nyasyAjAtasya kAzazabdasyAprasiddheH tathApi spaSTArthaM sUtropAdAnamapi kRtamiti bodhyam / 'ac' pratyaya'sya kartari vihitatvAt tadanukUlameva vigrahamAha nikAzate iti-nIkAzaH iti evam ca 'ti' ityasya 'uttarapade' ityetadvizeSaNatvameva syAditi 35 takArAdAvuttarapade ityevArthaH syAditi vitIrNamityAdau tarateH kte iri dIrghAdau sati tIrNamiti bhavati, tasmin pazto'pyupasargasya dIrghaH syAdityAha -- vitIrNamiti pratyu dhikArAditi pUrvasUtrokta bahulagrahaNasya lakSyAnurodhAdihApi sambandhAzrayaNAkSjante'pi kAzazabde pare kvacidvikalpena dIrgho bhavatIti bhAvaH / samina iti kimiti- ajante kAzazabde pare sAmAnyata evopasargasya dIrgho vidhIyatAmiti 10 bhAvaH / avarNAntasyopasargasya dIrgho neSTa iti tadvadyAvRtyarthamAvazyakameva nAmina iti padamityAha pratyudAharaNamukhena -- prakAzate iti - prakAzaH iti atra dIghoM na bhavedityeva 'nAminaH' ityasya phalamityartha: / / 3 2.87 // 5 anukAzate pratikAzate ityevaMrUpeNa vigrahaH kAryaH / bahulA-dAharaNamukhena / tIti kimiti - - " daH" ityetAvanmAtra sUtramastu, 'dA' ityasya sthAne yastadAdAvuttarapade ityartha- 40 vyAkhyAnAt nIttamityAdAvavyApteH, vitIrNamityAdAvativyAptezca vAraNasambhavAt 'ti' iti vyarthamiti praSTurAzrayaH / yatra 'dA' ityasya "dat" [ 4. 4. 10 ] iti sUtreNa dadAdezo bhavati tatrApi dIrghaH syAdiSyate tu netyAha pratyudAharaNadvArA sudantamiti - pupUrvakAd dadAteH sudIyate sma - 45 tyarthe vate "dat" [ 4. 4. 10 ] iti dadAdeze rUpasiddhiH, atropasargasya dIrghavAraNArthamAvazyakaM tIti / pUrvasUtrAt 'nAminaH' ityasya sambandho'pyAvazyaka evetyAha--nAmina ityeveta / tadvayAvarttyamAha--prattam, avanttamiti-pradIyate sma avadIyate smeti vigrahe prapUrvakAdavapUrvakAcca 50 dadAteH bate "svarAdupasargAt" [ 4. 4. 9. ] iti tAdeze rUpasiddhiH, nAmina ityuktatayA na bhavatyavarNAntasyopasargasyeha dIrgha iti bhAvaH // 3. 2. 88 // zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / dasti / 3. 2. 88 // 15 0 pra0--'' ityetasya yastakArAdirAdezastasmin pare nAmyantasyopasargasya doghoM 'ntAdezo bhavati / nIttam, vItam, parIttam, parIttavAn, parIzramam praNItrimam / da iti kim ? vitIrNam / tIti kim ? sudattam / nAmina ityeva-pratam, avattam // 88 // 20 93 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - dasti / nAmina upasargasyati ca pUrvasUtrAbhyAM sambadhyate / tathA ca yo'rthaH sampa dyate tamAha- dA ityasyetyAdinA / nIttamiti nidIyate sma, vidIyate sma, paridIyate smetyevaM prakAreNa vigrahaH / kapIyaham evaMnAmAni nagarAi ni-vi-paripUrvAd dAsaMjJakAt ktaH "svarAdupasargAt dasti, ! RSIvahaH, munIvahaH, kapIvahaH / apohavAderiti kim ? 25 kityadha:' [ 4. 4. 9 ] iti sUtreNa 'dA' ityasya 'ta' ityA- | pIluvaham, vAsvaham cAvaham / nAmina ityeva - piNDa- 60 vaham, kASThavaham // 89 // deze'nenopasargasya dIrgho'ntAdezaH / parIttavAn paridadAti sma, paridyati sma veti vigrahe ktavatuH, zeSaM kArye pUrvavat 1 parIttrimaM paridAnena nirvRttamiti vigrahe "vitastrimak tena kRtam" [5. 3. 84] iti trimak, tAdeze'nena / dIrghaH / 30 praNIttrimaM praNidAnena nirvRttamiti vigrahe pUrvavat kAryam / apItvAdehe // 3.2. 86 // ta0 pra0 - pItvAdirvAjatasya nAmyantasya vahe uttarapade 55 pare dIrghau'ntAdezo bhavati / vahatIti vaham "ac" [ 5. 1. 49 ityac / RSINAM vaham RSIvaham, munIvaham ; / za0 ma0 nyAsAnusandhAnam apIlvA0 / apIsvAderiti paryudAsAdupasargasyeti na sambadhyate, tatsambandhe hi pIlvAdInAM prAptireva neti tatparyudAso vyarthaH syAditi, apIlvAderiti uttarapadenAkSiptasya pUrvapadasya vi- 65 zeSaNam, nAmina iti ca sambadhyata eveti yo'rthaH sampadyate tamAha- pIlvAdivarjitasya nAmyantasyeti -- pUrva da iti kimiti -- takArAdAvuttarapade nAmyantasyopasargasyadIrgho vidhIyatAM, 'dA' ityasya sthAne yastakArAdirAdeza ityartho mA'stvati bhAvaH / da iti sthAnapaSThI sahakAreNaiva 'ti' ityasya takArAdI Adeze ityarthalAbho bhavati, tadabhAve / padasyeti zeSaH taddhi 'uttarapade' ityanenAkSipyate, uttarapada
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ 94 bRhadvRtti-bRhannyAsasaMvalite pAda-2, sUtra. 89-91 ] . paratvaM hi pUrvapadasyaiva smbhvti| vahe iti cottarapade / svabhAvAd bhinnaH / pANinIye tu--etau prayogau na dRzyete, 35 ityasya samAnAdhikaraNaM vizeSaNam, tathA ca vahazabdarUpe tatra dantadaMSTrA karNa-kundavarAha----puccha-padeSveva dIrgho vidhIyate / uttarapade ityarthaH / vahazabdo dvidhA sidhyati--acpratyayena / nAnyatra, prAyaH 'kunda' zabdasthAna eva svaprakriyAyAM karda ghapratyayena ca, atrobhayarUpasya grahaNaM vizeSAnirdezAt, / zabda: kardazabdasthAna eva vA tatra kundazabdaH paThita iti 5 tatra pUrvamacpratyayAntasyodAharaNamAha-vahatIti vahami- vibhAvyate / kundazabdastu kuM--pRthivI dyati khaNDayatIti tyAdinA / tatsAdhanamAha--." ac" [5.1.49.] ! vyutpattyA prakRtavAttike nipAtanAdeva vibhaktyalupA sidhyati, 40 ityjiti| RSINAM vaha miti-RSINAM dhArakamityarthaH, zvA cAsau kunda iti vigrahe karmadhArayaH, bhavati hi evaM--bhunInAM vahaM kapInAM vahamityAdirUpeNa vigraho bodhyaH / pRthvIbhedanapUrvakamupavezanaM zvajAtisvabhAvaH, sati prayoga prayogaviSayamAha--evaMnAmAni nagarANi iti / ghAnte tu : svamate'pi zvAkundapadaM sAdhayituM zakyata eva viziSya 10 liGgabhedAdrUpe bheda iti taM pRthagudAhartumAha--dhAnte tu vaha kathanAbhAvAt, tanmate tu 'zvAkardaH, zvAkUrdo vA' na sA. zabde iti--vigrahAdiH pUrvavat / vaheH karaNe "punAmni ghaH" : dhayituM zakyate dantAdInAM parigaNanAt; kiJca bAhula- 45 5. 3. 130. 1 iti ghaH, vahatyanena vahaH---skandhaH, ghA- kAzrayaNAdapi svamate sarvAbhISTalakSyasiddhiH, tanmate ca ntatvAt puMstvaM "gha-ghoiti liGgAnuzAsanAt / pIlvA- tadAzraNaM na dRzyate / bAhulakalabhyaM vizeSamAha---bahulA divarjanaphalaM prakaTayituM pRcchati apIlvAderiti kimiti, : dhikArAt kvacid vikalpaH / kvetyAha-zvApucchaM, 15 phalamAha-pIluvahamiti--pIlurvRkSavizeSaH, tasya vahaM-- ivapucchamiti --ubhayathA prayogadarzanAd vikalpa iSTa pIluvahaM nAma vanam atra dIrghavAraNArthamevApIlvAderi- iti bhAvaH, zunaH pucchamiti vigrahaH / bAhalakakAryAnta- 50 tyuktamiti bhAvaH / AdipadaprayojanamAha- dAruvaha, cAru- ramapyAha--kvacida viSayAntare iti--viSayavizeSavahamiti / nAmina ityetasyApi sambandha Avazyaka ityAha- arthavizeSe dIrgho bhavati, anyatra neti bhAvaH / udA piNDavaha kASThavahamiti--nAmyantatvAbhAvAt pUrvapadasya / harati-- zunaH padamiva padamasyeti ---uSTramukhAditvAd 20 dIrgho na bhavati, nAmina ityasyAsambandhaM ca syAdevIta / bahuvrIhiH, napaMsakanirdezo bAhalakAta, paMliGgaprayogo'pi bhAvaH / / 3. 2. 89 / / / dRzyate, tatra hisrajAtI sAmAnyata: prayoge napuMsaka "sAmAnye 55 napuMsakam" iti siddhAntAt, vyAghravAcitvena prayoge :ca puMliGga iti vivekaH / arthavizeSaviSaya eva dIrgho'nyatra zunaH // 3. 2. 60 // netyAha---zunaH padaM zvapadamiti--padaM sthAnam, atra ta0 pra0-zvana' ityetasyottarapade pare dIrNo'ntAdezo | na bhavati dIrghaH / kvacit sarvathA dIrghAbhAva evetyAha~bhavati / zuno dantaH-zvAdantaH, evaM-zvAdaMSTrA, zvAkarNaH, ! kvacinna bhavatIti, kvetyAha--zvakalpaH zvamukhaH 60 25 zvAkardaH, zvAkardaH, zvAyarAham / bahulAdhikArAt kvacida / iti--IpadUnaH zvA-zvakalpaH, athavA zunaH kalpa ityeva vikalpaH-zvApucchama, zvapuccham / kvacid viSayAntare-vigrahaH, uttarapadazabdasya samAsacaramAvayave rUDhatvena samAsa zunaH padamiva padamasya-zvApadaM vyAghrAdiH, zanaH padaM- eva dIrghapravRttisaMbhAvanAyAM dIrdhAbhAvasyodAharta' yaktatvAta / zvapadam / kvacinna bhavati-zvakalpaH, zvamukhaH // 90 // kvacit zvaphalka iti pAThaH / zvamukhaH iti--zuno mukhamiva khaM yasyeti vigrahaH, bAhulakAdevedRzeSu na dIrghapravRttiriti 65 nannnnnnnnnnnnnnnnnirmirrownbhAvaH // 3.2.20 // za0 ma0 nyAsAnusandhAnam--zunaH / atra | 30 vizeSAzravaNAt kevalamuttarapadamAtraM nimittamityAha--'zvan' ityetasyottarapade pare iti / udAharati ---zuno dantaH ekAdaza SoDaza SoDan SoDhA ityAdinA / zvAkardaH iti-kardanaM kardaH kutsitazabdaH karda SaDDhA // 3.2. 61 // mo'pi karda ityucyate, so'pi zunaH sambandhI bhavitumarhati / ta0 pra0-ekAdayaH zabdA dazAdiSu uttarapadAdiSu 70 zvAkUrda iti-kUrdanaM kUrda utphAla:, bhavati hi zuna utphAla: kRtadIrghatvAdayo nipaatynte| ekottarA daza, ekaM ca daza
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pAda-2, sUtra-91 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / ca vA-ekAdaza, akasya dazazabde uttarapade vIrghaH; SaDuttarA | uttarapada-[dazazabda-] dakArasya ca DakAra iti / SoDandaza, SaT ca daza ca vA-SoDaza, atra SaSo'ntasyotvam, | zabdaM vyutpAdayati--par3a dantA asyeti--bahuvrIhisamAse uttarapadavakArasya ca ukAraH; SaD dantA asya-SoDa n, atra | "vayasi dantasya dataH" 7. 3. 151.] iti 'datR' Adeze dantazabdasya datrAdeze kRte dasya DatvaM SaSo'ntasyotvaM ca, ! RkAra it, datrAdezAdeDaMkAraH; tadAha--atra dantazabdaevaM-boDantau, SoDantaH, striyAM tu SoDatI; anya tu-| sye yAdinA / nAntatvamapi nipAtyata ityAzaGkApanodAyAha- 40 dAdeze kRte 'SoDan' iti zabdAntaraM nakArAntaM rAjan SoDantau, SoDanta iti / RkArettvasya phalamAha--striyAM tu zabdavannipAtayanti, tatazca SoDAnamicchatIti kyani / SoDatIti--"adhAtUdRditaH" [ 2. 4. 2. ] iti kIriti nakAralope Itve ca-SoDIyatIti sidhyatIti manyante / bhAvaH / nAntanipAtanaviSayaM matamAha--anye tu danAdeze SaDabhiH prakAra:-boDhA, SaDDhA, atra dhApratyaye SaSo'ntasya , te iti, tanmate ca SoDA, SoDAnI, SoDAnaH' ityAdivotvaM dhakArasya tu nityaM Dhatvam / yattu SaDyati rUpaM na tat krameNa rUpANi; anyamapi tanmatasiddhaM vizeSamAha--tatazca 45 pApratyaye, ki tu SaD dadhAti ghayati veti "Ato Do'hvA SoDAnamicchatIti kyanIti-kyani sati "naM kye" vA-maH" 5. 1. 76] iti De kRte striyAmApi ca bhavati, , [ 1.1. 22 ] iti padatvena tadantanakArasya lopaH, "kyani" nipAtamasya caSTaviSayatvAdatrotvaDhatve na bhvtH|| 91 // 4. 3.112] itItve-ghoDIyatIti siddhiH, atra'manyante' iti kathanena kevalaM teSAmevedaM mataM nAsmAkamanumatamiti sUcitam / SoDhAzabdavyutpattimAha-paDbhiH prakArairiti-- 50 ana tRtIyAntena vigraho yatheSTavibhaktivigrahasyopalakSaNama, za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-ekA0 / sUtrasya 'dravyamekaM SaDdhA kuru' ityAdI SaTprakAraM kuvityeva vyAkhye15 nipAtanarUpeNa sAdhutvabodhakatve'pi pUrvottarapadAdiparijJAnAya yatvAt, yatra yAdazI vibhaktirupayujyate tatra tayA vibhaprakRtasUtravidheyakAryaparijJAnAya ca pUrvottarapadAdivibhAgapUrvakamarthamAha--ekAdayaH zabdAH iti-ekAdazetyatraikazabda: ktyA vigraha ityasya nyAyyatvAt, "prakAre thA" 5.2. SoDazetyAdau SaTzabdazcAdipadagrAhyaH / daza pAti 102. ] iti prakaraNe "saMkhyAyA dhA" [ 7. 2.104. ] 55 dazAdiSvityatra 'dat, dhA' ityetAvAdipadagrAhyo, uttarapadA- ! zata dhApratyayavidhAnAt, tatra kriyAvizeSaNatve tatIyayA 20 diSvityatra dhApratyaya AdipadagrAhyaH / kratadIrghatvAdaya / vigrahA'pi yujyate--poDhA vibhajatItyAdau, ata eva "prakAre ityatra dIrghatvamekAdazazabde, utvaM SaTzabde AdipadagrAhyam / / thA" [ 7. 2. 102. ] iti sUtravyAkhyAyAM prakArArthAta ekottarA dazeti--ekAdazAdau dvidhA vigrahasya "cArthe / sambhavatsyAdyantAditi spaSTamuktamadhikaM tu tatraiva drssttvym| dvandvaH" [pA0 sU0 2. 2. 29. ] iti sUtrasthabhASyazailIsiddha- ! evaM ca SaSzabdAt ghApratyaye sati SaSa uttve dhakArasya DhakAre 60 tvAdubhyathA vigrahaH sAdhIyAneva, tatra hi ekAdInAM dazA- ca--SoDheti utvasya vaikalpikatvena pakSe--SaDDheti rUpama / 25 dibhirdvandve ekaviMzatyAdau vacanabhedasya parihArAya adhika- atra kecidutvavat Dhatvamapi vaikalpikamiti matvA pakSe SaDaTe zabdena saha vigrahaH pradarzitaH, prakRte uttarazabdo'pyadhikArtha / tyasya sthAne SaDdheti rUpamAhuH tanna yuktamityAha-yata eva / sUtrazeSe ca sarvatra dvandve vibhASitaikatvasya lokAzraya- | tu SaDdheti rUpamiti / ghApratyaye yadi na tadrUpaM tahi kathaM tvena prakRtaliGgasya ca siddhayA dvandvasamAso'pi samarthita / tatsiddhiriti cedatrAha-kintu par3a dadhAti dhayati veti- 65 iti tadAzayenAha--ekaM ca daza ca veti--atra pUrvasmin / ubhayathA dhAtorAkArAntatvena, "Ato Do'hA-vA-maH" . 30 vigrahe tatpuruSasamAsaH zAkapArthivAdivaduttarapadalopazca, paratra [ 5. 1. 76. ] ityasya prAptiH / dhAtorAkAralope kathaM vigrahe dvandvasamAsaH, pUrvapadasya dIrghatvam, tadAha--akasya tacchavaNaM tatrAha-khiyAmApi ca bhavati, tathA ca SaTakarmakadazazabde uttarapade iti / SoDazetyasya vigrahamAha-- | dhAraNakarcI-pAnakartIti vA SaDdhApadasyArtho na tu ghaDuttarA dazeyAdinA, atrApyuttarazabdo'dhikArtha eva, pUrvavat | prakArArthako'yaM zabda iti bhAvaH / nanvastu kathamapi siddhiH 70 samAse 'SaSa' 'daza' ityavasthAyAM SaSo'ntasyotvaM dazazabdadakA- SaSo dhAzabde pare vidhIyamAnaM prakRtasUtranirdiSTa kArya tatra 35 rasya DatvaM ca nipAtitaM, tadAha--atra SaSo'ntasyotvam , | kuto na bhavatIti cetatrAha-nipAtanasyeSTaviSayatvAditi
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhadvRtti- bRhannyAsasaMvalite [ pAda-2, sUtra. 91-92] nipAtanaM hISTaprayogasya siddhaye samAzrIyate iSTaprayogazca / ceti vA dvAdaza, evaM- dvAviMzatiH, dvAtriMzat; trayodaza na svarUpata evApi tvarthato'pi tathA ca SaTprakArArthe eva poDhA SaDDheti nipAtanamiSTaM na tu pUrvokta-SaTkarmakadhAraNakarthe iti tatra na bhavati prakRtasUtrapravRttiriti bhAvaH / | trayoviMzatiH; trayastrazat; aSTAdaza, aSTAviMzatiH, aSTAtrizat / dvitryaSTAnAmiti kim ? paJcadaza / prAkzatAfafa kim ? - dvizatam, trizatam, aSTazatam, trisahasram aSTasahasram | anazItibahuvrIhAviti kim ? vyazItiH, 40 vyazItiH, dvau vA trayo vA dvitrAH, tricaturAH, aSTanavAH, dvideza - dvidazAH, evaM tridazAH / prAk zatAdityavadheH saMkhyAparigrahAdiha na bhavati, ImAturaH, mAturaH, aSTamAturaH; dvimuni vyAkaraNasya, trimuni vyAkaraNasya // 92 // / 45 / pANinIye tantre pRSodarAdigaNe "SaSa utvaM datU dazadhAsUttarapadAdeH STutvaM ca" iti gaNasUtra paThayate, tena SoDaSoDazetyanayoH siddhiH / tataH "dhAsu vA" iti paThayate, tadagre "uttarapadAdeH STutvaM" iti / etadbhASyavyAkhyAyAM kaiyaTa Aha-'utvaM vikalpyate, tena STutvaM nityameva 10 bhavati' iti, tathA ca SoDhA SaDDhA ityeva prayogastanmate / haradattAdayastu utvapakSe eva STutvaM nityam, utvAbhAvapakSe ca STutvaM na bhavatIti vyAcaravyu:, tanmate SoDhA SaDdheti rUpaM // samprati samupalabhyamAnabhASyapustake ca 'SoDhA SaDDhA' ityeva rUpadvayaM dRzyate / siddhAntakaumudyAM dIkSitena ca 15 pUrvoktaM gaNasUtratrayaM sahaiva paThyate, tatpuruSaprakaraNe SaSa utvaM datRdazaghAsu uttarapadAdeH STutvaM ca dhAsu veti / evaM ca SoDhA SaDdheti rUpamudAhRtam / tacca na bhASyasammatamiti pratIyate, yato bhASye dhAsu veti paThitvA, uttarapadAdeH STutvasya vidhAnaM pRthageva kRtam, tathA ca tatra vikalpa - 20 sambandho bhASyakRto nAbhipreta iti spaSTameva pratIyate anyathA ekadaiva sUtradvayamapi sahaiva paThitaM syAt / tathA ca dIkSita grantho haradattatryAkhyAnukUla iti pratIyate, spaSTaM cedaM nAgezeno dhote kathitam, tathAhi----ata eva bhASye STutvavacanaM vAzabdAghaTitaM pRthagevoktam, evaM cotvAbhAvapakSe 25 paDDheti DhakAraviziSTa eva pATho bhASye / yat tu haradatte - notvapakSe STutvaM nityamityuktaM --- tantra- sanniyogaziSTaparibhASayaiva siddhe pRthagvacanavaiyarthyApaterityAhuriti / tathA ca yat tu SaDdheti rUpamityuktyA'tra vRttikRtA haradattamatameva khaNDitamiti pratIyate // / 3. 2. 91 // khyAti - 'dvitri aSTana' ityeteSAmiti / yathAsaMkhyaza0 ma0 nyAsAnusandhAnam - vibhajya sUtraM vyAmiti--samyak khyAyate 'nayeti-saMkhyA kramavaiziSTyena jJAnam tAmanatikramya yathAsaMkhyam, mithaH sAkAGakSANAM padArthAnAM yena krameNa jJAnaM tenaiva krameNAnvaya iti tadarthaH / 'prAk zatAt' iti uttarapadabhUtazabdAnAmavadhidAnAdavadhyavadhimatoH sAjAtyamiti niyamenAvadhimaduttarapadamapi saMkhyArUpameveti labhyate, tadAha--saMkhyAyAmuttarapade iti, 'anazIti' iti paryu - yAmityasya sUtre'nupAdAne'pi na kSatiriti dhvanitam / dAsAdapi sadRgrAhakAdayamartho labdhuM zakyate, tathA ca saMkhyAanazIti bahuvrIhAviti padaM vyAkhyAti - azItiM 55 bahuvrIhisamAsaviSayaM ceti--azItirUpamuttarapadaM bahuvrIhisamAsaviSayaM cottarapadaM varjayitvetyarthaH / udAharati-dvAbhyAmadhikA daza, dvau ca daza ceti vA - - dvAdaza, pUrvasmin vigrahe tatpuruSaH, paratra dvandvaH, dvizabdasya 'dvA' Ade / zaH / prakRtaM vigrahamanyatrApyatidizati - evaM dvAviMzatiriti - 60 dvadhikA vizatiH dvau ca viMzatizceti vA vigrahaH / evaMdvayadhikA trizat, dvau ca trizacceti vA dvAtriMzat / yodazeti tra ta-trayazca daza ca tryadhikA dazeti vA vigrahaH, trizabdasya trayas AdezaH, evaM --- trayoviMzatiH, trayastriMzaditi / aSTAdazeti--aSTAdhikA daza, aSTau ca daza ceti vA vigrahaH, 65 evam aSTAviMzatiH aSTAtriMzaditi / dvitryaSThAnAmiti kimiti-- AdezairanurUpAH sthAninaH svayameva AkSepsyanta iti dvitryaSTAnAmiti sthAninirdezo vyartha iti praznAzayaH dvAdibhirAdezairanurUpasthAnisamAkSepasaMbhave'pyAkSiptasya zAbdabodhe bhAnAbhAvena lakSyasaMskArAnukUlo bodho na syAditi 70 sAmAnyata eva saMkhyAvAcakasya pUrvapadasya dvAdirAdezaH syAditi 5 30 96 dviSTAnAM dvA-trayo 'STAH prAk zatAdanazIti- bahuvrIhau // 3.2.62 // ta0 pra0- dvitri aSTan ityeteSAM yathAsaMkhyaM 'dvA yas aSTA' ityete AdezAH prAk zatAt saMkhyAyAmuttarapade bhavanti, anazIti bahuvrIhau - azIti bahuvrIhisamAsaviSayaM dvAbhyAmadhikA daza dvau ca daza cottarapadaM varjayitvA / 7 50
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pAda-2, sUtra-12-94 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / 15 doSamAha--pancadazeti--paJcAdhikA daza, paJca ca daza catvAriMzadAdau vaa|3. 2. 63 // 40 ceti vA vigrahaH, atra paJcanazabdasyApi dvAdirAdezaH syAditi tadvAraNAya dvizyaSTAnAmityAvazyakamiti bhAvaH / prAka ta0 pra0 dvitryaSTAnAM prAka zatAccatvAriMzadAdau zatAditi kimiti---'saMkhyAvAcinyuttarapade' iti cArtho'zI- saMkhyAyAmuttarapade yathAsaMkhyaM dvA-zrayasa-aSTA ityete AdezA 5 tiparyudAsAdeva bhaviSyatItyabhimAnena prshnH| saMkhyAvAciza-yA bhavanti, anazItibahuvrIhau / dvAbhyAmadhikA, dvau ca tAdyuttarapadeSu mA bhUdAdeza ityartha tasyAvazyakatvamityAha / catvAriMzacceti vA-vAcatvAriMzat, dvicatvAriMzata; pratyudAharaNamukhena---'dvizatam' ityAdinA, dve zate-dvizatama, ! trayazcatvAriMzat, aSTAcatvAriMzat, dvApaJcAzat, dvipa- 45 dvayadhika zata--dvizatam, dvau ca zataM ceti vA dvizatam, / JcAzata, trayaHpaJcAzat , tripaJcAzat ; aSTApaJcAzat , evaM-trizatamityAdiSu vigraho bodhyaH / eSu dvAdyAdezavA- ! aSTapaJcAzat ; dvASaSTiH, dviSaSTiH; trayaHSaSTiH, triSaSTiH, 10 raNArthaM prAk zatAdityAvazyakamiti bhAvaH / anazIti-! aSTaSaSTiH, aSTaSaTiH, dvAsaptatiH, dvisaptatiH; trayaHsapta bahubrIhAviti kimi ta--azItI uttarapade bahuvohi- tiH, trisaptatiH, aSTAsaptatiH, aSTasaptatiH dAnavatiH; viSaye ca prakRtasUtrapravRttivarjane kiM phalamiti prshnaashyH| dvinavatiH, trayonavatiH, trinavatiH, aSTAnavatiH, aSTana- 50 dvayazItiH, vyazItiriti-vRdhadhikA azItiH, dvau ca / vatiH / anazItibahuvrIhAvityeva-dazItiH, tryazItiH, azItizceti vA vigrahaH, evaM-tryazItirityatrApi, | aSTAzItiH, dvizcatvAriMzat , dvicatvAriMzAH, evaM-tricaatra dvA-trayasorabhAvAyAzItivarjanamAvazyakamiti bhAvaH / tvAriMzAH, aSTo catvAriMzato'smina-aSTacatvAriMzata / bahuvrIhipayudAsaphalamAha--dvau vA trayo vA---dvitrAH iti- parveNa nityaM prApte vikalpArthamidam // 93 // "sujvA'rthe saMkhyA saMkhyeye saMkhyayA bahuvrIhiH" [3. 1. 19.]. iti sUtreNa samAsaH "pramANIsaMkhyADDa:" [3. 3. 127.] | iti ddH| evaM--tricaturAH ityAdayaH, tricaturA ityatra : za0 ma0 nyAsAnusandhAnam catvA / pUrvasUtra- 55 20 DApavAdo'm "nAsu" [ 7. 3. 131 ] iti sUtreNa, | vidheyA eva catvAriMzadAdau saMkhyAyAM vikalpenAnena sUtreNa atra dvizyaSTAnAM na dvAdaya AdezAH, ato bahabIhivarjanaM vidhIyante, tathA ca pUrvasUtraM sampUrNamanuvartata eva, 'uttasArthakam / uttarapadasya saMkhyAvAcakatvaM kathaM labdhaM ki ca ! rapade' ityasya ca catvAriMzadAdAviti vizeSaNam, tathA tadAzrayaNe phalamiti sphorayitumAha--prAka zatAditya- ca sUtrArthamAha-dvitryaSTAnAmityAdinA dvAcatvArizadAdayaH vadheriti--prAkzatAditi hyavadhiH, sa ca na pUrvapadaviSayaH, sAdhyAH, teSAM vigrahavAkyamAha---dvAbhyAmadhikA ityaadinaa| 60 5 tasya spaSTamupAdAnAt, tathA cottarapadaviSaya eveti nizcI- | spaSTAnyudAharaNAni-.. 'aSTanavatirityantAni / pUrvasUtrayate, avadhyavadhimatozca sAjAtyaM loke dRSTam, evaM ca | sthapadAnAmatrApyAvazyakatvaM dyotayituM padakRtyamapyAha-- zatamavadhi--saMkhyAvAci, tadanurUpatvAdavadhimatyapi saMkhyaiva anazIti-bahutrIhAvityevetyAdinA / dvayazItirityAdayobhavitumarhatIti saMkhyAvAcinyuttarapade ityayamartho labhyate, zItivarjanaprayojanAni / dvicatvAriMzAH tricatvAriMzAH tadanupAdAne ca dvaimAturaH ityAdAvapi dvAdezApattiH, dvayo- / iti bahuvrIhivarjanaprayojanam / suj-vArthAdanyatra bahuvrIhAvapi 65 30 mAtrorapatyaM--dvaimAturaH, tisRNAM mAtRNAmapatyaM-- traimAturaH tadvarjanaprayojanamityAha-aSTau catvAriMzato'sminniti aSTAnAM mAtRNAmapatyam --ASTamAturaH ityAdivigrahaH, ! atra "pramANI-saMkhyADDaH" [ 7. 3. 128. ] iti Dastu na eSu taddhitArtha eva samAsaH, tatastaddhitapratyayotpattyaiva bhavati bahuvrIheH saMkhyArthatvAbhAvAt saMkhyArthAbahuvrIhereva pariniSThitatvaM rUpasyeti samAsAvasthA nodAharaNArhA, eSa : tena DapratyayavidhAnAt, iha hi anyapadArthasyaiva prAdhAnyam / dvAdyAdezAnAM vAraNAyottarapadasya saMkhyAvAcakatvasamAzrayaNa- pUrveNa catvAriMzadAdAvapi dvAdyAdeze siddhe kimarthamidamityA- 70 35 mAvazyakam / samAse'pi pratyudAharati-dvimuni vyAkara- : zaGkAyAmAha--pUrveNa nityaM prApte iti // 3. 2. 93 // syetidvau munI vaMzyo....dvimuni, trayo munayo vazyA:-mmmmarriormannrmmmmmmmmwww trimuni "vazyena pUrvArdhe" [ 3. 1. 29 ] iti samAsaH, atrApi dvAdyAdezavAraNAya saMkhyAvAcitvamuttarapadasyAvazyaka hRdayasya hallAsa-lekhA-raNa-ye 3. 2. 64 // miti bhAvaH / / 3. 2.92 // ... ta0 pra0 hRdayazasvasya lAsa-lekhayohattarapadayoraNi ye 13
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ 98 bRhavRtti-bRhannyAsasaMghalite [ pAda-2, sUtra-94] ca pratyaye pare 'hava' ityayamAdezo bhavati / lAsa-hRdayasya yastvamucitamiti parasyANa: sAnnidhyApekSa eva nirNayo lAso-hallAsaH, lekha-hRdayaM likhatIti-hallekhaH, aNsaMni- vidheya ityaNantasyaiva lekhazabdasya grahaNamucitamiti / ghAnAllekhazabdo'Nanto gRhyate, tena-ghamante na bhavati- evamaNantalekhazabdagrahaNe sthirIkRte yat phalitaM tadAha-- hRdayasya lekhaH-hRdayalekhaH, aN-hRdasyasyedaM-hArdam, tena ghamante na bhavatIti--ghAnte lekhazabde uttara- 40 5 sauhArdam , dauhardim; ya-hRdayasya priyaH-hRdyaH, hRdayasya pade sati hRdAdezo na bhavatItyarthaH / tathodAharati-- bandhano mantraH-hRdhaH, hRdaye bhavaM hRdayAya hitam-hRdyam / hRdayasya lekha:-hRdayalekhaH' iti-~-atra na hRdaya--- 'aN' ityeva siddha lekhaprahaNaM jJApakam-'uttarapadAdhikAre | zabdasya hRdAdeza iti bhAvaH / aNi hRdAdezamudAharati-- pratyayagrahaNe tadantagrahaNaM na bhavati, "khityanadhyayAH" / hRdayasyedaM----hArdamiti--- hRdayazabdAt "tasyedam" [ 6. 3. ( 3. 2. 111) ityAdau tu asaMbhavAt tadantagrahaNam / | 142 ] ityaNa, hRdAdeze sati AdisvarasyavRddhiH / 45 10 hRdayazabdasamAnArthena hRcchabvenaiva siddhe hRdAdezavidhAnaM | sauhArdamiti----suSThu hRdayaM yasya tAdRzo mitrAtiriktaH lAsAdiSu hRdayazabdaprayoganivRttyartham, anyatra tUbhayaM [taTasthaH] suhRdayaH, tasyedamiti, tasya bhAvo vA--sauhArdam, prayujyate-sauhAryam , sauhRdayyam; hRcchokaH, hRdayazokaH, idamarthe pUrvokta evANa, bhAvArthe ca "yuvAderaN" [7. 1. 67.] hRdrogaH, hRdayarogaH, hRcchakuH, hRdayazaMkuH, hRcchUlam , ityaNa, anena hRdAdeze ubhayapadAdisvarasya vRddhiH / hRdayazUlam ; hRcchalyam , hRdayazatyam hRddAhaH, hRdayadAhaH, | dauhArdamiti--duSTaM hRdayaM yasya sa--duhRdayaH, tasyedaM, tasya 50 15 hRduHkham , hRdayaduHkham; hRtkamalam , hRdayakamalam ; | bhAvo vetyarthe'Ni gatisaMjJakadurzabdAtiriktasya hRdayahRtpuNDarIkam , hRdayapuNDarIkam ityAdi // 94 // zabdamAtrasya hRdAdeze ubhayapadAdisvaravRddhau---dohardimitiH / yapratyaye udAharati--hRdayasya priyaH ityAdinA, tatra priyArthe bandhanamantrArthe ca "hRdya-padya-tulya-mUlya." za. ma. nyAsAnusandhAnam-hRdayasya0 / [7. 1. 11 ] iti yaH bhavArthe "digAdidehAMzAdhaH" 55 samAsAzrayAM padaikadezavikRtimudAhRtya padAdezaprakaraNamArabhate. [6.3.124] iti yaH, hitArthe "prANyaGga-ratha-khala-tila." tatrottarapade ityanuvRttamapi yathAsaMbhavameva sambadhyate, tadAha [ 7. 1. 37 ] iti yaH, anena hRdayasya hRdAdezaH / 20 lAsa-lekhayoruttarapadayoriti--tayorevottarapadatvena yo- ! pUrvamaNantasya lekhazabdasyaha grahaNamiti nirNItam, tata gAt / aN-yayostu pratyayatvena tattvAyogAdAha- zcANagrahaNenaiva * pratyayagrahaNe tadantasya grahaNam * iti aNi ye ca pratyaye pare iti / kramaza udAharati---lAsa-- | nyAyena aNante uttarapade pare hRdAdezasiddhau hallekha iti : iti-lAsarUpe uttarapade yatheti bhAvaH, lasanaM vilasanaM... sidhyatyeveti tadartha lekhagrahaNaM vyarthamityAzaGkatha tasya lAsaH, bhAve gha, harSAtirekaH, hRdayasya lAsa iti niyamArthatvaM sAdhayati-- aNItyeva siddhe lekhagrahaNaM 6 SaSThItatpuruSe sati anena hRdAdezaH / lekharUpe uttarapade jJApakamiti--siddha satyArabhyamANo vidhiniyamArtha iti udAharati--hRdayaM likhatIti--hRdaye kamapi bhAvamAvi- | siddhAntAt lekhagrahaNena svasArthakyAnukUlaM kimapi jJApyam, karotIti bhAvaH, "karmaNo'N" [5. 1. 72.] ityaNa, guNe ! taccedam ---'utarapadAdhikAre pratyayagrahaNe tadanta- 65 kRte lekhazabdo niSpadyate, tena saha hRdayazabdasyopapadasamAsaH, grahaNaM na bhavati iti, astIhottarapadAdhikAraH, anena hRdAdezaH / lAsazabdo dhanantastatsAhacaryAllekha- | asti cANapratyayagrahaNaM, tena ca tadantagrahaNAbhAve sati 30 zabdo'pi ghAnta eva grahItumucita iti kimarthamaNantalekha- lekhazabdasyaha grahaNaM na syAditi tadarthaM tasyeha sUtre grahaNaM zabde pare udAhRtamityAzaGkAyAmAha--aNasannidhAnA- | sArthakam / phalaM cAnyeSAmaNantAnAM na grahaNaM bhavatIti llekhazabdo'Nanto gRhyate iti, ayamAzayaH--avazyaM | hRdayaM spRzatIti hRdayasparza ityAdau na prakRtasUtrapravRttiH / lAsazabdasannidhAnAllekhazabdasya ghAntasya grahaNaM coda- nanvevaM jJApite "khityanavyayAruSo mo'nto hrasvazca" yituM zakyate, kintu aNpratyayasyApi sannidhAnamastyeva, / [3. 2. 111.] ityagrimasUtre'pyuttarapadAdhikArasattvAt 35 tena cANantasyApi tasya grahaNaM prApnotyeva, asyAmavasthAyAM | tatrApi khidantagrahaNAbhAve 'kAlimanyA' ityAdI khazante katarat sAnnidhyaM balavaditi cintAyAM pUrvAt parabalI- ! manyArUpe uttarapade pare tasya pravRttinaM syAt , tasya khidrUpatvA 70
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAda 2, sUtra 94-95 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / bhAvAditi cedatrAha-"khityanavyaya 0 " [ 3. 2. 111 ] | padaH pAdasyA''jyA''ti- gopahate / 3. 2. 65 // ityAdI tu asaMbhavAt tadantagrahaNamiti, ayamAzayaH--- sarvo hi niyamaH zAstraprakriyAnirvAhAyAzrIyate, "khitya[ 3.2. 111 ] iti zAstreNAvyayavaji ta0 pra0 - pAdazandasyAjyAdiSUttarapadeSu 'pada' ityayamAdezo bhavati / pAdAbhyAmajati atati ceti auNAdike 40 navyaya 0" 5 tasya pUrvapadasya mAntAdezo hrasvazca vidhIyate, tAdRzasya | iNi-padAjiH, padAtiH, ata eva nirdezAt ajevoM na pUrvapadasya khitparatvasambhAvanaiva nAsti khitpratyayasya / bhavati / pAdAbhyAM gacchati-padagaH, "nAmno gamaH khaDDI0" khazAderdhAtovidhIyamAnatvAt, anavyaya iti paryudAsena hi / [ 5.1.131. ] ityAdinA uH pAdAbhyAmupahataH--padoavyayabhinnaM syAdyantameva grAhyam, paryudAsasya sadRggrAhi- pahataH / pAdazabda samAnArthaH padazabdo'sti, AjyAdiSu tu tvAt, tatazca pUrvapadasya khidavyavahitapUrvatvAsambhavAdeva khida- pAdazabdaprayoganivRttyarthaM vacanam / kathaM digvazcAsau 45 10 ntagrahaNaM tatra zAstra sArthakyAyAvazyakam iha ca aNavyavapAdazca - digdhapAdaH, tenopahataH - digdhapAdopahataH ? uttarapadasaMnidhApitena pUrvapadena pAdazabdo vizeSyate, na cAtra pAdazabdaH hitapUrvatvaM hRdayazabdasya saMbhavatyeva, aNaH syAdyantAdeva vidhI - yamAnatvAdityasaMbhavarUpahetorabhAvAduktaniyamapravRttau bAghakApUrvapadamapi tu digdhapAdaH, tenAtra na bhavati // 95 // bhAvaH evaM ca "dhanyupasargasya bahulam " [ 32.86. ] ityAdAvapyupasargasya dyaJJavyavahitaparatvasaMbhAvanAbhAvAdeva 15 tadantagrahaNamityuktapUrvam, tathA cAsaMbhavAd hetorapi prakRtajJApitArthasya tatra na pravRttiriti / prakArAntareNa sUtravaiyarthyamAzaGakayottaramabhidadhAti -- hRdayazabda samAnArthetyAdinA-hRdayazabdena samAno'rtho yasya tAdRzena svAbhAvikahRd : zabdenaiva hRllAsaH, hallekhaH, hArda, hRdyamityAdi prayogANAM siddhi20 rastyeveti hRdayasya hRdAdezavidhAnaM vyarthaM sat tat svasArthakyAya lAsa-lekhA-'N-ye hRcchabdasyaiva prayogo na tu hRdayazabdasyeti sUcayati, tatphalamAha---anyatra tUbhayaM prayujyate iti, ayamA- | zayaH --- prakRtasUtrAbhAve 'hRllAsaH, hRdayalAsaH, iti svAbhA vikaH prayogaH prApnoti, sUtrasatve ca hRdayalAsa iti prayo25 gasya nivRttirbhavati, lAsa-lekhA - 'N-yAtirikte ca sthale hRd-hRdayazabdayorubhayorapi paryAyeNa prayogo bhavati kvetyAha-- sauhAryam, sauhRdayamiti atra suhRdo bhAva ityarthe "patirAjAnta - guNAGgarAjAdibhyaH karmaNi ca [ 7. 1. 60 ] iti Ni ubhayapadAdisvaravRddhI - sauhArthamiti, 30 suhRdayasya bhAva iti vigrahe ca suhRdayazabdAt pUrvokte vyaNi za0 ma0 nyAsAnusandhAnam -- padaH 0 / Aji Ati ga upahata ityete uttarapadavizeSaNAni eSUttarapadeSu satsu 50 pAdasya sthAne padaH prayujyata iti sUtrArthamAha-- pAdasyAtAbhyAmoNAdike iNi pratyaye -- AjirAtiriti pade sidhyataH, jyAdiSUttarapadeSvityAdinA / ajiratizca gamanArthI dhAtU, / A | 1 tadAha-- pAdAbhyAmaja tItyAdinA / tathA cAtrAjevoM" dezo'pi prApnoti "aghaJkyabalacyajevI" - [ 4.4.3. ] 55 iti sUtreNa sa kathaM netyAzaGkApanodAyAha--ata eva nirdezAditi, ayamAzayaH - kAnicit kAryANyAcAryAH spaSTaM vidadhati kAnicicca svAcAreNa zikSayanti tathAcAcAryeNa AjizaudavyavahArAdatra tadabhAvo'numIyata iti tathA cobhayatra padAdeze -- padAjiH padAtiriti zabdau niSpannau / garUpe utta- 60 rapade udAharati-- pAdAbhyAM gacchatiti pAdazabde upapadegamerDaH pratyayo'ntyasvarAderDittvasAmarthyAlluk, tadAha"nAmto gamaH 0" [5. 1. 131.] ityAdinA Da iti, anena padAdeze - padgaH / pAdAbhyAmupahataH iti, tathA ca " kArakaM kRtA" 3. 1. 68 ] iti samAsaH, anena padAdeze 65 padohataH iti / sUtrasya vaiyarthyamudbhAvya sArthakatvaM draDhayati-- pAdazabda samAnArthaH iti - prakRtasUtre pAdazabda: zarIrAvayavavizeSaparo na tu zlokAdicaturthAMzaparaH, "hRd-bhaga- sindhoH" [ 7. 4. 25 . ] ityasya prAptyabhAvAdAdisvaravRddhI - sauhRdayyamiti rUpadvayaM bhavati, yadyapIhApi TayaNa yarUpatvameva pratyayasyeti ye pare pravarttamAno'yaM niyamo lagatyeva, tathApi niranubandhagrahaNe na sAnubandhasya grahaNam iti nyAyena TayaNo yasyeha na grahaNamiti bodhyam / evaM-- tathA ca zarIrasya yasminnavayave pAdazabdaH prayujyate tasmi - - 99 35 hRcchoko hRdayazokaH ityAdAvapi prakRtasUtraviSayatvAbhAveno- | neva padazabdo'pi prayujyata eva evaM cobhayoH samAnArthatvena 70 j bhayathA prayogaH / tathA caivaM prayogavizeSasUcanArthamevedaM pAdAbhyAma jatItyAdivigrahe padAjirityAdiprakRtasUtralakSyANAM sUtramiti // / 3. 2. 94 // | svabhAvata eva siddhiriti tatsAdhanArthaM prakRtasUtrasya na -
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ havRtti-bRhannyAsasaMvalite [pAda-2, sUtra-95-96 ] prayojanamiti zaGkA; yathA padAjiriti padazabdena saha / AjyAdiSu karaNabhAvaH prANyaGgasyaiveti pUrvatra pAdazabdaH vAkye sati bhavati tathA pAdazabdena saha vAkye pAdAjiri- | prANyaGgavacanaH, sa eva cehAnuvartata iti parimANArthasya tyAdayo'pi prApnuvantyeveti tAdRzAH prayogA mA bhUvanniti | na bhavati / anye tu gopahatayorapIcchanti-pAdAbhyAM gaccha prakRtasUtreNa niyamyate, tathA cAjyAtigopahateSu pareSu satsu | tIti-padgaH, pAdAbhyAmupahataH-padupahataH / kathaM hastipA5 pAdazabdaprayoganivRttyarthameva sUtramiti samAdhAnagranthAzaya: / dasyApatyaM-hAstipada ityatra apatyANi padbhAvaH ? "ko- 40 kvacita prayoge upahatAdizabdaparatve satyapi pAdazabdaprayogo | pijala-hAstipadAdaNa" (6. 3. 171.) iti nirdezAda dazyate, prakRtasUtreNa niyame kRte ca kathaM tadupapattiriti zaGte- | bhaviSyati / pAdAbhyAM carati-padika iti tu "padikA" kathaM digdhazcAsau pAdazceti---digdhaH---tailAdinopaliptaH ( 6. 4. 13 ) iti nipAtanAt // 96 // pAdo digdhapAdaH, tenopahata iti vigrahe "kArakaM kRtA" | 10 [3. 1. 68] iti samAsaH, atropahatazabde uttarapade pAdazabdaprayogaH kathamiti zaGkArthaH / uttarayati---uttarapadasa za0ma0 nyAsAnusandhAnam-hima0 / atrApi nimittanidhApitenetyAdi---iha pattarapade ityadhikRtam, uttaratvaM | koTidvividha:--uttarapadarUpaH pratyayarUpazca, tatra pUrva- 45 ca pUrvApekSayaiva bhavatItyuttarapadabdena pUrvapadaM sannidhApyate---- muttarapadakoTimupAdAyAha--himAdiSUttarapadeSviti--AdiAkSipyate, tacca pUrvapadatvaM paryAptyA gRdhyata iti yatra padena hatikASizabdau grAhyo / pratyayakoTi savizeSa15 pAdazabdamAtraparyAptaM pUrvapadatvaM tatraiva padAdezena bhAvyamitIha mAha--pAdasambandhini ye ceti--idaM ca lakSyAnusAri pUrvapadatvasya pAdazabdamAtraparyAptatvAbhAvAnna sUtrapravRttiH, pUrva vyAkhyAnaM pAdasyeti padasthAvattyA pratyAsattinyAyena vA padatvaM hi digdhapAdeti samudAye paryAptaM na tu pAdazabdamAtre, | samAzritam, tathA hi--'pAdasya padAvezaH pAdasya ye, athavA 50 tadAha--na cAtra pAdazabdaH pUrvapadamapi tu digdhapAdaH | pAdasya padAdezo ye' ityetAvanmAtre kathite'pi pAdazabdaiti / phalitamAha---tenAtra na bhavatIti--padAdeza iti | sAnnidhyAt tatsambandhinyeva ye iti labhyate, pratyayena hi 20 zeSaH / / 3. 2. 95 / / svaprakRtirAkSipyate, sa ca yathAsambhavaM samabhivyAhRtA---- samIpoccAritaka grAhyati noktArtha kimapi bAdhakam / udAharati---pAdayohimamiti SaSThIsamAse sati pdaadeshH| 55 pAdAbhyAM hatiriti--'hatirAghAtaH kArakaM kRtA" hima-hati-kASi-ye pad // 3. 2. 66 // [3. 1. 68.] iti smaasH| kASizabdo Nin pratyata0 pra0--himAdiSUttarapadeSu pAdasaMbandhini ye ca | yAntaH, sa ca "ajAteH zIle" [5. 1. 154. ] "sAdhau" pratyaye pAdazabdasya 'pada' ityayamAdezo bhavati / pAda- 65.1.155.] "vratAbhIkSNye" (5.1.157.7 ityeteSva yohima-paddhimam, pAdAbhyAM hatiH-paddhatiH; pAdau kaSa- | rtheSu vidhIyata iti sarveSvartheSu yathocitaM vigrahavAkyamAha-- 60 25 tItyevaMzIlaH, punaH punaH pAdau kaSatIti, pAdAbhyAM sAdhu pAdau kaSatItyevaM zIlA ityAdinA, tatra prathamaH "ajAte: kaSatIti vA-patkASI, paramazcAsau patkASI ca-parama- zIle" [5. 1. 154. ] iti sUtrAnusArI, dvitIyaH "vratApatkASI / yadA ca paramau ca to pAdau ca- paramapAdau, bhIkSNe" [5. 1. 158. ] iti sUtrAnusArI, tRtIyazca-- tatkaSaNazIlAdivivakSyate tadA pAdazabdasya pUrvapadatvA "sAdhau" [5. 1. 155.] iti sUtrAnusArI, upapadasamAse'bhAvAt paramapAdakASItyeva bhavati; pAdau vidhyanti nena pdaadeshH| padAdeze kRte samAsAntarapravezo natu padA- 65 30 padyAH-zarkarAH, pAdayorbhavA:-'padyAH pAMsavaH pAdAbhyAM dezAta pUrva pAdasya samAsAntarapraveze padAdeza iti sUcayita / hitaM padyaM-ghRtam / kathaM pAdArthamudakaM pAdyam ? "pAdyAoM" | tathodAharati-- paramazcAsau patkASIti-"sanmahatparamotta(7.1.23.) iti nipAtanAta / pAvazabdasaMbandhini / motkRSTaM pUjAyAm" [3. 1. 107. ] iti samAsaH / tathA ya iti kim ? dvigusamAsasaMbandhini mA bhata, dvAbhyAM | ca patkASiNa eva samAsAntare pravezaH, paramapAdasya kASiNA pAdAbhyAM krItaM-'dvipAdyama, evaM-tripAdyama, adhyardhapAdyam, | samAse ca na padAdezaH, tadAha---yadAca / ca to 70 35."paNapAdamASAdyaH" (6. 4. 148.) iti yH| yadvA pAdAviti / tatra padAdezAbhAvakAraNamAha-pAdazabdasya
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pAda-2, sUtra-96] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / ------ -- - --- ---- -- -- - - . parvapadatvAbhAvAditi, vyAkhyAtA ceyaM yuktiH pUrvasUtre digdha- caturthAMzarUpaparimANavAcaka: pAdazabdaH, tadarthasyaiva krayaNe pAdopahata ityatra padAdezAbhAvopapAdanavelAyAmiti neha : karaNatvasaMbhavAditi tasya prANyaGgavAcitvAbhAvAnna bhavati 40 punarvyAkhyAyate / pAdasambandhini ye udAharati---pa padAdeza ityasatyapi pAdazabdasambandhitvavyAkhyAne na kSati-' vidhyantItyAdinA, tatra pAdau vidhyantItyarthe "vidhyatyananyena" | riti / matAntare pUrvasUtroktagopahatazabdayoH parato'pi 5 [7. 1. 8. ] ityanena svakaraNakavedhavivakSAyAM ye padAdezaH, | vyaJjanAntaH padAdezaH prayujyate, tadAha-anye tu gopahata strItvAdAp---padyAH zakarA mArgakaGkaNAni, pAdayobhavA | yorapIcchantIti---yathA gopahatayoH parataH 'pada' ityadantAityarthe "digAdidehAMzAdyaH" [6. 3. 124.] iti yaH, dezo vihitastathA 'pad' iti vyaJjanAntAdezamapIcchantIti 45 pAdAbhyAM hitamityarthe ca "prANyaGgarathakhala0 [7. 1.39.] | bhAvaH / tadanukulamudAharati--pAdAbhyAM gacchattIti-padgaH iti yaH / kvacit pAdasambandhini ye satyapi padAdezo iti / prakRtasUtranirdiSTanimittAdanyatrApi padAdezo dRzyate 10 na dRzyate, tadupapattiH kathamityAzaGkAmAha--kathaM pAda kathamupapadyata iti jijJAsAM sopapattikAmAha----kathaM mudakaM --pAyamiti-pAdazabdAt tadarthe'rthe yapratyaye sati / kathaM na padAdeza iti zaGkArthaH / uttaramAha-pAyA" / hastipAdasyApatyamityAdinA--hastinaH pAdAviva pATI yasyetyarthe bahuvrIhiH, "pAt pAdasyAhastyAdeH [7. 3. 148.7 50 [7. 1. 23. iti nipAtanAditi, ayamAzayaH--.."deva iti sUtre hastyAdivarjanAt pAd Adezo na, tasyApatyamityarthe tAntAt tadarthe" [7. 1. 22.] iti prakaraNe pAdArghAbhyA15 mityanuktvA "pAdyAyeM" iti yat svarUpanipAtanaM kRtaM / "aso'patye" [ 6. 1. 28.] ityaNa, Adisvarasya vRddhiH, tena padAdezAbhAvaH, bAdhakAnyeva nipAtanAnIti nyAyAt / "ata ina" [ 6. 1. 31. ] itI tu na, agre udAhniyayapratyaye pAdazabdasambandhitvaM kuto vyAkhyAyata ityAzate mANanirdezAdeva, atra ca padAdezanimittAbhAve'pi kathaM pAdazabdasambandhini ya iti kimiti / uttarayati-dvigu- padAdeza iti zaGkA / uttaramAha--"kaupijalahAsti-20 samAsasambandhini mA bhUditi-yatra na kevalaM pAdazabdAdyo padAdaNa"[ 6.3. 170. ] iti nirdezAditi, ayamAzayaH-- 20 vidhIyate'pi tu tadantAd dvigostatra padAdezAbhAvArthaM pAda- AcAryANAmAcArAdapi kazcidartho'numIyate'nukto'pIti zabdasambandhitvavizeSaNaM yapratyayasyAvazyakamiti bhAvaH, pUrvatroktam, tathA cANi padAdezo'vihito'pi hAstipadazabde kveti cedatrAha-dvAbhyAM pAdAbhyAM krItamiti--atra taddhi- | bhavatIti "kaupijalahAstipadAdaNa' [ 6.3.70.1 iti tArthe dvigaH, paNapAdamASAd yaH" [ 6. 4. 148. ] iti / sUtranirdezarUpAcAryAcArAdanubhIyata iti / astviha nirdezAt yaH, sa ca pAdAntAt dvigovihito na tu kevalapAdazabdA- / padAdezAnumAnam, pAdAbhyAM caratItyarthe padika iti prayoge diti tatsambandhI tanmAtraprakRtiko ] na bhavati, tatazca / kathamikaTi parataH padAdeza iti zaGkate-kathaM pAdAbhyAM tatra sati nAnena padAdeza ityeva pAdazabdasambandhitvavivakSA- carati--padikaH? iti, tatra ca sAkSAnnipAtanasatramevAphalam / evamarthavivakSAyAM gauravamiti tadabhAve'pi prakRto- ( cAryeNa vihitamityuttaraM smArayati-"padika"6.4.13.1 dAharaNe padAdezAbhAvamupapAdayituM pANinIyAdimatasaMvAdi- / iti nipAtanAditi---"carati" [ 6. 4. 11.] ityadhi- 05. pakSAntaramAha--yadvA AjyAdiSu karaNabhAvaH prANyaGga- kAre hi pUrvoktaMsUtramucyate, tatra "pAderikaTa" [ 6.4. 30 syavatIti ayamAzaya:--"padaH pAdasyAjyAtigopahate" | 12.] iti sUtre eva paryAdigaNe pAdazabdapAThena, "pAdi | 3. 2. 95. 1 iti pUrvasUtrodeveha pAdasyetyanuvRttam, tatra | pAdAdikaT" iti sUtrakaraNena vA pAdazabdAdapIkaT syAdeveti pAdazabdaH prANyaGgavAcyeva grAraghyaH, yata AjyAdiSu zabdeSu / pRthak [ "padikaH" iti ] sUtreNa padika ityasya sAdhutvanikriyApradhAneSu saMbhAvitakaraNabhAvasyaiva pAdasya grahItumau- pAtanamaprAptakAryavidhAnArthameva kRtamityaprApto'pi padAdezacityam, sa ca karaNabhAvo na parimANavizeSavAcakasya statra bhavatIti bhAvaH / ye ca vaiyAkaraNA nipatAnaM nArabhante pAdazabdasya saMbhavatIti tatra prANyaGgavAcakasyaiva grahaNamiti / te vidadhatyeveke'pi padAdezaM, yathA--"padyatyatadarthe" [1. nirmIyate, tatazca tato'nuvRttasya pAdasyetyasya prakRtasUtre'pi / pA0 sU0 3.53.] iti pANinIyasUtre bhASye-ike caratAvupaprANyaGgavAcakasyaiva grahItumaucityam, ekatra gRhItArthasya / saMkhyAnamityuktamiti tvanyat / svamate ca nipAtanAdeva tyAgAyogAta dvAbhyAM pAdAbhyAM krItamityarthe ca rUpyakAdi- tatsiddhirAdhayitavyeti // 3.2.96. // 25
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pAda-2, sUtra - 97-98 1 RcaH zzasi // 3.2.67 // ta0 pra0-- RcaH saMbandhinaH pAdasya zakArAdau zaspratyaye 'pad' ityayamAdezo bhavati / pAdaM pAdaM gAyatryAH zaMsati - paccho gAyatrIM zaMsati, vAkyagamyasya gAyatryAH bhAvAnna tasyAH SaSThayantatvam / Rca iti kimiti - 'zzasi iti pRthak sUtrakaraNAdeva prANyaGgAd bhinnasyeha pAdasya grahaNamiti kalpayiSyata iti RcaH pAdasyApi padAdezo bhaviSyatyeveti Rca iti padamanarthakamiti praSTurAzayaH / 1 iti pAvasaMbandhasya vRttau nivRttatvAt svAbhAvikaM zaMsanakriyApekSaM | RgviSayabhinnasya caturthAMzavAcakasyApi pAdazabdasya zasi 40 / pratyaye satyapi padAdezo nAbhimata iti tadvAraNArtham 'RcaH ' kathanamAvazyakamiti pratyudAharaNenAha-- pAdaM pAda kArSApaNasya dadAtItyAdinA / pratyudAharaNAntaramapyAha--- evaM-- pAdazaH zlokaM vyAcaSTe iti--pAdaM pAdaM zlokasya vyAcaSTa ityarthaH, atrApi niyatAkSarasamudAyarUpazlokacatu- 45 zivAcakasya pAdazabdasya na padAdezaH, tadarthamapi 'RcaH ' iti padamAvazyakamiti bhAva: 'izasi' iti zakAradvayaviziSTaH pATha: kimarthaM iti zaGkAmapanudati---zaso dvizakAra pAThAditi---vibhaktizasi - dvitIyAbahuvacane zasi na padAdezo bhavatIti zakAradvayaviziSTazaspAThaprayojanam ; dvizakArapAThena 50 hi vidyamAnazakAravattvaM pratIyate, rAsaH zakArazca na vidya mAno'pi tu aprayogitayetsaMjJaka, iti tatra na padAdezaH / kvetyAha-- RcaH pAdAn pazyeti / atra pAdazabdAd dvitIyAbahuvacane zasi pAdAniti rUpaM na tu 'pada:' iti ! viH / / 3. 2. 97 // 55 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - - RcaH0 / pUrvatra pAdasya prANyaGgArthasya grahaNamiti pratipAditam, tatazcAnyArthasya vinA prayatnaM grahaNaM na syAditi 'RcaH' iti padamupAttam / arthavAn niyatAkSarapAdo vedabhAgo Rk, tasyAzca pAdA niyatAkSarA bhavanti, tathA ca tAdRgRcaH pAdavAcinaH pAda15 zabdasya zakArAdI [ vidyamAnazakAre ] zaspratyaye parataH padAdezo bhavati / pUrvasUtragRhItapAdazabdAd bhinnasya pAdazabdasya grahaNArthameva ca pRthak sUtramArabdham / udAharati-pAda pAdaM gAyatryAH zaMsati pacchaH zaMsatIti saMkhyaikArthAt vIpsAyAM zas" [ 7.2 151 ] iti zas, anena pAdasya 1) padAdeza: / dvijAterupanayanaprakaraNe AcAryo mANavakakarNe gAyatrI zaMsati, tatra gAyatryAstripAdAtmikAyAH pAdAH kramazo mANavakAyopadizyante prathamaM prathamaH pAdastataH prathamadvitIyau, tataH prathamadvitIyatRtIyAH, athavA prathamaM prathamaH pAdastato dvitIyastatastRtIyaH pazcAt saMpUrNA 1. gAyatrIti kramaH tatratyamevedamudAharaNam, tadAha--pacchaH zaMsati gAyatrIm iti / atra pUrva gAyatryAH' iti sambandhitvena tadupAdAnaM, vRttau sati kathaM tasyAH karmatvamityAzaGkApanodAyAha---'vAkyagamyasya gAyatryAH pAdasambandhasye tyAdi----'pAdaM pAdaM gAyatryAH zaMsati" iti vAkyam, tatra zabda-free- ghoSa mizre vA // 3.2.68 // 20 ta0 pra0-- zabdAdiSUttarapadeSu pAdasya 'pad' ityayamAdezo vA bhavati / pAdayoH zabdaH - pacchandaH, pAvazabdaH ; evaM - panior:, pAdaniSkaH; padghoSaH pAdaghoSaH pAdAbhyAM mizraH - panmizraH, pAdamizraH // 98 // | za0 ma0 nyAsAnusandhAnam -- zabda0 / nityamAdezaprakaraNaM parisamApya vikalpAdezamAhAnena sUtreNa, tatra zabdAdaya uttarapadavizeSaNAni, tadAha-- zabdAdiSUttarapadeSu 30 i gAyatryAH pAdena saha sambandho gamyate sa ca vRttau satyAM / iti---niSkaghoSamizrA AdipadagrAhyAH / pAdayoH zabdaH vRttAvantarbhUtaH pAdasya pRthaganupasthite: anvayitAvacchedakaM / iti -- pAdayoH saJcAlanapatanAdikRtaH rUpaM hi pRthagupasthitimattvam, tacca nivRttamiti sambandhArtho nivRttaH samprati ca zaMsatIti kriyAyAH kimapi karmApe kSyate taccopasthitatvAd gAyatryeva bhavati, tasyA evAvayava35 rUpeNa zaMsanAditi tasyAmeva karmatvaM prayujyata iti zeSatvA - / zabda ityarthaH, 65 SaSThIsamAsaH, padAdezazcAnena / vetyuktatayA pAdazabdo'pItyAhapAdazabda iti / prakRtaM vigrahamatidizati --evaM-paniSkaH, pAdaniSkaH iti ---niSkazabdArtho'tra bhUSaNavizeSaH, niSkazabdasya bahavo'rthAH -- dInAram, mAnavizeSa:, bhUSaNavizeSazca, 10 102. 5 karmatvaM bhavati / Rca iti kim ? pAda pAdaM kArSApaNasya dadAti - pAdaza: kArSApaNaM dadAti, evaM - pAdazaH zlokaM vyAcaSTe / zaso dvizakArapAThAt vibhaktizasi na bhavati-RcaH pAdAn | pazya / / 97 / / 1125 bRhadvRtti-bRhannyAsasaMvalite 60
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pAda-2, sUtra-98-101] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH 103 - sa ca yadyapi vakSobhUSaNe prayuktaH, tathApIha paniSka ityAdi ! tyAdinA / udAharati--nAsikAyai hitamityAdinA, tatra prayogazravaNAt pAdabhUSaNe'pi prayujyata iti pratIyate / paddhoSa hitamityarthe "prANyaGgarathakhala" [7. 1. 37. ] iti iti-pAdayo?Sa iti vigrahaH, zabda:-spaSTaM paricIyamAnaH, | yaH, bhavArthaM ca "digAdidehAMzAdyaH" [ 6. 3. 124.] ghoSazcAspaSTa iti zabda-ghoSayorbhedaH / pAdAbhyAM mizraH | iti yaH , pUrvatra nasyaM nAsikAgrAhyamauSadhAdicUrNam' paratra 40 5 panmizraH iti-~~-mizrazabdaH saMyuktArthaH, pAdAbhyAM saMyukta | nasyaM--nAsArajvAdi / ye iti kimiti--avarNe ityarthaH, sahArthe tatIyA, yadi ca mizrazabdasya mizrIkRtArthapara- ityetAvatyukte'pi varNAdanyasminnabhidheye nAsikAyA nas , tvamAzrIyate tadA karaNe saa|| 3.2. 98 / / ityarthe sati varNAdanyArthAbhidhAnayogyapratyayaparatvalAbhasaMbhAvanAyAM tAdRzapratyayasya ca bhavAdyarthasya yasyaiva saMbhavena ca nasyamityAdilakSyasiddhau yagrahaNaM vyarthamiti praSTurA- 45 nas nAsikAyAsta:-kSudre / / 3. 2. 66 // zayaH / na kevalaM tAdRzaH pratyayo ya eva, kintu jyo'pi, ta0 pra0-nAsikAzabdasya taspratyaye kSudrazabda tatra ca nasAdezo neSTaH, sAmAnyena yapratyayaparigrahe ca tatrApi 10 cottarapade pare 'nas' ityayamAdezo bhavati / nAsikAyA nasAdezapravRttirdureiti tadvAraNAya ya ityAvazyakamiti nAsikAyAM vA-nastaH, nAsikAyAM nAsikayA vA kSudraH- pratyudAharaNenAha-nAsikyaM nagaramiti, nAsikAyA adUranaHkSudraH // 99 // bhavamityarthe "supanthyAdervyaH" [6. 2. 84.] iti vyaH / 50 nanvatrApi pratyayasya 'ya'-rUpatvameveti kRte'pi 'ye' ityetadgraza0 ma0 nyAsAnusandhAnam--nasa0 / atra pUrva haNa kutA ne nasAdeza iti cadatrAha--niranubandhakamahaNe pratyayarUpaM nimittaM parata uttarapadarUpamiti tathava vyAkhyAti-cana sAnubandhakasya grahaNaM bhavatIti-sUtre'nubandharahito 15 tasapratyaye 'kSudrazabde cottarapade iti / udAharati-nAsi-yakAramAtranirdezaH, tathA ca tAdRzasyaiva yasyeha grahaNaM bhavatIti .. kAyA nAsikAyAM veti-AdyAdInAmAkRtigaNatvAt / zakArAnubandhasya Jyasya grahaNaM na bhavati, 'ye' iti na 55 kriyate cet tadA syAdeveti bhAvaH / varNaparyudAsavaiyarthya sArvavibhaktikastasUH, tatra nAsikAyA iti paJcamyantama, zaGkate---avarNa iti kimiti / uttarayati- nAsikyoM nAsikAyAmiti saptamyantama, evaM-nAsikAyAM nAsikAyA vA 'kSudraH' ityatra pUrva saptamyantena vigrahe nAsikAviSayaka-varNa: iti ---nAsikAyAM bhavaH, nAsikAmabhihatya vAyanAbhi20 kSudratvaviziSTa:, paJcamyantena vigrahe ca nAsikAhetuka vyajito varNa:- nAsikyaH, atrApi bhavArthe dehAzatvAda kSudratvaviziSTa ityarthaH, ubhayatra nAsikAyA nasAdezaH yaH, atra neSyate nasAdezaH, varNaparyudAsAbhAve ca sa durvAra 60 // 3. 2. 99] // iti tadvAraNAya tatsArthakyamiti bhaavH|| 3.2.100 / yevaNe // 3. 2. 100 // zirasaH zIrSan // 3. 2.101 // ta0 pra0--nAsikAzabdasya yepratyaye varNAdanya ___ ta0 pra0--ziraszabdasya zIrSan' ityayamAdezo 25 sminnabhidheye 'nasa' ityayamAdezo bhavati / nAsikArya bhavati ye pratyaye pre| zirasi bhavaH-zIrSaNyaH svaraH, evaMhitaM tatra bhavaM vA-nasyam / ya iti kim ? nAsikyaM zIrSaNyo vraNaH; zirase hitaM-zoSaNyaM tailam / ya ityeva- 65 nagaram, cAturthiko'yaM jyaH, niranubandhagrahaNe ca na | zirastaH, saziraskaH 'niranubandhagrahaNe ca na sAnubandhakasya ... sAnubandhakasya grahaNaM bhavati' / avarNa iti kim ? grahaNaM' tenehApi na bhavati-zira icchati-zirasyati, tathA nAsikyo vrnnH|| 100 // hastinaH zira iva ziro yasya-hastizirAH, tasyApatyaM strI bAhvAditvAdizi "zIrSaH svare taddhite" (3. 2. 30. za0ma0 nyAsAnusandhAnam--ye / nas nAsikAyA | 103. ) iti zirasaH zIrSAdeze "anArSe vRddhe'NivI0" 10 ityanuvartate, tathA ca sampannaM sUtrArthamAha--nAsikAzabdasye. (2. 4. 78. ) ityAdinA cenaH dhyAdeze-hAssizIrSyA,
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 bRhadvRtti-bRhannyAsasaMvalite [pAda-2, sUtra-101-102 evaM pailuzIyA; atra vya-zIrSAdezayoH sthAnivadbhAvAt [ vyAkhyAyatAma , "hAstizIla" ityatra ca na ziraHsambandhI zIrSanAdezaH syAt / zirasa iti cAdezena saMbadhyate na ! 'ya'-kAro'pi tu hastiziraH sambandhIti tathA vyAkhyAnepratyayena, tena hAstizISirityAdau samAsasaMbandhinyapi taddhite | naivAtra vAraNamiti na niranabandhagrahaNe sAnubandhasya na uttarasUtreNa zIrSAdezo bhavati // 101 // grahNamityasyedamudAharaNamiti cedatrAha--zirasa iti cAdezena sambadhyate, na pratyayeneti----tathA ca pratyayena 40 sambandhAbhAvAnna tathA vyAkhyAnamiha sambhAvyate / pratyayena sambandhAbhAve pramANaM ca lakSyAnusArivyAkhyAnameva, tadevAha-- 5 za0 ma0 nyaasaanusndhaanm-shirs0| ye' ityanu tena hAstizApirityAdAviti, ayamAzayaH--idameva 'zirasaH' vartate, tathA cArthamAha--ziras zabdasye yAdinA / zIrSaNyaH / iti padamane "zIrSaH svare taddhitasya" iti sUtre'pyanuvartate, svara iti----dehAMzatvAd yaH, zIrSannAdeze sati "no'padasya tatra yadi ziraH sambandhini svarAdau taddhite pare iti 45 taddhite" [ 7.4. 61. ] ityantyasvarAdiluki prApte "ano vyAkhyAsyate tahi hAstizISirityAdi tadIyamukhyodAharaNA'Taye ye" [7. 4. 51.] iti niSedhaH / zIrSaNyaM tailamityatra nAmapi na siddhiH syAt iha pratyayena sambandhaH, tatra cAdezaneti 10 prANyaGgatvAda yaH / 'ye' ityasyAnavattirAvazyiketyAha--- vaiSamyasya durupapAdatvAcca, tatra ca kevalasya zirazabdasya a ityeveti / vyAvartyamAha--zirastaH, saziraskaH, / + svarAdipratyayaparatvasaMbhAvanAbhAvAdeva tathA' [AdezenAtvayo] iti-pUrvatra paJcamyantAt pit tasa, paratra zirasA saha | stu, prakRte pratyayenAnvaye kiM bAdhakamiti cet ? na--aika- 50 varttate iti vigrahe bahuvrIhiH sahasya sAdezaH, "zeSAd vA" rUpyeNa vyAkhyAne'pi lakSyasiddhau satyAM vaiSamyeNa vyAkhyAne [7.3.75.1 iti kac, 'ye' ityuktatvAdeva tasi kaci bIjAbhAvAt // 3.2.101. // 15 ca zirasaH zIrSannAdezo na bhavati / yarUpaparyavasAyini . sAnubandhe yapratyaye'pi na bhavatItyAha---niranubandhapraNe na sAnubandhasyetyAdinA, zira icchati zirasyati ziras / zabdAdicchArthe kyan, tadIyasakArasya sAnubandhatveneha grahaNaM keze vA // 3. 2. 102 // na bhavatIti zIrSannAdezo na bhavati / sAnabandhagrahaNAbhAvasya ta0 pra0--zirasaH kezaviSaye yapratyaye pare 'zIrSan' 51 20 phalAntaramapyAha-tathA hastinaH zira iva ziro yasyeti- ityAdezo vA bhavati / zirasi bhavAH-zIrSaNyAH kezAH kevalasya ziraso'patyArthena sambandhAsambhavAt samAsAzraya- | shirsyaa:-keshaaH| kecittu-"ilvalA magazIrSasya ziraNama, tasya hastiziraso'patyaM strItyarthe "bAhvAdibhyo syAstArakAH smRtAH" iti prayogadarzanAt kezAdanyatrApi gotre" [ 6. 1. 32.] itI "zIrSaH svare taddhite" | vikalpamicchanti, zAkhAdiyapratyaye ca 'zIrSan' iti neccha [ 3. 2. 103. ] ityagrimasUtreNa zIrSAdezaH, "anArSe | ntyeva-zirasastulyaH zirasyaH, zAkhAditvAd yaH // 102 // 60 25 vRddhe'NijJo." [2. 4. 78. ] iti a: SyAdezaH, tatra SakAra it, zIrSazabdAkArasya "avarNavarNasya" [ 7. 4. 68. ] rwwwwrrrrrrrrrrrrrrrrrrm iti lopaH, strItvAdAp----hAstizIyeti bhavati, ih-| za0ma0nyAsAnusandhAnam --keze0 / 'zirasaH zIrSan' dhyAdezasya sthAnivadbhAveneja niSThaM pratyayatvamAnIya | ityanuvartate / 'keze' iti nottarapadavizeSaNamapi 'tu' yapratyaya... zIrSAdezasya sthAnivattvena ca ziraH zabdatvaM gRhItvA yatvasya | syaiva vyAkhyAnAt, tadAha--- kezaviSaye yapratyaye pare iti / 10 svataH siddhatvenAnena zIrSanAdezo na bhavati, yataH dhyA- zirasi bhavAH iti--dehAzatvAd yaH, vikalpenAdezaH / dezo'pi sAnubandha eveti / nanu yathA "padaH pAdasyA- matAntarasiddha viSayAntare'pi vikalpamAha--kecit vityA- 65 cyAtimopahate" [ 3. 2. 95. ] iti prakaraNe paThite | dinA / 'mRgazIrSasya zirasyAstArakAH ilvalAH smRtAH' "hima-hati-kASi-ye." [ 3. 2. 96. ] iti sUtre dvipAdyaM ! ityanvayaH, tathA ca tArakAviSaye'yaM prayoga iti kezaviSaya tripAdyamityAdI pravRttyabhAvAya 'pAdasambandhini ye' iti tvAbhAvaH spaSTa eva, itthaM ca "zirasaH zIrSan" [3. 2. . 35 vyAkhyAnaM kRtaM tahApi ziraH sambandhini 'ye' ityeva / 101.] iti pUrvasUtreNa nityameva zIrSannAdeza ucitaH,
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pAda-2, sUtra-102-103 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / 105 dabhAvakaraNAcca kezAdanyatrApi tadvaikalpikatvamiSTamityA- / "avarNavarNasya" [7. 4. 68.] ityavarNasya lopa AdirAtyeva / kvacicca sarvathA zIrSannAdezAbhAva eva teSAM mate, / svaravRddhiH / evaM-- sthaulazIpiriti ----sthUlaM ziro yasya .. ityAha-zAkhAdiyapratyaye iti / zAkhAditvanibandhanayapratyaye sa-~-sthUlazirAH, tasyApatyamityarthaH / pIlurvakSaH, tatphalaM va sarvathA zIrSannAdezAbhAvameva te icchanti, tanmatasiddhaM prayo- | pIlu, tadvat ziro yasya sa pIluzirAH, tasyApatyaM--- gamAha--zirasastulyaH --zirasyaH iti, svamate cAtrApi / pailushiirssiH| mRgazirasA etannAmnA candrayuktena candrasthizIrSaNya ityeva prayoga ucitaH / pratyayavidhAyaka sUtramuddizati- timatA nakSatreNa, yuktA paurNamAsI---mArgazIrSI mRgaziraH zAkhAditvAd yaH iti---"zAkhAderyaH" [7. 1. 114.] ! zabdAt "candrayuktAt 'kAle0" ([ 6. 2. 6. ] iti aN / iti tasya tulya kaH "saMjJA-pratikRtyoH" [ 7. 1. 108.] ' pratyayaH, zIrSAdezaH, Adisvarasya vRddhiH, strItvAnDIH / iti prakaraNapaThitena sUtreNa ya: pratyaya ityarthaH / yadyapi rasa idaM-sthaulazIrSamiti--"tasyedam" [6. 1. 0 "zirasyAstArakAH' itivad vaikalpikatva-svIkAre'pi pAkSikaH | 160 ] . iti aN / zirasi kRtaM-- zeSamiti---"tatra zirasya iti prayogaH syAdeva, tathApi teSAM mate'tra sarvathA ! kRta-labdhakrIta-sambhUte" [ 6. 3. 94. ityaN / zirasA tadabhAva eveSTa iti vizeSa: / / 3. 2.102 / / tarati-zorSikaH iti---taratItyarthe "nau-dvisvarAdikaH" :45 [6.4.10.] iti ikaH, shiirssaadeshH| svara iti kimiti sAmAnyena taddhite parata eva vidhIyatAm, ye ca pUrveNApazIrSaH svare taddhite // 3.2. 103 // vAdabhUtena bAdho'nyatrAnena 'zIrSAdezo bhaviSyatIti svare ta0 pra0-zirasazabdasya svarAdau taddhite pare 'zIrSa' iti vyarthamityarthaH / pratyudAharati--ziraskalpaH iti-ISada15 isyayamAdezo bhvti| hastiziraso'patyaM-hAstizISiH, ! parisamAsaM ziraH ----ziraskalpaH "atamabAderISadaparisamApte , evaM-stholazISiH, pailuzISiH, mRgazirasA candrayuktena ! kalpap---dezyap---dezIyara" [ 7. 3. 11 ] iti kalpapa, yuktA-mArgazIrSI paurNamAsI, sthalazirasa idaM-sthaulazIrSama, | sa ca vyaJjanAdiriti zIpAdezastatra neSTa:, 'svare' ityasyA. zirasi kRtaM-zairSama, zirasA trti-shossikH| svara iti bhAve ca syAdeveti tadvAraNAya 'svare' ityAvazyakama / nanvevaM kim ? shirsklpH| taddhita iti kim ? zirasA, zirase; ] 'svare' ityevocyatAm, 'pratyaye' iti ca vizeSyamadhyAhAryam, sthUlazirasamAcaSTe sthalazirayati / kathamilvalA magazIrSa- / tathA ca na ziraskalpa ityAdAvativyAptiH, nApi hAsti hAsti- 55 syeti ? zIrSazabdaH prakRtyantaramasti-zIrSacchedyaM paricchi- zISirityAdAvavyAptiriti 'taddhite' iti vyarthamityAzate / oti, anenaiva ca siddha uktaviSaye zirasaH prayoganivattyarthaM taddhita iti kimiti| na kevalaM taddhitapratyaya eva svavacanam // 103 // rAdiH, syAdivibhaktiSvapi svarAdayaH pratyayAH santi, tatrApi zIrSAdezApattiH, na ca taveSTaH sa ityAha pratya dAharaNena--ziraseti--ziraszabdasya TAyAM rUpamidam, , za0 ma0 nyAsAnusandhAnam --zIrSaH / "saptamyA atra zIrSAdezanivRttyarthamAvazyakaM taddhite' iti, iti bhaavH| AdiH" [7.4.114. ] iti paribhASAsUtrAnusAra-saptamya na kevalaM syAdivibhaktaya eva svarAdayo'tiprasaktintasya vizeSyasya vizeSaNaM tadAdibodhakamiti paribhASyate. viSayA nAmadhAtupratyayA api nAmno vihitAH svarAdayaH, tathA ca taddhite' iti saptamyantaM vizeSyam, tasya vizeSaNa santi, te'pi bhaviSyantyatiprasaGga viSayA ityAha-sthalabhUtaM 'svare' iti padaM tadAdibodhakamiti svarAdAvityarthaka | zirasamAvaSTe' iti---"Nij bahulaM nAmnaH kRgAdiSu" 65 sampadyate, tadAha--zirasazabdasya svarAdau taddhite pare / [ 3. 4. 42. ] iti Nici "zyantyasvarAdeH" [ 7.4, 43.] 30 iti / udAharati--hastiziraso'patyamiti--hastinaH / ityantyasvarAdeluki--sthUlazirayatIti---atrApi svarAdi zira iva ziro yasya sa hastizirA ityuktaM prAk, tasyA- pratyayasattvAt zIrSAdezaH syAt, tannivRttirapi taddhite' patyamityarthe "bAhvAdibhyo gotre" [ 6.1.129.1 iti / ityasya phalamiti bhAvaH / vinApi svarAditaddhitapratyayaM iJi svarAditaddhitaparatvasattvAt prakRtasUtreNa zIrSAdeze zIrSazabdaprayogo dRzyate sa kathamupapadyata iti pRcchati--kaya- 70
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 bRhadvRtti-bRhannyAsasaMvalite [pAda-2, sUtra-103.105] milvalA mRgazIrSasye te---"ilvalA mRgazIrSasya zirasyA- [ masyeti vigrahaH, bahuvrIhisamAse sati udksyodaadeshH| 35 stArakAH smRtAH" iti pUrvodAhRtAdaraNIyavAkye mRgazIrSa- ete prayogAH sarve yaugikA eva, tadAha---anAmArtha vacana bhaktau parataH kathaM zIrSAdeza ityarthaH / uttara- | miti----'nAmabhinnaviSaye pravRttyarthamidaM sUtramiti bhAvaH / yati-zIrSazabdaH prakRtyantaramastIti---ziraH paryAyaH / udadhiriti samudranAmasvapi paThayate, tatra kathamudakasyodAdeza zIrSazabdo'pyasti, sa evAtra prayukto na tu ziraH zabda- | ityAdizaGkAyAmAha--nAmnyuttareNa siddhamiti-"nAmnyusthAnIya iti bhaavH| prakRtamathaM poSayituM zIrSazabdaprayoga | ttarapadasya ca" iti vakSyamANena sUtreNaiva tatra siddhiriti 40 pramANayati 'zIrSaccheyaM paricchidya iti---zIrSacchedamarha- | na tadarthametatsUtrAvazyakateti bhAvaH // 3. 2. 104. / / tItyarthe "zIrSacchedAd yo vA" [ 6.4. 184. 1 iti yaH, tAdazaM janaM paricchidya--nizcityeti kvAcitka: prayogaH, 10 tatra zIrSacchedazabdaH zirazchadArthakaH ziraHparyAyazIrSazabda vaikavyaJjane pUrye // 3. 2. 105 // vazenaiva prayukta ityarthaH / itthaM ca prakRtasUtrasya ta0pra0---udakazabdasya pUrayitavyavAcinyekavyaJjana - vaiyarthyamAyAtama, vinApi prakRtasUtraM svAbhAvikena zIrSa- saMyaktavyaJjanAdAvattarapade udAdezo vA bhvti| udakumbhaH, zabdenaiva hAstizoSirityAdisiddhirastyeveti zaGkAmutthApya | udakakumbhaH; udaghaTaH, udakapaTaH: udapAtrama, udkpaatrm| 45 samAdhatte-'anenaiva ca siddhe uktaviSaye zirasaH prayoga- vyaJjana iti kim ? udakAmatram / eketi kim ? udava15 nivRttyarthaM vacanamiti--svarAdau taddhite ziraH zabdasthAne | sthAlam / pUrya iti kim ? udakaparvataH, udakadezaH // 105 // zIrSazabda eva prayoktavyo na ziraH zabda iti prayoganiyamArthaM prakRtasUtramiti bhAvaH / / 3. 2. 103 / / za0 ma0 nyAsAnusandhAnam---vaika0 / vA eka vyaJjane' iticchedaH tatra 'ekavyaJjane' iti 'uttarapade' udakasyodaH peSa-dhi-vAsa-vAhane // 3.2.104 // ityasya vizeSaNam, "saptamyA AdiH" [ 7. 4. 114 ] 50 ta0pra0-udakazabdasya peSamAdiSuttarapadeSu 'un' iti paribhASaNAt tadAdibodhaH, ekamasaMyuktaM vyaJjanamAdI 20 ityayamAdezo bhavati / udakena pinaSTi-udapeSa pinaSTi | yasya tAdRze uttarapade ityarthaH, uttarapadaya'va ca vizeSaNaM tagarama, udakaMghIyate'sminniti-udadhiH-ghaTaH, udakasya vAsa:-- 'pUrye' iti, tathA ca yAdRzo'rthaH sampannastamAha vRttikRtudavAsaH, evam-udavAhanaH / anAmArthaM vacanam, nAmnyu udakazabdasya pUrayitavyavAcini ityAdi / ekavyaJjane' tareNaiva siddham // 104 / / ityasyArthamAha-asaMyuktavyakajanAdAviti, pUrye uttarapade 5 iti sAmAnAdhikaraNyenAnvayo na ghaTate, yato nottarapadaM pUraNIyamapitRttarapadArthabhUto ghaTAdireva, ata eva 'pUrye' za0ma0 nyaasaanusndhaanm--udk| peSaMdhivAsa- ityasyArthaparatAM vyAcakhyau--pUrayitavyavAcinIti, tathA 25 vAhanAnyuttarapadasya vizeSaNAni, tathA ca tadrUpe uttarapade | ca pUrye yaduttaraM padaM tasminniti rItyA sambandho yoja udakazabdasyodAdezaH prakRtasUtravidheyaH / udAharati--udakena | nIyaH / udkumbhaH iti--udakasya kumbha iti samda- 60 pinaSTIti--"svasnehanArthAt puSa-piSaH" [ 5. 4. 65.] ndhasAmAnyaSaSThayA, udakena pUraNIyaH kumbha iti pUraNArthaM iti Nam, upapadasamAsaH, peSamiti Namante uttarapade'neno- vRttAvantarbhAvya karaNatRtIyAntena vA samAsaH, udakazabdasya dakazabdasya udAdezaH / udakaM dhIyate'sminniti dadhAterA- pAkSika udAdezaH, evaM sarvatra / padakRtyamAha--vya dhAre ""vyApyAdAdhAre" [ 4. 3. 88. iti kiH, Ato | jana iti kimiti----yadyapi vyaJjanarUpavizeSyAbhAve 30 lope vi-zabdo niSpadyate, upapadasamAse sati anenodaka- | ekazabdo vizeSaNamapi vyartha eva nivizeSyasya tasyA- 65 'syodAdezaH / vAsazabde udAharati---udakasya vAsaH iti----kiJcitkaratvAt tathA 'pyavayavadvArA samudAye praznaH-- vasanaM vAso bhAve ghana, udakasya vAsa iti SaSThIsamAse | 'ekavyaJjane' ityeva kimarthamiti tatra vizeSaNAMzaphalasya sati anenodakasyodAdezaH / udavAhanaH iti / udakaM vAhana- pRthageva vakSyamANatayA vizeSyAMzamAtraphalaM prathama pradarzanIya
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pAda-2, sUtra-105-107] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtiiyo'dhyaayH| 107 mityAzayena dhyaMjane iti kimityetAvadeva pRcchati / udakenopasikta odana ityarthaH, upasekakriyAyAzca vRttA- 29 udakAmatramiti-amanamapi pAtrameva, tadapi pUraNIyamiti / vantarbhAvAt taddvArA udakena sahaudanasya sAmarthyam, mayUrapUrye uttarapade satyapIha neSyate udAdezaH, vyaJjanagrahaNA- | vyaMsakAderAkRtigaNatvAt samAsaH, udAdezo - vaikalpikaH, bhAve ca syaadev| ekati kimiti----astu vyaJjanAdAvuttara- evam--udasakturityatrApi, udakenopasiktaH sakturiti 5 pade ityevArthaH, tAvatA'pyavyAptyativyAptiparihArAditi / vigrahe upasekakriyAdvAraMvodakena saha saktoH saamrthym| 'eka' iti vyaJjanavizeSaNaM vyarthamityAzayaH / pratyudAha- / udavindariti SaSThIsamAsaH / udakasya vajraH----udavaH 40 rati--udakasthAlamiti --sthAlIzabda eva pAtravAcI udakasaMbhato maNyAdijAtIyaH padArthaH vajratvena prasiddho vA zrUyate sma, prakRtaprayogAcca tasya napusakatvamapIti prtiiyte| meghasambhato'zaniH / udabhAraH udakasya bhAraH / udahAraHudaka annapAtre napuMsaka prayajyate loke'pi, pAkapAtre ca strI haratIti saH , "karmaNo'N" [ 5.3.14.] ityaNa, hArazabde 10 liGgam, tathodakapAtre'pi kvacinnapuMsakaM prayujyata ityasmAt / pare udakasyodAdezaH / udakavIvadhaH vIvadhazabdo'vyutpunaH, prayogAdavagamyate, sthAlazabdazcAnekavyaJjanAdiriti tasmi- / ubhayatobaddhasikye skandhabAjhe kASThe----pathiparyAhAre vartate 45 zruttarapade udakasyodAdezo neSTaH, tadvAraNAyaikagrahaNamAvazya- udakasya vIvadha: udakAharaNArthaH pathiparyAhAra iti tadarthaH, kamiti bhAvaH / pUrya iti kimiti-udakasya prAyaH pUryeNaiva SaSThIsamAsaH / udagAhaH iti---udakasya gAho gAhanamudaka sAmarthyamiti matvA praznaH / udakaparvataH iti----udakasya ! gaahH| sarveSAmuttarapadAnAmekavyaJjanAditvena pUrveNaivodAdeza15 parvataH, udakabahula: parvata ityarthaH / evam-udakadezaH siddhiriti zaGkAyAmAha- aparyArtho yatnaHiti, ayamAzayaH-- ityatrApi sa evArthaH---udakabahulo deza iti, atra parvata- pUrvasUtraM pUrya uttarapade pravartate, matthAdInAM ca pUrayitavya- 50 dezayoH pUrayitavyavAcitvAbhAvena tayoH parata udakazabda-vAcitvAbhAvaH spaSTa eveti tatra pUrvasUtreNa na prAptiriti syodAdezo nepTaH, tadvAraNAyeha pUrya ityAvazyakamiti / tadarthamayaM satrArambharUpo yatnaH kRta iti bhAvaH // 3.2.106. / bhAvaH // 3.2.105. 11 nAmnyuttarapadasya ca // 3.2.107 // 20 manthaudana-saktu-bindu-vajra-bhAra-hAra- ta0 pra0-udakazabdasya pUrvapadasyottarapadasya ca nAmni vIvadha-gAhe vA / / 3.2.106 // / saMjJAyAM viSaye 'uda' ityayamAdezo bhavati / udamegho 55 ta0 pra0-manthAdiStarapadeSadakazabdasyodAdezo vA nAma-yasyaudamedhiH putraH, udavAho nAma-pasyaudavAhiH putraH, bhavati / udamanthaH,udakamanthaH; udaudanaH,udakaudanaH; udasaktuH, udapAnaM nipAnam, udadhiH samudraH / uttarapadastha-lavaNodaH, udakasaktuH, udabindaH, udakabindaHudavajaH, udakavajaH kAlIdaH, kSIroda, evaMnAmAnaH samadrAH; lohitodA. 25 udabhAraH, udakabhAraH; udahAraH, udakahAraH; udavIvadhaH, kSIrodA nAma-navI; acchodama, sitodama, aruNodama, udakavIvadhaH; udagAhaH; udakagAhaH, apUryo yatnaH // 106 // lohitodam, evaMnAmAni sarAMsi / / 107 // 60 za0 manyAsAnusandhAnam-manthI0 / manthAdaya uttara- za0 ma0 nyAsAnusanmAnam-nAmnyuH / pUrvasUtraH padavizeSaNAni, eSattarapadeSa satsu udakazabdasyodAdezo sAdhAraNyena pUrvapadabhUtasyodakazabdasyodAdezo vihitaH vikalpena vidhIyate prakRtasUtreNa, tdaah--mnthaadissviti| anena ca nAmni uttarapadabhUtasyApi codakazabdasyodAdezo 30 udamanthaH iti--dravadravyasaMskRtAH saktavo mantha ityucyate, : vidhIyate, tadAha---pUrvapadasyottarapadasya ceti----tatrottara udakena mantha iti vigraha iti tattvavodhinIkRt / uda- padasthasyAdezasthale uttarapade iti na sambadhyate vayAt, 65 kena mathyate iti karmaNi ghabhi "kArakaM kRtA" [ 3. 1. / tathA ca tatrAnaimittika evAdezaH, tasyottarapadasthatvameva ' 68. ] iti samAsa iti laghunyAsakAraH / vaikalpike / vA tatra nimittam / udAharati---udameko nAma yasyauudakasyodAdeze--udakamantho'pi / udaudanaH iti--- ! damedhiH putra iti---udakapUrNo megha:-udameghaH, tatsAdRzyAt
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 bRhadvRtti-vRhannyAsasaMvalite [pAda-2, sUtra-107-109] tAdRzasya kasyacana puruSasya saMjJeyam, tasya saMjJAtvameva | nuvRttam, tadAha--nAmaviSaye ye pUrvottarapade iti / luk 35 pramANayati- yasyaudamedhiH putra iti, udamedhaH svayaM prasiddhi- | zabdaH karmaNi kvibantaH, lucyata iti lugiti vyutpatteH, manASto'pi audamedheH prasiddhathA tasyApi tannAmnA prasiddhatvaM | tathA ca te lucyete-lupyate iti tadarthaH / devadattaH iti luga svIkAryameveti bhAvaH / evamudavAhazabdasyApi nAmatvamAha-- ! bhAvapakSe samudAyopasthApaka rUpam, tatrottarapadabhUtasya datta5 udavAho nAma kazcid yasyaudavAhiH putraH iti--udakaM zabdasya lope--devaH iti, pUrvapadabhUtasya devazabdasya lope hatItyudavAhaH "karmaNo'N" [5.3.14.] ityaNa, yaugika- dattaH iti rUpam / evaM--satyabhAmeti samudAyopasthApakaM 40 zabdo'pyayaM puruSavizeSa rUDha iti tasya nAmatvaM tatpUtra-! vaikalpika rUpama, tatrottarapadasya bhAmetyasya lope strItvAprasiddhayA svIkAryam ! udapAnamiti udakasya pAnamiti dApi--satyeti, pUrvapadasya satyetyasya lope---bhAmeti / vigrahaH, pIyate'sminniti pAnaM jalapAnasthAnam, tadAha---- | atra svatantrA api deva-datta-satya-bhAma-zabdA nAmatvena prayu10 nipAnamiti-kupAdisamIpe pazvAdijalapAnArtha sthala- jyanta evArthavizeSeSu, devadattAdizabdapUrvottarapadabhUtA apyanena vizeSo nirmIyate, tadeva nipAnamudapAnaM bocyate / udadhi: sUtreNa sAdhyante, evaM ca kimartho'yaM zabda iti kathaM nizce- 45 samudraH iti--udakaM dhIyate'sminnityeva vigrahaH, samudranAma yamAkArasAmyAt sandehasya duratvAdityata Aha zabdasu prasiddho 'yaM zabdaH / pUrvapadabhUtasyodaka-zabdasya nAmnyu- sAmye'pi prakaraNAdarthavizeSanirNayaH iti, ayamAzayaH-- dAdezamudAhRtyottarapadabhUtasya tasyodAdezodAharaNamAha-- satyaM devadattAdibodhakA devAdizabdAstridazAdibodhakAzca 15 lavaNodaH ityAdinA; lavaNaM kSAramudakaM yasya sa lavaNoda | devAdi----zabdAstulyarUpA eva, kintu zabdArthasandehe sati iti vigrahe bahuvrIhisamAse uttarapadabhUtasyodakazabdasya | vizeSabodhakeSu----tAptayanizcAyakeSu prakaraNamapi paThyate'bhi- 60 udAdezaH / kAlodaH iti--kAlaM kRSNavarNamudakaM yasyeti yaktaH, tathAhi-- vigrahaH / kSIrodaH iti--zIramivodakaM yasyeti vigrahaH / eSAM zabdAnA nAmatvamAha....evaMnAmAna: samudrAH iti / "saMyogo viprayogazca sAhacarya virodhitaa| 20 lohitodA iti lohitaM raktavarNamudakaM yasyAH seti vigrahaH / arthaHprakaraNaM liGga zabdasyAnyasya sannidhiH // 1 // kSIramivodakaM yasyAH sA kSIrodA ete nadInAmanI iti sAmarthya maucitI dezaH kAlo vyakti: svarAdayaH / strItvAdAp / acchodamiti--acchaM nirmalamudakaM yasya zabdArthasyAnavacchede vizeSasmRtihetavaH // 2 // " iti - 55 tat; sitaM zuklamudakaM yasyaM tat-sitodam, aruNabhudakaM itthaM prakaraNamapi' zabdArthasandehe nirNAyakamityavagamAda yasya tat-aruNodam, lohitamudakaM yasya tat lohitodam ; eSAmapi nAmatvamAha--evaM nAmAni sarAMsIti, acchoda yatra yAdRzArthasya prakaraNaprAptatvaM tatra tAdRzArthasyaiva bodha saraso varNanaM kAdambaryAM prasiddhameva, evaM sitodAdayo'pi / zata go ! iti na zabdArthasandeha iti / / 3. 2.108 // kvacidAkhyAnAdau prasiddhAH zabdAH sarovAcakAH / eSu c| nityamevodakasyodAdezaH // 3.2. 107 // 30 vyantaranavarNopasargAdapa Ipa // 3.2. 106 // te lagvA // 3.2.108 // __ ta0 pra0--'dvi-antar' 'ityetAmyAmanavarNAntebhyazcopa- 6 ta0pra0--nAmaviSaye ye pUrvottarapade te laga vA bhvtH|| sarpebhyaH parasya 'apa' ityetasyottarapadasya' 'Ipa' 'ityayamAdezo devadattaH, devaH, dattaH satyabhAmA, satyA, bhAmA; zabdasAmye'pi / -: bhvti| dvidhA gatA Apo'sminniti-dvIpam, evamantarIpam, prkrnnaaderrthvishessnishcyH|| 108 // nIpam, pratIpam, samIpam, anvIpam, vopam / upasargAditi / kim ? zobhanA Apa:-svApaH, pUjitA ApaH-atyApaH; svatI pUjAyAM nopasagauM, ata eva samAsAnto na bhvti| 65 -- za0 ma0 bhyaasaanusndhaanm-se| 'tat' zabdasya ! anavarNeti kim ? prApam, parApam, saMzliSTA AgatA ApoprAntopasthApakatvena prakrAnte pUrvottarapade tadarthaH, naamniity-| 'smin samApo-devayajanam // 109 //
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pAda-2, sUtra-109-110 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / 106 / naM 45 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-dvayantaH / uttarapada- Apo yasmistat---parApamityarthaH, samAsAdiH pUrvavat / syeti smbdhyte| dvi-antarazabdau pUrvapadabhUtau, avarNAntabhinnA anavaNeti paryudAsena avarNAntabhinnavadAvarNAntabhinnasyApi upasargAzca, etebhyaH parasyApzabdasya 'I' ityAdezo'nena | bodhAdAvarNAntopasargAt parasyApi apo nAdeza iti tadAha- 40 vidhIyate, tadAha-dvi antara'ityetAbhyAmityAdi / vigRha- saMzliSTA AgatA Apo'sminniti-sam-A-pUrvako5 NAti-dvidhA gatA Apo'sminniti / yasyabhUbhAgasya dvayoH zabda ityavarNAntabhinnapUrvako na bhavatIti na bhavatI pArzvayoH samudrAdisambandhitya ApaH santi sa [ bhUbhAgaH] ' AdezaH, anavarNetyasyAbhAve ca syAdeveti tadvAraNAya tadA'dvIpam' iti kathyate, nAmatvena nityasamAsatvAt asvapada vazyakatvamiti bhAvaH / pANinIyAstu--samA Apo yasmipi vapaTe / di apa 1 api vigrahavAkye prayakte / niti vigahrantIti, tanmate nAtropasargapUrvala eva tathApi padAntarasyApi madhye pravezAdasvapadavigrahatvaM / deva-pUjAsthAnam / / 3. 2. 109 // 10 vyvhriyte| 'dvi ap' ityanayorbahuvrIhiH Rk-pU:-pathyapo't" [7. 3. 76. ] ityat samAsAntaH, 'ap' ityasyAnena 'I' aadeshe-dviipmiti| prakRtaM vigrahamanyatrApyatidizati--- anordeza up // 3. 2. 110 // evam-antarIpamityAdinA, antargatA Apo yasmin | ta0pra0-anoH parasyApo deze'bhidheye 'up' ityayamA tat antarIpam, nivRttA Apo yasminniti-nIpam, pratigatA ! dezo bhvti| anugatA Apo'smin-anUpo deshH| deza iti 15 Apo yasminniti--pratIpam, saMgatA Apo yasmin tat-- kim ? anvIpaM vanam / kathaM kUpaH ?, sUpaH ?, pRSodarA- 50 samIpam, anugatA Apo yasmin tat----anvIpam, vigatA | ditvAt // 110 // Apo yasminniti vIpam, sarvatra bahuvrIhisamAsaH, at samAsAntaH pUrvavat / upasargAditi kimitti-antaH zabdasAnni dhyAdasattvavacanasyAvyayasyaiva pUrvapadatvena grahaNamiti tathA- | za0ma0 nyAsAnusandhAnam-ano0 / lakSyaka20 bhUtAzca zabdAH prAya upasargA eva santIti 'upasargAd' cakSuSkatayA AcAryAH pratilakSyamapi lakSaNaM vidadhati, tathA ityasyAbhAve'pi nAtivyAptiriti matvA praznaH / upasargA-ca 'anUpa' zabdasiddhayarthamidaM sUtram / apa ityanuvartate, tathA dityasyAbhAve ca tadvizaSaNIbhUtasyAnavarNapadasyApi vaiyarthya- | ca sUtrArthamAha---anoH parasyApo deze'bhidheye iti--- 55 meveti tadapi nAstyeveti vijJAya gatipUrvapadaM samAsaM pratyudA- anugatA Apo yasminniti-patra deze sarvatrApaH sulabhAH harati-zobhanA Apa:-svApaH iti atra vizeSaNasamAsa:, / / sa deza ityarthaH, "jalaprAyamanapaM syAt" iti kozAdapi 25 'su' ityasyApi kvacidupasargatvadarzanAt kathamidamupasargA- ! tathA pratIteH, yatra vA deze jalapUrNadeza evAdhikaH zuSka dityasya pratyudAharaNamiti zaGkAyAmAha---svatI pUjAyAM ! sthalamalpaM sa dezaH / dezAdanyatra pUrvasUtreNa 'I' evetyAha--- nopasargAviti-"dhAtoH pUjArthasvati." [ 3. 1. 1.] deza iti kim ? anvIpaM vanam iti---anugatA Apo 60 iti sUtre pUjAthoM svatI paryudasyate iti tayornopasargatvamiti yasminnityeva vigrahaH / anupUrvAdanyatrApi dezAdanyatrApi ca pratyudAharaNatvaM sambhavatIti bhAvaH / anupasargayoH pUjArthayoH / dRzyate kvacidupAdezaH sa kathamupapadyata ityAzaGkate-~30 svatyoH sattvAdevAtra samAsAnto't na bhavatItyAha-- | kathaM kUpaH, sUpaH, yUpaH ? iti-----ISat Apo yatra ata eva samAsAnto na bhavatIti---"pUjAsvateH prAk TAt" sa kUpaH, supeyA Apo yatra sa supaH, yotIti yuta, yuta Apo [7. 3.72.] iti sUtreNa pUjArthasvatibhyAM parAduttarapadAt yatsamIpe sa yUpa ityAdivigrahe eSAM siddhirityabhimAnenAtra 65 samAsAntasya niSedhAdiha sa na bhavatIti bhAvaH / astu ! kathamupAdeza iti praznaH / uttarayati-pRSodarAditvAditi 'upasargAd' iti, tasya anavarNeti vizeSaNaM kimarthamiti | naite vyutpannAH zabdA api tu pRSodarAditvAd yathAzrutA 35 pRcchati---anavaNeti kimiti / tadabhAve'varNAntAdupasargAt eva varNalopa-varNavikArAdinA nipAtyanta iti naite prakRta parasyApi 'apa' zabdasya IpAdezaH syAdityAha---prApam, / sUtravyabhicArasthalAni / yadyapi samupalabhyamAnapRSodarAdiparApamiti-gatA Apo yasmistat--prApam, parAgatA | gaNe eSAM pATho nopalabhyate, tathApi "pRSodarAdayaH" 70
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 ahavRtti-pRhannyAsasaMvalite [pAda-2, sUtra. 110-111] [ 3. 2. 155.] iti sUtre vahuvacananirdezasyAkRtigaNArthatva-: zeSaNaM--khitIti, tatra khitaH pratyayasya sAkSAduttarapadatvAsyoktattvAdanuktAnAmapi saMgraho bodhya eva, tathA cApaThi- saMbhavAdAha--khitpratyayAnte iti-yadyapi 'uttarapadAdhikAre 35 tAnAmapi zabdAnAM siddhiprakAraH kathitaH---- | pratyayagrahaNe tadantagrahaNaM na" iti jJApitaM prAka, tathApIha "varNAgamo varNaviparyazca, dvau cAparI vrnnvikaarnaashau| yathA tadantagrahaNaM tathA vakSyati svayamevAne, pUrvamapi dhAtostadarthAtizayena yogastaducyate paJcavidhaM ca sUcitaM tat / yathAsaMbhavaM hasvazceti-patra hrasva bhavanayogyatA'sti tatraiva hrasvo na tu sarvatretyarthaH / yadyapi niruktam // " iti / parjanyavallakSaNapravRttyA hrasvasyApi hrasvavidhAne bAdha- 40 vyAkhyAsyate cedaM padyaM tavaiva, ivaM ca nAtropAdeza iti / kAbhAvastathApi nAthikA zAstrapravattirastvityabhiprAyeNana vyabhicAra iti / / 3. 2. 110 / / / evamuktam / udAharati-jJamAtmAnamiti-jAnAtIti rrrrrrrr-zaH "nAmyupAntya-prI-ka-ga-jJaH kaH" [ 5. 1. 54.] iti kaH, khityanavyayA-ruSo mo'nto / AlopaH, jJamAtmAnaM manyata ityarthe "kartuH khaz" [5.1. 117. ] iti khaza, divAditvAta zyaH, upapadasamAse 'jJamanya' 45 10 hrasvazca // 3. 2. 111 // iti sthitAvanena montaH, hasvasya svata eva vidyamAnatvAnna ta0 pra0--anavyayasya-arthAt svarAntasyAruSazca saH / evaM---paNDitamAtmAnaM manyata iti paNDitaMmamyaH,sadakhitpratyayAnte uttarapade mo'nto bhavati, yathAsaMbhavaM hrasva- ! sadvivekazAlinI prajJA-paNDA, sA saMjAtA'syati paNDitaH icAntAdezo bhavati / jJamAtmAnaM manyate-jaMmanyaH, paNDita- "tadasya saJjAtaM tArakAdibhya itaH" [ 7.1. 138. ] manyaH, mamanyaH, khaTvaMmanyA, mahaMmanyaH, rAtrimanyamahaH, itItaH, khazAdiH pUrvavata / dhamanyaH iti---kSamAmAtmAnaM 50 buNimanyaH, grAmaNimanyaH, vaghumanyaH, khalapuMmanyaH; kSemakaraH, manyata iti vigrahaH, iha hrasvo'pi mAzabdasya dIrghAntamedhaMkaraH, ADhabhaviSNuH, ADhaghaMbhAvukaH, subhagakaraNam, tvAta / khaTavaMmanyA khaTvAmAtmAnaM manyate yA sA, ihApi AzitaMbhavo vartate, mitaMgamaH, vihaMgamaH, ptnggH| paratvAt / hrasvaH, strItvAdAp / evaM mahaMmanyaH ityapi, mahAntamAtmAnaM paMvabhAvo hrasvatvena bAdhyate-kAlimanyA, hariNimanyA, manyata ityarthe DAntasya hrasvaH |raatrimnymhH rAtrimAtmAnaM arus-aruNtudH| khitIti kim / paNDitamAnI, subhaga- manyate. rAtrisadazAndhakArAdivadahamapIti manyata iti 55 20 maanii| amavyayeti kim ? doSAmanyamahaH, divAmanyA L, bhAvaH / druNimanyaH iti-druNImAtmAnaM manyata iti vigrahaH, rAtriH / avyayapratiSedhAt khiti tadantagrahaNam, na draNI kcchpii| grAmaNimanyaH grAmaNImAtmAnaM manyate, grAma zavyayAt paraH khitsaMbhavati / aruHzabdopAdAnAdanavyayasya ! nayatIti--grAmaNIminAyakaH, agrAmanAyako'pi grAmavyaJjanAntasya mo na bhvti-giimnyH| *svarasya hrasva nAyakamAtmAnaM manyata ityarthaH / vadhuMmanyaH vadhUmAtmAnaM dIrgha-'lutAH;* iti hrasvaH svarasyaiva / kRdagrahaNe sati manyate, tadvat parAdhInAcaraNa iti bhAvaH / khalaM--dhAnyAdi 60 25 (sa) gatikArakasyApi grahaNAt-'kUlamudrujaH, kUlamudrahaH', niSpAvanasthAnaM, punAti--kAryayogyaM karotIti khalapUH, ityatrApi bhavati // 111 // tamAtmAnaM manyata iti--khalapuMmanyaH / druNimanyAdArabhyAtra mmmmmmmmmmmmm~~~~~~~~~~rmi paryantaM sarvatra hrasvo'pi / kSemakaraH kSemaM karotIti vigrahe za0ma0 nyAsAnusandhAnam-khitya0 / Adezapraka- | "kSemapriya-madra-bhadrAt khA-'N" [ 5. 1. 105. ] iti khaH / raNaM parisamApyAgamaprakaraNamArabhate'nena sUtreNa / tatrAnavyayeti AtyaMbhaviSNuH anADhaya ADhayo bhavati tacchIla iti 65 paryudAso'vyayabhinnasya tatsadRzasya nAmnaH saMgrAhakaH, tathA : vigrahe "nagna-palita-priyA-indha." [ 5. 1. 127. ] iti 30 cAruSo'pyanavyayatvenaiva siddhiriti tasya pRthakkathanenA- khiSNuH, guNAvAdezayoranena montaH, atraiva vigrahe khukatri vyayabhinnasya svarAntasya grahaNamityAha--ananyayasyArthAt vRddhAvAvAdeze-ADhayaMbhAvukaH iti / subhagaMkaraNamitisvarAntasyeti-aruH zabdasya pRthakkathanasAmarthyAdeva svarAnta-! asubhagaH subhagaH kriyate'neneti vigrahe "kRgaH khanaT karaNe" syetyarthasya lAbha iti bhAvaH / 'uttarapade' ityanuvRttam, tadvi- / [5. 1. 129] iti khanaT / AzitaMbhavo vartate Azitasya 70
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pAda-2, sUtra- 111 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / 111 bhAva ityarthe "bhAve cAzitAt bhuvaH khaH" [ 5.1.130. ] | vAcyameveti bhAvaH / pUrvamuttarapadAdhikAre pratyayagrahaNe na iti sUtreNa bhAve khaH / mitaM parimitaM gacchatIti / tadantagrahaNamiti jJApitatveneha khitaH pratyayasya grahaNe sati saH, mitopapadAd gamaH "nAmno gamaH khaD Da ca vihAyasastu tadantagrahaNamanucitamiti kathamiha 'khidante uttarapade' 40 vihaH" [ 5. 1. 131. ] iti khaH / vihaMgamaH vihAyasA / ityarthalAbha ityAzaGkAyAmAha---avyayapratiSedhAt khriti 5 gacchatIti saH, iha vihAdezo'pi / pataGgaHpatan gacchatIti tadantagrahaNamiti - anavyayasyeti kathanenAvyayasya mohantAgamaH pratiSidhyate / yadyapi nAyaM prasajyapratiSedhArthI nav kintu paryudAsArthaH, sa cAvyayapratiSedho vyarthaH yato'vyayasya khritparatvayogyataiva nAstItyAha -- narabhyavyayAt paraH khit 45 saMbhavIti - khitaH pratyayasya dhAtoreva vidhAnAdavyayasya khitparatvayogyatAyA evAbhAvAt tasya mAntAgamaH prApta vigrahaH, pRSodarAditvAt talopaH / kvacit puMvadbhAva-hasvatvathorubhayoH prAptau kena bhAvyamityAzaGkAyAmAha -- paratvAt puMvadbhAvo hrasvatvena bAdhyate iti, ayamAzayaH -- ubhayoH prAptau satyAmanirNaye prApte " spardhe' [ 7.4.119] 10 iti paribhASAsUtra sahakAreNa parasyaiva pravRttirbhavatIti " parataH strI puMvat stryekA'rthe'nUDa" [ 3.1.49. ] iti evaM neti vyarthastasya paryudAsasUcitaH pratiSedha iti vyarthI - sUtrApekSayA prakRtasUtrasyaiva balavattvAt pravRttirbhavatIti / / bhUtaH sa tadantagrahaNamiha jJApayati, evaM ca khidantAvyavahitakvetyAha-- kAlimanyA, hariNimanyeti -- kAlI mAtmAnaM | pUrvatvasyAvyayeSu sambhavAd bhavati tatpratiSedhasArthakyam 1 50 sanyate, hariNImAtmAnaM manyata iti vigrahaH, kAlIhariNI - / arthAt svarAntasyeti vyAkhyAtaM tanmUlamudghATayituM tatphala15 zabdayoH puMvadbhAve sati kAlaMmanyA haritaMmanyeti syAt, mAha-- aruH zabdopAdAnAdanavyayasya vyaJjanAntasya kintu paratvAd hrasvasya pravRttyA 'sakRdgatI sparddhe yad bAdhitaM / mo na bhavatIti--anavyayasyetyuktyA'vyayabhinnasya sarvasya tad bAghitameva' iti nyAyena na punaH pravRttiriti na pazcAdapi / mAgame siddhe sati aruSo'pi syAdevetyaruSo grahaNena puMvadbhAvaH / anavyayAMzamudAhRtyAruSa udAharati-- aruntuda / vyaJjanAntasya cedaruSa eveti vijJApanAdanyasya vyaJjanAntasya 55 iti---- arurmarmasthAnaM tudatIti vigrahaH "bahuvidhvarustilAt / na bhavatItyarthata eva svarAntasyaiva mAntAgama iti parya20 tudaH " [ 5.1.124.] iti khaz, tudAditvAt zaH anena vasyatIti bhAvaH, tatphalamAha - gIrmanyaH iti -- giramAmonte sati "saMyogasyAdau skorluk" [ 2.1.88. ] iti tmAnaM manyata iti vigrahaH, atra yadyapi mAgame satyapi sope sati rUpasiddhiH / padakRtyamAha - khitIti kimititasya " padasya " [ 21.89 ] iti saMyogAntasya masya khitItyasya sthAne kRtItyAdyeva sAmAnyena vAcyamityAzayaH, lope prakRtarUpasiddhI bAdhakAbhAva iti kathayituM zakyate, 60 tathApi "rAt saH" [ 2.1.90. ] iti niyamAd rephAt parasya sakArabhinnasya masya lopo na syAditi rUpAsiddhibodhyA / nanu yatra mAntAgama - hrasvayorubhayorvidhAnaM tatra krameNa pUrvaM mAntAgame pazcAt tasyaiva hrasvo bhavatviti cedanAha-- svarasya hrasvadIrghaplutA iti hrasvaH 65 svarasyaiveti-- hrasva-dIrgha- plutA vidhIyamAnAH svarasyaiva / anyathA khitItyasyAbhAve sAmAnyata uttarapade'sya pravRtyA 25 devAzrita ityAdisamAse'pi pravRttirdurvAreti kRdantasthalapratyudAharaNAnudhAvanaprayAso viphala eva syAt / paNDita - mAnI, subhagamAnIti - paNDitaM paraM manyata iti vigrahaH, "manyANNin" [ 5. 1. 117 ] iti Nin atrApi montaH syAditi khitIti vAcyameveti bhAvaH, evaM subhagabhAnI 30 tyapi / anavyayeti kimiti - anavyayapadamavyayabhinna | sthAne bhavantIti prakRtanyAyArthaH / tathA ca na vyaJjanasya pUrvapadopasthApakaM tadabhAve c 'uttarapade' ityanuvRttisAmarthyA / hrasvaprAptiriti bhAgame satyapi svareSvantyasya sthAne eva deva pUrvapadasyopasthitiH syAditi sAmAnyena sarvasya pUrva- ! hrasvo bhavati, na vyaJjanasya masyeti bhAvaH / nanu 'anapadasya khiti monto vidhIyatAmityAzayaH / doSAmanyamahaH / vyayAruSaH" iti SaSThInirdezena " SaSThayA'ntyasya [ 7 4. 70 iti---doSA AtmAnaM manyata iti vigrahaH, evaM - - divA - 106. ] iti paribhASayA'ntyasya hrasvo vidheyaH, ante ca 35 manyA rAtrirityatrApi, atrAnavyayagrahaNAbhAve prakRtaprayoga- svarAbhAvAnna bhaviSyati hrasva iti cet ? na sanniyogayoravyayayordoSAdivAzabdayorhasve mAntAgame ca 'doSaM ziSTatvAt, sanniyogaziSTo hi hrasvo mAgamena sahaiva manyam' 'divaMmanyA' iti syAditi tannivRttaye'navyayasyeti / bhaviSyati, svarasya hrasvastasyaiva mAgamazca / yadyapi hrasva !
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 havRtti bRhanyAsasaMvalite pAda-2, sUtra 111-113 ] zrutyA 8 svarasya hrasvadIrghaplutAH ke iti nyAyavazAt | padatvaM vijJAyate, satyAdInAM pUrvapadabhUtAnAM kArazabde uttara- 35 svarasyetyupasthitam, taccAnavyayasyetyasya vizeSaNam, vizeSa- pade mo'nto bhavatIti sUtrArthaH / satyAdibhyaH iti paJcamyaNena ca tadantavidhirbhavati, evaM ca svarAntasyAnavyayasya | ntatayA vyAkhyAnaM tu vaicitryArtham / satyaM karotItyAdi-- pUrvapadasya hrasvI bhavatItyarthaH, na tu svarasyati vizeSyam, 5 pUrvapadasyeti ca vizeSaNam, anavyayapUrvapadasambandhinaH | kRtpratyayotpattyartha satyaM karotItyeva vigrahaH, utpanne tu svarasya-hrasvo bhavatIti, tathA sati bAGmanya ityAdAvapi tasmina tadyoge SaSThIvidhAnAta SaSTayatena saha samAsa iti hrasvapravRtyApattiH, evaM ca pUrva mAgamapravRttau svarAntatvA- vastusthitipradarzanArthaM satyasya kAraH iti vigrahaH / vastubhAvAdadhrasvo na syAditi zaGkayituM zakyate, tathApi * | tasta dyoge SaSThIvidhAne'pi na tayA SaSThayA laukika sanniyogaziSTAnAM saha vA pravRttiH saha vA nivRtti %vigrahavAkyamIdazasthale pradarzyate, gatikArakaDAsyaktAnAM 10 iti nyAyena sahaivobhayamapi pravartata iti na svarAntatvahAnyA | kRbhiH saha syAdyutpatteH pUrvameva samAsasya nyAyasiddhatvAt / hasvApravRttiprasaGga iti / na kevalaM khidantasyaiva grahaNamapi tu | vivecitaM caitanyAyasindhau vistareNeti tata evaavdhaarnniiym| 45 khidantAntasyApi kvacid grahaNaM bhavatItyAha-kRdagraNe | tathA ca saMbhavapradarzanamAtraM SaSThayantena saha vigrahavAkyaM sati gati-kArakasyApIti--"kRt sagati-kArakasyApi" na tu vastusthitirIdazIti dhyeyam / evaM ca satyaM karotIti [7. 4. 117. ] iti paribhASayA kRdgrahaNe kevalasya gati-vigrahe "karmaNo'N" [ 5. 1. 72. ] ityaNa, kRdyoge karmaNi syApi ca grahaNAd gatikArakapUrvasyApi khidanta-SaSThI, tadantasya kAreti kRdantena saha syAdyutpatteH pUrvameva syaha grahaNamiti bhAvaH / tatphalamAha--kUlamudrujaH, kUla- samAsaH, anena monto bhavati / agadaM---nIrogaM karotIti- 50 mudvaha ityatrApi bhavatIti / kUlopapadAt udpUrvakAt rujerva- agadaMkAro vaidyaH / astu karotIti- astuMkAraH, svIkAra hezca "kUlAdudujodvahaH" [ 5. 1. 122. ] iti khaz, atra / ityarthaH / nanvastviti tyAdyantaM kathaM nAmnA kArazabdena uditi' gatisaMjJam, tatpUrvakasyApi khidantasya 'udruja, | samasyate ? nAma nAmneti kathanAt, asati ca samAse kathaM 20 'udvaha' ityasyeha khidantatvena grahaNAt tasmin parataH sati pUrvottarapadavyavahAraH, pUrvottarapadayoH samAsapUrvAvayavacaramA bhavatyevAtra mAgama iti bhAvaH / vRttau kRdgrahaNe sati gati- vayavayo rUDhatvAditi cedatrAha--- aritvati nipAtaH kriyA- 55 kArakasyApIti pATho na samIcInaH, gatikArakayoH svAta- pratirUpako'bhyupagame varttate iti--"vibhaktithamantatasAtryeNa grahaNasyAniSTatvAt, kintu sagatikArakasyA- | dyAbhAH" [ 1. 1. 33. ] iti sUtreNa vibhaktyantAbhAnAmavya pItyeva pAThaH samIcInaH / prakRtapAThasyaiva vA tatraiva tAtparya-yasaMjJAvidhAnAdastviti tyAdivibhaktyantAbhamadhyayamabhyupaga25 mavadhAraNIyaM, gatikArake sto'syati matvarthIyenAkAreNa | mavAci, tena sahaiva samAsa iti bhAvaH // 3.2.112 / / tasya tadarthakatvasambhavAt / / 3. 2.111. // lokaMpRNa-madhyaMdinA-'namyAza- 60 satyA-'gadA-stoH kAre // 3, 2. 112 // mityam / / 3. 2. 113 // ta0 pra0--satyAdibhyaH kArazabde uttarapade pre| ta0pra0--ete zabdAH kRtapUrvapadamAntA nipaatynte| mo'nto bhavati / satyaM karoti, satyasya kAra iti vA- lokaM pUNati, lokasya bA paNaH-lokaMpaNaH; madhyaM dinasya, 30 satyakAraH, evam-agadaMkAraH, astuMkAraH, astviti nipAtaH madhyaM ca tat dinaM ceti vA-madhyaMdinam ; aznotezi-abhyAza kriyApratirUpako'bhyupagame vartate // 112 // iti rUpam, anabhyAzaM-dUrama, ityaM-gantathyamasya-anabhyAza- 65 mityaH, dUrataH parihartavyaH; anabhyAzenetyo'nabhyAzamitya iti vA, dUreNa prApyo na tvantikenetyarthaH / anye tu-proNAza0ma0 nyAsAnusandhAnam- satyA0 / 'satya- | teNigantasyAci hrasvatvaM nipAtya lokapriNaH, lokasya proNaka agada-astu'-zabdAnAM samAhAraH sautratvAt puMstvam / kAra | ityartha ityudAharanti / kazcittvakRta hrasvatvameva manyatepratyuttarapadavizeSaNam, tatsamabhivyAhArAt satyAdInAM pUrva- / lokaMtrINaH // 113 // 70
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pAda-2, sUtra - 114-115] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-- loka0 / nipAtanapara midaM sUtram etadevAha -- ete zabdAH kRtapUrvapadamAntA nipAtyante iti / nipAtyamAnAnAmapi prakRti-pratyayAdi - vibhAgakalpanA jyAyasIti matvA tadvibhAgajJApanAya vigraha 5 vAkyamAha -- lokaM pRNatIti evaM vigrahavAkye "karmaNo'N" [ 5. 172. ] ityaNo'bhAvo'pi nipAtanAdeva vAcyaH, 'mUlavibhujAdipAThakalpanA vA ata eva vArucevigrahAntara mAha -- lokasya vA praNa iti---pRNatIti pRNa: "nAmyupAntya0" [ 5. 1. 54 ] iti kaH, tadantena yoge SaSThI, 10 nipAtanasAmarthyAdeva samAsaH, mAntatvaM ca pUrvapadasya / anabhyAmityasya sAdhanArthaM pUrvamabhyAzazabdaM vyutpAdayati-- aznoterdhanIti--abhipUrvakAditi zeSaH, na abhyAza ityanabhyAzaH, dUramityarthaH, etuM yogyamityaM gantavyamityarthaH, anabhyAzaM dUramityaM -- gantavyaM yasyeti bahuvrIhiH, atrAna- ta0 pra0--- gilAntazabdavajitAt pUrvapadAt pare gile 45 15 bhyAzamiti kriyAvizeSaNatvena dvitIyaikavacanAntaM klIbam, gilagile cottarapade pare mo'nto bhavati / timi gilatItianyathA prathamaikavacanAntasyAnabhyAzazabdasya ghaJantatvena timiGgilaH, evaM - matsyaMgilaH, bAlaMgilo rAkSasaH, apatyaM - puMstvaM syAt / ArthikArthamAha-- dUrataH pariharttavyaH iti, gilA zizumArI / timInAM gilagila:- timigilagilaH; vigrahavAkye prakArAntaramAha--anabhyAzenetyaH iti -- hetu - gilagilazabde gilazabdo nottarapadamiti gilagilotRtIyAntena saha " tRtIyA" iti yogavibhAgAt samAsaH / pAdAnam / gilazabdasya svarAntasya paryudAsena svarAntAd 50 20 matAntaramAha--anye tviti - prINayatIti prINaH, lokasya vidhistena vyaJjanAntAnna bhavati - cUrgilaH / agilA viti prINa iti vigrahe SaSThIsamAsaH prINayaterIkArasya hrasvo'pi kim ? timiMgilaM gilati - timigilagilaH / gilaM gilatinipAtyata iti teSAmAzayaH / prayogArthamAha-- lokaprINaka gilagila ityatra gilagileti nirdezAdeva moto na saMbhavati, iti / mAgamamAtraM nipAtyaM na tu hrasvo'pIti matAntaramAha-agilAditi tu niSedho gilAntasyApi nivRttyarthaH // 115 // kazcittvakRtahrasvatvameveti / 3. 2. 113 / / agilA gila - gilagilayoH // 3. 2. 115 // 25 bhraSTrAnerin / 3. 2. 114 // ta0 pra0 -- bhrASTrAgnibhyAmindhazabde uttarapade pare mo'nto bhavati / bhrASTrasyendhaH - bhrASTramindhaH, evam - agnimindhaH / / 114 // za0 ma0 nyAsAnusandhAnam bhrASTrA0 / bhrASTrAgneriti 30 paJcamyantatayA vyAkhyAti bhrASTrAgnibhyAmityAdi, vastutastu mAgamasya tadavayavatayA vidhAnasyaucityena SaSThyantatathaiva vyAkhyAnamucitamiti pratibhAti "khityanavyayAruSa 0 " [ 3. 1. 111. ] iti sUtre tathaiva vyAkhyAnasya kRtatvamapi, pazcad vA SaSThyantatA samAzrayaNIyA / bhrASTrasyendhaH iti 15 113 indhayatItIndha indhayaterali rUpam, tasya SaSThyantena bhrASTra- 35 zabdena samAsaH bhrASTramindhe -- dIpayatIti vA vigrahe "karmaNo'N" 5. 1. 72. ] ityaNa, indhanamindha ityarthe "puMnAmni ghaH " [ 5.3.130. ] iti ghaH bhrASTrasya indha iti vigrahaH, ghani sati tu "dazanA'vodeghaudmaprazratha - himazratham " [ 4.2.54 ] iti nipAtanAt naluk syAt / vastutastviha indhayatItIndha iti kartRpratyayAntatvamevendhazabdasya 40 yuktam, atra prakaraNe kartRpratyayAntAnAmeva vizeSataH prayogadarzanAt / agnimindhe'pi prakRtaM vigrahAdikamatidizati -- evam agnimindha: iti // 3.2.114 // za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-agilA0 / agilA - 55 diti paryudAsavaiyarthyam, gilagileti sUtrasthanipAtanAdeva tatsiddheriti sAmarthyAdeva tadantasya paryudAsa ityAha- gilAntazabdavarjitAditi / timi gilatIti - " bahuyojana--- vistIrNastimirmatsya udAhRtaH" iti zrutatvAnmatsyavizeSastimiH, taM gilatIti vigrahe mUlavibhujAdipAThakalpanayA kaH, "nAmyupAntya0" [ 5. 1. 54.] iti kastu "karmaNo'N" [ 5.1.72. ] ityanena vAdhyate, bAhulakAd vA tadvAdhAbhAvaH kalpanIyaH / evaM matsyaMgilAdayo'pi vyAkhyeyAH / gilagile udAharati-- timInAM gilagilaH iti --- gilaM gilatIti gilagila:, timInAM gilagila iti vigrahaH / nanu timiMgila - 65 gila ityatrApi uttarapade gilazabdasya sattvena gile uttarapade ityarthenaiva mAgamasiddhI gilagilazabdopAdAnaM sUtre vyarthamiti 60
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ .. bRhadvRtti-bRhanyAsasaMvalite . [pAda-2, sUtra. 115-110] cedavAha--gilagilazande gilazabdo nottarapadamiti, tadantapratiSedhArthameva, kevalasya vyapadezivadbhAvena tadantatvoayamAzayaH----yatra gilazabdamAtre paryAptamuttarapadatvaM bhavet | pacArAd bhaviSyatIti gahANa / itthaM cApizabdasyAvadhAraNArtha- an tatraiva gile uttarapade vidhiH syAta, 'timigilagilaH' ityatra | tvamiti nyAsagrantho nirdezasAmarthyAzrayaNapakSaviSayako bodhyaH, tu na gilazabdamAtra paryAptamuttarapadatvamiti na tatra vidhiH | edanAzrayaNe ca samuccayArtha eveti tatvam // 3. 2. 115 / / sthAta, 'gilagila' ityetAvato'khaNDasyottarapadatvAditi tatra mAgamavidhAnArthamAvazyakaM gilagila-zabdopAdAnamiti / iha prakaraNe prAyaH svarAntasyaiva mAntAgamo vidhIyate, tadeva bhadroSNAt karaNe // 3. 2. 116 // cehApi sUtre samAzrIyata ityAha--gilazabdasya svarAntasya ta0 pra0--bhadrazabdAduSNazabdAcca karaNazabda uttarapade , ayamAzayaH--'paryudAsaH sadRzaggrAhI 'najiva mo'nto . bhavati / bhadrasya karaNaM-bhadrakaraNam, evamuSNaM- 45 10 yuktamanyasadRzAdhikaraNe tathAhyarthagatiH' iti nyAyAt / evaM | karaNam // 116 // gilAntA bhinnasya tatsadazasya ca pUrvapadasya grahaNamiti sAdRzyasya svarAntatvena grahaNAd vyaJjanAntasya pUrvapadasya mAgamo na bhavatIti / kvetyAha-dhUgilaH iti dhuraM gilatIti vigrahaH, mAgame sati makArasya lopena rUpasiddhistu nAza za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-bhadro0 / atra spaSTaM 15 ngkyaa| "rAt saH" [ 2.1.90.] iti niyamAdityuktaM paJcamInirdezena mAgamoddezyatvaM kasyati yadyapi na jJAyate prAgapi / agilAditi kimiti-gilagileti sUtre nipA- | tathApi 'uttarapade' iti saptamyantAnuvRttilabhyapadasAmarthyAt "saptamyA pUrvasya" [7. 4. 105] iti paribhASAbalAdutta- 50 tanAdeva gilazabdasya pUrvapadasya mAgamo na bhaviSyatItyagilAditi vyarthameveti praSTrAzayaH / agilAdityasya gilAntasya / rapadAt pUrvasya bhadra zabdasyoSNazabdasya ca taduddezyatvaM bodhyam, mAgamanivRttyarthatvamiti svAzayaM sphorayati--timigilaM etat pUrvasUtre'pi vijJeyam, tatrApi paJcamInirdezasya spaSTagilatIti-'atra gilAntastimigilazabdaH, tasya mo'nto na vApasa totvAta, yatra ca "satyAgadAstoH kAreH" [ 3. 2. 112. 1 bhavati, agilAditi niSedhAbhAve ca syAdeveti bhAvaH / nanu "bhrASTrAmnerindhe" [ 3.2. 114 ] ityAdI SaSThayantatvena vyAkhyAnasambhave'pi paJcamyantatayA vyAkhyAtaM tatrApyeSA hI gilaM gilatIti gilagila iti sUtropAtta eva prayoge mAgamanivRttyarthamagilAdityasyAvazyakatvena kimiti gilAntAnu riitirvdhaarnniiyaa| udAharati--bhadrasya karaNamiti-kRtiH dhAknakleza iti cedavAha--gilaM gilati-gilagila | karaNa', bhadrasya karaNamiti vigrahe "kRti" [3. 1. 77] iti samAsaH / evam-uSNaMkaraNamityatrApi vijJeyam // 3.2.116 // ityatra gilagileti nirdezAdeva montona sambhavatIti, ayamAzayaH-AcAryaprayogasyApi sAdhutvAnuzAsakatvamiti sUtre gilagileti nirdezasAmadeiva gilasya gile pare mAgamo na bhaviSyatyeveti tadarthamagilAditi paryadAsasya nAvazyakatvamiti / navA'khitkRdante raatreH||3.2.117|| vyarthIbhUtaM tat gilAntasya paryudAsaM sUcayatIti, tadevAha- ta0pra0-rAtrizabdasya khidvajitakRdante uttarapade 60 10 agilAditi niSedho gilAntasyApi nivRttyarthe iti- | mo'nto vA bhavati / rAtrau carati-rAtricaraH, rAtricaraH; gilAntasyApItyatrApiravadhAraNArthaH, gilAntasyaivetyarthaH, samucca- | rAtricarI, rAtricarI rAtrAvaTa:-rAtrimaTaH, rAjyaTaH, yArthatvaM tu tasya na yujyate, tathA sati gilasyApi niSedhArthatvaM rAtrimaTati-rAtrimATaH, rAtryATaH rAtraH karaNama-rAtriparyavastheta, tacca na svasammataM nirdezasAmadeiva tadvAraNasyo- karaNam, raatrikrnnm| khidarjanaM kim ? rAtrimanyamahaH, ktatvAt yadvA tasya samuccayArthatvamevAstu, sati sAkSAdvacanena / "khityanavyayA0" (3. 2. 111.) ityAdinA nityameva 65 prayogasAdhatve nirdezasAmarthyAzrayaNasyAnaucityAt, yatra hi | bhvti| kRdanta iti kim ? rAtrisukham / antagrahaNaM nAsti kimapi spaSTaM gamakaM tatraiva nirdezasAmarthyAdyAzrayaNasya kim ? rAtririvAcarati kvip, luka, tc,-raatryitaa| darzanAt / nanvekenAgilAditi vizeSaNena kathamabhayo: kevalasya | idamevAntagrahaNaM jApakam-'ihottarapadAdhikAre pratyayagrahaNa tadantasya ca niSedhaH sambhavatIti cet ? agilAditi vizeSaNaM / pratyayasyaiva grahaNaM, na tadantasyeti, tena-"kAlAtatanatara 25 36
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pAda-2, sUtra-117] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtiiyo'dhyaayH| tama0" ( 3. 2. 24. ) ityAdI pratyayabhAtrasyaiva grahaNaM vinigamakAbhAvAt nAmatvAdinA sAdRzyagrahaNe'nyatrApi siddham; "na nAmyekasvarAt0" ( 3. 2. 9. ) ityAdau prasaktirdurvAretyAha pratyudAharaNamukhena--rAtrisukhamiti / svasaMbhavAtadantagrahaNam / kecit 'tIrthakaraH, tiirthkrH'| antagrahaNaM kimiti-kRtItyevocyatAM rAtrizabdasya nAmatvena ityatrApi vikalpamicchanti, tadarthaM "navA'khitkRdante" iti, | tasya svataH kRtpratyayaparatvAyogAdasaMbhavAdeva kRdanta ityartho 5 "rAtraH" iti ca yogo vibhjniiyH||117 // bhaviSyatItyantagrahaNaM vyarthameveti prssttrraashyH| rAtrizabdasya 40 na kevalaM nAmatvaM kintu nAmadhAtUprakaraNoktapratyayasaMyogena tasya dhAtutvamapi sambhAvyate, tatazca tasyAsti kRtpratyayaza0 ma0 nyaasaanusndhaanm-nvaa0| khidvarjita paratvasaMbhAvaneti tatra mAgamanivRttyarthamantagrahaNamAvazyakakRdante iti---etacca paratvAt khidviSaye'pyasya pravRttibAdha mityAha--rAtririvAcarati kvibiti-"kartuH kvip" nArthameva, vivecayiSyate caitadane / rAtrau caratIti-"careSTa:" [ 3. 4. 25. ] iti kvipi tadantasya dhAtutve, tataH kartari 45 [5. 1. 138. ] ityAdhAropapadAccareH Ta: pratyayo'nena | tRci sambhavati kRtpratyayAvyavahitapUrvatvaM rAtrizabdasya tatra mAgamo mA bhUdityantagrahaNamAvazyakam', kRte cAntagrahaNe tuc10 mAgamaH, pakSe--rAtricaraH iti, TittvAt striyAM DI:-- rAtriMcarI, rAtricarIti | rAtrAvaTaH iti-aTatIti---aTa mAtrasya kRdantatvAbhAvAt na bhavati / nanvevamapyantagrahaNaM iti lihAditvAdaca, rAtrAvaTa iti saptamIsamAsaH, mAgame vyarthameva, kRtaH pratyayatvena pratyayagrahaNe tadantagrahaNasya nyAya | siddhatvena kRdante ityarthaH syAdeveti cedatrAha-idamevAnta- 0 sati rAtrimaTaH, tadabhAve--rAjyaTaH iti / rAtraH karmatva prahaNaM jnyaapkmityaadi| * pratyayagrahaNe tadantagrahaNam . vivakSAyAM rUpAntaramAha--rAtrimaTatIti---atrArthe 'karmaNo iti nyAyena siddhe'pi tadantagrahaNe kriyamANamidamantagrahaNaM 15 'N" [ 4. 1. 72.] ityaNa, upAntyavRddhayA ATa iti, tena vyarthIbhUya svasArthakyasAdhakamanimamartha jJApayatIti bhAvaH / saha hasyuktasamAse----rAcimATa:rAcyATaH iti karaNazabdasyApyakhitkRdantatvAdrAtrizabdasya tasminnapi pare vikalpenaiva jJApyArthasvarUpamAha--ihottarapadAdhikAre ityAdi--astImAgama: paratvAdityAha---rAtrikaraNaM rAtrikaraNamiti / / hottarapadAdhikAraH pratyayagrahaNaM ca, tatra pratyayamAtrasyaiva kRtpa-55 dena grahaNe rAtrayitetyAdau doSo durvAra iti bhavatyantagrahaNasya khidvarjanaM kimiti--"navA kRdante rAtraiH" ityevocyatAM, svAMze cAritArthyam / anyatra phalamapyAvazyaka svasArthakyamA20 khiti pare vizeSavihitatvAt pUrvasUtreNa ["khityanavyAyAruSo | trArtha jJApanAnaucityAt, tadarthajJApanApekSayA tadakaraNa eva bhonto hrasvazca." [ 3. 2. 111 ] ityanena nityameva lAghavAdityAzayena phalAntaramapyAha-tena"kAlAttara-tama bhaviSyatIti matvA praznaH / rAtrimanyamaha: iti--sAdhi [3.2. 24 ] ityAdau pratyayamAtrasyaivetyAdi, uktaM caitat 60 tametat pUrvasUtreNaiva, atrApi paratvAdidameva pratiSyata iti vikalpApattiH, tadvAraNAyAkhitItyAvazyakamiti bhAvaH / sUtravyAkhyAyAmeva uttarapadAdhikAre pratyayagrahaNe pratyayamAtrasyaiva grahaNaM na tadantasya "navA khitkRdante" [3, 2. 117. ] 25 vastusthitimAha--"khityanavyayA0" [ 3. 2. 111] | ityatrAntagrahaNAta, tenAtra tana-tara-tama-pratyayAnAM svarUpeNava ityAdinA nityameva bhavatIti na ca vinApi khidvarjanaM | grahaNaM bhavati, iti"| tena 'parame pUrvAhaNetare' ityAdisthale sAmAnyataH kRdante'sya pravRttiH, khiti kRdante ca tasyeti | pariniSThitavibhavatyantena vizeSaNasamAse saptamyA alup na vizeSavihitatvAt "sAmAnyazAstrato nUnaM vizeSo balavAn bhavati / nanvevaM kvApIhottarapadAdhikAre tadantagrahaNena na bhavet" iti laukikanyAyena pUrvasUtrameva pratiSyata iti 30 nAsti doSa iti vAcyam, anavyayasAmAnya pUrvasUtrasya pravRttiH, bhAvyam, dRzyate ca "na nAmyekasvarAt khiti0" [3.2.9.] rAtrizabdamAtre'syeti rItyA prakRtasUtrasyApi vizeSavihitatva "khityanavyayAruSaH" [ 3. 2. 111. ] ityAdau tadantagrahaNa miti cedatrAha--"na nAmyakasvarAt khiti"[326] sAmyAt, paratvarUpaM balamatiricyate'syeti akhitItyasyAbhAve ityAdAviti--"na nAmyakasvarAt khiti0" ityAdau yat tatrApIdameva pratiSyata ityAzayAt / kRdanta iti kimiti ityAdAAvAta tadantagrahaNaM dRzyate tadasaMbhavAt, ekasvarAt pUrvapadabhUtAakhitIti paryudAsena sadRzagrahaNAt khibhimne khitsadRze kRdante nAmnaH parasya khitaH pratyayasya nAsti saMbhavaH, tasya dhAto 35 eva pravRttiH syAditi kRdante ityanAvazyakamiti praSTurAzayaH; vidhIyamAnatvAditi hetoreva tatra tadantagrahaNaM bhavati, prakRte sadaggrAhitve'pi kena rUpeNa sAdazyaM grAhyamityatra 70 paryadAya
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 bRhadvRtti bRhannyAsa saMvalite [ pAda-2, sUtra - 117-199 ] ca rAtreH parasya kRtpratyayasaMbhavasya darzitatvAnnAstyasaMbhavo marthyAdeva pUrvayogasya kvAcitkatvajJApanAd vA, kiJca paramatasaMgrahopAyatvenAsya yogavibhAgasya svIkaraNAnaM tadAzraya- 4 Nena doSApAdanamucitamiti // 3.2.117 // heturiti vinA yatnaM tadantagrahaNaM na syAditi tadarthamantagrahaNamAvazyakamiti samuditArthaH / yadyapi "hRdayasya hullAsalekhA'N-ye" [ 3. 2. 94 ] iti sUtravyAkhyAvasare---- 5 lekhetyaNantasya grahaNamiti -- aNgrahaNenaiva tadantasya tasya grahaNe siddhe lekhagrahaNena - ihottarapadAdhikAre pratyayagrahaNe pratyayamAtrasyaiva grahaNaM na tu tadantasyeti jJApyata ityuktam, iha cedamevAntagrahaNaM prakRtArthe jJApakamityucyata iti parasparaviruddhamiva pratibhAti, tathApi "kAlAt tana-tara-tama- kAle" 10 [ 3.2.24 ] iti sUtravyAkhyAvasare'pi prakRtasUtrasthAnta grahaNasyaivottarapadAdhikAre tadantagrahaNAbhAvasya jJApakatvokteranena jJApitasyArthasyaiva samarthaka lekhagrahaNaM tatreti svIkarttavyam, tatra hi lekheti ghaJAntasya na grahaNamapi tu aNantasyaibeti lakSyAnusArivyAkhyAtRvacanamavalambyaiva lekhazabdasya 15 jJApakatA saMbhavatIti pramANAntarasApekSaM tasya jJApakatvamatratyAntagrahaNasya ca nirapekSaM jJApakatvamiti prakRtajJApakasyaiva | balIyastvam, sAkSAt sUtrasthapadatvAt / jJApite cAsminnarthe | lekhagrahaNasyApi sArthakyamityanyadetat / anyaizca vaiyAkaraNaiH [ pANinyAdibhiH ] prakRtasUtrasthAnIye " rAtreH kRti vibhASA" [pA0 sU0 6. 3. 72] iti sUtre'ntagrahaNaM na kriyate, kintu "hRdayasya hallAsa-lekhA'Nye" [ 3. 2. 94] iti sUtrasthAnIye "hRdayasya hRllekhayadaNlAseSu" [ pA0 sU0 6. 3. 50] iti sUtre lekhagrahaNenaivottarapadAdhikAre pratyayagrahaNe tadantagraha za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-dheno0 / navaprasUtikA gaudhenuH, tasya zabdasya bhavyAzabde uttarapade mAgamanena vidhIyate bhavyAzabdazca " bhavya geya - janya - ramyA 0 " [ 5.1. 7 ] iti sUtreNa karttari nipAtitaH, tasya dhenuzabdena mayUravyaMsakAditvAt samAse vizeSaNasya bhavyAzabdasya paraprayogaH, 50 vizeSaNasabhAse ca bhavyAzabdasyaiva pUrvanipAtaH syAt / tadAha-- dhenuzcAsau bhavyA ceti / matAntaramAha-- -- kecit tu nityamicchantIti etacca pANinIyAnAmapi sammatam, tairapi tathaiva vidhAnAt tathA ca tanmate - dhenumbhavyetyeveti bhavyAzabdasya pUrvanipAtavAraNArthaM ghenorityasya vizeSaNatva- 55, vivakSA, bhavyAyAmiti nimittasaptamIzrutisAmarthyAzrayaNaM vA na kArya dravyavAcakakriyAvAcakayoH samavAye kriyAvAcakasyaiva 20 | NAbhAvo vijJApyate, tatsaMgrahAya svamate'pi tasya jJApakatva-vizeSaNatvaucityAt, nimittasaptamIzrutyA pUrvanipAtazAstrabAdhAnaucityAcca, kintu mayUravyaMsakAditvakalpanaiva jyAyasIti / / 3 2 118 // 25 30 muktaM, na tu tatrAcAryasya tAtparyamityavadheyam / vyAkarakaraNAntarasammatalakSyasaMgrahopAyaM didarzayiSurAha ke cit tIrthaMkaraH, tIrthakaraH iti, svamate'tra mAgamasya prAptyabhAva eva, paramate ca vaikalpiko mAgamo dRzyate, so'pi sAdhayituM zakyata eveti tadupAyamAha-- tadarthaM "navA'khitkR dante" itIti - - prakRtasUtrasyaiva dvidhA vibhAgaH kAryaH iti ca paraH, " navA'khitkRdante" ityeko yogaH "rAtreH tathA ca pUrvayogena sAmAnyata eva khidbhinne kRdante mAgamavidhAnena tIrthaGkarAdAvapi pravRttiH "rAtreH" ityanena ca viziSya rAtrizabdasyaiva mAntAgamavidhAnam / na caivaM kumbhakAra ityAdAvapi syAnmAgamaH nivArakAbhAvAditi vAcyam, yogavibhAgasyepTasiddhayarthatvAt, ata eva ca rAtreriti yogasyApi sArthakyam, anyathA rAtriJcara ityAdAvapi pUrvayogenaiva siddheruttarayogasya vaiyarthyApAtAt, uttarayogArambhasA - 35 71 dhenorbhavyAyAm // 3.2.118 // ta0 pra0 -- dhenuzabdAdbhavyAzabde uttarapade mohanto vA bhavati / dhenuzcAso bhavyA ca dhenuMbhavyA, dhenubhanyA / kecittu nityamicchanti // 118 // 45 60 aSaSThItRtIyAdanyAddo'rthe // / 3. 2. 116 // ta0 pra0-- aSaSThyantAdatRtIyAntAccAnyazabdAdarthazabda uttarapade do'nto vA bhavati / anyazcAsau artharaca, anyo'yo'syeti vA anyadarthaH, abhyArthaH; anyasmai idam-anyadartham, anyArtham ; anyasminnarthaH - anyadarthaH, anyArthaH / 65 aSaSThItRtIyAditi kim ? anyasyArthaH-anyArthaH, anyenArthaH- anyArthaH // 119 // za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - aSaSThI0 / 'aSaSThI tRtIyAt' iti 'anyAt' ityasya vizeSaNam, vizeSaNena va
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pAda-2, sUtra-119-121 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / 117 -~ - ~............. tadantavidhiriti aSaSThacantAdatRtIyAntAccetyarthalAbhaH / diti cAnuvartata eva, anyAdityasya vizeSaNataryakayogani- 35 uttarapadAdhikAre pratyayagrahaNe na tadantagrahaNamiti niSedhastu | diSTatvena sahaivAnuvRtti-nivRttyoryuktatvAt, tadAha--aSaSThI pratyayagrahaNe tadantagrahaNam iti nyAyaprAptasyaiva tadanta- tRtIyA tAditi / yathAyogaM prathamAdyantatvena vigrahavAkyAni grahaNasya, sAjAtyAt, na tu vizeSaNatvaprayuktatadantagrahaNa- pradazyodAharati--a-yA AzIriti / Asthita-zabdasya syeti vijJeyam / do'nto bhavatIti arthAdanyazabdasyaivAntaH, ! kriyAzabdatvena sambhavati dvitIyAntenApi vigrahavAvayamiti saptamIzrutyA "saptamyA pUrvasya" [ 7. 4. 105 ] iti pari- tadAha--anyamAsthitaH iti / spaSTAnyanyAnyudAharaNAni 40 paribhASAsahakArAt / udaahrti---anyshcaasaavtheshceti-||3. 2. 120 // prathamAntasyodAharaNamidam, vizeSaNasamAsaH, anena dAgamaH / dvitIyAntasyArthazabdena saha vigrahAsambhavaH, tRtIyAntasya 10 paryadastatvameveti caturthyantena vigrahe udAharati----anyaramai. Iya-kArake // 3. 2.121 // idama iti nityasamAsatvAdasvapadavigrahaH / paJcamyantena saha ta0pra0-pathagyogAvaSaSThItatIyAditi nivRttam, anyavigrahAsambhavaH, SaSThyantasya paryudastatvamiti saptamyantena zabdAdIye pratyaye kArakazabde cottarapade do'nto bhvti| vigrahamAha----anyasminnarthaH iti / padakRtyamAha--aSaSThI anyasyAyam-anyadIyaH, gahAvitvAdIyaH; anyasmai hitam- 45 tRtIyAditi kimiti--tadantasyApi vikalpena dAgamo | anyavIyama; anyasyAnyana vA kAraka:-anyatkArakaH, anyaH vidhIyatAmiti bhAvaH / SaSThayantatRtIyAntena vigrahe neSyate kAraka:-anyatkArakaH; anyatkArikA // 121 // daragama iti tadvAraNAya tadvarjanamAvazyakamityAha pratyudAharaNamukhena anyasyArthaH, anyenArthaH ityAdi / 3. 2. 119 // za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-Iya0 / pUrvataraM sUtra manuvartate vAgrahaNarahitam; tatrASaSThI-tRtIyAdityasyAAzIrAzAsthitAsthotsukoti- pyanuvRttiH saMbhAvitA ekayoganirdiSTatvAditi tadananuvRtti rAge // 3. 2. 120 // sAdhayati-pRthagyogAdaSaSThI-tRtIyAditi nivRttamiti Iyasya SaSThaya] vidhAnAta kArakasya tRtIyAntenApi vigrahe. 20 ta0 pra0-veti nivRttam pRthagyogAt / aSaSThI 'nyasya dAgamadarzanAllakSyakacakSuSA AcAryeNa tadarthameva tRtIyAntAdanyazabdAd Azis AzA Asthita AsthA utsuka pRthagyogo'yamArabdha iti tatsAmarthyAdekayoganirdiSTAnAUti rAga, ityeteSattarapadeSu do'nto bhavati / anyA AzI: miti nyAyasya bAdhena #cidekadezo'pyanuvartate iti / anyadAzIH, anyA AzA-anyadAzA, anyamAsthitaH-anyadA nyAyamAzritya 'anyAd do' ityetAvanmAtramatra sambadhyata sthitaH, anyA AsthA-anyadAsthA, anyasmin utsukaH-anya iti bhAvaH / udAharati-anyasyAyamiti-SaSThyarthe zaiSika 25 dutsukaH, anyA UtiH-anyadUtiH, anyatra raagH-anydraagH| IyaH, tatra sUtraM nirdizati--gahAditvAditi-gahAdigaNe'nyaaSaSThItatIyAdityeva-anyasyAzI:-anyAzI:,anyenAsthitaH zabdapAThasya sandigdhatve'pi "gahAdibhyaH" [ 6. 3. 63 // anyAsthitaH // 120 // iti bahuvacananirdezasyAkRtigaNArthatvena Iyo bhavatIti bhAvaH / rmanand caturthyantasthale'pyudAharati-- anyasmai hitamiti--"tasmai za0ma0 nyaasaanusndhaanm-aashii| idamapi sUtra-hite" [7.1.35 ] ityarthanirdezakasUtre "IyaH" [ 7.1. manyazabdasya dAgamavidhAyakameva, tatazca pUrvatraiva sUtre eSAma- 27 ] ityata 'Iya' ityasyAdhikArAdIyaH / kArake pare'pi 30 pyuttarapadAnAM pATho yukta iti pRthaka sUtramidamanarthakamityA-SaSThI-tRtIyAntAbhyAM vigrahaM pradarzayati---anyasyAnyena zaGkAyAmAha--veti nivRttaM pRthagyogAditi-pUrvatrasUtre vA kArakaH iti-anyasya kAraka ityarthe "kRti" [ 3. 1. 65 "navA'khitkRdante rAtreH3.2.117 } iti sUtrAd | 77] iti samAsaH, anyena kAraka ityartha: kAraka vA grahaNasyAnuvRttirbhavati, iha ca tad vAgrahaNaM nivRttaM kRtA" [ 3. 1. 68] iti samAsa:, anyaH kArakaH syAdityarthameva pRthakasUtrakaraNamiti bhAvaH / aSaSThItatIyA- ityarthe vizeSaNasamAsaH / * nAma grahaNe liGgaviziSTrasyApi
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 .. bRhavRtti-vRhannyAsasaMvalite [pAda-2 sUtra. 121-122 ] - - grahaNam * iti nyAyamAzrityAha---anyatkAriketi--anyA sarvAMdiviSvagdevAnAmeva / udAharati-sarvamaJcatItyAdinA, anyasyAnyena vA kAriketi vigrahe yathAyogaM vizeSaNasamAsA- sarvazabde upapade aJcateH kiva: nAmatvAdi, 'sarva aJca' iti 35 dAvanena sUtreNa pUrvoktanyAyasahakAreNa kArikAzabde pare'pi ; sthitAvanena DadriH, DittvasAmarthyAdantyasvarAdilopaH, 'sarvadri dAgamo bhavatIti bhAvaH / / 3. 2. 121 // | aJca' iti sthitI syAdinimittakakAryeSu satsu-sarvadraya iti / sarvadrIcaH iti--'sarvadri 'aJc as iti sthitI nalope, "acc prAg dIrghazca" [ 2. 1. 104 ] iti cAdezo 5 sarvAdi-viSvagdevADDadriH kvayaJcI diirghshc| striyAM GayAM nalopAdI--sarvadrIcIti / prakRtaM 40 // 3. 2. 122 // vigrahAdikamanyatrApyatidizati--evaM-tadradyaGa, iti--tama JcatIti vigrahe DadyAdiH pUrvavat / adadrayaGa iti--- ta0pra0-sarvAdeviSyaga-devazabdAbhyAM ca paraH kvivante amumaJcatIti-vigrahaH, atra "vA'drau" [2. 1. 46 ] iti sJcatAvuttarapade pare Daniranto bhavati / sarvamaJcatisarvaghaDa, sarvaJcau , sarvadhruJcaH, sarvadrIcaH, sarvadrIcA, . sUtreNa dvitIyadasya matve "mAduvarNo'nu" [2. 1. 47 ] ityu10 sarvadrIcI; evaM-tAGa, tAGacau, taJcaH , tadrIcaH, tadrIcA, varNAdeze ca--"adamuyaG' iti, prathamasyaiva mutve-'amudrayaG' 45 tadrIcI; adAGa, adaghUJcau, adadyUJcaH; adadrIcaH, / iti, ubhayomutve-'amumuyaGa' iti, vikalpapakSe sarvathA mAdeadadrIcA, adadrIcI; kayuGa, kaJcau, kaJcaH, kadrIcaH, | zApravRttAvRvarNasyA'pyabhAve-'adayaGa' iti rUpamiti syAdikadrIcA; byAGa, mdyAJcau, vyaanycH| viSU avatIti prakriyA bodhyA / yaduktam--- viSaH, viSvamaJcati-viSvaGa, viSvaJcamaJcati, viSva "parataH kecidicchanti, kecidicchanti pUrvataH / gityavyayaM vA viSvagaJcati-viSvAGa, viSvAJcI, ubhayoH kecidicchanti kecidicchanti nobhayoH // 1 // "50 viSvAJcaH, viSvadrIcaH, viSvadrIcA, viSvadrIcI; devAnaJca tathA ca svamate sarveSAM saMgrahaH / kadradyaGa iti-- tIti-devAGa, devAJcau, devaJcaH , devadIcaH, devadrIcA; / kimaJcatIti vigrahaH / viSU avatIti-viSurnAma muhUrta devdrocii| sarvAdi-viSvag-devAditi kim ? azva- / ityabhidhAnacintAmaNiH, dinarAtryoH sAmyAvasthAyAmiti maJcati-azvAcI, viSvamaJcati--viSucI / aJcAviti kecit, viSUpapadAdavateH kvau svRti-ava UkAre sanyau ca kima ? vizvayuk, viSvagyuk, devayuk / kvIti kim ? viSUriti, viSvamaJcatIti vigrahe viSpapadAdaJcateH kvi:- 55 viSvagaJcanam / dhAtugrahaNe tadAdeH samudAyasya grahaNaM prApno-| viSvaGiti, prakArAntareNAha--viSvagityavyayaM veti-- tAti kvItyuktam / ddkaaro'ntysvraadilopaarthH|| 122 // | tathA ca tasyAvyutpannatvasvIkAre'pi na kSatiH; viSvaganca tItyavyayamAzritya vigrahaH, pUrvoktasya tu viSvamancatIti / vigraha eva yuktaH, atrApi Dadrau sati viSvadrayaDiti / za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-sarvAdiH / sarvAdi- | devazabdaviSayamudAharati--devAnazvatIti vigRhya, spaSTA- 60 rgaNaH, viSvag-devazabdau ca samAhAreNa nirdiSTau, paJcamI- ! nyanyAni rUpANi / padakRtyamAha-sarvAdiviSvagdevAditi nirdezAG DadreH parato vidhAnamityAzrityAha-paraH iti, / kimiti--tathA ca "DadiH kvayAcau' ityeva sUtramastu, pUrva25 paratve sati tasya pUrvottarobhayapadAnavayavatvaM syAditi zaGkA- | padasAmAnyasya kvibante'zcatI pare DadrividhIyatAmiti yAmAha--Dadiranto bhavatIti--antyAvayavatayA DadirAgamo praSTurAzayaH / ebhyo'nyasya neSTo Dadiriti tadvAraNAya vizibhavatIti bhAvaH; evaM ca paratvakathanamanarthakamiti pratibhAti, SyaiSAM grahaNamAvazyakamiti pratyudAharati---azvAcI paJcamI cottarapadaparatvasambandhe'pi saMbhavatyeva, tathA ca grantha- cIti-prasiddhaprayogapratyudAharaNArtha striyAmudAharaNam, azvA : kRto vaicitryamAtramidamiti manye, pUrvasUtreSu tathA vyAkhyAnA- cauzabdasya vaidikaprayoge, viSUcIzabdasya ca laukikaprayogedarzanAta / kvibante'JcatAviti-sUtre 'kvayaJcoM' ityatra | 'pi ca prasiddhaH, anayorDadrayabhAve striyAM GyAM nalope "acca kvipadaM kvibantaparamiti bhAvaH, kvibantazcAsAvaJciH - prAg dIrghazca" [ 2. 1. 104 ] iti cAdezo dIrghazca / kvayaJciriti vigrahAt / Dadiranto bhavatIti='arthAt ! azyAviti kimiti-'kvI' ityevocyatA, pratyayagrahaNe 70
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pAda-2, sUtra 122-123 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtiiyo'dhyaayH| 119 tadantagrahaNAt 'kvibante uttarapade' ityarthAzrayaNe'pi 'sarvadrayA | uttarapade pare yathAsaMkhtha 'sadhri''sami' ityetAvAvezau bhvtH| ityAdi siddhau bAdhakAbhAva iti tadAzayaH / yadyapi * utta- sahAJcati-sadhrayaGa, sadhrapaJcau sadhrayaJcaH, sadhrIcaH, sarapadAdhikAre pratyayagrahaNe na tadantagrahaNam iti nyAyaH dhrIcA, sadhrIcI, sadhrIcInaH; samaJcati-samya, samyaJcau, . prApnotIti 'kvibante uttarapade' ityartho durlabhastathApi sarvA- samyaJcaH, samIcaH, samIcA, samIcI; smiiciinH| saha5 dibhyaH kvipo'saMbhavAdeva tadantavidhisambhava iti dhyeyam / | sama iti kim ? prAG, praanycau| anycaavityev-shyuk| 40 avyAptirUpadoSAbhAve'pyativyAptiH syAdityAha-vizvaya saMyuka / kvItyeva-sahAJcanam samaJcanam // 123 // viSvagyuka, devayugiti-vizvena yujyata iti vizvayuk, marwarmirmirmommummmmmmmmmmmarwareneurs vizvazabdaH sarvAdiriti tasya vibante yujau pare'pi idriH syAt ; evaM-viSvag yujyata iti--viSvagyuk devaryujyata za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-saha0 / sahetyavyayaM, 10 iti-devyuk| nanvetaddoSaparihArAya 'aJcI' ityucyatA, samityupasargaH, anayorapi sthAne AdezavidhAnArthamidaM sUtram tadvizeSaNaM vavIti parityajyatAmityAha--kIti kimiti-tatrAnayoH sAkSAt sampUrNasthAnitAyA iSTatvAt 'sahasamaH vivabantasthale dhAtumAtrasyaiva prayogAt dhAtumAtranirdeze'pi | iti SaSThayantamevAzrIyate, na tu pUrvasUtrAdivat paJcamyantam, 45 syAdeva pUrvoktAtivyAptivAraNam, avyAptizca sutarAmeva / tadAha 'saha sam' ityetayoH sthAne iti / vyaJcAvityanu vAriteti vyarthameva kvAviti vizeSaNamiti bhAvaH / pratyudA- vartata evetyAha-aJcatau kinante uttarapade iti / 15 harati--viSvagazcanam iti-atrApi DadiH syAditi bhAvaH / | sthAnyAdezayoH samasaMkhyatvAdAha-yathAsaMkhyamiti--prathamasya nanvatra nAJcatimAtraparatvamapi lu aJcanamiti "anaT " | sthAne pramamo dvitIyasya sthAne dvitIya Adeza ityarthaH / pratyayAntAJcatiparatvamiti kathaM prAptiriti cedanAha-sahAzvatIti--sahetyasya samakAlamanagatabhAvenetyarthaH tathA dhAtugrahaNe tadAdeH samudAyasya grahaNaM prApnotIti, | ca kriyAvizeSaNatvAdasyAnyena sambandhAbhAvAt na tata ayamAzaya:----* dhAtagrahaNe tatpratyaye kAryavijJAnam * iti | statIyA, tathA ca 'rAmasya sadhyakSa lakSmaNa' ityAdaya eva 20 nyAyena yatra yatra dhAtugrahaNaM tatra tatra tasmin pratyayAnte eva prayogAH, na tu rAmeNa sadhyA ityAdayaH, sahAJcatIti vigrahe kArya bhavati, athavA prakRtameva kvigrahaNamanyatra dhAtugrahaNe kvipi sadhyAdeze nAmasaMjJAdau syAdikAryam / sadhIcaH tadAdeH samudAyasya grahaNamiti jJApayati, yataH 'aJcau' ityu- ityAdau cAdezo diirghshc| samaJcatIti-saMgataM samyag ra yate'pi kevalasyAJcate: kvAveva prayogasatvena vivabante eva vA'JcatIti vigrhaarthH| samItyupasargasya samyAdezaH, zeSa bhaviSyatIti tasya vaiyarthya syAdeva, tatazcAJcI kvIti / pUrvavat / samIcInaH itisamyagityartha eva "adistriyAM 25 vizeSayatA AcAryeNAyamarthaH sUcyate, evaM ca viSvagaJcana- vAJcaH" [7. 1. 107.] iti sUtreNa InaH / sahasama iti mityAdI Dadinivattyartha svAMze caaritaarthym| phalaM cAnyatra | kimiti----sAmAnyena pUrvapadamAtrasya kvyaJcI parataH ayaskAra ityAdau "ataH kR-kami-kaMsa0" [ 2. 3. 5 ] iti | sadhrisamI vidheyatAmiti praSTrAzayaH / prAGiti-~~-prakRSTa- 60 satva sidhyatIti, anyathA ayaskRditi prayoge kathaMcit satva- 1 maJcatIti vigrahe kvau kvibantAJcato parataH satyapi na pravRttAvapyayaskAra ityAdI na syAt, tatra kRmAtraparatvAbhAvAt / / bhavatyAdezaH, 'sahasamaH' ityasyAbhAve tu sa durvAra iti 30 nanvatra DakArasya prayoge'zravaNAta kimartha vidheya samAveza iti tadvAraNAya tadgrahaNasArthakyam vyaJcAvityasyApi sambandha cedatrAha-DakAro'ntyasvarAdinivRttyarthaH iti-"Di-tya- Avazyaka iti khaNDazaH kRtyaM darzayati---aJcAvityeveti-- ntyasvarAdeH" / 8. 1. 114 / iti sUtreNAntyasvarAdini- kvibante'nyadhAtau parata AdezanivRttyarthamaJcAvityasya ra vRttisiddhaye tatsamAvezo vidheya iti bhAvaH // 3. 2. 122 / / sambandha Avazyaka iti bhaavH| kva mA bhUdityAha-- sayuk saMyugiti / aJcAvityasya vizeSaNabhUtaM kvItya pyAvazyakamityAha-kItyeveti-pratyayAntarAntAJcau parataH saha-samaH sdhri-saam|| 3. 2. 123 // pravRttivAraNArtha . kvItyapyaJcativizeSaNamAvazyakameveti 35 sa0pra0--saha sam ityetayoH sthAne'JcatI kvibante , bhAvaH / pratyudAharaNamAha--sahAJcanaM, samazcana miti- 70
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhavRtti-bRhanyAsasaMvalite [pAda-2, sUtra-123-125] yAtugrahaNe tadAdeH samudAyasya grahaNam iti pUrvoktaniya- nAt // 3. 2. 125 // mAdiha prAptiH, tadvAraNAya kvItyapyAvazyakam, tasmin / ta0pra0--nA zabda uttarapade pare'kAro bhavati / sati pratyayAntarAnte'Jcatau tu nabhavati sUtrapravRttiriti acaura:-panthAH, amakSiko-dezaH, amazakaM vartate, amakSikaM 35 / / 302. 123 / / vartate, ahiMsA, asteyam / kAraH kim ? pAmanaputraH / uttarapada ityeva-na bhuDAkte // 125 // 5 tirasastiyati // 3. 2. 124 // . za0 ma0nyAsAnusandhAnam-nayat / 'uttarapadeM ta0 pra0--tiraszabdasyAti-akArAdAvaJcato viva- iti sambadhyate ! nana iti prathamAntameva, tasyaiva at iti bante uttarapave pare 'tiri' ityayamAdezo bhavati / tirasti- vidheyatvaviziSTaM vizeSaNamiti sAmAnAdhikaraNyena sUtra 40 rako vA aJcati-tiryaGa, tiryaJcau, tiryaJcaH, tiryagbhyAm, | vyAkhyAti--nan zabda uttarapade pare'kAro bhavatIti, tiyaMgbhiH, tiryagbhyaH, tiryakSu / atIti kim ? tirazcaH, etacca lAdhavAnurodhisUtranirdezAnusAraM vyAkhyAnaM, vastutastu . nazabdasya nakArA'kArarUpasya sthAne akAramAtraprayogaH 10 tirazcA, tirazcI, tirazcInaH // 124 / / kartavya ityevAnuzAsanIyo'rthaH / tathA ca naH sthAne'kAro bhavedityarthaH phalati, bhavatItyAdipadAnAmanuvAdakatvaM, bhavatu 45 za0 m0nyaasaanusndhaanm-tirs0| vyaJcA- | bhavedityAdi-padAnAmanuzAsakatvamiti tyAdipratyayArthanirdezakavityanuvRttam, tasyaiva ca atIti vizeSaNam, 'tiri' itya- | zAstrataH smuplbdheH| . vibhaktiko nirdeza: sautratvAta, zabdasvarUpaparatvena klIbatvaM / atredaM vicAryate----'nan' iti samaya vA, tadAha--tirasazabdasyAti iti / 'ati' ityatrAt- nabhityavyayAt "adhyayasya." [ 7. 3. 31] iti sUtreNAka 16 zabdasya varNabodhakatvena saptamyantavizeSaNatvena ca "saptamyA bhavati, sa cAntyasvarAt pUrvamiti naka iti rUpama, tena 50 / AdiH" [3.4.114. ] iti paribhASayA tadAdibodhaka- | nakazabdena samAse nakacaura ityAdI akaviziSTasya namaH tvamityAha---akArAdAviti / 'tiri'ityayamiti-- | sthAne'pi akArAdeze--acaura iti syAta / ako'ntyaAdezasvarUpabhaGgabhiyA asndhinirdesh:| udAharati--tira- svarAt pUrva vidhAnena tanmadhyapatitatvAnnagrahaNenaiva nakasya stirako veti--'tiras' ityavyayena tirodhAyakArthena tira- | grahaNAt, yathA kimzabde'pi kakimzabdasya sthAne "kimaH 20 kazabdena vA vigrahe'svapadavigrahAnnityasamAsa iti bhAvaH, ! kastasAdI ca" [2. 1. 40] iti sUtreNa kAdezo bhavatIti 55 tirako'JcatIti vigrahe tiraszabdena sahaiva samAsAt tirasa-tatrApi ka ityeva rUpam, evamihApi nakasya sthAne akArAstiriH sidhyati, syAdinimittakAryAdikaM ca svayamUhanIyam / deze 'acaura' ityAdyeva rUpaM syAt, iSyate tu akacaura padakRtyamAha-atIti kimiti-akArAdAvaJcatAvi., ityaadi| tadarthamevAnyaH pANinyAdibhiyAkaraNa so nakAratyarthaH kimarthamAzrIyata iti bhAvaH, yatrAkArAditvaM nAsti ! syaiva lopa Arabhyate na ta najokArAdeza iti Fa 5 tatra na bhavati tiryAdezaH, atItyasyAbhAve ca tatrApi syaadi-| saMgacchata iti cet ? atrAbhidadhmahe-nazabda: svasambandhi- 60 tyAha pratyudAharaNadvArA---tirazcaH ityAdinA, atra "acca nakAre [nakArAkArasamudAye] lAkSaNika: tathA ca najaprAga dIrghazca" [2. 1. 104.] iti 'ac' ityasya sthAne | zabdasambandhinornakArA-kArayoH sthAne'kAro bhavatIti cAdezAdakArAditvAbhAvaH, dIrghazca svarAbhAvAna prvrtte| nAkaviziSTasya tsyaakaarH| tirazcInaH ityatra tiryagevetyarthe svAdhika Ina:, sarvatra athAparaM vicAryate---na mAnava iti vigrahaH--vAkye. 20 svarAdipratyayasattvAt cAdeza iti na tiryAdezaH, tadvAraNAya | mAnavabhinna ityartha iti 'amAnava' ityatrApi sa evArthoM 65 'ati' iti kvyaJcAvityasya vizeSaNamAvazyakamiti grAhyaH, vRttivigrahayoH samAnArthatvaniyamAta / itthaM ca bhAvaH / / 3. 2. 124 // tatpuruSasamAse uttarapadArthaprAdhAnyaM sarvatAntrikasammataM viha
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAda-2, sUtra-525 } zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / / nyate, pUrvapadArthabhUtasya bhedasyaiva prAdhAnyapratIteH / atroktaM / amakSiko dezaH ityapi bahuvrIhyadAharaNameva / amazaka bhUSaNe---"AropitatyaM natradyotyaM nadyaso'pyatisarvavata" ! vartate ityavyayIbhAvaH, mazakAnAmabhAva iti vigrahe "vibha-35 / asyAyamAzaya:--'atisarvAya' ityAdau atikrAntaH / ktisamIpa"|3.1.39] iti samAsaH, anenAkArAdezaH / sarvamiti vigrahe "atiratikrame ca" [3. 1. 46] iti ! evam--amakSika vartate ityatrApi / ahiMseti tatpuruSasamAse sarvArthasya guNIbhAvAt sarvAdyarthapradhAna kAryANAM 'smai' | samAsaH, evam---asteyamityapi / akAraH kimiti-- ityAdyAdezAnAmabhAvavat 'na sa:---asaH' ityAdau sarvA- | "nAta" ityeva sUtryatAM pratipadoktatvAnniSedhArtha eva nakAro dyarthapradhAnakAryANAmabhAvo na dazyate'to naasamAse nabartho na grahISyata iti akAraviziSThapATho vyartha iti zaGkA / pratya- 40 bhedo'pi tu Aropitatvam, tathA ca AropitaH saH-asaH, ! dAharaNenottarayati--pAmanaputraH iti--pAmA asyAstIAropito mAnavaH--amAnava ityAdirUpeNaiva tatrArtha:, tyarthe "noGgAdeH'' [7. 2. 29] iti ne-pAmana iti, ___"tatsAdazyamabhAvazca tadanyatvaM tdlptaa| pAmanasya putra iti vigrahe SaSThIsamAsaH, atra sUtre akArAaprAzastyaM virodhazca narthAH SaTa prakIrtitAH // " ! bhAve kasya nasya grahaNamiti vinigamakAbhAvAt pratyaya- ityuktadizoktA nabaryAstu pASNikatayA pratIyanta nakArasyApi grahaNApattAvuttarapadaparatvasattvAccehApi nakAra-45 iti nottarapadArthaprAdhAnyahAniriti tatra bhavati sarvAdini- syAkAraH syAditi tanivRttaye akAraviziSTaH pAThaH kRtaH, mittakakAryamiti / etadarthe jJApaka ca "etadazca vyaJjane- ! kRte ca tathApAThe akAraviziSTo nakAro niSedhArtho'vyaya'nag-nasamAse" [1. 3.46] iti sUtre'navasamAsagrahaNameva, meveti tasyaivAkArAdezI bhavati, na pratyayabhUtasya tasyeti taddhi 'aneSo yAti, ityAdau seluMgabhAvArtha kriyate, nasamAse / doSAbhAvaH / vigrahavAkyAnurodhena naarthaprAdhAnye svIkRte ca tatra sarvAdera ___atratvaM ketrit pratyavatiSThante----cAdiSu akArarahita 50 prAdhAnyena "AvaraH" [2.1.41] ityasyApravatyA vyaJja- evaM nab paThyatA, tasyaiva ceha grahaNamAsthIyatAma, pratipadobAra ktatvAt sa eva grahIpyate, na tu lakSaNavihitaH pratyayanakAra 20 tadartha tadgrahaNasya [anaJ-samAsagrahaNasya] vaiyarthyameva sthAt, iti pAmanaputra ityAdau doSAbhAva iti / atredamucyate--tathA vyarthIbhataM ca tannajasamAse uttarapadArthaprAdhAnyaM jJApayati / sati pratyayA'pratyayayoH pratyayasyaiva iti nyAyena pratyayataccAropitatvArthasvIkAra eva sambhavati / bhUtasya nasyaiva grahaNaM syAnna tu lakSaNapratipadoktanyAyena 55 pare tu pUrvapadArthapradhAno'vyayIbhAva uttarapadArthapradhAna- | cAdipaThitanasya, tathA ca 'acauraH panthAH' ityAdau na syAta, statpuruSa ityAdivAdAnAM prAyovAdatvamAhaH, unmattagaGgami- pAmanaputra ityAdau ca syAdetveyavyAptyativyAptyabhayadoSA- .. tyAdyavyayIbhAve'nyapadArthaprAdhAnyasya, niSkauzAmbirityAdita- pattiH, pratyayabhUtanakArasyApi lakSaNavihitatve'pi lakSa puruSe pUrvapadArthaprAdhAnyasya, dvitrA ityAdibahuvrIhAvubhayapa natvAbhAvAt / lakSaNaniSpannatvamaprasiddhalakSaNAdiparijJAdhAryaprAdhAnyasya ca darzanAduktaniyamasya vyabhicaritattva tatvaM vA lAkSaNikatvaM, na tu lakSaNavihitatvam, tacchabdA- 60 darzanAt / itthaM ca 'amAnava' ityAdau pUrvapadArthaprAdhAnye'pina navAdena vihitatvamiti pratipadoktatvamapi pratyayanakAre'styetatpuruSalakSaNAsaGgatirnavA tasya sarvAditvahAniH, anyapadArtha veti doSApatterduvAratvAt, evaM ca sAnubandhapAThasya vyAvata30 nirUpitopasarjanatvasattva eva sarvAditvahAnisvIkArAta, prkte| kasyAvazyakatvamastyeva / na ca sAnubandhapAThe'pi "prAgavata: cana namarthabhedaM prati sarvAdInAmupasarjanatvaM vAkyArthabodhe strIpusAt naJ sna" [ 6. 1. 25 ] iti vihito nam samudAyasyaiva prAdhAnya pratIteriti na kimapi daSaNamiti ! kuto nAtra grahISyate, tathA ca straiNaputra ityatrApi nakArasyApUrvoktAropitatvAdikalpanA'nAvazyakItyAhuH / [atrAnya | kArAdezaH syAdeva, kiJca tasyaiva syAnnatu cAdipaThitasya vyAkhyAtabhirnararthavicAro mahatA''DambareNa kRto'smAbhira pratyayApratyayayoriti nyAyAditi vAcyama, AdisvaravaddhirUpa35 nupayuktatvAdupekSitaH, sati tajjijJAsodaye'nyatra darzita dizA- kAryakAritvena caritArthAnubandhasya naapratyayasya sArthakyena 'kseyamiti ] ! "noGgAdeH" [ 7. 2. 29 ] iti sUtravihitanakAranivRttiprakRtamanusarAmaH-acauraH panthAH iti na vidyate / phalakasya bakArasya tadakAritve'cAritAryena ca tasyaiva 70 cauro yasmin sa ityarthaH, bahuvrIhisamAse'nenAkArAdezaH / | grahaNasyaucidityAdAstAM vistaraH / . 16 25.
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 bRhadvRtti-bRhannyAsasaMvalite [pAda-2, sUtra 126-127 ] %3 usarapad iti kimiti-nanaH prAyaH padAntareNa | zaGkApUrvakaM tasya sArthakyamupapAdayati- -a-mAno nAprati 35 sambandha eva prayogAduttarapadaparatve eva pratiSyata ityuttara- | Sedhe iti--na niSedhArthaka: akAro'pi prakRtakoSabalAt tadapade ityasyAnuvRttirihAnathiketi praSTurAzayaH / uttarapadaza- rthaka ityavagamyate, itthaM ca niSedhArthanAkAreNApacasi tvaM jAlmebdasya samAsacaramAvayave yogarUDhatvaM natUttaraM ca tat pada- tyAdiprayogANAM siddhirastyeveti suutrmidmnrthkmityaashngkaa|| miti vyutpattilabhyayaugikArthamAnaparatvama. tathA cottaratra bhavati apacasi' iti prayogasiddhiH, na pacasi' iti prayotyAdyantapadAdisattve'pi samAsAbhAvAnna bhavati tatrAkArAdezaH, | ganivRttistu sUtraM vinA na sambhavatIti tannivRttaya'nuttarapade 40 'uttarapade' ityasya sambandhAbhAve ca sa duri ityAha pratyu- 'pi kvacinnanaH sthAne'kArasyaprayogArtha ca sUtrasya sArthadAharaNamukhena-na bhuGakta iti-nAma nAbhnetyaktestyAdya- kyamiti samAdhAnAzayaH / / 3. 2. 126 / / ntena saha samAsAbhAvAnnAstIha 'bhukte' ityasyottarapadatva- | 10 miti na bhavatyakAraH // 3. 2. 125 // nago'prANini vA // 3.2. 127 // ta0pra0-aprANinyabhidheye 'naga' iti nipAtyate vaa| tyAdau kSepe // 3. 2. 126 // na gacchatIti-nagaH, parvataH, agaH-parvataH; nagA:-vRkSAH , ra ta0pra0-tyAdyante pade parataH kSepe gamyamAne nA | agaa:-vRkssaaH| aprANinIti kim ? ago vRSala: zItena / akAro bhavati / apacasi tvaM jAlma! akaroSi tvaM | pUrvaNa nityamAdeza prApte bikalpo'yam // 127 // jAlma! tyAdAviti kim ? na pAcako jAlmaH / kSepa 15 iti kim ? na pacati caitrH| 'a-mA-no-nAH pratiSedha' za0 ma0 nyaasaanusndhnm-ngo|' 'naat" iti ityakAreNa pratiSedhArthIyanaiva siddhau kSepe manaHzravaNanivAraNA sAmAnyasUpasyApavAdasUtrANyArabhamANa idamAha, 'naga' zabde rtham, anuttarapadArthaM ca vacanam // 126 // nakArasyAkAro vikalpena vidhIyate, yadi prANiviSayakaH 50 prayogo na bhavediti sUtrArthaH, tadAha--aprANinyabhidheye za0 m0nyaasaanusndhaanm--tyaadau0| kvacida- | iti / na gacchatIti--tapUrvAd game: "nAmno gamaH nuttarapade'pi namokArAdezasyeSTatvena tadanuzAsanArtha sUtrami- | khaG-DI ca." [5. 1. 131 ] iti DaH, antyasvarAdi20 dam, 'natrat' iti ca pUrvato'nuvRttameva tathA cArthamAha-- lope jhasyuktasamAse sati "natrat" [ 3. 2. 125 ] iti tyAdhante pade parataH iti / apacasi tvaM jAlma? iti- nityaM prAptamakArAdezaM paratvAt vizeSavihitatvAcca prabAdhya 55 kutsitaM pacasItyarthaH samAsAbhAve'pi-prayogasvAbhAvyAdasyA- | vikalpainAkArAdeze-- agaH iti, pakSe-nagaH iti, parvato kArasya kriyAtaH pUrvameva prayogaH, ata eva tyAdiparatvaM siddha- vRkSazca prasiddhaprANibhinna-ityaprANiviSayatvamastyeva / aprA yati 'pacasi na jAlma?' ityAdau ca na bhavati, ityaM ca na NinIti kimiti-prAyoprANinya va gamanAbhAvapravRttinimi25 tatra kSepArthAvagatiH / tyAdAviti kimiti---"kSepe" kasyAsya zabdasya prayoga ityaprANinItyavyAvartakamiti matvA ityevocyatA, pRthagyogasAmarthyAdevAsyottarapadAtiriktaviSaye | praznaH / ago vRSalaH zIteneti, ayamAzayaH---prANini 60 tyAdAveva pravRttiH syAdityAzayaH praSTuHna pAcako jAlma: svAbhAvikaM gamanAbhAvavattvaM mA'stu, aupAdhikaM tu sambhAvyata iti-bahulAdhikArAt samAsAbhAvenosarapadaparatvAbhAvAta eveti zItanimittikajAuyAvirbhAvAd vRSalasya zItatrANopA. pUrveNa nAkArAdezaH iha tyAdAvityabhAve ca syAdeveti | yarahitasya gamanAbhAvavattvaM sUpapannamiti tadviSaye nityamevA30 tadvAraNAya tyAdAvityAvazyakamiti bhAvaH / kSepa iti | kAro yathA syAnna tvanena vikalpa ityetadarthamaprANinItyAvazya kimiti-sarvatra tyAdI vidhIyatAmakArAdeza iti bhAvaH / / kamiti bhAvaH / sampUrNasUtrasyaiva vaiyarthyamAzaGkaya sArthakyamAha- 65 na pacati caitraH iti-prakRte'pi syAt, iSyate tu naiveti / pUrveNa nityamAdeze prApte iti-"naat" [3. 2. 125] tadvAraNAyAvazyakaM 'kSepe' iti bhAvaH / sUtraM vinApi 'apa- | iti sAmAnyasUtreNa sarvatraivottarapade 'kArAdeze nityaM prApta casi tvaM jAlma?' ityAdiprayogasiddhiriti sutrasya vaiya..] iti prakRte vikalpArtha sUtramidamiti bhAvaH / / 3. 2. 127 //
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pAda-2, sUtra-128 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH 123 nakhAdayaH // 3. 2. 128 // | pAtIti pAt, pAteH zatapratyayaH, syAdivibhaktau dhuTi "Rduta0 pra0-nakhAdayaH zabdA akRtAkArAdhAdezA nipA- dita:" [1. 4. 70] iti nA'ntAdeze prApte tadabhAvo'pi tyante / nAsya khamastIti-nakhaH, na bhrAjate iti-nabhrATa, / nipAtanAdevetyAha---nipAtanAt tu nAbhAvaH iti / asya kvibantaH; na pAtIti-napAt, zatrantaH, triliGgo'yama, nipAta- ca liGgatraye'pi vizeSaNatayA prayujyamAnatvAdAha--triMli- an 5 nAttu nAbhAvaH; na vetIti-navedAH, auNAdiko's; satsu / go'yamiti / na vettIti-navedAH iti--videroNAdi sASuH-satyaH, sAdhau yaH, na satyaH-asatyaH nAsatyaH, nAsatyo, / ke'si vedasazabdaH sidhyati, tasya si vibhaktI "amvAderatvasaH nAsatyAH, na muJcatIti-namuciH, auNAdikaH kiH, nAsya sau" [1. 4, 90] iti dIrgha-vedA iti, na vedA iti vigrahe kulamastIti-nakulaH / kathaM na na bhrAjate kiMtu bhAjata eveti- tatpuruSasamAse'nena nano'kArAdezAbhAvo nipAtyate / satsu nabhrAT ? puSodarAditvAdekasya nano lope bhaviSyati, sAdhuriti--sacchabdAt sAdhvarthe yapratyayaH, na satya:10 evaM-na na pAti-napAta, na na vetti-navedAH, na ma muJcati- asatyaH iti---atrAkArAdezo bhavatyeva, asatyazabdasya namuciH, na na kulamastyasya-nakulaH, na na khamastyasya-nakhaH, | gaNe'pAThAt, nAsatyazabdasyaiva hi gaNe pATho dRzyate / na na pumAn na strIti-napuMsakam, ata eva nipAtanAt strI- asatyau iti vigrahe cAnenAkAradezAbhAvo nipAtyate puMsayoH puNskaadeshH| nakSIyate , na kSarati vA-nakSatram, auNA- | "nAsatyAvazvinau dasau' iti koSaH nAsatyAH devAH / dike aTi kSabhAve nipAtyate, na kAmati, na krINAti vA-nakraH, na muJcatIti-namuciH mucerINAdikaH kiH, ihApi naapa- 10 15 upratyayo nipAtanAt nAsminnakaM duHkhamasti-nAkaH, na / padAdeva muce: ki: kevalAt prayogAdarzanAt / nakulazabdavidyante gnAH-zriyaH chandAMsi vAsya-nagnaH; na agaH-nAgaH, na vidyate bhAgo'sya-nabhAgaH; nAramaJcati-nArAcaH, na vyutpAdayati--nAsya kulamastIti-vyutpattimAtrametat, nakuApyata iti-nApitaH, na mIyate'sAviti-namekaH, nAbhi | lasya kulasahitatvadarzanAt na tatra tadarthAnugatiH / evamekena nandati vadhUmiti-nanAndA; nAntareNa bhavati-nAntarIyakam / natrA saha vigrahe prakRtaprayogAn vyutpAdya naddhayasattve'pyevameva 20 na na ciketti-mAciketaH, ata eva nipAtanAt kit jJAnArtho rUpANIti darzayituM zaGkate--kathaM na na bhAjate kintu 55 juhotyAdau draSTavyaH, asmAcca naJa dvayopapadAnAmni zav bhrAjata eveti-nabhrADiti----nadayasya prakRtArthadAdyapratyayo bhavati / bahuvacanamAkRtigaNArthama, tena-nAstikaH, bodhakatvAt yatrAvazyabhrAjanaM pratIyate tAdRzasyale'pi nabhrAnabhaH, nAraGgamityAdayo'pi draSTavyAH // 128 // Diti prayogo dRzyate sa kathamupapadyata iti zaGkAgranthArthaH / tatsAdhanopAyamAha--pRSodarAditvAditi, ayamAzayaH--- tAdRzAH prayogA na kevalaM prakRtasUtrasAdhyA api tu pRSo- 60 za0 ma0 nyaasaanusndhaanm-nkhaa0| pratizabda | darAditvaM teSa parikalpyakasya no lope kRte dvitIyasya 25 nAdezaniSedhe gauravamabhisamIkSya yatra yatrAkArAdezo neSTa naJo'nenAkArAdezAbhAvanipAtanamiti / prakRtAM prakriyAmakteSu stAdRzAnAM zabdAnAmekasmin gaNe sannivezaM parikalpya sarveSa prayogeSapapAdayati-evaM-na na pAti-napAditi / sUtramidamArabdhavAnAcAryaH, tathA ca nipAtanaparatvameva sUtra- athAnyAnyudAharaNAnyAha--na punAn na strIti--atrakasyasyeti phalatItyAha-nakhAdayaH zabdAH iti / evaM ca naJaH pRSodarAditvAllope puMstrIti samudAyasyAnena puMsakAdeza nipAtitAnAM rUDhizabdAnAmeSAM pUrvottarapadasamudAyArthapradarzaka- ityAha-- ata eva nipAtanAditi--etadgaNapAThasA30 vigrahavAkyAdipradarzanamanAvazyakamapi kathaMciDhyarthasya vyutpa- | mAdeva strI-puMsayoH puMsakAdeza ityarthaH, vigrahavAkye tyA'pi lAbhasaMbhava iti pradarzanAya teSAM yathAkathaMcida vigra striyAH pazcAt pAThe'pi strIpuMsayorityuktistathApUrvaprayogahAdikamAha-nAsya khamastIti--khanyata iti khaM.--- ! | niyamAt, "ladhvakSarA'sakhI." [3. 1. 160] ityanenAlpa.... chidram, tadasya nAsti sa nakhaH, bahuvrIhisamAse "naat" / svarasya strIzabdasya pUrvanipAtAt, na ca puMzabdApekSayA 70 3.2.125] iti prApto'kArAdezo nipAtanAnnivarttata | strIzabdasya kathamalpasvaratvamiti vAcyam samAsAnte kRte 35 iti tatsiddhiH / na bhrAjate iti vigrahe bhrAjeH kvip, | puMseti samudAyasya strIti samudAyApekSayA'dhikasvaravattvAt, usyaktasamAse'kArAdezo nipAtanAnna bhavati |npaatiiti--1 samAsAntapratyayAnAmattarapadAvayavatvamityasyApi siddhAntasya
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 bRhadvRtti-bRhannyAsasavalite [pAda-2, sUtra-128-129 ] bhApyAdyArUDhatvAt, athavA "striyAH puMso dvandvAcca"]7.3.96] | bhavatIti laghunyAsakRtaH / vastutastu antareNeti iti samAsAntAdvivAnena strIvRttimAtRtvamAdAya tasyA / vibhaktipratirUpakamavyayaM vinetyarthe vRttidazAyAM tasya 40 aVtvamapItyarcyatvAdeva tasyAH pUrvanipAta ityavadheyam / / vibhaktikRto vizeSo na tiSThatIti na tasya saptamyantatvanakSatrazabdaM vyuptAdayati- na kSIyate na kSarati veti-- sambhavaH / nAciketaH iti--ekasya no'kArAdezo kSIyateH kSaratervA auNAdike vaTi prakRtibhAgasya nipAtanAt / dvitIyasyAnenAkArAdezaniSedhaH / kvaciccAsanto'yaM zabdo kSAdeze samAse sati anena najokArAdezAbhAvo nipAtyata dazyate, tatra prathamaikavacane 'nAciketA:' iti syAt, naciiti bhAvaH, nakSatraM tArakAsu rUDham / na vyutpAdayati-- : ketAstu kaThopaniSadi prasiddho'nya eva / prakRtaprayogasiddhyarthaM 45 nakrAmati na krINAtIti veti- yadyapi kAmati krINA- 'prakRtibhUtasya dhAtorapi nipAtanajJApyatvamevetyAha---ata tyorarthe mahAn bheda iti ekatrAtheM tayo nugatistathApi eva nipAtanAt kit jJAnArtho [dhAtuH juhotyAdau 10 yathAkathaMcidvyutpattipradarzanameva rUDheSu kAryam, nArthAnugatira- draSTavyaH iti, pare baiyAkaraNAstu dhAtumima juhotyAdau paThanti / nusandhAtavyetyAzayenaivamuvitaH / kathaM siddhirityAha-Dapratyayo rUpasiddhimAha--asmAcca naadvayopapadAditi / nAmni nipAtanAditi- lakSaNAprAptasya kAryamAtrasya lAbhArthameva / zavite--nipAtanAditi bhAvaH, zavi kRte "havaH ziti" 50 hi nipAtanamAzrIyata iti Do'pi zAstrAntareNAprApto nipA- [4.1.11.1 iti dvitvama, upAntyaguNAdikArya' ca / tanalabhya eveti bhaavH| nAkazabdaM vyuppAdayati- nAsmi- nakhAdirityekavacanAntanirdezasyaivaucityena bahuvacanAntanirde15 nakaM duHkhamastIti----kamiti zabda udakasukhayo rUDhaH, zasya vaiyaryamAzaGkayAha-bahuvacanamAkRtigaNArthamiti / tadvirodhitvAdakaM duHkhameva, tacca nAke svarge nAstIti tatrA- | tatkalamAha--tena nAstikaH ityAdi-yadyapi "nAstikArthAnugatirasti / nagnazabdaM vyutpAdayati-- na vidyante nAH stikadaiSTikam" [6. 4. 66.] iti sUtreNeva nAstikazabdo 55 ityAdinA, nagnazabdasya mUrkhe darine ca rUDhatvAt tatrata-nipAtita iti nAsti tatadgaNAntargatatvAvazyakatA, tathApi dyogArthAnugati rasti, bahuvrIhisamAse sati nano'kArAdezA yadi na Astika iti vigRhya nAstikazabdo vyutpAdyate tade20 bhAvo nipAtanAt / nArAcaM vyutpAdayati-- nAramaJcatIti--- | damudAharaNaM bodhyam, tatra nipAtitena nAstikazabdena nAsti arINAM samUhaH-Aram AraM na na-aJcatItyarthAnugataM paralokAdIti matiryasyeti nAstika iti, atra nipAtitena ca vigrahavAkyama ekasya namaH pRSodarAditvAllope nAramaJca AstikaviparIta iti bodhe vizeSaH / namaH iti--- 60 tIti vigrahaH, bANasyArisamahe'vazyagatizIlatvAt tathaiva babhastItyartha naapapadAt bhasaH kvira, nabhAtIti vA'rthe natrupavigrahItumaucityAt / abhidhAnacintAmaNivRttI cAcAryA padAd bhAte: "mithiraJjyuSi0" 971] ityAdhuNAdi25 evamAhuH-naramaJcati narAcI, narAcyAstulyo nArAcaH zarka sUtreNa kidas pratyayaH, AkAralopaH, anenobhayatra namo'kArA. rAderaNa. narAcyeva vA prajJAditvAt svArtha'Na, nAraM narasamUha- dezAbhAvanipAtanam / na rajyata ityaraGgama. na araja... maJcatIti vA / na Apyate iti "narANAM nApito dhUrtaH" nAraGamiti, atra dvitIyasya no'kArAdezAbhAvo nipAtyate. 65 iti nItivAkyAnusAraM nApitasya sarvaraprApyatyAdevaM vigra- rajeH karmaNi ghana athavA rajyate'sminniti raGgaH, nAsti hArthasaMgatiH / na mIyate'sAviti--nameruvRkSasyAtipariNA- raGgo yatretyaraGgam, iti yathAkaJcid vyutpAdanIyam, 30 hitvprsiddhrevmrthaanugtiH| nAbhinandati vadhUmite-vadhU- rUDhizabdeSu yogArthAnugativicArAbhAvAt / / 3. 2. 128! nanAndroH parasparamoAyA lokaprasiddhaH, nanAnduzca svamAtRsamIpe prauDhyA vaktuM prabhutvAt tasyA eva prakRtiH prAdhAnyenAnena padena pratipAdyate, sA hi satImapi bhrAtRjAyAM ninda an svare // 3. 2. 126 // tyeva nAbhinandati, anyakulaprasUteyamihAgatyAdhipatyaM karoti 35 ahametatkula pasutA'pi nAtrAdhikAravatIti manovRttireva tayoH / ta0pra0-nAH svarAdAvuttarapade pare 'an' ityayamA- 70 parasparaM vaimanasyakAraNama, atrAjantasya nanderAdidIrghatvamapi / dezo bhvti| na vidyate anto'syeti-ananto jinaH, evamanipAtyate / nAntareNa bhavatIti--vigrahavAkyamidaM prayo-nAdiH, ajAnAmabhAvo'najamaH, na ashvo'nshvH| ana iti gArthapradarzanamAtrama, saptamyarthavivakSAyAmera gahAditvAdIyo | svarUpanirdezAta nalopo dvitvaM ca na bhavati // 129 //
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pAda-2, sUtra- 129 - 131] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / 125 / za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - an0 / 'svare' / ityanuvarttate, 'naJ' iti nivRttaM sthAnyantaranirdezAt / kuza- 35 iti saptamyantam ' uttarapade' ityasya vizeSaNamiti "saptabdazcAvyayamiha gRhyate, tasyaiva viziSya [ pratipadoktatvena ] myA Adi:" [ 7. 4. 114 ] iti paribhASAbalAt tadA / "gati kvanyastatpuruSaH " [ 3. 1.42 ] iti samAsavidhAdyarthakamityAha-- svarAdAvuttarapade iti / naJo'kArAdezaH / nAt, tathA ca pRthvIvAcakkuzabdasya nAyamAdezaH / evaM ca 5 pUrvasUtreNa nipAtanavalAnniSiddha iti niSedhaprakaraNAbhAvAdA- | kuM- pRthvImatItaH vaktIta ityAdI tatpuruSe kadAdezo na bhavati, dezaprakaraNasyaiva pravartamAnatvamityanena naJaH sthAne'n Adezo tatra hi dvitIyAntatvena kuzabdo'tyo grAhyaiti dvitIyA- 40 vidhIyata iti na prakaraNa vicchadaH / na vidyate'nto'syeti- ntatvasya sAmAnyarUpeNa lakSaNarUpatvena vA tatsamAsasya lAkSaananto jinaH iti na vidyate 'nto yasyeti bahubIhisamAse- NikatvAt / tathAcodAharati- kutsito'zvaH -kadazvaH iti'nAdezaH, antazca paricchedaH; sa ca trividho dezikaH kAlikaH "gati kvanyastatpuruSaH [ 3.1.42 ] iti samAsaH, koH 10 pratiyogikazca daizikastAvat kiJciddezaparicchinnatvam, kadAdezazcAnena / evaM kaduSTaH ityAdAvapi vijJeyam / kAlikastAvat kiJcitkAlaparicchinnatvam, pratiyogika tatpuruSa eva viziSya kuzabdasya samAsavidhAnAt tatpuruSe 45 stAvat kenacit pratiyoginA paricchedaH, jinasya ca sarvatra eva bhaviSyatIti prakRtasUtre 'tatpuruSe, ityavyAvarttakamiti sarvadA sarvasmiJjane vyApya sthitatvAnna kenApi pariccheda- zaGkate - tatpuruSa iti kimiti / "navat" [ 3. 2. 125] ityanantatvaM tasya / evam - - anAdiriti-na astyAdiH ityAdipUrva sUtrairvihitA AdezA yathA sarveSu samAseSu pravan 15 pUrvaparicchedo yasya so'nAdi, antazabdasyAparaparicchedavA- tathA'yamapi pravattiSyate, kuzabdamucArya vihitasamAsasyaiveha citvavadAdizabdasyApi pUrvaparicchedavAcakatvamiti tathaiva grahaNamityarthaniyAmakAbhAvAditi bahuvrIhyAdAvapi pravRtti - 50 [ anantazabdavat ] anAdizabdasyApi sarvathA pUrvapariccheda duvAreti pratyudAharaNamukhenAha - kutsitA uSTrA asminniti, rAhityamarthaH / avyayIbhAvamudAharati- ajAnAmabhAvI evaM ca bahuvrIhI pravRttivAraNArtha 'tatpuruSa' ityAvazyakamiti Snajamiti / tatpuruSa udAharati-na azva iti - azvaprati- bhAvaH / svara ityasya sambandho'pyAvazyaka ityAha-- khara 20 yogika bhedavAnityarthaH / naJaH sthAne'nAdeze sati na lopaH ityeveti / vyAvarttyamAha - kutrAhmaNaH iti kutsito brAhmaNa iti vigrahaH tatpuruSasamAse satyapi svarAditvA - 55 bhAvAduttarapadasya tasmin pare na bhavati kadAdeza iti bhAvaH // 3.2.130 / / nakArasya hrasvAt paratvena svare pare tasya " hrasvAndra-Na- to dve" [ 1.3.27 ] iti dvitvaM ca prApnoti, tat kathaM na bhavatItyAzaGkAyAmAha -- 'am' iti svarUpanirdezAditi ayamAzayaH nalope sati akArasyaiva ziSTatve tadvidhAnavaiya25 rthyAt sarvatra svarAdAvuttarapade evAnAdezavidhAnena dvitvasya nityaprAptatayA dvinakAranirdezasyaiva prakriyAlAghavArtha vidheyatvaM syAdityeka nakArAntA dezasvarUpa nirdeza sAmarthyAdiha nakArasya lopo dvitvaM ca na bhavatIti // 32. 129 // ko: kat tatpuruSe // 3.2.130 // 30 ta0 pra0 -- tatpuruSa samAse svarAdAvuttarapade kuzabdasya 'kat' ityayamAdezo bhavati / kutsitaH azvaH - kadazvaH, kaduSTraH, kadannam; kdshnm| tatpuruSa iti kim ? kutsitA uSTrA asmin - kUSTro dezaH / svara ityeva - kubrAhmaNaH / / 130 // za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - ko:0 / rathavade // / 3. 2. 131 // ta0 pra0--ratha-vadayoruttarapadayoH kuzabdasya kadAdezo bhavati / kutsito rathaH - kadrathaH, kutsito ratho'sya - kabrathaH ; 60 kutsito vadaH--kadvadaH, kutsito vado'sya - kadradaH / tatpuruSa evecchantyeke, anyatra kuratho rAjA, kuvado mUrkhaH // 131 // za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - ratha0 / pUrvatra svarAdAvityuktatvAt rathavadazabdayoH parato'prAptiriti tayoH parato viziSya kadAdezamAhAnena sUtreNa, ayamapi tatpuruSe eva praca - 65 saMta iti vakSyati matAntaraparatvena, tathA ca svamate'syAnyasamAse'pi pravRttiH, pRthak sUtrArambhAditi tatpuruSabahuvrIhya"svare" / bhayasamAsamudAharati-- kutsito rathaH kutsito ratho -
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 kattriH / 3. 2. 133 // | syeti ca vigrahAbhyAm / vadanaM vadaH puMsi nAmni ghaH, / kutsido vadaH- kadvadaH, bahuvrIhAvAha - kutsito vado 'syeti / svamatamudAhRtya paramatanuvadati - tatpuruSa eveccha tyeke iti pUrvasUtrAt tatsambandhasya sattvAditi teSAmA5 zayaH / tathA ca bahuvrIhau na kadAdeza iti tathodAharati-anyatra kutsito rAjeti-vigrahAdiH pUrvavat / pANinIye'pi 'tatpuruSa' ityasyeha---na sambandha iti kadvado mUrkha ityAdiprayogadarzanAt pratIyate, tathA cAnyasyaiva kasyacana vaiyAkaraNasya matamidam // / 3. 2. 131 // kadAdezo nipAtyate / kutsitAstrayaH, ke vA trayaH - kannayaH, ta0 pra0--- kuzabdasya kiMzabdasya vA trizabde uttarapade kutsitAstrayo'sya, ke yA trayo'sya-katriH / kimo necchantyanyekiMtrayaH // 133 // 10 bRhadvRtti- bRhannyAsa saMvalite 15 tRNe jAtau 3.2. 132 // ta0 pra0--- kuzabdasya tRNe uttarapade jAtAvabhidheyAyAM kadAdezo bhavati / kutsitaM tRNamasyAH kattRRNA nAma rauhivAlyA tRNajAtiH / jAtAviti kim ? kutsitAni tRNAni - kutRNAni // 132 // | - za0 bha0 nyAsAnusandhAnam - tRNe0 / 'tRNe' ityutarapadavizeSaNam, jAtAvityabhidheyaniyantraNam, koH kaditi pUrvato'nuvRttamiti sUtrArthamAha--'ku' zabdasya sRNazabde uttarapade iti--abhidheyavizeSaniyamArthameva pRthag yogA rambhaH / jAtau rUDhatvenAvayavArthapratItyabhAve'pi pUrvottarapadAva20 gataye vigrahavAkyamAha-- kutsitaM tRNamasyA iti--tathA ca bahuvrIhisamAse'nena kadAdezaH / abhidheyasphuTIkaraNArthamAha -- rauhiSAkhyA sRNajAtiriti-- rauhiSamityAkhyA paryAyazabdo yasyAH sA tRNajAtirityarthaH tathA ca vanauSadhivarge'marakoSe 'kattRNamityupakramya "paura saugandhika-dhyAma-deva25 jagdhaka- rauhiSam" ityuktam / tRNottarapadakakuzabdAnvitasamA sasya prAyastajjAtivAcinyeva prayogAdasatyapi jAtAvityasmin pade'nyatra na bhaviSyatIti matvA tadvaiyarthyamAzaGkate - jAtAviti kimiti / na kuzabdapUrva padakatRNazabdottarapadakaH samAsastRNajAtyabhidhAna eva prayujyate, tRNanindAyAmapi tAdRzazabdasya 30 prayogasambhavAditi tadvayAvRttyarthamAvazyakaM jAtAviti padamityAha-- kutsitAni tRNAnIti, tathA ca tatra kutRNAnItyevAstvityarthaM jAtAviti padam / kiJca jAtAvityasyAnAvazyakatve pUrvatraiva tRNazabdapAThaH kRtaH syAdityato'pi tasthAvazyakatvaM pratIyata eveti / 3. 2. 132 // [ pAda-2, sUtra- 131-134] 35 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - kattriH / trI' 40 ityanuktvA kattririti nipAtanasAmarthyaneha sthAnyantarasyApi kadAdezo'numIyate tadAzrityAha-- kuzabdasya kiMzabdasya veti--- kimo'pi kSepArthaviSaye prayogadarzanAt kutsAvAcakatvena yatkiJcicchandasAmyAcca tayoriha sthAnitA vyAkhyAteti vA / tatpuruSe bahuvrIhau ca sAmAnyato nipAtanamityapi 45 dyotayati ubhayathAvigrahapradarzanena / kutsitAstrayaH iti kuzabdena saha samAsAya ke vA trayaH iti kiMzabdena saha samAsAtha tatpuruSasamAsa vigrahavAkyam, kutsitAtrayo 'syetyAdi ca bahuvrIhisamAsavigrahavAkyam, tatra tatpuruSa uttarapadArthaprAdhAnyAd bahuvacanam bahuvrIhau cAnyapadArtha prAdhAnyAde- 50 kavacanAdisarvavacanAni / kimo necchantyanye iti-- koH prakaraNAt tanmAtrasyAdezAzrayaNe prayogArthAvyA ghAtAcca kimo'pyAdezAzrayaNe mAnAbhAva iti tadAzayaH / tanmate kimo vigrahavAkyapraveze yAdRzaM rUpaM tadAha-- kintrayaH iti / pANinIyatantre bhASyaparyAlocanayA tu kimo'pi prakRtaprayoge 55 samAnaM rUpamiti pratIyate, tathAhi - "ko: kat tatpuruSe'ci" [ pA0 sU0 6. 3. 101] iti sUtre "kadbhAve trAvupasaMsthAnam" kadbhAve zrAvupasaMkhyAnaM kartavyam, kattrayaH kimidaM kattraya iti ? kutsitAstrayaH - - kattrayaH, ke vA trayo na bibhRyuH -- kattraya iti" ityuktam ke vA traya iti pratI- 60 kamupAdAya kaiyaTa Aha- - kiMzabdasya kSepArthasya kadbhAva iti / tathA ca kimo'pyAdeza iti tena sphuTIkRtam / kiMzabdavAcyaH kSepa eva 'na vibhRyuH' iti vAkyazeSeNa pradarzito bhASye, bharaNAsAmarthyAcca kSepa iti spaSTam // 3.2.133 // kA-kSa-pathoH // 3.2. 134 // koH ta0 pra0 - - ' akSa pathin' ityetayoruttarapadayoH 'kA' ityayamAdezo bhavati, akSazabdasyAkArAntasya samAsAntasya cAvizeSeNa grahaNam / kutsito'kSaH - kAkSaH kRta 65
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAda-2, sUtra-134] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / 127 pAzakAdiH, kRtsitamakSamindriyaMkAkSama, kRtsito'kSo'sya-mityavaseyama, tadanusAra kutsito'kSa.-:sthitazcakrAkarSaka kAkSo rathaH, kutsitamakSi akSaM vA'sya-kAkSaH, kutsitaH panthAH- kASThavizeSo yasyetyeva prayogArtho'vaseyaH / eSu sarvatrAkSazabde kApatham, kutsitaH panthA asmin-kApatho dezaH, sAko'pi | uttarapade ko: kAdezaH / akArAntAkSazabdottarapadakasamAsAbhavati-kaku-kutsitaH akSa:-kAkSaH, evaM-kApathaH / pathi- / dAhRtya kRtasamAsAntapratyayakAkSizabdaprabhavAkSAzabdottara- 40 zabdanirdezAt tatparyAye'nyutpanne pathazabde na bhavati-kutsitaH | padakasamAsamudAharati-kutsitamakSi yasyeti- bahuvrIhipathaH-kupathaH, kupathaM vanam / anISadArtha vacanam // 134 // | samAse "sakthyakSNaH svA" [7. 3.126.] iti Ta: samAsAntaH ''avarNevarNasya" [7. 4. 68.] itIvarNasya lope 'kSa zabdo niSpadyate, tasmin pare koH kAdezaH / akSazabdaza0 ma0 nyaasaanusndhaanm-kaakss0| atra 'koH | viSaye samadAhatya pathizabde pare udAharati--kutsitaH 45 ityeva sambadhyate, akSarAna guNyena tadanuvRttareva praka-panthA:-kApathamiti----asya tatpuruSasamAsatvenottarapadaraNaprAptatvAta, pUrvasUtre kimo'pyAdezavidhAnaM ca nipAtanA- ! liGgatvasyaucitye'pi liGgAnuzAsane "pathaH saMkhyA'vyayozrayaNasAmarthyAdAzritama tacca nAkSarAnagaNamitisvAbhiprAya / ttara" iti pAThAt kApathamiti kliibtvmuktm| amaravRttyA prakaTayati--koH 'kA' ityayamAdezaH iti / akSa- siMhastu bhUmivarge "vyadhvo duradhvo vipathaH kadadhvA kApathaH zabda iha paThyate, sa ca dvidhA dRzyate---akSizabdasya kRta- | samAH" ityacivAna, paMstvamasyAbhipreti goDo'pi 'vyadhvo 50 samAsAntatvena, pratipadoktarItyA ca indriyAdyarthakatvena, tayo vipatha-kApathau" ityAha, tadanusAramapi puMstvameva pANinimarubhayoriha grahaNamityAha--akSazabdasyAkArAntasya kRta- te'pi "apathaM napuMsakam" [pA0 sU0 2.4. 30] iti sUtre 15 samAsAntasya ceti / grahaNe hetumAha--avizeSeNeti--- "pathaH saMkhyAvyayAdeH" iti bhASyadhRtavAttikena kApathauttarapadatvadazAyAmubhayovizeSasya kasyacidanupalabhyamAnatvena | zabdasya napuMsakatvameva, tathaiva ca siddhAntakaumudyAdau samuda. kasya grahaNaM kasya neti vinigamakasyAnupalabdheriti bhAvaH / | hRtam / atra siMha-gauDayoliGgAnuzAsanaM kiMmUlamiti na 55 tatra pUrvamakArAntamevAkSazabdamAzritya tadudAharaNAnyAha prati jJAyate / medinIkRtta-kApathaH kutsitapathe uzIre klIbapadoktatvena tasyaiva prAthamyenopAdeyatvAt---kutsito'kSaH | miSyate" iti vadan prakRte'rthe puMstvamevAnumodayati / tathA iti / akSazabdasyAnekArthatvena sarvArthakasyAvizeSeNa vigrahe | cobhayaliGgatA'sya vijJAtavyA, lokAzrayatvAlliGgasya, koza. grahaNamiti dhvanaya nAha--pAzakAdiriti--- kRtAmapi laukikaprayogAnusArameva liGgavyavasthApakatvAt, 'akSo jJAtAryazakaTavyavahAreSu paashke| uktaM ca bhASyakRtA'pi---liGgamaziSyaM lokAzrayatvAlliGga- 60 rudrAkSendrAkSayoH sa bibhItakatarAvapi / syeti / bahuvrIhau tvanyapadArthaprAdhAnyAt tadAnuguNyena liGgacake karSe pumAn klIbaM tutthe sauvarcalendriye / / " vyavastheti puMlliGgatA'pi bhavatItyudAharati---kutsitA 25 iti medinIkoSAnusAraM pAzakAdiraneko'rtho'kSazabdasya, | panthA asmin-kApatho dezaH iti---dezasya puMstvAt temvanyatamasya babodhiSayA prayoge'yamAdezo bhavatIti bhAvaH / | kApathazabdastapAravazyena paMlliGgaH / koriti samadAyAzrayapuMliGgamudAhRtya klIbamudAharati--kutsitamakSamindriya- NAt tanmadhyapatitasyAko'pi "avyayasya ko'da ca" miti- indriye'kSazabdasya klIbatvamuktakozAdivalAnirNIta- [7.3.31] iti vihitasya tanmadhyapatitastadagrahaNena miti klIbaprayoge tadarthasyAvagatiH / cakrakarSArthAkSazabda- | gRhayate iti nyAyAzrayaNAd grahaNamityAha-sAko'pi 30 mAzrityAha--kutsito'kSo yasya-kAkSo rathaH iti- . bhavatIti---aksahitasyApi korayamAdezo bhavatItyarthaH, tatra pUrvoktamedinIkoSavAvaye 'cakre karSe pumAn' iti paThyate, | mUlamuktameva / udAharati--kaku-kutsita iti---'ku' ityatena cakre karSe ca pRthak zaktirakSazabdasyAvagamyate, kintu | syaiva 'kaku' iti rUpam, tadartha eva ca kutsitazabdenAnUdita 70 'nA dyUtAGge caRkarSe vyavahAre kalidrumaH" ityamarakoSIya- | iti kakuzabdena saha samAse tasyApi kAdezo bhavatIti tatrApi nAnArthavargaghatAkSazabdArthoepavAjye 'cakrakarSe'- iti sama- 'kAkSaH' ityevarUpaM. nat kakAkSa iti bhaavH| evaM pathinaza35 staprayogadarzanAt, loke'pi cakrasthe tadAkarSa ke kASThavizeSa | bdena saha sAka: kovigrahavAkye praveze'pi kAdezamadAharati-. evAkSazabdasya prayogAta 'cakrakarSe' ityekameva padamarthabodhaka-evaM-kApathaH iti-atra puMliGgodAharaNaM, pUrvoktakozAdi.
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 bRhadvRtti-bRhannyAsasaMbalite [ pAda-2, sUtra - 134-135 ] pradarzitarItyA puMliGgatAyA api prAmANikatvamiti khyApa- yam ISadarthe tu paratvAduttareNa nityameva; tatrApi vikalpa yitum, liGgAnuzAsanavRttAvapi svakArikAnusAraM kApatha | eveti kazcit - ISatpuruSaH - kApuruSaH, kupuruSaH // 135 // mityudAhRtyAmara - gauDamate ullikhya kApatha ityapi bhavatIti sUcitam / "kA'kSapathoH" iti sUtrAkSarasvArasyena pathinzabda- ! za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - puruSe vA / koriti 5 syaivehottarapadatvamAzritaM na tu akSazabdavadakArAntapathazabda- keti ca sambadhyate, uttarapade iti cAnuvRttameva tadvizeSaNa- 40 kRtasamAsAntapathizabdayorubhayorapIti spaSTayati-pathinidezAt tatparyAye'yutpanne pathazabde na bhavatIti--akSazabdasyobhayathArUpasAmyaMna, sUtre tathoccAraNAd bhavatyubhayograhaNam, akSapathoriti nirdezazcAkArAntapatha zabdagrahaNe na 10 samartha iti na bhavati tasya grahaNamiti bhAvaH / tathA ca tena saha vigrahe rUpamAha- kutsitaH pathaH kupathaH iti yadyapi "pathaH saMkhyA'vyayottaraH" iti liGgAnuzAsanIyavRttigranthe ---- "saMkhyAvAcino'vyayAccottaraH-- uttarapadabhUtaH, patha iti pathinzabdaH "RkpUH-pathyapo't" [7. 3. 76] iti kRta15 samAsAntaH, pathazabdo vA napuMsakam iti kathitam, tadagre'pi saMkhyAvyayottara iti kimiti rUpeNa padakRtyapradarzanAvasa re- 'pathaH paramapathaH, uccaiH patha, kevalo'pi vinA samAsAnte nauNAdikaH pathazabdo'sti, "patha gatau" ityasya vAci rUpam' ityuktam / tathA cobhayavidhasya pathazabdasya liGgA20 nuzAsanIyavAkye grahaNamiti, kutsitaH patha iti vigrahe'pi kupathamityeva svamatAnusAramAyAti tathA ca 'kupatha:' iti pulliMgaprayogo lekhakapramAdAdityavaseyam, liGgasya lokAzrayatvamiti na tatrAgraha iti pradarzanAya vA tathodAharaNamamarasiMhA dimatApekSayetyAstheyam / bahuvrIhau tu vizeSyAdhInaM liGgamiti 25 vanasya vizeSyatve napuMsakatvamityAha-- kupathaM vanamiti--- evaM ceha na bhavati kAdezaH / "alpe" ityagrimasUtreNeSadarthe sAmAnyata eva kAdezavidhAnAt tenaiva siddhiriti sUtramida - manarthakamityAzaGkayAha--anISadarthArtha vacanam iti bhavedIpadarthe tena sUtreNa siddhirakSapathorapyuttarapadayoH parataH 30 kintu yatra nepadarthoM vivakSito'pi tu kutsA vivakSitA tatra tena na siddhiriti tadarthaM prakRtasUtrasyAvazyakatvamiti bhAvaH // 3.2. 134 // / meva puruSe iti, tathA ca sampannamarthamAha- kuzabdasya puruSazabde uttarapade ityAdinA / vikalpavidhAnArthameva pRthag yogaH / kutsitaH puruSaH kApuruSaH iti -- "gatikva -nya 0" [ 3.2.27 ] iti samAse koH kAdezaH, vikalpapakSe -- kupuruSaH iti bahuvrIhimudAharati- kutsitAH 45 puruSA asminniti - kutsitapuruSamAtranivAsabhUto grAma iti bhAva:, yadyapi kasminnapi grAme kApuruSamAtranivAso na saMbhAvyate, kasyacidavazyaM supuruSasyApi tatra saMbhavAt tathApi bAhulyena kApuruSANAmeva satvena mallagrAmAdivad bhUyasA vyapadezaH, pakSe kAdezAbhAvo'pIti kupuruSaH iti / anI 50 Sadarthe vikalpo'yamiti - ISadarthe pUrveNa siddhAvapi anISadarthe na kenApi prAptiH, pUrva sUtre puruSazabdapAThe kRte'pi nityameva syAditi phalato'nISadarthe vikalpavidhAnArthatvamasya sUtrasya paryavasyati / ISadarthe hi kA vyavasthetyAha-- ISa darthe tviti / nityavidhaH pravRttI hetumAha--paratvAditi-- 55 / / anISadarthe puruSazabde pare'sya cAritAdhyaMm, ISadarthe puruSazabdAdanyatra parasya cAritArthyAmitISadarthe puruSazabde para ubhayoH prAptau satyAM spardhe jAte "sparddha" [ 7. 4. 119 ] itiparibhASA sUtra valAnnityavidheH parasyaiva pravRttiriti bhAvaH / na va puruSazabdamuccArthaM kAdezavidhAyakasyAsya pratipadoktatvam, 60 tasya ca [ ISadarthe nityavidheH ] sAmAnyata ISadarthe vidhAyakatvamiti parAdapi pratipadoktasya [ vizeSavidheH ] balagatvamiti vikalpenaiveSadarthe'pi bhavitavyamiti vAcyam, zabdavizeSe'sya vidhAyakatvamarthavizeSe ca parasyeti vizeSavidhisvasyobhayatra sAmyena paratvenaiva vyavasthAyA yuktatvAt, 65 vizeSavidhau hi niravakAzatvamUlakameva balavattvam asti hobhayoH parasparAvakAzalAbha iti pradarzitatayA sAmAnyavizeSabhAvamUlakabalAbalavinizcayasya kartumazakyatvAt, zabdavizeSanimittatvAdasyArthavizeSanimittatvAcca parasya vizeSavidhitvAmyasyApyupapAditattvAt / masAntaramAha tatrApi 70 vikalpa eveti kazcit pANinIye cedarthe vidhAyaka zAstraM pUrvam, puruSe vikalpena vidhAyaka zAstraM paraM tathApi puruSe vA // 3.2.135 // 0 pra0 -- kuzabdasya puruSazabde uttarapade kAdezo bhavati 35 vA / kutsitaH puruSaH -- kApuruSaH, kupuruSa; kutsitAH puruSA | asmin kApuruSo grAmaH, kupuruSo grAmaH / anISadarthe vikalpo | ISadarthe nityameva vidhAnamiSyate pUrvavipratiSedhAditi prati
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pAda-2, sUtra - 136- 138 ] pAditaM dIkSitena siddhAntakaumadyAM samAsAzrayavidhiprakaraNe / atrApi matAntaramityAha -- tatrApi vikalpa iti kazci diti - bAdhya sAmAnyacintApakSAzrayaNena puruSazabde pare ko: sthAne yad yat zAstraM prApnoti tanmayA bAdhyamiti lAbhA5 dasyaiva tatrApi pravRttiriti teSAmAzayaH, kintu yathA puruSazabdamAzrityAsya tathA kalpakatvamevamISadarthamAzritya parasyApi bAdhyasAmAnyacintakatve paratvaM vihAyAnyad vyavasthApakaM mUlaM durlabhamiti vicAraNIyaM teneti kazcidityavatyAruciH sUcitA / tanmatamanusRtyodAharati- kApuruSaH, kupuruSaH iti // 3.2. 135 / / 10 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / 126 kAcchamiti, atrApi kadAdezaM paratvAt prabAdhya kAdeza eva bhavati // 3.2. 136 / / 35 ar-eat voSNe // 3.2.137 // ta0 pra0 -- kuzabdasyoSNazabde uttarapade ' kA kava' ityetAvAdezau vA bhavataH / ISat kutsitaM vA uSNam-koSNam, kavoSNam ISat kutsitaM vA uSNamaMtra - koSNaH kavoSNo 40 deza: ; pakSe - yathAprAptamiti, tatpuruSe-kaduSNam / bahuvrIhau tu kadAdezo na bhavati - kRSNo dezaH / anyastvagnAvapIcchati kAgniH, kavAgniH, kadagniH // 137 // alpe. / / 32.136 // za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - kA0 / atroSNa iti za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - alpe | alpazabdasya na zabdasvarUpa paratvamapi tvarthaparatvaM vyAkhyAnAt / yadyapi ! 55 ta0 pra0--- ISadarthe vartamAnasya kuzabdasyottarapade pare | zabdaparamevottarapadavizeSaNam, koriti ca pUrvAnusRtaM tadAha-45 kAdezo bhavati / ISanmadhuraM - kAmadhuraM, kAlavaNam / svarAdA- kuzabdasyoSNazabde uttarapade iti / kA kavetyubhayorvikayapi paratvAdISadarthe kAdeza eva bhavati - ISadamlam - kAmlam, lpena vidhAne pakSe ubhayorabhAve kadAdezo'pi bhaviSyatIti 15 evaM - kAccham / / 136 // rupatrayamiheti sidhyati, tadagre vakSyati / asya paratvena kutsitArthe ISadarthe ca pravRttiriti sUcayitumubhayathA vigrahamAhaISat kutsitaM vA uSNamiti / pakSe yathAprAptamiti -- 50 / ubhayorAdezayorabhAve tatpuruSe "ko: kat tatpuruSe" [ 3. 2. 130 ] ityasya pravRttiriti bhAvaH / bahuvrIhau tadapravRcyA kRSNamityeva prAptamityAha -- bahutrIhau tu kadAdezo na bhavatIti / atra sUtre'gnizabdo'pi vyAkaraNAntare paThyata | ityAha--anyastvagnAvapIcchatIti, pANinIye ca na tathopalabhyate / tanmatasiddhAni rUpANyAha-- kAgniH, kavAgnirityAdi / amarakoSe digvarga-kASNaM kavoSNaM mandoSNaM kaduSNaM triSu tadvati" iti prayogadarzanAdbahuvrIhAvapi tatprayoga (kaduSNa zabdaprayoga ) iti kecidAhuH, tat tu na yuktam, kadAdezasya tatra prAptyabhAvAt, tadvatIti tu na bahuvrIhilamyAnya- 60 masya "puruSe vA" [ 3. 2. 135 ] ityanantarapUrvavidhereva padArthaparamapi tu matvarthIyaparam, tathA coSNa zabdasyoSNatvabAdhakatvamapi tu dUrAntaritapUrvavidherapItyAha-- svarAdAva guNaparatvena matolupA tasya tadvatparatvam ISaduSNatva viziSTaM pIti --"koH kat tatpuruSe" [ 3 2 131 ] iti sUtreNa vastu kaduSNapadenAbhidhIyate, agnizabdottarapadakasamAse ca svarAdAvuttarapade vidhIyamAnaH kadAdezo'pi paratvAdanena ! kAya dezaprayogAH koSAdapi naivopalabhyante / / 3. 2. 137 // 30 bAdhyate iti bhAvaH / tathA ceSadarthe pUrveSAM ko: sthAne Adeza ! vidhAyakAnAmayamapavAda iti tepAM sarveSAM kutsitArtha eva cAritArthyam / tathodAharati-- ISadamlamiti, amlazabdaH svarAdistatrApi kAdeza eva kRte- kAmlamiti / prakRtaM vigrahavAkyamatidizati evaM kAcchamiti-- ISadacchaM svacchaM ! luk svaM rUpaM zabdasyAzabdasaMjJA * iti nyAyena zabdasya svarUpameva grAhyaM pUrvottarasUvAdI tathaiva darzanAt tathApi nyAyAnAmasthi 20 ratvena zAstra kRdvaya | khyAnasya ca tadapekSayA balavattvadhauvyAdalpazabdasyehArthaparatvamiti vyAkhyAti -- ISadarthe varttamAnasyeti / ISanmadhuramiti - madhu mAdhuryamasyAstIti madhuram alpaM madhuramityarthaH / evaM lavaNazabdenApi lavaNarasavattvaM bodhyate, guNavacanebhyo matorlupA guNavacanAnAmeva guNipara25 svAt IpallavaNaM [ kAlavaNa ] miti vigrahaH / na kevala / 1 17 kRtyesaryamo luk // 3.2.138 // ta0 pra0-- ' avazyam' zabdasya kRtyapratyayAnte uttarapade antAdezo bhavati / avazyakAryam, avazyastutyam, 65
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 130 bRhabRtti-bRhannyAsasaMvalite pAda-2, sUtra-138-140 ] avazyadeyam, avazyakartavyam, avazyakaraNIyam / kRtya iti samastata-hite vA // 3. 2. 136 // kim ? avshyNlaavkH||138|| ta0pra0-samazabdasya tate hite cottarapade pare lugantAdezo vA bhavati / satatam, saMtatam; sahitam, saMhitam // 139 // 40 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-kRtye / "te kRtyA:" [5. 1. 47.] iti sUtreNa dhyagAdayaH pratyayAH kRtyasaMjJatve5 noktAH, tathA ca kRtyazabdasya pratyayArthatvena pratyayagrahaNanyAyana za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-sama0 / lugityatadantaparatvamiti kRtyapratyayAntatvamuttarapadavizeSaNaM labhyate, | nuvartate, 'uttarapade' ityasya vizeSaNaM 'tatahite' iti--tate tadAha--kRtyapratyayAnte uttarapade iti / 'avazyama' | hite cottarapade iti / udAharati--satataM, santatamiti---- iti SaSThInirdezana "SaSThyA'ntyasya" [7. 4. 106.] iti tanote: te-tatamiti, samyaka tata-satatam, atra tatazabde paribhASayA luk antyasyaiva bhavatItyAzayenAha-luk | uttarapade samo masya lopaH, pakSe---santatamiti, sahitaM 45 saMhitamiti--dadhAteH kta-hitamiti, samyag hitamiti 10 antAdezo bhavatIti / avazyakAryamiti--kartuM yogyaM | kAryam, karoteH "varNa-vyaJjanAd dhyaN" [5. 1. 17.] | | vigrahe samAse'nena yalopaH / / 3. 2. 139 // iti dhyaNa, tadante kAryazabde 'avazyam' ityasyAntalaki--- avazyakAryamiti, atra cottarapadavasiddhaye avazyaM kAryamiti tumazca manaH-kAme // 3.2.140 // vigrahe mayUravyaMsakAditvamAzritya samAso vidheyaH / avazya ta0pra0--tumpratyayAntasya samazabdasya ca pratyekaM manasi stutyamiti--stoteH "vRga-stu:0" [ 5. 1. 40.] iti kyap stotuM yogyamityarthe, "hrasvasya taH pitkRti" [5. 4. | | kAme cottarapade lugantAdezo bhavati / bhoktu mano'sya-50 113.] iti tAgama-stutyamiti, avazyaM stutyamityarthe mayUra bhoktumanAH, gantuM kAmo'sya-gantukAma;, samyagmano'sya samanAH, evN-skaamH| sahazabdenApi siddhau samaH zrutivyaMsakAditvAt samAse'nenAvazyamo malopaH / avazyadeya nivRttyarthaM vacanam // 14 // miti---dAtuM yogthaM--deyamiti dadAteH "ya eccAntaH" 20 [4. 1. 28.] iti yaH pratyayaH, AkArasyakArAdezazca vidhIyate, avazyaM deyamiti vAkye kRte pUrvavat samAsAdiH / za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-tuma0 / tumiti avazyakarttavyamiti---kartuM yogyamityarthe karoteH 'tavyA- | pratyayaH, tadgrahaNe tadantasya grahaNam / sama: lugiti ca vartate, 55 'nIyau" [5. 1. 27.] iti tavye kartavyamiti, avazyaM | uttarapade iti ca, tasyaiva vizeSaNaM manaH kAme iti, atra karttavyam-avazyakartavyam / evm--avshykrnniiym| ca 'manaHkAme' iti samAhAraH, tathA ca manasi kAme cottarapade 25 dhyaNAdayaH paJcApi kRtyapratyayA udAhRtAH / kRtya iti tumpratyayAntasyAnto lupyata ityarthaH paryavasyatItyAha-- kimiti--avazyamaH kriyAvizeSaNatvena tyAdyantAyAzca | tumpratyayAntasyetyAdinA / manaHkAma iti samudAya kArya mA kriyAyAH samAsAnahatvena kRtyapratyayAntena sa haiva tasya samAso | jJAyIti spaSTArthamAha-pratyekamiti / udAharati--bhoktuM 60 bAhulyena dRzyata iti tatraiva bhaviSyatIti 'kRtye' ityanyA- | mano'syeti-bhujestumi bhoktumiti, pazcAt tasya manasA saha vartakamiti prshnaashyH| na kevalaM kRtye evAvazyamaH samA- bahuvrIhiH, anena malopaH / kAme 'udAharati--gantuM kAmo. 30 so'nyatrApi kRdante pare tasya samAsaH saMbhAvyata iti tatra | 'syeti--gamestumi gantumiti, tasya kAmazabdena bahuvrIhiH, sUtrapravRttirmA bhUdityetadartha 'kRtye' ityAvazyakamityAha pratyu- / anena mlopH| samo masya lopamudAharati--samya dAharaNamukhena--avazyaMlAvakaH iti--lunAtIti lAvakaH, | mano'syeti, samA saha manaso bahuvrIhiranena malope kRte-- 65 ladhAtoH kartari "NakatacI" [5. 1.48/ iti NakaH, vaddhA- | samanAH iti / evaM-samyak kAmo'sya-sakAmaH iti / 35 vAvAdeze lAvaka iti avazya lAvaka iti samAse satyapi na manasA saha-samanAH, kAmena saha sakAma iti vigrahe'pi bhavati malopa: iti prakate malopavAraNArthamAvazyaka kalye prakRtasUtrasAdhyarUpayoH siddhau samo masya manasi kAme ca lako iti padamiti bhAvaH // 3. 2. 138. // vidhAnasya vaiyarthyamAzaGkaya nirAkaroti- sahazabdenApi
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pAda-2, sUtra-140-142] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / 131 siddhAviti / samA zrutinivRttyarthamiti-makAreNa sahitaH / taniSedhAt / akArasya lugabhAve-mAMsapacanamiti / striyAM 35 sam, tasya 'samaH' ityekaH samaH zabdaH, parazca "sam" iti : TittvAnyAM-pacanIti, tatrApi anaDantapaceH sattvena luka zabdAnukaraNasya SaSThyantaM rUpam, ubhayostantreNa nirdezaH, tathA pravartata eveti mAMsasya pacanIti vigrahe-mAMspacanItyapi ca makArasahitasya sama: zrutirmAbhUdityetadarthamatra samo lopo bhavati / mAMspAkA iti-pacerbhAve pani pAka iti, 5 vidhIyata iti bhaavH| pANinIyazca samo makArasya manasi | mAMsasya pAka iti vigrahaH / anaghanIti kimiti-kevalena kAme ca luG na vidhIyate, tatra hi mate-- pacadhAtunA saha samAso durlabha iti tasyottarapadatvAsaMbhavaH 40 "lumpedavazyamaH kRtye tuM kAmamanasaurapi / iti-kRdantena sahava samAse luk pravartiSyate, tatra bAhulyasamo vA hitatayomAMsasya paci yuDadhanoH // " nAnaghaantayoreva prayogAt tatraiva bhaviSyatIti matvA iti kArikA prakRtasUtracatuSTayaviSaye paThyate,tatra tumA 'kAma prazna: / vAhulyena tasyaiva prayogo'stu, kRtpratyayAntarAnta10 manasoH' ityeva sambadhyate samaH pazcAnnirUpaNAta / tathA sthApi prayoga: sambhAvyata eveti 'tatra pravatti vAraNArthamana ca tanmate samyakkAmo'syati vigrahe saMkAma ityeva, tAdaza- ghanItyAvazyakamiti pratyudAharaNamukhenAha-mAMsapaktiriti-- 45 prayogasyAnabhidhAne tu samA saha tayoH samAso'pyanabhidhA- pacerbhAva striyAM sti:-paktiriti, mAMsasya paktiriti nAnneti tairAzrayitavyam, 'samanAH, sakAmaH, ityAdI ca | vigraha samAsaH, atra luGa mA bhUditi tadAvazyakatvamiti sahArthasyaiva pratItistarabhyapeyata iti svamatAd bhedastatra / bhAvaH / pacAviti kimiti-sUtre yadyapi pacItyevoktam, tathA 15 / / 3. 2. 140 // ca pacIti kimityeva prazno yujyate, tathApi tadarthasya vRttI pacAvityevaM pradarzitvAt tamAdAyaiva praznaH, sUtre dhAtoranu- 50 karaNena nirdezaH, vRttau ca "i-ki-ztiva svarUpA'rthe" mAMsasyAnaTa-ghaji paci navA / / 3. 2. 141 // [ 4. 3. 138 ] iti ipratyayAntatvena nirdeza iti bhedaH, ta0pra0--mAMsazabdasyAnahante dhAnte ca pacAvatarapade pacereva viklityarthasyAnaghanantasya mAMsazabdena saha sAmalugantAdezo vA bhvti| mAMsasya pacanaM-mAMspacanama. ! t iprayoga iti tatraiva bhaviSyatIti matvA praznaH / na maaNspnycnm| mAMspacanI, mAMsapacanI; mAMsasya pAkaH- ! pacereva tAdRzasya mAMsena taha sAmarthyamapi tu daherapi tathA 55 20 mAMspAkaH, mAMsapAkaH anaDyanIti kima ? maaNspssitH| bhUtasya [ anaghaantasya] tena saha prayogasaMbhavAta tasmina pacAviti kim ? mAMsadAhaH, mAMsadahanI / / 141 // pare mAMsasyAkA rasya lopo mA bhUdityetadartha pacergrahaNamAvazyakamityAha pratyudAharaNadvArA-mAMsa- dAhaH, mAMsadahanIti dahepani dAhaH, anaTi striyAM dahanIti, mAMsasya dAhaH mAMsasya za0ma0 nyAsAnusandhAnam-mAMsa0 / anaDyo ! dahanIti vigrahe SaSThIsamAsaH, atrApi mAMsazabdAkArasya 60 pace vizeSaNe, pratyayatvena ca tAbhyAM tadantasya grahaNam lopo mA bhadityetadarthaM pacItyAvazyakamiti bhAvaH tathA-cAnaDante gharjate ca paci parata ityartha AyAti, // 3. 2. 141 // pacIti cottarapadavizeSaNamiti anaDante ghajante ca pacA vuttarapade ityarthaH sampadyate, tadAha-mAMsazabdasyAnaDante ghamante ca pacAvuttarapade ityAdinA / mAMsasyeti SaSThI- | nirdezAt / "SaSThayAntyasya ] 7. 4. 106 ] iti pari-| dikazabdA-ttIrasya taarH||3.2.142|| bhASayA tadantasyAkArasya luka / mAMspacanamitti-pacerbhAve- ta0pra0--dikazabdAt parasya torazabdasyottarapadasya 30 naTa-pacanamiti, mAMsasya pacanamiti SaSThIsamAsaH, anenA- / 'tAra' ityayamAdezo vA bhavati / dakSiNasyA dizaH, dakSiNasya 65 kAraluk, tasya bahiraGga tayA'siddhatvAt, sakArasya rutvaM ! vA dezasya tora-dakSigatAraM, dakSiNatIram; evamsaMyogAntalopazca na bhavataH, "svarasya pare prAvidhau" : uttaratArama, uttaratIrama, pazcimatAraM, pazcimatIrama; [7. 4, 110] iti sthAnivattvena tu na nirvAhaH "na | pUrvatAraM, pUrvatIram / dikzabdAditi kim ? gamA sandhiH " [7. 4. 111] iti paribhASayA'sadvidhau | tIram // 142 // / 25
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 bRhadvRtti-bRhalyAsasaMvalite pAda-2, sUtra-142-143 ] 10 za0ma0 nyAsAnusandhAnam - dika0 / naveti samba- ityrthH| anyArtha iti kim ? sahayudhvA, sahakRtvA, sahakArI, dhyate, 'uttarapadeM' iti saptamyanta prakRtaM dikazabdAditi | sahajaH / kathaM sahakRtvA priyo'sya-sahakRtvapriyaH?, priyaH paJcamIvalena SaSThayAitayA vipariNamyate, tasya ca tIra- sahakRtvA'sya-priyasahakRtveti? bahuvrIhau yaduttarapadaM tasmAt syetyanena vizeSyavizeSaNabhAvaH sambandhaH tathA ca yo'rthaH / pUrvaH sahazabdo na bhavatIti sAdezo na bhavati // 143 // 5 sampannastamAha-dikazabdAt parasyetyAdinA, dizi dRSTa: / zabdo--dikazabdaH, digvAcakatvena prasiddha iti bhAvaH / atra digvizeSavAcakA eva pUrvAdayaH zabdA dikzabdatvena gRhyante, za0 m0nyaasaanusndhaanm-shsy| 'anyArtha' 40 diksAmAnyavAcakA: 'dika, AzA, kakup' ityAdayaH zabdA:, iti padaM samudAyavizeSaNaM na tuttarapadamAtrasya, 'anyasyArtha aindraghAdayazca yaugikAH zabdA na gRhayante vyAkhyAnAt / vAcye sati' iti tadarthAta , tathA cottarapade ityapi samba'dizaH' ityetAvatA'pi siddheH zabdagrahaNAt tasya zabdasya dhyate, evaM cAnyArthapadamanyapadArthapradhAnasamAsaparamityAyAti. dizi dRSTatvamevAvazyakaM na tu saMprati digarthavRttitvamapi, tadevAha-anyArthe anyapadArthe bahutrIhI samAse iti-- tathA ca digvAcakasya zabdasya sampratidezavAcakatve'pi dika bahuvrIhAveva samasyamAnapadAtiriktapadArthasya prAdhAnyaM bhava- 45 zabdatvena grahaNaM bhavatItyudAharaNeSa sphaTIbhaviSyati / tathAhi-tItyanyapadArthazabdastadupasthApaka iti bhAvaH / udAharati dakSiNasyA dizaH,dakSiNasya vA dezasthati--SaSThI samAse saha putreNa saputraH iti-sahazabdayoge "sahArthe" [2.2.45.] 15 sarvAditvena dakSiNAzabdasya "sarvAdayo'syAdau" [3.2.61] iti tulyayoge'rthe gamyamAne tRtIyA 'sahastena" [3.1.24.] iti paMvadabhAve cAnena tIrazabdasya vikalpena tArAdeze-- iti sUtreNa ca samAso bahuvrIhiH anena sahasya sAdezo vidakSiNatAramiti, pakSe-dakSiNatIramiti / prakRtaM vigraha kalpenati saputra: sahaputro deti rUpe, eSa evaM vigrahAdi- 50 manyatrApyatidizati-evam-uttaratAramityAdi / pazcima ranyatrApyavaM samAse ityAha-evaM saziSyaH, sahaziSyo veti| vAramita-pazcimAyA dizaH pazcimasya vA dezasya tIra kara tulyayogArthakasya sahasyAdezamudAhRtya vidyamAnArthakasyAdeza2.) mitIhApi vigrahaH, tatra dizi pazcimAzabdasya strItvena tasya | mudAharati--saha lomnA vartate iti, yadyapIhApi tulyaca sarvAditvAbhAvena puMvadbhAvAbhAve---pazcimAtAramityeva yogArtho vyAkhyAtuM zakyate, vRttAvanyapadArthasya lomnA sahaiva yogAditi na vidyamAnArthatvaM pRthak sahazabdasya svIkAryam, 55 rUpaM vijJeyam , pazcimatAramiti vRttI nirdiSTaM ca rUpaM tathApi sahaputra Agata ityAditaH salomaka ityAdInAM videzavAcina eva / dikazabdAditi kimiti--prAyastIra zeSasya kriyAntarAkADakSAbhAvarUpasya darzanAt pRthagarthatvaM zabdasya dikzabdena sa haiva samAso dRzyata ityAzayena praznaH / svIkAryamiti pRthagudAharaNamahatItyAcAryAzayaH, ihApi "sa25 na kevalaM tIrazabdasya dizabdenaiva samAsaH, nadyAdisambandha hArthe" [2. 2. 45.] ityeva tRtIyA, tadantasya "sahastena" vivakSayA tenApi saha samAsasya darzanAt , tatra tArAdezA- | {3. 1. 24.] iti samAse'nena sAdezaH / prayogArthamAha- 60 bhAvArtha dikazabdAditi kathanamAvazyakamiti pratyudAharati vidyamAnalomakaH iti / anyArtha iti kimiti-sahasyAgaGgAtIramite---gaGgA svanAmnA khyAtA nadI, tasyAstIra nyArthe bahudhIhAveva viziSya samAsasya "sahastena" [3.1.24.] miti vigrahaH, atra tArAdezAbhAdenakameva rUpaM bhavati, tathA iti sUtreNa vidhAnAt pratipadoktatvAt, sa eva samAso 30 cAtra tArAdezAbhAvArtha tadAvazyakatvamiti // 3.2.142. // grahISyata iti vyarthamevAnyArtha iti padamiti praSTurAzayaH / na kevalaM sahazabdasya bahuvrIhisamAsa eva, usyuktasamA- 5 so'pi dRzyate, atra cAnyArthe ityasyAbhAve samAsopasthApakasahasya so'nyArthe / / 3. 2. 143 // padAbhAvAt pratipadokta eva samAso grAhaya iti vinigata0pra0--anyAthai anyapadArthe bahuvrIhau samAse uttarapade makAbhAva iti sAmAnyenottarapade parataH sahasya sAdezo pare sahazabdasya 'sa' ityayamAdezo bhavati vA / saha putreNa-saputra bhaviSyatIti GasyuktasamAse'pi sa durvAra ityAha-sayudhvA, AgataH, sahaputra AgataH; evaM-saziSyaH, sahaziSya AgataH; | sahakRtvA ityAdi-~-saha yuddhavAn-sahayudhvA, sahakRtavAn- 70 35 saha lomnA vartate-salomakaH, sahalomakaH; vidyamAnalomaka sahakRtvA, ubhayatra "saha-rAjabhyAM kRg-yudheH" [5.1.167]
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pAda-2, sUtra-143-145] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / iti kvanip, "tyuktaM kRtA" [ 3. 1. 49 ] iti samAsaH, / rgatatve'sya sUtrasya vaiyarthyameva syAditi sUtrArambhasAmadisya atrottarapade satyapi na bhavati sAdezaH, anyArthatvAbhAvAt, / nityatvamityAyAti, tathA ca pUrvasUtrAdanuvartamAnaM navetIha 35 anyArthe iti padAbhAve ca sa durvAraH / evaM-saha karotIti- na sambadhyata ityAha-yogArambhAd veti nivRttamiti / sahakArI, atra "ajAteH zIle" [ 5. 1. 154 ] iti / anyArtha iti ca sambadhyata eva tadAha-- anyArthe samAse 5 mina, tyaktasamAsaH / evaM-sahajAtaH, sahajaH, "kvacit' / uttarapade iti / udAharati--sahAzvatthena vartata iti-- [ 5. 1. 171 ] iti DaH, anayorapi sAdezavyAvRttyartha- vidyamAnArthe sahayoge tRtIyA "sahastena [ 3. 1. 24 ] iti manyArthe ityAvazyakamiti bhAvaH / kvacidanyArthe satyapi samAse'nena sAdeza: evaM--sapalAzamityAdAvapi vijJayam / 40 sAdezo na dRzyate sa kathamupadyata ityAzaGkate----kathaM saha- saMjJAtvaM paricAyayati---evaM nAmAni vanAnIti / anyA kRtvA priyo'syeti--atra bahuvrIhisamAso'sti, asti mapi saMzAmudAharati--saha rasene ta---rasena saha vartata 10 cottarapadaparatvamiti bhavitavyaM sAdezeneti tadabhAvaH kathaM , ityarthaH, pUrvavat samAsAdiH, dUrvAyA: saMjJeyamiti bodhayituM dRzyata iti jijJAsA "priyaH [ 3. 1. 957 ] iti sUtreNa | dUrveti padam / anyArtha ityasya sambandhasyAvazyakatAmAha--- priyazabdasya vikalpena pUrvanipAta iti sahakRtvapriyaH, anyArtha ityeveti, dhyAvaya'mAha-sahacaraH iti---saha 45 priyasahakRtvetyubhayathA rUpaM bhavatIti, tathaiva vigrahadvayaM caratIti vigrahe ac, saMjJAtvaM dyotayitumAha--kuraNTapha: pradarzitavAn-sahakRtvA priyo'sya, priyaH sahakRtvA sya / iti / sahacarazabdo nAmno'nyatrApi prayujyate, tatra ca nAma15 ceti / uttarayati--bahanIhI yadattarapadamiti, ayamA- tvAbhAvAd dvayaGgavikalatA vijJayA / "prekSya sthitA sahazayaH--anyapadArthe uttarapade ityanayoH pratyAsatyA anyapadArtha carIm" ityAdI striyAM GIpratyayastu lihAdiSu [ "lihApradhAno yaH [ bahuvrIhiH ] samAsastatsambandhyuttarapadAvyava- dibhyaH 5. 1. 51. iti sUtrasthagaNe ] 'caraT' iti Tidvi- 50 hitapUrvasya sahasya sAdeza ityeva sUtrArtho labhyate, evaM ca ziSTa pAThAdeva samAdhayaH, "careSTaH" [5. 1. 138 ] iti sahakRtvapriyaH priyasahakRtvetyu bhayatrApi, priyazabdasya bahavI- tu AdhAropapadAdeva vidhIyata iti proktasamAdhAnAd gatyahya tarapadatvaM pUrvapadatvaM veti kRtvetyasya bahuvrIhya ttarapadatvA / tara ntarAbhAvAt / evaM saha dovyatItyarthe'pi dIvyateraca, ayaM bhAvena, sahetyasya ca bahuvrIhipUrvapadatvAbhAvena na sAdezaprA- | ca kuruvaMze prasiddho yudhiSThirasya vaimaatreyH| striyAmA-- ptiriti na sUtrAvyAptirudbhAvayituM zakyA, sUtrArthasya pratyA sahadevA - oSadhiriti, lihAdigaNe TidviziSTa pAThAt 55 sattyaiva nirNayatvAta / / 3. 2. 143 // sahadevotyapi jJeyam, zrUyate ca "sahadevI zikhAbaddhA hanti cAturthikaM jvaram" iti, svayamapyAcAryA liGgAnuzAsanazeSe 20 60 "sahadevA blaadnnddotplaashaakhibhessje| nAmni // 3. 2. 144 // / sahadevI tu sazyAM sahadevazca pANDave / " 25 ta0 pra0-yogArambhAd veti nivRttam / anyAtheM | saha jAyate iti-"bhavyageya." [ 5, 1.7 ] iti kartari samAse uttarapade pare sahazabdasya sAdezo bhavati, nAmni-- janyazabdo nipAtyate / sarvatrasyaktasamAsa ityanyapadArthasaMjJAyAM vissye| sahAzvatthena vartate-sAzvattham, sapalAzam, pradhAnasamAsAbhAvAna bhavati sAdezaH / / 3. 2. 144 / / sazizapam evanAmAni vanAni, saha rasena-sarasA dUrvA / anyAya ityeva-saha caratIti-sahacaraH kuraNTakaH, saha dIvya30 tIti-sahadevaH kuruH; sahadevA-oSadhiH, sahajAyate-sahajanyA | adRzyA-'dhike / / 3.2.145 // apsraaH|| 144 // ta0 pra0~-adRzya-parokSam, adhikamadhirUDham, tadvA. 65 cinoruttarapadayoragyA samAse sahazamdasya sAdezo bhavati / za0 ma0 bhyAsAnusandhAnam nAmni / nAmni eka- adRzya-sAgniH kapotaH, sapizAcA vAtyA, sarAkSasIkA rUpatAyA Avazyakatvena, sAdezAbhAvasyApi nAmasvarUpAnta- vidyut, samuzalo vrIhikaMsaH; adhike-sadroNA khArI, samASaH
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 bRhadvRtti- bRhannyAsa saMvalite [ pAda 2, sUtra - 145 146 ] arefore, arreNIko mASaH / " sahasya so'nyArthe" ( 3. / gopanIya iti vyavahArabalAt, tathA prayogasya saMbhavAt evaM 2. 143 ) ityanenaiva siddhe nityArthaM vacanam // 145 // cAdRzyArthaparatvamuttarapadasyeti bhavati sAdezaH / adhikArthamudAhartumavatArayati -- adhike iti / sadroNA khArI droNena - caturADhakaparicchinnaparimANena sahitA sadroNA, atra 40 khAryA droNena saha vidyamAnatvasyAgamyamAnatvAt khAryA droNenAdhikatvaM pratIyate, adhikArthaparazca droNazabda iti tasmi za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - adRzyAM0 / vAkyArthajJAne padArthajJAnasya hetutvena sUtrarUpavAkyArthajJAnAya tadgata- / 5 padayorarthaM tAvadAha- adRzyaM parokSamityAdinA dRzadhAtu- nnuttarapade sahasya sAdezaH, samAsAdiH pUrvavadeva sarvatrAnusa cAkSuSajJAnArthaH draSTumayogyamadRzyam - vAkSuSajJAnAviSaya | dhAtavyaH / samASaH kArSApaNaH mASeNa sahita ityarthaH, mityarthAt parokSatvaM paryavasyati, akSNaH paramakSiviSayAtItaM / mASeNAdhika iti pratIyate, mASo'STaraktikAparicchinnaH pari- 45 vastu parokSamiti kathyate, tathA cAtrAkSipadamindriya- / mANavizeSaH, kArzapaNazca bhASatrayaparimitaH parimANavizeSaH, sAmAnyaparamiti indriyaviSayAtIta eva vastuni parokSatva- tathA ca samASaH kArSApaNa ityatra mASa evAdhikArthapara iti 10 vyavahAra iti zabdAdiviSayeSu zrotrAdIndriyagrAhyeSu na parotatra parataH sahasya sAdezaH / evaM sakAkaNIko mASaH iti - kAkaNIha na varATikA parA'pi tu parimANa vizeSaparaiva, sa ca parimANo mASAnnyUna iti raktikaiva syAt, tathA 50 ca kAkaNyadhiko mASa iti pratItiH, kAkaNIzabdasyAdhikArthaparatvena tatra parataH sahasya sAdezaH / sUtravaiyarthyamAzaGkaya samA tvam / evaM cendriyAviSaye'numAnAdigamye uttarapadArthe | satIti paryavasito'rthaH / adhikazabdArthamAha- adhirUDhamiti aghidazabdAt kani uttarapadalopazca nipAtanAt, adhirUDhaM zcAtiriktatathA pratIyamAnam / tadvAcinoruttarapadayoriti 15 taditi padenAdRzyA'dhikayoH svarUpato na bhAnamapi tu tadartha | dhAtumAha-- sahasya so'nyArthe ityAdi, anyArtha eva prakRta viziSTatvena, tathA cAdRzyatvAdhikatvaviziSTArthavRttinoruttara- / sUtrasyApi pravRttirityadRzyArthapare'dhikArthaMpare'pi zvottarapade padayoH parata iti tdrthH| anyArtha iti ca prakaraNaprAptamihApi | "sahasya so'nyArthe" [ 3. 2. 143.] iti pUrvasUtreNaiva sAdezaH 55 apekSyata evetyAha--anyArthe samAse iti / kramaza udA- / prakRtasUtraviSaye'pi siddha eveti pRthak sUtrArambho viphala iti hartumavatArayati--adRzye iti / sAgniH kapotaH iti - nAzaGkanIyam, tasya vikalpena sAdezavidhAyakatvAdiha ca nityaM 20 agninA saha varttata iti vigrahaH atra kapote'gniradRzya evA- | tadAdezasyeSTatvAt tadarthaM pRthak sUtrArambhasyAvazyakatvAt, gamena pratIyamAnatvAt, tathA cottarapadabhUtasyAgneradRzyatvena tena sAdeze ca kadAcit sahAgniH kapota ityAdiprayogANAtadvAcitvamuttarapadasyAstIti bhavati sAdezaH / sapizAcAmapi saMbhava iti tadvayAvRttyarthaM vacanamiti bhAvaH 60 vAtyeti-- vAtAnAM samUho vAtyA bahudigvAyusaMghAtarUpA, sA // 3.2.145 / / ca pizAcena sahitA varttata iti prasiddhiriti pizAco'dRzya akAle'vyayIbhAve // 3. 2. 146 // 30 25 mAna eva vidyamAnatvena vyapadizyate tatra, evaM cAdRzyArthaparatvamuttarapadasyAstIti bhavati sahasya sAdezaH / sarAkSasIkA vidyut vidyut meghaprabhavaM jyotiH sA ca kayAcana rAkSasyAdhiSThiteti prasiddhiriti tadbalAdeva rAkSasyA saha varttamAnata0 pra0 - - sahazabdasyAkAlavAcinyuttarapade'vyayIbhAvatvavyavahAro na tu tasyA dRzyatvamityadRzyArthaparatvamuttarapada- | samAse sAdezo bhavati / brahmaNaH saMpat-sabrahma sAdhUnAm, syAstIti bhavati sahasya sAdezaH / samuzala vrIhikaMsaH | evaM savRttaM suvihitAnAm, sakSatraM yadUnAm, saMpattAvavyayo- 65 iti --- kaMso mAnavizeSa:, sa cADhakaparyAya iti zabdastoma- bhAva:; yugapaccakreNa cakrANi vA behi sacakraM behi, evaMnidhikRtaH, atra cADhakAdadhikasya kasyacana mAnasya nAmeti / saghuraM prAja, yaugapadye'vyayIbhAvaH; tRNaiH saha satRNamabhyavaharati, sAmarthyAdavagamyate, yato muzalasyAdRzyatvena sthAnayogyatA evaM samUlaghAtaM hanti, sAkalye'vyayIbhAvaH; SaDjIvanikAtatra saMbhAvitA, nahi ADhake muzalAdarzanayogyatA'sti muza- mantamavasAnaM kRtvASate - sajIvanikamadhIte zrAvakaH, evaMlasya dIrghatayA tasya tAvatsu vrIhiSu guptatvAsambhavAt, atra saloka bindusAramadhIte pUrvaSaraH, anta ityavyayIbhAvaH / 70 kAciralokaprasiddhirmUlamiti pratIyate vrIhikaMse mazalo akAla iti kim ? sahapUrvAhNaM zete, sahAparAhaNaM bhuGakte, | : 35
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pAda-2, sUtra-146 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtiiyo'dhyaayH| 135 ayamapi saaklye'vyyiibhaavH| avyayIbhAva iti kim ? | tyarthe mUlazabdasya sahazabdena sAkalyevyayIbhAvaH, pazcAt sahayudhvA // 146 // samUlaM hananamityarthe "hanazca samUlAt" [5.4.63] iti Nam, punazca samUletyasya ghAtazabdena saha tatpuruSaH, ityavyayIbhAvapUrvapadakaH samAsaH / ubhayatra samAsArthamAha- 40 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-akAle / "akA sAkalye'vyayIbhAvaH iti / athAntArthe'vyayIbhAva mudAle" ityuttarapadavizeSaNam, tatra kAlazabdo na svarUpaparo'pi harati-paDajIvanikAmantamavasAnaM kRtveti-jIvyate5 tvarthaparo vyAkhyAnAt, tathA ca kAlazabdasya kAlavAvyarthaH, nayA jIvanikA, karaNAnaDantAta svArtha ke jIvanikA. nanA bhedaH pratyAyyata iti kAlavAcibhinne uttarapade pare sabdaH sampadyate, Sar3ajIvanikAmantaM kRtvetyarthe jIvanikA'vyayIbhAvasamAse sahasya sAdezo'nena vidhIyate ityarthaH TA-sahetyasyAntavacane'vyayIbhAvasamAsaH, SaDjIvanikA 45 sUtrasyetyAha-sahazabdasyAkAlavAcinyuttarapade iti / udA. nAma dazavakAlikanAmakagranthasya caturthamadhyayanaM tasyAntaM harati-brahmaNaH sampat-sabrahmati-sampattyarthe dyotye sahetya yAvadadhIta iti samAsArthaH, saSaDajIvanikamadhIte iti 10 vyayena saha 'brahma TA' ityasya vibhakti-samIpa0 [3.1.39] | prayogasampattiH / prakRtaM vigrahavAkyamanyatrApi nirdizati ityavyayIbhAvasamAsaH, anena sahasya sAdeza:, brahmapadena nira- | evaM salokabindusAramiti-granthavizeSAtmakAni caturdazavacchinnaM caitanyamucyate, sAdhavo hi samAdhigatatattvasAkSA pUrvANi, taddhArakaH pUrvadharaH, sa lokabindusAraM nAma caturdazaM 50 skArA brahma sampadyanta iti teSAM brahmaNaH sampattiH prasidhyati / pUrvAbhidhaM granthamantaM kRtvA'dhIta iti samAsAthaprakRtaM vigrahamatidizati-evaM-savRttaM suvihitAnAmiti-- vivakSAyAmantavacane'vyayIbhAva samAsaH, anena sahasya 15 vRttasya-vartanasya sampat-savRttam, suvihitAnA-svanuSThi- sAdezaH / eSa sarvatra laukikavigrahavAkye samAsArthapradarza tAnAM kAryANAm, sadanuSThAyinAM vA vRttaM sampadyata eveti nAnukUlaM yathA tathA vibhaktipraveze'pi alaukikavigrahavAkye 'vRtta TA' ityasya sahazabdena sahAvyayIbhAvasamAsa: 'pUrvokta- tRtIyAntasya praveza ityavadheyam, sahetyayena yoge tRtI. 55 sUtreNa, anena sahasya saadeshH| sakSatraM yadUnAmiti-kSatrasya- yAyA evaucityAt, tadayoge tu sAmarthyAbhAvAt samAsA kSatriyocitavRttasya sampat' ityarthe'vyayIbhAvaH, yadavo | bhAvasyaiva prsnggH| padakRtyamAha-akAla iti kimiti20 yaduvaMzIyAH kSatriyAH, teSAM svakarmAnuSTAyitvAt kSatrasya | kAlavAcinyuttarapade sahasya sAdezaH kimartha' paryudasyata sampattirAkhyAyate / eSu sarvatrAvyayIbhAvasamAsArthamAha- | iti prshnaarthH| sahapUrvAhaM zete sakalaM pUrvAhamabhisampattAvavyayIbhAvaH iti / athArthAntare samudAharati- vyApya zeta ityarthaH, atra pUrvAhna-TA-sahetyasya sAkalyes-60 yugapAkaNa cakrANi vA hota-yagaparacatraNaMtyartha yoga-vyayIbhAvasamAyatena vyayIbhAvasamAse'nena sahasya sAdezo na bhavati pUrvAha sAThA bhatA padyasya cakreNa sahAnvayaH, yugapaccakrANItyarthe ca tasya | zabdasyottarapadasya kAlavAcitvAt, 'akAle' ityasyAbhAve 25 kriyayA sahAnvaya iti vivekaH, tatra parasminnarthe cakreNa | ca sa durvAraH / sahAparAhaM bhuGkte iti-sakalamaparA saha sAmarthyAbhAve'pi gamakatvAt samAsa eSTavyaH, yoga- samabhivyApya bhuGakta ityarthaH, atrApi sAkalye evAvyayIpadyAthe "vibhaktisamIpa0" [ 3. 1. 39 ] iti samAsaH, bhAvaH, abhidhyAptistu dvitiiyaarthH| avyayIbhAva idi- 65 sahasya sAdezaH prakRtasUtreNa / sadhuraM prAjaH iti-dhurA | kimiti-sahetyavyayam, tasyAvyayIbhAvasamAsa-eva sambhA yugapat-sadhuraM, yogapadye'vyayIbhAvaH, "dhuro'nakSasya" vitaH "sahastena" [ 3. 2. 24.] iti vihitaH samAso 30 [7. 3.77 ] iti samAsAnto'na, sahasya sAdezo'nena bahuvrIhiH, tatra ca pUrvasUtraH sahasya sAdezo yathAyoga vihitaH prAja iti prapUrvakasyAjeH paJcamIhI rUpam dhUratra kaaryaanbhaagH| eveti parizeSAdavyayIbhAva eva bhaviSyatIti 'avyayIbhAve samAsArthamAha-yogapadye'vyayIbhAvaH iti / tRNaiH saheti- ityanAvazyakamiti praznAzayaH / sahayudhvavi-saha yuddhavA- 70 taNamadhyaparityajya sakalamabhyavaharati bhakSayati,yadagre pariveSitaM | nityarthe kvanipa isyuktasamAsaH, itthaM cAvyayIbhAvAdanyatra tatra kimapi na parizeSayatItyarthaH, na tvatra tRNabhakSaNe tAtpa- | tatparuSe'pi sahazabdaH samasyata iti tasya kAlabhinne yadhve. yaMma, sAkalye'vyayIbhAvasamAse kRte sahasya sAdeza:1tyuttarapade sAdezo mA bhUdityetadarthamavyayIbhAva ityAvazyakasamUlapAtaM hanti mUlena saha hantIti vigrahaH, mUlena sahe. miti bhAvaH // 3. 2. 146 //
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhadvRtti-bRhannyAsasaMvalite [ pAda-2, sUtra - 140-148 ] granthAnte // / 3. 2. 147 // tanna; tathA sati uttarapadasya granthAntapratipAdakatvaM na syAditi granthAntavAcitvamuttarapadasyeti vRttigrantho virudhyeta / kalAta0 pra0--- granthasyAnto - pranyAntaH, tadvAcinyuttarapade'-dizabdAnAM granyAntavAcitvena kAlavAcitvAbhAvAt, 'akAle' 'vyayIbhAve samAse sahazabdasya sAdezo bhavati / kalAmantaM / iti niSedhAjsavatyA "akAle'vyayIbhAve" [3. 2. 146 ] kRtvA sakalaM jyotiSamadhIte, evaM sakASTham, samuhUrtam / ; kalAvizabdAH kAlavizeSavAcino'pi tatsahacAriSu grantheSu vartanta iti pranyAntavAcitvamuttarapadasya, anta ityavyayIbhAvaH / kAlArtha ArambhaH // 147 // / iti pUrvasUtreNaiva sahasya sAdeza: siddha eveti vyarthamidaM sUtra - 40 mityAzaGkAyAmAha -- kAlArtha ArambhaH iti, ayamAzayaH"akAle'vyayIbhAve" [ 3. 2. 146 ] ityatrAkAle ityasya kAlanirUpitavAcakatAvyAvartakakAlatvavyApyAnupUrvIbhinnAnupUrvomatyuttarapade ityarthaH evaM cAtra kalAdizabdAnAM granthAntaparatve'pi tadAnupUrvyAH [taddhaTitavarNasannivezakramasya ] kAla- 45 nirUpitavAcakatA vyAvarttakakAlatvavyApyAnupUrvImattvameva, tAdRzAnupUrvyA eva kAlavAcitvasyAnyatra dRSTatvAt, iti tAdRzAnupurvIbhinnAnupUrvIttvavirahAt tatsUtrasyApravRttAvaprAptasAdezavidhAnArtha prakRtasUtramArabdhamiti / yAdRzavarNasannivezakamanyatra kAlavAcitvena dRSTastAdRza eveha lakSaNayA granthA- 50 ntavA vena prayukta iti kAlavAcivarNAnupUrvIbhinnAnupUrvI pUrvasUtrApavRttau prAptAyAM sakalaM jyotiSamadhIte niyogasiddhyarthaM prakRtasUtramiti paryavasito'rthaH // *2 147 / / ' 136 grantha za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - granthAnte / 'uttarapadeM' ityanuvRttam, tadvizeSaNaM pratyAntapadam taccArthaparaM na tu zabdaparamityAha--pranthasyAnto granthAntaH ityAdi zabdazcehaH prathyamAnazAstrAdiparo na tu pustakaparaH, tadvAcinIti--cipadamAtra tadbodhakaparaM na tu zaktyA tadupasthApakapadamAtraparam, kalAdizadAnAM zaktyA tadupasthApakatvAbhAvAt / udAharati-- kalAmantaM kRtveti etacca laukika vAkyam, alaukikaM [ zAstrIyaM ] tu kalayA saheti vAkyAnusAri 'saha-kalA-TA' iti, samAsazAstraM svayamevo"padekSyati, samAse kRte'nena sahastha saH, "gozcAnte0 ' [ 24.96 ] iti kalAzabdasya hasve'vyIbhAvanimittakAyantireSu kRteSu --sakalamiti / prakRtaM vigrahAdikamanyatrApyatidizati---evaM- sakASThamiti kASThAmantaM kRtveti " hi iti bhAvaH, pUrvavat kAryam / evaM-samuhUrttamitimuhUrtamantaM kRtveti vigrahaH / kalAkASThA muhUrtazabdAnAM kAlavizeSavAcinAM kathaM granthAntavAcakatvamityAzayAmAhakakhAdizabdAH kAlavizeSavAcino'pIti, ayamAzaya:...kalAdizabdA avazyaM kAlavizeSavAcinaH, kintu prakRte tatkA sahacAriSu tatkAlavattiSu grantheSu lakSaNayA prayujyante, retentives aryanakAlAntimakalAvartigranthena sahita - namIta ityarthasya vivakSaNAt / evaM ca kalAzabdasya tadgra za0 ma0 nyAsAnusandhAnam- nAziSya0 / sahasya bhAgaparasvaM sampadyata ityAha--- granthAntavAcitvamutta- / sAdezaH prakRtaH, tasyaivAnanAzIvikSAyAM niSedha Arabhyate, vasyeti / samAsavidhAyakazAstramupadizati - anta itya- | so'pi na sarvatrApi tu katiSu cicchandeSu uttarapadabhUteSu vibhAvaH / iti---" vibhakti - sabhopa0" [ 3. 1.39 ] satsu na pravartata iti tatra bhavatyeva sAdezaH, tadAha--- 65 vizAntA 'vyayIbhAvasamAsa iti bhAvaH / kecit ziSi gamyamAnAyAM gavAdivarjite uttarapade iti, udAkalAdipratipAdakagranthaparAH, jyotiHzA / harati--svasti rAjJe saharASTrAyeti rASTreNa sahitAya rAjJe tipAdakatvasya prasiddhatvAt tathA ca kalAdi svastIti vivakSite rASTra-TA-sahetyasya samAsaH, "sahasya samavadhi kRtvA'dhIte iti vivakSito'thaMityAhuH so'nyArthe" [ 3. 2. 143 ] iti sAdeze prApte'nena niSedhaH, nAziSyago - vatsa-hale / / 2.2.148 // ta0 pra0 - AziSi gamyamAnAyAM gavAdivarjita uttarapade pare sahazabdasya sAdeza na bhavati / svasti rAje - saharASTrAya svasti gurave - sahaziSyAya, bhadraM sahasaMghAyAcAryAya / Aziafa fha ? saputraH sahaputra AgataH, ago-vatsa - hala iti kim ? svasti bhavate sagave, sahagave; savatsAya, sahavatsAya 60 sahalAya, sahahalAya // 148 // 55
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pAda-2, sUtra-148-149 } zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsanetRtIyo'dhyAyaH / 137 40 45 evaM-sahaziSyAyetyAdAvapi, svastizabdayoge saharASTra-saha- anye tu-dharmAdiSu vacanAnteSu navasu vikalpamicchantiziSyAdizabdebhyazcaturthI, evaM bhadrazabdayoge sahasaMghazabdAdapi ! sadharmA, samAnadharmA; sajAtIyaH, samAnajAtIyaH, sanAmA, vaikalpikI sA, pUrvatra "zaktArtha-baSaD-nama:-svasti0" [ 2. samAnanAmA; sagotraH, samAnagotraH; sarUpaH, samAnarUpaH, 2. 68 ] iti nityaM caturthI, paratra ca "tadbhadrA''yudhya0" sasthAnaH, samAnasthAnaH, savarNaH, samAnavarNaH; savayAH, 5 [2. 2.66 1 iti vaikalpikI / padakRtyaM pradarzayituM samAnavayAH; sabacanaH, smaanvcnH| pacchati--AziSIti kimiti----tathA ca gavAdijite / apare -nAmAdiSu bandhuparyanteSu dvAdazasveva samAnasya uttarapade kvApi na sAdeza ityartho'stu, yatra ca "nAmni" sabhA nityamicchanti, anyeSu tu mecchantyeva; sadharmasapa[3.2.44 ] ityAdinA viziSya sAdezo vidhIyate tatra / kSAdizabdAMstu sahazabdena samAnaparyAyeNa kRtasAdezena sAdha vidhAnasAmarthyAniSedhApravRttI parizeSAdAziSyeva niSedhaH | yati, samAnazabdaprayoge tu-samAnadharmA, samAnapakSa:, 10 syAditi AziSIti padamavyAvartakamiti praSTurAzayaH / pratyu- samAnajAtIya ityAyetra bhnynte| dAharaNadvArottarayati---satraH, sahaputra AgataH iti, aya kathaM samAnodare jAtaH-sodaryaH ? samAne tIrthaM mAzayaH-na kevalaM "nAmni" [ 3. 2. 144 ] ityAdisUtra vasati-satIrthya iti ? "sodarya-samAnodayauM" (6. 3. viSayebhyo'tirikta AzIrartha eva kintu tadatirikto'pi 111.) iti, "satIrthyaH" (6. 4. 78.) iti ca nipAtanAdsAdezaprAptiviSaya iti tatrApi niSedhaH syAt, yathA saputraH / bhvissytH|| 149 // 15 sahaputrovA Agata ityatragamanakriyAyAM putrasAhityavivakSAyAM "sahasya sonyArthe" [ 3. 1. 143 ] iti sUtravaiyarthya syA- |-- diti satrArambhasAmarthyAdevAtra na niSedha iti vAcyam, ! za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-samAna01 'sa' itya- 50 sagale savatsAya sahagave sahavatsAya' ityAdiprayogeSu tatsArtha- nuvartate, dharmAdayazcottarapadavizeSaNAni. tathA ca yo'rthaH kyasya jAgarUkatvAt / nanvevamAziSItyetAvadevAstu ''ago- | sampannastamAha--samAnazabdasyetyAdinA / samAno dharmo20 vatsahale' iti paryadAsaH parityajyatAmityAha---agovatsa- 'syeti--bahuvrIhisamAse sati samAnasya sAdezaH, "dvipadAd hale iti kimiti--AzIrarthe vivakSite'pi eSUtarapadeSu | dharmAdan" [7. 3. 141.] ityan-sadharmeti / tatpuruSe'pi niSedho neSTa iti tadvathAvRtyarthamagovatsahale ityapyAvazyaka- ! bhavatItyAha-samAno vAdharmaH iti----"vizeSaNaM vizeSyeNa 0" 55 mityAha pratyadAharaNena--svasti bhavate sagave sahAve [3. 1. 96.] iti samAsaH, anena sahasya sAdezaH / samAnA iti / gavA sahitaH sagaustasma-sagaye sahagave iti, jAtirasyeti--idaM prayogArthaparicAyakaM vAkyamAtrama, vyutpa25 atra niSedhasya paryudastatvena bhavatyeva pAkSika: sAdeza tistu samAnazabdAjjAtIyar pratyayaH svArthe, samAnatvaM ca iti bhAvaH, evaM--sahavatsAyetyAdAvapi vyAvRttirUhanI- jAtyati samAnajAtika ityartho bhavati / anye tu samAnAM yeti // 3.2.148 // jAtimahatItyarthe taddhitArthe samAse sati Iyapratyaye samAnasya 60 sAdeze sajAtIyazabdaM vyutpAdayanti / samAnaM nAmAsyeti | bahuvrIhisamAsaH, anena sAdezaH, tatpuruSe'pi samAnaM nAmeti samAnasya dharmAdiSu // 3.2.146 // vigrahe vizeSaNasamAse, samAnasya sAdeze sati sanAma iti vigraha vizeSaNasamA 10 pra0--samAnazabdasya dharmAviSUttarapadeSu sAdezo bhavati / sarvathA prayogapradarzanena 'anyArthe'vyayIbhAve' ityana30 bhavati / samAno dharmo'sya-saSarmA, samAno vA dharma:- yorasaMbaMdhaH sUcitaH / dharmAdIn paThati--dharma jAtIya ityA- 65 sadharmaH; samAnA jAtirasya-sajAtIyaH, samAnaM nAmAsya- dinA / "dharmAdau" ityekavacanena nirdeze kartavyaM dharmAdidhvitisanAmA, samAnaM naam-snaamH| 'dharma, jAtIya, nAman, gotra, ! bahuvacanena nirdezo vyartha ityAzaGkAyAmAha-bahuvacanarUpa, sthAna, varNa, vayas, vacana, jyotiS, janapada, rAtri, nAbhi, mAkRtigaNArthamiti---AkRtyA samAna bandha, pakSa, gandha, piNDa, deza, kara, lohita, kukSi, veNi' iti / bhUtasvarUpeNava gagyante-paricIyante dharmAdaya iti bodhanArtha35 dharmAdayaH, baDhuvacanamAkRtigaNArthim / miti bhAvaH / 10 18
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhavRtti-vRhannyAsasaMvalite [pAda-2, sUtra 149-150 ] ___ etatsUtraviSaye matabhedasya dRSTatayA taM tATasthyena bodha- svapadavigraho bahuvrIhiH, samAnaH pakSo'sya" ityAdinA, yati-anyeta dharmAdiSa vacanAntaciti---vyAkaraNa- | ayamAzayaH-sadaza: sakhyeti vigahA mama lakSaNapraNetaNAM lakSyadarzanapAravazyena yairyathAlakSyadarzanaM kRtaM samAsaH sarvaireva sAdhutvena vyavahRtaH, tatra ca sahazabdasyaivA taistathAsUtrANi praNItAni, tatra svamate sarvatra nitya eva | laukike vigrahe prayogastasyaiva sAdeza: "akAle'vyayIbhAve" 5 sAdezo dRSTa iti tathaiva sutritam, yastu dharmAdiSu navasu ! [ 3. 2. 146. ] ityanena, sadRzasamAnazabdo ca sarva vikalpena sAdeza: pratyakSIkRtastaistathaiva vacanamArabdhamiti sammatau paryAyazabdI sahazabdasya sadazArthatve ca svIkRte bhAvaH / tathA ca tanmatAnusAriprayogAnAha-sadharmA | samAnArthatvaM svIkRtameveti samAnaH pakSo'syeti samAnazabdena 45 samAnadharmA ityAdinA / pANinIyamatamAha----apare tu | laukikavigrahe kRte'pi sahazabdena sahAlaukikavigrahamAzritya nAmAdiSu bandhuparyanteSviti, tathAhi pANinIyaM sUtram-- | samAse tasya "sahasya so'nyArthe" [3. 2. 143.] iti 10 "jyotirjanapadarAtrinAbhinAmagotrarUpasthAnavarNavayovacanabandhu / sAdeze sambhavati prayogasiddhiriti / AstAM matAntaracarcA, khu" [pA. sU. 6, 3. 82.] iti, atra svagaNapAThIyanAmAdayo svamate'pi kecana prasiddhAH zabdAH kathaM setsyanti, sodaryabandhuparyantA eva zabdAH sanniviSTAH, teSu parato nityameva satIrthyazabdo ca svamate'pi prasiddhau, asti ca tatra samAnasAdezo vidhIyate, tadatirikteSu dharmAdigaNapaThitazabdeSu samA- | zabdasya vigrahavAkye prayogaH sarvasammataH / na ca tatra prakRta nasya sabhAvaM necchnti| itthaM ca teSAM mate 'sadharmA, sapakSaH, sUtreNAnyena vA sAdezasya prAptiriti zate--kathaM samA15 sajAtIyaH' ityAdiprasiddhaprayogANAmasiddhau satyAM tadartha taiH | nodare jAtaH sodayaH, samAne tIthe vasati-satIya: pradarzyamAnAM yuktimAha--sahazabdena samAnaparyAyeNa kRta- | itIti / uttarayati----sodaryasamAnodaryAviti / astvasAdezeneti, prayogAnupUrvI tadarthazca rakSaNIya ityetAvanmAtra- | nyeSAM mate'tra sAdezAprAptizaGkA, yainipAtanaM na svIkriyate, 5 mAvazyakam, tatra samAnasahazabdayoraikArthya' prasiddham, sahasya navA tAdRzasthale sAdezavidhirArabhyate, svamate tu nipAtanA ca sAdezo'nyapadArthe sAmAnyenAnuziSTaH, tathA ca 'sadharmA' deva tatra prathame vaikalpiko dvitIye nityazca sAdeza: siddhaH, 20 ityAdiprayogANAM siddhau bAdhakAbhAva iti bhAvaH / nanvastu tathAhi---samAne udare jAta ityarthe 'sodaryasamAnodayauM" sahazabdena vAkyaracanAyAM sadharmetyAdiprayogasiddhi: samAna- [6. 3. 111.] iti sUtreNa yapratyayasanniyogena samAnasya zabdena vAkyaracanAyAM ca kA gatiriti cedatrAha-samAna- vaikalpikaH sAdezo nipAtyate; samAne tIrthe gurau vasatItyarthe 60 zabdaprayoge viti / yadyapi vaiyAkaraNasiddhAntakaumudyAM ca "satIrthyaH" [6.4. 78.] iti sUtreNa yapratyayasanniyogeva dIkSitena samAnazabdaprayoge'pi sAdezaH sAdhitaH, tathAhi samAnasya sAdezo nipAtyate, evaM cAjasaiva svamate tayoH samAsAzrayaprakaraNe tadIyo granthaH [ "samAnasyacchandasyamUrdhapra- siddhiH / pANinIye tu "tIrthe ye" [pA0 sU0 6. 3. 87] bhRtyudarkeSu" pA. sU. 6. 3. 43. iti sUtravyAkhyAyAm ] "vibhASodare" [pA0 sU0 6. 3. 88.] iti sUtrAmyAmeva "samAnasya iti yogo vibhajyate, tena sapakSaH, sAdhayaM tayoH siddhiraashritaa| evamanyairapi tadarthamupAyAntarANyAsajAtIyamityAdi siddhayatIti kAzikA" iti / ayamA- zritAnIti nAsiddhizaGkA tayoriti // 3.2.149 / / zayaH- yadyapi pakSadharmajAtIyeSu svamate samAnasya sabhAvo na vidhIyate, tathApi pradarzitasUtre "samAnasya" iti yogaH pRthak / kriyate, sAmAnyena samAnasya uttarapade pare sAdezo vidhIyate, sabrahmacArI // 3. 2. 150 // pazcAt 'chandasyamUrdhaprabhRtyudarkeSu" iti sUtreNa pUrvayogasya ta0pra0--sabrahmacArIti nipAtyate / samAnI brahmacArI mavAcikatvaM vijJApyate, iti nAniSTasthale pravRttiriti samAne brahmaNyAcame gurukule vA dataM caratIti vA-sabrahmacArI, kAzikAkRto matamiti / kAziketi kathanAt svamate tatkRte nipAtanAdeva vratazabdasyApi lopH|| 150 / / samAdhAnAntaramevocitaM, na tu yogavibhAgarUpaM samAdhAnaM, yogavibhAgasya bhASye'dRSTatvAdityaruciH sUcitA / tathA ca samAdhAnAntaramuktaM, tatraiva tena pakSAntaratayA "athavA sahazabdaH za0 ma0 nyaasaanusndhaanm-sbrhm| yadyapi sadazavacano'pyasti' sadRzaH sakhyA sasakhIti yathA, tenAyama- samAnasya sAdezamAtraM prakRtaprakaraNavidheyaM tathApi prakRtaprayoge 3 35 wwwraininer
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pAda-2, sUtra-150-151 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / 139 kAryAntarasyApi lakSaNAntarAprAptasya vidhiraseti nipAtana- tena samAnatvaM tadadhyeyagranthatutulyAdhyeyatvena, evaM ca samAne sUtramidamArabhyate / tadAzayaM svayamevAgre sphorayiSyatIti ! sAdhAraNe brahmaNi vede gurau vA yo vrataM carati sa sabrahmacAvibhajyasUtrArthamanuktvA nipAtanaparatvameva sUtrasyAha-sabrahma / rItyartho labhyate / evaM ca 'brahma vedastadadhyayanArtha vratamapi 40 pArIti nipAtyate iti / prayogaM ca dvidhA vyutpAdagati- brahma, tacca ratIti brahmacArIti dIkSitAdivyAkhyA yathAkathaM5 samAno brahmacArIti--brahmacArizabdasyAnyatrApi sAdhanIya- cit padArthapratipAdanarUpA, na tu vstusthitiriti||3.2.150|| tvena prakRte sAdezamAtrasya vidheyatvamiti matamAzrityedam, tathA ca brahma AgamaH. tadadhyayanArtha vratamapi lakSaNayA brIva, taccaratIti vigrahe "vratA'bhISaNe" [5. 1. 155 ] iti / dRga-daza-dRkSe / / 3. 2. 151 // Nin-brahmacArIti, samAno brahmacArIti bigrahe vizeSaNasamA- ta0pra0-'daza, dRza, vRkSa' ityeteSUttarapadeSu samAnasya 10 se'nena samAnasya sAdezaH / sAdezamAtrasya prakRte vidhayatve | sAdezo bhavati / samAna iva dRzyate--sadaka, sadazaH, svRkssH| 45 dharmAdiSveva brahmacArizabde paThite'pi prakRtaprayogasiddhiriti dRza-vRkSasAhacaryAt Tak-sapratyayasahacaritazvivantasyaiva nipAtanavaiyarthyamityAzaGkaya vigrahAntaramapyAha--samAne ; dRzo grahaNAdiha na bhavati-samAnA dRk-samAnavRk // 151 // brahmaNi-Agame gurukule vA vrataM caratIti--brahmaNItya syArthaH-~~-'Agame' iti 'gurukule' iti ca, tathA ca samAna15 brahma-vrateti zabdadvayAta paravattinazcarateNinapi nipAtanalabhya za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-dRka0 'samAnasya eva / vratazabdalopazca nipAtanamAtrasAdhya ityAha-nipAta napAta- saH' iti prakaraNalabhyam, yadyapi madhye nipAtanaparasUtropanyAsena nAdeva vratazabdasyApi lopaH iti / evaM ca sAdezavidhAna- prakaraNavicchedastathApi tatrApisAdezasyaiva prAkaraNikatvena 20 prasaGgena brahmacArizabdasiddhirapi prakRtasUtraprayojanam, tadartha- | prakaraNakyamavicchinnameva / prkrnnkymvicchinnmev| dakdaza-dakSazabdAnAM svAtantryeNa meva ca nipAtanAzrayaNam, pUrvoktaM brahmapadasya AgamAdhya- | sthiti sti, 'tyadAdyanyasamAnAdupamAnAt"[5. 1. 152] 20 yanArthavrataparatvaM tu jaghanyavRttilabhyamiti tatra nAsthA karttaH / iti sUtreNa tyadAdyAdiSupapadeSu satsveva kvipTaksakAnAM . vyeti bhaavH| vidhAnAt. tathApi prayogasthAnAmevaiteSAM zabdAnAbhidamanu karaNamiti vijJeyam / ete cottarapadavizeSaNAni, tadAha--- 55 ___ etacca "caraNe brahmacAriNi" [pA0 sU0 6.3.86] | ityeteSattarapadeviti / samAna iva dRzyate iti-vyApye / iti sUtrasthabhASyakayayaTAdigranthebhyo'pyavagamyate, tathAhi-- [karmaNi pratyayavidhAnAt karmaNi vigrahaH, ye ca karmaNi tatra sUtre bhASyakRtA--"atra kiM nipAtyate ? brahmaNyupapade / pratyayaM na vidadhati te 'tamivemaM pazyanti janAH' ityarthe sa ra samAnapUrve vrate karmaNi careNinirvatalopazca, brahmaNyupapade / ivAyaM pazyati jJAnaviSayo bhavatIti karmakartari pratyayamAhuH / samAnapUrve karmaNi careNiniH pratyayo vratalopazca nipA- svamate ca sUtra eva vyApye iti kathanAdajasaivArthasaMgatiriti 60 tyate-samAne brahmaNi vrataM caratIti-sabrahmacArI" ityuktam / na kliSTakalpanA''vazyakatA / 'samAna iva 'dRzyate' iti atra prakaraNavazAt 'caraNe' [ zAkhAdhyAyini ] abhidheye | kathanaM ca "tyadAdyanyasamAnadupamAnAt0" [5. 1. 158 ] iti samAnasya 'sabhAvo'nena sUtreNa vidheya ityAyAti, tatra nipA- | sUtrasthasyopamAnapadasya sarvatrAnvayasyaucityamanurudhya, anyathA 30 tanasyAvazyakatA nAstIti "kiM nipAtyate" iti bhASyakR- samAnazabdasyApyupamAnavAcitvena punarupamAnavAcina iva praznena-brahmaNo [vedasya grantharUpatvena caryamANatAyA asaM-- zabdasya prayogo'nAvazyaka eva, sadRzazabdasya samAnatvena 65 bhavAt caraNakarmatvamanucitamiti brahmacArizabdAsiddhiriti dRSTiviSayataivAthoM na tu samAnatvenaiva dRSTiviSaya iti / tathA matvA tadaMze nipAtanasyAvazyakatvamiti sUcitam / tatra | ca sAmyasyApi tatrAbhAvo bhAseta samAna iva dRzyate na tu yadyapi brahmacArItyavayavasyaiva nipAtyatvamAyAti tathApi ava- vastutaH samAna iti pratipatteH, tathA ca samAno dRzyate 36 yavadvArA viziSTe'rthe samudAyasyaiva sAdhutvamanvAkhyeyamiti / ityeva prayogArthaH / atra vigrahe kvipi samAnasya sAdeze-- tasyaiva nipAtyatvenopanyAsaH / atra vratalopazcetyanena vRttyaiva | sahaka iti, Taki--sahaza: iti, saki---sadRkSa iti ! 70 vratArthasyoktatvAt tasyAprayoga ityAzayaH, brahmacAriNazca dakazabdaH karmaNikvipA kartari karaNe kvipA ca sambhavati
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhadvRtti- bRhannyAsasaMvalite [ pAda-2, sUtra - 152- 153 ] tatra kartari karaNe vA kvipi niSpanne dRkzabde samAnasya tyAdRkSaH iti - atrAntyasya dasyAkAre samAnadIrgheNa rUpasAdezI neSTa iti tadupAyamAha--dRza-dRkSasAhacaryAditi, siddhiH / evaM sa ika dRzyate - tAdRk-ya iva dRzyate - yAdRk / 35 ayamAzayaH ~~~dRzadRkSazabdau ca karmaNi pratyaye satyeva sampadyete / asAviva dRzyate- amUhagiti--atra cAdaso'ntyasyAkAzaiti tatsahacarito dRkzabdo'pi tatsahacarita kvippratyayAnta / deze samAnadIrghe sati "mo'varNasya" [ 2.1.45 ] iti - 5 eva grahItumucitaH sahacaritA'sahacAritayoH sahacaritasyaiva dakArasya mAdezo "mAduvarNo'nu" [ 2. 1.48 ] iti iti nyAyAditi kartRkaraNapratyayAnte dRkzabde parataH samA / uvarge abhUdRgiti / bhavAniva dRzyate--- bhavAdRk / tvamiva nasya sAdezo'nena na bhavatIti / kvetyAha--samAnA haka / dRzyate tvAdRk / ahamiva dRzyate - mAha eka iva 40 samAnaSTak iti---- pazyatIti dRk ' itIndriyANAM kartuM deva- / dRzyate-- ekAdRk / dvAviva dRzyate-- dvA / yuvAmiva vivakSAyAM, pazyatyanayeti- 'dRk' iti teSAM karaNatvasyaiva / yUyamiva vA dRzyate iti dvivacana bahuvacanAntena vigrahe tu 10 vivakSAyAm, tatra pUrvasmin vigrahe bAhulakAt kartari kvip / "tva-mau pratyayottarapade caitasmin " [2.1.15 ] iti tvAdeparatra ca "krut-saMpadAdibhyaH kvip" [5.3.114.] iti zAbhAvAt -- yuSmAragiti evamAdAmiva vayamiva vA dRzyate karaNe fray vizeSaNasamAsaH atra na bhavati samAnasya iti vigrahe-- asmAdRgiti / anyaivaiyAkaraNairvatAvapyA 45 sAdezaH, "puMvat karmadhAraye" [ 3.2.57. ] iti pUrvapadasya kArAdezo vidhIyata iti 'yAvAt' itvAdiprayomasiddhisteSAM puMvadbhAve - samAnadRgiti // 3. 2. 151 // bhavati, svamate ca tathAvidhAnAbhAvAt kathaM teSAM siddhirityAzaGkate - kathaM yat parimANasya yAvAnityAdi --atra anyatyadAderA // / 3. 2. 152 // tvaM kathaM bhavati tadvidhAnAbhAvAditi praznAzayaH / samAdhatte " yattadetado DAvAdiH " [7 1. 149 ] iti DAvatau 50 bhaviSyatIti, ayamAzayaH - nAtra tyadAdezatvamapi tu parita0 pra0--anyazabdastha tyadAdezca dRk-dRza-vRkSeSUttara- | mANArthe 'yad-tad-etad' zabdebhyo DAvanupratyayaH, tatra DittvapadeSu AkArAntAdezo bhavati / anya iva dRzyate--anyAdRk / sAmarthyAdantyasvarAdilo pe -- yAvAnityAdirUpasiddhirbhavatIti anyAdRzaH, anyAdRkSaH; evaM-tyAvRk, tyAvRzaH, tyAdRkSaH; tAdRk, nAyaM prakRtasUtraviSaya iti / 3. 2. 152 // tAvRzaH, tAvRkSaH; yAdRk, yAdRzaH, yAvRkSaH; amUdRk, amUdRzaH, 20 amUvRkSaH bhavAvaka, bhavAdRzaH, bhavAvRkSaH; tvAdRk tvAdRzaH, tyAvRkSa: mAtRku, mAdRzaH, mAvRkSaH; ekAdRk, ekAdRzaH, ekAvRkSa: dvAka, dvAvRzaH, dvAvRkSaH yuSmAvR, yuSmAvRzaH, yuSmAdRkSaH asmAdaka, asmAdRzaH asmAdRkSaH / kathaM yatparimANamasya - yAvAn ? evaM tAvAn ? etAvAn ? "yasa 25 vetado DAvAdiH " (7. 1. 149.) / iti DAvatau bhaviSyati // 152 // 15 140 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam anya0 / pUrvasUtramanuvarttate, samAnasya sa iti nivRttaM vidheyoddezyayoH kaNThato idaM kimI kI / 3. 2. 153 // ta0 pra0 - idazabdaH kiMzabdazca dRk-dRza-vRkSeSUttarapadeSu pareSu yathAsaMkhyamIkArarUpaH kIkArarUpazca bhavati / ayamiva dRzyate-- IdRk, IdRzaH, IvRkSaH ka iva dRzyate - kodRk kIdRzaH ; kIvRkSaH / kathaM idaM ki yA parimANamasya - iyAn ? kiyAn ? "ivaM kimoriya kiy0" (7. 1. 148.) iti bhaviSyati 60 // 153 // 55 nirdezAt tathA ca sUtraM vyAkhyAti -- anyazabdasya syadA- za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - idaM0 / sthAnyAdezayoH 0 dezceta / AkAro'trAdezaH iti --"tyadAdyanvasamAnA- | sAmAnAdhikaraNyena nirdezaH sarvAdeizatvArtha: tathA sati IdA - dupamAnAt" [ 5. 1. 152 ] iti kvip-Tak-sakaH sarvatra | dezo'pi sarvasyaiva sampUrNasyedama eva sthAne bhavati, anyathA anena cAkArAntAdezaH / prakRtaM vigrahaM sarvatrAtidizati - ! tasyaikavarNarUpatvena SaSThInirdeze'ntyasyaiva vidhiH syAt, 'kI' evaM syAtyiAdi / sya iva dRzyate--tyAha, tyAdRzaH ! adezastubhayathA sarvAdeza evAnekevarNatvAt / tathA ca sUtrA 65
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pAda- 2, sUtra - 153 - 154 ] zrIsiddhahema candrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / 141 rthamAha- idaM zabdaH kiM zabdazceti / ayamiva dRzyata / tasmAt paraM ktvAntamuttarapadaM kRtvetyAdi tadavayavasya ktva iti----" tyadAdyanya samAnAt 0" [ 5.1.152 ] iti kvibAdayaH / kvacit dRk dRza- dRkSebhyo'nyatrApi idaM - kimorAdezau dRzyete tayoH kathaM siddhirityAzaGkAyAmAha -- kathamidaM 5 kiM vA parimANamasyeti / uttarayati--" idaM kimo 'turiy kiy0" iti - nAtra It-ko AdezAvapi tu 'iy kiy' dezAviti na prakRtasUtrAtivyAptiriti bhAvaH / / 3.2.153 / / yabAdezaH " hrasvasya taH pikRti" [ 4. 4. 113. ] iti 40 tAgamaH / uccaiHkRtyeti -- "kRgo'vyaye nAniSToktI ktvANamo" [5. 4. 84.] iti ktvA, isyuktasamAsaH anena ktvo yap / anam iti kimiti - "kRtvo yap" ityetAvadevocyatAm, pUrvapadAt parasya ktvAntasya yavAdezo vidhIyatAm tAvataiva prakRtyetyAdInAM siddhiriti bhAvaH 1 45 akRtveti--atra na kRtveti vigrahe naJsamAsaH atra pUrvapadAt paratve satyapi na yabAdezo bhavati, yadi 'anan' iti na kathayiSyate tahIMhApi syAdeveti tadvAraNAya 'anazaH ' ityAvazyakamiti bhAvaH / kiJca 'anaJaH' ityasyAbhAve pUrvapadopasthApakAbhAvAdasamAse'pi syAt / yadi cottarapadAdhi - 50 kArAt pUrvapadAkSepa ityucyate tadApi sarvasmAt pUrvapadAt parasya yabAdezaH syAdityAha -- paramakRtveti-- paramaM ca tat kRtveti vigrahaH, 'sanmahat0" [3. 1. 107.] iti samAsaH / nanu ca "kRt sagatikArakasyApi [7 4. 117.] iti paribhASayA 'anama:' ityasthAbhAve'pi pUrvapadAkSepAbhAve'pi ca 55 prakRtyetyAdau kathaMcit syAdapi paramakRtvetyatra kathaM syAt, paramazabdasya gatitvakA rakatvayorabhAvAditi cet ? na 'anama:' iti paryudAsaM kurvata AcAryasya "kRt sagatikArakasyApi" [7. 4. 117.] iti paribhASA nehopatiSThate ityAzayAt / nanu 'anaJaH' ityasya sattve'pi paramakRtvetyatra 60 kathaM na yathAdezaH, yato nAtra naJaH paraM ktvAntam avyayAt pUrvapadAditi ca vRttivaNito'rtho na sUtrAkSaralabhya iti yabAdezo'tra durvAra iti cedatrAha--anana iti nanUsadRzamavyayaM gRhyate ityAdi, ayamAzayaH -- * najivayuktamanyasadRzAdhikaraNe tathAhyarthagatiH * iti nyAyena naJyuktasya 65 padasya tadanyatatsadRzArthavAcakatvam, na bhinnaM nasadRzaM ca pUrvapadamavyayameveti-avyayAt pUrvapadAt parasyaiva ktvAntasya yavAdezo bhaviSyati, paramakRtvetyatra paramapadaM ca nAvyayamiti na bhavati tatra yabAdezaH / tathA cAnA ityasya naJo'navyayAcca parasya ktvAntasya yabAdezanibedhakatvaM paryavaspatI - 70 anatraH ktvo yap / 3. 2. 154 // ta0 pra0--naJJa varjitAdavyayAt pUrvapadAd yat paramutta10 rapadaM tadavayavasya ktvApratyayasya yanAdezo bhavati / prakRtya, prahRtya, uccaiH kRtya, nAnAkRtya / anaJa iti kim ? akRtvA, ahrutvA, paramakRtvA ; anA iti nanrasavRzamavyayaM gRhyata iti iha naJo'navyayAcca na bhavati / uttarapadasyetyeva - alaM kRtvA, khalu kRtvA // 154 // 15 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - ananaH0 / 'uttarapade' ityadhikRtaM "na nAmyekasvarAt khityuttarapade'maH-[ 3: 2. 9. ] ityataH, tatsAmarthyAt pUrvapadasyeti labhyate, iha cottarapadasyaiva ktvAntasya kAryaH, etacca ktva iti SaSThI / nirdezAllabhyate, tatsAmarthyAcca anatra iti paJcamyantaM digyo20 galakSaNapaJcamyA, tatazcottarapadasAmarthya labdhasya pUrvapadasyApi paJcamyantatvameva sAmAnAdhikaraNyAnurodhAt / ' ktvaH' iti SaSThInirdeza sAmarthyAcca 'uttarapade' iti saptamyantaM SaSThayantatayA vipariNamati, ktveti pratyayaH, tadgrahaNe tadantasya grahaNaM bhavatIti nabhinnAnnasadRzAt [ avyayAt ] pUrvapadAt 25 parasya ktvAntasyottarapadasya yap bhavati, sa ca nirdizyamAna nyAyena ktva eva sthAne iti sUtrArthaH sampradyate / tadetat sarva manasikRtya sUtraM vyAkhyAti -- nanvarjitAdvyayAt pUrvapadAdityAditA / yat paramuttarapadaM tadavayavasyeti ktvAntasyottarapadasyeti nyAyalabdhe'rthe * nirdizyamAnasyAdezAtyAha--nano'navyayAcca [ parasya ] na bhavatIti / nanu ca 30 bhavanti * iti nyAyena nirdizyamAnasya ktva evAdezaH, sa cottarapadAvayavabhUta eveti phalitArthakathanamidam / udAharati--prakRtya, prahRtyeti-- kRtvA hRtveti ktvAntam, tasya prazabdena saha gatisamAsaH, pradAndazcAvyayaM pUrvapadam namo'sattvArthakatvena tena rUpeNa sAdRzyagrahaNe dhAturevAsattvArthakaH tataH parasya ktvo yabAdezaH syAditi kRtvetyAdAvapi yabAdezApattiriti cenna - ktva iti pratyayopasthApakapadenaiva pratyayagrahaNe yasmAt sa vihitastadAdestadantasya grahaNAt dhAto: 75
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 bRhadvRtti-bRhannyAsasaMvalite [pAda-2, sUtra-154-155 ] ktvAnta evAntarbhAvAt tadbhinnameva nasadarza grAhyamiti, pizAcaH, atra pizitasya pizAdezaH, aznAteH zasya dhAdezaH, taccAvyayamevetyadoSAt, ktvAgrahaNena hi dhAtupratyayasamudAyaH / zavAnAM zayanaM-zmazAnam, pUrvapadasya zmAdeza uttarapavasya ca zAparigRhyata iti dhAtoH svAvayavatvena svAvayavena ca saha paurvA- ! nAdezaH, avanto'syAM sIdanti viSIdanti-vRsI atra uT pratyayaH, paryarUpasambandhAsaMbhavAt tato bhinnasyaiva nasadRzasya grahI- / pUrvapadasya vRbhAvaH; UvaM khaM bilaM vAsya-ukhalam, ulUkhalaM 5 tumaucityAcca / ano'vyayAt parasya ktvAntasya yabityarthe- vA, atra pUrvapadasyodUbhAva ulUbhAvazca, uttarapadasya khalA. 40 nava sakaleSTasiddhAvihottarapadasambandho'nAvazyaka iti zaGkA ! dezaH, divi dhauvoM ka eSAM-divaukasaH, atrAkArA manasi nidhAyAha--uttarapadasyetyeveti, anamo'vyayAt / azva iva tiSThati-azvatthaH; kapiriva tiSThati kapayo'smiparasyotarapadabhUtasyaiva ktvAntasya [ ktvo ] yabityarthalA- ! stiSThanti iti vA-kapitthaH; dani tiSThati-dadhitthaH, bhArthamuttarapadasambandha ihAvazyaka eveti bhAvaH 1 mahyA tiSThati-mahityaH, eSu tiSThateH sakArasya takAraH; 10 kuta iti cedatrAha--alaM kRtvA, khalu kRtveti-- / muhaH svanaM lAti muharmahulaMsatIti vA-musalam, atra muhuHzabdasya 45 "niSedha'laMkhalvoH ktvA" [5. 4. 44. ] iti svA. atra! mubhAvaH svanazabdasya sabhAvaH, pakSAntare-lasayoviparyayazca; patvAvidhAyakasUtre'laM-khalvoH saptamyoktatvena GasthaktatvA- UdhvoM karNAvasyeti-ulUkaH, anovaMzabdasyolAdezaH karNabhAvAnna GasyaktasamAsa iti alaM-katvAdayo / zabdasyokAdezazca mehanasya khaM-mehanakhaM, tasya mAlA kRtvAzabdayozca pUrvottarapadatvAbhAvaH, nahi parvamavasthitaM / mekhalA, atra 'mehanakhe' hanasya, mAlAzabde ca mAzabnasya lopaH, 15 padaM pUrvapadamuttaramavasthitaM padamuttarapadamiti yaugikI zaktiH / ko jIyati-kuJjaraH, atra kuzabdasya mo'ntaH; Azvasya 50 pUrvottarapadayoyAkaraNe samapayajyate'pi na pa | viSamasti-AzIviSaH, atrAzazabdasyAzIbhAvaH balaM varSa saprathamAvayave rUDha uttarapadazabdazca samAsacaramAvayave / yati-balIvarvaH, atra balasyakAro'ntAdezo varSaSakArasya ca rUda iti prakRte samAsAbhAvAta kRtveti ksvAntasya nottara.! dakAra, manasa ISTe-manISI, atra manaso'nsyasvarAdilopaH, padatvamiti na bhavati yabAdezaH: uttarapadasthatyasyAbhAra IzaH zasya ca SaH, bilaM dArayatIti-biDAlaH, atra bila syAdeveti tadvathAvRttyartha tadanuttiravazyaM svIkAryeti / zabdasya lalopaH, uttarapadasya ca DAlAdezaH, mRdamAlIyateH 55 20 bhAvaH // 3. 2. 154 // Da:-maNAlaH, atra mado dakArasya NakAra, asagAlIyate :sagAlaH, atrAderlopaH, asagilati vA-sagAlaH, atrAsaga AdyantalopaH, puro vAzyate puroDAzaH, atrottarapadAdeItvam azvasyAmbA-baDavA, atrAzvasyAzo lopaH, icAntaH, ambaapRssodraadyH| 3. 2. 155 // zabde ca mo lopaH; zakasyAndhuH-zakandhuH, atra pUrvapadAntasyo- 60 ta0 pra0-'pRSodara' ityevaMprakArAH zabdA vihitalopA- tarapadAdervA lopaH, evaM-karkandhuH; adaptItyac-aTA, kulAagama-varNavikArAH ziSTaH prayujyamAnAH sApavo bhvnti| nAmaTA-kulaTA; ava-avAk aTantyasminniti bAhulakAta 25 puSadudaramudare vAsya-pRSodaraH, pRSata udaraM-pRSodaram, pRSata, "punAmni" (5. 3. 130.) 6 ! "punAmni" (5. 3. 130.) iti ghaH, avaTaH hinastItiudvAnaM-pRSodvAnam, evaM-pRSoddhAram, atra takAralopo nipA- siMhaH, atra sakAra-hakArayoviparyayaH; kRtakena zalatityate / jIvanasya-jalasya mUtaH-puTabandhaH-jImUtaH, atra vanasya ! hakalAzaH, atra takArasya lopaH, zakAralakArayostu viparyayaH; 65 lopaH vAriNo vAhako-balAhakaH, atra bhraman rauti :-bhramaraH, atra talopaH; evaMprakArAH ziSTaH padAvezca la AdezaH; AdhyAyanti samiti-ADhayaH, atra | prayuktAH pRssodraadyH| mayUra-mahiSAdInAmuNAvau vyutpAdi30 dhyasya upAdezaH kRcchaNa dAsyate nAsyate dabhyate ca khali- tAnAmapoha vyutpAdanamanekaSA zabdavyutpattijJApanArtham / suSTo dAso nAso dambha iti vA-dUDAsaH, dUNAsaH, ubhaH; / bahuvacanamAkRtigaNArtham, tena-muhUrtamAragvadho'zvatthAmanirlaya. duSTaM dhyAyati-dUDhayaH, eSu pUrvapadasya duso dUbhAva uttarapadA nItyAdayo'pi drssttvyaaH| vezca utva-Natva-zatvAni dambhernalopazca; mahyA rauti-mayUraH, varNAgamo varNaviparyayazca dvau cAparau vrnnvikaarnaashii| rauteracyantalopo mahIzabdasya mayabhAvaH mahyAM zete-mahiSaH, / dhAtostadarthAtizayana yogastaducyate paJcaviSaM niha35:, atra pUrvapavasya hrasvatvaM zasya ca Satvam ; pizitamaznAti- ! ktam // 155 / / 70
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pAda-2, sUtra-155] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / 143 za0ma0 nyAsAnusandhAnam-pRSo / atrAdizabdo / vanto vaiyAkaraNA eveha ziSTapadena vijJeyAH / yadi cAtra vyavasthAvAcI prakAravAcI veti saMdehamapAkartumAha-pRSodara ziSTapadapravRtti nimittabhUtaziSTeH [zAsanasya] pRSodarAdiityevaM prakArAH iti-Adizabdasya prakAravAcitve hi maNe zAstrarUpazAsanamUlakatve'nyonyAnyAzraya iti kathyate tarhi 40 paThitebhyo'nye'pyevaMvidhAH ziSTaprayuktA: zabdAH pRSodarAditvena nivAsavizeSAcAravizeSamUlaka ziSTatvaM svIkAryam, tatra 5 boddhaM zakyAH, vyavasthAcitve ca tanna syAt pRSodarazabda nivAsavizeSa AryAvarta eva, AryAvartadezazca yadyapi manunA--- mAdyavayavatvena nirdizya paThitasamudAyAntargatasyaiva pRSodarA- " A samudrAcca vai pUrvAdA samudrAcca pazcimAt / ditvena grAhyatvApatteH / pRSodarAdaya ityasya bahuvrIhitvenA- tayorevAntaraM giryorAryAvarta pracakSate // " nyapadArthaprAdhAnyAdanyapadArtha iha ka ityAzaGkApanodAyAha- ityukta dizA pratipAditaH, tathApi bhASyakRtA'nya eva 45 zabdAH iti----vyAkaraNazAstrasya zabdasAdhutvamAtrArthakaravena tadavadhiH pratipAditaH prAgAdarzAdityAdinA, Adarza:-- zabdAnAmeya sarvathA'trAnvAkhyeyatva miti ta evehAnyapadArtha | kurukSetre parvatavizeSaH, tasmAt prAk-pUrvA dizamabhivyApya, tayA grahItumucitA iti bhAvaH / sUtrasya nipAtanarUpatvena kAlakavanaM--rAjagiripradezavanaM tasmAt pratyak-pazcimAM nipAtyaviSayANAM ca bahutvena saMkSepeNa teSAM saGgrahamapyAha dizamabhivyApya, himavantaM dakSiNena himavato dakSiNadizamabhivRttau--vihitalopA-''gama-varNavikArAH iti-vihitaaH| | vyApya, pAriyAnaM dakSiNe | haidarAbAda ] pradeze sthitAta 50 kRtAH, lopazcAgamazca varNavikArazca---lopAgamavarNavikArA | parvatavizeSAduttarAM dizamabhivyApya sthito deza AryAvartaH 15 yeSu tathAbhUtAH eSa hi kvacillopaH-zrayamANavarNAdarzanama. kathyata iti bhASyAzayaH / evaM ca manunA kvacidAgamaH-adhUyamANavarNAdiprayogaH, varNa bikAra:-- "himavadvindhyayomadhye yat prAg vinazanAdapi / zrUyamANavarNasyaivAnyathAbhAva ityevamAdayo viSayAH zAstrA- pratyageva prayAgAcca madhyadeza : prakIttitaH / / nta reNAvihitA api sAdhutvenAvAkhyAyanta iti bhAvaH / iti rItyA pradarzito madhyadeza evehAryAvarttatvena bhASya- 55 avihitatve'pi sAdhutvenAnvAkhyeyatve hetumAha--ziSTaiH | kRtA prtipaaditH| atra pradeze niyasanto dhanasaMgrahahInA-, prayujyamAnAH iti-divyena cakSuSA pratyakSIkRtazabdamaryAdA: lAbhaprajAdi daSTa kAraNaM vinava sadAcArAnuvatinaH, sadAcArAziSTAstaH prayujyamAnAH svakIyatantre'nyatantre vA'nanvAsyAtA naSThAnajanitAntaHkaraNazuddhacA'vidyApagamAd gurUpadezAdikaM api sAdhutvena vijJayA iti bhAvaH / vinaiva tapobalena pratyakSIkRtazabdamaryAdA ye santi ta evaM ziSTapadArthavicAro bhASyakRtA samyak prapaJcito| | ziSTAsta eva hi zabdasAvutvaparijJAne pramANam / taduktaM 66 vyAkhyAtazca kayaTa-nAgezAdibhiH "paSodarAdIni yathopa-vAkya vAkyapadIye25 diSTam" [pA0 sU0 6. 3. 109] iti sUtravyAkhyAyAm / "AvirbhUtaprakAzAnAmanupaplutacetasAm / tathAhi-ke pUnaH ziSTAH? vaiyAkaraNAH / kuta etat ? atItAnAgatajJAnaM pratyakSAnna viziSyate / / zAstravikA hi ziSTiH, vaiyAkaraNAzca zAstrajJAH / atIndriyAnasaMvedadhAn pazyantyAreNa cakSuSA / yadi tahi zAstrapUrvikA ziSTiH ziSTipUrvakaM ca zAstra, | 65 ye bhAvAn vacanaM teSAM nAnumAnena baadhyte||" taditaretarAzrayaM bhavati, itaretarAzrayANi kAryANi ca | iti, AvirbhUtaprakAzAnAmiti---avidyApagamena yogAmyA30 na prakalpante / evaM tarhi nivAsatazcAcAratazca / sa sshkRtprtykssennaavirbhuutsrvvissyjnyaanaanaamityrthH| tatra cAcAra AryAvarta eva / kaH puna rAyaryAvarttaH ? prAgAdarzAt kAraNamAha-- anupapluta cetasAmiti-vihitakarmAnuSThAnApratyakkAlakavanAd dakSiNena himavantamuttareNa pAriyAtram / cchuddhAntaHkaraNAnAmityarthaH / atItAnAgatajJAnaM bhUtabhaviSyaetasminnAryAvatta nivAse ye brAhmaNAH kumbhIdhAnyA alo dviSayakaM vijJAna, pratyakSAt---vidyamAnavastuviSayAsmadAdilapA amRhyamANakAraNA: kiMcidantareNa kasyAzcid pratyakSajJAnAt, na viziSyate--nAtiricyate / atIndriyAn35 vidyAyAH pAraMgatAstatrabhavantaH ziSTAH" iti / bAhyendriyAgrAhyAn-asaMvedyAna, anyamanasA'pyanupalabhyaasyAyamartha:-ziSTazabdaH kRtazAsanArthakaH, zAsanaM | mAnAna bhAvAna, ye ArSeNa yogAbhyAsasahakRtena divyena ceha pratyAsattyA vyAkaraNazAstrameveti vyAkaraNazAstrajJAna- cakSuSA pazyanti-pratyakSIkurvanti teSAM vacanaM, anumAnena 20 madAdi. 70
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhavRtti-bRhannyAsasaMghalite [pAda-2, sUtra-155] yuktyAdisahakRtena zAstreNa na bAdhyate, api tu teSAmeva / ti-udvAnaM-zoSaNam, SaSThIsamAsaH, takArakopaH / pRSovacanaM pramANamiti bhAvaH / atra punaH zaGkitaM bhASye-'yadi dvAramiti-atrApi pRSata uddhAramiti vigrahe utpUrvakAt tarhi ziSTAH zabdeSu pramANaM kimaSTAdhyAyyA. ziSTAH zakyA dhugadhAtoNigi aci sAmAnye napuMsakamiti klIbatA, athavA vijJAtum ? aSTAdhyAyImadhIyAno'nyaM pazyatyanadhIyAnaM ye'tra vastuvizeSarUDhAnyetAnipadAnIti vAcyArthAnusArameva linggm| 40 5 vihitA: zabdAstAn prayuJjAnam / sa pazyati nUnamasya : jImatazabdaM dhyAcaSTe-jIvanasya jalasyeti--jalanAmasu devAnugrahaH svabhAvo vA-yo'yaM na cASTAdhyAyImadhIte, ye jIvanazabdasyApi pAThAta, apAM prANadhAraNasAdhanatvAcca cAsyA vihiptAH. zabdAstA~zca prayuDavate. ! nUnamayamanyAnapi jIvanazabdasya tatra yaugikyAH zakterapi saMbhavAt mataH jAnAti" iti / evameSA ziSTajJAnArthA'STAdhyAyI" iti / puTabandhaH iti--"mava bandhane" ityasya kte-mUta iti ayamAzayaH-- ziSTAnAM zabdeSu prAmANyAGgIkAre / tasyaivArthaH-puTabandha iti, jImUtazabdavAcyasyaH meghasya 45 10 ziSTaprayogAnusArameva sAdhatvaM vijJAyatAmaSTAdhyAyIrUpaM jalapuTabandharUpatvAd yogArthasaMgatirUhyA / prakRtasUtranipA zabdAnuzAsanamanAvazyakamiti na bhramitavyam; ziSTaprayukta- tyArthamAha- atra vanasya lopaH iti-jIvanazabdAvayavasya prayogaparijJAnArthamevASTAdhyAcyA AvazyakatvAta, ye zabdA: vanazabdasya mUtazabde , uttarapade lopo'tra vidhIyata iti ziSTaH prayuktAsta eveha saMgRhya pradarzitAH / tatra ye'vazi- bhAvaH / balAhakazabdaM vyutpAdayati-vAriNo vAhaka:--- STAste ca ziSTaprayogAnusAraM vijJeyAH / anadhItASTAdhyAyi- iti-SaSThIsamAsaH, prakRtagaNa vidheyamAha-atra pUrvapadasya 50 15 kAn-aSTAdhyAyIsthaprayogAnanyAnapi ca niHzaGkaM prayuJjA- baH, uttarapadAdezca laH iti---vArizabdasthAne 'ba' zabda . nAnavalokya pratipattA vicArayati yadanadhItASTAdhyAyikA , Adizyate, vAhakazabdAdibhUtasya vakArasya lakAra iti apyate yathA'STAdhyAyIsthaprayogAn sAdhu prayujate, tathA'nyA- ! bhAvaH / ADhayazabdaM vigRhNAti AdhyAyanti tamiti-- napi sAdhanevAmI prayuJjate te'pi saMgrAhyA evaasmaabhiriti| | ADhayo dhanikaH, sa ca sarvaiH smriyamANatvAdAdhyAnaviSaya evaM cAsaMgahItaprayogaviSaye'pi ziSTaprayogavijJAnArthamaSTA- iti yogaarthaavgtisttr| AipUrvakA dhyAyate: "sthAdibhyaH 55 20 dhyAyyA upayogaH sphuTa:, aSTAdhyAyyanadhyayane'pi tatprayoga- ! kaH" [ 5. 3. 82. ] iti kaH, AlopaH, anena dhakArasya vijJAnena teSAM daivAnugrahaM ziSTatvaM ca nirNIya yAnanyAnapyate / DhakAraH, evaM ca dhya ityasya sthAne vyaH prayujyate, tadAhaprayuJjate te'pyete tathaiva sAdhutvena jJAtA iti kalpanAyAH atra dhyasya ddhyaadeshH| kRcchaNa dAsyate ityAdi, dAssaMbhavAditi / | dhAturdAnArthaH, nAsthAtuH zabdArthaH, dambhadhAtuzchalArthaH, loka | vaJcanArtha kRtaM karma dambha, eNvartheSu durupapadAd dAsenAse- 60 etadeva saMkSepeNAha- ziSTaiH prayujyamAnAH sAdhavo mbhezca khali-durdAsaH durnAsaH durdambha iti, vigrahAntaramAha- . 25 bhvntiiti| duSTo dAsa ityAdinA, evaM--duSTaM dhyAyati, duHkhena vA atha pRSodarAdIna kramazo yathAsaMbhavaM vyutpAdayannAha- dhyAyatIti vigrahe durupapadAd dhyAyate: "sthAdibhyaH" pRSadudaramudare vA yasyeti-'pRSat' zabdo binduvAcI mRga- [ 5. 3. 82. ] iti kaH, Alope-durghya iti ca prApte'nena vizeSavAcI ca "pRSat pRSatavanmRge / bindau" ityanekArtha- kutra kiM vidhIyate, tadAha--eSu pUrvapadasya dusa ityAdinA, 70 saMgahe, tatra pUrvamarthamAdAyame vAkye pRSadivodaramasya, pRSat / pUrvapadasya sarvatrakarUpatvena tasyAdeze'pyakarUpyam, uttarapadasya 30 udare yasyetyarthake, ubhayatra bahuvrIhiH, anena tkaarlopH| bhinna bhinnatayA vidheyabhedAnAha--- uttarapadAdeca itvaNatva pRSata udaramiti SaSThIsabhAse pRSacchabdo mRgvishessvaacii| DhatvAni dambhernalopazceti--atra na yathAsaMkhyamapi tu yathoyadi ca mRgavizeSavAcI pRSat zabdo na kintu 'pRSata' itya- citameva kArya vijJeyam, tena 'dUDAsa' ityatra Datvam, 'dUNAsa' kArAnto'bharakozAdibhistathaivopalabdhaH, abhidhAnacintamaNA- ityatra gatvaM, 'dUDabha' ityatra DatvaM dambhelopazca 'dUDhaya' iti 75 vapi magavizeSe yathA paSatazabdo darzitastathA na 'paSata' prayoge ca Dhatvamiti vivekaH / pANinIyatantre ca daDAzaH 35 ityucyate tahi SaSThIsamAse'pi pRSacchabdo binduvAcyevAstu dUNAzaH' iti zabdau tAlamyopAntyo paThitI, tathAhi-~-- tasyApi madhyabhAgasya udarasaMjJAsaMbhavAt / pRSata udvAnami- "pRSodarAdIni yathopadiSTam [ 6. 3. 10 ] iti sUtre
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pAda-2, sUtra-155 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnusAzane tRtIyo'dhyAyaH / 145 PM vAttikam ----"durodAza-nAzadabhadhyeSUtvamuttarapadAdeH SutvaM ca" brayoH saSayozcaikyamatamAzrityatrayamapyupapadyate / atra sadeiti / evaM ca 'dUDAza' ityatravarNabhede'pi nArthabhedo dAz- radhikaraNe DaTpratyayaH / prakRtagaNavidheyamAha- pUrvapadasya 40 dAsorubhayorapi dAnArthatvAvizeSAt, 'dUNAsa' ityatraiva bhedaH, / vRbhAvaH iti- --pUrvapadaM 'brukta' zabdastasya sthAne 'vR' ityA nAsateH zabdArthatvAta, nazyatezcAdarzanArthatvAta / za.sayora- deza:, strItvasya loksiddhtvaanddiiH| udukhalazabdaM vyutyA5 kyamatenobhayama yuppdyte| mayUrazabdaM vyutpAdayati--mayAM | dayati---UvaM khaM bilaM yasyeti--bahuvrIhisamAsaH, ayaM rautIti--pakSitve'pi tasya bahazo mahIsthitasyaiva kekA rUpa- zabdo'nyathApi paThacate, tadAha-- ulUkhalaM veti--koSeSUsvarabdakAritvadarzanAd yogArthasaMgatiH, atra saptamIsamAsaH / / bhayathA pAThadarzanAta, tathAhi--amarakoze dvitIyakANDe 45 prakRtagaNavidheyakAryANyAha-rauteracyantalopo mahIzabdasya | vazyavarge "ayo'yaM musalo'strI syAdudUkhalamulUkhalam" iti mayabhAvaH iti--rIteraci pratyaye sati ukArasya lopaH, / paThitam / nipAtanIyArthamAha-- atra pUrvapadasyodUbhAva 10 mahIzabdasya sthAne mayUzabdasya prayoga iti bhAvaH / mahiSa- ulUbhAvazca, uttarapadasya khalAdezaH iti--yathAdRSTasyai. zabdaM vyutpAdayati--mahyAM zete iti -yadyapi pazUnAM | vAnuzAsanIyatvena yathArUpaM tathavAdezakalpaneti ekatrorvasarveSAM mahAmeva zayanaM dRzyate, tathApi mahiSaSya prAyo'yaM zabdasyodUbhAvaH paratrolUbhAvazca ; khalazabdasya cobhayatra- 50 svabhAva eva yat--zItalaM bhUmitalaM dRSTvA par3e vA sa! zravaNAduttarapadAdeze bhedAbhAvaH / divaukaszabdaM sAdhayati--- luThani svapiti ceti yogaarthsNgtiH| nipAtyakAryAdhyAha-- divi dyaurveti, pUrvasmin vigrahe vyadhikaraNapadabahuvrIhyA15 atra pUrvapadasya hasvatvaM zasya ca Satvamiti--zeterDa- zrayaNamiti lAghavAt sAmAdhikaraNyenaiva vigraha ucita ityApratyaye IkAralopaH, mahIzabdekArasya hrasvaH, zasya SatvaM shyvaanaah--dhaurvti| bahuvrIhisamAse 'div okas' iti cetIha nipAtana labhyamiti bhAvaH / pizAcazabdaM vyatpAdayati- | sthitI yad vidhayaM tadAha--atrAkArAgamaH iti-- 55 pizitamaznAtIti---pizitaM-mAMsamaznAti--bhavate, mAM- pUrvapadasyati zeSaH, pUrvapadasyAnte'kArAgame sati 'diva-okasa' sabhojitvasya bahuSa jIveSa darzane'pi prakRtazabdo bhUtayoni- isyabasthAyAM "aivaut sandhyakSaraiH" [ 1. 1. 12. ] ityau20 vizeSa rUDhaH, aznotaraNa "karmaNo'N" [5. 1. 72] iti tvam, prathamAbahuvacane rUpaM---divaukasaH iti / azvattha .. sUtreNa / gaNapAThavidheyamAha- atra pizitasya pizAde- | kapittha-dadhitthamahitthazabdAn sarUpAnekadaiva vyAkhyAtuM kramazo zo'znAteH zasya cAdezaH iti pizita zabdAvayavasyeta- | vigrahavAkyAnyAha---azva iva tiSTatIti--azvopapadAt 60 zabdasya lopa eMva pizitasya sthAne pizAdezarUpaH, zasya ca tiSThateH kaH, AkAralopaH tiSThate: sakArasya takAro nipA carUpa a.dezaH / smazAnazabdaM vyatpAdayati-zavAnAM tanAta; anye tu-na zvazciraM tiSThati zAlmalivRkSAdiva25 zayanamiti--zete'sminniti zayanam, zeteradhikaraNe'naTa, dityazvattha iti vyattattimAhaH, teSAM mate zvasaH sakArasya smazAnaM hi zavAnAM zayanasthAnam, zayanazabdeneha sthitimAtraM tkaarH| kapitthazabdavigrahamAha-kapiriva tiSThatIti-- lakSyate, tava zavAnAM sthiteH| zavazayanamityavasthAyAM kapyupapadAt tiSThateH kaH, sakArasya takAro nipAtamAt / nipAtyamAha -pUrvapadasya zmAdeza uttarapadasya ca | vRkSasya kapisadRzasthityasaMbhavAt vigrahAntaramAha- - kapayo zAnAdezaH iti-zavazabdasthAne zmazabdasya prayogaH | 'smistiSThanti veta--pratyayAdiH pUrvavat / dadhirathazabdaM 30 zayanazabdasthAne ca zAnazabdasya prayoga iti bhAvaH / vyutpAdayati dani tiSThatIti-pratyayAdi: pUrvavat / dadhittha vRsIzabdaM vyutpAdayati bruvanto'syAM sIdantIti-- kapitthau paryAyau vRkssvishessvaacinau| mahitthazabdaM vigRhNAtibruvantaH zAstrapArAyaNaparAyaNAstapasvina RSayo vA, sIda-mahyAM tiSThatIti--pratyayAdiH pUrvavat, mahittha zabdo'pra- 70 ntItyasyArthamAha--viSIdantIti, etatsthAne 'niSIdanti' | siddhH| caturvapi nipAtyamAha- eSu tiSThateH sakArasya iti pAThaH samyagAbhAti, upavizantIti ca tadarthaH, "syurA- | takAraH iti, mahitthe pUrvapadAntyasya hrasvo'pi nipAtanA35 stetUpavizati niSIdatyupavezane" ityAkhyAtacandrikA, "vRSI- | deva / musalazabdaM dvidhA vyAkhyAti--muhuH svanaM lAti, tu RSiviSTare" ityanekArthasaMgrahaH, etadarthezabdasvarUpabhedo- | muharmuhurlasatIti vA / ubhayorapi vigrahayoH prakRtibhedAt dRzyate, prakRtavRttau "vRsI" iti, abhidhAnacintAmaNivRttI | kramazo nipAtyamAha--atra muhuHzabdasyeti. -muhura vane- 75 tu "vRSI vRsI" iti, pANinIye'tragaNe 'bRsI' iti ca, tatra | tyupapadAt lAteH kaH, muhuHzabdasthAne 'mu' AdezaH svanazabda 19
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 bRhabRtti-vRhanyanyAsasaMvalite [pAda-2, sUtra-155] sthAne sa Adeza iti bhAvaH, musalacAlanasamaye mukhAt svana- sthAne mUrdhanyaH Sa Adeza iti bhAvaH / anye tu manasa ISAvizeSasyAsakRnniHsaraNAd yogaarthsNgtiH| dvitIye vidmahe | abAdhitA gatiH-manISA baddhiH. sAstyasyati manISIti 4 muhurupapadAllasateraca, lasaterlasayoviparyAsa ityAha-- vyutpattimAhuH, tatra ISeti ISghAtobhidAditvAdaG "phteTo pakSAntare lasayoviparyayazceti-anyaH pakSaH-pakSAntaram, guroH" [5. 3. 106. ] iti vA aH, pRSadarAditvAt 5 muhuH svanaM lAtIti vigrahAdanyasmin vigrahe kRte iti bhAvaH, [sanmate zakandhvAditvAt / asbhAgasya lopaH, matvarthIya sa ca vigrahaH mahulasatItirUpaH / ulUkazabdaM dhyutpAdayati-- ina, manISAzabdaH svamate'pi vyutpAdya eveti prakR.taprakAreNa UvauM karNau yasyeti -UrdhvakarNazabdayobahuvrIhiH / nipA | manISizabdasiddhiH svamate'pi sambhAvyate yadyapi tathApi 4: tyamAha- atrovaMzabdasyolAdezaH karNazabdasyokAdeza- | vyutpattisaukaryamarthAnakalyaM cAzritya manasa ISTe iti vyutpa zceti--UvaMzabdasya sthAne 'Ul'zabdasya prayogaH karNa-tirAzriteti vijJeyam ! biDAlazabdaM vyutpAdayati-bilaM 10 zabdasya sthAne 'Uka'zabdasya prayoga ityubhayormelanenolUka- | dArayatIti--bilamiti karmaNaH parAd dArayateraN / gaNa zabdasya siddhiH / mehanasya khamiti- mehanaM mer3ha, tatsambandhi | kAryamAha--bilazabdasya lalopaH, uttarapadasya DAlAdeza: khamUrdhvapradezaH, khazabdasyAkAzavAcakatve'pi prakRte UvaM ! iti- bilazabdAvayavasya 'la' zabdasya lopA dAratyuttarapadasya 50 pradezamAtravAcakatvam, tatra sthitA mAlA mAlAkArA rasanA sthAne DAleti zabdazca iti bhAvaH / maNAlazabdamAha mRdrjjurmekhlelyucyte| atra SaSThIsamAsadvayam, tato gaNakArya mAlIyate iti---mRdamAzleSayatItyarthaH, madupapada,dApUrvakA. 15 yadiSTaM tadAha-atra mehanakhe hanasya mAlAzabde ca llIyaterDaH, antyasvarAdilopaH / gaNa kAryamAhaH - atra mRdo mAzabdasya lopaH iti --mehanakhasya mAleti pazcAdbhava dakArasya NakAra: iti / anye tu maNdhAtoH kAlani sati vAkye mehanakheti pUrvapadaM mAletyuttarapadamiti tatra pUrvapade / sAdhayanti / sugAlazabdamAha- amRgAlIyate iti- asU- 55 hanasyottarapade mAzabdasya ca lopa iti bhAvaH / kujara- | giti dvitIyAntama, asakazabdaH zoNitavAcI; tadupapadAdAGa zabdasya vyatpattimAha-ko jIyetIti-.-ko-pRthivyAM parvakAllIyateIH, AderakAsya lopaH, tadAha-atrAderlopaH 20 patitaM sat jIryati jarAM prApnoti-mriyate ceti bhAvaH, iti-anyathApi sagAlazabdaM vyutpAdayati-amRga galati.. jIyaMteraca, saptamIsamAsaH, gaNapAThAt kuzabdasyAnte mAga- veti-"gala carva adane" iti pAThAda galadhArurbhakSaNAtho'pi mazcetyAha- atra kuzabdasya mo'ntaH iti / AzIviSa zoNitaM bhakSayatItyarthaH, tathA ca asagapapadAta galeraNi 60 vigahvAti--Azvasya viSamastIti---AzuviSazabdayorbahu- 'asaj gAla' iti sthitau gaNakAryamAha--atrAsRja hasamAsaH / gaNakAyamAha-AzuzabdasyAzAmAvA Adyantalopa: iti-akArasya jakArasya ca lopa iti 25 iti--AzazabdasthAne AzIzabda Adeza iti bhAvaHbhAvaH / zagAla iti tAlalyAdirapi zrayate. tatrApi vyatpatti AzIviSazabdamanye'nyathApi vyutpAdayanti-AzyatItyaci riyameva, gaNapAThAdeva dantyasya sthAne tAlavyasya pryogH| gaurAditvAnDayAmAzIti daMSTrAnAma, AzyAM viSamasyeti | puroDAzazabdaM vyutpAdayati--puro dAzyate iti-puro'gre 35 vigrahe bahuvrIhiH, atra cArthe na nipAtanamAvazyakamitikA pUrva vA dIyata ityarthaH, puraupapadAd dAzate: karmaNa ghaJ / vigrahAntaramapyAhaH --AziSi viSamasyeti, AzIrapi / yAta, AzArApa | nipAtyaM kAryamAha-atrottarapadAdariti-uttarapadaM dAza iti itnar 30 draSTrava, atra nipAtanAdrephasya lopaH, anyathA 'AzIviSaH' tadAderdasya sthAne Da iti bhAvaH / vaDavAzabdamAha--azvaiti prayogaH syAt / balIvardazabdaM sAdhayati--balaM varva syAmbeti-SaSThIsamAse sati azvAmbAzabde pUrvapadasyAyatIti-balamiti karmaNa: parAda vardharaNa ! gaNakAryamAha--- zvazabdasyAzo lope bakAramAtrAvazeSe'ntyasya DakAra AgamaH, 70 balazabdasyakAro'ntAdezaH iti---balazabdAkArasya sthAne | ambAzabde ca makArasya lopo bakArasya vakArAde zazca, IkAraH, vardhazabdIyadhakArasya dakArAdeze sati balIvardazabda- tadAha-atrAzvasyAzo lopaH iti-atra bakArasya sthAne niSpattiriti bhaavH| manISizabdaM sAdhayati---manasa iSTavakArAdezo nollikhitastathApi sa vijJeya eva, bar3avAzabdaiti---manaupapadAdIzeNin bAhulakAt, gaNakAryamAha-- syAntaHsthopAntyatvAt, ambAzabdasya ca vargIyopAntyatvAt / atra manaso'ntyasvarAdilopaH, IzeH zasya paH iti--- zasya SaH iti anye ca balaM vAtIti vigRhya balopapadAd vAterDapratyaye 75 manasazabdIyasya 'as' bhAgasya lopaH, IzadhAtostAlavya zasya ''bdd'vaa-shbdmaahH| zakandhuzabdaM sAdhayati--zakasyA
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pAda-2, sUtra - 155 ] dhuriti--zakasya rAjavizeSasyApatyaM zakaH zakazabdAdapatyArthe vihitasya dvisvaranimittasyANo drisaMjJakasya "zakAdibhyo brela" [ 6. 1. 120 ] iti lup zaka iti, tasthAndhuH kUpaH-zakandhuH / anye tu zakAnAM rAjavizeSANAM 5 nivAso janapada: -- zakAH teSAmandhuriti dezavizeSaparatvena zakazabdasyAtra sthitimAhuH / atra nipAtyamAha - pUrvapadA tasyottarapadAdervA lopaH iti - pUrvapadaM zaka zabdastasyAnte sthitasyAkArasya, andhuzabda uttarapadaM tadAdI sthitasya vASkArasya lopa ityarthaH, ubhayorakArayoH sattve hi samAnadIrghaH 10 syAdityekasya lopa Avazyaka iti vinigamanAvirahAdubha zrIsiddhahemacandra zabdAnusAzane tRtIyo'dhyAyaH / yorapi pAkSiko lopo'vagantavya ityarthaH / uktaM kAryamanya trApyatidizati---evaM-karka-dhuriti yathA zakandhurityatra vigrahAdikamuktaM tathA karkandhurityatrApi vijJeyamityarthaH, tatra karkazabdo rAjavizeSapara iti pare, svamate ca kimapi viziSya is noktamiti rAjavizeSaparatve'pi dezavizeSaparatve'pi vA na kSatiH, kevalaM rUDhayA dezavizeSaparatve bahuvacanAntatvameva yuktaM, karkANAM rAjavizeSANAM nivAso janapada iti vigrahe karkA ityasyaiva yuktatvAt rAjavizeSaparatve ca karkasyAndhurityekavacanAntena karkANAmandhuriti bahuvacanAntena ca vigrahe kAmacAraH / kulaTAzabdaM vyutpAdayitumAha--aTatItyacaTA iti-addhAtorgatyarthAdaci kRte striyAmaTeti rUpam / kulAnAmaTeti-- karmaNi SaSThI, bahukulakarmakagamanazIleti tadarthaH, atra SaSThIsamAse pUrvapadAntasya uttarapadAdervA'kArasya lopa:, asyAzca prakriyAyAH zakandhuzabde'bhihitatvAnna 25 punaruktiH, yadi ca kulAnyaTatIti sahaiva vigrahaH kariSyate tarhi 'kulATI' iti syAt, karmopadattvAdaNApatteH, ata eva aTeti pRthageva saMsAdhitam / avaTazabdaM sAdhayati--avaavAgata atra vRttI- 'av' iti vyaJjanAntaH pAThaH samupalabdhaH, sa ca nocitaH, aveti svarAntasyaivopasargasya dhAtunA 30 samprayogAt, tadarthasyaivAvAkzabdenocyamAnatvAt avAkza bdasyaiva vA avAdezo vRttau tathA sati tasya [ avazabdasya ] vigrahavAkye prayogAnaucityameva / adantyasminniti bAhulakAditi-addhAtoH kevalasya ghAntasya puMnAmni prayogA* bhAvaH, sopapadAcca' ghapratyayavidhAnAbhAva iti bAhulakAzrayaNe 35 naMva ghapratyayasaMbhava iti bhAva:, atrAvAgityarthe ava iti-prAdipaThitasya pUrvapadasya ante yo'kArastasya 'aTa:' itya . syAdirvA yo'kArastasya vA lopaH / avaTo gartaH / abhi 20 147 " divyavi0 dhAnacintAmaNivRttau tu ---avatyasmAdavaTaH, [ upA0 142 ] ityaTaH / na vaTatIti vA avAk aTati asmin bAhulakAt "puMnAgni0" [ 5.3.130 ] iti 40 ghe pRSodarAditvAt sAdhuriti / siMhazabda vyutpAdayati-hinastIti siMha iti / hisdhAtoraci sati gaNakArya mAhaatra hakArasakArayorviparyayaH iti-- AdibhUto hakAraH sakAratvena viparItaH, antyasakArazca hakAratveneti / atra yadyapi uttarapadAdhikArasthaM sUtramidamiti sambhAvitottara- 45 padake samAse evAsya pravRttirucitetyekapadakamidamudAharaNaM nocitamiti pratibhAti, tathApi gaNapAThasAmarthyAt kvacidasamAse'pi pravRttiriti svIkAryamiti na doSaH / athavoNAtagaNapAThenApi siddhiH sambhavatIti sambhavapradarzanArthamevedam / 50 divena bAhulakAdapi siMhAdizabdAnAM siddhau satyAmapi prakRyadyapi - "bhaved varNAgamAddhaMsaH siMho varNaviparyayAt / gUDhotmA varNavikRtervanAzAt pRSodaram // iti prAcAM kArikArItyA haMsasiMhAdizabdAnAmapi prakRtagaNe pAThAdeva siddhirityAyAti tathApi tatra haMsa-siMha- 55 zabdayordRSTAntatvenaivopanyAsa iti tadvayAkhyAtAra iti siddhAntakaumudIvyAkhyAyAM tattvabodhinIkRt, tasthAyamAzaya:prakRtasUtre gaNe samAsA evaM pAThyA uttrpdaadhik| rasthatvenottarapadasya samAsa evopalabdheH / evaM ca kArikAyAM haMsasihazabdayordRSTAntatvenaivApanyAso yuktaH / yathA varNAgamAt -- 60 hasdhAtoraci makArarUpavarNasyAgamAddhaM sazabdasya siddhiH, yathA vA - hisdhAtoraci varNaviparyayeNa siddhiH tathA gUDha AtmA yasyetyarthe AtmazabdAkArasya sthAne ukArarUpavarNavikArAt gUDhotmAzabdasya, pRSat - udaramitthavasthAyAM takA | nAzAt pRSodarazabdasya ca siddhiriti tadarthAt / evaM ca 65 samAsa evaM prakRtasUtraM pravartata iti niyame na ko'pi doSa iti / kRkalAsazabdamAha - kRtakena zalatIti - - kRtakazabdasya hetutRtIyAntasya uvalAditvena NAntena zAlazabdena saha samAsaH / gaNakAryamAha--atra takArasya lopaH ityAdinA, kRtakazabdamadhyasthitasya takArasya lopaH zakAra-lakArayo- 70 viparyAso vaiparItyena sthitiH / bhramarazabdaM sAdhayati-bhraman rautIti-bhramadupapadAt rauterbAhulakAdeva DaH, DitvAdukAralopaH / gaNakAryamAha atra talopa iti-bhramat' iti zatRpratyayAntasyAnte takArasya lopa ityarthaH / gaNepaThitAn yathocitaM vyutpAdyopasaMharati-- evaMprakArAH 75
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148 bRhadvRtti-bRhanyAsasaMvalite [pAda-2, sUtra-155-156] -- -- --- ktAH iti-- kevala pRSodarAdigaNe paThitA eva | pRSodaramiti / na kevalaM zabdaviSayakakAryeNaiva zabdaniruktipRSodarAdayaH, evaMbhUtA anye'pi ziSTaprayogaviSayabhUtAH / rapi tu arthaviSayakAryeNApi zabdaniruktirityAha-- dhAto. 40 zabdAH pRSodarAdayo'vagantavyAiti bhAvaH / mayUra-mahiSa- stadAtizayena yoga iti----tasya-dhAtorarthastadarthaH, dhAtusiMhAdizabdA uNAdiSvapi vyatpAditA itIhAnyathAvyatpAdanaM | pAThapaThito dhAtavAcyo'rthastasyAtizayena .. mAdharyAdirUpeNa 5 kimarthamityAzaGkAyAmAi... ma haSAdInAmiti, rUDhAnAM yogaH sambandhaH prakRte upasthitistenApi zabdasya nirvacanaM zabdAnAM prakRti-pratyayAdyarthapratItau tAtparyAbhAvena yathAkathaM bhavatIti caturvidhazAbdikaparivarsanena sa haikavidhArthaparivartanena cicchAstraziSTatvajJApanArthameva tadavyatpAdanamiti tatreyameva | niruktasya zabdanirvacanasya paJcavidhatvaM siddham / tathA ca 45 vyutpatinizciteti nAgraha iti bodhanArthameveha teSAM vyutpA- | zabdAnAM nityatve'pi tadarthaparijJAnAya zAbdikairevaMprakArA danamiti bhAvaH / pRSodarAdirityekavacanena nirdeze eva gaNa- upAyA AzrIyanta iti bhAvaH / / 3. 2. 155 / / 10 nirdezasya lAbhena bahuvacanAntapATho vyarthaiti cedatrAha---- bahuvacanamAkRtigaNArthamiti---evaM prakArAH pRSodarAdaya AkRtyaiva gaNanIyA na tu teSAM pAThavizeSAntargatatvameveti niyama vA-'vA-'pyostani-krIdhAga-nahorvaiti bhAvaH / AkRtigaNatvaphalamAha- tena muhartamAragvadho'zvatthAma nirlayanItyAdayo'pi draSTavyA iti---- pii|| 3. 2. 156 // 15 AkRtigaNatvena muhurtAdizabdA gaNe apaThitA api tdnt-| ta0 pra0--avazabdasyopasargasya tani-krINAtyoH 50 gaMtatvena vijJeyA ityarthaH / tatra 'mahariyatti sma' ityarthe | parayorapizabdasya ca dhAgnahoH parayoryathAsaMkhyaM 'va pi' muhurUpapadAdiyatta: "gatyarthAkarmaka" [5. 1. 11.] iti / ityetAvAdezau vA bhavataH / vataMsaH, avataMsaH; vakrayaH, avakrayaH; kartari ktaH, dhAtorlopaH, muhurityupAntyokArasya dI? gaNa- pihitam, apihitam; pidhAnam, apidhAnam ; pidadhAti, pAThAt / anye ca ...."hurchadhAtormuhUrta sAdhayanti, kuTila- / apiddhAti; pinaddham, apinddhm| dhAtuniyama necchantyeke / 20 gatyarthatvena kartari ktaH, dhAtorAdau 'mu' AgamaH, chakArasya | pRSodarAdiprapaJca eSaH, ten-shissttpryogo'nusrnniiyH||156|| 55 takArazca nipAtanAt" ityAhuH / muhUrtazabdazca dvAdazakSaNamite kAle paJcadazadhA vibhaktasya dinasya paJcadazabhAge, ityAcAryazrIhemacandraviracitAyAM zrIsiddhihemacandrAbhiSAnakiJcinnyUnAdhikaghaTikAdvayamite kAle ca rUDhaH / 'ArAd / svopajJazabdAnuzAsanatattvaprakAzikAvRttau tRtIyasyA badhyate' ityarthe kaH, ArAdityasyopAntyahrasvaH, tasya ca gaH, dhyAyasya dvitIyaH pAdaH samAptaH // 3-2 // 25 Aragvadho vRkSavizeSaH / anye ca AGapUpUrvakAt 'raga' dhAtoH zaGkArthAMta kvip Arag--rogazaGkA, 'AragaM hanti' ityarthaM ac, hantervadhAdeze sati AragvaghaM sAdhayanti / azva zrImadvallabharAjasya pratApaH ko'pi duHshH| iva tiSThatItyarthe azvopapadAt tiSThatermana sakArasya takAro n sakArasya takAro prasaran vairibhUpeSu dIrghanidrAmakalpayat // 10 // 60 nipAtanAt- azvatthAmeti droNaputrasya saMjJA / nilIyate'30 syAmityarthe nItyupapadAllIyateranaT nipAtanAdrAgamaH, nirlaya nIti sarpatvaco nAma / evamAdayo'pi pRSodarAdInAmAkRtigaNatvAdeva siddhA iti bhAva: 1 vyAkaraNena zabdanirvacanaM za0 ma0 nyAsAnusandhAnam- vAvApyo0 / 'vA kriyate, vizeSatazca nipAtanaparalakSaNairyathAkathaMcidasya zabdasya avApyoH tanikrI-ghAganaho: vapI iti padacchedaH, tatrAvApyoniSpatti: syAt tathA sAdhatvamavadhAryamityanuzAsyate, tatra | riti dvandvanirdiSTayorava-apIti prAdyoH krameNa tani-krIbhyAM zabdanirvacanaprasaGge ki ki vidheyaM bhavatIti prAcAmuktyA ca sambandho vyAkhyAnAt va-pItyAdezayozca yathAsaMkhyaM tAbhyAM 65 prakAzayan sUtravyAkhyAmupasaMharati-- varNAgamo varNaviparyazve. | sambandhaH, tathA ca sUtrArthamAha--avazabdasyopasargasya tyAdinA, varNAgamasyodAharaNam----haMsa iti, varNaviparyayasya- | tanikrINAtyoriti-tathA cAvasya tani-krINAtyoH parato . siMha iti, varNavikArasya---- azvattha iti, varNanAzasya- | va AdezaH, apeH dhAg-nahoH parataH pi Adeza iti phalati /
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pAda-2, sUtra- 165 ] zrI siddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / tathA codAharati--vartasaH, avataMsaH ityAdinA, avapUrva- pyorupasargayorAdivarNasya nAzaH kriyate, sa eva ca vAdezatvena kAt tanoteH san zraNAdikaH, avasya pAkSiko vakArAdezaH / pyAdezatvena ca kathyate iti pRSodarAderAkRtigaNatvenaiva tatkAvakrayaH, avakrayaH krINAterbhAve ac-kraya iti, avetyupa | siddhiriti sUtrasyAsya vaiyarthyamityAzaGkAM hRdi nidhAyAhasargasya vA vAdezaH / pihitam apihitamiti-apipUrvakAd / pRSodarAdiprapaJca eSa iti--" pRSodarAdayaH" iti pUrvokta5 dadhAteH kte dhAtohi Adeze hitamiti, pAkSike'pe: 'pi' ! sUtrasyaiva viSayo'nena vistareNa pratipAdita iti tatsUtrapratiAdeze rUpadvayam / pidhAnam, apidhAnamiti - dadhAterapi / pAdyaviSayasyaiva prapaJcarUpatvenAsya nApUrvavidhAyakatvamapi tu 30 pUrvakasyAnaTi rUpam, pidadhAti, apidhAtIti vattaM mAnAyAM / tatpurakatvameveti bhAvaH / kiJca - dhAtuvizeSaniyamasyApi tavi rUpe / pinaddham apinaddhamiti nAte rapipUrvakasya sUtroktasya tathA sati nAdara iti ye'nye'pi ziSTaprayogA te rUpe / matAntaramAha---dhAtuniyamaM necchantyeke iti vagAhAdayaste'pi prakRtasUtreNa sAdhanIyA eveti na parama10 tathAhi bhAgu-rirAcArya Aha-- " vaSTi bhAgurirallopamavA- tena saha bhedo navA truTiriti 'eke' ityanena pratipAditasya yorupasargayoH / " iti-tatra hi tena dhAtuvizeSaparatvaM nAzri - | matasyApi saMgraha ityAzayavAnAha-- tena ziSTaprayogo'nusatam, tathAhi - 'vagAhaH, avagAha:' ityAdyapi tadudAharaNatvena / raNIya iti - ziSTAnAM prayogA vagAhAdayaste'pi svamate dIkSitena vaiyAkaraNasiddhAntakaumudyAmuktam, anena sUtreNAvA- | sAdhutvena vijJeyA ityarthaH // 3. 2. 156. / / 35 15 20 iti kalikAlasarvatra - zrI hemacandrasUribhagavadviracite svopajJatattvaprakAzikAprakAze zabdamahArNavanyAse truTisthale tapogacchAdhipati - sUrisamAT zrIvijayane misUrIzvara paTTAlaGkAra kaviratna - zAstravizArada - vyAkaraNavAcaspati-zrIvijayalAvaNvasUrinirmitAnusandhAnena pUrNatAM nIte tRtIyAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH samAptaH // -93 anusandhAnakArasya - zrImadvallabharAjasya zrImAMzcAsau vallabharAjazca zrImadvallabharAjastasya, ko'pi avarNanIyarUpaH, duHsahaH atitIvraH, pratApaH, tejaH, prasaran sarvataH sarIsRpyamANaH, vairibhUpeSu zatruSu rAjasu, dIrghanidrAM cirasvApam akalpayat akarot etaddhi paramAzcarya yat pratApasya sUryAditApasyeva prasaraNe'tiduHsahatayA tatra sthAtumapyazakyatayA nidrAlA bho'sambhAvito'pi kalpita iti vastutastu dIrghanidrAzabdasya mRtyuvAcakatayA pratApaprasaraNe vairibhUpA mRtA ityasyArthasya vivakSitatvenaucityameveti na kimapyAzcaryam / 149 25 40 4
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ / ahaM / AzaizavazIlazAline zrInemIzvarAya namo namaH / kalikAlasarvajJa-zrIhemacandrasUribhagavatpraNItaMzrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsanam / [ svopajJatattvaprakAbhidhabRhadvRtti-tattvaprakAzikA prakAzazabdamahArNavanyAsasaMvalitam ] . tatra [ tRtIyAdhyAye tRtIyapAdaH ] vRddhirAradaut // 3.3.1 // | vitAH ? iti cecchRNu-tena vRddhizabdena bhAvitAH-vihitAH | tadbhAvitAH, yathA---'AzvalAyana:, kArtavIryaH, etikAyana:, 10 ta0 pra0--AkAra Ar aikAra aukArazca pratyekaM / aupagavaH' ityeteSu 'A-Ara-ait-aut' tadbhAvitA:, vRddhisaMjJA bhavanti / mASTi, pAkyam, dAkSiH; kArayati, sarvatra "vRddhiH svareSvAdeNiti taddhite" [7. 4. 1. ] iti 30 kAryam, ArSam ; nAyayati, nAyakaH, aindram; lAvayati, sUtreNa kramaza: 'A-Ara-ait-autaH' vRddhizabdena vidhIyanta lAvakaH, aupagavaH / vRddhipradezAH-"mRjo'sya vRddhiH" iti tadbhAvitAH / atadbhAvitAzca tadbhinnA:-vRddhizabdena [ 4. 3. 42 ] ityevmaadyH||1|| vihitatvAbhAvavantaH svAbhAvikA vA, te ca yathA-'rAjA, prArchati, pAtram, naughoSaH' ityAdau, eSu sarvatra A-Ar ait-auto na vRddhizabdena vihitAH, kintu rAjanzabde dhAtu- 35 15 za0ma0 nyaasaanusndhaanm--vRddhiH| saMjJAsUtra pAThIya evAkAraH, prAItItyatra "RtyArupasargasya" [ 1. midam / 'vRddhiH, A, Ar, ait, aut' iti padacchedaH, tatra 2. 9.] ityAzabdena vihito na tu vRddhizabdena, raipAtravRddhiH saMjJA, A ityAdayaH saMjJinaH / yadyapi yacchabdayogaH mityatra nAmasambandhyeva ait, naughoSa ityatrApi tathAbhUta evaprAthamyamityAdhudezyalakSaNam' ityabhiyuktoktyA uddezyAnAm--- tatra tadbhAvitAnAM grahaNe'nyonyAzrayo doSaH--yadi vRddhi 'A Ar' ityAdInAM prAthamyenoccAraNaM yuktam, 'anuvAdya zabdena bhAvitAstadA vRddhisaMjJAH, yadA vRddhisaMjJAstadA vRddhi- 10 20 manaktava na vidheyamudIrayet' ityanuzAsanAcca, tathApi mAGga- zabdena bhAvitAH syuriti / athAtadbhAvitAnAM grahaNamiti / lika AcAryo'dhyeta-pravaktaNAmanuSaGgato maGgalArtha vRddhizabdaM cet ? tahi saMjJAvaiyarthyam, vidhisUtropakArArtha hi saMjJA pAdasyAdau prAyukta, "maGgalAdIni maGgalamadhyAni maGgalA vidhIyante, yadi cAvihitAnAmeva saMjJA syAt kiMprayojanA tAni ca zAstrANi prathante, vIrapuruSakANi bhavantyAyuSma- | tahIyaM saMjJA syAt / na ca "vaddhiryasya svareSvAdi:6.1.8] tpuruSakANi ca" iti bhASyAyuktavRddhavyavahAravAkyAt / iti sUtreNa dusaMjJAvidhAnArthamasyA vRddhisaMjJAyA upayoga iti 45 25 atredaM vicAryate---sadbhAvitAnAmAradautAM vRddhisaMjJA, ! vAcyam, "aidod yasya svareSvAdiH" iti sUtrayitvA A utAtadbhAvitAnAmiti / ke tadbhAvitA: ? ke cAtadbhA- | aid aut yasya samudAyastha svarANAmAdiH svaraH sa dusaMjJa
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhadvRtti bRhannyAsasaMvalite [ pAda- 3, sUtra - 1] ityarthavarNanenApi tatsaMbhavAt ityubhayathApi doSasattvAd | "vRddhiH AraMdaut" iti sAmAnAdhikaraNyenaikavibhaktinirdezevyarthamidaM saMjJAsUtrabhiti cedatrocyate--astu tadbhAvitAnAmeva nApi saMjJA-saMjJinAvevaitAviti nizcayo bhaviSyati, dvayo grahaNam / nanvayonyAzrayo doSaH, bhAvisaMjJAzrayaNAt, ayasAmAnAdhikaraNyaM dRzyate--vizeSaNa- vizeSyayorvA saMjJA-saMjJi 41 - vidhipradezeSu yasya yeSAM vA vRddhisaMjJA bhAvinI norvA, tatra vizeSaNavizeSyabhAvAbhAvastAvat siddha eva 5 tadvidhAnam prakRtasUtre ca vRddhizabdena bhAvyamAnAnAmeSAM vRddhi dvayohi pratItapadArthayoloMke vizeSaNavizeSyabhAvo dRSTaH, yathA saMjJetyAzrayaNamiti / ayaM cArthaH sUtrazATakanyAyena tatra tatra nIlo ghaTa iti, atra nIlo'pi loke pratItaH, ghaTo'pi, iti bhASye sAdhitaH, yathA - asya sUtrasya zATakaM vayeti kathane / to parasparaM vizeSaNavizeSyabhAvaM pratipadyeteH, iha ca vRddhizabdo mAzaya:-- / yadi vAtavyo na zATakaH, atha zATako na vAtavya iti prakRta | attrarat prasakte ityamavadhAryate--manye sa vAtavyaH yasyotasya zAdakamityeSA saMjJA bhAvinIti, tathA prakRte'pi bhAvisaMjJAzrayaNe doSAbhAva iti / loke pratItapadArthakaH sannapi zAstre tvapratItapadArthaka evaM 45 AdIcchadazca sarvathA loke'pratItapadArthaka eveti saMjJAsaMjJinA vevaitAviti nizcayo bhaviSyati / taduktaM hariNApi vAkyapadIye - 10 152 athedaM vicAryate-- ' vRddhiH saMjJA, AraidautaH saMjJinaH' iti, kathamavadhAryate ? 'vRddhiH saMjJA, AdItaH saMjJinaH' athavA 'AraMdautaH saMjJA, vRddhizabdaH saMjJI' iti saMdehanivarttakAbhAvAt 15 nizcayAbhAva iti / tatredaM karttavyam - saMjJAdhikAraH karttavyaH 'atha saMjJA" itthevaM paThitvA "vRddhirAdaut" ityAdIni / iti; svarUpamAtrabodhakA vRddhyAdayaH zabdAH 'Ara~daut' zabdena pratyAyitaiH 'A-Ar-ait-aut' zabdaiH saMjJibhiH saha samvandhaM prApnuvantIti tadarthaH / kiJca yatra samAnAkSara - mubhayaM bhavati tatra sandehaH -- kA saMjJA kaH saMzIti, iha ca vRddhizabdo ladhvakSaraH, 'Aradot' zabdazca bahvakSaraH, tatra 55, yallaghu sA saMjJA yad guru sa saMjJIti nizcIyate, laghvarthatvAt saMjJAkaraNasya, lAghavena zAstrapravRtti siddhayarthaM hi saMjJAH kriyante / kiJca - AvartinyaH saMjJA bhavanti, vRddhiH zAstreSvasakRdAvarttate "mRjo'sya vRddhiH " [ 4, 3.42 ] "vRddhi: svareSvAdeH " [ 7. 4. 1 ] ityAdI, AdIcchabdazca kva - 60 cidapi nAvarttate / loke'pi devadattazabda Avarttate, na mAMsapiNDaH / kiJca loke agojJAya kazcid gAM karNe gRhItvA kathayati---ayaM gauriti etenaiva tasya jJAnaM bhavati yadastha mAMsapiNDasyeyaM saMjJeti, na vAsya gauriti saMjJeti kathyate, evamihApi saMjJAdhikArAbhAve'pi saMjJA-saMjJinorasandeho bhavi - SyatIti niravadyamiti / 65 sUtrANi paThitavyAni iti cet ? tena saMjJAsUtrANImAnIti vijJAte'pi kA saMjJA kaH saMjJIti saMdehasya nivRttirna syAt, tadarthamapi yasnAntaraM karaNIyamiti bahugauravamiti vedatro20 cyate--"AcAryAcArAt saMjJAsiddhirbhaviSyati, AcAryANAM vyavahArAdeva vRddhiriti saMjJA AraidItaH saMjJina iti jJAna bhaviSyati, loke'pi tAvat mAtApitarI jAtasya putrasya gRhaikadeze zrotRjanAsannidhAne nAma kurvate devadatto yajJadatta ityAdi, tayorvyavahArAdevAnye jAnanti - iyamasya saMjJeti 25 na ca tAbhyAM kvaciducyate - iyamasya saMjJeti / evamihApi AcAryANAM vyAkhyAnAdirUpavyavahArAdevAnye'pi jJAsyanti-vRddhizabdaH saMjJA, AdIta: saMjJina iti / AcAryA hi vyAcakSate --- Aradauto vRddhisaMjJA bhavantIti / apare ca vRddhiH svareSvAderityuktvA 'AzvalAyanaH kArtavIryaH, aitikAyanaH, 30 aupagavaH' ityAdInyudAharanti tena manyAmahe - yayA pratyA / yyante sA saMjJA, ye pratIyante te saMjJina iti etenaivAcArya - vyavahAreNa saMjJA-saMjJinorasandeho'pi bhaviSyati / kiMca vRddhizabda eva sthAne Avarttate ityekaH saH, AdItastu bahava:, iti bahUnAmekA saMjJeti vijJAyate, na caikasya vahvayaH 35 saMjJAH zAstre bhavantItyato'pi saMjJA-saMjJinorasandeho bhaviSyati / nanu va AcAryavyavahAra eva sandehamAviSkurvatA bhavatA sa eva pramANatvenopanyasyata ityayuktamiti cedatrocyate- | "vRddhyAdayo yathA zabdAH svarUpopanibandhanAH / Adaic pratyAyitaH zabdaH sambandhaM yAnti saMjJibhiH // " 50 athAparaM vicAryate vRddhisaMjJAyAM pratyekamiti vaktavyamAradotaH pratyekaM vRddhisaMjJA bhavantIti, anyathA AraMdauditi samudAya eva vRddhisaMjJA syAditi, naitadyuktam- pratyekaM vAkyaparisamAptidarzanAt samudAyasya saMjJA na bhavati, yathA-devadatta-yajJadatta - viSNumitrA bhojyantAmityukte pratyekamiti kathanAbhAve'pi pratyeka bhojyante tathehApi pratyekameva vRddhisaMjJA bhaviSyati na samudAyasya / kiJca samudAyasya kvacillakSye 70
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pAda-3, sUtra -1-2] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / 153 prayogAbhAvAdapi pratyekameva saMjJA syAditi pratyekamiti katha | " mRjo'sya vRddhiH" [ 4. 3. 42 ] ityevamAdayaH iti nAnarthakyameva / vRddheH pradezAH - vRddhividhidezA vRddhizabdaprayogasthAnAni "mRjo- 40 ssya vRddhiH " [ 4 3 42 ] ityAdIni sUtrANIti bhAva:, Adizabdena " vRddhiH svareSvAdeH" [ 7 4 1.] ityAdInAM saMgrahaH / / 3. 3. 1 / / arthadautostaparakaraNaM kimartham ? asandehArthamiti cet ? na- * vyAkhyAnato vizeSa pratipattirnahi sandehAdalakSaNam * 5 iti nyAyenAcAryANAM vyAkhyAnAdeva sandehanivRttiH syAditi tasyAnarthakyameveti cet ? na trimAtracaturmAtrANAM sthAninAM trimAtracaturmAtrI aidautI " AsannaH" [ 7.4. 120 ] iti paribhASAsahakArAt pramANakRtAsattermA bhUtAmityetadartha taparakaraNasyAvazyakatvAt, taparakaraNe sati hi taparasta10 tkAlasya # iti nyAyena uccArita kAlaviziSTasya dvimAtra syaiva vRddhisaMjJAvidhAnArthaM taparakaraNasyAvazyakatvAt / athodAharati-mASTi ityAdinA mRjervarttamAnAyAM tivirUpam, tatra guNe kRte 'mRjo'sya vRddhiH " [4. 3. 42 ] ityakArasya vRddhirAkAro bhavati / pAkyamiti--paceH 15 " RRvarNa vyaJjanAd dhyaN" [5.1. 17 ] iti ghyaNi " Niti " [ 4. 3.50 ] iti dhAtorupAntyasyAto vRddhirAkAro bhavati / dAkSiriti---' dakSasyApatyaM pumAn' ityarthe " ata in [ 6. 1. 31 ] itItri "vRddhiH svareSvAdeH " 7. 4. 1 ] iti AdisvarasyAkArasya vRddhirAkAraH / kArayatIti - 20 karoteNici "nAmino'kali-hale " [ 4. 3. 51 ] iti vRddhirAr bhavati / kAryam iti karoteH "RRvarNa vyaJjanAd | 11 | za0 ma0 nyAsAnusandhAnam- guNo0 / 'guNaH, ar et, ot' iti cchedaH / atrApi pUrvasUtravat vidheyabhUtasya 50 guNazabdasya pUrvaprayogo maGgalAtizayadyotanArtha eva, athavA "anuvAdyamanuktvaiva na vidheyamudIrayet" iti niyamasya vyabhicAradyotanArthamevaivamAcAryeNa prayogaH kRta ityavadhAryate, tathA ca kvacicchiSTaprayoge viparItaprayogo'pi sAdhuH tena kaviprayogeSu vahulamuddezyavidheyayorvaiparItyaM saMgacchate / saMjJA-saMjJyasandehAdi : 55 iti vRddhirAr bhavati / ArSamiti - RSeridamityarthe "tasyedam" [ 6. 3. 160 ] ityaNi " vRddhiH svareSvAdeH" [ 7. 25 4. 1. ] iti RkArasyAr vRddhirbhavati / nAyayati nayateH prayojakavyApAravivakSAyAM Nigi "nAminaH " [4. 3.51] iti IkArasya vRddhiraMt bhavati / nAyakaH iti - - nayate: "Naka-tRcau" [5. 1. 48] iti Nake "nAminaH 0 " 0" [ 4.3. 51] iti vRddhiret bhavati / aindramiti-- indro devatA 30 'syetyarthe "devatA" [ 6. 2. 101 ] ityaNi AdisvarasyekArasya vRddhiraMkAraH / lAvayati iti - lunAteH prayojakavyApAravivakSAyAM Nigi "nAmina: 0 " [ 4. 3.51 ] iti UkArasya vRddhizakAro bhavati / lAvakaH iti -- lunAtItyarthe nAterNaki UkArasya vRddhirIkAraH / aupagavaH iti35 upagorapatyamityarthe " so'patye " [ 6.1.28 ] iti ghyaN" [ 5. 1. 17 ] iti dhyaNi "nAminaH 0 [ 4.3.51] | pUrvasUtravyAkhyAnusAraM jJAtavyaH / udAharati-karotIti - atra kRgo vartamAnAyAM tivi upratyaye "nAmino guNo'Gkiti" [ 4 3 1 ] iti guNe'ri karotIti rUpam; karttavyamiti -- kRgastavye sati guNe rUpam / cete te - cinotestRci rUpam, ceyamiti tasmAdeva ye, anayoret guNaH / svoteti - 60 statastRci rUpam, stotavyamiti tasyaiva tavye, anayorot guNaH / guNasaMjJAyAH prayojanapradarzanAyAha-- guNapradezAH iti - guNasaMjJAbodhyavidhAyaka sUtrANIti bhAvaH / "nAmino guNo'Gkiti" [ 4. 3. 1] ityAdayaH iti - Adipadena tadagribhasUtrANi "u-zno " [4.3.2] ityAdIni saMgrAhyAni 65 // 3.2.2 // guNo'redot // 3.3.2 // ta0 pra0-- 'ar et ot' ityete pratyekaM guNasaMjJA 45 bhavanti / karoti, kartavyam, cetA, ceyam; stotA, stotavyam / guNapradezAH-- "nAmino guNo'SiGati" [4. 3. 1.] ityevamAdayaH // 2 // kiyArthI dhAtuH // 3.3.3 // ta0 pra0 - kRtiH kriyA pravRttirvyApAra iti yAvat, aNi "vRddhiH svareSvAde: " [ 7. 4. 1 ] ityAdisvarasyo kArasya vRddhiraukAraH / saMjJAsUtrANAM vidhisUtropakArakatvenAsya pUrvAparIbhUtA sAdhyamAnarupA sA'rtho'bhidheyaM yasya sa zabdo saMjJAsUtrasya kutropakAra ityAzaGkAyAmAha -- vRddhipradezAH / dhAtusaMjJo bhavati / eSate, atti, dIvyati, sunoti, tudati, 70 20
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhadvRtti-bRhannyAsasaMvalite [pAda-3, sUtra-3] ruNaddhi, tanoti, kroNAti, sahati / AyAdipratyayAntAnA- "kRdabhihito bhAvo dravyavat prakAzate" iti; tumAdibhistu mapi kriyArthatvAta dhAtRtvama-gopAyati, kAmayate, RtIyate, | sattvabhAvamanApanneti vizeSaH; sAdhyamAnAvasthA pUrvAparIjugupsate, kaNDUyati, pApacyate, corayati, kArayati, cikI- bhUtAvayavA bhUta-bhaviSyad-vartamAna-sadasadAdyanekAvayavarUpA- 35 paMti, putrakAmyati, putrIyati, azvati, zyenAyate, hastayate, | skhyAtapadairucyate, yadAha-"pUrvAparIbhUtaM bhAvamAkhyAtenA8 muNDayati / evaM ju-stambhacalumpAdInAmapi-javanaH, stabhnAti, | caSTe" yathA ca pacatItyatra pUrvAparIbhAvastadvadeva 'jAyate culumpAMcakAra, prekholayati / asti bipariNamate varSate apakSIyate vinazyati bhavati zvetate ziSTaprayogAnusAritvAdasya lakSaNasyANapayatyAdinivRttiH, saMyujyate samavaiti' ityAdAvapi, sAdhyatvAbhidhAnena kramarUpAziSTajJApanAya cedaM lakSaNama, etadavisaMvAdena ca ziSTA zrayaNAt kriyAvyapadezaH siddhaH, taduktam- 40 jJAyanta iti / "yAvat siddhamasiddhaM vA sAdhyatvenAbhidhIyate / 10 anvaya-vyatirekAbhyAM ca dhAtoH kriyArthatvAvagamaH, AzritakramarUpatvAt tat kriyeti prtiiyte|" | // 3 // tathAhi-pacatItyAdau dhAtu-pratyayasamudAya saMsRSTakriyAkAlakArakAdhanekArthAbhidhAyini prayujyamAne dhAtoreva kriyArthatyamavagamyate'nvaya-vyatirekAbhyAM netareSAm / pacatIti prayoge za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-kriyA0 / kriyA artho'bhidhayo yasya iti vigrahe kriyApadArthasya jJAnaM vinA dvayaM zrUyate-'pac' iti prakRtiH, 'atiH' iti ca pratyayaH, 15 artho'pi kazcid gmyte-viklittiHkrtRtvmektvm| paThatI kriyArthapadArthajJAnAsaMbhavAt kriyApadArtha tAvadAha-kRtiH 45 tyukte kazcit zabdo hIyate kazcidupajAyate kazcidanvayI, kriyA pravRttiApAra iti yAvaditi-kRgo bhAve "striyAM 'pac' zabdo hIyate 'paTh' zabda upajAyate 'ati' zabdo'nvayI, vitaH" [ 5. 3. 91 ] iti ktiH-kRtiriti, tata evaM artho'pi kazciddhIyate kazcidupajAyate kazcidanvayI, vikli bhAva eva "kRgaH za ca vA" [ 5. 3. 100 ] iti ze tihIyate paThirupajAyate kartavamekatvaM cAnvayI; tena kriyeti, dvayoreva zabdayorekArthatvameveti na tAvatA kriyApa. 20 manyAmahe-yaH zabdo hIyate tasyAsAyoM yo'rthoM hIyate, dArthaH paricita ityaparituSyannAha-pravRttiriti, prapUrva- 50 / yazca zabdaupajAyate tasyAsAvayoM yo'rtha upajAyate, yazca kAt, vRteH striyAM kti:----pravattiriti prakrAntAM vRttimAha zabdo'nvayI tasyAsAvartho yo'ndhayoti / pravRttizabdaH; tathA cArthotpattyanukalAmAtmanazceSTAmAha-- pravattizabdaH, tAmeva ceSTAmanyena zabdena spaSTayati-vyApAra nanu ca kRtiH karotyarthaH kriyA, tatra yuktaM pacAdInAM ki iti yAvaditi, tathA ca kriyA vyApAra iti paryavasyati, vyAkaroti ? paThatIti karotItyarthabhitatvAt kriyAtvam, | pArazca vi-AipUrvakAta paNoteghaSi sAdhApati kAryasaMla- 55 asti-vidyate-bhavatInAM tu na yuktama, nahi bhavati-kiM karoti ? gnatAmAha / tameva kriyApadArtha vizinaSTi--pUrvAparIbhUtA asti bhavati vidyate ceti; tadayuktam-na karotyarthaH kriyA- sAdhyamAnarUpati-pUrvAvayavasaMbaddhA pUrvA, aparAvayavasambazabdasya pravRttinimittam, api tahi kArakavyApAravizeSaH, dhA'parA, pUrvA cAsAvaparA ca-pUrvAparA, apUrvAparA pUrvAvyApArazca vyApArAntarAd bhiyata ityastyAdyartho'pi kriyaMva, parA sApannA--parvAparIbhatA, ayamartha:--yadyapi kriyA karotyaryastu kriyAzabdasya vyutpattinimittameva; evaM sati nAmAditotaM yAvadekaiva. tathApi tasyAH Rmikotpatti-60 kriyAsAmAnyavacanAH kRNvastayaH kriyAvizeSavacanAstu pacA- darzanAta kramaviSayANAmavasthAvizeSANAM tadaGgatvaM parikalpyate, daya iti siddham / tathA 'bhAve ghana' ityuktyA 'kAraH, | padhAtvarthaMbhUtA viklityanukUlA kriyA hi aghizrayaNa-phUpAkaH' ityAdayo'pyudAhriyante / "kriyopapadAkhAtostum kArA-'dyadhaH santApanAdikamArabhyAvazrayaNaparyantamekaMva, tathApi ityuktyA 'yoddhadhanurbhavati, draSTuM cakSurjAtam' ityAdyapyudAharaNaM adhizrayazAdInAM tadavayavatvaM parikalpyate, tara kecidavayavAH yuktam / yadAhuH-"yatrAnyat kriyApadaM na zrUyate tatrAsti- pUrvamutpadyante kecit pazcAditi teSAM pUrvatvAparatvahAro loke 65 bhavantIparaH prathamapuruSe prayujyate" iti / kriyA ca dveSA | dRSTaH, tathA ca vastuto'pUrvAparA satyapi sA pUrvAparA sampasiddha-sAdhyatvabhedAta, tatra siddhasvabhAvopasaMhRtakamA paritaH chata iti pUrvAparIbhUtAtvaM tasyAH / atra pUrvAparAzabdo dvAvapi paricchinnA satvabhAvamApannA ghajAdibhirabhidhIyate, yadAha- | "pUrvAparaprathamacaramajaghanya." [ 3. 1. 103 [ iti sUtro 25 35
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pAda-3, sUtra-3] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / 155 10 15 ktAviti prathamoktatvaM dvayorasti, tatra kasya pUrvanipAta ityA- [ 3. 4. 82. ] iti znaH, dhAtorna kArasya ca luk / zaGkAyAM sutrapAThakramamAzritya zabdaparavipratiSedhAdaparazabda- tanotIti tanAdigaNodAharaNam, tanAditvAt "kRga-tanAderuH 40 syaiva pUrva nipAtaprAptAvapyarthakramasya spaSTapratipattyartha tama- [3. 4. 53.] iti Da: / krINAtIti-"RyAdeH nurudhya rAjadantAdigaNapaThitatvaparikalpanayA pUrvazabdasyaiva [3. 4. 78. 7 iti znApratyayaH / sahatIti- -marSaNArthasya 5 pUrvanipAtaH kRta iti na doSaH / tatra pUrvo'vayavo'dhizrayaNaM- | sahadhAtorAtmanepadino'pi kvacita parasmaipaditvamiti sacanAya, pAkapAtrasya culyuparidhAraNam, aparo'vayavo'gnisandIpanAdiH, | bhavati hi kaviprayoge kvacit parasmaipaditvena prayogaH, yathApUrvA ca kriyA'vazrayaNAntA-pAkapAtrasya nIcairAnayanAntA, "sa evAyaM nAgaH sahati kalabhebhyaH paribhavam" iti, yadvA 45 ghaTAdi: siddhapadArtho'pi pUrvAparIbhUta iti tadvayAvRttaya Aha- sahayAtoryujAditvAt pAkSika Nico'bhAve'do rUpam / sAdhyamAnarUpati-sAdhyamAnaM-sAdhanavyApAraparatantraM rUpaM evaM zuddhAnAM zabdAnAM kriyArthatvAd dhAtutvamudAhRtya yasyAH setyarthaH, pacatItyukte hi vartamAnA viklittisAdhinI prakRti-pratyayasamudAyasyApi kvacidekakriyArthatvAd dhAtutvakriyA kAdisAdhanAyattA, kaH pacati, kaM pacati, kena pacati, | mudAhartumAha- AyAdipratyayAntAnAmapi kriyArthatvAd kva pacati, kuta AnIya pacati, kasmai pacatItyAdisAdhanA- ! dhAtutvamiti-"gupaudhUpa-vicchi-pANi-panerAyaH" [3. 4. 1.] 50 kAkSAyAma-caitra odanaM kASThaH kusUlAdAnIya maitrAya iti satravihita Ayapratyaya AdI yeSAM te AyAdayaH, te ca te pacatIti vAkyaprayoge sati nirAkAGakSatApratItirbhavati, iti pratyayA ante yeSAM te--- AyAdipratyayAntA 'gopAya' prabhUtatasyAH kriyAyAH sAdhanAyattatvaM vijJAyate / seti-pUrvAparI- yasteSAmapi rasAdirUpakriyAvAcakatvAta kriyArthatvamastIti bhatetyAdinA pratipAditasvarUpetyarthaH / artho'bhidheyaH iti---- dhAtutvaM bhavatItyartha: / ayamAzayaH--yadi hi pAThavizeSA. abhidhayA zaktyA pratipAdya ityarthaH, tathA ca sAdhyamAnArtha- ntargatatvameva dhAtutvaprayojakaM syAt tahi AyAdipratyayAntAnAM 55 pratipAdakaH zabdo dhAtusaMjJa ityarthaH paryavasyati ! ghaTAdi- dhAtutvaM na syAt, tadarthaM ca pratyayavizeSaviziSTAnAmapi zabdA hi siddhamartha pratipAdayanti, sAdhanavyApAreNa labdha- dhAtusaMjJAvidhAnAya sUtrAntaranirmANa gauravamiti kriyAvAcaka20 svarUpaM vastu ghaTAdizabdenAbhidhIyate, iti tAdazArthapratipAda-svameva tatprayojakameSTavyam / na ca 'hiruka, pRthaga ityAdyavyakAnAM nAmnAM dhAtusaMjJA na bhavati / yAnAM kriyApradhAnatvena kriyArthatvAd dhAtutvaM syAditi udAharati--edhate, atti, dIvyatItyAdinA, 'edh' | pAThavizeSAntargatatve sati kriyArthatvaM dhAtutvaprayojakameSTa- 60 iti vRddhadhanukUlakriyApratipAdakaH zabdaH, tasya dhAtusaMjJAyAM vyamiti vAcyam, teSAM [hiru gityAdyadhyayAnAM] kriyAntasatyAM tato vartamAnatAvivakSAyAM vartamAnAyAH prathamapUruSa- rAkAGkSotthApakatAMdarzanena kriyAvAcitvAbhAvAt, kriyAkavacanaM te pratyayaH, madhye zav vikaraNaH / bhvAdigaNapaThita- / ntarAkAGakSAnutthApakatAvacchedakadharmavattvarUpaM sAdhyatvena pratImudAhRtyAdAdigaNapaThitamAha---attIti--'ad' dhAtubhaMkSa- | yamAnatvameva hi kriyAtvamiti teSAmarthasya tAdazatvAbhAvena NArthaH, galavilAdhaH saMyogarUpakriyAyA vartamAnatAvivakSAyAM kriyAtvAbhAvAt, bhavati hi hirugityAdInAmastyAdikriyA- 65 prathamapuruSakavacanaM tiva, zavavidhAyake "kartayanadarbhayaH zava" | kADAkSA / nanu kriyAlakSaNaM sAdhyatvena pratIyamAnatvasya niveze [ 3. 4. 71 ] iti sUtre 'anadbhyaH ' ityAdiparyadAsAta | bhUprabhRtInAM sattAdharthakAnAM kriyArthatvaM na syAta, sattAyA 30 zava na bhavati / dIvyatIti divAyudAharaNam, 'div' iti | nityatvena sAdhyatvena pratIyamAnatvAbhAvAditi cenna--- krIDAjayecchAdikriyApratipAdakaH zabdaH, tasya dhAtutve varta- Adheyabhedena, AdheyagatAvasthAbhedena ca nityAyA api mAnAprathamapuruSakavacane tivi divAditvAt "divAdeH zyaH" / sattAyAH sAdhyatvena pratItisaMbhavAt / devadatto bhavatItyAdau 70 [ 3. 4.727 iti zye upAntyadIrgha sati---dIvyatIti | devadattaniSThAdheyatAnirUpitA''dhAratAvatI sattA jAyamAneva rUpam / sunotIti svAderudAharaNam, sudhAturabhiSavArthaH, pratIyate, evaM 'devadatto gacchannasti devadatto bhujAno'sti sa 35 abhiSavazca kledanaM sandhAnAkhyaM pIDana manthane vA, svAditvAt eva paThannasti' ityAdau ca gamanAdiviziSTadevadattaviziSTA "svAdeH znuH" [ 3. 4. 75 ] iti znuH / tudatIti tudA- sattA jAyamAneva pratIyate / vastutastu sattAyAH pUrvasiddhadekhdAharaNam, "tudAdeH zaH" / 3. 4.81.] iti shH| tve'pi nAdhAratvamapi tvAdheyatvameva ghaTe ghaTatvamiti pratI-75 ruNaddhi iti ruthAderudAharaNam, "rudhAM svarAc-zno naluka ca" tivat ghaTe sattA, na tu sattAyAM ghaTa iti pratIte, atrApi NTA -
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhadvRtti-bRhannyAsasaMvalite [pAda-3, sUtra-3] - - pakSe sattAyA vizeSyabhedena bhinnatvamiva jAyamAnatvamapi | sAmarthyAta tatra pratyayAntasya svAvyatiriktatvaM svIkriyate pratIyata iti bhavati sAdhyamAnatvam / iti na doSaH / anyaistu tathA svIkArAbhAvAt tadarthamAyA- 40 nanu kriyArthasya dhAtutve 'zizye' ityAdibhAvAsyAtA- dipratyayAntasya dhAtusaMjJAvidhAnArtha sUtramArabhyata eva / ntAnAmapi kriyArthatvAt teSAM dhAtutvaM syAditi "At | laghunyAsakArastu gopAyatItyAdau dhAtusaMjJArtha kriyAmeva 5 sandhyakSarasya [4. 2. 1.7 iti tadIyasandhyakSarasya ekA prAdhAnyena yo'bhidhatte sa kriyAbhidhAyI, sa ca dhAtusaMjJa rasya AtvaM sthAt, taddhi sandhyakSarAntasya dhAtovihitamana ! ityarthaH svIkriyate, "zizye' ityAdibhAvAkhyAtAnte dhAtumittika ca: etahoSaparIhArAya kriyAvizeSakatvena prathama- saMjJAnivRttirapi tathA sati siddhA bhavati, yata AkhyAtasya 4 grahaNe kRte sati prAthamyena yaH kriyAmAha sa dhAtasaMjJa iti na prAdhAnyena kriyAbhidhAyitvamapi tu kAla-kAraka-saMkhyAdya bhavatyarthaH, tatra prAthamyaM ki zabdata AhosvidarthataH, ayamartha:- bhidhAyakatvamapi pratyayasya teSvayeSvapi zakteH svIkArAditi, 10 prathamo yaH kriyArtha iti kathite prathamamuccAryamANaH san ya / tathA ca yasya kriyavAbhidheyA sa dhAturiti paryavasyati / evaM kriyAmAheti gamyate, tathA ca zabdataH prAthamyamAyAti / / ca kRtvA kartumityAdInAM kRdantAnAM kriyAbhidhAyitve'pi prathamA kriyA'rtho yasyeti vigrahe cArthataH prAthamyaM pratIyate, | kriyAmAnAbhidhAyitvAbhAvAnna bhavati dhAtusaMjJA, tatra hi pUrvasvayaM prathamoprathamo vA prathamA kriyAmAheti kriyArUpe'rthe kAlAdyarthasyApi ktvAdibhirabhidhAnAt kriyAmAtrAbhidhAyi prAyamyAdarthataH prAthamyaM spaSTam, tatra pUrvasmin pakSe sannantA- svAbhAvAt / kiMcAtrAvyayasaMjJayA dhAtusaMjJAnivRttirityapi 15 dInAM dhAtusaMjJAna prApnoti, paThitumicchati- pipaThiSatIti, samadhAtuM zakyate / 'paciH patiH' ityAdiSu "i-ki-ztiva atra paThatyartho'pi sanniviSTa iti sa pUrvameva paThatinokta iti svarUpA'rthe" [5. 3. 138.] iti sUtravihita 'i-kiztiv' nAsti sannantasya tadabhidhAne prAthamyam, evaM-putramicchati- pratyayAnteSu kriyAbhidhAyitve'pi sAdhyamAnatvAbhAvAt na na patrIyatItyatrApi putrakarmakecchArUpA kriyA kyAnta Aheti kriyAtvamiti na bhavati tatra dhaatusNjnyaa| evaM 'kartavya' 'bhUyate' patrArthasya prathama putrazabdenoktatvAnnAsti prAthamyam, kyAntasya / ityAdAvapi, prathame karmAyayasyApyabhidhAnAt dvitIyeca vartaprathamamuccAryamANatvAbhAvena prAthamyAbhAvAt / yadyarthataH prAthamya | mAnatvAderapyabhidhAnAta kriyAmAtravAcitvaM nAstIti na doSaH / vivakSyate tahi sanAyantasya dhAtRtvasaMbhave'pi 'zizye' ityA itthaM cAyAdipratyayAntAnAmapi kriyArthatvAt dhAtutvadibhAvAsyAtAnte doSastadavastha eva, tavAkhyAtArthasya | miti siddham / tathA codAharati--gopAyatItyAdi, gupbhAvasya tenaiva [ AkhyAtenaiva ] prathamamuktatvAt, pUrvasmin | dhAto: "gupau-cUpa" [ 3. 4. 1. ] ityAyaH, tadantasya dhAtupakSe tu 'zI' ityanenAbhihitAM kriyAmeva AkhyAta Aheti | tvAt tyAdyutpattiH / kAmayate iti--kamericchArthAt nAsti tasya kriyAbhidhAne prAthamyam, ityubhayasmin pakSe doSa "kameNiGa" [ 3. 4. 2.] iti Nika, tadantasya kAmIsadbhAvAt kimatra nyAyyamiti cet ? abhidhAnataH prAthamyaM tyasya dhAtutvAt tyaadyutpttiH| RtIyate iti--RtiH grAhyamityadoSaH, ayamAzayaH-- abhidhAnataH prAthamyavivakSaNe- | sautro dhAtuH, tasmAt "RterDIyaH" [ 3. 4. 3.] iti 65 nyanAnabhihitAM kriyAM yaH prathamamAha sa dhAturityayoM bhavati / Diti Iye tadantasya-dhAtasaMjJAsattve tyaadiH| jagapsate 'zizya' ityatra tU prakRtyabhihita bhAva pratyaya Aheti na tatra ! iti--perga vivakSAyAM "gapa-tijo garhA-kSAntau sana" 0 dhAtusaMjJApravRttiH,yathA--prathamamayaM rAjAnaMpa zyatItyasyAyamoM | [ 3. 4.5.7 iti sana, tadantasya dhAtutvam / kaNDU yadanyenAdRSTaM pazyatIti, tathehApi prAthamyamabhidhAnakriyApekSa- yatoti-kaNDadhAtotrividhvarSaNArthakAt "dhAtoH kaNDvAmAzrIyate--anyebhyaH kriyAbhidhAyibhyo yaH prathamaM kriyA-Teka" | 3.4.1 dRti yaka. tadantasya dhAtRtvam / mAheti, pipaThiSatItyatra paThatyarthopasarjanAmicchAmanyenAnabhi pApacyate iti--puna:punaratizayena vA pacatItyarthe 'pac'dhAto hitA san pratyayaH prathamamAheti na bhavati dhAtutvAbhAvadoSaH / "vyaJjanAderekasvarAt bhuzAbhIkSaNe yaGa vA" [ 3. 4.9.] 2. atra pakSa 'zizye' ityatra doSavAraNamanyuktameva, svArthika iti yaGa, tadantasya dvitvAdikAyeM kRte sati dhAtutvAt pratyayAntAnAM 'gopAya' 'kAmi' ityAdInAmapi dhAtusaMjJA'tra, tyaadiH| caurayatIti-steyArthAta 'cara' dhAtoH "curA* pakSe na prApnoti; yato gupiprabhRtibhiruktAmeva kriyAM gopAye- | dibhyo Nic" [ 3. 4. 17 ] iti Nica, upAntyaguNe 75 tyAdaya Ahariti prAthamyAbhAvastathApi svArthe pratyayavidhAna- corItyastha dhAtutvAt tyAdyutpattiH / 25
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pAda-3, sUtra-3] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtiiyo'dhyaayH| evaM svArthikapratyayAntAnudAhRtyArthavizeSavihitapratyayaza- NasyANapayatyAdinivRttiriti, ziSTaprayogazabdo dvidhA ntAnAmapi kriyAvAcitvAvizeSAd dhAtutvamudAharati-- vyAkhyAtuM zakyate -ziSTAnAM dhAtUnAM prayoga:-ziSTaprayoga 40 kArayatItyAdinA, karicat karoti taM prerayatItyarthe kurvantaM iti, ziSTAnAmApatapuruSANAM prayogaH ziSTa prayoga iti, pUrvatra prerayatItyarthe vA "prayoktRvyApAre Nig" [ 3. 4. 10.1 ziSTazabdo lakSaNasUtraiH pRthaziSTatvapratipAditatvArthakaH, iti Niga, vRddhAvAri 'kAri' iti jAte dhAtutvam / cikI- | prayogazabdazca pAThArthakaH, tathA cAcAryalakSaNAdinA pAThapatIti -kata micchatItyarthe "tumaharthAidicchA yAM sannata- ! sanniviSTAnAmeva dhAtUnAM dhAtutvasthAnusaraNazIlatvAdasya sanaH" [ 3. 4. 21. ] iti san, sannantatvAd dviravAdau | lakSaNasya tadbhinnAnAmANapayatItyAdInAM na dhAtutvena sAdhu- 45 cikorSatyasya kriyArthatvAd dhAtutvam / putrakAmyatIti- tvamiti tadarthaH / nanvevaM pATha eva ziSTAnAM dhAtUnAM vidhI AtmanaH putramicchatItyarthe pUtramiti dvitIyAntAta "dvitIyAyA: yatAM lakSaNasyAsya na kimapi prayojanamiti cedatrAha--- 10 kAmyaH" [ 3. 4. 22. ] iti kAmyapratyaye sati tadantasya ziSTajJAnAya cedaM lakSaNamiti, ayamAzayaH- -pAThapaThitA dhAtutvam, tasminnevArthe tasmAdeva dvitIyAntAt "amAvyayA / api kriyArthA eva dhAtavo jJeyA iti parijJAnAya prakRtasUtrakyan ca / 3. 4. 23. ] iti kyan, "kyani" [ 4. 3. | sthAvazyakatvama, tena ca paThitasadazAnAmapi yA-vAprabhatInAM 50 112.] iti avarNasyatve kRte putrIyetyasya dhaatutvm|| sarvAdyavyayAdInAM na dhAtutvaM kriyArthatvAbhAvAt, ANapaya azvatIti--azva ivAcaratItyarthe kartaH vivap galbha-klIba- ! tyAdInAM ta kriyArthatve'pi zi'TatvAbhAvAnna dhAtutvamiti 15 hoDAt tu Dit' [ 3. 4. 25. ] iti vivap, tasyA- vivekaH / ANapayatItyasya sthAne bhASya-kaiyaTAdAvANavaya prayogitvenetve tadantasyAnena dhAtutvAt tyaadyutpttiH| tIti prayogo dazyate, tathA cobhayamapi saMbhAvyate lakSaNAnazyenAyata iti zyena ivAcaratIrthe 'thayaGa" | 3. 4. 26.1 / nuziSTeSu svarUpanirNayasyAbhAvAt / tathA ca yadyapi ziSTa- 55 iti kyaGa, "dIdicca-yaGa-yaka-kyeSa ca" [ 4. 3. 108.] prayaktatvajJAnAya pAThasya lakSaNasyobhayasyAvazyakatvamiti ityakArasya dIrgha zyenAyetyasya dhAtutvAt tyAdiH / / samAyAti, tathApi lakSaNena pATho'nuziSyata iti lakSaNasyaiva 20 hastayate iti--hastaM nirasyatItyarthe "aGgAnirasane NiDa" | prAdhAnyAdAvazyakaravaM, pAThe tu viparyAsasyApi darzanAt tasya [3. 4. 38. ] iti NiGa, tadantasyAnena dhaatutvm| nAtyAvazyakatvamiti vizakalito'rthaH / muNuyatIti... maNDaM karotItyarthe "Nij bahulaM nAmnaH / itthaM kriyArthasya dhAtutvamudAhRtya dhAtoH kriyArthatva- 60 kRgAdiSu" [ 3. 4. 42.] iti Nij, tadantasya dhAtutvam / / sAdhanAyAha--anvaya-vyatirekAbhyAM ca dhAtoH kriyaathe| evaM nAmnAM dhAtutvamudAhRtya sautrAdInAmapi keSAMcit | tvAvagamaH iti, ayamAzayaH---yasmin zabde sati yo'rthaH 25 kriyAvAcitvena dhAtutva mAha-evaM-justambhu-culumpAdI- pratIyate sa tadarthaH, yasminnasati ca yo'yoM na pratIyate sa nAmiti-'ju' iti saMtro dhAtubeMgArthaH, tasya dhAtutve sati tadarthaH, pUrvaH pakSo'nvayAnusArI paraH pakSazca vyatirekAnusArI, tasmAta kRtyane-javanaH iti / stabhnAtIti-stambhadhAtuH tatsatve taditarayAvatkAraNasattve ca tatsattvamanvayaH, tadasattve 65 sautraH stambhanArthaH, tasya dhAtRtve tyAdiH / culumpAMcakAreti- | | tadasattvaM vyatirekaH, tAbhyAM kAraNatA nizcIyate, tathA ca calampa iti vAkyakaraNIyo dhAvinAzArthaH, tasya dhAtutve yasmina zabde sati yo'rthaH pratIyate, asati ca tasmin na 30 parokSAyAm "dhAtoranekasvarAdAm parokSAyAH kRrabasti cAnu pratIyate sa tasyaiva zabdasyArtha iti nizcIyate / tAvevAnvaya tadantam / 3.4. 46 ] iti Ami parokSAntasya karote- | vyatireko pradarzayati--tathAhItyAdinA, tathAhItyasya tadeva ranuprayoge ca calampAJcakAreti / prekholayatItyapi vAkya / pradaryata ityarthaH / kimityAha--pacatItyAdAviti, aya- 70 karaNIyadhAtorevodAharaNam, preGkholadhAturNAnubandha Andola- mAzayaH na kevalA prakRtiH prayoktavyA nApi kevalapratyaya nAoM vAkyakaraNIyazcurAdiH, tasmAt svArthe Nici tadantasya | iti nyAyena pratyayasahitasyaiva pacAdelaukike prayoge prsiddhiH| 35 dhAtutve -preDolayatIti / anye vaiyAkaraNAH prAkRtAdidhA- | evaM ca pacatItyAdyeva prayujyate, tatrAMzadvayam----'pac' iti tUnAM pAtravizeSaprayogaviSaya NAM kriyArthatve'pi dhAtutvanivRttyartha / prakRtiH, 'ati' iti pratyayaH, tena ca samudAyena ekakartRkA pAThavizeSAntargatatvamapi dhAtutvaprayojakamAzrayante, tasya sva- vartamAna kAlikA viklityanakalA kriyA pratipAdyate, tatra 75 mate'nyathAsiddhimAha---ziSTaprayogAnusAritvAdasya lakSa- / yadyapi vAvayArthabodhakAle'khaNDameva padamakhaNDasyaivArthasya S
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ vRhabRtti-bRhannyAsasaMvalite [pAda-3, sUtra-3] pratipAdakamiti, tathApi zAstrakRdbhiranvayavyatire- cAnvayinI iti vA nidizyeta / nigamayati- tena manyAmahe kAmyAM padasya sakhaNDatAM parikalpya tadIyAvAntarakhaNDA- 1 ityAdinA, etenAnvayavyatirekadarzanena, yaH zabdo hIyate nAmarthavizeSAH parikalpyante / tAvanvaya-vyatireko cetthaM pari- tasyAsAvartho yo'rtho hIyate iti--paThatItyatra yasya 40 kalpanIyAvityAha-pacatIti prayoge dvayaM zrUyate ityAdinA, | zabdasya [ 'pac' ityasya ] abhAve yo'rtho [ viklittiH ] ayamAzayaH---pacatIti prayogaH saMsRSTakriyAkAla kArakAdya-na pratIyate so'rthastasyaiva [ abhAvapratiyoginaH ] zabdasya, nekArthAbhidhAyI, kriyA ca kAlazca kArakaM ceti kriyAkAla- yazca zabda upajAyate tasyAsAvartho yo'rtha upajAyate kArakANi tAnyAdau yeSAM te ca te saMsaSTAH kriyAkAlakAra- iti--pazabda upajAyata iti tasyAsau pATharUpo'rthaH, yaH kAdayaH----saMsRSTakriyAkAlakArakAdayaH, te ca te 'neke | pATharUpo'rthaH paThatItyatra pratIyata ityarthaH / yazca zabdo'- 45 arthA:--saMsRSTakriyAkAlakArakAdyanekArthAH, tAnabhidhatta iti svayI tasyAsAvartho yo'nvayIti-yazca atizabdo'nvayI 10 saMsaSTakriyAkAlakArakAdyanekArthAbhidhAyI, tAdazazca paca- | pacatipaThatyoH sAdhAraNyena vartamAnaH [atizabda:] tasyAsI tIti prayogaH, tena hi viklityanakalA vartamAna kAlikA karta- kartRtvakatvarUpaH ] arthaH, yaH kartRtvaikatvarUpaH, anvayIkArakagatA ekakartRkA kriyA'bhidhIyate, Adipadena saMkhyAyAH sAdhAraNyena saMsRSTa ityarthaH / kiJca sAmAnyavizeSabhAvena parigrahAt, ete cArthAH parasparaM saMsaSTAH kriyAmeva vizi- pratIterapi pacAdInAM kriyArthatvamavagamyate, yataH kiM karotIti 50 Santi / tatrAyaM krama:-kAlakArako kriyAvizeSaNaM, saMkhyA ca / prazna pacatItyuttaram, kiM kariSyatIti prazne pakSyatItyuttarama, 15 kArakasya [ kartuH ] vizeSaNamiti / evaM cAsmin pacatIti kimakArSIditi prazne ca apAkSIdityuttaraM dRzyate, tathA ca prayoge dvAvaMzI-prakRtiH pratyayazca, 'paJ' iti prakRtiH, tata kRgA sAmAnyakriyAvAcinA prazne sati pacAdibhiH kriyAvieva pratyayasya vidhAnAt pratyayapUrvasyaiva prakRtitvAta, tatro zeSavAcibhirevottaraM saMbhAvyata iti teSAM kriyAvizeSavAcibhayoraMzayoravipi pratIyate, prakRtyaM zasya viklitti:--- tvamavagamyate, yadA tu kiM karotIti prazne, na karotyAsta eva 55 avayavazathilyapUrvaka AdIrbhAvaH, pratyayAMzasya kartatvamekatva kevalamityuttaraM tadA vyApArasAmAnyasyAvazyaMbhAvitvAda 20 miti. atra vartamAnatetyapi zeSaH / itthamanvayaM pradarya vyati vyApAravizeSaviSayaH praznaH, prativacanaM tu vizeSanirAkaraNapararekamAra-paratItyakte kathita zabdo hIyate ityAdinA. miti bodhyam / tathA ca dhAtulakSaNe kriyAladvaghApyAnyatarahIyata iti karmakartariprayogaH, prayoktA zabdaM na jahAtyapi vAcitvaM vivakSitamiti na doSaH / yadyapi karotirgandhanAvakSepa NAdiSvapi vartate, "gandhanA'vakSepa-sevA-sAhasa-pratiyatna- 60 tu zabdaH svayameva hIyata ityAzayAt, pUrvaprayogastha iti prakathanopayoge" [3.3.76] iti sUtreNaitadarthAt kRga AtmazeSaH / kazcidupajAyate hInasya zabdasya sthAna iti zeSaH / nepadavidhAnAt, tathApi sAmAnyabhUtaH kArakavyApAra eva 25 kazcidanvayIti----pUrvottaraprayogayoH sAdhAraNyena sambandhIti tadarthaH prasiddhaH / tatra karotiyApAra-sAmAnyavAcI, tadvizeSabhAvaH / uktArthameva spaSTayati 'pa' zabdo hIyate bAcinaH pacAdayaH, kiM karotItyasya yat karoti tat kimiti iti-prakRtyaMzo vyatiricyata 'iti bhAvaH / pazabda' upajAyate vyApAravizeSa-viSayaprazno'rthaH / evaM ca yanniSThatayA prazna- 65 iti--prakRtyantaratvena zrUyata iti bhAvaH / atizabdo' viSayakriyAyAH karotizabdavAcyAyAH pratItistanniSThatayaivoyIti---pratyayAMza ubhayasAdhAraNa iti bhAvaH / na kevalaM tarabhUtapacatizabdavAcyakriyAyAH pratItiriti tayoH sAbhA30 zabdasyaiva hAnopajananAnvayAH, api tu arthasthApi te bhavantyeva nAdhikaraNyam, tatra kriyApraznajanakajijJAsAyAstadviSazabdArthayoravyatirekAdityAha-artho'pi kazciddhIyate ityA yottareNaiva nirAsAdeSAM kriyAvAcitvamiti bhaavH| nanvevadinA, kazcidityetenAnizcitasvarUpamartha nizcinoti-- mabhayo: sAmAnyavizeSarUpatve svIkRte panaso vakSa iti vat 70 viklittihIyate ityAdinA--viklityartho na gamyate iti pacati karotIti sahaprayogApattiriti cenna-kevalasya dhAtoH bhAvaH / paThirupajAyate iti-pAThArthaH pratIyata iti bhAvaH / / prayogAbhAvena tyAdiprayoge tadarthapaunaruktyabhiyA tathA prayogA35 kartRtvamekatvaM cAnvayIti---pUrvaprayogasAdhAraNyenehApi bhAvAt / yatra tu nedRzaM bAdhakaM tatra edhAMcakAra ityAdiH tatpratItiriti bhAvaH, atrAnvayIti puMliGganirdezo'rthazabdA- vizeSasAmAnyavAcino: saha prayogo bhvtyev| itthaM karo. pekSayA, anyathA kartRtvamekatvaJcAnvayi iti, kartRtvamekatvaM | tisAmAnAdhikaraNyena pacAdInAM. kriyAvAcakatvasAdhane 15
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAda-3, sUtra- 3 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / - 159 zaGkate -- nanu ca kRtiH karotyarthaH kriyA, tatra yuktaH / pratIteH / nanu karotiH sakarmako bhavatistvakarmaka iti kathamiha tulyateti cet ? atrAhu: - yadA hi karotirutpA- 40 danArthakaH svAtantryeNa prayujyate-- 'ghaTaM cakre, rAjyaM cakAra' ityAdi, tadA niyamataH sakarmakatvam, yadA tu kriyAntarasamAnAdhikaraNaH karotiH "prayujyate - juhuvAMcakAretyAdI tadA yatsamAnAdhikaraNaH " karotistasya sakarmakatvA'karmakatvAbhyAM svayamapi tathAbhAvaM bhajate, evaM svastyorapyAm prakRti- 45 sAmAnAdhikaraNyena kvacit sakarmakatvaM bodhyam / ata evAnuprayujyamAnAd bhavateH sakarmakatvAt karmaNi parokSA, tathA ca bhAvaH- mityAdinA, ayamAzayaH-kRtiH kriyeti samAnArthake pade, / tatra kRtirityanena kRdhAtvartha: kathyate, tathAca karotyartha eka kriyA / tatra kiM karoti ? 'pacati, paThati vA' ityAdi 5 praznaprativacanAnuguNyena pacAdyarthasya karotyarthagabhitatvAt pacatItyasya pArka karotIti vivaraNAt paThatItyasya pATha karotIti vivaraNAcca pacAdInAM kriyArthatvaM yuktam, astividyate bhavatInAM tu kriyArthatvaM na yuktam, kiM karotIti prazne 'astIti, vidyata iti bhavatIti vA prativacanasyA 10 darzanAt, astItyasya sattAM karotItyAdivivaraNAdarzanAcceti praznArthaH / uttarayati - tadyuktamiti iti yat pRSTaM tanna yuktamiti bhAvaH / ayuktatvameva pratipAdayati-na karotyarthaH kriyAzabdasya pravRtti nimittamapi tahi - kAraka vyApAravizeSaH iti, ayamAzaya: - anyaddhi 15 zabdAnAM vyutpattinimittamanyaddhi pravRttinimittamiti rItyA kRdhAtuniSpanno'pi kriyAzabdo na karotyarthamevAhApi tu kArakavyApAra vizeSameva, sa ca kArakavyApAro naikarUpo'pi tu pratiprayoga bhinnarUpa eva tatra kvacit karotyarthaM garbhaH kvacicca tadatirikta ityatra svabhAva eva zaraNam, tadAha-20 vyApArazca vyApArAntarAd bhidyata ityastyAdyartho'pi .kriyaiveti-astItyAdyavate'pi AtmadhAraNAnukUlA kriyaiva pratI * yata iti nAstibhavati vidyatInAM kriyArthatvAbhAvaH / nanvevaM karaNaM kriyeti vigraheNa saha virodha iti cedAha - karotyarthastu kriyAzabdasya vyutpattimAtramiti - pravRttinimittAd vyutpa25 ttinimittasya bhedastu na svakalpito'pi tu zAstrakRtsammata / "tapapUrttAvapi bhedasAMbharA vibhAvarIbhirbibharAMbabhUvire / " iti prAyuGkta / kRbhvoH sAmAnyArthatve pramANAntaramapyAha -- tathA 'bhAve ghan' ityuktvA kAraH pAka ityAdayo'pyudAhriyante iti bhAvA'katra." [ 5. 3. 18. ] ityAdibhiH sUtrabhavi ghaJ vidhIyate, bhAvazca bhavanaM bhAva iti vyutpattyanusAraM bhavatyarthaH, sa ca sAmAnyarUpaH karotyarthena 60 tutthazca na cet tarhi 'kAraH pAkaH' iti tadudAharaNaM kathaM saMgataM syAt / pramANAntaramapyAha--- 'kriyopapadAddhAtostum' ityuktvA yoddhuM dhanurbhavatIyAdi - - "kriyAyAM kriyArthAyAM tum" [ 5. 3. 13. ] ityAdisUtreNa kriyArthAyAM kriyAyAmupapade tum vidhIyate, yoddhuM dhanurbhavatItyAdi codAhi- 65 yate, tathA ca bhavatyartho'pi kriyA cenna syAt kriyopapadAd vidhIyamAnastumpratyayo'tra na syAdityubhayathA bhAvakriyApadayoH samAnArthatvamavagamyata iti bhavati kRbhvasAM kriyA sAmAnyArthatvam / abhiyuktoktyApi svastyoH kriyArthatvaM sAdhayati -- yadAhuH - "yatrAnyat kriyApadaM na zrUyate 70 tatrAstirbhavantIparaH prathamapuruSe prayujyate" iti --- yatravAkyaM, anyat -- astyAdivyatiriktaM pacatItyAdi, kriyApadaM na zrUyate na prayujyate, tatrAstiH-- sattArthakaM kriyApadaM bhavantI eveti pratipAditamadhastAt tathA ca kriyAzabdaniSpatti prayojanakameva karotyarthena vigrahapradarzana, na tena tanmAtrArthakatvaM kriyAzabdasyeti bhAvaH / tathA ca paryavasitamabhidhatte-evaM satikriyA sAmAnyaMvacanAH kRbhvastayaH kriyA30 vizeSavacanAstu pacAdaya iti siddhamiti, ayamAzayaH-kRbhvasAmarthAH prAyaH sarvAsu kriyAsvanusyUtA iti kriyAsAmAnyArthatvaM teSAm, ataeve kriyAvizeSavAcinA saha tasya prayogo'pi bhavati--' edhAMcakre edhAMbabhUve, edhAmAsa ityAdi / tatraivatiH kriyAvizeSavRddhayarthakaH karotyAdayazca sAmAnyArtha iti bhavati tayorekatra prayoge samAvezaH, edhAMcakre ityAdInAM cArthe sAmyamapi kRbhvasAmarthasya sAmAnya- | paraH - - vartamAnApratyayAntaH, prathamapuruSa -- yuSmadasmadasAmAnArUpatvaM pramANayati, 'edhAMca, edhAMbabhUve, edhAmAsa' ityAdI dhikaraNyanimittake puruSa, prayujyate-adhyAhriyata iti tadarthaH, 75 sarvatra ekakartRkA bhUtAnadyatanaparokSA vRddhayabhinnA kriyeti / ayamAzayaH -- prayoktA saukaryAya tvarayA vA devadattaH pRSTa: 35 "jagatpavitrairapi tanna pAdaiH spraSTuM jagatpUjyamayujyatArkaH / yato bRhatpArvaNacandracAru, tasyAtapatraM vibharAMbabhUve" [zi. va. tR. sarge ] / iti / zrIharSo'pi -- 50 55
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhadvRtti-bRhannyAsasaMvalite [pAda-3, sUtra-3] - Ram gAdAsa ko'yamiti, tatra kimapi kriyApadaM na zrUyate, bhavati ca vaktaH | "kRdabhihito bhAvo dravyavat prakAzate" iti-kRdabhiko'yamastIti pratItiH, sA ca astIti kriyApadasya svAbhA- hitaH--kRtpratyayabodhyaH, bhAva:-kriyApadArthaH, dravyavatvikopasthityaveti asti-bhavatiprabhRtInAM sarvakriyAsAdhAraNya sattvasvabhAvApannaH san, prakAzate-bodhaviSayo bhavatItyarthaH, 40 gamayatIti bhavati tadarthasyApi kriyAtvamiti teSAM dhAtusaMjJA ayamAzayaH-AkhyAtazabde prakRtibhAgenAbhidhIyamAnA kriyA nirbaadheti| sAdhyatvena pratipAdyata iti tasyAM kAraka-saMkhyAdisambandho atha kriyAyA bhedaM vyAcaSTe--kriyA ca dvedhA-siddhaH na bhavati, 'pAkaH' ityAdau ca sAdhyasvabhAvAyA eva kriyAyAH sAdhyatvamedAta iti--siddhaM ca sAdhyaM ceti sAmAnyato siddharUpatvamapi pratIyata iti tatra kartatvAdikArakasya "pAko napuMsakena vigRhya siddha-sAdhye iti, tayorbhAva:-siddhasA | bhavati, pAkaM pazyati, pAkAyaudanama" ityAdiprayoge dvitvAdi- 45 dhyatvamiti, dvandvAnte zrayamANatayA bhAvArthapratyayasya pratyeka saMkhyAyAzca 'pAko bhavanti:, pAkA bhavataH' ityAdirItyA pratI10 sambandhAt siddhatva-sAdhyatvabhedAdityarthaH paryavasya ti, tathA | tirbhavati / AkhyAtazabde ca kArakatvasaMkhyAdi na kriyAyAM ca kriyA dviprakArA--siddhA sAdhyA caityarthaH / tau bhadau / pratIyate'pi tu karjadAvedeti, siddha-sAdhyakriyayobhadaH / 'kRda vizadayati--tatra siddhasvabhAvopasaMhRtakamA paritaH bhihita' ityuktyA sAmAnyataH kRtpratyayoktabhAvArthasya siddha. paricchinnA sattvabhAvamApannA ghanAdibhirabhidhIyate | tvapratipAdanAt tumante ca siddhasvabhAvAnupalambhenoktaniyame 50 iti-tatra-tayorbhedayomadhye, siddhasvabhAvA kiyA ghAdibhi- vyabhicAramAzaGkayAha-tumAdimistu sattvasvabhAvamanA15 rabhidhIyata iti sambandhaH, tasyAH svarUpamAha--upasaM-panneti vizeSaH iti-tumAdibhirityatra Adipadena ktvA itakramA-upasaMhataH-vibhajyAgahItaH, ma:-pUrvAparIbhAvo | NampratyayayoH saMgrahaH, tAvapi prAkkAlaviziSTe dhAtvarthasayasyAstAdRzI, ataeva paritaH paricchinnA-sarvatobhAvena | mbandha vihitAviti kriyAvAcinau kinrava vyayatvena liGgasaDa. sarvAtmanA pariniSThitasvarUpA, sattvabhAvaM-dravyasvabhAvaM liGga- | khyAnanvayitvAnna tadantAnAM sattvarUpatvamiti yadyapi tatra 55 saMkhyAnvayitvarUpam, ApannA-prAptA, siddhasvabhAvA kriyA "kRdabhihito bhAvo dravyavata prakAzate" iti niyamasya vyaghanAdibhiH-ghana-anaTa-vatyAdipratyayaH, abhidhIyate--vRttyA | bhicArastathApyabhidhAnasvAbhAvyamAzritya tatsamAdhAtavyamiti bodhyata ityarthaH / taduktaM hariNApi bhAvaH / siddhasvarUpAM kriyAmuktvA sAdhyasvarUpAntAmAha-- "AkhyAMtazabde bhAgAbhyAM saadhysaadhnvtitaa| sAdhyamAnAvasthA pUrvAparIbhUtAvayavA bhUta-bhaviSyadvartaprakalpitA yathA zAstre sa dhAdiSvapi krmH|| mAna-sadasadAdyanekAvayavarUpA''khyAtapaderucyate iti- 60 * sAdhyatvena kriyA tatra dhaaturuupnibndhnaa| sAdhyamAnAvasthA kriyA AkhyAtapadairucyate ityanvayaH, sAdha25 siddhabhAvastu yastasyAH sa ghnaadinibndhnH|" iti| mAnA sAdhana-sambandhamanubhavantI, avasthA-svarUpaM yasyAH sA ayamarthaH-AkhyAtazabde-pacatItyAdau, bhAgAbhyAM--- kriyA, AkhyAtapadaiH-tyAdyantaH, ucyate-pratipAdyata ityarthaH, prakRti-pratyayAbhyAM, sAdhyasAdhanavattitA-sAdhyarUpatA sAdhana- | sAdhyasvarUpAyA lakSaNamAha---pUrvAparIbhUtAvayaveti-pUrvAparIrUpatA ca, yathA zAstre prakalpitA-bAlavyutpAdanAya zAstra- bhUtA:--kramAvasthita :, avayavA:-avAntaravizeSA yasyAsta kArairAropitA, sa-sAdhya-sAdhanarUpatAsadRzaprakRti-pratyayArtha- thAbhUtA, pUrvAparIbhAvameva vizadayati-bhUta-bhaviSyad-vartamA- 65 30 vibhAgakramaH, ghAdiSvapi-dhAdipratyayAnteSu 'pAka' ityAdi- netyAdinA, bhUto bhaviSyan vartamAnazceti--bhUtabhaviSyadvartta sthaleSvapi, vidyata iti zeSaH / tatra tasya kramasya siddhasAdhyattva- | mAnAH, te ca te sadasanta:, evamAdayo'ne kevayavA yasyA iti rUpatvamityAha--sAdhyatvenetyAdi, tatra-ghabAdisthale, kriyA dvandvapUrvapadakakarmadhArayapUrvapadakabahuvrIhiH / ayamarthaH-- sAdhya. sAdhyatvena dhAturUpanibandhanA-dhAtanA sAdhyatvena kriyA mAnAyAH kriyAyA avayavAnAM pUrvAparIbhAve bhUtatvaM bhaviSyatvaM pratIyate iti prakRtibhAgasya sAdhyAvasthApanna kriyAbodhakatva- | vartamAnatvaM ca mUlam, pacatItyAdiprayogakAle'pi pAkakriyAyA 70 35 mityarthaH, tasyA:--kriyAyAH, yastu sattvabhAvaH--siddhasva- adhizrayaNAdyavazrayaNAntAyAH kecidavayavAH sampannA iti te rUpadravyasvabhAvaH, sa ghajAdinibandhanaH-ghanAdipratyayapratipAya | bhatakAlikAH, kecicca sampatsyamAnA iti bhaviSyatkAlikAH, ityarthaH / tamimamarthamabhiyaktoktyA pramANayati-yadAha- kecicca vidyamAnA iti tamAnakAlikAH, saMpUrNAyAzca
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAda-3, sUtra-3 ] zrIsiddhahemacandrazamdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH 161 kriyAyAH prArabdhAparisamAptatvena vartamAnatvamakSatameva, yatra tatrApyavayavadvArA kamaH, niravayaveSu [nisyeSu ] tathA ca 'apAkSIta; pakSyati' ityAdibhUta-bhaviSyatoH prayogastatrApi [ bhavatIti ] vyavahArasyAsatvAt / 'zvetate' iti zvetatattatkAla-vartamAnaM kramamAdAyAvayavAnAM bhUta-bhaviSyat- guNotpattikttamAnA'bhidhIyate, sA'pyavayavini saMbhavati, na vartamAnatvamavyAhatameva / bhUta-bhaviSyadvartamAnetyasyaivopa- | niravayave, avayavinazcAvayavakrameNava zvetaguNasambandha iti 5 vyAkhyAna-sabasadAditi-bhUta-bhaviSyantAvasantI, vartamAnazca bhavati tatrApi krmH| 'saMyujyate' iti dravyasya drabyAntareNa 45 san, bhUta-bhaviSyadavayavAnAM vartamAnakAle'sadpasvasya saMyogo vartamAna ucyate, so'pi cAvayavAnAM parasparaM sAdhAraNyAdasattvena-vyavahArayogyatA, Adipadena ca pratyakSa- sambandhamantareNa na sabhavatIti tatrApyavayavadvArA kramaH / pagekSatvayoH sagrahaH, bhUta-bhaviSyantaH parokSAH, vartamAnAzca | 'samavaiti' ityanena avayavA'vayava vinoAti-vyaktyodaya pratyakSAH, tathA ca bhUta-bhaviSyad-vartamAnAnAM sadasatA guNayorvA sambandho jAyamAna ucyate, iti tatrApyavavi10 pratyakSa-parokSANAM vA'vayavAnAM yogapadyena sthitivirahAta / vyakti-dravyANAM sAvayavAnAM kramejavAvayavAdisambandhaH 50 pUrvAparIbhUtAvayavatvaM spaSTamiti paryavasito'rthaH / uktArthe smbhvti| yadyapi jAti-vyaktyoH sambandho na kramiko prAcInokti pramANayati-yadAha-pUrvAparIbhUtaM bhAvamAkhyA- jAteniravayavAyAH krameNa sambandhAsaMbhavAt tathApi vyaktaH tamAca" iti-AkhyAtaM tyAdyanta pada, pUrvAparIbhUtaM kramikotpattivazAjAterapi kramikaH sambandho'nubhUyata iveti kramApanna, bhAvaM-dhAtvaryam, AcaSTe-pratipAdayatIti tdrthH| tatrApi kramo naH visaMvAdIti sarvatra kramasya sattvAt 15 pAkAdo kriyAvayavAmA pUrvAparIbhAvasya spaSTamavagamyamAnatvena | paurvAparyamakSatamiti nisskrssH| kramasvIkAre hetumAha- 55 tatra tanizcaye'pyastyAdau tadapratItyA tatra kathamuktarUpaM | sAdhyatvAbhighAneneti, tathA ca 'yathA ca pacatItyatra' sAdhyamAnAvasthAlakSaNaM saMgacchata ityAzaGkAyAmAha-yathA ca ityAramya 'kriyAvyapadeza: siddhaH' ityantamekameva vAkyama, pacatItyatra pUrvAparIbhAvastadvadeva 'jAyate, asti, jAyate' ityAdyuktaprayogeSvapi sAdhyatvAbhidhAnena-sAdhya vapariNamate, vardhate, apakSIyate, vinazyati, bhavati, mAnAvasthApratipAdanena, kramarUpAzrayaNAt-pUrvAparIbhAba20 zvetate, saMyujyate, samavaiti' ityAvAvapIti-na kevala svIkArAta, kriyAvyapadeza:-kriyAsvavyavahAra: siddhalakSaNAnu-60 pacatItyAdivazakalitAnekAvayavakakriyAyAmeva pUrvAparIbhA-gata ityarthaH / svoktArtha harikArikayA pramANayati-yAvata vo'pi tu jAyata ityAdisamugdhAvayavakakriyAsvapIti siddhamasiddha veti-siddha-sattAsamavAyAdi, asiddha-ghaTa* samudita'thaH / tatra 'jAyate' ityanena prAdurbhAvasya vartamAna paTAdiH, yAvat-sarva yadi sAdhyatvena sAdhanasamzayatvena, lamabhidhIyate, prAdurbhAvazca kramika eva, avayavina eva / abhidhIyate-vivakSyate, ucyate vA tat kriyA' iti, pratIyate25 prAdurbhAvasambandhaH, avayavI ca kramazo'vayava prAdurbhAveNaiva jJAyata itynvyH| tatra henupAha-AzritakramarUpatvAditi- 65 prAdurbhavatIti kamo'vazyambhAvIti tathA'sti popiyaMm / AzritaM kramarUpaM-pUrvAparIbhAvo yayA sA AzritakramarUpA, evamastItyanenAvayavino vartamAnakAlasambandhinI sattA tasyA bhAva:-AzritakramarUpatva, tasmAt sAdhyatvena pratIyapratipAdyate, tatrApyavayavAnAM krameNa tatsambandhinyAH sattAyA mAnavastunaH kamarUpAvazyaM bhAvAditi bhaavH| sarvasyApi api kramo'vazyaMbhAvI, niravayavasyAtmAderapi sattA sUkSma | sAdhyatvebhAbhidhIyamAnasya kriyAsvakathanenAstyAdyarthasyApi 30 tatatkAla sambandhAt kramikarava na jhaati| 'vipariNamate' kriyAva simiti malAzayAsamAdhAnaM paryavasitaM 70 iti kasyacana vastunastAsviko'nyatha bhAvaH sampadyamAna | veditvym| nanvetAvatA prabandhena astyarthasya satAyA AkhyAyate, anyathAbhAvazcAvayabina eveti tatrApyavayavAnAM api sAdhyatvenAbhidhAnAta kriyAsvamiti pratipAditaM, tacca krameNavAnyathAbhAva iti kramaH siddhaH / 'vardhate' iti na yakta. sattAyA nityatvena sAdhyamAnatA'sambhavAditi padenAvayavopacaya ucyate, so'pi kramika eva yogapadyena cedacyate-uktaharikArikArItyA vastuto'sAdhyasyApi sAmya35 sarvAvayava vRddhadhasabhavAt / 'apakSIyate' ityanena cAvayavA- svena vivakSitasya sAdhyamAnatvamityavagamAta, kizca kacidekatra 75 pacaya ucyate, so'pi cAvayavakrameNaveti kramika eva / / pASANakhaNDa-kastUrikayoH samavasthAne kastUrikAmAhAmyAt 'vinazyati' ityanenApi sarvAvayavAdarzanameva kathyate, tadapi pASANakhaNDamapi kastUrikA''modabhAjanaM bhavati, tathaikatra kramikameveti siddhastatrApi pUrvAparIbhAvaH / 'bhavati' ityAtma- piNDe kriyAntarasya sAdhyamAnAbasthasya pUrvAparIbhAvApannasya dhAraNAnukUlA kriyA vartamAnA'bhidhIyane, sA ca kriyA | sattve tatsAhacaryAta tassambaddhAyAH sattAyA api sAdhya40 AtmanaH ( svarUpasya ) avayavasvIkArAtmikaveti bhavati | maantvaavgteH| 80
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ havRtti bRhanyAsasaMvalite [ adhyAya-3 tathA ca bhASyakRtA'satyAdInAM kriyAvAcakatve yAska- kriyAnivartakatvAt, gatyAdinivartakazayanAdikriyAvata, vacanamidamupasthApitam ---"bhUvAdayo dhAtavaH' [ 1.3.1. ]] ityanvayi udAharaNam, 'yannaivaM tavaM yathA dravyam' itiiti sUtre-"par3a bhAvavikArA iti smAha dAAyaNiH- vyatirekyudAdaraNam / evaM ca sthiterapi pUrvoktaSaTprakAreSva. "jAyate'sti vipariNamate badhate'pakSIyate vinazyati" iti / | stitAyAmantarbhAvAd na parigaNanAvyAptiH, taduktaM nirukte-- 5 etaca yAskavacanaM kaMyaTena dvidhA vyAkhyAtam-"bhAvase | 'ato'nye bhAvavikArA eteSAmeva vikArA bhavanti' iti 45 kriyAyAH SaT prakArA ityarthaH, teSu cAstiH paThita iti "hasmAha" [1.31] te yathAvacanamabhyUhitavyAH [1.32.] tasyApi kriyAtvamityarthaH / athavA bhAvasya. sattAyA ete | iti / kecana 'SaD bhAvavikArAH' iti yAskavacane bhAvasyaprakArAH sattavAnekakriyAtmikA sAdhanasambandhAdavasIya- siddhapadArthasya SaD vikArAH' iti vyAcakSate, iti dravyasyaiveme mAnasAdhyarUpA janmAdirUpatayA'vabhAsata" iti, ayamAzayaH- vikArA iti na tena bacanenAstyAdInAM kriyAsvasiddhiriti vastutaH sattAyA nityatvekarUpatvayoH sattve'pi sAdhanasambandha- manvAnaM prati yuktyantaramAha bhASyakRt tatraiva "athavA 50 vivakSayA sAdhyarUpatAnizcayAt janmAdizabdaivyavahAraH, | nAntareNa kriyAM bhUta-bhaviSyad-vartamAnA: kAlA vyajyante, utpatti-vinAzayorapi sUkSmarUpeNa vastuno bhAvAt tada astyAdibhirapi bhUta-bhaviSyad-vartamAnakAlA vyajyante" tirikteSu "asti, vipariNamate, vadhate, apakSIyate ityAdi- iti / ayamAzayaH-'ghaTaH' ityukte kAlavizeSAvagatinAsti, zabdapratipAdyAvasthAvizeSeSu ca sattAyA nirvivAdasiddhaH | kriyApadaprayoge ca tatpratItirbhavati, tathA ca kriyeva kAlA15 sarvatra sattaMbAnekakriyAtmakatvena bhAsata ityavasIyate / bhivyajiketi siddhayanti, taduktaM hariNApi-"kriyAbhedAya 55 vedAntinA mate brahmasattaivAnakaghaTa-paTAdirUpAitAttvikA'nyathA- kAlastu saMkhyA sarvasya bhedikA" iti / evaM ca 'asti, bhAvena tattadrUpatayA bhAsate, tathaMkaida vastusattA'nakajanmAdi- abhUta, bhaviSyati' ityAdiprayogeSu vartamAnAdikAlapratItekriyArUpA tAttvikA'nyathAbhAvabhAjana bhavatIti paramArtha:, rastyarthasya kAlAbhivyaJjakasvarUpa kriyAtvaM pratIyate, tathA idaM ca yAskavacanaM nirukta samyag vyAkhyAtamiti vizeSa- cAtrApyanumAnaprayoga eSa vivakSita:-'astyAdayaH kriyA 20 jijJAsubhistata evAvagantavyam / bhUtAdikAlasambandhitvAt pAkAdivat' iti / kecita 60 atreda zaGkayate-yadi kriyAyAH SaDeva prakArA iti kriyAoM dhAtarityasya sthAne "bhAvAyoM dhAtuH" ityeva paThanti, pUrvoktayAskavacanena sAdhyate tadA sthitaH' ityAdI janmAdi- tatra saparispandanasAdhanasAdhyo dhAtvarthaH kriyA, aparispandanamadhye kasyApi prakArasyA'pratIteH kriyAvAcakatvaM na sAdhanasAdhyo dhAtvoM bhAva iti kriyA-bhAvayorbhedaH, syAditi tadabhAve tataH ktapratyayAdinaM syAt, iti pari- astItyAdikriyAsthale ca aparispandanasAdhanasAdhyatvAd 25 sakhyAyAmavyAptidoSaH, avyAptidUSaNagrasta ca parigaNanaM | bhAvArthAvatirna tu kriyAtvapratItirityAhuH, tacca kiyA- 65 kathamastyaze kriyAvAcakatve pramANa syaat| atrokta bhASye bhAvayoH zAstravyavahAreNakyasya pratipAdanAdeva nirasta[1.3.1.] "eva hi kriyAyAH kriyA nivattikA bhavati miti na tadartha bhUyaH prayatyate / nAgezastu-kriyAzabdaH saparidravyaM dravyasya nivattakam / eva hi kazcit kazcit pRcchati- spandasAdhanasAdhye'rthe rUDhaH, bhAvazabdazca saparispandAnyatarakimavastho devadattasya vyAdhiriti, sa Aha vadhata iti, sAdhanasAdhye ityevaM kriyA-bhAvayovizeSamA / tathA ca 30 apara Aha-'apakSIyate' iti, apara Aha-sthita iti / pacAdInAmastyAdInAM ca kriyArthatvaM sidhyati / bhASyakRtA 70 sthita ityukte vardhatezcApakSIyatezca nivRttibhavati" iti, ca bhAvapadArtho baDhyA vyAkhyAtaH, tatra bhavatIti bhAva iti ayamAzayaH-janmAdi kriyAvad tanivRttarapi kriyAtvamanu- kartR-sAdhanatvameva bhAvazabdasya sAdhitam, tathA sati mAnena sidhyati / eva ca kriyAyAH kriyAntara nivattaka nAmnAmapi dhAtusajJA prApnoti tadarthasyApyutpadyamAnatvAditi bhavati, uttakriyotpattI pUrva kriyAyAH svataH eva nivRttaH, tatparihArAya pAThanirdezaH kRtH| "bhUvAdayo dhAtavaH" 35 dravyasya yathA dravyAntaraM nivartaka bhavati, yathA-'ayaM ghaTaH' / [pA.sU.1.3.1.] bhuva vadantIti vigraho bhUvAdaya ityasya 75 ityukta paTAdInAM svata eva nivRttirbhavati / itthaM ca | pradarzitaH, tatra bhavatIti bhUH kartari kipbhAva ityarthaH, ta devadattIyavyAdhiviSaye avasthAprazne yathA 'varddhate, apakSIyate' | vadantItyauNAdika ina , jAyamAnamartha ye'bhidadhati te bhUvAdaya ityanayoravasthAvizeSapratipAdakatva tathA parata uktena sthitaH' ityarthaH / evaM ca bhUvAdipadasyAvRttyA bhAvavAcino bhUprabhRtayo iti padenApi vRddhadhapakSayayonivRttirUpA vyAdhisthitiH pratIyate, | vA sahazA dhAtasajJA bhavantIti nAmnAM nivRttirapi sAdhitA 40 sA ca kriyaiva tatrAnumAnaprakArazna-sthAnaM kriyA vRddhayAdi-bhavati / svamate ca kriyArthasya dhAtutve nAmnAM kriyA-80 : / evaM avantIti na nAmnA
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAva-3, sUtra.4 ] zrIsiddhahemacandravAdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH 163 -- vAcakatvAbhAvAdeva na dhAtutvam, astyAdyarthasyApi ki.pA- tanmAtrasyava dhAtutvaprAptariti bhaavH| sUtrastham apratyayaH svamuktayuktyA sAdhitameva / pAThanirdezasya phalAntaramANa- | iti paryadAsaparaM padaM vyAkhyAti-naceta tataH paraH pratyako 40 patyAdinivRttizca ziSTaprayogaparigraheNaiva sAdhiteti / bhavati cet ?-~-yadi, tata:-prAdeH, para:-avyavahitottaraH, sarvamanavadyam // 3. 3. 3. / / tatprakRtika iti yAvat, pratyayo na bhavati, tadA tasya dhAtvavayavatva niSidhyate nAnyatheti bhAvaH, idaM hi Athina prAdirapratyayaH // 3.3.4. // kAryakathanam, akSarAnuguNyena tu pratyayAntabhinnaH prAdirdhAtvata0pra0----'prAdizcAdhantargaNaH, sa dhAtu:-dhAtoravayavo | kyavo na bhvtiityevaarth:| udAharati-abhyamanAyateti-ana- 45 na mavati-taM vyudasya tataH para eva dhAtusaMjJo dheditavyaH, bhimanA abhimanA iyAcarata' ityarthe 'cavyarthe bhRzAdeH stoH" apratyayaH-na cet tataH paraH pratyayo bhavati / abhyamanAyata, [3. 4. 27. 1 iti kyaG, sakArasya luka "dIrgha zivaabhimimanAyivate. abhimanAmya gataH, prAsAdIyat, prAsi yar3a-yA kyeSu ca" [4. 3. 108.] iti dIrgha abhimanA10 sAdIyini, prAsAdIyya gataH / prAdiriti kim ? amahA yeti, tasya samudAyasya kriyAvAcakatvena pUrvasUtreNa dhAtutve putriiy| apratyaya iti kim ? 'autsukAyata, utsusukA prApta prAdipaThitasya abheranena sUtreNa dhAtvavayavatve pratiSiddhe 50 viSate, utsukAyitvA / 'amimanAyAdiH pratyayAntaH manAyetyetAvanmAtrasya dhAtutve hyastanyAM te abhizabdaM parisa prAdisamudAyaH kiyArtha iti tasmin dhAtusaMjhe prApte tyajya manAyetyataH pUrva mavATi-abhyamanAyateti / evamprAdistataH pratiSedhena bahiliyate, tatazca tata uttara evaM 'anabhimanA abhimanA ivAcaritumicchati' ityarthe kya untAt 15 dhAturiti tasyAT dvivaMcanaM ca bhavati, prAdezottareNa samAsa sati manAyetyetAvanmAtrasya dhAtUtvena tadAyakasvarasya iti tavAyA yabAdezaH / asaMgrAmayata zUra iti nAyaM sam mazabdasyaiva sannantatvanibandhanaM dvitvAdi kAryamiti-55 prAviH, kintu dhAtvanayavaH, yathA-vicchAdyavayavo viH, abhibhimanAyiSate iti rUpam, evaM manAyetyetAvanmAtrasyaiva "saMgrAmaNi yuddha" ityakhaNDasya purAdau pAThAt / / 4 // dhAtutvena tataH ktvApratyaye abhItyanena sahasamAse "anamaH za0ma0 nyAsAnusandhAnam-na prAdi0 dhAturityanu ktvo yap" [ 3. 2. 154. ] iti tavo yabAdeze-abhi20 vartate, taba dhAtusahacaritasya prAdeH kriyAvizeSakatvadarzanAta ritA de kiyA vizeSadtiira | manAyya gataH iti / prAsAdIditi-prAsAde ivAcarat' tatsamudAyasyaiva viziSTakriyAvAnakalapratIterupasargasahitasyaiva | ityarthe prAsAdazabdAda AdhArAcopamAnAdAzacAre'[3.4.84.] 60 dhAtutvasaMbhavAt tasya cAniSTatvAt tanniSedhArthamida sUtramiti | iti kyan, tadantasya kriyAvAcakatvena dhAtutve prApte 'prasvayameva vakSyati vRttikRt / tatra dhAtusajJAta: pUrva bhAvibhAG' iti prAdisamudAyarUpasya prAzabdasyAnena dhAtvavayavatve ghAtusaMjJakazabdasahakRtasya prAdepasargasaMjJeti prAdizabdenaiva niSiddhe sadIyetyetAvanmAtrasya dhAtutvAt tataH pUrvamevATa / 25 sUtra vyvhaarH| prAdizabdasyArthamAha-prAdizcAdyangaMNaH | prAsilAdayiSatoti-'prAsAda ivAcaritumicchati' ityartha iti-----cAdayo'vyayeSu paThitA: "cAdayo'sattve" [1.1.31.} | kyannantAt san, 'sAdIyasa' ityetAvanmAtrasya dhAtutvena tasyaiva 65 ityavyayasaMjJAsUtragRhItAH tadantargaNa eva prAdigaNa ityrthH| sanantatvaprayuktadvitvAdi kAryamiti tadAdeH sAzabdasyaiva neti zabdena niyedhyo'nuvRtto dhAturiti, tasya zabdasya pUrva- | dvitvAdinA prAsisAdayiSatIti siddham / prAsAdIyya gataH sUtre vidheyasamarpakatayA prAdhAnyena tasya veha niSedhyatveno iti-prAsAdIyeti samudAyasthasAdIyetyasyaiva dhAtutvena tataH 30 pasthiteH / tatra prAderdhAtutvasya prAptireva nAsti tasya ktavApratyaye prAzabdena saha gatisamAse "ananaH tato yap" kriyAvAcakatvAbhAvAditi tasya svAvayavaparatvaM vyAkhyAnA- [3. 2. 154. 1 iti yap anyathA prAzabdasyApi dhAtva- 70 dAdhIyate tadAha-dhAtuH-dhAtoravayavaH iti-prAdisahakRta- vayavatve samAsAbhAvena ktavo yap na syAt / padakRtyaM samudAyasyaiva dhAtusaMjJAprAptestasya [ prAdeH ] dhAtvavayavatvaM pRcchati-prAviriti kimiti, ayamAzaya:-pratyayAnta prAptamiti tat niSidhyate, prApto satyAM nirodhasyaucityAt / bhinnArtha kena 'apratyayaH' iti paryadAsena pratyayAntatAyogyasyaiva 35 tasya dhAtvavayavatve pratiSiddhe phalitamAha-taM vyudasya tataH | tadbhinnasya dhAtutvaM niSidhyeta, tathA sati ca dravyanAmnaH para evaM dhAtusaMjJo veditavyaH iti-taM-prAdi vyudasya pratyayAntabhinnasya dhAtutvaM niSidhyeteti sarvatra dravyanAmasu 75 dhAtukoTebaMhiSkRtya, tataH-prAdeH, para:-avyavahitottaraH, dhAtutvaM na syAditi kathane niSedhayayaM yato dravyanAmnaH kriyAvAcI zabda eva dhAtusaMjJo veditavyaH, pUrvasUtrAnusAraM | pratyayAntabhinnasya dhAtutvaM prAptameva nahi kriyAvAcakaravAbhAvA
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhadvRtti-bRhannyAsasaMvalite [ adhyAya-3 diti niSedhasAmarthyAdadravyavAcakasya prAderevAkhyAtasthale dhAturiti tataH pUrvamevADa bhavati, tadIyakasvarasyaiva dvivacanaM kriyAvAcakatvadarzanAt tatrava dhAtusva-prasaktaniSedhaH syAditi / bhavati, dhAtubahirbhUtasya prAdezcottareNa ktavApratyayAntena nAmnA prAdiriti padaM vyarthamiti / pratyudAharati-amahAputrI- samAsa iti ktavo yap ca bhavatIti / kvacit prAderapi yaditi-patra 'mahAMzcAsI putro mahAputrastamaicchat' ityartha dhAtvavayavatvaM dRzyata ityAzaGkAmapAkatuMmAha-asaMgrAmayata 5 "amAvyayAt kyam ca" [3.4.24.] iti kyani zara iti nAya samiti--sAmeti nAmno NiH, samiti ca 45 pratyayAntabhinnasya sAmAnAdhikaraNye dravyavAcakasya mahA-prAdiriti 'grAmi' ityasyaiva dhAtutvamucitamiti tataH prAgezabdasyApi dhAtvavayavasva niSidhyeteti tataH pUrvamaDAgamo na vADAgamena bhAvyamitIha kathaM samaH prAgaDAgama ityAzaGkA. syAt, prAdiriti kathane tu mahAzabdasya prAditvAbhAvena ma muraprekSya pratyuttarayati-nAyaM samiti, 'saMgrAmi' dhAto ma bhavati nissedhH| apratyaya iti kimiti kevala prAdeH samiti prAdiH kintu dhAtvavayava eva prAdisadRzo'yaM samiti 10 pratyayAntatvAsaMbhava ityapratyaya iti paryadAso vyartha iti | bhAgaH / tatra dRSTAntamAha-yathA-vicchAdyavayavo viriti- 50 praSTurAzayaH / pratyudAharati-autsakAyatetyAdi-'udu mu' vicchadhAturgatyarthaH svamate tudAdI paThyate, tadavayavo vizabdaH ityubho prAdI, tAbhyAM saha sthitAbhyAm "udutsorunmanasi" prAdivat pratibhAsamAno'pi yathA na prAdistathA curAdau [7. 1. 182.] iti kaH, utsukazabda unmanasi [utkaNThite 'saMgrAmaNi yuddha" iti paThitasya dhAtoravayavo'yaM sam, na ta rUDhaH, sa ivAcarat ityayeM "kya" 3. 4 26.] iti prAdistatra paThitasya dhAtorakhaNDatvAt, tathA ca na sUtrAvyApti15 kyaG, atra prAderdhAtvavayavatvaniSedhe 'kAya'mAtrasya dhAtutve riti / paretu sUtramidaM na paThanti,jJApakenaiva prakRtasUtrasiddhamayaM 55 tata: prAgaDAgamApatteH, taccAniSTamiti 'apratyayaH' iti / svIkuvaMnti, tacca jJApaka curAdau "saMgrAmaNi yuddhe" iti pAThe niSedha AvazyakaH, sati ca, tasmin pratyayaparasya prAdeniSe- samityetatpUrvasya grAmazabdasya pATha eva, anyathA "grAma yuddhe" ghAbhAve utsukAyetyasya dhAtutve tataH prAgevADAgama iti na / ityukte'pi abhidhAnasvAbhAvyAt 'iMGka' ityasyAdhipUrvasyeva dossH| utsusukAyiSate ini-utsuka ivAcaritumiccha-! saMgrAmazabdasyaiva yuddhArthakatvena tata eva NiH syAditi sam20 tItyarthe kyaDantasya dhAtusve tataH san, tadantasya dvitvAdi | pUrvakaH pATho jJApaka:--"upasargasamAnAkAraM pUrvapadaM dhAtu- 60 kArya dhAtustvaM ca, tatra dvitvaprasaGge "nAmno dvitIyAd yatheSTam" saMjJAprayojake pratyaye cikIrSate pRthakriyate" iti, tasya ca / [4.1.7.] iti dvitIyakasvarasya 'su' ityasya dvitvam, / pRthakkAre tadrahitasyaiva abhimanAyetyAdI dhAtusajJA sidhyati, udo dakArasya ca "na badanaM saMyogAdiH [4. 1. 5.] iti / upasargasamAnAkAramiti ca upasargasaMjJAzUnyatve sati tadAkAra dvitvaniSedhaH, "dhuTastRtIyaH" [2. 1. 76.] iti dakArasya / mityarthakam, tasya abhimanAyetyAdighaTakasya 'abhi' ityAde25 takArastu dvitvadRSTayA'sanniti dabudhyava dvitvaniSedhaH / / rupasargatvAbhAvena upasagaH pRthakriyata iti kathanAsaMgateH, ida 65 utsakAyitveti-atra ca utsukAyeti samudAyasya'va dhAtutvAt / ca vacana tatraiva pravartate yatropasargAkArasya na sandhyAdikRto samAsAbhAvena na tavo yapa; evaM caiteSAM siddhayarthamapratyaya vikAra a vikAra:, ata eva 'A UDhA oDhA' sa ivAcarya ityarthe bhoDhAiti paryudAsasyAvazyakatvamiti bhAvaH / sUtraprayojanaM / yitvetyeva bhavati, tatra sandhinopasargAkArasya vikRtatvAt, vizadayati-abhimanAyAdiH pratyayAntaH saprAvisamudAya:: autsakAyatetyAdau tu nAsya niyamasya pravRttiH, tatra tanmate 30 kriyArthaH ityAdinA, ayamAzayaH-kriyArthasya dhAtusaMjJA upasargAkArakapUrvapadasvAbhAvAt, tatra hi utsuka ityakhaNDa-70 pUrvasUtreNa vihitA kiyA ca saprAdinA pratyayAntena samudAyena / meva nAmeti pUrvottarapadatvAbhAvaH, prAsAdIyateti tanmate pratIyata iti tasyaiva dhAtusaMjJA syAditi tataH pUrvamevADAgamaH nAsti kintu aprAsAdIyatetyeva, tatra 'pra A' ityanayoH sthAt, dvitvaM ca tatsamudAyasambandhina Adyasvarasyaiva syAditi sandhibhavanenopasargAkArasya vikRtatvAt / tathA ca svamatAt abhimanAyetyasya svarAdityena tasya dvitIya AdyasvaraH | kazcit phala bhedo'pi / syAdetat-avadhIrayatItyAdI 'prava'-- 35 "svarAdedvitIyaH" / 4.1. 4. ] iti vacanAda dvirucyeteti bhizabdasyaiva dvitvaM syAditi 'abhimimanAyiSate' ityAdi zabdasva pRthakkaraNamasti navA, Adhe bopadevenAvazabdAta 75 rUpaM syAt, prAdeH pRthagavasthAnAbhAvAt samAsAbhAve ca prAgADAgama vazabdadvitvaM ca kRtvA caDi AvavadhIra ityu. 'abhimanAyya gataH' ityAdau tavo yapa na syAditi pUrvoktA- dAhRtaM, tanna saMgaccheta; dvitIye tunIrUpANi na siddheyuriti prakRtasUtreNa prAderdhAtvavayavatva. "dvidbhirevAsya vilaGghitA dizo 40 pratiSevena dhAtusvarUpAda bahiSkAre sati prAdeH para eva ! yazobhirevAbdhirakAri goSpadam /
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA03, sU05} zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / 165 .. .. . itIva dhArAmavadhIyaM maNDalI kathaM saGkata iti na zanIyam, dAsvena dArUpANAM caturNA kriyAzriyA'maNDi turaGgamaH sthalI / / " dhAtvena dhArUpayoyorapyekatvena sagrahAt tayoritaretarayoga- 40 . [naSadhe prathamasarge ] dvandve dvivacanavaucityAt / avau ityasya anubandha 'ba'iti zrIharSaprayoge 'avadhIya' iti pATho na sagaccheta, / rahitau ityarthaH, dAdhArUpe vakArasyAsaMbhavena 'avI' ityasya 5 avetyasyApRthakkAreNa samAsAbhAvAt ktavo yavabhAvAditi vayAta, anubandharaya ca saMbhavena tadanubandhakanirasAya cet ? pratrAhuH-nAyaM dhAtucurAdau paThitaH, api tu "bahula-! 'avo' ityasya' sArthakyAcca / tathA ca sUtrArtha mAha- 'dA metannidarzanam" iti bAhula kAdamyUhitaH Uhazca dhIretyasyApi dhA' ityevaMrUpI dhAtU iti-ityevarUpAviti rUpopalakSaNena 45 saMbhavati avadhIretyasyApi ca, prayogadvayaprAmANyAt / yadA kacidapi tayostadrUpatve saMjJApravRttiriti sUcyate, tatphala avadhIreti viziSTasyada curAditvenohastadA 'avAvadhIrat' / vakSyati syavameva vRttikRt / rUpagrahaNenAnyeSAmapi kvacit 10 iti bopadevaprayoga: sAdhIyAn, yadA ca dhIretyasya tathA- tapANAM grahagamitra.nayatyAt sUtrasya pravRttisthalamaniyataM khenohastadA avadhIti zrIharSaprayogaH sAriti svI- syAditi tayoH saMkalanAmAha-dArUpAzcatvAraH, dhArUpo do paThita eveti tatrA- | dvAviti, tathA ca SaNNA metatsUtrapravRttisthalatvamiti niyata 50 khaNDasyaiva dhAtutvamiti na tatra samityasya pRthakkaraNamitya | bhavati / caturo dArUpAn svarUpata udAharati-bAMm doSaH / svamate ca jJApakasiddhasyAsAvaMtrikatvasandehena / prANiTAtetyAdinA, dAMm dhAturdAnArthako svAdiH, tasyAnu. 15 vyAkhyAnAd vara karaNam itinyAya nusAra ca vacaname veda- | bandhavinirgame dArUpatvamiti tatastRci dAtetyatra dAzabdasya mArabdhamiti yuktam / nanu pareSAM mate jJApakenezArthasvIkAre | dAsaMjhAyA satvAM pra-ni' ityupasargayomadhye nItyupasarganAmadhAtvAdiSu nirvAhasambhave'pi, 'tiSThati pratiyute' ityA- sambandhino nasya "neImA-dA pata-pada0" [2. 3. 76.] iti 55 dAvupasargaviziSTasyaiva vizikriyA bodhakatvena dhAtutvamucita- Natve sati praNidAteti rUpa bhvti| dvitIyamAha-daGa miti prAtiSThatetyasya sthAne aprAtiSThateti prayogApattiriti praNidayate iti-deM iti pAlanArtho svAdiH, tasya varta20 cet ? sarvatra dhAtoreva viziSTakriyAvAcakatvamupasargANAM tu mAnAyAM dayate iti rUpam, tasya cAziti pratyaye "At . tadarthadyotakatvamiti svIkArAt / / 3. 3 4 // sandhyakSarasya" [ 4. 2. 1.] iti Attve dArUpatva bhavatIti --- dAsajJAyAM ne sya Natva bhvti| tRtIyamAha-dAMgaka- 60 avo dA-dhau dA / / 3. 3. 5. || praNidadAtoti-ayamapi dhAturdAnArthako juhotyAdipaThitaH, ta0 pra0-'dA ghA' ityevarUpo dhAtU abAnubandhI tasya vartamAnAyAM dadAtIti rUpama, asyApi ghAto rUpatvena ... vAsaMto bhavataH / dArUpAzcatvAraH, dhArUpo dvo| dAMm dAsaMjJakatvamiti tasmin parato ne kArasya pUrvoktamUtreNa 25 praNidAtA, deG-praNidayate, DudAMgaka-praNidadAti, doca kAra iti praNidadAtIti rUpam / caturthamAha-doMcapraNiyati dhe-praNidhayati. dudhAMgaka-praNidadhAti / dA praNidyatIti-doca dhAtuzchedanArtho divAdiH, tasyApi 65 dhArUpopalakSitasya dAsaMjJAvacanAta do deM do' ityeteSAM / aziti AsvavidhAnAd dArUpatvamiti dAsaMjJAyo nesya ziti dA-ghArUpAmAve'pi vAsaMjJA siddhAradIDo DA Natvam, astha divAditvena vartamAnAyAM zye tivi "ota: . bahiraGgatvAnna mavati, tatazca 'upAdAsta' ityatra "izca sthA zye" [ 4. 2. 103.] iti okArasya luki dyatIti 30 " [4. 3. 41] itItvaM na mabati / avAviti kim ? ! rUpam, pra-nI yupasargayoge 'praNiti' iti / atha dhArUpo vAMva-dAta bahiH, deva-avadAtaM mukham / aviti vakArona dvAbudAharati-dha-praNidhayatIti-Tdhe dhAtuH pAnArthako 70 pakAraH, dAtiyatina vakArAnubandho, tena praNivApayati bhvAdiH, asya vartamAnAyAM dhayatIti rUpam, tasya pratItyupapraNidhApayatItyatra vAsaMjJAyAM satyAM nerNatvaM siddham / dA. sagayoge-praNidhayatIti rUpa bhavati, asyApi aziti - pradezA:-' ho da:" [4. 1. 31.] ityAdayaH // 5 // AttvabhavanAd dhArUpatvamiti dAsaMjJAyA satyAM nesya Natvam / dvitIyamAha-dhAMgaka-praNidhAtIti-DudhAMgaka 35 za.ma.nyAsAnusandhAnam--avau / atra dArUpA- dhAturdhAraNArthakaH tasya vartamAnAyAM juhotyAditvAd dadhAtIti 75 zcatvAro ghArUpI ca dvau dhAtU ityagne vakSyamANatvena dAzca dhau rUpam, asya ca svato dhArUpatvena dAsaMjJAyAM-praNidhAtItyatra ceti vigrahe 'dAdhAH' iti syAt; samAhAradvandvAzrayaNe ca nenasya NatvaM bhavati / 'dA dhA' ityevarUpAviti vyAkhyAnasya klIvatvamekatvaM ca syAditi dAdhI' iti dvivacanAntanirdezaH phalamAha- dA-dhArUpopalakSitasyeti --upalakSaNavidhayA
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ prA0 3, sU0 5 ] dArUpasyopAdAnAdityarthaH upalakSaNaM hi avidyamAnatve'pi dayatizabdenocyate, tau ca vAnubandho, na tu pAnubandhI, tayovyAvarttakamucyate, tathA ca kvacid dA dhArUpatve sati prakRtareva ca varjanamiSTamiti vakAravarjana mevocitam / tasya phalAprayoge dAdhArUpatvAbhAve'pi tasya dAsaMjJA bhavatIti kathanAt / ntaramapyAha- tena praNidApayati praNidhApayatItyatra dA'doM deM veM' ityeteSAM dhAtUnAmopadezikadArUpatvAbhAve'pya- sajJAyAmiti, ayamAzayaH- avAvityasya sthAne apAviti 5 zityA vidhAnAt ziti dAndhArUpatvAbhAve'pi dAsaMjJA : yadi syAt tarhi pakArarahitayogityarthApattau yatra dAsajJakayo- 45 dadAti dadhAtyoNici 'atti-rI blo- hrI0" | 4.221. | iti vyAgamastatra prakArasahitatve'pi niSedhapravRttyabhAvAda dAsaMjJAsattvAt praNidApayati praNidhApayatIti prayogayoH "neMmA dA0 " [2.3.76 ] iti nernasya gatvaM bhavatyeveti / dAsaMjJAyAH ka prayojanamiti jijJAsAyAmAha - dApradezA: 50 "hau daH" [ 4.1.31 ] ityAdayaH iti- "ho da: " ityAdi sUtreSu dAghArUpANAM dhAtUnAM saMkSepeNa grahaNArthaM dA saMjJAyA upayoga iti bhAvaH / / 166 'kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte | siddhA bhavati, upalakSakasya dAndhArUpatvasyAziti dRSTatvA dityarthaH / " doGcu kSaye" iti dhAturdivAdI paThyate tasyApi "dIGaH sani vA" [ 4. 2. 6. ] - "yatrakGiti [ 4. 2. 7. ] iti sUtrAbhyAmAttvavidhAnAdArUpatvamiti 10 tasyApi dAsaMjJociteti catvAro dArUpA iti kathana nyUnamiti zaGkAyAmAha doGo dArUpasya bahiraGgatvAnna bhavati iti, ayamAzayaH -- "At saMdhyakSarasya" [ 4. 2.1. iti sUtreNa vidhIyamAnamAttvamanaimittikamityantaraGga miti / tadavihitattvAnAM dAdhArUpatvena grahaNe satyapi doGa Ava atredaM vicAryate- dAdhArUpayordAsaMjJAvidhAyakamidaM sUtram. 15 sani yapi akGiti ca pratyaye viztimiti paranimittakatvena | tatra pratipadoktayoreva dAghorgrahaNa yuktamiti yatra "DudAMg 55 bahiraGgamityantaraGgAyAmaparanimittAyAM dAsaMjJAyAM kartavyA yAmasiddhaM bhavatIti na tatra dArUpatvagraha iti dAsaMjJA'bhAva iti / tatphalamAha - tatazca upAdAsta ityatretyAditataH- dAsajJAbhAvAt, upapUrvakasya doGo'dyatanyAM te sici ca 20 "yaba kGiti" [4.28.] ityAttve'DAgame copAdAsteti rUpaM bhavati, tatra "iva sthAda:" [ 4.341.] itItvaM na bhavati dAsaMjJAbhAvAt, anyathA 'upAdita' iti rUpaM syAt / padakRtya pRcchati - avAviti kimiti- vAnuvandha rahitayordAdhoH saMjJAvidhAnaM kasmai prayojanAyeti tadarthaH, mAdhAraNyena sarveSAM 25 dAdhArUpANAM dhAtUnAM dAsajJA vidhIyatAmiti tadAzayaH pratyudAharati- dAMva - dAtaM bahiriti dAMvk dhAturlavanArtho dAdiH, tasya vakArAnubandhatvAt dAsaMjJA'bhAve tataH ktaM "dat" [4.4.10.] iti dadAdezo na bhavati, avAvityasyAbhAve cAsyApi dAsaMjJakatvAt tadAdezApatteriti dattaM 30 bahiriti rUpaM syAt / pratyudAharaNAntaramAha- daiv- avadAta sukhamiti - dev dhAtuH zodhanArthako vAnubandho bhvAdi:, tasya vAnuvantvena dAsajJA na bhavati, tatosvapUrvAt ke "dupasargAddasti kityadhaH" [ 4.4.6 . ] iti dAsakasya vidhIyamAnastAdezo na bhavati, avAvityasyAbhAve cA35 syApi dAsaMjJAyAM tAdezo durvAraH syAditi- avatta mukhamiti rUpa syAt / 'ava' ityasya sthAne kecit "a" ityAhuH tanmataM nirasyati - aviti vakAro na pakAraH iti, tena vakArasahitasyaiva niSedho na pakArasahitasya tatsthalamAhadAtirdAtizca vakArAnubandhAviti "dAMvk lavane" 40 ityadAdidatirityanena kathyate, "dev zodhane" iti bhvAdi / dAne" "dughAMgk dhAraNe" ityanayoH prayogastatra dArUpasya pratipadoktatvena dAsajJA'stu, "daMG doc Tdhe" ityeteSAM dAdhArUpatva tu AttvasaMvidhAneneti tatra dArUpasya lAkSaNikatvamiti lakSaNa-pratipadoktayoH pratipadoktasyaiva grahaNaM, na tu lAkSaNikasya iti nyAyena lAkSaNikayordA dhoriha grahaNaM 60 kathaM vyAkhyAtamiti cet ? atrocyate- gAmA-dAgrahaNevvavizeSaH * iti nyAyena dAgrahaNe lAkSaNikatva pratipadoktasvarUpavizeSAnAzrayaNAt / nanu sarveSAM dArUpANA dhArUpANAM cadAsaMvidhAne iha kathaM na bhavati - pranidArayati pratidhArayatIti, atra dRdhRbhyAM Nigi vRddhAvAri- dArayati dhAra- 65 yatIti rUpe, tayoH pra-nItyupasagaMyoge dArUpasattvAd dAsaMjJAyAM nanaMsya NatvaM kuto neti cenna - arthavadgrahaNAt arthavedagrahaNe nAnarthakasya grahaNam iti nyAyeneha va to da-ghograMhaNamiti pranidArayatItyAdI dA-dhorarthavattvAbhAvena tayordAsajJA na syAditi NatvaM na bhavati, tatra hi dArdhAgerevArthavattvaM 70 na tu dAdhoH / na caivaM praNidApayati praNidhApayatItyAdAvapi dAsaMjJA na syAt tatrApi nigi pvAgame tadviziSTasyaivArthavatvAt kiJca yatkriyAyuktAH prAdayasta pratyevopasargasvami tyasvArthasya "dhAtoH pUjArthasvati0" [3.1.1.] iti sUtrasiddhAntatatvena yathA pranidArayatItyAdau pranItyasya na dA 15 saMjJaka 'dA- 'zabda pratyupasargatvamapi tu dArizabda pratIti tathehApi pranItyasya na dAzabda pratyupasargatvamapi tu dApizabda pratIti katha Natvamiti vAcyam, ayaMvata Agamasya tadguNIbhUtatvena tadgrahaNenaiva grahaNAt yadAgamAstadguNIbhUtAstadgrahaNena gRhyante iti nyAyAt, ayamAzaya:- labdhAtmakasya 80 /
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pa03, sU06] zrIsiddhahemacandrazamdAnuzAptane tRtIyo'dhyAyaH / 167 bhAvasya nimittavazApacayApacayo vyapadezahAni na kurutaH, takSa sarvatra kriyArUpamupAdhimAdAyaiva kAle lakSaNIyam, tathA. yathA devadattasyAGgAdhikyAGgacchedI, ihApyantaraGgatvAt dA-hi- kAlo'khaNDapadArthaH, sUryaparispandAdyapAdhimAzritya kSaNa- 40 dhosaMjJAyAM kRtAyAM pazcAdutpannaH vAgamo dAvyaya dezaM na muhUrtAdivyavahAro yathA tathA nirUpAdhikAkhaNDakAlasya vartavihanti, nApyarthavatvamityadoSaH / pranidArayatItyAdau tu | mAnatva-bhaviSyatvAdinA pratyetumazakyatvAdupAdhibhUtaphUtkArA5 dAzabdamuddizya rephasya na vihitatvamapi tu RkAramuddizyAro | dinAnAvayavakapAkakriyAgatavartamAnatvAdidharmAH kAle upadheye . vidhAnamiti nAsti dAzabdasyArthatvamiti dAsaMjJA na bhavati, upacayante, upAdhidharmA upadheye bhAsante iti prasiddhayuktaH, upasargatvamapi praNidApayatItyAdI dAzabdaM prati saMbhavati, | tathAhi- jalakampe pratibimbopahitasUryamaNDalakampanaM bhAsate, 45 pranidArayatItyAdau tu dAzabda prati sa bhavati tasyAnarthaka svAta, / ityupAdhidharmANAmupadheye mAna pratyakSasiddham / prArabdhApari yadA tu praNidApayatItyAdAvapi na dAzabda pratyupasargatvamapi samAptatvaM ca vinaSTAvayavaprAgabhAvApratiyogitvasamAnAdhi10 tu dApIti NyantasamudAyaM prati pranidArayatItyAdAvapi dArIti karaNadhvaMsApratiyogyavayavakatve sati kriyApadaprayogAdhikaraNa NyantasamUdAyaM pratItyucyate tadA praNidApayatItyAdAvapi dAsaMjJA | tvam, tena bhAvibhUtakriyayonaM lakSaNAtivyAptiH, bhAvikriyAnociteti pranidApayatItyevarUpamucitamiti kaiyaTAzayaH / , yAM kriyAvayavaprAgabhAvapratiyogitvAda, bhUtakriyAyAM ca ava- 50 tathA ca praNidadataM praNidadhataM vA prayojayatItyarthavivakSAyAM / yavAnAM dhvaMsapratiyogitvAt, vartamAnakriyAyAM ca vinaSTAva dAsaMjJA syAt, dadadaM dadhataM vA praniprayojayatItyarthavivakSAyAM yavaprAgabhAvApratiyogitvasamAnAdhikaraNatvamapi vidyate dhvaM15 ca na syAditi tattvam / / 3.3.5. / / sApratiyogyavayavakatvamapi vidyata eva, tadavayavAnAM phUtkA rAdInAmanuvartanAditi lakSaNasamanvayaH siddhH| na ca sattAvartamAnA-tik tasa anti, siv, thas, tha, mit, | kriyAyA niravayavakatvAd 'AtmA'sti, parvatAH santi' 55 ityAdI vartamAnAyAH prayogo na syAt, akhaNDavartamAnatvavahe, mahe // 3. 3. 6. 1 // virahAditi vAcyam, tattatkAlikarAjAdInAM kriyAyAH sAta0pra0-imAni vacanAni vartamAnAsaMjhAni bhavanti / vayavatvena prAgabhAvapratiyogitvasamAnAdhikaraNadhvasa pratiyogi20 vikaraNaM "zidayit" [4.3.20.] ityatra vizeSaNArtham, ! tvenAnityatvamiti sAmAnAdhikaraNyenoktarAjAdikriyAvievamanyatrApi vitkaraNasya prayojanaM draSTadhyam / vartamAnA ziSThasattArUpe'rthe vizeSaNIbhUtAnityarAjAdikriyAnihAyutpa- 60 pradezA:-"sme ca vartamAnA" [5.2.16.] ityevamAdayaH // 6 // tibaMsAdAropya bartamAnatvAderupapAdanIyatvAt / tathA cAhu ----.. rabhiyuktAH- iha bhUta-bhaviSyad-vartamAnAnAM rAjJAM kriyAstiza0 ma0 nyAsAnusandhAnam-vartamAnA01 dhAtu- ThateradhikaraNamiti / harirapyAhasaMjhAmuktvA dhAtovidhIyamAnAnAM pratyayAnAM saMjJA vaktavyA, : "parato bhidyate sarvamAtmA tu na vikampate / 25 te cAkhyAta-kRbhedena dvidhA, tatra kRtAM bahutvenAgre vakSyamANa-: parvatAdisthitistasmAn pararUpeNa bhidyate // " 65 tvAt, alpatvena kriyAnvayikAlAdyabhidhAyitvena cAbhyahi- iti, tadarthastu- sarva- pacyAdidhAtvarthasAmAnyaM, parata:tatvAt pUrvamAruyAtapratyayAnAM saMjJA evocyante, tatra tAvadiha , svApekSayA'nyena vartamAnatvAdinA, bhidyate- vyAvatyaMte, pratyayamAtrasvarUpaparicayAyaM tatsaMjJApratipAdanaM, tadvidhAna tu | AtmA-- AtmasattA tu, na vikampate-niravayavatvena sanA paJcamAdhyAye tattatsUtraH pratipAdayiSyate / tatra saMjJinAM tivA- | tanatvAduktavizeSaNasambandhAbhAvena bhedAvagativiSayo na bhavatI30 dInAM bahutve'pi saMjJAyA ekatva tivAdyaSTAdazagataM vartamAnA- | tyarthaH / AtmAstIti, parvatAH santIti ca kathaM prayogastatrAha- 70 tvamekarUpameveti bodhanAya, vacanabhede'pi saMjJA-saMjJinirdezaH parvatAdisthiti:- parvatAtmAdipadArthasthitiH, tasmAt-nityazAstrakRtAmabhimata evaM anavarNA: nAmI" [1. 1. 6.] paramANvAdisamavetavizeSapadArthAtiriktapadArthasya svato vyA itivat / 'vartamAnA' iti strIliGganirdezastu vibhakti- vRttatvAbhAvAt, pararUpeNa- parasya rAjAdikriyArUpArthasya, . zabdApekSayA, ete tivAdayo vartamAnA vibhaktirityarthaH, / rUpeNa dharmeNa vartamAnatvAdinA, bhidyate-bhedapratItiviSayo 35 vartamAneti cAnvarthA saMjJA vartamAnakAlakriyAbodhakatvAt, | bhavatIti / evaM 'nama AsIt' 'tucchenAbhyapihitaM yadAsIt 75 vartamAna: kAlo bodhyo'syA ityarthe matvarthIyAcapratyayena varta- "ahameka: prathamamAsa' vAmi ca bhaviSyAmi ca" ityAdi. mAnAzabdasya nissptteH| tatra vartamAnatvaM tAvat kimityA-tayo'dhyAtmani tattatkAlasambandhabodhikA uktarItyavopakAkSAyAmAhuH- prArabdhAparisamAptatvaM vartamAnatvamiti, | padyante /
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNote [pA03, sU06 } pAtaJjalabhASye'pyayamoM vizadayya vicAritaH, tathAhi- bat 'sthAsyanti parvatAH, tasyuH parvatA:' ityAdiprayogANA[pA0 sU0 3. 2. 123.] 'ihAdhImahe, iha vasAmaH, iha | mapi darzanAt kAlavibhAgasya pratItirastyeva, sA ca na puSyamitraM yAjayAmaH' ityAdiprayogAH kriyante, adhyayanaM kevalaM tAdRzaprayoganimittikA api tU bhUta-bhaviSyada-vartamA. bAso yAjanaM ca pravRttameva tiSThati tanmadhye ca bhojanAdi-mAnAM rAjJAM yA: kriyAstAstiSThateradhikaraNamiti sviikaaraav| 5 kriyApi calati, bhojanAdisamaye cAdhyayAdInAM vartamAnatvA- | iha tAvat tiSThanti parvatA iti yaducyate tasyAyamAzaya:- 45 bhAvAdagre vartamAnatvamAdAya tathAprayogaH kriyate tanna yuktm| saMprati ye rAjAnaH santi teSAM yAH kriyAstAm vartamAnAsa kiJca tiSThanti parvatAH, svanti nadya.' iti vartamAnAprayogona | tasthitivartamAneti, sthAsyanti parvatA ityasyAyamartha:-- ita yujyate yato nityapravRtteSu kAlavibhAgo nAsti, bhUta-bhaviSyat- uttara ye rAjAno bhaviSyanti teSAM yAH kriyAstAsu bhaviSya pratidvandvo vartamAnaH kAlaH na cAtra bhUta-bhaviSyanto kAlI tISu parvatAnAM sthitirbhaviSyantI, tasthuH parvatA iti yaducyate 10 staH, nityapravRttasya bhUta-bhaviSyatvAbhAvAta, tadabhAve ca varta- tasyAyamarthaH- itaH pUrva ye rAjAno babhUvusteSAM yA: kiyA-50 mAnatvAbhAvo'pi kriyArUpatvAbhAvazcetyAzaGkayoktam-"nyA- stAsvatikrAntAsu parvatAdisthitistatkAlIneti / 'apara yyA svArambhAnapavargAt" iti| nyAyyA tveSA vartamAna-AhuH' ityAdinA kAladva yasmaiva mattA na vartamAna: kAla iti kAlatA / kutaH, ArambhAnapavargAt / Arambho'trAnapavRktaH / matAntaraM tatra bhASye itthamupasthApitam- nAsti vartamAna: eSa eva ca nAma nyAyyo vartamAnakAlo yatrArambho'napavRktaH" / kAla: 1 api cAtra zlokAnudAharanti15 iti / "na vartate cakramiSuna pAtyate, 55 ayamAzaya:- adhyayanAdi yadA pravRttaM na coparataM tadA __ na syandante saritaH sAgarAya / tasya bhojanAdikriyA nAntarIyakatvena vyavadhAyikA na bhavatI kUTastho'yaM loko na viceSTitAsti, syArambhasyAparisamAptatvena vartama natvaM bhavAn manyate, tatrApi yo hyevaM pazyati so'pyanandhaH // 1 // madhye kriyAntaraM bhavati, bhujAno hyavazyaM madhye hasati vA mImAMsako manyamAno yuvA medhAvisamataH / 20 jalpati vA pAnIyaM vA pibati, tathApi tatra yadi vartamAna kAka snehAnupRcchati ki te patitalakSaNam // 2 // 60 kAlatA yuktati manyeta, tahi prakRte'pi sA tulyaa| taduktaM anAgate na patasi atikrAnte ca kAka ! / hariNA yadi samprati patasi sarvo loka: patatyayam // 3 // "byavadhAnamiyopaiti nivRtta iva dRzyate / kriyAsamUho bhujyAdiramtarAlapravRttibhiH // himavAnapi gacchati / na ca vicchinna rUpo'pi so'virAmAnnivartate / anAgatamatikAnta vartamAnamiti trayam / sarveva hi kiyA'nyena saMkIrNevopalakSyate // sarvatra ca matirnAsti gacchatIti kimucyate // 4 // 65 tadantarAlahaSTA vA sarveovayava kiyaa| kriyApravattau yo hetustadathaM yad viceSTitam / sAdRzyAta sati bhede tu tadaGgatvena gRhyate // " iti / tat samIkSya prayuJjota gacchatItyavicArayan // 5 // iti / ayamAzayaH- ekaikA kriyA'vAntarakriyAsamUharUpA, yathaikaiva ayamAzaya:- niSpannasyArthasya bhUtatvAdaniSpannasya ca 30 pAkakiyA phUtkArAghaHsantApanatvAdibhiravAntaravayavairyuktA bhaviSyatvAnniSpannAniSpannavyatirekeNAnyasthAbhAvAda vartamAna bhavati / tathA ca bhujyAdikriyA'pi kriyAsamUharUpA, antarA- kAlAbhAvaH, tatra dRSTAntarUpeNAha-- na vartate cakramityAdi / 70 lapravRttibhi:- hasitajalpitapItAdibhiH. vyavadhAnamupeta iva-- 1 cakra parivartate iti zyogo na yuktaH, parivartanakriyAyA vicchinna iva dRzyamAno'pi, avirAmAt, na nivartate, yataH / vartamAnAyA abhAvAt, pUrvamapi tasya parivRttatvAta, evam sarveva kriyA, anyena-kriyAntareNa, sakIrNava- mizritevo- 'iSuH pAtyate, saritaH sAgarAya syandante' ityAdayo'pi 35 palakSyate, athavA pravartamAnakriyAmadhyadRSTA kriyA sadRzA ceta prayogA na yuktAH, yata iSupAtasya bhUtatva tadavayavatvena gRhyate, bhinnA cet tadaGgatvena gRhyata iti, nadInAM syandanasyApi pUrvapravRttasvAt / aya sarvo loka: kUTastha: 75 tathA cAdhyayanAdimadhyapravRttA bhujyAdikriyA tadaGgameveti siddhasvarUpo na viceSTitAsti- vartamAnatvaviziSTavyApArasvAGgamavyavadhAyakamiti nyAyAdekakriyAtvAvyAghAta:, yaduktaM- kartA nAsti, evaM yo jAnAti so'pyanandho divyadRSTiH, ki "tiSThanti parvatAH' ityAdau kAlAvibhAgAda vartamAnatA na | punaryastadanukUlamanutiSThati sa hyavikRtamAtmatattva bhAvayan 40 yuketi, tatrApi kAlavibhAgo'styeva, tiSThanti parvatA:' iti- / pratyakSIkaroti / tathA coktaM gItAsu
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 3, sU06 } ..zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / "jJAnena tu tadajJAnaM yeSAM naashitmaatmnH| . astIti tAM vedayante vibhAbA: / ... / - teSAmAdityavajJAna prakAzayati. tat param // " iti / sUkSmo hi bhAko'numitena gamyaH // 6 // " iti / . . . '. mImAMsaka:- vicArakaH, * manyamAnaH- pUrvokta kUTasthatva / / ayamAzaya:- vartamAnaH kAlo'styeva, kintu sUryo gaccha. bhAvayan, yuvA-- prajJApaTuH, medhAbI cAso samato lokapUjitaH, | bapi darzakaragatimAneva dRzyate, tadgate ratisUkSmatvAd durAt ... / 5 kA snehAnupacchati- snehenAnupRcchattItyarthaH [ArSaprayoga:], pratyakSIkata mazakyatvAt, kintu chAyAdiparivartanadarzanena 45 te patitasya pAtasya lakSaNaM svarUpa, kimiti, nAstyeva patana- sAnu'mIyata eva / evaM vartamAnaH kSaNo'pi sUkSmatvAnna lakSyate, kriyetyarthaH, tadeva spaSayati- anAgate pAte patasIti na / kintu dezAnlaraprAptyAdinAunumIyate iti / imamartha sadRSTAntakathayituM zakyate, tasyAnAgatatvena bhaviSyatvAt / mAha-bisasya vAlA idha dahyamAmA iti / ayamartha:-bise he kAka! atikAnte pAte'pi patasIti. na prayogastasyAti- dahyamAne tadIyatantavo'pi dahyanta eva. kintu sUkSmatvAd .. ' 10 krAntatvena bhUtatvAt, kriyAyA asattvAt / tathApi yadi dahyamAnatvena nAvalokyante, kintvanumIyante- bisAntargatvAd 50 samprati patasIti kathyate, tadA'yaM sarvo lokaH patati, bisadAhe te'pi dahyanta eveti / evaM kArakasannipAte himavAnapi gacchati, yataH kriyAvartamAnatvAbhAve'pi yadi ! ekekakSaNagrahaNa kriyAlakSaNA vikRtiH pratyakSeNa na tvayi patasIti vyavahArastadA sarvatrAso vyavahAra: zakyate / lakSyate, kintu tribhAvA:- triSu kAleSu. bhAvo bhAvanA kartu kriyAbhAvasya tulyatvAt / gacchatIti pryogaabhaavN| [pratyakSIkRtiH ] yeSAM te yoginaH, tAM- vikRtimastIti15 parvatAdiSu anyeSu vA sopapattikamAha- anAgatamatikArata- zabdena vedayante'nyAn pratibodhayanti, yogino hi zAlokta-55 mityanena, anAgatamiti bhaviSyakAlamAha- atikrAntamiti yogAnuSThAnaparipUta buddhayo yogajapratyakSeNa , zrInayi kAlAn bhUtaM vartamAnaM ca prasiddhameva / iti zabdatra yasya kAvizeSaNa- vidanti, ta eva vartamAnakAlamastIti rUpeNa vyapadizanti, tayA prayogo dRzyate, kintu kSaNa eka eveti tatrAnAgatAdi-: asmAbhistu so'nameya eva sUkSmatvAt, anekakSaNasamUhAtmakasya vyavahAro na saMbhavati, ekasmina kSaNe kathaM gamanAdhikiyA- | dhAtuvAdhyasya kriyArUpasyArthasya yugapadasannidhAnAt so'numAna20 sambandhaH saMbhavatIti kSaNabhaGgavAdimatenedam / tatparihAra- mAtragamya ityrthH| atha daNDa-pala-muhartAdyAtmA, khaNDakAla eva 60 mAha- kriyApravRttI yo heturiti, kriyAyA pravRttI yo hetu. / vartamAnasvAdinA vAcyaH, tadgataM vartamAnatva ca tattacchandayaMt prayojana, yathA gamanakriyAyA dezAntara prAptiH, tadartha prayogAdhikaraNatvameva, tadAdizabdazabdazakyatAvacchedakatvadezAntaraprAptirUpaphalArtha miti bhAvaH, yad viceSTita vyApAra- nirNayarItyA tattacchabdAdhikaraNatvAdInAmanugamAca na zaktyA vizeSaH, ta vyApAravizeSa samIkSya-pratyakSaNopalabhya, avinantyam / yadi vA vartamAnatvenaiva vartamAnakAlabodho'nubhava. 25 cArayan- nirvikalpya yathA syAt tathA gacchatIti vartamAna- ! middha upeyate, tadA tattacchabdAdhikaraNakAlavRttikAlatvanyA- 65. kAlikagamana bodhaka pada prayuJjItetyanvayaH / ayamAzaya:- pyadharmatvenopalakSitatattatkAlatvAvacchinne eva tivAdInAM kSaNabhaGgavAdinakasya kSaNasya kriyA sambandhAbhAvAd gaccha- zaktiH, kriyArambhAt prAk, kriyAsamAptyuttaraM ca 'adhIte, tItyAdiprayogAnupapattiruktA, sAna saMghaTate, 'so'yaM ghaTa:' / pacati' ityAdiprayogApattistu svavRttiprAgabhAvApratiyogika ityAdipratyabhijJAnAt kSaNabhaGgavAde niraste, devadattasya tva-svavRttidhvasA'pratiyogikriyA'nuyogika tvaviziSTAdheyatA30 dezAntaraprApti nirhetukA na sambhavatIti gamanakriyava dezAntara- | saMsargeNAnvayaniyamopagamAda vaarnniiyaa| 'khaNDakriyA dhAtvartha: 70 prApta nimittam tadAlambanazca gacchatIti prayogo nirbAdha eva / iti pakSe tu zuddhAdheyatAsaMsargeNavAnvaye'nyAtmAstItyAdiSu na devadattIyadezAntaraprAptyaM va kriyAyAH sattvamapyavagamyate / / doSaH, kriyAmAtrArthasya [sAmAnyata: kAlAdivizeSaNarahita vartamAnatvAbhAve ca bhUta-bhaviSyatorapyabhAvaprasaGgaH, vartamAna kriyArthasyetyarthaH] dhAtorvartamAnatvAdiviziSTakriyAyAM lakSaNAM : eva bhUtatva bhaviSyatvaM ca atipadyate, tatrAnekakSaNasamUhAtmaka grAhayanti tivAdaya ityeke, anvaya-vyatirekAmyAM ca varta35 kriyAsAtatyaM buddhayA saGkulapya gacchatItyAdi prayujyata iti / / mAnatvAdinA kAlastivAdivAcyaH, sacAnvaya-vyatirekAna- 75 matAntareNa vartamAnakAlasya sattAmAha- [ bhASye ] gama:- pacatItyAdau vartamAnatApratItyA pakSyatItyAdI apara Aha-- asti vartamAnaH kAla iti / Adityagati- | tadapratItyA ca sugamaH, anyathA pratyayAnAM vAcakatvavilopabannopalabhyata iti / api cAtra zlokamudAharanti....." prasaGga iti pare / ito'dhikaM kAlavizeSavAcyatAdivicAro"visasya bAlA iva dahyamAnA 'nyatra prapazcito mahAvaiyAkaraNabhUSaNAdAviti tata evA40 nalakSyate vikRtiH snnipaate| nurundhAtavyaH / 80
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170 kalikAlasarvajJa zrI hemacandrasUribhagavatpraNIte prakRtamanusarAma :- tiv-siv- miksu vakArasya prayoge'pratIteraprayoginazcetvAt kimiha tadanubandhakaraNaphalamiti jijJAsAyAmAha - vilkaraNaM "zidavit" [4. 3. 200] ityatra vizeSaNArthamiti anena hi sUtreNa vijitasya 5 dhAtorvidhIyamAnasya pratyayasya dvidbhAvo vidhIyate, vidvarjanaM ca 'vid' jJAnaM vinAnupapannam visvaM ca vakAretsaMjJakatvaM, tacca vitkaraNaM vinAnupapannamiti tivAdipratyayAnAM GittvA bhAvAya tatra vizvavizeSaNamupayujyate, tadvizeSaNArthameveha tivAdInAM vikaraNamityarthaH / na kevalametadeva vitkaraNa10 prayojanamapi tvanyadapItyAha- evamanyatrApi vitkaraNasya prayojanaM draSTavyamiti evaM vizeSaNatvarUpaM vitkaraNasya prayojanaM phalamanyatrApi "zidavit" 4 3. 20.] ityato'nyasminnapi sUtre draSTavyaM - svayamUhanIyamityarthaH tathA ca "uta auviti vyaJjane':" [4. 3. 57 ] ityAdAvapi 15 vitkaraNaphalaM bodhyamiti bhAvaH tenApi hi advayutasyo dantasya dhAtorvyaJjanAdI vitipratyaye autvaM vidhIyate tatrApi vitpratyayajJAnaM vitkaraNaphalamiti yAvat / idamapi saMjJAsUtra, saMjJAsUtrANAM ca vidhisUtropakArakatvameva prayojanamiti kAsyopayoga ityAkAGkSAyAmAha - vartamAnApradezAH "hame 20 ca vartamAnA" [5. 2. 16. ] ityevamAdayaH iti- "sme ca varttamAnA" [ 5. 2. 16] "nano pRSToktI sadvat" [ 5. 2. 17. ] "na-nvorvA" [ 5.2.18 ] sati" | [5. 2. 19 ] iti catuHsUtryA varttamAnAyAstattadarthaM tattacchabdayoge ca vidhAnaM bhavati, tatraiva varttamAnAsaMjJAyAH 25 prakRtasUtravihitAyA upayogaH, anyathA tatra tivAdInAmaSTAdazAnAmapi grahaNamAvazyakaM syAt, 'ladhvarthaM hi saMjJAkaraNam' ityabhiyukto kelaMghunopAyena zabdazAstraprakriyA nirvAhArthameva saMjJAvidhAnasya pratItatvAt // 3.3 6. // 35 saptamI - yAt, yAtAm, yus, yAs, yAtam yAta, 30 yAm, yAva yAmaH Ita, IyAtAm Iran IthAs. IyAthAm Idhvam I, Ivahi, Imahi // 3.3.7 // ta0 pra0- imAni vacanAni saptamIsaMjJAni bhavanti saptamIpradezA:- "icchAyeM karmaNa: samI" [5. 4. 86 ityevamAdayaH || | / ] [ pA0 3, sU0 7-8 ] saMjJAmUlaviSaye vicAryate- 'varttamAnA, bhaviSyantI, zvastanI, 40 parokSA, AzI, hyastanI, adyatanI, kriyAtipattiH' iti aSTAsu vibhaktiSu svavAcyArthamAdAya nAmakaraNadarzanAt iha ca tadabhAvAd bhavati vicAraNA- kimmUlikeyaM saMjJeti, tatra vaya tarkayAma :-- pANiniprabhRtibhiH pUrvAcAryevaMtamAnAdisthAne 'laT, liT, luT, lRT, loT, lav liG [2], luG, laG' 45 ityevaM sAnubandhAH lakArA; kalpitAH, tatra vidhyAdyartheSu liGa vihitaH, evaM ca tasyA vibhaktaranekArthatvenArthavizeSanibandhanA saMjJA vidhAtumazavayeti pUrvAcAryakrameNa tasyA vibhakaH saptamItvAt [ saptasaMkhyA pUraNatvAt] svamate saptamIsvena tadvyavahAraH kRta iti / 'yAt. yAtAm, yus' ityeva- 50 mAdayo vibhaktayaH saptamIsaMjJAH syuriti sUtrArthaH / saMjJAvidhAnasya vidhyarthatvAt tadupayogavidhipradeza grAhayatisaptamIpradezAH - "icchAyeM karmaNaH saptamI " [ 5.486. ] ityevamAdayaH iti Adipadena "saptamI cordhva mauhUtike" [5. 3. 12.] "jAtu yad yadA yadI saptamI" [ 5.4. 17.] 55 "saptamyutApyorvADhe" [ 5. 4. 21.] icchArtha saptamI-pazcamyo" [5. 4. 27.] ityevamAdIni sUtrANi saMgrAhyANi, tatra bhaTiti smRtyArUDhatvAn " icchArthe karmaNaH saptamI" ityasyollekhaH kramAnanuguNo vihito vijJeyaH // 3. 3. 7. paJcamI - tuv, tAm, antu, hi, tam ta, niva, 60 Avava. Amava tAm. AtAm, antAm, sva. AthAm dhvam, aiv, Avad Ama haiv // / 3.3 8. / / ta0 pra0- imAni vacanAni pazvamIsaMjJAni bhavanti / paJcamapradezA:- "sme pazvamo" [5431.] ityeva mAdayaH ||5|| za0 ma0 nyAsa nusandhAnam- paJcamI / sarvatrAtra prakaraNa vidhedhAyAH saMjJAyAH pUrvameva nirdezaH svapratipatyarthaH, anyathA tivAdInanUdya vattamAnAdisaMjJAvidhAnasya kAryatvena pUrva tivAdInAmullekha evocitaH syAt / atrApyasyA vibhakteH pazcamI saMjJA vidhAne mUla mugyam yadyapi RSINAM svAtantryaM 70 prasiddhamiti tatkRtau na kazvanAnuyogo vidheyastathA'pyAcAryANAM yathAsambhavaM kAryANi samUlAni bhavantIti tanmUlAnveSaNA samAyAtyeva tatra vayaM pUrvaM saptamImaMjJAsUtro kameva mUlamihApi samupasthApayAmaH, tatra hi pUrvAcAryANAM laDA za0 ma0 vyAsAnusandhAnam - saptamI0 1 AkhyAtavibhaktisaMjJAprakaraNavazAt vartamAnAsaMjJAvidhAnottaraM saptamI / dikrameNa saptamIsthAnAyA libhiH saptamotvaM dRSTamiti 75 saMjJAmAhAnena, atra ca saMjJAkrame na kiJcid vinigamakamapi prakRte'pi tanmate paJcamIsthAnAyA 'loT' vibhakteH paJcamIttra tu grantha turicchveti pratIyate, saptamImaMjJA ca kamarthamAzritya mevAsyAH paJcamIsajJAyAM mUlamiti pratIyate / adhikaM kRtetyapi nizcayena pratipAdayituM na zakyate kiJciditat / dvayAkaraNavizeSajJaH prakAzanIyam / saMjJAvidhAnasya vidhyartha | 65
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 3, sU06-11] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / 171 - tvena paJcamIvidhipradeza smArayati-paJcamIpradezA:-"sme za0 ma0 nyAsAnusandhAnam- etAH0 / 'etAH' paJcamI" [5. 4. 31.] ityevamAdayaH iti, AdinA ityanenAnupadoktAH strItvaviziSTa saMjJAbodhyA vibhaktayaH parA* 40 "icchArthe saptamI-paJcamyo" [5. 4. 27. ] "praSA'nujJA- | mRzyante, tadAdizabdAnAM buddhisthaparAmarSakatvasya prasiddhatvAt, 'vasare kRtyapaJcamyo" [5. 4. 26.] "AzisyAzI:-paJca- | tathA cAhuH padavAkyavicArapArAvArapArINA:- tadAdizabdAnAM 6 myo" {5. 4. 38.] ityevamAdIni sUtrANyudAhAryANi / buddhivizeSaviSayatAvacchinne zaktiri atrApi vidhipradezodAharaNe mUtra kramo na vivakSitaH, yathA- prakRtasUtrasya phalati tamAha- etA:- vartamAnA-saptamI. smRti tadulle khaH kRtaH, kevalapazcamI vidhAyaka sUtraM vA samu- paJcamI-hastanyaH iti / 'zitaH' ityasyArthamAha-zAnu- 45 llikhitamiti bodhyam / atrApi tuvAdI vitkaraNa zida- bandhAH iti- z it yAsAM tA: zita iti bahuvrIhiNA vit" [5. 3. 20.] ityAdau vizeSaNArtha meveti bodhyam / zit'zabdasya zAnubandhabodhakatvAt / tatra ca sati vAsta10 // 3. 3-8. // vike za nubandhatve zAnubandhatvavidhAna vyarthaM syAt. * aprApta zAstramarthavAiti nyAyenAprAptavidhAna eva zArUsya sArthakyAzastanI- diva , tAm, an. si , tam, ta, ditya vidyamAnaM zakArAnubandhakatvametAsu prkRtsuutrennaaropyte| 50 amva, va, ma; ta, AtAm, anta, thAs, AthAm, athavA vartamAnAdisaMjJAbodhyAnAM tivAdInAM vartamAnAdidhvam, i, vahi. mahiM // 3. 2. 6.!| saMjJayA saha zitsaMjJA vidhIyate prakRtasUtreNa / sajJAnAM ca ta0pra0-imAni vacanAni zastanIsaMjJAnivanti / / svato virodhAbhAvena vidhisatradvAra virodha iti na vartta15 hAstanI pradezA:- "anadyatane hastanI" [5.2. 7.} itye- | mAnAdisaMjJAbhiH saha zirasajJAyA bAdhyabAdhaka bhAvaH / ziznivamAdayaH / / mittakakAryavidhAyakeSu ca zitsaMjJasya vAstavikasya ca zito 55 / grahaNaM * kRtrimA-kRtrimayoH kRtrime kAryasampratyayaH * iti za0 ma0 nyAsAnusandhAnam- hastanI0 / divA nyAyApavAdasya ubhayagatiriha bhavati * iti nyAyasya dInAmaSTAdazAnAM vibhaktInAM 'hastanI saMjJA vidhIyate'nena / | jAgarUkatvAt, anyathA etAsveva zinimitta kArya syAnna sUtreNa, 'hyastanI' zabdArthazca bhUtAnadyatanaH kAlaH, sitya- / zavAdiSu vaastvikshitsu| zitsaMjJAyAH zidbhAvasya vA . 20 vyayamatIte'vyavahita pUrvadine rUDham, hyo bhavA stanI phalahmAha- zittvAca zitkAryamiti- zidvadbhAvavidhAnAcca 60 "sAyaM-cira-prAlle -prage'vyayAt" [6. 3.88.] iti tanaTa, zinnimittaka kArya metAsu vibhaktiH parato bhavatItyarthaH / TitvAt striyAM DI:, bhUtAnadyatanItyarthaH / AnyAyyAdutthA tathA codAharati- bhavati, bhaveta, bhavatu, abhavat iti, nAt AnyAyyAca savezAt [nyAyyamutthAnasamayamArabhya nyA bhavatIti bhUdhAtorvartamAnAyAM prathamapuruSekavacane tivi rUpam, yyasavezanasamayamabhivyApya] ya: kAla: so'dyatana ityeke, tatra tiva: zitvena "karyinadbhacaH zava" [3 4.71.] iti 25 ubhayata: sAdharA vA [atItAyA rAtreH pazcArddhanAgAminyA: zava bhavati, tasya [zavaH] vittvena ca "zidavit" [4. 3. 65 pUrvArddhana ca yukta dinamadyatanamiti pare, tadbhinno bhUtaH 20.] ityetadviSayatvAbhAvAdaGittvena "nAmino guNo'Gkiti" kAlo hyastanaH, tadvodhikA vibhaktistanI, stanazabdasya [4. 3.1] iti guNe'vAdeze ca- bhavatIti sidhyati / tAzakAlavAcakArthe prayogAt, evaMbhUtArthe vidhAnAdasyA | bhavediti bhUdhAto: saptamyAH prathamapuruSakavacane tuvi rUpam, vibhaktaridaM nAmAnvartham / etatsaMjJopayogividhipradezamAha zisaMjJAdi pUrvavat / abhavaditi bhavatereva hyastanyA: 30 zastanIpradezA:- "anayatane hyastanI" [5. 2. 7.] | prathamapuruSakavacane divirUpaM zitvAcchavi sidhyati, etacca 70 ityevamAdayaH iti, Adizabdena "ha-zazvad-yugAntaH pracchaye bhvAderudAharaNam, evaM-divAdyAdiSu zittvAt zyAdividhAnahyastanI vA" [5. 2. 13.] ityAdIni sUtrANyudAhAryANi, mudAhAryam. etacca katari, bhAva-karmavihite ziti ca "kyaH atrApi divAdInAM vitkaraNaphalaM pUrvavadanusandhAtavyam | ziti' [3. 4. 70.] ityAdi kAryamapyudAhatu zakyate, / / 3. 3. 6. // diGamAtradarzanasyaivodAharaNa prayojanavAdadhika noktam / / 3. 35 etAH zitaH / / 3. 3.10. / / 3. 10. / / 75 ta0 pra0- etA vartamAnA-saptamI-pazcamI-zastanyaH adyatanI-di, tAm, an, si, tam, ta, am, zita:- zAnubandhA veditavyA: / zittvAca zitkAryam-! va, maH ta. AtAm, anta, thAs, AthAm, dhvam, bhavati, bhavet bhavatu, abhavat // 10 // ...... ___ i, vahi, mahi / / 3. 3. 11. / /
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte _..... . [pA0 3, sU0 12] . ta0 pra0- imAni vacanAnyadyatanIsaMjJAni bhavanti / kSatvaM ca sAkSAtkaromItyetAdRzalaukikavyavahArAviSayatvameva, , adyatanIpravezAH- 'adyatanI" [5. 2.4.] ityAdayaH // 11 // vA parokSatvamiti tu nocitam; pAcakaH papAcetyupanItavidhayA 40 pratyakSAnyajJAnaviSayatvaM pratyakSAviSayatvaM ..bhAsamAnakriyAyAM za0 ma0 nyAsAnusandhAnam- adyatano0 / asminna tAdRzaparokSatvAsaMbhavAt, upanItamAnena ca sAkSAtkaromIhanItyarthe 'adya'zabda: "sadyo'dya-paredyavyAhna" [7.2. 67.] tyAkArakapratIti - sAkSikalokikavyavahArAviSayatvasyAkSateH, 5 iti sUtreNa nipaatitH| adya bhavetyarthe "sAya-cira-prAhaNe pAcakaH papAcetyAdInAM nAnupapattiH / nanu dazamastvamasItyA : prage'vyayAt". [6..3. 88.] iti tanaTa, TittvAt striyAM ! divAkyAdapyaparokSajJAnamutpadyate, tatra pratyakSatvaM sarvavAdi. 45 GI:- adyatanIti sidhyati / adyatanazca kAlo hyastanI sammatam, zabdajanyatAdRzajJAnagocarendriyAsambandhakriyAyA saMjJAvidhAyakasUtre vyAkhyAtaH, so'pi vividhaH- bhUto bhavi parokSApratyayApattiriticenna-indriyArthasannikarSasyaiva tAdRza - Syat vartamAnazca, tatra bhUtArthe evAdyatanyA vidhAnAdadyatano'pi laukikaviSayatAniyAmakateti,, dazamastvamasItyAdisthale bhUta evAdyatanyA yAcyaH, na kevalamadyatano bhUtakAla evAdya zAbdadhIsahakRtamanasaiva dazamasAkSAtkarona tu mnsetyaashyaat|| tanyA vAcyo'pi tu bhUtasAmAnyaM tasyA vAcyaM, sAmAnyabhUta athAsya parokSatvasya kvAnvaya iti vicAryate-tatra kartari 50 eva "adyatanI" [5. 2.4.] iti sUtreNa tasyA vidhAnAt, nAnvayaH sambhavati, vidyamAne pratyakSaviSaye katari' ayaM adyatanIti nAma tu hyayastanItulyakazyatvadyotanArthameva, sA papAca' iti prayogAnupapattiH, nApi kriyAyAmanvayasaMbhavaH, hi anadyatane bhUte yathA prayujyate tatheyamadyatane'pi, na tu | tasyA atIndriyatvena pratyakSaviSayatvayogyatAbhAvena tatra paro15 tatraiveti tAtparyAta, sA'pi hi na hyastana eva [avyavahita kSatvasyAnirNayAt / etaca bhASye itthaM vicAritam- "parokSe pUrvadina eva], api tu tata: pUrvasminnapi bhUte kAle na tu liT" pA0 sU0 3. 2. 1.15.] iti sUtre, tathAhi- 55 parato['dyatane bhUte / tathA cAdyatanIzabdo nAdyatanabhUtamAtra kasmin punaH parokSa liT [parIkSA bhavati ? kAle / na vai bodhakatvAbhiprAyeNa 'di tAm' ityAdau saMketito'pi tu kAlAdhikAro'sti / evaM tahi dhAtoriti vartate- dhAto stanIpratikUlyabodhanAbhiprAyeNava / adyatanIsaMjopayogi proksse| dhAtu zabdaH, na ca zabdasya pratyakSa-parokSatAyAM 20 vidhisUtramAha-adyatanIpradezA:-"adyatanI" [5.2.4.] saMbhavo'sti, zabde'saMbhavAdarthe kArya vijJAsyate- parokSe .. ityAdayaH iti, AdinA "vA'dya tanI purAdo" [5. 2. dhAtI-parokSa dhAtvarthe iti / kaH punardhAtvartha: kiyA, kiyA- 60 15.] "mAhuyadyatanI" [5. 4.. 36.] ityAdisUtrANAM yAmaparokSAyAmiti / yacaM hyo'pacadityatra liT [parokSA saMgraho bodhyaH / / 3. 3. 11. // prApnoti / ki kAraNam ? kiyA nAmeyamatyantAparadRSTA'na. parokSA- Nava. atasa. usa, thava. athasa. a. mAnagamyA'zakyA piNDIbhUtA nidarzayitum. yathA garbho nila25 Nava, va, ma; e. Ate, ire, se, Athe, dhve, e, vahe. | ThitaH / evaM sahi sAdhaneSu parokSeSu / sAdhaneSu parokSeSu bhavata: - mahe / / 3 3. 12. / / kaH sampratyayaH ? yadi tAvad guNasamudAyaH sAdhanam, sAdhana- 65 mapyanumAnagamyam / athAnyad guNebhyaH sAdhanaM bhavati, pratyakSata0 pra0- imAni bacanAni parokSAsaMjJAni bhavanti / parokSatAyAM saMbhavaH / atha yadAnena rathyAyAM taNDulodakaM dRSTam, parokSApradezA:- "zru-sada-vasbhyaH parokSA vA" [5. 2. 1.] ityevamAdayaH / / 12 // kathaM tatra bhavitavyam ? yadi tAvatsAdhaneSu parokSeSu papAceti bhavitavyam, bhavanti hi tasya sAdhanAni parokSANi / atha ya OM za0ma0 nyAsAnusandhAnam-parokSA0 / 'Nad atum' ete kriyAkRtA vizeSAzcItkArAH phUtkArAzra, teSu parokSeSu / 70 ityAdInAmamAdazavacanAnA parIkSAsaMjJAvidhAyakamida sUtram ! / evamapi papAti bhavitavyam" iti / ,, ''parokSe" [5. 2. 12.] iti sUtreNa parokSe'rthe vidhAnAdarthaH / asyAya mAzayaH- kAlena saha parokSatvasyAnvayAsambhavaH, nibandhaneyaM parokSA saMjJA / tatra parokSa yadyapi bhUtabhaviSya- tadasambandhAt / dhAtunApi na tasya sarvadA parokSatvAd vizeSaNa sAdhAraNa tathApi bhaviSyataH parokSatvamanizcitamiti bhUta- | vaiyarthyAt / kriyAyA api nAparokSatvasaMbhavaH, tasyA anu. 35 parokSasyaiveha parokSatvena vyavahAraH, 'parokSa" [5. 2. 12. mAnagamyatvAt tatrApi tadvizeSaNavayameva / evaM ca kriyA- 75 iti sUtre 'bhUtAnadyatane' ityasya sambandhAca bhUtAnadhanaparo- sAdhaneSu parokSeSu parokSA bhavatIti siddhAntaH / tatra kriyAkSArtha eva tasyA vidhAnAt parokSapadena tAdRzaM parokSatvameveha | mAdhanapadena dvayaM. vivakSyate- kriyAsiddhinimittazaktimadvivakSita vidhisUtreNa sahakavAkyAditi bodhyam / tatra paro- dravyANi kriyAsAdhikAH zakkayo vA, ubhayathA parokSApratyayaH
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 3, pU0 13 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtiiyo'dhyaayH| 173 - samucita eva / arthatadviSaye'nyaH kriyA'vAntaravizeSANAM pArasya pArokSyasaMbhave'pi bahataramana:praNidhAnasAdhyazAstrArthaphUtkArAdInAM pratyakSaviSayatAdarzanAt kriyAyAM parokSAyA- nirNayajanakazabdaracanAtmake granthe'nadyatanA'tItatvayovistArayAmityapi pakSaH sAdhIyAnevetyuktam / ata eva pazya mRgo kriyAyAmasattvena ca parokSottamapuruSaprayogAsaGgateH / evaM ca dhAvatIti prayoge dhAtvarthavyApAra prAdhAnyavAdinAM mate utkaTa- vivakSAvazAdevedRzAH prayogAH snggmniiyaaH| eSAM pratyayAnA 5 dhAvanasya izikarmatvamupapadyate, laukikapratyakSaviSayatAyA eva / vivakSAdhInatvasvIkArAdeva hyo'pAkSIdityatra bhUtatvamAtra- 45 dRzyarthatvAt, anyatra dRzenisAmAnyArthatve'pi prakRte cAkSuSa- vivakSAyAmadya tanIsaMjJakaH pratyayaH, anyathA hya:kAlasyAnadyapratyakSaviSayatAyAmeva tatprayogAt / etacca hariNApi prati- tanatvena hyo'pacadityeva gyAt, pAke bhUtatvasAmAnyavivakSayA pAditam adyatanyAM jAtAyAM pazcAt hya:padArthanAnvaye'nadyatanapratItA'kamAt sadasatAmeSAmAtmanA na samUhinaH / vapi jAtasaMskArasya nivartayitumazakyatvena tAzaprayoga10 sadvastu viSayanti sambandhaM cakSurAdibhiH // " iti / / saGgateH / 50 asyAyamAzaya:- dhAtvarthavyApArA: kramAdutpadyamAnA- parokSAsaMjJAmuktavA tadupayogividhisUtrANi nidarzayatinAm, ata eva sadasatAM kecidavAntaravyApArA: santa: varta- parokSApradezA:-"zra-sada-basabhyaH parokSAvA" [5.2. mAnAH, kecidasanto'tItAH, ata eva vidyamAnAvidyamAnA- 1.] ityevavAdayaH iti, anena sUtreNa bhUtArthebhyaH zru-sad nAmAtmanA svarUpeNa mamUhinaH avayavasampannA na santi, vasubhyaH parokSAsajJakA: pratyayA vidhIyante, Adizabdena 15 tathApi sadvastUviSaya:- vidyamAnapadArthaviSayazcakSurAdibhi- ! "kRtAsmaraNA'tinihnave prokssaa|" [5. 2.11] "parokSe" 55 rindriyaiH sambandhaM yAnti-gRhyante iti / evaM ca pratyakSAnaha* : [5 2. 12 ] ityAdayaH sagrAhyAH / / 3. 3. 12 // tve'pi svabhAvAt pratyakSaviSayateti bhavati teSAM pArokSya-- sambhavaH, teSAM pratyakSaparokSaviSayatvasvIkArAdeva sdsdp-| AzI:-kyAtU, kyAstAm. kyAsusa, kyAsa, topapattiH / na caivamavayavadvArA kriyAyA pratyakSatvasvIkAre | kyAstam, kyAsta, kyAsam, kyAsva, kyAsma; 20 tasyA atIndriyatvakathanaparabhASyagranthavyAkopaH zaGkanIyaH, sISTa, sIyAstAm, sorana, sISThAsa, sIyAsthAma, avayavapratyakSatvasya samudAye samAropa: kAryasiddhayartha, na tu 3.13.|| 60 doSApAdanArthamiti tadAzayAt, Aropasya kAryasiddhimAtra ta0 pra0- imAni vacanAni AzI.saMjJAni bhavanti / prayojanakatvasyAcAryaH svIkArAt / 'pazya mRgo dhAvati' : kikaraNaM "nAmino guNo'piGati" [4. 3. 1.] ityAdiSu ityAdiprayogAnusAraM vyApArasya dhAvanakriyAyAH] lauki vizeSaNArtham / AzI:pradezA:- "AziSyAzI:-pazcamyo" 25 kaviSayatAzAlitvasya sakalatAntrikasammatatvena tatra vivaadaabhaavH| yadi ca dhAvanajanya phalameva tatra izika ti strI ! [5. 4. 38.] ityAdayaH // 13 // kriyate tahi dhAtoApAramukhyArthatvavyAghAtaH, 'prakRta: kaTa za0 ma0 yAsAnusandhAnapta- AzI:0'kyAt' 65 saH' ityapi AdikarmAtItatvena samudAyAtItatvamanAropyopa- ityAdInAM pratyayAnAmAzI:saMjJA vidhIyate'nena sUtreNa, "A pannam / itthaM ca kriyApArokSyamavayavadvArakameva sUtrakAra. ziSyAzI:-paJcamyo" [5. 4. 38.] iti sUtreNAzIrarthe 30 tAtparya viSaya iti sarvamanavadyam / vayaM tu brama:--vivakSAdhInA vidhAnAdeSAmazI:saMjakatvam / bhaviSyadarthA''zasanamAzI:, eva vartamAnatva-bhUtatva-maviSyatva-parokSatvAdivyavahArA:, evaM anye tu zubhAzaMsanamevAzIriti kathayanti, tanna mRSISTa' ca kriyAyA bhUtAnadyatana-parokSasvavivakSAyAM 'Na atus us' ityAdAvAzI:prayogAnApatteH / kyAdityAdAvanubandhasyA- 70 ityAdayaH pratyayAH, iyAMstu vizeSa:- yatra yo'za upekSyate tatra saJjanaM kinimitakAryasiddhayarthamiti bhUyAdityAdI guNo na / tadatiriktadharmapuraskAreNavAnvayabodhaH, ata eva "adhyAsta | AzIvidhisUtra pradarzayati- AzI:pradezA:- "AziSyA35 sarvatuM sukhAmayodhyAm" ityaadipryogoppttiH| zo:-paJcamyo" [5. 4.38.] ityAdayaH iti, Adiatreda vicAryate- parokSAyA uttamapuruSe kathaM prayogaH, zabdena "AziSi tu-hyostAtaG" [4. 2. 116.] "A. svavyApArasya svaM prati pArokSasya kathamapyupapAdayitupazakya- ziSINaH" [4. 3. 107.] ityevamAdIni AzI:saMjJake 75 tvena cyAtene kiraNAvalomudayanaH" ityAdisvakRtakiraNA- pratyaye kAryavidhAyakAni sUtrANi samrAhmANi, saMjJAyA na dhalIgranthapuSpikAyAmudayanAcAryaprayogasya kathaM saGgatiH, / kevalaM tatsaMjayA pratyayavidhAnArthatvamevA'pi tu tatsaMjJAkRta40 anyatra viSayAntarasaJcAraprabhRticittavyAsaGgAdinA svavyA- | yAvadvyavahAramAtrArthatvamiti svIkArAt // 3.3.13. / /
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 174 25 kalikAla sarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte zvastanI - tA, tArau, tAras, tAsi, tAsthas, tAstha, tAsmi, tAsvas, tAsmas, tA, tArau, tAras, tAse, tAsAthe, tAdhve, tAhai, tAsvahe, tAsmahe // / 3. 3. 14. // ta0 pra0- imAni vacanAni zvastano saMjJAni bhavanti / zvastanIpravezA:- ''anadyatane zvastanI" [5. 3. 5. ] ityeva | mAdayaH // 14 // za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - zvastanI0 / 'tA tArI' ityAdInAM pratyayAnAM zvastanIsaMjJA vidhIyate'nena 10 sUtreNa / tatra zvaHzabdo'vyavahitAgAmidinabodhakaH, zvo bhavA ityarthe zvastanIzabdaH "sAyaM ciraM prAhNe prage'vyayAt" [6. 3.88 ] iti sUtreNa tanaTi sidhyati / evaM ca yadyapi vo bhAvinyarthe evAsyAH prayogo labhyate, tathApi "anadya tane zvastanI" [5. 3. 4.] iti sUtreNa vartyatyanadyatane 15 vidhAnAd bhaviSyadanadyatanakAle evAsyAH prayogaH, tatra zva:zabdasya bhaviSyadagrimadinavAcakatvasya siddhatvenAgrimapadebyavahitatvasyAvivakSayA svastanIzabdo'pi bhaviSyadanadyatanakAlArthatvabodhaka iti bodhyam / tathA ca bhaviSyadanadyatanakAlavivakSAyAmevAsyAH prayogo bhaviSyatvasAmAnyavivakSAyAM 20 bhaviSyadadyatanatvavivakSAyAM ca bhaviSyantyAH prayoga iti spaSTIkariSyate'grimasUtravyAkhyAyAm / zvastanIsaMjJopayogi vidhisUtramAha- zvastanI pradezA:- "anadyatane zvastanI" [5. 3. 5.] ityevamAdayaH iti, Adipadena "paridevane" [ 5. 3. 6. ] iti sUtra saMgrAhyam // 33. 14. / / bhaviSyantI - syati, syatas, syanti, syasi, syathas, syatha, syAmi syAvas, syAmas; syate, syete, syante, syase, syethe, syadhve sye, syAvahe, syAmahe | 3. 3. 15. [ pA0 3, sU0 14-16 ] bhAvastasya pratiyogI yaH samayaH - AgAmikAla:, tasminnutpattiryasya tAdRzatvamityarthaH / bhaviSyatvasyotpattighaTita svAdeva yeSAM mate nazyatyAdidhAtUnAM nAzamAtramarthaH, teSAM vidyamAnaprAgabhAvapratiyogitvaM bhaviSyatvamityetAvanmAtroktau 40 vo bhAvinAzake ghaTAdI parazvo maGkSyatIti prayogApatiH. vartamAnaprAgabhAvapratiyogini ghaTanAze parazvaH kAlavRttitvasya sattvAt / yadi ca parazvastana kAlasya vidyamAnaprAgabhAve bhAkAGkSAvaicitryAt sarvatrAnvayo'bhyupagamyate, prakRte ca prAgabhAve tasyAvRttitvAnnAnupapattirityucyate tadA zvobhAvinAzake'pi 46 zvo naGakSyatIti na syAt tannAzaprAgabhAve zvastana kAlasambandhabAdhAt, bhaviSyatve utpattighaTite svIkRte ca sarvatrAkAGkSAvazAdanvayAbhyupagame niruktasthale nAzotpatteH parazvastanakAla sambandhabAdhAt na paravo nakSyatIti prayogApattilezo'pi / yatra cotpattireva dhAtvarthaH, tatrotpattyaghaTitameva 50 bhaviSyatvaM nirvatavyam, anyathA dvedhotpatterbhAnaprasaGgaH / ida vavadheyam - ihAdya ghaTo bhaviSyatItyAdI dezakAlavizeSAderadhikaraNatvena dhAtuvAcyotpattyartha evAnvayo'bhyupeyaH, na tu bhaviSyatvaghaTakaprAgabhAve utpattyAzraye vA, tathA sati kapAlanAzajanyaghaTanAsthale iha kapAle ghaTadhvaMso bhaviSyatIti 55 prayogApatteH, ghaTarUpa pratiyogyAtmakaghaTadhvasAbhAvasya kapAle satvAt / eva zvobhAvanyadya bhaviSyatIti prayogaH prasajyeta, adyatana kAlavRttitvasya prAgabhAve sattvAt / evaM bhavane zvaH samutpadya parazvaH prAGgaNe gamiSyati yaMtraM prAGgaNe parazvo bhaviSyati caitra ityApadyeta, utpattimatazcaitrasya prAGgaNavRtti- 60 tvAt parazvastana kAlavRttitvAcca / utpattighaTitabhaviSyatvasvIkAre tu caitrasya parazvastana kAlavRttitve'pyutpattestatkAlAvRttitvAnna kAcidanupapattiH / zvaH zabdAprayoge bhaviSyatvasAmAnyavivakSAyAM bhaviSyantyA eva prayogo na zvastanyAH // / 3. 3. 15. / / kriyAtipattiH- syat syatAs, syan, syas, syatam, sthata, syam, syAva syAmaH sthata, syetAm, 3) bhaviSyantIpravezA:- "bhaviSyantI" [ 5. 3.4.] isyA syanta, syathAsa, syethAm syadhvam, sye, syAvahi, ta0 pra0-imAni vacanAni bhaviSyantIsaMjJAni bhavanti / vayaH / / 15 / / syAmahi // 3. 3. 16. // za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - bhaviSyantI0 / 'sthati syataH' ityAdInAM bhaviSyantIsaMjJA vidhIyate / "bhaviSyantI" [5. 3 4] iti sUtreNa vartsyati kAle vidhAnAdeSAM pratya35 yAnAM bhaviSyantIti yathArtha nAma, bhaviSyatvaM ca vidyamAna 65 ta0 pra0- imAni vacanAni kriyAtipattisaMjJAni 70 bhavanti / kriyAtipattipradezA:- "saptamyarthe kriyAtipatta kriyAtipattiH " [ 5. 4. 8.] ityevamAdayaH / / 16 / / za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - kriyAtipattiH0 / 'syat prAgabhAvapratiyogisamayotpattikatvam, vidyamAno yaH prAgasyatAm' ityAdipratyayAnAM kriyAtipattisaMjJA vidhIyate'nena
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 3, sU017] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / 175 sUtreNa; kriyAyA atipattiraniSpatti:-kriyAtipatti:, bhavi- ehi manye- rathena yAsyasi, nahi yAsyasi, yAtaste 40 dhyadarthAd bhUtArthAca dhAtoH kriyAyA anabhinivRttI satpAM piteti prahAse yayAprAptameva pratipattiAtra prasiddhArtha viparyAse kriyAtipattividhIyate "saptamyarthaM kriyAtipattau kriyAti- kizcinibandhanamasti, rathena yAsyasIti bhAvagamanAbhidhAnAt pattiH15. 4. 8.1 iti sUtreNa, tathA ca kriyAtipattyarthe | prahAso gamyate, nahi yAsyasIti bahirgamana pratiSidhyate, .5 vidhAnAdevA'syAH kriyAtipattisaMjJA / yadyapi eva svIkAre / anekasminnapi prahasitarica pratyekameva parihAsa ityabhidhAna parasparAzrayatvadoSa: saMbhavati, kriyAtipatirUpe'rthe vidhAnAt yazAta 'manye' ityekavacanameva, laukikana prayogo'nusatavya 45 kriyAtipattisaMjA, kiyAtipattisajJakatvAca kriyAtipatyarthe / iti na prakArAntarakalpanA nyAyyA // 17 // vidhAnamitirUpaH, tathApi vyAkaraNazAstrasya na zabdaniSpA- ! 20 ma.nyAsAnusandhAnam-zrINi "vartamAnA mAnyA dakatvamapi tu niSpannAnAmeva zabdAnAmarthabodhAya prakRti- tiva tasa, anti," [3. 3.6. / ityAdi sUtraraNAdazAnAM 10 pratyayAdivibhAgakalpyakatvamityasyArthasya bahuzo vyAkhyAta. , vibhaktInAM pratyeka vartamAnAdisaMjJA vidhIyante, teSu navAdyAnAM : tvena sthitasyaiva kriyAtipattibodhakatvamya zAstreNAnuvidhAna- parasmaipadasaMjJA navA''dyAni zatRkkasU ca parasmaipadam" [3. 50 mityutpattI japtau nA parasparAzrayatvAbhAvenAdoSo bodhyA, ! 3.16.] iti sUtreNa vidhAsyate pareSAM navAnAM cAtmanepadaevaM vartamAnAdau sarvatra doSoddhAro vijeyaH / suvRSTizveda / saMjJA pirANi kAnA''nazI cAtmanepadam" [3. 3. 10.] bhaviSyata sabhikSamabhaviSyadityAdiprayoge suvRSTikartRkabhavana- . iti satreNa vidhAsyate. iti pratyeka vartamAnAdInAM dvidhA 15 kriyAyA anabhinivRttinimittAyAH subhikSa kartRkA'nabhivRtti- ! vibhAgo'GgIkRtaH, tatra pratyekasmina vibhAge nava vadhanAni,... nivatteH spaSaM pratIyamAnatvena kriyAtipattisaMjJAyA yathAtha- teSAmapi tridhA vibhAga:prathama-madhyamottamabhedenAbhISTaH, tasyaiva 55 tvam. saMjJAmuktvA tadupayogividhipradeza nirdizati- kriyA- vibhAgasyArthavizeSe prayogArthamidaM sUtram / tatra 'zrINi tipattipradezA:- "saptamyartha kriyAtipattiH" [5. 4. : trINi' iti na vIpsArthe dvivecanamapi tu eka tripadaM tritvA 8. ityevamAdayaH iti, Adipadena "bhUte" [5.4.10.] | vacchinnAvayavakasamUdAyaparamiti trINi trika 20 "votAt prAka" [5. 4. 11.] iti sUtra sNgraahye| itthaM tadeva spaSTIkariSyate- zrINi zrINi vacanAmItyuktyA 1 - tyAdivibhaktisaMjJAvidhAnaM pUrNam / / 3. 3. 16. // tathAsya sUtrasya sannihitasUtroktapratyayamAvaviSayatvamiti 60 bhramasya vyudAsAyAha- sarvAsAM vibhaktonAmiti / anyazrINi trINyanyayuSmadasmadi // 3. 3. 17. // yuSmadasmadi' iti padamarthaparamityAha- anyasminnarthe ta0pra0- sarvAsAM vibhaktInAM trINi trINi vacanAni ityAdinA, tathA ca na tacchandaprayoga eva tAni tAni vaca* anyasminnarthe yuSmadarthe asmadarthe cAbhidheye yathAkramaM pari- nAnyapi tu tadarthavivakSAmAtre, tathA ca kiM pacasi ?' ityAdI. 25 mAdhyante / anyatvaM yuSmadasmadapekSaM saMnidhAnAt / yuSmaccha- svazabdAprayoge'pi madhyamapuruSopapattiH / yathAkramamiti- 65 dopasaSTArtho yuSmadarthaH, tena bhavacchabdenarocyamAno na prathama trikamanyArthe zabde prayujyamAne tadarthe vA vivakSite yuSmadarthaH / sa pacati, to pacataH, te pacanti, pati, pacataH, | paribhASyate, madhyama trika yuSmadarthaM prayujyamAne vivakSite bA pacanti; sa pacate, tau pacete, te pacante; pacate, pacete, paribhASyate, uttama trikamasmadarthe prayujyamAne vivakSite vA * pacante, bhavAn pacati, bhavantau pacataH, bhavantaH pacanti; paribhASyate iti bhAvaH / 'paribhASyate' ityuktyA cAsya .. 30 ityAdi / yuSmadi- tvaM pacasi, yuvAM pacathaH, yUyaM pacatha; sUtrasya paribhASAsUtratvaM sphoritam, tathA ca vartamAnAdi. 30 pasi, payarthaH, pacaya; tvaM pacase, yuvA pacethe, yUyaM pacave; | vidhAyakasUtrasahakArakatvamasya phalati, etarasUtrasahakAreNa pacase pacethe, pacadhve / asmadi-ahaM pacAmi, AvAM pacAvaH, | vartamAnAdividhAyakasUtraH "sati" [5. 2. 19.] ityAdi vayaM pacAmaH; pacAmi, pacAvaH, pacAmaH; ahaM pace, AvAM | bhividyamAnakiyArthAd dhAtoranyArthe vAcye vartamAnAprathama. pacAyahe, vayaM pacAmahepace, pacAbahe, pacAmahe / eva srvaasu| | puruSasya vidhAnaM bhavati, paribhASAsUtrANAM vidhisUtraiH sahaka.. 35yayoge prayayoge ca zavaparAdhayameva vacanamatidizyate-sa | vAkyatAsvIkArAt / "anyasminnartha' ityuktaM tatrAnyatvaM ca 75 ca tvaM ca pacayaH, sa cAhaM ca pacAva: sa ca tvaM cAhaM ca kevalAnvayi, svetarApekSayA sarvasyAnyatvAditi yuSmadasmadarthapacAmaH / kathamatvaM tvaM saMpadyate-anahamahaM saMpadyate-tvadbhavati yorapyanyatvaM bhavatIti ko'rtho'trAnyArthatayA'bhimata ityA. madbhavati ? yuSmadasmadorgoNaravAta, svama dezo tu zambamAtrA- | zaGkAyAmAha- anyatvaM yuSmadasmadapekSamiti- anyatvasya - zayaravAd bhavata eva / nityasApekSatvenAvazyaM pratiyogina AkAGkSodeti, tatra upa
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalikAla sarvajJazrI hemacandrasUribhagavatpraNIte vinA'pi yuSmadaH prayogaM tadartha sAmAnAdhikaraNyavivakSAmAtreNApi dvitIyatrika mudAharati pacasItyAdi / yuSmadarthasAmAnAdhikaraNye samudAharati- ahaM pacAmItyAdinA evaM sarvAsviti- vartamAnAmAtrodAharaNenAnyAsu vibhaktiSvapi prathamAditrikodAharaNAni svayamUhyAnIti bhAvaH / evamekaM - 45 kamanyAryAdiyoge vyavasthA muktvA yatrAnyayuSmadasmadarthAnAM sAGkaryaM tatra kA vyavastheti jijJAsAmapanayannAha - dvayayoge trayayoge ceti yatra ca anyAyaM yuSmadarthayoH, anyArthasmadaryayoH, yuSmadasmadarthayorvA sahakasyAM kriyAyAM yogaH, yatra vA sameSAmekatra yogaH, tatra sUtroktarItyA parazabdanimittakameva 50 trikaM bhavatItyarthaH / zabdaspardhAvityasya sarvAdipAThAnusArizabdapUrvaparavipratiSedhAt prakRtasUtrapAThAnusArizabdapUrvaparavipratiSedhAditi vA'rthaH ubhayathAdhyavasthAyAM bhedAbhAvAt / parAzrayameva vacanamiti parapaThitazabdArtha sAmAnAdhikaraNyanimittakameva vacanaM trikam, atidizyate anena 55 sUtreNa paribhASyata ityarthaH / tathA codAharati- sa ca sthaM ca pacathaH iti - atra pacikriyAyAM tadarthaM yuSmadarthaM yorubhayoH saha kartRtvamiti yuSmadarthasAmAnAdhikaraNyanimittakaM dvitIya sthita parityajyAnupasthitakalpane mAnAbhAvaH iti nyAyenopasthite yuSmadasmadI evaM pratiyoginI parikalpanIye iti yuSmadasmadarthApekSayaiva tadanyArthI vivakSita iti bhAva:, tadAha- sannidhAnAditi- sannidhAnaM ca sAmIpyaM samIpo5 pasthAnAdityarthaH / nanvevamasmadarthAtirikte sarvatra yuSmacchandasya prayogAt sarvasya padArthasya yuSmadarthatvamiti yuSmacchando'pyavyAvarttaka iti cedAha - yuSmacchandopasRSTArtho yuSmadarthaH iti- yuSmacchabdenopasRSTo - vizeSito yo'rthaH sa yuSmacchandArthaM iti bhAva: / tathA ca buddhiviSayatvopalakSitasaM bodhyatAva10 cchedakadharmAvacchine yuSmadaH zaktyamyupagame'pi yadi yuSmacchabdena tadarthasya pratipipAdayiSA tadeva bhavati madhyamatrikaM nAnyadeti phalati evamartha vivakSAyAH phalamAha - tena bhavacchadenocyamAno na yuSmadarthaH iti bhavacchabdasyApi sambodhyatAvacchedakadharmAvacchinne zaktisattve'pi na tadarthasya 15 yuSmacchandopasRSTArthatvamiti na bhavati bhavadarthe vAcye madhyamapuruSaprayoga iti bhAvaH bhavacchabdazcaivamanyArtha iti tadyoge prathamatrikasyaiva prayogaH, tathA ca bhavAn pacatItyeva prayogo na tu bhavAn pacasIti / arthagrahaNAca "kimasi vismarasi smarasAyakAn" ityAdiprayoge'sIti padasya yuSmadarthapratipAtrikameva bhavati / sa cAhaM ca pacAvaH iti- atra tadarthA20 dakatvena bhavati dvitIyatrikasya prayogopapattiH evaM "nAsmismadartherubhayo: kartRtvamiti paratvAdasmadarthaM sAmAnAdhikara- 60 rame ! kiM pratArayasyevam" ityAdAvasmIti padasyAsmadartha- vyAzrayameva tRtIya trikaM bhavati, evaM 'tva cAhaM ca pacAva: ' bodhakatvena tatprayoge uttamapuruSaprayogopapattiH / kramaza * ityapIhodAhAryam, tatrApi dvayayogasya samatvAt / yatra trayaudAharati- sa pacatItyAdinA tacchandasya buddhisthaparAmarSa- yogastatrAha sa vatva cAhaM ca paJcAmaH iti - atra trayAkatvena yuSmadasmadarthopasthApakatve'pi prakRte yuSmadasmacchandopa- NAmapi sattve'smada eva paratvAt tadAzraya tRtIya trikameva 25 sRSTArthabodha bhAvenAnyatvameveti bhavati prathamatrikasyaiva tadyoge bhavati etaca sahotI satyAM jJeyam, yatra sahotirnAsti 65 prayoga: / 'anyasminnarthe' ityAdirUpeNArthaparatayA vyAkhyAnasya tatrakazeSAbhAvAt pratyeka kriyA bhaviSyatIti sa ca tvaca prayojanaM skorayati - pacati paJcataH, pacantIti tadAdi pacati ca pacasi ceti, evaM sa cAha ca pacati ca pacAmi zabdAghaTitaprayogeNa / tasyAyamAzaya:- vinApi tadAdipada ca, tvaM cAha ca pacasi ca pacAmi ca sa ca tvaM cAha ca tadarthasya vAcyatvena vivakSaNAdiha bhavati prathamaMtrikasya prayoga pacati ca pacasi ca pacAmi ceti etaccaikadezino matam / 30 iti / parasmaipadaprathamaMtrika mudAhRtyAtmanepadaprathama trikamudA siddhAntI tu kartrAH saha vivakSAbhAvAdekazeSAbhAve'pi kriyAyA 70 ekatvena tatraikazeSaH svabhAvasiddha eveti puruSavyavasthA spardheneva bhaviSyatIti sa ca tvaM ca pacathaH' ityAdyeva bhaviSyati / sa ca tvaM vetyanayorekazeSAbhAve yutrAmiti ekarUpAbhAve'pi kiyAyA ekatvasya svabhAvasiddhatayA ekaiva kriyA prayokSyate, tatra ca paratvAt puruSavyavasthA bhaviSyati / paramatvaM pacasi, 76 paramAha pacAmItyatra ca yuSmadasmadarthayoH prAdhAnyasattvAt tannibandhanaiva puruSavyavasthA | atitva pacati, atyahaM pacatItyatra ca yuSmadasmadoranyapadArthaM pratyupasarjanatvAdanyapadArtheneva sAmAnAdhikaraNyamityanyArtha eva pradhAnamiti tadanugAminyeva puruSavyavasthA / vipratyayasthale puruSavyavasthAM darzayituM 80 | 176 [ pA0 3, sU0 17 ] harati- sa pacate ityAdinA / tacchandArthe samudAhRtya bhavachabdena yoge samudAharati tasya yuSmacchandArthatAbhramanyudAsArtham - bhavAn pacatItyAdi / ityAdIti- 'bhavAn pacate' ityAdikam, devadattaH pacatItyAdikaM vA prAtistika35 mudAharaNaM svayamUhyamiti bhAvaH / evaM prathamaMtrika mudAhRtya dvitIyatrikamudAharati yuSmadIti prakRtya- yuSmadarthe vAcye yathetyarthaH / tvaM pacasIti pacdhAtUttareNa sipratyayena yuSmadartha evocyate, ata eva svamityanena saha tadarthasya kartuM rabhedaH, tvadabhinnakako vartamAnakAlikaH pAka ityarthAt 40 tathA ca yuSmadarthasAmAnAdhikaraNyAd bhavati dvitIyatrikam /
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA03, sU017] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / 177 zaGkate-kathamatvaM tvaM sampadyate, anahamaha saMpadyate- vidvAyase' ityAdI yuSmado dhAtusAmIpyenoccAraNAdupoJcA. tvadbhavati, maddhavatIti, ayamAzaya:-- tvadbhinnasya vastunaH ritapadatvamiti bhavatyeva madhyamavacanam, 'svadyate' ityAdau tu svatsampattirihAsyAyate, tatra sampadyate: kartRtvaM tvacchande | dhAtuzarIraghaTitatvameva yuSmacchadasya, na tu tatrAkhyAtasya pratIyate iti tadAzrayeNa dvitIyatrikeNa bhavitavyaM, kathamatra | yuSmadarthasAmAnAdhikaraNyaM nApi tvadya-madyadhAtovihitAkhyAta5 prathamatrika prayujyate iti, prakRti-vikRtyorabhedavivakSAyAM | pratyayAnAM vAcyatvamarthadvArakaM tat tu tvatsadRzasya catrAdi-45 ccipratyayo vidhIyate, tatra prakRtyAzrayaM prathamaM trika vikRtyA- rUpAnyasyaiveti ko'vakAzazvodyasya / atha cinmadhyamottamazraya ca madhyamaMtrika prApnoti, kintu prakRtereva sampatto kartR- puruSayoya'tyAso laukikaprayoge dRzyate, tadupapattiH kathamiti tva vivakSitamiti tadAzrayeNa prathamatriNava bhAvyam, nanU- pradarzayitumAha-ehi, manye ratheneti- kazcit kazcit pari bhayorabhinnatvena vikArasya tvamityasyApi tatra kartRtvamastye-hasannAha-rahi ihAgaccha, manye tvadAzaya bhAvaye; tamevAzayaM 10 veti tadAzrayeNa madhyamatrikeNa kuto na bhUyata iti cedavAha-- | svoktyA'nuvadati- rathena yAsyasi rathena yAsyAmIti 50 yuSmadasmadogaNitvAditi, ayaprAzaya:- yuSmadbhinne yuSma- bhAvayasItyartha:, kintu nahi yAsyasi, gamananiSedhe hetumAhadartha Aropyate, tathA ca tadartho goNa iti - goNamukhghayo- yAtaste piteti-te pitava rathena yAta iti rathAbhAvAd muMkhye kAryasampratyayaH * iti nyAyena AropitayuSmadarthasya / rathena tava yAnamasaMbhAvitamityarthaH / atra paramataM khaNDayan gauNasya neha grahaNamityanyArthanibandhana prathamatrikameva bhavi- | svAzayamAha-iti prahAse yathAprAptameva pratipattiAtra 15 pyati / nanveva gauNayoryaSmadasmadostvamAdezAvapi ma bhavi- / prasiddhArthaviparyAsa kicinibandhanamastIti-- iti-65 pyata iti cedatrAha- svamAdezo hi shbdmaatraashrytvaad| pUrvoktarUpe, prahAse- parihAse, yathAprAptameva- svabhAvasiddhabhavataH iti- gauNamukhyanyAyasyArthAzrite kArye pravRttiH, artha meva, yathA syAt tathA, pratipatti:- pratipipAdayiSitArthaeva hi gauNatvaM mukhyatvaM ca, tva-mAdezau tu zabdayobhavato na / pratItirbhavati, iti prasiddhasya- lokapratItasyArthasya vipatvarthanibandhanAviti tatra nAsti gauNamukhyanyAyapravRttiviSaya-ryAse-- vaiparItye- yuSmadarthatAnyArthatayovinimaye, kizcita20 teti bhAvaH / nanu sAdRzyasthale upamAnopameyayostAdAtmyAt / svabhAvAdanyad nibandhanaM- kAraNaM naastiitynvyH| nanu vinA 60 tvamivAcarati ahamivAcaratItyavAkhyAtArthavAcitvaM yuSmada- . vizeSavacanamatra prahAsa iti kathamavagamyeta, tattvakathanasyApi smadorapi, tena tvadyase madyase iti bhavitavyam, prayujyate ca | saMbhavAditi cedavAha-rathena yAsyasoti bhAvagamanAbhidhAtvadyate madyate iti, yathA vidvAnivAcaratIti vigrahe kyaG nAt prahAso gamyate iti-rathena yAsyasIti zabdena tvadIyo "so vA luka ca" [3. 4. 27.] iti saluki- 'vidvAyate' bhAvo mayA'bagata iti sUcanena tavAbhiprAyAvagatyA mayedaM kathyata 25 iti, evamihApi yuSmadasmadoH kartRtvAt tadAzrayeNa trikeNa | iti sUcanA prahAso vijJAyata ityarthaH. atra 'bhAvigamanAbhi- 65 bhAvyamiti cena, bhedaprAdhAnyAt / kimucyate bhedaprAdhAnyA- dhAnAd' ityapi pATha: sambhAvyate, nahi yAsyatIti bahirgamanaM diti ? tadbhinnatve sati taddharmavatvaM hi tAdAtmyam, tatra tat / pratiSidhyate iti-gamanasya saMbhAvitatve'pi bAhyarUpeNa gamanatadanyataracchakyaM pradhAnayituM bhedamabhedaM vA, iha prAdhAnyena bheda | sya pratiSedho na tu vAstavika iti hetorapi prahAso gamyata itya AdhIyate, kyaGpratyaye cikoSite tvabheda: / kathaM puna rekasmin | nuSataH / manyatesttamapuruSeNa saha tasyaikatvamapi paravidhIyate, 30 prayoge ubhayamAzrayituM zakyam ? zakyam. yathA "pUjA- tabAha-anekasminnapi prahasitarIti-prahasitari dvitve bahu- 70 ''cAryaka-bhRtyutkSepa-jJAna-vigaNana-vyaye niyaH" [3. 3. 31.] tve ca dvivacana bahuvacanayoH prAptiriti tatraikatvaM paravidhIyate, iti sUtre 'niyaH' iti pade bhedaprAdhAnyAt dhAtubhinnatvamA- | kintu abhidhAnasvabhAvAt pratyekameva parihAsakati tadanudAya nAmasaMjJA, abhedaprAdhAnyAta dhAtusaMjJayA iy AdezaH / / sAramekavacanaM nyAyaprAptameveti na tatraikatvasya viziSya vi. taduktamabhiyukta: dhAnamAvazyakam / manu yadi militarItyA dvikartRko bahu35 zabdAnAM jJaptirutpattiH syAtAM syAhAdadarzane / kata ko vA parihAso bhavet tadA dvitva-bahutvayorapi prayoga: 75 zabde caikAntato nitye'nitye vA tavayaM kutH?||" syAditi cedatrAha- laukikazva prayogo'nusatavya iti na iti, tathA cobhayameva samAhattaM shkyte| kiJca tvami- prakArAntarakalpanA nyAyyeti- prayuktAnAmidamanvAkhyAvAcaratItyAdau upameyabhUtAcArakriyAkSipsAyA upamAna- | miti siddhAntena prayuktA eva zabdA vyAkaraNenAnvAsyAyanta kriyAyAH kartRtvaM yuSmacchabdArthasya na punarupameyakriyAyAH iti yathAprayogastathaiva vyAkaraNenAnavidheyamiti na vipa40 kattu tvamityapi vaktuM zakyam / kiJca 'tvaM tvadya se, tvaM rItasya dvitva-bahutvayoH prasaGgasya kalpanA nyAyyA nyAya- 80
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178 kalikAlasarvajazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte [pA03, sU018] prAptA, tathA cakatvasyaiva loke prayogAt sa eva bhaviSyati, eka-dvi-bahuSu / / 3. 3. 18. / / na dvitva-bahutve bhavata ityarthaH / ta0pra0- anyAviSu yAni zrINi trINi vacanAmi atrAyamabhisandhiH- "prahAse ca manyopapade, manyateruttama | uktAni tAni eka-dvi-bahAvartheSu paribhASyante- ekasminnartha ekavaca" [pA0 sU0 1.4.106.] iti pANinIyasUtreNa | ekavacanam dvayorarthayodvivacanam, bahaSvartheSu bahuvacanam / sa .5 prahAse gamyamAne manyadhAturupapadaM yasya tasmAd dhaatormdhymH| pati, tau pacataH, te pacanti ityAdi / kcanabhedAnnAnyA. 45 puruSo bhavati, manyatezcottama: puruSo bhavati, sa cekavad | dibhirekAdInAM yathAsaMkhyam // 18 // bhavatIti vidhIyate. 'ehi, manye- odanaM bhokSyase iti, bhuktaH so'tithibhiH, ehi, manye- rathena yAsyasIti, yAtaste | za0 ma0 nyAsAnusandhAnam- eka0 / pUrvasUtreNa piteti codAharaNam / atra 'ehi, manyase- odanaM bhokSye' prathamAditrikANAmanyAdyarthavizeSa paribhASazAt tatra ca 10 iti tattvakathanAvasthA, tatra manyatiH parihAsyamAnakartaka / pratyekaM trike trayANAM vacanAnAM krameNakatvAdyartheSu paribhASaNArtha iti parihasitrapekSayA yuSmadA vyavahArya iti yuSmadarthavAcaka- sUtramidamiti pUrvasUtra zeSatayedaM sUtra vyAkhyAyate- anyAdiSu 50 tayA tatra madhyamapuruSaH, 'odanaM bhokSye' iti tadIyabhAvAnu- yAni trINi zrINi vacanAnyUktAnItyAdinA, tathA ca vAda iti tasya [parihAsasya | svaM prati asmadA vyavahArya- | pUrvasUtramihApi sampUrNa sambadhyate, sUtre sAkAGkSa padaSTamanvayArtha tvena asmadarthApekSayA uttamapuruSazca nyAyaprApta iti tadviparIta- | ca padaM * apekSAto'dhikAra: * iti nyAyAt sUtrAntarAda15 bhAvAya manyopapadAda bhujemadhyamapuruSavidhAnaM, manyateruttama- nuvartanIyaM sarvatreti niyamAta; ekazca dvau ca bahva zvetyarthe puruSavidhAnaM ca kriyate / yatra ca dvo mantArau bhoktArI vA | itaretarayogadvandva t sptmii| ekAdiSu bhAvapradhAno nirdezaH, 55 tAveva, yatra vA yo mantAro bhoktArI vA, tatrobhayatra | nanu vinA yatnaM bhAvapradhAna nirdezo'yamidaM kathaM vijJAsyate, dvivacana bahuvacanayoH prAptiriti manyateruttamapuruSasyakavacana yatnazca taduttaraM svapratyayavidhAnameva sa ca dvandvAntepi vihitaH vidhIyate bhujyAdezva yathAprAptam / tena cAhameva kalpaye- | pratyeka samansyate. tathA ca dvibahutveSviti sUtra vidheyamiti 20 yat tvaM bhotumicchasi, paraM te bhojana na bhaviSyati, yato- cenna- antareNApi yatnaM bhAvaprAdhAnyasya parijJAtuM zakya tithibhiH pUrvameva sa odano bhukta iti prahAsaH pratIyate. | tvAt / kathamiti cedittham-iha kadAcid guNo guNiparo 60 kintu tadIyabhAvAviSkaraNamidamiti na jJAyate, tajjJAnaM ca bhavati, yathA- paTaH zukla iti, atra ca guNa-guNinoH sAmAprakRtasUtrArthAnusadhAnajanyameva / atra hi na svamatamanadyate nAdhikaraNya bhavati, tatra ca vinA bhAvapratyayaM bhAvaprAdhAnyaM vaktrApi tu tadIyAbhiprAyAnuvAdaH kriyata iti tathA sati | na pratIyate / yadA tu guNinA guNo vizeSyate- paTasya zukla25 manyatemadhyamo 'bhujeruttamaH prApta iti vaiparItya sUtra vinA na | svAmati / evAmahA tvamiti / evamihApi 'anyayuSmadasmadi' ityanuvRttaM SaSThyA saMbhavati / laukikaprayogAnusaraNaM ca sUtrakRtA, na tu ziSyeNa, | vi | vipariNamayya anyayuSmadasmadarthAnAmekasmin dvayorbahuSu ca 65 ziSyA hi lakSaNakacakSuSkAH, lakSyakacakSuSkaH zAstrakata - | krama krameNekavacanaM dvivacana bahuvacanamiti vyAkhyAtuM zakyatvAt / bhiranuzAsyA iti tadarthamanuzAsanasyAvazyakatvamiti pANi- tathA cAnyayuSmadasmadartheSu vihitAni trINi trINi vacanAni nIyAnAM matam / svamate ca svAnumAnasUcanenA'pi parihAso teSAmekatva-dvitva-bahutveSu kramaza: paribhASyanta iti sUtravA30 gamyata iti na tadartha vcnaavshyktaa| ekatvaM ca pari- | kyArthadhIH / vAkyArthakAle ekatvAdInAmekavacanAdInAM ca hAsaturekatvAdevAtra siddhama, yatrApi bahavaH parihasitArasta- | samuditatve'pi yathAsakhyanyAyena "zatru mitraM vipatti ca jaya 70 trApi svabhAvAt pratyeka parihasitRtva vivakSyata iti na | raJjaya bhaJjaya" ityAdAviva krameNaiva padArthAnvayaH, tathA * manyate dvitva-bahutvApattiriti svIkriyata iti na tadanuzAsanaM / cAha- ekasminnarthe ekavacanamityAdinA, 'ekasminnarthe kriyata iti vivekH| ityatra anyAdInAmiti sambadhyate AkAGkSAvazAt, tathA ca 35 atra sUtre anyayuSmadasmadAM tyadAditvena samAhArakara- anyArthe vihitAni yAni tivAdIni ca vacanAni tatra NAt sahoktisattvAcca "tyadAdiH" [3.1.120.] iti | anyArthasyaikatve ekavacanam, tasyaiva dvitve dvivacanam, tasyaiva 75 sUtreNAsmada eva paratvAccheSa: syAditi na prakRtasUtra nirdezaH | bahatve ca bahavacanamityAdirItyaiva lakSyasaMskArako vAkyAsaMgata iti cenna- pUrvaM zabdaparatvavivakSayA'nukaraNarUpatve- bayArthabodho vijJeyaH, evaM yuSmadasmadorapi viSaye lakSyasaMskA nArthavAcakatvAbhAvAdeka zeSAbhAve sati pazcAdarthaparatvena byA- ropayogi vAkyaM kalpanIyam / iha ca dvizabdasAhacaryAt saha-40 khyAne'pi doSAbhAvAt // 3.3.17 // vivakSitayoreka-bahazabdayoH saMkhyArthayoreva grahaNaM na tvnyaarthyo| nAdhikA yadA andhayuSmada
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA03, sU016] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / 176 "eko'nyArthe pradhAne ca prathame kevale tathA / yathAsaMkhyaM neSTamapitu arthasAmArthyalabdhenaikavacanAdinaiveti sAdhAraNe samAne'lpe saMkhyAyAM ca prayujyate / / " sUcayatIti / / 3. 3. 18. // iti rItyakazabdasyAnekArthatvam, bahuzabdasya saMghavapulyAdyarthakatvamiti prakRte saMkhyArtha kayoreva tayorgrahaNaM dvisAhacaryAt / / navAdyAni zatR-kasU ca parasmaipadam // 3. 3. 16. / / 5 atra pANinIyAH- etacca sUtra syAdityAdipratyayasAdhAraNam, ta0pra0-- sarvAsAM vibhaktInAmAdyAni naba nava vaca... syAdiSvapyekatvAdAvekavacanAdInAM vidhAnAda, yadi ca taka- | nAni zatR-kasU ca pratyayo parasmaipadasaMjJAni bhavanti / tiva 45 bacanamityAdimahAsaMjJAbalenaiva vinApi sUtramekatvAdAveka- / tas anti, siva yas ya, miva vas masa evaM-sarvAsu / vacanAdInAM vidhAnamiti svIzyite tahi prakRte'pi tathA | parasmaipadasaMjJApravezA:- "zeSAt parasmai" ityAdayaH // 16 // sambhavatyeveti vyartha mevedaM sUtra syAt / kiJca loke binA pi 10 zAstrame karada.dAvekavacanasya prayogaH prasiddha evetyanArambhaNIya- za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-navAdyAni0 / vartamA meveda sUtramiti cedatrocyaye- yadyapi zAstre'nupAtto'pyarthaH / nAdiSu pratyekamaSTAdazavacanAni, teSu vibhAgadvayam-tivAdiprayogAdeva vyavasthApyate, tyAdividhAyakavacane ca saMkhyA- | masparyantameko bhAga AdyaH, te Adi-maheparyanta dvitIyo bhAga: 50 vizeSAnirdezAt vizeSAnupAdAnenaM va teSAM vidhAnam, kata. paraH parikalpitaH, tatra bhAgadvayasya lAghavena vyavahArArtha karmaNovidhIyamAnAstyAdayaH saMkhyAyukta yoreva tayoH svastatra | pRthaka pRthak saMjJe vidhIyete, tatra prathamopasthitatayA pUrvamAdya15 saMkhyAyA avazyAbhyureyatvAt tatra kutra kA saMkhyeti ca bhAgaspa tatsadharmaNozca zatR-kasvoranena parasmaipadasaMjJA vidhI laukikaprayogAdeva setsyatIti nAvazyakatvaM sUtrasyeti zaGkitaM yate, tadAha- sarvAsAM vibhaktInAmityAdinA, sarvapadena zakyate, tathApi lokika prayoge saMkhyAyA viprayogo- viruddhaH / vartamAnAdayo daza vibhaktayaH samupasthApyante, yadyapi 55 prayogo'pi dRzyate, yathA- akSINi me darzanIyAni, pAdA me ! * anantarasya vidhirvA bhavati pratiSedho vA * iti nyAye sukumArA iti, atra dvitva-yuktayorapyakSipAdayobahuvacanaM nAnantarAyAH kriyAtipatterevAdyAnAM navAnAM parasmaipadasaMjJeti 20 prayujyane, tathA mA prayo nItyarthaM niyamArthamidaM sUtramArabdha- zaGkituM zakyate, tathApi "ludid-dhutAdi."- [3 464.] vyameveti / tatra niyamo dvidhA saMbhavati- pratyayaniyamo'rtha- ityAdisUtre'dyatanyA vibhakteH parasmaipade'vidhAnAdanyavibhattIniyamazca, ekasminnevaikavacanaM dvayoreva dvivacana bahaSveva bahu- | nAmapyete maMjhe ityavagamyata iti nehAnantarasya vidhiti 60 vacana miti pratyayaniyamaH, ekasminnevaikavacanameva, dvayoddhi- nyAyaH samAzrIyata ityavagamyate; athavA sUtre sUtra sambadhyate vacanameva, bahuSu bahuvacanamevetyarthaniyamaH, tatrArthaH prakRtastama- prakaraNe prakaraNamiti zAstrakRtparamparayA vibhaktiprakaraNamevA25 pekSyava niyamo yukta iti pratyayaniyamapakSa evaM bhASyAdi- | nena saMjJAprakaraNasutreNa saha sambaddhamiti sarvAsAM vibhaktInA sammataH / evaM ca akSINi me darzanIyAnIlyAdayaH prayogA| miha sambandhaH * apekSAto'dhikAra: * itinyAyAdityAasAdhava eva. avayavagataM vA bahatvamAropya tathAprayoga stheyam / vibhaktayazca svarUpata eva sambadhyante na tu saMjJayA, 65 ini samAdhAtavyam / | tatra sarvatrASTAdaza vibhaktayaH paThitA iti tAsU AdyAnAM udAharati- sa pacatItyAdinA, sa itynenaiktvyuktH| navAnAmanena parasmaipadasaMjJA vidhIyate. tadAha- AdyAni nava 30 kartA pratIta iti tyAdiSvekavacanaM tiveva tatra bhavati, na ! nava vacanAni vibhaktInAM bahutvena pratyeka navasu saMjJApravRttaye dvivacana-bahuvacane, eva-tau pacata: ityAdAvapi vyAsyeyam / nava naveti vIpsayA kthanam / zata-kvasU ceti- "zatrAnazAityAdIti- evaM rItyA'nyayorapi trikayogdAhAryamiti | veSyati tu sasyau" [5. 2. 20. ] iti sUtravihitaH zatR- 70 bhAvaH / nanu anyayuSmadasmadAM tritvena ekadvibahunA trayANAM | pratyayo vartama nAmamAnaviSayo bhaviSyantIviSayana, "tatra tatra saMkhyA krameNAnvaye- anyArthe trike ekavacanaM yuSmadarthe | vasu-kAnau tadvat" [5. 2. 2.] iti sUtravihitaH parokSA35 vike dvivacanamasmadarthe trike bahuvacanamiti rItyaiva sUtrArtho | viSayaH kvasuzca parasmaipadasaMjJaH / parasmairadamityanvarthatApratI bhaviSyati, na pUrvapratipAditarItyeti cedatrAha-vacanabhedA- | tyartha mahAsaMjJAkaraNam parasmaisvabhinAya padya te prayujyata iti nAnyAdibhirekAdInAM yathAsaMkhyamiti ayamAzayaH- lA- parasmaipadamiti vyutpatteH, atra samAse satti catuA alup, 75 ghavAnurodhI sUtra kRt pUrvasUtre samAhAnirdezenAnyayuSmadasmadIti / pUrvAcArya: sAmAnyataH kartRgAmini kriyAphale AtmanepadaM, ekavacanena vyavahRtavAn prakRtasUtre'pi tathaikavacanenaiva vyava- | paragAmini kriyAphale parasmaipadamityubhayapadidhAtuSu vyavasthA40 harttavye bahuvacanena saMkhyAbhedaM prayojayan-iha pUrvopAttena saha | panAdetayoH saMjJayoranvarthatvaM pratIyate, "IgitaH" [3 365.]
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ 180 kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNote [pA0 3, sU020-21 ] iti sUtreNa phalavati kartari AtmanepadavidhAnAt kartRbhinne prayujyamAnatvaM cobhayapadidhAtuSu phalavakartari prayujyamAnatvena kriyAphalavati tataH parasmaipadamityarthata eva labhyata iti | saMgatamityuktaM pUrvasUtravyAkhyAyAm / parasmaipadA''tmanepada- 40 svamate'pi sA vyavasthA samAhataiveti tAM hRdi kRtvaveda mahA- | zabdayoH samastatve'pi "parA-''tmabhyAM De." [3. 2. 17.] saMjJAkaraNam, anyathA saMjJAyA lAghavArthatvena laghunaiva zabdena | iti Dezcaturthya kavacanasyAlupa / parANi nava svarUpato nidi5 vyavahAraH kRtaH syAt / yadyapi kevalaparasmaipadiSu kevalA- zati-te Ate ityAdinA / anyAsvapi parANAM navAnAmutmanepadiSu ca dhAtuSu nehazamanvarthatva sarvathA saMghaTate, tathApi | dAharaNamatidizati- evaM- sarvAsviti / AtmanepadasaMjJoyatrAnvarthatAsaMbhavastAdRzobhayapadidhAtumAdAyApi prakRtamahA- | payogividhisUtramAha- AtmanepadapradezA:-"sijAziSA- 45 saMjJAsArthakyopapAdane kSatyabhAvaH / saMkhyayA nirdiSTAnyAdyAnimAtmane" [4.3.35. ityAdayaH iti, ito'grimasUtrA vacanAni svarUpato nirdizati- tiva tasa anti ityA- devAtmanepadavidhiprakaraNasya prArabdhatve'pi tatrAtmanepadazabdo10 dinA / vattamAnAyA navAdyAni vacanAnyudAhRtya parAsAM | cAraNAbhAvAt 'tat'padenaivAtmanepadopastha nAdAtmanepadavidhAvibhaktInAmapyudAharaNamatidizati- evaM sarvAsU iti- | yakasUtramiha nodAhatamapi tu AtmanepadaviSaye kAryavidhAyaka kAsvanyAsvapi vibhaktiSu navAdyAni prakR-sUtrameva, tasyApi AtmanepadasaMjJAmAzritya kAryavidhAyakatvena 50 tarItyA parasmaipadasaMjJArthamudAhAryANIti bhaavH| saMjJAyA | saMjJApradezatvena vyavahatta zakyatvAt, Adipadena etadagrima vidhyupakArakatvena prakRtasaMjJopayogividhisUtrapradarzanasthApi sUtrANi- "duha-diha-liha-guho dantyAtmane vA sakaH" [4. 3. 15 kasmai prayojanAya prakRtasajJAvidhAnamiti ziSyajijJAsApa- | 74.] ityAdIni sUtrANi codAhAryANi // 3.3.20. // nodAyAvazyakatvamityata Aha- parasmaipadasaMjJApradezA:"zeSAt parasma" [5.3.100.] ityevamAdayaH iti, tat sApyA-'nApyAt karma-bhAve kRtya-kta-khalAzca prakRtasUtrAgrimasUtrANi-parasmaipadaviSaye kAryavidhAyakasUtrANi // 3. 3. 21. / / 55 cAtra tyAdipadena saMgrAhayANi / / 3..3 19. / / ta0pra0-tad-AtmanepadaM, kRtya-kta-skhalAzca pratyayAH ..-- -- " --...... sApyAt-sakarmakA dhAtoH karmaNi, anApyAt akarma20 parANi kAnA-'nazau cAtmanepadam / / 3. 3. 20. kAdavivakSitakarmakAsa bhAve bhavanti / kriyate kaTazcatreNa, ta0 pra0-sarnAsAM vibhaktInA parANi nava nava baca kriyamANaH, kariSyamANaH, cakrANaH / bhAve- bhUyate bhavatA, nAni kAnA-''nazI ca pratyayAvAtmanepadasaMjJAni bhavanti / | bhUyamAnaM bhavatA, sakarmakA apyavivakSitakarmANa: kakaniSTha-60 te Ate ante, se Athe dhve, e vahe mahe, evaM- sarvAsU / A. vyApArA akarmakA bhavanti, teSAM bhAve'pi prayoga:-kiyate smanepadapradezA:- "sijAziSAvAtmane' [4. 3. 35. ] bhavatA, mRdu pacyate bhavatA, paJca vArAn bhujyate bhavatA / 25 ityAdayaH // 20 // kRtya-kArya: kartavyaH karaNIyo deyaH kRtyaH kaTo bhavatA, bhavato zayitavyam. bhavatA zeyam, bhavatA kAryama, kartavyama, za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-parANi / naveti padaM | karaNIyam; deyaM bhavatA, kRtyaM bhvtaa| kta- kRtaH kaTo 65 pUrvasUtrAdanuvRttam, ityAdivibhaktayazca sarvAH sambadhyanta eva, | bhavatA, zayitaM mayatA, kRta bhavatA / sakarmakAvapi klIye evaM ca parapadasya nityasAkAGkSatvena pratiyogividhayA navA- | ktamicchantyeke- grAma gata bhavatA, odanaM bhuktaM bhavatA / dyAni sambadhyante: anuyogividhayA saMjJitayA ca zeSANi | balartha- sukaraH karo avatA, suzayaM bhavatA, sukaraM bhavatA, 30 vacanAni sambadhyante, tadAha-sarvAsAM vibhaktonAM parANi sukaTaMkarANi voraNAni, ISadADhaya bhavaM bhavatA, sujJAna tattvaM nava nava vacanAnoti, parapadena tyAdinavAdya pratyayAtiri- muninA, suglAnaM kRpaNena / "kAlA-dhva-bhAva-deza vA." TO ktAni nava vacanAni grAhyANi, AdyanavavacanApekSasya para. [2.2 23.1 ityAdinA kAlA-dhva-bhAva-dezAnAM karmasvasya sAMnidhyAd grahItumaucityAt / kAnA''nazo ceti- saMjJAyA akarmakatvasya ca vidhAnAta takhoge karmaNi bhAve "tatra vasu kAnau ca tadvat" [5. 2.2] iti mUtravihitaH | cAtmanepadAdIni bhavanti-mAsa Asyate. kozo guDadhAnA35 parokSAviSaya: kAna: "zatrAna zo." [5. 2. 20.] iti | bhibhUyate, godohaH suSyate, nadI supyate, mAsa AsitavyaH, vihita Anaz ca AtmanepadasaMjJo bhavata iti yojanA / | mAsa AsitaH, mAso durAsaH; bhAve- mAsamAsyate, krozaAtmanepadamityapi mahAsaMjJA, sA cApyanvarthA, Atmane- | madhIyate, odanapAkaM sthIyate, kurun supyate, mAsamAsita- 75 svasmai-padyate-prayujyata itmAtmanepadamiti vyutpatteH, Atmane | vyam. mAsamAlita. mAsaM svAsam / bhAve ca yuSmasmasaMbandha
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / [pA0 3, sU0 21] / nimittayoH kartR - karmaNorabhAvAt prathamameva tryaM bhavati, sAdhyarUpatvAcca saMkhyA yogo nAstIti aurasagika mekavacanameva bhavati / pAka: pAkat pAkAH, pAko vartate, pAkaM karotI tyAdau ca navyayakRdabhihito bhAvo dravyavat prakAzata iti 5 saMkhyayA liGgena kArakaizca yujyate, tyAvine vAvyayenAbhihitastvasattvarUpatvAnna yujyate 'uSTrAsikA Asyante, hatazAyikAH zayyante' iti tu bahuvacanaM kRdabhihitena bhedopacArA bhavatIti ||21|| za0 ma0 nyAsAnusandhAnam- tat sAdhyA0 / tyAdi10 vibhaktInAM parasmaipadAtmanepadAbhyAM vibhAgaM pradazyaM tayoH kasya kutrArthe, kutaH prakRtervA vidhAnamityasyArthasya pradarza nArthamida prakaraNamArabhyate, tatrAtmanepadaviSaye bahuvaktavya tayA pUrvaM tadvidhAyaka prakaraNamevArabhate / te AdInAmAtmanepada saMjJakAnA ktAdInAM kRtpratyayArthavizeSe zaktigrAhakamidaM 15 sUtram, zaktizva bodhya-vodhaka bhAvAparaparyAyA'bhidhA nAma padArthAntaramiti vaiyAkaraNasamayaH / taditi pRthak padaM sarvanAma AtmapadaparAmarzakam sarvanAmnAmutsargataH pUrvapradhAnaparAmadhitvAt / ApyaM - karmakArakam, ativiSayamApyam, AptiH sambandhaH, sa ca kartRvyApAradvAra kaphalAzrayatvarUpaH, Adhya20 zabdasya tAdRzasambandhAzraye yogarUDhiH, Apyena saha vartate iti sApyam; bahuvrIhisamAse sahazabdasya sAdezaH, sApyaH sakarmakaH na vidyate vivakSyate vA ApyaM yasmin so'nA pyo'vidyamAnakarmako'vivakSitakarmakaca sAdhyavAnApyazrvAnayoH samAhAra dvandve sApyAnApyaM tasmAt- sApyAnApyAt / karma ca 25 bhAva vetyanayoH samAhAraH- karmabhAvaM tasmin - karmabhAve / kRtyazca ktazca khalarthazvetyeteSAmitaretarayogadvandve - kRtyaktakhalartha:, 'karmabhAve' ityanena 'sApyAnApyAt' iti padena copasthitayorarthayoryayAsaMkhyenAnvayaH / tadAha- sApyAtsakarmakAd dhAtoH karmaNi, anApyAda akarmakAdavi 30 vakSitakarmakA [dhAto: ] bhAve bhavanti iti / na ca sahotI -- saha vivakSAyAM dvandvo vidhIyate, saha vivakSA ca mithovizeSya-vizeSaNabhAvAnApannayattanniSThaviSayatAnirU pitaviSayatAzrayAnekapadasamudAyasyai dharmAvacchinne'nvayitva rUpA, prakRte ca sAdhyasya karmaNAnvayojnApyasya bhAva iti spaSTaM 35 sahoktyabhAvAt kathaM dvandvasya sAbutvam, ata eva 'ajAvidhanau devadatta - yajJadattI' ityuktau na jJAyate kasyAjA dhanaM kasyAvaya iti sandehaH pradarzitaH pataJjalinA, ajAvidhanasamudAyasya devadatta - yajJadattasamudAyena sahAnvayAt iti vAcyam; vyAsthAnato vizeSapratipattirnahi sandehAdalakSaNam iti 181 nyAyenAcArya kRtavyAkhyAnena sandehasyApAkaraNIyatvAt / aya- 40 mAzaya:- - pUrva karma bhAvamamudAyasya sAdhyAnApyasamudAye'nvayaM parikalpya dvandvasAdhutve sati pazcAd yathAsaMkhyanyAyena sUtrasArthakyArthaM lakSyasaMskArako vAkyArthabodha iti pUrva sAdhyAnApyAt karma-bhAve Atmanepadamityeva samastavAkyArtha bodhaH, pazcAdekatra karma - bhAvArthayoH sahAvasthAnAsaMbhavAllakSyasaMskArA- 45 / saMbhAvanAyAM jAtAyAM yathAsaMkhyena vRttyukto vakyArthabodha ityAcAryavyAkhyAnagamyamiti / sakarmakatvaM ca phalavyadhikaraNavyApAravAcakatvam, phala vyApArayorveyadhikaraNyaM tu phalAzrayatAniyAmakasambandhena bodhyam. phalatAvacchedaka [phalAzrayatAniyAmaka ] sambandhava abhidhAnasvabhAvAdhInaH, ata eva 50 tyaji- vibhajyo vibhAgAnukUlavyApAravAcakatvena sAmye'pi vibhAgAvadhibhUta vRkSAdiniSThapratiyogitvaviziSTasamavAyastyajdhAto phalatAvacchedakaH sambandhaH kalpanIyaH, tenaiva sambandhena vibhAgasya vRkSavRttitvAt tadanukUlavyApArasya ca patraniSThatvAt phalavyApArayorveyadhikaraNyamiti tyajdhAtoH sakarmakatvaM vRkSaM 55 tyajati patramiti prayogAt vibhajatau tu patrAdirUpakartRniSThAnuyogitvaviziSTasamavAyaH phalAzrayatA niyAmaka:, tena vibhAgarUpaphala - vyApArayoH kartari sAmAnAdhikaraNyamiti vibhajatekarmakatvam, phalasamAnAdhikaraNavyApAravAcakatvamakarmakatvamiti lakSaNAt / ekAryakayoH [ samAnArthakayoH ] kathamevaM 60 bheda iti cet ? anAdiparamparAgatAbhidhAnasvAbhAvyAdeveti brUmaH / tatra pUrva sApyAt karmaNi Atmanepada mudAharati-kriyate kaTakSetreNeti utpAdanA prakRte karoterarthaH, sA cotpattyanukUlavyApAra eva, utpattizca phalaM karmastham, tadanukUlazca vyApAraH kartR stha iti phala vyApArayorveyadhikaraNyAd 65 bhavati karoteH sakarmakatvam, iti tataH karmaNi tepratyayasya vidhAnAt karmaNo'bhihitatvena kaTAt prathamA vibhaktiH, karturanabhihitatvena ca caitrAt tRtIyA vibhakti:, iti kriyate kaTarzvatreNeti bhavati / kriyamANaH iti karmaNi Anaz varttamAnAviSayaH, kariSyamANaH ityatra ca karmaNi sa eva 70 bhaviSyantIviSayatvAt sasyaH / cakrANaH ityatra kAnaH parokSAviSayaH, parokSAvadbhAvAd dvitvAdi kAryam, sarvatra kaTatreNeti karma-kartRbodhakapade sambadhyete, vinA tAbhyAM kevalasyAsya padasya prayogAnarhatvAt kArakaM vinA kriyAniSpattyabhAvAcca / karmaNi AtmanepadamudAhRtya bhAve tadudAharati- 75 bhAve- iti prakRtya - bhUyate bhavatA iti / akarmakAd dhAtorbhAve AtmanepadaM bhavatItyuktam akarmakatvaM ca dvedhA vibhaktaM- kamatyantAbhAvavattvena avivakSitakarmatvena ca tatra karmAtyantAbhAvavanto bhavatyasti vidyatiprabhRtayaH, eSvanekakSaNa
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 kalikAlasarvajazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte [pA0 3, sU0 21] 20 prati muhUrta-dina mAsa-vatsarAdikAlasthAyinI kAlagatapaurvAparya-NikaprayogAH sAdhavo bhavanti / yadyapi tatrApi kriyAyAM na mAzritya kramavatIti kriyArUpA sattA dhAtvarthaH 'utpannasya | dvitva-bahutvAdipratItiriti hatazayanasadRzaM zayanam, uSTropasattvasya svarUpadhAraNarUpAM sattAmAcaSTe'styAdiH' iti niru- vezanasadRzamupavezana mityAdyeva pratIyate, atra dravyavadbhAva tokteH phalAMzasya karmarUpasya sUkSmatayA'pyapratIte: karmAtya- kRtpratyayArtha upamAnam, sAmAnAdhikaraNyAdupameyabhUtazayana5 tAbhAvavatvenAkarmakatvameteSAm, ata evaitebhya AkhyAtena | rUpasAdhyakriyAvacanAla, tathAbhUtopavezanAtmakasAdhyakriyA- 45 katuM ravivakSAyAM bhAve pratyayaH, bhAvazca dhAtvartha eva "dhAtvartha: vacanAcca zeterAstezca bhAve'pi bahavacanam, upamAnopameyayoH kevala: zuddho bhAva ityabhidhIyate / " ityabhiyuktoktaH, bhAva- samAnavibhaktikatvaniyamAtu / upamAnopameyayoH samAnavacanayatIti bhAva iti vyutpattyA vyApArasya bhAvazabdAbhidheyatvena tvasya samAnaliGgatvasya cAvazyakatvAdevasakaladhAtUnAM ca kriyArUpavyApAravAcakatvena yadyapi bhAvArthasya "haMsIva dhavalazcandraH sarAsIvA'malaM nabhaH / 10 dhAtuna vAbhidhAnAd * uktArthAnAmaprayoga: * iti nyAyena / harItakI bhukSva rAjan ! mAteva hitakAriNIm // " 50 tato bhAve pratyayo nocitastathApi yatra karmAdigatasya vyA. | ityaadipryogaannaamnucittvmaahuraalngkaarikaaH| bhAvAkhyApArasyaiva prAdhAnyena vivakSA tatra dhAtvaryAnuvAdakasyApi todAharaNamuktvA kRdbhAvapratyayodAharaNamAha-bhUyamAnaM bhavapratyayasyAvazyakatvameva, pratyayaM vinA padatvAbhAvenApadasya teti- atra vartamAnAviSaya Anaz "kya: ziti" [3. 4. prayogAnahatvAt / tathA cAtra vartamAnAviSaye bhAve vivakSite 70.] iti kyaH, "ato ma Ane" [4. 4. 114 ] iti 15 'te' ityAtmanepadaM bhavati, atra ca kartRrAtmanepadenAnabhidhA- maagmH| svAbhAvikamakarmakamudAhRtyAvivakSitakarmatvenAkarma-55 nAd yuSmadAdinA sAmAnAdhikaraNyAbhAvAnna kasyApi trikasya kamadAha mAha- sakarmakA api avivakSitakarmANaH prAptiriti trINi trINyanyayuSmadasmadi" [3 3.17.] iti kakanipravyApArA akamakA bhavanti iti / vastutaH sUtre'nyapadasya yuSmadasmadbhyAM sAmAnAdhikaraNyAbhAve sati phalavyadhikaraNavyApArA api dhAtavaH vivakSAvazAt phalAMprathamatrikavidhAnArthatvasya svIkArAt bhavati prathamatrika- | zasyApratIyamAnatvena tadIyavyApArasya kevala kartavAdhikaraNaprAptiH, tatra yadyapi dvivacana-bahuvacane api saMbhavatastathApi miti tatrava kriyAjanyaphalamapi bhavatIti phalasamAnAdhikaraNa- 60 zuddhadhAtvarthasyAkhyAtapratyayavAcyasyAsattvarUpatvena tatra saMkhyA- . vyApAravAcakatvarUpamakarmakatva teSAM bhavati / anye cAnekanvayAsambhavena na dvivacana-bahavacane, ekavacana ca saMkhyAnapekSa- | vidhAmakarmakakriyAmAhaH, tathAhimotsagikamiti vinApi saMkhyA bhavati, 'ekavacanamutsargataH "dhAtorAntare vRtterdhAtvarthenopasaMgrahAt / kariSyate' iti bhASyoktiH / evaM ca tvayA mayA bhavatA vA prasiddharavivakSAtaH karmaNo'kamikA kriyaa|" 25 bhUyate' iti yathA bhavati tathA 'yuvAbhyAmAvAmyAmanyAbhyAM / ityuktamabhiyuktaH, dhAtorarthAntare vRtterakamikA kriyA, 65 vA bhUyate, yuSmAbhirasmAbhiranyarvA bhUyate' ityeva bhavati, na dhAtvarthena karmaNa upasaMgrahAdamikA kriyA, karmaNaH prasiddhetu puruSavacanaparivRttiH / eva ca sarvAsvapi vibhaktigvekameva rakamikA kriyA, kamaNo'vivakSAto'kamikA kriyAH, iti rUpa bhavatIti 'bhUyate, babhUve, bhAvitA, bhAviSyate' ityAdIni ! ctuvidhaamkrmkkiyaamaahuste| tatra dhAtorarthAntare vRtterakarma rUpANi bodhyAni / AkhyAtabodhyakriyAyA asattvarUpatvamuktaM ! katvaM yathA-prApaNArthasya 'vaha' dhAtoH sakarmakasyApi syandane 30 hariNA vRttI nadI bahatItyAdAvakarmakatvam, dhAtvarthenopasaMgrahAdakarma- 70 "asattvarUpo bhAvazca tiDpadai prakhyAta rbhidhiiyte|| katvaM yathA-jIvati-nRtyatiprabhRtInAm, atra hi jIvadhAtoH sattvasvabhAvamApannA vyaktirnAmabhirucyate / / " iti| prANakarmaka dhAraNamartha iti tatraiva karmaNa upasaMgraha iti nAsti sattvaM ca liGgasakhyAnvayi dravyam, sattvalakSaNamapyuktaM tenaiva- / tasya pRthaka karmApekSA, karmaNaH prasiddharakarmakatva yathA megho "vastUpalakSaNaM yatra sarvana ma pryujyte| | varSatItyAdau varSadhAtoH karmaNo jalasya prasiddhatvAdaprayogeNA35 vyamityucyate so'thoM bhedyatvena vivkssit:||" iti| / karmakatvam, karmaNo'vivakSayA'karmakatvaM / hitAnna yaH sazaNate 75 tathA cAkhyAtAbhihitabhAvasya sarvanAmaparAmarzAyogyatve - sa kiMprabhuH iti bhAviprayogaH, atra zRNoteH sakarmakasyApi nAsattvarUpatvamasattvarUpatvAcca saMkhyAnvayAyogyatvamiti / karmaNo'vivakSayA'karmakatvenAtmanepadam, hitAt-hitopadeSTuH siddham / " kRdabhihitazca bhAvo dravyavat prakAzate " | sakAzAt, yaH, na saMzRNute- hitopadeza na gRhNAti, sa ki ityuktyA kRddhAvapratyayAntAnAM saMkhyAnvayitvamapi, tathA ca- prabhuH?, kutsitaH prabhurityarthasya vivakSitatve'pi hitopadeza40 'hatazAyikAH zayyante, uSTrAzikA pAsyante' ityAdayaH prAmA- | rUpasya karmaNo'tra zabdadvArA vivkssaa'bhaavenaakrmktvaaksstiH| 80
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 3, sU0 21] prosiddhahemacandrazamdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / 183 tatra svabhAvikAkarmakANAmavivakSitakarmaNAM cehAkarmakapadena / "valIbe ktaH" [ 5.3.123. ] iti satreNa bhAve vihitaH grahaNama. svAbhAvikAkarma kAzca pUrvodAhRtakArikAyAM ktapratyayo'karmakAdeva bhavatIti kRtapUrvItyAdau karma prayogasamaye dhAtvarthopasaMgRhItakarmakA eba, tathAbhUtA eva bhavatyAdayaH, | tasya prApti kathaM syAt / paramate tu prakRtasUtra ["klIbe ktaH" teSAmapyAtmadhAraNarUpasya phalasyAzraya AtmA kama dhAtvartha / / 5. 3. 123. ] akarmakapadA saMbadho'gre vakSyata ityanya5 evAntabhUta iti dhAtvarthenopasagraho bhavati krmnnH|| detat / bhAve AtmanepadamudAhRtya karmaNi kRtya-ta-bala- 45 avivakSitakarmakadhItaSu tu sarve'pi sakarmakA akarmakatvenodA- | nudAhartu kramaza pAha-kRtyeti prakRtya kAryaH ityAdI hata zavayanta evetyAha-teneSAM bhAve'pi prayogaH iti, katU yogya ityartha kramaza: 'dhyaNa, tavya, anIya. ya. tena- avivakSitakarmatvAdakarmakatvena, eSAM- sakarmakANAM ] kyap" pratyayA jJeyAH, karmaNi vidhiriti bodhanAva kaTa: bhAve'pi-bhAvapratyayAntadazAyAmapi. prayogo bhavatIti shessH| iti karmopasthApakapadamuktam / bhAve-kRtyamudAharati-bhavatA 10 tathA codAharati - kriyate bhavatA iti- kageterutpA- zayanIyamityAdi, zete rakarmakatvAd bhAve'nIyaH, zayitavya-50 danArthasya sakarmakatva prasiddhamapi prakRte'vivakSitakarmatvena | mityatra tavyaH, zeyapityatra yH| sakarmakAdapyavivakSitabhAve prayoga upapadyata iti bhAvaH / mRdu pacyate iti-mRdviti / karmaNo bhAve pratyaya ityuktarotimanusatya sakarmakebhyo'pi kriyAvizeSaNaM, na tu vizeSaNavidyayA pacyamAnadravyopasthApa- bhAve pratyayamudAharati-'bhavatA kAryamityAdinA dhyaNAdIna kam, pacatizca viklityanukUlavyApAravAcakaH, viklittizca kyabantAn sarvAneva pratyayAnavivakSitakarmabhyo darzayati kRtyaM 15 karmastheti phalavyadhikaraNavyApAravAcakatvena tasya sakarmaka-bhavatetyantena granthena / ktamudAharati karmaNi- kRtaH 65 tve'pyavivakSitakarmatvenAkarmakatvama, tena ca bhAve prayoga | kaTo bhavateti / svabhAvikAkarma kA bhAve tamadAharatiupapannaH / paJcavArAna bhujyate bhavateti- vArazabdasya zayitaM bhavateti, avivakSitakarmakAd bhAve ktamAha- kRtaM kAlabodhakatayA prayuktatvAt "kAlA'dhvanoApto" [ 3. 2. bhavaleti bhAve ca liGgasaMkhyAbhAve'pi sAmAnya 42.1 iti dvitIyA, jizca sakarmako'pi prakRte'vivakSita-napusakamiti siddhAntAdautsagika kvIbatvamekavacanaM ca, 20 karmakatvAdakarmakaH, tasmAda bhAve vartamAnAyA aatmnepdm| | tasyA'syautsargikatvasyoktatvAt / matAntaramAha-sakarma-60 ata eva 'neha pacyate, neha bhujyate' ityAdI bhAve prayoga kAdapi klIbe ktamicchantyeke iti, ayamAzayasteSAMityAha- "NeraNau yat karma sa cet kartAnAdhyAne" [pA0 sU0 "kta-ktavatU" [5. 1. 174. ] iti sAmAnyasUtraNa 1. 3 67 ] iti pANinIyasUtravyAkhyAyAM hrdttH| vihita: kta evAnena sUtreNa [tatsApyAnApyeti iti prakRtasUtraNa] atyantAvidyamAna karmaNAmevehAkarmakapadena grahaNamityapi akamakebhyo bhAve eva syAt, bhAve ca klIbatvaM svAbhAvikamiti 25 pakSAntaram, 'neha pacyate, neha bhujyate' ityAdayastu karmaNyeva | "klIbe ktaH" [5. 3.123.] iti sUtreNa tavidhAnaM vyartha sat, 65 prayogAH, karmaNo gamyamAnatvAcca na tatprayogaH, etadapi tasya ktasya ["kta-ktavatU" , iti suutrvihitsy| tadIya granthe / haradattagranthe / eva spaSTam / pakSadvayamapIdaM bhUtArthavRttereva dhAtovidhAnadasya kAlasAmAnyavRtterdhAtovidhAnaM prabalaM kSodakSama ceti pANinIye bhASya-kaiyaTAdigranthAvalambana | sakarmakebhyazca vidhAnamiti vijJApayati, tathA cadolitena spaSTIkRtaM shbdkostubhe| yat tvatra bhAve "gataM tiraJcInamamUrusArathaH prasiddhamUrvajvalanaM hvirbhujH| 70 30 pratyaya iti prasAdakRdgranthamullikhya bhASyAdivirodhena patatyadhodhAma visAri sabaMta: dUSayAmAsustadupekSaNIyamevobhayapakSasya bhASyAcArUDhatvAt / kimetadityAkulamokSitaM janaH / / " tumpratyayavidhAyakasUtre 'icchatA kriyate' ityatra bhAve prayoga [zi. . sa. 1, zlo. 21] iti svayamapi svIkRtatvAt haradattena cAnumoditatvAt iti mAghakavi prayoge sakarmakAdapi gacchaterbhAva ktapratyaya evaM cAvivakSitakarmaNAmapi akarmakatvena grahaNamiti udAhataH, " vA klIbe" [2.2. 62.] iti sUtreNa 75 35 pakSasyava prAbalyam, kathamanyathA, 'bhuktapUrvI taNDulam | kartari SaSThIvidhAnAt anUrusAratheH' iti SaSThyantam, kRtapUrvI kaTam' ityAdau pUrvamavivakSitakarmatayA'karmakatvena etasmAda vihitasya [ sakarmakadhAtuvihitasya ] ktasya yoge bhAve ke pazcAt, karmaNA taNDulakaTAdinA yogena prakRta karmaNi SaSThya va yukteti grAmasya gata bhavatA, grAmasya gataM sakarmakaprayoge "kataM-karmaNoH kRti" [ pA0 sU02.3 65 }bhavata iti vA prayoga iti teSAM matam; kintu- 'bhrAntaM iti sUtra "karmaNi kRtaH" [23 83 ] iti sUtrasthAnIye dezamanekadurgaviSamam" ityAdikaviprayoge dezamiti karmaNi 80 40 kRtItyasyAbhAve doSodbhAvanaM bhASyAdyAkaragranthe kRtaM saMgaccheta, / dvitIyAyA api darzanena grAmaM gataM bhavatetyapi sAdhveva,
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184 kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNote [pA03, sU0 21 ] karmaNi SaSThIprayogasthale ca karmaNaH zeSatvavivakSA bodhyeti | ca kAlA'dhva-bhAva-dezAnAmityasyaiva karmasaMjJAyA akarmasarvaprayoganirvAhaH, kRdyogalakSaNA SaSThI tu "ktayorasadAdhAre" | katvasya cetyanena sambandhaH pratIyate. sa cAnucita iti, [2. 2. 76.] iti niSiddhA, tathA ca grAmaM gataM bhavateti / akarmakANAM dhAtUnAM yoge kAlAdhvabhAvadezaM karmAkarma ca odanaM bhuktaM bhavateti ca prayogau sAdhU eva / svamate tu "gataM | syAditi sUtrArtha evAnusandheyaH prakRtopayogi kAryamAha -- 5 tiraJcInamanUrusAratheH" iti mAghaprayoge'vivakSitakama-tadyoge kamariNa bhAve cAtmenasadAdIni bhavantIti-45 tvAdeva bhAve ktaH, bhrAntaM dezamiti cAsAdhureveti vijJA- tadyoga-karmasaMjJakAnAM kAlAva-bhAva-dezAnAM yoge sambandhe yate, yadi ca tAdRzaprayogasAdhutve Agrahastahi svamate'pi ! sati karmaNyAtmanepadAdIni bhavanti, tasyAkarmakasvasya yoge "klIbe ktaH" 5. 3.123.] iti sUtreNa 'sakarmakebhyo'pi sthitau satyAmakarmakatvaprayuktAni AtmanepadAdIni bhAve vidhAnamuktayuktareva samAMzrayaNIyamiti na ko'pi doSaleza iti bhavantIti pRthak pRthagevAnvayo vyAkhyeyaH / prathamaM karmaNi 10 bodhym| ktamudAhRtya skhalarthamudAha mAha- khalatheti / pratyayamudAharati--mAsa Asyate iti--'Asa' dhAturaka. 50 yadyapi khalapratyayavidhAyake "duHsvISataH kRcchAkRcchArthAt makaH, tadyoge kAlavAcino mAsazabdasya karmatvena dhAtorvartakhal" [ 5. 3. 139. ] iti sUtre nArthanirdezaH, pUrvatra mAnAyA AtmanepadaprathamapuruSaikavacanam / Atmenapadena ca ca karaNAdhArayoH prakaraNam, "i-ki-ztiva svarUpA'rthe" karmaNo'bhihitatvAt mAsAt prathamA bhavati, tatrApi gauNA [5. 3. 138. ] iti ca khalvidhAyakasUtrAvyavahitasUtram,dhikArAt 'kAlAdhvano." [2. 2. 42. ] ityanenApi 15 tanirdiSTArthazca nAtra sabandha zakyate'nanvitatvAdanadhikA- dvitIyA na bhavati, eva sarvatra / kAlaM karmodAhatyAdhvAna ko- 55 rAcca, tatazca khalarthaH ka iti jijJAsAyAM prakRtasUtreNaiva / dAharati-kozo guDadhAnAbhibhUyate iti-devavadatto nirNaya iti parasparAzrayo doSa Apatati, tathApi khalapade: guDadhAnAbhiH guDamithitadhAnyalAja:, kroza bhavati-krozaM tantraNa 'khala-khalarthAH' ityarthavivakSayA khalo'rthasthAnena nirNaye yAvat AtmadhAraNaM karoti iti kartari pratyaye sati bodhaH, sati pareSAM khalathaMtvasya nirNayaH kArya iti dossaabhaavH| tasyaiva vAcyaparivartane kRte karmaNi vAcye'yaM prayogaH / 20 tathA nAkamakebhyo vihitaH khala bhAve sakarmakebhyo vihitazca tathA ca bhavaterakarmakasyAni sakarmakatvena karmaNi pratyaye sati 60 karmaNIti pareSAmanAdInAmartha nirNayo'pyanenaiva prakAreNa karmaNo'dhvana: krozasya prathamAntatA bhavati / godohaH supyate vijnyeyH| sakaraH kaTo bhavateti-kRgaH sakarmakatvena karmaNi : iti bhAvarUpasya karmaNa udAharaNam, 'sva'dhAturakarmakastakhal / suzayaM bhavateti-zeterakarmakatvena bhAve khala 1 dyoge bhAvavAcino godohazabdasya karmasaMjJAyAM kRtayAM sakarma sakarmakasyApyavivakSitakarmatAyAmakarmakatvAd bhAve khalamudA- ! katve sati karmaNi vAcye svaperAtmanepadam / AtmanepadamudA25 harati- sukaraM bhavateti / sukaTaMkarANi vIraNAni hRtya kRtya-kta khalAn kramaza udAharati- mAsa Asi-65 iti-kaTabhinnAni vIraNAni kaTasvarUpANi sukhena kriyante / tavya iti -prAsera karmakasya yoge kAlasya mAsasya karmaiti prayogArthaH, akaTa:- vIraNAni kaTa: sukhena kriyante iti : saMjJA, tena karmaNi tavyaH, mAsa AsitaH ityatra karmaNi vigrahasvarUpam. karmaNi khal, ISadADhaya bhavaM bhavateti- ktaH / mAso durAsaH iti karmaNi khal / "kAlA'dhvabhAva anAdayana bhavatA sukhenAmyaM na bhUyate itISadAya bhava / dezaM vA0" [2. 2. 23.] ityanenAkarmatvavidhAnapakSa bhAve 30 bhavateti, ubhayatra "vyartha kaLapyAd bhUkRgaH" [ 5. 3. pratyayamudAhartumavatArayati-bhAve iti / 140.] iti khal / sujJAnaM tattvaM munineti-sUkhena jJAyata / ityarthe "zAsU-yudhi0" 5. 3. 141 ] ityanaH karmaNi / / mAsamAsyate iti- "kAlA'dhva-bhAvadeza vADakarma suglAnaM kRpaNeneti-pUrvoktasUtreNa bhAve'naH / athAkarmakA- cAkarmaNAm" [2.2.23 ] iti sUtraNAkarmakANAM dhAtunAM NAmapi kvacidanuzAsanavazAt sakarmakatvamakarmakatvaM ca dRzyate, / prayoge kAlAdirAdhAraH karmasaMjJo vA bhavati, akarma ca35 tebhyo bhAve karmaNi ca pratyayA bhavantIti pradarzayati- yatrApi pakSe karmasaMjJA tatrAkamasaMjJApi vA bhavatItyAveditam / "kAlA-'dhva-bhAva-dezaM vA0 " [22. 23.] ubhayasaMjJAvidhAnAcca prakRtaprayoge- akarmakatvamAzritya 75 isyAdineti, Adi padenAnakasya vA'karmacAkarmakANAm ' 'zAsyate' iti bhAve Atmanepadam, sakarmakatva cAzritya ityaMzasya saMgrahaH / karmasaMjJAyA akarmakatvasya ceti- / mAsasya karmatvAd Atmanepadena tasyAnabhidhAnAd 'mAsam' karmasaMjJA tAvat sUtropa tAnAM kAlAdhvabhAvadezAnAmakarma- iti karmaNi dvitIyA bhavati / akarmasaMjJA yadi na syAt 40 katvaM ca dhAtoriti yathocita mantrayo'bhyUhanIyaH, yathoktapAThe | tadA bhAve AtmanepadaM na syAt sakarmakatvAt karmaNyAtmane 70
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA03, 0211 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tatIyo'dhyAyaH / 185 pade tu tenaivAbhihitatvAt karmaNo dvitIyA na syAt, na cA- nAstItyautsagikamekavacanameva bhavatIti, ayamAzaya:bhihite karmaNi vyAptAvapi dvitIyeSyate, evamuttaratrApi jJeya- | vacanaM saMkhyA, sA ca siddhe vastuni saMbhAvati, AkhyA. miti / krozamadhIte iti-adhipUrvasya "iMGaka adhyayane" | tArthasya bhAvasyAsiddhasya sAdhyAvasthApannasyaikatvadvitvAdibhiH ityasya vartamAnAyA AtmanepadaprathamapuruSakavacanam, zeSaM ! sambandhasyAsaMbhavAnna tatra saMkhyApratItiriti na kimapi vacanaM 45 5 prAgvat / kurUn sUpyate iti- atrApyakamakatvamAzritya tatrAnveti / evaM cAnanvitatvAt kasyApi bhAve AtmanepadaM sakarmakatvamAzritya ca karmaNi dvitIyA, / vidhAnAbhAve prApta parizeSAt pratyayAbhAva eva prasaktastadakurUNAM nivAso janapadaH kuravaH / AtmanepadamudAhRtya tavyAdI- panodAyAha-- autsagikamekavacanamiti- ekavacanasyanudAharati / bhAve-mAsamAsitavyamiti- atrApi karmaNi| karavasaMkhyAyA abhedArthatvena tasya saMkhyAnapekSatvena sarvatra dvitiiyaa| ladhunyAsakRtAdvitIyApradAna kAle karmasaMjJA SaSThI- prayoktu zakyatvAdautsagikatvamiti saMkhyAsambandhAbhAve'pi 50 10 pradAnakAle tu na, syAdvAdAdityuktam, tasyAyamAzaya:- / tad bhavitumarhatIti prathamatrikasyaikavacanameva bhAvapratyayasthale mAsamAsitavyamityatra kAlavAcino mAsazabdasya ! bhavatIti / ittha sarveSAM bhAvapratyayAnAM sAdhyAvasthApanArthadvitIyotpattyartha karmasaMjJA svIkriyate, " karmaNi kRta:" vAcakatve'siddha [ asattvarUpatve saMkhyAyogitvAbhAve ca [2.2.83.] iti kRdantasya karmaNi SaSThya tpattyarthaM ca prasakte ghanAdikRdabhihitabhAve'pi dvitvAdiyogo na syAditi karmasaMjJA na bhavati syAdvAdAzrayaNAditi, mAsamAsita- : pAko bhavataH, pAkA bhavanti, ityAdiprayogo na syAdityA- 55 15 miti- bhAve ktH| mAsaM svAsamiti- bhAve khal / ; zaGkAyAmAha-pAkaH pAko pAkAH ityAdi, vacanatraya atha bhAve pratyaye sati karmaNi pratyayAd yo vizeSastamabhi- / pradarzanArtha trayANAmupanyAsaH, kartRtva pradarzanArthaM ca pAko dhAtu prakramate-- bhAve ca yuSmadasmatsambandhanimittayoH vartate ityasyopanyAsaH, karmasambandhadarzanArthaM ca pAkaM karokataM-karmaNorabhAvAditi-yuSmadasmadbhyAM yaH sambandho'rthAt tiitysyoktiH| na kevala kata-karmaNoreva kArakayosvatra samAnAdhikaraNyarUpaH, tasya nimitte ye karta-karmaNI tayorabhA- saMbhavo'pi tvanyeSAmapi karaNa-sampradAnAdInAmityasyArthasya 60 20 vAdityarthaH / akarmakAdeva ghAto ve pratyaya ityuktameva, tathA pradarzanArtha mUktam-ityAdAviti / kRdabhihitasya bhAvasya pa karmaNo'bhAvAdeva yuSmadasmadI karmatvena na vAcye kartRtvena | saMkhyAdiyoge hetumAha- anavyayakRdabhihito bhAvo dravyayadyapi sambandho yuSmadasmadbhyAM saMbhAvyate 'svayA bhUyate' 'mayA vata prakAzate iti- kRdabhihita:- kRtpratyayavAcyo bhAvo, bhUyate' ityAdI, tathApi tatra nAkhyAtArthasya tAbhyAM sAmAnAdhi- dravyavata- liGgasaMkhyAkArakayogidhaTapaTAdidravyavat, prakA karaNyam, sAmAnAdhikaraNyaM hyekArthavAcitvarUpameva, samAnA- zate- pratItiviSayo bhavatIti 'kRdabhihito bhAvo dravyavat 65 25 dhikaraNa yayosto 'samAnAdhikaraNI, tayorbhAvaH sAmAnAdhika- prakAzate, iti vAkyArthaH / tatra ca ktvA-Nam-tumantAdiravyamiti vyutpattyA, zabdasyArthavizeSe vartamAnatvAdartho'dhi kRdabhihitasya bhAvasya liGgasaMkhyAdiyogAdarzanAt tadvyavacchekaraNamiti sAmAnAdhikaraNyazabdasya samAnArthavAcitvamartha- dAya anavyayeti vizeNamuktam / tathA ca ktavA-NamAdInAmastadeva caikArthyam / yathA tvamucyase' ityatra yuSmada: karma- vyayatvena tadabhihitabhAvasya na dravyavatpratItiriti na tatra svenAtmanepadenApi kamavAbhidhIyata ityubhayo: sAmAnAdhi- linggaadiyogH| dravyabat prakAzanAt yallabdhaM tadAha-saMkhyayA 70 30 karaNyaM bhavatIti yuSmadA sAmAnAdhikaraNyanimitto madhyama-lina kArakaizca yujyate iti- pAka ityAdI bhAve puruSaH prayujyate, tva paThasItyatra ca yuSmadaH kartRtvena paThasIti gha, tadantasya cAvyayatvaM na bhavatItyanavyayakRyAbhihito kata pratyayenApi sa evAbhidhIyata iti kartRrUpeNa yuSmadA bhAvo dravyavat prakAzata iti ekatvAdisaMkhyayA sAmAnAdhikaraNyamastIti madhyamapuruSa: prayujyate / evama- / liGgana kartRtvAdikArakatvena ca yujyata iti samuditArthaH ! smadApi sAmAnAdhikaraNya karmatvena kartRtvena codAhatu anavyaya iti kRdvizeSaNamuktaM tadAzayaM vivRNoti-tyAdine- 75 35 zakyate 'ahamucye' 'ahaM vacmi' ityAdI tathA ca bhAva- vAvyayenAbhihitastvasattvarUpatvAnna yujyate iti- atra pratyayasthale kartR tvena sambandha satyapi sAmAnAdhikaraNya saMkhyAdibhiriti zeSaH, ayamartha:- yathA tyAdinA'bhihito sambandhAbhAvAnnAsti yuSmatsAmAnAdhikaraNyanimittasya madhyapuruSasyAsyAsmatsAmAnAdhikaraNyanimittasyottamapuruSasya bhAvArtho'sattvarUpasvAt saMkhyA-liGga-kArakAdibhinanveiti ca prAtiriti prathamapuruSaH prathama trikameva bhavati / ittha / tathA avyayena kRtA ktavAdinA'bhihito'pi bhAvArtho'sattvarUpa 40 prathamatrike vyavasthApite vacanatrayasyApi tatra prayoga iti / eveti so'pi saMkhyAdibhirna yujyate / ghajAdinA'bhihito-80 ziSyabuddhinivAraNArthamAha- sAdhyarUpatvAcca saMkhyAyoge / bhAvArthaH sattva dravya rUpaH ktavAdinA'bhihitazcA
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ 186 kalikAlasarvazrIhemacandrasUribhagavatpraNote [pA03, sU021-22 ] sattvarUpa ityatra vinigamakastu svabhAva eva, ekameva vastusikA Asyanta iti karmaNi lakAramicchanti, uSTrAsikAzabdAntareNAbhidhIyamAna bhinnasvabhAvaM bhavatIti dArAdizabdai- | lakSaNasya bhAvasya kamatvAt, yathA 'godohaH supyate' iti / rabhidhIyamAno bhAryArthaH puMstvayogIva svabhAvamAtrameva vini-evaM tu vivakSAntare bhavatyeveti bhASyakAreNa bhAve'pi lavidhAne gamatvenAzrayatIti sarverakAmarapi svIkaraNIyameva / kiJca tyAdividhAne ] bahuvacanamupapAditam iti / 5 kriyAntarAkAGkSotthApakatAvacchedakatvaM sattvarUpatvam, tadanu- | ayamAzaya:-karmAdiSu karmatvAzrayabhyaktibhedAd dvitva.45 tyApakatAvacchedakatvaM cAsattvarUpatvam, iti sattvA'sattva- | bahutvAdonAM saMbhavaH, karmaNi tyAdipratyaye'pi sa bhedo'nvetIti rUpatvayoH pariSkAreNAnugamaM kurvanti saamprdaayikaaH| tathA / tatra dvitvAdi bhavati, bhAvasya caikatvAt tadAzrayANAM bhede'pi ca pAkAdighanantasthale niyamena svavAcyakriyAbhinnakriyAyA | bhAvena [AkhyAtArthena ] sahAzrayANAmabhedAbhAvAt sa [A. AkAGkSAdarzanAt tadAkAGkSotthApakatA tatra vartata iti | khyAtArtho bhAvaH] AzrayagataM bhedaM mopAdatta iti na tatra 10 satvarUpatvaM tadvAcyakriyAyAH, ktavA-Namantasthale ca 'bhuktvA | dvitvAdipratItiH, yathA tAmraH palAzeSu babhUva rAgaH' ityatra 50 vrajati, bhoja bhoja vrajati' ityAdau pUrvakAlaviSayiNyA tAmratvAzrayANAM palAzAnAM bhede'pi tadAzrito rAgastadIyaanyasyAH kriyAyA AkAGkSA nAstIti tatra kriyAyA asattva- bheda nopAdatte'pi tu svagatamaikyameva vyaJjayati tathehApi rUpatvam, vrajatItyAdikriyA cottarakAlikoti na tAmapekSate | saMbhavAt / yadi ca 'uSTrAsikA Asyante' ityatra karmaNi kvAntavAcyA kiyA, ubhayoH kAla bhedAt / kvacid bhAve pratyaya: svIkriyate, bhavati hi akarmakANAM dhAtUnAM yoge 15 tyAdividhAne'pi bahavacanaM dRzyate tat kathamupapadyata iti | bhAvavAcakasya karmasaMjJA "kAlAdhvabhAvadeza vA." [2. 2. 55 cet ? avAha- 'uSTrAkSikA Asyante, hatazAyikAH | 23 ] ityAdivacanena, yathA godohaH supyate' ityatra tadA zayante' iti tu bahavacanaM kRdabhihitenAbhedopacArA- tu kamagata bahutvamupAdAya yuktameva bahuvacanamiti na kAciditi- AsanamAsikA, zayanaM zAyikA "bhAve" [5.3. danupapattiH, bhAve'pi tyAdividhAne bahavacanopapAdanArthameva 122. ] iti NakaH, uSTrANAbhivAsikA- uSTrAsikA, | prakRtagranthapravRttaH, vivakSAbhedena sarvasa bhavAt / 20 hatAnAmiva zAyikA hatazAyikA, uSTrANAM yAdRzAnyA- | manoramAkArastu 'uSTrAzikA Asyante' ityAdau 60 sanAni hatAnAM yAdRzAni zayanAni tAdRzAni devadattAdi-kriya vizeSaNatvAd dvitiiyaamaah| na ca tathA sati klIddhakartRkAnyAsanazayanAnItyarthaH, atra kRdabhihitabhAvena liGga- tvamekatvaM ca syAt. kriyAvizeSaNAnAM tathAtvasya prasiddhayogavatA saha tyAbhihitabhAvasyAbhedopacArAdabhede cAsati svAditi vAcyam "striyAM ktiH" [5. 3. 61.] itya bAdhake samAnavacanatvasya yuktatvAd bhAvatyAdyante'pi baha- | dhikAroktatayA " bhAve" [5. 3. 122. ] iti sUtreNa 25 vacanAntatopapadyata iti bhAvaH / bhASye'pi "sArvadhAtuke striyAmeva NakavidhAnAt, tasya sAmAnye napuMsakatvasya bA- 65 yak" [ pA0 sU0 3. 1. 67. ] iti sUtre bhAvapratyaya- dhakatvAt klIbatvAbhAvAdRSTragatabahutvasya tadAsanagataprakArasthale ekavacanameva bhavatIti pratipAdya kRdabhihitabhAve, | bahutvasya ca vivakSitatvAdekavacanAbhAvAcca / ityaM ca prakAradvivacana-bahuvacane api bhavata iti pratipAditam / tatra trayeNApi prakRtaprayogopapattiriti vijJeyam / / 3 3.21. / punaruktam-- * tiGabhihite [ tyAdya bhihite ] cApi tathA iDitaH kartari / / 3. 3. 22 // 30 bhAve bahuvacanaM zrUyate, tadyathA- uSTrAsikA Asyante, ta0pra0 - ikArato DakAretazca dhAtoH kartaryA- 70 hatazAyikAH zayante" iti / atra kayaTenetthamUktam tmanepadaM bhavati / idita- epi-edhate, spaSi-spardhate, eSa. ''atrAzrayANAmuSTrANAM bhedAdanekaprakArayuktAnyAsanAni bhinnAni mAnaH, sprdhmaanH| Diva-ziG-zete, zayana:, hanuGa-ha nunute, tatsAmAnAdhikaraNyAccAkhyAtabhAvabhedAdAsyanta iti baha ha nuvAnaH; mahIG-mahIyate, mahIyamAnaH kAmayate, kAmavacanamityarthaH / ivazabdaprayogamantareNApi cevAyaMgatirbhavati / yamAnaH; zyenAyate, zyena.yamAnaH; pApacyate, pApacyamAnaH 35 tadayamarthaH-yAdazAnyuSTrANAmanekaprakArANyAsanAni tAdRzAni utyucchayate, utpuchpmaanH| ebhya eva kartarIti niyamArtha 75 devadatAdibhiH kriyanta iti, "bhavaddhirAsyate' ityatra cAzraya vacanam // 22 // bhedAdAzritabhedasya pratipannatvAt prayojanAbhAvAd bhAvo za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-iDitaH0 / izca Du bheda nopAdatta ityekavacanameva bhavati, yathA 'tAmraH palAzeSu cetyAnayo: samAhAra:-iGa, iD it yasyetyartha bahuvrIhiH, babhUva rAgaH' iti, na ca sarvatrAzrayabhedAdAdhitabhedasya pratIti:, / tataH paJcamI iDitaH iti - atra yasyeti bahuvrIhyartha40 ghaTAn pacatItyAdau pAkasyAbhinnasyaivAvagamAt / keciduSTrA- ghaTikA SaSThI avayavAyavibhAvasambanve, sA ca na ghaTate, 80
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA03, sU0 22] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / 187 iGoranubandhayordhAtvanavayavatvAt, yo hi yadavayava: sa kadAcit / gikatvena AdyoccAraNadazAyAmabhAvena DisvAbhAvAt prakRtatatropalabhyata eva, ayaM ca na tathA lakSye vApyadarzanAda sUtrApravRtteH / kartaryAtmanepadamiti-yadyapi sUtre kartarIana eva cAhurabhiyukA: * anekAntA anubandhA: * iti, / tyasyAbhAve'pi tat sApyAnApyAt0" [3.3.21. ] iti anekAntA ityasyAnavayavA ityarthaH tathA ca yasyeti SaSThI pUrvasUtreNa bhAvakarmaNorAtmanepadavidhAnAt parizeSAdanena 5 kasmin sambandha iti cet ? na,-atra pakSe [ anubandhAnA- | kartaryavAtmanepada syAditi na kartarItyAvazyaka tathApyagrima-45 manekAntatvapakSe Tita, idit' ityAdiSu yatra tatropAtta- sUtraSu tasyAvazyakatvena spaSTapratipattaye ihaiva kRtamiti padeSu sAmathyAt, dhAtupratyayAdinirUpitasAmIpyavati | bodhyam / saMhitApAThe ca tatraiva [uttarasUtre eva] sthitamiha svaghaTitapadaghaTa ke svAghaTitapadAghaTite anubandhe svanirUpitA- vibhajya pAThe bhramAdA yAtamitivA klpniiym| vayavatvanAropyata iti svIkArAt, atra cAnubandhe 'svA- kramaza udAharati-idit-iti prakRtya- edhIti 10 ghaTitapadAghaTake' iti vizeSaNaM " vA yuSmadasmado onau" | dhAtu yartha ikAret svAdiH. tasmAt kartaryAtmanepade vihite 50 [6. 3. 66. ] iti sUtre jonamokAroccAraNasArtha- sati edhate iti rUpam / spardhAMti dhAturapIkAret saMgharSArtho kyAya "bovaM dadhnaT dvayasaTa" [ 7.1. 142. ] iti / bhvAdiH, tasmAt kartaryAtmanepadavidhAne- spardhate iti sUtra dvasaTaH TakAroccAraNasArthakyAya ca bodhyam / vastu- rUpam / "parANi kAnA''nazo cAtmanepadam"[3.3.20.) tastu anubandhAnAmekAntatva avayavatva pakSa eva siddhA- iti sUtreNa 'te' AdInAmiva kAnA''nazorapyAtmanepadasaMjJA15 tito'bhiyuktarapIti na kA'pi zaGkA / pakSadvayasyApi zAstre | vidhAnAdAnazamapIdito dhAtorudAharati-edhamAnaH, spardha-55 samarthanasyopalabdhatve'pi pUrvapakSe jJApakAnusaraNaklezasyA- mAnaH iti-ubhAbhyAM vartamAnAviSaye, "zatrAnazAveSyati dhikyAt / prakRta manusarAma:- iDitaH iti dvandvagarbho tu sasyo" [5. 2. 20.] iti Anaza, mAgamAdIbahuvrIhi , dvandvAnte ca dhUyamANamitpadamubhAbhyAmikAra-DakA- edhamAna: spardhamAna iti| idita udAhRtya Dita udAharati rAbhyAM sambadhyate * dvandvAdI dvandvAnte vA zrUyamANaM padaM Di-t-zIr3a ityAdinA / zI dhAturAdAdika: svapnArthako20 pratyekamabhisambadhyate * iti nyAyAt. tadAha- ikaareto| DakArena, tataH kartari Atmanepade-zete ityAdi vartamAnA- 60 GakAretazceti-" kriyArtho0" [ 3. 3. 3. ] ityato | diSu rUpam / hanaM dhAturapanayanAthaM AdAdikoGakAret, dhAturiti prakRtam, tacca maNDUkaplutyA'nuvartamAnaM prakRta- | tataH kartari vartamAnAyAM ha nute' ityAdirUpANi, AnazisUtre'pi sambadhyate, iGita iti paJcamyantenAnvayAnurodhAcca / zayAna ha nuvAnaH iti / mahIG dhAtuH pUjArthaH kaNDvAdiH, paJcamyantatayA vipariNamate, IdRzasthale yadyapi sagrAhaka- tataH kartari vartamAnAyA Atmanepade-mahIyate iti rUpam, 25 vAkye dvandasAhityApannasya 'iG' ityAdi samudAyasyaiva / kaNDvAdityAcchiti yaka; Anazi- mahIyamAnaH iti 1 65 sAkAGkSanetpadArthenAnvayo yukta itItsaMjJakayori-Doravayavino/ ihAnuvartamAna paJcamyantatayA pariNata dhAtoriti vizeSyadhAtorityAdirUpeNavAnvayabodho lamyate, tathApi 'iG' miGita iti ca vizeSaNam, " vizeSaNamantaH" [ 7. 4. iti samudAyAvayavI dhAtureva durlabha iti sUtravaiyaryaprasaktayA 113.] iti paribhASayA tadantabodhakamitIdantatvAd sUtrArambhasAmAta tallakSyasaMskArakaM vAkyAntaraM parikalpyate- | DidantAcca ghAtoH kartaryAtmanepadamityarthalAbhaH samudAye eva 30 ikAreto hukAreto dhAtoriti, tathaiva zAstrakArANAM byA- tadantavidheyuktatvAt, tatra ididaze tadantatvasyAsaMbhavAd 70 khyAnAt samayAcca / itsaMjJakaGakAro dhAtoravayava auSa- | vizeSaNavaiyApatto kevalaM DidaMze eva tadantavidhiH svIdeziko grahItavyaH * aupadezika-prAyogikayoropadezikasyaiva kriyate, evaM ca idito DidantAcca dhAtoH kartaryAtmanepadaM grahaNam * iti paribhASaNAda, kutazcit sUtrAdupadezapadaM | syAditi sUtrArthaH sampadyate / yazca dhAturna dinto'pi tu vA'nuvartanIyaM maNDa kplutyaa| ata eva kukuTiSatItyatra | svayameva Dit tatra vyapadezivadbhAve na GidantatvamAzrityA35 naatmnepdm| tmanepadaM vidheyaM, yathA-'zIGha muMDa ityaadii| tadantavidhi- 75 " dhAtusUtra-gaNoNAdi-vAkya-liGgAnuzAsanam / / phalaM tu yaGantAdiSviti kecit, tanna-tatra yaDAdau sati Agama-pratyayA''dezA upadezAH prkiittitaaH||" ghAtusaMjJayA dhAtoreva GittvAt / na ca tatra Gittvasya phalAntara. iti parigaNayya eSAmAdyoccAraNamupadeza iti sviikaaraat| | sattvAnnAtmanepadaM syAditi vAcyam, tadantavidhI satyapi kuTadhAtoH sani kRte tasya " kuTAdeGidvadaNit" [ 4.3 taddoSatAdavasthyAt / kAmayate ityAdi, atra "kameNi" 4017. 1 iti Gittve'tidiSTe'pi tasya [Ditvasya | prAyo- 3. 4. 2.1 iti sUtreNa kameNiGa, tato dhAtusaMjJAyA- 80
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ 188 kalikAla sarvajJazrI hemacandrasUribhagavatpraNIte [ pA0 3, sU0 22-23 ] kriyAvyatihAre'gati - hiMsA - zabdArtha- haso hR-vahazcAnanyo'nyArthe // 3. 3.23. // ta0 pra0-- itareNa cikISitAyAM kriyAyAmitareNa haraNaM karaNaM kriyAvyatihAra:, tasmin arthe varttamAnAt gadgati- 45 hiMsAzabdArtha - hasarvAjitA ghAto - vahibhyAM ca kartaryAtmanepada bhavati, na cedanyo'nyArthAH - anyo'nyetaretaraparasparazabdAH prayujyante / vyatilunate, vyatipunate, vyatiharante bhAram, saMpraharante rAjAnaH, saMvivahante vargaH / hR-vahogaMtihiMsArthatvAt pratiSedhe prApta pratiprasavArthamupAdAnam / vyati- 50 dravyavyatihAre mA bhUt caitrasyAnyaM vyatilunanti hAra iti kim ? lunanti punanti kriyeti kim ? atra lunAtirupasaMgrahAtmake lavane vartate / caitreNa yat gRhItaM dhAnyaM purastAlavanenopasaMgRhNantItyarthaH / agati- hiMsAzabdArtha- haeNsa iti kim ? / vyatigacchanti, vyatisanti, vyatihiMsanti vyatighnanti, vyatijalpanti, vyatipaThanti 55 vyatisanti / ananyo'nyArthe iti kim ? anyo'nyasya vyatilunanti itaretarasya vyatilunanti parasparasya vyatilunanti / kriyAvyatihAro vyatinaMva dyotita ityanyo'myAdibhistatkarmAbhisaMbadhyate anyo'nyasya kedAramiti / kartarItyeva ? tena bhAva-karmaNoH pUrveNeva syAdanena mA bhUt, yadi hyanena syAt 60 tadA vyatigamyante grAmAH, vyatihanyante vasyavaH ityatrA gatihiMsAzabdArthahasa iti pratiSedhaH syAditi // 23 // "1 mayamapi Gideva / zyenAyate iti- zyena ivAcAratItyarthe " kyaG " [ 3.4.27 ] iti kyaG, tadantasya dhAtusaMjJA'nena tata Atmanepada GittvAt Anazi- zyenAyamAnaH iti / pApacyate iti punaH punaratizayena vA pacatItyarthe 5 paceH " vyaJjanA derekasvarAd bhRzAbhIkSNye yaG vA [ 3. 4. 6. ] iti yaG yaGantatvAd dviravAdI dhAtusaMjJAyAM tato'nena GitvAdAtmanepadam Anazi- pApacyamAnaH iti / utpucchayate iti - pucchamurasyatItyarthe "pucchAdutparivyasane" [ 3.4 39. ] iti NiG, tadantasya dhAtutve tato'nena 10 karttaryAtmanepadam Anazi- utpucchyamAnaH iti- "sati" [ 5. 2. 16. ] ityAdisUtraiH parasmaipadAtmanepadayoravizeSeNa vidhAnAdiGitaH parasmaipadAtmanepadayorubhayoH prAptAvAtmanepadavidhAna siddhameveti prakRtasUtraM kimarthamityAzaGkAyAmAha - emya eva karttarIti niyamArthaM vacanamiti, 15 ayamAzayaH "vidhiratyantamaprApto niyamaH pAkSike sati / 17 | 44 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - kriyAvya0 / kriyAvyatihArapadaM vyAcaSTe- itareNa cikISitAyAM kriyAyAmityAdinA yA kriyA svabhinnena [ prakRtakartR bhinnena ] 65 tatra cArayatra ca prAptau parisaMkhyeti gIyate // iti mImAMsAsaraNyA prakRte Atmanepadasya iGitaH kartari pAkSikaprAptasya niyamArthamidaM sUtram, ebhya eva karttaryAtmane 20 padaM nAnyebhya iti ebhyaH karttaryevAtmanepadamiti niyamastu na kartuM zakyate " tat sAdhyAnApyAt0" [ 3. 3. 21. iti sUtreNa bhAvakarmaNorebhya AtmanepadasyeSTatvAt tadvAdhApatteH, ebhyaH karttaryAtmanepadamevetyapi na niyantuM zakyate 'iGito vyaJjanAdyantAt " [ 5.2.44 ] ityanena 25 kartaryanasya vihitasya bAdhApatteH / niyamenAniSTAnAM prakRtInAM niyamya sAmAnyazAstravihitapratyayasahitAnAM nivRttiH kriyata / iti gaurava, yato niyamasthale svArthahAniH prAptabAdhaH parArtha- | kartuM mabhilASitA tasyAH prakRtakatra karaNaM prakRtakartrA cikikalpanA ca bhavatIti doSatrayam, tatazca niyamya vidhAnaM | pitAyA: kriyAyAzca tadanyena karaNaM kriyAvyatihAra ityarthaH / lAghavAdAdriyate, tathA ca svArthahAniparArthakalpane na bhavataH, vyatihAro vinimayaH, tathA ca kriyAvinimaye dyotye, gatizca 30 kevalaM prAptabAdha eva, sa ca svamArthakyAyAvazyaka iti phala- hiMsA ca zabdazcArtho yeSAM te gatihiMsAzabdArthAH te ca has mukhatvAt svIkriyate / atra hi pakSe sarvANyeva zAstrANya- cetyeteSAM samAhAro gatihisAzabdArthahas na tat-agati 70 vAdhitArthAni parasparamaGgAGgibhAvena yathAkAkSaM saGgatya hiMsAzabdArthahasa, tasmAt- agatihiMsAzabdArthahasaH varttamAnAsambandhyAtmanepadAnyapuruSaM vacana manyasminnekatva- gatyarthAdibhyo'nyasmAd dhAto hai- vahibhyAM ca [ hiMsAgatyarthAviziSTe karttaryarthe iGito dhAtoH syAdityAdikrameNArthabodha bhyAM ] kartaryAtmanepadaM bhavati kiM sarvatra ? netyAha- na ce35 janayanti, atra pakSe vAkyaikavAkyatayA khale kapotanyAyena dityAdinA, anyo'nyArthaH zabdAzcenna prayujyante, ke te'nyolakSyasaMskArakamahAvAkyArthaboce vRttaM kriyAsamabhihAreNa nyArthastadAha- anyo'nyetaraparasparazabdAH iti / udA- 75 vidhinivRttizca na karttavye syAtAmiti lAghavam / anye harati vyatilunate ityAdinA, anyasya yogyaM lavanaMtu vaiyAkaraNA ekavAkyatayA vidhAne bhAvi saMjJAzrayaNAdigauravamAhuriti vihitAnAM niyamena nivRttireveti manyante, sasyAdicchedanamanye kurvantItyarthaH 'vi ati' ityupasargadvayena 40 sA ca rItiH prakriyAbhedamAzrayata iti nehopanyasyate // vyatihAro gamyate, nocyata iti noktArthanyAyaviSayaH tatrAnenAtmanepadaM prathamapuruSabahuvacana vartamAnAyA 'ante' iti | / 3. 3. 22. / /
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 3, sU0 23 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / 186 vihitaM, lunAteH kAditvAt znAH, tataH parasya 'anta' | nena yotsyamAnAvityartho vivakSita iti tattAtparyam / agre ca ityasya "ananto'ntodAtmane" 4.2.114.] ityt| | bhASyakRtA vahergrahaNaM pratyAkhyAtam, tathAhi " na bahirgasyarthaH, vyatipUnate iti punAteH, anyasya yogyaM pavanamanye kurvantI- dezAntaraprApaNakriyo'tra vahiH" iti / atra kayaTa Aha bhAra tyarthaH / vyatiharante bhAram iti-anyayogya bhArakarmaka | vahatItyAdI dezAntaraprAptyupasarjana prApaNamasya vAcyam, tatra haraNamanye kurvantItyarthaH, vyatipUrvakasya haratebhIvAdikasya tu gatintigayakatvAt pratIyate na tvaso dhAtvarthaH, asyaiva vartamAnAbahuvacane rUpam / parasparakaraNasyApi kriyAvyati- nyAyasiddhArthasyAnuvAdakamarthagrahaNam / gargANAM tu prApaNa 45 hAratvamuktarItyA siddhamiti tadudAharaNamAha-sampraharante / kanyAdvArakamiti bahergatyarthatvAbhAva iti / ayamAzayaH-grAma rAjAnaH iti- anyena cikISitAyAH prahAra kiyAyA | prApta ityAdI vezAntaraprApta gati vinAnupapatteH prApaNe gati anyena karaNamityarthasya parasparakaraNe'pi saGgatarucitameveda- natirIyikA, prAptistu sambandhasAmAnyaM na dezAntarasaMyoga 10 mudAharaNam, saMprapUrvakAd haratevartamAnAbahuvacane rUpamidam / eva amatisthale'pi "bhUranena prAptA" iti vyavahArAt / atra hisArthatvaM haraterdhAtUnAmanekArthatvAna, agatihiMseti nAntarIyakatvena labdhasya cArthasya na zabdArthatvamityasyaiva 60 paryudAsAdapAH pRthagrahaNamiti vakSyati svayameva | dhvananAya sUtre'rthagrahaNamupAttam, anyathA "agatihiMsAzabdavRttikRt / saMvivahante vagaiH varga: saha parasparaM vivahanaM | hasaH" ityeva brUyAt. gargANAM paraspara prAptizca kanyA pariNaya kurvanti, vargasthA janA anyo'nya vivAhaM kurvantI- dvArikA, vivAhasya hi kanyAprApti phalakapANigrahaNadvAraka15 syarthaH, vaheH saMvipUrvakA vartamAnAyAM Atmanepadabahuvacanam / sambandho'rtha iti na prakRte vahergatyarthatvamiti / svamate ca hRdhAtoharaNArthatva, vaha dhAtoH prApaNArthatvamiti gatihiMsA- sUtre'rthagrahaNaM spaSTapratipattyarthameva, nAntarIyakatayA pratIyamAna-55 zabdArthatvAbhAvAdanayoH paryu dAso na prApta iti pRthaganayo- syApyarthasya yataH pratItistadvAcyatvameveti svIkRtya vaherapi grahaNamanAvazyakamityAzaGkAyAmAha -- havahorgati-hiMsA- gatyarthatva sUpapAdam / haratehisArthatvaM tu parairapi svIkRtameveti rthatvAta pratiSedhe prApte pratiprasavArthamupAdAnamiti, | pratiSedhe prApta pratiprasavArthamubhayorupAdAnamiti samyage20 ayamAzayaH- haraNasya sAmAnyato hiMsAbhinnatve'pyupasarga- | voktam / dazAt prANaharaNAnukUla vyApAre vRttau hisArthatvamastyeva, "dudoha gAM sa yajJAya sasyAya maghavA divam / prApaNamapi sthAnAntarasthitasya sthAnAntarasthApanamityuttara- | samyagvinibhayenobho dadhaturbhuvanatrayam // " dezasayogAnukUlavyApAraM vinA tadasa bhavaH, uttaradezasaMyogA- iti raghuzaprathamasarga kAlidAsaprayogastu karaNavinimaye eva, nukUlavyApAra eva ca gatiriti bhavatyubhayoH kramazoM hisArtha-na kriyAvinimaye iti nAtmanepadam / ayamAzayaH-prakRtapadyaM 25 tvaM gatyarthatvaM ceti niSedhasya prApti rastIti tasya pratiprasa- rAjJo dilIpasya varNanaprasaGgenAgatam, sa-dilIpaH, yajJAya-yajJaM vArtha [ niSiddhasya kAryasya punaH prAptyarthaM ] pRthagupAdAnamA- | katu, gAM-pRthvIM, dudoha-hRtadhanAmakarota; maghavA-indraH, 65 vazyakameveti / kecit tu sUtre'rthagrahaNAt zabdAntaranirapekSA | sasyAya pRthivyAM sasyavivRddhadhartha, diva--svargamAkAzaM vA, eva ye gatyAdyarthabodhakAste eva tadarthatvena gRhyante, haraterupa- dudoha-vRSTirUpeNa svadhanena pRthivIM pUritavAnityarthaH; tatazca sagaMvazena hisArthatvamiti na zabdAntaratirapekSaM hisArthasvam, | dilIpo yajJena maghavAnaM santoSya svargalokaM dadhAra, maghavA ca 30 prApaNamapi na sAkSAdgatirapi tvArthikArtharUpA gatiriti vRSTidAnena sasyotpattidvArA bhUlokaM dadhAreti pratIyate / atra tayorhavahoH pratiSedhasya na prAptiriti vyarthameva tayoH pRtha- | ca parasparadhAraNakaraNasya yajJasya sasyasya ca vinimaya iti 70 gupAdAnamityAhuH pANinIye tantre, bhASye tu "na gati-na kriyAvinimaya iti naatmnepdmiti| vyatihAra iti hisArthebhyaH" [pA0 sU0 1. 3. 15] iti sUtre-- | kimiti--avayavadvArA samudAye praznaH, kriyAvyatihAre iti 'hRvahyorapratiSedhaH' iti vAttikakAreNAkSitam, tadarthazca | kimarthamiti bhAva:, kevalasya kriyeti padasya sthitI na kazci35 bhASyakRtetthaM kRtaH- "hRyadyorapratiSedho bhavatIti vaktavyam / / dartha: pratIyeteti pUrNasyaiva kriyAvyatihArapadasya zaGkAviSayatvaM sampraharante rAjAna: saMvivahante gargaH" iti / tathA ca sviikrnniiym| pratyudAharati-lunanti punantIti,ayamAzaya:-75 harate hisArthatvAd vahatergatyarthatvAt pratiSedhaprAptimAzaGkathaM - kriyAvyatihAra ityAsyAbhAbe gatyarthAdivajitemyo dhAtubhyaH kartaryAtmanepadameva syAdityevaMrUpo niyamaH pratIyeta, tathA vetthamuktam / "tata: samprahariSyantau dRSTvA krnn-dhnnyjyau|" satyubhayapadibhyaH kevalaparasmaipadibhyo vA gatyarthAdibhinnemyo iti mahAbhArataprayoge AtmanepadAbhAvazca, kayaTena dhAtubhya Atmanepadameva syAditi lunantItyAdiprayogA 40 vyatihArAvivakSayA sathitaH, atra hi samprahariSyantAvitya- | na syuriti kriyAvyatihAre' ityAvazyakam / athAstu 80
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ 190 kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNote [pA03, sU023] vyatihAra iti padaM, kriyeti tatra vizeSaNarUpeNa yaduktaM | vyartha iti zaGkate--agati-hiMsA-zabdArtha-hasa iti kimiti / tanmAstviti zaGkate-kriyeti kimiti, ayamartha:- uttarayati pratyudAharaNena-vyatigacchantItyAdinA / arthavyatihAra ityetAvanmAtra kathite'pi 'vyatilunIte' ityAdi- | grahaNaprayojanapradarzanAya tattadarthakapratyudAharaNadvayaM yathA lakSyasiddhiH, lunantItyAdyalakSyavyAvRttizca syAtAmeveti | gatyarthasya-- vyatigacchanti, vyatisarpantIti, hiMsArthasya 5 kriyApadaM tatrAdhikamiti / uttarayati-dravyavyatihAre 1 vyatihisanti, vyatighnantIti, zabdArthasya vyatijalpanti, 45 'mA' bhUditi- anyadIyadravyastha haraNe AtmanepadaM mA vyatipaThantIti, hasaH- vyatihasantIti, atra sarvatra bhUdityetadarthamiha kriyAkaraNamAvazyakamiti / ka tadityAha- sarveSvekasyA eva kriyAyAH satvAt kriyAvyatihAra-kriyAcaitrasya dhAnyaM vyatilunantIti--atra karmaNo dhAnyasya | vinimayasatve'pi na bhavatyAtmanepada, gatyAdyarthakadhAtuhaso dravyasya vinimaya ityAtmanepadaM neSTam asati kriyAgrahaNe / varjanAbhAve ca syAdeveti tadvAraNAyAvazyakamagatItyAdIti 10 ihApi tad dUrimiti bhAvaH / nanu caitrasvAmikadhanasya | bhAvaH / ananyo'nyArthe kimiti, parasparakaraNasyApi vyati- 50 [ dhAnyasya ] lavane'pi lavanakartu: svatvAnutpatteriha kathaM hAratvamiSTam, ata eva ca 'sampraharante rAjAnaH' ityudAdravyasyApi vinimaya iti vinimayAvyatihArA bhAvAde- hRtam, tathA ca parasparArtha poSTamimiti tadarthakazabdaprayovAtmanepadAprAptiriti cedatrAha-atra lunAtirupasaMgrahA- ge'pi bhavitavyamevAtmanepadenetyanyo'tyArthazabdavarjanamanucita tmake lavane vartate iti-prakRtaprayoge lunAtinaM kevale | miti praznakattuM rAzayaH / pratyudAharati-anyo'nyasya vyati15 chedane vattate'pi tu upasaMgrahAtmake svIkArasvabhAve lavane lunantItyAdi, ayamAzaya:- parasparakaraNArthe sUtrasya 55 cchedane vartate, tadeva spaSTayati--catreNa yada gahItamiti- pravRtteriSTatve'pi parasparArthe zabde samIpoccArite sati nAcaitreNa yat svAyattIkRtaM tadeva dhAnyaM chedanenopasaMgRhNantItyartha tmanepadamiSTamiti prakRte tadvAraNAya 'ananyo'nyArthe' ityA. iti / caitrasvAmika dhAnyaM lavanenopasaMgR Nanti-svIkurvantI- vazyakam / nanvanyo'nyArthakazabdenaiva kriyAvyatihArasya bodhityarthAt tatra dravyasya vinimayo gamyata eveti bhavati tatra | tatvAt punastadatheM AtmanepadaM na syAdeva * uktArthAnAma20 vyatIhAro dravyasya, kriyAvyatihAragrahaNe tu [kriyAgrahaNe | prayoga: * iti nyAyAditi prakRtaprayogeSvAtmanepadavAraNAya 60 . tu ] prakRte catreNa kasyAzcidapi kriyAyAH svIkArAbhAvAnna | 'ananyo'nyArtha' iti nAvazyakamiti cet ? na-laukike zabda. bhavati kriyAvyatIhAraH / nanu sthireSu dravyeSvanyasambandhino | vyavahAre lAghavAnAdarAdanyo'nyAdizabdA: kriyAvyatihAradravyasyAnyasambandharUpavyatihArasaMbhave'pi kSaNasthAyikriyAsu dyotanAya prayujyante vyatyayAdirUpopasarmA iva, tathA ca laukika tadasaMbhava iti kiyAvyatihAraH kutrApi na maMbhAvyata iti | prayogasya tathaivAnusatavyatvAt parasparAdizabdaprayoge'pyA25 cenna--yogyatAvazAdasyeya kriyA sAdhyA, asyA idaM sAdhana- smanepada syAdeveti tadvAraNAyAvazyaka mevAnyo'nyAdizabdavarjana-65 miti nizcite sAdhyasAdhanabhAve yo vyatyAsa: sa eva kriyA- miti bodhyam / nanu prakRte'nyo'nyAdizabdA vyatI upasargoM vyatihAra iti svIkArAt, ayamAzaya:-tAnyasambandhino'nya- ca prayukAviti kathaM vyatihAradya kotobhayazabdaprayoga iti cedasambandhitvaM kriyAvyatihAraH, kintvanyadIyatvena prasakta- | trAha---kriyAvyatihAro yatinaiva dhotita itanyo'. syAnyasambandha eva saH, evaM ca sAdhanavyatyAsa eva kriyA- / nyAdibhistatkarmAbhisambadhyate iti, ayamAzayaH-prakRte 30 vyatyAsa iti paryavasitam, sa ca sarvatra saMbhAvyata eva, anya vyatihAradvayaM-kriyAvya tihAra: karmavyatihArazca, tatrakriyA- 70' kartRkakriyAyAH tatsadRzakriyAyAH] anyenAkriyamANatvAt / vyatihAro vyatinA dyotito'pi karmavyatihAradyotanAyAnyosyadyapi sAdhanabhedAt kriyAyA bheda iti nAnyakata kakriyAyA ! nyAdizabdaprayoga iSTa eveti| karmasambandhamavagamayati .. anyena karaNa sambhAvyate, tathApIdRzasthale ekava kriyA kartR dvaya- anyo'nyasya kedAramiti-anyo'nyasya kedAraM kriyAvyati saJcAriNI lakSyata iti jAtikRtamevaikyAmAzrayaNIyam / prAyeNa hAreNa lavitvopasaMgRha NantItyartha iti bhAvaH / pUrvasUtre kattarI35 vyatI upasargAvasya[kriyAvyatihArasya dyotako, kvacit samapi, | syuktaM, tatrAnAvazyakamapi prakRtasUtre'vazyasambandhanIyamityAha-75 saMpraharante rAjAna iti. kvacit tu prakaraNAdikamapi vyatihAra- kartarItyeveti / tatkalamAha-tena bhAva-karmaNoH pUrveNaiva dyotakam, tayApi vAcakapadAbhAvAda tatpratipantirAtmanepadena | syAdanena mA bhUditi---yatra sakarmakebhyaH karmaNi pratyayo bhavatIti tadarthe sa vidhIyata iti noktArthAnAmaprayoga iti / yatra vA'karmakebhyo bhAve pratyayastana prakRtasUtrApravRttyartha karta nyAyaviSaya ityuktapUrvam / astu tAvadavizeSeNa sarvebhya eva | rItyavazyaM kartavyamityarthaH / nanu AtmanepadaM vidheyaM tadarenaHstu 40 dhAtubhyaH kriyAvyatihAre AtmanepadaM, gatyarthAdiparyu dAso | pUrvasUtreNa vA tatra ko vizeSa iti cedavAha-yadi hyanena 80
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandra zabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / kam iti nyAyAt / nanu 'viza' iti vikaraNaviziSTa- 40 syAGgamaTa na tu kevalasya dhAtoriti dhAtvaGgatvAbhAvAt tasya vyavadhAyakatvaM syAdeveti cenna - "aD dhAtorAdihyaMstanyAM cAmAGgA" [ 4.4 26 ] iti sUtrasya viSayasaptamyA vyAkhyAnAt hyastanyAdiviSaye vikaraNAt pUrvamevAgame tasya dhAtumAtrAvayavatvAkSateH / evaM caitadarthaM kecid vaiyAkaraNAH 45 'upasarganiyame avyavadhAne upasaMkhyAnam' iti vAtikaM svIkurvanti, tadapi pratyuktam, ata eva bhASyakRdAdibhistAdRzavAttikasya carcA'pi na kRtA, na caivamasyAdityatra "uda: sthAstambha: saH" [ 1. 3. 44. ] iti sasya luk syAt, aTo'vyavadhAyakatvena udo'vyavahitasya 'sthA' ityasya sasya 50 lopasya durvAratvAditi vAcyam, tatrodaH paratvaM sakArasyeSTaM na tu sthAdhAtoH, uda: parasya sthAstambhAvayavasya sasya lugiti sUtrArthasvIkArAt sakArasyATA vyavadhAne prAptyabhAvAt, aT hi dhAtoravayavo na tu sakArasyeti sthAdhAtuM prati tasyAvyavadhAyakatve'pi sakAraM prati vyavadhAyakatvA- 55 napAyAt / anye tu nirdizyamAnasyAdezA bhavanti iti nyAyenAtra salukaM vArayanti teSAmiyaM prakriyA- "uda:. sthA-stambha: sa:" [ 1. 3.44 ] iti sUtre 'uda:' ityeSA paJcamI' sthAstambha:' iti ca SaSThI, SaSThInirdezena yaducyate tat kArya nirdizyamAnasya bhavati nirdizyamAnasyAdezA 60 bhavanti iti nyAyasya tatropasthite:, yatra cAyaM nyAya upatiSThate tatra saptamyanta- paJcamyantayoH SaSThayantasya ca vyutpattivaicitryeNAkAGkSitopatiSThamAna nirdizyamAnapadArthena tasya cAdezapadArthena sAkSAdanvayo bhavati, tathA coda: parasya sthA-stambhAvayavasya lugiti sUtrArthaH sampadyate, nirdizyamA- 65 natvaM hi SaSThIprakRti zavayatvam, 'yadAgamA: 0' iti nyAyagRhIto'thaMzca na zakyo'pi tu lAkSaNika eveti udaH paratva sthAzabdasyApIha na saMbhavati, kimuta sakArasyeti prakRte 'udasthAt' ityatrAdasahitasya sthAzabdenAgrahaNena doSodbhAvanaM sarvathA'yuktameveti saMkSepaH / "nivizaH" iti sUtrasya yathA - 70 kathaMcintizabdAt parAd viza AtmanepadamityarthaM varNayitvA 'madhuni vizanti bhramarA:' ityAdAvAtmanepadaM kuto netyAzaGkante, tadA zaGkAyA atitucchatve'pi 'tuSyatu durjana:' iti nyAyenottaramAha- madhuni vizanti bhramarA ityAdi tu nivizorasambandhAdanarthakatvAcca na bhavatIti- atra 75 ' ityAdi tu' ityetatsthAne ' ityAdiSu' iti ' ityatra tu' iti vA pATha ucita, prakRtapAThe ca IdRzaH prayoga eva na bhavatItyarthaH pratIyate sa cAnucita eva, tAdRzaprayogasyaiveSTatvAd 'nyasya madhye sattvAnna vyavadhAyakatvam * svAGgamavyavadhAya- | viparIta [ AtmanepadaviziSTa ] prayogasyaiva vAraNIyatvAt / [pA0 3, sU0 23-24 ] syAt tadA vyatigamyante grAmAH, vyatihasyante dasyavaH ityatrAgatihiMsAzabdArthahasa iti pratiSedhaH syAditi, ayamAzayaH - prakRtasUtraM kartarItyasyAbhAve sAmAnyena pravRttI bhAvakarmaNorapi paratvAt kriyAvyatihAre viziSya vihita 5 vAcasyaiva sUtrasya pravRttiH syAt tatra ca prakRtasUtrIya pratiSedho'pi prasajyetaiveti vyatigamyante grAmAH' ityatra gatyarthasvaprayukto 'vyatihasyante dasyavaH' ityatra hasdhAtuviSayazca niSedhaH sya diti na syAdAtmanepadamiti tatrApyAtmane padapravRttaye prakRtasUtre kartarItyAyavazyakam kRte ca karttarIti 10 pade bhAvakarmaNoH prakRtasUtrA'pravRttI "tat sApyAnApyAt0 [ 3. 3. 21. ] iti pUrvasUtreNa nirbAdhamAtmanepadaM bhavatIti sarvasAmaJjasyam / / 3. 3. 23. // " nivizaH / / 3 3 24 // ta0 pra0- nipUrvAd viza: kartatmanepadaM bhavati / 15 nivizate / nyavizatetyado dhAtvavayavatvAnna vyavadhAyakatvam / madhuni vizanti bhramarA ityAdi [ ityAdau ] tu nivizorasambandhAdanarthakatvAzca na bhavati / / 24 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - nivizaH / nevizuninizu, tasmAt iti samastaM padam nItyavibhaktikaM SaSThyanta 20 padam, nisambandhino 'viz' dhAtoriti tadartha, sambandhazca svadyotyAyaM vAcitvam samastatve'pi tatsambandhasvarUpAntarbhAva eva tathA ca tulyavittivedyatayA dhAtuvAcyakriyA vizeSArtha dyotakatvaM nipade labhyate, tathAvidharacopasarga eva niriti nyupasRSTavizdhAtoH kartaryAtmanepadamiti phalito'rtha:, tatphalaM 23 cAgre vakSyati - madhuni vizanti bhramarA ityAdinA / udAharati--- nivizate iti -- nipUrvAd vizervattamAnAprathamapuruSaikavacane rUpam, tathA ca zrIharSeNa prayuktaM "nivizate yadi zUkazikhApade, sRjati sA kiyatImitra na vyathAm / " iti, atra kecit 'niviza:' iti pada luptapacamyA 30 nirdiSTaM vamyantena samastaM veti matvA nizabdAdavyavahita parAdeva viza Atmanepadamiti nyavazitetyatra pUrva ghAtuH sAdhanena yujyate pazcAdupasargeNeti mate, tyAdyutpattiviSayatAyAmevADAgama iti siddhAnte ca pUrvamaDAgame pazcAt tyAdyutpattikAle'TA vyavadhAnAnnizabdAdavyavahitaparatvAbhAvAdAtmane 35 padaM na syAditi zaGkante; tanmatakhaNDanAyAha - nyavizatetyaTo dhAtvavayavatvAsa vyavadhAyakatvamiti - * yadAgamAstaNIbhUtAstadgrahaNena gRhyante iti nyAyena dhAtorAgamoDaT dhAtvaGgIbhUta iti vizugrahaNenaiva tasyApi grahaNamiti vizo | 161
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte -25 tathA cAtra nivizoH parasparaM sambandhAbhAvo nizabdasyAnartha- | vAcibhyAmasyatyUhimyAmityarthoM bhavatIti vyAcakSate, tatphalaM 40 katvaM ca hetudvayamAtmanepadApravRttI kathitam, ni-vizoH | cADAdivyavadhAne'pi sUtrapravRttiriti kathayanti, para tu sambandhazna svadyotyArthavAcitvamevetyuktaM pUrvamiti prakRte / aTo'vyavadhAyakatvayuktaH pUrvasUtravyAkhyAyAmuktatvena tadarthamadhunIti padAvayavasya nizabdasya na vizadhAtvarthadyotakatva- modRzakliSTakalpanAyA anAvazyakatvamiti sAdhAraNarItyaMva 5 miti na tadyotyArthavAcitvaM viza iti na tayoH paraspara | | sUtra vyAcaSTe- upasargAta parAbhyAmasthatyahibhyAmiti / sambandhaH, kizca nIti viziSTarupasyopAdAnam, viziSTarUpo- | udAharati--viparyasyati, viparyasyate ityAdinA, 'vipari' 45 pAdAnaviSaye ca * arthavadgrahaNe nAnarthakasya grahaNam - iti / ityupasargadvayAt paratvasattvena parasmaipadino'syatervartamAnAyA nyAyaH pravartata iti prakRte madhunIti padAvayavasya nizabda- AtmanepadaprathamapuruSakavacanam, asyatedevAdikatvena zyaH / syAnarthakatvena tasya prakRtasUtre'grahaNAdapi nAtmanepadaprAptiH, samUhati, samUhate iti- Uha dhAtonityamAtmanepadino'nena 10 madhunIti samudAyasyaivArthavattvaM na tu tadavayavasya nizabdasya vikalpenAtmanepadam / upasagaMyoge parasmaipadino'smAdAtmane samudAyo harthavAn tasyaikadezo'narthakaH iti nyAyAt / padasya prayoga mAghakaviprayogeNAnumodayati- "santataM 50 " ityuktvA maithilI bhartaraI nivizatI bhayAt / " timiramindurudAse" iti, itthaM ca pUrNa padyamiti vAlmIkiprayoge tu 'aGgAni vizatI bhayAt' ityeva " lekhayA vimalavidrumabhAsA pAThaH kalpanIyo lekhakapramAdAt bhraSTa ityAsthayam / kecit santata timiramindurudAse / 15 tu padasaMskArapakSe- aGka vizatImiti pRthak pRthak saMsAdhya daMSTrayA knkbhnggpishnggyaa| pazcAdupasargaNAnvaye jAta: saMskAro na nivarnate * iti maNDalaM bhuva ivAdivarAhaH / / " iti / .55 nyAyena doSAbhAva iti samAdadhate, tanna yUktam-- evaM sati | candrodayavarNanamidam, "induH vimalavidmabhAsA lekhayA santataM tvaM karoti, bhavAn karoSItvAderapi sAdhutvaprasaGgAt / timirabhudAse, kaH kena kimivetyAha- AdivarAhaH kanaka tasmAdIdRzasthale vAkyasaMskArapakSa eva svIkaraNIyo na ta bhaGgapizaGgaghA daSTrayA bhuvo maNDalamiva" itynvyH| candro 20 padasaMskArapakSaH / kiJca padasya padAntarasambandhe tatpakSasya vimalasya nirmalasya, vidrumasya- latAmaNeriva, bhA:-kAnti rakSakatve'pi dhAtUpasargayoH sambandhasya caikapadaviSayatvena tatra | yasyAstAdRzyA, lekhayA-- svakalayA, santataM sarvato vyApta, 60 tatpakSaNa nirvAhAsambhavAt / saMskRtya saMskRtya padAnyutsajyante- | timiram- andhakAram, udAse- uccikSepa / atropamAgarbha teSAM yatheSTamabhisambandho bhavatIti nyAyo hi nAniSTaprayo- dRSTAntamAha- AdivarAhaH salilamagnAyAH pRthivyA udghA gApAdanAya, tannirvAhAya vA svIkRto'pi tviSTasthale rAya ghRtavarAhazarIro viSNuH, kanakabhaGgapizaGgacA- suvarNa25 kvacit sandhyAdirUpasaMskArAbhAvasya nirvAhAyaveti na tene zakalaraktapItayA, daMSTrayA, bhuvaH- pRthivyA maNDalamiveti dRzaprayogasAdhutvamAstheyam / IdRzaprayogasya prAmANikatve ca | tdrthH| atra 'udAse' iti asyaterutpUrvasya parokSAyAH 65 ASatvAdeva samAdhAnasyaucityAditi dhyeyam // 3. 3.24. // prathamapuruSakavacane Atmanepade rUpam / etena ca sakarmakAdapi bhavatyAtmanepadamiti svamatamapi pramANitaM prakRte sakarmakatvasya upasadasyoho vA // 3. 3. 25. / / spaSTatvAt / asyativiSayaM kaviprayogamudAhRtyohiviSayaM ta0pra0- 'upasargAt parAbhyAmasyatyUhibhyAM kartaryAtmane tamudAharati- yazaHsamUhanniva digvikIraNamiti, bhAra30 padaM yA bhavati / viparyasyati, viparyasyate; samUhati, samUhate, vikaveH kirAtArjunIyamahAkAvye tRtIyasarge draupadIvacana- 70 "saMtataM timaramindurudAse" [ma.ghe] / "yazaH samUhanniva midama / zatravijayArtha vedavyAsadarzitapathA tapazcaryAya indrdigvikiirnnm"| kiraate| asyeti zyanirdezo'styasati-nIlaparvata prati pratiSThamAnamarjunamAhanivRttyarthaH / upasargAditi kim ? aspati, Uhate / asya- "brIDAnatarAptajanopanItaH, teraprApta kahatezca nityaM prApta ubhayatra vibhASeyam / anye saMzayya kRcchNa nRpaH prapannaH / 35 svakarmakAbhyAmevecchanti, pratyudAharanti ca-risthati zatrana, vitAnabhUta vitata pRthivyAM, 75 samUhate padAryAn // 25 // yaza:samuhanniva digvikIrNam / / " iti / za0ma0nyAsAnusandhAnam-upasargA0 upasargAdi- | agre vakSyamANenati paJcamI 'asyohaH' ityasya vishessnnbhuutprshbdyoge| " navIkariSyatyupazuSya dAH kecit tapasargAditi paJcamI SaSThaghartha, tenopasargadyotyA sattvAd vinA me hRdayaM nikaarH|"
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 3, sU0 25-26] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / 163 iti padyAMzena sambaddhamidaM padyam / asya padyAMzasyAyamartha:- tadarthamiha zyanirdeza: ; kRta iti bhAvaH / prakRtasUtrasyobhayatra sa nikAraH, tvad vinA, ArdraH san. upazuNyat me hRdayaM | vibhASAtvAprakaTayati-asyateraprApteriti-asyateH parasmainavIkariSyatIti, ayamAzaya:- zatrabhirasmAsu yo nikAro- paditvena tata AtmanepadamaprAptameveti tadaMze pUrva vidhireva, 'pamAna nakavyavahAraH kRtaH sa samprati tava viyoge sati pazcAt vihitasya pAkSiko'bhAvo'ziSyate, UhezcAtmane5 punarAItAM nUtanatAM prAptaH san; upazuSyat- duHkhena pUrva- paditvena tasmAnnityaM prApta ca pAkSiko'bhAvo vidhIyata mArdIbhUtamapi kAlavyavadhAnAt tava sahavAsAcca zuSka- ityasyativiSaye'prApta vibhASA, UhiviSaye ca prAptavibhASetyu- 45 tAmupagata me hRdayaM navIkariSyati, punarArdratAM neSyati / | bhayatra vibhASAtvamasya / matAntaramAha-anye viti-kecid kimarthamayaM tava viraha iti vicAre samAyAte zatrubhirA- | vaiyAkaraNA: prakRtasUtre'karmakAditi pada smbdhnnti| pANinIye caritasyApakArasyoddhArAyaiva tvaM gato'sIti buddhavA te te bhASye cAkarmakAdityasya nivRttiruktA pUrvapradazitakavi10 sarve'pakArAH smatipathamAgatya mAM pIDayiSyantIti bhaavH| | prayogAbhyAmapi sakarmakAdAtmanepadaM pramANitamiti, naitanmataM . . atra padyAMze nikAra iti padopasthApitasyArthasya prakAra- vizeSataH mamAdaramahati, tathApi tatsvarUpapradarzanamAtrAyeha 50 varNanameva prakRtapadyena kriyate-kIdRzo nikArasta trAha-'Apta- tanmatamupanyastam / teSAM mate pratyudAharaNasvarUpamasyAhajanonItaH, vrIDAnatarnaH saMzayya kRcchaNa prapannaH, pRthivyA | nirasyati zatramiti-atra parasmaipadameva bhavati nAtmane vitAnabhUtaM vitataM digvikINaM [bhavatAM ] yazaHsamUhanniva " | padamiti tessaamaashyH| Atmanepadasya vaikalpikatvena prakRta15 ityanvayaH / Aptena- yathAvatrA, janenopanIta:- upasthA- prayogopapattau pUrvoktakaviprayogAdisamanvayAyAkarmakagrahaNamiha pitaH kathita iti yAvat, vrIDayA- IdRzAnAM pANDavAnAmI- na kRtamiti svAzayaH / samUhate padArthAniti ca nityame-55 dRzamazobhanaM vRttaM strIvastraharaNArikamabhUditi lajjayA, vaatmnepdmiti| atiprama nastvanabhidhAnAbhayamate vAraNIya Anatai:- namrIkRtamukhai:, nRpaH- samAnarAjabhiH, sazayya- ityalam / / 3. 3. 25. // pUrvamoha zamasaMbhAvyamiti saMdihya, pazcAt sarvathA pramANIkRte sati kRcchaNa-kaSTena, na tvaJjasye naH prapanna:- tathAtvena ut-svarAd yujerayajJa-tatpAtro / / 3. 2. 26 // svIkRtaH pRthivyAM-bhUvi, vitAnabhutam-ullocAyitam-ata eva ta0 pra0- udaH svarAntAJcopasargAt parAva yunakteH vitata-sarvano vistRta, didikIrNa, dikSu vyApta, bhavatAM, kartaryAtmanepadaM bhavati, ayajJatatpAtre-na cet yaje yata tatpAtre 60 yaza:- parAkramazAlisvAdijanitakIrti, samUhanniva pratisaMha tadviSayo yujyoM bhavati / udyukte, upayuGkte, niyuGkte / ranniva, asau nikAraH, me hRdaya punarnavIkariSyatIti | uta-svarAditi kim ? saMyunakti niyukti / ayaja-taspAtra 25 sambandhaH / atra laghunyA se pradarzitapAThe rAjajanopanIta iti / iti kim ? dvandvaM yajJapAtrANi prayunakti / yatra tu yajJa paThyate rAja nopanIta' ityasya sthAne, paraM sAmpratamapalabhya- | eva na tu tatpAtram, tatpAtrameva vA na yajJastatra mavasyeva ma.neSu mudraNeSu 'AptajanopagIta' ityeSa eva pAThaH samupa yajJe mantraM randhanapAtrANi vA prayuGkte, yajJapAtrANi randhane 65 lamyate, arthadRSTayA cAya meva pAThaH samucita iti vicArya prayuGkte / "yujic samAyo" ityasyeditvAdAtmanepadasthApitaH, rAjapurupopanIta vRttApekSayA''ptapuruSopanItavRtta vidhAnamanarthakam // 26 // 30 syAdhi prAmANikatvapratIte:. tAhazavapratItizca prakRte za0ma0 nyAsAnusandhAnam-utsvarA0 / uditi AzcaryaparipoSikA vizeSeNeti vijJeyam / atra ca sami- pRthagupasargasvarUpam, svarAditi ca tadantavidhinA sva. tyupasargapUrvakAherAtmanepadino vikalpena tadvidhAnAt parasmai- rAntaparam, tadantavidhizca "vizeSaNamantaH" [7.4.113.] 70 pade zatari sati samUhanniti rUpasiddhiH / iti paribhASaNAt, vizeSyaM ca pUrvasUtrAdanuvRttamupasargAditi nanu lAghavAd 'asoho' ityeva paThanIyaM, vikaraNa- padam, tathA ca yo'rthaH sampannastamAha- udaH svarAntAcco35 viziSTapAThaH kimartha iti cedavAha-asyeti zyanirdezo'- | pasargAditi / sUtre yujeriti yujyateH yunaktezca [yujica styasati nivRttyarthaH iti, ayamAzaya:- asiti sAmAnya- | samAdhau" divAdiH, "yujapI yoge" rudhAdiH, ityanayoH] nirdeze asarUpANAM trayANAmapi grahaNaM syAt, tatraiko'sa- | sAmAnyanirdeze satyapi yujyatenityAtmanepaditvena tatasta- 75 " asaka bhuvi" iti paThito'dAdI, parazca asa-matidIptyA- dvidhAnasyAnarthakyamiti yunaktarevAyaM vidhirityAzayavAnAha dAneSu mvAdipaThitaH, tRtIyazca kSepaNArtho divAdipaThitaH, yunaktariti, tasyApIdittvena yadyapi phalavatkartari 40 tatra divAdereva grahaNaM syAt, na tu bhvAdyadAdipaThitayoritye- "IgitaH" [3. 3. 65.] ityAtmanepadaM siddhamevetya
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 kalikAlasarvajJabohemacandrasUribhagavatpraNote [pA03, sU026-27] . 20 phalavatyapi kartari tadvidhAnArtha sUtram / ayajJatatpAtre iti padam / yujeriti sAmAnyanirdeze yujyaterapIha grahaNamucitapadaM vyAcaSTe- na ced yajJeyata tatpAtramiti, etena yajJa- mityAzaGkApanodAyAha- "yUjica samAdho" itsyebhinne kArye yajJIyapAtraprayoge, yajJe vA'yajJIyapAtraprayoge niSe- | divAdAtmanepadavidhAnamanarthakamiti, ayamAzaya : dhApravRttiriti sUcitaM, tat spaSTayiSyati pratyudAharaNena ! tasyedittvena " iGita: katari" 3. 3. 21. ] iti 5 udAharati-uAGakte, upayukte, niyukte, iti- sUtreNAtmanepadameva bhavatIti prAp' vidhAnasyAnarthakyena neha 45 uditi ca svarAntabhinnamiti tadartha pRthageva tadupAdAnamiti | tadgrahaNamiSTamiti / na ca prApta vidhiniyamArtha iti tatpUrvakAd yunaktarAtmanepadameva bhavati phalavatyaphalavati ca | vAcyam, pAkSikaprAptAveva niyamArthatvasya saMmate: aprApta hi kartari, upayuGkte, niyuGake iti ca svarAntopasargAt / zAstrakArazaMlyA prApta vidhAnasya narthakatvameva / evaM cAyajJa paratvenAtmanepadam / uta-svarAditi kimiti, ayamAzaya - | tatpAtraviSaya evAsyAtmanepadamiti niyamArthameva yujyaterapIha 10 evaM kRte prAyo bahana mupasargANAM saMgraho jAta eveti vyarthaH | grahaNamityapi parAstam, yajJapAtraviSaye'sya prayogAbhAvAt, 50 mevaitadupAdAnaM vyAvAbhAvAditi / bahanAM svarAntatve'pi | kathacitprayogopapAdane'pi vidhi-niyamayovidhireva jyAyAsamo niro duro niso dUsaracopasargANAM vyAvartanAya | niti bhASyakArAdisammatasiddhAntenAsya 'sUtrasya vidhitvautsvarAdityAvazyakamityAha pratyudAharaNena- saMyunakti, mevocitam / kiJcAsya yujyatenityamAtmanepaditvena niyunaktoti--niriti nir-niso: sAmAnyena prayogaH, duryuna- | yajJatatpa.traviSaye'pyAtmanepadaprayogasya duritvameveti 15 ktItyapi pratyudAharaNaM saMbhAvyate / iha phalavatyapi kartari | // 3. 3. 26 // 55 nAtmanepadam, prakRtasUtrasya niyAmakatvAt, niyamAkArazca parivyavAt kriyaH // 3. 3. 27 // utsvarAdevopasargAd yujerAtmanepadaM nAnyati pratyUdAhartamAha-ayajJa-tatpAtra iti kimiti- avizeSeNa sarvatra ta0 pra0- 'pari vi ava' ityetebhya upasargebhyaH utsvarAdupasargAdAtmanepada vidhIyatAmiti zaGkiturAzayaH / parAkroNAteH kartaryAtmanepadaM bhavati / parAkINote, vikIyajJe tatpAtraprayoge na vidhAnamiSyata iti tadvAraNAya tadA Note, avakrINIte sarvatra gitaH phalavato'nyatra vidhiH| upasargAvazyakamiti pratyudAharaNamukhenAha- dvandvaM yajJapAtrANi visyeva-uparikoNAti, mavi koNAti, vanaM bahavikrINAti, 60 prayunakti dvandvamityasya dviza:, ityarthaH yajJe pAtrANAM dvizaH / apacAvaH, kriinniiyH| 'kI' ityanukaraNamanukAryenArthenArthavaprayoga: kriyata iti prasiddharyajJa evAyaM yajJapAtraprayoga iti viti nAmatve sati tataH syAdayaH, prakRtivavanukaraNam iti nAtrAtmanepadaM bhavati phalavatyapi kartari, 'ayajJa-tatpAtre' nyAyAca dhAtukArya miyAdezaH / ata eva ca jJApakAt25 ityasyAbhAve cAtrApi syAditi tadvAraNAya tadAvazyaka-ti prakRtivadanukaraNe kAyaM bhavati, tena 'munI ityAha' dviSpaca. bhAva: / na ced yajJe yat tatpAtra tadviSayo yUjyarthaM bhavatIti | tItyAha ityAdI prakRtibhAva-SatvavikalpAdi siddhaM bhavati 65 yad vyAkhyAtaM tasyAzayamiha sphorayati- yatra tu yajJa | // 27 // eva na tu tatpAtra, yatra tatpAtrameva vA na yajJastatra za0ma0 nyAsAnusandhAnam-parivya0 / parivyabhavatyeveti, ayamAzayaH- ekasattve dvaya nAstIti tAkika- vAditi pUrvasUtrAdanuvRttenopasargAdityanena sambadhyate, eSa ca 30 saraNeryajJasattve'pi yajJIyapAtrAbhAve na yajJa-tatpAtraprayogaH, | samAhAranirdeza iti vibhajyAkhyAna bahutvamAyAtItyAha yatra vA tatpAtrameva na yajJasta trA'pi na yajJatatpAtra prayoga ityetebhya upasargebhyaH iti / kroNAteriti- "DakrIMgaza 70 ityekasattve'pyUbhayAbhAvAt prakRtaniSedho na pravartate / tathA | dravyavinimaye" ityevaM paThitAd dhAtorityarthaH / parikrINIte prayogasthala darzayati- yajJe mantraM randhanapAtrANi vA ili-paripUrvakAt kroNArAtmanepadam, parikrayaNa ca niyata prayuGkte iti- atra yajJIyaviSayatAyA satyAmapi yajJIya. | kAla bhRtyA strIkaraNa, tat kuruta ityarthaH vikrINote 35 pAtraprayogo nAstyapi tu mantraprayogo randhanapAtraprayogo / iti- niyatamUlyena svakIya dravyamanyasmai prayacchatItyarthaH / deti na bhavati niSedha iti bhavatyevAtmanepadam / | avakrINIte iti- samucitamUlyAdalpamUlyena dravyavinimayaM 75 itthaM yajJasattve yajJIyapAtrAbhAvaprayuktaniSedhApravRttimudAhRtya krotiityrthH| nanu koNAtegittvena "IgitaH" [33.65.] yajJapAtrasattve'pi yajJaviSayatvAbhAvaprayukA niSedhApravRttimudA- ityAtmanepadaM siddhameveti kimarthaM tata idamAtmanepadaM puna harati-yajJapAtrANi randhane prayukta iti-tathA cAtrA- | vidhIyata ityAzaGkAyAmAha- sarvazregitaH phalavato'nyatra40 pyubhayAbhAva iti na bhavati niSedhapravRttiriti bhavatyevAtmane- | vidhiriti- yatra yatratatprakaraNe Igita prAtmanepadaM vi dhIyate
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 3, sU027-28] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / 195 tatra sarvatra phalavataH karturanyatrAphalabatyapi kartaryAtmanepada-bhavati, tatazca prakRteranukAryasya dhAtutvaM tatra sulabhamiti vidhAnamiti vijJeyamiti bhAvaH / aprApta eva zAstrasyAthaM vatvena dhAtukArya tatra salabhamitIyAdezo bhavati, prakRte phalavati tenaiva prApta: parizeSAdaphalavatyapi kartaryAtmanepadaM yathA | dasyAtidezatvam, atidezazceSTasiddhayartha eva bhavati, nA sthAdityetadarthatvameva sUtrasyAyAtIti tattvam / upasargAditi niSTApAdanArtha iti tasya dhAtutvaprayuktaM tyAdyutpattikArya, 5 padasya sambandha Avazyaka evetyAha- upasargAdityeveti, | nAmasaMjJAyAM paryudAsazca na bhavati / nanu prakRtivadanukaraNamiti 45 tatphalamAha- upari kIraNAtItyatra parizabdAta, paratve, nyAyo'yaM vAcanikArtho veti nirNayAbhAve kathaM prAmANyamahatIti gavi kroNAti, bahavikrINAti ityanayovizabdAta paratve, | cedatrAha- ata eva ca jJApakAta prakRtivadanukaraNe apacAyaH krINIvaH ityatrAvazabdAt paratve'pi ca na kArya bhavatIti, ayamAzaya:- kiJcit kArya zAstrakAraH bhavatyAtmanepaHm; upari krINAtItyatra hi 'upari' itya- kaNThato'nuktamapi tadIyAcAreNa vijJeyaM bhavati, tathA ca 10 vyayAvayavaH pariH, gavi koNAtItyatra ca saptamyantagozabdA- | prakRtasUtre kriya iti nirdezo dRzyate, tatra ca nAmatvena 50 vayavo viH, 'bahuvi' ityatra ca vanavizeSaNIbhUtabahupakSi- | dhAtutvAbhAvo'pi vijJAyate, atha ca tatra dhAtutvaprayukta kAryavAcakabahuvizabdAvayavo vi:, apacAva ityatra ca hyastanyA | miyAdezo'pi dRzyata iti vinA: tasya prakRtivadbhAvenAnuuttamapuruSadvivacanAntakriyA'vayavo'va iti kvApyupasargatvaM / papadyamAnaM sat yena vinA yadanupapanna tena tadAkSipyate' iti nAstIti na bhavatyAtmanepadam / yadyapyeSu 5 arthavadgrahaNe / nyAyena prakRtivadanukaraNa kArya bhavatIti vacanamAkSipatmeveti 15 nAnarthakasya grahaNam iti paribhASayA [ nyAyena vA ]'pi | | prakRtanirdeza eva tajjhApaka iti svIkaraNIyam / manu na. 55 iSTasiddhirasti, tathApi upasargAdityasya sambandho nyAyaprApta kevala svopapattaye eva jJApanamUcitaM. jJApitasyArthasyAnyatra eva tenaiveSTasiddhI nyAyAlambanasvAvazyakatva neti bodhayita- | phalAbhAve jJApanAnaucityAditi cet ? bahuzo laukikaprayogamitthamuktam / kiJca bahuvi krINAtItyatra vizabdasyArtha- | siddhireva tatphalamityAha-tena-munI ityAha, dviSpacatI vattvamapyastyeveti na tena nyAyena vAraNaM saMbhAvyata ityapi | tyAhetyAdau prakRtibhAva-patvavikalpAdi siddha bhavatI. 20 vijJeyam / na ca tatrApi bahuvrIhyantargatasya vizabdasyAnartha-ti, ayamAzayaH- munI' iti munizabdasya prathama-dvitIyA- 60 katvameva " samAse khalu bhinnaiva zaktiH paGkajazabdavat" vibhaktyodvivacane rUpamiti tasya "IdUded dvivacanam " ityekArthIbhAvavAdimate tadekadezasya vizabdasya pRthagarthatvA-[ 1. 2. 34. ] iti sUtreNa svare pare'sandhirbhavati, prakRte bhAvAditi vAcyam, jahatsvArthAvRttipakSe prakRtasamudAyamAtra- ca na tada munI' iti padamapi tu tadanukaraNamiti tasya zataH svIkAre'pyajahatsvArthAvRttipakSe pratyekapadasyApyartha- vastuto dvivacanAntatvAbhAve'pi dvivacanAntAnukaraNatvena tasya 25 vattvAnapAyAt / kriyaH iti syAdyantanirdezaH, syAdi-ca prakRtanyAyena prakRtivaddhAve sati prakRtikAryamasandhirbhavati / 65 pratyayazca nAmno vidhIyate, kI ' iti ca dhAtuH, dhAtonAma | evaM dviSpacatItyatra dviriti sujantam, tasya pacatIti padAdisaMjJA ca " adhAtuvibhaktivAkyamarthavannAma" [1.1.27.] | pakAre pare "suco vA" [2. 3.10.] iti Satva vA iti sUtre paryudasteti kathamayaM nirdezaH saGgacchata iti cedavAha- | bhavati, prakRte ca na tat sujanta dviriti padamapi tu kena. 'kI' ityanukaraNamanukAryeNArthanArthavaditi nAmatve | cidu kasya tasyAnukaraNam, tasya ca svatastattvAbhAve'pi 30 tataH syAdayaH iti, ayamAzaya: - nAtra kI' iti dhAtu- | prakRtanyAyena prakRtikAryAtideze vaikalpika SatvaM bhavati / evaM ca 70 stadarthabodhanAyA prayogAt, kintu tasya ghAtoH svarUpAnukaraNa- | saphalamida jJApana miti prakRtanyAyena prakRtanirdezaH siddha iti midam, anukaraNa cAnukAryasvarUpabodhakamiti tena [ana- | / 3.3.27. / / kAryasvarUpabodhakatvena ] tasyArthavatvamastIti dhAtubhinnasyArthavato'sya nAmasaMjJA siddhau tataH syAdivibhaktiH sulabheti / parA-verje / 3. 3. 28 // 35 nanu yadi nAya dhAtuH kintu tasyAnukaraNabhUto'nya eka zabda. ta0 pra0- parAvi' ityetAmyAmupasargAbhyAM stahi kriya ityatra "dhAtorivargovarNasyeyuta svare pratyaye" | parAjjavateH kartaryAtmanepadaM bhavati / parAjyate, vijayate / 75 [2. 1. 50. ] itIyAdezaH katha tatra hi ghAtorivarNa- upasargAdityeva- senA parAjayati, bahu vijayati banam syeti spaSTamukRtvAditi cedavAha- prakRtivadanakaraNa- | // 26 // miti nyAyAca dhAtukAryamiyAdezaH iti-ayamAzayaH- | za0 ma0 nyaasaanusndhaanm-praa0| batra yadyapi 40 anukaraNaM na sarvathAprakRtibhinnameva, kacit kArya prakRtivadapi / pUrvasUtroktarItyA 'jiyaH' iti nirdezo yuktaH, prakRtivadanu..
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNote [pA0 3, sU0 26-30] karaNamityatidezAt tasya dhAtukArye prApte iyAdezasyo | parazabdasya strIline rUpamidamiti na bhavatyAtmanepadam / cityAt, tathApyAtidezasyeSTasiddhayarthatvAdiha tadapravRttiriti / evaM- bahuvi jayati vanamityatra bahavo vayaH -- pakSiNo bodhyam / 'parA vi' ityanayoryadi samAhAradvandvastahi tasya | yasmiMstAdRzaM vanaM jayatItyarthe 'bahuvi' iti samudAyAvayavo napuMsakatvena 'parA-vina.' ityucitam, atha ceta retarayoga- vinopasarga iti / tasmAt paratve jayarAtmanepadamityupa5 dvandvastahi parA-vibhyAmityucitamiti parAveH' iti nirdezaH | sargAdityasya sambandhe phalam, tadasambandhe cAtmanepada pravRtti-45 kathamupapadyata iti cet ? sUtrANAM chandobadbhavAsya sarvasammatatvena | raniSTA syAditi // 3. 3 28. / / chandasi dRSTAnuvidhAnAt sautranirdezo'yamiti santoSTavyam / samaH kSNoH / / 3. 3. 26. / / udAharati- parAjayate, vijayate iti- 'parA' ityupasarga ta0pra0- samaH parAt kSNauteH kartaryAtmanepadaM bhavati / pUrSAt jayaterAtmanepade vartamAnAprathamapuruSekavacane rUpaM - 'parA saMkSNute zastram / sama iti kima? kssnnoti| upasargAvityeva10 jayate, amibhUto bhavatIti prayogArtha :, vijayate' ityatra Ayasa kSNauti // 26 // vipUrvakAjjayaterAtmanepadam, abhibhavaM karotItyarthaH, upasargamahimnA dhAtorarthe bhedaH / upasargAdityeveti- pUrvasUtre | za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - sm0| atrApi | kSaNoriti nirdeza: *prakRtivadanukaraNam iti nyAyasyAupasargAditi padamuccAritamihApi sambandhanIyameveti bhAvaH / / nityatApakSe eva, anyathA dhAtutvAduvAdeze - 'kSNuvaH' iti anye cAtra prakaraNe upasargAditi padaM na paThanti, prayogaH syAt / nanvagre paThyamAne "samo gamacchi - pracchi - 15 arthavadgrahaNaparibhASayA kacit, kacicca sAhacaryanyAyenasahacaritA'sahacaritayoH sahacaritasyaiva grahaNam ** iti zru-vit-svarayatti dRzaH" [ 3. 3. 84. ] iti sUtra eva 55 nyAyenArtha sAdhayanti / tatrArthavadgrahaNanyAyeneha na nirvAhaH kSNu vo'pi pAThaH kriyatAM kimanena pRthak sUtreNeti cenna - tatra sUtre "ano:" karmaNyasati 3 3.50] iti sUtrAt 'senA parA jayati' ityatra parAzabdasyApyarthavattvAnapAyAt, pharmaNyasatIti padamanuvartata iti karmAprayoga eva sam'vanaM bahuvi jayati' ityatra ca jahatsvArthAvRttiriti pakSe'rtha20 vattvAbhAvena tena nyAyena siddhAvapya jahatsvArthAvRttiriti pakSe pUrvakAt kSaNoterapyAtmanepadaM syAdiSyate tu sakarmakAdapIti sahacaritanyAyenava nirvAhaH, svAtantryega vizabdasya jayatya pRthaka trArambhasyAvazyakatvAt samaH iti paJcamyantamupasargA-60 vyavahitapUrvavRttitvAsaMbhavenopasargasyaiva tatpUrvavRttitvamityupa dityanuvRttasya vizeSaNam, kSNorityapi paJcamyantameva, tathA sarga eva viriha grahISyate, tatsAhacaryAcca parAzabdo'pyupasarga ca sUrthi mAha - samaH parAditi / saMkSNute zakham itieva grahISyate / na ca vizabdasya sambodhane 've' jayasi' saMpUrvakAt "Nuka tejane" ityAdAdikAdAtmanepadam, zastraM 25 iti prayoge * ekadeza vikRtamananyavat OM iti nyAyena tasya tejayati zitIkarotItyarthaH, sakarmakAda bhavatIti pratipAda nArthameva karma prayogaH / sama iti kimiti - sAmAnyata 65 vizabdatvAd bhavati jayati- pUrvavRttitvamiti na vizabdo'pi dRSTApacArAbhAva iti tatsAhacaryeNa parAzabdasyorasargasyaiva eva kSaNotegatmanepadaM vidhIyatAmiti shngkaarthH| tathA sati grahaNamityeSo'thoM labhyata iti kathaM teSAmupasarthalAbha iti parasmaipadino'sya sarvazrAtmanepadameva syAt, tanAnimityAhavAcyam, 've' iti rUpaM hi na vizabdasya vikAro'pi tu kSNautIti pratyudAharaNena, tathA cAvAtmanepadavAraNAya 30 'vi+si' iti sambodhanavibhaktyantasyeti tatraikadeza vikRta. samityAvazyakamiti bhAvaH / upasargAdityasya sambandha nyAyena na vizabdatvamapi tu "vizabdatvameva, tatra vibhaktayA Avazyaka ityAha - upasargAdityaveti / vyAva|mAha - 70 vyavadhAnena tasya jayatyavyavahitapUrvavRttitvAbhAvAt tathA ca AyasaMkSaNautIti - ayasA nirmitamastramAyasaM tat kSNotivizabdo'dRSTApacAra evopasargatve iti tatsAcaryeNopasarga tejayatItyarthaH, atra Ayasamiti syAdyantAvayavaM saM' eva parAzabdo'tra grahISyata iti nirNIta "vi-parAbhyAM je:" | zabdamAdAya tataH paratve sati mA bhUdAtmanepadamityevopasargA dityasya vyAvatyamityarthaH / pare'trArthavadgrahaNaparibhASayA 35 [pA. sU. 1. 3. 17.] iti sUtre bhASye / svamate copasargAdityasya sambandhaH sukara eveti neza doSa vArayanti, svamate ca sUtrasthapadenaiva tadvAraNasaMbhave 75 nyAyAzrayaNAvazyakateti vyAkhyAnAd baraM karaNamiti rItyo nyAyAzrayaNamanAvazyakamiti dhvanitam / / 3. 3. 26. / / pasargAdityasya sArthakyam / tathA ca tatphalamAha- senA apaskiraH // 3. 3. 30. // parAjayatIti- parA- anyA utkRSTA vA, senA, jayati - ta0pra0- apapUrvAt kirate: sarasaTkAt karta. 40 parapakSamabhibhavatItyarthaH, atra ca parAzabdo nopasagoM'pi tu yasminepadaM bhavati / apaskirate vRSamo hRSTaH, apaskirate
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA03, sU0 30-31] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / 167 kukkuTo bhakSyArthI, apaskirate zvA ASayArthI " apAca- | kartari sati ssada bhavatIti nimittakoTI nikSiptA:, tuSpAta-pakSi-zuni hRSTAnnA''ayArtha" [4. 4. 96 ] / tatra dhAtvarthasya vikSepasya ca kAryakAraNabhAvasambandhenAnvayaH, iti ssaTa / sassaTakanirdezAdiha na bhavati- apakirati harSo hi vikSepasya kAraNama, annamAzrayazca vikSepasya kArye vRssmH| apeti kim ? upaskirati // 30 // [ phale ] iti bhavati vikSepeNa saha sarveSAM kAryakAraNabhAva za0ma0 cyAsAnusandhAnama- apa0 / apa iti / smbndhH| sassaTakanirdezo dhyarthaH, vinApi tannirdezaM paJcamIkaM, paJcamyantena samAso vA, na ca samAse sati tasya | prakRtaprayogeSvAtmanepadapravRttI bAdhakAbhAva ityAzaGkAM 45 [ samastasyApazabdasya ] upasargAdityanena sambandho na syAta. pratyudAharaNenApAkartumAha- sassaTakanirdezAviha na tenAkAkSitasyAsyAsamarthatvAt, sAkAGkSamasamarthavaditi / bhavatIti / kvetyAha- apakirati vRSabhaH iti - siddhAntAditi cenna- tatsambandhAbhAve'pi dhAtUsamabhi- anabhimataM bhakSyavastu yatastata vikSipatItyarthaH, atra hi 10 vyAhArAdevopasargasvavijJAnAt / skira iti sasaTaka- ! harSAMdyabhAvAnna ssaT, tadabhAvAcAtmanepadamapi na bhavati, nirdezaH, tatkalamagre vkssytyev| "kRta vizepe" iti | asati ssasahita nirdeze prakRtepyapAta paratvasattvena syA- 50 tudAdipaThitasya "apAcatuSpAt pakSini hA'nnAdhyAtheM" / devAtmanepadamiti tadvAraNAyedRzanirdezasyAvazyakatvamiti [ 4. 4. 65. ] iti sUtreNa vihitassaDAgamasahitasya skira | bhAva: / apeti kimiti, ayamAzayaH - apAt paratve iti nirdezaH; tadAha- apapUrvAta kirateH sassaTakAta : satyeva ssaTa vidhIyata iti sassaTakanirdezenavApAt paratve 15 kattayotmanepadamiti / apaskirate vRSabho haSTaH iti- | satyavAramanapada syAdAta apAta sUtra na kA satyevAtmanepadaM syAditi apeti sUtre na kAryamiti / na apapUrvakasya kirate: pUrvam "apAccatuSpAt" [4. 4. 65.1 : kevalamapAt parasyeva kirate: ssaT, kintu upAt pratezca 55 iti ssaTi kRte satyanenAtmanepadam, hRSTaH bhojanAdisuhito | parasyApi, tatazca tatpUrvakAdapi kiraterAtmanepadaM syAt tanmA vRSabhaH, apAskirate- utkhAtakeli karotItyarthaH, vRSabhasyAya: bhUdityetadarthamapetyAvazyakamityAha- upaskiratIti pratyu svabhAvo yat yadA'sau bhojanAdinA tRpto vicarati tadA dAharaNena, "kiro lavane" [ 4. 4. 13.1 "pratezca vo" 20 taTAdibhUmi prApya zRGgAbhyAM tAmUtkhanati, tali copari / [4. 4. 64. ] iti sUtrAbhyAmupapUrvakasya prati pUrvasya ca . vikiriti, tena ca tadIyaharSo'vagamyate, saca harSI vismaya- | kirate: ssaT vidhIyata iti kevalasassaTakanirdezenehAtmane- 60 mUlaka iti "haleH keza-loma-vismaya-pratighAte" [4.4.76.] ! padavAraNaM na saMbhavatItyapetyAvazyakam, prakRtaprayoge ca yadi iti ktayorivikalpena haSTa iti rUpam / kecit tvenaM lavanArthe prayogastahi pUrveNa: yadi vadhAtheM prayogastahi pareNokta hRSTadhAtumUdita manyante, tanmate ca tasya 'Udito vA" | sUtreNa ssaT, tatra parasmaipadameva bhavati / / 3. 3. 30. / / 25 [4. 4. 42. } iti devena ktayoH " veTo'pataH" [ 4. 4. 62 ] iti iniSedhe'pIda rUpaM sAdhvetra / kecicca udazvaraH sApyAt // 3.3.31. / / . hRSTirasyAstItyarthe hRSTizabdAt mattvarthIyamamnAdinibandhamaca ta0 pra0- utpUrvAdhArateH sApyAta - sakarmakAt 65 pratyayaM vidhAya rUpamida sAdhayanti / apaskirate kakkaTo kartaryAtmanepadaM bhavati / guruvacanamubarate, mArgamudharate, bhakSyArthI apapUrvakasya kiraterannArthe pUrvoktasUtreNa ssaDAgamaH, vyutkramya gacchatItyarthaH, grAsamukharate, saktUnubarate, bhakSaya30 kRtassaDAgamAccAnenAtmanepadam, svakIyaM bhakSyamanviSyan tiityrthH| uda iti kim ? cAraM carati / sApyAditi kukkuTastRNAdikaM pAdenorikSapati parito vA vikiriti / kim ? dhUma uccarati, zarada uparati, Urdhva gacchatItyarthaH / tatredamudAharaNam / apaskirate zvA AzrayArthoti-api pUrvavadevApAt parasya karate rAzrayArthe ssaT tato'nenAtmane sh0m0bhyaasaanusndhaanm-ud0| Apya kama, padam, zayanopavezanasthAna nimimANa: zvA bhUmi padbhayAM tena saha vartata iti sApyaH, tasmAt sApyAditi padArthamAha35 khanati, gvanazca mRtikAdikaM parito vikiratIti tatsvabhAva- | sakarmakAditi- ekasyaiva dhAtorarthavazenAkarmakatvaM sakarmaka- . stadviSayamevedamudAharaNam / ssaTsahita nirdezasya phalamAkhyA- tvaM ca saMbhAvyata iti sakarmakamAtraparigrahArtha sApyAditi kisUtramAha-- apAjataSpAditi / nanu / padam / kartarIti padaM pUrvato'nuvRttameva spaSTapratipattaye sambadhyate, 75 kirativikSepavacanaspotrAdikaH, tatprayoge harSAdipratItiH anyathA bhAvakarmaNorAtmanepadasya pUrveNaiva vihitasvAta pari kathamiti cedittham-- harSAdayo neha dhAtuvAcyatvena nirdiSTA zeSAdeva kartari vidhAnasya prApteranarthakam tada, udAharati - 40 api tu tAdRze kartari- dRSTe annArthini AzrayArthini ca | guruvacanamuccarate iti-guruvacanakarmakamullaGghanaM karotItyarthaH, 70
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalikAla sarvajJa zrIhemacandrasUribhavapraNIte [pA0 3, sU0 32 ] utpUrvakArate vartamAnAyAH prathamapuruSaikavacane rUpam / evaMmArgamuccarate ityatrApi prayogArthamAha- vyutkramya gaccha totyarthaH, vyutkramaNaM ca viparotAcaraNamullaGghanaM vA / nanvatra guruvacanamArgayorvyutkramaNakriyAnirUpitaM karmasvaM sA ca 5 kriyA dhAravantarapratipAdyA na tu vardhAtupratipAdyeti tena karmaNA careH sakarmakatvaM kathaM syAditi sakarmakatvAbhAvAt tad AtmanepadaM kathaM bhavatIti cet ? nanvarireva prakRte vyutkramaNaviziSTAyAM gatau vartate, abhidhAnasvAbhAvyAditi vyutkramaNaM na dhAravantarArtho'pi tu carerevArtha iti guru10 vacanAdInAM carinirUpitameva karmatvamiti na sakarmakatvahAni:, yathA jIvateH prANadhAraNArthakasya prANAH karmabhUtA dhAtvartha evAntarbhUtA iti tasyAkarmakatvaM tathA prakRte vyutkramaNamapi carivAcyAntargatameveti na tasya pRthagarthatA / kitAdRza syArthasya na caritrAcyatvamapi tu prakRtaprayogopAdhikatvameva 1.5 grAsamuJcarate ' ityAdI tadapratIteH, yadi carivAcyatA syAt sA sarvatra pratIyeta, tathA ca yatra prayoge yo'rthaH pratIyate sa tatratyazabdavAcya evaM zabdAnupasthitasyArthasya zAbdabodhe mAnAnabhyupagamAditi kRtvA parivAcyatvaM vyutkramaNa | taditi tadvAraNAya sApyAdityasyAvazyakatvam etadeva viziSTAyA gaterityanyadetat / na vyutkramaNapUrvikAyAM prayogArthakathanena sUcayati Urdhva gacchatItyarthaH iti 20 gatAveva careH sakarmakatvamapi tu bhakSaNArthe'pItyAha- grAsa- / / 3 3.31. // mucarate, saktanucarate iti / prakRtaprayogArthamAha- bhakSayatItyarthaH iti cardhAtorgatibhakSaNe arthI tatrotpUrvakasya gativiSayaprayoge ullaGghayagamanapratyAyakatva yathA tathAbhakSaNArthe'pi upasagaMkRtaH kacid vizeSaH pratIyata eva 25 kintu sa prakRte na vivakSito'pi tu dhAtvarthamAtra vivakSita tasya mukhAdasAdhveva vA padamidaM niHsRtamiti nirdhAraNIyam, | it prApte'nye samAdadhati- sAdhyatvaviziSTakriyAyA eva prAdhAnyAt sUtre sApyagrahaNAt * pradhAnena vyapadezA bhavanti * iti nyAyena sAdhyakriyAbodhakasyaiva sakarmakasya caregrahaNamiti, prakRte ca kRdante satvasvabhAvakriyAyA guNIbhAvena 45 prAdhAnyavirahAnnAtmanepadamiti / sApyAditi kimitigatibhakSaNArthasya caregyaMvazAdeva sakarmakatva nizcita nahi gatiH karmahInA sambhavati uttaradezasayogAnukUlavyApAro hi gatiH, sA cAvazya karmavatI, evaM bhakSaNamapi karmarahita na saMbhavatIti nizcite sakarmakArthakaM sApyAditi vizeSaNa- 50 mavyAvarttakamiti praSTurAzayaH / pratyudAharaNenottarayati ghUma uccarati, zabda uccaratIti ayamAzaya:- caraterarthavazAt sakarmakatvamiti yaduktaM tatra yataH sakarmakapadasya nArthavaza labdhakarmasahitatvamartho'pi tu prayujyamAnakarmasahitasvam, tathA ca prakRte karmaNa UdhvaM pradezasyopasargavazAd dhAtvarthe 55 naivopasaMgrahAt karmaNaH prayujyamAnatvAbhAvAnna sakarmakatvamiti na bhavatyAtmanepadam asati sApyAditi pade ca syAdeva 60 miti bhAvaH / uda iti kimiti sAmAnyataH sApyAccare: kartaryAtmanepada vidhIyatAmiti bhAvaH / cAra caratIti - caryate - bhakSyata iti cAro bAhulakAt karmaNi dhan. pazubhakSyaghAsAdika cArazabdenocyate taM carati bhakSayatItyarthaH, 30 prakRte careH sakarmakatve'pi utpUrvakatvAbhAvAdAtmanepada na bhavati, uda ityasyAbhAve ca syAdeveti tadvAraNAyoda ityAvazyakamiti bhAvaH / nanu rAvaNakRtazivatANDavastotre-" ziveti mantramuccaran kadA sukhI bhavAmyaham " iti prayoge utpUrvakAJcareH sakarmakAdapi kathaM parasmaipadasya zatuH prayoga 35 iti vedatra kecit tasyA [rAvaNasyA]nekavyAkaraNa. bhijJa za0ma0 vyAsAnusandhAnam - sama0 / tRtIyayeti padaM pratyayabodhaka, pratyayagrahaNe ca tadantagrahaNaM nyAyasiddham, tathA ca tRtIyApada tRtIyAntaparaM tasya ca tRtIyAvibhaktiyogena tRtIyAntenetyarthaH / anye vyAcakSate- dhAtostRtIyayA 70 yogAbhAvAdAha- tRtIyAntena yoge iti tRtIyA syAdivibhaktistayA yogaH pUrvAparIbhAvarUpaH prakRtipratyayabhAvarUpo yA dhAtonaM saMbhavati, yato nAmna eva syAdipratyayavidhiH, dhAtozva nAmasaMjJA paryudastA, tasmAt tRtIyAntena nAmnA yoge sambandhe satItyartha ukta iti tadAzayaH / vastutastu 75 tRtIyApadaM pratyayabodhakatvena tadantaparamiti svabhAvata eva tRtIyAntenetyarthakaM tacca dhAtuvizeSaNaM na sAkSAt sambhavati, tathA vyAkaraNAntarAnusAryaya prayogo nAsmadvayAkaraNAnukUla iti, tat tuccham sAdhuprayogasya sakalavyAkaraNasAdhAraNyAt, prayuktAnAmeva sarvavaiyAkaraNairanvAkhyAnAt prativyAkaraNa prayogabhede ca zabdaprayoge kolAhalaprasaGgAt tasmAdu 40 pAyAntaramanveSaNIyamasya sAdhutvArtha, bhaktipravAhapatitasya / nahi kriyAkaraNabhAvAdistRtIyAntena saha sambandho dhAtoH 0 168 - samastRtIyayA / / 33. 32. / / ta0 pra0- samaH parAJcaratastRtIyAntena yoge sati kartaryAtmanepadaM bhavati / azvena saMcarate, rathena saMcarate | tRtIyayeti kim ? " ubho loko saMcarasi, imaM ca muMca devala!" kiM tvaM kariSyati rathyayA, saMcarati caitro'raNye' 65 ityatra tu tRtIyAntena yogAbhAvAnna bhavati // 32 //
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA03, sU032-33]] dhIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / zabdarUpatvena tena saha tAdazasambandhAsaMbhavAdityarthadvAraka krIDo'kUjane / / 3. 3. 33. / / eva sambandhaH, tathA ca tRtIyAntena tRtIyAntArthena yuktArtha ta0 pra0- kUjanamavyaktaH zabdaH tato'jyasminnartha vAcakAcarateH sampUrvakAdAtmanepadamiti sUtrArtha: paryavasyati / / , vartamAnAta saMpUrvAta koDe kartaryAtmanepada bhvti| saMkrIDate, udAharati- azveta saMcarate, rathena saMcarate iti- atra sakoDamANaH, ramate ityartha: 1 sama ityeva krIDati / 5 tRtIyAntamazveneti padaM ratheveti pada ca, tadarthena saha carate akUjana iti kim ? saMkroDanti zakadAni, avyakta zabdaM 45 rarthasya kriyAkaraNabhAvasambandhasattvena bhavatyAtmanepadam / kurvantItyarthaH / / 33 // tRtIyayeti kimiti, ayamAzaya:-dhAtostRtIyAntena yogo na saMbhavatItyarthayoryoga iha vivakSita ityukam, arthayozca za0ma0 nyAsAnusandhAnam-krIDo0 / 'akUjane' yogaH sarvatra vidhita eva. kriyAyAH karaNa vinAnUpapadya- | iti padaM vyAcaSTe- kUjanamavyaktaH zabdaH iti- avyakta10 mAnatvena karaNena saha sambandhasya sarvatra sattvAditi tRtIya- | zabdArthaH kUdhAtuvAdI paThitastato bhAve'ne kUjanazabdo yeti padamavyAtakameveti / pratyudAharaNenottarayati- "ubhau | vyutpanno'vyaktazabdArtha eva bhavati / na kUjanamakUjanamiti 50 loko saMcarasi hama cAmaMcadevala!" iti- atra nasamAsenAvya zabdabhinne'rthe vartamAnAta krIDatevihArArthatRtIyAntapadAbhAvAnna tRtIyAntena yoga iti na bhavatyAtmane- | kAt sampUrvakAt kartaryAtmanepadaM bhavatIti sUtrArthaH smpdyte| pada, tRtIyayetyasyAbhAve ca syAdeveti tadvAraNAya tRtIya udAharati- sakrIDate, saMkrIDamAnaH iti- sampUrvAda 15 yetyAvazyakam / ayamAzaya:- tRtIyAntena yoge matItyucyate, krIDatevartamAnAprathamapuruSakavacane Anazi ca rUpadvayam / sarvatra ca tRtIyAntena yogaH sambhAvyate, na kevalaM carate: kUjanabhinnArthatvavijJAnArtha prayomArthamAha- ramataM ityarthaH 65 sarvadhAtUnAmarthasya tRtIyAntArthena yogo'vazyaMbhAvI, karaNaM iti-vihArArthasya tasyAyamarthaH svAbhAvika eba, upasargazca vinA kriyAyA anutpatteH, "asinA chinatti, asistakSNyena | tadarthasyaiva sabhya bdyotnaarthH| sama ityasya pUrvasUtrAta cchinatti, takSNyamAtmanA chinatti' ityAdirUpeNa sarvatra sambandha Avazyaka evetyAha- sama ityeveti / byAvaya'mAha20 tatsambandhAt / yatrApi karaNAbhidhAyi padaM na zrayate tatrApi | krIDatIti- samupasRSTatvAbhAve parasmaipadino'smAt parasmai kenacita karaNena bhAvyam. antata ekasyatra padArthasya bheda- padameva yathA syAdityetadartha sama ityasya.vazyakasvamiti 60 vivkssaayaamaatm| karaNam, prakRte'pi ubho loko saMcaratI- bhaavH| koDatevihAgarthakasyAvyaktazabdArthatvaM na saMbhAvyata tyatrApi ] vidyayA tapasA vetyAditRtIyAntena sambandhaH / ityavyaktazabdArthaniSedho vyartha evetyAzayavAda pRcchati saMbhAvyata eveti tRtIyayeti padaM yadyapyavyAvartakaM tathApi | akajana iti kimiti| dhAtunAmanekArthatvena prasiddhArtha25 tRtIyayeti sahAtha tRtIyAntapadasAmarthyAd yatra tRtIyAntena | mAtranirdezodha tupAThe kriyate, athaparicchedazca prayogAdhInaH, sAkSAducaritena yogastatraiva bhaviSyati, yatra cArthavazAda | tathApi upasargavazena kArakavizeSasannidhAnena ca bhinna 65 gamyamAnena tRtIyAntena yogastatra na bhaviSyatItyetadarthameva bhinno'rthaH pratIyata iti kUjanArthapratItirapi krIDadhAtobhaMvatRtIyayeti padamiti bhaavH| yatra ca satyapi tRtIyAnte / tIti tatra AtmanepadavidhirmA bhUdityetadarthamakUjane ityA pade tena saha caratenaM sambandhastatrApi na bhavatItyAha--ki vazyakamityAha pratyudAharaNamukhena-saMkroDanti shkttaaniiti| 30 tvaM kariSyasi rathyayA, saMcarati caitro'raNye iti- atra zakaTeSvacetaneSu vihArarUpasya krIDanasyAsaMbhavAt / kroDA rathyayeti tRtIyAntaM padaM na saMcaratikriyayA sambaddhamapi tu | samaye prAyo manujAnAmapi parasparamavya kazabdaprayogAcchakaTeSu 70 . kariSyatIti kriyayA, tathA ca saMcaratestena saha sambandhA- tAvanmAtreNa krIDateH prayoga iti kUjanAdismAnAtmanepadaM bhAvAdeva nAtmanepadamityAha-tatIyAntena yogAbhAvAna | bhavati, 'akUjane' ityasyAbhAve ca tadurimiti tadAvazyaka bhavatIti, evaM- saha dhanena devadattaH saMcaratItyatrApi na miti bhAvaH, tadAha-avyaktaM zabdaM karvantItyarthaH iti35 bhavatyAtmanepadaM, dhaneneti tRtIyAntasya devadattana sambandho yadyapyupAdAnagocarAparokSajJAnacikIrSAkRtimatvarUpasya kAraka na tu kriyayA vidyamAnadhano devadattaH saMcaratItyarthAvagateH / / cakraprayokatvarUpasya kevala kRtimattvarUpasya vA kartRtvasyA- 75 evaM ca satyapi tRtIyAntapadaprayoge tena tadarthena | saha saMcarateH cetaneSu zakaTeSvasaMbhavastathApi tatra tAdRzaM kartRtvamAropyavaM sambandhAbhAve, asati vA tatprayoge tadarthasya gamyamAnatve prayogA bhavantye vetyadoSaH / kecit tu kUjanamavyaktazabdaH, satyapyAtmanepadavyAvRttyarthaM tRtIyayetyAvazyakamiti samudi- tadbhinamakUjanaM vyakta zabda eva natriva yuktamanyasadRzAdhi40 tArtha: / / 3. 3. 32. / / karaNe tathA hyarthagatiH * iti nyAyena vyaktazabdabhinne
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200 kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte [pA03, sU033-35] 50 - -. ..-. --- - tatsadRze cArthe'kUjanazabdasya vRttI sAdRzyasya ca zabdatvena | | vAraNaM saMbhavatItyAha-dhAtunA anorasambandhAda vA na 40 ahaNe, vyaktazabdArthasyaiva lAbhAditi ramaNArthaprayoge | bhvtiiti| 'saMkrIDate, saMkIDamAnaH' ityAdI kathamAtmanepadamityAzaGkatha ayamAzayaH- 'anvAipareH' iti padamAvataM te eka tanyAyAnityatayA samAdadhati, athavA vAkyabhedena sUtrArtha | SaSThyantamaparaM paJcamyantam, tathA ca eteSAM sambandhina emyaH varNayanti, tathA ca krIDaH" ityekaM vAkyaM saMpUrvakAt parAcca dhAtorAtmanepadaM vidhIyate, sambandhazca svadyotyArthakrIDaterAtmanepadamityarthakam, "akUjane" iti ca pRthag vAcakatvarUpa eveti prakRte'nordhAtunA saha tAdRzasambandhA- 45 vAkyam, tatrAkAro niSedhArthaH, anantarapUrvavAkyena yadAtmane-bhAvAdapyAtmanepadam vArayituM zakyata ityupasargAdityasyApadaM vihitaM tat kUjane'vyaktazabde vartamAnAt krIDatenaM | sambandhe'pi na doSaH / itthaM vyAkhyAnamabhipretyavAnyavaiyAkaraNaiH bhavatIti tadartha iti| vayaM tu kUjanamityasyAvyaktazabdoccAraNa- prakRtaprakaraNe upamargAditi na paThyate, svamate ca spaSTArthameva 10 mityarthaH, tatra hi nasamAsena tadbhinnatatsadRzayoH pratItAvapi tat paThyata iti prakRtavRttigranthena sUcitaM bhavati sAdRzyasya zabdatvena grahaNe mAnAbhAya:, nvyktshbdoccaa-|| 3. 3. 34. / / / raNakriyAyAM zabdatvadharmo yena sAdRzyaM gRhyateti kriyAtvenaiva zap upalambhane / 3. 3. 35. / / sAhazyaM grAhyamiti ramaNamapi kriyava, sA cAvyakta. zabdoccAraNabhinaveti tadartha AtmanepadapravRttau na kimapi ta0 pra0-upalambhane'rthe vartamAnAcchapateH kartA15 bAdhakamityetadartha nyAyAnityatvasya vAkyabhedasya vA kalpane tmanepadaM bhavati / upalammana-prakAzanaM jJApanam / maitrAya na kimapi bIjamiti vibhAvayAmaH,"kUja avyakte zabde" zapate, maMtra kazcidartha bodhayatItyarthaH, maitramevaM mRto'sAityAdyarthanirdezastU zabdazabdasya zabdanakriyAparatveneti vityanyasmai prakAzayatItyeke / ayavA svAbhiprAyasya paramA- 55 bodhyam / / 3. 3. 33. // viSkaraNamupalambhanaM zapatha iti yaavt| maitrAya zapate iti; bAcA mAtrAdizarIrasparzanena maMtra svAbhiprAyaM boSaanvAGpareH / / 3. 3. 34. // yatItyartha: / proSitasya bhAvA'bhAvopalabdhau kasyacidarthasyA20 ta010- ' anu Aja pari' ityetebhya upasargebhya: | sevana copalambhanam-maitrAya zapate iti, proSite maMtra tasya parAt koDateH kataryAtmanepadaM bhvti| anukrIDate, anu-mAve'mAve copalamdhe sati tadanurUpaM kishcidnutisstthtiityrthH| 60 krIDamANaH / AkoDate, aakriiddmaannH| parikrIDate, pari. upalambhana iti kim ? maitraM zapati, aakoshtiityrthH||3|| kroDamANaH / upasargAdityeva- mANavakamanu korati, mANavakena saha krIDatItyarthaH, dhAtunA anorasambandhAda vA na za0ma0 nyAsAnusandhAnam-zapa0 / upalambhanaM - yA 25 bhavati / evam upari koDati // 34 // zabdArthamAha- upalambhanaM prakAzanaM jJApanamiti- upa pUrvakAllabhateya'ntAd bhAvenaTi-upalambhanazabdasiddhiH, tathA ___ za0 ma0 nyaasaanusndhaanm-anvaa0| krIDa ityana- | ca kascit prati kasyacidarthasya prApaNa bhUpalambhanazabdArtho 65 vattate, akUjana iti ca nivRtta pRthak sUtrArambhasAmarthyAta, bhavati, parantu prayogasvAbhAvyAdiha tasya prakAzanamarthaH, tathA ca sUtrArthamAha-ityetebhya upasargabhyaH parAditi- | prakAzanamapi bahuvidhaM bhavati pihitasyAsya vastuno dRSTi upasargAditi padamanuvRttaM, tad yathAyogya vacanavipariNAmena viSayIkaraNamajJAtasya vastuno jJApanaM caivamAdi, tatra prakRte 30 sambadhyata iti prakRte upasargANAM bahutvena bahuvacanAntatayA | jJApanarUpameva prakAzanaM grAhyam, tadapi AkrozArthakazapa vipariNAmaH / udAharati-anukrIDate, anukrIDama naH, | dhAtumahimnA kasyacijanasya doSANAmanyaM prati kathanameva 10 ityAdinA, tyAdiSu vartamAnAyAH prathamapuruSakavacane prayogaH | prakRte grAhyam / tathaivodAharati- maMtrAya zapata iti- mana kRtsu Anazi ca pryogstsyaapyaatmnepdsNjnyktvaat| upa- prati tadIyadoSaguNAn sazapathaM prakAzayatItyarthaH, atra zapa sargAdi yasya sambandhaH prakaraNaprApta ihApyAvazyaka evetyAha-dhAturantarbhUtaNyarthaH tathA ca prayojye jJApye maitra "zlAghahna.. 35 upsrgaadityeveti| vyAvatyamAha- mANavakamana krIDa- sthA-zapA prayojye" [ 2.2 6..] iti sUtraNa caturthI tIti- atra " hetusahArthe'nunA" [2. 2.38.1 iti bhavati, atra copalambhanArthasattvAdanenAkartRge'pi phale 75 sUtreNAnunA yuktAnmANavakAd dvitIyA bhavatItyanordhAtUnA | bhavatyAtmanepadam, zapadhAtorubhayapaditve'pi katagAmini yogAbhAvAdupasargatvaM nAstIti tasmAt parAt krIDate tmane-kriyAphale evaM prAptasyAtmanepadasyAnyatrApi vidhAnArtha padam / upasargAdityasya sambandhAbhAve'pi prakRte prAtmanepada- sUtramidam / matAntareNa prakRtaprayogArthamAha-- maMtramevavaM.
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA03, sU035] zrIsiddhahemacandrazamAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / 201 - 55 bhUto'sAvityasmai prakAzayatItyeke iti- 'maitramevAnyasmaM zaMsanAya kasyacidarthasya kuzalapreSaNasveSTadevatopAsanAdeH, prakAzayati iti prayogArthaH, tatra maitrakarmakaM prakAzanamanyaM / AsevanamAcaraNampalambhanamiti tadarthaH, eka copalambhanaprati kiM tasya svarUpataH prakAzanamuta rUpAntareNatyAha-evaM- zabdasyAnuSThAnadvArAbhISTaprAptisamudyoge yogarUDhiH / anantarobhUto'sAviti, yathA'sau bhavatA vijJAyate, nAso vastuta.ktopalambhanasya prayoge saGgamanAya puta: prayogamAha- maMtrAya stathA'pi tu tasyaivasvarUpaguNadoSAdIti prakAzanAbhiprAyaH, | zayate iti / arthamAha-proSite maitre ityAdinA, maitre 45 itthaM cAtra maitrasya prayojyatvaM nAsti yasma prakAzayati sa dezAntara gate sati tasya maMtrasya bhAve- sthAnavizeSasthito, eva prayojya iti maMtrAt pUrvoktasUtreNa caturthI na prApteti / abhAve-yatra gatastatra tasyAnupasthitI, copalabdhe-vijJAtAyAM, tAdAdI caturthI vijnyeyaa| svasammatameva pakSAntaramAha- tadanurUpa tadbhAvAbhAvAnusAra, kiJcidbhAve tadartha saMvAda athavA svAbhiprAyasya paratrAviSkaraNamupalambhanaM preSaNAdikamabhAve tadIyakuzalayUktasthityartha devatArAdhanAdikaM 10 zapatha iti yAvaditi- svAbhiprAyasya-svoktArthasya paratra- cAnutiSThatIti prayogArthaH, atra ca yadyapi zapadhAtvartha Akrozo 50 anyasmin jane, AviSkaraNa-yAthAyena bodhanamevopa- na gamyate, tathApi dhAtUnAmanekArthatvena prakRtoktArthapratItiH lambhanazabdena bodhyate, tadeva hi loke zapathazabdenocyate, svIkriyate / kevalazapathe tu na bhavatyAmanepadaM, tathAhi-bahuzaH zapathena hi svoktArtha evaM prAmANikatvena paratrAviSkriyata | kaviprayogAH zapathe parasmaipadasya dRzyante, yathA iti tadevopalambhanamiti tadarthaH / ayamarthazca pUrvamuktAt "dhanyAsi yA kathayasi priyasaGgame'pi, 15 prakAzanarUpAdananya eva tasyaiva prakArAntareNa vyAkhyAnarUpaH, visabdhacATukazatAni ratAMntareSu / tatra hi sAmAnyena kasyacidarthasya jJApanamuktam, atra ca nIvI prati praNihite tu kare priyeNa, svAbhiprAyasyaiva pratyAyanarUpamA viSkaraNa prakAzanamuktami- sakhyaH zapAmi yadi kiJcidapi smarAmi // " iti / yAneva vishessH| prakRtArthAnurUpeNa prayogArtha prakaTayitaM punaH | kiJca-'Acamya cAmbu tRSitaH karakozapeyaM, prayogamAha-maitrAya zapate iti| vAcetyAdi prayogArthaH, bhAvAnuraktalalanAsurataH zapeyam / 20 bAcA mAtra dizarIrasparzaneneti--sparzanaM yadyapi hastAdi- jIyeya yena kavinA yamakaiH pareNa dvArA svakasambandha eva, tathApi mAtrAde: sarvAvidyamAnatvena tasmai vaheyamudaka ghaTakareNa / / " vAcaMva tadIyacaraNAdisparzanamabhinIya maMtrAya svAbhiprAya | iti ghaTakaparakavizloke ca zapadhArthe satyapi parasmaipadameva bodhayati- prtyaayytiityrthH| uktaM ca kAzikAkRtA'pyupa- | prayuktaM dRzyata iti na kevala zapatharUpe'rthe prakRtasUtrapravRttiriti / lambhanaM zapatha iti / nAgezabhaTrastu- upalambhanazabdasya na | yadyapi ghaTakaparazloke svAbhiprAyasyAviSkaraNamapi dRzyate, 25 zapathe rUDhirna vA yogaza tathA tAdRzArthalAbha iti kAzikAmataM / pUrvavApi sakhI prati nAyikAvAzye svAbhiprAyaprakAzanamasti, 65 khaNDayanti 'koDo'nusaMparibhyazca" [ pA0sU0 1. 3. 21. 1| tathApi tatra zapathamAtrasya vivakSitatvena nAtmanepadamiti iti sUtravyAkhyAnazeSe uddyotagranthe. zabdenduzekhare cAtmanepada- santovyam / yadyapyuktarItyopalambhanadArthasya na pariccheda: prakriyAyAmayamartho dIkSitagranthakhaNDanatvenopanyastaH / dIkSite- | prakArAntareSu kasyAtra grahaNamityanizcayAta, tathA cAnyatama nApi AkrozArthAt zapateH kartRge'pi phale zapatharUpe'rthe | syaiva kasyacidarthasya prakRte nirgatavyatvAt sandehasyopasthitI 30 vartamAnAdityAdirUpeNa 'zapa upAlambhe upalambhane' iti / zAstrasyAnirNAyakatA syAditi zakyate vaktuM, tathApi 70 vAtika vyAkhyAtam, tathA ca so'pi prakRte kAzikA kRdanu- prakAzanarUpasya jJApanasya sarvatrArtha yathAkathaMcidanusyUtatvena sAve, paraM tu prakRtabahadvattirvANa tadizA zapathena jJApana- 'anyAyo hyanekazabdArthatvam' iti nyAyasyAnavasarAna doSa mupalambhanamiti pratIyate, na kevalaM zapathaH, athavA pUjya- iti bodhyam / upalambhana iti kimiti- sarvatra zapa janAzrAdehastAdinA mAkSAda vAcA vA mAnasaspakhyiAna-dhAtuprayoge jhApanArthasya yathAkathaMcit pratItirassyeveti 35 rUpakriyAdvArA svAbhiprAyapratyAyane zapathazabdasyAnAditApta- jJApanArtha eva bhaviSyatItyupalambhanapadasyAvartakatvenAnupAde75 yavatI lakSaNeti svamataM bodhyamiti na nAgezakhaNDanasyeha | yatvamiti zaGkArthaH / vyAvRttisthalaM pradarzayati-maMtra zapati saMbhavaH / prakArAnta reNopalambhanazabdArtha vyAcaSTe-proSitasya | iti- atra kevalaM nindAkaraNamevArtho na tu kazcit prati bhAvAbhAvopalabdho kasyacidarthasyAsevanaM copalambha- | kasyacidarthasya jJApanamiti na bhavatyAtmanepadam, asati namiti-proSitasya-- sthAnAntaraM gatasya, bhAve'bhAve copa- | copalambhanapade syAdeveti tadvAraNAya tadAvazyakamiti bhaavH| 40 labdhe kenacit kathite svapnAdinA vA vijJAte, tadIyazubhA- | tadAha-AkrozatItyarthaH iti // 3. 3. 35. / / 60 80
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ 202 kalikAla sarvajJa zrIhemacandrasUribhagavatpraNIte AziSi nAthaH // 3.3.36. / / ta0 pra0--AziSyevArthe vartamAnAnAyateH kartaryAtmane padaM saMvati / after red, ayat nAthate, sapi bhUyAnmadhu me sUyAdityAzAste ityarthaH / aAziSyeveti niyamaH 5 kim ? yAcyAM mA mUta madhu nAyati / fsrskaraNaM svasthAnapratyayArtham // 36 // I [pA03, sU0 36-37 ] kavikRto kirAtArjunIye mahAkAvye mAyAzukarArIraghAti- 40 / bANamuddizya kapaTakirAtazivadUtasyArjunaM prati- "nAthase kimu pati na bhUbhRtAm" iti vAkye kathamAtmanepadaprayoga iti cedatra prAmANikA: "nAthase" ityeva pArastatrocita iti, tathA ca "nAcUG' dhAturapityAcArthe paThitastasyaivAyaM prayogo na tu nAthate:, nAthatereva prayoga ityAgrahe tu 45 'niraGkuzAH kavayaH ' iti, "chandovat kavayaH kurvanti iti vA zaraNam 11 3. 3. 36 / / " za0 ma0 nyAsAnusandhAnam- AziSi0 / "nAzRG upatApazvaryAzIHSu ca " iti bhvAdau paThyate, tatra cakAreNa yAcanArthasaGgrahaH, tasmAdAtmanepadasya Gitvaprayuktasya sarvatrArthe 10 svataH siddheridaM sUtraM vyarthaM sanniyamArthatvena paryavasyati, tadAha- AziSyevArthaM vartamAnAditi / niyamapadArthazva | saGkocaH, sa ca vyarthatAprayojaka- 'iGitaH" [ 3. 3. 22. ] itizAstrIyo ddezyavizeSaNaviziSTe GakAretsaMjJakadhAtau nAthabhinnatvena saGkocaH, vyarthazAstroddezyavizeSaNayAvaddha maMvyApakaH, 15 vyarthaMtAprayojakazAstrIyoddezyayAvaddhavyApyo yAvAn dharmaH taditaratvena sarvatra vyarthatAprayojakazAstroddezyasa kalavizeSaNa viziSTe saGkoca iti siddhAntAt, vyarthazAstraM tu svIyoddezyasakalavizeSaviziSTasya vidhimukhena pravRttimad bhavatIti lAghavam niSedhamukhena pravRttau hi svArthahAni: prAptabAdhaH 20 parArthakalpanA ca bhavatIti gauravaM lakSaNArUpajaghanyavRttyAzrayaNaM ca bhavatItyupapAditamanyatra / evaM ca prakRtaniyamena " iGitaH karttari " [ 3 3. 22. ] iti sAmAnyasUtre svayavyarthatAprayojake nAyadhAtubhinnaGitvena saGkoce tasya sUtrasya nAthadhAtAvapravRttiH, tathA ca sarpiSo nAthate, madhuno 25 nAthate ityanayoranenAtmanepadam, "nAthaH " [ 2.2.10 ] iti sUtreNa vyApyasya karmasaMjJAvikalpe sambandhasAmAnye SaSThI, sarpiSo nAthata iti, evaM madhuno nAthata ityapi / prayogArthamAha- sapimeM bhUyAdityAdinA tathA ca svasvAmikasapirAderAzA vAcyeti bhAvaH / AziSyeveti 30 niyamaH kimiti vidhireva svIkriyatAM niyamAzrayaNe ki phalamiti praSTurAzayaH / uttarayati - yAcJAyAM mA mUditi AzIrarthAtiriktaM yAcanArtha eva vizeSata: prayogAduktaM yAcAyAM mA bhUditi, anyathopatApaizvaryayorapi vyAvRttiruktA syAt / nanvevamA ziSyanenAtmanepadavidhAne'nya 35 trArthe ca niyamasAmarthyAtmanepadApravRttau ' nAzRG' iti 45 saziSTaH pATho vyarthaH GitvaphalasyAtmanepadasya nivRttatvA diti cedAha - GitkaraNaM tvasyAnapratyayArthamiti "iGito vyaJjanAdyantAt" [ 5. 2.44 ] iti sUtreNAnapratyaya- | bhunajI'trANe / / 3 3 37. / / ta0 pra0 - trANAt - pAlanAdanyatrArthe vartamAnAda bhunaktaH kartaryAtmanepadaM bhavati / odanaM bhuGkta, pari- 50 bhuGkta e / atrANa iti kim ? mahIM bhunakti pAlayatItyarthaH ; "ambarISazca nAbhAgo bubhujAte ciraM mahom" ityatra tu na pAlanaM bhujerarthaH, kintu pAsananimittaka upakAraH, dhAtUnAmanekArthatvAt pAlanena mahomupakRtavantau mahyAzrayaM phalaM svIkRtavantAviti vetyarthaH / ubhayapadinamenamadhye manyante / 55 bhunajiti inanirdeza "bhujoMt kauTilye' ityasya nivRttyarthaHoSThau nirbhujati, kuTilayatItyarthaH // 37 // za0ma0 nyAsAnusandhAnam -- bhunajo0 / 'bhunaj' iti "bhujap" pAlanAbhyavahArayoH" iti paThitasya rodhAdikasya grahaNaM znena nirdezAt, tatphalaM vakSyati / trANaM pAlanaM, 60 tadbhinnamatrANaM, bhakSaNamabhyavahAraH tasminnarthe varttamAnAt / yadyapi zrANAdanyatrArthe ityeva labhyate, saMyogavad viprayogasyApi vizeSAvagatihetutvamiti siddhAntAt trANAdanyasya trANaviparItasya bhakSaNasyaiva grahaNaM, prakRtadhAtorarthadvaya eva pAThAt / evaM ca kauTilyArthasya bhujatergrahaNaM vAritaM syAditi 65 star nirdezanAvazyaka iti pratibhAti, tathApi upakAropabhogaprabhRtyarthe'pi Atmanepadasyetvena trANAdanyasya bhakSaNamAtrasya grahaNamityaGgIkAre ca tadaprAptyA na tAdRzArthasaGkoca iSTa iti sUcayitumeva znena nirdeza iti bodhyam / udAharati odanaM bhuGkte iti- atra trANAdanyasminnabhya- 70 vahArArthe dhAtorvartamAnatvena tata Atmanepade- bhuGkte iti rUpam / atropasargapUrvakasya tadrahitasya ca sAmAnyena grahaNaM vizeSAnupAdAnAditi sUcayitumupasargapUrvakamapyudAharati paribhuGkte iti / bhunajeH prAya Atmanepada evaM prayogadarzanAt sAmAnyena vidhIyatAmapAlane iti pratiSedho vyartha ityAzaya 75 vAn pRcchati- atrANa iti kimiti na kevalamasya Atmanepada eva prayogaH parasmaipade'pi pAlanArthaM prayogasya vidhAnArthaM GitvaM caritArthamiti bhAvaH / nanvevaM bhAravi darzanAt, anyathA parasmaipadiSu pAThasya vaiyarthyaprasaGgAditi
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 3, sU0 37-38 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / pAlanAdanyatraivAtmanepadaM syAnna tu pAlana iti tadarthaM / iti ca prayogaH pAlane'pi kartRgAmikriyAphalavivakSAyAM sUtrANa ityAvazyakamiti vyAvatyamAha- mahIM bhunakti sAdhveva yatra ca kriyAphalaM paragAmi tatra kevalamapAlanArtha iti / atra yo'rthastamAha- pAlayatItyarthaH iti, tathA evAtmanepadaprayoga iti / paraM tu svamate'sya kevalapara smaipadi 3. 30. 11 60 ca nAtrAtmanepadamiSTamiti bhAvaH / nanu kvacit pAlanArthe'pi svenoktarUpeNopakAropabhogAdyArthaparatvena vyAkhyAnameva zreya 5 prayoge AtmanepadaM dRzyate tata kathamamupapadyata iti zaGkAM / iti bodhyam / nanu "bhujo'trANe" ityeva sUtramastu saMbhava - 45 manasi nidhAya tatsamAdhAnamAha- "ambarISazca nAbhAgo trANArthasya rodhAdikasyaiva grahaNaM syAt saMyogaviprayogabubhujAte ciraM mahIm" ityatra tviti, atra "ariSa yovizeSAvagati hetuttrasya svIkRtatvAditi cedAha - bhunajiti vargamutsRjya jAmadagnyo jitendriyaH" iti pUrvArdhamapi zyenanirdezo "bhujat kauTilye " ityasya nivRttyarthaH yojyamanyathA bubhujAte iti dvivacanopapattinaM syAt, iti- satyupAyAntare nyAyAzrayaNasyAnaucityena tathA [ zyena] 10 ambarISa nAbhAgayoraikAdhikaraNyAdekavyaktivAcakatvAt tatra nirdeza eva tadvAraNArthaM mucita iti bhAvaH / kecit tu 50 hi ambarISa iti rAjanAma, nAbhAga iti vaMzakIrttanaM * niranubandhagrahaNe na sAnubandhasya grahaNam iti nyAyevizeSaNArtha manyasya pyambarISanAmno rAjJaH saMbhavAt, atra ca naukArAnubandhasya "bhujoMda kauTilye" ityasya grahaNaM vArayanti, karmaNo mahyA bhakSaNAdyasaMbhavAdrakSaNamevArthaM iti katha tanna yuktam bhujiti sAmAnyanirdezo na niranubandhatvasUcakomaMtrAtmanepadamiti zaGkAyAm atra tu na pAlanaM bhujerarthaH 'nubandhena dhAtunirdezasya kvAcitkatvAt; yathAkathaJcidraughAdika15 ityAdyuttaram prakRtaprayoge bhujenaM pAlanArthatvam, kintu syApi sAnubandhatvAcca / kauTilyarthakasyodAharaNamAha- 55 pAlananimitta upakAra iti tatra upakAramAtre dhAtorvRttiH, oSThau nirbhujatIti- atra hi parasmaipadameva bhavati nAtmanepAlanaM tvarthata upalabhyate, pAlanAdanyasyopakArasyAsabhavA- padamiti tadvadyAvRttaye upAyAntarAzrayaNAt znena nirdeza eva diti na dhAtoH pAlanAyeM vRttiH tathA ca kathaM prakRtArthaM lAghavamiti bhAvaH / prayogArthamAha- kuTilayatItyarthaH itiiti cet ? tadAha- dhAtUnAmanekArthatvAditi- anekArthA / bhAvavizeSasUcanArthamoThayoH kuTilIkaraNasya darzanAditi // 3. 20 hi dhAtavo bhavantIti pAlanAbhyavahArAdanyasminnarthe'sya vRttau kSatyabhAvAt / eva pAlananimittake upakArArthe sthirIkRte prakRtaprayogArthamAha- pAlanena mahImupakRtavantAviti / bahUnAM mata ihopabhogo bhujerartho na tupakAraiti tanmata sAdhAraNyenArthamAha- mahyAzrayaM phalaM svIkRta 25 vantAviti veti- atra hi ariSaDvargatyAgasya phalarUpatayAmo'rtho'bhidheyaH ariSaDvargasya -- kAma-krodha-lobhamohamada mAtsaryANAM tyAgena jitendriyatayA va jAmadagnyASEE bahukAlaparyantaM mahyAzrayaM phalamupabhuktavantAviti hi vivakSito'rthaH kevalaM mahIpAlasya puruSArthatayA mahI30 pAlana labhya tadAzrita phalopabhogasyaiva tatphalatvena - ariSaDvargatyAgaphalatvena kathanasya yuktatvAt / evaM bubhuje pRthivIpAlaH pRthivImeva kevalAm" ityatrApyupabhoga eva bhujezrtho na pAlanamityukaM dIkSitena siddhAntakaumudyAmAtmanepadaprakriyAmatAntareNa prakRtaprayogasamAdhAnama ha ubhayayAm OM padinamenamanye manyante iti asyAyamAzaya:- keSAMcit [ pANinIyavyatirikta nAM ] vaiyAkaraNAnAM mate bhunajirubhayapadI, tasmAt kartRgAmini kriyAphale tu pAlane'pAlane ca sarvAtmanepadaM bhavatyeva, apAlane akartR ge'pi kriyAphale zrAtmanepadArtha prakRtasUtramiti "zrambarISazca nAbhAgo bubhujAte 40 mahIM ciram" iti "bubhuje pRthivIpAlaH pRthivImeva kevalAm" | 203 hRgI gatatAcchIlye // 3. 3. 38. // ta0 pra0 -- gataM prakAra : sAhatyamanukaraNamityeko'rthaH tacchIlamasya tacchIlastasya bhAvastAcchIlyam, utpatteH prabhRtyAvinAzAt tatsvabhAvatA / harateH prakAratAcchIlye'rthe vartamAnAt kartayatmanepadaM bhavati / zabdazaktisvAbhAvyA- 65 cAnupUrva eva haratirgatatAcchIlye vrtte| paitRkamazvA anuharate, mAtRkaM gAvo'nuharante piturAgataM mAturAgataM guNaviSayaM kriyAviSayaM vA sAdRzyamavikalaM zIlavantItyarthaH / evaMpituranuharate, pitaramanuharate; mAturanuharate, mAtaramanuharate / gatagrahaNaM kim ? piturharati, mAturharati / tAcchIlya iti 70 kim ? nahI rAmamanuharati, naTo hi kazvideva kAlaM rAmamanukarotItyasAtatye na bhavati / yadvA gamanaM gataM, tasya pitrAdeH zIlamasya tacchIlastasya bhAvastAcchIlyam, gatenagamanena tAcchIlyaM tasminnarthe vartamAnAddharateH kartaryAtmanepadaM 75 bhavati / paMtRkamazvA anuharante piturAgataM gamanamavicchedena zIlayantItyarthaH / evaM pituranuharate, pitaramanuharate gatatAcchIlya iti kim ? dharmAntareNa pitaramanuharanti / athavA gate - gamane tAcchIlye ca vartamAnAddharaterAtmanepadaM bhavati-paitRkamazvA anuharante tadvad gacchanti tadvaccholanti 80 vetyarthaH // 37 //
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte [pA0 3, sU0 38] za0ma0 nyAsAnusandhAnamU-hago0 / 'hagaH' iti ! susazazvadakasmAtta ikasyeto luk" [7. 4. 71 ] itIto "haMg haraNe" iti bhvAdiSu paThitasya nirdeshH| gata- | luki AdisvaravRddhau- paitRkamiti, evaM- mAtRkamiti, tAcchIlyazabdamanekadhA vyAkhyAti-gataM prakAra ityAdinA, azvA janmasambandhena piturAgataM guNaviSayaM sAttvikatvAdi gamyate sAdRzyena jJAyate iti gataM, tacca dharmigato'nyaprati-- kriyAviSayaM vAkapANipAdasaMcAlanAdivizeSa sAdRzyamavikalaM yogikasAdRzyavAn dharma eva, sa eva ca miNi prakArIbhUya sAkalyena zIlayanti- prAkalayantItyarthaH, evaM mAvo'pi 45 bhAsate, ata eva prakArazabdaM sAdRzyena pratizabdayati / | mAturAgataM guNAdisAdRzyaM janmata prArabhyAvinAzaM dhArayantIubhayorapi sattvarUpatvAdasattvArthakadhAtuvAcyatA'sambhivinIti , tyarthaH, prakArasAdRzyA'nukaraNAnAM vastuta aikye'pi zabdasaMdihAna Aha- anukaraNamiti, tathA ca kriyArUpatA- ! zaktisvAbhAvyAdeva zAbdikapratIto bhedaH, tathA ca siddhiH| tAcchIlyazabda vyAcaSTe- tacchIlasyetyAdinA, | prakAratvena gatasya vivakSAyAmidamudAharaNam / sAdRzyena 10 taditi padena gatazabdopasthApito'rthoM gRhyate, tadgataM, / vivakSAyAmAha- pituranuharate iti, anukaraNatvena vivakSA- 50 zIlaM- svabhAvo yasya sa tacchIlastasya bhAva ityartha "pati- yAmAha-pitaramanaharate iti, sAdRzyAnuzIlana vivakSAyAM rAjAntaguNAGgarAjAdibhyaH karmaNi" [7.1.60.] iti pitu: karmatva nAstIti sambandhasAmAnye SaSThI, anukaraNAnuvyaNi- tAcchIlyamiti, tAcchIlyazabdaM vyutpAdyArthamAha- | zIlanavivakSAyAM ca tasya karmatvamiti dvitiiyaa| evaM utpatteH prabhUtyAvinAzAta tatsvabhAvateti- janmaprabhRti ! mAturanuharate ityAdAvapi bodhyam / gatagrahaNa kimiti15 mRtyuparyantaM yaH prakAro yatra vartate sa eva zIlazabdena | tAcchIlyenaiva tadgataguNAdiparizIlanasya pratIto prakArAdi-55 svabhAvazabdena vA vyavaliyata iti tadbhAva eva tAcchIlya-bodhakagatazabdopAdAnaM vyarthamiti praSTrarAzaya: / vyAvaryamiti bhAvaH / tathA ca sUtrArthamAha- harateH prakAratA-mAha- piturharati, mAtuharatIti- patra paitRkasya dhanAcchIlye'rthe vrtmaanaaditi| nanu haratestAdRze'rthe prayogo deharaNaM zIlayatItyarthapratItAvapi gatAnuzIlanaM na pratIyata na dRSTa iti kathaM tasya tAdRze'rthe vartamAnatA saMbhAvyata / ini na bhavatyAtmanepadam, gatagrahaNAbhAve tu tatrApi syAdeva 20 iti cedatrAha- zabdazaktisvAbhAvyAsAnupUrva eva tat, nanvastu prakRte AtmanepadavAraNArtha gatagrahaNaM, tAcchIlya- 60 haratirgatatAccholye vartate, ayamAzayaH - kevalamya harate. grahaNameva tyajatAmiti zaGkate- tAccholya iti kimiti / gaMtatAcchIlye prayogAbhAve'pi anupUrvI haratistAdRze'rthe pratyudAharati- naTo rAmamanuharatIti, atra gatAnukaraNavartate, harateharaNArthasya pazcAdbhAvadyotakenAnunA yoge kathaM sattve'pi tAccholyaM nAstIti pratipAdayati- naTo hi tAzArthapratipAdakateti cedatrAha - zabdazaktisvAbhA-kazcideva kAlaM rAmamanukarotItyasAtatye na bhavati 25 vyAditi / ayamAzaya:- "anityAH zabdazaktayaH' ityabhi- iti, ayamAzaya:- naTo nATyAvasara eva rAmabhUmikA prApya 65 yuktoktadizA harate ranozca prAtirasvikarUpeNa tAdRzArthA- tadIya prakArabhanukaroti, anyadA tu sa svabhAva eva tiSThatIti bodhakatve'pyubhayoH saha prayoge bhavati gatatAcchIlyArthApratIti- | na utpattiprabhRtyAvinAzAta tatsvabhAvatA tasyeti tAcchIlyAriti svabhAvaH, svabhAvazca na paryanuyogamarhati, anyathA kathaM | bhAvAdiha na bhavatyAtmanepadam, tAcchIlyagrahaNAbhAve ca vaha dahakatA kathamapAM zItatetyapi paryanayogaH syAt / gatAnukaraNasattvAt tadurvAraM syAditi tadvAraNAya tAcchIlya 30 anye tu - kevalo'pi haratistAcchIlye vartate, yathA - | ityAvazyakamiti / 70 pituharatIti, paraM gatatAcchIlye'nupUrva eva gatatAcchIlya gatatAcchIlyazabdaM prakArAntareNa vyAcaSTe-yadveti, evAnupUrvo haratiriti vaMparItya tu na svIkArya naTo rAma- gamanaM gatamiti- game ve klIbe ktH| taditi padena manuharatItyAdI gatatAcchIlya vinApi sAdRzyAnukaraNe'nu- prakRta gata ne grAhyamapi tu buddhistho'nantaramuccAritazca haratiprayogadarzanAdityAhuH, tathA ca haratestAcchIlye zaktiH pitrAdirityAha-tasya pitrAdeH zIlamasyeti- pitrAde: 35 prasiddhava, anunA gatatAccholyaM dyotyata iti labhyate / / zIlasya pitrAdAveva vartamAnatvena putrAdau tadabhAvAt 75 udAharati--paitRkamazvA anuharante, mAtakaM gAvo- tatsaddaza zIlamityartho vivakSitaH, tathA ca pitrAdisadRzaM unaharante iti- atra gatatAcchIlyasya vivakSitatvAdAtmane- | zIlamasyeti tacchIlaH, tasya bhAvastAcchIlyam / gatazabdena pada bhavati / prayogArtha grAhayati | saha tRtIyAsamAsa ityAha-gatena gamanena tAcchIlyamitiAgatamityarthe yonisambandhavAcina: pitRzabdAt " Rta gamanahetukaM tatsAdRzyAnuzIlanamiti bhAvaH / tathA ca 40 ikaNa" [ 6. 3. 152 ] itIkaNa " RvarNovarNadosi-! sUtrArthamAha- tasminnarthe vartamAnAditi / prakRtavyAkhyA- 80
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 3, sU038-36] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtiiyo'dhyaayH| 205 nusAra prayogArthaM pradarzayituM prayogasvarUpaM punarAha-paitakama- | vyAkhyAnadvayaM granthaprapaJcArtha mevetyavadheyam // 3. 3. 38. // zvA anuharante iti / prayogArthamAha- piturAgataM gamana pUjA-''cAryaka-mRtyutkSepa-jJAna-vigaNana-vyaye mavicchedena zIlayantItyarthaH iti - yAdRzaM gamanaM pitaryAsIt tAdRzameva janmasambandhAt tailabdha, tadeva niyaH // 3. 3. 36. // dhArayantyAvinAza miti bhAvaH / udAharaNAntaramapi pUrvava. ta0pra0 - pUjA''cAryaka-bhRtiSu yathAsaMkhyaM karmadevAha- pituranuharate, pitaramanuharate iti 1 gatatA-! ka , man. kartR-dhAtvarthavizeSaNeSu gamyamAneSu, utkSepAdiSu ca dhAtvartheSu 45 cchIlya iti kimiti- pUrvoktaprakAreNa vyAkhyAtasya : / vartamAnAnayate: kartaryAtmanepadaM bhavati / pUjA-sanmAna:gatatAcchIlyasya grahaNaM kimarthamiti praznaH / gatamAtraNa nayate vidvAn syAdvAde, pramANanyApAravit syAdvAre tAccholye syAdanyadharmeNa tAcchIlye mA bhUdityetadartha jIvAdIna padAryAn yuktibhiH sthirIkRtya ziSyabuddhi prApa10 tadgrahaNamityAha - dharmAntareNa pitaramanuharantIti yatItyarthaH te yuktibhiH sthirIkRtAH pUjitA bhavanti / dharmAntaraM gatAdanyo dharmoM vAgakSivyApArAdistena pitara AcAryasya mAyaH karma vA-cAryakam, mANavakamupanayate, 50 manukarotItyarthaH, atrAtmanepadaM neSTa, gatena tAcchIlyamitya svayamAcAyoM bhavan mANavakamadhyayanAyA-''tmasamIpaM prApayathaMkagatatAcchIlyagrahaNAbhAve ca syAdeveti tadgrahaNa tiityrthH| bhRti:- vetanam, karmakarAnupanayate, vetanenAtmamAvazyakam / samIpaM praapytiityrthH| utkSepaH-UvaM nayanam, zizumudA15 nayate, urikssptiityrthH| jJAna-prameyanizcayaH, nayate tattvArthe, punarapi prakArAntareNa gatatAcchIlyazabdaM vyAcaSTeathavA gate-gamane tAcchIlye ceti, tathA ca gatazabdasya tatra prameyaM nizcinotItyarthaH / vigaNanam-RNAdeH zodhanam, 55 tAcchIlyazabdasya cAnantarapUrvaprakAravaNita evArthaH kevala madrAH kAraM vinayante, rAjagrAhyaM mAgaM dAnena zodhayantImubhayoH pArthakyenAthaM bodhakatvam, tathA cArthadvaye Atmanepada tyarthaH / dhyayo dharmAdiSu viniyogaH, zataM vinayate sahasraM vidhAnaM phalati, tathA cotpatteH prabhRtyAvinAzAt tatsva- | vinayate, dharmAdyayaM tIrthAdiSu viniyukta ityarthaH / eteSviti 20 bhAvatA na tAcchIlyamapi tu ttsaahshymaatrm| gatArthe'pi kim ? ajAM nayati prAmam / gitvAdaphalavadartha sAdRzyadyotako vatiyojanIyaH, parArthe prayujyamAna: zabdo ArammaH // 36 // 60 vati vinApi vatyartha gamayati- yathA'paNDite paNDito'yamiti za0ma0 nyAsAnusandhAnama-pUjA / atrotkSepaprayoge paNDitavadayamiti pratItirbhavati / tathA codAharati-! jJAna-vigaNana-vyayA nayatecyA : itare prayogopAdhayaH, tatra paitakamavA ana harante iti / prayogArthamAha - tad ko'rthaH kutrAnvetIti jijJAsAyAmAha- pramA''cAryaka25 gacchanti, tadvacchIlanti vetyarthaH iti- piturAgataM / bhRtiSu yathAsaMkhyaM karma-kata dhAtvavizeSaNeviti gamanaM yathA syAt tathA gacchanti, piturAgataM yathA syAt pratra pUjA karmavizeSaNIbhUya nayatyarthavizeSaNIbhavati. sarveSAM 65 tathA zIlantIti tdrthH| evaM ca paitRkazabdasya kriyA- | kArakANAM kriyAvizeSaNatvena tadvizeSaNAnAmapi paramparAvizeSaNatvamiti vyAkhyAtAraH / paraM tveva sati pituranu- kriyAvizeSaNatvAt, AcAryakam- AcAryasya karma, tacca haranti pitaramanuharantItyAdi prayogA na syuH, tatra / kAcAryasya vizeSaNIbhavad dhAtvarthe'nveti, evaM-bhUtiH 30 pitrAdInAM kriyAvizeSaNatvAsambhavAt / tathA ca paitRkamavA ! sAkSAdeva dhAtvarthavizeSaNam / itare ca dhAtuvAcyA evetyAha anuharante ityatrApi piturAgata gamanaM kurvanti, yathA utkSepAdiSu dhAtvartha viti| pUjAzabdasya devAdyaddezyaka-70 piturgamanaM tathA gacchantItyarthaH, tathA ca tadvat gacchantI- ! bhaktivihitantrakcandanAdisamarpaNakarmaNyeva rUDhatvAdiha tasya tyAthiko'rthaH / evaM- piturAgataM zIlaM dhArayantIti / ko'rtha iti jijJAsAyAmAha-pUjA-sanmAnaH iti sanmAna tAcchIlye'rthaH, tadvacachI lantItyAthiko'rthaH, iti vayam / ! zabdApekSayAtra saMmAnazabda evopayuktaH, samyaGmAnanaM hi 35 itthaM ca prakAratrayeNa gatatAcchIlyazabdavyAkhyAnamuktam, | saMmAna:, saMzcAsau mAnaH sanmAna iti saMmAna- sanmAnayo)dena etacca saMbhavapradarzanamAtram, vastutatastu gatatAcchIlyasya | prakRte ekazabdenaiva pUjArthasya vaktavyatayA saMmAnazabdasyaivI-75 prakArAnuzIlanamevArthaH, tena ca sveSAmarthAnAM saGgraho'pi cityAd vyAkaraNAntarasaMvAdAcca / nayate vidvAna syAdvAde sukaraH, gatena tAcchIlyamapi prakArAnuzIlanasyaiva vizeSaH, | iti-ziSyamiti karmAnuktam, nayatetikarmakatvenaikasya karmaNa: gatasAdRzyaM zIlasAdRzyaM cA[tRtIyavyAkhyAlabhyam ]pi syAdvAdapadArthasthAdhikaraNatvavivakSayA saptamI / prayogArtha 40 prakArAnuzIlanAnAnyaditi tadeva vyAkhyAnaM mukhyamanyad | vizadayya grAhayati-pramANavyApAravidityAdinA, vidvAn
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte [ pA0 3, sU0 36] ityasyArtha:- pramANavyApAraviditi, pramANAnAM pramiti- rUpeNa dIyamAnaM dravyaM, tadeva vetanazabdenAbhidhIyate / karmakaraNAnAmAgamAdInAM vyApAramarthagrAhakatAkti yo vetti sa | karAnupanayate iti- atra bhRtirna karmabhUtAnAM karmakarANAM eva vidvAn / 'syAdvAde ityasya syAdvAdasthitapadArthaparatva- navA bhartuvizeSaNamapi tu dhAtvarthavizeSaNameva, bhRtidAnapUrvaka mityAha- jIvAdona padArthAniti- prAdipadena ajIvA- | yathA syAt tathopanayata ityathAda, tathA ca dhAtvartha vizeSaNI''trava-saMvara-nirjara-bandha-mokSA vijJeyAH, eSAmeva saptapadarthAnAM bhUtAyAM bhRtI vivakSitAyAmAtmanepadamanena vidhIyate / tathA ca 45 vijJAnaM syAdvAdapratipAdyama; saMkSepatastu dvau padArthoM jIvo- | prayogArthamAha- vetanenAtmasamIpaM prApayatItyarthaH iti'jIvazva, prAsravAdInAmajIva evAntarbhAvAta, jIvA'jIvI | vetanapadaM vetanadAnopalakSaka, vetanadAnenAtmasamIpaM prApayati. bhokta-bhogyo, viSayAbhimukhyenendriyANAM pravRttirAsravaH; tAM AtmanaH karmaNi niyuke ityrthH| utkSepaNArtha udAharta pravRtti saMvRNotIti saMvaro yama-niyamAdiH, niz2arayati / mutkSepapadArthamAha- utkSepa:-UdhvaM nayanamiti- uditya10 nAzayati kalmamiti nirjarastaptazilArohaNAdiH, bandho'STa- | syorvArthatvAt kSipeH preraNArthatvAt bhAvadhajantasya Urdhva- 50 vidha karma, tatra ghAtikarmacaturvidham, tadyathA- jJAnAvaraNIyaM | nayanArthatvaM sampadyate / udAharati-zizamUvAnayate itidarzanAvaraNIyaM mohanIyamantarAyamiti, tathA catvAryaghAtika- | ut-ApUrvakAnnayaterAtmanepadam, yadyapi kevala mutpUrva marmANi, vedanIyaM nAmika gotrikamAyuSkaM ceti, tadetat | kasyApyUvanayanamarthaH saMbhavati tathApi nIcaHsthasyordhvapradeza15 karmASTakaM puruSa badhnAtIti bandhaH, vigalitasamastakleza-sthApanArthapratItaye AGo'pi prayogaH / prayogArthamAha - tadvAsanasyAnAvaraNajJAnasya sukhaikatAnasyAtmana upari dezAva- urikSapatItyarthaH iti- utkSepapUrvakaM sthApayatItyathaH / 55 sthAnaM mokSa ityeke, anye tudhvaMgamanazIlo hi jIvo jJAnazabdasyArthapratipattirUpe'rthe prasiddhatve'pi prakRte viziSTAthaMdharmAstikAyena baddhastadvimokSAda yaduvaM gacchatyeva sa mokSa | vivakSayA tadarthamAha- jJAna-prameyanizcayaH iti- jJAnasya ityaahuH| etAn sapta padArthAn yuktibhiH saptabhaGgInayA-| yathArthA'yathArtha bhedena vidhyAt prakRte yathArthajJAnasya nizcaya dibhiH, sthirIkRtya saMzayArirAdityena vyavasthApya, ziSya- | rUpasyaiva grahaNamiti prameyasya-pramAviSayIkartumabhilaSitasya 20 buddhi prApayati ziSyaM bodhayatItyarthaH / atra karmaNa: | vastuno nizcayaH- sandehagahityenAdhigatinizabdena gRhyata 60 pUjAmAha-te yuktibhiH sthirIkutAH pUjitA bhavantIti-| iti bhaavH| udAharati-nayate tattvArtha iti- tattvArthe te ziSyAH padArthAzca, ubhayorapi karmatvena tatpadagrAhyatvAt | iti saptamI viSayatAyAM, tathA ca prayogArthamAha-- yatra prameyaM pUjAviSayatvAca, padArthA api sthiratAM prApyava saMmAna | nizcinotItyarthaH iti- tattvArthaviSayaM jijJAsita vastu labhante, ziSyA api sthirIkRtapadArthA eva loke saMmAna- pramANena yathArthatayA pratipadyata ityarthaH / bigaNanArthe 25 pAtratAM yAnti / itthaM pUjAviSayamudAharaNaM vyAkhyAyAcAryaka- udAharaNAt pUrva vigaNanazabdArthamAha-vigaNanam-RNAdeH 65 viSayamudAharaNa vaktumAcAryakapadaM vyAcaSTe-AcAryasya bhAvaH zodhanamiti- RNam uttamAyAvazyaM pratyarpaNIya dravyam, karma veti- AcAryazabdAd bhAve karmaNi pArthe : yopAntyAd | Adipadena tAdRzamevAvazyadeyaM vastu gRhyate, tasya zodhanamagurupottamAdasuprakhyAdaka" [7. 1 72.] ityaka, pAkaraNaM pratyarpaNa dAnena svAcchandayaprAtirvA / udAharati atra cAcAryasya karmaNyevAcArya kazabdaprayogastarayaMvArthasya madrA. kAraM vinayante iti- madrA:- madradezodbhavA janAH, 30 prkRtopyogitvaaditynyt| sUtra ca kevalasya niyo grahaNa kAra- rAjJe deyaM dravya, tattadvastuSu pratiniyata rAjJA grAhya 70 sAdhAraNyenopasRSTAnupasRSTobhayaparigrahArthamityAcAryake kevala- SaSThAMzAdikaM dAnena zodhayantItyarthamAha- rAjagrAhyamisya niyo'prayogAdapopasRSTasyodAharaNamAha- mANavakamupa. tyAdinA / vyayazabdArthamAha-dhyayo dhama nayate iti- upapUrvAnnayaterAcAryakarmavat kartRyogAdAtmane- iti-dharmaH zubhajanakamadRSTaM tadutpAdakaM karma vA, Adipade padam / prayogArthamAha - svayamAcAyoM bhavanniti - nArthopArjanAdi gRhyate, tadartha dravyasya samarpaNaM vyayazabdeno35 svasminnAcAryatvaM bhAvayan mANavaka baTuM ziSyamAtmasamIpa cyata ityarthaH / udAharati-zataM vinayate, sahasraM vinayate, 75 nayatIti prayogArthaH / kevalamAtmasamIpe nayane- ityAdi / prayogArthamAha-dharmAdharma tIrthAdiSu niyukta nAcAryakaM na prAdurbhavatyapitu prAcArAdizikSaNenetyAha- ityarthaH iti- zatena sahasreNa vA paricchinna dravya dharmoMadhyayanAyeti-ziSyo'dhIte, tamAtmasamIpa nItvA'dhyApanena | pattyarthamAdipadena khyAtiyazolAbhArtha vA tIrthe Adipada svasminnAcAryakamutpAdayatItyarthaH / bhRtizabdArthamAha-bhUtiH- grAhyeSu pUjyajanasevA-dInajana-maraNAdiSu ca dadAtItyarthaH / 40 vetanamiti- bhriyante'nayA karmakarA iti bhUti: pArizramika-evidhati kimiti -- arthavizeSaparigraheNAtmanepadavidhAnaM 80
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 3, sU0 36-40] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / 207 kimartha miti prbhH| anyatrAkartRge kriyAphale parasmaipadameva | svAnmUrtatvameva; Apyate-kriyayA prApyate ityApyaM karma, 40 bhavati, tatrAtmanepadApravRtyarthamarthavizeSaparigraha Avazyaka iti ! kata vRtti zarIra-zarIrAvayavabhinna karma yasya tAdRzAnayate: pratyudAharaNenAha- ajAM nayati grAmamiti-- nayatedvikarma- | kartari prAptamapyAtmanepada punavidhIyate, tena cAsya niyamArtha katvenAjAyA grAmasya ca karmasaMjJA, tatrAjA mukhya karma grAmo tvamityagre vkssyti| udAharati- zrama vinayate, krodhaM 5 gauNaH, atrAtmanepadavAraNAyateSAM prahamAvazyakamiti bhaavH| vinayate iti- zrama-krodhayoH kartRsthatvamazarIrarUpatvaM nanu nayategitvenobhayapaditvAdAtmanepadaparasmaipadayorubhayoraJja- [amUttatva ) cAstIti tAdRze karmaNi sati bhavatyAtmanepadam / 45 saba prayoga iti na tadartha sutrasyAvazyakatvamiti cedatrAha- zarIrArthakamUrtatAdAtmyApannasyaiva kartRtvAdabhede cAdhArArAdhegittvAdaphalavadartha ArambhaH iti- mittvAt phalavakartari | yabhAvasyAsaMbhavAt tAdAtmyasambandhasya vRttyaniyAmakatvAcca AtmanepadaM prAptamadhyaphalavakartayapi tad yathA syAditye- mUrtapadasya svAvayaparatvamiti pUrva muktam, evaM sati murtA10 tadarthameva sUtramidamArabdham, tathA caiSvadhvaphalavatyapi vayavAnAM samavAyena sambandhenAdhArAdheyabhAvaH saMbhavati tathA ca kartaryAtmanepadameva bhavati na parasmaipadamiti bhAvaH // 3. | zramAdInAmiva gar3avAderapi kartRsthatvasampattipUrvaka mUrtatvaM 50 3. 36. // siddhayatIti bhavatyagre vyAvRttisaMgatiH, etadeva gamayituM zarIrapadamapahAya mUrtapadaM gRhIta sUtre gaDvAdInAM svato'pi I / / 3. 3. 40 / / mUrtatvAt / kata stheti kimiti- karmaNi kartRsthatvaM ta0 pra0-kartR syamamUrtamAyaM-karma yasya tasmAnnayateH | vizeSaNa kimarthamiti prshnH| vyAvatyaMmAha-caitro maMtrasya 15 katayAtmanepadaM bhavati / zrama vinayate, krodha vinayata, manyaM vinayatIti- atra nayateH kartA caitraH, karma ca manyu- 55 zamayatItyarthaH / phastheti kim ? catro mevasya manyuM | maitrasthamiti kataM sthaM karma nAstIti na bhavatyAtmanepadam / vinayati / amUrte ti kim ? gaDaM vinayati, ghaTTa vinayati / yadi ca kartR stheti vizeSaNaM nopAdIyate tahi amUrta karmAbApyeti kim ? buddhacA vinayati / 'dharma vinayate' ityAdI | stIti bhavatiprApti: tadvAraNAya kataMstheti / vizeSaNa dhamApagamAdeH phalasya katR samavAyitvAt siddha Atmanepade | mAvazyakamiti bhAvaH / amarttati kimiti- kataM sthakarmaNa 20 niyamAthaM vacanam, vyavecchedya ca pratyudAharaNam / zamayati ityevocyatAM tAvatApi 'catro maMtrasya manyuM vinayati' ityatrA- 60 kriyAvacanAdeva ca nayaterAtmanepadaM dRzyate na prApaNAryAt | tivyAptiH zrimaM vinayate' ityAdAvavyAptizca parihate yathA syaataamityaashyH| gaDaM vinayati, gha, vinayati iti"zivamopayikaM garIyasI gaDuH kacit zarIrakadeze mAMsagranthyAdiH, ghaTTaH maMgharSaNajanyaH phalaniSpattimadUSitAyatim / kiNAdiH, ubhayorapi mUtatvamiti tatra na bhavatyAtmanepadam, vigaNayya nayanti pauruSaM, amUrteti vizeSaNAbhAve ca syAdeva, tadvAraNAya tadAvazya- 65 . bihitakogharayA jigoSavaH ||1||"[kiraate] katvamiti / Apyamiti kimiti- tathA sati "kartR. yathA ca kopaM zAma nayati, manyu nAzaM nayati, prajJA | sthAmUrtAt" ityeva sUtra syAt, tadarthazca kartRvRttimUrtabhinnAt pravRddhi nayati, buddhi kSayaM nayati // 40 // parAnniyaH kartaryAtmanepadamityarthaH syAt, nIdhAtuH kriyAza0 ma0 nyAsAnusandhAnamU-kataM.- "niyaH' iti | vAcI, kriyA ca kArakaM vinA'nupapanneti kartasthAmUtaM kimapi 30 pUrvasUtrAdanuvRttaM, tasyaiva vizeSaNa rUpamekapadaM sUtram / niya: | kArakameva grahIpyata iti kartRsthAmUrtakarmaNo'pi paratve 70 kartaryAtmanepadamiti hi prakaraNalabdhaM, tatra kIdRzAniya | "zrama-vinayate' ityAdI nirAbAdhA pravRttiH, caitro maitrasya ityAkAGkSAyAmidaM sUtra vizeSaNatvena smbdhyte| kartR- manyu vinayatIti, gahuM vinayatIti ca vyAvRttaM syAdevetyApyasthAmUrtAt padasyAyaM vyAcaSTe-kata mamamApyaM yasye padaM vRthai vtyrthH| pratyudAharati- braddhacA vinayatIti tyAdi- kartari tiSThatIti kartRstham. kartR pUrvakA sthaH | buddhihetuka vinayaM prApnotIti tadarthaH / tathA cAvivakSita35 "sthA-pA-snA-aH kaH" [ 5.1. 142. ] iti kapratyaye | karmatvena dhAtvarthopasaMgRhItakarmatvena bA'karmakatvamiti na 75 kartRsthapadaM niSpadyate, tasya kartRvRttItyarthaH, mUcchate- karmaNaH prayogasyAvazyakatvamiti kartasthAmUrtakarmakasvAbhAparicchidyate karacaraNAdibhiH zarIrArambhakaistattvarveti mUrta vAdatra na bhavatyAtmanepadam tadabhAve ca buddhayA kartRsthatvama. zarIraM, tadbhinnamamUrtazarIraM mUttaMpadaM cAvayavAdiparicchidya- mUrtatvaM cAstyeveti tasmAt paratvasattvAdAtmanepadasya duritvaM mAnaparamiti zarIrAvayavAnAmapi svArabhyakAvayavasamaveta- syAt; ApyagrahaNe kRte tu prakRte ApyAbhAvAt na bhavati /
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ 208 kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNote [pA0 3, sU040] atha sUtrasya vaiyopapAdanapuraHssaraM niyamArthatvaM prativAda- yAvat, tathA aduSitAti-niravadyottarakAlAm, phala- 40 yati-- 'zrama vinayate' ityAdau zramApagamAdeH phalasya | niSpatti- kRtopAyajanyaphalasiddhi, vigaNayya-nizcitya, 'kasamavAyitvAditi, ayamAzaya :- kartRsthe'mUrta pauruSaM- svakIya puruSArtha sAmarthya ziva- kalyANayuktam, karmaNi satyevAtmanepadaM vidhIyate nayateH, nayatizcobhayapadI / aupayikam - upAya, prApayanti-- kalyANakareNopAyena saha 6 gitvAt, tatazca tasmAt kartRsamavAyini kriyAphale sati | pauruSa yojyntiityrthH| kevalaM krodhena sahasA zatrorupari " Igita:"[ 3.3.75. 1 ityAtmanepada syAdeva tAdRzasya | yathAkathaMcidAkramaNena na kAryasiddhiH, api tu pUrva manenodyo-45 karmaNo'vazyaM kartR'samavAyitvAt tadviSayakriyAjanyaphalasyApi gena yAvAn zramo vyagro hAnirvA sambhAvyate tadapekSayodyogakartR samavAyitvadhrauvyAt / evaM ca siddha satyArabhyamANo'ya | sAphalye sati jAyabhAnasiddhiryadi garIyasI uttarakAle doSa yogo niyamArtha eva, niyamAkArazna-niyazcedAtmanepadaM syAt / rahitA ca nizcIyeta, tadA kalyANavatopAyena saha pauruSa10 tarhi kartRsthAmUrtApyAdeva nAnyasmAt. tenAnyatra kartR mAcaraNIyamiti bhAvaH / atra ca pauruSa karma pradhAnan, gAminyapi kriyAphale na bhavatyAtmanepadaM, yathA- caitro maitrasya | aupayika cApradhAna pauruSyasyopayika prati prApaNa mevAtra 50 manyu vinayatItyAdau, atra hi yadi maMtrazcaitropari kupitaH. vivakSitamiti zamayatyarthatvAbhAvAnAtrAtmanepada bhavati / caitrazca praNipAtAdinA tadIya manya zamayati, tahi tatphalaM | asti ca dhAtUnAmanekArthatvamiti prApaNArthasyApi nayate: kartari caitre'pi prAptameva, maMtramanvayvapagamAbhAve tena saMbhA- kvacit zamayatyarthatva nAsaMbhavi 'zramaM binayate' ityAdI 15 vitasya bhartsana-tADanAdevariNAditi satyapi kasamavAyini | tAdRzArthasya pratIyamAnatvAt / anye tu prakRte upAyena kriyAphale na bhavatyAtmanepadam, tadAha-- vyavacchedyaM ca | pauruSaprayogajanya phalasya zatruparAja yAdenaM kartRgAmitvaM viva- 55 pratyudAharaNamiti / atha kvacit kvacit prayoge kartR- | bhitamiti nAtmanepadamiti smaaddhte| saMbhavatyayamapyupAyaH sthAmUrtakarmaNi satyapyAtmanepadaM na dRzyate, tadupapattyarthamanye | paramuktarUpeNArtha bhedaparatvena samAdhAne saMbhavati vivakSAzrayaNa prakArAntareNa ceSTante, svamate cAmaka tatsamAdhAnamAha- syAnAvazyakatvamiti svamatam / yadyapyatrApi mate'yamarthabhedaH 20 zamayati kriyAvacanAdevaca nayaterAtmanepadaM dRzyate na | prayogamahimnava vyavasthApya iti na kimapi vacanaM tatra mUlaM, prApaNArthAditi, ayamAzayaH-na vyAkaraNena kimapi navInaM | tathApi prayogamahimnaH sarvairAdartavyatvAdiyaM vyavasthA na 60 zabdeSUtpAdyate'pi tu yathAsthitaH prayoga evaM sAdhutvA dinA | navIne ti santoSTavyam / prakRtArthe'nyAnyapi laukikodAhara. vyutpAdyate ziSyAvabodhArtham, tathA ca yathA prayoga: ziSTaiH / NAni darzayati- yathA ca kopaM zama nayati, manyu nAzaM kRtastamevAnusaratyanuzAsanam, ziSTazca zamayatyarthakAdeva nayati, prajJA pravRddhi nayati, buddhi kSayaM nayati iti25 nayaterAtmanepadaM prayujyate iti tAdRzArthatve satyevAmUtaMkarmaNo / eSu nayate: prApaNArthatvameveti kopa-manyu -prajJA-buddhInAM karmaNAM nayaterAtmanepadaM syAnna tu prApaNArthAt, satyapi tatha bhUte kartR sthAmurtatve satyapi na bhavatyAtmanepadaprayogaH, pUrvokArtha-65 karmaNIti kvacit kaviprayoge yadyAtmanepada na dRzyate, tahi bhedamUlakavyavasthA'svIkAre tu prakRtaprayogeSvapi kartRgAmatatasya prApaNArthatvaM vivakSitamiti samAdheyamiti bhAvaH / kriyAphalatvAvivakSA samAzrayaNIyA syAditi gauravam / etacca bhAraviSayogeNa samarthayati- yathA- zivamopa- | kecita svakartRge'pi kriyAphale kartRsthAmUpyiAniya 30 yimiti, idaM padya kirAtArjunIyakAvye tRtIyasarge zatran / AtmanepadavidhAnArtha sUtra, saMbhavati hi 'krodha vinayate' pratiddhaM yUddhenaiva duryodhanAdayaH sAdhanIyA nAnyatheti baha- ityAdau kodhApagamAdeH phalamanyasminnapi, yaduparikrodhastada- 70 saMrambheNoktabantaM bhImasenaM prati yUdhiSThirasya vacanam / niTAnAcaraNAdeH phalasya parasmin samavetatvavivakSA'pi tatra cAtmanepadamaprAptamityaprAptaprAptiphalaka tvena vidhitvamevAsya "vijitakrodharayAH jigISavaH, sutrasyocitamityAhuH, tatra brUma:- sAkSAtkriyAjanyaphalasya garIyasIm adUSitAyatim / krodhApagamasya tajjanyasya vA cittaprasAdasya kattayaiva sattvena phalaniSpatti vigaNayya pauruSa tena hetunA prAptamAtmanepadamapahAya paramparayA vivakSitasya 75 zivamopayika nayanti // " paragAmikriyAphalatvasyAzrayaNena parasmaipadaprAptikalpane maanaaitynvyH| vijita: krodhasya rayo vego yastAdRzAH, bhAvaH / tathA ca yatradazaM karma tatra phalasya kartRsamavAyitvaM jigISavaH- svazanabhibhavitumicchavo janAH garIyasIM- dhravamiti prAptasyaivAtmanepadasya vidhAyakatvena niyamArthamevedaM kriyamANopAyajanyahAnyapekSayAtizayagurvI bahuzreSThAmiti | sUtramiti vRttyuktaM yuktameveti / / 3. 2. 40. // 35
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 3, sU0 60-70 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzApsane tRtiiyo'dhyaayH| 225 upenopasargeNa abhivyajyate- dyotyata ityarthaH tathA cApaM vinA | karmaNyasatIti kathanena sarvathA karmAbhAvavata evAtmanepada- 40 tadarthAbhivyaktayabhAvena tadupasRSTasyaivodAharaNaM yuktamiti | vidhAnAdasya ca pAkSikakarmaNa: sattvAt karmAtyantAbhAvatvaM bhAvaH / nihava iti kimiti- za ityeva sUtramastu | nAstItyadoSAt / kecit svetadarthamatra sUtre asmRtAviti tAvatA'pi zatamapajAnIte ityetatsiddhI bAdhakAbhAva ityabhi- | yogavibhAgaM parikalpya yogavibhAgasAmarthyAcca tatra samprateprAyaH praSTuH / pratyudAharati-tattvaM jAnAtIti, ayamAzaya:- rityasyAsambandhena, asmRtAvityatra akArasya niSedhArthatvena ca / nilavAdanyatra parasmaipadameva prayujyate, atra nihnave ityasyA- smRtau netyarthalAbhAt kenApi sUtreNa prAptasyAtmanepadasyAnena 45 bhAve ca phalavatyaphalavati ca kartari sarvavAtmanepadameva niSedhaH / yadyapi anantarasya vidhirvA bhavati pratiSedho syAnna kApi parasmaipadamiti tadarthaM nihnave ityupAdeyame- vA * iti nyAyenAnantarasUtreNa "samprateH" ityanena prAptasyaideti / / 3. 3. 66. // vAtmanepadasyAnena niSedho bhaviSyati, "na tu vyavahitena jJaH" [3.3.82.] iti sUtreNa prAptasyeti zaGkituM zakyate, tathApi saMpraterasmRtau // 3. 3.69. / / yogavibhAgasAmarthyAdeva tannyAyasyehApravRttiriti kalpanenA- 50 ta0pra0- saM-pratibhyAM parAjAnAterasmRtI vartamAnAta doSAt / smRtyarthavivakSAyAM mAturmAtaraM vA jAnAtItyatra kartaryAtmanepadaM bhavati / zataM saMjAnIte, avekSate ityarthaH / "jJo'nupasargAt" [ 3.3.66.] iti prAptasyAtmanepadasthApyazataM pratijAnIte. zatena saMjAnIte, abhyupgcchtiityrthH| nena yogena bAdha iti kartavya eva yogavibhAga iti teSAM asmRtAviti kim ? mAtuH saMjAnAti, mAtaraM saMjAnAti, matam / etacca svamate'pi svIkartuM zakyate virodhaabhaavaat| 15 smaratItyarthaH // 66 // yogavibhAgAbhAve'pi yathA'trAtmanepadavAraNaM saMbhAvyate tatho- 55 za0ma0 nyAsAnusandhAnam- sN-prte0| jJa iti- ktameva prAk / / 3. 3. 67. / / sambadhyate / samprateriti samAhAranirdeze puMstvaM sautram / ananoH sanaH / / 3. 3. 70. // asmRtAvityatra naparyudAsArthaH samasyamAnasya natrastadartha ta0 pra0-sannatAjAnAte: kartasminepadaM bhavati, katvanirNayAt / tathA ca smRtibhinne'rthe vartamAnAt samprati sa cedanorupasargAt paro na bhavati / dharma jijJAsate / anano20 pUrvakAjjJaH kartaryAtmanepadaM vidhIyate / jAnAte: saMpUrvakasya riti kim ? dharmamanujijJAsati / kayamoSadhasyAnujijJAsate ? 60 smaraNe'pi prayogAt tatrApravRttyarthamasmRtAviti paryudAsaH, | akarmakAt "prAgvat" [3. 3 74 ] tena ca sAmAnyena smRtyarthe niSedhaH, sA smRtirutkaNThApUrvikA | ityanena bhaviSyati // 7 // bhavatu, sAmAnyena vetyatra nAgrahaH / anye ca utkaNThApUrvakasmRtAveva nipedhamArabhante tanna svasaMmatam / udAharati za0 ma0 nyAsAnusandhAnam- anano:0 / jJa 25 zataM saMjAnIte iti, prayogArthamAha- avekSate ityarthaH / ityanuvartate, ananoriti paryudAse anubhinnAdupasargAda paratve ... iti-samyakaprakAreNa jJAnamevAvekSApadArthaH zataM pratijAnIte satyevAtmanepadaM syAta, tathA ca 'dharma jijJAsate' ityatra na 65 iti- zatamahaM dAsyAmIti svIkArotItyarthaH / zatena | syAditi prasajyapratiSedharItyA paryaMdAsaM vAkyabhedena saMjAnIte iti- "samo jJo'smRtI vA" [2.2.51. ] vyAkhyAti- sa cedanorupasargAta paro na bhavatIti / iti smRtyarthAdanyatra vikalpena tRtIyAvidhAnAt zateneti, udAharati-dharma jijJAsate iti- sakarmakatvena "jJaH" 30 tadabhAve ca zataM saMjAnIte iti dvitIyAntaM karmodAhRtameva / / [3.3.82 ] ityanenAtmanepadAprApteH "prAgvat" [3. ubhayatra pratijJArthamevAha- abhyupagacchanItyartha iti / / 3. 74. ] ityanenAtra na siddhiriti sUtrArambhaH / kiJca 70 ityaM saMpUrvakasyAvekSAbhyupagamArthe prayoga dRSTvA smRtyarthA- phalavati kartari "jJo'nupasargAt [3. 3.96.] ityanena saMbhAvanayA pRcchati- asmRtAviti kimiti / smRtAbapi kevalAdAtmanepadasya vihitatvena sannantAt "prAgvat" saMpUrvakasya prayogo dRzyate tatra mA bhUdityAha- mAtuH [3.3 16.1 ityanenaiva siddhiriti 'dharma jijJAsate' 35 saMjAnAti, mAtaraM saMjAnAtIti- "smRtyarthadayezaH" | ityAdiprayogasiddhau idaM sUtramaphalavadartham / ananoriti [2.2.11.] iti vikalpena karmatve karmatvAbhAvapakSe | kimiti- sAmAnyenaiva sannantAjjJa AtmanepadaM vidhIyatA- 75 "zeSe" [3.2.81.] iti SaSThI, sati karmatve dvitIyA / | miti bhAvaH / dharmamanujijJAsatIti- iha phalavatyapi nanu karmatvAbhAvapakSe "jJaH" [3. 3. 81.] ityAtmanepadena | karttayAtmanepadaM na bhavati, sopasargatvena "anupasargAjjJaH" bhAvyamiti 'mAtuH saMjAnIte' iti syAditi cenna- tatra 3. 3.66.] ityasyAprAptaH, prakRtasUtre'noniSedhAbhAve
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ 226 20 trApyAtmanepadaM dRzyate tat kathaM saMgacchata ityAzaGkate - kathamaSasyAnujijJAsate iti / uttarayati- akarmakAt "prAgvat" ityanena bhaviSyatIti, ayamartha:- iha jJAdhAturakarmakaH, tasmAt kevalAt [sanUrahitAt ] "jJaH " [33. 6 62. ] ityanenAtmanepadaM vidhIyata iti sannantAvasthAyAM " prAgvada" [ 33.74 ] ityanenAtmanepadaM bhavati, nAnena sUtreNa, anena tu sakarmakAdevAtmanepadaM vidhIyate ityakarma kAt prAptyabhAvena tadaMze pratiSedhAsyApyapravRttiH / nanu kathamidaM nizcIyate yadanena sUtreNa sakarmakAdAtmanepadaM 10 vidhIyata iti cecchraNu- akarmakAt sanaH pUrvaM "jJa." [ 3.3. 82 ] ityanenAtmanepadavidhAnAt tataH "prAgvat" [ 3.374.] ityanena sannantAvasthAyAmAtmanepadaM siddhameveti parizeSAt karmakAdevAnenAtmanepadaM vidhIyata iti vyavasthiteH / yadyapi " prAgvat" ityanenAnena cAtmanepadavidhAne vizeSAbhAva15 stathApi "dharmamanujijJAsate" ityAdAvAtmanepadApravRtyarthamananorityasyAvazyakatvena 'auSadhasyAnujijJAse' ityAdAvasyapravRttyabhAvAt tenaivAtmanepadaM bhavitumarhatIti vijJeyam / evameva sarpiSo'nujijJAsate' ityAdAvapi bodhyam // / 3.370 // footosarvajJazrI hemacandrasUribhagavatpraNIte " zravo'nAG - prateH // 3. 3. 71. / / ta0 pra0- sannantAcchraNoteH kartaryAtmanepadaM bhavati, sa -pratibhyAmupasargAmyAM paro na bhavati / zuzrUSate gurUn, saMzuzrUSa zabdAn / anAGa- prateriti kim ? AzuzrUSati, pratizuzrUSati / 'caMtraM prati zuzrUSate' iti pratinA sambandhA62 bhAvAt pratiSedho na bhavati // 71 // za0 ma0 nyAsAnusandhAnam- dhruvo0 / anAGapraritIha samasyamAnasyApi navo na paryudAsArthakatvamapi tu pratiSedhArthakatvameva lakSyAnurodhAt paryudAsAzrayaNaM hi paryudAsaraya sahamgrAhitayA pratibhinnAt paratva eva 30 syAnna tvanupasargAt / tathA ca niSedhaparatvenaiva vyAkhyAti - sa ceAGa pratibhyAmupasargAbhyAM paro na bhavatIti / zuzrUSate gurUn iti- nirupasargAcchraNoteH sannantAdAtmane / [pA0 3, sU0 70-73] atrAnAprateriti niSidhyamAno'pi pratinA sambandhaH, 40 zrudhAtusambandhinA pratinA yoge eva pravartate niSedha ityava - gamayati, satyeva sambandhe tasya zrudhAtvarthavyaJjakatvAt tena saha sAmarthyAt / tatphalamAha- caitra pratizuzrUSate iti pratinA sambandhAbhAvAt pratiSedho na bhavatIti, jayamAzaya: - ihAGA sAhacaryAdupasarga evaM pratigRhyate 45 upasargatvaM ca yatkriyAyuktaH pratista pratyeva iha ca pratena kriyayA yogo'pi tu caitreNeti kriyAyogAbhAvAdupasagaMtvAbhAve niSedho'pi tatra na pravartata iti bhavatyevAtmanepadamiti // / 3. 3.71. // smR-dRzaH // 3.3. 72. // ta0pra0- smR-haribhyAM sannantAbhyAM kartayatmanepadaM bhavati / surumUrSate pUrvavRttam vikSate devam // 72 // za0ma0 vyAsAnusandhAnam - smR0 / spaSTam // 30. 3 72. // 50 zako jijJAsAyAm // 3.3.73. // ta0 pra0- zaki: svaprAvAdanyadhAtvarthAnusaMhitaH pravartate - zaknoti bhoktumanyad veti tato jJAnAnusaMhitArthAt samantAt kartaryAtmanepadaM bhavati / vidyAH zikSate, jJAtuM zaknuyAmitIcchatItyarthaH / jijJAsAyAmiti kim ? zaktumicchati- zikSati | "zikSi vidyopAdAne" ityanenaiva siddhe 60 AmanuprayogArthaM vacanam, tena 'zikSAMcakre ' iti bhavati, na tu zikSAMcakAreti / kecit tu zake: santasyAtmanepadamanicchantaH zikSatereva jijJAsAyAmAtmanepadamanyatra ca parasmapadamicchanti / / 73|| 55 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - zako0 / sana 65 ityanuvarttate, sannante cecchArthasya prAdhAnyamiti prakRte zake: sannantasya zaktIcchArtha iti kathaM jijJAsArthavAcakatvamiti vedavAha - zaktiH svabhAvAdanyadhAtvarthAnusaMhitaH pravartatezaknoti bhoktumanyavad veti- zakadhAtuH zabdazaktisvabhAvAd dhAtvantarArthasambaddha eva svArtha mAha, yathA zaknoti 70 bhoktumityatra bhujyarthasambaddhameva svArthaM kathayati, evaM zayituM padam, yathA nirupasargAd bhavati tathA sopasargAdapi / zaknotItyAdau zayanArthasambaddham / prakRte ca jijJAsAviSayaH sAmAnyena vidhAnAt, tadodAharati saMzuzrUSate zabdAn zakirgRhyate, tatazva jJAnaviziSTA jJAnaviSayiNI zaktiricchA35 iti - zabdazaktisvAbhAvyAt pUrvatra sevitumicchati, paratra viSaya iti paramparayA jJAnamapIcchAviSayo bhavatIti samyak zrotumicchatItyarthaH / padakRtyaM pRcchati- anAGa- jijJAsA pratIyate, tatra icchA sanpratyayArthaH, zakti: 75 prateriti kimiti- avizeSeNa sarvatrAtmanepadamastviti zakyarthaH, tasya jJAnaviSayatvamAtmanepadadyotyam / tadAhabhAva: / AzuzrUSati, pratizuzrUSatIti- IdRzasthale jJAnAnusaMhitArthAt sannantAditi - jJAnAnusaMhitArthAjjJAnaAtmanepadaM neSTaM tadvAraNAyAnAGkterityAvazyakamiti bhAvaH / | sambaddhArthAdityarthaH, etacca zakevizeSaNaM na sanantasya tasyApi
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 3, sU073-74] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / 227 45 zaktivizeSaNatvena vishessnnsmbndhaanhtvaat| tathA ca pyAtmanepadaM "prAgvat" [ 3. 3. 74. ] iti siddha meveti sannantasya tadviSayecchArthatvaM siddhayati / udAharati- 'zikSate, zikSAJcakre' ityAdInAM vinApi sUtra siddhirastyeva, vidyAH zikSate iti, vidyAviSayakajJAnaphalakazakti / tathApi jijJAsAyAmaphalavatyapi kartaryAtmanepadaM yathA syA syAditIcchatIti kArakaprakRtipratyayasamudAyArtha ityAha- dityevamartha sUtrasyAsyAvazyakatvamastyeva, ata evArucisUcaka5 jJAtaM zaknuyAmitIcchatItyarthaH iti- vidyA iti zeSaH / stu zabdaH kecit sviti // 3.3. 73. // jijJAsAyAmiti kimiti- zakeniyamato dhAtvantarArthopasaMhitatvena jJAnArthopasaMhitAdapi syAdeveti jijJAsAyA prAgvat / / 3. 3. 74. // mityanAvazyakamiti zaGkArthaH / zaktamicchati zikSatIti ta0 pra0- sanaH prAka pUrvo yo dhAtustasmAdiva atrApi paThitumityAdipadAdhyAhAraH, tathA ca kriyAntara- | samantAt kartaryAtmanepadaM bhavati, yata pUrvasya dhAtoranubandheno10 viSayatve'pi zaktIcchAyA na jijJAsAviSayatvamiti na papavenArthavizeSeNa vAtmanepadaM dRSTaM tat snnntaavtivishyte| bhavatyAtmanepadam, jijJAsAyAmityasyAbhAve ca syAdeva anubandhena-zoha zete, ziyiSate; edhi- edhate, evidhiSate; 60 'zikSate' ityAdiprayogAnyathAsiddhipradarzanapUrvakamasya sUtrasya lolUyate, lolUyiSate; zyenAyate, zizyenAyiSate / upapavenasArthakyamAha- "zikSi vidyopAdAne" ityenenaiva siDhe nitizate, niyivikSate; azvena sacarate azvena sasicaAmanuprayogArtha vacanamiti- "zikSi vidyopAdAne" riSate / arthavizeSeNa-zAne'sya kramate buddhiH, cikNste| 15 iti dhAturidittvAdAtmanepadI, tasmAt sarvatrAtmanepadameva | sarvagrAmasameta ubhayena- Akramate candraH, aacikrste| yat punaH sapratyayabhavati, sabhAvyate ca tatrApi jijJAsArthapratItiH jijJAsA dhAtunimitta tannAtivizyate zizitsati, mumUrSati. atra hi 65 vinA vidyopAdAnAsaMbhavAt, iti tamAdAyaiva vidyA: zikSate' na zadi-mriyatI eva nimitte, ki hi ? zivAzoradyatanyoityAdiprayogA yadyapi sidhyantyeva tathApi yatra tataH sannantAt 'pi / anubandhAdinimittamapi yat vizeSavidhAnava dhayA parokSAyAm Am prayujyate tatra kRgAdistatpazcAdanuprayujyate, prAgana dRSTaM tannAtidizyate, yapA-anukaroti, anukhikorSati; 20 tatrAmo'nuprayujyamAnAt kRgo'pyAtmanepadameva yathA syAnna tu parAkaroti, parAcikarSati / tijAdInAM svarthavizeSeSu parasmaipadamityartha vacanam, yadyaitanna syAt tahi sannantAdAmi kevalAnAmaprayogAt sannantasamudAyArthameva anubandhavidhAnam, 60 zikSAMcakAretyeva syAt "AmaH kRgaH" [ 3. 3. 75. ] tena 'titikSate, jugupsate, mImAMsate' ityAdau prAgadRSTamaityatra prAgvadityanuvRtteH kevalAt sannantAt parasmaipadasyaiva pyAtmanepadamanubandhasAmarthyAt bhavati, yathA kusmi-citrakaprayogeNAmanuprayujyamAnAt kRgo'pi tasyaivaucityAt / tadAha mahI-haNIDAmanubandho Nica - kyan-yagantasamudAyArtha:25 tena 'zikSAMcakra' iti bhavati, na tu zikSA cakareti, vikusmayate, citrIyate, mahIyate, haNIyate / avayave vA kRtaM tathA ca zake: sannantasya parokSAyAM 'zikSAMcakre' ityAdi liGga samudAyasya vizeSakaM bhavati yaM samudAyaM so'vayavo na 65 rUpasiddhiH phalam, "zikSi vidyopAdAne" ityasya tu na vyabhicarati, yathA- goH sakthani karNe vA kRta liGga-cihna tAdRzaM rUpaM, tataH parokSAyAmAmo'bhAvAt atraiva matAntara goreva vizeSakaM bhavati na gomaNDalasya, sannantaM ca samudAya mAha- kecit tu zake: sannantasyAtmanepadamanicchanta: tijAdayo'rthavizeSeSu ma vyabhicaranti jigantaM punarvyami- . 30 iti-- "krIDo'nusaparibhyazca" [ pAsU0 1.3.21. ] iti caranti / nanu sannantamapi vyabhicaranti-jayati, gopAyati. sUtre bhASye "zikSejijJAsAyAm" iti vAttika dRzyate, mAnayatIti; navam- arthavizeSeSu na vyabhicAra ityuktatvAt / 70 tavyAkhyAne vRttikRdAdayaH-- zikSi vidyopAdAna ityasyaiva vatikaTAya. zikSi vizopATAta tyA "gapa-tijo gA~-kSAntoM" [3. 4. 6.] "zAna-dAna-mAngrahaNaM na tu zake: sannantasyetyAhuH, tatazca Atmanepadasya | baghAnizAnA'rjava-vicAra-varUpye" [ 3. 4. 6.] iti hi svata: siddhatvena vidhAnavaMyaryamiti niyamArthatvaM varNayanti-- | vakSyata iti // 74 // 35 zikSatejijJAsAyAmevAtmanepadamanyatra na parasmaipadamiti / | za0ma0 nyAsAnusandhAnam-prAgvat / prAcastulyaM kaMpaTAdibhistu zake: sannantasyaveha grahaNaM nirNItam, tadgrahaNe | prAgvat / 'sanaH' ityanuvartate, tacca tantreNobhayathA 75 *sUtrasya vidhyarthatvAt vidhi-niyamasambhave vidhireva jyAyAn | sambadhyate- prAzabdenAtmanepadena ca, tatra prAkzabdena iti yAyAta, svamate'pi tadeva vicArya zake: sannantAd | sambandhakAle sana iti paJcamI prAkazabdayoge, Atmanepadena vidhAnameva kRta, tadIyaphalAntaraM ca pUrvamuktameva / yadyapi sambandhe ca parazabdayoge pratyayarUpasyAtmanepadasya paratvena 40 phalavatkartari zakerapyAtmanepadaM bhavatIti tasmAt sannantAda- | vidhAnAt, tathA ca sUtraM vyAkhyAti- sanaH prAk pUrvo yo
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228 kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNote [pA03, sU074 ] dhAtustasmAdiveti, yadyapi paJcamyantAdeva vatipratyaya iti ! nivivikSate iti-"nivizaH" [3.3.24.] iti nyUpasargAda na niyama: "syAdirive" [7. 1. 52. ] iti sUtreNa vizaH kartaryAtmanepadaM vidhIyata iti sammantAdapi tad bhavati / syAdisAmAnyAntAd vidhAnAt tathApi nivizeSaM na azvana sacarate, azvena saMcicariSate iti- "sama sAmAnyamiti yuktyA sAmAnyasya vizeSa eva paryavasAnAt / stRtIyayA" [ 3.3.32. ] iti tRtIyAntena yuktAt sam5 matra pratyayavidhau dhAtoH paJcamyantataiveti tAdRzArthamanurudhya pUrvAJcaraterAtmanepadaM kartari vidhIyata iti tathAbhUtAt 45 tasmAdiveti paJcamyantatayopamAnasya grahaNam / nanu ekameva | sannantAdapi bhavatyAtmanepadam / tRtIyamAtmanepadanimittamudA'sanaH' iti pada dvidhA sambadhyatAM kimarthamAvRtti: svIkriyata | harati / arthavizeSeNeti prakRtya arthavizeSa nimittIkRtya . iti cenna? zabda-buddhi-karmaNAM viramya vyApArAbhAva iti | yasmAd dhAtorAtmanepadaM vidhIyate tasmAt sannantAdapyane nyAyena prAkazabdasambandhe sati pUnastasyAtmanepadena sambandhA- nAtmanepadaM bhavati, yathA-zAkhe'sya kramate buddhiH,cikaMsate 10 bhAvAt, AvRttau svIkRtAyAM tu bhavati tathA sambandha iti- "vRtti-sarga-tAyane [3.3.48.] iti sUtreNa vRttyA-50 ityAzayAt / sanprakRtibhUtA dhAtavo bahuvidhA:- kecanAnu- dyarthanimittamAtmanepadaM krame vidhIyata iti zAstre'sya kramate bandhanimittAtmanapadina:, kecanopapadanimittAtmanepadina:, buddhirityatra vRttyarthe Atmanepadam, tataH sannantAdapi tad kecana va pratyayavizeSanimittAtmanepadina:, teSu sarveSAmiha bhavati- cikrasate iti, atrA'pi zAstre'sya bRddhiriti grahaNamuta netyAzaGkAyAM spaSTayati- yata toranu- sambadhyata eva tathaiva sati vRttyarthapratIte: / ubhayeneti-- 15 bandhenopapadenArthavizeSeNa vA''tmanepadaM dRSTaM tat | upapadena, arthavizeSeNa ceti dvayena nimitena yasmAdAtmanepadaM 55 sannantAdatidizyate iti, ayamAzayaH- pUrvatra catvAro | vidhIyate tasmAt sannantAdapyAtmanepadaM bhavati, tadudAhriyata hetava AtmanepadasyoktAH, anubandha upapadamartha vizeSaH | iti bhAvaH / Akramate candraH, Acikrasate iti- "AGo pratyaya vizeSazca, tatra trayANAmAdyAno sanprakRtibhUtadhAtu- jyotirudgame" [3.3.52.] iti sUtreNAparvAt kramezcandrAdi gatatvameveti tannimittakAtmanepadina eva sannantAdAtmanepada- | jyotirudramArthAdAtmanepadaM vidhIyata iti tAdRzAt sannantA20 mihAtidizyate, na tu pratyayavizeSanimittAtmanepadinaH | dapi bhavatyanenAtmanepadam. iha cAG upasarga upapadaM, jyoti- 60 pratyayasya bahirbhUtatvena sanprakRtigatatvAbhAvAt, etaccAgre | rudramo'rthazcAtmanepadanimittamityubhayanimittakodAharaNamidam / ... vizadayiSyate / tatra kramaza udAhartumavatArayati- anu- atha caturthamAtmanepadanimittamupAdAya yasmAdAtmanepadaM bhavati bandheneti- anubandhanimittAtmanepadinaH sannantAdAtmanepada- tasmAt sannantAnAnenAtmanepadaM vidhIyata ityAha- yat punaH mudAhiyata ityrthH| zora-zete, zizayiSate iti- | sapratyayadhAtUnimittaM tannAtidizyate iti- yadAtmanepadaM 25 zIDo hittvena "iGita: kartari" [3.3.22.] ityAtmane de pratyayavizeSaprakRtibhUtadhAtunimittaka bhavati, tadAtmanepadamanena 65 'zete' iti rUpaM bhavatIti tasmAt sannantAdapyAtmanepade | sUtreNa nAtidizyata ityarthaH / ayamatra niSkarSaH-- yatra sapratyayo sati 'zizayiSate' iti rUpamiti bhAvaH / edhi- edhate, dhAtunimittatvenAzrIyate tatra sannantasthale tathAvidhadhAtoedidhiSate iti- edhadhAturidida, tasmAt kartari | rabhAvena nAsti tata AtmanepadaprAptiriti / "pUrvavat sanaH" pUrvasUtreNAtmanepadaM vidhIyata iti tasmAt sannantAdapyAtmanepade [pA0 sU0 1.3.62. ] iti sUtre bhASye zadimriyatibhyAM 30 'edidhiSate' iti rUpam / loluyate, lolayiSate iti- | sannantAbhyAmAtmanepadavAraNArtha bahudhopAya pradarya, sarvatra ca 70 'lolUyate' yaGantam, yo Gittvena tadantasya Gitvani bandhana- ! kanidoSamuddhAvyAnte, siddhAntitaM yan- sAmarayAH kAraNatvaM mevAtmanepaditvamiti yaGantAt sani sati tadantAdapyane- ma kevalasya zademriyatervA, sA ca sAmagrI sannantasthale nAsti, nAtmanepadam / zyenAyate, zizyenAyiSate iti- zyena zitparasya zaderadyatanyAzIH zitparasya mriyatervA sanA ivAcaratItyarthe "kyaGa" | 3. 4. 26.1 iti kyaGa, | vyavadhAnAt / yadyapi "zade: ziti" 3. 3. 41. ] 35 tasyApi Gittvena tadantAt kartaryAtmanepadam, tataH sani "mriyateradyatanyAziSi" 3 3.42.1 iti sUtrayo: saptamI- 75 tadantAdanenAtmanepadam / itthamanubandhanimittAtmanepadina | viSayatvArthatayA vyAkhyAtA-zidviSayAt zadeH, adyatanyAzI: udAhRtyopapadanimittAtmanepadina udAhartumavatArayati- upa-zidviSayAca mriyaterityevarUpeNeti zitaH, adyatanyAziSozca padeneti- upapadanimittAtmanepadinaH samantAdAtmanepadamudA- na paratvena nimittatA''zriteti madhye sanA vyavadhAne'pi hiyata ityarthaH, upa samIpe uccAritaM padamupapadam taccopa-zidviSayatA'dyatanyAzIviSayatA cA'styeveti sAmagrIsadbhAva 40 sagarUpa tRtIyAntAdi padaM ca / krameNodAharati-- nivizate / eva, na tu tadvaMkalyamityAGkituM zakyate, tathApi sannanta-80
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA03, 074 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtiiyo'dhyaayH| 226 sthale na sanaH pUrvasya dhAtoH zidviSayatA'dya tanyAzIviSayatA kevaleSu teSu na cAritArthya miti sannantebhyo'pi tebhya bA'stIti sAmagrIvaikalyameveti mAtmanepadasya prAptiriti AtmanepadaM yathA syAdityeSamarthamevAnubandhakaraNamiti vijJeyabodhyam / kiJca viSayatvavarNane'pi zidadyanyAziSAM nimitta-mityarthaH / tatphalaM darzayati-tena "titakSate, jugupsate, tvaM na vyAhanyate iti na kevalaM sanaH prAgvidyamAnasya | momAMsate' ityAvau prAmamapi Atmanepadamanubandha- .. 6 dhAtostadratasyArthasya vA''tmanepadanimittatvamiti nAsti sanna- sAmAda bhavatIti, ayamAzayaH- 'tiji kSamA-nizAnayoH" 45 ntAdAtmanepadaprAptiritiparasmaipadamevodAharati-zizatsati, gapi kopana-kUtsanayoH" "mAni pUjAyAm" ityevaMrUpeNemamarSati iti, atra yathA nAtmanepadaprAptistathopadizati-dito dhAtavaH paThitA tebhyazca "gupa-tijo gaha-kSAnto" atra hi na zadi-mriyatI eva nimitte, kiM tarhi | [ 3.4.6. ] "zAna-dAna-mAn" [ 3.4.7. ] iti sUtrA zivAzIradyatanyo'pIti-hi- yato'tra kevalaM zadi bhriyatI bhyAmarthavizeSeSu- gaha:-kSAnti-vicArAdiSu svArthe san nityaM 10 sanaH prAgvidyamAnau dhAtU eva Atmanepadasya na nimittaM, | vidhIyata iti teSAM kevalAnAmukteSvartheSu prayogo na bhavatIti 50 ki tahi tasya nimittamiti cecchaNu-- zidAzIradyatanyo'pi | teSu kRto'nubandho vyarthaH syAdityanubandhakaraNasAmarthyAt sana: yathAyoga nimittAni, zaderAtmanepadavidhAne kevalaM zinni- | prAgabhUtebhyastebhya AtmanepadAbhAve'pi sacantAdapyAtmanepadamitta, mriyatezcAtmanepadavidhAne zidAzIradyatanya iti manubandhanimittakameva bhavati, na tu tatra prakRtasUtrasya viSayaH, tdrthH| pUrvokte'nubandhanimittakAtmanepade'pi vizeSa vakti- ] tathA ca 'tije stitikSate, gupeNugupsate, mAnermImAMsate' ityevaM15 anubandhAdinimittamapi yad vizeSavidhAnAdhayA rUpANi bhavantIti / amumayaM dRSTAntena sAdhayati- yathA- 65 prAg na dRSTa tannAtidizyate iti- anubandhaH, Adipadena kusmi-citraka-mahIGa-haNIGAmanubandho Nica-kyaGgandhanAdyarthavizeSaH, tannimittamapi yadAtmanepada vizeSavidhAnena | yagantasamudAyArthaH iti ayamartha:-- yathA kusmiArAda "parAnoH kRgaH" [3.3.101.] ityAdiparasmaipadavidhAyaka. | curAdiSu paThyate, tata: svArthe Nija bhavatIti kevalasa satreNa paratvAd bAdhayA, prAka-sanaH pUrvaM na dRSTaM, tat prayoga iti tadIyAnubandho NijantAdAtmanepadavidhAnArthaH, 20 sannante nAtidizyata ityarthaH / tathAhi- kRgadhAtumit, tataH | citra dhAtu: sautra: "namo-varivacitrako'rdhA-sebA-55zcarye" 60 Igita:" [ 3.3.75. ] iti phalavatkartari yadAtmanepadaM | [ 3.4.37. ] iti sUtre kyan pratyayavidhAnArtha paThyata iti vidhIyate tat anubandhanimittam, yaJca tata eva [ kRga eva]| kevalasya tasyAprayoga iti kyanantAdeva tasmAdAtmanepadagandhanAdyartheSu "gandhanAvakSepasevA." [ 3. 3. 76.1 iti | vidhAnArtha Disvamiti phalatIti kyanantAdAtmanepadaM bhavati, satreNa gandhanAdyarthavizeSanimittamAtmanepadaM vidhIyate tadubhayaH | evaM mahI-hRIDo kaNDvAdiSu paThya te, kaNDvAdayazca "dhAto: 25 mapi tasya "parAnoH kRgaH" [3. 3. 101.] iti sUtreNa | kaNDavAryaka" [ 3.4.6. ] iti sUtreNa svArthe yagantA eva 65 paratvAd bAdhyata ityanuparApUrvakAt kRgaH sannantAdapi na | sAdhutvenAnvAkhyAyanta iti teSAM kevalAnAmaprayoga iti bhavati, tAdRzasannantaprakRtibhUtadhAtostasyA[AtmanepadasyA-], yagantebhya eva tebhya AtmanepadavidhAnArthamanubandhakaraNamiti darzanAta, iti tatra parasmaipadameva bhavatItyAha- yathA- sarve: svIkriyate; tathA tijAdInAmapyanabandhakaraNamartha vizeSa anukaroti, anucikIrSati; parAkaroti, parAcikI- teSAM nityasannantatayA kevale'caritArthamiti sannantAdAtmane30 ghaMti iti / padavidhAnArtha bhaviSyati / kusmyAdInAmanubandhakaraNasAmarthyA- 70 hai athetthamAzaGkayate- yadi sanaH prAgvidyamAnAd dhAto-NigAdyante AtmanepadamudAharati-vismayate, citrIyate, rAtmanepadaM dRSTaM tahi sannantAdapyAtmanepadaM bhavati, tatazcenna | mahIyate, haNIyate iti- eSu prathameM NigantAd dvitIye dRSTa tat tahi sannantAdapi na bhavatItyeva, prakRtasUtraviSayazcet? | kyannantAt tRtIya caturthayozca yagantAt samudAyAdanubandhakaraNa gup-tij-zAna-dAn-mAn-badhAtubhya: sannantebhya AtmanepadaM | sAmadeivAtmanepadaM prayujyata iti bhAvaH / avArthe samA- . 35 na syAt sanaH prAga vidyamAnebhya ebhyo dhAturUpebhya Atmane- dhAnAntaramAha- avayave vA kRtaM liDa samadAyasya 75 padAdarzanAditi, atrAha- tijAdInAM tvavizeSeSa vizeSakaM bhavatItyAdi- avayave-Nijanta-kusmyAdi-sannantakevalAnAmaprayogAt sannantasamudAyArthamevAnubandha-tijAdisamudAyAvayavabhUte kusmitijyAdau kRtamArabdhaM liGgavidhAnamityAdi, tijAdaya:-tija-gup-zAn-dAna-mAn-badhaH, manubandhAdi samudAyasya Niganta-sannantAdevizeSakaM mattatkAryo eSAmarthavizeSeSu-kSAnti-gardA-nizAna-''jaMka-vicAra-vairUpyeSu payogi vyAvatrtakaM bhavati, iti tasya samudAyasya tannimittaka 40 nityasannantatayA kevalAnAM prayogAbhAva iti anubandhAnAM | kArya bhavati, kimavizeSeNa ? sarvatra talliGgaM samudAyasya 80
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ 230 kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte [pA0 3, sU075 ] kSa vizeSakaM bhavatItyAzaGkAyAM saMkocamAha yate iti- yata evamarthavizeSe teSAM sannattatA so'vayavo na vyabhicaratIti- yena samudAyena sahAnU- vakSyate'tastatra tatrava vyabhicArAbhAvo'smadabhipreta iti bandhaviziSTasyAvayavasya na kadApi vyabhicArastasyaiva samU- bhaavH|| 3.3.74. // 5 dAyasya so'vayavo bhavatIti tasya lilamapi tAdRzasamudAyasyaiva vizeSakaM bhavati, na vyabhicaritasya samudAyasya / AmaH kRtaH / / 1.6.75. // uktamartha dRSTAntena dRDhayati-yathA moH sakathani karNe vA ta0pra0-- AmaH parAdanuprayujyamAnAt karoterAma 45 kRtaM cihna goreva vizeSakaM bhavati, na gomaNDalasyeti- | eva prAp yo dhAtustasmAdiva kartaryAtmanepadaM bhavati / bhavati kasyApi avayavasamUharUpasya gozarIrasyAvayavabhUte sakthani na bhavati betividhi-pratiSedhAvatidizyete, yathA-uzIgbanmadveSu 10 karNe vA vihitaM svAmyAdivizeSaparicAyakaM svastikAdi yavAH, santi na santIti / 'IhAMcake, IkSAMcakre' ityaphalacihna tasyaiva govizeSakaM yadIyAvyabhicarite'vayave kRtaM, na vatyapi bhavati, vibhayAMcakAra, jAgarAMcakAra' iti phalavatyapi tu gosamUhasya tatratyagavAntare tadavayavavyabhicArAt / prakRte na bhavati / yatra tu pUrvasmAdumayaM tatra phalavatyaphalavati 50 nigamayati- sannantaM ca samavAyaM tijAdayo'rthavizeSeSa cobhayaM mavati- vibharacakre. vimarAMcakAra; pAcayAMcakre, na vyabhicaranti, jigantaM pUnayabhicarantoti, pAcayAMcakAra / kRga iti kim ? karotereva yayA syAviha 15 ayamAzaya:- anubandharUpaliGgavantastijAdayaH kSAntyAdyartha- | mA mUt-IkSAmAsa, IkSAbamUva / / 75 // vizeSeSu titikSetyAdisannantarUpasamudAyaM na vyabhicaranti za0ma0 nyAsAnusandhAnam- aamH| AmaH teSyartheSu teSAM sanpratyayaM vinA prayujyamAnatvAbhAvAt, iti | iti parokSAyA vidhIyamAnaH pratyayo gRhyate kRga: sAgni-55 tadvizeSakastadIyo'nubandha iti yuktaM, NigantaM samudAyaM tu dhyAta, nahi syAdipratyayAntargatasyAma: kRgaH sAnnidhyamasti / vyabhicarantyeva NigaM vinApi teSAM prayujyamAnatvAdipti prAgvaditi ca sambadhyate, prAktvaM cAmo'pekSayA, kRpA 20 tadIyo'nubandho Nigantasya vizeSako na bhavatIti tato na sahAmprakRtInAM pUrvAparIbhAvAyogAt, AmA vyavadhAnAdi tadanubandhanimittakamAtmanepadaM bhavati / sannantasamudAyavyabhi- tyetat sarvamabhipretyAha- AmaH parAvanuprayujyamAnAt / cAro'pi tijAdInAM dRSTa iti zaGkAsamutthApanena pUrvagranthe hAta zaGkAsamutthApanana pUrvagrantha karoterAma eva prArA yodhAtastasmAdiva kartaryAtmanepadaM 60 samupAttasyArthavizeSeSviti padasya sArthakyamAha-nanu sanna-bhavatIti / atidezasthale kvacid bhAvA'bhAvayorubhayorati ntamapi vyabhicarantItyAdinA, ayamAzaya:- yat tvayA dezo bhavati sAhazasya vaidharmya-sAdharyobhayamUlakatvAt, 25 sanantasamudAyAvyabhicArastijAdInAmuktaH sa tvaduktyaiva tadAha- bhavati na bhavati ceti vidhi-prativevAvativyAhato yatastvamevoktavAnasi-NigantaM punarvyabhicarantIti, viyate iti-yadi AmaprakRtibhUtAd dhAtorAtmanepadaM bhavati anena hi kathanena teSAM NigantatA svIkRteti NigantAvasthAyAM tadA tato'naprayujyamAnAt karoterapyAtmanepadaM bhavati, yadi 65 sannantavyabhicAraH spaSTameva svIkRta iti kathamucyate-cAmaprakRterAtmanepadaM na bhavati tadA'nuprayujyamAnAt kRgo'pi sannantaM ca samudAya na vyabhicarantIti / madIyavAkyArthaH ! tanna bhavatIti phalito'rthaH / atidezasthale bhAvAbhAvayo. 30 sarvAzana tvayA nAvadhArita iti manasikRtyAha-naimiti rUbhayoH pratIto dRSTAntamAha- yathA- uzIravanmadveSa '. tvayoktaM sannantamapi vyabhicarati NigantAvasthAyAM tejayatI yavAH, santi na santIti, ayamarthaH- uzIravanmaneSu yavA tyAdau tannAsmAkaM pratikUlyena sannantavyabhicArasAdhakaM kuta itikathite yadi uzIradeze yavAH santIti prasiddhirbhavati tahi 70 iti cedavAha-arthavizeSeSuna vyabhicAra ityuktasvAditi, madreSvapi tadIyasattA pratIyate, yAzIreSu yavA na santIti ayamAzayaH- kSAntyAdAvarthe tijAdayaH sannantatAM na vyabhi35 carantIti mayoktam, tejayatItyAdayo NigantA: prayogAstu prasiddhistadA madreSvapi te na santItyeva prtiiyte| uktaM ca "pUrvavat nizAnakopanAdAvarthe bhavantIti tatra sannantatAyA vyabhicAre sanaH" pAsU0 1.3. 62.] iti sUtre bhASye'pi "dhati'pyasmadukto vyAghAtAbhAvaH, tathA ca tadarthe'nubandhaH sannanta nirdezo'yaM, kAmacArazca vatinirdeze bAkyazeSa samarthayitum / samudAyavizeSakaH syAdeveti 1 kutrArthe na vyabhicAra iti / tadyathA- uzIravanmadreSu yavAH santi na santIti, mAtRvadasyAH 75 vakSyamANasUtropanyAsapuraHsaraM prakRtavicAra samApayati- kalAH santi na sntiiti| evamihApipUrvavad bhavati na bhavatIti" "gupa-tijo gaha:-kSAntI" [3.4.6.] "zAna-dAna- iti / ityevamatidezasthale bhAvA'bhAvayorubhayoratidezaM 40 mAna-badhAnizAnA'rjava-vicAra-varUpye" [3.4.7. ] | samarthya tathodAharati- IhAMcake, IkSAMcake ityaphalavatyapi
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 3, sU0 76 ] "" bhavatIti, ayamAzaya:- kRgdhAtut,i tasmAt phalavatkarttari Igala [ 3. 3. 5. ] ityAtmanepadam, aphalavati ca " zeSAt parasmai " [ 3.3.100 ] iti parasmaipadaM siddhameva, tatrAnenAtmanepadaprakRtikAmaH parAt kRga Amane5 padasya viziSya vidhAnena phalavatyapi karttari tadeva bhavati na parasmaipadam / itthaM ca Iha - IkSadhAtU idittvAdAtmanepadinau, tataH parAdAmaH parAt kRgo'pi bhavatyAtyanepadam, upamAnabhUtAbhyAmIhIkSibhyAM taddarzanAt / bibhayAMcakAra, jAgarAM cakAra' iti phalavatyapi na bhavatIti, ayamAzaya:10 bibhetirjAgartizca parasmaipadinoM, tatazvAtmanepadaM na dRSTamiti tatprakRtikAmaH parAt kRgo'pi na bhavatyAtmanepadaM yadi phalavAnapi kartA bhavati / itthaM ca kramazo bhAvAbhAvAvatidezasvabhAvalabdhau pArthakyena darzayitvA cicobhayapadinaH parAdAmaH parAt kRgo'pyubhayapadaM bhavatItyAha yatra tu 15 pUrvasmAdubhayaM tatra phalavatyaphaladati cobhayaM bhavati, ayamarthaH - idaM sUtraM sAmAnyenAm prakRtibhUtAd yad yathA dRSTaM tat tathaiva vidhatta iti nAsti niyamaH, yata ubhayapadino dhAtoH phalavati karttaryAtmanepadasyAphalavati parasmaipadasya svataH siddhatvenobhayapadi-AmprakRtivat tataH parasya kRgo'pyu20 bhayapaditvAt tena rUpeNa [ phalavadaphalavatkartRnimittena ] ubhayapadasiddheH svAbhAvikatvAt, kintu phalavAnaphalavAn vA karttA bhavatu kintvA prakRtibhUtadhAtuvat AtmanepadaM phalavattvAdinirapekSaM bhavatIti vidhate parizeSAt parasmaipadamapi cedAmprakRterdRSTaM tarhi tadavya phalavatkartR nirapekSaM pravartata 25 ityubhayamubhayathA bhavatIti / kvetyAha- bibharAMcakre, bibharAM | cakAra; pAcayAMcakre, pAcayAMcakAreti iha vibharteH pacatezrcobhayapaditvena tatprakRtikAmaH parAt kRgo'pyubhaya bhavati phalavadaphalavatkartR nirapekSamiti bhAvaH / kRga iti kimitimAmaH ityetAvadeva sUtramastu tAvatApyAmaH parAt kRgaH 30 prAgvadAtmanepadaM setsyatyeveti praznAzayaH / tAvatA sUtreNA vyAptirmA bhUdativyAptistu syAdityAha - IhAmAsa, IkSAMbabhUveti / ayamAzaya: - Ama: paro'nuprayujyamAnaH kRgeva yadi syAt tadA nAsIt kRgo, grahaNasya prayojanaM, kintu vAto ranekasvarAdAm parokSAyAH kRbhvasti cAnu tadantam 35 [ 3. 4. 46. ] ityAdisUtraH kRgvat svastI adhyanuprayujyete iti tAvapyAmaH parAviti tAbhyAmapyAtmanepadameva syAdiSyate tu parasmaipadameveti IhAmAsa, IkSAMbabhUvetyAdyAtmanepadidhAtuprakRtikAmaH parAbhyAM svastibhyAmAtmanepadavAraNArtha kRgo grahaNamAvazyakamiti // / 3. 3. 75 // za0ma0 nyAsAnusandhAnam- gandhanA0 / kRga ityanuvarttate / gandhanAdayo'rthAH kvacit sAkSAt kRgo vAcyAH afree prayogopAdhayaH etacca tatra tatrArthavizeSavyAkhyAna kAle sphuTI bhaviSyati / sAmAnyena sUtrArthamAha- gandhanAdiSvartheSu 60 vartamAnAditi / pratyekamarthAn vyAkhyAti- gandhanaM drohAbhiprAyeNa paradoSodghATanamiti - paradoSodghATanaM dvidhA saMbhAvyate - parasya sanmArgopadezAya tadIyadoSAnudghATya tatparihArapradarzanAya, tadIyApakArAya ca, taha dvitIyAkoTigrahItumabhilaSitetyAha- drohAbhiprAyeNeti, paramya - zatrorudAsI - 65 nasya vA kasyacid drohaM kartuM doSANAmudghATanamAviSkaraNamityarthaH matAntaramAha protsAhanAdikamanye iti atrApi drohAbhiprAyeNeti yojanIyameva, abhyathA'tyantabhedApatteH / bhaTTojidIkSitena ca gandhanaM hiMsetyuktam, paradroheNa hi tadIyadoSasUcane tadIyahasaiva phalatIti nAdhiko bhedaH / tatra 70 paradoSodghATanaM svato'tra ghAtvarthaH, hiMsA tu viSayavidhayeti bheda: / udAharati- utkurute, udAkurute, adhyAkurute iti- 'ut, ut AG adhi AG ityevamekopasargAd dvaya pasargAd vA kRga Atmanepadam, sarvatra mAmiti karma kathayatItyarthaH, mAM jighAMsumApakartre madIyadoSAn prakaTayojyameva / prayogatrayasAmAnyamarthamAha- jighAMsurapakartre 75 yatItyarthaM iti bhAvaH / dvitIyamarthaM vyAkhyAti - avakSepaNamavakSepaH iti- avapUrvAt kSiperbhAve ghaJ / arthamAha zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRttIyo'dhyAyaH / 46 231 gandhanA'vakSepa sevA-sAhasa pratiyatra prakathanopayoge 40 // 3 3 76 // ta0 pra0- gandhanAdiSvartheSu vartamAnAt karodeH kartAtmanepada bhavati / gandhanaM drohAbhiprAyeNa paradoSodghAnam, protsAhanAdikamanye / utkurute, udAkurute mAm, avyAkurute jighAMsuH, apakartre kathayatItyarthaH / avakSepaNam - 45 avakSepa: kutsanaM martsanaM vA durvR sAnavakurute, kutsayatItyarthaH; iyeno vartikAmapakurute bharasaMyatItyarthaH / sevA - anuvRttiH, sAhasam - avimRzya mahAmAtrAnupakurute, sevate ityarthaH / pravRttiH, paradArAn prakurute vinipAlamavibhAvya tAna afonechatItyarthaH / pratiyatnaH sato guNAntarAdhAnam, 50 ebhodakasyopaskurute tatra guNAntaramAdadhAtItyarthaH / prakathanaM - kathanaprArambha: prakarSeNa kathanaM vA, janavAdAn prakurute kathayatumArabhate, prakarSeNa kathayati vetyarthaH / upayogo dharmAdI viniyogaH, zataM prakurute dharmAdau viniyuGkta ityarthaH / edhviti kim ? kaTaM karoti / aphalavatkartha Arambha 55 // 76 //
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ 232 kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte [pA03, 2076 ] kutsanaM bhatsanam kutsanaM nindA, bhartsanaM ca nindayA saha. | kasya, upaskurute, athavA esiti sakArAntaH zabdaH kASThakevalaM sA tarjanam / tatra kramaza udAharati- kutsane- vAcyeva, dakamityudakanAma, taduktaM halAyudhena- "proktaM durvRttAnavakurute iti- durvRttA duzcaritrA janAH, tAn | prAjJairbhuvanaviditaM jIvanIyaM dakaM ca " iti, edhazca dakaM avakurute- kutsayatItyarthaH, avapUrvAt karoterAtmanepadam / | caMdhodakaM tasyeti vA vigrahaH / etacca vAkya bahirbhUtakartaka 5 dvitIyamavakSepamudAharati- zyeno vattikAmapakurute iti- kriyApadamiti matvA vyAkhyAnaM, yadi caMdha iti kartRpadaM 45 zyenaH kSudrapakSihiMsakaH pakSivizeSaH, vattikA kSudrapakSivizeSa- | svIkriyate dakasyeti- udakasyetyarthakaM tadA na samAsAvazyaka. jAtistriyamapakurute iti- apapUrvAt karoteravakSepe vata- teti / upapUrvAta karoterAtmanepadam "apAt bhUSA-samavAyamAnAdAtmanepadam / bhasaMyatItyarthaH iti- avakSipatI- pratiyatna." [ 4.4.62. 1 iti ssaDAgama: prayogArthamAha tyarthaparyavasAnam, bharsayateridittvena nityaNijantatvena tatra guNAntaramAdadhAtItyarthaH iti- edhasi guNo'nuSNa10 cAnubandhasya kevale'cAritAryANNijantAdAtmanepadaM prayoktu- zItasparzAdiH, dake ca zItasparzAdiH, tadapekSayA'gnisaMyogA- 50 mucitaM, tathApi * Atmanepadamanityam * iti nyAyamA- | dinA uSNasparzAdirUpaM guNAntaraM tatrotpAdayatItyartha: / SaSThazritya parasmaipadaM prayuktam, asya nyAyasya jJApakazca bhrAje- martha prakathanAkhyamAkhyAti-prakathanaM kathanaprArambhaH itirAtmanepadiSu dvidhA pATha ityuppaaditmsmaabhiryaaysmuccye| prazabda AdyarthaH, kathanasyAdiH prakathana kathanaprArambha iti tRtIyArtha sevArUpaM vyAkhyAti- sevA-- anuvRttiriti-- yAvat / tasyaivAnyathA vyAkhyAnamAha-prakarSeNa kathanaM veti15 anuvartana manuvRttiH, AnukUlyenAcaraNaM prItyanukUlavyApAra kasyacid vastunaH samyaktayA pratipAdanamiti yAvat 1 55 iti yAvat / mahAmAtrAnupakurute iti mahAmAtrAH janavAdAn prakUrate iti- janavAdA:- prAtisvikarUpeNa pradhAnAmAtyA:, taduktam--- janoktayaH, prapUrvakAt karoterAtmanepadam / prayogArthamAha"mantre karmaNi bhUSAyAM vitta mAne pricchde| kathayitamArabhate, prakarSeNa kathayati vetyarthaH yathAvivakSa . mAtrA tu mahatI yeSAM mahAmAtrAstu te smRtAH // " iti, yathAprakaraNaM vA vivicyArthadvayapratItirna tu dvayorarthayorakyena20 tAnupakurute ityupapUrvakAt karoterAtmanepadam / prayogArthamAha- katra vA pratItiriti bodhyam, arthayorbhedasya jAgarUkatvAt / 60 sevate ityarthaH iti- tAnanukUlayituM tatprItyanukUlAcAra saptamamupayogArtha vyAkhyAti-upayogodharmAdau viniyogaH karotItyarthaH, caturthamartha sAhasaM vyAkhyAti- sAhasam- | iti-upayojanamapayogaH, tathA ca kasmizcit kRtye kasyaavimRzya pravRttiriti- sahasA-- avicAreNa kRtaM sAhata- | cid vastuno viniyogaH, sa iha prayogasvAbhAvyAd dharmAdi miti vyutpatteravimRzyAcaraNameva sAhasam, etacca viSayatayA | kRtye viniyoga eva upayogazabdena prasiddhaH / udAharati25 dhAtuvAcyam, na tu dhAtvarthaH dhAtostAvanmAtrArthatve paradArA- zataM prakurute iti- prapUrvakAt karoterAtmanepadam, aba 65 niti dvitIyAnupapatteH, ata: sAhasapravRttiviSayIkaraNaparyantaM | prazabdamahimnAtmanepadena ca dharmakRtye vyayatIti bhAvaH / dhAtuvAcyam / udAharati- paradArAn prakurute iti- ebdhiti kimiti-- arthavizeSaparigrahamanAdRtya sAmAnyena prapUrvakAt karoterAtmanepadam / prayogArthamAha-vinipAtama- karoteraphalavatyapi kartaryAtmanepadaM vidhIyatAmiti praSTra vibhaavytaanbhigcchtiityrthH| vinipAta:-aihikaM duryazaH rAzayaH / gandhanAdyarthAdanyatrAphalavatkartaryAtmanepadaM neTamityu80 AmuSmika narakaprAptyAdiH, tamavibhAvya- anena karmaNA me | tarayati- kaTaM karotIti- sAmAnyena vidhAne karote: 70 vinipAto bhaviSyatItyavimazya, tAn- paradArAn abhi- | phalavatyaphalavati ca kartaryAtmanepadameva prayokSyata iti gacchati-svavaze karotItyarthaH / paJcamamarthaM prati yatnAkhyaM parasmaipadasya prayogo na syAditi bhAvaH / nanu karotegittvena vyAkhyAti'- pratiyatna:- satto guNAntarAvAnamiti- tata" IgitaH"[3.3 65. ] iti sUtreNa sAmAnyata eva sata - svena rUpeNa vartamAnasya vastuno, guNAntarasya- pUrva- | phalavakartaryAtmanepadamanyatra "zeSAt parasmai" [3.3.100.] 35 guNApekSA'nyaguNasya, AdhAnam- utpAdana pratiyana ityarthaH, | iti parasmaipadamityubhayapadasya siddheranenArthavizeSe Atmane-75 asata:- svarUpapracyutasya dugdhAderdadhyAdirUpeNa pariNamanaM na | padavidhAnamanarthakamaprApte hi zAstramarthavaditi nyAyAditi pratiyatna iti bodhayituM sata ityuktam / udAharati- | cedatrAha- akalavatkatraMtha ArambhaH iti- aphalavAn edhodakasyopaskurute iti- edha ityakArAntaH zabdaH | kartA yasya tAdRzaH kRga- aphalavakartA, tasmAdAtmanepada kASThavAcI "kASThaM dAvindhanaM svedha idhmamedhaH samit | vidhAnamartha:- prayojanaM yasya tAdRzo'yamArambha:- sUtrasyA40 striyAm ' iti kozAta, edhazcodaka caMdhodaka tasya- edhoda | naSThAnamiti tadarthaH, ayamAzayaH- sAmAnyena sarvatrArthe 80
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 3, sU0 54-55 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / adheH prasahane // 3377. // . ta0 pra0-- adheH parAt karoteH prasahane vartamAnAt kartaryAtmanepadaM bhavati / prasahanaM parAbhibhavaH pareNAparAjayoM vA taM prasehe tamabhibhUtavAn tena vA na parAjita ityarthaH / athavA sahanaM - kSamA titikSopekSeti yAvat prakarSeNa sahanaM-prasahanam taca dvidhA - zaktasyAzaktasya ca "bhavAdRzAice 10 dadhikurvate parAn samarthA api yazupekSante tadA nirAzrayA hanta ! hatA manasthitA" [kirAte], 'adhicakrena yaM hariH' soDhumazaktaH san tena nyakriyate / prasahana iti kim ? tamadhikaroti / adheriti kim ? zatrUn prakaroti / / 77 / / | phalavatkartaryAtmanepadama phalavatkarttAra ca parasmaipadamiti prApte |dRzAzcedadhikurvate ratim' iti pATho labhyate, tathA sati va 40 'pi gandhanAdyartheSvaphala vatyapi kartaryAtmanepadavidhAnArthamidaM nAtrodAhartuM yogyamida vAkyamiti prakRtodAharaNAnukUlamayasUtramiti // 3 3 76. / / meva pATha: samIcInaH / prayogArthamuktvA vAkyaM pUrayatisamarthA api zatrUn yadyupekSante tadA nirAzrayA hanta ! hatA manasthiti - zatrubhiH sarvathA'pakRtA api tadabhibhave samarthAM api bhavAdazA mahApuruSAH parAn yadyupekSante tadA 45 manasvitA, nirAzrayA- nirAdhArA satI, hatA- naSTA, iti pratIyate, ye kila sarvathA AtmasaMmAnarakSaNe samarthAsta eva manasvitAyA AzrayA iti tAnavalambyaiva sA jIvati, te ca bhavAdRzA eva bhavanti / te'pi vet parakRtamapamAnamupekSya tatpratIkAraM na kurvanti, tahi manasvitA va tiSThatviti nazye- 50 deveti bhAvaH / atra zaktasya kSamA pratIyata eva / azaktasya kSamAM- prasahanamudAharati- "adhicakra e na yaM hariH" iti - haririndro ya daityaM na adhicakre ityanvayaH / prayogArthamAhasoDhumazaktaH san tena nyatkriyata iti atrAdhicakre iti kriyAyA: prasahanamevArtha:, sa ca natrA niSidhyata iti 55 prasahanAbhAvo vijJAyate, taduktaM- soDhumazaktaH san iti, tenapUrvopakrAntena daityavizeSeNa nyakriyate- abhibhUyata ityarthaH / adheH prayoge prasanArthasyaiva pratItiriti prAgudAhRtodAharaNainizcitya vinA'pi 'prasahane' iti padaM prasaha eva bhaviSyatItyabhimAnena pRcchati prasahana iti kimiti / 60 Atmanepadamahimnaiva prasahanArthapratItinaM tu sarvatrA'sya tadartha - tvamiti tadarthAvivakSAyAM mA bhUdAtmanepadamityarthaM prasana ityAvazyakamiti pratyudAharaNenAha- tamadhikarotItiprakrAntaM kacit kazcidadhikAre niyojayatItyarthapratItyA prasahanArthAbhAvena nAtrAtmanepadam prasahana iti padAbhAve ca 65 syAdevetyAzayaH / adheriti kimiti- adhirUpopasargasattva eva pradArtha pratItiriti vinA'pi tadgrahaNaM tatpUrva kAdeva bhaviSyatyAtmanepadamiti matvA praznaH / zatrUn prakarotItiatrAdhizabdAbhAve'pi zatrUnabhibhavatItyayaM pratIteH prasahanasattve'pyadhizabdAbhAvAnna bhavatyAtmanepadaM sUtre tadupAdAnAbhAve 70 ca syAdeveti tadupAdAnamAvazyakamityAzayaH // / 3.3.77. / / dIpti - jJAna-yatna - vimatyupasaMbhASopamantraNe vadaH // 3.3.78 // 5 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - adheH / kurA iti 15 prakRtam, tadAha- adheH parAt karoteriti / " Sahi marSaNe " ityasmAt prapUrvAt bhAve'naTi prasahanazabdasiddhiH tadarthasya sAmAnyato jJAne'pi prakRte vizeSArthatveneSTatvAt tadarthamAha- prasahanaM- parAbhibhavaH pareNAparAjayo vetiparasya - zatroH, abhibhavaH tiraskAro vijayo vA, pareNA20 parAjayazca pareNa svakIyAbhibhavAbhAva eva, pUrvatra parasmAduSkRSTatvaM paratra tasmAdanapakRSTatvaM pratIyata ityeva vizeSaH, taM hAdhicakra iti- tamiti prakrAntaM paramupasthApayati, ha ityavyayaM prasiddhArthakam adhipUrvAt karoteH parokSAyA Atmanepardaikavacanasya vidhAnam / prayogArthamAha saMkSipya - 25 taM prasehe iti / imamarthameva prasahanazabdoktArthAnukUlaM vivRNoti tamabhibhUtavAn tena vA na parAjita ityarthaH / prasahanazabdasya vizeSArthAvivakSAyAM sopasargasapratyayadhAtuvAcyaprasiddhArthaparigraheNa tadarthamAha- athavA sahanaM kSamA titikSApekSeti yAvat iti / marSaNArthatvAd dhAtorUpa30 sargeNa ca tadarthasyaiva prakarSabodhanAt prasanazabdasya bhAvArthakAnapratyayAntasya kSamaivArthaH, sA ca dvividhA tadapakAratitikSArUpA, tadIyopekSArUpA vetyubhayaM gRhItam / tasya dvaividhyamAha tacca dvidhA zaktasyAzaktasya ceti- zaktasya kSamA tadupari dayayA kimatra kSudre vastunyahaM parAkramamAcarA35 mIti buddhacA vA; azaktasya mayA'sya pratIkAre na zakSyate iti buddhavA varaM tatsahanameveti nizcayena / tatra prathamaprakAramudAharati- bhavAdRzAzcedadhikurvate parAniti yudhiSThiraM prati draupadyA vAkyamidaM bhAravikaviviracite kirAtArjunIye mahAkAvye prathamasarge tatra ca samprati mudrite pustake * bhavA 233 ta0pra0 - dIpyAdiSvaryeSu gamyamAneSu vadateH kartaryAtmanepadaM bhavati / dItirbhAsanam, sA ca kartR vizeSaNaM vA, 75 vadanakriyA sahacAriNo ghAtvayo vA, kevalaiva vA dhAtvarthaH / vadate vidvAn syAdvAde samyagjJAnAdanAkulakathanAca vikasitamukhatvAd dIpyamAno vadatIti vA vadan vIpyate- iti vA, dIpyata eva vetyarthaH / jJAnamavabodhaH taca vadikriyAyA /
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalikAlasarvajazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte [pA0 3, sU0 78 ] - heturvA, viSayi vA, phalaM vA, kevalameva thA dhAtvarthaH, vavate zaGkamAno vivarNamukho bhavatyeveti mukhavikAsAya samyagjJAnadhomAMstattvArthe, jJAtvA vadatIti vA; jAnAti vaditumiti | mAvazyakam, samyagjAnAno'pi samyak pratipAdayitumazakto vA, badana jAnAtoti vA, jAnAtyeva vezyarthaH / yatna utsAhA, vivarNamukho bhavatItyata Aha- anAkulakathanAccha, anAkulama sa ca dhAtvarthasya viSayo, dhAtvartha eva vA zrute vadate, | maMkIrNa yathA syAt tathA kathanAt- pratipAdanAt ca vika5 tapasi badate, tadviSayamUtsAhaM vAcAviSkaroti, tatrotsahate | sitamukhatvam / athavA samyagjJAnAdevAnAkulakathana miti pakSe 45 iti vetyarthaH / nAnAmativimatiH, sA ca dhAtvarthasya hetaH, ca hetau na tu hetusamuccaye, yataH samyagjJAnamata evAnAkuladhAtvartha eva vA dharme vivadante, vimatipUrvakaM vicitraM | kathanam, asamyagjAnAno hi parasparasaGkIrNamaspaSTa vadati, bhASanta iti vA, vividha manyanta iti vetyarthaH / upasaMbhASo- | athavA AkulIbhUya vadati, samyagjJAnavAMzca saGkIrNa spaSTaM pasAntvanamupAlambho vA dhAtvartha evAyamaH karmakarAnupavadate, | vadati avyAkulo vA vadati, samyagjJAnavAn spaSTamavyAkulaM 10 upasAntvayati, upalabhate vetyarthaH / upamantraNaM rahasi vA yathA syAt tathA pratipAdayan vikasitamukho dIpyamAno 50 upacchanvanam, tadapi dhAtvartha eya; kulamAryAmupavadate, vadatIti samuditArthaH / mudritavRhadvRttipustake pUrvavAkyaparadArAnupavakte, rhsyuplomytiityrthH| dopyAdiSviti | niviSTo vAzabdo virAmacigAt paraM madhyamavAkye saMnikim ? yatkizcid vadati // 7 // viSTo 'vAvadan dIpyata iti vA' iti, tanna yuktam- 'vadan za0ma0 nyAsAnusandhAnam-dIpti0 / dIptyAdInAM dIpyata iti vA' ityeva madhyamapakSArthasvarUpasyaucityAt / 15 samAhAradvandvaH, dIptizca jJAnaM ca yatnazca vimatizcopasaMbhASA puna: punaratizayena vA badanaM vAkdanamityarthastu na vivakSita 55 copamantraNaM ceti vigrahaH / eSa kecanaMva dhAtvarthA anye iti yaGlubantAzrayaNena tatsamAdhAnamazobhanam / vadanakriyAprayogopAdhaya iti sAdhAraNyenAha-- dIptyAdiSvartheSa sahacAriNI dhAtvartho vA dIpti:] iti madhyamapakSe'rthakathanagamyamAneSviti-atropasaMbhASopamantraNe sAkSAd dhAtorvAcye midaM prativAkyaM ca pakSAntaradyotakavAzabdaprayoga iti pUrva. itare prayogopAdhayaH, sarve dhAtvarthA eva veti pakSAntaramapi, vAkye vAzabdAbhAvo madhyamavAkye ca vAzabdadvayamiti 20 tat tadarthavyAkhyAnAvasare sphaTIbhaviSyati / kramazo'rthAn nocitamiti pUrvavAkyasthameva tat, astu, 'vadan dIpyate' 60 vyAkhyAsyan prathamaM dIptyarthamAha- dItirbhAsanam iti iti kathane vadanasya dIptazcaikakAlayogena sahacaritatva mukhavikAsAdinA zobhamAnatvamiti bhAvaH / asyAH prakRte pratIyate / tRtIye kevalava vA dhAtvartha iti pakSe prayogArthakathaM pratItiriti vivRNoti-sA ca kartavizeSaNaM vAvadana- mAha-dIpyata evetyarthaH iti-atra 'dIpyata eva vetyarthaH' kriyAsahacAriNo dhAtvartho vA, kevalaiva vA dhAtvarthaH / iti pATha ucitaH, vaikalpikapakSeSu sarvatra vAzabdaprayogau25 iti- vadanakAle dIpyamAnaH kalaiveti kartagatatvena tasyAH / cityAt / 65 kartRvizeSaNatvam, vadanena sahaiva sA pratItiviSayo bhavatIti dvitIyamartha vyAkhyAti- jJAnamavabodhaH itivadanakriyAsahacaritatvenaikapadapratipAdyatayA dhAtvarthatAmeva | viSayasya yathArthAdhigatiravabodhaH, avApi catvAraH pakSAstAbhajata iti vA, badanamiha na vivakSitamapi tu dIpti reveti nAha- tajJa vadikriyAyA hetaryA viSayi vA, phalaMbA, dhAtunA tanmAtrapratIte: sA kevalameva svAtantryeNaiva dhAtvartha kevalameva vA dhAtvarthaH iti- tadityanena jJAnamupasthApyate, 30 iti vA, itthaM cAtra pakSatrayam / udAharati- vadate vidvAna jJAnaM ca vadikriyAyAH prakRtadhAtvarthatayA prasiddhAyA hetu-70 syAdvAde syAdvAdaH pUrva lakSito'nekAntavAdaH, saptamI viSaya- rityekaH pakSaH, yo hi viSayaM jAnAti sa eva vadituM zaknosvArthe, vidvAn syAdvAdaviSaye vadate ityanvayaH / prayogArtha tIti jJAnaM vadanasya kAraNamiti yuktiratra pakSe / viSaya varNitarItyA tridhA pratipAdayati, tatra sA kartuvizeSaNamiti veti- atrApi badikriyAyA iti sambadhyate, tathA ca vadanaM prathame pakSe Aha-samyagjJAnAvanAkulakathanAca vikasita- viSayo jJAnaM viSayi iti vadanasya jJAnamiti phalati ! 35 mukhatvAd dIpyamAno vadatIti veti- dIpyamAnatve hetuH-- phalaM veti-vadanakriyAyA iti zeSaH, tathA prathamapakSa-75 vikasitamukhatvAditi, vikasitamukho hi zobhate iti pratyakSa- | vaparItyena badana meva jJAnasya heturItyAyAtyatra pakSe, yato vijJeyam, vikasitamukhatve ca hetRdvaya mupAtta- samyagjJAnAdanA- vadatyato jAnAtIti pratIteH / caturtha pakSamAha- kevalameva kulakathanAcca, viSayamasamyagjAnAno hi sandigdhamanA: | vA dhAtvarthaH iti- jJAnameva prakRte dhAtvartho na tu spaSTa saMkucitamukho bhavati, parapratAraNArthaM yathAkathaMcit svamata- zabdoccAraNavyApArarUpa vadanamiti bhAvaH / udAharati-vadate 40 pratipAdanArtha vA badannapi viSayasamyagjJAnAbhAvAt, svanigraha | dhImastittvArthe, 'tatvArthe ' ityatra viSayasaptamI, tattvArtha-80
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA03, sU078] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / viSaye badata ityarthaH, tattvArthaviSaye vadanakartRtvaM na yasya |miti bhAvaH / utsAhaH svayameva dhAtvartha iti pakSe ca, kasyacit sambhAvyate'pi tu buddhimata evetyAha-dhImAniti, | tatrotsahate vetyarthaH, atra 'utsahate vetyarthaH' ityeva kramAtathA ca yathAkathaMcijjJAnasyeha vivakSitatvAd bhavatyAtmane- | gatarItyA kathanIyam, 'vadate' ityetAvamAtrArthasya sarvatra padam / pUrvoktaprakAracatuSTayAnusAraM prayogArthamAha-jJAtvA varNitatvAt, tatreti padena cAkAmenApi zruta-tapasI eva grAhye 5 vadatItyAdinA, tatra 'jJAtvA vadati' iti jJAnaM vadikriyAyA syAtAm, tathA sati ca tadviSayam' iti padenApi pUrvatrArthe 45 heturiti pakSe kRtvApratyayena jJAnasya pUrvavRttitvapratipAdanAt | dattena zrutatapoviSayam' ityevArthoM grAhyaH syAt, sa ca neSTaH, kAryaniyatapUrvavRttezca kAraNasvAjjJAnaM vadane heturiti spaSTam / | dhAtvarthaviSayasyaivotsAhasya pUrva kathanAt, tathA ca tatreti 'jJAnaM vadikriyAyA viSayi' iti pakSamAzrityArthamAha- | padamadhikameva, vAkyArthavarNanabhAvanayA yA prayuktamiti jAnAti vaditumiti, atra vadikriyAjJAnasya viSaya iti | svIkAryamiti pretiimH| 10 viSayi jJAnamiti bhavati / 'jJAnaM vadikriyAyAH phalam iti caturthaM vimatipadArthamAha-- nAnAmativimatiriti- 50 pakSamAzrityAha-badana jAnAtIti- badikriyayA jJAnasyA- | ekatra dharmiNi vibhinnaprakArA pratipattiriti tadarthaH / tatrApi numeyatvena phalatvam, athavA vAraM vAraM kasyApi viSayasya | pakSadvayamAha-sAca dhAtvarthasya hetaH, dhAtvartha eva vetispaSTatayA pUrvamajJAtasyApi jJAnaM bhavatIti vadikriyAyAH yatra vipratipattinimittaM vadanaM tatra vadanakriyArUpasya dhAtvartha jJAnamiti rItyA phalam / 'jJAnaM kevalameva dhAtvarthaH' iti | sya vimatihetuH, yatra ca dhAtunA vimatereva vivakSA tatra sA 15 pakSe Aha-jAnAtyeveti- jAnAtItyevArtha ityevamevakAro | dhAtvartha iti vivekaH / udAharati-dharme vivadante iti- 55 yojanIyaH, ayogavyavacchedArthasyaivakArasya 'vadate' iti | dharmaviSaye yatra vibhinna mata vAdinA, tatkAraNAdeva ca sarveSAM padasyArthe'ntarbhAvAbhAvAt, 'jAnAti' ityeva kevalamartha iti | parasparaM vivAdastatra prathamaH pakSa ityAha-vimatipUrvakaM vivakSitamiti bhAvaH, itthaM ca jJAnasya svAtantryeNaiva | vicitra bhASante iti veti, vimatipUrvakamiti vimateH pAtvarthatvaM phalati / pUrvavRttitvakathanena kAraNatvaM prakAzitama. vicitramiti 20 tRtIyaM yatnAthaM vyAkhyAti- yatna utsAhaH iti- kathanena vimate: svarUpamudghATitam / dhAtvartha eveti mate 60 yatiH prayatnArthakaH, tasmAd bhAve pratyayena yanazabdaH | Aha- vividhaM manyanta iti veti- vividhamityasya sidhyati, tasyehotsAhArthatvam, utsAhazca stheyAn saMrambhaH, prakAramityAdi zeSaH, dharmaviSaye vibhinna prakAraM manyante iti kasyApi kAryasya kRte sthiratamaM prAvaNyamiti yAvat / tadarthaH, tathA ca vimatireva dhAtuvAcyeti dhAtvarthatvaM tsyaaH| tatrApi pakSadvayamAha-saca dhAtvarthasya viSayo dhAtvartha evaM caturNA paramparayA sAkSAd bA dhAtupratipAdyAnA25 eva veti-dhAtvatho'tra vyaktaM zabdoccAraNameva, tadviSayatva- mudAharaNamuktvA sAkSAdeva ghAtupratipAdyayordvayorarthayoAkhyA 65 mutsAhasya tenaiva pratyetavyam, yo yathA yadviSaye vadati tasya | kramaza Aha- upasaMbhASopasAntvanamapAlambho vetitadviSaya iva tadvadanaviSaye'pyutsAhaH pratIyata eva / pakSAntara- | kenApi kAraNena pIDitamanasaH santoSAya vAkprayoga upamAha- dhAtvartha eva veti- utsAha evAtra svAtantryeNa sAntvanam, upAlambho veti-nindApUrvakaM kavacanam, tena dhAtuvAcya ityarthaH / udAharati-zrale vadate, tapasi vadate tadIyAptajanena vA kRtasyAparAdhasya tatsamIpe prakAzanaM vA 30 iti- utsAhe gamye bhavatyAtmanepadam / prakAradvayAnukUlyena | upAlambhaH, asya sAkSAd dhAtuvAcyatvamAha- dhAtvartha 70 prayogArthadvayamAha- tadviSayamatsAhaM vAcAviSkaroti, evAmiti- upasargayogAdIhazabhASaNasya dhAtu va pratitatrotsahata iti vA'rthaH iti- atra tatpadena yadyapi zruta- pAdyatvAt dhAtvarthatvam / udAharati- karmakarAnupavadate tapasI grAhya iti pratibhAti tayoreva saptamyA nirdiyatayA iti-pUrva svenaiva bhatsitAn tAn upasAntvayati, sAmnA viSayatvArthe vartamAnatvAt, tathApi kevalaM 'vadate' iti / prakRtisthAn karotItyarthaH / pakSAntare prayogArthamAha35 prayogArthasyaiva vaktavyatayA, tathaiva pUrvatra sarvatroktatayA ca | upalabhate veti- tadIyadoSAn tatsamIpa eva 75 tatpadena vyaktoJcAraNarUpo dhAtvartha eva grAhyaH, zrutatapasI ca prkaashytiityrthH| svAtavyeNotsAhAviSkaraNasya viSayau, tathA ca zrutaviSaye | SaSThamartha vyAkhyAti- upamantraNaM rahasi upavadane svakIya mUtsAhaM vAcAviSkaroti, tapoviSaye dadane chandanamiti-chandasA-AnukUlyena upacaraNamupacchandanam / svakIyamutsAhaM vAcAviSkarotIti vAkyArthaH, atra ca 'vadane' / asyApi upasargamahimnA dhAtuvAcyatvamevevi kathayati-tadapi 40 iti yA saptanI prayukA tadarthameva viSayatva tadviSayapadenota. dhAtvartha eva / ayamAzaya:- yadyapi upasaMbhASaNamupamantraNaM 80
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ 236 kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte 3, sU076 ] vA na kevalena vadinA pratIyate api tupasargasahitena va, tathA- | svasya nivivAdatvAt / ayaM ca vizeSArtho vyaktavAcAmiti 40 pyupasargANAM dyotakatvasyaiva vizeSasammatatvena tadarthatvaM dhAto- padasya grahaNAdeva parijJAyate, yato vadadhAtuH svayameva reva, upasargaH kevalamabhivyaJjaka iti tyordhaatvrthtvaanpaayH| | vyaktavAgarthaH, tenaiva vyaktavApasyArthasya lAbha iti tadvayayana udAharati- paradArAnupavadate iti- paradArAn rahasi [ vyaktavAcAmityasya vayayana ] tadgrahaNasAmarthyAdA vyakta.5 chandasopacaratItyarthameva zabdAntareNAha- rahasyupalomaya-| vApadastha rUDhArthaparatvamiti vijJAyate / avazyaM pazupakSiNA- . tiityrthH| dIptyAdiSviti kimiti- arthavizeSAzrayaNaM / mapi vAna vyaktA ata eva ca kukkUTenokta janA jAnanti-45 vyarthaM sAmAnyenaivAtmanepadaM vidhIyatAmiti bhAvaH / pratyudA- | iyaM kukkuTasya vAgiti, anyeSAmapi vAcaM vyaktatvAdeva pariharati- yakizcida badatIti, ayamAzayaH- arthavizeSa- cinvanti / kiJca, akArAdayo varNA api teSAM vAci vyaktA parigrahAbhAve sarvatra vaderAtmanepadameva sthAditi parasmaipadaM / bhavanti, ata eva 'kukkUTenokte kUkUDiti vadati, kokile10 kApi na prayujyeta, na ca tadiSTamaH parasmaipadiSu tatpAThasya nokta kuhuriti vadati' ityevaM janAH kathayanti, yadi kAdi vaiyapittarityeSvevAtmanepadamasta nAnyatretyarthamartha vizeSapari- | varNavyaktistatra na syAt tahiM kathamevamukti: saMgaccheteti 50 graha Avazyaka eveti / / 3. 3. 78. / / vyaktAkSarA bAga yeSAmiti kathane'pi na nistAra iti manuSyAdiSu rUDhirAzritA / bhASye [pAsU0 1. 3. 28. ] vyaktavAcAM sahoktau // 3. 3. 79. // vyaktAkSarA vAga yeSAmiti bahuvrIhiNaiva manuSyAdayo gRhyante, ta0pra0-vyaktAmyaktAkSasa vAga yeSAM te vyaktavAca:, pakSyAdivAci akSarANAM pratIyamAnatve'pi na vyaktatvaM,.. 15 rUlyA manuSyAvaya evocyante; teSAM sahoktau- saMbhUyocAraNe tattatsthAnaprayatnAdya pratIteH, kukUDityAdikathanaM cAnukaraNamAtraM 55 vartamAnAdyave: kartaryAtmanepada bhavati / saMpravadante grAmyA:, na tu vastugatyA tatsvarUpopasthApakam / zukasArikAdivAci saMpravadante pizAcA:, saMbhUya bhASanta ityrthH| vyaktavAcA | katipayavarNavyaktaHpratIyamAnatve'pi tasya manuSyayatnasAdhyatvena miti kim ? saMpravadanti kukkuTAH, saMpravadanti zukAH / na teSAM vyaktabAkatvamiti rUDhyAzrayaNamanAvazyakamiti : zukasArikAdInAmapi vyaktavAkatvAt sahoktAbicchantyanye tadrItyA pratibhAti / yathAkathacinmanuSyAdaya eva grAhyA iti 20 saMpravadante zukAH, saMpravadante sArikA: / sahoktAviti kim ! niyataviSayatvena padasya rUDhatvameva paryavasyatIti matvA svamate 60 caMtreNokta maMtro vadati // 79 / / rUDhirAzritA / sahokteH / cArthe dvandvaH sahokto" [3.1. za0 ma. nyAsAnusandhAnam- vyakta0 / vada 117. ] iti sUtre sahavivakSArUpeNa vaNitatvAdihApi so'rthaiMtiprakRtam, ',' vAka 'padena vaikharonAda eva loke eva syAditi zApAkaraNAya sahoktipadaM vyAkhyAti jJAyate, tathA ca sarva eva vyaktavAca: "vakharyA hi | saMbhayocAraNe iti- saMbhUya bahiimalatviA zabdoccAraNe 25 kRtI nAdaH parazravaNagocaraH" iti vAkyapadIyokteH, | ityarthaH / udAharati-sapravadanta grAmyA: ityarthaH / udAharati-saMpravadante grAmyAH iti- zabdo- 65 vaikharInAdasya vyaktatAsattvAdeva 'parazravaNagocarasvamiti sarve ccAraNaM sarvaH pRthageva kArya tatprayojanasyArthAvabodhasya tathaiva vAkzaktiyuktA jIvA vyaktavAca eveti vyaktavAcAmiti | sattvAt. saMbhUyoccAraNe ca kaH kasya zRNuyAt, tadabhAve ca padamavyAvarttakamiti zaGkAmapAkurvannAha-vyaktAvyaktAkSarA kathamarthAdhigatiH, evamuccAraNaM na parIkSakajanavyavahAro'pi vAga yeSAM te vyaktavAcaH iti na dhvanimAtrasya vyaktatvena tu pAmaravyavahAra evetyato grAmyA eveha kartRtvenopAttAH / 30 vyaktavAkatva svIkriyate kintu yeSAM vAci kAdivarNAH sphUTa sampravadante pizAcAH iti-pizAcAnAM devayonitve'pi 70 pratIyante ta eva vyaktavAca iti kathyanta iti bhaavH| | tama:prAdhAnyAt teSAmapi tathoccAraNasya sambhava iti ta evamapi sarveSAmeva jIvAnAM bahUnAM tA vyakta vAkatvaM syAt, evAdipadagrAhyeSUktAH, tathA ca sahoktisattvAd bhavatyAtmanepakSyAdizabdeSvapi lokaistattadakSaravyaktibhAvasyAnumIyamAna- | padam / vyaktavAcAmAta kA | padam / vyaktavAcAmiti kimiti-"vada vyaktAyAM vAci" * tvAt, zukAdInAM vAci ca sphuTataravarNopalebveriti cedatrAha- | iti dhAtupAThe tadarthakathanAdeva vyaktavAcA meva kartRtvamiha ... 35 rUDyA manuSyAdaya evocyante iti, ayaM bhAva:-nAyaM zabda- bhaviSyatIti vyaktavAcAmiti padaM vyathamiti praSTurAzayaH 1 75 yogika eva yena yasya kasyacit spaSTa varNavAco jIvasyAnena | ata eveha vyakavAcAmiti padasya rUDhatvamAzritamiti parigrahaH sthAt, kintu yogarUDhiriyam, athavA kevalaM rUDhi- manuSyAdibhinnakartRkocAraNe mA bhUdityarthatvaM tasyetyAha pratyu reva / tathA ca manuSyAdiSvevaitacchabdaprayogaH, manuSyAdaya dAharaNadvArA- saMpravadanti kukkuTAH iti- ayaM ca ...' ityatrAdipadena devAsurAdayo gRhyante teSAmapi vyaktavAka- prayogo bhASye'pyukta:- "varatanu ! saMpravadanti kukkuTAH"
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 3, sU080] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / 237 - ityevaMrUpeNa, tathA ca pratIyate yat-- kupitakAminIprasAdana- | viSaye parasparaviruddhA arthA abhidheyA yatra sa viruddhArthaH, 40 parasya vAkyasya padyasya zeSAMzo'yamiti, kukkuTAnAM saMbhUya | vAdo- vAkprayogo- vivAda ityarthaH / 'vivAde' iti ca vadanena rAtrizeSo'vagamyata iti nAtaH paraM mAnadhAraNasya | pUrvasUtrAnusRtena sahItAviti padena vizeSaNavidhayA sambadhyate, samaya iti vaktastAtparyam, atra vyaktavAkkatatvAbhAvAdeva / tathA ca yo'rthaH sUtrasya tamAha- vyaktavAcAM sahoto 5 nAtmanepadaM prayuktam. vyaktavAcAmiti padAbhAve cAtmanepadamatra | vivAdarUpAyAmiti 1 vipravadante vipravadanti vA duri syAt / sampravadanti zukAH iti- zukAdipakSiNA- mauhUrtAH iti- muhUrta kAryavizeSocitakAla jAnantIti 45 mapi saMbhUya zabdakaraNaM svabhAva iti vyaktavAkvAbhAvAdeva mohartA devajJA:, kaJcid viSayamavalambya parasparaviruddhArthaka tatkartR ke'tra nAtmanepadamiti rUlyAzrayaNapramANabhUta vyakta- | vAkaprayogaM saMbhUya kurvantItyarthavivakSAyAM pUrveNa nityamAtmane / vAcAmiti padamihopAdeyameveti bhAvaH / matAntaramAha- pade prApta'nena vikalpena tadvidhAnam / prayogArthamAha1.0 zukasArikAdInAmapi vyaktavAkatvAta sahoktAviccha- parasparapratiSedhena yugapada viruddha vadantItyarthaH iti ntyanye iti- manuSyocAritAdanu teSAmapi tAdRzoccAraNa- viruddhaM yugapad vadantItyetAvAneva prayogArthaH, viruddhamityanena 50 darzanAt vyaktAkSaratvamiti vyatAkSarA vAga yeSAmiti vivAdArthagatavirodha:, 'yugapada' ityanena sahoktizcAkhyAyate, vigraharItyA te'pi grAhyA eveti teSAmapi saMbhUyoccAraNe / tatra viruddhamityasya nimittaM parasparapratiSedheneti padena kathyate, bhavitavyamevAtmanepadeneti teSAmAzayaH / tanmatenodAharaNa- eko'parasya mataM pratiSedhayan vadatIti viruddhatvaM vAdasyeti 15 mevedaM na pratyudAharaNamiti AtmanepadaM darzayati- saMpravadante bhAvaH / vivAda iti kimiti- tathA ca kevalasya 'vA' zukAH,saMpravadante sArikAH iti, svamataM tu manuSyAdI rUDhyA- ityasya pRthaka sUtratvAyogAt pUrvasUtreNaiva sarvatra sahoktA- 55 zrayaNenaiva vyavasthApitamiti tadrItyA'tra parasmaipadameva yukta- vAtmanepadaM vikalpena vidhIyatAmiti praSTrarAzayaH pratibhAti, miti bodhyam / sahoktAviti kimiti-vyaktavAcAmiti tathA ca viruddhArthakathanAbhAve'pi syAd vikalpenAtmanepada bahuvacanenaiva bahukartRkavadane eva vidhiH syAditi saMbhUyo- mityAha pratyudAharaNena- saMpravadante vaiyAkaraNAH iti20 cAraNArthakasahoktipadasyAnAvazyaka miti praSTurAzayaH / yatra na parasparaviruddhArthakathanaM kevalamaha kathayAmyaha kathayA vyaktavAcAmiti bahuvacanasyAnekavyaktavAkRjAtiparigrahArtha- moti svaguNaprakAzanecchayA bavavo vaiyAkaraNA: sabhUya vadanti 60 tvena na tasya bahuka kavadane tAtparyagrAhakatvamevyamiti | tatra pUrvasUtreNa nityamevAtmanepadamiSTa tanna sidhyediti bhaavH| sahoktayabhAve vyaktavAcAM kramoktAvapyAtmanepadaM syAdityAha- | tathA ca prayogArthamAha- saha vadantItyarthaH iti / atrApi caitreNokta maMtro vadanIti, tathA ca kramikavadanamevAtra | [arthanirdezaparaprakRtavAkye'pi ] sahoktaH sattvAt saha vadante 25 vivakSitamiti na bhavatyAtmanepadaM, sahoktAvityasyAbhAve ca | iti prayoga ucita iti cenna- sahoktaH sahazabdenoktatvAsyAdeveti tadvAraNAya tadAvazyakatvamiti bhAvaH // 3.3.76.1 duktArthatvAt shoktidyotksyaatmnepdsyaaprvRttH| vyakta- 65 bAcAmityasya sambandho'pyAvazyaka ityAha- vyaktavAcA. . vivAde vA / / 3. 3. 80. // mityeveti / vyAvartyamAha- saMpravadanti zakunayaH iti / ta0 pra0--viruddhAryoM vAdo- vivAdaH, vyaktavAcAM nanviha dvayaGgavaikalyaM, yato'tra zakunInAM na kevalaM vyaka. . sahoktau vivAdarUpAyAM vartamAnAda yadeH kartaryAtmanepadaM vA vAktavAbhAva evApi tu vivAdAbhAvo'pi teSAM vAde biruddhA30 bhavati / vipravadante vipravadanti vA mauhAH , parasparaprati rthatvAbhAvAditi cenna- svarabhedAdinA teSAmapi viruddhArtha-70 bedhena yugapad viruddhaM vadantItyarthaH / vivAda iti kim ? tvasya pratItyA vivAdasaMbhavAt / vyaktavAktve sati vivAdasampravadante vaiyAkaraNAH, saha vadantItyarthaH 1 vyaktavAcA vivakSA nAstyati rItyeha dvayaGgavaikalyaM na samAdheyam, . mityeva-- sampravadantI zakunayaH, nAnArutaM kurvanti jAti tAzArtha vivakSAyAM gamakAbhAvAt, phalatazca vivAdAbhAvo'pi zaktibhedAt / sahoktAvityeva- mohUtoM mohUrtena saha krameNa tatra sidhyatyeveti dayaGgavakalyasya tAvatA'pi parihArA35 vipravadati, viruddhAbhidhAnamAtramiha vivakSitaM na ta vimati bhaavaacc| ko'tra prayogArtha ityAha- nAnArutaM kurvanti 75 pUrvakam tena vimatilakSaNamapyAtmanepadaM na bhavati // 8 // jAti-zaktibhedAditi- jAtibhedAt zaktibhedAca, yadvA za0 ma0 nyAsAnusandhAnam- vivAde0 / badaH | jAtizakti tisvabhAvaH, tasya bhedAt parasparavalakSaNyAta vyaktavAcAM saho kAviti ca sambadhyate / vivAdapadArthamAha- parasparaviruddhamiva pratIyamAnamanekaprakAraM zabdaM kurvantItyarthaH, viruddhArtho vAdo- vivAdaH iti- tattvaniNayAryakatra | atra zakunInAM pUvoktarUpeNa [pUrvasUtravyAkhyApratipAditarItyA
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ 238 kalikAlasarvajJa zrI hemacandrasUribhagavatpraNIte vyaktavAktvAbhAvena na bhavatyanena vikalpena pUrvasUtreNa nityaM vA Atmanepadam, vyaktavAcAmiti padasya sambandhAbhAve cahAnena sUtreNAtmanepadaM durvAram / sahoktAviti padasyApi prakRtasUtre'nuvRttirAvazyaketyAha- sahoktAvityeveti / 5 vyAvartya mAha- mauhUrto mauhUrttena saha krameNa vipravadatIti- atra vyaktavAcAM vivAdasya sattve'pi krameNa kathane saMbhUya kathanarUpasa hotyabhAvAnna bhavatyAtmanepadam, tatpadAnuvRttyabhAve ca durvArameveti bhAvaH / nanu mA bhUdanena sUtreNa pUrveNa vA''tmanepadam " dIpti-jJAna0" [ 3. 3. 78 ] iti 10 pUrvatareNa sUtreNAtmanepadaM kuto na bhavati viruddhArthatvena nAnAmatirUpavimateH sattvAditi cedAha - viruddhAbhidhAnamAtra miha vivakSitaM na tu vimatipUrvakamiti mauhUrtayoH kathanamarthataH parasparaviruddhamastu na tu tayoH parasparaviruddhArtha pratipAdanecchArUpA vimatiH pUrvamasti, pUrva vimaterabhAvAcca 15 tasyA dhAtvarthahetutayA'vasthAnamiti na bhavati tatsUtrapravRttiH / tadAha- tena vimatilakSaNamapyAtmanepada na bhavatIti kizva pratipAdanarIteH parasparaviruddhatve tayormaterbhedAbhAvena nAnAmatirUpAyA vimateriha sAkSAdapi dhAtvarthatvaM nAstItyadoSa ityavadheyam / 3. 6.80. // 20 anoH karmaNyasati // 3.3.81. / / ta0 pra0 - vyaktavAcAmityevA'nuvartate / vyaktavAcAM sambandhinyarthe vartamAnAdanupUrvAd vadeH karmaNyasati kartayAtmane - padaM bhavati / anuH sAdRzye pazcAdarthe vA / anuvadate caMtro maMtrasya yathA maMtro vadati tathA catro vadatotyarthaH anuvadate 25 AcAryasya ziSyaH, AcaryeNa pUrvamukte pazcAdvayatItyarthaH / karmaNyatIti kim ? uktamanuvadati / vyaktavAcAmityevaanuvadati doNA / kathaM 'vAdhika paDiko na sabavete' iti, miyo virudhyete ityartha; vimativivakSAyAM bhaviSyati / akarmakAdityanuktvA 'karmaNyasatIti' iti nirdeza uttaratra 30 zabde sve'Gge ca karmaNIti lAghavena pratipattyarthaH // 81 // [ pA0 3, sU0 61] | SaSThI vidheyA / tathA ca sUtrArthamAha- vyaktavAcAM 40 sambandhinyarthe vartamAnAditi vadeti ghAtusvarUpeNa vyaktavAcAM sambandhAbhAve'pi tadarthena saha kriyAkartRbhAvaH sambandho'stIti tatsambandhinyarthe vadevaMttamAnatvaM sughaTam / anorupasargasyAnekArthatayA prakRte grAhyAvarSAvAha- anuH sAdRzye pazcAdarthe veti- sAdRzyaM ca vadana [ vadikriyA ]- 45 nirUpitaM na tu maMtrAdinirUpitam evaM pazcAdartho'pi vadikriyAsambaddha eveti maMtrAdinA sambandhAbhAvAnnAvyayIbhAvasamAsaprasaGgaH / anuvadate caitro maMtrasyeti- atra sakarmakasyApi vadeH karmaNaH prayogAbhAvAdavivakSitaka maMtayA'karmakatvena vA'nenAtmanepadam / prayogArthamAha- yathA maMtro vadati tathA 50 catro vadatItyarthaH iti - caitra-maitrayorubhayorvyakta vAktvamiti bhavati lakSaNasaGgatiH / sAdRzyArthe udAhRtya pazcAdarthe udAharaNamAha- anuvadate AcAryasya ziSyaH iti pazcA| darthatvaM vivRNoti-AcAryeNa pUrvamukte pazcAd vadatItyarthaH / paThitArthAvagatiH ziSyAsyAbhUnnaveti parijJAnAya AcAryo- 55 ktAnuvAdaH ziSyeNa kArya iti prAcInaparamparA, seha prayogeNa gamyate, pazcAdarthe'noH sattvAt tatpUrvakAd vyaktavAkziSyasambandhinyarthe varttamAnAd vaderAtmanepadamabhUt / karmaNyasatIti kimiti yatra sAdRzye pazcAdarthe vA'noH prayogastatra vadeH prAyo'karmakatvamevetyabhimAnena praznaH / nAyaM niyamo 60 yat sarvatra sAdRzyArthakAn paJcAdarthakAd vAnoH parastha vadera karmatvameveti uktamanuvadatItyAdau tadadarzanAditi tatrAtmanepadaM mA bhUdityetadartha karmaNyasatItyAvazyakamiti bhAva: / vyaktavAcAmityeveti pUrvataH sahottAvityasyAsambandhe'pi lakSyAnurodhAd vyaktavAcAmityasya sambandha 65 Avazyaka iti bhAvaH / tadvayAvartya mAha- anuvadati voNeti mRdaGgasyeti anyad vA sambandhipadamadhyAhAryam, yathA mRdaGgaH svaravizeSamAzritya vadati tathA vINA'pIti prayogArthaH, tatra vyaktavAksambandhinyarthe vadervatrtamAnatvAbhAvAnna bhavatyAtmanepadam, vyaktavAcAmityasya sambandhAbhAve ca syA- 70 deveti tatsambandha Avazyaka: / za0 ma0 vyAsAnusandhAnam- ano0 / vadaH iti sambadhyate vyaktavAcAmiti ca tatraikayoganirdiSTanyAyena sahotAvityapi prakRte'nuvarttetaiveti zaGkA'pAkaraNAyAhavyaktavAcAmityevAnuvartate iti - atra ca mUla vyAkhyAna35 meva, athavA 'vyaktavAksahoto' iti samAsena nirdezalAghavAt / kartavye vyAsena nirdeza evaM tAvanmAtrasyApi kvacit sambandha | sUcayati / yadyapi SaSThyantasya vadinA sambandho na ghaTate tathApi dhAtvarthadvArakakriyAkartRbhAvarUpaviSayasambandhe "zeve" [ 23.8. ] iti vyaktavAcAM vaderiti sambantramAzritya vaderAtmanepadavidhAnaprakaraNasya parisamAptatayA, tadviSayaM bhASyaprayogamasaGgacchamAnaM zaGkate - kathaM vAcikaSaDikauna saMvedete iti- "na padAntadvirvacanavare yatropasvarasavarNAnusvAra dIrghajavavidhiSu" [ pA0sU0 1.1.58 ] iti 75 sUtre bhASye vidhizabdo bhAvasAdhanaH karmasAdhano vA [ vidhAnaM vidhirityarthaH, vidhIyate yaH sa vidhirityartho vA ] iti pakSadvayaguNadoSavicAraprasaGgaM bhAvasAdhanapakSe SaDika ityasya siddho vAcika ityasyAsiddhiH karmasAdhanapakSe vAcika ityasya
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA03, sU01] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / 236 siddhau satyAmapi SaDika ityasyAsiddhiriti pradarzite, katva-gatvena bhvtH| atratyalaghunyAsagranthastu na saMghaTate,. taTasthenocyate- 'vAcika paDiko na savadete' iti, 'ma | tathAhi- tatra vAcika-vaDikAvuktarItyA prasAdhya " banu savadete' ityasyArtha keyaTa Aha- nekapakSeNa sidhyata iti / | SaDika ityatra padasaMjJAyAH sityeveti niyamena nittitatvAt __ atra kathamAtmanepadaM pUrvoktasUtrANAmaviSayatvAditi prakRta-! padAntatvAbhAvADutvaM na prApnoti 1 na ca vAcyaM "svarasya." 5 shngkaarthH| zaGkAyA:sthirIkaraNAya svAnukUlaM prayogArthamAha- [7 4. 110.] iti paribhASayA sthAninAkAreNAsit- 45 mitho virudhyete ityarthaH iti, tathA cAtra vivAde satyapi pratyayasya vyavadhAnaM, "na sandhi0" [7.4.111 ] ityasyAvavyaktavArtakatvasya sahoktezcAbhAvAnna "vivAde vA" sthAnAt, satyam- "SaDvarja." ityatra SaDavarjanaM jJApayati[ 3. 3.80.] ityasya navA "vyaktavAcA sahoto" nAtra sthAnitvapratipattiH" iti / atreda vicAraNIyaM [ 3. 3. 74. ] ityasya prAptiH, dIptyAdyarthAbhAvAca | SaDika ityatra 'SaS' ityasya padatvArthamasitpratyayasyAsyA10 "dIpti jJAna." [ 3. 3.87.] ityasya anupUrvakatvAbhAvAd | kAreNa vyavadhAnameSTavyam, anyathA'sitpratyayaparatvasattvena 50 vyaktavAksambandhyarthe vartamAnasvAbhAvAcca prakRtasUtrasyApi na / padatvaM na syAt sityeveti niyamAt / tathA ca SaDvarjanena pravRttiriti kathamAtmanepadaM prayujyata iti bhAvaH / uttara- sthAnitvaniSedhasya kathamiSTatvaM syAt / kiJca, sthAnitvaniSedhaH yati-vimativivakSAyAM bhaviSyatIti-vAcika-SaDikayoH "na sandhi0" ityanenaiva pUrvamuktaH, tathA ca SaDvarjanena kartRtvArthaM tayoH zabdatve'pi upAdAnagocarAparokSajJAna- | tatsAdhanena ki viziSTa prayojana sidhyati / tathA cAtra na 15 cikIrSAkRtimattvarUpasya kartatvasya svIkaraNIyatvena nAnA- | sandhIti niSedhasyavApravRttiH sAdhanI yeti yuktaM, na tu tena 55 karmasAdhanaviSayA bhAvasAdhanaviSayAca mastitra svIkartavyeti | sthAnivatvanivattiH sAdhanIyeti pratibhAti / nanu "pratyaya: vimatirUpArthasattvAt "dIptijJAnayatnavimati0" [3.3.78 ] | prakRtyAdeH" 7.4.115. iti niyamena yasya pratyayasya iti sUtreNAtmanepadamiti bhAvaH / vAcika-paDikayoH siddhistu | yA prakRtiH sa eva tadantatvena gRhyata iti tannimittakaM svamate ittham - vAgAzIrdatta iti prakRteranukampArthe "ajA- [pratyayanimittaM ] kAryamapi prakRtereva syAdityasitpratyaya20 tenAmno bahasvarAdiyekelaM vA" [7. 3. 35 ] itIke | nimittakapadatvAbhAvaH SaDaGagulidatta iti samudAyasyaiva syAnna 60 SaDvarjekasvara pUrvapadasya svare" 7.3 40 ] iti uttarapadasya | tu SaSiti tadavayavasyetyasitpratyayamaparatvAbhAvAt svabhAvata AzIrdatta ityasya luka siti yavarjavyaJjanAdau ca nAmnaH evAtra padatvaM siddhamiti SaDvarjanasAmarthyena sthAnivadbhAvapadatvavidhAnAt padatvAbhAvAt "caja: kagam" [2.1.86.]. mAzrityAkAravyavadhAnena niyamApravRttI antarvattivibhaktacA iti katvaM "dhuTastRtIyaH" [3.1.76.] iti gatvaM ca na | padatvAzrayaNena hasvavidhAnamiti kliSTakalpanAyA anAvazya25 bhavatIti vAcika iti sidhyati, SaIgulidatta iti | katvamiti vAcyama tathA sati Sar3avarjanasyApi vaiyaritti- 66 prakRtezcAnukampArthe pUrvavadike "SaDvajaikasvara0" [7 3.40.] | riti tatsAmarthyAdevAvayavasyApi pratyayanimittaM kAyaM bhavati, ityatra SaDvarjanAt tasyAprAto " dvitIyAt svarAdUrvam" | so'pi pratyayAntatayA svIkriyata iti jJApanAt / ayamAzaya:[7 3.41 ] iti SaDaGgulidattasya luki "lugasyAdetyapade" | ekasvarAdUrdhvasya aGgulidatta ityasya lope'sitpratyayaparatvena [2.1.113.] ityakArasya luki SaDika iti siddhayati / padatvasyAbhAvAt DakAro na zrUyeteti tadvAraNAya [ ekasva30 atra ca asitpratyayaparatvasya / akArasya sthAnivadbhAbena rAdayastha lopavAraNAyA Sar3avarjana kriyate, yadi ca "pratyayaH 70 vyavadhAnAt padatvamastyeveti Sasya DatvaM sidhyati "na sandhi0" | prakRtyAdeH" [ 7. 4. 115. ] iti niyamo'tra pravarteta tarhi [74111.] iti niSedhastu na "SaDvarja." [7.3.40. ike parataH SaSityasya padatvaniSedhAbhAvAdeva Datvasiddhiriti iti sUtre SaDvarjanasAmarthyAt, SaDika ityatra DakArarakSArthameva | SaDavarjana vyartha meva syAditi tatsAmadivayavasyApi niyamo hi tatra SaDvarjanaM kriyate, anyathA'nenaiva ekasvarAdUrdhvasya | bhavati- avayavo'pi pratyayAntatvanimittakAyaM labhata iti 35 luki SaSika ityasya siddhau Sar3avarjanavaiyayaM syAt / tathA ca vijJAyate / itthaM ca vAcika ityasyApi siddhirbhavati, 75 SaDvarjanasAmarthyAdatra sthAnitvaM bhavatyeva, sthAnitve ca sati- | anyathA tatra AzIrdatta ityasya lope tasya svaramAtrAdezatvAakAreNAsitapratyayavyavadhAnAt SakArAntasyAntarvati- | bhAvena sthAnitvApravRttAvapi vAmityetanmAtre sitpratyayAntavibhaktaghA padatvena itvasya siddhiH / vAcika ityatra tu | svAbhAvAt tasya padatvaniSedhAbhAvena padAntasvAt "cajaH AzIrdatteti samudAyasya lopa iti svaramAtra sthAnikavidhitvA- kagam" [2.1.86.] iti katvam "ghuTastRtIyaH"[2.1.76.] 40 bhAvena na sthAnitvaprAptirityasitpratyaye parataH padatvAbhAvena iti gatvaM ca durvAraM syAt / bhAgyasthaprakRtagranthastu pANinIya- 80
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ 240 kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNote [pA0 3, sU082] - - EXEEEEEER prakriyA'nusArIti tadvayAkhyAnamihAnapekSitamiti na pradazi- vartate / udAharati-sapiSo jAnIte ityAdi, atra karmaNo* 40 tam / nanu lAghavAnurodhena "anorakarmakAt" ityeva 'bhAvenAkarmakaravAjjAnAtarAtmanepadaM prayujyate, anyathA tasya sUzyatAm, tathA sati vada ityanena sAmAnAdhikaraNyenAnva- parasmaipaditvena parasmaipadameva syAt / jJAnasya niviSayatvA yo'pi sampatsyata iti karmaNyasatIti vaiyadhikaraNyena nirdezo | saMbhavAjjJAnArthasya jAnAte: kathamakarmakatvamiti zaGkA6 vyartha ityAzaGkAyAmAha- akarmakAdityanuktavetyAdi, mutthApya samAdhAtumAha- kathamatra jAnAtirakarmakaH iti, ayamAzaya:- karmaNyasatIti paratrAnuvartate, tatra kvacit ayamAzaya: 45 kevalaM 'karmaNi' ityasya 'asati' ityanenaiva sambandhaH, kacicca "ghAtorarthAntare vRttesvarthenopasaMgrahAt / tasyAvRttyAityenApi sambandhaH zakyate kartum, yathA "veH kRgaH prasiddharavivakSAtaH karmaNo'kamikA kriyA // " zabde cAnAze" [ 3.3.85.] "ADo yamahanaH sve'ne ca" | ityakarmadhAtusaMgrAhakavAkyAnusAramasyAkarmakatA na saMbhAvyate 10 3.3.86.] ityanayoH sUtrayoranuvRttaM karmaNyasatIti padadvayaM | karmabhUtasya sapiSo'tra spaSTa muktatvena sambadhyate, atha ca tatratya 'karmaNi' ityAvRttaM sat 'zabde' cAkarmatvasaMpAdakAnAM nimittAnAmadarzanAdityakarmakatvAbhAvena 50 ityanena sveGge' ityanena ca sambadhyata iti karmaNyasati | kathamAtmanepadamiti / uttarayati- ucyte| ityullikhya nAtra zabdarUpe karmaNi ca sati; karmaNyasati svAGgarUpe karmaNi ca pirAdi jJeyatvena vivakSitamiti- sapirmadhunoratrollekhana sati' ityevamoM labhyate, atrAkarmakAdityukto ca tatrApi tayorjJAnakarmatayA'karmakatvaM kathamiti yacchaGkase tanna yata16 zabdakarmakAt, svAGgakarmakAditi ca yathAyogaM nirdezaH stayoratra karmatvena vivakSAyA abhAvaH, no cet karma tahi kartavyaH syAditi doSaH prasajyeteti prakRtanirdeza eva lAghava- kathaM tayoH kriyAyAM sambandha ityAzaGkayottarayati-- ki 55 miti, tathA ca karmaNyasatIti vyadhikaraNameva vizeSaNaM hi ? pravRttau karaNatveneti, ayamAzayo- nAtra jJAnArtho dhAtUnAmihAzritam / / 3.3.81. // jAnAtirapi tu pravRttyarthaH, tathA ca dhAtorantare vartamAna svAdakarmakatvaM, sapirAdi tu tadarthatayA prakRte vivakSitAyAM jJaH // 3.3.12. // . pravRttI karaNatvena vivakSitamiti / tathA ca vAkyArthamAha20 ta.pra.-jAnAteH karmaNyasati kartaryAtmanepadaM bhavati / | sapiSA madhunA vA karaNena bhoktaM pravartata ityarthaH 60 sapiSo jAnIte, madhuno jAnIte / kathamatra jAnAtirakarmakaH? | iti- bhojanaM pravRtteviSayaH, sapirAdi ca karaNam / nanu ucyate nAtra sapirAdi jJeyatvena vivakSitam ki tahi ? | sahi karaNe tRtIvayA bhavitavyaM -- saciSA jAnAtIti, pravRttI karaNatvena- sapiSA madhunA vA karaNena bhoktuM | | kathamatra SaSThItyAha- "ajJA ne jJaH SaSThI" [2.2.80.] pravartata ityarthaH, ata eva "ajJAne jJaH SaSThI" [2.280.] | iti SaSThIti- anena hi ajJAnAryasya jAnAteH karaNe 25 iti SaSThI; mithyAjJAnArtho vA jAnAti:- sapiSi rakta: SaSThI vidhIyata iti tRtIyA na bhavatIti bhaavH| prakArAnta- 65 pratihato vodakAdiSu sapiSTayA jJAnavAn bhavatItyarthaH, reNAjJAnArthatvaM jAnAterAha- mithyA jJAnArtho vA jAnAmidhyAjJAnaM cAjJAnamityajJAnAryasve pUrvavadeva SaSThI; athavA tiriti / prakRtapakSe prayogArthamAha- saviSi raktaH sapiH saMbandhi jJAnaM karotIti vivakSAyAM jJAnArtho'pi pratihato vodakAdiSu sapiSTayA jJAnavAn bhavatItyarthaH jAnAtirakarmakaH, tadA tu sambandhe sssstthii| karmaNyasatItyeva iti- rAgo'tyAsaktiH, pratidhAto dveSaH, atyAsaktiviSaye 30 tailaM sapiSo jAnAti, tailaM sapiSTayA jAnAtItyarthaH; svareNa dveSaviSaye ca vastuni rAgAd dveSAd vA tattvajJAnasya 70 putraM jAnAti / kecita tu- jJAnopasarjanAyAM pravRttAvevA [ yathArthajJAnasya ] pratibaddhatvena mithyAjJAnaM jAyate, atakarmakAjjAnAterAtmanepadamAhaH, ata eva te- 'saMbhaviSyAva smistabuddhihi mithyAjJAnam, udakAdau sapiSTavarahite ekasyAmabhijAnAsi mAtari" 'abhijAnAsi maMtra ! kazmI sapiSTvena jJAnaM mithyAjJAnameva, rAgo dveSo vA svaviSayameva reSu vatsyAmaH' ityAdI pravRtyarthAmAvAdAtmanepavAbhAvaM sarvatra darzayati, strIraktasya hi sarva jagat tanmayameva 35 manyante; "jJAsye rAtrAviti prAzaH" ityatrApi jJAtvA pratibhAti, "kRSNadveSI kaMsa sarvatra kRSNamevApazyat" iti 75 pratiSya iti vyAcakSate; "jAne kopaparAhamukhI" [ amaru bhAgavataprasiddhiH / tathA sapiSi rAgavAn tatra dveSavAn vA zatake ] ityatra tu 'jJo'mupasargAta" [ 3 3.66. ] itya jalAdyapi sarvathA sapiSTayA jAnAtIti yuktaM vcH| SaSThInenAtmanepadamicchantIti // 2 // mupapAdayati- mithyAjJAnaM cAjJAnameveti- azAnamityatra za0 ma. nyaasaanusndhaanmuu-jnyH| karmaNyasatItyana-hi namo na bhedArthatvaM, tathA sati mithyAbhUtasya jJAnasya
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 3, sU082] zrIsiddhahemacandrazamdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / 241 jJAnabhinnatvarUpAjJAnatvAsaMbhavAt, kintu virodhyarthatvaM, jJAna- katve'pIti teSAmabhiprAyaH / itthaM vyAkhyAnasya tatsammataM virodhi yat tadajJAnamiti, tathAhi narthabhedaprakaraNe'bhi- | phalamAha- ata eva te "saMbhaviSyAva ekasyAmabhijAyuktokti: | nAsi mAtari" "abhijAnAsi maitra! kazmIreSu "tadanyatvaM tdlptaa| vatsyAmaH" ityAdI pravRttyarthAbhAvAdAtmanepadAbhA 5 aprAzastyaM virodhazca namaH SaT prkiirtitaaH||" iti| manyante iti,atra yadyapi svamate 'ekasyAM mAtari saMbhaviSyAya:45 asurazabde yathA natro virodhyarthatvaM tathehApIti na mithyA- 'kazmIreSu vatsyAmaH' iti vAkyArthayoreva karmatvaM pazya mRgo jnyaansyaajnyaantvhaaniH| etena mithyAjJAnasyAyathArthajJAnAnta- dhAvatItyAdAviveti sakarmakatvAdeva nAtmanepadaM tathApi ta iha rgatatayA jJAnarUpatvameveti prakRte jAnAterajJAnArthatvAbhAvA- vAkyArthasya karmatvaM na manyante'pi tu 'ekasyAM mAtari diha SaSThI nociteti keSAMcinmataM pratyuktaM veditavyam / saMbhaviSyAva:' ityullekhenAbhijAnAsIti rItyA'rthabodhaM manyante 10 naMyAyikavAsanayA tathoktisaMbhave'pi bhAvarUpAjJAnasvIkartR. ityakarmakatve satyapi pravRttyarthAbhAvAdevAtmanepadAbhAvaH / itthaM 60 vedAntasiddhAntena mithyAjJAnasyAjJAnarUpatvasiddheH, prAyo ca tanmate na dvayaGgavaikalyam, anyathA sakarmakatvAdAtmanepadAvaiyAkaraNAnAM zabdabrahmavAdinAM vedAntadarzanena saha mataikyasya bhAvaH pravRttyarthAbhAvAd veti vinigamakAbhAvena pravRttyarthAprasiddhaH / naiyAyikAnuyAyino'pi paritoSAya prakRtaprayoga- bhAvodAharaNatvamasya na saGgaccheta, atra ca "ayadi smRtyarthe manyathA vyAcaSTe-athavA sapiHsambandhi jJAnaM karotIti bhaviSyantI" [ 5.2.6.1 ityubhayatra bhaviSyantI / tanmatA15 vivakSAyAM jJAnArtho'pi jAnAtirakarmakaH iti, aya- | nusAra pUrvamativyAptivAraNamuktavA'vyAptivAraNasthalamAha-55 mAzaya:- kArakANAM vivakSAdhInatvasya saH svIkRtatvena | "jJAsye rAtrAviti prAjJaH" ityatrApi jJAtvA pratiSye karmaNaH zeSatvavivakSayA jJAnArthasyApi jAnAteravidyamAna- iti dhyAcakSate iti, tathA ca tatrApi pravRttyarthasattvAdAtmanekarmatvarUpamakarmakatvaM saMbhAvyata eveti tathaiva prakRte vijJeyam / padamanenaiva sUtreNa bhavatIti tessaamaashyH| svamate ca pravRttya tathA ca mASANAmaznIyAdityAdi prAcInaprayogavadihAvi rthatayA vyAkhyAnAbhAve'pyakarmakatvAdevAtmanepadamiti bodhyam / 20 sambandhasAmAnye SaSThI bodhyetyAha- tadA ta sambandhe | akarmakatvaM cAvivakSita karmakatvenaiva na tu dhAtorarthAntara- 60 SaSThIti-ajJAnArthatvAbhAvena karaNatvAbhAvena ca "ajJAne jJaH | vattitvena, yatra ca kathamapi pravRttyarthatayA vyAkhyAnAsaMbhavastaSaSThI"[2.2.20.] ityasya prAptivirahAt / karmaNyasatItyasya | trApyAtmanepadaprayogazced dRzyate, tahi tatropAyamAha- "jAne sambandha Avazyaka ityAha-karmaNyasatItyeveti, vyAvaya'mAha- kopaparAGamukhI' ityatra tu "jJo'nupasargAta" [3.3. tailaMpiSojAnAtIti-atrApi jAnAteAnArthatyameveti zeSa ... 1 ityanenAtmanepadamicchantIti- atra jJAnArthasyA25 eva sssstthii| zyogArthamAha-tailaMsapiyA jAnAtItyarthaH iti| varjanIyatvena pravRtyarthatayA vyAkhyAnAsaMbhavAdasya sUtrasya 65 yadyapyevamarthavivakSAyAM taila-sapiSorubhayoruddezyavidheyabhAvena | pravartayitumazakyatayA pareNaivAtmanepadam / evaM ca 'sapiSo sthite: samAnavibhaktitvameva nyAyyamiti tailaM sapiMjarjAnA- | jAnIte' ityAdAvapi yadyapi tenaivAtmanepadaM sidhyatIti tItyeva prayoga ucitaH, sambandhasAmAnyavivakSA cebhayatra prakRtasUtraprayojanAbhAva iti pratipattuM zakyate, tathApi yatra sociteti sapiSa iti SaSThI durupapAdeti pratibhAti, tathA- sopasargasyAkarmakatvaM pravRttyarthatvaM vA tatra tenAtmanepadAprApta. 30 pyAcAryaprayogaprAmANyena mA svIkAryeti bodhyam / athavA rasya sUtrasya sArthakyAt / svamate ca prakRte ["jAne kopa- 70 prakRtaprayoge'ruvereva pratyudAharaNAntaramAha- svareNa patraM parAGmukhI' ityatra | vAkyArthasya karmatve "jJo'nupasargAt" jAnAtIti, sAkSAt putramapazyan tadIyasvaraparicayena ta / ityanenAtmanepadam, 'ityullekhena' iti rItyA vyAkhyAne paricinotItyarthaH, tathA cobhayatra jAnAte: sakarmakatayA- cAkarmakatvAdanenaM vA''ramanepadamiti viveko bodhyH| prakRta 'karmakatvAbhAvena na bhavatyAtmanepadam, karmaNyasatItyasya | padma cAmaruzatakasya, tathAhi- pUrNa padyamidam35 sambandhAbhAve ca syAdeveti tadIyasambandhasyAvazyakatvam / "jAne kopaparAGmukhI priyatamA svapne'dya dRSTA mayA 75 vaiyAkaraNAntaramatamAha- kecit tu jJAnopasarjanAyAM mA mAM saMspRza pANineti rudatI gantu pravRttA puraH / pravRttAvevAkarmakAjjAnAterAtmanepadamAhariti- jJAna- no yAvat parirabhya cATuzatakairAzvAsayAmi priyAM mupasarjanamupakArakatayA'pradhAnaM yanna tAdRzyAM pravRttI kama- bhrAtastAvadahaM zaThena vidhinA nidrAdaridrIkRtaH ||1||iti / No'vivakSAdinA ca jAnAterakarmakatvaM yadyapi bhavati tathApi itthaM cAtra 'jAne' ityasya smarAmItyarthatvAt pravRttyarthatvAbhAvaH 40 pUrvavaivAkarmakatve satyAtmanepadaM na tvavivakSitakarmatvenAkarma- sUtarAm, atra ca vAkyArthasyaiva karmatvaM spaSTaM pratIyata ityu- 80
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ 242 kalikAlasarvajazrohemacandrasUribhagavatpraNIte [pA03, sU083-14] bhayamate tenaiva sUtreNAtmanepadamucitaM na svaneneti pratIyate, za0ma0 yAsAnusandhAnama-samo01 karmaNyasatIti kevalaM keciditi prakRtyollikhite mate pravRttyarthatvAbhAvAdapi | sambadhyata eva / saMgacchate iti- sAmaJjasyaM praapnotiityrthH| na prakRtasUtraprAptiH, svamate ca kevalamakarmakatvAdeveti samRcchate iti-- RcchadhAtustaudAdika: "Rcchat indriyvivekH|| 3. 3. 82. // pralayamUrtibhAvayoH" iti tudAdiSu pAThAt / arterapi ziti upAt sthaH // 3.3.83. 11 "zrauti-kRvu-dhivu." [ 4.2.108.] ityanena RcchAdeza- 45 ta0 pra0--upapUrvAta tiSThateH karmaNyasati kartaryAtmane vidhAnAdrUpasAmyamiti RccheH spaSTIkaraNAya zityudAharatiparva bhavati / bhojanakAla upatiSThate, yoge yoga upatiSThate, RcchiSyate iti / pRcchate: saMpRcchate iti / zRNote: jJAnamasya yevUpatiSThate, saMnidhIyata ityarthaH / karmaNya saMzRNale iti / viddhAturanekatrAnekArthapaThitaH, tatraikasyeha satItyeva- rAjAnamupatiSThati / / 83 // grahaNaM sarveSAM veti saMzaye Aha-- nityaparasmaipadibhiH 10 za0ma0 nyAsAnusandhAnam- upAt / karmaNyasatIti sAhacaryAt jAnArthasyaiva videgrahaNamiti-gamyAdayo dRz- 60 saMbadhyata eva / tathA ca sUtrArthamAha- upAta tiSThateH- paryantAH sarva eva nityaparasmaipadinaH, tanmadhye viddhAtuH karmaNyasatIti / udAharati- bhojanakAla upatiSThate paThyate, ayaM ca jJAnArtha eva nityaparasmaipadI, sattAyAM taddezavRttisaMyogAnukUlo vyApAra upatiSThaterarthaH, phalAzrayasya | vicAraNe cAtmanepadI, prAptAvubhayapadIti, kevalaM jJAnArtha dezasyehAvivakSitasvenAkarmakatvam, athavA bhojanakAla iti | syaiva grahaNamiti / saMvitte iti-- jJAnArthasyaiva rUpamanyasya 15 prathamAntaM kartRvAcakaM padam, sa sannihito bhavatIti vaktu- tu yathAyathaM saMpUrvasyApi nityaM pAkSikaM vAtmanepadam / saM- 55 stAtparyam / yoge yoga upatiSThate iti- ihApi ubhayaM | svarate iti- svarate: zabdopatApArthasya / atirapi mvAsaptamyantaM, kizcit padaM pratiyogamapasthitaM bhavatIti tadarthaH, ! dAvadAdau ca paThyate, takasya dvayorvA grahaNamityAzaGkAyA. eka saptamyantamaparaM prathamAntamiti vA, ekasmin yoge'paro / mAha-artIti sAmAnyanirdezAda svAdiradAdizca gRhyate yoga upatiSThata iti tadarthaH, ubhayatrAkarmakatvaM spaSTa meva / | iti. ubhayoreva parasmaipaditvena parasmaipadisAhacayasya 20 jJAnamatya jJeyeSapatiSThate iti-jJeyaviSayaM jJAnamasya sarvadA niyAmakatvAprApta vizeSAdbhayorgrahaNamiti bhAvaH / "z 60 varttata ityarthaH, sarvatropasthiteH karmarahitatvameva / sarvaprayoga- | gato" iti kyAdistu na gRhyate, hrasvatvena sAmAnyAbhAvAt / sAdhAraNyenArthamAha-- saMnidhIyata ityarthaH iti- yathAyoga tatra mvAde: ziti RcchAdezaH, adAdezca dvitvAdinA rUpa karmAdInAmapi kartRtvavivakSAyA dRSTatvAt karmaNaH kartRtva. bhedAta tatra na bhavati RcchAdeza iti rUpAntaramAha vivakSAyAM saMnipUrvasya dadhAteH prayogaH, kArakAntarANAM | samiyate iti , adyatanyA mvAde: 'mA samRta, mA samRSAtAm, 25 kartRtvavivakSAyAM tu nedRzaH prayogaH saMbhAvyate, "dhIc ! mA samRSata' ityAdi / iyartestu 'mA samarata, mA samaretAm, 60 anAdare" ityasya vA prayogaH dhAtunAmanekArthatvena ca ! sA samaranteti / mADo'bhAve ca mvAdeH samAta, samArSAtAm, vivkssitaarthlaabhH| karmaNyasatItyasyApyAvazyakatvamityAha- samAteti / adAdena samArata, samAretA, samArantetyAdikarmaNyasatItyeveti / vyAvartya mAha- rAjAnamupatiSTha- rUpANi / atra sUtreNa kasyacit svarUpeNa kasyacidik tIti- rAjasamIpaM gacchatItyarthavivakSAyAM rAja: karmatvenA- | pratyayAntatvena nirdezo dRzyate, tatra pUrvayolAghavena tathaiva 30 karmakaravAbhAvAnna bhavatyAtmanepadama, karmaNyasatItyasyAbhAve svarasyorapi nirdezasyaucitye zitavA nirdeza: kimartha 70 ca syAdeveti tatsambandha Avazyaka: / / 3.3.83. / / ityAzaGkAyAmAha-- svaratyayoH stivanirdezo paDalupsamo gamRcchi-pracchi-zra-vit-svaratyati-dRzaH nivRttyarthaH iti- yaGlubantasya tasyeha grahaNaM na syAdityartha // 3.3.84 // iti bhAvaH, anyathA prakRtigrahaNe yailabantasyApi grahaNam ta0pra0-samaH paremyogamAdibhyaH karmaNyasati kartaryAtma- | iti nyAyena tatrApi [yaDlubante'pi ] AtmanepadapravRttiH 35 nepadaM bhavati / saMvacchate, saMmRcchate, samacchiSyate, saMpRcchate, syAta, ztivanirdeze sati ca 75 saMzRNate, nityaparasmaipadibhiH sAhacaryAta jJAnArthasyaiva stivA zavA'nubandhena nirdiSTaM yad gaNena ca / videgrahaNam - saMvitta, saMsvarate, artIti sAmAnyanirdezAt / ekasvaranimittaM ca paJcatAni na yaGlupi / / " bhvAdiradAvizca gRhyate- samRcchate, samiyate. saMpazyate, samRcchata, sAmayata. sapazyata, | iti nyAyena tatra na bhavatyAtmanepadam, tathA ca tatra svarate: svaratyayoMstivanirdezo ymupnivRtyrthH| karmaNyasatItyeva- ! saMmarisvati.saMsarIsvati, saMsasvartIti, atastu- samariyAta, 40 saMgacchati suhRdam / 84 // samariyarIti, samaratIti ca / anyebhyastu- yaGlubantebhyo- 80
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 3, sU0 85] 'pyAtmanepadaM bhavatyeveti gamyAdInAM kramaza:- 'saMjaGgate, saMparIpRSTe, saMzozrute, saMvevitta, saMdarIdRSTe' ityAdirUpANi / Rcchestu yadeva na bhavati vyaJjanAditvAbhAvAt kuto yaGlup iti tadudAharaNaM nAsti / karmaNya satItyasya sambandhaM dRDhayati5 karmaNyatItyeveti / vyAvasthaMmAha- saMgacchati suhRdamiti - atra suhRdaH karmaNaH sattvenAkarmakatvAbhAvAdAtmanepadanivRttyarthaM tadAvazyakamiti bhAvaH || 3 3 84. zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / 243 pravRtteriti prakRte 'vikurvate' ityasya tadanukUlamevArthamAha- 40 niSphalaM ceSTante ityarthaH iti / atra kecit "vikArahetI sati vikriyante yeSAM na cetAMsi ta eva dhIrAH" iti paye 'vikriyante' iti karmakartari prayogamAzritya tatra "bhUSartha - san- kirAdibhyazca trikyauM" [ 3. 4. 93. iti sUtre cakAreNa "Ni snudhyAtmanepadAkarmakAt" [ 3. 4. 12. ] 45 iti sUtrasthAnukarSaNAdAtmanepadavidhAvakarmakAt vipUrvakAt karoteH kathaM kya ityAzaGkante paraM tatra yuktam, yato'tra na karmakartari prayogo'pi tu zuddhe karmaNyeva, vikArahetI sati tena vikArakeNa kartrA yeSAM cetAMsi na vikriyante vikRtAni na vidhIyante ta eva dhIrA ityarthasya vivakSitatvAt / itthama- 50 karmakAdudAhRtya zabdakarmakA dudAharttRmavatArayati - zabde karmaNIti kroSTA vikurute svarAniti- kroSTA zRgAlaH, sa hi prakRtyA nAnAvidhAn svarAn karoti, tathA cArthamAha veH kRrAH zabde cAnArI // / 33.85. // ta0pra0 -- vipUrvAt karoteranAze'rthe vartamAnAt karmaNya 10 sati zabde ca karmaNi kartaryAtmanepadaM bhavati / karmabhyasativikurvate saindhavAH, sAdhu vAntAH zobhanaM valgantItyarthaH odanasya pUrNa chAtrA vikurvate niSphalaM ceSTanta ityarthaH / zabde karmaNi- kroSTA vikurute svarAn nAnotpAdayatItyarthaM / zabde ceti kim ? vikaroti mRdum / zranAza iti kim ? | nAnotpAdayatItyarthaH iti / zabde ceti kimiti - ve: 15 vikarotyadhyAyaM vikaroti zabda vinAzayatItyarthaH // 85 // 'kRgo'nAze' ityeva sUtramastu, 'anAze' ityetatsAmarthyAdeva 56 sakarmakAdapi vidhi: syAdeva, nahi nAzArthasya kRgo'karmakatvaM sambhavati tathA ca karmaNyasatItyanuvRttamapi prakRte pAkSikata yA saMbhantsyate, tathA ca karmaNyasati nAzAbhinne cArthe satyapi karmaNi sUtrapravRttiH syAditi kroSTA vikurute svarAnityAdau za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - ve:0 / karmaNyasatIti sambadhyate, tatra karmaNIti padamAvartate, tathA ca tasya 'zabde' ityanenApi sambandhaH / 'anAze' iti ca dhAtvarthaparyudAsaH / sa ca yadyapi sAmarthyAt zabde ca karmaNItyaMzenaiva sambadhyate / 20 akarmakAdazAyAM nAzArthatvasyAsaMbhavAt nAzo hi sakarmakaH / syAdevAtmanepadamasatyapi zabde cetyasyAbhAve, ityanarthakaM zabde 60 karmarahitasya tasyAsaMbhavAt / yadyapi karturapi nazyamAnatvaM / cetyasyopAdAnamiti praSTurAzayaH pratibhAti, tamAzayaM parisambhavati ghaTo nazyatItyAdidarzanAt tathApi karotyarthanAzasya | lakSyaivAvyAtidoSamapradarthyAtivyAptidoSamevAha - vikaroti karmaNyeva sambhava iti zabdakarmakatve satyevAsI paryudAsaH mRdumiti, anyathA karmaNya satItyasya sambandhe zabde cetyasyAsamanvetIti svIkAryam, tathaiva codAharaNadAnAt / tathApi / bhAve kroSTA vikurute svarAniti labhye'vyAptireva doSa itya25 sAmAnyena karoterarthavyAvarttakatayaiva vAkyArthe praveza ityA tivyAptipradarzanasyAyuktatva syAt, ativyApsyapekSayA'vyApti- 65 zayenAha - vipUrvakAt karoteranAze'rthe varttamAnAdityAdi / doSasya balIyastvAcca / evaM ca 'anAze' ityetatpadasAmarthyAd tathA ca sUtrasya dvividho viSaya:- akarmakaH zabdakarmakazca yathAkathaMcidakarmakAt sakarmakAca veH parAt kRga AtmanepadatatrAkarmaka mudAhartumavatArayati karmaNyasatIti / vikurvate vidhAnasya "tuSyatu durjanaH" iti nyAyena svIkaraNe'vyAptisaindhavAH iti - saindhavA:- sindhudezodbhavA azvavizeSAH, nistAre'pi nAstyativyAptinistAra iti vikaroti mRdu30 vikurvate vividhamAcaranti / tamevArthaM prakRtopayogitayAha- mityAdizabdabhikarmakasthale AtmanepadavAraNAya zabde cetya- 70 sAdhu dAntAH zobhanaM valgantItyarthaH iti dAntAH- syAvazyakatvamiti pratyudAharaNAzayaH / anAza iti gativizeSeSu zikSitA:, ata eva zikSAnukUlAM gati darzayanti / kimiti zabdakarmakAdeva sakarmakAt syAdanyasmAdakarmakAanyathA'pi prayogo'yaM vyAkhyAtuM zakyaH, yatrAdAntA evAzvA | deva syAditi zabdasya ca vinAzArthaM kakarotinA saha sAmarthyagatikAle na samyagAceSTante tatrApi prakRtaprayogasya saMbhavAt / meva nAsti tasya nityatvAditi tadanyatra pravRtteH svata evA35 adAntA azvAH pratikUlaM valgantIti tatrArthapratIteH, vipUrva / niSTatayA nAzAyakAt karoteH prAptireva nAstIti vRthA'nAze 75 kasya karoteraniSTotpattiviSaya eva bAhulyena prayogAt / iti padamiti praSTurAzayaH / zabdasya sphoTarUpasya nityatve'pi udAharaNAntaramAha ovanasya pUrNAzchAtrA vikurvate | vyAvahArikasya tasyotpAda- vinAzayorAvirbhAva tirobhAvaiti - chAtrANA malpa bhojitvamevAdhyayane samupakArakam kRta | rUpayorvaiyAkaraNaM rapi svIkRtatvena naiyAyikAdibhizca tasyApUrNabhojanAnAM teSAmadhyayanAtiriktakriyAsveva bAhulyena | nityatvasyApi sAdhitatvena tatra sambhavati nAzArthakasya kRgaH |
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ 244 kalikAlasavavajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte [pA0 3, sU0 86] prayoga iti tatrAtmanepadavAraNArthamAvazyakam 'anAze' iti / grahaH, yathA ca pitari vattitavyam, mAtari zuzrUSitavyam' 40 padamityAha- vikarotyadhyAya, vikaroti zabdamiti- ityAdivAkyeSu svazabdAbhAve'pi jJAyata eva svasmin pitari adhyAyasya vAkyasamUhavizeSarUpasyotpAda-vinAzazAlitvasya | svasyAM mAtarIti, tathehApi svazabdAnupAdAne'pyantaraGgatvAda sarvasammatatvena tAnAzArthakasya karote: prayoge, sAmAnyataH karturevAGgasya pratItiriti / sve'Gga ceti kimiti5 zabdamAtrasyAnityatAvAdinAM ca mate zabdaviSaye'pi tAdRzA- 'sati ca' ityetadeva tatsthAne pAmdhamiti bhAvaH / tathA sati thaMkasya karote: prayoge cAtmanepadavAraNArthamAvazyakam | karmaNyasati sati cAGaH parAbhyAM yami-hanimyAmAtmanepadaM 45 'anAze' iti padamiti bhAvaH / anye vaiyAkaraNAzvetatsUtra- | syAdityarthaH syAt, evaM cAkarmakAra sakarmakAcca sarvasmAd samAnaviSayake sUtrenAze iti nopAdadata eva, tanmate ca | bhaviSyati / nanvevaM karmaNyasatIti nivartya sAmAnyata evaM zabdasya karmatve nAze'nAze vA sarvatrAtmanepadameva syAditi | AGo yama-hana AtmanepadaM vidhIyatAM, sati cetyapi nAva10 vikurute dAbdamityeva prayogasteSAmiSTa iti pratibhAti / zyakam, karmaNyasatItyasya sambandhe satyeva 'Ayacchate pAdam, kimatra tattvamiti lakSyakacakSuSkA eva niNetumalamiti / / 3. | Ahate ziraH' ityAdeH siddhyartha sati cetyasya prastAvAditi 50 3.85 // cenna-- uttaratrAnuvRttyarthaM tatsambandhasyAvazyakatvAda, sati ca tatsambandhe 'Ayacchate pAdam' ityAdyartha sati cetyasyApyAAGo yama-hanaH sve'Gga ca / / 3.3.86 / / vazyakatvameva, anyathA 'Ayacchati rajjum' iti pratyudAhrita0pra0- AGa: parAbhyAM yami-hamiyAM karmaNyasati yamANe'pi dvaghaDavaikalya sthAditi pratyUdAharaNAsaMgatirapi 15 kartuH sve'Ggeca karmaNi kartaryAtmanepadaM bhavati / Ayacchate, syAt, sati cetyasyAbhAve hyakarmakAdeva vidhiH syAditi 55 Ahate / sve'Gge Amacchate pAdam, Ahate ziraH / sve'Gge 'Ayacchati rajjum' ityatra prAptireva neti kathaM pratyudAharaNaceti kim ? Ayacchati rajjum, Ahanti vaSalam / stha iti saMgatiH / evaM ca sati ceti sve'Gga cetyasya sthAne pAvyakim ? Ayacchati pAdau caitrasya, Ahanti ziro maitrasya / / mityeva praSTurAkutamiti svIkAryam / tathA cAkarmakAt aGga iti kim ? svAmAyacchati rajjuma, svaM putramAhanti / sakarmakAca vidhiH syAditi 'Ayacchate pAdam' ityAdAva20 svAGga iti samastanirdeze pAribhASikasyApratipattiH vyAptyabhAvAdativyAptimAha- Ayacchati rajjumiti, 60 sthAdityasamastAbhidhAnam / / 86 // Ahanti vRSalamiti ca, 'sve'Gga' ityasyAbhAve sati ceti za0ma0 nyaasaanusndhaanm-aaddo0| karmaNyasatIti pAThe cAtrApyAtmanepadaM syAt, tatsattve ca kartuH svAnastha sambadhyate, tatra ca karmaNIti padamAvRttaM sat 'sve'Gga' itya- karmatvAbhAvena na bhavati / nanvasya doSasya aGge cetyetAva nenApi sambadhyate, svatvaM ca karturapekSayava, anyathA sarva | tApi parihArasaMbhavAt 'sve' iti vyarthameveti zaGkate- sve 25 syAGgasya yakizcidapekSayA svatvena svapadamavyAtakaM syAt / / iti kimiti- tadabhAve rajju-vRSalayoraGgatvAbhAvena tatra 65 kartureva kArakacakraprayoktatvena prAdhAnyAta sarvAdezvotsargataH | doSAbhAve'pi yatra parAGgasya karmatva tatrAtmanepada duri pradhAnaparAmazisvena karturapekSayada svatvasya grahItumaucityaM syAdityAha-Ayacchati pAdau caMtrasya, Ahanti zira cetyetat sarvamabhipretya sUtra vyAcaSTe-AGaH parAbhyAM yami. maitrasyeti- atra pAda-ziraso caitra-maitrayoraGgatve'pi kartu hanibhyAM karmaNyasati kartaH sve'Gkaca kamaNItyAdi, raGgatvAbhAvena na bhavatyAtmanepadam, 'sve' ityasyAbhAve ca 30 yami-hanyoH svabhAvataH sakarmakatve'pyantiravRttitAdazAyAM tad durvAramiti tadAvazyakatvam / atreda zaGkayate- yadi 70 karmaNo'vivakSayA vA karmAbhAva: sambhavati, tathA ca pUrvama- parAGgakarmakAdAtmanepadaM na bhavati tahi "Ajadhne viSamakarmakamevodAharAta- Ayacchate, Ahate iti- svayameva | vilocanasya vakSaH" iti kirAtArjunIyamahAkAvyadhRtadIrghAbhavati, yatkiJcidAhantuM pravartate iti cArthaH 1 akarmakatve / bhAraviprayogasya, " Ahadhva mA raghUttamam" iti bhaTTi udAhRtya sve'Gge karma gyudAharati-sve'Gga iti prakRtya- prayogasya ca kathaM sAGgatyam, pUrvatra "gANDIvI kanakazilA35 Ayacchate pAdamiti- dIrdhIkarotItyartha: / Ahate ziraH nibhaM bhajAmyAm" iti pUrvacaraNena sambandhAta- " arjanaH 75 iti- tADayatItyarthaH, anayoH svapAda svazira iti svazabda- kartA viSamavilocanasya- zivasya vakSo bhujAbhyAmAjaghne ghaTitapAThAbhAve'pi svabhAvataH svIyasyaiva pAdasya ziraso, ityanvayena, patrApi dazarathavAkye prajAnAM kartRtvena parasyAvA pratIti: aGgAnAmaGgisambandhasya svabhAvasiddhatvenAGgino ! smacchabdabodhyasya 'dazarathasya karmatvena ca svAGgakarmasvAbhAvaH 'nupAdAne yakiJcidaGga yapekSayA karturevopasthitatvAt pari- spaSTa eveti na bhavitavyamAtmanepadeneti cedatrAhuH- pramAda
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 3, sU087] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtiiyo'dhyaayH| 245 evAyamiti bhAgavizyAdaya aacaaryaaH| anye tu prApyezya vyudastapaH // 3. 3. 87. // myAhRtya- 'viSamavilocanasya vakSaH prApya Ajamne' 'raghUttama ta0pra0-vyubhyAM parAta sapeH karmaNyasati, sve'ngg| mAM prApya Ahadhvam' ityevamanvayaM svIkRtya hanterakarmakatA karmaNi kartaryAtmanepadaM bhavati / vitapate uttapate raviH, mAhuH, tathA cAkarmakatvAdevAtmanepadam / na caivaM yabantasyA dIpyata ityarthaH / sve'Gge-vitapate uttapate pANim, sApa6 prayujyamAnatvena gamyayapaH karmadhAre" [2.2 74. ] iti 2. 2 79. ] hAta yatItyarthaH / vyuva iti kim ? niSTapati sve'Gga cetyeva / karmaNi paJcamI syAditi zakunIyam, yatra yabantaM vinaiva vitapati pRthivIM savitA, saMtApayatItyarthaH; uttapati suvarNa 45 yabantArthAvagatiyathA 'prAsAdAdAsanAd vA prekSate' ityAdA savarNakAra:. dravIkarotItyarthaH / sva ityeva- uttapati pRSTha tatraiva tatpravRtteriSTatvAt, iha ca prApyeti padAdhyAhAraM | caitrasya / aGga ityeva- svaM suvarNamuttapati / iha 'dIpyate vinA tadarthAvagatyabhAvAt / athavokteSu sthaleSu bhettumitya- | ati | jvalati mAsate rocate' ityeSvartheSu tapimakarmakaM smaranti, 10 syAdhyAhAraH kAryaH-viSamavilocanasya vakSo bhettumAjaghne, yathA- vahati bhAramiti prApaNe vahi sakarmaka, syandane svaraghUttamaM mAM bhettumAhadhvamityarthAt, evamapi bhidi pratyeva karmakam - vahati nadI, spandata ityarthaH // 7 // 50 vakSo-raghUttamayoH karmatvaM na tu hanti pratItyakarmakatvAdAtmanepadamiti na doSaH / atha 'sve' ityetAvadevAstu, svakIye za0ma0 nyAsAnusandhAnam- yuda0 / karmaNyasati kasmivid vastuni karmaNi satyAtmanepadaM bhavatItyarthena / sve'Gga ceti pUrvasUtrAbhyAM sambadhyate / tathA ca sUtrArthamAha16 'prAyacchati pAdau caitrasya' ityAdau doSAbhAvAda 'ar3e karmaNyasati sve'Gga ca karmaNIti- sakarmakasyApi tapate ityasya vaiyadhyamiti pRcchati- aDaH iti kimiti, ! yathA karmaNo'bhAvastathAne svayameva pratipAdayiSyati / vyavaH svakIyAGgabhinne karmaNyAtmanepadamanimiti tadvAraNAyAne iti samastanirdeze'pi vyastAbhyAmeva parAt tapaterAtmanepadaM 55 ityapyAvazyakamevetyA pratyUdAharaNena- svAmAyacchati bhavati na samastAbhyAM parAt, tthaapryogaanuplbdheH| udA rajjaM, svaM pUtramAhantIti- atra rajjU-pUtrayoH svIyatve'pi | hati- uttapate vitapate raviriti-karmaNyasatItyasyo20 svIyAGgatvAbhAvAnna bhavatyAtmanepadam / atha samastapATha-dAharaNamidam / ubhayatropasargabhede'pi nA bheda iti sAdhA manAhatya vyastapAThAdare ki prayojanamiti jijJAsAyAmAha- raNyenobhayorarthamAha- dIpyate ityarthaH iti- saMtApanArthasvAGga iti samastanideze pAribhASikasvADa-prati- syApi tapateriha dIptyarthe vartamAnatvenAgtiravRttitvAda. 60 pattiH syAdityasamastAbhidhAnamiti, ayamAzaya:- : karmakatvam / sve'Gga karmaNyudAharati- vitapate uttapate svAGaH dviveha khyAtam- yaugika pAribhASika ca, tatra . pANimiti- svAGgabhUtapANikarmaka tApanamiha vivakSita25 yaugikaM tAvat svamaGgaM svAGgamiti, pAribhASika ca miti bhavati svAGgakarmakatvenAtmanepadam / tathA cArthamAha "avikAro'drava mUrta prANisthaM svAGgamucyate / sAdhAraNyena- tApayatItyarthaH iti- agnyAdisamparkeNApacyutaM ca prANinastattannibhaM ca pratimAdiSu / / " gatazatyaM karotItyarthaH / upasargakRtasyArthavizeSasyApratIya- 66 iti, "asaha-nana-vidyamAnapUrvapadAta svADAdakoDAdibhyaH" / mAnasvenopasargavizeSayorupAdAnamanarthaka sAmAnyenaiva tapa [2.2.38.] iti sUtra bRhadvRttyuktam / asyArtha:- vikAro .. AtmanepadaM vidhIyatAmiti zaGkate- vyuva iti kimiti30 vAtAdikSobhajanmA zokAdiH, tadbhiznamadravaM mUttimat svAGga upasargAntaraparAt tapaterAtmanepadamaniSTamiti tadvAraNAyAmityekam, tat- avikArAdilakSaNayuktaM prANisthatvAbhAve'pi / vazyaka upasargavizeSaparigraha ityAha pratyudAharaNadvArA-niSTaprANinazcyutaM cet tadapi svAGgamiti dvitIyam; pratimAdiSu pata ti- atrAkarmakatve svAGgakarmatve'pi vA na bhavatyAtma- 70 sthitaM prathamalakSaNalakSitasvAGgasadRzamapi svAmiti neSada vyudo'nyasmAd paratvAt / karmaNyasati sve'ne ca tRtIyamiti kAratrayaviziSTaM svAGgaM vyAkaraNazAstra ucyate | karmaNItyubhayamapi sambandhanIyamevetyAha-sve'Gga cetyeveti35 iti / evaM ca svAGgazabdenobhayorarthayorupasthitI kRtrimA- ! iha cakAreNava karmaNyasati cetyasyApi saMgraha ityubhayoH phala'kRtrimayoH kRtrime kAryasaMpratyayaH iti nyAyena * rUDhi- pradarzanAyogyuktameva / pratyudAharaNamAha-vitapati pRthivIM ryogAd balIyasI - iti nyAyena vA svAGgapadena pAri. saviteti- atra pRthivyAH karmatvena karmaNyasatItyasya pratyu- 76 bhASikasvAGgasyaiva grahaNaM syAt, tanmA bhUdityasamastarUpeNa dAraNatvaM, tasyAzcAGgatvAbhAve 'anaGgaM' ityasyApi pratyu'sve'ne' ityabhihitamiti / / 3. 3.86 / / dAharaNatvam / prayogArthamAha- santApayatItyarthaH itisvakIyenAtapena tasyA jalaM sshossyossnniikrotiityrthH| ma
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNote [pA03, sU087.85] kevalaM tApa evArthe'sya sakarmakatvamapi tvanyatrApIti pradarza-prApaNe vahi sakarmaka spandane tvakarmaphamiti- yathA yituM pratyudAharaNAntaramAha- uttapati ra: vahati bhAramiti prayoge vahiMsakarmaka smaranti, spandane'rthe pi sakarmakatvAdakarmakatvanibandhanasvAGgakarma- | tU tamevAkarmaka smaranti, tathA saMtApe 'tapati prathivIM savitA' katvAca svAGgakarmakatvanibandhanaM vA''tmanepadaM na bhavati / ityAdau sakarmakasyApi tapeH 'tapati sUryaH' ityAdivAkye 5 prayogArthamAha- dravIkarotItyarthaH iti- agnisaMyomena | dIpyata ityarthe'karmakatvamityarthaH / spandane vaheH prayogamudA- 45 dhanatvanAzAd dravatvamutpAdayatItyarthaH, tathA cavamAdiSvAtma- | harati- nadI bahatIti- atra vaherna karmApekSetyakarmakatvam / nepadaM vArayituM sve'Gge cetyAvazyaka miti bhaavH| nanvatrAti- arthamAha-- spandate iti- prasravatItyarthaH, atrArtha karmApekSAvyAptivAraNArthamane cetyetAvadevAstu prathivI-sUvarNayora Dra- bhAva eveti yathA, tathA dIptyAdiSvartheSu taperapIti / / 3. svAbhAvAdeva na syAdAtmanepadamiti 'sve' ityanAvazyakamiti / 3.6 10 vedatrAha- 'sve' ityeveti- svasminnaGge eva karmaNi sati aNikarmaNikkartRkANigo'smRtau 50 bhavati, na tu parakIyAGgasya karmatve ityapi vAcyamevetyarthaH / || 3.3.88.1 vyAvartyamAha-uttapati pRSThaM caitrasyeti- aGgasya pRSThasya ta0 pra0-- "prayoktRvyApAre Nig" [ 3. 4. karmatve satyapi tatra katu: svatvAbhAvAna bhavatyAtmanepadam / / 20.1 iti vakSyate, aNigavasthAyAM yat karma tadeva 'sve' ityevAstu, svakIye vastuni karmaNi sati bhavatItyarthe- NiyavasthAyAM kartA yasya so'NikUrmaNikartakaH, sasmAt, 15 'pi pradarzitapratyudAharaNeSu vyAvRttiH, uktodAharaNeSu caNigantAda ghAtorasmatI vartamAnAta kartaryAtmanepadaM bhavati / 55 pravRttiH syAdeveti 'aGge' ityeva tyajyatAmiti cedatrAha- | Arohanti hastinaM hastipakA Arohayate hastI aGga ityeveti- na svasmin yasmin kasmivid vastuni hastipakAna, Askanvayata ityarthaH, pazyanti rAjAnaM bhRtyAH, karmaNi sati bhavatyapi tu 'ane' eva svIye karmaNi satItyapi | darzayate rAjA mRtyAna mRtyairiti vA; pibanti madhu pAyakAH, svIkArya mevetyarthaH / vyAvaya'mAha- svaM suvarNamuttapatIti- pAyayate madhu pAyakAn / aNigiti kim ? Arohanti 20 atra svIye suvarNe karmaNi satyapi na bhavatyAtmanepadam, 'ane' / hastinaM istipakAH, Arohayati hastipakAna mahAmAtraH, 60 ityasyAbhAve ca tad durvArameveti bhAvaH / tapeH saMtApArthakasya / Arohayanti mahAmAtreNa hastiSakAH; prathamaNigantakamaNi phala-vyApArayovyaMdhikaraNatvena kathamakarmakatvam sakarmakAs- dvitIyaNigantakartayapi mA bhUt / gitkaraNaM kim ? gaNayati karmalakSaNaM sAmAnyata:-- gaNe gopAlakaH, gaNayate gaNo gopAlakam, iti Nijanta"phalavyApArayorekaniSThatAyAmakarmakaH / karmaNikartRkAdapi NigantAt pratiSedho mA mUt / karmeti 25 dhAtustayordhamibhede sakarmaka udaahRtH||" kim ? karaNAdeH katve mA mUta-pazyanti bhRtyAH pradIpena, 65 ityevaM riityoktmbhiyuktH| sathA ca phalasamAnAdhikaraNa-darzayati pradIpo bhatyAn / Nigiti kim ? yasyANigantasthava vyApAravAcakatvamakarmakatvam, phalavyadhikaraNabyApAravAcakatvaM karma kartA bhavati tato NigantAnmA bhUta-lunAti kedAra sakarmakatvamiti lakSaNaM phalati, tapyarthaH saMtApazca na kartari | caitraH, sUyate kedAraH svayameva, taM prayuGkte- lAvayati kevAraM kintu tadatirikta eveti phalavyadhikaraNavyApAravAcakatva | caitraH / karI prahaNaM kim ? Arohanti hastinaM hastipakAH, 30 tapeH spathameveti nAyamakarmaka iti cedatrAha- iha 'dIpyate | tAnenamArohayati mhaamaatrH| Nima iti kim ? Arohanti 70 jvalati bhAsate rocate' ityeSvartheSu tapimakarmakaM | hastinaM hastikAH, tAnArohayate hastItyaNigavasthAyAM mA smaranti iti, ayamAzaya:- santApArthe vartamAnastapi - bhUt / pratyAsattezca yasyeva dhAtoraNiyavasthA tasyaiva dhAtokarmaka iti satyam- kintu tasya dIptAdyarthAntaravRttidazAyA-NigavasthA gRhyate na dhArayantarasya, teneha na bhavati- Aruhya makarmakatvaM pUrvAcAryasammatam, dhAtUnAmarthasyAnipatatvAcca | mANo hastI cetayati pRSThaM mUtreNa / 'hastipakarAruhyamANo 35 tasya dIptyAdiSvartheSu vartamAnatvaM na nirmUlam, dhAtorarthAntara- hastI sthalamArohayati manuSyAna' ityatra tu sa dRzadhAtuprayo- 75 vRttitve akarmakatA ca ge'pi pUrvo hastipakakartR ko ruhiH parazna manuSyakalaMka iti "dhAtorantare utterdhAtvarthenopasaGgrahAt / sAdhanabhedAt kriyAbhede dhAtubhevaH / asmRtAviti kim ? .. prasiddha ravivakSAtaH karmaNo'kamikA kriyA / / " smarati vanagulma kokila:, smarayatyenaM vngulmH| iti kArikayA sviikRtaa'bhiyuktH| arthAntaravRttitve ghAto- kathaM hantyAtmAnaM, ghAtayatyAtmeti, atra hyAtmano'Ni40 rakamakatAmudAharaNena pramANayati- yathA-vahati bhAramiti | karma go NikartRtvamastIti naivam - dvAdAtmAno-zarIrAtmA- 80
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA03, sU088] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtiiyo'dhyaayH| 247 'ntarAtmA ca, tatra mevenaiva loke nityamayaM prayogaH, hatyA-NikRtakaH iti- prayojakavyApAravivakSAtaH pUrva yad vAkyaM tmAnamiti zarIrAtmano'ntarAtmano vA karmatvam. dhAtayatyA- prayujyate tadabasthAyAM tasya kriyApadasya yat karmatvenopAttaM smAnamityapi tasyaiva karmatvaM na kartRtvamiti / nanu yadi tadeva prayojakavyApAravivakSayA NigantAvasthApannasya kiyA aNikarmaNo NikartRtAyAM NiyantAvAtmatepadamiSyate tahi padasya yadi kartRtvena vivakSitaM syAt tahi prakRtasUtrapravRtti5 'zuSyanyAtape bohayaH, zoSayate bIhonAtapaH' ityAdAvadhi-viSayateti tAtparyam / aNikarmaNikkata kAditi ca NigaH karaNAve: kartRtAyAmAtmanepadaM na prApnoti,na-phalavakatR'ri ityasya vizeSaNam, Nika ca pratyaya iti tadgrahaNe tadantasya bhaviSyati / yadyevamArohayate hastI hastipakAnityAvAvapi / grahaNaM bhavatIti pUrvoktavizeSaNaviziSTANNagantAt prakRtaH tathaivAstu, satyam - kintu phalavataH karmasthakriyAcAmyatrAyaM smRtibhinne'rthe vartamAnAdAtmanepadaM bhavatIti sUtrArtha: parya vidhiH, tayAhi- 'lAvayate. kedAraH, mUSayate kanyA, kArayate vasitaH, tamAha- tasmAt NigantAda dhAtorityAdinA, 10 kaTaH gaNayate gaNaH, Arohayate hastI svayameva' ityAdI sarvatrANikarmaNikkata katAM dyotayitumaNigavasthAnirdeza udA- 60 karmasthakiyatvAt 'ekaghAtI karmakiyayakAkarmakriye"[3. haraNeSu kriyate-Arohanti hastinaM hastipakAH iti4. 46 / ityanenaivAtmanepadaM bhavati / atra ruherga jopariprAptyanukUlanyambhAvanAdi rathaH, hastipakA gajananvArohayate hastI svayamevetyamya 'Askandayate' iti | mAroda taM nyambhAvayantItyarthaH, nyambhAvana ca tasya gajasya] kilArthaH, tat kathaM karmasthakriyatA rahe:, ucyate-- yadA nIcairupavezapUrvakArohaNAnukUlatadIyapAdArpaNaziro'dhUnAnAdi - 15 nyagmAvana rtho'yaM tathA karmasthakriyatvam tathAhi- 'Arohanti | kRte tatpreraNam, iyaM ca preraNA ruherantarbhAvitA / yadA ca 65 hastinaM hastipakAH' iti nyagmavanopasarjane nyagbhAvane | gajasya zikSitatvavivakSArtha hastipakavyApAro na vivakSyate. rahivaMtate, sadvitIyasyAmavasthAyAm AruhAte hastI svaya- 'pi tu gajasyaiva tadanukUlAcaraNaM vivakSyate tadA gajasya meva' ityasyAM karmakartR viSayo vyagbhavanamAtravRttirbhavati, | prayojakatayA tayApAravAcako Nig bhavatItyayaM svayameva aya catuthyomanta tatRtIyAyAm 'AruhyamANaM prayuJjate' iti / tAnArohayate iti prayoga: paryavasyati, tamAha- Arohayate 20 hastipakavyApArapradhAnAyAM bhigantaH san 'Arohayanti hastinaM / hastI hastipakAniti- atrANigavasthAkarmaNa evaM kartRtva- 60 hastipakAH' ityasyAM zuddhArohativazyarabhavanopasarjane | miti bhavati sUtrapravRttiH / prayogArthamAha- Askandayate - nyAmAvane vartate, punayaMdA asyaiva prayojakavyApArAvivakSA ityarthaH iti- hastipakA hastina uparyAgacchanti tAstada tavA 'Arohapate hastI svayameva' ityasyAM paJcamyAmavasthAyAma nukUlAcaraNenAgamayatItyarthaH, Askandayate ityatrApyane 'Avahyate hastI svayameva' itivayambhavanalamaNasya vizeSasya naivAtmanepadam, hastiekA hastinamAskandantIti prathamakakSyA25 hastisamavetatvenopalammAt 'lAvayate kedAraH' ityAdAviva | yAmaNigavasthAyAM karmaNo hastina evAtrApi kartRtvAt / 65 karmasthakriyatvamastyeveti na kizcidamupapannam / taduktam- udAharaNAntaramavatArayati- pazyanti rAjAnaM bhatyAH "bhyambhAvanA nyagbhavana, kaho zuddha pratIyate / ityA dinA, iyamaNigavasthA karmaNaH pradarzanArtham / prakRtanyagbhAvanA nyagmavanaM, kyante'pi pratipadyate // sUtrodAharaNaM tu varzayate rAjA bhRtyAn iti- rAjA svayaavasthA paJcamImAhuNyante tAM karmakartari / meva bhRtyAnAM cAkSuSajJAnaviSayo bhavatIti pazyato bhRtyAna 30 nivRtta preraNA dhAtoHprAkRte'rthe Nigucyate ||"iti svadarzanAya prerayatIti vArthaH, atrANigavasthAkarmaNo rAjJo 70 ___ // 5 // bhigavasthAyAM kartRtvasattvAd bhavatyanenAtmanepadam, "dRzyaza0 ma0 nyAsAnusandhAnam- aNi / vAkyArthaM bhivadorAtmane"[2.2.6.] ityAtmanepadaviSayatAyAmaNikartaNAM bodhayitu padArtha vyAkhyAti-prayoktavyApAre NimityAdinA, bhRtyAnAM vikalpena karmave sati dvitIyA, tadabhAve cANiga. Nimiha virupAttaH sUtra, tatra NItyeva nirdeze lAghavaM syAditi | vasthAkartRtvamUlikA tRtIyA; tadAha- mRtyariti / punarudA35 ziSyazaGkAnirAsAya Niganirdeze vizeSasya vivakSitasya harati- pibanti madhU pAyakAH ityAdinA, pibantIti 75 bhUmikArUpeNa vAyaM Niga: paricayo dIyate, prayokta:- karmaNi | pAyakAH, pibaterNaki "Ata aiH kRau" [ 4. 3. 53.? pravRttasya prerayitavyApAre vAcye yo NigUktasUtreNa vidhAsyate AkArasyaikAre AyAdeze ca-pAyakA iti, iyaM cANigatasyaitra parigrahArthamayaM nirdeza iti bhAvaH / aNikarma- vasthA, karmaNo madhuna evAmodAdinA pAyakaprerakatve Nigi Ni kAditi padaM vigRhya vyAkhyAti- aNigavasthAyAM pAyayate madhU pAyakAniti-- atra yadyapi "calyAhArA " 40 yat karma tadeva NigavasthAyAM kartA yasya so'NikarmaH / (3.3.108.] iti sUtreNa parasmaipadaM prApta vizeSavihitatayA 80 m 4 .. .
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ 248 kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte [ pA0 3, sU0 88 ] gopAlakam iti gaNayanta gopAlakaM gaNaH prerayatIti vivakSAyAM Nigi sati aNikarmaNo gaNasya NigavasthAyAM kartRtvasattvAd bhavatyevAtmanepadam, girakaraNAbhAve ca gaNayati / prabAdhya "parimuhAyamAyasa0" [3. 3. 94. ] ityAtmanepadaM prAptameva tathApi tena phalavati kartari bhavatyAtmanepadamanena cAphala vatyapi karttarItyaphalavatkartR tve idamudAharaNam / citavatkartRtve'cittavatkartR katve codAhRtya samprati padakRtya- | gaNaM gopAlaka ityasyANyantatvAbhAvena tatra karmaNo gaNasya 5 mAha- aNigiti kimiti, tathA ca karmakartR kANigopigantAvasthAyAM kartRtvasattve'pi na syAdAtmanepadamityAha - 45 smRtAviti sUtrAkAro'stu kvacidavasthAyAM karmaNo yatra | NijantakarmaNikkartRkAvapi NigantAt pratiSedho mA kartRtvaM tasmANNigantAdityarthe'rthAdevANigi karmaNo Nigi bhUditi NijantAvasthA gaNayati gaNaM gopAlaka iti, tatra kartRtvamiti labhyeta, anyathA Nigi karmaNo Nigi kartRtvaM karmaNo gaNasya Nigi kartRtvaM yatra tAdRzANNigantAd gaNayate svasiddhameveti tatkathanasya vayathyaMmeveti 'aNig' ityasyA- gaNo gopAlakamiti prayogasthitAd gaNayateH pratiSedhaH10 bhAve'pi prakRtArthalAbhaH syAdeveti praSTurAzayaH / samAne AtmanepadApravRttirmA bhUdityarthaH / punaH zaGkate - karmeti 50 [ ekasmin ] nigi kasyacit karmasvakartRtvayoryaugapadyenA- kimiti-aNikarmeti aNigavasthAyAM karmaNa eva nigavasthAyAM siddhatve'pi dviyasthale nimantakarmaNa evAparaNigantakartRtvaM kartRtvaM yatreti viziSya kAraka vizeSanirdezo na kAryaH, kintu saMbhAvyata eveti tatra sUtrapravRttiraniSTA syAdityAha krama- sAmAnyena aNikkArakaNikkartRkAditi vaktavyamiti praSTupradarzanapUrvakam - Arohanti hastinaM hastipakAH ityA- rAzaya: tathA sati lAghavAbhAve'pi sUtrasya vyApakatvaM 15 dinA, atrANigavasthA pradarzanaM Nigdvayotpattikrama pradarzanamAtrArthaM syAditi "asati bAdhake pramANAnAM sAmAnye pakSapAtaH " 55 na tu pUrvodAhRtasthala vadaNigi karmaNo Nigi kartRtvaprati iti nyAyAnukUlyamapi syAditi tanmUlam / kevalamaNiga pAdanArthaM tasyehAnAvazyakatvAt / atraiva prayojakavyApAra-vasthAkarmaNa eva NigavasthAkartRtve sUtra pravRttiriSTA, na tu vivakSAyAM gintaprayogaM pradarzayati- Arohayati hasti kArakAntarasya tatkartRtve iti svAzayaM prakaTayati- karaNAdeH kartRtve mA bhUditi yatra karmabhinnasya aNigavasthAkArakasya karaNAdeNigavasthAyAM kartRtvavivakSA tatra sUtrapravRttirmA 60 bhUdityetadarthaM karmagrahaNaM kAryamiti bhAvaH / tAdRzasthalaM darzayati- pazyanti bhRtyAH pradIpeneti-- atrANigavasthAyAM pradIpasya karaNatvaM tasyaiva yadi prayojakatvaM vivakSitaM tadA darzayati pradIpo bhRtyAniti prayogaH, etadeva ca prakRte pratyudAharaNam, tathA cAtrANigavasthAkaraNasya pradIpasya Niga- 65 vasthAyAM kartRtvamastIti prakRtasUtrapravRttiH syAt karmagrahaNe kRte tu na bhavati pradIpasya karmatvAbhAvAt / dvitIyasya NigrahaNasya phalaM pRcchati Nigiti kimiti, tathA ca "aNikkarmakartR kANigo'smRtI" iti sUtramastu nigantAdevAtmanepadasya vidhIyamAnatvena taM pratyevANikarmaNaH kartR tvaM 70 vijJAsyate pratyAsatyeti praSTurAzayaH / pratyudAharaNasthala pradarzayati- yasyANi gantasyaiva karma kartA bhavati tato NigantAtmA bhUditi- aNimavasthAyAmeva yatra karmaNaH kartRtvaM vivakSitaM tatrANikarma kartRtvamasti tAdRzakatRkAda dhAtoH prayojakavyApAravivakSAyAM gigi kRte prakRtasUtrapravRtirmA 75 bhUdityarthaH / kvetyAha- lunAti kedAraM caitraH iti kartR patrAn mahAmAtra: iti - mahAmAtra: pradhAna hastipaka:, 20 Arohato hastipakAn sa prerayatIti vivakSAyAM pig, atra nAsti pUrvAvasthAyAM karmaNaH prakRtAvasthAyAM kartRtvamiti nAsti prakRtasUtraprAptiH / atrApi preraNArthavivakSAyAM Nigi pratyudAharaNatvamityAha- Arohayanti mahAmAtreNa hastipakA: iti - Atmana ArohayantaM mahAmAtraM hastipakAH 25 prerayantItyarthaH / atra prathamaNigavasthAyAM karmaNAM hastipakAnAM / / kartRtvamiti karmaNa: kartRtvamastIti AtmanepadaM syAt tanmA bhUdityAha - prathamaNigantakarmaNi dvitIyaNigantakartaryapi mA bhUt iti, ayamAzaya:- aNigityasyAbhAve - aNi gavasthAkarmaNo NigavasthAkartR kANNigantAd yathA''tmanepadaM 30 bhavati tathA frgavasthA karmaNo'parANigavasthAkatR tAdazAyAM mA bhUdityetadarthamaNigityasyAvazyakatvamiti / punaH pRcchati - frtkaraNaM kimiti sAmAnyena Ninirdeza evaM kAryo na tu gitvaviziSTaNinirdeza iti praSTurAzayaH yadyapi Nimiha sUtre trinidastathApi prathamopasthitatvAt pUrvaM tatphalakathana 35 syaiva prastutatvAcca tadIyagitvaviSayaka evAyaM praznaH / pratyudAharaNenottarayati-- gaNapati gaNe gopAlakaH iti - | caurAdikasya gaNayateH svArthaNyantasya prayogo'NigavasthA ! vyApAravivakSAvastheyam, yadA ca karmaNa eva kartRtvaM vivakSyate sUnArthaH, sA hyavasthA siddhAnte prakRtasUtrapravRtyanukUlaiva, saukaryAtizayadyotanArthaM tadA- lUyate kedAraH svayamevetigirakaraNAbhAve ca tasyAH prAtikUlyaM vakSyati / tataH prayo- "ekadhAtau karmakriyayaikA'karmakriye" [ 3.4.86. ] ityA40 jakavyApAravivakSAyAM Niganta prayogamAha- gaNayate gaNo | tmanepadaM kyA bhavati / atraiva prayojakavyApAravivakSAyAM- 80
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 3, sU0 88 J / lAvayati kedAraM caitraH iti - atrANigavasthAkarmakartRkAllunAteNigantAdAtmanepadaM syAt, Nigityuktau ca kedArasya functaraiNo'tra kartRtvAbhAvAnna bhavatIti 'lAvayati' iti parasmaipadameva bhavatyaphalavatkarttari NigityasyAbhAve ca 5 phalavatyaphalavati ca sarvatrAtmanepadameva syAt / nanu yathA lUyate kedAraH svayamevetyatra "ekaghAtau0" [ 3. 4. 86. ] ityAtmanepadaM bhavati tathA Arohaste hastI hastipakAn" ityatrApi tenaivAtmanepada siddhaM, yA hi pUrva 'Arohanti hastinaM hastipakA:' ityavasthAyAM karmaNi kriyA dRSTA saMveha 'Aro10 hayate hastI hastipakAn' ityatra kartari dRzyate iti lUyate kedAraH svayamevetyanena sAmyAditi cena- akarmaka kriyatvA bhAvAt, lUyate kedAraH svayamevetyatra hi karmaNa: kartRtvavivakSAyAM kriyAsafrmakA bhavati, Arohayate hastI hasti pakAnityatra ca kriyA sakamiketi bhedAt / ata eva hi 15 tatra sUtre 'akarmakriye' ityucyate, tAhazI ca kriyA yatra saukaryAtizayadyotanArthaM karmaNo'vivakSA tatraiva na tu prakRte iti tena sUtreNa prakRte AtmanepadaprAptyabhAvAt prakRtasUtrAvazyakatA'styeveti / Niga iti kimiti- dvitIyaNiggraha - NAdeva NigantAdAtmanepadamanena vidhIyata iti pratIteH punaNaMga 20 iti vyartham aNigi karma gigi kartA yasyetyukto Niganta prerayatItyarthaMvivakSAyAM na ruheNigavasthayA sambandho navA siJca teraNigavasthayeti yasyaiva dhAtoraNigavasthA tasyaiva NigavasthA nAsti, prakRtanyAya [ pratyAsattinyAya ] samAzrayaNAbhAve ca tad durvAram / kiJcakasyApi dhAtoH kArakabhedAd bhinnatvamiti bhinnakArakasthale na tasyekatvamiti tatrApi na bhavatyA 45 smanepadamityAha- hastipakerAruhyamANo hastI sthalamArohayati manuSyAn ityAdinA, hastipakA hastinamArohanti tairAhyamANo hastI manuSyAn sthalamArodayatItyaNyantAvasthAkarmaNo hastino NyantAvasthAyAM kartRtve satyapi prakRteH ruheH kartRkarmAdibhedena bhinnatvAnekatvam / svalamiti 50 ca gajapRSThasthitaM kASTAdinirmitamupavezanasthAnamucyate, tathA ca hastI sthalaM nyagbhAvayan manuSyAnArohayatIti sthalasyApi karmatayA'tra dvikarmakatvaM ruheH pUrvatra caikakarmakatvameveti sAdhanabhedena sAdhyAyAH kriyAyA bhinnatvAt tadvAcakasya dhAtorapi bhedaH spaSTa eva / tadAha- sadRzadhAtuprayoge'pi 55 pUrvo hastipakakartRko ruhiH parazca manuSyakaMka iti sAdhanabhedAt kriyAbhede dhAtubhedaH iti, ayamAzayaHpUrvatra ruheH karttA hastipakaH paratra cANyantAvasthAyAmeva manuSyANAM kartRsvam, manuSyAH sthalaM hastina cArohanti, tAn hastipakairAruhyamANo hastI prerayatIti vivakSAyAM 60 sAdhanabhedasya svaSTatvamiti tatprayuktaH paramparayA dhAtubhedo'pi / dhAtoH sAdRzya ca samAnAnupUrvIkatvamAtreNa na tu sAdhyasAdhanAdisarvAzeneti bhedo bhavatyeva / padakRtyaM pRcchati - asmRtAviti kimiti- asmRtAvityanena kiM vyAvaryamiti pRcchA / vyAvartya mAha-smarati vanagulmamityAdinA, 65 tathA ca prakRte AtmanepadApravRttaye'smRtAvityAvazyakamiti | bhAvaH / zrIsiddhahemacandra zabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / syaiva tAdRzasya saMbhava ityabhisandhiH / tatra pratyudAharaNenotaramAha - Arohanti hastinaM hastipakAH ityAdinA, ayamAzaya:- Niga ityanukto aNikarmaNikkatR kapadena mUlabhUto dhAtureva grahISyate'nyasyAnupasthiteriti yasya dhAtoraNiga25 vasthAkarma NigavasyAyAM kartA syAt tasmAdaNigantANigantAd vA AtmanepadaM bhavatIti sUtrArthe sati yathA NigantAdAtmanepadaM bhavati tathA'NigantAdapi prathamAvasthAyAmevAtmanepadaM syAditi, tadevAha - aNigavasthAyAM mA bhUditiprakRte ekadhAtorityanuktAvapi pratyAsattinyAyAdekaghAto30 revANigavasthA Nigavasthe gRhyete ityAha- pratyAsattezca yasyaiva dhAtoraNigavasthA tasyaiva dhAtoNigavasthA gRhyate, na dhAtvantarasyeti - pratyAsattiH sAmIpyam, taccopasthita parityajAnupasthitakalpane mAnAbhAvamUlakaM samI 'pasthasambandhyupasthApakam, aNigavasthayA sambandho yasya gRhI 35 tastasyaiva NigavasthAsambandho'pi grAhya iti bhAvaH / tatphalamAha-- teneha na bhavati- AruhyamANo hastI secayati pRSTha sUtreNati - matrAruhyamANo hastItyaNigavasthA, tatra karmaNo hastina evaM secane prayojaka kartRtvamityaNigi karmaNo fufy kartRtvamasti kintu bhinnadhAtusambandhIti na bhavatyA 40 tmanepadam, mUtraM pRSThaM sizvati, tamAruhyamANo hastI 246 kvacit sarvopAdhisattve'pyAtmanepadaM na dRzyate tat kathamityAzaGkate - kathaM hantyAtmAnaM, ghAtayatyAtmetiatrANigavasthAyAM karmaNa Atmano NigavasthAyAM kartRtvamiti 70 bhavati prakRtasUtraprAptiriti zaGkayiturabhiprAyaH / tameva prakaTayati- atra hyAtmano'NikarmaNo NikkattU tvamiti / prativakti- naivamiti yathA tvamimaM prayogaM pratyudAharasi tathA nAyamiti bhAvaH / vAstavika prayogasvarUpaM prakaTayati- dvAvAtmAnau zarIrAtmA'ntarAtmA 75 ceti zarIre'pi 'ahaM sthUlo'haM kRza:' ityasmAcchabdaprayogAllokikadRSTyA zarIrasyApyAtmatvam; antarAtmA ca zarIraprerakazcaitanyavizeSaH, sa ca na hananakarmatAmarhati niravayavatvAnityatvAddhanturabhAvAcca; kintu zarIrAtmaiva karma, antarAtmA cakarteti hantyAtmAnamAtmeti pUrNaH prayogaH ghAtayatyArame- 80
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ 250 kalikAla sarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte | tyAtmAnamiti karma saMbadhyata eva tathA ca ya evAtmA sfornesthAyAM karma sa eva NigavasthAyAmapItyaNikkarmaNo for kartRtvaM nAstIti na bhavati prakRtasUtraprAptiviSayatA / tadeva spayati tatra bhedenaiva loke nityamayaM prayogaH 5 iti - zarIrAtmA'ntarAtmanorbhedamAsthAyaiva hantyAtmAnamAtmA, ghAtayatyAtmAnamAtmeti prayoga iti bhAvaH / tathA ca phalitamAha - hantyAtmAnamiti zarIrAtmano'ntarAtmano vA karmatvam ghAtayatyAtmAnamiti tasyaiva karmatvaM na kartutvamiti - iti / yadyapi hantyAtmAnamAtmeti vAkye 10 zarIrAtmana evaM karmatvamucitaM tasyaiva hantyarthakarmatvasambhavAditi 'antarAtmano vA karmatvam' iti pakSAntaropanyAso na yuktastathApi vivakSAvazAt kasyacinmate zarIrAtmana eva svAtantryamiti saMbhavatpakSamAdAyAnAsthayA pakSAntaropanyAsa iti dhyeyam / dhAtayatyAtmAnamityuktayA ca pratyudAharaNatvena 15 pradarzite 'ghAtayatyAtmA' iti vAkye svayA karmopanyAso na kRtaH kintu tatra tadupanyAsa Avazyaka iti sUcayati, anyathA karmAntarasambandhe AtmanaH karmatvaM na syAt, Atmazabdena svasyaiva karmatvaM balAdAkSipyate paraM prati AtmazabdopanyAsA [ pA0 3, sU0 8 ] dAharaNe'pyAtmanepadasya siddhatvena prakRtasUtravaiyarthyaM zaGkate - yadyevamityAdinA evaM phalavatkarttari AtmanepadasyAnyathA siddhatve satoha 'Arohayate hastI ityAdAvapi tathaivAstu kimaneneti tadarthaH / AkSepaM svIkurvan samAdadhAti - satyamkintu phalavataH karmasthakriyAjJAnyatrAyaM vidhiriti 45 ayamAzaya:- aprAptaM hi zAstramarthavad bhavatIti yatrAnyena sUtreNAtmanepadaM prAptameva [ siddhameva ] tatra nAsya vidherAvazyakateti satyam, kintu yatra na prAptamAtmanepadaM tadarthatvamasya svIkriyatAm, phalavati kartari "Igita:" [ 3.3.65. ] ityanena karmasthakriye ca "ekadhAtI karmakriyayaMkA karmakriye" 50 [ 3. 4. 46 ] ityanena cAtmanepadaM siddhamiti tadviSayAdanyatra prakRtasUtreNAtmanepadaM vidheyamityaphalavatkartari kartRstha kriye ca prakRtasUtra pravRttiriti / karmasthakriyeSu tahi kenAtmanepadamiti cet ? tadevopapAdayati tathAhItyAdinA, lAvayate kedAraH svayameveti- lunAti kedAraM catra iti 55 prathamAvasthA, tatra caitrasya kartRtve'vivakSite saukaryAtizaye dyotye kedArasyaiva kartRtve- lUyate kedAraH svayameveti dvitIyAvasthA, punazca preraNAvivakSAyAM svato lUyamAnaM kedAra caMtra: prerayatItyarthe lAvayati kedAra yaMtra iti tRtIyAvasthA, tasyA ca prathamAvasthayA sahArthe sAmyam, tatazrutrasya prayoja - 60 katvAvivakSAyAM kedArasyaiva prayojakatve lAvayate kedAra: svayameveti catuthyaMvasthA, asyAzca dvitIyAvasthayA sahAyeM sAmyam, atra ca lavanakriyAyAH karmasthatvena karmasthakriyatvAt | "ekadhAto." [ 34.46. ] ityanenaivAtmanepadam asya saMbhavAt / asyAM ca sthitau ya evAtmA pUrvavAkye - [hantyA 20 tmAnamiti vAkye ] -kamaMtayopAttaH sa eva paratrApi [ ghAtayatyAtmAnamAtmeti vAkye'pi ] karmeti tasya kartRtvaM nAstIti naitatsUtra pravRttiriti paryavAsito'rthaH / kacidaNigi karma bhikArakasyApi Nigi kartRtve AtmanepadaM dRzyate tatra kathamasya sUtrasya pravRttiraNigi karmaNa eva kartRtAyAM sUtra 25 pravRttatvAditi zaGkate nanu yadi aNikarmaNo ! sUtrasya tu prAptireva nAsti, aNikkarmaNaH kartRsvAbhAvAt 65 ki tAyAmAtmanepadamiSyate tahi- 'zuSyantyAtape | aNigavasthA dvitIyAvasthA lUyate kedAraH svayameveti tatra vrIhayaH, zoSayate vrIhInAtapaH' ityAdAvadhikaraNAdeH karmaNo'bhAvAt / evaM bhUSayate kanyA ityatrApi avasthAkartR tAyAmAtmanepadaM na prApnotIti- aNigi karmaNa catuSTaya yojanIyam - bhUSayati kanyAM caitra, bhUSayate kanyA evaM Nigi kartR tAyAmAtmanepadamiSTamityasyArthasya pUrva svayameveti dvayamaNigavasthAyAM svArthikaNici tataH preraNAyAM 30 nirNItatve'pi yadIyuktiH zaGkituH siddhAntinamahamanayA Nigi- bhUSayati kanyAM caitra iti, puna: caitrasya prayojakatvaM 70 kanyAyAmAropya bhUSayate kanyA svayameveti, atrApi karmasthakriyatvena karmaNa: kartRtvavivakSayA'NikarmaNa: kartRtvaM ca nAstyeveti na prakRtasUtraprAptiH / eva- kArayate kaTa ityAdAvapi yojanIyam / yadi svavasthAtrayameva adhyAropitaprekSaNapakSamAzritya vyAkhyAyate tadA'NikkarmaNo Nigi kartRtva- 75 mastIti prakRtasUtrasya prAptirasti paraM karmastha kriyatvena paratvAt "ekadhAto." 3. 4. 46. ] ityeva pravarttate, tathAhi - lunAti kedAraM caitra iti prathamAvasthA, lAvayati kedAraM caitreNa maMtra iti dvitIyAvasthA, tataH karmaNa eva prayojakakartR svavivakSAyAM lAvayate kedAraH svayamevetyaNikkarmaNaH 80 zaGkayA svasiddhAntAt pracyAvayiSyAmItyabhimAnena adhikaraNAderityAdipadaM prakRte Atapasya karaNatvavivakSAyA api saMbhavena tatsaMgrahAya prayogAntare karaNAderapi kartRtvavivakSAyAH saMgrahAya vA / uttarayati - phalavatkartari 35 bhaviSyatIti Nigo giravena tadantAt "Igita:" [ 3. 3. 5] ityanenehAtmanepadaM na tu prakRtasUtreNeti bhAvaH / nanvAtapasya karturacetanasya kena phalena sambandha: sambhavatIti cet- kRSIvalAdikRtaM zoSaNasAmarthyAdhikyAdimUlakaM prazaMsA - dikameva tasya phalamityavehi / uktayuktayA [ kartuH phalavasva40 vivakSayA ] Arohayate hastI hastipakAnityAdiprakRtasUtro
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA03, sU0 88] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtiiyo'dhyaayH| 251 kedArasya kartRtvamastIti prakRtasUtraprAptAvapi karmasthakriyatvena | kathaM karmasthakriyatA raheriti- 'Askandayate' ityasya svayaM [ karmaNaH kedArasya lavanasambandhAt ] "ekadhAto" [ 3. tAnuparyAgamayatItyarthaH, tathA ca ruhergatyarthakatA pratIyate, 4. 46. ] ityasyApi prAptI spardhasadbhAvAt paratvAt | gatyarthAnAM ca prApyakarmakatvamiti tatra karmaNi kriyAkRtatenaivAtmanepadamiti / kakSAtrayapakSe ca aNigavasthAyAmapi | vizeSAdarzanAt kathaM karmasthakriyatvamucyate / kiJca, karmastha5 karmaNaH kriyAjanyaphalAzrayatAsiddhayartha kakRtA preraNA ! kriyatve kathaM dvitIyakakSAyAm- Arohayate hastI hastapakA- 45 dhAtvarthAntarbhUtA, tataH prayojakavyApAravivakSAyAM bhUyo'pi | | niti pUrvamudAhRtamiti karmasthakriyatve tadasaMgatiH karta stha. nivartanA [nivRttikRte preraNA ] tata ubhayorapi prerayo- | kriyatve cAnupadokta granthAsaGgatizcetyubhayata: pAzA-rajjuriti yostyAge kevalaM nirvatana [ kriyAsampattiH ] pratIyate, | zaGkArthaH / zaGkAmaGgIkRtyeva pUpiragranthasAGgatyaprakaTanA etaccAne sphuTIkariSyate / nanvArohayate hastI svayamevetya- | yAha- ucyate- yadA nyagbhAvanArtho'rtho yaM tadA karmastha10 syAmavasthAyAM [ yA ca zAbdikI caturthyavasthA prAyogikI | kriyatvamiti, ayamAzaya:- dhAtunAmaneke'rthAH, tatra ruhergatya-50 ca paJcamAvasthA bhavati, etadapyane sphuTIbhaviSyati] hastinaH | tAmAzritya pUrva dvitIyakakSAyAmArohayate hastI hastikatureva nyagbhavanaM pratIyata iti kathamatra rahe: prayojaka- | pakAnityudAhRtam, yadA tu tasya [raheH] arthAntare nyagbhAvyApArAryakasya NigaH pravRttiH prayojakatvasya nimittasya | vane vRttistadAnyagbhavana-nyambhAvanayorgAtrasaMkocAdirUpatvena nivRttatvAt nimittApAye naimittikasyApyapAyaH * iti karmaNi kriyAkRtavizeSasya darzanAt karmasthakriyatvameva 16 nyAyAditi cenna- prayojakatvasya vastuto'nivRttaH, saukaryA- tasyeti / 55 tizayadyotanArthameva hi prayojakAntaravyApAro na vivakSyate, prakRtamathaM vakSyamANa harikArikArItyA sAdhayituM prayojakatvAropaH kriyate, tAvatA vastusataH | tAmevakArika vyAkhyAsyannAha-tathAhi-Arohanti prayojakatvasya nivRttyayogAt / atra ca "Ni-snu-gyAtmane- | hastipakA iti nyagbhavanopasarjane nyagbhAvane ruhirvartate padAkarmakAt" { 3. 4. 12.] iti sUtreNa NyantebhyaH karmaH | iti- nyagbhavanaM-nIcerAtmagAtrasaMkocanaM, sadupasarjanam-. 20 kartari nica: "bhUSArtha." [ 3. 4. 63.] ityAdinA ca | akSatayA bhAsamAnaM yatra tAdRze nyagbhAvane ruhirihAstIti 60 tebhya eva tatraiva sikyayozca niSedhavidhAnamapi pramANam, bhAvaH / sarvatra sakarmakakriyAyA dviSThatvaM-kataM sthatvaM karmasthatvaM anyathA karmakartari prayojakatva nivRttI Nigo'pi nivRttiH ca, phalAMzasyAzrayaH karma, vyApArAMzasyAzrayaH kartA, tatra syAditi karmakartari NigantAnikyayoH prApti reva nAstIti nyagbhavanarUpaM phalaM nyagbhAvanA ca vyApAraH, nyagbhavanaM ca taniSedhavidhAnamanarthakameva syAt / kayaTena tu sarvatra / karmasamavetamiti karmasthakiyatvamiti kvacinyAbhavanamAtra25 nimittApAye naimittikasthApAya iti niyamo nAstItyeva- vRttitvamityAha- sa dvitIyasyAmavasthAyAm- Aruhyate 65 rItyA Nigo'nivRttiH sAdhitA, tathAhi tadgranthaH- na ca | hastI svayameva ityasyAM karmaka viSayo nyagbhavanaprayojyaprayojakabhAvanivRttI Nino [svamate gigo] nivRttiH, | mAtravRttirbhavatIti / itthaM zuddhasya ruherarthadvayaparatvaM vyAkhyAya upAyanivRttAvapyupeyAnivartanAt ! siddhazabdavyutpAdanAya hi | Nyantasthale'pi tathApratItimAha- atha catuAmiti prakRtipratyayavibhAgakalpanA AnIyate, arthasyopAdAnaM tyAgazca | prAyogikI caturthyavasthA tRtIyAyAstatraivAntarbhUtatvasvIkArAt, 30 kriyate, lokike tu vyavahAre saukaryamAtravivakSAyA lAvayate | zAbdikI tu tRtIyaveyamavasthA, ata evAha- antarbhUta- 70 kedAra iti prayujyate iti" / anena upAnivRttAvupeya- tatIyAyAmiti-- Nyante'pi nyambhAvanAnyagbhavanayoH pratIte: nivRttiriti svIkRtyApi upAyasya prayojakatvasyeha vastUto zabdazaktisvabhAvasiddhatvena yadA nyagbhavana mantarbhAvya (upana nivRttirapi tu siddhazabdavyutpAdanAya nivRttyAropamAtramiti | sarjanIkRtya ] nyambhAvanaM vivakSyate tadAsau caturthyavasthA / na tena Nigo nivRttiH zaGkanIyeti pratipAditaM bhavati / tatratya vigrahavAkyamAha- AruhyamANaM prayuJjate iti-- 35 pUrvamArohayate hastI hastiSakAniti prakRtasUtrodAharaNa| hastipakA iti zeSaH, atra cAvasthAyAM hastipakavyApArasya 75 svenopanyastam. sAmprataM ca ruheH karmasthakriyaH lunAtyAdibhiH prAdhAnya vivakSitamiti 'Agehanti hastinaM hastipakA:' samam- Arohayate hastI svayamevetyatra " ekadhAto." ityatra yo'rthaH sa evehApi / yadyapi 'Arohanti hastinaM [ 3.4. 46. ] iti sUtreNaivAtmanepadamityu kam, tatra pUrvA-1 hastipakAH' ityavasthAyAmapi tyagbhavanopasarjanaM nyagbhAvanaM paravirodha iva pratibhAtIti matvA pRcchati- nanvArohayate pratIyate, iha ca prayojaka,vyApAravAciNikasanniyogenAparApi 40 hastI svayamevetyasyAskandayate iti kilArthaH, tata preraNA pratIyeteti prathamayA'vasthayA sahAsyAbheda iti zaGkituM 80
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ 252 kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte [pA03, sU088] - - zakyate, tathApi zuddhasya karmakartRsthale dhAtvarthAntarbhUta-! tyAge ca kevalanyagbhavanapratItiriti karmakartari avasthAdvayapreraNAyAstyAga iti tyaktapreraNAMzAdeva zuddhANigiti / miti / tadevAha- "nivRttapreraNAda dhAtoH prAkRte'rthe nArthAdhikyaM zuddhadhAtoH prathamAvasthAta iti hRdayam / tade-Nigucyate" iti-nivRttapreraNAt-preraNAdvaya [dhAtvarthapreraNA tanmanasikRtyAha- zuddhArohativanyagbhavanopasarjane nya-NyarthapreraNA ca ] rahitAda dhAtoH, prAkRte- nyagbhavanarUpe'rthe 5 gbhAvane vartate iti / atha zAbdikI caturthI prAyogikI gigucyate ityarthaH, atra Nijucyate ityeva vAkyapadIya pAThaH, 45 ca paJcamImavasthAmAha-punayaMdA asyaiva prayojakavyApArA- svamatasAdhakatvenopanyAsAt 'Nigucyate' iti pAThakalpanam, vivakSA tadA 'Arohayate hastI svayameva ityasyA vAkyapadIyapAThasya tAdRzatve ca prakRtasthalIyalaghunyAsagrantho'pi paJcamyAmavasthAyAm 'Aruhyate hastI svayameva iti- pramANam, kizca tadrItyA bRhadvRttAvapi 'Nijucyate' ityeva vanyagabhavanalakSaNasya vizeSasya hastisamavetatvenopa- pATha AsIditi pratibhAti / tathAhi-tatra 'Ni jucyate' iti 10 lambhAta 'lAvayate kedAraH' [svayameveti] ityAdAviya | pratIkamupAdAyaNijiti matAntareNa svamate tu Nigeva 50 karmasthakriyatvamastyeveti na kiJcidanupapannamiti / ityuktam / / ayamarthaH- dhAtvarthAntarbhUnapreraNAMzarahitaruherNyantasya nyagbhAvanA | 1 anye tu ruhi kartR sthakriyaM manyante, tathAhi- ruhinyagbhavanopasarjanA pratipAdyA, tasyaiva yadi Nigarthaprayojaka- | gatyarthaH, upasargavazAdeva tasyAtroparigamanarUpamArohaNaM pratI vyApAro na vivakSitastadA zuddharohatenivRttapreraNasya yo'rthaH | yate, tathA ca yathA gacchati grAmaH svayameveti nahi gatAgata15 'Aruhyate hastI svayameva' ityatra pratIyate sa eva pratIyeta, grAme ArUDhAnArUDhe vA hastini kriyAkRtavizeSo dRzyate, 55 vizeSabhUtasya pratyayArthasyAvivakSayA dvitIyAvasthA'rthamAtre | yatra karmaNi kriyAkRtavizeSAdarzanaM tatra kriyAyAH katarathasvavizrAmAt / tathA ca yathA dvitIyasyAmavasthAyAM kevalaM | meva na karmasthatvamityeva prAcInAnAM siddhAntaH, tathApi nyagbhavanaM pratIyate tathA'syAmapi catuthyo zAbdikyo paJcamyA | 'nyagbhAvanA nyagbhavanaM kaho zuddhe pratIyate' ityAdipUrvaprada ca prAyogikyAmavasthAyAM pratIyata iti tatrApi nyAbhavana- | zitaharikArikArItyA prakRte ruhestadarthatvameva na gatyarthatvaM 20 mAtramarthaH / nyagbhavanarUpazca vizeSo hastini samavetaH, sadhAtUnAmanekArthatvAditi matvA'sya karmasthakriyatA vyAkhyAtA 60 ca yadyapi prakRte kartA na tu karma tathA'pi tatra kartRtvamAro-| prAcInAstu nyabhAbanA-nyambhavanayoratra pratItAvapi tadarthasya pitamAtraM na tu vAstavika, vAstavika tu tatra karmatvameveti | prayogaupAdhikatvameva, na tu dhAtvarthatvamiti na tadarthamAdAya ruhe: bhavati tasya [ ruheH karmasthakriyatvamiti mayA yat prAga karmasthakriyatA yuktati manyante / tannAsmAkamabhimatam 'lAvayate kedAraH svayameva' itivat 'Arohayate hastI svaya. zabdAt pratIyamAnasyavArthasya tadarthatvasyaucityAditi karmastha25 meva' ityuktaM tannAyu, kintu prakRtapradarzitarItyA sUpapanna- kriyatvamasya sAdhUpapannam / 65 meveti / uktamayaM harikArikayA samarthayati- taduktaM atrAyaM viveka:- 'Arohayate hastI' 'darzayate rAjA' "nyagbhAvanA nyagbhavanaM ruho zuddha pratIyate" ityA dinA, ityAdi karmapadarahitamevodAharaNam, 'smarayati vanagulmaH' zuddhe ruhI- 'Arohanti hastinaM hastipakAH' ityatra nyagbhA- iti karmapadarahitameva pratyudAharaNaM, prakRtasUtrasamAnaviSaye banA, "Aruhyate hastI svayameva' ityatra nyagbhavana pratIyate, | "NeraNau yat karma sa cet kartA'nAdhyAne' [pA0 sU0 1. 3. 30 tasyaiva [nivRttapreraNasya ] Nyante kRte'pi 'Arohayanti 7. ] iti sUtra bhASye dRzyate, tadupapattaye udAharaNa- 70 hastinam' ityatra nyagbhAvanA, Arohayate hastI svayameva' pratyudAharaNayoH kakSAtrayaM kakSAcatuSTayaM ca- adhyAropitaityatra nyagbhavanaM pratIyate / karmakartari tAM nivRttaprayojaka- preSaNapakSe avivakSitapreSaNapakSe ca kramaza: pradarzitaM dIkSivyApArAmavasthAM paJcamI prayogAvasthA [ na tu zAbdikI, tAdibhiH / svamate codAharaNa-pratyudAharaNayoH kakSAdvayameva, zabdaprakriyayA tasyAzcaturthItvasyaiva sattvAt ] prAhuH / ayaM Arohanti hastinaM hAstapakA:, ArAyata hastA hAstapakA 35 hi prayogakramaH zUddhe pUrva nyagbhavanopasarjanA nyagbhAvanA, tataH / niti rIsyodAharaNe; 'smarati vanagulma kokila:, smarayetyenaM 75 ke balaM nyagbhavanam, Nyante'tra nyagbhavanopasarjana nyagbhAvana-1 vanamulma iti- pratyuharaNe ca tathaivadarzanAt / kakSAtrayakakSApreraNam nyagbhavanapreraNaM, kevalaM nyagbhavanamiti, paJcAvasthAH / catuSTayapradarzanamUlaM ca teSAM prakRtasUtre aNau yat karmeti tatra zuddhayoH spaSTatvameva, NyantAnAM ca dhAtvarthasya nyAbhavano. | padasthAvRtyA karmapadasya kriyAparatvena, aNI-aNyantAvasthAyAM pasarjananyagbhAvanasya svAbhAvikI pratItiH, tato dhAtvartha- yat karma, yA kiyA saiva ceNyante nocyatetyarthakaraNam, 40 preruNAMzasya tyAge nyagbhavanapreraNapratItiH, NigarthapreraNAMzasya tAdRzArthakaraNAvazyakata' hastipakairAruhyamANo hastI sthala- 80
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / [pA0 3, sU0 86-60] mArohati manuSyAnityAdAvativyAptivAraNArthameva svIkRtA / svamate ca tatra kriyAbhede dhAtubhedamAsthAya yasyaiva dhAtorityA digranthena pradarzita rItyA'tivyApti vAriteti na tAdRzavyAkhyAnAvazyakateti kakSAdvayenaiva nirvAha ityalamanya5 prakriyAgaveSaNeneti saMkSepaH // 3 88. 11 pralambhe gRdhi- vaJcaH // 3.3. 89 / / ta0 pra0- gRSi vazvibhyAM NigantAbhyAM pralambhe- vazvane vartamAnAbhyAM kartaryAtmanepadaM bhavati / baTuM gardhayate, baTuM vazvayate, vipratArayatItyarthaH / pralamsa iti kim ? zvAnaM gardhayati, 10 pralobhayatItyarthaH, ahaM vazvayati, gamayatItyarthaH / Niga AtmanepadavidhAnaM sarva zrAphalavadartham // 86 // za0 ma0 vyAsAnusandhAnam- pralambhe0 pralambhanaM pralambho'tathAtvena kizcidupanyasya pralobhanaM pratAraNaM vA / Niga iti prakRtam, taccobhayovizeSaNamiti tadantavidhinA 15 pratyayagrahaNamulakena vA tena nigantAbhyAmAbhyAM karttaryAtmanepadamityarthaH sambadyate, tadAha- gRdhi vaJcibhyAmityAdinA, gRdhirabhikAGkSArthI divAdipaThitaH, vazviH pralambhanArthazrRzadipaThitaH tasmAt NijantAt phalavati karttari siddhapyAtmanepade NigantAdaphalavatyapi kartari tadvidhAnArthaM vacanam, 20 NigantAdeva pratAraNArthaM pratItezca / udAharati- baTuM gardhayate ityAdinA, baTurgRdhyati, caitro baTuM vacayati, gRdhyanta vaJcayantaM ca prayuGkte ityarthe Nigi aphalavatyapi kartaryanenAtmanepada bhavati / prayogArthamAha- vipratArayatItyarthaH vipratAraNa hi kiJcid vastu dIyamAnatvena pradarzyApradAnam, anyathA25 bhUtasya vastuno vA prakArAntareNa pratipAdanam / anayo: zabdazaktisvabhAvAdeva vacane [ pratAraNe ] eva prayoga iti vinApi, pralambhe' iti padaM tadartha evaM bhaviSyatyAtmanepadamiti 'pralambhe' ityanAvazyakamityAha- pralambha iti kimiti, pratyudAharati- zvAnaM gardhayatIti- kimapi 30 bhojyaM vastu pradarzyAbhikAGkSAmasyotpAdayatItyarthaH atra / 253 [ bhavatyAtmanepadam asya ca sakarmakatvAt "maNigi prANi0 " 40 [ 3. 3. 107. ] ityasyAprAptau phalavati karttari bhavatyevAtmanepadam / pralambhArthAbhAvapradarzanAyobhayatra prayogArthamAhapralobhayati gamayatIti pUrvatra gRdherabhikAGkSArthasya pralobhanArthatvena sandehaH, paraM ca pralambhArthasya vazcergamanArthatvaM tu prayogasvAbhAvyAt / NigantAt phalavati karttari "Igita " 45 [ 3. 3. 95. ] ityAtmanepadasya siddhayA prakRta prakaraNasyAphalavadarthamiti- nigo gitvena tadantAt phalavati kartari nAvazyakatvamAzaGkayAha- Niga AtmanepadavidhAnaM sarvatrA"Igita:" [ 3. 3. 95. ] ityanena siddhatve'pi phalavati tadasiddhyA'nenobhayatrAtmanepadaM vidhIyata iti bhAvaH, nedaM 50 prakRtasUtramAtrasya phala pradarzanamapi tu NigantAdAtmanepadavidhAyakasyAsya prakaraNasyaiveti bodhayituM sarvatretyukti, frat yatra yatrAtmanepadaM vidhIyate tatra sarvatretyameva jJeyamiti bhAvaH / / 3 3 86 // liG- lito'bhibhave cArcAkartaryapi 55 // 3.3.90 // ta0 pra0- lIyati linAtibhyAM NigantAbhyAmarcAsaraar: pralambhe cArthe vartamAnAkartaryAtmanepadaM bhavati, bhavati / jaTAbhirAlAanavozvAntasyA kartaryasyAkAro payate, paraMzatmAnaM pUjayatItyarthaH zyeno vartikAmapalApayate, 60 abhibhavatItyarthaH kastyAmullApayate, vazvayate ityarthaH / eSviti kim ? bAlakamukhApayati, utkSipatItyarthaH / kathaM tarhyatrAstvam ? "lID-linorvA" [ 4.2 6. ] iti bhaviSyati / akartaryapIti kim ? jaTAbhirAlApyate jaTilena / GicchanAnirdezo yaujAdikanivRttyarthaH // 10 // 65 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - lIG / Niga iti prakRtam, cakAraH pralambhArthasyAtmanepadasya ca samucayArthaH, pralambhArthasya pUjAbhibhavAmyAmarthAbhyAmAtmanepadasya ca viSeyenAkAreNa saha samuccayaH / tathA ca sUtraM vyAkhyAti | pradarzyamAnena vastunA na tasya pratAraNamapi tu tadgrahaNArthameva / lIyati linAtibhyAmityAdi- lIyati: "lIc zleSaNe" 70 rucyutpAdanamiti pratAraNAbhAvAnna bhavatyAtmanepadaM phalavatyapi iti divAdipaThitaH, 'lIMz zleSaNe" iti krayAdipaThitazca kartari / yadyapi phalavati kartari Igita:" [3. 3.92. ] linAtiH, atrAcartho dhAtuvAcya eva abhibhavapralambhau iti prAptamAtmanepada tathApi ta prabAdhya "aNigi prANi tu Niganta eva pratIyete iti prayogopAdhI, tadidaM spaSTa35 kartR kAnApyANigaH " 3. 3. 107. iti parasmaipadameva viSyati prayogArthakathanAvasare, Atmanepadasya kartaryeva vidhAbhavati, 'pralambhe' ityasyAbhAve ca vizeSavihitatvAt nAt tatsanniyogaziSTamAtvamapi kartari pratyaye satyeva syAt, 75 "sAmAnyazAstrato nUnaM vizeSo balavAn bhavet / " iti nyAya- dRzyate tu karmaNi pratyaye'pIti tatsiddhaye- akarttaryapIti mAzrityAnena phalavatyaphalavati ca karttayatmanepadameva syAt / AsvavizeSaNamuktam / udAharati- jaTAbhirAlApayate zrahaM vaJcayatIti- atra Nigantatve'pi aphalavati kartari na iti pare AlIyante pUjyatvabuddhayA jaTiti zliSyante tAn |
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalikAlasarvajJazrI hemacandrasUribhagavatpraNIte [pA0 3, sU0 60-61 ] tatra jaTAbhirAlApayati bhikSuriti vAkyaprakriyA, pUjArthasya sattvAd bhaktyanenAtmanepadam / prayogArthamAhaparairAtmAnaM pUjayatItyarthaH iti - atra pUjayaterapi Nigantasyaiva prayoga:, ata eva pUjArthasya Niganta prakRti 5 vAcyatA pratIyate, anyathA parebhyaH pUjAmadhigacchatItyarthaM iti vyAkhyAyeta / yadyapyanye vaiyAkaraNAstathaiva vyAcakSate, teSAM ca mate nAsya dhAtoH pUjArthatvaM tathApi zleSasya svasmin pUjyatvabuddhaghA sambandhasya dhAtuvAcyatvasaMbhavAt prayogopAdhitvasvIkAro vRthaiveti svamate pUjAyA dhAtuvAcya10 tvenaiva svIkAra: / pUjArthe udAhRtyAbhibhavArthe udAharati zyeno vatikAmapralApayate iti - zyenaH kSudrapakSihiMsakaH pakSivizeSa: vartikA ca kSudrazakunivizeSaH, vattikA bhayAdayati, snehadrave'bhidheye vilInayatItyeva rUpaM na tu 'vilApayate' iti anye tu AtmanepadavidhAyake AtvavidhAyake ca GicchanAnirdezaM na kurvanti teSAmayamAzaya:- nigantAdAtmanepadaM vidhIyata iti NigavyavahitapUrvasyaivAttvamapi bhavati, caurA- 65 |dikastu svArthaNi jantastasmAdeva prayojakavyApAre Nig bhavati, na tu kevalAditi tatra Nigi Nico lope'pi sthAnivadbhAvena tadvayavadhAnAlliyo NigantatvaM NigavyavahitapUrvatvaM ca nAstIti na bhavatyAtmanepadaM navA parametAdRzavyAkhyAnApekSayA'nubandha vikaraNAbhyAM nirdeza evaM 60 lAghavamiti vicArya svamate tathA nirdezaH kRta iti // 3. 3. 60. // tadvihitAtmanepadAbhAve karmanimittake Atmanepade'pi pravRttiriSTezyAha- jaTAbhirAlApyate jaTilena karmaNyAramanepadenenAtvaM bhavati, tadartha makartarya pItyAvazyakamiti bhAvaH / ubhayordhAtvaMzasyaikarUpyAt sahaiva 'liya:' ityevaMrUpeNa nirdeze lAghavamanAdRtya kimiti gauravagrasto'nubandhe vikaraNena ca 45 saha nirdeza ityAzaGkAyAmAha - GicchanAnirdezo yaujAdikanivRttyarthaH iti pUrvasya Gitvena parasya ca inArUpavikaraNena nirdezo yaH kRtaH sa curAdyantargaNayujAdipaThitasya "loNa dravIkaraNe" ityasyeha grahaNaM mA bhUdityarthamiti bhAvaH, tasya cAttvamapi neSTamAtvavighAyake'pi "lID-linoH 0" 60 [ 4 2. 6 . ] iti GicchnAnirdezAt, tathA ca tasya vilAya / palIyate tAM zyeno'palApayate iti vAkyaprakriyA, atrAbhibhavasya AkramaNasya tiraskArasya vA sattvAdbhavatyAtmane 15 padam / prayogArthaM mAha- abhibhavatItyarthaH iti - abhibhavaM tadIyaM parAbhavaM tiraskAraM vA karotItyarthaH / pralambhArthe Aha- kastvAmullApayate iti kazcit pareNopanyastaM svapravartaka kaJcana viSayaM kasmaicit kathayati tadavagatyAsI tamAha- kastvAmullApayate iti yadidaM tvayoktaM tena vijJAyate - 20 ko'pi tvAM vaJcayati ko'sAviti kathaya / atra tvamullIyase, / 254 taM kazcit prerayatItyarthavivakSA, atra prakRternAsAvarthaH kintu fuganta evAsau [ pralambhArtha : ] pratIyata iti svArthaNijantena vinA prayogArthamAha-- vaJcayatItyarthaH, tasya vacanA svArthamiti phalavattvaM bodhayitumAtmanepadaprayogo na tu 25 Nigantasya pUrvasUtreNAtmanepadaM vidhAya prayogaH / anye tu vayatItyartha ityeva vyAcakSate; tatra ca vacanAyAH prayojanaM tadarthamanyArthaM veti na nizcitamiti teSAmAzayaH pratibhAti / smiGaH prayoktuH svArthe // 3. 3. 91 // bra0 pra0- prayoktuH sakAzAt yaH svArtha: smayastatra vartamAnANigantAt smayateH kartaryAtmanepadaM bhavati, asya 65 cAntasyAkAro'kartaryapi bhavati / jaTilo vismApayate / prAyo NigantayoretayoreSvevArtheSu prayoga ityarthavizeSopAdAnaM / prayoktuH svArthe iti kim ? karaNAt svArthe mA bhUta-rUpeNa vismAyayati / akartarya pItyeva - vismApanam / GinirdezAd yapi na bhavati seSmAyayati // 61 // vyarthamiti zaGkate - eSviti kimiti, pratyudAharati30 bAlakamullApayati atrebhyo'thantirasya fadedrara bhavatyAtmanepadam / prayogArthamAha- utkSipatItyarthaH itiza0 ma0 nyAsAnusandhAnam - smiGH / Niga 70 tathA cArthAntare'pi NigantayoranayoH prayoga iti prakRtA- | iti prakRtam / svArtha ityatra svapadamupasthitaM dhAtumeva parArthebhyo'nyatrAtmanepadavAraNArthamarthavizeSopAdAnamAvazyakamiti / mRzati tathA ca prayoktuH- prayojakAt karturhetubhUtAd yadi bhAvaH / nanu yadi AtmanepadamarthavizeSanibandhanaM tahyatvamapi / dhAtvarthasya smayasyotpattiH syAt tadaivatenAtmanepadamAtvaM ca 35 tathaiveti tadarthAbhAvAt kathamAttvaM vihitamiti zaGkate - | bhavati / 'AzvAkarttaryapi ' iti pUrvasUtrAtu sambadhyata evetyAhakathaM tarhyatrAttvamiti / uttarayati - "lIr3a-linorvA" asya cAntasyAkAro'karttaryapIti / udAharati- jaTilo 75 [ 4. 2. 6. ] iti bhaviSyatIti tathA ca pakSe ullA vismApayate iti - bAlo vismayate taM jaTila prerayatnIti payatItyapi prayogaH / akartaryapIti kimiti Atmane vigrahavAkyam atra jaTilaH prayoktA, tata eva smayo na tu padasanniyogaziSTasya tasya tena sahaiva pravRttiruviteti praznA- kAraNAntarAditi bhavatyAttvamAtmanepadaM ca / zaGkate - prayoktuH 40 zayaH / nAtra tannyAyasya pravRttirapi tu vacanAnurodhenAsyai- svArthe iti kimiti ya eva smayaprayojakastata eva smayo
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddha hemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / 15 255 [pA0 3, sU0 61-62] ityavyavacchedakamiti phalasya paragAmitva vivakSayA parasmaipadamiti zatrantaprayogopa bhaviSyatyeveti 'prayoktuH svArthe' na paThanIyamiti praznAzayaH / pratyudAharaNaparyAlocanenaitat pattiriti / akarttaryapItyasyAttva sambandha Avazyaka ityAhapratIyate yatna kevalaM prayojakasakAzAdeva smayo / akataMyapItyeveti / tatphalamAha - vismApanamiti - iha bhavati nahi prayojaka eva smayotpattimUlamapi tu bhAve'naTi vidheye'pi bhavatyAttvamiti bhAva: / Ginnirdezasya 5 kArakAntaramapIti yatra kAraNAdeva smayotpattistatre- phalAntaramapyAha- GinirdezAd yaGlupi na bhavatIti- 45 tatpravRttirmA bhUdityetadarthaM prayokturityAvazyakamiti prAhaihaikasya lIyateGitvena nirdezAdanubandhanirdiSTatvena prakRtasUtrakaraNAt svArthe mA bhUditi karaNAda yatra svArthasya vidheyasyAsvasyAtmanepadasya ca lupi na pravRtti:--- smayasyopattistatra mA bhUdityarthaH / kutretyAha - rUpeNa vismApayatIti- vismayamAnaM kazcit svakIyarUpeNa karaNena 10 vismitaM karotItyarthe rUpasyaiva vismayajanakatvamiti na bhavati tatrAsya sUtrasya pravRttiriti tatra pravRttyabhAvArtha masmin sUtre 'prayoktuH svArthe' ityAvazyakamiti bhAva: : tivA zavA'nubandheta nirdiSTaM yad gaNena ca / ekasvaranimittaM ca paJcatAni na yaDlupi // " iti nyAyAditi bhAvaH / kvetyAha- seSmAyatIti- 50 smAyIti Nigantasya yaGi yaGlupi ca dvitvAdikArye kRte prakRtarUpasiddhi // / 3. 3. 61. // | nanvevaM "vismApayan vismitamAtmavRttI" iti kAlidAsaprayoge kathamAttvam ? itthaM hi tadIyaM pUrNa padyam-tamArya gRhyaM nigRhItadhenumanuSyavAcA manuvaMzaketum / vismApayan vismitamAtmavRttI sihorusattvaM nijagAda siMhaH // " iti [ raghu. 25 sarge ] putraprAptyarthaM vasiSThanidezena nandinIM 20 vane cArayato dilIpasya kSaNamAtraM dRzyAntare lagnacakSuSaH parIkSaNArthaM nandInyeva svamAyayA svopari sihAkramaNaM pradazitavatI, tAM ca tadAkrAntAM vilokya tanmAraNodyoge naSTaceSTaM dilIpa prati siMhavacanArambhavarNanamidaM kaveH / "nigRhItadhenuH siMhaH AryagRhyaM manuvaMzaketum AtmavRttI vismitaM 25 sihorusatvam taM [ dilIpa ] manuSyavAcA vismApayan nijagAda" ityanvayaH atra manuSyavAceti kathanAt karaNAdeva smaya iti prayoktuH sakAzAnna tadutpattiriti na bhAvyamAtmane padena, kizvAttve kRte tat sanniyogaziSTenAtmanepadenApi bhavitavyamiti vismApayamAna iti prayoktamucitamiti 30 prAmuktazaGkAzayaH / atrAhuH sAmpradAyikA:- vismAyayantri syeva pATho na tu vismApayanniti, pakArayakArayoH svarUpe SlpabhedAllekhaka pramAda evAyamiti teSAmAzayaH / yathAkathaM cit prakRtapAThasamAdhAnarasikA - cetthaM vyAcakSate dIkSitAdaya:- manuSyavAk prayojyakartrI vismApayate tayA siMho 35 vismApayanniti NigantANigi zatRpratyaye sati rUpamida miti, jayamAzaya:- rAjA vismayate taM manuSyavAk vismApayate, vismApayamAnAM manuSyavAcaM siMhaH prayuGkte iti manuSyavAcA siMho vismApayanniti prayogopapattiriti / tatra prathamaNigi prayoktureva smaya iti tatrAtmanepadA-ssttvayoH 40 pravRttiH, paratazca siMhasya prayojakatvavivakSAyAM Nigi kriyA bimeteSu ca // / 3. 3. 92 // ta0 pra0- prayoktuH sakAzAt svArthe vartamAnANNyantAt bibheteH kartaryAtmanepadaM bhavati, asya ca bhISAdezaH, 55 pakSe'ntasyAkArazvAkartaryapi bhavati / muNDo bhoSayate muNDo bhApayate / prayoktuH svArthe ityeva kuvikayA bhAvayati / akartarya pItayeya- bhISA, bhAvanam / tinirdezAd paGlupi ma bhavati muNDo bebhAyayati // 12 // za0 ma0 nyAsAnusandhAnam- bimete0 / jiga 60 prayoktuH svArthe JcAkartaryapIti ca sambadhyate, tathA ca sUtrArthamAha- prayoktuH sakAzAt svArthe ityAdinA / bhISAdezapakSe cAtvasya na pravRttiravakAzAbhAvAditi AdezadvayavidhAnAya vibheterityAvartanIyam ekatra sthAnaSaSThI paratra cAvayavaSaSThIti bibheteH sthAne bhIS, bibheterantasya cAttva- 65 mityarthAzrayaNAt vinApi vikalpavacanaM vidheyadvayAvakAzAya bhISAdezasya pAkSikatva paryavasyatItyAha- pakSe'ntasyAkArazvAttaryapi bhavatIti kartaryapItyasya ca bhoSAdezenApi sambandha: svIkArya eva tulyayogakSematvAt tathA codAharaNe spaSTIkariSyati / muNDo bhISayate iti- bAlo vibheti 70 bibhyataM taM muNDo bhISayate iti vAkyakrama:, bibheteH prayojakavyApAravivakSAyAM jig, prayojakAdeva ca dhAtvarthasya bhayasthotyattiriti Atmanepada bhISAdezo bhavataH / pakSe AttvAnukUlaM rUpamAha- muNDo bhApayate iti / 'prayoktuH svArthe' ityasya sambandha Avazyaka ityAha- prayoktaH svArthe ityeveti / 75 vyAvamAha- kuvikayA bhApayatIti- atra kuJcikA bhayasya karaNaM na tu prayoktrIti tato dhAtvarthasya bhayasyotpattivivakSAyAM na bhavatyAtmanepadaM navA bhoSAdezAtve bhavata iti bhAvaH / akartayaMpItyasyApyAvazyakatvamityAha- akarttarya
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ 256 kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte [pA03, sU062-63 ] potyeveti, tatphalamAha- bhISA, bhApanamiti, vibheteNi- | prayukta iti Nig, ayaM ca prayogo'bhyAsasthala eva kriyata 40 gantAd bhAve "bhISi-bhUSi0" [ 5. 3. 109. ] ityADi ityabhyAsArthe vartamAnatvAd bhavatyAtmanepadam / prayogArthavivakSite'pi bhavati bhISAdeza iti bhAvaH, bhAvapratyaye'naTi mAha- svarAdi jamasakRduccArayati-pAThayatItyarthaH vivakSite'pi ca bhavatyAttvamiti bhApanamityasya siddhiriti | iti-svara:- udAttAdiH, tadviSayako yo doSa udAttasthAne5 bhaavH| "bhiyo bhISa ca" ityeva nirdeze lAghavAda vidheye bibhete- 'nudAttasya svaritasya vA prayogaH, svaritAdisthAne'nudAttAde: riti tivanirdezagauravaM kimarthamAzritamityAzaGkAyAmAha- | prayogo vA svaradoSaH, svamate udAttAdInAmaparibhASaNAtU 45 tivanirdezAda yaGlupi na bhavatIti- ztivA zavetyAdi- | teSAM vedamAtraviSayatAyAzca "tulyasthAnAsyaprayatnaH svaH" pUrvapradarzitanyAyasAcivyena tivanirdezamavalambya vihitakArya- [1. 1. 17. ] iti sUtre mahAnyAse kathitatvAt svarAdi syAtmanepadasya bhISAdezAttvayozca yaGlupi na pravRttirbhavati | doSapadena hrasvatva-dIrghatvAdiguNaparivRttireva doSatvena grahIta 10 satyapi prayojakAd bhye| kvetyAha-muNDo bebhAyayatIti- | zakyate, evamAdipadagrAhye vyaJjanadoSe'pi sthAnaprayatna bhAyoti NigantAd yaGlupi rUpamidam, atrApi muNDa eva | parivRttikRta eva doSo grAhyaH, asakRditi abhyAsArthaspho- 50 prayojako bhayotpAdakazceti tivanirdezAbhAve sUtrapravRtti- | raNAya / atra pauna:punyasya pratIto "bhRzAbhIkSaNyAviccheda" duriti bhAvaH / / 3. 3, 92. / / [ 7. 4. 73.] iti dvitvaM kuto na bhavatItyAzaGkAyAM parakRtaM samAdhAnamAha-AtmanepadenavetyAdinA, abhyAsArthe miyyAkRgo'bhyAse / / 3.3.63 // AtmanepadaM vidhIyata iti yadarthe yasya vidhistena so'rtha 15 ta0 pra0- mithyAzagdayukto yaH kRg tasmANNigantA ucyata iti uktArthAnAmaprayoga: iti nyAyamAzritya na 55 damyAse'theM vartamAnAt kartaryAtmanepadaM bhavati / abhyAsaH : tadarthadyotanAya dviHprayogarUpaM dvirvacanaM vidhIyata iti bhAvaH / punaH punaH kriyaabhyaavRttiH| padaM mithyAkArayate, svarAdi kecidityanenAnyoktamapi samAdhAnamidamaviruddhatvAdasmAbhidoSaduSTamasakRducArayati- pAThayatItyarthaH / AtmanepadenaMva. rapi svIkRtamiti dvivacanaM na kRtamiti vRttyAzayaHpratibhAti / kriyAmyAvRtta!titatvAt AbhIkSNye dvivacanaM na bhavatIti ! laghunyAsakRtastu- "keciditi pratIkamupAdAya svamate 20 kecit| mibhyeti kim ? padaM sAdhu kArayati / kRga iti tu dvivacanaM bhavatyeva zabdazaktisvAbhAvyAt / kevalenAtmane- 60 kim ? padaM mithyA vAcayati / abhyAsa iti kim ? sakRta padenAmyAso vaktuM na zakyate, yathA bhoja bhojaM vrajatItyApadaM mithyA kArayati // 3 // | dAvAbhIkSNye Agato'pi Nam dvivacanamAkAkSatIti" za0ma0 nyAsAnusandhAnam-mizyA01 Niga itye- | ityAhuH / kintu yadi svamatametat syAt tahi dvitvaM kRtvaitAvanmAtra pUrvato'nuvartanIyaM nAnyat kiMcit tAvateva vAkyaM | vodAhRtaM syAnna ca tathodAhRtaM vRttii| laghunyAsakRtApi 25 pUrNamiti padAntarAkAGkSA'bhAva: / mithyAkRga iti samu- | "dvivacanamAkAkSatItyuktavApi 'padaM mithyA kArayate iti 65 dAyasya prakRtitvaM na dRSTamiti tadanyathA vyAcaSTe-mithyA- | prayogo jJeyaH" iti pratipAdayatA dvirvacanaM na prayUktam, zabdayukto yaH kRgiti, tathA ca mithyAyuktaH kRgiti vigraha | saMbhavati tatra lekhakapramAdo'pi, kintu rUNamo dRSTAntena na mayUravyaMsakAditvaparikalpanAt madhyamapadalopI samAsaH / ! sarvatra paunaHpunye dvitvAvazyakatA pratipAdayituM zakyA, rUNamaH anye tu mithyAzabda: sahArthe tRtIyAnta iti vyAcakSate, ! paunaHpunyAdanyatrApi vidhAnAnna niyamena tasya tadarthavAcaka30 paraM vinA sahArthazabdayoge tAdRzatRtIyAyA adarzanAtU, tvamiti dvitvaM vinA tadarthasya sAdhupratItirna syAditi tatra 70 tadarthakazabdAdhyAhAre ca gauravAd vRttyuktameva sAdhviti ! dvivacana vidhIyate, prakRtAtmanepadasya ca tava vidhAnAda pratIyate / abhyAse'rtha vartamAnAditi- NigantakRyo / vinApi dvivacanamabhyAvRttipratipAdakatvAcana dvitva vidhAnamithyopapadasya tAdRze'rthe vRttiotakavighayA na tu vAcaka- miti yujyate / raNaviSaye ca dvitvaM vinA''bhIkSNyapratA svena, tAdRzavAcakatayA prAmANikara nuktaH / abhyAsazabdArtha- tirnAstIti tatra dvitvavidhAnamAvazyakam / tathA ca "rUNam 35 mAha- abhyAsaH punaH punaH kriyAbhyAvRttiriti- asa- | cAbhIkSNye" [ 5. 4. 48. ] iti sUtrabRhadvRttI spaSTamevo- 75 kRdAvRttiramyAvRtti: pauna:punyam / padaM mithyA kArayate | ktam- "atra tavA-ruNamo hi svAdivat prakRtyarthopAdhidyotane iti-mithyeti padavizeSaNaM, tasya cAvyayatvena tata utpa- sAmarthya nAstIti AbhIkSNyAbhivyaktaye dvicanaM bhavati" nAyA avibhakta: "avyayasya" [ 3. 2. 7. 1 iti lupa, iti / prakRtAtmanepadasya ca tadadyottane sAmarthyamastIti ayaM mithyAbhUtaM padaM kazcit karoti- uccarati, tamanyaH | dvitvAkaraNAdeva vijJAyata iti na dvitvaM kRtamiti granthakRto
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 3, sU063-64] zrIsiddhahemacandrazamdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / 257 - hRdayam / kecidityanena nyAsakRdAdInAM grahaNamityapi laghu- tadarthavivakSA tatra sakRcchabdaprayoga Avazyaka iti tathA nyAsakRtaH / pANinIyAnAmapyatra viSaye etadeva matamiti | pryukte| yacca taiH svamatasAmaJjasyArthakadezenodAharaNaM sarvaspaSTIkRtaM tatvabodhinyAdau / vastutastu kiyAbhyAvRttiNi- va sthale samAdhIyate tacca zAstrakRcchalIbahirbhUtamityuktameva yato vattI- abhyAsArtha vartamAnAditi Niga- | pUrvamityalaM pallavitena / padakRtyamAha-mithyeti kimiti5 tasyaiva vizeSaNamuktam, tathA ca Atmanepadenaiva dyotitatvA- | mithyAyuktAt kRgo NigantAd yadAtmanepadaM vidhIyate tatra 45 diti avadhAraNayukta teSAM mataM na svAbhimata mityata eva / mithyAyuktatvaM vizeSaNaM nopAdeyaM, kevalAdevAbhyAsArthe vartakecidityuktam / etAvatA'tra dvitvaM svAbhimatam, 'padaM mithyA mANNigantAt kRgo vidhIyatAmAtmanepadamiti prabhAzayaH / kArayate' iti sakRt 'kArayate' ityasya lekhanaM tu ekadeze- pratyudAharati- padaM sAdhu kArayatIti- atra nAtmanepadaM nodAharaNarUpamityapi vaktuM na zakyate, anyatra dvirvacanasthale bhavati stypybhyaasaarthe| kRga iti kimiti- mithyopa10 tathodAharaNasya granthakRtazailIbahirbhUtatvAt / ata eva pratyu- padAt [ mithyAyuktAt- iti vA ] abhyAse ityeva sUtramastu, 60 dAharaNe padaM sAdhu kArayatItyAdAvapi na dvitvaM prayuktam, yadyapi tAdRzasUtrakaraNe lAghavAbhAvastathApi sUtrasya bahuyadi hi AtmanepadamevAbhyAsArthadyotakaM syAt tahi tadabhAve viSayatA sidhyatItyeva phalamiti praSTurAzayaH / kRgo'nyatadarthadyotanAyAtra dvitvaM kRtaM syAt, na ca tatra nAstyevA- prakRtemithyAyuktAdAtmanepadaM neSTaM tadvAraNAyAvazyakaM kRga bhyAsArtha iti vAcyama, tathA sati pratyudAharaNe dvayana- iti kathanamityAha pratyudAharaNadvArA- padaM mithyA vAca15 vaikalyaM syAditi mithyAgrahaNaprayojanapradarzanAya tanna samartha : yatIti- vaceNigantAdevamarthe abhyAsArtha ] vartamAnA- 55 syAt kimithyApadAbhAvaprayukta AtmanepadAbhAva utA- | dapi na bhavatyAtmanepadamiti bhAvaH / abhyAsa iti kimibhyAsArthAbhAvaprayukta iti nirNayAbhAve pratyudAharaNAsaMgate: ! ti- abhyAsArthe vidhAnAbhAvAt prakRtivizeSaNatvenAbhyAse spaSTatvAt / etena laghutyAsadbhiH 'padaM mithyA kArayate' iti na kArya sAmAnyenAbhyAse'nabhyAse vA vartamAnAd ityatra dvitvAvazyakatAsamarthanAya keciditirItyA pradarzita- / vidhemAtmanepadamiti praznAzayaH / pratyudAharati-sakRta padaM 2) matasya khaNDanAya yaduktam- "tadapare na mRSyati, yata eva- mithyA kArayati iti- atra sakRtpadasAnidhyAdabhyAsArthA- 60 mabhyupagamyamAne'bhyAse dyotakasyAtmanepadasyAbhAve padaM sAdhu bhAva: spaSTa iti tatrAtmanepadaM na bhavati, sUtre tadabhAve ca kArayatItyAdipratyudAharaNeSu kasmAnna bhavati, na cAbhyAso ! syAdeveti tadvAraNAyAvazyakamabhyAse iti iti bhAvaH nAstIti vAcyaM, dvayaGgavaikalyaprasaGgAt, tasmAdyadekadezene- | 1 3. 3. 93. / tyUktaM sa eva pakSonyAyyaH" iti tadapi pratyuktaM bhavati, yato (-'yamA-''yasa-pA-dhe-bada-yasa-damA-da-ruca25 nAtmanepadasyAbhyAsArthe vidhAnamiti svamatamapi tu parama nRtaH phalavati / / 3. 3. 14 // 66 tatvena taduktam, svamate tu prakRtereva tAdRze'rthe [abhyAsArtha ] / ta0 pra0- phalavatIti bhUmnyatizAyane vA matuH, tena vRttiH, yatkiJcitpratyayasamabhivyAhAreNa ca tatpratItiH / yatrata kiyAyAH pradhAnaM phalamodanAdi yadarthamiyamArabhyate cana tatpratItiriSTA tatra sakRt padaM prayujyate, yathA- | tadati kartari vivakSite paripUrvAnmaherAipUrvAbhyAM pami abhyAsa iti kim ? sakRta padaM mithyA kArayatIti pratyu- yasibhyAM- pibati-dhe-yava-vasati-damA-zva-ruca-nRtibhyazna 30 dAharaNe / yazcAtmanepadasyaiva dyotakatva svIkriyate tairapi / NigantebhyaH kartaryAtmanepadaM bhavati / parimohayate caitram, '70 tAdRze'rthe tasya vidhAnaM na svIkriyata iti prakRtereda tdrthe| AyAmayate sarpam, AyAsayate maitrm| pAyayate baTuma, vRttiH srvsmmtaa| tatazca tadarthavRtteH prakRteryaH kazcit | dhApayate zizum, vAdayate zizuma, vAsayate pAntham, damayatepratyayaH, AtmanepadaM vA parasmaipadaM vA''gacchet tasya sarvasya | cam, Adayate catreNa, adenecchantyanye- Avayati catreNa, tadarthadyotakatA svIkAryA' syAt, ityAtmanepadAbhAve'pi rocayate maMtrama, nartayate naTam / pibatyattidhAtUnAmAhA35 tadarthapratItiH padaM sAdhu kArayatItyAdau bhavati, yatra ca na | rArthatvAdaudAsInyanivRttyarthatAyAmakarmakatvAza nRtezcalanArtha-75 tatpratItiriSTA tatra sakRt padaM prayujyate, anyathA tatprayogo- | svAca zeSANAM svarUpato vivakSAto vA'karmakatvAduttarAbhyAM 'pi vyartha eva syAt, sakRduccAritaH zabdaH sakRdevArthaM gama-parasmaipade prApte vacanam / 'pA'iti 'Tdhe'sAhacaryAt pibateyatIti siddhAntAt tatprayogAbhAve'gi sakRdeva kriyA pratI-grahaNam, na pAte, vadasAhacaryAca 'vasa' iti vasatena vaste yeta kimartha sakRcchabdaH pryujyet| pazyati tvAcAryoM yana- riti-pAti catro nodAste, pAlayati caitram, yaste maitrI 40 prakRterevAbhyAsArthe'tra vRttiH zabdazaktisvAbhAvyAditi yatra na
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalikAlasarvajJa zrIhemacandrasUribhagavatpraNIte [ pA0 3, sa0 64 ] as for ityapi prakRtameveti Nigantebhya eva parimuhAdibhya Atmanepadamanena vidhIyate, tadetadAha- paripUrvA nmu herityAdinA / sUtre 'pA' ityuktatvena pivatiH pAtirvA grAhya iti saMzaye Aha- pivatIti tadgrahaNe pramANaM darzayiSyatyagre / phala-parimohayate cetramiti - atra parimohanasya pradhAnaM phala 45 cittavikSepa:, tena ca parimogdhA caitraH sambandhyata evetyasti phalavasvaM kattuM stathaiva vivakSitvAt / AyAmayate sarpamitiAGpUrvAd yameNigi rUpam, sarpa Ayacchati dIrgho bhavati, taM prerayatItyarthaH, atrApi dIrghIbhavanasya kriyAphalasya sarpeNa sambandha iti bhavatyAtmanepadam / yadyapi catrasarpAdayaH samprati 50 karmatAM gatAstathApi vastutasteSAM dhAtvarthaM prati kartRtvameveti mUladhAtoreva kartuH phalavatvaM vivakSitaM na tu Nigantasya, Nigantakattu : prayojakatvena tasya dhAtvartha kartuM svAbhAvAt, yadyapi svamate "mo'pariveSaNe Nici ca" [ 3.2.26 ] iti sUtre 'apariveSaNe' ityuktatayA'tra pariveSaNa evaM hasvavidhA- 55 nAdanyatra dIrghasyaiva prayogAt tadanusAreNaivAtra 'AyAmayate' iti dIrghanirdezo lekhakapramAdAd vA / zrAyAsayate maMtramiti- maitra Ayasyati taM caitraH prerayate ityarthaH / "yasUc prayatne" iti divAdipaThito yasudhAtuH, prayatnasya kartRgAmisvameva prAdhAnyeneti phalavatkartR tvamasyApyastyeva / pAyayate 60 badumiti- baTuH pibati taM prerayatItyarthaH, pAnakriyAyAH / phalaM dravadravyasya galabilASaH saMyogaH tena ca phalena kartuH sambandhaH spaSTa eva / dhApayate zizumiti zizurdhayati, "yasyArthasya prasiddhayarthaM mArabhyante pacAdayaH / taM dhAtrI prerayatIti vivakSA, TveM dhAturapi pAnArthaH / vAdatat pradhAnaM phalaM teSAM na lAbhAdi prayojanam / / " iti / yate zizumiti- zizurvedati- 'amba !' ityAdizabdamuccA- 65 atra pacAdaya ityuttaramevakAra adhyAhArthaH yasyArthasya prasi / rathati, taM svajana: prerayati - anyazabdoccAraNe pravarttayatIdarthaM pacAkSya evAramyante na kriyAntarANi tat teSAM tyarthaH / vAsayate pAntham pAntho dinAnte kasyacid gRhe pradhAnaM phalam, lAbhAdi prayojanaM tu pradhAnaM phalaM na tasya vasati taM gRhapatirvAsyati, nivAsArthI vasatirapi phalavakiyAntareNApi saMbhavAdityanvayaH / ayamarthaH- yAM kriyAM kartRkaH / damayate'zvamiti- azvo dAmyati taM sAdI 30 vinA yo'rtho na siddhayet sa eva tasthA: kriyAyAH pradhAnaM prerayatIti vigrahaH / Adayate caitreNa atti caitraH, taM maitraH 70 phalam, pacikriyAM vinodanasya siddhirna dRSTetyodanameva prerayati, atrANigavasthAkatu kSetrasya NigavasthAyAM prAptamapi pacikriyAyA mukhyaM phalam, pakkurlAbhAdi ca kriyAntareNApi | karmatvaM "gati-bodha0 " [ 2.2.5. ] iti sUtre 'anIravAsabhavati, pAcakena yAvad vetana pacikriyArthaM labhyate tAva- / dyadi0' ityAdiparyu dAsAnna bhavatIti karttari tRtIyaiva bhavati / danyakAryakaraNa'pi labdhuM zakyata eveti lAbho na pacikriyAyAH | matAntaramAha- adeneMcchantyanye iti, pANinIyeSvetadviSaye 35 pradhAnaM phalaM bhavitumarhati / tAdRzaphalavattvaM ca vivakSA | sUtre'dergrahaNaM na dRzyate, AdayatItyeva ca sarvatra prayogo 75 dRzyate / rocayate maitramiti- maMtro rocate, tanmanya: prerayati / narttayate naTam nadI nRtyati tanmabhyaH pravarttayati / | sarvatrodAharaNeSu dhAtvartha pradhAnaphalasya kartA sambandhasya vivakSitatvena gintAvasthAyAM bhavatyAtmanepadam / za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - pari0 / atra phalavatIti kartRvizeSaNaM, taJca vyarthaM sarvatra hi kartA kriyAphalamu ddizyaiva kriyAyAM pravartate tathA ca rUDhiH- " prayojanamanuddizya na mando'pi pravartate" iti, satyAM ca kriyAyAM tatphala5 syAvazyaM kartA sambandhaH anyena kRtAyAH kriyAyAH syAnyasminnasaMbhavAditi vinApi phalavatIti kathane phalavatyeva kartari syAditi tadgrahaNasya vaiyarthyamAzaGkayAha- phalava tIti bhUmni atizAyane vA matuH, ayamAzayaH- na sambandhamAtre iha matuvihito'pi tu bhUyasi sambandhe'tizayite 10 vA sambandhe, tathA ca kriyAyAH phalena bhUyasA'nyApekSayA adhinayenAtizayena kArakAntarApekSayA'tiricyamAnatvena / vA sambandhe satyeva phalavatvamabhipretam / athavA bhUmnA prabhUtena, atizayitena sarvApekSayA pradhAnena kriyAntarAsAdhyena vA phalena yatra kartuH sambandhastAdRzasya kartuH parigrahArthaM phala15 vatItyucyata iti bodhayituM - bhUmnyatizAyane vetyuktam / / kriyAyAH phalaM dvividham- pradhAnamapradhAnaM ca yathA pacatItyAdI pravAna phalamodana sampattiH, tasyAH kriyAntareNAsAdhyatvAt apradhAnaM phalaM bhokurbhojanasampattiH, paktuH svAmiprItibhUti labho vA tatra yatra paktApradhAnena phalenaudanena sambadhyate 20 tatraiva pacate iti prayogo bhavati, na tu yatrAnyArtha pArka karoti tatra tatra ca pacatItyeva prayogaH / tadAha- tena yat kriyAyAH pradhAnaM phalamodanAdi, yadarthamiyamArabhyate tadvati kartarIti / uktaM ca hariNApi - 25 | dhInaM yatra katu rodanena phalena sambandho vivakSitastatraiva tasya phalavatvamiti tatraiva IdittvaprayuktamAtmanepadaM tataH syAtpacate iti / yatra ca pAcakAnAM lAbhAdi prayojanaM vivakSita tatra pacanti pAcakA ityAdyeveti spaSTIbhaviSyatyagrimasUtra40 vyAkhyAyAm / tadAha tadvati karttari vivakSite iti / Nigo giravena "Igita:" [ 3. 3. 95 ] ityagrima- 80 258 / !
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 hai, sU0 64-65 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / sutreNaiva phalavatkartR tAyAM saMbhavatyevAtmanepadamiti prakRtasUtrasya nAnena vizeSavihitamAtmanepadamiti bhAvaH / evaM vaste maMtrI mAzAha - pibatyatti dhedhAtUnAhArArthatvAdau na lagnaH ityatra na nagna iti kathanena dhAtornagnatAnivRttidAsInyanivRttyarthatAyAmakarmakatvAcca nRtezcalanArthatvAca / mAtraparatvenAkarmakatAM sphuTIkRtya Nigante proktasUtreNa parasmaizeSANAM svarUpato vivakSAto vA'karmakatvAduttarAbhyAM padamudAharati- vAsayati maMtramityeva bhavatIti- aniya 5 parasmaipade prApte vacanamiti, ayamAzaya:- "IgitaH " ca paratvAdasya pravRttAvubhayatrAtmanepadaM durvAramiti bhAvaH 45 ityanena sAmAnyato vidhIyamAnamAtmanepadaM prakRtadhAtUnAM // 3.3 14. / / yathAyathamAhArArthatva-calanArthatvA 'karmakatvairuttarasUtrAbhyAm IgitaH // 3. 3. 65 // ta0 pra0- IkArato gakAratazca dhAtoH phalavati kartayatminepadaM bhavati / yajoM- yajate DupacaSa- pacate / lakSayate; Dulaga-- kurute, TuDubhRguk- bisRte, 50 gacchati, corayati / phalavatItyeva- yajanti yAjakAH, kaNDUg- kaNDUyate Niganta- gamayate / Igita iti kim ? 1 / "aNi prANika kA0 [ 3. 3. 107. ] "calyAhArArtha 0" [ 3. 3. 108 ] ityetAbhyAM prAsena parasmaipadena 1) paratvAdu bAdhitaM syAditi bAdhakabAdhanArthamevAnena vizi vyAtmanepadavidhAnam / tatra pratyeka dhAtUnAM parasmaipadaprApti-lakSINanimittaM spaSTayitumAha- 'pibatyatti dvedhAtUnAmAhArArtha tvAditi pivatiH pAnArthakaH, attirbhakSaNArthaH, ve dhAturavi pAnArtha eva eSAM ca vastuta AhArArthatvenaiva parya15 vasAnamiti "calyAhArArtha0" [ 3. 3. 108. ] ityanena prAptiH / nRtergAtrivikSepArthasya calanArthatvamiti tasyApyuktasUtreNaiva parasmaipadaprAptiH, anyeSAM vas-yam-yas- dram-ruc-nameva, dhAtUnAM svabhAvAdevAkarmakatvaM vadezva vivakSAto'karmakatvamiti, athavA sarveSAmeva karmakatvaM yataH pibatyAdInAmapi svArthapari20 tyAgenodAsInya nivRttiparatve'karmakatvameva, muha-yam-yas-vasdam-ruc-nRtAM svabhAvata evAkarmakatvaM vadezva vivakSAvAditi sarvebhya etebhyaH " aNigi prANi0" [ 3. 3. 107. ] iti sUtreNa parasmaipadaM prAptamiti tatprAbadhatAyAnena viziSyAtmanepadavidhAnamAvazyakam / viziSya vidhAne hi niravakAzatvenA25 pavAdakatvAt paratvamUlakaprApte rbAdhikatvasaMbhavAt apavAdasya sarvApekSayA balavattvasya sarvasammatatvAt / pacanti pAcakAH kurvanti karmakarAH, gamayatyazvaM camakaH, nAtra svargIdanAdi pradhAnaM phalaM kartrA saMbadhyate yaca dakSiNAvetanAdi saMbadhyate, na tat kriyAyAH phalaM pradhAnamiti / grAhya tathaiva loke vyavahArAt / tathAhi - kvacidatacaitat svArthalakSaNaM phalaM sadasad vA vivakSAnibandhasadapi savivakSyate, yathA- zoSayate vrIhInAtapaH zabdaH prAk svArthamabhidhatte tato dravyam, parakarmaNyapi pravRttAH kadAcidAhuH- yajAmahe, ime pacAmahe yatnAdasmadIyamevaita- 60 diti / kacit sadapyasad vivakSyate, yathA- ime brUmaH, avacanapratiSedhaparatvena pravRttavivakSitatvAt evam- agamakaravAditi brUmo na brU mo'pazabdaH syAditi / tadAhu: 65 "kriyApravRttAvAkhyAtA, kaizvit svArthaparArthatA / asato vA satI vApi vivakSitanibandhanA // " iti / kecittu frrafonAdogito dhAtorNigarthe evaM preraNAdhyeSaNavizeSe pratividhAnanAmni vartamAnAdAtmanepadamicchanti- pacate, pAcayatItyarthaH; kezamabhu vapate, bApayatItyarthaH vedo vaidhamyaM vidhatte, vidhApayatItyarthaH ityAdi yadAhu: | atra sUtre paThitAH kecana dhAtavo dvidhA dhAtupAThe samupalabhyante tatrobhayorgrahaNamanyatarasya vA anyatarasya cet ? tatra kiM mUlamiti zaGkAyAmAha - 'pA' iti Tve-sAhacaryA 30 diti- 'TveM' dhAturapi pAnArthakaH zabdikaraNazceti tatmAhacaryAt tathA bhUtasya pibatereva grahaNaM na tu pAte rakSArthakasya / evaM 'vas' dhAturapi nivAsArthaMko svAdiH, AcchAdanArthakodAdiH, atra kasya grahaNamityatrAha - vadasAhacaryAcca basa iti vasate vasteriti vadadhAturvAdiriti tatsAhacaryAt 35 tatsadRzasya vasate nivAsArthakasyaiva grahaNaM na vasterAcchAdanAthaMsyAdAdeH / tatphalamAha- pAti caitro nodAste, pAlayati caitramiti- 'nodAste' iti kathanenaudAsinyanivRttipara tvamAtradazAyAmasyAkarmakatvamiti "aNigi prANi0" [ 3. 3. 107. ] ityasyAgre parasmaipadavidhAyakatA sphoritA, tathA 40 ca tataH [ pAte: ] Nigi pAlayatIti parasmaipadameva bhavati, 256 I "krINISva vapate dhate, minute cinute'pi ca / AptaprayogA dRzyante yeSu Nyartho'bhidhIyate // " iti / etacca zrotriyamatamityupekSyate // 65 // 55 70 za ma0 vyAsAnusandhAnam - IgitaH / Niga iti nivRttamanAkAGkSitatvAt phalavatIti cAnuvartata eva / Izva 75 g ca Igau, tAvitau yasya tasmAditi vigrahe yadyapi ekasyaiva dhAtorIgitvaM pratibhAti tathApi tathAbhUtasya dhAtoranupalambhAllakSyasaMskArAnurodhena prAptisvikarUpeNa IkAresvaM, gitvaM ca vivakSitamityAha - IkAreto gakAretazceti /
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ -260 kalikAla sarvajJatrI hemacandrasUribhagavatpraNIte [ pA0 3, sU0 65 ] | udAharati- yajoM- yajate iti- yajdhAturIkAret deva- pUjAdyarthaH, devapUjAdeH phalaM hi devaparitoSaH svargAdilAbhazva - pradhAnam, apradhAnaM ca yAjakAnAM dakSiNAdilAbha:, tatra yajamAnasya svargAdiphalabhAktUve vivakSite'nenAtmanepadaM bhavati / 5 DupacaS - pacate iti- atra 'hu-I-p' ete trayo'pyanubandhA bhinnabhinna prayojanAH, tatrekArettvenAtmanepadamAtramatrodAhAryam, pacadhAtvarthaphalamodanAdisampatti:, tena phalena yatra paktA sambaddhastatrAnenAtmanepadaM bhavati / lakSIN- lakSayate iti - "lakSIN darzanA'GkanayoH" iti curAdI paThyate tatra yatra 10 darzanamaGkanaM svArthamAcaryate tatra darzanaphalasya jJAnasya, aGkanaphalasya paricayasya kartrA sambandhastatrAtmanepadaM bhavati / IkAreta udAhRtya gakAreta udAhartumAha- DukRg- kurute iti- utpAdanArthaH kRg gakAret, tatra kriyAphala kAryotpatti yadi kartR sambaddhA tadA''tmanepadamanena bhavati / duDubhraMgk15 bibhRte iti - atra catvAro'nubandhAH prAptisvika prayojanAH, prakRte givanibandhanamAtmanepadamAtra mudAhAryam, birbhAta dharaNArtha: poSaNArthazva juhotyAdiH, vAraNapoSaNaphalaM yadA kartrA sambaddhaM tadA''tmanepadamanyathA parasmaipadam / kaNDUg- kaNDUyate iti- yatrAtmano gAtravigharSaNam, AtmArthaM vA gavAdergAtra20 vigharSaNaM tatrAtmanepadaM bhavati / Nigpratyaye'pi gakAra it, fugantasyApi ca dhAtutvaM kriyAvAcakatvanibandhanam, tatazca pAtogitvaM bhavatIti yatra preraNAviSayIbhUtagamadhAtvartha sthAnAntaraprAsirUpaphalena kartuH sambandhastatrAtmanepadam, gatizcalanAdbhitreti na "calyAhAra0" [ 3.3. 108 ] iti 25 parasmaipadam / padakRtyamAha - Igita iti kimiti - pUrvasUtre vyAvartyamAha - yajanti yAjakAH ityAdinA, yAjakA dakSiNAdiprAptiphalena yajJe pravarttamAnA yajanti- yajJaM kuvantIti tadarthaH, atra yajJasya pradhAnaM phalaM svargastena ca na yAjakAnAM sambandha iti pradhAnaphalavatkartuM rabhAvAdiha parasmaipadameva bhavati nAtmanepadamiti, phalavatItyasya sambandhAbhAve taddu- 45 vAram / evaM pacanti pAcakAH iti- pAcakA:- bhRti| prAtikAmanayA pAke niyuktA na tatphalenaudanena sambaddhatvena vivakSitA iti phalavatkartu rabhAvAdihApi parasmaipadameva bhavati satyapIdittve / gitaM pratyudAharati- kurvanti karmakarAH karmakarA bhRtidAnena karmaNi niyuktAH kurvanti, yatra kArye niyu- 50 ktAstat sampAdayantIti prayogArthaH, atra dhAtvartha pradhAnaphalena kAryeNa na teSAM sambandho'pi tu bhRtimAtreNeti na bhavatyAtmanepadam / kevalAn dhAtUn pratyudAhRtya pratyayAnta gitaM dhAtuM pratyudAharati- gamayatyazvaM damakaH iti - damako'zikSitasyAzvasya dayitA- damanapUrvaka tattadvativizeSazikSakaH, azvaM 55 samayati- gatyarthaM prerayatIti prayogArtha:, atra damako'pi azvasvAmistrIkRtasya pArizramikarUpaphalasyaiva svAmI na tu tasyAzvagatyA kimapi sthAnAntaraprAptyAdiphalamIzitavyamiti na bhavati tasya phalavattvamiti tatkartRkAd gamayaternAtmanepadam / pratyudAharaNeSu kartuH phalavattvAbhAvaM saMgamayati- 60 nAtra svargIdanAdi pradhAnaM phalamiti yajanti yAjakA ityatra svargaH pradhAnaM phalam, pacanti pAcakA ityatrodanaM pradhAnaM phalam kurvanti karmakarA ityAdI kRSyAdikArya pradhAnaM phalamAdipadagrAhyam tacca kartrA yAjakAdinA na samba dhyate - svatvena nAnveti / nanu dakSiNA vetanAdiprAptirUpaM 65 phalaM tu tatrApi yAjakAdirUpe kartari sambadhyata evetyastyeva phalavatkartRtvaM tatrApIti cedAha - yaca dakSiNA vetanAdi sambadhyate na tat kriyAyAH pradhAnaM phalamiti - yajanti yAjakA ityatra dakSiNA, pacanti pAcakA ityatra vetanam, kurvanti karmakarA ityatra bhRtirityAdipadagrAhyaM yathAyogaM phalaM 70 yat teSu sthaleSu kartR sambaddhamasti tatra pradhAnaM phalamapi gauNamiti bhUmni anizAyane vA matvantena phalavacchabdena teSAM na grahaNam, pradhAnaM phalaM cetarakriyAsAdhyatve sati tatkriyAmAtrasAdhyam, tathAbhUta ca dakSiNAdi nAsti kAryAntareNApi tallAbhasya saMbhavAt / idaM ca phalaM na vastuta eva 75 kartari vidyamAnameva Atmanepadopayogi, api tu vastuto'vidyamAnamapi kartR sambaddhatvena vivakSitaM cet tadA bhavitavyamAtmanepadenetyAha- taccetat svArthalakSaNaM phalaM sadasad ar vivakSAnibandhanameva grAhyamiti- atra svapadena kriyAvAcakasya AtmanepadaprakRtibhUtasya dhAtorgrahaNam uta kartuM riti 80 yat phalavatItyuktam, tasya pRthageva yogaH kartavyaH pUrvasUtre ca tat NigataistaiH saha sambaddham, yogavibhAgasAmarthyAcca pRthagArabdhe phalavatIti yoge giga ityasyAsaMbandhAt sAmAnyata eva sarvasmAd dhAtoH phalavati kartari vivakSite AtmanepadaM 30 vidhIyatAm, "IgitaH" iti viziSya IkAreto gitazva phalavati kartaryAtmanepadavidhAnamanarthakamiti praSTurAzayaH / sAmA nyena phalavati karttari AtmanepadavidhAne'vyAptidoSAbhAve'yativyAptiH syAdityAha- gacchati, corayatIti gacchate rapi kriyAphalasyottaradezasaMyogasya kartRgAmitvena vivakSaNe 35 AtmanepadaM syAdiSyate tu naiva, evaM svArtha NijantAccurerapi phalavati kartari vivakSite tat syAt IMgita iti kathane tu na bhavati / yadyapi anyaH svArthaNijantAncurAderapi kartRgAmini kriyAphale [ phalavati karttari ] AtmanepadamiSyata eva paraM svamate neSyata iti pratyudAharaNasaMbhavo'styeva / 40 phalavatItyasya sambandha Avazyaka ityAha- phalavatItyeveti /
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 3, sU065] zrIsiddhahemacandrazamdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / ceducyate- katareva grahaNasyaucityam, yataH svapadena dhAto. parasparaM visaMbAdaH, tasya cehAprAkaraNikatvena nAstyUpanyAgrahaNe na tadarthatva svargAdeH sambhavati, katu grahaNe ca tenArtha- sAvazyakatA, kevalamatrAtmanepadaM zabde kartari asadapi phalanIyatvaM svargAderupapadyate, evaM ca svasya- kartu:, arthaH-- vattvaM vivakSAvazAt rAdiva mattvA prayuktamityetAvadarthamasya arthanIyaH, tadeva lakSaNaM-svarUpaM yasya tAdRzaM phala-svargAdi, | vaakysyopnyaasH| vyavahArAntaramapi vivakSAdhInamudAharati5 sat- svArthanIyatvena vidyamAnaM, vastuta: svetArthyamAnam, | parakarmaNyapi pravRttAH kadAcidAhuH- yajAmahe ime 45 asat- tAhazatvenAvidyamAnaM vA, vivakSAnibandhanaM-vivakSA- pacAmahe iti- parArthamapi yAgaM pAkaM vA kurvanta evaM vyavamAtrameva nibandhanaM- nimittaM yatra tAdRzameva grAhyam, yatrArtha- haranti AtmanepadaprayogAmiti, tacca svasmin phalavatvamAnIyatvenAsadapi sattvena vivakSyate tatra kartuH phalavattvaM vyava- ropyeva / na cAsti teSAM pradhAnena phalena svargAdanAdinA hiyate, yatra ca sadapi arthanIyatvena na vivakSyate tatra kartu: sambandho vAstavika iti vivakSAnibandhana eva sa sviikaaryH| 10 phalavattvaM na vyavaliyata iti bhAvaH / atra mUlamAha- tathaiva tathA vyavahAre teSAM manasi sthitaM hetumAha- yatnAdasma-50 loke vyavahArAditi-- loke sato'pyavivakSAvazAdasattvama- | dIyamevaitaditi- yato vayaM svargAdisiddhayarthaM yasnaM kurmastasato'pi vivakSAvazAt sattvaM vyavahriyate, zAstramapi loka-to'smadIyameva svargAdi phalamiti tadAzayaH / itthaM vacidaprasiddhaziSTavyavahAramevAnuvidhatte na kiMcinnutanaM zAsti, sato'pi sadvivakSA prAmANikavAkya-laukikavyavahArAdinA tathA coktArthe tAdRzo lokavyavahAra eva mUlamiti bhAvaH / pramANayitvA kvacit satopyasadvivakSAmudAhartumAha- kvacita 15 tameva vyavahAra pradarzayati-tathAhItyAdinA, cidasadapi sadapyasada vivakSyate iti- kvacit sthale kartari sadapi 66 sada vivakSyate avidyamAnamapi kartari phalavasvaM vidyamAna- phalavattvamasadrUpeNa vaktumiSyate / ke tyAha- yathA-ime bramaH tayA vivakSyate iti tadarthaH, kotyAha- yathA zoSayate iti- atra vacanaphalasya svAzayaprakAzanasya svena sambandhe zrIhInAtapaH iti- atra zoSaNakartA AtapaH, sa yadyapi | satyapi parasmaipadameva prayujyate, na phalavakartRtvanibandhanamA acetanatvena kriyAphalabhAga na bhavituM yuktastathApi takriyA- tmanepadam / etadupapAdanAya kAraNamAha- avacanapratiSedha20 yAmAtmanepadaM prayujyata iti tatkataMri asadapi phalavattvaM | paratvena pravRttervakSyamANatvAditi- nAtra vaktuH svAzaya- 60 sadiva vivakSyata ityAyAti / tathA ca Atape vrIhizoSaNa- | prakAzanArtha pravRttirapi tu ahaM kicinna vacmIti na vijJeyajanyaM kiM phalaM bhavitumahaMtIti cet pRcchaya ta, tahi tadIya- | mityetAvanmAtrabodhanAya pravRttiriti tAdRzena phalena nAtmanaH tIvrataratvAdirUpA prazaMsava, sA ca yadyapi na zoSayateH | sambandha iti nAtmanepadamiti bhAvaH / atra bhASyakRto vAkya pradhAnaM phalaM tathApi tadiha pradhAnatvena vivakSitamityavadhAta- | mapi samarthakatvenopanyasyati- evam- 'agamakatvAditi 25 vyam / udAharaNAntaramAha- zabdaH prAk svArthamabhidhatte bamo, na bamo'pazabdaH syAditi' iti- "samarthaH pada- 65 tato vyamiti idaM zabdArthanirNayaparagranthasthaM kvacitkaM | vidhiH" [pA0 sU0 2.1.1. ] iti sUtre 'savizeSANAM vRttirna vAkyam paJcakaM nAmArthaH svArtha-dravya-liGga-saMkhyA-kArakANi, vRttasya ca vizeSaNayogona' ityetasyArthasya devadattasya gurutatra nAmnA ko'rthaH pUrvaM kazca pazcAdabhidhIyata iti vicAra- | kulamityAdisthale vyabhicAre zaGkite etAdRzasthale gamaka prastAve Aha- zabdaH prAk svArthamityAdi, svArtha:- pravRtti-tvAt- samAsena vivakSitArthasya bodhanAt vRttirbhavati, 30 nimittaM gotvAdi jAtirUpam, gavAdayo hi zabdAH prathama | Rddhasya rAjJaH puruSa ityAdI ca vRttinaM bhavatIti siddhA- 70 gotvamupasthApayanti pazcAt tadviziSTaM dravyaM sAsnAdimatpiNDa- tinA kathite tatra hetukathanAvasare etaduktaMbhASyakRtA- agamarUpAM prAtisvikagavAdivyaktim, gotvAvacchinne hi gavAdInAM | katvAditi bamona bramo'pazabda: syAditi / Rddhasya rAjazaktiH, tatra vyaktInAmAnantyAdekasyAM vyaktI zaktigrahe'nya- | pUruSa ityAdisthale samAsena vAkyArthAnabhidhAnAdeva samAso syAM zaktigrahAbhAvAt tadvayaktibodho na syAda, sakalavyaktiSu na bhavati kintu samAse sati apazabdaH syAditi hetoH 35 ca zaktima hasyAsaMbhava:, ekatrakadA sakalavyaktInAmanantadeza- samAso na bhavatIti nAsmAkaM kathanamiti tadAzayaH / atra 75 kAlavyavahitAnAmupasthatyasambhavAda, tathA ca kevalaM jAtAdeva | 'Dramo' 'na bramaH' iti parasmaipadaM yat prayuktaM tadapi sataH zaktivyaktibodhastu avinAbhAvamUlayA lakSaNayeti mImAM- phalavasvasyAvivakSayaveti bhAvaH / tatra sAmpradAyikavacanaM sakAH / jAti-vyaktyorubhayoreva zaktivyaktInAmAnantye'pi pramANayati jAtyA sAmAnyapratyAsattyA sakalagoSu zaktigrahasambhavAna kriyApravRttAvAkhyAtA kazcit svArthaparArthatA / 40 vyabhicArAdidoSa itynye| asti cAtra bahataratAntrikANAM asatI vA satI bApi vivakSitanibandhanA / / " iti / 80
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ 262 kalikAlasarvajJadhIhemacandrasuribhagavatpraNIte [pA03, sU0 95-96 ] "kazcit kriyApravRttI vivakSitanibandhanA satI vA asatI | vedaviSeyatvAbhAvAt prayojakasve eva tAtparya miti tathArthamAhavApi svArthaparArthatA AkhyAtA" itynvyH| kainidAcArya: vidhApayatItyarthaH iti, sarvatra caatmnepdenaiveshaarthprtiitiH| kriyApravRttI kriyAvAcakasya padasyArthapratipAdakatAyAM viva- svoktArthe pUrvAcAryasammatimAha- koNISva vapate dhatte kSiteti bhAvapradhAno nirdezaH, vivakSitatvaM nibandhana hetu- ityAdinA, krINISvesyasya kApayatetyarthaH, 'vapate, dhatte' itya5 yasyAM tAdRzI, satI- satvena vivakSitA, asatI- asattvena | nayoryarthatA vyAkhyAtapUrvA, 'minute' ityasya mAyayati- 45 vivakSitA vA, svArthaparArthatA- svAthaM ca parArthaM ca svArtha- prakSepayatItyarthaH, "cinute' ityasya coyayatItyarthaH, ete NyAparArthe tayorbhAvaH svArthaparArthatA, dvandvAnte zrayamANatayA bhidhAyakA AptaprayogA dRzyante iti kaarikaarthH| svamate bhAvapratyayasyobhayatrAnvayaH, svArthatA parArthatA ca svasmai ida / tadanukUlaM vacanaM kuno na vihitamiti nyUnatAzakAM pari phalaM svArtha, parasmai idaM phalaM parArtha, tattA, AkhyAtA- harati- etajjJa zrotriyamatamityupekSyate iti- idaM nAsmAkaM 10 kathitA / vivakSAnibandhanameva svasya kartaH phalavattvam, lokabhASAvyAkataNAM matamapi tu zrotriyANAM- chando'dhye-50 parasya kartRbhitrasya vA phalavatvaM bhavatIti teSAM kathanasyAzaya | taNAM tadadhyApakAnAM vA matamiti svaprayojanopayogitvAbhAiti bhAvaH / prasaGgAdaNimante'pi kacit NigarthapratIti | vAdapekSyate, na tadanuvidhAnArtha yatnaH kriyate ityarthaH / / 3. pUrvAcAryasaMmatAM ziSyabuddhivezadyArthamAha- kecita svityA- | 3 95. / / dinA, "NijitAda- aNigantAdeva, Igito dhAtoH Nigarthe 15 eva vartamAnAt- aNigantatve'pi NigarthamabhidadhAnanAt, jJo'nupasargAt // 3. 3.66 // Atmanepadamicchanti" itynvyH| tatra Nigarthameva zabdAnaraH ta0 pra0- avidyamAnopasargAjAnAteH phalavati karta- 55 paricAyayati-preraNA'dhyeSaNavizeSe pratividhAnanAmnI. / yatminepadaM bhavati / gAM jAnIte, manaM jAnIte / anupati- preraNavizeSe adhyeSaNavizeSe cA, zuddhadhAtvarthAntarbhUtAyA sargAditi kim ? svarga prajAnAti / phalavatItyeva- parasya bhaviturbhavanAnukUlAyA bhAvanAyAH zuddhapreraNarUpatvamadhyeSaNa |gAM jAnAti / akarmakAt pUrveNa siddhe sakarmakAthaM vacanam 20 rUpatvaM nAsti kintu tatsamakakSatvameveti tAM pratividhAna mityAcakSate,ata eva preraNavizeSe'dhyeSaNavizeSe iti proktam, za. ma. nyAsAnusandhAnam- jnyo0| anupasargA-60 tathA NigabhAve'pi Atmanepadenaiva tatra pratividhAnanAmA diti-nanaHprasajyapratiSedhaparatvameva svIkArya, paryudAsaparatva NigarthaH pratIyate, na tAvat pratividhAnamiti prayojaka- hi upasargabhinnAt kasmAccidapi paratve satyeva syAdAtmanepadaM, vyApArasAmAnyasya nAma kintu dhAtvarthavidhyanukUlasya kata. | tacca neSTa kevalAdeva vidhAnasyeSThatvAt / tathA cAnyapUrvakAt 25 gatavyApArasya vighAnaM- dhAtvarthotpatti prati gatamAbhimukhyena prAptireva nAsti, tena saha ghAtoH sAmarthyAbhAvAt, upasarga pravRta pratividhAnam / yadyapi vAstavikaH prayojakavyApAro- pUrvakAdasti prAptisaMbhavastasyAnena niSedhaH kriyata ityaayaati| 65 'pi dhAtvarthotpatti pratigacchati- Abhimukhyena AnukUlyena udAharati-gAM jAnIte iti-akarmakAt pUrva "jJaH" [ 3. vartate tathApi tasya kartR pravattaMnAdvArA dhAtvarthotpattyAnukUlyam, | 3.81. ] ityanenAtmanepadasya vihitatvAt sakarmakAdevAnena atra tu kartuH svayameva dhAtvarthotpattyAnukUlyamiti preraNa- vidhAnamiti sUcayituM gAmiti karmopanyastam, upasargapUrvaka80 pratividhAnayovizeSaH / ladAharati- pacate iti- atra paca- / tvAbhAvAd bhavatyanemAtmanepadam / evam- azva jAnIte dhAtvartho viklittiH, tadanukUlA vikla danA'pi katR vyApAra ityatrApi bodhyam / anupasargAditi kimiti- sAmAnyenaiva 70 rUpaMva zuddhadhAtvartha evAntarbhUtA, viklidyata eva viklityu- phalavati kartari sakarmakAdapi jJa AtmanepadaM vidhIyatAmiti tpattisaMbhavAt, tAdRzI bhAvanA yadA''vi tatvena vivakSitA prbhH| svarga prajAnAtIti- sakarmakasyopasagaMpUrvakasyeha tadA''tmanepadaM vidhIyate / tathA ca 'pacate' ityasyaiva preraNArtha- grahaNaM vArayitumAvazyakamanupasargAditi bhaavH| nanvevam-- 36 tAyAM pratividhAne vRttiH, tathA cArthamAha-pAcayatItyarthaH / 'krudhyan kulaM dhakSyati vipravahniiti / anyadudAharaNamAha- kezazmazru vapate iti- yadi ryAsyan sutastapsyati mAM samanyum / 76 katureva kezasya zmazraNazca vapana vivakSitaM tadA''tmanepada. itthaM nRpaH pUrvamavAluloce midaM bhavati, tatazca vApanameva tataH pratIyate, svato vapana- / tato'nujajJe gamanaM sutasya / / " syAnucitatvAdadarzanAca / tathA cArthamAha- vApayatItyarthaH / iti bhaTTikAvye prathamasarge sakarmakasyAnupUrvakasya 'anujajJe' 40 iti / vedo vaidhamyaM vidhatte iti- vaidhaya'sya sAkSAd ityAtmanepade rUpaM kathamuktamiti ceducyate- 'nRpa itthamavAlu
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA03, sU0 96-98] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtiiyo'dhyaayH| 263 - loce' ityekaM vAkyaM pazcAt nRpeNeti tRtIyAntatvena vipari- iSyate tu parasmaipadameveti pratyudAharaNenAha- vadatIti / 40 Namayya karmaNi prayoyeNAsya Atmanepadasya sNgteH| idaM ca phalavatItyasyApi sambandha Avazyaka ityAha- phalavatItyepacaM vizvAmitreNa yajJarakSA rAmalakSmaNo vanAya netuM yAci- veti / vyAvartyamAha- apavadati paraM svabhAvataH iti tasya dazarathasya vicAravarNanaparam / asyArtha:- yadi rAmasya kasyacidevaM svabhAva eva yadanyaM janabhapavadati- nindatIti, 6 banagamanaM mayA na svIkriyate, tahi adhyan vipravahniH- atra parApavAdena parasyaiva sambandha iti na bhavati Atmane. vizvAmitrarUpo'gniH, [ zApena ] kulaM- samastameva parivAra | padam, phalavatItyasyAbhAve ca tada dUrvAramiti ||3.3.97 // 45 dhakSyati, mayA tadgamane'numate sati, yAsyan- vanaM gamiSyana, samudADo yameragranthe // 3. 3.68 // suta:- rAmaH, samanyu-sazoka, mA-kevala mAmeba, tapsyatisaMtApayiSyati, nRpaH- dazarathaH, pUrvam, ityam, avAluloce ta0 pra0- samudAibhyaH parAda yameragranthaviSaye prayoge 10 AlocitavAn, tataH sutasya vanagamanam, anujajJe- anujJA phalavati kartaryAtmanepadaM bhavati / saMyacchate bIhIna, udyacchate tam / atra yadi 'anujajJe' ityatra kartari parokSA svIkriyate bhAram, Ayacchate vacam / samudAU iti kim ? niyacchati tahi prakRtasUtravyAkopa iti praSTurAzayaH, neyaM kartari paro- vAcam / aprantha iti kim ? vaidyazcikitsAmudyacchati, 50 kSA'pi tu karmaNIti tadanurodhena kartari tatIyA napeNati / cikitsApanthe udyama krotiityrthH| phalavatItyeva-saMyacchati kalpanIyeti samAdhAturAzayaH / phalavatItyasyApi sambandha | udyacchati, Ayacchati parasya vasam / AipUrvAdakarmakAt 15 Avazyaka ityAha-phalavatItyeveti / vyAvaya'mAha-parasya svAGgakamakAtha "Aho yama-hanaH0" [.3. 3. 86. ] iti gAM jAnAtIti- atra parakIyagavyA avekSaNaM pratIyate, siddhe'nyakarmakAyaM vacanam // 6 // tatphala ca na jAnAti karturapi tu parasyaiveti anupasargapUrvaka- | za0 ma0 nyAsAnusandhAnam- samu0 / sUtre samAhAra- 55 tve'pi na bhavatyAtmanepadam / "jJaH" [ 3. 3. 62.] itya-nirdeze'pi samAhArasya samUharUpatvena uktasarvopasargasamUhapUrva nena sAmAnyata eva [ sopasargAdanupasargAcca ] jAnAtarAtmane- kAdevAnenAtmanepadavidhAnamiti bhramavyuvAsAya vRttau itare20 padavidhAnAt tenaiva siddhe sUtramidaM vyarthamityAzaGkAyAmAha- tarayoganirdezapUrvakamAha- samudAibhyaH parAviti / granthe akarmakAt pUrveNa siddhe sakarmakAthaM vacanamiti- tatra | yameH prayogAbhAvena yamestadarthatvAbhAvena 'agranthe' iti paryusUtre "anoH karmaNyasati" [ 3. 3.81.] ityataH karmaNya- dAsasya vaiyarthaM syAditi viSayasaptamyA vyAkhyAti- agrantha-60 satItyasya sambandhAdakarmakAdeva tenAtmanepadavidhAnamiti viSaye prayoge iti, tathA ca yameyaH kazcidartho'stu saMpUrNa sakarmakAdAtmanepadavidhAnArthamidaM sUtramAvazyakamiti bhAvaH, / vAkyasya granthaviSaye prayogAbhAva eva tAtparyamityAyAti / 25 akarmakatve tu aphalavatyapi kartari tenAtmanepadamiti tatsU-| udAharati-saMyacchate vIhIniti- rAzIbhUtAn karotI asya vizeSa iti parasparaM dve apIme sUtre caritArthe iti tyarthaH, sakarmakatvenodAharaNamADo'pyaprAptaviSayatvakhyApanArtham, ' bhAvaH / / 3. 3.66. / / agre tat sphuTIbhaviSyati / udyacchate bhAramiti- utthApa- 65 yatItyarthaH / Ayacchate vakhamiti- AyataM karotItyarthaH, vado'pAt / 3.3.17 // ta0pra0- apapUrvAda badateH phalavati kartaryAtmanepadaM yayAyathamupasargatrayapUrvakatvAdAtmanepadam / samudAGa iti 30 mavati / ekAntamapavadate / apAditi kim ? badati / phala kimiti- 'yameragranthe' ityetAvadevAstu tAvatApi udAhRteSu batItyeka-apavati paraM svabhAvataH // 17 // pravRttI bAdhAbhAvAdupasargavizeSaparigraho vyartha iti bhAvaH / niyacchati vAcamiti- maunamAzrayatIti tadarthaH, atropa- 70 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam- vdo0| phalavatIti / sargAntara[ni pUrvakAnna bhavatyAtmanepadam, upasargavizeSAsambadhyate, tathA ca sUtrArthabhAha- apAda vadateriti / parigrahe ca tad durvAram / agrantha iti kimiti / grantha ekAntamapavadate iti- ekAntaH- ekAntatvAdaH, sarvasya | Siye prayogasyAnupalabdhereva ne pravRtti: syAditi tatpayu35 padArthasyaikasvabhAvatvavAdaH, tamapavadate- vAcA prativedhatI. dAso vyartha iti bhAvaH / pratyudAharati-vaidyacikitsAmudya tyarthaH, atrApAt paratvena baderAtmanepadaM bhavati / apAditi / cchatIti- cikitsAyA: kriyArUpatvena granthaviSayatvAbhAva 75 kimiti- sAmAnye va vada AtmanepadaM vidhIyatAM, tathA / eveheti nedaM pratyudAharaNaM bhavitumarhatIti zaGkAyAM prayogArthacApapUrvAdapi bhaviSyatyeveti nAvyAptiriti prsstturaashyH| | varNanena tatsamAdhAnamAha-cikitsAgranthe udyamaM karotI. apapUrvAdiva kevalAdapi phalavati kartaryAtmanepadaM syAt / tyarthaH iti- cikitsAzabdasya cikitsApratipAdake granthe
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ 264 kalikAlasavajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNote [pA03, sU018-100] 45 nirUDhA lakSaNeti bhAvaH, athavA cikitsyate anayetyarthe sarvasUtrodAharaNeSu pAkSika parasmaipadamudAharati- svaM zatru 40 cikitseti sannantAt "zaMsi-pratyayAt" [ 5. 3. 105 ] | parimohayate parimohayati vA ityAdinA / yadyapi prAptaityakArapratyayaH, granthasya puMliGgatve'pi pratyayasya syadhi- | vibhASAsthale niSedha eva zAstravidheyatAtvena pUrva parasmaipadakAre vidhAnAt strItvam, itthaM ca cikitsAmantha iti karma- syavodAharaNaM nyAyyaM, tathApi Atmanepadasya pUrvamupasthitatvena 5 dhaarysmaasH| phalavatItyasya sambandho'pi vidyata evetyAha- tasyaiva pUrvamudAharaNaM, parasmaipadasyAne vidhIyamAnatvena pazcAduphalavatItyeveti- vyAva|mAha- saMyacchati udyacchati | dAharaNamiti bodhyam / / 3. 3. 99. / / Ayacchati parasya vakhamiti-parakIyavastraviSaye saMyamAdeH pareNava sambandho na tu kati na bhavatyAtmanepadam / AG zeSAt parasmai // 3. 3. 100 / / pUrvakA pUrvamAtmanepadasya vihitatvena paunaruktyamAzaGkamAna ta0 pra0-pUrvaprakaraNenAtmanepaniyamaH kRtaH, parasmaipadaM tu aniyatamiti niyamArthamidam, upayuktAdanyaH shessH| memyo 10 pAha-prApUrvakAdakarmakAt svAGgakarmakAcca "pAGo dhAtubhyo yena vizeSaNAtmanepadamuktaM tato'nyasmAdeva dhAtoH yama-hana." iti siddhe'nyakarmakArtha vacanamiti- "AGo kartari parasmaipadaM bhavati / anubandhopasarthopapadapratyayabhedA-50 yama-hanaH sve'Gge ca" [ 3. 3.86.] iti sUtreNApUrva cAnekadhA zeSaH / anubandhazeSAta- mavati, atti, bobhavIti, kAdakakAta svAGgakarmakAJcAtmanepadaM vidhIyate, tadbhinno'sya viSaya iti svAGgabhinnakarmakArthatvamevApUrvakAd vidhAnasya dIvyati, gopAyati, paNa.yati, putrIyati, putrakAmyati, 15 phalati / samutpUrvakAt tu kuto'pi na prAptamiti sarvathaivA azvati, mantUyati / upasargazeSAta- pravizati, adhitiSThati, Agacchati, vipazyati / arthazeSAt-karoti, nayati, bdti| pUrvavidhitvameva tadviSaye, tathA ca nAMzenApi paunaruktyamiti upapadazeSAt- gRhe saMcarati, sAdhubhyaH saMprayacchati, sAdhu65 bhAva: / / 3. 3. 98. / / | parva kArayati / pratyayazeSAt-zatsyati, mumUrSati // 10 // padAntaragamye vA // 3.3.66 // za0 ma0 nyAsAnusandhAnam- zeSAta / Atmanepadata0pra0- anantarasUtrapaJcakena yadAtmanepadamukta tat | vidhiprakaraNaM parisamApya parasmaipadavidhiprakaraNaM vyAkhyAsyan 20 pavAntarAd gamye phalavati kartari vA bhavati / svaM shtr| prakaraNaparizuddhimAha-pUrvaprakaraNenAtmanepadaniyamaH kRtaH parimohayate parimohayati vA, svaM- yajJaM yajate yajati vA, iti, ayamAzaya:-Atmanepada-parasmaipadayorubhayorapi dhAtubhyaH 60 svaM kaTa kurute karoti bA, svamavaM gamayate gamayati vA, svaM sAmAnyena prAptatayA tadvighAne pUrvavAbhAvena tadvidhAyakazAstraM ziraH kaNDUyate kaNDUyati vA, svAM gAM jAnIte jAnAti niyamArthameva bhavati, ubhayorekadA vidhAnAsa bhavena kadAvA, svaM zatrumapavadate apavadati vA, svAn pIhIna saMyacchate ciduktabhyo dhAtubhyo yathoktavizeSaNaviziSTebhyaH parasmaipada 25 saMyacchati vA ten kadAciccAtmanepadaM syAdityAtmanepadasya pAkSikaprApto tadviza0ma0 nyAsAnusandhAnam-padAntara0 / 'pavAntara ziSyavidhAnasya niyamatve payaMvamAnAt "niyama: pAkSike 65 gamye' iti saptamyantaM padaM sasamyantena pUrvato'nuvRttena phalavatI- sati" iti mImAMsakAdisammatasiddhAnAt / tathA cetaH tyanena sambadhyate, AkAGkSAvazAca phalavatIti padaM bhAva. pUrvam "iDita: karttari" [ 3. 3. 22. ] ityetadArabhyotena pradhAnanirdezaparam, tathA ca kartuH phalavattve padAntaragamye vi. prakaraNenAtmanepadasya niyama: kRta:- evaMbhUte myo dhAtubhya eva 30 kalpena Atmanepadamanena bhavatIti phalati / tathA ca yena yena | kartaryAtmanepadaM nAnyebhya iti, na tu tena prakaraNena dhAtuniyamaH sUtreNa phalavatyAtmanepadaM vihitaM tasya tasya sUtrasya zeSabhUta- kRtaH- emyo dhAtubhya Atmanepadameva na parasmaipadamiti / 70 midaM satramiti paryavasyati / tadAha- anantarasatrapaJcakene- itthaM ca parasmaipadasyAniyatatvena sarvebhya eva dhAtubhyastatprAptisyAdi, pUrvaprakrAntatatsUtrAvyavahitasUtrapaJcakeneti bhAvaH, taca ! riti tadIyo'pi niyamaH kartavya iti tadarthamita: paraM sUtrapaJcakam "parimuhAyasa." [ 3. 3. 94.1 ityAramya- | prakaraNamityAha-parasmaipadaMtu aniyatamiti niyamArthamida35 tadavyavahitapUrvapaThita "samudAGgo yameragranthe" [3. 3. 98.] | miti, tathA cAnena prakaraNenApi 'ebhya eva dhAtubhyaH parasma itiparyantam / paJcAnAmapyamISAM phalavati kartaryAtmanepada | padaM nAnyebhyaH' iti niyamaH kartavya iti bhAvaH / niyamasthale 75 vidhAkatvena yatra padAntareNa- tattatsavihitAtmanepadabhinna-ca pakSadvayam - vihitAnAM niyama ityekaH, niyamya vidhAnapadena, 'svam AtmIyaM nijam' ityAdipadena, gamye-pratIya- | miti ca para: pakSaH, tatra prathame pakSe yadyapi sarvasmAd dhAto: mAne phalavati kartari kartaH phalavattve vA bhvti| tathA ca / sAmAnyasUtraH vartamAnAdisarvapratyayAnutpAdya vizeSasUtrANA