Book Title: Panchsangraha Part 03
Author(s): Chandrashi Mahattar, Devkumar Jain Shastri
Publisher: Raghunath Jain Shodh Sansthan Jodhpur
Catalog link: https://jainqq.org/explore/001900/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ m zataka zrI candrarSi mahattara praNIta paMcasaMgraha mUla zabdArtha evaM vivecana yukta hindI vyAkhyAkAra marUdhara kesarI zrI mizrImalajI ma bandhalya yogama Jain Education Intern mArgaNa bandhaka bandha mahArAja bandhavidha Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI candrarSimahattara praNIta paMca saMgraha [baMdhavya-prarUpaNA adhikAra] (mUla, zabdArtha, vivecana yukta) hindI vyAkhyAkAra zramaNasUrya pravartaka marudharakesarI zrI mizrImalajI mahArAja sampreraka marudharAbhUSaNa zrI sukanamuni sampAdaka devakamAra jaina prakAzaka AcAryazrI raghunAtha jaina zodha saMsthAna, jodhapura Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - zrI candraSimahattara praNIta paMcasaMgraha (3) (baMdhavya-prarUpaNA adhikAra) 0 hindI vyAkhyAkAra sva0 marudharakesarI pravartaka zrI mizrImala jI mahArAja / saMyojaka-saMpreraka marudharAbhUSaNa zrI sukanamuni C sampAdaka devakumAra jaina " prAptisthAna zrI marudharakesarI sAhitya prakAzana samiti pIpaliyA bAjAra, byAvara (rAjasthAna) - prathamAvRtti vi0 saM0 2042, vaizAkha, apraila 1985 lAgata se alpamUlya 10/- dasa rupayA sirpha 2 mudraNa zrIcanda surAnA 'sarasa' ke nidezana meM ena0 ke0 priMTarsa, AgarA Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya jainadarzana kA marma samajhanA ho to 'karmasiddhAnta' ko samajhanA atyAvazyaka hai / karmasiddhAnta kA sarvAMgINa tathA prAmANika vivecana 'karmagrantha' (chaha bhAga) meM bahuta hI vizada rUpa se huA hai, jinakA prakAzana karane kA gaurava hamArI samiti ko prApta huA / karmagrantha ke prakAzana se karmasAhitya ke jijJAsuoM ko bahuta lAbha huA tathA aneka kSetroM se Aja unakI mAMga barAbara A rahI hai / karmagrantha kI bhA~ti hI 'paMcasaMgraha' grantha bhI jaina karmasAhitya meM apanA mahattvapUrNa sthAna rakhatA hai / isameM bhI vistAra pUrvaka karmasiddhAnta ke samasta aMgoM kA vivecana hai / pUjya gurudeva zrI marudharakesarI mizrImala jI mahArAja jainadarzana ke praur3ha vidvAna aura sundara vivecanakAra the| unakI pratibhA aputa thI, jJAna kI tIvra ruci anukaraNIya thI / samAja meM jJAna ke pracAraprasAra meM atyadhika ruci rakhate the / yaha gurudevazrI ke vidyAnurAga kA pratyakSa udAharaNa hai ki itanI vRddha avasthA meM bhI paMcasaMgraha jaise jaTila aura vizAla grantha kI vyAkhyA, vivecana evaM prakAzana kA adbhuta sAhasika nirNaya unhoMne kiyA aura isa kArya ko sampanna karane kI samasta vyavasthA bhI karavAI / jainadazana evaM karmasiddhAnta ke viziSTa abhyAsI zrI devakumAra jI jaina ne gurudevazrI ke mArgadarzana meM isa granya kA sampAdana kara prastuta kiyA hai / isake prakAzana hetu gurudeva zrI ne prasiddha sAhityakAra zrIyuta zrIcanda jI surAnA ko jimmevArI sauMpI aura vi0 saM0 2036 ke Azvina mAsa meM isakA prakAzana- mudraNa prArambha kara diyA Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ] gyaa| gurudevazrI ne zrI surAnA jI ko dAyitva sauMpate hue pharamAyA'mere zarIra kA koI bharosA nahIM hai, isa kArya ko zIghra sampanna kara lo / ' usa samaya yaha bAta sAmAnya laga rahI thI, kise jJAta thA ki gurudevazrI hameM itanI jaldI chor3akara cale jaayeNge| kiMtu krUra kAla kI viDambanA dekhiye ki grantha kA prakAzana cAlU hI huA thA ki 17 janavarI 1984 ko pUjya gurudeva ke Akasmika svargavAsa se sarvatra eka stabdhatA va riktatA - sI chA gaI / gurudeva kA vyApaka prabhAva samUce saMgha para thA aura unakI divaMgati se samUcA zramaNasaMgha hI apUraNIya kSati anubhava karane lagA / pUjya gurudevazrI ne jisa mahAkAya grantha para itanA zrama kiyA aura jisake prakAzana kI bhAvanA liye hI cale gaye, vaha grantha aba pUjya gurudevazrI ke pradhAna ziSya marudharAbhUSaNa zrI sukanamuni jI mahArAja ke mArgadarzana meM sampanna ho rahA hai, yaha prasannatA kA viSaya hai / zrIyuta surAnA jI evaM zrI devakumAra jI jaina isa grantha ke prakAzana - mudraNa sambandhI sabhI dAyitva nibhA rahe haiM aura ise zIghra hI pUrNa kara pAThakoM ke samakSa rakhege, yaha dRr3ha vizvAsa hai / isa grantha ke prakAzana meM zrImAn sva. pArasamala jI muthA ( rAyacUra ) ke parivAra ne tathA sovanarAja jI muthA ( gaMgAvatI) ne pUrNa arthasahayoga pradAna kiyA hai, Apake anukaraNIya sahayoga ke prati hama sadA AbhArI raheMge / AcArya zrI raghunAtha jaina zodha saMsthAna apane kAryakrama meM isa grantha ko prAthamikatA dekara sampanna karavAne meM prayatnazIla hai / AzA hai jijJAsu pAThaka lAbhAnvita hoMge / mantrI AcArya zrI raghunAtha jaina zodha saMsthAna jodhapura Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramaNasUrya pravartaka gurUdeva vidyAbhilASI zrI sukana muni zrI mizrImalajI mahArAja www.jainelibrary Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | Amukha jainadarzana ke sampUrNa cintana, manana aura vivecana kA AdhAra AtmA hai / AtmA svatantra zakti hai| apane sukha-duHkha kA nirmAtA bhI vahI hai aura usakA phala-bhoga karane vAlA bhI vahI hai| AtmA svayaM meM amUrta hai, parama vizuddha hai. kintu vaha zarIra ke sAtha mUrtimAna banakara azuddha dazA meM saMbhAra meM paribhramaNa kara rahA hai| svayaM paramabha AnandasvarUpa hone para bhI sukha-duHkha ke cakra meM pisa rahA hai / ajaraamara hokara bhI janma-mRtyu ke pravAha meM baha rahA hai| Azcarya hai ki jo AtmA parama zaktisampanna hai, vahI dIna-hIna, duHkhI, daridra ke rUpa meM saMsAra meM yAtanA aura kaSTa bhI bhoga rahA hai| isakA kAraNa kyA hai ? jainadarzana isa kAraNa kI vivecanA karate hue kahatA hai-AtmA ko saMsAra meM bhaTakAne vAlA karma hai| karma hI janma-maraNa kA mUla haikammaM ca jAI maraNassa mUlaM / bhagavAna zrI mahAvIra kA yaha kathana akSarazaH satya hai, tathya hai / karma ke kAraNa hI yaha vizva vividha vicitra ghaTanAcakroM meM pratipala parivartita ho rahA hai| IzvaravAdI darzanoM ne isa vizvavaicitrya evaM sukha-duHkha kA kAraNa jahA~ Izvara ko mAnA hai, vahA~ jainadarzana ne samasta sukha-duHkha evaM vizvavaicitrya kA kAraNa mUlataH jIva evaM usakA mukhya sahAyaka karma mAnA hai| karma svatantra rUpa se koI zakti nahIM hai, vaha svayaM meM pudgala hai, jar3a hai| kintu rAga-dvaSavazavartI AtmA ke dvArA karma kiye jAne para ve itane balavAna aura zaktisampanna bana jAte haiM ki kartA ko bhI apane bandhana meM bAMdha lete haiN| mAlika ko bhI naukara kI taraha 'nacAte haiN| yaha karma kI bar3I vicitra zakti hai| hamAre jIvana aura jagata ke samasta parivartanoM kA .. ' Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yaha mukhya bIja karma kyA hai ? isakA svarUpa kyA hai ? isake vividha pariNAma kaise hote haiM ? yaha bar3A hI gambhIra viSaya hai| jainadarzana meM karma kA bahuta hI vistAra ke sAtha varNana kiyA gayA hai| karma kA sUkSmAtisUkSma aura atyanta gahana vivecana jaina AgamoM meM aura uttaravartI granthoM meM prApta hotA hai| vaha prAkRta evaM saMskRta bhASA meM hone ke kAraNa vidvadyogya to haiM, para sAdhAraNa jijJAsu ke lie durbodha hai| thokar3oM meM karmasiddhAnta ke vividha svarUpa kA varNana prAcIna AcAryoM ne gUthA hai, kaNThastha karane para sAdhAraNa tattva-jijJAsu ke lie vaha acchA jJAnadAyaka siddha hotA hai| ____ karmasiddhAnta ke prAcIna granthoM meM karmagrantha aura paMcasaMgraha ina donoM granthoM kA mahattvapUrNa sthAna hai| inameM jainadarzana-sammata samasta karmavAda, guNasthAna, mArgaNA, jIva, ajIva ke bheda-prabheda Adi samasta jainadarzana kA vivecana prastuta kara diyA gayA hai| grantha jaTila prAkRta bhASA meM haiM aura inakI saMskRta meM aneka TIkAe~ bhI prasiddha haiM / gujarAtI meM bhI isakA vivecana kAphI prasiddha hai| hindI bhASA meM karmagrantha ke chaha bhAgoM kA vivecana kucha varSa pUrva hI parama zraddhaya gurudevazrI ke mArgadarzana meM prakAzita ho cukA hai, sarvatra unakA svAgata huaa| pUjya gurudeva zrI ke mArgadarzana meM paMcasaMgraha (dasa bhAga) kA vivecana bhI hindI bhASA meM taiyAra ho gayA aura prakAzana bhI prArambha ho gayA, kintu unake samakSa eka bhI bhAga nahIM A sakA, yaha kamI mere mana ko khaTakatI rahI, kintu nirupAya ! aba gurudevazrI kI bhAvanA ke anusAra grantha pAThakoM ke samakSa prastuta hai, AzA hai isase sabhI lAbhAnvita hoNge| -sukanamuni Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampAdakIya zrImaddevendrasUri viracita karmagranthoM kA sampAdana karane ke sandarbha meM jaina karmasAhitya ke vibhinna granthoM ke avalokana karane kA prasaMga aayaa| ina granthoM meM zrImadAcArya candrarSimahattarakRta 'paMcasaMgraha' pramukha hai| ___karmagranthoM ke sampAdana ke samaya yaha vicAra AyA ki paMcasaMgraha ko bhI sarvajanasulabha, paThanIya banAyA jAye / anya kAryoM meM lage rahane se tatkAla to kArya prArambha nahIM kiyA jA sakA / parantu vicAra to thA hI aura pAlI (mAravAr3a) meM virajita pUjya gurudeva marudharakesarI, zramaNasUrya zrI mizrImala jI ma. sA. kI sevA meM upasthita huA evaM nivedana kiyA___ bhante ! karmagranthoM kA prakAzana to ho cukA hai, aba isI krama meM paMcasaMgraha ko bhI prakAzita karAyA jAye / gurudeva ne pharamAyA vicAra prazasta hai aura cAhatA bhI hU~ ki aise grantha prakAzita hoM, mAnasika utsAha hote hue bhI zArIrika sthiti sAtha nahIM de pAtI hai| taba maiMne kahA- Apa Adeza diijiye| kArya karanA hI hai to Apake AzIrvAda se sampanna hogA hI, ApazrI kI preraNA evaM mArgadarzana se kArya zIghra hI sampanna hogaa| ___ 'tathAstu' ke mAMgalika ke sAtha grantha kI gurutA aura gambhIratA ko sugama banAne hetu apekSita mAnasika zrama ko niyojita karake kArya prArambha kara diyaa| zanaiH kaMthA' kI gati se karate-karate Adhe se adhika grantha gurudeva ke bagar3I sajjanapura cAturmAsa taka taiyAra karake sevA meM upasthita huA / gurudevazrI ne pramodabhAva vyakta kara pharamAyAcaraiveti-caraiveti / isI bIca zivazarmasUri viracita 'kammapayaDI' (karmaprakRti) grantha ke sampAdana kA avasara milaa| isakA lAbha yaha huA ki bahuta se jaTila mAne jAne vAle sthaloM kA samAdhAna sugamatA se hotA gyaa| Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arthabodha kI sugamatA ke lie grantha ke sampAdana meM pahale mUlagAthA aura yathAkrama zabdArtha, gAthArtha ke pazcAt vizeSArtha ke rUpa meM gAthA ke hArda ko spaSTa kiyA hai| yathAsthAna granthAntaroM, matAntaroM ke mantavyoM kA TippaNa ke rUpa meM ullekha kiyA hai| __isa samasta kArya kI sampannatA pUjya gurudeva ke varada AzIrvAdoM kA sUphala hai| etadartha kRtajJa huuN| sAtha hI marudharAratna zrI rajatamuni jI evaM marudharAbhUSaNa zrI sukanamunijI kA hArdika AbhAra mAnatA hU~ ki kArya kI pUrNatA ke lie pratisamaya protsAhana evaM preraNA kA pAtheya pradAna kiyaa| ____ grantha kI mUla prati kI prApti ke lie zrI lAlabhAI dalapatabhAI saMskRti vidyAmandira ahamadAbAda ke nidezaka evaM sAhityAnurAgI zrI dalasukhabhAI mAlavaNiyA kA sasneha AbhArI huuN| sAtha hI ve sabhI dhanyavAdAha haiM, jinhoMne kisI na kisI rUpa meM apanA-apanA sahayoga diyA hai| grantha ke vivecana meM pUrI sAvadhAnI rakhI hai aura dhyAna rakhA hai ki saiddhAntika bhUla, aspaSTatA Adi na rahe evaM anyathA prarUpaNA bhI na ho jaaye| phira bhI yadi kahIM cUka raha gaI ho to vidvAna pAThakoM se nivedana hai ki pramAdajanya skhalanA mAnakara truTi kA saMzodhana, parimArjana karate hue sUcita kareM / unakA prayAsa mujhe jJAnavRddhi meM sahAyaka hogaa| isI anugraha ke lie sAnurodha Agraha hai| ___ bhAvanA to yahI thI ki pUjya gurudeva apanI kRti kA avalokana karate, lekina sambhava nahIM ho sakA / ataH 'kAlAya tasmai namaH' ke sAthasAtha vinamra zraddhAMjali ke rUpa meM tvadIyaM vastu govinda ! tubhyameva samarpyate / ke anusAra unhIM ko sAdara samarpita hai| khajAMcI mohallA bIkAnera, 334001 devakumAra jaina vinIta Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramaNasaMgha ke bhISma-pitAmaha zramaNasUrya sva. gurudeva zrI mizrImala jI mahArAja sthAnakavAsI jaina paramparA ke 500 varSoM ke itihAsa meM kucha hI aise gine-cane mahApuruSa hue haiM jinakA virAT vyaktitva ananta asIma nabhomaNDala kI bhAMti vyApaka aura sImAtIta rahA ho| jinake upakAroM se na sirpha sthAnakavAsI jaina, na sirpha zvetAmbara jaina, na sirpha jaina kintu jaina-ajaina, bAlaka-vRddha, nArI-puruSa, zramaNa-zramaNI sabhI upakRta hue haiM aura saba usa mahAn virATa vyaktitva kI zItala chAyA se lAbhAnvita bhI hue haiN| aise hI eka AkAzIya vyaktitva kA nAma hai-zramaNasUrya pravartaka marudharakesarI zrI mizrImala jI mahArAja ! patA nahIM ve pUrvajanma kI kyA akhUTa puNyAI lekara Aye the ki bAlasUrya kI bhAMti nirantara teja-pratApa-prabhAva-yaza aura saphalatA kI tejasvitA, prabhAsvaratA se bar3hate hI gaye, kintu unake jIvana kI kucha vilakSaNatA yahI hai ki sUrya madhyAhna bAda kSINa hone lagatA hai, kintu yaha zramaNasUrya jIvana ke madhyAhnottara kAla meM adhika adhika dIpta hotA rahA, jyoM-jyoM yauvana kI nadI bur3hApe ke sAgara kI ora bar3hatI gaI tyoM-tyoM usakA pravAha teja hotA rahA, usakI dhArA vizAla aura vizAlatama hotI gaI, sImAeM vyApaka banatI gaIM, prabhAva-pravAha sau-sau dhArAeM banakara gAMva-nagara-vana-upavana sabhI ko tRpta-paritRpta karatA gyaa| yaha sUrya DUbane kI aMtima ghar3I, aMtima kSaNa taka teja se dIpta rahA, prabhAva se pracaNDa rahA aura usakI kiraNoM kA vistAra ananta asIma gagana ke dikkoNoM ko chUtA rhaa| . jaise laDDU kA pratyeka dAnA mIThA hotA hai, aMgUra kA pratyeka aMza madhura hotA hai, isI prakAra gurudeva zrI mizrImala jI mahArAja kA Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 10 ] jIvana, unake jIvana kA pratyeka kSaNa, unakI jIvanadhArA kA pratyeka jalabindu madhura madhuratama jIvanadAyI rahA / unake jIvana-sAgara kI gaharAI meM utarakara gotA lagAne se guNoM kI vividha bahumUlya maNiyAM hAtha lagatI haiM to anubhava hotA hai, mAnava jIvana kA aisA kauna sA guNa hai jo isa mahApuruSa meM nahIM thaa| udAratA, sahiSNutA, dayAlutA, prabhAvazIlatA, samatA, kSamatA, guNajJatA, vidvattA, kavitvazakti, pravacanazakti, adamya sAhasa, adbhuta netRtvakSamatA, saMgha-samAja kI saMrakSaNazIlatA, yugacetanA ko dharma kA nayA bodha dene kI kuzalatA, na jAne kitane udAtta guNa vyaktitva sAgara meM chipe the| unakI gaNanA karanA asaMbhava nahIM to duHsaMbhava avazya hI hai / mahAna tArkika AcArya siddhasena ke zabdoM meM kalpAntavAntapayasaH prakaTo'pi yasmAn mIyeta kena jaladhernanu ratnarAzeH / kalpAntakAla kI pavana se utprerita, ucAleM khAkara bAhara bhUmi para girI samudra kI asIma agaNita maNiyAM sAmane dIkhatI jarUra haiM, kintu koI unakI gaNanA nahIM kara sakatA, isI prakAra mahApuruSoM ke guNa bhI dIkhate hue bhI ginatI se bAhara hote haiN| jIvana rekhAeM ___ zraddhaya gurudeva kA janma vi0 saM0 1948 zrAvaNa zuklA caturdazI ko pAlI zahara meM huaa| pAMca varSa kI Ayu meM hI mAtA kA viyoga ho gyaa| 13 varSa kI avasthA meM bhayaMkara bImArI kA AkramaNa huaa| usa samaya zraddhaya gurudeva zrI mAnamalajI ma. evaM sva. gurudeva zrI budhamalajI ma. ne maMgalapATha sunAyA aura camatkArika prabhAva huA, Apa zIghra hI svastha ho gye| kAla kA grAsa banate-banate baca gye| gurudeva ke isa adbhuta prabhAva ko dekhakara unake prati hRdaya kI asoma zraddhA umar3a AI / unakA ziSya banane kI tIvra utkaMThA jaga Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 11 ] pdd'ii| isa bIca gurudevazrI mAnamalajI ma. kA vi. saM. 1975, mAgha vadI 7 ko jodhapura meM svargavAsa ho gayA / vi. saM. 1975 akSaya tRtIyA ko pUjya svAmI zrI budhamalajI mahArAja ke kara-kamaloM se Apane. dIkSAratna prApta kiyaa| ___ ApakI buddhi bar3I vicakSaNa thii| pratibhA aura smaraNazakti adbhuta thii| choTI umra meM hI Agama, thokar3e, saMskRta, prAkRta, gaNita, jyotiSa, kAvya, chanda, alaMkAra, vyAkaraNa Adi vividha viSayoM kA AdhikArika jJAna prApta kara liyaa| pravacanazailI kI ojasvitA aura prabhAvakatA dekhakara loga ApazrI ke prati AkRSTa hote aura yoM sahaja hI ApakA varcasva, tejasva bar3hatA gyaa| vi. saM. 1985 pauSa vadi pratipadA ko gurudeva zrI budhamalajI ma. kA svargavAsa ho gyaa| aba to pUjya raghunAthajI mahArAja kI saMpradAya kA samasta dAyitva ApazrI ke kaMdhoM para A giraa| kintu ApazrI to sarvathA suyogya the / guru se prApta saMpradAya-paramparA ko sadA vikAsonmukha aura prabhAvanApUrNa hI banAte rahe / isa dRSTi se sthAnAMgasUtravaNita cAra ziSyoM ( putroM ) meM Apako abhijAta ( zreSThatama ) ziSya hI kahA jAyegA, jo prApta Rddhi-vaibhava ko dina dUnA rAta caugunA bar3hAtA rahatA hai| vi. saM. 1663, loMkAzAha jayantI ke avasara para ApazrI ko marudharakesarI pada se vibhUSita kiyA gyaa| vAstava meM hI ApakI nirbhIkatA aura krAntikArI siMha garjanAeM isa pada kI zobhA ke anurUpa hI thiiN| sthAnakavAsI jaina samAja kI ekatA aura saMgaThana ke lie ApazrI ke bhagIratha prayAsa zramaNasaMgha ke itihAsa meM sadA amara rheNge| samayasamaya para TUTatI kar3iyAM jor3anA, saMgha para Aye saMkaToM kA dUradarzitA ke sAtha nivAraNa karanA, saMta-satiyoM kI Antarika vyavasthA ko sudhAranA, bhItara meM uThatI matabheda kI kaTutA ko dUra karanA--yaha ApazrI kI hI kSamatA kA namUnA hai ki bRhat zramaNasaMgha kA nirmANa huA, bikhare ghaTaka eka ho gaye / Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 12 ] kintu yaha bAta spaSTa hai ki Apane saMgaThana aura ekatA ke sAtha kabhI saudebAjI nahIM kii| svayaM saba kucha hote hue bhI sadA hI pada-moha se dUra rhe| zramaNasaMgha kA padavI-rahita netRtva ApazrI ne kiyA aura jaba sabhI kA pada-grahaNa ke lie Agraha huA to ApazrI ne usa netRtva cAdara ko apane hAthoM se AcAryasamrATa (usa samaya upAcArya) zrI AnandaRSijI mahArAja ko or3hA dii| yaha hai ApazrI kI tyAga va nispRhatA kI vRtti| kaThora satya sadA kaTu hotA hai| ApazrI prArambha se hI nirbhIka vaktA, spaSTa cintaka aura spaSTavAdI rahe haiM / satya aura niyama ke sAtha Apane kabhI samajhautA nahIM kiyA, bhale hI varSoM se sAtha rahe apane kahalAne vAle sAthI bhI sAtha chor3a kara cale gaye, para Apane sadA hI saMgaThana aura satya kA pakSa liyaa| ekatA ke lie ApazrI ke agaNita balidAna zramaNasaMgha ke gaurava ko yuga-yuga taka bar3hAte rheNge| saMgaThana ke bAda ApazrI kI abhiruci kAvya, sAhitya, zikSA aura sevA ke kSetra meM bar3hatI rahI hai| ApazrI kI bahumukhI pratibhA se prasUta saikar3oM kAvya, hajAroM pada-chanda Aja sarasvatI ke zRgAra bane hue haiM / jaina rAma yazorasAyana, jaina pAMDava yazorasAyana jaise mahAkAvyoM kI racanA, hajAroM kavitta, stavana kI sarjanA ApakI kAvyapratibhA ke bejor3a udAharaNa haiN| ApazrI kI Azukavi-ratna kI padavI svayaM meM sArthaka hai| karma grantha (chaha bhAga) jaise vizAla guru gambhIra grantha para ApazrI ke nidezana meM vyAkhyA, vivecana aura prakAzana huA jo svayaM meM hI eka anUThA kArya hai| Aja jainadarzana aura karmasiddhAnta ke saikar3oM adhyetA unase lAbha uThA rahe haiN| ApazrI ke sAnnidhya meM hI paMcasaMgraha (dasa bhAga) jaise vizAlakAya karmasiddhAnta ke atIva gahana grantha kA sampAdana vivecana aura prakAzana prArambha huA hai, jo vartamAna meM ApazrI kI anupasthiti meM ApazrI ke suyogya ziSya zrI sukanamuni jI ke nidezana meM sampanna ho rahA hai| Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacana, jaina upanyAsa Adi kI ApazrI kI pustakeM bhI atyadhika lokapriya huI haiN| lagabhaga 6-7 hajAra pRSTha se adhika parimANa meM Apa zrI kA sAhitya AMkA jAtA hai| ____ zikSA kSetra meM ApazrI kI dUradarzitA jaina samAja ke lie varadAnasvarUpa siddha huI hai| jisa prakAra mahAmanA mAlavIya jI ne bhAratIya zikSA kSetra meM eka naI krAMti-nayA dizAdarzana dekara kucha amara sthApanAe~ kI haiM, sthAnakavAsI jaina samAja ke zikSA kSetra meM Apako bhI sthAnakavAsI jagata kA 'mAlavIya' kaha sakate haiN| lokAzAha gurukula (sAdar3I), rANAvAsa kI zikSA saMsthAe~, jayatAraNa Adi ke chAtrAvAsa tathA aneka sthAnoM para sthApita pustakAlaya, vAcanAlaya, prakAzana saMsthAe~ zikSA aura sAhitya-sevA ke kSetra meM ApazrI kI amara kIti gAthA gA rahI haiN| __ loka-sevA ke kSetra meM bhI marudharakesaro jI mahArAja bhAmAzAha aura khemA dedarANI kI zubha paramparAoM ko jIvita rakhe hue the| pharka yahI hai ki ve svayaM dhanapati the, apane dhana ko dAna dekara unhoMne rASTra evaM samAja-sevA kI, Apa eka akiMcana zramaNa the, ataH ApazrI ne dhanapatiyoM ko preraNA, kartavya-bodha aura mArgadarzana dekara marudharA ke gAMva-gAMva, nagara-nagara meM sevAbhAvI saMsthAoM kA, sevAtmaka pravRttiyoM kA vyApaka jAla bichA diyaa| ___ApazrI kI udAratA kI gAthA bhI saikar3oM vyaktiyoM ke mukha se sunI jA sakatI hai| kinhIM bhI saMta, satiyoM ko kisI vastu kI, upakaraNa Adi kI AvazyakatA hotI to ApazrI nissaMkoca, binA kisI bhedabhAva ke unako sahayoga pradAna karate aura anukUla sAdhana-sAmagrI kI vyavasthA kraate| sAtha hI jahA~ bhI padhArate vahA~ koI rugNa, asahAya, apAhija, jarUratamanda gRhastha bhI (bhale hI vaha kisI varNa, samAja kA ho) ApazrI ke caraNoM meM pahuMca jAtA to ApazrI usakI dayanIyatA se dravita ho jAte aura tatkAla samAja ke samartha vyaktiyoM dvArA unakI upayukta vyavasthA karA dete / isI kAraNa gAMva-gAMva meM Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 } [ kisAna, kumhAra, brAhmaNa, sunAra, mAlI Adi sabhI kauma ke vyakti ApazrI ko rAjA karNa kA avatAra mAnane laga gaye aura ApazrI ke prati zraddhAvanata rahate / yahI hai sacce saMta kI pahacAna, jo kisI bhI bhedabhAva ke binA mAnavamAtra kI sevA meM ruci rakhe, jIvamAtra ke prati karuNAzIla rahe / isa prakAra tyAga, sevA, saMgaThana, sAhitya Adi vividha kSetroM meM satata pravAhazIla usa ajara-amara yazodhArA meM avagAhana karane se hameM marudharakesarI jI ma0 ke vyApaka vyaktitva kI spaSTa anubhUtiyAM hotI haiM ki kitanA virAT, udAra, vyApaka aura mahAna thA vaha vyaktitva ! zramaNa saMgha aura marudharA ke usa mahAna saMta kI chatra-chAyA kI hameM Aja bahuta adhika AvazyakatA thI kintu bhAgya kI viDambanA hI hai ki vigata varSa 17 janavarI, 1984, vi0 saM0 2040, pauSa sudi 14, maMgalavAra ko vaha divyajyoti apanA prakAza vikIrNa karatI huI isa dharAdhAma se Upara uThakara ananta asIma meM lIna ho gayI thI / pUjya marudhara kesarI jI ke svargavAsa kA usa dina kA dRzya, zavayAtrA meM upasthita agaNita janasamudra kA citra Aja bhI logoM kI smRti meM hai aura zAyada zatAbdiyoM taka itihAsa kA kIrtimAna banakara rahegA | jaitAraNa ke itihAsa meM kyA, sambhavataH rAjasthAna ke itihAsa meM hI kisI santa kA mahAprayANa aura usa para itanA apAra jana-samUha (sabhI kaumoM aura sabhI varNa ke) upasthita honA yaha pahalI ghaTanA thI / kahate haiM, lagabhaga 75 hajAra kI apAra janamedinI se saMkula zavayAtrA kA vaha jalUsa lagabhaga 3 kilomITara lambA thA, jisameM lagabhaga 20 hajAra to Asa-pAsa va gAMvoM ke kisAna baMdhu hI the, jo apane TrekTaroM, bailagAr3iyoM Adi para car3hakara gaye the / isa prakAra usa mahApuruSa kA jIvana jitanA vyApaka aura virATa rahA, usase bhI adhika vyApaka aura zraddhA paripUrNa rahA usakA mahAprayANa ! usa divya puruSa ke zrIcaraNoM meM zata zata vandana ! - zrIcanda surAnA 'sarasa' Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 000 000 500000000000000 099990000000000000000 SRel 000920OpppRRY GBeDER6025000 Hos 10000009200000000000000320000 1000000550000 OGADO 99990I99900 P-Roopotaonnoisodpoa 50000000 100000000000000 oos000 DOOood E0b00-20000000 10000SAADG0000 AMA 30000009 ENORRORHN000048000000 NDAN aoraaaaaaaaaaa guru bhakta udAramanA samAjasevI zrImAna sonarAja jI sA. muthA (gaMgAvatI-karnATaka) Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma premI udAra hRdaya guru bhakta sva0 zrImAna pArasamala jI sA. muthA e Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmapremI gurubhakta suzrAvaka sva. zrImAna pArasamalajI muthA (rAyacUra) zrImAna pArasamalajI sAhaba muthA mUlataH maudaliyA nivAsI the| Apake pitA zrImAna hastImalajI sAhaba muthA bar3e hI dhArmika va prabhAzAlI vyakti the| pitA zrI ke dhArmika saMskAra Apa meM bhI prAdurbhUta hye| Apa dharma evaM samAja-sevA donoM hI kSetroM meM sadA sakriya rhe| khUba udAra hRdaya se dAna denA, samAja sevA karanA, tathA anya zubha kSetroM meM lakSmI kA sadupayoga karanA ApakI sahaja vRtti thii| Apa hRdaya se bahuta hI sarala, svabhAva se vinamra, aura gurudeva zrI ke prati atyanta bhaktimAn the / sva. gurudeva zrI marudharakesarIjI mahArAja ke prati ApakI atyanta zraddhA bhakti thii| marudharakesarI guru-sevA samiti ke Apa adhyakSa bhI raha cuke the| Apa dorghakAla taka rAyacUra saMgha ke sabhApati rahe, a. bhA. zvetAmbara sthAnakavAsI jaina kAMphreMsa ke bhI Apa padAdhikArI rahe tathA aneka sAmAjika saMgaThanoM ke Apa adhikArI pada para rhe| rAyacUra (karnATaka) meM ApakA vyavasAya hai| mai0 kAlUrAma hastImala nAma se ApakI pharma kI dUra-dUra taka prasiddhi hai| ___ApakI taraha ApakI saMtAna bhI dAna, samAjasevA evaM gurubhakti meM agraNI hai| aneka sAhitya prakAzana kAryoM meM ApakA mahanIya sahayoga milatA rahA hai| prastuta prakAzana meM bhI Apake parivAra kI tarapha se pUrNa artha sahayoga milA hai / dhanyavAda ! Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gurubhakta suzrAvaka zrImAna sonarAjajI sA0 muthA ( gaMgAvatI ) Apa mAdaliyA nivAsI zrImAn jaivaMtarAjajI sA. muthA ke suputra haiM / Apane parizramapUrvaka lakSmI upArjana kI aura samAja ke sabhI kSetroM meM usakA sadupayoga kiyaa| Apa sarala hRdaya ke dharmapremI zrAvaka hai | guptadAna tathA atithi sevA meM Apako vizeSa ruci hai / sva. gurudeva zrI marudhara kesarIjI mahArAja ke prati Apake hRdaya meM sadA hI asIma AsthA rahI hai / sevA kSetra meM ApakA utsAha sabhI ke lie preraNAdAyI hai / Apa gaMgAvatI (karnATaka) ke prasiddha udyogapati hai| sarasvatI TreDiMga kaMpanI gaMgAvatI, nAma se ApakI pharma apanI nItimattA va kuzala vyavasAya ke kAraNa supratiSThita hai / prastuta prakAzana meM ApakI tarpha se udAra artha sahayoga prApta huA hai | hama Apake dharmamaya sukhI dIrghajIvana ko zubhakAmanA karate hue AzA karate haiM ki Apa isI prakAra sadA dharma evaM samAja kI mahAn sevAe~ karate raheM / ( 16 ) - maMtrI prakAzana samiti Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkkathana yaha adhikAra, jaisA ki nAma se spaSTa hai, karma - siddhAnta vivecanA se saMbandha rakhatA hai / isa adhikAra ke pUrva yogopayogamArgaNA aura baMdhaka ina do adhikAroM kA varNana kiyA jA cukA hai / jinase yaha jJAta ho jAtA hai ki jo upayoganiSTha haiM, ve to kabhI bhI baMdhaka hone kI yogyatA vAle nahIM hote haiM, lekina jo jIva upayogavAna hone ke sAtha abhI yoga se saMbaddha haiM, ve jIva avazya baMdha karate raheMge / ataH yogopayogayukta jIvoM dvArA jo baMdhayogya hai, isakA vivecana prastuta adhikAra meM kiyA gayA hai / baMdhayogya hai karma, isaliye yahA~ karma ke vAre meM kucha prakAza DAlate haiM / saMsArastha prANiyoM meM jo aura jaisI viSamatAyeM va vicitratAyeM dikhatI haiM, una sabakA kAraNa una jIvoM ke mUla svabhAva / svarUpa se bhinna vijAtIya padArtha kA saMyoga hai / jisake liye darzanazAstra meM karma zabda kA prayoga kiyA hai / isa karma ke kAraNa hI saMsAra ke carAcara prANiyoM meM vicitratAyeM dekhI jAtI haiM / isa siddhAnta ko sabhI AtmavAdI darzanoM ne ekamata se svIkAra kiyA hai / isa meM kisI bhI prakAra se kintu, parantu ke liye avakAza nahIM hai / anAtmavAdI bauddhadarzana kA bhI yahI abhimata hai / IzvaravAdI aura anIzvaravAdI dArzanika bhI isameM prAyaH sahamata haiM / isa prakAra kI ekamatatA hone para bhI karma ke svarUpa aura usake phaladAna ke saMbandha meM matabhinnatAyeM haiM / sAmAnya taura para to jo kucha bhI kiyA jAtA hai, use karma kahate haiM / jaise ki khAnA-pInA - calanAphiranA ityAdi / sAdhAraNatayA paralokavAdI dArzanikoM kA abhimata ! Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 18 ] hai ki hamArA pratyeka acchA yA burA kArya / kriyA / pravRtti / karma apanA saMskAra chor3a jAtA hai / jise naiyAyika - vaizeSika dharma-adharma ke nAma se, yoga karmAzaya ke nAma se, bauddha anuzaya, vedAnta vAsanA Adi ke nAma se pukArate haiM / yaha saMskAra Adi phalakAla taka sthAyI rahate haiM aura kriyA / karma / pravRtti kSaNika hotI hai / parantu ina donoM kA kucha aisA saMbandha jur3A huA hai ki saMskAra Adi se pravRtti aura pravRtti Adi se saMskAra Adi kI paraMparA anAdikAla se calI A rahI hai / isI kA nAma saMsAra haiM / isa saMbandha meM bauddhadarzana kA abhimata hai - avidyA ke hone se saMskAra, saMskAra se vijJAna, vijJAna se nAma aura rUpa, nAma aura rUpa se chaha Ayatana, chaha AyatanoM se sparza sparza se vedanA, vedanA se tRSNA, tRSNA se upAdAna, upAdAna se bhava bhava se janma, janma se bur3hApA, maranA, zoka, ronA-pITanA, duHkha, becainI, parezAnI hotI hai / isa prakAra duHkhoM kI paraMparA kA prArambha kaba aura kahA~ se huA ? isakA patA nahIM hai / yogadarzana meM likhA hai - pAMca prakAra kI vRttiyAM hotI haiM / jo kliSTa bhI hotI haiM aura akliSTa bhI hotI haiM / kleza kI kAraNabhUta vRttiyoM ko kliSTa kahate haiM aura ve karmAzaya ke saMcaya ke liye AdhArabhUta hotI haiM / kliSTa aura akliSTa jAtIya saMskAra vRttiyoM dvArA hote haiM aura vRttiyAM saMskAra se hotI haiM / isa prakAra se vRtti aura saMskAra kA cakra sarvadA calatA rahatA hai / sAMkhyakArikA kA saMketa hai- dharma aura adharma ko saMskAra kahate haiM / isI ke nimitta se zarIra banatA hai / samyagjJAna kI prApti hone para dharmAdika punarjanma karane meM samartha nahIM rahate hai, phira bhI saMskAra kI vajaha se puruSa saMsAra meM rahatA hai / jaise kulAla ke daMDa kA sambandha dUra ho jAne para bhI saMskAra ke vaza se cakra ghUmatA rahatA hai / kyoMki phala diye binA saMskAra kA kSaya nahIM hotA hai / Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 16 ] prazastapAda aura nyAyamaMjarIkAra kA bhI aisA hI maMtavya hai........ adharma sahita pravRtti mUlaka dharma se deva, manuSya, tiryaMca aura nArakoM meM (janma lekara) vAraMvAra saMsAra baMdha ko karatA rahatA hai| ...... saMsAra meM aisA koI kArya nahIM hai jo dharma yA adharma se vyApta na ho| vibhinna dArzanikoM kA karma ke sambandha meM ukta prakAra kA dRSTikoNa hai / isake atirikta vaizeSika Adi karma ko cetananiSTha mAnakara use cetanadharma batalAte haiM aura sAMkhya-yoga use antaHkaraNa sthita mAnakara jar3adharma kahate haiN| karma ko mAnate hue bhI una-una darzanoM meM karma ke svarUpa ko lekara itanI matabhinnatAyeM hone kA kAraNa yahI hai ki unhoMne karmasiddhAnta kA vihaMgAvalokana karane taka apane Apako sImita kara liyaa| lekina jainadarzana ke matAnusAra karma kA svarUpa ukta matoM se bhinna hai| usane karma kA svarUpa ekAntataH na to cetananiSTha aura na acetananiSTha mAnA hai| apanI prakriyA ke anusAra karma ko cetana aura jar3a ubhaya ke pariNAmarUpa se ubhayarUpa mAnA hai| isI kAraNa jainadarzana ke anusAra karma ke do prakAra haiM-1 dravyakarma aura 2 bhAvakarma / yadyapi anya darzanoM meM bhI isa prakAra kA vibhAga pAyA jAtA hai aura bhAbakarma kI tulanA anyadarzanoM ke saMskAra ke sAtha aura dravyakarma ko tulanA yogadarzana kI vRtti aura nyAyadarzana kI pravRtti ke sAtha kI jA sakatI hai / tathApi jainadarzana aura anya darzanoM ke mAnya karma ke svarUpa meM bahuta antara hai / jainadarzana ne karma ko kevala eka saMskAra mAtra hI nahIM mAnA hai kintu vaha eka vastubhUta, yathArtha padArtha bhI hai jo rAga dvaSayukta jIva kI kriyA se AkRSTa hokara jIva ke sAtha usI taraha ekameka ghula-mila jAtA hai, jaise dUdha aura pAnI / vaha padArtha hai to bhautika, kintu usakA karma nAma isaliye hai ki vaha jIva ke arthAt Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 20 ] kriyA ke kAraNa AkRSTa hokara jIva ke sAtha saMbaddha hotA hai| jo bhautika padArtha karmarUpa pariNata hotA hai, use zAstrIya zabdoM meM pudgala kahate haiN| vaha pudgala dravya teIsa prakAra kI vargaNAoM meM vibhakta hai| ve sabhI vargaNAyeM karma rUpa meM pariNata nahIM hotI haiM kintu una vargaNAoM meM se eka kArmaNavargaNA bhI hai, jo samasta loka meM vyApta hai| vaha kArmaNavargaNA hI jIvoM ke karma kA nimitta pAkara karmarUpa pariNata ho jAtI hai aura jJAnAvaraNa Adi vibhinna nAmoM ko dhAraNa karatI hai| yathA pariNamadi jadA appA suimbhi asahammi rAgadosajudo / taM pavisadi kammarayaM NANAvaraNAdibhAvehiM / / -pravacanasAra gA. 6 arthAt jaba rAga-dveSa se yukta AtmA acche yA bure kAmoM meM lagatA hai taba karmarUpI raja jJAnAvaraNAdi rUpa se usa meM praveza karatA hai / isa prakAra jainasiddhAnta ke anusAra karma eka mUrtika padArtha bhI hai, jo jIva ke sAtha baMdha ko prApta ho jAtA hai| Azaya yaha huA ki jahA~ anyadarzana rAga aura dvoSa se AviSTa jIva kI pratyeka kriyA ko karma kahate haiM aura usa karma ko kSaNika hone para bhI tajjanya saskAra ko sthAyI mAnate haiM, vahA~ jainadarzana kA abhimata hai ki rAga-dveSaAviSTa jIva kI pratyeka kriyA ke sAtha eka prakAra kA bhautika dravya AtmA meM AtA hai jo usake rAgadveSa rUpa pariNAmoM kA nimitta pAkara AtmA se saMbandhita ho jAtA hai aura jaba taka vaha dravya AtmA se sabaddha rahatA hai, kAlAntara meM vahI AtmA ko zubha yA azubha phala detA hai| yaha krama kaba se calA A rahA hai ? to isake liye AcAryoM ne saMketa kiyA hai-jo jIva saMsAra meM sthita haiM, unake rAga aura dvaSa rUpa bhAva hote haiM aura una bhAvoM se karma aura karma se bhAva hote haiM Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 21 ] jIva pariNAmahedu kammatta puggalA pariNamati / puggalakammaNimitta taheva jIvo'vi pariNamadi / -samayaprAbhRta gA. 86 yaha pravAha jIva ke do prakAroM meM se abhavya kI apekSA anAdiananta hai aura bhavya jIvoM kI apekSA anAdi-sAnta hai| uparyukta kathana se aisA kahA jA sakatA hai ki karma ke dravya aura bhAva ye do bheda jainadarzana meM mAne gaye haiN| lekina ye bheda nahIM haiM, do prakAra haiN| ina do prakAroM ko kahane kA kAraNa yaha hai ki jaise jIva aura usake bhAvoM kA maulika astitva hai usI prakAra karma kA bhI apanA svatantra astitva hai, vaha eka sadbhuta padArtha hai| vAstava meM to zAstrakAroM ne karma ke bheda do dRSTiyoM se kiye haiM-vipAka kI dRSTi se aura vipAkakAla kI dRSTi se| karma kA vipAka-phalavedana kisakisa rUpa meM hotA hai aura kaba hotA hai, prAyaH inhIM kI mukhyatA ko lekara bheda kiye gaye haiN| jaisA ki jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa Adi karma ke nAmoM se spaSTa ho jAtA hai| ina nAmoM ko sunate hI yaha samajha meM A jAtA hai ki karma jIva ke jJAna Adi guNoM ko AcchAdita karane rUpa meM apanA phala pradarzita karate haiN| yadyapi karma ke bhedoM kA sAdhAraNatayA ullekha to prAyaH pratyeka AtmavAdI darzana meM kiyA gayA hai| kintu jainetara darzanoM meM se yogadarzana aura bauddhadarzana meM hI karmAzaya aura usake vipAka kA kucha varNana kiyA gayA hai tathA vipAka evaM vipAkakAla kI dRSTi se kucha bheda bhI ginAye haiN| parantu jainadarzanagata sarvAMgINa varNana kI tulanA meM vaha varNana nagaNya-na kucha jaisA hai| kyoMki jainadarzana meM karma aura usake bhedoM kI paribhASAe~ sthira kii| kArya-kAraNa kI dRSTi se karmatattva kA vividha prakAra se vargIkaraNa kiyA, karma kI phaladAna zaktiyoM kA vivecana kiyaa| vipAkoM kI kAla maryAdAoM kA vicAra kiyA, AtmapariNAmoM ke kAraNa unameM kyA-kyA rUpAntaraNa Adi ho sakate haiM, karmoM ke pArasparika sambandhoM kA vicAra kiyA, kauna karmabheda jIva For Private & Personal Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 22 ] guNoM ke sAkSAta rUpa meM ghAtaka ho sakate haiM aura kauna unake sahayogI hokara jIva ko sAMsArika avasthAgata zarIra, indriyoM ke nirmANa meM kAraNa ho sakate haiM, ityAdi rUpa se sAMgopAMga varNana jaina karmasiddhAnta meM kiyA gayA hai / lekina aisA samagratA kA pradarzaka varNana darzanAntaroM ke granthoM meM dekhane ko nahIM milatA hai| jo nimnAMkita varNana se spaSTa ho jAtA hai| acchA karma aura burA karma isa prakAra karma ke do bheda to sabhI jAnate haiN| lokavyavahAra meM karma ke isI rUpa meM bheda samajhe jAte haiM aura inheM hI vibhinna zAstrakAroM ne zubha-azubha, puNya-pApa, kuzala-akuzala, zukla-kRSNa, zreSTha-kaniSTha Adi nAmoM se kahA hai / ye bheda bhI kisI vizeSa artha ko spaSTa karate hoM, aise nahIM haiM, mAtra eka lokarUr3hi kI pUrti karate haiN| isake sivAya bhI vibhinna darzanakAroM ne vibhinna dRSTiyoM se karma ke bheda kiye haiN| jaise ki gItA meM sAtvika, rAjasa aura tAmasa bheda pAye jAte haiM, jo pUrvokta bhedoM meM hI gabhita ho jAte haiM / vedAntadarzana meM karma ke prArabdha kArya aura anArabdha kArya ye do bheda kiye haiN| yogadarzana meM karmAzaya ke do bheda kiye haiM-dRSTajanmavedanIya, adRSTa-janmavedanIya / jisa janma meM karma kA saMcaya kiyA hai, usI janma meM yadi vaha phala detA hai to use dRSTa-janmavedanIya kahate haiM aura yadi dUsare janma meM phala detA hai to use adRSTajanmavedanIya kahate haiN| phira donoM meM se pratyeka ke do bheda aura kiye haiM-niyata vipAka, aniyata vipAka / bauddhadarzana meM karma ke bheda kaI prakAra se ginAye haiM / jaise ki sukhavedanIya, duHkhavedanIya aura na duHkhasukhavedanIya tathA kuzala; akuzala aura avyAkRta / kintu donoM ke Azaya meM antara nahIM hai, eka hI hai-jo sukha kA anubhava karAye, jo duHkha kA anubhava karAye aura jo na duHkha kA aura na sukha kA anubhava karAye / prathama tIna bhedoM ke bhI do bheda haiM- eka niyata aura dUsarA aniyata / niyata ke tIna bheda haiM-dRSTadharmavedanIya, upapadyavedayona Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [23 ] aura aparaparyAyavedanIya / aniyata ke do bheda haiM -vipAkakAla aniyata aura aniyata vipAka / dRSTadharmavedanIya ke do bheda haiM.-sahasAvedanIya aura asahasAvedanIya / zeSa bhedoM ke bhI cAra bheda haiM -vipAkakAlaniyata vipAka-aniyata, vidhAkaniyata vipAka-kAlaaniyata, niyata-vipAka, niyatavedanIya aura aniyata-vipAka aniyatavedanIya / isa prakAra se darzanAntaroM meM karma ke bheda kiye gaye haiN| bauddhadarzana ke bhedoM meM phaladAna kI dRSTi se bhI karma ke kucha bhedoM kA saMketa kiyA hai. lekina apekSita spaSTatA kA abhAva hai| bauddha ke atirikta anya vaidika darzanoM meM sAdhAraNatayA phaladAna kI dRSTi se karma ke saMcita, prArabdha aura kriyamANa ye tIna bheda kiye jAte haiN| kisI ke dvArA isa kSaNa kiyA gayA ho yA pUrva janma meM, vaha saba saMcita kahA jAtA hai / saMcita kA apara nAma adRSTa aura mImAMsakoM ke anusAra apUrva hai| saMcita meM se jitane karmoM ke phaloM ko bhoganA pahale zurU hotA hai, utane ko ho prArabdha kahate haiM / kriyamANa kA artha hai jo karma abhI ho rahA hai| parantu yaha prArabdha kA hI pariNAma hone se lokamAnya tilaka ne svIkAra nahIM kiyA hai| aba jainadarzana kI dRSTi se karma ke bhedoM Adi ke lie saMkSepa meM vicAra karate haiN| jaisA ki prArambha meM batAyA jA cukA hai ki jainadarzana meM kama se Azaya saMsArI jIva kI kriyA ke sAtha-sAtha usako ora AkRSTa hone vAle kArmaNavargaNA rUpa bhautika padArtha se hai| ve kArmaNavargaNA ke paramANa jIva kI pratyeka kriyA ke samaya AtmA kI ora AkRSTa hote haiN| ina ko AkarSita karane meM kAraNa hai jIva kI yogazakti / isa yogazakti dvArA AkRSTa hue karmaparamANu jIva ke dvArA rAga-dveSa, moha Adi bhAvoM kA, jinheM jainadarzana meM kaSAya kahate haiM, nimita pAkara AtmA se baMdha jAte haiN| isa taraha karmaparamANuoM ke AtmA taka lAne kA kArya yogazakti aura bandha karAne kA kArya kaSAya-rAgadveSa rUpa bhAva karate haiN| yadi kaSAya naSTa ho jAye to yoga ke rahane taka karmaparamANuoM Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 24] kA Asrava to ho sakatA hai kintu kaSAya ke abhAva meM ve vahA~ Thahara nahIM skeNge| jisako isa prakAra samajhA jA sakatA hai-yoga vAyusthAnIya hai, kaSAya goMda yA anya koI cipakAne vAlA padArtha hai aura karmaparamANu dhUlirUpa haiM tathA jIva makAna rUpa hai / ataeva yadi vAyu hogI to makAna meM dhUlikaNa adhika se adhika praveza kareMge aura yadi makAna meM cipakAne vAlA padArtha lagA hai to ve dhUlikaNa vahA~ Akara cipaka jAyeMge / yadi vAyu aura cipakAne vAle padArtha kI tIvratA-pracuratA hai to dhUlikaNa adhika Akara adhika mAtrA meM aura adhika samaya taka cipakege aura maMdatA hai to usI parimANa meM unakA rUpa hogA / yahI bAta yoga aura kaSAya ke bAre meM jAnanA caahiye| yogazakti jisa stara kI hogI, AkRSTa hone vAle karma paramANaoM kA parimANa bhI usI ke anusAra hogA aura isI taraha kaSAya yadi tIvra hotI hai to karmaparamANu AtmA ke sAtha adhika samaya taka baMdhe rahate haiM aura phala bhI tIvra hI dete haiM / isake viparIta alpa yoga aura kaSAya ke kAraNa alpa karmaparamANu baMdhate haiM aura phala bhI maMda dete haiN| sArAMza yaha huA ki yoga aura kaSAya jIva ke pAsa karma paramANuoM ke lAne aura phala dene ke kAraNa haiM tathA yoga ke dvArA karma paramANuoM kA svabhAva nirmita hotA hai tathA pradezasaMcaya hotA hai tathA kaSAya ke dvArA AtmA ke sAtha karma paramANuoM ke baMdhe rahane kI kAlamaryAdA aura phaladAna zakti kA nirdhAraNa hotA hai / isa sabako zAstrIya zabdoM meM prakRtibaMdha, sthitibaMdha, anubhAgabaMdha aura pradezabaMdha kahate haiN| svabhAva ko prakRti, baMdhane vAle karma paramANuoM kI saMkhyA ko pradeza, kAla kI maryAdA ko sthiti aura phaladAnazakti ko anubhAga kahate haiN| ina baMdhoM meM se prakRtibaMdha ke ATha bheda haiM-jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, vedanIya, mohanIya, Ayu, nAma, gotra aura aMtarAya / jJAnAvaraNa AtmA ke jJAna guNa ko AcchAdita-ghAtatA hai| darzanAvaraNa AtmA ke darzanaguNa kA ghAta karatA hai / vedanIya sAMsArika sukha-duHkha kA vedana: For Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 25 ] anubhava karatA hai| mohanIya AtmA ko mohita karatA hai, use yathArtha kA bhAna nahIM hone detA hai aura yadi bhAna ho bhI jAye to tadanusAra yathArtha mArga para calane nahIM detA hai| Ayukarma amuka samaya taka jIva ko kisI eka zarIra meM roke rahatA hai aura chinna ho jAne para zarIrAntara ko grahaNa karane kI ora jIva unmukha hotA hai| nAmakarma ke kAraNa zarIra, indriyoM Adi kI racanA hotI hai| gotra jIva ko uccanIca kula kA kahalAne kA kAraNa hai aura antarAyakarma ke kAraNa icchita vastu kI prApti meM vighna par3atA hai| phira ina ATha karmoM ke uttara bheda kiye haiN| saralatA se samajhAne ke lie jinakI saMkhyA eka sau ar3atAlIsa yA eka sau aTThAvana mAnI hai| ina ATha karmoM aura unake uttara bhedoM kA vicAra karanA prastuta adhikAra kA varNyaviSaya hai| jainadarzana meM varNita ina bhedoM kI tulanA ke yogya karma ke koI bheda darzanAntaroM meM nahIM pAye jAte haiM / yadyapi yogadarzana meM karma kA vipAka tIna rUpoM meM batAyA hai-janma, Ayu, aura bhoga, kintu amuka karma janma, amuka karma Ayu aura amuka bhoga ke rUpa meM phala detA hai, yaha bAta nahIM batAI hai| yadi inakI tulanA jainadarzana gata karmabhedoM se kareM to AyuvipAka vAle karmAzaya kI Ayukarma se aura janmavipAka vAle karmAzaya kI nAmakarma se tulanA kI jA sakatI hai| kintu vahA~ to itanA hI saMketa hai ki sabhI karmAzaya milakara tIna rUpa phala dete haiM, ityAdi / isa viSaya meM vistRta vivecana apekSita hai| kintu yahA~ to saMketa mAtra karanA paryApta hone se vizeSa likhane kA avakAza nahIM hai| yogadarzana meM jo karmAzaya kA vipAka tIna rUpoM meM batAyA hai ve karma kI vividha avasthAyeM ho sakatI haiN| jainadarzana meM ina avasthAoM kA vistAra se varNana kiyA gayA hai| ve avasthAyeM dasa haiM, jinake nAma isa prakAra haiM Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 26 ] bandha, saMkramaNa, udvartana, apavartana, udIraNA, upazama, nidhatti, nikAcanA, udaya aura sattA / ina dasa avasthAoM meM Adi kI ATha avasthAoM ke nirmANa ke hetu jIva pariNAma haiM aura antima do meM baddha karmaparamANu hetu haiM / inakA vistRta varNana Age ke adhikAroM meM kiyA jA rahA hai| jisase spaSTa aura vizada jAnakArI ho skegii| isake atirikta jainadarzana meM karma kA svAmI, karma kI sthiti, kaba kauna prakRti baMdhatI hai, kisakA udaya hotA hai, kisakI sattA rahatI hai kisakA kSaya hotA hai, Adi karma viSayaka pratyeka aMga kA varNana kiyA hai| ____ anya darzanoM meM karma viSayaka carcA kA saMketa mAtra hone kA kAraNa yaha hai ki unhoMne usako koI svataMtra viSaya nahIM samajhA, jisase usakI carcA ke liye sAhitya nirmANa kI ora dhyAna nahIM diyaa| lekina jainadarzana adhyAtmavAdI darzana hai / AtmA ke vikAsa, AtmA ke zuddha svarUpa kA varNana karanA usakA lakSya hai aura AtmA ke vikAsa aura zuddha svarUpa kA varNana tabhI kiyA jA sakatA hai jabaki avarodhaka kAraNoM kA jJAna ho jAye aura avarodhaka kAraNa haiM karma / isIliye jainadarzana meM karma kA vistAra se varNana kiyA hai| jainasAhitya meM karma viSayaka sAhitya kA svatantra aura mahattvapUrNa sthAna hai / isa prakAra se karma sambandhI katipaya binduoM para prakAza DAlane ke anantara aba adhikAra ke varNya viSaya ke liye saMkSepa meM prakAza DAlate haiN| viSayapraveza adhikAra ko prArambha karate hue sarvaprathama karmoM kI mUla prakRtiyoM kA aura usake bAda pratyeka kI uttara prakRtiyoM kI saMkhyA kA nirdeza kiyA hai| tatpazcAt pratyeka karma kI uttara prakRtiyoM ke nAma aura lakSaNa batalAye haiN| yathAprasaMga sambandhita praznoM kA samAdhAna bhI kiyA hai / yaha saba varNana Adi kI teraha gAthAoM meM hai| Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 27 ] isake pazcAt uttara prakRtiyoM ke vargIkaraNa kI saMjJAoM ke nAma dekara pratyeka saMjJA meM garbhita prakRtiyoM ke nAma aura garbhita karane ke kAraNa ko spaSTa kiyA hai / yaha saba vicAra caudaha se caubIsa gAthA taka meM kiyA hai / tatpazcAt gAthA paccIsa se prakRtiyoM meM saMbhava bhAvoM aura unake sadbhAva se janya guNoM kA ullekha kara bhAvoM saMbandhI katipaya jijJAsAoM kA samAdhAna kiyA hai / phira deza sarvaghAti rasaspardhakoM ko batAyA hai / rasasthAnabaMdha ke hetu prakAroM ko spaSTa karane ke anantara zubhAzubha rasa ko upamita kiyA hai| isI ke bIca dhruvabaMdhI Adi saMjJAoM ke lakSaNa Adi kA nirUpaNa kiyA hai aura hetuvipAkA prakRtiyoM viSayaka praznoM kI mImAMsA kI hai tathA prAsaMgika rUpa meM sambandhita anya viSayoM kA bhI varNana kiyA hai / jo gAthA cauvana meM jA kara pUrNa huA hai / tadanantara eka dUsare prakAra se bhI prakRtiyoM ke vargIkaraNa kI saMjJAoM ke nAmoM ke lie anyakartRka gAthA dekara una vargoM meM prakRtiyoM ke nAmoM aura grahaNa karane ke kAraNa ko spaSTa kiyA hai / yaha varNana gAthA chiyAsaTha taka meM pUrNa huA hai aura isake sAtha hI adhikAra bhI pUrNa huA / isa saMkSipta rUparekhA meM baMdhavya saMbandhI prAyaH sabhI viSayoM kA samAveza ho gayA hai / vistAra se samajhane ke liye pAThakagaNa adhikAra kA adhyayana kareM, yaha apekSA hai / -- devakumAra jaina Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaNikA 10 gAthA 1 3-10 mUla karmaprakRtiyoM ke nAma mUla karmaprakRtiyoM ke lakSaNa jJAnAvaraNAdi kA kramavinyAsa gAthA 2 10-11 karmoM kI uttara prakRtiyoM kI saMkhyA gAthA 3 11-14 jJAnAvaraNakarma kI uttara prakRtiyAM evaM unake lakSaNa - antarAyakarma kI uttara prakRtiyAM evaM unake lakSaNa unaka lakSaNa 12 gAthA 4 14-16 darzanAvaraNakarma kI uttara prakRtiyoM ke cAra, chaha aura 15 nau bheda kI vivakSA kA kAraNa cakSadarzanAvaraNa Adi ke lakSaNa nidrAoM ko darzanAvaraNa meM grahaNa karane kA kAraNa gAthA 5 16-28 mohanIya kI uttara prakRtiyoM kI saMkhyA kaSAyamohanIya prakRtiyoM ke nAma va lakSaNa anantAnubaMdhi Adi kaSAyoM sambandhI dRSTAnta nokaSAyoM ko kaSAyasahacArI mAnane kA kAraNa nava nokaSAyoM ke nAma va unake lakSaNa Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 [ 26 ] darzanamohanIya ke bheda va unake lakSaNa Ayu, vedanIya aura gotra karma kI uttara prakRtiyAM va unake lakSaNa gAthA 6 nAmakarma kI piNDa prakRtiyoM ke nAma gatinAma karma ke bheda va unake lakSaNa jAtinAmakarma ke bheda va unake lakSaNa zarIranAmakarma ke bheda va unake lakSaNa aMgopAMganAmakarma ke bheda va unake lakSaNa baMdhananAmakarma kA lakSaNa saMghAtananAmakarma kA lakSaNa saMhanananAmakarma ke bheda va unake lakSaNa saMsthAnanAmakarma ke bheda va unake lakSaNa varNacatuSka ke bheda va unake lakSaNa AnupUrvInAmakarma ke bheda va unake lakSaNa vihAyogatinAmakarma ke bheda va unake lakSaNa tathA vihAyas zabda ko upayogitA gAthA 7 ATha apratipakSa pratyeka prakRtiyoM ke nAma va unake lakSaNa ucchavAsa nAmakarma ko mAnane meM hetu gAthA 8 sapratipakSa bIsa pratyeka prakRtiyoM ke nAma trasadazaka aura sthAvaradazaka meM gabhita prakRtiyoM ke nAma pratipakSa sahita bIsa prakRtiyoM ke lakSaNa 40-43 40 43-54 Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 47 [ 30 ] pratyeka aura sAdhAraNa nAmakarma viSayaka zaMkA-samAdhAna zubha aura azubha nAmakarma sambandhI zaMkA-samAdhAna gAthA hai 54-55 piNDa prakRtiyoM ke avAntara bhedoM kI saMkhyA gAthA 10 55-57 baMdha, udaya aura sattA meM prakRtiyoM kI saMkhyAbhinnatA kA 56 vivakSA kAraNa gAthA 11 58-62 baMdhananAmakarma ke pandraha bheda mAnane meM hetu baMdhananAmakarma ke pandraha bhedoM ke lakSaNa gAthA 12 62-65 saMghAtananAmakarma ke pAMca bheda mAnane sambandhI zaMkA- 62 samAdhAna saMghAtananAmakarma ke pAMca bhedoM ke lakSaNa mAthA 13 65-66 azubha aura zubha varNacatuSka ke uttara bhedoM ke nAma gAthA 14 67-66 vargIkaraNa kI saMjJAoM ke nAma saMkSepa meM dhra vabaMdhinI Adi saMjJAoM ke lakSaNa gAthA 15 dhra vabaMdhinI prakRtiyoM ke nAma dhra vabaMdhinI mAnane kA kAraNa adhra vabaMdhinI prakRtiyoM ke nAma adhra vabaMdhinI mAnane kA kAraNa G (o 70-74 70 71 Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 31 ] 74-75 74 75 75 77-80 9 Us gAthA 16 dhru vodayA prakRtiyoM ke nAma dhra vodayA mAnane kA kAraNa adhra vodayA prakRtiyoM ke nAma adhra vodayA mAnane kA kAraNa gAthA 17 ghAti, aghAti prakRtiyoM ke nAma gAthA 18 sarvaghati va dezaghAti mAnane kA kAraNa gAthA 16 dezaghAti prakRtiyoM ke nAma gAthA 20 parAvartamAna, aparAvartamAna prakRtiyoM ke nAma va mAnane kA kAraNa gAthA 21, 22 zubha azubha prakRtiyoM ke nAma gAyA 23, 24 pudgalavipAkI prakRtiyoM ke nAma va mAnane kAraNa bhavavipAkI prakRtiyoM ke nAma va mAnane kA kAraNa kSetravipAkI prakRtiyoM ke nAma va mAnane kA kAraNa jIva vipAkI prakRtiyoM ke nAma va mAnane kA kAraNa sabhI prakRtiyoM ko jIvavipAkI na mAnane meM hetu gAthA 25 aupazamika Adi pAMca bhAvoM ke lakSaNa pratyeka karma meM saMbhava bhAva 82-83 82 83-85 85-61 __86 Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 32 gAthA 26 65-68 upazama va kSayopazama bhAva se prApta guNoM kA nirdeza 66 cAritra ko pahale grahaNa karane meM hetu kSAyika bhAva se prApta guNoM kA nirdeza audayika bhAvajanya jIva kI avasthAoM kA nirdeza gAthA 27 18-101 pAriNAmika bhAvApekSA mUla karmoM ke sAdi-Adi bhaMga uttara prakRtiyoM ke sAdi-Adi bhaMga 8 gAthA 28 101-106 prakRtiyoM ke udaya meM kSayopazamabhAva kI saMbhAvanA evaM 102 tatsambandhI zaMkA-samAdhAna kSayopazama ke do artha 105 gAthA 26 .106-108 rasaspardhakoM ke prakAra 106 sarvaghAti aura dezaghAti prakRtiyoM ke rasaspardhaka 107 gAthA 30 108-110 audayika bhAva ke zuddha aura kSayopazama bhAva yukta hone 108 meM hetu gAthA 31 110-112 . baMdhApekSA prakRtiyoM meM sambhava rasaspardhaka 110 gAthA 32 113-114 rasasthAnaka baMdha ke hetuoM ke prakAra 113 gAthA 33 zubha aura azubha rasa kI upamA 115 rasa kI zakti kA nirUpaNa Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 34 dhru vA vasattAkA prakRtiyAM aura mAnane meM hetu anantAnubaMdhikaSAyoM ko dhruvasattAkA mAnane meM hetu gAthA 35. uvalana prakRtiyoM ke nAma aura mAnane meM hetu gAthA 36 dhruva aura a vabaMdhi pada kA artha adhruvabaMdhinI prakRtiyoM ke nAma aura adhruvabaMdhinI mAnane kA kAraNa gAthA 37 prakRtiyoM ke udayahetu gAthA 38 [ 33 ] dhruvA vodayatva kA artha gAthA 36 zubha, azubha, sarvaghAti Adi padoM kA artha aura kAraNa gAthA 40, 41 sarva aura deza ghAti rasa kA svarUpa tathA usake lie pradatta upamAyeM gAthA 42 aghAti rasa kA svarUpa gAthA 43 saMjvalanakaSAyacatuSka aura nokaSAyoM ko dezaghAti mAnane kA kAraNa 116-120 117 118 121-122 121 123-124 123 123 125-126 125 126-127 127 127-128 127 126-132 130 132-133 132 133-134 134 Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 34 ] 134-136 135 135 137-138 138-136 136 gAthA-44 parAvartamAna pada kA artha va tadgata prakRtiyoM ke nAma va mAnane kA kAraNa aparAvartamAna pada kA artha va tadgata prakRtiyoM ke nAma gAthA 45 vipAka kI apekSA prakRtiyoM ke bheda gAthA 46 hetuvipAkA prakRtiyoM saMbandhI vaktavya gAthA 47 pudgala vipAkitva viSayaka samAdhAna gAthA 48 bhavavipAkitva viSayaka samAdhAna gAthA 46 kSetravipAkitva viSayaka samAdhAna gAthA 50 jIvavipAkitva viSayaka samAdhAna gAthA ? rasavipAkitva viSayaka prazna gaath| 52, 53 rasavipAkitva viSayaka praznoM ke uttara gAthA 54 utkRSTa sthitibaMdha yogya adhyavasAyoM dvArA ekasthAnaka rasabandha kyoM nahIM ? 136-141 140 *141-143 142 143-144 143 144-145 145 145-147 146 147-150 148 150-151 150 | Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 35 ] gAthA 55 152 156 dhruvasattAkA prakRtiyoM ke nAma evaM sattA viSayaka 152 praznottara prakArAntara se prakRtiyoM ke vargIkaraNa kI saMjJAoM 154 ke nAma svAnudayabaMdhinI Adi padoM ke artha 155 gAthA 56 156-157 svAnudayabaMdhinI Adi trikagata prakRtiyAM 157 aura unako una vargoM meM grahaNa karane kA kAraNa gAthA 57, 58 156-164 samakavyavacchidyamAnabaMdhodayA prakRtiyoM ke nAma aura 160 mAnane kA kAraNa kramavyavacchidyamAnabaMdhodayA prakRtiyoM ke nAma aura 161 mAnane kA kAraNa utkramavyavacchidyamAna baMdhodayA prakRtiyoM ke nAma va 164 mAnane kA kAraNa gAthA 56, 60, 61 165.166 nirantarabaMdhinI prakRtiyoM ke nAma va mAnane meM hetu 167 sAntara-niraMtarabaMdhinI prakRtiyoM ke nAma aura mAnane 167 meM hetu sAMtarabaMdhinI prakRtiyoM ke nAma aura mAnane meM hetu 168 gAthA 62 166-171 udayabaMdhokRSTAdi ke lakSaNa 170 Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 63 udayasaMkramotkRSTA prakRtiyoM ke nAma va mAnane meM hetu anudayasaMkramotkRSTA prakRtiyoM ke nAma va mAnane meM hetu anudayabaMdhotkRSTA prakRtiyoM ke nAma va mAnane meM hetu udayabaMdhotkRSTa prakRtiyoM ke nAma va mAnane meM hetu gAthA 64 gAthA 65 [ 36 ] gAthA 66, 67 anudayavatitva aura udayavatitva kA lakSaNa udayavatI prakRtiyoM ke nAma va mAnane meM hetu anudayavatI prakRtiyoM ke nAma va mAnane meM hetu pariziSTa baMdhavyaprarUpaNA adhikAra kI mUla gAthAe~ baMdhavyaH prarUpaNA adhikAra kA gAthA-akArAdyanukrama gati aura jAti nAmakarma ko pRthak pRthak mAnane meM hetu dhruvabaMdhi Adi vargoM meM garbhita prakRtiyoM kA prArUpa ( tAlikAe~ ) - saMlagna 171-173 172 173-174 174 175-177 175 176 177-181 178 176 180 182 188 161 163 Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImadAcArya candrarSimahattara-viracita paMcasaMgraha (mUla, zabdArtha tathA vivecana yukta) baMdhavya-prarUpaNA adhikAra Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. baMdhavya-prarUpaNA adhikAra baMdhaka-prarUpaNA nAmaka dvitIya adhikAra kA pratipAdana karane ke pazcAt aba kramaprApta baMdhavya-prarUpaNA adhikAra kA vivecana prArambha karate haiN| pUrva meM batAye gaye caudaha prakAroM meM vargIkRta jIvoM ke dvArA bAMdhane yogya kyA hai ? baMdha kisakA karate haiM ? usakA vicAra isa adhikAra meM kiyA jaayegaa| baMdhayogya karma haiN| ataH karma kA sAMgopAMga vivecana karane aura saralatA se samajhane ke lie usake uttarabhedoM kA kathana prArambha karane ke pUrva mUlabhedoM ko batalAte haiN| kyoMki mUlabhedoM kA jJAna hone para uttarabhedoM ko saralatA se jAnA jA sakatA hai| karmoM ke mUlabheda isa prakAra haiMkarmoM ko mUlaprakRtiyAM nANassa daMsaNassa ya AvaraNaM veyaNIya mohaNIyaM / Au ya nAma goyaM tahaMtarAyaM ca payaDIo // 1 // zabdArtha-nANassa-jJAna kA, dasaNassa-darzana kA, ya-aura, AvaraNaM-AvaraNa, veyaNIya-vedanIya, mohaNIyaM-mohanIya, Au-Ayu, yaaura, nAma-nAma, goyaM-gotra, taha-tathA, aMtarAyaM-antarAya, ca-aura, payaDIo-prakRtiyAM / tulanA kIjiye-- NANassa daMsaNassa ya AvaraNaM veyaNIya mohaNIyaM / Auga NAmAgodaM tahaMtarAyaM ca mUlAo // -di. paMcasaMgraha 2 / 2 Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcasaMgraha : 3 gAthArtha - jJAna aura darzana kA AvaraNa - jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, vedanIya, mohanIya, Ayu, nAma, gotra tathA antarAya ye karma kI ATha mUla prakRtiyAM haiM / vizeSArtha - saMsArI jIva dvArA prati samaya kArmaNavargaNA ke pudgaloM kA grahaNa kiyA jA rahA hai aura grahaNa kI jA rahI karma - - pudgalarAzi meM jIva kI pAriNAmikapariNati adhyavasAyazakti kI vividhatA se aneka prakAra ke svabhAvoM kA nirmANa hotA hai / ye svabhAva adRzya haiM aura jinake pariNamana kI anubhUti unake kAryoM ke prabhAva ko dekhakara kI jAtI hai / jaise ki karmoM ke anubhava ke asaMkhya prakAra haiM to usakA nirmANa karane vAle jIvasvabhAva bhI asaMkhya haiM / phira bhI saMkSepa meM una sabhI kA ATha bhAgoM meM vargIkaraNa karake gAthA meM nAma batalAye haiM ki ! (1) jJAnAvaraNa, (2) darzanAvaraNa, (3) vedanIya, (4) mohanIya, / (5) Ayu, (6) nAma, (7) gotra aura (8) aMtarAya / asaMkhya karmaprabhAvoM kA ina ATha nAmoM meM vargIkaraNa karane kA kAraNa yaha hai ki jijJAsujana saralatA se karma siddhAnta ko samajha sakeM / jJAnAvaraNa Adi ukta ATha karmoM ke lakSaNa isa prakAra haiM jJAnAvaraNakarma- jIvAdika padArtha jisake dvArA jAne jAte haiM, use jJAna kahate haiM | athavA jisake dvArA vastu kA jJAna ho, yAnI nAma, jAti, guNa, kriyA Adi sahita vizeSa bodha jisake dvArA ho, use jJAna aura jisake dvArA AcchAdana ho - use AvaraNa kahate haiN| yAni mithyAtvAdi hetuoM kI pradhAnatA vAle jIva vyApAra dvArA grahaNa kI 1 Adyo jJAnadarzanAvaraNa vedanIya mohanIyayupkanAmagotrAntarAyAH / --tattvArthasUtra 8 / 5 Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhavya-prarUpaNA adhikAra : gAthA 1 huI kArmaNavargaNAoM ke viziSTa pudgalasamUha ko AvaraNa kahate haiN| ataH jJAna ko AcchAdita karane vAlA pudgalasamUha jJAnAvaraNa hai| darzanAvaraNakarma-jisake dvArA padArtha dekhA jAye, avalokana kiyA jAye, use darzana kahate haiN| yAnI nAma, jAti Adi vizeSoM ke binA vastu kA jo sAmAnya bodha ho, vaha darzana hai| athavA vastu ke sAmAnya-vizeSAtmaka rUpa meM se sAmAnya dharma ko grahaNa karane vAle bodha ko darzana kahate haiN| isa darzana ko AcchAdita karane vAle pudgalasamUha ko darzanAvaraNakarma kahate haiM / vedanIyakarma-saMsArI jIvoM ke dvArA sukha-duHkha rUpa meM jisakA anubhava ho use vedanIyakarma kahate haiN| vaise to sabhI karma apanA-apanA vedana karAte haiM lekina vedanIya zabda paMkaja Adi zabdoM kI taraha rUr3ha artha vAlA hone se sAtA aura asAtA-sukha-duHkha rUpa meM jo apanA anubhava karAtA hai vahI vedanIya kahalAtA hai, zeSa karma vedanIya nahIM kahalAte haiN| ___ mohanIyakarma---jo prANiyoM ko mohita karatA hai, sadasad vivekavikala karatA hai, rahita karatA hai, use mohanIyakarma kahate haiN| athavA jo karma AtmA ke samyaktva-svarUpabodha aura cAritrasvarUpa guNa ke lAbha meM vyavadhAna DAlatA hai, jisase ki maiM kauna hU~, merA svarUpa kyA hai, para kyA hai aura para kA svarUpa kyA hai, aisA bhedavijJAna na hone de, use mohanIyakarma kahate haiN| ___ Ayukarma-jisake vaza caturgati-samApanna prANI bhava se bhavAntara meM jAte haiM, athavA jisake dvArA amuka-amuka gati meM amuka kAla taka 1 ja sAmaNNaM gahaNaM bhAvANaM va kaTumAyAraM / avisesidUNa aThe dasaNamivi bhaNNae samae / -karmaprakRti 43 Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcasaMgraha 3 AtmA rahe, apane kiye hue karmoM ke dvArA prApta huI narakAdi durgati meM se nikalane kI icchA hone para bhI jo aTakAve, pratibaMdhakapane ko prApta ho aura devAdi gati meM rahane kI icchA hone para bhI jIva na raha sake, use Ayukarma kahate haiN| athavA eka bhava se dUsare bhava meM jAtI huI AtmA ko jisakA avazya udaya ho use Ayukarma kahate haiM / Ayukarma ke kAraNa hI tatta bhava kI prApti hotI hai / nAmakarma-adhama, madhyama yA uttama Adi gatiyoM meM prANI ko jo unmukha karatA hai / athavA jo karma AtmA ko gati, jAti Adi aneka paryAyoM kA anubhava karAtA hai, use nAmakarma kahate haiM / gotrakarma-ucca aura nIca zabda dvArA bolA jAye, aisI ucca aura nIca kUla meM utpanna hone rUpa AtmA kI paryAyavizeSa ko gotrakarma kahate haiM aura usa paryAya kI prApti meM hetubhUta karma bhI kAraNa meM kArya kA Aropa hone se gotrakarma kahalAtA hai| athavA jisake udaya se AtmA kA ucca aura nIca zabda dvArA vyavahAra ho, vaha gotrakarma kahalAtA hai| antarAyakarma-lAbha tathA dAnAdi kA vyavadhAna-antara karane ke lie jo karma prApta hotA hai yAnI jisa karma ke udaya se jIva dAnAdi na kara sake, use antarAyakarma kahate haiN| ____ isa prakAra se karmoM kI ATha mUla prakRtiyAM haiN| yadyapi prakRti zabda ke svabhAva, zIla, bheda Adi aneka artha haiM, unameM se yahA~ prakRti zabda kA 'bheda' artha grahaNa kiyA gayA hai| jisakA yaha artha huA ki karma ke jJAnAvaraNAdi ukta ATha mUlabheda haiN| 1 digambara karmasAhitya meM prakRti zabda kA zIla, svabhAva artha hI ullikhita milatA hai / yathApayaDI sIla sahAvo / -gommaTasAra karmakAMDa, gAthA 3 Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhavya-prarUpaNA adhikAra : gAthA 1 jJAnAvaraNAdi kA kramavinyAsa prazna- jJAnAvaraNAdi karmoM ko isa krama se kahane kA kyA prayojana hai ? athavA prayojana ke binA hI isa prakAra kA kramavinyAsa kiyA hai ? uttara--jisa krama se jJAnAvaraNAdi ATha karmoM kA vinyAsa kiyA hai, vaha saprayojana hai / jo isa prakAra samajhanA cAhiye-- jJAna aura darzana jIva kA svabhAva hai| kyoMki jJAna aura darzana ke abhAva meM jIvatva ho hI nahIM sakatA hai| yadi jIvoM meM jJAna aura darzana kA hI abhAva ho to unheM jIva nahIM kahA jA sakatA hai| isalie jIva meM usakI svarUpacetanA-jJAna aura darzana honA hI cAhiye / isa jJAna aura darzana meM bhI jJAna pradhAna athavA mukhya hai| kyoMki jJAna ke dvArA hI sabhI zAstroM kA vicAra ho sakatA hai tathA jaba koI labdhi prApta hotI hai to vaha jJAnopayoga meM vartamAna jIva ko hI prApta hotI hai, darzanopayoga meM vartamAna jIva ko prApta nahIM hotI hai| tathA jisa samaya AtmA sampUrNa karmamala se rahita hotI hai, usa samaya jJAnopayoga meM hI vartamAna hotI hai, darzanopayoga meM nahIM hotI hai| isa kAraNa jJAna pradhAna hai aura usako AvRta karane vAlA karma jJAnAvaraNa hone se pahale usakA kathana kiyA hai| tatpazcAt darzana ko AvRta karane vAle darzanAvaraNakarma kA vinyAsa kiyA hai| kyoMki jJAnopayoga se cyuta AtmA kI darzanopayoga meM sthiratA hotI hai| ye jJAnAvaraNa aura darzanAvaraNa karma apanA vipAka batalAte hue yathAyogya rIti se avazya sukha aura duHkha rUpa vedanIyakarma ke udaya 1 savvA u laddhIo sAgarovaogovauttassa, na aNAgArovaogovauttassa / 2 terahaveM, caudahaveM guNasthAna aura siddhAvasthA ke prathama samaya meM AtmA jJAna ke upayoga meM hI vartamAna hotI hai| Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcasaMgraha 3 meM hetu hote haiM / vaha isa prakAra ki atigAr3ha jJAnAvaraNakarma ke rasodaya dvArA sUkSma aura atisUkSma padArthoM kA vicAra karane meM svayaM ko asamartha jAnakara aneka jIva atyanta khedakhinna hote haiM, atyanta duHkha kA anubhava karate haiM aura jJAnAvaraNakarma ke kSayopazama se utpanna huI paTutAyukta AtmA sUkSma, sUkSmatara padArthoM ko apanI buddhi ke dvArA jAnate samaya aura dUsare aneka vyaktiyoM kI apekSA apane ko viziSTa dekhakara atyanta Ananda - sukha kA anubhava karatI hai / isa prakAra jJAnAvaraNakarma kA udaya aura kSayopazama anukrama se duHkha aura sukha rUpa vedanIyakarma ke udaya meM nimitta hotA hai tathA gAr3ha darzanAvaraNakarma ke vipAkodaya dvArA janmAMdha Adi hone se bahuta se vyakti ati adbhuta duHkha kA anubhava karate haiM aura darzanAvaraNakarma ke kSayopazama dvArA utpanna huI kuzalatA - nipuNatA dvArA spaSTa cakSu Adi indriyoM se yukta hokara yathArtha rUpa se vastu ko dekhakara Ananda kI anubhUti karate haiM / isa taraha darzanAvaraNakarma duHkha aura sukharUpa vedanIyakarma ke udaya meM nimitta hotA hai / isa Azaya ko batAne ke lie jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa ke pazcAt vedanIyakarma kA kramavinyAsa kiyA hai / vedanIyakarma iSTa aura aniSTa vastu kA saMyoga hone para sukha yA duHkha utpanna karatA hai aura iSTa-aniSTa vastu ke saMyoga se saMsArI AtmA ko avazya rAga aura dveSa utpanna hotA hai / iSTa vastu kA saMyoga hone se 'acchA huA ki amuka vastu mujhe milI' aisA bhAva aura aniSTa vastu kA saMyoga hone para 'yaha vastu mujhe kahA~ se milI ? kaba isase chuTakArA hogA ?' aisA bhAva paidA hotA hai / yahI rAga aura dveSa hai aura yaha rAga evaM dveSa mohanIyakarma rUpa hI hai / isa prakAra vedanIyakarma mohanIya ke udaya meM kAraNa hai / yahI artha batalAne ke lie vedanIya ke anantara mohanIyakarma kA pratividhAna diyA hai / IS moharUr3ha AtmAyeM bahu Arambha aura parigraha vAle kAryoM meM Asakta hokara narakAdi ke AyuSya kA baMdha karatI haiM / isa prakAra mohanIyakarma Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhavya - prarUpaNA adhikAra : gAthA 1 Ayukarma ke baMdha meM kAraNa hai, yaha batAne ke lie mohanIya ke anantara Ayukarma kA upanyAsa kiyA hai / narakAyu Adi kisI bhI Ayu kA jaba udaya hotA hai taba avazya hI narakagati, paMcendriyajAti Adi rUpa nAmakarma kA udaya hotA hai / isalie Ayu ke pazcAt nAmakarma kA krama rakhA hai / ha nAmakarma kA jaba udaya hotA hai taba ucca yA nIca gotra meM se kisI eka kA udaya avazya hotA hai, isa bAta ko batAne ke lie nAmakarma ke bAda gotrakarma kA kathana kiyA hai / gotrakarma kA jaba udaya hotA hai taba ucca kula meM utpanna hue vyaktiyoM ko prAyaH dAnAntarAya, lAbhAntarAya Adi karma kA kSayopazama hotA hai / kyoMki rAjA Adi adhika dAna dete haiM to adhika lAbha bhI prApta karate haiM, aisA pratyakSa dikhalAI detA hai aura nIca kula meM utpanna huoM ko prAyaH dAnAntarAya, lAbhAntarAya Adi karma kA udaya hotA hai / antyaja Adi hIna kulotpanna vyaktiyoM meM dAnAdi dikhatA nahIM hai / isa taraha ucca-nIca gotra kA udaya antarAyakarma ke udaya meM hetu hai, isa artha kA bodha karAne ke lie gotra ke pazcAt antarAyakarma kA vidhAna kiyA hai / 1 1 digambara karmasAhitya meM bhI aSTa karmoM ke kathana kI upapatti prAyaH pUrvokta jaisI hai / parantu jAnane yogya bAta yaha hai ki antarAyakarma ghAti hone para bhI sabase aMta meM kahane kA Azaya hai ki vaha karma ghAti hone para bhI aghAtikarma kI taraha jIva ke guNa kA sarvathA ghAta nahIM karatA hai tathA usake udaya meM aghAtikarma nimitta hote hai aura vIryaguNa zakti rUpa hai aura vaha zakti rUpa guNa jIva aura ajIva donoM meM pAyA jAtA hai, isalie usake ghAta karane vAle aMtarAyakarma kA saba karmoM ke aMta meM nirdeza kiyA hai / tatsambandhI pATha isa prakAra hai Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 paMcasaMgraha : 3 isa prakAra mUla karmaprakRtiyoM kA kathana karane ke pazcAt aba karma kI uttaraprakRtiyoM kI saMkhyA batalAte haiM / karmoM kI uttaraprakRtiyAM paMca nava donni aTThAvIsA cauro taheva bAyAlA / donni ya paMca ya bhaNiyA payaDIo uttarA ceva // 2 // zabdArtha - paca-pAMca, nava-nau, donni-do, aTThAvIsA - aThThAIsa, cauro - cAra, taheva -- isI prakAra, bAyAlA- bayAlIsa, donni--do, ya-- aura, paMca-pAMca, ya-aura, bhaNiyA -- kahI gaI haiM, payaDIo - prakRtiyAM, uttarA - uttara, ca--- - aura, eva - ho / ghAdIvi aghAdi vA NissesaM ghAdaNe asavakAdo / NAmatiyanimittAdo vigdhaM paThidaM aghAdicarimahi // ' ..........viriyaM jIvAjIvagadamidi carime / ***.***.. - di. karmaprakRti gA. 18. 17 vedanIyakarma aghAti hone para bhI usakA pATha ghAtikarma ke bIca isaliye kiyA gayA hai ki vaha ghAtikarma kI taraha mohanIyakarma ke bala se jIva ke guNa kA ghAta karatA hai ghAdi va veyaNIyaM mohassa baleNa ghAdade jIvaM / idi ghAdINaM majjhe mohassAdimhi paThidaM tu // - di. karmaprakRti mA. 20 1 tulanA kIjiye -- paMca Nava doNi aTThAvIsaM cauro taheva teNaudI / doNNi ya paMca ya bhaNiyA payaDIo uttarA hoMti // di. paMcasaMgraha 2/4 Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhavya-prarUpaNA adhikAra : gAthA 3 11 gAthArtha -pAMca, nau, do, aTThAIsa, cAra tathA bayAlIsa, do aura pAMca isa prakAra ke anukrama se ATha karmoM kI uttaraprakRtiyAM kahI gaI haiM / vizeSArtha - pUrva gAthA meM mUla karmaprakRtiyoM kA jisa krama se vidhAna kiyA hai, tadanusAra isa gAthA meM pratyeka kI uttaraprakRtiyoM kI saMkhyA kA nirdeza kiyA hai / pratyeka karma ke nAma ke sAtha kramazaH jinakI yojanA isa prakAra karanA cAhie jJAnAvaraNakarma kI pAMca uttaraprakRtiyAM haiN| isI taraha darzanAvaraNa kI nau, vedanIya kI do, mohanIya kI aTThAIsa, Ayu kI cAra, nAma kI bayAlIsa, gotra kI do aura antarAya kI pAMca uttara prakRtiyAM haiM / " isa prakAra se uttara prakRtiyoM kI saMkhyA batalAne ke pazcAt uddeza krama ke anurUpa kathana karane kA niyama hone se aba pratyeka karma kI uttara prakRtiyoM ke nAma aura unake lakSaNa batalAte haiM / sarvaprathama samAna sthitimaryAdA evaM saMkhyA vAlI hone se jJAnAvaraNa aura anta - rAyakarma kI prakRtiyoM kA vyAkhyAna karate haiM / jJAnAvaraNa tathA antarAya karma kI prakRtiyAM maisuyaohI maNake valANa AvaraNaM bhave paDhamaM / taha dANalAbhabhogovabhoga viriyaMtarAyayaM carimaM // 3 // zabdArtha - maiyaohomaNakevalANa - mati, zruta, avadhi, manaparyAya aura kevala jJAna kA, AvaraNaM - AvaraNa, bhave - hai, paDhamaM - pahalA, taha -- tathA, dANalAma bhogovabhogaviriya - dAna, lAbha, bhoga, upabhoga vIrya, aMtarAyayaMantarAya, carimaM-- antima / 1 Adyo jJAnadarzanAvaraNavedanIyamohanIyAyuSka nAmagotrAntarAyAH / paJcanavadvayaSTAviMzaticaturdvicatvAriMzadvipaJca bhedAyathAkramam / , - tattvArtha sUtra 805,6: Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcasaMgraha : 3 gAthArtha-mati, zruta, avadhi, manaparyAya aura kevala jJAna kA jo AvaraNa hai, vaha pahalA (jJAnAvaraNa) karma hai tathA dAna, lAbha, bhoga, upabhoga aura vIrya kA avarodhaka antima antarAyakarma jAnanA caahie| vizeSArtha-samAna sthiti aura prakRtiyoM kI samAna saMkhyA hone se gAthA meM jJAnAvaraNa aura antarAya karma kI pAMca-pAMca prakRtiyoM ke nAma batalAye haiN| unameM se jJAnAvaraNa kI pAMca prakRtiyoM ke nAma isa prakAra haiM 1 matijJAnAvaraNa, 2 zra tajJAnAvaraNa, 3 avadhijJAnAvaraNa, 4 manaparyAyajJAnAvaraNa aura 5 kevalajJAnAvaraNa 11 ____ mati, zruta Adi pAMca jJAnoM kA svarUpa pahale yogopayogamArgaNA adhikAra meM aura AvaraNa kA svarUpa pahale kahA hai / ataeva matijJAna aura usake antarbhedoM ko AcchAdita karane vAle karma ko matijJAnAvaraNa tathA zru tajJAna aura usake avAntara bhedoM ko AvRta karane vAle karma ko zrutajJAnAvaraNakarma kahate haiM / isI prakAra avadhijJAnAvaraNa, manaparyAyajJAnAvaraNa aura kevalajJAnAvaraNa karmoM kA svarUpa samajha lenA cAhie / jJAnAvaraNakarma AtmA ke jJAna guNa ko AvRta karatA hai| isa prakAra se jJAnAvaraNakarma kI pAMca uttara prakRtiyoM ke lakSaNa jAnanA caahie| aba tatsamasaMkhyaka aura samAna sthiti vAle karma antarAya kI pAMca prakRtiyoM kA svarUpa batalAte haiN| 1 (ka) madi-suda-ohI-maNapajjava-kevalaNANa AvaraNamevaM / paMcaviyappaM NANAvaraNIyaM jANa jiNabhaNiyaM / -di. karmaprakRti 42 (ba) matizra tAvadhimanaHparyayakavalAnAM / athavA-pratyAdInAm / tattvArthasUtra 8 / 6,7 Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhavya-prarUpaNA adhikAra : gAthA 3 antarAyakarma kI uttaraprakRtiyAM ___ AtmA ke dAnAdi guNoM ko dabAne vAlA dAnAntarAya, lAbhAntarAya, bhogAntarAya, upabhogAntarAya aura vIryAntarAya ke bheda se antima arthAt AThavAM karma pAMca prakAra kA hai| unake lakSaNa isa prakAra haiM dAnAntarAya-apane adhikAra kI vastu ko anya ko denA dAna kahalAtA hai| jisa karma ke udaya se usa prakAra ke dAna kI icchA na ho, apane pAsa vaibhava hone para bhI aura guNavAna pAtra ke milane para bhI tathA isa mahAtmA ko dene se mahAna phala kI prApti hogI, aisA samajhate hue bhI dene kA utsAha na ho use dAnAntarAyakarma kahate haiM / lAbhAntarAya-lAbha arthAta vastu kI prApti / jisa karma ke udaya se vastu ko prApta na kara sake, dAna guNa se prasiddha dAtA ke ghara meM dene yogya vastu ke hone para bhI aura usa vastu ko bhikSA meM mAMgane meM kuzala, guNavAna yAcaka hone para bhI prApta na kara sake vaha lAbhAntarAya kahalAtA hai| bhogAntarAya- jisa karma ke udaya se viziSTa AhArAdi vastu milane para bhI aura pratyAkhyAna- tyAga kA pariNAma athavA vairAgya na hone para bhI jIva mAtra kRpaNatA se usa vastu kA bhoga karane meM samartha na ho, vaha bhogAntarAyakarma hai| __upabhogAntarAya-pUrvokta prakAra se upabhogAntarAyakarma kA bhI lakSaNa samajha lenA caahie| bhoga aura upabhoga meM lAbhAntarAyakarma ke kSayopazama se prApta sAmagrI kA upabhoga kiyA jAtA hai| parantu donoM meM yaha vizeSatA hai ki jisakA eka bAra bhoga kiyA jAye, use bhoga aura bArabAra bhoga kiyA jA sake, use upabhoga kahate haiM / eka bAra bhogane yogya vastu jisake udaya se na bhogI jA sake vaha bhogAntarAya aura bAra-bAra bhogane yogya vastu jisa ke udaya se na bhogI jA sake vaha Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 paMcasaMgraha : 3 upabhogAntarAya kahalAtA hai| khAdya bhojana, puSpa Adi bhoga aura vastra, pAtra Adi upabhoga kI koTi meM Ate haiN| ___ vIryAntarAya-vIrya yAni AtmA kI ananta zakti, usako AvRta vAlA karma vIryAntarAya kahalAtA hai| zarIra roga rahita ho, yuvAvasthA ho kintu jisa karma ke udaya se alpa bala vAlA ho athavA zarIra balavAna ho kintu koI siddha karane lAyaka kArya ke upasthita hone para hInasatvatA ke kAraNa usa kArya ko siddha karane meM pravRtti na kara sake, use vIryAntarAyakarma kahate haiN| isa prakAra se antarAyakarma kI pAMca prakRtiyAM jAnanA caahiye| aba samAna sthiti vAle aura ghAtikarma hone se jJAnAvaraNa ke nikaTavartI dUsare darzanAvaraNakarma kI uttaraprakRtiyoM ko batalAte haiM / darzanAvaraNakarma kI uttaraprakRtiyAM nayaNeyarohikevala saNa AvaraNayaM bhave cauhA / niddApayalAhiM chahA nidAidurutta thINaddhI // 4 // zabdArtha-nayaNeyarohikevala-nayana (cakSu), itara (acakSu), avadhi aura kevala, saNa-darzana, AvaraNayaM-AvaraNa, bhave-hai, cauhA-cAra prakAra kA, niddApavalAhi-nidrA aura pracalA ke sAtha, chahA-chaha prakAra kA, nihAidurutta-do bAra bolI gaI nidrA aura pracalA, thINaddhI--styAnaddhi / ___gAthArtha-cakSu, acakSu, avadhi aura kevala darzana ke bheda se darzanAvaraNakarma cAra prakAra kA hai, nidrA aura pracalA ke sAtha chaha bheda vAlA hai aura do bAra bolI gaI nidrA aura pracalA tathA styAddhi ke sAtha nau prakAra kA hai| vizeSArtha-gAthA meM darzanAvaraNakarma ke bheda tIna khaNDa karake batalAye haiN| ina tIna khaNDoM ko karane kA kAraNa yaha hai ki baMdha, udaya Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhavya-prarUpaNA adhikAra : gAthA 4 15 aura sattA meM kisI samaya cAra prakAra, kisI samaya chaha prakAra aura kisI samaya nau prakAra yaha tIna rUpa sambhava haiM / ye cAra, chaha aura nau prakAra kaise sambhava haiM, isako spaSTa karate hue prathama cAra prakAroM ko batalAte haiM cakSu, acakSu, avadhi aura kevala darzana sambandhI viSaya ko Avata karane vAlA darzanAvaraNakarma cAra bheda vAlA hai-'nayaNeyarohikevala dasaNa-AvaraNayaM bhave cauhA' / tAtparya yaha hai ki jaba baMdha, udaya aura sattA meM darzanAvaraNakarma ke cAra bheda kI vivakSA kI jAtI hai taba ve cAra bheda isa prakAra samajhanA cAhie-cakSudarzanAvaraNa, acakSudarzanAvaraNa avadhidarzanAvaraNa aura kevldrshnaavrnn| cakSu ke dvArA cakSa viSaya kA jo sAmAnya jJAna, use cakSudarzana kahate haiM / usako AvRta karane vAlA karma cakSudarzanAvaraNa hai / cakSu ke sivAya zeSa sparzanAdi cAra indriyoM aura mana ke dvArA usa, usa indriya ke viSaya kA jo sAmAnya jJAna vaha acakSudarzana hai aura usako AcchAdita karane vAlA jo karma vaha acakSudarzanAvaraNa hai| acakSu 1,2 cakSudarzanAvaraNa aura acakSudarzanAvaraNa ina do alaga-alaga bheda kA kAraNa yaha hai ki yadi sAmAnya indriyAvaraNa kahA jAtA to sabhI AvaraNoM kA samAveza hotA hai parantu loka meM yaha vastu maiMne dekhI hai, yaha dekha rahA hU~, aisA vyavahAra cakSu ke sambaMdha meM hI hotA hai, anya indriyoM ke sambandha meM nahIM hotA tathA vigrahagati meM jaba anya koI darzana nahIM hotA taba acakSudarzana to hotA hI hai, yaha batAne ke liye cakSudarzana aura acakSudarzana kahe haiM aura isIliye donoM darzanAvaraNoM kA pRthak nirdeza kiyA hai| cakkhUNaM jaM payAsai dIsai taM cakkhudaMsaNaM viti / sesidiyappayAsoM NAyavvo so acakkhu ti // di. karmaprakRti gA. 44 Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 paMcasaMgraha : 3 darzanAvaraNa meM sparzanAdi cAra indriyAvaraNoM aura pana- noindriyAvaraNa isa prakAra pAMca AvaraNoM kA samAveza hotA hai / indriya aura mana kI sahAyatA ke binA AtmA dvArA maryAdA meM rahe hue rUpI padArthoM kA jo sAmAnya jJAna, use avadhidarzana kahate haiM aura usakA AvaraNa karane vAlA karma avadhidarzanAvaraNa kahalAtA hai| rUpI, arUpI pratyeka padArtha kA jo sAmAnya jJAna vaha kevaladarzana hai aura usako AvRta karane vAlA karma kevaladarzanAvaraNa kahalAtA hai| inhIM cAroM darzanAvaraNoM ke sAtha nidrA aura pracalA ko milAne para darzanAvaraNakarma ke chaha bheda hote haiN| ___ni' upasarga pUrvaka kutsArthaka 'drA' dhAtu se nidrA zabda niSpanna hotA hai| jisakA artha yaha huA ki jisa avasthA meM caitanya avazya aspaSTa hotA hai, use nidrA kahate haiN| jisake andara caTakI Adi bajAne athavA dhIre se bhI dhvani karane para sukhapUrvaka jAganA ho jAye, use nidrA kahate haiN| isa prakAra kI nIMda Ane meM karaNabhUta jo karma vaha kAraNa meM kArya kA Aropa karane se nidrA kahalAtA hai / nidrAdarzanAvaraNakarma nIMda Ane meM kAraNa hai aura nIMda AnA yaha kArya hai| jisa nidrA meM baiThe-baiThe yA khar3e-khar3e nIMda Aye use pracalA kahate haiM / digambara karmasAhitya meM nidrA kA lakSaNa yaha batAyA hai jisake udaya se jIva gamana karate hue bhI khar3A raha jAye, baiTha jAye, gira jAye use nidrA kahate haiMNidudae gacchaMto ThAi puNo va isadi pddedi| -dikarmaprakRti gA. 50 2 digambara karmasAhitya meM pracalA kA lakSaNa yaha batAyA hai jisake udaya se jIva kucha jAgatA aura kucha sotA rahe- .. payaludaeNa ya jIvo IsumagIliya suvedi suttovi / IsaM IsaM jANadi muhaM muhaM sovade maMdaM / / -di. karmaprakRti gA. 51 Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhavya-prarUpaNA adhikAra : gAthA 4 wm isa prakAra ke vipAka kA anubhava karAne vAlI karmaprakRti bhI pracalA kahalAtI hai| styAnaddhitrika kI apekSA yaha do nidrAyeM manda haiM / darzanAvaraNaSaTka kA jahA~ ullekha kiyA jAtA hai, vahA~ ye chaha prakRtiyAM grahaNa kI jAtI haiN| isa darzanAvaraNaSaTka meM do bAra kahI gaI nidrA aura pracalA ko styAnaddhi ke sAtha ginane para darzanAvaraNa ke nau bheda hote haiM / nidrA se bhI atizAyinI (adhika tIvra) gaharI nidrA ko nidrA-nidrA kahate haiN| isake andara caitanya atyanta asphuTa hone se adhika AvAjeM lagAnI par3atI haiM, zarIra ko hilAnA-DulAnA par3atA hai taba soyA huA vyakti prabuddha hotA hai / isa kAraNa sukhapUrvaka prabodha hone meM hetubhUta nidrA karmaprakRti kI apekSA isa nidrA meM atizAyitva hai / isakA tAtparya yaha huA ki jisake udaya se aisI gaharI nIMda Aye ki bahuta sI AvAjeM lagAne para tathA hilAne Adi ke dvArA jAganA hotA hai, use nidrAnidrA kahate haiM / isa prakAra kI nidrA meM hetubhUta karmaprakRti bhI nidrAnidrA kahalAtI hai| pracanA se atizayinI jo nidrA use pracalA-pracalA kahate haiN| aiso nidrA calate-calate bhI Ane lagatI hai| yAnI jisa karma ke udaya se calate-calate jo nIMda AtI hai, vaha pracalA-pracalA kahalAtI hai / 1 digambara karmasAhitya meM pracalA-pracalA kA yaha lakSaNa kiyA gayA hai jisake udaya se sote meM jIva ke hAtha paira bhI caleM aura muha se lAra meM girepayalApayaludaeNa ya vahedi lAlA calaMti aNgaaii| . -di. karmaprakRti gA. 50 ! Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 paMcasaMgraha : 3 jisase eka sthAna para baiThe yA khar3e hue ko prApta hone vAlI pracalA kI apekSA isa nidrA kA atizAyitva hai / piMDita huI jo Atmazakti athavA vAsanA jisa supta sthiti meM pragaTa ho use styAnaddhi athavA styAnagRddhi kahate haiM / kyoMki jaba yaha nidrA AtI hai taba prathama saMhanana vAle vAsudeva ke bala se AdhA bala isa nidrA meM utpanna ho jAtA hai / jaise ki kisI manuSya ko roga ke jora se bala utpanna hotA hai, usI prakAra isa nidrAvAlA atRpta vAsanA ko rAtri meM sote-sote pUrNa kara detA hai / zAstroM meM isa sambandhI aneka udAharaNoM kA ullekha hai / 1 styAnaddhi ke vipAka kA anubhava karAne vAlI karma prakRti bhI kAraNa meM kArya kA Aropa karane se styAnaddhi kahalAtI hai / cakSudarzanAvaraNa Adi cAra karmaprakRtiyAM to mUla se hI darzanalabdhi kA ghAta karatI haiN| yAnI unake udaya se cakSu-darzana Adi prApta nahIM hote haiM athavA unake kSayopazama ke anusAra hI prApta hote haiM aura nidrAyeM darzanAvaraNa karma ke kSayopazama se prApta darzanalabdhi ko dabAtI haiM / " nidrAoM ko bhI darzanAvaraNa meM grahaNa karane kA kAraNa yaha hai ki nidrAyeM chadmastha ko hI hotI haiM aura chadmastha ko pahale darzana aura pazcAt jJAna hotA hai / isalie nidrA ke udaya se jaba darzanalabdhi dabatI hai, taba jJAna to dabegA hI / isaliye unako jJAnAvaraNa meM na ginakara darzanAvaraNa meM grahaNa kiyA gayA hai / 1) vizeSAvazyakabhASya meM etad viSayaka kaI udAharaNa diye haiM / darzanalabdhe rupaghAta kRt, 2 idaM ca nidrApaMcakaM prAptAyA: STayaM tu mUlata eva darzanalabdheriti / darzanAvaraNacatu - paMcasaMgraha malaya. TIkA, pR. 110 Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhavya-prarUpaNA adhikAra : gAthA 5 isa prakAra ke jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura antarAya karma kI uttaraprakRtiyoM kA varNana karane ke pazcAt unake samAna mohanIya ke bhI ghAti hone se aba mohanIyakarma kI uttaraprakRtiyoM ko batalAte haiN| mohanIya kI uttaraprakRtiyAM solasa kasAya nava nokasAya saNatigaM ca mohaNoyaM / zabdArtha-solasa-solaha, kasAya-kaSAya, nava-nau, nokasAyanokaSAya, dasaNatigaM-darzana trika, ca-aura, mohaNIyaM-mohanIya / ___gAthArtha-solaha kaSAya, nau nokaSAya auraH darzanatrika ye mohanIya kI aTThAIsa prakRtiyAM haiN| vizeSArtha-gAthA ke pUrvArdha meM mohanIyakarma kI uttaraprakRtiyoM ke aTThAIsa bhedoM ke nAma batalAye haiN| jinakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai mohanIyakarma ke do bheda haiM-darzanamohanIya aura cAritramohanIya / inameM se cAritramohanIya kI adhika prakRtiyAM hone aura unake sambandha meM kathanIya bhI bahuta hone se pahale cAritramohanIya ke bhedoM ko batalAte haiM ki solaha kaSAya aura nava nokaSAya, isa prakAra cAritramohanIya ke do bheda haiN| ___ jo AtmA ke guNoM ko kaSe-naSTa kare athavA kaS kA artha hai saMsAra aura Aya kA artha hai prApti, ataH jo ananta saMsAra kI prApti karAne meM kAraNa ho, use kaSAya kahate haiN| athavA jisake kAraNa AtmAyeM saMsAra meM paribhramaNa kareM use kaSAya kahate haiN| kapAya ke mUla cAra bheda haiM-krodha, mAna, mAyA aura lobha / ina cAroM ke bhI tIvra-mandAdi ke bheda se anantAnubaMdhI, apratyAkhyAnAvaraNa, pratyAkhyAnAvaraNa aura . Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcasaMgraha : 3 saMjvalana ye cAra-cAra bheda hote haiN| jisase kaSAya ke solaha bheda ho jAte haiM / anantAnubaMdhI Adi ke lakSaNa isa prakAra haiM ananta saMsAra kI paramparA kI vRddhi karane vAlI kaSAyoM ko anantAnubaMdhIkaSAya kahate haiN| tIvra rAga aura dveSa, krodhAdi se AtmA ananta saMsAra meM paribhramaNa karatI hai, ananta janma-maraNa kI paramparA meM vRddhi karatI hai, isIlie aisI kaSAya kA anantAnubaMdhI yaha sArthaka nAma hai| anantAnubaMdhIkaSAya kA apara nAma saMyojanA bhI hai| jisakA artha hai ki jisake dvArA AtmAyeM ananta bhavoM-janmoM ke sAtha jur3atI haiM-saMyojita hotI haiM, yAni jisake kAraNa jIva ananta saMsAra meM bhaTakate haiM, use saMyojanA kahate haiN| isa kaSAya kA udaya rahane taka samyaktva prApta nahIM hotA hai aura pUrva prApta samyaktva bhI naSTa ho jAtA hai / jisa kaSAya ke udaya se svalpa bhI pratyAkhyAna (tyAga) dazA prApta na ho, svalpa bhI pratyAkhyAna karane kA utsAha na ho, use apratyAkhyAnAvaraNakaSAya kahate haiM / yadyapi apratyAkhyAnAvaraNakaSAya ke udaya se alpa bhI virati ke pariNAma nahIM hote haiM, tathApi samyaktva kI prApti hotI hai| ina samyaktvI AtmAoM ko pApa-vyApAra se chUTane kI icchA avazya hotI hai kintu chor3a nahIM sakatI haiM, tyAga nahIM kara 1 anantAnubaMdhI Adi ukta cAra bhedoM meM se anantAnabaMdhI atyaMta tIvra aura apratyAkhyAnAvaraNa Adi bhedatraya uttarottara kramazaH maMda, maMdatara aura maMdatama haiN| 2 anantAnyanubadhnanti yato janmAni bhUtaye / tato'nantAnubandhyAkhyAH krodhAdyaSu niyojitaaH|| 3 anntaanubNdhii-smygdrshnopghaatii| tasyodayAddhi samyagdarzanaM notpadyate, pUrvotpannamapi ca pratipatati / -tatvArthasUtra bhASya 8 / 10 Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhavya-rUpaNA adhikAra : gAthA 5 21 sakatI haiM, phira bhI pazcAttApapUrNa hRdaya se una pApavyavahAroM meM pravRtti karatI haiN| sarvathA prakAra se pApa-vyApAra kA tyAgarUpa sarvavirati cAritra jisake dvArA AvRta ho yAnI jisake udaya se sampUrNa pApa-vyApAra kA tyAga na kiyA jA sake, use pratyAkhyAnAvaraNakaSAya kahate haiN| isa kaSAya kA udaya rahate AtmA sarvathA prakAra se pApavyApAra kA tyAga nahIM kara pAtI hai kintu deza-AMzika tyAga kara sakatI hai, zrAvakAcAra kA pAlana hotA hai kintu sAdhu avasthA prApta nahIM hotI hai| parISaha, upasarga Adi ke prApta hone para sarvathA prakAra se pApavyApAra ke tyAgI zramaNa- sAdhu ko bhI jo kaSAyeM kucha jAjvalyamAna karatI haiM, kaSAyayukta karatI haiN| alpa pramANa meM unake prazamabhAva meM vyavadhAna DAlane vAlI hone se unheM saMjvalanakaSAya kahate haiM / saMjvalanakaSAya ke udaya vAlA jIva sampUrNa pApa-vyApAroM ko chor3akara sarvavirati cAritra prApta karatA hai, kintu AtmA ke pUrNa svabhAvarUpa yathAkhyAtacAritra ko prApta nahIM kara sakatA hai| __ AtmA ko bahirAtmabhAva meM rokakara antarAtmadazA meM sthira na hone denA kaSAyoM kA kArya hai| parantu jaise-jaise kaSAyoM kA bala zaktihIna hotA jAtA hai, tadanurUpa AtmA bahirAtmabhAva se, paudgalika bhAvoM se chUTakara antarAtmadazA meM sthira hotI jAtI hai| zAstroM meM dRSTAnta dvArA ina cAroM prakAra kI kaSAyoM kA svabhAva isa prakAra batalAyA hai saMjvalana krodha jala meM khIMcI gaI rekhA ke sadRza, pratyAkhyAnAvaraNa krodha dhUlirekhA sadRza, apratyAkhyAnAvaraNa krodha pRthvIrekhA sadRza aura anantAnubaMdhI krodha parvata meM AI darAra ke sadRza hai| isI prakAra saMjvalana Adi ke krama se mAna, mAyA, lobha ke lie bhI pratIkoM kI yojanA kara lenA cAhiye / jo isa prakAra hai Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcasaMgraha : 3 saMjvalana mAna beMta ke samAna namane vAlA, pratyAkhyAnAvaraNa mAna sUkhe kASTha ke samAna prayatna se namane vAlA, apratyAkhyAnAvaraNa mAna haDDI kI taraha sudIrgha prayatna se namane vAlA, anantAnubaMdhI mAna patthara ke khambhe ke samAna na namane vAlA hai| saMjvalana mAyA bAMsa ke chilake ke samAna RjutA vAlI, pratyAkhyAnAvaraNa mAyA calate baila kI mUtrarekhA ke samAna, apratyAkhyAnAvaraNa mAyA bher3a ke sIMgoM meM prApta vakratA ke samAna aura anantAnubaMdhI mAyA bAMsa kI jar3a meM rahane vAlI vakratA ke samAna hai| saMjvalana lobha haldI ke raMga ke samAna, pratyAkhyAnAvaraNa lobha kAjala ke raMga ke samAna, apratyAkhyAnAvaraNa lobha gAr3I ke pahiye ke kIcar3a ke samAna evaM anantAnubaMdhI lobha kiramicI ke raMga ke samAna hai| isa prakAra se kaSAyamohanIya ke bhedoM kA varNana karane ke pazcAt aba nau nokaSAyoM ke nAma aura unake lakSaNa batalAte haiM nokaSAya zabda meM 'no' zabda sAhacaryavAcaka athavA dezaniSedhavAcaka hai / yAnI jo kaSAyoM kI sahacArI hoM, sAtha rahakara kaSAyoM ko uttejita karatI haiM, uddIpana karatI haiM, athavA jo kaSAyoM kA sampUrNa kArya karane meM asamartha ho, unheM nokaSAya kahate haiN| prazna-kina kaSAyoM ke sAtha inakA sAhacarya hai ? uttara-ye nau nokaSAya Adi kI anantAnubaMdhIcatuSka, apratyAkhyAnAvaraNacatuSka, pratyAkhyAnAvaraNacatuSka rUpa bAraha kaSAyoM kI sahacArI haiN| inake sAtha sAhacarya kA kAraNa yaha hai ki Adi kI ukta bAraha kaSAyoM kA kSaya hone ke pazcAt nokaSAyeM bhI kSaya ho jAtI haiM / bAraha kaSAyoM kA kSaya karane ke pazcAt kSapaka AtmA ina nokaSAyoM kA kSaya karane ke lie pravRtta hotI hai| athavA udayaprApta Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhavya-prarUpaNA adhikAra : gAthA 5 nokaSAyeM avazya hI kaSAyoM ko uddIpta karatI haiN| jaise ki rati aura arati kramazaH lobha aura krodha kA uddIpana karatI haiN| etad viSayaka zloka isa prakAra hai kaSAya - sahavattitvAtkaSAya - preraNAdapi / hAsyAdi navakasyoktA nokaSAya kaSAyatA // arthAt kaSAyoM kI sahavartI hone se aura kaSAyoM kI preraka hone se hAsyAdi navaka ko nokaSAya kaSAya kahA jAtA hai| nokaSAyoM ke nau bheda isa prakAra haiM vedatrika-strIveda, puruSaveda, napusakaveda aura hAsyAdiSaTka-hAsya, rati, arati, zoka, bhaya, jugupsA / vedatrika ke lakSaNa isa prakAra haiM 1-jisake udaya se strI ko puruSopabhoga kI icchA hotI hai, yathA pitta kI adhikatA se madhura padArthoM ko khAne kI icchA hotI hai, use strIveda kahate haiN| 2-jisake udaya se puruSa ko strI ke upabhoga kI icchA hotI hai, jaise ki kapha kI adhikatA hone para khaTTe padArthoM ko khAne kI icchA hotI hai, use puruSaveda kahate haiN| 3-jisake udaya se strI aura puruSa donoM ke upabhoga kI icchA hotI hai, jaise ki pitta aura kapha kA Adhikya hone para majjikAkhaTamiTThI vastu ke khAne kI icchA hotI hai, use napusakaveda kahate haiM / vedamohanIya ke udaya se AtmA ko aindriyika viSayoM ko bhogane kI lAlamA utpanna hotI hai| vaha icchA maMda, madhyama aura tIvra isa taraha tIna prakAra kI hai| maMda lAlasA puruSaveda vAle ko aura madhyama evaM tAva anukrama se strIveda aura napusakaveda ke udaya vAle ke hotI hai| uttarAdhyayana sUtra 33 / 11 meM nokaSAya ke sAta athavA nau bhedoM kA ullekha hai| yaha vikalpa veda kA sAmAnya se eka aura puruSaveda Adi tIna bheda karake batalAye haiN| lekina sAdhAraNatayA nokaSAyamohanIya ke nau bheda prasiddha hone se yahA~ nau nAma ginAye haiM / Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 paMcasaMgraha : 3 hAsyAdiSaTka ke lakSaNa isa prakAra haiM 1-jisa karma ke udaya se kAraNa milane para athavA binA kAraNa ke ha~sI AtI hai, use hAsyamohanIyakarma kahate haiM / 2-jisa karma ke udaya se bAhya athavA Abhyantara vastu ke viSaya meM harSa-rAga-prema ho use ratimohanIyakarma kahate haiN| arthAt iSTa saMyoga milane para 'yaha acchA huA ki isa iSTa vastu kI prApti huI', aisI jo Ananda kI anubhUti hai, vaha ratimohanIyakarma hai| 3-jisa karma ke udaya se bAhya athavA Abhyantara vastu ke viSaya meM aprItibhAva paidA ho, aniSTa saMyoga milane para 'aisI vastu kA saMyoga kahA~ se huA, usakA viyoga ho to ThIka', isa prakAra kA khedabhAva paidA ho, use aratimohanIyakarma kahate haiN| 4-jisa karma ke udaya se priya vastu ke viyoga Adi ke kAraNa chAtI kUTanA, Akrandana karanA, jamIna para loTanA, lambI-lambI sAMseM lenA Adi rUpa manovRtti hotI hai, use zokamohanIyakarma kahate haiN| 5-jisa karma ke udaya se sanimitta athavA animitta saMkalpamAtra se bhayabhIta honA bhayamohanIyakarma kahalAtA hai / 6-jisa karma ke udaya se zubha yA azubha vastu ke sambandha meM jugupsA-glAnibhAva ho, ghRNA ho use jugupsAmohanIyakarma' kahate haiN| 1 digambara karmasAhitya meM jugupsAmohanIya kA lakSaNa isa prakAra batAyA hai jisake udaya se jIva apane doSa chipAye aura para ke doSa pragaTa kare--yadudayAdAtmIya doSasya saMvaraNaM paradoSasya dhAraNaM sA jugupsaa| --di. karmaprakRti pR. 33 2 ina hAsyAdiSaTka ke lakSaNoM meM sarvatra sanimitta-kAraNa milane aura animitta-binA kAraNa kI vivakSA kara lenI cAhie / sanimitta meM Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhavya-prarUpaNA adhikAra : gAthA 5 25 isa prakAra se solaha kaSAya aura nau nokaSAya ke bheda se cAritramohanIya ke paccIsa bhedoM ke lakSaNa batalAne ke bAda aba darzanamohanIya ke tIna bhedoM ko batalAte haiM-'dasaNa tigaM ca mohnniiyN'| ___ jo padArtha jaisA hai, use usa rUpa meM samajhanA darzana hai, arthAt tattvArthazraddhA ko darzana kahate haiN| AtmA ke isa guNa ko AvRta karane vAle-ghAtane vAle karma ko darzanamohanIyakarma kahate haiN| isake tIna bheda haiM-(1) mithyAtvamohanIya, (2) mizramohanIya aura (3) samyaktvamohanIya / inake lakSaNa kramazaH isa prakAra haiM 1-jisa karma ke udaya se vItarAgaprarUpita tattvoM para azraddhA ho, zraddhA na ho, AtmA ke yathArtha svarUpa kA bhAna na ho, use mithyAtvamohanIya kahate haiN| 2-jisa karma ke udaya se jinezvaroM dvArA prarUpita tattva kI na to yathArtha zraddhA ho aura na azraddhA bhI ho, ruci -aruci meM se eka bhI na ho, use mizramohanIya kahate haiN| 3-jisa karma ke udaya se jinapraNIta tattva kI samyak zraddhA ho, yathArtha ruci utpanna ho, vaha samyaktvamohanIyakarma hai / / bAhya nimitta, kAraNa, padArtha kA aura animitta meM smaraNa rUpa AbhyaMtara kAraNa-bhAva grahaNa karanA caahiye| jaise ki koI haMsAye athavA aisA kucha dikhe ki haMsI A jAye yaha bAhyanimitta aura pUrvAnubhUta hAsya ke kAraNa kI smRti Ane para haMsanA yaha AbhyaMtara nimitta kahalAtA hai| 1 digambara karmasAhitya meM mizramohanIya aura samyaktvamohanIya ke lakSaNa isa prakAra batAte haiM jisa karma ke udaya se jIva kI tattva ke sAtha atattva kI, sanmArga ke sAtha unmArga kI aura hita ke sAtha ahita kI mizrita zraddhA hotI hai, use samyagmithyAtva (mizra) mohanIya kahate haiN| jisa karma ke udaya se samyagadarzana to banA rahe, kintu usameM calamalina nAdi doSa utpanna hoM, use samyaktvamohanIya kahate haiM / Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcasaMgraha : 3 darzanamohanIya ke upazama yA kSaya ke pazcAt hI cAritramohanIya ke upazama yA kSaya hone para bhI pahale yahA~ cAritramohanIya kI prakRtiyoM ke kramavinyAsa kA kAraNa yaha hai ki cAritramoha kI prakRtiyAM to pratipadyamAnacAritra, pratipatitacAritra athavA aprApta cAritra vAloM meM se pratyeka ko yathAyogya pramANa meM pAI jAtI haiM, kintu darzanamohatrika meM se to aprAptasamyaktva vAloM aura pratipatitasamyaktva vAloM meM se kinhIM-kinhIM ko eka mithyAtva prakRti hI prApta hotI hai, na ki sadaiva darzanatrika / isI artha ko batAne ke lie pahale cAritramoha kI prakRtiyoM kA aura usake pazcAt darzanamoha kI prakRtiyoM kA upanyAsa kiyA hai| isa prakAra mohanIyakarma kI sabhI aTThAIsa prakRtiyoM ke lakSaNa jAnanA cAhie / aba kramaprApta Ayukarma kI tathA alpavaktavya hone se vedanIya aura gotra karma kI uttaraprakRtiyoM ko batalAte haiMAyu, vedanIya aura gotra karma kI uttaraprakRtiyAM ' suranaratirinirayAU sAyAsAyaM ca nIuccaM // 5 // zabdArtha-suranaratirinirayAU-deva, manuSya, tiryaMca, narakAyu, sAyAsAyaM -sAtA, asAtA, ca-aura, nI ucca-nIca-uccagotra / __gAthArtha-devAyu, manuSyAyu, tiryaMcAyu aura narakAyu yaha Ayukarma ke cAra bheda haiN| sAtA aura asAtA ke bheda se vedanIyakarma ke do bheda tathA nIca aura ucca yaha gotra ke do bheda haiN| vizeSArtha- gAthA ke pUrvArdha meM mohanIyakarma ke bhedoM ko batAyA thA aura uttarArdha meM Ayu, vedanIya aura gotra karma kI kramazaH cAra, do, do uttaraprakRtiyoM ke nAma batalAye haiN| unameM se Ayukarma kI cAra uttaraprakRtiyoM ke nAma ye haiM devAyu, manuSyAyu, tiryaMcAyu aura narakAyu / Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhavya-prarUpaNA adhikAra : gAthA 5 jisa karma ke udaya se AtmA amuka niyata kAla taka deva, manuSya, tiryaMca aura naraka paryAya meM banI rahe, use devAyu, manuSyAyu, tiryaMcAyu aura narakAyu karma kahate haiM / Ayukarma amuka gati meM amuka kAla paryanta AtmA kI sthiti banAye rakhane meM evaM usa gati ke anurUpa karmoM kA upabhoga karAne meM hetu hai| ____ Ayukarma ke deva, manuSya, tiryaMca aura naraka AyubhedoM meM se sAMsArika sukha kI pradhAnatA batAne ke lie pahale devAyu aura usake bAda uttarottara sukha kI alpatA batAne ke lie manuSya, tiryaMca aura naraka AyuoM kA upanyAsa kiyA hai| isa prakAra se Ayukarma ke cAra bhedoM kA lakSaNa jAnanA caahie| aba vedanIya aura gotra karma kI do, do prakRtiyoM ke nAma batalAte haiN| vedanIyakarma ke do uttarabheda isa prakAra haiM-sAtAvedanIya, asaataavedniiy| jisa karma ke udaya se jIva Arogya aura viSayopabhogAdi iSTa sAdhanoM ke dvArA utpanna AhlAda rUpa sukha kA anubhava karatA hai, vaha sAtAvedanIya hai aura jisa karma ke udaya se roga Adi aniSTa sAdhanoM dvArA utpanna hue kheda rUpa duHkha kA anubhava kare use asAtAvedanIya kahate haiN| gotrakarma kI do prakRtiyoM ke nAma haiM-uccagotra aura nIcagotra / inameM se jisa karma ke udaya se uttama jAti, kula, bala, aizvarya, zru ta, satkAra, abhyutthAna, aMjalipragraha Adi sambhava ho, use uccagotra kahate haiM aura jisa karma ke udaya se jJAnAdi yukta hone para bhI nindA ho aura hIna kula, jAti Adi Adi sambhava ho vaha nIcagotra kahalAtA hai / uccagotra ke udaya se jIva ucca kula, ucca jAti meM janma letA hai / jisake kAraNa tapa, aizvarya Adi prAyaH sulabha hotA hai aura nIcagotra ke udaya se nIca kula, nIca jAti meM janma dhAraNa karatA hai, usameM tapa, aizvarya Adi prAyaH durlabha hai / / Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 paMcasaMgraha : 3 isa prakAra Ayu, vedanIya aura gotra karma kI cAra, do, do uttaraprakRtiyAM jAnanA caahie| jJAnAvaraNa Adi sAta karmoM kI uttaraprakRtiyoM ke bhedoM ko batalAne ke pazcAta aba zeSa rahe nAmakarma kI uttaraprakRtiyoM kA nirUpaNa karate haiN| nAmakarma kI uttaraprakRtiyAM gaijAisarIraMgaM baMdhaNa saMghAyaNaM ca saMghayaNaM / saMThANa vannagaMdharasaphAsa aNupudiva vihagagaI // 6 / / zabdArtha-gaijAisarIraMga-gati, jAti, zarIra, aMgopAMga, baMdhaNabaMdhana, saMghAyaNaM-saMghAtana, ca-aura, saMghayaNaM-saMhanana, saMThANa-saMsthAna, vanagaMdharasaphAsa-varNa, gaMdha, rasa, sparza, aNupusvi-AnupUrvI, vihagagaIvihAyogati / gAthArtha-gati, jAti, zarIra, aMgopAMga, baMdhana, saMghAtana, saMhanana, saMsthAna, varNa, gaMdha, rasa, sparza, AnupUrvI aura vihAyogati, ye nAmakarma kI caudaha piMDa prakRtiyAM haiN| vizeSArtha-anya sAta karmoM kI apekSA nAmakarma kI uttaraprakRtiyoM kI saMkhyA sabase adhika hai| jinako piMDaprakRti aura pratyekaprakRti ina do vargoM meM vibhAjita karake nirUpaNa kiyA gayA hai| isa gAthA meM piMDaprakRtiyoM ke nAma batalAye haiN| __jinake aura avAntara bheda ho sakate haiM, unheM piMDaprakRti kahate haiN| . aisI piMDaprakRtiyoM kI saMkhyA caudaha hai / avAntara bhedoM ke nAma sahita jinake lakSaNa isa prakAra haiN| gati-tathAprakAra ke karmapradhAna jIva dvArA jo prApta kI jAye athavA tathAprakAra ke karma dvArA jIva jisako prApta kare, use gati Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhavya-prarUpaNA adhikAra : gAthA 6 kahate haiN|1 yadyapi zarIra, saMhanana Adi sabhI karmoM dvArA prApta hote haiM tathApi gati yaha rUr3ha arthavAlI hone se AtmA kI jo nArakatva Adi paryAya hotI hai, isI artha meM gati zabda kA upayoga hotA hai / gati ke cAra bheda haiN| (1) narakagati, (2) tiryaMcagati, (3) manuSyagati aura (4) devagati / 2 manuSyatva, devatva Adi rUpa usa-usa paryAya ke hone meM hetubhUta jo karma use tattat gati nAmakarma kahate haiN| jaise ki jisa karma ke udaya se AtmA ko deva paryAya kI prApti ho use devagati nAmakarma kahate haiN| isI prakAra manuSyagati 'Adi ke lakSaNa bhI samajha lenA caahiye| jAti-aneka bheda-prabheda vAle ekendriya Adi jIvoM kA ekendriyatva Adi rUpa jo samAna-eka jaisA pariNAma ki jisase aneka prakAra ke ekendriyAdi jIvoM kA ekendriyAdi ke rUpa meM vyavahAra ho, aise sAmAnya ko jAti aura usake kAraNabhUta karma ko jAtinAmakarma kahate haiN| isakA tAtparya yaha hai ki dravyarUpa bAhya aura AbhyaMtara nAsikA, karNa Adi indriyAM to aMgopAMga nAmakarma aura indriyaparyApti nAmakarma ke sAmarthya se aura bhAvendriyAM sparzanAdi indriyAvaraNakarma ke kSayopazama se siddha haiM / parantu yaha ekendriya hai, yaha dvIndriya hai, isa prakAra ke zabdavyavahAra meM kAraNa tathAprakAra kA samAna pariNAma rUpa jo sAmAnya, vaha anya se asAdhya hone se, usakA kAraNa jAtinAmakarma hai| usake pAMca 1 digambara karmasAhitya meM gatinAmakarma kA lakSaNa yaha batAyA hai jisake udaya se jIva bhavAntara ko jAtA haiyadudayAjjIvaH bhavAntaraM gacchatiH sA gatiH / __-di. karmaprakRti pR. 35 2 nArakataryagyonamAnuSadaivAni / -tattvArthasUtra 8 / 11 3 cetanAzakti ke vikAsa ke tAratamya kI vyavasthA meM jAtinAmakarma kAraNa hai / jaise ki ekendriya kI apekSA dvIndriya meM cetanA kA vikAsa adhika hai / isI prakAra uttarottara kramazaH trIndriya Adi ke lie samajha lenA cAhiye / Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 paMcasaMgraha : 5 bheda haiM--(1) ekendriya jAtinAmakarma, (2) dvIndriya jAtinAmakarma, (3) trIndriya jAtinAmakarma, (4) caturindriya jAtinAmakarma, (5) paMcendriya jAtinAmakarma / jisa karma ke udaya se aneka bheda-prabheda vAle ekendriya jIvoM meM aisA samAna pariNAma ho ki jisase una sabhI ko yaha kahA jAye ki yaha ekendriya hai aisA sAmAnya nAma se vyavahAra ho use ekendriya jAtinAmakarma kahate haiN| jisa karma ke udaya se aneka bheda vAle dvIndriya jIvoM meM aisA koI samAna bAhya AkAra ho ki jisake kAraNa ye sabhI jIva dvIndriya haiM, aisA sAmAnya nAma se vyavahAra ho use dvIndriya jAtinAmakarma kahate haiN| isI prakAra trIndriyAdi jAtinAmakarmoM kA artha samajha lenA caahie| zarIra-jo jIrNa-zIrNa ho, sukha-duHkha ke upabhoga kA jo sAdhana ho, use zarIra kahate haiN| usake pAMca bheda haiM-(1) audArikazarIra, (2) vaikriyazarIra, (3) AhArakazarIra, (4) taijasazarIra, (5) kArmaNazarIra / / ina audArika Adi zarIroM kI prApti meM hetubhUta jo karma, use zarIranAmakarma kahate haiN| jisa karma ke udaya se audArikazarIra yogya pudagaloM kA grahaNa karake audArikazarIra rUpa meM pariNata kare aura pariNata karake jIvapradezoM ke sAtha ekAkAra rUpa se saMyukta kare use audArikazarIranAmakarma kahate haiN| isI prakAra zeSa vaikriya Adi zarIranAmakarmoM kI vyAkhyA kara lenA cAhie ki audArika Adi 1 gati aura jAti nAmakarmoM ko pRthak-pRthak mAnane ke kAraNa ko pariziSTa meM spaSTa kiyA hai| 2 ina audArika Adi pAMca zarIroM meM se audArika, vaikriya, AhAraka, tejasa, ye cAra nokarmazarIra haiM aura kArmaNa karmazarIra hai orAliya veubviya AhAraya tejaNAmakammudae / cauNokammasarIrA kammeva ya hoi kammaiyaM // -di. karmaprakRti pR. 36 Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhavya-prarUpaNA adhikAra : gAthA 6 31] tattat zarIroM kI prApti meM audArika Adi nAmakarma kAraNa haiN| jisakA vizeSa spaSTIkaraNa isa prakAra hai___tatta / zarIranAmakarma kA udaya hone para usa-usa zarIra ke yogya loka meM vidyamAna pudgaloM ko grahaNa karake unako usa zarIra rUpa meM pariNata karanA zarIranAmakarma kA kArya hai| jaiseki audArika zarIranAmakarma kA udaya hone para audArikavargaNA meM se pudgaloM ko grahaNa karake jIva unheM audArika rUpa pariNamita karatA hai| karma kAraNa hai aura zarIra kArya hai| karma kArmaNavargaNA kA pariNAma hai aura audArikAdi zarIra audArika Adi vargaNAoM ke pariNAma haiN| audArika, vaikriya, AhAraka aura taijasa nAmakarma kA udaya hotA hai taba audArika, vaikriya, AhAraka aura taijasa vargaNAoM meM se pudgaloM ko grahaNa karake tattan zarIra kA nirmANa hotA hai| isI prakAra kArmaNa zarIranAmakarma ke dvArA kArmaNavargaNA meM se pudgaloM ko grahaNa karake unheM karmarUpa se pariNata kiyA jAtA hai| yadyapi kArmaNazarIranAmakarma bhI karmavargaNAoM kA pariNAma hai aura kArmaNazarIra bhI kArmaNavargaNAoM se hI banA huA hai| jisase ye donoM eka jaise mAlUma par3ate haiN| parantu vaisA nahIM hai, donoM bhinna-bhinna haiM / kArmaNazarIranAmakarma, nAmakarma kI uttaraprakRtiyoM meM se eka prakRti hai aura kArmaNavargaNAoM ko grahaNa karane meM hetu hai| jaba taka kArmaNazarIranAmakarma kA udaya hai, taba taka hI kArmaNavargaNAoM meM se karmayogya padgaloM ko AtmA grahaNa kara sakatI hai tathA AtmA ke sAtha ekAkAra huI AThoM karmoM kI ananta vargaNAoM ke piMDa kA nAma kArmaNazarIra hai| kArmaNazarIra avayavI hai aura karma ko pratyeka uttaraprakRtiyAM usakI avayava haiN| kArmaNazarIranAmakarma baMdha meM se AThaveM guNasthAna ke chaThe bhAga meM, udaya meM se terahaveM guNasthAna meM aura sattA meM se caudahaveM guNasthAna ke dvicarama samaya meM viccheda ko prApta hotA hai| jabaki kArmaNazarIra kA sambandha caudahaveM guNasthAna ke carama samaya paryanta hai| Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pacasaMgraha : 3 kArmaNazarIranAmakarma kA udaya terahaveM guNasthAna taka hI hotA hai, jisase vahA~ taka hI karmayogya pudagaloM kA grahaNa hotA hai, caudahaveM guNasthAna meM nahIM hotA hai / kintu kArmaNazarIranAmakarma kA kArya kArmaNazarIra caudahaveM guNasthAna ke carama samaya paryanta hotA hai / 32 aMgopAMga - gAthAgata aMga zabda se aMgopAMga pada ko grahaNa karanA caahie| mastaka Adi aMga kahalAte haiM / ve ATha haiM aura unake nAma isa prakAra haiM (1) mastaka, (2) vakSasthala (chAtI), (3) peTa, (4) pITha, ( 5-6 ) do bAheM aura ( 7-8 ) do jaMghAyeM / inake avayava rUpa aMgulI, nAka, kAna Adi ko upAMga aura ina aMgopAMgoM ke bhI avayava rUpa nakha, keza Adi ko aMgopAMga kahate haiM / vyAkaraNa ke niyama se aMga- upAMga kA samAsa karane para aMgopAga aura usake sAtha aMgopAMga kA samAsa karane evaM eka aMgopAMga kA lopa ho jAne para aMgopAMga zabda zeSa rahatA hai / jisa karma ke udaya se jIva ke zarIra meM aMga - hAtha Adi, upAMgaaMgulI Adi aura aMgopAMga - nakha, keza Adi rUpa meM pudgaloM kA pariNamana ho, usako aMgopAMganAmakarma kahate haiM / audArika, vaikriya aura AhAraka ina tInoM zarIroM meM aMgopAMga hote haiM / ataH aMgopAMganAmakarma ke tIna bheda hote haiM - (1) audArika aMgopAMga, (2) vaikriya aMgopAMga, (3) AhAraka aMgopAMga / tejasa aura kArmaNa zarIra jIva kI AkRti ke anurUpa hone se unameM aMgopAMga nahIM hote haiM kintu audArika Adi tIna zarIroM kI AkRtiyoM kA ve anukaraNa karate haiM, jisase ina tInoM meM aMgopAMga pAye jAte haiM / jisa karma ke udaya se audArika zarIra rUpa meM pariNata hue pudgaloM kA audArika zarIra ke yogya aMga - upAMga aura aMgopAMga kA spaSTa Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhavya - prarUpaNA adhikAra : gAthA 6 33 vibhAga rUpa meM pariNamana ho use audArika aMgopAMganAmakarma kahate haiM / isI prakAra vaikriya aura AhAraka aMgopAMganAmakarmoM kA svarUpa samajha lenA cAhie / baMdhana - jisa karma ke udaya se pUrva grahIta aura gRhyamANa audArika Adi pudgaloM kA paraspara sambandha ho, use baMdhananAmakarma kahate haiM / isake pAMca bheda haiM / jinakA svarUpa Age spaSTa kiyA jAyegA / baMdhananAmakarma AtmA aura pudgaloM kA athavA paraspara pudgaloM kA ekAkAra sambandha hone meM kAraNa hai / saMghAtana - jisa karma ke udaya se audArikAdi pudgala audArikAdi zarIra kI racanA kA anusaraNa karake piMDarUpa hote haiM, use saMghAtananAmakarma kahate haiM / isake bhI pAMca bheda haiM, jinakA svarUpa Age kahA jAyegA / saMhanana - haDDiyoM kI racanAvizeSa ko saMhanana kahate haiM aura vaha audArika zarIra meM hI pAyA jAtA hai / kyoMki audArika zarIra ke sivAya anya vaikriya Adi kisI zarIra meM haDDiyAM nahIM hotI haiM, jisase unameM saMhanana bhI nahIM pAyA jAtA hai / haDDiyoM ke majabUta yA zithila bacana hone meM saMhanananAmakarma kAraNa hai| usake chaha bhedoM ke nAma isa prakAra haiM- (1) vajraRSabhanArAca saMhanana, (2) RSabhanArAca saMhanana, (3) nArAca saMhanana, (4) ardhanArAca saMhanana, (5) kIlikA saMhanana aura ( 6 ) sevArta saMhanana / jinake lakSaNa isa prakAra haiM (1) vajra zabda kA artha hai kIla, RSabha kA artha hai haDDiyoM ko lapeTane vAlI paTTI aura nArAca kA artha hai markaTabaMdha / ataH jisa saMhanana meM do haDDiyAM donoM bAjuoM se markaTabaMdha se baMdhI huI hoM aura paTTI ke AkAra vAlI tIsarI haDDI ke dvArA lipaTI hoM aura ina tInoM haDDiyoM ko bhedane vAlI haDDI kI kIlI lagI huI ho| aise majabUta baMdha ko vajjraRSabhanArAca kahate haiM aura isa prakAra ke majabUta baMdha Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 paMcasaMgraha : 3 hone meM hetubhUta jo karma ho vaha vajraRSabhanArAca saMhanananAmakarma kahalAtA hai| (2) jisa karma ke udaya se haDDiyoM kI racanAvizeSa meM donoM tarapha markaTabaMdha ho aura tIsarI haDDI kA veThana bhI ho, lekina tInoM haDDiyoM ko bhedane vAlI kIlI sarIkhI haDDI na ho, use RSabhanArAca kahate haiM aura isa prakAra ke bandhana meM hetubhUta karma ko RSabhanArAca saMhanananAmakarma kahate haiM / (3) haDDiyoM kI jisa racanAvizeSa meM do haDDiyAM mAtra markaTabaMdha se baMdhI huI hoM, use nArAca kahate haiM aura usake hetubhUta karma ko nArAca saMhanananAmakarma kahate haiM / . (4) jisake andara eka bAjU markaTabaMdha hai aura dUsarI bAjU haDDI rUpa kIlI kA baMdha ho use ardhanArAca kahate haiM aura usakA hetubhUta karma ardhanArAca saMhanananAmakarma kahalAtA hai| () haDDiyoM kI jisa racanAvizepa meM markaTabaMdha aura veThana na ho, mAtra kolI se haDDiyAM jur3I huI hoM, use kIlikA kahate haiM aura usakA hetubhUta karma kIlikA saMhanananAmakarma kahalAtA hai| (6) jisa asthiracanA meM haDDiyoM ke sire-chora paraspara sparza karate hue hoM aura jo hamezA telamardana Adi kI apekSA rakhatA hai use sevArta saMhanana aura usake hetubhUta karma ko sevArta saMhanananAmakarma kahate haiN| ____saMsthAna- arthAn AkAravizeSa / grahaNa kiye hue zarIra kI racanA ke anusAra vyavasthita aura paraspara saMbaddha hue audArika Adi pudgaloM 1 RSabhanArAca, kIlikA aura sevArta saMhanana ke lie digambara karmasAhitya meM vajranArAca, kolita aura asaMprAptasrapATikA saMhanana zabda kA prayoga kiyA hai| Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 35 baMdhavya-prarUpaNA adhikAra : gAthA 6 meM saMsthAna-AkAravizeSa jisa karma ke udaya se utpanna hotA hai, use saMsthAnanAmakarma kahate haiN| zarIra kA amuka-amuka prakAra kA AkAra banane meM saMsthAnanAmakarma kAraNa hai| usake chaha bheda isa prakAra haiM (1) samacaturasra, (2) nyagrodhaparimaNDala, (3) sAdi, (4) kubja, (5) vAmana aura (6) huNDa / inake lakSaNa isa prakAra haiM (1) sAmudrikazAstra meM batAye gaye lakSaNa aura pramANa se avisaMvAdI cAroM divibhAga jisa zarIra ke avayavoM meM samAna hoM, use samacaturasra kahate haiN| yAnI jisa zarIra meM sAmudrikazAstra meM jisa prakAra se zarIra kA pramANa aura lakSaNa kahA hai usI rUpa meM zarIra kA pramANa aura lakSaNa ho tathA pAlathI mArakara baiThane se jisa zarIra ke cAroM koNa samAna hoM, yAnI Asana aura kapAla kA antara, donoM ghuTanoM kA antara, dAhine kandhe aura bAyeM jAnu kA aMtara, bAMye kaMdhe aura dAhine jAnu kA antara samAna ho, use samacaturasrasaMsthAna kahate haiM aura isakA hetubhUta jo karma vaha samacaturasra saMsthAnanAmakarma kahalAtA hai| (2) nyagrodha-vaTavRkSa ke jaisA parimaNDala-AkAra jisa zarIra meM ho use nyagrodhaparimaNDala kahate haiN| arthAt jaise vaTavRkSa kA UparI bhAga zAkhA, prazAkhA aura pattoM Adi se sampUrNa pramANavAlA suzobhita hotA hai aura nIce kA bhAga hIna (suzobhita nahIM) hotA hai, usI prakAra jisa zarIra meM nAbhi se Upara ke avayava sampUrNa lakSaNayukta aura pramANopeta hoM aura nAbhi se nIce ke avayava lakSaNayukta evaM pramANopeta na hoM, vaha nyagrodhaparimaNDala saMsthAna kahalAtA hai aura usake hetubhUta karma ko nyagrodhaparimaDala saMsthAnanAmakarma kahate haiN| (3) tIsare saMsthAna kA nAma sAdi hai| jo saMsthAna Adi sahita ho use sAdi kahate haiN| yahA~ Adi zabda se utsedha jisakI saMjJA hai, aisA nAbhi se nIce kA bhAga grahaNa karanA caahiye| jisase AdinAbhi se nIce kA dehabhAga yathokta pramANa, lakSaNopeta ho, use sAdi Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kahate haiM / yA vizeSaNa kI anyathA yaha huA ki paMcasaMgraha 3 kahate haiN| yadyapi nAbhi se nIce ke dehabhAgayukta to sabhI zarIra haiM, tathApi sAditva vizeSaNa kI anyathA anupapatti se ukta viziSTa artha grahaNa karanA caahiye| jisakA artha yaha huA ki jisameM nAbhi se nIce ke zarIra-avayava to yathokta pramANa aura lakSaNa yukta hoM aura nAbhi se Upara ke avayava yathokta pramANa aura lakSaNa yukta na hoM use sAdi saMsthAna kahate haiN| kucha dUsare AcArya sAdi zabda ke sthAna para 'sAci' zabda kA prayoga karate haiM / isa zabdaprayoga ke anusAra sAci zabda kA zAlmalIvRkSa (semala) yaha artha hotA hai| ataH jo saMsthAna sAci jaisA ho arthAt jaise zAlmalIvRkSa kA skandha atipuSTa aura sundara hotA hai aura Upara ke bhAga meM usake anurUpa mahAna vizAlatA nahIM hotI hai, usI prakAra jisa saMsthAna meM zarIra kA adhobhAga paripUrNa ho aura Upara kA bhAga tathAprakAra kA na ho use sAcisaMsthAna kahate haiN| usakA hetubhUta jo karma hai sAdisaMsthAna nAmakarma kahalAtA hai| (4) jisameM mastaka, grIvA, hasta, pAda Adi avayava pramANa aura lakSaNa yukta hoM, kintu vakSasthala aura udara Adi avayava kUbar3ayukta hoM use kubjasaMsthAna kahate haiM / usakA hetubhUta karma kubjasaMsthAna nAmakarma kahalAtA hai| (5) jisa zarIra meM vakSasthala, udara Adi avayava to pramANopeta hoM kintu hastapAdAdika hInatAyukta hoM, vaha vAmanasaMsthAna hai aura usakA hetubhUta karma vAmanasaMsthAna nAmakarma kahalAtA hai| (6) jisa saMsthAna meM zarIra ke sabhI avayava pramANa aura lakSaNa se hIna hoM, beDaula hoM vaha huMDasaMsthAna hai aura aise saMsthAna ke hone meM hetubhUta jo karma vaha huMDasaMsthAna nAmakarma kahalAtA hai| varNa-jisake dvArA zarIra alaMkRta kiyA jAye, use varNa kahate 1 digambara sAhitya meM isake lie svAtisaMsthAna zabda kA prayoga kiyA gayA hai| Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhavya-prarUpaNA adhikAra : gAthA 6 37 1 haiM / vaha zveta, pIta, rakta, nIla aura kRSNa ke bheda se pAMca prakAra kA hai | zarIroM meM tattat prakAra ke varNoM ko utpanna karane kA kAraNabhUta karma bhI pAMca prakAra kA hai / unameM se jisa karma ke udaya se prANiyoM zveta varNa hotA hai, vaha zvetavarNa varNanAmakarmoM kA artha bhI samajha prakAra kA varNa-raMga hone meM varNa ke zarIra meM bagulA, haMsa Adi jaisA nAmakarma hai / isI prakAra se anya lenA cAhiye / zarIra meM amuka-amuka nAmakarma kAraNa hai / gaMdha--'vasta' aura 'gaMdha' dhAtu ardana arthAt sU'ghane ke artha meM prayukta hotI hai / ata: 'gandhyate AghrAyate iti gaMdha' arthAt jo nAsikA ke dvArA sUghA jAye, nAsika kA viSaya ho, use gaMdha kahate haiM / vaha do prakAra kA hai- ( 1 ) surabhigaMdha aura (2) durabhigaMdha / ina donoM prakAra kI gaMdhoM kA kAraNabhUta nAmakarma bhI do prakAra kA hai / unameM se jisa karma ke udaya se prANiyoM ke zarIroM meM kamala, mAlatI puSpa Adi ke sadRza surabhigaMdha utpanna hotI hai, vaha surabhigaMdha nAmakarma hai aura jisa karma ke udaya se jIvoM ke zarIra meM lahasuna, hIMga Adi jaisI kharAba va burI gaMdha utpanna hotI hai use durabhigaMdha nAmakarma kahate haiM / acchI athavA burI gaMdha hone meM gaMdha nAmakarma kAraNa hai / rasa --'rasa' dhAtu AsvAdana aura snehana ke artha meM hai ! ataH 'rasyate AsvAdyate iti rasaH' arthAt jisakA svAda liyA jA sake, use rasa kahate haiM / vaha tikta, kaTu, kaSAya, amla aura madhura ke bheda se pAMca prakAra kA hai / zarIra meM ina rasoM kI utpatti kA kAraNabhUta nAmakarma bhI pAMca prakAra kA hai / unameM se jisa karma ke udaya se jIvoM ke zarIroM meM mircI Adi ke samAna tikta (caraparA ) rasa utpanna hotA hai, use tiktarasa nAmakarma kahate haiM / isI prakAra zeSa rasa nAmakarmoM kA bhI lakSaNa samajha lenA cAhie / sparza - 'chupa' aura 'sparza' dhAtu chUne ke artha meM prayukta hotI hai / ataH 'spRzyate iti sparzaH' arthAt jo huA jAye, sparzanendriya kA viSaya ho, use sparza kahate haiN| vaha karkaza, mRdu, laghu, guru, snigdha, rUkSa, Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 paMcasaMgraha : 3 zIta aura uSNa ke bheda se ATha prakAra kA hai| isa sparza kA kAraNabhUta nAmakarma bhI ATha bheda vAlA hai| unameM se jisake udaya se prANiyoM ke zarIroM meM pASANa Adi ke samAna karkazatA utpanna hotI hai, vaha karkaza nAmakarma hai| isI prakAra zeSa sparza nAmakarmoM kA artha samajha lenA cAhie / zarIra meM tatA prakAra kA sparza hone meM sparza nAmakarma kAraNa hai|1 __AnupUrvI-kUrpara, lAMgala aura gomUtrikA ke AkAra rUpa se kramazaH do, tIna aura cAra samaya pramANa vigraha dvArA eka bhava se dUsare bhava meM jAte jIva kI AkAzapradeza kI zreNI ke anusAra jo gati hotI hai use AnupUrvI kahate haiN| usa prakAra ke vipAka dvArA vedya yAnI usa prakAra ke phala kA anubhava karAne vAlI jo karmaprakRti vaha AnupUrvI nAmakarma hai| vaha cAra prakAra kI hai-(1) narakagatyAnupUrvI, (2) tiryaMcagatyAnupUrvI, (3) manuSyagatyAnupUrvI aura (4) devagatyAnupUrvI / unameM se jisa karma ke udaya se vakragati ke dvArA naraka meM jAte hue jIva kI AkAzapradeza kI zreNI ke anusAra gati hotI hai, use narakagatyAnupUrvI nAmakarma kahate haiM / isI prakAra zeSa tIna AnupUrvI nAmakarma kA artha samajha lenA caahie| vigrahagati ke sivAya jIva icchAnukUla cAhe jaisA jA sakatA hai parantu vigrahagati meM to AkAzapradeza kI 1 varNa, gaMdha, rasa, aura sparza nAmakarma kI sabhI prakRtiyAM dhra vodayA hone se pratyeka jIva ke pratisamaya udaya meM hotI haiN| jisase yaha zaMkA ho sakatI hai ki zveta aura kRSNa aisI paraspara virodhI prakRtiyoM kA eka sAtha udaya kaise ho sakatA hai ? to isakA uttara yaha hai ki ye sabhI prakRtiyAM zarIra ke amuka-amuka bhAga meM apanA-apanA kArya karake kRtArtha hotI haiM / jaiseki bAloM kA varNa kRSNa, khUna kA lAla, dAMta Adi kA zveta, pitta kA pIlA yA harA varNa hotA hai / isI prakAra gaMdha Adi ke lie bhI samajha lenA caahiye| Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ itor - prarUpaNA adhikAra : gAthA 6 zreNI ke anusAra hI jIva kI gati hotI hai aura usameM AnupUrvI nAmakarma kAraNa hai / 1 vihAyogati - vihAyas -- AkAza dvArA hone vAlI gati vihAyogati kahalAtI hai / isa para jijJAsu prazna karatA hai prazna- AkAza ke sarvavyApaka hone se AkAza ke sivAya gati honA sambhava nahIM hai to phira vihAyas yaha vizeSaNa kisalie grahaNa kiyA gayA hai / kyoMki vyavaccheda - pRthak karane yogya vastu kA abhAva hai / vizeSaNa kA prayoga prAyaH eka vastu se dUsarI vastu ko alaga batAne ke lie kiyA jAtA hai aura yahA~ AkAza ke sivAya anyatra gati saMbhava nahIM hone se koI vyavacchedya nahIM hai / isaliye vihAyas yaha vizeSaNa vyartha hai / uttara - yahA~ vihAyas vizeSaNa nAmakarma kI prathama prakRti gatinAmakarma se pArthakya batalAne ke lie prayukta huA hai / kyoMki yahA~ mAtra gatinAmakarma itanA hI kahA jAtA to zaMkA ho sakatI thI ki pahale gatinAmakarma kahA jA cukA hai taba yahA~ punaH kisalie kahA hai / ataH isa zaMkA kA nivAraNa karane ke lie vihAyas yaha sArthaka vizeSaNa diyA gayA hai / jisase yaha spaSTa ho sake ki jIva calatA hai, gati karatA hai, usa gati meM vihAyogati nAmakarma kAraNa hai / parantu nArakAdi paryAya hone meM hetu nahIM hai / usake do bheda haiM- (1) zubha vihAyogati, (2) azubha vihAyogati / jisa karma ke udaya se haMsa, hAthI aura baila jaisI sundara gati - cAla prApta ho use zubha vihAyogati nAmakarma aura jisa karma ke udaya se gadhA, 1 digambara sAhitya meM AnupUrvI nAmakarma kA lakSaNa isa jisake udaya se vigrahagati meM jIva kA AkAra pUrva rahe - pUrvazarIrAkArAvinAzo yasyodayAd bhavati ! 386 prakAra batAyA hai- zarIra ke samAna banA tadAnupUrvyaM nAma / - di. karmaprakRti, 44 pR. Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcasaMgraha : 3 U~Ta Adi jaisI azubha gati-cAla kI prApti ho use azubha vihAyogati nAmakarma kahate haiN| isa prakAra se caudaha piMDaprakRtiyoM ke lakSaNa jAnanA cAhiye / ina caudaha piMDaprakRtiyoM ke avAntara bheda paiMsaTha hote haiN| aba pratyeka prakRtiyoM ko batalAte haiN| unake do bheda ye haiM--(1) sapratipakSa aura (2) apratipakSa / jisakI virodhinI prakRti to ho kintu avAntara bheda nahIM ho sakate haiM, use sapratipakSa pratyeka prakRti kahate haiM jaise trasa-sthAvara Adi tathA jisakI virodhinI prakRti evaM avAntara bheda bhI na hoM use apratipakSa pratyeka prakRti kahate haiM, jaise ki agurulaghu ityAdi / ina do prakAra kI pratyeka prakRtiyoM meM alpavaktavya hone se pahale apratipakSa pratyeka prakRtiyoM kA svarUpa batalAte haiM agurulahu uvaghAyaM paraghAussAsaAyavujjoyaM / nimmANa titthanAmaM coisa aDa piMDapatta yA / / 7 / / zabdArtha-agurulahu-agurulaghu, uvaghAyaM-upaghAta, paraghA-parAdhAta, ussAsa-ucchvAsa, AyavujjoyaM-Atapa, udyota, nimmANa-nirmANa, titthanAma-tIrthakara nAma, coddama -caudaha, aDa-ATha, piMDa-piMDaprakRtiyAM, patta yA--pratyeka prkRtiyaaN| __gAthArtha-agurulaghu, upaghAta, parAghAta ucchavAsa, Atapa, udyota, nirmANa aura tIrthakaranAma ye ATha pratyeka prakRtiyAM haiM aura pUrvagAthA meM kahI gaI caudaha piMDa prakRtiyAM jAnanA cAhiye / vizeSArtha-pUrva gAthA meM caudaha piMDa prakRtiyoM ko batalAne ke bAda yahA~ apratipakSA ATha pratyeka prakRtiyoM ke nAma batalAye haiN| jinake nAma aura lakSaNa isa prakAra haiM agurulaghu-jisa karma ke udaya se jIvoM ke zarIra na to bahuta bhArI, na bahuta laghu hoM aura na gurulaghu hoM, kintu yathAyogya agurulaghu pariNAma meM pariNata hoM, use agurulaghu nAmakarma kahate haiN| agurulaghu nAmakarma kA sampUrNa zarIrAzrita vipAka hotA hai| usake Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 41 baMdhavya-prarUpaNA adhikAra : gAthA 7 udaya se na to sampUrNa zarIra lohe ke gole jaisA bhArI aura na ruI jaisA halakA aura na zarIra kA amuka bhAga guru yA amuka bhAga laghu hotA hai| kintu na bhArI na halakA, aisA agurulaghu pariNAma vAlA hotA hai| sparza nAmakarma ke guru aura laghu jo do bheda kahe haiM, ve zarIra ke amuka-amuka avayava meM hI apanI zakti batalAte haiM / jaise ki haDDI Adi meM gurutA aura bAla Adi meM laghutA hotI hai| ina donoM sparzanAmakarma kA vipAka samasta zarIrAzrita nahIM hai| upaghAta--jisa karma ke udaya se zarIra ke avayavoM meM hI vRddhi ko prApta pratijihvA, galavRnda, gAMTha-kaMThamAla, cauradanta Adi ke dvArA prANI upaghAta ko prApta ho, duHkhI ho athavA svayaMkRta ubaMdhana (phAMsI lagAnA), bhairavaprapAta (parvata Adi se chalAMga lagAnA) Adi ke dvArA mara jAnA upaghAta nAmakarma kahalAtA hai| parAghAta-jisa karma ke udaya se jIva ojasvI ho ki bar3e-bar3e mahArAjooM kI sabhA meM jAne para bhI apane darzanamAtra se athavA vacana sauSThavatA se usa sabhA ke sadasyoM ko trAsa utpanna kare, kSobha paidA kare aura prativAdI kI pratibhA kA ghAta kare, use parAghAta nAmakarma kahate haiM11 uccha vAsa-jisa karma ke udaya uccha vAsa-niccha vAsalabdhi (zvAsoccha vAsalabdhi) utpanna hotI hai, vaha uccha vAsa nAmakarma hai| yahA~ jijJAsU kA prazna hai digambara karmasAhitya meM parAghAta nAmakarma kA yaha lakSaNa kiyA hai'pareSAM ghAta: prghaatH| yadudayAttIkSNazRganakhaviSasarpadADhAdayo bhavanti avayavAstatparaghAta nAma / ' jisa karma ke udaya se dUsare ke ghAta karane vAle avayava hote haiM, use paraghAta nAmakarma kahate haiN| jaise zera, cIte Adi kI vikarAla dAr3he honA, paMje ke tIkSNa nakha honaa| sAMpa kI dAr3ha aura bicchU kI pUcha meM viSa honA ityAdi tathA parAghAta ke sthAna para paraghAta zabda kA prayoga kiyA hai| Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcasaMgraha : 3 prazna-jabaki sabhI labdhiyAM kSAyopazamikabhAva arthAt vIryAntarAyakarma ke kSayopazama se utpanna hotI haiM, taba zvAsoccha vAsalabdhi meM punaH zvAsoccha vAsanAmakarma kA udaya mAnane kA kyA prayojana hai ? uttara-kitanI hI labdhiyoM meM ki jinameM loka meM vidyamAna pudgaloM ko grahaNa karanA ho aura grahaNa karake zvAsoccha vAsAdi rUpa meM pariNamita karanA ho, vahA~ karma kA udaya bhI mAnanA Avazyaka hai| kyoMki karma ke udaya ke binA loka meM vidyamAna pudgaloM ko grahaNa karake pariNamAyA nahIM jA sakatA hai / jaise ki kisI caturdaza pUrvadhara saMyamI zramaNa ko AhArakalabdhi prApta ho aura jaba usako AhArakazarIra karanA ho taba loka meM vyApta AhArakavargaNAoM meM se pudgaloM ko grahaNa karake AhAraka rUpa se pariNamita kiyA jAtA hai| yaha grahaNa aura pariNamana karma ke udaya binA nahIM hotA hai| yadyapi vahA~ tadanukUla vIryAntarAyakarma kA kSayopazama to honA hI cAhiye, yadi vaha na ho to labdhiprayoga kiyA hI nahIM jA sakatA hai| jaise ki vaikriyazarIranAmakarma kI sattA prAyaH pratyeka paMcendriya saMjJI tiryaMca, manuSya ko hotI hai, lekina sabhI manuSya, tiryaMca vaikriyazarIra nahIM banA sakate haiM, jisako anukUla kSayopazama ho vahI kara sakatA hai / usI prakAra yahA~ bhI zvAsoccha vAsa pudgaloM kA grahaNa evaM pariNamana kiyA jAtA hai| isI prayojana se zvAsoccha vAsa nAmakarma mAnane kI AvazyakatA hai| __ Atapa-jisa karma ke udaya se jIvoM ke zarIra mUla rUpa se anuSNa (uSNatArahita-zItala) hoM, kintu uSNa prakAza rUpa tApa karate haiM, use Atapa nAmakarma kahate haiN| isakA udaya sUryamaNDalagata pRthvIkAyika jIvoM meM hI hotA hai, agni meM nhiiN| kyoMki siddhAnta meM agni ke Atapa nAmakarma ke udaya kA niSedha kiyA hai| kintu agni meM uSNatA uSNasparzanAmakarma ke udaya se aura utkaTa lohitavarNa nAmakarma ke udaya se prakAzakatva batAyA hai| Atapodaya se to svayaM anuSNa hokara dUrastha vastu para uSNa prakAza hotA hai| jabaki agni svayaM uSNa hai aura mAtra thor3I dUra rahI huI vastu para uSNa prakAza karatI hai| Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhavya-prarUpaNA adhikAra : gAthA 8 udyota-jisa karma ke udaya se jIvoM ke zarIra zItala prakAza rUpa udyota karate haiM, use udyota nAmakarma kahate haiN| isakA udaya sAdhu aura devoM ke uttaravaikriyazarIra meM, candra, graha, nakSatra aura tArAoM ke vimAnoM meM, ratnoM aura auSadhivizeSoM meM hotA hai / nirmANa-jisa karma ke udaya se jIvoM ke zarIroM meM apanI-apanI jAti ke anusAra aMga-pratyaMga kI niyata sthAnavatitA (jisa sthAna para jo aMga-pratyaMga honA cAhie, tadanurUpa usakI vyavasthA) hotI hai, use nirmANa nAmakarma kahate haiN| yaha karma sUtradhAra ke samAna hai| isa karma kA abhAva mAnane para bhRtya-naukara ke sadRza aMgopAMganAmAdi ke dvArA zira, udara, vakSasthala Adi kI racanA hone para bhI niyata sthAna para unakI racanA hone kA niyama nahIM bana sakatA hai| tIrthakaranAma-jisa karma ke udaya se aSTa mahAprAtihArya Adi cauMtIsa atizaya pragaTa hote haiM, vaha tIrthaMkara nAmakarma hai| - isa prakAra se gAthA meM batAI gaI nAmakarma kI ATha apratipakSA pratyeka prakRtiyoM ke lakSaNa jAnanA cAhie aura caudaha piMDa prakRtiyoM kA svarUpa pUrva gAthA meM batalAyA jA cukA hai| aba zeSa rahI sapratipakSA pratyeka prakRtiyoM kA kathana karate haiM tasabAyarapajjattaM patteya thiraM subhaM ca nAyavvaM / sussarasubhagAijja jasakittI seyarA vIsaM // 8 // zabdArtha-tasabAyarapajjatta-trasa, bAdara, paryApta, patteya-pratyeka, thiraM-sthira, subhaM-zubha, ca-aura, nAyavvaM-jAnanA cAhiye, sussara1 digambara karmasAhitya meM sthAna nirmANa aura pramANa nirmANa aise nirmANa ke do bheda karake inakA kArya aMgopAMga ko yathAsthAna vyavasthita karane ke uparAMta unako pramANopeta banAnA bhI mAnA hai| yanimittAtpariniSpattistannirmANanAma / tadvividham-sthAnanirmANaM, pramANa nirmANaM ceti / tatra jAtinAmodayApekSaM cakSurAdInAM sthAnaM pramANa ca nivartayati, nirmIyate'neneti vA nirmANam / --di. karmaprakRti pR. 47 Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 paMcasaMgraha : 3 susvara, subhagAijjaM-subhaga, Adeya, jasakittI-yazaHkIrti, seyarA-sapratipakSA, vIsaM-vIsa / gAthArtha-trasa, bAdara, paryApta, pratyeka, sthira, zubha, susvara, subhaga, Adeya aura yazaHkIrti inake itara-pratipakSa sahita bIsa bheda jAnanA caahie| vizeSArtha-gAthA meM nAmakarma kI sapratipakSA bIsa prakRtiyoM ke nAma batAne ke lie trasa Adi dasa nAma batalAkara inake pratipakSI nAmoM kA saMketa karane ke liye 'seyarA'-setarA (sa-+itarA) zabda diyA hai| jisakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai nAmakarma kI ye sapratipakSA bIsa prakRtiyAM trasadazaka aura sthAvaradazaka ke bheda se do prakAra kI haiN| trasa se lekara yazaHkIrti taka ke nAmoM kI saMkhyA dasa hone se inako trasadazaka aura sthAvara se lekara ayaza:kIti paryanta dasa nAma hone se unako sthAvaradazaka kahate haiN| ina donoM dazakoM kI dasa-dasa prakRtiyoM ke nAmoM ko milAne se kula bIsa bheda ho jAte haiN| trasadazaka kI dasa prakRtiyoM ke nAma kramazaH isa prakAra haiM- (1) vasanAma, (2) bAdaranAma, (3) paryAptanAma, (4) pratyekanAma, (5) sthiranAma, (6) zubhanAma, (7) subhaganAma, (8) susvaranAma, (6) AdeyanAma aura (10) yshHkiirtinaam| sthAvaradazaka kI dasa prakRtiyoM ke nAma isa prakAra haiM-(1) sthAvaranAma, (2) sUkSmanAma, (3) aparyAptanAma, (4) sAdhAraNanAma, (5) asthiranAma, (6) azubhanAma, (7) durbhaganAma, (8) duHsvaranAma, (6) anAdeyanAma aura (10) ayshHkiirtinaam| ina bIsa prakRtiyoM meM se trasadazaka kI prakRtiyoM kI gaNanA puNyaprakRtiyoM meM aura sthAvaradazaka kI prakRtiyoM kI gaNanA pApaprakRtiyoM meM kI jAtI hai| Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 45 baMdhavya - prarUpaNA adhikAra : gAthA 8 pratipakSasahita arthAt sa-sthAvara ityAdi ke krama se ina bIsa prakRtiyoM ke lakSaNa isa prakAra haiM trasa-sthAvara - tApa Adi se pIr3ita hone para jisa sthAna meM haiM, usa sthAna para udvega ko prApta karate haiM aura chAyA Adi kA sevana karane ke liye anya sthAna para jAte haiM, aise dvIndriya, trIndriya, caturindriya aura paMcendriya jIva trasa kahalAte haiM aura isa prakAra ke vipAka kA vedana karAne vAlI karmaprakRti bhI trasa nAmakarma kahalAtI hai / sanAma se viparIta sthAvara nAmakarma hai / ataH jisake udaya se uSNatA Adi se saMtapta hone para bhI usa sthAna kA tyAga karane meM jo asamartha haiM aise pRthvI, ap, teja, vAyu aura vanaspati kAya ke jIva sthAvara kahalAte haiM aura usakA hetubhUta jo karma hai use sthAvara nAmakarma kahate haiM / bAdara - sUkSma - jisa karma ke udaya se jIva bAdara hote haiM, use bAdara nAmakarma kahate haiM / yaha bAdaratva eka prakAra kA pariNAmavizeSa hai ki jisake kAraNa pRthvIkAyAdi eka-eka jIva kA zarIra cakSu dvArA grahaNa nahIM hone para bhI aneka jIvoM ke zarIroM kA jaba samUha ho jAtA hai taba unakA cakSu dvArA grahaNa hotA hai aura usakA hetubhUta jo karma hai use bAdaranAmakarma kahate haiM / bAdaranAmakarma se viparIta sUkSmanAmakarma hai / ataH jisa karma ke udaya se jIvoM kA sUkSma pariNAma hotA hai ki jisake kAraNa cAhe kitane zarIroM kA piMDa ekatrita ho jAye to bhI dekhe na jA sakeM, vaha sUkSmanAmakarma hai / bAdara aura sUkSma nAmakarmoM ke ukta lakSaNoM kA sArAMza yaha hai ki jise AMkha dekha sake aura AMkha dekha na sake yaha kramazaH bAdara aura sUkSma kA artha nahIM hai / kyoMki yadyapi eka-eka bAdara pRthvIkAya Adi kA zarIra AMkhoM se nahIM dekhA jA sakatA hai / kintu bAdaranAmakarma f Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 paMcasaMgraha : 3 pRthvIkAya Adi jIvoM meM eka prakAra ke bAdara pariNAma ko utpanna karatA hai, jisase unake zarIra samudAya meM eka prakAra kI abhivyakti ho jAtI hai aura ve zarIra dRSTigocara hote haiM / kintu jinheM isa karma kA udaya nahIM hotA hai, aise sUkSma jIva samudAyarUpa meM bhI ekatrita ho jAyeM to bhI dRSTigocara nahIM hote haiM / bAdara aura sUkSma nAmakarma ye donoM prakRtiyAM jIvavirpAkanI prakRtiyAM haiM / jo zarIra ke pudgaloM ke mAdhyama se jIva meM bAdara aura sUkSma pariNAma utpanna karatI haiM / inako jIvavipAkinI prakRti hone para bhI zarIra ke pudgaloM ke mAdhyama se abhivyakti hone kA kAraNa yaha hai ki jaise krodha ke jIvavipAkinI prakRti hone para bhI usakA udra eka -- bhauMha kA Ter3hA honA, AMkhoM kA lAla honA, oThoM kI phar3aphar3AhaTa ityAdi pariNAma - bAhya lakSaNoM dvArA pragaTa rUpa meM dikhalAI detA hai, usI prakAra inakA bhI zarIra meM prabhAva dikhAnA viruddha nahIM hai / sArAMza yaha hai ki karmazakti vicitra hai / isaliye bAdaranAmakarma to pRthvI kAya Adi jIvoM meM eka prakAra ke bAdara pariNAma ko utpanna kara detA hai, jisase unake zarIrasamudAya meM eka prakAra kI abhivyakti pragaTa ho jAtI hai aura ve zarIra dRSTigocara hone lagate haiN| lekina sUkSma nAmakarmodaya vAle jIvoM meM vaisI abhivyakti pragaTa nahIM ho pAtI hai / paryApta aparyApta - jisa karma ke udaya se jIva svayogya paryAptiyoM ko pUrNa karane meM samartha hotA hai, vaha paryAptanAmakarma hai| isase viparIta aparyAptanAmakarma hai ki jisake udaya se jIva apane yogya paryAptiyoM ke nirmANa karane meM samartha nahIM hotA hai / paryApta jIvoM ke do bheda haiM- (1) labdhi - paryApta aura ( 2 ) karaNaparyApta | isI prakAra aparyApta jIvoM ke bhI do bheda haiM- ( 1 ) labdhi - aparyApta aura ( 2 ) karaNa - aparyApta / Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhavya-prarUpaNA adhikAra : gAthA 8 47 jo jIva apanI-apanI yogya paryAptiyoM ko pUrNa karake marate haiM, pahale nahIM ve labdhi-paryApta haiM aura karaNa-paryApta ke do artha haiN| karaNa kA artha hai indriya ataH jina jIvoM ne indriya-paryApti pUrNa kara lI hai, ve karaNaparyApta haiM / athavA jina jIvoM ne apanI yogya paryAptiyAM pUrNa kara lI haiM, ve karaNa-paryApta kahalAte haiM / inase viparIta lakSaNa vAle jIva kramazaH labdhi-aparyApta aura karaNaaparyApta kahalAte haiM / arthAt jo jIva apanI paryAptiyAM pUrNa kiye binA hI marate haiM, ve labdhi-aparyApta haiM aura jo jIva abhI aparyApta haiM kintu Age kI paryAptiyAM pUrNa karane vAle haiM, unheM karaNa-aparyApta kahate haiN| pratyeka sAdhAraNa-jisa karma ke udaya se pratyeka jIva ko pRthakpRthak zarIra prApta hotA hai, vaha pratyeka nAmakarma hai| isa karma kA udaya pratyekazarIrIjIva ko hotA hai| nAraka, deva, manuSya, dvIndriya, trIndriya, caturindriya, asaMjJI-saMjJI paMcendriya, pRthvI, teja, vAyu aura kapittha, Amra Adi pratyeka vanaspati, ye sabhI pratyekazarIrI jIva haiN| ina sabhI ko pratyeka nAmakarma kA udaya hotA hai aura jisa karma ke udaya se ananta jIvoM kA eka zarIra hotA hai, vaha sAdhAraNa nAmakarma hai| ukta pratyeka aura sAdhAraNa nAmakarma ke lakSaNa para jijJAsu prazna pUchatA hai prazna-yadi kapittha (kaitha, kabITa), azvattha (vaTa), pIlu (pilakhana) Adi vRkSoM meM pratyeka nAmakarma kA udaya mAnA jAye to unameM eka-eka jIva kA bhinna-bhinna zarIra honA caahiye| parantu vaha to hotA nahIM hai / kyoMki kabITa, Ama, pIpala aura selU Adi vRkSoM ke mUla, skandha, chAla, zAkhA Adi pratyeka avayava asaMkhya jIva vAle mAne gaye haiN| prajJApanAsUtra meM ekAsthika-eka bIja vAle aura bahuboja vAle vRkSoM kI prarUpaNA ke prasaMga meM kahA gayA hai___ 'eyasiM mUlA asaMkhijjajIviyA kandA vi khaMdA vi tayA vi sAlA vi pavAlA vi, pattA pattaya jIviyA / ' Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 paMcasaMgraha : 3 ina-ina vRkSoM ke mUla, kanda, skandha, chAla, zAkhA, prazAkhA aura pravAla Adi asaMkhya jIva vAle haiM aura patta' eka-eka jIva vAle haiM ityAdi / parantu mUla se lekara phala taka sabhI avayava devadatta ke zarIra kI taraha eka zarIrAkAra rUpa meM dikhalAI dete haiN| arthAt jaise devadatta nAmaka kisI vyakti kA zarIra akhaNDa eka svarUpa vAlA jJAta hotA hai, usI prakAra mUla Adi sabhI avayava bhI akhaNDa eka svarUpa se jJAta hote haiM / isalie kapittha Adi vRkSa akhaNDa eka zarIra vAle haiM aura asaMkhya jIva vAle haiN| yAnI una kapittha Adi kA zarIra to eka hai kintu unameM asaMkhya jIva haiN| isa kAraNa unako pratyeka zarIrI kaise kahA jA sakatA hai ? kyoMki eka zarIra meM eka jIva nahIM kintu eka zarIra meM asaMkhyAta jIva haiN| uttara-yaha kahanA ThIka nahIM hai, kyoMki una mUla Adi meM bhI asaMkhyAta jIvoM ke bhinna-bhinna zarIra mAne gaye haiN| prazna- zAstra ke kathAnusAra jaba ve mUlAdi sabhI bhinna-bhinna zarIra vAle haiM taba ve ekAkAra rUpa meM kaise dikhalAI dete haiM ? uttara-kevala zleSadravya se mizrita ekAkAra rUpa meM hue bahuta se sarasoM kI battI ke sAmana prabala rAgadveSa se saMcita vicitra pratyekanAmakarma ke pudgaloM ke udaya se una sabhI jIvoM kA zarIra bhinna-bhinna hone para bhI paraspara vimizra-ekAkAra zarIra vAlA hotA hai / athavA bahuta se tiloM meM unako mizrita karane vAle gur3a Adi DAlakara tilapapar3I banAI jAye to jaise ve ekAkAra hue pratyeka tila bhinna-bhinna hone para bhI eka piMDarUpa meM dikhate haiN| usI prakAra vicitra pratyekanAmakarma ke udaya se mUla Adi pratyeka bhinna-bhinna zarIra vAle hone para bhI ekAkAra rUpa meM dikhalAI dete haiM / isa kathana kA tAtparya yaha hai ki usa vartikA ke sarasoM paraspara bhinna haiM, ekAkAra nahIM haiM, kyoMki ve sabhI pRthakpRthak rUpa meM dikhate haiN| isI prakAra vRkSAdi meM bhI mUla Adi pratyeka avayava meM asaMkhyAta jIva hote haiM, lekina ve sabhI paraspara bhinna Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhavya - prarUpaNA adhikAra : gAthA 8 bhinna zarIra vAle haiM tathA jaise ve sarasoM saMyojaka dravya ke sambandha kI vizeSatA se paraspara mizrita hue haiM, usI prakAra mUla Adi meM rahe hue. pratyekazarIrI jIva bhI tathA prakAra ke pratyekanAmakarma ke udaya se paraspara saMhata - ekAkAra rUpa meM pariNata hue haiM / " prazna - ananta jIvoM kA eka zarIra kaise sambhava ho sakatA hai ? kyoMki jo jIva pahale utpanna huA, usane usa zarIra ko banAyA aura usake sAtha paraspara sambaddha hone ke dvArA sarvAtmanA apanA banAyA ! isalie usa zarIra meM pahale utpanna hue jIva kA adhikAra honA cAhiye, anya jIvoM kA adhikAra kaise ho sakatA hai ? devadatta ke zarIra meM jaise devadatta kA jIva hI pUrNatayA sampUrNa zarIra ke sAtha sambandha rakhatA hai, usI prakAra dUsare jIva usa sampUrNa zarIra ke sAtha koI sambandha rakhate hue utpanna nahIM hote haiN| kyoMki vaisA dikhalAI nahIM detA hai / kadAcit anya jIvoM ke utpanna hone kA avakAza ho to bhI jisa jIva ne usa zarIra ko utpanna karake paraspara jor3ane ke dvArA apanA banAyA, vaha jIva hI usa zarIra meM mukhya hai, isalie usake sambandha se hI paryApta - aparyApta vyavasthA, prANApAnAdi ke yogya pud -- galoM kA grahaNa Adi honA cAhiye, kintu anya jIvoM ke sambandha se yaha saba nahIM honA cAhiye / sAdhAraNa meM to vaisA hai nahIM / kyoMki usameM prANApAnAdi vyavasthA jo eka kI hai, vaha ananta jIvoM kI aura. jo anantoM kI hai, vaha eka kI hotI hai to yaha kaise ho sakatA hai ? uttara - sAdhAraNanAmakarma ke artha ke Azaya ko na samajhane ke kAraNa ukta kathana yogya nahIM hai / kyoMki sAdhAraNanAmakarma ke udaya vAle ananta jIva tathAprakAra ke karmodaya ke sAmarthya se eka sAtha hI 1 jaha sagalasarisavANaM silesamissANa vaTTiyA vaTTI | patta yasarIrANaM taha huti sarIrasaMghAyA // 1 // jaha vA tilapappaDiyA, bahuehi tilehi mIsiyA saMtI / patta yasarIrANaM taha hoMti sarIrasaMghAyA // 2 // 46 -prajJAAnAsUtra Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcasaMgraha : 3 utpattisthAna ko prApta hote haiM, eka sAtha hI usa zarIra kA Azraya lekara paryAptiyAM prArambha karate haiM, eka sAtha hI paryApta hote haiM, eka sAtha hI prANApAnAdi yogya pudgaloM ko grahaNa karate haiM, eka kA jo AhAra vaha dUsare ananta jIvoM kA aura jo ananta jIvoM kA AhAra vaha eka vivakSita jIva kA AhAra hotA hai / zarIra se sambandhita sabhI kriyAyeM jo eka jIva kI ve ananta jIvoM kI aura ananta jIvoM kI ve eka jIva kI, isa prakAra samAna hI hotI haiN| isalie yahA~ para kisI prakAra kI asaMgati nahIM samajhanA caahiye| sAdhAraNa jIvoM kA yahI lakSaNa hai| __ sthira-asthira-jisa karma ke udaya se mastaka, haDDiyAM, dAMta Adi zarIra ke avayavoM meM sthiratA rahatI hai, use sthiranAmakarma kahate haiM aura isase viparIta asthiranAmakarma hai ki jisa karma ke udaya se jihvA Adi zarIra ke avayavoM meM asthiratA hotI hai / / 1 samayaMvakka tANa samayaM tesi sriirnipphttii| samayaM ANuggahaNaM samayaM ussAsa-nissAsA / / 1 / / egassa u jaM gahaNaM bahUNa sAhAraNANa taM ceva / / jaM bahuyANa gahaNaM samAsao taMpi egassa // 2 // sAhAraNamAhAro sAhAraNamANapANagahaNaM ca / sAhAraNajIvANAM sAhAraNalakkhaNaM eyaM // 3 // -prajJApanAsUtra ukta tIna gAthAoM meM se tIsarI mAthA digambara sAhitya meM bhI samAna rUpa se prApta hotI hai| dekho-go. jIvakAMDa gAthA 181, dhavalA bhAga 1, pRSTha 270, gA. 145, tathA paMcasaMgraha 1182 / sAdhAraNanAmakarma ke ukta lakSaNa meM yaha vizeSa dhyAna rakhanA cAhiye ki yadyapi sAdhAraNa jIvoM kI zarIra se sambandhita sabhI kriyAyeM samAna hotI haiM, kintu karma kA baMdha, udaya, AyU kA pramANa ye sabhI sAtha meM utpanna huoM kA samAna hI hotA hai, aisA nahIM hai| samAna bhI ho aura hInAdhika bhI ho sakatA hai| 2 digambara karmasAhitya meM sthira aura asthira nAmakarma ke lakSaNa kramazaH isa prakAra haiM Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhavya-prarUpaNA adhikAra * gAthA 8 51 zubha-azubha-jisa karma ke udaya se nAbhi se Upara ke avayava zubha hote haiM, vaha zubhanAmakarma hai aura usase viparIta azubhanAmakarma jAnanA cAhiye ki jisa karma ke udaya se nAbhi se nIce ke zarIra avayava azubha hote haiN| jaise ki mastaka ke sparza kiye jAne para manuSya santoSa ko prApta karatA hai arthAt prasanna hotA hai, kyoMki vaha zubha hai aura yadi paira se sparza kiyA jAye to ruSTa hotA hai, kyoMki paira azubha haiN| ___zubha aura azubha kI ukta vyAkhyA karane para jijJAsu kA prazna prazna-Apane nAbhi se nIce ke paira Adi avayavoM ko azubha batAyA hai, phira bhI kisI priya strI ke pAdasparza se kAmI puruSa ko parama santoSa hotA hai / ataeva paira Adi ko azubha kahane para uparyukta zubha, azubha ke lakSaNa meM vyabhicAra, doSa hotA hai| jisa karma ke udaya se zarIra ke dhAtu-upadhAtu yathAsthAna sthira raheM, vaha sthira nAmakarma hai aura jisa karma ke udaya se zarIra ke dhAtu aura upadhAtu sthira na raha sakeM, vaha asthira nAmakarma hai __ yasyodayAd rasAdi dhAtUpadhAtUnAM svasthAne sthirabhAva nirvartanaM bhavati tatsthiranAma / dhAtUpadhAtUnAM sthiramAvenAnirvartanaM ytstdsthirnaam| -di. karmaprakRti pR. 47, 46 1 digambara sAhitya meM zubha-azubha nAmakarna ke lakSaNa isa prakAra batAye haiM jisa karma ke udaya se zarIra ke avayava sundara hoM, vaha zubha nAmakarma hai aura jisa ke udaya se zarIra ke avayava sundara na hoM, vaha azubha nAmakarma hai __yadudayAdramaNIyA mastakAdi prazastAvayavA bhavanti tacchubhanAma / yadudayenAramaNIyamastakAdyavayavanirvartanaM bhavati tadazubhanAma / / -di. karmaprakRti pR. 47,46 Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcasaMgraha : 3 1 uttara- ukta prazna asaMgata hai / kyoMki kAmI puruSa ko kAminI ke pAda Adi ke sparza se jo santoSa hotA hai, usa santoSa meM moha kAraNa hai, arthAt vaha to mohanimittaka hai, vAstavika nahIM hai| yahA~ to vastusthiti kA vicAra kiyA jA rahA hai| isalie azubhanAmakarma ke ukta lakSaNa meM kisI prakAra kA doSa nahIM samajhanA cAhiye / 52 susvara - duHsvara - jisa karma ke udaya se jIva kA svara karNapriya ho, zrotAoM ko prIti kA kAraNa hotA hai, use susvaranAmakarma kahate haiM / usase viparIta duHsvaranAmakarma hai ki jisa karma ke udaya se jIva kA svara karNakaTu, zrotAoM ko aprIti kA kAraNa hotA hai / subhaga- dubhaMga - jisa karma ke udaya se upakAra nahIM karane para bhI jIva sabako manaHpriya hotA hai, vaha subhaganAmakarma hai aura usase viparIta durbhaganAmakarma jAnanA cAhie ki jisa karma ke udaya se upakAra karane para bhI anya jIvoM ko apriya lagatA hai, dva eSa kA pAtra hotA hai / prazna - tIrthaMkara bhI abhavyoM ke dveSapAtra hote haiM, to kyA tIrthaMkaroM ko bhI durbhaganAmakarma kA udaya mAnA jAye ? uttara - nhiiN| kyoMki tIrthaMkara bhI jo abhavyoM ke dveSapAtra hote haiM, usameM durbhaganAmakarma kA udaya nimitta nahIM hai| kintu abhavyoM kA hRdayagata mithyAtva hI isakA kAraNa hai / Adeya - anAdeya - jisa karma ke udaya se manuSya jo pravRtti kare, jisa kisI vacana ko bole, usako loka pramANa mAne aura usake dikhane para abhyutthAna Adi Adara-satkAra karate haiM, vaha AdeyanAmakarma hai aura usake viparIta anAdeyanAmakarma jAnanA cAhiye ki jisa karma ke udaya se yukti-yukta kathana karane para bhI loga usake vacana ko mAnya na kareM tathA upakAra Adi karane para bhI abhyutthAna Adi kI pravRtti na kareM / 1 1 digambara karmasAhitya meM Adeya aura anAdeya nAmakarma ke lakSaNa isa prakAra batAye haiM ----- Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhavya - prarUpaNA adhikAra : gAthA 8 53 yazaH kIrti - ayazaH kIrti-tapa, zaurya, tyAgAdi ke dvArA upArjana kiye gaye yaza se jisakA kIrtana kiyA jAye, prazaMsA kI jAye, use yazaH kIrti kahate haiM / athavA yaza arthAt sAmAnya se khyAti aura kIrti yAnI guNoM ke varNana rUpa prazaMsA, athavA sarva dizA meM phailane vAlI, parAkrama se utpanna huI aura sabhI manuSyoM dvArA prazaMsanIya jo kIrti, vaha yaza hai aura eka dizA meM phailane vAlI dAna, puNya Adi se utpanna huI jo prazaMsA vaha kIrti hai / vaha yaza aura kIrti jisa karma ke udaya se utpanna ho use yazaH kIrtinAmakarma kahate haiN| usase viparIta ayaza:kIrtinAmakarma hai ki jisa karma ke udaya se madhyastha manuSyoM ke dvArA bhI aprazaMsanIya ho / isa prakAra sapratipakSa pratyeka bIsa prakRtiyoM kA svarUpa jAnanA cAhie / yahA~ para jisa krama se sapratipakSa trasAdi prakRtiyoM kA kathana kiyA gayA hai, vaha ina prakRtiyoM kI saMjJA Adi kI dvividhatA ko batalAtA hai ki sAdi dasa prakRtiyAM trasadazaka kahalAtI haiM aura sthAvara Adi dasa prakRtiyoM ko sthAvaradazaka kahate haiM / anyatra bhI jahA~ kahIM bhI sAdi kA grahaNa kiyA jAye vahA~ yahI trasAdi dasa prakRtiyAM samajhanA cAhiye aura sthAvarAdi dasa kA grahaNa kiyA jAye to vahA~ sAdi kI pratipakSa sthAvarAdi dasa prakRtiyAM jAnanA cAhie tathA sAdi dasa aura sthAvarAdi dasa prakRtiyAM donoM yathAkrama se paraspara virodhI haiM / jaise ki trasa ke viruddha sthAvara, bAdara ke viruddha sUkSma ityAdi tathA sacatuSka, sthAvaracatuSka, sthiraSaTka, asthira SaTka Adi saMjJAoM meM grahaNa kI gaI prakRtiyAM usa prakRti se lekara Age kI prakRtiyoM ko usa saMkhyA kI pUrti taka lenA caahie| jisake udaya se zarIra prabhAyukta ho vaha AdeyanAmakarma hai aura jisake udaya se zarIra meM prabhA na ho, use anAdeyanAmakarma kahate haiMprabhopetazarIra kAraNamAdeyanAma / niSprabhazarIrakAraNamanAdeyanAma | - di. karmaprakRti pR. 47,46 Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcasaMgraha : 3 ____ isa prakAra piMDaprakRti caudaha, apratipakSa pratyeka prakRti ATha aura sapratipakSa pratyekaprakRti bIsa ke krama se nAmakarma kI bayAlIsa uttaraprakRtiyoM kA svarUpa jAnanA caahiye| aba pUrvokta gati Adi caudaha piMDaprakRtiyoM meM se unake jitane jitane avAntara bheda hote haiM aura unakA kula yoga kitanA hai, isakA pratipAdana karate haiN| piDaprakRtiyoM ke avAntara bhedoM kI saMkhyA gaIyAIyANa bheyA cau paNa paNa ti paNa paMca cha chakkaM / paNa duga paNa? cau duga piMDuttarabheya paNasaTThI // 6 // zabdArtha-gaIyAIyANa-gati Adi ke, bheyA-bheda, cau-cAra, paNapAMca, paNa-pAMca, ti-tIna, paNa-pAMca, paMca-pAMca, cha-chaha, chakkaMchaha, paNa-pAMca, duga-do, paNaThTha-pAMca aura ATha, cau-cAra, duga-do, piDuttarabheya-piMDaprakRtiyoM ke uttara bheda, pnnstttthii-paistth| gAthArtha- gati Adi caudaha piMDaprakRtiyoM ke uttarabheda anukrama se cAra, pAMca, pAMca, tIna, pAMca, pAMca, chaha, chaha, pAMca, do, pAMca, ATha, cAra aura do haiM / ina sabakA yoga paiMsaTha hotA hai| vizeSArtha-caudaha piMDaprakRtiyoM ke nAma gati Adi ke krama se pUrva meM kahe jA cuke haiM / yahA~ unhIM ke yathAkrama cAra se prArambha kara do taka uttara bhedoM kI saMkhyA kA nirdeza kiyA hai / jo isa prakAra hai gatinAma ke cAra bheda, jAtinAma ke pAMca bheda, zarIranAma ke pAMca bheda, aMgopAMganAma ke tIna bheda, baMdhananAma ke pAMca bheda, saMghAtananAma ke pAMca bheda, saMhanananAma ke chaha bheda, saMsthAnanAma ke chaha bheda, varNanAma ke pAMca bheda, gaMdhanAma ke do bheda, rasanAma ke pAMca bheda, sparzanAma ke ATha bheda, AnupUrvInAma ke cAra bheda aura vihAyogatinAma ke do bheda hote haiN| Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhavya-prarUpaNA adhikAra : gAthA 10 ___ ina gati Adi piMDaprakRtiyoM meM se baMdhana aura saMghAtana nAmakarma ke bhedoM ke nAmoM ko chor3akara zeSa sabhI ke uttarabhedoM ke nAma pahale gati Adi ke svarUpa kathana ke prasaMga meM yathAkrama se vistArapUrvaka kahe jA cuke haiN| ina caudaha piDaprakRtiyoM ke sabhI uttarabheda milakara paiMsaTha hote haiM aura pratyekaprakRtiyAM kula milAkara aTThAIsa haiM / ina paiMsaTha aura aTThAIsa ko jor3ane para nAmakarma kI kula uttaraprakRtiyAM terAnavai jAnanA cAhiye / lekina jo AcArya bandhananAmakarma ke pAMca bhedoM kI bajAya pandraha bheda mAnate haiM, unake mata se nAmakarma kI kula prakRtiyAM eka sau tIna samajhanA caahie| isa prakAra jJAnAvaraNAdi AThoM karmoM kI kula milAkara eka sau ar3atAlIsa athavA nAmakarma kI terAnava ke bajAya eka sau tIna prakRti mAnane para eka sau aTThAvana prakRtiyAM hotI haiN| lekina karmaprarUpaNA ke prasaMga meM baMdha, udaya aura sattA kI apekSA kramazaH eka sau bIsa, eka sau bAIsa aura eka sau ar3atAlIsa athavA eka sau aThAvana prakRtiyAM mAnI jAtI haiM / ataH isameM jo vivakSA va kAraNa hai, usako batAte sasarIrantarabhUyA bandhanasaMghAyaNA u baMdhudae / vaNNAivigappAvi hu baMdhe no sammamIsAiM // 10 // zabdArtha---sasarIrantarabhUyA-svazarIra ke antarbhUta, baMdhana-baMdhana, saMghAyaNA-saMghAtana, u-aura, baMdhudae-baMdha aura udaya meM, vaNNAivigappAvivarNAdi ke uttara bheda bhI, hu-nizcaya hI, baMdhe-baMdha meM, no-nahIM, sammamIsAI-samyaktva aura mizra / / gAthArtha-baMdha aura udaya meM baMdhana aura saMghAtana kI apane-apane zarIranAmakarma ke antargata vivakSA kI jAtI hai tathA varNAdi ke uttara Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcasaMgraha : 3 bheda baMdha aura udaya meM vivakSita nahIM kiye jAte haiM tathA samyaktvamohanIya eva mizramohanIya kA baMdha hotA hI nahIM hai| isI kAraNa baMdha, udaya aura sattA kI apekSA prakRtiyoM kI saMkhyA meM antara samajhanA caahiye| vizeSArtha-- gAthA meM vivakSAbheda ke sAmAnya sUtra kA saMketa kiyA hai ki baMdha aura udaya kA jaba vicAra kiyA jAtA hai, taba yaha samajhanA cAhiye ki baMdhananAmakarma ke pAMca bhedoM kI aura saMghAtananAmakarma ke pAMca bhedoM kI apane-apane zarIra ke antargata vivakSA kI gaI hai| isakA kAraNa yaha hai ki yadyapi pAMcoM baMdhana aura pAMcoM saMghAtana nAmakarmoM kA baMdha hotA hai aura udaya bhI hotA hai, lekina jisa zarIranAmakarma kA baMdha yA udaya hotA hai, usake sAtha hI usa zarIrayogya baMdhana aura saMghAtana kA avazya dha aura udaya hotA hI hai| jisase bAMdha aura udaya meM una donoM kI vivakSA nahIM kI jAtI hai kintu sattA meM unheM pRthaka-pRthak batalAyA hai aura vaisA batAnA yuktisaMgata bhI hai| jisakA kAraNa yaha hai__ yadi sattA meM unako pRthak-pRthak na batAyA jAye to mUla vastu ke astitva kA hI lopa ho jAyegA aura usake phalasvarUpa yaha mAnanA par3egA ki baMdhana aura saMghAtana nAma kA koI karma nahIM hai| parantu yaha mAnanA abhISTa nahIM hai| isIlie sattA meM unako alaga-alaga batalAyA gayA hai| aba yaha batalAte haiM kisa-kisa baMdhana aura saMghAtana kI kisa-kisa zarIra ke antargata vivakSA kI gaI hai audArika baMdhana aura saMvAtana nAmakarma kI audArikazarIranAmakarma ke antargata, vaikriya baMdhana aura saMghAtana nAmakarma kI vaikriyazarIranAmakarma ke antargata, AhAraka baMdhana aura saMghAtana nAmakarma kI AhArakazarIra nAmakarma ke antargata, taijasa baMdhana aura saMghAtana nAmakarma Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhavya-trarUpaNA adhikAra : gAthA : 10 57 kI taijasazarIranAmakarma ke antargata aura kArmaNa baMdhana aura saMghAtana nAmakarma kI kArmaNazarIranAmakarma ke antargata vivakSA kI jAtI hai / ___ isI prakAra varNa, gaMdha, rasa aura sparza nAmakarma ke avAntara pAMca, do, pAMca aura ATha uttara bhedoM kI baMdha aura udaya meM vivakSA nahIM karake sAmAnya se cAra hI gine jAte haiN| kyoMki ina bIsa prakRtiyoM kA sAtha hI baMdha aura udaya hotA, eka bhI prakRti pUrva yA pazcAt baMdha yA udaya meM se kama nahIM hotI hai| jisase isa prakAra kI vivakSA kI hai tathA darzanamohanIya kI do uttara prakRtiyAM- samyaktvamohanIya aura mizramohanIya ko baMdha meM grahaNa nahIM karate haiN| kyoMki unakA baMdha hI nahIM hotA hai| jisakA kAraNa yaha hai ki jaise chAcha Adi auSadhivizeSa ke dvArA madana kodrava (kodoM-eka prakAra kA dhAnya, jisake khAne se nazA hotA hai) zuddha karate hai, usI prakAra AtmA bhI madana ko drava jaise mithyAtva mohanIyakarma ke dalikoM ko auSadhi ke sAmana samyaktva,ke anurUpa vizuddhi vizeSa ke dvArA zuddha karake tIna bhAgoM meM bAMTa detI hai-zuddha, ardhavizuddha aura azuddha / unameM se samyaktva rUpa ko prApta hue arthAt jo samyaktva kI prApti meM vighAtaka nahIM aise zuddha pudgala samyaktvamohanIya kahalAte haiM tathA alpazuddhi ko prApta hue ardhavizuddha pudgaloM ko mizramohanIya kahA jAtA hai aura jo kiMcimAtra bhI zuddhi ko prApta nahIM hue, parantu mithyAtvamohanIya rUpa meM hI rahe hue haiM, ve azuddha kahalAte haiN| isa prakAra samyaktvamohanIya aura mizramohanIya samyaktva guNa dvArA sattA meM rahe hue mithyAtvamohanIya karma ke zuddha hue pudgala hone se unakA baMdha nahIM hotA hai, kintu mithyAtva kA hI baMdha hotA hai| jisase baMdhavicAra ke prasaMga meM samyaktvamohanIya aura mizramohanIya ke sivAya mohanIyakarma kI chabbIsa aura pAMca baMdhana, pAMca saMghAtana evaM varNAdi solaha ke binA nAmakarma kI sar3asaTha prakRtiyAM grahaNa kI jAtI haiN| zeSa karmoM kI prakRtiyoM meM koI alpAdhikatA nahIM hai| jisase sabhI prakRtiyoM ko jor3ane para baMdha meM eka sau bIsa prakRtiyAM baMdhayogya mAnI,jAtI haiN| Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcasaMgraha : 3 udayavicAra ke prasaMga meM samyaktvamohanIya aura mizramohanIya kA bhI udaya hone se unakI vRddhi karane para eka sau bAIsa prakRtiyAM udayayogya mAnI jAtI haiM / 58 sattA meM jinakI baMdha aura udaya meM vivakSA nahIM kI gaI hai aisI baMdhana kI pAMca, saMghAtana kI pAMca aura varNAdicatuSka ke sthAna para unakI sabhI bIsa prakRtiyoM kA grahaNa hone se kula eka sau ar3atAlIsa uttaraprakRtiyAM sattAyogya mAnI jAtI haiN|1 isa prakAra se baMdha, udaya aura sattA yogya prakRtiyoM kA vivecana karane ke pazcAt aba yaha spaSTa karate haiM ki baMdhana nAmakarma ke pAMca ke bajAya pandraha bheda kisa prakAra hote haiM aura pandraha bheda mAnane meM anya AcAryoM kA kyA dRSTikoNa hai / baMdhananAmakarma ke pandraha bheda veuvvAhArorAliyANa saga teyakammajuttANaM / . nava baMdhaNANi iyaradujuttANaM tiNNi tesiM ca // / 11 // zabdArtha --- veuvvAhArorAliyANa - kriya, AhAraka aura audArika kA saga - sva ke sAtha (apane nAma vAle ke sAtha), teyakammajuttANaM - taijasa aura kArmaNa ke sAtha jor3ane para, nava-nau, baMdhaNANi - baMdhana, iyaradujuttANaM - paraspara donoM ke jor3ane para, tiSNi-- tIna, tesiM-- unake, ca-- aura / 1 zrImad gargaSi aura zivazarmasUri Adi ke matAnusAra sattAyogya eka sau aTThAvana prakRtiyAM mAnane para bamdhana ke pandraha bhedoM kI vivakSA karanA cAhie / taba eka sau ar3atAlIsa prakRtiyoM meM jo baMdhana ke pAMca bhedoM kA grahaNa kiyA hai, unameM baMdhana ke zeSa dasa bhedoM ko milAne se kula eka so aTThAvana uttaraprakRtiyAM ho jAtI haiM / digambara karmasAhitya meM sattAyogya prakRtiyAM eka sau ar3atAlIsa mAnI haiM / Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 baMdhavya-prarUpaNA adhikAra : gAthA 11 ____ gAthArtha-apane-apane nAma ke sAtha, taijasa ke sAtha aura kArmaNa ke sAtha jor3ane para vaikriya, AhAraka aura audArika ke nau baMdhana hote haiN| yugapat taijasa aura kArmaNa ke jor3ane para tIna baMdhana aura ina donoM zarIra ke tIna baMdhana hote haiM / isa prakAra kula milAkara baMdhananAmakarma ke pandraha bheda haiN| vizeSArtha-gAthA meM baMdhananAmakarma ke pandraha bheda banAne kI prakriyA kA nirdeza kiyA hai apane-apane zarIranAma ke sAtha, taijasa ke sAtha aura kArmaNa ke sAtha vaikriya, AhAraka aura audArika ko jor3ane para baMdhana ke nau bheda banate haiM / jinake nAma isa prakAra haiM_vaikriya-vaikriyabaMdhana, vaikriya-taijasabaMdhana, vaikriya-kArmaNabaMdhana, AhAraka-AhArakabaMdhana, AhAraka-taijasabaMdhana, AhAraka-kArmaNabaMdhana, audArika audArikabaMdhana, audArika-taijasabaMdhana, audaarik-kaarmnnbNdhn| taijasa-kArmaNa ko yugapat vaikriya Adi tIna zarIroM ke sAtha jor3ane para baMdhana ke tIna bheda isa prakAra hote haiM vaikriya-taijasakArmaNabaMdhana, AhAraka-taijasakArmaNabaMdhana, audArika-taijasakArmaNabandhana / taijasa kArmaNa kA paraspara sambandha karane para bandhana ke tIna bheda isa prakAra haiM taijasa-taijasabaMdhana, taijasa-kArmaNabaMdhana aura kArmaNa-kArmaNabandhana / isa prakAra nau, tIna, tIna ko jor3ane para kula milAkara baMdhana ke pandraha bheda hote haiM / jinake lakSaNa kramazaH isa prakAra haiM 1. pUrvagrahIta vaikriya zarIra pudgaloM ke sAtha gRhyamANa vaikriyapudgaloM kA paraspara jo sambandha hotA hai, vaha vaikriya-vaikriyabaMdhana hai aura Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcasaMgraha : 3 isa prakAra kA sambandha hone se hetubhUta jo karma usako vaikriya-vaikriyabaMdhananAmakarma kahate haiM / isI pratyeka baMdhananAmakarma ke lie samajha lenA caahie| 2. pUrvagrahIta aura gRhyamANa vaikriya pudgaloM kA pUrvagrahIta aura gRhyamANa taijasa pudgaloM ke sAtha jo baMdhana hotA hai use vaikriya-taijasabaMdhana kahate haiN| 3. pUrvagrahIta aura gRhyamANa vaikriya pudgaloM kA pUrvagrahIta aura gRhyamANa kArmaNa pudgaloM ke sAtha jo sambandha hotA hai vaha vaikriyakArmaNabaMdhana kahalAtA hai| 4. pahale grahaNa kiye hue AhAraka pudgaloM kA aura grahaNa kiye jA rahe AhAraka pudgaloM kA jo sambandha hotA hai usako AhArakaAhArakabaMdhana kahate haiN| 5. pUrva meM grahaNa kiye hue aura grahaNa kiye jA rahe AhAraka pudgaloM ke sAtha pUrvagrahIta aura gRhyamANa taijasapudgaloM kA sambandha hotA hai, vaha AhAraka-taijasabaMdhana kahalAtA hai| 6. pUrvagrahIta aura gRhyamANa AhAraka pudgaloM kA pUrva meM grahaNa kiye hue aura grahaNa kiye jA rahe kArmaNapudgaloM ke sAtha jo sambandha . hotA hai, use AhAraka-kArmaNabaMdhana kahate haiM / 7. pUrvagrahIta audArika pudgaloM kA grahaNa kiye jA rahe audArika pudgaloM ke sAtha jo sambandha hotA hai, vaha audArika-audArikabaMdhana hai| 8. pUrvagrahIta aura gRhyamANa audArika pudgaloM kA pUrva meM grahaNa kiye hue aura grahaNa kiye jA rahe taijasapudgaloM ke sAtha jo sambandha hotA hai use audArikataijasabaMdhana kahate haiN| ____. pUrvagrahIta aura gRhyamANa audArika pudgaloM kA pahale grahaNa kiye hue aura grahaNa kiye jA rahe kArmaNa pudgaloM ke sAtha jo sambandha pudgalA pUrvagrahIta audAlimaNabaMdhana kahate dagaloM ke sAtha Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhavya prarUpaNA adhikAra : gAthA 11 hotA hai use audArikakArmaNabaMdhana kahate haiN| a-10. pUrva meM grahaNa kiye hue aura grahaNa kiye jA rahe vaikriya, taijasa aura kArmaNa ina tInoM ke pudgaloM kA paraspara jo sambandha hotA hai use vaikriya-taijasakArmaNabaMdhana kahate haiN| .. ___ a 11-12. isI prakAra AhAraka-taijasakArmaNabaMdhana aura audArikataijasakArmaNabaMdhana kA svarUpa bhI samajha lenA caahie| pUrvokta nau baMdhana bhedoM ke sAtha ina tInoM baMdhanoM ko jor3ane para baMdhana ke kula bAraha bheda kahe jA cuke haiM / aba zeSa rahe tIna baMdhanoM ke. lakSaNa batalAte haiM va-13. pUrva meM grahaNa kie hue taijasa pudgaloM kA grahaNa kiye jA rahe taijasa pudgaloM ke sAtha paraspara jo sambandha hotA hai, use taijasataijasabaMdhana kahate haiN| va-14. pUrvagrahIta aura gRhyamANa taijasa pudgaloM kA pUrva meM grahaNa kiye hue aura grahaNa kiye jA rahe kArmaNapudgaloM ke sAtha jo sambandha hotA hai use taijasakAmaNabaMdhana kahate haiN| 15 pUrva meM grahaNa kiye hue kArmaNapudgaloM kA grahaNa kiye jA rahe kArmaNapudgaloM ke sAtha jo paraspara sambandha hotA hai, use kArmaNakAmaNabaMdhana kahate haiN| ___ ina tIna baMdhanoM ko pUrvokta bAraha baMdhanabhedoM ke sAtha jor3ane para kula pandraha baMdhana hote haiM / ata: isa prakAra baMdhananAmakarma ke pandraha bheda mAnane vAle AcAryoM ke matAnusAra pandraha baMdhanoM kA svarUpa jAnanA cAhiye / parantu jo 1 digambara karma sAhitya meM baMdhananAmakarma ke pAca bheda mAne haiM, saMyogI pandraha bheda nhiiN| lekina zarIranAma ke pAMcoM zarIra ke saMyogI bheda pandraha kahe haiM / unake nAma to yahA~ batAye gaye baMdhananAmakarma ke pandraha bhedoM ke nAma jaise haiM, antara yaha hai ki aMta meM baMdhananAma ke bajAya zarIranAma : | Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 paMcasaMgraha : 3 AcArya pandraha baMdhanoM kI vivakSA nahIM karate haiM, unake matAnusAra pAMca baMdhana aura unake samAna vaktavya hone se pAMca saMghAtanoM kA svarUpa kahakara nAmakarma ke bhedoM kA upasaMhAra karate haiM-- orAliyAiyANaM saMghAyA baMdhaNANi ya sajoge / baMdhasubhasaMta udayA Asajja aNegahA nAmaM // 12 // zabdArtha - orAliyAiyANaM- audArikAdi zarIroM ke, saMghAyA-- saMghAtana, baMdhanANi - baMdhana, ya - aura, sajoge - apane yogya pudgaloM ke yoga se, baMdhabaMdha, subha-zubha, saMta sattA, udayA - udaya ke, Asajja - Azraya se, agahA -- aneka prakAra kA nAma - nAmakarma / gAthArtha - audArikAdi zarIroM ke saMghAtana aura baMdhana apaneapane yogya pudgaloM ke yoga se hote haiM / baMdha, zubha, sattA aura udaya ke Azraya se nAmakarma aneka prakAra kA hai / vizeSArtha - gAthA ke pUrvArdha meM pAMca baMdhana aura pAMca saMghAtana hone kA kAraNa batalAkara nAmakarma ke aneka prakAra hone kI apekSAoM ko batalAyA hai / inameM se pahale pAMca baMdhana aura pAMca saMghAtanoM kA svarUpa batalAte haiM audArika, vaikriya, AhAraka, taijasa aura kArmaNa zarIroM kA apane yogya pudgaloM ke sAtha yoga hone para unakA saMghAta aura baMdha kA prayoga kiyA hai / jaise - audArika- audArikazarIranAmakarma ityAdi / ye bheda apane-apane zarIra, taijasa aura kArmaNa kA saMyoga karane para banate haiM . tejAkammehi tie tejA kammeNa kammaNA kammaM / kaya saMjoge caducadu, cadu duga ekkaM ca payaDIo || - di. karmaprakRti gA. 66 Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 63 baMdhavya -prarUpaNA adhikAra : gAthA 12 hotA hai, lekina para-pudgaloM ke sAtha yoga hone para bhI unakI vivakSA nahIM kiye jAne se saMghAta yA baMdhana nahIM hotA hai| jisase baMdhana aura saMghAta pAMca-pAMca hI hote haiM / jisakA Azaya yaha hai ki yadyapi audArikAdi pudgaloM kA para-taijasa Adi ke pudgaloM ke sAtha saMyoga hotA hai, lekina saMyoga honA mAtra hI baMdha nahIM kahalAtA hai| kyoMki saMghAta binA baMdhana nahIM hotA hai-'nAsaMhatasya baMdhanamiti / ' isalie parapudgaloM ke sAtha hone vAle saMyoga kI yahA~ vivakSA nahIM karane se pAMca hI baMdhana aura pAMca hI saMghAtana mAne jAte haiN| prazna-jo AcArya para-pudgaloM ke saMyogarUpa baMdhana ke hote hue bhI usakI vivakSA na karake pAMca baMdhana mAnate haiM, unake mata se to saMghAtana nAmakarma ke pAMca bheda sambhava haiM, kintu bandhana ke pandraha bheda mAnane vAle AcAryoM ke mata se 'saMghAtarahita kA baMdhana sambhava nahIM hone' ke nyAya ke anusAra saMghAtana ke bhI pandraha bheda mAnanA caahiye| kyoMki jisa prakAra kA pudgaloM kA piMDa ho, tadanusAra baMdhana hotA hai| kintu aisA mAnane para pUrvApara meM virodha ho jAyegA / kyoMki koI bhI saMghAtana ke pandraha bheda nahIM mAnate haiN| sabhI pAMca hI bheda mAnate haiN| uttara-yaha kathana upayukta nahIM hai| kyoMki unhoMne saMghAtana kA lakSaNa hI anya prakAra kA kiyA hai| saMvAtananAmakarma kA lakSaNa ve isa prakAra kA karate haiM - mAtra pudgaloM kI saMhati-samUha hone meM saMghAtananAmakarma hetu nahIM haiN| kyoMki samUha to grahaNamAtra se hI siddha hai, jisase mAtra saMhati meM hetubhUta saMghAtanAmakarma mAnane kI AvazyakatA nahIM hai| parantu audArika Adi zarIroM kI racanA ke anukUla saMghAtavizeSa-piMDavizeSa una-una pudgaloM kI racanAvizeSa hone meM saMghAtanAmakarma nimitta hai aura racanA to audArika, vaikriya, AhAraka, taijasa athavA kArmaNavargaNA ke pudgaloM kI hI hotI hai| kyoMki loka meM audArikAdi zarIra yogya pudgala haiM aura unake hetubhUta audArikAdi nAmakarma haiN| kintu audArika,- taijasavargaNA yA audArika Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcasaMgraha : 3 kArmaNavargaNAdi nahIM haiM, isI prakAra unake hetubhUta audArika- taijasanAmakarma Adi bhI nahIM haiM, jisase usa prakAra kI vargaNAoM ko grahaNa karake racanA ho / parantu audArikavargaNA hai aura usakA hetubhUta audArikAmakarma hai / audArikAdi nAmakarma ke udaya se tattat zarIra yogya vargaNAoM kA grahaNa aura audArikAdi, saMghAtananAmakarma ke udaya se audArikAdi zarIra ke yogya racanA hotI hai aura audArikAdi baMdhana - nAmakarma ke udaya se unakA audArika Adi zarIroM ke sAtha sambandha hotA hai| yAnI AtmA jisa zarIranAmakarma ke udaya se jina pudgaloM ko grahaNa karatI hai, una pudgaloM kI racanA usa zarIra kA anusaraNa karake hI hotI hai, phira cAhe sambandha kisI ke bhI sAtha ho / ' isalie saMghAtanAmakarma to pAMca prakAra kA hI hai aura alaga-alaga zarIroM ke sAtha sambandha hone se baMdhana ke pandraha bheda haiM / 64 saMghAtananAmakarma ke pAMca bhedoM ke nAma isa prakAra haiM - 1. audArikasaMghAtana, 2. vaikriyasaMghAtana, 3. AhArakasaMghAtana, 4. taijasasaMghAtana aura 5. kArmaNasaMghAtana / audArikazarIra kI racanA ke anukUla audArika pudgaloM kI saMhati - racanA hone meM nimittabhUta jo karma, use audArikasaMghAtananAmakarma kahate haiM / isI prakAra zeSa cAra saMghAtananAmakarmoM ke artha samajha lenA cAhiye / ukta kathana kA Azaya yaha hai ki amuka pramANa meM hI lambAI - moTAI Adi nizcita pramANavAlI audArikAdi zarIra kI racanA ke liye samUha vizeSa kI - audArikAdi zarIra kA anusaraNa karane vAlI racanA kI AvazyakatA hai aura usase hI zarIra kA tAratamya hotA hai / isaliye samUhavizeSa ke kAraNarUpa meM saMghAtananAmakarma avazya mAnanA cAhiye / yAnI audArikAdi nAmakarma ke udaya se jo audArikAdi pudgaloM kA grahaNa kiyA jAtA hai, unakI niyata pramANa vAlI racanA hone meM saMghAta nAmaka maM kAraNa hai / Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 65 baMdhavya - prarUpaNA adhikAra : gAthA 13 nAmakarma kI pUrva meM jo terAnave prakRtiyAM batalAI haiM, unakA baMdha, zubhAzubhatva Adi kI apekSA vargIkaraNa isa prakAra karanA cAhiye baMdha evaM udaya kI apekSA terAnaveM prakRtiyoM meM se varNAdi solaha, baMdhanapaMcaka aura saMghAtanapaMcaka ina chabbIsa prakRtiyoM ko kama karane para sar3asaTha (67) prakRtiyoM vAlA hai tathA zubhAzubhatva kI apekSA varNAdicatuSka ke do prakAra haiM- zubha aura azubha / jisase zubha yA azubha kinhIM bhI prakRtiyoM kI saMkhyA meM varNAdicatuSka ko jor3A jAtA hai taba sabhI zubha aura azubha prakRtiyAM milakara (67 +4=71) hotI haiM aura jaba sattA kA vicAra kiyA jAtA hai taba varNAdi bIsa baMdhanapaMcaka aura saMghAtanapaMcaka ina sabhI prakRtiyoM kA grahaNa hone se terAnavai prakRtiyAM kahI jAtI haiN| isa prakAra saMkhyAbheda kI apekSA nAmakarma aneka prakAra kA hai / varNAdicatuSka ko zubha aura azubha donoM vargoM meM grahaNa karane para jijJAsu yadi yaha kahe ki jisa rUpa meM varNAdicatuSka puNya hoM, usI rUpa meM pApa bhI mAne jAyeM to yaha kathana yogya nahIM hai / kyoMki aisA mAnane meM pratyakSa virodha hai, to isakA samAdhAna yaha hai ki yaha sAmAnya se zubhAzubhatva kA saMketa kiyA hai / lekina uttara prakRtiyoM kI apekSA unameM se kinheM zubha aura kinheM azubha mAnanA cAhiye, unake nAma isa prakAra haiM nIla kasINaM dugaMdha titta kaDuyaM guruM kharaM rukkhaM / sIyaM ca asumanavagaM egArasagaM subhaM sesaM // 13 // - L zabdArtha -- nIla kasINa- - nIla aura kRSNa, dugadhaM - durgandha, titta - tikta, kaiyaM kaTuka, guru- guru, kharaM- karkaza, rukkhaM - rUna, sIyaM -- zIta, caaura, asubhanavagaM-azubha navaka, egArasagaM - gyAraha, subhaM - zubha, sesa - zeSa / gAthArtha - (varNacatuSka kI pUrvokta bIsa prakRtiyoM meM se ) nIla aura kRSNa ye do varNa, durgandha, tikta aura kaTu ye do rasa, ------ Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcasaMgraha : 3 guru, karkaza, rUkSa aura zIta ye cAra sparza, kula milAkara nau prakRtiyAM azubhanavaka kahalAtI haiM aura zeSa gyAraha prakRtiyAM zubha haiM / vizeSArtha - varga, gaMdha, rasa aura sparza ke kramaza: pAMca, do, pAMca aura ATha - kula bIsa bheda batalAye jA cuke haiM / unameM se jo prakRtiyAM zubha aura jo prakRtiyAM azubha haiM, isako gAthA meM spaSTa kiyA hai| azubha aura zubha varga meM gRhIta prakRtiyoM ke nAma isa prakAra haiM 66 * varNanAmakarma meM nIla aura kRSNa varNa gaMdhanAmakarma meM durabhigaMdha, rasanAmakarma ke bhedoM meM tikta ( tIkhA, caraparA) aura kaTuka ( kar3avA ) rasa tathA sparza nAmakarma meM guru, karkaza, rUkSa aura zIta sparza ye azubha varNAdicatuSka kI nau prakRtiyAM haiM / arthAt do varNa, eka gaMdha, do rasa aura cAra sparza ke nAma milAne se varNa catuSka kI ( 2+1+ 2+4 = 1) nau prakRtiyAM azubha samajhanA cAhiye / varNacatuSka kI ukta nau azubha prakRtiyoM ke sivAya zeSa rahI gyAraha prakRtiyAM zubha haiM - egArasagaM subhaM sesaM / jinakI saMkhyA aura nAma kramazaH isa prakAra haiM zubha varNanAmakarma - zukla, pIta, rakta varNa, zubha gaMdha nAmakarma - surabhigaMdha ( sugaMdha ), zubha rasanAmakarma - madhura, amla, kaSAya rasa, zubha sparzanAmakarma - laghu, mRdu, snigdha, uSNa sparza / isa prakAra tIna varNa, eka gaMdha, tIna rasa aura cAra sparza ke bhedoM ko milAne se (3+1+3+4 - 11) varNacatuSka ke gyAraha bheda zubha prakRtiyoM meM mAne jAte haiM / isa prakAra se jJAnAvaraNAdi ATha karmoM kI uttaraprakRtiyoM kI saMkhyA aura unake nAmoM ko jAnanA cAhiye / aba una prakRtiyoM kA jina vividha saMjJAoM kI apekSA vargIkaraNa kiyA gayA hai, una saMjJAoM ke nAma batalAte haiM / Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhaar - prarUpaNA adhikAra : gAthA 14 vargIkaraNa kI saMjJAyeM dhuvabaMdhidhuvodaya savvaghAi pariyattamANa asubhAo / paMca va sapavikkhA pagaI ya vivAgao cauhA // 14 // 67 zabdArtha - dhuvabaMdhi - dhruvabaMdhI, dhutrodaya-dhruvodaya, sambadhAi - sarvaghAti, pariyatamANa- parAvartamAna, asubhAo - azubha, paMca-pAMca, ya-aura, sapaDivakkhA -- sapratipakSA, pagaI - prakRti, ya-aura, vivAgao - vipAka kI apekSA, cauhA- cAra prakAra | gAthArtha - jJAnAvaraNAdi kI ukta uttaraprakRtiyoM ke dhruvabaMdhI, dhruvodaya, sarvaghAti parAvartamAna aura azubha ye pAMcoM bheda pratipakSa sahita dasa hote haiM aura vipAka kI apekSA cAra bheda haiM / vizeSArtha - karmasiddhAnta meM jina ApekSika saMjJAoM dvArA jJAnAvaraNAdi AThoM karmoM kI uttaraprakRtiyoM kA vargIkaraNa kiyA gayA hai, unameM se katipaya nAma gAthA meM batalAye haiM aura zeSa ke lie saMketa kiyA hai dhruvabaMdhinI, dhruvodayA, sarvaghAtinI, parAvartamAnA aura azubha aura ina pAMcoM ko adhra vabaMdhinI Adi pratipakSa sahita karane para dasa bheda hote haiM tathA 'paMca ya' isa pada meM Agata 'ya-ca' zabda dvArA sapratipakSa sattA prakRtiyAM samajha lenA cAhiye tathA vipAka kI apekSA ye sabhI prakRtiyAM cAra prakAra kI haiM- pudgalavipAkinI, bhavavipAkinI, kSetravipAkinI aura jIvavipAkinI / isa prakAra gAthA meM kula milAkara vargIkaraNa kI solaha saMjJAoM ke nAma batalAye haiN| jinake nAma isa prakAra haiM 1. dhruvabaMdhinI, 2. adhra vabaMdhinI, 3. dhruvodayA, 4. adhra vodayA, 5. dhruvasattAkA, 6. adhruvasattAkA, 7. sarvaghAtinI, 8. dezaghAtinI, 6. parAvartamAna, 10. aparAvartamAna, 11. azubha, 12. zubha, 13. pudgalavipAkinI, 14. bhavavipAkinI, 15. kSetravipAkinI aura 16. Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcasaMgraha : 3 jIvavipAkinI / ina solaha vargoM ke atirikta apekSA bheda se dUsare bhI jina vargoM meM prakRtiyoM kA vargIkaraNa kiyA hai, unake nAma aura unameM gRhIta prakRtiyoM ke nAma kAraNasahita yathAsthAna Age batAye jaayeNge| __ ina dhra vabaMdhinI Adi ke lakSaNa svayaM granthakAra Age kahane vAle haiM, lekina prAsaMgika hone se yahA~ saMkSepa meM unake lakSaNa batalAte haiN| baMdhaviccheda kAla paryanta prati samaya pratyeka jIva ko jina prakRtiyoM kA baMdha hotA hai, unheM dhra vabaMdhinI aura baMdhaviccheda kAla taka bhI sarvakAlAvasthAyI jinakA baMdha na ho, unheM adhra vabaMdhinI prakRti kahate haiN| udayaviccheda kAla paryanta pratyeka samaya jIva ko jina-jina prakRtiyoM kA vipAkodaya hotA hai ve dhra vodayA aura udayaviccheda kAla taka bhI jinake udaya kA niyama na ho ve adhra vodayA prakRti kahalAtI haiN| ___ apane dvArA ghAta kiye jA sakeM aise jJAnAdi guNoM ko jo sarvathA ghAta karatI haiM ve prakRtiyAM sarvaghAtinI aura unakI pratipakSI prakRtiyAM dezaghAtinI athavA sarvaghAti pratibhAgA sarvaghAtisadRza prakRti kahalAtI haiM / yahA~ sarvaghAti kI pratipakSa prakRtiyoM meM dezaghAti aura aghAti ina donoM kA grahaNa kiyA gayA hai| unameM se apane dvArA ghAta kiye jA sakeM aise jJAnAdi guNoM ke ekadeza kA jo ghAta kareM ve dezaghAtinI aura sarvaghAtinI prakRtiyoM ke saMsarga se jina prakRtiyoM meM sarvaghAti prakRtiyoM jaisA sAdRzya ho ve sarvaghAtipratibhAgA kahalAtI haiM / tAtparya yaha hai ki svayaM svarUpataH aghAti hone se apane meM jJAnAdi guNoM ke AvRta karane kI zakti na hone para bhI sarvaghAti prakRtiyoM ke saMsarga se apanA ati dAruNa vipAka batalAtI haiM / ve sarvaghAti prakRtiyoM ke sAtha vedana kiye jAte hue dAruNa vipAka batalAne vAlI hone se una prakRtiyoM ke sAdRzya ko prApta karatI haiM, jisase ve sarvaghAtipratibhAgA kahalAtI haiN| Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhavya-prarUpaNA adhikAra : gAthA 14 jina prakRtiyoM kA baMdha athavA udaya anya badhyamAna yA vedyamAna prakRti ke dvArA prakAza ke dvArA andhakAra kI taraha niruddha ho, rokA jAye ve parAvartamAna kahalAtI haiM / arthAt jisa-jisa samaya pratipakSI prakRtiyoM kA baMdha evaM udaya sambhava ho, usa-usa samaya jo apane-apane baMdha aura udaya AzrayI parAvartamAnabhAva ko prApta kareM aura punaH yathAyogya apane baMdha aura udaya ke hetu milane para baMdha aura udaya ko prApta hoN| isa prakAra baMdha aura udaya meM parAvartana hote rahane se ve parAvartamAnA prakRti kahalAtI haiM aura inase viparIta prakatiyAM aparAvartamAnA haiM / arthAt jinakA baMdha yA udaya athavA donoM vedyamAna yA badhyamAna prakRtiyoM ke dvArA pratipakSI prakRtiyoM ke nahIM hone se nahIM rukatA hai ve aparAvartamAnA prakRtiyAM haiN| sArAMza yaha huA ki jo prakRtiyAM anya prakRtiyoM ke baMdha aura udaya ko roke binA hI apanA baMdha udaya batAtI haiM ve aparAvartamAnA aura jo prakRtiyAM anya prakRtiyoM ke baMdha, udaya athavA baMdhodaya ina donoM ko rokakara apanA baMdha, udaya athavA baMdhodaya donoM ko batalAtI haiM, ve parAvartamAnA prakRti kahalAtI haiN| jina prakRtiyoM kA vipAka-phala zubha na ho ve azubha-pApa aura jinakA vipAka zubha ho ve zubha-puNya prakRtiyAM kahalAtI haiN| vicchedakAla se pUrva taka jina prakatiyoM kI pratyeka samaya sabhI jIvoM meM sattA pAI jAye ve dhra vasattAkA aura vicchedakAla se pahale bhI jinakI sattA kA niyama na ho, ve adhra vasattAkA prakRti kahalAtI haiN| jina prakRtiyoM kA pudgala, bhava, kSetra aura jIva ke mAdhyama kI mukhyatA se phala kA anubhava hotA hai, ve prakRtiyAM kramazaH pudgalavipAkinI, bhavavipAkinI, kSetravipAkinI aura jIvavipAkinI kahalAtI haiN| ____isa prakAra sAmAnya se vargIkaraNa kI saMjJAoM kA svarUpa batalAne ke pazcAt aba kAraNa sahita pratyeka varga meM grahaNa kI gaI prakRtiyoM ke nAma batalAte haiN| Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 pacasaMgraha : 3 dhra va-adhra va baMdhinI prakRtiyAM nANaMtarAyadaMsaNa dhuvabaMdhi ksaaymicchbhykucchaa| agurulaghu nimiNa teyaM uvaghAyaM vaNNacaukammaM // 15 // zabdArtha-nANaMtarAyadaMsaNa---jJAnAvaraNa, antarAya aura darzanAvaraNa, dhuvabadhi-dhra vabaMdhinI, kasAyamicchabhayakucchA-kAya, mithyAtva, bhaya aura jugupsA, agurulaghu--agurulaghu, nimiNa-nirmANa, teyaM-taijasa, uvaghAyaMupaghAta, vaNNacau-varNacatuSka, kamma-kArmaNazarIra / gAthArtha-jJAnAvaraNa, antarAya aura darzanAvaraNa kI prakRtiyAM, kaSAya, mithyAtva, bhaya, jugupsA, agurulaghu, nirmANa, taijasa, upaghAta, varNacatuSka aura kArmaNazarIra ye dhra vabaMdhinI prakRtiyAM haiN| vizeSArtha-dhra vabaMdhitva, adhra vabaMdhitva kA vicAra baMdhayogya prakRtiyoM kI apekSA hI kiyA jAtA hai| baMdhayogya prakRtiyAM eka sau bIsa haiN| unameM se dhra vabaMdhinI prakRtiyoM ke nAma yahA~ batalAye haiN| isa prasaMga meM kucha eka prakRtiyoM kA to sAmAnya se nirdeza kiyA hai aura kucha eka ke pRthak-pRthak nAma batalAye haiN| sAmAnya se jina prakRtiyoM kA nAmanirdeza kiyA gayA hai, ve haiM -jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, antarAya aura kaSAya / arthAt inameM antarbhUta sabhI prakRtiyAMjJAnAvaraNapaMcaka, darzanAvaraNanavaka, antarAyapaMcaka aura solaha kaSAya tathA inake alAvA mithyAtva, bhaya aura jugupsA kula milAkara ghAtikarma kI ar3atIsa prakRtiyAM tathA agurulaghu, nirmANa, taijasazarIra, upaghAta, varNacatuSka aura kArmaNazarIrarUpa nAmakarma kI nau prakRtiyAM', 1 anantAnubaMdhI, apratyAkhyAnAvaraNa, pratyAkhyAnAvaraNa, saMjvalana krodhAdi catuSka / Age jahA~ kahIM bhI nAmakarma kI dhra vabaMdhinI prakRtiyoM ke grahaNa karane kA saMketa Aye vahA~ ina nau prakRtiyoM ko grahaNa kiyA gayA samajhanA caahiye| Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhavya-prarUpaNA adhikAra : gAthA 15 71 isa prakAra ghAtikarma kI ar3atIsa aura nAmakarma kI nau prakRtiyoM ko milAne para kula saiMtAlIsa prakRtiyAM dhra vabaMdhinI mAnI jAtI haiM / ___ aba ina prakRtiyoM ko dhruvabaMdhinI mAnane ke kAraNa ko spaSTa karate haiM jJAnAvaraNAdi aSTakarmoM meM mohanIyakarma pradhAna hai aura usameM bhI mithyAtvamohanIya pramukha hai| ata: sarvaprathama usI ke dhruvabandhI mAnane ke kAraNa ko batalAte haiM ki mithyAdRSTiguNasthAna paryanta mithyAtvamohanIya kA nirantara baMdha hotA hai arthAt jahA~ taka mithyAtvamohanIya kA vedana kiyA jAtA hai, vahIM taka usakA nirantara baMdha hotA rahatA hai aura usake pazcAt mithyAtva kA udaya rUpa hetu kA abhAva hone se baMdha bhI nahIM hotA hai| kyoMki zAstra meM kahA gayA hai-'je veyai se bajjhai' arthAt jaba taka udaya hai taba taka baMdha hotA rahatA hai / pahale mithyA dRSTiguNasthAna se pare (Age) kisI bhI guNasthAna meM mithyAtva kA udayAbhAva hone se dUsare, tIsare Adi Upara ke guNasthAna meM usakA baMdha nahIM hotA hai| ____ anantAnubaMdhicatuSka- anantAnubaMdhI krodha, mAna, mAyA, lobha aura styAnaddhitrika-nidrA-nidrA, pracalA-pracalA aura styAnaddhi ye sAta prakRtiyAM dUsare sAsAdanasamyagdRSTiguNasthAna taka nirantara baMdhatI rahatI haiN| usase Age ke guNasthAnoM meM anantAnubaMdhI kaSAyoM kA udayaviccheda ho jAne se tatsApekSa baMdhayogya ye sAta prakRtiyAM bhI nahIM baMdhatI haiN| ___apratyAkhyAnAvaraNakaSAyacatuSka cauthe aviratasamyagdRSTiguNasthAna paryanta baMdhatI haiM aura usase Age ke guNasthAnoM meM inake udaya kA abhAva hone se nahIM baMdhatI haiM aura pratyAkhyAnAvaraNakaSAyacatuSka dezavirataguNasthAna paryanta baMdhatI haiN| kyoMki anantAnubaMdhicatuSka Adi bAraha kaSAyoM ke lie yaha niyama hai ki jahA~ arthAt jisa-jisa guNa Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 paMcasaMgraha : 3 sthAna taka unakA udaya ho vahA~ taka hI tajjanya AtmapariNAmoM ke dvArA ve baMdhatI haiN| nidrA aura pracalA, ye darzanAvaraNa kI do prakRtiyAM apUrvakaraNaguNasthAna ke prathama samaya taka nirantara baMdhatI rahatI haiM aura isake bAda unake baMdhayogya pariNAma saMbhava na hone se baMdhatI nahIM haiN| isI prakAra agurulaghu Adi nAmakarma kI nau dhra vabaMdhinI prakRtiyAM apUrvakaraNaguNasthAna ke chaThe bhAga paryaMta aura bhaya, jugupsA carama samaya taka, saMjvalana krodha, mAna, mAyA aura lobha nauveM anivRttibAdarasaMparAyaguNasthAna paryanta nirantara baMdhatI haiM kintu Age ke guNasthAnoM meM bAdara kaSAyoM ke udaya kA abhAva hone se baMdha nahIM hotA hai| kyoMki inakA baMdha bAdara kaSAyodaya-sApekSa hai| matijJAnAvaraNa Adi jJAnAvaraNapaMcaka, dAnAntarAya Adi aMtarAyapaMcaka aura cakSa darzanAvaraNa Adi darzanAvaraNacatuSka kula milAkara ye caudaha prakRtiyAM dasaveM sUkSmasaMparAyaguNasthAna ke carama samaya taka nirantara baMdhatI haiM aura tatpazcAt Age ke guNasthAnoM meM unake baMdha kI hetubhUta kaSAyoM kA udaya nahIM hone se unakA baMdha bhI nahIM hotA hai| isa prakAra se saiMtAlIsa prakRtiyAM dhra vabaMdhinI jAnanA cAhie / inase zeSa rahI tihattara prakRtiyAM adhra vabaMdhinI haiN| kyoMki jo prakRtiyAM apane-apane baMdhakAraNoM ke saMbhava hone para bhI bhajanIyabaMdha vAlI haiM arthAt jinakA kabhI baMdha hotA hai aura kabhI baMdha nahIM hotA hai, ve prakRtiyAM adhra vabaMdhinI kahalAtI haiN| tihattara prakRtiyoM ke nAma isa prakAra haiM gaticatuSka, AnupUrvIcatuSka, jAtipaMcaka, vihAyogatidvika, saMsthAnaSaTaka, saMhananaSaTka, vaikriyadvika, AhArakadvika, audArikadvika, trasadazaka, sthAvaradazaka, tIrthaMkaranAma, Atapa, udyota, parAghAta, uccha vAsa, sAtA-asAtAvedanIya, ucca-nIcagotra, hAsyacatuSka-hAsya, rati, zoka, Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhavya-prarUpaNA adhikAra : gAthA 15 73 arati, vedatrika, AyucatuSka / 1 ye tihattara prakRtiyAM apane-apane baMdha ke sAmAnya kAraNoM ke hone para bhI paraspara virodhI hone se pratisamaya nahIM baMdhatI haiM kintu amuka-amuka bhavAdi yogya prakRtiyoM kA baMdha hone para baMdhatI haiN| jisakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai parAghAta aura ucchavAsa nAmakarma kA avirati Adi apane baMdhakAraNa hone para bhI aparyAptaprAyogya prakRtiyoM ke baMdhakAla meM baMdha nahIM hotA hai aura paryAptaprAyogya prakRtiyoM ke baMdhakAla meM hI baMdha hotA hai| AtapanAmakarma kA ekendriyaprAyogya prakRtiyoM kA baMdha hone para tathA udyotanAmakarma kA tiryaMcagatiprAyogya prakRtiyoM kA baMdha hone para hI baMdha hotA hai| tIrthaMkara nAma kA samyaktva rUpa baMdhakAraNa ke vidyamAna rahane para bhI kadAcina hI baMdha hotA hai| isI taraha AhArakadvika kA saMyama rUpa nija baMdhahetu ke vidyamAna rahate bhI kadAci hI baMdha hotA hai aura zeSa audArikadvika Adi prakRtiyoM kA bhI savipakSa prakRti ke hone se hI kadAcit baMdha hotA hai aura kadAcit baMdha nahIM hotA hai / 1 digambara karmasAhitya meM inhIM tihattara prakRtiyoM ko adhra vabaMdhinI batAyA hai| lekina niSpratipakSa aura sapratipakSa aise do bheda kiye haiM aura unameM garbhita prakRtiyAM isa prakAra haiM niSpratipakSa-paraghAta, ucchvAsa, Atapa, udyota, cAroM Ayu, tIrthaMkara aura AhArakadvika, ye gyAraha prakRtiyAM niSpratipakSa adhra vabaMdhinI haiN| sapratipakSa-vedanIyadvika, vedatrika, hAsyacatuSka, jAtipaMcaka, saMsthAnaSaTka, saMhananaSaTka, AnupUrvIcatuSka, gaticatuSka, audArikadvika, vaikriyadvika, gotradvika, sadazaka, sthAvaradazaka, vihAyogatidvika, ye bAsaTha prakRtiyAM sapratipakSa adhra vabaMdhinI haiN| -di. paMcasaMgraha 4 / 238-40 , -go. karmakAMDa 125.27 | Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ swy paMcasaMgraha : 3 ___ina saba kAraNoM se ye tihattara prakRtiyAM adhra vabaMdhinI mAnI jAtI haiN| saiMtAlIsa aura tihattara prakRtiyoM ko kramaza: dhruvabaMdhinI aura adhra vabaMdhinI mAnane meM mukhya dRSTi yaha hai ki vizeSa-vizeSa hetuoM ke vidyamAna rahane para baMdha honA yA na honA dhruvabaMdhitva aura adhra vabaMdhitva kA kAraNa nahIM hai kintu sabhI karmoM ke mithyAtva Adi sAmAnya baMdhahetuoM ke sadbhAva meM avazya hI baMdha honA dhruvabaMdhitva hai aura isake viparIta avasthA meM arthAt sAmAnya baMdhakAraNoM ke rahate hue bhI baMdha nahIM honA adhra vabaMdhitva hai|| ___ isa prakAra sapratipakSa (adhra vabaMdhinI sahita) dhra vabaMdhinI prakRtiyoM kA vivecana karane ke pazcAt aba kramaprApta dhra vAdhra vodayA prakRtiyoM ko batalAte haiN| dhra vAdhra vodayA prakRtiyAM nimmANathirAthirateyakammavaNNAi agurusuhamasuhaM / nANaMtarAyadasagaM daMsaNacau miccha niccudayA // 16 // zabdArtha-nimmANa-nirmANa, thirAthira-sthira, asthira, teya-tejasa, kamma-kArmaNa, vaNNAi-varNAdicatuSka, agurusuhamasuhaM-OM gurula ghu, zubha, azubha, nANaMtarAyadasagaM-jJAnAvaraNa-antarAyadazaka, dasaNacau-darzanAvaraNacatuSka, miccha-mithyAtva, niccudayA-nityodayA, dhra vodyaa| gAthArtha-nirmANa, sthira, asthira, taijasa kArmaNa, varNacatuSka, agurulaghu, zubha, azubha, jJAnAvaraNapaMcaka, antarAyapaMcaka kula dasa prakRtiyAM evaM darzanAvaraNacatuSka aura mithyAtva ye dhra vodayA prakRtiyAM haiN| vizeSArtha- gAthA meM sattAIsa dhra vodayA prakRtiyoM ke nAma ginAye haiN| inameM se nirmANa se lekara azubha nAma taka bAraha prakRtiyAM Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhavya-prarUpaNA adhikAra : gAthA 16 nAmakarma kI haiN| aura zeSa pandraha ghAti prakRtiyAM haiM / ye prakRtiyAM dhra vodayA isalie kahalAtI haiM ki udayakAla ke viccheda hone se pahale taka inakA nirantara udaya rahatA hai| jisakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai mithyAtva prakRti pahale mithyAdRSTiguNasthAma taka dhra vodaya vAlI hai| Age udayaviccheda ho jAne se dUsare Adi guNasthAnoM meM isakA udaya nahIM rahatA hai tathA zeSa matijJAnAvaraNa Adi kevaladarzanAvaraNa paryanta caudaha ghAti prakRtiyAM bArahaveM kSINamohaguNasthAna ke antima samaya taka dhra varUpa se udaya meM rahatI haiM, jisase ve dhra vodayA kahalAtI haiN| nirmANa Adi azubha nAma paryanta nAmakarma kI bAraha prakRtiyAM terahaveM sayogikevalIguNasthAna ke carama samaya taka udaya meM rahane aura tatpazcAt udayaviccheda ho jAne se dhra vodayA kahalAtI haiN| ukta sattAIsa prakRtiyoM ke atirikta udayayogya eka sau bAIsa prakRtiyoM meM se zeSa rahIM paMcAnavai prakRtiyAM adhra vodayA haiM / jinake nAma haiM-sthira, asthira, zubha aura azubha ina cAra ke binA zeSa unattara adhra vabaMdhinI prakRtiyAM, mithyAtva ke binA mohanIya kI dhra vabaMdhinI aThAraha prakRtiyAM, pAMca nidrAyeM, upaghAtanAma, mizramohanIya, samyaktvamohanIya / inake adhra vodayA hone kA kAraNa yaha hai ki gatinAma Adi aneka prakRtiyAM paraspara virodhI haiM aura tIrthaMkara Adi kitanI hI prakRtiyoM kA sarvadA udaya hotA nahIM hai| isIliye paMcAnavai prakRtiyAM adhra vodayA mAnI jAtI haiN| __isa prakAra dhra va-adhra va kI apekSA udaya prakRtiyoM kA vicAra karane ke pazcAt sarvaghAti, dezaghAti prakRtiyoM ko batalAte haiN| 1 jahA~ kahIM bhI dhru vodayA nAmakarma kI prakRtiyoM kA ullekha ho vahAM ina bAraha prakRtiyoM kA grahaNa karanA caahie| Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 sarvaghAti dezaghAti prakRtiyAM kevaliyanANadaMsaNa AvaraNaM bArasAimakasAyA / micchattaM niddAo iya vIsaM savvadhAIo ||17|| AvaraNaM - kevalajJAnAvaraNa, kevaladarzanA zabdArtha - kevaliyanANadaMsaNa - Adi kI bAraha kaSAya, micchatta - mithyAtva, nihAo - (pAMca) nidrAyeM, iya-yaha, vIsaM - bIsa, savvadhA Iyo -- sarvaghAti / varaNa, bArasAisakaSAyA - paMcasaMgraha : 3 gAthArtha - kevalajJAnAvaraNa, kevaladarzanAvaraNa, Adi kI bAraha kaSAya, mithyAtva aura nidrApaMcaka ye bIsa prakRtiyAM sarvaghAti haiM / vizeSArtha - jJAnAvaraNa Adi ATha mUla karma ghAti aura aghAti ke bheda se do prakAra ke haiM / jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya aura antarAya ye cAra karma ghAti haiM / ataH inakI uttara prakRtiyAM bhI ghAti mAnI jaayeNgii| kyoMki ye sAkSAta AtmaguNoM kA ghAta karatI haiM, unako AcchAdita karake Atmazakti kA vikAsa nahIM hone detIM aura inase zeSa rahe vedanIya, Ayu, nAma aura gotra ye cAra karma aura inakI uttara prakRtiyAM aghAti haiM / kyoMki ye sAkSAta AtmaguNoM kA to ghAta nahIM karatI haiM kintu ghAtikarmoM ko AtmaguNoM kA ghAta karane meM sahAyaka banatI haiN| ghAtiprakRtiyoM meM bhI kucha aisI haiM jo AtmA ke parama rUpa ko pragaTa nahIM hone detI haiM aura kucha aisI haiM jo usake svAbhAvika guNoM ko AMzika rUpa meM ghAta karatI haiM / parama rUpa meM ghAtaka sarvaghAtinI aura AMzika rUpa meM ghAta karane vAlI dezaghAtinI kahalAtI haiM / ina donoM prakAroM meM se gAthA meM sarvaghAtinI bIsa prakRtiyoM ke nAma batAye haiM-- kevalajJAnAvaraNa, kevaladarzanAvaraNa, anantAnubaMdhikaSAyacatuSka, mithyAtva, nidrA, nidrA-nidrA, pracalA, pracalApracalA aura styAnaddha / inake atirikta zeSa rahI ghAtiprakRtiyoM meM se matijJAnA Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 77 baMdhavya-prarUpaNA adhikAra : gAthA 18 varaNAdi paccIsa prakRtiyAM dezaghAti tathA vedanIya, nAma, gotra aura Ayu ina cAra karmoM kI sabhI uttara prakRtiyAM aghAti haiN| aba AcAryapravara ghAtikarma kI prakRtiyoM ko sarva-dezaghAtinI mAnane ke kAraNa ko batalAte haiM sammattanANadaMsaNacarittaghAittaNA u ghaaiio| tassesa desaghAittaNA u puNa desaghAIo // 18 // zabdArtha-sammatta-samthaktva, nANa-jJAna, dasaNa-darzana, carittacAritra, ghAittaNA-ghAta karane se, u--aura, ghAIo-ghAti, tassesauname zeSa rahI, desaghAittaNA-deza kA ghAta karane se, u-aura, puNa-punaH, desaghAIo-dezaghAti / ___ gAthArtha- samyaktva, jJAna, darzana aura cAritra kA sarvathA ghAta karane vAlI hone se pUrvokta kevalajJAnAvaraNa Adi bIsa prakRtiyAM sarvadhAti haiM aura unase zeSa rahI prakRtiyAM jJAnAdi guNoM ke deza kA ghAta karane se dezaghAti kahalAtI haiN| vizeSArya-gAthA meM ghAti prakRtiyoM ke sarvaghAtitva aura dezaghAtitva ke bheda ke kAraNa ko batalAyA hai| sarvaprathama kevalajJAnAvaraNa Adi pUrvokta bIsa prakRtiyoM ko sarvaghAti mAnane ke hetu kA saMketa kiyA hai 1 yahA~ sarvaghAti aura dezaghAti prakRtiyoM kI saMkhyA kramazaH jo bIsa aura paccIsa batalAI hai vaha baMdhApekSA samajhanA cAhiye / kyoki mithyAtva kA baMdha hone se baMdhayogya prakRtiyoM meM mohanIyakarma kI uttara prakRtiyAM chabbIsa grahaNa kI jAtI haiM / lekina udayApekSA sarvaghAtitva aura dezaghAtitva kA vicAra kiyA jAye to samyaktvamohanIya dezaghAti aura mizramohanIya sarvaghAti hone se sarvaghAti ikkIsa aura dezaghAti chabbIsa prakRtiyAM mAnI jAyeMgI / digambara karmasAhitya meM udayApekSA sarvaghAti dezaghAti prakRtiyoM kI saMkhyA kramaza: ikkIsa aura chabbIsa batAI hai| Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcasaMgraha : 3 kevalajJAnAvaraNa Adi bIsa prakRtiyAM yathAyogya rIti se apane dvArA jina guNoM kA ghAta ho sakatA hai una samyaktva, jJAna, darzana aura cAritra guNa ko sarvAtmanA ghAta karatI haiM / vaha isa prakAra se samajhanA cAhiye ki mithyAtva aura anantAnubaMdhikaSAyacatuSka samyaktva guNa kA sarvathA ghAta karatI haiN| kyoMki inakA udaya rahane taka aupazamika, kSAyika aura kSAyopazamika samyaktva meM se koI bhI samyaktva prApta nahIM hotA hai / kevalajJAnAvaraNa aura kevaladarzanAvaraNa anukrama se kevalajJAna aura kevaladarzana ko pUrNarUpa se AvRta karate haiM / pAMca nidrAyeM darzanAvaraNakarma ke kSayopazama se prApta darzanalabdhi ko sarvathA AcchAdita karatI haiM / apratyAkhyAnAvaraNakaSAyacatuSka kA udaya rahate ekadeza cAritra, vrata, pratyAkhyAna grahaNa nahIM kiye jA sakate haiM aura pratyAkhyAnAvaraNakaSAyacatuSka sarvavirati rUpa cAritra kA sarvathA ghAta karatI haiN| isIlie ye mithyAtva Adi sabhI bIsa prakRtiyAM samyaktva Adi guNoM kA sarvathA ghAta karane vAlI hone se sarvaghAti kahalAtI haiM tathA ukta bIsa prakRtiyoM ke sivAya zeSa rahI cAra ghAti karmoM kI matijJAnAvaraNa Adi paccIsa prakRtiyAM apane-apane viSayabhUta jJAnAdi guNoM ke ekadeza kA ghAta karane vAlI hone se dezaghAti kahalAtI haiM / 78 uparyukta samagra kathana kA sArAMza yaha hai * yadyapi kevalajJAnAvaraNakarma AtmA ke jJAnaguNa ko sampUrNa rUpa se ghAta karane - AcchAdita karane ke lie pravRtta hotA hai tathApi usake dvArA ukta guNa samUla ghAta ( naSTa) nahIM kiyA jA sakatA hai / yadi pUrNarUpa se ghAta kara de to jIva ajIva ho jAye aura usase jar3a-cetana ke bIca antara hI na rhe| jaise sUrya aura candra kI kiraNoM kA AvaraNa karane ke liye pravartamAna vizAla gAr3ha ghanapaTala ke dvArA unakI prabhA pUrNarUpa se AcchAdita nahIM kI jA sakatI hai / yadi aisA na mAnA jAye to lokaprasiddha dina-rAta ke vibhAga kA hI abhAva ho jAyegA / Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhavya-prarUpaNA adhikAra : gAthA : 18 76 isI prakAra kevalajJAnAvaraNakarma ke dvArA kevalajJAna kA sampUrNa rUpa se AvaraNa kiye jAne para bhI tatsambandhI jo kucha bhI manda, viziSTa aura viziSTatara prakAzarUpa matijJAna Adi saMjJA vAlA jJAna kA ekadeza vidyamAna rahatA hai, usa ekadeza ko yathAyogya rIti se matijJAnAvaraNa, zru tajJAnAvaraNa, avadhijJAnAvaraNa aura manaparyAyajJAnAvaraNa karma ghAtate haiM / isaliye ye dezaghAtikarma haiN| isI prakAra kevaladarzanAvaraNakarma ke dvArA kevaladarzana ko sampUrNa rUpa se AvRta karane para bhI tadgata manda, mandatama, viziSTa aura viziSTatara Adi rUpa vAlI jo prabhA hai aura jisakI cakSudarzana Adi saMjJA hai, use yathAyogya rIti se cakSu, acakSu aura avadhidarzanAvaraNakarma AvRta karate haiN| isalie darzanaguNa ke ekadeza kA ghAta karane se ye dezaghAtikarma kahalAte haiN| yadyapi nidrAdika pAMca prakRtiyAM kevaladarzanAvaraNakarma dvArA anAvata kevaladarzana sambandhI prabhArUpa darzana ke ekadeza ko Avata karatI haiM, tathApi darzanAvaraNakarma ke kSayopazama se utpanna huI darzanalabdhi kA samUla ghAta karatI haiM, isIliye unheM sarvaghAtinI kahA gayA hai| saMjvalanakaSAyacatuSka aura navanokaSAyeM anantAnubaMdhikaSAyacatuSka Adi bAraha kaSAyoM ke kSayopazama se utpanna huI cAritralabdhi kA ekadeza se ghAta karatI haiM, isaliye ve dezaghAtinI prakRtiyAM haiN| kyoMki ve mAtra aticAra utpanna karatI haiN| arthAt jinakA udaya samyaktva Adi guNoM kA vinAza karatA hai, ve sarvaghAtinI kahalAtI haiM aura jo kaSAyeM mAtra aticAroM kI janaka haiM, aticAroM ko utpanna karanA hI jinakA kArya hai unheM dezaghAtinI kahA jAtA hai / jaisA ki kahA hai save vi ya aiyArA saMjalaNANaM tu udayao hoti / mUlacchejjaM puNa hoi bArasahaM kasAyANa // Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 paMcasaMgraha : 3 arthAt cAritra meM sabhI aticAra saMjvalanakaSAyoM ke udaya se hote haiM aura Adi kI bAraha kaSAyoM ke udaya se cAritra kA mUla se nAza hotA hai| sArAMza yaha huA ki ghAtikarmoM ke kSayopazama se jIva ko jo cAritra utpanna hotA hai, usake ekadeza ko saMjvalanakaSAyacatuSka aura nokaSAyanavaka ghAta karatI haiN| isIlie saMjvalanakaSAyacatuSka aura nokaSAyeM dezaghAtinI prakRtiyAM haiN| ___ isa saMsAra meM grahaNa, dhAraNa Adi ke yogya jisa vastu ko jIvana de sake, na prApta kara sake athavA bhogopabhoga na kara sake aura na sAmarthya ko prApta kara sake vaha dAnAntarAya Adi pAMca antarAya karmaprakRtiyoM kA viSaya hai aura yaha dAna, lAbha sarva dravyoM kA anantavAM bhAga hI eka jIva ko prApta hotA hai| isaliye tadviSayaka dAnAdi kA vighAta karane vAlI hone se dAnAntarAya Adi antarAyakarma kI prakRtiyAM dezaghAtinI kahalAtI haiN| arthAt jaise jJAna ke ekadeza ko AvRta karane vAlI hone se matijJAnAvaraNAdi prakRtiyAM dezaghAti haiM, usI prakAra sarva dravya ke ekadezaviSayaka dAnAdi kA vighAta karane vAlI hone se dAnAntarAya Adi aMtarAyakarma kI pAMcoM prakRtiyAM bhI dezaghAtinI hai tathA gAthA meM Agata 'tu' zabda adhika artha kA sUcaka hone se yaha Azaya lenA cAhie ki nAma, gotra, vedanIya aura Ayu karma evaM unakI sabhI uttaraprakRtiyAM apane dvArA ghAta karane yogya koI guNa nahIM hone se kisI guNa kA ghAta nahIM karatI haiN| isIliye unheM aghAti jAnanA caahie| isa prakAra se sarvaghAtinI prakRtiyoM ke sarvaghAtitva ke kAraNa ko jAnanA caahie| yadyapi isI prasaMga meM dezaghAtinI prakRtiyoM ke nAma aura unako dezaghAti mAnane ke kAraNa kA bhI nirdeza kara diyA hai, tathApi saralatA se bodha karAne ke lie granthakAra AcArya unake nAmoM kA kathana karate haiM Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhavya-prarUpaNA adhikAra : gAthA 16 nANAvaraNacaukkaM dasaNatiga nokasAya vigdhapaNaM / saMjalaNa desaghAI taiya vigappo imo anno // 16 // zabdArtha-nANAvaraNacaukkaMjJAnAvaraNacatuSka, dasatiga-darzanAvaraNatrika, nokasAya-nokaSAya, vigdhapaNaM-antarAyapaMcaka, saMjalaNa-saMjvalana kaSAyacatuSka, desaghAI-dezaghAti, taiya-tIsarA, vigappo-vikalpa, imoyaha, anno-anya duusraa|| gAthArtha-jJAnAvaraNacatuSka, darzanAvaraNatrika, nokaSAyanavaka, antarAyapaMcaka saMjvalanacatuSka, ye dezaghAti haiN| ghAtiprakRtiyoM meM yaha tIsarA vikalpa hai| vizeSArtha-granthakAra AcArya ne gAthA meM dezaghAti prakRtiyoM ke nAma batalAkara inako ghAti prakRtiyoM kA eka vizeSa bheda mAnane kA nirdeza kiyA hai| _ 'nANAvaraNaca ukkaM' arthAt jJAnAvaraNa ke pAMca bhedoM meM se kevalajJAnAvaraNa ko chor3akara zeSa rahe matijJAnAvaraNa, zru tajJAnAvaraNa, avadhijJAnAvaraNa, manaparyAyajJAnAvaraNa rUpa jJAnAvaraNacatuSka, cakSadarzanAvaraNa, acakSudarzanAvaraNa aura avadhidarzanAvaraNa rUpa 'daMsaNatiga' darzanatrika, tIna veda aura hAsyAdiSaTka rUpa navanokaSAya, dAnAntarAya lAbhAntarAya, bhogAntarAya, upabhogAnta rAya aura vIryAntarAya rUpa antarAyapaMcaka tathA saMjvalana krodha, mAna, mAyA aura lobha rUpa saMjvalanacatuSka kula milAkara paccIsa prakRtiyAM dezaghAti haiM aura inake dezaghAti hone ke kAraNa ko pUrva meM sarvaghAti prakRtiyoM ke vivecana ke prasaMga meM spaSTa kiyA jA cukA hai| sarvaghAti aura aghAti prakRtiyoM ke vicAra prasaMga meM 'taiya vigappo imo anno' --dezadhAti rUpa yaha eka tIsarA vizeSa vikalpa hai| arthAt ghAti aura usakA pratipakSI aghAti yahI do mukhya haiM aura sAmAnya se ghAtivarga kI sabhI prakRtiyAM AtmaguNoM kA ghAta karane vAlI hone se Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 paMcasaMgraha : 3 ghAti haiM, lekina unakI ghAtizakti kI vizeSatA batalAne kI apekSA yaha dezaghAti rUpa eka upavibhAga samajhanA cAhie / isa prakAra se ghAti, aghAti aura dezaghAti prakRtiyoM kA vicAra karane ke pazcAt aba parAvartamAna aura aparAvartamAna prakRtiyoM ko batalAte haiM / parAvartamAna- aparAvartamAna prakRtiyAM nANaMtarAya daMsaNaca ukkaM paraghAyatitthaussAsaM / micchabhayakuccha dhuvabaMdhiNI unAmassa apariyattA // 20 // zabdArtha -- nANaMtarAya - jJAnAvaraNa (paMcaka) aura aMtarAya ( paMcaka ), daMsaNacauvaka - darzanAvaraNacatuSka, paraghAya - parAghAta, tittha - tIrthaMkara nAma, ussAsaM-- ucchvAsanAma, micchabhayakuccha --mithyAtva, bhaya, jugupsA, dhruvabaMdhiNI - dhruvabaMdhinI, u -- aura, nAmassa - nAmakarma kI, apariyattA - aparAvarta - mAna / gAthArtha-jJAnAvaraNa, antarAya, darzanAvaraNacatuSka, parAghAta, tIrthaMkara, ucchavAsa, mithyAtva, bhaya, jugupsA aura nAmakarma kI dhruvabaMdhinI prakRtiyAM ye sabhI aparAvartamAna prakRtiyAM haiM / vizeSArtha - gAthA meM alpavaktavya hone ke kAraNa pahale aparAvarta - mAna prakRtiyoM kA nAmollekha kiyA hai / jisakA Azaya yaha huA ki aparAvartamAna prakRtiyoM ke sivAya zeSa prakRtiyAM parAvartamAna samajha lenA cAhiye / aparAvartamAna prakRtiyoM ke nAma isa prakAra haiM 'nANaMtarAyadaMsaNaca ukkaM' arthAt jJAnAvaraNa kI matijJAnAvaraNa Adi pAMcoM prakRtiyAM, dAnAntarAya Adi pAMcoM antarAya prakRtiyAM tathA darzanAvaraNacatuSka, parAghAtanAma, tIrthaMkaranAma ucchvAsa, mithyAtva, bhaya, jugupsA mohanIya aura agurulaghu, nirmANa, taijasa, upaghAta, varNacatuSka aura kArmaNazarIra nAmakarma kI ye nau dhavabaMdhinI prakRtiyAM, kula milAkara unatIsa prakRtiyAM baMdha aura udaya ke Azraya Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhavya-prarUpaNA adhikAra : gAthA 21, 22 se aparAvartamAna haiN| kyoMki ina prakRtiyoM kA baMdha, udaya athavA donoM baMdhane vAlI yA vedyamAna anya prakRtiyoM ke dvArA ghAta nahIM kiyA jA sakatA hai| arthAt kisI bhI prakRti ke dvArA baMdha yA udaya roke jAne ke binA apanA baMdha aura udaya batalAne se ye prakRtiyAM aparAvartamAna kahalAtI haiN| ___ ina unatIsa prakRtiyoM ke alAvA baMdha kI apekSA zeSa rahI ikAnavai prakRtiyAM aura udayApekSA samyaktva aura samyagamithyAtva mohanIya sahita terAnavai prakRtiyAM parAvartamAna haiN| kyoMki inameM se kitanI hI prakRtiyoM kA baMdha udaya aura kitanI hI prakRtiyoM kA baMdha-udaya (ubhaya) baMdhane vAlo yA vedyamAna anya prakRtiyoM ke dvArA rokA jAtA hai| isa prakAra se aparAvartamAna-parAvartamAna varga kI prakRtiyoM ko batalAne ke pazcAt aba kramaprApta zubha-azubha prakRtiyoM kA nirdeza karate haiN| zubha-azubha prakRtiyAM maNuyatigaM devatigaM tiriyAUsAsa aTThataNuyaMgaM / / vihagaivaNNAisubhaM tasAidasatitthanimmANaM // 21 // cauraMsausabhaAyavaparAghAyapaNidi agurusAuccaM / ujjoyaM ca pasatthA sesA bAsIi apasatthA // 22 // 1 ina prakRtiyoM ke nAma isa prakAra haiM audArika dvika, vaikriya dvika, AhArakadvika, chaha saMsthAna, chaha saMhanana, pAMca jAti, cAra gati, do vihAyogati, cAra AnupUrvI, vedatrika, hAsya, rati, goka, arati, solaha kaSAya, udyota, Atapa, donoM gotra, donoM vedanIya, pAMca nidrA, sadazaka, sthAvaradazaka, cAra Ayu / . Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 paMcasaMgraha : 3 zabdArtha-maNuyatigaM-manuSyatrika, devatiga-devatrika, tiriyAUsAsatiryaMcAyu, uccha vAsa nAma, aTThataNuyaMga-zarIra-aMgopAMga-aSTaka (pAMca zarIra, tIna aMgopAMga), vihagaivaNNAisubhaM-zubha vihAyogati aura zubha varNacatuSka, tasAidasa-trasAdi dazaka, tittha-tIrthakaranAma, nimmANaM-nirmANanAma / cauraMsa-samucaturasrasaMsthAna, usama-vajraRSabhanArAcasaMhanana, Ayava -Atapa, parAghAya-parAghAta, paNivi-paMcendriyajAti, anurasAuccaagurulaghu, sAtAvedanIya, uccagotra, ujjoyaM-udyota, ca-aura, pasatthAprazasta (zubha), sesA-zeSa, bAsIi-bayAsI, apasatthA- aprazasta-azubha / gAthArtha-- manuSyatrika, devatrika, tiryaMcAyu, ucchavAsanAma, zarIra-aMgopAMga aSTaka, zubhavihAyogati, zubha-varNacatuSka, trasadazaka, tIrthakaranAma, nirmANanAma, tathA samacaturasrasaMsthAna, vajraRSabhanArAcasaMhanana, AtapanAma, parAghAtanAma, paMcendriyajAti, agurulaghunAma, sAtAvedanIya, uccagotra, udyotanAma, ye zubha prakRtiyAM haiM aura inase zeSa rahI bayAsI prakRtiyAM azubha haiN| vizeSArtha-ukta do gAthAoM meM zubha prakRtiyoM ke nAmoM kA kathana karake azubha prakRtiyoM ko batalAne ke lie saMketa kiyA hai ki zubha prakRtiyoM se zeSa rahI bayAsI prakRtiyAM azubha haiN| zubha prakRtiyoM ke nAma isa prakAra haiM___ 'maNuyatiga'- manuSyagati, manuSyAnupUrvI, manuSyAyu, devatigaM- devagati, devAnupUrvI, devAyu tathA tiryaMcAyu, uccha vAsanAma, audArika Adi pAMca zarIra aura audArika aMgopAMga Adi tIna aMgopAMga, zubha vihAyogati, zubha varNa, gaMdha, rasa, sparza rUpa varNacatuSka, trasAdidazaka-trasa, bAdara, paryApta, pratyeka, sthira, zubha, subhaga, susvara, Adeya aura yazaHkIrti, tIrthakaranAma, nirmANanAma, samacaturasrasaMsthAna, vajraRSabhanArAsaMhanana, Atapa, parAghAtanAma, paMcendriyajAti, agurulaghunAma, sAtA Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhavya - prarUpaNA adhikAra : gAthA 23, 24 vedanIya, uccagotra aura udyotanAma, kula milAkara ye bayAlIsa prakRtiyAM zubha haiM aura zeSa prakRtiyAM azubha haiM / baMdhayogya eka sau bIsa prakRtiyoM kI apekSA zubhAzubha prakRtiyoM kI gaNanA kI hai / ukta prakRtiyoM meM se varNAdi catuSka kI yaha vizeSatA hai ki inakI gaNanA zubha prakRtiyoM meM bhI kI jAtI hai aura azubha meM bhI / ata: jaba eka bAra inakA grahaNa zubha meM kareMge to bayAlIsa zubha aura aThahattara prakRtiyAM azubha mAnI jAyeMgI / lekina jaba zubha meM na karake azubha meM grahaNa kareMge taba zubha ar3atIsa aura azubha prakRtiyAM bayAsI hogI / samyaktva aura samyagmithyAtva mohanIya udaya kI apekSA azubha haiM, baMdha kI apekSA nhiiN| kyoMki ina donoM kA baMdha hI nahIM hotA hai / jisase ina donoM prakRtiyoM kA Age karmaprakRtisaMgraha adhikAra meM anubhAga- udIraNA ke prasaMga meM pRthak nirdeza kiyA jAyegA / isa prakAra se zubha-azubha prakRtiyoM ko batalAne ke sAtha sapratipakSa dhruvabaMdhI Adi pAMca dvAroM kA kathana samApta hotA hai / aba pUrva meM jo 'vivAgao cauhA' - vipAka cAra prakAra kA hotA hai, kahA gayA thA, tadanusAra vipAkApekSA prakRtiyoM kA vargIkaraNa karate haiM / pudgalavipAkI Adi prakRtiyAM AyAvaM saMThANaM 85 saMghayaNasarIraaMga ujjoyaM / nAmadhuvodaya uvaparaghAyaM patteya sAhAraM // 23 // udaiyabhAvA poggala vivAgiNo Au bhavavivAgINi / khettavivAgaNuputhvI jIvavivAgA u sesAo || 24 // zabdArtha -- AyAvaM - Atapa, saMThANaM - saMsthAna, saMghayaNa - saMhanana, sarIrazarIra, aMga - aMgopAMga, ujjoyaM - udyota, nAmadhuvodaya - nAmakarma kI dhruvo - dayA bAraha prakRtiyAM, uvaparaghAyaM - upaghAta, parAghAta, pattaya- pratyeka sAhAraM -sAdhAraNa / " Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcasaMgraha : 3 udaiyabhAvA-audayika bhAvavAlI, poggalavivAgiNo-pudgala vipAkinI, Ayu-AyucatuSka, bhavavivAgINi-bhavavipAkinI, khattavivAgaNupuTavIAnupUrvIcatuSka kSetravipAkinI haiM, jIvavivAgA-jIvavipAkinI, u-aura, sesaao-shess| gAthArtha-Atapa, saMsthAna, saMhanana, zarIra, aMgopAMga, udyota, nAmakarma kI dhra vodayA bAraha prakRtiyAM, upaghAta, parAghAta, pratyeka aura sAdhAraNa ye audayikabhAva vAlI aura pudgalavipAkinI prakRtiyAM haiN| AyucatuSka bhavavipAkinI, AnupUrvIcatuSka kSetravipAkinI aura inase zeSa rahI sabhI prakRtiyAM jIvavipAkinI haiN| vizeSArtha-ina do gAthAoM meM vipAka ke AdhAra se karmaprakRtiyoM kA vargIkaraNa kiyA hai| pUrva meM yaha batAyA jA cukA hai ki vipAka kI apekSA prakRtiyoM ke cAra prakAra haiM-pudgalavipAkI, bhavavipAkI, kSetravipAkI aura jiivvipaakii| aba isI krama se pratyeka varga meM grahaNa kI gaI prakRtiyoM ko batalAte haiN| pudgala vipAkI-jo karmaprakRtiyAM pudgala meM arthAt pudgala ke viSayabhUta zarIrAdika meM phala dene ke sanmukha hotI haiM, zarIrAdika meM jinake vipAkaphala dene kI pramukhatA pAI jAtI hai, ve prakRtiyAM pudgalavipAkI kahalAtI haiN| yAnI jina prakRtiyoM ke phala ko AtmA pudgala dvArA anubhava karatI hai, audArikazarIra Adi nAmakarma ke udaya se grahaNa kiye hue pudgaloM meM jo karmaprakRtiyA~ apanI zakti vyakta karatI haiM, aisI prakRtiyAM pudgalavipAkI kahalAtI haiN| aisI prakRtiyAM chattIsa haiM / jinake nAma yaha haiM1 digambara karmagrantha gommaTasAra karmakANDa (gAthA 46-46) meM bhI vipAkI prakRtiyoM ko ginAyA hai| unameM pudgala vipAkI prakRtiyAM 62 vatalAI haiM aura yahA~ unakI saMkhyA 36 hai / isa antara kA kAraNa yaha hai ki yahA~ | Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhavya-prarUpaNA adhikAra : gAthA 23, 24 87 AtapanAma, samacaturasrasaMsthAna Adi chaha saMsthAna, vajraRSabhanArAcasaMhanana Adi chaha saMhanana, taijas, kArmaNa ko chor3akara zeSa audArika, vaikriya, AhAraka zarIratrika, aMgopAMgatrika, udyota tathA nirmANa, sthira, asthira, zubha, azubha, taijasa, kArmaNa, varNa, gaMdha, rasa, sparza aura agurulaghurUpa nAmakarma kI bAraha dhra vodayA prakRtiyAM, upaghAta, parAghAta, pratyeka aura sAdhAraNa, kula milAkara ye chattIsa prakatiyAM pudgalavipAkI haiN| kyoMki ye sabhI prakRtiyAM apanA-apanA vipAka-phalazakti kA anubhava audArikazarIra Adi nAmakarma ke udaya se grahaNa kiye hue pudgaloM meM batalAtI haiM aura usa prakAra kA unakA vipAka spaSTa rUpa se dikhalAI detA hai| isI kAraNa ye sabhI prakRtiyAM pudgalavipAkI haiN| aba yadi ina sabhI prakRtiyoM kA bhAva kI apekSA vicAra kiyA jAye to uparyukta sabhI prakRtiyAM audayikabhAva vAlI hotI haiN| kyoMki udaya se niSpanna ko audayika kahate haiM aura vaha bhAva hai svabhAva jinakA ve prakRtiyAM audayikabhAva vAlI kahalAtI haiM / tAtparya yaha hai ki phala kA anubhava karAne rUpa svabhAva jinakA ho ve prakRtiyAM audayikabhAva vAlI kahalAtI haiN| yadyapi sabhI prakRtiyAM apane phala kA anubhava to karAtI hI haiN| lekina vipAka kA jahA~ vicAra kiyA jAtA hai, usa vicAraprasaMga meM baMdhana aura saMghAta prakRtiyoM ke pAMca-pAMca bhedoM ko chor3a diyA hai aura varNacatuSka ke mUlabheda liye haiM, uttarabhedoM ko nahIM ginA hai jo bIsa haiN| isa prakAra 10+1=26 prakRtiyoM ko kama karane se 62-26-36 prakRtiyAM rahatI haiM / yahA~ baMdhayogya 120 prakRtiyoM ko grahaNa kiyA hai / jinameM baMdhana aura saMghAta prakRtiyAM zarIra kI avinAbhAvI haiM aura varNacatuSka kI uttaraprakRtiyAM baMdhayogya meM na ginakara mUla cAra bheda liye gaye haiN| Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 paMcasaMgraha : 3 audayikabhAva hI upayogI hai, kyoMki udaya ke sivAya vipAka sambhava hI nahIM hai / vipAka kA artha hI phala kA anubhava hai| isalie yahA~ ye sabhI prakRtiyAM audayikabhAva vAlI haiM, aisA jo gAthA meM vizeSaNa diyA hai, vaha mAtra prakRtiyoM kA jo svarUpa hai, usakA digdarzana karAne ke lie hai, vyavacchedaka-pRthaka karane vAlA nahIM hai tathA yaha vizeSaNa aisA bhI nizcita nahIM karatA hai ki ye pudgalavipAkI prakRtiyAM audayikabhAva vAlI hI haiM, anya bhAva vAlI nahIM haiN| kyoMki Age yathAprasaMga yaha spaSTa kiyA jA rahA hai ki kSAyika aura pAriNAmika yaha do bhAva bhI inameM prApta hote haiN| isa prakAra se pudgalavipAkI prakRtiyoM kA kathana karane ke pazcAt aba bhavavipAkI prakRtiyoM ko batalAte haiM- bhavavipAkI-apane yogya nArakAdi rUpa bhava meM phala dene kI abhimukhatArUpa vipAka jinakA hotA hai, ve prakRtiyAM bhavavipAkI kahalAtI haiN| ataeva 'Au bhavavivAgINi' arthAt Ayukarma kI cAroM prakRtiyAM bhavavipAkI haiN| isakA kAraNa yaha hai ki vartamAna bhava ke do Adi bhAga bItane ke pazcAt tIsare Adi bhAga meM parabhava sambandhI Ayu kA baMdha hone para bhI jaba taka pUrvabhava kA kSaya hone ke uparAnta svayogya uttarabhava prApta nahIM hotA hai, taba taka inakA udaya nahIM hotA hai / isIliye Ayukarma kI cAroM prakRtiyAM bhavavipAkI haiN| aba kSetravipAkI prakRtiyoM ko batalAte haiM kSetravipAkI-'khettavivAgaNupuvI' arthAt narakAnupUrvI Adi cAroM AnupUrviyAM kSetravipAkI haiN| kyoMki eka gati se dUsarI gati meM jAne ke kAraNabhUta AkAzamArga rUpa kSetra meM phala dene kI abhimukhatA vAlA vipAka jina prakRtiyoM kA hotA hai, ve prakRtiyAM kSetravipAkI kahalAtI haiN| aura ina AnupUrvIcatuSka prakRtiyoM kA udaya pUrvagati se dUsarI gati meM jAne vAle jIva ko apAntarAla gati (vigrahagati) meM hotA hai, zeSa kAla meM nahIM tathA inake udaya kA Azraya hai AkAzarUpa kSetra / isaliye ye Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhadhya-prarUpaNA adhikAra : gAthA 24 prakRtiyAM kSetravipAkI kahalAtI haiN| yadyapi apane yogya kSetra ko chor3akara anyatra bhI inakA saMkramodaya sambhava hai, phira bhI inakA jaisA kSetrahetuka svavipAkodaya hotA hai, vaisA anya prakRtiyoM kA nahIM hotA hai| inake udaya meM kSetra asAdhAraNa nimitta hai| ataH inako hI kSetravipAkI prakRti kahA jAtA hai / aba jIvavipAkI prakRtiyoM ko batalAte haiM jIvavipAkI-jIva ke jJAnAdi rUpa svarUpa kA upaghAta Adi karane rUpa vipAka jinakA hotA hai ve prakRtiyAM jIvavipAkI kahalAtI haiM / arthAt cAhe zarIra ho yA na ho tathA bhava yA kSetra koI bhI ho kintu jo prakRtiyAM apane vipAkaphala kA anubhava jIva ke jJAnAdi guNoM kA upaghAta Adi karane ke dvArA sAkSAta jIva ko hI karAtI haiM, unako jIvavipAkI prakRti kahate haiM / ve prakRtiyAM isa prakAra haiM jJAnAvaraNapaMcaka, darzanAvaraNanavaka, vedanIyadvika, samyaktva aura samyagamithyAtva ko chor3akara mohanIya kI zeSa chabbIsa prakRtiyAM, antarAyapaMcaka, gaticatuSTaya, jAtipaMcaka, vihAyogatidvika, trasatrika, sthAvaratrika, susvara, duHsvara, subhaga, durbhaga, Adeya, anAdeya, yaza: 1 yadyapi zvetAmbara aura digambara paramparAyeM AnupUrvI nAmakarma ko kSetra vipAkI mAnata haiM / lekina svarUpa ko lekara donoM paramparAoM meM matabheda hai / zvetAmbara paramparA ke anusAra pUrvabhava ke zarIra ko chor3akara jaba jIva parabhava ke zarIra ko dhAraNa karane ke lie jAtA hai to AnupurvInAmakarma zreNI ke anusAra gamana karate hue usa jIva ko usake vizraNI meM sthita utpattisthAna taka le jAtA hai| jisase AnupUrvI kA udaya kevala vakragati meM hI mAnA hai-'puvvIudaovakke / kintu digambara paramparA meM AnupUrvInAmakarma pUrvazarIra chor3ane ke bAda nayA zarIra dhAraNa karane se pahale (vigrahagati meM) jIva kA AkAra pUrva zarIra ke samAna banAye rakhatA hai aura usakA udaya Rju aura vakra donoM gatiyoM meM hotA hai / Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcasaMgraha : 3 kIti, ayaza:kIrti, tIrthakaranAma, ucchavAsanAma, nIcagotra, uccagotra, ye chiyattara (76) prakRtiyAM jIvavipAkI haiN| kyoMki ye prakRtiyAM jIva meM hI apanA vipAka dikhalAtI haiM, anyatra nhiiN| ina prakRtiyoM ko jIvavipAkI mAnane kA kAraNa isa prakAra jAnanA cAhie jJAnAvaraNa kI pAMcoM prakRtiyAM jIva ke jJAnaguNa kA ghAta karatI haiN| darzanAvaraNa kI nau prakRtiyAM AtmA ke darzanaguNa ko, mithyAtvamohanIya samyavatva ko, cAritramohanIya kI prakRtiyAM cAritragaNa ko aura dAnAnta rAya Adi antarAyakarma kI pAMcoM prakRtiyAM dAnAdi labdhiyoM ko ghAtatI haiN| sAtA-asAtA vedanIya sukha, duHkha ko utpanna karatI haiM, jisake kAraNa AtmA sukhI yA dukhI kahalAtI hai aura gaticatuSka Adi nAmakarma kI prakRtiyAM jIva kI gati, jAti Adi vividha paryAyoM ko utpanna karatI haiN| isalie ye sabhI prakRtiyAM jIvavipAkI kahalAtI haiN| prazna- bhavavipAkI Adi sabhI prakRtiyAM vastutaH vicAra karane para to jIvavipAkI hI haiN| kyoMki Ayukarma kI sabhI prakRtiyAM apaneapane yogya bhava meM vipAka dikhalAtI haiM kintu tattat bhava jIva hI dhAraNa karatA hai, anya koI nhiiN| isI prakAra cAroM AnupUrvI bhI vigrahagati rUpa kSetra meM vipAka ko dikhalAtI huI jIva ke anuzreNi gamana viSayaka svabhAva ko dhAraNa karAtI haiM tathA udaya ko prApta huI AtapanAma, saMsthAnanAma, Adi pudgalavipAkI prakRtiyAM bhI usa-usa prakAra kI zakti jIva meM hI utpanna karatI haiM ki jisake dvArA vaha jIva usI prakAra ke pudgaloM ko grahaNa karatA hai aura grahaNa kiye hue pudgaloM kI usa-usa prakAra kI racanA karatA hai| isalie yaha siddha huA ki ina sabhI prakRtiyoM ko jIvavipAkI hI mAnanA caahie| uttara-ukta tarka satya hai aura vastusthiti bhI isI prakAra kI hai ki sabhI prakRtiyAM jIvavipAkI hI haiM / jIva ke binA dUsarA koI Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhavya-prarUpaNA adhikAra : gAthA 25 vipAka-phala kA anubhava karatA hI nahIM hai / kintu yahA~ bhava Adi kI pradhAnatA kI vivakSA se bhava Adi kA vyapadeza kiyA hai| arthAt bhavAdi ke mAdhyama se una-una prakRtiyoM ke phala ko jIva anubhava karatA hai, ataH bhavAdi kI mukhyatA hone se una-una prakRtiyoM kI bhavavipAkI Adi tathAprakAra kI saMjJA hai| isalie isameM koI doSa nahIM hai| vizeSa spaSTIkaraNa granthakAra AcArya svayaM Age karane vAle haiN| isa prakAra se vipAkApekSA prakRtiyoM kA vargIkaraNa karane ke pazcAta aba yaha spaSTa karate haiM ki pudgalavipAkI prakRtiyoM ke vivecana ke prasaMga meM jo yaha batalAyA thA ki inameM audayika bhAva hotA hai to anya prakRtiyoM meM kauna-kauna se bhAva sambhava haiN| prakRtiyoM ke sambhava bhAva mohasseva uvasamo khAovasamo cauNha ghAINaM / khayapariNAmiyaudayA aTTaNha vi hoMti kambhANaM // 25 / / zabdArtha-mohasseva-mohanIyakarma kA hI, usamo-upazama, khAovasamo-kSayopazama, cauNha-cAroM, ghAINaM-ghAtikarmoM kA, khya-kSaya (kSAyika), pariNAmiya-pAriNAmika, udayA-udaya (audayika), aTThahaAThoM, vi-bhI, hoMti-hote haiM, kammANaM-karmoM ke / gAthArtha-upazama mohanIyakarma kA hI tathA kSayopazama cAroM ghAti karmoM kA hotA hai| kSAyika, pAriNAmika aura audayika bhAva AThoM karmoM meM prApta hote haiN| vizeSArtha-gAthA meM AThoM karmoM meM prApta bhAvoM kA nirdeza kiyA hai| ye bhAva pAMca haiM-aupazamika, kSAyopazamika, kSAyika, pAriNAmika aura audayika / inake lakSaNa kramazaH isa prakAra haiM aupazamikabhAva-pradeza aura vipAka donoM prakAra se karmodaya kA Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 paMcasaMgraha : 3 ruka jAnA upazama hai aura upazama se hone vAle bhAva ko aupazamika bhAva kahate haiM / athavA AtmA meM karma kI nija zakti kA kAraNavaza pragaTa na honA upazama hai prayojana-kAraNa jisakA use aupazamika bhAva kahate haiN| kSAyopazamika bhAva-udayAvalikA meM praviSTa karmAMza ke kSaya aura udayAvalikA meM apraviSTa aMza ke vipAkodaya ko rokane rUpa upazama ke dvArA hone vAle jIvasvabhAva ko kSAyopazamikabhAva kahate haiN|' kSAyika-kSaya arthAt Atyantika nivRtti yAnI sarvathA nAza hone ko kSaya kahate haiM aura kSaya ko hI kSAyika bhAva kahate haiM / arthAt karmoM ke Atyantika kSaya se pragaTa hone vAlA bhAva kSAyika bhAva hai / athavA karmoM ke kSaya hone para utpanna hone vAlA bhAva kSAyika hai| pAriNAmika bhAva-pariNamita honA arthAt apane mUla svarUpa kA tyAga na karake anya svarUpa ko prApta honA pariNAma kahalAtA hai aura pariNAma ko hI pAriNAmika kahate haiN| isakA tAtparya yaha hai ki jIva pradezoM ke sAtha saMbaddha hokara apane svarUpa ko chor3e binA pAnI aura 1 upazamo vipAkapradezarUpatayA dvividhasyApyudayassa viSkambhaNaM, upazamaH prayojanamasyetyaupazamikaH / 2 Atmani karmaNaH svazakteH kAraNavazAdanubhUtirupazamaH, upazamaH prayojanamasyetyaupaza mikaH / -sa. si. 2/1/146/6 3 udayAvalikApraviSTasyAMzasya kSayaNa, anudayAvalikApraviSTasyopazamena vipAkodayanirodhalakSaNena nivRttaH kSAyopazamikaH / -paMcasaMgraha malaya. TIkA pR. 126 4 kSaya AtyantikocchedaH / -paMcasaMgraha malaya. TIkA pR. 126 5 kammANaM khae jAdo kha iyo / -dhavalA 5/1,7,10/206/2 Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhavya-prarUpaNA adhikAra : gAthA 25 63 dUdha kI taraha mizrita honA--ekAkAra ho jAnA athavA tattat prakAra ke dravya, kSetra, kAla aura adhyavasAya kI apekSA se usa-usa prakAra se saMkramAdi rUpa meM jo pariNamana vaha pAriNAmikabhAva kahalAtA hai| __ audayikabhAva-karma ke udaya se hone vAle bhAva ko audayikabhAva kahate haiM aura karmaprakRtiyoM ke zubhAzubha vipAka kA anubhava karanA. udaya hai| ukta pAMcoM bhAvoM kI vyAkhyA karane ke bAda aba pratyeka karma meM prApta bhAvoM ko batalAte haiM_ 'mohasseva uvasamo' arthAt jJAnAvaraNa Adi AThoM karmoM meM se mohanIyakarma meM hI upazama bhAva prApta hotA hai, aura dUsare karmoM meM nahIM / kyoMki mohanIyakarma kA sarvathA upazama hone se jaise upazamabhAva kA samyaktva aura upazamabhAva rUpa yathAkhyAtacAritra hotA hai, usI prakAra se jJAnAvaraNAdi karmoM kA upazama hone se tathArUpa kevalajJAna Adi guNa utpanna hI nahIM hote haiN| upazama ke do prakAra haiM-dezopazama aura sarvopazama / unameM se yahA~ upazama zabda se sarvopazama kI vivakSA samajhanA cAhiye, dezopazama kI nhiiN| kyoMki dezopazama to AThoM karmoM kA hotA hai, jo kAryakArI nahIM hai| ___ khAovasamo cauNha ghAINaM' arthAt kSAyopazamikabhAva cAroM ghAtikarmoM-jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya aura antarAya-meM pAyA jAtA hai, zeSa aghAtikarmoM meM nhiiN| kyoMki ghAtikarma AtmA ke jJAnAdi guNoM kA ghAta karate haiM, ataH unakA yathAyogya rIti se sarvopazama yA kSayopazama hone para jJAnAdi guNa pragaTa hote haiM / kintu aghAtikarma AtmA ke kisI bhI guNa kA ghAta nahIM karate haiM, jisase unakA sarvopazama athavA kSayopazama bhI nahIM hotA hai| tathA ghAtikarmoM meM bhI kevalajJAnAvaraNa, kevaladarzanAvaraNa ke rasodaya ko rokane kA abhAva hone se, ina do prakRtiyoM ke sivAya zeSa ghAtiprakRtiyoM kA samajhanA caahiye| Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 paMcasaMgraha : 3 ukta donoM bhAvoM se zeSa rahe kSAyika, pAriNAmika aura audayika ye tInoM bhAva AThoM karmoM meM pAye jAte haiM / jo isa prakAra haiM mohanIyakarma kA sarvathA kSaya sUkSmasaMparAyaguNasthAna ke carama samaya meM, zeSa tIna ghAtikarmoM kA kSaya kSINakaSAyaguNasthAna ke carama samaya meM aura aghAti karmoM kA ayogikevalIguNasthAna ke carama samaya meM Atyantika uccheda-sarvathA nAza hone se kSAyika bhAva AThoM karmoM meM pAyA jAtA hai| AThoM karmoM meM pAriNAmika bhAva isalie pAyA jAtA hai ki AtmapradezoM ke sAtha pAnI aura dUdha kI taraha ekAkAra rUpa se pariNamita hokara vidyamAna haiM aura audayikabhAva to supratIta hI hai| kyoMki sabhI saMsArI jIvoM meM AThoM karmoM kA udaya dikhatA hai / ___karmoM meM sambhava bhAva kI prApti ke ukta samagra kathana kA sArAMza yaha hai ki mohanIyakarma meM aupazamika, kSAyopazamika, kSAyika, pAriNAmika aura audayika ye pAMcoM bhAva sambhava haiN| jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura antarAya ina tIna ghAtikarmoM meM aupazamikabhAva ke binA zeSa cAra bhAva aura vedanIya, Ayu, nAma aura gotra ina cAra aghAtikarmoM meM kSAyika, pAriNAmika aura audayika ye tIna bhAva hI saMbhava haiN| saralatA se samajhane ke lie jinakA prArUpa isa prakAra hai krama | karmaprakRti nAma prApta bhAva kula bhAva 1 mohanIya aupazamika, kSAyopazamika, kSAyika, pAMca .. pAriNAmika, audayika kSAyopazamika, kSAyika, pAriNA mika, audayika jJAnAvaraNa cAra Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhavya-prarUpaNA adhikAra : gAthA 26 krama karmaprakRti nAma darzanAvaraNa 3 5 6 8 antarAya vedanIya Ayu nAma gotra kSAyo. kSAyika. pariNA. auda, " 3) prApta bhAva 11 " 33 kSAyika, pAriNAmika, audayika 11 " 13 11 11 33 11 77 kula bhAva cAra cAra tIna tIna tIna tIna isa prakAra se AThoM mUlakarmoM meM sambhava bhAva jAnanA cAhiye / aba ina bhAvoM ke sadbhAva se utpanna hone vAle guNoM kA nirUpaNa karate haiM / bhAvoM ke sadbhAva se janya guNa sammattAi uvasame khAovasame guNA caritAI / khaie kevalamAi tavvavaeso u udaIe // 26 // 65 zabdArtha -sammattAi - samyaktva Adi, uvasame -- upazama hone se, khAovasame--- kSayopazama hone se, guNA-guNa, caritAI -- cAritrAdi, khaie - kSaya hone se, kevalamAI - kevalajJAna Adi, tavvavaeso - tat ( vaha) vyapadeza, uaura, udaIe - audayika bhAva meM / gAthArtha - upazama hone se samyaktva Adi guNa, kSayopazama hone se cAritra Adi guNa aura kSaya hone se kevalajJAnAdi guNa pragaTa hote haiM tathA udaya hone se tanu vyapadeza arthAt audayika vyapadeza hotA hai / Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcasaMgraha : 3 vizeSArtha-gAthA meM upazama, kSayopazama, kSaya aura udaya kI apekSA utpanna hone vAle guNoM ko batalAyA hai| sarvaprathama upazama ke hone para prApta guNa kA nirdeza karate hue kahA hai ki- 'samattAi uvasame' arthAt mohanIyakarma kA jaba sarvathA upazama hotA hai taba aupamikabhAva kA samyaktva tathA Adi zabda se aupazamikabhAva kA pUrNa-yathAkhyAtarUpa cAritra, yaha do guNa hote haiN| aura jaba 'khAovasame' ghAtikarmoM kA kSayopazama hotA hai taba 'carittAI' cAritra Adi guNa pragaTa hote haiN| vizeSatA ke sAtha jisakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai kevalajJAna ke kSAyikabhAva rUpa hone se usake sivAya zeSa rahe mati, zruta, avadhi aura manaparyAya ye cAra jJAna, mati-ajJAna, zrutaajJAna aura vibhaMgajJAna ye tIna ajJAna tathA kevaladarzana kSAyikabhAva rUpa hone se usake binA cakSu, acakSu aura avadhi ye tIna darzana, dAna, lAbha, bhoga, upabhoga aura vIrya ye pAMca labdhiyAM, kSAyopazamika samyaktva, dezaviraticAritra aura (sAmAyika, chedopasthApanIya, parihAravizuddhi aura sUkSmasaMparAyarUpa) sarvavirati cAritra yaha aThAraha guNa pragaTa hote haiN| prazna-jJAna AtmA kA mUla guNa hone se gAthA meM jJAnAdi guNoM kI bajAya 'guNA carittAI' cAritra Adi guNoM kA nirdeza kyoM kiyA hai ? uttara- samyaktva kI bajAya cAritra kA nirdeza karane kA kAraNa yaha hai ki cAritra guNa jaba pragaTa hotA hai taba jJAna aura darzana guNa 1 smyktvcaaritr| -tattvArthasUtra 2 / 3 2 jJAnAjJAnadarzanadAnAdilabdhayazcatustritripaJcabhedAH yathAkramaM samyaktvacAritrasayamAsaMyamAzca / -tattvArtha sUtra 215 Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kha2 baMdhavya-prarUpaNA adhikAra : gAthA 26 avazya hote hI haiN| isI kA jJApana karAne ke liye gAthA meM cAritraguNa kA ullekha kiyA hai| arthAt samyagdarzana aura samyagjJAna ke sadbhAva meM ho cAritra samyakcAritra kahalAtA hai| jisase cAritra ke grahaNa se unakA bhI grahaNa kara liyA gayA samajhanA caahiye| 'khaie kevalamAI' arthAt kSAyika bhAva ke pravartamAna hone para kevalAdi arthAt kevalajJAna, kevaladarzana, kSAyika samyaktva, yathAkhyAta cAritra aura dAnAdi pAMca labdhi, ye nau guNa utpanna hote haiN| unameM se jJAnAvaraNa kA sarvathA kSaya hone se kevalajJAna, darzanAvaraNa kA sarvathA kSaya hone se kevaladarzana, mohanIyakarma kA kSaya hone se kSAyika samyaktva aura yathAkhyAtacAritra tathA antarAyakarma kA kSaya hone se sampUrNa dAna, lAbha, bhoga, upabhoga aura vIrya ye pAMca labdhiyA~ pragaTa hotI haiM aura ni:zeSa rUpa se karmakSaya hone para parama nizrayam rUpa mokSa prApta hotA hai|' 'tavvavaeso u udaIe' arthAt audayika bhAva ke pravartita hone para usa karma ke udayAnusAra jIva kA vyapadeza hotA hai yAnI kahalAtA hai| jaise ki prabala jJAnAvaraNa ke udaya se ajJAnI, prabala darzanAvaraNa ke udaya meM andhA, badhira, mUka ityAdi kisI bhI eka aMga se cetanA rahita 1 samyaktvacAritre / jJAnadarzanadAnalAbhabhogopabhogavIryANi ca / -tattvArthasUtra 2 / 3,4 2 kSAyika bhAvajanya nau bhedoM kI prApti siddhoM meM isa prakAra se samajhanA cAhie kevalajJAnAvaraNa aura kevaladarzanAvaraNa kA niHzeSa rUpeNa kSaya hone se kevalajJAna aura kevaladarzana, mohanIya aura anantAnubaMdhI kaSAya ke kSaya se janya Atmika guNarUpa kSAyika samyagdarzana, cAritramohanIya karma ke kSaya se janya svarUparamaNatA rUpa cAritra evaM antarAyakarma ke kSaya se utpanna hone vAlI Atmika guNarUpa dAnAdi labdhiyAM siddhoM meM pAI jAtI haiN| 3 kRtsnakarmakSayo mokSaH / -tattvArtha sUtra 103 | Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcasaMgraha : 3 ityAdi, vedanIyakarma ke udaya se sukhI-duHkhI, krodhAdi ke udaya se krodhI, mAnI, mAyAvI, lobhI ityAdi, nAmakarma ke udaya se manuSya, deva, ekendriya, dvIndriya, trIndriya, caturindriya, pacendriya, trasa, bAdara, paryApta ityAdi, uccagotra ke udaya se yaha kSatriya-putra hai, yaha seThaputra hai ityAdi prazaMsAsUcaka aura nIcagotra ke udaya meM yaha vezyAputra hai, yaha cAMDAla hai ityAdi rUpa se nindanIya vyapadeza hotA hai aura antarAyakarma ke udaya se kRpaNa, alAbhI, abhogI ityAdi anekarUpa se jIva kA vyapadeza hotA hai| isaliye yathArUpa karma ke udaya anusAra jIva kA vaha vyapadeza hotA hai-kahalAtA hai| isa prakAra ke upazama Adi cAra bhAvoM se utpanna guNoM ko batalAne ke pazcAt aba zeSa rahe pAriNAmika bhAva ke sambandha meM vizeSatA ke sAtha pratipAdana karate haiM nANaMtarAyadaMsaNaveyaNiyANaM tu bhaMgayA donni / sAisapajjavasANovi hoi sesANa pariNAmo // 27 // zabdArtha- nANaMtarAyadasaNaveyaNiyANaM----jJAnAvaraNa, aMtarAya, darzanAvaraNa aura vedanIya ke, tu-aura, bhaMgayA-bhaMga, donni-do, sAi-sAdi, sapajjavasANo-saparyavasAna-sAMta, vi-bhI, hoi-hote haiM, sesANa-zeSa karmoM ke, pariNAmo-pAriNAmika bhAva meM / gAthArtha-jJAnAvaraNa, aMtarAya, darzanAvaraNa aura vedanIya meM do bhaMga hote haiM, aura zeSa karmoM meM sAdi-saparyavasAna bhaMga bhI hote haiN| vizeSArtha-pAriNAmika bhAva kA lakSaNa pUrva meM batalA cuke haiM ki yaha bhAva karmoM ke udaya, upazama, kSaya Adi kI apekSA na rakhate hue sahaja svabhAvajanya hai| ataH sAdi-anAdi bhagoM kI apekSA vicAra 1. audayika bhAva ke 21 bheda haiM gatikaSAyaliMgamithyAdarzanA'jJAnA'saMyatA'siddhatvale zyAzcatuzcatuztryeka kekssddbhedaaH| -tattvArthasUtra 2 / 6 Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhavya-prarUpaNA adhikAra : gAthA 27 kiyA jAnA saMbhava hone se unhIM bhaMgoM kA vicAra karate haiM ki jJAnAvaraNa, atarAya, darzanAvaraNa aura vedanIya ina cAra karmoM meM pravAha krama se sAmAnyataH anAdi-ananta aura anAdi-sAMta yaha do bhaMga saMbhava haiN| inameM se bhavya kI apekSA anAdi-sAMta bhaMga hotA hai| kyoMki jIva aura karma kA pravAha kI apekSA anAdi kAla se sambandha hai| ataH Adi kA abhAva hone se anAdi aura muktigamana ke samaya karmabaMdha kA nAza hone se sAMta hai| isa prakAra se bhavya ke anAdi-sAMta bhaMga ghaTita hotA hai aura abhavya kI apekSA anAdi-ananta / isameM anAdi viSayaka kathana to bhavyApekSA kiye gaye vicAra kI taraha yahA~ bhI samajha lenA cAhiye aura use kisI bhI samaya karmasambandha kA nAza hone vAlA nahIM hone se anaMta hai| isa prakAra se abhavyApekSA anAdi-ananta bhaMga ghaTita hotA hai| arthAt jJAnAvaraNa Adi cAra karmoM meM bhavyAbhavyApekSA anAdi-sAMta aura anAdi-ananta yaha do bhaMga samajhanA caahie| lekina uparyukta cAra karmoM meM kisI bhI apekSA sAdi-sAMta bhaMga saMbhava nahIM hai| kyoMki ina cAroM karmoM meM se kisI bhI karma kI athavA inakI kisI bhI uttaraprakRti kI sattA kA viccheda hone ke pazcAt punaH sattA nahIM hotI hai| jJAnAvaraNAdi ukta cAra karmoM se zeSa rahe mohanIya, Ayu, nAma aura gotra ina cAra karmoM kA pAriNAmika bhAva sAdi-sAMta bhI hotA hai.---'sAisapajjavasANovi' / lekina yahA~ itanA samajhanA cAhie ki yaha sAdi-sAMtarUpa tIsarA bhaMga mohanIya, Ayu, nAma aura gotra karma kI kucha eka uttaraprakRtiyoM ke Azraya se sambhava hai aura kitanI hI prakRtiyoM kI apekSA to pUrvokta anAdi-ananta aura anAdi-sAMta yaha do bhaMga ghaTita hote haiN| ukta kathana kA sArAMza hai ki uttaraprakRtiyoM kI apekSA mohanIya, Ayu, nAma aura gotra ina cAra karmoM meM anAdi-ananta, anAdi-sAMta Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 paMcasaMgraha : 3 aura sAdi-sAMta yaha tIna bhaMga hote haiN| jinakA spaSTIkaraNa isa prakAra haiM jina prakRtiyoM kI sattA na ho aura punaH sattA meM prApta hoM, arthAt jo prakRti sattA kA nAza hone ke pazcAta punaH unakI sattA ho to unameM sAdi-sAntarUpa bhaMga ghaTita hotA hai aura unase zeSa rahI anya prakRtiyoM meM anAdi-ananta aura anAdi-sAMta ye do bhaMga hote haiM aura ye donoM bhaMga pUrva meM kahe gaye abhavya aura bhavya kI apekSA jAnanA caahie| ___ aba jina katipaya uttaraprakRtiyoM meM sAdi-sAMtarUpa tosarA bhaMga bhI sambhava hai, una uttaraprakRtiyoM ko batalAte haiM upazamasamyaktva kI jaba prApti hotI hai taba samyaktva aura samyagmithyAtva mohanIya ina do prakRtiyoM kI sattA sambhava hai| paMcendriya kI prApti hone para vaikriyaSaTaka kI, samyaktva kI prApti hone para tIrthakaranAma kI, saMyama kI prApti hone para AhArakadvika kI sattA sambhava hai| isalie ina prakRtiyoM meM sAdi-sAMta yaha bhaMga ghaTita hotA tathA anantAnubaMdhIkaSAya, manuSyadvika, uccagotra Adi udvalana yogya prakRtiyoM kI udvalanA hone ke pazcAt punaH unakA baMdha sambhava hone se ve sattA ko prApta kara letI haiN| isalie unameM sAdi-sAMta bhaMga ghaTita hotA hai| Ayukarma kI prakRtiyoM meM to una-unake anukrama se sattA meM prApta hone se sAdi-sAMta bhaMga spaSTa hI hai| isa prakAra upayukta prakRtiyoM meM hI sAdi-sAMta bhaMga ghaTita hotA hai| lekina apratyAkhyAnAvaraNa krodhAdi, audArika Adi zarIra aura nIca 1 jisa prakRti kA baMdha kiyA ho, pIche pariNAmavizeSa se bhAgAhAra ke dvArA apakRSTa karake usako anya prakRtirUpa pariNamA ke nAza kara dene ko (udaya meM Ane dene ke pUrva nAza kara dene ko) udvalanA kahate haiM / udvalanAyogya prakRtiyoM nAma Age batalAye haiN| Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhavya-prarUpaNA adhikAra : gAthA 28 gotra rUpa prakRtiyAM jo ki sattA kA nAza hone ke pazcAta punaH sattA ko prApta nahIM karatI hai, una prakRtiyoM meM bhavya ke anAdi-sAMta aura abhavya ke anAdi-ananta yahI do bhaMga ghaTita hote haiN| __yaha kathana mohanIya Adi cAra karmoM kI uttaraprakRtiyoM kI apekSA samajhanA cAhie ki katipaya prakRtiyoM meM sAdi-sAMta bhaMga saMbhava hai| lekina mala karmoM kI dRSTi se pratyeka kA vicAra kiyA jAye to anAdi-ananta aura anAdi-sAnta yahI do bhaMga sambhava haiN| kyoMki mUla karmaprakRtiyoM kI sattA kA nAza hone ke pazcAt punaH ve sattA ko prApta karatI hI nahIM haiN| isa prakAra se aupazamika Adi pAMca bhAvoM kA vicAra karane ke pazcAta aba kSayopazama kI svarUpa vyAkhyA ke sandarbha meM jijJAsu dvArA prastuta AzaMkA kA samAdhAna karate haiN| prakRtiyoM ke udaya meM kSayopazamabhAva kI sambhAvanA udaye cciya aviruddho khAovasamo aNegabheo tti / jai bhavati tiNha eso paesaudayaMmi mohassa // 28 // zabdArtha-udaye-udaya rahate, ciya-bhI, aviruddho-virodha nahIM hai, khAovasamo-kSAyopazamika bhAva, agabheotti-aneka bheda vAlA hai, jaiyadi, bhavati hotA hai, tiha-tIna, eso-yaha, paesa-pradeza, udayaMmiudaya meM, mohassa-mohanIyakarma ke| ___ gAthArtha-udaya ke hone para bhI kSAyopazamika bhAva ke hone meM kisI prakAra kA virodha nahIM hai| kyoMki vaha aneka prakAra kA hotA hai| udaya ke hote jo kSAyopazamika bhAva hotA hai, vaha tIna karmoM meM hI hotA hai kintu mohanIyakarma meM pradezodaya ke hone para hI kSAyopazamika bhAva hotA hai| vizeSArtha-granthakAra AcArya ne gAthA meM jisa prazna kA samAdhAna kiyA hai, pUrva pakSa ke rUpa meM vaha isa prakAra hai Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 paMcasaMgraha : 3 prazna-karmoM kA kSayopazama unakA udaya ho taba hotA hai athavA udaya na ho taba hotA hai ? yadi yaha kaho ki udaya ho taba hotA hai to usameM virodha AtA hai| vaha isa prakAra-kSAyopazamika bhAva udayAvalikA meM praviSTa aMza kA kSaya hone se aura udaya-aprApta aMza ke vipAkodaya ko rokane rUpa upazama hone se utpanna hotA hai, anyathA utpanna nahIM hotA hai| isalie yadi udaya ho to kSayopazama kaise ho sakatA hai ? aura yadi kSayopazama ho to udaya kaise ho sakatA hai ? aba yadi yaha kaho ki anudaya yAnI karma kA udaya na ho taba kSayopazama hotA hai to yaha kathana bhI ayukta hai| kyoMki udaya kA abhAva hone se hI jJAnAdi guNoM ke prApta hone rUpa iSTa phala siddha hotA hai / udayaprApta karma hI AtmA ke guNoM kA ghAta karate haiM, parantu jinakA udaya nahIM hai ve kisI bhI guNa ke rodhaka nahIM hote haiM, to phira kSayopazama hone se vizeSa kyA huA ? matijJAnAvaraNAdi karmoM kA udaya nahIM hone se hI matijJAnAdi guNa prApta hoMge to phira kSAyopazamika bhAva kI kalpanA kisalie karanA cAhiye ? kSAyopazamika bhAva kI kalpanA hI vyartha hai| AcArya isa pUrva pakSa kA samAdhAna karate haiM uttara-'udaye cciya aviruddho khAovasamo' arthAt jaba udaya ho taba kSAyopazamika bhAva hotA hai, isameM kisI prakAra kA virodha nahIM hai| isIliye to kahA hai-udaya rahate aneka bheda-prakAra kA kSayopazama hotA hai| yadi udaya rahate kSAyopazamika bhAva pravartita ho to vaha tIna karmoM meM hI hotA hai aura mohanIyakarma meM pradezodaya hone para hI kSAyopazamika bhAva hotA hai| vizeSatA ke sAtha jisakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai jJAnAvaraNa Adi karmoM kA jaba taka kSaya na ho, taba taka ve dhra vodayI haiM, jisase unakA udaya rahate hI kSayopazama ghaTita hotA hai kintu anudaya meM nhiiN| isakA kAraNa yaha hai ki udaya ke abhAva meM ve jJAnA Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhavya-prarUpaNA adhikAra : gAthA 28 103 varaNAdikarma sambhava nahIM haiM / isaliye udaya hone para hI kSAyopazamika bhAva hotA hai, isameM kisI prakAra kA virodha nahIM hai tathA pUrva meM 'yadi udaya ho to kSayopazama kaise ho sakatA hai' isa prakAra jo virodha upasthita kiyA thA, vaha bhI ayogya hai / isakA kAraNa yaha hai dezaghAti spardhakoM kA udaya hone para bhI kitane hI dezaghAti spardhakoM kI apekSA se kSayopazama hone meM kisI prakAra kA virodha nahIM hai| vaha kSayopazama usa-usa prakAra kI dravya, kSetra aura kAla Adi sAmagrI ke vaza se vicitra prakAra kA sambhava hone se aneka prakAra kA hai-'aNegabheotti', tathA udaya ke rahate yadi kSAyopazamika bhAva hotA hai to vaha sabhI karmoM kA nahIM kintu jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura antarAya ina tIna karmoM kA hI hotA hai- 'jai bhavati tiNha eso'| prazna-ukta kathana kA yahI to Azaya huA ki tIna karmoM kA kSayopazama hotA hai to phira mohanIyakarma kA kSayopazama kaise hotA hai ? uttara-'paesa udayaMti mohassa' arthAt mohanIyakarma kA kSayopazama hotA hai| kintu usakI itanI vizeSatA hai ki mohanIyakarma kA pradezodaya ho tabhI kSayopazama hotA hai kintu rasodaya ke rahate nahIM hotA hai| kyoMki anantAnubadhI Adi prakRtiyAM sarvaghAti haiM aura sarvaghAti prakRtiyoM ke sabhI rasaspardhaka sarvaghAti hI hote haiM, dezaghAti nhiiN| sarvaghAti rasaspardhaka svaghAtyaguNa kA samagrarUpa se ghAta karate haiM, deza se nahIM / jisase unake vipAkodaya meM kSayopazama sambhava nahIM hai, kintu pradezodaya ke hone para kSayopazama sambhava hai| prazna-pradezodaya hote hue bhI kSayopazama bhAva kaise ho sakatA 1 avibhAga praticchedoM kI rAzi ko varga, samAnaguNa aura samasaMkhyA vAle sarva pradezoM kI vargarAzi ko vargaNA aura vargaNAoM ke samudAya ko spardhaka kahate haiN| Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 paMcasaMgraha : 3 hai ? kyoMki sarvaghAtispardhakoM ke dalika svaghAtyaguNa ko sarvathA prakAra se ghAta karane ke svabhAva vAle hote haiN| : uttara-yaha kathana yogya nahIM hai| kyoMki sarvaghAtispardhakoM ke dalikoM ko tathAprakAra se zuddha adhyavasAya ke bala se kucha alpa zakti vAlA karake virala-viralatayA vedyamAna dezaghAti rasaspardhakoM meM stibukasaMkrama ke dvArA saMkramita kiye jAne se jitanI unameM phala dene kI zakti hai, use pragaTa karane meM samartha nahIM hote haiM, arthAt rasodaya ho kintu jitanA phala de sakeM, utanA phala dene meM samartha nahIM hote haiM, jisase ve spardhaka kSayopazama kA ghAta karane vAle nahIM hote haiN| isalie mohanIya karma kA pradezodaya hone para bhI kSayopazama bhAva kA virodhI nahIM hai| tathA___'aNega bheotti' isa padagata 'iti' zabda adhika artha kA sUcaka hone se yaha vizeSa samajhanA cAhie ki Adi kI bAraha kaSAya aura mithyAtvamohanIya rahita zeSa mohanIya prakRtiyoM kA pradezodaya athavA vipAkodaya hone para bhI kSayopazama hotA hai, isameM kucha bhI virodha nahIM haiM / kyoMki saMjvalana Adi mohanIya kI prakRtiyAM dezaghAti haiM aura usameM bhI yaha vizeSa hai ki sarvaghAti prakRtiyoM ke atirikta zeSa mohanIyakarma kI prakRtiyAM adhra vodayA haiN| jisase vipAkodaya ke abhAva meM kSAyopazamika bhAva hone para aura pradezodaya sambhava hone para bhI ve prakRtiyAM alpamAtrA meM bhI dezaghAti nahIM hotI haiM kintu jaba vipAkodaya ho taba kSAyopazamika bhAva hote bhI kucha malinatA karane vAlI hone se dezaghAti hotI haiM, guNa ke ekadeza kA ghAta karane vAlI hotI haiN| ukta kathana kA sArAMza yaha hai ki dezaghAti prakRtiyoM ke udaya rahate bhI kSayopazama ho sakatA hai aura sarvaghAti prakRtiyoM ke udaya meM 1 anudIrNa prakRti ke dalikoM ko samAna sthiti vAlI udaya-prApta prakRti meM saMkramita karake anubhava kiye jAne ko stibukasaMkrama kahate haiN| Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -baMdhavya - prarUpaNA adhikAra : gAthA 28 105 nahIM parantu pradezodaya ke samaya kSayopazama ho sakatA hai / ina prakRtiyoM meM kevalajJAnAvaraNa, kevaladarzanAvaraNa kA to kSayopazama hotA hI nahIM hai / kyoMki ve kSAyikabhAva vAlI haiM tathA dezaghAti prakRtiyoM meM bhI jaba unakA rasodaya ho tabhI ve guNa kA ghAta karane vAlI hotI haiM, 1 kSayopazama kA artha hai udayaprApta karmapudgaloM kA kSaya aura udaya aprApta pudgaloM ko upazamita karanA / yahA~ upazama ke do artha ho sakate haiM- 1 udayaprApta karmapudgaloM kA kSaya aura sattAgata dalikoM ko adhyavasAyAnusAra hInazakti vAlA karanA, 2 udayaprApta karmapudgaloM kA kSaya aura sattAgata dalikoM ko adhyavasAyAnusAra hInazakti vAlA karake svarUpa se phala na deM, aisI sthiti meM sthApita karanA / pahalA artha jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura antarAya ina tIna karmoM meM ghaTita hotA hai / unake udaya prApta dalikoM kA kSaya aura sattAgata dalikoM ko pariNAmAnusAra hIna zakti vAlA karake unako svarUpa se anubhava karatA hai / svarUpa se anubhava karane para bhI zakti ke hIna kiye jAne se ve guNa ke vighAtaka nahIM hote haiM / jisa pramANa meM zakti hai, tadanusAra guNa ko AvRta karate haiM aura jitane pramANa meM zakti nyUna kI, tadanurUpa guNa pragaTa hotA hai / mohanIya karma meM dUsarA artha ghaTita hotA hai / usake udayaprApta dalikoM kA kSaya kara sattAgata dalikoM meM se pariNAmAnusAra hInazakti vAlA karake aisI sthiti meM sthApita kara detA hai ki jisase unakA svarUpataH udaya nahIM hotA hai / jaise ki mithyAtva aura anantAnubaMdhI Adi bAraha kaSAyoM ke udayaprApta dalikoM kA kSaya karake sattAgata dalikoM ko hanazakti vAlA karake aisI sthiti meM sthApita kara diyA jAtA hai ki unakA svarUpa se udaya nahIM hotA hai taba samyaktvAdi guNa pragaTa hote haiM / jaba taka ina prakRtiyoM kA rasodaya ho taba taka svAvArya guNa pragaTa nahIM hone detA hai / kyoMki ve prakRtiyAM sarvaghAti haiM aura mohanIya karma kI dezaghAti prakRtiyoM meM pahalA artha ghaTita hotA hai / Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcasaMgraha : 3 pradezodaya ho taba nahIM aura sarvaghAti prakRtiyoM kA pradezodaya bhI kucha na kucha aMza meM vighAta karane vAlA hotA hai| pUrvagAthA meM sarvaghAtirasaspardhakoM kA udaya ityAdi rUpa se jo audayika bhAva kA saMketa kiyA gayA hai vaha audayika bhAva prakRtiyoM meM do prakAra se hotA hai-zuddha aura kSAyopamika bhAvayukta / ataH aba inakA svarUpa spaSTa karane ke lie pahale spardhakoM kA vicAra karate haiN| deza-sarvaghAti spardhaka cautiTTANarasAiM savvadhAINi hoti phaDDAI / duTThANiyANi mIsANi desaghAINi sesANi // 26 // zabdArtha- cautihANarasAi-catuH aura tri sthAnaka rasa vAle, savaghAINi-sarvaghAti, hoti-hote haiM, phaDDAI-spardhaka, duTThANiyANi- dvisthAnaka rasa vAle, mIsANi-mizra, desaghAINi-dezaghAti, sesANi---zeSa / / gAthArtha-catu:sthAnaka aura tristhAnaka rasa vAle sabhI spardhaka sarvaghAti hote haiM, dvisthAnaka rasa vAle mizra aura zeSa spardhaka dezaghAti haiN| vizeSArtha-yadyapi granthakAra AcArya svayaM baMdhanakaraNa adhikAra meM rasaspardhakoM kA svarUpa vistAra se batalAne vAle haiM, lekina prAsaMgika hone se yahA~ bhI saMkSepa meM unakA ullekha karate haiM ki ve spardhaka tIvra, manda Adi rasa ke bheda se cAra prakAra ke haiM- ekasthAnaka, dvisthAnaka, tristhAnaka, aura catuHsthAnaka 11 1 karmavargaNAoM meM kaSAyodaya janya adhyavasAyoM dvArA utpanna jJAnAdi guNoM ke Avata karane aura sukha-duHkhAdi utpanna karane kI zakti ko rasa kahate haiN| jaghanyatama kaSAyodaya se lekara adhika se adhika kaSAyodaya se utpanna rasa ko cAra vibhAgoM meM vibhAjita kiyA hai-1 manda. 2 tIvra, 3 tIvratara, 4 tIvratama / unakI hI eka sthAnaka Adi saMjJA hai aura ina pratyeka ke bhI manda, tIvra Adi ananta bheda hote haiM / Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhavya-prarUpaNA adhikAra : gAthA 26 ina ekasthAnaka Adi kI vyAkhyA bhI isI prakaraNa meM Age kI jA rahI hai ki zubha prakRtiyoM kA rasa khIra, khAMr3a Adi kI upamA vAlA miSTa rasa jaisA hai aura azubha prakRtiyoM kA nIma, kar3avI tU bar3I Adi kI upamA vAlA kaTaka rasa jaisA hai| inameM se jo unakA svAbhAvika rasa hai vaha ekasthAnaka-maMda rasa kahalAtA hai, do bhAga ubAlane para jo eka bhAga zeSa rahatA hai vaha dvisthAnaka-tIvra rasa, tIna bhAga ubAlane para zeSa rahA eka bhAga tristhAnaka-tIvratara rasa hai aura cAra bhAga ubAlane para zeSa rahA eka bhAga catu:sthAnaka tIvratama rasa kahalAtA hai / ekasthAnaka rasa ke bhI bindu, cullU, aMjali Adi pramANa pAnI DAlane para maMda, atimaMda Adi aneka bheda hote haiN| isI prakAra dvisthAnaka Adi ke bhI aneka bheda hote haiN| isa dRSTAnta ke mAdhyama se karma meM bhI catu:sthAnaka Adi rasa aura una-unake bhI ananta bheda samajha lenA cAhiye aura unameM bhI uttarottara anantaguNatA hai| arthAt ekasthAnaka rasa se dvisthAnaka rasa anantAguNa tIvra hai, usase tristhAnaka aura tristhAnaka se bhI catu:sthAnaka rasa anantaguNa tIvra hai / aba prakRta viSaya kA vicAra karate haiM ki sarvaghAti prakRtiyoM ke catu:sthAnaka, tristhAnaka aura dvisthAnaka rasaspardhaka sarvaghAti hI haiM'savvaghAINi hoti phaDDAi' aura dezaghAti prakRtiyoM ke mizra haiN| arthAt kitane hI sarvaghAti haiM aura kitane hI dezaghAti haiM aura ekasthAnaka sabhI rasaspardhaka dezaghAti hI haiN| ekasthAnaka rasaspardhaka dezaghAti prakRtiyoM ke hI hote haiM kintu sarvaghAti prakRtiyoM meM sambhava nahIM haiN| ukta kathana kA sArAMza yaha hai ki tristhAnaka aura catuHsthAnaka rasaspardhaka sarvaghAti hI haiM aura sarvaghAtiprakRtiyoM ke dvisthAnaka rasa rasa ke eka sthAnaka Adi cAra bhedoM ko karane kA kAraNa hai ki kaSAya ke cAra prakAra haiM aura rasabaMdha meM kAraNa kaSAya haiN| jisase rasa ke ananta bhedoM kA samAveza cAra meM kiyA hai| Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 paMcasaMgraha : 3 spardhaka to sarvaghAti haiM, lekina dezaghAti prakRtiyoM meM pAye jAne vAle dvisthAnaka rasaspardhaka dezaghAti aura sarvaghAti donoM rUpoM se mizrita haiM / ekasthAnaka rasa ke nikaTavartI dezaghAti aura tristhAnaka ke samIpavartI sarvaghAti aura ekasthAnaka rasaspardhaka dezaghAti hI haiM / sarvaghAti prakRtiyoM meM cAroM sthAnaka rasa sambhava hai aura vaha sarvaghAti hI hogA aura dezaghAti prakRtiyoM meM eka aura dvisthAnaka rasa pAyA jAtA hai| ekasthAnaka to zuddha rUpa se dezaghAti hai, lekina dvisthAnaka kA jo aMza sarvaghAti ke nikaTatama hai vaha sarvaghAti ke sahayoga se usa jaisA vipAka dikhalAyegA aura zeSa aMza svadhAtyaguNa kA AMzika ghAta kregaa| isa prakAra se spardhakoM kA vicAra karane ke pazcAt aba jisa taraha audayika bhAva zuddha aura kSayopazama bhAva yukta hotA hai, yaha batalAte haiM nihaesu savvaghAIrasesu phaDDesu desaghAINaM / jIvassa guNA jAyaMti ohImaNacakkhumAIyA // 30 // zabdArtha-nihaesu-nihita hone para, pariNamita hone para, savvaghAIrasesu-sarvaghAti rasa ke, phaDDesu-spardhaka meM, desaghAINaM-dezaghAti prakRtiyoM ke, jIvassa-jIva ke, guNA-guNa, jAyaMti-utpanna hote haiM, ohImaNacakkhumAIyA-avadhijJAna, manaparyAyajJAna, cakSudarzana Adi / gAthArtha - dezaghAti prakRtiyoM ke sarvaghAti rasaspardhaka nihita hone para-pariNamita hone para jIva ko avadhijJAna, manaparyAyajJAna, cakSudarzana Adi guNa utpanna hote haiN| vizeSArtha-gAthA meM audayika bhAva zuddha aura kSayopazamabhAvayukta hone ke kAraNa ko batAyA hai ki jaba avadhijJAnAvaraNAdi dezaghAti karmaprakRtiyoM ke rasaspardhaka tathAprakAra ke vizuddha adhyavasAya rUpa bala ke dvArA nihita-dezaghAti rUpa meM pariNamita hote haiM aura ati Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhavya prarUpaNA adhikAra : gAthA 30 106 snigdha rasa vAle dezaghAtispardhaka bhI alparasa vAle kiye jAte haiM taba unameM se udayAvalikA meM praviSTa kitane hI rasaspardhakoM kA kSaya aura zeSa spardhakoM ke vipAkodaya ko rokane rUpa upazama hone para jIva ko kSayopazamabhAva ke avadhijJAna, manaparyAyajJAna aura cakSudarzanAdi guNa utpanna hote haiM / ukta kathana kA tAtparya yaha hai ki avadhijJAnAvaraNAdi dezaghAti karma prakRtiyoM ke sarvadhAti rasaspardhakoM kA jaba rasodaya ho taba to kevala audayikabhAva hI hotA hai, kSayopazamabhAva nahIM hotA hai kyoMki taba sarvaghAtispardhaka svAvArya guNa ko sarvathAprakAreNa AvRta karate haiM / parantu dezaghAti rasaspardhakoM kA udaya hone para una dezaghAti spardhakoM meM se kitane hI kA udaya hone se audayikabhAva aura kitane hI dezaghAti rasaspardhaka sambandhI udayAvalikA meM praviSTa aMza kA kSaya aura anudita aMza kA upazama hone se kSAyopazamika, isa taraha donoM bhAva hone se kSAyopazamikabhAva se anusyUta - kSAyopazamikabhAva yukta audayikabhAva hotA hai / lekina matijJAnAvaraNa, zrutajJAnAvaraNa, acakSudarzanAvaraNa aura antarAya, ina karmaprakRtiyoM kA to sadaiva dezaghAti rasaspardhakoM kA hI udaya hotA hai, sarvaghAtirasaspardhakoM kA udaya nahIM hotA hai, jisase una karmaprakRtiyoM ke sadaiva audayika kSAyopazamika isa prakAra mizrabhAva hotA hai, lekina mAtra audayikabhAva nahIM hotA hai / isakA kAraNa yaha hai ki dezaghAtinI sabhI karmaprakRtiyAM baMdha ke samaya sarvaghAtirasa ke sAtha hI baMdhatI haiM aura udaya meM mati zrutajJAnAvaraNa, acakSudarzanAvaraNa aura antarAya itanI prakRtiyoM kA sadaiva dezaghAtirasa hI hotA hai / inameM se jaba sarvaghAtirasa udaya meM hotA hai taba vaha rasa svAvArya guNa ko sarvathA AvRta karane vAlA hone se cakSudarzana, avadhijJAna Adi guNa pragaTa nahIM hote haiM kintu dezaghAti rasaspardhakoM kA udaya ho tabhI ve guNa pragaTa hote haiM / isalie jaba + Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 paMcasaMgraha : 3 sarvaghAti rasaspardhakoM kA udaya ho taba to kevala audAyakabhAva hI hotA hai tathA sarvaghAti rasaspardhakoM ko adhyavasAya ke dvArA dezaghAti rUpa meM karake aura unako bhI hInazakti vAlA kara diyA jAye aura unakA anubhava kare taba audayika aura kSAyopazamika yaha donoM bhAva hone se udayAnuviddha kSayopazamabhAva pAyA jAtA hai / isa prakAra se audayikabhAva ke zuddha aura kSayopazamabhAva yukta hone kI sthiti jAnanA caahiye| ___ aba pUrva meM jo rasa ke catuHsthAnaka Adi bheda batalAye haiM, unako baMdhApekSA prakRtiyoM meM batalAte haiM ki kisa prakRti meM kitane prakAra ke rasaspardhaka sambhava haiN| bandhApekSA prakRtiyoM meM rasaspardhaka-prakAra AvaraNamasavvagghaM sNjlnnNtraaypyddiio| cauTThANapariNayAo duticauThANAu sesAo // 3.1 / / zabdArtha-AvaraNamasatvagdhaM-sarvaghAti bhAga se zeSa AvaraNadvika, pusaMjalaNaMtarAya-puruSaveda, saMjvalanakaSAya aura antarAya, payaDIo-karmaprakRtiyAM. cauThANa-catuHsthAna, pariNayAo-pariNata, duticauThANAodvi, tri aura catuHsthAna pariNata, sesAo-zeSa prkRtiyaaN| gAthArtha-sarvaghAti bhAga se zeSa AvaraNadvika-jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa kI prakRtiyAM, puruSaveda, saMjvalanakaSAya aura antarAya kI prakRtiyAM catu:sthAna pariNata haiM aura inake atirikta zeSa sabhI prakRtiyAM dvi, tri aura catuH isa taraha tIna sthAna pariNata haiN| vizeSArtha-gAthA meM baMdhaprakatiyoM meM prApta rasaspardhakoM ke prakAroM ko batalAyA hai Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 111 baMdhavya-prarUpaNA adhikAra : gAthA 31 'AvaraNamasambagcha' ityAdi arthAt-sarvathA prakAra se jJAna aura darzana ko AvRta karane vAlI kevalajJAnAvaraNa aura kevaladarzanAvaraNa ina prakatiyoM ko chor3akara zeSa rahI AvaraNadvika kI mati, zruta, avadhi, manaparyAyajJAnAvaraNa aura cakSu, acakSu aura avadhidarzanAvaraNa tathA puruSaveda, saMjvalana krodhAdi cAra aura dAnAntarAya Adi pAMca antarAya kula milAkara satraha prakRtiyAM catuHsthAnapariNata haiN| arthAt ina prakRtiyoM meM ekasthAnaka, dvisthAnaka, tristhAnaka aura catu:sthAnaka isa taraha cAroM prakAra kA rasabaMdha hotA hai| jisakA kAraNa yaha hai ki zroNi para ArUr3ha hone ke pUrva taka to ina satraha prakRtiyoM kA adhyavasAya ke anusAra dvisthAnaka, tristhAnaka athavA catu:sthAnaka rasabaMdha hotA hai lekina zreNi para ArUr3ha hone ke pazcAt nauveM anivRttibAdarasaMparAyaguNasthAna ke saMkhyAta bhAgoM ke bItane para atyanta vizuddha adhyavasAya ke yoga se jIva ekasthAnaka rasa bAMdhatA hai| jisase ye satraha prakRtiyAM baMdhApekSA catu:sthAna pariNata mAnI jAtI haiN'cutttthaannprinnyaao'| ___ 'duticauThANAo sesAo' arthAt pUrvokta satraha prakRtiyoM ke sivAya zeSa rahI sabhI zubha athavA azubha prakRtiyoM meM baMdhApekSA dvisthAnaka, tristhAnaka aura catuHsthAnaka rasabaMdha hotA hai, kisI bhI samaya ekasthAnaka rasabaMdha nahIM hotA hai| ina prakRtiyoM meM ekasthAnaka rasabaMdha nahIM hone kA kAraNa yaha hai zubha aura azubha ke bheda se prakRtiyAM do prakAra kI haiN| inameM se azubha prakRtiyoM kA ekasthAnaka rasabaMdha anivRttibAdarasaMparAyaguNasthAna ke saMkhyAta bhAgoM ke bItane ke pazcAt sambhava hai, usase pUrva nhiiN| kyoMki isase pahale ekasthAnaka rasabaMdhayogya adhyavasAya hote hI nahIM haiM aura jisa samaya ekasthAnaka rasabaMdhayogya adhyavasAya sambhava haiM, usa samaya matijJAnAvaraNa Adi pUrvokta satraha prakRtiyoM ke alAvA anya koI azubha prakRtiyAM unake baMdhahetuoM kA viccheda ho jAne se Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 paMcasaMgraha : 3 baMdhatI hI nahIM haiM, mAtra kevalajJAnAvaraNa aura kevaladarzanAvaraNa yahI do azubha prakRtiyAM baMdhatI haiM aura inake sarvaghAti hone se alpAtialpa dvisthAnaka rasa kA ho baMdha hotA hai, ekasthAnaka rasabaMdha nahIM hotA hai. aura sarvaghAti prakRtiyoM kA jaghanyapada meM bhI dvisthAnaka rasabaMdha hI sambhava hai / azubha prakRtiyoM ke rasabaMdha kI to yaha dRSTi hai / aba zubha prakRtiyoM ke bAre meM batalAte haiM ki atyanta vizuddha pariNAma vAlA jIva zubha prakRtiyoM ke catuHsthAnaka rasa kA baMdha karatA hai, parantu tristhAnaka athavA dvisthAnaka rasa ko nahIM bAMdhatA hai aura manda mandatara vizuddhi meM vartamAna jIva tristhAnaka athavA dvisthAnaka rasa ko bAMdhatA hai aura jaba atyanta saMkliSTa pariNAma hoM taba zubha prakRtiyoM kA baMdha hotA hI nahIM hai | ataH tatsambandhI rasasthAna ke bAre meM vicAra hI nahIM kiyA jA sakatA hai / prazna - narakagatiprAyogya karmaprakRtiyoM ko bAMdhane vAle ati sakliSTa pariNAmI jIva ko bhI vaikriya, taijasazarIra, paMcendriyajAti Adi zubha prakRtiyoM kA baMdha hotA hai / ata: unake rasasthAnaka kA vicAra karanA cAhie / uttara - narakagatiprAyogya karmaprakRtiyoM ke baMdhaka atisaMkliSTa pariNAmI jIva ke bhI tathAsvabhAva se una prakRtiyoM kA dvisthAnaka rasabaMdha hI hotA hai / puNya prakRtiyAM hone para bhI unakA ekasthAnaka rasabaMdha nahIM ho pAtA hai / isa viSayaka vizeSa spaSTIkaraNa granthakAra AcArya svayaM yathAsthAna Age karane vAle haiM / ataH yahA~ saMketa mAtra kiyA gayA hai ki zeSa prakRtiyoM meM ekasthAnaka rasabaMdha sambhava na hone se satraha prakRtiyoM ko chor3akara zeSa prakRtiyAM dvi, tri aura catuH sthAna pariNata haiM / isa prakAra se vibhAgapUrvaka prakRtiyoM ke rasasthAnakoM kA vicAra Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhavya - prarUpaNA adhikAra : gAthA 32 113 karane ke pazcAt aba una sthAnakoM ke kaSAya rUpa baMdhahetuoM ke prakAroM ko batalAte haiM / rasasthAnakabaMdha ke hetu prakAra uppala bhUmi bAluya jala rehAsarisa saMparAsu / cauThANAI asubhANaM sesayANaM tu vaccAso ||32|| zabdArtha - uppala - - pASANa patthara, bhUmi-bhUmi, bAluya -- bAlU, retI, jala - jala, pAnI, rehA rekhA, sarisa - sadRza, saMparAesu - kaSAyoM dvArA, cauThANAI - catuHsthAnaka Adi, asubhANaM - azubha prakRtiyoM kA sesayANaMzeSa prakRtiyoM kA, tu kintu vaccAso - viparItatA se / gAthArtha - pASANarekhA, bhUmirekhA, bAlUrekhA aura jalarekhA sadRza kaSAyoM dvArA azubha prakRtiyo kA kramazaH catuHsthAnaka Adi rasa baMdha hotA hai kintu zubha prakRtiyoM kA kaSAyoM ke ukta krama kI viparItatA se samajhanA cAhie / vizeSArtha - karma prakRtiyoM meM rasabaMdha - anubhAgabaMdha kI kAraNa kaSAya haiM / isI apekSA se granthakAra AcArya ne azubha aura zubha prakRtiyoM ke tIvratama Adi rasabaMdha meM hetubhUta kaSAyoM kI sthiti ko upamA dvArA spaSTa kiyA hai ki amuka rUpavAlI kaSAya ke dvArA kisa prakAra kA rasabaMdha hogA / sarvaprathama azubha prakRtiyoM ke rasasthAnakoM ke baMdha kA vicAra karate haiM-- 'cauThANAI asubhANaM' arthAt azubha prakRtiyoM ke catuHsthAnaka, tristhAnaka, dvisthAnaka aura ekasthAnaka rasa kA baMdha anukrama se patthara, bhUmi, bAlU aura jala meM khIMcI gaI rekhA ke tulyarUpa kaSAyoM dvArA hotA hotA hai / jisakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai patthara meM AI darAra ke sadRza anantAnubaMdhikaSAya ke udaya se sabhI azubha prakRtiyoM kA catuHsthAnaka rasabaMdha hotA hai / sUrya ke tApa Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 paMcasaMgraha : 3 se sUkhane para tAlAba meM AI darAroM jaisI apratyAkhyAnAvaraNakaSAya ke dvArA tristhAnaka rasabaMdha aura bAlU ke Dhera meM khIMcI gaI rekhA jaisI pratyAkhyAnAvaraNakaSAya ke dvArA dvisthAnaka rasabaMdha aura pAnI meM khIMcI gaI rekhA jaisI saMjvalana kaSAya ke dvArA ekasthAnaka rasabaMdha hotA hai| lekina itanA vizeSa hai ki ekasthAnaka rasabaMdha matijJAnAvaraNa Adi pUrvokta satraha prakRtiyoM kA hI samajhanA cAhie, sabhI azubha prakRtiyoM kA nahIM hotA hai| isa prakAra se azubha prakRtiyoM ke rasabaMdha meM kaSAyahetutA kA rUpa samajhanA cAhie aura zubha prakRtiyoM ke rasabaMdha meM kaSAyahetutA kA krama viparIta hai| jo isa prakAra hai ki patthara meM AI huI darAra ke samAna kaSAya ke udaya dvArA puNya-zubha prakRtiyoM kA dvisthAnaka rasabaMdha, sUrya kI garamI se sUkhe tAlAba meM par3I huI darAroM ke sadRza kaSAya dvArA tristhAnaka aura retI tathA jala meM khIMcI gaI rekhA jaisI kaSAyoM dvArA catuHsthAnaka rasabaMdha hotA hai| itanA vizeSa hai ki saMjvalana kaSAyoM ke dvArA tIvra catu:sthAnaka rasa baMdhatA hai| ukta samagra kathana kA sArAMza yaha hai ki rasabaMdha kaSAya para AdhArita hai| kaSAyoM kI tIvratA ke anurUpa azubha prakRtiyoM ke rasabaMdha meM tIvratA aura zubha prakRtiyoM ke rasabaMdha meM mandatA tathA jaise-jaise kaSAyoM kI maMdatA, tadanurUpa pApa prakRtiyoM kA rasabaMdha maMda aura puNya prakRtiyoM kA rasabaMdha tIvra hotA hai| cAhe jaise saMkliSTa pariNAma hone para bhI jIvasvabhAva ke kAraNa puNya prakRtiyoM meM dvisthAnaka rasa kA hI baMdha hotA hai, ekasthAnaka rasabaMdha hotA hI nahIM hai| AtmA svabhAva se nirmala hai, saMkliSTa pariNAmoM kA cAhe jitanA usa para asara ho, lekina itanI nirmalatA to rahatI hai ki jisake dvArA puNya prakRtiyAM kama se kama dvisthAnaka rasa vAlI hI baMdhatI haiM / isa prakAra zubhAzubha prakRtiyoM ke rasabaMdha meM kaSAyahetutA kA krama samajhanA caahiye| aba upamA dvArA zubhAzubha prakRtiyoM ke rasa kA svarUpa batalAte haiN| Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ badhavya-prarUpaNA adhikAra : gAthA 33 115 zubhAzubha rasa kI upamA ghosADainiMbuvamo asubhANa subhANa khiirkhNdduvmo| egaTTANo u raso aNaMtaguNiyA kameNiyarA // 33 / / zabdArtha-ghosAiDa-ghoSAtakI-kar3avI tU bar3I, nibuvamo-nIma ke rasa kI upamA vAlA, asubhANa-azubha prakRtiyoM kA, mubhANa-zubha prakRtiyoM kA, khorakhaMDuvamo-kSIra, dUdha, strAMDa ke rasa kI upamAvAlA, egaTThANo-eka sthAnaka, u-aura, raso-rasa, aNaMtaguNiyA-anantaguNita, kameNa-krama se, iyarA-itara, dvisthAnaka Adi / gAthArtha-azubha prakRtiyoM kA ekasthAnaka rasa bhI ghoSAtakI aura nIma ke rasa kI upamA vAlA hai aura zubha prakRtiyoM kA kSIra aura khAMDa kI upamA vAlA hai aura usa ekasthAnaka rasa se itara-dvisthAnaka Adi rasa kramazaH anantaguNita jAnanA caahie| vizeSArtha-gAthA meM azubha aura zubha prakRtiyoM ke rasa kI upameya padArthoM ke sAtha tulanA kI hai| jisakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai azubha prakRtiyoM kA ekasthAnaka rasa ghoSAtakI, kar3avI tU bar3I aura nIma ke rasa kI upamA vAlA hai aura vipAka meM ati kar3avA hotA hai tathA zubha prakRtiyoM kA ekasthAnaka rasa ke jaisA prArambha kA-zuruAta kA dvisthAnaka rasa khIra aura khAMDa ke rasa ko upamA vAlA, mana ke parama AhlAda kA hetu aura vipAka meM miSTa hotA hai tathA usa ekasthAnaka rasa se itara dvisthAnakAdi rasa anukrama se anantaguNa tIvra samajhanA cAhiye-'aNaMtaguNiyA kmenniyraa'| vaha isa prakAra ki ekasthAnaka rasa se dvisthAnaka rasa anantaguNA tIvra hai aura usa dvisthAnaka rasa se tristhAnaka rasa evaM tristhAnaka rasa se catu:sthAnaka rasa uttarottara anantaguNa tIvra samajhanA caahiye| isakA kAraNa yaha hai ki jaise ekasthAnaka Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 paMcasaMgraha : 3 rasa ke bhI maMda, atimaMda Adi ananta bheda hote haiM, usI prakAra dvisthAnakAdi pratyeka ke bhI ananta bheda hote haiM / ina pratyeka rasasthAnaka ke ananta bhedoM meM se azubha prakatiyoM kA sarvajaghanya ekasthAnaka rasa bhI nIma, ghoSAtakI ke rasa kI upamA valA hai aura, zubhaprakRtiyoM kA sarvajaghanya dvisthAnaka rasa kSIra (dUdha) aura khAMDa ke svAbhAvika rasa kI upamAvAlA hai| zeSa azubha prakRtiyoM ke ekasthAnaka rasayukta spardhaka aura zubha prakRtiyoM ke dvisthAnaka rasayukta spardhaka anukrama se anantaguNita zaktivAle haiM aura unase bhI azubha prakRtiyoM ke dvisthAnaka, tristhAnaka aura catu:sthAnaka rasavAle spardhaka aura zubha prakRtiyoM ke tristhAnaka aura catu:sthAnaka rasa vAle spardhaka anukrama se anantaguNa zakti vAle samajhanA caahie| isa prakAra se ghAti-dezaghAti aura zubha-azubha prakRtiyoM sambandhI Avazyaka vivecana karane ke pazcAt aba dvAroM ke nAmollekha karane ke prasaMga meM gAthA meM Agata 'ca' zabda se saMkalita prakRtiyo kI sattA kI dhru vAdhra varUpatA batalAte haiN| dhra vAdhra vasattAkA prakRtiyAM uccaM titthaM samma mIsaM veuvvichakkamAUNi / maNuduga AhAradugaM aTThArasa adhuvasaMtAo // 34 // zabdArtha-ucca-uccagotra, titthaM-tIrthakaranAma, samma-samyaktva, mosaM-mizramohanIya, veuvvichakka-vakriyaSaTaka, AUNi-Ayu catuSka, maNuduga-manuSyadvika, AhAra dugaM-AhAradvika, aTThArasa-aThAraha prakRtiyAM, adhuvasaMtAo-adhra vasattAkA / gAthArtha-uccagotra, tIrthaMkaranAma, samyaktva evaM mizramohanIya, vaikriyaSaTaka, AyucatuSka, manuSyadvika aura AhArakadvika ye aThAraha prakRtiyAM adhruvasattAkA haiN| Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhavya-prarUpaNA adhikAra : gAthA 34 vizeSArtha-gAthA meM adhra vasattA vAlI aThAraha prakRtiyoM ke nAma batalAye haiN| isakA Azaya huA ki sattAyogya eka sau ar3atAlIsa prakRtiyoM meM se gAthokta aThAraha prakRtiyAM adhra vasattA vAlI aura zeSa prakRtiyAM dhruvasattAvAlI haiN| adhruvasattAkA aura dhruvasattAkA ke lakSaNa' isa prakAra haiM___ jo kabhI sattA meM hotI haiM aura kisI samaya nahIM hotI haiM aisI aniyata sattAvAlI prakRtiyoM ko adhruvasattAkA aura apane-apane viccheda ke pUrva taka jinakI niyata, nizcita rUpa se sattA pAI jAtI hai, aisI prakRtiyoM ko dhra vasattAkA kahate haiN| adhra vasattAkA prakRtiyoM ke nAma isa prakAra haiM uccagotra, tIrthaMkaranAma, samyaktvamohanIya, mizramohanIya, devagati, devAnupUrvI, narakagati, narakAnupUrvI, vaikriyazarIra aura vaikriya-aMgopAMga rUpa vaikriyaSaTka, narakAyu, tiryaMcAyu, manuSyAyu, devAyu, manuSyagati, manuSyAnupUrvI rUpa manuSyadvika, AhArakazarIra, AhAraka aMgopAMga rUpa aahaarkdvik| ye aThAraha prakRtiyAM kisI samaya sattA meM hotI haiM aura kisI samaya sattA meM nahIM hotI haiN| ina aThAraha prakRtiyoM ko adhra vasattAkA mAnane kA kAraNa yaha uccagotra aura vaikriyaSaTka ye sAta prakRtiyAM jaba taka jIva trasaparyAya prApta kiyA huA nahIM hotA hai taba taka sattA meM nahIM hotI haiM / sAvasthA ke prApta hone para inakA baMdha karatA hai, yAnI sattA meM hotI haiM / isa prakAra se sabhI jIvoM ke inakI sattA prApta nahIM hone se ye prakRtiyAM adhra vasattA vAlI mAnI gaI haiN| athavA trasa avasthA meM baMdha ke dvArA sattA prApta ho bhI jAye, lekina sthAvarabhAva ko prApta jIva avasthAvizeSa (sthAvara-avasthA) ko prApta karake inakI udvalanA Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 paMcasaMgraha : 3 kara detA hai| isalie ye uccagotra Adi sAta prakRtiyAM adhra vasattAkA haiN| samyaktvamohanIya aura samyamithyAtvamohanIya ye do prakRtiyAM jaba taka tathAvidha bhavyatvabhAva kA paripAka aura samyaktva prApta nahIM hotA hai taba taka sattA meM prApta nahIM hotI haiN| tathAvidha bhavyatvabhAva ke paripAka evaM samyaktva kI prApti hone para hI inakI sattA hotI hai| athavA sattA meM prApta hone para bhI mithyAtva meM pahuMcA huA jIva inakI udvalanA kara detA hai aura abhavya ko to inakI sattA hotI hI nahIM hai / isaliye ye donoM prakRtiyAM bhI adhruvasattA vAlI haiM / tIrthaMkaranAmakarma kI sattA bhI tathAprakAra kI viziSTa vizuddhi se yukta samyaktva ke sadbhAva meM hotI hai aura AhArakadvika kA baMdha bhI tathArUpa saMyama ke hone para hotA hai, kintu saMyama ke abhAva meM baMdha nahIM hotA hai| yadi ho bhI jAye to avirata rUpa nimitta se udvalanA ho jAtI hai| manuSyadvika kI bhI tejaskAya aura vAyukArya meM gayA jIva udvalanA kara detA hai| isalie ye tIrthaMkaranAma Adi pAMca prakRtiyAM adhruvasattAkA haiN| devabhava meM narakAyu kI, nArakabhava meM devAyu kI, AnatAdi svargoM ke devoM meM tiryaMcAyu kI, tejaskAyika, vAyukAyika aura saptama naraka ke nArakoM ke manuSyAyu kI sattA hotI hI nahIM hai| ata: AyucatuSka prakRtiyA~ adhra vasattA vAlI haiN| prazna-anantAnubaMdhi kaSAyoM kI udvalanA sambhava hone se sattA kA nAza hone ke pazcAt punaH mithyAtva ke nimitta se baMdha hone para anantAnubaMdhi kaSAyoM kI sattA prApta ho jAtI hai / ataH unako adhra vasattAkA mAnanA cAhie / kintu unako dhra vasattAkA kyoM mAnA gayA hai ? Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhavya - prarUpaNA adhikAra : gAthA 34 116 uttara - anantAnubaMdhi kaSAyoM ko dhruvasattA vAlI mAnane kA kAraNa yaha hai ki jo karmaprakRtiyAM kisI pratiniyata avasthA ke Azraya se baMdhatI haiM parantu sadaiva nahIM baMdhatI haiM aura samyaktvAdi viziSTa guNa kI prApti ke binA tathAprakAra ke bhavapratyayAdi kAraNa ke yoga se uvalanayogya hotI haiM, unheM adhruvasattA vAlI mAnA hai lekina jo karmaprakRtiyAM sarvadA sabhI jIvoM ko baMdhatI haiM aura viziSTa guNa kI prApti pUrvaka udvalanayogya hotI haiM, unako adhruvasattA vAlA nahIM mAnA hai / kyoMki unakI uvalanA meM viziSTa guNa kI prApti hetu hai aura viziSTa guNa kI prApti ke dvArA to sabhI karmoM kI sattA kA nAza hotA hai / lekina anantAnubaMdhi kaSAyoM kI sattA samyaktvAdi viziSTa guNa kI prApti ke binA to saba jIvoM ko sadaiva hotI hai, unakI uvalanA meM samyaktvAdi viziSTa guNa kI prApti hetu hai, parantu sAmAnya se bhavAdi hetu nahIM haiM, jisase unakI adhruva sattA nahIM kintu dhruva sattA hI hai / 1 tathA uccagotrAdi prakRtiyAM satva Adi viziSTa avasthA kI prApti hone para baMdhatI haiM aura tathAvidha viziSTa guNa kI prApti ke binA hI sthAvarAdi avasthA meM jAne para udbalanayogya hotI haiM / isIliye ve adhruvasattA vAlI haiM / pUrvokta aThAraha prakRtiyoM ke sivAya zeSa rahI eka sau tIsa sattA1 ukta kathana kA tAlarya yaha hai ki samyagdRSTi jIvoM ke anantAnubaMdhi kaSAyoM kA uvalana hotA hai, kintu avatAkatva kA vicAra unhIM jIvoM kI apekSA kiyA hai, jinhoMne samyaktva Adi uttaraguNoM ko prApta nahIM: kiyA hai / yadi uttaraguNoM kI prApti kI apekSA se adhruvasattAkatva ko mAnA jAyegA to kevala anaMtAnubaMdhi kaSAyeM hI nahIM anya sabhI prakRtiyAM bhI sattAkA kahalAyeMgI / kyoMki uttaraguNoM ke hone para to sabhI prakRtiyAM apane-apane yogya sthAna meM sattA se vicchinna ho jAtI haiM / Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 paMcasaMgraha : 3 yogya prakRtiyAM dhruvasattAkA haiM / jinake nAma isa prakAra haiMtrasadazaka, sthAvaradarzaka, varNAdibIsa, taijasazarIra, kArmaNa zarIra, tejasa - tejasabaMdhana, taijasa-kArmaNabaMdhana, kArmaNa-kArmaNabaMdhana, taijasa- saMghAtana aura kArmaNa saMghAtana rUpa taijasa- kArmaNa saptaka aura dhruvabaMdhinI prakRtiyoM meM se varNacatuSka, taMjasa, kArmaNa ke sivAya zeSa ikatAlIsa prakRtiyAM, vedatrika, saMsthAnaSaTka, saMhananaSaTka, jAtipaMcaka, sAtA - asAtAvedanIyadvika, hAsya-rati yugala, arati zoka yugala, audArikazarIra, audArika aMgopAMga, audArika saMghAtana, audArika- audArikabaMdhana, audArika- taijasabaMdhana, audArikakArmaNa baMdhana aura audArika- tejasa - kArmaNabaMdhana rUpa audArika saptaka, ucchavAsa, Atapa, udyota, parAghAta, vihAyogatidvika, tiryaMcadvika aura nIca gotra / ye eka sau tIsa prakRtiyAM samyaktva -lAbha se pahale-pahale sabhI prANiyoM meM sadaiva sambhava hone se dhruvasattA vAlI kahalAtI haiN| isa prakAra se dhruva aura adhruva sattAkA prakRtiyAM jAnanA cAhie / aba pUrva gAthA ke saMketAnusAra udvalana yogya prakRtiyAM batalAte haiM 1 yahA~ eka sau ar3atAlIsa kI gaNanApekSA eka sau tIsa prakRtiyAM lI haiM / yadi pAMca baMdhana grahaNa kareM to eka sau chabbIsa prakRtiyAM hotI haiM / granthakAra AcArya ne svopajJa TIkA meM adhra va sattA meM aThAraha aura dhruvasattA meM eka sau cAra prakRtiyAM grahaNa kI haiM / jisameM udaya kI vivakSA kI hai / sattA kI dRSTi se gineM to adhra va sattA meM bAIsa aura dhruva sattA meM eka sau chabbIsa hotI haiM / pUrvokta aThAraha meM AhAraka baMdhana, saMghAtana aura vaiyi baMdhana, saMghAtana ina cAra ko milAne para bAIsa hotI haiM / zeSa eka sau chabbIsa dhruvasattA meM hotI hai / pandraha baMdhana ke hisAba se pUrvokta aThAraha meM AhAraka ke cAra baMdhana, eka saMghAtana aura vaikriya ke cAra baMdhana aura eka saMghAtana milAne para aTThAIsa adhruva sattA meM aura zeSa eka sau tIsa dhruva sattA meM hotI haiM / Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ badhavya-prarUpaNA adhikAra : gAthA 35 121 udvalana prakRtiyAM paDhamakasAyasameyA eyAo AutitthavajjAo / sattarasuvvalaNAo tigesu gatiANupuvvAU // 35 // zabdArtha-paDhamakasAyasameyA-prathama kaSAya (anantAnubaMdhikaSAya) sahita, eyAo-ye, AutitthavajjAo-AyacatuSka aura tIrthakaranAma ko chor3akara, sattarasa-satraha, uvvalaNAo-udvalanayogya, tigesu-trika meM, gatiANuputvAU-gati, AnupUrvI aura Ayu / gAthArtha-AyucatuSka aura tIrthaMkaranAma ko chor3akara prathama kaSAya yukta satraha prakRtiyAM udvalanayogya haiN| trika ke saMketa se gati, AnupUrvI aura Ayu ina tIna kA grahaNa karanA caahie| vizeSArtha-gAthA meM udvalanayogya prakRtiyAM batalAI hai| udvalanayogya prakRtiyAM do prakAra kI haiM-1-zreNi para ArohaNa karane ke pUrva aura 2 zroNi para ArohaNa karane ke pazcAt udvalanayogya / inameM se zreNi para ArohaNa karane ke pazcAt udvalana-yogya prakRtiyoM ko pradezasaMkrama adhikAra meM yathAprasaMga batalAyA jaayegaa| lekina yahA~ sAmAnya se zreNi para ArohaNa karane se pUrva kI udvalana prakRtiyoM ko batalAyA hai ki pUrva gAthA meM batAI gaI aThAraha adhra vasattAkA prakRtiyoM meM se AyucatuSka aura tIrthakara nAma ina pAMca prakRtiyoM ko kama karane se zeSa rahI teraha prakRtiyoM meM anantAnubaMdhi 1 zreNi meM udvalana-yogya prakRtiyAM isa prakAra haiM-apratyAkhyAnAvaraNAdi saMjvalana lobha ke binA gyAraha kaSAya, nava nokaSAya, styAnaddhitrika, sthAvaradvika, tiryaMcadvika, narakadvika, Atapadvika, ekendriyAdijAti-catuSka aura sAdhAraNanAmakarma / Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 paMcasaMgraha : 3 catuSka ko milAne para kula satraha prakRtiyAM udvalanayogya haiN| jinake nAma isa prakAra haiM 1. uccagotra, 2. samyaktva, 3. mizramohanIya, 4. devagati, 5. devAnupUrvI, 6. narakagati, 7. narakAnupUrvI, 8. vaikriyazarIra, 6, vaikriyaaMgopAMga, 10. manuSyagati, 11. manuSyAnupUrvI, 12. AhArakazarIra, 13. AhAraka aMgopAMga, 14-17. anantAnubaMdhi krodh-maan-maayaalobh| ___ inameM se anantAnubaMdhicatuSka aura AhArakadvika ko chor3akara zeSa gyAraha prakRtiyoM kI udvalanA pahale mithyAtvaguNasthAna meM hotI hai tathA anantAnubadhikaSAyacatuSka kI udvalanA cauthe se sAtaveM guNasthAna paryanta aura AhArakadvika kI udvalanA aviratapane meM hotI hai| aba saMjJAvizeSa meM grahaNa kI jAtI prakRtiyoM ke viSaya meM saMketa karate haiM ki 'tigesu'--arthAt jahA~ kahIM bhI devatrika, manuSyatrika isa prakAra trika kA ullekha ho, vahA~ usakI gati, AnupUrvI aura Ayu kA grahaNa samajhanA caahie| jaise ki manuSyatrika meM manuSyagati, manuSyAnupUrvI aura manuSyAyu ye tIna prakRtiyAM garbhita haiN| isI prakAra devatrika, tiryaMcatrika aura narakatrika ke lie bhI jAnanA caahie| isI taraha anyatra bhI saMjJAvizeSoM dvArA una-unameM gabhita prakRtiyoM ko samajha lenA caahie| ___isa prakAra se abhI taka pratipakSa sahita dhra vabaMdhinI, dhra vodayA, sarvaghAtinI, parAvartamAna, azubha aura dhra vasattAkA Adi vibhAgoM meM karmaprakRtiyoM kA vargIkaraNa karake tattat varga meM saMkalita prakRtiyoM ko to batalA diyA hai lekina una vibhAgoM ke lakSaNa nahIM btlaaye| ataH aba granthakAra AcArya yathAkrama se unake lakSaNa batalAte haiN| sabase pahale dhruvabaMdhi aura adhru babaMdhi pada kA artha spaSTa karate haiM / Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhavya-prarUpaNA adhikAra : gAthA 36 123 dhra va-adhra vabaMdhi pada kA artha niyaheu saMbhavevi hu bhayaNijjo hoi jANa payaDINaM / baMdho tA adhuvAo dhuvA abhayaNIyabaMdhAo // 36 // zabdArtha-niyaheu-apane baMdhahetuke, saMbhavevi-saMmava hone para, hu-bhI, bhayaNijjo-bhajanIya, bhajanA se, hoi-hotA hai, jANa- jinakA, payaDINaM--- prakRtiyoM kA, baMdho-baMdha, tA-ve, adhuvAo-adhra va, dhuvA-dhra va, abhayaNIya-abhajanIya, nizcita, baMdhAo-baMdha / ___gAthArtha-apane baMdhahetu ke sambhava hone para bhI jina prakRtiyoM kA baMdha bhajanA se hotA hai, ve adhra vabaMdhinI aura jinakA baMdha nizcita hai, ve dhra vabaMdhinI kahalAtI haiN| vizeSArtha-gAthA meM adhra vabaMdhitva aura dhra vabaMdhitva kA svarUpa batalAyA hai| unameM se pahale adhra vabaMdhitva kA svarUpa spaSTa karate hue kahA hai 'niyaheu saMbhavevi' ityAdi arthAt jina prakRtiyoM kA baMdha apane mithyAtvAdi sAmAnya baMdhahetuoM ke vidyamAna rahate bhI bhajanIya hotA hai yAnI sAmAnya baMdhahetuoM ke sadbhAva meM bhI jinakA kisI samaya baMdha hotA hai aura kisI samaya nahIM bhI hotA hai, aisI prakRtiyAM adhra vabaMdhinI kahalAtI haiN| una prakRtiyoM ke nAma isa prakAra haiM__ audArikadvika, vaikriyadvika, AhArakadvika, gaticatuSka, jAtipaMcaka, vihAyogatidvika, AnupUrvIcatuSka, saMsthAnaSaTaka, saMhananaSaTka, trasAdi 1 jina prakRtiyoM ke jo-jo vizeSa baMdhahetu haiM, ve baMdhahetu jaba prApta hoM taba taba una-una prakRtiyoM kA baMdha avazya hotA hai, cAhe phira ve adhra vabaMdhinI hoM / isIlie yahA~ dhra vAdhra vabaMdhitva meM sAmAnya baMdhahetuoM kI vivakSA kI hai| Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 paMcasaMgraha : 3 bIsa (trasadazaka, sthAvaradazarka) ucchavAsanAma, tIrthaMkaranAma, AtapanAma, udyotanAma, parAghAtanAma, sAtA-asAtAvedanIyadvika, AyucatuSka, gotradvika (uccagotra, nIcagotra), hAsya-rati aura arati-zoka, vedatrika / kula milAkara ye tihattara prakRtiyAM adhra vabaMdhinI haiM aura inako adhra vabaMdhinI mAnane kA kAraNa yaha hai ki sAmAnya baMdhahetuoM ke prApta hone para bhI inakA vikalpa se-bhajanA se baMdha hotA hai| arthAta avazya baMdha ho aisI nahIM hone se ye prakRtiyAM adhra vabaMdhinI mAnI jAtI haiN| jisakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai-- parAghAtanAma aura ucchavAsanAmakarma ke avirata Adi apane baMdhahetuoM ke hone para bhI jaba paryApta nAmakarma ke yogya karmaprakRtiyoM kA baMdha ho tabhI inakA baMdha hotA hai, aparyAptayogya karmabaMdha hone kI sthiti meM ye prakRtiyAM nahIM baMdhatI haiM / AtapanAma ekendriyayogya prakRtiyoM kA baMdha hone para baMdhatI haiM, zeSakAla meM isakA baMdha nahIM hotA hai| tIrthaMkaranAma aura AhArakadvika ke anukrama se samyaktva aura saMyamarUpa apane-apane sAmAnya baMdhahetu hone para bhI kisI samaya inakA baMdha hotA hai| pratyeka samyagdRSTi aura saMyamI inakA baMdha nahIM karatA hai| kintu tathAprakAra kI pAriNAmika yogyatA hone para inakA baMdha sambhava hone se ye tInoM prakRtiyAM adhra vabaMdhinI mAnI jAtI haiN| pUrvokta se zeSa rahI audArikadvika Adi sar3asaTha prakRtiyAM apaneapane sAmAnya baMdhahetuoM kA sadbhAva hone para bhI paraspara virodhI hone se nirantara nahIM baMdhane ke kAraNa adhra vabaMdhinI haiN| isa prakAra audArikadvika Adi vedatrika paryanta tihattara prakRtiyAM adhra vabaMdhinI jAnanA cAhie aura jo apane sAmAnya baMdhahetuoM ke hone para avazya baMdhatI haiM ve 'dhuvA abhayaNIyabaMdhAo'-dhra vabaMdhinI Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhavya-prarUpaNA adhikAra : gAthA 37 125 prakRtiyAM kahalAtI haiM / aisI matijJAnAvaraNAdi saiMtAlIsa prakRtiyoM ke nAma pUrva meM batalAye jA cuke haiM / dhra vAdhra vabaMdhitva pada kA artha batalAne ke pazcAt aba dhra vAdhra vodayitva pada kA artha batalAne ke lie pahale udayahetuoM kA nirdeza karate haiMudayahetu davvaM khetta kAlo bhavo ya bhAvo ya heyavo paMca / heusamAseNudao jAyai savvANa pagaINaM // 37 // zabdArtha-davvaM-dravya, khettaM-kSetra, kAlo-kAla, bhavo-bhava, yaaura, bhAvo-bhAva, ya-aura, heyavo-hetu, paMca-pAMca, he usamAseNahetuoM ke samudAya dvArA, udao-udaya, jAyai-hotA hai, savvANa-sabhI, pagaINaM-prakRtiyoM kaa| gAthArtha-dravya, kSetra, kAla, bhava aura bhAva ye pAMca udayahetu haiN| ina hetuoM ke samudAya dvArA sabhI karmaprakRtigoM kA udaya hotA hai| vizeSArtha-karmasiddhAnta meM jase sabhI karmaprakRtiyoM ke sAmAnya baMdhahetuoM kA vicAra kiyA gayA hai, usI prakAra se udayahetu bhI batalAye haiM 'davvaM khetta kAlo' ityAdi arthAt dravya, kSetra, kAla, bhava aura bhAva ye pAMca sAmAnya se sabhI karmaprakRtiyoM ke udaya ke lie samudAya rUpa meM hetu haiN| inameM karma ke pudgala dravya haiM, athavA tathAprakAra kA koI bhI bAhya kAraNa ki jo udaya hone meM hetu ho / jaise ki sune jA - 1 gAthA 15 ke vizeSArtha meM dhra vabaMdhinI prakRtiyoM ke nApa aura unake dhra va.. baMdhitva ke kAraNa ko spaSTa kiyA hai| Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 paMcasaMgraha : 3 rahe durbhASita bhASAvargaNA ke pudgala krodha ke udaya ke kAraNa haiM, usI prakAra isI taraha ke aura dUsare bhI pudgala, jo karma ke udaya meM hetu hote haiM, unheM dravya kahate haiM / isI prakAra AkAzapradeza rUpa kSetra, samayAdi rUpa kAla, manuSyabhava Adi rUpa bhava aura jIva ke pariNAmavizeSa rUpa bhAva, ye sabhI hetu karma prakRtiyoM ke udaya meM kAraNa haiM / lekina ye pAMcoM pRthak-pRthak udaya ke hetu nahIM haiM kintu 'heusamAseNudao' - pAMcoM kA samUha - samudAya kAraNa hai / ukta kathana kA Azaya yaha hai ki dravyAdi pAMcoM hetuoM kA samudAya - pAMca kA paraspara sahayoga milane para sabhI prakRtiyoM kA udaya hotA hai / eka hI prakAra ke eka jaise dravyAdi hetu sabhI karmaprakRtiyoM ke udaya meM kAraNa rUpa nahIM hote haiM, parantu bhinna-bhinna prakAra ke dravyAdi hetu kAraNa hote haiM / koI eka dravyAdi sAmagrI kisI prakRti ke udaya meM hetu hotI hai, aura koI sAmagrI kisI ke udaya meN| lekina yaha nizcita hai ki dravya, kSetra Adi pAMcoM kA saMyoga milane para samudAya hone para hI pratyeka karmaprakRti udaya meM Akara apanA vedana karAyegI / isa prakAra se udaya hetuoM ko batalAne ke pazcAt aba udayAzrayI dhru bAdhruvatva pada kA artha spaSTa karate haiM / dhruvA vodayatva kA artha avvocchinno udao jANaM pagaINa tA dhuvodaiyA | vocchinnovi hu saMbhavai jANa adhuvodayA tAo // 38 // zabdArtha - avacchinno-avyavacchinna- nirantara, jAgaM - jinakA, pagaINa -- prakRtiyoM kA, tA - ve, vocchinnovi - vicchinna ho jAne para bhI, hu- nizcita, jANa - jinakA, adhvodayA - adhruvodayA, tAo - ve / nAthArtha - jina prakRtiyoM kA avyavacchinna- nirantara udaya udao - udaya, dhuvodaiyA - dhruvodayA, saMbhavai - sambhava ho, Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhavya-prarUpaNA adhikAra : gAthA 38, 36 127 hai, unheM dhra vodayA aura vicchinna ho jAne para bhI jina prakRtiyoM kA udaya sambhava hai, ve adhra vodayA jAnanA caahiye| vizeSArtha-gAthA meM dhra vodayatva aura adhra vodayatva kI lAkSaNika vyAkhyA kI hai ki jina karmaprakRtiyoM kA apane udayavicchadakAla paryanta nirantara udaya ho, aisI prakRtiyAM dhruvodayA kahalAtI haiM aura udayavicchedakAla meM udaya kA nAza hone para bhI tathAprakAra kI dravyAdi sAmagrI rUpa hetu ke prApta hone para punaH jina prakRtiyoM kA udaya hotA hai, udaya hone lagatA hai, ve adhra vodayA prakRtiyAM haiN| dhra vodayA prakRtiyAM sattAIsa aura adhra vodayA paMcAnavai haiN| ina donoM prakAra kI prakRtiyoM ke nAma pUrva meM (gAthA 16 kI vyAkhyA ke prasaMga meM) batalAye jA cuke haiN| isa prakAra se dhra vodayA-adhra vodayA pada kA artha jAnanA caahiye| aba kramaprApta sarvaghAti, dezaghAti, zubha aura azubha pada kA svarUpa batalAte haiN| sarvaghAti Adi padoM kA artha asubhasubhattaNaghAittaNAiM rasabheyao muNijjAhi / savisayaghAyabheeNa vAvi ghAittaNa neyaM // 36 // zabdArtha-asumasumattaNa-azubhatva aura zubhatva, ghAittaNAi-vAtitva Adi, rasabheyao-rasabhedoM se, muNijjAhi-jAno, savisayaghAyabheeNa---- stra viSaya ko ghApta karane ke bheda se, vAvi-athavA, ghAittaNaM-ghAtitva, neyaMjAnanA caahiye| __gAthArtha-azubhatva, zubhatva aura ghAtitva rasa ke bheda se jAno athavA sva-apane viSaya ko ghAta karane ke bheda se ghAtitva jAnanA caahiye| vizeSArtha-gAthA meM azubhatva, zubhatva aura ghAtitva ke kAraNa ko | Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 paMcasaMgraha : 3 batAte hue unakA lakSaNa batalAyA hai ki karmaprakRtiyoM meM azubhatva, zubhatva tathA sarva evaM deza kI apekSA ghAtitva kA kAraNa rasabheda hai / isakA tAtparya yaha huA ki sarvaghAtipanA, dezaghAtipanA aura zubhatva, azubhatva jIva ke adhyavasAyoM ke anusAra karmaprakRtiyoM meM niSpanna vipAkavedana kI zakti, yogyatA para AdhArita hai / vaha isa prakAra jAnanA cAhiye ki jo karmaprakRtiyAM vipAka meM atyanta kaTuka rasavAlI hotI haiM, ve azubha aura jo prakRtiyAM jIva ko pramoda - Ananda meM hetubhUta rasa vAlI hotI haiM, ve prakRtiyAM zubha kahalAtI haiM / isI prakAra sarvaghAtitva aura dezaghAtitva ke Azaya ko spaSTa karane ke lie bhI rasabheda hetu hai ki jo prakRtiyAM sarvaghAtirasaspardhaka yukta hotI haiM, ve sarvaghAti aura jo karmaprakRtiyAM dezaghAti rasaspardhaka yukta hotI haiM ve dezaghAti kahalAtI haiM / athavA prakArAntara se sarvaghAtitva aura dezaghAtitva ke vyapadeza kA hetu yaha hai 'savisayaghAyabheeNa' - svaviSaya ko ghAta karane kI yogyatA ke bheda se / arthAt AtmA ke jJAnAdi guNa svaviSaya haiM, ataH jo karmaprakRtiyAM jJAnAdi rUpa apane viSaya kA sarvathA prakAra haiM, ve sarvaghAti evaM jo prakRtiyAM apane viSaya ke ekadeza kA ghAta karatI haiM, ve dezaghAti kahalAtI haiM / se ghAta karatI ukta zubhatva Adi padoM ke artha kA sArAMza yaha hai haijina prakRtiyoM kA vipAka duHkhadAyaka evaM saMklezabhAva ko bar3hAne vAlA ho ve prakRtiyAM azubha aura manaH prAsAda kI uttejaka, puNyArjana meM pravRtta karane vAlI bhAvanA ko sabala banAne meM kAraNabhUta prakRtiyAM zubha kahalAtI haiN| jIva ke guNoM ko pUrI taraha se ghAtane kA jisa anubhAga kA svabhAva hai arthAt sarvaprakAra se AtmaguNapracchAdaka karmoM kI zaktiyAM sarvaghAtI aura vivakSita ekadeza rUpa se AtmaguNapracchAdaka zaktiyAM dezaghAtI kahalAtI haiM / Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhana - prarUpaNA adhikAra : gAthA 40-41 126 zubha aura azubha, sarvaghAti aura dezaghAti prakRtiyoM ke nAma pUrva meM batAye jAne se yahA~ punaH ullekha nahIM kiyA hai / isa prakAra se azubha, zubha, sarvaghAti, dezaghAti pada kA artha jAnanA cAhiye / aba pahale jo rasa ke bheda se sarvaghAtitva- dezaghAtitva kA artha spaSTa kiyA hai, usI sarvaghAti aura dezaghAti rasa kA svarUpa batalAte haiM / sarva dezaghAti rasa kA svarUpa jo ghAi savisayaM sayalaM so hoi savvadhAiraso / sonicchaddo niddho taNuo phalihabbhaharavimalo // 40 // desavighAittaNao iyaro kaDakaMbalaMsusaMkAso / vivihabahuchiddabhario appasiNeho avimalo ya // 41 // zabdArtha - jo -- jo, ghAei - ghAta karatA hai, savisayaM - apane viSaya ko, sayalaM - pUrNa rUpa se, so - vaha, hoi - hai, savvadhAiraso - sarvaghAti rasa, so - vaha, nicchid do - chidra rahita, niddho- snigdha, taNuo - patalA, mahIna, phalihabbhahara - sphaTika tathA abhraka kI parata, vimalo - nirmala / devighAittaNo - dezaghAti hone se, iyaro - itara ( dezaghAti) kaDakaMbalaM - susaMkAso-kaTa ( caTAI ), kaMbala, aMzuka (rezamI kapar3A) ke samAna, vivihabahuchiddabhario - aneka prakAra ke chidroM se vyApta, appasiNeho - alpa sneha yukta, amilo - nirmalatA se rahita, ya-- aura / gAthArtha - jo rasa apane viSaya ko pUrNa rUpa se ghAta karatA hai, vaha rasa sarvaghAti kahalAtA hai / vaha rasa chidra rahita - nizchidra, snigdha, patalA, mahIna aura sphaTika tathA abhraka kI parata jaisA nirmala hai / itara - dezaghAti hone se kaTa ( caTAI ), kaMbala aura aMzuka Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcasaMgraha : 3 rezamI vastra ke samAna, aneka prakAra ke chidroM se vyApta, alpa sneha yukta aura nirmalatA se rahita hotA hai| vizeSArtha-ukta do gAthAoM meM sarvaghAti aura dezaghAti rasa kA svarUpa tadyogya upameya padArthoM kI upamA dvArA spaSTa kiyA hai / sarvaprathama sarvaghAti rUpa rasa ke svarUpa ko spaSTa karate haiM- jo rasa jJAnAdi-viSaya ko pUrNatayA AvRta karatA hai, ghAta karatA hai, samagra rUpa se svaviSaya ko jAnane Adi rUpa kArya ko siddha karane meM asamartha karatA hai arthAt jisake kAraNa jJAnAdi guNa jAnane Adi rUpa kArya siddha na kara sakeM, vaha rasa sarvaghAti kahalAtA hai| yahA~ rasa zabda se kevala rasa nahIM parantu rasaspardhakoM ko grahaNa kiyA hai| jisakA spaSTIkaraNa Age kiyA hai / ___ aba iso lakSaNa ko upamA rUpaka dvArA spaSTa karate haiM ki tAMbe ke bartana ke samAna nizchidra-chidrarahita, ghI Adi ke sadRza atizaya snigdha-cikanA, dAkha Adi kI taraha atyanta patale-mahIna pradezoM se upacita banA huA aura sphaTika athavA abhraka kI parata jaisA nirmala hotA hai| isa prakAra se sarvaghAti rasa kA svarUpa batalAne ke pazcAt aba dezaghAti rasa-dezaghAti-rasaspardhakoM ke samUha kA svarUpa spaSTa karate haiM___ itara dezaghAti rasa apane viSaya ke ekadeza kA ghAta karane vAlA hone se dezaghAti kahalAtA hai.-'desavighAittaNao iyaro' aura vaha aneka prakAra se choTe-bar3e, sUkSma-sUkSmatara chidroM se vyApta hai| jisako isa prakAra kI upamAoM dvArA batalAyA hai ki koI bAMsa se nirmita caTAI ke samAna atisyUla saikar3oM chidroM se yukta hotA hai, koI kaMbala kI taraha madhyama saikar3oM chidra vAlA aura koI tathAprakAra ke sukomala rezamI vastra ke atyanta sUkSma-bArIka mahIna chidroM yukta hotA hai Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhavya-prarUpaNA adhikAra : gAthA 40-41 131 'kaDakaMbalaMsusaMkAso vivihabahuchidda bhario' tathA 'appasiNeho'alpa snehAvibhAgoM kA samudAya rUpa evaM 'avimalo'-nirmalatA se rahita hotA hai| yahA~ sarvaghAti aura dezaghAti ke svarUpa ko spaSTa karane ke lie jina padArthoM kI upamA dI hai aura rasa zabda kA prayoga kiyA hai, usakA spaSTIkaraNa isa prakAra jAnanA cAhie ki rasa kA artha rasaspardhaka haiM / kyoMki rasa guNa hai aura vaha guNI paramANu ke binA nahIM raha sakatA hai| sarvaghAti rasaspardhaka tAMbe ke pAtra ke samAna nizchidra hote haiM / jisakA artha yaha huA ki jaise tAMbe ke pAtra meM chidra nahIM hote haiM aura prakAzaka vastu ke Age use rakha diyA jAye to usakA kiMcitmAtra-jhalakamAtra prakAza bAhara nahIM AtA hai| usI prakAra sarvaghAti rasasparddha koM meM kSayopazama rUpa chidra nahIM hote haiM, taba bhI usako bheda kara kucha na kucha prakAza bAhara AtA hai tathA ghRtAdi kI taraha snigdha hone ke dvArA yaha spaSTa kiyA hai ki sarvaghAti rasaspardhaka ati cikanAI yukta hone se alpa hote hue adhika kArya kara sakate haiM tathA jaise drAkSA (dAkha) alpa pradezoM se banI huI hone para bhI tRpti rUpa kArya karane meM samartha hai, usI prakAra sarvaghAti prakRtiyoM ko alpadalika prApta hone para bhI ve dalika usa prakAra ke tIvra rasavAle hone se jJAnAdi guNoM ko AvRta karane rUpa kArya karane meM samartha haiM tathA sphaTika ke samAna nirmala kahane kA kAraNa yaha hai ki kisI vastu ke Age sphaTika rakhA huA ho taba bhI usake Ara-pAra jaise usa vastu kA prakAza AtA hai, usI prakAra sarvaghAti rasaspardhakoM meM jar3a caitanya kA vibhAga spaSTa rUpa se mAlUma par3e aisA prakAza prakaTa dikhatA hai| kintu dezaghAti-rasaspardhaka aise nahIM hote haiN| unameM kSayopazama rUpa chidra avazya hote haiM / yadi kSayopazama rUpa chidra na hoM to usa karma kA bhedana karake prakAza bAhara na aaye| isIliye unheM aneka prakAra ke chidroM se vyApta kahA hai tathA unheM alpa sneha vAlA kahane kA kAraNa yaha hai ki unameM sarvaghAti rasa Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 paMcasaMgraha : 3 jitanI zakti nahIM hotI hai, jisase unako adhika dalika prApta hote haiM, evaM vaha rasa aura pudgala donoM milakara kArya karate haiM tathA unheM anirmala kahane kA kAraNa yaha hai ki unakA bhedana karake prakAza bAhara nahIM A sakatA hai| dezaghAti rasaspardhakoM ke liye jo bAMsa kI caTAI Adi kI upamA dI hai-vaha sArthaka hai| jaise unameM bar3e, madhyama aura sUkSma aneka chidra hote haiM usI prakAra kisI meM tIvra kSayopazama, kisI meM madhyama aura kisI meM alpa kSayopazama rUpa chidra hote haiN| isa prakAra se sarvaghAti aura dezaghAti rasaspardhakoM kA svarUpa jAnanA cAhie / prasaMgopAtta aba pratipakSI rUpa se pratIta hone vAle aghAti rasa kA svarUpa batalAte haiMjANa na visao ghAittaNami tANaMpi svvghaairso| jAyai ghAisagAseNa corayA veha corANaM // 42 // zabdArtha-jANa-jinakA, na-nahIM, visao-viSaya, ghAitarNimaghAtirUpa, tANaMpi-unakA bhI, savvaghAiraso-sarvaghAti rasa, jAyaihotA hai, ghAisagAseNa-ghAtikarmoM ke saMsarga se, corayA-- corapanA, coratva, veha corANaM-jaise yahA~ cora nahIM hone para bhI acoroM ko| gAthArtha-jina prakRtiyoM kA ghAtirUpa koI viSaya nahIM hai kintu jaise cora nahIM hone para bhI acoroM ke liye coroM ke sAtha sambandha hone se coratva kA vyapadeza hotA hai, usI prakAra sarvaghAti prakRtiyoM ke saMsarga se unameM sarvaghAti rasa hotA hai|| vizeSArtha-gAthA meM aghAti prakRtiyoM kI vizeSatA, unameM prApta rasa kA svarUpa aura usakA kAraNa batalAyA hai ki ina aghAti prakRtiyoM kA sAkSAt AtmaguNoM ko ghAta nahIM karane se ghAtitva kI dRSTi se koI bhI viSaya nahIM hai-'jANa na visao ghaaittnnmi'| yAni jo karmaprakRtiyAM jIva ke jJAnAdi kisI bhI guNa kA ghAta nahIM karatI haiM lekina aisI prakRtiyoM kA bhI sarvaghAti prakRtiyoM ke sasarga se sarvaghAti Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhavya-prarUpaNA adhikAra : gAthA 43 133 rasa hotA hai-'tANaMpi savvaghAiraso' / jo eka vilakSaNa prakAra kA hai| kyoMki kevala ghAti prakRtiyoM ke samparka se ina aghAti prakRtiyoM kA rasavipAka dekhA jAtA hai| jaise ki loka meM sabala ke sAtha rahane vAlA nirbala bhI svayaM apane meM kSamatA nahIM hone para bhI apanI zakti kA pradarzana karatA hai, usI prakAra aghAti karmaprakRtiyAM bhI sarvaghAti prakRtiyoM ke saMsarga se tatsadRza apanA vipAka vedana karAtI haiN| granthakAra AcArya ne ukta dRSTAnta ke samakakSa eka aura dRSTAnta diyA ki 'corayA veha corANaM'-arthAt jaise koI svayaM cora nahIM hai parantu cora ke saMsarga se use bhI cora kahA jAtA hai, usI prakAra aghAti prakRtiyAM svayaM aghAti hone para bhI ghAti ke sambandha se ghAtipane ko prApta hotI haiM / ghAtikarma ke sambandha binA aghAti karmaprakRtiyAM AtmA ke kisI guNa kA ghAta nahIM karatI haiN| ___ aba isI prasaMga meM yadyapi kaSAyeM sarvaghAti haiM, lekina kaSAya hone para bhI saMjvalanakaSAyacatuSka aura kaSAya kI utta jaka, sahakArI nava nokaSAyoM ko dezaghAti mAnane ke kAraNa kA vicAra karate haiM / saMjvalanakaSAyacatuSka aura nokaSAyoM ko dezaghAti mAnane kA kAraNa ghAikhaovasameNaM sammacarittAiM jAiM jIvassa / tANaM haNaMti desaM saMjalaNA nokasAyA ya // 43 // zabdArtha- ghAikhaovasameNaM-sarvaghAti mohanIyakarma ke kSayopazama dvArA, sammacarittAiM-samyaktva aura cAritra, jAI-prApta hote haiM, jIvassajIva ko, tANaM-unake, haNaMti-ghAta karatI haiM, desaM-ekadeza ko, saMjalaNA-saMjvalana, nokasAyA-nokaSAyeM, ya-aura / gAthArtha--sarvaghAti mohanIyakarma ke kSayopazama dvArA jIva ko jo samyaktva aura cAritra prApta hote haiM, saMjvalana aura nokaSAyeM unake ekadeza ko ghAta karatI haiN| Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcasaMgraha : 3 vizeSArtha -saMjvalanacatuSka aura nava nokaSAyoM ko dezaghAti mAnane kA kAraNa yaha hai ki mithyAtva aura anantAnubaMdhIcatuSka Adi sarvaghAti bAraha kaSAyoM kA kSayopazama hone para jIva ko jo samyaktva evaM cAritraguNa prApta hote haiM, unake ekadeza ko vipAkodaya ko prApta saMjvalana krodhAdi aura hAsyAdi nokaSAyeM ghAta karatI haiN| arthAt unameM aticAra utpanna karane rUpa mAtra malinatA utpanna karatI haiM kintu sarvathA unakA nAza nahIM karatI haiN| jisase saMjvalanacatuSka aura nokaSAyeM dezaghAti haiM / isI prakAra se jJAna, darzana aura dAnAdi labdhi ke ekadeza kA ghAta karane vAlI hone se matijJAnAvaraNa Adi prakRtiyAM dezaghAti samajhanA cAhie / 134 isa prakAra se zubha, azubha aura sarvaghAti - dezaghAti - aghAti pada kA artha aura prasaMgAnusAra yathAyogya sambandhita viSayoM kA kathana karane ke pazcAt aba krama prApta parAvartamAna aura aparAvartamAna pada kA artha batalAte haiM / parAvartamAna - aparAvartamAna pada kA artha viNivAriya jA gacchai baMdhaM udayaM ca annapagaIe / sA hu pariyattamANI aNivAreMti aparittA ||44 || zabdArtha - viNivAriya - vinivArya rokakara, jA- -jo, gacchai --- prApta hotI hai, baMDha-baMdha, udayaM - udaya, ca - aura, athavA, annapagaIe-- anya prakRtiyoM ke, sA- vaha, hu-- nizcaya hI, pariyattamANI- parAvartamAna, aNivAreMti - nivAraNa nahIM karatI, rokatI nahIM haiM, apariyattA - aparAvartamAna / gAthArtha - nizcaya hI jo prakRti anya prakRtiyoM ke baMdha athavA udaya ko rokakara baMdha athavA udaya ko prApta hotI hai, use parAvartamAna aura jo nahIM rokatI hai use aparAvartamAna kahate haiM / Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 135 baMdhavya-trarUpaNA adhikAra : gAthA 44 vizeSArtha-gAthA meM parAvartamAna aura aparAvartamAna pada kI vyAkhyA kI hai jo prakRti anya prakRti ke baMdha athavA udaya ko rokakara svayaM baMdha athavA udaya ko prApta ho arthAt anya prakRtiyoM ke baMdha athavA udaya kAla meM jIva ke adhyavasAyoM ke nimitta se jisa prakRti kA baMdha athavA udaya hone lage aura badhyamAna athavA udayamAna prakRti kA baMdha, udaya ruka jAye, aisI vaha baMdha, udaya ko prApta hone vAlI prakRti parAvartamAna prakRti kahalAtI hai| saba milAkara aisI prakRtiyAM ikyAnave haiM___ nidrApaMcaka, sAtA-asAtAvedanIya, solaha kaSAya, vedatrika, hAsya, rati, arati, zoka, AyucatuSTaya, gaticatuSTaya, jAtipaMcaka, audArikadvika, vaikriyadvika, AhArakadvika, saMhananaSaTka, saMsthAnaSaTaka, AnupUrvIcatuSTaya, vihAyogatidvika, AtapanAma, udyotanAma, trasadazaka, sthAvaradazaka, uccagotra aura nIcagotra / ina prakRtiyoM ko parAvartamAna kahane kA kAraNa yaha hai solaha kaSAya aura pAMca nidrA, ye ikkIsa prakRtiyAM dhruvabaMdhinI hone se yugapana eka sAtha hI baMdhatI haiM, paraspara svajAtIya prakRtiyoM ke baMdha ko rokakara to nahIM baMdhatI haiM, lekina apane udayakAla meM svajAtIya anya prakRtiyoM ke udaya ko rokakara udaya ko prApta hotI haiM arthAt anya svajAtIya prakRtiyoM ke udaya ko rokakara udaya meM AtI haiN| isaliye ye ikkIsa prakRtiyAM udayApekSA parAvartamAna haiN| sthira, zubha aura asthira, azubha ina cAroM prakRtiyoM kA eka sAtha udaya ho sakatA hai ata: udaya meM virodhI nahIM hai| parantu baMdhApekSA virodhI haiN| sthira aura zubha, asthira aura azubha ke baMdha ko rokakara aura asthira va azubha, sthira evaM zubha ke baMdha ko rokakara baMdhatI haiN| jisase ye cAroM prakRtiyAM baMdhApekSA parAvartamAna haiM aura zeSa tira Adi prakRtiyAM baMdha evaM udaya ina donoM meM paraspara virodhI hone se Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 paMcasaMgraha : 3 svajAtIya prakRti ke baMdha aura udaya donoM ko rokakara badha aura udaya ko prApta hone ke kAraNa baMdha aura udaya donoM dRSTiyoM se parAvartamAna haiN| samyaktva aura samyagamithyAtva ye do prakRtiyAM bhI parAvartamAna haiM / lekina udayApekSA kintu baMdha athavA baMdhodayApekSA nhiiN| kyoMki inakA baMdha hotA hI nahIM hai| isaliye ukta ikAnavai prakRtiyoM ke sAtha ina do prakRtiyoM ko milAne para kula terAnavai prakRtiyAM parAvartamAna jAnanA caahie| prakRtiyoM kI parAvartamAnatA ke tIna rUpa haiM-baMdha-baMdha kI apekSA, udaya- udaya kI apekSA aura baMdha-udaya (ubhaya) kI apekSA / kucha prakRtiyAM aisI haiM jo anya ke baMdha ko rokakara svayaM baMdhane lagatI haiN| kucha prakRtiyAM aisI haiM, jinake udayakAla meM anya svajAtIya prakRtiyoM kA udaya ruka jAtA hai aura kucha dUsarI svajAtIya para prakRtiyoM ko rokakara udaya meM AtI haiN| ina tInoM prakAra kI prakRtiyoM kA ullekha Upara kiyA jA cukA hai| parAvartamAna prakRtiyoM se viparIta prakRtiyAM aparAvartamAna kahalAtI haiM / aisI prakRtiyAM unatIsa haiM, yathA--jJAnAvaraNapaMcaka, antarAyapaMcaka, darzanAvaraNacatuSka, parAghAta, tIrthaMkara, ucchvAsa, mithyAtva, bhaya, jUgupsA aura nAmakarma kI. dhra vabaMdhinI nvk| ye unatIsa prakRtiyAM baMdha aura udaya ke Azraya se aparAvartamAna haiN| kyoMki ina prakRtiyoM kA baMdha yA udaya baMdhanevAlI yA vedyamAna zeSa prakRtiyoM ke dvArA ghAta nahIM kiyA jA sakatA hai / anya prakRtiyoM ke baMdha aura udaya ko roke binA inakA baMdha, udaya hotA hai| ___ isa prakAra se parAvartamAna, aparAvartamAna pada kA artha jAnanA cAhie / aba pUrva meM batAye gaye vipAkApekSA prakRtiyoM ke cAra prakAroM kI vyAkhyA karate haiN| Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhavya-prarUpaNA adhikAra : gAthA 45 137 vipAkApekSA prakRtiyoM ko vyAkhyA duvihA vivAgao puNa heuvivAgAu rasavivAgAu / ekkekkA vi ya cauhA jao ca saddo vigappeNaM // 4 // zabdArtha-duvihA-do prakAra kI, vivAgao-vipAkApekSA, puNa-punaH, heuvivAgAu-hetuvipAkA, rasavivAgAu-rasavipAkA, ekkekkA-pratyeka, vi-bhI, ya-aura, cauhA-cAra prakAra kI, jao-kyoMki, ca saddoca zabda ke, vigappeNaM-vikalpa se| gAthArtha-vipAkApekSA prakRtiyAM do prakAra kI haiM--hetuvipAkA aura rasavipAkA aura ye bhI pratyeka cAra prakAra kI haiN| ca zabda ke vikalpa se pratyeka ke ina cAra prakAroM kA grahaNa samajhanA caahiye| vizeSArtha-anubhava karane ko vipAka kahate haiN| saMsArI jIva ko karma apane-apane svabhAva kA anubhava apanI-apanI zakti ke anurUpa tathA kisI na kisI nimitta ke mAdhyama se karAte haiM / inhIM donoM dRSTiyoM se vipAkApekSA karmoM ke do prakAra ho jAte haiM / inhIM kA granthakAra AcArya ne gAthA meM ullekha kiyA hai_ 'duvihA vivAgao' arthAt vipAkApekSA prakRtiyoM ke do prakAra haiM-'heuvivAgAu rasavivAgAu'-hetuvipAkA aura rasavipAkA / unameM se hetu kI pradhAnatA se yAnI pudgalAdi rUpa hetu ke Azraya se jina prakRtiyoM kA vipAka-phalAnubhava hotA hai, ve prakRtiyAM hetuvipAkA aura rasa kI mukhyatA yAnI rasa ke Azraya se nirdizyamAna vipAka jisa prakRti kA ho ve prakRtiyAM rasavipAkA kahalAtI haiN| - ina pUrvokta donoM prakAra kI prakRtiyoM meM se punaH eka-eka-pratyeka ke bhI cAra-cAra prakAra haiM-'ekkekkA vi ya cauhA' / unameM se pudgala, kSetra, bhava aura jIva rUpa hetu ke bheda se hetuvipAkA prakRtiyoM ke cAra Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 paMcasaMgraha : 3 prakAra haiN| ve isa prakAra-pudgalavipAkA, kSetravipAkA, bhavavipAkA aura jIvavipAkA / isI prakAra cAra, tIna, do aura eka sthAnaka rasa ke bheda se rasavipAkA prakRtiyoM ke bhI cAra prakAra haiM,- yathA catu:sthAnaka rasavAlI, tristhAnaka rasavAlI, dvisthAnaka rasavAlI aura ekasthAnaka rsvaalii| hetuvipAkA aura rasavipAkA prakRtiyoM ke cAra-cAra prakAroM kA svarUpa yathAprasaMga pUrva meM batAyA jA cukA hai ki kauna-kaunasI prakRtiyAM pudgalavipAkA, kSetravipAkA Adi haiM tathA ekasthAnaka rasa Adi bhedoM kA svarUpa, kina prakRtiyoM kA kitanA rasa baMdha hotA hai ityAdi kathana pUrva meM vizeSa spaSTatA ke sAtha kiyA jA cukA hai / ataH vaha saba vahA~ se samajha lenA caahie| prazna-pUrva meM dvAra gAthA meM yaha to kahA nahIM thA ki vipAka kI / apekSA prakRtiyoM ke do prakAra haiM ? to phira yahA~ unakA varNana kyoM kiyA hai ? uttara-uparyukta prazna yogya nahIM hai evaM 'nahIM kahA' yaha kathana hI asiddha hai / kyoMki dvAroM ke nAmollekha ke prasaMga meM 'pagaI ya vivAgao cauhA' pada meM prakRti zabda ke anantara Agata 'ya-ca' zabda vikalpa kA bodhaka hai aura usa vikalpa kA yaha Azaya huA ki vipAkazaH prakRtiyAM cAra prakAra kI haiM athavA 'anyathA' 'anya prakAra se' bhI haiM aura isa anya prakAra se ke saMketa dvArA batAyA hai ki hetu aura rasa ke bheda se prakRtiyoM ke do prakAra haiN| ___isa prakAra vipAkApekSA prakRtiyoM ke prakAroM ko jAnanA caahiye| unameM se aba pahale hetuvipAkA prakRtiyoM ke sambandha meM vizeSa vicAra karate haiN| hetuvipAkA prakRtiyoM sambandhI vaktavya jA jaM samecca heuM vivAgaudayaM uti pgiio| tA tavvivAgasannA sesabhihANAI sugamAI // 46 // Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhavya-prarUpaNA adhikAra * gAthA 47 136 zabdArtha-- jA-jo, jaM-- jisa, samecca-prApta karake, heu-hetu ko, vivAgaudayaM-vipAkodaya ko, uti-prApta hotI haiM, pagaIo-prakRtiyAM, tA-ve, tavivAgasannA--usa vipAka kI saMjJAvAlI, sesabhihANAI-zeSa abhidhAna--nAma, sugamAI-sugama / gAthArtha-jo prakRtiyAM jisa hetu ke mAdhyama se vipAkodaya ko prApta hotI haiM ve prakRtiyAM usa vipAka saMjJA vAlI hotI haiN| zeSa nAma sugama haiN| vizeSArtha-gAthA meM prakRtiyoM ke hetuvipAkA kahane ke sUtra-kAraNa kA saMketa kiyA hai| dravya, kSetra, bhava aura jIva, ye vipAka karAne ke cAra sahacArI mAdhyama-hetu haiM / isI se ve prakRtiyAM usa-usa nAma vAlI kahalAtI haiM / jaise ki saMsthAna, saMhanana nAmakarmAdi prakRtiyAM audArikazarIra Adi rUpa pudgaloM ko prApta karake vipAkodaya ko prApta hotI haiM, jisase ve prakRtiyAM pudgalavipAkA kahalAtI haiN| cAra AnupUrvInAmakarma vigrahagatirUpa kSetra ke Azraya se udaya meM AtI haiM, isIlie ve kSetravipAkA kahalAtI haiM, ityaadi| 'sesabhihANAI sugamAiM' arthAt zeSa nAma dhra vasattAkA, adhra vasattAkA ityAdi nAma sugama haiM / ataH usa-usa nAma se una prakRtiyoM ko jAnane meM kaThinAI nahIM hone se yahA~ unakA vizeSa vicAra nahIM karate haiN| isa prakAra se prakRtiyoM ke vargIkaraNa kI saMjJAoM ke nAmakaraNa kI dRSTi ko batalAne ke bAda aba hetuvipAka ke ukta lakSaNa kA Azraya lekara kucha hetuvipAkA prakRtiyoM ke bAre meM jijJAsu dvArA prastuta praznoM kA samAdhAna karate haiN| pudgalavipAkitva viSayaka samAdhAna arairaINaM udao kinna bhave poggalANi saMpappa / appuTTha hi vi kinno evaM ' kohAiyANaMvi // 47 // Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcasaMgraha : 3 zabdArtha-arairaINaM-arati aura rati mohanIya kA, udao-udaya, kinna-kyA nahIM, bhave-hotA hai, poggalANi-pudgaloM ke Azraya ko, saMpappa-prApta karake, appuTThahi-sparza binA, vi-bhI, kinno-- kyA nahIM, evaM-isI prakAra se, kohAiyANaM-krodhAdika ke lie, vi-bhii| gAthArtha-kyA arati aura rati mohanIya kA udaya pudgaloM ke Azraya ko prApta karake nahIM hotA hai ? pudgaloM ke sparza binA bhI kyA unakA udaya nahIM hotA hai ? isI prakAra se krodhAdika kA bhI samajhanA caahiye| vizeSArtha-pUrva gAthA meM kahe gaye- 'pudgala rUpa hetu ko prApta karake jo prakRtiyAM vipAkodaya ko prApta hotI haiM ve pudgalavipAkA prakRtiyAM haiM' ko AdhAra banAkara jijJAsu prazna pUchatA hai prazna--- ratimohanIya aura aratimohanIya kA udaya kyA pudgala rUpa hetu ke Azraya se nahIM hotA hai ? arthAt una donoM kA udaya bhI pudgaloM ke mAdhyama ko prApta karake hotA hI hai| jaise ki kaMTakAdi pudgaloM ke saMsarga se arati kA aura puSpa, mAlA, caMdana Adi ke sambandha-sparza se ratimohanIya kA vipAkodaya hotA hai| isa prakAra pudgaloM ko prApta karake donoM kA udaya hone se una donoM ko pudgalavipAkA mAnanA cAhiye / kintu jIvavipAkA kahanA yogya nahIM hai| uttara-aisA nahIM hai / kyoMki 'appuDhe hi vi kinno' pudgaloM ke sambandha binA-sparza hue binA kyA rati-arati mohanIya kA udaya nahIM hotA hai ? hotA hai| arthAt pudgaloM ke sAtha sparza hue binA bhI unakA udaya hotA hai| jaise ki kaMTakAdi ke sAtha sambandha-saMsparza hue binA bhI priya-apriya vastu ke darzana aura smaraNAdi ke dvArA rati, arati kA vipAkodaya dekhA jAtA hai| ataH rati aura arati mohanIya pudgalavipAkI prakRtiyAM nahIM haiN| kyoMki pudgalavipAkA prakRtiyAM to vahI kahI jAyeMgIM, jinakA pudgala ke sAtha sambandha hue binA udaya hotA hI nahIM hai| lekina rati aura arati mohanIya prakRtiyAM aisI Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhavya - prarUpaNA adhikAra : gAthA 48 141 nahIM haiN| unakA vipAka pudgaloM ke saMsarga se bhI hotA hai aura saMsarga hue binA bhI hotA hai / isaliye pudgaloM ke sAtha vyabhicAra hone se rati -arati mohanIya kA pudgalavipAkitva siddha nahIM hotA hai, kintu ve donoM jIvavipAkA hI haiM / isI prakAra se krodhAdi ke sambandha meM bhI pUrvapakSa kI yuktiyoM kA nirAkaraNa karake unakA jIvavipAkitva siddha karanA cAhiye - ' evaM kohAiyANavi / jaise ki kisI ke tiraskAra karane vAle zabdoM ko sunakara krodha kA udaya hotA hai aura zabda paudgalika haiM / isaliye yadi koI kahe ki krodha kA udaya bhI pudgaloM ke Azraya se hotA hai, ataH vaha pudgalavipAkI hai / to prati prazna ke rUpa meM usakA uttara dete hue pUcho ki smaraNAdi dvArA pudgaloM kA sambandha hue binA bhI kyA unakA vipAka nahIM dekhA jAtA hai ? ataH pudgaloM ke sAtha vyabhicAra Ane se rati, arati kI taraha krodhAdika ko bhI jIvavipAkI jAnanA cAhiye | isa prakAra se jIvavipAkI prakRtiyoM ko pudgalavipAkI nahIM mAnane ke kAraNa ko spaSTa karane ke bAda aba yaha spaSTa karate haiM ki jIvavipAkI prakRtiyAM bhavavipAkI bhI kyoM nahIM haiM ? bhavavipAkitvaviSayaka samAdhAna Auvva bhavavivAgA gaI na Aussa parabhave jamhA / no savvahA vi udao gaINa puNa saMkrameNatthi // 48 // -- zabdArtha - Auvva - Ayu kI taraha, bhavavidyAgA-bhavavipAkI, gaI - gatiyAM, na- nahIM, Aussa- Ayu kA, parabhave - parabhava meM, jamhA - isa no-nahIM, savvahA - pUrNarUpa se, kisI bhI prakAra se, vi--bhI, udao - udaya, gaIna - gatiyoM kA, puNa-punaH, saMkameNatthi - saMkrama se hotA hai / kAraNa, --- - gAthArtha - Ayu kI taraha gatiyAM bhavavipAkI nahIM haiN| Ayu kA parabhava meM kisI prakAra se udaya saMbhava nahIM hai, kintu gatiyoM Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 paMcasaMgraha : 3 kA to saMkrama ke dvArA udaya hotA hai| isaliye Ayu kI taraha gatiyAM bhavavipAkI nahIM haiN| vizeSArtha-gAthA meM jijJAsu ke eka dUsare prazna kA samAdhAna kiyA hai / prazna isa prakAra hai jisa bhava kI Ayu baMdha kA kiyA ho to usa bhava meM hI usa Ayukarma kA vipAkodaya hotA hai anya bhava meM nahIM hotA hai| jaise ki manuSyAyu kA baMdha hone para usakA vipAkodaya deva Adi anya bhavoM meM nahIM hotA hai aura yaha bAta pratyakSa siddha hai| usI prakAra gatinAmakarma kA bhI tattat bhava meM udaya dekhA jAtA hai| isalie gati ko bhI Ayu kI taraha bhavavipAkI mAnanA caahiye| phira use jIvavipAkI kyoM kahA jAtA hai ? isa prazna kA samAdhAna karate hue granthakAra AcArya batalAte haiM - 'Auvva bhavavivAgA' arthAt Ayukarma hI bhavavipAkI hai kintu Ayu kI taraha 'gaI na' gatiyAM bhavavipAkI nahIM haiN| kyoMki jisa bhava kI Ayu kA baMdha kiyA ho, usake sivAya anya kisI bhI bhava meM usa Ayu kA vipAkodaya dvArA udaya nahIM hotA hai aura na saMkrama dvArAstibukasaMkrama dvArA bhI udaya hotA hai| jisa gati kI Ayu bAMdhI ho usa gati meM hI usakA udaya hotA hai| isaliye apane nizcita bhava ke sAtha avyabhicArI hone se Ayu ko bhavavipAkI kahA jAtA hai| parantu 'gaINa puNa saMkameNatthi' arthAt gatiyoM kA to apane bhava ke sivAya anyatra bhI saMkrama-stibukasaMkrama dvArA udaya hotA hai| jisase apane bhava ke sAtha vyabhicArI hone se ve bhavavipAkI nahIM haiN| ___ ukta samAdhAna kA tAtparya yaha hai ki Ayu kA svabhava meM hI udaya hotA hai / isaliye Ayukarma bhavavipAkI hI hai kintu gatiyoM kA to svabhava meM vipAkodaya dvArA aura parabhava meM stibukasaMkrama dvArA bhI isa taraha sva aura para donoM bhavoM meM udaya saMbhava hone se ve bhavavipAkI nahIM mAnI jAtI haiN| Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhavya - prarUpaNA adhikAra : gAthA 46 143 isa kathana se yaha siddha huA ki na to bhavavipAkI prakRtiyAM jIvavipAkI ho sakatI haiM aura na jIvavipAkI prakRtiyAM bhavavipAkI hotI haiM / kintu una-unakI maryAdA ke anusAra jIva yathAyogya rIti se una prakRtiyoM kA vipAka vedana karatA hai / isa prakAra se bhavavipAkI prakRtiyoM sambandhI jijJAsu ke prazna kA samAdhAna karane ke pazcAt aba kSetravipAka kA AdhAra lekara jijJAsu dvArA prastuta prazna kA samAdhAna karate haiM / kSetravipAkitvaviSayaka samAdhAna aNupuvvINaM udao kiM saMkamaNeNa natthi saMtevi / jaha khettaNo tANa na taha annANa savivAgo // 46 // zabdArtha -- aNu pugyoNaM- AnupUviyoM kA, udao -- udaya, ki- kyA, saMkamaNeNa - saMkramaNa dvArA, natthi nahIM hotA hai, sate - hotA hai, vi-bhI jaha-yathA, khetta he uNo - kSetrahetuka kSetranimittaka, tANa-unakA, na nahIM taha -- tathA, annANa - anya prakRtiyoM kA, savivAgo - svavipAka | w gAthArtha - kyA AnupUrviyoM kA udaya saMkrama dvArA nahIM hotA hai ? hotA hai - saMkrama dvArA udaya hotA hai / parantu jisa prakAra se unakA vipAka kSetrahetuka hai usI taraha se anya prakRtiyoM kA nahIM hai, isaliye AnupUrvI prakRtiyAM kSetravipAkI haiN| vizeSArtha - gAthA meM AnupUrvI nAmakarma ko kSetravipAkI hI mAnane - ke kAraNa ko spaSTa kiyA hai / jijJAsu prazna pUchatA hai ki gati aura AnupUrviyoM meM saMkrama kI samAnatA hai / ataH gati kI taraha AnupUviyoM ko bhI jIvavipAkI mAnanA cAhiye | kyoMki gatinAmakarma kA apane-apane bhava ke sivAya anya bhava meM bhI saMkrama dvArA udaya hotA hai aura isaliye apane bhava ke sAtha vyabhicArI hone ke kAraNa unako bhavavipAkI na mAnakara jIva Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 paMcasaMgraha : 3 vipAkI kahA hai| usI prakAra stibukasaMkrama ke dvArA svayogya kSetra ke sivAya anyatra bhI AnupUrvInAmakarma kA udaya pAyA jAtA hai, jisase svakSetra ke sAtha vyabhicArI hone ke kAraNa AnupUrviyoM ko kSetravipAkI kahanA yogya nahIM hai / parantu jIvavipAkI hI kahanA cAhiye / ukta jijJAsA kA samAdhAna karate hue granthakAra AcArya batalAte haiM ki prazna yuktisaMgata hai aura hama mAnate haiM ki___AnupUviyoM kA bhI saMkrama dvArA svayogya kSetra ke sivAya anyatra udaya saMbhava hai, lekina jisa rIti se AkAza pradezarUpa kSetra ke nimitta se ina prakRtiyoM kA rasodaya hotA hai vaisA anya kisI bhI prakRti kA nahIM hotA hai| isIliye AnupUrviyoM ke rasodaya meM AkAza pradezarUpa kSetra kI asAdhAraNa hetutA batalAne ke liye hI unheM kSetravipAkI mAnA hai| isa prakAra se kSetravipAkitva sambandhI jijJAsA kA samAdhAna karane ke pazcAta aba jIvavipAkAzrayI para prazna kA samAdhAna karate haiN| jIvavipAkitvaviSayaka samAdhAna saMpappa jIvakAlA kAo udayaM na jaMti pgiio| evamiNamohaheuM Asajja visesayaM natthi // 50 // zabdArtha-saMpappa-prApta karake, jIvakAlA-jIva aura kAla ko, kAo-kaunasI, udayaM-udaya, na-nahIM, jati-AtI haiM, pagaIo-prakRtiyAM, evamiNaM-aisA hI hai, ohahe-sAmAnya hetu ke, Asajja-AzrayaapekSA se, visesayaM-vizeSa hetu kI apekSA, nasthi-nahIM hai| gAthArtha-jIva aura kAlarUpa hetu ko prApta karake kauna sI 'prakRtiyAM udaya meM nahIM AtI haiM ? arthAta sabhI udaya meM AtI haiM, ataH ve sabhI prakRtiyAM jIvavipAkI haiN| (uttara) sAmAnya hetu kI apekSA se to aisA hI hai kintu vizeSa hetu kI apekSA aisA nahIM hai| Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 145 baMdhavya-prarUpaNA adhikAra : gAthA 51 vizeSArtha - karmoM kA kartA aura bhoktA saMsArI jIva hai aura udayakAla prApta hone para unakA vipAkodaya hotA hai / isa siddhAnta kA AdhAra lekara jijJAsu prazna pUchatA hai aisI kauna sI prakRtiyAM haiM ki jo jIva aura kAla rUpa hetu ke Azraya se udaya meM nahIM AtI haiM - 'udayaM kAo na jaMti pagaIo' ? arthAt sabhI prakRtiyAM jIva aura kAla rUpa hetu ke Azraya se udaya meM AtI haiN| kyoMki jIva aura kAla ke binA udaya asambhava hI hai / isaliye sabhI prakRtiyoM ko jIvavipAkI hI mAnanA cAhiye / granthakAra AcArya isakA samAdhAna karate haiM 'evamiNa' aisA hI hai, arthAt sAmAnyahetu kI apekSA to jo kahA gayA hai, vaisA hI hai / yAnI jIva aura kAla ke Azraya se sabhI prakRtiyoM kA udaya hone se ve saba jIvavipAkI hI haiM parantu asAdhAraNa - vizeSa hetu kI apekSA aisA nahIM - 'visesaya natthi' / kyoMki jIva athavA kAla sabhI prakRtiyoM ke udaya ke prati sAdhAraNa hetu haiM / ataH unakI apekSA to sabhI prakRtiyAM jIvavipAkI hI haiM parantu kitanI hI prakRtiyoM ke udaya ke lie kSetrAdi bhI asAdhAraNa kAraNa haiM / jisase unakI apekSA kSetravipAkI Adi kA vyavahAra hotA hai aura aise vyava - hAra meM kisI prakAra kA doSa nahIM hai / isa prakAra se hetuvipAkI prakRtiyoM ke viSaya meM vizeSa vaktavya jAnanA cAhiye | aba rasavipAkitva sambandhI vivecana karate haiM / rasavipAkitva viSayaka praznottara kevaladugassa sumo hAsAisu kaha na kuNai apuvvo / subhagAINaM miccho kilio egaThANirasaM // 51 // zabdArtha - kevaladugassa - kevaladvika kA, suhamo- sUkSmasaMparAyaguNasthAnavartI, hA sAisu -- hAsyAdika kA, kaha -- kyoM, na- nahIM, kuNai -- karatA hai, : Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 paMcasaMgraha: 3 vo - apUrvakaraNa guNasthAna vAlA, subhagAINaM subhagAdi kA, micchomithyAdRSTi, kiliTThao- saMkliSTa, egaThANi-- ekasthAnaka, ramaM - rasa / - gAthArtha - sUkSmasapa rAyaguNasthAnavartI jIva kevaladvika kA, hAsyAdi kA apUrvakaraNaguNasthAna vAlA aura saMkliSTa pariNAmI mithyAdRSTi subhagAdi kA ekasthAnaka rasa kyoM nahIM bAMdhatA hai ? vizeSArtha - gAthA meM jijJAsu ne katipaya prakRtiyoM ke rasabaMdha - prakAra sambandhI prazna prastuta kiye haiM / unameM se pahalA prazna yaha hai 'kevala dugassa suhamo' arthAt jaise zreNi para ArUr3ha jIva nauveM anivRttibAdara saMpa rAyaguNasthAna ke saMkhyAta bhAgoM ke bItane ke pazcAt ati vizuddha pariNAma ke yoga se matijJAnAvaraNAdi azubha prakRtiyoM ke ekasthAnaka rasa kA baMdha karatA hai, usI prakAra kSapakazreNi para ArUr3ha jIva sUkSmasaMpa rAyaguNasthAna ke anta yA upAntyAdi samaya meM atyanta vizuddha pariNAma ke yoga se kevaladvika - kevalajJAnAvaraNa aura kevaladarzanAvaraNa ke ekasthAnaka rasa kA baMdha kyoM nahIM karatA hai ? kyoMki kevaladvika azubha prakRtiyAM haiM aura unake baMdhakoM meM kSapakazreNi para ArohaNa karane vAloM meM sUkSmasaMpa rAyaguNasthAna vAlA jIva atyanta vizuddha pariNAmI hai / isalie matijJAnAvaraNAdi azubha prakRtiyoM kI taraha use kevaladvika AvaraNa kA bhI ekasthAnaka rasabaMdha honA sambhava hai / to phira use ekasthAnaka rasabaMdhaka kyoM nahIM kahA ? kintu yaha batAyA ki alpAtialpa mAtrA meM bhI dvisthAnaka rasa baMdhatA hai / dUsarA prazna yaha hai 'hAsAisa kaha na kuNai apuvvo' arthAt hAsya, rati, bhaya aura jugupsA ye pApa prakRtiyAM haiM aura inake sabase alpa- alpatama rasabaMdhakoM meM vizuddhi ke prakarSa ko prApta apUrvakaraNaguNasthAnavartI jIva haiN| ataH unako ekasthAnaka rasabaMdha kyoM nahIM hotA hai ? inake baMdhakoM meM ve hI ati vizuddha adhyavasAya vAle haiN| kyoMki azubha prakRtiyoM kA jaghanyatama rasabaMdha vizuddha adhyavasAyoM se hotA hai / Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdha vya-prarUpaNA adhikAra : gAthA 52, 53 147 tIsarA prazna hai-- subhagAINaM miccho' ityAdi arthAt subhagAdi puNya prakRtiyoM kA atisaMkliSTa pariNAma vAlA mithyA dRSTi ekasthAnaka rasabaMdha kyoM nahIM karatA hai ? kyoMki atisaMkliSTa pariNAmoM ke saMbhava hone para puNya prakRtiyoM kA ekasthAnaka rasabaMdha saMbhava hai to phira pUrva meM yaha kyoM kahA hai ki satraha prakRtiyoM meM hI eka, dvi, tri aura catu: sthAnaka rasabaMdha hotA hai aura inake sivAya zeSa rahI sabhI prakRtiyoM meM dvi, tri aura catu. sthAnaka rasa baMdhatA hai| ___ isa prakAra se pUrvapakSa ke rUpa meM prastuta praznakAra ke pUrvokta tarko kA samAdhAna karane hetu aba granthakAra AcArya vastusthiti spaSTa karate haiM jalarehasamakasAe vi egaThANI na kevaladugassa / jaM taNuyaMpi hu bhaNiyaM AvaraNaM savvaghAI se // 52 // sesAsubhANa vi na jaM khavagiyarANaM na tArisA suddhii| na subhANaMpi hu jamhA tANaM baMdho visujjhaMti / / 53 // zabdArtha-jalarehasamakasAe-jala rekhA sadRza kaSAya dvArA, vi-bhI, egaThANI-ekasthAnaka, na-nahIM, kevaladugassa-kevala dvika kA, jaM-kyoMki, taNuyaMpi-alpamAtra bhI, hu-nizcaya hI, bhaNiyaM-kahA hai, AvaraNaM-AvaraNa, savvaghAI-sarvaghAti, se-unkaa| sesAsubhANa-zeSa azubha prakRtiyoM kA, vi-bhI, na-nahIM, jaMkyoMki, khavagiyarANaM-kSapaka aura itara guNasthAna vAloM ke, na-nahIM, tArisA-tAdRza -vaisI, suddhI-zuddhi, na-nahIM,,subhANaMpi-zubha prakRtiyoM kI bhI, hu-nizcaya se, jamhA-isaliye, tANaM-unakA, baMdho-baMdha, visujhaMti-vizuddhi hone pr| gAthArtha-jalarekhA sadRza kaSAya dvArA bhI kevala dvika kA Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 pacasa graha : 3 ekasthAnaka rasabaMdha nahIM hotA hai| kyoMki nizcaya hI una donoM kA alpamAtra bhI AvaraNa sarvaghAtI kahA hai| zeSa azubha prakRtiyoM kA bhI ekasthAnaka rasabaMdha nahIM hotA hai / kyoMki kSapaka aura itara guNasthAna vAloM ke vaisI-usa prakAra kI zuddhi nahIM hotI hai aura na zubha prakRtiyoM kA hI (saMkliSTa mithyAdRSTi ko bhI) ekasthAnaka rasabaMdha hotA hai| kyoMki unakA baMdha bhI kucha pAriNAmika vizuddhi hone para hI hotA hai| vizeSArtha-jijJAsu dvArA jo yaha jAnanA cAhA hai ki kevala dvika, hAsyAdi aura zubha prakRtiyoM ke yathAyogya baMdhaka ekasthAnaka rasa kyoM nahIM bAMdhate haiM ? usakA granthakAra AcArya ne ina do gAthAoM meM kAraNoM kI mImAMsA karate hue samAdhAna kiyA hai| jijJAsu kA pahalA prazna hai ki sUkSmasaMparAyaguNasthAnavI jIva kevaladvika-AvaraNa kA ekasthAnaka rasabaMdha kyoM nahIM karatA hai ? AcAryazrI isakA samAdhAna karate haiM 'jalarehasamakasAe vi'-arthAt anantAnubaMdhI Adi kaSAyoM ke cAra prakAroM ke lie pUrva meM jo cAra taraha kI upamAyeM dI haiN| unameM saMjvalana kaSAyoM ke liye jalarekhA kI upamA dI hai| ata: jala rekhA ke samAna saMjvalanakaSAya kA udaya hone para hI kevaladvika-AvaraNa- kevalajJAnAvaraNa aura kevala darzanAvaraNa kA ekasthAnaka rasabaMdha nahIM ho sakatA hai| isakA kAraNa yaha hai ki una donoM kA svalpa ra sa rUpa AvaraNa bhI sarvaghAti hotA hai| jaise ki sarpaviSa kI atyalpa mAtrA bhI prANaghAtaka hI hotI hai, usI prakAra kevala dvika-AvaraNa ke jaghanyapada meM prApta rasa sarvaghAti hI samajhanA cAhie aura sarvaghAti rasa jaghanyapada meM bhI dvisthAnaka hI baMdhatA hai, ekasthAnaka baMdhatA hI nahIM hai| isI kAraNa kahA hai ki kevalajJAnAvaraNa aura kevaladarzanAvaraNa kA eka sthAnaka rasabaMdha hotA hI nahIM- 'egaThANI na kevaladugassa' / Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhaya rUpamA adhikAra gAyA 52, 53 146 dUsarA prazna thA ki apUrvakaraNaguNasthAna vAlA hAsyAdi kA ekasthAnaka rasabaMdha kyoM nahIM karatA hai ? isake uttara meM batAyA hai: pUrvokta matijJAnAvaraNAdi satraha prakRtiyoM ke sivAya zeSa azubha prakRtiyoM kA ekasthAnaka rasabaMdha sambhava nahIM hai - 'sesAsubhANa vi na' / kyoMki kSapaka jIva ke apUrvakaraNaguNasthAna meM aura itarapramatta, apramatta saMyataguNasthAna meM saMjvalana kaSAyoM kA udaya hone para bhI usa prakAra kI zuddhi nahIM hotI hai 'na tArisA suddhI, jisase ekasthAnaka rasa kA baMdha ho sake aura jaba ekasthAnaka rasabaMdhayogya parama prakarSa ko prApta vizuddhi anivRttibAdarasaMparAyaguNasthAna ke saMkhyAta bhAga bItane ke pazcA hotI hai, taba matijJAnAvaraNAdi satraha prakRtiyoM ke sivAya anya kinhIM bhI azubha prakRtiyoM kA baMdha nahIM hotA aura jaba unakA baMdha hI nahIM hotA hai taba yaha sambhava nahIM hai ki matijJAnAvaraNAdi satraha ke sivAya anya kinhIM bhI azubha prakRtiyoM kA ekasthAnaka rasabaMdha ho sake / tIsarA prazna thA ki saMkliSTa mithyAdRSTi zubhaprakRtiyoM kA ekasthAnaka rasabaMdha kyoM nahIM karatA hai ? isakA samAdhAna kiyA hai -- mithyAdRSTi saMkliSTa pariNAmI jIva zubhaprakRtiyoM kA ekasthAnaka rasa bAMdhatA hI nahIM hai / yadyapi utkRSTa saMkleza hone para zubha prakRtiyoM kA ekasthAnaka rasabaMdha sambhava hai, utkRSTa saMkleza ke abhAva meM nahIM / parantu zubha prakRtiyoM kA atisaMkliSTa midhyAdRSTi hone para baMdha nahIM hotA hai, kucha vizuddha pariNAma hone para baMdha hotA hai / jisase zubha prakRtiyoM kA bhI jaghanyAtijaghanya dvisthAnaka rasa kA hI baMdha hotA hai, ekasthAnaka rasa kA baMdha nahIM hotA hai / wwwww kadAcit yaha kahA jAye ki saptama narakaprAyogya prakRtiyoM kA baMdha karane vAle ati saMkliSTa pariNAmI mithyAdRSTi ke bhI vaikriya Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sako ekasthAnAhiye ki nara prakRtiyAM 150 paMcasaMgraha : 3 dvika, taijasa Adi zubha prakRtiyoM kA baMdha hotA hai, to usa samaya usako ekasthAnaka rasabaMdha honA kyoM nahIM mAnA jAye ? to pratyuttara meM samajhanA cAhiye ki narakaprAyogya prakRtiyoM kA baMdha karate samaya vaikriya, taijasa Adi jo zubha prakRtiyAM baMdhatI haiM unakA bhI tathAsvabhAva se jaghanyapada meM dvisthAnaka rasabaMdha hI hotA hai, ekasthAnaka rasa baMdhatA hI nahIM hai aura isakA kAraNa hai jIvasvabhAva / isa prakAra se jijJAsu ke tIna praznoM kA samAdhAna karane ke pazcAt aba AcArya eka aura prAsaMgika prazna kA samAdhAna karate haiN| prazna aura uttara isa prakAra hai ukkosaThiIajjhavasANehiM egaThANio hohii| subhiyANa tanna jaM Thii asaMkhaguNiyA u aNubhAgA // 54 // zabdArtha-ukkosa---utkRSTa, ThiIajjhavasANehiM -sthitibaMdha ke yogya adhyavasAyoM dvArA. egaThANio-ekasthAnaka, hohI-hogA, subhiyANa-zubha prakRtiyoM kA, tanna vaisA nahIM hai, ja-kyoMki, Thii-sthiti (baMdhAdhyavasAyoM se), asaMkhaguNiyA-asaMkhyAta guNe, u-hI, aNubhAgAanubhAgabaMdhayogya adhyavasAya / gAthArtha-utkRSTa sthitibaMdha ke yogya adhyavasAyoM dvArA zubha prakRtiyoM kA ekasthAnaka rasabaMdha hogA / (uttara) zubha prakRtiyoM kA vaisA nahIM hai| kyoMki sthitibaMdhayogya adhyavasAyoM se anubhAgabaMdhayogya adhyavasAya asaMkhyAtaguNe haiN| vizeSArtha--utkRSTa saMkleza dvArA utkRSTa sthitibaMdha aura jaghanya anubhAgabaMdha hotA hai| isI dRSTi ko AdhAra banAkara jijJAsu ne apanA prazna upasthita kiyA hai zubha athavA azubha sabhI prakRtiyoM kA utkRSTa sthitibaMdha utkRSTa saMkleza meM vartamAna jIva ke hotA hai, utkRSTa saMkleza binA nahIM hotA hai| jaisA ki kahA hai Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhavya-prarUpaNA adhikAra : gAthA 54 151 'savvaThiINamukkosago ukkosa saMkileseNaM / ' sabhI prakRtiyoM kA utkRSTa sthitibaMdha utkRSTa saMkleza dvArA hotA hai| isaliye jina adhyavasAyoM dvArA zubha prakRtiyoM kA utkRSTa sthitibaMdha hogA, unhIM adhyavasAyoM dvArA unakA ekasthAnaka rasabaMdha bhI hogA / jisase aisA kaise kahA jA sakatA hai ki zubha prakRtiyoM kA ekasthAnaka rasabaMdha hotA hI nahIM hai ? isa tarka kA samAdhAna karate hue AcAryazrI sthiti spaSTa karate haiM ki jina adhyavasAyoM se zubha prakRtiyoM kA utkRSTa sthitibaMdha hotA hai, unhIM se unakA ekasthAnaka rasabaMdha nahIM hotA hai| kyoMki 'asaMkhaguNiyA u aNubhAgA' arthAt sthitibaMdhayogya adhyavasAyoM se rasabaMdhayogya adhyavasAya asaMkhyAtaguNe haiN| isaliye ukta kathana asaMgata hai| isakA Azaya yaha huA ki prathama sthitisthAna se prArambha kara uttarottara prati samaya bar3hate-bar3hate kula milAkara asaMkhyAta sthitivizeSa-sthitisthAna hote haiM aura usa eka-eka sthiti meM asaMkhyAta rasaspardhaka hote haiN| isaliye jaba utkRSTa sthitibaMdha hotA hai taba pratyeka sthiti meM sthitisthAna meM jo asaMkhyAtA rasaspardhakoM ke samUha vizeSa hote haiM, ve sabhI dvisthAnaka rasa vAle hI hote haiM, ekasthAnaka rasa ke nhiiN| isI kAraNa utkRSTa sthitibaMdha yogya adhyavasAyoM dvArA bhI zubha prakRtiyoM kA jIvasvabhAva se dvisthAnaka rasabaMdha hI hotA hai kintu ekasthAnaka nahIM hotA hai / 1. asaMkhyAta rasaspardhaka hone kA kAraNa yaha hai--koI bhI eka sthitibaMdha asaMkhyAta samaya pramANa baMdhatA hai, isI prakAra utkRSTa sthitibaMdha bhI asaMkhyAta samaya pramANa hI badhatA hai| pratyeka sthitisthAna meM asaMkhyAtA spardhaka hote haiM, isIlie utkRSTa sthiti jitane samaya pramANa baMdhatI hai, usase spardhakasaMghAta asaMkhyAtaguNa hote haiN| Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 paMcasaMgraha : 3 isa prakAra se zubha prakRtiyoM ke dvisthAnaka rasabaMdha ke kAraNa ko spaSTa karane ke bAda aba jijJAsu dvArA sattA ke sambandha meM prastuta prazna kA samAdhAna karate haiN| sattAviSayaka prazna kA samAdhAna duvihamiha saMtakammaM dhuvAdhuvaM sUiyaM ca sadde Na / dhuvasaMtaM ciya paDhamA jao na niyamA visaMjogo // 55 // zabdArtha-duvihaM-do prakAra, iha-yahA~, saMtakamma-karmoM kI sattA, dhuvAdhuvaM-dhra va aura adhra va, sUiyaM--sUcita kI hai-batAI hai. ca saNa-ca zabda se, dhuvasaMtaM-dhra vasattA. ciya-avazya, paDhamA-prathama, jao-kyoki, nanahIM, niyamA--niyama se, visNjogii--visNyojnaa| gAthArtha-ca zabda dvArA sattAdvAra gAthA meM jo dhra va aura adhra va isa taraha do prakAra kI sattA batalAI hai, usameM prathama kaSAyoM (anantAnubaMdhi kaSAyoM) kI avazya hI dhruvasattA hai| kyoki guNaprApti ke binA unakI visaMyojanA nahIM hai / vizaMSArtha--pUrva meM (caudahavIM gAthA kI vyAkhyA ke prasaMga meM) sattA do prakAra kI batalAI hai-dhra vasattA aura adhra vsttaa| usameM se samyaktvAdi uttaraguNoM kI prApti se pUrva sabhI saMsArI jIvoM meM jina prakRtiyoM kI nirantara sattA pAI jAtI hai, ve prakRtiyAM dhra vasattA vAlI kahalAtI haiN| aisI dhruvasattA vAlI prakRtiyAM eka sau cAra haiM / jinake nAma isa prakAra haiM jJAnAvaraNapaMcaka, darzanAvaraNanavaka, sAtA-asAtA vedanIya, mithyAtva, solaha kaSAya, nava nokaSAya, tiryaMcadvika, jAtipacaka, audArikadvika, taijasa, kArmaNa, saMsthAnaSaTaka, saMhananaSaTaka, varNAdicatuSka, vihAyogati dvika, parAghAta, ucchavAsa, Atapa, udyota, a gurulaghu, Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhavya-prarUpaNA adhikAra : gAthA 55 153 nirmANanAma, upaghAta, trasadazaka, sthAvaradazaka, nIcagotra, aMtarAyapaMcaka / ina eka sau cAra prakRtiyoM ke alAvA zeSa prakRtiyAM adhra vasattA vAlI haiN| isakA kAraNa yaha hai ki samyaktvAdi uttaraguNoM kI prApti se pUrva bhI jIvoM meM jina prakRtiyoM kI sattA kisI samaya pAI jAye aura kisI samaya na pAI jAye arthAt jinakI sattA kAdAcitka ho, unheM adhra vasattAkA kahate haiM / ukta dhra vasattA aura adhra vasattA ke lakSaNa ko AdhAra banAkara jijJAsu pUchatA hai prazna ----anantAnubaMdhi kaSAyoM kI udvalanA hone para unakI sattA kA nAza ho jAtA hai aura mithyAtva ke yoga se punaH unakA baMdha hone para le sattA ko prApta ho jAtI haiN| isaliye unako adhra vasattA vAlI mAnanA caahiye| uttara - yaha kathana yogya nahIM hai| kyoMki anantAnubaMdhi kaSAyoM kI visaMyojanA samyaktvAdi guNoM kI prApti ke binA to hotI hI nahIM hai, kintu samyaktvAdi guNoM kI prApti se hotI hai aura uttaraguNoM kI prApti ke dvArA jina prakRtiyoM kI sattA kA nAza hotA hai, ve prakRtiyAM adhra vasattAvAlI nahIM haiN| arthAt uttaraguNoM kI prApti se hone vAlA sattA kA nAza adhra vasattA ke vyapadeza kA hetu nahIM hai / yadi uttaraguNoM kI prApti ke dvArA hone vAlA sattA kA nAza adhra vasattA ke vyapadeza kA hetu ho to sabhI prakRtiyAM adhra vasattA ke yogya 1 yahA~ jo eka sau cAra prakRtiyAM batalAI haiM, unameM varNAdi cAra kI ho vivakSA kI hai tathA baMdhana aura saMghAtana nAmakarma ke bhedoM kI vivakSA nahIM kI hai| yadi sattAyogya prakRtiyoM kI saMkhyA kI apekSA inakI gaNanA kI jAye taba varNAdi cAra ke bajAya bIsa aura baMdhana, saMghAtana kI pAMca-pAMca prakRtiyoM ko milAne para kula saMkhyA 130 hogii| Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 paMcasaMgraha : 3 mAnI jAyegIM / kyoMki uttaraguNoM kI prApti hone para to sabhI prakRtiyoM kI sattA kA nAza hotA hai / isIliye dhruvasattA ke lakSaNa meM batAyA hai ki uttaraguNoM kI prApti se pUrva bhI pratyeka jIva ko jina prakRtiyoM kI pratisamaya sattA pAI jAye, use dhruvasattA kahate haiM / ataeva uttaraguNoM kI prApti se pUrva to pratyeka jIva ko pratisamaya anantAnubaMdhi kaSAyoM kI sattA hotI hai, jisase anantAnubaMdhi kaSAyeM dhruvasattAvAlI hI haiM / samyaktvamohanIya, mizramohanIya, tIrthaMkaranAma aura AhArakadvika ye prakRtiyAM uttaraguNoM kI prApti ke pazcAt hI sattA meM AtI haiN| isaliye una prakRtiyoM kI adhruvasattA svayaMsiddha hI hai tathA zeSa vaikriyaSaTka Adi prakRtiyAM uttaraguNoM kI prApti se pUrva nirantara sattA meM raheM aisA koI niyama nahIM hai, isaliye unakI bhI adhruvasattA samajhanA cAhie } isa prakAra se vargIkaraNa ke eka prakAra meM saMkalita prakRtiyoM kA sAMgopAMga vivecana jAnanA cAhiye / isI taraha eka aura dUsare prakAra se bhI karma sAhitya meM prakRtiyoM kA vargIkaraNa kiyA gayA hai| dUsare prakAra se jina vargoM meM prakRtiyoM kA vargIkaraNa kiyA gayA hai, una vargoM ke nAmoM kA saMketa karane vAlI anyakartR' ke do gAthAyeM isa prakAra haiMaNudaya udaobhayabaMdhiNI u ubhabaMdhaudayavoccheyA / saMtaraubhaya nirantarabaMdhA udasaMkamukosA || || aNudayasaMkajeTThA udaeNudae ye baMdhaukkosA / udayANudayavaIo tititicauduhA u savvAo || || -- zabdArtha - aNudaya udaobhayabaMdhaNI - anudayabadhinI, udayabaMdhinI aura ubhayabaMdhinI, u- - aura, ubhabaMdhaudaya vocchyA - ubhayabaMdhodayA vyavacchidyamAnA, saMtara ubhayanirantarabaMdhA -sAMtara, ubhaya aura nirantarabaMdhinI, udasaMkamukkosA - udayasaMkramotkRSTA / aNudaya saMkama jeTThA -- anudayasaMtra motkRSTA, udaeNudae-- udaya aura anu Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhavya-prarUpaNA adhikAra : gAthA 55 155 daya se, ya-aura, baMdhaukkosA-baMdhotkRSTA, udayANudayavaIo-udayavatI aura anudaya vatI, tititica udahA-tIna, tIna, tIna, cAra aura do prakAra kI, u-aura, savvAo-sabhI / gAthArtha--anudayabaMdhinI, udayabaMdhinI aura ubhayabaMdhinI, samaka, krama aura utkrama vyavacchidyamAna baMdhodayA, sAMtara, ubhaya aura nirantara baMdhinI, udayasaMkramotkRSTA tathA anudayasaMkramo. tkRSTA, udayabaMdhotkRSTA aura anudayabaMdhotkRSTA, udayavatI aura anudayavatI, isa prakAra se sabhI prakRtiyAM anukrama se tIna, tIna, tIna, cAra aura do prakAra kI haiN| vizeSArtha-- ukta do gAthAoM meM dUsare prakAra se kiye gaye prakRtiyoM ke vargIkaraNa kI saMjJAoM ko batAyA hai| ukta saMjJAoM ke nAma aura lakSaNa isa prakAra haiM 1baMdha kI apekSA karma prakRtiyAM tIna prakAra kI haiM- svAnudayabaMdhinI, svodayabaMdhinI aura ubhayAMdhinI / apane anudayakAla meM jina prakRtiyoM kA baMdha ho, ve prakRtiyAM svAnudayabaMdhinI kahalAtI haiN| apane udaya kAla meM hI jinakA babaMdha ho unheM svodayabaMdhinI aura apane udaya hone yA na hone para bhI jina prakRtiyoM kA baMdha ho unheM ubhayabaMdhinI kahate haiN| 2 viccheda kI apekSA prakRtiyAM tIna prakAra kI haiM-samakavyava. cchidyamAna baMdhodayA, kramavyavacchidyamAna baMdhodayA aura utkramavyavacchimAna bNdhodyaa| inameM se jina prakRtiyoM kA baMdha aura udaya eka sAtha vicchinna hotA hai unako samakavyavacchidyamAna baMdhodayA tathA jina prakRtiyoM kA pahale baMdha aura pazcAt udaya viccheda hotA hai, unako kramavyavacchidyamAna baMdhodayA aura pahale udaya aura bAda meM baMdha isa prakAra utkrama se jinake baMdha aura udaya kA viccheda hotA hai, unheM utkramavyavacchidyamAna baMdhodayA prakRti kahate haiM / .1 ina tInoM prakAroM ko gAthA meM prastuta 'ubhabaMdhaudayavoccheyA' pada dvArA __ grahaNa kiyA gayA hai| - Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 paMcasaMgraha : 3 _3 sAMtara, nirantara aura ubhaya baMdha kI apekSA bhI prakRtiyoM ke tIna prakAra haiM-sAMta rabaMdhinI, ubhayabaMdhinI aura nirntrbNdhinii| inake lakSaNa yathAsthAna Age diye jA rahe haiN| 4 udaya aura anudaya avasthA meM jina prakRtiyoM kI saMkrama se utkRSTa sthiti prApta hotI hai, usakI apekSA do tathA baMdha se utkRSTa sthiti prApta hotI hai, usakI apekSA do isa taraha prakRtiyoM ke cAra prakAra bhI haiM-udayasaMkramotkRSTA, anudayasaMkramotkRSTA, udayabaMdhoskRSTA, anudayabaMdhotkRSTA / 5 prakRtiyAM anya bhI do prakAra ko haiM---udayavatI aura anudyvtii| udayasaMkramotkRSTA Adi cAroM aura udayavatI, anudayavatI padoM ke lakSaNa svayaM granthakAra yathAyogya sthAna para kahane vAle haiM, jisase yahA~ unake lakSaNa nahIM kahe haiN| isa prakAra se dvitIya vargIkaraNa meM saMkalita bhedoM kI kula saMkhyA pandraha hai / aba pratyeka varga meM saMkalita prakRtiyoM ke nAmoM kA nirdeza karate haiN| svAnudayabaMdhinI Aditrika prakRtiyAM devanirayAuveuvvichakka AhArajuyalatitthANaM / baMdho aNudayakAle dhuvodayANaM tu udayammi // 56 / / zabdArtha-devanirayAu-devAyu aura narakAyu. veuvichakka-vai kriyapaTaka, AhArajuyala-AhAraka dvika, titthANaM-- tIrthakaranAmakarma kA, badhobaMdha, aNudayakAle-anudayakAla meM, dhuvodayANaM-dhra vodayA prakRtiyoM kA, tuaura, udayammi-udayakAla meM / / ___ gAthArtha-devAyu, narakAyu, vaikriyaSaTka, AhArakadvika aura tIrthaMkaranAma itanI prakRtiyoM kA jaba apanA udaya na ho (anu Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhavya-prarUpaNA adhikAra : gAthA 56 157 dayakAla meM) taba baMdha hotA hai aura dhra vodayA prakRtiyoM kA apanA udaya hone para baMdha hotA hai| vizeSArtha-gAthA meM svAnudayabAMdhinI, svodayabaMdhinI aura ubhayabaMdhinI prakRtiyoM ke nAma batalAye haiM / ina tIna prakAra kI prakRtiyoM meM se svAnudayabaMdhinI prakRtiyoM ke nAma isa prakAra haiM 'devanirayAu' ityAdi arthAt devAyu va narakAyu, devagati, devAnupUrvI, narakagati, narakAnupUrvI, vaikriyazarIra aura vaikriya-aMgopAMga rUpa vaikriyaSaTaka, AhAra kazarIra, AhAraka-agopAMga rUpa AhArakadvika aura tIrthaMkaranAma ina gyAraha prakRtiyoM kA baMdha jaba inakA apanA udaya na ho usa samaya hotA hai| isI kAraNa se gyAraha prakRtiyAM anudayabaMdhinI prakRtiyAM kahalAtI haiN| ukta gyAraha prakRtiyoM ko anudayabadhinI prakRti mAnane kA kAraNa yaha hai ki devatrika kA udaya devagati meM aura narakatrika kA udaya narakagati meM aura vaikriyadvika kA udaya donoM gatiyoM meM hotA hai| lekina deva aura nAraka bhavasvabhAva se hI ina prakRtiyoM kA baMdha nahIM karate haiN| tIrthakaranAmakarma kA udaya kevalajJAna prApta hone para hotA hai, parantu usa samaya isa prakRti kA bAMdha nahIM hotA hai| kyoMki apUrvakaraNaguNasthAna meM hI isakA bAMdhaviccheda ho jAtA hai tathA AhArakazarIra karane meM pravRtta jIva labdhiprayoga ke kArya meM vyagra hone se pramatta ho jAtA hai, jisase tathA usake bAda ke samaya meM tathAprakAra kI zuddhi kA abhAva hone se manda saMyamasthAnavartI hone se AhArakazarIra aura 1 vaikriyazarIra aura vaikriya-aMgopAMga apanA udaya na ho taba baMdha hotA hai, aisA kathana bhavapratyayika kI vivakSA se kiyA gayA pratIta hotA hai / kyoMki vaikriyazarIrI manuSya, tiryaMca deva-prAyogya yA naraka-prAyogya prakRtiyoM kA baMdha karate hue vaikriyadvika ko bAMdhate haiM / Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 paMcasaMgraha : 3 AhAraka-aMgopAMga kA baMdha nahIM karatA hai| isIlie ye sabhI gyAraha prakRtiyAM svAnudayabaMdhinI kahalAtI haiN| svodayabaMdhinI prakRtiyAM isa prakAra haiM 'dhuvodayANaM' arthAt dhra vodayA prakRtiyAM svodayabaMdhinI haiN| jinake nAma haiM-jJAnAvaraNapaMcaka, darzanAvaraNacatuSka, antarAyapaMcaka, mithyAtvamohanIya, nirmANa, taijasa, kArmaNa, sthira, asthira, zubha, azubha, aguruladhu aura varNacatuSka / ina sabhI sattAIsa prakRtiyoM kA udaya hone para hI baMdha hotA hai / kyoMki ye sabhI prakRtiyAM dhra vodayA haiM aura dhra vodayA hone se unakA sadaiva udaya hotA hai| pUrvokta gyAraha aura sattAIsa prakRtiyoM se zeSa rahI nidrApaMcaka, jAtipaMcaka, saMsthAnaSaTaka, saMhananaSaTaka, solaha kaSAya, nava nokaSAya, parAghAta, upaghAta, Atapa, udyota, uccha vAsa, sAtA-asAtAvedanIya, uccagotra, nIcagotra, manuSyatrika, tiryaMcatrika, audArikadvika, vihAyogatidvika, trasa, bAdara, paryApta, pratyeka, sthAvara, sUkSma, aparyApta, sAdhAraNa, susvara, subhaga, Adeya, yazaHkIrti, duHsvara, durbhaga, anAdeya, ayazaHkIrti rUpa bayAsI prakRtiyAM svodayAnudayabaMdhinI haiN| kyoMki ye sabhI prakatiyAM manuSya, tiryaMca ko udaya ho athavA na ho taba baMdhatI haiN| isIlie ina prakRtiyoM ko svodayAnudayabaMdhinI kahate haiN| 1 yahAM manuSya, tiryaMca ke udaya ho yA na ho taba baMdhatI haiM-aisA kahane kA kAraNa yaha hai ki ukta prakRtiyoM meM ve prakRtiyAM haiM jinako prAya: manuSya tiryaMca bAMdhate hai| deva, nAraka bhI ukta prakRtiyoM meM se unako jinakA udaya saMbhava ho sakatA hai, unakA udaya ho yA na ho, lekina ukta prakRtiyoM meM se svayogya prakRtiyAM bAMdhate haiM / 2 gommaTasAra karmakANDa gAthA 402, 403 meM isI prakAra se anudaya, udaya aura ubhayabaMdhinI prakRtiyoM ko batalAyA hai Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhavya-prarUpaNA adhikAra : gAthA 57, 58 156 . isa prakAra se anudaya, udaya aura ubhaya baMdhinI saMjJAoM meM saMkalita prakRtiyoM ko jAnanA cAhie / aba jina prakRtiyoM kA sAtha evaM krama, utkrama se bAMdha aura udaya kA viccheda hotA hai, unake trika ko batalAte haiN| samakavyavacchidyamAna Aditrika prakRtiyAM gayacaramalobha dhuvabaMdhi mohahAsarai maNuyapuvINaM / suhamatigaAyavANaM sapurisaveyANa baMdhudayA // 57 // vocchijjati samaMciya kamaso sesANa ukkameNaM tu| aTThaNhamajasasuratiga veuvvAhArajuyalANaM // 58 / / zabdArtha-gayacaramalobha-carama (saMjvalana) loma ke binA, dhuvabaMdhidhruvabaMdhinI prakRtiyAM, moha-mohanIyakarma kI, hAsarai-hAsya-rati, maNuya suraNirayAU titthaM vegubviyachakka hAramidi jesiM / para udayeNa ya baMdho micchaM suhumassa ghAdIo // tejadugaM vaNNacaU thirasuha jugala guruNimiNadhuvaudayA / sodayabaMdhA sesA bAsIdA ubhayabaMdhAo / devAyu, narakAyu, tIrthakaranAma, vaikriyaSaTaka, AhArakadvika, ina gyAraha prakRtiyoM kA para ke udaya se baMdha hotA hai aura mithyAtva, sUkSmasaMparAyaguNasthAna meM vyucchinna hone vAlI ghAtiyAkarmoM kI caudaha prakRtiyAM, taijasa pugala, vargAdicatuSka, sthira aura zubha kA yugala, agurulaghu, nirmANa rUpa dhra vodayA bAraha prakRtiyAM, kula milAkara sattAIsa prakRtiyoM kA apanA udaya hone para hI baMdha hotA hai tathA zeSa rahI pAMca nidrA Adi bayAsI prakRtiyAM ubhayabaMdhinI haiM / arthAt inakA udaya hone para athavA na hone para bhI baMdha hotA hai| Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 paMcasaMgraha : 3 puDhavINa - manuSyAnupUrvI, sumatiga- sUkSmatrika, AyavANaM - AtapanAma, sapurisa veyANa - puruSavedasahita, baMdhudayA-baMdha aura udaya / vocchijjanti- viccheda hotA hai, samaMciya - sAtha hI, kamaso-krama se, sesANa - zeSa prakRtiyoM kA, ukkameNa - utkrama se, tu -- aura aTThahaM-ATha ajasa- -ayazaH kIrti, suratiga -- devatrika, veubvAhArajuyalANa - vaikriyadvika aura AhArakadvikakA / kA, gAthArtha -saMjvalana lobha ke binA mohanIyakarma kI dhruvabaMdhinI aura hAsya, rati, manuSyAnupUrvI, sUkSmatrika, Atapa aura puruSaveda itanI prakRtiyoM kA baMdha aura udaya sAtha hI viccheda hotA hai aura zeSa prakRtiyoM kA krama se viccheda hotA hai lekina ayaza:kIrti, devatrika, vaikriyadvika aura AhArakadvika ina ATha prakRtiyoM kA utkrama se baMdha aura udaya kA viccheda hotA hai / vizeSArtha - ukta gAthAdvaya meM samaka, krama aura utkrama vyavacchidyamAna baMdhodayA prakRtiyoM ko batalAyA hai / unameM se pahale samakavyavacchidyamAna prakRtiyoM ko batalAte haiM saMjvalana lobha ko chor3akara mohanIyakarma kI dhruvabaMdhinI pandraha kaSAya, mithyAtva, bhaya aura jugupsA ye aThAraha tathA hAsya, rati, manuSyAnupUrvI, sUkSma, sAdhAraNa aura aparyApta rUpa sUkSmatrika, AtapanAma aura puruSaveda kula milAkara chabbIsa prakRtiyoM kA baMdha aura udaya sAtha hI vicchinna hotA hai / yAnI ina prakRtiyoM kA jisa guNasthAna meM baMdhaviccheda hotA hai, usI guNasthAna meM udayaviccheda bhI hotA hai| jisase prakRtiyAM samakavyavacchidyamAna baMdhodayA prakRti kahalAtI haiN| jisakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai sUkSmatrika, Atapa aura mithyAtvamohanIya kA pahale mithyAdRSTiguNasthAna meM, anantAnubaMdhikaSAyacatuSka kA dUsare sAsAdanaguNasthAna meM, manuSyAnupUrvI aura apratyAkhyAnAvaraNakaSAyacatuSka ina pAMca prakRtiyoM Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 161 baMdhavya - prarUpaNA adhikAra : gAthA 57, 58 kA cauthe aviratasamyagdRSTiguNasthAna meM, pratyAkhyAnAvaraNakaSAya catuSka kA pAMcave dezavirataguNasthAna meM, hAsya, rati, bhaya aura jugupsA ina cAra prakRtiyoM kA AThaveM guNasthAna meM, saMjvalana krodha, mAna, mAyA aura puruSaveda kA nauveM anivRttibAdarasaMparAyaguNasthAna meM sAtha hI baMdha aura udaya kA viccheda hotA hai / jisase ye chabbIsa prakRtiyAM samakavyavacchidyamAna baMdhodayA prakRtiyAM kahalAtI haiN|" ina chabbIsa prakRtiyoM ke atirikta zeSa prakRtiyAM kramavyavacchidyamAna baMdhodayA prakRtiyAM haiN| lekina itanA vizeSa hai ki Age kahI jAne vAlI ayazaHkIrti Adi ATha prakRtiyoM ko aura kama kara denA cAhiye / ataeva baMdhayogya eka sau bIsa prakRtiyoM meM se chabbIsa aura ATha prakRtiyoM ko kama karane para zeSa rahI chiyAsI prakRtiyAM kramavyavacchidyamAna baMdhodayA jAnanA cAhiye | arthA | ina chiyAsI prakRtiyoM ke baMdha aura udaya kA kramapUrvaka yAni pahale baMdha kA aura usake bAda udaya kA viccheda hotA hai / jinake nAma isa prakAra haiM jJAnAvaraNapaMcaka, aMtarAyapaMcaka, darzanAvaraNacatuSka, nidrApaMcaka, vedanIyadvika, saMsthAnaSaTka, aprazastavihAyogati, susvara, duHsvara, audArikadvika, prathama saMhanana, sthira, asthira, zubha, azubha, taijasa, kArmaNa, varNacatuSka, agurulaghucatuSka, pratyeka, nirmANa, manuSyatrika, jAtipaMcaka, trasa, sthAvara, bAdara, paryApta, subhaga, dubhaMga, Adeya, anAdeya, tIrthaMkara nAma, yazaH kIrti, uccagotra, nIcagotra, narakatrika, aMtima saMhanana, napuMsakaveda, strIveda, tiryaMcatrika, udyota, madhyama saMhananacatuSka, arati, zoka, saMjvalana lobha / 1 digambara paramparA meM ukta prakRtiyoM ke sAtha ekendriyAdi jAticatuSka aura sthAvara ina pAMca prakRtiyoM ko samakavyavacchidyamAna baMdhodaya varga meM mAtA hai / vahA~ ina prakRtiyoM kI saMkhyA 31 hai / dekhiye - paMcasaMgraha karmastavacUlikA gAthA 68, 66 / * Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 paMcasaMgraha : 3 ina chiyAso prakutiyoM ko kramavyavacchidyamAna bAMdhodayA mAnane kA spaSTIkaraNa isa prakAra hai jJAnAvaraNapaMcaka, aMtarAyapaMcaka aura darzanAvaraNacatuSka ina caudaha prakRtiyoM kA baMdhaviccheda to dasaveM sUkSmasaMparAyaguNasthAna ke carama samaya meM aura udayaviccheda bArahaveM kSINamohaguNasthAna ke carama samaya meM hotA hai| nidrA aura pracalA kA apUrvakaraNaguNasthAna ke prathama bhAga meM baMdhaviccheda aura kSINamohaguNasthAna ke dvicarama samaya meM udayaviccheda hotA hai| asAtAvedanIya kA pramattasaMyataguNasthAna meM aura sAtAvedanIya kA sayogikevalIguNasthAna ke carama samaya meM baMdhaviccheda aura donoM meM se anyatara kA udayaviccheda sayogikevalI athavA ayogikevalI guNasthAna ke carama samaya meM hotA hai| atima sasthAna-huNDasaMsthAna kA mithyAdRSTiguNasthAna meM, madhyama saMsthAnacatuSka, aprazastavihAyogati aura duHsvaranAma kA sAsAdanaguNasthAna meM, audArikadvika aura prathama saMhanana kA aviratasamyagdRSTiguNasthAna meM, asthira aura azubha kA pramattasaMyataguNasthAna meM, taijasa, kArmaNa, samacaturasrasaMsthAna, varNacatuSka, agurulaghucatuSka, pratyeka, sthira, zubha, susvara aura nirmANanAma kA AThaveM apUrvakaraNaguNasthAna ke chaThe bhAga meM baMdhaviccheda hotA hai kintu antima saMsthAna se lekara nirmANanAma paryanta pUrvokta aTThAIsa prakRtiyoM kA udayaviccheda sayogikevalIguNasthAna ke carama samaya meM hotA hai| __manuSyatrikA kA aviratasamyagdRSTiguNasthAna meM, paMcendriyajAti, - AcArya malaya girisUri ne yahA~ manuSyatrika meM manuSyAnupUrvI kA grahaNa kiyA hai aura upakA udaya viccheda ayogi ke carama samaya meM hotA hai, aisA kahA hai| yaha vicAraNIya hai / kyoMki kisI bhI AnupUrvI kA udaya pahale, dUsare Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhavya-prarUpaNA adhikAra : gAthA 57, 58 trasa, bAdara, paryApta, subhaga, Adeya, tIrthakaranAma kA apUrvakaraNaguNasthAna ke chaThe bhAga meM tathA yazaHkIrti aura uccagotra kA sUkSmasaMparAya ke carama samaya meM baMdhaviccheda aura ina sabhI bAraha prakRtiyoM kA ayogikevalIguNasthAna ke carama samaya meM udayaviccheda hotA hai| sthAvaranAma, ekendriya, dvIndriya, trIndriya, caturindriya jAtinAma tathA narakatrika aura antima saMhanana tathA napusakaveda kA mithyA dRSTi guNasthAna meM baMdhaviccheda aura udayaviccheda anukrama se sAsAdana, aviratasamyagdRSTiguNasthAna, apramattasaMyataguNasthAna aura anivRttibAdarasaMparAyaguNasthAna meM hotA hai| ___ strIveda kA baMdhaviccheda sAsAdanaguNasthAna meM aura udayaviccheda nauveM anivRttibAdarasaMparAyaguNasthAna meM hotA hai| ___tiryaMcAnupUrvI, durbhaga aura anAdeya tathA tiryaMcagati, tiryaMcAyu, udyota aura nIcagotra tathA styAnadhitrika kA tathA cauthe pAMcaveM sahanana kA tathA dUsare tIsare saMhanana kA baMdhavicchada to sAsAdanaguNasthAna meM hotA hai aura udayaviccheda anukrama se aviratasamyagdRSTiguNasthAna meM, dezavirataguNasthAna meM, pramattasaMyataguNasthAna meM, apramattasaMyataguNasthAna meM aura upazAMtamohaguNasthAna meM hotA hai| ___ arati, zoka kA baMdhaviccheda pramattasaMyataguNasthAna meM aura udayaviccheda apUrvakaraNaguNasthAna meM hotA hai| aura cauthe ina tIna guNasthAnoM meM hotA hai / kadAcit pradezodaya kI apekSA se kahA jAye to vaha bhI yogya nahIM hai| kyoMki pradezodaya meM saMhanana, saMsthAna nAmakarma Adi tihattara prakRtiyAM hotI haiN| isalie baMdha aura udaya cauthe guNasthAna meM ho jAne se use samakavyavacchidyamAnabaMdhodaya varga meM grahaNa karanA yogya pratIta hotA hai / vijJajana spaSTa karane kI kRpA kreN| digambara kArmagranthakoM ne manuSyAnupUrvI kA samakavyavacchidyamAnabaMdhodayavarga meM samAveza kiyA hai| dekheM-karmastavacUlikA, gAthA 68,69 / For Private & Personal Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 paMcasaMgraha : 3 saMjvalana lobha kA baMdhaviccheda nauve anivRttibAdarasaMparAyaguNasthAna ke carama samaya meM aura udayaviccheda dasaveM sUkSmasaMparAyaguNasthAna ke carama samaya meM hotA hai| isa prakAra se ye chiyAsI prakRtiyAM krama se baMdha aura udaya meM vicchinna hone se kramavyavacchidyamAna baMdhodayA kahalAtI haiN| pUrvokta chabbIsa aura chiyAsI prakRtiyoM se zeSa rahI ayazaHkIrti, devatrika, vaikriyadvika aura AhArakadvika ina ATha prakRtiyoM kA pahale udayaviccheda aura bAda meM baMdhaviccheda hone se ye utkramavyavacchidyamAna baMdhodayA kahalAtI haiM / sambandhita spaSTIkaraNa isa prakAra hai ayazaHkIti kA pramattasaMyataguNasthAna meM, devAyu kA apramattasaMyataguNasthAna meM, devadvika aura vaikriyadvika kA apUrvakaraNaguNasthAna meM baMdhaviccheda hotA hai, lekina ina chahoM prakRtiyoM kA udayaviccheda cauthe guNasthAna meM hotA hai tathA AhArakadvika kA apUrvakaraNaguNasthAna meM baMdhaviccheda aura apramattasaMyataguNasthAna meM udayaviccheda hotA hai| 1 AcArya malayagirisUri ne kramavyavacchidyamAna baMdhodayA prakRtiyoM ke jo chiyAsI (86) nAma batalAye haiN| unameM se kucha nAma svopajJavRti meM kiye gaye nAmollekha se bhinna haiM / svopajJavRtti meM ve nAma isa prakAra haiM jJAnAvaraNapaMcaka, antarAyayaMcaka, darzanAvaraNanavaka, nAmadhra vodayA dvAdazaka (nirmANa, sthira, asthira, tejasa, kArmaNa, varNacatuSka, agurulaghu, zubha, azubha), susvara, duHsvara, vihAyogati dvika, audArikadvika, pratyeka, vajraRSabhanArAcasaMhanana, upaghAtatrika, manuSyAyu, vedanIyadvika gotradvika, ayoginavaka (manuSyagati, paMcendriyajAti, basa, bAdara, paryApta, subhaga, Adeya, yazaHkIti, tIrthakara), sthAvara, narakatrika, jAti catuSka, antima saMhanana, napusakaveda, durbhaga, udyota, anAdeya, tiryaMcatrika, strIveda, madhyama saMhanana catuSka, saMsthAnaSaTka, arati, zoka, saMjvalana lobha / Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhavya - prarUpaNA adhikAra : gAthA 56, 60, 61 165 isIliye ye ATha prakRtiyAM utkramavyavacchidyamAna baMdhodayA pAnI jAtI haiM / isa prakAra se samakavyavacchidyamAna baMdhodayA Adi tInoM vargoM meM garbhita prakRtiyAM jAnanA cAhie / " aba sAMtarAdibaMdhI prakRtiyAM batalAte haiM / sAMtarabaMdhI Adi prakRtiyAM dhruvabaMdhiNI utitthagaranAma Auya caukka bAvannA / eyA niraMtarAo sagavI subhasaMtarA sesA // 56 // cauraMsausabha paraghAusAsapura sagalasAyasubhakha gaI / veDavviurala suranaratirigoyadu susaratasaticaU ||60 // 1 (ka) gommaTasAra karmakANDa gAthA 400, 401 meM ina samakavyavacchidyamAna baMdhodayA Adi prakRtiyoM kA ullekha isa prakAra kiyA haidevaca ukkAhAradugajjasadevAugANa so pacchA micchattAdAvANaM NarANuthAvara ca ukkANaM // paNNarakasAya bhayadu caujAi purisavedANaM / samamekkatIsANaM sesigisIdANa puvvaM tu // devagati Adi catuSka, AhArakadvika, ayazaH kIrti aura devAyu ina ATha prakRtiyoM kI baMdhavyucchiti udaya kI vyucchitti ke pIche hotI hai | mithyAtva Atapa, manuSyagatyAnupUrvI, sthAvaracatuSka, saMjvalana lobha ke binA pandraha kaSAya, bhavadvika, hAsyadvika, ekendriya Adi jAticatuSka, puruSaveda ina ikatIsa prakRtiyoM kI udaya aura baMdha vyucchitti eka kAla meM hotI hai tathA inase zeSa rahI ikyAsI prakRtiyoM kI udayavyucchitti ke pahale baMdhavyucchitti hotI hai / (kha) di. paMcasaMgraha karmastavacUlikA gAthA 67, 68, 69, 70 meM bhI go. karmakANDa ke anurUpa kathana kiyA gayA hai / Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 paMcasaMgraha : 3 samayAo aMtamuha ukkosA jANa saMtarA tAo / baMdhehiyaMmi ubhayA niraMtarA tammi u jahanne // 61 // - zabdArtha - dhuvabaMdhiNI - dhruvabaMdhinI, u-- aura, tisthagaranAma - tIrthaMkaranAma, Auyacaukka ---- AyucatuSka, bAvannA - bAvana, eyA - ye, niraMtarAonirantarA, sagavIsa - saMttAIsa, ubha - ubhayA ( sAntara - nirantarA ) saMtarA -- sAntarA, sesA - zeSa | cauraMsa - samacaturasra saMsthAna, usabha-vajraRSabhanArAcasaMhanana, paraghA - usAsa - parAghAta, ucchavAsa, puM- puruSaveda, sagala - paMcendriyajAti, sAyasAtAvedanIya, subhagaI prazasta vihAyogati, veudhvizlasuranaratirigoyadu-vaiyadvika, audArikadvika, devadvika, manuSyadvika, tithaMcadvika, gozradvika, susaratasaticaU- susvaratrika, trasacatuSka / samayAo -- eka samaya se prArambha hokara, aMtamuhU--antarmuhUrta, ukkosA - utkRSTa, jANa - jinakA, saMtarA - sAntarA, tAo - ve, baMdhehiyaMmi - adhika baMdha, ubhayA --sAMtara - nirantarA, niraMtarA - niraMtarA, tammi-unameM, u - aura, jahanne - - jaghanya / gAthArtha - dhravabaMdhinI tathA tIrthaMkaranAma aura AyucatuSka ye bAvana prakRtiyAM niraMtarA haiM, sattAIsa prakRtiyAM ubhayA aura zeSa prakRtiyAM sAntarA haiM / samacaturasrasaMsthAna, vajraRSabhanArAcasaMhanana, parAghAta, ucch vAsa, puruSaveda, paMcendriyajAti, sAtAvedanIya, prazastavihAyogati, vaikriyadvika, audArikadvika, devadvika, manuSyadvika, tiryaMcadvika, gotradvika, susvaratrika aura trasacatuSka ye sattAIsa prakRtiyAM ubhayA - sAntara - nirantarA haiM / jina karmaprakRtiyoM kA jaghanyataH eka samaya se prArambha hokara utkRSTa antarmuhUrta paryanta baMdha hotA ho ve sAntarA kahalAtI haiM Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ badhaya-prarUpaNA adhikAra : gAthA 56, 60, 61 tathA jina prakRtiyoM kA eka samaya se Arambha hokara antarmuhUrta se bhI adhika samaya taka baMdha hotA ho ve sAntara - nirantarA aura jina prakRtiyoM kA jaghanya bhI antarmuhUrta baMdha hotA ho ve nirantarA kahalAtI haiM / vizeSArtha - baMdhayogya eka sau bIsa prakRtiyoM kA sAMtara Adi tona vargoM meM vargIkaraNa karake pratyeka varga meM saMkalita prakRtiyoM ke nAma aura vargoM ke lakSaNa ina tIna gAthAoM meM batalAye haiM / sarvaprathama nirantarabaMdhinI prakRtiyoM ko batalAte haiM / nirantara baMdhinI -- jina prakRtiyoM kA jaghanya se bhI antarmuhUrta paryanta baMdha hotA hai, antarmuhUrta taka baMdha meM antara nahIM par3atA ve prakRtiyAM nirantarabaMdhinI kahalAtI haiN| aisI prakRtiyAM bAvana haiM / jinake nAma haiM 'dhuvabaMdhiNI' ityAdi arthAt jJAnAvaraNapaMcaka, darzanAvaraNanavaka, aMtarAyapaMcakai, solaha kaSAya, mithyAtva, bhaya, jugupsA, agurulaghu, nirmANa, tejasa, kArmaNa, upaghAta aura varNacatuSka ye saiMtAlIsa dha vabaMdhinI prakRtiyAM tathA tIrthaMkaranAma aura AyucatuSka, kula milAkara bAvana prakRtiyAM nirantarabaMdhinI haiN| ina bAvana prakRtiyoM ko nirantarabaMdhino mAnane kA kAraNa yaha hai ki ye prakRtiyAM jaghanya se bhI antarmuhUrta paryanta niraMtara baMdhatI haiM / isa kAla meM kisI prakAra kA antara nahIM par3atA hai / isIliye ye nirantarabaMdhinI prakRtiyAM kahalAtI haiM / 167 nirantarabaMdhinI prakRtiyoM ko batalAne ke bAda aba sAMtara - nirantarabaMdhinI prakRtiyoM ko batalAte haiM / sAntara - nirantara baMdhinI - jina prakRtiyoM kA jaghanya samayamAtra baMdha hotA ho aura utkRSTa eka samaya se prArambha kara nirantara antamuhUrta se Upara asaMkhyAta kAla paryanta baMdha hotA ho, unako sAntaranirantarabaMdhinI prakRti kahate haiM / aisI prakRtiyAM sattAIsa haiM / jinake nAma isa prakAra haiM Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcasaMgraha : 3 samacaturasrasaMsthAna, vajraRSabhanArAcasaMhanana, parAghAta, ucchvAsa, puruSaveda, paMcendriyajAti, sAtAvedanIya, zubhavihAyogati, vaikriyadvika ( vaikriyazarIra, vaikriyaaMgopAMga), audArikadvika, devadvika (devagati, devAnupUrvI), manuSyadvika, tiryaMcadvika, gotradvika ( uccagotra, nIcagotra), susvaratrika (susvara, subhaga, Adeya) trasacatuSka (trasa, bAdara, paryApta aura pratyeka ) ye sattAIMsa prakRtiyAM sAntara - nirantara baMdhinI haiM / 168 J ina prakRtiyoM ko sAntara - nirantara baMdhinI kahane kA kAraNa yaha hai ki antarmuhUrta meM baMdha ke Azraya se antara par3atA hai aura asaMkhya kAla paryanta nirantara bhI baMdhatI haiM / jaghanya samayamAtra baMdhane ke kAraNa ye prakRtiyAM sAntarA haiM aura utkRSTa se anuttara Adi ke devoM ko asaMkhyAtakAla paryanta bhI nirantara baMdhatI haiM, ataH antarmuhUrta meM baMdha kA antara nahIM par3ane se nirantarA kahalAtI haiM / ukta donoM vargoM meM saMkalita prakRtiyoM se zeSa rahI prakRtiyAM sAntarabaMdhinI haiM / sAntarabaMdhinI -- jina prakRtiyoM kA jaghanya samayamAtra aura utkRSTa samaya se prArambha kara antarmuhUrta paryanta baMdha hotA ho, usase adhika kAla nahIM, ve prakRtiyAM sAntarabaMdhinI haiN| aisI prakRtiyAM ika tAlIsa haiM / jinake nAma haiM asAtAvedanIya, strIveda, napuMsakaveda, hAsya, rati, arati, zoka, narakadvika ( narakagati, narakAnupUrvI), AhArakadvika, pahale ke binA zeSa pAMca saMsthAna, pahale ke binA zeSa pAMca saMhanana, ekendriyAdi jAticatuSka, Atapa, udyota, aprazastavihAyogati, sthira, zubha, yazaHkIrti aura sthAvaradazaka / kula milAkara ye ikatAlIsa prakRtiyAM sAntarabaMdhinI jAnanA cAhiye / ye sabhI ikatAlIsa prakRtiyAM jaghanya se eka samaya aura utkRSTa se antarmuhUrta taka baMdhatI haiM / tatpazcAt apane sAmAnya baMdhahetuoM kA sadbhAva hone para bhI tathAsvabhAva se ina prakRtiyoM ke baMdhayogya adhyava Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhavya-prarUpaNA adhikAra : gAthA 62 166 sAyoM kA parAvartana ho jAne se nahIM baMdhatI haiM, parantu unakI pratipakSI prakRtiyAM baMdhatI haiM / isIlie ye prakRtiyAM sAntarabaMdhinI kahalAtI haiN| ___ isa prakAra se nirantarabaMdhinI Adi prakRtiyAM jAnanA cAhiye / / aba udayabaMdhotkRSTAdi prakRtiyoM ko batalAne ke pUrva unake lakSaNa kahate haiN| udayabaMdhotkRSTAdi ke lakSaNa udae va aNudae vA baMdhAo annasaMkamAo vaa| ThiisaMtaM jANa bhave ukkosaM tA tayakkhAo // 62 / / zabdArtha---udae-udaya, va-athavA, aNudae-udaya na hone, vAathavA. baMdhAo-baMdha dvArA, annasaMkamAo---anya ke saMkrama dvArA, vAathavA, ThiisaMta-sthiti kI sattA, jANa-jinakI, bhave-hotI hai, ukkosaMutkRSTa, tA-ve, tayakkhAo-usa nAma vAlI kahalAtI haiM / ___ gAthArtha-baMdha dvArA athavA anya ke saMkrama dvArA udaya hone 1 digambara karmagranthoM (go. karmakANDa gAthA 404-407 tathA paMcasaMgraha karma stavacUlikA gA0 74-77) meM niranta rabaMdhinI Adi prakRtiyoM ke nAmoM kA ullekha isa prakAra kiyA hai.---- ___ jJAnAvaraNapaMcaka Adi saitAlIsa dhra vaprakRtiyAM, tIrthakaranAma, AhArakadvika aura AyucatuSka--ye cauvana prakRtiyAM niraMtara baMdha vAlI haiM / narakagatidvika, ekendriya Adi jAticatuSka, antima pAMca saMhanana aura pAMca saMsthAna, aprazastavihAyogati, Atapa, udyota, sthAvaradazaka, asAtAvedanIya, nakaveda, strIveda, arati, zoka, ye cauMtIsa prakRtiyAM sAMtarabaMdhinI haiM tathA devagati dvika, manuSyagati dvika, tiryaMcagatidvika, audArikadvika, vaikriyazarIradvika, prazastavihAyogati, vajraRSabhanArAcasaMhanana, parAghAtayugala, samacaturasrasaMsthAna, paMcendriyajAti, sadazaka, sAtAvedanIya, hAsya, rati, puruSaveda aura gotra dvika ye battIsa prakRtiyAM sAntara-nirantarabaMdhinI haiM / Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcasaMgraha : 3 athavA udaya na hone para jina prakRtiyoM kI utkRSTa sthiti kI sattA hotI hai, ve prakRtiyAM usa nAma vAlI kahalAtI haiM / 170 vizeSArtha - gAthA meM udayabaMdhotkRSTA Adi ke lakSaNa batalAye haiMjina karmaprakRtiyoM kA udaya ho athavA na ho, lekina baMdha dvArA athavA anya prakRtiyoM ke dalikoM ke saMkrama dvArA utkRSTa sthiti kI sattA hotI hai, ve prakRtiyAM isa prakAra se apane-apane anurUpa saMjJA vAlI samajha lenA cAhiye / jina karmaprakRtiyoM kA vipAkodaya ho taba mUlakarma kI jitanI utkRSTa sthiti hai, utanI sthiti una prakRtiyoM kI baMdha dvArA bAMdhI jAye to unheM udayabaMdhotkRSTA kahate haiN| baMdhotkRSTA arthAt mUlakarma kA jitanA utkRSTa sthitibaMdha hotA hai, utanA sthitibaMdha una uttara prakRtiyoM kA ho jinakA ki baMdha usa samaya ho rahA hai to ve baMdhotkRSTA kahalAtI haiM aura jina prakRtiyoM kA udaya ho tabhI unakA utkRSTa sthitibaMdha ho to ve prakRtiyAM udayabaMdhotkRSTA kahalAtI haiM, jaise ki matijJAnAvaraNakarma / jina prakRtiyoM kA udaya na ho, taba utkRSTa sthitibaMdha ho to ve anudayabaMdhotkRSTA kahalAtI haiM, jaise pAMca nidrAe~ / apane mUlakarma kA jitanA utkRSTa sthitibaMdha hotA hai, utanA sthitibaMdha jina uttara karma prakRtiyoM kA baMdha ke samaya taka to na hotA ho kintu sva-jAtIya prakRtiyoM ke dalikoM ke saMkrama dvArA hotA ho, ve prakRtiyAM saMkramotkRSTA kahalAtI haiM aura usameM bhI jina prakRtiyoM kA jaba udaya ho to bhI una prakRtiyoM ko anya svajAtIya prakRtiyoM ke dalikoM ke saMkrama dvArA utkRSTa sthitilAbha hotA hai, ve udayasaMkramotkRSTA kahalAtI haiM, jaise - sAtAvedanIya / udaya na ho taba saMkrama dvArA utkRSTa sthiti kA lAbha ho ve prakRtiyAM anudayasaMkramotkRSTA kahalAtI haiM, jaise ki devagatinAmakarma / Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhavya-prarUpaNA adhikAra : gAthA 63 171 isa prakAra se 1 udayabaMdhotkRSTA, 2 anudayabaMdhotkRSTA, 3 udayasaMkramotkRSTA, 4 anudayasaMkramotkRSTA ke bheda se prakRtiyoM ke cAra varga haiN| ina cAroM ke lakSaNa batalAne ke bAda aba anAnupUrvI ke krama se sarvaprathama udayasaMkramotkRSTA prakRtiyoM ko batalAte haiN| udayasaMkramotkRSTA prakRtiyAM maNugai sAyaM sammaM thirahAsAicha veysubhkhgii| risahacauraMsagAIpaNucca udasaMkamukkoso // 63 / / zabdArtha-maNugai - manuSyagati, sAyaM-sAtAvedanIya, samma-samyaktvamohanIya, thirahAsAicha-sthirAdi aura hAsyAdi SaTka, veya-tIna veda, subhakhagaI-prazastavihAyo gati, risahacauraMsagAI-vajraRSabhanArAcasaMhananAdi, samacaturasrasaMsthAnAdi, paNa--pAMca, ucca-uccagotra, udasaMkamukkosoudayasaMkramotkRSTA / gAthArtha- manuSyagati, sAtAvedanIya, samyaktvamohanIya, sthirAdiSaTka aura hAsyAdiSaTka, tIna veda, prazastavihAyogati, vajra 1 zAstroM meM 1 pUrvAnupUrvI, 2 pazcAnupUrvI aura 3 anAnupUrvI, ina tInoM prakAroM-praNAliyoM se padArthoM kA varNana kiyA gayA hai| jisa padArtha kA jisa krama se nirUpaNa kiyA gayA ho, usI krama se eka-eka padArtha ke svarUpa ko batalAne ko pUrvAnupUrvI kahate haiN| jisa padArtha kA jisa krama se nirUpaNa kiyA gayA ho, usase ulTe-viparIta krama se yAnI antima se Adi taka eka eka padArtha kA svarUpa batalAnA pazcAnupUrvI hai aura jina padArthoM kA jisa krama se nirUpaNa kiyA gayA ho, unakA Upara batAye gaye donoM kramoM ke binA icchAnurUpa krama se svarUpa batalAne ko anAnupUrvI kahate haiN| yahA~ mUla gAthA meM batAye gaye cAroM padArthoM meM se pahale tIsare kA, usake bAda cauthe, dUsare aura pahale kA varNana kiyA gayA hai| isIlie yahA~ anAnupUrvI krama kA saMketa kiyA hai| Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 paMcasaMgraha : 3 RSabhanArAcAdi pAMca saMhanana, sanacaturasra Adi pAMca saMsthAna aura uccagotra, ye udayasaMkramotkRSTA prakRtiyAM haiN| vizeSArtha-gAthA meM udayasaMkramotkRSTA prakRtiyoM ke nAma batalAye haiM-manuSyagati, sAtAvedanIya, samyaktvamohanIya, sthira, zubha, subhaga, susvara, Adeya aura yaza:kIrtirUpa sthiraSaTka tathA hAsya, rati, arati, zoka, bhaya aura jugupsA rUpa hAsyaSaTka, vedatrika-strIveda, puruSaveda aura napusakaveda, prazastavihAyogati, vajraRSabhanArAcasaMhanana, RSabhanArAcasaMhanana, nArAcasaMhanana, ardhanArAcasaMhanana aura kIlikAsaMhanana nAmaka pAMca saMhanana, samacaturasra, nyagrodhaparimaMDala, sAdi, vAmana aura kubja nAmaka pAMca saMsthAna aura uccagotra, ye tIsa prakRtiyAM udayasaMkramotkRSTA haiM / inako udayasaMkramotkRSTA mAnane ke kAraNa kA spaSTIkaraNa isa prakAra hai___ina prakRtiyoM kA jaba udaya hotA hai, taba inakI vipakSabhUta sajAtIya narakagati, asAtAvedanIya aura mithyAtvamohanIya Adi karmaprakRtiyoM kI utkRSTa sthiti ko bAMdhakara unakI baMdhAvalikA bItane ke bAda udaya-prApta huI upayukta manuSyagati Adi prakRtiyoM kA baMdha prArambha karatA hai| taba udaya-prApta aura bAMdhI jA rahI ina manaSyagati Adi meM narakagati Adi vipakSabhUta prakRtiyoM ke dalikoM ko saMkramita karatA hai / arthAt saMkrama se utkRSTa sthitilAbha hotA hai / yahA~ manuSyagati Adi kA baMdha ho- aisA jo kahA hai, usakA kAraNa yaha hai ki baMdhAvalikA pUrNa na ho taba taka usameM koI bhI karaNa lAgU nahIM hotA, isalie baMdhAvalikA bItanA cAhie aura jisameM saMkrama honA hai, usakA baMdha prArambha ho tabhI saMkrama hotA hai, kyoMki badhyamAna prakRti hI patadgraha hotI hai aura patadgraha prakRti ke binA koI bhI prakRti saMkramita nahIM ho sakatI hai / isIlie manuSyagati Adi kA baMdha honA cAhie aisA ullekha kiyA hai| udAharaNArtha-manuSyagati kA jaba udaya ho taba narakagati kI bIsa koDAkoDI sAgaropama kI sthiti Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhavya-prarUpaNA adhikAra : gAthA 64 173 kA baMdha kare aura usakI baMdhAvalikA bItane ke bAda manuSyagati kA baMdha prArambha kare to usameM udayAvalikA se Upara ke narakagati ke dalikoM ko saMkramita kare taba manuSyagati meM utkRSTa sthiti kA lAbha hotA hai / isI taraha sAtAvedanIya Adi prakRtiyoM ke lie bhI samajhanA caahiye| saMkrama dvArA utkRSTa sthitisattA hone kA kAraNa yaha hai ki zubha prakRtiyoM kI baMdhamukhena sthiti alpa aura azubha prakRtiyoM kI utkRSTa baMdhatI hai| ataeva azubha prakRtiyoM ke dalikoM ke saMkrama dvArA hI zubha prakRtiyoM meM utkRSTa sthiti prApta hotI hai, anyathA nahIM aura manuSyagati Adi zubha prakRtiyAM haiN| jisase ye manuSyagati Adi tIsa prakRtiyAM udayasaMkramotkRSTA mAnI gaI haiN| isa prakAra se udayasaMkramotkRSTA prakRtiyoM ko batalAne ke bAda aba anudayasaMkramotkRSTA prakRtiyAM batalAte haiM / anudayasaMkramotkRSTA prakRtiyAM maNuyANupusvimIsaga AhAragadevajugalavigalANi / suhumAitigaM titthaM aNudayasaMkamaNaukkosA // 64 // zabdArtha-maNuyANupuSi-manuSyAnupUrvI, mIsaga-mizramohanIya, AhAragadeva jugala-AhArakadvika aura deva dvika, vigalANi-vikalatrika, suhumAitigaM-sUkSmAditrika, tityaM-tIrthakaranAma, aNudayasaMkamaNaukkosA-anudaya. sNkrmotkRssttaa| gAthArtha-manuSyAnupUrvI, mizramohanIya, AhArakadvika, devadvika, vikalatrika, sUkSmAditrika aura tIrthaMkaranAma ye anudayasaMkramotkRSTA prakRtiyAM haiN| vizeSArtha-gAthA meM anudayasaMkramotkRSTA teraha prakRtiyoM ke nAma batalAye haiM / jo isa prakAra haiM Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcasaMgraha : 3 manuSyAnupUrvI, mizramohanIya, AhArakazarIra, AhAraka- aMgopAMga, devagati, devAnupUrvI, dvIndriya, trIndriya, caturindriya, sUkSma, aparyApta, sAdhAraNa aura tIrthaMkaranAma / inako anudayasaMkramotkRSTA mAnane kA spaSTIkaraNa nimna prakAra hai 174 ina prakRtiyoM kI utkRSTa sthiti apane-apane baMdha ke dvArA prApta nahIM hotI hai / jisakA kAraNa yaha hai ki inakI sthiti apane mUlakarma jitanI baMdha ke samaya baMdhatI hI nahIM hai kintu svajAtIya pratipakSa prakRtiyoM ke saMkrama dvArA hI utkRSTa sthiti hotI hai / vaha isa prakAra samajhanA cAhie ki jaba ukta prakRtiyoM kI pratipakSI prakRtiyoM kA utkRSTa sthitibaMdha karake unakI baMdhAvalikA jisa samaya pUrNa hotI hai, usake bAda ke samaya meM uparyukta prakRtiyoM kA baMdha prArambha hotA hai / baMdha rahI prakRtiyoM meM pUrvabaddha inakI pratipakSI narakAnupUrvI Adi ke dalika saMkramita hote haiM / arthAt saMkrama dvArA inakI utkRSTa sthiti hotI hai, kintu vaha bhI taba, jaba inakA udaya na ho| isakA kAraNa yaha hai ki jaba uparyukta prakRtiyoM kA udaya hotA hai taba inakI vipakSI prakRtiyoM kI utkRSTa sthiti kA baMdha hI nahIM hotA hai / yathA - manuSyAnupUrvI kA udaya vigrahagati meM hotA hai, vikalatrika aura sUkSmAditrika kA udaya vika lendriyoM aura sUkSmAdi jIvoM meM hotA hai, AhArakazarIra aura AhAraka aMgopAMga kA udaya AhArakazarIrI ke hotA hai, mizramohanIya kA udaya togare mizraguNasthAna meM aura tIrthaMkaranAma kA udaya terahaveM sayogikevalIguNasthAna meM hotA hai, kintu vahA~ una unakI vipakSI prakRtiyoM ke utkRSTa sthitibaMdha ke yogya adhyavasAya hI nahIM hote haiM aura devadvika - devagati, devAnupUrvI kA udaya devagati meM hotA hai, parantu vahA~ ina donoM prakRtiyoM kA baMdha nahIM hotA hai / inhIM kAraNoM se manuSyAnupUrvI Adi prakRtiyAM anudayabaMdhotkRSTA kahalAtI haiM / Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhavya-prarUpaNA adhikAra : gAthA 65 175 isa prakAra se udaya aura anudaya saMkramotkRSTA prakRtiyoM ko batalAne ke pazcAta aba zeSa rahI anudayabaMdhotkRSTA aura udayabaMdhoskRSTA prakRtiyoM kA nirdeza karate haiN| anudaya aura udaya baMdhotkRSTA prakRtiyAM nArayatiriuraladurga chevaDhegidithAvarAyAvaM / niddA aNudayajeThA udaukkosA parANAU // 65 / / zabdArtha-nArayatiriuraladurga-narakadvika, tiryaMcadvika, audArikadvika, chevaTThagidi-sevArtasaMhanana, ekendriya, thAvarAyAvaM-sthAvara aura Atapa, nihA-nidrApaMcaka, aNudayajeTThA-anudayabaMdhotkRSTA, udaukkosA-udayabaMdhotkRSTA, parANAU-Ayukarma ko chor3akara zeSa saba / / gAthArtha-narakadvika, tiryaMcadvika, audArikadvika, sevArtasaMhanana, ekendriya, sthAvara, Atapa aura nidrApaMcaka ye sabhI anudayabaMdhotkRSTA prakRtiyAM haiM aura Ayukarma ko chor3akara zeSa saba prakRtiyAM udayabaMdhotkRSTA haiN| vizeSArtha-gAthA meM anudayabaMdhotkRSTA prakRtiyoM kA nAmollekha karake Ayukarma kI prakRtiyoM ke sivAya zeSa prakRtiyoM ko udayabaMdhotkRSTA samajhane kA saMketa kiyA hai| kAraNa sahita spaSTIkaraNa isa prakAra hai___ narakadvika, tiryaMcadvika, audArikadvika, sevArtasaMhanana, ekendriyajAti, sthAvaranAma, AtapanAma aura pAMca nidrAyeM kula milAkara ye pandraha prakRtiyAM anudayabaMdhotkRSTA haiM / inako anudayabaMdhotkRSTA mAnane kA kAraNa yaha hai ki ina sabhI prakRtiyoM kA utkRSTa sthitibaMdha apane mUlakarma ke utkRSTa sthitibaMdha jitanA hI hotA hai, lekina yaha utkRSTa sthitibaMdha taba hotA hai jaba inakA udaya na ho| __ narakadvika Adi uparyukta prakRtiyoM ke utkRSTa sthitibaMdha ke adhikArI kA vicAra karane para yaha spaSTa ho jAtA hai ki ina prakRtiyoM Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcasaMgraha : 3 kA jahA~ udaya hai, vahA~ unakA utkRSTa sthitibaMdha ho hI nahIM sakatA hai tathA nidrAoM kA jaba udaya hotA hai taba unake utkRSTa sthitibaMdha ke yogya kliSTa pariNAma hI nahIM hote haiM aura jaba usa prakAra ke kliSTa pariNAma hote haiM taba nidrA kA udaya hotA nahIM hai| kyoMki nidrA meM kaSAyAdi vRttiyAM tIvra hone ke bajAya zAMta hotI haiN| isaliye jaba unakA udaya ho taba unakA utkRSTa sthitibaMdha nahIM hotA hai / isI kAraNa narakadvika Adi pAMca nidrAoM paryaMta prakRtiyAM anudayabaMdhotkRSTA batAI haiN| . 'udaukkosA parANAU' arthAta cAra Ayu aura pUrva meM batAI gaI prakRtiyoM ke sivAya zeSa rahI sATha prakRtiyAM udayabaMdhotkRSTA haiN| jinake nAma isa prakAra haiM paMcendriyajAti, vaikriyadvika, huMDasaMsthAna, parAghAta, ucchavAsa, udyota, azubhavihAyogati, agurulaghu, taijasa, kArmaNa, nirmANa, upaghAta, varNAdicatuSka. sthirAdiSaTka, trasAdicatuSka, asAtAvedanIya, nIcagotra, solaha kaSAya, mithyAtvamohanIya, jJAnAvaraNapaMcaka, antarAyapaMcaka aura darzanAvaraNacatuSka / ina sATha prakRtiyoM ko udayabaMdhotkRSTA mAnane kA kAraNa yaha hai ki ina prakRtiyoM kA jaba udaya ho tabhI unakA apane mUlakarma jitanA utkRSTa sthitibaMdha hotA hai| isIliye ye prakRtiyAM udayabaMdhotkRSTA kahalAtI haiN| vaikriyaTTika kA udaya deva aura nArakoM ke bhavapratya yika hai, vahA~ to unakA baMdha nahIM hotA hai, parantu uttara kriyazarIradhArI manuSya tiryaMca kliSTa pariNAmoM ke yoga se ina donoM prakRtiyoM kA utkRSTa sthitibaMdha karate haiM, jisase ina donoM prakRtiyoM ko udayabaMdhotkRSTA varga meM grahaNa kiyA gayA hai| Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhavya-prarUpaNA avikAra : gAthA 66, 67 177 Ayukarma meM paraspara saMkrama nahIM hotA hai tathA baddhamAna Ayukarma ke dalika pUrvabaddha Ayu ke upacaya (vRddhi) ke lie sahAyaka, nimitta nahIM hote haiN| pUrvabaddha Ayu svatantra hai aura vartamAna meM baMdha rahI Ayu bhI svatantra rahatI hai| jisase cAroM prakAroM meM se eka bhI prakAra ke dvArA tiryaMcAyu aura manuSyAyu ko utkRSTa sthiti kA lAbha nahIM hotA hai| jisase anudayabaMdhotkRSTAdi cAroM saMjJAoM se rahita hai| yadyapi devAyu aura narakAyu paramArthataH anudayabaMdhotkRSTA haiN| kyoMki inakA udaya na ho taba utkRSTa sthitibaMdha hotA hai| lekina prayojana ke abhAva meM pUrvAcAryoM ne AyucatuSka ke liye cAroM meM se eka bhI saMjJA nahIM dI hai| isIliye yahA~ bhI cAroM sajJAoM meM se kisI bhI eka saMjJA meM unakA grahaNa nahIM kiyA hai| ___ isa prakAra se udayasaMkramotkRSTA Adi cAroM prakAroM meM saMkalita prakRtiyoM ko jAnanA cAhiye / aba udayavatitva aura anudayavatitva kI apekSA prakRtiyoM ke vargIkaraNa kA vicAra karate haiN| udayavatI anudayavatI prakRtiyAM carimasamayaMmi daliyaM jAsiM annatthasaMkame taao| aNadayavai iyarIo udayavaI hoMti pagaIo // 66 // nANaMtarAyaAugadasaNacau veyaNIyamapumitthI / carimudaya uccaveyaga udayavaI carimalobho ya // 67 // 1 deza aura narakAyu ko eka bhI saMjJA meM grahaNa nahIM karane kA kAraNa yaha ho sakatA hai jaba udayabaMdhotkRSTAdi prakRtiyoM kI utkRSTa sattA kA vicAra karate haiM taba udayabaMdhotkRSTA prakRtiyoM kI pUrNa sattA hotI hai aura anudayabaMdhotkRSTA kI eka samaya nyUna hotI hai| aba yadi ukta donoM Ayu ko anudayabaMdhotkRSTA meM gineM to unakI utkRSTa sthiti kI sattA bhI eka samaya nyUna kyoM na mAnI jAe? yaha zaMkA hotI hai| kintu yaha zaMkA hI upasthita na ho isIliye unako kisI bhI saMjJA meM nahIM ginA gayA ho| kyoMki Ayu kI pUrNa sattA hI hotI hai, nyUna nahIM hotI hai / For Private & Personal use only Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 paMcasaMgraha : 3 zabdArtha-carimasamayaMmi-anta samaya meM, daliyaM-dalika, jAtijinake, annastha- anyatra, saMkame-saMkramita hote haiM, tAo-ve, aNudayavaianudayavatI, iyarIo-itara, udayavaI-udayavatI, hoti-hotI haiM, pgiioprkRtiyaaN| nANaMtarAya-jJAnAvaraNa, antarAya, Auga--Agu, dasaNacau-darzanacatuSka, veyaNIyaM-vedanIya, apumitthI-napuMsakaveda, strIveda, carcA mudaya-carama samaya taka udaya rahane vAlI (nAmakarma kI nau prakRtiyAM), ucca- uccagotra, veyaga-vedakasamyaktva, udayabaI-udayavatI, carimalobhI-aMtima loma (saMjvalana lobha), ya-aura / gAthArtha-jina karmaprakRtiyoM ke dalika anta samaya meM anyatra saMkramita hote haiM, ve prakRtiyAM anudayavatI aura itara udayavatI haiN| jJAnAvaraNa, antarAya, Ayu, darzanacatuSka, vedanIya, napusakaveda, strIveda, ayogikevalI ke carama samaya taka udayU meM rahane vAlI nAmakarma kI nau prakRtiyAM, uccagotra, vedakasamyaktva aura saMjvalana lobha, ye udayavatI prakRtiyAM haiN| vizeSArtha-ina do gAthAoM meM se pahalI meM anudayavatitva udayavatitva ke lakSaNa aura dUsarI meM udayavatI prakRtiyoM ke nAma batalAye haiN| anudayavatitva aura udayavatitva kA lakSaNa isa prakAra hai-- jina prakRtiyoM ke dalika anta samaya meM yAnI una-una prakRtiyoM kI svarUpasattA kA jisa samaya nAza hotA hai, usa samaya anya prakRtiyoM meM stibukasaMkrama dvArA saMkramita hoM aura saMkramita hokara anya prakRtirUpa se anubhava kiye jAyeM ve prakRtiyAM anudayavatI kahalAtI haiM aura jina prakRtiyoM ke dalika apanI sattA kA jisa samaya nAza Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhavya prarUpaNA adhikAra : gAthA 66, 67 176 hotA hai, usa samaya apane rUpa meM anubhava kiye jAyeM ve prakRtiyAM udayavatI haiN| ukta lakSaNoM ke anusAra aba pahale udayavatI prakRtiyoM ke nAma batalAte haiM jJAnAvaraNapaMcaka, antarAyapaMcaka, AyucatuSka, darzanAvaraNacatuSka, sAtA-asAtA vedanIya, strIveda, napusakaveda tathA manuSyagati, paMcendriyajAti, trasa, bAdara, paryApta, subhaga, Adeya, yazaHkIrti aura tIrthaMkaranAma rUpa ayogikevalIguNasthAna ke carama samaya taka udaya . rahane vAlI nAmanavaka prakRtiyAM, uccagotra, vedakasamyaktva aura saMjvalana lobha, kula milAkara ye cauMtIsa prakRtiyAM udayavatI haiM / ___inako udayavatI mAnane kA kAraNa yaha hai ki inake udaya aura sattA kA eka samaya meM hI kSaya hotA hai| jo isa prakAra samajhanA cAhiye matijJAnAvaraNa Adi jJAnAvaraNapaMcaka, dAnAntarAya Adi antarAyapaMcaka aura cakSudarzanAvaraNa Adi darzanAvaraNacatuSka ina caudaha prakRtiyoM kA bArahaveM kSINakaSAyaguNasthAna ke carama samaya meM jaba unakI sattA kA nAza hotA hai usa samaya apane rUpa meM anubhava kiye jAne se udayavatI haiN| isI prakAra caramodayavatI nAmakarma kI manuSyagati Adi nau prakRtiyAM, sAtA-asAtAvedanIya aura uccagotra kula milAkara bAraha prakRtiyoM kA ayogike valIguNasthAna ke antasamaya meM, saMjvalana lobha kA kSapakazreNi meM sUkSmasaMparAyaguNasthAna ke antasamaya meM, vedakasamyaktva (samyaktvamohanIya) kA kSAyikasamyaktva kA upArjana karate samaya apane kSaya ke carama samaya meM, strIveda aura napusakaveda kA usausa veda ke udaya se zroNi Arambha karane vAle ko nauveM anivRttibAdarasaMparAyaguNasthAna ke saMkhyAta bhAga bItane ke bAda usa-usa veda ke udaya ke antasamaya meM, cAroM AyuoM kA apane-apane bhava ke carama . Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 paMcasaMgraha : 3 samaya meM apane-apane rUpa meM anubhava hotA hai / isIliye ye sabhI prakRtiyAM udayavatI kahalAtI haiM / yadyapi satA-asAtAvedanIya aura strIveda, napuMsakaveda meM anudayavatitva bhI sambhava hai / kyoMki caudahave guNasthAna ke anta samaya meM eka jIva ke sAtA - asAtA meM eka kA hI udaya hotA hai / isa kAraNa jisakA udaya ho vaha udayavatI aura jisakA udaya na ho vaha anudayavatI hai| isI taraha jisa veda ke udaya se zreNi Arambha kI ho, vaha vedaprakRti udayavatI aura zeSa anudayavatI saMjJaka kahalAtI hai / isa prakAra ina prakRtiyoM meM anudayavatitva bhI sambhava hai / parantu mukhya guNa ke Azraya se usa prakRti kA nAmakaraNa hotA hai / eka jIva kI apekSA eka prakRti udayavatI aura dUsarI anudayavatI saMjJaka ho sakatI hai, parantu bhinna-bhinna jIvoM kI apekSA ye cAroM prakRtiyAM udayavatI haiM / isa dRSTi se pUrva puruSoM ne sAtA-asAtAvedanIya aura napuMsakaveda, strIveda ko udayavatI prakRti mAnA hai / isa prakAra se ye cauMtIsa prakRtiyAM udayavatI jAnanA cAhiye / ina udayavatI prakRtiyoM se zeSa rahI eka sau caudaha prakRtiyAM anudayavatI haiN| anudayavato mAnane ke kAraNa sahita unake nAma isa prakAra haiM caramodaya saMjJA vAlI manuSyagati Adi nAmakarma kI no tathA narakadvika, tiryaMcadvika, ekendriya, dvIndriya, trIndriya, caturindriya rUpa jAticatuSka, sthAvara, sUkSma, sAdhAraNa, Atapa aura udyota kula milAkara ina bAIsa prakRtiyoM ke sivAya zeSa rahI nAmakarma kI ikahattara aura nIcagotra kula milAkara bahattara prakRtiyoM ke dalikoM ko udaya-prApta svajAtIya anya prakRtiyoM meM stibukasaMkrama dvArA saMkramita karake ayogikevalI carama samaya meM para prakRti ke vyapadeza se anubhava karate haiM / isI taraha nidrA aura pracalA ko kSINakaSAyaguNasthAnavartI jIva anubhava karatA hai tathA mithyAtvamohanIya aura mizramohanIya ko Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhavya - prarUpaNA adhikAra : gAthA 66, 67 181 saptaka ke kSayakAla meM samyaktva meM stibukasaMkrama dvArA saMkramita karake paravyapadeza se anubhava karatA hai, anantAnubaMdhikaSAya ke kSayakAla meM unake dalikoM ko badhyamAna cAritramohanIya meM guNasaMkrama dvArA saMkramita karake aura udayAvalikAgata dalikoM ko stibukasaMkrama dvArA udayavatI prakRtiyoM meM saMkramita karake paravyapadeza se anubhava karatA hai tathA sthAvara, sUkSma, sAdhAraNa, Atapa, udyota, ekendriya, dvIndriya, trIndriya, caturindriya jAti, narakadvika aura tiryaMcadvika nAmakarma kI ina teraha prakRtiyoM ko badhyamAna yazaHkIrtinAma meM guNasaMkrama dvArA saMkramita karake aura udayAvalikA ke dalikoM ko udayaprApta nAmakarma kI prakRtiyoM meM stibukasaMkrama dvArA saMkramita karake pararUpa se anubhava karatA hai tathA styAnaddhitrika ko bhI pahale to badhyamAna darzanAvaraNacatuSka meM guNasaMkrama dvArA saMkramita karatA hai aura usake bAda udayA valikA ke dalikoM ko stibukasaMkrama dvArA saMkramita karake anya vyapadeza se anubhava karatA hai / isI prakAra madhyama aSTakaSAya, hAsyaSaTka, puruSaveda aura saMjvalana krodha, mAna, mAyA ina prakRtiyoM ko yathAyogya rIti se puruSavedAdi uttarottara prakRtiyoM meM prakSepa karake pararUpa se anubhava karatA hai / isIliye ye eka sau caudaha prakRtiyAM anudayavatI saMjJA vAlI haiM / kyoMki ina prakRtiyoM ke dalika carama samaya meM anyatra saMkramita kiye jAne se inake rasodaya kA abhAva hai / isa prakAra se ikatIsa vargoM meM baMdhavya prakRtiyoM ke vargIkaraNa ko jAnanA cAhiye / kisa varga meM kauna-kauna-sI prakRti kA samAveza hai, sugamatA se jAnane ke lie prArUpa pariziSTa meM dekhiye / isa taraha se baMdhavya - prarUpaNA adhikAra meM baMdhavya prakRtiyoM kA sAmAnya aura vizeSa kI apekSA samagra kathana hai / binA hetu - nimitta ke baMdhavya kA baMdha nahIM hotA hai / ataH baMdha ke hetuoM ko jAnanA Avazyaka hone se aba kramaprApta baMdhahetu nAmaka arthAdhikAra kA vistAra se vyAkhyAna prArambha karate haiM / O Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa : 1 baMdhavya-prarUpaNA adhikAra kI mUla gAthAe~ nANassa daMsaNassa ya AvaraNa veyaNoya mohaNIyaM / Au ya nAma goyaM tahaMtarAya ca payaDIo // 1 // paca nava donni aTThAvIsA cauro taheva bAyAlA / donni ya paMca ya bhaNiyA payaDIo uttarA ceva // 2 // maIsuyaohImaNakevalANa AvaraNaM bhave paDhamaM / taha dANa lAbha bhogovabhogaviriyaMtarAyayaM carimaM // 3 // nayaNeyarohikevala dasaNa AvaraNayaM bhave cauhA / niddApayalAhiM chahA nidAidurutta thINaddhI // 4 // solasa kasAya nava nokasAya daMsaNatigaM ca mohaNIyaM / suranaratirinirayAU sAyAsAyaM ca nIuccaM // 5 // gaijAisarIraMga baMdhaNa saMghAyaNaM ca saMghayaNaM / saMThANa vannagaMdharasaphAsa aNupuvi vihagagaI // 6 // agurulahu uvaghAyaM paraghAussAsa AyavujjoyaM / nimmANa titthanAmaM coddasa aDa piMDapatteyA // 7 // tasabAyarapajjatta patteya thiraM subhaM ca nAyavvaM / sussarasubhagAijjaM jasakittI seyarA vIsaM // 8 // gaIyAIyANa bheyA cau paNa paNa ti paNa paMca cha chakkaM / paNa duga paNaTTa cau duga piMDuttarabheya paNasaTThI // 6 // sasarIraMtarabhUyA baMdhanasaMghAyaNA u baMdhudae / vaNNAivigappAvi hu baMdhe no sammamIsAiM // 10 // Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMbavya-prarUpaNA adhikAra : pariziSTa 1 183 veuvvAhArorAliyANa saga teyakammajuttANaM / nava baMdhaNANi iyaradujuttANaM tiNi tesi ca // 11 // orAliyAiyANaM saMghAyA baMdhaNANi ya sajoge / baMdhasubhasaMtaudayA Asajja aNegahA nAmaM // 12 // nIla kasINaM dugaMdha titta kaDyaM guru kharaM rukkhaM / sIyaM ca asubhanavagaM egArasagaM subhaM sesaM // 13 // dhuvabaMdhidhuvodaya savvaghAi pariyattamANa asubho| paMca ya sapaDivakkhA pagaI ya vivAgao cauhA // 14 // nANaMtarAyadasaNa dhuvabadhi kasAyamicchabhayakucchA / agurulaghu nimiNa teyaM uvaghAyaM vaNNacaukammaM // 15 // nimmANathirAthirateyakammavaNNAi agurusuhamasuhaM / nANaMtarAyadasagaM daMsaNacau miccha nicchadayA // 16 / / kevaliyanANadaMsaNa AvaraNaM bArasAima kasAyA / micchatta niddAo iya vIsaM savvaghAIo // 17 // sammattanANadasaNacarittaghAittaNA u ghaaiio| . tassesa desaghAittaNA u puNa desaghAIo // 18 // nANAvaraNacaukkaM dasaNatiga nokasAya vigghapaNaM / saMjalaNa desaghAI taiya vigappo imo anno||19|| nANaMtarAyadaMsaNacaukka paraghAyatitthaussAsaM / micchabhayakucchadhuvabaMdhiNI u nAmassa apariyattA // 20 // maNuyatigaM devatigaM tiriyAUsAsa aTThataNuyaMgaM / vihagaivaNNAisubhaM tasAidasatitthanimmANaM // 21 // cauraMsausabhaAyavaparAghAyapaNidi agurusAuccaM / ujjoyaM ca pasatthA sesA bAsIi apasatthA // 22 // For Private & Personal Use O Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 paMcasaMgraha : 3 AyAvaM saMThANaM saMghayaNasarIraaMga ujjoyaM / nAmadhuvodayauvaparaghAyaM patteya sAhAraM // 23 // udaiyabhAvA poggalavivAgiNo Au bhavavivAgINi / khettavivAgaNupuvI jIvavivAgA u sesAo // 24 / / mohasseva uvasamo khAovasamo cauNha ghAINaM / khayapariNAmiyaudayA aTTaNha vi hoti kammANaM // 25 / / sammattAi uvasame khAovasame guNA carittAI / khaie kevalamAi tavvavaeo u udaIe // 26 // nANaMtarAyadaMsaNa veyaNiyANaM tu bhaMgayA donni / sAisapajjavasANovi hoi sesANa pariNAmo // 27 / / udaye cciya aviruddho khAovasamo aNegabheo ti / jai bhavati tiNha eso paesaudayaMmi mohassa // 28 // cautiTThANa rasAiM savvaghAINi hoti phaDDAI / / duTThANiyANi mIsANi desaghAINi sesANi // 26 // nihaesu savvaghAIrasesu phaDDesu desaghAINaM / jIvassa guNA jAyaMti ohImaNacakkhumAIyA // 30 / / AvaraNamasavvagdhaM pusaMjalaNaMtarAyapayaDIo / cauDhANapariNayAo duticauThANAu sesAo // 31 // uppala - bhUmI - bAluya - jalarehAsarisa saMparAesu / cauThANAi asubhANaM sesayANaM tu vaccAsA // 32 / / ghosADainibuvamo asubhANa subhANa khIra khNdduvmo| egaTThANo u raso aMNataguNiyA kameNiyarA // 33 // uccaM titthaM samma mosaM veuvvichakkamAUNi / maNuduga AhAradurga aTThArasa adhuvsNtaao||34|| ___ Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 185 baMdhavya-prarUpaNA adhikAra : pariziSTa 1 paDhamakasAyasameyA eyAo aautitthvjjaao| sattarasuvvalaNAo tigesu gatiANupuvvAU // 35 // niyaheusaMbhavevi hu bhayaNijjo hoi jANa payaDINaM / baMdho tA adhuvAo dhuvA abhayaNIyabaMdhAo // 36 // davvaM khetta kAlo bhavo ya bhAvo ya heyavo pNc| heusamAseNudao jAyai savvANa pagaINaM // 37 / / abvocchinno udao jANaM pagaINa tA dhuvodaiyA / vocchinno vi hu saMbhavai jANa adhuvodayA tAo // 38 // asubhasubhattaNaghAittaNAiauM rasabheyao muNijjAhi / savisayaghAyabheeNavAvi ghAittaNa neyaM / / 3 / / jo ghAei savisayaM sayalaM so hoi svvghaairso| so nicchiddo niddho taNuo phalihabbhaharavimalo // 40 // desavighAittaNao iyaro kddkNblNsusNkaaso| vivihabahuchiddario appasiNeho avimalo ya // 41 // jANa na visao ghAittaNaMmi tANaMpi svvghaairso| jAyai ghAisagAseNa corayA veha corANaM // 42 / / ghAikhaovasameNa sammacarittAi jAi jIvassa / tANaM haNaMti desaM sajalaNA nokasAyA ya / / 43 // viNivAriya jA gacchai baMdhaM udayaM ca annpgiie| sA hu pariyattamANI aNivAreMti apariyattA // 44 // duvihA vivAgao puNa heuvivAgAu rsvivaagaau| . ekkekkA vi ya cauhA jao ca saddo vigappeNaM // 45 // jA jaM samecca heuM vivAgaudaya uti pgiio| tA tavivAgasannA sesabhihANAiM sugamAI // 46 // Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 paMcasaMgraha 3 arairaINaM udao kinna bhave poggalANi saMpappa / appuDhehi vi kinno evaM kohAiyANaMpi // 47 / / Auvva bhavavivAgA gaI na Aussa parabhave jamhA / no savvahA vi udao gaINa puNa saMkameNatthi // 48 // aNapuvINaM udao kiM saMkamaNeNa natthi santevi / jaha khettaheuNo tANa na taha annANa savivAgo / / 46 // saMpappa jIvakAlA kAo udayaM na jaMti pgiio| evamiNamohaheuM Asajja visesayaM natthi // 50 // kevaladugassa suhumo hAsAisu kaha na kuNai apuvvo| subhagAINaM miccho kiliTThao egaThANirasaM // 51 // jalarehasamakasAe vi egaThANI na kevaladugassa / jaM taNuyapi hu bhaNiyaM AvaraNaM savvaghAI se // 52 // sesAsubhANa vi na jaM khavagiyarANaM na tArisA suddhI / ' na subhANaMpi hu jamhA tANaM baMdho visujhaMti / / 53 / / ukkosaThiIajjhavasANehiM egaThANio hohI / subhiyANa tatra jaM Thii asaMkhaguNiyA u aNubhAgA / / 54 / / duvihamiha santakammaM dhuvAdhuvaM sUiyaM ca sadde Na / dhuvasaMtaM ciya paDhamA jao na niyamA visaMjogo // 55 // aNudayaudayobhayabaMdhaNI u ubhabaMdhaudayavoccheyA / santa raubhayanirantarabaMdhA udasaMkamukkosA ||k|| aNudayasaMkamajeTThA udaeNudae ya bNdhukkosaa| udayANudayavaIo tititicauduhA u svvaao||kh|| devaniriyAuve uvvichakka AhArajuyalatitthANaM / baMdho aNudayakAle dhuvodayANaM tu udayammi / / 56 // Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhavya pramUpaNA adhikAra : pariziSTa 1 187 gayacaramalobha dhuvabaMdhi mohahAsarai maNuyapuvINaM / suhamatigaAyavANaM sapurisaveyANa badhudayA // 57 / / vocchijjati samaMciya kamaso sesANa ukkameNaM tu / aTThaNhamajasasuratiga veuvvAhArajuyalANaM / / 58 // dhruvabaMdhiNI u titthagaranAma Auyacaukka baavnnaa| eyA nirantarAo sagavIsubhasantarA sesA // 59 / / cauraMsausabha prghaausaaspusglsaaysubhkhgii| veuvviuralasuranaratirigoyadu susaratasaticaU // 60 / / samayAo antamuhU ukkosA jANa santarA taao| baMdhehiyaMmi ubhayA nirantarA tammi u jahanne // 61 // udae va aNudae vA baMdhAo annasaMkamAo vaa| ThiisaMtaM jANa bhave ukkosaM tA tayakkhAo / / 62 // maNugai sAyaM sammaM thirahAsAicha veysubhkhgii| risahacauraMsagAIpaNucca udasaMkamukkoso // 63 // maNuyANupuvvimIsaga AhAragadevajugalavigalANi / suhumAitigaM titthaM aNudayasaMkamaNa ukkosA // 64 / / nArayatiriuraladurga chevaDhegidithAvarAyAvaM / niddA aNudayajeTTA udaukkosA parANAu // 65 // carimasamayaMmi daliyaM jAsiM annatthasaMkame taao| aNudayavai iyarIo udayavaI hoMti pagaIo // 66 // nANaMtarAyaAugadaMsaNacau veyaNIyamapumitthI / carimudaya uccaveyaga udayavaI carima lobho ya // 67 / / DD Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhavya-prarUpaNA adhikAra kA gAthA akArAdyanukrama gAthAMza agurulaghu uvaghAyaM aNudayaudaobhayabaMdhinI aNudayasaMkamajeTThA aNapUvINaM udao arairaINaM udao avvocchinno udao asubhasubhattaNaghAi Auvva bhavavivAgA AyAvaM saMThANaM AvaraNamasavvagha ukkosaThiI ajjavasANehiM uccaM titthaM samma udaiyabhAvApoggalavivAgiNo udae va aNudae va udaye cciya aviruddho uppala-bhUmi-bAluya orAliyAiyANaM kevaladugassa suhumo kevaliyanANadaMsaNa gaijAisarIraMga gaIyAIyANabheyA gA. saM. pR. 740 kA154 kh|154 461143 471136 38 / 126 36 / 127 48 / 141 2385 311110 54 / 150 34 / 116 24 / 85 62 / 166 28 / 101 32 / 113 12 / 61 511145 1776 6 / 28 6 / 54 Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ to prarUpaNA adhikAra : gAthA anukramaNikA gAthAMza gayacaramalobha dhuvabaMdhi ghAikhaovasameNaM ghosAinibuvamo cautidvANarasAI cauraMsausabhaAyava cauraMsausabhapa radyA carimasamayaM mi daliya jalarehasama kasAe jANa na visao ghAi jo ghAei savisayaM jA jaM sameccaheDaM tasabAyara pajjatta davvaM khetta kAlo duvihamiya saMtakamma duvihAvivAgao puNa devanirayAuve ubvichakka desa vighAittaNao dhuvabaMdhiNI u titthagaranAma dhuvabaMdha dhuvodaya nayaNeya rohi kevala nANassa daMsaNassa ya nANAvaraNa caukkaM nANaMtarAya Auga nANaMtarAyadaMsaNa nANaMta rAyadaMsaNa nANaMta rAyadaMsaNaca ukka 186 gA. saM. pU. 57/156 43 / 133 33 / 115 26 / 106 22/83 60 / 165 66 / 177 52 / 147 42 / 132 40126 46 / 138 8143 37 125 55 / 152 45 / 137 56 / 156 44 / 126 56 / 165 14/67 4|14 13 16181 67 / 177 15 / 70 2ha8 20182 Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcasaMgraha : 3 gAthAMza nArayatiriuraladugaM nimmANathirAthirateya nihaesu savvaghAIrasesu nIla kasINaM dugadhaM niyaheusaMbhavevi hu paDhamakasAyasameyA paMcanavadonni aTThAvIsA maisuyohImaNakevalANa maNugai sAyaM samma maNuyatigaM devatigaM maNuyANu pusvimIsaga mohamseva uvasamo viNivAriya jA gacchai veuvvAhArorAliyANa vocchijjati samaMciya samayAo aMtamuha sammattanANadasaNa sammattAi uvasame sasarIrantarabhUyA sesA subhANavi na solasa kasAya navanokasAya saMpappa jIva kAlA gA. saM pR. 65 / 175 1674 30.108 13 / 65 36 / 123 35 // 121 2 / 10 3 / 11 63 / 171 21183 64 / 173 2561 44 / 134 11158 58 / 156 611166 1857 2695 10155 53 / 147 5 / 16 501144 Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa : 2 gati aura jAti nAma ko pRthak-pRthak mAnane meM hetu gati aura jAti nAmakarma donoM jIva kI avasthAvizeSa ke bodhaka haiN| ina donoM ko pRthak-pRthak mAnane kA kAraNa isa prakAra hai upAdhyAya zrI yazovijaya jI ne karmaprakRti ke vivecana meM jAtinAmakarma ke sambandha meM isa prakAra saMketa kiyA hai ekendriyAdi jIvoM meM ekendriyAdi zabdavyavahAra ke kAraNa tathAprakAra ke samAna pariNAmarUpa sAmAnya ko jAti kahate haiM aura usakA kAraNabhUta jo karma vaha jAtinAmakarma hai| . isa viSaya meM pUrvAcAryoM kA abhiprAya isa prakAra hai dravyarUpa indriyAM aMgopAMganAmakarma aura indriyaparyApti nAmakarma ke dvArA banatI haiM aura bhAvarUpa indriyAM sparzanAdi indriyAvaraNa (matijJAnAvaraNa) karma ke kSayopazama se utpanna hotI haiN| kyoki 'indriyAM kSayopazamajanya haiN| aisA Agamika kathana hai| parantu yaha ekendriya hai, yaha dvIndriya hai ityAdi zabdavyavahAra meM nimitta jo sAmAnya hai vaha anya kisI ke dvArA asAdhya hone se jAtinAmakarmajanya hai| prazna-zabdavyavahAra ke kAraNamAtra se jAti kI siddhi nahIM ho sakatI hai| yadi aisA mAnA jAye to hari, siMha Adi zabdavyavahAra meM kAraNa rUpa haritva Adi jAti kI bhI siddhi hogI aura yadi aisA mAnA jAye to jAti saMkhyA kI koI sImA hI nahIM rhegii| isalie ekendriya Adi pada kA vyavahAra aupAdhika hai, jAtinAmakarma mAnane kA koI kAraNa nahIM hai tathA yadi ekendriyatvAdi jAti ko svIkAra kareM to nArakatvAdi ko bhI nAraka Adi vyavahAra Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 paMcasaMgraha : 3 kA kAraNa hone se paMcendriya kI avAntara jAti ke rUpa meM mAnanA par3egA aura phira gatinAmakarma mAnane kI AvazyakatA nahIM rhegii| ___ uttara-apakRSTa caitanya Adi ke niyAmaka rUpa meM ekendriyatvAdi jAti kI siddhi hotI hai / yAni paMcendriya se caturindriya kA caitanya alpa (alpa kSayopazama rUpa), caturindriya se trIndriya kA alpa, isa prakAra se caitanya kI vyavasthA meM ekendriyatvAdi jAti hetu hai evaM isI prakAra ke zabdavyavahAra kA kAraNa bhI jAti hI hai, jisase usake kAraNa rUpa meM jAtinAmakarma siddha hai| nArakatva Adi jAti nahIM hai, kyoMki tiryaMcatva kA paMcendriyatva ke sAtha sAMkarya1 bAdhaka hai, nArakatva Adi jo gati hai, vaha amuka prakAra ke sukha-duHkha ke upabhoga meM niyAmaka hai aura usake kAraNa rUpa meM gatinAmakarma bhI siddha hai| tAtparya yaha ki gatinAmakarma sukha-duHkha ke upabhoga kA niyAmaka hai aura jAtinAmakarma na to dravye ndriya kA aura na bhAvendriya kA kAraNa hai| kyoMki dravyendriyAM aMgopAMganAmakarma evaM indriyaparyAptijanya haiM aura bhAvendriyoM kA hetu matijJAnAvaraNakarma kA kSayopazama hai| parantu ekendriya, dvIndriya Adi jIvoM ke uttarottara caitanya-vikAsa kA niyAmaka hai ki ekendriya se dvIndriya meM caitanya kA vikAsa adhika hotA hai, dvIndriya se trIndriya meM adhika Adi, aisI vyavasthA honA jAtinAmakarma kA kArya hai| 0 1 bhinna-bhinna adhikaraNa meM rahane vAle dharma kA eka meM jo samAveza hotA hai, use saMkara doSa kahate haiN| Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . paMcasaMgraha 3 : pariziSTa 2 (6) vizeSa spaSTIkaraNa 1-audArika zarIraSaTka --- audArika zarIra, audArika-audArikabaMdhana, audArika-taijasabaMdhana, audArika-kArmaNabaMdhana, audArika-taijasa-kArmaNabaMdhana, audArika-saMghAtana, kula 6 prakRti / 2-vaikriyaSaTka-vaikriya zarIra, vaikriya-vaikriyabaMdhana, vaikriya-taijasabaMdhana, vaikriya-kArmaNabaMdhana, vaikriya-taijasa-kArmaNabaMdhana, vaikriyasaMghAyana, kula 6 prakRti / 3-AhArakaSaTka-AhAraka zarIra, AhAraka-AhArakabaMdhana, AhArakataijasabaMdhana, AhAraka-kArmaNabaMdhana, AhAraka-taijasa-kArmaNabaMdhana, AhArakasaMghAtana, kula 6 prakRti / 4--tejasacatuSka-tejasa zarIra, tejasa-taijasabaMdhana, taijasa-kArmaNabaMdhana, taijasasaMghAtana, kula 4 prakRti / 5--kArmaNatrika---kArmaNa zarIra, kArmaNa-kArmaNabaMdhana, kArmaNasaMghAtana, kula 3 prakRti / 6-- udayavatI-anuvayavatI-caudahaveM guNasthAna meM vedanIyadvika meM se eka kA udaya hotA hai aura eka kA udaya nahIM hotA hai tathA apane se itara vedodaya meM zreNI mAMDane vAle ke napuMsakaveda aura strIveda kA udaya nahIM hotA hai jisase ye cAroM prakRtiyAM anudayavatI bhI sambhava haiN| parantu bhinna-bhinna jIvoM kI apekSA udayavatI bhI haiN| isaliye mukhya guNa kI dRSTi se udayavatI prakRtiyoM meM gaNanA kI hai| 7-varNacatuSka ko puNya-pAparUpatA-varNacatuSka prakRtiyoM meM se katipaya puNya rUpa aura katipaya pApa rUpa haiN| isIliye yahA~ donoM vargoM meM saMkalita kiyA / pRthak-pRthak bhedApekSA inakI nau uttara prakRtiyAM pAparUpa haiM, zeSa gyAraha puNya rUpa / jinake nAma gAthA 13 meM batAye haiN| Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (10) paMcasaMgraha 3: pariziSTa 2 8- rasavipAkA prakRtiyAM-hetuvipAka kI taraha raptavipAka kI apekSA bhI prakRtiyoM ke cAra prakAra haiM-(1) ekasthAnaka, (2) dvisthAnaka, (3) tristhAnaka, (4) catuHsthAnaka / sabhI zubha aura azabha prakRtiyoM meM sAmAnya se dvi0-tri0-catuHsthAnaka rasabaMdha hotA hai / lekina zreNi para ArUr3ha hone ke pazcAta nimnalikhita prakRtiyoM meM ekasthAnaka rasa bhI pAyA jAtA hai / unake nAma isa prakAra haiM-matijJAnAvaraNAdi catuSka, cakSudarzanAvaraNAdi trika, saMjvalanakaSAyacatuSka, puruSaveda, aMtarAyapaMcaka / ye kula satraha prakRtiyAM haiN| isIliye ina satraha prakRtiyoM ko catuHsthAnapariNata kahate haiN| 6 -- AyucatuSka udayabaMdhotkRSTA Adi kyoM nahIM-Ayukarma meM paraspara saMkrama hotA nahIM tathA pUrvabaddha Ayukarma ke dalika baddhayamAna Ayu ke upacaya ke liye bhI kAraNa nahIM haiM / pUrvabaddha aura baddhayamAna donoM prakAra kI Ayu svatantra haiN| jisase AyucatuSka kA udayabaMdhotkRSTaTA, anudayabaMdhotkRSTA, udayasaMkramotkRSTA, anudayasaMkramotkRSTA ina cAra vargoM meM se kisI meM bhI grahaNa nahIM hotA hai / yadyapi deva, narakAyu paramArthataH anudayabaMdhotkRSTA haiN| kyoMki ye apane anudayakAla meM baMdhatI haiN| parantu prayojana ke abhAva meM pUrvAcAryoM ne cAra meM se kisI bhI varga kI vivakSA nahIM kI hai| Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastuta grantha : eka paricaya karmasiddhAnta evaM janadarzana ke prakANDa vidvAna AcArya candraSi mahattara (vikrama 6-10 zatI) dvArA racita karmaviSayaka pA~ca granthoM kA sAra saMgraha hai-paMca saMgraha / isameM yoga, upayoga, guNasthAna, karmabandha, bandhahetu, udaya, sattA, bandhanAdi ATha karaNa evaM anya viSayoM kA prAmANika 'vivecana hai jo dasa khaNDoM meM pUrNa hai| AcArya malayagiri ne isa vizAla grantha para aThAraha hajAra zloka parimANa vistRta TIkA likhI hai| , vartamAna meM isakI hindI TokA anupalabdha thii| zramaNasUrya marudharakesarI zrI mizrImala jI mahArAja ke sAnnidhya meM tathA marudharAbhUSaNa zrI sukanamuni jI kI saMpreraNA se isa atyanta mahatvapUrNa, durlabha, durbodha, grantha kA sarala hindI bhASya prastuta kiyA hai-jainadarzana ke vidvAna zrI devakumAra jaina ne / yaha vizAla grantha kramazaH dasa bhAgoM meM prakAzita kiyA jA rahA hai| isa grantha ke prakAzana se jaina karma siddhAnta viSayaka eka vismRtaprAyaH mahatvapUrNa nidhi pAThakoM ke hAthoM meM pahu~ca rahI hai, jisakA eka aitihAsika mUlya hai| -zrIcanda surAnA 'sarasa' prApti sthAna :zrI marudhara kesarI sAhitya prakAzana samiti pIpaliyA bAjAra, byAvara (rAjasthAna) PARAMITA RAHANA www.lainelibrary.org