Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 3 2 3

SR No.: 008412
Original Sutra Author: Hemchandracharya
Author: Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha
Total Pages: 254
Language: Sanskrit
Classification: Book_Devnagari & Grammar
File Size: 8 MB

Page 38

बृहबृत्ति-बृहन्न्याससंवलिते
[पाद-२, सूत्र. ३७-३८]
@माह-आचार्यपुत्रः, मातुलान्तेवासीति-आचार्यमातुल- , आदेशविधौ स्थानार्थिकायाः षष्ठया एवौचित्यात् , तथा चोभशब्दयोविद्यायोनिसम्बन्धनिमित्तकत्वेऽपि ऋदन्तत्वाभावान्न | यसूत्रसम्बन्धाहेण षष्ठयन्तेनैव निर्देश उचित इति। पूर्वोत्त- 40 भवति षष्ठया अलप, ऋतामित्यस्याभावेतु तत्रापि स्यादेव। रपदयोरुभयोः प्रत्येकस्य च विद्या-योनिसम्बन्धविशेषणमिह
ऋत इत्येकवचनेनैव जातिवादेन बहूनामृदन्तानां सङ्ग्रहे | किमर्थमिति क्रमशः पच्छति-विद्यायोनिसम्बन्ध इति 5 सम्भवति बहुवचनं व्यर्थमित्याशङ्कायामाह-बहुवचनं किमिति-इह चैतत्पदग्रहणमेव व्यर्थमित्याशङ्का । व्यावर्त्यविद्यासम्बन्धनिमित्ते योनिसम्बन्धनिमित्ते इति यथा- माह भर्तृगृहमिति-भर्तुगृहस्य च न विद्यया नवा योन्या संख्यप्रतिपत्तेढुंदासार्थमिति । अयमाशय:--'विद्यायोनि- | सम्बन्धी निमित्तम् , तथा चात्र षष्ठया लुबेव भवति, 'विद्या- 45 सम्बन्धे' इति पदं लक्ष्यार्थबोधकाले विभज्यवार्थबोधकं भवति, |
योनिसम्बन्धे' इत्यस्याभावे च ऋतः सम्बन्धिन्या: षष्ठया तथा च विद्यासम्बन्धनिमित्ते योनिसम्बन्धनिमित्ते च वर्त्त
लुपोऽत्रापि निषेधः स्यात् । पूर्वपदविशेषणं किमिति
'विद्यासम्बन्धनिमित्ते योनिसम्बन्धनिमित्ते चोत्तरपदें 10 मानानां तादशे निमित्त वर्तमाने उत्तरपदे परतः षष्ठया अलबिति शाब्दबोधो भवति, तत्र यदि यथासंख्यन्यायावतारो
| इत्येवोच्यताम् ऋतां तत्सम्बन्धनिमित्ते वर्तमानत्वं विशेषणं भवेत् तहि विद्यासम्बन्धनिमित्ते वर्तमानस्य सम्बन्धिन्याः
न देयमिति भावः । व्यावर्त्यमाह-भ शिष्यः इति-शिष्यस्य 50
विद्यासम्बन्धनिमित्त वर्तमानत्वेऽपि पूर्वपदस्य भर्तुर्ने विद्याषष्ठया विद्यासम्बन्धनिमित्ते एवोत्तरपदे अलए स्यात् , योनिसम्बन्धनिमित्त वर्तमानस्य सम्बन्धिन्याः षष्ठयाश्च योनिस
सम्बन्ध निमित्तत्वं नवा योनिसम्बन्धनिमित्त त्वमिति न
| भवत्यलप, तद्विशेषणाभावे तु तत्रापि स्यादेवालप । उत्तर 15 म्बन्धनिमित्ते एवालप स्यादिति 'होतुः पुत्रः, पितुरन्तेवासी'
पदविशेषणं किमिति--भर्तृ शिष्य इत्यादिव्यावृत्त्यर्थ इत्यादी न स्यात् , पूर्वोत्तरपदयोरेकसम्बन्धनिमित्ते वर्तमान- |
पूर्वपदमेव तेन तेन सम्बन्धेन विशेष्यतामुत्तरपदं न विशेष्यता- 55 स्वाभावात् । तथा च यथासंख्यशास्त्रबाधनार्थमेव बहुवचनं
मिति भावः । व्यावय॑माह--होतृधन, पितृगृहमितिकृतम् , बहुवचने च सति ऋतां बहुत्वादुभाभ्यां यथासंख्य न
होतुः पितुश्च क्रमशो विद्यायोनिसम्बन्धनिमित्तत्वेऽपि उत्तरसंदिह्यते । यद्यपि प्रातिस्विकरूपेण पृथक् पृथक् सम्बन्धनि
| पदयोर्धनगृहयोस्तत्सम्बन्धशून्यत्वान्न भवत्यत्र षष्ठया अलुप् 10 मित्तत्वेऽपि ऐकपद्ये सति एकविधसम्बन्धनिरूपकत्वमेवोभ--
तदभावे तु स्यादेवेति भावः ॥ ३-२-३७ ॥ योरित्यावेदितं पूर्वम् , तथापि प्रकियादशास्थितं प्रातिस्विक सम्बन्धमादायैव तन्निमित्तमिति तदाश्रित्यैव शङ्का समाधी
स्वस-पत्योर्वा । ३. २. ३८॥ 60 वेदितव्यो। किंचकवचने सत्यपि न यथासंख्यशङ्का, संख्याभेदस्य तत्रापि सत्त्वादिति नेदं बहवचनस्यासाधारण व्याव- त० प्र० विद्या-योनिसंवन्धे निमित्त सति प्रवर्तमानात्य॑म् , दृश्यते च व्याकरणान्तरे एकवचनेनापि निर्देश: "ऋतो नामकारान्तानां शब्दानां संबन्धिन्याः षष्ठयाः स्वस-पत्योविद्या-योगिसम्बन्धेभ्यः" [पा० सू०६-३-२३-] इति । यद्यपि रुत्तरपदयोोनिसंबन्धनिमित्तयोः पदयोल ब वा न भवति । तत्र विद्यायोनिसम्बन्धेभ्य इत्यत्रव बहुवचननिर्देशेन यथासं
होतुःस्वसा, होतस्वसा; पितुःष्वसा, पितुःस्वसा, पितृष्वसा; ख्यनिवृत्तिः कल्पयितुं शक्यते, तथापि संख्याभेदस्थैव तया- | मातुःस्वसा, मातुःष्वसा, मातृष्वसा; दुहितुःपतिः, दुहित- 65 वर्तकत्वे एकवचन-बहुवचनयोः साम्यमेवेति वक्तु शक्यते,
पतिः; स्वसुःपतिः, स्वसृपतिः; ननान्दुःपतिः, ननान्दृपतिः । एवञ्च स्थितस्य गतिरूपेणेदमुक्तमिति नात्र शङ्का कार्या।
विद्यायोनिसंबन्ध इति पूर्वपदविशेषणं किम् ? भर्तृस्वसा । परम्परया पञ्चम्यन्तेनैव निर्देश आयाति षष्ठयन्तनिर्देशे कि
उत्तरपदविशेषणं किम् ? होतृपतिः। पूर्वेण नित्यं प्रतिषेधे फलं मूल वेति शङ्कायामाह--ऋद्भय इति निर्देश प्राप्ते
प्राप्ते विकल्पोऽयम् ॥ ३८॥ षष्ठीनिर्देश उत्तरार्थः इति--उत्तरत्र "द्वन्द्वे" [३-२-३९] इति सूत्र ऋतामिति षष्ठयन्तस्यैव सम्बन्धस्य युक्तत्वात् षष्ठी. श०म० न्यासानुसन्धानम्-स्वस० । पूर्वसूत्रं सर्व- 70 निर्देश एव कृत इत्यर्थः । अयमाशयः-अत्र सूत्रे विभक्तेः | मनुवत्तंते, तत्र स्वसृपत्योरिति द्विवचनापेक्षयोत्तरपदे इत्येकप्रकृत्या सह सम्बन्धमात्रप्रतिपादनेनापि लक्ष्यसिद्धौ बाधका- | वचनान्तमपि द्विवचनान्ततया विपरिणमते, तत्र विद्यासम्बभावात षष्ठीनिर्देश एव कृतो लाघवानरोधाच्च, ऋदभ्य | धांशः स्वसपत्योर्न सम्बध्यतेऽसंभवात. तथा च योनिसम्बति कृते तु "आ द्वन्द्वे (३-२-३९) इत्यत्र तत्सम्बन्धासम्भवः, ] धांशमात्र तत्र संबध्यते । यद्यपि स्वसूर्योनिसंबन्धस्याव्य