Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 3 2 3

SR No.: 008412
Original Sutra Author: Hemchandracharya
Author: Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha
Total Pages: 254
Language: Sanskrit
Classification: Book_Devnagari & Grammar
File Size: 8 MB

Page 27

[ पाद-२, सूत्र-२० ]
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने तृतीयोऽध्यायः ।
यो भोजनसमये एव संगतो न तु कार्ये, स उच्यते, तथा च ' इति प्रथमान्तयोरेव स समासः, द्वन्द्वोऽपि तथैवेति परिशेषात् विशेषणभूतोऽयमिति नामत्वाभावः । प्रवाहेमूत्रितमित्या- तत्पुरुष एव भविष्यतीति तत्पुरुषग्रहणमव्यावर्तकमिति 40
यः क्षेपार्थाः कार्यस्य अस्थानकृतत्वसूचकाः, तथा च तत्र प्रष्टुराशयः। न केवलं तत्पुरुषे एव सप्तम्यन्तस्य पूर्वपद"क्तेन" (३. १. ९२) इति समासः । अकारान्तादुदाहृत्य । त्वेन प्रवेशोऽपि तु उष्ट्रमुखादिगणे कण्ठेकालादीनामपि व्यञ्जनान्तादुदाहतु प्रतीकमाह--व्यञ्जनेति । भस्मनिह- पाठाद्, सप्तम्यन्तस्य बहुवीही पूर्वप्रयोगनिषेधक-न तम् निरर्थकं कर्म, हवनस्याग्निमध्ये एव सार्थकत्वात् । सप्तमीन्द्वादिभ्यश्च" (३.१.११५) इत्यादिसत्ररूपज्ञापभस्मनि तत्करणस्य निष्फलत्वं स्पष्ट मेव, पर्ववत समासः । एवं ! काद वा बहुदीहावपि सप्तम्यन्तस्य प्रवेशेन तत्र लपो निषेधो । सूत्रोपात्तादकारान्ताद् ब्यञ्जनान्ताच्चोदाहृत्य, प्रयोगव्य- मा भूदित्येतदर्थं तत्पुरुषग्रहणमावश्यकमित्याह-धन्वनि
स्यान्येभ्योऽपि सप्तम्यलुप्सहितस्य दृष्टत्वात् तत्साधनामाह- कारका यस्येति--ज्ञापकादुष्ट्रमुखादित्वाद् वा समासः । 10 बहुलाधिकारादिति--"अद्-व्यञ्जनात् सप्तम्या बहुलम्" । अत्र पूर्वोक्तज्ञापकेन सप्तम्यन्तस्यापि बहुव्रीहिसमासे प्रवेश
इति सूत्रस्थस्य बहुलमित्यस्याधिकारादित्यर्थः । बहुल- । स्यानुमतत्वेन सप्तम्याः कृदन्ते उत्तरपदे सत्यपि लुप् भवति, शब्दार्थश्च "क्वचित प्रवत्तिः क्वचिदप्रवृत्तिः, क्वचिद् । 'तत्पुरुष' इत्यस्याभावे न स्यात् । प्रत्युदाहरणान्तराण्यप्याह- 50 विकल्पः क्वचिदन्यदेव ।" इत्याद्युक्तप्रकारेण प्राचीन रुक्तः, कल्याणाभिनिवेशः इत्यादिना, कल्याणे शुभकर्मणि, अभि
तत्रान्त्यमेव प्रकारं पूर्वमुदाहत्तु माह-कचिदन्यतोऽपीति- | निवेश:-आग्रहो यस्येति विग्रहः । एवं-धर्मरुचिरित्यत्र 15 अद-व्यञ्जनाभ्यामन्यतोऽपि परस्याः सप्तम्याः क्वचिदनेन । धर्मे रुचिर्यस्येति विग्रहः, सर्वत्र सप्तम्या लप् प्रतिषिध्येता
सत्रेण लुप निषिध्यत इति भावः क्वेत्याह--गोषचरः सति तत्पुरुषग्रहणे । कृतीत्यस्य कृत्यमवतारयितं पच्छति-- इति-"चरेष्टः" ( ५. १. १३९.) इति टः, “स्युक्तं । कृतीति किमिति । अक्षशौण्डः इति—अक्षेषु शौण्ड इति 55 कृता" (३.१.५९.) इति समासः, अत्रौकारान्तादपि परस्या: । विग्रहः, शौण्डो व्यसनी दक्षश्च, "सप्तमी शौण्डाद्यैः”
सप्तम्या न लुप् । क्वचिदप्रवृत्तिमाह-कचिनिषेधो न । (३. १. ८८.) इति समासः, शुण्डायां-सुरायां चतुरकर्मणि 20 भवतीति । क्वेत्याह--मद्रचरः इत्यादि, एषु अकारान्ता- | वाऽभिरत:-शौण्ड इति व्युत्पत्त्या शौण्डशब्दस्तद्धितान्तो न
दपि सप्तम्याः कृति लुप् भवत्येव । कचिद् विकल्पः तु कृदन्त, इति तत्रोत्तरपदे लुप् न निषिध्यते । अद्वयञ्जनाइति, ततीयं प्रकारमदाहरति--खेचरः, खचरः इति- दित्यप्यावश्यकमेवेत्याह--अदु-व्यञ्जनादित्येवेति । तद्वया- 60 उभयथापि प्रयोगस्य साधुत्वमिति भावः । चतुर्थ बाहुलक- । वर्त्यमाह-कुरुषु चरतीति--"चरेष्ट:" (५. १. १३७)
प्रकारमुदाहरति-कचिदन्यदेवेति । क्वेत्याह-हृदिस्मृगिति।। इति टप्रत्ययः, अत्रोकारान्तात् परा सप्तमीति तस्या लब न 25 किमान्यदित्याह--द्वितीयार्थेऽत्र सप्तमीति--तथा च निषिध्यते। अन्यान्यपि व्यावान्याह-एवं-रात्रिचर:
सप्तम्या लुपो निषेधकेनानेनेह द्वितीयार्थे कर्मणि सप्तमी | इति--रात्रौ चरतीति विग्रहः, पूर्ववत् टः, "न वाऽखिविहिता, तस्याश्च लपो निषेधोऽपीति भावः । अन्यत्राऽ- । कृदन्ते रात्रः” (३. १. ११५.) इति विकल्पेन मोऽन्तादेशप्युक्तं प्रकारमतिदिशति-एवं-दिविस्पृगिति-दिवं स्पृश- | विधानात् तदभावः । नदीचर: इति-नद्यां चरतीति
तीति विग्रहः, अत्रापि पूर्ववत् कर्मणि सप्तमीति भावः । विग्रहः, एषु सर्वत्र ( कुरुचरादिषु ) "टस्युक्तं कृता" 30 पदकृत्यमाह-तत्पुरुष इति किमित्यादि-वाहुलकेनेष्टस्थले (३. १. ४१) इति समासः । क्वचित् सर्वोपाधिसत्त्वेऽपि
प्रवृत्तेरन्यत्र चाप्रवृत्तेः साध्यतया तत्पुरुषग्रहणाभावेऽपि लुप् न निषिध्यते, तत् कथमिति पृच्छति--कथं परमे तत्पुरुष एव स्यात्, कि तद्ग्रहणेनेति प्रष्टुराशयः, यदिह | कारके उत्तमे कारके इति विग्रहे इति-अत्र विशेषण- 70 सूत्राक्षररनुपात्तं लक्ष्यसंस्कारार्थ चावश्यकं तदेव बाहुलक- । समासः "सन्महत्परमोत्तमोत्कृष्ट पूजायाम्” (३.१. १०७)
प्राप्यम्, यत्र चानुगमः कृतस्तत्र च तदनुकूलमेव व्यवस्थोचि-' इति, तत्र च (कर्मधारयसमासे) पक्षद्वयम्--प्रथमान्तेन 35 तेति तत्पुरुषे इत्यक्ततया न ततोऽन्यत्रास्य प्रवत्तिरिष्टेति ! परिनिष्ठित विभक्त्यन्तेन वा समास इति. प्रथमान्तेन समासे
बहुव्रोहयादिव्यावृत्तये तस्यावश्यकत्वम, अथवा सप्तम्यन्तस्य तु परमश्चासौ कारक इति परमकारकस्तस्मिन्निति तत्पुरुषसमास एवं पूर्वपदत्वेन प्रवेशः, यत:-अव्ययीभावे- | विग्रहः; परिनिष्ठितविभक्त्या समासपक्षे परमे कारके इति 75 ऽव्ययस्यैव पूर्वपदत्वम, बहवोही समानाधिकरणानामेव प्रवेश विग्रहः, तत्र सप्तम्याः कृत्युत्तरपदे लुप् कूतो न निषिध्यत