Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tattvArthAdhigama sUtram pramAupAsaema (LiUITHUULABILLULLLLL zrI umAsvAtijI zrI tatvArthAdhigama sUtram * tasyopari sabodhikA TIkA tathA hindI vivecanAmRtam (bhAga-7, 8) *kartA* AcArya vijaya sazIla sarIzvara jI ma. POHTAKAMANA CHODAI CER
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ parama pUjya AcArya bhagavaMta zrImad suzIla sUrIzvara jI ma. saMkSipta jIvana paricaya janma - vi. saM. 1973, bhAdrapada zuklA dvAdazI, cANasmA (uttara gujarAta) 28-9-1917 mAtA zrImatI caMcalabena mehatA pitA zrI caturabhAI mehatA dIkSA pa. pU. AcArya bhagavaMta zrI lAvaNya sUrIzvara jI ma. sA. kI zubha nizrA meM vi. saM. 1988, kArtika (mArgazIrSa kRSNA 2, udayapura (rAja. mevAr3a) 2711-1931 gaNi padavI - vi. saM. 2007, kArtika (mArgazIrSa) kRSNA 6, verAvala (gujarAta) 1-12-1950 paMnyAsa padavI - vi. saM. 2007, vaizAkha zuklA 3, akSaya tRtIyA, ahamadAbAda (gujarAta) 6-5-1991 upAdhyAya pada- vi. saM. 2021, mAgha zuklA 3, muMDArA (rAjasthAna) 4-2-1965 AcArya pada vi. saM. 2021, mAgha zuklA 5 ( basanta paMcamI) muMDArA 6-2-1965 alaMkaraNa 1. sAhityaratna, zAstrAvizArada evaM kavibhUSaNa alaMkaraNa - zrI caritranAyaka ko muMDArA meM pUjyapAda AcArya bhagavanta zrImad vijayadakSa sUrIzvara jI ma. sA. ke varadahasta se arpita haiN| 2. jainadharmadivAkara- vi. saM. 2027 meM zrI jaisalamera tIrtha ke pratiSThA prasaMga para zrIsaMgha dvaaraa| 3. marudharadezodvAraka- vi. saM. 2028 meM rAnI sTezana ke pratiSThA prasaMga para zrIsaMgha dvaaraa| 4. tIrthaprabhAvaka- vi. saM. 2029 meM zrI caMvalezvara tIrtha meM saMghamAlA ke bhavya prasaMga para zrI kekar3I saMgha dvaaraa| 5. rAjasthAna- dIpaka- vi. saM. 2031 meM pAlI nagara meM pratiSThA prasaMga para zrIsaMgha dvaaraa| 6. zAsanaratna- vi. saM. 2031 meM jodhapura nagara meM pratiSThAprasaMga para zrIsaMgha dvaaraa| 7. zrI jainazAsana zaNagAra-vi.sa. 2046 meDatA zahara meM zrI aMjanazalAkA pratiSThA mahotsava ke prasaMga pr| 8. pratiSThA ziromaNi- vi. saM. 2050 zrI nAkor3A tIrtha meM cAturmAsa ke prasaMga para / 000000
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrInemi-lAvaNya-vakSa-suzIla-granthamAlAratna 106 vA~ , pUrvadhara-paramarSi-suprasiddhazrIumAsvAtivAcakapravareNa viracitam + zrItattvArthAdhigamasUtram // [ saptamo'dhyAyaH+aSTamo'dhyAyaH ] - tasyopari - zAsanasamrAT - sUricakracakravatti - tapogacchAdhipati - mahAprabhAvazAlizrIkadambagiripramukhAnekatIrthoddhAraka - paramapUjyAcAryamahArAjAdhirAja - zrImadvijaya3 nemisUrIzvarANAM divyapaTTAlaMkAra - sAhityasamrAT - vyAkaraNavAcaspati - zAstravizArada - kaviratna - saptAdhikazatalakSazlokapramANanUtanasaMskRtasAhityasarjaka - paramapUjyAcAryapravara - zrImadvijayalAvaNyasUrIzvarANAM pradhAnapaTTadhara - saMyamasamrATazAstravizArada - kavidivAkara-vyAkaraNaratna - paramapUjyAcAryavarya - zrImadvijayadakSasUrIzvarANAM suprasiddhapaTTadhara-zAstravizArada-sAhityaratna-kavibhUSaNetipadasamalaGkRtena hai ___ prAcAryazrImadvijayasuzIlasUriNA - viracitA - 'subodhikA TokA' evaM tasya saralahindIbhASAyAM vivecanAmRtam ___... prakAzaka * zrI suzIla sAhitya-prakAzana samitiH C/ saMghavI zrI guNadayAlacanda bhaNDArI rAikAbAga, mu. jodhapura (rAjasthAna) N
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ NRNOR * sampAdaka * jainadharmadivAkara-zAsanaratna-tIrthaprabhAvakarAjasthAnadIpaka-marudharadezoddhAraka parama pUjyAcAryadeva zrImadvijayasuzIlasUrIzvaraH N RNVINITION * satpreraka * saMyama-vayasthavira-madhurabhASI paramapUjya vAcakapravara ... zrIvinodavijaya jI gaNivaryaH zrIvIra saM. 2527 pratiyA~ 1000 vikrama saM. 2057 prathamAvRttiH nemi saM. 52 mUlyam-55.00 212KZN2N2KWKWKWKWKWKWKWKWKWKWKZNAK2KX2K2KXKONON OM dravyasahAyakaH OM sAhityamanISi-kAryadakSa-sumadhurapravacanakAraka-paramapUjyAcArya - zrImadvijayajinottamasUrIzvarANAM sadupadezAd dravyasahAyakaH zrIrAmA - nagarastha zrIjainazvetAmbaramUrtipUjakasaMghaH zrIrAmAnagara (ji. jAlora) rAjasthAna-marudharaH / # saani-thaan su 292929292021222NN2WZ10901212XN21999 prAcAryazrI suzIlasUri jainajJAnamandira zAntinagara, mu. sirohI-307 001 (rAjasthAna) [ 2 ] zrI aSTApada jaina tIrtha suzIla-vihAra mu. rAnI sTezana-306 115 jilA-pAlI (rAjasthAna) [ 3 ] zrI jainasaMgha per3hI mu. rAmAnagara ji. jAlora (rAjasthAna) * mudraka * tAja prinTarsa, jodhapura (rAja.) SUNWAZAZAZAZAZAZAZAZ ZAZAZAZAZ ZAZAL
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ | * prakAzakIya-nivedana * 'zrItattvArthAdhigama-sUtram' nAma se suprasiddha mahAn grantha Aja bhI zrIjainadarzana ke advitIya AgamazAstra ke sAra-rUpa zreSTha hai| isake racayitA pUrvadhara-paramarSi suprasiddha parama pUjya vAcakapravara zrI umAsvAti jI mahArAja haiN| isa mahAn grantha para bhASya, vRtti-TIkA tathA vivaraNAdi vizeSa pramANa meM upalabdha haiM evaM vividha bhASAmoM meM bhI isa para vipula sAhitya racA gayA hai| unameM se kucha mudrita bhI hai aura kucha prAja bhI pramudrita hai| isa tattvArthAdhigama sUtra para samartha vidvAn pUjyapAda prAcAryadeva zrImadvijaya suzIla sUrIzvara jI ma. sA. ne bhI sarala saMskRta bhASA meM saMkSipta 'subodhikA TIkA' racI hai tathA sarala hindI bhASA meM artha yukta vivecanAmRta atIva sundara likhA hai / isake prathama aura dvitIya adhyAya kA pahalA khaNDa, tRtIya aura caturtha adhyAya kA dUsarA khaNDa tathA pAMcaveM aura chaThe adhyAya kA tIsarA khaNDa subodhikA TIkA va tattvArthavivecanAmRta sahita hamArI samiti kI ora se pUrva meM prakAzita kiyA jA cukA hai| aba zrItattvArthAdhigama sUtra ke sAtaveM aura pAThaveM adhyAya kA caturtha khaNDa prakAzita karate hue hameM ati harSa-pAnanda kA anubhava ho rahA hai| paramapUjya prAcArya ma. zrI ko isa grantha kI subodhikA TIkA, vivecanAmRta tathA saralArtha banAne kI satpreraNA karane vAle unhIM ke paTTadhara-ziSyaratna pUjya upAdhyAya zrI vinoda vijaya jI gaNivarya mahArAja haiN| hameM isa grantharatna ko zIghra prakAzita karane kI satpreraNA dene vAle bhI pU. upAdhyAya jI ma. haiN| isa grantha kI prastAvanA hindI bhASA meM sundara likhane vAle paNDitapravara zrI narendra bhAI korar3IyA, variSTha adhyApaka zrI nAkor3A pArzvanAtha jJAnazAlA, nAkor3A tIrtha (mevAnagara) vAle haiN|
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ grantha ke svaccha, zuddha evaM nirdoSa prakAzana kA kArya DaoN. cetanaprakAza jI pATanI kI dekha-rekha meM sampanna humA hai| grantha-prakAzana meM artha-vyavasthA kA sampUrNa lAbha sukRta ke sahayogI zrI jaina zvetAmbara mUrtipUjaka saMgha, rAmAnagara, jAlora dvArA liyA gayA hai / ina sabhI kA hama hArdika dhanyavAda pUrvaka prAbhAra mAnate haiN| yaha grantha caturvidha saMgha ke samasta tattvAnurAgI mahAnubhAvoM ke lie tathA zrI jainadharma meM ruci rakhane vAle anya tattvapremiyoM ke lie bhI prati upayogI siddha hogaa| isI prAzA ke sAtha yaha grantha svAdhyAyArtha prApake hAthoM meM prastuta hai|
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ M (21212 221 222 222 22222 22232ZS 16 TML PRO anell dlc2 1422 336
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ vandana ho jina caraNe zrI rAmA nagara maMDaNa- mahAcamatkArika zrI sumatinAtha bhagavAna ASHzrI tuMbarU yakSa zrI mahAkAlI yakSiNI sAriarundaliftaar zrI nAkoDA bhairava deva pala bhagavatI mA~ padmAvatI
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ sukRta ke sahayogI ka zrI tattvArthAdhigama sUtram (saptamo adhyAyaH + aSTamo adhyAyaH) 7 8 grantha ke prakAzana meM zrI rAmA nagara zaNagAra zrI sumatinAtha jinAlaya kI mahA maMgalakArI pratiSThA nimitta pratiSThA : vi. saM. 2056 mAgha zukla 14 zukravAra 18 pharavarI 2000 zrI jaina saMgha, zrI sumatinAtha jinAlaya rAmAnagara rAmA nagara (ji. jAlora - rAjasthAna ) ne sundara Arthika sahayoga pradAna kiyA hai| zrutabhakti ke mahAnalAbha kI hArdika anumodanA ke sAtha sakala zrI saMgha va kAryakarttAgaNa ko hArdika dhanyavAda sAbhAra zrI suzIla - sAhitya prakAzana samiti
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ pragurudevasya zatAbdivarSe samarpaNa sAhityasamrATa - vyAkaraNavAcaspati - zAstravizArada - kaviratna - padavibhUSitAnAM pragurudevAnAM paramapUjyAnAM AcAryapravarANAM zrImada - vijaya - lAvaNya - sUrIzvarANAM zatAbdivarSe zraddhAvanatabhAvena pragurudeva-guNanirjitadAsAnudAsena vijayasuzIlasUriNA sAdaraM samayata prastuta-zrI tattvArthAdhigamasUtrasya saptama-aSTamo dhyAyagranthaH / zrImattapogaccha - vibhUSaNAya, lAvaNya - vikhyaat-sudhiishvvaay| zatAbdivarSe susamate ca bhaktyA mahAgrantha prasUnametat // -vijayasuzIlasUci sAdara samarpaNa
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAsana samrATa namAmi sAdaraM nemisUrIzaM sAhitya samrATa namAmi sAdaraM lAvaNyasUrIzaM saMyama samrATa namAmi sAdaraM dakSasUrIzaM
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratiSThA ziromaNi zrI aSTApada jaina tIrtha ke saMsthApaka sumadhura pravacanakAra // namAmi sAdaraM suzIla sUrIzaM // // namAmi sAdaraM jinottama sUrIzaM
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkkathana * prathama khaNDa se uddhRta * * vandanA * jainAgamarahasyajJaM, pUrvadharaM maharSiNam / / vande'haM zrIumAsvAti, vAcakapravaraM zubham // 1 // anAdi aura anantakAlIna isa vizva meM jainazAsana sadA vijayavanta hai / vizvavandya vizvavibhu devAdhideva zramaNa bhagavAna mahAvIra paramAtmA ke vartamAnakAlIna jainazAsana meM paramazAsanaprabhAvaka aneka pUjya prAcArya bhagavanta prAdi bhUtakAla meM hue haiM / una prAcArya bhagavantoM kI paramparA meM suprasiddha pUrvadhara maharSi-vAcakapravara zrIumAsvAti mahArAja kA ativiziSTa sthAna hai| ApazrI saMskRta bhASA ke prakANDa paNDita the| jana AgamazAstroM ke aura unake rahasya ke asAdhAraNa jJAtA the| paJcazata [500] granthoM ke anupama praNetA the, susaMyamI aura paMcamahAvratadhArI the evaM bahuzrutajJAnavanta tathA gItArtha mahApuruSa the / zrI jaina zvetAmbara aura digambara donoM ko sadA sammAnanIya, vandanIya evaM pUjanIya the aura Aja bhI donoM dvArA pUjanIya haiN| granthakartA kA kAla : pUrvadhara maharSi-vAcakapravara zrI umAsvAti mahArAja ke samaya kA nirNaya nizcita nahIM hai, to bhI zrItattvArthasUtrabhASya kI prazasti ke pAMca zlokoM meM jo varNana kiyA hai, usake anusAra yaha jAnA jAtA hai ki zivazrI vAcaka ke praziSya aura ghoSanandI zramaNa ke ziSya uccanAgarI zAkhA meM hue umAsvAti vAcaka ne 'tattvArthAdhigama' zAstra rcaa| ve vAcanAguru kI apekSA kSamAzramaNa muNDapAda ke praziSya aura mUla nAmaka vAcakAcArya ke ziSya the| unakA janma nyagrodhikA meM humA thaa| vihAra karate-karate kusumapura (pATaliputra-paTanA) nAma ke nagara meM yaha
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'tattvArthAdhigama sUtra' nAmaka grantha racA / nAma umA thA / ( 6 ) Apake pitA kA nAma svAti aura mAtA kA zrI umAsvAti mahArAja kRta 'jambUdvIpasamAsaprakaraNa' ke vRttikAra zrI vijayasiMha sUrIzvara jI ma. ne apanI vRtti TIkA ke prAdi meM kahA hai ki umA mAtA aura svAti pitA ke sambandha se unakA nAma 'umAsvAti' rakhA gayA / yAnI vAcaka zrI pannavaNA sUtra kI vRtti meM kahA hai ki 'vAcakAH pUrvavidaH / ' kA artha pUrvaghara hai / isa viSaya meM 'jaina paramparA kA itihAsa' bhAga 1 meM bhI kahA hai ki "zrI kalpasUtra " ke ullekha se jAna sakate haiM ki prArya dinnasUri ke mukhya ziSya zrAryazAnti zreNika se uccanAgara zAkhA nikalI hai / isa uccanAgara zAkhA meM pUrvajJAna ke dhAraka aura vikhyAta aise vAcanAcArya zivazrI hue the / unake ghoSanandI zramaNa nAma ke paTTadhara the, jo pUrvadhara nahIM the, kintu gyAraha aMga ke jAnakAra the / paNDita umAsvAti ne ghoSanandI ke pAsa meM dIkSA lekara gyAraha aMga kA adhyayana kiyA / unakI buddhi teja thii| ve pUrva kA jJAna par3ha sakeM aisI yogyatA vAle the / isalie unhoMne guruprAjJA se vAcanAcArya zrImUla, jo mahAvAcanAcArya zrImuNDapAda kSamAzramaraNa ke paTTadhara the, unake pAsa jAkara pUrva kA jJAna prApta kiyA / zrI tattvArthAdhigama sUtra ke bhASya meM 'umAsvAti mahArAja uccanAgarI zAkhA ke the', aisA ullekha hai / ucca nAgarI zAkhA zramaNa bhagavAna zrI mahAvIra paramAtmA ke pAThe prAye hue prAryadina ke ziSya zrArya zAnti zreNika ke samaya meM nikalI hai / ataH aisA lagatA hai ki vAcakapravara zrI umAsvAti jI mahArAja vikrama kI pahalI se cauthI zatAbdI paryanta meM hue haiM / isa anumAna ke atirikta unakA nizcita samaya adyAvadhi upalabdha nahIM hai / zrItattvArthasUtra kI bhASyaprazasti meM zrAgata uccanAgarI zAkhA ke ullekha se zrIumAsvAtijI kI guruparamparA zvetAmbarAcArya zrAryazrI suhastisUrIzvarajI mahArAja kI paramparA meM siddha hotI hai / prabhAvaka AcAryoM kI paramparA meM vAcakapravara zrI umAsvAti mahArAja eka aisI viziSTa zreNI ke mahApuruSa the, jinako zvetAmbara aura digambara donoM samAna bhAva se sammAna dete haiM aura apanI-apanI paramparA meM
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAnane meM bhI gaurava kA anubhava karate haiN| zvetAmbara paramparA meM 'umAsvAti' nAma se hI prasiddhi hai tathA digambara paramparA meM 'umAsvAti' aura 'umAsvAmI' ina donoM nAmoM se prasiddhi hai| vizeSatAe~ : janatattvoM ke advitIya saMgrAhaka, pAMca sau granthoM ke racayitA tathA zrItattvArthAdhigamasUtra grantha ke praNetA pUrvadhara maharSi-vAcakapravara zrI umAsvAti mahArAja aise yuga meM janme jisa samaya jainazAsana meM saMskRtajJa, samartha, diggaja vidvAnoM kI AvazyakatA thii| unakA jIvana aneka vizeSatAmoM se paripUrNa thaa| unakA janma jainajAti-jainakula meM nahIM humA thA, kintu viprakula meM huA thaa| vipra-brAhmaNa kula meM janma lene ke kAraNa prArambha se hI unheM saMskRta bhASA kA vizeSa jJAna thaa| zrI jainaAgama-siddhAnta-zAstra kA pratinidhi rUpa mahAn grantha zrItattvArthAdhigamasUtra unake pAgama sambandhI talasparzI jJAna ko pragaTa karatA hai| itanA hI nahIM, kintu bhAratIya SaTdarzanoM ke gambhIra jJAnAdhyayana kI sundara sUcanA detA hai| unake vAcaka pada ko dekhakara zrI jaina zvetAmbara paramparA unako pUrvavid arthAt pUrvo ke jJAtA rUpa meM sammAnita karatI rahI hai tathA digambara paramparA bhI unako zrutakevalI tulya sammAna de rahI hai| jaina sAhitya ke itihAsa meM prAja bhI jainatattvoM ke saMgrAhaka rUpa meM unakA nAma suvarNAkSaroM meM aMkita hai / kalikAlasarvajJa prAcArya bhagavanta zrImad vijaya hemacandrasUrIzvara jI ma. sA. ne apane 'zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana' nAmaka mahAvyAkaraNa grantha meM "utkRSTe anUpena" sUtra meM "upomAsvAti saMgrahItAraH" kahakara advitIya aJjali samarpita kI hai tathA anya bahuzruta aura sarvamAnya samartha prAcArya bhagavanta bhI umAsvAti prAcArya ko vAcakamukhya athavA vAcakazreSTha kahakara svIkArate haiM / ___* zrI tattvArthAdhigamasUtra kI mahattA * jainAgamarahasyavettA pUrvadhara vAcakapravara zrI umAsvAti mahArAja ne apane saMyamajIvana ke kAla meM paJcazata [500] granthoM kI anupama racanA kI hai| vartamAna kAla meM ina paJcazata [500] granthoM meM se zrItattvArthAdhigamasUtra, prazamaratiprakaraNa,
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ jambUdvIpasamAsaprakaraNa, kSetrasamAsa, zrAvakaprajJapti tathA pUjAprakaraNa, itane hI grantha upalabdha haiN| pUrvadhara-vAcakapravarazrI kI anamola grantharAzirUpa vizAla bhAkAzamaNDala meM candramA kI bhAMti suzobhita aisA sarvazreSTha grantha yaha 'zrItattvArthAdhigamasUtra' hai| isakI mahattA isake nAma se hI suprasiddha hai| pUrvadhara-vAcakapravara zrI umAsvAti mahArAja jainamAgama siddhAntoM ke prakhara vidvAn aura prakANDa jJAtA the| inhoMne aneka zAstroM kA pravagAhana karake jIvAjIvAdi tattvoM ko lokapriya banAne ke sie pratigahana aura gambhIra dRSTi se navanIta rUpa meM isakI prati sundara racanA kI hai| yaha zrItattvArthAdhigamasUtra saMskRta bhASA kA sUtra rUpa se racita sabase pahalA pratyuttama, sarvazreSTha, mahAn grantharatna hai / yaha grantha jJAnI puruSoM ko, sAdhu-mahAtmAnoM ko, vidvadvarga ko aura mumukSu jIvoM ko nirmala prAtmaprakAza ke lie darpaNa ke sadRza dedIpyamAna hai paura maharniza svAdhyAya karane lAyaka tathA manana karane yogya hai| pUrva ke mahApuruSoM ne isa tattvArthasUtra ko 'arhat pravacana saMgraha' rUpa meM bhI jAnA hai| grantha paricaya : yaha zrItattvArthAdhigamasUtra jainasAhitya kA saMskRta bhASA meM nibaddha prathama sUtragrantharatna hai| isameM dasa adhyAya haiN| dasa adhyAyoM kI kula sUtra saMkhyA 344 hai tathA isake mUla sUtra mAtra 225 zloka pramANa haiN| isameM mukhyapane dravyAnuyoga kI vicAraNA ke sAtha gaNitAnuyoga aura caraNakaraNAnuyoga kI bhI prati sundara vicAraNA kI gaI hai| isa grantharatna ke prArambha meM vAcaka zrI umAsvAti mahArAja viracita svopajJabhASyagata sambandhakArikA prastAvanA rUpa meM saMskRta bhASA ke padyamaya 31 zloka haiM, jo manana karane yogya haiN| pazcAt [1] pahale adhyAya meM-35 sUtra haiN| zAstra kI pradhAnatA, samyagdarzana kA lakSaNa, samyaktva kI utpatti, tattvoM ke nAma, nikSepoM ke nAma, tattvoM kI vicAraNA karane ke dvArA jJAna kA svarUpa tathA sapta naya kA svarUpa Adi kA varNana kiyA gayA hai| [2] dUsare adhyAya meM-52 sUtra haiN| isameM jIvoM ke lakSaNa, praupazamika Adi bhAvoM ke 53 bheda, jIva ke bheda, indriya, gati, zarIra, prAyuSya kI sthiti ityAdi kA varNana kiyA gayA hai|
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( e ) [3] tIsare adhyAya meM - 18 sUtra haiM / isameM sAta pRthviyoM, naraka ke jIvoM kI vedanA tathA AyuSya, manuSya kSetra kA varNana, tiyaMca jIvoM ke bheda tathA sthiti prAdi kA nirUpaNa kiyA gayA hai / isameM devaloka, devoM kI Rddhi zraura [4] cauthe zradhyAya meM - 53 sUtra haiM / unake jaghanyotkRSTa zrAyuSya ityAdi kA varNana hai / [5] pAMcaveM adhyAya meM -44 sUtra haiM / isameM dharmAstikAyAdi ajIva tattva kA nirUpaNa hai tathA SaT dravya kA bhI varNana hai / padArthoM ke viSaya meM jainadarzana bhaura jainetara darzanoM kI mAnyatA bhinna svarUpa vAlI hai / naiyAyika 16 padArtha mAnate haiM, vaizeSika 6-7 padArtha mAnate haiM, bauddha cAra padArtha mAnate haiM, mImAMsaka 5 padArtha mAnate haiM, tathA vedAntI eka pradvatavAdI haiM / jainadarzana ne chaha padArtha arthAt chaha dravya mAne haiM / unameM eka jIva dravya hai aura zeSa pA~ca prajIva dravya haiM / ina sabhI kA varNana isa pA~caveM adhyAya meM hai / [6] chaThe adhyAya meM - 26 sUtra haiM / isameM zrAsrava tattva ke kAraNoM kA spaSTIkaraNa kiyA gayA hai / isakI utpatti yogoM kI pravRtti se hotI hai / yoga puNya aura pApa ke bandhaka hote haiM / isalie puNya aura pApa ko pRthak na kahakara bhAva meM hI puNya-pApa kA samAveza kiyA gayA hai / [7] sAtaveM adhyAya meM - 34 sUtra haiM / isameM dezavirati aura sarvavirati ke vratoM kA tathA unameM lagane vAle praticAroM kA varNana kiyA gayA hai / [8] AThaveM adhyAya meM - 26 sUtra haiM / isameM mithyAtvAdi hetu se hote hue bandha tattva kA nirUpaNa hai / [2] nauveM adhyAya meM - 46 sUtra haiM / nirUpaNa kiyA gayA hai / [10] dasaveM adhyAya meM - 7 sUtra haiM / isameM saMvara tattva tathA nirjarA tattva kA isameM mokSatattva kA varNana hai /
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 10 ) upasaMhAra meM (32 zloka pramANa) antima kArikA meM siddha bhagavanta ke svarUpa ityAdi kA sundara varNana kiyA hai| prAnte granthakAra ne bhASyagata prazasti 6 zlokoM meM dekara grantha kI samApti kI hai| * zrItattvArthasUtra para upalabdha anya grantha * zrItattvArthasUtra para vartamAna kAla meM labhya-mudrita aneka grantha vidyamAna haiN| (1) zrItattvArthasUtra para svayaM vAcaka zrI umAsvAti mahArAja kI 'zrItattvArthAdhigama bhASya' svopajJa racanA hai, jo 2200 zloka pramANa hai| (2) zrIsiddhasena gaNi mahArAja kRta bhASyAnusAriNI TIkA 18202 zloka pramANa kI hai| yaha sabase bar3I TIkA kahalAtI hai| (3) zrItattvArthabhASya para 1444 granthoM ke praNetA prAcArya zrI haribhadrasUrIzvarajI mahArAja kRta laghu TIkA 11000 zloka pramANa kI hai| unhoMne yaha TIkA sAr3he pAMca (5 // ) adhyAya taka kI hai| zeSa TIkA prAcArya zrI yazobhadrasUrijI ne pUrNa kI hai| (4) isa grantha para zrI cirantana nAma ke munirAja ne 'tattvArtha TippaNa' likhA hai| (5) isa grantha ke prathama adhyAya para nyAyavizArada nyAyAcArya mahopAdhyAya zrI yazovijayajImahArAja kRta bhASyatarkAnusAriNI 'TIkA' hai| (6) prAgamoddhAraka zrI sAgarAnandasUrIzvarajI ma. zrI ne 'tattvArthakartRtvatanmatanirNaya' nAma kA grantha likhA hai| (7) bhASyatarkAnusAriNI TIkA para pU. zAsanasamrAT zrImad vijaya nemisUrIzvarajI ma. sA. ke pradhAna paTTadhara nyAyavAcaspati-zAstravizArada pU. prAcAryapravara zrImad vijaya darzana sUrIzvarajI mahArAja ne zrItattvArthasUtra para ke vivaraNa ko samajhAne ke liye 'gUDhArthadIpikA' nAma kI vizada vRtti racI hai / siddhAntavAcaspati-nyAyavizArada pU. prA. zrImad vijayodayasUrIzvarajI ma. sA. ne bhI vRtti racI hai /
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ (8) pU. zAsanasamrAT zrImad vijaya nemisUrIzvarajI ma. sA. ke divya paTTAlaMkAra vyAkaraNavAcaspati-zAstravizArada-kaviratna-sAhityasamrAT pUjya prAcAryavarya zrImada lAvaNyasUrIzvarajI mahArAja ne zrItattvArthAdhigamasUtra ke 'utpAda-vyaya-dhrauvyayukta sat' (26), 'tadbhAvAvyayaM nityam' (30), 'arpitAnarpita siddheH' (31) ina tIna sUtroM para 'tattvArtha trisUtrI prakAzikA' nAma kI vizada TIkA 4200 zloka pramANa racI hai| __(8) sambandhakArikA aura antimakArikA para zrI siddhasena gaNi kRta TIkA hai| (10) sambandhakArikA para prAcArya zrI devaguptasUri kRta TIkA hai| * (11) prAcArya zrI malayagirisUri ma. ne bhI zrItattvArthasUtra para TIkA kI hai / (12) maiMne [mA. zrI vijaya suzIlasUri ne] bhI tattvArthAdhigamasUtra para tathA usakI 'sambandhakArikA' aura 'antimakArikA' para saMkSipta laghu TIkA subodhikA, hindI bhASA meM vivecanA'mRta tathA hindI meM padyAnuvAda kI racanA kI hai| (13) pU. zAsanasamrAT zrImad vijaya nemisUrIzvarajI ma. sA. ke paTTadhara zAstravizArada-kaviratna pUjya prAcArya zrImad vijayAmRtasUrIzvarajI ma. sA. ke pradhAna paTTadharadravyAnuyogajJAtA pU. prAcArya zrImad vijaya rAmasUrIzvarajI ma. zrI ne isa tattvArthAdhigamasUtra kA, sambandhakArikA kA tathA antimakArikA kA gurjara bhASA meM padyAnuvAda kiyA hai| (14) tIrthaprabhAvaka-svargIya prAcArya zrImad vijaya vikramasUrIzvarajI ma. zrI ne gujarAtI vivaraNa likhA hai / (15) zrI tattvArtha sUtra para zrI yazovijayajI gaNi mahArAja kA gujarAtI TabA hai| (16) karmasAhityaniSNAta prAcArya zrImad vijaya premasUrIzvarajI ma. ke samudAya ke munirAja zrI rAjazekharavijayajI ne zrItattvArthasUtra kA gurjara bhASA meM vivecana kiyA hai|
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 12 ) (17) paNDita khUbacandrajI siddhAntazAstrI ne sabhASyatattvArthAdhigamasUtra kA 'hindI bhASAnuvAda' kiyA hai / (18) paNDita zrI sukhalAlajI ne zrItattvArthasUtra kA gurjara bhASA meM vivecana kiyA hai / ( 11 ) paNDita zrI prabhudAsa becaradAsa ne bhI tattvArthasUtra para gurjara bhASA meM vivecana kiyA hai / (20) zrI megharAja muNota ne zrItattvArthasUtra kA hindI bhASA meM anuvAda kiyA hai / jaise zrI jaina zvetAmbara zrAmnAya meM 'zrItattvArthAdhigamasUtra' nAmaka grantha vizeSa rUpa meM pracalita hai, vaise hI zrI digambara zrAmnAya meM bhI yaha grantha maulika rUpe pratipracalita hai / isa mahAn grantha para digambara zrAcArya pUjyapAda ne sarvArthasiddhi, prAcArya akalaMkadeva ne rAjavAttika TIkA tathA AcArya vidyAnandI ne zlokavAttika TIkA kI racanA kI hai / isa grantha para eka zrutasAgarI TIkA bhI hai / isa prakAra isa grantha para prAja saMskRta bhASA meM aneka TIkAe~ tathA hindI va gujarAtI bhASA meM aneka anuvAda vivecanAdi upalabdha haiM / isa prakAra isa grantha kI mahattA nirvivAda hai / * prastuta prakAzana kA prasaMga * uttara gujarAta ke suprasiddha zrI zaMkhezvara mahAtIrtha ke samIpavartI rAdhanapura nagara meM vikrama saMvat 1968 kI sAla meM tapogacchAdhipati zAsanasamrAT - paramagurudeva- paramapUjya zrAcArya mahArAjAdhirAja zrImad vijaya nemisUrIzvarajI ma. sA. ke divyapaTTAlaMkArasAhityasamrAT gurudeva pUjyapAda prAcAryadeva zrImad vijaya lAvaNyasUrIzvarajI ma. sA. kA zrIsaMgha kI sAgraha vinaMti se sAgaragaccha ke jaina upAzraya meM cAturmAsa thA / usa cAturmAsa meM pUjyapAda prAcAryadeva ke pAsa pUjya gurudeva zrI dakSavijayajI mahArAja ( vartamAna meM pU. prA. zrImad vijaya dakSasUrIzvarajI mahArAja ), maiM suzIla vijaya
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 13 ) ( vartamAna meM bhA. suzIlasUri ) tathA muni zrI mahimAprabha vijayajI ( varttamAna meM prAcArya zrImad vijaya mahimAprabhasUrijI ma. ) prAdi prakaraNa, karmagrantha tathA tattvArthasUtra Adi kA ( TIkA yukta vAMcanA rUpe) adhyayana kara rahe the / maiM pratidina prAtaH kAla meM "navasmaraNa prAdi sUtroM kA va eka hajAra zlokoM kA svAdhyAya karatA thA / usameM pUrvadharavAcakapravara zrI umAsvAti mahArAja viracita 'zrItattvArthasUtra' bhI sammilita rahatA thA / isa mahAn grantha para pUjyapAda pragurudevakRta 'tattvArtha trisUtrI prakAzikA' TIkA kA avalokana karane ke sAtha-sAtha 'zrItattvArtha sUtra bhASya' kA bhI vizeSa rUpa meM avalokana kiyA thA / prati gahana viSaya hote hue bhI pratyanta zrAnanda prAyA / apane hRdaya meM isa grantha para saMkSipta laghu TIkA saMskRta meM bhaura sarala vivecana hindI meM likhane kI svAbhAvika bhAvanA bhI pragaTI / paramArAdhya zrIdeva- guru-dharmaM ke pasAya se aura apane paramopakArI pUjyapAda paramagurudeva evaM pragurudeva Adi mahApuruSoM kI prasIma kRpAdRSTi aura adRSTa AzIrvAda se tathA mere donoM ziSyaratna vAcakapravara zrI vinoda vijayajI gaNivara evaM paMnyAsa zrI jinottamavijayajI gaNi kI jAvAla [ sirohI samIpavartI ] meM paMnyAsa padavI prasaMga ke mahotsava para kI huI vijJapti se isa kArya ko zIghra prArambha karane hetu mere utsAha aura mAnanda meM abhivRddhi huI / zrIvIra saM. 2516, vikrama saM. 2046 tathA nemi saM. 41 kI sAla kA merA cAturmAsa zrI jainasaMgha, dhanalA kI sAgraha vinaMti se zrI dhanalA gA~va meM huA / isa cAturmAsa meM isa grantha kI TIkA aura vivecana kA zubhArambha kiyA hai / isa grantha kI laghu TIkA tathA vivecanAdiyukta yaha prathama - pahalA pradhyAya hai / isa kArya hetu maiMne zrAgamazAstra ke avalokana ke sAtha-sAtha isa grantha para upalabdha samasta saMskRta, gujarAtI, hindI sAhitya kA bhI adhyayana kiyA hai aura isa adhyayana ke AdhAra para saMskRta meM subodhikA laghu TIkA tathA hindI vivecanAmRta kI racanA kI hai / isa racanA-lekha meM merI matimandatA evaM anya kAraNoM se mere dvArA mere jAnate
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 14 ) yA prajAnate zrIjinAjJA ke viruddha kucha bhI likhA gayA ho to usake lie mana-vacanakAyA se maiM 'micchA mi dukkaDaM' detA huuN| zrIvIra saM. 2517 vikrama saM. 2047 nemi saM. 42 kArtika suda 5 [jJAna paMcamI] budhavAra dinAMka 24-11-60 555 lekhakaprAcArya vijaya suzIlasUri sthala-zrImAriNabhadra bhavana -jaina upAzraya mu. po. dhanalA-306 025 vAyA-mAravAr3a jaMkzana, jilA-pAlI (rAjasthAna)
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ // zrInAkor3ApArzvanAthAya namaH // . * namo nANassa * ! dazAdhyAye paricchinne tattvArthe paThite sati / phalaM syAdupavAsasya bhASitaM munipuMgavaiH / / 'daza adhyAya se yukta tattvArtha sUtra kA pATha karane se eka upavAsa kA phala prApta hotA hai|' aisA zreSTha munivaroM ne kahA hai / jaina darzana kA sarvamAnya grantha tattvArthAdhigamasUtra zvetAmbara evaM digambara donoM sampradAyoM meM vizeSa prasiddha hai| samasta jaina sAhitya meM saMskRta bhASA meM sUtrAtmakazailI meM likhita yaha grantha sarvopari hai| isa grantha meM zrI jainAgama ke sarvAdhika padArthoM kA saMgraha kiyA gayA hai / yaha grantha parama pUjya vAcakapravara zrI umAsvAtijI ma. sA. dvArA racita hai, jo svasiddhAnta ke sAtha-sAtha parasiddhAnta ke bhI jJAtA the| kalikAlasarvajJa zrI hemacandra sUrIzvarajI ma. sA. bhI unako sarvotkRSTa saMgrahakAra mAnate the| paramparA ke anusAra unako pUrvavid evaM zrutakevalI jaise vizeSaNa bhI diye gaye haiN| aise tattvArthasUtra ko pUrva mahApuruSoM ne "ahatpravacana-saMgraha" ke rUpa meM pahacAnA hai| isa grantha evaM granthakAra ke sambandha meM pAramparika jaina vidvAnoM meM tIvra matabheda pravartamAna hai| isa viSaya meM bahuta kucha likhA gayA hai| prasaMgavaza yahA~ para kucha viSayoM para saMkSepa meM vimarza kiyA jAtA hai * grantha nAmArtha * tattvArthaH-tattva ke dvArA artha kA nirNaya karanA / adhigamaH-jJAna yA vizeSa-jJAna / sUtraH-alpa zabdoM meM gambhIra evaM vistRta bhAva darzAnevAlA zAstra-vAkya sUtra hai /
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSayaH-tattvArtha ke varNya viSaya ko zrI umAsvAtijI ma. sA. ne daza adhyAyoM meM isa prakAra se vibhAjita kiyA hai / prathama adhyAya meM jJAna kI, dvitIya se paMcama taka ina cAra adhyAyoM meM jJeya kI, chaThe se dasaveM taka ina pAMca adhyAyoM meM cAritra kI mImAMsA kI gaI hai| yahA~ ukta tInoM mImAMsAnoM kI sArabhUta bAteM de rahe haiM jJAnamImAMsAH-1. naya aura pramANa se jJAna kA vibhAjana / 2. pA~ca jJAna kA pratyakSa va parokSa do pramANoM meM vibhAjana / 3. matijJAna kI utpatti ke sAdhana / 4. zrutajJAna kA varNana / 5. avadhi Adi tIna divya pratyakSa aura unake bheda, prabhedoM kA varNana / 6. pA~coM jJAnoM kA tAratamya batalAte hue unakA vizeSa varNana / 7. jJAna kI yathArthatA va ayathArthatA ke kaarnn| 8. naya ke bheda-prabheda / jJeyamImAMsAH-jJeyamImAMsA meM jagat ke mUlabhUta jIva aura ajIva ina do tattvoM kA vizeSa varNana hai| jisameM jIva tattva kI carcA dvitIya se caturtha taka tIna pradhyAyoM meM hai| 1. jisameM jIva tattva kA sAmAnya svarUpa dvitIya adhyAya meM batAyA hai / 2. saMsArI jIvoM ke aneka bhed-prbhed| 3. evaM unase sambandhita indriya, janma, mRtyu zarIra, AyuSya kA nirdeza hai| 4. tRtIya adhyAya meM adholokavAsI nArakoM, madhya lokavAsI manuSyoM va tiryaMcoM kA varNana hone se narakabhUmi va manuSya loka kA sampUrNa bhUgola pA jAtA hai| 5. caturtha adhyAya meM devasRSTi kA varNana hone se khagola kA sampUrNa varNana hai| 6. paMcama adhyAya meM pratyeka dravya ke guNadharma kA sAmAnya svarUpa batAkara sAdharmya-vaidharmya dvArA dravya mAtra kI vistRta carcA kI gaI hai / cAritramImAMsAH-jIvana meM kaunasI pravRttiyA~ heya haiM, heya pravRtti kA sevana karane se jIvana kA kyA pariNAma hotA hai-heya pravRtti kA tyAga kina-kina upAyoM se saMbhava hai va kaunasI pravRtti aMgIkAra karane se unakA jIvana meM kramazaH aura anta meM kyA pariNAma prAtA hai, yaha saba chaThe se dasaveM adhyAya taka kI cAritra mImAMsA meM prAtA hai / arthAt chaThe adhyAya meM prAsrava va unake bheda-prabheda, sAtaveM adhyAya meM vrata, vratI kA svarUpa-hiMsA prAdi doSoM kA nirUpaNa va dAna kA svarUpa; pAThaveM adhyAya meM karmabaMdhakarma prakRti kA svarUpa, nauveM adhyAya meM saMvara-nirjarA ke bheda-prabheda kA svarUpa va dasaveM adhyAya meM kevalajJAna ke hetu va mokSa kA svarUpa batAyA gayA hai|
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 17 ) tattvArtha ke anta meM vAcakapravara zrI umAsvAti ma. sA kahate haiM ki mukta hue jIva hara eka prakAra ke zarIra se chUTakara Urdhvagamana hokara anta meM loka ke agrabhAga meM sthira hote haiN| aura sadA kAla vahIM rahate haiN| isa taraha daza adhyAyoM meM jaina darzana ke dArzanika va saiddhAntika viSayoM kA varNana kiyA gayA hai / zvetAmbara paramparA ke anusAra isameM kula 344 sUtra haiM jabaki digambara paramparA isameM 357 sUtra svIkRta karatI hai / granthakartA kA paricayaH-isa mahAn grantha ke kartA vAcakapravara zrI umAsvAtijI ma. sA. haiN| unake jIvana se sambandhita kucha mahattvapUrNa vigata prazasti ke prAdhAra se nimna prakAra se hai 1. prApake dIkSA guru gyAraha aMga ke dhAraka ghoSanandI zramaNa the / 2. 'praguru' arthAt guru ke guru vAcaka mukhya 'zivazrI' the| 3. vidyAgrahaNa kI dRSTi se vidyAguru mUla nAmaka vAcakAcArya the / 4. vidyAguru ke guru mahAvAcaka muNDapAda the / 5. gautra se prApa kobhISaNI the / 6. pApa 'svAti' pitA va vAtsI (upanAma) 'umA' mAtA ke putraratna the / 7. janma nyagrodhikA meM huA thA aura 'uccanAgara' zAkhA ke the / 8. isa tattvArtha sUtra kI racanA kusumapura (pATaliputra) meM kI thii| ukta paricaya prazasti ke AdhAra se diyA gayA hai| yaha prazasti isa samaya bhASya ke anta meM upalabdha hotI hai / DaoN. harmana jaikobI bhI isa prazasti ko zrI umAsvAtijI ma. sA. kI hI mAnate haiN| aura yaha unhIM ke jarmana anuvAda kI bhUmikA se spaSTa hai ataH isameM jisa ghaTanA kA ullekha hai use hI yathArtha mAnakara vAcakapravara zrI umAsvAti ma. sA. viSayaka digambara-zvetAmbara paramparA meM calI pAI mAnyatA kA spaSTIkaraNa karanA isa samaya rAjamArga hai / samayaH-vAcakapravara zrI umAsvAtijI ma. sA. ke samaya ke sambandha meM ukta prazasti meM kucha bhI nirdeza nahIM hai / samaya kA satya rUpa se nirdhAraNa karane vAlA dUsarA bhI koI sAdhana aba taka nahIM milA, phira bhI isa viSaya meM carcA karanA Avazyaka hai /
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 18 ) vAcakavarya kA samaya nirdhAraNa karane hetu jainadharma kI donoM paramparAmoM meM prayAsa hue haiN| paM. sukhalAlajI saMghavI ne tattvArthasUtra kI prastAvanA meM anya dArzanika granthoM kI tulanA ke AdhAra para inakA samaya vikrama kI prathama zatAbdI ke bAda aura vikrama kI caturtha zatAbdI ke pUrva taka kA sUcita kiyA hai| pro. zrI hIrAlAla kApar3iyA bhI isa samaya ko niHzaMka svIkAra karate haiN| pro. zrI nagIna bhAI IsA kI prathama zatAbdI se tRtIya zatAbdI kI samayAvadhi meM hone kI bAta karate haiN| itihAsavid pro. madhusUdana DhAMkI ke matAnusAra siddhasena divAkara sUrIzvarajI ma.sA. kI dvAtriMzikA meM tattvArthAdhigama sUtra kA upayoga hone se zrI umAsvAti ma.sA. kA samaya vikrama kI tRtIya se caturtha zatAbdI ke madhya kA nirdhArita kara sakate haiN| prataH itanA nizcita kaha sakate haiM ki vAcakapravara zrI umAsvAtijI ma. sA. vikrama kI caturtha zatAbdI ke pUrva hue haiN| zrI umAsvAtijI ma. sA. kI yogyatA-zrI umAsvAtijI ma. sA. ne yaha grantha saMskRta bhASA meM racA hai| jaina itihAsa kahatA hai ki jainAcAryoM meM zrI umAsvAtijI ma. sA. hI saMskRta bhASA ke prathama lekhaka haiN| unake granthoM kI prasanna, saMkSipta aura zuddha zailI saMskRta bhASA para unake prabhutva kI sAkSI hai| jainAgama meM prasiddha jJAna-jJeyacAritra-bhUgola-khagola Adi vividha bAtoM ko saMkSepa meM jo saMgraha unhoMne tattvArthAdhigama sUtra meM kiyA hai, vaha unake vAcaka vaMza meM hone kA aura vAcaka pada kI yathArthatA kA pratyakSa pramANa hai| yadyapi zvetAmbara sampradAya meM inakI prasiddhi pAMca sau (500) granthoM ke racayitA ke rUpa meM hai aura sAmprata kAla meM inakI kRti rUpa kucha grantha prasiddha bhI haiM, prArhat zruta ke sabhI padArthoM kA saMgraha tattvArtha sUtra meM kiyA hai, eka bhI bAta binA kathana kiye nahIM chor3I isI kAraNa kalikAla sarvajJa hemacandra sUrIzvarajI ma. sA. bhI saMgrahakAra ke rUpa meM zrI umAsvAti ma. sA. kA sthAna sarvotkRSTa prA~kate haiN| zrI umAsvAtijI ma. sA. kI paramparA-digambara sampradAya zrI umAsvAtijI ma. sA. ko apanI paramparA kA mAnakara kevala tattvArthasUtra ko hI inakI racanA svIkAra karatA hai| jabaki zvetAmbara inheM apanI paramparA kA mAnate haiM aura tattvArthasUtra ke atirikta bhASya ko bhI inakI kRti svIkAra karate haiN| isa viSaya meM vidvAnoM meM tIvra
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 16 ) matabheda pravartamAna hai| ve zvetAmbara paramparA ke haiN| isa mata ke puraskartA prAcArya zrI prAtmArAmajI, prAcArya zrI sAgarAnaMda sUrijI, paM. sukhalAla saMghavI, paM. dalasukha mAlavaNiyA mAdi haiM / jabaki digambara paramparA ke aise pakSakAra haiM paM. phUlacanda zAstrI, paM. kailAzacanda zAstrI, DaoN. darabArIlAla koThiyA, paM. zrI jugalakizora mukhtAra / ukta sabhI vidvAnoM ne apane-apane mata ko sthApita karane hetu prayAsa kiyA hai| "dazASTapaJca dvAdaza vikalpAH kalpopapanna paryantAH" [4/3] __ ekAdaza jine [9/11] ukta sUtra evaM inakA bhASya spaSTa rUpa se zvetAmbarIya paramparA ke anusAra hone se grantha-granthakAra zvetAmbara hai yaha siddha hotA hai| dUsarI bAta-pariSaha [8/6] ke vivaraNa meM nagnatA ko pariSaha ke rUpa meM batAyA hai| yadi nagnatA pariSaha prAcAra hI hai to phira pariSaha meM nagnatA kA samAveza karane kA prazna hI upasthita nahIM ho sakatA hai| vastra dhAraNa karane vAle ke lie hI nagnatA pariSaha ho sakatI hai| digambaroM ne nagnatA ko pariSaha ke rUpa meM mAnA hai| isa tarka ke AdhAra para prastuta granthakartAzvetAmbara paramparA ke ho sakate haiN| __ prazamarati-jaMbudvIpasamAsa-pUjA prakaraNa-sAvayapajjatti Adi grantha pUjya vAcakapravara zrI umAsvAtijI ma. sA. dvArA racita haiM jo Aja bhI upalabdha haiN| tattvArtha para vivaraNa-yaha grantha zvetAmbara va digambara donoM sampradAyoM meM mAnya hone se isa para aneka vivaraNa va TIkAe~ racI gaI haiN| zvetAmbara paramparA meM nimnAnusAra racanAyeM huI haiMvAcakavarya zrI umAsvAti ma. sA. kRta-svopajJa bhASya 1. pU. zrI siddhasena gaNikRta-bhASyAnusAriNI vistRta TIkA 2. pU. zrI haribhadra sUri kRta-bhASyAnusAriNI / / adhyAya taka TIkA 3. pU. zrI yazobhadra sUri kRta-haribhadrIya TIkA meM zeSa adhyAyoM kI TIkA 4. pU. zrI yazovijayajI kRta-prathama adhyAya para bhASyatarkAnusAriNI TIkA 5. pU. zrI darzana sUri kRta-ati vistRta TIkA 6. pU. zrI devagupta sUri kRta-mAtra kArikA TIkA isa taraha jaina dharma kI zvetAmbara paramparA meM isa kRti para adhikAdhika TIkAe~ racI gaI haiN| inake atirikta tattvArtha sUtra para anya TokAyeM bhI upalabdha haiN|
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 20 ) harSa kI bAta yaha hai ki pa. pU. prAcArya deveza suzIla sUrIzvarajI ma. sA. ne bhI tattvArtha sUtra para sambandha kArikA va antima kArikA para saMkSipta laghu TIkA, subodhikA, hindI bhASA meM vivecanAmRta tathA hindI meM padyAnuvAda kI racanA kI hai| isa jilda meM tattvArtha sUtra ke saptama evaM aSTama adhyAya para subodhikA TIkA evaM hindI vivecanAmRta prakAzita ho rahA hai| parama pUjya suzIla sUrIzvarajI ma. sA. dvArA racita subodhikA TIkA evaM vivecanAmRta vidvadbhogya evaM bAlabhogya bnegaa| pApa zrI kA prayAsa prazaMsanIya va stutya hai| kyoMki vartamAna meM isa saMsAra meM gumarAha hue AtmAmoM ke lie nizcita rUpa se yaha kRti lAbhadAyI bnegii| sarvajJa vibhu zrI paramAtmA mahAvIra svAmI dvArA prarUpita jJAna agara aAja taka vidyamAna rahA hai to usakA zreya Apa jaise prAcAryapravarazrI ko denA cAhie / Apane sAhitya-sarjana evaM sAhitya-carcA meM vizeSa rUpa se samaya kA sadupayoga kiyA hai / pratigahana viSaya hote hue bhI vivecanAmRta ke mAdhyama se ApazrI ne sarala viSaya banAkara bhavya prAtmAnoM para eka vizeSa upakAra kiyA hai| grantha samasta jaina anuyAyiyoM ko svIkRta hai isalie ApazrI kA cayana bhI sarvazreSTha hai| prApazrI ke dvArA isa avasthA meM bhI dvAtriMzat dvAtriMzikA para lekhana kArya zurU hai / paramAtmA Apako sundara svAsthya pradAna kare va dIrghAyu de tAki Apake dvArA sarala subodha sAhitya kA sarjana hotA rhe| ApazrI ke dvArA prastuta yaha TIkA evaM hindI anuvAda tattvajijJAsuoM ke lie nizcita va niHzaMka rUpa se upayogI bnegaa| parama pUjya madhurabhASI-kAryadakSa-zAsanaprabhAvaka prAcAryadeva zrI jinottama sUrIzvarajI ma. sA. kI preraNA se yaha grantha zIghra prakAzita huaa| tattvajijJAsu sadaiva Apake bhI prAbhArI rheNge| ApazrI ke pAvana Adeza se isa prastAvanA-lekhana kA kArya mujhe prApta humA, maiM ApakA sadaiva RNI rhuuNgaa| anta meM, yaha prakAzita grantha niHzaMka bhavya jIvoM ko tattvajJAna kI prApti karAye gA va paramparA se mokSa kI prApti kraayegaa| yahI zubhAbhilASA / zrI nAkor3A tIrtha (mevAnagara) narendra bhAI koraDIyA variSTha adhyApaka zrI nAkor3A pArzvanAtha jaina jJAnazAlA
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAstAvikam (prathama khaNDa se uddhRta) saMsAro'yaM janmamaraNasvarUpa-saMsaraNabhavAntarabhramaNAyAH vindhyATavIva ghanatamisrAvRttAdarzanatatvA bhrmnnaattvii| karmaklezakardamAnuviddhe'smin jagatIcchanti sarve karmaklezakardamaiH pAraM mokSAyAhanizam gantum / kathaM nivRttiH dukhaiH ? kathaM pravRttiH sukheSu ca ? jijJAsayAnayA tattvadazinaH mathnanti darzanAgamasAgaraM tattvAmRtaprAptaye trivissttprivaatr| zrIjainazvetAmbara-digambarasampradAye zrImadumAsvAtirapi prajAyata mahAn vAcakapravaraH yena tattvacintane kRtvA bhagIrathazramaJcAviSkRtamamRtaM, bhavyadevAnAM kRte mokSAyAtra / umAsvAtistattvArthAdhigama-sUtrANAM racayitAsIt / yo hi vAcakamukhyazivazrInAM praziSyaH ziSyazca ghossnndishrmnnsy| evaJca vAcanApekSayA ziSyo babhUva mUlanAmakavAcakAcAryANAm / mUlanAmakavAcakAcAryaH mahAvAcakazramaNazrImuNDapAdasya ziSyaH prAsIt / nyagrodhikAnagaramapi dhanyaM babhUva vAcakazrIumAsvAteH jnmnaa| svAtiH nAmnaH pitApi umAsvAtiH sadRzaM putraratnaM prApya svpuurvpunnyphlmvaapeh| dhanyA jAtA vaatsiijnnii| umAsvAtiH svajanmanA'laMcakAra kaubhISaNIgotram nAgaravAcakazAkhAJca / sthAne-sthAne viharato'yaM mahApuruSaH kRtagurukramAgatAgamAbhyAsaH kusumapuranagare racayAmAsa grantho'yaM tttvaarthaadhigmbhaassyH| grantho'yaM racitavAn svAntasukhAya prANimokSAya kalyANAya ca / / tena mahAbhAgena tattvArthAdhigamasUtreSu spaSTIkRtaM yajjIvAH samyagdarzanajJAnacAritrapUrvakaM vairAgyaM yAvannavAdhigacchanti saMsArazarIrabhogAbhyAM tAvanmokSasiddhiH durlabhA / samyagdarzanAbhAve jJAnavairAgye'pi duSprApye / jIvAnAM jagati klezAH karmodayapratiphalAni jAyante / jIvAnAM kRtsnaM janma jagati karmaklezairanuviddhaH / bhaveccAnubandhaparaMpareti tattvArthAdhigame vizleSitamasti / karmaklezAbhyAmaparAmaSTAvasthA eva satsvarUpaM sukhasya / pAtaJjalayogadarzane'pi "klezakarmavipAkAzayaraparAmRSTaH puruSaH vizeSaH IzvaraH" jainadarzane tu idamapyekAntikam yat pAtaJjalinA puruSajIvaM jJAnasvarUpaM vA sukhasvarUpaM navAmanyata / kintu jainadarzane tu jIva: jJAnasvarUpazca sukhasvarUpazcApi klezakarmavipAkAzayaraparAmRSTAvasthAyAH dhArako vidyate / nirdoSametadeva satyamupAdeyaJca /
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 22 ) tattvArthAdhigame dazAdhyAyAH santi yeSu vizadIkRtaM vyAkhyAtaJca jainatattvadarzanam / tattvArthAdhigamasya saMskRtahindIbhASAyAM vyAkhyAyito'yaM granthaH vidvamUrdhanyAcAryaH zrIvijayasuzIlasUrIzvara - mahodayaH pratIvopAdeyatvaM dhaaryte| jainadarzanasAhitye zatAdhikagranthAnAM racayitA zrImadvijayasuzIlasUrIzvaraH darzanazAstrANAM pratIvamedhAvI vidvAn vartate / urvarIkriyate'nena bhavamarudharA'khilamaNDalam / jinazAsanazca svatapateja-vyAkhyAnalekhana-pIyUSadhArA jImUtamiva zrImadvijayasuzIlasUrIzvareNa prathame'dhyAye mokSapuruSArthasiddhaye nirdoSapravRttizca tasyA jaghanyamadhyamottarasvarUpaM vizadIkRtamasti (1) devapUjanasyAvazyakatA tasya phalasiddhiH / (2) samyagdarzanasya svarUpaM tathA tattvAnAM vyavahAralakSaNAni / (3) pramANanayasvarUpasya varNanam / (4) jinavacanazrotRNAM vyAkhyAtRNAJca phala prAptiH / (5) graMthavyAkhyAnaprotsAhanam / (6) zreyamArgasyopadezaH saralasubodhaTIkayA vivakSitaH / asya graMthasya TIkA prAcAryapravareNa samayAnukUla-manovaijJAnika-vizleSaNena mahatI prabhAvotpAdakA kRtaa| prAcAryadevena tattvArthAdhigamasUtrasadRzaH kliSTaviSayo'pi saralarItyA prabodhitaH / janasAmAnyabuddhirapi janaH tattvaviSayaM prAtmasAtkartuM zaknoti / asmin bhautikayuge sarve'pi bhautikaiSaNAgrastA mithyAsukhatRSNAyAM vyAkulAH mRgo jalamiva bhramanti praatmshaantye| prAtmazAntistu bhautikasukheSu asambhavA / bhavAmbhodhipotarivAyaM granthaH mokSamArgasya pAtheyamiva sarveSAM tattvadarzanasya ruci pravardhayati / prAtmazAntistu tattvadarzanAdhyayanenaiva vartate na tu bhautikazikSayA / etAdRzI sAMsArikovibhISikAyAM prAcAryamahodayasyAyaM granthaH saMjIvanIvopayogitvaM dhAryate saMsAriNAm / jJAnajijJAsunAM kRte grantho'yaM zAzvatasukhasya puNyapaddhatiriva mokSamArga prazastikaroti / mAzAse'dhigatya grantho'yaM pAThakAH svajIvanaM jJAnadarzanacAritramayaM kRtvA'nubhaviSyanti apUrvazAntimiti zubham / phAlguna zuklA pUrNimA -paM. hIrAlAla zAstrI, ema.e. jAlora (rAjasthAna) saMskRtavyAkhyAtA
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ ARNAL puro-vacaH (prathama khaNDa se uddhRta) bhAratIya-vAGmayatA, nikhilAgama-pArAvAra-nisarga-niSNAta-punItAnAM jJeyamaharSINAM vidyAvibhUti-vibhava-vizeSajJAnAM sUtrakArANAM mahatI sampadAmayI-sAragarbhitAprazastirvarIvartate / bhAratIya vAGmayatA tapaHpUta-maharSINAM vidyA-vibhUtiH zrIH suvarIvartate / svAdhyAyaniSNAta-nipuNAnAM sannidhiH asti| kAle-kAle'smin vAGmaye sUtrakArAH samabhavan / ye sUtrakAratvena vAGmayasevAM kurvantaH svayaM kRtajJAH sujAtAH / sUtrayugasya zubhArambho vaidikavAGmayeSu, zramaNavAGmayeSu, bauddha vAGmayeSu pariSkRtazva vartate / ___ nirgranthanigamAgamavid vAcakavareNyaH zrIumAsvAtiH svanAmadhanyaH sUtrakAratvena saMprasiddhaH samabhUt / pATalIputrapRthivyAM zrAmaNyabhAvena svayaM samalaMkRtavAn / tatrava "tattvArthasUtra" racitavAn / sUtrametat zrAmaNyaparibhASAM pariSkatu paryAptam / asya sUtrasya nirgranthamahAbhAgaH zlAghanIyA zlAghA prstutaa| yadyapi sUtrakAraH svayaM zvetAmbaratvena paricayaM svopajJabhASye dattavAn / zvetAmbara-nirgranthanigamAgamAmnAye devavANyAM sUtrakAratvena sarvaprathama saMbabhUva vAcakAgraNIH pramukhaH zrIumAsvAti mahAbhAgaH / ayameva mahAbhAgaH zrIumAsvAtiH prAyaH digambaraparamparAyAM zrIkundakundamahAzayasya ziSyatvena zrIumAsvAmItyAkhyayA pracalitaH asyaiva mahAviduSaH "zrItattvArthasUtra" sarvaprazastipAtraM vartate / tattvArthasUtrasya prAdyaH sarvArthasiddhiTIkAkAraH zrIpUjyapAdadevanandI mahAmatiH sNjaatH| tadanantaraM tattvArthasya tAratamyadarzI zrIprakalaMkaH prameyavidyAvilakSaNaH digambara-zramaNazAkhAsu rAjavArtikakAratvena saMprasiddhaH sudhIH prtisstthitH| dazamyAM
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 24 ) zatAbdyAM vidyAcaNaH zrIvidyAnandI zlokavArtikakAratvena tattvArthasUtrasya vyAkhyAtA jAtaH / anenaiva mahAzayena mahAmImAMsakasya zrIkumArilamahAbhAgasya vaiduSyaM prAIdvidyA-vimarzadArzanika-tulAsu tolitam / punaH zrutasAgarAkhyaH nirvasananirgranthaH prajJApuruSaH zrItattvArthasUtrasya vRttikAraH samayazreNyAM jAtaH / - itthaM digambaravRndeSu vibudhasena-yogIndra-lakSmIdeva-yogadevAbhayanandi-pramukhAH sudhayaH zrItattvArthasUtrasya talaspazinaH saMjAtAH / zvetAmbara-vAGmaye tattvArthasUtramanusRtya vividhAsTIkAH vidyante / asyaiva sUtrasyopari mahAmAnya-zrIumAsvAtimahAzayasya svopajJaM bhASyaM vartate / tasmin bhASyagranthe prAtmaparicayaM pradattavAn svayaMzrIvAcakavareNyaH / __ zrItattvArthakAraH sutazcAsIt vAtsImAtuH / svAtijanakasya putrazca / uccanAgarIyazAkhAyAH zramaNaH nyagrodhikAyAM samutpannaH / gotreNa kobhISaNizcAsIt / pATalIputranagare racitavAn sUtramimaM / zrAmaNyavratadAtA ghoSanandI, prajJApAradarzI zrutazAstre-ekAdazAGgavidAsIt / vidyAdAtRNAM guruvarANAM vAcakavizeSAnAM mUlazivazrImuNDapAdapramukhAnAM zlAghanIyA paramparA vidyte| purAtanakAle vidyAvaMzasya sauSThavaM samIcInaM dRzyate / tattvArthakAraH zrIumAsvAti vidyAvaMzaviziSTavijJapuruSaH pratibhAti / tattvArthasya TIkAkAraH zrIsiddhasenagaNi "gandhahastI" ityAkhyayA prasiddhimalabhat / ayameva siddhasenagaNi mallavAdinaH nayacakragranthasya TIkAkArasya zrIsiddhasUrimahodayasyAnvaye'bhUt / aparazca TIkAkAraH zrIyAkinIsUnuH zrIharibhadra-mahAbhAgaH, ayameva haribhadrasUriH tattvArthasya laghuvRttiTIkA pUrNAM na cakAra / yazobhadreNa pUrNA kRtaa|
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 25 ) upAMgaTokAkAreNa zrImalayagiriNA " prajJApanAvRttau" coktam- taccAprAptakAritvaM tattvArthaTIkAdau savistareNa prasAdhitamiti tato'vadhAraNIyaM / samprati malayagirimahAzayasya TIkA na samupalabhyate / mahAmahopAdhyAyena zrIyazovijayavAcakena tattvArtha-bhASyasya TIkA racitAsIt / sA TIkApi skhalitA vartate / tattvArthasya racanAzailI ramyA hRdayaMgamA ca asyaiva granthasya saumyasvarUpeNa tapasvinA zrIsuzIlasUrimahAbhAgena TIkA navInA racitA / zrayameva sUrimahodayaH svAdhyAyaniSThaH sujJaH sarvathA tapasi jJAne ca nitarAM nimagnaH vartate / sUripu 'gavAnAM zrutazAstrIyAM bhakti puraskRtya mayA kimapi likhitamasti / nitarAM zAstrarasasnAtaniSNAtAH bhUtvA bhUyobhUyaH svAdhyAyasamutkarSaM samunnataM kartuM lekhanIM ca zrAtmalekhanAlokottara hitaiSiNIM vidadhAtu vidhijJAH sUrivarAH sutarAM bhUyAsuH / cAtmale khino svAtmahastagatA suzobhate sarvathA sarveSAM / idaM tattvArtha sUtraM zrutasiddhAntaniSpannaM, saMsArakSayakAraNaM, mumukSUNAM cAtmapathapAtheyaM sadArhatpAdapIyUSaM jJAnadarzanacAritralAlite svAdhyAya- tapaH samAdhivibhUSitaM, prameyaprakAzapu MjaM purAtanI pAvanI - devavANI-dundubhirUpaM, zabdabrahmapAMcajanyaM, gurusevAsamupalabdhasauSThavatanyaM, yaH kazcit samucitAM zramaNa saMskRtiM jJAtu kAmaH saH zuddhacetasA ca sumedhayA satataM paThet - pAThayet cainaM sUtraM / sUtrametat zAstrajJaniSThAnAM niyAmakaM, nirgranthasiddhAntasArakalitaM nigamAgamanyAyanirmathitam / vidyAviveka-zaurya-dhairya-dhanam / nityaM sevyaM dhyeyaM parizIlanIyaM ca / ajasramabhyAsamupeyuSA vidyAvatA sUtrakAreNa zrAtmana: smRtipaTalAt paTIyAMsaM zikSAsaMskArasamabhirUDhaM gotragauravaM na tyaktaM / yadyapi jAtikulavittamadarahitaM zrAmaNyaM svIkRtaM /
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 26 ) sUtrakArasya mahatIsUkSmekSikA vartate-yathA-'niHzalyo vratI' yA vratatvavRttitA sA niHzalyatAyuktA syAt / yasya zalyatvaM chinna tasya zrAmaNyaM saMsiddhaM / itthamanekaH sUtraH svAtmanaH sudhItvaM sAdhitaM khyApitaM ca / iti nivedayati mahAzivarAtri, 2 mArca, 1962 harajI zrIvidyAsAdhakaH paM. govindarAmaH vyAsaH harajI-vAstavyaH
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthabhUmikA ko (pAMcaveM-chaThe bhAga se uddhRta) vaidikaparamparAyAM yatsthAnaM vedAnAm, bauddhaparamparAyAM yatsthAnaM tripiTakAnAm, IsAIparamparAyAM yatsthAnaM 'bAIbila'-granthasya, islAmaparamparAyAM yatsthAnaM kurAnasya tadeva sthAnaM, jaina-paramparAyAm AgamAnAM asti / sarveSAmAgamasiddhAntAnAM prAmANikasArAMza-sudhAsaMpRkta sarvAGgapUrNa grantharatnaM samullasati 'zrItattvArthAdhigamasUtram / prasya tattvArthAdhigamasUtra-grantharatnasya praNetA padavAkyapArAvArINo maharSiH vAcakapravaraH zrIumAsvAtimahArAjaH prAsIt / asya kAlanirNayastu samyaktayA nAvadhArayitu zakyate viduSAM visaMvAdAt kintu zrItattvArthasUtrabhASyaprazastI prApteSu paJcasu zlokeSu maharSeH paricayaH prApyate vAcakamukhyasya zivazriyaH prakAzayazasaH praziSyeNa / ziSyeNa ghoSanandi - zramaNasyaikAdazAGga - vidaH / / vAcanayA ca mahAvAcaka-zramaNamuNDapAdaziSyasya / ziSyeNa vAcakAcArya-mUlanAmnaH prathitakIrteH / / nyagrodhikAprasUtena viharatA puravare kusumanAmni / kobhISaNinA svAti-tanayena vAtsIsutenAya'm / arhadvacanaM samyaggurukrameNAgataM samupadhArya / dukhAtaM ca durAgama-vihatamati lokamavalokya / / idamuccai garavAcakena sattvAnukampayA dRbdham / tattvArthAdhigamAkhyaM spaSTamumAsvAtinA zAstram / / yastattvAdhigamAkhyaM,jJAsyati cakariSyatecatatroktam / so'vyAbAdhasukhAkhyaM prApsyatyacireNa paramArtham / / tattvArthAdhigamapraNeturmAturnAma vAtsI, pituzca nAma svAtirAsIt / eSa maharSiH zivazriyaH praziSyaH ghoSanandinaH ziSyo'bhUt / vAcanAgurorapekSayA'yaM kSamAzramaNasya muNDapAdasya praziSyo, mUlanAmakavAcakAcAryasya ziSyaH prAsIt / asya janma nyagrodhikAyAmabhavat /
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 28 ) umAsvAtiviracita-'jambUdvIpasamAsaprakaraNasya vRttI vijayasiMhasUrIzvareNAsya maharSermAturnAma 'umA' likhitam / etAvatA mAtRpitRsambandhAt 'umAsvAti' nAma prasiddham / tattvArthAdhigamasUtrasya bhASye suspaSTamullekhaH prApyate yat umAsvAtimahArAjaH uccanAgarIzAkhAyAH AsIt / uccanAgarIzAkhA bhagavato mahAvIrasya paTTaparamparAyAM samAgatasya Aryadinnasya ziSyAt pAryazAnti-zreNika-samayAt praarbdhaa| prataH vAcakamaharSiH umAsvAtimahArAjaH vikramasya prathamazatAbdItaH prArabhya caturthazatAbdI yAvat kAlakrame samutpannaH / arthAt vikramasya prathamacaturthazatAbyormadhye tasya sthitikaalo'numiiyte| viSaye'smin nizcapracatve kimapi vaktu likhituca na zakyate / tattvArthAdhigamasya mahattA : jainAgamasya sakalaM prAmANikaM saurasyaM samAdAya sandabdhamidaM grantharatnaM zvetAmbaradigambara-paramparAyAM samAnarUpeNa sAdaraM prazaMsApadavI prApya virAjatetarAm / asya granthasya dazAdhyAyAH santi / teSu 344 sUtrANi samullasanti jainAgamasiddhAnta saurabhamAdAya / sakaleSu sUtreSu sUtralakSaNaM sudRDhatayA smupjRmbhte| sUtrasya lakSaNaM tAvat alpAkSaramasaMdigdhaM sAravad vizvato mukham / astobhamanavadyaJca, sUtraM sUtravido viduH // sUtrasya prAmANikamidaM lakSaNaM tattvArthAdhigamasUtre prtipnnmaaste| alpAkSaratA, asaMdigdhatA, vyApakatA, sAravattA, prastobhatvaM, pavitratA ca sarvatra virAjate-ato vizuddho'yaM sUtragranthaH / pariSkRtA bhASAyojanA sphuTasaMketasamanvitAH-sampreSaNazailI viduSAM manAMsi sahasavAvarjayati / asya grantharatnasya prathame'dhyAye paJcatriMzat (35) sUtrANi santi / tatra zAstrasya prAdhAnyaM, samyagdarzanalakSaNam samyaktvotpattiH, tattvanAmAni, tattvavivecanA, jJAnasvarUpaM saptanayasvarUpAdInAM varNanAni santi / dvitIye'dhyAye dvipaJcAzat (52) sUtrANi santi / asmin adhyAye jIvalakSaNam praupazamikAdibhAvAnAM 53 bhedAH, jIvabhedAH, indriya-gati-zarIrAyuSyasthitItyAdInAM varNanamasti /
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 26 ) tRtIye'dhyAye zraSTAdazasUtrANi (18) santi / asmin sapta pRthvInAM narakajIvAnAM vedanA, prAyuSyam, manuSyakSetravarNanaM tiryaJca jIvabhedasthityAdInAM pratipAdanamasti / caturthe'dhyAye tripaJcAzat (53) sUtrANi santi / atra devalokasya, devarddhanAM tathA teSAM jaghanyotkRSTAyuSyavarNanam asti / paJcame'dhyAye catuzcatvAriMzat (44) sUtrANi santi / atra dharmAstikAyAdInAm prajIvatattvanirUpaNam, SaDdravyavarNanam asti / jainadarzane SadravyAriNa svIkRtAni teSu ekaM jIvadravyaM zeSANi paJcAjIvadravyANi santi / odsdhyAye SaDviMzati (26) sUtrANi santi / atra prasravatattvasya kAraNAnAM vizadIkaraNaM spaSTarItyA vartate / asya pravRttiH yogAnAM pravRttyA bhavati / yogAH puNyapApayorbandhakAH bhavanti / ataeva prAsrave puNyapApayoH samAveza-kRto dRzyate / saptame'dhyAye catustrizat sUtrANi (34) santi / asmin dezavirati-sarvavirativratAnAM teSAmaticArANAM varNanaM samullasati / zraSTame'dhyAye SaDviMzati sUtrANi santi / asmin mithyAtvanirUpaNapurassaraM bandhatattvanirUpaNamasti / navame'dhyAye navacatvAriMzat-sUtrANi santi / asmin saMvara- nirjarAtattva nirUpaNamasti / dazame'dhyAye saptasUtrANi ( 7 ) santi / asmin mokSatattvavarNanamasti / upasaMhAre dvAtriMzat [32] zlokAH siddhasvarUpasya sulalitaM varNanam, prAnte prazastizlokA: ( 6 ) santi / taiH sArdhameva granthaparisamAptiH kRtA / tattvArtha sUtrasya bhASya - TIkAgranthAH mahanIyasyAsya grantharatnasya samprati mudritA aneke granthAH santi / teSAM nAmAnIttham - ( 1 ) zrotattvArthAdhigamabhASyam - umAsvAtimahArAjaviracitA svopajJa racanA / ( 2 ) zrI siddhasena gariNa viracitA bhASyAnusAriNI TIkA / vizadarUpeNa virAjate / eSA TIkA pratIva
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 3 ) zrItattvArthabhASyopari zrIharibhadrasUrIzvarANAM laghuTIkA sArddhapaJcAdhyAyaM yAvat, zeSa TIkA tu yazobhadrasUriNA pUritA / ( 4 ) tattvArthaTippaNam-cirantanamuniviracitam / ( 5 ) bhASyatarkAnusAriNI TIkA-mahopAdhyAya yazovijaya vircitaa| ( 6 ) guuddhaarthdiipikaa-vijydrshnsuuriishvrvircitaa| (7) tattvArthatrisUtrI prkaashikaa-shriimllaavnnysuuriishvrvircitaa| (8) subodhikA hindIvivecanAmRtam-prAcAryapravarazrI suzIlasUrIzvara viracitam / ( 6 ) gurjarabhASA vivecanam-munizrIrAjazekharaviracitam / (10) paNDitazrIsukhalAlenApi tattvArthasya gurjarabhASAyAM vizadaM vivecanaM kRtam / (11) digambarAcAryapUjyapAdaviracitA-sarvArthasiddhiH TIkA / (12) aklNkdevaacaaryvircitaa-raajvaattikttiikaa| (13) shlokvaatikttiikaa-vidyaanndivircitaa| (14) tattvArthasya ekA TIkA 'zrutasAgarI' api asti / prAcAryazrImadvijayasuzIlasUrIzvaraH aSTottarazatamahanIthagranthalekhakAH saMskRta-prAkRtamarmajJAH svanAmadhanyA prAcAryapravarA zrImadvijayasuzIla-sUrIzvarAH sAmprataM vRddhAvasthAyAmapi satsAhityasarjane'navarataM tallInAH virAjante / bhavatAM janma gurjaraprAntasya 'cANasmA'-nAmake grAme vi.saM. 1973 tame varSe'bhavat / mAtu ma caJcaladevI piturnAma caturabhAItArAcanda mehatA asti / eSa dazavarSasya laghuvayasi saMyamamArgamanusaritu prabala-bhAvuko'bhavat / paJcadaza-varSasyAvasthAyAM vi.saM. 1988 tame varSe zrImadvijayalAvaNyamunIzvareNa dIkSitaH / vi.saM. 1988 tame varSe evAsya vRhato dIkSA zAsanasamrAT-zrImadvijayanemisUrIzvara-karakamalAbhyAM sampannA / vi.saM. 2007 tame varSe gariNa-paMnyAsa-padavIbhyAmalaGkRto'bhavat / vi.saM. 2021 tame varSe muNDArAgrAme upAdhyAyAcAryapadavIbhyAM mahimAmaNDito'bhavat / zAstravizArada-sAhityaratna-kavibhUSaNa-padavIbhirapi samalaGkRto'bhavadeSa siddhahastalekhakaH / jaisalameratorye zrAsaMvena jainadivAkaropAdhinApi sabhAjito'yam / tIrthaprabhAvakAcAryo'yaM
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ prtisstthaackrvrtii| sthAna-sthAne zrIjinamandirANAM pratiSThA-aMjanazalAkA-jIrNoddhArAdi mahanIyeSu kAryeSu preraNAsrotatvAt janaiH 'pratiSThAziromariNa'-upAdhinA sammAnitaH / vividhopAdhi-vibhUSito'pyamatIvasaralaH, vinItaH, satata sAhityasevAsu saMlagno virAjate / asya zrItIrthaGkaracarita - SaDdarzanadarpaNa-zIladUtaTIkA-hemazabdAnuzAsanasudhA-chandoratnamAlA - sAhityaratnamaJjUSA - gaNadharavAda-mUrtipUjAsArddhazataka - syAdvAdabodhinI-lAvaNyasUrimahAkAvyAdi mahanIyagranthAH vikhyAtAH santi / samprati umAsvAtiviracitasya zrItattvArthAdhigamasUtrasya subodhikA-saMskRtaTIkA-hindIvivecanAmRteNa saha zrImatAM karakamaleSu suzobhate / zrItattvArthAdhigama-'subodhikA'-vaiziSTayam : __ 'tattvArthAdhigamasUtram' sUtrAtmakazailyAM viracitaM vartate / yadyapi maharSiNomAsvAtimahodayena sphuTazailI svIkRtA kintu sUtrazailI nizcapracatvena vyAkhyAM-bhASyaM caapeksste| iti manasi nidhAya pUrvasUribhirapi bhASya-vyAkhyA-TIkAdigranthA racitAH zrItattvArthAdhigamasUtrasya / zrImadvijayasuzIlasUrIzvareNApi mAgamAnAM rahasyabhUtasyAsya grantha ratnasya 'subodhikA' nAmnI TIkA viracitA sukumArANAM tattvajijJAsUnAM jhaTityarthAvagamAya svAntaH sukhAya c| saralaiH zabdestattvArthasya spaSTIkaraNam, saralIkaraNaM ca sUtrakArasya manobhAvAnAM tattajjainasiddhAntAnAm anusaMdhAnaM ca jainAgameSu proktAnAM tattvArthAnAm asti vaiziSTayam subodhikaattiikaayaaH| 'hindIvivecanAmRtam' vilikhya rASTrabhASArasikAnAM manaHprasUnAni sahasaiva vikacIkRtAni / saralatayA tattvArthAvagamAya bhUrizaH prayAsaH kRto'nenAcAryapravareNa hindI-padyAnuvAdAdibhiH / etena zrItattvArthAdhigamasUtraM prati sUrIzvarasya zraddhA-bhaktiniSThA sahasava sphuTatAmupaiti / samprati tatrabhavatAM bhavatAM tattvajijJAsUnAM karakaGgeSu vilasatitarAm ajIvAsravavivecanasvarUpam / asmin bhAge tattvArthAdhigamasUtrasya dvau adhyAyau paJcamaSaSThau subodhikA-vivecanAmRtAbhyAM saha hindIpadyAnuvAdasaMvalito lalitau vilasataH / ___ caitnyrhito'jiivH| sa ca akartA, abhoktA kintu anAdyanantaH zAzvatazceti / asya paJcabhedAH (1) dharmAstikAyaH, (2) adharmAstikAyaH, (3) prAkAzAstikAyaH, (4) kAlaH, (5) pudgalAstikAyaH /
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ eSu paJcasu catvAro'rUpiNo'jIvAH / pudgalAstikAyo rUpidravyam / varNarasa-gandha-sparzayuktatvAt' ye kecanApi nirjIvapadArthAH dRSTigocarA bhavanti te sarve'pi pudgalAtmakAH / tattvArthasUtrasya TIkAyAM pudgala viSaye tattvArthasya siddhasenavyAkhyAyAM vyutpattiH pradarzitA-"pUraNAt galanAcca pudglaaH"| astikAyadharmaviSaye jainAcAryANAM prAyaH sarvamAnya-vyutpattilabhyA paribhASAsti'prastayaH-pradezAH teSAM kAyo-rAzi rastikAyaH, dharmo-gatiparyAye jIvapudgalayordhAraNAdityastikAyadharmaH / iti viSayaH tattvArthasya paJcame'dhyAye variNataH tathA subodhikAyAM TIkAyAM samyag sphuTIkattu prayatitamAcAryapravareNa / yayA kriyayA jIve karmaNAM srAvaH-prAgamanaM bhavati tadeva prAsravatattvam / prAsravaH karmaNAM prveshdvaarH| maharSiNomAsvAtimahodayena SaSThe'dhyAye prAsravaviSaye AgamasiddhAntapUtAni sUtrANi viracitAni / kAyavAGmanaHkarmayogaH sa prAsravaH / sa kaSAyAkaSAyayoH sAmparAyikaryApathayoH / asmin prasaGga subodhikATIkAyAM zrImadvijaya suzIlasUrIzvareNa sAdhurItyA sphuTIkRtya viSayaH pratipAditaH / paJcamaSaSThAdhyAyayoH subodhikAyAM bhedaprabhedasahitam ajIvAsravatattvayoH sadyaH subodhakAriNI vyAkhyAzailI samAdRtA sUrIzvareNeti sAdhuvAdArhAH / eSA racanA mananIyA sarvathopAdeyA ca jijJAsubhiH bAlamunibhiH zodhArthibhizceti mantavyam / zivamastu sarvajagataH / viduSAM vazaMvadaH kRSNa janmASTamI, 15-8-68 zambhudayAlapANDeyaH kulavantIkuJjam saMskRtavyAkhyAtA 10/430 nandanavanam jodhapuram / (ka) sparza-rasa-gandha-varNavantaH pudgalAH / tattvArtha 5/23 (kha) sadaM dhayAra-ujjoo, pahA chAyAtave i vA / ___ vaNNagaMdharasAphAsA, puggalANaM tu lakkhaNaM ||-uttraadhyyn 28/21 2. sthAnAMga, 10 sthaanvRttiH| 3. tattvArtha. a. 6, sU. 1 / 4. tattvArtha. a. 6, suu.5|
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ // OM hrIM zrIM namaH // * pUrvadhara - paramarSi-suprasiddha zrIumAsvAtivAcaka - pravareNa viracitam 5 zrItattvArthAdhigamasUtram 5 saptamo'dhyAyaH 5 mUlasUtram -- tasyopari zrAcArya zrImadvijaya suzIlasUriNA * viracitA 'subodhikA TIkA' evaM saralahindIbhASAyAM vivecanAmRtam * vrata svarUpam hiMsA nRta- steyA-brahma-parigrahebhyo virativratam // 71 // * subodhikA TIkA * yasmin viSaye prajJAnaM varttate tasya tyAgo'pi duSkaraH / aprAptasya tyAgo'pi asambhavaH ataH yadjJAnaM tasya tyAgo vrateti / hiMsAyA pranRtavacanAtsteyAdabrahmataH parigrahAcca kAyavAGmanobhivirativratam / viratirnAma jJAtvAbhyupetyAkaraNam / prakaraNaM nivRttiruparamo viratirityanarthAntaram / / 7-1 / / * sUtrArtha - hiMsA, anRtavacana- mithyAbhASaNa, steya- corI, prabrahma - kuzIla aura parigraha se virati ko vrata kahate haiM / / 7-1 / / vivecanAmRta chaThe adhyAya ke terahavaM sUtra meM vratI anukampA aura dAna ye do guNa, sAtAvedanIya karmabandha ke prAsrava batAye gaye haiM / vrata se vratI zabda banA hai / arthAt vrata aura vratI kA jJAna karAnA
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 71 ati Avazyaka hai| isa sAtaveM adhyAya meM vrata kI vyAkhyA, sAdhu ke tathA zrAvaka ke vratoM kA svarUpa tathA vratI kI vyAkhyA prAdi kahane meM Aye haiN| jIvAdika sAta tattvoM kI apekSA isa sAtaveM adhyAya meM prAsrava tattva kA varNana hai| zrI jainadharma meM vrata kI kyA mahattA hai aura isako grahaNa karane vAle kauna haiM tathA dAna evaM vrata kA vizeSa rUpa kyA hai, ina sabakA varNana isa adhyAya meM aayegaa| hiMsA, anRta (asatya), steya (corI), abrahma (maithuna) tathA parigraha ina pAMcoM se nivRtta hone ko vrata kahate haiN| ___ samasta vratoM meM ahiMsA hI mukhya vrata hai, isalie usakA sthAna bhI pahalA hai| anya vrata isI ahiMsA kI rakSA ke lie haiN| jisa taraha pAka (kheta) kI rakSA ke lie bAr3a kI AvazyakatA rahatI hai, isI taraha ahiMsA (dayA) kI rakSA ke lie anya vratoM kI AvazyakatA rahatI hai| nivRtti tathA pravRtti rUpa donoM vidhiyoM se hI vrata kI paripUrNatA hotI hai| vrata kI vyAkhyA meM vrata ko nivRttirUpa batAyA hai, kintu arthApatti se vrata nivRtti aura pravRtti ubhaya svarUpa hai| jIva-AtmA, hiMsA Adi se nivRtti hote hI zAstravihita kriyA meM pravRtti karatA hai| yahA~ para nivRtti kI mukhyatA se vrata ko nivRtti rUpa batAne meM AyA hai| anAdikAlIna isa saMsAra meM caurAsI lAkha jIvAyonI haiN| usameM paribhramaNa karane vAlA jIva bhI anAdikAla se varta rahA hai| usake sAtha karma kA sambandha par3A hai| isa sambandha ko sarvathA dUra karane ke lie mukhya sAdhana saddharma hI hai| samasta sAdhanA kA dhyeya rAga-dveSAdi dUra karake zAzvata sukha pAnA hai| rAga-dveSAdika se pApavRtti hotI hai| pApapravRtti se karma kA bandha hotA hai| karmabandha se isa saMsAra meM paribhramaNa hotA hai aura saMsAraparibhramaNa meM kevala duHkha kA hI anubhava hotA hai| isa taraha duHkha kA mUla rAga-dveSa kaSAya hI haiN| isalie vratI (vratadhArI) ko rAga-dveSa kaSAya nahIM karane kI pratijJA karanI caahie| arthAt usakA niyama avazya hI lenA caahie| pApapravRtti banda karane meM A jAya to rAga-dveSa kaSAya dIrgha samaya taka nahIM raha sakate / isalie sAdhaka ko sabase pahale hiMsA Adi pApa ke tyAgapUrvaka zubha anuSThAnoM kA sevana avazya hI karanA caahie| ye hI AtmahitakArI haiN| sarvaprathama hiMsAdi pA~ca pApoM ke tyAga karane kA vidhAna hai| karmabandhana ke mithyAtva, avirati, kaSAya aura yoga ye cAra kAraNa haiN| isa dRSTi se bhI prathama mithyAtva ke tyAgapUrvaka avirati kA arthAt pApapravRtti kA tyAga karanA caahie| aviratityAga ke bAda hI rAga-dveSAdi kaSAyoM kA tyAga ho sakatA hai| bAda meM yoga kA tyAga bhI ho sakatA hai| isa taraha hiMsAdika na karane ke niyama se rAga-dveSAdi nirbala ho jAte haiM, phira ye apanA kArya nahIM kara sakane se akiJcitkara bana jAte haiN| sAmAyika uccarane ke lie 'karemi bhaMte sUtra' kA pATha bolane meM AtA hai| usameM sAmAyika yAnI smtaa| samatA yAnI kaSAyoM kA abhaav| yahA~ para sarvathA kaSAyoM kA prabhAva prazakya hai| isalie usa-usa kakSA ke sAdhaka ko apratyAkhyAna athavA pratyAkhyAnAvaraNarUpa kaSAyoM kA arthAt rAga-dveSa ke tyAga kA niyama lene meM AtA hI hai| vizeSa-nivRtti aura pravRtti rUpa do vidhiyoM se vrata kI pUrNatA hotI hai| jaise-satkAryoM meM pravRttamAna hone ke lie pahale virodhI asat kAryoM se svayameva nivRtti bhAva ko prApta hotA
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 ] saptamo'dhyAyaH hai aura jaba asat kAryoM kI nivRtti hotI hai, taba svayameva satkAryoM meM pravRtti ho jAtI hai| kintu yahA~ para to spaSTa rIti se doSoM kI nivRtti ko hI vrata mAnA hai, to bhI usameM satpravRtti kA aMza to A hI jAtA hai| isase mAtra niSkriyatA nahIM jAnanI caahie| * prazna-rAtribhojana-viramaNa bhI prasiddharUpa se vrata ke samAna mAnA hai to usako vAcakapravarazrI sUtrakAra ne kyoM nahIM kahA ? . uttara-rAtribhojana-viramaNa pRthak rUpa se mUlavrata nahIM hai, kevala mUlavrata niSpanna eka Avazyaka vrata hai| prastuta sUtrakAra kA dhyeya kevala mUlavrata nirUpaNa viSayaka hai| isalie avAntara vrata mUlavratoM meM antanihita haiM / / 7-1 // * vratAnAM bhedAH * Wan mUlasUtram desh-srvto'nnu-mhtii|| 7-2 // * subodhikA TIkA * ekendriyANAM sthAvarANAJca sAnAmakAraNahiMsAtyAgaH, athavA sUkSmabhedAn vihAya sthUlabhedAnAM parityAgo'NuvrataH / gRhasthazrAvakAyedam, ebhyo hiMsAdibhya ekadezaviratiH aNuvrataM sarvato viratirmahAvratamiti, gRhanivRttaM munInAM bhavati // 7-2 / / * sUtrArtha-ukta hiMsAdi pA~ca pApoM kA ekadeza arthAt kucha aMza se tyAga karanA aNuvrata aura sarvathA tyAga karanA mahAvrata kahA jAtA hai / / 7-2 // OM vivecanAmRta alpAMza virati ko aNuvrata kahate haiM, aura sarvAMza virati ko mahAvrata kahate haiN| arthAthiMsAdika pApoM se ekadeza se (AMzika athavA sthala) nivRtti, vaha aNuvrata aura sarvathA (sUkSma se) nivRtti vaha mahAvrata hai| doSoM se nivRtta honA vaha tyAgabuddhi vAloM kA dhyeya hai, to bhI tyAgavRtti ekasI hotI nahIM hai| vaha unake vikAsakrama kI svAdhInatA para nirbhara hai| yahA~ to sUtrakAra kA uddezya hiMsAdika pravRttiyoM se nyUnAdhika rUpa meM bhI nivRtti hone vAloM ko virati mAnakara ke unake do vibhAga kie haiM-- mahAvrata aura aNuvrata / [1] pA~ca mahAvata uparyukta hiMsA-asatyAdi pAMca doSoM yAnI pApoM ko mana-vacana-kAya se sarvathA na karanA, na karAnA aura na karane kI anumati denaa| inako 'mahAvata' kahate haiN| mahAvrata ke pA~ca prakAra haiM, jinake nAma kramazaH nIce pramANe haiM
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrItattvArthAdhigamasUtre [ 7 / 2 (1) prANAtipAta viramaNa vrata-samasta prakAra ke jIvoM kI hiMsA kA tyaag| yaha prANAtipAta viramaNa vrata hai| (2) mRSAvAda viramaNa vrata-samasta prakAra ke asatya kA tyaag| yaha mRSAvAda viramaNa vrata hai| (3) pradattAdAna viramaNa vrata-samasta prakAra kI corI kA tyAga / yaha pradattAdAna viramaNa vrata hai| (4) maithuna viramaNa vrata-samasta prakAra ke maithuna kA (viSayoM kA) tyaag| yaha maithuna viramaNa vrata hai| (5) samasta prakAra ke parigraha kA tyaag| yaha parigraha viramaNa vrata hai / [2] pA~ca aNuvrata ukta hiMsAdika pApoM se kisI eka aMzamAtra meM nivRtta honA, use aNuvrata kahate haiM / una aNuvratoM ke bhI pA~ca prakAra haiM jinake nAma kramazaH nIce pramANe haiM(1) sthUlaprANAtipAta viramaNa vrata yaha pahalA vrata hai| niSkAraNa, niraparAdha trasa jIvoM kI saMkalpa pUrvaka kI jAne vAlI hiMsA kA tyAga karanA, so sthUlaprANAtipAta viramaNa vrata hai| * 1. isa vrata meM trasa aura sthAvara ina do prakAra ke jIvoM meM se kevala trasa jIvoM kI hI hiMsA kA tyAga karane meM AtA hai| kyoMki gRhastha-jIvana meM sthAvara jIvoM kI hiMsA kA tyAga azakya hai| * 2. isameM bhI saMkalpa se arthAt mArane kI buddhi se, hiMsA kA tyAga karane meM AtA hai| apanI mArane kI buddhi nahIM hone para bhI khetI tathA rasoI Adi kI pravRtti meM ajAnate athavA Akasmika kAraNoM se trasa jIvoM kI hiMsA ho jAe to usa Arambhajanya hiMsA kA tyAga nahIM hotA hai| * 3. isameM bhI phira niraparAdha jIvoM kI hI hiMsA kA tyAga karane meM AtA hai| kAraNa ki-koI nirlajja badamAza vyakti strI kI lAja lete ho, koI cora corI karane ke lie ghara meM Ae hoM, zvAna-kuttA karar3ane ke lie Ae hoM, koI hiMsaka prANI apane para yA anya para hiMsA karane ke lie hamalA karate hoM, tathA koI nRpati-rAjA ityAdi ho to zatru ke sAtha lar3anA par3e, ityAdi prasaMgoM meM bhI aparAdhI ko yathAyogya zikSA karate hue apane se sthUlahiMsA ho jAtI hai| aparAdha kie hue aparAdhI ko tAr3anA karanI par3e yA mAranA bhI par3e to isameM hone vAlI hiMsA kA tyAga nahIM hotA hai| * 4. isameM bhI niSkAraNa hiMsA kA tyAga hai| niraparAdha hote hue bhI sakAraNa pramAdI aise putrAdika ko, barAbara kAma nahIM karane vAle naukara-cAkara ityAdika ko, tathA upalakSaNa se vRSabha-baila Adi ko bhI mArane kA prasaMga pA jAe, to bhI isakA niyama nahI hai /
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 ] saptamo'dhyAyaH * hiMsA ke prakAroM kA koSThaka * hiMsA sthAvara (sUkSma) asa (sthala) saMkalpa janya prArambha janya niraparAdha sAparAdha niSkAraNa sakAraNa mahAvratoM kI apekSA aNuvratoM meM ahiMsA kA ekadeza-prAMzika pAlana hotA hai / isa vrata ke pAlana se hiMsA sambandhI krUra pariNAmoM ke pApa se jIva baca jAtA hai| anupama jIvadayA kA vizeSa pAlana hotA hai| (2) sthUlamRSAvAda viramaNa- yaha dUsarA vrata hai| kanyA-alIka, go-alIka, bhUmialIka, nyAsa-apahAra aura kUTasAkSI, ina pA~ca prakAra ke asatya kA tyAga hai| inakA varNana kramazaH nIce pramANe hai (1) kanyA-alIka - sagapaNAdika prasaMge kanyA sambandhI alIka yAnI prasatya-jhUTha bolnaa| jaise-kanyA rUpAlI nahIM hote hue bhI use rUpAlI btaanaa| yahA~ para kanyA to upalakSaNa mAtra hai / isIlie isameM dvipadaprANI arthAt do pA~va vAle prANI sambandhI sarva prakAra ke asatya kA kanyAalIka meM samAveza hotA hai| dAsa-dAsI Adi sambandhI asatya kA bhI kanyA-alIka meM samAveza ho jAtA hai| go-alIka-yAnI gau sambandhI asatya bolnaa| gAya ke aMga meM amuka prakAra kA roga hote hue bhI usako roga rahita kahakara ke anya ko Thagane kA prayatna karanA ityAdi / , yahA~ gau-gAya ke upalakSaNa se catuSpada yAnI cAra pA~va vAle gAya, bhaiMsa, ityAdi samasta pazuoM ke sambandha meM asatya kA go-alIka meM samAveza hotA hai| (3) bhUmi alIka-bhUmi-jamIna sambandhI asatya bolnaa| bhUmi phaladrUpa nahIM hone para bhI use phaladrUpa kahakara ke anya dUsare ko Thagane kA prayatna karanA ityAdi / yahA~ para bhUmi ke upalakSaNa se sarva prakAra ke sampatti sambandhI asatya kA bhUmi-alIka meM samAveza hotA hai|
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrItattvArthAdhigamasUtre [ 72 (4) nyAsa-apahAra-nyAsa yAnI ThApaNa pUrve nyAsa-thApaNa rUpe rakhe hue dhana-paisA Adi jaba lene ko prA jAve, taba 'hamako nahIM diye haiM' aisA kahakara ke thApaNA kA apahAra karanA yAnI asvIkAra krnaa| vaha nyAsa apahAra hai| yaha corI kA hI eka prakAra hote hue bhI yaha corI asatya bola karake kI gaI hone se, isameM asatya kI mukhyatA hone se usakA asatya meM hI samAveza kiyA hai| (5) kaTa-sAkSI-korTa Adi ke prasaMga meM kisI vyakti kI asatya-jhaThI sAkSI puurnii| asatya sAkSI se anya-dUsare ke pApa ko bhI puSTi milatI hone se kUTasAkSI asatya ko upacAra ke cAra asatya se pRthag ginA hai / asatya ke aneka prakAra haiN| unameM ina pA~ca prakAra ke asatya se prAdhyAtmika aura vyAvahArika donoM dRSTiyoM se adhika hI nukasAna hotA hai| isalie gRhastha ko ina sthala pA~ca asatya kA avazya hI tyAga karanA cAhie / ___ ina pA~coM asatyoM se kitanI hI bAra apane aura para ke prANa jAne kA bhI prasaMga upasthita ho jAya, paraspara vaimanasya paidA ho jAya, tathA loka meM bhI apane prati avizvAsa paidA ho jAya, to aneka nukasAna ho jAne se pariNAma meM vyavahAra bigar3atA hai| tathA isI se apane dharma ko bhI hAni pahuMcatI hai| kisI kA jIva bacAne ke liye kabhI asatya bolanA par3e to usakA isa niyama meM samAveza nahIM hotA hai| kAraNa ki vaha vAstavika asatya nahIM hai| phala-isase janatA-lokoM ko bhI apane prati vizvAsa paidA hotA hai tathA asatya ke yoga se hote hue kleza-kaMkAsa, mArAmArI evaM duzmanAvaTa-zatrutAdika aneka anarthoM se baca jAte haiM / (3) sthUlapravattAdAna viramaNa- yaha tIsarA vrata hai, jisako vyavahAra meM corI kahane meM AtA hai| jaise khIsA kApanA, dANacorI ityAdi sthala corI kA tyAga krnaa| (calate hue yA baiThe hue rAste meM se patthara pASANa tathA tRNa-ghAsa Adi lenA par3e ityAdi sUkSma corI kA tyAga hotA nahIM hai)| phala-corI karane vAlA vyakti bhale bAhara se jaise-taise vartatA ho to bhI antara meM phaphar3atA hai, ati duHkhI hai| isalie yaha vrata svIkArane vAlA aura pAlana karane vAlA nirbhaya rahatA hai tathA lokApavAda, apakotti tathA rAjadaMDa ityAdi aneka anarthoM se baca jAtA hai evaM surakSita rahatA hai / (4) sthUlamaithunaviramaraNa-sva-patnI ke atirikta anya kisI bhI strI ke sAtha athavA parastrI (kumArikA, vidhavA, vezyA Adi) ke sAtha maithuna kA tyAga krnaa| phala- isa vrata se apanA jIvana sadAcArI banatA hai| parastrIgamana ke mahAn pApa se aura isase utpanna hote hue lokApavAda tathA prANanAzabhaya ityAdi aneka anarthoM se baca jAte haiM /
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7 / 2 ] saptamo'dhyAyaH (5) sthalaparigraha viramaNa-ghana-rokar3a nANAM, sonA-rUpA Adi ke dAgInA, gaha-ghara, dukAna tathA rAca-rAcIlA ityAdi pratyeka kA amuka-amuka pramANa se adhika kA tyAga, yA rokar3a nANAM ityAdi sabhI bhelI karake amuka milkiyata se adhika milkiyata kA tyAga krnaa| phala-isa tyAga se prAtmA meM santoSa AtA hai tathA apanA jIvana svastha banatA hai| mana bhI cintAmoM se mukta ho jAtA hai / * mahAvata-aNuvrata meM anya vizeSatA mahAvrata meM tathA aNuvrata meM anya vizeSatAe~ nIce pramANe haiM (1) pAMcoM prANAtipAtAdi viramaNa mahAvata sAdhu ko sAtha meM kramazaH svIkAra karane kA hotA hai jabaki gRhastha to aNuvratoM meM apanI anukUlatA pramANe eka, do ityAdi aNuvrata bhI svIkAra kara sakate haiN| (2) paMcamahAvratoM meM mana, vacana aura kAyA se karanA, karAnA aura anumodanA ina tIna koTiyoM se pApa kA tyAga karane meM AtA hai| hiMsA ityAdi mana se karanA nahIM, vacana se karanA nahIM tathA kAyA se bhI karanA nhiiN| isa taraha mana ityAdika tIna se karAnA bhI nahIM, anya karatA ho to unakI anumodanA bhI karanA nhiiN| Ama kisI prakAra ke apavAda binA paMca mahAvratoM kA svIkAra hotA hai| aNuvratoM meM to pApoM ko mana, vacana aura kAyA se karane kA aura karAne kA tyAga hotA hai kintu anumodanA kA tyAga hotA nhiiN| isameM bhI gRhastha ko saMkSepa karanA ho arthAt chUTa lenI ho to le bhI sakate haiN| kintu sAdhuoM ko to paMcamahAvrata meM kisI prakAra kI chUTa mila sakatI nhiiN| kAraNa ki --trividhe pratijJA kA paripAlana karanA par3atA hI hai| * hiMsAdi pApoM ko ekadeza nivRtti aNuvrata kaise hai ? isake kAraNa nIce pramANe haiM (1) aNu yAnI choTA vrata, vaha aNuvrata hai| mahAvratoM kI apekSA choTe hone se unheM aNuvrata kahA jAtA hai| (2) guNoM kI apekSA bhI sAdhuoM se gRhastha aNu yAnI choTe haiN| isalie bhI unake vrata aNuvrata haiN| (3) dharmopadeza meM mahAvratoM ke upadeza ke bAda aNuvrata kA upadeza dene meM AtA hai| isalie mahAvratoM ke bAda upadiSTa hone ke kAraNa bhI ve vrata aNuvrata haiM / tIna guNavrata tathA cAra zikSAvrata bhI artha kI dRSTi se aNuvrata haiN| Agama meM prathama ke pAMca vratoM ke lie hI aNuvrata zabda kA prayoga pAtA hai ataH aNuvrata zabda se prathama ke hiMsAdika pA~ca vrata hI jAnanA // (7-2)
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrItattvAryAdhigamasUtre [ 73 * vratAnAM bhAvanA * Wan mUlasUtram tatsthairyArtha bhAvanAH paJca paJca // 7-3 // * subodhikA TIkA * __ IryAsamiti-manogupti - eSaNAsamiti-prAdAnanikSepaNasamiti-bhAlokitapAnabhojanAni etAni paJca ahiMsAvratasya bhaavnaa| tasya paJcavidhasya sthairyArthamekaikasya paJca-paJca bhAvanA bhavanti / tadyathA ca ahiMsAyAstAvadIryAsamityAdayaH pUrvameva uktaa| satyavacanasyAnuvIcibhASaNaM, krodhapratyAkhyAnaM lobhapratyAkhyAnaM abhIrutvaM hAsyapratyAkhyAnamiti / asteyasyAnuvIcyavagrahayAcanamabhIkSNAvagrahayAcanametAvadityavagrahAvadhAraNaM samAnadhArmikebhyaH avagrahayAcanaM anujJApitapAna-bhojanamiti / brahmacaryasya strIpazuSaNDakasaMzaktazayanAsanavarjanaM, rAgasaMyuktastrIkathAvarjanaM, strINAM manoharendriyAvalokanavarjanaM, pUrvaratAnusmaraNavarjanaM praNItarasabhojanavarjanamiti / prAviJcanasya paJcAnAmindriyArthAnAM sparza-rasa-gandha-varNazabdAnAM manojJAnAM prAptI gAdaryavarjanamamanojJAnAM prAptau dvaSavarjanamiti / / 7-3 / / sUtrArtha-pAMca vratoM kI sthiratA ke lie pratyeka vrata kI pAMca-pAMca bhAvanAe~ haiM / / 7-3 // + vivecanAmRta ukta vratoM kI sthiratA ke lie pratyeka vrata kI pA~ca-pA~ca bhAvanAyeM haiN| arthAt-ukta hiMsAdi pA~ca mahAvratoM kI sthiratA (dRr3hatA) ke lie pratyeka vrata kI pA~ca-pAMca bhAvanAyeM hotI haiM / jaise-vyAdhigrasta-rogI jIva ko auSadha-davA ke atirikta pathya bhI ati hI Avazyaka hotA hai, vaise hI virati ko bhAvanAyeM anukaraNIya kahI gaI haiN| vrata kI anukUlatA ke anusAra sthUladRSTi dvArA jo mukhya-mukhya pravRttiyA~ kahI haiM ve sabhI bhAvanA ke nAma se vikhyAta haiN| unameM prayatnazIlavaMta vyakti virati kI uttamatA tathA vrata ke yatheSTa pariNAmI hote haiN| [1] prathama-pahale mahAvrata kI pA~ca bhAvanAeM : (1) IryAsamiti, (2) manogupti, (3) eSaNA samiti, (4) AdAna nikSepaNA samiti tathA (5) aalokitpaanbhojn| ye pAMca bhAvanAyeM prathama-pahale mahAvrata (ahiMsAvrata) kI haiN|
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7 / 3 ] saptamo'dhyAyaH vizeSarUpa se varNana kramazaH nIce pramANe hai (1) sva, para ko kleza yA kaSTa na ho, isa taraha yatnapUrvaka jo gamanAgamana karanA; vaha IryAsamiti kahalAtI hai| arthAt -lokoM kA gamanAgamana hotA ho aura sUrya kA prakAza par3atA ho, aise mArga-rAste para jIvarakSA ke lie yuga' pramANadRSTi rakha karake calanA, vaha IryAsamiti hai| (2) manogupti-mana ko azubhadhyAna se rokakara zubhadhyAna meM lagAnA, vaha manogupti kahalAtI hai| arthAt-prArtadhyAna kA aura raudradhyAna kA tyAga karake dharmadhyAna meM mana kA upayoga rakhanA, vaha manogupti kahalAtI hai| (3) eSaNA samiti-vastu kI gaveSaNA, grahaNeSaNA aura grAsaiSaNA, ina tIna prakAra kI eSaNA meM upayoga pUrvaka vartanA, vaha eSaNA samiti' kahalAtI hai| (4) prAdAnanikSepaNA samiti-vastu ko uThAte samaya aura rakhate samaya yatnapUrvaka avalokana karanA, vaha pAdAnanikSepaNA samiti kahalAtI hai| arthAt-prAdAna yAnI lenA aura nikSepaNa yAnI muuknaa-rkhnaa| jaba cIja-vastu lene kI ho taba usakA dRSTi se nirIkSaNa karake tathA rajoharaNAdika se pramArjana karake lenA tathA cIja-vastu mUkane-rakhane kI ho to jamIna-bhUmi ko dRSTi se nirIkSaNa karake tathA rajoharaNAdika se pramArjana karane ke bAda muuknii-rkhnii| (5) pAlokita pAnabhojana-anna-pAnAdi bhojana sAmagrI kA yatnapUrvaka avalokana karane ke bAda bhogopabhoga karanA, vaha pAlokita pAnabhojana kahalAtA hai| arthAt-AhAra meM utpanna 1. yuga yAnI gAr3I meM jote hue vRSabha-baila ke skandha rahI huI dhAMsarI jaannii| vaha prAyaH 3 / / -4 hasta-hAtha kI hotI hai| 2. zramaNa-zramaNiyoM ko deha-zarIra TikAne ke lie jarUrata par3e to gRhastha ke gRha-ghara para jAkara kisI bhI prakAra kA doSa nahIM lage usI mAphika eSaraNA yAnI tapAsa karake hI pAhAra lene kA hotA hai| AhAra lAne ke bAda gRddhi prAdi doSa rahita usako vAparanA hotA hai| AhAra lAne meM kina-kina doSoM kI sambhAvanA hai? yaha batAte hae zAstra meM mukhyapane baiMtAlIsa (42) doSa kahe haiN| unameM gaveSa battIsa (32) aura grahaNaSaNA ke dasa (10) aise kula baitAlIsa (42) doSa AhAra lAne meM sambhavate haiN| gaveSaNA ke jo battIsa doSa haiM, usake do vibhAga haiN| eka vibhAga solaha udgama doSoM kA tathA dUsarA vibhAga solaha utpAdana doSoM kA hai| udgama arthAt pAhAra kI utpatti meM hote hue doSa / ye doSa gRhastha se utpanna hote haiN| utpAdana arthAt utpanna krnaa| gRhastha ke gRha-ghara meM AhAra kI utpatti meM koI doSa nahIM lagA ho tathA sAdhu ne bhI koI doSa nahIM lagAyA ho kintu AhAra grahaNa karate samaya jo doSa utpanna hote haiM; ve grahaNaiSaNA ke doSa kahalAte haiN| gaveSaNA ke aura grahaNaSaNA ke ina doSoM se rahita AhAra-mikSA lAne ke bAda bhI prAhAra-bhikSA vAparate samaya jo doSa lagate haiM ve prAsaMSaNA doSa kahalAte haiM / ye doSa pAMca haiN| ina doSoM kA vizeSa varNana piNDaniyukti prAdi zAstra-granthoM se jAnanA cAhie /
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrItattvArthAdhigamasUtre [ 73 hue athavA Agantuka jIvoM kI rakSA ke lie pratyeka ghara se pAtra meM liyA huA pAhAra upayogapUrvaka johanA, upAzraya meM Ane ke bAda punaH prakAzavAle sthAna meM vaha AhAra johnaa-dekhnaa| bAda meM prakAzavAle sthAna meM jayaNApUrvaka baiThakara bhojana karanA / [2] dvitIya-dUsare mahAvata kI bhAvanAe~ (1) anuvIcibhASaNa, (2) krodhapratyAkhyAna, (3) lobhapratyAkhyAna, (4) bhayapratyAkhyAna, tathA (5) hAsyapratyAkhyAna / ye pA~ca bhAvanAe~ dvitIya-dUsare mahAvrata-satyavrata kI haiN| vizeSa varNana kramazaH nIce pramANe hai (1) anuvIci bhASaNa-anuvIci = yAnI vicaar| aniMdya bhaassnn| arthAt vicAra pUrvaka bolanA vaha anuvIci bhASaNa kahA jAtA hai / (2) krodhapratyAkhyAna-krodha kA tyAga karanA, vaha krodhapratyAkhyAna kahalAtA hai| (3) lobhapratyAkhyAna-lobha kA tyAga karanA, vaha lobhapratyAkhyAna kahA jAtA hai / (4) bhayapratyAkhyAna-bhaya kA tyAga karanA, vaha bhayapratyAkhyAna kahalAtA hai / * (5) hAsyapratyAkhyAna-hAsya kA tyAga karanA, vaha hAsya pratyAkhyAna kahA jAtA hai / vicAra kie binA bolanA ityAdi pA~ca prasatya ke kAraNa haiM, isalie ina pA~coM kA tyAga karanA caahie| [3] tRtIya-tIsare mahAvrata kI bhAvanAe~ tIsare mahAvrata kI pA~ca bhAvanAe~ isa prakAra haiM- 1. anuvIci-avagraha yAcanA, 2. abhIkSaNa avagraha yAcanA, 3. avagraha avadhAraNa yAcanA, 4. samAnadharmI-dhArmika avagraha yAcanA, evaM 5. anujJApita pAna bhojana yAcanA / ina pA~coM bhAvanAoM kA kramazaH varNana isa prakAra hai (1) anuvIci avagraha yAcanA-anuvIci arthAt vicAra / avagraha arthAt rahane ke lie sthaan-jgh| yAcanA arthAt mAMganA / zramaraNa-sAdhuoM ko jisa sthAna-jagaha meM vAsa karanA ho, usa sthAna kA jo mAlika ho. usako kitane sthAna kI jarUrata hai ityAdi vicAra pUrvaka anumatiAjJA lekara hI usa sthAna-jagaha meM vAsa karanA caahie| anyathA adattAdAna kA doSa lagatA hai| indra, cakravartI, mAMDalika rAjA, gRhasvAmI aura sArmika pUrve-pahale vahA~ raha rahe zramaNa-sAdhu isa taraha pA~ca prakAra ke svAmI haiN| bhaya sAta prakAra ke haiN| (1) ihaloka (manuSya se) bhaya, (2) paraloka (tiryaMca se) maya, (3) prAdAna (koI le jAyegA aisA) maya, (4) akasmAt (bijalI Adi kA) bhaya, (5) prAjIvikA (jIvana nirvAha kA) maya, (6) mRtyu-maraNa bhaya, tathA (7) apakItti bhy| ina sAta prakAra ke bhayoM kA tyAga krnaa|
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptamo'dhyAyaH [ 11 spaSTIkaraNa -- jarUrata ke mAphika koI bhI cIja vastu upayoga sahita maMgAkara lenA yA makAna-pATa-pATalAdi pratyeka cIja vastu ke mAlika - svAmI yadi bhinna-bhinna hoM to sabase yathocita yAcanA karake cIja vastu grahaNa karanI, yaha 'anuvIci zravagraha yAcanA' hai / 7 / 3 ] (2) prabhIkSNa zravagraha yAcanA - abhIkSNa arthAt bArambAra / yadi rogAdi ke kAraNa yA anya kisI bhI kAraNa vizeSa se AvazyakatA ho to vastu punaH punaH -- bArambAra mAMgakara lenI, kintu yaha avazya hI dhyAna rakhanA cAhie ki usake svAmI mAlika ko kisI bhI prakAra kA duHkha-klezAdika to utpanna nahIM hotA hai / arthAt - sAmAnya se avagraha kI yAcanA karane para bhI rogAdika kI avasthA meM bhinna-bhinna sthAna - jagaha kA bhinna-bhinnapane upayoga karanA par3e to jaba-jaba jisa-jisa sthAna-jagaha kA jaMsA-jaisA upayoga karane kA ho vaisA-vaisA upayoga karane ke lie usa-usa sthAnajagaha kI yAcanA karanI cAhie / yahI abhIkSNa zravagraha yAcanA hai / (3) avagraha avadhAraNa - yAcanA karate samaya cIja vastu kI maryAdA yA yathocita niyama prakAzita karake grahaNa karanA, ise avagraha avadhAraNa kahA jAtA hai / arthAt - pravagraha kI yAcanA karate samaya kitane sthAna- jagaha kI jarUrata usakA nirNaya karake jarUrata jitanI jagaha - sthAna mAMgakara utane hI sthAna kA upayoga karanA / yaha 'avagraha - zravadhAraNa' hai yAnI niyamapUrvaka grahaNa hai / (4) samAna dhArmika pravagraha yAcanA - apane samAna dharmavAloM ne kisI se koI cIja vastu yAcanA karake lo, ho aura usako AvazyakatA- jarUrata par3e to samAna dharmavAloM se yAcanA karake lenii| jaise -- zramaNa sAdhutroM ke samAna dhArmika zramaNa sAdhu haiM / jisa sthAna - jagaha meM pUrve - pahile Ae hue zramaNa-sAdhu utare hue hoM, usa sthAna- jagaha meM utarane kA ho to pUrve-pahile utare hue sAdhunoM kI anumati zranujJA avazya lenI cAhie / yahI samAna dhArmika avagraha yAcanA kahalAtI hai / (5) anujJApita pAna - bhojana - vidhipUrvaka grahaNa kiye hue anna-pAnAdi ko gurumahArAja ke samakSa rakhakara unakI anujJA se upayoga karanA, yaha zranujJApita pAna-bhojana kahA jAtA hai / arthAt - gurumahArAja kI AjJA lekara ke anna-pAnI lene ke lie jAnA caahie| zAstrokta vidhipUrvaka bhojana-pAnI lAne ke bAda tathA gurumahArAja ko batAne ke bAda, unakI anujJA pAkara bhojana-pAnI vAparanA cAhie anyathA gurupradatta dAna ityAdi kA doSa lagatA hai / isa taraha tIsare mahAvrata kI pA~ca bhAvanAe~ jAnanI / [4] caturtha- cauthe mahAvrata kI bhAvanAe~ (1) strI-pazu-paMDaka saMstavavasati varjana, (2) rAgasaMyukta strIkathA varjana, (3) manohara indriya avalokana varjana, (4) pUrva krIr3AsmaraNa varjana, tathA ( 5 ) praNIta rasa bhojana varjana / inakA vizeSa varNana ye pA~ca bhAvanAe~ caturtha - cauthe mahAvrata ( maithuna viramaraNa vrata ) kI haiM / isa prakAra hai
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 73 1. strI-pazu-paMDaka saMstavavasativarjana-jahA~ striyoM kA gamanAgamana (jAnA-pAnA) vizeSa hotA ho, jahA~ pazu adhika pramANa meM hoM tathA jahA~ napuMsaka rahate hoM; aise sthAna kA aura vasatikA kA tyAga karanA caahie| ise strI-pazu-paMDaka saMstavavasativarjana-bhAvanA jAnanI / 2. rAgasaMyukta strIkathAvarjana- rAga se striyoM kI kathA nahIM karanI caahie| jaiseamuka deza kI striyA~ ati rUpAlI haiM, ityAdi / arthAt-kAmavardhaka kathAoM kA tyAga krnaa| 3. manohara indriya avalokana varjana-kAmoddIpaka aMgopAMga-avalokana kA tyAga / arthAt-rAga se striyoM ke aMgopAMgoM kI tarapha dRSTi bhI nahIM karanI caahie| kadAcit-akasmAt dRSTi par3a jAe to bhI tatkAla hI pIche khIMca lenI caahie| ise manohara indriya avalokana varjana bhAvanA jaannaa| 4. pUrvakrIr3AsmaraNavarjana-pUrve sevana kiye hue rati vilAsAdi bhogoM ke smaraNa kA tyAga / arthAt-pahale gRhastha avasthA meM kI huI kAmakrIr3AoM kA smaraNa nahIM karanA cAhie / ise pUrvakrIr3A smaraNavarjana bhAvanA jaannaa| 5. praNIta rasa bhojana varjana--praNIta rasavAle AhAra kA tyAga krnaa| dUdha, dahI, ghI, makkhana ityAdi snigdha aura madhura rasavAlA AhAra praNIta AhAra hai| usakA tyAga karanA caahie| ise praNIta rasa bhojanavarjana bhAvanA jAnanA / ukta pA~coM bhAvanAe~ caturtha-cauthe mahAvrata (maithuna viramaNa vrata) kI jAnanI / [5] paMcama-pAMcaveM mahAvrata kI bhAvanAeM pA~coM indriyoM ko iSTa, manojJa vA abhilaSita sparza, rasa, gandha, varNa tathA zabdAdika vastupadArtha kI prApti samaya rAga vA lolupatA tathA aprApti samaya dveSAdika bhAvanA kA tyAga karanA caahie| arthAt- sparza, rasa, gaMdha, rUpa aura zabda ina pA~coM viSayoM meM manojJa (iSTa) hone para rAga nahIM karanA cAhie tathA amanojJa (aniSTa) hoM to dveSa nahIM karanA caahie| sparza Adi pratyeka kI eka-eka bhAvanA hone se pA~ca viSayoM kI pA~ca bhAvanAyeM haiM / vizeSa-tyAgadharma ke viSaya meM zrIjainasaMgha ke mahAvratadhArI zramaraNa-sAdhuoM kA sthAna sabase prathama-pahalA aura ucca koTi kA hai| isI uddezya ko Age rakhakara ina prastuta bhAvanAoM kA varNana kiyA gayA hai| tathApi vratadhArI apanI maryAdA ke anusAra athavA dezakAla, paristhiti yA Antarika yogyatA kI tarapha dhyAna rakhatA huA sirpha vrata kI sthiratA yA vrata kI zuddhi ke lie ina bhAvanAoM kA saMkoca-vikAsa athavA inako nyUnAdhika rUpa meM nava pallavita kara sakatA hai / yahA~ pA~coM mahAvratoM kI paccIsa bhAvanAe~ batAne meM AI haiN| unakA yathArtha pAlana karane se paMca mahAvratoM kA pAlana zuddha niraticArapane hotA hai anyathA aticAra lagane se mahAvrata bhaMga hote haiM aura unako dhAraNa karane vAle doSoM ke bhAgI banate haiM / (7-3)
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7 / 4 ] 5 mUlasUtram saptamo'dhyAyaH 5 anyabhAvanA 5 * [ sarvasAmAnyA prathamabhAvanA ] [ 13 hiMsAdiSvihAmutra cApAyAvadyadarzanam / 7-4 // * subodhikA TIkA * hiMsAdipaMcapApakarmANi yAni AsravarUpANi varNitAni teSAM viSayeSu hiMsAdiSu paMcasvAsraveSu ihAmutra cApAyadarzanamanavadyadarzanaM ca bhAvayet / tadyathA - hiMsAyAstAvat hiMsro hi nityodvejanIyo nityAnubaddhavairaJca / ihaiva vadhabandhapariklezAdIn pratilabhate pretya cAzubhAM gatiM garhitazca bhavatIti hiMsAyA vyapuramaH zreyAn / tathAnRtavAdyazraddheo bhavati / ihaiva jihvAcchedAdIn pratilabhate mithyAbhyAkhyAna- duHkhitebhyazca baddhavairebhyastadadhikAn duHkhahetUn prApnoti pretya cAzubhAM gati garhitazca bhavatIti / manRtavacanAt vyuparamaH zreyAn / tathA stenaH paradravyahararaNaprasaktamatiH sarvasyodva ejanIyo bhavatIti / ihaiva cAbhighAtavadhabandhanahastapAdakarNanAsottarauSThacchedana bhedana - sarvasvaharaNabadhyayAtanamAraNAdIn pratilabhate pretya cAzubhAM gatiM garhitazca bhavatIti steyAd vyuparamaH zreyAn / tathA'brahmacArI vibhramodbhrAntacittaH viprakIrNendriyo madAndhogaja iva niraGka uzaH zarma no labhate / mohAbhibhUtazca kAryAkAryAnabhijJo na kiJcidazubhaM nArabhate / paradArAbhigamanakRtAMzca ihaiva vairAnubandhaliGgacchedanavadhabandhana- dravyApahArAdIn pratilabhate'pAyAn pretya cAzubhAM gatiM garhitazca bhavatItyabrahmaNo vyuparamaH zreyAn / tathA parigrahavAn zakuniriva mAMsapezIhasto'nyeSAM kravyAdazakunAnAmihaiva caurataskarA - dInAM gamyo bhavati / arjanarakSaNakSayakRtAMca doSAn prApnoti / na cAsya tRpti - rbhavati indhanairivAgnerlobhAbhibhUtatvAcca kAryA - kAryAnapekSobhavati / pretya cAzubhAM gati prApnoti, lubdho'yamiti ca garhito bhavatIti parigrahAd vyuparamaH zreyAn / evaM satatacintanena ahiMsAdivratAH sthirAH bhavanti / ataH nityaM cintanIyametad / / 7-4 / / * zlokArtha - hiMsAdi pA~coM pApakarma isa loka meM aura paraloka meM bhI apAya tathA pravadya ke kAraNa haiM, isa taraha kA vicAra karanA cAhie / / 7-4 / / 5 vivecanAmRta 5 hiMsAdi pAMcoM ko isa loka meM tathA paraloka meM nirantara apAya ( zreyaskara kAryoM ke vinAza kA prayoga ) aura avadya ( niMdAkAraka) kA kAraNa smjho| ise 'darzanabhAvanA' kahate haiM /
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 ] zrI tattvArthAdhigamasUtre [ 724 arthAt - 'hiMsAdika pApoM se isa loka meM apAya kI ( anartha kI ) paramparA aura paraloka meM avadya kA (pApa kA karuNa vipAka bhoganA par3atA hai / ' aisI vicAraNA karanI cAhie / isa loka meM pAya jisa vastu padArtha kA tyAga kiyA jAya, usake doSoM kA digdarzana vAstavikapane jaba ho taba vaha tyAgavRtti avasthita rUpa se raha sakatI hai| isalie ahiMsAdika vratoM kI sthiratA ke lie hiMsAdi doSoM ko jAnanA samajhanA ati Avazyaka hai / sUtrakAra bhI do prakAra se vyAkhyA karake ise samajhAte haiM / (1) eka hai aihika darzana aura ( 2 ) dUsarA hai pAralaukika darzana / hiMsA asatyAdika kA sevana karane se ihaloka meM jo sva tathA para viSayaka Apatti - vipattiyA~ anubhava meM prAtI haiM, usakI tarapha sarvadA lakSya rakhanA use 'aihika darzana' kahate haiM tathA mRtyu pAkara naraka aura tiryaMca Adi ke aniSTa duHkhoM kI prApti kI sambhAvanA karanI, usako 'pAralaukika darzana' kahate haiM / sArAMza yaha hai ki yaha jIva hiMsAdika duSkarmoM ke samArambha se ubhaya (sva, para) loka meM nindita tathA duHkhI hotA hai / isa taraha kI dRSTi ko sadaiva sanmukha rakhane vAlA ahiMsAdika vratoM kA yathocita paripAlana kara sakatA hai / itanA hI nahIM kintu vaha apane niyamoM para arthAt pratijJA para aTala raha sakatA hai| vratoM kI sthiratA ke lie ukta bhAvanAyeM ati upayogI hotI haiM / prathama bhAvanA kA vizeSa varNana nIce pramANe hai ( 1 ) hiMsA meM nimagna- pravRtta prANI sarvadA svayaM udvigna rahatA hai tathA anya-dUsare ko udvega karAtA hai / isase anya prANI ke prati vairabhAva kI paramparA khar3I ho jAtI hai / vadha, bandhana ityAdi aneka prakAra ke kleza pAtA hai / ise zIta-dhUpa ityAdi ke kaSTa sahana karane par3ate haiM / (2) asatyavAdI arthAt jhUTha bolane vAlA vyakti avizvasanIya aura apriya banatA hai / vaha jihvAcheda ityAdi kaSTa pAtA hai| jisake pAsa asatya - jhUTha bolatA hai, usake sAtha vairabhAva - duzmanAvaTa hotI hai / ise avasara - samaya para kisI prakAra kI sahAyatA nahIM milatI hai / (3) corI karane vAlI zrAtmA aneka jIvoM ko duHkhI - udvigna karatI hai / itanA hI nahIM kintu use svayaM bhI sadA bhayabhIta rahanA par3atA hai| corI se lAI huI cIja vastuoM ke rakSaNa ke lie aneka prakAra ke kaSTa - duHkha sahana karane par3ate haiM / nitya mana bhayabhIta hone se bhoga-upabhoga bhI zAnti se nahIM kara sakatA hai / karmasaMyoge pulisa pramukha ke hAtha se pakar3e jAne para to jela - kaidakhAnA tathA apakIrti Adi duHkha pAtA hai / ( 4 ) brahma meM arthAt maithuna sevana meM kAmAsakti meM rata jIva AtmavIrya kA kSaya, azakti tathA parastrI kI mitratA-sohabata karane se apakIrti pAtA hai / tathA use prANoM kA vinAza Adi aneka duHkha prApta hote haiM /
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptamo'dhyAyaH [ 15 (5) vitta dhana prApti ke lie zIta-uSNa tathA bhUkha-pyAsa ityAdi aneka kaSTa sahana karane par3ate haiN| zArIrika aneka kaSTa sahana karane para bhI jo nahIM mile to mAnasika ciMtA ityAdi duHkha utpanna hotA hai / kadAcit mila bhI jAya to usake rakSaNa ke lie phira aneka kaSTa sahana karane par3ate / cora ityAdi nahIM le jAya usakI cintA tathA bhayAdika mAnasika duHkha bhI sarvadA rahA karate haiM / vitta dhana milane para bhI usakI tRpti hotI nahIM hai / isalie nitya mana atRpta rahatA hai / atRpta mAnasa kabhI zAnti nahIM pA sakatA hai / 74 ] dhana-daulata kA vinAza ho jAne para kitane hI jIvoM ke hai| kitaneka jIvoM ko atisAra, saMgrahaNI tathA kSaya ityAdi paryanta mAnasika paritApa rahA karatA hai / jo lobhI hotA hai vaha vitta dhana prApta karane kI lAlasA meM viveka ko bhI bhUla jAtA hai / maiM kauna hU~ ? aura kaunase sthAna meM rahA hU~ ? amuka sthAna meM rahe hue mujhe aba kyA karanA cAhie aura kyA nahIM karanA cAhie ? ityAdi bhUla jAtA hai / ise isa loka meM aneka prANiyoM ke sAtha kleza-kaMkAsa tathA vaimanasyAdika hone se yaha loka meM apriya bana jAtA hai / itanA hI nahIM kintu zrAge bar3hakara ke viveka ko bhI bhUlakara mAtA- pitAdi ko mArane paryanta kI pravRtti karatA hai / isase isa loka meM apakIti Adi prApta karatA hai / hRdaya kI dhar3akana banda ho jAtI roga ho jAte haiM yA mRtyu-maraNa isa taraha parigrahI lobhI jIva-prAraNI zArIrika tathA mAnasika aneka prakAra ke duHkha-kaSTa prApta karatA hai / * paraloka meM karuNa vipAka isa loka meM apAya kA digdarzana karAne ke bAda aba paraloka meM karuraNa vipAka kA digdarzana bhI nIce pramANe hai - pApAnubandhI puNya ke udaya vAle kisI jIva ko hiMsAdika pApoM se kadAcit isa loka meM uparyukta kahe hue duHkha alpa hoM ki na hoM, to bhI paraloka meM to avazya ina pApoM ke karuNa vipAka bhogane hI par3ate haiM / paraloka meM usake lie azubha gati taiyAra hotI hai / vahA~ zArIrika aura mAnasika aneka prakAra ke duHkha bhogane par3ate haiM / tiryaMcagati meM zIta-uSNa tathA parAdhInatA pramukha duHkha kaSTa sahana karane par3ate haiM / narakagati to kevala prasahya duHkha bhogane ke lie hI hai / vahA~ para to eka kSaNa mAtra bhI sukha nahIM hai, kevala zrI tIrthaMkara paramAtmA ke janmakalyANakAdi samayakSaraNa mAtra bijalI kI camaka ke mAphika sukha nAraka ko hotA hai, zeSa samaya nahIM / vahA~ asahya duHkha se kaMTAla kara mRtyu-maraNa kI icchA ho jAya to bhI mRtyu pAtA nahIM hai / sampUrNa AyuSya pUrNa karane ke bAda meM hI mRtyu pAtA hai / / ( 7-4)
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrItattvArthAdhigamasUtre [ 75 * sarvasAmAnyA dvitIyA bhAvanA * OM mUlasUtram duHkhameva vA // 7-5 // * subodhikA TIkA * yathA hiMsAdiSu viSayeSu duHkhameva bhAvayet tathaiva teSAM hetu viSaye'pi naiva duHkharUpatve'pi cintanIyam / yathA mamApriyaM duHkhamevaM sarvasattvAnAmiti hiMsAyA vyuparamaH zreyAn / yathA mama mithyAbhyAkhyenAbhyAkhyAtasya tIvra duHkhaM bhUtapUrvaM bhavati ca tathA sarvasattvAnAmiti anRtavacanAd vyuparamaH zreyAn / yathA mameSTadravya viyoge duHkhaM bhUtapUrvaM bhavati ca tathA sarvasattvAnAmiti steyAd vyuparama: tathA rAgadveSAtmakatvAt maithunaM duHkhameva / syAdetat sparzanasukhamiti tacca n| kutaH ? vyAdhipratikAratvAt kaNDUparigatavaccAbrahmavyAdhipratikAratvAt sukhe hyasmin sukhAbhimAno mUDhasya / tadyathA tIvrayA tvak zoNitamAMsAnugatayA kaNDvA parigatAtmA kASThazakalaloSThazarkarAnakhazuktibhirvicchinnagAtro rudhirAH kaNDUyamAno duHkhameva sukhamiti manyate / tadvat maithunopasevI api iti, ataH maithunAd vyuparamaH zreyAn / tathA parigrahavAnaprAptaprAptanaSTeSu kAMkSArakSaNazokodbhavaM duHkhameva prApnoti iti parigrahAd vyuparamaH iti zreyAn bhavati / evaM hiMsAdikapaJcasu karmaSu satataM duHkhamanubhavato bhAvayato vratI vrate sthairyamanubhavati / / 7-5 // * sUtrArtha-ukta pAMcoM hI pApa isa loka aura paraloka donoM hI jagaha duHkha ke kAraNa haiM / / 7-5 // kI vivecanAmRta 'hiMsAdi pApa duHkharUpa hI haiM' isa taraha vicaarnaa| arthAt-hiMsAdika pravRtti se duHkha hI duHkha samajhanA caahie| jaise-apane para kiye hue hiMsA tathA asatyAdi duSTa prayogoM se du:kha klezAdi utpanna hotA hai, vaise hI samasta prANiyoM ko duHkharUpa jAnakarake hiMsAdika pravRtti kA tyAga kreN| * prazna-hiMsA prAdi ke samAna maithuna indriyoM ko duHkhadAyI nahIM hai ? usake dvArA indriyoM ko sukha hotA hai ? uttara-isa taraha socanA ucita nahIM hai arthAt anucita hai| kAraNa ki, jaise-dAda yA khujalI kI khujalAhaTa ko khujalAte samaya roga vAle rogI ko acchA lagatA hai, kintu anta meM
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7 / 6 ] saptamo'dhyAyaH pariNAma usakA duHkharUpa hotA hai| isI mAphika maithuna bhI rAga-dveSa rUpa vyAdhi-roga ko bar3hAne vAlA hotA hai| indriyalolupI dehadhArI jIva-prAtmA use sukharUpa mAnate haiM, kintu vAstavikapaNe to vaha duHkharUpa hI hai / vizeSa--isa sambandha meM vizeSa rUpa meM kahA jAtA hai ki-hiMsAdika se kevala apane ko hI duHkha hotA hai, itanA hI nahIM kintu anya jIvoM ko bhI duHkha hotA hI hai| ise sAdhaka ko dIrghadRSTi pUrvaka dila se vicAranA cAhie ki, jaise mujhe du:kha priya nahIM hai vaise anya-dUsare jIvoM ko bhI du:kha priya nahIM hai| jaisA maiM hU~ vaisA hI anya-dUsare jIva-prANI bhI haiN| jaise merA koI vadha kare to mujhe ati duHkha hotA hai, vaise anya-dUsare jIva kA vadha karane se arthAt usakI hiMsA karane se usako bhI ati duHkha hotA hai| koI vyakti asatya-jhUTha bolakara mujhe Thage to jaisA mujhe duHkha hotA hai vaise kyA anya-dUsare ko duHkha nahIM hotA? isa taraha corI Adi se bhI anya jIvoM ko duHkha hotA hai isalie ina corI Adi pApoM kA bhI tyAga karanA hitAvaha hai| maithuna sevana karane meM prApta sukha bhI khujavalakhujalI Adi vyAdhi ke kSaNika pratikAra tulya hone se duHkha hI hai| isa taraha parigraha bhI tRSNArUpa vyAdhigrasta hone se tyAjya hI hai| arthAt-aprApta vittadhana kI abhilASA-icchA kA santApa tathA prApta vitta-dhana ke bhI saMrakSaNa kI cintA, usake upabhoga meM bhI atRpti evaM usake vinAza hote hI zokAdika kA duHkha hI hai| ___ isa taraha hiMsAdi pApa vartamAna meM bhI sva-para ke duHkha ke kAraNa hone se tathA bhaviSya meM bhI duHkha dene vAle karmabandha ke kAraNa hone se duHkha rUpa hI haiN| isa prakAra duHkha hI duHkha kI bhAvanA karane se vratI kI vrata meM sthiratA rahatI hai| caturtha sUtra 'hiMsAdiSvihAmutra0' kI bhAvanA meM 'hiMsAdi daHkha ke kAraNa haiN| yahI vicAraNA karane meM pAI thii| aba isa paMcama sUtra 'duHkhameva vA' kI bhAvanA meM 'hiMsAdi pApa svayaM duHkharUpa hI haiN| isa taraha vicAraNA karane meM AI hai / / 7-5 // * maitryAdi catvArabhAvanAH * OM mUlasUtrammaitrI-pramoda-kAruNya-mAdhyasthyAni sattvaguNAdhikaklizyamAnA vineyeSu // 7-6 // * subodhikA TIkA * anAdikarmabandhanavazAt sIdanti iti sattvAH / samyagjJAnAdibhiH prakRSTA gunnaadhikaaH| prasavedyodayApAditaklezAH klizyamAnAH, tIvramohino guNazUnyAH duSTapariNAmAH /
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 6 sattvaguNAdhikaklizyamAnAvineyAdi catvAraH jIvAH caturvidhabhAvayuktAH bhavanti / pramodo nAma vinayaprayogo vandanastutivarNavAdavaiyAvRtyakaraNAdibhiH samyaktvajJAnacAritratapo'dhikeSu sAdhuSu parAtmobhayakRtapUjAjanitaH sarvendriyAbhivyakto manaH praharSa iti / kAruNyaM klizyamAneSu arthAt kAruNyamanukampA dInAnugraheti / tanmahAmohAbhibhUteSu mati-zruta-vibhaGgAjJAnaparigateSu viSayatRSAgninA pradahyamAnamAnaseSu hitAhitaprAptiparihAra-viparItapravRttiSu nAnAklezAditeSu dAridrayayuktakRpaNAnAzritabAlamomuhavRddheSu prANiSu prabhAvayet / tathA ca prabhAvayan hitopadezAdibhistAn anugRhNAtIti / avinIteSu mAdhyasthyam, avineyA nAma mRt-piNDa-kASThakuDyabhUtA grahaNadhAraNavijJAnohApohaviyuktA mahAmohAbhibhUtA duSTAvagrAhitAzca / teSu api praudAsInyaM mAdhyasthyaM vA bhAvayet / arthAt-na kenA'pi vairabhAvena pravartanaM maitrIbhAvam / kSame'haM sarvasattvAnAM, kSamaye'haM sarvasattvAn / maitrI me sarvasattveSu, na vairaM mama kenacit / / 7-6 / / * sUtrArtha-prANimAtra ke viSaya meM maitrI, guNAdhikoM ke viSaya meM pramoda, duHkhoM se pIr3ita ke prati kAruNya tathA pravinayI jIvoM ke prati mAdhyasthya bhAvanA rakhanI cAhie // 7-6 / / Wan vivecanAmRta maitrI tathA pramodAdi cAra bhAvanAyeM sadguNoM kI vRddhi ke lie ati upayogI haiN| isa hetukAraNa hiMsAdi vratoM kI sthiratA ke lie ati Avazyaka hone se inakA pRthak-bhinna rUpa se varNana kiyA hai| ve vrata ke sahAyaka rUpa haiN| arthAt-mahAvratoM ko sthira rakhane ke lie samasta jIvoM-prANiyoM ke prati maitrIbhAva, guNAdhika jIvoM ke prati pramodabhAva, duHkhI jIvoM-prANiyoM para karuNAbhAva aura avinIta jIvoM para mAdhyasthya (upekSA) bhAva rakhanA caahie| [1] maitrI bhAvanA maitrI yAnI vizva ke samasta jIvoM-prANiyoM para hArdika sneha kA pariNAma / arthAt-kisI bhI prakAra ke svArtha binA aura kisI bhI prakAra ke bhedabhAva binA vizva ke samasta jIvoM para prIti karanI vaha maitrI kahI jAtI hai| isalie sAdhaka ko choTe-bar3e, ucca-nIca, sva-para, tathA garIba-zrImanta ityAdi kisI bhI prakAra ke bhedabhAva binA jagat ke samasta jIvoM-prANiyoM para prIti-premabhAva rakhanA caahie| apane ko duHkhI karane vAle jIva-pAtmA para bhI premabhAva rakhanA caahie| isalie kahA hai ki-'prAtmavat sarvabhUteSu0' samasta prANiyoM ke prati prAtmavat dRSTi rakhanI caahie| aisA karane se hI samasta jIvoM-prANiyoM para maitrIbhAvanA AtI hai|
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7 / 6 ] saptamo'dhyAyaH [ 19 maitrIbhAvanA se bhAvita antaHkaraNa-hRdayavAlA sAdhaka hI hiMsAdika pApoM se virAma pAtA hai arthAt -aTaka jAtA hai| sacce mitra ke citta meM apane mitra kI hiMsA-vadha karane kI, asatyajhUTha bolakara usako Thagane kI, tathA corI karake usakA vitta-dhana ityAdi le lene ko bhAvanA nahIM hotI hai| maitrIbhAvanAyukta sAdhaka vizva ke samasta jIvoM ko apanA mitra mAnatA hai| arthAt usake hRdaya meM jagat ke sakala jIvoM ke hita kI hI bhAvanA hotI hai| * isa dRSTi se Sor3azaka grantha meM 1444 granthoM ke praNetA pUjyAcAryadeva zrImad haribhadra sUrIzvarajI mahArAja zrI ne kahA hai ki "parahitacintA maitrI" para ke hita kI cintA ko arthAt bhAvanA ko maitrI kahate haiN| * zrIyogazAstra grantha meM kalikAlasarvajJa pUjyAcArya zrImad hemacandra sUrIzvara jI mahArAja ne bhI maitrI bhAvanA ke sambandha meM kahA hai ki mA kArSIt ko'pi pApAni, mA ca bhUt ko'pi duHkhitaH / mucyatAM jagadapyeSA, matimaMtrI nigadyate // 1 // koI bhI jIva-prANI pApa nahIM kare, koI bhI jIva-prANI duHkhI na hove, tathA sampUrNa vizva duHkha se mukta ho; aisI bhAvanA maitrI hai / * bRhadzAnti stotra meM bhI kahA hai zivamastu sarvajagataH, parahita-niratAH bhavantu bhUtagaNAH / doSAH prayAntu nAzaM, sarvatra sukhI bhavantu lokAH // 2 // akhila vizva kA kalyANa ho, prANI-samUha paropakAra meM tatpara baneM, vyAdhi-duHkha-vaimanasya Adi vinaSTa hoM aura sarvatra sArA loka sukhI bne| ahiMsA-dayA Adi ke pAlana ke lie aisI maitrI bhAvanA anivArya hai| samasta jIvoM-prANiyoM para aisI maitrI bhAvanA rakhane se hI ukta mahAvratoM-vratoM meM kuzalatApUrvaka vAstavika rIti se raha sakatA hai / [2] pramoda bhAvanA pramoda yAnI mAnasika hrss| apane se adhika guNavAna kA satkAra yA guNAnuvAda karanA hI pramoda bhAvanA hai| unakI IrSyA karane se vrata kA vinAza hotA hai, aura Adara-satkAra karane se apane guNoM kI vRddhi hotI hai| isalie vratI ko ukta bhAvanA AdaraNIya hai| yaha bhAvanA vrata kA poSaNa karane vAlI hai| - vizeSa - samyaktva-samakita, jJAna, cAritra tathA tapa ityAdika se sampanna mahAn (uttama) AtmAnoM ko vandana, stuti, prazaMsA, vaiyAvacca ityAdi karane se pramoda kI, mAnasika harSa kI abhivyakti hotI hai| pramoda bhAvanAyukta jova-prAtmA jJAnAdika guNoM se sampanna uttama guNIjanoM ko dekhakara prAnanda-harSa pAte haiM, tathA apane isa aAnanda ko zakti ke saMyoga-pramANe yathAyogya vandanAdika dvArA vyakta karate haiN|
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tattvArthAdhigamasUtre [ 7/6 apane se guNAdhikako mahAn ko dekhakara yA zravaNa karake Ananda-harSa na ho tathA yathAyogya vandanAdika karane kA mana na ho to samajhanA cAhie ki abhI apane meM pramoda bhAvanA zrAI nahIM hai / 20 ] pramodabhAvanA ke abhAva meM anya-dUsare ke guNoM ke darzana se athavA zravaraNa se sAdhaka kA citta hRdaya IrSyA-prasUyA mAtsarya rUpa agni se jala uThatA hai / pariNAma meM hiMsA tathA asatya Adi aneka pApa bhI utpanna hone kI sambhAvanA hai / ataH sAdhaka ko apane hRdaya ko pramodabhAvanA se pUrNa rakhanA caahie| kAraNa ki pramodabhAvanA jIva AtmA meM rahe hue guraNoM ko pragaTa karAne ke lie amogha upAya hai / sAdhaka meM guNa bhale kama-nyUna hoM to bhI cala sakatA hai, kintu pramoda bhAvanA ke binA nahIM cala sakatA / pramodabhAvanA ke binA apane meM rahe hue guNoM kI bhI koI kImata nahIM hai / [3] karuNAbhAvanA - karuNA yAnI duHkhI jIva ko dekhakara, usake prati dayA kA pariNAma / karuNA, dayA, anukampA, kRpA tathA anugraha ityAdi zabdoM kA samAna hI artha hai / klizyamAna duHkhIjanoM para anukampA, dayA evaM hitabuddhi rakhanA, usako karuNA bhAvanA kahate haiM / duHkhIjanoM para anugraha karane se vrata ujjvala hotA hai / karuNA ke yogya jIva do prakAra ke hone se karuNA ke bhI do prakAra haiM / dravyakaruraNA aura bhAva karuNA / roga ityAdi bAhya du:khoM se ghire hue jIvoM-prANiyoM ko dekhakara utpanna hotI karuNA, so dravyakaruNA hai / tathA ajJAnatA ityAdi Abhyantara duHkhoM se ghire hue jIvoM-prANiyoM ko dekhakara utpanna hotI karuNA bhAvakaruraNA hai / bhAva karuraNA ke yogya jIvoM ko yogyatA pramANe mokSAdika kA sadupadeza dekara ke, tathA dravyakaruNA ke yogya jIvoM ko zrauSadha evaM annapAnAdi dekara ke, ubhaya prakAra kI karuNA ke yogya jIvoM ko sadupadeza tathA auSaghAdika donoM dekara ke apanI zakti ke anusAra una dukhI jIvoM para karuNA karanI cAhie / athavA anya rIti se bhI dravya aura bhAva do prakAra kI karuNA hai / duHkhI jIva ko dekhakara utpanna hone vAlI dayA bhAvakaruNA hai / tathA usakA duHkha dUra karane ke lie yogya prayatna karanA, vaha dravyakaruraNA hai / yahA~ para sAdhunoM ke lie to mukhyatayA bhAvakaruraNA kA vidhAna hai| gRhasthoM ko yathAyogya donoM prakAra kI karuNA karanI cAhie / zakti aura saMyoga hote hue bhI kevala bhAvakaruNA karane vAle gRhastha kI bhAvakaruraNA vyartha hai / [4] mAdhyasthya bhAvanA mAdhyasthya, upekSA, samabhAva ityAdi zabdoM kA eka artha hai / upadeza grahaNa ke lie vinIta bane jIva prANI ke prati samabhAva arthAt rAga-dveSa ke tyAgapUrvaka, usako samajhAne ke, sudhArane ke lie upadeza dene kA tyAga karanA, yaha 'mAdhyasthya bhAvanA' kahI jAtI hai|
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ 77 ] saptamo'dhyAyaH [ 21 pratyeka samaya kevala pravRttyAtmaka (IryAsamiti se yAvat karuNA) bhAvanAyeM sAdhaka rUpa nahIM ho sakatIM, ahiMsAdika vratoM ko sthira rakhane ke lie kisI samaya mAdhyastha bhAvanA bhI upayogI hai / avinIta, ayogyapAtra, yA jar3a saMskAra jinameM sadvastu grahaNa karane kI yogyatA nahIM haiM, aise pAtroM meM mAdhyastha bhAvanA hai| kyoMki, sarvathA zUnya hRdayavAlA kASTha athavA citra ke tulya, upadezAdika grahaNa-dhAraNa karane meM asamartha hai| aise jIva-yAtmAnoM ko upadeza dene se vaktA ke hitopadeza ko saphalatA nahIM milatI, isalie una para udAsInatA, madhyasthatA yA taTastha buddhi rakhanA hI zreSTha hai| isa mAdhyastha bhAvanA ke sambandha meM vizeSa spaSTIkaraNa karate hue kahA hai ki-jo prANI avinIta hone se hitopadeza kA zravaNa nahIM kare, kadAcit zravaNa kare to bhI eka kAna se sunakara dUsare kAna se nikAla deve, apane se zakya hote hue bhI upadeza ko aMzamAtra bhI amala meM nahIM lAve / aise jIva-prANI ke prati upekSA bhAvanA bhAnI, arthAt usake prati dveSabhAva kie binA hI upadeza denA chor3a denA caahie| kyoMki, jo aise jIva-prANI ke prati mAdhyasthya bhAvanA nahIM rakhane meM A jAe to sAdhaka ke hitopadeza kA prayatna niSphala bana jAtA hai, tathA sAdhaka ke mana meM kadAcit usake prati dveSabhAva jage, aisI bhI sambhAvanA lagatI hai| aura Age bar3ha karake eka-dUsare ko kleza-kaMkAza aura vaimanasya bhI utpanna hotA hai| ataH sAdhaka ko dIrgha vicAra karake upekSA bhAvanA ke yogya jIvoM para upekSA bhAvanA kA prayoga avazya hI karanA caahie| anyathA donoM ko AdhyAtmika aura vyAvahArika donoM hI dRSTiyoM se nukasAna honA sambhava hai| isa bhAvanA se avinIta ityAdi ke prati dveSabhAva nahIM hotA hai, yaha uttama lAbha hai| maitrI, pramoda, kAruNya aura mAdhyasthya ye cAroM bhAvanAe~ zubha haiN| arthAt-'upekSA bhAvanA' bhI zubha hai| yogya sthAna para upekSA bhAvanA ke prayoga se nukasAna nahIM, kintu lAbha hai| jaise-nUtana karmabandha nahIM hotA hai tathA nirjarA Adi kA lAbha hotA hai| taduparAnta yaha jIva upekSA bhAvanA ke yogya hai ki nahIM? yaha bhI badaSTi se vicAra karanA caahie| anyathA upekSA bhAvanA ke ayogya jIva-prANI para upekSA bhAvanA karane se apane ko AdhyAtmika tathA vyAvahArika donoM dRSTiyoM se ati nukasAna hotA hai / / 7-6 / / * mahAvratAnAM sthiratAkRte anyavicAraNA ke Wan mUlasUtramjagat kAya-svabhAvau ca saMvega-vairAgyArtham // 7-7 // * subodhikA TIkA * saMvegavairAgyArtham jagatkAyasvabhAvI bhAvayecca / tatra jagatsvabhAvo dravyANAmanAdyAdimatpariNAmayuktAH prAdurbhAvatirobhAvasthityanyatAnugrahavinAzAH / kAyasvabhAvo'nityatA duHkhahetutvaM niHsAratA'zucitvamiti / evaM hi bhAvayatastasya saMvego vairAgyaM ca bhavati / tatra ca saMvegaH jagabhIrutvamArambha-parigraheSu
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 ] zrItattvArthAdhigamasUtra [ 77 doSadarzanAdaratidharme bahumAno dhArmikeSu ca dharmazravaNe dhArmikadarzane ca manaHprasAda uttarottaraguNapratipattau ca zraddheti / vairAgyaM nAma zarIrabhogasaMsAranirvedopazAntasya bAhyAbhyantareSu upAdhiSu anabhiSvaGga iti / saMsArasvarUpaM jJAtvA taM punaH punaH janmamaraNAdiduHkhAkIrNa bhayasAgaro'yaM saMsAra iti vijJAya bibheti janaH / taJca punaH punaH vicintya vairAgyaM prApnoti / / 7-7 / / . * sUtrArtha-saMvega aura vairAgya ko siddha karane ke lie jagat-loka tathA deha-zarIra ke svarUpa kA cintana karanA cAhie / / 7-7 / / OM vivecanAmRta // saMvega aura vairAgya kI puSTi ke lie saMsAra tathA kAyA kA svarUpa vicAranA cAhie / saMvega arthAt saMsAra kA bhaya-saMsAra para kNttaalaa|* vairAgya arthAt anAsakti / saMsAra ke svarUpa kI vicAraNA se saMvega kI tathA kAyA ke svarUpa kI vicAraNA se vairAgya kI puSTi hotI hai| saMvega aura vairAgya hI ahiMsAdika vratoM kI bhUmikA hai| jaise-citra bhUmikA kI yogyatA ke anusAra citrita kiye jAte haiM tathA usI yogyatA ke anusAra ve avasthita bhI rahate haiN| isI bhA~ti ahiMsAdi vratoM kI sthiratA saMvega aura vairAgya kI yogyatA para nirbhara hai| saMsAra meM bhIrutA, prAraMbha-parigrahAdika meM aruci, dharma se bahumAna yA 'utpAda-vyaya-dhrauvyayukta sat' ityAdi jAnanA saMvega hai| arthAt-jagat-vizvasvabhAva kI bhAvanA saMvega hai, tathA deha-zarIra svabhAva kI bhAvanA vairAgya hai| zarIra ko vinAzavAna samajhakara ke unake bhogoM se zAnta hokara abhyantara krodhAdi viSayoM ke parityAga ko vairAgya kahate haiN| vizeSa-paMcamahAvratoM kA pAlana eka 'mahAn prAdhyAtmika sAdhanA' hai| yaha sAdhanA saMsAra kA vinAza karane ke lie hai| isIlie saMsAra kA vinAza hI usakA phala hai| bhava-saMsAra para udvignatA kaMTAlA pAe binA usakA vinAza-prayatna zakya nahIM hai| isalie usakI sAdhanA meM saMvega pahalI AvazyakatA hai| jitane aMza meM saMvega tIvra banatA hai utane aMzoM meM sAdhanA bhI prabala banatI hai| saMvega ko tIvra banAne ke lie saMsAra ke svarUpa kA vicAra karane kI AvazyakatA hai| vizva-saMsAra ke svarUpa ko vicArate hue vizva-saMsAra duHkhasvarUpa, duHkhaphalaka aura duHkhAnubandhI lagatA hai| vizva-saMsAra ke bhautika sukha ke sAdhana anitya, kSaNabhaGgura aura azaraNa bhAsate haiN| vizva-saMsAra ke sukha bhI duHkha rUpa dikhAte haiN| isase vizva-saMsAra para udvignatA sAmAnya se saMvega kA artha mokSAmilASA tathA nirveda kA artha saMsAramaya vizeSa prasiddha hai| aisA hote hue bhI isase viparIta saMvega kA saMsAramaya tathA nirveda kA mokSAmilASA artha kisI-kisI grantha meM dRSTigocara hotA hai|
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7 / 7 ] saptamo'dhyAyaH [ 23 AtI hai, arthAt kaMTAlA AtA hai, tathA svasaMsAra ke vinAza karane kI icchA hotI hai / isase saMsAra kAraNoM kI tarapha dRSTi jAtI hai / saMsAra ke kAraNoM kA vinAza kie binA saMsAra kA vinAza karanA zakya hI hai / saMsAra ke kAraNa hiMsA Adi haiN| isase sAdhaka ko hiMsA ityAdi para bhI rati utpanna hotI hai / isIlie saMvega ke sambandha meM kahA hai ki, saMsAra aura saMsAra ke kAraNoM para hotI arati, usakA hI nAma saMvega hai / yahA~ saMvega ko puSTa banAne ke lie hI saMsAra ke svarUpa kA vicAra karane kA upadeza diyA hai / vizva-saMsAra para arati hote hue dharma aura dhArmika puruSoM ke prati avazya bahumAna jagatA hai / dharma tathA dhArmika puruSoM ke prati jo bahumAna hotA hai, vaha saMvega ko jAnane ke lie uttama cihna arthAt mApaka yantra hai / dharma kA zravaNa, dhArmika puruSoM ke darzana se hotA Ananda tathA adhika sAdhanA kI icchA yahI saMvega kA lakSaNa - cihna hai / vairAgya kI puSTi - kAyA ke svarUpa kI vicAraNA se vairAgya kI puSTi hotI hai / sAdhanA meM kisI bhI prakAra kI Asakti bAdhaka hotI hai| paMcamahAvratoM ke samyak paripAlana karane vAle zramaNa sAdhaka ne saMsAra ke samasta padArthoM kA tyAga kara diyA hai / kevala unake pAsa paMcamahAvratoM kI sAdhanA meM jarUrI maryAdita upakaraNa hote haiM / unakA deha zarIra bhI upakaraNa rUpa hI hotA hai / upakaraNa yAnI saMyama kI sAdhanA meM sahAyaka vastu, zarIra aura vastra ityAdika cAritra - saMyama kI sAdhanA meM sahAyaka banate hone se zramaraNa - sAdhu unakA rakSaNa karate haiM, kintu anAsakta bhAva se / usameM jo AsaktibhAva A jAe to ve sabhI upakaraNa banane ke adhikaraNa bana jAte haiM / isalie sAdhaka ko bina upayogI, bina jarUrI koI bhI cIja vastu rakhane kI nahIM hai / tathA Avazyaka jarUrI cIja vastu kA upayoga bhI prAsakti binA karane kA hai / usameM bhI deha zarIra para Asakti nahIM rahe, isake lie prati hI jAgrata sAvadhAna rahane kI pratizrAvazyakatA hai / sAmAnya se pratyeka jIva prANI ko anya vastu-padArtha kI apekSA apane deha- zarIra para adhika Asakti hotI hai / anya cIja-padArtha para se prAsakti dUra hone ke bAda bhI kAyA para kI zrAsakti dUra honI ati kaThina hai / isalie jo sAvadhAna rahane meM nahIM bhAve to kAyA kI Asakti anya padArthoM para bhI Asakti karAtI hai / arthAt kAyA para Asakti bhAva na ho, aura huA ho to dUra ho jAe / isalie sAdhaka ko saMsAra ke svarUpa kI vicAraNA ke sAtha kAyA ke svarUpa kI vicAraNA bhI karanI cAhie / isa kAyA - deha zarIra kI vicAraNA se yaha deha zarIra detI hai / isase kAyA - deha zarIra ke prati Asakti nahIM rahatI hai / azucimaya tathA anitya dikhAI deha - zarIra ke prati AsaktibhAva nahIM hone se kevala kAyA ke poSaraNa ke lie jarUrI vastra, pAtra, vasati tathA prahAra- pAnI ityAdi jisa kisI bhI cIja vastu kA upayoga karate haiM vaha anAsakta bhAva se karate haiM /
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 78 paMca mahAvratoM ke pAlana ke lie kAyA ke svarUpa kA cintana atinAvazyaka hai| anyathA to kAyA aura anya upakaraNa, upakaraNa ke badale adhikaraNa bana jAe to sAdhanA niSphala jAtI hai / / 7-7 // * hiMsAyAH svarUpam ke Wan mUlasUtrampramattayogAt prANavyaparopaNaM hiMsA // 7-8 // * subodhikA TokA * asAvadhAnatA pramAdaH / yaH ko'pi jIvaH pramAdayukto kAya-vAG-manoyogaH prANavyaparopaNaM karoti sA hiNsaa| hiMsA mAraNaM prANAtipAtaH prANavadha: zarIrAntarasaGkramaNaM prANavyaparopaNaM iti pryaayaaH| yadi ko'pi pramAdI bhUtvA hisAM karoti prANavyaparopaNe pravartayati saH hiMsakaH // 7-8 / / * sUtrArtha-pramattayoga se hone vAle prANoM ke vadha ko hiMsA kahate haiN| arthAt-pramAda ke vaza se kisI bhI jIva ke prANoM kA vinAza karanA hiMsA' hai / / 7-8 // OM vivecanAmRta ahiMsAdika pAMca mahAvratoM kA nirUpaNa pUrva meM kara pAe haiN| una mahAvratoM kA pratipAlana jaba taka hama hiMsA ke svarUpa ko vAstavika rIti se nahIM samajha leM taba taka honA ati kliSTakaThina hai| isalie una mahAvratoM ke pratipakSI hiMsA tathA asatyAdi doSoM ko kramazaH nIce pramANe kahate haiN| pramAda ke vaza se prANoM kA viyoga hiMsA hai| sparzendriyAdi pA~ca indriyA~, manobala, vacanabala, aura kAyabala e tIna bala, zvAsozvAsa tathA AyuSya ye dasa prakAra ke dravyaprANa haiN| ina prANoM kA viyoga karanA vaha hiMsA' kahalAtI hai| * hiMsA aura bhAvahiMsA * hiMsA kI vyAkhyA kAraNa-kArya rUpa doya aMza-vibhAga se karate haiN| pramattayoga-rAga dveSa yA asAvadhAna pravRtti kAraNa hai tathA hiMsA kArya rUpa hai| sArAMza yaha hai ki pramattayoga se hone vAle prANavadha ko hiMsA kahate haiM /
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ 718 ] saptamo'dhyAyaH [ 25 * prazna-jIvoM ko, prANiyoM ko duHkha denA kaSTa pahu~cAnA yA unakA vadha karanA yaha hiMsA kA artha spaSTa rUpa se suprasiddha hai, to phira usameM pramattayoga kA prakSepa kyoM kiyA? uttara-jagat meM jaba taka manuSya-samAja ke saMskAra, vicAra aura vartana ye tInoM ucca koTi ke nahIM hote, taba taka pazu tathA pakSI ityAdi anya prANiyoM meM aura manuSyoM meM koI antara nahIM hai / ve hiMsA ke svarUpa ko binA samajhe-vicAre hiMsA ko hiMsA nahIM mAna karake usa pravRtti meM tatpara magnalIna rahate haiN| yaha manuSya samAja kI prArambhika prAthamika dazA hai jaba uttarAvasthA ke sanmukha hoke vicAra zreNo meM prArUr3ha hotA hai, usa samaya vaha apane vicAroM kA manthana karatA huA pUrva saMskAra aura ahiMsA kI nUtana bhAvanA se TakarAtA hai| arthAt eka tarapha hiMsAvRtti tathA dUsarI tarapha hiMsA niSedha viSayaka aneka prakAra ke prazna uThate haiN| * prazna-pA~ca indriyAdi daza prakAra ke dravya prAraNa haiN| ye prANa prAtmA se bhinna-jude haiN| __ ina prANoM ke viyoga se jova-yAtmA kA vinAza nahIM hotA hai| to phira prANoM ke viyoga meM adharma-pApa kyoM lagatA hai ? uttara-prANoM ke viyoga se jIva-AtmA kA vinAza nahIM hotA hai, kintu jIva-prAtmA ko duHkha avazya hotA hai| isalie hI prANoM ke viyoga se AtmA ko adharma-pApa lagatA hai| isase yaha bhI spaSTa hotA hai ki prANa-viyoga adharma-pApa athavA hiMsA hai aisA nahIM, kintu anya ko duHkha denA bhI adharma-hiMsA hai| ____ mukhya hiMsA bhI yahI hai| zAstrIya bhASA meM jo kaheM to anya-dUsare ko duHkha denA yaha nizcaya hisA hai aura prANaviyoga yaha vyavahAra hisA hai| vyavahAra hiMsA nizcaya hiMsA kA kAraNa hai, isalie usase pApa lagatA hai| ise hI anya zabdoM meM kaheM to duHkha denA yaha bhAva hiMsA hai aura prANoM kA viyoga yaha dravyahiMsA hai| * anya apekSA dravya-bhAva hiMsA nIce pramANe haiM AtmA ke anantajJAnAdi guNa bhAvaprANa haiN| viSaya aura kaSAya ityAdi pramAda se AtmA ke guNoM kA ghAta bhI hiMsA hai| AtmA ke guNoM kA ghAta bhAvahiMsA hai| AtmA ke guNoM ke ghAta rUpa bhAvahiMsA kI apekSA dravyaguNoM kA ghAta so dravyahiMsA hai| yahA~ para bhAvahiMsA mukhya hai| ina donoM prakAra kI hiMsA ke svabhAvahiMsA aura parabhAvahiMsA aise do bheda haiN| apanI AtmA ke guNoM kA ghAta yaha svabhAvahiMsA hai aura para kI AtmA ke guNoM ke ghAta meM nimitta bananA yaha parabhAvahiMsA hai| viSa-jahara ityAdika se apane dravya prANoM kA ghAta yaha svadrayahiMsA hai tathA para ke dravya prANoM kA ghAta karanA yaha paradrayahiMsA hai| OM paradravya hiMsA ke tIna bheda nIce pramANe haiM anya-dUsare ke dravya prANoM ke ghAtarUpa hiMsA ko anya rIti se vicAra karate hue hiMsA ke dravya, bhAva tathA dravya-bhAva aise tIna bheda haiM (1) kevala prANavyaparopaNa-prANavadha yaha dravyahiMsA hai / (2) kevala pramattayoga-asAvadhAnI yaha bhAvahiMsA hai| (3) pramAda aura prANaviyoga ina donoM kA samayoga yaha dravyabhAva hiMsA hai|
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 78 jahA~ para pramAda ke yoga se prANaviyoga hotA hai vahA~ para dravya aura bhAva, ubhayasvarUpa hiMsA hai| jahA~ pramAda nahIM hai to bhI prANaviyoga ho jAtA hai, vahA~ para kevala dravyahiMsA hai| jahA~ para prANaviyoga nahIM hai kintu pramAda hai, vahA~ para kevala bhAvahiMsA hai| pramAda-asAvadhAnI yaha bhAvahiMsA hai| ataH ahiMsA ke pAlana ke lie sAdhaka ko sadA apramatta arthAt sAvadhAna rahanA cAhie / OM prazna-uparyukta tIna prakAra kI hiMsA meM kaunase-kaunase jIvoM ko kaunasI-kaunasI hiMsA sambhavatI hai ? uttara-jaba koI jIva prANavadha karane kA prayatna kareM, kintu usameM niSphala ho jAya taba mAtra bhAvahiMsA hotI hai| jaise koI zikArI mRga-hariNa ko tAka karake bANa mAratA hai kintu mRga-hariNa ko bANa nahIM lagane se vaha baca jAtA hai| isalie yahA~ dravyaprANa kA viyoga nahIM hone se dravyahiMsA nahIM hai, kintu pramAda-jIva rakSA ke pariNAma kA abhAva hone se bhAva hiMsA hai / isa taraha andhere meM rajju-rassI ko sarpa mAna mArane kA prayatna karane meM mAtra bhAva hiMsA hotI hai| ina donoM dRSTAntoM meM hiMsA ke lie kAyA se prayatna kiyA, parantu niSphalatA milane se, vicArane se mAtra bhAva hiMsA huii| jaba koI krodhAveza meM prAkara anya-dUsare ko cubhe aise hiMsAtmaka vacana bolate haiM, mRtyu-maraNa ke lie zApa dete haiM, taba bhI bhAva hiMsA hotI hai| aba bhI Age bar3hakara vicAra kareM to jJAta hogA ki hiMsA ke lie kAyika prayatna aura vacana prayoga binA kevala mana meM hiMsA ke vicAra se bhAva hiMsA hotI hai| jaise ki taMdula mtsy| yaha matsya taMdula (cokhA kA) dANA jitanA hotA hai, isalie use taMdula matsya kahane meM AtA hai| vaha mahAmatsya ke A~kha kI pA~paNa meM utpanna hotA hai| jaba mahAmaccha kitaneka matsyoM ko nigala jAtA hai, taba usake sAtha alpa pAnI bhI usake mukha meM A jAtA hai| isa jala-pAnI ko apane mukha meM se vaha bAhara nikAlatA hai taba pAnI ke sAtha dAMtoM kI polANa meM rahe hue kitaneka choTe-choTe matsya bhI bAhara nikala jAte haiN| yaha dekhakara tandula matsya vicAra karatA hai ki-jo maiM mahAmatsya hoU~ to eka bhI matsya ko isa taraha mukha meM se nikalane na duuN| itanA hI nahIM kintu sabhI matsyoM kA bhakSaNa kara jaauuN| hiMsA ke aise ati bhayaMkara adhyavasAya se vaha satata bhAvahiMsA kiyA karatA hai, tathA sirpha antarmuhUrta jitane AyuSya kAla meM sAtavIM narakabhUmi kA AyuSya bA~dhatA hai| hiMsA ke lie kAyA se prayatna nahIM kare, vacana se nahIM bole tathA mana meM vicAraNA nahIM kare, to bhI jo jIva-AtmA meM jIvarakSA ke pariNAma nahIM ho to bhI bhAvahiMsA hotI hai| jIvarakSA ke pariNAmarahita samasta jIva sadA bhAvahiMsA kA pApa bA~dhate haiM / (2) jIvarakSA ke pariNAma se rahita jaba jIva-AtmA prANiyoM kA vadha karatA hai, taba vaha dravya-bhAva hiMsA karatA hai| gRhasthAvAsa meM rahA huA sAdhaka hiMsA kI sUkSma vyAkhyA ko samajhatA hai aura hiMsA se sarvathA nivRtta ho jAne kI tIvra icchA rakhatA hai, to bhI sayogoM ke viparItapane se hiMsA se sarvathA nivRtta nahIM ho sktaa| jIvana-nirvAha ke lie anivArya hiMsA dravyahiMsA hai / isa taraha saMsAra meM rahe hue manuSyoM meM tIna prakAra kI hiMsA sambhavatI hai| (3) saMsAra kA tyAga karake jisane pAramezvarI-bhAgavatI pravrajyA-dIkSA prApta kI hai, aise apramatta munirAja se saMyogavazAt ho jAtI hiMsA vaha dravyahiMsA hai| jaise-apramatta bhAva se yugapramANa dRSTi rakhakara vihAra kara rahe munirAja ke pAMva nIce akasmAt koI jIva A jAe aura
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 ] saptamo'dhyAyaH [ 27 mRtyu pA jAe to yaha dravyahiMsA hai| kyoMki munirAjazrI apramatta haiN| unake mana meM jIvoM ko bacAne kA hI lakSya hai| aisA hote hue bhI saMyoga aisA bana gayA hai ki anya jIva ko bacA sakatA nhiiN| isI prakAra se rogAdika prabala kAraNoM ke upasthita hote hue sarvajJa kathita zAstrokta vidhi pUrvaka davA-auSadha sevanAdika meM hotI huI hiMsA bhI dravyAhiMsA hai| saMsAratyAgI aise muni bhI jo pramAda kare arthAt jIvarakSA kI tarapha lakSya na rakhe to prANaviyoga rUpa bhale dravyahiMsA nahIM hote hue bhI bhAvahiMsA avazya hotI hai| tathA jaba pramAda ke sAtha prANaviyoga bhI hotA hai, taba dravyabhAva hiMsA donoM hotI haiN| Ama apekSA se gRhasthAvAsa ke tyAgI aise muniyoM meM bhI tIna prakAra kI hiMsA sambhavita hai| sArAMza-ukta hiMsA ke sambandha meM praznottara rUpa meM nIce pramANe kahate haiN| * prazna-pramatta ke binA yadi prANavadha hotA hai, to vaha hiMsA doSa rUpa hai yA nahIM? aura yadi prANavadha nahIM bhI hotA hai, to bhI vaha pramattayoga meM pravartamAna hai to usase kyA hiMsA kA doSa laga sakatA hai ? / uttara--jainadarzana pratyeka vastu ko syAdvAdarUpa anekAnta dRSTi se dekhatA hai| isalie jaina zAstrakAroM ne hiMsA ke mukhya do bheda pratipAdita kiye haiN| eka dravya hiMsA jisako vyavahAra hiMsA bhI kahate haiN| anya-dUsarI bhAva hiMsA jisako nizcaya hiMsA kahate haiM / prANavadha karanA yaha sthUladRSTi se hiMsA to hai, kintu usameM pramattayoga sUkSmadRSTi adRzyarUpeNa lagI huI hai| hiMsA ke doSAdoSa kA AdhAra ekAntarUpa se sirpha dRzyamAna hiMsA para avalambita nahIM hai, kintu vaha hiMsaka kI bhAvanA kI svAdhInatA para hai| isalie aniSTa bhAvanA dvArA kI huI hiMsA doSarUpa hai| usI ko zAstrIya paribhASA meM dravyahiMsA aura bhAvahiMsA, yA vyavahAra hiMsA tathA nizcaya hiMsA kahate haiN| jisameM hiMsA kA doSa abAdhita arthAt nizcaya rUpa na ho usako dravyAhiMsA kahate haiN| aura isa dravyahiMsA se viparIta arthAt nizcayAtmaka doSa lagatA ho use bhAvahiMsA kahate haiN| tathA vaha doSarUpa hai rAga-dveSa va asAvadhAna pravRtti ko hI zAstrIya paribhASA meM pramattayoga kahA hai| evaM hiMsA ke doSa kA AdhAra bhI usI para rahatA hai| jaise-kisI vyakti kA prANanAza nahIM huA ho, duHkha bhI nahIM pahu~cA ho| yadi usa aniSTa prayoga se bhale sukha kI prApti bhI ho gaI ho, to bhI usa hiMsA karane vAle vyakti kI azubha bhAvanA ke kAraNa zAstrakAra maharSi usako bhAvahiMsA kahate haiM / yaha pramattayogajanita prANavagharUpa hiMsA ko koTi meM sammilita hai, sirpha prANavinAzarUpa hiMsA isa koTi meM nahIM A sakatI hai| bhAvahiMsA kA artha yahI hai ki, jisameM doSa kA svAdhInarUpa ho| yaha tInoM kAloM meM abAdhita rahatI hai, kyoMki zrI prasannacandra rAjarSi ne dhyAnastha avasthA meM pramattayoga se hI sAtavIM naraka bhUmi ke daliye 'karmoM ke pudgala' ikaTTha kara liye the| kintu unhIM ne usI zramaNa avasthA meM usI sthala para khar3e-khar3e cAra ghAtI karma kA kSaya karake paMcama kevalajJAna bhI prApta kara liyA thaa| yahA~ tInoM kAla ke kahane kA tAtparya yaha hai ki kAla kI sUkSma avasthA eka samaya kI hai| aura jo
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 ] zrItattvAryAdhigamasUtre [ 78 karma, vartamAna prathama samaya ba~dhatA hai vaha yadi tIna samaya bhI abAdhita rUpa se rahe to vaha trikAlavartI kahA jA sakatA hai, tathA pramattayoga se ba~dhe hue karma kI sthiti kama se kama asaMkhyAta samaya kI hai| isa apekSA se use traikAlika bhI kaha sakate haiN| zrI kevalI bhagavantoM ko pramattayoga nahIM hotA hai, isalie ve apramatta haiN| binA pramattayoga kevalI bhagavanta se huI hiMsA, hiMsA rUpa nahIM mAnI hai| unako karmoM kA bandha hai, vaha mAtra eka samaya kI sthiti kA hai| isalie vaha tInoM kAloM meM abAdhita nahIM rahatA hai| * prazna -hiMsA ke doSoM kA mUla yadi pramattayoga hI hai, to usake sAtha "prANavyaparopaNam" arthAt prANa kA vinAza yaha zabda kyoM rakhA gayA hai ? uttara-vAstavikapaNe to pramattayoga hI hiMsA kahI jAtI hai| kintu sarva sAdhAraNa ke lie usakI tyAgavRtti hI azakya hotI hai| isa hetu se ahiMsA vikAsakrama ke lie sthUla prANavinAza kA tyAga prathama sthAna mAnA gayA hai| tatpazcAt yathAkrama pramattayoga kA tyAga janasamudAya meM saMbhAvita hai| pramattayoga kA tyAga nahIM hote hue bhI yadi prANavinAzavRttikama-nyUna ho to bhI usase jIvana zAntimaya hotA hai, itanA hI nahIM kintu aura samAja ke lie vaha iSTa tathA hitAvaha hai| mukhyapaNe adhyAtmavikAsa ke sAdhakoM ko pramatta yogarUpa hiMsA kA hI tyAga iSTa hai to bhI sAmudAyika jIvana-daSTi se prANavinAzaka rUpa hiMsA ke tyAga ko ahiMsA kI koTi meM rakhA gayA hai| pramattayoga vA prANavadha ye donoM bhinna-bhinna kara diye jAya to una doSoM kA tAratamyatva bhAva uparyukta kathana se hI spaSTa hai / * prazna-hiMsA se nivRtta honA hI ahiMsA hai| ahiMsA vratadhArI ko jIvana ke vikAsa ke lie kaunase-kaunase kartavya karane cAhiye ? uttara-prArambha tathA parigraha ko kama karate hue apanA jIvana zAntimaya rakheM tathA jJAnAbhyAsa ke lie puruSArtha ke anusAra sarvadA tatpara raheM evaM saralalA pUrvaka rAga, dveSa, tRSNA tathA kArya-akArya kI vicAraNA karake usakA sudhAra karane ke lie avazya prayatna kreN| * prazna-hiMsA ke doSa se AtmA para kyA asara hotA hai ? uttara-citta se komalatA vinaSTa hokara krUratA bar3hatI hai tathA svabhAva se hRdaya krUra ho jAtA hai| __aba yahA~ para sUkSmadRSTi se vicAra karane meM A jAya to dekhA jAegA ki, jaise vizeSa bhAga ke gRhasthoM meM sadA bhAvahiMsA hotI hai, tima sAdhunoM meM sarvadA dravya hiMsA hotI hai| kyoMki, zvAsocchvAsa tathA hAtha-pAMva prasAraNa Adi se sUkSma vAyukAya ke jIvoM kI hiMsA ho rahI hai| svayaM bhale apramatta hote hue bhI isa hiMsA kA parihAra azakya hai| isa prakAra kI drayahiMsA terahaveM guNasthAnaka paryanta hotI hai evaM caudahaveM guNasthAnaka meM rahe hue jIva tathA siddhi sthAna meM rahe hue jIva dravya mora bhAva donoM prakAra kI hiMsA se rahita haiM / (7-8)
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7 / 6 ] saptamo'dhyAyaH [ 26 * asatyasya svarUpama * 5 mUlasUtram asadabhidhAnamanRtam // 7-6 // * subodhikA TokA * atrAsad zabdasyatrayArthAH / sadbhAva-pratiSedho'rthAntaraM gardA ca / tatra sadbhAvapratiSedho nAma sadbhUtanihnavo'bhUtodbhAvanaM ca / yathA nAstyAtmA, nAsti ca paralokaH ityAdi bhUtanihnavaH / zyAmAkataNDulamAtro'yamAtmA'Gga SThaparvapramANo'yaM AtmA AdityavarNo niHkriyaityevamAdyamabhUtodbhAvanam / arthAntaraM yo gAM bravItyazvamazvaM ca gauriti / gati hiMsApAruSyapaizunyAdiyukta vacaH satyamapi garhitamanRtameva bhavati iti / vidyamAna prazaMseti satyasya dvayAthauM / ataH atra asat zabdenApi avidyamAnatA'prazastatA ca dvau api prathauM grAhyau / / 7-6 / / * sUtrArtha-sadbhAva kA pratiSedha karane vAle, bhinna artha ko sUcita karane vAle tathA nindyavacanoM ko asatya samajhanA caahie| arthAt-prasatya bolane ko anRta kahate haiM / / 7-6 / / OM vivecanAmRta pramAda se asat arthAt ayathArtha-jhUTha bolanA, vaha 'asatya' kahA jAtA hai| asat pada sadbhAva niSedhaka hai| isalie sUtrakAra ne bhI asatya kathana ko hI asatya kahA hai| to bhI usameM asatya cintavana, asatya kathana, asatya AcaraNa ityAdi asatya doSoM kA samAveza hotA hai| pramattayoga vAloM ko hI asatya doSa sambhavita hai| apramatta yogI ko asatya doSa kA sparza bhI nahIM hai| asatya doSa ko mukhyataH do vibhAgoM meM vibhAjita kiyA jAtA hai (1) astitva arthAt sadbhAva rUpa hote hue bhI vastu-padArtha kA niSedha karanA yA usakI anyathA rUpa se prarUpaNA karanA / (2) satya bolate hue bhI yadi kisI ko duHkha yA durbhAva hotA ho to vaha bhI asatya hI hai| asatya ke tyAgI arthAt satya vratadhArI ko aisA honA cAhie ki ve (1) pramatta yoga kA tyAga kreN| (2) mana, vacana aura kAyA kI pravRtti ko ekatA rUpa se sAdhe / (3) satya bhI yadi durbhAvapUrNa aura apriyajanaka ho to usakA kathana tathA cintavana nahIM kreN|
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 76 asatya ke sambandha meM zAstra meM Ate hue tIna bhedoM kA saMkSipta digdarzana nIce pramANe haiMasatya ke tIna bheda haiM -(1) sadbhAva pratiSedha, (2) arthAntara aura (3) gare / sadbhAva pratiSedha ke do bheda haiM-(1) bhUtanihnava tathA (2) abhUtodbhAvana / (1) bhUtanihnava-bhUta yAnI banA huA aura nihnava yAnI chupA huaa| arthAt ho cukI vastusthiti kA apalApa karanA vaha 'bhUtaniha nava rUpa asatya' kahA jAtA hai| jaise kisI ne apanI amuka rakama alpa samaya ke lie dI ho, muddata pUrNa hote hI vaha lene ke lie jaba A jAya taba nahIM dI hai aisA isa taraha kahanA, athavA apane pAsa rupaye-paise hote hue bhI mAMganAra ko abhI mere pAsa nahIM haiM aisA kahanA, vaha 'bhUtanihnava rUpa asatya' hai / (2) abhUtodbhAvana-abhUta yAnI nahIM banA huaa| udbhAvana yAnI utpanna krnaa| nahIM banI huI vastusthiti ko utpanna karanA, vaha 'prabhUtodabhAvana rUpa asatya' kahA jAtA hai| jaise--anya kisI vyakti ne apane pAsa se amuka vastu nahIM lI ho, to bhI usa vyakti ko tumane mere pAsa se amuka vastu lI hai, aisA kahanA, vaha 'abhUtodbhAvana asatya hai| (2) arthAntara-arthAntara yAnI pherphaar| vastu jisa svarUpa meM ho, usa svarUpa se prathagabhinna svarUpe pheraphAra karake kahanA vaha 'arthAntara asatya' kahA jAtA hai| jaise-* anya-dUsare ko eka hajAra (1000) rupaye diye hoM, kintu alpa samaya ke bAda maiMne bAraha sau (1200) rupaye diye the, aisA khnaa| * nakalI vastu ko asalI kahanA aura asalI vastu ko nakalI kahanA / * purAne mAla ko nayA mAla kahanA tathA naye mAla ko jUnA mAla khnaa| ityAdi / Ama isa taraha alpa pheraphAra ke bAda jo bolane meM AtA hai, vaha 'arthAntara asatya' hai / (3) gardA-satya bolate hue bhI hiMsA, kaThoratAdika se yukta vacana bolanA, vaha 'garhArUpa asatya' hai| * hiMsA ke kAraNabhUta satyavacana bhI asatya haiN| pAMca vratoM meM ahiMsA mukhya vrata hai| anya vrata jo haiM, ve usake rakSaNa ke lie haiN| arthAt asatya Adi vratoM kA bAhya dRSTi se pAlana hote hue bhI jo usase ahiMsA vrata kA pAlana nahIM hotA ho to vaha vAstavika pAlana nahIM kahA jaataa| ataH bAhya dRSTi dvArA vacana satya hote hue bhI jo usase hiMsA hotI ho to vaha vacana vAstavika rItyA asatya hI hai| vihAra karate hue sAdhu ne rAste meM mRga-hariNa ko jAte hue dekhaa| koI zikArI sAmane mila gayA, usane hariNa kaunasI dizA meM gayA hai ? aisA puuchaa| sAdhu ne hariNa ke jAne kI dizA dikhaaii| yahA~ para bAhya dRSTi se sAdhu kA vacana asatya nahIM hai| kintu usa vacana se
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7 / 10 ] saptamo'dhyAyaH [ 31 zikArI usa dizA meM jAkara hariNa kA zikAra kare, isase pariNAme hiMsA utpanna hotI hai| isalie yaha vacana asatya hai| isa taraha kANe ko kANA kahanA tathA mUrkha ko mUrkha kahanA evaM paMgu ko paMgu kahanA ityAdi satya vacana bhI asatya hI hai kyoMki inase prANaviyoga rUpa hiMsA nahIM hote hue bhI duHkhAnubhava rUpa hiMsA avazya hotI hai| vAstavika hiMsA bhI yahI hai| kaThoratA, paizUnya tathA gAlI prAdi se yukta vacana kisI ko zravaNa karanA-sunanA rucatA nahIM hone se zravaNa se duHkha hotA hai / / (7-6) * cauryasya svarUpam * Wan mUlasUtram pradattAdAnaM steyam // 7-10 // * subodhikA TIkA * parairadattasya parigRhItasya steyabuddhyA tRNAdevyajAtasyAdAnaM steyam / asmin sUtre'pi pramattayogasya sambandhaH / ataH pramAdapUrvakaM yadi kasyApi pradattasya grahaNaM karoti tat steyam / anyathA rAjamArgaparibhramaNena nada-nadI jalagrahaNena vA bhasma-mRttikAdigrahaNenA'pi steyadoSaH munInAM bhaviSyati / / 7-10 // * sUtrArtha-binA dI huI vastu ke grahaNa ko steya arthAt corI kahate haiN| arthAt steya buddhi se svAmI kI binA dI huI vastu kA grahaNa karanA vaha 'corI' hai / / 7-10 // Wan vivecanAmRta Wan / pramAda se anya kI nahIM dI huI cIja-vastu ko grahaNa karanA vaha 'steya' arthAt 'corI' hai / adatta yAnI nahIM dI huii| prAdAna yAnI grahaNa krnaa| adattAdAna corI hai| adattAdAna ke cAra bheda haiM-(1) svAmI adatta, (2) jIva adatta, (3) tIrthaMkara adatta tathA (4) guru adatta / sAdhaka yadi svAmI Adi cAroM kI AjJA-rajA binA koI bhI cIja-vastu grahaNa kare to tIsare adattAdAna mahAvrata meM skhalanA hotI hai| jaisetRNa mAtra tuccha cIja-vastu bhI mAlika se binA mAMge grahaNa karanA corI hai| isa vrata ke grahaNa karane vAle ko lAlasAvatti dUra karake icchita cIja-vastu nyAya-vidhipUrvaka grahaNa karanI caahie| anya-dUsare kI coja-vastu AjJA binA uThAne kA vicAra taka bhI nahIM karanA caahie| adattAdAna ke 'svAmI adattAdi' cAra bhedoM kA digdarzana nIce pramANe haiM (1) svAmI adatta-jisa cIja-vastu kA mAlika hai vahI usakA svAmI hai| usakI rajA binA coja-vastu leM to 'svAmI pradatta' nAma kA doSa lagatA hai| isalie mahAvrata ke sAdhaka
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 711 ko tRNa-ghAsa jaisI bhI cIja-vastu grahaNa karane se pUrva usake mAlika kI anumati avazya lenI cAhie / (2) jIva adatta-mAlika ne rajA dI ho to bhI yadi vastu sacitta ho arthAt jIva yukta ho to use grahaNa nahIM kara skte| kAraNa ki usa vastu kA mAlika usameM rahA hA jIva hai| vaha vastu usameM rahe hue jova kI kAyA hai| kisI bhI jIva ko kAyA kI pIr3A nahIM gamatI arthAt deha-zarIra kA duHkha gamatA nahIM hai| sacitta vastu grahaNa karane se jIva ko pIr3A tathA usakI kAyA-zarIra kA vinAza Adi hotA hai| isa vastu meM rahe hue jIva ne apanI vastu bhogane kA adhikAra anya kisI ko nahIM diyA hai| isalie paMca mahAvrata ke sAdhaka ko mAlika ne anumatirajA dI hai to bhI sacitta cIja-vastu kA grahaNa karanA ucita nahIM hai, anyathA gRhItA ko adatta doSa lagatA hai| (3) tIrthakara adatta--bhale cIja-vastu acitta ho aura mAlika ne rajA dI ho, to bhI sAdhaka ko vicAra karanA cAhie ki, yaha cIja-vastu lene ke lie zrI tIrthaMkara bhagavanta kI (zAstra kI) AjJA hai ki nahIM? zrI tIrthaMkara bhagavanta kI AjJA na ho aura acitta cIja-vastu grahaNa kare to tIrthaMkara pradatta doSa lge| jaise ki, zramaNa-sAdhu ke lie AhAra-pAnI grahaNa / dAtA bhakti se sAdhu ko AhAra-pAnI detA ho, vaha AhAra-pAnI bhale acitta ho to bhI sAdhu ke nimitta se banAyA huA ho to vaha sAdhu (niSkAraNa) nahIM liyA jAtA hai, jisase ki tIrthaMkara pradatta doSa lge| kAraNa ki zrI tIrthakara bhagavantoM ne sAdhu nimitta taiyAra kiye hue AhAra-pAnI ko (niSkAraNa) lene kA niSedha kiyA hai| (4) guru pradatta-svAmI kI anujJA ho, vastu Adi acitta ho, zrI tIrthaMkara paramAtmA kI anujJA ho, to bhI guru mahArAja kI anujJA liye binA vaha AhAra-pAnI Adi grahaNa kare to use gurupradatta doSa lagatA hai| nirdoSa AhAra pAnI kA nirdoSa grahaNa karane se pahale guru mahArAja kI anujJA avazya lenI caahie| dAtA bhakti se dete haiM isalie svAmI adatta nahIM hai| nirdoSa arthAt doSa rahita AhAra-pAnI hone se jIva adatta athavA tIrthaMkara adatta bhI nahIM hai, to bhI yadi guru kI anujJA binA AhAra-pAnI lAye ho to usameM guru pradatta doSa lagatA hai| isalie jo vastu lene kI ho, use lene ke lie bhI guru kI anujJA-prAjJA avazya hI lenI caahie| isa prakAra asteyaadatta mahAvrata ke pAlana ke lie pradatta vastu kA tyAga karanA cAhie // (7-10) * abrahmacaryasvarUpam * Wan mUlasUtram maithunamabrahma // 7-11 // * subodhikA TIkA * strI-pusayoH mithunabhAvaH maithunaM tdbrhm| mithunanAma yugalasya / prakRtau strI-pusayoH yugalaM grahItam / dvayoH sambhogabhAvaH vizeSaH, saMbhogaH maithunaM evAbrahma /
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7 / 11 ] saptamo'dhyAyaH pramattayogena yA'pi kriyA bhavati tdbrhm| pramAdaM tyaktvA yA'pi kriyA bhavati yathA vAtsalyabhAvena pitA-bhrAtApitRvyAdibhiH putrISu snihyante / tadabrahma naiva bhavati / / 7-11 // sUtrArtha-maithuna hI abrahma hai| arthAt-maithuna vRtti ko abrahma kahate haiM / / 7-11 / / vivecanAmRta // mithuna karma prabrahma hai| mithuna zabda para se maithuna zabda banA huA hai| mithuna yAnI jodd'laa| mithuna kI arthAt jor3alA kI jo kriyA vaha maithuna aisA zabdArtha hai, kintu yahA~ para zabdArtha nahIM, apitu usakA bhAvArtha lene kA hai| vedodaya se puruSa ke saMyoga se hone vAlI kAmaceSTA-viSayasevana maithuna hai| puruSa-strI donoM milakara jo saMbhoga kriyA karate haiM, usako maithuna kahate haiM / 'maithuna hI abrahma' hai| jaise puruSa tathA strI ke saMyoga se hone vAlI kAmaceSTA-viSayasevana se sukha kA anubhava hotA hai, vaise hI puruSa ko anya-dUsare puruSa ke hastAdika ke saMyoga se hone vAlI kAmaceSTA se sparza sukha kA anubhava hotA hai| arthAt maithuna kA phalitArtha kAmaceSTA hai| kisI bhI prakAra kI kAmaceSTA maithuna hai| isI taraha strI ko bhI hastAdika ke saMyoga se kAmaceSTA dvArA sparza sukha kA anubhava hotA hai| arthAt maithuna zabda kA phalitArtha kAmaceSTA-viSayasevana hai| kisI bhI prakAra kI kAmaceSTA maithuna kahI jAtI hai| jisameM strI-puruSa kI abhilASA, puruSa-strI kI abhilASA, puruSa, puruSa; yA strI, strI vaha bhI sajAtIya (manuSya, manuSya jAti) vijAtIya (manuSya pazu jAti) se kAmarAga ke Aveza se mAnasika, vAcika aura kAyika pravRtti ko maithuna kahate haiM yA kisI jar3a, vastu tathA svahastAdika avayavoM se kiye hue mithyAcaraNa yAnI kuceSTA bhI abrahmacarya maithuna pravRtti ke anusaraNa se sadguNoM kA vinAza aura asadguNoM kI sahaja abhivRddhi hotI hai| isIlie isako abrahma kahate haiM / isa sUtra kA phalitArtha yaha hai ki-jisake pAlana se ahiMsAdika AdhyAtmika guNoM kI vRddhi ho vaha brahma hai tathA jisake sevana se ahiMsAdika AdhyAtmika guNoM kA hrAsa athavA vinAza hotA hai vaha abrahma hai| kisI bhI prakAra kI kAma ceSTA, maithuna ke sevana se ahiMsAdi guNoM kA vinAza hotA hai isalie kAmaceSTA abrahma hai| maithuna kI nivRtti yaha brahma hai tathA brahma kA pAlana brahmacarya hai|
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 7 / 12 brahmacarya ke pAlana se prAdhyAtmika dRSTi se to lAbha hI hai| vizeSa- laukika dRSTi se bhI adhika lAbha hai| brahmacarya se vIryarakSA, deha-zarIra bala, roga kA abhAva, kAnti, pratApa ityAdi aneka lAbha prApta hote haiM arthAt milate haiM / * / / 7-11 // * parigrahasya svarUpam * OM mUlasUtram mUrchA parigrahaH // 7-12 // * subodhikA TIkA * atra pramattayogazabdasya sambandhena yAni ratnatrayasAdhanAni santi teSAM grahaNe parigrahatAyAH mahattvaM naiva bhavati / cetanAvat svacetaneSu ca bAhyAbhyantareSu dravyeSu mUrchA parigrahaH / icchA prArthanA kAmobhilASaH kAGkSA gAddhayaM mUrchatyanarthAntaram / strI-putra-dAsa-dAsI-grAma-gRha-kSetra-dhana-dhAnyAni bAhyaparigrahAH / / 7-12 / / * sUtrArtha-sacitta tathA pracitta padArthoM ke prati mUrchA hI parigraha hai| arthAt jar3a athavA cetana vastu para mUrchA-Asakti rakhanI, use parigraha kahA jAtA hai / / 7-12 // + vivecanAmRta mUrchA hI parigraha hai| arthAt mUrchA ko parigraha kahate haiN| mUrchA kA artha prAsakti hai| sAmAnya se parigraha kA artha 'svIkAra' hotA hai| kevala svIkAra artha nahIM hai, kintu jisase prAtmA saMsAra meM jakar3AtA hai, vaha parigraha hai, aisA artha hotA hai| prAtmA Asakti-mUrchA se saMsAra meM jakar3AtA hai| isalie Asakti parigraha hai| vastu kA svIkAra karane para bhI usakI Asakti nahIM * yahA~ para veda ke udaya se hone vAlI kAmaceSTA ko maithuna kahA gayA hai| yaha sthala dRSTi hai| sUkSmadRSTi se zabdAdika kisI bhI viSaya ke sukha kI kriyA maithuna hai| kAraNa ki prAtmA, 'brahmariNa caraNam = brhmcrym'| brahma meM AtmaramaNatA karanI so brahmacarya hai| isa dRSTi se rAga-dveSa se pAMcoM indriyoM ke viSayoM kA sevana bhI abrahma hai| isalie hI zramaNa-sAdhutroM ke pAkSika sUtra meM kahA hai ki saddA ruvA rasA gaMdhA, phAsANaM pviyaarnnaa| mehuNasta veramaNe, esa vRtte aikkame // rAga-dveSa pUrvaka zabda, rUpa, rasa, gandha aura sparza kA sevana maithuna viramaNa vrata meM doSa rUpa hai|
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7/12 ] saptamo'dhyAyaH [ 35 ho to vastu kA svokAra parigraha rUpa nahIM hai / vastu kA svIkAra nahIM karane para bhI jo usameM jo isa prakAra na ho to isa rIti se bhI niSparigrahI arthAt Asakti ho to vaha parigraha hai / parigraha rahita kahanA cAhie / zrAsakti binA yAnI icchA ke binA vastu kA svIkAra so parigraha nahIM hai / icchA ho to nahIM milane para bhI nahIM bhogane para bhI parigraha hai / tathA Asakti vastu choTI yA bar3I, jar3a yA caitanya, bAhya, abhyantara kisI bhI prakAra kI pratyakSa rUpa se ho yA na bhI ho, kintu usakI ora Asakta hokara ke viveka zUnya honA hI parigraha hai / icchA, prArthanA, kAma, abhilASA, parigraha tathA mUrcchA ye samAnArthaka zabda haiM / * prazna - hiMsA se parigraha paryanta pA~coM doSoM kA svarUpa bAhyadRSTi se bhinna rUpa hai, kintu vAstavikapane abhyantara dRSTi se vicArapUrvaka gaveSaNA kI jAe to kisI prakAra kI viziSTatA-vizeSatA nahIM jAna pdd'tii| kAraNa ki ukta pA~coM vratoM ke doSoM kA AdhAra mAtra rAga hai, dveSa hai aura moha hai / yahI viSa kI bela hai, rAga-dveSa hI doSa hai, itanA hI kahanA ucita thA ? yaha nahIM kaha karake hiMsAdi doSoM kI saMkhyA pA~ca yA nyUnAdhikapaNe jo kahI gaI hai, usakA kyA kAraNa hai ? uttara - rAga aura dveSa hI mukhya doSa haiM / isase virAma athavA vimukha honA hI eka yathArtha vrata hai| to bhI jaba tyAgavRtti kA sadupadeza denA ho, usa samaya una rAga aura dveSAdika se hone vAlI pravRttiyoM ko samajhAne se hI unakA tyAga ho sakatA hai / rAga-dveSa se hone vAlI pravRttiyA~ aneka haiM / tathApi unameM hiMsAdika pravRttiyA~ mukhyarUpa hone se ukta bhedoM kA varNana kiyA hai / usameM bhI mukhyapane rAga-dveSa kA tyAga hI sUcita kiyA hai / hiMsA doSa kI vyAkhyA meM hI zeSa asatyAdi doSoM kA bhI samAveza ho jAtA hai / isI mAphika satyAdi kisI eka doSa kI vyAkhyA meM zeSa doSoM kA bhI samAveza hotA hai / isa taraha ahiMsA, satya, brahmacarya tathA santoSAdi kisI eka dharma ko hI mAnane vAle apane hue dharma meM zeSa doSoM ko ghaTA sakate haiM / mAne vizeSa - paMca mahAvratadhArI zramaraNa - sAdhuoM ke pA~ca mahAvratoM ke pAlana ke lie apanI kakSA pramANe vastrAdika svIkAra karane meM aMza mAtra bhI doSa nahIM hai kintu nahIM svIkAra karane meM aneka doSa haiM / jaise-- (1) pAtra ke abhAva meM kara hAtha meM prAhArAdi bhojana karate samaya jo nIce par3e to kIr3I Adi jIva ekatra ho jA~ya aura pA~va Adi se mara jAe / (2) bAla, glAna, vRddha aura lAbhAntarAya karma ke udaya vAle zramaraNa - sAdhu Adi kI bhakti nahIM kara ske| isase ve saMyama-dIkSA meM sidAya / (3) kambala - kambalI Adi nahIM rakhane se kAla ke samaya meM tathA barasAta ke samaya meM akAya ke jIvoM kI rakSA na ho sake /
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrItattvArthAdhigamasUtre [ 7 / 13 (4) sardI kI Rtu meM ThaNDI sahana nahIM hone se tRNa-ghAsa tathA agni Adi kI apekSA rhe| ve nahIM mile to prAyaH asamAdhi bhI ho| pariNAmasvarUpa kadAcit vratoM kA bhaMga bhI ho| (5) colapaTTA Adi nahIM rakhane se loka meM zrI jainazAsana-jainadharma kI nindA-hIlanA ho| isase ajJAna jIvoM ko bodhi durlabha ho jaay| isameM nimitta zramaraNa-sAdhu banane se sAdhu ko azubha karma kA bandha ho| Ama apanI kakSA mujaba pAtrAdika nahIM rakhane se aneka doSa utpanna hote haiM / (7-12) * vratI-vyAkhyA * ke mUlasUtram niHzalyo vratI // 7-13 // * subodhikA TIkA * zalyazabdasyArthaH kaNTaka: bhavati / tathA ca kaNTakamiva hRdaye zaNNAti tatzalyam / mAyA nidAna mithyAdarzanazalya stribhirviyukto niHzalyo vratI bhavati / vratAnyasya santIti vrtii| tadevaM niHzalyo vratavAn vratI bhavatIti / / 7-13 // * sUtrArtha-mAyAzalya, nidAna zalya tathA mithyAdarzana zalya se jo rahita hai, vahI 'vratI' hai| arthAt zalya se jo rahita ho vaha vratI kahA jAtA hai / / 7-13 / / 5 vivecanAmRta zalya se rahita tathA ahiMsAdi vrata sahita jo ho, vaha vratI hai| yadyapi vratI zabda se hI vrata jisake ho vaha vratI kahA jAtA hai| isa taraha samajha sakate haiM, kintu yahA~ para vratI kI vyAkhyA ke lie viziSTa sUtra kI racanA isalie kI hai ki kevala vrata hone mAtra se vratI nahIM kaha sakate haiM, kintu zalya rahita bhI honA caahie| ahiMsA tathA satyAdika vrata grahaNamAtra se hI vratI nahIM ho sktaa| vratI hone kI yogyatA ke lie sabase pahalI bAta kaunasI hai usI ko prastuta sUtra dvArA granthakAra prakAzita karate haiM "niHzalyo vatI" yahA~ para vratI kI vyAkhyA meM aGgAGgI bhAva samAyA huA hai| vratI aGgI hai, tathA niHzalyatA aGga hai| jaise aGga-avayava binA aGgI avayavI nahIM ho sakatA, usI prakAra niHzalyatA binA vratI nahIM ho sktaa| . yahA~ niHzalyatA kI arthAt zalya ke abhAva kI mukhyatA hai| vratayukta hote hue bhI niHzalyatA na ho to vratI nahIM kahA jAtA hai| mAyAzalyAdi tInoM prakAra ke zalyoM se jo rahita hai, vahI yathArtha rUpa se vratoM kA pAlana kara sakatA hai| zalya rahate hue vrata ke pAlana meM ekAgra nahIM ho sakatA hai| kramazaH donoM ke dRSTAnta nIce pramANe haiN|
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7 / 14 ] saptamo'dhyAyaH [ 37 jaise-(1) kisI ke pAsa gAya-bhaiMsa haiM, kintu ve dUdha nahIM detI hoM to vaha vAstavikapaNe gAya-bhaiMsa vAlA nahIM kahalAtA hai| kyoMki dUdha binA gAya-bhaiMsa kI koI kImata nahIM hotI hai| (2) deha-zarIra ke kisI eka bhAga meM kaNTaka-kA~TA cubha jAne se vaha deha-zarIra tathA mana ko asvastha karake AtmA ko ekAgra nahIM hone detA hai| isI mAphika zalya mana ko sthira nahIM hone detaa| vratI ko zalya (tInoM) kA tyAga karanA hI ucita hai / * prazna-krodhAdika cAroM kaSAya AtmA ko asvastha banAte haiM, tathA AtmA kI pragati ko rokate haiN| isalie AtmA ko zalya rUpa hI haiM, to phira kevala mAyA ko hI ___ zalya kyoM kahA jAtA hai ? uttara-zalya kI jo vyAkhyA kI hai, vaha mAyA meM hI sampUrNa rUpe lAgU par3atI hai, krodhAdika meM sampUrNapane lAgU nahIM par3atI hai| jo guptapaNe vikAra paidA kare vaha 'zalya' hai| jaise-kaNTakakA~TAdika zalya gupta raha karake asvasthatAdika vikAra karate haiN| mAyA bhI gupta raha karake prAtmA meM vikAra karatI hai| jaba AtmA meM dveSa utpanna hotA hai taba deha-zarIra kI AkRti ityAdika se vaha prakaTa ho jAtA hai, kintu mAyA avyakta rahatI hai| krodhAdika bhI gupta raha sakate haiM, lekina usake lie yatna karanA par3atA hai| mAyA to jaba-jaba hotI hai taba-taba yatna binA bhI gupta hI rahatI hai| isalie unako zalyarUpa nahIM kahate, mAyA ko hI zalyarUpa kahate haiM / / 7-13 / / * vatI-bhedaH * Wan mUlasUtram agAryanagArazca // 7-14 // * subodhikA TIkA * uparyuktaH sa eSa vratI dvividho bhavati / agArI anagArazca / agAraM gRhaM tadasti yasyAsau agArI gRhItyarthaH / na agAraM gRhaM yasya saH gRhavirato yatirityarthaH zrAvakaH prazramaNazcetyarthaH / / 7-14 / / * sUtrArtha-vratI ke do bheda haiN| [1] agArI-zrAvaka [2] araNagArasAdhu / / 7-14 / / Wan vivecanAmRta vratI ke agArI aura anagAra isa taraha mukhya do bheda haiN| agAra yAnI ghara-saMsAra arthAt jo ghara meM-saMsAra meM raha karake (aNu) vratoM kA pAlana karatA hai, vaha agArI vratI kahA jAtA hai / tathA jo ghara kA saMsAra kA tyAga hA) vratoM kA pAlana karatA hai, vaha pranagAra vratI kahA jAtA hai|
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 7.15 agArI vratI ko zrAvaka kahate haiM, zramaNopAsaka kahate haiM, tathA dezavirati zrAvaka ityAdika zabdoM se sambodhana meM Ate haiN| tathA anagAra vratI ko zramaNa ke nAma se, bhikSuka ke nAma se, sAdhu ke nAma se tathA muni Adi ke nAma se sambodhita karate haiN| vizeSa-ukta bAta kA kathana karate hue kahA hai ki-vrata svIkAra karane vAle kI yogyatA eka samAna nahIM hotI hai| isalie yogyatA kI tAratamyatA-bhinnatA ke anusAra isa vrata ke mukhya do bheda kahe gaye haiN| agArI aura angaarii| agArI kA artha hai gRhastha, jisakA gRha-ghara ke sAtha sambandha ho usako agArI kahate haiM / tathA jisakA gRha-ghara ke sAtha sambandha nahIM hotA hai vaha anagArI tyAgI, zramaNa, muni aAdi kahalAtA hai| kintu yahA~ para isakA artha yaha liyA gayA hai ki jo viSaya tRSNA sahita ho vaha agArI hai, tathA jo viSaya tRSNA se rahita ho vaha anagArI hai| isase phalitArtha yaha hotA hai ki gRha-ghara sambandha rakhate hue bhI yadi viSaya tRSNA se vimukha hai to vaha anagArI hI hai| tathA jaMgala-vana meM nivAsa karate hue bhI yadi viSaya tRSNA yukta hai to vaha agArI hI hai| agArI tathA anagArI zabda kA vAstavika svarUpa yahI smjhnaa| * prazna-viSaya tRSNA hone se yadi agArI hai to phira use vratI kaise kahate haiM ? uttara-sthUladRSTi se manuSya apane gRha-ghara meM rahatA hai yA kisI niyata sthAna meM rahatA hai, kintu kisI prakAra kI apekSA se vaha amuka zahara-nagara meM rahatA hai| aise bhI vyavahAra kiyA jAtA hai, isI mAphika viSaya tRSNA hote hue bhI alpAMza vrata se sambandha rakhatA hai| isIlie usako vratI bhI kahate haiM // 7-14 / / * agArIvrato-varNanam ke 5 mUlasUtram aNuvrato'gArI // 7-15 // * subodhikA TIkA * ___ yasya aNurUpeNa vratAni bhavanti saH annuvrtii| tadevamaNuvratadharaH zrAvako'gAravratI bhavati / / 7-15 // * sUtrArtha-aNu-laghu pramANa vAle vratoM ko dhAraNa karane vAlA 'agArI' kahA jAtA hai| arthAt-aNuvratadhArI ko agArI kahate haiM / / 7-15 / / _ vivecanAmRta jo ahiMsAdika vratoM ko sampUrNa rUpa se svIkAra karane meM asamartha hai, to bhI tyAgavata kI bhAvanA vAle gRhastha maryAdA meM rahate hue vratoM ko alpAMza svIkAra kara sakate haiN| ve gRhastha aNuvratadhArI (zrAvaka) kahalAte haiM /
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7 / 16 ] saptamo'dhyAyaH [ 36 jisa vratI ko aNuvrata (eka, do ityAdi) hote haiM vaha agArI hai| arthAt agArI vratI ke pAMca aNuvrata hote haiN| agArI kI isa taraha kI vyAkhyA se arthApatti dvArA yaha siddha hotA hai ki jisane paMca mahAvrata svIkAra kiye hoM vaha 'anagAra vratI' hai| vratoM ke aNu aura mahAn isa bheda ko lekara vratI ke do bheda hote haiN| aNuvratadhArI sAdhaka 'pragArI' hai, aura mahAvratadhArI sAdhaka 'anagAra' hai / gRhasthAvasthA meM vyakti paMcamahAvratoM kA pAlana karane meM asamartha hone se aNuvratoM kA pAlana karate haiN| ahiMsAdika pA~ca aNuvratoM kA svarUpa-varNana sAtaveM adhyAya ke dvitIya sUtra meM kiyA gayA hai / / 7-15 / / guNavratAnAM zikSAvatAnAM ca nideza: * + mUlasUtram dig-dezA-nirthadaNDavirati-sAmAyika-pauSadhopavAsopabhogaparibhogaparimAraNA'tithisaMvibhAgavatasampannazca // 7-16 // * subodhikA TIkA * digvirati-dezavirati-anarthadaNDavirati-sAmAyika -pauSadhopavAsa-upabhoga-paribhogaparimANa-atithisaMvibhAga-vratAni saptottara vratAni / ebhizca digvatAdibhiruttaravrataH sampanno'gArIvratI bhavati / tatra digvataM nAma tiryag Urdhvamadho vA dazAnAM dizAM ythaashktigmn-primaarnnaabhigrhH| tatparatazca samastaprANiSu arthato'narthatazca sAvadyayoganikSepaH / dezavrataM nAmApavarakagRhagrAmasImAdiSu yathAzaktipravicArAya parimAraNAbhigrahazca / tatparatazca sarvabhUteSu arthato'narthatazca sarvasAvadyayoganikSepaH / anarthadaNDo nAmopabhogaparibhogAvasyAgAriNo vatinaH arthaH / tadbhinno'narthazca / tdrthodnnddo'nrthdnnddH| tadviratiH vratam / sAmAyikaM nAmAbhigRhya kAlaM sarvasAvadyayoga-yoganikSepaH / pauSadhopavAso nAma pauSadhe upavAsaH pauSadhopavAsaH / pauSadhaH parvetyanarthAntaram / saH paJcamI aSTamI ekAdazI caturdazI paJcadazImanyatamAM vA tithimabhigRhya caturthAdyupavAsinA vyapagatasnAnAlepanagandhamAlyAlaGkAreNa nyastasarvasAvadyayogena kuzasaMstara phalakA
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 7 / 16 dInAmanyatamaM saMstaramAstIryasthAnaM vIrAsananiSadyAnAM vA'nyatamamAsthAya dharmajAgarikA pareNAnuSTheyo bhavati / upabhoga - paribhogavataM nAmAzana-pAna-khAdya-svAdya-gandha-mAlyAdInAmAcchAdanaprAvaraNAlaGkAra-zayanAsanagRhayAnavAhanAdInAM ca bahusAvadyAnAM varjanam / alpasAvadyAnAM api parimANakaraNamiti / atithisaMvibhAgo nAma nyAyAgatAnAM kalpanIyAnAM annapAnAdInAM dravyANAM dezakAla-zraddhA-satkArakramopetAM parayAtmAnugrahabuddhayA saMyatebhyo dAnamiti / uparyuktAni ahiMsAdikapaMcavratAni yAni santi tAni mUlavratAni / teSAM poSakAH nirmalatAdiguNotpAdakAH digvatAH uttrvrtaaH| te-te ca saptaH / / 7-16 / / * sUtrArtha-pragArI-zrAvaka digvrata, dezavrata, anarthadaNDa viramaNa vrata, sAmAyika, pauSadhopavAsa, upabhoga paribhoga parimAraNa aura atithisaMvibhAga vrata se bhI yukta hotA hai / / 7-16 / / OM vivecanAmRta // yadyapi ahiMsAdika vratoM ko sampUrNa rUpa se svIkAra karane meM asamartha hai, tathApi tyAgavatti kI bhAvanAvAle gRhasthI kI maryAdA meM rahate hue bhI apanI tyAgavRtti ke anusAra vratoM ko alpAMza meM svIkAra kara sakate haiN| ve gRhastha aNuvratadhArI (zrAvaka) kahalAte haiM / * pA~ca aNuvratoM ke nAma * gRhastha jIvana meM mana, vacana, kAya se sarvathA hiMsA kA tyAga nahIM ho sakatA hai| isalie apanI tyAgavRtti kI yogyatA ke anusAra maryAdApUrvaka hiMsA kA tyAga kare, vaha ahiMsA aNuvrata hai / isI taraha asatyAdi parigraha paryanta (2-5) vratoM kA apanI paristhiti ke anusAra maryAdita rUpa se tyAga karanA hI aNuvrata hai| * tIna guNavrata ke (6) apanI tyAgavRtti ke anusAra cAroM dizAoM ke parimANa kI maryAdA kre| isase maryAdA ke bAharI kSetroM meM samasta prakAra ke adharma se nivRtti hotI hai, ise vigavata kahate haiM / (7) dizi kA mAna aharniza ke lie kiyA huA hai tathApi usameM prayojana ke anusAra pratidina kSetra kI maryAdA kare, use dezavrata kahate haiN| (8) apanI AvazyakatA-jarUrata ke binA nirarthaka pravRtti karanI vaha anarthadaMDa hai| usase nivRtta honA, use anarthadaMDa kahate haiM /
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptamo'dhyAyaH [ 41 * cAra zikSAkta * (8) kAla-samaya kI maryAdA karake adharma pravRtti se nivRtta hokara utane samaya taka dharmapravRtti meM sthira hone kA abhyAsa kare usako sAmAyika vrata kahate haiM / (10) aSTamI tathA caturdazI ityAdi parva tithiyoM meM upavAsa karake dharma jAgaraNa kare, isako pauSaSopavAsa vrata kahate haiM / (11) jisameM bahuta adharma athavA prArambha-samArambha aise AhAra-vihAra arthAt bhogopabhoga kI vastuoM kA yathAzakti tyAga karake nyUnAraMbha vastuoM kI jo maryAdA kare, use bhogopabhogaparimANa vrata kahate haiN| (12) zuddhabhAvapUrvaka tathA zakti anusAra supAtra ko dAna denA use pratithi saMvibhAga vrata kahate haiN| * agArI vratI ke lie ina pA~ca aNuvrata, tIna guNavrata tathA cAra zikSAvrata kula milAkara bAraha aNuvrata kA nirdeza kiyaa| digvirati Adi sAta vratoM kA svarUpa tathA phala saMkSepa meM nIce pramANe hai (6) digavirati guNavata-pUrvAdi cAra dizA, cAra vidizA, Urdhva aura adho dizA milAkara kula dasa dizAyeM haiN| pUrvAdika daza dizAoM meM amuka hada taka jAnA, usake bAhara na jaanaa| isa taraha saba dizAoM meM gamana parimAraNa kA niyama karanA, vaha digavirati hai / jaise-kisI bhI dizA meM dasa kilomITara se dUra nahIM jAnA, yA amuka-amuka dizA meM amuka-amuka deza se bAhara nahIM jaanaa| Ama icchA pramANe dizA sambandhI virati karanI vaha digvirati hai| isa vrata meM dizA kA parimANa nizcita ho jAne se isa vrata ko dikparimANa vrata bhI kahane meM pAtA hai| isa vrata kA phala-digvirati vrata ke aneka phala haiN| unameM mukhya do phala haiM (1) apanI dhArI huI dizA ke bAhara hone vAlI samasta prakAra kI hiMsA kA tyAga hotA hai| svayaM nahIM jAya, svayaM hiMsA nahIM kare, tathA svayaM kisI ko preraNA nahIM kare to bhI jo dizA kI maryAdA kA niyama nahIM kiyA ho to vahA~ para hone vAlI samasta prakAra kI hiMsA kA pApa lagatA hai, kyoMki niyama nahIM karane se vahA~ hiMsA kA anumodana rahA huA hai / (2) lobha maryAdita banatA hai| maryAdA-hada kA niyamana hone ke bAda, usa maryAdita-hada ke bAhara cAhe jitanA lAbha hone vAlA ho to bhI vahA~ jA sakate nhiiN| niyamana ke bAda usakA barAbara pAlana karane se hI lobha dhIre-dhIre avazya ghaTa jAtA hai| aneka prakAra ke pralobhanoM ke sAmane Tikane kA sAttvika bala mila jAtA hai| (7) dezavirati (dezAvagAzika) guNavata-digvirati vrata meM gamana kI jo maryAdA-hada nizcita kI ho, usameM bhI pratidina yathAyogya amuka deza ko (vibhAga ko) saMkSepa karanA, vaha dezavirati hai| arthAt-deza (amuka vibhAga) sambandhI jo virati vaha dezavirati kahI jAtI
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 716 jAtI hai| jaise-eka hajAra kilomITara se dUra nahIM jaanaa| isa taraha digvirati vrata meM niyama kiyA hai, to isa vrata meM aharniza jahA~-jahA~ jAne kI jarUrata ho, ki sambhAvanA ho; itanA hI deza chaTA rakha karake zeSa deza kA niyama krnaa| saMyogavazAt zArIrika kAraNoMvaza yA anya koI bhI mAMdagI hoya to Aja gaha-ghara ke yA hospiTala ke bAhara nahIM jaanaa| aisA isa prakAra kA niyama krnaa| Aja zahara, ki grAma se bAhara nahIM jAnA, aisA bhI niyama dhAra sakate haiN| isa vrata kA phala-ukta niyama se divirati meM jo maryAdA-hada chUTa gaI ho, usakA bhI saMkoca ho jAtA hai| isase digvirati vrata meM jo lAbha hotA hai vaha lAbha isa vrata meM ho jAtA hai, kintu digvirati vrata kI apekSA isa vrata meM adhika lAbha hotA hai| __yahA~ para divirati vrata kA saMkSepa yaha upalakSaNa hone se vratoM ko (pA~ca aNuvrata, bhogopabhoga parimANa, anarthadaNDa virati ina sAta vratoM kA) saMkoca bhI karavAne kA vidhAna karane meM pAyA hai| upabhoga-paribhoga parimAraNa vrata meM ghAre hae caudaha niyamoM kA bhI hamezA yathAzakya saMkSepa karanA caahie| upabhoga-paribhoga parimANa vrata meM caudaha niyama dhArane kA vidhAna hai tathA isa vrata meM bhI dhAre hue caudaha niyamoM kA hamezA saMkSepa karane kA vidhAna hai| isalie caudaha niyamoM meM dizA kA niyama bhI pA jAne se caudaha niyamoM ke saMkSepa meM dizA kA saMkSepa bhI A jAtA hai| isa vrata ko dezAvagAsika vrata bhI kahane meM AtA hai| vartamAna kAla meM dezAvagAsika ke dezavirati vrata meM kama se kama ekAsaNA ke tapa ke sAtha dasa sAmAyika karane kA rivAja hai| subaha aura zAma ke pratikramaNa meM do sAmAyika tathA anya pATha sAmAyika isa taraha dasa sAmAyika hotI hai| yaha vrata grahaNa karate samaya 'maiM varSa meM amuka (pA~ca-daza ityAdi) dezAvagAsika kruuNgaa|' aisA niyama karane meM AtA hai| jisa taraha pUrva meM kahA, usa taraha eka dina daza sAmAyika karane se eka dezAvagAsika vrata hotA hai / isa niyama meM jitane dezAvagAsika dhAre hoM, utane divasa dasa-dasa sAmAyika karane se isa vrata kA pAlana hotA hai| (8) anarthadaNDavirati guNavata-artha yAnI pryojn| jisase AtmA daNDita ho arthAt duHkha pAye vaha daNDa hai| pApasevana se AtmA daNDAtA hai arthAt duHkha pAtA hai| isalie daNDa yAnI pApasevana / prayojanavazAt arthAt sakAraNa pApa kA sevana vaha hI arthadaMDa hai| "prayojana ke binA, niSkAraNa pApa kA sevana vaha anarthadaMDa kahA jAtA hai|" gRhastha ko apane gRhastha jIvana meM svayaM kA tathA svajanAdika kA nirvAha karanA par3atA hai| ataH gRhastha apane lie tathA svajanAdi ke nirvAha ke lie jo pApasevana karatA hai vaha saprayojana (sakAraNa) hone se arthadaMDa hai| jisameM svayaM ke yA svajanAdika ke nirvAha kA prazna hI na ho, aisA pApasevana anarthadaNDa hai| arthAt-jisake binA gRhasthAvAsa cala sake vaha pApasevana anarthadaNDa kahA jAtA hai|
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7 / 16 ] saptamo'dhyAyaH [ 43 anarthadaNDa ke mukhya cAra bheda haiM (1) apadhyAna-yAnI durdhyAna-azubha vicAra / jaise-zatru mara jAe to acchA, amuka nRpati-rAjA ne amuka rAjA ko jIta liyA vaha acchA huA, amuka deza ke loga mArane yogya hI haiM ityAdi prAtmA ke azubha vicAra apadhyAna haiN| aise azubha vicAroM se apane kArya kI koI siddhi nahIM ho sakatI hai| aise vicAroM se nirarthaka pApa kA bandha hotA hai| isalie apadhyAna nahIM karanA caahie| (2) pApakarmopadeza-saMgrAma yAnI lar3AI karanI cAhie, hiMsAdika kAryoM-katalakhAnA tathA matsyodyoga ityAdika kA phailAvA honA cAhie, vastra-kapar3A Adi kI mileM calanI cAhie, aneka prakAra ke kArakhAne sarvatra hone cAhie, eroplena-sTImara-relagAr3iyA~, moTara prAdi sAdhanoM meM abhivRddhi honI cAhie, bijalI utpanna karanI cAhie, khetI karanI tathA karAnI cAhie, sAMsArika samasta prArambha-samArambhAdika pravRttiyoM meM bhAga lenA cAhie tathA aThAraha pApasthAnoM ko bhI sevanA cAhie; ityAdi pApa kAryoM kA upadeza yaha pApakarma kA upadeza kahA jAtA hai / (3) hiMsakArpaNa-jo vastu para ko dene se hiMsA hotI hai vaha vastu anya ko dUsare ko denI vaha hiMsakArpaNa hai| jaise-hathiyAra, viSa (jahara) tathA agni ityAdi / [dAkSiNya ke kAraNa pApakarma kA upadeza karane kA prasaMga A jAe aura hiMsA bhI ho jAe aisI vastu denI par3e, isalie niyama meM isa pUratI chUTa rakhanI par3atI ho to bhI bane vahA~ taka usa chUTa kA upayoga nahIM karanA par3e, isalie usakA dhyAna rakhanA caahie|] (4) pramAdAcaraNa-nRtya, nATaka tathA sinemA kA nirIkSaNa karanA, kutUhala se gIta-gAna sunanA, kAmazAstra kA vAMcana karanA, strIkathA-bhaktakathA-dezakathA-rAjakathA ina cAra kI vikathAe~ karanI, tAlAba Adi meM snAna karanA, vRkSa kI zAkhA ke hiMDolA ityAdi para jhUlanA, kuttAkUkar3Adika prANiyoM ko paraspara lar3AnA, vanaspati ko khodanA tathA usa para calanA, kAraNa binA vRkSa ke patra, puSpa-phUla tathA DAlI Adi chedanA, anya mArga-rAstA hote hue bhI vanaspati vA nigoda rAzi para calanA, dUdha-dahI-ghata-tela ityAdika ke bhAjana-vAsaNoM ko ughAr3A rakhanA, kIDI-makkhImacchara-mAMkar3a tathA der3akA ityAdika mAranA, kArya ho jAne para bhI sigar3I-cUlhA-battI-nala tathA paMkhA Adi cAlU rakhanA, joye binA chANAM-lAkar3A-kolasA-dhAnya-anAja tathA pAnI prAdi kA upayoga karanA, niSThura aura marmavacana bolanA, khar3akhar3ATa peTa bharake ha~sanA, niMdA karanI, dyUtAdi sapta' vyasana sevanA, baoNksiga-(mallayuddha) ityAdi rammateM ramanI-dekhanI, komenTrI sunanI, ityAdi pramAdAcaraNa haiN| taduparAnta prAja ke reDiyo, akhabAra-chApA, novela, nATaka, sinemA, klaba tathA hoTala e bhI vyasana AtmA ko durgati ke mArga para le jAte haiM / 1. dyUtaM ca mAMsaM ca surAca vezyA, pApaddhiH corI paradArasevA / etAni saptavyasanAni loke, ghotighora narakaM nayanti // 1 // artha -jugAra, mAMsa, madirA, vezyA, zikAra, corI, parastrI-sevana, ye sapta vyasana dAruNa naraka meM le jAte haiM / (1)
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 16 phala-isa anarthadaNDavirati se aneka prakAra ke pApoM se baca jAte haiM, tathA sva jIvana saMskArita banatA hai| tAmasa aura rAjasa vRtti dUra hotI hai, evaM sAttvika vRtti pragaTatI hai / (9) sAmAyika (prathama zikSAvata) sama yAnI zAnti, Aya yAnI laabh| jisase samatA guNa-zAnti prApta ho, vaha sAmAyika hai / samasta sAvadyayogoM kA arthAt pApa vyApAroM kA tyAga kiye binA zAnti milatI nahIM hai, isalie isa vrata meM sarva sAvadyayogoM kA tyAga karane meM AtA hai| amuka kAla paryanta (dhAraNA pramANe, jaise ki-jahA~ taka maiM sAdhu mahArAja pAse rahU~ vahA~ taka Adi) dvividha-trividha se (mana, vacana aura kAyA dvArA trividha se, pApa nahIM kiyA aura nahIM karAyA e dvividha se) samasta sAvadyayogoM kA tyAga, vaha sAmAyika kahA jAtA hai| vartamAna kAla meM isa vrata meM do ghar3I (ar3atAlIsa minaTa paryanta) dvividha-trividhe sarva sAvadyayogoM kA tyAga, use sAmAyika jaannaa| isa vrata kA svIkAra karane vAle ko hamezA kama se kama eka sAmAyika karanA, aisA niyama avazya lenA cAhie / aharniza nahIM ho sake to varSa meM amuka sAmAyika karanA, isa taraha bhI niyama karanA caahie| phala-isa vrata se mukti-mokSa sukha kI bAnagI rUpa zAnti-samatA kA anubhava hotA hai / tathA mokSamArga ke darzana, jJAna evaM cAritra rUpa triveNI saMgama kI ArAdhanA hotI hai| saMsAra meM gRhastha hote hue bhI muni-sAdhu jaisA jIvana ho jAtA hai| aneka prakAra ke pUrvasaMcita pApoM kA vinAza hotA hai| (10) pauSadhopavAsa (zikSAvata dUsarA)-pauSadha yAnI parvatithi/aSTamI Adi parvatithi meM upavAsa karanA, vaha pauSadhopavAsa hai / isake cAra bheda nIce pramANe haiM (1) AhAra, (2) zarIrasatkAra,' (3) abrahma, tathA (4) sAvadha karma / ina cAroM kA tyAga vaha pauSadhopavAsa vA pauSadha vrata kahA jAtA hai / yaha vrata kevala dina-divasa pUratA, kevala rAtri pUratA, yA kevala dina-rAtripUratA hI lene meM AtA hai| AhAra tyAga, tIna prakAra kA tyAga sarvathA karane meM AtA hai| tyAga sarvathA yA zakti ke abhAva meM deza se karane meM AtA hai| snAna karanA, tela colanA, sugandhita padArthoM kA vilepana karanA, keza-vAla aolanA ityAdika deha-zarIra kI vibhUSA karanI, vaha zarIra satkAra hai|
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7 / 16 ] saptamo'dhyAyaH [ 45 yadi cauvihAra upavAsa karane meM Aye to sarvathA tyAga tathA tivihAra upavAsa, prAyambila ityAdi karane meM A jAe to vaha deza se tyAga hotA hai| pauSadha grahaNa karane vAle ko aSTamI-caturdazI Adi parvatithi meM pauSadha kA niyama grahaNa karanA cAhie / pratyeka parvatithi meM pauSadha nahIM ho sake to eka varSa meM amuka pA~ca-daza-vIza pauSadha karane kA niyama avazya karanA caahie| phala-isa pauSadhopavAsa vrata se zramaNa-muni-sAdhu vrata kA abhyAsa hotA hai va karane kI zakti pAtI hai. deha-zarIra para kA mamatva bhAva kama hotA hai, tathA prAtmA meM pauSadha se zA hotI hai| (11) upabhoga-paribhoga parimANa (zikSAvrata tIsarA)- eka hI bAra bhogane meM Ae aisI vastu kA upayoga vaha upabhoga hai| jaise ki, puNya vgairh| yA jisa vastu kA deha-zarIra ke andara upayoga vaha upabhoga hai| jaise ki, aahaaraadik| bArambAra bhogane meM Ae deha-zarIra ke bAhara bhoga sake aisI vastu kA upayoga vaha upabhoga hai| jaise ki, vastrAdika / arthAt-jisameM upabhoga aura paribhoga vrata kA upayoga karane meM A jAe, vaha upabhoga-paribhoga parimAraNa vrata kahane meM AtA hai| yaha zabda kA zabdArtha hai| isakA bhAvArtha nIce pramANe hai atisAvadya vastuoM kA tyAga tathA alpa sAvadya vastuproM kA upabhoga parimANa se jo karanA, vaha upabhoga-paribhoga parimAraNa hai / isa vrata kA niyama do prakAra se karane meM AtA hai| eka AhAra-bhojana sambandhI tathA dUsarA dhaMdhA-vyApAra sambandhI hai| pAhAra meM-bAvIsa prakAra ke abhakSya, battIsa prakAra ke anantakAya, rAtribhojana, calita rasa, tathA sacitta vastuoM kA tyAga honA caahie| kyoMki ina vastuoM ke upayoga se atidoSaati pApa lagatA hai| ina vastuoM kA sarvathA tyAga nahIM ho sakatA ho, to sakAraNa jisakA upayoga karanA par3atA ho, usake atirikta anya vastuoM kA avazya tyAga karanA caahie| tathA isake sivAya alpavAlI vastuoM meM bhI jinakA upayoga nahIM karane kA ho unakA to avazya hI tyAga karanA cAhie, jisase nirarthaka pApa-doSa se baca jAte haiM / 'saccitta-davva-vigai0' ina caudaha niyamoM ko grahaNa karane se binA upayoga kI vastuoM kA tyAga aura amuka vastuoM kA bhI parimAraNa saralatA se ho sakatA hai / ina niyamoM ke pAlana se nirarthaka pApoM se bacane ke sAtha-sAtha abhyantara dRSTi se kaisA sundara jIvana banatA hai, isase AdhyAtmika tathA zArIrika kase lAbha Adi milate haiM, yaha to ukta niyamoM kA pAlana karane vAlA hI samajha sakatA hai-anubhava kara sakatA hai / __vyApAra-dhaMdhe meM pandraha prakAra ke karmAdAna kA tyAga karanA caahie| samasta kA tyAga nahIM ho sake to pramuka jo jarUrI nahIM hai, unakA to avazya tyAga karanA caahie| phala-isa upabhoga-paribhoga parimANa vrata se jIvana meM sAdagI aura tyAga pAtA hai| isa vrata se AdhyAtmika dRSTi se lAbha ke sAtha-sAtha zArIrika, mAnasika, Arthika aura sAmAjika ityAdi dRSTi se bhI lAbha hotA hai|
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrItattvArthAdhigamasUtre [ 716 (12) atithi saMvibhAga (zikSAvrata cauthA)-tithi tathA parva ityAdi vyavahAra kA vyavahAra jinhoMne tyAga diyA hai, aise zramaNa-bhikSu haiN| prastuta meM zrAvaka dharma kA adhikAra hone se viziSTa rUpa meM zrIvItarAga praNIta cAritra dharma kI ArAdhanA karane vAlA samajhanA caahie| atithi kA yAnI sAdhuoM kA saMvibhAga arthAt unako saMyama meM Avazyaka AhAra, pAnI tathA vastra, pAtra ityAdi bhakti se pradAna krnaa| sAdhu-sAdhviyoM ko nyAya se prApta kI huI vastu kA dAna karanA cAhie, vaha bhI vidhipUrvaka ; deza, kAla, zraddhA, satkAra aura kalpanIya ke upayogapUrvaka avazya karanA caahie| (1) deza-isa deza meM amuka vastu sulabha hai ki nahIM? ityAdika vicAra karake durlabha vastu adhika pramANa meM lenI ityAdi / (2) sukAla hai ki duSkAla hai ? ityAdi vicAra krnaa| duSkAla ho aura apane ko sulabha ho to apane adhika pramANa meM vahorAne kA lAbha lenaa| kaunase kAla meM kaisI vastu kI adhika AvazyakatA hai ? vartamAna kAla meM kaunasI vastu sulabha vA durlabha hai, ityAdi vicAra karake usI pramANa meM vahorAnA cAhie / (3) zraddhA-vizuddha adhyavasAya se vastu denii| denA par3atA hai, isalie detA hU~ aisI buddhi nahIM rakhanI, kintu vastu denA yahI merA kartavya hai, unakA apane para mahAn upakAra hai| yahI mArga-rAste jAne kA hai, unako dene se apana bhI usI mArge-rAste jAne ke lie samartha bana sakeMge, itanA hI nahIM kintu apane aneka pApa naSTa ho jAte haiM, ityAdi vizuddha bhAvanA se apanI AtmA pavitra hotI hai| (4) satkAra-prAdara bhAva se denA, nimantraNa karanA, acAnaka apane gRha-ghara meM padhAreM to khabara par3ate hI sAmane jAnA, vahorAne ke bAda alya-paryanta pIche jAnA, ityAdi satkArapUrvaka dAna denaa-vhoraanaa| (5) krama-kalpanIya sarvottama-zreSTha vastu pahale denI, pIche sAmAnya vastu denI athavA durlabha vastu ke lie jarUrI prathama nimantraNa krnaa| pIche anya-dUsarI vastuoM kA nimantraNa krnaa| yA jisa deza meM jo krama hotA hai usa kramapUrvaka vahorAne kA lAbha lenaa| (6) kalpanIya-AdhAkarma ityAdi doSoM se rahita tathA upakAra ityAdi guNoM se yukta vastu kalpanIya hai| vartamAna kAla meM cauvihAra yA tivihAra upavAsa se divasa kA pauSadha karake, dUsare dina ekAsaNA krnaa| zramaNa-muni jo vastu vahore vaha vastu vAparanI, vaha 'atithisaMvibhAga vrata' kahane meM AtA hai| isa prakAra kA niyama lenaa| varSa meM do tIna-cAra yoM jitane dina atithi saMvibhAga vrata karanA ho, utane dina kI saMkhyA nakkI kara lenI cAhie / phala-isa vrata ke sevana se dAnadharma kI ArAdhanA hotI hai| zramaNa-zramaNI (sAdhu-sAdhvI) ke prati prama-bahumAna tathA bhakti meM abhivRddhi hotI hai| sAdhu-sAdhviyoM ko dAna dekara ke cAritrasaMyama kI anumodanA dvArA saMyama dharma kA phala pAtA hai|
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7 / 17 ] saptamo'dhyAyaH * ukta sAta vratoM ke guNavrata aura zikSAvrata isa prakAra do vibhAga haiM divirati, upabhoga-paribhoga parimAraNa vrata aura anarthadaMDa viramaNa ye tIna guNavata haiM / kyoMki ye pAMca aNuvratoM meM guNa-lAbha karate haiN| ina tIna guNavatoM se pA~ca aNuvratoM kA paripAlana sarala banatA hai| dezavirati, sAmAyika, pauSadhopavAsa tathA atithi saMvibhAga ye cAra zikSAvrata haiN| inakA pAlana karane se cAritra-saMyamadharma kI zikSA yAnI abhyAsa hotA hai| * yahAM para ukta sAta vratoM kA jo krama hai, usase AgamasUtra meM bhinna-pRthag krama AtA hai| ___ jaise-Agama meM digvirati, upabhoga-paribhoga parimANa, anarthadaMDa virati, sAmAyika, dezavirati (-dezAvagAsika), pauSadhopavAsa tathA atithi saMvibhAga yaha krama' batAyA hai / dezavirati, upabhoga-paribhoga parimANa aura pauSadhopavAsa ina tInoM ke lie pAgama granthoM meM kramaza: dezAvagAsika. bhogopabhoga parimAraNa tathA pauSadhopavAsa' nAma haiN|| 7-16 / / * saMlekhanAyAH vidhAnam ke OM mUlasUtrammAraNAntikI saMlekhanAM joSitA // 7-17 // * subodhikA TIkA * mUlavatottaravratameva sallekhanAvratam / kAlasaMhananadaurbalyopasargadoSAd dharmAvazyakaparihAriNa vAbhito jJAtvAvamaudarya-caturthaSaSThASTamabhaktAdibhiH prAtmAnaM saMlikhya saMyama pratipadyottamavratasampannazcaturvidhAhAraM pratyAkhyAya yAvajjIvaM bhAvanAnuprekSApara: smRtisamAdhibahulo mAraNAntikI saMlekhanAM joSitA uttamArthasyArAdhako bhavatIti / 1 pahale tIna guNavata Ate haiM, bAda meM cAra shikssaavrt| isa dRSTi se pAgama grantha meM yaha krama rakhane meM pAyA ho, aisA lagatA hai| prastuta grantha meM digvirati ke bAda dezavirati (dezAvagAsika) vrata kA grahaNa kyoM kiyA? isa sambandha meM lagatA hai ki-pAgamasUtra granthoM meM dezAvagAsika vrata meM divirati vrata ke upalakSaNa se samasta vratoM kA saMkSepa kathana karane kA vidhAna hai| ataH yaha vrata divirati ke saMkSepa rUpa hone se divirati ke bAda usakA krama A jAya yaha ucita samajhA hogA, isa dRSTi se divirati ke pazcAt dezavirati yAnI dezAvagAsika vrata kA krama rakhA ho| 2 deza meM-digavirati meM rakhe hue dizA ke pramANa se kama deza meM avakAza meM rahanA, vaha dezAvakAza hai digvirati meM rakhe hue dizA ke pramANa kA saMkSepa karane meM Ave vaha dezAvagAsika hai| eka vastu eka bAra hI bhoga sake vaha moga tathA bAraMbAra moga sake vaha upabhoga hai| jisameM bhoga tathA upabhoga donoM kA parimANa karane meM mAtA hai, isalie vaha mogopabhoga parimAraNa kahA jAtA hai| jo dharma kI puSTi karatA hai, vaha pauSaSa hai| dezAvagAsika prAdi tIna kA zabdArtha sAmAnya hai| bhAvArtha to pUrva ke anusAra hI hai|
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 717 saMlekhanAvrate samAdheH prdhaantaa| ataH asya nAma samAdhimaraNameva / vrato'yaM sampUrNavratAnAM phalasvarUpaM bhavati / prataH pArAdhanIyam / sUtrakAreNAsya kRte joSitA zabdasya prayogaH kRtH| arthAt ayaM vrataH prItipUrvakaM sevanIyam / maraNakAle duSkAle vA kAladoSena zarIsvIyaM kSINaM bhavati tadA AtmanaH saMllekhanaM kRtvA savidhi samAdhipUrvakaM vA zrIarihantAdipaJcaparameSThiguNAn smRtvA prANAn tyajet / idameva samAdhimaraNaM bhavati / atra pRthaktvena nirdezAnAkSayaM yadasya vaiziSTayauM prakAzitaM bhavet / tathA ca samAdhimaraNaM agArIzrAvakAH eva naiva kurvanti api tu anagAriNaH api kurvantIti / / 7-17 / / * sUtrArtha-zrAvaka mAraNAntikI saMlekhanA karane vAlA hotA hai / / 7-17 / / OM vivecanAmRta 5 vratI (gRhastha yA sAdhu) maraNa ke anta meM saMlekhanA karate haiN| saMlekhanA yAnI deha-zarIra aura kaSAyoM ko kRza karane vAlA tapavizeSa / kaSAyoM kA anta karane ke lie deha-zarIra ke pauSTika kAraNoM ko dUra karatA huA kevala usake nirvAha hetu alpodana (alpAhAra) yA kAla, saMgaThana kI durbalatA tathA upasargAdika doSa jAnakara alpa AhAra yA caturtha, SaSTha, aSTama bhakta ityAdi dvArA AtmA ko niyama meM lekara ke saMyama meM prApta ho tathA uttama vrata sampanna ho, usako 'saMlekhanA vrata' kahate haiN| yaha vrata deha-zarIra ke anta samaya taka grahaNa karane yogya hone se isako mAraNAntikI saMlekhanA bhI kahate haiN| prazana-pAna-khAdima-svAdima rUpa cAroM AhAroM ko tyAga kara jIvanaparyanta bhAvanA tathA anuprekSA meM tatpara aise saMlekhanA sevI uttama artha ke ArAdhaka hote haiN| isa sambandha meM vizeSa spaSTIkaraNa karate hue kahA hai ki-duSkAla, deha-zarIra nirbalatA, roga tathA upasarga prAdi ke kAraNa saddharma kA pAlana nahIM ho sake to, athavA mRtyu-maraNa najadIka ho to, taba vratI ko UnodarI, upavAsa, chaTha tathA aTThama Adi tapa dvArA kAyA aura kaSAyoM ko kRza karake (gRhastha zrAvaka ho to paMca mahAvratoM ko svIkAra karane pUrvaka) jIvana-paryanta cAroM prakAra ke AhAra kA tyAga avazya karanA caahie| isa taraha jIvana ke antima samaya taka mana meM maitrI ityAdi anityAdika bhAvanAe~ bhAnI caahie| svIkAre hae vratoM kA smaraNa karanA caahie| prArtadhyAna tathA raudradhyAna kA tyAga karake apane mana ko svastha-samAdhiyukta rakhanA caahie| isa taraha karane se vratI antima samaya meM ati sundara aise mokSa kI ArAdhanA kara lete haiN| * prazna saMlekhanAvratI anazanAdi dvArA zarIra kA anta karatA hai, isalie vaha AtmaghAta huA hai, yaha svahiMsA hai isalie ise tyAgadharma (vrata) kaise kaha sakate haiM ?
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7 / 18 ] saptamo'dhyAyaH / [ 46 uttara-kevalamAtra bAhya dRSTi se du:kha yA prANoM kA vinAza rUpa hiMsA, hiMsA kI koTi meM nahIM AtI hai| hiMsA kA vAstavika svarUpa rAga, dveSa aura moha kI vRtti para avalambita hai| saMlekhanA vrata meM prANoM kA vinAza hai, to bhI vaha rAga-dveSa tathA mohajanita nahIM hone se hiMsA kI koTi meM sammilita nahIM hotA, kintu usa saMlekhanAvrata kA janma nirmoha tathA vItarAga bhAva kI bhAvanA se hai| aura vrata kI pUrNatA bhI ukta bhAvanA kI siddhi ke lie yatna se hotI hai| isalie vaha zubha yA zuddha dhyAna kI zreNI meM sammilita hotI hai| * prazna-kamalapUjA, bhairava japa, jalasamAdhi ityAdi aneka prakAra se hone vAlI hiMsA ___ko dharma-dharmarUpa mAnane vAloM kI prathA meM tathA saMlekhanA kI prathA meM kyA antara bhinnatA hai ? uttara-prANoM ke vinAza kI sthUla dRSTi se to donoM samAna haiM, kintu bhAvanA kI tarapha dRSTipAta karane se tAratamya bhAva spaSTarUpa se pragaTa ho jAtA hai| kahA~ Atma-saMzodhana kI bhAvanA aura kahA~ bhautika AzAoM ke kAraNa yA anya kisI prakAra ke pralobhana ke Aveza se kI huI kriyAvRtti ? tattvajJAna kI dRSTi se donoM upAsakoM kI bhAvanAeM pRthak-bhinna rUpa hone se vaha hiMsA tulanAtmaka nahIM ho sktii| jaina upAsanA kA dhyeya tAttvika dRSTi se kevala Atmazodhana hI hai| kintu parArpaNa yA para-prasannatA kI bhora kiMcit mAtra bhI unakA dRSTipAta nahIM hai| kisI bhI prakAra kA durdhyAna upasthita nahIM ho, isa prakAra kI avasthA meM hI yaha vrata vidheyarUpa arthAt grAhyarUpa mAnA gayA hai / / 7-17 / / * samyagdarzanasyAticArAH OM Wan mUlasUtramzaGkA-kAGkSA-vicikitsA-'nyadRSTiprazaMsA-saMstavAH samyagdRSTeraticArAH // 7-18 // * subodhikA TokA * aticAro vyatikramaH skhalanamityanarthAntaram / zaGkA kAGkSA vicikitsA anyadRSTiprazaMsA saMstavaH ityete paJca samyagdRSTeratIcArAH bhavanti / adhigatajIvAjIvAditattvasyApi bhagavataH zAsanaM bhAvato'bhiprapannasyAsaMhAryamateH samyagdRSTerahatprokta Su atyanta-sUkSmeSu pratIndriyeSu kevalAgamagrAhya Su yaH sandeho bhavati evaM syAdevaM na syAditi nirantaramanasi zaGkA jAyate sA zaGkA / aihalaukikeSu pAralaukikeSu viSayeSu mAzaMsA kAGkSA kathyate / so'ticAraH samyagdRSTeH kutaH ? kAGkito hyavicAritaguNadoSaH samayamatikrAmati / vicikitsA nAma idamapi asti idamapi prasti matisaMzayaH vA mativiplavanam / anyadRSTirityahacchAsanavyatiriktAM dRSTimAha / sA dvividhaa| ekA abhigRhItA anyA'nyabhigRhItA ca /
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 718 tadyuktAnAM kriyAvAdinAmakriyAvAdinAmajJAnikAnAM vainayikAnAM ca prazaMsAsaMstavau samyagdRSTeraticAra iti / pravAha-prazaMsA-saMstavayoH kaH prati vizeSa iti / atrocyate-jJAnadarzanaguNaprakarSodbhAvanaM bhAvataH prazaMsA saMstavastu sopadhaM nirupadhaM bhUtAbhUtaguNavacanam / digambarasampradAye tu vicikitsAyA'rthaH glAniH / sAdhUnAM dhUlimalImasaM bAhya zarIraM dRSTvA rogAdiyukta vA dRSTvA teSAM pAtmikaguNeSu api glAniH vicikitsAnAmakaH aticAraH / atikramo mAnasazuddhihAnirvyatikramo yo viSayAbhilASaH dezasya bhaMgohyaticAra uktaH, bhaGgo hyanAcAra iha vratAnAm // 7-18 // * sUtrArtha-zaGkA, kAMkSA, vicikitsA, anyadRSTi prazaMsA tathA anyadRSTi saMstava ye pAMca samyagdarzana ke aticAra haiM / / 7-18 / / OM vivecanAmRta ukta vratoM ko svIkAra karane ke bAda, usameM dUSaNa arthAt aticAra nahIM lage usakI sAvadhAnI rakhanI caahie| isalie kaunase-kaunase aticAra lagane sambhava haiM ? yaha sAdhaka ko avazya jAnanA caahie| isa hetu se aba granthakAra svayaM samyagdarzana meM, bAraha vratoM meM tathA saMlekhanA meM sambhavita mukhya-mukhya aticAroM kA saMkSipta varNana prArambha karate haiM ___ samyagdRSTi ke pAMca aticAra haiM-zaMkA, kAMkSA, vicikitsA, anyadRSTi-prazaMsA aura anyadRSTi kI sNstvnaa| aticAra ke artha-svIkAra kiye hue vratoM-guNoM meM malinatA utpanna ho yA dhIre-dhIre ve hrAsa avasthA ko prApta hoM, aise doSoM ko 'aticAra' kahate haiM / aticAra, skhalanA, dUSaNa ityAdi zabdoM kA eka artha hai jisase vratoM meM dUSaNa lage, vaha aticAra hai| cAritra kA mukhya AdhAra 'samyaktva' hai| isakI vizuddhatA para cAritra kI zuddhi avalambita hai| isalie samyaktva-samakita kI zuddhi meM jisase bAdhA pahuMcatI ho yA sambhava ho aise aticAra (doSa) mukhyatayA pA~ca batAe haiM (1) zaGkA-samyagdRSTi jIvoM dvArA zrIparihanta-tIrthaMkara bhagavanta kathita atisUkSma, pratIndriya tathA kevalajJAna yA prAgamapramANa se grAhya padArthoM aticAra kahate haiN|
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7 / 18 ] saptamo'dhyAyaH [ 51 zrojenasiddhAnta-pAgamazAstroM meM zaMkA-saMzaya aura tatpUrvaka parIkSA, isake lie pUrNatayA sthAna hai to bho yahA~ zaMkA-saMzaya ko aticAra kahA hai| jisakA kAraNa yaha hai ki tarkavAda kI kasauTo para kasane yogya padArthoM ko tarka ko dRSTi se yatna nahIM karane se, vaha zraddhAgamya vastuoM ko yathArtha buddhigamya nahIM kara sakatA tathA yathArtha buddhigamya kiye binA kisI bhI samaya vaha vikAra bhAva ko prApta ho jAe, aisA jo zaMkA doSa vaha praticAra rUpa se tyAjya hai| arthAta apanI matimandatA se zrIjainasiddhAnta-pAgamokta padArthoM ko nahIM samajha sakane se amUka vastu amuka svarUpa se hogI ki nahIM ? ityAdi zaMkA rakhanI yA saMzaya rkhnaa| isa zaMkA ke do bheda haiM -eka sarva zaMkA aura dUsarI deza shNkaa| usameM 1. sarva zaMkA-mUla vastu ko hI zaMkA vaha sarva zaMkA hai jaise-dharma hogA ki nahIM ?, sarvajJa hogA ki nahIM ?, tathA jova-yAtmA hogA ki nahIM? evaM jinadharma bhI saccA-satya hogA ki nahIM ? ityaadi| 2. dezazaMkA-usameM mUla vastu kI zaMkA nahIM ho, kintu vastu-padArtha amuka rUpa meM hogA ki nahIM? isa taraha vastu-padArtha ke deza ko zaMkA vaha deza zaMkA hai| jaise -jIva-AtmA to hai, kintu vaha deha-zarIra pramANa hogA ki nahIM ? vaha deha-zarIra pramANa hai ki lokavyApI hai ?, pRthvokAyAdika jIva hoMge ki nahIM ?, tathA nigoda-ananta jIva bhI hoMge ki nahIM?, evaM AtmA ke asaMkhya pradeza hoMge ki nahIM? ityAdi / (2) kAMkSA-kAMkSA yAnI icchaa| aihika tathA pAralaukika viSayoM kI abhilASA ko kAMkSA kahate haiN| sAdhaka abhilASI hone se guNa-doSoM kA vicAra nahIM kara sakatA hai| isalie vaha apane siddhAnta-vicAra para bhI avasthita nahIM raha sakatA, isalie kAMkSA praticAra doSa rUpa hai| ___ isa sambandha meM spaSTa rUpa meM kahA hai ki- isa loka ke yA paraloka ke sukha kI icchA rkhnii| bhava-saMsAra kA samasta sukha, du:kha rUpa hone se sarvajJa vibhu zrI jinezvara bhagavantoM dvArA heya yAnI tyAga rUpa kahA hai| isalie dharma bhI kevala mokSa ko uddezya karake hI karane kI anumatiAjJA hai| isa dharma ke phalarUpa meM isa loka ke athavA paraloka ke sukha kI icchA rakhane vAlA vyakti devAdhideva sarvajJavibhu zrI jinezvara bhagavAna kI AjJA kA ullaMghana karatA hai| anamatiprAjJA kA ullaMghana samyaktva-samakita ko malina-duSita banAtA hai| ihaloka ke, paraloka ke sukha ke lie dharma karanA-dharma kI ArAdhanA karanA yaha aticAra hai| athavA devAdhideva sarvajJavibhu zrI jinezvara bhagavaMta bhASita dharma-darzana ke sivAya anya dharma-darzana kI icchA vaha kAMkSA hai| usake sarvakAMkSA aura dezakAMkSA aise do bheda haiN| vizva meM sarvadarzana samAna haiM, samasta darzana mokSamArga dikhAte-batAte haiM, sabhI darzana acche haiN| isa taraha samasta darzanoM kI icchA vaha sarvakAMkSA hai / kisI eka yA kinhIM do-tIna darzana kI icchA rakhanI, vaha dezakAMkSA hai| jaise ki na zreSTha hai, kyoMki usameM kaSTa sahana kiye binA dharma karane kA upadeza diyA hai, tathA snAnAdika kI bhI chUTa dI hai....ityAdi / kAMkSA se zrovotarAga praNota darzana meM avizvAsa-prazraddhA paidA honA sambhava hai|
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52 ] zrItasvArthAdhigamasUtre [ 718 (3) vicikitsA - vicikitsA yAnI sandeha saMzaya / jahA~ matibheda yA vicArabheda kA prasaMga upasthita ho, vahA~ para svamati se nirNaya kiye binA hI samasta ke vacanoM ko yathArtha - vAstavika rUpa se mAna lenA / jaise- zramaraNa bhagavAna mahAvIra ne kahA vaha bhI ThIka hai, aura kapilAdika kA kathana bhI ThIka hai / isa prakAra kI maMdabuddhi ko vicikitsA praticAra kahate haiM / sArAMza yaha hai ki-dharma ke phala kA sandeha - saMzaya rakhanA / merI kI huI tapAdika sAdhanA kA phala mujhe milegA ki nahIM ? jaise loka meM khetI Adi kI huI kriyAyeM aneka bAra saphala hotI haiM aura aneka bAra saphala nahIM bhI hotI haiM, vaise isa jaina dharma ke pAlana se ( dAnAdika ke sevana se ) isakA phala mujhe milegA ki nahIM ? isa taraha sandeha - saMzaya rakhanA / * zaMkA aura vicikitsA meM bhinnatA - zaMkA tathA vicikitsA ina donoM meM zaMkA to hai, parantu zaMkA kA viSaya bhinna-bhinna hai / zaMkA aticAra meM zaMkA kA viSaya-padArthoM kA dharma hai, parantu vicikitsA praticAra meM zaMkA kA viSaya dharma kA phala hai / arthAt - zaMkA rUpa aticAra meM padArtha kI tathA dharma kI zaMkA hotI hai, aura vicikitsA meM dharma ke phala kI zaMkA hotI hai / athavA vicikitsA yAnI jugupsA / zramaraNazramaNI ke yAnI sAdhu-sAdhvI ke malina zarIra tathA malina vastrAdika ko dekhakara dugaMchA karamI, ki ye loga jala-pAnI se snAna bhI nahIM karate haiM / sacitta jala- pAnI meM bhale doSa lagatA ho, kintu acitta jala - pAnI se snAna kare tathA vastraprakSAlana bhI kare to kyA bAdhA AtI hai ? isa taraha sAdhu-sAdhvI kI nindA karanI vaha vicikitsA praticAra hai / (4) anyadRSTi prazaMsA - sarvajJavibhu zrIjinezvara tIrthaMkara bhagavanta bhASita darzana ko chor3akara anya bauddha Adi darzana kI prazaMsA krnii| jaise ki ve puNyavAna haiN| unakA janma saphala hai, tathA unakA dharma zreSTha hai / unameM dAkSiNyAdika guNa rahe hue haiM / ityAdi rUpa meM pratyakSa athavA parokSa prazaMsA karanI / isa prakAra kI prazaMsA se aparipakva buddhivAle jIva unake guNoM se AkarSita hokara prApta kiye hue samyagdarzana- samyaktva - samakita guNa ko kho de yaha sambhavita hai / ise anyadRSTi kI prazaMsA praticAra kahate haiM / (5) zranyadRSTi saMstavaH - saMstava yAnI paricaya / anyadarzanavAle lokoM ke sAtha rahanA, paricaya rakhanA / unake sAtha pratiparicaya rakhane se unake darzana kI kriyAoM va siddhAntoM ko jase sunane se samyaktva - samakita se patita hone kI sambhavatA hai' / arthAt jisakI dRSTi yathArtha nahIM ho, usakI prazaMsA yA stavanA karanI samyakadRSTi ke lie praticAra rUpa hai / kyoMki 1. jisakI buddhi aparipakva ho, aise loga anya ke paricaya se bhramita ho jA~ya yaha svAbhAvika-sahaja hai / isase to svadarzana meM - jainadarzana meM rahe hue pAsaththA Adi kusAdhunoM ke sAtha bhI eka rAtri bhI rahane kA niSedha hai /
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7 / 16 ] saptamo'dhyAyaH [ 53 aise vyakti kI prazaMsA se avivekI sAdhaka kisI bhI samaya apane siddhAntoM se skhalita ho sakatA hai| isalie anyadRSTi prazaMsA, stavanA aticAra rUpa hai| tathA vivekapUrvaka guNadoSoM ko samajhane vAle sAdhaka ke lie vaha ekAnta rUpa se hAnikAraka nahI hai / ye pA~coM aticAra zrAvaka aura sAdhu ke lie sAmAnya rUpa se haiM / / 7-18 / / * dvAdazavateSu pratyekavratasya aticArANAM saMkhyA * OM mUlasUtramvrata-zIleSu paJca paJca yathAkramam / / 7-16 * subodhikA TIkA * ahiMsAdi paJcasu vrateSu digvrateSu sapta-suzIleSu paJcAticArAH bhavanti / yathAkramamiti UdhvaM yad vakSyAmaH / / 7-16 / / * sUtrArtha-ahiMsAdi pA~ca aNuvrata tathA digvatAdi sAta zIlavratoM ke bhI isI prakAra pA~ca-pA~ca praticAra haiN| arthAt-vrata (ahiMsAdi pA~ca) zIla (digAdika sAtoM) meM yathAkrama pA~ca-pA~ca praticAra hote haiM / / 7-16 OM vivecanAmRta // jo niyama zraddhA aura samajhapUrvaka grahaNa kie jAte haiM, unhIM ko vrata kahate haiN| vrata zabda se hI zrAvaka ke bAraha vratoM kA samAveza ho jAtA hai, to bhI prastuta sUtra meM vrata tathA zIla do zabdoM kA prayoga kiyA gayA hai| jisakA kAraNa yaha hai ki, cAritra dharma ke mukhya rUpa meM niyama ahiMsAdi pAMca vrata haiN| ye vrata kahalAte haiN| tathA inakI puSTi ke lie zeSa digAdi sAta vrata haiM, unheM zIla kahate haiM, ye saMjJA ke sUcaka haiN| inake pAMca-pAMca aticAra kahe gae haiN| ye madhyama dRSTi se sApekSa haiN| unakA jaghanyotkRSTa rUpa se varNana kiyA jAe to usakI vyAkhyA nyUnAdhika saMkhyA rUpa bhI batA sakate haiN| rAga-dveSa rUpa vikRti-vikAra ke abhAva tathA samabhAva-sadabhAva ke AvirbhAva ko cAritra kahate haiN| cAritra kA mUlasvarUpa siddha karane ke lie ahiMsAdika jo-jo niyama vyAvahArika jIvana. deza, kAla ityAdi paristhitiyoM meM manuSya buddhi ke saMskArAnusAra nyUnAdhika rUpa hone se cAritrasvarUpa eka hone para bhI usake niyama kA tAratamyabhAva anivArya hai| isalie zrAvaka ke bhI aneka bheda hote haiM, to bhI zAstrakAra maharSi teraha vibhAgoM kI kalpanA karate hue unake aticAroM kA kathana karate haiN| pAMca aNuvrata tathA sAta zIla (tIna guNavrata aura cAra zikSAvrata) meM pratyeka ke pAMca-pAMca aticAra kramazaH nIce pramANe haiM / / 7-16 //
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrItattvArthAdhigamasUtre [ // 20 * prathama-ahiMsAvatasya paMcAticArAH * Wan mUlasUtrambandha-vadha-vicchedA-'tibhArAropaNA-'nnapAnanirodhAH // 7-20 // * subodhikA TIkA * abhimatasthAneSu yasya nimittena yatra gamanaM na zakyate tatra bandhaH jaayte| trasasthAvarANAM jIvAnAM bandhavadhau tvak chedaH kASThAdInAM puruSa-hastyazvagomahiSAdInAM cAtibhArAropaNaM teSAmeva cAnnapAnanirodhaH ahiMsAvratasyAticArA bhavanti / ete paJcAhiMsANuvratasyAticArAH kthitaaH| asya kAraNaM vidhIyamAnAnAM eteSAmahiMsANuvratasya bhaMga: sarvathA naiva bhavati / krodhAdi-kaSAyavazIbhUto'pi kurvANo'pi etAni kAryANi vratarakSAM prati sAvadhAno bhavati / tathAntaraGga-bAhyakriyAsu api sAvadhAno bhavati / / 7-20 // * sUtrArtha-trasa aura sthAvara jIvoM kA bandha tathA vadha krnaa| tvacAdi kA chedana, pratibhAra lAdanA evaM anna-pAna kA nirodha kara denaa| ye ahiMsA vrata ke pA~ca aticAra haiM / / 7-20 // + vivecanAmRta // (1) trasa-sthAvara jIvoM kA vadha yA (2) bandhana, (3) kASThAdi se chedana, (4) athavA jIvoM para atibhAra lAdanA (5) evaM unake AhAra-pAnI kA niSedha krnaa| ye pAMca aticAra ahiMsAvrata ke haiN| arthAt-bandha, vadha, chaviccheda, atibhArAropaNa aura anna-pAna nirodha, ye pA~ca ahiMsA (sthUlaprANAtipAta viramaNa) vrata ke aticAra haiM / prathama ahiMsA vrata ke ukta pA~ca aticAroM kA kramazaH saMkSipta varNana isa prakAra hai (1) bandha-krodhapUrvaka baila prAdi pazuoM ko tathA avinIta nija putrAdika ko atyanta majabUtI se bAMdhanA vaha bandha hai| isalie zrAvaka-zrAvikAnoM ko niSkAraNa kisI bhI prANI ko bandhana se bA~dhanA nahIM cAhie / kadAcit kAraNavazAt pazuoM ko yA avinIta svaputrAdi ko rajju Adi bandhana se bAMdhane kI jarUrata ho to bhI nirdayatA se pratimajabUta to nahIM ho bA~dhanA cAhie / (2) vadha-vadha yAnI maar| zrAvaka-zrAvikAnoM ko niSkAraNa kisI ko bhI mAranA nahIM caahie| zrAvaka-zrAvikAoM ko bhItapaSad bnnaa| jisase apanA DAba rahane se koI
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7.20 ] saptamo'dhyAyaH [ 55 nA paahie| kadAcita anya upAya avinayAdika gunAha bhUla kare nhiiN| jo koI avinayAdi gunAha-bhUla kare yA pazu Adi yogya rItyA nahIM varte aura isa kAraNa se mArane kI jarUriyAta lage to bhI gussA karake krodha karake nirdayatApUrvaka nahIM mAranA cAhie / kadAcit bAhara se gussA batAnA bhI par3e- krodha karanA bhI par3e to bhI antaHkaraNa hRdaya meM to kSamA hI dhAraNa karanI cAhie / yaha vadha hai / (3) chaviccheda - chavi yAnI cmdd'ii-caamdd'ii| isakA chedana karanA yaha chavicheda hai| niSkAraNa kisI bhI prANI kI camar3I-cAmar3I kA cheda nahIM karanA cAhie / kadAcit cora ityAdi kI camar3I-cAmar3I ke cheda karane kI AvazyakatA lage to kevala bhaya batalAne ke pUratA hI karanI caahie| kAraNa ki, jo nirdayatApUrvaka chavicheda karane meM A jAe to vaha 'chavicheda aticAra' kahalAtA hai| (4) pratibhArAropaNa-baila yA majadUra Adi para zakti uparAnta bhAra-bojhA lAdanA / yadyapi zrAvaka ko gAr3I calAnA Adi dhandhA-vyApAra nahIM karanA caahie| kadAcita ke abhAva meM aisA dhandhA-vyApAra karanA par3e to bhI baila Adi jitanA bhAra-bojhA khazI-pAnanda se vahana kara sake usase bhI kucha kama lAdanA caahie| tathA majadUra ityAdi se bhAra uThavAne kA prasaMga A jAe to bhI majadUra jitanA bhAra-bojhA uThA sake tathA nIce utAra sake, mUka sake utanA hI denA caahie| yaha atibhArAropaNa aticAra kahA jAtA hai| (5) anna-pAna nirodha-anna-pAna arthAt bhojana-pAnI samayasara nahIM denaa| baila ityAdi ko, gRha-ghara ke sadasyoM ko tathA naukara-majadUra Adi ko samayasara bhojana-pAnI mile isa taraha unakI cintA avazya rakhanI caahie| avinIta aise putrAdi ko zikSA dene ke lie anna-pAna kA arthAt bhojana-pAnI kA nirodha karanA paDe to bhI maryAdA meM karanA caahie| * prazna-vratI-vratadhArI zrAvaka ne mAtra prANaviyogarUpa hiMsA kA niyama kiyA hai, bandha Adi kA niyama nahIM kiyA hai, to phira bandha Adi se doSa kyoM lagatA hai ? kAraNa ki, isameM usake niyama kA bhaMga nahIM hotA hai| aba jo kahane meM prAtA hai ki, prANaviyoga ke niyama ke sAtha bandha Adi kA bhI niyama A jAtA hai, to bandha Adi se niyama kA sarvathA bhaMga hotA hai| to phira vaha bandha Adi aticAra kaise ginA jAtA hai ? aticAra niyama kA aAMzika bhaMga hai. sarvathA nahIM? uttara-yadyapi prAgaviyogarUpa hiMsA kA hI pratyAkhyAna yAnI paccakkhAraNa kiyA hai, bandha prAdi kA nahIM, to bhI paramArtha se pratyAkhyAna ke sAtha bandha Adi kA pratyAkhyAna-paccakkhANa bhI ho jAtA hai| kAraNa ki, bandha Adi hiMsA ke kAraNa haiN| binA niyama ke sAtha kAraNa kA niyama bhI pA jAtA hai| jaise kisI ne 'pAvAja nahIM karanA' aisA kahA, to phira jina-jina kAraNoM se AvAja hotI hai, una-una kAraNoM kA bhI niSadha ho jAtA hai| usI prakAra yahAM para bhI hiMsA ke pratyAkhyAna-paccakkhAraNa se sabhI aise kAraNoM kA pratyAkhyAna-paccakkhANa bhI ho jAtA hai|
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrItattvArthAdhigamasUtre [ 721 aba yaha bAta rahI ki bandha prAdi ke sevana se niyama kA sarvathA bhaMga hotA hai, to phira bandha Adi praticAra kaise lagatA hai ? usakA samAdhAna nIce pramANe hai vrata do prakAra ke hote haiM / (1) antaHkaraNavRtti se aura (2) bAhyavRtti se / hRdayameM vrata ke pariNAma antaHvRtti se vrata hai / tathA bAhya se prANaviyoga Adi kA prabhAva bAhyavRtti se vrata hai| jaba kruddha hokara nirdayatA se bandha Adi karane meM AtA hai, taba bAhya se to prANaviyoga kA abhAva hai| arthAt bAhyavRtti se to ahiMsAvata kA bhaMga nahIM huA hai, kintu hRdaya meM ahiMsA kA dayA kA pariNAma nahIM hone se antaHvRtti se bhaMga huA hai| __ Ama AMzika vrata kA pAlana hai, tathA prAMzika vratabhaMga hai| isalie gusse se nirdayatApUrvaka karane meM Ae hue bandha ityAdi aticAra haiN| isI taraha anya vratoM ke aticAroM meM bhI yathAyogya samajha lenA cAhie / / 7-20 / / * dvitIyasatyANuvratasya paJcAticArAH * + mUlasUtrammithyopadeza-rahasyAbhyAkhyAna-kUTalekhakriyA-nyAsApahArasAkAra mantrabhedAH // 7-21 // * subodhikA TokA * sUtresmin nirdezitAH mithyopadezAdipaJca styaannuvrtsyaaticaaraaH| tatra mithyopadezo nAma pramattavacanamaya yathArthavacanopadezo vivAdeSvatisaMdhAnopadeza ityevam / rahasyAbhyAkhyAnaM nAma strI-pusayoH, paraspareNAnyasya vA rAgasaMyukta hAsyakrIr3AsaGgAdibhiH rahasyenAbhizaMsanam / kUTalekhakriyA lokprtiitaa| nyAsApahAro vismaraNakRta paranikSepagrahaNam / sAkAramantrabhedaH paizunyaM guhyamantrabhedazca / antaraGga darzanamohasyodaye sati cet-anantAnubandhI apratyAkhyAnAvaraNAdi kaSAyebhyaH kasyApi udaye jAte tat pUrvaka yadi pramattAdi vacanAni bhaviSyanti tadaivAticAraH kathyate / / 7-21 // * sUtrArtha-mithyopadeza, rahasyAbhyAkhyAna, kUTalekha likhanA, nyAsApahAra, sAkAramantrabheda-cugalIkhAnA, ityAdi satya aNuvrata ke praticAra haiM / / 7-21 // OM vivecanAmRta) mithyA upadeza, rahasya abhyAkhyAna (gupta bAta pragaTa karanA), kUTalekhakriyA, nyAsApahAra, "dharoharavastu kA apahAra" aura sAkAramantrabheda ye pAMca satya vrata ke aticAra kahe jAte haiN| ina pAMca aticAroM kA saMkSipta varNana pAge pramANe hai|
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ 721 ] saptamo'dhyAyaH [ 57 (1) mithyAupadeza-saca-jhUTha bAta ke kurAste-kumArga para clnaa| parapIr3AkArI vacana, asatya upadeza, atisaMghAna upadeza ityAdi mithyA upadeza haiN| corI karane vAle cora ko mAra DAlo, tathA bandaroM ko pUra do ityAdi parapIr3AkArI vacana haiN| asatya-jhUThI salAha dekara viparIta mArga para calAnA yaha asatya-jhUThA upadeza hai| vivAda meM anya dUsare ko chatarane kA upAya btaanaa| yaha pratisaMdhAna upadeza hai| yahA~ parapIr3AkArI vacana meM anya-dUsare ko duHkha nahIM denaa| isase ahiMsA kA pAlana nahIM hotA hai| anya-dUsare samasta vrata ahiMsA ke pAlana ke lie haiN| isa parapIr3AkArI vacana se bAhya meM vratabhaMga nahIM hote hue bhI prAntaradRSTi se vratabhaMga hai / jisa viSaya meM apane ko vAstavika anubhava nahIM ho, usa viSaya meM salAha deve aura anya vyakti viparIta mArga para cle| usameM apanI dRSTi se asatya-jhUTha nahIM hote hue bhI anubhavI kI dRSTi meM asatya-jhUTha hI hai| isalie bAhya se satya hai, tathA tAttvikadRSTi se asatya hai| isa taraha atisaMdhAna meM bhI yathAyogya samajha lenA caahie| (2) rahasya-abhyAkhyAna-rahasya yAnI ekAnta meM banela, abhyAkhyAna yAnI khnaa| jaise-paraspara viruddha rAjyoM, mitra-mitra tathA pati-patnI ityAdi kI ekAnta meM huI kriyA yA bAta Adi ko hAsyAdipUrvaka bAhara prakaTa krnii| arthAt gupta vRttAnta-hakIkata bAhara Ane se pati ko duHkha utpanna ho, kleza-kaMkAsa ho, yAvata paraspara mArAmArI paryanta kA prasaMga bhI upasthita ho jaae| yahA~ para bAta-hakIkata saccI-sAMcI hone se bAhyadRSTi se vratabhaMga na hote hue bhI tAttvika dRSTi se vratabhaMga hone se rahasyAbhyAkhyAna aticAra hotA hai|' (3) kUTalekhakriyA-mithyAlekha (jAlI likhaapddh'ii)| arthAt-sacce lekha meM pheraphAra karanA, copar3A Adi meM asatya-jhUThI sAkSI pUranI, khoTI-jhUThI sahI karanI, khoTA-jhUThA jamA kharca karanA, sIla (mohara) hastAkSara ityAdi se khoTA-jhaThA dastAveja banAnA tathA lekha likhanA, evaM asatya-jhUThI binA chApanI-chapAnI ityaadi| yahAM para asatya-jhUTha bolane kA niyama hai, asatyajhUTha likhane kA niyama nahIM hai| isase bAhyadRSTi se vrata kA bhaMga nahIM hai, kintu tAttvika dRSTi se (jo doSa asatya-jhUTha bolane se lagate haiM, ve doSa asatya-jhaTha likhane se, likhAne se bhI lagate haiN|) isalie vrata kA bhaMga hotA hai| yaha kUTalekhakriyA praticAra hai / (4) nyAsApahAra-dharohara (amAnata) rakhI huI vastu kA apaharaNa karanA, vaha nyAsApahAra hai| jaise--kisI ne amuka rakama apane ko sAcavane ke lie dI ho, samaya jAte dene vAlA vyakti kitanI dI hai, yaha bhUla jaae| jaba vaha lene ko prAe taba rakhI huI rakama se kama-nyUna mAMge to vaha jitanI mAMge utanI de deve| zeSa rakama svayaM-pote hI hajama kara jaae| udAharaNa hajAra rupae sAcavane ke lie diye haiN| vApisa mAMgane para "tumane sAta sau diye haiM", aisA kaha karake usako sAta sau hI deve| aura zeSa rakama tIna sau svayaM-pote hI hajama kara leve| 1. yogazAstra ityAdi granthoM meM 'guhyamASaNa' tarIke isa praticAra kA nirdeza hai|
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 21 yadyapi nyAsApahAra corI hai, to bhI isako chipAne ke lie aise asatya mizrita vAkya bolane kA prasaMga mA jAya, isa dRSTi se isako satyavrata ke aticAra tarIke kahane meM AyA hai| anya-dUsare granthoM meM 'nyAsApahAra' aticAra ke sthAna meM 'sahasA abhyAkhyAna' aticAra prAtA hai| sahasA yAnI vicAra kie binA tathA abhyAkhyAna yAnI aarop| binA vicAre 'tU cora hai', 'tU badamAza hai' 'tU vyabhicArI hai' ityAdi Aropa khnaa| yahA~ para anya-dUsare ko mAropa dene kA irAdA nahIM hai, kintu utAvala se hakIkata jAne binA asatya hakIkata ko satya hakIkata samajha karake anAbhoga se kaha detA hai / isase yahA~ para antaHkaraNa-hRdaya meM vratabhaMga kA bhAva nahIM hai, to bhI isase paraduHkha mAdi hone kI sambhAvanA hone se prAMzika bhaMga hotA hai| isalie sahasAbhyAkhyAna aticAra rUpa hai| parantu jAnate-bujhate duHkha dene ke prAzaya se asatya-jhaThA Aropa dene meM prA jAya to vratabhaga hA kahA jAtA hai| (5) sAkAramantrabheva-deha-zarIra kI prAkRti yAnI viziSTa cessttaa| AkAra se yukta vaha saakaar| mantra yAnI abhiprAya / anya-dUsare kI isa prakAra kI deha-zarIra kI ceSTA se jAnane meM Aye hue abhiprAya so saakaarmntr| isakA bheda yAnI bAhara prakAzana krnaa| yaha sAkAramantrabheda kA zabdArtha hai| aba isakA bhAvArtha nIce pramANe kahA jAtA hai| vizvAsapAtra bana karake usI prakAra kI zArIrika ceSTA se yA usI prakAra ke prasaMga para se athavA Asa-pAsa ke vAtAvaraNa Adi ke AdhAra se anya-dUsare kA gupta abhiprAya jAna karake anya-dUsare ko kahe aura anya-dUsare kA abhiprAya arthAt gupta bAta-hakIkata isako khe| isa taraha eka-dUsare kI gupta bAteM eka-dUsare ko kaha karake manyonya-paraspara kI prIti-sneha kA uccheda kraave| athavA vizvAsI banakara ke rAjya kI vA anya kisI kI bhI gupta bAta-hakIkata pUrvokta mujaba [ceSTA, prasaMga, vAtAvaraNa ityAdika se] jAnakara sArvajanika kre| aisA karane kA kAraNa IrSyA tathA dveSa ityAdika hai| sAkAramantrabheda ke sthAna meM 'svadArAmantrabheda' nAmaka aticAra 'dharmaratna prakaraNAdika' anya granthoM meM AtA hai| svakIya-apanI dArA kA-patnI kA mantra-abhiprAya (gupta bAta-hakIkata) vaha svadArAmantra / usakA bheda yAnI bAhara prakAza krnaa| yaha svadArAmantrabheda kA zabdArtha hai| usakA bhAvArtha nIce pramANe hai / apane para vizvAsa rakha karake patnI, mitra, par3osI Adi koI bhI vyakti jo koI gupta bAta kahe, usakA bAhara prakAzana karanA, yaha 'svadArAmantrabheda' hai / * yogazAstra Adi granthoM meM isa aticAra ke bhAvArtha tarIke isakA "vizvasta-mantrabheda" (vizvAsI ke abhiprAya kA prakAzana karanA) aisA nAma hai /
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7 // 22 ] saptamo'dhyAyaH [ 56 * sAkAramantrabheda meM vA svadArA mantrabheda meM hakIkata satya hote hue bhI isa hakIkata ke prakAzana se sva-para meM dveSa, apaghAta, lar3AI, kleza-kaMkAza ityAdika mahAn anartha honA sambhava hai| isalie prAMzika vratabhaMga hone se yaha aticAra rUpa hai / sAkAra mantrabheda aura svadArA mantrabheda (yA vizvasta mantrabheda) meM bhinnatA-sAkAra mantrabheda aura svadArA mantrabheda ina donoM meM vizvAsI kI gupta hakIkata kA bAhara prakAzana karanA yaha artha samAna hai| parantu gupta hakIkata ko jAnane meM bheda hai| sAkAra mantrabheda meM zarIra ceSTA, prasaMga tathA vAtAvaraNa ityAdi dvArA gupta bAta hakIkata ko jAnate haiN| jabaki svadArA mantrabheda meM vizvAsI vyakti hI usako apanI bAta-hakIkata jaNAtA hai| * sAkAra mantrabheda aura rahasyAbhyAkhyAna meM bhinnatA-sAkAra mantrabheda aura rahasyAbhyAkhyAna ina donoM meM gupta bAta-hakIkata kA prakAzana karanA yaha artha samAna hai, kintu gupta bAtahakIkata ke prakAzana meM bheda hai| sAkAra mantrabheda meM vyakti vizvAsI ho karake gupta bAta-hakIkata kA prakAzana karatA hai| jabaki rahasyAbhyAkhyAna meM sAmAnya se (vizvAsI aura avizvAsI ke bheda binA bAta-hakIkata kA prakAzana karatA hai| tathA dUsarA bheda yaha hai ki sAkAra mantrabheda meM gupta bAta-hakIkata jisake pAsa se jAnI ho, vaha anya sambandhI hotI hai| jabaki rahasyAbhyAkhyAna meM (pati-patnI, mitra-mitra ityAdi) jisake pAsa se jAnI ho usI se sambandhita hotI hai| jaise-pati-patnI ne ekAnta meM sva sambandhI bAta kii| anya dUsare kisI ne yaha bAta jAna lI aura bAhara usa bAta kA prakAzana kiyaa| yaha prakAzana rahasyAbhyAkhyAna hai| aba jo pati aura patnI ne anya-dUsare ke sambandha meM koI bAta kI ho aura anya koI jAna karake prakAzana kare to vaha sAkAra mantrabheda ginA jAtA hai| aba tIsarA bheda yaha hai ki sAkAra mantrabheda meM gupta bAta-hakIkata jisase sambandhita ho, usako hI kahane kI hai| jabaki rahasyAbhyAkhyAna meM jisase sambandhita ho usako vA anya dUsare ko bhI kahane kI hotI hai| sAkAra mantrabheda tathA rahasyAbhyAkhyAna meM ina tIna dRSTiyoM se bheda hotA hai / / 7-21 / / * tRtIyavratasya paJcAticArAH * OM mUlasUtramstenaprayoga-tadAhRtAdAna-viruddharAjyAtikrama-hInAdhikamAnonmAna pratirUpakavyavahArAH // 7-22 // * subodhikA TIkA * stenaprayogAdi yAni sUtrANi nirdiSTAni tAni asteyaannuvrtsyaaticaaraaH| ete paJcAsteyavratasyAticArA bhavanti / tatra steneSu hiraNyAdiprayogaH / stenairAhatasya dravyasya mudhakrayeNa vA grahaNaM tadAhRtAdAnam / viruddharAjyAtikramazcAsteyavratasyAticAraH /
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ 60 ] zrI tattvArthAdhigamasUtre viruddhe hi rAjye prathamameva steyayuktamAdAnaM bhavati / hInAdhikamAnonmAnapratirUpakavyavahAraH / kUTatulA kUTamAnaJca vaJcanAdi yuktaH krayo vikrayo vRddhiprayogazca / pratirUpakavyavahAro nAma suvarNa-rUpyAdInAM dravyANAM pratirUpakakriyAvyAjIkaraNAni cetyete paJcAsteyavratasyAticArA bhavanti / eteSu kasyApi praticArasya kRte sati acauryavratasyAMzasya bhaMgaH bhavati / / 7- 22 / / [ 7 / 22 * sUtrArtha - stenaprayoga corI karanA, tadAhRtAdAna corI kI vastu grahaNa karanA, rAjyaviruddha kArya karanA, tola-mApa nyUnAdhika rakhanA, nakalI cIja vastu ko asalI batAnA ityAdi ye pA~ca asteya aNuvrata ke praticAra haiM / / 7-22 / vivecanAmRta 5 (1) stenaprayoga, (2) tadAhRtAdAna, (3) viruddha rAjyAtikrama, (4) hInAdhikamAnonmAna zraura ( 5 ) pratirUpaka vyavahAra / ye pA~ca asteya (sthUla pradattAdAna viramaraNa) vrata ke aticAra haiM / inakA saMkSipta varNana isa prakAra hai (1) stenaprayoga - stena yAnI cora, prayoga yAnI preraNA- uttejanA / 'coroM se vyavahAra', cora ko corI karane meM uttejana denA, yaha stenaprayoga hai| cora ke sAtha lena-dena kA vyavahAra rakhanA, corI karane ke bAda isakI prazaMsA karanI, corI ke lie prayatna karane vAle ko upakaraNa denA, rahane ke lie Azraya denA, tathA anna-pAnI denA ityAdi rIti se cora ko corI karane ke lie uttejana denA, yaha stenaprayoga praticAra kahA jAtA hai. / (2) tadAhRtAdAna - 'corI dvArA lAI huI cIja vastu grahaNa karanI' alpa athavA ThIka mUlya se lenI / arthAt - cora dvArA corI karake lAI huI cIja vastu muphta athavA kama mUlya meM lenI; yaha tadAhRtAdAna praticAra kahA jAtA hai / * stenaprayoga aura tadAhRtAdAna meM svayaM pote corI karatA nahIM hai, parantu corI meM uttejana dene se paramArtha dRSTi se AMzika vratabhaMga hone se yaha praticAra hai / isake sambandha meM saMskRta bhASA ke eka zloka meM kahA huA hai ki "caurazcaurApako mantrI, bhedajJaH kANakakrayI / annadaH sthAnadazceti, cauraH saptavidhaH smRtaH // 1 // " artha - corI karane vAlA, corI karAne vAlA, corI ke lie salAha dene vAlA. corI ke bheda ko jAnane vAlA, corI ke mAla kI kharIda karane vAlA, cora ko anna-pAnI dene vAlA, tathA cora ko prAzraya sthAna dene vAlA; isa taraha cora ke sAta prakAra haiM / (3) viruddha rAjyAtikrama- rAjA kI prAjJA kA ullaMghana krnaa| rAjya kA niSedha hote hue bhI gupta - chipI rIti se anya rAjya meM praveza karanA, dAna corI karanI, tathA jakAta kI bhI corI karanI ityAdi rAjyaviruddha kAryoM kA samAveza isameM hotA hai /
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7 / 23 ] saptamo'dhyAyaH [ 61 isalie yahA~ rAjyaviruddha karma karane vAle ko corI kA daNDa hone se adattAdAnavrata kA bhaMga hotA hai, kintu maiM to vyApAra karatA hU~ ityAdika buddhi se vrata sApekSa hone se tathA 'loka meM cora hai' isa taraha kathana nahIM hone se (mAMzika vrata bhaMga hone se) viruddharAjyAtikrama aticAra hai| (4) hInAdhika mAnonmAna-cIja-vastu kI lena-dena meM hInAdhika tola-mApa krnaa| arthAt-khoTe, choTe-bar3e mApa-taula rkhnaa| jaba vastu kharIdane kI ho, taba bar3e mApa-taula kA upayoga kare, tathA becane kI ho taba choTe mApa-taula kA upayoga kre| yaha honAdhika mAnonmAna aticAra kahA jAtA hai| (5) pratirUpaka vyavahAra - khoTA sikkA athavA kapaTapUrvaka nakalI cIja-vastu banA ke badala denaa| arthAta-acche-sAre mAla meM kharAba vA nakalI mAla kI bhelasela krnii| banAvaTI cIja-vastu paidA-utpanna karake asala rUpa se becnii| yaha pratirUpaka vyavahAra aticAra hai| * yadyapi hInAdhika mAnonmAna aura pratirUpaka vyavahAra ina donoM kAryoM meM ThagabAjI se paradhana lene meM prAtA hai, isalie yaha vratabhaMga hai| chatAM khAtara pAr3anA yahI corI hai, yaha to vaNikkalA hai, aisI kalpanA se prAMzika vratabhaMga hone se (isakI dRSTi se bhale corI nahIM hai, kintu zAstradRSTi se corI hai) isalie ye donoM aticAra gine jAte haiM / / 7-22 / / * caturthabrahmacaryavratasyAticArAH * OM mUlasUtramparavivAhakaraNetvaraparigRhItA'parigRhItAgamanA-'naGgakrIDA tIvakAmAbhinivezAH // 7-23 // * subodhikA TIkA * anyajanAnAM yeSAM na ko'pi sambandhaH asmAbhiH saha teSAM vivAhakaraNaM brahmacaryavratasya prthmaa'ticaarH| vivAhitA - vyabhicAriNIgamanaM itvaraparigRhItAgamanaM dvitIyaH aticAraH bhavati / vyabhicAriNI avivAhitA kumAryayA saha vezyayA saha vA gamanaM aparigRhItA nAmako'ticAraH / tadatirikta kRtrimAGgakrIDA hastakrIDAnaGgakriyA nAmakaM aticAraM annggkriyaaticaarH| tIvakAmavAsanAbhinivezAdi tIvakAmAbhinivezaM aticAraH kathyate / paJcabrahmacaryavratasyAticArA bhavanti / / 7-23 // * sUtrArtha-paravivAha karanA, itvaraparigRhItAgamana, aparigRhItAgamana, anaMgakrIr3A tathA tIvakAmAbhilASA ye pAMca brahmacaryANuvrata ke aticAra haiM / / 7-23 //
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 7 / 23 vivecanAmRtama (1) paravivAhakaraNa, (2) itvaraparigRhItAgamana, (3) aparigRhItAgamana, (4) anaMgakrIr3A, aura (5) tIvakAmAbhiniveza / ye pAMca brahmacarya (sthUla maithunaviramaNa) vrata ke aticAra haiN| ina pA~coM kA saMkSipta varNana kramaza: isa prakAra hai (1) paravivAhakaraNa-anya-dUsare kI zAdI-vivAha kanyAdAnAdi krnaa| arthAt kanyAdAna ke phala kI icchA ke snehAdika se Age par3atA bhAga lekara ke anya-dUsare kI santAna arthAt putra-putriyoM ke zAdI-vivAha kraanaa| yahAM paradArA ke sAtha maithuna sevana nahIM karanA aura nahIM karAnA isa prakAra kA niyama hai / zAdI-vivAha karAne meM paramArtha se maithuna sevana karAyA kahA jAtA hai| isalie paramArtha se yaha vratabhaMga hai| parantu maiM zAdI-vivAha karAtA hU~, lekina maithuna sevana nahIM karAtA aise mAnasika pariNAma kI dRSTi se svayaM vratasApekSa hai| ___ isalie Ama AMzika (apekSA se) vratabhaMga aura AMzika vratapAlana hone se yaha aticAra hai| jisa taraha para kI santAnoM ke zAdIvivAha se aticAra lagate haiM, usI taraha nija santAnoM ke zAdI-vivAha se bhI aticAra lagate haiM / kintu jo apane santAnoM ke zAdI-vivAha nahIM kare to apanI santAne svecchAcArI bana jAtI haiN| isa taraha aisA ho jAne para dharma-zAsana kI hIlanA hotI hai| isalie apanI santAnoM ke zAdI-vivAha kA nirdeza yahA~ nahIM kiyaa| kintu apanI santAnoM ke zAdI-vivAha bhI anya apane jyeSTha-bar3e putra athavA bhAI ityAdi sambhAla sake taba to svayaM-pote usa kArya meM aMzamAtra bhI matthAmastaka mAranA nahIM caahie| (2) itvara parigRhItAgamana-itvara yAnI alpa samaya, paragRhItA yAnI dUsare se svIkAra kI huii| vyabhicAriNI yA anya-dUsare kI vivAhitA se prasaMga krnaa| arthAt-jaba anya-dUsare kisI ne alpa samaya ke lie vezyA ko svIkAra kiyA ho, taba usa samaya meM vezyAgamana krnaa| jitane samaya paryaMta anya-dUsare vyakti ne vezyA kA svIkAra kiyA ho, usI samaya meM vezyAgamana karanA, yaha aticAra hai| kAraNa ki, itane samaya taka anya-dUsare dvAra paisA-pagAra bA~dha karake apanI strI rUpe rakhI hone se vaha paradArA hai| isalie vratabhaMga hone se hI vratabhaMga kiyA jAtA hai| aisA hote hue bhI maiM parastrI kA sevana karatA nahIM hU~, parantu vezyA kA sevana karatA huuN| isa taraha mAnasika pariNAma kI dRSTi se vratabhaMga nahIM hone se itvaraparigRhItAgamana aticAra hai / athavA svayaM-pote paisA dekara ke alpa samaya taka apanI strI karake vezyAgamana jo karanA vaha itvaraparigRhItAgamana kahA jAtA hai| yahA~ maithuna sevana ke lie bhAr3A-paisA dekara ke alpa samaya
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7 / 23 ] saptamo'dhyAyaH taka apanI patnI-strI karake rakhI hone se merI svayaM apanI hI patnI-strI hai| isa dRSTi se yaha aticAra hai| (3) aparigRhItAgamana-kuvAriyoM-kumArikAoM se yA vezyAdika se prasaMga krnaa| arthAt-jisako kisI ne bhI strI tarIke svIkAra nahIM kiyA ho, vaha aprigRhiitaa| vezyA, proSita-bhartRkA (jisakA pati paradeza gayA hai aisI strI), anAtha strI, kumArikA-kanyA ityAdi aparigRhItA strI kA upabhoga karanA vaha aparigRhItA gamana kahA jAtA hai| loka meM vezyA Adi parastrI rUpa meM ginI jAtI hai| kintu jisakA koI pati-dhaNI nahIM ho, vaha parastrI nahIM kahalAtI hai| isa taraha mAna karake vezyA Adi kA sevana karane vAle vyakti kI dRSTi se vratabhaMga nahIM hone se yaha brahmacarya vrata kA tIsarA aparigRhItAgamana aticAra hai / * itvara parigRhItAgamana tathA aparigRhItAgamana : ye donoM aticAra parastrI kA tyAga karane vAle kI apekSA se haiN| svadArA-saMtoSa rUpa vrata grahaNa karane vAle kI apekSA se to ye donoM sarvathA vratabhaMga rUpa haiN| kAraNa ki, usane svastrI ko chor3akara anya samasta striyoM kA tyAga kiyA hai| isI bhA~ti strI ko 'svapati saMtoSa' rUpa eka hI vrata hone se usako bhI ye donoM aticAra sAmAnya se nahIM hote lekina apekSA se to usako bhI ye donoM aticAra lagate haiN| jaba nija pati ko apanI sauta ke vArA ke dina parigRhIta kiyA ho taba usake vArA ko ullaMghI apane pati ke sAtha saMbhoga-viSayasevana karate hue dvitIya dUsarA itvaraparigRhItAgamana nAma kA aticAra lagatA hai tathA parapuruSa kI tarapha vikAra dRSTi se dekhe, usakI tarapha AkarSita ho, ityAdi prasaMge tRtIya-tIsarA 'aparigRhItAgamana' nAma kA aticAra lagatA hai| (4) anaMgakrIDA-kAmabhoga-maithana sevana ke lie do aMga haiN| yoni tathA prajanana / ina donoM ke atirikta deha-zarIra ke hastAdika avayavoM se krIDA karanI-kAmasevana karanA, arthAtaasvAbhAvika-sRSTiviruddha kAmasevana karanA athavA anaMga yAnI kaamraag| atyanta-atizaya kAmarAga utpanna ho, aisI adharacumbana ityAdika krIr3A karanI, yaha 'pranaMgakrIr3A' kahI jAtI hai / (5) tIvakAmAbhiniveza-mohanIyakarma ke udaya se (maithuna sevana kI) tIvra icchA se maithuna sevnaa| arthAt-kAmasevana ke lie tIvra abhilASA yaha brahmacarya vrata kA paMcama-pAMcavA aticAra hai| __ parastrI-viramaNa athavA svadArA-saMtoSa ina donoM prakAra meM se gamete rIte brahmacarya vrata svIkAra karane vAle ko maithunasevana kA tyAga hai| kintu aisI anaMgakrIr3A karane kA tyAga nahIM hai tathA tIvra kAma se maithuna sevana kA sAkSAt tyAga nahIM hai| isa dRSTi se anaMgakrIr3A aura tIvra kAmAbhiniveza ina donoM se vrata kA bhaMga nahIM hotA hai| parantu brahmacarya kA dhyeya..... kAma kI abhilASA icchA ko kama karane kA-ghaTAne kA hai| __anaMgakrIr3A tathA tIvakAmAbhiniveza ina donoM meM dhyeya kA pAlana nahIM hotA hai| kAraNa ki ina donoM se kAma-bhoga kI abhilASA-icchA meM abhivRddhi hotI hai| isa paramArtha dRSTi se ina donoM prakAra ke kAmasevana se vratabhaMga hotA hai /
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 7 / 24 isa taraha ina donoM meM apekSA se vrata kA abhaMga aura apekSA se bhaMga hone se donoM hI aticAra rUpa haiM / / (7-23) * paMcama aparigrahavratasya paMcAticArAH 5 mUlasUtram - kSetravAstu- hiraNyasuvarNa - dhanadhAnya- dAsIdAsakupyapramAraNAtikramAH // 7-24 // * subodhikA TIkA * kSetrabhUmivAstugRhANAM pramANAtikramaH hemasuvarNa - pramANAtikramaH, dhanadhAnyapramANAtikramaH, dAsIdAsapramANAtikramaH, kupyapramANAtikramaH ityete paJcecchAparimANavratasyAticArA bhavanti / ete icchAparimANa-parigraha parimAraNa aparigrahavratAnAM praticArAH / evameva zeSAH catvAro'ticArAH api / eteSu paJcaSu viSayeSu eva vratasya bhaMga bhaMgavRttiH prApyate zrataH praticArA ime / / 7-24 / / * sUtrArtha - kSetra (kheta) yA vAstu (ghara), hiraNya suvarNa, dhana-dhAnya, dAsI, dAsa aura kupya - bartana vastra ityAdi ina pA~coM kA niyama se adhika saMgraha karanA / parigraha parimAraNa vrata ke praticAra haiM / / 7-24 / / 15 vivecanAmRta 5 (1) kSetra - vAstu, (2) hiraNya- suvarNa, (3) dhana-dhAnya, (4) dAsI - dAsa tathA kupya / ina pA~coM ke parimANa meM atikrama vRddhi karane se ye pAMca praticAra sthUla parigraha viramaNa vrata ke haiM / ina pA~coM praticAroM kA saMkSipta varNana kramazaH nIce pramANe hai(1) kSetra - vAstupramAraNAtikrama - khetI karane ityAdi) bhUmi, vaha vAstu / parigraha ke pramANa meM vAstu ko, samasta prakAra kI bhUmi jamIna ko svIkAra karanA / vAstu gRha gharAdi ke parimANa se adhika saMgraha karanA / praticAra hai / lAyaka bhUmi, vaha kSetra / rahane lAyaka (ghara ghArI huI cIja vastu ke pramAraNa se adhika kSetraarthAt - kSetra, jamIna khetAdika yaha kSetra - vAstu pramANAtikrama (2) hiraNya - suvarNAtikrama - hiraNya yAnI cA~dI / suvarNa yAnI sonA / yahA~ cA~dIsonA ke upalakSaNa meM ratna ityAdika ucca prakAra kI ghAtutroM, indramariNa ityAdi kImatI patthara kI jAta tathA rokar3a nAraNAM ityAdi jAna lenA /
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7 / 24 ] saptamo'dhyAyaH [ 65 dhana - gAya, bhaiMsAdi tathA dhAnya- anna Adi kA parimANa se saMgraha karanA / lobhavaza parigraha ke pramANa meM dhArela pramANa se adhika cA~dI- suvarNa ityAdi tathA rokar3a nAraNAM rakhanA / vaha hiraNya' - suvarNAtikrama kahe jAte haiM / (3) dhana - dhAnyapramANAtikrama - dhana - gAya-bhaiMsa ityAdi tathA dhAnya anna Adi ke parimANa se adhika saMgraha karanA / arthAt -- gAya-bhaiMsa Adi caupAye prANI ghana haiM tathA cAvalacokhA, gehU~ ityAdi dhAnya haiM / parigraha parimANa meM kiye hue parimANa se adhika dhana-dhAnya kA svIkAra karanA, yaha ghana-dhAnya pramAraNAtikrama hai / (4) dAsI - dAsapramANAtikrama - yahA~ dAsI dAsa pada se abhiprAya dhAre hue pramANa se adhika naukara-cAkara evaM mayUra popaTa Adi pakSiyoM kA saMgraha karanA hai / (5) kupya pramANAtikrama - alpa kImata vAlI lohA-lor3hA zrAdi dhAtunoM, gRha-ghara ke upayoga meM Ane vAlI vastunoM, kASTha, tRraNa- ghAsa ityAdika kA kupya meM samAveza hotA hai / ghAre hue pramANa se adhika kupya kA saMgraha karanA, vaha kupyapramANAtikrama hai / yahA~ para kSetra vAstu ityAdi pA~coM meM parigraha ke pramANa meM dhAre hue pramANa se adhika svIkAra karane se sAkSAt rItyA to vrata kA bhaMga hI hotA hai / kintu ina pA~coM meM kramaza: yojana, pradAna, bandhana, kAraNa aura bhAva se hRdaya meM vratarakSA kA pariNAma hone se arthAt vratabhaMga nahIM hone se ye pA~ca praticAra rUpa haiM / inakA nirdeza nIce pramANe hai / [1] yojana- yojana yAnI jor3anA / eka gRha ghara ke abhigrahavAle ko adhika kI jarUrata par3ane para athavA kisI kAraNa se lene kI icchA hote hue) vrata kA bhaMga hone ke bhaya 'prathama gRha ke samIpa pa |rzva meM hI anya- dUsare gRha-ghara lekara aura bIca kI dIvAra haTAkara donoM kA yojana-jor3A karake eka gRha-ghara banA lete haiM / yahA~ para do gRha-ghara hone se apekSA se vrata bhaMga hotA hai / kintu hRdaya meM vratarakSA kA pariNAma hone se apekSA se pUrNa bhaMga nahIM bhI hotA hai / 1. isa sambandha meM kitaneka granthoM meM hiraNya yAnI ghar3A huA suvarNaM sonA tathA suvaNaM yAnI binA ghar3A huA suvarNa - sonA, aise arthaM Ate haiM / phira kitaneka granthoM meM isase viparIta artha mI prAte haiM / arthAt hiraNya yAnI binA ghar3A huA sonA aura suvarNaM yAnI ghar3A huA sonA / 2. kitaneka granthoM meM dhana zabda se maNima (gina sake aisI sopArI ityAdi); dharima (kA~Te se taula karake le sake aura de sake jaise gur3a-gola ityAdi) ; meya ( nApa kara le sake aura de sake aise gehU~ ityAdi) tathA parichedya ( parIkSA karake lene meM evaM dene meM zrAve aise ratnAdika / ) ye cAra prakAra dhana ke grahaNa karane meM zrAye haiM tathA gAya pramukha caupAye prANiyoM va pakSiyoM ko dAsI dAsa pramAraNAtikrama meM dAsI - dAsa pada se saMgrahIta samajhanA | 3. dharmaratna prakaraNa ityAdi granthoM meM yahI dvipada-catuSpada pramANAtikrama praticAra hai / usameM samasta prakAra ke manuSya-tiyaMcoM kA saMgraha karane meM AyA hai / usameM tIsare praticAra meM dhana zabda se gaNimAdi cAra prakAra ke ghana kA saMgraha karane meM AtA hai /
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrItattvArthAdhigamasUtre [ 7.25 [2] pradAna-pradAna yAno denaa| suvarNa-sonA Adi kA parimANa karane ke bAda kisI ke pAsa se (kamANI ityAdika se) sonA Adi mile to vratabhaMga kI bhIti se abhI Apake pAsa rkheN| aisA kahakara anya-dUsare ko de de| bAda meM vrata kI avadhi pUrNa hote hI le le| athavA niyama ke uparAnta AI haI rakama bAhara dikhAve ke lie apane pUtra, pUtrI, tathA patnI-strI ityAdi svajana ke nAma para car3hA kara antara se apanI mAlikI rkhe| isa taraha anya-dUsare ko dete hue bhI athavA anya-dUsare ke nAma para car3hAte hue bhI mAlikI apanI hone se niyama kA bhaMga hotA hai / parantu maiMne niyama ke uparAnta rakhA nahIM hai| isa prakAra kI buddhi hone se vrata sApekSa hone se bhaMgAbhaMga rUpa aticAra kahA jAtA hai| [3] bandhana-bandhana yAnI ThaharAva / parimANa karane ke pazcAt anya-dUsare ke pAsa se adhika mile to vratabhaMga ke Dara se cAra mAsa ityAdi avadhi ke bAda maiM le lgaa| abhI to Apake pAsa rahane do| aise ThaharAva karake vahIM rahane de aura cAra mAsa (ityAdi niyama kI avadhimaryAdA) pUrNa hote hI le le| ...[4] kAraNa-gau-gAya, vRSabha-baila ityAdi kA parimANa nizcita karane ke bAda gAya Adi ko garbha rahe, yA bachar3e Adi kA janma ho jAe to vratabhaMga ke bhaya se ginato nahIM kre| mere to gAya yA baila kA parimAraNa hai| garbha yA bachar3A gAya-baila nahIM, kintu gAya-baila ke kAraNa haiN| jaba bar3e hoMge taba gAya-baila hoNge| [5] bhAva-yAnI privrtn| jaise-sone kI thAlI-bATakI-pyAlA 3, cAMdI kI thAlIbATakI-pyAlA-3, tathA pItala kI thAlI-bATakI-pyAlA-20 isase vizeSa nahIM rakhane kA niyama karane ke bAda, bheMTa Adi se pItala kI thAlI-bATakI-pyAlA kI saMkhyA bar3ha jAve to niyama bhaMga ke bhaya se athavA parigraha ke parimANa se bar3hI huI vastu ko parigraha parimANa se kama rahI huI vastu rUpa meM maMgAkara rkhe| yahA~ para sarvatra sAkSAt to niyama kA bhaMga humA hai| parantu hRdaya meM vratabhaMga ke bhaya ke kAraNa vrata sApekSa hone se apekSA se vratabhaMga nahIM hai| isalie ise atikrama-ullaMghana aticAra kahA jAtA hai / / 7-24 // * SaSThadigviramaNavratasya praticArAH * Wan mUlasUtramUrdhvAdhastiryagvyatikrama-kSetravRddhismRtyantardhAnAni // 7-25 // * subodhikA TokA * UrdhvadizAyAM yat pramANaM tasya vyatikramaH UrdhvavyatikramaH, adhodizAyAM yat pramANaM tasya vyatikramaH adhovyatikramaH, tiryag vyatikramaH, kSetravRddhiH smRtyantardhAnamityete paJcadigvatasyAticArAH bhavanti / smRtyantardhAnaM nAma smRtebhrazo'ntardhAnamiti // 7-25 //
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptamo'dhyAyaH [ 67 * sUtrArtha - Urdhva (U~ce-Upara), adho (nIce) aura tiryag (tirachI ) dizAnoM meM parimAraNa se adhika jAnA, rAgavaza kSetra kI vRddhi karanA tathA kiye hue parimANa ko bhUla jAnA / ye pA~ca digvata ke praticAra haiM / / 7-25 / 7 / 25 5 vivecanAmRta 5 vratasaMjJaka prahiMsAdika pA~ca niyamoM vratoM ke praticAroM kA varNana karake aba zIlasaMjJaka digAdivratoM ke praticAra kramaza: kahate haiM - Urdhva, adho aura tiryag ina tIna dizAoM ke parimANa meM vyatikrama tathA kSetravRddhi aura smRtyantardhAna ye pA~ca digvirati vrata ke praticAra haiM / jinakA saMkSipta varNana nIce pramANe hai (1) Urdhva vyatikrama - Urdhva - vRkSa tathA parvatAdi para car3hane ke lie U~cAI ke parimANa kI maryAdA vismRti yA lAbhAdi ke kAraNa usakA ullaMghana karanA, yaha Urdhva vyatikrama hai / Urdhva yAnI U~cI-Upara kI dizA meM parvata-pahAr3Adika Upara bhUla se, ghArita parimANa se jAnA, yaha Urdhva vyatikrama praticAra kahA jAtA hai / arthAt - adhika dUra (2) zradho vyatikrama - pradho yAnI nIce kI dizA meM kUpa ityAdi meM bhUla se dhArita pramANa se adhika dUra jAnA, yaha adho vyatikrama hai / arthAt nIcI dizA kI maryAdA kA ullaMghana karanA yaha adho vyatikrama praticAra kahA jAtA hai / (3) tiryag vyatikrama - tiryag yAnI ticha / pUrvAdika ATha dizAoM meM dhAre hue pramANa se bhUla se adhika dUra jAnA, yaha tiryag vyatikrama hai / arthAt - tirachI dizA kI maryAdA kA ullaMghana karanA, yaha tiryag vyatikrama praticAra kahA jAtA hai / 1 (4) kSetravRddhi - uttara-pUrvAdika cAroM dizAoM kI maryAdA meM vRddhi karanA, yaha kSetravRddhi hai / arthAt - eka dizA kA parimANa anya dUsarI dizA meM DAlakara dUsarI dizA ke parimANa meM abhivRddhi karanI / jaise-- pUrva aura pazcima dizA meM 100-100 mIla kA parimANa karane ke bAda jaba pUrva dizA meM 150 mIla jAne kI jarUrata par3I taba pazcima dizA meM se 50 mIla lekara pUrva dizA meM milA karake apanA kAma kara liyaa| isase niyama bhaMga hote hue bhI kula saMkhyA kAyama rahane se yaha apekSA se praticAra hai / yaha kSetravRddhi parimANa praticAra kahA jAtA hai / rahanA / arthAt - liye hue dizA ke pramANa ko bhUla jaise ki- maiMne 100 mIla mIla ghAre hoMge to Age / (5) smRtyantardhAna - maryAdA kI huI sImA kI smRti na niyama ko, dizA ke parimAraNa ko bhUla jAnA barAbara yAda nahIM rakhanA jAne ke bAda ghare hue pramANa se dUra nahIM jAte hue praticAra lagatA hai / dhAre haiM athavA 50 mIla dhAre haiM ? aisI zaMkA ho jAne se kadAcit 50
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 726 jAyeMge to bhI niyama kA bhaMga hogaa| aisA vicAra karake 50 mIla prAge nahIM jAya to bhI aticAra lagatA hai| kyoMki, kisI bhI niyama kA barAbara pAlana niyama ko yAda rakhane se hotA hai| isalie niyama ko bhUla jAnA yaha aticAra hai / / * prazna-jo niyama kA bhUla jAnA hai vaha aticAra hai, to smRtyantardhAna aticAra samasta vratoM ko lAgU par3atA hai| phira usakI sarva vratoM meM ginatI kyoM nahIM karate, yahA~ hI kyoM kI? uttara-pratyeka vrata ke pAMca praticAra ginane kA hone se pA~ca kI saMkhyA pUrNa karane ke lie yahA~ para usakI ginatI karane meM pAI hai| zeSa ye aticAra samasta vratoM ke lie haiM / / (7-25) 2 saptamadezAvakAzikavatasya paJcAticArAH ke Wan mUlasUtramprAnayana-preSyaprayoga-zabda-rUpAnupAta-pudgalakSepAH // 7-26 // * subodhikA TIkA * nizcitasImAnantaravastuyAcanA prAnayananAmako'ticAraH / sevakaH sImollaMghanaM kRtvA kAryaniSpAdanaM preSyaprayoganAmako'ticAraH / evameva zabdAnupAtaH, rUpAnupAtaH, pudgalakSepaH ityete paJcadezavratasyAticArA bhavanti / / 7-26 / / * sUtrArtha-pAnayanaprayoga, preSyaprayoga, zabdAnupAta, rUpAnupAta aura pudgalakSepa / ye pA~ca bhaticAra dezavrata ke haiM / / 7-26 / / // vivecanAmRta // (1) prAnayana-niyata sImA ke bAhara kI cIja-vastu ko svayameva nahIM lAkara kisI anya vyakti dvArA maMgA lenaa| arthAt-dhAre hue parimAraNa se adhika deza meM rahI huI cIja-vastuoM ko (kAgaja, ciTThI, tAra, TelIphona Adi ke dvArA) anya-dUsare vyakti ke pAsa se maMgavA lenaa| isa aticAra ko 'mAnayanaprayoga' bhI kahate haiM / 1. 'avismRtimUlaM dharmAnuSThAnam'-niyama kI smRti niyama pAlana kA mUla hai| 2. zrI dharmaratna prakaraNa ityAdi granthoM meM smRtyantardhAna aticAra kA artha isa taraha se hai 50 yojana dhAre haiM ki 100 yojana ? aise saMzaya meM 50 yojana se dUra nahIM jAnA caahie| jo 50 yojana se mAge jAtA hai to aticAra lagatA hai| 3. ayaM cAticAraH sarvavatasAdhAraNo'pi paJcasaMkhyApUraNArthamatropAttaH / [zrIzrAddhapratikramaNasUtrAsyArthadIpikA TIkA]
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7 / 26 ] saptamo'dhyAyaH [ 66 (2) preSyaprayoga-sImA ke bAhara kI cIja-vastuoM ko preSya yAnI naukara dvArA bhijvaanii| arthAt-dhAre hue parimANa se adhika deza meM koI bhI cIja-vastu bhejane kI ho yA anya koI kArya karane kA ho to preSya-yAnI naukara prAdi ko bhejakara ke karAve, vaha preSyaprayoga aticAra hai| * Anayanaprayoga aura preSyaprayoga meM bhinnatA itanI hai ki Anayana meM dhAre hue parimANa se adhika deza meM se cIja-vastu apane pAsa maMgAne kI hotI hai, jabaki preSyaprayoga meM dhAre hae deza se adhika deza meM samAcAra ityAdi athavA koI bhI vastu bhejane kI hotI hai| anya, prAnayana meM cIjavastu maMgAne ke lie naukara ityAdi kisI ko bhejate nahIM haiM, vahA~ se Ane vAle ke dvArA maMgA lete haiM jabaki preSyaprayoga meM khAsa naukara ityAdi ko vahAM bhejate haiN| (3) zabdAnupAta-khA~sI ityAdi zabda dvArA kArya karavA lenaa| arthAt-samIpa meM udharasa-khAMsI-khakhArA Adi se tathA dUra tAra-TelIphona ityAdika se (zabdoM ke anupAta se-pheMkane se) dhAre hue deza se adhika deza meM rahe hue vyakti ko apane pAsa bulAnA, yaha zabdAnupAta aticAra hai| (4) rUpAnupAta-rUpAdi dikhA ke kArya karavA lenaa| arthAt-dhAre hue deza se adhika deza meM rahe hue vyakti ko bulAne ke lie dhAre hue deza meM khar3e raha karake apane zarIra ke aMga batAve yA usI prakAra kI kAyika ceSTA kare, yaha rUpAnupAta aticAra hai| (5) pudgalakSepa-patthara tathA kaMkarAdi pheMka karake kArya krvaanaa| arthAt-dhAre hue parimANa se adhika deza meM rahe hue vyakti kA kAma par3ane para usako bulAne ke lie dhAre hue deza meM rahakara ke usa vyakti ke samIpa meM ho to kaMkarAdi pheMke aura dUra ho to usI prakAra ke patra-ciTThI Adi bheje jisase vaha vyakti apane pAsa pA sake / yahA~ para svayaM apane zarIra se niyamita deza se bAhara nahIM jAtA hai, isalie isa dRSTi se vratabhaMga nahIM hotA hai| parantu anya-dUsare dvArA cIja-vastu maMgAno, anya-dUsare ko bhejanA, zabdAnupAta ityAdi se anya-dUsare ko apane pAsa bulAnA ityAdi meM niyama kA dhyeya sacavAtA nahIM hai| niyamita deza se bAhara hiMsA ko aTakAne ke liye dizA kA niyamana kiyA hai| svayaM nahIM jAte hae bhI cIja-vastu maMgAnA ityAdika se hiMsA to hotI hai| svayaM jAya, isa karate anya-dUsare ke pAsa cIja-vastu maMgAne Adi meM adhika hiMsA ho jAya aisA bhI sambhava hai| kyoMki svayaM jaisI jayaNA pAle aisI anya-dUsarA pAle nhiiN| isase svayaM calA jAya to svayaM hI kAma kare jisase hiMsA kama honA sambhava hai| isalie prAnayana ityAdi meM niyama kA dhyeya jalavAtA nahIM hone se paramArtha se vrata kA bhaMga hotA hai| isa taraha Anayana Adi meM apekSA se vrata kA abhaMga aura apekSA se vrata kA bhaMga hotA hai| * yahA~ para prathama ke do aticAra, samajhane ke prabhAva athavA sahasAtkAra ityAdika se hote haiM, tathA pIche ke tIna aticAra milane se hote haiN| prathama ke do aticAroM meM anya-dUsare ke pAsa meM merA kArya karA lUgA to bhI mere niyama meM bAdhA nahIM prAvegI aisI buddhi hai, kintu yaha ajJAnatA hai| anya-dUsare ke pAsa karAne se vizeSa virAdhanA honI sambhava hai / / 7-26 //
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 ] zrI tattvArthAdhigamasUtre * aSTama- anarthadaNDavirativratasyAticArA: [ 7/27 5 mUlasUtram kandarpa- kautkucya-maukharyA-samIkSyAdhikaraNopabhogAdhikatvAni / / 7-27 // * subodhikA TIkA * anarthadaNDavirativratasya paJcAticArAH / kandarpaH kautkucyaM maukharyamasamIkSyAdhikaraNamupabhogAdhikatvamityete paJcAnarthadaNDa - virativratasya praticArA bhavanti / tatra kandarpo nAma rAgasaMyukto'sabhyo vAkprayogo hAsyaM ca / kautkucyaM nAma etadevobhayaM duSTakAyapracArasaMyuktam / maukharyamasaMbaddha bahupralApitvam / samIkSyAdhikaraNaM lokapratItam / upabhogAdhikatvam ceti / avicArya prayojanAdhikakriyA zrasamIkSyAdhikaraNaM bhavati / trividhazcaitad manasAvAcA-kAyena ca / upabhogavastupramANAdhikaM saMgrahaM upabhogAdhikatvAticAraH / / 7-27 / / * sUtrArtha - kandarpa, kautkucya, maukharya, asamIkSyAdhikaraNa aura upabhoga kA adhikatva ye pA~ca anarthadaNDavirati vrata ke praticAra haiM / / 7-27 / / vivecanAmRta (1) kandarpa, (2) kautkucya, (3) maukharya, (4) asamIkSyAdhikaraNa tathA (5) upabhogAdhikatva ye pA~ca praticAra zranarthadaNDaviramaNa vrata ke haiM / kramazaH inakA saMkSipta varNana nIce pramANe hai - (1) kandarpa - rAgavaza hokara asabhya bhASaNa yA parihAsAdi karanA / zrarthAt - rAgayukta hAsyapUrvaka kAmottejaka asabhya vAkya vacana bolanA / jisase moha ( tad - tad indriya viSayopabhoga kI abhilASA - icchA) pragaTa hove aisA vAkya vacana nahIM bolanA caahie| zrAvaka-zrAvikA ko peTa bharake khaTakhaTATa jora se smita karanA arthAt ha~sanA bhI ucita nahIM / (2) kautkucya (kokucya ) - bhAMDAdi ke samAna kuceSTAyeM karanI / arthAt - rAga sahita, hAsyapUrvaka kAmottejaka asabhya vAkya vacana bolane ke sAtha asabhya kAyika ceSTA karanI / kandarpa meM hAsya tathA vAkya vacana ke prayoga hote haiN| jabaki kautkucya meM hAsya aura vAkya-vacana ke prayoga ke sAtha kAyika prayoga bhI hote haiM / isa kandarpa meM kAyika ceSTA ho taba vaha kautkucya kahA jAtA hai / (3) maukharya - nirlajjapane yA binA sambandha ke prati vilApa karanA / prarthAt -- prasambaddha bahuta bolanA, yaha maukharya hai /
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptamo'dhyAyaH 7/28 ] [ 71 (4) asamIkSyAdhikaraNa (saMyuktAdhikaraNa ) - prasamIkSya yAnI vicAre binA / adhikaraNa yAnI pApa kA sAdhana / mujhe jarUrata hai ki nahIM ? ityAdi vicAra kiye binA apane ko jarUrata nahIM hone para bhI zastra ityAdi adhikaraNa (pApa ke sAdhana ) taiyAra rakhanA / koI mAMgane ke lie A jAya taba denA par3e; isase nirarthaka pApa baMdhAtA hai / ) yaha 'prasamIkSyAdhikaraNa' hai / (5) upabhogAdhikatva - upabhoga se adhika cIja vastu rakhanI / arthAt -- svayaM ko jarUrata ho usase adhika cIja vastu apane pAsa rakhanI / jaise- nadI, tAlAba, bAvar3I ityAdi sthala meM snAna karane ke lie jaba jAya taba sAbuna ityAdi cIja vastu apane ko jarUriyAta pUrti hI le jAne kI hotI hai / anyathA adhika dekha karake aise masakharI karane vAle ko athavA anyadUsare svArthI Adi apane ko jarUrata nahIM hote hue bhI usa vastu kA upayoga kare / isase nirarthaka pApa kA bandha hotA hai / yahA~ para kandarpa ityAdi sahasA athavA anAbhoga Adi se ho jAye to aticAra rUpa hai / parantu jo irAdA pUrvaka karate hoM to vratabhaMga hotA hai / prathama ke tIna praticAra pramAdAcaraNa rUpa anarthadaNDa ke haiN| cauthA aura pA~cavA~ praticAra kramazaH pApakarmopadeza tathA hiMsaka sAdhana pradAna rUpa anarthadaNDa ke haiM / upayoga ke abhAva meM athavA sahasAtkAra Adi ke kAraNa durdhyAna karanA yaha apadhyAna rUpa anarthadaNDa kA aticAra hai / yaha aticAra yahA~ para nahIM kahA hai to bhI svayaM samajha lenA cAhie || 7-27 / / * navama sAmAyikavratasyAticArAH mUlasUtram - yogaduSpraridhAnAnAvara - smRtyanupasthAnAni // 7-28 // * subodhikA TIkA * 1 sUtre yogazabdasya prayogaH kRtaH / yogazabdaH manavacanakAryakriyArthe prayuktaH prataH tasya trayo bhedAH manavacanazarIrANi / duSpraNidhAnazabdasyArthaH durupayogaH evaJca yogAnAmapekSayA trayAtIcArAH bhavanti / kAyaduSpraNidhAnaM vAgduSpraNidhAnaM-manoduSpraNidhAnamanAdaraH / sAmAyikasamaye yena prakAreNa zarIrasya upasthApanaM bhavati tadabhAvaH kAyaduSpraNidhAnaM / evameva vacana - visarga-bhaMga : vAgduSpraNidhAnaM / evameva rAgAdiyukta doSadUSitAnAM vicArANAM saMkalpaH manoduSpraNidhAnamanAdaraH / evaM sAmAyikasya paJcAticArAH bhavanti / tvattvaitAnaticArAn sAmAyika karttavyam / evamaMzato'pi bhaMgaM naiva bhavet / / 7-28 / /
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 ] zrI tattvArthAdhigamasUtre [ 728 * sUtrArtha - kAyaduSpraNidhAna, vacanaduSpraNidhAna, manaH duSpraNidhAna, anAdara tathA smRtyanupasthApana samayAdi kA bhUla jAnA ye sAmAyika vrata ke pA~ca praticAra haiM / / 7-28 / / 'mana, vacana aura kAyA' ina tIna pA~ca sAmAyika vrata ke praticAra haiM duSpraNidhAna, (3) kAyayoga duSpraNidhAna, sAmAyika vrata ke praticAra kahe jAte haiM / / vivecanAmRta 5 yogoM ke duSpraNidhAna, anAdara aura smRtyanupasthApana, ye arthAt - ( 1 ) manoyogaduSpraNidhAna, (2) vacanayoga(4) anAdara aura (5) smRtyanupasthApana ye pA~ca inakA kramazaH saMkSipta varNana nIce pramANe hai - [1] manoyogaduSpraNidhAna - sAvadya yA upayoga rahita manovyApAra / arthAt nirarthaka pApa ke vicAra karanA, yaha manoyoga duSpraNidhAna praticAra hai / * isa praticAra se bacane ke lie sAmAyika meM mana ke dasa doSoM kA tyAga karanA cAhie / ve dasa doSa nimnalikhita haiM ( 1 ) zraviveka - sAmAyika ke vAstavika svarUpa ko nahIM jAnane se aisI kriyA se kyA phala mile ? ityAdi sAmAyika phala sambandhI kuvikalpa karanA / (2) yazovAJchA - zranya-dUsare loga merI prazaMsA kareMge, aisI icchA se sAmAyika karanA / (3) dhanavAJchA - dhana prApti kI icchA se sAmAyika karanA / (4) garva (abhimAna) - sAmAyika karake gharmI tarIke garva yAnI abhimAna karanA / (5) bhaya - jo meM sAmAyika nahIM karU~ to amuka tarapha se upAlambha yAnI ThapakA milegA, koI nindA karegA tathA maiM sabake sAmane halkA ThaharUMgA; ityAdi bhaya se sAmAyika karanA / (6) nidAna - sAmAyika ke phala rUpa meM isaloka tathA paraloka ke sukhoM kI abhilASAicchA rakhanI / (7) saMzaya - sAmAyika kA phala milegA ki nahIM ? viSaya meM saMzaya rakhanA / (5) kaSAya - krodha ke Aveza meM Akara sAmAyika karanA, athavA sAmAyika meM krodha karanA / isa taraha sAmAyika ke phala ke ( 6 ) avinaya - vinaya rahita sAmAyika karanA / (10) bahumAna - bahumAna binA yAnI utsAha binA sAmAyika krnaa| sadoSa manoyoga duSpraNidhAna ke haiM /
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7 / 28 ] saptamo'dhyAyaH [ 73 [2] vacanayoga duSpraNidhAna -sAvadyabhASA yA upayogarahita bolnaa| arthAt -nirarthaka, pApa ke vacana bolnaa| isa aticAra se bacane ke lie sAmAyika meM vacana ke dasa doSoM kA tyAga karanA cAhie; jinake nAma nIce pramANe haiM (1) kuvacana-kisI kA apamAna ityAdi ho, aisA kuvacana bolnaa| (2) sahasAtkAra-sahasA ayogya vacana bolnaa| (3) prasat prAropaNa--vicAra kiye binA hI kisI para asat-jhUThA Aropa lgaanaa| . (4) nirapekSa-zAstra kI upekSA karake arthAt darakAra kiye binA vacana bolnaa| (5) saMkSepa-sUtra ko saMkSipta karake bolnaa| (6) kleza - anya-dUsare ke sAtha kleza-kaMkA krnaa| (7) vikathA-strIkathA ityAdi vikathA krnii| (8) hAsya-haMsanA, ThaTThA-masakharI krnaa| (6) azuddha -sUtroM ko azuddha bolnaa| (10) guNaguNa-svayaM-pote aura anya-dUsare bhI nahIM samajha sake, isa taraha sUtra kA aspaSTa uccAraNa karanA, ityAdi / uparyukta dasa doSa vacanayoga praNidhAna ke haiN| [3] kAyayoga duSpraNidhAna-nirarthaka pApa kI pravRtti krnii| arthAt - binA kAma hAtha-pAMva ityAdi saMcAlana karanA / isa aticAra se bacane ke lie sAmAyika meM kAyA ke bAraha doSoM kA tyAga karanA cAhie / ve bAraha doSa kramazaH nIce pramANe haiM (1) prAsana:-pAMva para pAMva car3hAkara ke baitthnaa| (2) calAsana:-sthira nahIM baiThanA arthAt bAra-bAra pAsana se niSprayojana uThanA / (3) caladRSTi:-kAyotsarga ityAdi meM netra (kha) idhara-udhara calAnA / (4) sAvadhakriyAH-svayaM sAvadya (hiMsApUrNa) kriyA karanI vA anya-dUsare ko prAjJA Adi se sAvadha kriyA karane ke lie khnaa| . (5) pAlambanaH-dIvAra yA stambha-thambhe Adi kA Azraya (TekA) lekara baiThanA / (6) prAkucanaH-prasAraNa-hAtha-pAMva ityAdi avayava phailAnA aura sikodd'naa| (7) mAlasaH-aMga (zarIra) maror3anA, jamhAI, ubAsI Adi rUpa pAlasa krnaa|
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrItattvArthAdhigamasUtre [ 7 / 26 (8) moTana:--aMgulI ke TacAkA phodd'naa| (6) mala:-aMga-zarIra kA maila utaarnaa| (10) vimAsaNaH-jAne koI cintA huI ho isa mudrA meM gAla ityAdi para hAtha rakhakara baiThanA ityAdi / (11) nidrAH-jhoMkA khAnA, UMghanA, nIMda lenA ityaadi| .. (12) vastra saMkocana:- sardI ityAdi ke kAraNa vastra se deha-zarIra saMkocanA arthAt ddhknaa| ukta bAraha doSa kAyayoga duSpraNidhAna ke jaannaa| [4] anAdara-sAmAyika meM utsAha kA prabhAva, aura niyata samaya meM sAmAyika nahIM lenA, ityaadi| [5] smRtyanupasthApana-ekAgratA ke prabhAva meM maiMne sAmAyika kI yA nahIM kI? yaha bhUla jAnA ityAdi / ukta ye dasa doSa mana ke, dasa doSa vacana ke, tathA bAraha doSa kAyA ke jaannaa| ye tInoM (10-10-12) milakara battIsa doSa sAmAyika ke jAnakara, sAmAyika meM avazya hI tyjnaa| manoyoga duSpraNidhAna ityAdi sahasA, anAbhoga arthAt anupayoga ityAdika se hotA ho to aticAra rUpa hai| jo irAdApUrvaka arthAt irAde se (jAnabUjha kara) karane meM pAye to vratabhaMga hotA hai / / 7-28 / / * dazamapauSadhavratasyAticArAH * // mUlasUtramapratyavekSitApramArjitotsargA-''dAnanikSepa-saMstAropakramaNA'nAdara-smRtyanupasthApanAni // 7-26 // * subodhikA TIkA * apratyavekSitadRSTyA yad darzitam, tathA cApramANiteSu sthAneSu mala-mUtrAdityAgopratyavekSitApramAjitotsargaH nAmako'ticAraH / arthAt apramAjite utsargaH apratyavekSitApramArjitAticAraH / apratyavekSitApramAjitasyAdAnanikSepI apratyavekSitApramAjitaH saMstAropakramaH anAdaraH smRtyanupasthApanamityete paJcapauSadhopavAsasyAticArAH /
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7 / 26 ] saptamo'dhyAyaH upavAsAdi yadapi kriyante pramAdAdidoSaparihArArthaJca ratnatrayArAdhanArthaM kriyante / ataH parvaNi upavAsakairapramattatayA sotsAhena kriyAnuSThAnaM vidhAtavyam / pramAdArucinA vA vidhibhaMgenAMzataH bhaMga jaayte| tenaiva paJcAticArAH pauSadhopavAsAticArAH bhavanti / / 7-26 // * sUtrArtha-anadekhI aura apramANita bhUmi para mala-mUtrAdi kA parityAga, anadekhI tathA apramAjita vastu kA AdAna-nikSepa, anadekhI aura apramArjita zayyA tathA prAsana ityAdi kA upayoga, anAdara-vratapAlana meM bhakti kA prabhAva aura smRtyanupasthApana, ye pA~ca pauSadhopavAsa vrata ke aticAra haiM // 7-26 / / vivecanAmRta // ___ aprativekSita tathA apramArjita sthala meM (1) utsarga (2) (ukta) pAdAnanikSepa, (3) saMstAropakrama, (4) anAdara aura (5) smRtyanupasthApana ye pA~ca pauSadhavata ke aticAra haiN| arthAt-apratyavekSita-apramANita-utsarga, apratyavekSita-apramAjita-AdAnanikSepa, apratyavekSita-apramArjita-saMstAropakramaNa, anAdara aura smRtyanupasthApana ye pAMca pauSadhopavAsa (pauSadha) vrata ke aticAra haiN| dazama poSadha vrata ke pA~ca aticAroM kA saMkSipta varNana nIce pramANe hai (1) apratyavekSita-apramArjita-utsarga-prapratyavekSita yAnI dRSTi se bilkula johe binA arthAt dRSTi se barAvara dekhe bhAle binaa| apramAjita yAnI caravalA Adi se bilkula ke barAvara pramArjana binA / utsarga yAnI tyAga krnaa| bhUmi ko dRSTi se johe-dekhe binA aura caravalA Adi se pramAjita kiye binA ke barobara pramArjana binA mala-mUtra kA tyAga krnaa| (2) apratyavekSita-apramAjita-mAdAnanikSepa-AdAna yAnI lenaa| nikSepa yAnI rkhnaa| dRSTi se dekhe-johe binA aura caravalA Adi se pramAjita kiye binA vastu lenI aura rkhnii| (3) apratyavekSita-apramAjita-saMstAropakramaNa-saMstAra yAnI saMthArA (bichaunA), pAsanAdi (vichAnA) sone kA aura pAtharane ke sAdhana / upakramaNa yAnI paathrnaa| dRSTi se dekhe-johe binA ke barAbara pramAA binA saMthArA, AsanAdi pAtharanA / (4) anAdara-pauSadha meM utsAha nahIM rkhnaa| jaise-taise anAdara se pauSadha pUrNa karanA / (5) smatyanupasthApana- 'svayaM pauSadha meM hai' yaha bhUla jAnA tathA pauSadha kI vidhiyA~ yAda nahIM rakhanA ityAdi / ye pAMca pauSadhopavAsa (pauSagha) vrata ke aticAra jAnanA / / (7-26)
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrItattvArthAdhigamasUtre [ 730 * ekAdazamopabhoga-paribhogaparimANa-vratAnAmaticArAH* Wan mUlasUtramsacittasaMbaddha-saMmizrA-'bhiSava-duSpakvAhArAH // 7-30 // .. * suboSikA TIkA * pramAdayogena tyaktAnAM parimitAnAM vA padArthAnAM grahaNaM bhakSaNaM vA upabhogaparibhogavratasyAticArAH bhavanti / yathAnukrameNa sacittAhAraH sacitta-sabandhAhAraH sacitta-saMmizrAhAraH abhiSavAhAraH duSpakvAhArazca haritakAyavanaspatInAM bhakSaNaJca tyaktabhakSaNasya pramAdenAjJAnena bhakSaNaM sacittAhArAticAraH sacittasambandhaM yatra tasyApi bhakSaNam / yathA kadalIdalo paribhakSaNaM vA kadalIpatrAcchAditavastubhakSaNam sacittasambandhAhAraH nAmako'ticAraH / evaJca sacittasaMmizrAhAraH, abhiSavAhAraH duSpakvAhArAdi paJcAticArAH bhavanti / / 7-30 / / * sUtrArtha-sacitta mAhAra, sacittasambaddha AhAra, sacitta mizrAhAra, abhiSavagariSTha aura rasayukta padArtha kA AhAra tathA duSpakva-yogya rIti se nahIM pake hue padArtha kA AhAra ye pA~ca upabhoga-paribhoga parimANa vrata ke praticAra haiM / / 7-30 // vivecanAmRta (1) sacitta pAhAra, (2) sacitta sambaddha AhAra, (3) sacittasaMmizra AhAra, (4) abhiSava AhAra tathA (5) duSpakva aahaar| ye pA~ca upabhoga-paribhoga parimANavata ke aticAra haiN| inakA kramaza: saMkSipta varNana nIce pramANe hai (1) sacitta prAhAra-ayogya vastu kA AhAra krnaa| arthAt - sacitta (dADima ityAdi) phalAdi kA upayoga krnaa| yahA~ para sacitta kA tyAga hone se anAbhoga' Adi se sacitta AhAra jo vApare to aticAra lage, kintu jo jAnabUjha kara bhI vApare to isa vrata kA bhaMga hotA hai| (2) sacitta saMbaddha prAhAra-sacitta se sambandha rakhane vAlI vastu kA prAhAra krnaa| arthAt-ThaliyA, guThalI ityAdi sacitta bIja sameta bora tathA kerI pramukha kA AhAra karanA (vaaprnaa)| yahAM para Thaliya, tathA guThalo Adi chor3a dete haiN| mukha meM se bAhara nikAla dete haiM / kevala phala kA acitta garbha-sAra vAparate haiN| isalie isa dRSTi se vrata kA bhaMga nahIM hotA, kintu 1. 'sacitta kA tyAga hai' isa taraha khyAla meM nahIM rahanA yA yaha vastu sacitta hai isa taraha khyAla meM nahIM rkhnaa|
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7 / 30 ] saptamo'dhyAyaH [ 77 vrata kA dhyeya (jIvarakSA) sacavAtA nahIM hai| isaliye yahA~ para paramArtha se to vratabhaMga hai| yahAM para prAMzika vratabhaMga aura prAMzika vratapAlana hone se aticAra lagate haiN| (3) sacitta saMmizra prAhAra-sacitta, acitta, mizrita padArtha kA AhAra krnaa| arthAt-alpabhAga sacitta aura alpabhAga acitta ho aisA pAhAra krnaa| jaise-tala tathA khasakhasa ityAdi se yukta modaka (laDDU) Adi kA prAhAra krnaa| (4) abhiSava prAhAra-gariSTha, puSTa aura indriyoM ko balavAna karane vAlA rasayukta padArtha abhiSava kahA jAtA hai| isa taraha ke padArthoM kA sevana karanA abhiSavAhAra nAma kA aticAra hai| (5) duSapakva pAhAra-adhapake yA raMdhe padArthoM ko sevana krnaa| arthAt--barAbara nahIM randhAne se kaMika pakva tathA kAMika apakva kAkar3I Adi kA AhAra karanA / ye upabhoga paribhoga parimANa vrata ke aticAra haiM / * dharmaratna prakaraNa ityAdi granthoM meM yahA~ para kahe hue antima tIna aticAroM ke sthAna meM apakvauSadhi-bhakSaNatA, duSpakvauSadhi-bhakSaNatA tathA tucchauSadhi-bhakSaNatA aticAroM ke ullekha haiN| (3) apakvauSadhi bhakSaNatA-ra~dhe binA vastu kA AhAra lenaa| jaise-sacitta kaNa vAle loTa ko acitta samajha karake vaaprnaa| (4) duSpakavauSadhi bhakSaNatA-barAbara nahIM raMdhAne se kucha pakva tathA kucha apakva kakar3I Adi kA AhAra krnaa| aisA artha yahAM para bhI smjhnaa| (5) tucchauSadhi bhakSaNatA-jisakA prAhAra karane se tRpti nahIM ho, aise pApar3a tathA bora Adi vastu vaaprnii| ye upabhoga-paribhoga parimANa vrata ke pA~ca aticAra jaannaa| * prazna--tuccha auSadhi (jisase tRpti nahIM ho aisI cIja-vastunoM ko) jo sacitta vAparate haiM, to usI kA samAveza sacitta AhAra nAma ke prathama-pahile aticAra meM ho jAtA hai| aba jo acitta vAparate haiM to vaha aticAra hI ginA jAtA nahIM ? uttara-yaha kathana satya hai, kintu acitta vAparane meM vrata ke dhyeya kA pAlana nahIM hone se paramArtha se vrata kI virAdhanA hotI hai| jo ArAdhaka sAvadha se-pApa se prati DaratA ho aura jisane lolupatA kama kI ho to vaha zrAvaka sacitta kA pratyAkhyAna yAnI paccakkhANa karatA hai| jisase tRpti na hotI ho aisI vastu vAparane meM lolupatA kAraNa hai| kAraNa ki, usa vastu se zarIra ko puSTi milatI nahIM hai| isase jo zrAvaka aisI cIja-vastu ko vApare to usameM lolupatA adhika hai, yaha siddha hotA hai / isameM deha-zarIra ko lAbha nahIM hotA hai, tathA pApa vizeSa hotA hai| isa apekSA se tuccha auSadhikA bhakSaNa bhI aticAra kahA jAtA hai / / 7-30 / /
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 731 dvAdazama-pratithisaMvibhAgavatasyAticArAH * Wan mUlasUtramsacittanikSepa-pidhAna-paravyapadeza-mAtsarya-kAlAtikramAH // 7-31 // * subodhikA TIkA * atithisaMvibhAgavatasya paJcAticArAH bhavanti / annAdivastu yad dAnayogyaM patropariparyavezanaM sacittanikSepanAmako'ticAraH / deyAhArya sacittapatrAdibhiH pAcchAdanaM sacittapidhAvAticAraH / svayaM dAne'pravRttAya anyaM dAnAyopadezaH paravyapadezAticAraH / dAtRbhyezceSTayA mAtsaryanAmako'ticAraH / dAnasamayollaMghanaM kRtvA dAnaM kaalaatikrmo'ticaarH| paJcANuvratAnAM saptazIlAnAJcAticArANAM varNanaM pUrNamatra // 7-31 // * sUtrArtha-deya vastu ko sacitta padArtha para rakhanA, sacitta se DhAMkanA, paravyapadeza, anya dAtA se IrSyA-mAtsarya aura dAna ke samaya kA ullaMghana-kAlAtikrama ye pA~ca pratithi saMvibhAga vrata ke aticAra haiM / / 7-31 / / + vivecanAmRta // (1) sacitta nikSepa, (2) sacitta pidhAna, (3) paravyapadeza, (4) mAtsarya aura (5) kAlAtikrama ye pAMca atithisaMvibhAga vrata ke aticAra haiN| inakA kramazaH saMkSipta varNana nIce pramANe hai (1) sacitta nikSepa-dene yogya vastu ko nahIM dene kI buddhi se ayogya sacittAdi cIjavastu milAkara denii| arthAt-nahIM dene kI buddhi se dene lAyaka vastu ko sacita vastu meM rakha denI, yaha sacitta nikSepa aticArA hai| (2) sacitta pidhAnam-pUrvokta vastu ko sacitta se Dhaka denaa| arthAt-nahIM dene kI buddhi se dene lAyaka vastu para sacitta vastu Dhaka denI, vaha sacittapidhAna aticAra hai| (3) paravyapadeza-pUrvokta vastu ko dUsare kI kaha denaa| arthAt -nahIM dene kI buddhi se dene lAyaka vastu apanI hote hue bhI anya-dUsare kI hai aisA kahanA, athavA dene kI buddhi se anyadUsare kI hote hue bhI yaha vastu merI hai isa taraha kahanA; yaha paravyapadeza aticAra hai| (4) mAtsarya-dAna dene vAloM aura dAna lene vAloM ke guNoM se IrSyA krnaa| arthAthRdaya meM gusse hokara ke denaa| sAmAnya mAnava sabhI detA hai, to kyA maiM usase kama-nyUna haiM ? yoM IrSyA se denA. yaha mAtsarya aticAra hai|
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7 / 32 ] saptamo'dhyAyaH [ 76 (5) kAlAtikrama - dAna ke samaya kA ullaMghana karanA / arthAt -- bhikSAkAla ke bAda, yA bhikSAkAla hone ke pUrva-pahile sAdhuoM ko nimantraNa karanA, yaha kAlA 'takrama praticAra hai / yaha tithi saMvibhAga vrata ke pA~ca praticAra jAnanA / / 7-31 / / * saMlekhanAvratasyAticArAH 5 mUlasUtram jIvita-maraNAzaMsA-mitrAnurAga-sukhAnubandha nidAnakaraNAni // 7-32 / / * subodhikA TIkA * mAraNAntikasaMlekhanAyAH paJcAticArAH bhavanti / aizvarya bhogecchayAcArya prabhRtInAM sevAbhAvayA vA asamarthaputrANAM bharaNapoSaNacintayA'dhikajIvanecchA jIvitAzaMsA bhavati / pratikUlasA dhanaduHkhena drAridrayena vA rugNAvasthA vA maraNecchA maraNAzaMsAticAraH / snehIjanAnurAgeNayo'ticAro bhavati saH mitrAnurAgAticAraH / evameva sukhasyAnubandhane sukhAnubandho'ticAraH / nidhAna karaNAticAraH ete mAraNAntikasaMlekhanAyA paJcAticAra | : bhavanti / / 7-32 / / * sUtrArtha - jIvitAzaMsA, maraNAzaMsA, mitrAnurAga, sukhAnubandha tathA nidAnakararaNa ye pA~ca saMlekhanAvrata ke aticAra haiM / / 7-32 / / vivecanAmRta 5 maraNa - prazaMsA, (3) mitra anurAga, (4) sukha - anubaMdha, saMlekhanA vrata ke aticAra haiM / inakA kramaza: saMkSipta varNana (1) jIvita prAzaMsA, (2) tathA (5) nidAna karaNa; ye pA~ca nIce pramANe hai - (1) jIvita prAzaMsA - prAzaMsA yAnI icchA / jIvita- yAnI jInA / jIne kI icchA yaha 'jIvita prAzaMsA' hai / arthAt pUjA tathA satkArAdi dekhakara ke jIne kI abhilASA - icchA karanI / pUjA, satkAra-sanmAna, tathA prazaMsA ityAdika prati ho jAne se aba maiM vizeSa jindA rahUM arthAt jIva to sArUM / isa prakAra jIne kI abhilASA - icchA rakhanI / yaha 'jIvita - zrAzaMsA' nAmaka aticAra hai / (2) maraNa-zrAzaMsA - duHkhAdi dekhakara marane kI abhilASA karanI / arthAt - pUjA, satkAra-sanmAna, kItti, tathA vaiyAvacca pramukha nahIM hone se kaMTAlake maiM zIghra-jaldI mara jAU~ to pracchA / isa taraha mRtyu- maraNa kI abhilASA icchA rakhanI / yaha 'maraNa-prazaMsA' nAmaka praticAra hai /
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ 80 ] zrItattvArthAdhigamasUtra [ 7 / 33 (3) mitra-anurAga-mitra tathA putrAdi para prItibhAva rkhnaa| arthAt-mitra, putra Adi svajana snehiyoM para mamatvabhAva rkhnaa| yaha 'mitra anurAga' nAmaka aticAra saMlekhanA vrata kA hai / (4) sukha-anubandha- anubhava kiye hue sukhoM kA smaraNa krnaa| arthAt-pUrve anubhavela sukhoM ko yAda krnaa| yaha 'sukhAnubandha' nAmaka aticAra saMlekhanA vrata kA hai| (5) nidAna karaNa-tapasyAdi karake bhogAdi viSayoM kI AkAMkSA krnii| arthAttapa tathA sayama-cAritra ke prabhAva se maiM paraloka meM cakravattI, vAsudeva, mAMDalika rAjA, balavAna tathA rUpavAna banU ityAdi paraloka ke sukha kI abhilASA-icchA rkhnii| yaha nidAna karaNa' nAmaka aticAra saMlekhanA vrata kA hai / uparokta aticAra yadi irAdApUrvaka yA vakratA se sevana kiye jAya to ve vratakhaNDanarUpa anAcAra haiN| bhUla yA asAvadhAnI se dUSita ko aticAra kahate haiN| isa taraha ye pAMca aticAra saMlekhanA vrata ke jAnane // 7-32 / / * dAnasya vyAkhyA * Wan mUlasUtram anugrahArthaM svasyAtisargo dAnam // 7-33 / / * subodhikA TIkA * svAtmaparAnugrahArthaM svasya dravyasya vA'annapAnAdeH pAtretisargo dAnam / yazalAbhAya vA pUjAdilAbhAya naiva kintu puNyasaJcayAya karmanirjarAdvArAtmakalyANAya pAtrasya ratnatrayadharmarakSaNAya yad dIyate tad dAnam / deyavastunaH yogyatvaM svatvamapi bhavet / ayogyaparasya vA vastunAM dAnaM dAnaM / / 7-33 // * sUtrArtha-sva-para ke kalyANa ke lie vastu kA tyAga karanA dAna hai| arthAt-hita karane kI icchA se apanI vastu kA tyAga karanA dAna kahalAtA hai / / 7-33 / / + vivecanAmRta sva aura para ke upakAra ke lie apanI vastu pAtra ko denI vaha dAna hai| sva-upakAra, pradhAna aura prAnuSaMgika rUpa se do prakAra kA hai| pradhAna yAnI mukhya / karma-nirjarA se prAtmA kI saMsAra se mukti yaha pradhAna sva-upakAra hai| AnuSaMgika upakAra yAnI mukhya upakAra ke sAtha-sAtha anAyAsa ho jAtA upakAra / AnuSaMgika upakAra ke do bheda haiM-(1) isa loka sambandhI upakAra aura (2) paraloka sambandhI upakAra /
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7 / 34 ] saptamo'dhyAyaH [ 81 * saMtoSa tathA vaibhavAdika kI prApti yaha isa loka sambandhI AnuSaMgika sva-upakAra hai| arthAt dAna se dAna karane vAlI prAtmA meM saMtoSa guNa AtA hai| [saMtoSa ke sAtha udAratA ityAdi aneka guNa pAte haiM, itanA hI nahIM kintu rAgAdika doSa kama ho jAte haiN|] isa prakAra ke viziSTa puNya ke udaya se bAhya vaibhava kI bhI prApti ho jAtI hai / paraloka meM viziSTa prakAra ke svargAdika sukha kI prApti yaha paraloka sambandhI prAnuSaMgika sva-upakAra hai| isa prakAra para upakAra bhI pradhAna aura prAnuSaMgika yoM do prakAra kA hai| karma kI nirjarA se AtmA kI saMsAra se sarvathA mukti yaha pradhAna-mukhya para-upakAra hai| AnuSaMgika para-upakAra isa loka sambandhI aura paraloka sambandhI yoM do prakAra ke haiM / saMyama-cAritra kA pAlana kara mokSa-mArga kI ArAdhanA yaha isa loka sambandhI para-upakAra hai| viziSTa prakAra ke svargAdika sukha kI prApti yaha paraloka sambandhI para-upakAra hai| isakA koSThaka nIce pramANe hai * upakAra * prAnuSaMgika mAnuSaMgika pradhAna [karma nirjarA se mokSa] isa loka sambandhI (saMtoSa, vaibhava Adi) paraloka sambandhI iha loka sambandhI (viziSTa svargAdi sukha) (mokSamArga kI ArAdhanA prAdi) * dAnakriyA samAna phale bhinnatA * Wan mUlasUtramvidhi-dravya-dAta-pAtravizeSAcca tadvizeSaH // 7-34 // * subodhikA TokA * dAnadharmasya vaiziSTaya vidhivizeSAt, dravyavizeSAt, dAtRvizeSAt, pAtravizeSAt bhavati / tatra ca vidhi vaiziSTya nAma dezakAlasaMpacchaddhA satkArakramAH kalpanIyatva
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tattvArthAdhigamasUtre 62] [ 7 / 34 mityevamAdiH / dravyavizeSo'nnAdInAmeva sArajAtiguNotkarSaM yogaH / dAtRvizeSaH pratigrahatiryanasUyA tyAge'viSAdaH paribhAvitA ditsato dadato dattavatazca prItiyogaH / pAtrAya dAnarIti vidhiH kathyate / navadhA bhaktyAdibhiH yad dIyate / tasya sama bhAvena pAlanamasambhavam / zrataH kutra vidhivaiziSTyaM bhavati / kutra dravya vaiziSTyaM bhavati pAtra vaiziSTayaM bhavati / mAtravizeSaH samyagdarzana- jJAna cAritra tapaH sampannatA iti / / 7-34 / / * sUtrArtha - vidhi kI vizeSatA, dravya kI vizeSatA, dAtA kI vizeSatA tathA pAtra kI vizeSatA se dAna ke phala meM vizeSatA huA karatI hai / arthAt dravya dAna aura pAtra inakI vizeSatA se dAna kI vizeSatA hotI hai / / 7-34 / / vivecanAmRta 5 Atma-jIvana ke sadguNoM meM sabase prathama - pahalA aura anya sadguNoM ke vikAsa kA AdhAra tathA pAramArthika dRSTi meM AdaraNIya dAna hai / nyAyopArjita vastu anya-dUsare ko arpaNa karanA arthAt denA hI dAna hai| isase sva aura para kA upakAra avazya hI honA cAhie / arpaNa karane vAle arthAt dAna dene vAle ko cIja vastu para se mamatva bhAva kama karake santoSa tathA samabhAva prApta hotA hai / svIkAra karane vAle kA abhiprAya kevala jIvanayAtrA kA nirvAha karake saMyama cAritra ke sadguNoM kI abhivRddhi karanA hai / samasta prakAra kA dAna, dAna rUpa se eka hI hai to bhI usake phala meM tAratamya bhAva rahA huA hai aura vaha tAratamya bhAva dAna kI vizeSatA para avalambita hai / sUtrakAra ne usake mukhya cAra aMga batAye haiM / vidhi, dravya, dAtA aura pAtra inakI vizeSatA se dAna kI vizeSatA hotI hai| inakA kramaza: varNana nIce pramANe hai - (1) vidhi vizeSa - deza, kAla, zraddhA ke ucitAnucita svarUpa ko joha kara arthAt dekhakara lene vAle ke siddhAnta ko abAdhita ho aisI kalpanIya cIja vastu ko arpaNa karanA, vaha vidhi vizeSa hai / arthAt - deza, kAla, zraddhA, satkAra aura kramapUrvaka kalpanIya cIja vastu denI ityAdi fafa kahI jAtI hai / 1. svayaM jAte hI apane hAtha se sAnaMda saharSaM dAna karanA, yaha bhI vidhi hai / ityAdi zabda se isa vidhi kA nirdeza kiyA hai /
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7 / 64 ] saptamo'dhyAyaH (2) dravya vizeSa-deya cIja-vastu yogya guNavAlI honI cAhie, jisase lene vAle pAtra ko jovana-yAtrA meM poSakarUpa hokara guNa-vikAsa ko prApta karane vAlI ho| anna, pAna, vastra, pAtra ityAdi zreSTha dravyoM kA dAna karanA caahie| vaha dravya vizeSa kahA jAtA hai| (3) dAtA ko vizeSatA-dAna ko grahaNa karane vAle puruSa para zraddhA honI caahie| usakI tarapha tiraskAra yA asUyA (guNoM meM doSa dRSTi) ke bhAva nahIM hoM aura tyAga ke pazcAt zoka tathA viSAda nahIM ho| AdarapUrvaka dAna dene kI icchA karate hue usase pratiyoga yA kisI prakAra ke phala kI AkAMkSA nahIM rkhe| arthAt-dAtA prasannacitta, pAdara, harSa, zubhAzaya ina cAra guNoM se yukta aura viSAda, saMsAra sukha kI abhilASA-icchA, mAyA aura nidAna ina cAra doSoM se rahita honA caahie| 1. prasannacitta-jaba sAdhu ityAdi apane gRha-ghara para padhAreM taba maiM puNyazAlI-bhAgyazAlI hU~, jo tapasvI mere gRha-ghara para padhAre haiN| isa taraha vicAre aura prasanna hove| parantu yaha to nitya hamAre gRha-ghara para Ate haiM, vAraMvAra Ate haiM, aisA vicAra karake kaMTAlI na jAya / 2. prAdara-bar3hate hue Ananda-harSa se padhAro! padhAro! amuka vastu kA joga hai, amuka vastu kA lAbha diijie| yo prAdarapUrvaka dAna deN| 3. sAdhu ko dekhakara ke yA sAdhu koI cIja-vastu mAMge taba harSa paave| vastu kA dAna dete hue bhI harSa paave| vastu vahorAne ke bAda bhI anumodanA kre| Ama dAna dete pahile, dete samaya tathA dene ke bAda bhI harSa-Ananda pAve / 4. zubhAzaya-apanI AtmA kA bhava-saMsAra se nistAra karane ke prAzaya se dAna deve / 5. viSAda kA prabhAva-dAna dene ke bAda maiMne kyA diyA? isa taraha pazcAttApa nahIM kare, kintu vratI (tapasvI) ke upayoga meM prA jAya yahI merA hai| merI cIja-vastu tapasvI ke pAtra meM gaI, yahI merA ahobhAgya hai| isa taraha anumodanA kre| ___[ukta prasannacitta meM kahe hue ina cAra guNoM meM se harSa guNa prA jAya to viSAda doSa dUra ho jAtA hai|] 6. saMsAra ke sukha kI icchA kA prabhAva-dAna dekara ke usake phalarUpa meM koI bhI bhavasaMsAra sukha kI abhilASA-icchA nahIM rkhe| [ukta kahe hue cAra guNoM meM se jo zubhAzaya A jAya to saMsAra sukha kI abhilASA-icchA tathA nidAna ye do doSa dUra ho jAte haiM / ]
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ 84 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 7 / 34 7. mAyA kA prabhAva-dAna dene meM kisI bhI taraha kI arthAt kisI bhI prakAra kI mAyA nahIM kre| sarala bhAvapUrvaka dAna kre| 8. nidAna kA prabhAva-dAna ke phalarUpa meM paraloka meM svargAdi ke sukha kI yAcanA arthAt mAgaNI nahIM kre| sukha kI abhilASA-icchA kA prabhAva tathA nidAna kA prabhAva ina donoM meM bhava-saMsAra sukha kI abhilASA-icchA kA abhAva hone se sAmAnya se artha samAna hai| vizeSa se donoM ke artha meM alpa pheraphAra bhI hai saMsAra sukha kI icchA ke abhAva meM vartamAna jIvana meM saMsAra ke sukha kI icchA nahIM rakhe, yaha bhAva hai; tathA nidAna ke prabhAva meM paraloka meM saMsAra ke sukha kI icchA nahIM rakhe, yaha bhAva hai| (4) pAtra-samyagdarzana ityAdi guNoM se yukta sarvaviratighara sAdhu aura dezaviratighara zrAvaka prAdi / jitane aMza meM vidhi Adi barAbara ho utane aMza meM dAna se adhika lAbha / tathA jitane aMza meM vidhi Adi meM nyUnatA ho utane aMza meM kama lAbha hotA hai / / 7-34 //
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ sArAMza ] saptamo'dhyAyaH [ 85 ANANANAamasad Adidaanadaadidad aad # zrItattvArthAdhigamasUtre saptamo'dhyAyasya sArAMzazlokAH // hiMsAnRtasteyAdi vai, kuzolaJca parigraham / kAyavAGmanobhizca, nivRttiruparamo vratam // 1 // tyAgavataM katividhaM, svarUpaM kiJca tasya ca ? / ebhyo viratirekadeza-sarvato'Nu - mahAvratam // 2 // tacca sthairyArthamekaikasya paJca paJca bhAvanA / hiMsAdiSvihAmutra, apAyAvadyadarzanam / / 3 / / aprApta - prAptanaSTeSu, kAMkSA - rakSaNa - zoka hi / tebhyodbhavaM duHkhameva, vyuparatiH bhAvayet sadA // 4 // prANimAtreSu maitryaM vai, pramodaJca guNAdhike / kAruNyaM klizyamAneSu, mAdhyasthamavinaye'pi / / 5 / / saMvega - virati - siddhayartha, jagatkAyaJca cintayet / anRtamasadabhidhA - nAdattAdAna taskarI // 6 // prabrahma maithunaM prokta, niHzalyo vratavAn vratI / agArI aNagArazca, zrAvako'NuvratI smRtaH // 7 / / digdezAnarthadaNDAdi, saptaitAni vratAni ca / zaMkA kAMkSA vicikitsA, guNadRSTe: prazaMsanam / / 8 // anyadRSTizca saMstavaH, samyagdRSTayAticArakAH / / yathAkramaM . paJca -paJca, - vratazIleSvapi smRtAH // 6 // paJcAticArAH hiMsAyAH, sUtre ye variNatA'khilAH / mithyopadezAdi proktA, te satyANuvratasya ca // 10 // paJcAsteyavratasyApi, aticArAH bhavanti hi / brahmacaryAticArAzca, paJca paravivAhakAH // 11 / / Verwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwww Madaadaashaadamadadlabaradashamadhaladalaaaaad aadimandal
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdamdaradiatimaanandMAMMMMMilamaaaaaaaaaandal zrItattvArthAdhigamasUtra [ sArAMza AMANANMadaadimanabadimania.in parigraha - pramANasya, kRtaM sUtreSu varNanam / kSetra - vAstu - hiraNyAdi - suvarNa - dhana - dhAnyakam // 12 // dAsIdAsapramANAti - kramaH kupya - pramANakam / .... ete paJcAticArAzca, parigraha - vratasya ca // 13 // digvatasyAticArAH vai, UrdhvavyatikramAdayaH / dravyasyAnayanaM preSya, zabdarUpazce pudgalaH // 14 // dezavratasyAticArAH paJcaitA saptame stutAH / evamanartha - daNDasya, proktA paJcAticArakAH // 15 // kAyaduSpraNidhAnAni, sAmAyikavratasya ca / apratyavekSitAdIni, paJcaiva pauSadhasya ca // 16 // sacittAhArasacitta - sambandhAhArameva ca / sacitta - mizramAhArA - bhiSava duSpakva paMcamaH // 17 // ete paJcAticArA hi, upabhoga - vratasya ca / atithisaMvibhAgasyA - 'ticArAzca bhavanti hi // 18 // bhavanti jIvitAzaMsA, dvitIyAmaraNA'pi vai / tathA mitrAnurAgo vai, sukhAnubandhaprakramAH / / 16 // nidAnakaraNaM paJca, proktA saMlekhanA kRte / vratAni punarucyate, vatinaH santi yAni ca / / 20 / / parAtmAnugrahArthaJca, nijadravyAn na vastUnAm / / dAnaM pAtre'tisargo'pi, tattvArthAdhigame kRtam // 21 / / vidhidravyavizeSAdi, dAtRpAtravizeSaNaH / phalavizeSa procyante, ukta dAnasya lakSaNam / / 22 / / Allahabharatadaadiadrasbhimaanadaadimadadabaalamaanade wwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwww
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai zrItattvArthAdhigamasUtra ke saptama adhyAya kA ? * hindI padyAnuvAda * mUlasUtrakAra-pUrvadhara maharSi pUjyavAcakapravara zrIumAsvAtijI mahArAja hindI padyAnuvAdaka-zAstravizArada - sAhityaratna - kavibhUSaNa-pUjyAcArya zrImadvijaya suzIla sUrIzvara jI mahArAja * paMcavata aura unakI bhAvanA * Wan mUlasUtram hiMsA'nRtasteyAbrahmaparigrahebhyovirativa'tam // 7-1 // dezasarvato'NumahatI // 7-2 // * hindI padyAnuvAda hiMsA asatya corI maithuna, parigraha se attknaa| vrata jAnanA ima paMcabhede, pApakRti se viramanA / / deza se jo aTakanA vaha, aNuvrata jinendra ne kahA / sarva se jo aTakanA vaha, mahAvrata bhI zAstre bharaNA // 1 // Wan mUlasUtram tatsthai ryArtha bhAvanAH paMca paMca // 7-3 // hiMsAdiSvihAmutra cApAyAvadyadarzanam // 7-4 // duHkhameva vA // 7-5 // maitrI-pramoda-kAruNya-mAdhyasthyAnisattva-guNAdhika-klizyamAnA-vineyeSu // 7-6 // jagatkAya-svabhAvau ca saMvega-vairAgyArtham // 7-7 // * hindI padyAnuvAda una-una vratoM kI sthairyatA meM, paMca-paMca bhAvanA / yoM bhAvanAe~ pUrNa hotI, paMcaviMza saMkhyatA / / hiMsAdi doSa yadi na aTake, jIva ihabhava parabhave / aniSTatA ApattiyoM ke, duHkha sAre anubhave / / 2 / /
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ hindI padyAnuvAda saMsAra ke saba jIvoM meM, hai bhAvanA maitrI bhalI / guNa se adhikAM jIva nirakhI, ullAsa bhAva pramoda kI / / saMsAra ke duHkhatapta jIvoM meM, karo karuNA sbhii| apAtra jar3a prajJAniyoM meM, madhyasthatA hove tabhI / / 3 / / saMsAra kI prakRti jAno, svIkAra lo saMvegatA / kSayavanta sAre jagata ko, jAno karo vairAgyatA / / saMvega aura vairAgya zreSTha, jagatkAya svabhAva kA / svarUpa vicArI prAtmadhyAne, ramatA muni ekamanA / / 4 / / paMcavatoM kA varNana Wan mUlasUtram pramattayogAt prANavyaparopaNaM hiMsA // 7-8 // asadabhidhAnamanatam // 7-6 // pravattAdAnaM steyam // 7-10 // maithunamabahma // 7-11 // mUrchA parigrahaH // 7-12 // niHzalyo vratI // 7-13 // pragAryanagArazca // 7-14 // aNuvrato'gArI // 7-15 // * hindI padyAnuvAda pAMcoM pramAdoM se vazI ho, jIva prANa viyogtaa| hiMsA kA lakSaNa kahA, tattvArthasUtre samajhanA // pramAdavaza anRta vacana hai, doSa dUsarA prasatya / nahIM dI huI vastu lenI, caurya nizcaya jAna satya / / 5 // prabrahma hI maithuna kahA hai, sAdhana mUrcchanA hI parigraha / prAkrAnta jo ina pA~ca se ho, pravirati bhava-bhava phire / / jo pA~ca se ho virata prANI, niHzalyatA bhAve bhajI / virati paNe ramate nitya jIva, pravirati ko saMtyajI / / 6 //
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI padyAnuvAda ] saptamo'dhyAyaH [ 86 jo jIva virativanta hai, do bheda usake hI kahe / agArI hai prathama usakA, dvitIya anagArI kahe // pragArI aNuvratavratI, guNavratI shikssaavrtii| ina dvAdazavratoM kA saMgrahI, karatA saMyama meM ratI / / 7 / / * guNavata, zikSAvrata kA varNana tathA samyaktva ke praticAra * Wan mUlasUtram digdezAnarthadaNDavirati-sAmAyika-pauSadhopavAsopabhogaparibhogA-tithisaMvibhAgavatasaMpannazca // 7-16 // mAraNAntikI saMlekhanAM joSitA // 7-17 // zaMkAkAMkSAvicikitsA'nyadRSTiprazaMsAsaMstavAH samyagdRSTeraticArAH // 7-18 // vratazIleSu paMca-paMca yathAkramam // 7-16 // * hindI padyAnuvAda didizAparimANa vrata ko, dezapravagAsika kahe / anartha virati vratasAmAyika, posahavrata hI kahe / / upabhoga aura paribhoga meM, parimANa hI mana dharUM / atithi saMvibhAga dhara ke, uttama saMyama ko prAdarU~ // 8 // mArAdhanA kI maraNa ante, sevanA zAstre khii| suNI dhArI viSaya vArI, hRdayamahIM e saddahI / samakita mUle dvAdaza vrata ke, aticAra varNana kruuN| mana se dharate doSa tajate, zrAvaka dharma hI vahU~ // 6 // samakita guNa ke aticAra, pAMca haiM sunalo vrtii| zaMkA kAMkSA vitigicchA, prazaMsA saMstava prati / vrata zIla ke ye aticAra, paMca-paMca ja vrnnnaa| prathamAdi vrata ke praticAro, tajI guNa ko sevanA // 10 //
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ 60 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ hindI padyAnuvAda * pA~ca vrata ke praticAra * Wan mUlasUtram bandha-vadha-vicchedAtibhArAropaNAnapAna-nirodhAH // 7-20 // mithyopadeza-rahasyAbhyAkhyAna-kUTalekhakriyAnyAsApahAra-sAkAramantrabhedAH // 7-21 // stenaprayoga-tadAhRtAdAna-viruddharAjyAtikramahonAdhikamAnonmAna-pratirUpaka vyavahArAH // 7-22 // paravivAhakaraNe-tvaraparigRhItA-parigRhItAgamanA-naMgakrIDA-tIvakAmAbhinivezAH // 7-23 // kSetrabAstu-hiraNyasuvarNa-dhanadhAnya-dAsI-dAsa kupyapramANAtikamAH // 7-24 // * hindI padyAnuvAda bandha vadha aura chaviccheda, atibhAra aAropaNA / anna pAna nirodha pAMcoM, aticAra kI viDambanA / / aticAra tajate prathama vrata ke, zuddha mana muni mudamanA / anya dUsare vrata dhyAna kara, doSa tyAge sadmanA / / 11 / / upadeza jhUThA aAla dete, kUTa-lekha likhate / tathA thApaNo aolavate, gupta vAta prakAzate / / aticAra tyAgI dharmarAgI, vrata dUsare ko prAdare / satyavAdI satyavadatA, kItti cahu~dizi vistare // 12 / / tathA cora ko sahAya karate, adatta vastu lAvate / dANacorI kUTatolA, kUTa mApA bhI rakhate / / vastu meM kara bhela bece, ye mUrkha kI vyavahAratA / svIkAratA aticAra kI to, guNazUnyatA hI dhAratA // 13 //
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI padyAnuvAda ] saptamo'dhyAyaH paravivAhe doSa mahAn, parigRhItA bhAva meM / aparigRhItA sthAna meM hI, doSa hai parabhAva meM / / anaMgakrIr3A tIvakAmI, doSa paMcaka sevate / tUryavrata hai malina hote, guNa yaza ko cUkate / / 15 / / kSetra vAstu rUpA sonA, dhana dhAnya hI dhAraNA / dAsa-dAsI dhAtu hala kI, paMca doSa hI vAraNA / / saMkhyA thakI nahIM doSa seve, mizra doSo dAkhave / vrata paMcama malina hone se, zrAddha guNa nahIM sAcave / / 16 / / * guNavata tathA zikSAvrata ke aticAra * Wan mUlasUtram UrdhvAdhastiryagvyatikrama-kSetravRddhi-smRtyantardhAnAni / / 7-25 // Anayana-preSyaprayoga-zabdarUpAnupAta-pudgalakSepAH // 7-26 // kandarpa-kautkucya-maukharyA-samIkSyAdhikaraNopabhogAdhikatvAni // 7-27 // yogaduSpraNidhAnA-nAdara-smRtyanu-pasthApanAni // 7-28 // apratyavekSitApramAjitotsargAdAnanikSepasaMstAropa kramaNA-nAvara-smRtyanu-pasthApanAni // 7-26 // sacitta-saMbaddha-saMmizrA-bhiSava-duSpakvAhArAH // 7-30 // sacittanikSepa-pidhAna-paravyapadeza-mAtsarya-kAlAtikamAH // 7-31 // * hindI padyAnuvAda Urdhva vyatikrama adhovyatikrama, aura tIrthAvyatikrama / dhAraNA se adhika bar3hate, doSa tInoM vyatikrama / / kSetravRddhi doSa cauthA, digviramaNa hai khaa| smRti antardhAna paMcama, doSa paMcaka hai kahA // 17 / /
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ 92 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ hindI padyAnuvAda prAnayana prayoga preSya prayoga, doSa ko jaannaa| zabdAnupAta rUpAnupAta, pudgala * prakSepa mAnanA / / dezAvagAsikavrata ke, aticAra rUpe ye khe| tathAvaMcaka doSarUpe, zAstra meM prakhyAta ye // 18 // kandarpa pahalA doSa giniye, sUtra meM kramazaH khaa| ceSTA nAmaka doSa dUsarA, vAcAla tIsarA doSa hA / / cauthA asamIkSyAdhikaraNa, upabhogAdhikatva pAMcavAM / anarthadaMDa-viramaNa ke ye, doSa pAMcoM jAnanA / / 16 / / mana vacana aura kAya ke ye, azubha vyApAra jo hue / sAmAyika ke bhAva meM bhI, prAdara bhAva nahIM rahe // vismaraNa se dhyAna cUke, doSa battIsa haiM hue| sAmAyika ke doSa tajate, hotA saMvara bhAva e // 20 / / utsarga vastu grahaNa sthApana, aura saMthArA kI e| dRSTi kI pratilekhanA, pramArjanA bhI sUtre e|| ye tIna doSa yoM seve to, posaha Adara nhiiN| smRtibhraMza hai doSa paMcama, posaha samucita nahIM / / 21 / / sacitta ho pAhAra yadi, sacittabaddha sacittamizratA / abhiSava tathA duSpakva bhI, ye doSa hai mAhAratA / / bhoga maura paribhoga vastu, ullaMghatA parimANa meM / guNadharA vo doSa seve, vrata sambandhI sthAna meM // 22 // sacitta vastu grAhyatA kara, upari vastu sevate / pracitta vastu grAhya karake, Upara sacitta sevate // vyapadeza aura matsaratA, samaya kI ullaMghanA / pratithi kA saMvibhAga sAdhe, doSa paMcaka laMghanA // 7-23 / /
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI padyAnuvAda ] saptamo'dhyAyaH [ 63 * saMlekhanA aura dAna kA svarUpa * Wan mUlasUtram jIvitamaraNAzaMsA-mitrAnurAga-sukhAnubandha-nidAnakaraNAni // 7-32 // anugrahArtha svasyAtisargo dAnam // 7-33 // vidhi-dravya-dAtR-pAtravizeSAt tadvizeSaH // 7-34 // * hindI padyAnuvAda jIvitecchA mRtyu icchA, mitra kI mn-mohtaa| sukha viSayI anubandha icche, phira kare nidAnatA / / saMlekhanA ke pA~ca doSa, chor3a do zubha vAsanA / virati saMge dharmaraMge, hotI suzobhita bhAvanA / / 7-24 / / parahita upakAra arthe, svavastu ko parihare / dAnadharma hotA suzobhita, mUrchanA dUre kare / / vidhi punaH dravya dAtA, pAtratA cauthI khii| dAna meM ye ho samudbhava, vizeSatA mana gahagahI / / 7-25 / / tattvArthAdhigame sUtre, hindIpadyAnuvAdake / pUrNaH saptamo'dhyAyaH, vratasvarUpo bodhakaH / / // iti zrItattvArthAdhigamasUtra ke saptamAdhyAya kA hindIpadyAnuvAda pUrNa huA //
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-1 // namo namaH zrIjainAgamAya // * zrItattvArthAdhigamasUtrasya jainAgamapramAraNarUpa-prAdhArasthAnAni * ? OM saptamo'dhyAyaH // mmomnomnomnomnomnomnomnomnomon y mUlasUtram hiMsAnRtasteyAbrahmaparigrahebhyovirativratam // 7-1 // dezasarvato'NumahatI // 7-2 // * tasyAdhArasthAnam (1) paMca mahavvayA paNNattA, taM jahA-savvAzro pANAivAyApro veramaNaM / jAva savvAno pariggahAmro veramaraNaM / paMcANuvvatA paNNattA, taM jahA-thUlAmo pAraNAivAyAno vermnnN| thUlAno musAvAyAno veramaNaM thUlAto adinnAdAraNApro veramaNaM sadArasaMtose icchaaprimaanne| [sthA. sthAna 5, u. 1, sU. 386] Wan mUlasUtram vanAH paJca paJca // 7-3 // * tasyAdhArasthAnampaMcajAmasya paraNavIsaM bhAvaraNAmo pnnnnttaa| [samavAyAGga samavAya 25] (1) tassa imA paMca bhAvaNAto paDhamassa vayassa hoti pANAtivAya vermnnprirkkhnntttthyaae| [prazna vyA. 1, saMvara. sU. 23]] (2) tassa imA paMca bhAvaraNAmo vitiyassa vayassa alia vayaNassa veramaNaparirakkharagaTTayAe / [prazna vyA. 2, saMvara. sU. 25] (3) tassa imA paMca bhAvaraNAmro tatiyassa hoMti paradanvaharaNa vermnnprirkkhetttthyaae| [prazna vyA. 3. saMvara. sU. 26]
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-1 ] saptamo'dhyAyaH [ 65 (4) tassa imA paMca bhAvaraNAmo cautthayasya hoMti prabaMbhacera vermnnprirkkhrgttttyaae| [prazna vyA. 4, saMvara. sU. 27] (5) tassa imA paMca bhAvaNAno carimassa vayassa hoMti pariggaha veramaraNaparirakkharagaTTayAe / [prazna vyA. 5, saMvaradvAra sU. 26] Wan mUlasUtram hiMsAdiSvihAmutra cApAyAvadyadarzanam // 7-4 // duHkhameva vA // 7-5 // * tasyAdhArasthAnam saMvegiNo kahA cauvvihA paNNattA, taM jahA - ihalogasaMvegaraNI, paralogasaMvegaNI, prAtasarIrasaMvegaraNI, parasarIrasaMvegaraNI / NivveyaNI kahA cauvvihA paNNattA, taM jahA-ihaloge duccinnA kammA ihaloge duhaphalavivAgasaMjuttA bhavaMti // 1 // ihaloge ducinnA kammA paraloge duhaphalavivAgasaMjuttA bhavanti // 2 // paraloge ducinnA kammA ihaloge duhaphalavivAgasaMjuttA bhavanti // 3 // paraloye ducinnA kammA paraloye duhaphalavivAgasaMjuttA bhavaMti // 4 // ihaloge sucinnA kammA ihaloge suhaphalavivAgasaMjuttA bhavaMti // 1 // ihaloge sucinnA kammA paraloge suhaphalavivAgasaMjuttA bhavaMti, evaM cubhNgo| [sthA0 sthAna 4, u0 2 sUtra 282] Wan mUlasUtram maitrIpramodakAruNyamAdhyasthyAni sattvaguNAdhikaklizyamAnAvineyeSu // 7-6 // * tasyAdhArasthAnammitti bhUehiM kappae.... [sUtrakRtAGga prathamazrutaskandha adhyAya 15 gAthA 3] suppaDiyANaMdA / [aupa0 sUtra 1 pra0 20]
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ e6] sANukosAe / majjhatyo nijjarApehI samAhimaNupAlae / 5 mUlasUtram jagat kAyasvabhAvau ca saMvegavairAgyArtham / / 7-7 / / mUlasUtram * tasyAdhArasthAnam saMvegakAraraNatthA / bhAvagAhiya suddhAhiM, sammaM bhAvettu zrapyayaM / praNicce jIvalogammi / jIviyaM ceva rUvaM ca, vijjusaMpAyacaMcalam / zrItattvArthAdhigamasUtre mUlasUtram - asadabhidhAnamanRtam / / 7-6 / / * tasyAdhArasthAnam - pramattayogAtprANavyaparopaNaM hiMsA / / 7-8 / / * tasyAdhArasthAnam tattha NaM jete pamattasaMjayA te zrasuhaM jogaM paDucca prAyArambhA parArambhA jAva No aNArambhA / [ vyA. pra. zataka 1, u. 1 sUtra 48 ] mUlasUtram [pa. bhagavadupadeza ] [prAcArAGga pra. zrutaskandha pra. 8 u. 7 gAthA 5 ] pradattAdAnaM steyam // 7-10 // * tasyAdhArasthAnampradattaM .... teNiko / [ pariziSTa-1 zraliyaM.... saccaM .... saMdhattaNaM - prasanbhAva..... ... zraliyaM / [samavAya sU. vipAkasUtrAdhikAra ] [ uttara. adhya. 16, gAthA 64 ] [ uttarA adhya. 18, gAthA 11, 13] [ praznavyA zrAsrava. 2 ] [pra. vyA. Asrava. 3 ]
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-1 ] saptamo'dhyAyaH [ 97 OM mUlasUtram maithunamabrahma // 7-11 // * tasyAdhArasthAnamabambha mehuNaM / [pra. vyA. prAsravadvAra-4] mUlasUtram mUrchA parigrahaH // 7-12 // * tasyAdhArasthAnam___ mucchA pariggaho vutto| [daza. adhyayana 6, gAthA-21] OM mUlasUtram niHzalyo vratI // 7-13 // * tasyAdhArasthAnam___paDikkamAmi tihiM sallehi-mAyAsalleNaM niyANasalleNaM micchAdasaNasalleNaM / [prAvazyaka. catu. Avazya. sUtra-7] Wan mUlasUtram agAryanagArazca // 7-14 // * tasyAdhArasthAnam carittadhamme duvihe pnnnntte| taM jahA-AgAracarittadhamme ceva, aNagAracarittadhamme ceva / [sthAnAGga sthAna 2, u. 1] OM mUlasUtram aNuvrato'gArI // 7-15 // .. ke tasyAdhArasthAnamprAgAradhamma....aNuvvayAiM ityAdi / [praupapAtika sUtra, zrIvIra dezanA] Wan mUlasUtram digdezAnarthadaNDaviratisAmAyika pauSadhopavAsopabhogaparibhogAtithisaMvibhAgavatasampannazca // 7-16 //
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrItattvArthAdhigamasUtre / [ pariziSTa-1 * tasyAdhArasthAnam prAgAradhamma duvAlasavihaM praaikkhi| taM jahA-paMca aNuvbayAI tiNNi guNavayAiM cattAri sikkhaavyaaii| tiNNi guNavvayAiM / taM jahA - aNatthadaMDaveramaNaM disivvayaM, upabhogaparibhoga parimANaM / cattAri sikkhaavyaaii| - taM jahA-sAmAiyaM desAvagAsiyaM posahovavAse atihisNvibhaage| - [praupapAtika zrIvIradezanA sUtra-57 ] Wan mUlasUtram ___ mAraNAntikI saMlekhanAM joSitA // 7-17 // * tasyAdhArasthAnamapacchimA mAraNaMtimA saMlehaNA jUsaNArAhaNA / [aupapA. sU. 57] Wan mUlasUtram zaGkAkAGkSAvicikitsAnyadRSTiprazaMsA saMstavAH smygdRsstterticaaraaH|| 7-18 // * tasyAdhArasthAnam sammattassa paMca aiyArA peyAlA jAriNayavvA, na smaayriyvvaa| taM jahAsaMkA kaMkhA vitigicchA, parapAsaMDapasaMsA, prpaasNddsNthvo| [upAsakadazAMga adhyAya 1] Wan mUlasUtram vratazIleSu paJca paJca yathAkramam // 7-16 // bandhavadhacchavicchedAtibhArAropaNAnapAnanirodhAH // 7-20 // * tasyAdhArasthAnam thUlagassa pANAivAyaveramaNassa samaNe vAsaeraNaM paMca aiyArA peyAlA jAriNayavvA, na samAyariyavvA / taM jahA-vahabaMdhacchavichee aibhAre bhattapAraNavocchee / [upA. a. 1] Wan mUlasUtram mithyopdeshrhsyaabhyaakhyaankuuttlekhkriyaanyaasaaphaarsaakaarmntrbhedaaH||7-21|| * tasyAdhArasthAnam thUlagamusAvAyassa paMca aiyArA jaanniyvaa| na smaayriyvaa| taM jahAsahassAbhakkhANe rahasAbhakkhANe, savAramaMtabhee mosovaesee kUDalehakaraNe ya / [upA. a. 1]
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-1 ] saptamo'dhyAyaH [ 69 mUlasUtram stenaprayogatavAhRtAdAnaviruddharAjyAtikramahInAdhikamAnonmAnapratirUpakavyavahArAH // 7-22 // * tasyAdhArasthAnam thUlagapradiNNAdAraNassa paMca aiyArA jANiyavvA, na smaayriyvvaa| taM jahAtenAhaDe, takkarappaugeviruddharajjAikamme, kUDatullakUDamAraNe, tappaDirUvagavavahAre / [upA. pra. 1] Wan mUlasUtram paravibAhakaraNetvaraparigRhItAgamanAnaGgakrIDAtIvakAmAbhinivezAH // 7-23 // * tasyAdhArasthAnam sadArasaMtosie paMca aiyArA jaanniyvyaa| taM jahA-ittariyapariggahiyAgamaNe, apariggahiyAgamaNe, aNaMgakIDA, paravivAhakaraNe kAmabhoesu tivvaabhilaaso| [upA. appA. 1] mUlasUtram__kSetravAstuhiraNyasuvarNadhanadhAnyadAsI dAsya kupyapramANAtikramAH // 7-24 // * tasyAdhArasthAnam ___ icchAparimAraNassa samaNovAsaeNaM paMca aiyArA jANiyanvA, na samAyariyavvA / taM jahA-dhaNadhannapamAraNAikkame khettavatthuppamANAikkame hiraNNasuvaNNaparimANAikkame duppaya cauppayaparimANAikkame kuviyapamANAikkame / [upA. appA. 1] Wan mUlasUtram ___ UrdhvAdhastiryagvyatikramakSetravRddhismRtyantardhAnAni // 7-25 // * tasyAdhArasthAnam disivvayassa paMca aiyArA jaarinnyvvaa| na smaayriyvvaa| taM jahAuDDhavisiparimANAikkame, ahodisiparimANAikkame, tiriyavisiparimANAikkame, khettavaDDhissa, saaMtaraDDhA / [upA. adhyA. 1]
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ pariziSTa-1 pAsa Wan mUlasUtram prAnayanapreSyaprayogazabdarUpAnupAta pudgalakSepAH // 7-26 // * tasyAdhArasthAnam desAvagAsiyassa samaNovAsaeNaM paMca aiyArA jANiyavvA na samAyariyavvA / taM jahA-pAraNabaraNapoge pesavaraNapoge, saddANuvAe, rUvANuvAe vahiyApoggalapakkhive / [upA. adhyAya. 1] Wan mUlasUtram kandarpakautkucyamaukharyAsamIkSyAdhikaraNopabhogAdhikatvAni // 7-27 // * tasyAdhArasthAnam aNaTThAdaMDaveramaNassa samaNovAsaeNaM paMca aiyArA jANiyabvA, na samAyariyayA / taM jahA-kandappe kukkuie moharie saMjuttAhigaraNe uvabhogaparibhogAiritte / [upA. adhyA .1] Wan mUlasUtram yogaduSpraNidhAnAnAdarasmRtyanupasthApanAni // 7-28 // * tasyAdhArasthAnam sAmAiyassa paMca aiyArA samaraNovAsaeNaM jaarinnyvvaa| na samAyariyavvA, taM jahA-maNaduppaNihANe, vaeduppaNihANe, kAyaduppaNihANe, sAmAiyassasati prakaraNayAe, sAmAiyassa araNavaDDhiyassa karaNayA / [upA. adhyA. 1] OM mUlasUtram apratyavekSitApramAjitotsargAdAnanikSepa-saMstAropakramaNAnAdarasmRtyanupasthApanAni // 7-26 // * tasyAdhArasthAnam posahAvavAsassa samaNovAsaeNaM paMca praiyArA jANiyavvA na samAyariyavvA / taM jahA-appaDilehiya duSpaDilehiya sijjAsaMthAre, appamajjiya duppamajjiya sijjAsaMthAre, appaDilehiya hiyaduppaDilehiya uccArapAsavaNabhUmI, appamajjiyaduppamajjiyapAsavaNabhUmI posahovavAsassa samma aNaNupAlaNayA / [upA. adhyA. 1]
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-1 ] saptamo'dhyAyaH [ 101 Wan mUlasUtram sacittasambaddhasaMmizrAbhiSavaduSpakvAhArAH // 7-30 // * tasyAdhArasthAnam bhoyaNato samaNovAsaeNaM paJca aiyArA jAriNayavvA, na samAyariyanvA / taM jahA-sacittAhAre sacittapaDibaddhAhAre uppauliyosahibhakkhaNayA, duppolitosahibhakkhaNayA, tucchoshibhkkhnnyaa| [upA. adhyA. 1] Wan mUlasUtram sacittanikSepApidhAnaparavyapadezamAtsarya kAlAtikramAH // 7-31 // * tasyAdhArasthAnam ahAsaMvibhAgassa paJca aiyArA jAriNayavvA, na samAyariyavvA / taM jahAsacittanikkhevaNayA, sacittapehaNayA, kAlAikkamadAraNe parovaese mcchriyaa| [upA. adhyA. 1] OM mUlasUtram . jIvitamaraNAzaMsAmitrAnurAgasukhAnubandhanidAnakaraNAni // 7-32 // * tasyAdhArasthAnam apacchimamAraNaMtiyasaMlehaNA jhUsaraNArAhaNA e paMca aiyArA jANiyanvA na samAyariyavvA / taM jahA-iha logAsaMsappanoge, paralogAsaMsappoge, jIviyAsaMsappanoge, mrnnaasNsppnoge| [upA. adhyA. 1] Wan mUlasUtram anugrahArthaM svasyAtisargo dAnam // 7-33 // 8 tasyAdhArasthAnam samaNovAsae NaM tahArUvaM samaNaM vA jAva paDilAmemANe tahArUvaM samaNassa vA mAhaNassa vA samAhiM uppAeti, samAhikAraeNaM tameva samAhiM paDilabhai / [vyA. za. 7, u. 1, sUtra 263]
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ pariziSTasamaNo vAsae NaM bhaMte ! tahArUvaM samaNaM vA jAva paDilAmemANe kiM cayati ? goyamA ! jIviyaM cayati uccayaM cayati dukkaraM kareti dullahaM lahai vohiM bujjhai tamo pacchA sijhati jAva aMtaM kareti / [vyA. pra. zata. 7, u. 1, sU. 364] OM mUlasUtram vidhidravyadAtRpAtravizeSAt tadvizeSaH // 7-34 // * tasyAdhArasthAnam davvasuddheraNaM dAyagasuddhaNaM tavassivisuddhaNaM tikaraNasuddheNaM paDigAhasuddheNaM tiviheNaM tikaraNasuddhaNaM dANeNaM / [vyA. pra. zata. 15, sU. 541] // iti zrItattvArthAdhigamasUtrasya saptamAdhyAye saMgRhIte jainAgama-pramANarUpaAdhArasthAnAni //
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa - 2 sUtrAMka 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 14. 15. 16. zrItattvArthAdhigamasUtrasya saptamAdhyAye * mUlasUtrANi * 17. sUtra hiMsA nRta- steyA- brahma - parigrahebhyo-virativratam / / 7-1 / / deza-sarvato'Nu-mahatI / / 7-2 / / tat sthairyArthaM bhAvanA paJca paJca / / 7-3 / / hiMsAdiSvihAmutra cApAyAvadyadarzanam / / 7-4 / / e. 10. 11. maithunamabrahma // 7-11 / / 12. 13. duHkhameva vA / / 7-5 / / maitrI- pramoda-kAruNya-mAdhyasthyAni sattvaguNAdhika klizyamAnA 'vineyeSu / / 7-6 / / jagatkAyasvabhAvau ca saMvega - vairAgyArtham / / 7-7 / / pramattayogAt prAraNavyaparopaNaM hiMsA / / 7-8 / / asadabhidhAnamanRtam / / 7-6 / / zradattAdAnaM steyam / / 7-10 / / mUrcchA parigrahaH / / 7-12 / / niHzalyo vratI / / 7-13 / / agAryanagArazca / / 7-14 / / praNuvrato'gArI / / 7-15 / / dig - dezA-narthadaNDavirati sAmAyika pauSadhopavAsopabhoga- paribhoga parimANA'tithisaMvibhAgavrata saMpannazca / / 7-16 / / mAraNAntikIM saMlekhanAM joSitA / / 7-17 / / pRSTha saM. 8 108 10 13 16 17 21 24 26 31 32 34 36 37 38 36 47
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRSTha saM. 46 - 56 104 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ pariziSTa-2 sUtrAMka 18. zaGkA-kAGkSA-vicikitsA-'nyadRSTiprazaMsA saMstavAH samyagdRSTe raticArAH // 7-18 / / 16. vrata-zIleSu paJca paJca yathAkramam / / 7-16 / / 53 20. bandha-vadha-chavicchedA-tibhArAropaNA-'nnapAnanirodhAH / / 7-20 // 21. mithyopadeza-rahasyAbhyAkhyAna-kUTalekhakriyA-nyAsApahArasAkAra mantrabhedAH / / 7-21 / / 22. stenaprayoga-tadAhRtAdAna-viruddharAjyAtikrama-hInAdhikamAnonmAna pratirUpakavyavahArAH / / 7-22 // 23. paravivAhakaraNetvaraparigRhItAgamanAnaGgakrIr3A tIvakAmAbhinivezAH / / 7-23 // . 24. kSetravAstu-hiraNyasuvarNa-dhanadhAnya-dAsIdAsa kupyapramANAtikramAH // 7-24 / / 25. UrdhvAdhastiryagvyatikrama-kSetravRddhi-smRtyantardhAnAni / / 7-25 // 26. Anayana-preSyaprayoga-zabda-rUpAnupAta-pudgalakSepAH / / 7-26 / / 27. kandarpa-kautkucya-maukharyA-'samIkSyAdhikaraNopabhogAdhikatvAni / / 7-27 / / 28. yogaduSpraNidhAnA-'nAdara-smRtyanupasthApanAni / / 7-28 / / 26. apratyavekSitApramAjitotsargA-''dAnanikSepa-saMstAropakramaNA-'nAdara smRtyanupasthApanAni / / 7-26 // sacittasaMbaddha-saMmizrA-'bhiSava-duSpakvAhArAH / / 7-30 // 31. sacittanikSepa-pidhAna-paravyapadeza-mAtsarya-kAlAtikramAH / / 7-31 / / 32. jIvita-maraNAzaMsA-mitrAnurAga-sukhAnubandha-nidAnakaraNAni // 7-32 // 76 anugrahArthaM svasyAtisargo dAnam / / 7-33 / / 34. vidhi-dravya-dAtR-pAtravizeSAcca tadvizeSaH / / 7-34 / / // iti zrItattvArthAdhigame saptamAdhyAyasya mUlasUtrANi // 70 17 74 0 1 33. 80
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-3 pRSTha saM. ___ 74 26 ____zrItattvArthAdhigamasUtrasya saptamAdhyAye * akArAdyanusAreNa mUlasUtrANi * www.rror kra. saM. sUtra sUtrAGka 1. pragAryanagArazca / - 7-14 2. annuvrto'gaarii| 7-15 3. adattAdAnaM steyam / 7-10 4. anugrahArthaM svasyAtisargodAnam / 7-33 5. apratyavekSitApramArjitotsargA-''dAnanikSepa-saMstAropa kramaNA-'nAdAra-smRtyanupasthApanAni / 7-26 6. asadabhidhAnamanRtam / 7-6 7. prAnayana-preSyaprayoga-zabda-rUpAnupAta-pudgala kssepaaH| 7-26 8. UrdhvAdhastiryagvyatikrama-kSetravRddhi-smRtyantardhAnAni / / 7-25 6. kandarpa-kautkucya-maukharyA- samIkSyAdhikaraNopabhogAdhikatvAni / 7-27 10. kSetravAstu-hiraNyasuvarNa-dhana-dhAnya-dAsIdAsa-kupyapramANAtikramAH / 7-24 11. jagatkAyasvabhAvau ca saMvega-vairAgyArtham / 7-7 12. jIvita-maraNAzaMsA-mitrAnurAga-sukhAnubandha-nidAnakaraNAni / 7-32 13. tatsthai ryArtha bhAvanA paJca paJca / 7-3 14. dig-dezA-'narthadaNDavirati-sAmAyika-pauSadhopavAsopa bhoga - paribhoga - parimANAtithisaMvibhAgavatasaMpannazca / 7-16 15. duHkhameva vaa| U 7-5
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 ] zrItattvAryAdhigamasUtre [ pariziSTa-3 kra. saM. 7-6 sUtra sUtrAGka - pRSTha saM. 16. desh-srvto'nnu-mhtii| 7- 23 17. niHzalyo vrtii| 7-13 .36 18. paravivAhakaraNetvaraparigRhItAgamanAnaGgakrIr3AtIvra--- krAmAbhinivezAH / .... -- - 7-23 16. pramattayogAt prANavyaparopaNaM hiNsaa| 7-8 20. bNdh-vdh-chvicchedaa-'tibhaaraaropnnaa'nn-paannirodhaaH| 7-20 21. mAraNAntikI saMlekhanAM joSitA / 7-17 22. mithyopadeza-rahasyAbhyAkhyAna-kUTalekhakriyAnyAsApahAra-sAkAramantrabhedAH / 7-21 23. mUrchA parigrahaH / 7-12 24. maitro-pramoda-kAruNya-mAdhyasthyAni sattvaguNAdhika klizyamAnAvineyeSu / 25. maithunamabrahma / 7-11 26. yogaduSpraNidhAnA-'nAdara-smRtyanupasthApanAni / 7-28 27. vratazIleSu paJca paJca yathAkramam / 7-16 28. vidhi-dravya-dAtR-pAtravizeSAcca tadvizeSaH / 7-34 26. zaGkA-kAGkSA-vicikitsA-'nyadRSTi-prazaMsA-saMstavAH samyagdaSTeraticArAH / 7-18 30. sacittanikSepa-pidhAna-paravyapadeza-mAtsarya-kAlAtikramAH / 7-31 31. sacittasaMbaddha-saMmizrA-'bhiSava-duSpakvAhArAH / 32. stenaprayoga-tadAhRtAdAna-viruddharAjyAtikrama-hInAdhi__ kamAnonmAna-pratirUpakavyavahArAH / 7-22 56 33. hiMsAdiSvihAmutra cApAyAvadyadarzanam / ___7-4 13 34. hiMsA-'nRta-steyA-brahma-parigrahebhyo virativratam / 7-1 1 // itizrI tattvArthAdhigamasUtrasya saptamAdhyAye prakArAdyanusAreNa mUlasUtrANi samAptA // 7-30
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-4 zrItattvArthAdhigamasatre zrIzvetAmbara-digambarayoH sUtrapATha-bhedaH saptamo'dhyAyaH * zrIzvetAmbaragranthasya sUtrapAThaH : 5 sUtrAriNa; * zrIdigambaragranthasya sUtrapAThaH * ke sUtrANi // sUtrasaM. sUtra saM. x x x __4. vAGmanoguptIryAdAnanikSepaNa-sami tyAlokitapAnabhojanAni paJca / x x x x x x 5. krodhalobhabhIrutvahAsyapratyAkhyAnA nyanuvIcibhASaNaM ca paJca / x x x x x x 6. zUnyAgAravimocitAvAsaparo-paro - dhAkaraNabhakSyazuddhisadhA visaMvAdAH paJca / x x x 7. strIrAgakathAzravaNatanmanoharAGga nirIkSaNapUrvaratAnusmaraNavRSyeSTarasasvazarIrasaMskAratyAgAH paJca / x x x x x x / x x x 8. manojJAmanojJendriyaviSayarAga - dveSa varjanAni paJca /
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 ] zrItattvArthAdhigamasUtra [ pariziSTa-4 sUtra saM. | sUtra saM. 4. hiMsAdiSvihAmutra cApAyA-vadya-| 6. hiMsAdiSvihAmutrApAyAvadyadarzanam / darzanam / ca saMvega- saMvega 7. jagatkAyasvabhAvau vairAgyArtham / 12. jagatkAyasvabhAvau vA vairAgyArtham / 23. paravivAhakaraNetvara-parigRhItApari gRhItA gmnaanngg-kriidd'aatiivkaamaabhiniveshaaH| 28. paravivAhakaraNetvarikA parigRhItA 'prigRhiitaa-gmnaannggkriidd'aakaamtiivaabhiniveshaaH| 27. kandarpa-kautkucyamaukharyA'samIkSyAdhi- 32. kandarpakautkucyamaukha-samIkSyA__ karaNopabhogAdhikatvAni / dhikaraNopabhoga - paribhogAnarthakyAni / 26. apratyavekSitApramArjitotsargA''dAna- nikSepa - saMstAropakramaNA'nAdarasmRtyanupasthApanAni / 34. apratyavekSitApramANitotsargAdAna saMstaropakramaNAnAdara-smRtyanupasthAnAni / 32. jovitamaraNAzaMsAmitrAnurAgasukhA- 37. jIvitamaraNAzaMsAmitrAnurAganubandhanidAnakaraNAni / sukhAnubaMdhanidAnAni /
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUrvadhara-paramarSi-suprasiddhazrIumAsvAtivAcakapravareNa viracitam zrI ta ma sUtram tasyAyaM (aSTamo'dhyAyaH)
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ // zram // 5 zrItattvArthAdhigamasUtram 5 tasyAyaM aSTamo'dhyAyaH atra paryantaM saptatattveSu jIvA'jIvA''sravatrayatattvAnAM varNanaM kRtam / aSTamAdhyAye tu bandhatattvasya varNanamatra kriyate / * karmabandhahetu nirdeza: 5 mUlasUtram - mithyAdarzanA - 'virati pramAda - kaSAya- yogA bandhahetavaH // 8- 1 // * subodhikA TIkA * bandhahetavaH paJca bhavanti / teSAmAdyaM mithyAdarzanaM aviratiH pramAdaH kaSAyazca / samyagdarzanaviparItaM mithyAdarzanaM tad dvividhaM prabhigRhItamanabhigRhItaM ca / jIvaH sakaSAyatvAt karmaNo yogyAn pudgalAn gRhNAti / karmayogyAniti aSTavidha - pudgalagrahaNa - karmazarIragrahaNayogyAniti / saiva karmazarIrapudgalagrahaNa kRto bandho bhavati / sa punazcaturvidhaH / prakRtibandhaH sthitibandhaH zranubhAvapradezabandhau ca / aSTavidhaH prakRtibandhaH jJAna - darzana - vedanIya mohanIya zrAyuSka - nAma - gotrAntarAyaiH vyavahRtaH / eSaH prakRtibandhaH praSTavidhaH punarekazaH paJcabhedaH navabhedaH dvibhedaH praSTaviMzatibhedaH caturbhedaH dvicatvAriMzad bhedaH dvibhedaH paJcabhedaH vibhaktaH / etad viSaye zrItattvArthasUtrasya bhASye'pi kathitamAha tatra samyagdarzanAdviparItaM mithyAdarzanam / tadvividhamabhigRhItamanabhigRhItaM ca / tatrAbhyupetyA samyagdarzanaparigraho'bhigRhItamajJAnikAdInAM trayANAM triSaSThAnAM
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 ] zrI tatvArthAdhigamasUtre [ 81 (363) kuvAdizatAnAm / zeSAnabhigRhItam / yathoktAyA viraterviparItAviratiH / pramAdaH smRtyanavasthAnaM kuzaleSvanAdaro yogaduSpraNidhAnaM caiSa pramAdaH / kaSAyA mohanI vakSyante / yogastrividhaH pUrvoktaH / eSAM mithyAdarzanAdInAM bandhahetUnAM pUrvasmin pUrvasmin sati niyatamuttareSAM bhAvaH / uttarottarabhAve tu pUrveSAmaniyamaH iti / / 8-1 // * sUtrArtha - mithyAdarzana, avirati, pramAda, kaSAya tathA yoga ye pA~ca bandha ke kAraNa haiM / / 81 / 5 vivecanAmRta 5 mithyAdarzana, avirati, pramAda, kaSAya aura yoga ye pA~ca karmabandha ke hetu kAraNa haiM / bandha yAnI kArmaraNa vargaraNA ke pudgaloM kA zrAtmapradezoM ke sAtha kSIra-nIra kI bhA~ti gAr3ha sambandha / bandha kA svarUpa Age dUsare sUtra meM kaheMge / prastuta prathama sUtra meM usake hetunoM kA nirdeza hai / zAstragranthoM meM karmabandha hetutroM kI saMkhyA ke sambandha meM tIna paramparAe~ pracalita haiM / unameM eka paramparA vAle kaSAya aura yoga do ko hI karmabandha kA hetu mAnate haiM / isakA nirdeza zrIpaMcasaMgraha kI malayAgiri TIkAdika granthoM meM hai / dUsarI paramparA SazitinAmakacaturtha karmagrantha kI gAthA 50 tathA paMca saMgraha dvA0 4 gAthA0 1 ityAdi granthakAroM kI hai / ve mithyAtva, zravirati, kaSAya aura yoga ina cAra ko karmabandha kA hetu mAnate haiM / tathA tIsarI paramparA sUtrakAra kI hai jo mithyAtva avirati, pramAda, kaSAya aura yoga ina pA~coM ko karmabandha kA hetu mAnate haiM / ye mantavya kevala nAma tathA saMkhyA mAtra se bhinna svarUpI haiM / vAstavika tattvadRSTi se unakA avalokana kiyA jAe to una bhedoM meM kucha bhI bhinnatA nahIM hai| kAraNa ki pramAda eka prakAra kA asaMyama hai jisakA avirati athavA kaSAya meM antarbhAva ho jAtA hai / isa taraha kI sUkSmadRSTi se Age aura bhI dekhA jAe to mithyAtva tathA pravirati kaSAya se jude nahIM ho sakate / ve vastutaH kaSAya ke hI antargata haiM / isa taraha ke abhiprAya se pA~caveM karmagrantha kI 96 vIM gAthA meM do hI ( kaSAya, yoga ) bandha hetu mAne haiM / tathA unako vistArapUrvaka samajhane ke lie granthakAroM ne pratyeka karma ke bhinna-bhinna bandha hetu batAe haiN| jaise ki, pUrva adhyAya 6 sUtra 11 se 26 yA karmagrantha ( pahalA ) gAthA 54 se 61 Adi granthoM meM hai / koI bhI ba~dhA huA karma adhika se adhika cAra ( prakRti, sthiti, rasa aura pradeza) aMzoM meM vibhAjita hotA hai jisakA varNana vartamAna adhyAya ke sUtra 4 meM hai / tathA unake kAraNa kaSAya aura yoga do hI kahe haiM / jaise paMcama karmagrantha meM kahA hai ki - ' joga paryADa padesa, ThipraNubhAga kaSAyA' / / 66 //
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ bA1 ] aSTamo'dhyAyaH artha -'prakRti tathA pradeza kA nirmANa yoga se hotA hai aura sthiti tathA anubhAga (rasa) bandha kA kAraNa kaSAya hai|' AdhyAtmika vikAsa kI unnata tathA avanata bhUmikA rUpa guNasthAnoM meM ba~dhatI huI karma prakRtiyoM ke tAratamya bhAva jAnane ke lie upayuktaprakRti Adi cAra bandhahetuoM kA varNana hai| ukta bandha hetutroM kI jina guNasthAnoM meM adhikatA hai vahA~ para karmaprakRtiyoM kA bandha bhI adhika-adhikatara hotA hai| tathA bandha hetu kI avanata dazA meM karmaprakRtiyoM kA bandha bhI hInahonatara hotA hai| isalie ukta mithyAtvAdika cAra bandhahetuoM kI paramparA vAloM kA kathana bhI pratyeka guNasthAna meM baMdhatI huI prakRtiyoM ke sadbhAvI kAraNoM kA pRthakkaraNa hai| tathA ukta cAra bandhahetuoM kA samAveza kaSAya aura yoga meM hotA hai| pAMca bandha hetu paramparA vAloM kA Azaya bhI ukta cAra paramparA vAloM se alaga nahIM hai tathA yadi bhinna kiyA bhI jAe to isakA hetu kevala jijJAsu vyakti ko samajhAnA hai| (1) mithyAdarzana-yAnI tattvoM ke prati ashrddhaa| samyaktva se viparIta ko mithyAtva kahate haiN| mithyAdarzana, mithyAtva tathA azraddhA ityAdi zabda ekArthaka haiN| mithyAtva do prakAra kA hai| (1) vastu-padArtha kI yathArtha zraddhA kA abhAva / tathA (2) ayathArtha vastu-padArtha kI shrddhaa| ina donoM avasthAoM meM vizeSatA yaha hai ki pahalI avasthA kevala vicArazUnya jIva kI mUr3ha dazA hai| tathA dUsarI vicArazakti kI sphurAyamAna avasthA hai| isameM yadi abhiniveza yAnI durAgraha se apane asatya pakSa ko jAnate hue bhI usakI sthApanA hetu pratattva kA pakSapAta kare, to use mithyAdarzana kahate haiN| yaha upadezajanya hone se abhigrahIta kahalAtA hai| tathA jinameM guNadoSa yA tattvAtattva jAnane ke lie vicAra zakti na ho usako anabhigRhIta mithyAtva kahate haiM / yaha anabhigRhIta mithyAtva kITa tathA pataMgAdi ke tulya mUcchita cetanA vAlI jAtiyoM meM sambhava hotA hai aura abhigRhIta mithyAtva manuSya ke tulya vikasita jAtiyoM meM hotA hai / mithyAdarzana ke pAMca bheda pratipAdita kie gae haiN| unake nAma nIce pramANe haiM 1. AbhigRhika, 2. anAbhigRhika, 3. Abhinivezika, 4. sAMzayika tathA 5. anAbhogika mithyAdarzana / (1) prAbhigahika-abhigraha arthAt pakar3a, viparIta samajhane se atAttvika bauddha ityAdi kisI bhI eka darzana para 'yahI satya hai', aise abhigraha se-pakar3a se yukta jIva ke tattvoM ke prati jo azraddhA hotI hai, vaha 'pAbhigRhika mithyAtva' hai| isameM viparIta samajha tathA abhigraha-pakar3a mukhya bhAga bhajavate haiN| (2) anAbhigRhika-anAbhigRhika arthAt abhigraha-pakar3a se rahita / amuka hI darzana satya hai aise abhigraha se rahita banakara sabhI darzana satya haiM', isa taraha samasta darzanoM para zraddhA rakhane vAle jIva ke tattvoM ke prati prazraddhA, vaha anAbhigahika mithyAtva hai| isameM yathArtha samajhane kA prabhAva tathA saralatA hI mukhya kAraNa hai|
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 81 (3) prAbhinivezika-abhiniveza arthAt kdaagrh-pkdd'| yathAvasthita tattvoM ko jAnate hue bhI abhimAna-ahaMkAra Adi ke kAraNa asatya siddhAnta ko pakar3a rakhane vAle jIva ke jo tattvoM ke prati prazraddhA hotI hai, vaha prAbhinivezika mithyAtva hai| isameM abhimAna-ahaMkAra kI mukhyatA hai| asatya siddhAnta para abhiniveza-pakar3a abhimAna-ahaMkAra kA hI pratApa hai| abhigraha aura abhiniveza ina donoM zabdoM kA artha pakar3a hai| isalie zabdArtha kI dRSTi se donoM kA artha eka hI hai| aisA hote hue bhI donoM meM pakar3a ke hetu meM bheda hone se artha kA bheda par3atA hai| AbhigRhika mithyAtva meM viparIta samajhane se pakar3a hai; jabaki prAbhinivezika meM andara se (hRdaya meM) satya hakIkata ko samajhate hue bhI 'merA mAnA huA arthAt merA kahA huA maiM kaise badala hU~" ityAdi abhimAna-ahaMkAra ke pratApa se apanI asatya-jhaThI mAnyatA kI pakar3a hai tathA anya AbhigRhika meM samasta tattvoM ke prati viparIta mAnyatA hotI hai, jabaki prAbhinivezika meM kisI ekAdha tattva meM se kisI eka viSaya meM viparIta mAnyatA hotI hai| Abhigahika mithyAtva zrI jainadarzana ke alAvA bauddhadarzana Adi kisI eka darzana ke Agraha vAle ko hotA hai, jabaki prAbhinivezika mithyAtva zrI jainadarzana ko prApta kiye hue ko hotA hai| jaise jmaalii| (4) sAMzayika-sarvajJavibhu zrI jinezvaradeva ke kahe hue 'jIvAdi tattva satya haiM ki nahIM? aisI zaMkA hI sAMzayika mithyAtva hai| yahAM para sarvajJavibhu zrI jinezvaradeva para avizvAsa yahI mukhya kAraNa hai| sarvajJavibhu zrIjinezvaradeva para sampUrNa vizvAsa nahIM hone ke kAraNa unake vacanoM kI prAmANikatA ke sambandha meM bhI saMzaya hotA hai| yaha sAMzayika mithyAtva hai| (5) anAbhogika-anAbhoga yAnI ajnyaantaa| ajJAnatA ke kAraNa tattvoM ke prati azraddhA arthAt zraddhA kA abhAva athavA viparIta zraddhA, vaha anAbhogika mithyAtva hai| yahA~ para samajhane kI zakti kA abhAva hI mukhya kAraNa hai| __yaha mithyAtva ekendriya jIva Adi ke tathA kisI bhI eka viSaya meM anAbhoga ke kAraNa viparIta zraddhA rakhane vAle sAdhu ke athavA zrAvaka ke hotA hai / anAbhoga ke kAraNa viparIta zraddhA rakhane vAle ko jo koI samajhAve to vaha apanI bhUla sudhAratA hai| kAraNa ki, vaha Agraharahita hotA hai / anya-dUsare ko samajhAne para bhI samajhAne vAle kI dalIla ityAdi usako satya nahIM pratIta ho to use viparIta zraddhA bhI ho sakatI hai| kintu samajhAne vAle kA tarka-dalIla ityAdi satya hai, aisA jAnane ke bAda vaha apanI bhUla avazya svIkAra kara letA hai| yahA~ para azraddhA ke do artha haiM(1) viparIta zraddhA, aura (2) zraddhA kA abhAva / usameM prathama tIna mithyAtvoM meM viparIta zraddhA rUpa azraddhA hai| cauthe mithyAtva meM mizrabhAva hai| arthAt-zraddhA kA bilkula abhAva nahIM hai, tathA sampUrNa zraddhA bhI nahIM hai| isameM viparIta zraddhA kA bilkula abhAva hai| pAMcaveM mithyAtva meM ekendriya ityAdi jIvoM ke zraddhA ke prabhAvarUpa mithyAtva hai|
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ 81 ] aSTamo'dhyAyaH (2) avirati--doSoM se virAma nahIM honA arthAt-virati kA abhAva vaha avirati / hiMsA Adi pApoM se jo nivRtti vaha virati hai| hiMsA Adi pApoM se anivRtti yaha avirati hai| (3) pramAda-AtmavismaraNa yA acche kAryoM meM anAdara, kartavyAkarttavya ke lie asAvadhAna / arthAt-bhUla jAnA, dhArmika anuSThAnoM meM utsAha kA abhAva, ArtadhyAna, raudradhyAna (azubha vicAra) tathA isase hotI pravRtti prAdi pramAda hai| zAstragranthoM meM madya (mada athavA mAdaka prAhAra), viSaya (indriya ke sparzAdi pA~ca viSaya), kaSAya (krodhAdika cAra), nidrA, tathA vikathA (strIkathA, bhaktakathA, dezakathA, tathA rAja kathA ye cAra) isa taraha pA~ca prakAra ke pramAda kahe haiN| isake sambandha meM zAstrIya gAthA nIce pramANe hai majjaM viSaya-kaSAyA, niddA vikahA ya paJcamI bhaNiyA / e e paJca pamAyA, jIvaM pADaMti saMsAre // 1 // prakArAntara se ATha prakAra ke bhI pramAda kahane meM Ae haiN| dekhie annANaM saMsapo ceva, micchAnANaM taheva ya / rAgo doso mainbhaMso, dhammami ya praNAyaro // 1 // jogANaM duppariNahANaM, pamAno aTTahA bhave / saMsAruttArakAmeNaM, savvahA vajjiavvano // 2 // ajJAna, saMzaya, mithyAjJAna, rAga, dveSa, matibhraMza, dharma meM anAdara tathA yogoM ke duSpraNidhAna (ayogya pravRtti) ye ATha prakAra ke pramAda haiM / (4) kaSAya -samabhAva kI maryAdA kA ullaMghana / krodha, mAna, mAyA aura lobha ye cAra kaSAya haiN| unakA vizeSa varNana isa AThaveM adhyAya ke dasaveM sUtra meM paayegaa| (5) yoga-mAnasika, vAcika tathA kAyika pravRtti / arthAt-mana, vacana praura kAya ye tIna prakAra ke yoga haiN| vizeSa-chaThe adhyAya meM varNana kie hue bandhahetunoM meM aura prastuta bandhahetuoM meM vizeSatA yaha hai ki, ve pratyeka karma kI vizeSatA rUpa mukhya bandhahetu haiN| pUrvavartI bandhahetuoM ke astitva meM uttaravartI bandhahetu avazya hote haiN| jaise-mithyAtva ke rahate hue zeSa aviratyAdi cAroM kI astitA avazyameva hotI hai| tathA avirati ke rahane para pramAdAdi tInoM bandhahetu avazya hote haiN| kintu mithyAtva kA niyama nahIM hai, kyoMki mithyAtva kevala pahale guNasthAnaka meM hI avirati ke sAtha rahatA hai| parantu dvitIyAdi cAra guNasthAnakoM meM usakA abhAva hai| isI taraha uttaravartI bandhahetuoM ke sAtha pUrvavartI bandhahetuoM kA niyama nahIM hai| ve mithyAtvAdi kI astitA meM hote haiM, anyathA nahIM hote| yathA caturtha karmagrantha meM kahA hai ki
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrItattvArthAdhigamasUtre [ 8 / 2-3 iga caupaNati guNesu, cautiduigapaJcaro bandho // 52 // artha-eka mithyAtvaguNasthAna meM cAroM bandhahetu hote haiN| sAsvAdanaguNasthAna se dezavirati paryanta cAra guNasthAna meM tIna bandhahetu haiN| tathA gyArahaveM guNasthAna se terahaveM guNasthAna paryanta eka bandhahetu hai| sArAMza-sUkSmadRSTi se bandha ke kaSAya aura yoga, ye do hI kAraNa haiM, tathA prAsrava ke aura bandha ke kAraNa samAna hote hue bhI sAmAnya abhyAsI kI sugamatA ke lie yahA~ para bandha ke kAraNa pA~ca kahe haiN| tathA Asrava ke aura bandha ke hetu bhinna-bhinna batAye haiN| prAsrava ke kAraNoM ke krama meM koI khAsa kAraNa nahIM hai| bandha ke kAraNoM ke krama, kAraNoM ke vinAza kI apekSA se haiM // 8-1 / / * bandhasya vyAkhyA * + mUlasUtramsakaSAyatvAjjIvaH karmaNo yogyAna pudgalAnAdatte // 8-2 // ___sa bandhaH // 8-3 // * subodhikA TIkA * kaSAyavAn bhavatIti hetunA jIvaH karmaNo yogyAn pudgalAn gRha NAti / karmayogyAn iti aSTavidhapudgalagrahaNakarmazarIragrahaNayogyAn ityarthaH / nAmapratyayAH sarvato yogyavizeSAd iti vakSyate / / 8-2 / / jIvadvArA pudgalAnAM yadgrahaNaM sa bandho bhavati / / 8-3 // * sUtrArtha-kaSAya ke sambandha se jIva karma ke yogya pudgaloM ko grahaNa karatA hai / / 8-2 // kArmaNa zarIra ke yogya pudgaloM ko grahaNa karane ko bandha kahate haiM / / 8-3 / / vivecanAmRta // kaSAya ke kAraNa jIva karma ke yogya arthAt kArmaNa vargaNA ke pudgaloM ko grahaNa karatA hai| grahaNa kiye hue pudgaloM ko prAtmA meM dugdha-dUdha meM jala-pAnI kI mAphika ekameka karatA hai / (2) __ yahI karma kA bandha hai| arthAt kArmaNa vargaNA ke karma ke yogya pudgaloM ko AtmA ke sAtha kSIra-nIra kI taraha yA loha-agni kI bhA~ti ekameka rUpa jo sambandha vaha bandha hai| (3)
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8 / 4 ] aSTamo'dhyAyaH vizeSa-pudgala kI vargaNAyeM aneka prakAra kI haiM aura manantAnanta rUpa haiN| usameM se jo vargaNA karma rUpa pariNamane yogya hai usI ko jIva grahaNa karake apane pradezoM ke sAtha viziSTa rUpa meM jor3atA hai, jisakA vizeSa rUpa se varNana Age Ane vAle sUtra paccIsa meM hai / __ jIva-mAtmA svabhAva se amUrta hai, to bhI anAdikAlika karma sambandha se karma ke sahacArI hone ke kAraNa vaha mUttivAna dikhAI detA hai, tathA karmapudgaloM ko grahaNa karatA hai| jisa taraha dIpaka-dIvA battI dvArA tela grahaNa karake apanI uSNatA se jvAlA rUpa meM pariNamita hotA hai, isI taraha jIva-AtmA kASAyika vikAroM se karma yogya pudgaloM ko grahaNa karake bhAvakarma rUpa se pariNamana karatA hai| tathA jIva-prAtmapradezoM ke sAtha karma pudgaloM kA sambandha hI bandha kahalAtA hai| bandha ke lie mithyAtvAdi aneka nimitta hote hue bhI unameM kaSAya kI mukhyatA-pradhAnatA sUcita karane ke lie hI 'sakaSAyatvAd jIvaH' ityAdi kahA hai| sakarmI arthAt karmayukta jIva jo pudgala grahaNa karatA hai, usI ko bandha kahate haiM / / 2-3 // * bandhasya bhedAH * Wan mUlasUtramprakRti-sthityanubhAva-pradezAstadvidhayaH // 8-4 // * subodhikA TIkA * prakRtibandhaH, sthitibandhaH, rasabandhaH, pradezabandhaH, iti catvAro bhedAH bandhasya santi / / 8-4 // * sUtrArtha-prakRti, sthiti, anubhAga aura pradeza, bandha ke ye cAra prakAra haiM / / 8-4 // 5 vivecanAmRta // bandha ke prakRti, sthiti, anubhAva (rasa) aura pradeza ye cAra prakAra haiN| jaba karma ke aNuoM kA jIva-AtmA ke sAtha sambandha hotA hai taba svabhAva, sthiti, phala dene kI zakti aura karma ke aNuoM kI vaheMcaNI ye cAra kArya hote haiN| ina cAra ko kramaza: prakRtibandha, sthitibandha, rasabandha aura pradezabandha kahA jAtA hai| vizeSa spaSTIkaraNa-jIva-AtmA dvArA grahaNa kiye hue kArmaNa vargaNA rUpa pudgala karma rUpa pariNAma ko prApta hote samama ina cAroM prakRti Adi aMzoM meM vibhAjita hote haiN| ye aMza hI bandhabheda kahalAte haiN| jaise-gAya, bhaiMsa, bakarI Adi kA khAyA humA tRNa-ghAsa rakta, medA, mAMsa tathA dugdha-dUdhAdi rUpa meM pariNamita hotA hai| .
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrItattvArthAdhigamasUtre [ 84 isa taraha jIva-prAtmA dvArA grahaNa kie hae karma pudgalajJAnAvaraNIyAdi ATha karma prakRti rUpa meM pariNata hote haiM, usako prakRtibandha kahate haiN| vaha dUdha niyamita kAla-samaya taka apane svabhAva meM rahatA hai| usa kAlamaryAdA ko sthitibandha kahate haiN| tathA dUdha kI madhuratA meM jo tIvratA mandatA rahatI hai, usako anubhAvavandha arthAt rasabandha kahate haiN| evaM tat yogya pudgaloM ke parimANa kA nirmANa bhI usI samaya hotA hai, usako pradezabandha kahate haiM / isI ko karmagrantha meM modaka-laDDU ke dRSTAnta se samajhAyA hai / (1) prakRtibandha-prakRti yAnI svabhAva / karma ke jina aNuoM kA AtmA ke sAtha sambandha huA una aNuSoM meM se kaunase-kaunase aNu jIva-AtmA ke kaunase kaunase guNa ko dabAyeMge ? jova-prAtmA ko kaiso-kaisI asara pahuMcAyaMge? isa taraha isake svabhAva kA nirNaya hotA hai| karmANuoM ke svabhAvanirNaya ko prakRtibandha kahane meM AtA hai| AtmA meM anantaguNa haiN| unameM mukhya guNa anantajJAnAdika pATha haiM / karmANuoM kA prAtmA ke sAtha meM sambandha hotA hai. arthAt pradezabandha hotA hai| taba ba~dhAe hue karmANuoM meM se amuka aNunoM meM jJAnaguNa kA abhibhava karane kA arthAt dabAne kA svabhAva niyata hotA hai / amuka karmANuoM meM darzanaguNa ko pAvarane kA arthAt dabAne kA svabhAva nakkI hotA hai| amuka karmANuSoM meM jIva-AtmA ke avyAbAgha sukha ko roka karake bAhyasukha yA duHkha dene kA svabhAva niyata hotA hai| kitaneka karmANuSoM meM cAritra guNa ko dabAne kA guNa nakkI hotA hai| isa taraha anya guNoM meM bhI samajhanA caahie| karmANugoM ke isa svabhAva kA prAzraya kara jIva-prAtmA ke sAtha ba~dhe hue karmANuoM ke mUla prakAra bheda pATha par3ate haiN| tathA unake uttara prakAra bheda eka sau bIsa (120) par3ate haiN| mUla prakRtibandha pATha prakAra ke haiM aura uttaraprakRtibandha eka sau bIsa (120) prakAra ke haiM / (2) sthitibandha-karmANuoM kA AtmA ke sAtha jaba sambandha hotA hai taba usI samaya inameM jIva-prAtmA ke una-una guNoM ko Avarane kA arthAta dabAne kA ityAdi svabhAva niyata hotA hai| usI prakAra una-una karmANuoM meM vaha svabhAva kahA~ taka rahegA, arthAt ve karma jIva-AtmA meM kitane samaya taka rukeMge vaha bhI usI samaya nizcita ho jAtA hai| karmANuoM meM jIva-prAtmA ko prabhAvita karane kI avadhi kA nirNaya yaha sthitibandha hai| karmoM kI sthiti ke utkRSTa tathA jaghanya ye mukhya do bheda haiN| adhika meM adhika sthiti vaha utkRSTasthiti kahI jAtI hai| tathA nyUna meM nyUna arthAt kama meM kama sthiti vaha jaghanyasthiti kahI jAtI hai| (3) rasabandha-karmoM meM jIva prAtmA ke guNoM ko dabAne kA svabhAva hai| kintu vaha svabhAva pratyeka samaya samAna nahIM hotA, nyUnAdhika bhI hotA hai| jaise-madya meM kepha karane kA svabhAva hai, kintu hareka prakAra kA madya eka sarIkhA kepha utpanna nahIM krtaa| amuka prakAra kA madya atizaya kepha utpanna karatA hai| pramuka prakAra kA madya usase
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8 / 4 ] aSTamo'dhyAyaH bhI nyUna-kama kepha karatA hai| evaM amuka madya usase bhI nyUna-alpa kepha utpanna karatA hai| isa taraha karmoM ke jIva-AtmaguNoM ko dabAne ityAdi svabhAva meM bhI taratamatA hotI hai| arthAt-karmoM ke vipAka meM bhI taratamatA hotI hai| koI karma kitane aMza meM apanA vipAka (phala) degA, usakA nirNaya bhI pradezabandha ke samaya hI ho jAtA hai| koI karma apanA vipAka (phala) kitane aMza meM degA, isake nirNaya ko hI rasabandha kahate haiN| jaise-jJAnAvaraNIya karma jIva-prAtmA ke jJAna guNa ko DhakatA hai| parantu hama dekhate haiM ki pratyeka jIva meM jJAna guNa kA abhibhava samAnapaNe nahIM hai / pradezabandha ke samaya karmoM meM jo rasa utpanna hotA hai, usa rasa kI taratamatA ke anusAra karma ke svabhAva meM taratamatA pAtI hai| karmANuSoM meM utpanna hote hue rasa kI asaMkhya taramatAeM hote hue bhI zAstroM meM sthUladRSTi se usake cAra bheda pratipAdita kiye haiN| ye bheda nIce pramANe haiM (1) ekasthAnika rasa, (2) visthAnika rasa, (3) tristhAnika rasa tathA (4) catu:sthAnika rs| inako cAlU bhASA meM eka ThANiyA rasa, do ThANiyA rasa, tIna ThANiyA rasa tathA cAra ThANiyA rasa, isa taraha bhI kaha diyA jAtA hai| * sAmAnya manda rasa ko ekasthAnika rasa kahate haiN| isa rasa se jIva-prAtmA ke guNoM kA abhibhava alpAMza meM hotA hai| * ekasthAnika rasa se adhika tIvra rasa ko dvisthAnika rasa kahate haiM / * usase bhI adhika tIvra rasa ko tristhAnika rasa kahate haiM / * tristhAnika rasa se bhI adhika tIvra rasa ko catuHsthAnika rasa kahate haiM / ukta rasoM kI taratamatA samajhAne ke lie lImbar3A ke tathA zelar3I ke rasa kI taratamatA kA udAharaNa nIce pramANe AtA hai lImbar3A kA yA zelar3I kA rasa jaba svAbhAvika hotA hai taba ekasthAnika hotA hai| isake do bhAga kalpI eka bhAga jaba bAla deve to bacA huA eka bhAga rasa visthAnika banatA hai| isake bhI tIna bhAga kalpI do bhAga jaba bAla deve to bacA humA eka bhAga rasa tristhAnika banatA hai| isake bhI cAra bhAga kalpI tIna bhAga jaba bAla deve to bacA humA eka bhAga rasa catuHsthAnika banatA hai|
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 84 isa taraha prastuta meM karma ke rasa meM bhI jaannaa| isakI spaSTatA karate hue kahA hai ki, jaise-zelar3I kA rasa sukha detA hai, vaise zubha karma kA phala bhI sukha detA hai tathA jaise lImbar3A kA rasa duHkha detA hai, vaise azubha karma kA phala bhI duHkha detA hai| isalie zAstra meM zubhakarma ke rasa ko zelar3I ke rasa se aura azubha karma ke rasa ko lImbar3A ke rasa se samajhAne meM AyA hai| jaisejaise zelar3I kA rasavadhu bale vaise-vaise vaha adhika madhura banatA hai| lImbar3A kA rasa bhI jaise-jaise vadhu bale vaise-vaise vaha adhika kaTu-kar3a A banatA hai| isI taraha karma kI zubha prakRti meM jaise-jaise adhika tIvra rasa vaise-vaise isakA zubha phala bhI adhika milatA hai tathA karma kI azubha prakRti meM jitanA-jitanA adhika tIvra rasa utanA-utanA isakA azubha phala bhI adhika milatA hai| jaise udAharaNa tarIke-do vyaktiyoM ko asAtA vedanIya karma ke udaya se duHkha hotA hai to bhI eka vyakti ko duHkha kA anubhava adhika hotA hai, jabaki dUsare vyakti ko duHkha kA anubhava alpa hotA hai| isakA kyA kAraNa hai ? to samAdhAna yaha hai ki rasa kI taratamatA se aisA hotA hai| (4) pradezabandha-karma ke aNuoM kA jIva AtmA ke sAtha jaba sambandha hotA hai taba ina karmANuSoM kI AThoM prakRtiyoM meM arthAt karmoM meM jo vaheMcaNI hotI hai, use pradezabandha kahA jAtA hai| isako samajhAne ke lie zAstra meM modaka kA dRSTAnta kahane meM AyA hai| bhinna-bhinna prakAra ke modakoM meM bhinna-bhinna prakRti arthAt svabhAva hotA hai| jaise-jo modaka vAta-vinAzaka dravyoM se banAye hue hoM, una modakoM kA svabhAva vAta-vAyu ko zamana karane kA hotA hai tathA jo modaka pitta-vinAzaka dravyoM se banAye hue hoM, una modakoM kA svabhAva pitta ko zAnta karane kA banatA hai| kapha-vinAzaka dravyoM se banAye hue modakoM kA svabhAva kapha kA vinAza karane kA hotA hai| isa taraha bhinna-bhinna jAti ke modakoM meM kisI prakAra ke vikAra binA Tike rahane kI sthiti bhI bhinnabhinna hotI hai| amUka prakAra ke modaka eka hI dina khAdya rahate haiN| dUsare dina hI unameM vikRti-vikAra A jAne se ve akhAdya bana jAte haiN| jabaki kitaneka modaka pATha dina taka, pandraha dina taka yAvata eka mAsa taka bhI khAdya rahate haiN| bhinna-bhinna modakoM meM madhuratA athavA snigdhatA ityAdi rasa bhI nyUnAdhika hote haiN| jina modakoM meM galapaNa adhika DAlane meM Aye hoM ve modaka adhika madhura hote haiN| alpa galapaNa DAlakara banAye hue modakoM meM miThAsa alpa hotI hai| isI taraha adhika ghRta-ghI DAlakara banAye hue modakoM meM snigdhatA arthAt cikanAhaTa vizeSa hotI hai| tathA alpa ghata-ghI DAlakara banAye gae modakoM meM snigdhatA-cikanAhaTa alpa hI hotI hai| evaM vizeSa methI DAla karake banAye hue modakoM meM vizeSa kaTu-kar3avAsa tathA kama methI DAla karake banAye hue modakoM meM kama kaTu-kar3avAsa hotI hai| bhinna-bhinna modakoM meM kariNayA rUpa pradezoM kA pramANa bhI nyUnAdhika hotA hai| jaise koI modaka 50 grAma kA, koI modaka 100 grAma kA to koI modaka 200 grAma kA bhI hotA hai| usI taraha prastuta meM bhI idhara kisI karma meM jJAna ko pAvarane kA svabhAva, kisI karma meM darzana ko abhibhava karane kA svabhAva, isI taraha bhinna-bhinna karmoM kA bhinna-bhinna svabhAva hai| kisI karma kI tIsa koDA-koDI sAgaropama kI sthiti, kisI karma kI bIsa koDA-koDI sAgaropama kI
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8 / 5 ] aSTamo'dhyAyaH sthiti, yoM bhinna-bhinna karmoM meM bhinna-bhinna sthiti hotI hai| isI taraha kisI karma meM ekasthAnika rasa, kisI karma meM dvisthAnika rasa, yoM bhinna-bhinna rasa utpanna hote haiN| isI taraha kisI karma meM karmANu arthAt karma ke aNu kama-alpa, kisI karma meM usase adhika, kisI karma meM usase bhI adhika, yoM bhinna-bhinna karmoM meM nyUnAdhika arthAt alpa-adhika karmANu hote haiM / / 8-4 // * prakRtibandhasya mUlabhedAH * Wan mUlasUtramprAdyo jJAna-darzanAvaraNa-vedanIya-mohanIyA-''yuSya-nAma-gotrA ''ntraayaaH||8-5|| * subodhikA TIkA * prAdya iti sUtrakramaprAmANyAt prakRtibandhamAha, so'STavidhaH / tadyathA-prathamaH prakRtibandho jJAnAvaraNaM, darzanAvaraNaM, vedanIyaM, mohanIyaM, prAyuSka, nAma, gotra, antarAyazcetyaSTavidhatvamasti / prakRtibandhA aSTavidhAH bhavantIti phalitArthaH // 8-5 / / * sUtrArtha-prathama prakRti bandha pATha prakAra kA hai| yathA-jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, vedanIya, mohanIya, prAyuSya, nAma, gotra aura antarAya // 8-5 // 5 vivecanAmRta pra uparyukta sUtra cAra se kramazaH prApta prAdya arthAt pahalA prakRti bandha ATha prakAra kA hai jinake nAma kramazaH nIce pramANe haiM (1) jJAnAvaraNa, (2) darzanAvaraNa, (3) vedanIya, (4) mohanIya, (5) AyuSya, (6) nAma, (7) gotra, tathA (8) antraay| adhyavasAya vizeSapUrvaka jIva-AtmA dvArA eka hI bAra eka samaya meM grahaNa kiye hue karma ke pudgala haiN| unakA adhyavasAyika zakti kI vividhatA ke kAraNa aneka prakAra se pariNamana hotA hai| jaise- eka hI bAra eka prakAra kA kiyA huA anna-jalAdi kA bhojana zarIra meM sAtoM dhAturUpa se pariNamita hotA hai, vaise hI ve karma svabhAvataH adRzya rUpa haiM, to bhI saMsArI jIvoM para unakI vicitratA pratyakSarUpa se siddha hI hai| eka adhyavasAya se eka samaya meM bA~dhe hue karma vAstavika rUpa se asaMkhyAte haiM, to bhI kAryakrama kI parigaNanA mAtra se unakA vargIkaraNa ATha vibhAgoM meM kiyA gayA hai| isalie usI ko prakRtibandha kahate haiN|
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 85 (1) karma ke jo aNujIva zrAtmA ke jJAna guraNa ko dabAte haiM, unako jJAnAvaraNIya karma kahA jAtA hai| (2) karma ke jo aNu jIva AtmA ke darzana guraNa kA abhibhava karate haiM ve karmANu darzanAvaraNIya karma kahe jAte haiM / (3) karma ke jo aNujIva zrAtmA ke ananta avyAbAdha sukha ko rokakara bAhya sukha aura duHkha deve, karma ke una aNutroM ko vedanIya karma kahA jAtA hai / (4) AtmA ke svabhAva meM ramaNatA rUpa cAritra ko dabAne vAle jo karmANu haiM ve mohanIya karma kahe jAte haiM / ( 5 ) akSayasthiti guraNa ko roka karake janma aura maraNa ke anubhava karAne vAle karma ke jo aNu haiM ve prAyuSya karma kahe jAte haiM / (6) zrarUpIpane ko dabAkara manuSyAdi paryAyoM kA jo anubhava karAve ve karmANu nAmakarma kahe jAte haiM / (7) agurulaghupane kA abhibhava karake uccakula aura nIcakula kA vyavahAra karAne vAle karmA gotrakarma kahe jAte haiM / (8) anantavIryaguNa ko dabAne vAle karmANu antarAya karma kahe jAte haiM / vizeSa - vizva meM pratyeka vastu sAmAnya tathA vizeSa isa taraha do prakAra kI hai| vastu kI vizeSa rUpa meM jo bodhi vaha jJAna tathA sAmAnya rUpa meM jo bodhi vaha darzana hai / jJAna aura darzana guraNa se jIva AtmA meM bhUta, bhAvI tathA vartamAna ina tIna kAloM kI samasta vastuoM ko sAmAnya rUpa meM athavA vizeSa rUpa meM bodha karane kI zakti hai, to bhI abhI apane ko bhUta evaM bhAvI kAla kI vastuoMoM kI bAta to dUra kareM, vartamAna kAla kI vastuoM meM bhI kucha hI vastu-padArthoM kA sAmAnya yA vizeSa rUpa meM jo bodha hotA hai, vaha bhI indriyoM kI sahAyatA se hI hotA hai| isakA kAraNa hai jJAnAvaraNIya tathA darzanAvaraNIya karma - prkRtiyaaN| ina donoM prakRtiyoM ne jIvAtmA kI jJAna darzana kI zakti dabA dI hai kintu aisA hote hue bhI ve AtmA ke jJAna-darzana guNa 'ko sarvathA nahIM dabA sakI haiM / jaise sUrya para bAdaloM kA AvaraNa hote hue bhI bAdaloM ke chidroM dvArA sUrya kA pralpa bhI prakAza par3atA hai, vaise hI jIva AtmA rUpI sUrya para karmaprakRti rUpI bAdaloM kA AvaraNa hote hue bhI kSayopazama rUpI chidroM dvArA yat kiMcit jJAna-darzana guNa rUpI prakAza vyakta prarthAt spaSTa hotA hai / * aba AtmA kA tIsarA guraNa 'anaMta avyAbAdha sukha' hai| isa guraNa ke pratApa se jIvaAtmA meM bhautika kisI bhI vastu kI apekSA binA svAbhAvika sahaja sukha vidyamAna hote hue bhI apana duHkhI hote haiM / jo yat kiMcit sukha prApta hotA hai, vaha bhI bhautika vastuoM dvaaraa| isameM vedanIya karma kAraNa hai /
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ 86 ] aSTamo'dhyAyaH * AtmA meM cauthA guNa 'svabhAvaramaraNatArUpa ananta cAritra' hai / AtmA meM kevala svabhAva meM arthAt apane hI bhAva meM ramaNatA karane kA guNa hote hue bhI mohanIya karma se isa guNa kA abhibhava ho gayA hai| arthAt-AtmA bhautika vastu prApta karane kI ruci rakhatA hai, usakA saMgraha karatA hai, usa para rAga-dveSa karatA hai, isa prakAra parabhAva meM ramatA hai| * AtmA kA pAMcavAM guNa 'akSayasthiti hai| isa guNa ke prabhAva se prAtmA kA na janma hai, na jarA hai, na mRtyu-maraNa hai| aisA hote hue bhI prAyuSya-karma ke kAraNa prAtmA ko janma-maraNa karane par3ate haiN| * AtmA kA chaThA guNa 'prarUpIpanA' hai| AtmA meM yaha guNa hone se isakA na koI rUpa hai, na rasa hai, na gandha hai, na sparza hai| aisA hote hue bhI abhI apana zarIradhArI haiN| isake kRSNa, zveta ityAdi rUpa tathA manuSyAdi gati, yaza, apayaza, susvara evaM duHsvara ityAdi jo vikAra dikhAI dete haiM, ve chaThI nAmakarma prakRti ke kAraNa haiM / * AtmA kA sAtavA~ guNa 'pragurulaghutA' kA hai| isa guNa se AtmA ucca nahIM hai tathA nIca bhI nahIM hai; to bhI amuka vyakti ucca kula meM janmA hai tathA amuka vyakti nIca kula meM janmA hai| isa taraha jo uccakula yA nIca kula kI vyavahAra hotA hai, vaha sAtavIM gotra karmaprakRti ke kAraNa hai| AtmA kA AThavA~ guNa 'anantavIryapanA' hai| isa guNa se prAtmA meM atula, anaMta zakti hai| kintu abhI isa atula sAmarthya kA anubhava nahIM hotA hai kyoMki antarAya karmaprakRti se isa zakti kA abhibhava ho rahA hai| isa taraha ina aSTa-pATha karmoM kA kramazaH AtmA ke ATha guNoM ko dabAkara usameM vikRti lAne kA svabhAva hai| karma aneka svabhAvI haiM to bhI saMkSepa dRSTi se unake ATha vibhAga karake batAye gaye haiN| madhya mArgavartI vistRta ruci jijJAsuoM ke lie una ATha prakRtiyoM ke bhedoM kI saMkhyA tathA nAma kA nirdeza Age ke sUtra se karate haiM, jo uttara prakRti ke nAma se vikhyAta-prasiddha haiM / 'karma vipAka' nAmaka pahale karmagrantha meM ina uttara prakRtiyoM ke svarUpa kA vistArapUrvaka varNana hai / / (8-5) .. prakRtibandhasyottarabhedAnAM saMkhyAH * OM mUlasUtrampaJca-nava-dvayaSTAviMzati-catu-dvi-catvAriMzada-dvi-paJcabhedAH yathAkramam // 8-6 //
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 87 * jJAnAvaraNaprakRtInAM paJca bhedAH * Wan mUlasUtram matyAdInAm // 8-7 // * subodhikA TIkA * teSAmaSTAnAM prakRtibandhAnAmekaikasyAnukramAt paJca, nava, dvi, aSTAviMzatiH, catvAraH, dvicatvAriMzat, dviH tathA paJceti bhedAH yathAkramaM pratyetavyam / ita uttaraMyad vakSyAmaH / tadyathA-matijJAnAdInAM paJca bhedAH bhavanti / / 8-7 / / * sUtrArtha-uparyukta pATha prakAra ke prakRtibandha ke kramazaH pA~ca, nau, do, aTThAIsa, cAra, bayAlIsa, do aura pA~ca uttarabheda haiM / / 8-6 // . matijJAnAvaraNa, zrutajJAnAvaraNa, avadhijJAnAvaraNa, manaHparyavajJAnAvaraNa aura kevalajJAnAvaraNa ye pAMca jJAnAvaraNa karma ke bheda haiM / / 8-7 / / vivecanAmRta * prakRtibheda ke uttara bhedoM kI saMkhyA-jJAnAvaraNAdika pATha mUla prakRtiyoM ke anukrama se 5, 6, 2, 28, 4, 42, 2 aura 5 bheda haiN| saba milakara 67 bheda hote haiM / / 8-6 / / * jJAnAvaraNa prakRti ke pAMca bheda-mati ityAdi pAMca jJAna ke pA~ca prAvaraNa jJAnAvaraNa ke pA~ca bheda haiN| arthAta matijJAnAvaraNa, zrutajJAnAvaraNa, avadhi jJAnAvaraNa, manaHparyavajJAnAvaraNa tathA kevalajJAnAvaraNa, ye jJAnAvaraNa ke pAMca bheda haiM / unameM(1) matijJAna ko rokane vAlI matijJAnAvaraNa prakRti hai / (2) zrutajJAna ko rokane vAlI zrutajJAnAvaraNa prakRti hai / (3) avadhijJAna ko rokane vAlI avadhi jJAnAvaraNa prakRti hai| (4) manaHparyavajJAna ko rokane vAlI manaHparyavajJAnAvaraNa prakRti hai| (5) tathA kevalajJAna ko rokane vAlI kevalajJAnAvaraNa prakRti hai| vizeSa--pratyeka jJAna kA AvaraNa yAnI AcchAdana karane kA jo svabhAva usako jJAnAvaraNIya karma kahate haiN| usake sthUladRSTi se mukhya pA~ca bheda batAe haiM / vizeSarUpa meM pahale 'karmavipAka' grantha meM gAthA 4 se 8 taka inake uttara bhedoM kA savistAra varNana hai| isa grantha meM bhI matijJAnAdika pAMca jJAna kA svarUpa prathama adhyAya ke nave sUtra se vistArapUrvaka varNana kiyA hai / / 8-7 / /
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88 ] aSTamo'dhyAyaH [ 15 * darzanAvaraNasya prakRtInAM bhedAH * Wan mUlasUtramcakSuracakSuravadhikevalAnAM nidrA-nidrAnidrA-pracalA-pracalApracalA styAnagRddhivedanIyAni ca // 8-8 // * subodhikA TIkA * cakSurdarzanAvaraNaM, pracakSurdarzanAvaraNaM, avadhidarzanAvaraNaM, kevaladarzanAvaraNaM, nidrAvedanIyam, nidrAnidrAvedanIyam, pracalAvedanIyaM, pracalApracalAvedanIyam, styAnagRddhivedanoyam ceti navabhedAH darzanAvaraNIyasya santi / / 8-8 / / * sUtrArtha-cakSurdarzanAvaraNa, acakSurdarzanAvaraNa, avadhidarzanAvaraNa, tathA kevaladarzanAvaraNa, ye cAra prAvaraNa aura nidrA, nidrAnidrA, pracalA, pracalApracalA, evaM styAnagRddhi ina pA~coM kA vedana; isa prakAra darzanAvaraNa karma ke nau bheda haiM / / 8-8 // 9 vivecanAmRta cakSu, acakSu, avadhi aura kevala ye cAra darzana ke cAra AvaraNa haiN| tathA nidrA, nidrAnidrA, pracalA, pracalApracalA evaM styAnagRddhi ye pA~ca milakara darzanAvaraNa karma prakRti ke nau bheda hote haiM / unakA spaSTIkaraNa karate hue kahA hai ki-cakSu prAdi ke sAmAnya avabodha (darzana) ko AvRta karane kA jisameM svabhAva ho, usako darzanAvaraNIya karma kahate haiM / usake hI nau bheda haiM (1) cakSudarzanAvaraNa, (2) acakSudarzanAvaraNa, (3) avadhidarzanAvaraNa, (4) kevaladarzanAvaraNa, inake darzana ko sAmAnya upayoga bhI kahate haiN| tathA pA~ca prakAra kI nidrA bhI darzanAvaraNIya hai / (1) sukhapUrvaka nidrA A jAe aura jAga uThe usako nidrA' kahate haiM / (2) sukha se nidrA pA jAe aura muzkila se hI jAge use 'nidrAnidrA' kahate haiM / (3) baiThe aura khar3e nIMda le, usako 'pracalA' kahate haiM / (4) calate hue nIMda le usako 'pracalApracalA' kahate haiM / (5) jAgRta avasthA meM vicArA huA kArya nidrAvasthA meM kare, usako 'styAnagRddhi nidrA' kahate haiN|
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16] zrI tatvArthAdhigamasUtre isa avasthA meM svAbhAvika bala kI apekSA aneka guraNA bala pragaTa hotA hai / vizeSa (1) jisase cakSudvArA rUpakA (sAmAnya) jJAna na kara sake, vaha 'cakSudarzanAvaraNa' hai / GIS (2) acakSu zabda se cakSu binA cAra indriyA~ tathA mana grahaNa karane meM Ate haiM / jisase sparzendriya Adi cAra indriyA~ tathA mana dvArA apane-apane viSaya kA ( sAmAnya ) jJAna na ho sake, vaha 'pracakSudarzanAvaraNa' hai / (3) jisa karma ke udaya se avadhidarzana rUpa (sAmAnya) jJAna na ho sake, vaha 'avadhidarzanAvaraNa' hai / ( 4 ) jisa karma ke udaya se kevaladarzana rUpa (sAmAnya) jJAna na ho sake, vaha 'kevaladarzanAvaraNa' hai / pUrva meM isa adhyAya ke pA~caveM sUtra meM kahA hai ki sAmAnya aura vizeSa ima do prakAra se bodha hotA hai / usameM sAmAnya bodha vaha darzana hai tathA vizeSa bodha vaha jJAna hai / jJAna viSaya meM bhI prathama adhyAya meM kahA hai ki matijJAna meM indriyoM kI aura mana kI zrAvazyakatA jarUrI hai / pA~ca indriyoM tathA mana dvArA hotA huA matijJAna sAmAnya aura vizeSa ima ubhayarUpa hai / pA~ca indriyoM tathA mana kI sahAyatA se prathama sAmAnya matijJAna hotA hai, bAda meM vizeSa matijJAna hotA hai / usameM bhI cakSuindriya se rUpa kA sAmAnya jo matijJAna hotA vahI cakSudarzana, tathA zeSa cAra indriyoM aura mana dvArA tad tad viSaya kA jo sAmAnya matijJAna hotA hai vahI cakSudarzana hai| isa taraha avadhijJAna tathA kevalajJAna bhI sAmAnya aura vizeSa ima ubhayarUpa haiM / avadhi labdhi se jo sAmAnya bodha hotA hai, vaha 'avadhidarzana' hai, tathA vizeSa bodha hotA hai vaha 'avadhijJAna' hai / kevalabdhi se jo sAmAnya bodha hotA hai, vaha 'kevaladarzana' hai, tathA vizeSa jo bodha hotA hai, vaha 'kevalajJAna' hai / * prazna - matijJAna Adi kI bhA~ti manaH paryavajJAna bhI sAmAnya aura vizeSa ima ubhayarUpa kyoM nahIM hai ? uttara - jisase mana kI paryAyoM ko jAna sake vaha manaH paryavajJAna hai / mana ke paryAya vizeSa rUpa haiN| isase isa jJAna se pahale se hI vizeSa bodha hotA hai| isalie manaH paryavajJAna vizeSa kSayopazama se hotA hone se cakSudarzana Adi kI bhA~ti manaH paryavadarzana nahIM hai /
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88 ] aSTamo'dhyAyaH * prazna-manaHparyavajJAna ke bhedarUpa Rjumati ko sAmAnya kahA gayA hai ? kAraNa mana kI paryAyoM kA sAmAnyarUpa meM jo bodha, vaha Rjumati hai / uttara-yahA~ para sAmAnya bodha vipulamati se hotA hai, vizeSa bodha kI apekSA hai| jaise -lakSAdhipati zrImanta hote hue bhI kor3apati kI apekSA se sAmAnya hI kahalAtA hai, vaise Rjumati vizeSasvarUpa hote hue bhI vipulamati kI apekSA sAmAnyasvarUpa hai| vizeSa bodha kI taratamatA batAne ke lie hI manaHparyavajJAna ke do bheda kahane meM pAe haiN| zrutajJAna bhI zabda tathA artha ke paryAlocanapUrvaka hone se vizeSarUpa hI hai| matijJAnAdi pAMca jJAnoM meM mati, zruta tathA avadhi ye tIna jJAna sAmAnya (darzana) evaM vizeSarUpa haiN| (5) nidrA-sukhapUrvaka vizeSa prayatna binA na jAga sake, aisI UMgha ko nidrA kahate haiM / jisa karma ke udaya se UMgha-nIMda AtI hai, vaha nidrAvedanIya darzanAvaraNa hai| (6) jo kaSTapUrvaka yAnI vizeSa prayatnapUrvaka bhI na jAga sake, aisI gAr3ha UMgha-nIMda use nidrAnidrA kahate haiN| jisa karma ke udaya se nidrA-nidrA AtI hai, vaha nidrAnidrA vedanIya darzanAvaraNa karma hai| (7) baiThe-baiThe UMgha-nIMda A jAe, vaha prclaa| jisa karma ke udaya se pracalA UMgha-nIMda A jAe, vaha pracalAvedanIya darzanAvaraNa karma hai / (8) jisa karma ke udaya se pracalApracalA (calate calate UMgha-nIMda) pA jAe, vaha pracalA-pracalA vedanIya darzanAvaraNa hai| (6) dina meM soce hue kArya rAtri meM UMgha-nIMda meM kara sake, vaha nidrA styAnagaddhi kahI jAtI hai| jisa karma ke udaya se styAnagRddhi UMgha-nIMda A jAe, vaha styAnagaddhi vedanIya darzanAvaraNa hai| * prazna-praSTa karmoM kI apekSA se vedanIya karma to tIsarA karma hai| phira yahAM para darzanAvaraNa karma prakRti ke bheda meM nidrAvedanIyAdi pAMca kA nirdeza karane kA __ kyA kAraNa hai ? uttara-nidrAvedanIyAdika karma bhI cakSudarzanAvaraNAdika kI bhA~ti darzanAvaraNarUpa hI hai| parantu pharka itanA hI hai ki cakSudarzanAvaraNAdika cAra karma mUla se hI darzanalabdhi ko rokate haiN| nalabdhi ko prApta hI nahIM karane dete haiM, jabaki nidrAvedanIya ityAdi pA~ca karma cakSadarzanAvaraNadika ke kSayopazama se prApta huI darzanalabdhi ko rokate haiN| jIva-AtmA jaba U~gha jAtA hai arthAt nIMda letA hai taba cakSudarzana ityAdi darzana kI prApta huI kisI bhI labdhi-zakti kA upayoga nahIM hotA hai| arthAt-prathama ke cAra karmoM ke kSayopazama se prApta huI darzanazakti kA upayoga hotA nahIM hai| ataH nidrAvedanIyAdika pAMca karma bhI darzanAvaraNa rUpa hone se darzanAvaraNa karma ke bheda haiM, na ki tIsare vedanIyakarma ke|
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 8 / 9-10 vedanIya zabda kA prayoga to jo vedAtA hai arthAt anubhavAtA hai, vaha vedanIya; isa sAmAnya artha meM karane meM AtA hai| ___ isa sAmAnya artha kI dRSTi se samasta karma vedanIya hI haiN| aisA hote hue bhI vedanIya zabda zAstra meM tIsare prakAra ke karma meM rUr3ha bana gayA hai / yahA~ nidrAvedanIyAdika meM vedanIya zabda kA rUr3ha artha nahIM hai, kintu jo vedAtA hai vaha vedanIya aisA yaugika artha hai| isalie usameM vedanIya zabda kA prayoga doSa rUpa nahIM hai / / 8-8 // * vedanIyakarmaNoH dvau bhedAH * OM mUlasUtram sadasavedye // 8-6 // * subodhikA TokA * sadvedyaM prasavedyaM ca vedanIyaM dvibhedaM bhavati / arthAt-sAtAnAmakamasAtAnAmaka miti dviprakArakaM vedanIyakarma bhavati / / 8-6 // * sUtrArtha-sAtAvedanIya tathA prasAtAvedanIya ye vedanIya karma ke do bheda haiM / / 8-6 // OM vivecanAmRtama sadvedya saataavedniiy| prasavedya asAtAvedanIya, vedanIya prakRti ke ye do bheda haiM / jisa karma ke udaya se jIva-prAtmA ko zArIrika tathA mAnasika sukha kA anubhava hotA hai, vaha sAtAvedanIya karma hai| evaM jisa karma ke udaya se zArIrika aura mAnasika duHkha kA anubhava hotA hai, vaha asAtAvedanIya karma hai| arthAt-sukha aura duHkha ke anubhava ko kramaza: sAtAvedanIya karma tathA asAtAvedanIya karma kahate haiM / / 8-6 / / * mohanIyakarmaNoH bhedAH * Wan mUlasUtramdarzana-cAritramohanIya-kaSAya-nokaSAyavedanIyAsaMkhyAstri-dvi-SoDaza-nava bhedAH samyaktva-mithyAtva-tadubhayAni kaSAya-nokaSAyau, anantAnabandhyapratyAkhyAna-pratyAkhyAnAvaraNa-saMjvalana-vikalpAzcaikazaH krodha-mAna-mAyA-lobha-hAsya-ratyarati-zoka-bhaya-jugupsA strI-pu-napuMsakavedAH // 8-10 //
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8.10 ] praSTamo'dhyAyaH [ 16 * subodhikA TIkA * tridviSoDazanavabhedA yathAkramam / mohanIyakarmaNo darzanamohanIyaM tathA cAritramohanIyamiti dvau bhedaustaH / tasya darzanamohanIyasya samyaktvamohanIyaM, mithyAtvamohanIyaM tathA mizramohanIyamiti trayo bhedAH santi / cAritramohanIyasya kaSAyavedanIyaM tathA nokaSAya-vedanIyamiti dvau bhedaustaH / tasya kaSAyavedanIyasya anantAnubandhI, apratyAkhyAnI, pratyAkhyAnI tathA saMjvalanAmiti catvAro bhedAH bhavanti / tathA'nantarameteSAM caturNAmekaikasya krodhaH, mAnaH, mAyA, lobha iti catvArazcatvAro bhedA bhavantIti hetoH militvA SoDaza bhedAH bhavanti / nokaSAyavedanIyasya hAsyaM, ratiH, aratiH zokaH, bhayaM, jugupsA, strIvedaH, puruSavedaH, napusakavedazceti nava bhedAH santi / tatra puruSavedAdInAM tRNakASThakarISAgnayo nidarzanAni bhavanti / ityevaM mohanIyamaSTAviMzatibhedaM bhavatIti anantAnubandhI smygdrshnopghaatii| tasyodayAddhi samyagdarzanaM notpadyate / pUrvotpannamapi ca pratipatati / apratyAkhyAnakaSAyodayAd viratirna bhavati / pratyAkhyAnAvaraNa-kaSAyodayAd viratAviratirbhavatyuttamacAritralAbhastu na bhvti| saMjvalanakaSAyodayAd yathAkhyAtacAritralAbho na bhavatyeva / * krodhasya tIvamadhyavimadhya mandabhAvAzritAni nidarzanAni bhavanti / tadyathAparvatarAjisamAnaH, bhUmirAjisadRzaH, vAlukArAjitulyaH, udakarAji samAna iti / * mAnasya tIvrAdibhAvAzritAni nidarzanAni bhavanti / tadyathA-zailastambhasadRzaH, asthistambhaH samAnaH, dArustambhatulyaH, latAstambhasadRza iti / * mAyAyAstIvAdibhAvAzritAni nidarzanAni bhvnti| tadyathA-vaMzakuNasadRzI, meSaviSANa sadRzI, gomUtrikAsadRzI, nirlekhana sadRzIti / / * lobhasya tovAdibhAvAzritAni nidarzanAni bhavanti / tadyathA-lAkSArAgasamAnaH kardamarAgasadRzaH, kusumarAgatulyaH, haridrArAga sadRza iti / atrApi upasaMhAra nigamane krodhanidarzanAkhyAte / eSAM krodhAdInAM catuNNAM kaSAyANAM pratyanIkabhUtA: pratighAtahetavo bhavanti / tadyathA-kSamA krodhasya, mArdavaM mAnasya, prArjavaM mAyAyAH, saMtoSo lobhasyeti / / 8-10 //
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 810 * sUtrArtha-mohanIya karma ke uttarabheda darzanamohanIya, cAritramohanIya, kaSAyavedanIya aura nokaSAyavedanIya ke krama se tIna, do, solaha aura nau bheda haiN| jaise-samyaktva, mithyAtva, tadubhaya samyaktvamithyAtva darzanamohanIya karma ke bheda haiN| cAritramohanIya ke kaSAyavedanIya aura nokssaayvedniiy| kaSAyacAritramohanIya ke krodha, mAna, mAyA aura lobha ye pratyeka anantAnubandhI, apratyAkhyAnAvaraNI, pratyAkhyAnAvaraNI tathA saMjvalanarUpa se cAra-cAra prakAra hone se solaha bheda haiM / hAsya, rati, parati, zoka, bhaya, jugupsA, strIveda, puruSaveda, napusakaveda ye nau nokaSAya ke bheda hote haiM / / 8-10 / / + vivecanAmRta // * mohanIya karma ke mukhya do bheva haiM-(1) darzanamohanIya tathA (2) cAritra mohanIya / * darzana mohanIya ke tIna bheda haiM-(1) samyaktvamohanIya, (2) mithyAtva mohanIya, (3) mizramohanIya / * cAritramohanIya ke do bheda haiM- (1) kaSAyamohanIya, (2) nokaSAya mohanIya / * kaSAya mohanIya ke mukhya cAra bheda haiM-(1) krodha, (2) mAna, (3) mAyA, (4) lobha / * krodhAdika pratyeka kaSAya ke anantAnubandhI, apratyAkhyAna, pratyAkhyAnA tathA saMjvalana isa prakAra cAra-cAra bheda hone se kaSAya ke kula solaha (16) bheda haiM / (1) anantAnubandhI krodha, mAna, mAyA, lobha / (2) apratyAkhyAna krodha, mAna, mAyA, lobha / (3) pratyAkhyAnA krodha, mAna, mAyA, lobha / (4) saMjvalana krodha, mAna, mAyA, lobha / * nokaSAya mohanIya ke nau bheda haiM-hAsya, rati, arati, bhaya, zoka, jugupsA, strIveda, puruSaveda, napusaka veda / [ zAstra meM hAsyAdika chaha karmoM kI 'hAsyaSaTka saMjJA' tathA strIvedAdika tIna veda kI 'vedatrika saMjJA' kahane meM prAI hai| ] isa prakAra mohanIya karma prakRti ke kula aTThAIsa [28] bheda haiM /
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 21 8 / 10 ] aSTamo'dhyAyaH isake sambandha meM vizeSa rUpa meM kahA hai ki-isa mohanIya prakRti ke 28 bheda udaya, udIraNA tathA sattA kI apekSA haiN| bandha kI apekSA to chabbIsa bheda haiN| kAraNa ki, samyaktvamohanIya aura mizramohanIya ina do prakRtiyoM kA bandha nahIM hotA hai| mithyAtvamohanIya ke zuddha dalika tathA arddhazuddha dalika kramazaH samyaktva mohanIya aura mizramohanIya kahalAte haiM / * mohanIya zabda kI vyAkhyA * mohanIya yAnI mujhvnaar| jo karma, jIva-prAtmA ko apane vicAra meM arthAt apanI athavA apane vartana cAritra meM bhI majhave. siddhAnta tattva ke anusAra apane hRdaya meM vicAra nahIM karane de, yA tattva ke anusAra vicAra ho jAne ke bAda bhI tad anusAra pravRtti nahIM karane de, vaha mohanIyakarma hai| usake mukhya do bheda haiN| darzanamohanIya aura cAritramohanIya / * darzanamohanIya kI vyAkhyA * darzana yAnI jIvAdi tattvoM ke prati shrddhaa| vaha zraddhA meM jIva-AtmA ko mujhavaNa khar3I karade. arthAt utpanna huI zraddhA meM samyaktva meM dUSaNa lagA de, yA mUla se hI zraddhA utpanna hone nahIM de, vaha darzanamohanIya hai| usake samyaktva ityAdi tIna bhedoM kI vyAkhyA nIce pramANe hai (1) jo utpanna hue samyaktva-samakita meM arthAt zraddhA meM jIva-prAtmA ko mujhave-dUSaNa lagAde, vaha samyaktva mohanIya hai / (2) jisase jIvAdika tattvoM meM yathArtha zraddhA na ho, jIva-prAtmA deva-guru-dharma ko nahIM mAne, athavA kudeva, kuguru tathA kudharma ko kramazaH sudeva, suguru aura sudharma mAne, yahI mithyAtva mohanIya hai| (3) jisa karma ke udaya se sudeva, suguru tathA sudharma meM athavA jIvAdi nau tattvoM meM ye hI satya hai aisI zraddhA na ho tathA ye asatya haiM aisI azraddhA bhI na ho, parantu mizrabhAva (arthAt madhyastha bhAva) jo rahe, vaha mizra (= samyaktva-mithyAtva) mohanIya karma hai| * cAritra mohanIya kI vyAkhyA * jisa cAritra meM hiMsAdi pApoM se nivRtti meM mujhavate haiM arthAt hiMsAdi pApoM se nivRtta nahIM hone de, athavA cAritra meM aticAra lagAte rahe, vaha cAritra mohanIya hai / * kaSAya mohanIya kI vyAkhyA * kaSa yAnI saMsAra tathA Aya yAnI lAbha / arthAt jisase saMsAra kA lAbha ho| jIvaAtmA ko saMsAra meM paribhramaNa karanA par3e, vaha kaSAya mohanIya hai| usake cAra bheda haiM (1) krodha yAnI gussA yA akssmaa| (2) mAna yAnI ahaMkAra, abhimAna athavA garva / (3) mAyA yAnI dambha yA kapaTa / lobha yAnI asantoSa athavA prAsakti /
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 ] zrI tattvArthAdhigamasUtre [ 8110 * asUyA, IrSyA, kalaha, kopa, roSa, dveSa, vaimanasya tathA balatarIyA svabhAva ityAdi krodha ke prakAra haiM / * abhimAna, ahaMkAra, garva, darpa tathA mada mAna ke prakAra haiM / * kapaTa, kuTilatA, chetarapiMDI, dambha, vakratA, vaMcanA ityAdi mAyA ke prakAra haiM / * abhilASA, abhiSvaMga, AkAMkSA, mAsakti, icchA, kAma, kAmanA, gRddhi, mamatva tathA mUrcchA ityAdi lobha ke prakAra haiM / rAga-dveSa svarUpa haiN| krodha aura mAna isalie moha kA sAmAnya artha rAgaartha karane meM AtA hai / yahA~ para ye cAroM kaSAya ahaMkAra tathA mamatA svarUpa athavA ahaMkAra yA dveSa svarUpa haiM / tathA rAga-dveSa moha svarUpa haiM / dveSa yA krodhAdi kaSAya haiM / taduparAnta moha kA ajJAnatA bhI ajJAnatA kA artha jJAna kA abhAva nahIM hai, kintu viparIta jJAna athavA prayathArtha jJAna hai / jIva- prAtmA ko viruddha jJAna tathA prayathArtha jJAna ajJAnatA bhI vAstavika barobara hai / mohanIya karma se hotA hai / isaliye moha kA artha * kaSAyoM ke anaMtAnubandhI ityAdi bhedoM kI vyAkhyA (1) anaMtAnubandhI- jina kaSAyoM ke udaya se mithyAtva mohanIya karma kA udaya hotA hai, ve 'anaMtAnubandhI' kaSAya haiM / ye kaSAya anaMta saMsAra kA anubandha karAne vAle hone se anaMtAnubandhI kahalAte haiM / inake udaya se jIva AtmA ko heya tathA upAdeya kA viveka hotA nahIM hai / (2) pratyAkhyAna - jo kaSAya (deza) virati ko rokate haiM. tathA kisI bhI prakAra ke pApa se virati nahIM karane dete, ve prapratyAkhyAna kaSAya haiN| jisake udaya se pratyAkhyAna kA prabhAva hotA hai, vaha zrapratyAkhyAna kahalAtA hai / jIva- zrAtmA pratyAkhyAna kA mahattva samajhane para bhI tathA pratyAkhyAna karane kI icchA hone para bhI isa kaSAya ke udaya se kisI bhI prakAra kA viziSTa pratyAkhyAna nahIM kara sakatA hai / (3) pratyAkhyAnAvaraNa- jo kaSAya sarvavirati ke pratyAkhyAna para AvaraNa-pardA kare, tathA sarvavirati ko prApti nahIM hone de, vaha pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya hai / cAritra saMyama binA AtmA kA kalyANa nahIM hotA hai, aisA samajhate hue cAritra dIkSA ko svIkArane kI bhAvanA hote hue bhI isa kaSAya ke udaya se jIva- zrAtmA sarvavirati rUpa cAritra grahaNa nahIM kara pAtA hai / (4) saMjvalana -- jisa kaSAya ke udaya se cAritra meM praticAra lage, vaha saMjvalana hai / saMjvalana yAnI bAlane vAlA malina karane vAlA / jo kaSAya praticAroM se cAritra ko bAle malina kare vaha saMjvalana kahA jAtA 1 isa kaSAya ke udaya se jIva- prAtmA ko yathAkhyAta cAritra prApta nahIM hotA hai, kintu aticAroM se malina cAritra prApta hotA hai /
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8 / 10 ] aSTamo'dhyAyaH [ 23 ___ sArAMza-sArAMza yaha hai ki-anaMtAnubandhI Adi cAra prakAra ke kaSAya kramazaH zraddhA (-samyagdarzana), deza virati, sarvavirati, tathA yathAkhyAta (niraticAra) cAritra-saMyama ko rokate haiN| vizeSa-pUrva kaSAya ke udaya samaye pIche ke kaSAya kA udaya avazya hotA hai| tathA pIche ke kaSAya ke udaya samaye pUrva ke kaSAya kA udaya ho, yA na bhI ho| anantAnubandhI kaSAya ke udaya samaye anya tInoM prakAra ke kaSAya kA udaya hotA hai, athavA nahIM bhI hotA; to bhI pra aura saMjvalana ina do prakAra ke kaSAyoM kA udaya hotA hI hai| kaSAya ke ye cAra bheda kaSAya kI taratamatA ke Azraya se haiN| anantAnubandhIkaSAya atyanta tIvra hotA hai| apratyAkhyAna kaSAya manda hotA hai| pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya adhika manda hotA hai| saMjvalana kA kaSAya to usase bhI adhika manda hotA hai| * kaSAyoM kI sthiti * prazna-kaSAyoM kI sthiti nirantara kitane kAla taka rahatI hai ? uttara-kaSAyoM kI sthiti kaSAyoM kI tIvratA tathA mandatA para Azrita hai| anantAnubandhI Adi kaSAyoM kI sthiti kramazaH jIvanaparyanta, bArahamAsa, cAra mAsa tathA eka pakSa hai| arthAt - (1) anantAnubandhI kaSAyoM kA udaya sampUrNa jIvana arthAt jIvanaparyanta ho sakatA hai| (2) apratyAkhyAna kaSAyoM kA udaya (nirantara) adhika meM adhika bAraha mAsa taka hI rahatA hai|" (3) pratyAkhyAna kaSAyoM kA udaya (nirantara) adhika meM adhika cAra mAsa taka hI rahatA hai| (4) saMjvalana kaSAyoM kA udaya (nirantara) adhika meM adhika eka pakSa taka arthAt pandraha dina paryanta hI rahatA hai| tAtparya-jo kaSAya jisake sambandha meM utpanna ho vaha usake viSaya meM satata jitane samaya taka banA rahe, vaha usakI sthiti hai| jaise-kisI vyakti ko anya pramuka vyakti para krodha utpanna huaaa| yaha krodha usa vyakti para satata jitane samaya taka rahe, vaha usakI sthiti kahI jAtI hai| aba yaha krodha yadi anantAnubandhI kaSAya kA ho to, usa vyakti ke sAtha satata jindagI taka arthAt jIvanaparyanta bhI raha sakatA hai| jindagI taka arthAt jIvanaparyanta taka hI rahe aisA niyama nahIM hai| kintu adhika kAla taka bhI rahe to jindagI paryanta to rahegA hii| aba yadi yaha krodha apratyAkhyAna kaSAya kA ho to, usa vyakti para adhika meM adhika bAraha mAsa paryanta hI rhe| bAda meM avazya alpa samaya meM bhI dUra ho|
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tattvArthAdhigamasUtre 24 ] [ 8 / 10 yadi yaha krodha pratyAkhyAnAvaraNa ho to usa vyakti para adhika meM adhika cAra mAsa paryanta hI rahane ke bAda, pIche avazya dUra hotA hai / jo saMjvalana kA krodha ho to vyakti para adhika meM adhika pandraha dina taka hI rahe / isa taraha mAna, mAyAdi meM bhI samajhanA / jisa kaSAya kI jo sthiti kahI hai vaha kaSAya ukta samaya taka rahe hI aisA niyama nahIM hai, vaha samaya pUrva bhI dUra hotA hai / kintu zIghra jaldI dUra nahIM ho, tathA adhika meM adhika kahe hue kAla taka hI rahe / pIche alpa samaya meM avazya dUra ho jAtA hai / * prazna - cauthe saMjvalana kaSAya kI sthiti adhika meM adhika pandraha dina kI kahI hai, to rahA ? zrI RSabhadeva ke putra bAhubalIjI ko mAna kaSAya bAraha mAsa taka kyoM uttara - yahA~ para krodhAdika kaSAyoM kI sthiti vyavahAra se arthAt -- sthUla dRSTi se kahI hai / kintu nizcaya se arthAt sUkSmadRSTi se to ukta kAla se adhika kAla bhI raha sakatI hai / isalie hI prathama karmagrantha kI gAthA 18 kI vRtti meM kahA hai ki ukta solaha kaSAyoM ke 64 bheda bhI hote haiM / * prazna - kaunase prakAra ke kaSAya ke udaya se kaunasI gati hotI hai ? uttara- (1) jIva-AtmA jo anaMtAnubandhI kaSAya ke udaya samaye mRtyu- maraNa pAveto narakagati meM jAtA hai / (2) jIva- zrAtmA jo apratyAkhyAna kaSAya ke udaya samaye mRtyu- maraNa pAve to vaha tiyaMcagati meM jAtA hai / (3) jIva- zrAtmA jo pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya ke udaya samaye mRtyu- maraNa pAve to vaha manuSyagati meM jAtA hai / (4) tathA jIva - prAtmA jo saMjvalana kaSAya ke udaya samaye mRtyu- maraNa pAve to vaha devagati meM jAtA hai / yaha prarUpaNA bhI vyavahAra se arthAt sthUla dRSTi se hai / kyoMki, anaMtAnubandhI kaSAya ke udaya vAle tApasa, akAmanirjarA karane vAle jIva tathA prabhavyasaMyamI Adi devaloka meM yA manuSyaloka meM bhI utpanna hote haiM / tathA apratyAkhyAna kaSAya ke udaya vAle samyagRSTivanta manuSya tiryaMca yA devagati meM utpanna hote haiM, tathA deva manuSyagati meM utpanna hote haiM / pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya ke udaya vAle dezavirativaMta manuSya evaM tiryaJca devagati meM utpanna hote haiM / * prazna - ukta dRSTi se to kaunase prakAra ke kaSAya vAle jIva kaunasI gati meM jAte haiM, usakA nizcayAtmaka niyama kahA~ rahA ? jIva AtmA ne jisa AyuSya bandha kA AdhAra anaMtAnuudaya samaye jo AyuSya kA bandha ho pramANe cAroM gatiyoM meM se kisI uttara - gati kI prApti to prAyuSya bandha AdhAra para hotI hai / kA bA~dhA ho, vaha usa gati meM utpanna hotA hai / bandha Adi kaSAyoM para hai| kyoMki anaMtAnubandhI kaSAya ke to avyavasAya ke pramANe arthAt - kaSAya pariNati kI taratamatA
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8 / 1. aSTamo'dhyAyaH [ 25 bho gati ke AyuSya kA bandha hotA hai| arthAt -anaMtAnubandhI kaSAya ke udaya ke samaya kaunasI gati ke prAyuSya kA bandha hotA hai, isakA koI niyama nahIM hai| jo ina kaSAyoM kI pariNati atimanda ho to devagati kA AyuSya bhI ba~dha jAtA hai| atitIvra kaSAya ho to narakagati kA AyuSya ba~dhatA hai| tathA madhyama ho to tithaMca yA manuSyagati ke AyuSya kA bandha hotA hai / apratyAkhyAna kaSAya ke samaya prAyuSya kA bandha ho to devoM ko aura nArakoM ko manuSyagati kA ho, tathA manuSyoM evaM tiyaMcoM ko devagati kA hI AyuSya bandha hotA hai| pratyAkhyAnAvaraNa tathA saMjvalana ina do prakAra ke kaSAyoM ke udaya samaye AyuSya kA bandha ho to niyama se devagati kA hI AyuSya bandha hotA hai| Ama gati kA AdhAra mRtyu samaye kisa prakAra ke kaSAya haiM usa para nahIM, apitu AyuSyabandha ke samaya meM kisa prakAra ke kaSAya haiM usa para haiN| AyuSya kaba baMdhatA hai ? usakI apana ko khabara par3atI nahIM hai| isalie sadgati meM jAnA ho to, nitya zubhapariNAma rakhanA cAhie / * kathAnakoM se krodhAdi kaSAyoM kA svarUpa * kathAnakoM se krodhAdi kaSAyoM kA svarUpa nIce pramANa hai * krodha-saMjvalana kaSAya kA krodha jalarekhA ke samAna hai| jaise lakar3o ke prahAra Adi se jala-pAnI meM par3I huI rekhA par3ane ke sAtha hI turanta binA prayatne vinAza pAtI hai, vaise hI udaya pAye hue saMjvalana kaSAya kA krodha khAsa puruSArtha kiye binA zIghra vinAza pAtA hai / * pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya kA krodha reNurekhA ke samAna hai| jaise retI meM par3I huI rekhA kA pavana-vAyu Adi ke yoga hote hI alpa kAla meM vinAza ho jAtA hai, vaise udaya pAye hue pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya kA krodha alpa kAla meM vinAza pAtA hai| [ mahAtmA viSNukumAra kA pratyAkhyAnAvaraNa krodha reNurekhA ke samAna thaa|] * apratyAkhyAna kaSAya kA krodha pRthvIrekhA ke samAna hai| jaise--pRthvI meM par3I huI phAr3a kaSTa se vilamba se bharato hai, vaise ho udaya pAye hue apratyAkhyAna kaSAya kA krodha alpa kaSTa se aura adhika kAla meM dUra hotA hai| . . --- * anantAnubandho kaSAya kA krodha parvatarekhA ke samAna hai| jaise parvata meM par3I huI phAr3a pUrano duHzakya hai, vaise ho anantAnubandhI kaSAya ke krodha ke udaya ko dUra karanA yaha duHzakya banatA hai| yahA~ para krodha ko rekhA ke sAtha samAnatA karane meM prati rahasya rahA huA hai| jaise rekhA par3ane se vastu-padArtha kA bheda hotA hai, aikya vinAza pAtA hai| vaise krodha ke udaya se bhI jIvoM meM paraspara bheda par3atA hai tathA aikya kA arthAt saMpa kA vinAza hotA hai /
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 8 / 10 * mAna-(1) saMjvalana mAna netara samAna hai| jaise netara sahelAi se vAla sakate haiM, vaise saMjvalana mAna ke udaya vAlA jIva-AtmA nijamAgraha kA tyAga karake zIghra namane ke lie taiyAra hotA hai| jaise brAhmI-sundarI ke vAkyoM se mahAtmA bAhubalIjI kA saMjvalana kA mAna dUra huA aura ve kevalajJAna pAe / (2) pratyAkhyAnAvaraNa mAna kASTha samAna hai| jaise kASTha ko vAlane meM alpa kaSTa par3atA hai, vaise hI pratyAkhyAnAvaraNa mAna ke udaya vAlA jIva-prAtmA alpa prayatna karane se namatA hai, arthAt namra banatA hai| (3) apratyAkhyAna mAna asthi samAna hai| jaise asthi-haDDI ko vAlane meM atikaSTa par3atA hai, vaise hI apratyAkhyAna mAna ke udayavAlA jIva-prAtmA atikaSTa se vilamba se, namane ke lie taiyAra hotA hai| (4) anantAnubandhI mAna patthara-pASANa ke stambha samAna hai| jaise patthara-pASANa kA stambha nahIM namA sakate haiM, vaise anantAnubandhImAna ke udaya vAlA jIva-prAtmA name, yaha azakya hai| jaise-netara ityAdi vastu-padArtha akkar3a hote haiM, vaise mAna kaSAya vAlA jIva-AtmA akkar3a rahatA hai| isalie yahA~ mAna kI netara ityAdi akkar3a vastu-padArtha ke sAtha samAnatA hai| * mAyA-(1) yaha saMjvalana mAyA indradhanuSa kI rekhA samAna hai| jaise AkAza meM hotI indradhanuSa kI rekhA zIghra vinAza pAtI hai, vaise hI saMjvalana kI mAyA zIghra dUra hotI hai / (2) pratyAkhyAnAvaraNa mAyA vRSabha-balada Adi ke mUtra-pezAba kI dhArA samAna hai| jaise mUtra kI dhArA (tApa ityAdi se) jarA vilambe vinAza pAtI hai, vaise hI yaha mAyA alpa vilamve vinAza pAtI hai| (3) apratyAkhyAna mAyA-yaha mAyA ghaMTA ke sIMga ke samAna hai| jaise ghaMTA ke sIMga kI vakratA kaSTa se dUra hotI hai, vaise hI yaha mAyA atikaSTa se dUra hotI hai| (4) anantAnabandhI mAyA-yaha mAyA ghanabAMsa kI jaDa samAna hai| jaise ghanabAMsa kI jar3a kI vakratA dUra nahIM ho sakatI hai, vaise anantAnubandhI mAyA prAyaH dUra nahIM hotii| jaise indradhanuSa kI rekhA Adi vakra hotI hai vaise hI mAyAvI jIva-vakra hote haiN| isalie yahA~ mAyA ko indradhanuSa kI rekhA Adi kI upamA dI hai| * lobha-(1) saMjvalana lobha haladara ke raMga samAna hai| jaise vastra meM lagA huA haladara kA raMga sUrya kA tApa lagane mAtra se zIghra dUra ho jAtA hai, vaise hI saMjvalana kA lobha kaSTa binA, zIghra dUra hotA hai| (2) pratyAkhyAnAvaraNa lobha dIpaka-dIvA kI meSa samAna hai| jaise vastra meM lagI huI dIvA kI meSa (kAjala) jarA kaSTa se dUra hotI hai, vaise hI yaha lobha alpa kaSTa se vilambe dUra hotA hai|
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8 / 10 ] aSTamo'dhyAyaH [ 27 (3) apratyAkhyAna lobha-gAr3I ke pahie kI salI samAna hai| vastra meM lagI huI yaha malI jaise prati kaSTa se dUra hotI hai, vaise hI yaha lobha bhI ati kaSTa se dUra hotA hai| (4) anantAnubandhI lobha-kRmiraMga arthAt kiramijI raMga samAna hai| jaise vastra meM lage hue kiramijI raMga jaba taka vastra kA vinAza hotA hai vahA~ taka rahatA hai, vaise hI yaha anantAnubandhI lobha prAyaH jIva mare vahA~ taka rahatA hai| isalie yahA~ para lobha ko haladara Adi ke raMga ke sAtha samAnatA kie hue haiN| * nokaSAya kI vyAkhyA-yahA~ para no zabda kA artha sAhacarya arthAt sAtha rahanA hai| jo kaSAyoM ke sAtha rahakara apanA phala dikhAtA hai, vaha nokaSAya hai| nokaSAyoM ke vipAkaphala kaSAyoM ke AdhAra se hote haiN| jo kaSAyoM ke vipAka tIvra hoM to, nokaSAyoM ke vipAka bhI tIvra hote haiN| Ama kaSAyoM ke AdhAre phala dete hone se kevala nokaSAyoM kI mukhyatA nahIM hotI hai / athavA no arthAt prernnaa| jo kaSAyoM ko preraNA kare-kaSAyoM ke udaya meM nimitta bane, vaha nokaSAya hai| hAsyAdi krodhAdika bhI kaSAya ke udaya meM nimitta banate haiM, isalie ve bhI nokaSAya haiN| * hAsyaSaTka * hAsyAdi SaTka nIce pramANe haiM[1] jisa karma ke udaya se haMsanA pAtA ho, vaha hAsya mohanIyakarma hai / [2] jisa karma ke udaya se rati utpanna hotI ho, vaha rati mohanIyakarma hai| [3] jisa karma ke udaya se arati utpanna hotI ho, vaha prarati mohanIya karma hai| [4] jisa karma ke udaya se bhaya utpanna hotA ho, vaha bhaya mohanIyakarma hai| [5] jisa karma ke udaya se zoka utpanna hotA ho, vaha zoka mohanIyakarma hai / [6] jisa karma ke udaya se jugupsA utpanna hotI ho, vaha jugupsA mohanIyakarma hai / * vedatrika * vedatrika nIce pramANe haiM--_.. [1] jisa karma ke udaya se strI ke sAtha maithuna sevana kI icchA ho, vaha puruSaveda mohanIya hai| [2] jisa karma ke udaya se puruSa ke sAtha maithuna sevana kI icchA ho, vaha strIveda mohanIya hai| [3] jisa karma ke udaya se strI-puruSa donoM ke sAtha maithuna sevana kI icchA ho, vaha napuMsaka veda mohanIya hai|
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 8 / 11 * udAharaNoM se vevatrika kA svarUpa * * puruSaveda-tRNa-ghAsa kI agni ke samAna hai| jaise-tRNa-ghAsa kI agni zIghra pradIpta hotI hai, tathA zAnta bhI zIghra hI ho jAtI hai, usI prakAra puruSaveda kA udaya zIghra hotA hai tathA vaha zAnta bhI zIghra hI ho jAtA hai| * strIveda kASTha kI agni ke samAna hai| jase kASTha kI agni jaldI sulagatI nahIM hai, vaise hI strIveda kA udaya bhI zIghra nahIM hotA hai, kintu kASTha kI agni sulagane ke bAda zIghra zAnta nahIM hotI, vaise strIveda bhI zIghra zAnta nahIM hotA hai| * napusakaveda-nagara ke dAha (prAga) ke samAna hai| nagara ke dAha (prAga) kI bhAMti napuMsaka veda kA udaya bahuta kAla taka zAnta nahIM hotA hai| ukta kathana ke anusAra mohanIya karma ke aTThAIsa bhedoM kA varNana pUrNa huA / / 8-10 // * AyuSyakarmaNo bhedAH 1 Wan mUlasUtram nAraka-tairyagyona-mAnuSa-daivAni // 8-11 // * subodhikA TIkA * prAyuSkaM caturbhedaM nArakaM tairyagyonaM mAnuSaM devamiti / arthAt-nArakasambandhi, tiyaMcasambandhi, manuSyasambandhi, devatAsambandhi ceti caturvidhAnyAyuSyakarmANi santi / / 8-11 / / * sUtrArtha-nAraka, tiyaMca, manuSya aura deva ye cAra AyuSyakarma ke bheda haiM / / 8-11 // ke vivecanAmRta hai jIva-mAtmA kI eka zarIrAvasthita kAla maryAdA ko prAyuSya kahate haiN| vaha gati kI apekSA cAra prakAra kI hai| nAraka, tiyaMca, manuSya aura deva ye cAra prAyuSya karma ke bheda haiN| (1) jisa karma ke udaya se narakagati kA jIvana prApta ho, vaha naraka prAyuSya hai| (2) jisa karma ke udaya se tiryaMcati kA jIvana prApta ho, vaha tiyaMca prAyuSya hai| (3) jisa karma ke udaya se manuSyagati kA jIvana prApta ho, vaha manuSya prAyuSya hai| (4) jisa karma ke udaya se devagati kA jIvana prApta ho, vaha deva prAyuSya hai| isa taraha AyuSyakarma ke cAra bheda jAnanA / / 8-11 / /
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8 / 12 ] 'aSTamo'dhyAyaH [ 26 * nAmakarmaNo bhedAH * OM mUlasUtramgati-jAti-zarIrA'GgopAGga-nirmANa-bandhana-saMghAta-saMsthAna-saMhanana-sparzarasa-gandha-varNA''nupUrvyaguru-laghUpaghAta-paraghAtA''tapodyotocchvAsavihAyogatayaH pratyekazarIra-trasa-subhaga-susvara-zubha-sUkSma-paryAptasthirA''deya-yazAMsi-setarANi tIrthakRttvaM ca // 8-12 // * subodhikA TokA * (1) gatiH, (2) jAtiH, (3) zarIraM, (4) aGgopAGga, (5) nirmANaM, (6) bandhanaM, (7) saMghAtaH, (8) saMsthAnaM, (6) saMhananaM, (10) sparzaH, (11) rasaH, (12) gandhaH, (13) varNaH, (14) prAnupUrvI, (15) agurulaghuH, (16) upaghAtaH, (17) paraghAtaH, (18) prAtapaH, (16) udyotaH, (20) ucchvAsaH, (21) vihAyogatiH, (22) pratyekazarIraM, (23) saH, (24) saubhAgyaM, (25) susvaraH, (26) zubhaH, (27) sUkSmaH, (28) paryAptaH, (26) sthiraH, (30) prAdeyaH, (31) yazaH, pratipakSiNA saha (32) sAdhAraNaH, (33) sthAvaraH, (34) durbhagaH, (35) dusvaraH, (36) azubhaH, (37) bAdaraH, (38) aparyAptaH, (36) asthiraH, (40) anAdeyaH, (41) ayazaH, (42) tIrthakaratvaM ceti dvicatvAriMzad bhedA nAmakarmaNo bhavanti / / 8-12 / / * sUtrArtha-gati, jAti, zarIra, aMgopAMga, nirmANa, bandhana, saMghAta, saMsthAna, saMhanana, sparza, rasa, gandha, varNa, AnupUrvI, agurulaghu, upaghAta, paraghAta, pAtapa, udyota, ucchavAsa, vihAyogati ye ikkIsa [21] aura pratipakSa sahita bIsa jaise-pratyeka, sAdhAraNa, trasa, sthAvara, subhaga, durbhaga, susvara, duHsvara, zubha, azubha, sUkSma, bAdara, paryApta, aparyApta, sthira, asthira, prAdeya, anAdeya, yaza aura apayaza tathA tIrthaMkaranAma yoM nAmakarma ke bayAlIsa [42] bheda haiM / / 8-12 / / + vivecanAmRta. prastuta sUtra meM nAmakarma kI 42 prakRtiyoM kA jisa anukrama se varNana kiyA hai, usako yathAkrama nahIM kahakara ke prathama karmagrantha kI praNAlikA ke anusAra vivecana karate hue uttara prakRtiyoM ke nAma kA nirdeza karate haiM /
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrItattvArthAdhigamasUtre [ 8.12 * gatinAmakarma se prArambha karake vihAyogati nAmakarma taka caudaha prakRtiyoM ke peTAvibhAga hone se unako 'piNDaprakRti' kahane meM AtI hai| unake pIche kI paraghAta se prArambha kara upaghAt paryanta kI ATha prakRtiyoM ke peTA vibhAga nahIM hone se unako 'pratyeka prakRti' kahane meM pAtI hai| unake pIche kI dasa prakRtiyoM ko 'basa dazaka' kahane meM AtA hai| aura unake bhI pIche kI yAnI anta meM rahI huI dasa prakRtiyoM ko 'sthAvara dazaka' kahane meM AtI hai| .. nAmakarma ke bhedoM kI 42, 63, 103 tathA 67 aise cAra saMkhyA dRSTigocara arthAt dekhane meM pAtI hai| nAmakarma ke kevala mUla bhedoM kI ginatI karane meM Ae to 42 saMkhyA hotI hai| jo isa prastuta sUtra meM kahane meM pAI hai| nAmakarma ke avAntara bhedoM kA vicAra karane meM Ae to 63 Adi saMkhyA ho jAtI hai| 63 ko saMkhyA nIce pramANe hai| * caudaha piNDaprakRtiyoM ke bheda * [1] gatinAmakarma-jisameM sAMsArika sukha-duHkha ke anubhava hote haiN| usake cAra bheda deva0 manuSya0 tiryaca0 aura naraka / * jisa karma ke udaya se nAraka paryAya prApta ho, arthAt narakagati kA jIvana prApta ho, vaha narakagatinAmakarma hai| * jisa karma ke udaya se tiyaMcagati kA jIvana prApta ho, vaha tiyaMcagatinAmakarma hai / * jisa karma ke udaya se manuSyagati kA jIvana prApta ho, vaha manuSyagatinAmakarma hai / * jisa karma ke udaya se devagati kA jIvana prApta ho, vaha 'devagatinAmakarma hai| [2] jAtinAmakarma-indriya anubhava vizeSa se pAMca prakAra kA hai| arthAt -jAti ke ekendriya, beindriya, teindriya, caurindriya aura paJcendriya, ye pAMca bheda haiM / * jisa karma ke udaya se jIva-prAtmA ko eka indriya (sparzendriya) kI prApti ho, vaha ekendriyajAtinAmakarma hai| jaise-pRthvokAya, apkAya, teu (agni) kAya, vAyukAya evaM vanaspatikAya / * jisa karma ke udaya se jIva-prAtmA ko do indriya (sparzendriya, rasanendriya) kI prApti ho, vaha beindriyajAtinAmakarma hai| jaise- zaMkha, kavaDDaya gaMDula ityAdi / * jisa karma ke udaya se jIva-AtmA ko tIna indriya (sparzendriya, rasanendriya, ghrANendriya) kI prApti ho, vaha teindriyajAtinAmakarma hai / jaise gomI. maMkaNa ja, khaTamala, bicchU ityAdi / * jisa karma ke udaya se jIva-prAtmA ko cAra indriya (mparzendriya, rasanendriya ghrANendriya, cakSurindriya) kI prApti ho, vaha caurindriyajAtinAmakama hai| jaise-makkhI, macchara, DAMsa, bhramara, baraM, tataiyA aadi|
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8 / 12] aSTamo'dhyAyaH [ 31 * jisa karma ke udaya se jIva AtmA ko pA~ca indriya (sparzendriya, rasanendriya, ghrANendriya, cakSurindriya, karNendriya) kI prApti ho, vaha paMcendriyajAtinAmakarma hai / jaise- nAraka, tiryaMca, manuSya, deva / [3] zarIranAmakarma - saMsArI jIva AtmA ko rahane kA AdhAra vizeSa / usake pA~ca bheda haiM- pradArika, vaikriya, AhAraka, taijasa aura kArmaNa / * jisa karma ke udaya se jIva AtmA zradArika zarIra yogya pudgaloM ko graharaNa karake dArika zarIra rUpa meM pariNamAve, vaha maudArikazarIranAmakarma hai / * jisa karma ke udaya se jIva AtmA vaikriya zarIra yogya pudgaloM ko grahaNa karake vaikriya zarIra rUpa meM pariNamAve, vaha vaikriyazarIranAmakarma hai / * jisa karma ke udaya se jIva- zrAtmA zrAhAraka zarIra yogya pudgaloM ko grahaNa karake AhAraka zarIra rUpa meM pariNamAve vaha zrAhArakazarIranAmakarma hai / * jisa karma ke udaya se jIva mrAtmA taijasa zarIra yogya pudgaloM ko grahaNa karake tejasa zarIra rUpa meM pariNamAve, vaha taijasazarIranAmakarma hai / * jisa karma ke udaya se jIva AtmA kArmaNa zarIra yogya pudgaloM ko grahaNa karake kArmaNa zarIra rUpa meM pariNamAve, vaha kArmaNazarIra nAmakarma hai / [4] aMgopAMga nAmakarma - zarIragata avayava vizeSa aMgopAMga aMgopAMga zabda meM aMga aura upAMga do zabda haiN| hAtha, pA~va prAdi zarIra ke aMga hai, tathA aMgulI prAdi upAMga haiM arthAt aMgoM ke aMga haiN| aMgopAMga tIna prakAra ke haiN| zradArika, vaikriya tathA AhAraka / * jisa karma ke udaya se pradArika zarIra rUpa meM grahaNa kiye hue pudgala praudArika zarIra ke aMga tathA upAMga rUpa meM pariName, vaha zradArika aMgopAMga nAmakarma hai / * jisa karma ke udaya se vaikriya zarIra rUpa meM grahaNa kiye hue pudgala vaikriyazarIra ke aMga tathA upAMga rUpa meM pariName, vaha vaikriya aMgopAMga nAmakarma hai / * jisa karma ke udaya se zrAhAraka zarIra rUpa meM grahaNa kiye hue pudgala prAhAraka zarIra ke aMga tathA upAMga rUpa meM pariNameM, vaha zrAhAraka aMgopAMga nAmakarma hai / vizeSa - pradArikAdi zarIra pA~ca hote hue bhI aMgopAMga prArambha ke tIna zarIroM meM hai / antima taijasa aura kArmaraNazarIra ke aMgopAMga nahIM hote haiM / [5] bandhananAmakarma - praudArika zarIra yogya pudgaloM kA paraspara yoga sambandha karAne vAle bandhana haiM / bandhana yAnI jatu-kASTha kI bhA~ti ekameka saMyoga / bandhana ke pA~ca bheda haiM / dArika, vaikriya, zrAhAraka, taijasa aura kArmaNa /
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 8 / 12 * jisa karma ke udaya se pUrve grahaNa kiye hue audArika zarIra ke pudgaloM kI sAya nUtana grahaNa karAte aise audArika zarIra yogya pudagaloM kA jata-kASThavata ekameka saMyoga hotA hai. vaha praudArika bandhana nAmakarma hai| isI taraha anya vaikriya, AhAraka, taijasa tathA kArmaNa bandhana nAmakarma meM bhI smjhnaa| [6] saMghAtananAmakarma-praudArikAdika zarIra yogya pudgaloM kA saMgrahIta karane vAlI sattA ko saMghAtananAmakarma kahate haiN| saMghAta yAnI piMDa rUpa meM saMghaTita krnaa| saMghAta ke bhI zarIranAmakarma kI apekSA pA~ca bheda haiN| audArika, vaikriya, pAhAraka, taijasa aura kArmaraNa / * jisa karma ke udaya se jase daMtAlI se tRNa-ghAsa ekatrita hotA hai tathA usako dabAkara choTA DhagalA banAtA hai, vaise hI jIva-prAtmA dvArA audArika zarIra ke pudgala piNDarUpa meM saMghaTita hote haiM, vaha praudArika saMghAta nAmakarma hai| isI taraha anya saMghAta ke sambandha meM bhI jAna lenaa| [7] saMhanana nAmakarma-haDDI kI viziSTa rUpa se racanA vizeSa ko saMhanana kahate haiN| saMhanana yAnI zarIra meM asthiyoM kI viziSTa rcnaa| saMhanana ko cAlU bhASA meM saMghayaNa kI bAvA kahane meM AtI hai| saMhanana ke chaha prakAra haiM-vajraRSabhanArAca, RSabhanArAca, nArAca, ardhanArAca, kolikA aura sevaart| (1) vajraRSabhanArAca- isa zabda meM vajra, RSabha aura nArAca ye tIna zabda haiN| vajra kA artha hai kIlI, RSabha kA artha hai pATA tathA nArAca kA artha hai viziSTa prakAra kA bandhana, jisako zAstra meM kahate haiM mrkttbndh| do asthi-haDDiyoM ke Upara kIlikA hotI hai, arthAt tIsarI asthi pATI kI mAphika vIMTAyelA hotA hai| ina tInoM para kIlI kI mAphika ye tIna asthi-haDDiyoM ko bhedakara ke cauthI asthi rahI huI hai| isa prakAra ke atizaya dRr3ha-majabUta saMhanana kI racanA vaha vajraRSabhanArAca saMhanana (saMghayaNa) hai| (2) RSabhanArAca-jisameM do asthi-paraspara markaTabandha se ba~dhAye hue hoM, ina do asthiyoM para tIsarI asthi-hADa kA pATA kI bhAMti vIMTAyela ho, kintu ina tIna para kolI kI bhA~ti cauthI asthi nahIM ho| isa prakAra kA saMhanana-saMghayaNa RSabhanArAca hai / arthAt jisameM nArAca aura RSabha ho kintu vajra nahIM ho vaha RSabhanArAca saMhanana (saMghayaNa) kahalAtA hai| (3) nArAca-jisameM mAtra do asthiyAM markaTabandha se bA~dhe hoM vaha nArAca saMhanana hai| arthAt-jisameM vajra aura RSabha nahIM ho, mAtra nArAca hI ho, vaha nArAca saMhanana (saMghayaNa) kahA jAtA hai|
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTamo'dhyAyaH [ 33 (4) ardhanArAca - jisameM eka bAjU markaTa ho aura anya dUsarI tarapha kIlikA ho to, vaha ardhanArAca saMhanana ( saMghayaNa) kahalAtA hai / 8 / 12] (5) kolikA - jisameM markaTabandha nahIM ho, asthi mAtra kIlikA se ba~dhAye hue hoM, vaha kalikA saMhanana ( saMghayaNa ) hai / (6) sevArta - jisameM markaTabandha nahIM ho, kIlikA bhI nahIM ho, mAtra asthiyA~ paraspara ar3I huI arthAt jur3I huI hoM, vaha sevArta saMhanana ( saMghayaraNa ) hai | * jisa karma ke udaya se vajraRSabhanArAca saMhanana ( saMghayaraNa ) prApta hotA hai, vaha vajraRSabha nArAcasaMhanana ( saMghayaNa) nAmakarma kahalAtA hai / isI taraha anya pA~ca saMhanana ( saMghayaraNa ) kI bhI vyAkhyA samajha lenI cAhie / [5] saMsthAna nAmakarma - deha zarIra kI prAkRti vizeSa ko arthAt deha zarIra kI bAhya prAkRti racanA ko saMsthAna kahate haiM / usake chaha bheda haiM- ( 1 ) samacaturasra, (2) nyagrodhaparimaNDala, (3) sAdi, (4) kubja, (5) vAmana, bhaura ( 6 ) huNDaka / * deha zarIra ke pratyeka aMga upAMga kI racanA sAmudrika zAstra ke anusAra yathApramANa ho, vaha samacaturastra saMsthAna hai / * nyagrodha yAnI bdd'| parimaMDala yAnI praakaar| jisameM bar3a vRkSa ke jaisA deha zarIra AkAra ho, arthAt jaise- bar3a kA vRkSa Upara ke bhAga meM sampUrNa ho aura nIce ke bhAga meM kRza ho, vaise hI nAbhi se Upara ke avayavoM kI racanA samAna arthAt bharAvadAra ho, kintu nIce ke avayavoM kI racanA asamAna ho arthAt kRza ho, to vaha nyagrodha parimaMDala saMsthAna hai / * nyagrodha parimaMDala kI racanA se jo viparIta racanA, vaha sAdisaMsthAna hai / arthAt jisameM nAbhi se Upara ke avayavoM kI asamAna aura nIce ke avayavoM kI racanA samAna ho, vaha sAdisaMsthAna kahalAtA hai / * jisameM chAtI, peTa Adi avayava kubar3e hoM, vaha kubja saMsthAna hai / * jisameM hAtha, pA~va Adi avayava jo TUkA-choTe hoM, vaha vAmana saMsthAna hai / * jisameM samasta avayava avyavasthita hoM arthAt zAstrokta lakSaNoM se rahita hoM, vaha huMDa saMsthAna hai| sArAMza - ukta kathana kA sArAMza yaha hai ki - jisa karma ke udaya se deha zarIra kI samacaturakharacanA ( saMsthAna ) hotI hai, vaha samacaturasrasaMsthAna nAmakarma kahA jAtA hai / isI taraha anya dUsare saMsthAna kI vyAkhyA meM bhI samajha lenA cAhie / [2] varNa - varNa yAnI rUpa-raMga / varNa pA~ca haiM -- ( 1 ) kRSNa (kAlA), (2) nIla (lIlA), (3) rakta (lAla), (4) pIta (pIlA) tathA ( 5 ) zukla (sapheda) /
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 8 / 12 * jisa karma ke udaya se deha-zarIra kA varNa kRSNa-kAlA ho, vaha kRSNavarNanAmakarma hai| isa mAphika anya-dUsare nIlAdi varNa ke sambandha meM bhI jaannaa| [10] gandha-gandha ke do bheda haiM-sugandha aura durgandha / jisa karma ke udaya se deha-zarIra surabhita sugandhita ho, vaha sugandha nAmakarma kahA jAtA hai / tathA jisa karma ke udaya se deha-zarIra durabhi-durgandhita ho, vaha durgandha nAmakarma kahA jAtA hai / _ [11] rasa-rasa yAnI svAda / vaha pAMca prakAra kA hai--(1) tikta (tIkhA), (2) kaTu (kar3avA), (3) kaSAya (tUrA), (4) amla (khaTTA) tathA (5) madhura (miitthaa)| [anya granthoM meM lavaNa rasa ke sAtha 'chaha' rasa kahe gaye haiN|] * jisa karma ke udaya se deha-zarIra tikta ho arthAt zarIra kA rasa tIkhA ho, vaha tiktarasanAmakarma kahalAtA hai| isI taraha anya-dUsare rasa kI bhI vyAkhyA jaannii| [12] sparza-sparza ke ATha bheda haiM, jinake nAma nIce pramANe haiM (1) karkaza, (2) mRdu (komala), (3) guru, (4) laghu, (5) snigdha, (6) rukSa, (7) zIta aura (8) uSNa / * jisa karma ke udaya se deha-zarIra kA sparza karkaza ho, vaha karkaza nAmakarma kahalAtA hai / isI taraha anya-dUsare sparza viSe bhI jaannaa| [13] prAnupUrvI-isakA udaya vakragati meM hotA hai| jIva-AtmA mRtyu-maraNa pA karake anya-dUsarI gati meM vakra (bAMkI) tathA Rju (sarala) ina do prakAra kI gati se jAtA hai| usameM jaba Rjugati se parabhava ke sthAna meM jAtA hai, taba eka hI samaya meM apanI utpatti ke sthAna meM jAtA hai| isa samaya usako kisI bhI jAti kI madada-sahAyatA kI AvazyakatA rahatI nahIM hai| parantu jaba vakragati se parabhava ke sthAna meM jAtA hai, taba apanI utpatti ke sthAna meM pahuMcate hae do, tIna yA cAra samaya laga jAte haiN| isa vakta usako gati karane meM madada-sahAyatA kI jarUrata par3atI hai| jaise kisI vyakti ko cAra-pA~ca klAka kI musAphirI karanI ho to use bIca meM navIna AhAra kI jarUrata nahIM par3atI hai kyoMki jAte vakta jo AhAra liyA hai, usakI madada-sahAyatA se hI iSTa sthAna para pahuMca jAtA hai| kintu do dina yA usase adhika dina kI musAphirI karanI ho to usako mArga meM navIna pAhAra kI jarUrata par3atI hai| vaise hI yahA~ para bhI Rjugati se eka samaya meM utpatti sthAna para pahuMcane vAle jIva-prAtmA ko viziSTa navIna madada-sahAyatA kI jarUrata par3atI nahIM hai / apane hI pUrvabhava ke AyuSya ke vyApAra se vaha iSTa sthAna para pahuMca jAtA hai| apane pUrva bhava ke AyuSya kA vyApAra eka hI samaya rahatA hai| isase anya-dUsare prAdi samayoM meM gatigamana karane meM nUtana-navI madada kI jarUrata par3atI hai| yahA~ para anya-dUsare Adi samayoM meM AkAza
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8 / 12 ] aSTamo'dhyAyaH [ 35 pradeza kI zreNI anusAra gamana karane meM jo karma navIna madada-sahAyatA dete haiM, usako prAnupUrvInAmakarma kahane meM AtA hai| jIva-prAtmA cAra gatiyoM meM utpanna hotA hai, isalie cAra gatiyoM ke nAmapUrvaka cAra AnupUrvI haiM -devagati-prAnupUrvI, manuSyagati prAnupUrvI, tiyaMcagati prAnupUrvI tathA narakagati AnupUrvI / jo karma vakragati se devagati meM jAte hue jIva-pAtmA ko utpatti ke sthAna meM pahu~cane meM arthAt-prAkAzapradeza kI zreNI ke anusAra gamana karane meM madada-sahAyatA karatA hai, use devagatiAnupUrvI karma jaannaa| isI taraha anya prAnupUrvI karma kI vyAkhyA bhI jAna lenii| _ [14] vihAyogati-vihAyogati zabda meM do zabda haiM-vihAyas aura gati / vihAyasa arthAt AkAza / AkAza meM hotI huI gati vihAyogati kahI jAtI hai| vihAyogati zabda kA yaha zabdArtha hai| isakA bhAvArtha gati karanI arthAt gamana karanA yahI hai|| jIvoM kI gati do prakAra kI hotI hai| zubhagati tathA azubha gati / isase vihAyogati nAmakarma ke zubhavihAyogati aura azubhavihAyogati ye do bheda hote haiN| jisa karma ke udaya se jIva-prAtmA zubha (-prazasta) gati karatA hai, vaha zubhavihAyogati nAmakarma kahA jAtA hai| jaise-gajagati tathA haMsagati ityAdi gati zubha hotI hai tathA jisa karma ke udaya se jIva azubha (-aprazasta) gati karatA hai, vaha prazabhavihAyogati nAmakarma kahA jaise-U~Tagati tathA siyAragati ityAdi gati azubha hai isalie vaha azubha vihAyogati nAmakarma meM AtI hai| zubha aura azubha vihAyogati avAntara bheda hone ke kAraNa caudaha piMDa prakRti kahI jAtI haiN| * prazna-yahA~ para vihAyogati kA bhAvArtha to gati karanA yahI hai| isalie yahAM vihAyas zabda likhane meM nahIM Aye aura jisa karma ke udaya se zubha gati ho vaha zubhagatinAmakarma tathA azubhagati ho vaha azubhagatinAmakarma, isa taraha artha karane meM kisI bhI prakAra kI bAdhA AtI nahIM hai| isase yahAM vihAyas zabda kA nirdeza karane kI AvazyakatA nahIM hone para bhI, usakA ullekha-nirdeza kyoM karane meM AyA hai ? uttara-caudaha piNDaprakRtiyoM meM gatinAmakarma bhI hai| jo yahA~ vihAyas zabda likhane meM nahIM pAye to gatinAmakarma do ho jaay| isalie piNDaprakRtiyoM meM gatinAmakarma ko pRthak batAne ke lie gati ke sAtha vihAyasa zabda kA ullekha karane meM pAyA hai| usakA artha to, jisa karma ke udaya se jova-yAtmA zubha gati kara sake vaha zubhavihAyogati tathA azubha gati kara sake vaha azubhavihAyogati yahI hai| * prazna-jo piMDaprakRti meM Aye hue gatinAmakarma se isa calane rUpa gatinAmakarma ko alaga rakhane ke lie vihAyas zabda jor3ane meM AyA hai to anya-dUsare zabda jor3ate, yaha vihAyas zabda hI kyoM jor3A?
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 8 / 12 uttara-gati prarthAt cAla=pAkAza meM (khAlI jagaha meM) gati hone se 'vihAyasi'gatiHarthAt AkAza meM jo gati, vaha vihaayogti| isa taraha bhI artha ghaTane se anya koI zabda nahIM jor3ate, vihAyas zabda jor3A hai| * pATha pratyeka prakRtiyA~ * .... pATha pratyeka prakRtiyoM ke nAma nIce pramANe haiM (1) paraghAta, (2) ucchvAsa, (3) prAtapa, (4) udyota, (5) agurulaghu, (6) tIrthakara, (7) nirmANa, aura (8) upaghAta / * paraghAta-parAghAta-jisase jIva-prAtmA anya se parAbhava nahIM pAve, athavA apane se adhika balavAna kA bhI svayaM-pote parAbhava kara sake, vaha paraghAtaparAghAta nAmakarma hai| * ucchavAsa-jisase jIva-AtmA zvAsozvAsa kI kriyA kara sake, vaha ucchavAsa nAmakarma hai| * prAtapa-jisase deha-zarIra meM prAtapa kA sAmarthya prApta ho vaha prAtapanAmakarma hai| jaise-sUrya ke vimAna meM rahe hue ekendriya jIvoM ko prAtapanAmakarma kA udaya hotA hai| unakA deha-zarIra zIta sparza vAlA hotA hai, to bhI unake deha-zarIra meM se nikalatA prakAza uSNa hotA hai| vizeSa-AkAza meM apane ko dikhAI de rahe sUrya-candra, devoM ke rahane ke vimAna haiN| ve asaMkhya pRthvIkAya jIvoM ke deha-zarIra ke samUharUpa haiN| sUrya vimAna ke pRthvIkAya jIvoM ko 'prAtapanAmakarma' kA udaya hai, tathA candra vimAna ke pRthvIkAya jIvoM ko 'udyotanAmakarma' kA udaya hai| * udyota-jisase jIva-mAtmA kA deha-zarIra anuSNa prakAza rUpa udyota karatA hai, vaha 'udyotanAmakarma' hai| pataMgiyA Adi jIvoM ko isa karma kA udaya hotA hai / ___ * agurulaghu-jisase deha-zarIra guru arthAt (bhArI) nahIM tathA laghu (arthAt halkI) bhI nahIM, kintu jo agurulaghu banatA hai, vaha 'pragurulaghunAmakarma' hai / * tIrthakara-jisase jIva-prAtmA tribhuvana pUjya bane aura dharmarUpatIrtha ko kare (arthAtpravartAve) vaha 'tIrthakaranAmakarma' hai| * nirmANa-jisase deha-zarIra ke pratyeka aMga kI tathA upAMga kI apane-apane niyata sthAna meM racanA ho, vaha 'nirmANanAmakarma' hai / * upaghAta-jisase deha-zarIra ke aMgoM aura upAMgoM kA upaghAta (arthAt khaMDana) ho, vaha 'upaghAtanAmakarma' hai| 1. isa prakAra kA yaha vigraha zrI tattvArthAdhigamasUtra ke bhASya kI vRtti-TIkA meM hai| karmagrantha meM to 'vihAyasA gatiH vihAyogatiH' aisA vigraha kiyA hai /
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8 / 12 ] aSTamo'dhyAyaH [ 37 * sa dazaka * trasa dazaka nAmakarma nIce pramANe haiM * sadazaka-(1) sanAmakarma, (2) bAdaranAmakarma, (3) paryAptanAmakarma, (4) pratyekanAmakarma, (5) sthiranAmakarma, (6) zubhanAmakama, (7) sobhAgyanAmakarma, (8) susvaranAmakarma, (6) prAdeyanAmakarma, tathA (10) yaza, kIttinAmakarma / isa taraha trasa dazaka nAma kahe jAte haiN| [1] sanAmakarma-jisase jIva-prAtmA icchA hote hue eka sthAna se anya-dUsare sthAna meM jA sake, vaha 'vasanAmakarma' hai| beindriyAdi jIvoM ke prasanAmakarma kA udaya hotA hai| yadyapi vAyukAya aura teukAya ke jIva anya-dUsare sthAna meM jA sakate haiM, kintu usameM unakI icchA kAraNa nahIM hai, parantu svAbhAvika rItyA gati hotI hai| isase unako isa karma kA udaya nahIM hotaa| [2] bAdaranAmakarma-jisase jIva-prAtmA ko bAdara (sthUla) deha-zarIra prApta ho vaha bAdaranAmakarma kahA jAtA hai / [3] paryAptanAmakarma-jisase jIva-prAtmA kI svaprAyogya samasta paryAptiyAM pUrNa hoM, vaha paryAptanAmakarma kahA jAtA hai| paryApti yAnI pudgala ke upacaya se utpanna huI una-una pudgaloM ke grahaNa aura pariNamana meM kAraNabhUta zakti vizeSa / ve paryAptiyAM chaha haiN| jinake nAma nIce pramANe haiM / (1) AhAraparyApti, (2) zarIraparyApti, (3) indriyaparyApti, (4) zvAsozvAsaparyApti, (5) bhASAparyApti tathA (6) manaH paryApti / * jIva-AtmA, jisa zakti se bAhya pudgaloM ke AhAra ko grahaNa karake una pudgaloM ko khala (-mala) tathA rasa rUpa meM jo pariNamAve vaha zakti 'pAhAraparyApti' kahI jAtI hai| * rasa rUpa meM hue pAhAra ko rudhirAdi dhAtu rUpa meM pariNamAvane kI jo zakti, vaha 'zarIraparyApti' kahI jAtI hai| * dhAtu rUpa meM pariNamela AhAra ko indriyoM ke rUpa meM pariNamAvane kI jo zakti, vaha 'indriyaparyApti' kahI jAtI hai / * jo zakti se zvAsozvAsa prAyogya vargaNA ke pudgaloM ko grahaNa karake zvAsozvAsa rUpe pariNamAvI vo hI pudgaloM ke pAlambana se ve pudgaloM ko jo chor3a de, vaha zakti 'zvAsozvAsaparyApti' kahI jAtI hai|
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrItattvArthAdhigamasUtra [ 8 / 12 ___ * bhASAprAyogyavargaNA ke pudgaloM ko grahaNa karake bhASA rUpa meM pariNamAvI, unhIM pudgaloM ke pAlambana se una pudgaloM ko chor3a denA, vaha 'bhASAparyApti' kahI jAtI hai / * manaprAyogya vargaNA ke pudgaloM ko grahaNa karake mana rUpa meM pariNamAvI vo hI pudgaloM ke pAlambana se una pudgaloM ko chor3a dene kI jo zakti vaha 'manaHparyApti' kahI jAtI hai| vizeSa-ekendriya jIva-prAtmAoM ko prathama kI prAhAsadika cAra paryAptiyA~ hotI haiM / saMjJI paMcendriya jIva-prAtmAoM ko AhArAdika chahoM paryAptiyA~ hotI haiM tathA zeSa sabhI (beindriya, teindriya, caurindriya, aura asaMjJI paMcendriya) jIvoM-prAtmAnoM ke manaHparyApti binA pAMcoM paryAptiyA~ hotI haiN| pratyeka jIva-prAtmA apane utpatti sthAna meM Ane ke sAtha hI svaprAyogya paryAptiyoM ko pUrNa karane ke lie prayatna prArambha kara detA hai| usameM jina jIvoM ke paryApta nAmakarma kA udaya ho, ve hI jIva yathAyogya paryAptiyA~ pUrNa kara sakate haiN| jisake aparyApta nAmakarma kA udaya ho, vaha jIva-AtmA svaprAyogya paryAptiyoM ko pUrNa kiye binA hI mRtyu-maraNa pAtA hai| aparyApta nAmakarma sthAvara dazaka meM paayegaa| [4] pratyeka zarIra-jisase jIva-prAtmA ko svatantra eka deha-zarIra prApta ho, vaha 'pratyeka zarIra nAmakarma' kahA jAtA hai| (5) sthira - jisase deha-zarIra ke dA~ta, asthi ityAdi avayava nizcala baneM, vaha 'sthira nAmakarma' kahA jAtA hai| [6] zubha-jisase nAbhi se Upara ke zubha avayava prApta hoM vaha 'zubhanAmakarma' kahA jAtA hai| nAbhi se Upara ke avayava zubha ginAte haiM / [7] subhaga-jisase jIva-AtmA upakAra nahIM karane para bhI sarva ko priya banatA hai, vaha 'subhaganAmakarma' kahA jAtA hai / _ [8] susvara-jisase jIva-prAtmA ko madhura svara prApta ho, vaha 'susvara nAmakarma' kahA jAtA hai| [6] prAdeya --jisase jIva-AtmA kA vacana jo upAdeya banatA hai, darzanamAtra se jo satkAra-sanmAna hotA hai, vaha 'prAdeya nAmakarma' kahA jAtA hai / [10] yaza-jisase jIva-AtmA ko yaza-kItti-khyAti milatI hai, vaha 'yazanAmakarma' kahA jAtA hai| isa taraha trasadazaka ko jAnanA / * sthAvara dazaka-trasa dazaka meM prasAdi kA jo artha hai, usase viparIta artha kramazaH sthAvara Adi kA hai| jaise ki trasa ke artha se sthAvara kA artha viparIta hai| bAdara ke artha se sUkSma kA artha bhI viparIta hai| sthAvara dazaka ke kramaza: nAma nIce pramANe haiM
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8 / 12 ] aSTamo'dhyAyaH [ 36 (1) sthAvara nAmakarma, (2) sUkSmanAmakarma, (3) aparyAptanAmakarma, (4) sAdhAraNanAmakarma, (5) asthira nAmakarma, (6) azubhanAmakarma, (7) daurbhAgyanAmakarma, (8) duHsvaranAmakarma, (6) anAdeyanAmakarma tathA (10) ayaza nAmakarma / * sthAvara-jisase jIva-prAtmA kI icchA hote hue bhI vaha anyatra (dUsare sthala) nahIM jA sake, vaha 'sthAvaranAmakarma' kahA jAtA hai| * sUkSma-jisase sUkSma (netra se nahIM dekha sake aise) deha-zarIra kI prApti ho, vaha 'sakSmanAmakarma' kahA jAtA hai| * aparyApta -jisase svaprAyogya paryAptiyA~ pUrNa nahIM ho sake, vaha 'aparyAptanAmakarma' kahA jAtA hai| * sAdhAraNa zarIra-jisase ananta jIva-AtmAoM ke bIca meM eka sAdhAraNa (arthAt sarva sAmAnya eka) zarIra jo prApta ho, vaha 'sAdhAraNazarIranAmakarma' kahA jAtA hai / * asthira-jisase karNa (kAna) tathA jIbha ityAdi asthira aMga prApta ho, vaha 'asthiranAmakarma' kahA jAtA hai| * azubha-jisase nAbhi se nIce ke azubha avayava prApta hoM to, vaha 'azubhanAmakarma' kahA jAtA hai| jaise -nAbhi se nIce ke avayava loka meM azubha ginAte haiM / isalie koI bhI vyakti pA~va ityAdi lagA de to usa para gussA hotA hai / * dubhaMga - jisase jIva upakAra karane para bhI apriya banatA hai, vaha 'durbhaganAmakarma' kahA jAtA hai| * duHsvara-jisase svara kaThora (arthAt-kAna meM apriya bane aisA) mile to, vaha 'duHsvaranAmakarma' kahA jAtA hai / * anAdeya --jisase yuktiyukta tathA uttama zailI se kahane para bhI vacana upAdeya nahIM bane to, vaha 'anAdeyanAmakarma' kahA jAtA hai / * ayaza -jisase paropakAra ityAdi acche kAryoM ko karane para bhI yaza-kItti nahIM mile to, vaha 'prayazanAmakarma' kahA jAtA hai| isa taraha nAmakarma ke 63 bhedoM ke saMkSipta varNana pUrNa jAnanA / vizeSa-nAmakarma ke ukta 63 bhedoM meM 10 bandhana karma milAne meM jo pA jA~ya to 103 saMkhyA hotI hai| bandhanakarma kI apekSA pA~ca aura pandraha bheda haiN| arthAt -jaba bandhana ke pA~ca bheda ginane meM prAyeM taba 63 aura pandraha bheda ginane meM pAyeM taba daza saMkhyA bar3hate 103 saMkhyA hotI hai / aba bandhana nAmakarma ke pandraha bheda aura saMghAtanAma kama ke pAMca bheda pAMca zarIra meM karane meM A jAya, tathA varNa, gandha, rasa evaM sparza ina cAra ke avAntara bheda ginane meM nahIM pAyeM, to 103 meM
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 ] zrItattvAryAdhigamasUtre [ 8 / 13-14 se (bandhana ke 15, saMghAta ke 5, tathA varNAdi cAra ke 16 ima) 36 bheda kama ho jAne se kula 67 bheda hote haiN| bandha, udaya aura udIraNA ko pAzraya karake 67 tathA sattA ke Azraya 63 vA 103 saMkhyA ginane meM AtI hai| (8-12) * gotrakarmaNo medAH * Wan mUlasUtram uccarnIcazca // 8-13 // * subodhikA TIkA * uccagotraM nIcagotramiti dvau bhedo gotrakarmaNaH / uccairgotraM nIcargotraM ca / tatroccairgotraM dezajAtikulasthAnamAnasatkArezvaryAdyutkarSanirvartakam / viparItaM caNDAlamuSTikavyAdhamatsyabandhadAsyAdinirvartakamiti / / 8-13 / / * sUtrArtha-uccagotra aura nIcagotra ye do gotrakarma ke bheda haiM / / 8-13 / / + vivecanAmRta deza, jAti, kula, sthAna, mAna, satkAra tathA aizvaryAdi kI prakarSatA 'uccatA' ke sAdhaka ko uccagotra tathA isase viparIta ko nIcagotra kahate haiN| arthAt- ucca aura nIca ye do gotra ke bheda haiN| jisake udaya se jIva-prAtmA acche ucca kUla meM janme, vaha 'ucca gotrakarma hai| tathA hIna-nIca kula meM janme, vaha 'nIcagotrakarma' hai| dharma kA tathA nIti kA rakSaNa karane se bahuta kAla se prakhyAti pAye hue aise ikSvAkuvaMza pramukha ucca kula vizva meM suprasiddha hai| adharma aura anIti kA sevana karane se nindya bane hue kasAI aura macchImAra prAdi ke kula nIca kula haiM / / 8-13 // * antarAyakarmaNoH bhedAH * Wan mUlasUtram dAnAdInAm // 8-14 // * subodhikA TIkA * dAnAdau vighnakartAro'ntarAyAH santi / yathA [1] dAnAntarAyaH, [2] lAbhAntarAyaH, [3] bhogAntarAyaH, [4] upabhogAntarAyaH, [5] vIryAntarAya iti / itthaM tasya paJca bhedA bhavanti / / 8-14 / /
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14] [ 41 * sUtrArtha - dAnAntarAya, lAbhAntarAya, bhogAntarAya, upabhogAntarAya tathA vIryAntarAya ye pA~ca 'antarAyakarma' ke bheda haiM / / 8-14 / / aSTamo'dhyAyaH 5 vivecanAmRta 5 vastu prApta hone para bhI upabhoga nahIM kara sake yA icchita vastu kI prApti nahIM ho, usako 'antarAya karma' kahate haiM / vaha pAMca prakAra kA hai [3] bhogAntarAya, [4] upabhogAntarAya, [1] dAnAntarAya, [2] lAbhAntarAya, tathA [5] vIryAntarAya / * dAnAntarAya - dravya bhI ho, pAtra kA yoga bhI ho, pAtra ko dene se lAbha hogA, aisA jJAna bhI ho to bhI jisake udaya se dAna dene kA utsAha nahIM hotA hai, athavA utsAha hote hue bhI anya kisI kAraNa se dAna nahIM de sake, use 'dAnAntarAya karma' kahA jAtA hai / * lAbhAntarAya - dAtA vidyamAna ho, dene yogya cIja vastu bhI vidyamAna ho, mAMgaNI bhI kuzalatA se kI ho, aisA hote hue bhI jisake udaya se yAcaka nahIM prApta kara sake, vaha 'lAbhAntarAya karma' kahA jAtA hai / isa karma ke udaya se prayatna karane para bhI iSTa vastu kA lAbha nahIM hotA hai / * bhogAntarAya - vaibhava prAdi ho, bhoga kI vastu vidyamAna ho, bhogane kI abhilASA - icchA mI ho, aisA hote hue bhI jisake udaya se iSTavastu kA bhoga nahIM kara sake, vaha 'bhogAntarAya karma' kahA jAtA hai| * upabhogAntarAya - vaibhavAdika ho, upabhoga yogya vastu bhI ho, upabhoga karane kI abhilASA icchA bhI ho, aisA hote hue bhI jisake udaya se upabhoga nahIM kara sake, vaha 'upabhogAntarAya karma' kahA jAtA hai / * vIryAntarAya - jisa karma ke udaya se nirbalatA prApta ho, vaha 'vIryAntarAya karma' kahA jAtA hai / vizeSa - mUla jJAnAvaraNAdi ATha prakRti ke kula 148 bheda hote haiM / [5+ +2+28 + 4 + (65 + 28) 93 + 2 + 5 = 148] tattvArthAdhigama sUtra ke isa AThaveM adhyAya ke chaThe sUtra meM mUla prakRti ke kula 67 bheda ginAye haiM / kAraNa ki vahA~ caudaha piNDa prakRtiyoM ke peTe vibhAga kI ginatI karane meM nahIM zraI hai| caudaha piNDaprakRtiyoM ke bhedoM ko ginane se 51 bheda hote haiM / arthAt - kula 67 + 51 148 bheda hote haiM / ye 148 bheda tathA bandhana ke 10 bheda milAne se 158 bheda sattA kI apekSA hote haiM / =
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 ] zrItattvArthAdhigamasUtra [ 8 / 15-16 udaya tathA udIraNA kI apekSA nAmakarma kI 67 prakRtiyAM ginane meM AtI hone se 122 bheda hote haiN| bandha kI apekSA samyaktvamohanIya tathA mizramohanIya ye do prakRtiyA~ nikala jAne se 120 bheda hote haiN| isa viSaya meM vizeSa spaSTIkaraNa ke lie prathamakarmagrantha dekhane kI AvazyakatA hai / uparyukta prakRtiyoM ke bandha ko 'prakRtibandha' kahate haiN| ise karmagrantha meM aneka prakAra se samajhAyA gayA hai| jaise-pahale karmagrantha meM prakRtiyoM ke svarUpa tathA dUsare, tIsare aura cauthe karmagrantha meM mukhyapane prakRti bandha kA hI varNana pAtA hai| bAda meM pAMcaveM karmagrantha meM dhruvabandhyAdi tathA bhUyaskArAdirUpa se varNana kiyA hai| paMcama karmagrantha kI teIsavIM gAthA meM kahA hai ki egAvahiye bhUyo egAha UraNagami apptro| tammato'vaThThiyo paDhame . samae avatavvo // 23 // eka Adi prakRti kA adhika bandha bhUyaskAra kahalAtA hai| vaise hI tIna bandha ko alpatara kahate haiM tathA samako avasthita kahate haiM aura prabandhaka ho ke phira se bAMdhe vaha prathama samaya avyakta bandha hai| jaise = gAthA 22 / mUla pATha prakRtiyoM ke bandha sthAna 4 haiN| 8-7-6-1 ke tIna bhUyaskAra hote haiN| avyakta bandha nahIM hai| vizeSa-jijJAsumoM ko ukta grantha kI vRtti-TIkA yA bhASAntara dekhanA caahie| vahAM para uttaraprakRtiyoM kA savistAra varNana hai / / 8-14 // * sthitibandhasya varNanam * OM mUlasUtrANiprAvitastisRNAmantarAyasya ca triMzat sAgaropamakoTIkoTayaH parA sthitiH // 8-15 // saptatirmohanIyasya // 8-16 // nAma-gotrayoviMzatiH // 8-17 // trayastrizat sAgaropamANyAyuSkasya // 8-18 / / aparA dvAdazamuhUrtA vedanIyasya // 8-16 //
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8 / 20- 21 ] aSTamo'dhyAyaH nAma - gotrayoraSTau // 8-20 // zeSANAmantarmuhUrtta m // 8-21 // [ 43 * subodhikA TIkA * * prathama trINi karmANi zrarthAt jJAnAvaraNaM darzanAvaraNaM vedanIyamiti pratyekakarmaNastathA'ntarAyakarmaNa utkRSTasthitistrizatkoTAkoTisAgaropamapramANakAlasya bhavati / / 8-15 / * mohanIya karmaNaH saptatikoTAkoTisAgaropamapramANakAlasya parA ( utkRSTA ) sthitirasti / / 8-16 // * nAmakarmaNastathA gotrakarmaNo viMzatikoTAkoTisAgaropamapramANakAlasyotkRSTA sthitirasti / / 8- 17 / / * zrAyuSyakarmaNastrayastrizatsAgaropamapramANakAlasyotkRSTa sthitirasti / 8-18 / * vedanIyakarmaNo jaghanyasthitirdvAdazamuhUrttasya bhavati / / 8-19 / / * nAmakarmaNo gotrakarmaNazca jaghanyasthitiraSTamuhUrttasyAsti / / 8-20 / / * zravaziSTakarmaNAmarthAt - jJAnAvaraNasya, darzanAvaraNasya, mohanIyasya zrAyuSyasya tathA'ntarAyasyeti karmaNAM jaghanyasthitirantarmuhUrttasya bhavati / / 8-21 / / * sUtrArtha- pahale tIna arthAt jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, vedanIya zraura antarAya karma kI tIsa koTAkoTI sAgaropama utkRSTa sthiti hai / ( 8-15) 0 mohanIya karma kI sittara (70) koTAkoTI sAgaropama utkRSTa sthiti hai / / ( 8-16) nAmakarma aura gotrakarma kI utkRSTa sthiti bIsa koTA - koTi sAgaropama hai / ( 8-17) D AyuSyakarma kI utkRSTa sthiti taiMtIsa sAgaropama hai / / ( 8-18) 7 vedanIyakarma kI jaghanyasthiti bAraha muhUrta hai / ( 8-16)
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrItattvArthAdhigamasUtre [ 8 / 20-21 0 nAmakarma aura gotrakarma kI jaghanya sthiti pATha muhUrta hai / (8-20) D zeSa (bAkI bace) jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya, prAyuSya aura antarAya karma kI jaghanya sthiti eka antarmuhUrta hai / / (8-21) pra vivecanAmRta. .. ukta sUtroM (15 se 21 taka) kA sArAMza isa prakAra hai prArambha kI tIna prakRti kI arthAt jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya aura vedanIya kI tathA antarAyakarma kI utkRSTasthiti 30 kor3Akor3I sAgaropama hai| (15) mohanIyakarma kI utkRSTasthiti 70 kor3Akor3I sAgaropama hai / (16) nAma aura gotrakarma kI utkRSTasthiti 20 kor3Akor3I sAgaropama hai| (17) AyuSyakarma kI utkRSTasthiti 33 sAgaropama hai / (18) vedanIyakarma kI jaghanyasthiti 12 muhUrta hai| (16) nAma aura gotrakarma kI jaghanyasthiti pATha muhUrta hai| (20) zeSa pA~ca (jJAnA0, darzanA0, moha0, Ayu, antarAya) karmoM kI jaghanyasthiti antarmuhUrta hai| (21) * sthitibandha kA koSThaka * prakRti utkRSTa sthiti prakRti jaghanya sthiti | (4) vedanIya karma ko / 12 30 kor3Akor3I sAgaropama muhUrta (1) jJAnAvaraNIya darzanAvaraNIya vedanIya antarAya karma kI (2) mohanIya karma kI | (5) nAma-gotra karma 70 koDAkor3I sAgaropama muhUrta kI (3) mAyuSya karma ko (6) jJAnAvaraNIya 'antarmuhUrta sAgaropama darzanAvaraNIya mohanIya AyuSya jAnanA antarAya karma kI 1. yahA~ para AyuSya kA antamuhUrta 'kSullaka bhava' pramANa jaannaa| asaMkhya samaya = 1 prAvalikA, 256 prAvalikA kA eka kSullakamava jAnanA /
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8 / 22 ] aSTamo'dhyAyaH [ 45 vizeSa-mUlaprakRtiyoM kA jo utkRSTa sthiti bandha kahA hai, usake adhikArI mithyAdRSTi saMjJI paJcendriya hI kahe haiM, to bhI pAMcaveM karmagrantha meM uttaraprakRtiyoM kI utkRSTasthiti bandha aura unake adhikArI batAe haiN| aviraya sammotitthaM, pAhAra dugAmarAu ya pamatte / micchAviTThI bandhai jiThii sesa payaDINaM // 42 // artha-jina nAmakama kA utkRSTa sthitibandha avirati samyagdRSTi tathA prAhArakadvika aura devAyuSya kA pramattasaMyata, zeSa 116 prakRtiyoM kA utkRSTa sthitibandha mithyAtvI ko hotA hai| yaha sAmAnyApekSA guNasthAnaka viSayI hai| sUtrAtha meM mUla pATha karmoM kI 30-70-20 kor3Akor3I sAgaropama kI utkRSTa sthiti batAI hai, kintu uttaraprakRtiyoM kA sthiti bandha jJAnAvaraNIya kI pA~ca, darzanAvaraNIya kI nau, tathA antarAyakarma kI pA~ca ko chor3akara zeSa uttaraprakRtiyoM kA sthiti bandha bhinna-bhinna hai| karmaprakRti grantha meM sthiti bandhAdhikAra 8 dvAroM sahita [gAthA 68 se] vizeSa vistArapUrvaka samajhAyA hai| pAMcaveM karmagrantha meM [gAthA 26 se] isI viSaya kA saMkSepa meM varNana hai| jaghanya tathA utkRSTa sthitibandha ke adhikArI gaNasthAnaka aura gati kI apekSA kauna-kauna aura kaisaM avasthA meM una prakRtiyoM kA bandha karate haiM, usako samajhAyA hai| vizeSa jijJAsumoM ko ukta kathana dekhane caahie| mUlasUtrakAra ne to vedanIyakarma kI jaghanyasthiti bAraha muhUrta kI kahI hai| vaha sakaSAyI jIva kI apekSA samajhanI caahie| yathA mutu prakaSAya Thii bAra muhUtta ve aNie / karmagranthagAthA // 27 // kASAyika pariNAmoM kI taratamatA kI apekSA madhyama sthiti asaMkhyAta prakAra kI hai / / 8-15 se 8-21 taka / / * rasabandhasya vyAkhyA* Wan mUlasUtram vipAko'nubhAvaH // 8-22 // * subodhikA TIkA * karmaNo vipAkamanubhAvaH (rasayuktobhogaH) kathyate / nikhilaprakRtInAM phalam arthAt-vipAkodayaH so'nubhAvo'sti / vividhaprakAro bhogaH so vipAkaH / sa vipAkastatprakAreNa tathA'nyaprakAreNA'pi bhavati /
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrItattvArthAdhigamasUtre [ 8 / 23 karmavipAkaM bhujAno jIvo mUlaprakRterabhinnottaraprakRtiviSaye karmanimittakAnAbhogavorya pUrvakakarmaNaH saGkramaNaM karoti / bandhasya tathA vipAkasya nimittato'nyajAtibhavanena mUlaprakRtiviSaye saGkramaNaM na bhavati / uttaraprakRtiviSaye'pi darzanamohanIyakarmaNazcAritramohanIyakarmaNaH samyaktvamohanIyakarmaNo mithyAtva mohanIyakarmaNarAyuSyakarmaNo nAmakarmaNazca jAtyantarAnubandhena vipAkena nimittena cAnyajAtibhavanAt saGkramaNaM na bhavati / apavartanantu nikhilaprakRtInAM bhavati / / 8-22 / / * sUtrArtha-vipAka arthAt phala dene kI zakti ko hI 'anubhAva' kahate haiM / / 8-22 / / OM vivecanAmRta karma kA vipAka (-phala dene kI jo zakti) vaha anubhAva (- rasa) hai| paripAka, vipAka, anubhAva, rasa tathA phala ye sabhI zabda ekArthaka haiM / karmabandha ke samaya meM kaunasA karma tIvra, madhyama vA jaghanya ityAdi kaisA phala degA isakA . karmANuoM meM rahe hue rasa ke AdhAra para jo nirNaya vaha rasabandha hai / / 8-22 / / karma meM phala dene kI jo zakti, vaha rasabandha hai| kisa karma meM kisa prakAra kI phala dene kI zakti hai, so kahate haiMOM mUlasUtram sa yathAnAma // 8-23 // * subodhikA TIkA * so'nubhAvo gatinAmAdInAM yathAnAma vipacyate / / 8-23 / / * sUtrArtha-anubhAva una-una prakRtiyoM ke nAma ke anusAra hI huA karatA hai / / 8-23 // OM vivecanAmRta // vaha (anubhAga bandha) karmapakRtiyoM ke svabhAvAnusAra vedA jAtA hai| samasta karmoM kA vipAka-phala apane-apane nAma pramANe hai|
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8 / 23 ] aSTamo'dhyAyaH [ 47 arthAt - jisa karma kA jo nAma hai usa nAma pramANe usa karma kA vipAka phala milatA hai, jaise (1) jJAnAvaraNakarma kA phala jJAna kA prabhAva hai / (2) darzanAvaraNakarma kA phala darzana kA ( sAmAnya jJAna kA ) prabhAva hai / (3) vedanIyakarma kA phala sukha yA duHkha hai / ( 4 ) mohanIyakarma kA phala tattvoM para zraddhA kA prabhAva tathA virati kA prabhAva Adi hai / (5) AyuSya karma kA phala narakagati zrAdi ke jovana kI prApti hai / (6) nAmakarma kA phala deha zarIra Adi kI prApti Adi hai / (7) gotrakarma kA phala uccagotra meM yA nIcagotra meM janma-prApti hai / (8) antarAyakarma kA phala dAnAdi kA prabhAva hai / * upamA dvArA AThoM karmoM ke vipAka kA varNana * upamA dvArA AThoM karmoM ke vipAka kA kramazaH varNana nIce pramANe hai - [1] jJAnAvaraNa karma - prA~kha para ba~dhI huI paTTI ke samAna hai / jaise prAMkha para paTTI bA~dhane se koI cIja vastu dikhAI nahIM detI hai, usI prakAra jIva AtmA ke jJAnarUpI netra para jJAnAvaraNa karma rUpI paTTI A jAne se jIva- zrAtmA jAna sakatA nahIM hai / tathA jaise-jaise paTTI moTI hotI hai vaise-vaise kama dikhatA hai, aura jaise-jaise paTTI patalI hotI hai vaise-vaise adhika dikhatA hai / usI taraha jJAnAvaraNa kA prAvaraNa jaba adhika hotA hai taba jJAna kama dikhAtA hai, aura jaba jJAnAvaraNa kA AvaraNa kama hotA hai taba jJAna adhika dikhAtA hai / jIva AtmA kabhI bhI sarvathA jJAnarahita hotA nahIM hai / jaise- zrAkAza meM cAhe kitane hI bAdala hotreM, to bhI sUrya kA prakAza rahatA hI hai, vaise hI jIva-zrAtmA ko alpajJAna avazya hotA [2] darzanAvaraNa - darzanAvaraNIya karma pratihAra ( dvArapAla ) ke samAna hai / jaise- dvArapAla rAjasabhA meM prAte hue vyakti ko yadi roke rakhe to usa vyakti ko rAjA ke darzana nahIM hote, vaise hI darzanAvaraNa se jIva-nAtmA vastu ko dekha nahIM sakatA hai / arthAt - vaha sAmAnya bodha rUpa jJAna prApta nahIM kara sakatA hai / [3] vedanIya - vedanIyakarma madhulipta talavAra kI tIkSNa dhAra ke samAna hai, kAraNa ki use cATate samaya prathama to svAda lagatA hai, kintu pariNAma meM jIbha kaTane para duHkha pIr3A hotI hai; vaise ho yaha vedanIyakarma duHkha- pIr3A kA anubhava karAtA hai / evaM usase hotA huA sukha kA anubhava bhI pariNAme du:kha pIr3A dene vAlA hI hotA hai /
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 8 / 23 [4] mohanIya-mohanIyakarma madirA ke samAna hai| jaise madirA kA pAna karane se arthAt pIne se manuSya vivekarahita ho jAtA hai, hitAhita kA vicAra bhI nahIM kara sakatA hai, itanA hI nahIM kintu nahIM karane lAyaka ayogya ceSTA bhI karatA hai| vaise hI mohanIyakarma ke yoga se jIva-prAtmA vivekarahita banatA hai| tathA usake lie heya kyA hai ?, upAdeya kyA hai ? ityAdi vicAra bhI nahIM kara sakatA hai, pariNAme ayogya pravRtti karatA hai| [5] prAyuSya-AyuSyakarma ber3I ke samAna hai| jaise ber3I meM ba~dhA humA jIva-AtmA anyatra nahIM jA sakatA hai, vaise AyuSya rUpI ber3I meM baMdhA huA jIva-prAtmA jahA~ taka vartamAna gati kA prAyuSya pUrNa na ho jAe vahA~ taka anya-dUsarI gati meM vaha nahIM jA sakatA hai / [6] nAma-nAmakarma citrakAra ke samAna hai| jaise citrakAra manuSya, hAthI ityAdi ke bhinna-bhinna citra-prAkAra citrita karate haiM; vaise hI nAmakarma arUpI jova-yAtmA ke gati-jAti, zarIra Adi aneka rUpa taiyAra karatA hai| [7] gotra-gotrakarma kulAla (-kumbhakAra) ke samAna hai| jaise kulAla-kumbhakAra acche aura kharAba do prakAra ke ghaTa-ghar3e banAte haiN| usameM acche ghaTa-ghar3e kI maMgala kalaza rUpa meM sthApanA hotI hai, tathA candana, akSata, mAlA Adi se pUjA hotI hai| evaM kharAba ghaTa-ghar3e meM madya (madirA) Adi bharane meM AtI hai| isalie ve ghaTa-ghar3a loka meM nindya gine jAte haiN| vaise hI gotrakarma ke yoga se ucca tathA nIca kUla meM janma pAkara jIvaAtmA kI ucca rUpa meM evaM nIca rUpa meM ginatI hotI hai| [8] antarAya-antarAyakarma bhaMDArI ke samAna hai| jaise dAna karane kI icchA vAle rAjA Adi ko usakA lobhI bhaMDArI dAna karane meM vighna karatA hai, vaise hI antarAyakama dAna Adi meM vighna karatA hai| 5 karma-upamA-phala koSThaka Wan karma upamA [1] jJAnAvaraNIya |* AMkha para paTTI ke samAna | vizeSa bodha rUpa jJAna na ho / [2] darzanAvaraNIya |* dvArapAla ke samAna / sAmAnya bodha rUpa jJAna na ho| [3] vedanIya * madhu se lipta asi kI 0 duHkha kA anubhava, sukha bhI pariNAme tIkSNa dhAra ke samAna duHkha dene vAlA bane / [4] mohanIya * madirA ke samAna 0 viveka tathA hitakArI pravRtti nhiiN| [5] AyuSya * ber3I ke samAna - manuSyagati Adi meM rahanA pdd'e| [6] nAma * citrakAra ke samAna gati, jAti Adi vikAra / [7] gotra * kulAla ke samAna 0 ucca-nIca kA vyavahAra karanA / [8] antarAya * bhaNDArI ke samAna 0 dAna Adi meM antarAya karanA // 8-23 / / phala
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8 / 24 ] aSTamo'dhyAyaH [ 46 phala dene ke bAda karmoM kA kyA hotA hai ? usakA nirUpaNake mUlasUtram tatazca nirjarA // 8-24 // * subodhikA TIkA * tatazca anubhAvAt karmanirjarA bhavatIti / * sUtrArtha-vipAka ho jAne ke bAda una karmoM kI nirjarA ho jAtI hai| arthAt-jIva-prAtmA se sambandha chor3akara ve jhar3a jAte haiM / 8-24 / / OM vivecanAmRta // karmoM ke phala milane ke bAda karmoM ko nirjarA hotI hai| nirjarA arthAt-karmoM kA jIvamAtmapradezoM se chUTa jaanaa| nirjarA do prakAra kI hotI hai-(1) vipAka nirjarA, tathA (2) avipAka nirjraa| * vipAka nirjarA-jaise AmravRkSa para rahI huI kerI kAla pAkara svAbhAvika rIti se pakatI hai, vaise hI karma apanI sthiti kA paripAka hone se svAbhAvikapane udaya meM Akara apanA phala dekara jhar3a jAte haiN| yaha nirjarA vipAka nirjarA kahI jAtI hai / * avipAka nirjarA-jaise kerI Adi ko tRNa-ghAsa Adi meM rakha karake zIghra pakA liyA jAtA hai, vaise hI karma kI sthiti kA paripAka nahIM humA ho, to bhI tapa ityAdika se usakI sthiti kama-nyUna karake aura use zIghra hI udaya meM lA karake phala dene ke lie sanmukha karane se jo nirjarA hotI hai, vaha avipAka nirjarA kahI jAtI hai / / 8-24 / / 0 vizeSa sArAMza-uparyukta 22-23-24 ina tInoM sUtroM kA vizeSa sArAMza yaha hai ki, prakRtibandha hote samaya hI usake kAraNabhUta kASAyika pariNAmoM kI tIvratA-mandatA ke anusAra una prakRtiyoM meM tIvratA tathA mandatA rUpa phala dene kI zakti prApta hotI hai| usako anubhAva yA anubhAga kahate haiM, aura usake nirmANa ko anubhAga bandha kahate haiN| isako karmaprakRti grantha meM avibhAga, vargaNA, sparghakAdi 14 dvAra karake bahuta vistArapUrvaka samajhAyA hai, tathA pA~caveM karma grantha meM bhI isakA saMkSepa meM varNana hai| [gAthA 65 se 74] * sthitibandha kI paripakva avasthA hone para anubhAga bandha phalaprada hotA hai, vaha bhI svkrmnisstth| jaise-jJAnAvaraNIya karma kA anubhAga (rasa) apane svabhAvapane tIvra yA maMdarUpa se jJAna ko hI prAvRta karane vAlA hotA hai, parantu anya karma darzanAvaraNa prAdi phala svabhAva ko prApta nahIM hotaa| isI bhAMti darzanAvaraNIyakarma kA anubhAga darzana zakti ko hI tIvra athavA mandapane AcchAdita karatA hai, kintu anya jJAnAdi karmaprakRtiyoM ko AcchAdita nahIM karatA, yaha niyama mUla prakRtiyoM ke lie hai| uttaraprakRti adhyavasAya ke bala se svajAtIya rUpa meM badala jAtI hai, tathA vaha
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tattvArthAdhigamasUtre [ 825 apane svabhAva ke anusAra tIvra aura manda phala detI hai / jaise - matijJAnAvaraNIya karma kA zrutajJAnAvaraNIya karma meM jaba saMkramaNa hotA hai, taba vaha zrutajJAnAvaraNIya anubhAga (rasa) vAlI ho jAtI hai, kintu uttaraprakRtiyoM meM bhI kitanIka aisI prakRtiyA~ haiM ki jinakA svajAtIya meM bhI saMkramaNa nahIM hotA hai| jisa taraha darzanamohanIya aura cAritra mohanIya kA paraspara saMkramaNa nahIM hotA hai, isI taraha AyuSyakarma kI uttaraprakRtiyoM kA saMkramaraNa eka-dUsare meM nahIM hotA hai / isake sambandha meM kahA hai ki 50 ] ' moha dugAugamUla, payaDINa nA paropparaM mi saMkamaNa // ' [kampayar3I saMkramaNAdhikAre gAthA - 3] saMkramaNa, udvartana, apavartanAdi adhikAra karmaprakRti grantha ke vRtti TIkA kI gujarAtI vyAkhyA meM vistArayukta kahA hai / azubha tathA zubha prakRti kA tIvrarasa krama se saMkleza aura vizuddha pariNAma rUpa hotA hai tathA manda rasa isase viparItapane hotA hai / anubhAga dvArA bhoge hue karma jIva AtmapradezoM se bhinna hote haiM / ve jIva- zrAtmA ke sAtha saMlagna nahIM rahate haiM / usI karmanivRtti ko nirjarA kahate haiM, karmoM kI nirjarA jaise karma phala vedane se arthAt bhogane se hotI hai vaise tapobala se bhI hotI hai| aura ve karma AtmapradezoM se alaga pRthak ho jAte haiM / sUtra meM jo 'ca' zabda hai vaha yahI bAta sUcita karatA hai / isakA svarUpa zrAge zradhyAya 10 sUtra 3 meM kaheMge / / 8-24 / / * pradezabandhasya varNanam mUlasUtram nAmapratyayAH sarvato yogavizeSAt sUkSmaikakSetrAvagADhasthitAH sarvAtmapradezeSu zranantAnantapradezAH // 8-25 // * subodhikA TIkA * nAmakarmaNoH kRte sarvAtmapradeze mana zrAdInAM vyApArAt sUkSmaM teja zrAkAzapradezamavagAhasthitAH, sthirAH santa anantAnanta pradezavantaH karmapudgalAH sarvapAzarvAd baddhAyanti / nAmapratyayika - nAmakarmaNoH kRte pudgalAH baddhyante / * praznam - kasmAd baddhyante ? pratyuttaram - manaso vacasastathA kAyAyAH vyApAravizeSAd baddhayante /
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8 / 25 ] aSTamo'dhyAyaH [ 51 * praznam - kIdRzaM baddhayante ? pratyuttaram - sUkSmaM baddhayante, bAdaraM na baddhyante / tathaika ( zrAtmapradezAdabhinnaM ) kSetre'vagAhaH sthiraM tiSThati tadA baddhyante / * praznam - prAtmanaH kaH pradezo baddhyante ? pratyuttaram - prAtmanaH sarvapradezeSu sarvakarmaprakRtInAM pudgalAH baddhyante / * praznam - kIdRzaH pudgalAH baddhyante ? pratyuttaram - anantAnantapradezAtmakakarmaNaH pudgalAH bhavanti te eva baddhyante, kintu saGkhyAtapradezI asaGkhyAtapradezI athavA anantapradezI pudgalA pragrahaNayogyA bhavanti, tasmAt te na baddhyante / / 8-25 / / * sUtrArtha - karmaprakRti ke kAraraNabhUta sUkSma, eka hI kSetra meM avagAhana karake rahe hue anantAnanta pradeza vAle pudgala yogavizeSa ke dvArA samasta prora se samasta AtmapradezoM meM bandha ko prApta hote haiM / isa prakAra karmagrahaNa yogya pudgalapradezoM kA jIva- pradezoM ke sAtha bandha ho jAnA pradezabandha hai / / 8-25 / / vivecanAmRta badhyamAna karma ke kAraNabhUta karma pudgaloM kA sarva prakAra ke yogavizeSa dvArA sUkSmarUpa se rahe hue eka pradezakSetrAvagAhI anantAnanta pradezI skandha ko samasta AtmapradezoM se saba prAtmapradezoM meM vandha hotA hai / arthAt - nAmanizrittaka - prakRtinimittaka, samasta tarapha se, yogavizeSa se, sUkSma, ekakSetrAvagAr3ha, sthira sarva AtmapradezoM meM, anantAnanta pradezavAle ananta karmaskandha bandhAte haiM / * jIva- zrAtmA ke sAtha karmaskandha yogya pudgala pradezoM ke sambandha ko pradezabandha kahate haiM / . isa viSaya meM ATha prazna utpanna hote haiM / usI ko isa prastuta sUtra se samajhanA prati Avazyaka hai / ( 1 ) prazna - karma skandhoM ke bandha se kyA nirmita hotA hai ? uttara - AtmapradezoM ke sAtha ba~dhe hue pudgala skandha karma bhAva arthAt - jJAnAvaraNIyAdi prakRti rUpa se pariNata hote haiM yAnI unase karmaprakRtiyoM kA nirmANa hotA hai| isalie ve karma
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 825 prakRti ke kAraNabhUta haiN| arthAta-karmoM ke jJAnAvaraNIyAdi jo sArthaka nAma haiM, ve usake kAraNa haiN| karmoM ke nAma unake phala dene ke svabhAva pramANe haiN| bandha ke samaya meM hI karmapradezoM meM svabhAva nizcita ho jAtA hai, tathA tadanusAra usakA (karma pradezoM kA) nAma par3atA hai| jina karmapradezoM meM jJAna guNa ko Avarane kA svabhAva nizcita hotA hai, una karmapradezoM kA jJAnAvaraNa aisA nAma nizcita ho jAtA hai| jina karmapradezoM meM darzanaguNa ko pAvarane kA svabhAva nizcita hotA hai, una karmapradezoM kA darzanAvaraNa aisA nAma nizcita hotA hai| Ama pradezoM meM svabhAva tathA svabhAva pramANe nAma nizcita hotA hai / pradezoM ke binA svabhAva ke nAma nizcita nahIM ho sakate haiN| isalie pradeza nAma ke yA svabhAva ke (prakRti ke) kAraNa haiN| yaha uttara isa sUtra meM rahe hue 'nAmapratyayAH' zabda se milatA hai| grAma arthAt-usa-usa karma ke sArthaka nAma yA svabhAva usake pratyaya kAraNa haiM / [svabhAva pramANe ho karmoM ke nAma haiM yA nAma pramANe karmoM ke svabhAva haiN| isase nAma kA artha svabhAva bhI ho sakatA hai / ] (2) prazna-ve skandha U~cI-nIcI tathA tirachI dizAoM meM rahe hue U~cI-nIcI tathA tirachI dizA ke prAtmapradezoM se grahaNa hote haiM ? arthAt-jIva pradezoM ko (karmapudgaloM ko) samasta dizAoM meM se grahaNa karate haiM athavA kisI eka dizA meM se grahaNa karate haiM ? uttara-jIva-prAtmA cAra dizA, cAra vidizA, Urdhva dizA aura aghodizA ina dasoM dizAoM se karma-pudgaloM ko grahaNa karatA hai| yaha tathya isa sUtra meM rahe hue 'sarvataH' zabda se jAta hotA hai| (3) prazna-samasta jIvoM ke karma kA bandha samAna rUpa hai yA asamAna rUpa hai ? arthAt bhinna-bhinna jIva pratyeka samaya meM samAna karma-pudgaloM ko grahaNa karate haiM ki, adhika-nyUna bhI karmapudgala grahaNa karate haiM ? athavA samasta jIva eka samAna pudgala grahaNa karate haiM ki nyUnAdhika karmapudgala grahaNa karate haiM ? uttara-samasta saMsArI jIvoM ke karmabandha eka samAna nahIM hotA hai| isakA kAraNa yaha hai ki unake mAnasika, vAcika tathA kAyika yoga vyApAra eka samAna nahIM hote haiN| yogoM kI taratamatA ke anusAra karmabandha pradezoM meM tAratamyabhAva rahatA hai| spaSTIkaraNa-koI eka jIva-AtmA bhI pratyeka samaya meM samAna pudgala grahaNa nahIM karatA hai, kintu nyUnAdhika pudgala grahaNa karatA hai| kyoMki pradezabandha yoga se arthAt vIrya vyApAra se hotA hai| jova-prAtmA kA yoga-vIrya vyApAra pratyeka samaya meM eka sarIkhA nahIM hotA hai, nyUnAdhika hotA hai| yogoM kI adhikatA se adhika pudgaloM kA grahaNa hotA hai aura yogoM kI nyUnatA se kama pudgaloM kA grahaNa hotA hai| yadyapi kisI samaya eka samAna yoga bhI hotA hai, parantu vaha adhika meM adhika ATha samaya paryanta hI rahatA hai| bAda meM avazya yoga meM pheraphAra hotA hai| isase jIva
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8 / 25 ] aSTamo'dhyAyaH AtmA sarva samayoM meM samAna pudgala nahIM grahaNa karate haiM, apane yoga pramANe adhika-nyUna pUdagala grahaNa karate haiM tathA vivakSita kisI eka samaya meM samasta jIvoM ko samAna hI pradezoM kA bandha ho, aisA niyama nahIM hai| jina jIvoM ke samAna yoga hotA hai, una jIvoM ke samAna bandha hotA hai tathA jina jIvoM ke jitane aMzoM meM yoga kI taratamatA hotI hai, ve jIva utane aMzoM meM taratamatA vAlA pradezabandha karate haiN| isakA tAtparya yaha hai ki pratyeka jobAtmA prati samaya apane yoga pramANa pradezoM kA bandha karatA hai| isa taraha kI sUcanA 'yogavizeSAt' zabda se milatI hai| (4) prazna -ve karma skandha sUkSma haiM ? yA sthUla haiM ? arthAt-jIva sthUla karmapudgaloM ko grahaNa karatA hai ki sUkSma karma pudgaloM ko grahaNa karatA hai ? uttara - karmayogya pudgalaskandha sthUla-bAdara nahIM hote haiM, kintu sUkSmabhAva meM rahate haiM aura ve hI karmavargaNA yogya haiN| vizeSa-isa vizva meM nayanoM se nahIM dikha sake aise aneka prakAra ke sUkSma pudgala sarvatra vyApta haiM, parantu sarva pudgala karma rUpa nahIM bana sakate haiN| jo pudgala atyanta hI sUkSma hoM arthAt karma rUpa bana sakeM itane hI sUkSma hoM, ve hI pudgala karma rUpa meM bana sakate haiM / __ jaise jAteloTa-kaNeka-roTI ityAdi banane ke lie ayogya haiM, vaise bAdara pudgala bhI karma banane ke lie ayogya haiN| karma rUpa bana sakeM aise pudgaloM ke samUha ko 'kArmaNa vargaNA' kahate haiM / jova-AtmA kArmaNavargaNA meM rahe hue sUkSma pudgaloM ko lekara karma rUpa banAte haiN| yaha jAnakArI isa sUtra meM rahe hue 'sUkSma'zabda se milatI hai| (5) prazna-jIva-prAtma pradeza kSetra meM rahe hue karmaskandhoM kA jIva-yAtma pradezoM ke sAtha bandha hotA hai ? yA anya kSetra meM rahe hae skandhoM ke sAtha bandha hotA hai ? / arthAt -- jIva kaunase sthala meM rahe hue karmapudgaloM ko grahaNa karatA hai ? uttara-jIva-prAtma pradezAvagAr3ha karmaskandhoM ke sivAya anya pradezAntara rahe hue skandha agrAhya haiN| vizeSa - anya pudgaloM kI bhA~ti kArmaNa vargaNA ke pudgala sarvatra vidyamAna haiM / jIva-AtmA sarvatra rahe hue kArmaNa vargaNA ke pudgaloM ko grahaNa karatA nahIM hai, kintu jitane sthAna meM apane jova-prAtmA ke pradeza haiM utane hI sthAna meM rahe hue kArmaNa-vargaNA ke pudgaloM ko grahaNa karatA hai| ___jaise-agni svayaM jitane sthAna meM hai utane hI sthAna meM rahe hue jalane yogya padArtha ko jalAtI hai| kintu apane sthAna se dUra-bAhara kI vastu ko nahIM jalAtI hai| vaise hI jIva-prAtmA apane kSetra meM rahe hue karmapudgaloM ko grahaNa karatA hai, parantu apane kSetra se dUra rahe hue karmapudgaloM ko grahaNa nahIM karatA hai| isa taraha kI sUcanA isa sUtra meM rahe hue 'ekakSetrAvagAr3ha' pada se milatI hai /
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 ] zrI tattvArthAdhigamasUtre [ 8.5 ( 6 ) prazna- gatizIla karmaskandhoM kA bandha hotA hai yA sthitizIla karmaskandhoM kA bandha hotA hai ? uttara - sthira karmasvandhoM kA bandha hotA hai, gatizIla skandha asthira hone se unakA bandha nahIM hotA hai / arthAt - kArmaNa vargaNA ke jo pudgala sthita haiM arthAt gati rahita haiM, unhIM pudgaloM kA grahaNa hotA hai, gatimAna kArmaNa vargaraNA ke pudgaloM kA baMdha nahIM hotA hai / yaha jAnakArI isa sUtra meM rahe hue sthitA:' zabda se milatI hai / ( 7 ) prazna- una karma - skandhoM kA bandha sampUrNa prAtmapradezoM ke sAtha hotA hai ? yA nyUnAdhika zrAtmapradezoM ke sAtha hotA hai ? arthAt graharaNa kiye hue karmapudgaloM kA jIva - prAtmA ke hI amuka pradezoM meM sambandha hotA hai ki samasta pradezoM meM sambandha hotA hai ? uttara- samasta AtmapradezoM ke sAtha bandha hotA hai / karatA hai / jaise zrRMkhalA kI kA calana hote hI sarva kar3iyoM kA jaba karmapudgaloM kA grahaNa karane ! * jIva sarva AtmapradezoM dvArA karmapudgaloM kA grahaNa ( sAMkala kI ) pratyeka kar3I paraspara jur3I huI hone se eka kar3I calana hotA hai, vaise jIva AtmA ke sarvapradeza paraspara jur3e hone se ke lie koI ekapradeza vyApAra karatA hai, taba anya sarvapradeza bhI vyApAra karate haiM / grahA kitaneka jIvoM ke pradezoM kA vyApAra nyUna hotA hai, kitaneka pradezoM kA vyApAra nyUnatara hotA hai; yo vyApAra meM bhI tAratamya avazya hotA hai / udAharaNa rUpa jaba apana ghaTa-ghar3e ko uThAte haiN| taba hAtha ke samagra bhAgoM meM vyApAra hote hue bhI hathelI ke bhAga meM vyApAra vizeSa hotA hai, kandhe ke bhAga meM usase nyUna - kama vyApAra hotA hai / usI bhA~ti prastuta meM karmapudgaloM ko grahaNa karane kA vyApAra sarva zrAtmapradezoM meM hotA hai kintu vyApAra meM taratamatA avazya hotI hai / pratyeka prAtmapradeza meM karmagrahaNa kA vyApAra hone se sarva zrAtmapradezoM meM AThoM hI karmoM ke pradeza sambaddha hote haiM / isa prakAra kI jAnakArI sUtra meM rahe hue 'sarvAtmapradezeSu' isa pada se milatI hai / ( 8 ) prazna - karmaskandhoM ke pradeza saMkhyAte, asaMkhyAte yA ananta hote haiM ? * eka bAra meM kitane pradezoM vAle skandhoM kA bandha hotA hai ? uttara - karmayogya skandha ke pudgala "paramANu" niyama se anantAnanta pradezI hote haiM / saMkhyAta, asaMkhyAta yA zrananta paramANuoM se bane hue skandha pragrAhya haiM / spaSTIkaraNa - pradezabandha meM eka, do, tIna yoM chUTe-chUTe pudgala - karmANu bandhAte nahIM haiM, kintu skandha rUpa meM bandhAte haiM / usameM bhI eka sAtha eka, do, tIna, cAra, yAvat saMkhyAta athavA asaMkhyAta jaththA ba~dhAte nahIM haiM, kintu ananta jaththA hI ba~dhAte haiN| tathA ekaika jaththA meM ananta karmANu hote haiM /
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8 / 26 ] aSTamo'dhyAyaH [ 55 isase eka hI samaya meM pratyeka Atmapradeza meM anantAnanta karmANu baMdhAte haiM / yaha sUcanA isa sUtra meM rahe hue 'anantAnantapradezA:' isa pada se milatI hai / yahI svarUpa pA~caveM karma grantha kI 78-79 gAthA meM kahA hai / / 8-25 / / * puNyaprakRtInAM nirdeza: 5 mUlasUtram savedya-samyaktva hAsya rati puruSa veda- zubhAyurnAma gotrAriNa puNyam // 8- 26 // * subodhikA TIkA * sAtAvedanIyaM, samyaktvaM, hAsyaM, ratiH, puruSavedaH, zubhAyuSyaM ( deva- manuSya sambandhi ) zubhanAmakarmaNaH prakRtayaH, zubhagotraM ( arthAd - uccagotraM ) ceti puNyamasti / tebhyo viparItaM karma tat pApamasti / / 8- 26 / / * sUtrArtha - sAtAvedanIya, samyaktva mohanIya, hAsya, rati, puruSaveda, zubha zrAyu ( manuSya tathA deva prAyu), deva- manuSyagati prAdi zubhanAma aura zubha-gotra ye puNya prakRtiyA~ haiM / / 8- 26 / / 5 vivecanAmRta 5 yamAna karma ke vipAkoM kI zubhAzubhatA jIva AtmA ke adhyavasAyoM para nirbhara hai / zubha adhyavasAya kA vipAka bhI 'zubha iSTa' hotA hai, tathA azubha adhyavasAya kA vipAka bhI 'azubha zraniSTa' hotA hai / unake pariNAmoM meM saMkleza kI mAtrA jitanI nyUnAdhika hogI, utane hI pariNAma se zubhAzubha karma kI vizeSatA rhegii| zubha tathA azubha donoM prakRtiyoM kA bandha eka sAtha eka samaya hotA hai / pariNAmoM kI isa prakAra kI dhAra nahIM hai ki mAtra zubha athavA azubha eka hI prakAra kI prakRtiyoM kA bandha ho / ubhaya prakRtiyoM kA eka hI sAtha bandha hote hue bhI vyAvahArika jo pravRtti hai usameM zubhatva 'kI tathA azubhatva kI bhAvanA mAnI jAtI hai, vaha kevala vyAvahArika pravRtti kI mukhyatA aura gauNatA para hai / jisa taraha zubha pariNAma se puNya prakRtiyoM kA zubha pranubhAga (rasa) ba~dhatA hai, usI taraha azubha pariNAma se pApaprakRtiyoM kA azubha anubhAga (rasa) bhI ba~dhatA hai / evaM jisa samaya prazubha pariNAma se pApa prakRtiyoM kA azubha anubhAga (rasa) baMdhatA hai, usI samaya usa pariNAma se puNya prakRti kA zubha anubhAga (rasa) bandha bhI hotA hai tathApi zubhapariNAmoM kI prakRSTatA ke samaya zubha anubhAga kI prakRSTatA rahatI hai, aura azubha anurAga nikRSTa hotA hai /
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrItattvArthAdhigamasUtre [ 8 / 26 sUtra meM ukta ATha prakAra se puNya prakRtiyAM kahI haiN| ve mUla pA~ca karmoM kI haiN| [1] sAtAvedanIya (vedanIya karma kI), [2] samyaktva, [3] hAsya, [4] rati, tathA [5] puruSaveda ye mohanIyakarma ke darzana mohanIya evaM cAritramohanIya karma kI prakRtiyA~ haiN| [3] zubhAyuSya (prAyuSyakarma kI), __ [4] 7 zubha nAma (nAmakarma kI prakRti), [5] zubha gotra (gotra karma kI prakRti) hai| evaM zeSa rahI huI pApa prakRtiyA~ haiM / vizeSa spaSTIkaraNa- sAtAvedanIya, samyaktva mohanIya, hAsya, rati, puruSaveda, zubha AyuSya, zubhanAma aura zubhagotra ye puNyaprakRtiyA~ haiM / AyuSyakarma meM-deva aura manuSya ye do AyuSya zubha haiM / nAmakarma kI zubhaprakRtiyA~ 37 haiN| ve nIce pramANe haiM manuSyagati, devagati, paJcendriya jAti, pAMca zarIra, tIna aGgopAGga, vajraRSabha nArAca saMhanana, samacaturasra saMsthAna, 'prazasta varNa,prazasta gandha prazasta rasa, prazasta sparza, manuSyagatiprAnupUrvI, zubhavihAyogati, upaghAta binA kI sAta pratyeka prakRtiyAM (parAghAta, ucchvAsa, prAtapa, udyota, agurulaghu, tIrthaGkara, nirmANa), trasadazaka tathA uccagotra zubha haiM / vedanIyakarma meM (sAtAvedanIya) 1, mohanIyakarma meM (samyaktva mohanIya Adi) 4, AyuSya karma meM (deva-manuSyAyuSya) 2, nAmakarma meM 37, tathA gotra meM 1-isa taraha kula 45 puNya prakRtiyA~ haiN| karmaprakRti ityAdi granthoM meM samyaktva mohanIya, hAsya, rati, puruSaveda ye cAra prakRti rahita tathA tiryaMca AyuSya sahita 42 prakRtiyA~ puNya rUpa batAne meM AI haiM / puNya aura pApa kI vyAkhyA meM jo bheda hai, vaha isa matAntara meM kAraNa lagatA hai| * vAcakapravara zrIumAsvAti tattvArthakAra ke mata meM jo prIti-Ananda upajAtA hai arthAt jo gamatA hai vaha puNya aura isase viparIta vaha pApa hai / * karmaprakRti ityAdi granthakAroM ke mata meM AtmavikAsa ke sAdhaka jo karma haiM ve puNya rUpa haiM tathA prAtmavikAsa meM bAdhaka jo karma haiM ve pApa rUpa haiN| varNa, gandha, rasa, aura sparza ke kitaneka bheda puNyasvarUpa tathA kitaneka bheda pApasvarUpa hone se sAmAnya se varNa catuSka ubhaya svarUpa hai| vizeSa se rakta, pIta tathA zveta ye tIna varNa, suramigandha, kaSAya, amla aura madhura ye tIna rasa, laghu, mRdu, snigdha tathA uSNa ye cAra sparza, isa taraha gyAraha puNya svarUpa, evaM zeSa nau pApa svarUpa haiN|
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8 / 26 ] aSTamo'dhyAyaH [ 57 samyaktva moha kA udaya zrI marihanta bhagavanta ityAdi ke prati prIti arthAt bhaktirAga utpanna karatA hai, isalie prazasta hone se zrotattvArthakAra ke mata meM puNyarUpa hai| parantu usase darzana guNa meM aticAra lagane se anya-dUsare granthakAroM ke mata meM vaha puNya rUpa nahIM hai| hAsya, rati aura puruSaveda kA udaya proti-prAnanda upajAtA hai| isalie zrItattvArthakAra ke mata meM ve tona puNyarUpa haiN| kintu aAtmavikAsa meM bAdhaka hone se anya-dUsare granthakAroM ke mata meM ve pAparUpa haiN| tiryaMca jIvoM ko naraka jIvoM kI bhA~ti maranA gamatA nahIM hai| isase 'karmaprakRti' ityAdi granthoM meM tiyaMca AyuSya ko puNyarUpa mAnA gayA hai| * puNyaprakRti binA kI samasta prakRtiyAM pApaprakRtiyAM haiN| udaya kI apekSA 122 prakRtiyoM meM se 45 puNya prakRtiyoM ko bAda karate hue tathA varNacatuSka ko milAte hue 81 prakRtiyA~ pAparUpa haiN| ve nIce pramANe haiM jJAnAvaraNIya karma kI-5, darzanAvaraNIya karma kI-6, vedanIya karma kI-1, mohanIya karma kI-24, AyuSya karma kI-2, nAmakarma kI-34, gotrakarma kI-1, tathA antarAya karma kii-5| ye saba milakara 81 prakRtiyAM pAparUpa haiN| prazna-navatattva ityAdi granthoM meM 82 pApaprakRtiyAM kahI gaI haiM, ve kisa prakAra haiM ? uttara-vahA~ nAmakarma ke 67 bhedoM kI ginatI karane meM AI hai| nAmakarma kI 34, cAra ghAtI karmoM kI 45, tathA zeSa tIna praghAtI karmoM kI (vedanIya kI-1, gotra kI-1, tathA antarAya kI-1) 3 isa taraha kula 82 prakRtiyAM pApa svarUpa haiN| navatattva prAdi granthoM meM bandha kI apekSA 120 prakRtiyoM ko Azraya karake 42 puNya prakRtiyA~ tathA 82 pApa prakRtiyAM kahI gaI haiN| sura nara', tIgucca', sAya', tasadasa', taNu' vaga' baira' cauraMsaM / paraghAsaga tirimAu', vanacau paNivi0 subharavagaI // 15 // bayAla puNyapagai, apar3hamasaMgaNa khgii| saMghayaNa / tiridaga' asAyaM nino', vadhAya' iga' vigala' niriyatiMga // 16 // yavAradakSa'* vannacaukka', pAIpaNayAlaM5 sahiya vAsIha2 / pAva payaDitti do suvi, vantaI gahA suhA asuhA // 17 // artha-devatrika (gati pAnapUrvI, AyuSya) evaM manuSyatrika, uccagotra, sAtAvedanIya, trasadazaka pA~ca zarIra (praudArika, vaikriya, AhAraka, taijasa tathA kArmaNa,) upAGga tIna (praudArika, vaikriya, AhAraka), vajraRSabha nArAcasaMghayaNa, samacaurasa saMsthAna, parAghAta saptaka (parAghAta, ucchvAsa, mAtapa, udyota, aguruladhu, tIrthaGkara tathA nirmANa), tiyaMcAyuSya, varNa catuSka (varNa, gandha, rasa, sparza), paJcendriya, zubhavihAyogati isa prakAra 42 puNyaprakRtiyA~ haiN|
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrItattvArthAdhigamasUtre [ 8 / 26 prathama ko chor3akara ke pAMca sthAna (nyagrodha, sAdi, kubja, vAmana tathA huMDa), azubha vihAyogati, prathama ko chor3akara pAMca saMhanana (RSabhanArAca, nArAca, arddhanArAca, kIlikA tathA sevArta), tiyaMcadvika (gati, prAnu0), asAtA vedanIya nIcagotra, upaghAta, ekendriyajAti, vikalendriya, (beindriya, teindriya, caurindriya), naraka trika (gati0, mAnu0, mAyu0), sthAvara dazaka (varNa catuSka, sarvaghAtI aura dezaghAtI 45 [kevalajJAna-1, kevaladarzana-1, pA~ca nidrA, bAraha kaSAya-12 aura mithyAtva aise sarvaghAtI 20] cAra jJAna, tIna darzana, cAra saMjvalana kaSAya, nava nokaSAya aura pAMca antarAya, ye 25 dezaghAtI isa prakAra 45 ye saba milakara 82 pApa prakRtiyA~ kahalAtI haiN| varNa catuSka zubhAzubha kI apekSA puNya aura pApa donoM meM sammilita haiM // 8-26 //
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ sArAMza ] praSTamo'dhyAyaH [ 56 OM zrItattvArthAdhigamasUtrasya aSTamAdhyAyasya sArAMzaH . zrIjinAgamasiddhAnta - sAraH tattvArthasUtrakam / sarveSAM viduSAM mAnyaM, jijJAsUnAM prabodhakam // 1 // siddhisaMkhyAnvite'dhyAye, mithyAtvAdi - purassaram / bandhanirUpaNaM samyak, kRtaM sattattvadarzinA // 2 // bandhasya hetavaH paJca, pramukhAH santi karmaNAm / mithyAdarzanayogAvi - ratyAlasya - kaSAyakAH // 3 // caturdhA dravyabandhasya, bhedAH zAstre suvariNatAH / prakRtisthityanubhAva - pradezanAmakAH kila // 4 // karmaprakRti kAryANA - maSTau bhedAH prakIrtitAH / jJAnAvaraNakarmAdi - bhirnAmnA cAtra gumphitAH // 5 // praSTakarmANi nAmAni, tat prakRtyanusArataH / jaghanyotkRSTabhedena, karmasthitidvidhA matA // 6 // tad vipAko'nubhAvo'yaM, yathA nAma tathA guNaH / dadAtyeva phalaM kAle, mUlakarmAnusArataH // 7 // naSTe bIje yathAtyanta - maGkuro no prarohati / tathA naSTa karmabIje, no punaH syAdbhavAGkuraH / / 8 // Mirrrrrrrrrrrrrrywww radibasi.dadadladdadimaabidabaddalaimaduindia,
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ 60 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ prazastiH Adalinihdanimlindianimal.lammadhan Allamaadamiliaadimanabadashamadhana iti zrIzAsanasamrAT - sUricakracakravatti - tapogacchAdhipati - bhAratIyabhavyavibhUti - mahAprabhAvazAli - prakhaNDabrahmatejomUtti - zrIkadambagiripramukhAnekaprAcInatIrthoddhAraka - zrIvalabhIpuranarezAdyanekanRpatipratibodhaka - cirantanayugapradhAnakarUpavacanasiddhamahApuruSa - sarvatantrasvatantra - prAtaHsmaraNIya-paramopakAri-paramapUjyAcAryamahArAjAdhirAja - zrImadvijayanemisUrIzvarANAM divyapaTTAlaGkAra - sAhityasamrATavyAkaraNavAcaspati - zAstravizArada - kaviratna - sAdhikasaptalakSazloka pramANanUtanasaMskRtasAhityasarjaka - paramazAsanaprabhAvaka - bAlabrahmacAri - paramapUjyAcAryapravara zrImadvijayalAvaNyasUrIzvarANAM pradhAnapaTTadhara - dharmaprabhAvaka - zAstravizAradakavidivAkara - vyAkaraNaratna - syAdyantaratnAkarAdyaneka granthakAraka - bAlabrahmacAriparamapUjyAcAryavarya zrImad vijayadakSasUrIzvarANAM suprasiddhapaTTadhara-jainadharmadivAkaratIrthaprabhAvaka - rAjasthAnadIpaka - marudharadezoddhAraka - zAstravizArada-sAhityaratnakavibhUSaNa - bAlabrahmacAri - zrImadvijayasuzIlasUriNA zrItattvArthAdhigamasUtrasya aSTamo'dhyAyasyopari viracitA 'subodhikA TIkA' evaM tasya saralahindIbhASAyAM 'vivecnaamRtm| dabadiadadlabandidamdamdaddhaddhanandidabadasti
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai zrI tattvArthAdhigamasUtra ke aSTama (pATha) adhyAya kA ___* hindI padyAnuvAda * Lammmnomnomnomnomnomorrow * karmaprakRti ke bandha, bandha hetu tathA bandha ke prakAra * Wan mUlasUtram mithyAdarzanA-virati-pramAda-kaSAya-yogA baMdhahetavaH // 8-1 // sakaSAyatvAjjIvaH karmaNoyogyAna pudgalAnAdatte // 8-2 // sa baMdhaH // 8-3 // prakRti-sthitya-nubhAga-pradezAstavidhayaH // 8-4 // prAdyo jnyaan-drshnaavrnn-vedniiy-mohniiyaa-yussk-naam-gotraa-'ntraayaaH||8-5|| paMca-nava-dvaya-STAviMzati-catu-dvicatvAriMzat-dvi-paMcamevA yathAkramam // 8-6 // * hindI padyAnuvAda mithyAdarzana avirati, pramAda aura kaSAyatA / . pA~cavA~ hai yoga ye saba, karmabandhana hetutA // hai kaSAyI jIva karma yogya, pudgala khIMcatA / lohacumbaka sUcikA jyoM, tyoM jIva pudgala khIMcatA // 1 // kahA jinazAstra se yaha bandha, cAra isake bheda haiM / prakRti sthiti rasa pradeza, bandha ke saba bheda haiM / hai prathama jo bhedaprakRti, aSTa bheda usake kahe / jJAnAvaraNIya karma pahalA, bheda sAre haiM kahe // 2 // darzanAvaraNIya dUsarA, vedanIya tIsarA kahA / mohanIya karma cauthA, tattva se vaNita kahA // pAMcavA~ AyuSya karma, SaSTha karma nAma hai / gotra karma ... sAtavAM hai, pAThavAM antarAya hai / / 3 / / paMca nava do vIza adhike, aSTa sAtha hai yoga meM / cAra beMtAlIza dose, paMcasaMkhyA sAtha meM / bheda pAThe pratibhede, aba bheda saMkhyA suniye / / sUtra zailI hRdaya dharate, aSTakarma ko haniye // 4 //
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62 ] 5 mUlasUtram sadasadvedye / / 8-9 / / zrI tattvArthAdhigamasUtre * bhraSTa karmaprakRti kA varNana * matyAdInAm // 8-7 // cakSuracakSuravadhikevalAnAM nidrA nidrAnidrA pracalApracalApracalA - styAnaddha vedanIyAni ca // 8-8 // * hindI padyAnuvAda [ hindI padyAnuvAda - darzana - cAritramohanIya kaSAya- nokaSAyavedanIyAkhyAstri - dvi-SoDaza - navabhedAH samyaktva - mithyAtva tadubhayAni kaSAya- nokaSAyau, anantAnubandhyapratyAkhyAna- pratyAkhyAnAvaraNa-saMjvalana - vikalpAzcaikazaH krodha- mAna-mAyA-lobha-hAsya ratyarati zoka-bhaya-jugupsAH strI-pu-napuMsakavedAH // 8-10 // nAraka-tairyagyona - mAnuSa- devAni // 8-11 // matijJAnAvaraNa jJAnAvaraNakarma ke haiM, pA~ca bheda varita kiye / nAma, prathama usakA bheda ye / / avadhijJAnAvaraNa hai / milake paMcAvaraNa haiM / / 5 // tadanuzrutajJAnAvaraNa, kAraNa se ajJAna hai / manaH kevalajJAna do ye, inameM prathama tIna ke, cakSudarzana cakSudarzana, do bheda kramazaH hI avadhi tIsarA turIya kevala, cAra darzana haiM hue / ye AvaraNa cAroM kahe haiM, pA~ca-nidrAbheda ke // 6 // haiM // nidrA sambandhI prathama nidrA, nidrAnidrA dUsarA / pracalA tRtIya bheda hotA, pracalA pracalA hai kharA // styAnagRddhi bheda paMcama, nava saMkhyA meM gaNanA karo / karma dUsarA bheda nava se, suni sattvara pariharo / / 7 / /
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI padyAnuvAda ] aSTamo'dhyAyaH 8 // zAtA azAtA bheda donoM, vedanIya ke jAna lo / mohanIya ke bheda praTThAIsa zAstra se hI mAnalo || anantAnubandhI aura phira, apratyAkhyAna hai / pratyAkhyAnI bheda tIsarA, saMjvalana pratisUkSma hai // kaSAya cAroM krodha mAna, mAyA lobha se guNate / bheda solaha hote jisako, jAni munijana TAlate // hAsya rati arati tathA zoka bhaya jugupsA sAtha meM / strI napuMsaka puruSa veda, hote paccIsa yoga meM / / 6 / / samakita mizra mithyAtva, moha bhedatraya jo jor3iye / bheda aTThAIsa sAre, sUtra sunakara chor3iye // nAraka tiryaMca manuSya, tathA deva kI jIvana-sthiti / bheda cAre zrAyuSyakarme, sUtra kI jAno rIti / / 10 / / 5 mUlasUtram gati - jAti-zarIrA -'GgopAGga-nirmANa-bandhana - saMghAta saMsthAna saMhanana - sparza-rasagandha - varNA''nupUrvyaguru laghUpaghAta parAghAtA''tapodyotocchvAsa - vihAyogatayaH pratyekazarIra trasa - subhaga- susvara - zubha sUkSma-paryApta sthirA''deya yazAMsi -setara rANi-tIrthakRttvaM ca / / 8-12 // - uccairnIcaizca / / 13 // dAnAdInAm / / 14 / / * hindI padyAnuvAda [ 63 gati jAti bhede tanu upAGga, bandha saMghAtana gino / saMghaNa saMsthAna varNaM, gandha rasa sparza kramazaH gino || zrAnupUrvI gativihAye, caudaha bheda jAniye / parAghAta zvAsocchvAsa phira, prAtapa ko mAniye / / 11 / / udyota agurulaghu tIrthaMkara, nirmANa upaghAta ke / trasa bAdara paryApta pratyeka, sthira zubha bahu bhA~ti ke // saubhAgya phira prAdeya susvara, suyaza dasavA~ jAniye / sthAvara dazako yoga karate, bayAlIsa pichAniye / / 12 / /
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrItattvArthAdhigamasUtre [ hindI padyAnuvAda hai gotrakarma sAtavAM, U~ca nIca do bheda se / antarAyakarma AThavAM, dAna lAbha aura bhoga se / upabhoga vIrya ye pAMca bhAva, avaruddha hote karma se / antarAya karma jAna kalmaSa, tyAga do nija jJAna se / / 13 // sthitibandha* -- . Wan mUlasUtram prAditastisRNAmantarAyasya ca triMzatsAgaropamakoTIkoTayaH praasthitiH||8-15|| saptatirmohanIyasya // 8-16 // nAma-gotrayoviMzatiH // 8-17 // trayastrizatsAgaropamANyAyuSkasya // 8-18 // aparA dvAdaza muhUrtA vedanIyasya // 8-19 // nAma-gotrayoraSTau // 8-20 // zeSANAmantarmuhUrtam // 8-21 // vipAko'nubhAvaH // 8-22 // sa yathAnAma // 8-23 // tatazca nirjarA // 8-24 // nAmapratyayAH sarvato yogavizeSAt sUkSmaikakSetrAvagAhasthitAH sarvAtmapradezeSu anantAnantapradezAH // 8-25 // sadvedya-samyaktva-hAsya-rati-puruSaveda-zubhAyurnAma-gotrANi puNyam // 8-26 // * hindI padyAnuvAda pahale tIna-antima cAra kI, utkRSTa karma sthiti / triMza koTAkoTI sAgara, nAma-gotra kI viMzati // sittara koTAkoTI sAgara, mohakI svasthiti kahI / taiMtIsa sAgaropama prAyu, sthiti sUtre saddahI // 14 //
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 65 hindI padyAnuvAda ] aSTamo'dhyAyaH muhUrta jaghanya sthiti kahI, vedanIya ko dvAdaza sahI / nAma tathA gotra karma kI, sthiti aSTa muhUrta kahI // zeSa sAre karma kI sthiti, antarmuhUrta jAnanA / hotI anubhava karmasthiti, pari-pAka se pichAnanA / / 15 / / nAma jaisA kAma bhI saba, karma udaye hote haiM / ha~sate mukha yA rudana karate, karma saba vedAte haiM / karma jyoM-jyoM bhogavAye, vinAza usakA hotA hai / tapa zuddhi binA e nirjarA, niSkAma rUpa kahAtA hai // 16 // karma bandhe nAma pratyaya, nAma ke do prartha haiM / karma sAre eka pakSe, nAma karma samartha hai // sArI dizAmoM se grahIta, jor3akara saba pradeza ko / traya yoga ke tAratamya se, jAna lo vizeSatA ko / / 17 // cetana nabha pradeza se hI, khIMcatA hai karma ko / asthira karma grahe nahIM, sthira grahe jAno marma ko // prAtmaviSayI saba pradeze, karma ke pudgala bhare / ve sabhI karma haiM anantA-nanta pudgala se bane // 18 / / sukharUpa zAtAvedanIya, phira mohanI samakita kI / hAsya rati aura puruSaveda, sAttvika sthiti kahI // zubha prAyu jAno zubha gati kA, nAma gotra kahe sabhI / ye saba prakRti puNya se, tattvArtha nirmala nirbharI // 16 // tattvArthAdhigame sUtre, hindIpadyAnuvAdake / pUrNo'dhyAyo'STama: karma-bandha-sthityAdi-bodhakaH // // iti zrI tattvArthAdhigama sUtra ke aSTamAdhyAya kA hindI padyAnuvAda pUrNa humA //
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa - 1 // namo namaH zrIjainAgamAya // * zrItattvArthAdhigamasUtrasya jainAgamapramANarUpa - zrAdhArasthAnAni * OM aSTamo'dhyAyaH phra] mUlasUtram mithyAdarzanAviratipramAdakaSAyayogA bandhahetavaH // 8-9 // * tasyAdhArasthAnam paMca zrAsavadArA paNNattA / taM jahAmicchataM zraviraI pamAyA kasAyA jogA / [ zrIsamavAyAGga - samavAya 5 ] mUlasUtram sakaSAyatvAjjIvaH karmaNo yogyAn pudgalAnAdatte // 8-2 // sa bandhaH / / 8-3 // * tasyAdhArasthAnam - bandhe | jogabandhe kaSAyabandhe / paNNatte / mAya / taM jahA - rAgeNa ya doseNa ya / duvi dohi ThANehi pApakammA baMdhaMti / taM jahA - mAyA ya lobhe ya / dose duvihe paNNatte / taM jahA koya [ zrI sthA. sthAna 2 u. 2 prajJApanA pada 23 sU. 5 ] mUlasUtram prakRtisthityanubhAvapradezAstadvidhayaH / / 8-4 // cavihe bandhe paNNatte / * tasyAdhArasthAnam [zrIsamavAyAGga - samavAya-5] taM jahA - pagaibandhe, Thiibandhe, praNubhAvabandhe, paesa [zrIsamavAyAGga-samavAya 4 ]
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa - 1 ] mUlasUtram prAdyo jJAna darzanAvaraNa- vedanIyamohanIyAyuSkanAmagotrAntarAyAH / / 8-5 / / * tasyAdhArasthAnamzraTTa kammapagaDI vedaNijjaM, mohariNajjaM prAuyaM, nAmaM, goyaM, aMtarAiyaM / 1455 mUlasUtram - mUlasUtram aSTamo'dhyAyaH paJcanavadvayaSTAviMzati catudvicatvAriMzadvipaMca medA yathAkramam / / 8-6 // matyAdInAm // 8-7 // cakSuracakSuvadhikevalAnAM vedanIyAni ca // 8-8 // paNNattAzro / taM jahA gAraNAvara NijjaM, daMsaraNAvara NijjaM, * tasyAdhArasthAnam - paMcavihe gAraNAvararigajje kamme paNNatte / taM jahA - zrAbhiNibohiya gANAvaraNijje, suyaraNAraNAvara Nijje, zrohiNAraNAvara rigajje, maragapajjava rakhAraNAvara rigajje kevalaraNAraNAvara Nijje / [ zrIsthAnAGga sthAna 5 u. 3 sU. 464 ] mUlasUtram [ 67 sadasadvedye / / 8-9 // * tasyAdhArasthAnam [ zrIprajJApada 21, 301 sU. 288 ] * tasyAdhArasthAnam ravidhe darisaNAvara Nijje kamme paNNatte / taM jahA niddA niddAniddA payalA payalApayalA thI giddhaM cakkhudaMsaraNAvaraNe pracakkhudaMsaraNAvaraNe zravadhidaMsaraNAvaraNe kevaladaMsaNAvararaNe / [ zrIsthAnAGga sthAna & sU. 668 ] nidrA-nidrAnidrA pracalApracalApracalA - styAnagRddhi sAtAveda rajjeya asAyAvedariNajje ya / [ zrIprajJApanA pada 23, u. 2, sU. 2e3]
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrItattvArthAdhigamasUtre [ pariziSTa-1 Wan mUlasUtram darzanacAritramohanIyakaSAyanokaSAyavedanIyAsaMkhyA-stridviSoDazanavabhedAH samyaktvamithyAtvatadubhayAnikaSAyanokaSAyAvanantAnubAdhyapratyAsyAmapratyAkhyAnAvaraNa saMjvalanavikalpAzcaikazaH koSamAnamAyAlobhAH hAsyaratyaratizokamayajugupsAstrIpunapusakavedAH // 8-10 // * tasyAdhArasthAnam mohaNijje NaM bhaMte ! katividhe paNNatte ? goyamA ! duvihe paNNatte / taM jahAdasaNamohaNijjeya crittmohnnijjey| dasaNamohaNijje NaM bhaMte ! kamme katividhe paNNatte ? goyamA ! tivihe pnnnntte| taM jahA-sammattavedaNijje, micchattavedaNijje smmaamicchttveyrinnjje| caritamohaNijje NaM bhaMte ! kamme katividhe paNNatte ? goyamA ! duvihe pnnnntte| taM jahA-kasAyavedaNijje noksaayvednnijje| kasAyavedaNijje raNaM bhaMte ! katividhe paNNatte ? goyamA ! solasavidhe paNNatte / taM jahA-araNaMtANubaMdhokohe araNaMtANubaMdhImAraNe aNaMtANubaMdhImAyA aNaMtANubaMdhIlobhe, apaccakkhANe kohe evaM mANe mAyA lobhe paccakkhANAvaraNe kohe evaM mANe mAyA lobhe saMjvalaNakohe evaM mANe mAyA lome / nokasAyaveyaNijjeNaM bhaMte ! kamme katividhe paNNatte ? goyamA ! Navavidhe paNNatte / taM jahA-itthIveya veyaNijje, purisaveya veyaNijje, napuMsagaveya veyariNajje hAseratIparatIbhae soge duguchA / [zrIprajJA. karmabandha. 23, u. 2] Wan mUlasUtram nArakartaryagyonamAnuSadevAni // 8-11 // * tasyAdhArasthAnam pAueNaM bhaMte ! kamme kaivihe paNNatte ? goyamA ! cauvihe paNNatte / taM jahA-NeraiyAue, tiriya pAue, maNussAue, devAue / [zrIprajJApanA pada 23, u. 2]
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-1 ] aSTamo'dhyAyaH [ 66 Wan mUlasUtram____ gatijAtizarIrAGgopAGganirmANabandhanasaMghAtasaMsthAnasaMhananasparzarasagaMdhavarNAnupUrvyagurulaghUpaghAtaparaghAtAtapodyotocchvAsa-vihAyogatayaH pratyekazarIra-trasa-subhaga - susvara zubhasUkSmaparyAptasthirAdeyayazAMsisetarANi tIrthakRtvaM ca // 8-12 // * tasyAdhArasthAnam__NAmeNaM bhaMte ! kamme kativihe paNNatte ? goyamA ! bAyAlIsativihe paNNatte / taM jahA-(1) gatiNAme, (2) jAtiNAme, (3) sarIraNAme, (4) sarorovaMgaNAme, (5) sarIrabaMdhaNaNAme, (6) sarIrasaMghayaNaNAme, (7) saMghAyaNaNAme, (8) saMThANaNAme, (9) vaNNaNAme, (10) gaMdharaNAme, (11) rasaNAme, (12) phAsaNAme, (13) agurulaghuraNAme, (14) uvaghAyaNAme, (15) parAghAyaNAme, (16) prANupuvvINAme, (17) ussAsaNAme, (18) prAyavaNAme, (16) ujjoyaNAme, (20) vihAyagatiNAme, (21) tasaNAme, (22) thAvaraNAme, (23) suhumaNAme, (24) bAdaraNAme, (25) pajjattaNAme, (26) apajjattaNAme, (27) sAhAraNasarIraNAme, (28) patteyasarIraNAme, (29) thiraNAme, (30) athiraNAme, (31) subhaNAme, (32) asubharaNAme, (33) subhagaragAme, (34) dubhagaNAme, (35) sUsaraNAme, (36) dUsaraNAme, (37) prAdejjaNAme, (38) praNAdejjaNAme, (36) jasokottiNAme, (40) ajasokottiNAme, (41) riNammANaNAme, (42) titthagaraNAme / [zrIprajJApanA u. 2, pada 23, sU. 263, zrIsamavAyAGga. sthAna-42] OM mUlasUtram uccairnIcaizca // 8-13 // * tasyAdhArasthAnam goe NaM bhaMte ! kamme kaivihe paNNatte ? goyamA ! duvihe paNNatte / taM jahAuccAgoe ya nIyAgoe ya / [zrIprajJApanA pada 23, u. 2, sUtra 263] OM mUlasUtram dAnAdInAm // 8-14 // * tasyAdhArasthAnam aMtarAe NaM bhaMte ! kamme katividhe paNNatta ? goyamA ! paMcavidhe paNNatta / taM jahA-dANaMtarAie, lAbhaMtarAie, bhogaMtarAie, uvabhogaMtarAie, viiriyNtraaie| [prajJApanA pada 23 udde. 2 sU. 263]
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ pariziSTa-1 Wan mUlasUtram pAditastisRNAmantarAyasya ca triMzatsAgaropamakoTIkoTayaH parAsthiti // 8-15 // * tasyAdhArasthAnam uvahIsarisanAmAraNa, tIsaI koDi koddiiyo| ukkosiyA ThiI hoi, antomuhutta jahaniyA // 19 // AvaraNijjANa duNhaMpi, veyANijje taheva ya / prAntarAe ya kammammi, ThiI esA viyAhiyA // 20 // [uttarAdhyayana adhyayana 33] Wan mUlasUtram saptatirmohanIyasya // 8-16 // * tasyAdhArasthAnam udahIsarisanAmAraNa, satari koDikor3Iyo / mohariNajjassa ukkosA, antomuhUttaM jahaniyA // [uttarAdhyayana adhyayana 33 gAthA 21] Wan mUlasUtram ___ nAma-gotrayoviMzatiH // 8-17 // * tasyAdhArasthAnam udahIsarisanAmAraNa, vIsaI koddikoddiiyo| nAmagottANaM ukkosA, antomuhutta jahaniyA // [uttarAdhyayana madhyayana 33 gAthA 23] Wan mUlasUtrama trayastrizat sAgaropamANyAyuSkasya // 8-18 // * tasyAdhArasthAnam tettIsa sAgarobamA, ukkoseraNa viyaahiyaa| Thii u Aukammassa, antomuhuttaM jahaniyA // zrI uttarAdhyayana adhyayana 33 gAthA 22] ma mUlasUtram aparA dvAdazamuhUrtA vedanIyasya // 8-19 // * tasyAdhArasthAnamsAtAvedariNajjassa....jahanneNaM vArasamuhuttA / [zrI prajJApanA pada 23 u. 2 sU. 263]
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-1 ] aSTamo'dhyAyaH Wan mUlasUtram nAma-gotrayoraSTau // 8-20 // * tasyAdhArasthAnamnAmagoyANaM jahaNNeNaM atttthmuhuttaa| [zrI bhagavatIsUtra zataka 6 u. 3 sU. 236] asokittanAmAeraNaM pucchA ? goyamA ! jahaNNe attttmuhttaa| uccagoyassa pucchA ? goyamA ! jahaNNeNaM aTThamuhuttA / [zrI prajJApanA pada 23 u. 2 sUtra 264] Wan mUlasUtram zeSANAmantarmuhUrtam // 8-21 // * tasyAdhArasthAnamantomuhuttaM jhniyaa| [zrI uttarAdhyayana adhyayana 23 gAthA 16-22] Wan mUlasUtram vipAko'nubhavaH // 8-22 // sa yathAnAma // 8-23 // * tsyaadhaarsthaanmannubhaagphlvivaagaa| [zrI samavAyAGga vipAkazrutavarNanam ] savvesi ca kammANaM / [zrI prajJApanA pada 23 u. 2] [zrI uttarAdhyayana adhyayana 23 gAthA 17] Wan mUlasUtram tatazca nirjarA // 8-24 // * tasyAdhArasthAnam__udIriyA veiyA ya nijjinnA / [zrI vyAkhyAprajJapti zataka 1 u. 1 sUtra 11] Wan mUlasUtram nAmapratyayAH sarvato yogavizeSAt sUkSmaikakSetrAvagADhasthitAH sarvAtmapradezedhvanantAnantapradezAH // 8-25 //
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ .... .. .......... .. "ha chaaddsaagyN| 72 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ pariziSTa-1 * tasyAdhArasthAnam savvesi ceva kammANaM, pesggmnnntrg| gaNThiyasattAIyaM anto siddhAraNa pAuyaM // savvajIvANa kammaM tu, saMgahe chaddisAgayaM / ....... samvesu vi paesesu, savvaM saveNavaddhagaM // - [zrI uttarAdhyayana adhyayana 33 gAthA 17-18] Wan mUlasUtram savedyasamyaktvahAsyaratipuruSavedazubhAyurnAmagotrANi puNyam // 8-26 // * tasyAdhArasthAnam sAyAvedaNijja....tirimAue maNussAue devAue, suhaNAmassaNaM....uccAgotassa....prasAyA vedariNajja ityAdi / [zrI prajJApanA sUtra pada 23 sU. 16] // iti zrItattvArthASigamasUtrasya aSTamAdhyAye saMgRhIte jainAgamapramANarUpaprAdhArasthAnAni samAptam //
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa - 2 sUtrAGka sUtra 1. mithyAdarzanA - 'virati pramAda - kaSAya- yogA bandhahetavaH / / 8-9 // sakaSAyatvAjjIvAH karmaNo yogyAn pudgalAnAdatte / / 8-2 / / 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 6. 10. praSTamo'dhyAyasya * sUtrAnukramaNikA * 11. 12. sa bandhaH / / 8-3 // prakRti- sthityanubhAva- pradezAstadvidhayaH / / 8-4 // zrAdyo jJAna darzanAvaraNa- vedanIya mohanIyA''yuSya-nAmagotrA - 'ntarAyAH / / 8-5 / / paJca-nava-dvayaSTAviMzati catu dvicatvArizad dvi-pazvabhedA yathAkramam / / 8-6 / / matyAdInAm / / 87 / / cakSuracakSuravadhikevalAnAM nidrA nidrAnidrA pracalApracalApracalAstyAnagRddhi vedanIyAni ca // 8-8 // sadasadvedye / / 8-6 / darzana- cAritramohanIya kaSAya- nokaSAya vedanIyAsaM khyAstridviSoDaza nava bhedAH samyaktva-mithyAtva tadubhayAni kaSAya nokaSAyA vanantAnubandhya pratyAkhyAna- pratyAkhyAnAvaraNa-saMjvalana - vikalpA zcaikazaH krodha- mAna - mAyA - lobha- hAsya- ratya rati-zoka-bhaya jugupsAH strI-pu-napuMsakavedAH / / 8-10 / / nAraka tairyagyonamAnuSadaivAni / / 8-11 / / gati-jAti-zarIrA - 'GgopAGga-nirmANa-bandhana saMghAta - saMsthAna - saMhananasparza-rasa - gandha-varNA-''nupUrvyaguru - laghUpaghAta - paraghAtA-''tapodyotocchvAsa - vihAyo - gatayaH pratyekazarIra trasa-subhaga-susvarazubha - sUkSma-paryApta sthirA''deya yazAMsi setarANi tIrthakRt tvaMca / / 8-12 // - pRSTha saM. 1 6 7 11 13 14 15 18 18 28 26
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 ......... 74 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ pariziSTa-2 sUtrAGka pRSTha saM. 13. uccarnIcaizca / / 8-13 / / 14. dAnAdInAm // 8-14 / / 15. prAditastisRNAmantarAyasya ca triMzat sAgaropamakoTIkoTayaH parA sthitiH / / 8-15 / / 16. saptatirmohanIyasya / / 8-16 // 17. nAma-gotrayoviMzatiH / / 8-17 // 18. trayastrizat sAgaropamANyAyuSkasya / / 8-18 // 16. praparA dvAdaza muhUrttA vedanIyasya / / 8-16 / / 20. nAma-gotrayoraSTau / / 8-20 / / zeSANAmantarmuhurtam / / 8-21 // 22. vipAko'nubhAvaH // 8-22 // sa yathAnAma / / 8-23 // 24. tatazcanirjarA // 8-24 // 25. nAmapratyayAH sarvato yoga vizeSAt sUkSmaikakSetrAkgADha sthitAH ___ sarvAtmapradezeSu anantAnantapradezAH // 8-25 // 26. sadvedya-samyaktva-hAsya-rati-puruSaveda-zubhAyurnAma-gotrANi puNyam / / 8-26 // // iti zrItattvArthAdhigamasUtrasya aSTamAdhyAye sUtrAnukramaNikA samAptA // 21. 23. Wan
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-3 ummmmmmmmmmmmmm praSTamAdhyAyasya 1 akArAdisUtrAnukramaNikA krama pRSTha saM. sUtra sUtrAGka 1. aparA dvAdazamuhUrtA vedanIyasya / 8-16 2. prAdyo jJAnadarzanAvaraNa vedanIyamohanIyAyuSka nAmagotrAntarAyAH / 8-5 3. prAditastisRNAmantarAyasya ca triMzatsAgaropama-koTayaH parA sthiti / 8-15 4. uccanIcaizca / 8-13 5. gati-jAti-zarIrA'GgopAGga-nirmANa-bandhana-saMghAta saMsthAna-saMhanana-sparza-rasa-gandha-varNA-''nupUrvya-gurulaghUpaghAta-paraghAtA-''tapodyotocchvAsavihAyogatayaH pratyekazarIra-trasa-subhaga-susvara-zubha sUkSma-paryApta-sthirAdeyayazAMsi setarANi tIrthakRttvaM ca / 6. cakSuracakSuravadhikevalAnAM nidrA-nidrAnidrA-pracalA pracalApracalA-styAnagRddhi-vedanIyAni ca / 7. trayastriMzatsAgaropamANyAyuSkasya 8-18 8. tatazca nirjraa| 8-24 darzana-cAritramohanIya-kaSAya-nokaSAya-vedanIyA khyAstridviSoDaza-navabhedAH samyaktva-mithyAtvatadubhayani kaSAya-nokaSAyo anantAnubandhyapratyAkhyAnAvaraNa-saMjvalana-vikalpAzcaikazaH krodha-mAnamAyA-lobhAH hAsya-ratyarati-zoka-bhaya-jugupsAH strI-punapusakavedAH / 8-10 8-10 ___8-12 8-12 26 8-8 18 18
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrItattvArthAdhigamasUtre [ pariziSTa-3 pRSTha saM. 43 krama sUtra sUtrAGka 10. dAnAdInAm / 8-14 11. nAmagotrayoviMzatiH / 8-17 12. nAmagotrayoraSTau . 8-20 13. nAmapratyayAH sarvato yogavizeSAt sUkSmaikakSetrAvagADha- . -. sthitAH sarvAtmapradezeSvanantAnantapradezAH 8-25 14. naarktrygyonmaanussdaivaani| 8-11 15. paJcanavadvayaSTAviMzaticaturdvicatvAriMzadvipaMcabhedA yathAkramam / 16. prakRtisthityanubhAgapradezAstadvidhayaH / 8-4 17. matyAdInAm / 18. mithyAdarzanAvirati pramAdakaSAyayogA bandhahetavaH / 8-1 16. vipAko'nubhAvaH / 8-22 20. sakaSAyatvAljIvaH karmaNo yogyAnpudgalAnAdatte / / sadvedyasamyaktvahAsyaratipuruSavedazubhAyurnAmagotrANi puNyam / 8-26 22. sadasavedye / 8-6 saptatirmohanIyasya / 8-16 24. sa bandhaH / 8-3 sa yathAnAma / 8-23 26. zeSANAmantarmuhUrttam / . 8-21 8-7 8-2 23. saptAta 25. // iti zrItattvArthAdhigamasUtrasya aSTamAdhyAye akArAdisUtrAnukramaNikA samAptA /
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa- 4 zrI tattvArthAdhigamasUtre zrIjainazvetAmbara - digambarayoH sUtrapATha - bhedaH phra aSTamo'dhyAyaH * zrIzvetAmbaragranthasya sUtrapAThaH 5 sUtrANi ka sUtra saM. 2. sakaSAyatvAjjIvaH karmaNo yogyAn pudgalAnAdatte / / 8-2 / / 3. sa bandhaH // 8-3 / / 5. zrAdyo jJAnadarzanAvaraNa vedanIya-mohanIyAyukanAmagotrAntarAyAH / / 8-5 / / 7. matyAdInAm // 8-7 / / 8. cakSuracakSuravadhikevalAnAM nidrA-nidrA pracalApracalApracalA - styAna nidrA gRddhi - vedanIyAni ca // 8-8 // - 10. darzanacAritramohanIyakaSAya- vedanIyAkhyAstridviSoDazanavabhedAH samyaktvamithyAtvatadubhayAni kaSAyanokaSAyAvanantAnubandhya pratyAkhyAnAvaraNasaMjva - lanavikalpAzcaikazaH krodhamAnamAyAlobhAH hAsyaratyaratizokabhaya jugupsAstrIpuMnapuMsaka vedAH / / 8-10 / / * zrIdigambaragranthasya sUtrapAThaH 5 sUtrANi phra sUtra saM. 2. sakaSAyatvAjjIvaH karmaNo yogyAn pudgalAnAdatte sa bandhaH / X X 4. zrAdyo X jJAnadarzanAvaraNavedanIyamohanIyAyurnAmagotrAntarAyAH / 6. matizrutAvadhimanaH paryaya kevalAnAm / 7. cakSuracakSuravadhikevalAnAM nidrA nidrAnidrA pracalA pracalApracalA styAnagRddhayazca / 6. darzanacAritramohanIyAkaSAyA kaSAyavedanIyAkhyAstridvinavaSoDazabhedAH sam yaktvamithyAtva tadubhayAnyA'kaSAyakaSAyau hAsyaratyaratizokabhayajugupsAstrIpunnapuMsakavedA anantAnubandhyapratyAkhyAna - pratyAkhyAna saMjvalanavikalpAzcaikazaH krodhamAnamAyAlobhAH /
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrItattvArthAdhigamasUtre [ pariziSTa-4 78 ] sUtra saM. 14. dAnAdInAm / / 8-4 // sUtra saM. 13. dAnalAbhabhogopabhogavIryANAm / 17. nAmagotrayoviMzatiH / / 8-17 // | 16. viMzati mgotryoH|---- 18. trayastrizatsAgaropamANyAyuSkasya // 8-18 // 17. trayastrizatsAgaropamANyAyuSaH / 21. zeSANAmantarmuhUrtam / / 8-21 // 16. shessaannaamntrmuhuurtaa| 24. nAmapratyayAH sarvato yogavizeSAt sUkSmaikakSetrAvagAhasthitAH sarvAtmapradezeSvanantAnantapradezAH / 25. nAmapratyayAH sarvato yogavizeSAt | 25. sadvedyazubhAyurnAmagotrANi puNyam / sUkSmaka kSetrAvagADha-sthitAH sarvAtmapradezeSvanantAnantapradezAH / / 8-25 // 26. savedyasamyaktvahAsya ratipuruSavedazu-| 26. ato'nyat pApam / bhAyurnAmagotrANi puNyam // 26 //
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 jinabhakti - guJjana ka * racayitA paramapUjya zrAcArya zrImad vijaya suzIla sUrIzvarajI mahArAja * arihanta - mahimA * [1] ArAdhya mere arihanta prabhu 1 arihanta zraddhAspada caraNa - anurAgI maiM / pAvana nAma yahI arihanta bhaje bar3abhAgI kitane pAvana haiM ye akSara kitanI manabhAvana hai " mahimA | munijana " gaNadhara gurujana japakara gAte haiM isakI zubha garimA || hU~ jJAnagirA matihIna kintu, arihanta bhaje maiM / zrArAdhya mere arihanta - caraNa - bar3abhAgI arihanta anurAgI " maiM / prabhu, maiM // [ 2 ] manasA vacasA aru kAyA se , jaba-jaba bhaktoM ne yAda kiyA / , duHkha darda miTe sAre kSaNa meM jJAnAmRta nitya prasAda diyA || tava nAma kI arihanta bhaje ArAdhya mere arihanta - caraNa bar3abhAgI arihanta anurAgI mahimA gAtA hU~ , 1 prabhu, maiM //
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 80 ) [3] manamandira meM hai mUrti terI , nizadina maiM darzana pAtA hU~ / darabAra dikhA jisa prora mujhe , zraddhA se zIza namAtA hU~ / / ajJAnI aru chadmastha 'aho' , arihanta bhaje bar3abhAgI maiM / ArAdhya mere arihanta prabhu , arihanta - caraNa - anurAgI maiM / / [ 4 ] mAnava - tana suradurlabha pyAre , arihanta bhajo arihanta bhajo / 'parihanta' nAma guNavanta mahA , jayavanta sadA matimanta bhajo / bhavabandhana hai vipadA duHkhar3A , arihanta bhaje bar3abhAgI maiM / ArAdhya mere arihanta prabhu , arihanta - caraNa - anurAgI maiM // bhava - pIr3AoM se kyA DaranA , arihanta paramahitakArI haiM / arihanta nAma kI mahimA se , jagamaga antarjagakyArI hai / / arihanta raMga rAMcA manavA , arihanta bhaje bar3abhAgI maiM / ArAdhya mere / arihanta prabhu , arihanta - caraNa - anurAgI maiM //
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ eka svIkAra karo bandana merA * svIkAra karo vandana merA * he pArzva prabho! he sukhadAtA , svIkAra , karo vandana - merA / tava carita patita - pAvana jaga meM , meTo bhavabandhana , kA pherA // azvasena pitA tava bar3abhAgI , vAmAdevI mAtA pyArI , tava darzana - sparzana hitakArI , jana-jana ko prabhu maMgalakArI / mere mana meM khilI maMgala kyArI , svIkAra karo vandana merA / / prabho! Apa hI puruSAdAnI haiM , aSTottara zata nAme khyAti hai , tava vANI se hI jaga meM prabho ! satya - sudhA saMcAra huA / padmAvatI pUjya he pArzva prabho ! svIkAra karo vandana merA // - . -..... [ 4 ] bhaktoM ke zraddhA - kendra mahA , he nAgezvara ! jagahitakArI , darzana se dhanya humA hU~ maiM , udyota humA antas bhArI / manamandira meM nita - vAsa karo , svIkAra karo vandana merA //
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 2 ) nahIM anta tumhArI mahimA kA , maiM prajJAnI kyA gAna karU , terI ika-ika guNa garimA kA , maiM bAra - bAra bakhAna kruuN| hai 'suzIla' caraNa sevaka terA , svIkAra karo vandana merA / / he pArzva prabho! he sukhadAtA , svIkAra karo vandana merA / tava carita patita - pAvana jaga meM , meTo bhava bandhana kA pherA / / jyduru he nAgezvara ! janahitakArI uydy [1] he nAgezvara ! janahitakArI , he pArzvaprabho! maMgalakArI / maiM ajJAnI gatihIna dIna , tava caraNoM meM nita balihArI // [ 2 ] zAstroM meM yazagAthA terI , nA tujha sA prabhayaMkara dAnI / tava caraNa-kamala vandana merA , candana se dhanya hue agaNita prANI // he lokatraya meM sundaratama ! tava caraNoM meM nita balihArI / he nAgezvara ! janahitakArI , he pArzvaprabho! maMgalakArI / /
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 5) [3] prajJAna timira ke nAzaka tuma , ziva satya aura sundara svarUpa / maiM maTakA bhaTakA hU~ nizadina , duHkha darda bharita yaha bhava virUpa // tAro tAro he nAgezvara ! tava caraNoM meM nita balihArI / he nAgezvara ! janahitakArI , he pArzva prabho! maMgalakArI // maiM to majJAnI hU~ prabhuvara ! prajJAna timira mama dUra kro| prabhu guNa - gaurava kA gAna karUM , mati vibhrama merA dUra karo / mana meM zubha bhakti bharo pyArI , tava caraNoM meM nita balihArI / he nAgezvara ! janahitakArI , he pArzvaprabho ! maMgalakArI // jaga-vaibhava kItti na maiM cAhU~, jinabhakti - zakti anurAgI huuN| bhaTakU nA leza kabhI patha se , satpatha kA nita anurAgI hU~ / prata eva suzIlasUrIza yahIM , muniyuta tava caraNoM meM nita balihArI / he nAgezvara ! janahitakArI , he pArzvaprabho! maMgalakArI / /
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 4 ) XKAR * jainadharma hai merA * [1] samyag darzana - jJAna - carita kA viha~se jahA~ saverA, 'jainadharma' hai merA vaha 'jainadharma' hai merA vaha satya ahiMsA dayAdharma kA , nitya jahA~ para DerA , vaha 'janadharma' hai merA , vaha 'jainadharma' - hai... merA // atulanIya hai zakti ahiMsA , dayAdharma hai| pratibhArI , guNijana gAte jisakI garimA , nita nUtanatA hai nyArI // vandana abhinandana maiM karatA , banakara . jisakA cerA , vaha 'jainadharma' hai merA , vaha 'janadharma' hai merA // [ 3] pala - pala japate bhakta suhAne , vIra jinezvara mAlA , kaSTa miThe pala bhara meM unakA , jinakA 'jina' rakhavAlA / do aisA varadAna 'jinezvara' ! mi janama kA pherA , vaha 'janadharma' hai 'merAvaha 'jainadharma' hai merA //
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ arham manavAMchita ( 5 ) [ 4 ] bane, durlabha bhI saba sulabha bhavasAgara ko tira jAye 'suzIla' sadA sukhadhAma jagat meM 2 sukRta sugandha baserA vaha 'jainadharma' hai vaha 'jainadharma' hAtha bhakti nitya jape to phala pAye * jaya ho pArzvajinezvara terI * [1] jaya ho pArzva jinezvara vandana manabhAvana mama Wan nita terI najaroM terI hai / bhakti, jIvana kA AdhAra hai / / ho. bArambAra terI [ 2 ] nUtana vAtsalya se jor3akara zIza karU terI merA merA // pArzvajinezvara bArambAra barasatA " anupama navAU~ haradama / jisakI tuma patavAra sambhAlo, usakA ber3A pAra jaya vandana * terI " 1 " hai /
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ dayAsindhu zradhamoM terI jaya vandana he duHkhabhaMjana merA bhI uddhAra nAva pha~sI bhava bha~varajAla ho ( at ) [ 3 ] prabhuvara jaya vandana jaya ho - usa pAra karo / uddhAraka jinavara ! * vAmAnandana ! karo, jayakAra hai. terI, hai // bhaktoM para bhaktoM ke tuma isa 'suzIla' ko caraNa antarghaTa hoM pArzvajinezvara bArambAra [ 4 ] upakAra - tumhArA, rakhavAre 1 zaraNa do ujiyAre / taba mAnUM zraddhAyuta vandana, hai // ko svIkAra pArzvajinezvara terI, bArambAra hai / Wan , * manavA ! arham zrarham bola [ 1 ] mAnava jIvana hai mana ! tU viSayoM meM mata kabhI tU kar3ave vacana na 'arham-arham' manavA anamola Dola / bola 1 bola / /
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 87 ) [2] bacapana kheloM meM hI yauvana bhI viSayoM meM dekha bur3hApA praba kyU 'praham-aham' bola, bola na kar3ave 'maham-aham' bola, khoyA , khoyA / royA , manavA / bola , mnvaa|| vRddhAvasthA se mata DaranA , pApa kamAI tU mata karanA / satya kamAI 'aham-aham', japa kara antastala ko bharanA / apanA jIvana khuda hI tola , manavA 'aham-aham' bola / / [4] kAlabalI kA cakra calegA , taba haMsA svayameva udd'gaa| terA vaza phira kucha na calegA , khula jAyegI pola / manavA 'aham-aham' bola // Ho zraddhA se satata samarpita hai na .. [1] zraddhA se satata samarpita hai , jinavara ! caraNoM meM mama jIvana / mahakegA zIghra kRpAlava se , mere antastala kA upavana / / // zraddhA se0 //
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ prabhuvara ke pada ati pAvana hai| bhaktoM ko satataH lubhAvana haiN| pala-pala, kSaNa-kSaNa, rima-jhima... (2), barasAte prAnanda ke ghane haiM / / / zraddhA se 0 / / terI bhakti hai - zakti merI , sambala terA mArAdhana hai| tava vANI . jana-kalyANI hai, prabhu - nAma merA jIvana - dhana hai / ||shrddhaa se0 // merI icchA prabhu-darzana kI , dina-raina sadA tava cintana kii| hU~ dhanya prAja kRtakRtya prabho ! balihArI hai prabhu - darzana kii| ||shrddhaa se0 // merA jIvana-dhana tava caraNa-kamala tava darzana jJAna par3hakara samajhA arpita hai, anurAgI maiM / caritra sukhada , bar3abhAgI maiM / / // zraddhA se0 / / [6] merA mAnasa tava raMga rAcA , terA prabhu nAma , sadAH sAMcA / 'suzIla' nirata jinaguNa-gujana , jisase jagamaga ho antara mana / / // zraddhA se0 //
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ phaka x jIvana yaha anamola x jIvana bacapana nAja pala-pala viSaya-vAsanA kI mana bAra-bAra ( 58 ) dharma- marma [1] yaha anamola re mAnava ! jIvana yaha anamola / bholepana meM bItA " yauvana hai sarasAyA pradA meM jAdU chAyA , mana prasUna vikasAyA || satpatha jIvana [ 2 ] jIvana yaha anamola re bItA kadama-kadama para prAzA nahIM calegI yaha thirakana meM, paMchI baurAyA, jAye sAdho ! 1 [ 1 jIvana yaha anamola / pola | mAnava ! tRSNA rUpa anUpa dikhAtI hai, yaha bhava bandhana ke gahare kUpa girAtI hai / jAye, saba bisarA aisI tAna sunAtI hai, apanA aisA sAdho baje dharma kA Dhola / anamola re mAnava ! jIvana yaha anamola / / phaphaphapha
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 60 ) [4] duHkhasAgara meM Dole naiyA , dharma kare bhava pAra , vIra jinezvara nitya japo , to hotA ber3A pAra / sAvadhAna ! yadi dharma nahIM to , ___ Daboge majhadhAra , 'aham * aham' bola he sAdho ! manavANI ko tola / jIvana yaha anmol....|| ja 10 praNa pAzrva kA mandira hai ye tu prabhu pArzva kA mandira hai ye [1] prabhu pArzva kA mandira hai ye , jinarAja kA dara hai / mana kaha de sabhI truTiyAM , kisa bAta kA Dara hai / samyaktva bina rahA tU , jinarAja se sudUra / milI zaraNa hai pAvana phira , kyU banA majabUra / kara . bhAva samarpaNa ke , samarpaNa kI umara hai / prabhu pArzva kA mandira hai ye //
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ nunu kara sukha karmajAla, zrAja zrajJAta hai nizcinta pArzva " miTegA / nahIM prabhu ko " hara pala kI khabara hai / prabhu pArzva kA mandira hai ye | pApa pArzva - ( 1 ) [ 3 ] ke sAja prabhu kara khAlI bande ! prabhu pArzva kA he jinavara ! vinatI bhava - bhava ye [ 4 ] kI apanA na ho meM gaTharI jo, utAra / jA, uddhAra / gayA , hai / mandira hai ye | duHkhabhaJjana, suno rama * he duHkhabhaJjana vAmAnandana 181 [1] to savAlI vo dara " guNagAna sajegA / pApapuja merI se [ 2 ] ke bhAgya dIna-duHkhI santoM ke nizadina tuma jinavara ! vinatI bhava bhava vAmAnandana suno tuma se merI pukAra / prabhuvara / nistAra // vidhAtA " trAtA / pukAra, prabhuvara / nistAra || gdgd
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 2 ) [ 3 ] bhava pIr3A prati gahana jina ! tumhIM suno se merI se [ 4 ] mahimA hai ananta darzana jJAna cAritra jinavara suno vinatI tuma se merI bhava bhava se [ 5 ] uddhAraka jinavara vinatI bhava bhava - - tuma bhava - * bhavanada jala pAra karo prabhu jinavara ! vinatI tuma se meM DUbe pArzva ! bhava suno se [ 6 ] 'suzIla' jape nita nAma pArzva binA aba kauna jinavara suno vinatI tuma se merI bhava bhava merI mama zrApadA " sarvadA / pukAra, prabhuvara / nistAra // tumhArI ,, sudhArI / pukAra, prabhuvara / nistAra / / naiyA , khivaiyA | pukAra " prabhuvara / nistAra // tumhArA, sahArA / pukAra, prabhuvara / nistAra // [ 7 ] caraNa - zaraNa meM lenA jinavara karanA jinavara suno vinatI tuma se merI bhava bhava uddhAra / pukAra, prabhuvara | nistAra //
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 63 ) - merI jIvana naiyA TUTI , merI jIvana naiyA TUTI , jinavara ! pAra lagA denA / prajJAnatimira meM phaMsA huA maiM , nizadina Takkara khAtA huuN| jJAnAmRta kI kucha bUMdeM to , mujha para bhI barasA denA / merI jIvana naiyA TUTI0 // karma - pIna matihIna dIna maiM , zaraNa tumhArI pAyA hU~ / bhava - viSayoM meM bhaTakA - aTakA , bahuta ThokareM khAyA hU~ / sAdara vinatI tava caraNoM meM , pAzAvandha miTA denA / jJAnAmRta kI kucha bUMdeM to , mujha para bhI barasA denA / merI jIvana naiyA TUTI0 // azaraNa zaraNa tumhIM ho dAtA , zaraNa tumhArI AyA hU~ / caraNa - taraNa bhavasindhu bindusama. mujhako pAra lagA denA / aTakA bhaTakA bahuvidha jaga meM , karma zUla haiM biMdhe hue / jinavara ! eka sahArA terA , mukti supatha darasA denA / merI jIvana naiyA TUTI0 //
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ Xxx * japanI hai terI mAlA x ( japanI hai terI mAlA, miTa jAye merI hastI, mana meM basA lI miTa bhI jAU~gA miTane ke bAda ( 14 ) sarve ( 2 zraddhA se AyA dara pe tU jAne yA na jAne, pUrI karUMgA aba to, nija tU sarve 1 ) pInA hai bhakti pyAlA / cAhU~ tere bhajana meM // japanI hai terI mAlA 0 bhavantu sarve ) nija bhAvanA luTAne / mAne yA na mAne / bhAvanA bhajana meM // japanI hai terI mAlA0 ( 3 ) mUrata, gara maiM, dIdAra kama na to raMjogama na hogI, carcA phra hogA / hogA / tere bhajana meM // japanI hai terI mAlA0 sukhina: ppo nirAmayAH / santu bhadrANi pazyantu, mA kazcid duHkhabhAg bhavet // 15 jainaM jayati zAsanam
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 5 ) A zrIjineza-stutiH // * racayitA * zAstravizArada-sAhityaratna-kavibhUSaNa paramapUjya prAcAryadeva zrImad vijayasuzIlasUriH [1] akhileza ! gaNoza ! jineza vibho !, parameza parAtpara zuddhamate / vinataM patitaM bahukarmagataM, janatAraNa ! tAraya bhaktamamum / / [2] balahInamaho matihInamaho, guNahInamaho gatihInamaho / tamasAvRta-bodhanidhAnamaho, janatAraNa ! tAraya bhaktamamum / / [3] mama jIvanamIna-nibhaM satataM, vikalaM sakalaM bhavasAgarake / karuNAkara ! tAraya tAraya mAM, janatAraNa ! tAraya bhaktamamum / / [ 4 ] karuNAvaruNAlaya ! karmatatI, patitaM paripAlaya pAlaya bho| hata buddhibalaM bahutApitakaM, janatAraNa ! tAraya bhaktamamum / / [5] duritoSabharaiH paripUrNajanaH, vitanoti yadA tava pAdanatim / parizuddhamupaiti kathA.- prathitA, janatAraNa ! tAraya bhaktamamum / / __ [6] janapriya-jinezasya, paJcakaM bhaktisaMyutam / prokta sUri-suzIlena, karmaNAM malazuddhaye / /
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ . prAcInazrIpArzvanAthasya mantrAdhirAjastotram // arthakartA-zrojainadharmadivAkara - rAjasthAnadopaka-zAstravizArada - paramapUjya-prAcAryapravara zrImad vijaya suzolasUrIzvarajI mahArAja zrIpArzvaH pAtu vo nityaM, jinaH paramazaMkaraH / nAthaH paramazaktizca, zaraNyaH sarvakAmadaH // 1 // artha-zrIpArzvanAtha prabhu hama saba kI hamezA rakSA kareM, ve jina haiM, sarvotkRSTa kalyANa karane vAle haiM, nAtha haiM, paramazakti haiM, zaraNadAtA haiM aura sarva kAmanAoM ko pUrNa karane vAle haiM // 1 // sarvavighnaharaH svAmI, sarvasiddhipradAyakaH / sarvasattvahito yogI, zrIkaraH paramArthavaH // 2 // artha-he svAmin ! Apa samasta vighnoM ko harane vAle haiM, sarvasiddhipradAyaka haiM, saba prANiyoM kA hita karane vAle haiM, yogI haiM, lakSmI pradAna karane vAle haiM aura paramArthapradAtA haiM // 2 // devadevaH svayaMsiddha - zcidAnandamayaH zivaH / paramAtmA parabrahma, paramaH paramezvaraH // 3 // artha-pApa devoM ke deva haiM, svayaMsiddha, cidAnandamaya, ziva, paramAtmA, parabrahma, aura parama (utkRSTa) paramezvara haiM / / 3 / / jagannAthaH surajyeSTho, bhUtezaH puruSottamaH / surendro nityadharmazca, zrInivAsaH zubhArgavaH // 4 // artha-pApa vizva ke nAtha, surajyeSTha, bhUteza, puruSottama, surendra, nityadharma, zrInivAsa tathA zubhArNava haiM / / 4 / / sarvajJaH sarvadevezaH, sarvavaH sarvagottamaH / sarvAtmA sarvadarzI ca, sarvavyApI jagadguruH // 5 // artha-pApa sarvajJa haiM, samasta devoM ke svAmI haiM, saba kucha dene vAle haiM, saba kucha jAnane meM uttama haiM, sarvAtmA haiM, sarvavyApI haiM, sarvadarzI haiM aura jagadguru haiM // 5 //
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 67 ) tattvamUttiH parAdityaH prbrhmprkaashkH| paramenduH paraprAraNaH, paramAmRta - siddhidaH // 6 // artha-(prApa) tattvamUrti, parAditya, parabrahmaprakAzaka, paramendu, paraprANa tathA paramAmRtasiddhi dene vAle haiM / / 6 // prajaH sanAtanaH zambhurIzvarazca sadAzivaH / vizvezvaraH pramodAtmA, kSetrAdhIzaH zubhapradaH // 7 // artha-(prApa) praja, sanAtana, zambhu, Izvara, sadAziva, vizvezvara, pramodAtmA, kSetrAdhIza tathA zubhaprada haiM / / 7 // sAkArazca nirAkAraH, saphalo nissklo'vyyH| nirmamo nirvikArazca, nirvikalpo nirAmayaH // 8 // artha-(Apa) sAkAra, nirvikAra, saphala, niSkala, pravyaya, nirmama, nirvikAra, nirvikalpa tathA nirAmaya haiM // 8 // amarazcAjaro'nantaH, ekozca shivaatmkH| alakSyazcAprameyazca, dhyAnalakSyo niraMjanaH // 6 // artha-amara, ajara, ananta, eka, zivAtmaka, malakSya, aprameya, dhyAnalakSya tathA niraMjana haiM / / 6 // OM - kArAkRtiravyakto, vyakta - rUpastrayImayaH / brahmadvayaprakAzAtmA, nirmayaH paramAkSaraH // 10 // artha-OMkArAkRti, avyakta, vyaktarUpa, trayImaya (utpAda vyaya dhrauvyamaya) brahmadvayaprakAzAtman, nirmaya tathA paramAkSara (ye saba prabhu ke nAma) haiM / / 10 / / divyatejomayaH zAntaH, praamRtmyo'cyutH| prAdyo'nAdyaH parezAnaH, parameSThI paraH pumAn // 11 // prartha-(Apa) divyatejomaya, zAnta, parAmRtamaya, acyuta, prAdya, anAdya, parezAna, parameSThI tathA parama pumAn haiM / / 11 / /
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 18 ) zuddhasphaTikasaMkAzaH, svayaMbhUH paramAcyutaH / vyomAkAra - svarUpazca, lokAlokAvabhAsakaH // 12 // artha-(pApa) zuddhasphaTika saMkAza, svayambhU, paramAcyuta, vyomAkAra svarUpa tathA loka-praloka ke prakAzaka haiM / / 12 // jJAnAtmA paramAnandaH, prANArUDho mnHsthitiH| manaH sAdhyo manodhyeyo, manodRzya parAparaH // 13 // artha-(pApa) jJAnAtmA, paramAnanda, prANArUr3ha, manaHsthiti, manaHsAdhya, manodhyeya, manodRzya aura parApara haiM / / 13 // sarvatIrthamayo nityaH, sarvadevamayaH prbhuH| bhagavAn sarvatattvezaH, zivazrI - saukhyadAyakaH // 14 // artha-(Apa) sarvatIrthamaya, nitya, sarvadevamaya, prabhu, bhagavAn, sarvatattveza aura zivazrI-saukhyadAyaka haiM / / 14 / / iti zrIpArzvanAthasya, sarvajJasya jgdguroH| divyamaSTotaraM nAma, zatamantra - prakIrtitam // 15 // artha-jagadguru sarvajJa zrIpArzvanAtha bhagavAna ke ye divya 108 eka sau pATha mantra rUpa nAma (Upara) kahe haiM / / 15 / / pavitraM paramaM dhyeyaM, paramAnandadAyakam / bhukti-muktipradaM nityaM, paThane maGgala - pradam // 16 // artha-bhagavAna ke ye nAma pavitra haiM, parama dhyeya haiM, parama prAnanda ko dene vAle haiM, bhoga aura mokSa ko dene vAle haiM, inakA nitya pATha maMgalaprada hai / / 16 / / zrImat paramakalyANa - siddhidaH zreyase'stu vH| pArzvanAthajinaH zrImAn, bhagavAn paramazivaH // 17 // artha-parama ziva, bhagavAna, parama kalyANa aura siddhipradAtA zrIpArzvanAtha jinezvara hama sabake kalyANa ke lie hoM / / 17 / /
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 6 ) dharaNendraphaNacchatrAlaGkRto vaH zriye prabhuH / dadyAt padmAvatI devyA, samadhiSThitazAsanaH // 18 // artha-dharaNendra ke phaNasvarUpa chatra se suzobhita prabhu hamAre kalyANa ke lie hoM ora hameM padmAvato devo kA samyak prakAra se zobhita zAsana pradAna kareM / / 18 / / dhyAyet kamalamadhyasthaM, zrIpArzvajagadIzvaram / OM hrIM zrIM hraH samA yukta, kevalajJAnabhAskaram // 16 // artha-jagata ke svAmI zrIpArzvanAtha prabhu kA kamala ke madhya dhyAna dhreN| ve kevalajJAna sUrya OM hrIM zrIM hraH isa mantra se samyak prakAra se yukta haiM / / 16 / / padmAvatyAnvitaM vAme, dharaNendraNa dkssinne| parito'STadalasthena, mantrarAjena saMyutam // 20 // artha-prabhu ke bAyeM padmAvatIdevI, dAhine dharaNendra, cAroM tarapha mantrarAja se yukta praSTa dala kamala hai / / 20 / / aSTapatrasthitaH paJca, namaskAraistathA tribhiH / jJAnAdye - rveSTitaM nAthaM, dharmArtha - kAmamokSadam // 21 // artha-pATha pA~khar3iyoM para aMkita kiye hue pA~ca namaskAroM se tathA tIna jJAnAdi se veSTita kiye hue prabhu dharma-artha-kAma-mokSa pradAna kareM // 21 / / zata - SoDaza - dalArUDhaM, vidyAdevI - bhiranvitam / caturvizatipatrasthaM, jinaM mAtR - samAvRtam // 22 // artha-116 eka sau solaha kamala-patroM para ArUr3ha vidyAdeviyoM se yukta, 24 caubIsa pAMkhar3o vAle kamala para mAlAmoM se suzobhita zrIjinezvaradeva haiM / / 22 // mAya viSTayatrayAgrasthaM, krauMkArasahitaM prabhum / navagrahAvRttaM devaM, dikpAla - dazabhi - vRtam // 23 // artha-krauMkAra sahita prabhu mAyA se tIna vAra AveSTita haiM aura navagraha dazadikpAla se prAvRta (ghire hue) haiM / / 23 / /
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 100 ) catuSkoNeSu mantrAdha, caturvijAnvita - jinaH / caturaSTadazadvIti, dviAMkasaMjJakai . yutam // 24 // artha-cAroM konoM para prAdimantra, cAroM bIja se yukta, zrIjinezvara deva caurAsI dvirdhAka se samalaMkRta haiM / / 24 // dikSu kSakArayukta na, vidikSa lAMkitena c| caturastreNa vajrAMka, kSiti - tattve pratiSThitam // 25 // artha-dizAmoM meM kSakAra se yukta, vidizAoM meM mela se, cAroM tarapha astra se vajra ke samAna aMkita pRthvI tattva para pratiSThita hue // 25 // zrIpArzvanAtha - mityevaM, yaH samArAdhaye - jinam / taM sarvapApaM nirmukta, bhajate zrIzubhapradA / / 26 // artha-jo koI zrIpArzvanAtha jinezvara kI samyak prakAra pArAdhanA karatA hai, vaha saba pApoM se nirmukta hokara zubha prApta karatA hai / / 26 / / jinezaH pUjito bhaktyA, saMstutaH prastuto'thavA / dhyAtastvaM yaH kSaNaM vApi, siddhisteSAM mahodayA // 27 // artha-jo koI zrIjinezvaradeva kI bhakti se pUjA karatA hai, stuti-prastuti karatA hai yA unakA eka kSaNa bhI dhyAna karatA hai, vaha mahAn udaya vAlI siddhi ko pAtA hai // 27 // zrIpArzvamantra rAjante, cintAmaNi guNAspadam / zAnti-puSTikaraM nityaM, kSudropadrava - nAzanam // 28 // artha-zrIpArzvanAtha mantrarAja cintAmaNi ke samAna guNoM kA ghara hai, kSudra upadravoM kA nAzaka hai aura nitya zAntipuSTikAraka hai / / 28 / / Rddhi - siddhi - mahAbuddhi - zrI-kAnti - dhati-kottidama / mRtyujayaM zivAtmAnaM, japanAnnandito janaH // 26 // artha-Rddhi, siddhi, mahatI buddhi, zrI, kAnti, dhairya, kItti ko dene vAle mRtyujaya, zivAtmA ke jApa se manuSya prAnandita hotA hai / / 26 / /
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAd, sarvakalyANapUrNaH zraNimAdi - mahAsiddhi, ( 101 ) jarA mRtyu - vivarjitaH / lakSajApena cApnuyAt // 30 // - zrartha-isake eka lAkha jApa se japakarttA jarA mRtyu se rahita hotA hai, saba kalyANoM se paripUrNa hotA hai tathA praNimAdi jo mahA praSTa siddhiyA~ haiM, unako prApta karatA hai / / 30 / / prAraNAyAmamanomantra yogAdamRta mAtmaniH / tvAmAtmAnaM zivaM dhyAtvA, svAmin siddhayanti jantavaH / / 31 // artha - he svAmin! manuSya siddhi ko prApta karate haiM, kaba ? jaba ve zivasvarUpa ApakA dhyAna kareM, mantra dvArA prANAyAma kareM aura yoga dvArA apanI prAtmA meM mantrarUpa amRta ko prApta kareM / / 31 / / ripughnaH sarvasaukhyadaH / saMsmRto jinaH // 32 // harSadaH kAmadazceti, pAtu vaH paramAnanda - lakSaNaH artha - paramAnanda lakSaNa se saMsmRta jinezvaradeva hama saba kI rakSA kareM, hameM harSa pradAna kareM, hamArI icchA kI pUrti kareM, zatru kA nAzakara samasta sukhoM ko dene kI kRpA kareM / / 32 / / tattvarUpa - midaM stotraM, sarvamaMgalasiddhidam / trisandhyaM yaH paThennityaM nityaM prApnoti saH zriyam // 33 // artha- jo pratidina trikAla tattvarUpa isa stotra kA pATha karatA hai, vaha manuSya samasta maMgala siddhi tathA zrI ko prApta karatA hai / / 33 / / / / iti zrIpArzvanAthasya mantrAdhirAjajinastotraM samAptam // [ zrIvIra saMvat 2525, vikrama saM. 2055 vaizAkha suda - 3 ( prakSayatRtIyA dina ) zanivAra / zronAkor3AjI tIrtha - rAjasthAna ] zubhaM bhavatu zrIsaMghasya 5 Wan
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 mUla zloka prAcIna stotra * mRtyu- mahotsavaH * (hindI artha sahita) mRtyumArge pravRttasya vItarAgo dadAtu me / samAdhibodha (ghI) pAtheyaM yAvat muktipure puraH // 1 // " artha - mRtyu ke mArga meM calate hue, jaba taka maiM muktipurI meM nahIM pahu~cU~ taba taka, he vItarAgadeva ! mujhe samAdhi aura bodhi rUpa pAtheya ( bhojya sAmagrI - bhAtA ) pradAna karo / / 1 / / 5 mUlazloka kRmijAlasamAkIrNe, bhajyamAne na bhetavyaM, dehaJjare / jJAnavigrahaH // 2 // jarjare yatastvaM artha - kITANugnoM kRmiyoM se yukta isa jIrNa zarIra - piMjara ko nirantara kSINa hote hue dekhakara tuma mata Daro kyoMki tuma jJAnasvarUpa ho, zrAtmasvarUpa ho / / 2 / / 5 mUlazloka jJAnin ! bhayaM bhavet kasmAt prApte mRtyumahotsave / svarUpastho puraM yAti dehI dehAntarasthitiH // 3 // artha - he jJAnI Atman ! mRtyu mahotsava prApta hone para tuma kisase Dara rahe ho, kyoMki zarIra-parivartana ke samaya bhI prAtmasvarUpa to akhaNDa hI rahatA hai / / 3 / / ka mUlazloka sudattaM prApyate yasmAt, dRzyate pUrvasattamaiH / bhujyate svarbhavaM saukhyaM mRtyubhItistyajecchanaiH // 4 // artha - 'sudatta' yAnI yathAvidhi prasannatApUrvaka dAna dene se kaI guNA adhika prApta hotA hai / pUrva mahApuruSoM ke dRSTAnta se aisA dikhAI detA hai ki unhoMne prasannatA se vidhipUrvaka mAnavadeha kA tyAga kiyA to ajarAmara paramapada ko prApta
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 103 ) kiyaa| kaI ne daivika deha tathA anya sukhoM ko prApta kiyaa| isa taraha prasanna mana se vidhivat deha-zarIra ko tyAgane para svargApavarga ke sukha svAdhIna hote haiN| prataH mRtyu bhaya ko chor3a denA cAhie // 4 / / OM mUlazloka prAgarbhAd duHkha - saMtaptaH, prakSipto deha - paJjare / nAtmA vimucyate'nyena, mRtyubhUmipati vinA // 5 // artha-garbhAvAsa se hI duHkha-pIr3ita zarIrarUpI piMjar3e meM DAle hue isa jIva ko mRtyu ke svAmI yamarAja ke binA kauna chur3A sakatA hai ? // 5 // OM mUlazloka sarvaduHkhapradaM piNDaM, dUrIkRtyAtmadarzibhiH / mRtyumitraprasAdena, prApyante sukhasaMpadaH // 6 // artha-prAtmajJAnI-prAtmadarzI sabhI prakAra ke duHkhoM ko dene vAle isa deha-zarIra ko mRtyurUpI mitra ke sahayoga se chor3akara sukha-sampadAmoM ko prApta karate haiM / arthAt samasta duHkhoM kA mUla yaha dehapiNDa hai aura jaba deha-zarIra kA saMyoga sarvathA dUra ho jAtA hai taba prAtmA ananta prAnanda ko prApta karatI hai / / 6 / / Wan mUlazloka mRtyukalpadrume prApte, yenA''tmArtho na sAdhitaH / nimagno janmajaM, bAle, sa pazcAt kiM kariSyati // 7 // artha-sukha prApta karAne meM kalpavRkSa ke samAna (aisI) mRtyu prApta hone para bhI jisane prAtmahita nahIM sAdhA arthAt jisane apanI prAtmA ke lie kucha nahIM kiyA, vaha janma-jarA-mRtyu ke kIcar3a meM DUbA huprA pIche kyA karegA ? / / 7 // OM mUlazloka jIrNadehAdikaM sarva, nUtanaM jAyate ytH| sa mRtyuH kiM na modAya, satAM sAtotthitiyathA // 8 // artha-jisa mRtyu kI madada se jIrNa deha-zarIra, indriyA~, buddhi tathA bala-zakti prAdi sabhI navIna prApta hote haiM, vaha mRtyu bhI satpuruSoM ke lie prAnandadAyinI kyoM nahIM hogI ! / / 8 /
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ mUlazloka ( 104 ) sukhaM dukhaM sadA vetti, dehasthaH sa mRtyubhItistadA kasya, jAyate svayaM vrajet / paramArthataH // 6 // * zrartha-jaba taka zrAtmA jIva deha zarIra meM sthita hai, taba taka sadA sukha-duHkhoM kA anubhava karatA hai / kintu yadi vaha svayaM hI calA jAya to phira deha zarIrAdi kA viyoga karAne vAlI mRtyu kA bhaya vAstava meM kisako hogA ? / / 6 / / 5 mUlazloka saMsArAsaktacittAnAM, mRtyorbhIti bhavennRNAm / movAyate punaH sohi, jJAnavairAgyavAsinAm [ zAlinAm ] // 10 // * artha-saMsAra meM prAsakti vAle manuSyoM ko mRtyu-maraNa kA bhaya hotA hai / kintu jo jJAnagarbhita vairAgyavAna hai unake lie vAstava meM vaha mRtyu pramoda - zrAnanda kA kAraNa hotI hai / / 10 / / mUlazloka purAdhIzo yadA yAti, sukRtasya bubhutsayA / tadA'sau vAryate kena, prapaJcaiH paJcabhautikaiH / / 11 / / * artha - deha kA adhipati zrAtma-rAjA jaba apane puNya ko bhogane kI cAhanA se anya virATa rAjya kI ora prasthAna karatA hai, taba paMcabhUtoM ke vividha prapaMca use kaise roka sakate haiM ! arthAt bAhya kRtrima sukha prAtmA ko prAkarSita nahIM kara sakate / / 11 / / pha mUlazloka mRtyukAle satAM duHkhaM, prabhavet vyAdhisaMbhavam / dehamohavinAzAya, manye zivasukhAya ca // 12 // * artha - satpuruSoM ko mRtyu- samaya kI vyAdhiyA~ (roga) zarIra ke prati AtmA ke mamatva kA vinAza karane meM auaura zivasukha ko pAne meM sahAyaka banatI haiM, aisI merI mAnyatA hai / / 12 / /
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ + mUlazloka jJAnino'mRtatulyAya, mRtyustApakaro'pi san / prAmakuMbhasya loke'smin, bhavet pAkavidhiryathA // 13 // * artha-ajJAnI prAtmA ko mRtyu santApa aura duHkha dene vAlI lagatI hai, kintu samyagjJAnavanta jIva ko yahI mRtyu amRtatulya mokSapada ke lie hitakara lagatI hai / jaise-kaccI miTTI kA ghar3A agni meM pakAne ke bAda amRtatulya jala dhAraNa ke yogya banatA hai, usI taraha mRtyu ke samaya ke rogAdi tApa samabhAva se sahane se prAtmA mokSapada ke yogya banatI hai / / 13 / / OM mUlazloka yat phalaM prApyate sadbhiH, vratAyAsaviDambanAt / ___ tat phalaM sukhasAdhyaM syAt, mRtyukAle samAdhinA // 14 // artha-vratapAlana ke kaSTa se jo phala satpuruSoM ko prApta hotA hai, vahI phala mRtyu ke samaya samAdhi rakhane se sahaja bhAva se prApta kiyA jA sakatA hai // 14 / / + mUlazloka anArtaH zAntimAna maryo, na tiryaGnA'pi nArakaH / dharmadhyAnI sadA mukto, bhaven nityaM mahezvaraH // 15 // artha-mRtyu-maraNa ke samaya jo vyakti prArtadhyAna se mukta rahatA hai tathA upazama bhAva meM ramaNa karatA hai, vaha vyakti tiyaMcagati meM yA narakagati meM nahIM jaataa| isake viparIta mRtyu ke samaya dharmadhyAna karatI huI muktAtmA mahezvara-paramezvara pada ko prApta karatI hai // 15 // OM mUlazloka taptasya tapazcA'pi, pAlitasya vratasya ca / paThitasya zrutasyA'pi, phalaM mRtyuH samAdhinA // 16 // artha-tapa ke saMtApa kA, vrata ke pAlana kA tathA zruta ke paThana kA jo koI phala hai to vaha 'samAdhimaraNa' hI hai| arthAt-jIvana paryanta ugra tapa karane vAle, nirmalatayA vratoM kA pAlana karane vAle aura zrutajJAna ke abhyAsI kI bhI uttama mArAdhanA kA yadi koI phala ho to vaha 'samAdhimaraNa' hI jAnanA // 16 / /
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 mUlazloka ( 106 ) pratipariciteSvavajJA, nave bhavet prItiriti hi janavAdaH / ciratarazarIranAze, navataralAbhe ca ki bhIruH / / 17 / / artha - loka - vizva meM to yaha mAnA gayA hai ki pratiparicaya avajJA kA kAraNa hai aura naye meM prIti hotI hai to tujhe pratiprAcIna pratiparicita aisI pudgala deha kA viyoga karAne vAlI tathA nava-navIna rUpa prApta karAne vAlI aisI mRtyu kA bhaya kyoM ho ? prarthAt - yaha jIrNadeha avajJA kI pAtra hai, isake visarjana kA samaya evaM nUtana deha - zarIra kI prApti kA kAla Ananda kA avasara hai, bhaya kA nahIM / / 17 / / 5 mUlazloka svargAdetya pavitranirmala - kule, datvA bhaktividhAyinAM bahuvidhaM bhoktvA bhogamaharnizaM parakRtaM sthitvA kSaraNaM pAtraM vezavisarjanAmiva mRti, santo labhante svataH // 18 // saMsmaryamANA vAJchAnurUpaM janaiH / dhanam // maNDale / artha- satpuruSa svarga se pavitra nirmala kula meM Ate haiM aura lAkhoM loga unakA smaraNa karate haiM / ve sevakajanoM ko bahuvidha icchita vastu tathA dhana dete haiM / aharniza bhogoM kA upabhoga karate haiM / isa taraha bhUmaNDala para jo alpa samaya rahakara naTa kI taraha veza visarjana karatA hai, vaha svayaM deha zarIra kA visarjana kara parama zAnti prApta karatA hai / sArAMza-jisa taraha nATaka kA prArambha hotA hai, bAda meM nATaka pUrNa hone para nATaka karane vAlA veza parivartana kara apanA pUrva veSa dhAraNa karatA hai, usI taraha yaha mahAn zrAtmA manuSyAdi cAra gatiyoM kA nRtya pUrNa hone para manuSya-janma ke veza kA parityAga kara ( mUlasvarUpa arUpI bhAva ko prApta karane hetu ) svayaM mRtyu- maraNa ko mahAmahotsava rUpa svIkRta karatA hai / / 18 / /
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ OM hrIM zrIM nama: * mRtyuJjaya - mahotsavaH * racayitA zrIjainadharmadivAkara-pratiSThA ziromaNi - zAstravizArada - kavibhUSaNaparamapUjyAcAryadevazrImadvijayasuzIla sUriH / - [ pApapratighAtakAH mUlazlokAH ] jinottamaM jinendraM ve, ratnatraya vibhUSitam / vande'haM saccidAnandaM, samyag bodhopalabdhaye // 1 // * artha - samyakjJAna kI prApti hetu saccidAnanda svarUpa, darzana - jJAna - cAritra kI ratnatrayI se vibhUSita, jinottama jinendra kI vandanA karatA hU~ / / 1 // bandhanairjAtaM janmasaMsArasAgare / karmaNAM rigattaraMga - duHkhAkhyaiH, duHkhito'haM muhurmuhuH // 2 // maiM * artha - karmoM ke bandhana se merA janma taraMgita duHkha- samudra meM huA hai / usameM bAra-bAra duHkhita hotA hU~ / / 2 / / saMsAre yacca tad duHkhaM, karma tasya ca kAraNam 1 proktA nivAraNArthaM vai, ratnAnAM ca trayI jinaiH // 3 // * artha-saMsAra meM jo duHkha hai, usakA kAraNa karma haiM / usake nivAraNa hetu jinezvara bhagavantoM ne darzana, jJAna evaM cAritra rUpa ratnoM kI prArAdhanA karane hetu kahA hai / / 3 / / saddarzanaM ca sujJAnam, pavitraM caritaM param / karmamokSAya saMdiSTA, tvajihmA rAjapaddhatiH // 4 // * artha - jinezvaradeva ne karmoM se mukti dilAne hetu samyakdarzana, jJAna evaM parama pavitra cAritra kA upadeza diyA hai, jo nizcaya hI rAjamArga hai || 4 ||
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 108 ) bhogAyatane dehe vaM, jIvo duHkhartAta zritaH / saMtrasto bahudhA ghAtaiH, prApto mRtyumahArNavaH // 5 // * zrartha-bhogopabhoga se yukta isa zarIra ke zrAzrita jIva duHkhoM ko prApta karatA rahatA hai / phira aneka ghAta-pratighAtoM se zrAhata mRtyurUpa mahAsamudra meM vilIna ho jAtA hai // 5 // zratIte bahudhA jAtA, mRtyurme ca punaH punaH / kintvadyApi no jAto, mRtyuJjaya-mahotsavaH // 6 // * artha - purAtana kAla se hI merI mRtyu aneka bAra huI hai / merA mRtyuJjaya mahotsava nahIM huA hai / / 6 // jIvanasya praticchAyA, mRtyurasti na saMzayaH / maraNaM me maMgalaM bhUyAt, bhaktyA dAnamahotsavaH // 7 // kintu Aja taka artha - jIvana kI praticchAyA mRtyu hai / isameM koI saMzaya nahIM hai / lekina merI bhAvanA hai ki bhakti evaM dAna mahotsava se maNDita merI mRtyu maMgalamaya ho // 7 // jainadarzana - siddhAntaH, prathito'sti mahItale / nigodastu budhaiH proktaH, garbhAvasthAnamAtmanaH // 8 // artha- garbhAvasthA meM zrAtmA kI nigoda avasthA jJAniyoM jaina siddhAnta pRthvImaNDala meM prasiddha hai // 8 // kahI hai / * zrartha - zravyavahAra saMkula nigoda anAdi kahA gayA hai / para nigoda bhI naSTa hotA hai / isalie dhIra puruSa kabhI hai / / 10 / / garbhAvasthA yathA loke, bAlya-yauvana- vArdhakam / tathaiva jaina - siddhAnte, nigodo garbhakoditaH // & // * artha-saMsAra meM garbhAvasthA, bAlyAvasthA, yuvAvasthA aura bur3hApA varNita hai, vaise hI jainadarzana meM nigoda kI garbha utpatti batAyI hai / / 6 / / avyavahAra rAzistu, nigodo'nAdi - rucyate / nigodakarmaNAM nAze, dhIro naiva pramAdyati / / 10 / / yaha karmoM ke naSTa hone pramAda nahIM karatA
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 106 ) asAre'smin ca saMsAre, duHkhadAvAgnisaMkule / maraNaM nizcitaM kintu, taraNaM syAt prayatnataH // 11 // artha-duHkha-dAvAgni se yukta isa prasAra saMsAra meM mRtyu to nizcita hai kintu usase mukti prayatna se hI sambhava hai / / 11 // jaina-siddhAnta-zAstreSu, maraNaM paJcavidhaM matam / / prathamaM vItarAgAnAM, maraNaM maMgalaM matam // 12 // * artha-jainazAstroM meM mRtyu pA~ca prakAra kI kahI gaI hai| unameM sarvaprathama vItarAga maraNa parama maMgala mAnA gayA hai // 12 // viraktAnAM ca dezAdvA, sarvasmAd vA ca chadmanAm / dvitIyaM maraNaM prokta, paNDitAkhyaM ca dhIdhanaiH // 13 // * artha-virakta chadmasthoM evaM sarvaviratijanoM ke maraNa ko vidvAnoM ne dvitIya paNDitamaraNa kahA hai // 13 // sudeva - guru - dharmeSu, datta - cittopa - yoginAm / maraNa - mavitAnAM vai, tRtIyaM bAla - paNDitam // 14 // * artha-sudeva, suguru, dharmalagna cintanA ke yogiyoM tathA aparigrahI logoM kA maraNa tIsarA bAlapaNDita maraNa kahA gayA hai / / 14 / / caturtha maraNaM loke, kiJcid dharmArthasevinAm / / mithyAdazinAM proktaM, bAlAkhyaM maraNaM punaH // 15 // * artha-saMsAra meM kiJcit dharmasevA karane vAle evaM mithyAdaSTi logoM kA maraNa caturtha bAlamaraNa kahA gayA hai // 15 // paJcamaM duSTa-vRttInAM, mithyA - bhavAbhinandanam / jainasiddhAnta - marmajJaiH, vaNitaM zAstrapaddhatau // 16 // * artha-pA~cavA~ duSTa maraNa duSTa vRtti evaM mithyAbhimAnI logoM kA hotA hai / aisA jainadarzana ke marmajJoM ne janazAstroM meM varNita kiyA hai / / 16 / /
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 110 ) maraNaM maMgalaM tacca, bodhi - bhAva - samanvitam / darzana - jJAna - cAritra - zuddhAnAM vItarAgiNAm // 17 // * artha-maMgala maraNa vahI hai, jo bodhibhAva se yukta hai| yaha maraNa darzanajJAna-cAritra se zuddha vItarAgiyoM ko prApta hotA hai // 17 // jAto yazcAtra saMsAre, mRtyustasya sunizcitam / ato bhItiH kathaM mRtyoH, deho nazyati naiva saH // 18 // * artha-saMsAra meM jisakA janma humA hai, usakI mRtyu nizcita hai| phira usa mRtyu se kyA bhaya ! isameM to kevala deha naSTa hotA hai, prAtmA nahIM / / 18 // kRmibhiH saMkulo dehaH, roga-santApa-kArakaH / kSIyate'nupalaM nityaM, mohaM naiva vRthA kRthAH // 16 // * artha-kRmiyoM se yukta yaha zarIra rogoM evaM duHkhoM kA kAraka hai| yaha to prati kSaNa kSINa-jarjara hotA jA rahA hai| isalie isakA moha vyartha hai / / 16 / / prAtmA no jAyate cAtra, naiva bAlo yuvA tathA / naiva vRddho'pyazakto'sau, tasmAn mRtyuJjayI sadA // 20 // * artha-prAtmA to yahA~ kabhI zizu, bAlaka, yuvA, vRddha, azakta Adi hotA nahIM hai, ataH vaha to sadaiva mRtyujayI hai / / 20 / / mAyA mohaM ca saMtyajya, svAtmarUpaM vicArya vai| zrIjinoktau ca sat zraddhA, kurvan mRtyuJjayo sadA // 21 // * artha-prataH mAyA-moha kA tyAga kara nizcaya rUpa se apane svarUpa kA vicAra kro| zrIjinezvara bhagavantoM dvArA nirdiSTa samyazraddhA se anupama mRtyuJjayI hotA hai / / 22 / / prAtman ! anityo'yaM dehas tvazucI roga-mandiram / zuddhau yatne kRte zazvat, sarvadA malinAyate // 22 // * artha-he Atman ! yaha zarIra to anitya, apavitra evaM rogoM kA ghara hai / zuddhatA kA yatna karane para bhI yaha to malina hI banA rahatA hai / / 22 / /
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 111 ) jananAn maraNaM jAtaM, nizcitaM yasya puurvtH| kaH zokastatra ko moho, vRthA kA paridevanA // 23 // * artha-pahale se hI janma ke kAraNa jisakA maraNa nizcita hai to isake lie kyA zoka karanA aura kyA moha krnaa| isake lie vilApa karanA vyartha hai // 23 // saMrudhya mamatAvatam, samatA sUtramAsthitaH / mRtyumahotsave harSan, satyaM mRtyuJjayI sadA // 24 // * artha-mamatA ke AvegoM ko rokakara samatA ke sUtroM meM sthita ho jAmro / mRtyuJjayI to mRtyu ke avasara ko saharSa sadA mahotsava hI mAnatA hai / / 24 / / rAga - dvaSavazIbhUto, jIvo duHkhati zritaH / __krUrakarmAzrito loke, kathaM zAnti samAzrayet // 25 // * artha-rAga-dveSa ke vazIbhUta yaha jIva duHkha-paramparA meM par3atA hai| yaha saMsAra to krUra karmoM kA ghara hai| yahA~ zAnti kaise mila sakatI hai / / 25 // pratikUle'nukUle vA, sundare'sundare'pi ca / rAga-dvaSo na me kiJcit, jAyatAM he jinezvaraH // 26 // * artha-he jinezvara deva ! pratikUla, anukUla, sundara, prasundara padArthoM evaM avasaroM ke prati mere mana meM kiJcit bhI rAga-dveSa nahIM ho / / 26 // mano me jAyatAM svacchaM, pavitraM doSavajitama / sarveSAmAtma - tuSTAnAM, darzanaM syAt prazAntaye // 27 // * artha-merA mana svaccha, pavitra evaM doSoM se rahita ho| merI bhAvanA hai ki maiM sabhI prAtmatuSToM kA apanI manaHzAnti ke lie darzana karUM / / 27 // jAnannahaM sadA loke, prAtmano deha - bhinnatAm / uddezyaM nirmalaM mokSaM, cintayAmi muhurmuhuH // 28 // * artha-maiM hamezA yaha jAnatA hU~ ki loka meM prAtmA aura zarIra donoM bhinna haiN| AtmA kA uddezya nirmala mokSa hai| yahI bAra-bAra mere cintana kA viSaya rahatA hai / / 28 / /
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 112 ) utpadyate jagat sarvam, vardhate krm-saadhnaiH| udeti savitA prAta - kati cAstaM dinAtyaye // 26 // * artha-sArA jagat utthAna-patana se yukta hai| karmoM ke sAdhana se bar3hatA rahatA hai| sUrya prabhAta meM ugatA hai evaM saMdhyA kAla meM prasta hotA hai // 26 // tisro dazAH hi sUryasya, dRzyante cekhi naikake / aparasya kathA keha, sarva nAzena vinazyati // 30 // * artha-eka hI dina meM sUrya kI tIna dazAe~ dikhAI detI haiM, to phira dUsaroM kI kyA kathA ! samagra saMsAra nAzavAna hai / / 30 // .. tripadyA upadeSTAro, vastUni jagajinAH / utpadyante vinazyanti, tiSThanti karmayogataH // 31 // * artha-mahApuruSoM ne jagat kI samasta vastunoM kI tIna gatiyAM batAI haiN| karma ke yoga se unakI utpatti, sthiti evaM vinAza ye tIna gatiyAM hotI haiM // 31 // parivartanazIlo'yaM, vizvagrAmo nirantaram / naro divaM samAsAdya, bhUyo bhUmi samAzrayet // 32 // * artha-yaha samasta vizva parivartanazIla hai| manuSya svarga ko prApta kara punaH bhUmi kA prAzraya letA hai / / 32 // jAtasya nityatA nAsti, stokkaalnivaasinH| maraNaM kSaraNaM nityaM, jAtasyotpatti tasya ca // 33 // * artha-thor3e samaya rahane vAle janmadhArI kI nityatA hai hI nhiiN| usakA nitya kSaraNa evaM maraNa hotA rahatA hai / / 33 // rAmo dAzarathirjAto, nalo vAlizca rAvaNaH / bhUpAlA bahavo jAtAH, jitvArIn bubhujurmahIm // 34 // * artha-pUrva meM dAzarathI rAma, nala, bAli evaM rAvaNa jaise aneka bhUpAla hue / unhoMne zatruoM ko jIta kara pRthvI para zAsana kiyA // 34 / /
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 113 ) kintu caikatamaH ko'pi, dRzyate zrUyate janaH / vinAzena samaM dRSTaM jagadetaccarAcaram // 35 // * artha-kintu unameM se koI bhI rAjA na to mAja dikhAI detA hai aura na logoM ke dvArA sunA jAtA hai / yaha carAcara saMsAra to vinAza ke vazIbhUta hai / / 35 / / yAvanto hi janA jAtAH, na mriyeran kadAcana / dharitrI khalu vAsAya, tilamAtraM na vA bhavet // 36 // artha-jitane loga saMsAra meM utpanna hue, yadi ve nahIM marate to isa dharatI para rahane ke lie tilamAtra bhI sthAna nahIM milatA / / 36 / / __ phalAni nanu vRkSeSu, yAvanti praphalanti vai| na pateyurdharApIThe, bhagurAsyumahIruhAH // 37 // * artha-vRkSoM para jitane phala pakate hai kyA ve dharatI para nahIM girate haiM ? isa pRthvI para utpanna hone vAle sabhI nAzavAna hote haiM / / 37 / / parivartanazIlo'yam, zAlmali - kusumopamaH / saMsAraH sArahIno hi, ramyo girikuTopamaH // 38 // * artha-zAlmali vRkSa ke phUla kI taraha yaha saMsAra parivartanazIla hai| yaha to parvata ke sArahIna zikhara kI taraha hai jo sundara to hai para prAzraya nahIM de sakatA hai / / 38 / / prabhAte yanna madhyAhna, madhyAhna na nizAmukham / kulAlacakravannityaM, jagad bhrAmyati sarvadA // 39 // artha-jo prabhAta meM hai vaha madhyAhna meM nahIM aura jo madhyAhna meM hai vaha saMdhyA kAla meM nhiiN| to yaha saMsAra to kumbhakAra ke cAka kI taraha nitya bhramaNazIla hai / / 36 // dhanaM dhAnyaM kalatraM ca, yauvanaM nUtanaM gRham / __ manohAri jagat sarva, prAnte nirmAlya sannibham // 40 // * artha-dhana-dhAnya, strI, yauvana evaM nayA ghara ye saba saMsAra meM manohArI lagate haiM, parantu anta meM nirmAlya ke samAna chor3ane yogya hote haiM / / 40 / /
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 114 ) putrArtha pitarau kaSTa, sahete vacanAtipam / sa putro mAtaraM tAtaM, rakSitu na prabhurbhavet // 41 // * artha-putra ke lie mAtA-pitA avarNanIya kaSTa sahate haiN| parantu vaha putra mAtA-pitA kI rakSA karane meM samartha nahIM hotA hai / / 41 // kAlaH kavalayan sarvAn, pazyatAM hi hitaiSiNAm / na ko'pi kasyacit trAtA, yAtyanAtho bhavAntaram // 42 // * artha-apane hitaiSI evaM sage-sambandhiyoM ke dekhate-dekhate kAla sabako khA jAtA hai, to saMsAra meM koI kisI kA rakSaka nahIM hai| jIva to anAtha hokara hI bhavAntara hetu prayANa karatA hai // 42 / / naranAthAH prajA sarvAH, munayazca maharSayaH / stenAH raGkAH varAH krUrAH, ye jAtAste mRtAH dhra vam // 43 // * artha-sAre rAjA, prajA, muni, maharSi, dhanika, garIba, sevaka aura krUra jo bhI paidA hue, ve saba mRtyu ko prApta hue // 43 / / bhUpo nRpo'pi jIvo'yaM, paGkaH raGkaH prajAyate / rujA kAntaH sukhI nityaM, vicitrA hi bhavasthitiH // 44 // (r) artha-kabhI bhUpati, kabhI narapati, kabhI dhanI to kabhI garIba ke rUpa meM yaha jIva utpanna hotA hai| kabhI rogoM se AkrAnta, to kabhI nitya sukhI bhI rahA hai| saMsAra kI sthiti bahuta vicitra hai / / 44 // kA yoniH katarat sthAnaM, kA jAtiH kiM ca vA kulam / yatra jIvo na vA jAtaH, kiM duHkhaM naiva bhuktavAn // 45 // * artha-isa jIva ne kisa yoni, kisa sthAna, kisa jAti evaM kisa kula meM janma nahIM liyA ? evaM usane kisa duHkha ko nahIM bhogA / / 45 / /
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 115 ) bhave'smin sakalaM sthAnaM, padaM cApi varetaram / bhuktvojjhitaM hi jIvena, bhuJjamAnaM bhujyate punaH // 46 // * artha-isa saMsAra meM jIva ne saba sthAnoM evaM acche-bure saba padoM ko bhogakara chor3a diyA hai| vaha bAra-bAra bhoge hue bhogoM ko hI bAra-bAra bhogatA rahatA hai / / 46 // sukhinaH santu jIvAste, saMsAre ye'pi saMgatAH / kSAmaye satataM bhaktyA , samatAbhAva - saMdhitaH // 47 // * artha-saMsAra meM ve hI jIva sukhI rahate haiM jo samatA bhAva meM ramaNa karate hue nirantara bhaktipUrvaka kSamApanA karate haiM / / 47 / / he jinezvara ! he jJAnin ! , vItarAga ! jagatprabho! / bodhiratnaM yathAlabhyaM, kriyA me syAt yathA - tathA // 48 // * artha-he jinezvara ! he jJAnI ! he vItarAga ! he jagat ke svAmI ! merI kriyA jaisI-kaisI bhI hai| parantu mujhe yathAyogya jJAnaratna pradAna kIjie / / 48 // arhatAM zaraNaM divyaM, siddhAnAM zaraNaM param / sAdhUnAM zaraNaM puNyaM, nityaM protyA samAzraye // 46 // * artha-arhatoM kI zaraNa divya hai, siddhoM kI zaraNa parama vareNya hai, sAdhunoM ko zaraNa puNyadAyino hai| ataH ina zaraNoM ko premapUrvaka apanAnA cAhie / / 46 // ....--- dharmANAM zaraNaM satyaM, nityaM satyArthadarzakAH / kevalI - bhASitattvAcca, zraddheyAste punaHpunaH // 50 // * artha-dharma kI zaraNa nitya satya evaM sanmArga kI darzikA hotI hai| kevalajJAniyoM dvArA bhASita ina zaraNoM meM punaHpunaH zraddhA rakhanI cAhie / / 50 //
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ azeSa - kleza- hantAraM, vItarAgaM jinezvaram / smAraM smAraM likhan sUriH, suzIlaH zAntimAzrayet // 51 // * artha-saMsAra ke samasta kaSToM kA haraNa karane vAle vItarAga jinezvara kA punaHpunaH smaraNa kara isa stotra ko likhate hue racayitA 'suzIlasUri' zAnti ko prApta kare / / 51 / / iti zrImanmRtyuJjayamahotsave sabhaktipaThanIyo mahAmaMgalaprado 'mRtyuJjayastotrapAThaH' zAsanasamrAT paramapUjyAcAryamahArAjAdhirAja zrImad - vijayanemi-lAvaNya-dakSasUrIzvarANAM suprasiddha-paTTadharAcAryazrImadvijayasuzIlasUrIzvareNa viracitaH, sampUrNam // iti zrIman 'mRtyuJjaya mahotsava' para sabhakti par3hane yogya mahAmaMgalakArI mRtyuJjayastotra pATha zAsanasamrAT paramapUjya prAcArya mahArAjAdhirAja zrImadvijaya nemi-lAvaNya-dakSasUrIzvarajI mahArAjazrI ke suprasiddha paTTadharAcArya zrImad vijaya suzIlasUrIzvarajI mahArAja dvArA viracita sampUrNa huaa|
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ pa. pU. AcArya deva zrImad vijaya jinottama sUrIzvara jI. ma. * saMkSipta jIvana paricaya janma : jAvAla, vi. saM. 2018 caitra vadI 6, 27-3-1962 mAtA : zrImatI dADamIbAI : pitA zrI uttamacanda jI amIcanda jI maraDiyA saMyama : parama pUjya AcArya bhagavaMta zrImad vijaya suzIla sUrIzvara jI ma. sA. kI zubha nizrA meM mAtA zrI dADamIbAI (sAdhvI zrI divyaprajJAzrI jI ma.) ke sAtha vi. saM. 2028, jyeSTha vadI 5, 15-5-1971 ko dIkSA bar3I dIkSA : udayapura, vi. saM. 2028 ASAr3ha zukla 10, 3-6-1971 gaNi pada : sojata siTI, vi. saM. 2046 mArgazIrSa zukla 6, 4-12-1989 paMnyAsa pada : jAvAla, vi. saM. 2046 jyeSTha zukla 10, 2-6-1990 upAdhyAya pada : koselAva, vi. saM. 2053 mArgazIrSa vadI 2. 27-111996 AcArya pada : lATADA, vi. saM. 2053 vaizAkha zukla 6, 12-5-1997
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ baharAga janAtha jinAlaya, samA nagara kI mahA maMgalakArI pratiSThAnimita hatyapra INDIGI PRH ARRIA NIROYEE uddezya samyagjJAna kA pracAra-prasAra OM namo nANassa hI OM prakAzana saujanya zrI jaina saMgha rAmA nagara (ji. jAlora):