Siddha Hemchandra Shabdanushasane Agyat kartuka Dhundika Part 01

Author(s): Vimalkirtivijay
Publisher: Kalikal Sarvagya Shri Hemchandracharya Navam Janmashatabdi Smruti Sanskar Shikshannidhi Ahmedabad
Catalog link: https://jainqq.org/explore/003291/1

Page #1

कलिकालसर्वज्ञश्रीहेमचन्द्राचार्यविरचिते
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्डिका ।।
[प्रथमो विभागः]
[प्रथमाऽध्यायस्य प्रथमपादतः आरभ्य द्वितीयाऽध्यायस्य प्रथमपादपर्यन्तम् ]
सम्पादक : मुनि विमलकीर्तिविजयः
Jan Education International
प्रकाशक
कलिकालसर्वज्ञ श्रीहेमचन्द्राचार्य नवम जन्मशताब्दी स्मृति संस्कार शिक्षणनिधि- अहमदाबाद.

www.janellbrary.org

Page #2

अर्हम् ।।
कलिकालसर्वज्ञ श्री हेमचन्द्राचार्यविरचिते
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्डिका ॥
[प्रथमो विभागः ]
[प्रथमाऽध्यायस्य प्रथमपादतः आरभ्य द्वितीयाऽध्यायस्य प्रथमपादपर्यन्तम् ]
सम्पादक : मुनि विमलकीर्तिविजयः
श्रीहेमचन्द्राचार्य
प्रकाशक
कलिकालसर्वज्ञ श्रीहेमचन्द्राचार्य नवम जन्मशताब्दी स्मृति संस्कार शिक्षणनिधि - अहमदाबाद.
ई. २००८.
वि. सं. २०६५

Page #3

श्री सिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्ढिका (प्रथमो विभागः) । सम्पादक : मुनि विमलकीर्तिविजयः ।
प्रकाशक : कलिकालसर्वज्ञ श्रीहेमचन्द्राचार्य नवम जन्मशताब्दी स्मृति संस्कार शिक्षणनिधि
अहमदाबाद
ई.सं. २००८
।
वि.सं. २०६५
।
वीर नि.सं. २५३५
प्रथमावृत्तिः प्रतय : २५०
आर्थिक सहयोग : श्रेष्ठीवर्य श्रीकस्तूरभाई लालभाई स्मारक निधि, अहमदाबाद
प्राप्तिस्थान : (१) श्रीविजयनेमिसूरीश्वरजी स्वाध्याय मंदिर,
१२, भगतवाग, नवा शारदामंदिर रोड, शेठ आणंदजी कल्याणजीनी पेढी पासे, पालडी, अहमदाबाद-३८०००७. फोन : २६६२२४६५
(२) सरस्वती पुस्तक भण्डार
११२, हाथीखाना, रतनपोल, अहमदाबाद-३८०००१. फोन : २५३५६६९२
मूल्यम् : रू. २५०/
मुद्रक : क्रिष्ना ग्राफिक्स
९६६, नारणपुरा जूना गाम, नारणपुरा, अहमदाबाद-१३. फोन : २७४९४३९३
Jain Education Intemational

Page #4

=
III
સમર્પણ
કલિકાલસર્વજ્ઞ શ્રીહેમચન્દ્રાચાર્યના
વિશ્વોપકારક વ્યાકરણગ્રંથના વિવરણનો આ ગ્રંથ તેઓશ્રીના જ ચરણકમલોમાં ભાવપૂર્વક સમર્પણ.

Page #5

TV
પ્રકાશકીય નિવેદન.....
પરમપૂજ્ય આચાર્યશ્રી વિજયસૂર્યોદયસૂરીશ્વરજી મહારાજની શુભ ભાવના તેમજ પ્રેરણાથી વિ.સં. ૨૦૪૫ના વર્ષે સ્થપાયેલ, કલિકાલસર્વજ્ઞ શ્રી હેમચન્દ્રાચાર્ય ભગવંતના નામ સાથે જોડાયેલ આ ટ્રસ્ટ, પૂજ્ય આચાર્યશ્રીના શિષ્ય આચાર્યશ્રીવિજયશીલચન્દ્રસૂરિજી મહારાજના માર્ગદર્શનમાં અનેક સાહિત્યિક પ્રવૃત્તિઓ કરી છે. તેમાં આપણા મૂર્ધન્ય વિદ્ધજ્જનોને “શ્રી હેમચન્દ્રાચાર્ય ચન્દ્રક' અર્પણ કરી તેમનું બહુમાન કરવામાં આવે છે. વિદ્વાનોને આમંત્રણ આપીને વિવિધ વિષયો પર પરિસંવાદ અને સંગોષ્ટીનું આયોજન થાય છે અને પ્રાચીન સાહિત્યના ગ્રંથોનું સંશોધન-સંપાદન કરાવવાપૂર્વક તેનું પ્રકાશન કરવામાં આવે છે. આજ પર્યત આ ટ્રસ્ટના આશ્રયે આવા અનેક ગ્રંથોનું પ્રકાશન થયેલ છે, જે જૈન સંઘમાં જ નહિ પણ દેશ-વિદેશના અસંખ્ય વિદ્વાનોમાં પણ પ્રશંસાપાત્ર તથા ઉપાદેય બનેલા છે. “અનુસજ્જન’ નામે એક શોધપત્રિકા પણ આ ટ્રસ્ટના ઉપક્રમે પ્રકાશિત કરવામાં આવે છે, જેના અદ્યાવધિમાં ૪૫ અંકો થઈ ચુક્યા છે.
આજે આ ટ્રસ્ટના ઉપક્રમે શ્રી હેમચન્દ્રાચાર્યના સિદ્ધદેમ વ્યાકરણ ઉપર લખાયેલા ટુઢિા નામના અપ્રગટ વિવરણનો પ્રથમ ગ્રંથ, પ્રથમ વખત જ પ્રકાશિત થઈ રહ્યો છે, જેનો અમને આનંદ છે. આ ગ્રંથનું હસ્તલિખિત પ્રતિઓ પરથી પ્રતિલિપિ-લેખન તેમજ સંપાદન, પૂજય આ. શ્રીવિજયશીલચન્દ્રસૂરિમહારાજના શિષ્ય મુનિરાજ શ્રીવિમલકીર્તિવિજયજી મહારાજે કરેલ છે. આવું સરસ કાર્ય કરવા બદલ તેઓ અભિનંદનના અધિકારી છે.
શ્રી હેમચન્દ્રાચાર્યના ગ્રંથ પરની અપ્રકાશિત ટીકાના ગ્રંથના પહેલા ભાગનું પ્રકાશન કરવાનો લાભ અમારા ટ્રસ્ટને સાંપડ્યો, તે અમારું સદ્ભાગ્ય છે. અમને આશા રાખીએ છીએ કે બાકીના ભાગ પણ આ જ રીતે તૈયાર થશે અને તેના પ્રકાશનનો લાભ પણ અમોને–અમારા ટ્રસ્ટને જ પ્રાપ્ત થશે.
પ્રસ્તુત પુસ્તકના પ્રકાશનમાં “શેઠશ્રી કસ્તુરભાઈ લાલભાઈ સ્મારક નિધિ” તરફથી આર્થિક સહયોગ ટ્રસ્ટને પ્રાપ્ત થયો છે તે બદલ ટ્રસ્ટ તેઓનો આભાર માને છે.
લિ. વિ.સં. ૨૦૬૫
ક.સ.શ્રી હેમચન્દ્રાચાર્ય નવજન્મ શતાબ્દી કાર્તિક શુદિ પૂનમ
મૃતિ સંસ્કાર-શિક્ષણનિધિ
અમદાવાદ
Jain Education Intemational

Page #6

સંપાદકીય નિવેદન
કલિકાલસર્વજ્ઞ શ્રીહેમચન્દ્રાચાર્ય મહારાજે ગૂર્જરેશ્વર સિદ્ધરાજ જયસિંહની પ્રેરણાથી વિ.સં. ૧૧૯૪ માં સંસ્કૃતભાષાનો બોધ સુગમતાથી થઈ શકે તેવા, સૂત્રપાઠ-ઉણાદિવૃત્તિ - લિંગાનુશાસનાદિ પાંચ અંગવાળું ‘‘સિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન’’ નામના વ્યાકરણની રચના કરી હતી. કલિકાલસર્વજ્ઞે રચેલા વ્યાકરણ પૂર્વે સંસ્કૃતભાષાનો બોધ થાય તેવા શુભાશયથી આપિશલિ-કાશ્યપ-ગાર્ય-ગાલવ-ચાક્રવાણી-ભારદ્વાજ-શાકટાયન-પાણિનીય-કાત્યાયનચંદ્રગોમી આદિ અનેક વૈયાકરણીઓએ સ્વ-સ્વસમયે જુદા જુદા નામવાળા વ્યાકરણો રચ્યાં હતાં. તે તમામ વ્યાકરણોની તુલનામાં કલિકાલસર્વજ્ઞે રચેલું વ્યાકરણ મુકુટસમાન શોભતું હતું. કલિકાલસર્વજ્ઞે એકલે હાથે એક જ વર્ષમાં વ્યાકરણના પાંચે અંગોની તથા લઘુવૃત્તિ (૬૦૦૦ શ્લોક) - તત્ત્વપ્રકાશિકા નામની બૃહવૃત્તિ (૧૮૦૦૦ શ્લોક) - શબ્દમહાર્ણવન્યાસ (૮૪૦૦૦ શ્લોક)ની રચના કરી હતી. તે રચનામાં વૃત્તિમાં જણાવેલા અર્થ કઈ રીતે સૂત્રમાંથી નિષ્પન્ન થાય, પૂર્વસૂત્રની અનુવૃત્તિ, અનુવર્તમાનસૂત્રની નિવૃત્તિ, એકવચન-બહુવચનાદિના ફળ, ઉદાહરણ-પ્રત્યુદાહરણગત અભિનવ શબ્દોની સાધનિકા- તેને લગતી ચર્ચા-સમન્વય-અવતરણ-ઉપસંહારાદિનો સમાવેશ કર્યો હતો.
V
વિ.સં. ૧૭૧૦માં મહોપાધ્યાય વિનયવિજયજી મહારાજે કલિકાલસર્વજ્ઞે રચેલા સૂત્રોને આધારે સાધનિકાના ક્રમ પ્રમાણે સૂત્રોની ગોઠવણી કરી હૈમલઘુપ્રક્રિયા નામે વ્યાકરણની રચના કરી હતી, તે બાળ જીવોને ઉપયોગી બનતી હતી પણ બૌદ્ધિક શક્તિનો વિકાસ થાય તે માટે કલિકાલસર્વજ્ઞે રચેલા સિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસનનું અધ્યયન કરવુંકરાવવું અત્યુત્તમ છે.
કલિકાલસર્વજ્ઞ હેમચન્દ્રાચાર્ય મહારાજે રચેલા વ્યાકરણમાં રહેલા ગૂઢતર-ગૂઢતમ રહસ્યો પર ઊંડાણપૂર્વક અભ્યાસ-અવગાહન-અવલોકન કરી કોઈક વ્યાકરણવિશારદે કુંઢિકાની રચના કરી હતી. હૂંઢિકાકારે ઢૂંઢિકાની રચના કરતાં કરતાં વ્યાકરણના સૂત્રોમાં રહેલા મૂળ શબ્દોની તથા સૂત્રોમાં આપેલા ઉદાહરણ-પ્રતિઉદાહરણોમાં કયો ધાતું છે – કેવો છે – કયા કયા અનુબંધો લોપ થયા છે- કયા અર્થમાં કયો પ્રત્યય લાગ્યો છે - કયા પ્રત્યયની પ્રાપ્તિ હતી – પ્રત્યય લાગ્યા પછી ગુણ-વૃદ્ધિ સંબંધી કયા કયા ફેરફારો થયા - કયા ન્યાયસંગ્રહના સૂત્રોથી કયા કયા ફેરફારો થયા - કયો સમાસ થયો – કઈ વિભક્તિ લાગી - કઈ રીતે વિભક્તિનો લોપ થયો વિગેરે અનેક હકીકતો સુંદર શૈલીમાં અતિવિસ્તૃત વર્ણવી છે. સિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન વ્યાકરણનું અધ્યયન કરનાર - કરાવનારને શરૂઆતથી જ સરળતા અનુભવાય
રૂચિ જાગે - ઉત્સાહ વધે તેવા શુભાશયથી અજ્ઞાતકર્તૃકા હૂંઢિકાનું સંપાદન કર્યું છે. ભોયણી તીર્થમંડન મલ્લિનાથ ભગવાનની પરમ પાવનકારી શીતલછાયામાં સંપાદન કાર્યની શુભ શરૂઆત કરી હતી. સાતે અધ્યાયનું સંપૂર્ણ પ્રેસમેટર તૈયાર કરવામાં લગભગ ત્રણ વર્ષ જેટલો સમય લાગ્યો હતો. સંપાદન કાર્ય કરતાં કરતાં અનેક પ્રશ્નો ઉદ્ભવ્યા હતા, તે પ્રશ્નોના સમાધાન માટે વ્યાકરણવિશારદ પંડિતવર્ય છબીલદાસ કેશરીચંદ સંઘવીને વિનંતિ કરી હતી પણ તેમનું સ્વાસ્થ્ય સ્વસ્થ-સાનુકૂળ ન હોવાથી તેમણે પંડિત જગદીશભાઈ સી. શાહને ભલામણ કરી, તેમણે તેમની મતિ
-

Page #7

VI
ક્ષયોપશમના આધારે શક્ય તેટલા સમાધાનો કરી આવ્યાં હતાં.
શ્રી હેમચન્દ્રાચાર્ય જૈન. જ્ઞાનમંદિર (પાટણ)ના ભંડારમાં રહેલી ““સિદ્ધહેમશબ્દાનુશાસન બૃહદ્રવૃત્તિ ટુંઢિકા પંચમાધ્યાય પર્વત” (ચતુષ્ક-આખ્યાત-કૃદુવૃત્તિઢુંઢિકા), પત્ર-૩૫૭, ડો. ૯૭, નં. ૨૪૦૦ તથા કાંતિવિજયજી મહારાજ સંગૃહીત જ્ઞાનભંડાર (જાની શેરી-વડોદરા)માં રહેલી ““સિદ્ધહેમશબ્દાનુશાસન ઢંઢિકાવૃત્તિ-પંચમાધ્યાયપર્યત”, પત્ર૨૯૫, પ્રત નં. ૨૦૨૦ પ્રતિને આધારે સંપાદન કાર્ય કર્યું છે.
પ્રતના અંતિમપત્રમાં ગ્રંથકર્તાના નામનો ઉલ્લેખ ન હોવાથી ઢંઢિકા અજ્ઞાતકર્તકા હશે તેવું અનુમાન કરી અજ્ઞાતકકા ઢંઢિકા એવું નામ આપ્યું છે. અંબાલાલ પ્રેમચંદ શાહે બૃહવ્યાસના પહેલા અધ્યાયના ઉપોદઘાતમાં “સિદ્ધહેમવ્યાકરણ પરના ટીકા ગ્રંથોમાં” વિ.સં. ૧૫૯૧માં સૌભાગ્યસાગર મહારાજે હૈમબૃહદ્રવૃત્તિ ઢુંઢિકાની રચના કરી હતી તેવો ઉલ્લેખ કર્યો છે, તેથી સૌભાગ્યસાગર મહારાજે રચેલી ઢંઢિકા આ જ છે કે બીજી છે તે સંશોધનનો વિષય બની રહે છે.
અકારાદિ ક્રમે ઉદાહરણોની જે સૂચિ આપવામાં આવી છે તેમાં સૂત્રોની અંદર આવેલા-આપેલા ઉદાહરણોનો જ નિર્દેશ કર્યો છે. મૂળ સૂત્રમાં રહેલાં શબ્દોનો તથા શ્લોકમાં રહેલા શબ્દોનો નિર્દેશ કર્યો નથી. જેમકે ! પરમાત્માનં..... શ્લોકમાં પ્રાપ્ય આદિ શબ્દો છે પણ તેનો અકારાદિ ક્રમની સૂચિમાં ઉલ્લેખ કર્યો નથી. તથા “સિદ્ધિઃ DEાત' કાર સૂત્રમાં સિદ્ધિ: આદિ શબ્દોની સાધનિકા આપી છે પણ તેનો અકારાદિ ક્રમની સૂચિમાં ઉલ્લેખ કર્યો નથી.
ઉદાહરણમાં રહેલા જે શબ્દોની સાધનિકા એક વાર આપી હોય તે જ શબ્દ બીજીવાર આવતો હોય ત્યારે ત્યાં તે શબ્દની સાધનિકા સંપૂર્ણ લખી નથી પણ સૂત્રક્રમાંક લખી અતિદેશ કર્યો છે - ગ્રંથ લાઘવ માટે. જેમકે સૂત્રક્રમાંક ૧૧૨૬ માં “ધ વો રક્ષતુ' ઉદા. છે. ધર્મ: શબ્દની સાધનિકા સૂત્રક્રમાંક ૧૧૨૦ માં “ધર્મો વ: સ્વમ્' શબ્દ આગળ ૧૧૨૦ સૂત્રક્રમાંકનો અતિદેશ કર્યો છે. તે રીતે બીજે બધે પણ સમજી લેવું.
ધાતુપારાયણમાં આપેલા ધાતુક્રમાંક અનુસારે જ ધાતુક્રમાંક આપવામાં આવ્યા છે.
જ્યાં જ્યાં શંકાસ્પદ સ્થાનો દૃષ્ટિગોચર થયા ત્યાં ત્યાં (?) પ્રશ્નાર્થ ચિહ્ન કરી તેની બાજુમાં જ ( ) આવું ચિહ્ન કરી યોગ્ય જણાતાં સૂત્રોનો ઉલ્લેખ કર્યો છે. | હેમચન્દ્રાચાર્ય જૈન જ્ઞાનમંદિર-પાટણથી પ્રાપ્ત થયેલી પ્રતિને આધારે પાઠાંતરો આવ્યા છે ત્યાં P. સંજ્ઞા કરી છે. મુદ્રિત પુસ્તકોને આધારે પાઠાંતરો આપ્યા છે ત્યાં તે તે પુસ્તકોના નામનો નિર્દેશ કર્યો છે.
સંપાદન કાર્યમાં શાસનસમ્રાટ વિજયનેમિસૂરીશ્વરજી મ.સા. ના સમુદાયના ગચ્છાધિપતિ પરમપૂજય વિજય સૂર્યોદયસૂરીશ્વરજી મ.સા. તથા પરમ પૂજય વિજય શીલચન્દ્રસૂરીશ્વરજી મ. સા.ની પ્રેરણા સતત મળતી હતી. તેમના આશીર્વાદથી જ સંપાદન કાર્ય કરી શક્યો છું.
સંપાદન કાર્યમાં ક્યાંય પણ ક્ષતિ રહી ગઈ હોય તો તે સુધારી લેવા વિનંતિ. સંપાદન કાર્યમાં પ્રત્યક્ષ-પરોક્ષ સહભાગી બનનાર સર્વેની અનુમોદના.
મુનિ વિમલકીર્તિવિજય
શેઠ હઠીસિંગ કેસરસિંહ જૈન ઉપાશ્રય દિલ્હી દરવાજા બહાર, અમદાવાદ-૩૮૦૦૦૭ જ્ઞાનપંચમી.
Jain Education Intemational

Page #8

(9)
ल चे
(७)
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम् ।
॥ सम्पादनोपयुक्तग्रन्थसूचिः ॥
(२) श्रीहेमचन्द्राचार्यरचिता अभिधानचिन्तामणिनाममाला ।
(३) श्रीमद्विजयलावण्यसूरिप्रणीतो धातुरलाकरः [भाग १ थी ७]
(४) श्रीहेमचन्द्रसूरिभगवद्वरचितं धातुपारायणम् ।
(५) श्रीहैमव्याकरणसत्का श्रीउणादिगणविवृत्तिः ।
(६) आचार्यश्रीगुणरत्नसूरिविरचितः क्रियारत्नसमुच्चयः ।
[स्वोपज्ञतत्त्वप्रकाशिकाभिधानवृहद्वृत्ति-स्वोपज्ञशब्दमहार्णवन्यास-श्रीकनकप्रभसूरिरचितन्याससारसमुद्धार संवलितम् ]
प्रथमोऽध्यायः द्वितीयोऽध्यायः पञ्चमोऽध्यायः ।
बृहन्त्र्यासानुसन्धानकारः - सम्पादकश्च आ० श्रीमद्विजयलावण्यसूरीश्वरः ।
VII
श्रीमहंसगणिविरचितः न्यायसंग्रहः ।

(८)
श्री अमरचन्द्रसूरिविरचितः अवचूरिसमेतः स्यादिशब्दसमुच्चयः ।
( ९ ) कृत्प्रत्ययानां महायन्त्रम् । रचयिता श्रीमद्विजयलावण्यसूरीश्वरः ।
(१०) सिद्धहेमशब्दानुशासनं स्वोपज्ञमध्यमवृत्त्यवचूरिभ्यामलङ्कृतम् । चतुष्कवृत्तिपर्यन्तः प्रथमो विभागः ।
(११) हैमकृदन्त श्रेणिः । सम्पादिका - साध्वी श्रीअमीरत्नाश्रीजी ।
(१२) शब्दरत्नमहोदधिः १-२-३ । संकलनकर्त्ता - पंन्यासप्रवरमुक्तिविजयो गणिः ।
-

Page #9

VIII
॥ विषयानुक्रमः ॥
प्रथमाऽध्यायस्य प्रथमः पादः । संज्ञाप्रकरणम् ।
सूत्रसंख्या - ४२ । पत्रांकः - १-२३ ।
प्रथमाऽध्यायस्य द्वितीयः पाद: । स्वरसन्धिप्रकरणम् ।
सूत्रसंख्या - ४१ । पत्रांकः - २४-४४ ।
प्रथमाऽध्यायस्य तृतीयः पादः । व्यञ्जनसन्धिप्रकरणम् ।
सूत्रसंख्या - ६५ । पत्रांकः - ४५-८७ ।
प्रथमाऽध्यायस्य चतुर्थः पादः । स्यादिप्रकरणम् ।
सूत्रसंख्या - ९३ । पत्रांक : ८८-१३५ ।
द्वितीयाऽध्यायस्य प्रथमः पादः । स्यादिप्रकरणम् ।
सूत्रसंख्या - ११८ । पत्रांकः १३६-२२० ।
अकारादिवर्णक्रमेण सूत्रान्तर्गतोदाहरणसूचिः । पत्रांकः २२१-२४२ ।
Jain Education Intemational

Page #10

|| अर्हम् ।।
कलिकालसर्वज्ञ श्री हेमचन्द्राचार्यविरचितं श्री सिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम् ॥
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ॥
॥ अथ प्रथमाऽध्यायस्य प्रथमः पादः ॥
प्रणम्य परमात्मानं श्रेयः शब्दानुशासनम् । आचार्यहेमचन्द्रेण स्मृत्वा किञ्चित् प्रकाश्यते ॥
[ प्रणम्य ] 'प्राक् पूरणे' (१०७२) प्रा । प्राप्नोति पूरयति उत्कृष्टाद्यर्थमिति प । ' क्वचित् ' ( ५।१।१७१) डप्र० → अ । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) आकारलोपः । 'णमं प्रह्वत्वे' (३८८) णम् । 'पाठे धात्वादेर्णो नः' (२।३ ।९७) नम् । ‘धातोः पूजार्थस्वति०' (३|१|१) प्रपूर्वकम् । प्रणमनं पूर्वं = प्रणम्य । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० त्वा । 'अनञः क्त्वो यप्' (३।२।१५४) यप्य । प्रथमैकवचनं सि । 'अदुरुपसर्गान्तरो० ' (२।३।७७) नस्य णत्वम् । 'अव्ययस्य' ( ३।२।७) सिलोपः ।
=
[परमात्मानम् ] 'पृश् पालनपूरणयो:' (१५३२) पृ । पृणाति = लब्धमर्थं पालयति, अलब्धमर्थं पूरयतीति परम । 'सृ-पृ-प्रथि-चरि-कडि- कर्देरम:' ( उणादि- ३४७) अमप्र० । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति ' ( ४ | ३|१) गु० अर् । ‘अत सातत्यगमने’ (२७९) अत् । अतति = सातत्येन गच्छति तांस्तान् पदार्थान् इति आत्मा । 'सात्मन् - आत्मन् - वेमन्०' (उणादि-९१६) मन्प्रत्यये आत्मन् इति निपातः । परमश्चासौ आत्मा च = परमात्मा, तम् = परमात्मानम् । 'कर्मणि' (२।२।४० ) द्वितीयैकवचनं अम् । नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः ।

[श्रेयः] 'शंसू स्तुतौ च' (५५०) शंस्, प्रपूर्वकम् । प्रशस्यते इति प्रशस्यम् । 'कृ-वृषि- मृजि-शंसि० ' ( ५।१।४२ ) क्यप्प्र० → य । 'नो व्यञ्जनस्याऽनुदितः' ( ४ । २ । ४५ ) नलोपः । इदं पूर्वाचार्यप्रणीतं व्याकरणजातं प्रशस्यमिदं च नवतरप्रारभ्यमाणव्याकरणं प्रशस्यमिदमनयोर्मध्येऽतिशयेन प्रशस्यं श्रेयः । 'गुणाङ्गाद् वेष्ठेयसू' (७।३।९ ) ईयसुप्र० ईयस् । ‘त्रन्त्यस्वरादेः' (७।४।४३ ) इत्यनेनाऽकारलोपप्राप्तौ 'नैकस्वरस्य' ( ७ ४१४४ ) इत्यनेन निषेधः । ' प्रशस्यस्य श्रः ' (७।४।३४) प्रशस्यस्थाने श्रादेशः । 'अवर्णस्येवर्णादिनैदोदरल्' (१।२।६) अ० ए० । प्रथमैक० सि । 'अनतो लुप्' (१।४।५९) सिलोपः ।
=
[शब्दानुशासनम् ] ' शपीं आक्रोशे' (९१६) शप् । शपति आक्रोशति दुरुच्चारकमिति शब्दः । ' शा- शपि-मनिकनिभ्यो दः' (उणादि २३७ ) दप्र० । 'तृतीयस्तृतीय- चतुर्थे' (१।३।४९) ५० ब० ।
=
'शासूक् अनुशिष्टौ ' (१०९५) शास्, अनुपूर्वकम् । अनुशास्यन्ते व्युत्पाद्यन्ते शब्दा अनेनेति अनुशासनम् । ‘करणाऽऽधारे’ (५।३।१२९) अनट्प्र० अन । 'लोकात् ' (१।१।३) संहिता । प्रथमैक० सि । 'अतः स्यमोऽम्' (१।४।५७)

=

Page #11

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका । अम् । 'समानादमोतः' (१।४।४६) अमोऽकारलोपः । शब्दानामनुशासनं = शब्दानुशासनम् ।
[आचार्य] 'चर भक्षणे च' (४१०) चर्, आङपूर्वकम् । आचर्यते = सेव्यते विनयार्थं विद्याग्रहणार्थं वा शिष्यैः इति आचार्यः । 'वर्ण व्यअनाद् घ्यण' (५/११७) घ्यणप्र० → य । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः = चार् ।
[हेमचन्द्रेण] 'हिंट गति-वृद्धयोः' (१२९५) हि । हिनोति = गमयति स्वावतस्य वृद्धिमिति हेमः । 'क्षु-हिभ्यां वा' (उणादि- ३४१) मप्र० । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४१३१) गुणः ए । 'चदु दीप्त्यालादयोः' (३१३) चद् । 'उदितः स्वरान्नोऽन्तः' (४।४।९८) नोऽन्तः = चन्द् । चन्दति = आलादयति जगज्जननयनमनांसीति चन्द्रः । 'भी-वृधि-रुधि-कन्य०' (उणादि-३८७) रप० । हेम इव कान्तिमत्त्वाद् हेमः । चन्द्र इव आह्लादकत्वात् चन्द्र: । हेमश्चासौ चन्द्रश्च = हेमचन्द्रः, आचार्यश्चासौ हेमचन्द्रश्च = आचार्यहेमचन्द्रः, तेन, तृतीयैक० टा → आ । 'टा-ङसोरिन-स्यौ' (१।४।५) आ → इनादेशः । अवर्णस्येवर्णादिनैदोदरल' (१।२।६) अकारस्य इकारेण सह एत्वम् । 'र-घृवर्णान्नो ण०' (२।३।६३) नस्य णत्वम् ।
[स्मृत्वा] ‘स्मृ चिन्तायाम्' (१८) स्मृ । स्मरणं पूर्वं = स्मृत्वा । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० → त्वा । प्रथमैक० सि । 'अव्ययस्य' (३।२७) सिलोपः ।
[किञ्चित्] टुक्षु-रु-'कुंक शब्दे' (१०८६) कु । कौति प्रश्नाद्यर्थमिति किम् । 'कोर्डिम्' (उणादि-९३९) डिद इमप्र० । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) उकारलोपः । ‘लोकात्' (११३) संहिता । किम् अग्रे 'चिंग्ट चयने' (१२९०) चि । किमपि अल्पं चिनोतीति किश्चित् । 'क्विप्' (५।१।१४८) क्विप्प० । 'इस्वस्य तः पित्कृति' (४।४।११३) तोऽन्तः । ‘अप्रयोगीत्' (११३७) विप्लोपः । “क्रियाविशेषणात्' (२।२।४१) अम् । 'अनतो लुप्' (१।४।५९) अम्लोपः ।
[प्रकाश्यते] 'काशृङ दीप्तौ' (८३०) काश, प्रपूर्वकम् । प्रकाशमानं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप० । वर्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र० → य । ‘णेरनिटि' (४।३।८३) णिगलोपः । प्रकाश्यते = प्रकटीक्रियते = विवियते इत्यर्थः ।
किं तत् ? उक्तकथ्यतापन्नं शब्दानुशासनं शव्दशास्त्रम् । किं विशिष्टं ? श्रेयः = प्रशस्यतरं कल्याणकारि छो । केन का ? आचार्यहेमचन्द्रेण । किं कृत्वा ? स्मृत्वा = सूत्ररूपतया कृत्वा । कथम् ? किञ्चित् = स्तोकमात्रम् । पुनः किं कृत्वा ? प्रणम्य = नमस्कृत्य । किम् ? परमात्मानम्, परमदैवतं परमात्मा भणियइ । परमदेवतासु प्रणमिउ = नमस्करिउं । आचार्यि हेमचन्द्रि श्रेय = प्रशस्यतरु अथवा कल्याणकारियउं शब्दानुशासनु भणियइ = व्याकरणुस्सरिऊ करिऊ । किञ्चित् = स्तोकमात्रु ।। प्रकाश्ययइ = प्रकटु कीजइ = विवरियइ ।। छ ।।
अर्हम् ।।१।१।१।। [अर्हम] ‘अर्ह पूजायाम्' (५६५) अर्ह । अर्हति शक्रादिकृतां पूजामित्यहम् । लिहादिभ्यः' (५।१५०) अच्प्र० । 'पृषोदरादयः' (३।२।१५५) अहमिति निपातः ।। छ ।।
Jain Education Intemational

www.amele

Page #12

अथ प्रथमाऽध्यायस्य प्रथमः पादः ॥
सिद्धिः स्याद्वादात् ।।१।१२।। [सिद्धिः] 'षिधू गत्याम्' (३२०) षिध् । 'षः सोऽष्टयै-ष्टिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) सिध् । सेधनं = सिद्धिः । 'स्त्रियां क्तिः' (५।३।९१) क्तिप्र० → ति । 'अधश्चतुर्थात् तथोर्धः (२.१७९) ति० → धि० । 'तृतीयस्तृतीय - चतुर्थे' (१।३।४९) ध० → द० । प्रथमैक० सि । 'सो रुः' (२।१।७२) स०→रु०→र० । 'रः पदान्ते विसर्गस्तयोः' (१।३।५३) र० → विसर्गः ।
[स्याद्वादात्] 'असक् भवे(भुवि)' (११०२) अस् । सप्तमी यात्प० । 'श्ना-ऽस्त्योर्मुक्' (४।२।९०) अस्धातोरकारलोपः । 'वद व्यक्तायां वाचि' (९९८) वद् । वदनं = वाद: । 'भावा-ऽकोंः ' (५।३।१८) घञ्प्र०→अ । 'ञ्णिति' (४१३५०) उपान्त्यस्वरवृद्धौ वादः । स्यादित्येतस्य वादः = स्याद्वादः, तस्मात् = स्याद्वादात्, पञ्चमी ङसिप्र० → अस् । 'डे-डस्योर्याऽऽतौ' (१।४।६) अस् → आत् । 'समानानां तेन दीर्घः' (१२।१) दीर्घः ।। छ ।
लोकात् ।।१1१३॥ [लोकात्] 'लोकृङ् दर्शने' (६१२) लोक् । लोकतेऽवलोकते निखिलव्यवहारानिति लोकः । 'अच्' (५।११४९) अच्प्र० → अ । तस्मात् = लोकात्, पञ्चमी डसिप्र० → अस् । ‘डे - ङस्योर्याऽऽतौ' (१।४।६) अस् → आत् । 'समानानां तेन दीर्घः' (१।२।१) दीर्घः ।। छ ।।
औदन्ताः स्वराः ।।११।४।।
[औदन्ताः] औत् अन्ते येषां ते = औदन्ताः । अथवा औत् अन्तो येषां ते = औदन्ताः । प्रथमावहुवचनं जसप्र० → अस् । 'अत आ स्यादौ जस्-भ्याम्-ये' (१।४।१) अकारस्य आत्वम् । 'समानानां तेन दीर्घः' (१।२।१) दीर्घः । 'सो रुः' (२।१।७२) स० → र० । 'रः पदान्ते विसर्गस्तयोः' (१।३।५३) विसर्गः ।
स्वराः] 'औस्वृ शब्दोपतापयोः' (२१) स्वृ । स्वरन्तीति स्वराः । 'अच्' (५।१।४९) अच्प्र० → अ । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० अर् । अथवा स्वयं 'राग दीप्तौ' (८९३) राज । स्वयं राजन्ते = शोभन्ते इति स्वराः । 'क्वचित्' (५।१।१७१) डप्र० → अ० । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अन्त्यस्वरादिलोपः । प्रथमावहुवचनं जस् → अस् । शेषं पूर्ववत् ।। छ ।।
एक-द्वि-त्रिमात्रा ह्रस्व-दीर्घ-प्लुताः ।।१।१।५।। [एकद्वित्रिमात्राः] 'इंण्क् गतौ' (१०७५) इ । एति प्राप्ति (?) प्रथमांकसंख्यामिति एकः । भीण-शलि-वलि-कल्यति०' (उणादि-२१) कप्र० । नामिनो गुणोऽक्ङिति (४।३।१) गुणः ए । 'आत्' (२।४।१८) आप् → आ । 'समानानां तेन दीर्घः' (१।२।१) आ । -
'उभ पूरणे' (१३८५) उभ् । उम्भतः = पूरयतो द्वित्वसंख्यामिति द्वि । 'उभेदर्व-त्रौ' च' (उणादि-६१५) इप्रत्यये द्व आदेशः ।
'उभ पूरणे' (१३८५) उभ् । उम्भन्ति = पूरयन्ति त्रित्वसंख्यामिति त्रि । 'उभेर्द्व-त्रौ च' (उणादि-६१५) इप्रत्यये त्र आदेशः ।
मांड्क् मान-शब्दयोः' (११३७) मा । मीयते = परिच्छिद्यते कालविशेषो अनया इति मात्रा । 'हु-या-मा-श्रु-वसिभसि०' (उणादि-४५१) त्रप्र० । 'आत्' (२।४।१८) आप् → आ ।
Jain Education Intemational

Page #13

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञानकर्तृका दृि
=
एका च द्वे च तिसु (सः) च एकडितिस्रः । सर्वादयोऽस्यादी' (३१२१६१) पुंवद्वाय एका० एक० | एकद्वितिस्रो मात्रा येषां ते एकद्वित्रिमात्राः । प्रथमावहु जस् अस् समानानां तेन दीर्घः' (१।२1१) दीर्घः । सो रु (२॥१॥७२ )
स०र० ।
४
[ह्रस्वदीर्घप्लुताः] 'इस शब्दे (५४०) हस् । ह्रस्यते
नलि-कण्पशी० (उणादि ५०५) प्र० ।
'दृश् विदारणे' (१५३५) दृ । दृणाति
दीर्घ इति निपातः ।
किप्र०
च्युंङ् - ज्युंङ् - जुङ् - पुंङ् - 'प्लुङ् गतौ' (५९८) प्लु । प्लवते मात्राधिकतया इति प्लुतः । 'पुत-पित्त-निमित्तोत शुक्त तिक्त०' (उणादि २०४) कित् तप० ।
ह्रस्वश्च दीर्घश्च प्लुतच ह्रस्वदीर्घप्लुताः प्रथमाबहु० जस्० अ० अ० आ० । 'समानानां०' (१३२॥१) आ । सो रु' (२११३७२) स० २० विसर्गः ॥ छ ॥
=
=
[लृदन्ताः ] लृत् अन्तो येषां ते आ० । 'समानानां तेन दीर्घः' (१।२1१) [समानाः ] समानं = तुल्यं मानं प्रथमावहु जस् । शेषं पूर्ववत् ॥ छ ॥
=
=
= विदारयति ह्रस्वभावमिति दीर्घः । मघा घट्ट दीर्घादयः (उणादि ११० )
अनवर्णा नामी 119 19 |६ ॥
[ अनवर्णाः] न विद्यते अवर्णो येषां ते
अनवर्णाः । 'अन् स्वरे' (३।२।१२९) अन् ।
[नामी ] 'णमं प्रह्वत्वे' (३८८) णम् । 'पाठे धात्वादेर्णो नः' (२।३।१७) नम् । नमनं = नामः । ' भावा- ऽकर्त्रीः ' (५।३।१८) घञप्र० अ । णिति' (४|३|५० ) उपान्त्यस्वरवृद्धिः । नामो अस्याऽस्तीति नामी । 'अतोऽनेकस्वरात्' (७।२।६) इन्प्र० । 'त्रन्त्यस्वरादेः' (७।४।४३) अन्त्यस्वरादिलोपः । प्रथमेक० सि । इन् हन् पूषाऽर्यम्णः शिस्योः ' (१।४।८७) दीर्घः । 'दीर्घड्याव्-व्यञ्जनात् से (११४१४५) सिलोपः नाम्नो नोऽनहून ' (२।१।९१) नलोपः ॥ छ ॥
लृदन्ताः समानाः ।।919 1७ ॥
लृदन्ताः । प्रथमावहु० जस् अस् । 'अत आ स्यादौ० ' (१।४।१) अ० आ ।
परिमाणं येषां ते समाना: 'समानस्य धर्मादिषु (३।२।१४९) सभावः ।
[एऐओओ) एच ऐश ओश औच
[ सन्ध्यक्षरम् ] 'डुधांग्क् धारणे च'

4
शब्दाव्यते एकमात्रिकतया इति ह्रस्वः । लटि खटि-खलि
,
ए-ऐ- ओ ओ सन्ध्यक्षरम् ||१|११८ ||
एऐ ओ औ । प्रथमाबहु० जस् । सूत्रत्वाल्लोपः । (११३९) धा, संपूर्वकम् । संधानं
। इडेत्-पुसि चाऽऽतो लुक्' (४१३ १९४ ) आकारलोपः ।
अत आ स्यादी जस्-भ्याम् ये' (१।४।१) र पदान्ते विसर्गस्तयोः (१1३1५३)
-
'क्षर संचलने' (९७१) झर् नञ्पूर्वकम् न क्षरति न चलति स्वस्वरूपादित्यक्षरम् | 'अच्' (५॥१४९ ) अच्प्र०
→ अ । सन्धावक्षरं = सन्ध्यक्षरम् । प्रथमेक० सि । 'अतः स्यमोऽम् (१।४।५७) अम् । 'समानादमोऽतः' (१।४।४६ )
।
अमोऽकारलोपः ॥ छ ॥
संधिः । उपसर्गाद्दः कि: (५१३१८७)
अं अः अनुस्वार- विसर्गौ ।।91918 ||
[अंअः ] अंच अश्च = अंअः । प्रथमाद्विवचनं औ । सूत्रत्वात् लोपः ।

Page #14

अथ प्रथमाऽध्यायस्य प्रथमः पाद: ।।
[अनुस्वारविसौ] 'औस्वृ शब्दोपतापयोः' (२१) स्वृ, अनुपूर्वकम् । अनुस्वर्यते = संलीनमुच्यार्यते इत्यनुस्वारः । 'भावा-ऽकोंः ' (५।३।१८) घञ्प्र० → अ । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४।३।५१) वृद्धौ आर् ।
'सृजत् विसर्गे' (१३४९) सृज, विपूर्वकम् । विसय॑ते (?) (विसृज्यते) = विरम्यते अर्थोऽनेनेति विसर्गः । ‘भावाऽकोंः ' (५।३।१८) घञ्प्र० → अ । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर । 'क्तेऽनिटश्च जोः क-गौ घिति' (४।१।१११) ज० → ग० । अनुस्वारश्च विसर्गश्च = अनुस्वारविसर्गो । प्रथमाद्वि० औ । ऐदौत्सन्ध्यक्षरैः (११२११२) औ० ।। छ ।।
कादिर्व्यञ्जनम् ।।११।१०।। [कादिर्व्यञ्जनम्] 'डुदांग्क् दाने' (११३८) दा, आङ्पूर्वकम् । आदानं = आदिः । 'उपसर्गाद् दः किः' (५।३।८७) किप्र० → इ । 'इडेत्-पुसि चाऽऽतो लुक' (४।३।९४) आकारलोपः । 'लोकात्' (१1१।३) संहिता । क् आदिर्यस्याऽसौ कादि: । प्रथमैक० सि । 'सो रुः' (२।१७२) स० → र० ।
__'अौप व्यक्ति-म्रक्षण-गतिषु' (१४८८) अञ् विपूर्वकम् । व्यज्यते = प्रकटीक्रियते अर्थोऽनेनेति व्यञ्जनम् । 'करणाऽऽधारे' (५।३।१२९) अनट्प्र० → अन । 'लोकात्' (१1१।३) संहिता । प्रथमैक० सि । 'अतः स्यमोऽम्' (१।४।५७) अम् । 'समानादमोऽतः' (१।४।४६) अमोऽस्य लोपः ।। छ ।।
अपञ्चमान्तस्थो धुट् ।।१।१।११।। [अपञ्चमान्तस्थो धुट्] 'पञ्चन्' । पञ्चानां पूरणः = पञ्चमः । 'नो मट्' (७।१।१५९) मटप्र० → म । 'ष्ठ गतिनिवृत्तौ' (५) ष्ठ । 'षः सोऽष्ट्यै-ष्ट्वि०' (२।३।९८) स्था । 'निमित्ताभावे नैमित्तिकस्याप्यभावः' (प्रथमो वक्षस्कारः /२९) स्था, अन्तपूर्वकम् । स्वस्य स्वस्य स्थानस्याऽन्ते तिष्ठन्तीति अन्तस्थाः । 'स्था-पा-स्ना-त्रः कः' (५।१।१४२) कप्र० → अ | ‘इडेत्पुसि चाऽऽतो लुक्' (४।३।९४) आकारलोपः । ‘आत्' (२।४।१८) आप् → आ । 'समानानां०' (१।२।१) आ । पञ्चमाश्च अन्तस्थाश्च = पञ्चमान्तस्थाः , न विद्यते पञ्चमान्तस्था यत्र स = अपञ्चमान्तस्थाः । 'नजत्' (३।२।१२५) न० → अ० । प्रथमैक सि । ‘सो रुः' (२।१।७२) स० → र० ।
‘धुक्षि संदीपन-क्लेशन-जीवनेषु' (८७६) धुक्ष । धुक्षते = धुट् । 'दिद्युद् - ददृद् - जगज्जुहू०' (५।२।८३) क्विप्प० । 'अप्रयोगीत्' (१1१1३७) क्विप्प्रत्ययस्य लोपः । 'संयोगस्यादो' स्कोर्लुक्' (२।१८८) कलुक् । 'धुटस्तृतीयः' (२।१७६) ष०→ड० । 'विरामे वा' (१।३।५१) ड०→ट० । प्रथमैक० सि । दीर्घड्याब०' (१।४।४५) सिलोपः । ‘घोषवति' (१।३।२१) र० उ० । 'अवर्णस्ये०' (११२१६) ओ ।। छ ।।
पञ्चको वर्गः ।।१।१।१२।। [पञ्चको वर्गः] पञ्चन् । पञ्चसंख्या परिमाणमस्य = पञ्चकः । 'संख्या-डतेश्चाऽशत्-ति-ष्टेः कः' (६।४।१३०) कप० । 'नाम्नो नोऽनह्नः' (२।१।९२) नलोपः । प्रथमैक० सि । 'सो रुः' (२।१७२) स० → र० ।
'वृग्ट वरणे' (१२९४) वृ । वियते = वर्गः । 'गम्यमि-रम्यजि-गद्यदि-छाग०' (उणादि-९२) गप्र० । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गुणः अर् । प्रथमैक० सि । 'सो रुः' (२।१।७२) स०र० । 'रः पदान्ते०' (१३५३) २०→विसर्गः । 'घोषवति' (१।३।२१) र० उ० । 'अवर्णस्ये०' (१।२।६) ओ ।। छ ।।
आद्य-द्वितीय-श-ष-सा अघोषाः ।।१।१।१३।। [आद्यद्वितीयशषसा अघोषाः] आदि । आदौ भवः = आद्यः । 'दिगादिदेहांशाद् यः' (६।३।१२४) यप्र० । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) इकारलोपः ।
Jain Education Intemational

Page #15

६
द्वि द्वयोः पूरणः
द्वितीयः । 'देस्तीयः (७।१।१६५) तीयप्र० ।
आद्याश्च द्वितीयाश्च शश्च पश्च सश्च = आद्यद्वितीयशषसाः । प्रथमावहु० जस् अस् । 'अत आ स्यादौ०' (१।४।१) अ० आ० | सारु (२।१।७२) स०-२० । 'घुप् शब्दे (४९७) पुप् । घोषणं (४।३।४) गुण: ओ । न विद्यते घोषो ध्वनिर्येषां जस्→ अस् । 'अत आ स्यादौ० । (१।४।१) अ० (१।३।२४) वकारलोपः ॥ छ ॥
अन्यो घोषवान् 119 19 1१४ ।। ।
[ अन्यो घोषवान्] अन प्राणने' (१०८९) अन् अनिति प्राणिति पराऽर्थोऽनेनेति अन्यः । 'स्था-छा-मा-सासू- मन्यनि० (उणादि ३५७) प्र० । प्रथमेक० सि 'सो रु (२।१।७२) स०२० ।
घोषो ध्वनिर्विद्यते यस्याऽसी घोषवान् । तदस्याऽस्त्यस्मिन्निति मतुः (७।२1१) मतुप्रमत् प्रथमेक० सि । ऋदिन (१1४1७०) नोऽन्तः । अभ्वादेरत्वसः सी (१।४।९०) दीर्घः । 'मावर्णान्तोपान्ता० (२।१।९४ ) ०० । 'दीर्घडयाव० (१।४।४५) मिलोप: । पदस्य (२१११८९) तलोपः । घोषवति' (१1३1२१) २०७० | 'अवर्णस्येο' (१।२१६) ओ ।। छ ।
अं अः
[अं अः
जम्। शेर्पा (9191४) सूत्रवत् ।
य र ल वा अन्तस्थाः ||9 19 19५ ।।
[ यरलवा अन्तस्था: ] यश्च रश्च लश्च वश्च = यरलवाः । प्रथमाबहु० जस् । शेषं ( 91१1१३) सूत्रवत् । अन्तस्थाः ( 919199 ) सूत्रवत् ॥ छ ॥
घोषः । भावा ऽकर्त्री' (५।३।१८) घञ्प० अ लघोरुपान्त्यस्य' । अयोषाः । नञत्' (३।२।१२५) न० अ० प्रथमावहु० आ० । शेषं पूर्ववत् । 'रोर्यः' (१।३।२६) २० य० । 'स्वरे वा'
-

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
पशपसाः] अंच अश्च कश्च
=
=
कप श ष साः शिट् ||१ ।१ ।१६ ।।
-
-
[शिट्] 'शिप्लृप् विशेपणे' (१४९२) शिप् । शिनष्टीति शिट् । दिद्युद् ददृद्- जगज्जुहू०' (५।२।३८) क्विप्प्र० । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्प्रत्ययलोपः । 'धुटस्तृतीयः ' (२।१।७६) प०ड० । 'विरामे वा' (१।३।५१) ड०८० । प्रथमैक० सि । दीर्घड्याव्०' (१।४।४५) सिलोपः ।। छ । ।
पश्च शश्च षश्च सश्च = अंअः पशषसाः । प्रथमाबहु०
तुल्यस्थानाऽऽस्यप्रयत्नः स्वः 11919 19७।।
[तुल्यस्थानाऽऽ स्वप्रयन] 'तुलण उन्माने' (१६९२) तुल। 'चुरादिभ्यो णिच ( ३।४।१७) णिचप्र० । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गुणः ओ तोलनं तुला 'भिवादयः (५1३1१०८) अडप्र० अ णेरनिटि' (४१३१८३) णिच्प्रत्ययलोपः । । | । 'निमित्ताभावे० (प्रथमो वक्षस्कार (२९) गुणाऽभावः । आत्' (२३४११८) आप्आ। तुलया संमितास्तुल्यः । हृय पद्य तुल्य मूल्य वश्य० (७1१1११) प्र० । 'अवर्णवर्णस्य (७|४|६८) आकारलोपः ।
स्था (१|१|११) सूत्रवत् । तिष्ठन्ति वर्णा अस्मिन्निति स्थानम् । 'करणा-55धारे' (५1३।१२९) अनट्प०अन 'समानानां०' (१।२1१) दीर्घत्वम् ।
।
'असूच क्षेपणे' (१२२१) अस् । अस्यति = क्षिपति बक्ता वणाऽअनेनेति आस्यम् 'शिक्यास्याक्य-मध्य-विन्ध्य०' ( उणादि- ३६४) यप्रत्यये निपातः ।

Page #16

अथ प्रथमाऽध्यायस्य प्रथमः पादः ||
'यते प्रयत्ने' (७११) यत् प्रपूर्वकम् । प्रयतनं प्रयत्नः । यजि-स्वपि रक्षि-यति प्रच्छो नः (५|३|८५) नप० । प्रथमैक० सि । सो रु ' (२1१1७२) स०र० । 'रः पदान्ते० ' (१।३।५३) विसर्गः । = आस्यप्रयत्नः स्थानं च आस्यप्रयत्नश्च = स्थानाऽऽस्यप्रयत्नी, तुल्यौ
आस्ये प्रयत्नः स्थानाssस्यप्रयत्तौ यस्य सः = तुल्यस्थानाऽऽस्यप्रयत्नः ।
॥ छ ॥
॥ छ ॥
7
[स्वः] असूय् क्षेपणे' (१२२१) अस् । अस्पति क्षिपति परभावमिति स्वः प्रहा- हाय-हा-स्व० (उणादि ५१४) = । । वप्रत्ययेऽस्यतेरलोपश्च । प्रथमैक० सि । सो रुः ' (२।१।७२) स०र० । रः पदान्ते विसर्गस्तयोः ' (१।३।५३) विसर्गः
=

अष्टी स्थानानि वर्णानामुरः कण्ठः शिरस्तथा । जिह्वामूलं च दन्ताश्च नासिकोष्ठौ च तालु च ॥
,
अवर्ण-कवर्ग-ह-विसर्गाः कण्ठ्याः ।
वर्ण चवर्ग-प- शास्तालव्याः । उवर्ण-पवर्ग-उपध्मानीया ओष्ठ्याः ।
ऋवर्ण वर्ग स्पा मूर्धन्याः ।
लवर्ण तवर्ग-ल-सा दन्त्याः ।
ए ऐ कण्ठय-तालव्यौ || ओ ओ कण्ठ्योष्ठ्यौ । वो दन्त्यौष्ट्यः ।
जिह्वामूलीयो जिह्व्यः कण्ठ्य इत्यन्ये । नासिक्योऽनुस्वारः । ङ -अ-ण-न-माः स्वस्थान- नासिकास्थानाः । अथाऽऽस्यप्रयत्नः स्पृष्टं करणं स्पर्शानां स्पर्शा वर्ग्याः ।
ईषत् स्पृष्टं करणं अन्तस्थानां । ईषत् विवृतं करणमूष्मणां ।
-
स्वीजसमो शस्टाभ्याम् भिस्ङेभ्याम् भ्याम्भ्यस्ङसि इसोसाम्ङयोस्सुपां त्रयी त्रयी प्रथमाऽऽदिः 119 19 |१८||
विवृतं करणं स्वराणां । ऊष्माणः शषसहाः ।
स्थानग्रहणं किम् ? क च ट त पानां तुल्याऽऽस्यप्रयत्नानामपि भिन्नस्थानानां मा भूत् ।
किञ्च स्यात् ? 'तप्र्मा तम्' इत्यत्र 'घुटो घुटि स्वे वा' (११३१४८) इति पकारस्य तकारे परे लोपः स्यात् । आस्यप्रयत्नग्रहणं किम् ? चवर्ग-य-शानां तुल्यस्थानानामपि भिन्नाऽऽस्यप्रयत्नानां मा भूत् ।
किञ्च स्यात् ? अरुक् (श्) श्च्योततीत्यत्र 'धुटो धुटि स्वे वा' (१।३।४८) इति शकारस्य चकारे लोपः स्यात्
=
वर्णान्तरेण सदृशौ
[स्वोजसमीशस्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्योस्सुपाम् ] सिश्च औश्च जस् व अम् च औच शस् चश्च भ्याम् चभि च ङेश्च भ्याम् च भ्यस् च डसिश्च भ्याम् च भ्यस् च डस् च ओस् च आम् च डिश्व ओस् च स्यौजसमौशस्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङयोस्सुपः तेषाम् ।
सुप् च =
=
[ त्रयी त्रयी] त्रि (9191५) सूत्रवत् । त्रयाणां पूरणी त्रयी । त्रयोऽवयवा यस्याः सा त्रयी 'द्वित्रिभ्यामयट् वा' (७।१।१५२) अयट्प्र० अय । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) इवर्णलोपः । 'अणञेयेकण्- नञ्-स्नञ्-टिताम्' (२१४/२० ) डीप्र० ई 'अस्य ड्यां लुक् (२१४१८६) अस्य लोपः प्रथमैक० सि । दीर्घयाव्० ' (१।४।४५) सिलोपः । वीप्सायाम्'

=
भ्याम् - भ्यस् -

Page #17

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका । (७।४८०) 'त्रयी' द्वित्वम् ।।
[प्रथमाऽऽदिः] 'प्रथिषु प्रख्याने' (१००३) प्रथ् । प्रथते या इति प्रथमा । 'सृ-पृ-प्रथि-चरि-कडि-कर्देरमः' (उणादि३४७) अमप्र० । 'आत्' (२।४।१८) आप् → आ । 'समानानां०' (१।२।१) दीर्घः । आदि (१1१1१०) सूत्रवत् । प्रथमा आदिर्यस्याऽसौ प्रथमादिः । प्रथमैक० सि । ‘सो रुः' (२११७२) स०→र० । 'रः पदान्ते०' (१।३।५३) → विसर्गः । बहुवचनं स्याद्यादेशानामपि प्रथमादिसंज्ञा प्रतिपत्त्यर्थम् ।। छ ।।
स्त्यादिविभक्तिः ।।१1१1१९।। [स्त्यादिविभक्तिः] स-ति-आदि । स च तिश्च = स्ती, स्ती आदिर्यस्याऽसौ स्त्यादिः । 'इवर्णादरस्वे०' (११२।२१) य० । प्रथमैक० सि | ‘सो रुः' (२।१।७२) स०→र० ।
'भजी सेवायाम्' (८९५) भज, विपूर्वकम् । विभजनं = विभक्तिः । अथवा विभज्यन्ते = विभागीक्रियन्ते कर्तृकर्मादयोऽनया इति विभक्तिः । 'स्त्रियां क्तिः' (५।३।९१) क्तिप्र० → ति । च जः क-गम् (२।१।८६) ज० → ग० । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः' (१३५०) ग०→क० । प्रथमैक० सि ।। छ ।।
तदन्तं पदम् ।।१।१।२०।। [तदन्तम्] तत्-अन्त । सा = विभक्तिरन्तो यस्य तत् = तदन्तम् । प्रथमैक० सि । ‘अतः स्यमोऽम्' (१।४।५७) अम् । 'समानादमोऽतः' (१।४।४६) अमोऽकारलोपः । 'धुटस्तृतीयः' (२।१७६) त० → द० ।
[पदम्] 'पदिंच गतौ' (१२५७) पद् । पद्यते = गम्यते कारकसंश्लिष्टोऽर्थोऽनेनेति पदम् । 'अच्' (५।११४९) अच्प्र० → अ । प्रथमैक० सि | ‘अतः स्यमोऽम्' (११४१५७) अम् । 'समानादमोऽतः' (११४।४६) अमोऽकारलोपः ।
[धर्मो वः स्वम्] 'धृग् धारणे' (८८७) धृ । धरति दुर्गतिप्रसृतात् सुगतौ च धारयतीति धर्मः । 'अर्तीरि-स्तुसु-हु-सृ-घृ-धृ०' (उणादि-३३८) मप्र० । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गुणः अर् । 'दिर्ह-स्वरस्याऽनु नवा' (१1३३१) द्वित्वम् । प्रथमैक० सि । ‘सो रुः' (२।१।७२) स०-→र० ।
'युष सेवायाम्' (सौत्रधातुः) युष । योषति = सेवति परभावमिति युष्मद् । 'युष्यसिभ्यां कमद्' (उणादि-८९९) किद्. मप्र० । षष्ठीबहु० आम् । ‘पदाद् युग्विभक्त्यैकवाक्ये०' (२।१।२१) वस् आदेशः । ततो धर्म इत्यत्र 'घोषवति' (१।३।२१) सूत्रेण र०-→उ० । 'अवर्णस्ये०' (१।२।६) ओत्वम् ।
‘असूच क्षेपणे' (११२१) अस् । अस्यति = क्षिपति दारिद्रभावमिति स्वम् । शेषं (१1१1१७) सूत्रवत् ।
[ददाति नः शास्त्रम्] 'डुदांग्क् दाने' (११३८) दा । वर्तमाना तिव् → ति । ‘हवः शिति' (४।१।१२) दा धातोढित्वम् । 'हूस्वः' (४।११३९) ह्रस्वत्वम् ।
'असक् भुवि' (११०२) अस् । अस्ति = भवतीति अस्मद् । 'युष्यसिभ्यां कमद्' (उणादि-८९९) किद् मद्प्र० । चतुर्थीबहु० भ्यस् । ‘पदाद् युग्विभक्त्यैकवाक्ये०' (२।१।२१) अस्मदश्चतुर्थीभ्यसा सह नस् आदेशः ।
'शासूक अनुशिष्टौ' (१०९५) शास् । शास्तीति शास्ता । ‘णक-तृचौ' (५।१।४८) तृचप्र० →तु । शास्तुर्धर्म्य = शास्त्रम् । 'ऋन्नरादेरण' (६।४।५१) अण्प्र० । 'इवर्णादे०' (११२।२१) ऋ० → र० । द्वि० अम् । अथवा शास्ति शिष्यान तत्त्वमिति शास्त्रम् । 'त्रट्' (उणादि-४४६) त्रटप्र० →त्र । द्वितीया अम् । 'समानादमोऽतः' (१।४।४६) अमोऽस्य लुक् ।। छ ।
Jain Education Intemational

Page #18

अथ प्रथमाऽध्यायस्य प्रथमः पादः ।।
नाम सिदयव्यञ्जने ।।११।२१।। [नाम] ‘णमं प्रह्वत्वे' (३८८) णम् । 'पाठे धात्वादेर्णो नः' (२।३।९७) नम् । नमति = प्रह्वीभवति जनोऽनेनेति नामन् । 'सात्मन्नात्मन्-वेमन्-रोमन्०' (उणादि-९१६) मन्प्रत्यये नामन्निति निपातः । प्रथमैक० सि । 'अनतो लुप्' (१।४।५९) सिलोपः । 'नाम्नो नोऽनह्नः' (२।१।९१) नलोपः ।.
[सिदय्व्यञ्जने] स् इत् अनुबंधो यस्याऽसौ सित्, न य = अय्, 'नञत्' (३।२।१२५) न० → अ० । अय् च तद् व्यञ्जनं च = अय्व्यञ्जनम्, सिच्च तत् अय्व्यञ्जनं च = सिदय्व्यञ्जनम्, तस्मिन् = सिदयव्यञ्जने । सप्तम्येक० ङि → इ । 'अवर्णस्ये०' (१।२।६) एत्वम् ।
भवदीयः] 'भांक दीप्तौ' (१०६१) भा । भातीति । 'भातेर्डंवतुः' (उणादि-८८६) डवतुप्र० → अवत् । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१११४) अन्त्यस्वरादिलोपः । भवतोऽयं = भवदीयः । 'भवतोरिकणीयसौ' (६।३।३०) ईयस्प० । सकारानुबन्धः पदसंज्ञार्थः, तस्य किं फलम् ? 'धुटस्तृतीयः' (२।१७६) इति त० → द० । प्रथमैक० सि । ‘सो रुः' (२।१।७२) स० → र० । 'रः पदान्ते०' (१।३।५३) विसर्गः ।
[ऊर्णायुः] ऊर्णा अस्याऽस्तीति ऊर्णायुः । 'ऊर्णा-ऽहं-शुभमो युस्' (७।२।१७) युस्प० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) इति आकारलोपो न भवति । सकारानुबन्धः पदसंज्ञार्थः ।
[अहंयुः] अहमस्याऽस्तीति अहंयुः ।
[शुभंयुः] शुभमस्याऽस्तीति शुभंयुः । 'ऊर्णा-ऽहं-शुभमो युस्' (७।२।१७) युस्प्र० । 'तौ मुमो व्यञ्जने स्वौ" (१।३।१४) अनुस्वार-अनुनासिकौ ॥
[पयोभ्याम] 'पां पाने' (२) पा । पिवतीति पयः । 'पा-हाभ्यां पययौ च' (उणादि-९५३) अस्प्रत्यये पय आदेशः । तृतीयाद्वि० भ्याम् । अनेन पदसंज्ञा । 'सो रुः' (२।१।७२) स०→र० । 'घोषवति' (१।३।२१) र०→उ० । 'अवर्णस्ये०' (१।२।६) ओ ।
[वाच्यति] 'वचं भाषणे' (१०९६) वच् । वक्तीत्येवंशीला = वाक् । 'दिद्युद्-ददृद्-जगज्जुहू-वाक्०' (५।२।८३) क्विप्प्रत्यये वाच् निपातनं च । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) विप्प्रत्ययलोपः । वाचमिच्छति = वाच्यति । 'अमाव्ययात् क्यन् च' (३।४।२३) क्यन्प०→ य । वर्तमाना तिव् । 'कर्त्तर्यनभ्यः शव्' (३।४।७१) शव → अ । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अकारलोपः ।
[राजता] 'राजग दीप्तौ' (८९३) राज् । राजते = शोभते छत्रचामरादिभिरिति राजा । 'उक्षि-तक्ष्यक्षीशि-राजि०' (उणादि-९००) अन्प्र० । राज्ञो भावः = राजता । ‘भावे त्व-तल्' (७।१।५५) तल्प० ।
[दृक्त्वम् दृशो भावो = दृक्त्वम् । 'भावे त्व-तल्' (७।११५५) त्वप्र० । 'ऋत्विज्-दिश-दृश्०' (२।१।६९) श०→ ग० । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः' (१।३।५०) ग० → क० ।
[राजकाम्यति] राजन् पूर्ववत् । राजानमिच्छति । 'अमाव्ययात् क्यन् च' (३।४।२३) काम्यप्र० ।
[यज्चा] 'यजी देवपूजा-सङ्गतिकरण-दानेषु' (९९१) यज् । इष्टवान् । 'मन्-वन्-वनिप्-विच क्वचित्' (५११४७) वनप्र० । प्रथमैक० सि । 'नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः । 'दीर्घड्याब' (१।४।४५) सिलोपः । 'नाम्नो नोऽनह्नः' (२।१।९१) नलोपः ।
[सौश्रुतम्] 'श्रृंट् श्रवणे' (१२९६) श्रु, सुपूर्वकम् । सुष्ठु शुणोतीति सुश्रुत् । 'क्रुत्०' (५।३।११४) विप्प० । 'हूस्वस्य तः पित्कृति' (४।४।११३) तोऽन्तः । 'अप्रयोगीत्' (१1१।३७) किप्प्रत्ययलोपः । सुश्रुत इदं = सौश्रुतम् । तस्येदम्'
Jain Education Intemational

Page #19

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
(६।३।१६०) अण्प्र०-→अ । ‘वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः औ । 'लोकात्' (१।१।३) संहिता । प्रथमैक० सि० । 'अतः स्यमोऽम्' (११४५७) अम् । 'समानादमोऽतः' (१।४।४६) अमोऽस्य लुक् ।
[भागवतम्] भगो विद्यते यस्याऽसौ भगवान् । 'तदस्याऽस्त्य०' (७।२।१) मतुप०→मत् । 'मावर्णान्तोपान्ता०' (२।१।९४) म० → व० । भगवत इदं = भागवतम् । 'तस्येदम्' (६।३।१६०) अण्प्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः आ । शेषं पूर्ववत् ॥ छ ।।
नं क्ये ।।११।२२।। [नम्] न । प्रथमैक० सि० । 'अतः स्यमोऽम्' (१।४।५७) अम् । ‘समानादमोऽतः' (१।४।४६) अमोऽस्य लुक् । [क्ये] क्य । सप्तम्येक० ङि → इ । 'अवर्णस्ये०' (१।२।६) ए ।
[राजीयति] राजन् (१।१।२१) सूत्रवत् । राजानमिच्छति = राजीयति । 'अमाव्ययात् क्यन् च' (३।४।२३) । क्यन्प्र०→य । अनेन पदसंज्ञा । 'नाम्नो नोऽनह्नः' (२।१।९१) नलोपः । ‘क्यनि' (४।३।११२) अ० → ई० । वर्तमाना तिव् । 'कतर्यनद्भ्यः शव्' (३।४७१) शव् → अ | ‘लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अस्य लुक् ।
[राजायते] राजन् (१।१।२१) सूत्रवत् । राजा इव आचरति = राजायते । 'क्यङ्' (३।४।२६) क्यङ्म० → य । अनेन पदसंज्ञा । 'नाम्नो नोऽनह्नः' (२।१।९१) नलुक् । 'दीर्घश्च्चि -यङ्-यक्-क्येषु च' (४।३।१०८) आ । वर्तमाना ते । शेषं पूर्ववत् ।
चिर्मायते चर्मन् । अचर्म चर्म भवति = चर्मायते । 'डाच लोहितादिभ्यः पित्' (३।४।३०) पित् क्यप्र० → य । अनेन पदसंज्ञा । शेषं 'राजायते' वत् ।
[सामन्यः] 'र्षांच अन्तकर्मणि' (११५०) षो । 'षः सोऽष्टयै-ष्ठिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) सो । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य' (४।२।१) सा । स्यति वैरभावमिति साम । 'स्यतेरी च वा' (उणादि-९१५) मन्प्र० । सामनि साधुः = सामन्यः । 'तत्र साधौ' (७।१।१५) यप्र० । 'नोऽपदस्य तद्धिते' (७।४।६१) अन्त्यस्वरादेर्लोपस्य प्राप्तौ ‘अनोऽटये ये' (७।४।५१) अन्त्यस्वरादिलोपनिषेधः ।
[वमन्यः] 'वेंग् तन्तुसंताने' (९९२) वे । ‘आत् सन्ध्यक्षरस्य' (४।२।१) आत्त्वे → वा । ऊयते पटोऽनेनेति वेम । 'सात्मन्नात्मन्-वेमन्-रोमन्०' (उणादि-९९६) मन्प्रत्यये वेमन् इति निपातः । वेमनि साधुः = वेमन्यः । 'तत्र साधौ' (७।१।१५) यप्र० । शेषं 'सामन्यः' वत् ।। छ ।
न स्तं मत्वर्थे ।।११।२३॥ न] न । प्रथमैक० सि । 'अव्ययस्य' (३१२१७) सिलोपः ।
[स्तम्] स् च तश्च = स्तम्, समाहारत्वादेकत्वं च । प्रथमैक० सि । 'अतः स्यमोऽम्' (१।४।५७) अम् । 'समानादमोऽतः' (१।४।४६) अमोऽस्य लुक् ।
[मत्वर्थे] मतोरर्थो यस्य सः मत्वर्थस्तस्मिन् = मत्वर्थे, सप्तम्येक० कि० → इ । 'अवर्णस्ये०' (१।२।६) ए. ।
[यशस्वी] यशस् । यशो विद्यते यस्याऽसौ यशस्वी । 'अस्-तपो-माया मेधा-सजो विन्' (७।२।४७) विन्प्र० । प्रथमैक० सि । 'इन्-हन्-पूषाऽर्यम्णः शिस्योः' (१।४।८७) दीर्घः = वीन् । 'दीर्घड्याब' (१।४।४५) - सिलोपः । 'नाम्नो नोऽनह्नः' (२।१।९१) नलुक् ।
[पेचुष्मान्] 'डुपचींष् पाके' (८९२) पच् । पेचे = पेचिवान् । 'तत्र कसु-कानौ तद्वत्' (५।२।२) क्वसुप्र० →
Jain Education Intemational

Page #20

अथ प्रथमाऽध्यायस्य प्रथमः पादः ।।
वस् । 'घसेकस्वराऽऽतः क्वसोः' (४।४।८२) इट् । 'अनादेशाऽऽदेरेकव्यञ्जनमध्येऽतः' (४।११२४) प०→पे० । पेचिवान् अत्र अस्ति = पेचुष्मान् । 'तदस्याऽस्त्यस्मिन्निति मतुः' (७।२।१) मतुप्र० → मत् । 'क्वसुष्मती च' (२।१।१०५) वस्
→ उष्० । पथमैक० सि । 'ऋदुदितः' (११४७०) नोऽन्तः । ‘अभ्वादेरत्वसः सौ' (१।४।९०) दीर्घः । दीर्घयाब०' (१।४।४५) सिलोपः । ‘पदस्य' (२1१1८९) तलोपः ।।
[विदुष्मान्] 'विदक् ज्ञाने' (१०९९) विद् । वेत्तीति विद्वान् । 'वा वेत्तेः क्वसुः' (५।२।२) क्वसुप्र० → वस् । विद्वान् अत्र अस्ति = विदुष्मान् । 'तदस्याऽस्त्य०' (७।२।१) मतुप्र० → मत् । अग्रे ‘पेषुष्मान्' वत् ।
[यशस्वान्] यशोऽत्र अस्ति । ‘मन्-वन्-क्वनिप्-विच क्वचित्' (५।१।१४७) वन्प्र० । प्रथमैक० सि । 'नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः । दीर्घयाव०' (१।४।४५) सिलोपः ।
[तडित्वान्] तडिदत्र अस्ति । [मरुत्वान्] मरुदत्र अस्ति । [विद्युत्वान्] विद्युदत्र अस्ति ।
[तक्षवान्] 'तक्षौ तनूकरणे' (५७१) तक्ष् । तक्ष्णोतीति तक्षन् । 'उक्षि-तक्ष्यक्षीशि-राजि०' (उणादि-९००) अन्प्र० । तक्षा अस्य अस्तीति तक्षवान् । [राजवान] राजा अत्रास्ति । तदस्यास्त्य०' (७।२।१) मतुप्र० → मत् । अग्रे पूर्ववत् ॥ छ ।।
मनुर्नभोऽगिरो वति ।।१।१।२४।। [मनुर्नभोगिरो वति] मनुश्च नभा(भ)श्च अगिराश्च = मनुर्नभोऽगिरर् । प्रथमाबहु० जस् । सूत्रत्वात् लोपः ।
वत् सप्तम्येक० ङि → इ । 'सो रुः' (२।१।७२) स० → २० । 'घोषवति' (१।३।२१) र० → उ० । 'अवर्णस्ये०' (१।२६) ओ ।
[मनुष्वत्] मनुरिव = मनुष्वत् । ‘स्यादेरिवे' (७।१।५२) वत्प्र० । प्रथमैक० सि । 'अव्ययस्य' (३।२७) सिलोपः । 'धुटस्तृतीयः' (२।१७६) त० → द० । 'विरामे वा' (१।३।५१) द० → त० । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् ।
[नभस्वत् नभ इव = नभस्वत् ।
अङ्गिरस्वत अभिरा इव = अङ्गिरस्वत् । 'स्यादेरिवे' (७।१।५२) वत्प० । प्रथमैक० सि । 'अव्ययस्य' (३।२७) सिलोपः । 'धुटस्तृतीयः' (२।१७६) त०→द० । 'विरामे वा' (१।३।५१) द० → त० । इह पदत्वाऽभावात् ‘सो रुः' (२११७२) रुर्न भवति ।। छ ।
वृत्त्यन्तोऽसषे ।।११।२५।। [वृत्त्यन्तोऽसषे] 'वृतूङ् वर्तने' (९५५) वृत् । वर्तनं = वृत्तिः । 'स्त्रियां क्तिः' (५।३।९१) क्तिप्र० → ति । वृत्तेरन्तो = वृत्त्यन्तः । प्रथमैक० सि । ‘सो रुः' (२।१।७२) स० → र० ।
सश्च षश्च = सषम्, न सषं = असषम्, 'नञत्' (३।२।१२५) न० → अ०, तस्मिन् = असषे, सप्तम्येक० ङि → इ । 'अवर्णस्ये०' (१।२।६) ए । 'अतोऽति रोरुः' (१।३।२०) र० → उ० । 'अवर्णस्ये०' (१।२।६) ओ ।
सा च त्रिधा, समासान्त-तद्धितान्त नामधातुश्च ।
[परमदिवौ] 'दिवूच क्रीडा-जयेच्छा-पणि-द्युति-स्तुति-गतिषु' (११४४) दिव । दीव्यतीति दिव् । 'दिवेर्डिव' (उणादि९४९) डिद् इ०प्र० । परम 'आत्' (२१४।१८) आप् → आ । 'समानानां०' (१४२११) दीर्घः । परमा द्यौर्ययोः
Jain Education Intemational

Page #21

१२
तौ = परमदिवौ । 'परतः स्त्री पुम्वत् ० ' ( ३।२।४९) पुंवद्भावः । प्रथमाद्वि० औ ।
[गोधुक् ] गो 'दुहीं क्षरणे' (११२७) दुह् । गां दोग्धि इति क्विप् गोधुक् । 'क्विप्' (५।१।१४८) क्विप्प्र० । [ परमवाचौ] परमा वाक् ययोः तौ परमवाचौ ।
=
श्री सिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
[ausat] दण्डो विद्यते यस्याऽसौ दण्डी । 'अतोऽनेकस्वरात्' (७।२।६) इन्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' ( ७|४|६८ ) अवर्णलोपः । ईषदूनौ दण्डिनी = बहुदण्डिनी । 'नाम्नः प्राग् बहुर्वा' (७|३|१२) बहुप्र० = बहुदण्डिन् । प्रथमाद्वि० - औ । 'नाम्नो नोऽनहून ' (२।१।९१) नलोपो न भवति ।
[दधिसेक्] 'षिचत् क्षरणे' (१३२१) षिच् । 'षः सोऽष्ट्यै०' (२।३।९८) सिच् । सिञ्चतीति सेक् । 'मन्वन् • क्वनिप्-विच् क्वचित्' (५।१।१४७) विच्प्र० । लघोरुपान्त्यस्य (४।३।४) गुणः ए । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) विच्प्रत्ययलोपः । दध्नः सेक् = दधिसेक् । प्रथमैक० सि । 'दीर्घड्याब्०' (१।४।४५) सिलोपः । 'चजः क- गम्' (२।१।८६) चक० । 'धुटस्तृतीयः ' (२।१।७६) क०ग० । 'विरामे वा' (१।३।५१) ग०
क० ।
[दधिसेचौ ] दध्नः सिचौ ।
[ बहुसेक्] ईषदून: सेक् ।
[ बहुसेचौ] ईपदूनौ सेचौ । 'नाम्नः प्राग् बहुर्वा' (७|३|१२) बहुप्र० । प्रथमाद्वि० औ ।
असप इति प्रतिषेधाभावे सेकः पदादित्वं न स्यात्, तदभावे च पदमध्यस्थत्वात् षत्वं स्यादित्यस्मिन् कर्तव्ये वृत्त्यन्तस्य पदत्वात् सकारस्य पदादित्वम् ।। छ ।।
सविशेषणमारव्यातं वाक्यम् ||१|१|२६|
[सविशेषणम् ] 'शिष्लृप् विशेषणे' (१४९२) शिष्, विपूर्वकम् । विशिष्यते अनेनेति विशेषणम् । 'करणाऽऽधारे' ( ५ । ३ । १२९) अनट्प्र० अन । सह विशेषणैर्वर्त्तते इति सविशेषणम् । 'सहस्य सोऽन्यार्थे' ( ३।२।१४३ ) सह किहइ सभाव-ह लोपः क्रियते इत्यर्थः । प्रथमैक० सि । 'अतः स्यमोऽम् ' (१।४।५७) अम् । 'समानादमोऽतः' (१।४।४६) अमोऽस्य लुक् ।
[आरव्यातम् ] 'रव्यांक् प्रकथने' (१०७१) रव्या, आड्पूर्वकम् । आख्याति स्म । 'क्लीवे क्तः' (५।३।१२३) क्तप्र० → त । प्रथमैक० सि । 'अतः स्यमोऽम् ' (११४१५७) अम् । 'समानादमोऽतः ' (१।४।४६ ) अमोऽस्य लुक् ।
[वाक्यम् ] 'वचंक् भाषणे' (१०९६) वच् । उच्यते इति वाक्यम् । 'ॠवर्ण व्यञ्जनाद् घ्यण्' (५।१।१७) घ्यण्प्र० य । ञ्णिति' (४।३।५० ) उपान्त्यस्वरवृद्धिः । तेऽनिटश्च - जो: ०' (४।१।१११ ) चक० । प्रथमैक० सि । 'अतः स्यमोऽम्' (१।४।५७) अम् । 'समानादमोऽतः ' (१।४।४६ ) अमोऽस्य लुक् ।
[धर्मो वो रक्षतु] धर्मो (१।१।२० ) सूत्रवत् ।
वः (१।१।२० ) सूत्रवत् ।
'रक्ष पालने' (५६७) रक्ष् । पञ्चमी तु तु । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् अ । [उच्चैर्वो वदति ] 'वद व्यक्तायां वाचि' (९९८) वद् । वर्त्तमाना तिव् ति । कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् → अ ।
[भोक्तुं त्वा याचते, भोक्तुं मा याचते] 'भुजंप् पालनाऽभ्यवहारयोः ' (१४८७) भुज् । भोजनाय = भोक्तुम् । 'क्रियायां क्रियार्थायां तुम्०' (५।३।१३ ) तुम्प्र० । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) उपान्त्यस्वरगुणः । 'च-जः क- गम्' (२।१।८६) ज०
Jain Education Intemational

Page #22

अथ प्रथमाऽध्यायस्य प्रथमः पाद: ।।
१३
→ ग० । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः' (१।३।५०) ग० → क० ।
युष्मद्-अस्मद् द्वितीयैक० अम् । 'अमा त्वा-मा' (२।१।२४) युष्मदस्मदोः क्रमेण त्वा-मा आदेशौ । 'डुयाचूग याच्ञायाम्' (८९१) याच् । वर्तमाना ते । 'कतर्यनद्भ्यः शव' (३।४।७१) शव → अ ।
[लुनीहि ३ पृथुकाँश्च खाद] 'लूग्श् छेदने' (१५१९) लू । पञ्चमी हि । 'क्यादेः' (३।४।७९) श्नाप्र० → ना। 'प्वादेर्हस्वः' (४।२।१०५) ह्रस्वः । 'एषामी व्यञ्जनेऽदः' (४।२।९७) ई० । 'क्षियाशीः प्रेषे' (७।४।९२) प्लुतत्वम् ।।
'खादृ भक्षणे' (२९४) खाद् । पञ्चमी हि । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव → अ । 'अतः प्रत्ययाल्लुक' (४।२।८५) हिप्रत्ययलुक् ।
[पुनीहि ३ सक्तूंश्च पिब] 'पूगश् पवने' (१५१८) पू । शेषं सर्वं 'लुनीहि३' वत् ।
‘पा पाने' (२) पा । पञ्चमी हि । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव → अ । 'श्रौति-कृवु-धिवु-पा०' (४।२।१०८) पा → पिबादेशः ।
करु नः कटम] अत्र एकवाक्यसंवद्धयोः युष्मदस्मदोर्वसनसादयः, न वाक्यसंबद्धयोः, इत्याशड्या शिष्यस्याऽर्थभेदेनैकवाक्यत्वान्नसादेशः ।
[शीलं ते स्वम् युष्मद् । षष्ठी इस् । ‘डे-ङसा ते-मे' (२।१।२३) युष्मदः इसा सह ते आदेशः । स्वम् (१।१।२०) सूत्रवत् ।। छ ।।
अधातु-विभक्ति-वाक्यमर्थवन्नाम ।।११।२७।। [अधातुविभक्तिवाक्यम्] 'डुधांगा धारणे च' (११३९) धा । दधाति अर्थान् = धातुः । ‘कृ-सि-कम्यमि-गमि०' (उणादि-७७३) तुन्प० →तु । न धातुः = अधातुः । 'नञत्' (३।२।१२५) न० → अ० ।
विभक्तिः (१1१1१९) सूत्रवत् । वाक्यम् (१।१।२६) सूत्रवत् । अधातुश्च विभक्तिश्च वाक्यं च = अधातुविभक्तिवाक्यम् ।
[अर्थवत] 'ऋक गतौ' (११३५) ऋ । अर्यते इति अर्थः । 'कमि-पु-गार्त्तिभ्यस्थः' (उणादि-२२५) थप्र० । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गुणः अर् । अर्थ इव = अर्थवत् । स्यादेरिवे' (७।१।५२) वत्प० । प्रथमैक० सि । 'अनतो लुप्' (१।४।५९) सिलोपः ।
[नाम] नाम (१।१।२१) सूत्रवत् ।
[वृक्षः] 'ओव्रस्चौत् छेदने' (१३४१) वस्च् । वृश्चति → छिनत्ति आतपमिति वृक्षः । 'ऋजि-रिषि-कुषि-कृति-वश्च्युन्दिशुभ्यः कित्' (उणादि-५६७) कित् सप्र० । 'ग्रह-वस्च-भ्रस्ज-प्रच्छः' (४191८४) य्वृत् = वृस्च् । 'संयोगस्यादौ स्कोलुंक' (२।१।८८) सलुक् । 'च-जः क-गम्' (२।१९८६) च० → क० । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) स० --→ ष० । क-ष संयोगे क्ष । प्रथमैक० सि ।
- [प्लक्षः] 'प्लुषू दाहे' (५३३) प्लुष । प्लोषति दवादिना इति प्लक्षः । 'प्लुषेः प्लष च' (उणा० ५६६) सप्रत्यये प्लष् आदेशः । ‘ष-ढोः कस्सि' (२।१।६२) १० → क० । 'नाम्यन्तस्था-कवर्गात०' (२।३।१५) स० → ष० । क-षसंयोगे क्ष । प्रथमैक० सि ।
[कृष्णः] 'कृषीत् विलेखने' (१३१९) कृष् । कृषतीति कृष्णः । 'घृ-वी-हा-शुष्युषि-तृषि-कृष्यर्तिभ्यः कित्' (उणा०
Jain Education Intemational

Page #23

१४
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
१८३) कित् णप्र० । प्रथमैक० सि । ‘सो रुः' (२।१।७२) र० । 'र: पदान्ते विसर्गस्तयोः' (१।३।५३) विसर्गः ।
[अहन्] 'हनंक हिंसा-गत्योः' (११००) हन् । हस्तनी दिव् । 'व्यञ्जनाद् देः सश्च दः' (४।३।७८) दलोपः । अड् धातोरादिस्तिन्यां चाऽमाडा (४।४।२९) अडागमः ।
[अयजन] 'यजी देवपूजा-सङ्गतिकरण-दानेषु' (९९१) यज् । हस्तनी अन् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव' (३।४।७१) शव । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२११११३) अलोपः । अड् धातोरादिहस्तन्यां चाऽमाङा' (४।४।२९) अडागमः ।
[बहुराजा बहवो राजानो यस्यां सा = बहुराजा । 'ताभ्यां वाऽऽप डित्' (२।४।१५) डित् आप्प० → आ । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अन्लोपः ।
[गौरी] गौर । ‘गौरादिभ्यो मुख्यान्डीः' (२।४।१९) डीप्र० ।
कुमारी कुमार | कुत्सितोऽल्पो मारः = कंदर्पो यस्याः सा = कुमारी । 'वयस्यनन्त्ये' (२।४।२१) डीप्र० । 'अस्य इयां लुक्' (२।४।८६) अलोपः ।
[गाायणी] गर्गस्य अपत्यं वृद्धं = गार्ग्यः । ‘गर्गादेर्यञ्' (६।१।४२) यप० → य । ‘वृद्धिः स्वरेष्वादेर्णिति तद्धिते' (७।४।१) वृद्धिः, स्त्री चेत् गाायणी । 'यो डायन च वा' (२।४।६७) ङीप्र० पूर्व० डायन् । 'डित्यन्त्यस्वरादे:' (२।१११४) अलोपः ।
[गौकक्ष्यायणी] गौरिव कक्षोऽस्येति गोकक्षः । गोकक्षस्य अपत्यं वृद्धं = गौकक्ष्यः । 'गर्गादेर्यञ्' (६।१।४२) याप्र० । ‘वृद्धिः स्वरेष्वादेर्णिति तद्धिते' (७।४।१) वृद्धिः, स्त्री चेत् गौकक्ष्यायणी । ‘षा-ऽवटाद् वा' (२।४।६९) डीप्र० पूर्व० डायन् । 'डित्यन्त्यस्वरादे:' (२।१।११४) अलोपः ।
[युवतिः] युवा पुरुषः, स्त्री चेत् । 'यूनस्तिः ' (२।४।७७) तिप्र० । [बाबन्धूः] ब्रह्मा बन्धुर्यस्याः सा = ब्रह्मवन्धूः । 'उतोऽप्राणिनश्चाऽयुरज्ज्वादिभ्य ऊ' (२।४।७३) ऊम० ।
[करभोरू:] करभस्य इव ऊरू यस्याः सा = करभोरूः । 'उपमान-सहित-संहित-सह-शफ-वाम-लक्ष्मणायूरोः' (२।४।७५) ऊप० ।
[कारकः] 'डुकंग करणे' (८८८) कृ । करोतीति कारकः । ‘णक-तृचौ' (५।१।४८) णकप्र० → अक. । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४१३५१) आर् ।
[कर्ता] 'डुकंग करणे' (८८८) कृ । करोतीति कर्त्ता । ‘णक-तृचौ' (५।१।४८) तृच्प० → तृ । प्रथमैक० सि । 'ऋदुशनस्-पुरुदंशोऽनेहसश्च सेर्डाः' (१।४।८४) सि → डा → आ । डित्यन्त्यस्वरादे: (२।१।११४) ऋलोपः ।
[छित्] 'छिद्रूपी द्वैधीकरणे' (१४७८) छिद् । छिनत्तीति छित् । 'विप्' (५।१।१४८) विप्प० । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) विप्लोपः । ‘विरामे वा' (१।३।५१) द० → त० ।
[भित्] 'भिदूंपी विदारणे' (१४७७) भिद् । भिनत्तीति भित् । 'भ्यादिभ्यो वा' (५।३।११५) विप्प० । 'अप्रयोगीत्' (१1१।३७) विप्लोपः । “विरामे वा' (१३५१) द० → त० ।
[औपगवः] उप अग्रे गो । उपगोः अपत्यं = औपगवः । ‘डसोऽपत्ये' (६।१।२८) अण्प० । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति तद्धिते' (७।४।१) वृद्धिः औ । 'अस्वयम्भुवोऽव्' (७।४७०) अव् ।।
[आक्षिकः] अक्षैर्दीव्यतीति आक्षिकः । तेन जित-जयद्-दीव्यत्-खनत्सु' (६।४।२) इकण्प्र० → इक । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेर्णिति तद्धिते' (७।४।१) वृद्धिः । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः ।
Jain Education Intemational

Page #24

अथ प्रथमाऽध्यायस्य प्रथमः पादः ।।
१५
[चित्रगुः] चित्रा गौर्यस्याऽसौ चित्रगुः । 'गोश्चान्ते हस्वोऽनंशिसमासेयोबहुव्रीहौ' (२।४।९६) गो० → गु० । 'परतः स्त्री पुम्वत् स्त्र्येकार्थेऽनूङ्' (३।२।४९) पुम्वत् । चित्रा गौर्यस्येति विग्रहकालेऽर्थवत्समुदायभावान(त्) चित्रगुरित्यादौ नामत्वप्रतिषेधः प्रसजनीत्याशंक्याह एकपद्येन समुदायाऽभावात् ।
[राजपुरुषः] राज्ञः पुरुषः ।
[वनम्] 'वन संभक्तौ' (३२९) वन् । वनतीति वनम् । 'अच्' (५।१।४९) अच्प्र० → अ । प्रथमैक० सि । 'अतः स्यमोऽम्' (१।४।५७) अम् । 'समानादमोऽतः' (१।४।४६) अलोपः ।
[धनम्] 'धन शब्दे' (३२४) धन् । धनतीति धनम् । 'अच्' (५।१।४९) अच्प्र० → अ । प्रथमैक० सि । अतः स्यमोऽम्' (१।४।५७) अम् । 'समानादमोऽतः' (१।४।४६) अलोपः ।। छ ।।
शिघुट ।।१।१।२८।। [शिर शि । प्रथमा सि । 'सो रुः' (२१११७२) र० ।
[घुट्] 'घुष शब्दे' (४९७) घुष । घोषतीति घुट् । 'दिद्युद्-ददृद्-जगज्जुहू०' (५।२।८३) विप्प० । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) विप्लोपः । 'धुटस्तृतीयः' (२।१७६) ष० → ड० । 'विरामे वा' (१३५१) ड० → ट० । प्रथमैक० सि । 'दीर्घयाव-व्यञ्जनात् सेः' (१।४।४५) सिलोपः ।
[पद्मानि तिष्ठन्ति] पद्म । प्रथमा जस् । 'नपुंसकस्य शिः' (१।४।५५) शि० → इ० । 'स्वराच्छौ' (१।४।६५) नोन्तः । 'नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः । स्था (१।१।११) सूत्रवत् । वर्तमानाया अन्ति । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव' (३।४।७१) शव् । 'श्रौति-कृवु-धिवु-पा-घा-मा-स्था०' (४।२।१०८) तिष्ठ आदेशः । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः । ।। छ ।।
पुं-स्त्रियोः स्यमौ जस् ।।११।२९।। [-स्त्रियोः] पुमांश्च स्त्री च = पुं-स्त्रियौ, तयोः = पुंस्त्रियोः, सप्तमीद्विवचनं ओस् । 'स्त्रियाः' (२१११५४) इय ।
पुम्स् इत्यत्र ‘पदस्य' (२।१।८९) सलोपः । 'शिड्हेऽनुस्वारः' (१३४०) अनुस्वारः । [स्यमौ जस] औश्च औश्च = औ । 'स्यादावसंख्येयः' (३।१११९) एकशेषः । सिश्च अम् च औश्च जस् च = स्यमौजस् । प्रथमावहु० जस् । सूत्रत्वात् जस्लोपः ।
[राजा-राजानम्-राजानौ तिष्टतः पश्य-राजानः] राजन् ४ अग्रे सि-अम्-प्र०द्वि० औ-जस् । अनेन घुट्संज्ञा । 'नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः ।
[सीमा-सीमानम्-सीमानौ तिष्ठतः-पश्य वा-सीमानः] 'षोंच अन्तकर्मणि' (११५०) षो । 'षः सोऽष्टयै०' (२।३।९८) सो । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य' (४२११) सा । स्यति = क्षिपति विवादमिति सीमा । 'स्यतेरी च वा' (उणादि-९१५) मन्प्र०सी आदेशश्च । सि-अम्-प्र०-द्वि० औ - जस् । 'नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः ।
सामनी स्यति = क्षिपति विवादमिति सामन । 'स्यतेरी च वा' (उणादि-९१५) मनप्र० । प्रथमाद्वि० औ । 'औरीः' (१।४।५६) ई । [वेमनी] वेमन् (१।१।२२) सूत्रवत् । प्रथमाद्वि० औ । ‘औरीः' (१।४१५६) ई ।। छ ।।
स्वरादयोऽव्ययम् ।।१।१।३०॥ [स्वरादयः] स्वर आदिर्येषां ते = स्वरादयः । प्रथमाबहु० जस् । 'जस्येदोत्' (१।४।२२) इ० →ए । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) अय् ।
Jain Education Intemational

Page #25

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
[अव्ययम्] 'व्ययी गतौ' (९१८) व्यय, नपूर्वकम् । न व्ययति = न चलति स्वस्वरूपादित्यव्ययम् । 'अच्' (५।१।४९) अच्प० → अ । 'नञत्' (३।२।१२५) न० → अ० । प्रथमैक० सि. ।
[स्वः सुखयति स्वर् । प्रथमैक० सि० । 'अव्ययस्य' (३।२७) सिलोपः । 'र: पदान्ते०' (१।३।५३) विसर्गः । [अत्युच्चैसौ] उच्चैः अतिक्रान्तौ तौ । [अत्युच्चैसः] उच्चैः अतिक्रान्ताः ते ।। छ ।।
चादयोऽसत्त्वे ।।१।१।३१।। [चादयः] च आदिर्येषां ते = चादयः । 'जस्येदोत्' (१।४।२२) इ० → ए० । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) अय् ।
[असत्त्वे] 'षद्लूं विशरण-गत्यवसादनेषु' (९६६) षद् । 'षः सोऽष्ट्यै०' (२।३।९८) सद् । सीदतीति सत् । 'क्रुत्०' (५।३११४) विप्प० । 'अप्रयोगीत्' (१1१३७) क्विपुलोपः । सतो भावः = सत्त्वम् । 'भावे त्व-तल्' (७।१।५५) त्वप्र० । सीदन्तोऽस्मिन् लिङ्ग-संख्ये इति सत्त्वम्, न सत्त्वं = असत्त्वम् । 'नञत्' (३।२।१२५) न० → अ० । तस्मिन्, सप्तम्येक० ङि । 'अवर्णस्ये०' (१२१६) ए ।। छ ।।
__ अधण्तस्वाद्या शसः ।।११।३२।। [अधण्तस्वाद्या] न धण् = अधण्, तसुआदिर्येषां ते = तस्वादयः, अधण् च तत् तस्वादयश्च = अधण्तस्वादि । प्रथमैक० सि । सूत्रत्वात् लोपः । आ प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२७) सिलोपः ।
[शसः] शस् पञ्चमी ङसि → अस् ।
[देवा अर्जुनतोऽभवन्] 'दिवूच क्रीडा-जयेच्छा-पणि-द्युति-स्तुति-गतिषु' (११४४) दिव् । दीव्यन्ति = क्रीडन्ति स्वर्ग विलसन्ति इति देवाः । 'लिहादि०' (५।१।५०) अच्प० → अ । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गुणः ए । प्रथमाबहु० जस्
→ अस् । अर्जुनस्य पक्षे = अर्जुनतः । 'व्याश्रये तसुः' (७।२।८१) तसुप्र० → तस् । 'भू सत्तायाम्' (१) भू । ह्यस्तनी अन् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० ओ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अव् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१११३) अलोपः । 'अड् धातोरादिस्तिन्यां चाऽमाडा' (४।४।२९) अट् ।
ततः] तद् । तस्मात् । 'किमद्व्यादिसर्वाद्यवैपुल्यवहोः पित् तस्' (७।२।८९) तस्प० । 'आ द्वेरः' (२।१।४१) द० → अ० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२११११३) अलोपः । 'लोकात्' (१।१।३) संहिता ।
[तत्र] तद् । तस्मिन् । 'सप्तम्याः ' (७।२।९४) त्रप्प० । शेषं पूर्ववत् । [इह] इदम् । अस्मिन् । 'क्व-कुत्रात्रेह' (७।२।९३) इह निपातः । [क्व] किम् । कस्मिन् । 'क्व-कुत्राऽत्रेह' (७।२।९३) क्व निपातः ।
[कदा] किम्शब्दात् । कस्मिन् काले इति कदा । 'किम्-यत्-तत्-सर्वेका ऽन्यात् काले दा' (७।२।९५) दाप्र० । 'किमः कस्तसादौ च' (२।१।४०) किम्० → क० ।
[एतर्हि एतस्मिन् काले इति एतर्हि । 'सदा-ऽधुनेदानी-तदानीमेतर्हि' (७।२।९६) एतर्हि निपातः । [अधुना] अस्मिन् अनद्यतनकाले इति अधुना । 'सदा-ऽधुनेदानीं तदानीमेतर्हि' (७।२।९६) अधुना निपातः । [इदानीम् अस्मिन् काले इति इदानीम् । 'सदा-ऽधुनेदानी-तदानीमेतर्हि' (७।२।९६) इदानीं निपातः । [सद्यः] समान अग्रे अहन् । समाने अहनि = सद्यः । 'सद्यो-ऽद्य-परेद्यव्यहिन' (७।२।९७) सद्यः निपातः ।
Jain Education Intemational

Page #26

अथ प्रथमाऽध्यायस्य प्रथमः पाद: ।।
१७
[परेद्यवि पर अग्रे अहन् । परस्मिन् अहनि = परेद्यवि । 'सद्योऽद्य-परेद्यव्यहिन' (७।२।९७) परेधवि निपातः ।
[पूर्वेयुः] पूर्व अग्रे अहन् । पूर्वस्मिन् अहनि = पूर्वेद्युः । 'पूर्वा-ऽपरा-ऽधरो-त्तरा-ऽन्या-ऽन्यतरेतरादेधुस्' (७।२।९८) एद्युस्प्र० । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः ।
उभयेद्यः] उभय अग्रे अहन् । उभयस्मिन् अहनि = उभयेधुः । 'उभयाद् धुस् च' (७।२।९९) एद्युस्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः ।
[परुत पर अग्रे वर्ष । परस्मिन् वर्षे इति परुत् । ‘ऐषमः-परुत्-परारि वर्षे' (७।२।१००) परुत् निपातः । [परारि परतर अग्रे वर्ष । परतरस्मिन् वर्षे इति परारि । 'ऐषमः-परुत्-परारि वर्षे' (७।२।१००) परारि निपातः ।
ऐषमः] इदम् अग्रे वर्ष । अस्मिन् वर्षे इति ऐषमः । ‘ऐषमः-परुत्-परारि वर्षे' (७।२।१००) ऐषमः निपातः ।
[कर्हि किमशब्दात् । कस्मिन् काले इति कर्हि । 'अनद्यतने र्हिः' (७।२।१०१) र्हिप्र० । 'किमः कस्तसादौ च' (२/१४०) किम्० → क ।
[यथा] यद्शब्दात् । येन प्रकारेण इति यथा । 'प्रकारे था' (७।२।१०२) थाप्र० । 'आ द्वेरः' (२।१।४१) द० → अ० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१११३) अलोपः ।
कथम] केन प्रकारेण इति कथम् । 'कथमित्थम्' (७।२।१०३) कथं निपातः । [पञ्चधा] पञ्चन्शब्दात् । पञ्चभिः प्रकारैः इति पशधा । 'संख्याया धा' (७।२।१०४) धाप्र० ।
[ऐकध्यम्] एकशब्दात् । एकेन प्रकारेण इति ऐकध्यम् । वैकाद् ध्यमञ्' (७।२।१०६) ध्यमञ्प्र० । ‘वृद्धिः स्वरेष्वादेफिति तद्धिते' (७।४।१) वृद्धिः ।
द्वैधम द्विशब्दात् । द्वाभ्यां प्रकाराभ्यां इति द्वैधम् । 'द्वि-वेर्धमजेधौ वा' (७।२।१०७) धमप्र० । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति तद्धिते' (७।४।१) वृद्धिः ।
[द्वधा] द्विशब्दात् । द्वाभ्यां प्रकाराभ्यां इति द्वेधा । 'द्वि-वेर्धमजेधौ वा' (७।२।१०७) एधाप्र० । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) इलोपः ।
[पञ्चकृत्वः] पशन्शब्दात् । पञ्च वारा अस्य इति पञ्चकृत्वः । 'वारे कृत्वस्' (७।२।१०९) कृत्वस्प्र० । [द्विः] द्विशब्दात् । द्वौ वारौ अस्य इति द्विः । 'द्वि-त्रि-चतुरः सुच' (७।२।११०) सुचप्र० । [सकृत] एकशब्दात् । एकवारं = सकृत् । 'एकात् सकृच्चास्य' (७।२।१११) सकत निपातः । [बहुधा] बहुशब्दात् । बहुभिः प्रकारैः इति बहुधा । 'संख्याया धा' (७।२।१०४) धाप० ।
[प्राक्] 'अचू गतौ च' (१०५) अ, प्रपूर्वक० । प्राञ्चतीति विप प्राक् । क्विपप्र० । 'अशोऽनर्चायाम्' (४।२।४६) नलोपः । प्रथमैक० सि । दीर्घड्याव०' (१।४।४५) सिलोपः । 'च-जः क-गम्' (२/१८६) च० → क० । 'धुटस्तृतीयः' (२।१७६) क० → ग० । 'विरामे वा' (११३५१) ग० → क० । दिकः-प्राङ् दिग् रमणीया, प्राच्या दिश आगतः, प्राच्या दिशि वसति । देशः - प्राङ् देशो रमणीयः, प्राचो देशादागतः, प्राचि देशे वसति । कालः-प्राङ् कालो रमणीयः, प्राचः कालादागतः, प्राचि काले वसति ।
[दक्षिणतः] दक्षिणस्यां अदूरवर्त्तिन्यां दिशि आगतः इति दक्षिणतः । दक्षिणोत्तराच्चाऽतस्' (७।२।११७) अतस्प० । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) आलोपः ।
[पश्चात्] अपरशब्दात् । अपरस्मिन् काले इति पश्चात् । 'अधरा-ऽपराच्चाऽऽत्' (७।२।११८) आत्प० । 'पश्चोऽपरस्य
Jain Education Intemational

Page #27

१८
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका । दिक्पूर्वस्य चाऽऽति' (७।२।१२४) पश्च आदेशः ।
[पुरः] पूर्वशब्दात् । पूर्वस्मिन् देशे वसति इति पुरः । 'पूर्वा-ऽवरा-ऽधरेभ्योऽसस्तातौ पुरवधश्चैषाम्' (७।२।११५) अस्प० - पूर्व → पुर आदेशः ।
[पुरस्तात्] पूर्वशब्दात् । पूर्वस्मिन् देशे वसति इति पुरस्तात् । 'पूर्वा-ऽवरा-ऽधरेभ्योऽसस्तातौ पुरवधश्चैषाम्' (७।२।११५) अस्तात्प० - पूर्व० → पुर् आदेशः ।
[उपरि] ऊर्ध्वशब्दात् । ऊर्ध्वं देशे वसति इति उपरि । 'ऊर्ध्वाद रि-रिष्टातौ उपश्चाऽस्य' (७।२११४) रिप्र०- ऊर्ध्व० → उप आदेशः ।
[उपरिष्टात्] ऊर्ध्वशब्दात् । ऊर्ध्वं देशे वसति इति उपरिष्टात् । 'ऊर्ध्वाद् रि-रिष्टातौ उपश्चाऽस्य' (७।२।११४) रिष्टात्प्र० - ऊर्ध्व० → उप आदेशः ।।
[दक्षिणा] दक्षिणाशब्दात् । दक्षिणस्यां दिशि वसति इति दक्षिणा । 'वा दक्षिणात् प्रथमा-सप्तम्या आः' (७।२।११९) आप्र० । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) आलोपः ।
[दक्षिणाहि] दक्षिणाशब्दात् । दक्षिणस्यां दिशि वसति इति दक्षिणाहि । 'आ-55ही दूरे' (७।२।१२०) आहिप्र० । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) आलोपः ।
[दक्षिणेन] दक्षिणाशब्दात् । दक्षिणस्यां अदूरवर्त्तिन्यां दिशि वसति इति दक्षिणेन । 'अदूरे एनः' (७।२।१२२) एनप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) आलोपः ।
[द्वितीया करोति क्षेत्रम] क्षेत्रस्य द्वितीयं वारं कर्षणं करोति इति द्वितीया करोति क्षेत्रम् । 'तीय-शम्ब-बीजात कृगा कृषौ डाच्' (७।२।१३५) डाचप० । 'डित्यन्त्यस्वरादे:' (२।१।११४) अलोपः ।।
शुक्लीकरोति अशुक्लं शुक्लं करोति इति शुक्लीकरोति । 'कृ-भ्वस्तिभ्यां कर्म-कर्तृभ्यां प्रागतत्तत्त्वे च्चिः' (७।२।१२६) च्चिप्र० । 'ईश्च्चाववर्णस्याऽनव्ययस्य' (४।३।१११) ई० ।
अग्निसात संपद्यते] अग्नि अग्रे संपद्यते । अनग्निः अग्निः संपद्यते इति अग्निसात् संपद्यते । 'जातेः सम्पदा च' (७।२।१३१) स्सात्प० ।
[देवत्रा करोति देवाय(देवे) अधीनं देयं करोति इति देवत्रा करोति । 'देये त्रा च' (७।२।१३३) त्राप्र० । [बहुशः] बहुशब्दात् । बहुभ्य इति बहुशः । 'बह्वल्पार्थात् कारकादिष्टा-ऽनिष्टे शस्' (७।२।१५०) शस्प्र० ।
[पथिद्वैधानि] द्विशब्दात् । द्वाभ्यां प्रकाराभ्यां इति द्वैधम् । 'तद्वति धण्' (७।२।१०८) धणप्र० → ध । वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति तद्धिते (७।४।१) वृद्धिः द्वै । पथां द्वैधानि इति पथिद्वैधानि । जस्प० । 'नपुंसकस्य शिः' (१।४।५५) शि० → इ० । ‘स्वराच्छौ' (१।४।६५) नोन्तः । 'नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः ।
[संशयत्रैधानि] त्रिशब्दात् । त्रिभिः प्रकारैः इति त्रैधम् । 'तद्वति धण' (७।२।१०८) धणप्र० → ध । ‘वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति तद्धिते (७।४।१) वृद्धिः त्रै । संशयानां त्रैधानि इति संशयत्रैधानि । जस्प० । 'नपुंसकस्य शिः' (१।४।५५) शि० → इ० । 'स्वराच्छौ' (१।४।६५) नोन्तः । ‘नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः ।।
[पचतिरूपम्] पचतिशब्दात् । प्रशस्तं पचति इति पचतिरूपम् । 'त्यादेश्च प्रशस्ते रूपप्' (७।३।१०) रूपप्प० ॥छ।।
विभक्ति-थमन्त-तसाद्याभाः ।।११।३३।।
[विभक्तिथमन्तसाद्याभाः] थम् अन्ते येषां ते = थमन्ताः, तस आदिर्येषां ते = तसादयः, थमन्ताश्च तसादयश्च =
Jain Education Intemational

Page #28

अथ प्रथमाऽध्यायस्य प्रथमः पाद: ।।
थमन्ततसादयः, विभक्तयश्च थमन्ततसादयश्व = विभक्तिथमन्ततसादयः, विभक्तिथमन्ततसादीनां इव आभाच्छाया येषां ते = विभक्तिथमन्ततसाद्याभाः । ‘गोश्चान्ते इस्वोऽनंशिसमासेयोबहुव्रीहौ' (२।४।९६) इस्वत्वम् । प्रथमा जस् । 'अत आ.स्यादौ जस्-भ्याम्-ये' (१।४।१) आ० ।
[अहंयुः] अहमशब्दात् । अहमस्याऽस्तीति अहंयुः । 'ऊर्णा-ऽहं-शुभमो युस्' (७।२।१७) युस्प० । सकाराऽनुबन्धः पदसंज्ञार्थः । प्रथमैक० सि । 'सो रुः' (२१७२) र० । 'रः पदान्ते विसर्गस्तयोः' (११३५३) विसर्गः ।
[शुभंयुः] शुभंशब्दात् । शुभमस्याऽस्तीति शुभंयुः । 'ऊर्णा-ऽहं-शुभमो युस्' (७।२।१७) युस्प० । सकाराऽनुवन्धः पदसंज्ञार्थः । प्रथमैक० सि । ‘सो रुः' (२।१।७२) र० । 'रः पदान्ते विसर्गस्तयोः' (१।३।५३) विसर्गः ।
[अस्तिक्षीरा ब्राह्मणी] अस्ति = विद्यमानं क्षीरं यस्याः सा-अस्तिक्षीरा । 'आत्' (२।४।१८) आप् । प्रथमैक० सि । 'दीर्घड्याळ' (१।४।४५) सिलोपः ।। ॥
वत्-तस्याम् ।।१।१।३४।। [वत्तस्याम] वच्च तसिश्च आम् च = वत्तस्याम् । प्रथमा जस् । सूत्रत्वात् लोपः । अव्यभिचारणा व्यभिचारी यनियम्यते तत् साहचर्यम् ।
[मुनिवद् वृत्तम्] 'मनिंच ज्ञाने' (१२६३) मन् । मन्यते संसारं असारतया इति मुनिः । ‘मने-रुदेतौ चास्य वा' (उणा०६१२) इप० - अकारस्य उकारः । मुनेः अहँ इति मुनिवत् । 'स्यादेरिवे' (७।११५२) वत्प्र० (?) । तस्याऽहे क्रियायां वत्' (७।१५१) वत्प्र० । प्रथमैक० सि० । 'अव्ययस्य' (३१२७) सिलोपः । 'धुटस्तृतीयः' (२।१७६) त० → द० ।
'वृतूङ् वर्त्तने' (९५५) वृत् । वर्त्तनं = वृत्तम् । 'क्लीवे क्तः' (५।३।१२३) क्तप० → त । प्रथमैक० सि । 'अतः स्यमोऽम्' (१।४।५७) अम् । 'समानादमोऽतः' (१।४।४६) अलोपः ।
[क्षत्रियवद् युध्यन्ते] क्षत्रशब्दात् । क्षत्रस्याऽपत्यं क्षत्रियः । 'क्षत्रादियः' (६।१।९३) इयप्र० । क्षत्रिय इव इति क्षत्रियवद् । 'स्यादेरिवे' (७191५१) वत्प्र० । प्रथमैक० सि । 'अव्ययस्य' (३१२१७) सिलोपः । 'धुटस्तृतीयः' (२११७६) त० → द० ।
_ 'युधिंच् सम्प्रहारे' (१२६०) युध् । वर्तमानाया अन्ते । 'दिवादेः श्यः' (३।४।७२) श्यप्र० → य । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः ।
[उरस्तः] उरस्शब्दात् । उरसा एकदिक् इति उरस्तः । 'यश्चोरसः' (६।३।२१२) तसिप्र० → तस् । प्रथमैक० सि | 'अव्ययस्य' (३।२।७) सिलोपः । ‘सो रुः' (२।१।७२) र० । ‘च-ट-ते सद्वितीये' (१९३७) र० → स० ।
[उच्चस्तराम्] उच्चैस्शब्दात् । अतिशयेन उच्चैः इति उच्चस्तराम् । 'क्वचित् स्वार्थे' (७।३।७) तरप्प० । 'किंत्याद्येऽव्ययादसत्त्वे तयोरन्तस्याऽऽम्' (७।३।८) आम् । प्रथमैक० सि । 'अव्ययस्य' (३।२।७) सिलोपः ।
[उच्चस्तमाम्] उच्चैस्शब्दात् । प्रकृष्टः उच्चैः इति उच्चस्तमाम् । ‘प्रकृष्टे तमप्' (७।३।५) तमप्प० । 'किंत्याद्येऽव्ययादसत्वे तयोरन्तस्याऽऽम्' (७।३।८) आम् । प्रथमैक० सि । 'अव्ययस्य' (३।२७) सिलोपः ।। छ ।।
क्त्वा-तुमम् ।।१1१1३५।। [क्त्वातुमम्] क्त्वा च तुम् च अम् च = क्त्वातुमम् । प्रथमा जस् । सूत्रत्वात् लोपः । [कृत्वा] 'डुबंग करणे' (८८८) कृ । करणं पूर्वं = कृत्वा । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० → त्वा । हृत्वा] 'हृग् हरणे' (८८५) ह । हरणं पूर्वं = हृत्वा । 'प्राकाले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० → त्वा ।।
Jain Education Intemational

Page #29

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
[ प्रकृत्य ] 'डुकृंग् करणे' (८८८) कृ, प्रपूर्व० । प्रकरणं पूर्वं इति प्रकृत्य । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० । 'अनञः क्त्वो यप्' (३।२।१५४) यप् । 'ह्रस्वस्य तः पित्कृति' (४|४|११३) तोन्तः ।
२०
[ प्रहृत्य ] 'हंग् हरणे' (८८५) ह, प्रपूर्वक० । प्रहरणं पूर्वं इति प्रहृत्य । 'प्राक्काले' (५/४१४७) क्त्वाप्र० । 'अनञः क्त्वो यप्' (३।२।१५४) यप् । ' ह्रस्वस्य तः पित्कृति' (४|४|११३) तोन्तः ।
[कर्त्तुम्] करणाय इति कर्त्तुम् । “क्रियायां क्रियार्थायां तुम् णकच् भविष्यन्ती ( ५।३।१३ ) तुम्प्र० । 'नाम गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गुणः अर् ।
[हर्त्तुम्] हरणाय इति हर्त्तुम् । 'क्रियायां क्रियार्थायां०' (५।३।१३) तुम्प्र० । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' ( ४ | ३ |१) गुणः
अर् ।
[यावज्जीवमदात् ] 'जीव प्राणधारणे' (४६५) जीव्, यावत्पूर्वक० । यावत् कालं जीव्यते इति यावज्जीवम् । यावतो विन्द- जीवः' (५।४।५५ ) णम्प्र० । प्रथमैकं० सि । 'अव्ययस्य' ( ३।२।७) सिलोपः । 'धुटस्तृतीयः ' (२।१।७६) त० द० । 'तवर्गस्य श्चवर्ग-ष्टवर्गाभ्यां योगे च-टवगौ' (१।३।६०) द० → ज० ।
‘डुदांग्क् दाने' (११३८) दा । अद्यत० दि । 'सिजद्यतन्याम्' ( ३।४।५३) सिच्प्र० । 'पिवैति - दा भू-स्थः सिचो लुप् परस्मै न चेट्' (४।३।६६) सिच्लोपः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अडागमः ।
[ स्वादुङ्कारं भुङ्क्ते ] स्वादोः करणं = स्वादुङ्कारं । स्वाद्वार्थाद् अदीर्घात्' (५।४।५३) ख्णम्प्र० । 'नामिनोऽकलि-हले ः ' ( ४ | ३ |५१) आर् । 'खित्यनव्ययाऽरुषो मोऽन्तो ह्रस्वश्च' ( ३।२।१११) मोन्तः ।
'भुजंप् पालनाऽभ्यवहारयोः' (१४८७) भुज् । वर्तमानायाः ते । 'रुधां स्वराच्श्नो नलुक् च' ( ३।४।८२) श्नप्र० । ‘श्नाऽस्त्योर्लुक्’ (४।२।९० ) अलोपः । 'च-जः क- गम्' (२।११८६) ज० ग० । 'अघोषे प्रथमोऽशिट: ' (१/३/५०) ग० क० । 'म्नां धुड्वर्गे० (१।३।३९) न०
ङ० ।। छ ।
गतिः ||१|१|३६|
[अदः कृत्य] 'डुकृंग् करणे' (८८८) कृ, अदस् पूर्व० । अदःकरणं पूर्वं इति अदःकृत्य । 'प्राक्काले' (५१४१४७) क्त्वाप्र० । 'अनञः क्त्वो यप्' ( ३।२।१५४) यप्य । ह्रस्वस्य तः पित्कृति' (४|४|११३) तोऽन्तः । प्रथमैक० सि । 'अव्ययस्य ( ३।२।७) सिलोपः । 'अग्रहाऽनुपदेशेऽन्तरदः' (३1914) गतिसंज्ञा । अनेन अव्ययसंज्ञा । तस्य किं फलं ? 'अतः कृ- कमि कंस० ' (२।३ । ५) इत्यादिना रस्य स न ॥ छ ॥
अप्रयोगीत् ||१|१|३७||
[अप्रयोगी] 'युजूंपी योगे' (१४७६) युज्, प्रपूर्वक० । प्रयोजनं = प्रयोगः । ' भावा- ऽकर्त्री : ' ( ५।३।१८) घञ्प्र० → अ । 'लघोरुपान्त्यस्य ' ( ४ | ३ | ४) गुणः प्रयोज । 'क्तेऽनिटश्च - जो: क- गौ घिति' (४।१।१११ ) ज०म० । प्रयोगोऽस्याऽस्तीति प्रयोगी । 'अतोऽनेकस्वरात्' (७।२।६) इन्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । न प्रयोगी अप्रयोगी । ‘नञत्’ (३।२।१२५) न० अ० । प्रथमैक० सि । 'इन्- हन्- पूषाऽर्यम्णः शिस्योः ' (१।४।८७ ) दीर्घः ई । 'दीर्घड्याव्०' (१।४।४५) सिलोपः । 'नाम्नो नोऽनहः ' (२।१।९१) नलोपः ।
[ इत्] 'इंण्क् गतौ' (१०७५ ) इ । एत्यपगच्छतीति इत् । क्विप्प्र० । 'हस्वस्य तः पित्कृति' (४|४|११३ ) तोऽन्तः । 'धुटस्तृतीयः' (२।१।७६) त० द० । 'विरामे वा' (१।३।५१) द० त० ।
[ एधते ] 'एधि वृद्धौ' (७४१ ) एध् । वर्त्तमानायाः ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव्→ अ० ।

Page #30

अथ प्रथमाऽध्यायस्य प्रथमः पादः ॥
[शेते] 'शीक् स्वप्ने' (११०५) शी । वर्त्तमानायाः ते । 'शीङ एः शिति' (४।३।१०४) शे. ।
[ यजते-यजति ] 'यर्जी देवपूजा-सङ्गतिकरण-दानेषु' (९९१) यज् । वर्तमानायाः ते तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव्→ अ० ।
[चिनुते] 'चिंगट् चयने' (१२९०) चि । वर्त्तमानायाः ते । 'स्वादेः श्नुः' (३।४।७५) श्नुप्र० नु० । [चिनोति ] 'चिंग्ट् चयने' (१२९०) चि । वर्त्तमानायाः तिव् । 'स्वादेः श्नुः' (३।४।७५ ) श्नुप्र० → नु । ‘उश्नो:' ( ४।३।२) गुणः नो ।
२१
[कण्डूयते-कण्डूयति] 'कण्डूग् गात्रविघर्षणे' (१९९१) कण्डू, सौत्रोऽयं धातुः । 'धातोः कण्ड्वादेर्यक्' (३|४|८) यक्प्र० । वर्त्तमानायाः ते तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् अ । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२1१।११३) अलोपः ।
[दवथुः ] 'टुदुंट् उपतापे' (१२९७) दु । दुनोतीति दवथुः | 'ट्वितोऽथुः' (५।३।८३) अथुप्र० ।
[चित्रीयते ] 'चित्रङ् आश्चर्ये' ( ) चित्र । आश्चर्यं चित्रं करोति इति चित्रीयते । 'नमो वरिवश्वित्रोऽर्चा सेवाऽऽश्चर्ये' (३।४।३७) क्यन्प्र०य । क्यनि' (४।३।११२) अवर्णस्य ईकारु | वर्तमानायाः ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् अ । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः ।
[ मा भवान् कार्षीत् ] 'डुकृंग् करणे' (८८८) कृ । अद्यतनी दि त् । 'सिजद्यतन्याम्' ( ३।४।५३) सिच् स् । ‘सः सिजस्तेर्दि-स्यो:' ( ४ | ३ | ६५ ) ईत् । 'सिचि परस्मै समानस्याऽडिति' ( ४ | ३ | ४४ ) वृद्धिः आर् । 'नाम्यन्तस्था- कवर्गात्०' (२।३।१५) स० ष० ।
[पपिथ] 'पां पाने' (२) पा । परोक्षायाः थव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा- ङे० ' ( ४।१।१) द्वित्वम् । 'ह्रस्वः' ( ४|१|३९ ) ह्रस्वः । ‘स्क्रसृ-वृ-भृ-स्तु-द्रुश्रु- स्त्रोर्व्यञ्जनादेः परोक्षायाः' (४।४।८१ ) इट् । 'इडेत्-पुसि चाऽऽतो लुक्' (४।३।९४) आलोपः
॥ छ ॥।
अनन्तः पञ्चम्याः प्रत्ययः ||१|१|३८||
[अनन्तः ] न अन्तः = अनन्तः । ' अन् स्वरे' ( ३।२।१२९) अन् । प्रथमैक० सि । 'सो रु: ' (२1१।७२) २० । 'रः पदान्ते० ' (१।३।५३) विसर्गः ।
[पञ्चम्याः] 'पचुङ् व्यक्तीकरणे' (६५७) पच् । 'उदितः स्वरान्नोऽन्तः' (४।४।९८) पञ्च् । पञ्चन्ति (न्ते) = व्यक्तीकुर्वन्ति पञ्चत्वसंख्यामिति पञ्चन् । 'उक्षि-तक्ष्यक्षीशि- राजि-धन्वि-पश्ञ्चि- पूषि - क्लिदि-स्निहि-नु- मस्जेरन्' (उणा० ९०० ) अन्प्र० । पञ्चानां पूरणी पञ्चमी । 'नो मट्' (७।१।१५९) मट्प्र० म । 'नाम्नो नोऽनह्नः ' (२।१।९१) नलोपः । ' अणञेयेकण्- नञ्स्नञ्-टिताम्' (२।४।२० ) ङीप्र० ई । पञ्चम्येक० इसि अस् । 'स्त्रिया ङितां० ' (१।४।२१) दास् आदेशः । [प्रत्ययः] ‘इंण्क् गतौ’ (१०७५) इ, प्रतिपूर्व० । प्रतीयते येनार्थः स = प्रत्ययः । 'युवर्ण-वृ-दृ-वश-रण- गमृद्-ग्रहः' (५।३।२८) अल्प ० अ । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति ' ( ४ | ३ |१) गुणः ए । 'एदैतोऽयाय् ' (१।२।२३) अय् । प्रथमैक० सि । ‘सो रुः' (२।१।७२ ) २० । 'रः पदान्ते विसर्गस्तयोः ' (१।३।५३) विसर्गः ।
[राज्ञी ] राजन् 'स्त्रियां नृतोऽस्वस्रादेर्डी:' ( २।४।१) ङी । 'अनोऽस्य ' (२।१।१०८) अलोपः । ' तवर्गस्य श्चवर्गष्टवर्गाभ्यां योगे च टवर्गी' (१।३।६०) न० ञ० ।
[क] 'डुकृंग् करणे' (८८८) कृ । करोतीति कर्त्री । 'णक - तृचौ ' ( ५।१।४८) तृच्प्र० । 'स्त्रियां नृतोऽस्वस्रादेर्डीः ' (२।४।१) डीप्र० ई० 1

Page #31

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
।
[खट्वा] 'खट कार्ड्स' (१८६) बट् खट्यते आकांक्ष्यते शयालुभिरिति खट्वा 'लटि-खटि खलि नलि० (उणा० । ५०५) वप्रत्यये खट्वा इति निपातः ।
२२
[कार्यम् ] 'डुकंग् करणे' (८८८) कृ । क्रियते इति कार्यम् । 'ऋवर्ण व्यञ्जनाद् घ्यण्' (५।१।१७) घ्यण्प्र०य । 'नामिनोऽकलि-हले (४३१५१) वृद्धिः आर
=
[पाक्यम् ] 'पर्थी पाके (८९२) पथ् । पच्यते इति पाक्यम् । ऋवर्ण व्यञ्जनाद् ध्यण' (५1१1१७) ध्यण्प्र० → यतेऽनिख-जो क-गी थिति' (४191999 ) च० क० । 'गति' (४|३|५०) उपान्त्यवृद्धिः आ ॥ छ ॥ इत्यतु संख्यावत् ||१1१।३९ ।।
[ इत्यतु] इतिश्च अतुश्च = डत्यतु । प्रथमाद्वि० औ । सूत्रत्वात् लोपः । [संख्यावत्] संख्या इव 'स्यादेरिवे' (७1१।५२) वत्प्र० । प्रथमा सि [ कतिकः ] का संख्या मानं एषां इति कति । ' यत् तत् किमः संख्याया डतिर्वा' (७।१।१५० ) इतिप्र० 'डित्यन्त्यस्वराधे' (२।१।११४ ) इमलोपः । कतिभिः क्रीतः इति कतिकः । संख्या तेथाऽशत्-ति-ष्टेः कः
'अव्ययस्य' (३1२1७) सिलोपः ।
कप्र० ।
[ यतिकः ] यतिभिः क्रीतः इति यतिकः । संख्या-डतेश्चाऽशत्-ति-ष्टेः कः' (६।४।१३०) कप्र० ।
[ यतिधा ] यत् (या) संख्या मानं एषां इति यति । यत्-तत्- किमः संख्याया इतिर्वा' (७।१।१५०) इतिप्र० अति । यतिभिः प्रकारैः इति यतिधा । 'संख्याया था (७१२११०४) घाप० ।
[ यतिकृत्वः ] यति वारा अस्य = यतिकृत्वः । 'वारे कृत्वस्' (७।२।१०९) कृत्वस्प्र० ।
[ततिकः ] सा संख्या मानं एषां इति तति । यत् तत् किमः संख्याया इतिर्वा' (७|१|१५०) इतिप्र० अति । ‘डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अन्त्यस्वरादेर्लोपः । ततिभिः क्रीतः ततिकः । संख्या- इतेश्चाऽशत्०' (६।४।१३०) कप्र० ।
[ततिधा] ततिभिः प्रकारैः
ततिधा । 'संख्याया धा' (७।२।१०४) धाप्र० ।
[ततिकृत्वः ] तति वारा अस्य = ततिकृत्वः । 'वारे कृत्वस् (७१२११०९) कृत्वस्प० ।
[ यावत्कः ] यत् परिमाणं एषां इति यावन्तः । यत्-तदेतदो डावादि:' (७।१।१४९) डावलुप्र० → आवत् । यावद्भिः क्रीतः यावत्कः । 'संख्या- इतेश्चाऽशत् नि ष्टेः कः' (६२४११३०) कप्र० ।
=
अति । (६|४|१३० )

[यावद्धा] यावद्भिः प्रकारैर्यावद्धा 'संख्याया धा' (७।२1१०४) धाप्र० ।
[ यावत्कृत्वः ] यावन्तो वारा अस्य = यावत्कृत्वः । 'वारे कृत्वस्' (७।२।१०९) कृत्वस्प्र० ।
[ तावत्कः ] तावद्भिः क्रीतः = तावत्कः । संख्या - ऽतेश्चाऽशत्-ति-ष्टेः कः' (६।४।१३०) कप्र० । ]
[नाका) तावद्विः प्रकारैः = तावद्धा । 'संख्याया धा' (७।२।१०४) धाप० ।
[ तावत्कृत्वः ] तावन्तो वारा अस्य = तावत्कृत्वः । 'वारे कृत्वस्' (७।२।१०९) कृत्वस्प्र० ।
[ कियत्कः ] किं परिमाणं एषां इति कियन्तः । इदं किमोऽतुरिय्-किय् चास्य' (७।१।१४८) अतुप्र० तथा किमः कियादेशः । कियद्भिः क्रीतः इति कियत्कः । ' संख्या- इतेश्चाऽशत्-ति-ष्टेः कः' (६।४।१३०) कप्र० ।
अग्रे पूर्ववत् समासादिविधिर्ज्ञेयः । कप्रत्ययादिसंख्याकार्यं भजते, न पुनः सर्वथा संख्यात्वं, नियतः परिच्छेदाभावात् संख्या हि परिच्छेदका ॥ छ ॥

Page #32

अथ प्रथमाऽध्यायस्य प्रथमः पादः ॥
बहु-गणं भेदे | 1919 1४० ।।
[बहु-गणं] बहुश्च गणं च = बहुगणम् । प्रथमैक० सि । 'अतः स्यमोऽम् ' (१।४।५७) अम् । 'समानादमोऽतः ' ( ११४१४६ ) अलोपः ।
[भेदे] भेद । सप्तम्येक० ङि । 'अवर्णस्येवर्णादिनैदोदरल्' (१।२।६) ए० ।
[बहुकः ] बहुभिः क्रीतः इति बहुक: । ' संख्या - डतेश्चाऽशत्-ति-ष्टेः कः' (६।४।१३०) कप्र० ।
[ बहुधा ] बहुभिः प्रकारैः इति बहुधा । 'संख्याया धा' (७।२।१०४) धाप्र० ।
[बहुकृत्वः ] बहवो वारा अस्य = वहुकृत्वः । 'वारे कृत्वस्' (७।२।१०९) कृत्वस्प्र० । [गणकः ] गणैः क्रीतः इति गणकः । 'संख्या- डतेश्चाऽशत्०' (६।४।१३०) कप्र० । एवमग्रेऽपि । वैपुल्येऽत्रेति यथा बहुभिः द्रम्मैः क्रीतोऽश्वो बहुकस्तथा बहुना धान्येन क्रीतोऽश्वो वहुक इति न भवति । अयमर्थो यद्यपि द्रम्मेषु धान्ये चाऽपरिच्छेदकत्वमस्ति तथापि द्रम्मविषयं परिच्छेदकत्वं यदि वक्ता चिन्तयति तदा बुध्यतेऽक्लेशेनैव न तु धान्यविषयम् ॥ छ ॥
२३
क-समासेऽध्यर्द्धः ||१|१|४१ ।।
[क-समासे ] 'असक् भुवि' (११०२) अस् (?) ('असूच् क्षेपणे' (१२२१) अस् ।) संपूर्व० । समस्यन्ते नामान्यत्रेति समासः । 'भावा ऽकर्त्री : ' ( ५।३।१८) घञ्प्र० अ । ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः मा । कश्च समासश्च - कसमासम् । तस्मिन्=कसमासे, सप्तम्येक० ङि । 'अवर्णस्येवर्णादिनैदोदरल्' (१।२।६) ए ।
[ अध्यर्द्धः ] अधिकं अर्द्ध यस्याऽसौ अध्यर्द्धः । प्रथमैक० सि । 'सो रुः' (२।१।७२ ) २० । 'र: पदान्ते० ' (१।३।५३)
विसर्गः ।
[ अध्यर्द्धकम् ] अधिकं अर्द्ध यस्याऽसौ अध्यर्द्ध: । अध्यर्द्धन क्रीतं = अध्यर्द्धकम् | 'संख्या-डतेश्चाऽशत्-ति-ष्टेः कः' ( ६ |४|१३०) कप्र० ।
[अध्यर्द्धशूर्पम् ] अध्यर्द्धेन शूर्पेण क्रीतं = अध्यर्द्धशूर्पम् । 'मूल्यैः क्रीते' (६।४।१५० ) इकण्प्र० । 'अनाम्न्यद्विः प्लुप्’ (६।४।१४१) इकण्लोपः । प्रथमैक० सि । अतः स्यमोऽम् ' (१।४।५७ ) अम् । 'समानादमोऽतः' (१।४।४६ ) अलोपः । । छ || अर्द्धपूर्वपदः पूरणः || १ । १ । ४२ ।।
[ अर्द्धपूर्वपदः ] पूर्वं च तत् पदं च पूर्वपदम् । अर्द्ध पूर्वपदं यस्याऽसौ अर्द्धपूर्वपदः । प्रथमैक० सि । 'सो रुः' ( २।१।७२ ) २० । 'रः पदान्ते० ' (१।३।५३) विसर्गः ।
[पूरणः ] 'पूरैचि आप्यायने' (१२६८) पूर् । पूर्यतेऽनेनेति पूरणः । ' करणाऽऽधारे' (५।३।१२९) अनट्प्र० अन । प्रथमैक० सि ।
[अर्द्धपञ्चमकम्] पञ्चन् । पञ्चानां पूरणः = पञ्चमः । 'नो मट्' (७।१।१५९) मट्प्र० म । नाम्नो नोऽनह्नः ' ( २1१1९१ ) नलोपः । अर्द्ध पञ्चमं येषां ते अर्द्धपञ्चमाः । अर्द्धपञ्चमः क्रीतं = अर्द्धपञ्चमकम् । 'संख्या-डतेश्वाऽशत्-ति-ष्टेः कः' (६१४११३०) कप्र० । प्रथमैक० सि ।
[अर्द्धपञ्चमशूर्पम् ] अद्धपञ्चमैः शूर्यैः क्रीतं = अद्धपञ्चमशूर्पम् । 'मूल्यैः क्रीते' (६।४।१५०) इकण्प्र० । अनान्यः प्लुप्' (६।४।१४१) इकण्लोपः । प्रथमैक० सि । 'अतः स्यमोऽम्' (१।४।५७) अम् । 'समानादमोऽतः ' (१।४।४६) अलोपः
11511

इत्याचार्य श्री हेमचन्दविरचितायां बृहद्वृतौ प्रथमस्याऽध्यायस्य
प्रथमः पादः समाप्तः ||६||

Page #33

[समानानाम्] समानं = सभावः । तेषाम् = समानानाम्, षष्ठी
।
प्र ' (१।४।४७ ) दीर्घः ।
।। अर्हम् ।।
॥ अथ प्रथमाऽध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥
समानानां तेन दीर्घः
॥१ ॥२ ॥१ ॥
=
परिमाणं येषां ते समानाः । 'समानस्य धर्मादिषु' (३।२।१४९) समानस्य । 'इस्वाऽऽपश्च' (१।४।३२) आम्० नाम्० 'दीर्घो नाम्यतिसु चतसृ
-
तुल्यं मानं आम्
[तेन] तद् । तृतीयायाः टा 'आ द्वेर (२।१।४१) ६० अ० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२1१1११३) अलोपः । 'टा-डसोरिन-स्यौ' (१।४।५) इन । 'अवर्णस्येवर्णा ० ' (१।२।६) ए ।
[दीर्घः] दीर्घ प्रथमेक० सि । सो रु' (२1१1७२) २०
र पदान्ते० ' (१।३।५३) विसर्गः ।
।
[दण्डाऽग्रम्] शमू (१२३०) 'दमूच् उपशमे' (१२३१) दम् । दम्यते जनोऽनेनेति दण्डः । पञ्चमात् इः' (उणा० १६८) प्र० । अग कुटिलायां गतो (१०२२) अग् अगतिगच्छति पुरोभावं इति अग्रम् भी वृधि रुधि वज्यगि। रमि-वपि वपि जपि शक्ति स्फावि बन्दीन्दि पदि मदि मन्दि- चन्दि दसि घसि नसि-हस्यसि वासि दहि-सहिभ्यो रः' (उणा० ३८७) रप्र० । दण्डस्याऽग्रं = दण्डाऽग्रम् । प्रथमैक० सि । अतः स्यमोऽम् ' (१।४।५७) अम् । 'समानादमोऽतः (१।४।४६ ) अलोपः ।
=
[वधीदम् ] दधि । प्रथमा सि । इदम् । प्रथमा सि [दधीते] 'दधि धारणे' (७४५) दध् । दधति (ते) कलि-बलि० (उणा० ६०७ ) इप्र० । प्रथमैक० सि । अनतो वर्त्तमानायास्ते । 'कर्त्तर्यनदृद्भ्यः शबू' (३।४।७१) शव् अ. I
अनतो लुप्' (१।४।५९) सिलोपः ।
धारयति स्थौल्यभावमिति दधि । 'पदि पठि-पचि स्थलि हलि लुप् (१।४।५९) सिलोपः । 'ईहि चेष्टायां' (८५७) ह ।

=
[नदीन्द्रः ] 'द अव्यक्ते शब्दे ' (२९९) गद् । 'पाठे धात्वादेर्णो नः' (२।३।९७) नद् । नदति = शब्दायते ऽवगाह्यमाना इति नदी । ‘लिहादि०' (५।१।५०) अच्प्र० अ । गौरादिभ्यो मुख्यान्डीः ' (२।४।१९) डीप्र० ई । अस्य ड्यां लुक्' (२१४१८६ ) अलोपः 'इदु परमैश्वर्य' (३०९) इद् । 'उदित स्वरान्नोऽन्तः' (४|४|१८) इन्द् । इन्वति परमैश्वर्यमनुभवतीति इन्द्रः । भी वृधि रुधि वज्यगि० (उणा० ३८७) रप० । नद्या इन्द्रः नदीन्द्रः प्रथमा सि अनेन । [मधूदकम् ] 'मनिंच् ज्ञाने' (१२६३) मन् । मन्यते मधुरतया विवेकिभिरिति मधु । 'मनि जनिभ्यां धतौ च' (उणा० ७२१) उप्र० नं० ध० मधुना मिश्रमुदकं । = मधूदकम् ।
। ।
[ मधूहनम् ] मधु अग्रे 'ऊहि तर्के' (८७०) ऊह् । मधु ऊह्यतेऽनेनेति मधूहनम् । 'करणा-ऽऽधारे' (५।३।१२९) अन० ।
=
अनट्प्र०
[ वधूदरम् ] 'वहीं प्रापणे' (९९६) वह् । उह्यते विवाहकाले मामु (तु) लेनेति वधू । 'वहे च' (उणा० ८३२) ऊप्र०ह० ध० । वध्वा उदरं वधूवरम् । प्रथमैक० सि अतः स्थमोऽम्' (१।४।५७) अम् । समानादमोऽतः (१।४।४६)
अलोपः ।
[ वधूढा ] 'वहीं प्रापणे' (९९६) वह् । उह्यते स्म = ऊढा । 'क्तक्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० → त । 'हो धुट्पदान्ते' (२।१।८२) ह० → ढ० । 'यजादि वचेः किति' (४।१।७९) य्वृत् व० उ० । अधश्चतुर्थात् तथोर्धः' (२।१।७९)

Page #34

अथ प्रथमाऽध्यायस्य द्वितीयः पादः ।।
२५
त० →ध० । 'तवर्गस्य श्ववर्ग-ष्टवर्गाभ्यां योगे च-टवर्गो' (११३६०) ध० → ढ० । 'ढस्तड्डे' (१३१४२) ढलोपः-पर्विला किहई दीर्घत्वम् । 'आत्' (२।४।१८) आप् । 'समानानां०' (१।२।१) दीर्घः ।।
[पितृषभः] 'पांक रक्षणे' (१०६७) पा । पाति = रक्षत्यपायेभ्य इति पिता । 'पातेरिच्च' (उणा० ८५८) तृप्र० - आ० → इ० । पितुरित्येतस्य ऋषभः = पितॄषभः ।
[मातृकारः] ऋ इत्येतस्य कारः = ऋकारः । 'वर्णा-ऽव्ययात् स्वरूपे कारः' (७।२।१५६) कारप्र० । मातुरित्येतस्य ऋकारः = मातृकारः । [होतृलृकारः] होतुरित्येतस्य लकारः = होतृलकारः । 'ऋतृति इस्वो वा' (११२१२) ह्रस्वः ।। छ ।।
ऋतृति हूस्वो वा ।।१।२२॥ [ऋतृति] ऋश्च लुच्च = ऋतृत्, तस्मिन् = ऋतृति, सप्तम्येक० ङि । [हूस्वः] हूस्व । प्रथमैक० सि । सो रुः' (२।१।७२) र० । [वा] वा । प्रथमैक० सि । 'अव्ययस्य' (३।२७) सिलोपः ।
[बालऋश्यः, बालीः] वालश्चासौ ऋश्यश्च, वालस्य ऋश्यः = बालऋश्यः, बालयः । अनेन ह्रस्वः । पक्षे 'अवर्णस्येवर्णादिनैदोदरल्' (१।२।६) अर् ।
[खट्वऋश्यः, खट्वर्यः] खट्वा चासौ ऋश्यश्च = खट्वऋश्यः, खट्वीः । अनेन ह्रस्वः । पक्षे 'अवर्णस्ये०' (१२।६) अर् ।
[महऋषिः, महर्षिः] महत् अग्रे ऋषि । महांश्चासौ ऋषिश्च = महऋषिः, महर्षिः । 'जातीयैकार्थेऽच्चेः' (३।२७०) डाप्र० → आ । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२११1११४) अत्लोपः । अनेन ह्रस्वः । पक्षे 'अवर्णस्ये०' (१।२।६) अर् ।
[धूलिऋतुः, धूल्य॒तुः] धूलिश्चासौ ऋतुश्च = धूलिऋतुः, धूल्य॒तुः । अनेन ह्रस्वः । पक्षे 'इवर्णादेरस्वे स्वरे य-व-र-लम्' (१।२।२१) य् ।
नदिऋच्छति, नघृच्छति नदी अग्रे 'ऋछत् इन्द्रियप्रलय मूर्तिभावयोः' (१३४२) ऋच्छ् । वर्तमानायाः तिव । 'तुदादेः शः' (३१४९८१) शप्र० → अ । अनेन हूस्वः । पक्षे 'इवर्णादे०' (१२।२१) य् ।
[तनुऋजुता, तन्वृजुता] तनोः ऋजुता = तनुऋजुता, तन्वृजुता । अनेन ह्रस्वः । पक्षे 'इवर्णादे०' (१।२।२१) व् । [वधुऋणम्, वध्वृणम्] वधूनामृणं = वधुऋणं, वध्वृणम् । अनेन ह्रस्वः । पक्षे 'इवर्णादेरस्वे०' (१।२।२१) व् ।
[कर्तृऋषभः, कर्तृषभः] कर्तुः ऋपभः = कर्तृऋषभः, कर्तृषभः । अनेन हूस्वः । पक्षे 'समानानां तेन दीर्घः' (११२११) दीर्घः ।
[बाललकारः, बालल्कारः] वालस्य लुकारः = वाललकारः, बालल्कारः । अनेन ह्रस्वः । पक्षे 'अवर्णस्येवर्णादिनैदोदरल' (११२१६) अल् ।
[कन्यलृकारः, कन्यल्कारः] कन्याया लकारः = कन्यलकारः, कन्यल्कारः । अनेन हुस्वः । पक्षे 'अवर्णस्ये०' (११२१६) अल् ।
[नदीऋश्यः] नदी चासावृश्यश्च । प्रार्छतीत्यादौ तु परत्वात् 'ऋत्यारुपसर्गस्य' (१।२।९) आर् ॥ छ ।।
तृत इल्लू ऋतृभ्यां वा ।।१२।३।। [लत इल्लू] लुत् षष्ठी डस् । इश्च ल्लुश्च = इल्लू । प्रथमाद्वि० औ । सूत्रत्वात् लोपः । 'रोर्यः' (१।३।२६) पूर्वरस्य
Jain Education Intemational

Page #35

२६
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुंढिका ।
यत्वम् । 'स्वरे वा' (१।३।२४) यलोपः ।
[ऋतृभ्याम्] आ च ला च = ऋलु, ताभ्याम् = ऋतृभ्याम्, तृतीयाद्वि० भ्याम् । [वा] वा प्रथमा सि ।
[कृकारः, क्लृऋकारः, कृकारः] क्लुः ऋकार = कृकारः । प्रथमा सि । अनेन ? वा । पक्षे क्लृऋकारः । 'ऋतृति इस्वो वा' (१।२।२) ह्रस्वः । 'ऋस्तयोः' (१२५) ऋ = कृकारः ।
[क्ल्लकारः, क्ललकारः, क्लूकारः] क्लुः लकारः = क्ल्लकारः । प्रथमा सि । अनेन वा ल्लू । पक्षे क्लृलृकारः । 'ऋतृति ह्रस्वो वा' (१।२।२) ह्रस्वः । 'ऋस्तयोः' (१२५) ऋ = क्लृकारः ।।छ।।
ऋतो वा, तौ च ।।१।२१४॥ [ऋतर] ऋत् षष्ठी ङस् । [वा] वा प्रथमा सि । [तौ] सश्च सश्च = तौ । 'त्यदादिः' (३१1१२०) एकशेषुः औ । [च] च प्रथमा सि । [
पिषभः, पितृऋषभः, पितृषभः] पितुः ऋषभः = पिषभः । अनेन ? । पक्षे पितृऋषभः । 'ऋतृति इस्वो वा' (१।२।२) ह्रस्वः । ‘समानानां तेन दीर्घः' (१।२।१) दीर्घः ।
[होत्ल्लकारः, होतृलृकारः, होतृकारः] होतुः लुकारः = होत्ल्लकारः । अनेन ऋ-लस्थाने ल्लू । पक्षे 'ऋतृति ह्रस्वो वा' (११२।२) ह्रस्वः । एवं होतृकारः । 'ऋस्तयोः' (१९२५) ऋ-लस्थाने ऋ छ।।
ऋस्तयोः ।।१२।४।। [ऋस्तयोः] ऋ प्रथमा सि । 'सो रुः' (२११७२) स०→० । सश्च सश्च = तौ । 'त्यदादिः' (३१११२०) एकशेषः । तयोः = तयोः, षष्ठी ओस् ।
[कृषभः] क्लुः ऋषभः = कृषभः । अनेन लु-ऋस्थाने ऋ । [होतृकारः] होतुः लकारः = होतृकारः । अनेन ऋ-लस्थाने ऋ ।।छ।।
अवर्णस्येवर्णादिनैदोदरल् ।।१।२।६।। [अवर्णस्य] अकारेणोपलक्षितो वर्णोऽवर्णस्तस्य = अवर्णस्य, षष्ठी डस् । [इवर्णादिना] इवर्ण आदिर्यस्याऽसौ इवर्णादिस्तेन = इवर्णादिना, तृ० टा, 'टः पुंसि ना' (१।४।२४) ना । [एदोदरल] एच्च ओच्च अर च अल च = एदोदरल | प्रथमाबहु० जस् । सूत्रत्वात् लोपः । [देवेन्द्रः] इन्द्रः (१।२।१) सूत्रवत् । देवानामिन्द्रो = देवेन्द्रः । प्रथमैक० सि ।
[तवेहा] युष्मद् । षष्ठी डस् । 'तव मम इसा' (२।१।१५) युष्मदो डसा सह तवाऽऽदेशः । 'ईहि चेष्टायां' (८५७) ईह् । ईहनमीहा । 'क्तेटो गुरोर्व्यञ्जनात्' (५।३।१०६) अप्र० । 'आत्' (२।४।१८) आप् → आ । 'समानानां तेन दीर्घः' .(१।२।१) दीर्घः । प्रथमैक० सि । दीर्घड्याव०' (१।४।४५) सिलोपः ।
मालेयम माला । प्रथमैक० सि । 'दीर्घङ्याब०' (१।४।४५) सिलोपः । इदम् । प्रथमैक० सि । 'अयमियं पुंस्त्रियोः सौ' (२।१।३८) इदं → इयमादेशः ।
Jain Education Intemational

Page #36

अथ प्रथमाऽध्यायस्य द्वितीयः पाद: ।।
२७
[सेक्षते] तद् । प्रथमैक० सि | ‘आ ढेरः' (२।१।४१) द० → अ० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः । 'तः सौ सः' (२।१।४२) तस्य स० । 'आत्' (२।४।१८) आप् । 'दीर्घड्याव्०' (१।४।४५) सिलोपः । ईक्षि दर्शने' (८८२) ईक्ष । वर्तमानायास्ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् ।
[तवोदकम् तव उदकम् । प्रथमैक० सि० । [तवोढा] तव अग्रे ऊढा (१।२।१) सूत्रवत् । अनेन । [गंगोदकम] गंगाया उदकं = गंगोदकम् । प्रथमैक० सि । [सोढा] सा ऊढा = सोढा । ऊढा (१२।१) सूत्रवत् ।
[परमर्षिः परमश्चासौ ऋषिश्च = परमर्षिः । प्रथमैक० सि । 'सो रुः' (२।१७२) र० । 'रः पदान्ते विसर्गस्तयोः' (१।३।५३) विसर्गः ।
[तवारः] तव ऋकारः = तवर्कारः । प्रथमैक० सि । 'सो रुः' (२।१७२) र० । 'रः पदान्ते विसर्गस्तयोः' (१।३।५३) विसर्गः ।
[महर्षिः] अर्ह (५६४) - ‘मह पूजायाम्' (५६५) मह् । महतीति महत् । 'शत्रानशावेष्यति तु सस्यौ' (५।२।२०) शतृप्र० → अत् । महांश्चासौ ऋषिश्च = महर्षिः । प्रथमैक० सि । 'जातीयैकार्थेऽच्वेः' (३।२७०) डा । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१११४) अल्लोपः ।
[सर्कारण] सा ऋकारः = सर्कारः, तेन । [तवल्कारः] तव लकारः = तवल्कारः । प्रथमैक० सि ।
[सल्कारेण] सा लकारः = सल्कारस्तेन । तृ० टा | 'टा डसोरिन-स्यौ' (१।४।५) इन । 'अवर्णस्येवर्णादिनैदोद्रल' (१।२।६) ए । ‘रपृवर्णान्नो ण०' (२।३।६३) न० →ण० । अनेन सर्वत्र ए-ओ-अर्-अल् ॥ छ ।।
ऋणे प्र-दशार्ण-वसन-कम्बल-वत्सर-वत्सरस्याऽऽर् ||१।२।७।। [ऋणे] ऋण सप्तमी ङि ।
[प्रदशार्णवसनकम्बलवत्सरवत्सतरस्याऽऽर] प्रश्च दशा च ऋणं च वसनश्च कम्बलश्च वत्सरश्च वत्सतरश्च-प्रदशार्णवसनकम्बलवत्सरवत्सतरम्, तस्य, षष्ठी डस्, ‘टा-डसोरिनस्यौ' (१।४।५) स्य । आर् प्रथमैक० सि । 'दीर्घड्याव्०' (१।४।४५) सिलोपः । 'नाम्नो नोऽनह्नः' (२।१।९१) इति दशन्शब्दस्य नलोपे सति अनेनैव आर् प्रादिका स्थाप्यन्ते ।
[प्रार्णम] प्रकृष्टं प्रगतं वा ऋणं = प्रार्णम् । [दशार्णम्] दशानामृणं = दशार्णम् ।
[ऋणार्णम 'ऋक् गतौ' (११३५) ऋ । इयर्त्ति कालवशादिति ऋणम् । 'घृ-वी-हा-शुष्युषि-तृषि-कृष्यर्तिभ्यः कित्' (उणा० १८३) कित् णप्र० । ऋणे ऋणं = ऋणार्णम् ।
[वसनार्णम्] वसनस्य ऋणं = वसनार्णम् ।
कम्बलार्णम] कम्बलस्य ऋणं = कम्बलार्णम् । [वत्सरार्णम वत्सरस्य ऋणं = वत्सरार्णम् । [वत्सतरार्णम] 'वद व्यक्तायां वाचि' (९९८) वद् । वदति मातरं दृष्ट्वेति वत्सः । 'मा-वा-वद्यमि-कमि-हनि-मानि
Jain Education Intemational

Page #37

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका । कष्यशि-पचि-मुचि-यजि-वृ-तृभ्यः सः' (उणा० ५६४) सप्र० । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः' (११३५०) द० → त० । द्वयोर्मध्ये प्रकृष्टौ(टो) वत्सो = वत्सतरः । 'द्वयोर्विभज्ये च तरप्' (७।३।६) तरप्प० → तर । वत्सतरस्य ऋणं = वत्सतरार्णम् ।
सर्वत्र प्रथमैक० सि । 'अतः स्यमोऽम्' (१।४।५७) अम् । अनेन ऋता सह आर् । 'दिर्ह-स्वरस्याऽनु नवा' (१।३।३१) द्वित्वम् ।। छ ।।
ऋते तृतीयासमासे ।।१२।८।। [ऋते] ऋत सप्तमी ङि । 'अवर्णस्ये०' (१।२६) ए । [तृतीयासमासे] तृतीयायाः समासः = तृतीयासमासस्तस्मिन् । [शीतातः] शीतेन ऋतः = शीतातः । प्रथमैक० सि । अनेन आर् । [सुखेतः] सुखेन इतः । [दुःखेतः] दुःखेन इतः । [परमर्त्तः] परमश्चासावृतश्च = परमर्त्तः । ‘अवर्णस्येवर्णादिनैदोदरल्' (१।२।६) अर् । प्रथमैक० सि ।
[दःखेनतः दुःख । तृती०टा । 'टा-डसोरिन-स्यौ' (१।४।५) इन । 'अवर्णस्येवर्णादिनैदोदरल' (१।२।६) ए० । ऋत । प्रथमैक० सि । 'अवर्णस्ये०' (१।२।६) अर् । 'दिर्ह-स्वरस्याऽनु नवा' (१।३।३१) द्वित्वम् ।
("क्षुधार्तः सन् शालीन् कवलयति मांस्पाकवलितान्' ?)
कवलयति] कवलात् (लं) करोतीति कवलयति । 'णिज्वहुलं नाम्नः कृगादिषु' (३।४।४२) णिचप्र० । 'त्रन्त्यस्वरादेः' (७।४।४३) अलोपः । वर्त्तः तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् → अ । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) ए। ‘एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।
मांस्पाकवलितान] मांस अग्रे 'डुपचीष पाके' (८९२) पच् । मांसस्य पचनं = मांस्पाकः । “भावाऽकोंः ' (५।३।१८) घञ्प्र० → अ । “णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः । 'च-जः क-गम्' (२।११८६) च० → क० । 'मांसस्याऽनङ्-घञि पचि नवा' (३।२।१४१) मांससंबंधि अलोपः । मांस्पाकेन वलिता = मांस्पाकवलितास्तान = मांस्पाकवलितान् ।। छ ।।
ऋत्यारुपसर्गस्य ।।१।२।९।। [ऋति] ऋत् सप्तम्येक० ङि ।
[आर] आर् प्रथमैक० सि । दीर्घड्याब्-व्यञ्जनात् सेः' (१।४।४५) सिलोपः ।
. [उपसर्गस्य] 'सृजंत् विसर्गे' (१३४९) सृज, उपपूर्व० । उपन्समीपे भूत्वा धातोर) सृजतीत्युपसर्गः । 'पुन्नाम्नि घः' (५।३।१३०) घप्र० । 'क्तेऽनिटश्च-जोः क-गौ घिति' (४।१।१११) ज० → ग० । ‘लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर् । 'दिर्ह-स्वरस्याऽनु नवा' (१।३।३१) द्वित्वम् । तस्य = उपसर्गस्य, षष्ठी डस् । 'टा-डसोरिन-स्यौ' (१।४।५) स्य ।
[प्रार्छति, पराछति] 'ऋछत् इन्द्रियप्रलय-मूर्तिभावयोः' (१३४२) ऋच्छ्, प्रपूर्व०-परापूर्व० । 'धातोः पूजार्थस्वति०' (३।१।१) उपसर्गसंज्ञा । वर्त्तः तिव् । 'तुदादेः शः' (३।४।८१) शप्र० → अ । अनेन आर् । 'स्वरेभ्यः' (१।३।३०) द्वित्वम् । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः' (१३५०) छस्य च० ।
[प्राोति, परार्नोति] प्र अग्रे, परा अग्रे 'ऋधूट वृद्धौ' (१३०६) ऋध् । वर्त्तः तिव् । 'स्वादेः श्नुः' (३।४।७५) श्नुप्र० → नु । 'उ-श्नोः ' (४।३।२) गु० नो । अनेन आर् ।
Jain Education Intemational

www.jainelibrar

Page #38

अथ प्रथमाऽध्यायस्य द्वितीयः पाद: ।।
[उपेतः] 'इंण्क् गतौ' (१०७५) इ, उपपूर्व० । उपैति स्म = उपेतः । 'गत्यर्थाऽकर्मक - पिव-भुजेः' (५।१।११) क्तप्र० ले त ।
[प्रर्षभं प्रय वनम्] प्रगता ऋषभा यत्र तत् = प्रर्षभम् । प्रगता ऋश्या यत्र तत् = प्रखं वनम् । 'अवर्णस्येवर्णादिनैदोदरल्' (१।२।६) अर् ।। छ ।।
नाम्नि वा ॥१२॥१०॥ [नाम्नि] नामन् सप्तम्येक० ङि । 'ईडौ वा' (२।१।१०९) अनोऽस्य लुग्वा ।
[प्रार्षभीयति, प्रर्षभीयति प्र अग्रे ऋषभमिच्छतीति प्रार्षभीयति । 'अमाव्ययात् क्यन् च' (३।४।२३) क्यन्प्र० → य । 'क्यनि' (४।३।११२) ई । वर्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव' (३।४।७१) शव् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१११३) अकारस्य लोपः । अनेन आर् । पक्षे 'अवर्णस्ये०' (१।२।६) अर । [उपोष्ट्रीयति] उप अग्रे उष्ट्रमिच्छतीति उपोष्ट्रीयति । अग्रे पूर्ववत् ।। छ ।।
लुत्याल् वा ।।१२।११।। [लृति] लुत् सप्तम्येक० डि । [आल्] आल् प्रथमैक० सि । [वा] वा प्रथमा सि ।
[उपाल्कारीयति, उपल्कारीयति] उप अग्रे लुकारमिच्छतीति उपाल्कारीयति । 'अमाव्ययात् क्यन् च' (३।४।२३) क्यनप्र० → य । 'क्यनि' (४।३।११२) ई । वर्त्त० तिव् । 'कर्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२११1११३) अकारस्य लोपः । अनेन आल् । पक्षे 'अवर्णस्ये०' (१२१६) अल् । [उपलकारीयति उप अग्रे लुकारमिच्छतीति उपलकारीयति । 'ऋलुति इस्वो वा' (१।२।२) ह्रस्वः ।। छ ।
ऐदौत् सन्ध्यक्षरैः ।।१।२।१२।। [ऐदौत्] ऐच्च औच्च = ऐदौत् । प्रथमा औ । सूत्रत्वात् लोपः ।
[सन्ध्यक्षरैः] सन्धावक्षराणि = सन्ध्यक्षराणि, तैः = सन्ध्यक्षरैः । तृतीयायाः भिस् । 'भिस ऐस' (१।४।२) ऐस । अनेन ऐ कीजइ ।
[तवैषा] 'इंण्क् गतौ' (१०७५) इ । एतीत्येतद् । 'इणस्तद्' (उणा० ८९६) तद्प्र० । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । 'आ द्वेरः (२।१।४१) द० → अ० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२1१1११३) प्रथमाऽकारस्य लोपः । 'तः सौ सः' (२।१।४२) तकारस्य सत्वे 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) सकारस्य षत्वम् । 'आत्' (२।४।१८) आप् । प्रथमैक० सि । 'दीर्घड्याव्०' (१।४।४५) सिलोपः । तव (११२१६) सूत्रवत् ।
[खट्वैषा] खट्व । 'आत्' (२।४।१८) आप् । 'समानानां तेन दीर्घः (१।२।१) दीर्घत्वे प्रथमैक० सि । दीर्घज्याव०' (१।४।४५) सिलोपः । अग्रे एषा पूर्ववत् ।
[तवैन्द्री-सैन्द्री] तव - सा (१२।६) सूत्रवत् । इन्द्रो देवता अस्याः सा = ऐन्द्री । 'देवता' (६।२।१०१) अणप्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति तद्धिते' (७।४।१) वृद्धिः ऐ । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अकारस्य लोपः । 'अणजेयेकणनञ्-स्नञ्-टिताम्' (२।४।२०) डीप्र० → ई । अस्य ड्यां लुक्' (२।४।८६) अकारस्य लोपः । प्रथमैक० सि । दीर्घड्याब०' (१।४।४५) सिलोपः । अनेन । इन्द्रः (१।२।१) सूत्रवत् ।
Jain Education Intemational

Page #39

श्री सिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका । [तवौदनः ] तव (१।२।६) सूत्रवत् । 'उन्दै क्लेदने' (१४९१) उन्द् । उद्यते = क्लिद्यते घृतादिना इत्योदनः । 'उन्देर्नलुक् च' (उणा० २७१) अनप्र० नलोपश्च । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ. ।
[तवौपगवः ] तव (१।२।६) सूत्रवत् ! उपगो मांडियइ, *उपगतो गौर्यस्याऽसौ उपगुः । 'गोश्चान्ते ह्रस्वोऽनंशिसमासेयोबहुव्रीहौ' (२।४।९६) गो० गु० । उपगोरपत्यं = औपगवः । ' डसोऽपत्ये ' ( ६।१।२८) अणुप्र० । ' वृद्धिः स्वरेष्वादेर्जिणति तद्धिते' (७।४।१) वृद्धिः औ कीजइ । 'अस्वयम्भुवोऽव्' (७।४।७०) उकारस्य अव् । प्रथमै रु: ' (२।१।७२ ) २० । 'र: पदान्ते विसर्गस्तयोः ' (१।३।५३) विसर्गः । अनेन ।
।
३०
[ दध्यैच्छत् ] दधि अग्रे 'इषत् इच्छायाम्' (१४१९) इष् । ह्यस्तन्या दिव् । 'तुदादेः श:' ( ३ | ४ |८१ ) शप्र० । ‘गमिषद्यमश्छः’ (४।२।१०६) पस्य छत्वम् । 'स्वरेभ्यः' (१| ३ | ३० ) छस्य द्वित्वम् । 'अघोपे प्रथमोऽशिटः ' (१।३।५० ) आद्यछस्य चत्वम् । 'स्वरादेस्तासु' (४।४।३१ ) इकारस्य ऐत्वम् ।
[ मध्वोदन: ] मधुना मिश्र ओदनः = मध्वोदनः । मधु ( १।२।१ ) सूत्रवत् ।
[ साध्वौषधम् ] 'उषू दाहे' (५२९) उप् । ओषति - दहति रोगानित्यौषधिः । 'उपेरधिः' (उणा० ६७५) अधिप्र० ओष आदेशः । ओषधेरिदं=औषधम् । 'तस्येदम्' ( ६ |३|१६० ) अण्प्र० । ( वृद्धिः स्वरेष्वादेर्जिणति तद्धिते (७।४।१) वृद्धिः औ । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) इकारस्य लोपः ॥ छ ॥
ऊटा ||१।२।१३।।
[ऊटा ] ऊट् तृतीयायाष्टा ।
[ धौतः ] 'धावूग् गति-शुद्धयोः' (९२०) धाव् । धाव्यते स्म = धौतः । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० → त । प्रथमैक० सि । ‘अनुनासिके च च्छ्-वः शूट्' (४।१।१०८) व० ऊट् । अनेन ।
[धीतवान् ] 'धावूग् गति - शुद्धयोः' (९२०) धाव् । धावति स्म । 'क्तक्तवतू' (५।१।१७४) क्तवतुप्र० । प्रथमैक० सि । 'अनुनासिके च च्छ्-वः शूट् (४।१।१०८) वस्य ऊट् । अनेन औ । 'ऋदुदित: ' (१।४।७०) नोऽन्तः । ' अभ्वादेरत्वसः सौ' (१।४।९० ) दीर्घः । 'दीर्घड्याव् ० ' (१।४।४५) सिलोपः । पदस्य' (२।१।८९) तलोपः ।
[लौः ] 'लूग्श् छेदने' (१५१९) लू । लुनन्तं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२०) णिग्प्र० इ । ‘नामिनोऽकलि-हलेः' (४।३।५१) लौ । ' ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) आव् । लावयतीति लौः । 'क्विप्' (५।१।१४८) क्विप्प्र० । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लोपे 'अनुनासिके च च्छ-वः शूट्' (४।१।१०८) वस्य ऊट् । अनेन औ । प्रथमैक० सि ।
[पौः ] 'पूग्श् पवने' ( १५१८) पू । पुनन्तं प्रयुङ्क्ते । प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२० ) णिग्प्र० इ । ‘नामिनोऽकलि-हलेः (४।३।५१) पौ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) आव् । पावयतीति पौः । 'क्विपू' (५।१।१४८) क्विप्प्र० । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लोपे 'अनुनासिके० ' ( ४।१।१०८) वस्य ऊट् । अनेन औ । प्रथमैक० सि ।। छ ।
प्रस्यैषैष्योढोढ्यूहे स्वरेण || १ |२| १४ ||
[प्रस्यैषैष्योढोढ्यूहे ] प्र षष्ठी डस् । 'टा- डसोरिन - स्यौ' (१।४।५) स्य० । एषश्च एष्यश्च ऊढश्च ऊढिश्च ऊहश्व = एषैष्योढोढ्यूहम् । तस्मिन् एपैष्योढोढ्यूहे, सप्तम्येक० ङि । अवर्णस्ये० (१।२।६) ए. 1
=
- [ स्वरेण ] स्वर तृतीयायाष्टा । 'टा-डसोरिन-स्यौ' (१।४।५) इन । 'अवर्णस्ये० ' (१।२।६) ए । 'रषृवर्णान्नो ण० ' (२।३।६३) न० → ण० ।
P
* उप-समीपे गौर्यस्याऽसौ ।

Page #40

अथ प्रथमाऽध्यायस्य द्वितीयः पादः ।।
Aammam
News
[प्रैषः] प्र अग्रे 'इषत् इच्छायाम्' (१४१९) इष् । एषणं = एषः । 'भावा-ऽकोंः ' (५।३।१८) घञ्प्र० । 'लघोरुपान्त्यस्य' (१४१९) गुणः ए । अनेन ऐ । प्रथमैक० सि ।
[प्रैष्यः] प्र अग्रे 'इषत् इच्छायाम्' (१४१९) इष् । इष्यते = एप्यः । 'ऋवर्ण-व्यञ्जनाद् घ्यण' (५1१1१७) घ्यण प्र० → य । ‘लघोरुपान्त्यस्य (४।३।४) गुणः ए । अनेन ऐ । प्रथमैक० सि ।
[प्रौढः] प्र अग्रे 'वहीं प्रापणे' (९९६) वह । उह्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।११७४) क्तप्र० → त । 'यजादि-वचेः किति' (४।१७९) य्वृत् वस्य उ० । 'हो-धुट-पदान्ते' (२।१।८२) हस्य ढ० । 'अधश्चतुर्थात् तथोर्धः' (२।१।७९) तस्य ध० । 'तवर्गस्य श्ववर्ग०' (१।३।६०) धस्य ढ० । 'ढस्तड्डे' (१।३।४२) ढलोपः - पूर्विला दीर्घत्वम् । अनेन औ । प्रथमैक० सि ।
[प्रौढिः] प अग्रे ‘वहीं प्रापणे' (९९६) वह् । वहनमूढिः । 'स्त्रियां क्तिः' (५।३।९१) क्तिप्र० → ति । शेषं 'प्रौढः' वत् ।
[प्रौहः] प्र अग्रे 'ऊहि वितर्के' (८७०) ऊह् । ऊहनमूह: । 'भावा-ऽकोंः ' (५।३।१८) घञ्प्र० → अ । अनेन औ । प्रथमैक० सि ।
[प्रेतः] प्र अग्रे 'इंण्क गतौ' (१०७५) इ । एति स्म । 'गत्यर्था-ऽकर्मक-पिव-भुजेः' (५1१1११) क्तप्र० → त । 'अवर्णस्ये०' (१।२६) ए । प्रथमैक० सि ।
[प्रोतः] प्र अग्रे 'ग् तन्तुसन्ताने' (९९२) वे । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य' (४।२१) वा । ऊयते स्म । 'गत्यर्था-ऽकर्मकपिब-भुजेः' (५।१।११) क्तप्र० → त । 'यजादि-वचेः किति' (४।१।७९) वृत् । 'अवर्णस्येवर्णादिनैदोदरल' (१।२।६) ओ । प्रथमैक० सि ।
[प्रेषः] 'ईष उज्छे' (५०५) ईष्, प्रपूर्व० । प्रेषणं = प्रेषः । 'भावा-ऽकोंः ' (५।३।१८) घञ्प्र० → अ । प्रथमैक० सि । ‘सो रुः' (२।१।७२) र० । 'रः पदान्ते०' (१।३।५३) विसर्गः ।
[प्रेषते] जेषङ् (८३६) - पृङ् (८३७) - ‘एपृङ् गतौ' (८३८) एष्, प्रपूर्व० । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४७१) शव । 'उपसर्गस्यानिणेधेदोति' (१।२।१९। अलोपः ।
प्रेष्यते] 'एषङ गतौ' (८३८) एष, प्रपूर्व० । वर्तमानायास्ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र० → य । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'उपसर्गस्यानिणेधेदोति' (१।२।१९। अलोपः ।
[प्रोढवान] 'वहीं प्रापणे' (९९६) वह, प्रपूर्व० । प्रवहति स्म = प्रोढवान् । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तवतुप्र० → तवत् । 'यजादि-वचेः किति' (४।१।७९) य्वृत् वस्य उ० । 'हो धुट्-पदान्ते' (२।१।८२। ह० → ढ० । 'अधश्चतुर्थात् तथोर्धः' (२।१७९) त० → ध० । 'तवर्गस्य श्ववर्ग०' (१।३।६०) ध० → ढ० । 'ढस्तड्डे' (१।३।४२) ढलोपः-पूर्विला दीर्घत्वम् । प्रथमैक० सि । 'ऋदुदितः' (१।४७०) नोऽन्तः । 'अभ्वादेरत्वसः सौ' (१।४।९०) दीर्घः । ‘पदस्य' (२१११८९) तलोपः ||छ।।
स्वैर-स्वैर्यक्षौहिण्याम् ।।१२।१५।। स्विरस्वैर्यक्षौहिण्याम] स्वैरश्च स्वैरी च = स्वैरस्वैरिणौ, स्वैरस्वैरिभ्यामुपलक्षिता अक्षौहिणी = स्वरस्वैर्यक्षौहिणी, तस्याम् । यद्वा स्वैरश्च स्वैरी च अक्षौहिणी च = स्वैरस्वैर्यक्षौहिणी, तस्याम् = स्वैरस्वैर्यक्षौहिण्याम्, सप्तम्येक० ङि । 'स्त्रिया ङितां०' (१।४।२८) ङि० → दाम्० → आम् । 'नाम्नो नोऽनहः' (२।१।९१) नलोपः । ‘इवर्णादेरस्वे स्वरे य-व-र-लम्' (१।२।२१) यत्वम् ।
[स्वरः] स्व (१।१।१७) सूत्रवत् । ईरिक गति-कम्पनयोः' (१११५) ईर् । ईरणमीरः । ‘भावा-5कोंः ' (५।३।१८)
Jain Education Intemational

Page #41

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञानकर्तृका इंडिका । घञ्प्र० अ । स्वस्य ईरः = स्वैरः । 'सो रु: ' (२।१।७२ ) २० । 'रः पदान्ते विसर्गस्तयोः' (१।३।५३) विसर्गः । अनेन
ऐ. ।
३२
[स्वैरी] स्वयमग्रे 'ईरिक् गति कम्पनयोः ' (१११५) ईर् । स्वयगीरितुं शीलमस्य स्वैरी 'अजातेः शीले' (५1१1१५४) णिन्प्र० इन् प्रथमेक० सिइन्छन्-पूपाऽर्यम्णः शिस्योः ' (१।४।८७) दीर्घः । नाम्नो नोऽनः' (२।१।९१) नलोपः । 'दीर्घड्याब्०' (१।४।४५) सिलोपः । अनेन ऐ अत एव सूत्रनिर्देशात् स्वयंशव्दस्य "स्व" भावः ।
[अक्षौहिणी] अशौटि व्याप्ती (१३१४) अश् | अश्नुते व्याप्नोति चक्रमित्यक्षः । मा वा वद्यमि-कम- हनि मानिकष्यशि-पचि-मुचि-यजि-वृ-तृभ्यः सः' (उणा० ५६४) सप्र० । यज-सूज- मूज-राज-भ्राज-भ्ररुज- वश्च परिवाजः शः षः (२११८७ ) शस्य पत्वम् । 'घ ढोः करिस' (२।१९६२) पस्य कत्वम् । नाम्यन्तस्था० (२।३।१५) सस्य पत्वम् क पसंयोगे क्ष अक्ष अग्रे 'ऊहि वितळे' (८७०) उह् । उहनं ऊहः । भावाऽकर्त्री' (५॥३॥१८) घञ्प्र० । अक्षाणामूोऽस्याऽस्तीत्यक्षौहिणी । 'अतोऽनेकस्वरात्' (७।२।६) इन्प्र० । अवर्णवर्णस्य' (७१४१६८) अलोपः । स्त्रियां नृतोऽस्वसादे (२।४।१) डीप्र० । 'पूर्वपदस्थान्नाम्न्यगः ' (२|३|६४) नस्य णत्वम् । अनेन औ । छ ।
= ।
=
अनियोगे लुगेवे ॥१।२ ।१६।।
[अनियोगे] 'युपी योगे' (१४७६) पुज्, निपूर्व० । नियोजनं नियोगः । भावाऽकर्त्री (५।३।१८) घञ्प० । ' । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) ओकारु । तेऽनिटख-जो कगो घिति (४|१|१११ ) जस्य गत्वम् । न नियोगोऽनियोगः । 'नञत्' (३।२।१२५) न० अ० । तस्मिन् = अनियोगे, सप्तम्येक० ङि । 'अवर्णस्ये० ' (१।२।६) ए. । अनियम इत्यर्थः, तद्विषयेऽनियमविषये ।
=
[लुगेवे] लुक् प्रथमैक० सि । 'दीर्घड्याव्० ' (१।४।४५) सिलोपः । 'धुटस्तृतीयः' (२।१।७६) क० ग० । एव सप्तम्येक० ङि । 'अवर्णस्येवर्णादिनेदोदर (११२१६) ए
[इहेब तिष्ठ] इदम् शब्दात् । अस्मिन्निह । सप्तम्याः' (७२।९४) त्रप्प्र० । 'क्व-कुत्रा ऽन्नेह' (७१२ १९३) इह निपात्यते । एव । प्रथमेक० सि अव्ययस्य' (३1२1७) सिलोपः । स्था ( 919199 ) सूत्रवत् । कर्त्तर्यनद्भ्यः शब्” (३।४।७१ ) शब्अ० श्रोति कुबुधिबु पाघ्राध्मा-स्था० (४।२।१०८) तिष्ठ । 'अतः प्रत्ययाल्लुक (४1२1१०८) हिलोप: । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२1१1११३) अलोपः । अनेन इहशब्दस्याऽकारस्य लोपः ।
= ।
[अद्येव गच्छ] इदम् शब्दात् । अस्मिन्नहनि अद्य 'सद्यो ऽद्य परेद्यव्यहि' (७।२।२७) चप्र० । इदम् शब्दस्य "अ" कीजइ । प्रथमैक० सि । 'अव्ययस्य' ( ३ ।२।७) सिलोपः । एव । प्रथमैक० सि । 'अव्ययस्य' ( ३।२।७) सिलोपः । अम (३९२) - द्रम (३९३) हम्म (३९४) मीमृ ( ३९५ ) - 'गम्लं गतौ' (३९६) गम् । पं० हि० । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शब् । 'गमिपथमश्छः' (४।२।१०६) मस्य छत्वम् | 'स्वरेभ्यः' (१।३।३० ) छत्य द्वित्वम् अघोषे प्रथमोऽशिट' (१1३1५० ) आद्यछस्य चत्वम् । 'अतः प्रत्ययाल्लुक्' (४१२११०८) हिलोप: । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२1१1११३) अकारस्य लोपः । अनेन द्यस्याऽकारस्य लोपः ।

[ इहेव तिष्ठ मा गाः] इह-एव प्रथमेक० सि 'अव्यवस्थ' ( ३।२७) सिलोपः । ऐवीत् सन्ध्यक्षरे: ' (१/२/१२) ऐ । तिष्ठ पूर्ववत् । इण्क गती' (१०७५) इ. माङ्पूर्व० अद्यत० सिसिजयतन्याम्' ( ३।४१५३) सिच् । पिवेतिदा-भू-स्थः सिचो लुप् परस्मै न चेट्' (४१३ १६६) सिचो लोपः । इणिकोर्गा' (४।४।२३) गा आदेश । सो रु (२1१1७२) २० र पदान्ते विसर्गस्तयो:' (१1३1५३) विसर्गः ॥ छ ॥

Page #42

अथ प्रथमाऽध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥
वौष्ठौती समासे ||१२|१७||
[वोष्ठी] वा प्रथमैक० सि । 'अव्ययस्य' ( ३।२।७ ) सिलोपः । ओष्टच ओतुश्च ओष्ठ माड । तस्मिन्, = ओष्ठयैतौ । सप्तम्येक० ङि । 'ङिडौं : ' (१।४।२५) डी औ० । 'डित्यन्त्यस्वरादेः ' (२।१।११४) अन्त्यस्वरादिलोपः । [समासे] समसनं = समासस्तस्मिन् = समासे, सप्तम्येक० ङि । 'अवर्णस्ये० ' (१।२।६) ए. |
[बिम्बोष्ठी, बिम्बोष्ठी] 'बन्धंश् बन्धने' (१५५२) वन्धु । वध्नाति रक्ततामिति । 'डी-नी-वन्धि-शृधि - चलिभ्यो डिम्व : ' (उणा० ३२५) डिद् इम्वप्र० । 'डित्यन्त्यस्वरादेः ' (२।१।११४) अन्धस्य लोपः । 'गौरादिभ्यो मुख्यान्ङीः ' (२।४।१९ ) ङीप्र० । 'अस्य यां लुक्' २।४।८६ ) अकारस्य लोपः । विव्याः फलं विम्वम् । 'हेमादिभ्योऽञ्' (६।२।४५) अञ्प्र० । 'फले' (६।२।५८) अञ्लोपः । 'यादेर्गौणस्याऽक्विपस्तद्धितलुक्यगोणी-सूच्योः ' (२।४।९५ ) ङीनिवृत्तिः कीजइ । 'उषू दाहे' (५२९) उष् । ओषति = दह्यते पानीयादिनेत्योष्ठः । 'वनि-कणि-काश्युपिभ्यष्ठः' (उणा० १६२) उप० । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४ ) गुणः । विम्बाकारावौष्ठी यस्याः सा । 'नासिकोदरौष्ठ- जङ्घा-दन्त-कर्ण-शृङ्गा-ऽङ्ग-गात्र- कण्ठात्' (२।४ । ३९ ) ङीप्र० । 'अस्य यां लुक्' (२।४।८६) अकारस्य लोपः । प्रथमैक० सि । 'दीर्घङ्याब्०' (१।४।४५) सिलोपः । अनेन विम्बशब्दस्याऽकारस्य लोपः । पक्षे 'ऐदौत् सन्ध्यक्षरैः ' (१।२।१२ ) औ. ।
=
[स्थूलोतुः, स्थूलौतुः ] स्था (१|१|११) सूत्रवत् । तिष्ठतीति स्थूलः । 'स्था-विडे: कित्' (उणा० ४२९) किदूरप्र० । 'इडेत् - पुसि चाऽऽतो लुक्' (४।३।९४) आलुक् । 'ऋफिडादीनां डश्च लः' (२|३|१०४) लकारु कीजइ । 'अव रक्षण-गतिकान्ति-तृप्त्यवगमन-प्रवेश-श्रवण-स्वाम्यर्थ- याचन-क्रियेच्छा-दीप्त्यवाप्त्या ऽऽलिङ्गन- हिंसा - दहन-भाव-वृद्धिषु' (४८९) अव् । अवतीति ओतुः । ' कृ-सि-कम्यमि-गमि-तनि-मनि-जन्यसि - मसि सच्यवि - भा-धागा-ग्ला-म्ला- हनि-हा-या-हि- क्रुशि-पूभ्यस्तुन्' (उणा० ७७३) तुन्प्र० । 'मव्यवि- श्रिवि-ज्वरि-त्वरेरुपान्त्येन' (४।१।१०९ ) ऊट् । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गुणः ओ । स्थूलश्वासावोतुश्च स्थूलोतुः । पक्षे 'ऐदौत् सन्ध्यक्षरैः ' (१।२।१२ ) औकारे स्थूलीतुः ।
३३
=
[हे राजपुत्रौष्ठं पश्य ] 'पूग्श् पवने' ( १५१८) पू । पुनाति पवित्रं करोति कुलमिति पुत्रः । पुत्रादयः' (उणा० ४५५) प्र० । 'प्वादेईस्व:' ( ४।२।१०५ ) पु । राज्ञः पुत्रः = राजपुत्रस्तस्य संवोधनं क्रियते हे राजपुत्र ! | आमंत्रणे सि । आमंत्रणाऽर्थाऽभिद्योतको हे शब्दप्रागुपादीयते । 'अदेतः स्यमोर्लुक्' (१।४।४४) सिलोपः । ओष्ठ द्वितीयाया अम् । 'ऐदौत् सन्ध्यक्षरैः ' (१।२।१२ ) औत्वम् ।
[ शुच्योष्ठी] शुची - निमी (र्म) ला ओष्ठौ यस्याः सा शुच्योष्ठी ||छ ||
ओमाङि ॥ १।२।१८।।
=
S
[ओमाङि] ओम् च आङ् च = ओमाङ्, तस्मिन्
ओमाङि, सप्तम्येक० ङि ।
[ अद्योङ्कारः ] अद्य अव्यउ । प्रथमैक० सि । 'अव्ययस्य' ( ३।२।७) सिलोपः । ओङ्कार प्रथमैक० सि । प्रथमान्तस्तु
सिद्धउ ।

[ सोमित्यवोचत् ] सा (१।२।६) सूत्रवत् । ओम् प्रथमैक० सि । 'अव्ययस्य' (३।२१७) सिलोपः । अनेनाऽऽकारस्य लोपः । वचंक् भाषणे (१०९६) वच् । अद्य० दि → त् । ' शास्त्यसू- वक्ति-रव्यातेरङ्' (३।४।६०) अप्र० अ । श्वयत्यसूवच-पतः श्वा-ऽऽस्थ-वोच पप्तम्' (४।३।१०३) वच्० वोच्० । 'अड् धातोरादिर्ह्यस्तन्यां चाऽमाझ ' ( ४।४।२९)
अडागमः ।
[अद्योढा ] आङ् प्रथमैक० सि । 'अव्ययस्य' ( ३।२।७) सिलोपः । ऊढा (१।२1१) सूत्रवत् । प्रथमैक० सि । 'दीर्घड्याव्०' (१।४।४५) सिलोपः । अवर्णस्ये० ' (१।२१६) ओत्वम् ।

Page #43

३४
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
अद्य प्रथमैक० सि । 'अव्ययस्य' (३।२।७) सिलोपः । अनेनाऽकारस्य लुकि सति अद्योढा । [सोढा] सा (११२१६) सूत्रवत् । सा+ओढा, अनेनाऽऽकारस्य लुकि सति सोढा । [अद्यया॑त् आ = सामस्त्येन ऋश्यात् = अात् । अद्य+अर्यात् इति स्थितेऽनेनाऽकारस्य लुकि सति अद्यात
छ।।
उपसर्गस्याऽनिणेधेदोति ।।१।२।१९।। [उपसर्गस्य] उपसर्जनमुपसर्गस्तस्य = उपसर्गस्य, षष्ठी हुस् । ‘टा डसोरिन-स्यौ' (१।४।५) स्य ।
[अनिणेधेदोति] इण् च एध् च = इणेध् । न इणे = अनिणेध् । 'अन् स्वरे' (३।२।१२९) अन् । अनिणेध च तत् एच्च = अनिणेधेत् । अनिणेधेच्च तत् ओच्च = अनिणेधेदोत् । तस्मिन् = अनिणेधेदोति ।
[प्रेलयति, परेलयति] ‘इलण् प्रेरणे' (१७००) इल् । 'चुरादिभ्यो णिच्' (३।४।१७) णिच्प्र० → इ । 'धातोः पूजार्थस्वति०' (३।१।१) प्रपूर्व० - परापूर्व० । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) ए । वर्तमानायास्तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव । 'नामिनो गुणोऽविडति' (४।३१) ए । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) अय् । अनेनोपसर्गस्थस्याऽवर्णस्य लोपः ।
[प्रोखति, परोखति] 'उख गतौ' (६३) उख् । 'धातोः पूजार्थस्वति०' (३।१।१) प्र-परापूर्व० । वर्त्तः तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव' (३।४।७१) शव् । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गुण: ओ । अनेनोपसर्गस्थस्याऽवर्णस्य लोपः ।
[उपैति, परैति] 'इंक गतौ' (१०७५) इ, उप-परापूर्व० । वर्त० तिव् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३१) गुणः । ‘ऐदौत् सन्ध्यक्षरैः' (१।२।१२) ऐ. ।
[उपैधते, परैधते] ‘एधि वृद्धौ' (७४१) एध्, उप-परापूर्व० । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव । 'ऐदौत् सन्ध्यक्षरैः' (११२११२) ऐ ।
[उपायते] ‘अयि गतौ' (७९०) अय, उपपूर्व० । वर्त्त० ते । ‘कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'समानानां तेन दीर्घः' (१।२।१) दीर्घत्वम् ।।छ।।
वा नाम्नि ।।१।२।२०।। [वा] 'वन भक्तो' (३२९) वन् । वनति = सेवते विकल्पार्थयतीति वा । 'डित्' (उणा० ६०५) डिद् आप्र० । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अन्लोपः ।
[नाम्नि] नामन् । सप्तम्येक० डि । 'ईडी वा' (२।११०९) अनोऽस्य लुक ।
[उपेकीयति, उपैकीयति उप अव्यउ । 'इंण्क गतौ' (१०७५) इ । एत्यसहायतामित्येकः । एकमिच्छतीति एकीयति । 'अमाव्ययात् क्यन् च' (३।४।२३) क्यन्प० । 'क्यनि' (४।३।११२) ई० । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२१११११३) अकारस्य लोपः । अनेनोपसर्गस्थस्याऽवर्णस्य लुकि सति उपेकीयति । पक्षे 'ऐदौत् सन्ध्यक्षरैः' (१।२।१२) ऐत्वे उपैकीयति ।
[प्रोषधीयति, पौषधीयति] 'प्रांक पूरणे' (१०७२) प्रा । विशेषेण प्राति = पूरयति प्रकर्षाद्यर्थमिति प्र । 'क्वचित्' (५।१।१७१) डप्र० । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२1१1११४) आकारस्य लोपः । प्र(२)अव्यउ । ओषधमिच्छतीति ओषधीयति । 'अमाव्ययात् क्यन् च' (३।४।२३) क्यन्प्र० । 'क्यनि' (४।३।११२) ई. । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२१११३) अकारस्य लोपः । अनेनोपसर्गस्थस्याऽवर्णस्य लुकि सति प्रोषधीयति । पक्षे 'ऐदौत् सन्ध्यक्षरैः' (१२।१२) औत्वे प्रौषधीयति ।।छ।।
Jain Education Intemational

Page #44

अथ प्रथमाऽध्यायस्य द्वितीयः पाद: ।।
इवर्णादरस्वे स्वरे य-व-र-लम् ।।१।२।२१।। [इवर्णाद:] इवर्ण आदिर्यस्याऽसौ इवर्णादिस्तस्य = इवादः, षष्ठी डस् । 'डित्यदिति' (१।४।२३) गुणः एंकारः । 'एदोद्भ्यां डसि-डसो रः' (१।४।३५) इस्० → ० ।
[अस्वे] न स्वः = अस्वः । ‘नञत्' (३।२।१२५) न० → अ०, तस्मिन् = अस्वे, सप्तम्येक० ङि । 'अवर्णस्येवर्णादिनैदोदरल' (१।२।६) ए. ।
स्वरे संराजते = शोभते इति स्वरस्तस्मिन = स्वरे, सप्तम्येक० ङि ।
[य-व-र-लम्] यश्च वश्च रश्च लश्च = यवरलम् । प्रथमैक० सि । अतः स्यमोऽम्' (१।४।५७) अम् । 'समानादमोऽतः' (१।४।४६) अमोऽकारस्य लुक् ।
[दध्यत्र] दधि प्रथमैक० सि । 'अनतो लुप्' (१।४।५९) सिलोपः । इदम् अस्मिन्नत्र | 'सप्तम्याः' (७।२।९४) त्रप्प० →त्र । 'क्व-कुत्रा-ऽत्रेह' (७।२।९३) अत्र निपातः । प्रथमैक० सि । 'दीर्घड्याब' (१।४।४५) सिलोपः ।
[नयेषा] नदी प्रथमैक० सि । ‘दीर्घड्याव्०' (१।४।४५) सिलोपः । एषा (१।२।१२) सूत्रवत् ।
[मध्वत्र मधु (११२।१) सूत्रवत् । प्रथमैक० सि । 'अनतो लुप' (१।४।५९) सिलोपः । अत्र प्रथमैक० सि । 'अव्ययस्य' (३।२७) सिलोपः ।
[वध्वासनम्] वधू (१।२१) सूत्रवत् । 'आसिक उपवेशने' (१११९) आस् । आस्यते इत्यासनम् । 'अनट्' (५।३।१२४) अनट्प्र० → अन । प्रथमैक० सि । वध्वा आसनं = वध्वासनम् ।
[पित्रर्थः] 'ऋक गतौ' (११३५) ऋ । अर्यते = उपार्यते गुणैरित्यर्थः । 'कमि-पु-गार्तिभ्यस्थः' (उणा० २२५) थप्र० । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० अर् । पितुरर्थः = पित्रर्थः ।
[कादिः] क आदिर्यस्याऽसौ क्रादिः । प्रथमैक० सि । अनेन रत्वम् । [लनुबन्धः] लुदनुवंधो यस्याऽसौ लनुबन्धः । [लाकृतिः] लुकारस्येवाऽऽकृतिर्यस्याऽसौ लाकृतिः । अनेन सर्वत्र य-व-र-ल- कीजइ । [पचति] 'डुपचीए पाके' (८९२) पच् । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव ।
[दधीदम् दधि प्रथमैक० सि । 'अनतो लुप्' (१।४।५९) सिलोपः । इदम् प्रथमैक० सि । 'अनतो लुप्' (१।४।५९) सिलोपः ।
[मधु पिबति] मधु (१।२।१) सूत्रवत् । प्रथमैक० सि । 'अनतो लुप्' (१।४।५९) सिलोपः । ‘पां पाने' (२) पा | वर्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव' (३।४।७१) शव् । 'श्रौति-कृवु-धिवु-पा०' (४।२।१०८) पिवाऽऽदेशः ।
[तिरियङ्] तिरि अग्रे 'अशू गतौ च' (१०५) अश् । अञ्चतीत्यङ् । 'क्विप्' (५।१।१४८) क्विप्प्र० । 'अञ्चोऽनर्चायाम्' (४।२।४६) नस्य लोपः । प्रथमैक० सि । 'अचः' (१।४।६९) नोऽन्तः । 'युजश्च क्रुश्चो नो ङः' (२।१७१) इत्वम् ।। छ ।।
इस्वोऽपदे वा ।।१२।२२।। [हूस्वः] ह्रस्वतीति हूस्वः । प्रथमैक० सि | 'सो रुः' (२।१।७२) स० → र० । [अपदे) न पर्द-अपदम् । 'नञत्' (३।२।१२५) न० → अ०, तस्मिन् । [वा] वा अव्यउ ।
Jain Education Intemational

Page #45

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
[नदि एषा, नद्येषानदी प्रथमैक० सि । “दीर्घड्याव्०' (१।४।४५) सिलोपः । एषा (१।२।१२) सूत्रवत् । अनेन ह्रस्वत्वम् । पक्षे 'इवर्णादेरस्वे०' (१।२।२१) यत्वम् ।
[मधु अत्र, मध्वत्र] मधु प्रथमैक० सि | 'अनतो लुप्' (११४१५९) सिलोपः । अत्र प्रथमैक० सि । 'अव्ययस्य' (३।२।७) सिलोपः । अनेन ह्रस्वत्वम् । पक्षे 'इवर्णादेरस्वे०' (१।२।२१) वत्वम् ।
[नद्यौ] नदी प्र० औ । 'इवर्णादे०' (१।२।२१) यत्वम् । [वध्वासनम्] वध्वा आसनं = वध्वासनम् । ‘इवर्णादेरस्वे०' (१।२।२१) वत्वम् । प्रथमैक० सि । [नद्यर्थः] नद्या अर्थः = नद्यर्थः । ‘इवर्णादरस्वे०' (१।२।२१) यत्वम् । प्रथमैक० सि । [गौर्याराधः] गौरीमाराध्नोनीति गौर्याराधः । 'अच्' (५।१।४९) अच्प्र० → अ० ।
[अनुव्यचलत्] 'चल कम्पने' (९७२/१०५५) चल्, अनु-विपूर्व० । हयस्तन्या दिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'अड् धातोरादिहस्तन्यां चाऽमाडा' (४।४।२९) अडागमः ।
हे मुनयाचर] मुनि आमंत्रणे 'आमन्त्र्ये' (२।२।३२) सि । 'हस्वस्य गुणः' (१।४।४१) गुणः ए । 'चर भक्षणे च' (४१०) चर्, आयूर्व० । पञ्चमी हि । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'अतः प्रत्ययाल्लुक्' (४।२।८५) हिलोपः ।
हे साधवाचर साधु आमंत्रणे 'आमन्त्र्ये' (२।२।३२) सि | 'हस्वस्य गुणः' (१।४।४१) गुणः ओ । 'चर भक्षणे च' (४१०) चर्, आङ्पूर्व० । पञ्चमी हि । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'अतः प्रत्ययाल्लुक' (४।२।८५) हिलोपः ।
[नदी वहति नदी प्रथमैक० सि. | 'दीर्घङ्या०' (१।४।४५) सिलोपः । ‘वहीं प्रापणे' (९९६) वह । वर्त्त० तिव । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् ||छ।।
एदैतोऽयाय ।।१।२।२३।। [एदैतोऽयाय] एच्च ऐच्च = एदैत्, तस्य = एदैतः, षष्ठी डस् । अय् च आय् च = अयाय, प्रथमैक० सि । 'अनतो लुप्' (१।४।५९) सिलोपः ।
[नयनम] 'णींग प्रापणे' (८८४) णी । 'पाठे धात्वादेर्णो नः' (२।३।९७)नी । नीयते = नयनम् । 'अनट्' (५।३।१२४) अनटप्र० → अन । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गुणः ए । अनेन अय् । प्रथमैक० सि । 'अतः स्यमोऽम्' (१।४।५७) अम् ।
[नायकः] ‘णींग प्रापणे' (८८४) णी । 'पाठे धात्वादेर्णो नः' (२।३।९७) नी । नयतीति नायकः । ‘णक-तृचौ' (५।१।४८) णकप्र० → अक । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४।३।५१) वृद्धि: ऐ । अनेन आय् ।
वृक्षयेव वृक्ष सप्तम्येक० ङि । 'अवर्णस्येवर्णादिनैदोदरल' (१९२६) ए । एव अव्यउ । प्रथमैक० सि । 'अव्ययस्य' (३।२।७) सिलोपः । अनेन अय् ।
[रायैन्द्री] 'रांक दाने' (१०६९) रा । राति = ददाति माहात्म्यमिति रै । 'रातेः' (उणा० ८६६) डिद् ऐप्र० । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) आकारस्य लोपः । इन्द्रो देवताऽस्या सा = ऐन्द्री । 'देवता' (६।२।१०१) अणप्र० । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति तद्धिते' (७।४।१) वृद्धिः ऐ । 'अणजेयेकण-नञ्-स्नञ्-टिताम्' (२।४।२०) डीप्र० । 'अस्य ङ्यां लुक्' (२।४।८६) अकारस्य लोपः । राया द्रव्येणोपलक्षिता ऐन्द्री = रायैन्द्री । प्रथमैक० सि । दीर्घड्याव०' (१।४।४५) सिलोपः । अनेन आय् ||छ।।
Jain Education Intemational

Page #46

३७
अथ प्रथमाऽध्यायस्य द्वितीयः पाद: ।।
mmmmmmmmmmmmm..३७ ओदौतोऽवाव् ||१२।२४।। [ओदौतोऽवाव] ओच्च औच्च = ओदौत्, तस्य = ओदौतः, षष्ठी डस् । अव् च आव् च = अवाव्, प्र० औ । सूत्रत्वात् लोपः ।
[लवनम्] 'लूगश् छेदने' (१५१९) लू । लूयते = लवनम् । 'अनट्' (५।३।१२४) अनट्प० → अन । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४१३१) गुणः ओ । अनेन अव् । प्रथमैक० सि । 'अतः स्यमोऽम्' (११४१५७) अम् । 'समानादमोऽतः' (१।४।४६) अकारस्य लोपः ।
[लावकः] ‘लूग्श् छेदने' (१५१९) लू । लुनातीति लावकः । ‘णक तृचौ' (५।१।४८) णकप० → अक । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४।३।५१) वृद्धिः औ । अनेन आव् । प्रथमैक० सि. ।
[पटवोतुः] पटु ‘आमन्त्र्ये' (२१२॥३२) सि । 'हस्वस्य गुणः' (१।४।४१) सिना सह गुणः ओ । ओतु प्रथमैक० सि । अनेन अव् ।
[गावौ] गो प्र०औ । 'ओत औ' (१।४।७४) औ । अनेन आव् । [गोशृङ्गम्] गवां शृङ्गं = गोशृङ्गम् । [नौकाष्ठम नावः काष्ठं = नौकाष्ठम् ।।छ।।
य्यक्ये ।।१२।२५।। [य्यक्ये] य् सप्तम्येक० ङि । न क्यः = अक्यः, 'नात्' (३।२।१२५) न० → अ०, तस्मिन् = अक्ये, सप्तम्येक० ङि, ‘अवर्णस्येवर्णादिनैदोदरल' (१।२।६) ए० ।
[गव्यति] 'गम्यूँ गतौ' (३९६) गम् । गच्छतीति गौः । 'धु-गमिभ्यां डोः' (उणा० ८६७) डिद् ओप्र० । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अन्त्यस्वरादेर्लोपः । गामिच्छतीति । 'अमाव्ययात् क्यन् च' (३।४।२३) क्यन्प्र० → य । वर्त्तः तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अकारस्य लोपः । अनेन अव् ।
[गव्यते] गौरिव आचरतीति । 'क्यङ्' (३।४।२६) क्यड्स० → य । वर्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४७१) शव् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अकारस्य लोपः ।
[नाव्यति] 'णुदत् प्रेरणे' (१३७०) णुद् । 'पाठे धात्वादेर्णो नः' (२।३।९७) नुद् । नुद्यते = प्रेर्यते वायुना इति नौः । 'ज्ला-नुदिभ्यां डौः' (उणा० ८६८) डिद् औप० । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१११४) अन्त्यस्वरादेर्लोपः । नावमिच्छतीति । 'अमाव्ययात् क्यन् च' (३।४।२३) क्यन्प्र० → य । वर्त० तिव् । 'कतर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अकारस्य लोपः । अनेन आव् ।
[नाव्यते] नौरिवाऽऽचरति । 'क्यङ्' (३।४।२६) क्यम० → य । वर्त० ते । ‘कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।११११४) अकारस्य लोपः । अनेन आव् ।
[लव्यम्] 'लूगश् छेदने' (१५१९) लू । लूयते = लव्यम् । ‘य एच्चातः' (५1१।२८) यप्र० । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गुणः ओ । अनेन अव् । प्रथमैक० सि ।
[पव्यम्] 'पूग्श् पवने' (१५१८) पू । पूयते = पव्यम् । ‘य एच्चातः' (५।१।२८) यप्र० । शेषं 'लव्यम्' वत् ।
[अवश्यलाव्यम्] अवश्यं लूयतेऽवश्यलाव्यम् । 'उवर्णादावश्यके' (५।१।१९) घ्यणप्र० → य । ‘कृत्येऽवश्यमो लुक्' (३३२११३८) अवश्यंशब्दस्य मकारस्य लोपः । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४१३५१) वृद्धिः औ । अनेन आव । प्रथमैक० सि ।
Jain Education Intemational

Page #47

३८
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
[अवश्यपाव्यम्] अवश्यं पूयतेऽवश्यपाव्यम् । ‘उवर्णादावश्यके' (५।१।१९) घ्यणप्र० → य । शेषं 'अवश्यलाव्यम्' वत् ।
[गव्यम्] गोभ्यो हितं = गव्यम् । 'तस्मै हिते' (७।१।३५) यप्र० । [नाव्यम्] नौभ्यो हितं = नाव्यम् । 'तस्मै हिते' (७।१।३५) यप्र० ।
[उपोयते] 'वेंग् तन्तुसन्ताने (९९२) वे । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य' (४।२।१) आत्त्वे वा, उपपूर्व० । वर्त्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र० → य । 'यजादि-वचेः किति' (४।१।७९) य्वृत् उ । 'दीर्घश्च्चि०' (४।३।१०८) ऊ। 'अवर्णस्ये०' (१।२।६) ओ० ।
[औयत] 'वेंग तन्तुसन्ताने' (९९२) वे । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य' (४।२।१) आत्त्वे वा । हस्तनी० त । ‘क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र० → य । 'यजादि-वचेः किति' (४।१।७९) य्वृत् उ । 'दीर्घश्च्चि०' (४।३।१०८) ऊ । 'स्वरादेस्तासु' (४।४।३१) वृद्धिः औ. ।
[लौयमानिः] 'लूगश् छेदने' (१५१९) लू । लूयते = लूयमानः । 'शत्रानशावेष्यति तु सस्यौ' (५।२।२०) आनश्प्र० → आन । अतो म आने' (४।४।११४) मागमः । 'क्यः शिति' (३।४७०) क्यप्र० →य । लूयमानस्याऽपत्यं लौयमानिः । 'अत इञ्' (६।१।३१) इञ्प्र० → इ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति तद्धिते' (७।४।१) वृद्धिः औ । प्रथमैक० सि ।
[गोयूतिः] गवां यूतिर्गोयूतिः । [नौयानम] नावा यानं = नौयानम् । [गव्यूतिः] गवां यूतिर्गव्यूतिः ।
[शरव्यम] शरुभ्यो हितम् । 'उवर्ण-युगादेर्यः' (७।१।३०) यप्र० । अथवा शर अग्रे 'व्ययी गतौ' (९१८) व्यय । शरात् व्ययतीति । 'क्वचित्' (५1१1१७१) डप्र० → अ । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२११११४) अय्लोपः ।। छ ।।
ऋतो रस्तद्धिते ।।१।२।२६।। [ऋतो रस्तद्धिते] ऋत् षष्ठी डस् । र प्रथमैक० सि । 'सो रुः' (२११७२) र० । तेभ्यो हितं = तद्धितं, अथवा ताभ्यः औपगवादिवृत्तिभ्यो हितं = तद्धितं, तस्मिन् ।
[पित्र्यम] पितरि साधुः = पित्र्यम् । 'तत्र साधौ' (७।१।१५) यप्र० । अनेन र० । प्रथमैक० सि । [भ्रात्र्यम्] भ्रातरि साधुर्धात्र्यम् । 'तत्र साधौ' (७।१।१५) यप्र० । अनेन र० । प्रथमैक० सि ।
[कार्यम्] 'डुकंग करणे' (८८८) कृ । क्रियते इति कार्यम् । 'ऋवर्ण-व्यञ्जनाद् घ्यण' (५1१1१७) घ्यणप्र० → य । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४।३५१) वृद्धिः आर् । प्रथमैक० सि ।। छ ।।
एदोतः पदान्तेऽस्य लुक् ।।१।२।२७।। [एदोतः] एच्च ओच्च = एदोत्, तस्मात् ।
[पदान्तेऽस्य] पदस्याऽन्तः पदान्तस्तस्मिन् = पदान्ते, सप्तम्येक० ङि, ‘अवर्णस्ये०' (१।२।६) ए. । अ षष्ठयेक० ङस्० । 'टा-ङसोरिन-स्यौ' (१।४।५) स्य. ।
[लुक्] लुक् प्रथमा सि ।
[तेऽत्र] तद् प्रथमावहु० जस् । 'आ द्वेरः' (२।१।४१) दकार० → अकारु । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अकारस्य लोपः । 'जस इ:' (१।४।९) इ । 'अवर्णस्येवर्णादिनैदोदरल' (१।२।६) ए । अत्र अव्यउ । प्रथमैक० सि । 'अव्ययस्य'
Jain Education Intemational

Page #48

अथ प्रथमाऽध्यायस्य द्वितीयः पादः ।।
३९
(३।२७) सिलोपः ।
[पटोऽत्र] पटु ‘आमन्त्र्ये' (२।२।३२) सि । 'हूस्वस्य गुणः' (१।४।४१) सि सउं गुणुं ओकारु । अत्र पूर्ववत् ।
[यजन्तेऽत्र] 'यजी देवपूजा-सङ्गतिकरण-दानेषु' (९९१) यज । वर्त० अन्ते । 'कतर्यनदभ्यः शव' (३।४।७१) शव । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२११११३) अकारस्य लोपः । अत्र पूर्ववत् ।
[नयनम्] (१।२।२३) सूत्रवत् । [लवनम् (१।२।२४) सूत्रवत् ।। छ ।।
गोर्नाम्न्यवोऽक्षे ।।१२।२८।। [गोर्नाम्न्यवोऽक्षे] गो षष्ट्येक० डस् । ‘एदोद्भ्यां डसि-डसो रः' (१।४।३५) र० । नमति = धावतीति नामन् । 'सात्मन्नात्मन्-वेमन्-रोमन्-क्लोमन्-ललामन्-नामन्-पाप्मन्-पक्ष्मन्-यक्ष्मन्निति' (उणा० ९१६) मन्प्र० निपात्यते । सप्तम्येक० ङि । 'ईङी वा' (२१११०९) अनोऽस्य लोपः । अव प्रथमैक० सि । 'सो रुः' (२१७२) र० । अक्ष सप्तम्येक० ङि । 'अवर्णस्ये०' (१।२।६) ए. । 'अतोऽति रोरुः' (१।३।२०) उ । 'अवर्णस्ये' (१।२।६) ओ. ।
[गवाक्षः] गोरक्षीव = गवाक्षः । ‘अक्ष्णोऽप्राण्यङ्गे (७।३।८५) अत्समासान्तः । ‘अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) इलोपः । अनेन अव । प्रथमैक० सि ।
[गोऽक्षाणि] गवामक्षाणि = गोऽक्षाणि । प्रथमावहु० जस् । 'नपुंसकस्य शिः' (१।४।५५) शि० → इ० । 'स्वराच्छौ' (१।४।६५) नोऽन्तः । “नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः । 'रघुवर्णान्नो ण०' (२।३।६३) नस्य णत्वम् । 'एदोतः पदान्तेऽस्य लुक्' (१।२।२७) अकारस्य लोपः ।। छ ।।
स्वरे वाऽनक्षे 11१।२।२९।। [स्वरे] स्वर सप्तम्येक० ङि । 'अवर्णस्येवर्णादिनैदोदरल्' (१।२।६) ए. ।
[वाऽनक्षे] वा अव्यउ | न अक्षोऽनक्षः । 'अन् स्वरे' (३।२।१२९) अन्, तस्मिन् = ,अनक्षे, सप्तम्येक० ङि, 'अवर्णस्येवर्णादिनैदोदरल' (१।२।६) ए. ।
[गवाग्रम्, गोऽग्रम्, गोअग्रम] गवां अग्रं = गवाग्रम् । प्रथमैक० सि । अनेनाऽव । पक्षे 'एदोतः पदान्तेऽस्य लुक्' (१।२।२७) अकारस्य लोपः ।।
[गवाजिनम्, गोऽजिनम्, गोअजिनम् गवां अजिनं = गवाजिनम्, गोऽजिनम् । [गवोष्ट्रः, गवुष्ट्रः] गौश्चासौ उष्ट्रश्च = गवोष्ट्रः, गवुष्ट्र: । [गवोदनः, गवौदनः] गवां ओदनो = गवौदनः, गवोदनः । [गवेश्वरः, गवीश्वरः] गवां ईश्वरो = गवेश्वरः, गवीश्वरः । [गोऽक्षम्, गोअक्षम्] गवामक्षं = गोऽक्षम्, गोअक्षम् ।
[चित्रग्वर्थः] चित्रा गौर्यस्याऽसौ चित्रगुः । 'गोश्चान्ते हस्वोऽनंशिसमासेयोवहुव्रीहौ' (२।४।९६) गो० → गु० । 'परतः स्त्री पुम्वत् स्त्रयेकार्थेऽनुङ् (३।२।४९) पुंवद्रावः । चित्रगोरर्थश्चित्रग्वर्थः । 'इवर्णादरस्वे०' (१।२।२१) व । प्रथमैक० सि ।
[द्योऽग्रम्] द्योः अग्रं = द्योऽग्रम् । 'एदोतः पदान्ते०' (१।२।२७) अकारस्य लोपः ।। छ ।
Jain Education Intemational

Page #49

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
इन्द्रे ।।१२।३०॥ [इन्द्रे] इन्द्र सप्तम्येक० ङि । 'अवर्णस्ये०' (११२१६) ए. । [गवेन्द्रः] गवामिन्द्रो = गवेन्द्रः ॥ छ ।
वाऽत्यसन्धिः ॥१२॥३१॥ [वाऽत्यसन्धिः ] वा अव्यउ । अत् सप्तम्येक० ङि | न सन्धिरसन्धिः । 'नञत्' (३।२।१२५) न० → अ० ।
[गोअग्रम्, गोऽग्रम्, गवाग्रम गवामग्रं = गोअग्रं, गोऽग्रम्, गवाग्रं । अनेनाऽसन्धिः । पक्षे 'स्वरे वाऽनक्षे' (१।२।२९) अव कीजइ ।
[गवेड़ितम्] 'इगु गतौ' (८७) इग् । 'उदितः स्वरान्नोऽन्तः' (४।४।९८) नोऽन्तः इङ्ग । इङ्गनमिङ्गितम् । ‘क्लीवे क्तः' (५।३।१२३) क्तप्र० → त । ‘स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट (४।४।३२) इडागमः । गवामिङ्गितं = गवेङ्गितम् । प्रथमैक० सि । 'स्वरे वाऽनक्षे' (१।२।२९) अव । 'अवर्णस्ये०' (१।२६) ए. ।
[गवाननम्] गवामाननं = गवाननम् । [चित्रग्वग्रम-] चित्रगोरगं = चित्रग्वग्रम् ।। छ ।।
प्लुतोऽनितौ ।।१।२।३२॥ [प्लुतोऽनिती] प्लुत् षष्ठयेक० डस् । न इति = अनिति । 'अन् स्वरे' (३।२।१२९) अन् । तस्मिन् = अनितौ, सप्तम्येक० डि, 'डिौँ' (१।४।२५) डि० → डौ → औ । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) इलोपः ।
[देवदत्त३ अत्र न्वसि ?] देव अग्रे 'डुदांग्क दाने' (११३८) दा । देवाय(देवाः) एनं देयासुर्देवदत्त३ । 'तिक्कृतौ नाम्नि' (५।१७१) क्तप्र०-ददादेशः । ‘आमन्त्र्ये' (२१२१३२) सि । 'अदेतः स्यमोर्लुक्' (१।४।४४) सिलोपः ।' दूरादामन्त्र्यस्य'० (७।४।९९) प्लुतसंज्ञा । अत्र अव्यउ । प्रथमैक० सि । 'अव्ययस्य' (३।२७) सिलोपः । नु अव्यउ । प्रथमैक० सि । 'अव्ययस्य' (३।२७) सिलोपः । 'असक् भवे (भुवि)' (११०२) अस् । वर्त० सिव् । 'अस्तेः सि हस्त्वेति' (४।३।७३) सलोपः । 'इवर्णादरस्वे स्वरे य-व-र-लम्' (१।२।२१) व०।
[जिनदत्त३ इदमानय] जिन अग्रे 'डुदांग दाने' (११३८) दा । जिनाय (जिनाः) एनं देयासुर्जिनदत्त ३ । 'तिक्कृती नाम्नि' (५1१७१) क्तप्र० - ददादेशः । 'आमन्त्र्ये' (२।२।३२) सि । 'अदेतः स्यमोलुंक्' (१।४।४४) सिलोपः । 'दूरादामन्त्र्यस्य०' (७।४।९९) प्लुतसंज्ञा । इदम् प्रथमैक० सि | 'अनतो लुप' (१।४।५९) सिलोपः । ‘णींग प्रापणे' (८८४) णी । 'पाठे धात्वादेो नः' (२१३।९७) नी, आपूर्व० । पं० हि । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३१) गुणः ए । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) अय् । 'अतः प्रत्ययाल्लुक्' (४२८५) हिलोपः ।
[सुश्लोक३ आगच्छ] श्लोक सुपूर्व० । शोभनः श्लोको यस्याऽसौ सुश्लोकस्तस्य संवोधनं हे सुश्लोक ३ । प्रथमैक० सि । 'अदेतः स्यमोलुंक्' (१।४।४४) सिलोपः । 'दूरादामन्त्र्यस्य०' (७।४।९९) प्लुतसंज्ञा । 'गम्लुं गतौ' (३९६) गम्, आडपर्व० । पं० हि । 'कर्त्तर्यनदभ्यः शव' (३।४।७१) शव । 'गमिषद्यमश्छः' (४२११०६) छ० । 'स्वरेभ्यः' (११३।३०) छस्य द्वित्वं । 'अघोपे प्रथमोऽशिटः' (१।३।५०) आद्यछस्य च० । 'अतः प्रत्ययाल्लुक्' (४।२।८५) हिलोपः ।
[सुमङ्गल ३ इदमानय] शोभनानि मङ्गलानि यस्याऽसौ सुमङ्गलस्तस्य संवोधनं हे सुमङ्गल ३ । प्रथमैक० सि । 'अदेतः स्यमोलुंक' (१।४।४४) सिलोपः । 'दूरादामन्त्र्यस्य०' (७।४।९९) प्लुतसंज्ञा ।।छ।।
Jain Education Intemational

Page #50

अथ प्रथमाऽध्यायस्य द्वितीयः पादः ।।
४१
इ३ वा ||११२॥३३॥
[इ३ वा] इ अव्यउ । प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३२१७) सिलोपः । वा अव्यउ | प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३१२।७) सिलोपः ।
[लुनीहि३ इति, लुनीहीति] 'लूग्श् छेदने' (१५१९) लू । पं० हि । 'क्यादेः' (३।४७९) श्नाप्र० → ना । 'प्वादेहूस्वः' (४।२।१०५) ह्रस्वत्वं । 'एषामी व्यञ्जनेऽदः' (४२१९७) आ० → ई० । 'क्षिया-5ऽशीः-प्रेषे' (७।४।९२) प्लुतः ।। अग्रे इति प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२७) सिलोपः । अनेन ।। छ ।।
ईदूदेद्विवचनम् ।।१।२।३४॥ [ईदूदेद्विवचनम्] ईच्च ऊच्च एच्च = ईदूदेत् । प्रथमैक० सि । दीर्घड्याब्०' (१।४।४५) सिलोपः । द्वावर्थो वक्तीति द्विवचनम् । प्रथमैक० सि । 'अतः स्यमोऽम्' (१९४५७) अम् ।
[मुनी इह] मुनि प्रथमा औ । 'इदुतोऽस्त्रेरीदूत' (१।४।२१) इवर्णस्य औकारेण सह ई । इह प्रथमैक० सि । 'अव्ययस्य' (३।२७) सिलोपः ।
साध एतौ] 'साधंट संसिद्धौ' (१३०५) साध | साध्नोति रत्नत्रयमिति साधः । 'क-वा-पा-जि-स्वदि-साध्य-ऽशी- द -स्ना-जा-निरहीणभ्य उण' (उणा० १) उणप्र० → उ । अथवा उत्तमक्षमादिभिस्तपोविशेषैर्भावितात्मा सामोतीति साधुः । अथवा साधयति परमपदमिति साधुः । प्रथमा औ । 'इदुतोऽस्त्रेरीदूत्' (१।४।२१) उवर्णस्य औकारेण सह ऊ । एतद् प्रथमा औ । 'आ द्वरः' (२।११४१) द० → अ० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अकारस्य लोपः । ‘ऐदौत् सन्ध्यक्षरैः' (१।२।१२) औ. ।
[अमू इति] अदस् प्रथमा औ । 'आ द्वेरः' (२।१।४१) स० → अ० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) दस्य अकारस्य लोपः । 'मोऽवर्णस्य' (२।१।४५) द० → म० । 'ऐदौत् सन्ध्यक्षरैः' (१।२।१२) औ । 'मादुवर्णोऽनु' (२११४७) ऊ० ।
[कुण्डे अत्र] कुण्ड प्रथमा औ । ‘औरीः' (१।४।५६) औ० → ई० । 'अवर्णस्ये०' (१।२।६) ए. ।
[माले इमे माला प्रथमा औ । 'औता' (१।४।२०) आकारस्य औकारेण सह ए. । इदम् प्रथमा औ । 'आ द्वेरः' (२।१।४१) म० → अ० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) दस्याऽकारस्य लोपः । ‘दो मः स्यादौ' (२।१।३९) द० → म० । ‘आत्' (२।४।१८) आप् → आ । 'औता' (१।४।२०) ए. ।
[पचेते इति] 'डुपची पाके' (८९२) पच् । वर्त्त० आते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'आतामातेआथामाथे आदिः' (४।२।१२१) आ० → इ० । 'अवर्णस्ये०' (११२१६) ए. । इति प्रथमैक० सि । 'अव्ययस्य' (३२१७) सिलोपः ।
[पचेथे इति] 'डुपची पाके' (८९२) पच् । वर्त० आथे । 'कर्तर्यनद्भ्यः शव' (३।४।७१) शव् । 'आतामातेआथामाथे आदिः' (४२१२१) आ० → इ० । 'अवर्णस्ये०' (१९२६) ए. | इति प्रथमैक० सि | 'अव्ययस्य' (३।२७) सिलोपः ।
[पचावहे आवाम्] 'डुपची पाके' (८९२) पच् । वर्त्त० वहे । 'कतर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'म-व्यस्याः ' (४।२।११३) आ । अस्मद् प्रथमा औ । 'लोकात्' (१1१३) अद् अग्रे विश्लेषियइ । 'मन्तस्य युवाऽऽवौ द्वयोः' (२।१।१०) अस्म्० → आव० । 'अमौ मः' (२।१।१६) औ → म० । 'युष्मदस्मदोः' (२०१६) द० → आ० । 'समानानां तेन दीर्घः' (१।२।१) दीर्घत्वम् ।
[अग्नी३ इति अग्नि आमंत्रणे 'आमन्त्र्ये' (२१२३२) औ । 'इदुतोऽस्त्रेरीदूत्' (१।४।२१) इवर्णस्य औकारेण सह
Jain Education Intemational

Page #51

४२
ई । 'दूरादामन्त्र्यस्य०' (७।४।९९) प्लुतत्वं । इति अव्यउ । प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' ( ३।२।७) सिलोपः ।
[वायू३ इति] वायु आमन्त्रणे 'आमन्त्र्ये' (२।२।३२ ) औ । 'इदुतोऽस्त्रे दूत्' (१।४।२१) उवर्णस्य औकारेण सह ऊ । 'दूरादामन्त्र्यस्य०' (७।४।९९) प्लुतत्वं । इति अव्यउ । प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' ( ३।२।७) सिलोपः ।
[तवे आसाते] तव अग्रे इ इ मांडियइ । इश्च इश्च = ई । 'स्यादावसंख्येयः' ( ३।१।११९) एकशेष भणियइ, एक इ लोपः । प्रथमा औ । 'इदुतोऽस्त्रेरीदूत्' (१।४।२१) इवर्णस्य औकारेण सह ई क्रियते । 'अवर्णस्ये० ' (१।२।६) ए. । 'आसिक् उपवेशने' (१११९) आस् । वर्त्त० आते ||छ।
अदोमु - मी ||१।२।३५ ॥
[अदो-मी] मुश्च मीश्च मुमी, अदसो मुमी = अदोमुमी, प्रथमा औ, सूत्रत्वात् औलोपः । 'सो रु: ' (२।१।७२ ) २० । 'घोषवति' (१।३।२१ ) २० उ० । 'अवर्णस्ये० ' (१।२।६) ओ. ।
[अमुमुईचा ] अदस् अग्रे 'अञ्च गतौ च' (१०५) अञ्च् । अमुमञ्चतीति । 'क्विप्' (५।१।१४८) क्विप्प्र० । 'अञ्चोऽनर्चायाम्' (४।२।४६) नलोपः । 'सर्वादि विष्वग्-देवाड्डद्रिः क्व्यञ्चौ ' ( ३।२।१२२) डद्रिरागमोऽद्रिः । ' डित्यन्त्यस्वरादेः’ (२।१।११४ ) अस्लोपः । 'लोकात् ' (१|१|३ ) इ विश्लेषिया । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७ ) क्विप्लोपः । तृतीया टा । 'मोऽवर्णस्य' (२।१।४५) द०म० (?) 'वाऽद्रौ' (२।१।४६) अद्रितणा (?) (उभयोः) दकार → मकारु । 'मादुवर्णोऽनु' (२।१।४७) रकार० उकारु अकार० उकारु । 'अच्च् प्राग् दीर्घश्च' (२।१।१०४) अच् इत्यस्य च् - पूर्वइकारस्य ई. I [ अमी अश्वाः] अदस्, प्रथमाबहु० जस् । 'आ द्वेर: ' (२।१।४१) स०अ० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) दस्याऽकारस्य लोपः । ‘मोऽवर्णस्य' (२।१।४५) द०म० । 'जस इ: ' (१।४।९) इ । 'अवर्णस्ये० ' (११२६) ए । 'बहुष्वेरीः ' (२।१।४९) ईकारु । 'अशौटि व्याप्तौ ' (१३१४) अश् । अश्नुते व्याप्नोतीत्यश्वः । 'लटि - खटि- खलि-नलि-कण्यशौ-सृ-शृ-कृगृ-दृ-पृ- शपि-श्या-शाला-पदि-हूसीणभ्यो वः' (उणा० ५०५ ) वप्र० । प्रथमा जस् । 'अत आ स्यादौ जस्- भ्याम् - ये' (१।४।१ ) आ । 'समानानां०' (१।२1१ ) दीर्घः ।
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
=
[अम्यत्र] 'अम गतौ' (३९२) अम् । अमनं = अमः । अमोऽस्याऽस्तीति अमी । 'अतोऽनेकस्वरात्' (७ | २|६) इन्प्र० । प्रथमा सि । 'इन्- हन्- पूषाऽर्यम्णः शिस्योः ' (१।४।८७) दीर्घः । ' दीर्घड्याब् ० ' (१।४।४५) सिलोपः । 'नाम्नो नोऽनह्नः ' (२।१।९१) नलोपः । अत्र अव्यउ || छ ।।
चादिः स्वरोऽनाङ् ||१।२ । ३६ ।।
Jain Education Intemational
[चादिः ] च आदिर्यस्याऽसौ चादिः । प्रथमा सि ।
[स्वरोऽनाङ्] स्वर प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।१।७२) २० । न आङ् = अनाङ् । 'अन् स्वरे' (३।२।१२९) अन् । प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' ( ३।२।७) सिलोपः ।
[अ अपेहि] अ अव्यउ । 'इंण्क् गतौ ' (१०७५) इ, अपपू० । पं० हि । 'अवर्णस्ये० ' (१।२।६) ए.
[ आ एवं किल मन्यसे ] आ अव्यउ । बुधि (१२६२ ) - 'मनिच् ज्ञाने' (१२६३) मन् । वर्त्त० से । 'दिवादेः श्यः' (३।४।७२ ) श्यप्र०
य० ।
[इ इन्द्रं पश्य ] इ अव्यउ । इन्द्र द्वितीया अम् । 'समानादमोऽतः ' (१।४।४६ ) अलोपः । दृशुं प्रेक्षणे' ( ४९५ ) दृश् । पं० हि । ‘कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शब् । 'श्रौति - कृवु-धिवु०' (४।२।१०८) पश्य । ‘लुगस्यादेत्यपदे’ (२।१।११३) अलोपः । 'अतः प्रत्ययाल्लुक्' (४।२।८५) हिलोपः ।

Page #52

अथ प्रथमाध्यायस्य द्वितीयः पादः ।।
ईदृश: । ' त्यदाद्यन्य
[ई ईदृशः संसारः ] ई अव्यउ । इदं पूर्व० 'दृशृं प्रेक्षणे' ( ४९५ ) दृश् । अयमिव दृश्यते समानादुपमानाद् व्याप्ये दृशः टक्-सकौ च' (५/१/१५२) टक्प्र० अ । 'इदं किमीत्-की' (३।२।१५३) इदं० → ई आदेशः ।
=
[उ उत्तिष्ठ] उ अव्यउ । उद्पूर्व० स्था ( 919199 ) सूत्रवत् । पं० हि । कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् । 'श्रौति-कृवु-धिवु०' (४।२।१०८) तिष्ठ । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः । अतः प्रत्ययाल्लुक्' (४।२।८५) हिलोपः ।
[ओ ओश्रावय] ओ अव्यउ । ओपूर्व० 'श्रुंट् श्रवणे' (१२९६) श्रु । शृण्वन्तं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिग् । ‘नामिनोऽकलिहलेः' (४३३।५१) श्रौ । 'ओदौतोऽवाव् ' (१।२।२४) आव् । पं० हि । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्’ (३।४।७१) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' ( ४1३19 ) गुणः ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् । 'अतः प्रत्ययाल्लुक्' ( ४ । २ । ८५) हिलोपः ।
[ एहि ] आङ्पूर्व० 'इंण्क् गतौ ' (१०७५) इ । पं० हि । आ इहि = एहि ।
[आ उदकान्तात् ओदकान्तात् प्रियप्रोथमनुव्रजेत्] अनुपूर्व० 'व्रज गतौ ' (१३७) बज् । सप्तमी यात् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् । 'यः सप्तम्याः ' ( ४।२।१२२) या० इ० । 'अवर्णस्ये० ' (१।२।६) ए. ||छ ।।
४ ३
ओदन्तः ||१|२|३७॥
[ओदन्तः ] ओत् अन्ते यस्याऽसौ ओदन्तः । प्रथमा सि । 'सो रु' (२।१।७२ ) २० । 'रः पदान्ते विसर्गस्तयोः ' (१।३।५३) विसर्ग: । ओ चादिगणु छइ ।
अहो इत्यादि सर्वत्र अव्यउ ।
[गवीश्वरः ] गो अग्रे ईश्वरः । गवामीश्वरो
[गोऽभवत् ] अगौगः सम्पद्यते ।
[तिरोऽभवत् ] अतिरे तिरोह ( अतिरः तिरः) सम्पद्यते इति तिरोऽभवत् ।
[ नमोऽकरोत् ] अनमो नमोऽकरोत् ।
[अदोऽभवत् ] अनदोऽदोऽभवत् । चतुर्षु उदाहरणेषु 'कृभ्वस्तिभ्यां०' (७।२।१२६) च्चिप्र० । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७ ) चिलोपः ||छ ||
गवीश्वरः । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अबू |
सौ नवेतौ ।।१।२।३८ ॥
[ सौ नवेतौ ] सि सप्तम्येक० ङि । 'ङिड' (१।४।२५ ) डौ । ' डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४ ) इलोपः । नवा अव्यउ । प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' ( ३।२।७) सिलोपः । इति सप्तम्येक० ङि । 'ङिड' (१।४।२५) डौ । ' डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) इलोपः ।
Jain Education Intemational
[पटो ! इति, पटविति] पटु 'आमन्त्र्ये' (२।२।३२) सि । 'ह्रस्वस्य गुणः ' (१।४।४१ ) सि सउं (सिना सह ) गुणः । इति अव्यउ । अनेनाऽसन्धौ पटो ! इति, पक्षे 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अबू ।। छ ।
ॐ चोञ् ||१ |२| ३९ ॥
[उँ चोञ्] ॐ अव्यउ । प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' ( ३।२।७) सिलोपः । च- उञ् अव्यउ ।
[ उ इति, ऊँ इति, विति] उञ् प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' ( ३।२।७) सिलोपः । इति प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३ ।२।७) सिलोपः । अनेनाऽसन्धौ “उ इति", तस्याऽपि वैकल्पिकत्वाद् ऊँ इति आदेशे "ऊँ इति", ऊँ आदेशोऽपि वैकल्पिकत्वाद् 'इवर्णादेरस्वे० ' (१।२।२१) वकारे "विति" भवति । छ ||

Page #53

४४
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
अञ्वर्गात् स्वरे वोऽसन् ।।१२।४०॥ [अजवर्गात् न ञ् = अञ्, 'नञत्' (३।२।१२५) न० → अ० । अञ् चासौ वर्गश्च = अवर्गः, तस्मात् = अवर्गात, पञ्चम्येक० डसि, 'डे-डरयोर्याऽऽतौ' (१।४।६) डसि० -- आत् ।
[स्वरे] स्वर सप्तम्येक० ङि । 'अवर्णस्ये०' (१।२।६) ए. ।
वोऽसन] वः इति प्रथमान्तमादेशपदम् । 'असक भुवि' (११०२) अस् । अस्तीति सन् । 'शत्रानशावेष्यति तु सस्यौ' (५।२।२०) शतृप्र० → अत् । 'श्नाऽस्त्योर्मुक्' (४।२।९०) धातोरकारस्य लोपः । न सन् = असन् । 'नजत्' (३।२।१२५) न० → अ० । प्रथमा सि । 'ऋदुदितः' (१।४।७०) नोऽन्तः । दीर्घड्याव्' (१।४।४५) सिलोपः । ‘पदस्य' (२।१।८९) तलोपः ।
[कुडडवास्ते, क्रुड्डु आस्ते] 'क्रुञ्च च-कौटिल्याल्पीभावयोः' (१०२) क्रुश् । क्रुञ्चतीति क्रुङ् । 'क्विप्' (५।१।१४८) क्विप्प्र० । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) विप्लोपः । प्रथमा सि । 'दीर्घड्याब०' (१।४।४५) सिलोपः । ‘पदस्य' (२।१८९) चकारलोपः । 'युजञ्च-क्रुञ्चो नो ङः' (२।१७१) न० → ० । अग्रे उ अव्यउ मांडियइ । प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२७) सिलोपः । 'आसिक उपवेशने' (१११९) आस । वर्त० ते । अनेन उकारस्य वकारे कृतेऽपि 'हस्वान् ङ-ण-नो द्वे' (१३।२७) द्वित्वं कीजइ ।
[किम्वावपनम्, किमु आवपनम्] किम् अग्रे उ 'डुवपी वीजसन्ताने' (९९५) वपु, आङपूर्व०' । आवपते = आवपनं । 'अनट्' (५।३।१२४) अनटप्र० → अन ।। छ ।।
अ-इ-उवर्णस्यान्तेऽनुनासिकोऽनीदादेः ।।१।२।४१।। [अ-इ-उवर्णस्यान्तेऽनुनासिकोऽनीदादेः] अश्च इश्च उश्च = अयव, अयूनां वर्णः = अइउवर्णस्तस्य = अइउवर्णस्य, षष्ठी डस्, ‘टा-डसोरिन-स्यौ' (१।४।५) स्य । अन्त सप्तम्येक० डि, 'अवर्णस्ये०' (१।२।६) ए । पिरामे इत्यर्थः । अनुनासिक प्रथमा सि । ईत् आदिर्यस्याऽसौ ईदादिः । न ईदादिरनीदादिः । 'अन् स्वरे' (३।२।१२९) अन् । तस्य = अनीदादेः, षष्ठी डस्, 'डित्यदिति' (१।४।२३) इ० → एकारु । 'एदोद्भ्यां इसि-डसो रः' (१।४।३५) र० । 'रः पदान्ते०' (१३५३) विसर्गः ।
[साम, साम] सामन् २, प्रथमा सि । 'अनतो लुप्' (१।४।५९) सिलोपः । 'नाम्नो नोऽनहः' (२१११९१) नलोपः । [खट्वाँ, खट्वा] खट्वा २, प्रथमा सि । 'दीर्घड्याब०' (१।४।४५) सिलोपः । [दधिं, दधि] दधि २, प्रथमा सि । 'अनतो लुप्' (१।४।५९) सिलोपः ।। [कमारौं , कुमारी] कुमारी २, प्रथमा सि । 'दीर्धड्याब' (१।४।४५) सिलोपः ।
[वृक्षण, वृक्षेण वृक्ष, तृतीया टा । 'टा-डसोरिन-स्यौ' (१।४।५) टा० → इन | 'अवर्णस्ये०' (१।२।६) ए । 'रपृवर्णान्नो०' (२।३।६३) न० → ण० । सर्वत्र अनेनाऽनुनासिकाऽऽगमः ।
[अग्नी] अग्नि, प्रथमा औ । ‘इदुतोऽस्त्रेरीदूत्' (१।४।२१) इवर्णस्य औकारेण सह ई० ।। [वायू] वायु, प्रथमा औ । 'इदुतोऽस्त्रेरीदूत्' (१।४।२१) उवर्णस्य औकारेण सह ऊ० ।
[अमू] अदस्, प्रथमा औ । 'आ द्वेरः' (२११४१) स० → अ० । 'लुगस्यादेत्यपदे (२।१११३) अलोपः । 'मोऽवर्णस्य' (२।१।४५) द० → म० । 'ऐदौत् सन्ध्यक्षरैः' (१।२।१२) औ । 'मादुवर्णोऽनु' (२११४४७) ऊ० ।
[अमी] (१।२।३५) सूत्रवत् ॥ छ ।। इत्याचार्यश्रीहेमचन्द्रविरचितायां बृहद्वृत्तौ प्रथमस्याऽध्यायस्य द्वितीयः पादः समाप्तः ॥छ।।
Jain Education Intemational

Page #54

|| अहम् ।।
॥ अथ प्रथमाऽध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
तृतीयस्य पञ्चमे ।।१।३।१॥ [तृतीयस्य त्रि । त्रयाणां पूरणस्तृतीयः । 'त्रेस्तृ च' (७।११६६) तीयप्र० त्रि० → तृ०, तस्य-तृतीयस्य, षष्ठी डस्, ‘टा-इसोरिन-स्यौ' (१।४।५) स्य ।
[पञ्चमे] पञ्चन् । पञ्चानां पूरणः = पञ्चमः । 'नो मट्' (७।१।१५९) मटप० → म । 'नाम्नो नोऽनहः' (२।१।९१) नलोपः । सप्तम्येक० ङि । 'अवर्णस्ये०' (१२१६) ए० ।
वेति पदान्त इति अनुनासिक इति च अनुवर्तते । प्रथम-द्वितीय-तृतीयादित्वं वर्गस्यैव धर्मो नाऽन्यस्य इति सूत्रेऽनुक्तस्याऽपि वर्गस्य तृतीय-पञ्चमौ गृहोते । स्थान्यासन्नः किमित्युच्यते-यद्वर्गसत्कस्तृतीयस्तद्वर्गसत्क एव अनुनासिक इत्यर्थः ।
[वाडवते, वाग्ङवते] 'वचं भाषणे' (१०९६) वच् । वक्तीत्येवंशीला बाक् । 'दिद्युद्-ददृद्-जगज्जुहू-वाक०' (५।२।८३) क्विपप्र०-वाच निपात्यते । 'अप्रयोगीत्' (१1१1३७) चिप्लोपः । प्रथमा सि । 'दीर्घयाब्०' (१।४।४५) सिलोपः । 'च-जः क-गम्' (२।१।८६) च० → क० । 'धुटस्तृतीयः' (२।१७६) क० → ग० । अनुनासिका ड-अ-णन-मा इत्युक्ताः । उंङ् (५८९) - कुंङ् (५९०) - गुंङ् (५९१) - घुइ (५९२) - "दुइ शब्दे (५९३) हु । वर्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४१७१) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) ओ । ‘ओदौतोऽवाब' (१।२।२४) अव् । अनेन. ।
[वाजकारः, वागञकारः] ञ एव = अकारः । 'वर्णाऽव्ययात् स्वरूपे कारः' (७।२।१५६) कारप्र० । वाचो अकारः ।
[वाङणकारीयति, वागणकारीयति] ण एव = णकारः । 'वर्णा-ऽव्ययात् स्वरूपे कारः' (७१२४१५६) कारप्र० । णकारमिच्छति । 'अमाव्ययात् क्यन् च' (३।४।२३) क्यन्प्र० → य । 'क्यनि' (४।३।११२) अ० → ई० । वर्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२०१११३) अलोपः ।
[वाङ्नयति, वागनयति] 'णींग प्रापणे' (८८४) णी । 'पाठे धात्वादेों नः' (२।३।९७) नी । वर्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गुणः ए । 'एदैतोऽयाय' (११२।२४) अय् ।
[वाड्मधुरा, वाग्मधुरा वाग चासौ मधुरा च = बाग्मधुरा । प्रथमा सि । 'दीर्घयाब०' (१।४।४५) सिलोपः । [षणनयाः, षड्नयाः] षष(ड्) च ते नयाश्च = षण्णया:(?) (षण्नयाः) । [तन्त्रयनम, तद्नयनम्] तद् अग्रे नयनम् (१।२।२३) सूत्रवत् । [ककुम्मण्डलम्, ककुमण्डलम्] ककुभां मण्डलं = ककुमण्डलं । 'धुटस्तृतीयः' (२११३७) भ० → ब० ।
Jain Education Intemational

Page #55

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
ककुम्मण्डलमित्यत्र असदधिकारानुवर्त्तनाल्लाक्षणिकत्वात् 'तौ मुमो० ' (१।३।१४ ) इत्यनेन मकारस्याऽनुस्वारो न भवति ।
[ हल्मात्रम् ] हल् च मात्रश्च ( हल् च तन्मात्रं च ) ।
[विद्मः ] 'विदक् ज्ञाने' (१०९९) विद् | वर्त्त० मस् ।
श्वलिट् । 'क्विप्'
→ ढ० । 'विरामे वा '
[श्वलियूँ इति, वलिङ्गू इति ] श्वन् अग्रे 'लिहींक् आस्वादने' (११२९) लिह् । श्वानं लेढि (५।१।१४८) क्विप्प्र० । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः । ' हो धुट्-पदान्ते' (२।१।८२) ह० (१।३।५१) ढ० ८० । अग्रे उञ् उ अव्यउ । प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' ( ३।२।७) सिलोपः । इति अव्यउ । प्रथम सि । 'अव्ययस्य' ( ३।२।७) सिलोपः ।
४६
[ हल्मात्रम्, हल्मात्रम् ] मात्रमवधारणे । हल् च तन्मात्रं च, हल् मात्राऽस्येति वा हल्मात्रमित्यत्र लकारस्य सानुनासिको लकारः ।
[षण्ण् नयाः, षड्ड् नयाः ] षण्ण् नया इत्यत्र पश्चाद् द्वित्वमिति 'अदीर्घाद्० ' (१।३।३२ ) इत्यत्राऽनु इत्यधिकाराऽनुवर्त्तनादनेनाऽनुनासिके कृते द्वित्वमित्यर्थस्तेन पण्ण् नयाः ॥ छ ॥
प्रत्यये च || १ |३|२||
[प्रत्यये] 'इंण्क् गतौ' (१०७५) इ, प्रतिपूर्व० । प्रतीयते येनाऽर्थः स = प्रत्ययस्तस्मिन् 'अवर्णस्ये० ' (१।२१६) ए ।
[च] च अव्यउ । प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' ( ३।२।७) सिलोपः ।
[ वाड्मयम् ] वाच् (१।३।१) सूत्रवत् । वाचां विकारोऽवयवो वा । एकस्वरात्' (६।२।४८) मयट्प्र० मय । 'च-जः क- गम्' (२।१।८६) च० क० । 'धुटस्तृतीयः ' (२।१।७६) क०ग० । अनेन कीजइ ।
[ षण्णाम् ] षष् । षष्ठी आम् । 'संख्यानां र्णाम्' (१।४।३३) आम्० → ड० । अनेन डस्य णत्वं कीजइ । 'तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१।३।६०) न०
[ गुडलिण्मान् ] 'लिहींक् आस्वादने' (११२९) लिहू, गुडपूर्व० । गुडं लेढीति गुडलिट् । 'क्विप्' (५।१।१४८) क्विप्प्र० । ‘अप्रयोगीत्' (१।१।३७ ) क्विप्लोपः । गुडलिहो विद्यन्ते यस्याऽसौ । ' तदस्याऽस्त्यस्मिन्निति मतुः ' (७।२।१) मतुप्र० । 'हो धुट्०' (२।११८२) ह०ढ० । 'धुटस्तृतीयः ' (२।१।७६) ढ०ड० । अनेन ।
=
'प्रत्यये च' अत्र सूत्रे किं निमित्तं "च" कृतः ? वाऽनुवृत्त्यर्थः ॥ छ ॥
ततो हश्चतुर्थः ||१|३|३ ॥
=
[यज्ञः] 'यज देवपूजा-सङ्गतिकरण-दानेषु' (९९१) यज् । यजतीति यज्ञः । ' यजि- स्वपि रक्षि-यति-प्रच्छो नः' (५।३।८५) नप्र० । 'तवर्गस्य० ' (१।३।६०) न० ० ।
[सद्म] 'षट्टं विशरण-गत्यवसादनेषु' (९६६) षद् । 'षः सोऽष्टयै - ष्ठिव ष्वष्कः ' (२।३।९८) सद् । स सद्म । 'मन्' (उणा० ९११) मनूप्र० ।
[हश्चतुर्थः] ह् पष्ठी डस् । चतुर्णां पूरणश्चतुर्थः । 'चतुर:' ( ७।१।१६३) थट्प्र०
( २।१।७२ ) २० । 'रः पदान्ते० ' (१।३।५३) विसर्गः ।
प्रत्यये, सप्तम्येक० ङि

नाम्० । 'धुटस्तृतीयः' (२।१।७६ ) ष० ० ।
[ततः] तद् । तस्मात्ततः । ' किमद्द्यादिसर्वाद्यवैपुल्यबहोः पित् तस् ' ( ७।२।८९) पित्तस्० । 'आ द्वेर : ' (२।१।४१ ) द० → अ० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः । प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' ( ३।२।७) सिलोपः ।
थ । प्रथमा सि । 'सो रुः '

Page #56

अथ प्रथमाध्यायस्य तृतीयः पादः ।।
[ वाग्घीनः, वारहीनः ] वाच्-हीन । वाचा हीनः । प्रथमा सि । 'च-जः क- गम्' (२।१।८६) च० क० । 'धुटस्तृतीयः' (२।१।७६) क०ग० । अनेन ।
[ अज्झलौ, अज्हलौ] अच् च हल् च । 'धुटस्तृतीयः' (२।१।७६) च० ज० । अनेन ।
[ षड्ढलानि, षड्हलानि ] पप्-हल् । पट् च हलानि च । 'धुटस्तृतीयः' (२।१।७६) प०ड० । अनेन । [तद्धितम् तद्हितम् ] तद् हितं तेभ्यो हितं । अनेन ।
[ककुब्भासः, ककुब्हासः ] ककुभां हास: । 'धुटस्तृतीयः' (२।१।७६) भ०व० । अनेन ।
[प्राइ हसति] अशू गती च (१०५) अथ प्रपूर्व० प्राञ्चतीति प्राक्विप्' (५।१।१४८) क्विप्प्र० । 'अशोऽनर्थायाम् (४।२।४६) नलोपः । प्रथमा सि । अथः (१।४।६९) नोऽन्तः । दीर्घङयाव० (१।४।४५) सिलोपः । 'पदम्य' (२।१।८९) चलोपः । 'युजञ्च क्रुञ्चो नो ङः ' (२।१।७१) न०ड० । 'हसे हसने' (५४५) हस् । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनदृभ्यः शब्' (३।४।७१ ) शब् |
[भवान् हरति] 'हंग् हरणे (८८५) । वर्त० तिब् 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शब्' (३।४।७१) शब् । 'नामिनो गुणोऽक्विति' (४।३।१) गु० अर ॥ छ ॥
प्रथमादधुटि शश्छः 11१1३२४ ||
I
[प्रथमादधुटि] प्रथिप प्रख्यानं' (१००३) प्रथ् । प्रथते आद्यतया इति प्रथमः सृ-पू-प्रथि चरि कडि-कर्दरम' (उणा० ३४७) अमप्र० । पञ्चमी इस इस्योर्वाऽऽती' (१।४।६) इसि आतून घुट् अयुद्ध, 'नजत् ( ३।२।१२५ )
।
=
न०
अ० तस्मिन
अधुटि ।
=
४७
[शाश्छ] श् पष्ठी इस् । छ प्रथमा सि । सो रुः (२।१।७२ ) २० | च-ट-ते-स-द्वितीये' (१1३1७) २० श० । [वाक्पूर:, वाक्शूरः ] वाच् शूर बाचा शूरः । प्रथमा सि । ब-जः क गम्' (२।११८६) च० क० | 'धुटस्तृतीयः ' (२।१।७६) क० ग० । 'अघोपे प्रथमोऽशिट : ' (१/३/५०) ग० क० । अनेन ।
[उच्छ्मश्रुः, उच्श्मश्रुः ] उद्गतं श्मश्रुर्यस्य । अनेन ।
[तच्छ्मीलति, तच्श्मीलति ] तद् अग्रे मील (४१५) 'श्मील निमेषणे' (४१६) श्मील् । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शब्" (३।४।७१) शब । अनेन ।
[त्रिष्टुष्टुतम् त्रिष्टुश्रुतम् त्रिष्टुम् (प्) - श्रुत। त्रिष्टुभां श्रुतं प्रथमा सिटस्तृतीयः (२।१।७६) भ० ० । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः' (१।३।५०) व० प० । अनेन ।
[वाक् श्च्योतति] वाच् अग्रे चुतृ (२८१) स्चुतृ ( २८२ ) - 'स्च्युत क्षरणे' (२८३) स्च्युत् । 'सस्य श- पौ' (१।३।६१ ) सस्य शकार कीजइ । वर्त्त० ति । कर्त्तर्यनद्द्भ्यः शब्' (३।४।७१ ) शब् । 'लघोरुपान्त्यस्य ( ४ | ३ |४) गुणः ओ । चजः क-गम्' (२१११८६) ० ० 'घुटस्तृतीयः (२११७६) क० ० अघोपे प्रथमोऽशिट ( १1३1५० ) ग०० । अपञ्चमान्तस्था घुट् (919199 ) छुट् (व्यञ्जनं) २४ चकार छ, अधुटि परि होइ, थुट्-परु होइ ।। छ ।

रः कखपफयोः क पौ ||१|३|५|| [रः कखपफयो] र पष्टी उस कक्ष ख कखं पच पच प क च पफंच कखपफी, तयोः, ङस् । खश्च = सप्तमीद्वि० ओस्, "एद् बहुस्भोसि' (१।४।४) अ० ए० । एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।
पश्च फश्च =
1
7
[क- पौ] कश्च अपक्षको
=
प्रथमा ओ ऐवीत् सन्ध्यक्षरे (१।२1१२) जी ।
"

Page #57

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढूंढिका ।
[क करोति, कः करोति किम् । प्रथमा सि । 'किमः कस्तसादौ च' (२११४०) किम् → क आदेशः । सो रुः' (२।१।७२) २० । अग्रे 'डुकंग करणे' (८८८) । वर्त० तिव् । 'कृग् तनादेरुः' (३।४।८३) उ० । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) अर् । 'उ-श्नोः' (४।३।२) ओ । अनेन ।
[क खनति, कःखनति कर् पूर्ववत् । अग्रे ‘खनूग अवदारणे' (९१३) खन् । वर्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव' (३।४।७१) शव् । अनेन ।
[क ) पचति, कः पचति कर पूर्ववत । अग्रे ‘इपचीष पाके' (८९२) पच । वर्त्तः तिव । 'कर्तर्यनदभ्यः शव' (३।४।७१) शव् । अनेन ।
[कार फलति, कः फलति] कर् पूर्ववत् । अग्रे पल (९८२) - ‘फल गतौ' (९८३) फल । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव' (३।४।७१) शव । अनेन. ।। छ ।।
श-ष-से श-ष-सं वा ।।१३।६।। [श-ष-से] शश्च षश्च सश्च = शषसं, तस्मिन् ।। [श-ष-सं वा] शश्च पश्च सश्च = श-प-सं, प्रथमा सि । वा प्रथमा सि ।
[कश्शेते, कः शेते] कर् (१।३।५) सूत्रवत् । ‘शी स्वप्ने' (११०५) शी । वर्त० ते ।' 'शीङ ए: शिति' (४।३।१०४) ए । अनेन ।
[कष्षण्ढः, कः षण्ढः] कर् (१।३।५) सूत्रवत् । षण्ढ २ । प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।११७२) र० । अनेन । [कस्साधुः, कः साधुः] कर् (१।३।५) सूत्रवत् । साधु २ । प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।१७२) र० । अनेन ।
[गीषु] 'गृत निगरणे' (१३३५) गृ ।' गिरन्तीत्येवंशीला गिरः । 'दिद्युद् ददृद-जगज्जुहू०' (५।२।८३) क्विप्प० . तेषु । अथवा गिरन्तीति । 'गृ-प-दुर्वि-धुर्विभ्यः क्विप्' उणा० (९४३) क्विपप्र० । अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः। 'ऋतां क्ङितीर' (४|४|११६) इ० → गिर० । सप्तमी सुप् । ‘पदान्ते' (२।१६४) गीर । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) स० → प० ।
[धूर्षु] उर्वं (४७०) - तुर्वे (४७१) - थुर्वे (४७२) - दुवै (४७३) - ‘धुर्वे हिंसायाम्' (४७४) धुर्ख । धूर्वतीति । 'गृ-प-दुर्वि-धुर्विभ्यः क्विप' (उणा० ९४३) क्विप्प० । राल्लुक' (४१1११०) वलोपः । सप्तमी सुप् । ‘पदान्ते' (२।१।६४) धूर् । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) स० → ष० ।
[अद्रिः प्सातम्] अप् तृतीया भिस् । 'अपोऽद्रे' (२११४) प० → द० । अदं (१०५९) - ‘प्सांक भक्षणे' (१०६०) , प्सा । प्साति स्म । 'गत्यर्था-ऽकर्मक-पिव-भुजेः' (५।१।११) क्तप्र० । प्रथमा सि ।।छ।।
च-ट-ते सद्वितीये ।।१३।७।। [च-ट-ते] चश्च टश्च तश्च = चटतं, तस्मिन् । [सद्वितीये सह द्वितीयेन वर्त्तते = सद्वितीयस्तस्मिन् । 'सहस्य सोऽन्यार्थे' (३।२।१४३) स० । [कश्चरति कर (१।३।५) सूत्रवत् । ‘चर भक्षणे च' (४१०) चर् । वर्त्तः तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१)
१. बृहन्यास श० म० न्यासानुसंधान क्विप' (५।१।१४८) सूत्रे 'गृत् निगरणे' निगरण भोजनम्, गिरतीति गीः ।
बृहत्र्यासे 'क्रुत्संपदादिभ्यः विप्' (५।३।११४) सूत्रे श० म० न्यासानुसंधाने- गृत् निगरणे'-'गृश शब्दे' अतः क्विपि 'ऋतां० (४।४।११६) इतीरादेशे ‘पदान्ते' (२।१।६४) इति दीर्घ विसर्गे च गीः ।
Jain Education Intemational

Page #58

अथ प्रथमाऽध्यायस्य तृतीयः पादः ।।
शव् । अनेन ।
कश्छादयति] कर । 'छदण अपवारणे' (१९६४) छन् । 'चुरादिभ्यो णिच' (३।४।१७) णिचप्र० । “णिति' (४३।५०) उपान्त्यवृद्धिः छाद् । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् । अनेन र० → श० ।
[कष्टीकते, पुनष्टीकते] कर्-पुनर् । ककुङ् (६२२) - श्वकुङ् (६२३) - बकुङ् (६२४) - श्रकुङ् (६२५) - श्लकुङ् (६२६) - ढौकृङ् (६२७) - त्रौकङ् (६२८) - ष्वष्कि (६२९) - वस्कि (६३०) - मस्कि (६३१) - तिकि (६३२) - टिकि (६३३) 'टीकृङ् गतौ' (६३४) टीक् । वर्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । अनेन र० → ष०।
[कस्तरति, अन्तस्तरति कर-अन्तर् । 'तृ प्लवन-तरणयोः' (२७) तू । वर्त० तिव् । 'कर्त्तयनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० अर् । अनेन र० → स० ।
[कस्थुडति, अन्तस्थुडति] कर् - अन्तर् । लुड (१४४८) - 'थुड संवरणे' (१४४९) थुड् । वर्त० तिव् । 'तुदादेः शः' (३।४।८१) शप्र० । अनेन र० → स० ।। छ ।।
नोऽप्रशानोऽनुस्वाराऽनुनासिकौ च पूर्वस्याऽधुट्परे ।।१।३।८।। [नोऽप्रशानोऽनुस्वाराऽनुनासिकौ] - षष्ठी डस् । न प्रशान् = अप्रशान्, 'नजत्' (३।२।१२५) न० → अ०, तस्य । अनुस्वारश्च अनुनासिकश्च = अनुस्वाराऽनुनासिकौ, प्रथमा औ, 'ऐदौत् सन्ध्यक्षरैः' (११२/१२) औ. ।
[च पूर्वस्याऽधुट्परे] च अव्यउ । पूर्व षष्ठी डस्, 'टा-डसोरिन-स्यौ' (१।४।५) स्य । धुट् एव परो यस्मादसौ धुट्परः, न धुट्परः = अधुट्परः, 'नञत्' (३।२।१२५) न० → अ०, तस्मिन् । अनुस्वारागम-अनुनासिकादेश्च पूर्वक्रमिहिं हुंहि ।
[भवांश्चरति, भवाँश्चरति] 'भांक दीप्तौ' (१०६१) भा । भातीति । 'भातेर्डवतुः' (उणा० ८८६) डवतुप्र० । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अन्त्यस्वरादेर्लोप भवत् । प्रथमा सि । 'ऋदुदितः' (११४७०) नोऽन्तः । 'अभ्वादेरत्वसः सौ' (१।४।९०) दीर्घः । दीर्घड्याव०' (१।४।४५) सिलोपः । ‘पदस्य' (२।१८९) तलोपः । 'चर भक्षणे च' (४१०) चर् । वर्त्तः तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । अनेन ।
[भवांश्छादयति, भवाँश्छादयति] भवान् पूर्ववत् । छादयति (१।३७) सूत्रवत् । अनेन [भवांष्टीकते, भवाँष्टीकते ] भवान् पूर्ववत् । टीकते (१।३।७) सूत्रवत् । अनेन । [भवांस्तरति, भवाँस्तरति] भवान् पूर्ववत् । तरति (१।३७) सूत्रवत् । अनेन [भवांस्थुडति, भवाँस्थुडति] भवान् पूर्ववत् । थुडति (१।३७) सूत्रवत् । अनेन । [भवान् त्सरुकः] त्सरु । त्सरौ कुशलः = त्सरुकः । 'कोऽश्मादेः' (६।३।९७) कप० ।। ॥
[प्रशाञ् चरति] 'शमू उपशमे' (१२३०) शम्, प्रपूर्व० । प्रशाम्यतीति प्रशान् । 'क्विप' (५।१।१४८) क्विप्प० । 'अहन्-पञ्चमस्य क्वि-क्डिति' (४।१।१०७) दीर्घः शा । 'मो नो म्वोश्च' (२।१।६७) म० → न० । 'अप्रयोगीत' (११३७) क्विप्लोपः । प्रथमा सि । 'दीर्घड्याब्-व्यञ्जनात् सेः' (१।४।४५) सिलुक् । 'चर भक्षणे च' (४१०) चर् । वर्त्तः तिव् । 'कर्त्तर्यनदभ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'तवर्गस्य श्चवर्ग-ष्टवर्गाभ्यां योगे च-टवर्गी' (१।३।६०) न० → ० ।
[प्रशाण टीकते] प्रशान् पूर्ववत् । टीकते (१।३।७) सूत्रवत् । 'तवर्गस्य श्चवर्ग-ष्टवर्गाभ्यां योगे च-टवर्गी' (११३१६०) न० → ण ।
P.
'छदण संवरणे' (१६५५) ।
Jain Education Intemational

Page #59

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
[प्रशान् तरतिप्रशान् पूर्ववत् । तरति (१।३।७) सूत्रवत् । 'तवर्गस्य श्चवर्ग-ष्टवर्गाभ्यां योगे च-टवर्गो' (१।३।६०) न० → न ।।छ।।
पुमोऽशिट्यघोषेऽरव्यागि रः ।।१।३।९।। [पुमोऽशिट्यघोषेऽरव्यागि रः] पुम् षष्ठी डस् । न शिट् = अशिट्, 'नञत्' (३।२।१२५) न० → अ०, तस्मिन् । न विद्यते घोषो ध्वनिर्यस्य स = अघोपः । 'नञत' (३।२।१२५) न० → अ०, तस्मिन् । न रव्याग् = अख्याग्, 'नञत्' (३१२।१२५) न० → अ०, तस्मिन् । र प्रथमा सि । ‘सो रुः' (२।१।७२) र० । 'रः पदान्ते०' (१३५३) विसर्गः ।
पुमइ स भणियइ हुतइ पुंस । पद संयोगि लोपियइ हुतइ अनुकरणं ।
[पुंस्कामा, पुंस्कामा पुम्सपूर्व० 'कमूङ कान्तौ' (७८९) कम् । 'कमणि' (३।४।२) णिङप्र० → इ । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः आ । पुमांसं कामयते = पुंस्कामा । 'शीलि-कामि-भक्ष्याचरीक्षि-क्षमो णः' (५।१७३) णप० →
अ । ‘णरनिटि' (४।३।८३) णिलोपः । ‘पदस्य' (२।१।८९) सलोपः । अनेन मस्य रेफोऽनुस्वाराऽनुनासिकौ च पूर्वस्य । 'पुंसः' (२।३।३) र० → स० । 'आत्' (२।४।१८) आप् । समानानां० (१।२।१) दीर्घः ।
[पुस्कोकिलः, पुँस्कोकिलः] पुमांश्चासौ कोकिलश्च = पुरकोकिलः ।
[पुस्खातम्, पुंस्खातम्] पुंसः खातं । अत्र रस्तपनीय(?) (रस्य - क) इति कृते विधानसामर्थ्याच्च रुत्वाऽभावे पुम्स् इत्यादि न सिद्धयति । पुम्सपूर्व० खनूग् अवदारणे' (९१३) खन् । पुंसा खायते स्म । 'क्त क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० → त । 'आः खनि-सनि-जनः' (४।२।६०) आ । 'समानानां तेन०' (१।२।१) दीर्घः ।
[पुंश्चली, पुंश्चली] पुम्सपूर्व० 'चल कम्पने' (९७२) चल् । चलन्तं प्रयुक्ते ।' 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप्र० । पुमांसं चा(च)लयति = पुंश्चली । 'कर्मणोऽण्' (५।१।७२) अणप्र० । ‘णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लोपः । 'अणजेयकण नञ म्नञ-टिताम्' (२।४।२०) डीप० ।
[पुंश्छत्रम्, पुंश्छत्रम्] पुंसः छत्रम् ।। [पुंष्टिट्टिभः, {ष्टिट्टिभः] पुमांश्चासौ टिट्टिभश्च = पुष्टिट्टिभः । [पुंस्पुत्रः, पुंस्पुत्रः] पुंसः पुत्रः । [पुस्फलम्, पुंस्फलम्] पुंसः फलम् ।
[पुशरः] पुंसः शरः । क (१५२९) - मृ (१५३०) शृश् हिंसायाम्' (१५३१) शू । शीर्यते परपक्षोऽनेनेति शरः । 'पुन्नाम्नि घः' (५।३।१३०) घप्र० → अ । प्रथमा सि । ‘पदस्य' (२।१९८९) सलोपः । 'तो मुमो व्यञ्जने स्वौ' (१।३।१४) मस्याऽनुस्वारः ।
[पुंदासः] पुंसो दासः = पुंदासः । अघोषु नथी ईहां, घोष छइ ईहां ।
[पुंगवः] पुमांश्चासौ गौश्च = पुंगवः । ‘गोस्तत्पुरुषात्' (७।३।१०५) असमासान्तः । 'अस्वयम्भुवोऽव' (७।४।७०) अव ।
[पुंक्षुरः] पुंसः क्षुरः ।
[पुंक्षारः] पुम्स् 'क्षर संचलने' (९७१) क्षर् । क्षरणं = क्षारः । 'भावाऽकोंः ' (५।३।१८) घञ्प्र० → अ० । 'णिति' (४१३५०) वृद्धिः । प्रथमा सि । ‘पदस्य' (२।१६८९) सलोपः । 'तौ मुमो व्यञ्जने स्वी' (१।३।१४) मस्याऽनुस्वारः । पुंसः क्षारः = पुंक्षारः । अघोपु छइ, धुट् छइ, क-प (संयोगे) क्ष । पकारु धुट (२४) ।
Jain Education Intemational

Page #60

अथ प्रथमाध्यायस्य तृतीयः पादः ।।
[पुंख्यातः] पुस यक्षिक व्यक्तायां वाचि (११२२) चक्षु । 'चक्षो वाचि कृशांग' ख्यांग (४१४१४) चक्षु०
प्रथमा सि पदस्य (२।१।८९ ) सलोनः ।
स्वांग कीजइ । ख्यायते स्म । क्त कवतु' (५1१1१७४) तप० 'तो मुमो० (१।३।१४ ) मस्याऽनुस्वारः । पुंसः ख्यातः = पुंख्यातः ।
[ पुंख्यातिः । पुंसः ख्यातिः ॥ छ ॥
नॄनः पेषु वा ||१|३|१०||
सप्तमी सुप् । 'एद् बहुस्भोसि' (१।४।४) ए । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) (३।२।७) सिलोपः । पेपु इत्यत्र बहुवचन धुट्परे यथा स्यादित्यर्थः । [न पाहि, नॄ पाहि, नृः पाहि नृः पाहि नृन्पाहि ] नृ द्वितीया शस् । 'शसोऽता मञ्च नः पुंसि ' (१।४।४९ ) सोऽकारेण दीर्घत्वं नृ-सस्य च न पां रक्षण (१०६७) पा । पं० हि । अनेन विकल्पेन नस्य - अनुस्वारु अनुनासिकु । कलाविंदु 'रः कख-पफयो: क- पौ' (१1३1५) सूत्रेण कीजइ ।
[नूनः पेषु वा ] नॄन् पष्ठी डस् । प स० → प० । वा प्रथमा सि । 'अव्ययस्य'
>(
[नं प्रीणीहि न प्रीणीहि नृः प्रीणीहि नृः प्रीणीहि, नॄन्प्रीणीहि ] नृ द्वितीया शस् । 'शसोडता सश्च०' (१।४।४९) शसोऽकारण दीर्घत्वं नृ-सस्य च न । 'प्रींग्श् तृप्ति-कान्त्योः' (१५१०) प्री० 1 पं० हि । 'क्यादः' (३।४।७९) श्नाप्र० → ना | पासी व्यञ्जनऽ (४/२/१७) ईकारे नी णत्वं प्रीणीहि । अनेन नस्य र् अनुस्वार - अनुनासिकु । कलाविंदु 'र: कखपफयाक पी (१1३1५) सूत्रेण कीजइ । छ ।
द्विः कानः कानि सः ||9|३|११||
[द्विः] डि द्वी वारावस्येति द्विः । द्वि-त्रि- चतुरः सुच् (७1२1११०) सुप्र० । प्रथमा सि क्रियाविशेषणात्' (२|२| ४१) अम् । अव्ययस्व' (३|२|७) अम्लोपः । सो रु' (२।१।७२ ) २० र पदान्ते० ' (१।३१५३) विसर्गः | [ कानः कानि सः ] कान पप्ठी इस् । कान् सप्तमी ङि । स प्रथमा सि । सो रुः' (२।१।७२ ) २० । 'रः पदान्ते० ' (१1३1५३) विसर्ग: ।
५१
[ कांस्कान, कॉस्कान] किम् । द्वितीया शस् । 'किमः कस्तसादी च' (२।११४०) क० ' 'शसोऽता सक्ष नः पुंसि' (१९४१४९) अकारि सउ दीर्घ स० ० वीप्सायाम्' (७१४१८०) कान् स द्वित्वं अनेन न०म० अनुस्वार अनुनासिकु ।
[कान् कान् पश्यति किम् । द्वितीया शस् इत्यादि ।
[ कांस्कान् पश्यति ] कास्कान् पश्यतीत्यत्र सकारे कृते सो रुः ' (२।१।७२ ) इति रुत्वं कथं न भवतीत्याह - रस्येत्यादि अवमंथ यदि सस्य रुत्वं स्यात्तदा रेफाधिकारेणैव सिद्धं किं सविधानेन ? प्रक्रियागौरवं च परिहतं भवति ॥ छ ॥
"

स्सटि समः ||9|३ |१२||
= ।
[स्सटि समः ] सकारादिः सद्रसद् तस्मिन् । अथवा सः सट् स्सद् तस्मिन् सम् पष्ठी इस् । [ संस्स्कर्त्ता, संस्स्कर्त्ता ] 'डुकंग् करणे' (८८८) कृ, संपूर्व० । श्वस्तनी ता । 'संपरेः कृगः स्सट्' (४।४ ।९१) सडागमः । अनंन म० स० । यद्वा संस्करोतीति संस्कर्त्ता । 'णक - तृचौ ' ( ५।१।४८) तृच्प्र० । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० अर् । 'ऋदुशनम् पुरुदंशोऽनेसश्च सेर्डा : ' (१।४।८४) सि० डा० । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) ऋकारस्य लोपः । अनेन मस्य अनुस्वारु- अनुनासिकु क्रियते । 'हदिर्ह - स्वरस्याऽनु नवा' (१।३।३१ ) तकारस्य द्वित्वम् ।
[ संस्स्कर्त्तुम्, सँस्स्कर्त्तुम्] संस्करणाय = संस्स्कर्त्तुम् । 'क्रियायां क्रियार्थायां तुम्-णकच् भविष्यन्ती' (५|३|१३)
तुम्प्र० ।

Page #61

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
[संकृतिः] संकरणं = संकृतिः । 'स्त्रियां क्तिः' (५।३।९१) क्तिप्र० ति । गर्गादिपाठसामर्थ्यात् सडभावोऽप्रधानवर्णाश्रयो विधिरिति न भवति ।
५२
[ उपस्कर्त्ता ] 'डुकंग करणे' (८८८) कृ, उपपूर्व० । 'उपाद् भूषा समवाय-प्रतियल-विकार-वाक्याऽध्याहारे' (४|४|१२ ) सट् । उपस्करोतीति उपस्कर्त्ता । 'णक-तृचौ ' ( ५।१।४८ ) तृच्प्र० । शेषं पूर्ववत् ।। छ ।
लुक् ||१३|१३||
[लुक् ] लुक् प्रथमा सि । 'दीर्घड्याव्० ' (१।४।४५) सिलोपः । 'धुटस्तृतीयः' (२।१।७६) क०ग० ।
'विरामे वा' (१।३।५१) ग० क० ।
[ सस्कर्त्ता ] सटि सति अनेन मस्य लुक् ।
[सस्कर्त्तुम्] अत्र सटि सति अनेन मकारलोपः ॥ छ ॥
तौ मुमो व्यञ्जने स्वौ ।।१।३।१४।।
[तौ] तद् प्रथमा औ । 'आ द्वेरः ' (२।१।४१) ५० अ० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः । 'ऐदौत् सन्ध्यक्षरैः' (१।२।१२ ) औ ।
[मुमः ] मुश्च म् च = मुम्, तस्य = मुमः ।
[व्यञ्जने] व्यञ्जन सप्तमी ङि । 'अवर्णस्ये० ' (१।२।६) ए० ।
[ स्वौ ] स्व प्रथमा औ । 'ऐदौत् सन्ध्यक्षरैः' (१।२1१२ ) औ. ।
[चंक्रम्यते, चङ्क्रम्यते] 'क्रमू पादविक्षेपे' (३८५) क्रम् । कुटिलं क्रामति । 'गत्यर्थात् कुटिले' (३|४|११ ) यड्प्र० → य । ‘सन्-यङश्च' (४।१।३) क्रम् सउ द्विर्वचनु । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' ( ४।१।४४ ) अनादिव्यञ्जनलोपः । ‘क-डश्व-ञ्’ ( ४।१।४६ ) क० च० । 'मुरतोऽनुनासिकस्य' (४।१।५१) मुरागमः । अनेन ।
[चंचूर्यते, चञ्चर्यते] 'चर भक्षणे च' (४१०) चर् । भृशं पुनः पुनर्वा चरति' । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद् भृशाऽऽभीक्ष्ण्ये यङ् वा' (३।४।९) यङ्ग्प्र० । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) द्वित्वं । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । ‘चरफलाम्' (४।१।५३) मोन्तः । ति चोपान्त्याऽतोऽनोदुः' (४।१।५४) अ० उ० । 'भ्वादेर्नामिनो दीर्घो वर्व्यञ्जने' ( २।१।६३) दीर्घः ।
[ दंद्रम्यते, दन्द्रम्यते] अम (३९२) 'द्रम गतौ' (३९३) द्रम् । भृशं पुनः पुनर्वा द्रमति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्०' (३।४।९) यङ्प्र० । ‘सन्-यङश्च' (४।१।३) द्वित्वं । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'मुरतोऽनुनासिकस्य' ( ४।१।५१ ) मोन्तः ।
[बंभण्यते, बम्भण्यते] अण (२५९) रण ( २६० ) - वण (२६१) व्रण (२६२) - बण (२६३) - 'भण शब्दे' (२६४) भण् । अत्यर्थं भणति । शेषं पूर्ववत् साध्यः ।
[यंयम्यते, यय्यँम्यते] 'यमूं उपरमे' (३८६) यम् । भृशं पुनः पुनर्वा यमति ( यच्छति ) । शेषं पूर्ववत् साध्यः ।
[वंवम्यते, वव्वँम्यते] 'टुवमू उद्गिरणे' (९६९) वम् । भृशं पुनः पुनर्वा वमति । शेषं पूर्ववत् साध्यः । अनेन मस्य वकारोऽनुनासिकीभूतः सकलः । परगमने सत्यपि पूर्वस्य वस्याऽनुनासिको लभ्यते । यतो तुल्यस्थानप्रस्तावे य-ल-वानां सानुनासिक-निरनुनासिकभेदौ प्रतिपादितौ ।
[वहंलिह: गौः, वहल्लिहः गौः ] 'लिहींक् आस्वादने' (११२९) लिह, वहपूर्व० । वहं लेढीति वहंलिहः । 'वहा ऽभ्राल्लिहः '

Page #62

अथ प्रथमाऽध्यायस्य तृतीयः पाद: ॥
५३
(५1१1१२३) खश्प्र० → अ० । 'खित्यनव्ययाऽरुषो मोऽन्तो ह्रस्वश्च' (३।२।१११) मोऽन्तः ।
[त्वं करोषि, त्वङ्करोषि युष्मद् प्रथमा सि । त्वमहं सिना प्राक् चाऽकः' (२११११२) सि सउं त्वम् । 'डुकुंग करणे' (८८८) कृ । वर्त० सिव् । 'कृग-तनादेरुः' (३।४।८३) उ । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४१३19) गु० अर् । 'उ-श्नोः' (४।३।२) ओ । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३१५) स० → प० । सूत्रकार्यम् ।
[संयतः, सय्यतः] 'यमूं उपरमे' (३८६) यम्, संपूर्व० । संयच्छति स = संयतः । 'क्त-क्तवतू' (५1१1१७४) क्तप्र० → त । 'यमि-रमि-नमि०' (४।२१५५) मलोपः ।
[संवत्सरः, सव्वत्सरः] 'वसं निवासे' (९९९) वस्, संपूर्व० । संवसन्ति ऋतवोऽत्रेति' । 'मी-ज्यजि-मा-मद्य-शौ-वसिकिभ्यः सरः' (उणा० ४३९) सरप० । 'सस्तः सि' (४।३।९२) स० → त० ।।
[कंवः, कव्वः] कं विद्यते यस्याऽसौ कंवः । 'कं-शंभ्यां युस्-ति-यस्- तु-त-व-भम्' (७।२।१८) वप्र० । प्रथमा सि । सूत्रकार्यम् ।
[किंतराम, किन्तराम किम् । किमेव = किंतराम् । 'वचित् स्वार्थे' (७।३७) तरप्प्र० → तर | 'किंत्याद्येऽव्ययादसत्त्वे तयोरन्तस्याऽऽम्' (७।३।८) आम् ।
[गम्यते] अम (३९२) - द्रम (३९३) - हम्म (३९४) - मीमृ (३९५) - 'गम्लुं गतौ' (३९६) गम् । वर्त्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र० → य ।
[रम्यते] 'रमिं क्रीडायाम्' (९८९) रम् । वर्त्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४७०) क्यप्र० → य ।
[रंरम्यते] 'रमिं क्रीडायाम्' (९८९) रम् । अत्यर्थं रमते । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्' (३।४।९) यम० । 'सन्-यडश्च' (४।१३) द्विर्वचनं । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'मुरतोऽनुनासिकस्य' (४१५१) मोऽन्तः । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् ।
[शंशम्यते] 'शमू उपशमे' (१२३०) शम् । भृशं पुनः पुनर्वा शाम्यति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्' (३।४।९) यङ्प्र० । शेषं रंरम्यते' वत् । [त्वं हससि] 'हसे हसने' (५४५) हस् । वर्त्तः सिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव' (३।४७१) शव् ।। छ ।
म-न-य-व-लपरे हे ।।१।३।१५।। [म-न-य-व-लपरे] मश्च नश्च यश्च वश्च लश्च = मनयवलाः । मनयवलाः परे यस्मादसौ मनयवलपरः, तस्मिन् ।
हे] ह सप्तमी ङि ।
{किं ालयति, किम् हमलयति] किम् । द्वितीया अम् । 'अनतो लुप्' (१।४५९) अम्लोपः । बल (१०५६) - 'हमल चलने' (१०५७) हाल । हालन्तं प्रयुक्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिग् । 'ज्यिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः । 'ज्वल-ह्वल-हमल-ग्ला-स्ना-वनू-वम-नमोऽनुपसर्गस्य वा' (४।२।३२) ह्रस्वत्वम् । वर्त्तः तिव् । ‘कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) अय् ।
[किं हनुते, किन हुनुते किम् । द्वितीया अम् । 'अनतो लुप्' (११४१५९) अमलोपः । 'हनुङ् अपनयने' (११०६) हुनु विर्त्त० ते ।
किं हाः, किये हाः किम् । प्रथमा सि । 'अनतो लुप्' (११४१५९) सिलोपः ।' ह्यस् सप्तमी ङि । 'अव्ययस्य' (३३२१७) डिलोपः ।
Jain Education Intemational

Page #63

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
[ किं हलयति, किवँ हलयति ] किम् । द्वितीया अम् । 'अनतो लुप्' (१।४।५९) अम्लोपः । 'हल चलने ' (१०५६) हृल् । हलन्तं प्रयुङ्क्ते । शेषं 'किं हलयति' वत् ।
५४
[किं ह्रादते, किलूँ ह्रादते ] 'ह्लादैङ् सुखे च' (७३८) ह्राद् । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् । [ किं हसति] 'हसे हसने ' ( ५४५) हस् । वर्त्त० तिव् । शव् ।
[ किं ज्वलयति ] ज्वल दीप्तौ च (१०५८) ज्वल् । वर्त्त० तिव् । शब् ॥ छ ॥
सम्राट् ||१|३|१६॥
[सम्राट्] सम्राज् । प्रथमा सि । 'दीर्घड्याव् ० ' (१।४।४५) सिलोपः । ' यज- सृज - मृज- राज० ' (२।१।८७) प० । 'धुटस्तृतीयः' (२।१।७६) प०ड० । 'विरामे वा' (१।३।५१) ड०ट० ।
[सम्राट् ] 'राजग् दीप्तौ' (८९३) राज्, संपूर्व० । समन्ताद्राजते । 'क्विप्' (५।१।१४८) क्विप्प्र० । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः । प्रथमा सि । 'दीर्घड्याव्०' (१।४।४५) सिलोपः । 'यज- सृज - मृज-राज-भ्राज-भ्रस्ज-व्रश्च परिवाजः शः पः' (२।१।८७) ज० प० । धुटस्तृतीयः' (२।१।७६) प०ड० । 'विरामे वा' (१।३।५१) ड० ८० । अनेन ।
[ सम्राजौ ] समन्ताद्राजेते | 'क्विप्' (५।१।१४८) क्विप्प्र० । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः । अनेन । [सम्राजः] समन्ताद्राजन्ते । 'क्विप्' (५।१।१४८) क्विपूप्र० । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः । अनेन ॥ ॥ -णोः क-टावन्ती शिटि नवा ||१|३|१७||
[ङ्-णोः] ङ्च ण् च ङ्णौ, तयोः = ङणोः, षष्ठी ओस् ।
[क- टावन्तौ ] कश्च टश्च = कौ । प्रथमा औ । 'ऐदौत् सन्ध्यक्षरैः' (१।२।१२ ) औ । अन्त प्रथमा औ । 'ऐदौत् सन्ध्यक्षरैः ' (१।२।१२) औ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) आव् ।
[शिटि नवा ] शिट् सप्तमी ङि । नवा प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' ( ३।२।७) सिलोपः ।
[प्राक् शेते, प्राक् छेते, प्राङ् शेते] 'अञ्चू गतौ च' (१०५) अञ्च् प्रपूर्व० । प्राञ्चतीति । शेषं (१।३।३) सूत्रवत् । शेते अनेन क् विकल्पेन । 'प्रथमादधुटि शश्छ: ' (१।३।४) श०
छ० ।
[सुगणट् शेते, सुगण्ट् छेते, सुगण् शेते] 'गणण् संख्याने' (१८७४) गण, सुपूर्व० । 'चुरादिभ्यो णिच्' ( ३।४।१७) णिच् । ‘अतः’ (४।३।८२) अलोपः । सुष्ठु गणयतीति सुगण् । 'क्विप्' (५।१।१४८) क्विप्प्र० । 'णेरनिटि' ( ४ | ३ |८३) णिच्लोपः । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७ ) क्विप्लोपः । प्रथमा सि । दीर्घड्याव्०' (१।४।४५) सिलोपः । शेते । अनेन ट् विकल्पेन । 'प्रथमादधुटि शश्छ: ' (१।३।४) श० छ० 1
[ वण्ट् षण्डे, वण् षण्डे] अण (२५९) - रण (२६०) - 'वण शब्दे' (२६१) वण् । वणतीति । 'क्विप्' (५।१।१४८) क्विप्प्र० । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः । प्रथमा सि । 'दीर्घयाव्० ' (१।४।४५) सिलोपः । षण्डे अनेन ट् ।
[भवाञ् शेते] भवत् । प्रथमा सि । शेषं (१।३।८) सूत्रवत् । 'तवर्गस्य०' (१।३।६०) न० अ० ।
[महान् षण्डे] महत् । प्रथमा सि । 'ऋदुदितः' (१।४।७० ) नोऽन्तः । ' अभ्वादेरत्वसः सौ' (१।४।९०) दीर्घः । ‘दीर्घङ्याव्०’ (१।४।४५) सिलोपः । ' पदस्य ' (२।१।८९) तलोपः ।
[भ] अण (२५९) रण ( २६० ) वण (२६१ ) - व्रण ( २६२ ) वण (२६३) 'भण शब्दे' (२६४) भण् । भृशं पुनः पुनर्वा भणसि । 'व्यञ्जनादेरेकस्वरा०' ( ३।४।९) यप्र० । 'सन् - यश्च' (४|१|३) द्विर्वचनम् ।

Page #64

अथ प्रथमाऽध्यायस्य तृतीयः पाद: ।।
'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'मुरतोऽनुनासिकस्य' (४।१।५१) मोऽन्तः । 'द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वी' (४।१।४२) भ० → ब० । 'बहुलं लुप्' (३।४।१४) यङ्लोपः । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) स० → प० ।।छ।।
ड्नः सः त्सोऽश्चः ।।१।३।१८।। [डुनः सः त्सोऽश्चः] ड्च न् च = इन्, तस्मात् = इनः, पञ्चमी डसि । स् षष्ठी डस् । त्स प्रथमा सि । सो रुः' (२।१।७२) स० → र० । न श्च् = अश्च । 'नञत्' (३।२।१२५) न० → अ० । तस्य = अश्वः, षष्ठी डस् ।
[षड् त्सीदन्ति, षट् सीदन्ति] षष् । प्रथमा जस् । ‘डति-ष्णः संख्याया लुप्' (१।४।५४) जस्लोपः । 'धुटस्तृतीयः' (२।१७६) ष० → ड० । 'षद्लूं विशरण-गत्यवसादनेषु' (९६६) षद् । 'षः सोऽष्ट्यै-ष्ठिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) सद् । वर्त्त० अन्ति । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'श्रौति-कृवु-धिवु०' (४।२।१०८) सीद् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः । अनेन ।
[भवान् त्साधुः, भवान् साधुः] भवान् (१।३।८) सूत्रवत् । साधु प्रथमा सि । अनेन ।
[षट् श्च्योतन्ति] पड् पूर्ववत् । चुतृ (२८१) - स्चुतृ (२८२) - 'रच्युत् क्षरणे' (२८३) स्च्युत् । 'सस्य श-षौ' (१।३।६१) स० → श० । वर्त० अन्ति । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शब् । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु. ओ । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः' (१३५०) ड० → ट० ।
[भवान् श्च्योतति] चुतू (२८१) -स्चुतृ (२८२) 'स्च्युत क्षरणे' (२८३) स्च्युत् । 'सस्य श-षौ' (१।३।६१) स० → श० । वर्तः तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) ओ ।। छ ।।
नः शि च ।।१।३।१९।। [नः शि च] न् षष्ठी डस् । श् सप्तमी ङि । शु प्रथमा सि । “दीर्घड्याव०' (१।४।४५) सिलोपः ।
[भवाञ्च छूरः, भवान् शूरः, भवाञ् शूरः] भवान् (१।३।८) सूत्रवत्, अग्रे शूर । प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।१।७२) स० → र० । 'रः पदान्ते०' (१।३।५३) विसर्गः । अनेन सु वा । 'प्रथमादधुटि शश्छः' (१।३।४) शस्य छ वा । 'तवर्गस्य०' (१।३।६०) न० → ञ० ।
[कुर्वञ्च छेते, कुर्वञ्च शेते, कुञ् शेते] 'डुकंग करणे' (८८८) कृ । करोतीति कुन् । 'शत्रानशावेष्यति तु सस्यौ' (५।२।२०) शतृप्र० → अत् । 'कृग्-तनादेरुः' (३।४।८३) उ । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० अर् । 'अतः शित्युत्' (४।२।८९) अ० → उ० । दिर्हस्वरस्याऽनु नवा' (१।३।३१) द्वित्वम् । प्रथमा सि । 'ऋदुदितः' (१।४।७०) नोऽन्तः । 'पदस्य' (२।१।८९) तलोपः । ‘शीड्क् स्वप्ने' (११०५) शी । वर्त्त० ते । ‘शीङ ए: शिति' (४।३।१०४) ए । अनेन श् वा । 'प्रथमादधुटि शश्छः' (१।३।४) शस्य छ वा । 'तवर्गस्य०' (१।३।६०) न० → ० ।।
अतोऽति रोरुः ।।१३।२०।। [अतोऽति] अत् पशमी डसि । अत् सप्तमी ङि ।
[रोरुः] रु षष्ठी डस् । “डित्यदिति' (१।४।२३) ओ | ‘एदोद्भ्यां सि-ङसो रः' (१।४।३५) डस्० → र० । उ प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।१७२) र० । 'रः पदान्ते०' (११३५३) विसर्गः । सूत्रेऽप्यत्र सूत्रकार्यं विधीयते - रेफतणइ स्थानि अकारि निमित्तभूति उ नित्यहिं होइ ।।
[कोऽत्र] किम् । प्रथमा सि । 'किमः कस्तसादौ च' (२।१।४०) क आदेशः । ‘सो रुः' (२।१।७२) र० । अत्र प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२७) सिलोपः । अनेन ।
[कोऽर्थः] किम् प्रथमा सि । 'किमः कस्तसादौ च' (२।१।४०) किम किहइं क आदेशः । ‘सो रुः' (२।११७२)
Jain Education Intemational

Page #65

५६
० । अर्थ प्रथमा सि । अनेन ।
[सुश्रोत३ यत्र न्वसि] शोभनानि श्रोतांसि यत्र तत् = सुश्रोतस्तस्य संबोधनं क्रियते । 'आमन्त्र्ये' (२।२।३२) सि । 'अनतो लुप्' (१।४।५९) सिलोपः । दूरादामन्त्र्यस्य०' (७१४/९९) प्लुतत्वम् ।
[पय अ३श्वदत्त!] 'आमन्त्र्ये' (२।२ । ३२) सि । 'अदेत: स्यमोर्लुक्' (१।४।४४) सिलोपः ॥ छ ॥
घोषवति ||१|३| २१ ॥
[ घोषवति] घोषो ध्वनिर्विद्यते यस्याऽसौ घोषवान् । 'तदस्याऽस्त्यस्मिन्निति मतुः ' ( ७।२।१) मतुप्र० मत् । 'मावर्णान्तोपान्ताऽपञ्चमवर्गान् मतोर्मो वः' (२।१।९४) म०व० । तस्मिन् ।
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
[ धर्मो जयति ] धर्म । प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।१।७२) स०र० । 'जिं अभिभवे' (८) जि । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शब् । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० ए० । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् । अनेन ।
[अहोभ्याम्] अहन् । तृतीया भ्याम् । 'अह्नः' (२।१।७४) रु । अनेन उत्वे 'अवर्णस्ये० ' (१।२।६) ओ ।। छ । अवर्ण- भो भगो-घोर्लुगसन्धिः ||१|३|२२||
[अवर्ण- भो भगो- अघोः ] अकारेणोपलक्षितो वर्णोऽवर्णः, अवर्णश्च भोश्च भगोश्च अघोश्च = अवर्णभोभगोऽघोः, तस्मात्, पञ्चमी इसि । सूत्रत्वात् ङसिलोपः । अत्र भोस् - भगोस् - अघोस् एते लुप्तसकारा आमन्त्र्यार्थद्योतका अव्ययी (या) अनुकृताः । [ लुगसन्धिः ] लुक् प्रथमा सि । 'दीर्घड्याब् ० ' (१।४।४५) सिलोपः । धुटस्तृतीयः ' (२।१।७६) क०ग० । सन्धिः । न सन्धिरसन्धिः । नञत्' ( ३।२।१२५) न० अ० । प्रथमा सि । सो रु: ' (२।१।७२) स०
सन्धानं → र० ।
[ श्रमणा गच्छन्ति ] 'श्रमूच् खेद-तपसो : ' (१२३३) श्रम् । श्राम्यन्ति तपस्तपस्यन्तीति श्रमणाः । 'नन्द्यादिभ्योऽनः ' (५।११५२) अनप्र० । प्रथमाबहु० - जस् । 'अत आः स्यादौ० (१।४।१) आ । 'र- पृवर्णान्नो ण० ' (२।३।६३) न०० । अम (३९२) - द्रम (३९३ ) - हम्म (३९४ ) - मीमृ ( ३९५ ) - गम्लृ गतौ ( ३९६) गम् । वर्त्त० अन्ति । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'गमिषद्यमश्छः ' ( ४।२।१०६) म० छ० । 'स्वरेभ्यः' (१।३।३०) द्वित्वं । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः ' (१1३1५०) छ० च० ।
-
[ धार्मिका जयन्ति ] धर्म मांडियइ । धर्मेण चरन्ति = धार्मिकाः । 'चरति' (६|४|११ ) इकण्प्र० । ' वृद्धिः स्वरेष्वादेति तद्धिते' ( ७|४|१) वृद्धिः धा कीजइ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अलोपः । जिं अभिभवे (८) जि । वर्त्त० अन्ति । कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए० । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२1१1११३) अलोपः ।
[भो गच्छसि भगो हससि, अघो यासि ] भोस् - भगोस्- अघोस्, प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' ( ३।२1७) सिलोपः । [कुमाराः क्रीडन्ति] कुमार प्रथमा जस् । 'क्रीडृ विहारे' (२४३) क्रीड् । वर्त्त० अन्ति । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२1१1११३) अलोपः ॥ छ ।।
व्योः ||११३ ।२३ ॥
[व्योः] व् च य् च = व्यौ तयोः ।
[वृक्ष गच्छति ] 'ओवस्चौत् छेदने' (१३४१) वस्च् । 'सस्य श-षी' (१।३।६१) स० श० । वृक्षपूर्व० वृक्षं वृश्चतीति । 'क्विप्' ( ५1१1१४८) क्विप्प्र० । 'ग्रह- वस्व भ्रस्ज - प्रच्छ: ' ( ४।१।८४ ) वृत् वृ । 'अप्रयोगीत्' (१1१1३७)
Jain Education Intemational

Page #66

अथ प्रधमाऽध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
क्विपलोपः । वृक्षवृश्चमाचष्टे । 'णिज्वहुलं नाम्नः कृगादिषु' (३।४।४२) णिच्प्र० । 'त्रन्त्यस्वरादेः' (७।४।४३) अन्त्यस्वरादिलोपः । वृक्षवयतीति वृक्षव् । 'मन्-वन्-कनिप्-विच क्वचित्' (५/११४७) विच्प० । 'णेरनिटि' (४१३१८३) णिज्लोपः । 'अप्रयोगीत्' (१1१1३७) विज्लोपः । प्रथमा सि । “दीर्घड्याव०' (११४।४५) सिलोपः ।
[माला हसति] 'ओवस्चौत् छेदने' (१३४१) वस्न् । 'सस्य श-पौ' (११३।६१) स० -→ श० । मालां वृश्चतीति । 'विप्' (५1१1१४८) क्विप्प० । “ग्रह वस्च-भ्रस्ज-प्रच्छ:' (४/१९८४) य्वृत् वृ । मालावृश्चमाचष्टे । 'णिज्बहुलं नाम्नः कृगादिषु' (३।४।४२) णिचप० । 'त्रन्त्यस्वरादेः' (७।४।४३) अन्त्यस्वरादिलोपः । मालावयतीति मालाव् । 'क्विप्' (५।१।१४८) क्विप्प० (?) ('मन्-वन-क्वनिप्-विच् क्वचित्' (५१११४७) विप्र०) । ‘णेरनिटि' (४।३।८३) णिज्लोपः । 'अप्रयोगीत्' (91१1३७) विज्लोपः ।
[अव्य गच्छति] अव्यय मांडियइ । अव्ययमाचष्टे । 'णिज्वहुलं०' (३।४।४२) णिच्प्र० । 'त्रन्त्यस्वरादेः' (७।४।४३) अन्त्यस्वरादिलोपः । अव्य(य)तीति अव्यय् । 'क्विप्' (५।१।१४८) क्विपप्र०(?) ('मन्-वन्-क्वनिप्-विच क्वचित्' (५।११४७) विप० । ‘णेरनिटि' (४।३।८३) णिज्लोपः । 'अप्रयोगीत्' (१११३७) विज्लोपः ।
[भव्यम्] 'भू सत्तायाम्' (१) भू । भूयते = भव्यम् । 'भव्य-गेय-जन्य-रम्या-5ऽपात्या-5ऽप्लाव्यं नवा' (५।१७) भव्य निपात्यते ।
[जय्यम 'जिं अभिभवे' (८) जि । जीयते -- जय्यम् । 'क्षय्य-जय्यौ शक्ती' (४।३।९०) जय्य इति निपात्यते ॥छ।।
स्वरे वा ।।१३।२४।। [स्वरे वा] स्वर सप्तमी ङि । वा अव्यउ । प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२७) सिलोपः ।
[पट इह, पटविह, पटविहपटु । 'आमन्त्र्ये' (२१२१३२) सि । 'हस्वस्य गुणः' (91४।४१) सि सउं गुणः ओ । इदम् । अस्मिन्निह । 'क्व-कुत्रा-उत्रेह' (७।२।९३) त्रपप्र० इह निपात्यते । 'ओदौतोऽवाव' (१।२।२४) 3
[वृक्ष अत्र, वृक्षवत्र, वृक्षवत्र] 'ओवस्चौत् छेदने' (१३४१) व्रस्च् । 'सस्य श-षौ' (११३६१) स० -→ श० । वृक्षपूर्व० वृक्षं वृश्चतीति वृक्षवृट् । 'क्विप्' (५1१1१४८) क्विप्प० । 'ग्रह-वस्थ-भ्रस्ज-प्रच्छः' (४।१९८४) वृत् वृ । वृक्षवृश्चमाचप्टे । 'णिज्वहुलं०' (३।४।४२) णिच्प० । 'त्रन्त्यस्वरादेः' (७।४।४३) अन्त्यस्वरादिलोपः । वृक्षवयतीति वृक्षव् । 'क्विप्० (५1१1१४८) क्विप्प० (?) ('मन्-वन्-वनिप्-विच क्वचित्' (५1१1१४७) विच्प्र० । ‘णेरनिटि' (४।३।८३) णिच्लोपः । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्? (विच्) लोपः । अत्र अव्यउ । प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२१७) सिलोपः । अनेन ।
[वृक्षा इह, वृक्षाविह, वृक्षाविहः] वृक्ष । प्रथमा औ । 'ऐदौत् सन्ध्यक्षरैः' (१।२।१२) औ । इदम् - अस्मिन्निह । 'क्व-कुत्रा-ऽत्रेह' (७।२।९३) त्रप्प्र०-इह निपात्यते । 'ओदौतोऽवाव्' (११२।२४) आव । अनेन ।
[त आहुः, तयाहुः, तयाँहुः] तद् प्रथमा जस् । ‘आ द्वेरः' (२।१।४१) द० → अ० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः । 'जस इ:' (१।४।९) जस्० → इ० । 'अवर्णस्येवर्णादिनैदोदरल' (११२१६) ए । 'बुंगक व्यक्तायां वाचि' (११२५) बू । वर्त्तः अन्ति । 'दूगः पशानां पञ्चाऽऽहश्च' (४।२।११८) अन्ति० → उस्, तद्योगे वूग आह । 'सो रुः' (२।१।७२) स० → २० । 'रः पदान्ते०' (१।३५३) विसर्गः । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) अय् । अनेन ।
[तस्मा इदम्, तस्मायिदम्, तस्मार्यिदम् तद् । चतुर्थी डे । 'आ ढेरः' (२०११४१) द० → अ० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२११११३) अलोपः । 'सर्वादे: स्मै-स्माती' (१।४।७) स्मै । इदम् प्रथमा सि । 'अनतो लुप्' (१।४।५९) सिलोपः । 'एदैतोऽयाय' (१२।२३) आय् । अनेन ।
Jain Education Intemational

Page #67

५८
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
[देवा आहुः, देवायाहुः, देवायाहुः] देव । प्रथमा जस् । 'अत आ स्यादौ०' (१।४।१) अ० → आ० । 'समानानां०' (१।२।१) दीर्घः । 'सो रुः' (२।११७२) स० → र० । 'रोर्यः' (१।३।२६) य० । आहुः पूर्ववत् । अनेन । अस्य विकल्प 'अस्पष्टाववर्णात्त्वनुञि वा' (१३।२५) इति सूत्रेण अस्पष्टौ व्योर्भवतः ।
[भो अत्र, भोयँत्र] भोस् अत्र । अव्यउ । प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२७) सिलोपः । 'सो रुः' (२।१।७२) स० → र० । 'रोर्यः' (१।३।२६) य० । अनेन । विकल्पे 'अस्पष्टाववर्णात्त्वनुञि वा' (१।३।२५) अस्पष्टो यकारः ।
भिगो अत्र, भगोयँत्र] भगोस् अत्र । अव्यउ । प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२।७) सिलोपः । 'सो रुः' (२।१।७२) स० → ० । 'रोर्यः' (१।३।२६) य० । अनेन । विकल्पे ‘अस्पष्टाववर्णात्त्वनुञि वा' (१।३।२५) अस्पष्टो यकारः ।
[अघो अत्र, अघोपॅत्र] अघोस् अत्र । अव्यउ । प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२।७) सिलोपः । ‘सो रुः' (२।१।७२) स० → २० । 'रोर्यः' (१।३।२६) य० । अनेन । विकल्पे ‘अस्पष्टाववर्णात्त्वनुञि वा' (१।३।२५) अस्पष्टो यकारः ।
[लवनम्] 'लूग्श् छेदने' (१५१९) लू । लूयते = लवनम् । 'अनट्' (५।३।१२४) अनट्प्र० → अन । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ओ । ‘ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अव् । प्रथमा सि । 'अतः स्यमोऽम्' (१।४।५७) अम् । 'समानादमोऽतः' (१।४।४६) अलोपः । [नयनम्] (१।२।२३) सूत्रवत् ।। छ ||
अस्पष्टाववर्णात्त्वनुञि वा ।।१।३।२५।। [अस्पष्टाववर्णात्त्वनुञि वा] न स्पष्टौ = अस्पष्टौ । 'नञत्' (३।२।१२५) न० → अ० । अकारेणोपलक्षितो वर्णोऽवर्णस्तस्मात् । ‘ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) आव् । तु अव्यउ । प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२७) सिलोपः । न उञ् = अनुञ् । 'अन् स्वरे' (३।२।१२९) अन्, तस्मिन् । वा प्रथमा सि ।
[पटवू] पटु । ‘आमन्त्र्ये' (२।२।३२) सि । 'हस्वस्य गुणः' (१।४।४१) सि सउं गुणः । उञ् अव्यउ । प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२।७) सिलोपः । ‘ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अव् । अनेन ।
[असावें] अदस् । प्रथमा सि । 'आ द्वेरः' (२।१।४१) स० → अ० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः । 'अदसो द: सेस्तु डौ' (२।१।४३) द० → स०, सि० → डौ । उञ् ‘ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) आव् । अनेन ।
[असाविन्दुः, असाविन्दुः] असौ पूर्ववत् । इन्द्रः (१।२।१) सूत्रवत् । (इन्दुः) । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) आव् । प्रथमा सि । 'सो रुः' (२११७२) र० । अनेन ।
[तयिँह, तयिह] ते । इह अव्यउ । ‘एदैतोऽयाय' (११२।२३) अय् । अनेन । - [तस्मायिदम्, तस्मायिदम्] तद् । चतुर्थी डे । शेषं (१।३।२४) सूत्रवत् । अनेन
[कयिंह, कयिह] किम् । प्रथमा सि । 'किमः कस्तसादौ च' (२११४०) क० । 'सो रुः' (२।१७२) र० । इह अव्यउ | 'रोर्यः' (१।३।२६) य० । अनेन ।
[देवायॉहुः, देवायाहुः] देव । प्रथमा जस् । 'अत आ स्यादौ जस्-भ्याम्-ये' (१।४।१) आ । 'समानानां तेन दीर्घः' (१।२।१) दीर्घः । ‘सो रुः' (२।१।७२) र० । आहुः (१।३।२४) सूत्रवत् । ‘रोर्यः' (१।३।२६) य० । अनेन ।
[क उ आगतः] किम् । प्रथमा सि । उञ् अव्यउ । प्रथमा सि । आगतः । [भो उ एहि] भोस् अव्यउ । प्रथमा सि । [भगो उ एहि] भगोस् अव्यउ । प्रथमा सि ।
Jain Education Intemational

Page #68

अथ प्रथमाऽध्यायस्य तृतीयः पादः ॥ ..
W
MNNNN
[अघो उ याहि] अघोस् अव्यउ । प्रथमा सि ।। छ ।।
रोर्यः ।।१।३।२६॥ [रोर्यः] रु षष्ठी इस् । 'डित्यदिति' (१।४।२३) गु० ओ । 'एदोद्भ्यां डसि-डसो रः' (१।४।३५) र० । य प्रथमा सि । 'सो रुः' (२११७२) र० । 'रः पदान्ते विसर्गस्तयोः' (१।३।५३) विसर्गः ।
[कयास्ते] किम् । प्रथमा सि । 'किमः कस्तसादौ च' (२।१।४०) क० । 'सो रुः' (२।१।७२) स० → र० । 'आसिक् उपवेशने' (१११९) आस् । वर्त० ते । अनेन ।
[देवायासते] देव । प्रथमा जस् । 'आसिक उपवेशने' (१११९) आस् । वर्त० अन्ते । 'अनतोऽन्तोऽदात्मने' (४।२।११४) नलोपः । अनेन ।
[भोयत्र] भोस् । अत्र प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२७) सिलोपः । ‘सो रुः' (२।१९७२) र० । अनेन । [भगोयत्र] भगोस् । अत्र प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२१७) सिलोपः । 'सो रुः' (२।१।७२) र० । अनेन । [अघोयत्र] अघोस् । अत्र प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२७) सिलोपः' । 'सो रुः' (२।१।७२) र० । अनेन ।
[कः करोति] किम् । प्रथमा सि । 'डुकंग करणे' (८८८) कृ । वर्त० तिव् । 'कृग-तनादेरुः' (३।४।८३) उ । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) अर् । 'उ-श्नोः' (४।३।२) गु० ओ. ।
[भोः करोषि] भोस् । 'डुकंग करणे' (८८८) कृ । वर्त्त० सिव् । 'कृग-तनादेरुः' (३।४।८३) उ । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) अर् । 'उ-श्नोः' (४।३।२) गु० ओ । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) स० → ष० ।। छ ।।
ह्रस्वान् ङ - ण-नो द्वे ।।१।३।२७।। [हूस्वान् ङ-ण-नः] एकमात्र(त्रि)कतया उच्चार्यत इति हूस्वस्तस्मात्, पञ्चमी डसि । 'डे-डस्योर्याऽऽतौ' (१।४।६) आत् । डश्च णश्च न् च = ङणन्, तस्य = डणनः । 'धुटस्तृतीयः' (२।१७६) त० → द० । 'तृतीयस्य पञ्चमे' (१।३।१) द० → न० ।
द्वे] द्वि । प्रथमा औ । 'आ द्वेरः' (२।१।४१) इ० → अ० । 'औरीः' (१।४५६) ई । 'अवर्णस्ये०' (११२१६) ए.।
[क्रुडास्ते] 'क्रुञ्च च कौटिल्याऽल्पीभावयोः' (१०२) क्रुश्च । क्रुश्चतीति । शेषं (११२।४०) सूत्रवत् । 'आसिक् उपवेशने' (१११९) आस् । वर्त० ते । अनेन ।
[सुगण्णिह] 'गणण संख्याने' (१८७४) गण, सुपूर्व० । 'चुरादिभ्यो णिच्' (३।४।१७) णिच् । 'अतः' (४।३।८२) (४।३८२) अलोपः । सुष्ठु गणयतीति । 'क्विप्' (५।१।१४८) क्विप्प० । 'णेरनिटि' (४।३।८४) णिज्लोपः । 'अप्रयोगीत्' (११३७) क्विप्लोपः । इह अव्यउ । प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२७) सिलोपः । अनेन ।
[पचन्नास्ते] 'डुपचीष पाके' (८९२) पच् । 'पचतीति पचन् । 'शत्रानशावेष्यति तु सस्यौ' (५।२।२०) शतृप्र० → अत् । प्रथमा सि । 'ऋदुदितः' (११४७०) नोऽन्तः ।
[कुर्वन्नास्ते] 'डुकंग करणे' (८८८) कृ । करोतीति कुर्वन् । 'शत्रानशावेष्यति तु सस्यौ' (५।२।२०) शतृप्र० → अत् । ‘कृग-तनादेरुः' (३।४।८३) उ । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) अर् । 'उ-श्नोः' (४।३।२) गु० ओ । 'अतः शित्युत्' (४।२।८९) अ० →उ० । 'दिर्ह-स्वरस्याऽनु नवा' (१।३।३१) द्वित्वम् । प्रथमा सि । 'ऋदुदितः' (१।४।७०) नोऽन्तः । 'दीर्घङ्याब' (१।४।४५) सिलोपः । ‘पदस्य' (२११८९) तलोपः । आस्ते पूर्ववत् । अनेन ।
Jain Education Intemational

Page #69

श्रीसिद्धमचन्द्रशब्दानुशासने
का इंडिका ।
अत् ।
[कृषन्नास्ते] 'कृषत् विलेखने' (१३१९) कृष् । कृपतीति कृषन् । 'शत्रानशा०' (५१२१२०) शतृप्र० प्रथमा सि । ऋदुदित' (१॥४॥७०) नोऽन्तः । दीर्घयाव्०' (१२४४५) सिलोपः । 'पदस्य (२1११८९) तलोपः । आस्ते पूर्ववत् । अनेन ।
६०
[प्राहास्ते] पाइ आस्ते ।
[ वाणास्ते] अण (२५९) रण (२६०) 'वण शब्दे (२६१) वण् । वणतीति क्विप्प्र० 'अहन् पञ्चमस्य क्वि विइति' (४।१।१०७) दीर्घत्वं । अप्रयोगीत्' (१1१1३७ ) क्विप्लोपः । आस्ते पूर्ववत् ।
[ राज३ निह] राज३ निह इत्यत्र परत्वात् प्रथमप्लुत नाऽऽमन्त्र्ये (२1१1९२ ) नस्य न लोपः ।
[प्रत्यङ् शेते] 'अञ्च गतौ च' (१०५) अञ्थ्, प्रतिपूर्व० । प्रत्यञ्चतीति क्विप् । शेषं ( १।३।३) सूत्रवत् ।
[गच्छन् भुङ्क्ते] अम (३९२) - द्रम (३९३ ) - हम्म (३९४ ) - मीमृ ( ३९५ ) - 'गम्लृ गतौ' (३९६) गम् । गच्छ गच्छन् । 'शत्रानशावेष्यति तु सस्यौ (५।२।२०) शतृप्र० अत् । गमिपद्यमश्छ: ' ( ४।२।१०६) म० छ० | स्वरेभ्यः' (१।३।३०) द्वित्वं । 'अघोषे प्रथमोऽशिट ' (१३/५० छ०० 'भुजंप् पालना ऽभ्यवहारयोः (१४८७) भुज् । वर्त्त० ते । 'रुधां स्वराच्श्नो नलुक् च' ( ३।४।८२) २नप्र० न । 'श्ना-ऽस्त्योर्लुक्' (४।२।९० ) अलोपः । 'च-जः कगम्' (२१११८६) ज०ग० अघोषे प्रथमोऽशिट (१1३1५०) ग० क० म्नां धुड्वर्ग० (१।३।३९) न०
→ ङ० ।
[वृत्रहणी] वृत्रं हतवन्ती = वृत्रहणी दहा भ्रूण वृत्रात् क्विप्' (५।१।१६१) क्विप्प्र० । अप्रयोगीत् (१।१।३७) क्विप्लोपः । प्रथमा औ । 'पूर्वपदस्थान्नाम्न्यगः ' (२|३|६४) न०० ।
[दण्डिनौ ] दण्डो विद्यते यस्य । 'अतोऽनेकस्वरात्' (७।२।६) इन्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । प्रथमा औ || छ ।
अनाङ् - माझे दीर्घाद् वा छः [अनाङ् माङः ] आङ् च माच आङ् माङ्, न आङ् माङ्
अनाङ्ग-माङ ।
=
।।१।३।२८ ||
अनाङ् माङ्, 'अन् स्वरे (३|२| १२९ ) अन् | तस्मात्

[ दीर्घात् ] दृणाति [ वा छः ] वा प्रथमा सि । छ् षष्ठी इस् ।
[कन्याच्छन्त्रम्, कन्याछत्रम् ] 'कने दीप्ति-कान्ति-गतिषु' (३३१) कन् । कन्यते अभिलक्ष्यते वरेरिति कन्या । स्था छा-मा-सा-सु-मन्यनि-कनि पसिपलि कलि-शलि-शकीय सहि-बन्धिभ्यो यः' (उणा० ३५७) यप० । आत्' (२१४११८) आपूप० → आ । 'छदण् संवरणे' (१६५५) छद् । 'चुरादिभ्यो णिच्' ( ३।४।१७) णिच्प्र० । ञ्णिति' ( ४ | ३ |५०) उपान्त्यवृद्धिः । खदयत्यात्तपमिति छत्रम् । हु-यामा-श्रु वसि भसि गु-वी पचि वचि धूयम्यमि-मनि-तनि-यदि छादि- क्षि-आदि- लुपि पति-धूभ्यस्त्रः ' (उणा० ४५१) त्र० । 'छदेरिस्मन् त्रट्-क्वी' (४१२१३३) ह्रस्व छ कीजइ । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिलोपः । कन्यायाः छत्रं = कन्याच्छत्रम् । अनेन द्वित्वं । अघोषे प्रथमोऽशिट (१३५०) ४०० |
विदारयति उच्चार्यमाणे इति दीर्घस्तस्मात्
दीर्घात् ।
[कुटीच्छाया, कुटीछाया ] कुट्याः छाया ।
[जम्बूच्छाया, जम्बूछाया] जम्ब्वाः छाया । 'जनैचि प्रादुर्भावे' (१२६५) जन् । जम्बू । 'कमि जनिभ्यां बूः' (उणा० ८४७) वूप्र० । म्नां धुड्वर्गे० ' (१।३।३९) न० म० । 'छोंच् छेदने' (११४९) छो । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य' (४।२।१) छा । छ्यति आतपमिति छाया । 'स्था-ख-मा-सा-सू०' (उणा० ३५७) यप० । 'आत्' (२४४।१८) आप्प० आ० ।

=

Page #70

अथ प्रथमाध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
[रच्छाया, रेछाया रे-द्रव्यस्य छाया । [गोच्छाया, गोछाया ] गोश्छाया । [ नौच्छाया, नौछाया ] नावश्छाया । [आच्छाया ] आङ् अग्रे छाया । आ = (१।३।५०) छ० च० ।
[आच्छिनत्ति ] आङ् छिपी द्वैधीकरणे श्नप्र० न अघोषे० (१३५०) ६०
[मा च्छिदत्] 'छिपी द्वैधीकरणे' (१४७८) छिद्, माङ्पूर्व० । अद्यतनी दि । 'ऋदिच्छ्वि-स्तम्भू- म्रुचू-म्लुचू-गुचू-ग्लुचूअ । 'स्वरेभ्यः' (१।३।३०) द्वित्वम् । 'अघोषे प्रथमोऽशिट : ' (१।३।५०) छ०→
ग्लुनू जो वा' ( ३ | ४ |६५) अप्र०
च० 'विरामे वा' (१1३1५१) द० त० ।
[प्रमाच्छन्दः प्रमाछन्दः ] 'मां
[ मा च्छिन्धि मा छिन्धि ] मा 'छिदूंपी द्वैधीकरणे' (१४७८) छिद् । पं० हि । 'रुधां स्वराच्श्नो नलुक् च' ( ३।४।८२)
7
श्नप्र० न । 'श्ना- ऽस्त्योर्लुक्' (४।२।९०) अलोपः । 'हु-धुटो हेर्धिः' (४।२।८३) हि०धि० ।
(५१/५६) उप०
मान-शब्दो' (११३७) मा प्रपूर्व० प्रमीयते इति प्रभा । उपसर्गादातो डोऽश्वः'
अ डित्यन्त्यस्वरादेः' (२1१1११४) आलोपः । आत्' (२।४।१८) आपप्र० आ प्रमायाश्छन्दः = प्रमाच्छन्दः । अथवा प्रमा चासौ छंदश्च = प्रमाच्छन्दः ।
ईषत् छाया = आच्छाया । 'स्वरेभ्यः ' (१।३।३०) द्वित्वम् । 'अघोषे० '
1
६१
(१४७८) छिद् । वर्त्त० तिव्रुधां स्वराच्धनो नलुक् च (३१४१८२) त० एवमग्रेऽपि ।
[ प्रमाच्छात्रः, प्रमाछात्रः ] प्रमायाश्छात्रः = प्रमाच्छात्रः ।
[श्वेतच्छत्रम्] श्वेतं च तच्छत्रं च ।
[ वाक्छत्रम् ] वाचा छत्रम् ।
[ड्रीच्छति] 'ड्रीछ लज्जायाम् (१२४) ही । वर्त० ति । कर्त्तर्यनद्भ्यः शब्' (३।४।७१ ) शब् । 'स्वरेभ्यः' (१।३।३० ) द्वित्वम् । 'अघोषे० ' (१।३।५०) छ० च० ।

आङ्-माड्वर्जनादेव दीर्घादिति पदे लब्धे किमर्थं दीर्घादित्यूचे ? सत्यं - आङ् माङा च व्यर्थौ नञ्पर्युदासात् अप्यस्मादप अव्यया दीर्घादित्यपि प्रसंगः स्यादिति । छ
प्लुता बा ||9|३ |२९||
[ प्लुताद्वा ] प्लुत पञ्चमी इसि । 'इस्योर्याऽऽती' (१।४।६) आत् । वा प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' ( ३।२।७ )
मिलोपः ।
=
[ आगच्छ भो इन्द्रभूते३ च्छत्रमानय, आगच्छ भो इन्द्रभूते३ छत्रमानय] अम (३९२) द्रम (३९३ ) - हम्म (३९४ ) मीमृ (३९५) 'गम्लृ गतौ' (३९६) गम् । आङ्पूर्व० | पं० हि । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शब् । 'गमिषद्यमश्छः’ (४।२।१०६) म० छ० | 'स्वरेभ्यः' (१।३।३० ) द्वित्वम् 1 अघोषे प्रथमोऽशिट (१३५०) ४०० । 'अतः प्रत्ययाल्लुक्' (४।२।८५) हिलोपः । भोस् अव्यउ । प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' ( ३।२।७) सिलोपः । इन्द्र + 'भू सत्तायाम् ' (१) भू । इन्द्रो भूयादित्याशास्यमान इन्द्रभूतिः । तिक्कृती नाम्नि' (५1१1७१) तिप्र० । प्रथमा सि । 'ह्रस्वस्य गुणः' (१।४।४१ ) सि सउं गुणः । —दूरादामन्त्र्यस्य गुरुर्वैकोऽनन्त्योऽपि लनृत्' (७/४/९९) प्लुतत्वम् । छत्र द्वितीया अम् । 'समानादमोऽतः ' (१।४।४६) अलोपः । 'णीं‍ प्रापणे' (८८४) णी । 'पाठे धात्वादेर्णो नः' (२।३।९७) नी आङ्पूर्व० । पं० हि । कर्त्तर्यनद्भ्यः

-

Page #71

६२
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढूंढिका ।
NNNNNNNNNNNNNNNNNNNN
शव्' (३।४।७१) शब् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । ‘एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् । 'अतः प्रत्ययाल्लुक्' (४।२।८५) हिलोपः । अनेन ।
ननु किमर्थं इदं सूत्रं ? यतो दीर्घमाश्रित्य पूर्वेणैव द्वित्वं वा भविष्यति, सत्यं इदमेव ज्ञापकं दीर्घापदिष्टं कार्यं न प्लुतस्य । [इस्वदीर्घापदिष्टं कार्यं न प्लुतस्य' न्यायसंग्रहः-द्वितीयो वक्षस्कारः । सूत्र-१६] ॥छ।।
स्वरेभ्यः ।।१।३।३०॥ [स्वरेभ्यः] स्वर । पञ्चमी भ्यस् । ‘एद् बहुस्भोसि' (१।४।४) ए ।
[इच्छति] 'इषत् इच्छायाम्' (१४१९) इष् । वर्त्तः तिन् । 'तुदादेः शः' (३।४।८१) शप्र० → अ । गमिषद्यमश्छः' (४।२।१०६) १० → छ० । अनेन द्वित्वम् । 'अघोषे०' (१।३।५०) छ० → च० ।
[गच्छति] 'गम्लुं गतौ' (३९६) गम् । वर्त्तः तिव् । ‘कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४७१) शव् । 'गमिषद्यमश्छः' (४।२।१०६) म० → छ० । अनेन द्वित्वम् । 'अघोषे०' (११।३।५०) छ० → च० ।
[हीच्छति] 'हीछ लज्जायाम्' (१२४) हीछ । वर्त्त० तिव् । 'कतर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । अनेन द्वित्वम् । 'अघोषे०' (१।३।५०) छ० → च० ।।
म्लेच्छति] 'म्लेछ अव्यक्तायां वाचि' (११९) म्लेछ । वर्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव' (३।४।७१) शव । अनेन द्वित्वम् । 'अघोषे०' (१।३।५०) छ० → च० ।
[चाच्छायते] 'छोंच् छेदने' (११४९) छो । ‘आत् सन्ध्यक्षरस्य' (४।२।१) छा । भृशं पुनः पुनर्वा छयति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्' (३।४।९) यय० । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) द्वित्वम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वी' (४।१।४२) छ० → च० । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।११४८) आ । वर्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः । अनेन द्वित्वम् । 'अघोषे०' (१।३।५०) छ० → च० ।
[चोच्छुप्यते] 'छुत् स्पर्श' (१३७५) छुप् । भृशं पुनः पुनर्वा छुपति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्' (३।४।९) यड्य० । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) द्वित्वम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।११४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वो' (४।१।४२) छ० → च० । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) गु० चो । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२१११३) अलोपः । अनेन द्वित्वम् । 'अघोषे०' (१३५०) छ० → च० ।
[वृक्षच्छाया] वृक्षस्य छाया । [वाक्छत्रम्] वाचा छत्रं । प्रथमा सि || छ ।
हादर्हस्वरस्याऽनु नवा ।।१३।३१।। [दिर्हस्वरस्याऽनु नवा] र् च हश्च = र्हम्, तस्मात् = हात्, पञ्चमी डसि, 'डे-डस्योर्याऽऽतौ' (१।४।६) आत् । र् च हश्च स्वरश्च = र्हस्वरम्, न र्हस्वरं = अर्हस्वरम्, 'नञत्' (३।२।१२५) न० → अ०, तस्य = अर्हस्वरस्य, षष्ठी डस्, 'टा-डसोरिन-स्यौ' (१।४।५) स्य । अनु अव्यउ । प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२७) सिलोपः । नवा प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२७) सिलोपः ।
[अर्कः, अर्कः] 'अर्च पूजायाम्' (१०४) अर्छ । अर्च्यते = पूज्यते सामान्यजनैरित्यर्कः । भावा-ऽकर्ताः' (५।३।१८) घञ्प्र० अ० । 'क्तेऽनिटश्च-जोः क-गौ घिति' (४।१।१११) च० → क० । अनेन द्वित्वं । अथवा 'कंक गतौ' (११३५) ऋ । इयर्ति = गच्छति नभस्थाले इत्यर्कः । 'भीण-शलि-वलि-कल्यति-मज़र्चि-मृजि-कु-तु-स्तु-दा-धा-रा-त्रा-का-पा-निहा-नशुभ्यः कः' (उणा० २१) कप्र० । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) अर् । अनेन ।
Jain Education Intemational

Page #72

अथ प्रथमाऽध्यायस्य तृतीयः पादः ।।
६३
[मूर्खः, मूर्खः] 'मुहौच वैचित्ये' (१२३८) मुह । मुह्यति कार्ये । 'पू-मुहो: पुन्मूरौ च' (उणा० ८६) खप्र०मूरादेशेऽनेन द्वित्वम् ।
[स्वर्गः, स्वर्गः] 'औस्वृ शब्दोपतापयोः' (२१) स्वृ । स्वर्यते = शब्दाय्यते धार्मिकैरिति स्वर्गः । 'गम्यमि-रम्यजिगद्यदि-छाग-डि-खडि-गृ-भृ-वृ-स्वृभ्यो गः' (उणा० ९२) गप्र० । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० अर् । अनेन द्वित्वम् ।
[अर्चा, अर्चा] 'अर्च पूजायाम्' (१०४) अर्छ । अर्चनं = अर्चा । 'क्तेटो गुरोर्व्यञ्जनात्' (५।३।१०६) अप्र० । 'आत्' (२।४।१८) आप्प० → आ । प्रथमा सि । 'दीर्घङ्याब्०' (१।४।४५) सिलोपः । अनेन द्वित्वम् ।
[बहम्म, ब्रह्म] वृह (५५९) - 'बृहु शब्दे च' (५६०) बृह् । 'उदितः स्वरान्नोऽन्तः' (४।४।९८) नोऽन्तः । बृंहति अभ्यासवशादिति वहान् । 'हेर्नोऽच्च' (उणा० ९१३) मन्प्र० - नकारस्य अकारो भवति । अनेन द्वित्वम् ।
[वय्यम, वयम्] 'वहीं प्रापणे' (९९६) वह् । उह्यते इति वह्यम् । ‘वा करणे' (५।१।३४) यप्र० । अनेन द्वित्वम् । [पद्महूदः] पद्मानां हृदः = पद्महूदः । [अर्हः] 'अर्ह पूजायाम्' (५६४) अर्ह । अर्हतीत्यर्हः । 'अच्' (५।११४९) अच्प्र० → अ । प्रथमा सि ।
[करः] 'डुकंग करणे' (८८८) कृ । कुर्वन्त्यनेन = करः । 'पुन्नाम्नि घः' (५।३।१३०) घप्र० → अ । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० अर् । प्रथमा सि ।
[अभ्यते] 'अभ्र गतौ' (४०७) अभ् । वर्त्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र० → य ।
[प्रोण्णुनाव] 'ऊर्गुग्क् आच्छादने' (११२३) ऊर्गु, प्रपूर्व० । परोक्षा णव् । ‘लोकात्' (१।१।३) ऊर् पाठउ विश्लेषियइ । 'निमित्ताऽभावे नैमित्तिकस्याऽप्यभावः' (न्यायसंग्रहः १।२९) नु । 'स्वरादेर्द्वितीयः' (४।१।४) नु सउं द्विवचनु । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४।३।५१) वृद्धि! । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) आव् । 'र-वर्णान्नो ण०' (२।३।६३) न० →ण० । 'अवर्णस्येवर्णादिनैदोदरल' (१।२।६) ओ । अनेन द्वित्वम् ।। छ ।।
अदीर्घाद् विरामैकव्यञ्जने ।।१।३।३२।। [अदीर्घाद] न दीर्घोऽदीर्घः । 'नञत्' (३।२।१२५) न० → अ०, तस्मात् = अदीर्घात् । पञ्चमी इसि । 'डेडस्योर्याऽऽतौ' (१।४।६) आत् ।
[विरामैकव्यञ्जने] 'रमिं क्रीडायाम्' (९८९) रम्, विपूर्व० । विरमणं = विरामः । 'भावा-ऽकोंः ' (५।३।१८) घञ्प्र० → अ । णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः । एकं च तद् व्यञ्जनं च = एकव्यञ्जनं, विरामश्च एकव्यञ्जनं च = विरामैकव्यञ्जनं, तस्मिन् = विरामैकव्यञ्जने, सप्तमी ङि, ‘अवर्णस्ये०' (१।२।६) ए. ।
त्वकू, त्वक, त्वग्ग, त्वग] 'त्वचत संवरणे' (१३३९) त्वच । त्वचतीति त्वक । 'क्विप' (५।१।१४८) क्विपप्र० । 'अप्रयोगीत्' (१1१।३७) क्विप्लोपः । प्रथमा सि । दीर्घड्याब्०' (१।४।४५) सिलोपः । 'च-जः क-गम्' (२।१।८६) च० → क० । अनेन ।
[षट्ट, षट्, षड्ड्, षड् षष् । प्रथमा जस् । 'डति-ष्णः संख्याया लुप्' (१।४।५४) जस्लोपः । 'धुटस्तृतीयः' (२।१७६) ष० → ड० । 'विरामे वा' (१३५१) ड० → ट० । अनेन ।
दिद्ध्यत्र, दध्यत्र दधि । प्रथमा सि । 'अनतो लुप्' (१४१५९) सिलोपः । अत्र अव्यउ । 'इवर्णादरस्वे०' (११२।२१) य० । 'तृतीयस्तृतीय-चतुर्थे' (११३१४९) ध० → द० । अनेन ।
[पत्थ्यदनम्, पथ्यदनम्] पथि मा अदनं = पथ्यदनं । प्रथमा सि । 'अतः स्यमोऽम्' (१।४५७) अम् ।
Jain Education Intemational

Page #73

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुढिका ।
'समानादमोऽतः' (१।४।४६) अलोपः । 'इवर्णाद०' (११२।२१) य० । अनेन ।
[पित्त्रर्थः, पित्रर्थः] पितुरर्थः । ‘इवर्णादरस्वे०' (११२१२१) २० । अनेन ।
[सय्यतः, सम्यतः] 'यमूं उपरमे' (३८६) यम, संपूर्व० । संयच्छति स्म । 'क्त क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० → त । 'तौ मुमो व्यञ्जने स्वौ' (११३।१४) अनुनासिक यकारु शिरसि अन्दी कला य्यं । अनेन ।
[उरxxकः, उर कः] उरस् ‘कै शब्दे' (३६) कै । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य' (४।२।१) का । उरः कायति = उरःकः । 'क्वचित्' (५।११७१) डप्र० → अ । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) आलोपः । अनेन ।
[उरxxपः, उर पः] उरस् ‘पां पाने' (२) पा । उरः पिवतीति उरःपः । 'स्था पा-स्ना-त्रः कः' (५।१।१४२) कप्र० → अ । 'इडेत्-पुसि चाऽऽतो लुक्' (४।३।९४) आलोपः । अनेन ।
[गो३त्तात!, गोइत्रात!] देंङ् (६०४) - 'ङ् पालने' (६०५) त्रै । आत् सन्ध्यक्षरस्य' (४।२।१) त्रा ।* गोभिः त्रायते स्म = गो३त्रात! । 'दूरादामन्त्र्यस्य०' (७/४/९९) प्लुतः । अनेन । अथवा गाव एनं त्रायीरन् । 'तिक्कृतौ०' (५।१७१) क्तप्र० ।
[नौ३त्त्रात!, नौ३त्रात!] नौभिः त्रायते स्म = नौ३त्रात! । 'क्षिया-55शी: प्रेपे' (७।४।९२) प्लुतसंज्ञा । अनेन ।
[सूत्रम्] 'पुत् प्रेरणे' (१३३२) पू । 'पः सोऽप्ट्यै-ष्ठिव-प्वष्कः' (२।३।९८) सू । सूते(सुवति)ऽर्था(र्थ)मिति सूत्रम् । 'सू-मू-खन्युषिभ्यः कित्' (उणा० ४४९) कित् त्रटप० । अथवा सूत्रयतीति सूत्रम् । 'पुत्रादयः' (उणा० ४५५) त्रप्र० ।
[पात्रम्] 'पां पाने' (२) पा । पिवत्यनेनेति पात्रम् । 'नी-दाव-शसू-यु-युज-स्तु-तुद-सि-सिच-मिह-पत-पा-नहस्त्रट्' (५।२।८८) त्रटप० -→ त्र० ।
[नेत्रम] ‘णींग प्रापणे' (८८४) णी । 'पाठे धात्वादेर्णो नः' (२।३।९७) नी । 'नी-दाव शसू-यु-युज०' (५।२१८८) त्रटप्र० → १० । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ने. ।
होत्रम्] 'हुंक् दाना-ऽदनयोः' (११३०) हु । हूयतेऽनेनेति होत्रम् । 'हु-या-मा-श्रु०' (उणा० ४५१) त्रप्र० । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० हो ।
[कृत्स्नम्] 'कृतैत् छेदने' (१३२५) कृत् । कृन्तति सामस्त्यमिति कृत्स्नम् । ‘कृत्यशौभ्यां स्नक' (उणा० २९४) स्नप्र० → स्न ।
[मृत्स्ना] प्रशस्ता मृत् = मृत्स्ना । ‘स-स्नौ प्रशस्ते' (७।२।१७२) स्नप्र० । 'आत्' (२।४।१८) आप् ।
[उष्ट्रः] 'उपू दाहे' (५२९) उष् । ओषति = दहति (इति) उष्ट्रः । ‘सू-मू-खन्युषिभ्यः कित्' (उणा० ४४९) कित् त्रटप्र० । 'तवर्गस्य श्ववर्ग-ष्टवर्गाभ्यां योगे च-टवर्गो' (१।३।६०) त्र० → ट्र० ।।
मधु] बुधिं (१२६२) - 'मनिंच ज्ञाने' (१२६३) मन् । मन्यते माधुर्यतयेति मधु । 'मनि-जनिभ्यां धतौ च' (उणा० ७२१) उप्र०-नस्य धत्वम् ।
[प्रत्त्तम्, प्रत्तम्] 'डुदांग्क दाने' (११३८) दा, प्रपूर्व० । प्रदातुमारब्धं = प्रत्तम् । 'आरम्भे' (५।१।१०) क्तप्र० → त । 'प्राद् दागस्त आरम्भे ते' (४।४७) त्त० । अनेन । प्रथमा सि । अतः स्यमोऽम्' (१।४।५७) अम् । 'समानादमोऽतः' (१।४।४६) अलोपः ।
[वर्या] 'वृगट वरणे' (१२९४) वृ । वियते इति वर्या । 'वर्योपसर्या-ऽवद्य-पण्यमुपेयर्तुमती-गद्य-विक्रये' (५1१1३२) P. गोभिः त्रातः ।
Jain Education Intemational

Page #74

अथ प्रथमाध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
६५
य० । 'नामिनां गुणोक्त (४।३।१) अर् । आत्' (२१४११८) आप् । 'समानानां तेन दीर्घः' (१।२1१) दीर्घः । प्रथमा सिया (१।४।४५) सिलापः |
[ह्यम् ] वहीं प्रापणं' (९९६) वह । उद्यतेऽनेनेति वा । 'वहां करणे' (५|१|३४ ) यप्र० दशं निपातने । प्रथमा सि । अतः स्वमोऽम्' (११४१५७) अम् । 'समानादमोऽतः' (१२४१४६) अलोपः ।
[तितउ] 'तनूयी विस्तारे' (१४९९) तन् । तनोतीति । 'तनंईड' (उमा० ७४८) डिद् अप्र० स च सन्चद्भवति । 'सन्- यहश्च' (४।१।३) द्विवचनं । 'व्यञ्जनस्थाऽनादेर्लुक्' (४/१/४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । सन्यस्य' (४/१/५९ ) अ० → इ० यन्त्यस्वरादे (२1१1११४) अन्त्यस्वरादिलोपः प्रथमा सि । अनतो लुप् (१।४।५९) सिलोपः । तितउ चालनिकेत्यर्थः ॥ छ ॥
अञ्वर्गस्याऽन्तस्थातः ||१|३|३३||
=
[ अज्वर्गस्याऽन्तस्थातः ] नञ् अञ्, अञ् चासी वर्गश्च = अञ्वर्गस्तस्य अथवा ञ् चासी वर्गश्च = ञ्वर्गः, न स्वर्गः अञ्वर्गस्तस्य अञ्वर्गस्य, पष्ठी डस्, 'टा-डसोरिन-स्यौ' (१।४।५) स्य । अन्तस्थाया = अन्तस्थातः । 'आद्यादिभ्यः' (७१२१८४) तमुप्र० तस् । प्रथमा सि । अव्ययस्य' (३१२|७) सिलोपः । 'सो रुः' (२।१।७२ ) स०
→ २० ।
=
=
[उल्का, उल्का ] 'ज्वल दीप्ती (९६०) ज्वल ज्वलतीति । निष्क-तुरुष्कोदर्का लर्क-शुल्क- धफल्क-किल्कोल्कायुक्कु छेक-केका यस्काऽऽदय (उणा० २६) कप० ज्वलेरुलादेशश्च । प्रथमा सि । 'दीर्घड्याव्०' (१।४।४५) सिलोपः ।
अनेन द्वित्वं वा ।
[ वल्मीकः, वल्मीकः ] 'वलि संवरणे' (८०७) वल् । वलते संवृणीते मृत्तिकामिति वल्मीकः । 'सृणीका-स्तीकप्रतीक- पूतीक-समीक-वाहीक वाह्लीक वल्मीक - कल्मलीक- तिन्तिडीक-कङ्कणीक-किङ्किणीक-पुण्डरीक चञ्चरीक-फफेरीक-झर्झरीकघर्घरीकाऽऽदय (उणा० ५०) कि ईकप्र० बलेर्मोऽन्तक्ष प्रथमा सि । सो रु' (२।१।७२ ) २० र पदान्ते० ' (१।३।५३) विसर्गः ।
=
[वृक्षव् कुरोति, वृक्षव् करोति] वृक्षव् पूर्ववत् साध्योऽये करोति । अनेन द्वित्वं वा ।
[ सव्यम् ] सव्य । प्रथमा सि । 'अतः स्यमोऽम्' (११४१५७) अम् । 'समानादमोऽतः ' (११४१४६ ) अलोपः । [हल्ञौ ] हल् च ञश्च = हल्ञौ । प्रथमा औ । 'ऐदौत्० ' (१।२।१२ ) औ । व्यञ्जनस्य हल्संज्ञा ॥
ततोऽस्याः 119 1३ ३ ४ ॥

[ततोऽस्याः ] तद् । तस्मात्ततः । किमद्वयादिसर्वाद्यवैपुल्यवहोः पित् तस्' (७१२१८९) पित्तस्प्र० । 'आ द्वेरः ' (२।१।४१) ६० अ० 'लुगस्यादेत्यपदे' (२1१1११३) अलोपः । प्रथमा सि 'अव्ययस्य ( ३।२।७) सिलोपः । सो रुः (२३१।७२) स० २० । इदम् पष्ठी इस् । 'आ द्वेर (२१४१) म० अ० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२191993) अलोपः । 'आत्' (२।४।१८) आप् । 'समानानां तेन दीर्घः' (१।२1१) दीर्घः । आपो डितां वै यासु यास् वाम् (१।४।१७ ) इस्यास्० । 'अनकू' (२२११३६) अकारु क्रियते सर्वादपूर्वा (११४११८) इस आगमः द्वित्यन्त्यस्वरादेः ' (२।१।११४) अन्त्यस्वरादिलोपः । सो रुः ' (२।१।७२) स० २० । रः पदान्ते विसर्गस्तयोः ' (१।३।५३) विसर्गः । एदोतः पदान्तेऽस्य लुक् (१।२।२७) अलोपः ।
11
I
[ दध्य्यन्त्र, दध्यत्र ] दधि प्रथमा सि अनतो लुप् (१।४।५९) सिलोपः । अत्र अव्यउ प्रथमा सि अव्ययस्य' (३१२७) सिलोपः । इवर्णादिरस्वे० ' (१।२।२१) य् । अनेन ।

Page #75

६६
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
[मध्व्वत्र, मध्वत्र मधु । प्रथमा सि । 'अनतो लुप्' (१।४।५९) सिलोपः । अत्र अव्यउ । प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२७) सिलोपः । ‘इवर्णादेरस्वे०' (१।२।२१) व् । अनेन ।
[बाल्यम्] बाल्य । प्रथमा सि । 'अतः स्यमोऽम्' (१।४।५७) अम् । 'समानादमोऽतः' (१।४।४६) अलोपः ।
वाग् जयति वाच् । प्रथमा सि । दीर्घड्याव०' (१।४।४५) सिलोपः । 'जिं अभिभवे ।' (८) जि । वर्त्त० तिव । शव् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) अय् ॥छ।।
शिटः प्रथम-द्वितीयस्य ।।१।३।३५।। [शिटः प्रथम-द्वितीयस्य शिट् पञ्चमी डसि । प्रथमश्च द्वितीयश्च = प्रथमद्वितीय, तस्य, षष्ठी डस्, ‘टा-डसोरिन-स्यौ' (१।४।५) स्य ।
[त्वं कुरोषि, त्वं करोषि] युष्मद् । प्रथमा सि । त्वमहं सिना प्राक् चाऽकः' (२।१।१२) त्वं । 'डुकंग करणे' (८८८) कृ । वर्त० सिव् । 'कृग-तनादेरुः' (३।४।८३) उ । 'उ-श्नोः' (४।३।२) गु० ओ । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) अर् | 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) स० → ष० । अनेन द्वित्वम् ।
त्वं क्खनसि, त्वं खनसि] युष्मद् । प्रथमा सि । त्वमहं सिना प्राक् चाऽकः' (२।१।१२) त्वं । ‘खनूग अवदारणे' (९१३) खन् । वर्त० सिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव' (३।४।७१) शव् । अनेन द्वित्वे सति 'अघोषे प्रथमोऽशिटः' (१३५०) ख० → क० ।
[क क्खनति, क-खनति, कः खनति, कः खनति] किम् । प्रथमा सि । 'किमः कस्तसादौ च' (२।१।४०) किमहुंतइ क क्रियते । 'सो रुः' (२।१।७२) स० → र० । 'रः कख-पफयोः ४क-(पौ' (१।३।५) । अनेन ।
[कारप्पचति, कारपचति, कः प्पचति, कः पचति कर पूर्ववत् । 'रः कख-पफयोः रक-पौ' (११३१५) । अनेन । [कारप्फलति, कारफलति] कर् पूर्ववत् । 'रः कख-पफयोः ४क-(पौ' (११३५) ) । अनेन ।
[कश्च्चरति, कश्चरति, कश्च्छादयति, कश्छादयति, कषट्टीकते, कष्टीकते, कष्ठुकारः, कष्टकारः] कर् पूर्ववत् । चरत्यादौ 'च-ट-ते सद्वितीये' (११३७) श-प-सा यथाक्रमेण ज्ञेयाः ।
[स्त्थाली, स्थाली] स्थाली २ । प्रथमा सि । 'दीर्घड्याब' (१।४।४५) सिलोपः । अनेन ।
[सप्फीता, स्फीता] 'स्फायैङ् वृद्धौ' (८०४) स्फाय । स्फायते स्म । 'गत्यर्था-ऽकर्मक-पिव-भुजेः' (५।१।११) क्तप्र० → त । 'स्फायः स्फी वा' (४।१।९४) स्फाय० → स्फी आदेशः । 'आत्' (२।४।१८) आप् । 'समानानां०' (१।२।१) दीर्घः । प्रथमा सि । 'दीर्घङ्याब्०' (१।४।४५) सिलोपः ।। छ ।।
ततः शिट: ।।१३।३६।। [ततः] तद् । ताभ्याम् = ततः । 'किमद्वयादिसर्वाद्यवैपुल्यबहोः पित् तस्' (७।२१८९) पित् तस्प० । 'आ ढेरः' (२।११४१) द० → अ० । 'लुगस्यादेत्यपदे (२।११११३) अलुक् । 'सो रुः' (२११७२) स० → र० । 'रः पदान्ते०' (११३५३) विसर्गः ।
[शिटः] शिट् षष्ठी डस् ।
तिच शेते, तच शेते तद् । प्रथमा सि । 'अनतो लुप्' (१।४।५९) सिलोपः । शेते 'धुटस्तृतीयः' (२११७६) द० → द० । 'तवर्गस्य श्चवर्ग-ष्टवर्गाभ्यां योगे च-टवर्गी' (११३।६०) द० → ज० । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः' (१३५०) ज० → च० । अनेन द्वित्वम् ।
Jain Education Intemational

Page #76

अथ प्रथमाऽध्यायस्य तृतीयः पादः ।।
६७
[वत्स्सः , वत्सः] 'वत्सः' (११२७) सूत्रवत् । अनेन ।
कष्षीरम, क्षीरम्] 'घस्तूं अदने' (५४४) घस् । अद्यते तदिति क्षीरम् । 'घसि-वशि-पुटि-कुरि कुलिकाभ्यः कित्' (उणा० ४१९) किद् ईरप्र० । 'घस्-वसः' (२।३।३६) षत्वं । 'गम-हन-जन-खन-घसः स्वरेऽनङि क्ङिति लुक्' (४२१४४) अस्य लुक् । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः' (११३५०) घस्य कत्वं । अनेन । प्रथमा सि । 'अतः स्यमोऽम्' (१।४।५७) अम् । 'समानादमोऽतः' (१।४।४६) अलोपः ।
[अप्सराः, अप्सराः] अप+ सुं गतौ' (२५) सृ । अद्भ्यः सरन्ति स्म । 'आपोऽपाप्ताप्सराब्जाश्च' (उणा० ९६४) अस्प० - अप्सरादेशे प्रथमा सि । 'अभ्वादेरत्वसः सौ' (११४९०) दीर्घः । दीर्घड्याव्०' (१।४।४५) सिलोपः । अनेन ।
अमीषु चतुर्यु उदाहरणेषु 'शिट्याद्यस्य द्वितीयो वा' (१३५९) इति सूत्रेण शिटि परे प्रथमस्य द्वितीयो वा भवति ।
[मथ्नाति] 'मन्थश् विलोडने' (१५४७) मन्थ् । वर्त्त० तिव् । 'क्यादेः' (३।४।७९) श्नाप्र० → ना । 'नो व्यञ्जनस्याऽनुदितः' (४।२।४५) नलोपः । [ख्याति] ख्यांक प्रकथने (१०७१) ख्या । वर्त्त० तिव् ॥ छ ।।
न रात् स्वरे ।।१।३।३७।। [न रात् स्वरें] न अव्यउ । प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२७) सिलोपः । र पञ्चमी सि । 'डे-डस्योर्याऽऽतौ' (१।४।६) आत् । स्वर सप्तमी ङि । 'अवर्णस्येवर्णादिनैदोदरल्' (१२।६) ए ।
[दर्शनम्] 'दृशं प्रेक्षणे' (४९५) दृश् । दृश्यतेऽनेनेति दर्शनं । ‘करणा-ऽऽधारे (५।३।१२९) अनट्प्र० → अन । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) अर् । अनेन ।
[विमर्शः] 'मृशंत् आमर्शने' (१४१६) मृश्, विपूर्व० । विमर्शनं = विमर्शः । भावा-ऽकोंः ' (५।३।१८) घञ्प्र० । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) अर् ।
[कर्षति] 'कृषं विलेखने' (५०६) कृष् । वर्त्तः तिव् । कर्त्तर्यनद्भ्यः शव् (३।४।७१) शव् । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) अर् ।
[वर्षति] जिषू (५२२) - विषू (५२३) - मिषू (५२४) - निषू (५२५) - पृषू (५२६)* 'वृषू सहने च' (५२७) वृप । वर्त्तः तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) अर् ।
[वासम्] 'बुंग व्यक्तायां वाचि' (११२५) बू । बुवन्तं (न्तः) सीदन्ति अस्यामिति वृसी, पृषोदरादित्वान्निपात्यते । वृस्या इदं = वार्सम् । 'तस्येदम्' (६।३।१६०) अण्प्र० । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति तद्धिते' (७।४।१) वृद्धिः आर् |
[कार्सरम्] 'डुकृग् करणे' (८८८) कृ । क्रियते पर्वदिने कृसरा । 'कृ-धू तन्यृषिभ्यः कित्' (उणा० ४४०) कित् सरप्र० । 'आत्' (२।४।१८) आप् । 'समानानां तेन दीर्घः' (१।२।१) दीर्घः । कृसराया इदं = कार्सरम् । तस्येदम्' (६।३।१६०) अण्प्र० । ‘वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति तद्धिते' (७।४।१) वृद्धिः आर् ।
[तच् श्शेते] तद् शेते । पूर्वसूत्रेण द्वित्वम् । [षट् ष्षण्डे] षष् षण्डे । पूर्वसूत्रेण द्वित्वम् । [वत्स्सः] वत्सः । पूर्वसूत्रेण द्वित्वम् ।
[वर्चः] 'वर्चि दीप्तौ' (६५३) वर्च् । वर्च्यते । 'अस्' (उणा० ९५२) अस्प० । प्रथमा सि । 'अनतो लुप्' (१।४।५९) सिलोपः ।।छ।। 卐 उक्तं च धातुपारायण-क्रियारत्नसमुच्चययोः 'वृषू सेचने' ।
Jain Education Intemational

Page #77

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढूंढिका ।
पुत्रस्याऽऽदिन्-पुत्रादिन्याक्रोशे ।१।३।३८।। [पुत्रस्याऽऽदिन-पुत्रादिन्याक्रोशे] पुत्र षष्ठी डस् । 'टा-डसोरिनस्यौ' (१।४।५) स्य । आदिन च पुत्रादिन् च = आदिन्पुत्रादिन्, तस्मिन् = आदिनपुत्रादिनि । 'क्रुशं आह्वान-रोदनयोः' (९८६) क्रुश्, आयूर्व० । आक्रोशनं = आक्रोशः । 'भावा-ऽकोंः ' (५।३।१८) घञ्प्र० → अ । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । तस्मिन् = आक्रोशे ।
[पुत्रादिनी त्वमसि पापे!] 'अदं भक्षणे' (१०६९) अद्, पुत्रपूर्व० । पुनः पुनः पुत्रानत्तीति । 'वताऽऽभीक्ष्ण्ये' (५।११५७) णिन्प० । अथवा पुत्रानत्तीत्येवंशीला । 'अजातेः शीले' (५।११५४) णिन्प० । 'णिति' (४१३५०) उपान्त्यवृद्धिः । 'स्त्रियां नृतोऽस्वस्रादेर्डीः' (२।४।१) डीप्र० →ई। प्रथमा सि । 'दीर्घड्याब०' (१।४।४५) सिलोपः । युष्मद् । प्रथमा सि । त्वमहं सिना प्राक् चाऽकः' (२।११२) त्वं । 'असक् भुवि' (११०२) अस् । वर्त० सिव् । 'अस्तेः सि हस्त्वेति' (४।३।७३) सलोपः । पापमस्याऽस्तीति पापा । 'अभ्रादिभ्यः' (७।२।४६) अप्र० । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । ‘आत्' (२।४।१८) आप् । 'आमन्त्र्ये' (२।२।३२) सि | ‘एदापः' (१।४।४२) सिना सह ए ।
[पुत्रपुत्रादिनी भव] पुत्राणां पुत्राः = पुत्रपुत्राः, पुत्रपुत्रानत्तीत्येवंशीला । 'अजातेः शीले' (५।११५४) णिन्प० । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धि: । 'स्त्रियां नृतोऽस्वस्रादेर्डीः' (२।४।१) डीप्र० । प्रथमा सि । 'दीर्घड्याव०' (१।४।४५) सिलोपः । 'भू सत्तायाम्' (१) भू । पं० हि । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ओ | ‘ओदौतोऽवाव' (११२।२४) अव् । 'अतः प्रत्ययाल्लुक' (४।२।८५) हिलोपः । अनेन ।
[पुत्त्रहती, पुत्रहती] ‘हनंक हिंसा-गत्योः ' (११००) हन्, पुत्रपूर्व० । पुत्रान् हन्ति स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० → त । 'यमि-रमि-नमि-गमि-हनि-मनि-वनति-तनादेधुटि क्डिति' (४।२।५५) नलोपः । 'अदीर्घाद् विरामैकव्यञ्जने' (१।३।३२) विकल्पे द्वित्वम् ।
[पुत्त्रजग्धी, पुत्रजग्धी] 'अदं भक्षणे' (१०५९) अद्, पुत्रपूर्व० । पुत्रानत्ति स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।११७४) क्तप्र० → त । 'यपि चाऽदो जग्ध्' (४।४।१६) अद्० → जग्ध० । 'अधश्चतुर्थात् तथोर्धः' (२।१७९) त० → ध० । 'तृतीयस्तृतीय-चतुर्थे' (१।३।४९) ध० → द० । 'धुटो धुटि स्वे वा' (१।३।४८) दलोपः । ‘अदीर्घाद् विरामैकव्यञ्जने' (१।३।३२) विकल्पे द्वित्वम् ।
[पुत्त्रादिनी शिशुमारी, पुत्रादिनीति वा] पुत्रादिनी पूर्ववत् । 'मृत् प्राणत्यागे' (१३३३) मृ, शिशुपूर्व० । नियमाणान् प्रयुक्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप० । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४।३१५१) वृद्धिः आर् । शिशून् मारयतीति । 'कर्मणोऽण' (५।११७२) अण्प्र० → अ । ‘णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लोपः । 'अणजेयेकण-नञ्-स्नञ्-टिताम्' (२।४।२०) ङीप्र० । अस्य ड्या लुक' (२।४।८६) अलोपः । प्रथमा सि । दीर्घड्याव्०' (१।४।४५) सिलोपः । ‘अदीर्घाद् विरामैकव्यञ्जने' (१।३।३२) विकल्पे द्वित्वम् ।
[पुत्त्रपुत्रादिनी नागी, पुत्रपुत्रादिनीति वा] पुत्रपुत्रादिनी पूर्ववत् । नाग मांडियड् । 'भाज-गोण-नाग-स्थल-कुण्ड-कालकुश-कामुक-कट-कवरात् पक्वा-ऽऽवपन-स्थूला-ऽकृत्रिमा-ऽमत्र-कृष्णा-5ऽयसी-रिरंसु-श्रोणि केशपाशे' (२।४।३०) डीप० । अस्य इयां लुक्' (२।४।८६) अलोपः । प्रथमा सि । दीर्घड्याब' (१।४।४५) सिलोपः । 'अदीर्घाद् विरामैकव्यञ्जने' (१।३।३२) विकल्पे द्वित्वम् ।। छ ।।
म्नां धुड्वर्गेऽन्त्योऽपदान्ते ।।१३।३९।। [म्नां] म् च न च = म्नस्तेषां = म्नाम् । [धुड्वर्गेऽन्त्योऽपदान्ते] धुट् चासौ वर्गश्च = धुड्वर्गस्तस्मिन् । अन्त्य प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।१।७२) स० →
Jain Education Intemational

Page #78

अथ प्रथमाऽध्यायस्य तृतीयः पाद: ।।
६२
र० । पदस्याऽन्तः = पदान्तः, न प्रदान्तोऽपदान्तः, 'नञत्' (३।२।१२५) न० → अ०, तस्मिन् = अपदान्ते ।
[गन्ता] अम (३९२) - द्रम (३९३) - हम्म (३९४)- मीम (३९५) - 'गम्लुं गतौ' (३९६) गम् । गच्छतीति । 'णक-तृचौ' (५।१।४८) तृच्प्र० → तृ । प्रथमा सि । 'ऋदुशनस्-पुरुदंशोऽनेहसश्च सेहः' (१।४।८४) डा । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अन्त्यस्वरादिलोपः । अथवा श्वस्तनी ता । अनेन ।
[गन्तुम् गमनाय = गन्तुम् । ‘क्रियायां क्रियार्थायां तुम्-णकच् भविष्यन्ती' (५।३।१३) तुम्प्र० । अनेन ।
[शङ्किता] रेकृङ् (६१६) - 'शकुङ् शङ्कायाम्' (६१७) शक् । 'उदितः स्वरान्नोऽन्तः' (४।४।९८) नागमु । श्वस्तनी ता । ‘स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इडागमः । अनेन कार्यम् ।
[शङ्कितुम्] शङ्कनाय = शङ्कितुम् । ‘क्रियायां क्रियार्थायां तुम् णकच्०' (५।३।१३) तुम्प्र० । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इडागमः । अनेन कार्यम् ।
[अञ्चिता] 'अञ्चू गतौ च' (१०५) अ । श्वस्तनी ता । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इडागमः । अनेन | [अञ्चितुम्] अञ्चनाय = अञ्चितुम् । 'क्रियायां क्रियायां०' (५।३।१३) तुम्प्र० ।
[कुण्ठिता] 'कुटु आलस्ये च' (२२४) कुठ् । 'उदितः स्वरान्नोऽन्तः' (४।४।९८) नोऽन्तः । श्वस्तनी ता । 'स्ताद्यशितो०' (४।४।३२) इडागमः । अनेन ।
[कुण्ठितुम्] कुण्ठनाय = कुण्ठितुम् । 'क्रियायां क्रियार्थायां०' (५।३।१३) तुम्प० । ‘स्ताद्यशितो०' (४।४।३२) इडागमः । अनेन ।
[नन्दिता] 'टुनदु समृद्धौ' (३१२) नद् । 'उदितः स्वरान्नोऽन्तः' (४।४।९८) नोऽन्तः । श्वस्तनी ता । 'स्ताद्यशितो०' (४।४।३२) इडागमः । अनेन ।
[नन्दितुम्] नन्दनाय = नन्दितुम् । 'क्रियायां क्रियार्थायां०' (५।३।१३) तुम्प० । ‘स्ताद्यशितो०' (४।४।३२) इडागमः । अनेन ।
कम्पिता] ‘कपुङ चलने' (७५७) कप । 'उदितः स्वरान्नोऽन्तः' (४।४।९८) नोऽन्तः । श्वस्तनी ता. । 'स्ताद्यशितो०' (४।४।३२) इडागमः । अनेन ।
[कम्पितुम्] कम्पनाय = कम्पितुम् । ‘क्रियायां क्रियार्थायां०' (५।३।१३) तुम्प्र० । ‘स्ताद्यशितो०' (४।४।३२) इडागमः । अनेन ।
[कुर्वन्ति] 'डुकंग करणे' (८८८) कृ । वर्त० अन्ति । ‘कृग-तनादेरुः' (३।४।८३) उ । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) अर् । 'अतः शित्युत्' (४१२८९) अ० → उ० । 'इवर्णादरस्वे०' (१।२।२१) व् । 'दिर्ह-स्वरस्याऽनु नवा' (१।३।३१) द्वित्वम् ।
[कृषन्ति] 'कृषीत् विलेखने' (१३१९) कृष् । वर्त० अन्ति । 'तुदादेः शः' (३।४।८१) शप्र० → अ । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२1१1११३) अलोपः ।
[विसम्भः] ‘सम्भूङ् विश्वासे' (९५१) सम्भ, विपूर्व० । विस्त्रम्भणं = विस्त्रम्भः । 'भावा-ऽकोंः ' (५।३।१८) घजप०।
[संरम्भः] 'रभिं राभस्ये' (७८५) रभ, संपूर्व० । संरम्भणं = संरम्भः । 'भावा-ऽकोंः ' (५।३।१८) घञ्प्र० । 'रभोऽपरोक्षा-शवि' (४।४।१०२) नोऽन्तः ।
Jain Education Intemational

Page #79

७०
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
[क्रान्त्वा] 'क्रमू पादविक्षेपे' (३८५) क्रम् । क्रमणं पूर्वं = क्रान्त्वा । 'प्राकाले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० → त्वा । 'क्रमः क्त्वि वा' (४1१1१०६) दीर्घः । अनेन ।
[भ्रान्त्वा] 'भ्रमू चलने' (९७०) भ्रम् । भ्रमणं पूर्वं = भ्रान्त्वा । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप० → त्वा । 'अहन् पञ्चमस्य क्वि-क्डिति' (४।१।१०७) दीर्घत्वं । अनेन ।
[आहन्महे] 'हनंक हिंसा-गत्योः ' (११००) हन, आड़पूर्व० । वर्त्त० महे । [प्रहन्मः] हन्, प्रपूर्व० । वर्त्त मस् । 'व-मिवा' (२।३।८३) विकल्पे णत्वम् ।
[गम्यते] अम (३९२) - द्रम (३९३) - हम्म (३९४) - मीम- (३९५) 'गम्लं गतौ' (३९६) गम् । वर्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र० → य. ।
[हन्यते] 'हनंक हिंसा-गत्योः' (११००) हन् । वर्त्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र० → य ।
[भवान् करोति] भवान् (१।३।८) सूत्रवत् । 'डुकंग करणे' (८८८) कृ | वर्त० तिव् । 'कृग्-तनादेरुः' (३।४।८३) उ. । 'उ-श्नोः' (४।३।२) गु० ओ । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) अर् । अनेन न. ।
व्यक्ता ] 'अऔप व्यक्ति-म्रक्षण-गतिषु' (१४८८) अग, विपूर्व० । श्वस्तनी ता । 'च-जः क-गम्' (२।१९८६) ज० → ग० । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः' (११३५०) ग० → क० । अनेन ।
[व्यक्तुम्] व्यञ्जनाय = व्यक्तुम् । 'क्रियायां क्रियार्थायां०' (५।३।१३) तुम्प० । 'च-जः क-गम्' (२।१।८६) ज० → ग० । 'अघोषे प्रथमोऽशिट:' (१३५०) ग० → क० । अनेन || छ ।।
शिड्-हेऽनुस्वारः ।।१३।४०॥ [शिड-हेऽनुस्वारः] शिट् च हश्च = शिड्हं, तस्मिन् = शिड्हे, सप्तमी डि, 'धुटस्तृतीयः' (२।१७६) ट० → ड०। अनुस्वार प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।१।७२) स० → र० । 'रः पदान्ते विसर्गस्तयोः' (१।३५३) विसर्गः ।
ननु हस्य शिट्संज्ञां कृत्वा "शिय्यनुस्वारः' इत्येवोच्यताम्, सत्यम् - यदि हग्रहणं न क्रियते तदा 'औजढद्' इत्यत्र 'अघोषे शिटः' (४।१।४५) इति हस्य लोपेऽनिष्टं रूपं स्यात् ।
[पुंसि] 'पांक रक्षणे' (१०६७) पा । पाति = रक्षति पुरुषार्थचतुष्टयमिति पुमान् । 'पातेईम्सुः' (उणा० १००२) डिद् उम्सुप्र० । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११३) आलोपः । सप्तमी ङि ।
[गस्यते] अम (३९२) - द्रम (३९३) - हम्म (३९४) - मी (३९५) - ‘गम्लुं गतौ' (३९६) गम् । भविष्यन्ती स्यते ।
[दंशः] 'दंशं दशने' (४९६) दंश् । दंशनं = दंशः । ‘भावा-ऽकोंः ' (५।३।१८) घञ्प्र० → अ । प्रथमा सि ।
*[सुदंशि कुलानि] ‘दंशं दशने' (४९६) दंश्, सुपूर्व० । सुष्ठु दशन्ति यानि कुलानि तानि = सुदंशि कुलानि । 'क्विप्' (५।१।१४८) क्विप्प्र० । 'अप्रयोगीत्' (१1१।३७) क्विप्लोपः । प्रथमा जस् । ‘नपुंसकस्य शिः' (१।४।५५) शि०
[वपूंषि] वपुस् मांडियइ । प्रथमा जस् । 'नपुंसकस्य शिः' (१।४।५५) शि० → इ० । 'धुटां प्राक्' (१।४।६६) नोऽन्तः । 'न्स्महतोः' (१।४।८६) दीर्घः । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) स० → ष० । ॐ वृहन्न्यासे श० न्यासानुसन्धाने - शोभना दिशो येषां कुलानामिति वहुवीहौ जसो 'नपुंसकस्य शिः' (१।४५५) इति शौ । 'धुटां प्राक्'
(१।४।६६) इति नागमेऽनेनानुस्वारे सुर्दिशि कुलानि ।
Jain Education Intemational

Page #80

अथ प्रथमाऽध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
७१
[धषि] धनुस् मांडियइ । प्रथमा जस् । 'नपुंसकस्य शिः' (१।४।५५) शि० → इ० । 'धुटां प्राक्' (१।४।६६) नोऽन्तः । 'न्स्महतोः' (१।४।८६) दीर्घः । 'नाम्यन्तस्था०' (२१३१५) षत्वं । एवमग्रेऽपि ।
[गुडलिंहि] 'लिहींक आस्वादने' (११२९) लिहू, गुडपूर्व० । गुडं लिहन्तीति गुडलिंहि । 'क्विप्' (५।१।१४८) , क्विप्प० । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः । प्रथमा जस् । 'नपुंसकस्य शिः' (११४५५) शि० । 'धुटां प्राक्' (१।४।६६) नोऽन्तः ।
[स्वनड्वांहि कुलानि] शोभना अनड्वाहो येषु कुलेषु तानि = स्वनड्वांहि कुलानि । प्रथमा जस् । नपुंसकस्य शिः' (१।४।५५) शि० । 'वाः शेषे' (१।४।८२) उ० → वा० । 'धुटां प्राक्' (१।४।६६) नोऽन्तः । अनेन ।
[बृंहणम्] 'बृहु शब्दे च' (५६०) बृह् । 'उदितः स्वरान्नोऽन्तः' (४।४।९८) नोऽन्तः । बृह्यते = बृंहणं । 'अनट्' (५।३।१२४) अनट्प० → अन । प्रथमा सि । 'अतः स्यमोऽम्' (१।४।५७) अम् । 'समानादमोऽतः' (१।४।४६) अलोपः । "र-पृवर्णान्नो ण०' (२।३६३) न० →ण० । अनेन ।
[सुदंशि] 'दृशं प्रेक्षणे' (४९५) दृश्, सुपूर्व० । सुष्टु पश्यन्ति यानि तानि = सुदंशि । 'क्विप्' (५।१।१४८) क्विप० । 'अप्रयोगीत्' (१1१।३७) क्विपलोपः । प्रथमा जस् । शेषं पूर्ववत् ।
[भवान् साधुः] भवान् (१।३।८) सूत्रवत् ।
[श्रेयान हेतुः] श्रेयस् । प्रथमा सि । 'ऋदुदितः' (१।४।७०) नोऽन्तः । 'न्स्महतोः' (१।४।८६) दीर्घत्वं । 'पदस्य' (२।१।८९) सलोपः ।
[पिण्ड्डि] 'पिषलूप् संचूर्णने' (१४९३) पिष् । पं० हि । 'रुधां स्वराचश्नो नलुक् च' (३।४।८२) श्नप्र० → न० । 'श्ना-ऽस्त्योर्मुक्' (४।२।९०) अलोपः । 'हु-धुटो हेर्धिः' (४।२।८३) हि० → धि० । 'तृतीयस्तृतीय-चतुर्थे' (१।३।४९) १० → ड० । 'तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१।३।६०) धि० → ढि० । 'म्नां धुड्वर्गेऽन्त्योऽपदान्ते' (१।३।३९) न० → ण० कीजइ ।
[शिण्ड्डि] 'शिष्लूप् विशेषणे' (१४९२) शिष् । पं० हि । शेषं सर्वं 'पिण्ड्डि' वत् ।
ननु “पिण्ड्डि" इत्यादौ श्नस्यालुकः स्थानिवत्त्वादकारेण षस्य व्यवधानाद् अनुस्वारो न प्राप्नोति, किमन्वित्याश्रयणेन ? नैवम्- 'न सन्धि-डी-य-क्कि -द्वि-दीर्घा-ऽसद्विधावस्क्लु कि' (७।४1१११) इति सन्धिविधौ स्थानित्वनिषेधात् ।। ॥
रो रे लुग् दीर्घश्चादिदुतः ।।१।३।४१।। [रो रे लुग् दीर्घश्चादिदुतः] र षष्ठी डस् । र सप्तमी ङि, ‘अवर्णस्येवर्णादिनैदोदरल्' (१।२।६) ए । 'लुश अपनयने' (१०३) लुश् । लुशनं = लुक् । क्विप्प० । 'नो व्यञ्जनस्याऽनुदितः' (४।२।४५) नलोपः । 'च-जः क-गम्' (२।१८६) च० → क० । 'धुटस्तृतीयः' (२।११७६) क० → ग० । दीर्घ प्रथमा सि । च अव्यउ । प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२।७) सिलोपः । अत्-इत्-उत् मांडियइ । अच्च इच्च उच्च = अदिदुत्, तस्य = अदिदुतः, षष्ठी ङस् ।
[पुना रमते पुनर् अव्यउ । प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२।७) सिलोपः । ‘रमिं क्रीडायाम्' (९८९) रम् । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् ।
[प्राता रौति] प्रातर् अव्यउ । प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२।७) सिलोपः । टुक्षु (१०८४) - ‘रु शब्दे' (१०८५) रु । वर्त० तिव् । 'उत और्विति व्यञ्जनेऽद्वेः' (४।३१५९) औ ।
[अग्नी रथेन] 'अग कुटिलायां गतौ' (१०२२) अग् । अगति = कुटिलं गच्छति वायुवशादित्यग्निः । ‘वी-यु-सुवह्यगिभ्यो निः' (उणा० ६७७) निप्र० । प्रथमा सि । ‘रमिं क्रीडायाम्' (९८९) रम् । रमते जनोऽनेनेति रथः । 'नी-नू
Jain Education Intemational

Page #81

७२
आसिद्रमचन्द्रशमानुशासने अज्ञातकर्तृका टुंढिका । रमि-तृ-तुदि वचि-रिचि सिचि-श्चि हनि पा-गो-पा पोद्गाभ्यः कित' (उणा० २२७) कित् थप्र० । 'यमि-रमि-नमि-गमि-हनि-मनिवनति तनादेधुटि क्डिति' (४१२१५५) मलोपः । तृतीया टा । ‘टा इसारिन-स्यो' (१।४५) इन । अवर्णस्येवर्णादिनदोदरल' (१२१६) ए।
[नीस्तम्] निरस्तं । निर्गतं रक्तं यत्र तत् = नीस्क्तम् ।
[पटू राजा पटु प्रथमा सि । 'सो कः' (२।११७२) स० → २० । 'राग दीप्तौ' (८९३) राज् । राजते-शोभते छत्र-चामरादिभिश्चिहनैरिति राजा । 'उक्षि-तक्ष्यक्षाशि-राजि धन्वि-पश्चि-पूपि-क्लिदि स्निहि नु मरजेरन' (उणा० ९००) अनुप्र० । प्रथमा सि । 'नि दीर्घः' (११४८५) दीधः । 'दीर्घड्याव०' (१।४।४५) सिलोपः । 'नाम्नो नोऽनहः' (२१११९१) नलोपः ।
[अहोरूपम् अहन मांडियइ । प्रशस्तमहः = अहोरूपम् । 'त्यादेच प्रशस्ने रूपप्' (७।३।१०) रूपप्प्र० → रूप । 'अहः' (२।१।७४) न० → २० । 'धोपवति' (१1३1२१) २० → उ० । 'अवर्णस्ये०' (१।२।६) ओ. । .
यदि पदान्त इति ग्रहणं स्यात्तदा “अर्धाः, अपास्पाः, अचाकूः, अचाकाः, अपापाः' इत्यादिप्येव प्राप्नोति, न तु स्व(वा)राज्यं (इत्यादाविति), नैवम् - अदिदुत इति इद्ग्रहणादपदान्त इति नानुवर्तते. यत इकारात् परस्य रेफरय रेफेऽपदान्ते संभवो नास्तीति, भिन्नस्थानिनिमित्तमानाद्वा ॥छ।। .
ढस्तड्ढे ।।१।३।४२॥ [ढस्तड्ढे] ढ् पाठी डस् । तड्ढ मांडियइ । तन्निमितो ढस्तड्ढः, तस्मिन् नड्ढे, सप्तमी ङि । 'अवर्णस्ये० ' (१।२।६) ए । 'धुटस्तृतीयः' (२।१७६) ८० । 'तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१।३।१०द० ---> १० ।
[माढिः] अर्ह (५६४) मह पूजायाम्' (५६५) मह । महनं = माढेि: । "स्त्रियां क्तिः' (५।३।९१) क्तिप० → ति । हो धुट पदान्ते' (२१८२) ह० -→ ढ० । 'अधश्चतुर्थात् तथोर्धः' (२१५७९) त० → ध० । 'लवर्गस्य श्ववर्ग०' (१३।६०) ध० → ढ० । सूत्रकार्यम् । प्रथमा सि । 'सो रुः' (२191७२) ० । 'र: पदान्ते०' (११३५३) विसर्गः ।
[लीढम्] 'लिहींक आस्वादने' (११२९) लिह् । लेहनं = लीढम् । ‘क्लीवे क्तः' (५।३।१२३) क्तप्र०. → त० । 'हो धुट्-पदान्ते' (२।१९८२) ह० →ढ० । 'अधश्चतुर्थात् तथाधः' (२।१७९) त० → ध० । 'तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१३६०) ध० → ढ० । सूत्रकार्यम् । प्रथमा सि । 'अतः स्यमोऽम्' (१।४।५७) अम् । 'समानादमोऽतः' (१।४।४६) अलोपः ।
[मीढम्] 'मिहं सेचने' (५५१) मिह । मेहनं = मीढम् । शंय 'लीढग' वत् ।
[गूढम्] 'गुहौग् संवरण' (९३५) गुह् । गृहनं = गूढम् । क्लीवे क्तः' (५।३।१२३) क्तप्र० → त० । 'हो धुट्पदान्ते' (२।१९८२) ह० → ढ० । अधश्चतुर्थात्०' (२।१७९) त० →ध० । 'तवर्गस्य वर्ग०' (१३१६०) ध० → ढ० । सूत्रकार्यम् । प्रथमा सि । अतः स्यमोऽम्' (१।४।५७) अम् । 'समानादमोऽतः' (१।४।४६) अलोपः ।
[मधुलिड ढौकते] 'लिहींक आस्वादने' (११२९) लिह, मधुपूर्व० । मधु लेढीति मधुलिट् । 'क्विप' (५1१1१४८) क्विप्र० । 'अप्रयोगीत्' (१1१1३७) विप्लोपः । प्रथमा सि । 'दीर्घड्याव०' (१।४।४५) सिलोपः । 'हो धुट-पदान्ते' (२।१९८२) ह० → ढ० । ककुङ् (६२२) - श्वकुङ् (६२३)-कुङ् (६२४) श्रकुङ् (६२५) प्राकुङ् (६२६) - ‘ढीकृङ् गतौ' (६२७) ढोक । वर्त्त० ते । 'कतर्यनद्भ्यः शव' (३।४।७१) शव ।
[चकृड्ढ़वे] 'डुकंग करणे' (८८८) कृ । परोक्षा ध्वे । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे प्राक् तु स्वरे स्वरविधेः' (८1१1१) द्वित्वं । 'ऋतोऽत्' (४।११३८) ऋ० → अ० । ‘क श्च-ञ्' (४।१।४६) क० → च० । 'नाम्यन्तात् परोक्षाधतन्याशिषो धो ढः' (२११८०) ध० → ढ० । 'अदीर्घाद् विरामैकव्याने' (१।३।३२) द्वित्वं । तृतीयस्तृतीय चतुर्थे' (१।३।४९) ढ० → ड० ।
[लुलुविडढ़वे] 'लूगश् छेदने' (१५१९) लू । परोक्षा ध्वे । 'द्विर्धातुः परोक्षा डे०' (४।१1१) द्विर्वचनं । 'हस्वः'
Jain Education Intemational

Page #82

अथ प्रथमाऽध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
(४।१।३९) लु । 'स्क्रसृ-वृ-भृ-स्तु-द्रु-श्रु-स्त्रोर्व्यञ्जनादेः परोक्षायाः' (४।४।८१) इट् । 'हान्तस्थाञीड्भ्यां वा' (२/१९८१) धस्य ढत्वं । 'अदीर्घाद् विरामैकव्यञ्जने' (१1३1३२) द्वित्वं । 'तृतीयस्तृतीय-चतुर्थे' (१३१४९) ढ० → ड० ।
[आतृढम्] 'तृहौ हिंसायाम्' (१४२२) तृह्, आयूर्व० । आतृह्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१1१७४) क्तप्र० → त० । 'हो धुट् पदान्ते' (२१११८२) ह० → ढ० । 'अधश्चतुर्थात्०' (२।१७९) त० → ध० । 'तवर्गस्य०' (१।३।६०) ध० → ढ० । 'ढस्तड्ढे' (१।३।४२) ढलोपः । . .
[आवृढम्] 'वृहौत् उद्यमे' (१४२१) वृह, आयूर्व० । आवृह्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० → त । 'हो धुट-पदान्ते' (२।१९८२) ह० → ढ० । 'अधश्चतुर्थात् तथोर्धः' (२।१७९) त० →ध० । 'तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१३६०) ध० → ढ० । 'ढस्तड्ढे' (११३४२) ढलोपः ।
ननु ‘ण-षमसत्परे स्यादिविधौ च' (२१११६०) इति ढस्य लोपस्याऽसिद्धत्वाद् गुणो भविष्यति, किं अन्वित्यधिकारेण ? उच्यते – 'असिद्धं बहिरङ्गमन्तरङ्गे (न्यायसंग्रहः १।२०) इति तत्र पूर्वपदाश्रितमन्तरङ्गं, परपदाश्रितं बहिरङ्ग, अल्पाश्रितमन्तरङ्ग, बह्वाश्रितं बहिरङ्ग, प्रकृत्याश्रितमन्तरङ्ग, प्रत्ययाश्रितं बहिरङ्गं इति न्यायात् अन्तरले दीर्घत्वे बहिरङ्गो गुणे(णो)ऽसिद्धः स्यात, तेनाऽन्विति वाच्यमेव ।
[लेढा] 'लिहीक् आस्वादने' (११२९) लिह् । श्वस्तनी ता । शेषं (१।३।४२) सूत्रवत् साध्यः । ‘लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए।
[मोढा] 'मुहौच वैचित्ये' (१२३८) मुहू । श्वस्तनी ता । शेषं (११३४२) सूत्रवत् साध्यः । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ० ।।छ।।
सहि-वहेरोच्चाऽवर्णस्य ।।१३।४३।। सहि-वहेरोच्चाऽवर्णस्य सहिश्च वहिश्च = सहिवहि, तस्य = सहिवहेः, षष्ठी डस्, ‘डित्यदिति' (१।४।२३) इ० → ए० । 'एदोद्भ्यां सि-ङसो रः' (१।४।३५) ङस्० → र० । ओत् प्रथमा सि । दीर्घड्याव्०' (१।४।४५) सिलोपः । च अव्यउ । 'धुटस्तृतीयः' (२।१।७६) त० → द० । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः' (१।३।५०) द० → त० । 'तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१।३।६०) त० → च० । अकारेणोपक्षितो वर्णोऽवर्णस्तस्य = अवर्णस्य, षष्ठी डस्, ‘टा-डसोरिन-स्यौ' (१।४।५) स्य ।
सोढा] 'पहि मर्षणे' (९९०) षह् । 'षः सोऽष्ट्यै-ष्ठिव-ष्वष्कः' (२१३१९८) ष० → स० । सहति(ते)इति सोढा । 'णक-तृचौ' (५।११४८) तृचप्र० →तृ । प्रथमा सि । 'ऋदुशनस-पुरुदंशोऽनेहसश्च सेर्डाः' (१।४।८४) डा । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अन्त्यस्वरादिलोपः । ‘हो धुट्-पदान्ते' (२।१।८२) ह०→ढ० । 'अधश्चतुर्थात् तथोर्धः' (२।१।७९) त० → ध० । 'तवर्गस्य श्चवर्ग-ष्टवर्गाभ्यां योगे च-टवर्गी' (१।३।६०) ध० → ढ० । सूत्रकार्यम् ।
[वोढा] 'वहीं प्रापणे' (९९६) वह् । वहतीति वोढा । शेषं 'सोढा' वत् ।
[उदवोढाम्] 'वहीं प्रापणे' (९९६) वह्, उद्पूर्व० । अद्यतनी ताम् । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । 'व्यञ्जनानामनिटि' (४।३।४५) वृद्धिः आ । 'धुड्-हस्वाल्लुगनिटस्त-थोः' (४।३७०) सिच्लोपः । ‘हो धुट्-पदान्ते' (२।१९८२) ह० → ढ० । 'अधश्चतुर्थात् तथोर्धः' (२।१७९) त० → ध० । 'तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१।३।६०) ध० → ढ० । 'अड् धातोरादिस्तिन्यां चाऽमाडा' (४।४।२९) अडागमः । सूत्रकार्यम् ।
[ऊढः] ‘वहीं प्रापणे' (९९६) वह् । उयते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० → त० । 'यजादि-वचेः किति' (४।१।७९) य्वृत् व० → उ० । 'हो धुट्-पदान्ते' (२।१।८२) ह० → ढ० । 'अधश्चतुर्थात्०' (२।१७९) त० →ध० । 'तवर्गस्य श्ववर्ग०' (१।३।६०) ध० → ढ० । 'ढस्तड्डे' (१।३।४२) ढलोपः - पूर्विला दीर्घः छ।।
Jain Education Intemational

Page #83

७४
उद: स्था-स्तम्भः सः ||१ |३|४४ ||
[ उद: स्था-स्तम्भः सः ] उद् पञ्चमी इसि । स्थाश्च स्तम्भ् च = स्थास्तम्भ्, तस्य = स्थास्तम्भः, षष्ठी इस् । स्
षष्ठी स् ।
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
[उत्थाता] उद् स्था (१।१।११) सूत्रवत् । उत्तिष्ठतीति उत्थाता । 'णक-तृचौ' (५।१।४८) तृच्प्र० → तृ । [उत्थातुम्] उत्त्था (त्था) नाय = उत्थातुम् । ‘क्रियायां क्रियार्थायां तुम्णकच् भविष्यन्ती' (५1३।१३) तुम्प्र० । [उत्तम्भिता ] स्तम्भू स्तम्भे' (१९८५) स्तम्भ ( सौत्रधातुः) उद्पूर्व० । उत्तम्भतीति ( उत्तभ्नाति ) । 'णक-तृचौ ' (५।१।४८) तृच्प्र० तृ । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२ ) इट् । अनेन सलोपः ।
[उत्तम्भितुम्] उत्त(त्तम्)भनाय = उत्तम्भितुम् । 'क्रियायां क्रियार्थायां०' (५।३।१३) तुम्प्र० । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्’ (४|४|३२) इट् ।
[ संस्थाता ] संस्था (919199 ) सूत्रवत् । श्वस्तनी ता ।
[उत्स्तोता] 'ष्टुंग्क् स्तुतौ' (११२४) टु । 'पः सोऽष्ट्यै-ष्ठिव-ष्वष्कः' ( २ | ३ |९८ ) स्तु । ' निमित्ताभावे० ' ( न्यायसंग्रहः प्रथमो वक्षस्कारः / २९ ) स्तु- उद्पूर्व० । श्वस्तनी ता । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० ओ ।
[उत्स्कन्नः ] 'स्कन्दुं गति-शोषणयोः' (३१९) स्कन्द्, उद्पूर्व० । उत्स्कद्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५1१।१७४) क्तप्र० → त० । 'रदादमूर्च्छ- मदः क्तयोर्दस्य च ' ( ४ |२| ६९) द० त० न० ।
[उत्तिष्ठति] उद् स्था (919199 ) सूत्रवत् । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'श्रौति-कृवु-धिवुपा-घ्रा०' (४।२।१०८) स्था० तिष्ठ आदेशः ।
[ उदस्थात्] स्था उद्पूर्व० । अद्यतनी दि । 'सिजद्यतन्याम् ' ( ३।४।५३) सिच् । 'पिबैति-दा-भू-स्थः सिचो लुप् परस्मै न चेट्' (४|३|६६) सिचो लुप् । 'अड् धातोरादिर्ह्यस्तन्यां०' (४।४।२९ ) अडागमः ।
[उदस्तभत्] 'स्तम्भू स्तम्भे' (१९८५) स्तम्भ (सौन्नधातुः) उद्पूर्व० । अद्यतनी दि । 'ॠदिच्छ्वि-स्तम्भू -मुच्-म्लुचूग्रुचू-ग्लुचू-ग्लुञ्च-जो वा' ( ३।४।६५) अप्र० । नो व्यञ्जनस्याऽनुदितः (४।२।४५) नलोपः । ' अड् धातोरादिर्ह्यस्तन्यां०' (४।४।२९ ) अट् ।
[उत्तिस्तम्भिषति ] ' स्तम्भू स्तम्भे' (१९८५) स्तम्भ ( सौत्रधातुः) उद्पूर्व० । उत्तभि (म्भि) तुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां सन्नतत्सनः' (३।४।२१) सन्प्र० स० । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) स्तम्भ सउं द्विर्वचनं । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । ‘अघोषे शिट : ' ( ४।१।४५) सलोपः । ' सन्यस्य' ( ४।१।५९) इकारु । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शब्' (३।४।७१ ) शव् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः ।
[उत्कन्दको रोगः ] 'स्कन्दुं गति-शोषणयोः ' ( ३१९ ) स्कन्द्० उपूर्व० । उत्स्कन्दतीति उत्कन्दकः । 'णक-तृचौ ' (५।१।४८ ) णकप्र० → अक । पृषोदरादयः' (३।२।१५५) निपातः ।। छ ।
तदः से: स्वरे पादार्था ||१।३।४५ ||
[तदः सेः स्वरे पादार्था ] तद् पञ्चमी इसि । सि षष्ठी ङस् । ' ङित्यदिति' (१।४।२३) ए । 'एदोद्भ्यां ङसिङसो रः (१।४।३५) २० । स्वर सप्तमी ङि । 'अवर्णस्ये० ' (१।२।६) ए । पादोऽर्थो यस्याः सा पादार्था । तदित्यनेन तदादेशस्य ग्रहणं, अन्यथा व्यञ्जनात् सिलोपः सिद्ध एव अनुकरणत्वात् त्यदादित्वाभावः तदिति पादार्था अथवा पादाय इयं पादार्थ(र्था) । ‘आत्' (२।४।१८) आप् । प्रथमा सि । 'दीर्घङ्याब्० ' (१।४।४५) सिलोपः । एतसि पादपूरणी होइ, तसि

=

Page #84

अथ प्रथमाऽध्यायस्य तृतीयः पादः ।।
लोप होइ, ससि पादपूरणी न होइ तत होइ ।
[सैष दाशरथी रामः] तद् । प्रथमा सि । 'आ द्वेरः' (२।१।४१) द० → अ० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१११३) अलोपः । 'तः सौ सः' (२/११४२) त० → स० । एतद् । प्रथमा सि । 'आ ढेरः' (२।११४१) द० → अ० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२1१1११३) अलोपः । 'तः सौ सः' (२१११४२) त० → स० । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) स० → प० । अनेन सिलोपः । 'एतदश्च व्यञ्जनेऽनग्-नसमासे' (१।३।४६) सिलोपः । दशरथस्याऽपत्यं = दाशरथिः । अत इञ्' (६।१।३१) इअप० →इ । 'वृद्धिः स्वरेप्वादेणिति तद्धिते' (७।४।१) वृद्धिः दा । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । प्रथमा सि । ‘सो रुः' (२।१।७२) स० → र० । ‘रमिं क्रीडायाम्' (९८९) रम् । रमते = क्रीडतीति रामः । 'पुन्नाम्नि घः' (५।३।१३०) घप्र० (?) ] ('वा ज्वलादि०' (५।११६२) णप्र०) । “णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः । प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।१७२) स० → र० । 'रः पदान्ते०' (११३५३) विसर्गः । 'रो रे लुग दीर्घश्चादिदुतः' (१।३।४१) रस्य लोपःइदीर्घः ।
[सैष राजा युधिष्ठिरः] तद् । प्रथमा सि । 'आ द्वेरः' (२।१।४१) द० → अ० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः । 'तः सौ सः' (२।१।४२) त० → स० । 'आत्' (२।४।१८) आप् । एतद् । प्रथमा सि । राजन् । प्रथमा सि । 'नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः । 'दीर्घयाव०' (१।४।४५) सिलोपः । 'नाम्नो नोऽनहः' (२११।९१) नलोपः । युध् । सप्तमी ङि । युधि स्थिरः = युधिष्ठिरः, समासकालेऽलुप्समास एषः । ‘गवि-युधेः स्थिरस्य' (२।३।२५) स० → ष० । 'तवर्गस्य०' (१।३।६०) थ० → छ ।
[सौषधीरनुरुध्यते] सा पूर्ववत् । 'उषू दाहे' (५२९) उष् । ओषति रोगात् (न्) । 'उषेरधिः' (उणा० ६७५) अधिप्र० । प्रथमा सि । 'रुधूपी आवरणे' (१४७३) रुध, अनुपूर्व० । वर्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र० → य ।।छ।।
एतदश्च व्यञ्जनेऽनग-नजसमासे ।।१३।४६।। एतदश्च व्यञ्जने] एतद् पञ्चमी इसि । च अव्यउ । प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२७) सिलोपः । व्यञ्जन सप्तमी ङि, 'अवर्णस्ये०' (१२।६) ए. ।
[अनग-नजसमासे] * ना समासः = नसमासः, अक् च नसमासश्च = अक्नसमासः, न अक्नङ्समासः = अननसमासः, तस्मिन्, सप्तमी डि, 'अवर्णस्ये०' (१।२।६) ए. ।
[एष ददाति] एतद् । प्रथमा सि । 'डुदांग दाने' (११३८) दा । वर्त्तः तिव् । 'हवः शिति' (४।१।१२) दा सउं द्विर्वचनु । 'हूस्वः' (४।१।३९) दा० → द० ।
[परमैष करोति परम अग्रे एतद् । परमश्चासावेषश्च = परमैपः । प्रथमा सि । 'आ द्वेरः' (२११४१) द० → अ० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२/१1११३) अलोपः । 'तः सौ सः' (२११४४२) त० → स० । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) स० → प० ।
[परमस ददाति] परमश्चासौ सश्च = परमसः ।
[को दाता] किम् । प्रथमा सि । 'किमः कस्तसादौ च' (२११४०) क० । 'डुदांगक दाने' (११३८) दा । श्वस्तनी ता।
[यो धन्यः] धनं लब्धा = धन्यः । 'धन-गणालब्धरि' (७।११९) यप्र० । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः ।
[एतौ गच्छतः] एतद् । प्रथमा औ । 'आ द्वेरः' (२।१।४१) द० → अ० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः । P. * नञ् चासो समासश्च ।
Jain Education Intemational

Page #85

७६
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका । 'ऐदौत् सन्ध्यक्षरैः' (१।२।१२) तौ । अम (३९२) - द्रम (३९३) - हम्म (३९४) - मीम (३९५) - ‘गम्लुं गतौ' (३९६) गम् । वर्त्त० तस् । ‘कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'गमिषद्यमश्छः' (४।२।१०६) म० →छ० । 'स्वरेभ्यः' (१।३।३०) द्वित्वं । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः' (१।३।५०) छ० → च० ।
[तौ तिष्ठतः] तद् । प्रथमा औ । 'आ ढेरः' (२११४४१) द० अ० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः । 'ऐदौत् सन्ध्यक्षरैः' (१।२।१२) तौ । स्था (१1१1११) सूत्रवत् । वर्त्त० तस् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'श्रौतिकृवु-धिवु०' (४।२।१०८) तिष्ठ आदेशः ।
[एतेषु चरति] एतद् । सप्तमी सुप् । 'आ द्वेरः' (२।१।४१) द० → अ० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः । 'एद् बहुस्भोसि' (१।४।४) ए । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) स० → ष० । अत्र 'स्वाङ्गमव्यवधायि' (न्यायसं. २।११) इति न्यायात् व्यञ्जनस्य निमित्तत्वं परत्वादेत्वे षत्वे च कृते सकारस्याऽभावाल्लोपो न भविष्यति, सत्यम्- विशेषविहितत्वादेत्वषत्वाभ्यां पूर्वमेव लोपः स्यादिति । किञ्च, एतत् स्कुभ्नातीत्यादावपि स्यात् । 'चर भक्षणे च' (४१०) चर । वर्त्तः तिव । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् ।
[तेषु याति तद् । सप्तमी सुप् । 'आ द्वेरः' (२।१।४१) द० → अ० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२११११३) अलोपः । 'एद् बहुस्भोसि' (१।४।४) ए । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) स० → ष० । ‘यांक प्रापणे' (१०६२) या । वर्त० तिव् ।
[एषकः करोति एतद् । कुत्सितोऽल्पोऽज्ञातो वा एषः = एषकः । 'लोकात्' (१1१1३) अद् अग्रे विश्लेषियइ । 'त्यादि-सर्वादे: स्वरेष्वन्त्यात् पूर्वोऽक्' (७।३।२९) अक्प० । प्रथमा सि । 'आ द्वेरः' (२।१।४१) द० → अ० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२११११३) अलोपः । 'तः सौ सः' (२१११४२) त० → स० । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) स० → ष० ।
[सको याति तद् । कुत्सितोऽल्पोऽज्ञातो वा सः = सकः । 'लोकात्' (१1१३) अद् अग्रे विश्लेषियइ । 'त्यादिसर्वादे: स्वरेष्वन्त्यात् पूर्वोऽक' (७।३।२९) अप्र० । प्रथमा सि । 'आ द्वरः' (२।१।४१) द० → अ० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः । 'तः सौ सः' (२।१।४२) त० → स० ।
[अनेषो गच्छति] एतद् । न एषो = अनेषः । ‘अन् स्वरे' (३।२।१२९) अन् । प्रथमा सि । ‘आ द्वेरः' (२।१।४१) द० → अ० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः । 'तः सौ सः' (२।१।४२) त०→स० । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) स० → ष० ।
[असो याति] तद् । न सः = असः । 'नञत्' (३।२।१२५) न० → अ० । प्रथमा सि । ‘आ द्वेरः' (२।१।४१) द० → अ० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः । 'तः सौ सः' (२।१।४२) त० → स० । 'सो रुः' (२।१।७२) स० → र० ।। छ ।।
व्यञ्जनात् पञ्चमाऽन्तस्थायाः सरूपे वा ।।१।३।४७।। [व्यञ्जनात्] व्यञ्जन । पञ्चमी डसि । 'डे-ङस्योर्याऽऽतौ' (१।४।६) इसि० → आत्. ।
[पञ्चमाऽन्तस्थायाः] पञ्चम-अन्तस्था । पञ्चमाश्च अन्तस्थाश्च-पञ्चमाऽन्तस्था, तस्याः = पञ्चमाऽन्तस्थायाः । समाहारेऽपि सूत्रत्वात् ह्रस्वाऽभावः । षष्ठी डस् । 'आपो डितां यै-यास्-यास-याम्' (१।४।१७) डस्० → यास् ।
[सरूपे वा] समान-रूप । समानं रूपं यस्याऽसौ सरूपः । 'समानस्य धर्मादिषु' (३१२।१४९) मानलोपः, तस्मिन् = सरूपे, सप्तमी ङि, ‘अवर्णस्ये०' (१२१६) ए. । वा । - [कुडौ, क्रुौ ] 'क्रुञ्च च कौटिल्याऽल्पीभावयोः' (१०२) क्रुञ्च् । क्रुञ्चतीति क्विप् । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७)
Jain Education Intemational

Page #86

अथ प्रथमाऽध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
७७
क्विप्लोपः । ङ् च हुश्च-ौ, क्रुश्चो ङडौ क्रुङ्डौ , प्रथमा औ । ‘पदस्य' (२।१८९) चलोपः । 'युजञ्च-क्रुञ्चो नो ङः' (२।१।७१) न० → ड० । अनेन ।
[आदित्यः, आदित्य्यः] अदिति । अदितेरयं = आदित्यः । 'अनिदम्यणपवादे च दित्यदित्यादित्य- यमपत्युत्तरपदाञ्यः' (६।१।१५) ज्यप्र० → य । ‘वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति तद्धिते' (७।४।१) वृद्धिः आ । आदित्यो देवता अस्य = आदित्य्यः । 'अनिदम्यणपवादे च०' (६।१।१५) ज्यप्र० → य । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । अनेन । प्रथमा सि । 'सो रुः' (२११७२) स० → र० । 'रः पदान्ते०' (११३५३) विसर्गः ।
[अनम] 'अन प्राणने' (१०८९) अन् । अनिति = जीवति प्राणी अनेन । 'प्या-धा-पन्यनि-स्वदि-स्वपि-वस्यज्यतिसिविभ्यो नः' (उणा० २५८) नप्र० । अद्यते तदा ‘अदोऽनन्नात्' (५।१।१५०) निर्देशाद् न जग्ध् । ‘अदं भक्षणे' (१०५९) अद् । अत्ति स्म । 'क्लीवे क्तः' (५।३।१२३) क्तप्र० → त० । 'रदादमूर्छ-मदः क्तयोर्दस्य च' (४।२।६९) द०त० → न० ।
[भिन्नम्] ‘भिपी विदारणे' (१४७७) भिद् । भिनत्ति स्म । 'क्लीबे क्तः' (५।३।१२३) क्तप्र० → त० । 'रदादमूर्च्छ०' (४।२।६९) द०-त० → न० ।
वर्ण्यते] 'वर्णण वर्णक्रिया-विस्तार-गुणवचनेषु' (१८७०) वर्ण । 'चुरादिभ्यो णिच्' (३।४।१७) णिचप० । वर्त० ते । ‘क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र० → य० । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिच्लोपः ।
[बभ्यते, बभ्यते] अभ्र (४०७) - 'बभ्र गतौ' (४०८) वध् । वर्त्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र० → य० । (केचित्तु पञ्चमाऽन्तस्थायाः पञ्चमाऽन्तस्थामात्रे लोपमिच्छन्ति, न तु सरूप एव) तन्मते विकल्पे रलोपः ।।
[मभ्यते, मभ्यते] अभ्र (४०७) बभ्र (४०८) - ‘मभ्र गतौ' (४०९) मधू । वर्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र० → य ।
[अब्धिः] 'अभ्र गती (४०७) अभ्र' । अभ्रादिन्याशास्यमानोऽब्धिः' । “तिक्कृतौ नाम्नि' (५।१७१) तिप्र० । 'अधश्चतुर्थात् तथोर्धः' (२।१७९) त० → ध० । 'धुटस्तृतीयः' (२।१७६) भ० → ब० ।
[वावब्धि] 'वभ्र गतौ' (४०८) वभ् । भृशं पुनः पुनर्वा वभ्रति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्० (३।४।९) यङ्म० → य० । 'सन्-यङश्च' (४।१।३) वभ्र सउं द्विर्वचनं । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) भूलोपः । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) आ । अग्रे पूर्ववत् ।
[मामब्धि] मभ्र गतौ (४०९) मध् । भृशं पुनः पुनर्वा मभ्रति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वरा' (३।४।९) यङ्प्र० → य०। ‘सन्-यश्च' (४।१।३) मभ् सउं द्विर्वचनं । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) भूलोपः । ‘आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) आ । अग्रे पूर्ववत् ॥ छ ।
धुटो धुटि स्वे वा ।।१।३।४८॥ [धुटो धुटि स्वे वा] धुट् षष्ठी डस् । धुट् सप्तमी ङि । स्व सप्तमी ङि । 'अवर्णस्ये०' (१।२६) ए । वा अव्यउ । प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२७) सिलोपः ।
[प्रत्तम्, प्रत्तम्] 'डुदांग्क् दाने' (११३८) दा, प्रपूर्व० । प्रदीयते स्म । 'आरम्भे' (५।१।१०) क्तप्र० → त० । 'प्राद दागस्त आरम्भे ते' (४१४७) त्तादेशः ।
[अवत्तम्, अवत्तम्] 'डुदांग दाने' (११३८) दा, अवपूर्व० । अवदीयते स्म । 'आरम्भे' (५।१।१०) क्तप्र०→त०। 'नि-वि-स्वन्ववात्' (४।४।८) त्तादेशः ।
Jain Education Intemational

www.janello

Page #87

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका । [शिण्ढि, शिण्डि] 'शिप्लृप् विशेषणे' (१४९२) शिष् । पं० हि । शेषं ( १।३।४० ) सूत्रवत् । अनेन । [पिण्डि, पिण्डि] 'पिप्लृप् संचूर्णने' (१४९३) पिष । पं० हि । शेर्पा (१।३।४० ) सूत्रवत् । अनेन ।
[भिन्थः, भिन्त्थः] 'भिदृ॑पी विदारणे' (१४७७) भिद् । वर्त्त० थस् । 'रुधां स्वराच्श्नो नलुक् च' (३१४१८२) इनप्र० → न० । 'श्ना - ऽस्त्योर्लुक्' (४।२।९० ) अलोपः । 'अघोषे प्रथमो०' (१।३।५०) द० त० ।
७८
[शार्ङ्गम्] शृङ्गः । शृङ्गस्येदम् । 'तस्येदम्' (६।३।१६० ) अणुप्र० । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेर्जिणति०' (७|४|१) वृद्धिः आर् । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः ।
[भाङ्गम्] भृङ्ग । भृङ्गस्येदम् । 'तस्येदम्' (६।३।१६० ) अण्प्र० । ' वृद्धिः स्वरेष्वादेर्जिणति०' (७।४।१) वृद्धिः आर् । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः ।
[सक्थ्ना, सक्ने] सक्थि । तृतीया टा । चतुर्थी ङे । 'दध्यस्थिसक्थ्यक्ष्णोऽन्तस्याऽन्' (१।४।६३) अन् । 'अनोऽस्य' (२।१।१०८) अलोपः ।
[तर्ता] 'तृपौच् प्रीतौ' ( ११८९) तृप् । श्वस्तनी ता । 'लघोरुपान्त्यस्य' ( ४।३।४) अर् ।
[दर्ता] 'दृपौच् हर्ष-मोहनयो: ' (११९०) दृप् । श्वस्तनी ता । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) अर् ।
[बोद्धा ] 'बुधिं ज्ञाने' (१२६२) बुध् । श्वस्तनी ता । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । 'अधश्चतुर्थात् तथोर्धः ' (२।१।७९) त० ध० । 'धुटस्तृतीयः' (२।१।७६) ध० द० ( ? ) | ( 'तृतीयस्तृतीय- चतुर्थे' (१।३।४९) ध० द०) ।
[योद्धा] 'युधिंच् सम्प्रहारे' (१२६०) युध् । श्वस्तनी ता । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । 'अधश्चर्थात् तथोर्धः' (२।१।७९) त० ध० । 'धुटस्तृतीयः' (२।१।७६) ध० द० (?) । (तृतीयस्तृतीय- चतुर्थे' (१।३।४९) ध० → द० । ।।छ।।
तृतीयस्तृतीय- चतुर्थे ||१ | ३ | ४९ ।।
[तृतीयस्तृतीय- चतुर्थे] त्रि मांडियइ । त्रयाणां पूरणस्तृतीयः । 'त्रेस्तृ च' (७।१।१६६ ) तीयप्र० तृ । प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।१।७२) स०र० । चतुर् । चतुर्णां पूरणश्चतुर्थः । 'चतुरः' (७|१|१६३) थट्प्र० । तृतीयश्च चतुर्थश्च तृतीयचतुर्थम्, तस्मिन्, सप्तमी ङि, 'अवर्णस्ये० ' (१।२१६) ए. ।
[मज्जति] 'टुमस्जत् शुद्धौ' (१३५२) मस्ज् । वर्त्त० तिव् । 'तुदादेः शः ' ( ३।४।८१) शप्र० अ । 'सस्य श षौ' (१।३।६१) स० श० । अनेन शकारस्य जकारः ।
[भृज्जति] 'भ्रस्जत् पाके' (१३१६) भ्रस्ज् । वर्त्त० तिव् । 'तुदादेः शः' (३१४१८१ ) शप्र० षौ' (१।३।६१) स० श० । अनेन शकारस्य जकारः । 'ग्रह-व्रस्च- भ्रस्ज-प्रच्छः ' ( ४।१।८४ ) वृत् ।
=

[दोग्धा ] 'दुहक् क्षरणे' (११२७) दुह् । दोग्धीति दोग्धा । 'णक-तृचौ' (५।१।४८) तृच्प्र० । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । 'भ्वादेददिर्घः' (२।१।८३) ह० घ० । 'अधश्चतुर्थात् तथोर्धः ' (२।१।७९) त० ध० । अनेन । [दोग्धुम् ] 'दुहींक् क्षरणे' (११२७) दुह् । दोहनाय दोग्धुम् । 'क्रियायां क्रियार्थायां तुम्-णकच् भविष्यन्ती' (५।३।१३) तुमप्र० । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । 'भ्वादेर्दादर्घः' (२।१।८३) ह० घ० । 'अधश्चतुर्थात् ० ' (२।१।७९) त० ध० । अनेन ।
[पिण्डि ] १।३।४० सूत्रवत् ।

अ । 'सस्य श

Page #88

अथ प्रथमाऽध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
[शिण्डि] १।३।४० सूत्रवत् ।
[योद्धम] 'युधिंच सम्प्रहारे' (१२६०) युध् । योधनाय = योद्धम् । क्रियायां क्रियार्थायां०' (५।३।१३) तुम् । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । 'अधश्चतुर्थात०' (२१७९) त० → ध० । अनेन ।
[लब्धा] 'डुलभिष् प्राप्तौ' (७८६) लभ् । लभते इति लब्धा । ‘णक-तृचौ' (५।१।४८) तृच्प्र० । 'अधश्चतुर्थात्' (२।१७९) त० → ध० । अनेन ।
[लब्धुम 'डुलभिंष प्राप्तौ' (७८६) लभ् । लभनाय = लव्धुम् । ‘क्रियायां क्रियार्थायां०' (५३।१३) तुम्प० । 'अधश्चतुर्थात्'० (२११७९) त० → ध० । अनेन ।
[लिख्यते] लिख्यत इत्यत्र स्वस्य ग० आसन्नः प्राप्नोति ।। [वल्भते] वल्भत इत्यत्र लस्य द० आसन्नः प्राप्नोतिः ।। छ ।।
अघोषे प्रथमोऽशिटः ।।१३।५०।। [अघोषे प्रथमोऽशिटः] अघोष सप्तमी ङि । 'अवर्णस्ये०' (१२४६) ए. । प्रथम प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।१७२) स० → र० । न शिट् = अशिट, 'नञत्' (३।२।१२५) न० → अ०, तस्य = अशिटः ।
[वाक्पूता] 'वचं भाषणे' (१०९६) बच् । वक्तीत्येवंशीला वाक् । शेषं (१।३।१) सूत्रवत् । 'पूङ् पवने (६००) पू । पूयते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० → त० । 'आत्' (२।४।१८) आप् + आ । 'समानानां तेन दीर्घः' (१।२।१) दीर्घः । प्रथमा सि । 'दीर्घड्याब्०' (१।४।४५) सिलोपः । अनेन । अथवा 'पूगश् पवने' (१५१८) पू । पुनातीति पूता । 'णक-तृचौ' (५।१।४८) तृचप्र० → तृ । प्रथमा सि । 'ऋदुशनस्-पुरुदंशोऽनेहसश्च सेर्डाः' (१४१८४) डा । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अन्त्यस्वरादिलोपः । वाचा पूता = वाक्पूता ।
[देवच्छत्रम्] देवस्य छत्रम् । [दृषत्कल्पः] ईषदपरिसमाप्तो दृषद् = दृषत्कल्पः । 'अतमबादेरीषदसमाप्ते कल्पप-देश्यप-देशीयर' (७।३।११) कल्पप्प्र० । [ककुप्सु] ककुभ् । सप्तमी सुप् ।
[कण्ठः] 'कमूङ् कान्तौ' (७८९) कम् । काम्यते स्वरेणेति कण्ठः । 'वनि-कणि-काश्युषिभ्यष्टः' (उणा० १६२) ठप० । 'म्नां धुड्वर्गे०' (१।३।३९) म० → ण० ।
कन्था] 'कमूङ कान्तौ' (७८९) कम् । काम्यते शीतातिप्राणिभिरिति कन्था । 'कमि-पु-गार्तिभ्यस्थः' (उणा० २२५) थप्र० । 'आत्' (२।४।१८) आप् । 'म्नां धुड्वर्गे०' (१।३।३९) म० → न० । [पयस्सु] पयस् । सप्तमी सुप् । 'श-प-से श-ष-सं वा' (११३१६) स० । ।।छ।।
विरामे वा ||१३५१।। [विरामे वा] 'रमिं क्रीडायाम' (९८९) रम्, विपूर्व० । विरमणं = विरामः । 'भावा-ऽकोंः (५।३।१८) घञ्प्र० । 'णिति' (४१३५०) उपान्त्यवृद्धिस्तस्मिन् । वा प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३१२७) सिलोपः ।
[वाक्, वाग्] वाच् । प्रथमा सि । दीर्घड्याब्०' (१।४।४५) सिलोपः । 'च-जः क-गम्' (२।१।८६) च० → क० । 'धुटस्तृतीयः' (२११७६) क० → ग० । अनेन ।
[क्रुङ्, सुगण, भवान्, त्वम्] क्रुडित्यादिचतुष्टये क-ट-त-पाः स्युः, अधुटि ।। छ ।। 卐 उणादो-वृहत्र्यासे श० न्यासानुसन्धाने 'कण शब्दे' (१०३८) ।
Jain Education Intemational

Page #89

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
न सन्धिः ।।१३।५२।। [न सन्धिः] न प्रथमा सि । 'डुधांग्क् धारणे च' (११३९) धा । 'धातोः पूजार्थस्वति०' (३।१।१) सम् । संधानं = सन्धिः । 'उपसर्गाद् द: किः' (५।३।८७) किप्र० → इ । 'इडेत्-पुसि चाऽऽतो लुक्' (४।३।९४) आलोपः । प्रथमा सि । ‘सो रुः' (२।१७२) स० → र० ।।
[दधि अत्र] दधि । प्रथमा सि । ‘अनतो लुप्' (१।४।५९) सिलोपः । अत्र । प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२७) सिलोपः ।
[तत् लुनाति तद् । प्रथमा सि । 'अनतो लुप्' (१।४।५९) सिलोपः । 'लूगश् छेदने' (१५१९) लू । वर्त० तिव् । 'ज़्यादेः' (३।४।७९) श्नाप्र० → ना । ‘प्वादेईस्वः' (४।२।१०५) ह्रस्वत्वं । अनेन ।। छ ।।
रः पदान्ते विसर्गस्तयोः ।।१३।५३।। [रः पदान्ते विसर्गस्तयोः] र् षष्ठी डस् । पदस्य अन्तः = पदान्तस्तस्मिन्, सप्तमी ङि, 'अवर्णस्ये०' (११२१६) ए. । विसर्ग प्रथमा सि । ‘सो रुः' (२।१।७२) स० → र० । तद् सप्तमी ओस् । 'आ द्वेरः' (२।१।४१) द० अ० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः । 'एद बहुस्भोसि' (१।४।४) ए । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) अय् । 'सो रुः' (२।१।७२) स० → र० । 'रः पदान्ते०' (१।३।५३) विसर्गः ।
[वृक्षः] 'ओव्रस्चौत् छेदने' (१३४१) वस्च् । वृश्चति = छिनत्ति आतपं = घर्ममिति वृक्षः । 'ऋजि-रिषि-कुषि-कृतिवश्च्युन्दि-शृभ्यः कित्' (उणा० ५६७) कित् सप्र० । 'ग्रह-वस्च-भ्रस्ज-प्रच्छः' (४191८४) य्वृत् । 'संयोगस्यादौ स्कोर्लुक्' (२।१।८९) सलोपः । 'यज-सृज-मृज०' (२।१।८७) च० → ष० । 'ष-ढोः कस्सि' (२।१।६२) १० → क० । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) स० → प० । क-षसंयोगे क्ष । प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।१७२) स० → र० ।
[ईतें] 'ईरिक गति-कम्पनयोः' (१११५) ईर् । वर्त्त० ते । 'दिर्ह-स्वरस्याऽनु नवा' (१।३।३१) द्वित्वम् ।
[शूर्पः] 'शूर्पण माने' (१६७२) शूर्प । शूर्ण्यते = मीयतेऽनेनेति शूर्पः । 'भावा-ऽकों' (५।३।१८) घञ्प्र०→ अ । 'दिर्हस्वर०' (१३३१) द्वित्वम् ।
[सर्पः] 'सृप्लुं गतौ' (३४१) सृप । कुटिलं सर्पतीति सर्पः । 'भावा-ऽकोंः ' (५।३।१८) घप्र० → अ । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) अर । 'हदिर्ह-स्वरस्याऽनु नवा' (१।३।३१) द्वित्वम् ।
[नार्पत्यः] नृपतेरपत्यं = नार्पत्यः । 'अनिदम्यणपवादे च दित्यदित्यादित्य-यमपत्युत्तरपदाभ्यः' (६।१।१५) ज्यप्र० । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति तद्धिते' (७।४।१) वृद्धिः आर् । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) इलोपः ।
[नार्कुटः] नृकुट्यां भवो नार्कुटः । भवे' (६।३।१२३) अण् । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति तद्धिते' (७।४।१) वृद्धिः आर् | 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) ईलोपः ।
[गीः] 'गृत् निगरणे' (१३३५) गृ । गिरणं = गीः । 'क्रुध्-संपदादिभ्यः क्विप्' (५।३।११४) क्विप् । 'ऋतां क्डितीर्' (४।४।११६) गिर् कीजइ । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) विप्लोपः । ‘पदान्ते' (२।१।६४) दीर्घः ।
[धूः] उर्वे (४७०) - तुर्वे (४७१) - थुर्वे (४७२) - दुर्वे (४७३) - ‘धुर्वे हिंसायाम्' (४७४) धुळ् । धूर्वतीति । 'गृ-प-दुर्वि-धुर्विभ्यः क्विप्' (उणा० ९४३) क्विप्प० । 'राल्लुक' (४।१।११०) वलोपः । ‘पदान्ते' (२।१।६४) दीर्घः ।
[सजूःषु] 'जुषैति प्रीति-सेवनयोः' (१४७२) जुष् । सह जुषन्ति(न्ते) इति क्विप् । 'सहस्य सोऽन्यार्थे (३।२११४३)
ॐ धातुपारायणे-बृहत्र्यासे श० न्यासानुसन्धाने 'लिहादिभ्यः' (५/१५०) अचप्र० ।
Jain Education Intemational

Page #90

अथ प्रथमाऽध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
८१
सभावः । 'अप्रयोगीत्' (१1१।३७) विप्लोपः । सप्तमी सुप् ।
[आशीःषु] 'शासूक अनुशिष्टौ' (१०९५) शास्, आङ्पूर्व० । आशासनमाशीः । 'क्रुत्संपदादिभ्यः क्विप' (५।३।११४) क्विप्प० । 'आङः' (४।४।१२०) आ० → इ० । सप्तमी सुप् । 'भ्वादेर्नामिनो०' (२।१।६३) दीर्घः(?) (‘पदान्ते' (२।१।६४) दीर्घः) । छ।।
रव्यागि ।।१।३।५४।। [रव्यागि] रव्याग् सप्तमी ङि |
'सिद्धे सत्यारम्भो नियमाय' (न्यायसंग्रहः-१/२५) इति न्यायात कार्यान्तरबाधनार्थमिदमित्याह-पूर्वेणैव सिद्धे नियमार्थमिदम्, तेन जिह्वामूलीयो न भवति ।
[कः ख्यातः] कर् (१।३।३५) सूत्रवत् । ‘ख्यांक प्रकथने' (१०७१) ख्या । ख्यायते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० → त० । 'र: कख-पफयोः' -क- (पौ ' (१।३।५) क न भवति ।
[नमः रव्यात्रे] नमस् अव्यउ । प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२७) सिलोपः । 'सो रुः' (२।१।७२) स० → र० । ख्यातीति रव्याता । ‘णक-तृचौ' (५।१।४८) तृच्प० । तस्मै = रव्यात्रे, चतुर्थी डे, ‘इवर्णादे० ' (१।२।२१) र० ।।छ।।
शिट्यघोषात् ।।१।३५५।। [शिट्यघोषात शिट् सप्तमी ङि । अघोष पञ्चमी ङसि । 'डे-डस्योर्याऽऽतौ' (१।४।६) आत् ।
[पुरुषः त्सरुकः] पुरुष । प्रथमा सि । 'सो रुः' (२११७२) स० → र० । सरु । त्सरौ कुशलः = त्सरुकः । 'कोऽश्मादेः' (६३९७) कप्र० । प्रथमा सि । 'सो रुः' (२१११७२) स० →र० । अघोष तकारु, शिट् भणियइ सकारु, विसर्ग हुइ रेफतणइ स्थानि, सकारु पावइ 'च-ट-ते स-द्वितीये' (१९३७) प्राप्तिपूर्वको हि प्रतिषेधः ।
सर्पिः प्साति सर्पिस् । द्वि० अम् । 'अनतो लुप' (१।४।५९) अमलोपः । 'सो रुः' (२।१।७२) स० → र० । अदं (१०५९) - ‘प्सांक् भक्षणे' (१०६०) प्सा । वर्त० तिव् ।
सर्पिः प्सातम्] सर्पिस् । द्वितीया अम् । 'अनतो लुप्' (१।४।५९) । अमलोपः । अदं (१०५९) - ‘प्सांक् भक्षणे' (१०६०) प्सा । प्साति स्म । क्त-क्तवतू' (५1१1१७४) क्तप्र० → त० ।।
[वासः क्षौमम्] वासस् । प्रथमा सि । 'अनतो लुप्' (१।४।५९) सिलोपः । 'सो रुः' (२।१।७२) स० → र० । क्षुमा मांडियइ । क्षुमा = अतसी, तस्या विकारः = क्षौमम् । 'विकारे' (६।२।३०) अण्प्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति तद्धिते' (७।४।१) वृद्धिः औ । द्वि० अम् । 'अतः स्यमोऽम्' (१।४।५७) अम् । ‘समानादमोऽतः' (१।४।४६) अलोपः ।
[अद्विः प्सातम्] अप् । तृतीया भिस् । 'अपोऽद्भ' (२।१।४) अद् । अदं (१०५९) - 'प्सांक भक्षणे' (१०६०) प्सा । प्सायते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५1१1१७४) क्तप्र० → त० । प्रथमा सि छ।।
व्यत्यये लुग वा ।।१।३।५६।। [व्यत्यये] 'इंण्क् गतौ' (१०७५) इ, वि+अतिपूर्व० । व्यत्ययनं = व्यत्ययः । 'युवर्ण-वृ-दृ-वश-रण-गमृद्-ग्रहः' (५।३।२८) अल्प० → अ । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४१३१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) अय् । तस्मिन् = व्यत्यये, 'अवर्णस्ये०' (१।२।६) ए. ।
लुग वा] लुक् । प्रथमा सि । दीर्घङ्याव०' (१।४।४५) सिलोपः । 'धुटस्तृतीयः' (२।१७६) क० → ग० । वा । अव्यउ । प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२७) सिलोपः ।
Jain Education Intemational

Page #91

श्रीसिद्धहेमचन्द्रन्धनुशासने अज्ञातकर्तृका टिका ।
[चक्षु श्चोतलि, चक्षुश्चोतति, चक्षुः श्चोतति] चक्षुस् । प्रथमा सि अनतो लुप् (१।४।५९) सिलोपः । सो रु' (२।१।७२) स० २० (२८१) स्युत् क्षरणे' (२८२) स्तुत् । सस्य श-पी (१।३।६१) स० वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् । 'लघोरुपान्त्यस्य' ( ४।३।४) गुणः ओ । अनेन ।
श० ।
८२
[चेत स्खलति, चेतस्स्खलति, चेतः स्खलति ] चेतस् । प्रथमा सि । 'अनतो लुप्' (१।४।५९) सिलोपः । 'सो रुः ' (२।१।७२) स० स्खल चलने (४४८) स्खल् | वर्त० ति 'कर्त्तर्वनदृभ्यः शब्' (३॥४॥७१ ) शब् । अनेन
२०
॥छ।।
।
[ अरोः सुपि रः] नरुः = अरुः (१।४।२३) ओ । 'एदोद्भ्यां इसि डसो रः' → र० ।
[गीर्षु ] ' गृत् निगरणे' (१३३५) गृ । गृणातीति- (गिरतीति) । गृ-पृ-दुर्वि-धुर्विभ्यः क्विप्' (उणा० ९४३) क्विप्प्र० । 'तां वितीर्' (४|४|११६) इर् अप्रयोगीत् (१।१।३७) क्विप्लोपः । सप्तमी सुप् । भ्वादेर्नामिनो० (२1१।६३) दीर्घः (?) ('पदान्ते' (२।१।६४) दीर्घः) | 'नाम्यन्तस्था०' (२1३1१५) स०-५० ।
अरोः सुपि रः ||१|३१५७ ॥
नञतू' (३।२।१२५) न० अ० । तस्य = अरो, पष्ठी इस्, 'ङित्यदिति' (१।४।३५) २० । सुप् सप्तमी ङि । र प्रथमा सि । सो रुः' (२।१।७२) स०
[धूर्षु ] 'धुर्वे हिंसायाम्' (४७४) धुर्व् । धूर्वतीति । 'गृ-पृ-दुर्वि-धुर्विभ्यः क्विप्' (उणा० ९४३) क्विप्प्र० । 'राल्लुक्' ( ४।१।११० ) वलोपः । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः । सप्तमी सुप् । 'भ्वादेर्नामिनो०' (२।१।६४) दीर्घः ( ? ) । ('पदान्ते' (२1१1६४) दीर्घः) | 'नाम्यन्तस्था० (२।३।१५) स०प० ।
[पयःसु पयस्सु ] पयस् । सप्तमी सुप् । 'सो रु' (२॥१॥७२) स० २० | 'शय से श प सं चा' (११३१६ ) र० → स० । ननु ‘पयःसु' इत्यादौ 'सो रुः' (२।१।७२ ) इति कृते अन्तस्थाद्वारेण रेफात् परः पत्वं कथं न प्राप्नोति ? सत्यम् - नित्यत्वात्, र पदान्ते० ' (१।३।५३) इत्यादयो भवन्ति ।
सप्तमी सुप् । 'अहः (२1१1७४) न० २० शप से श-य-सं वा (१३६) २०
[ अहःसु, अहस्सु ] अहम् → स० ॥ छ ॥
वा. हर्पत्यादयः 119 1३ १५८ ॥
[ वाऽपत्यादयः] वा अव्यउ प्रथमा सि । अव्ययस्य' (३|२|७) सिलोपः । अहर्पति (:) आदियेषां ते = अहर्पत्यादयः प्रथमा जस् । 'जस्येवोत्' (१।४।२२ ) इ० ए० । एदैतोऽयाय' (१।२।२३) अय् 'सो रु' (२1१1७२ ) ०२० र पदान्ते विसर्गस्तयो' (१।३।५३) विसर्गः ।
[ अहर्पतिः, अहः पतिः, अहपतिः ] अहन् अग्रे पति । अह्नां पतिः = अहर्पतिः । प्रथमा सि । 'सो रु: ' (२।१।७२ ) स० [→ २० । अहः' (२११७४) न० २० सूत्रकार्य विकल्पेन क्रियते ।
[गीर्पतिः, गीःपतिः, गीपतिः] गिर् अग्रे पति । गिरां पतिः = गीर्पतिः । प्रथमा सि । सो रु: ' (२1१/७२ ) स० २० | 'पदान्ते' (२।१।६४) दीर्घः । सूत्रकार्यम् ।
[धूर्पतिः, धूः पतिः, धूपतिः ] धुर् अग्रे पति । धुरां पतिः
→ २० । 'पदान्ते' (२।१।६४) दीर्घः । सूत्रकार्यम् ।

=
धूपतिः । प्रथमा सि । सो रु' (२1१1७२) स०
[हे प्रचेता राजन् ! हे प्रचेतो राजन् !] चेतस् प्रपूर्व० । प्रकृष्टं चेतो वस्वाऽसी । तस्य संबोधनं क्रियते 'आमन्त्र्ये' (२।२।३२) सि । दीर्घयाय्० (१।४।४५) सिलोपः । सो रु' (२।१।७२) स०
२० राजन् । 'आमन्त्र्ये' (२।२।३२)

7

Page #92

अथ प्रथमाध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
सि । 'दीर्घयाद्०' (१।४।४५) सिलोपः । रो रे लुग् दीर्घश्चाऽदित (१३१४१) रलोपः अकारदीर्घः । पक्षे 'घोषवति' (१।३।२१ ) २० उ० । 'अवर्णस्ये० ' (१।२।६) ओ ॥ छ ॥
शिटयाद्यस्य द्वितीयो वा ||१।३।५९ ।।
[शियाद्यस्य द्वितीयो वा ] शिट् सप्तमी ङि । आदौ भवः = आद्यस्तस्य = आद्यस्य, पप्ठी इस्, 'टा-डसोरिन-स्यौ' (१।४।५) स्य । द्वयोः पूरणः = द्वितीयः । द्वेस्तीयः' (७।१।१६५) तीयप्र० । प्रथमा सि सो रु (२४५७२) स० → २० । वा ।
[ रब्बीरम् क्षीरम् ] क्षीर प्रथमा सि अतः स्वमोऽम् (१।४।५७) अम् समानादमोऽतः (१६४१४६) अलोपः | अनेन क० ख० क्रियते ।
[तछ् शोभनम्, तच् शोभनम् ] तद् । प्रथमा सि । 'अनतो लुप्' (१।४।५९) सिलोपः । शोभन । प्रथमा । 'घुटस्तृतीयः' (२॥१॥७२) द० द० | तवर्गस्य श्चवर्ग० (१।३।६०) द०ज० । अधोपे प्रथमोऽशिट (१1३1५० ) ज० च० । अनेन च० छ० ।
[अफ्सराः, अप्सराः] 'सृ गतौ' (२५) सृ, अप्पूर्व० । अद्भिः सरन्ति स्म । 'आपोऽपाप्ताप्सराव्जाश्च' (उणा० ९६४) अस्प० । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति (४|३|१) अर् प्रथमा सि । अभ्वादेरत्वसः सो' (१1४1९०) दीर्घः । दीर्घड्याव्०' (१।४।४५) सिलोपः । सो रु' (२१/७२ ) स०२० 'रः पदान्ते० ' (१।३।५३) विसर्गः । अनेन । [सत्यम् ] सत् । सतो भावः (सत्सु भवं ) = सत्यम् । दिगादिदेहांशाद् य: ( ६ ३ १२४) यप्र० (१) । प्रथमा सि ॥ छ ॥
तवर्गस्य श्चवर्ग-ष्टवर्गाभ्यां योगे च-टवर्गी ||१|३|६० || [तवर्गस्य] तकारेणोपलक्षितो वर्गस्तवर्गस्तस्य [श्चवर्ग-ष्टवर्गाभ्यां] श्चवर्ग । प्-टवर्ग । * श् च चवर्गश्च च = श्ववर्गप्टवर्गे, ताभ्यां = चवर्गष्टवर्गाभ्यां तृतीया भ्याम् अत आ स्वादी० (१।४।१) अ०
"
[ योगे] योग । सप्तमी ङि । 'अवर्णस्ये० ' (१।२।६) ए. | [च-टवर्गी] च-टवर्ग । चश्च दश्च = चटी, चटयोर्वग चटवर्गों, प्रथमा ओ ऐदौत् सन्ध्यक्षरैः (१।२।१२) औ । [तच् शेते] तत् । प्रथमा सि अनतो लुप् (१।४।५९) सिलोपः । अग्रे शेते । अनेन । [भवाञ् शेते] भवान् ११३८ सूत्रवत् । अग्रे शेते । अनेन ।
[ तब् चारु] तत् । प्रथमा सि । 'अनतो लुप्' (१।४।५९) सिलोपः । चारु । प्रथमा सि अनतो लुप् (१।४।५९) सिलोपः । अनेन ।
P.
*
=
[यात्रा] 'डुयावृग् याच्ञायाम्' (८९१) याच् । याचनं
(५|३|१०१) नप्र० । 'आत्' (२।४।१८) आप् । अनेन ।
श् च चवर्गश्च
८३
[ तज् झाषयति ] तद्- । कष (५०७)- शिष (५०८) - जष (५०९ ) - 'झष हिंसायाम्' (५१०) झप् । झषन्तं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२०) णिग् । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्’ (३।४।७१) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए० । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् । अनेन ।
याच्ञा । मृगयेच्छा याच्ञा तृष्णा-कृपा भा-श्रद्धा-ऽन्तर्धा

तवर्गस्य, षष्ठी डस्, 'टा-ङसोरिन-स्यौ' (१।४।५) स्य । श्चवर्ग, प् च टवर्गश्च प्टवर्ग, चवर्ग च ष्टवर्ग आ० ।
=
= श्चवर्गः | प् च टवर्गश्च = वर्ग श्चवर्गश्च प्टवर्गश्च = श्चवर्गष्टवर्गी, ताभ्याम् ।
=

Page #93

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
[यज्ञः] 'यजी देवपूजा-सङ्गतिकरण-दानेषु' (९९१) यज् । यजनं = यज्ञः । 'यजि-स्वपि-रक्षि-यति-प्रच्छो नः' (५।३।८५) नप्र० । अनेन ।
[राज्ञः] राजन् । पञ्चमी इसि । 'अनोऽस्य' (२।११०८) अलोपः । अनेन ।
[पेष्टा] 'पिष्लृप संचूर्णने' (१४९३) पिष् । पिनष्टीति पेष्टा । ‘णक-तृचौ' (५।१।४८) तृच्प्र० । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए० । अनेन ।
[पेष्टुम्] 'पिष्लूप् संचूर्णने' (१४९३) पिष् । पेषणाय = पेष्टुम् । क्रियायां क्रियार्थायां०' (५।३।१३) तुमप्र० । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए० । अनेन ।
[पूष्णः] पूषन् । षष्ठी डस् । 'अनोऽस्य' (२1१1१०८) अलोपः । [वृष्णः] वृषन् । षष्ठी डस् । 'अनोऽस्य' (२।१।१०८) अलोपः । [पूष्णा] पूषन् । तृतीया टा । 'अनोऽस्य' (२।१।१०८) अलोपः । [दोष्णा] दोस् । तृतीया टा । ‘दन्त-पाद-नासिका०' (२११११०१) दोषन्नादेशः । 'अनोऽस्य' (२।१।१०८) अलोपः ।
[तट् टक्के तद् । प्रथमा सि । 'अनतो लुप्' (१।४।५९) सिलोपः । टक्क । सप्तमी ङि । 'अवर्णस्ये०' (१।२६) ए० ।
+[तण णकारे] तद् । प्रथमा सि । 'अनतो लुप्' (११४५९) सिलोपः । णकार । सप्तमी डि । 'अवर्णस्ये०' (१।२।६) ए । 'तृतीयस्य पञ्चमे' (१।३।१) द० → न० । अनेन ।
[अड्डति] 'अद्ड अभियोगे' (२५७) अद्ड् । वर्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । अनेन द० → ड० ।
[अट्टते] 'अट्टि हिंसा-ऽतिक्रमयोः' (६७४) अट्ट । वर्त्त० ते । ‘कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । अनेन द० → ड० । 'अघोषे०' (१।३५०) ड० → ट० ।
[ईट्टे] 'ईडिक स्तुतौ' (१११४) ईड् । वर्त्त० ते । अनेन त० → ट० । 'अघोषे० (१३५०) ड० →ट० ।
अत्र स्थान्यासन्न इति कोऽर्थः ? अत्र तवर्गस्य प्रथमस्थाने चवर्गप्रथमयोगे प्रथमो भवति, द्वितीययोगे द्वितीयः, तृतीययोगे तृतीय इत्यादि || छ ।।
सस्य श-षौ ।।१।३।६१।। [सस्य श-षौ] स । षष्ठी ङस् । ‘टा-डसोरिन-स्यौ' (१।४।५) स्य । शश्च षश्च = शषौ । प्रथमा औ । 'ऐदौत् सन्ध्यक्षरैः' (१।२।१२) औ ।
__ [श्च्योतति] चुतृ (२८१) - स्चुतृ (२८२) - ‘स्च्युत क्षरणे' (२८३) स्च्युत् । अनेन स० → श० । वर्त० तिव् । 'कर्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ. ।
[वृश्चति] 'ओव्रस्चौत् छेदने' (१३४१) वस्च् । अनेन स० →श० । वर्त्त० तिव् । 'तुदादे: शः' (३।४।८१) शप्र० → अ । ‘ग्रह-वस्च-भ्रस्ज-प्रच्छ:' (४।१।८४) यवृत् वृ ।
[सज्जति ‘पस्ज गतौ' (१३८) षस्ज् । 'षः सोऽष्टयै-ष्टिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) सस्ज् । वर्त० तिव् । 'कतर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । अनेन स० → श० । 'तृतीय० (१।३।४९) श० → ज० ।
ॐ बृहद्वृत्तौ-तट टीकते ।
+ वृहद्वृत्तौ-तण् णकारेण ।
Jain Education Intemational

Page #94

अथ प्रथमाध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
[सर्पिष्षु] सर्पिस् । सप्तमी सुप् । 'सो रु : ' (२1१।७२ ) स०र० । 'श-ष- से श-ष-सं वा' (१।३।६) २० स० । 'नाम्यन्तस्था० ' (२।३।१५) सु० पु० । अनेन स० ष० ।
[धनुष्षु ] धनुस् । सप्तमी सुप् । शेषं 'सर्पिष्षु' वत् । [ दो ] दोस् । सप्तमी सुप् । शेषं 'सर्पिष्षु' वत् ।
[पापषि] अट (१९४) - 'पट गती' (१९५) पट् । कुटिलं पटसि । 'गत्यर्थात् कुटिले' ( ३।४।११) य० य० । ‘सन्-यङश्च’ (४।१।३) पट् सउं द्विर्वचनं । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'आ-गुणावन्यादेः ' (४।१।४८) आ । 'बहुलं लुप्' ( ३।४।१४ ) यलोपः । वर्त्त० सिव् । अनेन षत्वम् ।
[बम्भषि] अण (२५९) - रण ( २६० ) - वण (२६१) - व्रण ( २६२ ) - वण (२६३) 'भण शब्दे' (२६४) भण् । अत्यर्थं भणसि । 'व्यञ्जनादेरेकस्वरा०' ( ३।४।९) यप्र० य० । अग्रे ( १।३।१७ ) सूत्रवत् साध्यः ॥ छ ॥
न शात् ||१|३|६२ ॥
[न शात् ] न । श पञ्चमी इसि । ' ङे ङस्योर्याऽऽतौ' (१।४।६) आत् ।
[अश्नाति ] 'अशश् भोजने ' (१५५८) अश् । वर्त्त० तिव् । 'क्यादेः' (३।४।७९) श्नाप्र० ना० । [अश्नुते] 'अशौटि व्याप्तौ' (१३१४) अश् । वर्त्त० ते । ' स्वादेः श्नुः ' ( ३ |४।७५) श्नुप्र० → नु । [विश्नः ] 'विछत् गतौ' (१३४३) विछ् । विछनं विश्नः । 'विच्छो नङ्' (५।३।८६) नङ्ग्र० । 'अनुनासिके च च्छ्-वः शूट्' (४।१।१०८ ) छ० श० । प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।१।७२ ) स०र० । 'र: पदान्ते० ' (१।३।५३) विसर्गः ।
८५
=
[प्रश्नः ] 'प्रछंत् ज्ञीप्सायाम्' (१३४७) प्रछ् । प्रच्छनं = प्रश्नः । यजि- स्वपि रक्षि-यति- प्रच्छो नः' (५।३।८५) नप्र० । 'अनुनासिके च च्छ्र-वः शूट्' (४।१।१०८) च्छ० श० । प्रथमा सि । सो रुः ' (२।१।७२) स० → र० । 'रः पदान्ते० ' ( १।३।५३) विसर्गः ॥ छ ॥
पदान्ताट्टवर्गादनाम्-नगरी - नवतेः ||१।३।६३ ।।
[ पदान्तात् ] पदस्य अन्तः = पदान्तः तस्मात् = पदान्तात् पञ्चमी इसि, 'डेडस्योर्याऽऽतौ' (१।४।६) आत् । [टवर्गात्] टकारेणोपलक्षितो वर्गष्टवर्गः, तस्मात्
टवर्गात् पञ्चमी इसि ।
[ अनाम्-नगरी-नवते:] नाम् च नगरी च नवतिश्च = नामनगरीनवति, न नाम्नगरीनवति अनामनगरीनवति, 'नञत्' ( ३।२।१२५) न० अ० तस्य = अनामनगरीनवतेः, षष्ठी डस्, 'डित्यदिति' (१।४।२३) ए० । एदोद्भ्यां ङसिङसो रः (१।४।३५) २० । 'र: पदान्ते० ' (१।३।५३) विसर्गः ।
=

[ षट्तयम् ] षष् । षट् अवयवा यस्य तत् = षट्तयम् । 'अवयवात् तयट्' (७।१।१५१) तयट्प्र० तय० । प्रथमा सि । 'अतः स्यमोऽम् ' (१।४।५७ ) अम् । 'समानादमोऽतः ' (१।४।४६ ) अलोपः । 'धुटस्तृतीयः' (२।१।७६) ष०ड० । 'अघोषे प्रथमोऽशिट : ' (१1३1५०) ड० → ८० ।
[मधुलिड् दुनोति ] मधु 'लिहक् आस्वादने' (११२९) लिह् । मधु लेढीति क्विप् मधुलिट् । 'क्विप्' (५।१।१४८) क्विप्प्र० । ‘अप्रयोगीत्’ (१।१।३७) क्विप्लोपः । 'धुटस्तृतीयः ' (२।१।७६) ह०ड० ? | ('हो धुट् - पदान्ते') (२।१।८२) ह० → ढ० । ‘धुटस्तृतीयः' (२।१।७६) ढ०ड० । 'टुदुंट् उपतापे' (१२९७) दु । वर्त्त० तिव् । ' स्वादेः श्नुः' (३।४।७५) श्नुप्र० नु० । 'उ-श्नो:' ( ४।३।२) ओ० ।

Page #95

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका । [मधुलिड धुनोति] मधुलिड् पूर्ववत् । 'धूगट् कम्पने' (१२९१) धू । वर्त० तिव् । 'स्वादेः श्नुः' (३।४।७५) श्नुप० → नु० । 'उ-श्नोः ' (४।३।२) ओ० ।
[षण्नयाः] षष् नय । षट् च ते नयाश्च = षण्नयाः । षष् । प्रथमा जस् । ‘इति ष्ण: संख्याया लुप्' (१।४।५४) जस्लोपः । 'धुटस्तृतीयः' (२१७६) ष०→ ड० । नय । प्रथमा जस् । अत आः स्यादी०' (१।४।१) अ० → आ० । 'समानानां०' (१।२।१) दीर्घः । सो रुः' (२११७२) स० → र० । 'रः पदान्ते०' (११३५३) विसर्गः । 'तृतीयस्य पश्चमे' (१।३।१) ड० → ण० ।
[मधुलिटसु] मधुलिह् । सप्तमी सुप् । 'हो धुट्-पदान्ते' (२।१।८२) ह० → ढ० । 'प-ढोः कस्सि ' (२।१।६२) ढ० → क० । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) सस्य पत्वं प्राप्नोति तन्न भवति । 'धुटस्तृतीयः' (२।१।७६) ढ० → ड० । 'अघोषे०' (१३५०) ड० → ट० ।
[चतुष्टयम् चतुर् । चत्वारोऽवयवा यस्य तत् । 'अवयवात् तयट्' (७।१।१५१) तयट्प्र० → तय० । 'च-ट-ते सद्वितीये' (१९३७) २० → स० । 'हस्वान्नाम्नस्ति' (२।३।३४) स० → प० । 'तवर्गस्य०' (१।३।६०) त० →ट० । प्रथमा सि । 'अतः स्यमोऽम्' (१।४।५७) अम् । 'समानादमोऽतः' (१।४।४६) अलोपः ।
[सर्पिष्टवम्] सर्पिस् । सर्पिपो भावः = सर्पिष्ट्वम् । 'भावे त्व-तल' (७।११५५) त्वप्र० । 'च-टते सद्वितीये' (११३७) र० → स० । 'हूस्वान्नाम्नस्ति' (२।३।३४) स० → प० । 'तवर्गस्य०' (१३।६०) त० → ट० । प्रथमा सि । 'अतः स्यमोऽम्' (१।४।५७) अम् । 'समानादमोऽतः' (१।४।४६) अलोपः ।।
[षण्णाम्] षष् । पष्ठी आम् । ‘संख्यानां ष्र्णाम्' (१।४।३३) नाम् । 'धुटस्तृतीयः' (२।१।७६) ५० → ड० । 'प्रत्यये च' (१।३।२) ड० → ण० । 'तवर्गस्य०' (१।३।६०) न० → ण० ।
[षण्णगरी] षष्-नगर । पण्णां नगराणां समाहारः = षण्णगरी । 'द्विगोः समाहारात्' (२।४।२२) डीप्र० →ई० । 'अस्य ड्यां लुक्' (२।४।८६) अलोपः । प्रथमा सि । दीर्घड्याव्०' (१।४।४५) सिलोपः । 'धुटस्तृतीयः' (२।१७६) ष० → ड० । 'तवर्गस्य०' (१३१६०) न० → ण । 'तृतीयस्य पश्चमे' (१1३।१) ड० → ण० । [षण्णवतिः] षप-नवति । षड्भिरधिका नवतिः = पण्णवतिः ।। छ ।
षि तवर्गस्य ।।१३।६४।। [षि तवर्गस्य] ष् सप्तमी ङि । तवर्ग षष्ठी ङस् । ‘टा-ङसोरिन-स्यौ' (१।४।५) स्य ।
[तीर्थकृत् षोडशः शान्तिः] 'तू प्लवन-तरणयोः' (२७) तृ । तीर्यतेऽनेनेति तीर्थः । 'नी-नू-रमि-तृ-तुदि-वचि-रिचि-सिचिश्वि-हनि-पा-गो-पा-वोद्गाभ्यः कित्' (उणा० २२७) कित् थप्र० । 'ऋतां क्ङितीर्' (४।४।११६) इर् । 'भ्वादेर्नामिनो०' (२१११६३) दीर्घः तीर् । 'डुबंग करणे' (८८८) कृ । तीर्थं करोतीति तीर्थकृत् । 'क्विप्' (५।१।१४८) क्विप्प्र० । 'हस्वस्य तः पित्कृति' (४।४।११३) तोऽन्तः । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः । प्रथमा सि । षष्-दशन् । षड्भिरधिका दश = षोडशः । ‘एकादश-षोडश-पोडन्-षोढा-षड्डा' (३।२।९१) षोडशः निपात्यते । षोडशानां पूरणः = षोडशः । 'प्रमाणीसंख्याड्डः' (७।३।१२८) डप्र० (?) । (संख्यापूरणे डट्' (७।१।१५५) डट्प्र० → अ०) । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२११११४) अन्त्यस्वरादिलोपः । तीथकृतां षोडशः = तीर्थकृत् षोडशः । प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।१।७२) स० → र० । 'तवर्गस्य श्ववर्ग०' (१।३।६०) प्राप्नोति । 'शमू उपशमे' (१२३०) शम् । शम्यादित्याशास्यमानः = शान्तिः । 'तिक्कृतौ नाम्नि' (५1१७१) तिप्र० → ति० । 'अहन्-पञ्चमस्य क्वि-क्डिति' (४।१।१०७) शा कीजइ । 'म्नां धुड्वर्गेऽन्त्योऽपदान्ते' (१।३।३९) म० → न० । प्रथमा सि । ‘सो रुः' (२।११७२) स० → र० । 'रः पदान्ते०' (११३५३) विसर्गः ।।छ।।
Jain Education Intemational

Page #96

अथ प्रथमाऽध्यायस्य तृतीयः पादः ।।
८७
लि लौ ।।१३।६५।। [लि लौ ल सप्तमी ङि । लश्च लश्च = लौ । स्यादावसंख्येयः' (३।१।११९) एकुशेषयइ रहावियइ । प्रथमा औ । 'ऐदौत् सन्ध्यक्षरैः' (१।२।१२) औ ।
[तल लुनाति तद् । प्रथमा सि । 'अनतो लुप्' (१।४।५९) सिलोपः । 'लूगश् छेदने' (१५१९) लू । वर्त० तिव् । 'क्यादेः' (३।४।७९) श्नाप्र० → ना० । 'प्वादेईस्वः' (४।२।१०५) ह्रस्वत्वं । 'धुटस्तृतीयः' (२।११७६) द० → द० । सूत्रकार्यम् ।
[भवालँ लुनाति] भवान् (१।३।८) सूत्रवत् । 'लुनाति' पूर्ववत् । सूत्रकार्यम् । य-ल-वानामनुनासिकोऽननुनासिकश्च द्वौ भेदौ परस्परं स्वौ ।। छ ।
इत्याचार्यश्रीहेमचन्द्रविरचितायां बृहदवृत्ती प्रथमाऽध्यायस्य तृतीयः पादः विवरणाः समाप्ताः ॥छ।।
Jain Education Intemational

Page #97

।। अर्हम् ।।
॥ अथ प्रथमाऽध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
अत आ स्यादौ जस-भ्याम्-ये ।।१।४।१।। [अत आ] अत् षष्ठी डस् । ‘सो रुः' (२।१।७२) स० → र० । ‘रोर्यः' (१।३।२६) र० → य० । 'स्वरे वा' (१।३।२४) यलोपः । आ प्रथमा सि । सूत्रत्वात् लोपः ।।
[स्यादर्दी] सि(:) आदिर्यस्याऽसौ स्यादिस्तस्मिन् = स्यादौ, सप्तमी ङि, ‘डिौँ' (१।४।२५) डौ० → औ० । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अन्त्यस्वरादिलोपः ।
[जस्-भ्याम्-ये] जस् च भ्याम् च यश्च = जस्भ्याम्यम्, तस्मिन् ।
[वृक्षाः] वृक्ष । प्रथमा जस् । अनेन अ० → आ० । 'समानानां०' (१।२।१) दीर्घः । 'सो रुः' (२।१।७२) स० → र० । 'रः पदान्ते०' (१३५३) विसर्गः ।
[आभ्याम् इदम् । तृतीया भ्याम् । 'आ द्वेरः' (२१११४१) म० → अ० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२११११३) अलोपः । 'अनक्' (२।१।३६) इद० → अ० । अनेन ।
[श्रमणाय] श्रमण । चतुर्थी उ । 'डे-ङस्योर्याऽऽतौ' (१।४।६) डे० → य० । अनेन ।
[बाणजः] 'जसूच् मोक्षणे' (१२२३) जस्, वाणपूर्व० | बाणान् जस्यतीति क्विप् वाणजः । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः । प्रथमा सि । दीर्घयाब्०' (१।४।४५) सिलोपः । ‘सो रुः' (२।१।७२) स० → र० । 'रः पदान्ते०' (१।३।५३) विसर्गः । बाणसंबंधि अकारस्य अनेन आत्वं तदा प्राप्नोति यदा स्यादेर्जस् स्यात्, अत्र धातुसत्को जस् विद्यते ॥छ।।
भिस ऐस ।।१।४।२।। [भिस ऐस] भिस् । षष्ठी डस् । ऐस् । प्रथमा सि | 'दीर्घड्याब्०' (१।४।४५) सिलोपः । ‘सो रुः' (२७७२) स० → र० । 'रोर्यः' (१।३।२६) य० । 'स्वरे वा' (१३।२४) यलोपः ।।
[अतिजरसैः] जरा अतिपूर्व० । जरामतिक्रान्तानि यानि कुलानि तानि = अतिजरांसि, तैः = अतिजरसैः । यो यमाश्रित्य समुत्पद्यते स तस्य न बाधक इति सन्निपातलक्षणो विधिरनित्यः । 'प्रथमोक्तं प्राक्' (३।१।१४८) अतिपूर्व० । 'क्लीबे' (२।४।९७) इस्वत्वं । तृतीया भिस् । अनेन भिस्० → ऐस्० । 'जराया जरस् वा' (२।१।३) जरस् क्रियते ।
. [चैत्रभिस्सा] चैत्रस्य भिस्सा = ओदनः ।
[ओदनभिस्सटा] ओदनस्य भिस्सटा = दग्धिका ।।छ।।
Jain Education Intemational

Page #98

अथ प्रथमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
इदमदसोऽक्येव ||9|४ | ३ ||
[ इदमदसः ] इदम् च अदस् च = इदमदस्, तस्य = इदमदसः । [ अकि] अक् सप्तमी ङि ।
[व] एव प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' ( ३।२।७) सिलोपः ।
[इमकैः] इदम् । कुत्सितैरल्पैरज्ञातैर्वा एभिरिमकैः । 'लोकात् ' (१।१।३) अम् विश्लेषिय | 'त्यादि-सर्वादेः स्वरेष्वन्त्यात् पूर्वोऽक्' ( ७।३।२९) अक् । तृतीया भिस् । 'आ द्वेर: ' (२।१।४१) मकारस्याऽकारः । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः । 'दो मः स्यादौ' (२।१।३९) द० म० । अनेन. ऐस् ।
[अमुकैः ] अस् । कुत्सितैरल्पैरज्ञातैर्वा अमीभिरमुकैः । 'लोकात् ' (१।१।३) अस् विश्लेषिया । तृतीया भिस् । ‘त्यादि-सर्वादेः स्वरेष्वन्त्यात् पूर्वोऽक्' (७।३।२९) अक् । 'आ द्वेरः' (२|१|४१ ) सकारस्याऽकारः । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः । 'मोऽवर्णस्य' (२।१।४५) द०म० । 'मादुवर्णोऽनु' (२।१।४७) अकारस्य उकारु । अनेन ऐस् ।
[एभिः ] इदम् । तृतीया भिस् । 'अनक्' (२।१।३६) अ० । एद् बहुस्भोसि' (१।४।४) अ० ए० ।
[अमीभिः] अदस् । तृतीया भिस् । 'आ द्वेरः ' (२।१।४१ ) स०अ० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः । ‘मोऽवर्णस्य' (२।१।४५) द०म० । एद् बहुस्भोसि' (१।४।४) अ० ए० । 'बहुष्वेरीः ' (२।१।४९) ए० → ई० ।।छ।
८९
द् बहुभसि || १ |४४ ॥
[एद् बहुस्भोसि] एत् प्रथमा सि । 'दीर्घङ्याब्० ' (१।४।४५) सिलोपः । धुटस्तृतीयः (२।१।७६) त० → द० । स् च भ् च = स्भौ, बहुत्वे भौ बहुभौ, बहुभौ च ओस् च = बहुस्भोस्, तस्मिन् । बह्वर्थविषयिणी स्यादिसकारादिभकारादि ।
=
[ ए ] इदम् । सप्तमी सुप् । 'आ द्वेरः ' (२।१।४१ ) म० अ० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२1१1११३) अलोपः । 'अनक्' (२।१।३६) इद० अ० । अनेन ए । 'नाम्यन्तस्था० (२।३।१५) स० ष० । [एषाम् ] इदम् । षष्ठी आम् । 'आ द्वेरः' (२।१।४१) म० अ० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः । 'अवर्णस्याऽऽमः साम्' (१।४।१५) आम्० साम्० । 'अनक्' (२1१1३६) इद० अ० । अनेन ए । 'नाम्यन्तस्था० (२।३।१५) स०
'
ष० ।
[अमीषाम्] अदस् । षष्ठी आम् । 'आ द्वेरः' (२।१।४१) स०अ० । 'लुगस्यादेत्यपदे (२।१।११३) अलोपः । 'मोऽवर्णस्य' (२।१।४५) द०म० । अवर्णस्याऽऽमः साम् (१।४।१५) साम् । अनेन ए. । ' बहुष्वेरीः ' (२।१।४९) ए० ई० । 'नाम्यन्तस्था० ' (२।३।१५) स०प० ।
[सर्वेषाम्] सर्व । षष्ठी आम् । 'अवर्णस्याऽऽमः साम्' (१।४।१५) साम् । अनेन ए० । 'नाम्यन्तस्था० ' (२।३।१५)
स० ष० ।
[एभिः ] इदम् । तृतीया भिस् । 'अनक्' (२।१।३६) अ० । अनेन ए० । [एभ्यः ] इदम् । चतुर्थीबहु० भ्यस् । 'अनक्' (२1१1३६) अ० । अनेन ए. । [अग्न्योः] अग्नि । षष्ठीद्विवचनं ओस् । 'इवर्णादे० ' (१।२।२१ ) य० । । छ ।
Jain Education Intemational

Page #99

९०
(१।२1१२ ) औ. ।
[टा डसोरिन स्यो ]* टाच इस चटाइसी, तयो:
डस्
टाङसोरिन-स्यौ 11१1४|५||
[वृक्षेण] वृक्ष तृतीया टा। अनेन टा० इन० । 'अवर्णस्ये० ' (१।२।६) ए० र पूवर्णान्नो १०' (२।३।६३)
न० ण० ।
[वृक्षस्य ] वृक्ष । षष्ठी डस् अनेन इ०
P.
*
- इस्पोर्याऽऽती
119 २४ २६ ॥
[डे - डस्योर्याऽऽतौ] डेश्च इसि च = डेडसी, तयोः 1=
डेडस्योः । यश्च आच्च = याऽऽतौ ।
=
[अतिजराय] जरा अतिपूर्व० । जरामतिक्रान्तं यत् कुलं तत् = अतिजरम् । 'क्लीवे' (२।४।९७) ह्रस्वः । तस्मै
अतिजराय ।
=
[ अतिजरात्] जरा अतिपूर्व० । जरामतिक्रान्तं यत् कुलं तत् अतिजरम् । 'क्लीवे' (२।४।९७ ) ह्रस्वः । तस्मात् अतिजरात् ||४||
सर्वादेः स्मे-स्मातो ||११४१७।।
।
[सर्वादः ] सर्व आदिर्घस्याऽसौ सर्वादिस्तस्य सर्वादेः पष्ठी इस्, ङित्यदिति (१।४।२३) ३०ए० एवोद्भ्यां इसि - डसो र: ' (१।४।३५) २० ।
[स्मै-स्मातौ] स्मैश्च स्माच्च = स्मैस्माती । [ सर्वस्मै ] सर्व । चतुर्थी ङे । अनेन स्मै ।
[ परमसर्वस्मै ] परम- सर्व । परमश्चासौ सर्वश्च परमसर्वस्तस्मै [सर्वस्मात् ] सर्व पञ्चमी इसि । अनेन स्मात् । [परमसर्वस्मात् ] परम-सर्व परमश्चासी सर्वश्च = परमसर्वस्तस्मात् = परमसर्वस्मात् । पञ्चमी इसि । अनेन स्मात् । [ असर्वस्मै ] न सर्वः = असर्वस्तस्मै = असर्वस्मै । [[किंसर्वस्मै ] कुत्सितः सर्वः किंसर्वस्तस्मै
= किंसर्वस्मै ।
[ अन्यतमाय ] अन्य । प्रकृष्टोऽन्यः = अन्यतमः । ‘बहूनां प्रश्ने डतमश्च वा' (७।३।५४) इतमप्र० अतम । ‘डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अलोपः । तस्मै = अन्यतमाय ।
=
टाइसो | इनश्च स्यश्च इनस्यौ, प्रथमा ओ ऐदीत् सन्ध्यक्षरैः ' औ,
=
टाच डस् च
प० ||४||
=

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञानकर्तृका इंडिका ।
[कतरस्मै] किम् । द्वयोर्मध्ये कः = कतरः । यत्-तत् किमन्यात्' (७।३।५३) डतरप्र० अतर । 'डित्यन्त्यस्वरादेः ' (२।१।११४) अलोपः । तस्मै = कतरस्मै ।
=
[ कतमस्मै] बहूनां मध्ये कः = कतमः । 'बहूनां प्रश्ने डतमश्च वा' (७।३।५४) इतमप्र० अतम । तस्मै कतमस्मै ।
परमसर्वस्मै । चतुर्थी । अनेन स्मै ।
- [ यतरस्मै ] द्वयोर्मध्ये ययतरः । यत्-तत्-किमन्यात्' (७1३1५३) इतरप्र० अतर [यतमस्मे] बहूनां मध्ये यः यतमः । बहूनां प्रश्ने] इतमश्च वा (७१३१५४) इतमप्र०
टाइसौ ।

=
। तस्मै यतरस्मै ।
अतम । तस्मै
=
=

Page #100

अथ प्रथमाऽध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
यतमस्मै ।
[ततरस्मै] द्वयोर्मध्ये प्रकृष्टः सः = ततरः । 'यत्-तत्-किमन्यात्' (७।३।५३) डतरप्र० → अतर । तस्मै = ततरस्मै । __ [ततमस्मै वहूनां मध्ये प्रकृष्टः सः = ततमः । 'बहूनां प्रश्ने डतमश्च वा' (७।३।५४) इतमप्र० → अतम । तस्मै = ततमस्मै ।
[युवकाभ्याम्] युष्मद् लिख्यते । कुत्सिताभ्यां अन्यताभ्यां युवाभ्यां = युवकाभ्यां । 'लोकात्' (१1१1३) अद् अग्रे विश्लेषियइ. । 'युष्मदस्मदोऽसोभादिस्यादेः' (७।३।३०) अक् । तृतीया भ्याम् । 'आ द्वेरः' (२।१४१) द० → अ० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः । 'मन्तस्य युवाऽऽवौ द्वयोः' (२।१।१०) युवादेशः । 'युष्मदस्मदोः' (२।१।६) द० → आ० ।
[युष्मादृशः] युष्मद् 'दृशुं प्रेक्षणे' (४९५) दृश् । युष्मानिव दृश्यते = युष्मादृशः । 'त्यदाद्यन्य-समानादुपमानाद् व्याप्ये दृशः टक्-सकौ च' (५।११५२) टक्प्र० । 'अन्य-त्यदादेराः' (३।२।१५२) आ० ।
[भवकान] कुत्सितोऽन्यतो वा भवान् = भवकान् । 'लोकात्' (१1१३) अत् विश्लेषियइ । 'त्यादि-सर्वाद: स्वरेष्वन्त्यात् पूर्वोऽक्' (७।३।२९) अक् ।
[भवादृशः] भवत् 'दृशुं प्रेक्षणे' (४९५) दृश् । भवानिव दृश्यते = भवादृशः । 'त्यदाद्यन्य-समानादुपमाना।' (५।१।१५२) टक्प० । 'अन्य-त्यदादेराः' (३।२।१५२) आ. ।
[भवद्रयङ्] भवत् 'अञ्चू गतौ च' (१०५) अञ्च् । भवन्तमश्चतीति । 'क्विप्' (५1१1१४८) क्विपप्र० । 'सर्वादिविष्वग्-देवाड्डदि: क्व्यचौ' (३।२।१२२) डदिरागमः । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अल्लोपः । 'अप्रयोगीत्' (११।३७) क्विप्लोपः । 'अञ्चोऽनर्चायाम्' (४।२।४६) नलोपः । प्रथमा सि । 'अचः' (१।४।६९) नोऽन्तः । 'दीर्घड्याब' (१।४।४५) सिलोपः । ‘पदस्य' (२११८९) चलोपः ।
[त्र्यन्याय] त्रीण्यन्यान्यस्याऽसौ = त्र्यन्यस्तस्मै = त्र्यन्याय ।।छ।।
सि-ङसो रः' (१।४।३५) र० । 'रः
: स्मिन् ।।१।४८॥ [8] डि | षष्ठी डस् । 'डित्यदिति' (१।४।२३) इ० → ए० । 'एदोद्भ्यां पदान्ते०' (१।३।५३) विसर्गः ।
[स्मिन] स्मिन् । प्रथमा सि । 'दीर्घड्याब०' (१।४।४५) सिलोपः । [सर्वस्मिन] सर्व । सप्तमी ङि । अनेन स्मिन् । [प्रियस] प्रियाः सर्वे यस्याऽसौ = प्रियसर्वस्तस्मिन् । [अतिविश्वे] विश्वमतिक्रान्तोऽसौ = अतिविश्वस्तस्मिन् ।छ।।
जस इः ।।१।४।९।। [जस इ.] जस् । षष्ठी डस् । 'सो रुः' (२११७२) स० → र० । 'रोर्यः' (१।३।२६) र० → य० । 'स्वरे वा' (१।३।२४) यलोपः । इ । प्रथमा सि । 'सो रुः' (२१७२) स० → र० । 'र: पदान्ते०' (१३५३) विसर्गः ।
[सर्वे] सर्व । प्रथमा जस् । अनेन इ । 'अवर्णस्ये०' (११२।६) ए. । [प्रियसर्वाः पुमांसः] प्रियाः सर्वे येषां ते = प्रियसर्वाः ।छ।।
Jain Education Intemational

Page #101

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
नेमा-ऽर्ध-प्रथम-चरम-तया-ऽया-ऽल्प-कतिपयस्य वा ।।१।४।१०।। [नेमाऽर्धप्रथमचरमतयाऽयाऽल्पकतिपयस्य] नेमश्च अर्धश्च प्रथमश्च चरमश्च तयश्च अयश्च अल्पश्च कतिपयश्च = नेमाऽर्धप्रथमचरमतयाऽयाऽल्पकतिपयम्, तस्य ।
वा] वा अव्यउ ।
[द्वितये, द्वितयाः] द्वि । द्वी अवयवौ येषां ते = द्वितये - द्वितयाः । 'अवयवात् तयट' (७।११५१) तयट्प्र० → तय० । प्रथमा जस् ।
[त्रितये, त्रितयाः] त्रि । त्रयोऽवयवा येषां ते = त्रितये-त्रितयाः । 'अवयवात् तयट्' (७।१।१५१) तयट्प्र० → तय० । प्रथमा जस् ।
[द्वये, द्वयाः] द्वि । द्वौ अवयवा(वौ) येषां ते = द्वये-द्वयाः । 'द्वि-त्रिभ्यामयट् वा' (७।१।१५२) अयट्प्र० → अय० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) इलोपः । प्रथमा जस् ।
[त्रये, त्रयाः] त्रि । त्रयोऽवयवा येषां ते = त्रये-त्रयाः । 'द्वि-त्रिभ्यामयट् वा' (७।१।१५२) अयट्प्र० → अय० । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) इलोपः । प्रथमा जस् । '
[अल्पे, अल्पाः] 'अली भूषण-पर्याप्ति-वारणेषु' (९१९) अल् । अलते = भूषयति स्रो(स्तो)कतामित्यल्पं । 'भा-पाचणि-चमि-विषि-सृ-पृ-तृ-शी-तल्यलि-शमि-रमि-वपिभ्यः पः' (उणा० २९६) पप्र० । प्रथमा जस् ।
कतिपये, कतिपयाः] अयि (७९०) - वयि (७९१) - ‘पयि गतौ' (७९२) पय, कतिपूर्व० । कति पयन्ते = कतिपयेकतिपयाः । 'लिहादिभ्यः' (५।१।५०) अच्प्र० । प्रथमा जस् ।
[परमनेमे, परमनेमाः] परम-नेम । परमाश्च ते नेमे च = परमनेमे - परमनेमाः । सर्वत्र अनेन इर्वा । [अतिनेमाः] नेममतिक्रान्तास्तेऽतिनेमाः । [अर्धकाः] अर्धा एव = अर्धकाः । स्वार्थ कप्र० । विभाषेति व्यवस्थितं मर्यादानतिक्रान्तं प्रयोगजातं विशेषेण भाषते ।।छ।।
द्वन्द्वे वा ।।१।४।११।। [द्वन्द्वे] द्वि मांडणीयइ । द्वे द्वे = द्वन्द्वं । 'द्वन्द्वं वा' (७।४।८२) द्वन्द्वं निपात्यते, तस्मिन् । [वा] वा प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३१२१७) सिलोपः । [पूर्वोत्तरे, पूर्वोत्तराः] पूर्वे च उत्तरे च = पूर्वोत्तरे-पूर्वोत्तराः । [कतरकतमे, कतरकतमाः] कतरे च कतमे च = कतरकतमे-कतरकतमाः । [दन्तकतमे, दन्तकतमाः] दन्ताश्च कतमे च = दन्तकतमे-दन्तकतमाः ।
[परमकतरकतमे, परमकतरकतमाः] कतरे च कतमे च = कतरकतमे । परमाश्च ते कतरकतमे च = परमकतरकतमेपरमकतरकतमाः ।
[प्रियकतरकतमाः] प्रियाः कतरकतमे येषां ते = प्रियकतरकतमाः ।
[वस्त्रान्तर-वसनान्तराः] वस्त्रमन्तरं येषां ते, वसनमन्तरं येषां ते, वस्त्रान्तराश्च वसनान्तराश्च = वस्त्रान्तर-वसनान्तराः । उष्यतेऽस्मिन्निति वसनं = गृहं-वस्त्रवाचकत्वे हि समानार्थे हि एकशेषः स्यात् । अथवा अन्तर् शब्द एकत्र बहिर्योगो(गे)ऽन्यत्र च उपसंख्याने इत्यनयोर्भेदः ॥छ।।
Jain Education Intemational

Page #102

अथ प्रथमाऽध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
न सर्वादिः || १ |४|१२|
[न सर्वादिः ] न प्रथमा सि । सर्व । आदि । सर्व आदिर्घस्याऽसी सर्वादिः । प्रथमा सि । सो रु' (२1१।७२ ) स० → २० । 'रः पदान्ते० ' (१।३।५३) विसर्ग: ।
[पूर्वाऽपराय, पूर्वाऽपरात्, पूर्वाऽपरे]* पूर्वा च अपरा च = पूर्वापरम् । सर्वादयोऽस्यादी' (३१२१६१) पुंवद्वावस्तस्मै = पूर्वाऽपराय तस्मात् पूर्वाऽपरात् तस्मिन् = पूर्वाऽपरे । सर्वादः स्मैस्माती (१1४1७) स्मे-स्मात् ': स्मिन्' (१।४।८) स्मिन् प्राप्नोति परं न भवति ।
=
[ कतरकतमानाम् ] किम् । द्वयोर्मध्ये प्रकृष्टाः के = कतरे । 'यत् तत् किमन्यात्' (७।३।५३) उत्तरप्र० अंतर | 'डित्वन्त्यस्वरादेः' (२1१1११४ ) इम्लोपः । बहूनां मध्ये प्रकृष्टाः के कतमे बहूनां प्रन्ने इतमच वा' (७।३।५४) । इतमप्र० → अतम । कतरे च कतमे च कतरकतमे, तेषां कतरकतमानाम् । षष्ठी आम् । ह्रस्वाऽऽपश्च' (१।४।३२) = । । नाम् । 'दीर्घो नाम्यतिसृच-तसृ-प्रः ' (१।४।४७) दीर्घः ।
=
[दक्षिणोत्तरपूर्वाणाम् ] दक्षिणा च उत्तरा च
लघ्वक्षरा ऽसखीदुत्-स्वराधदल्पस्वरा- ऽर्ध्वमेकम् ' ( ३।१।१६० ) इति सूत्रेण पूर्वनिपातो न भवति, धर्मार्थादिषु द्वन्द्वे' (३|१|१५९) इति गणपाठयत् । पूर्वा च दक्षिणोत्तराच दक्षिणोत्तरपूर्वास्तेषाम् । 'सर्वादयोऽस्यादौ' (३।२।६१ ) पुंवत् ।
[ कतरकतमकाः ] कतरकतमा एव = कतरकतमकाः । 'यावादिभ्यः कः' (७।३।१५) कप्र० । प्रथमा जस् ||छ || तृतीयान्तात् पूर्वा ऽबरं योगे ||१|४|१३||
[तृतीयान्तात् ] तृतीय अन्तो यस्मात् तत् तृतीयान्तं तस्मात् । अन्तः शब्दपर्यंतवाचको विनाशवाचकश्च तेन तृतीया अन्त मांडी०
[पूर्वा ऽबरं ] पूर्व अवर पूर्वच अवरच पूर्वोऽवरं । प्रथमा सि अतः स्यमोऽम्' (१।४।५७) अम् । 'समानादमोऽतः' (१।४।४६ ) अलोपः । तौ मुमो व्याने स्वी' (१।३।१४ ) अनुस्वारः । अश्ववडव पूर्वापरा ऽधरोत्तराः ' (३११।१३१) इति पूर्वशब्दस्याऽपरेण स्वेन समाहृतिर्भणिष्यत इति सूत्रत्वात् समाहारः कर्मधारयो वा पूर्वावयवयोगादिति । • [ योगे] योग सप्तमी ङि । 'अवर्णस्ये० ' (१।२।६) ए । योग एकार्थीभावो व्यपेक्षा चोभयं गृह्यते । [मासेन पूर्वाय मासपूर्वाय मास पूर्व मासेन पूर्वो मासपूर्वस्तस्मै मासपूर्वाय, चतुर्थी ङे । अनेन । [ मासेनावराः, मासावराः ] मास । तृतीया टा । 'टाङसोरिन-स्यौ' (१।४।५) इन । 'अवर्णस्ये० ' (१।२।६) ए. । अवर । प्रथमा जस् । अनेन ।
|
(पूर्वस्मै मासेन] पूर्व चतुर्थी के 'सर्वादिः स्मैस्माती' (१।४।७) स्मै । मास । तृतीया टाटा-इसोरिन स्वी' (१।४।५) इन । 'अवर्णस्ये० ' (१।२।६) ए. ।
=

=
=
=
९३
[ मासपरस्मै] 'मांक माने' (१०७३) मा । मीयते परिच्छिद्यते इति मासः । मा बा बद्यमि कमि हनि मानि कष्यशिपचि-मुचि-यजि-वृ-तृभ्यः सः । ( उणा० ५६४) सप्र० । मासेन परो मासपरस्तस्मै ।
=
=
P. * पूर्वश्च अपरश्च = पूर्वाऽपरम् ।
P. [ कतरकतमका: ] कतर कतम । कतरे च कतमे च = कतरकतमे । कुत्सिता- अल्पा- अज्ञाता वा कतरकतमे = कतरकतमा (मकाः) । 'प्राग् नित्यात् कप्' (७।३।२८) कप्प्र० क । प्रथमा जस् ॥ अनेन ॥
P. [तृतीयान्तात् ] तृतीया । अन्त । तृतीया अन्ते यस्याऽसौ तृतीयान्तः, तस्मात् = तृतीयान्तात् । पञ्चमी इसि । ङे ङस्योर्याऽऽतौ' (१।४।६) आत् । 'समानानां तेन दीर्घः (१।२1१) दीर्घः । 'धुटस्तृतीयः' (२।१।७६) त० द० । 'विरामे बा' (१।३।५१) द०
त० ।

Page #103

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
योग इति किम् ? केचित्तु पूर्वाय मासेनेत्यपि उदाहरन्ते, तन्मतसंग्रहार्थं योगग्रहणं,तदा पूर्वदिग्योगे पञ्चमी ।।छ।।
तीयं डित्कार्ये वा ।।१।४।१४।। [तीयं] तीय प्रथमा सि । अतः स्यमोऽम्' (१।४५७) अम् । 'समानादमोऽतः' (१।४।४६) अलोपः ।
[डित्कार्ये वा] ङ् इत् अनुबन्धो येषां ते = डितः । डितां कार्यं = डित्कार्य, तस्मिन = डित्कार्ये । सप्तमी ङि । 'अवर्णस्ये०' (११२।६) ए. । वा. ।
[द्वितीयस्मै, द्वितीयाय] द्वि । द्वयोः पूरणः = द्वितीयः । 'द्वेस्तीयः' (७।११६५) तीयप्र० । चतुर्थी डे । अनेन ।
[द्वितीयस्यै, द्वितीयायै] द्वि । द्वयोः पूरणी = द्वितीया । द्वेस्तीयः' (७।१।१६५) तीयप्र० । 'आत्' (२।४।१८) आप् । 'समानानां०' (१।२।१) दीर्घः । चतुर्थी डे । 'आपो डितां यै-यास्यास्-याम्' (१।४।१७) यै । 'सर्वादेर्डस्पूर्वाः' (१।४।१८) डसपूर्व० यै । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२११।११४) आलोपः । अनेन ।
[तृतीयस्मै, तृतीयाय] त्रि । त्रयाणां पूरणी(णः) = तृतीया(यः) । 'त्रेस्तृ च' (७।१।१६६) तीयप्र० - त्रि० → तृ आदेशः । चतुर्थी डे । अनेन ।
द्वितीयकाय] द्वितीयः पूर्ववत् । कुत्सितोऽल्पोऽज्ञातो वा द्वितीय = द्वितीयकः । 'प्राग् नित्यात् कप्' (७।३।२८) कप्प्र० → क० । चतुर्थी डे । 'डे-डस्योर्याऽऽतौ' (१।४।६) य । ‘अत आः स्यादौ जस्-भ्याम्-ये' (१।४।१) अ० → आ० ।
[तृतीयकाय] कुत्सितोऽल्पोऽज्ञातो वा तृतीयः = तृतीयकः । 'कुत्सिता-ऽल्पा-ऽज्ञाते' (७।३।३३) कप्प्र० → क. । चतुर्थी डे । 'डे-डस्योर्याऽऽतौ' (१।४।६) य । 'अत आ स्यादौ जस्-भ्याम्-ये' (१।४।१) अ० → आ० ।
[द्वितीयिकायै] कुत्सिता-अल्पा-अज्ञाता वा द्वितीया = द्वितीयिका । 'स्व-ज्ञा-ऽज-भस्त्राऽधातुत्ययकात्' (२।४।१०८) इत्यादिना इत्वं विकल्पे, पक्षे 'ड्यादीदूतः के' (२।४।१०४) ह्रस्वत्वम् ।
[पटुजातीयाय पटु मांडियइ । पटुः प्रकारोऽस्य = पटुजातीयः । अत्र तीय इति समुदायसार्थकं परं लाक्षणिकत्वात् न भवति । 'प्रकारे जातीयर' (७।२७५) जातीयप० → जातीय भवति ।
[मुखतीयाय] मुख मांडियइ. । मुखात् = मुखतः । 'आधादिभ्यः' (७।२।८४) तसुप्र० → तस् । मुखतो भवः = मुखतीयः । 'गहादिभ्यः' (६।३।६३) ईयप्र० । 'प्रायोऽव्ययस्य' (७।४।६५) अस्लोपः ।।
[पार्श्वतीयाय] पार्थ्यात् = पार्श्वतः । 'आद्यादिभ्यः' (७।२।८४) तसुप्र० → तस् । पार्श्वतो भवः = पार्श्वतीयः । 'गहादिभ्यः' (६।३।६३) ईयप्र० । 'प्रायोऽव्ययस्य' (७।४।६५) अस्लोपः ।।छ।।
अवर्णस्याऽऽमः साम् ।।१।४।१५।। [अवर्णस्याऽऽमः साम्] अवर्ण षष्ठी डस् । 'टा-डसोरिन स्यौ' (१।४।५) स्य । आम् षष्ठी डस् । साम् प्रथमा सि । 'दीर्घड्याब्०' (१।४।४५) सिलोपः । परस्पराद्यामः स्थाने सामादेशे तत्रैव सामादेश एवोच्यत, परोक्षादेशस्तु आम् धातोर्विधीयमानः सर्वादेर्न भवति, 'कर्तुः क्विप०' (३।४।२५) इति क्विप्प्रत्ययान्ततायां संभवेऽपि स्यादेरित्यधिकारान्निरस्यत इत्याह-षष्ठी आम् ।
सर्वेषाम्] सर्व । षष्ठी आम् । अनेन साम् । 'एद् बहुस्भोसि' (१।४।४) ए । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) स० → ष० ।
[विश्वेषाम्] विश्व । षष्ठी आम् । अनेन साम् । ‘एद् बहुस्भोसि' (१।४।४) ए । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) स० →
ष०।
[सर्वासाम्] सर्वं । 'आत्' (२।४।१८) आप् । 'समानानां तेन दीर्घः' (१।२।१) दीर्घः । षष्ठी आम् । अनेन साम् ।
Jain Education Intemational

Page #104

अथ प्रथमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
९५
[विश्वासाम् ] विश्व | 'आत्' (२।४।१८) आप् । 'समानानां०' (१।२1१) दीर्घः । षष्ठी आम् । अनेन साम् ।
[ परमसर्वासाम्] परमाश्च ते सर्वाश्च = परमसर्वास्तासाम् ।।
[द्वयानाम् ] द्वय । षष्ठी आम् । 'ह्रस्वाऽऽपश्च' (१।४।३२ ) नाम् ।
[ द्वितयानाम् ] द्वितय पूर्ववत् ज्ञेयः । षष्ठी आम् । 'हस्वाऽऽपश्च' (१।४।३२) नाम् ।
[प्रियसर्वाणाम् ] प्रियाः सर्वे येषां ते
प्रियसर्वे, तेषाम् ॥छ ।
नवभ्यः पूर्वेभ्य इ-स्मात् - स्मिन् वा ||१|४|१६||
[ नवभ्यः ] नवन् । पञ्चमी भ्यस् । 'नाम्नो नोऽनह्वः' (२।१।९१) नलोपः । ' सो रु ' (२1१1७२) स०र० । [पूर्वेभ्यः ] पूर्व । पञ्चमी भ्यस् । 'एद् बहुस्भोसि' (१।४।४) ए । 'सो रुः' (२।१।७२ ) स०
र० ।
[ इ-स्मात्-स्मिन् वा ] इश्च स्माच्च स्मिन् च = इस्मात्स्मिन्, * प्रथमा जस् । सूत्रत्वात् लोपः । वा प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२।७) सिलोपः ।
=
[पूर्वे, पूर्वाः ] पूर्व । प्रथमा जस् । अनेन ।
[पूर्वस्मात् पूर्वात् ] पूर्व । पञ्चमी इसि । अनेन ।
[पूर्वस्मिन् पूर्वे ] पूर्व । सप्तमी ङि । अनेन ।
[त्ये] त्यद् । प्रथमा जस् । 'आ द्वेरः ' (२।१।४१) द० अ० । 'लुगस्यादे० ' (२।१।११३) अलोपः । 'जस इ: ' (१।४।९) इ. । 'अवर्णस्ये० ' (१।२।६) ए. |छ ।
आपो डितां ये-यास-यास्-याम् ।।१।४।१७।।
=
डितां, षष्ठी आम् ।
[ आपः ] आप् षष्ठी इस् । [डिताम्] ङ् इत् अनुबन्धो येषां ते डितस्तेषां = [-यास-यास्याम् ] यैश्च यासू च यास् च याम् च = येयास्यास्याम् । प्रथमा जस् । सूत्रत्वात् लोपः । [खट्वायै] खट्व । 'आत्' (२।४।१८) आप् । 'समानानां तेन दीर्घः' (१।२1१) दीर्घः । चतुर्थी ङे । अनेन । [ खट्वायाः] खट्वा पूर्ववत् । पञ्चमी इसि । अनेन ।
[ खट्वायाः ] खट्वा पूर्ववत् । षष्ठी डस् । अनेन ।
[ खट्वायाम् ] खट्वा पूर्ववत् । सप्तमी ङि । अनेन ।
[बहुराजायै, बहुराजायाः, बहुराजायाः, बहुराजायाम् ] राजन् 'नाम्नः प्राग् बहुर्वा' (७|३|१२) बहु पूर्वं हिंया लीयइ । बहवो राजानो यस्यां सा = बहुराजां, तस्यै-तस्याः (२) - तस्यां । 'ताभ्यां वाऽऽप् डित्' (२।४।१५) डिद् आप्प्र० । 'डित्यन्त्यस्वरादेः ' (२।१।११४) अन्त्यस्वरादिलोपः । अनेन ।
P.
[कारीषगन्ध्यायै, कारीषगन्ध्यायाः, कारीषगन्ध्यायाः, कारीषगन्ध्यायाम् ] 'कृत् विक्षेपे' (१३३४) कृ । कीर्यते वायुति करीषम् । कृ-तृभ्यामीषः' (उणा० ५५३ ) ईषप्र० । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० अर् । करीषस्येव गन्धो यस्य | ‘वोपमानात्' (७।३।१४७ ) इत्समासान्तः । 'अवर्णवर्णस्य' (७|४१६८) अलोपः । करीषगन्धेरपत्यं वृद्धं स्त्रीति । 'डसोऽपत्ये' (६।१।२८) अण्प्र० । ' वृद्धिः स्वरेष्वादेर्जिणति तद्धिते' (७|४|१) वृद्धि: । 'अनार्षे वृद्धेऽणिजो बहुस्वरप्रथमा सि । 'अनतो लुप् (१।४।५९) सिलोपः । P. 5 प्रथमा सि । 'अनतो लुप्' (१।४।५९) सिलोपः ।

Page #105

९६
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
गुरुपान्त्यस्याऽन्तस्य ष्यः' (२१४७८) ष्य । 'आत्' (२।४।१८) आप् । तस्यै-तस्याः-तस्याः-तस्याम् । अनेन ।
[कीलालपे] कीलाल 'पां पाने' (२) पा । कीलालं पिवतीति । 'मन्-वन् क्वनिप्-विच्०' (५।१।१४७) विच्प्र० । तस्मै = कीलालपे । चतुर्थी । 'लुगाऽऽतोऽनापः' (२११।१०७) आलोपः ।।छ।।
सर्वार्डस्पूर्वाः ।।१।४।१८॥ [सर्वादे:] सर्व । आदि । सर्व आदिर्यस्याऽसौ सर्वादिस्तस्य = सर्वादेः, षष्ठी डस्, “डित्यदिति' (१।४।२३) इ० → ए० । 'एदोद्भ्यां डसि-डसो रः' (१।४३५) र० ।
[डस्पूर्वाः] 5 डस् पूर्वो येषां ते = डस्पूर्वाः । प्रथमा जस् । 'अत आ स्यादौ जस्०' (१।४।१) अ० → आ० ।
[सर्वस्यै, सर्वस्याः, सर्वस्याः सर्वस्याम्] सर्व ४ । ‘आत्' (२।४।१८) आप् । 'समानानां०' (१।२।१) दीर्घः । चतुर्थी डे, पञ्चमी डसि, षष्ठी डस्, सप्तमी ङि । 'आपो डितां यै-यास-यास-याम्' (१।४।१७) इत्यादिना यै-यास-यास-याम् । अनेन डस्पूर्व० । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२191११४) अन्त्यस्वरादिलोपः ।
[परमसर्वस्यै, परमसर्वस्याः, परमसर्वस्याः, परमसर्वस्याम्] परमा चासौ सर्वा च = परमसर्वा, तस्यै, तस्याः(२), तस्याम् ।
[अस्यै, अस्याः , अस्याः , अस्याम् इदम् । डे-डसि-डस्-ङि । 'आ ढेरः' (२।१।४१) म० → अ० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२1१1११३) अलोपः । 'अनक्' (२।१।३६) इद० → अ । 'आत्' (२।४।१८) आप् । 'समानानां०' (१।२।१) दीर्घः । 'आपो डितां यै-यास-यास्-याम्' (१।४।१७) यै-यास-यास-याम् । अनेन डस्पूर्व० । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) आलोपः ।
[प्रियसर्वायै] प्रियः सर्वो यस्याः सा = प्रियसर्वा, तस्यै = प्रियसर्वायै । 'आत्' (२।४।१८) आप् । चतुर्थी के । [अतिसर्वायै] सर्वमतिक्रान्ता यया सा = अतिसर्वा, तस्यै = अतिसर्वायै ।
[त्वकत्पितृकः] युष्मद् । त्वकं पिता यस्याऽसौ त्वकत्पितृकः । 'लोकात्' (१।१३) अद् अग्रे विश्लेषियइ । 'त्यादिसर्वादेः स्वरेष्वन्त्यात् पूर्वोऽक्' (७।३।२९) अक् । 'त्व-मौ प्रत्ययोत्तरपदे चैकस्मिन्' (२।१११) त्वाऽऽदेशः । ‘शेषाद्वा' (७।३।१७५) कच्प्र० → क० ।
[मकत्पितृकः] अस्मद् । अहकं पिता यस्याऽसौ मकत्पितृकः । 'लोकात्' (१1१1३) अद् अग्रे विश्लेषियइ । 'त्यादिसर्वादेः स्वरेष्वन्त्यात् पूर्वोऽक्' (७।३।२९) अक् । 'त्व-मौ प्रत्ययोत्तरपदे चैकस्मिन्' (२।१।११) माऽऽदेशः । शेषाद्वा' (७।३।१७५) कच्प्र० → क० ।
[द्वकिपुत्रः] द्वि अग्रे पुत्र । द्वयोः कुत्सितयोः पुत्रः = द्वकिपुत्रः । ‘लोकात्' (१।१।३) इ अग्रे विश्लेषियइ । 'त्यादिसर्वादे:०' (७।३।२९) अक्प० ।
[ककिंसब्रह्मचारी] कुत्सितः सब्रह्मचारी = ककिंसब्रह्मचारी | ‘लोकात्' (१।१।३) इम् विश्लेषियइ । 'त्यादिसर्वादेः०' (७।३।२९) अक् ।।छ।।
टौस्येत् ।।१।४।१९।। [टौस्येत्] टा । ओस् । टाश्च ओस् च = टौस्, तस्मिन् = टौसि, सप्तमी ङि । एत् प्रथमा सि । 'दीर्घड्याब' (१।४।४५) सिलोपः । 'धुटस्तृतीयः' (२।१७६) त० → द० । 'विरामे वा' (११३५१) द० → त० ।
[बहुराजया] बहु-राजन् । बहवो राजानो यस्यां सा = बहुराजा । 'नाम्नः प्राग् बहुर्वा' (७।३।१२) बहु पूर्वं हिंया P. फ डस् पूर्वो येभ्यस्ते = डस्पूर्वाः ।
Jain Education Intemational

Page #106

अथ प्रथमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
लीयइ । 'ताभ्यां वाऽऽप् डित् ' (२।४।१५) डिद् आप्प्र० । ' डित्यन्त्यस्वरादेः ' (२।१।११४) अन्त्यस्वरादिलोपः । तेन = वहुराजया, तृतीया टा । अनेन ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।
[ बहुराजयो : ] बहु- राजन् । बहवो राजानो ययोस्ते बहुराजे | 'नाम्नः प्राग् बहुर्वा' (७|३|१२) बहु पूर्वं हिंया लीयइ । 'ताभ्यां वाऽऽप् डित् ' (२।४।१५) डिद् आप्प्र० । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अन्त्यस्वरादिलोपः । तयोर्बहुराजयोः, सप्तमी ओस् । अनेन ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।
[ कारीषगन्ध्यया ] कारीषगन्ध्या (१।४।१७) सूत्रवत् ज्ञेया, तया ।
[कारीषगन्ध्ययोः ] कारीषगन्ध्या (१।४।१७ ) सूत्रवत् ज्ञेया, तयोः ।
[कीलालपा ब्राह्मणेन] 'पां पाने' (२) पा, कीलालपूर्व० । कीलालं = मद्यं पिबतीति कीलालपाः । मन्-वन्-क्वनिप्विच्०' (५।१।१४७) विच् । तेन तृतीया टा । 'लुगाऽऽतोऽनापः' (२।१।१०७ ) आलोपः ।
[ बहुखट्वेन पुरुषेण] बहुव्यः खट्वा यस्याऽसौ बहुखट्व ( : ) । 'गोश्चान्ते ह्रस्वोऽनंशिसमासेयोबहुव्रीहौ' (२।४१९६ ) ह्रस्वस्तेन, तृतीया टा ॥छ ।
=
[ बहुराजे २ नगर्यो] बहवो राजानो ययोस्ते
'ताभ्यां वाऽऽप् डित्' (२।४।१५) डाप्प०
[औता] औत् तृतीया टा. ।
[माले तिष्ठतः ] माला । प्रथमा द्वि० औ । अनेन ए । 'ष्ठां गतिनिवृत्तौ ' ( ५ ) ष्ठा । ' षः सोऽष्टयै- ष्ठिव-ष्वष्कः ' (२।३।९८) स्था. । 'निमित्ताऽभावे नैमित्तिकस्याऽप्यभावः' (न्याय. १।२९) स्था । वर्त्त० तस् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव् (३।४।७१) शव् । ‘श्रौति - कृवु-धिवु०' (४।२।१०८) तिष्ठ आदेशः ।
९७
औता ||१।४।२० ॥
[कीलालपी पुरुषी ] कीलालं पिवतः इति कीलालपौ । 'मन् वन्-क्वनिप् विच् क्वचित्' (५।१।१४७) विप्र० । प्रथम औ । 'लुगाऽऽतोऽनापः ' (२।१।१०७) आलोपः ।

बहुराजे । 'नाम्नः प्राग् बहुर्वा' (७|३|१२) बहु पूर्वं हिंया लीयइ. । आ । औ । अनेन ए ।
[बहुखट्वौ पुरुषौ ] बह्व्यः खट्वा ययोस्तौ बहुखट्वौ । ' गोश्चान्ते ह्रस्वोऽनंशिसमासेयोबहुव्रीहौ' (२।४१९६ ) ह्रस्वः । प्रथमा औ ॥छ ||
=
इदुतोऽस्त्रेदूत् || १ |४ |२१ ॥
[इदुतः] इत्-उत् । इच्च उच्च = इदुत्, तस्य = इदुतः, षष्ठी डस् । 'धुटस्तृतीयः' (२।१।७६) त० → द० ।
[अस्त्रेरीदूत्] न स्त्री अस्त्री, तस्याः । ‘गोश्चान्ते० ' (२।४।९६) ह्रस्वः । षष्ठी डस् । ' ङित्यदिति' (१।४।२३) ए । 'एदोद्भ्यां ङसि - डसो र: ' (१।४।३५) २० । ईच्च ऊच्च = इर्दूत् । प्रथमा सि । ‘अनतो लुप्' (१।४।५९) सिलोपः । 'धुटस्तृतीयः ' (२।१।७६) त० द० । 'विरामे वा' (१।३।५१) ५०
त० ।
[मुनी तिष्ठतः पश्य वा ] मुनि प्रथमा
द्वि० औ । अनेन ।
[ साधू तिष्ठतः पश्य वा ] साधु प्रथमा
द्वि० औ । अनेन ।
[ सख्यौ ] सखि । सप्तमी ङि । 'केवलसखिपतेरौ ' (१।४।२६) ङिऔ । [पत्यौ] पति । सप्तमी ङि । 'केवलसखिपतेरौ ' (१।४।२६) ङिऔ ।

Page #107

९८
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
[अतिस्त्रियौ पुरुषौ] स्त्रियमतिक्रान्तौ यौ = अतिस्त्रियौ । 'गोश्चान्ते०' (२।४।९६) ह्रस्वः । प्रथमाद्विव० औ । 'स्त्रियाः' (२191५४) इय् ।
[अतिस्त्रयः] स्त्रीमतिक्रान्तास्ते ।
[सहस्रयस्तिष्ठन्ति सह स्त्रीभिर्वर्त्तते । 'ऋन्नित्यदितः' (७।३।१७१) कच् प्राप्नोति, 'सहात् तुल्ययोगे' (७।३।१७८) इति निषेधः । सह स्त्रीः (स्त्री) येषां ते । ‘गोश्चान्ते०' (२।४।९६) ह्रस्वः । 'जस्येदोत्' (१।४।२२) ए. ।
[अतिस्त्रये स्त्रीमतिक्रान्तोऽतिस्त्रिः । 'गोश्चान्ते०' (२।४।९६) हूस्वस्तस्मै । [अतिस्त्रः] स्त्रीमतिक्रान्तोऽतिस्त्रिः । 'गोश्चान्ते०' (२।४।९६) हस्वस्तस्मात् । [अतिस्त्रीणाम] स्त्रीमतिक्रान्तोऽतिस्त्रिः । 'गोश्चान्ते०' (२।४।९६) हूस्वस्तेषाम् ।
[अतिस्त्रौ निधेहि स्त्रीमतिक्रान्तोऽतिस्त्रिः । 'गोश्चान्ते०' (२१४९६) इस्वस्तस्मिन् । 'दुधांगक धारणे च' (११३९) धा, निपूर्व० । पञ्चमी हि । 'हौ दः' (४।१।३१) आ० → ए० ।।छ।।
जस्येदोत् ।।१।४।२२।। [जस्येदोत्] जस् सप्तमी ङि | एत् - ओत् । एच्च ओच्च = एदोत्, प्रथमा औ । सूत्रत्वात् लोपः । [मुनयः] मुनि । प्रथमा जस् । अनेन ए । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) अय् । [साधवः] साधु । प्रथमा जस् । अनेन ओ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अव् । [अतिस्त्रयः] स्त्रीमतिक्रान्ताः तेऽतिस्त्रयः । 'गोश्चान्ते०' (२।४।९६) ह्रस्वः । प्रथमा जस् । अनेन ए. ॥छ।।
डित्यदिति ।।१।४।२३।। [डित्यदिति] ङ् इत् अनुबन्धो यस्याऽसौ डित्, तस्मिन् = डिति, सप्तमी ङि । द् इत् अनुवन्धो यस्याऽसौ दित्, न दित् = अदित् । 'नञत्' (३।२।१२५) न० → अ०, तस्मिन् = अदिति, सप्तमी ङि ।
[अतिस्त्रये स्त्रियमतिक्रान्तो योऽसौ अतिस्त्रिः । 'गोश्चान्ते०' (२।४।९६) इस्वस्तस्मै = अतिस्त्रये, चतुर्थी डे, अनेन ए. | ‘एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।
[साधोः] साधु । पञ्चमी उसि - अथवा षष्ठी डस् । अनेन ओ. । 'एदोद्भ्यां ङसि-ङसो रः' (१।४।३५) र० । 'रः पदान्ते०' (१।३।५३) विसर्गः ।
[अतिस्त्रेः आगतं स्वं वा] स्त्रियमतिक्रान्तो योऽसौ अतिस्त्रिः । 'गोश्चान्ते०' (२।४।९६) ह्रस्वस्तस्मात्, पञ्चमी डसि, अथवा तस्य, षष्ठी ङस् = अतिस्त्रेः । अनेन ए । 'एदोद्भ्यां०' (१।४।३५) र० । 'रः पदान्ते विसर्गस्तयोः' (१।३।५३) विसर्गः । आगत । प्रथमा सि । 'अतः स्यमोऽम्' (१।४।५७) अम् । स्व । प्रथमा सि । 'अतः स्यमोऽम्' (१।४।५७) अम् ।
[बुद्धयाः] वुद्धि । पञ्चमी डसि । 'स्त्रिया डितां वा दै-दास-दास-दाम्' (१।४।२८) ङसि० → दास् → आस् । अनेन एत्वं न भवति, पश्चात् 'इवर्णादरस्वे०' (१।२।२१) इत्यादिना य् ।
. [धेन्वाः आगतं स्वं वा] धेनु । पञ्चमी इसि-अथवा षष्ठी डस् । 'स्त्रिया डितां वा दै-दास-दास्-दाम्' (१।४।२८) ङसि-ङस् → दास् → आस् । अनेन ओत्वं न भवति, पश्चात् 'इवर्णादेरस्वे०' (१।२।२१) व्. ।
P.
प्रथमा सि । 'अनतो लुप्' (१।४।५९) सिलोपः । 'धुटस्तृतीयः' (२१७३) त० → द० ।
Jain Education Intemational

Page #108

अथ प्रथमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
[ शुची] शुचि । इतोऽक्त्यर्थात्' (२।४।३२) डीप्र० ई. । [पट्वी] पटु । 'स्वरादुतो गुणादखरोः ' (२।४१३५) डीप्र० टः पुंसि ना || १ |४| २४||
[टः ] टा पष्ठी डस् । 'लुगाऽऽतोऽनापः' (२।१।१०७) आलोपः । [पुंसि ] पुम्स् सप्तमी ङि । 'शिङ्-हेऽनुस्वारः ' (१।३।४० ) अनुस्वारः । [ ना ] ना प्रथमा सि । ॐ 'दीर्घड्याब्०' (१।४।४५) सिलोपः ।
[ अतिस्त्रिणा ] स्त्री अतिपूर्व० । स्त्रियमतिक्रान्तो योऽसौ अतिस्त्रिस्तेन = अतिस्त्रिणा । 'गोश्चान्ते० ' (२१४१९६ ) ह्रस्वत्वं । अनेन ना । 'र-पृवर्णान्नो ण एकपदेऽनन्त्यस्या ऽल-च-ट-तवर्ग-श-सान्तरे' (२।३।६३) न०
० ।
ई ॥ छ ॥
९९
[अमुना ] अदस् । तृतीया टा । 'आ द्वेरः' (२।१।४१) स०अ० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः । 'मोऽवर्णस्य' (२।१।४५) ५०म० । प्रागिनात् ' (२।१।४८) अ० → उ० । अनेन ना. ।
[बुद्धया] वृद्धि । तृतीया टा । 'इवर्णादेरस्वे० ' (१।२।२१) यत्वम् । [ धेन्वा ] धेनु । तृतीया टा । 'इवर्णादेरस्वे० ' (१।२।२१) वत्त्वम् ||छ || डिड || १ |४| २५ || [ङिर्डी] ङि प्रथमा सि । 'सो रु: ' (२।१।७२) स० [मुनौ] मुनि । सप्तमी ङि । अनेन डौ० [ साधौ ] साधु । सप्तमी ङि । अनेन डौ० [अतिस्त्रौ] स्त्रियमतिक्रान्तो योऽसौ अतिस्त्रिः । 'गोश्चान्ते० ' (२।४।९६) ह्रस्वस्तस्मिन् = अतिस्त्रौ, सप्तमी ङि । अनेन डौ । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२1१1११४) अन्त्यस्वरादिलोपः ।
२० । डौ प्रथमा सि । सूत्रत्वात् लोपः । औ० । ' डित्यन्त्यस्वरादेः ' (२।१।११४ ) इलोपः । औ० । ' डित्यन्त्यस्वरादेः ' (२।१।११४) उलोपः ।
[बुद्धयाम् ] बुद्धि । सप्तमी ङि । 'स्त्रिया डितां वा दै दास-दास-दाम्' (१।४।२८) ङि → दाम् आम् । 'इवर्णादिरस्वे० ' (१।२।२१) यत्वम् ।
[ धेन्वाम् ] धेनु । सप्तमी ङि । 'स्त्रिया डितां वा दै दास् - दास-दाम्' (१।४।२८) ङिदाम् आम् । 'इवर्णादरस्वे० ' (१।२।२१) वत्वम् ।

ननु दामकरणसामर्थ्यादेव डौर्न स्यात्, किं व्यावृत्तावदितीति दर्शनेन ? न 'ङित्यदिति' (१।४।२३ ) इत्येत्वनिषेधकत्वेन तस्य चरितार्थत्वाद् डौः स्यादिति व्यावृत्तिः सफला, यथा 'इश्च स्था-द: ' ( ४ | ३ | ४१ ) इत्यत्र सिच्लोपविधायकत्वेन ह्रस्वकरणस्य चरितार्थत्वे गुणवाधकं कित्करणम्, किञ्च यथासंख्यार्थं 'स्त्रिया डितां०' (१।४।२८) इत्यत्र दाम्ग्रहणं कार्यम्, अन्यथा इदं सूत्रमन्यथा उत्तरं चान्यथा कार्यं स्यात्, तथा च गरीयसी रचना स्यादिति ॥ छ ||
केवलसखिपतेरौ ||१ |४ |२६||
[केवलसखिपतेरौ ] सखा च पतिश्च सखिपतिः, केवलं च तत् सखिपतिश्च = केवलसखिपति, तस्मात् केवलसखिपतेः, पञ्चमी ङसि । ' ङित्यदिति' (१।४।२३) इ० ए० । एदोद्भ्यां ङसि - ङसो रः' (१।४।३५) २० । औ प्रथमा सि । सूत्रत्वात् लोपः ।
P. 5ना प्रथमा सि । सूत्रत्वात् लोपः ।

=

Page #109

१००
[सख्यौ] सखि । सप्तमी ङि । अनेन औ । 'इवर्णादे० ' (१।२।२१) य० । [पत्यौ] पति । सप्तमी ङि । अनेन औ । 'इवर्णादे० ' (१।२।२१) य० ।
[सख्यि] सखि । सखायमिच्छति । 'अमाव्ययात् क्यन् च' ( ३।४।२३) क्यन्प्र०य । दीर्घश्च्वि यङ् यक्-क्येषु च' (४।३।१०८) दीर्घः । सखीयतीति क्विप् । 'अतः' (४।३।८२) अलोपः । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७ ) क्विप्लोपः । —य्वोः प्वय्व्यञ्जने लुक्' (४|४|१२१) यलोपः । सप्तमी ङि । 'योऽनेकस्वरस्य' (२।१।५६ ) य० ।
'सरिव्य' इत्यत्र 'स्थानीवाऽवर्णविधौ' (७।४।१०९) इति न्यायात् क्विपः स्थानित्वे सति 'य्वोः प्वय्व्यञ्जने लुक्' (४|४|१२१) इति व (?) (य) लोपः कस्मान्न भवति ? 'असिद्धं बहिरङ्गमन्तरङ्गे' (न्यायसंग्रहः १।२० ) इति न्यायात् अन्तरङ्गे क्विवाश्रिते कार्ये यत्वमसिद्धं स्यात्- ।
[पत्यि] पति । पतिमिच्छति । 'अमाव्ययात् क्यन् च' ( ३।४।२३) क्यन्प्र० य० । 'दीर्घश्च्वि यङ् यक्-क्येषु च' (४।३।१०८) दीर्घः । पतीयतीति क्विप् । शेषं 'सरिव्य' वत् ।
[प्रियसखी] प्रियः सखा यस्याऽसौ तस्मिन् प्रियसखौ, सप्तमी ङि । 'ङि' (१।४।२५) डौ० औ० । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अन्त्यस्वरादिलोपः ।
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
=
[नरपतौ] नराणां पतिः = नरपतिस्तस्मिन् ‘डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अन्त्यस्वरादिलोपः ॥ छ ॥
=
नरपतौ, सप्तमी ङि । 'ङि' (१।४।२५) डौ० औ० ।
न ना डिदेत् ||१|४|२७|
[न] न अव्यउ । प्रथमा सि ।
[ ना ङिदेत् ] ना ङ्-इत्-एत् । ङ् इत् अनुबन्धो यस्याऽसौ ङित्, ङिति एत् सि । ‘दीर्घङ्याब्०’ (१।४।४५) सिलोपः । 'धुटस्तृतीयः ' (२।१।७६) त०
त० ।
Jain Education Intemational
ङिदेत्, नाश्च ङिदेच्च नाङिदेत्, प्रथमा द० । 'विरामे वा' (१।३।५१) द० →
[सख्या ] सखि । तृतीया टा । 'टः पुंसि ना' (१।४।२४ ) [ ना] प्राप्नोति परं न भवति । 'इवर्णादेरस्वे० ' (१।२।२१)
यत्वम् ।
[पत्या] पति । तृतीया टा । 'टः पुंसि ना' (१।४।२४) [ना] प्राप्नोति परं न भवति । 'इवर्णादेरस्वे० ' (१।२।२१)
यत्वम् ।
=
[सख्ये] सखि । चतुर्थी ङे । 'डित्यदिति' (१।४।२३) [ ए ] प्राप्नोति परं न भवति । 'इवर्णादेरस्वे० ' (१।२।२१)
यत्वम् ।
[पत्ये] पति । चतुर्थी ङे । 'ङित्यदिति' (१।४।२३) [ ए ] प्राप्नोति परं न भवति । 'इवर्णादेरस्वे० ' (१।२।२१)
यत्वम् ।
[ सख्युः आगतं स्वं वा ] सखि । पञ्चमी इसि अथवा षष्ठी ङस् । ङित्यदिति' (१।४।२३) [ए] प्राप्नोति, परं न भवति । ‘इवर्णादेरस्वे०’ (१।२।२१) यत्वं । 'खि-ति-खी-तीय उर्' (१।४।३६) ङसि ङस्० → उर् ।

[ पत्युः आगतं स्वं वा] पति । पञ्चमी ङसि अथवा षष्ठी ङस् । ङित्यदिति' (१।४।२३) [ए] प्राप्नोति परं न भवति । ‘इवर्णादेरस्वे०' (१।२।२१) यत्वं । 'खि-ति- खी-तीय उर्' (१।४।३६ ) ङसि ङस् ०
उर् ।
[ सख्यौ ] सखि । सप्तमी ङि । ' ङित्यदिति' (१।४।२३) [ए] प्राप्नोति परं न भवति । 'केवलसखि पतेरौ ' (१।४।२६)

Page #110

अथ प्रथमाऽध्यायस्य चतुर्थः पादः ।।
१०१
औ । 'इवर्णादेरस्वे०' (१।२।२१) यत्वम् ।
अत्रादेशे कृते 'डित्यदिति' (१।४।२३) इति प्राप्नोति, न तु पूर्वं, यस्तद्वाधकं 'डिडौं' (१।४।२५) ततोऽपि 'केवलसखिपतेरौ' (१।४।२६) इति औत्वम् । ततः 'तदादेश०.... इति न्यायात् स्यादित्वे सति एत्वं प्राप्तं निषिद्धम् ।
[पत्यौ] पति । सप्तमी ङि । 'डित्यदिति' (१।४।२३) । [ए] प्राप्नोति, परं न भवति । 'केवलसखिपतेरौ' (१।४।२६) औ. । इवर्णादेरस्वे०' (१।२।२१) यत्वम् ।
[पतयः] पति । प्रथमा जस् । 'जस्येदोत्' (१।४।२२) इ० → ए० । ‘एदैतोऽयाय' (१।२।२३) अय् । [प्रियसखिना] प्रियः सखा यस्याऽसौ प्रियसखा, तेन । [सुसखिना] शोभनः सखा = सुसखा, तेन । [बहुसखिना] बहुः सखा यस्याऽसौ बहुसखि(?) (सखा), तेन । [साधुपतिना] साधुः पतिर्यस्याऽसौ साधुपतिस्तेन । [बहुपतिना] बहुः पतिर्यस्याऽसौ बहुपतिस्तेन = बहुपतिना । [प्रियसखये] प्रियः सखा यस्याऽसौ प्रियसखि(?) (सखा), तस्मै । [नरपतये] नराणां पतिः = नरपतिस्तस्मै । [नरपतेः आगतं स्वं वा] नराणां पतिः = नरपतिस्तस्मात् - तस्य वा. ।।छ।।
स्त्रिया ङितां वा दै-दाम-दाम-दाम् ।।१।४।२८।। [स्त्रियाः] स्त्री पञ्चमी ङसि । 'स्त्रीदूतः' (१।४।२९) दास् → आस् । 'स्त्रियाः' (२।१५४) इय् । [डिताम्] ङ् इत् अनुबन्धो येषां ते = ङितस्तेषां = ङितां, षष्ठी आम् । [वा] वा अव्यउ । प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२।७) सिलोपः । [दै-दास्-दाम-दाम्] दैश्च दास् च दास् च दाम् च = दैदास्दास्दाम्, प्रथमा जस् । सूत्रत्वात् लोपः ।
[बुद्धयै, बुद्धये] बुद्धि २ । चतुर्थी डे । अनेन दै । 'इवर्णादेरस्वे०' (१।२।२१) यत्वं, पक्षे 'डित्यदिति' (१।४।२३) ए । 'एदेतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।।
[बुद्धयाः, बुद्धेः २ आगतं स्वं वा] वुद्धि २ | पञ्चमी डसि अथवा षष्ठी ङस् । अनेन दास् २ । ‘इवर्णादेरस्वे०' (१।२।२१) यत्वं । पक्षे 'ङित्यदिति' (१।४।२३) ए. । 'एदोद्भ्यां सि-ङसो रः' (१।४।३५) र० ।
[बुद्धयाम्, बुद्धौ] बुद्धि २ । सप्तमी ङि । अनेन दाम् । ‘इवर्णादेरस्वे०' (१।२।२१) यत्वं । पक्षे 'डिौँ' (१।४।२५) डौ० → औ० । “डित्यन्त्यस्वरादेः' (२११११४) इलोपः ।
[धेन्वे, धेनवे] धेनु २ । चतुर्थी डे । अनेन दै । 'इवर्णादरस्वे०' (१।२।२१) वत्वं । पक्षे 'डित्यदिति' (१।४।२३) ओ. । 'ओदौतोऽवाव' (१।२।२४) अव्० ।
[धेन्वाः , धेनोः २] धेनु २ । पञ्चमी डसि अथवा षष्ठी ङस् । अनेन दास् २ । 'इवर्णादेरस्वे०' (१।२।२१) वत्वं । पक्षे 'ङित्यदिति' (१।४।२३) ओ. । 'एदोद्भ्यां सि-ङसो रः' (१।४।३५) र० ।
[धेन्वाम, धेनौ] धेनु २ । सप्तमी ङि । अनेन दाम् । 'इवर्णादेरस्वे०' (१।२।२१) वत्वं । पक्षे 'डिौँ ' (१।४।२५) P.5 प्रथमा सि । 'अनतो लुप्' (१।४।५९) सिलोपः ।
Jain Education Intemational

Page #111

१०२
डौ० औ० । 'डित्यन्त्यस्वरादेः ' (२।१।११४) उलोपः ।
[प्रियबुद्धयै प्रियबुद्धये स्त्रिये पुरुषाय वा ] प्रिया बुद्धिर्यस्याः सा = प्रियवुद्धिस्तस्यै प्रियद्धये । प्रिया बुद्धिर्यस्याऽसौ प्रियबुद्धिस्तस्मै प्रियवृद्धये । परतः स्त्री पुम्वत् स्त्र्येकार्थेऽनूङ्' ( ३।२।४९ ) पुंवद्भावः । चतुर्थी ङे । अनेन दे ऐ । पक्षे 'डित्यदिति' (१।४।२३) ए. 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।
[प्रियधेन्चै, प्रियधेनवे स्त्रिये पुरुषाय वा ] प्रिया धेनुर्यस्याः सा = प्रियधेनुस्तस्यै । प्रिया धेनुर्यस्याऽसौ प्रियधेनुस्तस्मै । * [ प्रियमत्यै, प्रियमतये स्त्रियै पुरुषाय वा ] प्रिया मतिर्यस्याः सा = प्रियमतिस्तस्यै । प्रिया मतिर्यस्य स प्रियमतिस्तस्मै । [अतिशकट्यै, अतिशकटये स्त्रिये पुरुषाय वा] शकटीमतिक्रान्ता सा = अतिशकटिस्तस्यै । शकटीमतिक्रान्ता स अतिकटिस्तस्मै । 'गोश्चान्ते० ' (२।४।९६ ) ह्रस्वः । । छ । ।
स्त्रीदूतः ||१ |४ |२९||
[ स्त्रीदूतः ] ईच्च ऊच्च = ईदूत्, स्त्रियामदूत् = स्त्रीदूत्, तस्मात् =
स्त्रीदूतः, पञ्चमी इसि ।
[ नौ, नद्याः, नद्याः, नद्याम् ] 'टुनदु समृद्धौ' (३१२) नद् । नद्यते शब्दायतेऽवगाह्यमाना इति नदी । 'अच्' (५।१।४९ ) अच्प्र० । 'जातेरयान्त - नित्यस्त्री-शूद्रात् ' (२।४।५४) डीप्र० । डे इसि डस् ङि । अनेन कार्यम् ।
=
[ लक्ष्म्यै लक्ष्म्याः, लक्ष्म्याः, लक्ष्म्याम्] 'लक्षीण दर्शनाडूनयोः ' (१७१९ ) लक्ष् । 'चुरादिभ्यो णिच्' ( ३।४।१७) णिच्प्र० । लक्षयति पुण्यकर्म्माणीति लक्ष्मीः । 'लक्षेर्मोऽन्तश्च' (उणा० ७१५ ) ईप्र० मोऽन्तश्च । तस्यै तस्याः (२) तस्याम् । [कुर्वे, कुर्वाः, कुर्वाः, कुर्वाम् ] कुरु । कुरोरपत्यं स्त्री । 'दु-नादि कुर्वित्- कोशला - ऽजादाञ्ञ्यः' (६।१ ।११८) व्यप्र० । 'कुरोर्वा' (६।१।१२२) ञ्यलोपः । ' उतोऽप्राणिनश्चाऽयु-रज्ज्वादिभ्य ऊङ्' (२।४।७३) ऊप्र० ऊ। 'समानानां०' (१।२1१) दीर्घः । चतुर्थी - पञ्चमी इसि षष्ठी डस् सप्तमी ङि । अनेन दै दास् - दास् - दाम् । 'इवर्णादे० ' (१।२।२१) वत्वम् । [ ब्रह्मबन्ध्यै ब्रह्मबन्ध्वाः, ब्रह्मबन्ध्वाः, ब्रह्मबन्ध्वाम् ] ब्रह्मा बन्धुर्यस्याः सा = ब्रह्मवन्धूः । ' उतोऽप्राणिनश्चाऽयुरज्ज्वादिभ्य ऊङ्' (२।४।७३) ऊप्र० । 'समानानां०' (१।२1१) दीर्घस्तस्यै- तस्याः ( २ ) तस्याम् ।
-
-
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका |
[ अतिलक्ष्म्यै स्त्रिये पुरुषाय वा ] लक्ष्मीमतिक्रान्ता या सा = अतिलक्ष्मीः, तस्यै = अतिलक्ष्म्यै । लक्ष्मीमतो यः स = अतिलक्ष्मीः, तस्मै अतिलक्ष्म्यै । चतुर्थी ङे । अनेन दै→ ऐ । 'इवर्णादे० ' (१।२।२१) यत्वम् ।
=
[ अतितन्त्र्यै स्त्रियै पुरुषाय वा ] 'तन्त्रिण् कुटुम्बचिन्तायां ' (१८३९ ) तन्त्र । 'चुरादिभ्यो णिच्' ( ३।४।१७) णिच्प्र० → इ । तन्त्रयति (ते) इति तन्त्रीः । 'तृ स्तृ-तन्द्रि-तन्त्र्यविभ्य ई: ' ( उणा० ७११) ईप्र० । तन्त्रीमतिक्रान्ता [ या ] सा = अतितन्त्री ( : ), तस्यै ।
[ अतिवध्यै स्त्रियै पुरुषाय वा ] वधूमतिक्रान्ता [ या ] सा = अतिवधूस्तस्यै ।
[कुमार्ये ब्राह्मणाय ब्राह्मण्ये वा ] कुमारीमिच्छतीति कुमारीयति । 'अमाव्ययात् क्यन् च' ( ३।४।२३) क्यन्प्र० । कुमारीयतीति क्विप् । 'अतः' (४।३।८२) अकारस्य लोपः । 'य्वोः ०' (४|४|१२१) यलोपः । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः । अथवा कुमारीवाऽऽचरति । 'क्यङ्' ( ३।४।२६) क्यप्र०य । कुमारीयति (ते) इति क्विप् । तस्मै ।

[ ग्रामण्ये स्त्रिये] 'णीं‍ प्रापणे' ( ८८४ ) णी । 'पाठे धात्वादेर्णो नः' (२।३।९७) नी, ग्रामपूर्व० । ग्रामं नयतीति P. 5 'द अव्यक्ते शब्दे' (२९९) पद् । 'पाठे धात्वादेर्णो नः' (२।३।९७ ) नद् । नदति = अव्यक्तं शब्दं करोति वहमाना सतीति नदी । 'लिहादिभ्यः ' (५1११५० ) अच्प्र० । 'गोरादिभ्यो मुखान्डी' (२।४।१९) डीप्र० ई । 'अस्य ड्यां लुक्' (२१४१८६) अलोपः । नदी४ च० डे पं० इसि प० ङस्- स० ङि । अनेन दै दास-दास-दाम् । 'इवर्णादे० ' (१।२।२१) यत्वम् ।
P + लक्षयति पुण्यात्मकमिति लक्ष्मीः । P. * इदमुदाहरणं वृहद्वृत्तौ नास्ति ।

Page #112

अथ प्रथमाऽध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
१०३
ग्रामणीः । 'क्विप' (५।१।१४८) क्विप्प० । 'ग्रामाऽग्रान्नियः' (२।३७१) न० → ण० । चतुर्थी डे । 'अप्रयोगीत्' (१।११३७) क्विप्लोपः । 'क्विब्वृत्तेरसुधियस्तौ' (२।१५८) यत्वं । स्त्री । चतुर्थी डे । 'स्त्रीदूतः' (१।४।२९) दै → ऐ । 'स्त्रियाः' (२१५४) इय् ।
[खलप्वे स्त्रियै] पूगश् पवने' (१५१८) पू, खलपूर्व० । खलं पुनातीति खलपूः । 'क्विप्' (५।१।१४८) क्विप्प० । चतुर्थी डे । 'क्विवृत्तेरसुधियस्तौ' (२।१।५८) वत्वं । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः । स्त्री । चतुर्थी डे । 'स्त्रीदूतः' (१।४।२९) दै → ऐ । 'स्त्रियाः' (२।१।५४) इय् ।
[आमलकाय] 'मलि धारणे' (८१०) मल, आड्यूर्व० । आमलिषीष्ट । 'आशिष्यकन्' (५1१७०) अकन्प्र० → अक । गौरादित्वात् ‘गौरादिभ्यो मुख्यान्डीः' (२।४।१९) डीप्र० - आमलकी । आमलक्याः फलं विकारः = आमलकम् । 'प्राण्यौषधि-वृक्षेभ्योऽवयवे च' (६।२।३१) अणप्र० । 'फले' (६।२।५८) अणलोपः । 'झ्यादेौणस्याक्विपस्तद्धितलुक्यगोणीसूच्योः' (२।४।९५) डोर्निवृत्तिस्तस्मै ।
[अतिकुरवे] कुरुमतिक्रान्तोऽसौ अतिकुरूः, तस्मै । [अतिकुमारये] कुमारीमतिक्रान्तोऽसौ अतिकुमारि, तस्मै । 'गोश्चान्ते०' (२।४।९६) हूस्वः ।।छ।।
वेयुवोऽस्त्रियाः ।।१।४।३०॥ [वेयुवोऽस्त्रियाः] वा इय्-उव् । इय् च उव् च = इयुव, तस्य = इयुवः, षष्ठी डस् । न स्त्री = अस्त्री । 'नञत्' (३।२।१२५) न० → अ०, तस्याः = अस्त्रियाः, षष्ठी डस्, ‘स्त्रीदूतः' (१।४।२९) डस्० → दास् → आस् । 'स्त्रियाः' (२१११५४) इय् ।
[श्रियै, श्रिये] 'श्रिग सेवायाम्' (८८३) श्रि । श्रयति पुण्यकर्माणमिति श्री । 'दिद्युद-ददृद्-जगज्जुहू-वाक-प्राट-धीश्री-दू-स्त्रू-ज्वायतस्तू-कटपू-परिवाट-भ्राजादयः क्विप्' (५।२।८३) क्विप्र० - श्री निपात्यते । 'अप्रयोगीत्' (११३७) क्विप्लोपः । चतुर्थी डे । अनेन । 'संयोगात्' (२११५२) इय् ।
[श्रियाः, श्रियः] श्री । पञ्चमी डसि । अनेन । 'संयोगात्' (२।११५२) इय् । [श्रियाः, श्रियः] श्री । षष्ठी डस् । अनेन । 'संयोगात्' (२१११५२) इय् । [श्रियाम, श्रियि] श्री । सप्तमी ङि । अनेन । 'संयोगात्' (२।११५२) इय् ।
[अतिश्रियै, अतिश्रिये ब्राह्मणाय ब्राह्मण्यै वा] श्री अतिपूर्व० । श्रियमतिक्रान्तो यः स = अतिश्रीः, तस्मै = अतिश्रिये । अथवा श्रियमतिक्रान्ता या सा = अतिश्रीः, तस्यै = अतिश्रियै । चतुर्थी हुँ । अनेन । संयोगात्' (२१५२)
इय् ।
[भुवै, भुवे] 'भ्रमू चलने' (९७०) भ्रम् । भ्रमतीति भूः । 'भ्रमि-गमि-तनिभ्यो डित्' (उणा० ८४३) डिद् ऊप्र० । चतुर्थी डे । अनेन दै । 'भू-श्नोः' (२।१५३) उव् ।
[भुवाः, भुवः] भू । पञ्चमी ङसि । अनेन दास् । 'भू-श्नोः' (२१११५३) उव० । [भुवाः, भुवः] भू । षष्ठी ङस् । अनेन दास् । 'भू-श्नोः' (२।१।५३) उ० । [भुवाम्, भुवि भू । सप्तमी ङि । अनेन दाम् । “भू-श्नोः' (२१११५३) उव० ।
[अतिभुवै, अतिभुवे पुरुषाय स्त्रियै वा] भू अतिपूर्व० । भुवमतिक्रान्तो यः स = अतिभूः, तस्मै = अतिभुवै, अतिभ्रुवे । अथवा भुवमतिक्रान्ता या सा = अतिभूः, तस्यै = अतिभुवै, अतिभुवे । अनेन दै → ऐ । 'भू-श्नोः' (२।१।५३)
Jain Education Intemational

Page #113

१०४
उव ।
[ आध्यै ] 'यें चिन्तायाम्' (३०) ध्यै । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य' ( ४1२1१) ध्या । दिद्युद् ददृद्- जगज्जुहू०' (५।२।८३) क्विप्प्र० - धी निपात्यते । 'अप्रयोगीत् ' (१।१।३७ ) क्विप्लोपः । धातोः पूजार्थ० ' ( ३।१।१) आड्यूर्व० । आध्यायत इति । (आध्यायतीत्येवंशीला) आधी । चतुर्थी ङे । 'स्त्रीदूतः ' (१।४।२९) दै । 'क्विब्वृत्तेरसुधियस्तौ ' (२।१।५९) यत्वम् ।
[प्रध्यै ] धी पूर्ववत् । धातोः पूजार्थ ० ' ( ३1919 ) प्रपूर्व० । प्रध्यायत इति । (प्रध्यायतीत्येवंशीला ) प्रधी | चतुर्थी ङे । 'स्त्रीदूतः ' (१।४।२९) दै । 'क्विब्वृत्तेरसुधियस्तौ ' (२।१।५८) यत्वम् ।
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
[वर्षाभ्यै] 'भू सत्तायाम् ' (१) भू वर्षापूर्व० । वर्षासु भवतीति वर्षाभूः । 'क्विप्' ( ५1१1१४८) क्विप्प्र० । चतुर्थी ङे । 'स्त्रीदूतः ' (१।४।२९) दै । 'दृन् पुन वर्षा-कारैर्भुवः' (२।१।५९) वत्वम् ।
[परमस्त्रियै, परमस्त्रियाः, परमस्त्रियाः, परमस्त्रियाम् ] परमश्चासौ स्त्री च परमस्त्रिः । ' गोश्चान्ते० ' (२।४१९६) ह्रस्वस्तस्यै - तस्याः (२) तस्यां । 'स्त्रीदूतः ' (१।४।२९) दै- दास-दास्-दाम् ।
-
[यवक्रिये] 'डुक्रींग्श् द्रव्यविनिमये' (१५०८) क्री, यवपूर्व० । यवान् क्रीणातीति यवक्रीः । 'क्विप्' (५।१।१४८) क्विपूप्र० । 'अप्रयोगींत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः । चतुर्थी ङे । 'संयोगात् ' (२।१।५२ ) इय् ।
[कटप्रुवे] 'पुंङ् गतौ' (५९७) पु, कटपूर्व० । कटं प्रवते इति कटप्पू: । ' दिद्युद् ददृद्०' (५।२।८३) क्विप्प्र० । ‘अप्रयोगीत्’ (१।१।३७) क्विप्लोपः । चतुर्थी ङे । 'संयोगात् ' (२।१।५२) उद् ।।छ।।
आमो नाम् वा ||१।४ । ३१ ॥
[आम] आम् षष्ठी डस् ।
[नाम्] नाम् प्रथमा सि । 'दीर्घयाव्०' (१।४।४५) सिलोपः ।
[वा ] वा प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' ( ३।२।७) सिलोपः । अव्यउ ।
[ श्रीणाम्, श्रियाम् ] श्री (२) । षष्ठी आम् । अनेन नाम् । 'र- पृवर्णान्नो ० ' (२।३।६३) न० ० । क्षे 'संयोगात्' (२।१।५२ ) इय् ।
[भ्रूणाम्, भ्रुवाम् ] भ्रू (२) । षष्ठी आम् । अनेन नाम् । 'र-पृवर्णान्नो ण० ' (२।३।६३) न० ० | पक्षे 'भूश्नो:' ( २।१।५३) उव् ।
[अतिश्रीणाम्, अतिश्रियाम् ] श्रियमतिक्रान्ता याः ताः = अतिश्रियस्तासां षष्ठी आम् । अनेन नाम् । 'र-पृवर्णान्नो ० ' (२।३।६३) न० ० । पक्षे 'संयोगात् ' (२।१।५२ ) इय् ।
[पृथुश्रीणाम्, पृथुश्रियाम् ] पृथुश्रीर्यासां ताः = पृथुश्रियस्तासां षष्ठी आम् । अनेन नाम् । 'र-पृवर्णान्नो णः ० ' ( २।३।६३) न० - ० । पक्षे 'संयोगात् ' (२।१।५२) इय् ।
[अतिभ्रूणाम्, अतिभुवाम् ] भुवमतिक्रान्ता ये ते = अतिभ्रुवस्तेषां षष्ठी आम् । अनेन नाम् । पक्षे 'भू-श्नोः ' (२।१।५३) उव् ।
[पृथुभ्रूणाम्, पृथुभुवाम् स्त्रीणां पुरुषाणां वा ] पृथुभूर्येषां ते = पृथुभ्रुवस्तेषां षष्ठी आम् । अनेन नाम् । पक्षे 'भूश्नोः' (२।१।५३) उब् ।

[प्रधीनाम्] ‘ध्यै चिन्तायाम्' (३०) ध्यै । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य ' ( ४।२।१) ध्या । ' धातोः पूजार्थ० ' ( ३।१११ ) प्रपूर्व० । प्रध्यायतीत्येवंशीला । दिद्युद् ददृद्- जगज्जुहू०' (५।२।८३) क्विप्प्र० धी निपात्यते । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः ।
-

Page #114

अथ प्रथमाऽध्यायस्य चतुर्थः पादः ।।
१०५
षष्ठी आम् । 'हूस्वाऽऽपश्च' (१।४।३२) नाम् ।
[वर्षाभूणाम्] 'भू सत्तायाम्' (१) भू, वर्षापूर्व० । वर्षासु भवन्तीति वर्षाभ्वः । 'क्विप्' (५।१।१४८) विप्प० । तेषां, षष्ठी आम् ।
[कटपुवाम्] 'पुंङ् गतौ' (५९७) पु, कटपूर्व० । कटं प्रवन्ते इति कटपुवः । 'दिद्युद्-ददृद्' (५।२८३) क्विप्प० - कटपूनिपात्यते । तेषाम् ।
[सुधियाम्] सुष्टु ध्यायन्तीति सुधियः । 'दिद्युद्-ददृद्' (५।२।८३) क्विप्प्र० तथा धी आदेशः । तेषाम् । [परमस्त्रीणाम्] परमाश्च ते स्त्रियश्च = परमस्त्रियस्तेषाम् । [अतिश्रीणाम्] श्रियमतिक्रान्तं यत् कुलं तत् = अतिथि । 'क्लीबे' (२।४।९७) ह्रस्वस्तेषां, षष्ठी आम् । [अतिभूणां कुलानाम् भुवमतिक्रान्तं यत् कुलं तत् = अतिभु । 'क्लीबे' (२।४।९७) हूस्वस्तेषां, षष्ठी आम् ।छ।।
हूस्वाऽऽपश्च ।।१।४।३२।। [हूस्वाऽऽपश्च] ह्रस्वश्च आप् च = ह्रस्वाऽऽप्, तस्मात् । 'सो रुः' (२।१७२) र० । 'च-ट-ते' सद्वितीये (१९३७) र०→श० । च अव्यउ । प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२।७) सिलोपः ।
[संयतानाम] संयत । षष्ठी आम् । अनेन नाम् । 'दी| नाम्यतिसृ-चतसृ-प्रः' (१।४।४७) दीर्घः । [बहराजानाम] बहवो राजानो येषु ते = बहुराजानः, तेषां । 'नाम्नः प्राग् बहुर्वा' (७।३।१२) नाम्नः प्राग् बहुप्र० । [स्त्रीणाम्] स्त्री । षष्ठी आम् । अनेन नाम् । ‘र-वर्णान्नो ण०' (२।३।६३) न० → ण० । [वधूनाम्] वधू । षष्ठी आम् । अनेन नाम् ।
[सोमपाम] 'पां पाने' (२) पा, सोमपूर्व० । सोमं पिबतीति सोमपाः । 'मन्-वन-क्वनिप्-विच क्वचित्' (५।१।१४७) विच्प्र० । तेषां, षष्ठी आम् । 'लुगाऽऽतोऽनापः' (२।१।१०७) आलोपः ।।छ।।
संख्यानां र्णाम् ।।१।४।३३।। [संख्यानां] संख्यानं = संख्या । षष्ठी आम् । 'हस्वाऽऽपश्च' (१।४।३२) नाम् ।
[Dम्] र् च ष् च् न् च, तेषां = ष्र्णाम्, षष्ठी आम् । शर-वर्णान्नो ण०' (२।३।६३) न० → ण० (?) ('तवर्गस्य०' (१३।६०) णत्वम्) ।
[चतुर्णाम्] चतुर् । षष्टी आम् । अनेन नाम् । ‘र-घृवर्णान्नो ण०' (२।३।६३) न० → ण । ‘हादर्हस्वरस्या०' (१।३।३१) द्वित्वम् ।
[षण्णाम्] षष् । षष्ठी आम् । अनेन नाम् । 'धुटस्तृतीयः' (२।१७६) ष० → ड० । 'प्रत्यये च' (१।३२) ड० → ण० । 'तवर्गस्य०' (१।३।६०) न० → ण० ।
[पञ्चानाम्] पञ्चन् । षष्ठी आम् । अनेन नाम् । 'नाम्नो नोऽनह्नः' (२।१।९१) नलोपः । ‘दी? नाम्यतिसृ-चतसृषः' (१।४।४७) दीर्घः ।
[परमचतुर्णाम्] परम-चतुर् । परमाश्च ते चत्वारश्च = परमचत्वारस्तेषां, षष्ठी आम् । अनेन नाम् । ‘र-वर्णान्नो ण०' (२।३।६३) न० → ण० ।
+ उक्तं च-बृहत्र्यासे न्या० सन्धाने 'रवर्ण०' (२।३६३) इति तु न, एकपदत्वाभावात् ।
Jain Education Intemational

Page #115

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका । [परमषण्णाम्] परमाश्च ते षट् च = परमषट्, तेषां, षष्ठी आम् । अनेन नाम् । 'धुटस्तृतीयः' (२११७६) ष० → ड० । 'प्रत्यये च' (१।३।२) ड० → ण । 'तवर्गस्य०' (१।३।६०) न० → ण० ।
[परमपञ्चानाम] परमाश्च ते पश च = परमपञ्च, तेषां, षष्ठी आम् । अनेन नाम् । 'नाम्नो नोऽनह्नः' (२।१।९१) नलोपः । ‘दी| नाम्यतिसृ-चतसृ-प्रः' (१।४।४७) दीर्घः ।
[प्रियचतुराम] प्रियाश्चत्वारो येषां ते = प्रियचत्वारस्तेषाम् । [प्रियषषाम्] प्रियाः षड् येषां ते = प्रियषट्, तेषाम् । [प्रियपञ्जाम] प्रियाः पञ्च येषां ते = प्रियपञ्चनस्तेषाम् ।
[परमाष्टानाम] परमाश्च ते अष्टौ च == परमाष्टौ, तेषां, षष्ठी आम् । अनेन नाम् । वाष्टन आः स्यादौ' (१।४।५२) न० → आ० ।।छ।।
त्रेस्त्रयः ।।१।४।३४।। [स्त्रयः] त्रि । षष्ठी डस् । 'डित्यदिति' (१।४।२३) ए. । 'एदोद्भ्यां ' (१।४।३५) र० । त्रय । प्रथमा सि । 'सो रुः' (२११७२) स० → र० । 'रः पदान्ते०' (१।३।५३) विसर्गः ।
[त्रयाणाम्] त्रि | षष्ठी आम् । अनेन त्रि० →त्रय आदेशः । 'हस्वाऽऽपश्च' (१।४।३२) नाम् । 'दी? नाम्यतिसृचतसृ-प्रः' (१।४।४७) दीर्घः । 'र-वर्णान्नो ण०' (२।३।६३) न० → ण० ।
[परमत्रयाणाम] परम-त्रि । परमाश्च ते त्रयश्च = परमत्रयस्तेषां = परमत्रयाणां, षष्ठी आम् । अनेन त्रि० → त्रय आदेशः । 'हूस्वाऽऽपश्च' (१।४।३२) नाम् । 'दी? नाम्यतिसृ-चतसृ-प्रः' (१।४।४७) दीर्घः । '-वर्णान्नो ण०' (२।३।६३) न० → ण० ।
[अतित्रीणाम त्रयमतिक्रान्ता ये ते = अतित्रयस्तेषाम् । [प्रियत्रीणाम] प्रियास्त्रयो येषां ते = प्रियत्रयस्तेषाम् ।।छ।।
एदोद्भ्यां सि-ङसो रः ।।१।४।३५।। [एदोद्भ्याम्] एत्-ओत् । एच्च ओच्च = एदोतो, ताभ्यां = एदोद्भ्यां, पञ्चमी भ्याम् । 'धुटस्तृतीयः' (२।१।७६) त० → द० ।
[ङसि-ङसोः] ङसि-ङस् । ङसिश्च ङस् च = इसिङसौ, तयोः = ङसिङसोः, षष्ठी ओस् । [] र प्रथमा सि । 'सो रुः' (२१७२) र० । 'रः पदान्ते०' (१३५३) विसर्गः ।
मुनेः] मुनि । पञ्चमी उसि । 'डित्यदिति' (१।४।२३) इ० → ए० । अनेन डसि० → र० । 'रः पदान्ते०' (१३५३) विसर्गः ।
[मुनेः] मुनि । षष्ठी डस् । 'डित्यदिति' (१।४।२३) इ० → ए० । अनेन ङस् → र० । 'रः पदान्ते०' (१।३।५३) विसर्गः ।
___ [साधोः] साधु । पञ्चमी उसि । 'ङित्यदिति' (१।४।२३) उ० → ओ० । अनेन ङसि → र० । 'रः पदान्ते०' (१।३।५३) विसर्गः ।
- [साधोः] साधु । षष्ठी ङस् । 'डित्यदिति' (१।४।२३) उ० → ओ० । अनेन ङस् → र० । 'रः पदान्ते०'
Jain Education Intemational

Page #116

अथ प्रथमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
( १।३।५३) विसर्गः ।
[गोः] अम (३९२) - द्रम (३९३ ) - हम्म (३९४ ) - मीमृ ( ३९५ ) - 'गम्लं गतौ ' ( ३९६) गम् । गच्छतीति गौः । 'धु-गमिभ्यां डो:' ( उणा० ८६७) डि ओप्र० । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४ ) अम्लोपः । पञ्चमी इसि । अनेन इसि० → २० । रः पदान्ते० ' (१।३।५३) विसर्गः ।
[गोः ] गो । षष्ठी स् । अनेन इस्०र० । 'रः पदान्ते० ' (१।३।५३) विसर्गः ।
[द्योः ] 'धुंक् अभिगमे' (१०७७) घु । धौतीति द्यौः । 'धु-गमिभ्यां डो:' (उणा० ८६७) डि ओप्र० । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) उलोपः । पञ्चमी इसि । अनेन इसि० २० । 'रः पदान्ते० ' (१।३।५३) विसर्गः । [द्यो] द्यो । षष्ठी ङस् । अनेन ङस् ० ० । 'रः पदान्ते० ' (१।३।५३) विसर्गः ।
[परमेः, परमेः] अ मांडियइ । अस्याऽपत्यं = इः = कामः (कामदेवः) । 'अत इञ्' (६।१।३१ ) इञ्प्र० । ‘अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । परमश्चासाविश्च परमे, तस्मात् तस्य वा ।
[नेः, नेः] 'णींग् प्रापणे' (८८४) णी । 'पाठे धात्वादेर्णो नः' (२।३।९७) नी । नयतीति । 'मन् - वन्-क्वनिप्-विच् क्वचित्' (५।१।१४७) विच्प्र० । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१ ) ए । तस्मात् तस्य वा ।
[लोः, लोः ] 'लूग्श् छेदने' (१५१९) लू । लुनातीति । 'मन्-वन्- क्वनिप्-विच् क्वचित्' (५।१।१४७) विच्प्र० । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) ओ । तस्मात् तस्य वा ।।छ।।
खिति खी-तीय उर् ||१|४|३६||
=
। खिश्च तिश्च खीश्च तीश्च = खितिखीत्यः, खितिखीत्यां य्
तस्मात्
[खि-ति-खी-तीयः ] खि-ति- खी-ती खितिखीतीयः, पञ्चमी इसि । [उर्] उर् प्रथमा सि । 'दीर्घड्याब्०' (१।४।४५) सिलोपः । [ सरव्यु: ( २ ) ] सखि । पञ्चमी ङसि
१०७
-
(१।३।५३) विसर्गः ।
खितिखीतीय्,
स् । 'इवर्णादे० ' (१।२।२१) य० । अनेन उर् । 'रः पदान्ते० '
[पत्युः( २ ) ] पति । पञ्चमी इसि - षष्ठी डस् । 'इवर्णादे० ' (१।२।२१) य० । अनेन उर् । 'रः पदान्ते० ' (१।३।५३)
विसर्गः ।
[सरव्युः] सखि । सखायमिच्छति । 'अमाव्ययात् क्यन् च' ( ३।४।२३) क्यन्प्र० य० । 'दीर्घश्च्वि-यङ्-यक्क्येषु च ' (४।३।१०८) दीर्घः । सखीयतीति क्विप् । 'अतः ' ( ४।३।८२) अलोपः । 'य्वोः प्वय्व्यञ्जने लुक्' (४|४|१२१ ) यलोपः । ‘अप्रयोगीत्’ (१।१।३७ ) क्विप्लोपः । पञ्चमी ङसि अथवा षष्ठी डस् । 'योऽनेकस्वरस्य ' (२1१।५६) यत्वम् । अनेन ।
Jain Education Intemational
[पत्युः] पति । पतिमिच्छति । 'अमाव्ययात् क्यन् च' ( ३।४।२३ ) क्यन्प्र० य० । 'दीर्घश्च्वि यङ् यक्-क्येषु च' ( ४।३।१०८) दीर्घः । पतीयतीति क्विप् । शेषं 'सरव्युः' वत् ।
त० । 'ॠ ल्वादेरेषां तो
। 'क्यनि' ( ४ | ३ |११२)
[लून्युः ] 'लूग्श् छेदने' (१५१९) लू । लूयते स्म । 'क्तक्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० नोऽप्रः' (४।२।६८) त० न० । लूनमिच्छति । 'अमाव्ययात् ० ' ( ३।४।२३) क्यन्प्र० य० ई० । लूनीयतीति क्विप् । 'अतः ' ( ४।३।८२) अलोपः । 'य्वोः प्वय्व्यञ्जने लुक्' (४|४|१२१) यलोपः । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७ ) क्विप्लोपः । पञ्चमी इसि षष्ठी स् । अनेन ।

Page #117

१०८
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
सिमा)
[पून्युः] 'पूग्श् पवने' (१५१८) पू । पूयते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५1१1१७४) क्तप्र० → त० । 'ऋ-ल्वादेरेषां तो नोऽप्रः' (४।२।६८) त० → न० । पूनमिच्छति । 'अमाव्ययात्' (३।४।२३) क्यन्प्र० → य० । 'क्यनि' (४।३।११२) ई० । पूनीयतीति क्विप् । शेषं 'लून्युः' वत् ।
[अतिसखेः] सखि अतिपूर्व० । सखायमतिक्रान्तो योऽसौ, तस्मात्-तस्य वा अतिसखेः । पञ्चमी डसि अथवा षष्ठी डस् । “डित्यदिति' (१।४।२३) इ० → ए० । 'एदोद्भ्यां०' (१।४।३५) र० । 'रः पदान्ते०' (१।३।५३) विसर्गः ।
[अधिपतेः] पति अधिपूर्व० । अधिकः पतिः = अधिपतिस्तस्मात् - तस्य वा अधिपतेः । पञ्चमी इसि अथवा षष्ठी डस् । 'डित्यदिति' (१।४।२३) इ० → ए० । 'एदोद्भ्यां०' (१।४।३५) र० । 'रः पदान्ते०' (१।३।५३) विसर्गः ।
[सख्याः] सखि । 'नारी-सखी-पशू-श्वश्रू' (२।४७६) डीप्र० । पञ्चमी डसि अथवा षष्ठी डस् । 'स्त्रीदूतः' (१।४।२९) दास् → आस् ।
[पत्याः] पति । 'इतोऽक्त्यर्थात्' (२१४।३२) डीप्र० । पञ्चमी उसि अथवा षष्ठी डस् । 'स्त्रीदूतः' (१।४।२९) दास् → आस् ।।छ।।
ऋतो डुर् ।।१।४।३७।। [ऋतो दुर] ऋत् पञ्चमी इसि । डुर् प्रथमा सि । 'दीर्घड्याब' (१।४।४५) सिलोपः ।। [पितुः] पितृ । पञ्चमी इसि । अनेन डुर् → उर् । 'डित्यन्त्यस्वरादे:' (२१११११४) अन्त्यस्वरादिलोपः । [पितुः] पितृ । षष्ठी डस् । अनेन डुर् → उर् । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अन्त्यस्वरादिलोपः ।
[ग्रः] 'गृत् निगरणे' (१३३५) गृ । गिरन्तीति । 'मन्-वन्-क्वनिप्-विच क्वचित्' (५।१।१४७) विच्प्र० । ‘अप्रयोगीत्' (१1१1३७) विचलोपः । द्वितीया शस् → अस् ? (पञ्चमी इसि) । 'इवर्णादे० ' (११२।२१) र० ॥छ।।
तृ-स्वसृ-न-नेष्ट्र-त्वष्ट्र-क्षत्तृ-होतृ-पोतृ-प्रशास्त्रो घुट्यार् ।।१।४।३८।। [तृस्वसृनप्तृनेष्टुत्वष्टक्षत्तृहोतृपोतृप्रशास्त्रः] ता च स्वसा च नप्ता च नेष्टा च त्वष्टा च क्षत्ता च होता च पोता च प्रशास्ता च = तृस्वसृनप्तनेष्टुत्वष्टक्षत्तृहोतृपोतृप्रशास्तृ, तस्य, षष्ठी इस्, ‘इवर्णादे०' (१।२।२१) रत्वम् । . [घुट्यार] घुट् । सप्तमी ङि । आर् । प्रथमा सि । 'दीर्घड्याब्०' (१।४।४५) सिलोपः ।
[कर्तारम, कर्तारौ(२), कर्तारः कटस्य] 'डुकंग करणे' (८८८) कृ । करोतीति कर्ता, तं । कुरुतः इति कर्तारौ । कुर्वन्तीति कर्तारः । ‘णक-तृचौ' (५।११४८) तृचप्र० । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) अर् ।
[वदितारम्, वदितारी, वदितारी, वदितारो जनापवादान] 'वद व्यक्तायां वाचि' (९९८) वद् । वदतीत्येवंशीलो वदिता, तं । वदतः इत्येवंशीलौ वदितारौ । वदन्तीत्येवंशीला वदितारः । 'तृन् शील-धर्म-साधुषु' (५।२।२७) तृनप्र० → तृ० । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट्. ।
[नेष्टारम्] ‘णींग प्रापणे' । (८८४) णी । 'पाठे धात्वादेर्णो नः' (२।३।९७) नी । नयतीति नेष्टा, तं । 'नियः षादिः' (उणा० ८६४) षकारादिः तृप्र० ।
[प्रशास्तारम्, प्रशास्तारी, प्रशास्तारो, प्रशास्तारः] 'शासूक् अनुशिष्टौ' (१०९५) शास्, प्रपूर्व० । प्रशास्तीति प्रशास्ता तं, प्रशास्तः (?) (प्रशिष्टः) इति प्रशास्तारो, प्रशासन्ति (?) (प्रशासति) इति प्रशास्तारः । ‘णक-तृचौ' (५।१।४८) तृच्प्र० ।
[अतिकर्तारम, अतिकर्तारौ, अतिकर्तारौ, अतिकर्तारः] कर्तारमतिक्रान्तोऽसौ अतिकर्ता, तं, कर्त्तारमतिक्रान्तौ, तौ,
Jain Education Intemational

Page #118

अथ प्रथमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
कर्त्तारमतिक्रान्तास्ते ।
[हे कर्त्तः] हे कर्त्तृ ! 'आमन्त्र्ये' (२।२।३२) सि । 'ह्रस्वस्य गुणः ' (१।४।४१) अर् । 'रः पदान्ते० ' (१/३/५३) विसर्गः ॥ छ ॥
अर्डी च || १ | ४ | ३९॥
[अ] च] अर् प्रथमा सि । 'दीर्घड्याव् ० ' (१।४।४५) सिलोपः । ङि सप्तमी ङि । 'डिर्डी' (१।४।२५) डी० औ० । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अन्त्यस्वरादिलोपः । च अव्यउ । प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२।७) सिलोपः ।
१०९
[पितरि ] पितृ । सप्तमी ङि । अनेन अर् ।
[पितरम् ] पितृ । द्वितीया अम् । अनेन अर् ।
[कर्तृणि कुले] कर्तृ । सप्तमी ङि । 'अनाम् स्वरे नोऽन्तः ' (१।४।६४) नोऽन्तः ।
[कर्तृणि कुलानि] कर्तृ । प्रथमा जस् । 'नपुंसकस्य शिः ' (१।४।५५) शि० इ० । 'स्वराच्छौ' (१।४।६५ ) नोऽन्तः । 'नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः ॥ छ।
मातुर्मातः पुत्रेऽर्हे सिनाऽऽमन्त्र्ये ||१|४|४० |
[मातुर्मातः] मातृ षष्ठी ङस् । 'ऋतो डुर्' (१।४।३७ ) डुर् । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अन्त्यस्वरादिलोपः । मात प्रथमा सि । सो रु ' (२।१।७२ ) स०र० ।
[पुत्रेs] पुत्र सप्तमी ङि । 'अवर्णस्ये० ' (१।२।६) ए० । अर्ह सप्तमी ङि । 'अवर्णस्ये० ' (१।२।६) ए० । [सिनाऽऽमन्त्र्ये] सि तृतीया टा । 'टः पुंसि ना' (१।४।२४) ना । आमन्त्र्यते इति आमन्त्र्यम् । तस्मिन् = आमन्त्र्ये, सप्तमी ङि । 'अवर्णस्ये० ' (१।२।६) ए. ।
[ हे गार्गीमात!] गर्ग । गर्गस्याऽपत्यं वृद्धं स्त्री । 'गर्गादेर्यञ्' (६।१।४२ ) यञ्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' ( ७|४|६८ ) अलोपः । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' (७।४।१) वृद्धिः आ । 'यञो डायन् च वा' (२।४।६७) डीप्र० । 'अस्य ड्यां लुक्' (२।४।८६) अलोपः । 'व्यञ्जनात् तद्धितस्य' (२।४।८८ ) यलोपः । अग्रे मातृ, गार्गी माता यस्याऽसौ तस्य संबोधनं हे गार्गीमात! | 'आमन्त्र्ये (२।२।३२) सि । आमन्त्रणार्थाभिद्योतको हे शब्दप्रागुपादीयते, हे अव्यउ ।
[हे वात्सीमात!] वत्सस्याऽपत्यं वृद्धं स्त्री । 'गर्गादेर्यञ्' (६।१।४२) यञ्प्र० । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः आ । 'यत्रो डायन् च वा' (२।४।६७) डीप्र० । 'अस्य ड्यां लुक्' (२।४।८६) अलोपः । ‘व्यञ्जनात् तद्धितस्य' (२।४।८८) यलोपः । वात्सी माता यस्याऽसौ तस्य संबोधनं हे वात्सीमात! | 'आमन्त्र्ये' (२।२।३२ ) सि । सूत्रकार्यम् ।
[ हे गार्ग्यपितृक !] गार्ग्यः पिता यस्याऽसौ तस्य संबोधनं हे गार्ग्यपितृक ! | 'ऋन्नित्यदितः ' ( ७।३।१७१) कच्प्र० । [ हे मातः!] हे मातृ । 'आमन्त्र्ये ( २।२।३२) सि । 'ह्रस्वस्य गुणः ' (१।४।४१ ) सिना सह अर् । 'रः पदान्ते० ' (१।३।५३) विसर्गः ।
[हे गार्गीमातृके वत्से!] गार्गी माता यस्याः सा = गार्गीमातृका, तस्याः संबोधनं हे गार्गीमातृके । 'ऋन्नित्यदितः’ ( ७।३।१७१ ) कच्प्र० । 'आत्' (२।४।१८) आप् । 'समानानां०' (१।२।१) दीर्घः । 'आमन्त्र्ये' (२।२।३२) सि । 'एदापः ' (१।४।४२) सि सहुं एकारु । 'वत्सः ' (१।२।७) सूत्रवत् । 'आत्' (२।४।१८) आप् । 'आमन्त्र्ये' (२।२।३२) सि । 'एदापः ' (१।४।४२ ) सि सहुं एकारु ।

Page #119

११०
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
[अरे गार्गीमातृक!] गार्गी माता यस्य स, तस्य संबोधनं क्रियते, अरे गार्गीमातृक ! । 'ऋन्नित्यदितः' (७।३।१७१) कच्प० । 'आमन्त्र्ये' (२।२।३२) सि । आमन्त्रणार्थाभिद्योतको अरे शब्दप्राग् युज्यते । 'अदेतः स्यमोलुंक' (१।४।४४) सिलोपः ॥छ।।
हूस्वस्य गुणः ।।१।४।४१॥ [हूस्वस्य हूस्व षष्ठी डस् । 'टा-ङसोरिन-स्यौ' (१।४।५) स्य । [गुणः] गुण प्रथमा सि । ‘सो रुः' (२।१।७२) र० । 'रः पदान्ते०' (१।३।५३) विसर्गः । [हे पितः!] हे पितृ । 'आमन्त्र्ये' (२१२॥३२) सि । अनेन सि सउं अर | [हे मुने!] हे मुनि । 'आमन्त्र्ये' (२।२।३२) सि । अनेन गुणः ए. । [हे कर्तः कुल!] हे कर्तृ । 'आमन्त्र्ये' (२१२१३२) सि | 'नामिनो लुग्वा' (१।४।६१) सिलोपः । अनेन अर् । [हे वारे!] हे वारि । ‘आमन्त्र्ये' (२।२।३२) सि । 'नामिनो लुग्वा' (१।४।६१) सिलोपः । अनेन ए । [हे त्रपो!] हे त्रपु | ‘आमन्त्र्ये' (२।२।३२) सि । 'नामिनो लुग्वा' (१।४।६१) सिलोपः । अनेन ओ. । [हे नदि!] हे नदी । 'आमन्त्र्ये' (२१२॥३२) सि । 'नित्यदिद-द्विस्वराऽम्बार्थस्य हस्वः' (१।४।४३) सि सउं ह्रस्वः ।
[हे वधु!] हे वधू । ‘आमन्त्र्ये' (२।२।३२) सि । 'नित्यदिद्-द्विस्वराऽम्बार्थस्य ह्रस्वः' (१।४।४३) सि सउं ह्रस्वः ॥छ।।
एदापः ॥१४॥४२॥ [एदापः] एत् प्रथमा सि । 'दीर्घङ्याव्०' (१।४।४५) सिलोपः । 'धुटस्तृतीयः' (२।१।७६) त० → द० । आप् षष्ठी डस् ।
[हे बहुराजे!] बहवो राजानो यस्यां सा = बहुराजा, तस्याः संबोधनं हे बहुराजे ! । 'नाम्नः प्राग् बहुर्वा' (७।३।१२) बहु० । 'ताभ्यां वाऽऽप् डित्' (२।४।१५) डाप्प० → आप् । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अन्त्यस्वरादिलोपः । 'आमन्त्र्ये' (२१२।३२) सि । अनेन ए. ।
[हे बहुखट्वे विष्टर!] ईषदूना खट्वा, तस्याः संबोधनं हे बहुखट्वे विष्टर! ।
हे प्रियखटव !] प्रिया खट्वा यस्याऽसौ प्रियखट्व(:) | 'गोश्चान्ते०' (२।४।९६) हूस्वस्तस्य संबोधनं हे प्रियखट्व! । 'अदेतः स्यमोलुंक्' (१।४।४४) सिलोपः । [हे कीलालपाः!] कीलालं पिबतीति कीलालपाः, तस्याः संबोधनं हे कीलालपाः ! ॥छ।।
नित्यदिद-द्विस्वराऽम्बार्थस्य हूस्वः ।।१।४।४३।। [नित्यदिद्-द्विस्वराऽम्बार्थस्य द् इत् अनुबन्धो यस्याऽसौ दित्, नित्यं दित् येभ्यस्ते = नित्यदितः, द्वौ स्वरौ येषां ते = द्विस्वराः, अम्बा लक्षणोऽर्थो येषां ते = अम्बार्थाः, द्विस्वराश्च ते अम्बार्थाश्च = द्विस्वराऽम्बार्थाः, नित्यदितश्च द्विस्वराऽम्बार्थाश्च = नित्यदिद्विस्वराऽम्बार्थाः, तस्य, षष्ठी ङस्, ‘टा-ङसोरिन-स्यौ' (१।४।५) स्य ।
.[हूस्वः] ह्रस्व प्रथमा सि । 'सो रुः' (२११७२) र० । 'रः पदान्ते०' (१।३।५३) विसर्गः । [हे स्त्रि!] स्त्री । 'आमन्त्र्ये' (२॥२॥३२) सि । आमन्त्रणार्था हे प्राग । अनेन । हे लक्ष्मि!] लक्ष्मी । 'आमन्त्र्ये' (२।२।३२) सि । आमन्त्रणार्था हे प्राग् । अनेन ।
Jain Education Intemational

Page #120

अथ प्रथमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
[हे] ब्रह्मबन्धु!] बह्या बन्धुर्यस्याः सा ब्रह्मवन्धूः । 'उतोऽप्राणिन० (२१४१७३) ऊङ् । तस्याः संबोधनं हे बहाबन्धु ।।
[हे करभोरु!] करभस्येव ऊरू यस्याः सा
करभो । 'उतोऽप्राणिनश्चाऽयु-रज्ज्वादिभ्य ऊङ्' (२।४।७३) ऊप्र० → ऊ 'समानानां०' (१।२1१) दीर्घः । तस्याः संबोधनं हे करभोरु ! ।
[हे धश्रु] अश्रू 'नारी-सखी-पगु-ध
।
(२१४१७६) ऊप० । सूत्रकार्यम् ।
[हे] बधु!] वधू । आमन्त्र्ये' (२।२।३२) सि । आमन्त्रणार्थी हे प्राग् । अनेन ।
[हे] वर्षाभु!] 'भू सत्तायाम् (१) भू । वर्षासु भवतीति वर्षाभू । 'क्विप्' (५।१।१४८) क्विप्प्र० । तस्य संबोधनं हे वर्षाभु ! | 'आमन्त्र्ये' (२।२।३२) सि । अनेन ।
[[हे अतिलक्ष्मि ! ] लक्ष्मीमतिक्रान्ता या सा = अतिलक्ष्मीः, तस्याः संबोधनं हे अतिलक्ष्मि ! |
[हे] अम्ब!] अम्ब । 'आत्' (२१४११८) आप् । 'समानानां०' (१।२1१) दीर्घ । 'आमन्त्र्ये' (२।२।३२) सि । हे प्राग् । अनेन ।
[हे अक्कु !] अक्क । 'आत्' (२।४।१८) आप् । 'समानानां०' (१।२1१) दीर्घः । 'आमन्त्र्ये' (२।२।३२) सि । हे प्राग् । अनेन ।
[ हे परमाम्ब ! ] परमा चासौ अम्बा च = परमाम्बा, तस्याः संबोधनम् ।
[ हे प्रियाम्ब ! ] प्रिया अम्बा यस्याः सा = प्रियाम्वा तस्याः संबोधनम् ।
999
[हे वातप्रमीः ! ] वात अग्रे 'मांङ्क मानशब्दयोः ' (११३७) मा । वातं प्रमिमीते = वातप्रमीः । 'बातात् प्रमः कित्' (उणा० ७१३) किद् ईप्र० । 'इडेत् - पुसि चाऽऽतो लुक्' (४।३।९४) आलोपः । तस्याः संबोधनम् ।
[हे हुहूः ! ] हूहू । 'आमन्त्र्ये' (२।२।३२) सि । सो रुः' (२/१/७२) स०२० । रः पदान्ते० ' (१।३।५३) विसर्गः । अनेन न ।
[हे] ग्रामणीः ! ] ग्रामं नयतीति ग्रामणीः । क्विप्' (५1१1१४८) क्चिप्र० । 'ग्रामाऽग्रान्नियः' (२।३।७१ ) न० ण० । तस्य संबोधनं हे ग्रामणीः ।।
[ खलपूर्वधूटि!] खलं पुनातीति खलपूः । क्विप्' (५।१।१४८) क्विप्प्र० । तस्य संबोधनं हे खलपूः ! ।
। =
।
[हे सुभु !] सुघु । शोभनं भु भ्रमणं यस्याः सा । उतोऽप्राणिनश्चाऽयु-रज्ज्यादिभ्य ऊङ् (२।४।७३) ऊ० । तस्याः संबोधनं हे सुभु ।।
1
[हे भीरु ! ] भीरु । 'उतोऽप्राणि०' (२।४।७३) ऊप्र० । तस्याः संबोधनं हे भीरु ! 'आमन्त्र्ये (२।२।३२) सि । अनेन सि सउं ह्रस्वः ।
[ हे अम्बाडे !] अम्बाड । 'आत्' (२।४।१८) आप् । 'समानानां०' (१।२।१) दीर्घः । 'आमन्त्र्ये' (२।२।३२) सि । हे प्राग् । 'एदापः' (१।४।४२) ए. ।
[हे मातः ! ] मातृ । 'आमन्त्र्ये' (२।२।३२) सि । हे प्राग् । 'ह्रस्वस्य गुण:' ( १/४/४१ ) अर् । 'रः पदान्ते० ' (१|३|५३) विसर्गः ॥ छ।

Page #121

११२
॥छ ।
[ अदेत: ] अत्-एत् । अच्च एच्च = अदेत्, तस्मात् [स्यमोः ] सि-अम् । सिश्च अम् च = स्यमौ तयोः [लुक् ] लुक् प्रथमा सि ।
अतः स्यमोर्लुक् || १ |४।४४ ।।
[हे अति!] हयमतिक्रान्तो योऽसौ अतिहे, तस्य [ हे से!] सह इना = कामेन वर्तते इति से, तस्य
[ हे उपकुम्भ !] कुम्भ उपपूर्व० । कुम्भस्य समीपं = उपकुम्भं, तस्य संबोधनं हे उपकुम्भ ! | 'आमन्त्र्ये' (२।२।३२) सि । ‘अमव्ययीभावस्याऽतोऽपञ्चम्याः ' ( ३।२।२) सि०
अम् । अनेन ।
श्री सिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
= अदेतः, पञ्चमी इसि ।
= स्यमोः । षष्ठी ओस् ।
संबोधनं हे अतिहे ! | 'आमन्त्र्ये' (२।२।३२) सि । अनेन । संबोधनं हे से ! । 'सहस्य सोऽन्यार्थे' ( ३।२।१४३) सभावः
दीर्घङ्याब् - व्यञ्जनात् सेः || १ |४ |४५ ।।
[दीर्घङ्याब्व्यञ्जनात् ] डीश्च आप् च = ङ्यापी, दीर्घौ च = तौ यापौ च = दीर्घयापौ दीर्घयापौ च व्यञ्जनं च = दीर्घड्याळ्यञ्जनं, तस्मात् पञ्चमी डसि, 'डेडस्योर्याऽऽतौ' (१।४।६) आत् ।
=
[सेः] सि षष्ठी डस् । ‘डित्यदिति' (१।४।२३) ए. । ' एदोद्भ्यां०' (१।४।३५) २० । 'रः पदान्ते० ' (१।३।५३) विसर्गः ।
[कुमारी] कुमार । 'वयस्यनन्त्ये' (२।४।२१) डीप्र० । प्रथमा सि । अनेन ।
[कुमारी ब्राह्मणः ] कुमार | 'वयस्यनन्त्ये' (२।४।२१) डीप्र० । कुमारीवाऽऽचरति । 'कर्तुः क्विप्, गल्भ - क्लीब-होडात्तु डित्' ( ३।४।२५ ) क्विप्प्र० । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७ ) क्विप्लोपः ।

[निष्कौशाम्बिः ] कुशेन अम्बो अम्बनं यस्याऽसौ कुशाम्बः । 'समानानां ० ' (१।२1१ ) दीर्घः । कुशाम्बेन निर्वृत्ता = कौशाम्बी । 'तेन निर्वृत्ते च ' ( ६ । २ । ७१) अण्प्र० । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' ( ७।४।१) वृद्धिः कौ । 'अवर्णवर्णस्य' (७|४|६८) अलोपः । ‘अणञेयेकण्-नञ्-स्नञ्-टिताम्' (२।४।२०) डीप्र० ई । 'अस्य ड्यां लुक्' (२।४।८६) अलोपः । निपूर्व० निर्गतः कौशाम्ब्या = निष्कौशाम्बिः । 'गोश्चान्ते० ' (२।४।९६) ह्रस्वत्वं । 'निर्दुर्बहिराविष्प्रादुश्चतुराम्' (२।३।९) २० ष० । प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।१।७२ ) २० । 'रः पदान्ते० ' (१।३।५३) विसर्गः ।
[ अतिखट्वः ] खट्वामतिक्रान्तो योऽसौ अतिखट्वः । 'गोश्चान्ते० ' (२।४ ।९६) ह्रस्वत्वं । प्रथमा सि । 'सो रु' ( २।१।७२ ) २० । 'रः पदान्ते० ' (१।३।५३) विसर्गः ।
[उखास्रत्] संसूङ् अवस्रंसने (९५३) संस्, उखापूर्व० । उखया संसते
उखास्रत् । क्विप्प्र० । 'नो' व्यञ्जनस्याऽनुदितः ' ( ४ । २ । ४५ ) नलोपः । 'संस्- ध्वंस् - क्वस्सनडुहो द: ' (२।१।६८ ) द० । 'विरामे वा' (१।३।५१ ) ५०
त० ॥ छ ॥
समानादमोऽतः ||१ |४ |४६ ||
[समानादमोऽतः ] समान पञ्चमी ङसि । 'ङे ङस्योर्याऽऽतौ' (१।४।६) आत् । अम् षष्ठी डस् । अत् षष्ठी ङस् ।
[मुनिम्] मुनि । द्वितीया अम् । अनेन ।
[साधुम् ] साधु । द्वितीया अम् । अनेन ।
P. 5 पाठांतर दीर्घश्च ङीश्च आप् च व्यञ्जनं च = दीर्घङ्याबुव्यञ्जनं, तस्मात् ।

Page #122

अथ प्रथमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
[ नदीम् ] नदी । द्वितीया अम् । अनेन ।
[वधूम् ] वधू । द्वितीया अम् । अनेन ।
[ अचिनवम् ] 'चिंग्ट् चयने' (१२९०) चि । ह्यस्तनी अम्व् । 'स्वादेः श्नुः' (३।४।७५) श्नुप्र० नु० । 'उ श्नो:' ( ४।३।२) ओ । 'ओदौतोऽवाव् ' (१।२।२४) अव् । 'अड् धातोरदिह्यस्तन्यां चाऽमाडा' (४।४।२९) अडागमः ||छ ||
1
दीर्घो नाम्यतिसृ- चतसृषः || १ |४ |४७ ।।
[ दीर्घो नाम्यतिसृ- चतसृषः ] दीर्घ प्रथमा सि । 'सो रु ' (२।१।७२ ) २० । नाम् सप्तमी ङि । तिसा च चतसा च ष् च र् च = तिसृचतसृष्, न तिसृचतसृष् = अतिसृचतसृष्, 'नञत्' (३।२।१२५) न० अ०, (तस्य) = अतिसृचतसृषः, षष्ठी ङस् ।
[मुनीनाम् ] मुनि । षष्ठी आम् । 'हस्वाऽऽपश्च' (१।४।३२ ) नाम् । अनेन. ।
[ साधूनाम् ] साधु । षष्ठी आम् । 'ह्रस्वाऽऽपश्च' (१।४।३२) नाम् । अनेन ।
[पितॄणाम् ] पितृ । षष्ठी आम् । 'ह्रस्वाऽऽपश्च' ( १ | ४ | ३२ ) नाम् । अनेन । 'र- पृवर्णान्नो ण० ' (२।३।६३) न० → ण० ।
[तिसृणाम् ] त्रि । षष्ठी आम् । 'त्रि चतुरस्तिसृ - चतसृ स्यादी' (२1919 ) तिसृ आदेश: । ' ह्रस्वाऽऽपश्च' (१।४।३२) नाम् । 'र-पृवर्णान्नो ण०' (२|३|६३) न० → ० ।
[चतसृणाम्] चतुर् । षष्ठी आम् । 'त्रि चतुरस्तिसृ- चतसृ स्यादौ ' (२1919) चतसृ आदेशः । ' ह्रस्वाऽऽपश्च' (१।४।३२ ) नाम् । 'र-षृवर्णानो ण०' (२|३|६३) न० ० ।
११३
[ षण्णाम् ] षष् । षष्ठी आम् । 'संख्यानां र्णाम्' (१।४।३३) नाम् । 'धुटस्तृतीयः' (२।१।७६ ) ष०ड० । 'प्रत्यये च ' (१।३।२) ङ० ० । 'तवर्गस्य०' (१।३।६०) न०० ।
[ चतुर्णाम् ] चतुर् । षष्ठी आम् । 'संख्यानां र्णाम्' (१।४।३३) नाम् । 'र- पृवर्णान्नो ण०' (२।३।६३) न० ० । 'र्हादर्हस्वरस्या०' (१।३।३१) द्वित्वम् ||छ ||
नुर्वा ||१|४|४८ ||
[नुः] नृ षष्ठी डस् । 'ऋतो डुर्' (१।४।३७) ङस् डुर्उर् । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४ ) ऋलोपः । [नृणाम्, नृणाम्] नृ । षष्ठी आम् । 'ह्रस्वाऽऽपश्च' (१।४।३२ ) नाम् । 'र-टवर्णान्नो ण० ' (२।३।६३) न० ० । अनेन ।
[ अतिनृणाम्, अतिनृणाम् ] नरमतिक्रान्तास्तेऽतिनरस्तेषां
=

अतिनॄणां अतिनृणाम् ॥छ ।
शसोऽता सश्च नः पुंसि || १ |४ |४९ ||
[शसोऽता सश्च नः पुंसि ] शस् षष्ठी डस् । अत् तृतीया टा । स् षष्ठी ङस् । च अव्यउ । प्रथमा सि । न प्रथम सि । 'सो रु: ' (२।१।७२ ) २० । 'रः पदान्ते० ' (१।३।५३) विसर्गः । पुम्स् सप्तमी ङि । 'शिड्- हेऽनुस्वारः' (१।३।४० ) अनुस्वारः ।
[मुनीन् ] मुनि । द्वितीया शस् । अनेन ।

Page #123

११४
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
mamme
[साधून] साधु । द्वितीया शस् । अनेन ।
[वातप्रमीन्] 'मांङ्क् मान-शब्दयोः' (११३७) मा, वातपूर्व० । वातं प्रमिमीते = वातप्रमीः । 'क्विप्' (५1१1१४८) क्विप्प० । 'ईर्व्यञ्जनेऽयपि' (४।३।९७) ई० । द्वितीया शस् । अनेन ।
[हूहून्] हूहू । द्वितीया शस् । अनेन ।' [पितॄन्] पितृ । द्वितीया शस् । अनेन । [शालाः] शाला । द्वितीया शस् । 'सो रुः' (२११७२) र० । 'र: पदान्ते०' (१३५३) विसर्गः ॥छ।।
संख्या-साय-वेरहस्याऽहन डौं वा ।।१।४।५०॥ [संख्यासायवेः] संख्या च ॥ सायं च विश्च = संख्यासायवि, अत एव निपातनात् सायंशब्दस्य मकारलोपस्तस्मात् = संख्यासायवेः, पञ्चमी सि, "ङित्यदिति' (१।४।२३) इ० → ए० । 'एदोद्ध्यां०' (१।४।३५) र० ।
[अहस्य अह्र । षष्ठी डस् । 'टा-डसोरिन-स्यौ' (१।४।५) स्य. । [अहन्] अहन् । प्रथमा सि । 'दीर्घड्याब०' (१।४।४५) सिलोपः । [डी] ङि । सप्तमी ङि । 'डिौँ' (१।४।२५) डौ । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) इलोपः । [वा] वा अव्यउ । प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३१२७) सिलोपः ।
द्वयहि, द्वयहनि, द्वयहे] द्वि-अहन् । द्वयोरहोर्भवः । 'सर्वां-5श-संख्या-ऽव्ययात्' (७।३।११८) अट्समासान्तः - अह्न इत्यादेशश्च । सप्तमी ङि । सूत्रकार्यम् । 'ई-डौ वा' (२११1१०९) अलोपः । उभयविकल्पे त्रैरूप्यम् ।
[त्र्यहि, त्र्यहनि, व्यहे] त्रि-अहन् । त्रयोरहोर्भवः । 'सर्वां-ऽश-संख्या-ऽव्ययात्' (७।३।११८) अट्समासान्तः - अह्न इत्यादेशश्च । सप्तमी ङि । 'ई' वा (२।१।१०९) अलोपः ।
[यावदहि, यावदहनि, यावदहे] यद् । यत् परिमाणमस्य = यावत् । 'यत्-तदेतदो डावादिः' (७।१।१४९) डावतुप्र० → आवत् । 'डित्यन्त्य०' (२1१1११४) अन्त्यस्वरादिलोपः । यावत् । अहन् । यावदहोर्भवः । 'सर्वांऽश-संख्या-ऽव्ययात्' (७।३।११८) अट्समासान्तः - अह इत्यादेशश्च । सप्तमी ङि । 'ई-डौ वा' (२।१।१०९) अलोपः ।
[तावदहि, तावदहनि, तावदहे] तद् । तत् परिमाणस्य = तावत् । 'यत्-तदेतदो-डावादिः' (७।१।१४९) डावतुप्र० → आवत् । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१११४) अन्त्यस्वरादिलोपः । तावत् । अहन् । तावदहोर्भवः । 'सर्वांऽश-संख्या'० (७।३।११८) अट्समासान्तः - अह्र इत्यादेशश्च । सप्तमी ङि । 'ई-ङो वा' (२।१।१०९) अलोपः ।
[सायाह्नि, सायाहनि, सायाहे] सायमहः = सायाहः । 'सर्वां-ऽश-संख्या-ऽव्ययात्' (७।३।११८) अट्समासान्तःअह्लादेशश्च । सप्तमी ङि । 'ई-ङो वा' (२१११०९) अलोपः । अनेन । यदा सायंशब्दोऽव्ययस्तदा 'सायाह्रादयः' (३।१।५३) इति मलोपः ।
[व्यहि, व्यहनि, व्यहे] वि-अहन् । वि अव्यउ । विगतमहः = व्यह्नः । 'सर्वां-ऽश-संख्या०' (७।३।११८) अट् - समासान्तः - अहादेशश्च । शेषं पूर्ववत् ।
[मध्याहि मध्यमहः = मध्याह्नः, तस्मिन् । [द्वयह] द्वयोरहोः समाहारः = व्यहः । 'द्विगोरनहोऽट' (७।३।९९) अट्समासान्तः । 'नोऽपदस्य तद्धिते' (७।४।६१)
P.卐 सायश्च ।
Jain Education Intemational
Education Intermational

Page #124

अथ प्रथमाऽध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
अन्लोपस्तस्मिन् ।।छ।।
निय आम् ||१|४|५१ ।।
[नियः ] नी । पञ्चमी ङसि । ' धातोरिवर्णोवर्णस्येयुव् स्वरे प्रत्यये ' (२।१।५० ) इयादेशः । [आम्] आम् । प्रथमा सि । 'दीर्घड्याब्० ' (१।४।४५) सिलोपः ।
[नियाम्] 'णींग् प्रापणे' (८८४) णी । 'पाठे धात्वादेर्णो नः' (२।३।९७) नी । नयतीति क्विप् । 'अप्रयोगीत्’ (१।१।३७ ) क्विप्लोपः । सप्तमी ङि । अनेन आम् । 'धातोरिवर्णो ० ' (२।१।५० ) इय् ।
११५
[ग्रामण्याम् ] 'णींग् प्रापणे' (८८४) णी । 'पाठे धात्वादेर्णो नः' (२१३ ।९७) नी, ग्रामपूर्व० । ग्रामं नयतीति क्विप् ग्रामणीः । ‘क्विप्' (५।१।१४८) क्विप्प्र० । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः । ग्रामाऽग्रान्नियः' (२।३।७१ ) णत्वम् । स्यादिविधौ णत्वमसत् । सप्तमी ङि । अनेन आम् । 'क्विब्वृत्तेरसुधियस्तौ ' (२।१।५८) यत्वम् ।।छ।।
वाष्टन आः स्यादौ ||१|४|५२ ||
[वाष्टन आः स्यादौ] वा अव्यउ । प्रथमा सि । अष्टन् षष्ठी डस् । आ प्रथमा सि । 'सो रु: ' (२1१।७२) र० । सि(:) आदिर्यस्याऽसौ स्यादिस्तस्मिन् ।
[अष्टाभिः, अष्टभिः] अष्टन् । तृतीया भिस् । षष्ठया अष्टन् शब्दसन्धि (संबंधि) या अन्त षष्ठीनिर्दिष्टउ कार्य अन्ति जावउ । अनेन नस्य आ । पक्षे 'नाम्नो नोऽनह्नः ' (२।१।९१) नलोपः । 'सो रुः' (२।१।७२) २० । 'रः पदान्ते० ' (१।३।५३) विसर्गः ।
[प्रियाष्टाः, प्रियाष्टा ] प्रिया अष्टौ यस्य । प्रथमा सि । अनेन आ । पक्षे 'नि दीर्घ' (१।४।८५) दीर्घः । 'दीर्घड्याब्० ' (१।४।४५) सिलोपः । नाम्नो नोऽनह: ' (२।१।९१ ) नलोपः ।
[प्रियाष्टी, प्रियाष्टानी] प्रिया अष्टौ ययोस्तौ । [प्रियाष्टाः, प्रियाष्टानः ] प्रिया अष्टौ येषां ते । [प्रियाष्टाम्, प्रियाष्टानाम्] प्रिया अष्टौ यस्य तम् । [प्रियाष्टी, प्रियाष्टानो] प्रिया अष्टौ ययोस्ती ।
[प्रियाष्टः, प्रियाष्ट्नः] प्रिया अष्टौ येषां तान् ।
[हे प्रियाष्टाः, हे प्रियाष्टन् !] हे प्रियाष्टन् 'आमन्त्र्ये' (२।२।३२) सि । अनेन आ । पक्षे 'दीर्घड्याब्० ' (१।४।४५ ) सिलोपः ।
[अष्टकः संघः ] अष्टा एव = अष्टकः । 'शेषाद्वा' (७।३।१७५) कच्प्र० ? (अष्टौ मानमस्य । 'संख्यायाः संघसूत्र-पाठे' (६।४।१७१) कप्र०) ।
[ अष्टता] अष्टो भावः । ' भावे त्व- तल्' (७।१।५५) तल्प्र० । 'आत्' (२।४।१८) आप् । प्रथमा सि ।
[ अष्टत्वम् ] अष्टो भावः । 'भावे त्व- तल्' (७।११५५) त्वप्र० । प्रथमा सि. ।
[ अष्टपुष्पी ] अष्टन्-पुष्प । अष्टानां पुष्पानां (णां) समाहारः = अष्टपुष्पी । 'द्विगोः समाहारात्' (२।४।२२) ङीप्र० । अष्टपुष्पाण्यस्यां । ‘असत्-काण्ड प्रान्त-शतैकाञ्चः पुष्पात् ' (२।४।५६ ) ङीप्र० । 'अस्य ङयां लुक्' (२।४।८६) अलोपः ।। ।। P. प्रिया अष्टौ यस्याः सा = प्रियाष्टाः । 'परतः स्त्री पुम्वत्०' ( ३।२।४९) पुंवद्भावः ।

Page #125

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुंढिका । अष्ट औ जस-शसोः ।।१।४५३।। [अष्ट औ जस्-शसोः] *अष्टन् । षष्ठी डस् । 'लुगाऽऽतोऽनापः' (२।१।१०७) आलोपः । औ । प्रथमा सि । सूत्रत्वात् सिलोपः । जस् च शस् च = जस्शसौ, तयोः = जस्शसोः, षष्ठी ओस् ।
[अष्टौ तिष्ठन्ति] अष्टन् । प्रथमा जस् । 'वाष्टन आः स्यादौ' (१।४।५२) न० → आ । 'समानानां०' (१।२।१) दीर्घः । अनेन औ । 'ऐदौत् सन्ध्यक्षरैः' (१।२।१२) औ ।
[अष्टौ पश्य] अष्टन् । द्वितीया शस् । शेषं पूर्ववत् । [परमाष्टौ परमाश्च ते अष्टौ च = परमाष्टौ । [प्रियाष्टः पश्य] प्रिया अष्टौ येषां ते = प्रियाष्टाः, तान् = प्रियाष्ट: ।।छ।।
डति-ष्णः संख्याया लुप् ।।१।४।५४।। [डति-ष्णः] डतिश्च षु च न च = डतिष्ण, तस्य = डतिष्णः, षष्ठी ङस् । 'र-वर्णान्नो ण०' (२।३।६३) न० → ण ।
[संख्याया लुप] संख्या । षष्ठी डस् । 'आपो ङितां यै-यास्यास्-याम्' (१।४।१७) यास् । लुप् । प्रथमा सि । 'दीर्घझ्याब्०' (१।४।४५) सिलोपः । 'अवर्ण-भो-भगो-अघोलुंगसन्धिः ' (१।३।२२) रलोपः ।
कति तिष्ठन्ति किम् । का संख्या मानमेषां = कति । 'यत-तत-किमः संख्याया इतिर्वा' (७११११५०) डतिप्र० → अति । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२१११११४) अन्त्यस्वरादिलोपः । प्रथमा जस् । अनेन ।
[कति पश्य] कति । द्वितीया शस् । अनेन ।
[यति तिष्ठन्ति यद् । या संख्या मानमेषां = यति । 'यत्-तत्-किमः संख्याया डतिर्वा' (७।१११५०) डतिप्र० → अति । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२१११११४) अन्त्यस्वरादिलोपः । प्रथमा जस् । अनेन ।
[यति पश्य] यति । द्वितीया शस् । अनेन ।
तति तिष्यन्ति तद् । सा संख्या मानमेषां = तति । 'यत-तत-किमः संख्याया डतिर्वा' (७।१।१५०) डतिप्र० → अति । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२१११११४) अन्त्यस्वरादिलोपः । प्रथमा जस् । अनेन ।
[तति पश्य] तति । द्वितीया शस् । अनेन. ।
[षट् तिष्ठन्ति षष् । प्रथमा जस् । अनेन । 'धुटस्तृतीयः' (२११७६) ष० →ड० 'विरामे वा' (११३५१) ड० → ट० ।
[षट् पश्य] षष् । द्वितीया शस् । शेषं पूर्ववत् । [पञ्च तिष्ठन्ति पञ्चन् । प्रथमा जस् । अनेन । 'नाम्नो नोऽनह्नः' (२।१।९१) नलोपः । [पञ्च पश्य] पञ्चन् । द्वितीया शस् । शेषं पूर्ववत् । [परमषट् परमाश्च ते षट् च = परमषट् । प्रथमा जस् । अनेन जस्लोपः । [परमपञ्च] परमाश्च ते पञ्च च = परमपञ्च । प्रथमा जस् । अनेन जस्लोपः ।
[त्रयः] त्रि । प्रथमा जस् । 'जस्येदोत्' (१।४।२२) ए. । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् । P. * अष्टा । षष्ठी डस् ।
Jain Education Intemational

Page #126

अथ प्रथमाऽध्यायस्य चतुर्थः पादः ।।
११७
[चत्वारः] चतुर् । प्रथमा जस् । ‘वाः शेषे' (१।४।८२) वाऽऽदेशः । [प्रियकतयस्तिष्ठन्ति प्रियाः कति येषां ते । [प्रियषषः] प्रियाः षट् येषां ते । .. [प्रियपञ्चानः] प्रियाः पञ्च येषां ते । . .
[प्रियपञ्ञः ] प्रियाः पञ्च येषां ते, तान् = प्रियपञ्चः । 'अनोऽस्य' (२191१०८) अलोपः । 'तवर्गस्य०' (१।३।६०) न० → ० । ञ् उपरि तन्नकारस्य 'म्नां धुड्वर्गे०' (१।३।३९) अनुस्वारः (?) (अनुनासिकः) |छ।।
नपुंसकस्य शिः ।।१।४५५।। [नपुंसकस्य शिः] नपुंसक । षष्ठी डस् । 'टा-डसोरिन-स्यौ' (१।४।५) स्य । शि । प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।१७२) र० । 'रः पदान्ते०' (१३५३) विसर्गः ।
[कुण्डानि तिष्ठन्ति कुण्ड । प्रथमा जस् । अनेन शि० → इ० । 'स्वराच्छौ' (१।४।६५) नोऽन्तः । 'नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः ।
[कुण्डानि पश्य] कुण्ड । द्वितीया शस् । शेषं पूर्ववत् ।
[पयांसि] पयस् । प्रथमा जस् । अनेन शि० → इ० । 'धुटां प्राक्' (१।४।६६) नोऽन्तः । 'स्महतोः' (१४८६) दीर्घः । 'शिड्-हेऽनुस्वारः' (१1३।४०) अनुस्वारः ।।
[यशांसि] यशस् । प्रथमा जस् । शेषं ‘पयांसि' वत् ।
[कुण्डशो ददाति] कुण्ड । कुण्डं कुण्डं ददाति = कुण्डशो ददाति । बह्वल्पार्थात् कारकादिष्टा-ऽनिष्टे शस्' (७।२।१५०) पशस्प्र०(?) ('संख्यैकार्थाद् वीप्सायां शस्' (७।२।१५१) शस्प्र०) ।
[प्रियकुण्डाः] प्रियं कुण्डं येषां ते = प्रियकुण्डाः । [प्रियकुण्डान्] प्रियं कुण्डं येषां ते = प्रियकुण्डाः, तान् । [परमकुण्डानि] परमाणि च तानि कुण्डानि च = परमकुण्डानि ।।छ।।
औरीः ॥१४॥५६॥ [औरी:] औ । प्रथमा सि । 'सो रुः' (२११७२) र० । ई । प्रथमा सि । [कुण्डे तिष्ठतः] कुण्ड । प्रथमा औ । अनेन ई । 'अवर्णस्ये०' (१।२।६) ए. । [कुण्डे पश्य] कुण्ड । द्वितीया औ । अनेन ई । 'अवर्णस्ये०' (१।२।६) ए. । [पयसी] पयस् । प्रथमा औ । अनेन ई. । [प्रियकुण्डौ पुरुषौ] प्रियं कुण्डं ययोस्तौ । [परमकुण्डे परमे च ते कुण्डे च = परमकुण्डे ।।छ।।
अतः स्यमोऽम् ।।१।४५७।। [अतः स्यमोऽम्] अत् । षष्ठी डस् । सिश्च अम् च = स्यम्, तस्य = स्यमः, षष्ठी डस् । अम् । प्रथमा सि । 'दीर्घड्याब्०' (१।४।४५) सिलोपः ।
Jain Education Intemational

Page #127

११८
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढूंढिका ।
[कुण्डं तिष्ठति कुण्ड | प्रथमा सि । अनेन अम् । 'समानादमोऽतः' (१।४।४६) अलोपः । तौ मुमो० (१३१४) अनुस्वारः ।
[कुण्डं पश्य] कुण्ड । द्वितीया अम् । 'शेषं पूर्ववत् । [कीलालपम्] कीलालं पिवतीति । 'क्लीबे' (२।४।९७) ह्रस्वस्तत् = कीलालपम् । [अतिखट्वं कुलम्] खट्वामतिक्रान्तं यत् कुलं तत् = अतिखट्वम् । [हे कुण्ड!] कुण्ड । 'आमन्त्र्ये' (२१२।३२) सि । हे प्राग् । अनेन अम् । 'अदेतः स्यमोलुंक्' (१।४।४४) अम्लोपः । [प्रियकुण्डः पुरुषः] प्रियं कुण्डं यस्य सः । [अतिजरसं कुलं तिष्ठति जरामतिक्रान्तं यत् कुलं तत् = अतिजरसम् । ‘क्लीवे' (२।४९७) हस्वः ।।छ।।
पञ्चतोऽन्यादेरनेकतरस्य द: ।।१।४।५८।। [पञ्चतः] पञ्चन् । पश्चेति संख्या मानमस्येति पञ्चत् । 'पञ्चद्-दशद् वर्गे वा' (६।४।१७५) अत्प० । 'नोऽपदस्य तद्धिते' (७।४।६१) अन्लोपः । षष्ठी डस् ।
[अन्यादेः] अन्य आदिर्यस्याऽसौ अन्यादिः, तस्य = अन्यादेः, षष्ठी ङस् । 'ङित्यदिति' (१।४।२३) ए. । 'एदोद्भ्यां इसि-डसो रः' (१।४।३५) र० ।।
[अनेकतरस्य न एकतरः = अनेकतरः । ‘अन् स्वरे' (३।२।१२९) अन्, तस्य = अनेकतरस्य, षष्ठी डस् । ‘टाडसोरिन-स्यौ' (११४१५) स्य० ।
[दः] द । प्रथमा सि । 'सो रुः' (२१७२) र० । 'रः पदान्ते०' (१३५३) विसर्गः ।
[अन्यतरत्] द्वयोर्मध्ये प्रकृष्टं अन्यत् = अन्यतरत् । 'यत्-तत्-किमन्यात्' (७।३।५३) डतरप्र० → अतर । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२१११११४) अन्त्यस्वरादिलोपः । प्रथमा सि । अनेन द० । 'धुटस्तृतीयः' (२।१७६) पुनरपि दस्य द० । 'विरामे वा' (११३५१) द० → त० ।
[कतरत] (१) अयं कं(?)(कः)२, अयमनयोर्मध्ये कः = कतरः । 'यत्-तत्-किमन्यात्' । (७।३।५३) डतरप्र०→अतर० । डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अन्त्यस्वरादिलोपः । प्रथमा सि । अनेन द० । 'विरामे वा' (१।३।५१) द० → त० ।
+[यतरत्] द्वयोर्मध्ये यः = यतरः । 'यत्-तत्-किमन्यात्' (७।३।५३) डतरप्र० → अतर । शेषं 'कतरत्' वत् । [ततरत्] द्वयोर्मध्ये सः = ततरः । 'यत्-तत्-किमन्यात्' (७।३।५३) डतरप्र० → अतर । शेषं 'यतरत्' वत् ।
[कतमत् तिष्ठति] (२) बहूनां मध्ये कः = कतमः । 'बहूनां प्रश्ने डतमश्च वा' (७।३।५४) डतमप्र० → अतम. । 'डित्यन्त्य०' (२१११११४) अन्त्यस्वरादिलोपः । प्रथमा सि । अनेन द० । 'विरामे वा' (१।३५१) द० → त० ।
[कतमत् पश्य] (३) बहुनां मध्ये कः = कतमः । 'बहूनां प्रश्ने डतमश्च वा' (७।३।५४) डतमप्र० → अतम० । 'डित्यन्त्य०' (२११११४) अन्त्यस्वरादिलोपः । द्वितीया अम् । अनेन द० । 'विरामे वा' (११३५१) द० → त० ।
[यतमत] बहूनां मध्ये यः = यतमः । 'बहूनां प्रश्ने इतमश्च वा' (७।३।५४) डतमप्र० → अतम० । 'डित्यन्त्य०' (२।१।११४) अन्त्यस्वरादिलोपः । प्रथमा सि । अनेन द० । 'विरामे वा' (१।३।५१) द० → त० ।
[ततमत्] बहूनां मध्ये सः = ततमः । 'बहूनां प्रश्ने डतमश्च वा' (७।३।५४) इतमप्र० → अतम० । शेषं 'यतमत्' वत्। ..
P. २. वहूनां मध्ये प्रकृष्टं किं = कतमत् ।
P., कीलालं पिवति यत्कुलं तत् । P. ३. बहूनां मध्ये प्रकृष्टं किं = कतमत् ।
P.१. द्वयोर्मध्ये प्रकृष्टं किं = कतरत् । P. + इदमुदाहरणं बृहद्वृत्तौ नास्ति ।
Jain Education Intemational

Page #128

अथ प्रथमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ।।
[ एकतरं तिष्ठति ] अयमेको अयमेकः, अयमनयोर्मध्ये एकः = एकतरः । 'वैकाद् द्वयोर्निर्धार्ये इतर : ' ( ७|३|५२ ) इतरप्र० अतर । 'डित्यन्त्यस्वरादेः ' (२1१।११४) अन्त्यस्वरादिलोपः । प्रथमा सि । 'अतः स्यमोऽम् ' (१।४।५७) अम् । 'समानादमोऽतः' (१।४।४६ ) अलोपः । तौ मुमो० ' (१।३।१४ ) अनुस्वारः ।
[ एकतरं पश्य ] सर्वं 'एकतरं तिष्ठति' वत्, नवरं सि स्थाने अम् ।
[प्रियान्यम् ] प्रियोऽन्यो यत्र कुले तत् ।
[ अत्यन्यं कुलम् ] अन्यदतिक्रान्तं यत् कुलं तत् ।
[ परमान्यत् तिष्ठति ] परमं च तत् अन्यच्च = परमान्यत् ।
[ परमान्यत् पश्य ] परमं च तत् अन्यच्च = परमान्यत् ।
[ अनन्यत्] न अन्यत् अनन्यत् ||४||
=
अनतो लुप् ||9|४|५९ ॥
[ अनतो] न अत् = अनत्, 'अन् स्वरे' (३।२।१२९ ) अन् | तस्य = अनतः पष्ठी इस् ।
[लुप् ] लुप् । प्रथमा सि । दीर्घयाव्०' (१।४।४५) सिलोपः ।
प्रथमा सि प्रथमा सि
[कर्तृ तिष्ठति पश्य वा] कर्तृ [ पयः तिष्ठति पश्य वा] पयस् (१1३149) विसर्गः ||8||
-
द्वितीया अम् वा अनेन ।
द्वितीया अम् वा
-

११९
अनेन । 'सो रु' (२३११७२ ) २० र पदान्ते० '
जरसो वा ||१|४|६० ॥
[ अतिजरः अतिजरसं कुलं तिष्ठति पश्य वा ] जरा अतिपूर्व० । जरामतिक्रान्तं यत् कुलं तत् = अतिजरः अतिजरसम् । 'क्लीवे' (२।४।९७) स्वत्वं । प्रधमा सि द्वितीया अम् वा । अतः स्यमोऽम्' (१।४।५७) सि-अम्० अम् । 'जराया जरस् वा' (२1१1३) जरा० जरस् । अनेन ॥ छ ॥
नामिनो लुग् वा ||१|४२६१ ।।
वा अव्यउ प्रथमा सि ।
[नामिनः ] नामिन् षष्ठी स् । [लुग् वा] लुक् । प्रथमा सि । [हे वारे ! हे वारि!] हे वारि 'आमन्त्र्ये' (२१२।३२) सि । अनेन लुक् । ह्रस्वस्य गुणः' (१।४।४१) गुणः | लुप्-लोपोऽदर्शनं भवति, लुप् (क) स्थानिय जाणेवउ, तर ह्रस्वस्य गुणो भवति । पक्षे अनतो लुप् (१।४।५९) लुप् ।
[हे पो !, हे त्रपु !] हे त्रपु ! | 'आमन्त्र्ये' (२।२।३२) सि । अनेन लुक् । 'ह्रस्वस्य गुणः ' (१।४।४१ ) गुणः । पक्षे अनतो लुप् (१।४।५९) लुप् ।
[हे कर्तः !, हे कर्तृ !] हे कर्तृ । 'आमन्त्र्ये' (२।२।३२) सि । अनेन लुक् । 'ह्रस्वस्य गुणः ' (१।४।४१ ) गुणः । पक्षे 'अनतो लुप्' (१।४।५९) लुप् ।
=
[प्रियति प्रियत्रि कुलं तिष्ठति पश्य वा ] त्रि प्रियापूर्व० प्रियास्तिस्रो यस्य कुलस्य तत् प्रियतिसृ प्रियत्रि कुलं । 'परतः स्त्री पुम्वत् ० ' ( ३।२।४९) पुंवद्भावः । प्रथमा सि द्वि० अम् । अनेन लुक् तस्य स्थानिवद्भावात् 'त्रि- चतुरस्तिसृ- चतसृ
P. 5 द्वयोर्मध्ये प्रकृष्टं एकं = एकतरम् ।

Page #129

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढूंढिका ।
aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaam
maan
स्यादौ' (२०११) तिसृ आदेशः । पक्षे 'अनतो लुप' (१।४।५९) सिलोपः ।
[प्रियचतुष्कुलम्] प्रियाश्चतुरो यत् कुले तत् ।।छ।।
वाऽन्यतः पुमांष्टादौ स्वरे ||१।४।६२।। [वाऽन्यतः] वा प्रथमा सि । अन्यस्मात् = अन्यतः । 'किमद्वयादिसर्वाद्यवैपुल्यबहोः पित् तस्' (७।२।८९) पित् तस्प्र० ।
[पुमांष्टादौ] पुम्स् । प्रथमा सि । 'पुंसोः पुमन्स्' (१।४।७३) पुमन्स् । 'न्स्महतोः' (१।४।८६) दीर्घः । 'दीर्घड्याब्०' (१।४।४५) सिलोपः । ‘पदस्य' (२।१८९) सलोपः । टा आदिर्यस्याऽसौ टादिस्तस्मिन् । 'नोऽप्रशानोऽनुस्वाराऽनुनासिकौ च पूर्वस्याऽधुट्परे' (११३८) न० → ष० - अनुस्वारागमः ।
[स्वरे] स्वर । सप्तमी ङि । 'अवर्णस्ये०' (११२१६) ए. ।
[ग्रामण्या, ग्रामणिना कुलेन] 'णींग प्रापणे' (८८४) णी । पाठे धात्वादेर्णो नः' (२।३।९७) नी- ग्रामपूर्व० । ग्रामं नयतीति क्विप् । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः । 'ग्रामाऽग्रान्नियः' (२।३।७१) न० → ण० । ग्रामं नयति यत् कुलं तद् = ग्रामणि । 'क्लीबे' (२।४।९७) ह्रस्वत्वं । तृतीया टा । अनेन पुंबढ़ावे सति 'निमित्ताऽभावे नैमित्तिकस्याऽप्यभावः' (न्यायसं० १।२९) इति न्यायात् पुनरपि ईकारोऽवतिष्ठते, अन्यथा 'ट: पुंसि ना' (१।४।२४) इति ग्रामणिना स्यात् । 'क्विब्वृत्तेरसुधियस्तौ' (२।११५८) यत्वं । ग्रामणिना इत्यत्र 'अनामस्वरे नोऽन्तः' (१।४।६४) नोऽन्तः । 'ट: पुंसि ना' (१।४।२४) टा० → ना० न भवति ।
[ग्रामण्याम्, ग्रामणिनि कुले] ग्रामणी पूर्ववत् । सप्तमी ङि । 'निय आम्' (१।४।५१) आम् । 'क्विब्वृत्तेरसुधियस्तौ' (२।११५८) यत्वं । 'क्लीबे' (२।४।९७) हूस्वः । 'अनामस्वरे नोऽन्तः' (१।४।६४) नोऽन्तः ।
[कोः, कर्तृणोः] कर्तृ(२) । षष्ठी-सप्तमी ओस् । अनेन पुंबद्भावः । यत्र पुंवत् तत्र 'इवर्णाद०' (१२।२१) रत्वं । द्वितीये 'अनामस्वरे नोऽन्तः' (१।४।६४) नोऽन्तः । 'र-वर्णान्नो ण०' (२।३।६३) न० → ण० ।
[कर्तृणाम्] कुर्वन्तीति कर्तारः । ‘णक-तृचौ' (५।१।४८) तृचप्र० → तृ । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३१) गु० अर्, तेषां = कर्तृणाम् । 'दिर्हस्वरस्याऽनु नवा' (११३।३१) विकल्पे द्वित्वम् ।
[अतिराया, अतिरिणा] रायमतिक्रान्तं यत् कुलं तद् = अतिरि । तृतीया टा । अनेन पुंवद्धावे सति ‘एदैतोऽयाय' (१।२।२३) आय् । पक्षे 'क्लीबे' (२।४।९७) ह्रस्वः ।
[अतिनावा, अतिनुना] नावमतिक्रान्तं यत् कुलं तद् = अतिनु । तृतीया टा । अनेन पुंवदावे सति 'ओदौतोऽवाव' (११२१२४) आव् । पक्षे 'क्लीबे' (२।४।९७) ह्रस्वः ।
[कुमा, कुमारिणे कुलाय] कुमारीवाऽऽचरति । 'कर्तुः क्विप्०' (३।४।२५) क्विप्प० । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः । चतुर्थी डे । 'स्त्रीदूतः' । (१।४।२९) दै० → ऐ० । 'अनामस्वरे नोऽन्तः' (१।४।६४) नोऽन्तः ।
[पीलुने फलाय] पीलु | पीलोवृक्षस्य विकारः फलं । 'विकारे' (६।२।३०) अणप्र० । 'फले' (६।२५८) अण्लोपः । चतुर्थी उ । 'अनामस्वरे नोऽन्तः' (१।४।६४) नोऽन्तः । फल । चतुर्थी डे । 'डे-इस्योर्याऽऽतौ' (१।४।६) य । 'अत आ स्यादौ०' (१।४।१) दीर्घः ।
[शुचिनी कुले] शुचि । औ । ‘औरीः' (१।४।५६) ई । 'अनाम् स्वरे नोऽन्तः' (१।४।६४) नोऽन्तः ।
P.4 अन्यस्मात् = अन्यतः । 'आधादिभ्यः' (७।२।८४) तसुप्र० ।
P.5 'प्राण्यौषधि-वृक्षेभ्योऽवयवे च' (६।२।३१) अण्प्र० → अ ।
Jain Education Intemational

Page #130

अथ प्रथमाऽध्यायस्य चतुर्थः पादः ।।
[कल्याण्यै ब्राह्मण्यै ] 'अण शब्दे' (२५९) अण्, कल्यपूर्व० 1 + कल्यमणतीति । 'कल्याण-पर्याणादय:' ( उणा० १९३ ) अप्र० (?) । 'नवा शोणादे: ' (२।४।३१) डीप्र० । 'अस्य ड्यां लुक्' (२।४।८६) अलोपः । चतुर्थी ङे । 'स्त्रीदूतः ' (१।४।२९) दै. । * योऽनेकस्वरस्य' (२।१।५६) यत्वम् ||छ ||
दध्यस्थिसक्थ्यक्ष्णोऽन्तस्यान् ||१|४|६३ ॥
[दध्यस्थिसक्थ्यक्ष्णः ] दधि च अस्थि च सक्थि च अक्षि च = दध्यस्थिसक्थ्यक्षि, तस्य = दध्यस्थिसक्थ्यक्ष्णः, षष्ठी डस्, अनेन सूत्रेण अन् । 'अनोऽस्य' (२।१।१०८) अलोपः । ' र पृवर्णान्नो ण० ' (२।३।६३) न०
० ।
[ अन्तस्यान् ] अन्त । षष्ठी इस् । 'टा- डसोरिन-स्यौ' (१।४।५) स्य । अन् । प्रथमा सि । 'दीर्घड्याव् ० ' (१।४।४५ )
सिलोपः ।
[दध्ना ] दधि । तृतीया टा । अनेनाऽन्तस्याऽन् । 'अनोऽस्य' (२।१।१०८) अलोपः । [अस्थ्ना] अस्थि । तृतीया टा । अनेनाऽन्तस्याऽन् । 'अनोऽस्य' (२।१।१०८) अलोपः । [सक्थ्ना] सक्थि । तृतीया टा । अनेनाऽन्तस्याऽन् । 'अनोऽस्य' (२।१।१०८) अलोपः ।
[ अक्ष्णा ] अक्षि । तृतीया टा । अनेनाऽन्तस्याऽन् । 'अनोऽस्य' (२।१।१०८) अलोपः । स्पृवर्णान्नो ० ' (२।३।६३)
न०० ।
[ परमदध्ना ] परमं च तद् दधि च = परमदधि, तेन ।
[ परमास्ना ] परमं च तद् अस्थि च = परमास्थि, तेन. ।
[ परमसक्ना] परमं च तत् सक्थि च = परमसक्थि, तेन ।
[ परमाक्ष्णा ] परमं च तद् अक्षि च = परमाक्षि, तेन ।
१२१
[अतिदध्ना] दधि अतिपूर्व० । दधि अतिक्रान्तो यः स = अतिदधिः, तेन = अतिदध्ना । तृतीया टा । अनेनाऽन्तस्याऽन् । 'अनोऽस्य' (२।१।१०८ ) अलोपः ।
[ अत्यस्थना] अस्थि अतिपूर्व० । अस्थि अतिक्रान्तो यः स = अत्यस्थि: तेन = अत्यस्थ्ना । तृतीया टा । अनेनाऽन्तस्याऽन् । 'अनोऽस्य' (२।१।१०८) अलोपः ।
[ अतिसक्थ्ना ] सक्थि अतिपूर्व० । सक्थि अतिक्रान्तो यः स = अतिसक्थिः, तैनः = अतिसक्थ्ना । तृतीया टा । अनेनाऽन्तस्याऽन् । ‘अनोऽस्यं ' (२।१।१०८) अलोपः ।
[ अत्यक्ष्णा ] अक्षि अतिपूर्व० । अक्षि अतिक्रान्तो यः स अत्यक्षिः, तेन अत्यक्ष्णा । तृतीया टा । अनेनाऽन्तस्याऽन् । 'अनोऽस्य' (२।१।१०८) अलोपः । 'र-षृवर्णान्नो ० ' (२।३।६३) न० ० ॥
[ प्रियदध्ना ] प्रियं दधि यस्याऽसौ प्रियदधिः तेन ।
[प्रियास्थ्ना शुना ] प्रियं अस्थि यस्याऽसौ प्रियास्थिः तेन । [दृढसक्थ्ना शकटेन ] दृढं सक्थि यस्याऽसौ दृढसक्थिः तेन ।
[ स्थूलाक्ष्णा इक्षुणा ] स्थूलमक्षि यस्याऽसौ स्थूलाक्षिः, तेन ।
[प्रियास्थ्यै शुन्यै] प्रियं अस्थि यस्याः सा = प्रियास्थिः, तस्यै ।।छ||
+ उणादिगणविवरणवृत्तौ 'कल्याण-पर्याणादयः' (उणा० १९३) कलिशब्दाद् आणक्प्रत्यये योऽन्तश्च इति निर्दिष्टः । * 'इवर्णादे० ' (१।२।२१) यत्वम् ।

Page #131

१२२
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुंढिका ।
अनामस्वरे नोऽन्तः ।।१।४।६४।। [अनामस्वरे] 9 न आम् = अनाम्, 'अन् स्वरे' (३।२।१२९) अन् । अनाम् चासौ स्वरश्च = अनामस्वरस्तस्मिन् । [वारिणी २] वारि । प्रथमा-द्वितीया औ । [वारिणः २] वारि । पञ्चमी इसि - षष्ठी डस् । [कर्तृणी कुले] कर्तृ । द्वितीया औ । [कर्तृणः २] कर्तृ । पञ्चमी डसि-षष्ठी डस् । [प्रियगुरुणे] प्रियो गुरुय॑स्य, तस्मै ।। [प्रियतिसृणः २] प्रियास्तिस्रो यस्य तत् = प्रियतिसृ, तस्मात् - तस्य ।
[हे वारे!] हे वारि । 'आमन्त्र्ये' (२१२।३२) सि । 'नामिनो लुग वा' (१।४।६१) सेलुंग्वा । 'हस्वस्य गुणः' (११४।४१) गु० ए. ।
तौम्बुरवं चूर्णम् तुम्बुरु । तुम्बुरुणो वृक्षस्य विकारः फलं । 'प्राण्यौषधि-वृक्षेभ्योऽवयवे च' । (६।२।३१) अण्प्र० । ‘फले' (६।२५८) अण्लोपः । तुम्बुरुणः फलस्य विकारश्चूर्णं । 'विकारे' (६।२।३०) अण्प्र० । अथवा तुम्बुरुण इदम् । 'तस्येदम्' (६।३।१६०) अणप्र० । 'वृद्धिः स्वरेप्वादेणिति तद्धिते' (७।४।१) वृद्धिः औ । 'अस्वयम्भुवोऽव्' (७।४।७०) अव् । प्रथमा सि । चूर्ण । प्रथमा सि । 'अतः स्यमोऽम्' (१।४।५७) अम् ।
[प्रियवारये पुंसे] प्रियं वारि यस्याऽसौ प्रियवारि(:), तस्मै । [प्रियमधोः पुंसः] प्रियं मधु यस्याऽसौ प्रियमधु(:), तस्मात् ।।छ।।
स्वराच्छौ ।।१।४।६५।। [स्वराच्छौ] स्वर । पञ्चमी डसि । 'डे-ङस्योर्याऽऽतौ' (१।४।६) आत् । शि । सप्तमी ङि । 'डिडौँ' (१।४।२५) डौ० → औ० । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२११११४) अन्त्यस्वरादिलोपः । 'धुटस्तृतीयः' (२११७६) त० → द० । 'तवर्गस्य०' (१।३।६०) द० → ज० । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः' (१।३।५०) ज० → च० । 'प्रथमादधुटि शश्छः' (१।३।४) श० → छ० ।
[कुण्डानि] कुण्ड । प्रथमा जस्-द्वि० शस् । 'नपुंसकस्य शिः' (१।४।५५) शि० → इ० । अनेन नोऽन्तः । 'नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः ।
[प्रियवृक्षाणि कुलानि] प्रिया वृक्षा येषु कुलेषु तानि । प्रथमा जस्-द्वि० शस् । 'नपुंसकस्य शिः' (१।४।५५) शि० → इ० । अनेन नोऽन्तः । 'नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः ।
[चत्वारि] चतुर् | प्रथमा जस् । 'नपुंसकस्य शिः' (१।४।५५) शि० → इ० । 'वाः शेषे' (१।४।८२) उ० → वा ।
[विमलदिवि विमला द्यौर्येषु तानि क्विप् । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विपलोपः । प्रथमा जस् । 'नपुंसकस्य शिः' (१।४।५५) शि० → इ० ।। छ ।
धुटां प्राक् ।।१।४।६६।। ___ [धुटां प्राक्] धुट् च धुट् च धुट् च = धुटः, तेषाम् । ‘स्यादावसंख्येयः' (३।१।११९) एकशेषः । प्राक् । प्रथमा P.कन नाम् = अनाम् । 'नञत्' (३।२।१२५) न० → अ० ।
Jain Education Intemational

Page #132

अथ प्रथमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
सि । ‘दीर्घड्याब्०' (१।४।४५) सिलोपः ।
[ पयांसि तिष्ठन्ति ] पयस् । प्रथमा जस् । 'नपुंसकस्य शिः ' (१।४।५५) शि० इ० । अनेन नोऽन्तः । 'न्स्महतोः ' (१।४।८६) दीर्घः । ' शिड्- हेऽनुस्वारः ' (१।३।४० ) अनुस्वारः ।
[ पयांसि पश्य ] पयस् । द्वितीया शस् । शेषं पूर्ववत् ।
=
[ अतिजरांसि कुलानि ] जरा अतिपूर्व० । जरामतिक्रान्तानि यानि कुलानि तानि अतिजरांसि । 'क्लीवे' (२।४१९७) ह्रस्वत्वं । प्रथमा जस्-द्वितीया शस् वा । 'नपुंसकस्य शिः' (१।४।५५) शि० इ० । 'जराया जरस् वा' (२1१1३) जरस् । अनेन नोऽन्तः । ‘न्स्महतोः ' (१।४।८६) दीर्घः । ' शिड्- हेऽनुस्वारः ' (१।३।४० ) अनुस्वारः ।
[काष्ठतङ्क्षि] 'काशृङ् दीप्तौ' (८३०) काश् । काशते इति काष्ठम् । 'वनि-कणि काश्युषिभ्यष्ठ: ' ( उणा० १६२ ) प्र० । 'यज-सृज - मृज-राज-भ्राज-भ्रस्ज-वश्च-परिव्राजः शः पः' (२।१।८७) श० प० । 'तक्षौ तनूकरणे' (५७१) तक्ष । काष्ठानितक्ष्णुवन्तीति क्विप् । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः । प्रथमा जस् । 'नपुंसकस्य शि: ' (११४१५५) शि० → इ० । अनेन नोऽन्तः । म्नां धुड्वर्गे० ' (१।३।३९ ) अनुनासिकः ।
[ गोरक्ष कुलानि ] गा रक्षन्ति यानि कुलानि तानि क्विप्प्र० ।
[ गोमन्ति कुलानि ] गावो विद्यन्ते येषु कुलेषु तानि = गोमति (न्ति) कुलानि । 'तदस्याऽस्त्यस्मिन्निति मतुः ' ( ७/२/१) मतुप्र० । प्रथमा जस् । 'नपुंसकस्य शि: ' (१।४।५५) शि० इ० । 'ऋदुदितः' (१।४।७०) नोऽन्तः । यावत् संभवस्तावद्विधिः (न्यायसंग्रहः द्वितीयो वक्षस्कारः / ५६) पुनः नोऽन्तः प्राप्नोति व्यञ्जन परइ छइ छ ।
लो वा || १ |४| ६७ ॥
[र्लः] र् चल् च र्ल्, तस्मात् र्लः । पञ्चमी इसि ।
[ बहूजि, बहूर्जि ] 'ऊर्जण्' बल-प्राणनयोः' (१५८२) ऊर्ज् । 'चुरादिभ्यो णिच्' ( ३।४।१७) णिच्प्र० । ऊर्जयन्तीति क्विप् । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिच्लोपः । बहव ऊर्जा येषु कुलेषु तानि । प्रथमा जस्-द्वितीया शस् वा । 'नपुंसकस्य शिः' (१।४।५५) शि० इ० । अनेन नोऽन्तो वा । 5 'तवर्गस्य०' (१।३।६०) न० → ञ० ।
=
[सुवलिङ्ग, सुवल्गि] उख (६३) - नख ( ६४ ) - णख (६५) वख (६६) मख (६७) (६९) मखु ( ७० ) रखु (७१) लखु ( ७२ ) रिखु (७३) - इख (७४) - इखु (७५) - ईखु (७६) (७७) वल्ग्, सुपूर्व० । सुष्ठु वल्गन्तीति क्विप् । 'अप्रयोगीत्' ( 919 ।३७ ) क्विप्लोपः । शेषं पूर्ववत् ।
[घुटि ] घुट् सप्तमी ङि ॥छ ।
१२३
P. 5 'म्नां धुड्वर्गेऽन्त्योऽपदान्ते' (१।३।३९ ) वर्ग्यान्त्ये ।

-
[काष्ठतक्षि] 'तक्षौ तनूकरणे' (५७१) तक्ष, काष्ठ पूर्व० । काष्ठानि तक्ष्णुवन्तीति क्विप् । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः । प्रथमा जस् । 'नपुंसकस्य शि: ' (१।४।५५) शि० इ० । 'धुटां प्राक्' (१।४।६६) नोऽन्तः । म्नां धुड्वर्गे० '
( १।३।३९ ) वर्ग्यान्त्ये ।
रख (६८ ) - लख
'वल्ग गतौ'
[सुफुल्लि वनानि ] 'फुल्ल विकसने' (४२९) फुल्ल् । सुष्ठु फुल्लन्तीति यानि वनानि तानि क्विप् । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७ ) क्विप्लोपः । प्रथमा जस्- द्वितीया शस् वा । 'नपुंसकस्य शि: ' (१।४।५५) शि इ० ।छ। घुटि ||१|४|६८ ||

-

Page #133

१२४
अचः ||१|४|६९ ॥
[प्राङ्] ' अश्रू गतौ च' (१०५) अञ्च् प्रपूर्व० । प्राञ्चतीति क्विप् । 'अञ्चोऽनर्चायाम् ' ( ४।२।४६) नलोपः । प्रथमा सि । अनेन नोऽन्तः । ' दीर्घड्याब्० ' (१।४।४५) सिलोपः । 'पदस्य' (२।१।८९) चलोपः । 'युजञ्च क्रुञ्चो नो ङः ' (२1१1७१ ) न० ङ० । 'समानानां०' (२1१19) दीर्घः ।
[अतिप्राङ् ] प्राञ्चमतिक्रान्तो यः स = अतिप्राङ् । प्रथमा सि । शेषं पूर्ववत् ।
[प्राची] प्राञ्चतः इति क्विप् प्राञ्चौ । ' अञ्चोऽनर्चायाम् ' ( ४।२।४६) नलोपः । प्रथमा औ । अनेन नोऽन्तः । 'तवर्गस्य०' (१।३।६०) न० अ० ।
[प्राञ्चः ] प्राञ्चन्तीति क्विप् प्राञ्चः । 'अञ्चोऽनर्थायाम्' (४।२।४६) नलोपः । प्रथमा जस् । अनेन नोऽन्तः । ' तवर्गस्य० ' (१।३।६०) न० ञ०
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
[प्राञ्चम् ] प्राञ्चतीति क्विप् प्राञ्चम् । 'अञ्चोऽनर्चायाम् ' ( ४।२।४६) नलोपः । द्वितीय अम् । अनेन नोऽन्तः । ' तवर्गस्य०' (१।३।६०) न०
ज०
[प्राञ्चि कुलानि] प्राञ्चन्तीति यानि कुलानि तानि प्राचि कुलानि । क्विप्प्र० । प्रथमा जस् । 'नपुंसकस्य शिः ' (१।४।५५) शि० इ० । अनेन नोऽन्तः । 'तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१।३।६०) न०
ञ० ।
[ प्राचः पश्य ] प्राञ्चन्तीति प्राञ्चस्तान् ॥ छ ॥
=
ऋदुदितः ||१४|७० ॥
[ऋदुदितः] ऋच्च उच्च = ऋदुतौ
ऋतौ इत् अनुबन्धो यस्याऽसौ ऋदुदित्, तस्य ।
[कुर्वन्] ‘डुकृंग् करणे' (८८८) कृ । करोतीति कुर्वन् । 'शत्रानशावेष्यति तु सस्यौ' (५।२।२० ) शतृप्र० → अत् । ‘कृग्-तनादेरुः’ (३।४।८३) उ० । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० अर् । 'अतः शित्युत्' (४।२।८९) अ० 'इवर्णादे० ' (१।२।२१) वत्वम् ।
उ० ।
[अधीयन्] 'इंक् अध्ययने' (११०४) इ, अधिपूर्व० अकृच्छ्रेणाऽधीतेऽधीयन् । 'धारीडोऽकृच्छ्रेऽतृश्' (५।२।२५) अतृप्र० अत् । प्रथमा सि । 'धातोरिवर्णोवर्णस्येयुव स्वरे प्रत्यये' (२।१।५० ) इय् । अनेन नोऽन्तः । 'समानानां०' ( १।२1१ ) दीर्घः ।
[सुदन् बालः] शोभना दन्ता यस्याऽसौ सुदन् । 'वयसि दन्तस्य दतृः' (७।३।१५१) दतृ - ददादेशः । प्रथमा सि । अनेन नोऽन्तः ।
'[चकृवान् ] 'डुकृंग् करणे' (८८८) कृ । चक्रे = चकृवान् । 'तत्र क्वसु- कानौ तद्वत्' (५।२।२) क्वसुप्र० वस् । 'द्विर्धातुः०', (४।१।१) द्विर्वचनं । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८) ऋ० अकारु । 'क-डश्च- ञ्' (४।१।४६) क० च० । प्रथमा सि । अनेन नोऽन्तः ।
[विद्वान् ] 'विद्क् ज्ञाने' (१०९९) विद् । वेत्तीति विद्वान् । 'वा वेत्तेः क्वसुः' (५।२।२२) क्वसुप्र ० वस् । प्रथमा सि । अनेन नोऽन्तः । 'न्स्महतोः ' (१।४।८६) दीर्घः ।
Jain Education Intemational
[गोमान् ] गो । गावो विद्यन्ते यस्याऽसौ गोमान् । तदस्याऽस्त्यस्मिन्निति मतुः ' ( ७।२।१) मतुप्र० । प्रथमा सि । अनेन नोऽन्तः । 'अभ्वादेस्त्वसः सौ' (१।४।९० ) दीर्घः ।
P. 5 ऋदुतौ इतौ अनुबन्धौ यस्य स ।

Page #134

अथ प्रथमाऽध्यायस्य चतुर्थः पादः ।।
१२५
[श्रेयान्] श्रेयस् । प्रथमा सि । अनेन नोऽन्तः । 'न्स्महतोः' (१।४।८६) दीर्घः । 'दीर्घड्याव्०' (१।४।४५) सिलोपः । 'पदस्य' (२।१८९) सलोपः । [सम्राट्] सम्राट् (१।३।१६) सूत्रवत् साध्यः ।।छ।।
__युज्रोऽसमासे ।।१।४।७१।। [युज्रोऽसमासे] युजू षष्ठी डस् । 'इवर्णादे० ' (१।२।२१) रत्वं । समस्यन्ते = संक्षिप्यन्ते पदान्यत्रेति समासः । न समासोऽसमासः । 'नञत्' (३।२।१२५) न० → अ०, तस्मिन् ।
[युङ्] 'युजूंपी योगे' (१४७६) युज् । युनक्तीति क्विप् युङ् । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः । प्रथमा सि । अनेन नोऽन्तः । 'युजञ्च-क्रुञ्चो नो ङः' (२।१७१) न० → हु० । ‘पदस्य' (२।१।८९) जलोपः ।
यौ युक्तः इति क्विप युऔ । 'अप्रयोगीत्' (१११३७) क्विपलोपः । प्रथमा औ । अनेन नोऽन्तः । 'म्नां धुड़वर्गेऽन्त्योऽपदान्ते' (१।३।३९) न० → ज० ।
युञ्जः] युञ्जन्तीति क्विप् युञ्जः । 'अप्रयोगीत्' (११३७) क्विपलोपः । प्रथमा जस् । अनेन नोऽन्तः । 'म्नां धुड्वर्गेऽन्त्योऽपदान्ते०' (१।३।३९) न० → अ० ।
युञ्जम] युनक्तीति क्विप् युञ्जम् । 'अप्रयोगीत्' (१1१1३७) क्विपलोपः । द्वितीया अम् । अनेन नोऽन्तः । 'म्नां धुड्वर्ग०' (१।३।३९) न० → ० ।
[युञ्जि कुलानि युञ्जन्तीति यानि कुलानि तानि = युञ्जि कुलानि । क्विप्प० । प्रथमा जस् । 'नपुंसकस्य शिः' (१।४।५५) शि० → इ० । अनेन नोऽन्तः । 'म्नां धुड्वर्गे०' (१।३।३९) न० → ज० ।
[बहुयुङ्] युनक्तीति क्विप् युङ् । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः । ईषदपरिसमाप्तो युङ् = बहुयुङ् । 'नाम्नः प्राग् बहुर्वा' (७।३।१२) बहुप्र० ।
[अश्वयुक] अश्वान युनक्तीति क्वि अश्वयुक् । प्रथमा सि । 'दीर्घड्याब' (१।४।४५) सिलोपः । 'च-जः क-गम्' (२।१।८६) ज० → ग० । 'विरामे वा' (१३५१) ग० → क० ।
[अश्वयुञ्जौ] अश्वान युक्तः इति क्विप अश्वयुजौ । प्रथमा औ. । [अश्वयुजः] अश्वान् युञ्जन्तीति क्विप् अश्वयुजः । प्रथमा जस् ।
[युजमापना मुनयः] 'युजिंच समाधौ' (१२५४) युज् । युज्यते इति क्विप् = युक्, [तां](तं) = युजं । द्वितीया अम् । 'पदिंच गतौ' (१२५७) पद्, आङ्पूर्व० । आपद्यन्ते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५1१1१७४) क्तप्र०→त । ‘रदादमूर्च्छ-मदः क्तयोर्दस्य च' (४।२।६९) त०-द० → न० | प्रथमा जस् । 'अत आ स्यादौ०' (१।४।१) अ० → आ० । 'समानानां०' (१।२।१) दीर्घः । मुनि । प्रथमा जस् । 'जस्येदोत्' (१।४।२२) इ० → ए० । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) अय् । 'सो रुः' (२११७२) स० → र० । 'रः पदान्ते०' (१३५३) विसर्गः ।।
[युजः पश्य] युञ्जन्तीति क्विप् युञ्जस्तान् । [युजी कुले] युडक्तः इति क्विप युजी । औ । 'औरीः' (१४/५६) औ० → ई० ।। छ ।।
अनडुहः सौ ।।१।४।७२।। [अनडुहः] अनडुह् । षष्ठी डस् । P.; योजनं = युक् । 'भ्यादिभ्यो वा' (५।३।११५) विप्प० । 'अप्रयोगीत्' (१११३७) विप्लोपः ।
Jain Education Intemational

Page #135

१२६
[ सौ] सि । सप्तमी ङि । 'ङिडौ' (१।४।२५) डौ०
औ० । 'डित्यन्त्य० ' (२|१|११४ ) इलोपः ।
[ अनड्वान् ] अनडुह् । प्रथमा सि । अनेन नोऽन्तः । 'वाः शेषे' (१।४।८२) उ० वा० । 'दीर्घड्याव्ο' (१।४।४५) सिलोपः । ' पदस्य' (२।१।८९ ) हलोपः ।
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
[प्रियानड्वान] अनडुह् प्रियपूर्व० । प्रिया अनड्वाहो यस्याऽसौ प्रियानड्वान् । प्रथमा सि । अनेन नोऽन्तः । 'वाः शेषे' (१।४।८२) उ० वा० । 'पदस्य' (२।१।८९) हलोपः । एकत्ववृत्तेरनडुहः 'पुमनडुन्नौ पयो-लक्ष्म्या एकत्वे' (७।३।१७३) कच् प्राप्नोति, अतो बहुत्वे विग्रहः करणम् ||छ ||
पुंसोः पुमन्स् ||१|४ | ७३ ॥
[पुंसोः ] पुम्सु मांडियइ । षष्ठी डस् । 'डित्यदिति' (१।४।२३) ओ. । ' एदोद्भ्यां इसि - डसो रः' (१।४।३५) २० । 'रः पदान्ते० ' (१।३।५३) विसर्ग: । 'शिङ्- हेऽनुस्वारः' (१।३।४० ) अनुस्वारः ।
[पुमन्स् ] पुमन्स् । प्रथमा सि । 'दीर्घड्याब्०' (१।४।४५) सिलोपः ।
[पुमान्] पुम्स् । प्रथमा सि । अनेन पुमन्स् । 'न्स्महतोः ' (१।४।८६) दीर्घत्वं । 'दीर्घड्याव् ० ' (१।४।४५) सिलोपः । 'पदस्य' (२।१।८९) सलोपः ।
[ प्रियपुमान् ] प्रियाः पुमांसो यस्याऽसौ प्रियपुमान् । प्रथमा सि । अनेन पुमन्स् । 'न्स्महतोः ' (१।४।८६) । दीर्घत्वं । 'दीर्घयाब्० ' (१।४।४५) सिलोपः । 'पदस्य' (२।१।८९) सलोपः ।
[प्रियपुमांस कुलानि] प्रियाः पुमांसो येषु कुलेषु तानि = प्रियपुमांसि कुलानि । प्रथमा जस् । 'नपुंसकस्य शिः ' (१।४।५५) शि० इ० । अनेन पुमन्सादेशः । 'न्स्महतोः ' (१।४।८६) दीर्घत्वं । 'शिङ्- हेऽनुस्वारः ' (१।३।४०) अनुस्वारः । अत्रापि एकत्ववृत्तेः ‘पुमनडुन्नौ- पयो- लक्ष्म्या एकत्वे' (७।३।१७३ ) कच् प्राप्नोति, अतो बहुत्वे वृत्तिः ।
[ बहुपुंसी कुले] वहवः पुमांसो ययोः ते । औ । 'औरी' (१।४।५६) ई० ।
=
[प्रियपुंसितरा, प्रियपुंस्तरा, प्रियपुंसीतरा ] प्रियाः पुमांसो यस्याः सा = प्रियपुंसी । 'अधातूदृदित: ' (२।४।२) डीप्र० → ई० । इयं पुंसी- इयं पुंसी, इयमनयोर्मध्ये प्रियपुंसी [ प्रकृष्टा पुंसी ] • प्रियपुंसीतरा । 'द्वयोर्विभज्ये च तरप्' (७।३।६) तरपुप्र० → तर । 'आत्' (२।४।१८) आप् । 'ऋदुदित्-तर-तम-रूप-कल्प-बुव-चेलड्- गोत्र मत हते वा ह्रस्वश्च' ( ३।२१६३) ह्रस्वः । द्वितीये पुंवद्भावश्च सि । 'दीर्घड्याब्० ' (१।४।४५) सिलोपः । । छ ||
ओत औ ||१|४|७४ ॥
[ओत औ] ओत् । षष्ठी इस् । औ
। प्रथमा सि । सूत्रत्वात् ------- 1
[गौः ] गो । प्रथमा सि । अनेन औ । 'सो रु' (२।१।७२ ) २० । 'रः पदान्ते० ' (१।३।५३) विसर्गः ।
[गावt] गो । प्रथमा औ । अनेन औ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) आव् ।
[ द्यौः ] द्यो । प्रथमा सि । अनेन औ । 'सो रु' (२।१।७२ ) २० । 'रः पदान्ते० ' (१।३।५३) विसर्गः ।
[द्यावौ ] द्यो । प्रथमा औ । अनेन औ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) आव् ।
[ लौ: ] लुनातीति लौ: । 'मन् वन्- क्वनिप् विच् क्वचित्' (५।१।१४७) विच्प्र० । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) विच् लोपः । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० ओ । प्रथमा सि । अनेन औ ।
[ अतिगौः ] गामतिक्रान्तोऽसी ।
[प्रियद्याव] प्रिया द्यौर्ययोस्तौ = प्रियद्यावी । 'परतः स्त्री पुम्वत् ० ' ( ३।२।४९ ) पुम्वत् । अनेन ।

Page #136

अथ प्रथमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
[अतिद्यावी] द्यामतिक्रान्ती [ यो] ती ।
[ किंगौः ] कुत्सितो गौः । [अगीः] न गोः
अगौः ।
[चित्रगुः ] चित्रा गौर्यस्याऽसौ चित्रगुः । 'गोश्चान्ते० ' (२।४।९६) ह्रस्वः । 'परतः स्त्री पुम्वत् ० ' ( ३।२।४९) पुम्वत्०चित्रा० ) चित्र० क्रियते ।
[चित्रगू] चित्रा गौर्ययोः [ती] चित्रगू । 'गोश्चान्ते० ' (२।४।९६) ह्रस्वः । परतः स्त्री पुम्वत्' (३।२।४९) पुम्वत्०चित्रा० चित्र० क्रियते ||छ ||
आ अम्-शसोता ||9|४|७५ ||
[आ अम्-शसोऽता] आ। प्रथमा सि । सो रु (२११७२) २० । अम् च शस् च अम्शस् तस्य अम्शसः, षष्ठी इस् । अत् तृतीया टा ।
[ गाम् ] गो । द्वितीया अम् । अनेन ।
[सुगाम्] शोभना गौर्यस्य स सुगौः तं
=
[गाः ] गो । द्वितीया शस् । अनेन ।
[ सुगाः पश्य ] + शोभना गावो येषां ते सुगावस्तान् = सुगाः । द्वितीया शस् । अनेन ।
।
[द्याम् ] द्यो । द्वितीया अम् । अनेन । [अतिद्याम् ] धामतिक्रान्तो योऽसी = [द्याः] द्यो । द्वितीया शस् । अनेन । [सुद्याः पश्य) * शोभना चोर्येषां ते
[ अधिनवम्] 'चिंगुट् चपने' (१२९०) थि । हस्तनी अम्बू 'स्वादे श (३।४।७५) श्नुप० नु । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४|३|१) गु० ओ ? | ) ( उ-श्नो:' ( ४।३।२) गु० ओ.) । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अबू । 'अड् धातोरादिर्यस्तन्यां चा माझ (४।४।२९) अागमः ।।७।।
-

सुगां । द्वितीया अम् । अनेन ।
१२७
अतिद्यौः, सं ( तां) - अतिद्यां । द्वितीया अम् । अनेन ।
* शोभना द्यौर्येषां ते = सुधावस्तान् = सुधाः । द्वितीया शस् । अनेन ।
पथिन् - मथिनुमुलः सी ||१ |४२७६ ||
[पथिन्मचिनृभुक्षः] पथिन्-मधिन् ऋभुक्षिन् । पन्याश्च मन्धाश्च ऋभुक्षाच पथिन्मथिन्ऋभुक्षि तस्य पथिन्मचिनृभूक्षः, । =
=
षष्ठी इस् । ' इन् डी - स्वरे लुक्' (१।४।७९) इन्लोपः ।
[सी] सि । सप्तमी ङि । 'डि' (१।४।२५) डी०
अ०
डित्यन्त्यस्वरादेः' (२19199४ ) इलोपः ।
[ पन्थाः ] पथिन् । प्रथमा सि । 'थो न्यू' (१।४।७८) न्ध् । 'ए: ' (१।४।७७ ) इकारस्य आ । अनेन नस्य आ । 'समानानां०' (१।२1१) दीर्घः । सो रु' (२१।७२ ) २० । 'रः पदान्ते० (१1३1५३) विसर्गः ।
पूर्ववत् ।
[हे] पन्था ! ] पथिन् । 'आमन्त्र्ये' (२।२।३२) सि हे प्रागु शेषं [मन्थाः ] मथिन् । प्रथमा सि । शेषं 'पन्थाः' वत् । [हे मन्याः ] मयिन् । 'आमन्त्र्ये' (२।२।३२) सि
हे प्राग् शेषं पन्थाः वत् ।
P. 5 शोभना गौ: सुगौः तम् । P + शोभना गावः सुगावः ताः । P. * शोभना द्यावः = सुद्यावः ताः = सुद्याः ।

Page #137

१२८
[ ऋभुक्षाः ] ऋभुक्षिन् । प्रथमा सि । 'ए' (१।४।७७) इ० दीर्घः । ' सो रु ' (२।१।७२ ) २० । 'रः पदान्ते० ' (१।३।५३) विसर्गः ।
[हे ऋभुक्षाः!] ऋभुक्षिन् । 'आमन्त्र्ये' (२।२।३२) सि । हे प्राग् । शेषं पूर्ववत् ।
[ सुमन्थाः ] शोभनो मन्थाः = सुमन्थाः । प्रथमा सि । 'थो न्थ्' (१।४।७८) न्थ् । 'ए' (१।४।७७ ) इ० आ० । अनेन नस्य आ. ।
[ बहुऋभुक्षाः ] ईषदून ऋभुक्षाः = बहुऋभुक्षाः ।
[ हे सुपथ कुल ! ] शोभनः पन्था यत्र कुले तत्
=
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
आ० । अनेन नस्य आ । 'समानानां ० ' (१।२1१ )
सि । 'अनतो लुप्' (१।४।५९) सिलोपः ।
सुपथ, तस्य संबोधनं हे सुपथि ! 'आमन्त्र्ये' (२।२।३२ )
[हे सुमथि कुल ! ] शोभनो मन्था यत्र कुले तत् = सुमथि, तस्य संबोधनं हे सुमथि ! ।
[पथी: ] पन्थानमिच्छति । 'अमाव्ययात्' क्यन् च' ( ३।४।२३) क्यन्प्र० य० । 'नं क्ये ' (१।१।२२) पदसंज्ञा ज्ञातव्या । 'नाम्नो नोऽनहः ' (२।१।९१) नलोपः । ' दीघश्च्चि यङ् - यक्-क्येषु च' (४।३।१०८) दीर्घः । पथीयतीति क्विप् । 'अतः' (४।३।८२) अलोपः । 'अप्रयोगीत् ' (१।१।३७ ) क्विप्लोपः । 'य्वोः प्वय्व्यञ्जने लुक्' (४|४|१२१) यलोपः । प्रथमा सि । 'सो रु: ' (२1१।७२ ) २० । 'रः पदान्ते० ' (१।३।५३) विसर्गः ।
[मथी: ] मन्थानमिच्छति । 'अमाव्ययात् क्यन् च' ( ३।४।२३) क्यन्प्र० य० । 'नं क्ये' (१।१।२२) पदसंज्ञा ज्ञातव्या । ‘नाम्नो नोऽनह्नः ' (२।१।९१) नलोपः । 'दीर्घश्च्वि-यङ्- यक्-क्येषु च ' ( ४ | ३ |१०८) दीर्घः । मथीयतीति क्विप् । शेषं 'पथी' वत् ।
[ऋभुक्षीः] ऋभुक्षाणमिच्छति । 'अमाव्ययात् क्यन् च' ( ३।४।२३) क्यन्प्र० य० । 'नं क्ये ' (१।१।२२) पदसंज्ञा ज्ञातव्या । 'नाम्नो नोऽनह्नः ' (२।१।९१) नलोपः । 'दीर्घश्च्वि-यङ्- यक्-क्येषु च' (४।३।१०८) दीर्घः । ऋभुक्षीयतीति क्विप् । शेषं 'पथीः ' वत् ॥ छ ॥
एः ।।१।४।७७ ।।
[ए] इ । षष्ठी डस् । 'डित्यदिति' (१।४।२३) इ० ए० । एदोद्भ्यां डसि-डसो रः ' (१।४।३५) २० । 'रः पदान्ते० ' (१।३।५३) विसर्गः ।
[सुपन्थानि वनानि (कुलानि ) ] शोभनः पन्था येषु कुलेषु तानि । प्रथमा जस् । 'नपुंसकस्य शि : ' (१।४।५५) शि० → इ० । 'थो न्थ्' (१।४।७८) न्थ् । अनेन इ० आ० ।

[ बहुमन्धानि कुलानि ] बहवो मन्थानो येषु कुलेषु तानि ।
[ अनुभुक्षाणि बलानि ] न विद्यते ऋभुक्षाः [ सुपन्थानौ ] शोभनौ पन्थानौ ।
[ परममन्थानौ ] परमौ च तौ मन्थानौ च = परममन्थानौ ।
[पथ्यौ ] पन्थानमिच्छतः । 'अमाव्ययात् क्यन् च' ( ३।४।२३) क्यन्प्र० य० । 'नाम्नो नोऽनह्नः ' (२1१1९१ ) नलोपः । ' दीर्घश्च्चि यङ् यक्-क्येषु च' (४।३।१०८) दीर्घः । पथीयत इति क्विप् । 'अतः' (४।३।८२) अलोपः । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः । 'य्वोः प्वय्व्यञ्जने लुक्' (४|४|१२१) यलोपः । प्रथमा औ । 'योऽनेकस्वरस्य' (२।१।५६) यत्वम् । [पथ्यः] पन्थानमिच्छन्ति । 'अमाव्ययात् क्यन् च' ( ३।४।२३) क्यन्प्र०
य० । 'नाम्नो नोऽनह्नः ' (२।१।९१ )
इन्द्रो येषु तानि । 'अन् स्वरे' ( ३।२।१२९) अन्. ।
I

Page #138

अथ प्रथमाऽध्यायस्य चतुर्थः पादः ।।
१२९
नलोपः । 'दीर्घश्च्चि -यङ्-यक्-क्येषु च' (४।३।१०८) दीर्घः । पथीयन्तीति क्विप् । 'अतः' (४।३।८२) अलोपः । 'य्वोः प्वव्यञ्जने लुक्' (४।४।१२१) यलोपः । प्रथमा जस् । 'योऽनेकस्वरस्य' (२।१५६) यत्वम् ।
[पथ्यम] पन्थानमिच्छति । 'अमाव्ययात् क्यन् च' (३।४।२३) क्यन्प्र० → य० । 'नाम्नो नोऽनह्नः' (२।१।९१) नलोपः । 'दीर्घश्च्चि-यङ्-यक्-क्येषु च' (४।३।१०८) दीर्घः । पथीयतीति क्विप् । अतः' (४१३८२) अलोपः । 'य्वोः प्वयव्यञ्जने लुक्' (४।४।१२१) यलोपः । द्वितीया अम् । 'योऽनेकस्वरस्य' (२१११५६) यत्वम् ।
[सुमथी कुले] शोभनो मन्था ययोः कुलयोः ते । प्रथमा औ । ‘औरीः' (१।४।५६) ई. । 'इन् डी-स्वरे लुक्' (१।४।७९) इन्लोपः ।। छ ।
थो न्थ् ।।१।४७८॥ [थो न्यू] थ् । षष्ठी डस् । न्थ् । प्रथमा सि । 'दीर्घङ्या०' (१।४।४५) सिलोपः ।। छ ।।
इन् ङी-स्वरे लुक् ।।१।४७९।। [इन] इन् । प्रथमा सि । 'दीर्घड्याळ' (१।४।४५) सिलोपः । [डीस्वरे] ङीश्च स्वरश्च = ङीस्वरं, तस्मिन् = ङीस्वरे, सप्तमी ङि । 'अवर्णस्ये०' (१।२६) ए. । [लुक्] लुक् । प्रथणा सि ।
[सुपथी स्त्री कुले वा] शोभनः पन्था यस्याः सा = सुपथी स्त्री । 'स्त्रियां नृतोऽस्वस्रादेर्डीः' (२।४।१) डीप्र० → ई । शोभनः पन्था ययोः कुलयोः ते । प्रथमा औ । 'औरीः' (१।४।५६) ई. । अनेन इन्लोपः ।
[सुमथी स्त्री कुले वा] शोभनो मन्था यस्यां सा = सुमथी स्त्री । 'स्त्रियां नृतोऽस्वस्रादेर्डीः' (२।४।१) डीप्र० → ई । शोभनो मन्था ययोः कुलयोः ते । प्रथमा औ । 'पुं-स्त्रियोः स्यमौ जस्' (१1१।२९) प्रथमा औ नपुंसकु घुट्संज्ञा न । 'औरीः' (१।४।५६) ई० । अनेन इन्लोपः ।
[अनृभुक्षी सेना कुले वा] न विद्यन्ते ऋभुक्षाणः = इन्द्राः यस्यां सेनायां सा = अनृभुक्षी सेना । 'अन् स्वरे' (३।२।१२९) अन् । 'स्त्रियां नृतोऽस्वस्रादेर्डीः' (२।४।१) ङीप्र० । न विद्यन्ते ऋभुक्षाणः = इन्द्राः ययोः कुलयोः ते = अनृभुक्षी कुले । प्रथमा औ । ‘औरीः' (१।४।५६) ई. । अनेन ॥ छ ।।
वोशनसो नश्चामन्त्र्ये सौ ॥१४८०।। [वोशनसः] वा । अव्यउ । प्रथमा सि । उशनस् । षष्ठी डस् । [नश्चामन्त्र्ये] न । प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।१७२) र० । च । प्रथमा सि । आमन्त्र्य । सप्तमी ङि । [सौ] सि । सप्तमी ङि ।
[हे उशनन् !, हे उशन!, हे उशनः!] 'वशक् कान्तौ' (११०१) वश् । वष्टीति उशनाः । 'वष्टेः कनस्' (उणा० ९८५) किद् अनस्प्र० । 'यजादि-वचेः किति' (४।१७९)? ('वशेरयङि (४।१।८३) वृत् व० → उ० ।) 'आमन्त्र्ये' (२।२।३२) सि । अनेन स० → न० क्रियते । 'दीर्घड्याब' (१।४।४५) सिलोपः । द्वितीये सलोपः । ‘अदेतः स्यमोर्लुक्' (१।४।५७) सिलोपः । तृतीये 'दीर्घङ्याब०' (१।४।४५) सिलोपः । 'सो रुः' (२।१७२) र० । 'रः पदान्ते०' (१३५३) विसर्गः ।
[उशना] उशनस् । प्रथमा सि । 'ऋदुशनस्-पुरुदंशोऽनेहसश्च सेर्डाः' (१।४।८४) सि० → डा० । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' . (२।१।११४) अन्त्यस्वरादिलोपः ॥ छ ।
Jain Education Intemational

ForPrivate & Personal use only

Page #139

१३०
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
उतोऽनडुच्चतुरो वः ।।१।४!८१।। [उतोऽनडुच्चतुरः] उत् । पष्ठी डस् !* अनडुच्च चतुर् च = अनडुच्चतुर्, तस्य = अनडुच्चतुरः, षष्ठी डस् । 'संस्ध्वंस्-क्वस्सनडुहो दः' (२।१९६८) ह० → द० । 'तवर्गस्य०' (११३१६०) द० → ज० । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः' (१३५०) ज० → च० ।
[वः] व । प्रथमा सि ।
हे अनड्वन!] अनडुह् । 'आमन्त्र्ये' (२।२।३२) सि । हे प्राग् । 'अनडुहः सौ' (१।४।७२) नोऽन्तः । अनेन उ० → व० । दीर्घड्याव्०' (१।४।४५) सिलोपः । पदस्य (२१११८९) हलोपः ।
हे प्रियानड्वन्!] प्रिया अनड्वाहो यस्याऽसौ प्रियानड्वान्, तस्य संबोधनं हे प्रियानड्वन् । 'आमन्त्र्ये' (२।२।३२) सि । 'अनडुहः सौ' (१।४।७२) नोऽन्तः । अनेन उ०व० । 'दीर्घड्या' (१।४।४५) सिलोपः । ‘पदस्य' (२।१।८९) हलोपः ।
[हे अतिचत्वः!] चत्वारमतिक्रान्तो [यो] असौ, तस्य संबोधनं हे अतिचत्वः ! । 'आमन्त्र्ये' (२।२।३२) सि । अनेन उ० → व० । 'र: पदान्ते०' (१।३।५३) विसर्गः । हे प्रियचत्वः!] प्रियाश्चत्वारो यस्याऽसौ प्रियचत्वाः, तस्य संबोधनं हे प्रियचत्वः ! ।। छ ।।
वाः शेषे ।।१।४।८२॥ [अनड्वान्] अनडुह् । प्रथमा सि । अनेन उ० → वा० । 'अनडुहः सौ' (१।४।७२) नोऽन्तः । 'दीर्घड्याव०' (१।४।४५) सिलोपः । ‘पदस्य' (२।१९८९) हलोपः ।
[अनड्वाही] अनडुह् । प्रथमा औ । अनेन उ० → वा० ।
[प्रियानड्वांहि कुलानि] प्रिया अनड्वाहो येषु कुलेषु तानि । प्रथमा जस् । 'नपुंसकस्य शिः' (१।४।५५) शि० → इ० । 'धुटां प्राक्' (१।४।६६) नोऽन्तः । अनेन वाऽऽदेशः ।
[प्रियचत्वाः] प्रियाश्चत्वारो यस्याऽसौ । [प्रियचत्वारौ]+ प्रियाश्चत्वारो ययोस्तौ । [प्रियचत्वारः] प्रियाश्चत्वारो येषां ते ।
[हे प्रियचत्वः !] चतुर् प्रियापूर्व० । प्रियाश्चतस्रो यस्याऽसौ प्रियचत्वाः, तस्य संबोधनं क्रियते हे प्रियचत्वः ! । 'आमन्त्र्ये' (२।२।३२) सि । 'परतः स्त्री पुम्वत्' (३।२।४९) पुंवद्धावः । 'उतोऽनडुच्चतुरो वः' (१।४।८१) उ० → व० । 'दीर्घड्या०' (१।४।४५) सिलोपः । 'रः पदान्ते०' (१।३।५३) विसर्गः । [प्रियानडुही कुले] प्रिया अनड़वाहो ययोः कुलयोः ते । प्रथमा औ । 'औरीः' (१९४१५६) ई० ।। छ ।
सख्युरितोऽशावत् ।।१।४।८३।। [सख्युरितोऽशावैत] सखि । षष्ठी ङस् । 'इवर्णादे०' (१।२।२१) यत्वं । 'खि-ति-खी-तीय उर्' (१।४।३६) उर् । इत् । षष्ठी ङस् । न शि(:) = अशि(:) । 'नञत्' (३।२।१२५) न० → अ०, तस्मिन् । ऐत् । प्रथमा सि । 'दीर्घड्याब्०' (१।४।४५) सिलोपः । 'धुटस्तृतीयः' (२।१७६) त० → द० । 'विरामे वा' (१।३५१) द० → त० ।
[सुसखायौ] शोभनः सखा ययोः, तौ । P. * अनुड्वांश्च चत्वारश्च । P.5 प्रियाश्चतस्तो यस्याऽसौ प्रियचत्वाः । प्रथमा सि । 'परतः स्त्री पुम्वत्' (३।२।४९) पुंवदावः । अनेन उ० → वा० । 'रात् सः' (२।१।९०) सिलोपः ।
रः पदान्ते०' (११३५३) विसर्गः । . P.+ प्रियाश्चतस्रो ययोस्तौ प्रियचत्वारी । प्रथमा औ । 'परतः स्त्री पुम्बत्०' (३।२।४९) पुंवदावः । अनेन उ० → वा० ।
Jain Education Intemational

Page #140

अथ प्रथमाऽध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
[प्रियसखायः ] प्रियः सखा येषां ते ।
[ अतिसखीनि ] पूजितः सखा येषु कुलेषु तानि = अतिसखीनि । अथवा सखायमतिक्रान्तानि यानि कुलानि तानि अतिसखीनि ।
[प्रियसखीनि कुलानि तिष्ठन्ति पश्य वा ] प्रियः सखा येषु कुलेषु तानि ।
[सख्यौ ] सखायमिच्छति । 'अमाव्ययात् क्यन् च' ( ३।४।२३ ) क्यन्प्र० । 'दीर्घश्च्वि यङ् यक्-क्येषु च' (४।३।१०८) दीर्घः । सखीयतीति क्विप् । 'अतः ' ( ४।३।८२) अलोपः । य्वोः प्वय्व्यञ्जने लुक्' (४।४।२१) यलोपः । प्रथमा औ 'योऽनेकस्वरस्य' (२।१।५६ ) यत्वम् ।
[ सख्यः] सखायमिच्छति । 'अमाव्ययात् क्यन् च' ( ३।४।२३) क्यन्प्र० । 'दीर्घश्च्वि यङ् यक् - क्येषु च ' ( ४।३।१०८) दीर्घः । सखीयतीति क्विप् । 'अतः ' ( ४ | ३ |८२) अलोपः । प्वोः प्वय्व्यञ्जने लुक्' (४|४|१२१) यलोपः । प्रथमा जस् । 'योऽनेकस्वरस्य' (२।१।५६) यत्वम् ॥ छ ॥
ऋदुशनस्- पुरुदंशोऽनेहसश्च सेर्डाः || १ |४ |८४ |
[ऋदुशनस्पुरुदंशोऽनेहसः] ऋच्च उशनाश्च पुर (रु) दंशा च अनेहा च ऋदुशनस्पुर(रु) दंशोऽनेहस्, तस्मात् ।
[ : ] स । षष्ठी स् । डा । प्रथमा सि । [अतिपिता ] पितरमतिक्रान्तो ऽतिपिता । [ अत्युशना ] उशनसमतिक्रान्तोऽसौ । [प्रियपुरुदंशा ] प्रिय: पुर (रु) दशो यस्याऽसौ । [ अत्यनेहा ] अनेहसमतिक्रान्तोऽसौ । [[कंसखा ] कुत्सितः सखा ।
[सुसखा] पूजितः सखा = सुसखा । [प्रियसखा ] प्रियः सखा यस्याऽसौ ।
[सखीः] सखायमिच्छति । 'अमाव्ययात् ० ' ( ३।४।२३) क्यन्प्र० । 'दीर्घश्च्वि-यङ्- यक्-क्येषु च' (४।३।१०८) दीर्घः । सखीयतीति क्विप् । 'अतः ' (४।३।८२) अलोपः । 'य्वोः प्वय्व्यञ्जने लुक्' (४|४|१२१) यलोपः । 'अप्रयोगीत्' (१1१।३७ ) क्विप्लोपः । प्रथमा सि ।। छ ।
१३१
नि दीर्घः ||१|४|८५ ।।
[नि दीर्घः] न् । सप्तमी ङि । दीर्घ । प्रथमा सि ।
[स्रुक्, स्रुग्] सुग्घ्नमाचष्टे । 'णिज्बहुलं नाम्नः कृगादिषु' ( ३।४।४२) णिच्प्र० । ' त्रन्त्यस्वरादेः' ( ७।४।४३ ) अन्त्यस्वरादिलोपः । प्रथमा सि । 'दीर्घड्याब्०' (१।४।४५) सिलोपः । ' पदस्य ' (२।१।८९) घलोपः ।। छ ।।
न्स्- महतोः ||१।४।८६ ॥
तयोः
न्स्महतोः ।
[न्स्महतोः ] न्स् च महच्च = स्महतौ [ परमश्रेयान् ] परमः श्रेयान् यस्याऽसौ । [ अतिश्रेयान् ] श्रेयांसमतिक्रान्तोऽसौ । [प्रियश्रेयान् ] प्रिया ( : ) श्रेयांसो यस्याऽसौ । [प्रियपुमांसि कुलानि ] प्रियाः पुमांसो येषु कुलेषु तानि ।

=

Page #141

१३२
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढूंढिका ।
vvvvvvvvvvv
डि..1
इन्हन्
[अतिमहान्] महान्तमतिक्रान्तोऽसौ । [प्रियमहान्] प्रिया महान्तो यस्याऽसौ ।
[सुहिंसौ] 'हिसु हिंसायाम्' (१४९४) हिस्, सुपूर्व० । 'उदितः स्वरान्नोऽन्तः' (४।४।९८) नोऽन्तः हिंस् । सुष्ठु हिंस्तः इति ।
[सुहिंसः] सुष्ठु हिंसन्तीति ।
[सुकंसौ] 'कसुकि गति-शातनयोः' (११२०) कस्, सुपूर्व० । 'उदितः स्वरान्नोऽन्तः' (४।४।९८) नोन्तः कंस् । सुष्टु कंसू (?) कंसाते इति ।
[सुकंसः] सुष्टु कंसेति (?) (कंसंते) इति ।
[श्रेयान्] श्रेयांसमिच्छति । 'अमाव्ययात् क्यन् च' (३।४।२३) क्यन्प्र० । श्रेयस्यतीति क्विप् । 'अतः' (४।३।८२) अलोपः । 'य्वोः प्वयव्यञ्जने लुक्' (४।४।१२१) यलोपः । 'अप्रयोगीत्' (१1१1३७) क्विप्लोपः ।
[महान्] महान्तमिच्छति । 'अमाव्ययात् क्यन् च' (३।४।२३) क्यन्प्र० । महत्यतीति क्विप् । 'अतः' (४।३।८२) अलोपः । 'य्वोः प्वयव्यञ्जने लुक्' (४।४।१२१) यलोपः । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः ।। छ ।।
इन्-हन्-पूषा-ऽर्यम्णः शि-स्योः ।।१।४।८७।। [इन्हन्पूषाऽर्यम्णः] इन् च हन् च पूषा च अर्यमा च = इन्हन्पूषाऽर्यमा, तस्य । [शिस्योः] शिश्च सिश्च = शिसी, तयोः ।
[दण्डीनि] दण्ड । दण्डो विद्यते यस्याऽसौ । 'अतोऽनेकस्वरात्' (७।२।६) इनप० । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । प्रथमा जस् । 'नपुंसकस्य शिः' (११४१५५) शि० → इ० । अनेन दीर्घः ।
[स्रग्वीणि] 'सृजत् विसर्गे' (१३४९) सृज् । सृज्यत इति स्रग् । 'क्रुत्-संपदादिभ्यः क्विप्' (५।३११४) क्विप्प्र० । १'अः सृजि-दृशोऽकिति' (४।४।१११) अकारु । ‘इवर्णादे०' (१४२१२१) रत्वं ? 'ऋत्विज्-दिश-दृश्-स्पृश्-स्रज्-दधृषुष्णिहो गः' (२।१।६९) ज० → ग० । स्रग् विद्यते येषां तानि । 'अस् तपो-माया-मेधा स्रजो विन्' (७।२।४७) विन्प्र० । प्रथमा जस् । 'नपुंसकस्य शिः' (१।४।५५) शि० → इ० ।
[वाग्मीनि कुलानि] वाच । वाग् विद्यते येषु तानि । 'ग्मिन्' (७१२१२५) ग्मिन्प्र० । 'च-जः क-गम्' (२११८६) च० → क० । 'धुटस्तृतीयः' (२।१७६) ग० ।
[भूणहानि] 'हनं हिंसा-गत्योः ' (११००) हन्, भूणपूर्व० । भूणं हतवन्ति = भूणहानि । 'ब्रह्म-भूण-वृत्रात् क्विप्' (५।१।१६१) क्विप्प० । 'अप्रयोगीत्' (१1१।३७) विप्लोपः । प्रथमा जस् । 'नपुंसकस्य०' (१।४।५५) शि० ।।
[बहुवृत्रहाणि] वृत्रं हतवान् । ‘ब्रह्म-भ्रूण-वृत्रात् क्विप्' (५।१।१६१) क्विप्प० । 'अप्रयोगीत्' (१1१।३७) क्विप्लोपः । बहवो वृत्रहा (वृत्रहणो) येषु कुलेषु तानि ।
[भूणहा] भूणं हतवान् । [वृत्रहा] वृत्रं हतवान् ।
[बहुपूषाणि] बहुः पूषा येषु कुलेषु तानि । . [स्वर्यमाणि] शोभनोऽर्यमा येषु कुलेषु तानि ।
[दण्डिनौ] दण्डो विद्यते ययोस्तौ ।
(१) वृहन्यासे श० न्यासानुसन्धाने 'ऋत्विज्-दिश-दृश्-स्पृश्-सज्०' (२।१।६९) इत्यादि ज्ञापकनिपातनाद् रत्वे सज् ।
Jain Education Intemational

Page #142

अथ प्रथमाऽध्यायस्य चतुर्थः पाद: ।।
१३३
N
ARAYANVAAAAAAAAAA
[दण्डिनः] दण्डो विद्यते येषां ते । [दण्डिनम दण्डो विद्यते यस्याऽसौ दण्डी, तम् । [वृत्रहणौ] वृत्रं हतवन्तौ । 'कवगैकस्वरवति' (२।३।७६) न० → ण० । [वृत्रहणः] वृत्रं हतवन्तो = वृत्रहणः ।' 'कवगैकस्वरवति' (२।३७६) न० → ण । [वाग्ग्मिनौ] वाग् विद्यते ययोस्तौ । 'ग्मिन्' (७।२।२५) ग्मिन्प्र० । [वाग्मिनः] वाग विद्यते येषां ते । 'ग्मिन' (७।२।२५) ग्मिनप्र० ।। छ ।।
__ अपः ।।१।४।८८॥ [अपः] अप् । षष्ठी डस् । [स्वापौ] शोभना आपो ययोस्तौ = स्वापौ । [स्वापः] शोभना आपो येषां ते । 'ऋक्-पू:-पथ्यपोऽत्' (७।३।७६) अत्समासान्तः ।। छ ।।
नि वा ।।१।४।८९।। [नि वा] न् । सप्तमी ङि । वा । प्रथमा सि । [स्वाम्पि, स्वम्पि] शोभना आपो येषु तानि = स्वाम्पि । अनेन । [अत्याम्पि, अत्यम्पि] आपमतिक्रान्तानि (यानि) तानि । [बहाम्पि, बहम्पि] बहवः(?) (बढ्यः ) आपो येषु तडागेषु तानि ।। छ ।।
अभ्वादेरत्वसः सौ ।।१।४।१०।। [अभ्वादेरत्वसः] भू आदिर्यस्याऽसौ भ्वादि(:), न भ्वादि(:) = अभ्वादि(:) । 'नञत्' (३।२।१२५) न० → अ०, तस्य = अभ्वादे: । अतुश्च अस् च = अत्वस्, तस्य = अत्वसः, षष्ठी डस् ।
[सौ] सि । सप्तमी ङि ।
[भवान्] 'भांक दीप्तौ' (१०६१) भा । भातीति । 'भातेर्डवतुः' (उणा० ८८६) डिद् अवतुप्र० । 'डित्यन्त्यस्वरादे:' (२।१1११४) आलोपः । प्रथमा सि । 'ऋदुदितः' (११४७०) नोऽन्तः । 'दीर्घड्याव०' (१।४।४५) सिलोपः ।।
[कृतवान्] 'डुकंग करणे' (८८८) कृ । करोति स्म = कृतवान् । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तवतुप्र० । प्रथमा सि । 'ऋदुदितः' (१।४७०) नोऽन्तः । अनेन दीर्घः । दीर्घड्याब०' (१।४।४५) सिलोपः । ‘पदस्य' (२191८९) तलोपः ।
[गोमान्] गावो विद्यन्ते यस्याऽसौ । 'तदस्याऽस्त्यस्मिन्निति मतुः' (७।२।१) मतुप्र० । प्रथमा सि । 'ऋदुदितः' (११४७०) नोऽन्तः । अनेन दीर्घः । 'दीर्घड्याब०' (१।४।४५) सिलोपः । 'पदस्य' (२११४८९) तलोपः ।
[यवमान] यवा विद्यन्ते यस्याऽसौ । 'तदस्याऽस्त्यस्मिन्निति मतुः' (७।२।१) मतुप्र० । प्रथमा सि । 'ऋदुदितः' (११४७०) नोऽन्तः । अनेन दीर्घः । 'दीर्घड्याब' (१।४।४५) सिलोपः । ‘पदस्य' (२११८९) तलोपः ।
[अप्सराः] अद्भ्यः सरन्ति = अप्सराः । प्रथमा सि । अनेन दीर्घः । [स्थूलशिराः] स्थूलं शिरो यस्याऽसौ ।
[सुमनाः] सुष्टु मनो यस्याऽसौ । (१) स्यादिशब्दसमुच्चये - ‘र-वर्णान्नो ण०' (२।३।६३)।
Jain Education Intemational

Page #143

१३४
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढूंढिका ।
[पिण्डग्रः] ‘प्रसूङ् अदने' (८५४) ग्रस्, पिण्डपूर्व० । पिण्डं ग्रसते = पिण्डग्रः। 'क्विप्' (५।१।१४८) क्विपप० ।
[चर्मवः] 'वसिक आच्छादने' (१११७) वस्, चर्मनपूर्व० । चर्म वस्ते = चर्मवः । 'क्विप्' (५।१११४८) क्विप० । 'अप्रयोगीत्' (१।११३७) विप्लोपः ।
[खरणाः] खरवन्नासिका यस्याऽसौ खरणाः । 'खर-खुरान्नासिकाया नस्' (७।३।१६०) नासिका० → नस्आदेशः ! प्रथमा सि । ‘दीर्घड्याव्०' (१।४।४५) सिलोपः ।
[खुरणाः] खुरवन्नासिका यस्याऽसौ खुरणाः । 'खर-खुरान्नासिकाया नस्' (७।३।१६०) नासिका० → नस्आदेशः । प्रथमा सि । “दीर्घड्याब०' (१।४।४५) सिलोपः ।
[गोमान] गोमन्तमिच्छति । 'अमाव्ययात् क्यन च' (३।४।२३) क्यन्प्र०-→य० । गोमय(त्य)तीति क्वि । अतः' (४।३।८२) अलोपः । 'य्वोः प्वव्यञ्जने लुक्' (४।४।१२१) यलोपः । ‘अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः ।
स्थूलशिराः] स्थूलशिरसमिच्छति । 'अमाव्ययात् क्यन् च' (३।४।२३) क्यन्प्र० → य० । स्थूलशिरस्यतीति क्विप् । 'अतः' (४।३।८२) अलोपः । 'य्वोः प्वयव्यञ्जने लुक' (४।४।१२१) यलोपः । 'अप्रयोगीत्' (१1१1३७) क्विप्लोपः । प्रथमा सि । दीर्घड्याव्०' (१।४।४५) सिलोपः । ‘सो रुः' (२।११७२) र० । अनेन ।
[पचन] 'डुपचीं पाके' (८९२) पच् । पचतीति पचन् । 'शत्रानशावेष्यति तु सस्यौ' (५।२।२०) शतृप्र० → अत् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव' (३।४।७१) शव । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः । प्रथमा सि । 'ऋदुदितः' (१।४।७०) नोऽन्तः ।
[जरन] 'जृण बयोहानौ' (१९४७) जु । जरतीति जरन् ? 'जूपच जरसि' (११४५) जू । जीर्यति स्म । 'ऋषोऽतृः' (५।१।१७३) अतृप्र० → अत् । ‘कर्तर्यन०' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) अर् । प्रथमा सि । 'ऋदुदितः' (१।४।७०) नोऽन्तः ।। छ ।।
क्रुशस्तुनस्तृच् पुंसि ।।१।४।९१।। [कुशस्तुनस्तृच] क्रुश् । पञ्चमी डसि । तुन् । षष्ठी डस् । तृच । प्रथमा सि । [पुंसि] पुम्स् । सप्तमी ङि । 'शिड्-हेऽनुस्वारः' (१।३।४०) अनुस्वारः ।
[कोष्टा] 'क्रुशं आह्वान-रोदनयोः' (९८६) कुश् । क्रोशतीति । 'कृ-सि-कम्यमि-गमि-तनि-मनि-जन्यसि-मसि-सच्यविभा-धा-गा-ग्ला-म्ला-हनि-हा-या-हि क्रुशि-पूभ्यस्तुन्' (उणा० ७७३) तुन्प्र० । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ० । प्रथमा सि । 'यज-सृज-मृज०' (२।१।८७) श० → प० । अनेन तृच् । 'तवर्गस्य०' (१।३।६०) त० → ट० । 'ऋदुशनस्पुरुदंशोऽनेहसश्च सेर्डाः' (१।४।८४) डा० । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१११४) अन्त्यस्वरादिलोपः ।
कोष्टारो, क्रोष्टारः, क्रोष्टारम, क्रोष्टारौ] क्रोशत इति, प्रथमा औ । क्रोशन्तीति, प्रथमा जस् । क्रोशतीति, द्वितीया अम् । क्रोशत इति, द्वितीया औ । 'कृ-सि-कम्यमि०' (उणा० ७७३) तुन्प्र० । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ० । 'यज-सृज मृज०' (२।१८७) श० → ष० । अनेन तृच् । 'तवर्गस्य०' (११३।६०) त० → ट० । 'तृ-स्वसृ-नप्तृ-नेष्ट्र०' (११४३८) आर् । .. [अतिक्रोष्टा] क्रोष्टारमतिक्रान्तोऽसौ ।
[प्रियक्रोष्टा] प्रियाः क्रोष्टारो यस्याऽसौ । [कृशक्रोष्टूनि वनानि] कृशाः क्रोष्टारो येषु वनेषु तानि ।। छ ।
Jain Education Intemational

Page #144

अथ प्रथमाऽध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
१३५
टादौ स्वरे वा ।।१।४।९२।। [टादौ] टा आदिर्यस्याऽसौ टादिस्तस्मिन् । [स्वरे] स्वर सप्तमी डि । 'अवर्णस्ये०' (१।२।६) ए । [वा] वा अव्यउ । प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२।७) सिलोपः ।
[क्रोष्ट्रा, क्रोष्टुना] कोष्टु तृतीया टा । अनेन तृजादेशे 'इवर्णादे०' (११२१२१) र० । तृजभावे 'ट: पुंसि ना' (१।४।२४) टा० → ना० ।
[क्रोष्ट्र, क्रोष्टवे] क्रोष्टु चतुर्थी डे । अनेन तृजादेशे 'इवर्णादे० ' (११२।२१) र० । तृजभावे 'डित्यदिति' (१।४।२३) उ० → ओ० । 'ओदौतोऽवाव' (१।२।२४) अव् ।
[क्रोष्टुः, क्रोष्टोः] क्रोष्टु पञ्चमी डसि-षष्ठी डस् । अनेन तृजादेशे 'ऋतो डुर्' (१।४।३७) डु० → उ० । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२१११११४) अन्त्यस्वरादिलोपः । 'रः पदान्ते०' (१३५३) विसर्गः । तृजभावे 'डित्यदिति' (१।४।२३) ओ । 'एदोद्भ्यां डसि-डसो रः' (१।४।३५) र० । 'रः पदान्ते०' (१।३।५३) विसर्गः ।
[क्रोष्ट्रोः, क्रोष्टवोः] क्रोष्टु षष्ठी-सप्तमी ओस् । अनेन तृजादेशे ‘इवर्णादे०' (१।२।२१) र० । तृजभावे 'इवर्णादे०' (११२।२१) व० । 'रः पदान्ते०' (११३५३) विसर्गः ।
[क्रोष्टरि, क्रोष्टौ] क्रोष्टु सप्तमी ङि । अनेन तृजादेशे ‘अझै च' (१।४।३९) अर् | तृजभावे 'डिौँ' (१।४।२५) डौ० → औ० । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अन्त्यस्वरादिलोपः । [क्रोष्ट्रन्] क्रोष्टु द्वितीया शस् । 'शसोऽता सश्च नः पुंसि' (१।४।४९) उ० → ऊ० - स्० → न० ।। छ ।।
स्त्रियाम् ।।१।४।९३।। [स्त्रियाम] स्त्री । सप्तमी ङि । 'स्त्रीदूतः' (१।४।२९) दाम् → आम् । 'स्त्रियाः' (२।१।५४) इय् ।
[क्रोष्ट्री] क्रोशतीति । 'कृ-सि-कम्यमि०' (उणा० ७७३) तुन्प्र० । ‘लघोरुपा०' (४।३।४) गु० ओ० । 'यज-सृजमृज-राज०' (२।१।८७) श० -→ प० । 'तवर्गस्य०' (१।३।६०) त० → ट० । 'स्त्रियां नृतोऽस्वस्रादेडीः' (२।४।१) डी । अनेन तृच् । 'इवर्णादे० ' (१।२।२१) रत्वम् ।।
[पञ्चकोष्ट्रभी रथैः पञ्चमिः क्रोष्ट्रीभिः क्रीतः, तैः । 'मूल्यैः क्रीते' (६।४।१५०) इकणप्र० । 'अनाम्न्यद्वि: प्लुप्' (६।४।१४१) इकणलोपः । 'झ्यादेौणस्या०' (२।४।९५) डीनिवृत्तिः । 'सो रुः' (२।१।७२) र० । रो रे लुग्०' (१।३।४१) रलोपः-ई ।। छ ।
॥ इत्याचार्यश्रीहेमचन्द्रविरचितायां बृहद्वृत्तौ प्रथमस्याऽध्यायस्य चतुर्थः पादः समाप्तः ॥
Jain Education Intemational

Page #145

।। अर्हम् ।।
॥ अथ द्वितीयाऽध्यायस्य प्रथमः पादः ॥
त्रिचतुरस्ति- चतसृ स्यादौ || २|१|१||
[त्रिचतुरस्तिसृचतसृ] त्रि- चतुर् । त्रयश्च चत्वारश्च = त्रिचतुर् तस्य । तिसृ चतसृ । तिसा च चतसा च = तिसृचतसृ । प्रथमा सि । सूत्रत्वाल्लोपः ।
[स्यादौ] सि-आदि । सिरादिर्यस्याऽसौ स्यादिस्तस्मिन्
‘डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अन्त्यस्वरादिलोपः ।
= स्यादौ, सप्तमी ङि, ङिड' (१।४।२५) डौ० औ० ।
[तिस्रस्तिष्ठन्ति पश्य वा ] त्रि । प्रथमा जस्- द्वि० शस् । अनेन तिसृ आदेशः । 'ऋतो रः स्वरेऽनि' (२।१।२) रत्वं । 'सो रुः ' (२।१।७२) र० । 'च-ट-ते सद्वितीये' (१।३।७ ) र०
स० ।
[ चतस्रस्तिष्ठन्ति पश्य वा ] चतुर् । प्रथमा जस् द्वि० शस् । अनेन चतसृ आदेश: । 'ऋतो रः स्वरेऽनि ' (२1१।२) रत्वं । 'सो रु: ' (२।१।७२ ) २० । 'च-ट-ते सद्वितीये' (१।३।७ ) २०स० ।
[तिसृषु ] त्रि । सप्तमी सुप् । अनेन तिसृ आदेश: । 'नाम्यन्तस्था० ' (२।३।१५) स०प० ।
[ चतसृषु ] चतुर् । सप्तमी सुप् । अनेन चतसृ आदेशः । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) स० ष० ।
[प्रियतिसा पुरुषः ] प्रियास्तिस्रो यस्य सः । प्रथमा सि । 'परतः स्त्री पुम्वत् ० ' ( ३।२।४९) पुंवद्भावः । अनेन तिसृ आदेशः । ‘ऋदुशनस्-पुरुदंशो० ' (१।४।७०) सि० आ० । ‘डित्यन्त्यस्वरादेः ' (२।१।११४) अन्त्यस्वरादिलोपः ।
डा०
[प्रियतिस्रौ ] प्रियास्तिस्त्रो ययोस्ती । [प्रियतिस्रः ] प्रियास्तिस्रो येषां ते । [प्रियचतसा] प्रियाश्चतसो यस्याऽसौ ।
[प्रियचतस्रौ] प्रियाश्चतसो ययोस्तौ ।
[प्रियचतस्रः ] प्रियाश्चतसो येषां ते ।

[प्रियति कुलम् ] प्रियास्तिस्रो यस्य कुलस्य तत् । प्रथमा सि । 'परतः स्त्री पुम्वत् ० ' ( ३।२१४९) पुंवद्भावः । अनेन तिसृ आदेशः । 'अनतो लुप्' (१।४।५९) सिलोपः । कुल । प्रथमा सि । 'अतः स्यमो ऽम् ' (१।४।५७) अम् । 'समानादमोऽतः ' (१।४।४६ ) अलोपः ।
P. 5 ‘अनतो लुप्' (१।४।५९) सिलोपः । P. + आदि ।

Page #146

अथ द्वितीयाऽध्यायस्य प्रथमः पादः ॥
[प्रियतिसृणी] प्रियास्तिस्रोऽनयोः कुलयोस्ते । प्रथमा औ । 'औरी ' (१।४।५६ ) ई० । 'अनाम्स्वरे नोऽन्तः' ( १ । ४ । ६४) नोऽन्तः ।
[प्रियतिसृणि] प्रियास्तिस्रो येषु कुलेषु तानि । प्रथमा जस् । 'नपुंसकस्य शिः ' (१181५५) शि० इ० । 'स्वराच्छौ' (१।४।६५) नोऽन्तः । नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः ।
[प्रियचतसृणी] प्रियाश्चतस्रोऽनयोः कुलयोस्ते । प्रथमा औ । 'औरी : ' (१।४।५६ ) ई० । 'अनाम्स्वरे नोऽन्तः ' (१।४।६४) नोऽन्तः ।
१३७
[प्रियचतसृणि] प्रियाश्चतस्रो येषु कुलेषु तानि । प्रथमा जस् । 'नपुंसकस्य शि: ' (१।४।५५) शि० इ० । 'स्वराच्छौ' (१।४।६५) नोऽन्तः । 'नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः ।
क० । परतः स्त्री
[प्रियत्रिकः ] प्रियास्तिस्रो यस्य पुरुषस्य स = प्रियत्रिकः । शेषाद्वा' (७।३।१७५) कच्प्र० पुम्वत् ० ' ( ३।२।४९) पुंवद्भावः । प्रथमा सि । सो रुः' (२।१।७२ ) २० । 'रः पदान्ते० ' (१।३।५३) विसर्गः । [प्रियचतुष्कः ] प्रियाश्चत्वारो ( चतसो) यस्याऽसौ प्रियचतुष्कः । शेषाद्वा' (७।३।१७५ ) कच्प्र० ‘निर्दुर्बहिराविष्प्रादुश्चतुराम्' (२।३।९) २०
क० ।
ष० । [प्रियत्रि कुलम् ] प्रियास्तिस्रो यत्र कुले तत् । [प्रियचतुष्कुलम् ] प्रियाश्चतस्रो यत्र कुले तत् । [प्रियत्रिः ] प्रियास्त्रयस्त्रीणि वा यस्याः सा । [प्रियत्री ] प्रियास्त्रयस्त्रीणि वा ययोस्ते ( तौ ) । [प्रियत्रयः ] प्रियास्त्रयस्त्रीणि वा येषां ते । [प्रियचत्वाः] प्रियाश्चत्वारश्चत्वारि वा यस्याः सा । [प्रियचत्वारौ] प्रियाश्चत्वारश्चत्वारि वा ययोस्ती । [प्रियचत्वारः] प्रियाश्चत्वारश्चत्वारि वा येषां ते ॥ छ ॥
ऋतो रः स्वरेऽनि ॥ २१२ ॥
[ ऋतो रः स्वरेऽनि] ऋत् षष्ठी डस् । र प्रथमा सि । 'सो रु: ' (२।१।७२) २० । 'रः पदान्ते० ' (१।३।५३) विसर्गः । स्वर सप्तमी ङि । 'अवर्णस्ये० ' (१।२।६) ए. । न न् = अन् । नञत्' ( ३।२।१२५ ) न०
अ० तस्मिन् = अनि । [तिस्रः ] त्रि । प्रथमा जस् । 'त्रि- चतुरस्तिसृ- चतसृ स्यादौ' (२1919) तिसृ आदेशः । अनेन रत्वं । 'सो रु ः ' (२।१।७२ ) २० । 'रः पदान्ते० ' (१।३।५३ ) विसर्गः ।
[ चतस्रस्तिष्ठन्ति पश्य वा ] चतुर् । प्रथमा जस्- द्वि० शस् । ' त्रि- चतुरस्तिसृ - चतसृ स्यादौ' (२1919) चतसृ आदेश: । अनेन रत्वं । 'सो रु' (२।१।७२ ) २० । 'च-ट-ते सद्वितीये' (१।३।७ ) र० स० ।
[प्रियतिस्रौ ] प्रियास्तिसो ययोस्तौ । प्रथमा औ । 'परतः स्त्री पुम्वत् ० ' ( ३।२।४९) पुंवद्भावः । ' त्रि- चतुरस्तिसृ- चतसृ स्यादौ' (२1919 ) तिसृ आदेशः । अनेन रत्वं भवति ।
[प्रियतिस्त्र आगतं स्वं वा ] प्रियास्तिस्रो यस्याऽसौ प्रियतिसा, तस्मात् तस्य वा । [प्रियचतत्र आगतं स्वं वा ] प्रियाश्चतसो यस्याऽसौ प्रियचतसा, तस्मात् तस्य वा ।
Jain Education Intemational

Page #147

१३८
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
[प्रियतिस्त्रि] प्रियास्तिस्रो यस्याऽसौ प्रियतिसा, तस्मिन् । [प्रियचतसि निधेहि] प्रियाश्चतस्रो यस्याऽसौ प्रियचतसा, तस्मिन् । [प्रियतिसृणी] प्रियास्तिस्रो ययोस्ते । [प्रियचतसृणी] प्रियाश्चतस्रो ययोस्ते । [प्रियतिसृणि] प्रियास्तिस्रो येषु तानि । [प्रियचतसृणि] प्रियाश्चतस्रो येषु तानि ।
तिसृणाम्] त्रि | षष्ठी आम् । 'त्रि-चतुरस्तिसृ-चतसृ स्यादौ' (२।११) तिसृ आदेशः । 'ह्रस्वाऽऽपश्च' (१।४।३२) नाम् । ‘र-घुवर्णान्नो ण एकपदेऽनन्त्यस्या-ऽल-च-ट-तवर्ग-श-सान्तरे' (२।३।६३) न० → ण ।
[चतसृणाम् चतुर् । षष्ठी आम् । 'त्रि-चतुरस्तिसृ-चतसृ स्यादौ' (२१1१) चतसृ आदेशः । 'हूस्वाऽऽपश्च' (१।४।३२) नाम् । 'र-वर्णान्नो ण०' (२।३।६३) न० → ण० ।
[प्रियतिनि, प्रियतिसरि] प्रियास्तिस्रो यस्याऽसौ प्रियतिसा, तस्मिन् = प्रियतिसरि । [प्रियचतस्त्रि, प्रियचतसरि प्रियाश्चतस्रो यस्याऽसौ प्रियचतसा, तस्मिन = प्रियचतसरि । [प्रियतिस्रो, प्रियतिसरौ] प्रियास्तिस्रो ययोस्तौ = प्रियतिसरौ । [प्रियचतस्रौ, प्रियचतसरौ] प्रियाश्चतस्रो ययोस्तौ = प्रियचतसरौ । [प्रियतिस्रः, प्रियतिसरः] प्रियास्तिस्रो येषां ते = प्रियतिसरः । [प्रियचतस्रः, प्रियचतसरः] प्रियाश्चतस्रो येषां ते = प्रियचतसरः । [परमचतस्रः] परमाश्च ते चतस्रश्च = परमचतस्रः । [प्रियतिस्रौ, प्रियतिसरौ] प्रियास्तिस्रो ययोस्तौ । 'अझै च' (१।४।३९) अर्. | [प्रियचतस्रौ, प्रियचतसरौ] प्रियाश्चतस्रो ययोस्तौ । 'अझै च' (१।४।३९) अर्. ।
[प्रियतिस्रः, प्रियतिसुः आगतं स्वं वा] प्रियास्तिस्रो यस्याऽसौ प्रियतिसा, तस्मात् - तस्य वा । विकल्पे 'ऋतो दुर्' (१।४।३७) डुर्० → उ० । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अन्त्यस्वरादिलोपः ।।
[प्रियचतस्रः, प्रियचतसुः आगतं स्वं वा] प्रियाश्चतस्रो यस्याऽसौ प्रियचतसा, तस्मात्-तस्य वा । विकल्पे 'ऋतो डुर' .(१।४।३७) डु० → उ । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अन्त्यस्वरादिलोपः ।
[परमतिस्रः] परमाश्च ते तिस्रश्च = परमतिस्रः । [परमचतस्रः] परमाश्च ते चतस्रश्च परमचतस्रः । [प्रियतिसस्तिष्ठन्ति पश्य वा] प्रियास्तिस्रो येषां ते- तान् वा. । [प्रियचतस्रस्तिष्ठन्ति पश्य वा] प्रियाश्चतस्रो येषां ते-तान् वा ।। छ ।
जराया जरस् वा ॥२॥१३॥ [जराया जरस् वा जरा । षष्ठी डस् । 'आपो ङितां यै-यास-यास-याम्' (१।४।१७) डस्० → यास्० । 'सो रुः' (२।१।७२) र० । जरस् । प्रथमा सि । ‘दीर्घङ्याब' (१।४।४५) सिलोपः । 'अवर्ण-भो-भगो-ऽघोलुंगसन्धिः ' (१।३।२२)
Jain Education Intemational

Page #148

अथ द्वितीयाsध्यायस्य प्रथमः पादः ॥
रलोपः । वा अव्यउ । प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' ( ३।२।७) सिलोपः ।
[ जरसी] जरा । प्रथमा औ । अनेन जरस् ।
[जरसः] जरा । प्रथमा जस् । अनेन जरस् । [ अतिजरसी, अतिजरौ (२)] जरामतिक्रान्तौ (यौ) तौ = अतिजरसौ-अतिजरौ । प्रथमा द्वितीया औ । 'गोश्चान्ते० ' (२।४।९६) ह्रस्वत्वं । अनेन जरस् । पक्षे 'ऐदौत् सन्ध्यक्षरै: ' (१।२।१२ ) औ. ।
[ अतिजरसः, अतिजराः ] जरामतिक्रान्ता ( ये ) ते ।
[ अतिजरसः, अतिजरान्] जरामतिक्रान्ता (ये) ते-तान् ।
[ अतिजरसा, अतिजरेण] जरामतिक्रान्तोऽसौ अतिजरा, तेन ।
[अतिजरसैः, अतिजरैः ] जरामतिक्रान्ता (ये) ते = अतिजरास्तैः । एवमग्रेऽपि एकवचन बहुवचनेषु समासो ज्ञेयः । [अतिजरः, अतिजरसम्, अतिजरम् ] जरामतिक्रान्तं यत् कुलं तत् । प्रथमा सि-द्वितीया अम् । 'अतः स्यमोऽम्' (१।४।५७) अम् । 'क्लीबे' ( २।४।९७ ) ह्रस्वः । 'समानादमोऽतः ' (१।४।४६ ) अलोपः ।
[अतिजरसी, अतिजरे तिष्ठतः पश्य वा] जरामतिक्रान्तो ये कुले ते । प्रथमा द्वितीया औ । 'औरीः ' (१।४।५६ )
ई० ।
[अतिजरांसि, अतिजराणि तिष्ठन्ति पश्य वा ] जरामतिक्रान्तानि यानि कुलानि तानि । प्रथमा जस्-द्वितीया शस् । ‘नपुंसकस्य शिः' (१।४।५५ ) शि० इ० । अनेन विकल्पे जरस् । द्वितीयस्थाने 'स्वराच्छौ' (१।४।६५) नोऽन्तः । 'नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः । 'र-पृवर्णानो ण० ' (२|३|६३ ) णत्वम् ।
[जारेयः ] जरा । जराया अपत्यं = जारेयः । 'डयाप्-त्यूङ् : ' ( ६।१।७०) एयण्प्र० एय । वृद्धिः स्वरेष्वादेर्जिणति तद्धिते' (७|४|१) वृ० जा । प्रथमा सि । सो रु' (२।१।७२ ) २० । 'रः पदान्ते० ' (१।३।५३) विसर्गः ।। छ ।
अपोऽद् || २|१|४||
[ अपोऽद् भे] अप् षष्ठी डस् । अद् प्रथमा सि । 'दीर्घड्याब्० ' (१।४।४५) सिलोपः । भ सप्तमी ङि । 'अवर्णस्ये० ' (१।२।२६ ) ए. ।
[अद्भिः] अप् । तृतीया भिस् । अनेन अपस्थानेऽद् । 'सो रु: ' (२।१।७२ ) २० । 'रः पदान्ते० ' (१।३।५३ )
विसर्गः ।
वत्वम् ।
[स्वद्भ्याम् ] शोभना आपो ययोस्तडागयोस्तौ
=
स्वापौ, ताभ्यां

१३९
-
=
[ अत्यद्भ्याम् ] अतिशयिता आपो ययोस्तडागयोस्तौ अत्यपौ, ताभ्याम् ।
[ अप्सु ] अप् । सप्तमी सुप् ।
[अब्भक्षः] ‘भक्षण् अदने' (१७१७) भक्षू, अप्पूर्व० । 'चुरादिभ्यो णिच्' ( ३।४।१७) णिच्प्र० । अपां भक्षयतीति । 'अच्' (५।१।४९ ) अच्प्र० । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिच्लोपः ॥ छ ॥
आ रायो व्यञ्जने || २|१|५||
स्वद्भ्याम् । अनेनाऽद् । 'इवर्णादे० ' (१।२।२१ )
[आ रायो व्यञ्जने] आ प्रथमा सि 15 सूत्रत्वाल्लोपः । रै षष्ठी डस् । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) आय् । व्यञ्जन P. 5 'सो रु' (२।१।७२ ) २० ।

Page #149

१४०
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका । सप्तमी ङि । 'अवर्णस्ये०' (१।२।६) ए. ।
[राः] 'रांक दाने' (१०६९) रा । राति द्रव्यमिति रै । 'राते:' (उणा० ८६६) डिद् ऐप्र० । 'डित्यन्त्यस्वरादे:' (२।१।११४) आलोपः । प्रथमा सि । अनेन आ । ‘सो रुः' (२।१।७२) र० । 'र: पदान्ते०' (१।३५३) विसर्गः ।
[अतिराः] रायमतिक्रान्तोऽसौ । [रासु] रै । सप्तमी सुप् । अनेन रा ।
[अतिराभ्यां कुलाभ्याम्] रायमतिक्रान्ते ये कुले ते = अतिरिणी, ताभ्याम् । ‘क्लीवे' (२।४।९७) ह्रस्वः । अनेन आ ।
[अतिरासु कुलेषु] रायमतिक्रान्तानि यानि कुलानि तानि = अतिरीणि, तेषु = अतिरासु । अनेन आ ।
[रायः] रै । प्रथमा जस् । ‘एदैतोऽयाय' (१।२।२३) आय् । 'लोकात्' (१।१३) अ संहिता । 'सो रुः' (२।१।७२) र० । 'रः पदान्ते०' (११३१५३) विसर्गः ।
[रैसूत्रम्] रायः सूत्रम् । [रेभयम्] रायो भयम् ॥ छ ।।
युष्मदस्मदोः ।।२।१६।। [युष्मदस्मदोः] युष्मद्-अस्मद् ।' युष्मच्च अस्मच्च = युष्मदस्मदौ, तयोः = युष्मदस्मदोः, षष्ठी ओस् ।
[त्वाम] युष्मद् । द्वितीया अम् । 'लोकात्' (१1१।३) अद् अग्रे विश्लेषियइ । 'अमौ मः' (२।११६) अम् → म० । 'त्व-मौ प्रत्ययोत्तरपदे चैकस्मिन्' (२।१।११) युष्म् → त्वाऽऽदेशः । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः । अनेन द० → आ० । 'समानानां०' (१।२।१) दीर्घः ।
[माम्] अस्मद् । द्वितीया अम् । 'लोकात्' (१।१।३) अद् अग्रे विश्लेषियइ । 'त्व-मौ प्रत्ययोत्तरपदे चैकस्मिन्' (२।१।११) अस्म् → माऽऽदेशः । ‘अमौ मः' (२।१।१६) अम् → म० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः । अनेन द० → आ० । 'समानानां०' (१।२।१) दीर्घः ।
[अतित्वाम] युष्मद् अतिपूर्व० । त्वामतिक्रान्तोऽसौ अतित्वं, तं = अतित्वाम् । 'लोकात्' (१1१1३) अद् अग्रे विश्लेषियइ । 'त्व-मौ प्रत्ययोत्तरपदे चैकस्मिन्' (२।१।११) त्वादेशः । 'अमौ मः' (२।१।१६) अम्→म० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२1१1११३) अलोपः । अनेन द० → आ० । 'समानानां०' (११२।१) दीर्घः ।
[अतिमाम अस्मद् अतिपूर्व० । मामतिक्रान्तोऽसौ अत्यहं, तं = अतिमाम् । द्वितीया अम् । 'लोकात्' (१।१।३) अद् अग्रे विश्लेषियइ । 'त्व-मौ प्रत्ययोत्तरपदे चैकस्मिन्' (२।१।११) मादेशः । अमौ मः' (२।१।१६) म० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१1११३) अलोपः । अनेन द० → आ० । 'समानानां०' (११२११) दीर्घः ।
[अतियुवाम्] युवामतिक्रान्तौ (यौ) तौ = अतियुवां । प्रथमा-द्वितीया औ । 'लोकात्' (१।१।३) अद् अग्रे विश्लेषियइ. । 'मन्तस्य युवा-55वौ द्वयोः' (२१1१०) युवादेशः । 'अमौ मः' (२१११६) औ० → म० । अनेन आ. ।
P. रायमतिक्रान्ता ये ते = अतिरायी, ताभ्यां = अतिराभ्यां । तृतीया भ्याम् । अनेन रा. । कुल । तृतीया भ्याम् । अत आः स्यादौ०' (१।४।१)
अ० → आ० । P.+युष्मच्च अस्मच्च = युष्मदस्मदी, तयोः = युष्मदस्मदोः, षष्ठी ओस् । 'लोकात्' (१1१३) ओ संहिता । 'सो रुः' (२११७२) र० । 'र: पदान्ते०'
(१।३।५३) विसर्गः ।
Jain Education Intemational

Page #150

अथ द्वितीयाऽध्यायस्य प्रथमः पादः ॥
१४१
aawwwwwwwwwwwwwwwwwwwwNIN
[अत्यावाम] आवामतिक्रान्तौ (यौ) तौ = अत्यावां । प्रथमा-द्वितीया औ । 'लोकात्' (१।१३) अद् अग्रे विश्लेषियइ । 'मन्तस्य युवा-ऽऽवौ द्वयोः' (२११1१०) आवादेशः । 'अमौ मः' (२११1१६) औ० →म० । अनेन आ. ।
[अतियुष्मान्] युष्मानतिक्रान्तास्तेऽतियूयं, तान् = अतियुष्मान् । 'शसो नः' (२।१।१७) शस् → न० । अनेन आ. ।
[अत्यस्मान्] अस्मानतिक्रान्तास्तेऽतिवयं, तान् = अत्यस्मान् । [अतियुवाभ्याम युवामतिक्रान्तौ (यौ) तौ = अतियुवां, ताभ्यां = अतियुवाभ्याम् । अग्रे पूर्ववत् साध्यः । [अत्यावाभ्याम] आवामतिक्रान्तौ (यौ) तौ अत्यावां, ताभ्यां = अत्यावाभ्याम् । अग्रे पूर्ववत् साध्यः । [अतियुष्माभिः] युष्मानतिक्रान्ता (ये) तेऽतियूयं, तैः = अतियुष्माभिः । अनेन द० → आ० । [अत्यस्माभिः] अस्मानतिक्रान्ता (ये) तेऽतिवयं, तैः = अत्यस्माभिः । अनेन द० → आ० । [युष्मासु] युष्मद् । सप्तमी सुप् । अनेन द० → आ० । 'समानानां०' (१।२।१) दीर्घः । [अस्मासु] अस्मद् । सप्तमी सुप् । अनेन द० → आ० । 'समानानां०' (१।२।१) दीर्घः । [अतियुष्मासु] युष्मानतिक्रान्ता (ये) तेऽतियूयं, तेषु = अतियुष्मासु । अनेन द० → आ० । [अत्यस्मासु] अस्मानतिक्रान्ता (ये) तेऽतिवयं, तेषु = अत्यस्मासु । अनेन द० → आ० ।।
[त्वाम्] युष्मद् । त्वामाचष्टे । 'णिज्बहुलं नाम्नः कृगादिषु' (३।४।४२) णिच्प्र० । 'त्रन्त्यस्वरादे:' (७।४।४३) अन्त्यस्वरादिलोपः । युष्मयतीति क्विप् । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिज्लोपः । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः । द्वितीया अम् । 'त्व-मौ प्रत्ययोत्तरपदे चैकस्मिन्' (२१११११) त्वादेशः । 'अमौ मः' (२191१६) म० । अनेन आ. I
[माम्] अस्मद् । मामाचष्टे । 'णिज्बहुलं नाम्नः कृगादिषु' (३।४।४२) णिच्प० । 'त्रन्त्यस्वरादेः' (७।४।४३) अन्त्यस्वरादिलोपः । अस्मयतीति क्विप् । ‘णेरनिटि' (४।३।८३) णिजलोपः । 'अप्रयोगीत' (१।११३७) क्विप लोपः । द्वितीया अम् । 'त्व-मौ प्रत्ययोत्तरपदे चैकस्मिन्' (२।१११) मादेशः । 'अमौ मः' (२।१।१६) म० । अनेन आ. ।
[युवाम्] युष्मद् । प्रथमा-द्वितीया औ । 'मन्तस्य युवाऽऽवौ द्वयोः' (२।१।१०) युवादेशः । ‘अमौ मः' (२।१।१६) औ० → म० । अनेन. ।
[आवाम] अस्मद् । प्रथमा-द्वितीया औ । 'मन्तस्य युवाऽऽवौ द्वयोः' (२।१1१०) आवादेशः । 'अमौ मः' (२।११६) औ० → म० । अनेन. ।
[युवाभ्याम्] युष्मद् । तृतीया भ्याम् । अग्रे पूर्ववत् साध्यः । [आवाभ्याम्] अस्मद् । तृतीया भ्याम् । अग्रे पूर्ववत् साध्यः ।
[युष्मभ्यम् युष्मद् । चतुर्थी भ्यस् । 'अभ्यं भ्यसः' (२।१।१८) अभ्यमादेशः । ‘शेषे लुक' (२०१८) दलोपः । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः । ‘लोकात्' (१।१।३) अ संहिता ।
[अस्मभ्यम् अस्मद् । चतुर्थी भ्यस् । 'अभ्यं भ्यसः' (२०११८) अभ्यमादेशः । 'शेषे लुक' (२।१८) दलोपः । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२191११३) अलोपः । 'लोकात्' (१1१1३) अ संहिता ।। छ ।।
टायोसि यः ।।२।१७।। [टाड्योसि यः] टाश्च डिश्च ओस् च = टाड्योस्, तस्मिन् = टाड्योसि, सप्तमी ङि | य प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।११७२) र० । 'रः पदान्ते०' (११३५३) विसर्गः
Jain Education Intemational

Page #151

१४२
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुंढिका ।
[त्वया] युष्मद् । तृतीया टा । ‘लोकात्' (१।१।३) अद् अग्रे विश्लेषियइ । 'त्व-मौ प्रत्ययोत्तरपदे चैकस्मिन्' (२।१।११) त्वादेशः । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः । अनेन य० । 'लोकात्' (१।१।३) आ संहिता ।
[मया] अस्मद् । तृतीया टा । 'लोकात्' (१1१1३) अद् अग्रे विश्लेषियइ । 'त्व-मौ प्रत्ययोत्तरपदे चैकस्मिन' (२।१।११) मादेशः । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः । अनेन य० । 'लोकात्' (१।१।३) आ संहिता. ।
[अतित्वया त्वामतिक्रान्तोऽसौ अतित्वम्, तेन । [अतिमया] मामतिक्रान्तोऽसौ अत्यहम्, तेन ।
[अतियुवया युवामतिक्रान्तोऽसौ अतित्वं, तेन = अतियुवया । तृतीया टा । 'मन्तस्य युवा-55वौ द्वयोः' (२।१1१०) युवादेशः । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः । अनेन य० । 'लोकात्' (१।१।३) आ संहिता ।
[अत्यावया] आवामतिक्रान्तोऽसौ अत्यहं, तेन = अत्यावया । तृतीया टा । 'मन्तस्य युवा-ऽऽवौ द्वयोः' (२।१।१०) आवादेशः । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः । अनेन य० । 'लोकात्' (१।१।३) आ संहिता ।
[अतियुष्मया] युष्मानतिक्रान्तोऽसौ अतित्वम्, तेन । [अत्यस्मया] अस्मानतिक्रान्तोऽसौ अत्यहम्, तेन ।
[त्वयि युष्मद् । सप्तमी ङि | 'त्व-मौ प्रत्ययोत्तरपदे०' (२११११) त्वादेशः । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१११३) अलोपः । अनेन य० ।
[मयि] अस्मद् । सप्तमी ङि । 'त्व-मौ प्रत्ययोत्तरपदे०' (२।१।११) मादेशः । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः । अनेन य० ।
[प्रिययुवयि] प्रिया यूयं यस्याऽसौ प्रियत्वं, तस्मिन् = प्रिययुवयि । अनेन य० । [प्रियावयि प्रिया वयं यस्याऽसौ प्रियाहं, तस्मिन् = प्रियावयि । अनेन य० । [प्रिययुष्मयि] प्रिया यूयं यस्यासौ प्रियत्वम्, तस्मिन् । [प्रियास्मयि प्रिया वयं यस्यासौ प्रियाहम्, तस्मिन् ।
युवयोः] युष्मद् | षष्ठी ओस् । 'मन्तस्य युवा-5ऽवौ द्वयोः' (२।१।१०) युवादेशः । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः । अनेन य० । 'सो रुः' (२११७२) र० । 'रः पदान्ते०' (११३५३) विसर्गः ।
[आवयोः] अस्मद् । षष्ठी ओस् । 'मन्तस्य युवा-5ऽवौ द्वयोः' (२।१1१०) आवादेशः । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२१११११३) अलोपः । अनेन य० । 'सो रुः' (२११७२) ० । 'रः पदान्ते०' (१।३।५३) विसर्गः ।
[अतियुवयोः] युवामतिक्रान्तौ (यौ) तौ = अतियुवां, तयोः । [अत्यावयोः] आवामतिक्रान्तौ (यौ) तौ = अत्यावां, तयोः । [अतित्वयोः] त्वामतिक्रान्तौ (यौ) तौ = अतित्वां, तयोः । [अतिमयोः] मामतिक्रान्तौ (यौ) तौ = अतिमां, तयोः । . [अतियुष्मयोः] युष्मानतिक्रान्तौ (यौ) तो = अतियुवाम्, तयोः ।। [अत्यस्मयोः] अस्मानतिक्रान्तौ (यौ) तो = अत्यावाम्, तयोः । त्वत युष्मद् । पञ्चमी ङसि । 'लोकात्' (१1१३) अद् अग्रे विश्लेषियइ । 'त्व-मौ प्रत्ययोत्तरपदे०' (२।१।११)

Page #152

अथ द्वितीयाऽध्यायस्य प्रथमः पादः ॥
त्वादेशः । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः । शेषे लुक्' (२1१।८) दलोपः । 'डसेश्चाद्' (२।१।१९) इसि 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः । 'धुटस्तृतीयः' (२।१।७६) द० द० । 'विरामे वा' (१।३।५१) द० [मत्] अस्मद् । पञ्चमी ङसि । 'लोकात् ' (१।१।३) अद् अग्रे विश्लेषियइ । 'त्व- मौ प्रत्ययोत्तरपदे० ' (२19199) मादेशः । शेषं 'त्वत्' वत् ॥ छ ॥
शेषे लुक् ||२||८||
[शेषे] 'शिष्लृप् विशेषणे' (१४९२) शिष् । शिष्यते स्वयमेवेति शेषः । ' भावा- ऽकर्त्री : ' ( ५।३।१८) घञ्प्र० अ० । ‘लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए० । सप्तमी ङि । 'अवर्णस्ये० ' (१।२।६) ए. ।
[लुक् ] 'लुञ्च अपनयने' (१०३) लुञ्च् । लुञ्चतीति । 'क्रुत्-संपदादिभ्यः क्विप्' (५|३|११४) क्विप्प्र० । व्यञ्जनस्याऽनुदितः' (४।२।४५) नलोपः । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः । प्रथमा सि । 'दीर्घड्याब्०' (१।४।४५) सिलोपः । ‘च-जः क-गम्' (२।१।८६) च० क० । 'धुटस्तृतीयः' (२।१।७६) क० ग० । 'विरामे वा' (१।३।५१ ) ग०क० ।
[ युष्मभ्यम् ] युष्मद् । चतुर्थी भ्यस् । 'अभ्यं भ्यसः' (२।१।१८) भ्यस् अभ्यम् । अनेन दलोपः । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः ।
[ अस्मभ्यम् ] अस्मद् । चतुर्थी भ्यस् । 'अभ्यं भ्यसः' (२1१1१८) भ्यस् अभ्यम् । अनेन दलोपः । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः ।
१४३
[ अतियुष्मभ्यम् ] युष्मानतिक्रान्ता (ये) तेऽतियूयं, तेभ्यः । चतुर्थीबहु० भ्यस् । 'अभ्यं भ्यसः' (२।१।१८) अभ्यम् । अनेन दलोपः ।
अद् ।
त० ।
[अत्यस्मभ्यम् ] अस्मानतिक्रान्ता (ये) तेऽतिवयं, तेभ्यः । चतुर्थीबहु० भ्यस् । 'अभ्यं भ्यसः' (२।१।१८) अभ्यम् । अनेन दलोपः ।
[अतित्वद्] त्वामतिक्रान्तोऽसौ अतित्वं, तस्माद् = अतित्वद्, पञ्चमी इसि । 'इसेश्चाद्' (२।१।१९) अद् । 'लोकात्’ (१।१1३) अद् अग्रे विश्लेषियइ । 'त्व - मौ प्रत्ययोत्तरपदे० ' (२।१।११) त्वाऽऽदेश: । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः । अनेन दलोपः । 'धुटस्तृतीयः' (२।१।७६) द० द० ।
अनेन ।
[अतिमद्] मामतिक्रान्तोऽसौ अत्यहं तस्माद् = अतिमद्, पञ्चमी इसि । 'डसेश्चाद्' (२।१।१९ ) अद् । 'लोकात्’ (१।१।३) अद् अग्रे विश्लेषिया । 'त्व - मौ प्रत्ययोत्तरपदे० ' (२19199) मादेशः । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः । अनेनः दलोपः । 'धुटस्तृतीयः' (२।११७६) द० द० ।
[अतियुष्मद्] युष्मानतिक्रान्ताः (ये) तेऽतियूयम्, तेभ्यः - अतियुष्मद्, पञ्चमीबहु० भ्यस् । 'डसेश्चाद्' (२।१।१९ ) अद् ।
[अत्यस्मद्] अस्मानतिक्रान्ताः (ये) तेऽतिवयम्, तेभ्यः = अत्यस्मद्, पञ्चमीबहु० भ्यस् । 'डसेश्चाद्' (२।१।१९) अद् ।
अनेन ।
=
[अतियुष्माकम् ] युष्मानतिक्रान्ता (ये) तेऽतियूयं, तेषां अतियुष्माकम्, षष्ठी आम् । 'आम आकम्' (२।१।२० ) आकम् । अनेन दलोपः ।

=
[अत्यस्माकम् ] अस्मानतिक्रान्ता (ये) तेऽतिवयं, तेषां अत्यस्माकम्, षष्ठी आम् । 'आम आकम्' (२।१।२० ) आकम् । अनेन दलोपः ।

Page #153

१४४
[ त्वयि] युष्मद् । सप्तमी ङि । 'टाड्योसि य:' ( २1१1७) य० । शेषं पूर्ववत् । [मयि] अस्मद् । सप्तमी ङि । 'टाड्योसि यः ' (२1१1७) य० । शेषं पूर्ववत् ।। छ । मोर्चा || २|११९ ॥
[मोर्वा ] म् च म् च = मौ । 'स्यादावसंख्येयः' (३|१|११९) एकशेषः । तयोः प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२।७) सिलोपः ।
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
[ युष्मभ्यम्, युषभ्यम् ] युष्मद् २ । युवां युष्मान् वाऽऽचष्टे । 'णिज्बहुलं नाम्नः कृगादिषु' ( ३ | ४|४२) णिच्प्र० । ' त्रन्त्यस्वरादेः' (७।४।४३) अद्लोपः । युष्मयन्तीति क्विप् । 'णेरनिटि' ( ४ | ३ |८३) णिज्लोपः । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः । तेभ्यश्चतुर्थी भ्यस् । 'अभ्यं भ्यसः ' (२।१।१८ ) अभ्यम् । अनेन ।
[अतियुवाभ्याम् ] युवामतिक्रान्तौ यौ तौ = अतियुवां, ताभ्यां विश्लेषिय. । अनेन युवादेशः । 'युष्मदस्मदो:' ( २।१।६) द०
[अस्मभ्यम्, असभ्यम्] अस्मद् २ । आवामस्मान् वाऽऽचष्टे । 'णिज्बहुलं नाम्नः कृगादिषु' ( ३।४।४२) णिच्प्र० । ' त्रन्त्यस्वरादेः' (७।४।४३) अद्लोपः । अस्मयन्तीति क्विप् । 'णेरनिटि' ( ४ | ३ |८३) णिज्लोपः । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः । तेभ्यश्चतुर्थी भ्यस् । 'अभ्यं भ्यसः' (२।१।१८ ) अभ्यम् । अनेन ।। छ ।
मन्तस्य युवा - Ssaौ द्वयोः || २|१|१०||
[ मन्तस्य युवा ssaौ द्वयोः ] म् अन्ते यस्याऽसौ मन्तस्तस्य । युव् च आव् च = युवाssवी, प्रथमा औ । द्वि षष्ठी ओस् । 'आ द्वेरः' (२।१।४१ ) इ० अ० । 'एद् बहुस्भोसि' (१।४।४) ए. । ' एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् । [ युवाम् ] युष्मद् । प्रथमा औ । 'अमौ मः ' (२।१।१६ ) म० । अनेन युव्० । 'युष्मदस्मदोः ' (२।१।६) आत्वम् । [आवाम् ] अस्मद् । प्रथमा औ । 'अमी मः ' (२।१।१६) म० । अनेन आव्० । 'युष्मदस्मदो: ' (२।१।६) आत्वम् । [ अतियुवाम् ] युवामतिक्रान्तौ यौ तौ अतियुवां । प्रथमा औ । 'अमौ मः ' (२।१।१६) म० । अनेन । 'युष्मदस्मदो: ' (२।१।६) आत्वम् ।
=
=
[अत्यावाम् ] आवामतिक्रान्तौ यौ तौ = अत्यावां । प्रथमा औ । 'अमौ मः' (२।१।१६) म० । अनेन । 'युष्मदस्मदोः ' (२।१।६) आत्वम् ।
मोर् । षष्ठी ओस् । वा
=

अतियुवाभ्याम् । 'लोकात्' (१1१1३) अद् अग्रे आ० । 'समानानां ० ' (१।२।१) दीर्घः ।
[अत्यावाभ्याम्] आवामतिक्रान्तौ यौ तौ = अत्यावां, ताभ्यां = अत्यावाभ्याम् । 'लोकात् ' (१।१।३) अद् अग्रे विश्लेषियइ. । अनेन आवादेशः । 'युष्मदस्मदो:' (२।१।६) द० आ० । 'समानानां ० ' (१।२1१) दीर्घः ।
[अतियुवाभिः] युवामतिक्रान्ता (ये) तेऽतियूयं तैः = अतियुवाभिः । ‘लोकात्’ (१|१|३) अद् अग्रे विश्लेषियइ । अनेन युवादेशः । युष्मदस्मदोः ' (२।१।६) द० आ० । 'समानानां०' (१।२।१) दीर्घः ।

=
[अत्यावाभिः ] आवामतिक्रान्ता (ये) तेऽतिवयं, तैः अत्यावाभिः । ‘लोकात्’ (१|१|३) अद् अग्रे विश्लेषियइ. । अनेन आवादेशः । युष्मदस्मदो: ' (२।१।६) द० आ० । 'समानानां ० ' (१।२।१) दीर्घः ।
एवं चतुर्थी भ्याम्भ्यसौ ज्ञेयः ।
[अतियुवत्] युवामतिक्रान्तोऽसौ अतित्वं तस्मात् ।
P. 5 मु । षष्ठीस् । ' डित्यदिति' (१।४।२३) उ० ओ० । एदोद्भ्यां इसि - डसो रः ' (१।४।३५) २० ।

Page #154

अथ द्वितीयाऽध्यायस्य प्रथमः पादः ॥
१४५
[अत्यावत्] आवामतिक्रान्तोऽसौ अत्यहं, तस्मात् ।
यथा पञ्चमी ङसिसमासस्तथा षष्ठी डस्, सप्तमी ड्यौ समासो ज्ञेयः । यथा तृतीया भ्याम्-भिसः समासस्तथा. पञ्चमी भ्याम्-भ्यस्, षष्ठी ओस्-आम्, सप्तमी ओस् सुप्सु समासो ज्ञेयः ।
[युवकाभ्याम्] कुत्सितौ युवकां, ताभ्याम् = युवकाभ्याम् । ‘लोकात्' (१।१।३) अद् अग्रे विश्लेषियइ. । अनेन युवादेशः । 'युष्मदस्मदोः' (२।१।६) द० → आ० ।
[आवकाभ्याम् कुत्सितौ आवकां, ताभ्याम् = आवकाभ्याम् । 'लोकात्' (१1१1३) अद् अग्रे विश्लेषियइ. । अनेन आवादेशः । 'युष्मदस्मदोः' (२।१।६) द० → आ० ।
[युवयोः] (२।१७) सूत्रवत् । [आवयोः] (२।१७) सूत्रवत् । [अस्मदीयम्] आवयोरिदं = अस्मदीयम् । 'दोरीयः' (६।३।३२) ईयप्र० ।। छ ।
त्व-मौ प्रत्ययोत्तरपदे चैकस्मिन् ।२।१।११।। [त्व-मौ प्रत्ययोत्तरपदे चैकस्मिन्] त्वश्च मश्च = त्वमौ, प्रथमा औ । समासारंभकं अन्यपदं उत्तरपदं, प्रत्ययश्च उत्तरपदं च = प्रत्ययोत्तरपदं, तस्मिन् । च प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३१२१७) सिलोपः । एक सप्तमी ङि । 'उ: स्मिन्' (१९४८) डि० → स्मिन् ।
[त्वाम युष्मद् । द्वितीया अम् । अनेन त्व० । 'अमौ मः' (२।१1१६) अम् → म० । 'युष्मदस्मदोः' (२०१६) द० → आत्वम् ।
[माम् अस्मद् । द्वितीया अम् । अनेन म० । 'अमौ मः' (२1१1१६) अम् → म० । 'युष्मदस्मदोः' (२०१६) द० → आत्वम् ।
[अतित्वाम् त्वामतिक्रान्तौ यौ तौ = अतित्वां । प्रथमा औ । 'अमौ मः' (२/११६) औ → म० । [अतिमां तिष्ठतः] मामतिक्रान्तौ यौ तौ = अतिमां । प्रथमा औ । 'अमौ मः' (२१११६) औ → म० । [अतित्वान्] त्वामतिक्रान्ता (ये) तेऽतियूयं, तान् । [अतिमान मामतिक्रान्ता (ये) तेऽतिवयं, तान् । [अतित्वया] त्वामतिक्रान्तोऽसौ अतित्वम्, तेन । [अतिमया] मामतिक्रान्तोऽसौ अत्यहम्, तेन । [अतित्वाभ्याम् त्वामतिक्रान्तौ = अतित्वा, ताभ्याम् । [अतिमाभ्याम] मामतिक्रान्तौ = अतिमा, ताभ्याम् । [अतित्वाभिः] त्वामतिक्रान्ता (ये) तेऽतियूयं, तैः । 'युष्मदस्मदोः' (२।१।६) द० → आ० । [अतिमाभिः] मामतिक्रान्ता (ये) तेऽतिवयं, तैः । 'युष्मदस्मदोः' (२०१६) द० → आ० । एवं चतुर्थी भ्याम्-भ्यसोः(सौ) समासो ज्ञेयः । [अतित्वत् त्वामतिक्रान्तोऽसौ अतित्वं, तस्मात् । [अतिमत्] मामतिक्रान्तोऽसौ अत्यहं, तस्मात् ।
Jain Education Intemational

Page #155

१४६
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढूंढिका ।
यथा पञ्चमी डसिसमासस्तथा षष्ठी डस्, सप्तमी ड्यौ समासो ज्ञेयः । यथा तृतीया भ्याम्-भिसः समासस्तथा पञ्चमी भ्याम्-भ्यस्, षष्ठी ओस्-आम्, सप्तमी ओस्-सुप्सु समासो ज्ञेयः ।
[त्वन्मयम तवेदं = त्वन्मयम् । “त्यदादेर्मयट्' (६।३।१५९) मयट्प्र० ? ('तस्येदम्' (६।३।१६०) मयट्प्र०→ मय ।) 'त्व-मौ प्रत्ययो०' (२११११) त्वादेशः ।
[मन्मयम्] ममेदं = मन्मयम् । 'त्यदादेर्मयट्' (६।३।१५९) मयट्प्र० ? ('तस्येदम्' (६।३।१६०) मयट्प्र०→ मय ।) 'त्व-मौ प्रत्ययो०' (२।१।११) मादेशः ।
[त्वत्पुत्रः] तव पुत्रः = त्वत्पुत्रः । [मत्पुत्रः] मम पुत्रः = मत्पुत्रः । [त्वद्धितम् तव हितं = त्वद्धितम् । [मद्धितम्] मम हितं = मद्धितम् । त्वत्प्रधानः] त्वं प्रधानोऽस्याऽसौ त्वत्प्रधानः । [मत्प्रधानः] अहं प्रधानोऽस्याऽसौ मत्प्रधानः ।
त्विदयति] युष्मद् । त्वामाऽऽचष्टे । 'णिजबहुलं०' (३।४।४२) णिचप्र० । 'लोकात्' (१1१1३) अद् अग्रे विश्लेषियइ. । 'त्व-मौ प्रत्ययोत्तरपदे०' (२।१1११) त्वादेशः । ततः 'त्रन्त्यस्वरादेः' (७।४।४३) इत्यनेन अन्त्यलोपः कार्य इत्युक्ते 'नैकस्वरस्य' (७।४।४४) इत्यनेन अन्त्यलोपस्य निषेधः ।
[मदयति] अस्मद् । मामाऽऽचष्टे । 'णिज्वहुलं०' (३।४।४२) णिच्प्र० । 'लोकात्' (१।१।३) अद् अग्रे विश्लेषियइ । 'त्व-मौ प्रत्ययोत्तरपदे० ' (२।१1११) मादेशः । ततः 'त्रन्त्यस्वरादेः' (७।४।४३) इत्यनेन अन्त्यलोपः कार्य इत्युक्ते 'नैकस्वरस्य' (७।४।४४) इत्यनेन अन्त्यलोपस्य निषेधः ।
[त्वाप्] त्वामाऽऽचष्टे त्वापयति । 'णिज्बहुलं०' (३।४।४२) णिच्प्र० । 'त्रन्त्यस्वरादेः' (७।४।४३) अद्लोपः । अनेन त्वादेशः । तन्मते आकारः त्वा क्रियते । 'अर्त्ति-री-व्ली-ही-क्नूयि-क्ष्माय्यातां पुः' (४।२।२१) पुरन्तः । त्वापयतीति क्विप् । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिज्लोपः । 'अप्रयोगीत्' (१1१1३७) क्विप्लोपः ।।
[माप्] मामाऽचष्टे मापयति । 'णिज्बहुलं०' (३।४।४२) णिच्प्र० । 'त्रन्त्यस्वरादे' (७।४।४३) अद्लोपः । अनेन मादेशः । तन्मते आकारः मा क्रियते । 'अर्त्ति-री-व्ली-ही-क्नूयि-क्ष्माय्यातां पुः' (४।२।२१) पुरन्तः । मापयतीति क्विप् । ‘णेरनिटि' (४।३।८३) णिज्लोपः । 'अप्रयोगीत्' (११११३७) क्विप्लोपः ।
[अधियुष्मद्] त्वय्यधिकृत्य = अधियुष्मद् । 'प्रथमोक्तं० (३।१।१४८) अधिपूर्व० । प्रथमा सि । 'अनतो लुप्' (३।२।७) सिलोपः ।
[अध्यस्मद्] मय्यधिकृत्य = अध्यस्मद् । 'प्रथमोक्तं०' (३।१।१४८) अधिपूर्व० । प्रथमा सि । 'अनतो लुप्' (३।२।७) सिलोपः ॥ ॥
त्वमहं सिना प्राक् चाऽकः ।।२।१।१२।। [त्वमहं सिना प्राक् चाऽकः] त्वं च अहं च = त्वमहं, प्रथमा औ । सूत्रत्वाल्लोपः । सि तृतीया टा । 'टः पुंसि ना' (१।४।२४) ना । प्राक् प्रथमा सि । 'दीर्घझ्याब०' (१।४।४५) सिलोपः । च प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२७) १. 'त्यदादेर्मयट्' (६।३।१५९) पञ्चम्यन्तात् प्रभवत्यर्थे प्रवर्त्तते, न तु पष्ठयन्तात् इदमर्थे, षष्ठयन्तात् इदमर्थे 'तस्येदम्' (६।३।१६०) सूत्रमेव प्रवर्त्तते ।
Jain Education Intemational

Page #156

अथ द्वितीयाऽध्यायस्य प्रथमः पादः ।
सिलोपः | अक् पञ्चमी इसि ।
[त्वम् ] युष्मद् । प्रथमा सि । अनेन त्वम् ।
[ अम् ] अस्मद् । प्रथमा सि । अनेन अहम् ।
[ अतित्वम् ] त्वां युवां युष्मान् वा अतिक्रान्तो यः असौ अतित्वं । प्रथमा सि । अनेन । [अत्यहम् ] मां आवां अस्मान् वा अतिक्रान्तो यः असौ अत्यहं । प्रथमा सि । अनेन । [त्वकम् ] युष्मद् । कुत्सितोऽल्पोऽज्ञातो वा त्वं त्वकं । प्रथमा सि । अनेन । 'लोकात्' (१।१।३) अम् विश्लेषयिइ । 'युष्मदस्मदोऽसोभादिस्यादेः' (७।३।३०) अक्
।
=
[ अहकम् ] अस्मद् । कुत्सितोऽल्पोऽज्ञातो वा अहं अहकं । प्रथमा सि । अनेन । 'लोकात् ' (१।१।३) अम् विश्लेषिय | युष्मदस्मदोऽसोभादिस्यादेः' (७।३।३०) अक् || छ ।
यूयं वयं जसा || २|१ ।१३ ॥
[ यूयं वयं जसा ] यूयम् च वयम् च = यूयंवयं, प्रथमा औ । सूत्रत्वाल्लोपः । जस् तृतीया टा 1
[यूयम् ] युष्मद् । प्रथमा जस् । अनेन ।
[वयम् ] अस्मद् । प्रथमा जस् । अनेन ।
[ परमयूयम् ] परमाश्च ते यूयं च = परमयूयम् ।
वयं च = परमवयम् ।
[ परमवयम् ] परमाश्च ते [प्रिययूयम् ] प्रियस्त्वं येषां प्रियौ युवां येषां प्रिया यूयं येषां [प्रियवयम् ] प्रियहं येषां प्रियावावां येषां प्रिया वयं येषां ते
ते
=
[तुभ्यकम् ] कुत्सिताय- अल्पाय- अज्ञाताय वा तुभ्यं विश्लेष्यः । युष्मदस्मदोऽसोभादिस्यादेः' (७।३।३०) अक् ।
[यूयकम् ] कुत्सिताऽल्पाऽज्ञाता वा यूयं यूयकम् । प्रथमा जस् । अनेन ।
[वयकम् ] कुत्सिताऽल्पाऽज्ञाता वा वयं = वयकम् । प्रथमा जस् । अनेन । 'लोकात् ' (१।१।३) अम् विश्लेष्यः । 'युष्मदस्मदोऽसोभादिस्यादेः' (७|३|३०) अक्प्र० ॥ छ ॥
तुभ्यं मह्यं
||२१ ।१४।।
[तुभ्यं मह्यं डया ] तुभ्यं च मह्यं च = तुभ्यंमह्यं, प्रथमा औ । सूत्रत्वाल्लोपः । ङे तृतीया टा । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३)
अय् ।
[तुभ्यम् ] युष्मद् । चतुर्थी ङे । अनेन ।
[माम् ] अस्मद् । चतुर्थी ङे । अनेन ।
[प्रियतुभ्यम् ] प्रियस्त्वं प्रियौ युवां, प्रिया यूयं वा यस्याऽसौ प्रियत्वं, तस्मै [प्रियमहाम्] प्रियहं प्रियावावां, प्रिया वयं वा यस्याऽसौ प्रियाहं, तस्मै

प्रिययूयम् । प्रथमा जस् । अनेन ।
प्रियवयम् । प्रथमा जस् । अनेन ।
=
-
=
१४७
प्रियतुभ्यं । चतुर्थी ङे । अनेन ।
प्रियमह्यं । चतुर्थी ङे । अनेन ।
तुभ्यकम् । चतुर्थी ङे । अनेन । 'लोकात् ' (१।१।३) अम्
=
[महाकम् ] कुत्सिताय अल्पाय-अज्ञाताय वा मह्यं मह्यकम् । चतुर्थी ङे । अनेन । 'लोकात्' (१1१1३) अम् विश्लेष्यः । युष्मदस्मदोऽसोभादिस्यादेः' (७।३।३०) अक् ||छ ||

=

Page #157

१४८
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
vowwwwwwwwwwwwwwwe
तव मम डसा ।।२।१।१५।। [तव मम डसा] तव च मम च तवमम, प्रथमा औ । सूत्रत्वाल्लोपः । डस् तृतीया टा । [तव] युष्मद् । षष्ठी डस् । अनेन । [मम] अस्मद् । षष्ठी डस् । अनेन । [अतितव] त्वामतिक्रान्तोऽसौ अतित्वं, तस्य = अतितव । षष्ठी डस् । अनेन । [अतिमम] मामतिक्रान्तोऽसौ अत्यहं, तस्य = अतिमम । षष्ठी डस् । अनेन ।
[तवक] कुत्सितस्य-अल्पस्य-अज्ञातस्य वा तव = तवक, षष्ठी डस् । अनेन । 'युष्मदस्मदोऽसोभादिस्यादेः' (७।३।३०) अक् ।
[ममक] कुत्सितस्य-अल्पस्य-अज्ञातस्य वा मम = ममक, षष्ठी डस् । अनेन । 'युष्मदस्मदोऽसोभादिस्यादेः' (७।३।३०) अक् ।। छ ।।
अमौ मः ।।२।१।१६।। [अमौ मः] औश्च औश्च = आवौ । 'स्यादावसंख्येयः' (३।११११९) एक औ लोपः । अम् च औश्च = अमौ, तस्य, षष्ठी डस् । सूत्रत्वाल्लोपः । म प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।१।७२) र० । 'र: पदान्ते०' (१३५३) विसर्गः ।
[त्वाम्] युष्मद् । द्वितीया अम् । अनेन । [माम्] अस्मद् । द्वितीया अम् । अनेन । [अतित्वाम् त्वामतिक्रान्तोऽसौ अतित्वं, तं = अतित्वाम् । द्वितीया अम् । अनेन म० । शेषं पूर्ववत् । [अतिमाम मामतिक्रान्तोऽसौ अत्यहं, तं = अतिमाम् । द्वितीया अम् । अनेन म० । शेषं पूर्ववत् । [युवाम्] युष्मद् । प्रथमा-द्वितीया औ । अनेन म० । [आवाम्] अस्मद् । प्रथमा-द्वितीया औ । अनेन म० ।
[अतियुवाम] युवामतिक्रान्तौ यौ तौ = अतियुवां । प्रथमा-द्वितीया औ । अनेन म. । 'मन्तस्य०' (२१1१०) युव० । 'युष्मदस्मदोः' (२।१।६) द० → आ० । समानानां० (१।२।१) दीर्घः ।
[अत्यावां तिष्ठतः पश्य वा] आवामतिक्रान्तौ यौ तौ = अत्यावां । प्रथमा-द्वितीया औ । अनेन म० । 'मन्तस्य०' (२।१।१०) आ० । 'युष्मदस्मदोः' (२।१।६) द० → आ० । 'समानानां०' (१।२।१) दीर्घः ।। छ ।।
शसो नः ।२।११७॥ [शसो नः] शस् षष्ठी डस् । न प्रथमा सि । 'सो रुः' (२१११७२) र० । 'रः पदान्ते०' (१३५३) विसर्गः । [युष्मान्] युष्मद् । द्वितीया शस् । अनेन. । [अस्मान्] अस्मद् । द्वितीया शस् । अनेन. । [प्रियत्वान् प्रियस्त्वं येषां ते = प्रिययूयं, तान् = प्रियत्वान् । द्वि० शस् । अनेन । [प्रियमान्] प्रियोऽहं येषां ते = प्रियवयं, तान् = प्रियमान् । द्वि० शस् । अनेन । [अतियुष्मान] युष्मानतिक्रान्ता (ये) तेऽतियूयं, तान् ।
P.' तवश्च ममश्च ।
Jain Education Intemational

Page #158

अथ द्वितीयाऽध्यायस्य प्रथमः पादः ।।
१४९
[अत्यस्मान्] अस्मानतिक्रान्ता (ये) तेऽतिवयं, तान् ।। छ ।।
अभ्यं भ्यसः ॥२।१।१८।। [अभ्यं भ्यसः] अभ्यम् प्रथमा सि । दीर्घड्याब०' (१।४।४५) सिलोपः । भ्यस् षष्ठी डस् । [युष्मभ्यं दीयते] युष्मद् । चतुर्थी भ्यस् । अनेन. । [अस्मभ्यं दीयते] अस्मद् । चतुर्थी भ्यस् । अनेन. ।
[प्रिययुष्मभ्यम् प्रियौ युवां येषां ते = प्रिययूयं, तेभ्यः = प्रिययुष्मभ्यस् । अनेन अभ्यम् । ‘शेषे लुक्' (२०१८) दलोपः ।
[प्रियास्मभ्यम् प्रियावावां येषां ते = प्रियवयं, तेभ्यः = प्रियास्मभ्यस् । अनेन अभ्यम् । ‘शेषे लुक्' (२।१८) दलोपः ।
[अतियुवभ्यम्] युवामतिक्रान्ता ये तेऽतियूयं, तेभ्यः = अतियुवभ्यम् । अनेन । 'शेषे लुक्' (२।१८) दलोपः । [अत्यावभ्यम आवामतिक्रान्ता ये तेऽतिवयं, तेभ्यः = अत्यावभ्यम् । अनेन । 'शेषे लुक' (२०१८) दलोपः ।। छ ।
डसेश्चाद् ।।२।१।१९।। [डसेश्चाद ङसि षष्ठी डस् । 'ङित्यदिति' (१।४।२३) ए. । 'एदोद्भ्यां ङसि सो रः' (१।४।३५) र० । च प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३१२१७) सिलोपः । अद् प्रथमा सि । 'दीर्घयाब०' (१।४।४५) सिलोपः ।
त्वद युष्मद् । पञ्चमी उसि । अनेन अद् । 'त्व-मौ प्रत्ययोत्तरपदे०' (२११११) त्व० । 'शेषे लुक' (२०१८) दलोपः । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः ।
[मद्] अस्मद् । पञ्चमी डसि । अनेन अद् । 'त्व-मौ प्रत्ययोत्तरपदे०' (२।१।११) म० । 'शेषे लुक्' (२।१।८) दलोपः । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२191११३) अलोपः ।
[अतियुवद युवामतिक्रान्तोऽसौ अतित्वं, तस्माद् = अतियुवद् । पञ्चमी डसि । अनेन अद् । [अत्यावद] आवामतिक्रान्तोऽसौ अत्यहं, तस्माद् = अत्यावद । पञ्चमी इसि । अनेन अद. । [अतियुष्मद] युष्मानतिक्रान्तोऽसौ अतित्वं, तस्मात् । [अत्यस्मद] अस्मानतिक्रान्तोऽसौ अत्यहं, तस्मात् ।
[युष्मद्] युष्मद् । पञ्चमी भ्यस् । अनेन अद् । 'शेषे लुक्' (२।१।८) दलोपः । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः ।
[अस्मद् अस्मद् । पञ्चमी भ्यस् । अनेन अद् । 'शेषे लुक्' (२।१।८) दलोपः । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः ।
[अतित्वद् त्वामतिक्रान्ता ये तेऽतियूयं, तेभ्यः = अतित्वद् । पञ्चमी भ्यस् । अनेन अद् । 'शेषे लुक्' (२०१८) दलोपः । 'त्व-मौ प्रत्ययोत्तरपदे०' (२११११) त्व० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२191११३) अलोपः ।
[अतिमद] मामतिक्रान्ता ये तेऽतिवयं, तेभ्यः = अतिमद् । पञ्चमी भ्यस् । अनेन अद् । 'शेषे लुक' (२०१८) दलोपः । 'त्व-मौ प्रत्ययोत्तरपदे०' (२।१।११) म० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः ।
P.5 'अनतो लुप्' (१।४।५९) सिलोपः ।
Jain Education Intemational

Page #159

१५०
[अतियुष्मद् ] युष्मानतिक्रान्ता (ये) तेऽतियूयं, तेभ्योऽतियुष्मद् ।
[ अत्यस्मद् ] अस्मानतिक्रान्ता (ये) तेऽतिवयं, तेभ्योऽत्यस्मद् ।। छ ।
आम आकम् || २|१|२०||
[आम आकम्] आम् षष्ठी डस् । आकम् प्रथमा सि । 'दीर्घयाव् ० ' (१।४।४५) सिलोपः ।
[युष्माकम्] युष्मद् । षष्ठी आम् । अनेन आकम् । 'शेषे लुक्' (२।१।८) दलोपः । समानानां ० ' (१।२1१ ) दीर्घः । [अस्माकम् ] अस्मद् । षष्ठी आम् । अनेन आकम् । 'शेषे लुक्' (२।१।८) दलोपः । 'समानानां०' (१।२।१) दीर्घः । [प्रिययुष्माकम् ] प्रिया यूयं येषां ते [प्रियास्माकम् ] प्रिया वयं येषां ते
=
प्रिययूयं तेषाम् ।
=
प्रियवयं, तेषाम् ।
[अतियुवाकम् ] युवामतिक्रान्ता ये तेऽतियूयं तेषां = अतियुवाकं । षष्ठी आम् । अनेन । 'शेषे लुक्' (२।१।८) दलोपः । ' मन्तस्य० ' (२।१।१०) युव० ।
[अत्यावाकम् ] आवामतिक्रान्ता ये तेऽतिवयं, तेषां = अत्यावाकं । षष्ठी आम् । अनेन । 'शेषे लुक्' (२।१।८) दलोपः । 'मन्तस्य०' (२।१।१०) आव० ।
[अतियुष्माकम् ] युष्मानतिक्रान्ता (ये) तेऽतियूयं तेषां
अतियुष्माकम् । [अत्यस्माकम्] अस्मानतिक्रान्ता (ये) तेऽतिवयं तेषां = अत्यस्माकम् ।
[युष्माकम् ] युष्मानाचक्षते 'णिज्बहुलं ० ' ( ३।४।४२) णिच्प्र० । ' त्रन्त्यस्वरादेः' (७।४।४३) अद्लोपः । युष्मयन्तीति क्विप् । ‘णेरनिटि' (४।३।८३) णिज्लोपः । 'अप्रयोगीत् ' (१।१।३७) क्विप्लोपः । षष्ठी आम् । अनेन आकम् ।
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
[अस्माकम्] अस्मानाचक्षते । 'णिज्बहुलं ० ' ( ३।४।४२) णिच्प्र० । ' त्रन्त्यस्वरादेः' (७।४।४३) अद्लोपः । अस्मयन्तीति क्विप् । ‘णेरनिटि' (४।३।८३) णिज्लोपः । 'अप्रयोगीत् ' (१।१।३७) क्विप्लोपः । षष्ठी आम् । अनेन आकम् । आकमित्याकारो ण्यन्तार्थः ।
[ अतियुष्मयाम् ] युष्मानतिक्रान्ता (ये) तेऽतियूयं तेषां
अतियुष्मयाम् । [अत्यस्मयाम् ] अस्मानतिक्रान्ता (ये) तेऽतिवयं, तेषां = अत्यस्मयाम् ॥ छ ॥
पदाद् युग्विभक्त्यैकवाक्ये वस्-नसो बहुत्वे ||२।१।२१।।
=
[पदाद्] 'पदिंच् गतौ' (१२५७) पद् । पद्यते = गम्यते कर्तृकर्मविशिष्टोऽर्थोऽनेनेति पदम् । 'वर्षादयः क्लीवे' ( ५।३।२९ ) अल्प्र० अ । पञ्चमी इसि ।
[युग्विभक्त्यैकवाक्ये] 'युजूंपी योगे' (१४७६) युज् । समानाधिकरणार्थं युनक्तीति युङ् । कर्त्तरि क्विप् । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७ ) क्विप्लोपः । युग् चासौ विभक्तिश्च = युग्विभक्तिस्तया युग्विभक्त्या । तृतीया टा । एकं च तद् वाक्यं च = एकवाक्यं तस्मिन् ।
[वस्-नसी] वस् च नस् च = वस्नसौ, प्रथमा औ. ।
Jain Education Intemational
[बहुत्वे ] बहोर्भावो = बहुत्वम् । 'भावे त्व- तल्' (७।१।५५) त्वप्र० । तस्मिन् ।
[ धर्मो वो रक्षतु ] 'धृग् धारणे' (८८७) धृ । धरते = त्रायते दुर्गतिपातात् सुगतौ च धत्ते इति धर्म्मः । अर्तीरि
P. 5 बहूनां भावः ।

Page #160

अथ द्वितीयाऽध्यायस्य प्रथमः पादः ॥
स्तु-सु-हु-सृ-घृ-धृ-शृ-क्षि-यक्षि-भा-वा- व्याधा-पा-या- वलि - पदिनीभ्यो मः' (उणा० ३३८) मप्र० । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) अर् । 'र्हादर्ह० ( १।३।३१) द्वित्वं । प्रथमा सि । 'सो रुः ' (२।१।७२ ) २० ।
[व] युष्मद् । द्वि० शस् । अनेन वस् वा ।
[रक्षतु ] 'रक्ष पालने' (५६७) रक्ष् । पञ्चमी तु । कर्त्तर्यनद्भ्यः शब्' (३।४।७१ ) शब् ।
[धम्र्म्मा नो रक्षतु ] अस्मद् । द्वि० शस् । अनेन नस् वा ।
[धम्र्म्मो युष्मान् रक्षतु ] युष्मद् । द्वि० शस् । 'शसो नः' (२।१।१७) न० । 'युष्मदस्मदो: ' (२।१।६) द० [धम्र्म्माऽस्मान् रक्षतु ] अस्मद् । द्वि० शस् । 'शसो नः' (२।१।१७ ) न० । 'युष्मदस्मदो: ' (२।१।६) द० [ तपो वो दीयते ] युष्मद् । चतुर्थी भ्यस् । अनेन वस् वा ।
[ तपो नो दीयते ] अस्मद् । चतुर्थी भ्यस् । अनेन नस् वा ।
[तपो युष्मभ्यं दीयते ] युष्मद् । चतुर्थी भ्यस् । ' अभ्यं भ्यसः ' (२|१|१८) अभ्यम् ।
[ तपोऽस्मभ्यं दीयते ] अस्मद् । चतुर्थी भ्यस् । 'अभ्यं भ्यसः ' (२।१।१८) अभ्यम् ।
[ शीलं वः स्वम् ] युष्मद् । षष्ठी आम् । अनेन वस् वा ।
[ शीलं नः स्वम् ] अस्मद् । षष्ठी आम् । अनेन नस् वा ।
[ शीलं युष्माकं स्वम् ] युष्मद् । षष्ठी आम् । 'आम आकम्' (२।१।२० ) आकम् ।
[ शीलमस्माकं स्वम् ] अस्मद् । षष्ठी आम् । 'आम आकम्' (२।१।२० ) आकम् ।
[युष्मान् धर्मो रक्षतु] युष्मद् । द्वि० शस् । 'शसो नः' (२।१।१७) न० । 'युष्मदस्मदोः' (२।१।६) द० → आ० । [अतियुष्मान् पश्यति ] युष्मानतिक्रान्ता ये तेऽतियूयं तान् = अतियुष्मान् । द्वि० शस् । 'शसो नः' (२।१।१७ ) न० । 'युष्मदस्मदो:' (२।१।६) द० आ० ।
[ओदनं पचत, युष्माकं भविष्यति ] ओदन । द्वि० अम् । 'डुपचष् पाके' (८९२) पच् । पञ्चमी त । कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । युष्मद् । षष्ठी आम् । 'आम आकम्' (२।१।२० ) आकम् । 'शेषे लुक्' (२।११८) दलोपः । भू सत्तायाम्' (१) भू । भविष्यन्ती स्यति । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इडागमः । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति ' ( ४।३।१) ओ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४ ) अव् । 'नाम्यन्तस्था० ' (२।३।१५) स०प० ।
[पटं वयत, अस्माकं भविष्यति ] 'वेंग् तन्तुसन्ताने' (९९२) वे । पञ्चमी त । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ॥ छ ।।
[द्वित्वे ] द्वयोर्भावः [वाम्नौ] वाम् च नौ च = वाम्नौ । प्रथमा औ । सूत्रत्वाल्लोपः ।
[धर्मो वां रक्षतु] धर्म । प्रथमा सि । 'सो रु: ' (२।१।७२ ) २० । युष्मद् । द्वि० औ । अनेन ।
[ धर्मो नौ रक्षतु ] अस्मद् । द्वि० औ । अनेन ।
P. 5 पानंतर नौश्च ।
१५१
द्वित्वे बाम्-नौ ।।२।१।२२ ॥
द्वित्वम् । 'भावे त्व-तल्' (७।१।५५) त्वप्र० । सप्तमी ङि ।

आ० ।
आ० ।

Page #161

१५२
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
[धर्मो युवां रक्षतु] युष्मद् । द्वि० औ । 'मन्तस्य०' (२।१।१०) युव० । [धर्म आवां रक्षतु] अस्मद् । द्वि० औ । 'मन्तस्य०' (२।१।१०) आ० । [शीलं वां दीयते] युष्मद् । चतुर्थी भ्याम् । अनेन । [शीलं नौ दीयते] अस्मद् । चतुर्थी भ्याम् । अनेन । [शीलं युवाभ्यां दीयते] युष्मद् । चतुर्थी भ्याम् । 'मन्तस्य०' (२।१।१०) युव० । [शीलमावाभ्यां दीयते] अस्मद् । चतुर्थी भ्याम् । 'मन्तस्य०' (२।११०) आ० । [ज्ञानं वां स्वम युष्मद । षष्ठी ओस । अनेन । [ज्ञानं नौ स्वम् अस्मद् । षष्ठ ओस् । अनेन । [ज्ञानं युवयोः स्वम्] युष्मद् । षष्ठी ओस् । 'मन्तस्य०' (२।१।१०) युव० । 'टाइयोसि यः' (२०१७) य० । [ज्ञानमावयोः स्वम्] अस्मद् । षष्ठी ओस् । ‘मन्तस्य०' (२।१।१०) आव्० । 'टाइयोसि यः' (२।१७) य० ॥ छ ।।
डे-सा ते-मे ।।२।१।२३।। [डे-डसा] डे च डस् च = डेडस्, तेन = डेडसा, तृ० टा. । [ते-मे] + ते च मे च = तेमे, प्रथमा औ । सूत्रत्वाल्लोपः । डे-डसेत्येकवचनं स्थानिभ्यामादेशाभ्यां च यथासंख्यनिवृत्त्यर्थम् ।
[धर्मस्ते दीयते] धर्म । प्रथमा सि । युष्मद् । च० डे । अनेन ते । 'डुदांगक दाने' (११३८) दा । वर्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र० → य० । 'ईर्व्यञ्जनेऽयपि' (४१३९७) ईत्वम् ।
[धर्मस्तुभ्यं दीयते] युष्मद् । च० डे । 'तुभ्यं मह्यं ड्या' (२।१।१४) तुभ्यम् । [धर्मो मे दीयते] अस्मद् । च० डे । अनेन मे । [धर्मो मां दीयते] अस्मद् । च० उ । 'तुभ्यं मह्यं ड्या' (२।१।१४) मह्यम् । [धर्मस्ते स्वम् युष्मद् । षष्ठी ङस् । अनेन ते । स्व । प्रथमा सि । [धर्मो मे स्वम्] अस्मद् । षष्ठी ङस् । अनेन मे । [धर्मस्तव स्वम्] युष्मद् । षष्ठी डस् । 'तव मम इसा' (२।१।१५) तव । [धर्मो मम स्वम्] अस्मद् । षष्ठी डस् । 'तव मम डसा' (२।१।१५) मम ।। छ ।
अमा त्वा-मा ॥२१॥२४॥ [अमा] अम् । तृ० टा । [त्वा-मा]* त्वा च मा च = त्वामा । प्रथमा औ । सूत्रत्वाल्लोपः । ।
[धर्मस्त्वा रक्षतु] धर्म । प्रथमा सि । युष्मद् । द्वि० अम् । अनेन त्वा० । __- [धर्मो मा रक्षतु] अस्मद् । द्वि० अम् । अनेन मा ।
[धर्मस्त्वां रक्षतु] युष्मद् । द्वि० अम् । 'अमौ मः' (२।१।१६) म० । 'युष्मदस्मदोः' (२।१।६) द० → आ० ।
P.9 डेश्च डस् च ।
P. + तेश्च मेश्च ।
P. * त्वाश्च माश्च ।
Jain Education Intemational

Page #162

अथ द्वितीयाऽध्यायस्य प्रथमः पाद: ।।
१५३
'त्व-मौ प्रत्ययोत्तरपदे०' (२११११) त्व० । 'समानानां०' (११२११) दीर्घः ।
[धर्मो मां रक्षतु] अस्मद् । द्वि० अम् । 'अमौ मः' (२१११६) म० । 'युष्मदस्मदोः' (२११६) द० → आ० । 'त्व-मौ प्रत्ययोत्तरपदे०' (२।१।११) म० । 'समानानां०' (१।२।१) दीर्घः ॥ छ ।।
असदिवाऽऽमन्त्र्यं पूर्वम् ।।२।१।२५।। [असत्] न सत् = असत् । 'नञत्' (३।२।१२५) न० → अ० । प्रथमा सि । 'अनतो लुप्' (१।४।५९) सिलोपः । [इव] इव । प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२।७) सिलोपः ।
[आमन्त्र्यम्] 'मन्त्रिण गुप्तभाषणे' (१८४०) मन्त्र, आयूर्व० । 'चुरादिभ्यो णिच् (३।४।१७) णिचप० । आमन्त्र्यते यत् तद् = आमन्त्र्यम् । ‘य एच्चातः' (५।१।२८) यप्र० । ‘णेरनिटि' (४।३।८३) णिज्लोपः । प्रथमा सि । अतः स्यमोऽम्' (१।४।५७) अम् । 'समानादमोऽतः' (११४।४६) अलोपः ।
[पूर्वम] पूर्व । प्रथमा सि । 'अतः स्यमोऽम्' (१।४१५७) अम् । 'समानादमोऽतः' (१।४।४६) अलोपः । सति तस्मिन् यत् कार्यं तन्न भवति, असति यत् तद् भवति ।। छ ।।
जस्विशेष्यं वाऽऽमन्त्र्ये ॥२॥१२६।। [जस्विशेष्यं] जस् च तद् विशेष्यं च = जस्विशेष्यं । प्रथमा सि । 'अतः स्यमोऽम्' (११४५७) अम् । [वाऽऽमन्त्र्ये] वा प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२।७) सिलोपः । आमन्त्र्य सप्तमी ङि । [जिनाः! शरण्या! युष्मान् शरणं प्रपद्ये, जिनाः! शरण्या! वः शरणं प्रपद्ये.]
[जिनाः!] 'जिं अभिभवे' (८) जि । रागादीन् शत्रून् जयन्तीति जिनाः । 'जीण-शी-दी-बुध्यवि-मीभ्यः कित्' (उणा० २६१) किद् नप्र० । 'आमन्त्र्ये' (२।२।३२) जस् ।
[शरण्याः !] शरणे साधवः = शरण्याः । 'तत्र साधौ' (७।१।१५) यप्र० । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । 'आमन्त्र्ये' (२१२।३२) जस् । 'अवर्ण-भो-भगो-ऽघोलुंगसन्धिः ' (१।३।२२) रलोपः ।
[युष्मान्] युष्मद् । द्वि० शस् । अनेन वा असत् । पक्षे [वः] ‘पदाद् युग्विभक्त्यैकवाक्ये वस्-नसौ बहुत्वे' (२।१।२१) वस् । [शरणम्] शरण । द्वि० अम् ।
[प्रपद्ये] 'पदिंच गतौ' (१२५७) पद्, प्रपूर्व० । वर्त्त० ए । 'दिवादे: श्यः' (३।४।७२) श्यप्र० → य० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२1१1११३) अलोपः ।
[जिनाः ! शरण्या ! अस्मान् रक्षत, जिनाः ! शरण्या ! नो रक्षत] [अस्मान] अस्मद् । द्वि० शस् । अनेन वा असत् । पक्षे [नः] ‘पदाद् युग्विभक्त्यैकवाक्ये वस्-नसौ बहुत्वे' (२।१।२१) नस् । रिक्षत] 'रक्ष पालने' (५६७) रक्ष । पञ्चमी त । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव' (३।४७१) शव । [साधो ! सुविहित ! वोऽथो शरणं प्रपद्ये, साधो ! सुविहित ! नोऽथो रक्ष] [साधो !] साधु । 'आमन्त्र्ये' (२।२।३२) सि । 'हस्वस्य गुणः' (१।४।४१) गु० ओ. । [सुविहित!] 'डुधांगक धारणे च' (११३९) धा, विपूर्व० । विधीयते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० →
Jain Education Intemational

Page #163

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
त. । ‘धागः' (४।४।१५ ) हि आदेशः । सुपूर्व० शोभनं विहितं चारित्रं यस्याऽसौ सुविहितः, तस्य संबोधनं हे सुविहित ! 'आमन्त्र्ये' (२।२।३२) सि । 'अदेतः स्यमोर्लुक्' (१।४।४४ ) सिलोपः ।
१५४
[व] युष्मद् । द्वि० शस् । अनेन असत्त्वे प्राप्ते 'नान्यत् ' (२।१।२७) साधो ! इत्यस्य असदिव न भवति । [न] अस्मद् । द्वि० शस् । अनेन । 'नान्यत्' (२।१।२७) असदिव न भवति ।
[शरण्याः ! साधवो ! युष्मान् शरणं प्रपद्ये, शरण्याः ! साधवो ! अस्मान् रक्षत ]
[शरण्याः!] शरण्य । आमन्त्र्ये जस् । अत्र आमन्त्र्यंतं जसन्तं विशेष्यं विशेषणस्य आमन्त्र्यस्य न पूर्वयुष्मद्देन व्यवहितत्वात्, अनेन असद्विकल्पो न भवति ।
[आचार्या ! उपाध्याया ! युष्मान् शरणं प्रपद्ये ]
[आचार्या !] आचार्य ! 'आमन्त्र्ये' (२।२।३२) जस् । 'अत आ स्यादौ०' (१।४।१) अ० आ० । ‘रोर्यः’ (१।३।२६) २० य० । 'स्वरे वा' (१।३।२४ ) यलोपः ।
[उपाध्याया!] उप+'इंक् अध्ययने' (११०४ ) इ, अधिपूर्व० । उपेत्याऽऽगत्य अधीयते यस्मादित्युपाध्यायः । 'इङोऽपादाने तु टिद् वा' (५।३।१९) घञ्प्र० अ० । 'नामिनोऽकलि हले:' ( ४ | ३ |५१) वृद्धिः इ० → ऐ० । 'आमन्त्र्ये’ (२।२।३२) जस् । ‘अत आ स्यादौ ० ' (१।४।१) अ० आ० । अवर्ण- भो-भगो-ऽघोर्लुगसन्धिः ' (१।३।२२) रलोपः ।
अत्र विशेष्य-विशेषणाभावादनेन असद्वा न भवति ।। छ ।
नान्यत् ||२।१।२७॥
[ नान्यत् ] न अव्यउ । प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' ( ३।२।७) सिलोपः । अन्य प्रथमा सि । पञ्चतोऽन्यादेरनेकतरस्य द: ' (१।४।५८ ) स० द० । 'विरामे वा' (१।३।५१) द० त० ।
[ साधो ! सुविहित! त्वा शरणं प्रपद्ये]
[साधो!] साधु । 'आमन्त्र्ये' (२।२१३२) सि । ' ह्रस्वस्य गुणः' (१।४।४१ ) गु० ओ. ।
[सुविहित ! ] सुविहित । 'आमन्त्र्ये' (२।२।३२) सि । 'अदेतः स्यमोर्लुक्' (१।४।४४) सिलोपः ।
[त्या] युष्मद् । द्वि० अम् । 'अमा त्वा-मा' (२।१।२४ ) त्वा ।
[ साधो ! सुविहित ! मा रक्ष]
[ मा] अस्मद् । द्वि० अम् । 'अमा त्वा-मा' (२।१।२४) मा ।
अत्र परस्य 'असदिवाऽऽमन्त्र्यं पूर्वम्' (२।१।२५ ) इत्यसत्त्वेऽपि पूर्वविशेष्यपदाश्रया युष्मदस्मदादेशा भवन्ति ॥ | छ ।
पादाद्योः || २|१|२८||
[पादाद्योः ] 'पदिंच् गतौ' (१२५७) पद् । पद्यते पत्स्यते अपादि पेदे वेति पाद: । 'पद- रुज-विश-स्पृशो घञ्' (५।३।१६) घञ्प्र० अ । ञ्णिति' ( ४ | ३ |५० ) उपान्त्यवृद्धिः । पादस्यादी प्रादादी, तयोः ।
नियतपरिमाणमात्राक्षरपिण्डः पादः ।
मात्राश्च अक्षराणि च = मात्राक्षराणि, नियतपरिमाणानि च तानि मात्राक्षराणि च नियतपरिमाणमात्राक्षराणि तेषां पिण्डः पाद इत्युच्यते ।
पादाद्योरिति द्विवचनं युष्मदस्मदोरभिसंबंधार्थम्, पादादावित्युंच्यमाने आमन्त्र्यमभिसंबध्येत ।

Page #164

अथ द्वितीयाऽध्यायस्य प्रथमः पादः ॥
१५५
वीरो विश्वेश्वरो देवो, युष्माकं कुलदेवता ।
स एव नाथो भगवानस्माकं पापनाशनः ॥१॥ [वीरः] 'ईरिक गति-कम्पनयोः' (१११५) ईर्, विपूर्व० । विशेषेण ईरयति = प्रेरयति अष्टप्रकारं कर्म इति वीरः । 'अच्' (५।१।४९) अच्प्र० → अ० । प्रथमा सि । ‘सो रुः' (२।१।७२) स० → र० ।
[विश्वेश्वरः] 'ईशिक् ऐश्वर्ये' (१११६) ईश् । ईष्टे इत्येवंशील ईश्वरः । 'स्थेश-भास-पिस-कसो वरः' (५।२।८१) वरप० । विश्वस्य ईश्वरो = विश्वेश्वरः । प्रथमा सि ।
[देवः] 'दिवूच क्रीडा-जयेच्छा-पणि-द्युति-स्तुति-गतिषु' (११४४) दिव् । दीव्यति = स्तूयते सुरासुरैरिति देवः । 'अः' (उणा० २) अप्र० । ‘लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) ए० । प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।१।७२) स० → र० ।
त्रयाणामपि 'घोषवति' (१।३।२१) र० → उ० ।
[युष्माकम्] युष्मद् । षष्ठी आम् । अनेन वस् निषेधः, पश्चात् 'आम आकम्' (२।१।२०) आकम् । ‘शेषे लुक्' (२।१८) दलोपः ।
[कुलदेवता देव एव = देवता । 'भावे त्व-तल' (७।११५५) तलप्र० → त० । 'आत्' (२।४।१८) आप् । कुले = गोत्रे देवता = कुलदेवता । प्रथमा सि । दीर्घड्याव्०' (१।४।४५) सिलोपः ।
[स एव तद् । प्रथमा सि । 'आ ढेरः' (२।११४१) द० → अ० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः ।। 'तः सौ सः' (२।१।४२) त० → स० । 'तदः से स्वरे पादार्था' (१।३।४५) सिलोपः । एव । प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२७) सिलोपः ।
[नाथः] 'नाङ उपतापैश्वर्याशी:षु च' (७१६) नाथ् । नाथते इति नाथः । 'अच्' (५।१।४९) अच्प्र० → अ० । प्रथमा सि ।
[भगवान भगो = ज्ञानं विद्यते यस्याऽसौ भगवान् । 'तदस्याऽस्त्यस्मिन्निति मतुः' (७।२।१) मतुप० । 'मावर्णान्तोपान्तापञ्चमवर्गान् मतोर्मो वः' (२।१।९४) म० → व० । प्रथमा सि । 'ऋदुदितः' (११४७०) नोऽन्तः । 'अभ्वादेरत्वसः सौ' (१।४।९०) दीर्घः । दीर्घड्याव्०' (१।४।४५) सिलोपः । ‘पदस्य' (२।१।८९) तलोपः ।
[अस्माकम्] अस्मद् । षष्ठी आम् । शेषं पूर्ववत् ।
[पापनाशनः] 'नशौच अदर्शने' (१२०२) नश् । नश्यन्तं प्रयुक्ते । ‘प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप्र० । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः । पापपूर्व० पापं नाशयतीति पापनाशनः । 'नन्द्यादिभ्योऽनः' (५।११५२) अनप्र० । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लोपः । प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।१।७२) र० । 'रः पदान्ते०' (१।३।५३) विसर्गः ।
'यत्रान्यत्क्रियापदं न श्रूयते तत्रास्तिर्भवन्तीपरः प्रयुज्यते' (न्यायसंग्रहः २१६५) प्रथमपुरुषे अस्तु-भवतु ।
कः कर्ता ? स एव देव, किं नाम ? वीरः, किं विशिष्टः ? विश्वेश्वरः, पुनः किं विशिष्ट: ? नाथः प्रभुः स्वामी, अतोपि किं विशिष्ट: ? भगवान ज्ञानवान् यः कुलदेवता, केषां ? युष्माकं, किमस्तु ? पापनाशनोऽस्तु पापस्फोटकोस्तु, केषां ? अस्माकम् ।
वीरु विश्वेश्वरु देवु भगवन्तु ज्ञानवन्तु नाथु सुप्रभु स्वामी तुम्हारु कुलदेवतासु अम्ह पापनाशनु पापस्फोटक हो ।
卐 'नाम्युपान्त्य-प्री-कृ-ग-ज्ञः कः' (५1१1५४) कप०
→ अ० ।
Jain Education Intemational

Page #165

१५६
पान्तु वो देशनाकाले जैनेन्द्रा दशनांशवः । भवकूपपतज्जन्तुजातोद्धरणरज्जवः ||२||
[पान्तु ] 'पांक् रक्षणे' (१०६७) पा । पञ्चमी अन्तु ।
[व] युष्मद् । द्वि० शस् । 'पदाद् युग्विभक्त्यैकवाक्ये वस्-नसौ बहुत्वे' ( २।१।२१ ) वसादेशः ।
[देशनाकाले] देशनायाः कालो = देशनाकालस्तस्मिन् ।
=
जैनेन्द्राः | 'तस्येदम्' (६।३।१६० )
[जैनेन्द्रा] जिनानां = सामान्यकेवलिनां मध्ये इन्द्रो = जिनेन्द्रः, जिनेन्द्रस्य इमे अ । ' वृद्धिः स्वरेष्वादेर्जिणति तद्धिते' (७|४|१) वृद्धिः ऐ । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । प्रथमा जस् । 'अवर्ण-भो-भगो ऽघोर्लुगसन्धिः ' (१।३।२२) रलोपः ।
अण्प्र०
[दशनांशवः] दशनानामंशवो = दशनांशवः, प्रथमा जस् । 'जस्येदोत्' (१।४।२२) उ० ओ० । 'ओदौतोऽवाव्’ (१।२।२४) अव् ।
[भवकूपपतज्जन्तुजातोद्धरणरज्जवः ] भव एव कूपो = भवकूपः, 'पत्लृ गतौ' (९६२) पत् । पततीति पतत् । 'शत्रानशावेष्यति तु सस्यौ' (५।२।२०) शतृप्र० अत् । कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । जन्तूनां जातं = जन्तुजातं, पतच्च तद् जन्तुजातं च = पतज्जन्तुजातं, भवकूपे पतज्जन्तुजातं = भवकूपपतज्जन्तुजातं, भवकूपपतज्जन्तुजातस्य समूहस्य उद्धरणं = भवकूपपतज्जन्तुजातोद्धरणं, भवकूपपतज्जन्तुजातोद्धरणे रज्जव इव = भवकूपपतज्जन्तुजातोद्धरणरज्जवः । प्रथमा जस् । ‘जस्येदोत्’ (१।४।२२) ओ० । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अव् ।
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
पान्तु = रक्षन्तु, के कर्त्तारः ? दशनांशवः, दशनकिरणाः, किं विशिष्टाः, जैनेन्द्राः = तीर्थकरसत्काः, क्व ? देशनाकाले, कान् ? वो युष्मान् पुनः किं विशिष्टाः ? भवकूपपतज्जन्तुजातोद्धरणरज्जवः ।
देशनाकालि जिनेन्द्रसंबंधी या दशनांशु दशन-किरणं ते तुम्ह कहिं रक्षा करेहुं जिकि सा भवु भणियइ संसारु एउ जु भगत कुपुतीणि जुए त ( ज ) न्तुसमूहुं तीहं तणउं जु उद्धरणु तहिं विषइ रज्जुवरत्राशयः ॥ छ ॥
चा- Sह-ह- वैवयोगे ॥। २।१।२९ ।।
[ चाहहवैवयोगे ] चश्च अहश्च हश्च वाश्च एवश्च = चाहहवैवा ( : ), चाहहवैवैर्योगश्चाहहवैवयोगस्तस्मिन् । [ज्ञानं युष्मांश्च रक्षतु, अस्मांश्च रक्षतु ]
[ज्ञानं] 'ज्ञांश् अवबोधने' (१५४०) ज्ञा । ज्ञायते निर्नी (र्णी)यते नवभावमनेनेति ज्ञानम् । 'करणा-ऽऽधारे' (५।३।१२९) अनट्प्र० । प्रथमा सि । 'अतः स्यमोऽम् ' (१।४।५७) अम् । 'समानादमोऽतः ' (१।४।४६ ) अलोपः ।
[युष्मांश्च] युष्मद् । द्वि० शस् । 'शसो नः' (२।१।१७) न० । 'युष्मदस्मदो: ' (२।११६) द० आ० । अग्रे च अव्ययम् । ‘नोऽप्रशानोऽनुस्वाराऽनुनासिकौ च पूर्वस्याऽधुट्परे' (१।३।८) न० श०, पूर्वमनुस्वारः । अनेन वस्निषेधः ।
आ० । अग्रे
=
[अस्मांश्च] अस्मद् । द्वि० शस् । 'शसो नः' (२।१।१७) न० । 'युष्मदस्मदोः ' (२।१।६) द० च अव्ययम् । 'नोऽप्रशानो० ' (१।३।८) न० श०, पूर्वमनुस्वारः । अनेन नस्निषेधः ।
[दृश्यर्थेः] दृशिना समानोऽर्थो येषां ते
Jain Education Intemational
[ज्ञानं च शीलं च ते स्वम्, मे स्वम्] एतयोश्चशब्देन युष्मदस्मदोर्योगो न किन्तु ज्ञानशीलयोः । चाहहवैवैरित्येव सिद्धे योगग्रहणं साक्षाद् योगप्रतिपत्त्यर्थम् ॥ छ ॥
दृश्यर्थैश्चिन्तायाम् ।।२।१।३०॥
दृश्यर्थाः, तैः = दृश्यर्थेः, तृतीया भिस् । 'भिस ऐस्' (१।४।२ ) ऐस् ।
=

Page #166

अथ द्वितीयाऽध्यायस्य प्रथमः पादः ॥
१५७
[चिन्तायाम्] चिन्ता सप्तमी ङि । 'आपो डितां यै-यास्-यास्-याम्' (१।४।१७) याम् । [जनो युष्मान् संदृश्यागतः, जनोऽस्मान् संदृश्यागतः]
[जनः] 'जनैचि प्रादुर्भावे' (१२६५) जन् । जन्यते इति जनः । ‘अच्' (५।१।४९) अच्प० । प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।१७२) २० ।
[युष्मान्] युष्मद् । द्वि० शस् । अनेन वस्निषेधः ।
[संदृश्य] 'दृशं प्रेक्षणे' (४९५) दृश्, संपूर्व० । संदर्शनं पूर्व = संदृश्य । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० । 'अनञः क्त्वो यप्' (३।२।१५४) क्त्वा → यप् ।।
[आगतः] अम (३९२) - द्रम (३९३) - हम्म (३९४) - मीम (३९५) - 'गम्लं गतौ' (३९६) गम्, आड्यूर्व० । आगच्छति स्म । 'गत्यर्था-ऽकर्मक-पिब-भुजेः' (५।१११) क्तप्र० → त० । 'यमि-रमि-नमि-गमि-हनि-मनि-वनति-तनादे-धुटि क्डिति' (४।२।५५) मलोपः ।।
[अस्मान्] अस्मद् । द्वि० शस् । अनेन नस्निषेधः । [जनो युवां समीक्ष्यागतः, जन आवां समीक्ष्यागतः] [जनः] जन । प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।१७२) र० ।
[युवाम्] युष्मद् । द्वि० औ । 'द्वित्वे वाम्नौ' (२।१।२२) वाम् प्राप्नोति, अनेन निषेधः । 'मन्तस्य युवा-ऽऽवौ द्वयोः' (२।१।१०) युव० ।
[समीक्ष्य] 'ईक्षि दर्शने' (८८२) ईक्ष्, संपूर्व० । समीक्षणं पूर्वं = समीक्ष्य ।
[आवाम् अस्मद् । द्वि० औ । 'द्वित्वे बाम्नी' (२।१।२२) नौ प्राप्नोति, अनेन निषेधः । 'मन्तस्य युवा-ऽऽवौ द्वयोः' (२।१।१०) आ० ।
[जनस्त्वामपेक्षते, जनो मामपेक्षते] [जनः] जन । प्रथमा सि । 'सो रुः' (२११७२) स० - २० ।
[त्वाम्] युष्मद् । द्वि० अम् । 'अमा त्वा-मा' (२१११२४) त्वा प्राप्नोति, अनेन निषेधः । 'अमौ मः' (२११११६) म० । 'त्व-मौ प्रत्ययोत्तरपदे चैकस्मिन्' (२191११) त्व० । 'युष्मदस्मदोः' (२०१६) द० → आ० ।
[अपेक्षते] 'ईक्षि दर्शने' (८८२) ईक्ष्, अपपूर्व० । वर्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् ।
[माम् अस्मद् । द्वि० अम् । 'अमा त्वा-मा' (२।१।२४) मा प्राप्नोति, अनेन निषेधः । 'अमौ मः' (२।१।१६) . म० । 'त्व-मौ प्रत्ययोत्तरपदे चैकस्मिन्' (२191११) म० । 'युष्मदस्मदोः' (२।१।६) द० → आ० ।
[ज्ञानं युवाभ्यां दीयमानं निरूपयति, ज्ञानमावाभ्यां दीयमानं निरूपयति]
[दीयमानं] 'डुदांग दाने' (११३८) दा । दीयते = दीयमानं । 'शत्रानशावेष्यति तु सस्यौ' (५।२।२०) आनश्प्र० → आन । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र० । 'अतो म आने' (४।४।११४) मोऽन्तः । एषामी व्यञ्जनेऽदः' (४।२।९७) आ० → ई० = दी ।
[निरूपयति] 'रूपण रूपक्रियायाम्' (१८९०) रूप, निपूर्व० । 'चुरादिभ्यो णिच्' (३।४।१७) णिच्प्र० । वर्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० → ए० । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) अय् ।
Jain Education Intemational

Page #167

१५८
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
[ज्ञानं तुभ्यं दीयमानं निध्या(प)यति, ज्ञानं महां दीयमानं निध्या(प)यति]
[निध्या(प)यति] 'ध्य चिन्तायाम्' (३०) ध्यै । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य' (४।२।१) ध्या, निपूर्व० । निध्यायन्तं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिग् । 'अर्त्ति-री-व्ली-ही-क्नूयि क्ष्माय्यातां पुः' (४।२।२१) पोऽन्तः । वर्त्तः तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३१) गु० → ए. । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) अय् ।
गुरुस्तव कार्यमालोचयति, गुरुर्मम कार्यमालोचयति]
[आलोचयति 'लोङ् दर्शने' (६४६) लोच, आङ्पूर्व० । आलोचमानं प्रयुङ्क्ते । ‘प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिग् । वर्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव' (३१४७१) शव । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० → ए० । 'एदैतो०' (१।२।२३) अय् ।
[जनो वो मन्यते, जनो नो मन्यते] [जनः] जन । प्रथमा सि । [वः] युष्मद् | द्वि० शस् । ‘पदाद् युग्विभक्त्यैकवाक्ये०' (२।१।२१) वस् ।
[मन्यते] बुधिं (१२६२) - ‘मनिंच ज्ञाने' (१२६३) मन् । वर्त्त० ते । 'दिवादेः श्यः' (३।४।७२) श्यप० → य० ।
[जनो वः पश्यति, जनो नः पश्यति] [वः] युष्मद् । द्वि शस् । ‘पदाद् युग्विभक्त्यैकवाक्ये०' (२।१।२१) वस् ।
[पश्यति] 'दृशुं प्रेक्षणे' (४९५) दृश् । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'श्रौति-कृवु-धिवु०' (४।२।१०८) पश्य । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः ।। छ ।।
नित्यमन्वादेशे ।।२।१।३१।। [नित्यम् नि मांडियइ, निश्चितं धुवं = नित्यम् । 'नेधुवे' (६।३।१७) त्यच्प० → त्य । प्रथमा सि । 'अतः स्यमोऽम्' (१।४।५७) अम् । 'समानादमोऽतः' (१।४।४६) अलोपः ।
[अन्वादेशे] अनु = पश्चादादेशोऽन्वादेशस्तस्मिन् । [यूयं विनीतास्तद् वो गुरवो मानयन्ति, वयं विनीतास्तन्नो गुरवो मानयन्ति] [यूयं] युष्मद् । प्रथमा जस् । ‘यूयं वयं जसा' (२।१।१३) यूयम् ।
[विनीताः] 'णींग प्रापणे' (८८४) णी । 'पाठे धात्वादेर्णो नः' (२।३।९७) नी, विपूर्व० । विनीयन्ते स्म । 'क्तक्तवतू' (५1१1१७४) क्तप्र० । प्रथमा जस् ।
[तद] तद् । प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२७) सिलोपः । [वः] युष्मद् । द्वि० शस् । अनेन् नित्यं वसादेशः । [गुरवः] गुरु । प्रथमा जस् । 'जस्येदोत्' (१।४।२२) उ० → ओ० । 'ओदौतोऽवाव्' (११२।२४) अव् ।
- [मानयन्ति] 'मानण् पूजायाम्' (१९६९) मान् । 'चुरादिभ्यो णिच्' (३।४।१७) णिच् । वर्त० अन्ति । ‘कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० → ए० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१1११३) अलोपः । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।
Jain Education Intemational

Page #168

अथ द्वितीयाऽध्यायस्य प्रथमः पादः ।।
१५९
[वयं] अस्मद् । प्रथमा जस् । 'यूयं वयं जसा' (२१११३) वयम् । [नः] अस्मद् । द्वि० शस् । अनेन नित्यं नसादेशः । [धनवांस्त्वमथो त्वा लोको मानयति, धनवानहमथो मा लोको मानयति]
[धनवान्] धनं विद्यते यस्याऽसौ । 'तदस्याऽस्त्यस्मिन्निति मतुः' (७।२।१) मतुप्र० → मत् । 'मावर्णान्तो०' (२।१।९४) म० → व० । प्रथमा सि । 'ऋदुदितः' (१।४७०) नोऽन्तः इत्यादि ।
त्वम्] युष्मद् । प्रथमा सि । त्वमहं सिना प्राक चाऽकः' (२१११२) त्वम् । [अथो] अथो । प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२७) सिलोपः । [त्वा] युष्मद् । द्वि० अम् । अनेन नित्यत्वात् त्वादेशो भवति । [अहम्] अस्मद् । प्रथमा सि । त्वमहं सिना प्राक् चाऽकः' (२।१।१२) अहम् । [मा] अस्मद् । द्वि० अम् । अनेन नित्यत्वाद् मादेशो भवति ।। छ ।।
सपूर्वात प्रथमान्ताद वा ।।२।१३२।। [सपूर्वात्] सह पूर्वेण वर्त्तते इति सपूर्वस्तस्मात् । [प्रथमान्तात्] + प्रथमा अन्ते यस्य तत् प्रथमान्तं, तस्मात् । पूर्वेण नित्ये प्राप्ते विकल्पार्थं वचनम् । [यूयं विनीतास्तद् गुरवो वो मानयन्ति, तद् गुरवो युष्मान् मानयन्ति] [तद्] तद् । प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२।७) सिलोपः । [गुरवः] गुरु । प्रथमा जस् । 'जस्येदोत्' (१।४।२२) उ० → ओ० । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अव् । [वः] युष्मद् । द्वि० शस् । अनेन विकल्पे वस् । पक्षे [युष्मान्] युष्मद् । द्वि० शस् । शसो नः (२।१।१७) न० । 'युष्मदस्मदोः' (२०१६) द० → आ० । [मानयन्ति] (२।१।३१) सूत्रवत् । [वयं विनीतास्तद् गुरवो नो मानयन्ति, तद् गुरवोऽस्मान् मानयन्ति] [नस्] अस्मद् । द्वि० शस् । अनेन विकल्पे नस् । पक्षे [अस्मान्] अस्मद् । द्वि० शस् । 'शसो नः' (२।१।१७) न० । 'युष्मदस्मदोः' (२।१।६) द० → आ० । [युवां सुशीलौ तज्ज्ञानं वां दीयते, तज्ज्ञानं युवाभ्यां दीयते]
[युवाम्] युष्मद् । द्वि० औ । 'मन्तस्य०' (२।१।१०) युव० । 'अमौ मः' (२।१।१६) औ → म० । 'युष्मदस्मदोः' (२/११६) द० → आ० ।
[सुशीलौ] शोभनं शीलं ययोस्ती, प्रथमा औ ।
[तद्] तद् । प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२१७) सिलोपः । P.卐 सह-पूर्वपद । सह=विद्यमानं पूर्वपदं यस्याऽसौ सपूर्वपदः । 'सहस्य सोऽन्यार्थे ' (३।२।१४३) सभावः । ते लुग्वा' (३।२।१०८) पदलोपस्तस्मात् । P.+ प्रथमा अन्ते यस्याऽसौ प्रथमान्तस्तस्मात् ।
Jain Education Intemational

Page #169

१६०
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका । [ज्ञानं] ज्ञान । प्रथमा सि । 'अतः स्यमोऽम्' (१।४।५७) अम् । 'समाना०' (१।४।४६) अलोपः । [वाम युष्मद् । चतुर्थी भ्याम् । अनेन । 'द्वित्वे' वाम्नी (२।१।२२) वाम् । पक्षे [युवाभ्याम्] (२।१।२२) सूत्रवत् । [आवां सुशीलौ तज्ज्ञानं नी दीयते, तज्ज्ञानमावाभ्यां दीयते]
[आवाम्] अस्मद् । द्वि० औ । 'मन्तस्य०' (२१११०) आ० । 'अमौ मः' (२१११६) औ → म० । 'युष्मदस्मदोः' (२।१।६) द० → आ० ।
[नौ] अस्मद् । चतुर्थी भ्याम् । अनेन । 'द्वित्वे' वाम्नौ (२।१।२२) नौ । पक्षे [आवाभ्याम्] (२।१।२२) सूत्रवत् ।। छ ।।
त्यदामेनदेतदो द्वितीया-टौस्यवृत्त्यन्ते ॥२।१।३३।। त्यदाम त्यच्च त्यच्च त्यच्च = त्यदस्तेषां = त्यदाम् । 'त्यदादिः' (३।१।१२०) एकुशेषियइ । [एनद्] एनद् । प्रथमा सि । 'अनतो लुप्' (१।४।५९) सिलोपः । [एतदः एतद् । षष्ठी डस् । [द्वितीयाटौसि] द्वितीया च टाश्च ओस् च = द्वितीयाटौस्, तस्मिन् । [अवृत्त्यन्ते] वृत्तेरन्तो = वृत्त्यन्तः, न वृत्त्यन्तोऽवृत्त्यन्तः । 'नञत्' (३।२।१२५) न० → अ० । तस्मिन् । [उद्दिष्टमेतदध्ययनमथो एनदनुजानीत]
[उद्दिष्टम्] दिशीत् अतिसर्जने' (१३१८) दिश, उत्पूर्व० । उद्दिश्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० → त । 'यज-सृज-मृज-राज-भ्राज-भ्रस्ज-वश्च-परिवाजः शः षः' (२।१।८७) श० → प० । 'तवर्गस्य०' (१।३।६०) त० → ट०। प्रथमा सि । 'अतः स्यमोऽम्' (१।४।५७) अम् । 'समानादमोऽतः' (१।४।४६) अलोपः ।
[एतद् एतद् । प्रथमा सि । 'अनतो लुप्' (१।४।५९) सिलोपः ।
[अध्ययनम] 'इंक् अध्ययने' (११०४) इ, अधिपूर्व० । अधीयते । 'अनट्' (५।३।१२४) अनट्प्र० → अन । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३१) गु० → ए० । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) अय् । प्रथमा सि ।
[एनद्] एतद् । द्वि० अम् ।
[अनुजानीत] ‘ज्ञांश् अवबोधने' (१५४०) ज्ञा, अनुपूर्व० । पं० त । 'क्यादेः' (३।४७९) श्नाप्र० → ना० । 'एषामी व्यञ्जनेऽदः' (४।२।९७) आ० → ई० । 'जा ज्ञा-जनोऽत्यादौ' (४२११०४) ज्ञा० → जा० ।
[एतकं साधुमावश्यकमध्यापयाथो एनमेव सूत्राणि]
[एतकम्] कुत्सितमेतमेतकम् । 'लोकात्' (११३) अद् विश्लेष्य । 'त्यादि-सर्वादेः स्वरेष्वन्त्यात् पूर्वोऽक' (७।३।२९) अक । द्वि० अम् । 'आ द्वेरः' (२।१।४१) द० → अ० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२1१1११३) अलोपः ।
[साधुम्] साधु । द्वि० अम् ।
[आवश्यकम्] अवश्यं भावः कर्म वा = आवश्यकम् । 'योपान्त्याद् गुरूपोत्तमादसुप्रख्यादकञ्' (७।१।७२) अकञ्प० → अक । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति तद्धिते' (७।४।१) अ० → आ० । द्वि० अम् ।
[अध्यापय] 'इंङ्क अध्ययने' (११०४) इ, अधिपूर्व० । अधीयते कश्चित् तं अधीयमानं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तव्यापारे
Jain Education Intemational

Page #170

अथ द्वितीयाऽध्यायस्य प्रथमः पादः ॥
णिग्' ( ३।४।२० ) णिग् । 'णौ क्री-जीङ' (४।२।१० ) इ० आ० । अर्त्ति -री- व्ली - ही क्नूयि क्ष्माय्यातां पु:' ( ४।२।२१ ) पोऽन्तः । पञ्चमी हि । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु०ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् । 'अतः प्रत्ययाल्लुक्' ( ४१२।८५) हिलोपः ।
[अथो] अथो । प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' ( ३।२।७) सिलोपः ।
[एनम्] एतद् । कुत्सितोऽल्पोऽज्ञातो वा एषः = एषकस्तं एतकमेनम् । 'लोकात्' (१।१।३) अद् अग्रे विश्लेषिय | 'त्यादि-सर्वादेः स्वरेष्वन्त्यात् पूर्वोऽक्' (७।३।२९) अक् । द्वि० अम् । अनेन एतक० एनदादेशः । 'आ द्वेरः ' (२।१।४१) द० अ० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः ।
[ ए ] एव । प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' ( ३।२।७) सिलोपः ।
[ सूत्राणि] सूत्र । द्वि० शस् । 'नपुंसकस्य शि: ' (१।४।५५) शि० 'नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः । ' र पृवर्णान्नो ण०' (२।३।६३) न० ० ।
[ एनेन] एतद् । तृतीया टा । अनेन ।
[ एतयोः शोभनं शीलमथो एनयोर्महती कीर्त्तिः ] [ एनयो: ] एतद् । ओस् । अनेन ।
[महती] महत् । ‘अधातूदृदितः (२।४।२) डीप्र० [कीर्त्तिः ] 'कृतण् संशब्दने' (१६४९) कृत् । कीर्त्तन
[ एतेन रात्रिरधीता अथो एनेनाहरप्यधीतम् ]
[एतेन ] एतद् । तृतीया टा । 'आ द्वेरः ' (२।१।४१) ५० अ० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः । 'टा-डसोरिन-स्यौ' (१।४।५) इन. । 'अवर्णस्ये० (१।२।६) ए ।
[ रात्रिः ] रात्रि । प्रथमा सि । सो रु ः ' (२।१।७२ ) २० ।
[अधीता] 'इंड्क् अध्ययने' (११०४) इ, अधिपूर्व० । अधीयते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० त० । 'आत्' (२।४।१८) आप् । प्रथमा सि । दीर्घङ्याब्० ' (१।४।४५) सिलोपः ।
कीर्त्तिरादेशः ।
[ एतदं संगृहाण अथो एतदमध्यापय ]
[ एतदम् ] एतद् । द्वि० अम् ।
P. 5 कुत्सितमल्पमज्ञातं वा एतं

१६१
= एनम् ।
==
[ संगृहाण ] 'ग्रही उपादाने' (१५१७) । ग्रह, संपूर्व० । पञ्चमी हि । 'क्यादेः' (३।४।७९) श्नाप्र० ना० । ‘ग्रह-व्रस्च-भ्रस्ज-प्रच्छः’ (४|११८४) य्वृत् ग्रगृ । 'व्यञ्जनाच्छ्नाहेरानः ' ( ३।४।८०) श्नायुक्तहिस्थाने आनाऽऽदेशः । ‘रपृवर्णान्नो ण०' (२।३१६३) न०
० ।
[ एतदम् ] एतद् । द्वि० अम् ।
[ अध्यापय] पूर्ववत् ।
[ अथो परमैतं पश्य ]
इ० । 'स्वराच्छौ' (१।४।६५) नोऽन्तः ।
ई० । प्रथमा सि । 'दीर्घङ्याब्० ' (१।४।४५) सिलोपः । कीर्त्तिः । 'साति-हेति-यूति - जूति-ज्ञप्ति - कीर्त्तिः ( ५|३|९४ )

Page #171

१६२
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढूंढिका |
[अथो] अथो । प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२७) सिलोपः । [परमैतम्] परमश्चासावेषश्च = परमैषस्तं = परमैतम् ।। छ ।।
इदमः ||२१|३४|| [इदमः] इदम् । षष्ठी डस् । [उद्दिष्टमिदमध्ययनमथो एनदनुजानीत]
[अध्ययनम्] 'इंड्क् अध्ययने' (११०४) इ, अधिपूर्व० । अधीयतेऽनेनेत्यध्ययनम् । 'करणाऽऽधारे' (५।३।१२९) अनट्प० । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० → ए० । 'एदैतोऽयाय' (११२।२३) अय् ।
[इमकं साधुमावश्यकमध्यापय अथो एनमेव सूत्राणि] [इमकम] कुत्सितोऽल्पोऽज्ञातो वा अयं = अयकं, तं = इमकम् ।
[एनम] इदम् । 'लोकात्' (१९१३) अम् अग्रे विश्लेषियइ. । 'त्यादि-सर्वादे०' (७।३।२९) अक् । द्वि० अम् । अनेन इदकम् → एनदादेशः ।
[मत्पुत्रको शीलवन्ताविमको तिष्ठतः] [मत्पुत्रकौ] मदीयौ पुत्रौ = मत्पुत्रौ, मत्पुत्रावेव = मत्पुत्रको । स्वार्थे कप० ।
[शीलवन्तौ] शीलं विद्यते ययोस्तौ । 'तदस्याऽस्त्यस्मिन्निति मतुः' (७।२।१) मतुप्र० । 'मावर्णान्तोपा०' (२।१।९४) म० → व० ।
[इमकौ] कुत्सिताविमाविमको । 'त्यादि-सर्वादे:०' (७।३।२९) अक् । [अथो परमेमं पश्य] [परमेमम] परमश्वासावयं च = परमायं, तं = परमेमम् । [इदं कुण्डमानयाथो एनं परिवर्त्तय]
[परिवर्त्तय] 'वृतूङ वर्त्तने' (९५५) वृत्, परिपूर्व० । परिवर्त्तमानं प्रयुक्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिग् । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) अर् । पञ्चमी हि । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् । ‘अतः प्रत्ययाल्लुक्' (४।२।८५) हिलोपः ॥ छ ।
अद् व्यञ्जने ॥२१॥३५॥ [अद्] अद् । प्रथमा सि । दीर्घड्याव्०' (१।४।४५) सिलोपः । [व्यञ्जने] व्यञ्जन । सप्तमी ङि । 'अवर्णस्येवर्णादिनैदोदरल्' (१।२।६) ए । [इमकाभ्यां शैक्षकाभ्यां रात्रिरधीता अथो आभ्यामहरप्यधीतम]
[इमकाभ्याम् कुत्सिताविमाविमको । 'लोकात्' (१1१।३) अम् विश्लेष्य, । 'त्यादि-सर्वादेः०' (७।३।२९) अक् । ताभ्यां = इमकाभ्यां, तृतीया भ्याम् । 'आ द्वेरः' (२।१।४१) म० → अ० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः । 'दो मः स्यादौ' (२१११३९) द० → म० । 'अत आ स्यादौ०' (१।४।१) आ ।
[शक्षकाभ्याम्] 'शिक्षि विद्योपादाने' (८७९) शिक्ष् । शिक्षणं = शिक्षा । 'क्तेटो गुरोर्व्यञ्जनात्' (५।३।१०६) अप० । P.' 'अनतो लुप्' (१।४।५९) सिलोपः ।
Jain Education Intemational

w

Page #172

अथ द्वितीयाऽध्यायस्य प्रथमः पादः ॥
'आत्' (२।४।१८) आप् । शिक्षां वेत्त्यधीते वा = शिक्षकः । ' पद क्रम - शिक्षा-मीमांसा-साम्नोऽकः' (६।३।१२६) अकप्र० । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) आलोपः । शिक्षक एव = शैक्षकः । 'प्रज्ञादिभ्योऽण्' (७।२।१६५) अण् । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेर्जिणति तद्धिते' (७|४|१) शै । ताभ्यां = शैक्षकाभ्यां तृतीया भ्याम् ।
[ रात्रिः ] 'रांक् दाने' (१०६९) रा । रातीति ददातीति दरिद्रेभ्योऽपि सुखमिति रात्रिः । 'रा- शदि- शकि-कद्यदिभ्यस्त्रिः ' ( उणा० ६९६ ) त्रिप्र० ।
[ इमकै: शैक्षकै रात्रिरधीता अथो एभिरहरप्यधीतम् ] [ इमकै: ] कुत्सिता इमे इमके, तैः इमकैः ।
=
=
=
[इमकस्मै शैक्षकाय रात्रिरधीता अथो अस्मायहरप्यधीतम् ] [इमकस्मै ] कुत्सितोऽल्पोऽज्ञातो वा अयं = अयकं, तस्मै
इमकस्मै ।
यथा चतुर्थीसमासस्तथा पञ्चमी-षष्ठी - सप्तमीषु समासो ज्ञेयः । यथा तृतीयाभिस्समासस्तथा चतुर्थीभ्यस्-पञ्चमीभ्यस्षष्ठ्याम् सप्तमीसुप्सु समासो ज्ञेयः ।
[ अथो परमेमकाभ्यां रात्रिरधीता]
[ परमेमकाभ्याम् ] परमौ च ताविमको च = परमेमको, ताभ्यां पूर्वोऽक्' (७।३।२९) अक् ।। छ ।
=

=
१६३
अन || २ |१| ३६॥
[ अन ] न विद्यतेऽक् यत्राऽसौ अनक् । 'अन् स्वरे ' ( ३।२।१२९ ) अन् । प्रथमा सि । 'दीर्घड्याब्० ' (१।४।४५ )
सिलोपः ।
[अस्मै ] इदम् । चतुर्थी ङे । 'आ द्वेर : ' (२।१।४१) म० अ० । 'लुगस्या०' (२।१।११३) अलोपः । अनेन अकारु । ‘सर्वादेः स्मै-स्मातौ' (१।४।७) स्मै ।
=
परमेमकाभ्याम् | 'त्यादि सर्वादः स्वरेष्वन्त्यात्
[ अस्यै] इदम् । चतुर्थी ङे । 'आ द्वेर : ' (२।१।४१) म० अ० । 'लुगस्या०' (२।१।११३) अलोपः । अन अकारु । ‘आत्’ (२।४।१८) आप् । 'आपो डितां ये-यास् यास् - याम्' (१।४।१७ ) यै । 'सर्वादेर्डस्पूर्वा: ' (१।४।१८) डस्यै । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अन्त्यस्वरादिलोपः ।
[अतीभ्याम् ] अनुमतिक्रान्तौ (यौ) तौ अतीदमौ, ताभ्यामतीदंभ्याम् । [अतीदंसु ] अमुमतिक्रान्ता ( ये ) तेऽतीदमस्तेषु अती । [प्रियेदंभ्याम्] प्रियोऽयं ययोस्तौ = प्रियेदमौ, ताभ्याम् । [प्रियेदंसु ] प्रियोऽयं येषु ते प्रियेदमस्तेषु = प्रियेदंसु । [ परमाभ्याम् ] परमौ च तौ इमौ च = परमेमी, ताभ्याम् । [परमैभिः ] परमाश्च ते इमे च = परमेमे, तैः । [परमास्मै] परमश्चासावयं च = परमायं तस्मै । [ परमास्यै] परमा चासौ इयं च परमेयम्, तस्यै । [परमास्मात्] परमश्चासावयं च परमायं, तस्मात् ।

Page #173

१६४
[ परमास्याः ] परमा चासौ इयं च परमेयम्, तस्याः ॥ छ ।
टौस्यः || २ |१| ३७॥
[टौस्यनः ] टाश्च ओस् च = टौस्, तस्मिन् 'रः पदान्ते० ' (१।३।५३) विसर्गः ।
-
[परमानेन ] परमश्चासावयं च = परमायं तेन ।
[ परमानयोः ] परमौ च तौ इमौ च = परमेमौ तयोः ।
तेन ।
=
[ अतीदमा ] अमुमतिक्रान्तोऽसौ अतीदं [अतीदमोः] अमुमतिक्रान्तौ (यौ) तौ [प्रियेदमा ] प्रियोऽयं यस्याऽसौ प्रियेदं तेन [प्रियेदमोः] प्रियोऽयं ययोस्तौ प्रियेदमी, तयोः । [इमिकया ] कुत्सिता इयं इयकं तया = [इमकयोः ] कुत्सिता इमे
=

अतीदमौ तयोः ।
प्रियेदमा ।
=
=
टौसि, सप्तमी ङि । अन प्रथमा सि । सो रु: ' (२।१।७२ ) २० ।
[ अयमियम् ] अयं च इयं च = [पुंस्त्रियोः ] पुमांश्च स्त्री च = पुंस्त्रियौ, तयोः [ सौ ] सि । सप्तमी ङि ।
इमिकया । इमके, तयोः = इमकयोः ॥ छ ॥
अयमियं पुं- स्त्रियोः सौ || २|१|३८|| अयमियम् । प्रथमा औ । सूत्रत्वाल्लोपः । पुंस्त्रियोः सप्तमी ओस् ।
[परमायम् ] परमश्चासावयं च = परमायम् । [परमेयम् ] परमा चासावियं च = परमेयम् । [ अतीदं पुमान् ] अमुमतिक्रान्तोऽसौ अतीदम् । [ अतीदं स्त्री] अमुमतिक्रान्ता अतीदम् ।
[प्रियेदम् ] प्रियोऽयं यस्य स प्रिया इयं यस्याः सा । [अयकम् ] कुत्सितोऽयं = अयकम् ।
[इयकम् ] कुत्सिता इयं = इयकम् ।। छ ।
=
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
दो मः स्यादौ || २ |१ |३९ ॥
[ दो मः स्यादौ ] द् षष्ठी डस् । म प्रथमा सि । सि( : ) आदिर्यस्याऽसौ स्यादिस्तस्मिन् ।
[इमौ ] इदम् । प्रथमा औ । 'आ द्वेरः' (२।१।४१) म० अ० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः । म० । 'ऐदौत् सन्ध्यक्षरैः' (१।२।१२) औ ।
अनेन द०
[ परमेमौ] परमौ च तौ इमौ च = परमेमौ । प्रथमा औ ।
[इमकेन] कुत्सितोऽयं अयकं । 'त्यादि- सर्वादेः ० ' ( ७।३।२९) अक् । तेन ।

Page #174

अथ द्वितीयाऽध्यायस्य प्रथमः पादः ॥
१६५
[इमकाभ्याम] कुत्सितौ इमौ = इमको, ताभ्याम् । [अतीदमौ] इममतिक्रान्तौ (यौ) तौ = अतीदमौ । [प्रियेदमौ] प्रियोऽयं ययोस्तौ = प्रियेदमौ ।। छ ।।
किमः कस्तसादौ च ।।२।१।४०।। [किमः कस्तसादौ] किम् षष्ठी डस् । क प्रथमा सि । तस् आदिर्यस्याऽसौ तसादिस्तस्मिन् । [च] च अव्यउ । प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२७) सिलोपः । [कः] किम् । प्रथमा सि । अनेन । [परमकः] परमश्चासौ कश्च = परमकः । [परमकौ] परमौ च तौ को च = परमको । [कः] कुत्सितोऽल्पोऽज्ञातो वा कः = कः । 'त्यादि-सर्वादे:०' (७।३।२९) अक् । [कदा] कस्मिन् काले = कदा । 'किम्-यत्-तत्-सर्वेका-ऽन्यात् काले दा' (७।२।९५) दाप्र० । [कर्हि] कस्मिन् अनद्यतने काले = कर्हि । 'अनद्यतने र्हिः' (७।२।१०१) हिप० ।
[किन्तराम] इदं किं २, इदमनयोर्मध्ये प्रकृष्टं किं = किन्तराम् । 'द्वयोर्विभज्ये च तरप्' (७।३।६) तरप्प्र० → तर० । 'किं-त्याद्येऽव्ययादसत्त्वे तयोरन्तस्याऽऽम्' (७।३।८) आम्
[अतिकिम्] किमतिक्रान्तः (यः) सः । [अतिकिमौ] किमतिक्रान्तौ (यौ) तौ । [अतिकिमः] किमतिक्रान्ता (ये) ते । [प्रियकिम्] प्रियः कः यस्य स । [प्रियकिमौ] प्रियः कः ययोस्तौ । [प्रियकिमः] प्रियः कः येषां ते ।। छ ।।
आ द्वेरः ।।२।१।४१।। [आ ढेरः] आ अव्यउ । प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२७) सिलोपः । द्वि ष० डस(?) (पञ्चमी उसि) । अ प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।१।७२) र० । 'रः पदान्ते०' (१।३।५३) विसर्गः ।
[परमत्यौ] परमौ च तौ त्यौ च = परमत्यौ । [ततः तस्मात्ततः । 'किमद्वयादिसर्वाद्यवैपुल्यबहोः पित् तस्' (७।२८९) तसप्र० । अनेन द० → अ० । [तत्रतस्मिन् = तत्र । ‘सप्तम्याः ' (७।२।९४) त्रप्प० । [तदा] तस्मिन् काले = तदा । 'किम्-यत्-तत्-सर्वका-ऽन्यात् काले दा' (७।२।९५) दाप्र० । [तथा] तेन प्रकारेण = तथा । 'प्रकारे था' (७।२।१०२) थाप्र० । [तहि तस्मिन् अनद्यतने काले = तर्हि । 'अनद्यतने र्हिः' (७।२।१०१) हिप्र० । एवमग्रेऽपि । [अतितदौ] तमतिक्रान्तौ (यौ) तौ ।
Jain Education Intemational

Page #175

१६६
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
[अतितदः] तमतिक्रान्ता (ये) ते । [प्रियतद] प्रियः सो यस्य स = प्रियतद् । [प्रियतदौ] प्रियः सो ययोस्तौ । [प्रियतदः] प्रियः सो येषां ते ।। छ ।।
तः सौ सः ।।२।१।४२।।। [तः सौ सः] त् षष्ठी डस् । सि सप्तमी ङि । स प्रथमा सि । 'सो रुः' (२१११७२) २० । [स्यकः] कुत्सितोऽल्पोऽज्ञातः स्यः = स्यकः । 'त्यादि-सर्वाद:०' (७।३।२९) अप० । [परमस्यः] परमश्चासौ स्यश्च = परमस्यः । [सकः] कुत्सितः सः = सकः । 'त्यादि-सर्वादे:०' (७।३।२९) अक्प० । [परमसः] परमश्चासौ सश्च = परमसः । [परमैषः] परमश्चासावेषश्च = परमैषः । [हे परमस!] परमश्चासौ सश्च = परमसस्तस्य संबोधनं हे परमस ! । [हे परमेष!] परमश्चासावेषश्च = परमैषस्तस्य संबोधनं हे परमैष! । [प्रियत्यद] प्रियः स्यो यस्य तत् = प्रियत्यद । [प्रियैतत् पुमान्] प्रिय एषो यस्याऽसौ प्रियैतत् ।। छ ।।
अदसो द: सेस्तु डौ ।।२।१।४३।।
[अदसो दः सेस्तु डौ] अदस् षष्ठी डस् । द् षष्ठी डस् । सि षष्ठी डस् । तु प्रथमा सि । डौ प्रथमा सि । सूत्रत्वात् लोपः ।
[असौ] अदस् । प्रथमा सि । अनेन । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अन्त्यस्वरादिलोपः ।
[असको कुत्सितोऽल्पोऽज्ञातो वा असौ = असकौ । प्रथमा सि । 'लोकात्' (१९१३) अस अग्रे विश्लेषियइ. । 'आ द्वेरः' (२।१।४१) स० → अ० । 'लुगस्या०' (२।१।११३) अलोपः । अनेन द० → स०, सेस्तु डौ → औ । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२११११४) अलोपः ।
[असको स्त्री] कुत्सिता-अल्पा-अज्ञाता वा असौ = असकौ । [अद:] अदस् । प्रथमा सि । 'अनतो लुप्' (१।४।५९) सिलोपः ।
[अमूः] अदस् । प्रथमा जस् । 'आ द्वेरः' (२।१।४१) स० → अ० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२११११३) अलोपः । 'मोऽवर्णस्य' (२।१।४५) द० → म० । 'आत्' (२।४।१८) आप् । 'समानानां०' (१४२११) दीर्घः । 'मादुवर्णोऽनु' (२।१।४५) ऊ । 'सो रुः' (२।१।७२) र०। 'रः पदान्ते०' (१।३।५३) विसर्गः ।
[अत्यदाः] अमुमतिक्रान्तोऽसौ अत्यदाः । प्रथमा सि । 'अभ्वादेरत्वसः सौ' (१।४।९०) दीर्घः । 'दीर्घड्याब' (१।४।४५) सिलोपः ।छ।।
Jain Education Intemational

Page #176

अथ द्वितीयाऽध्यायस्य प्रथमः पादः ।।
१६७
असुको वाऽकि ।।२।१।४४।। [असुकर] असुक प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।१।७२) र० । [वा] वा अव्यउ । प्रथमा सि । ‘अव्ययस्य' (३।२७) सिलोपः । [अकि] अक् सप्तमी ङि ।।
[असुकः, असकौ] कुत्सितोऽल्पोऽज्ञातो वा असौ = असुकः । 'त्यादि-सर्वादे: स्वरेष्वन्त्यात् पूर्वोऽक्' (७।३।२९) अक्प० । अनेन असुक निपात्यते ।
[असुका, असको स्त्री] कुत्सितौ-अल्पौ-अज्ञातौ वा अमू = असकौ । स्त्रीलिङ्गे ‘आत्' (२।४।१८) आप्प० विशेषः ॥छ।।
मोऽवर्णस्य ॥२१॥४५॥ [मोऽवर्णस्य] म प्रथमा सि । अवर्ण षष्ठी डस् । 'टा-डसोरिन-स्यौ (१।४।५) स्य । _[अमू नरौ] अदस् । प्रथमा औ । 'आ द्वेरः' (२।१।४१) स० → अ० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः । अनेन द० → म० । 'मादुवर्णोऽनु' (२।१।४७) अ० → उ० । 'इदुतोऽस्त्रेरीदूत्' (१।४।२१) ऊ०. ।
[अमू स्त्रियो] अदस् । प्रथमा औ । 'आ द्वेरः' (२।१।४१) स० → अ० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः । अनेन द० → म० । 'आत्' (२।४।१८) आप् । 'औता' (१।४।२०) ए । 'मादुवर्णोऽनु' (२।१।४७) ऊ० ।
[अमू कुले] अदस् । प्रथमा औ । ‘आ द्वेरः' (२११४१) स० → अ० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः । अनेन द० → म० । 'औरीः' (१।४।५६) ई. । 'अवर्णस्ये०' (१।२।६) ए. । 'मादुवर्णोऽनु' (२।१।४७) ऊकारु । महाप्राणस्य स्थाने महाप्राणो भवतीति न्यायाद् एकारस्य ऊकारु भवति ।
[अमूः स्त्रियः] अदस् । प्रथमा जस् । 'आ द्वेरः' (२।१।४१) स० → अ० । 'लुगस्या०' (२।१।११३) अलोपः । अनेन द० → म० । 'आत्' (२।४।१८) आप् । 'समानानां०' (१।२।१) दीर्घः । 'मादुवर्णोऽनु' (२१११४७) ऊ । 'सो रुः' (२।१।७२) र० । 'रः पदान्ते०' (१।३।५३) विसर्गः ।
[अमूनि कुलानि] अदस् । प्रथमा जस् - द्वितीया शस् । 'आ द्वेरः' (२।१।४१) स० → अ० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१११३) अलोपः । अनेन द० → म० । 'नपुंसकस्य शिः' (१।४।५५) शि० → इ० । 'स्वराच्छौ' (१।४।६५) नोऽन्तः । 'नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः । 'मादुवर्णोऽनु' (२।१।४७) ऊ।
[अमूं स्त्रियम् अदस् । द्वितीया अम् । ‘आ द्वेरः' (२११४१) स० → अ० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२११११३) अलोपः । अनेन द० → म० | ‘आत्' (२।४।१८) आप् । 'मादुवर्णोऽनु' (२।१।४७) ऊ । 'समानादमोऽतः' (१।४।४६) अलोपः ।
[अमूः स्त्रीः] स्त्रियां यथा जसि तथा शसि । [अमुको नरौ] कुत्सितौ अमू = अमुकौ नरौ ।
[अमुके स्त्रियो] कुत्सिते अमू = अमुके । प्रथमा औ । 'आत्' (२।४।१८) आप् । 'औता' (१।४।२०) ए. । 'त्यादि-सर्वादे:०' (७।३।२९) अक् ।
[अमुके कुले] कुत्सिते अमू = अमुके । प्रथमा औ । 'औरीः' (१।४।५६) ई । 'त्यादि-सर्वादे:०' (७।३।२९) अक् ।
Jain Education Intemational
Sain Education Intermational

Page #177

१६८
[परमाम् ] परमश्चासावसौ च = परमासौ, तम् ।
[अमूदृक्] अदस् ‘दृशृं प्रेक्षणे' (४९५) दृश् । असाविव दृश्यते अमूदृक् । ' त्यदाद्यन्य-समानादुपमानाद् व्याप्ये दृशः टक्-सकौ च' (५।१।१५२) क्विप्प्र० । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः । 'ऋत्विज्-दिश्-दृश्- स्पृश् - स्त्रज् - दधृषुष्णिहो गः ' (२1१।६९) ग० । 'आ द्वेरः' (२।१।४१) स० अ० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः । 'मोऽवर्णस्य' (२।१।४५ ) द० → म० । ‘अन्य - त्यदादेरा:' ( ३।२।१५२ ) अमा । 'मादुवर्णोऽनु' (२।१।४७ ) ऊ ।
[अमूदृशः] असाविव दृश्यते = अमूदृशः । ' त्यदाद्यन्य०' (५।१।१५२) टक्प्र० । प्रथमा सि ।
[अमूदृक्षः] असाविव दृश्यते । ' त्यदाद्यन्य-समानादुपमानाο' (५।१।१५२) सक्प्र० । 'यज- सृज - मृज-राज-भ्राज० ' (२।१।८७) श० प० । ष ढोः कस्सि' (२।१।६२) ष० क० । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) स० ष० । क षसंयोगे क्ष. । 'आ द्वेरः' (२।१।४१) स० अ० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः । 'मोऽवर्णस्य' (२।१।४५) द० → म० । ‘अन्य- त्यदादेरा:' ( ३।२।१५२) अमा । 'मादुवर्णोऽनु' (२।१।४७ ) ऊ ।
य । वर्त्त० तिव् ॥छ।।
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका |
[अदस्यति] अदसमिच्छति । 'अमाव्ययात् क्यन् च' ( ३।४।२३) क्यन्प्र०
वाऽद्रौ ||२|१|४६ ॥
[वाsद्रौ ] वा । अद्रि सप्तमी ङि ।
[अदमुयङ्, अमुद्यङ्, अमुमुयङ्, अदद्यङ्] अदस् 'अञ्च गतौ च' (१०५) अञ्च् । अमुमञ्चतीति क्विप् । 'अञ्चोऽनर्चायाम्' (४।२।४६) नलोपः । ‘सर्वादि- विष्वग्- देवाड् (द्)डद्भिः क्व्य्यौ' ( ३।२।१२२) डद्रिरागमः । ' डित्यन्त्यस्वरादेः ' (२|१|११४ ) अस्लोपः । प्रथमा सि । 'अचः ' (१।४।६९) नोऽन्तः । ' दीर्घड्याब् ० ' (१।४।४५) सिलोपः । 'पदस्य' (२।१।८९) चलोपः । 'युजञ्ज - कुञ्चो नो ङः ' (२1१1७१) न०ड० -
अनेन श्लोकप्रमाणेन 'वाऽद्री' ( २।१।४६ ) इत्यनेन सूत्रेण द०
परतः केचिदिच्छन्ति केचिदिच्छन्ति पूर्वतः । उभयोः केचिदिच्छन्ति, केचिदिच्छन्ति नोभयोः ||
मादुवर्णोऽनु ||२||४७ ॥ [मादुवर्णोऽनु] म पञ्चमी इसि । उकारेणोपलक्षितो वर्णः उवर्णः, प्रथमा सि । 'सो रु: ' (२।१।७२ ) २० । अनु अव्यउ । प्रथमा सि ।
म० । 'मादुवर्णोऽनु' (२|१|४७) उ ।।छ ।
[ अम् ] अदस् । द्वितीया अम् । 'आ द्वेरः' (२।१।४१ ) स०अ० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः । 'मोऽवर्णस्य' (२।१।४५) द०म० । महाप्राणस्य स्थाने महाप्राणो भवत्यनेन उ. ।

[अमू] अदस् । प्रथमा औ । 'आ द्वेर : ' (२।१।४१ ) स०अ० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२1१1११३) अलोपः । 'मोऽवर्णस्य' (२।१।४५) द०म० । ऐदौत् सन्ध्यक्षरैः ' (१।२।१२) मौ । अनेन ऊ ।
[अमुमुयङ् ] अमुमञ्चतीति अमुमुयङ् । ( २।१।४६ ) सूत्रवत् साध्यः ।
[अमुमुईचः, अदमुईचः, अदमुईचा ] अदस् 'अशू गतौ च' (१०५) अञ्च । अमुमञ्चतीति क्विप् अमुमुचः । 'अञ्चोऽनर्चायाम्' (४।२।४६) नलोपः । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः । प्रथमा सि । 'सर्वादिविष्वग्०' (३।२।१२२) डद्रिरागमः । ‘डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४ ) अस्लोपः । ' लोकात् ' (१।१।३ ) इ अग्रे विश्लेषियई । ' वाऽद्रौ ' (२।१।४६ ) द० म० । 'मादुवर्णोऽनु' (२।१।४७) उ० । 'अच्च् प्राग् दीर्घश्च' (२।१।१०४) च् पूर्वस्वरस्य दीर्घः । षष्ठी स् ।

Page #178

अथ द्वितीयाऽध्यायस्य प्रथमः पादः ।।
( अमुमुचः ) पञ्चमी इसि ( अदमुईचः ) तृतीया टा ( अदमुईचा) ।
[अमुष्मै] अस् । चतुर्थी ङे । आ द्वेरः ' (२।१।४१) स०अ० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः । ‘मोऽवर्णस्य' (२।१।४५) ५०म० । 'सर्वादेः स्मै-स्मातौ' (१।४।७) स्मै । 'मादुवर्णोऽनु' (२।१।४७) उ. ।
[अमुष्मात् ] अदस् । पञ्चमी इसि । 'आ द्वेरः' (२।१।४१) स०अ० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः । ‘मोऽवर्णस्य’ (२।१।४५) ५० म० । 'सर्वादेः स्मै-स्मातौ' (१।४।७) स्मात् । 'मादुवर्णोऽनु' (२।१।४७) उ ।
[अमुष्मिन् ] अदस् । सप्तमी ङि । 'आ द्वेरः' (२।१।४१) स०अ० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः । ‘मोऽवर्णस्य' (२।१।४५) द० म० । ङे: स्मिन् ' (१।४।८) स्मिन् । 'मादुवर्णोऽनु' (२।१।४७) उ. ।
१६९
[अमूषाम् ] अदस् । षष्ठी आम् । 'आ द्वेरः' (२।१।४१ ) स०अ० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः । 'मोऽवर्णस्य' (२।१।४५) द०म० । 'आत्' (२।४।१८) आप् । 'समानानां०' (१।२1१) दीर्घः । 'अवर्णस्याऽऽमः साम्' (१।४।१५) साम् । 'मादुवर्णोऽनु' (२।१।४७ ) ऊ ।
[ अमुया] अदस् । तृतीया टा । 'आ द्वेरः' (२।१।४१) स०अ० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः । 'मोऽवर्णस्य' (२।१।४५) द०म० । 'आत्' (२।४।१८) आप् । 'समानानां ० ' (१।२1१) दीर्घः । 'टौस्येत्' (१।४।१९ ) ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् । 'मादुवर्णोऽनु' (२1१।४७) उ. ।
[ अमुयोः ] अदस् । सप्तमी ओस् । 'आ द्वेरः' (२।१।४१ ) स०अ० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः । 'मोऽवर्णस्य' (२।१।४५) द०म० । 'आत्' (२।४।१८) आप् । 'समानानां०' (१।२1१) दीर्घः । 'टौस्येत्' (१।४।१९ ) ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् । 'मादुवर्णोऽनु' (२1१।४७) उ. ।।छ।।
प्रागिनात् ।।२1१।४८ ।
[प्राणिनात् ] प्राक् प्रथमा सि । 'दीर्घड्याव्०' (१।४।४५) सिलोपः । इन पञ्चमी इसि । 'डेडस्योर्या - SSतौ' (१।४।६)
आत् ।
[अमुना पुंसा ] अदस् । तृतीया टा । 'आ द्वेरः' (२।१।४१) स०अ० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः । 'मोऽवर्णस्य' (२।१।४५) द० म० । अनेन अ० उ० । 'टः पुंसि ना' (१।४।२४) टा० नाऽऽदेशः । [ अमुया स्त्रिया ] अदस् । तृतीया टा । 'आ द्वेर : ' (२।१।४१ ) स०अ० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२1१1११३) अलोपः । ‘आत्' (२।४।१८) आप् । 'समानानां०' (१।२1१) दीर्घः । 'मोऽवर्णस्य' (२।१।४५) द०म० । 'टौस्येत्' (१।४।१९) आ० ए० । एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् । 'मादुवर्णोऽनु' (२।१।४७) उ० ॥छ ।
बहुष्वेरीः || २|१|४९ ॥
[ बहुष्वेः ] वहु सप्तमी सुप् । ए षष्ठी डस् । ' एदोद्भ्यां इसि - डसो रः ' (१।४।३५) २० । ई प्रथमा सि । 'सो रुः (२।१।७२ ) २० । 'रः पदान्ते० ' (१।३ । ५३) विसर्गः ।
[अमी] अदस् । प्रथमा जस् । 'आ द्वेरः' (२।१।४१) स०अ० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः । ‘मोऽवर्णस्य’ (२।१।४५) द० म० । 'जस इः' (१।४।९) इ. । 'अवर्णस्येवर्णादिनैदोदरल्' (१।२।६) ए. । अनेन ई ।
[अमीभिः ] अदस् । तृतीया भिस् । 'आ द्वेरः' (२।१।४१) स०अ० । 'लुगस्या० ' (२।१।११३) अलोपः । 'मोऽवर्णस्य' (२।१।४५) द०म० । एद् बहुस्भोसि' (१।४।४) ए. । अनेन ई ।
[अमीभ्यः २] अदस् । चतुर्थी - पञ्चमी भ्यस् । 'आ द्वेरः' (२।१।४१) स०अ० । 'लुगस्या० ' (२।१।११३)
Jain Education Intemational

Page #179

१७०
अलोपः । 'मोऽवर्णस्य' (२।१।४५) द० म० । एद् बहुस्भोसि' (१।४।४ ) ए । अनेन ई ।
[अमीषाम्] अदस् । षष्ठी आम् । 'आ द्वेरः' (२।१।४१) स०अ० । 'लुगस्या० ' (२।१।११३) अलोपः । 'मोऽवर्णस्य' (२।१।४५) द०म० । 'अवर्णस्याऽऽमः साम्' (१।४।१५) साम् । 'एद् बहुस्भोसि' (१।४।४) ए । अनेन ई. ।
[अमीषु] अदस् । सप्तमी सुप् । 'आ द्वेरः' (२।१।४१ ) स०अ० । 'लुगस्या० ' (२।१।११३) अलोपः । 'मोऽवर्णस्य' (२।१।४५) द०म० । एद् बहुस्भोसि' (१।४।४) ए. । अनेन ई ।
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
[अमू कन्ये] अदस् । प्र० - द्वि० औ । 'आ द्वेरः' (२।१।४१) स०अ० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः । 'मोऽवर्णस्य' (२।१।४५) द० म० । 'आत्' (२।४।१८) आप् । 'समानानां ० ' (१।२1१ ) दीर्घः । 'औता' (१।४।२०) ए. । 'मादुवर्णोऽनु' (२।१।४७ ) ऊ ।
[अमू कुले] अदस् । प्र०-द्वि० औ । 'आ द्वेरः' (२।१।४१) स०अ० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२ ।१ ।११३) अलोपः । 'मोऽवर्णस्य' (२।१।४५) द०म० । 'औरी' (१।४।५६) ई । 'अवर्णस्ये० ' (१।२।६) ए. । 'मादुवर्णोऽनु' (२।१।४७)
ऊ ।
[अमूः कन्याः ] अदस् । द्वितीया शस् । ' आ द्वेर : ' (२।१।४१ ) स०अ० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः । ‘मोऽवर्णस्य’ (२।१।४५) द० म० । 'आत्' (२।४।१८) आप् । 'समानानां ० ' (१।२।१) दीर्घः । 'शसोऽता सश्च नः पुंसि' (१।४।४९) दीर्घः । 'मादुवर्णोऽनु' (२।१।४७ ) ऊ । 'सो रु : ' (२।१।७२ ) २० ।
[अमून् नरान्] अदस् । द्वितीया शस् । 'आ द्वेरः' (२।१।४१ ) स०अ० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः । 'मोऽवर्णस्य' (२।१।४५) द० म० । 'शसोऽता सश्च नः पुंसि' (१।४।४९) आ. - स० न० । 'मादुवर्णोऽनु' (२।१।४७) ऊ ।
[अमुकेभ्यः ] कुत्सिता अमी = अमुके, तेभ्यः । ' त्यादि सर्वादेः ०' (७।३।२९) अक्० ||छ ।। धातोरिवर्णोवर्णस्येयुव् स्वरे प्रत्यये || २|११५० ||
[धातोरिवर्णोवर्णस्येयुव] धातु षष्ठी डस् । इवर्णश्च उवर्णश्च
= इयुव्, प्रथमा सि । 'दीर्घड्याब्० ' (१।४।४५) सिलोपः ।
=

इवर्णोवर्णं, तस्य = इवर्णोवर्णस्य । इय् च उच् च
[ स्वरे प्रत्यये] स्वर सप्तमी ङि । प्रतीयते येनाऽर्थः स = प्रत्ययस्तस्मिन्
प्रत्यये ।
[नियो] 'णीं प्रापणे' (८८४) णी । 'पाठे धात्वादेर्णो नः' (२।३।९७) नी । नयतः इति क्विप् नियौ । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः ।
[ नियः ] नयन्तीति क्विप् नियः । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७ ) क्विप्लोपः ।
[लुवौ ] 'लूग्श् छेदने' (१५१९) लू । लुनीतः इति क्विप् लुवौ । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः ।
[लुवः ] लुनन्तीति क्विप् लुवः । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७ ) क्विप्लोपः ।
[अधीयाते] 'इंक् अध्ययने' (११०४) इ, अधिपूर्व० । वर्त्त० आते । अनेन इयादेशः ।
• [ अधीयते ] 'इंक् अध्ययने' (११०४) इ, अधिपूर्व० । वर्त्त० अन्ते । 'अनतोऽन्तोदात्मने' (४।२।११४) नलोपः । अनेन इयादेशः ।
[लुलुवतुः] ‘लूग्श् छेदने' (१५१९) लू । परोक्षा अतुस्प्र० । 'द्विर्धातुः परोक्षा - ङे प्राक् तु स्वरे स्वरविधेः' (४/१1१ )

=

Page #180

अथ द्वितीयाऽध्यायस्य प्रथमः पाद: ।।
१७१
लू द्विर्वचनु । 'हूस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वत्वं । अनेन उव् ।
[लुलुवुः] 'लूग्श् छेदने' (१५१९) लू । परोक्षा उस्प० । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे० (४।१1१) लू द्विर्वचनु । 'हस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वत्वं । अनेन उव् । ..
[स्वीः] स्वमिच्छति । 'अमाव्ययात् क्यन् च' (३।४।२३) क्यन्प्र० → य० । 'क्यनि' (४।३।११२) ई । स्वीयतीति क्विप । 'अतः' (४।३।८२) अलोपः । 'य्वोः प्वव्यञ्जने लुक' (४।४।१२१) यलोपः । 'क्यनन्ता नामत्वं नोज्झन्ति धातुत्वं च प्रतिपद्यन्ते' ( ) । प्रथमा सि ।
[स्वियौ] स्वी । प्रथमा औ । अनेन इय् । [स्वियः] स्वी । प्रथमा जस् । अनेन इय् ।
[अधीयन] 'इंक अध्ययने' (११०४) इ, अधिपूर्व० । अधीयतेऽधीयन् । 'धारीडोऽकृच्छेऽतृश' (५।२।२५) अतृशप्र० → अत् । प्रथमा सि । 'ऋदुदितः' (१।४।७०) नोन्तः । अनेन इय् । 'पदस्य' (२।१।८९) तलोपः ।
[म्लायति] 'म्लैं गात्रविनामे' (३२) म्लै । वर्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । ‘एदैतोऽयाय' (१२।२३) आय् ।
[नीः] नयतीति क्विप् नीः । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) विप्लोपः । 'क्विबन्ता धातुत्वं नोज्झन्ति नामत्वं (शब्दत्वं) च प्रतिपद्यन्ते । (न्यायसंग्रह: द्वितीयो वक्षस्कारः । सूत्रं-४८)
[लूः] लुनातीति क्विप् लूः । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) विप्लोपः । 'क्विबन्ता धातुत्वं नोज्झन्ति नामत्वं (शब्दत्वं) च प्रतिपद्यन्ते' (न्यायसंग्रहः द्वितीयो वक्षस्कारः । सूत्र-४८)
[न्यर्थः] नियोऽर्थो = न्यर्थः । [ल्वर्थः] लुवोऽर्थो = ल्वर्थः । [नयनम्] नीयते = नयनम् । 'अनट्' (५।३।१२४) अनटप० → अन. । [लवनम्] लूयते = लवनम् । 'अनट्' (५।३।१२४) अनटप० → अन. ।
[नायकः] नयतीति नायकः । ‘णक-तृचौ' (५।१।४८) णकप्र० → अक । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४१३५१) वृ० ऐ । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) आय् ।
लावकः] लुनातीति लावकः । ‘णक-तृचौ' (५/१६४८) णकप्र० → अक. । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४।३।५१) वृ० औ । 'ओदौतोऽवाव्' (१२१२४) आव् ।।छ।।
इणः ।।२।१५१॥ [इणः] इण् । षष्ठी ङस् ।
[ईयतुः] 'इंण्क गतौ' (१०७५) इ । परोक्षा अतुस् । “द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४1919) द्विवचनु । अनेन इय् । 'समानानां०' (११२।१) दीर्घः । . [ईयुः] 'इंण्क् गतौ' (१०७५) इ । परोक्षा उस् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-२०' (४1919) द्विर्वचनु । अनेन इय् । 'समानानां तेन दीर्घः' (१४२११) दीर्घः ।
Jain Education Intemational

Page #181

१७२
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
[यन्ति] 'इंण्क् गतौ' (१०७५) इ । वर्त्त० अन्ति । 'ह्विणोरप्विति व्-यौ' (४।३।१५) यत्वम् । [यन्तु] 'इंण्क् गतौ' (१०७५) इ । पञ्चमी अन्तु । 'ह्विणोरप्विति व्-यौ' (४।३।१५) यत्वम् ।
[अयनम्] ईयतेऽयनम् । 'अनट्' (५।३।१२४) अनटप० → अन । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) ए । ‘एदैतोऽयाय' (१।२।२३) अय् ।
[आयकः] एतीति । ‘णक-तृचौ' (५।१।४८) णकप्र० → अक । 'नामिनोऽकलिहलेः' (४।३।५१) वृ० ऐ । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) आय् ||छ।।
संयोगात् ।।२।१५२।। [संयोगात संयोग पथमी इसि । 'डे-डस्योर्याऽऽतौ' (१।४।६) आत् ।
[यवक्रियौ] 'डुक्रींग्श् द्रव्यविनिमये' (१५०८) क्री, यवपूर्व० । यवान् क्रीणीत इति क्विप् यवक्रियौ । प्रथमा औ । अनेन इय् ।
[यवक्रियः] यवान् क्रीणन्तीति क्विप् यवक्रियः । प्रथमा जस् । अनेन इय् ।
[कटपुवौ] च्युङ (५९४) - ज्युङ् (५९५) - जुंङ (५९६) 'पुंङ् गतौ' (५९७) पु, कटपूर्व० । कटं प्रवेते इत्येवंशीलौ । 'दिद्युद्-ददृद्-जगज्जुहू-वाक्-प्राट्-धी-श्री-दू-तू-ज्वायतस्तू-कटपू- परिवाट - भ्राजादयः क्विप्' (५।२।८३) क्विप्र० । अप्रयोगीत् (१।१।३७) क्विप्लोपः । प्रथमा औ । अनेन उव् ।
[कटपुवः] कटं प्रवन्ते इत्येवंशीलाः । 'दिद्युद्-ददृद्' (५।२।८३) क्विप्प० । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः । प्रथमा जस् । अनेन उव् ।
[शिश्रियतुः] 'श्रिग् सेवायाम्' (८८३) श्रि । परोक्षा अतुस्प्र० । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे प्राक् तु स्वरे स्वरविधेः' (४।१।१) द्विवचनु । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । अनेन इय् ।
[शिश्रियुः] ‘श्रिग् सेवायाम्' (८८३) श्रि । परोक्षा उस्प्र० । 'द्विर्धातुः०' (४।११) द्विर्वचनु । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । अनेन इय् ।
[उन्न्यौ] उन्नयतः इति क्विप् उन्न्यो । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः । 'क्विब्वृत्तेरसुधियस्तौ' (२।१।५८) यत्वम् । - [उन्न्यः] उन्नयन्तीति क्विप् उन्न्यः । ‘अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः । 'क्विब्वृत्तेरसुधियस्तौ' (२।१५८) यत्वम् ।
[सकृल्ल्चौ] सकृल्लुनीतः इति क्विप् सकल्ल्वौ । ‘अप्रयोगीत्' (१।१।३७) विप्लोपः । 'क्विवृत्तेरसुधियस्तौ' (२।११५८) वत्वम् ।
[सकृल्ल्वः] सकृल्लुनन्तीति क्विप् सकृल्ल्वः । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः । 'क्विब्वृत्तेरसुधियस्तौ' (२११५८) वत्वम् ।। छ ।।
. भू-श्नोः ।।२।१।५३॥ [भूश्नोः] भूश्च श्नुश्च = भूश्नु, तस्य भूश्नोः । [भुवौ] भू । प्रथमा औ । अनेन उव् । [भुवः] भू । प्रथमा जस् । अनेन उव् ।
Jain Education Intemational

Page #182

अथ द्वितीयाऽध्यायस्य प्रथमः पादः ॥
-
१७३
[
.
[आप्नुवन्ति] 'आप्लृट् व्याप्ती' (१३०७) आप् । वर्त० अन्ति । 'स्वादेः श्नुः' (३।४।७५) श्नुप्र० → नु । अनेन उव् ।
[राध्नुवन्ति] 'राधं संसिद्धौ' (१३०४) राध् । वर्त्त० अन्ति । 'स्वादेः श्नुः' (३।४।७५) श्नुप्र० → नु । अनेन उव् ।
[तक्ष्णुवन्ति] 'तक्षौ तनूकरणे' (५७१) तक्ष् । वर्त्त० अन्ति । 'तक्षः स्वार्थे वा' (३।४।७७) श्नुप्र० → नु. । अनेन उव् ।
[सुन्वन्ति] 'धूगट् अभिषवे' (१२८६) षु । 'षः सोऽष्ट्यै-ष्ठिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) सु । वर्त्त० अन्ति । 'स्वादेः श्नुः' (३।४।७५) श्नुप्र० → नु० । 'इवर्णादे०' (१।२।२१) वत्वम् ।
[चिन्वन्ति] 'चिंग्ट् चयने' (१२९०) चि । वर्त्तः अन्ति । 'स्वादेः श्नुः' (३।४।७५) श्नुप्र० → नु. । 'इवर्णादे०' (१।२।२१) वत्वम् ॥ छ ।
स्त्रियाः ।।२।१५४॥ [स्त्रियाः] स्त्री षष्ठी डस् । 'स्त्रीदूतः' (१।४।२९) दास्० → आस्० । 'स्त्रियाः' (२।१।५४) इय् । [स्त्रियो] स्त्री । प्रथमा औ । अनेन इय् । [परमस्त्रियो] परमौ (परमे) च तौ (ते) स्त्रियौ च = परमस्त्रियौ । [अतिस्त्रियौ नरौ] स्त्रीमतिक्रान्तौ (यौ) तौ । अनेन इय् ।
[अतिस्त्रयः] स्त्रीमतिक्रान्ता (ये) तेऽतिस्त्रयः । 'गोश्चान्ते इस्वोऽनंशिसमासेयोबहुव्रीहौ' (२।४।९६) ह्रस्वत्वं । प्रथमा जस् । 'जस्येदोत्' (१।४।२२) ए । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) अय् ।
[अतिस्त्रिणा] स्त्रीमतिक्रान्तोऽसौ अतिस्त्रिः । ‘गोश्चान्ते०' (२१४९६) ह्रस्वत्वं, तेन । [अतिस्त्रये] स्त्रीमतिक्रान्तोऽसौ अतिस्त्रिः । 'गोश्चान्ते०' (२।४।९६) इस्वत्वं, तस्मै । [अतिस्त्रेः २] स्त्रीमतिक्रान्तोऽसौ अतिस्त्रिः । 'गोश्चान्ते०' (२।४।९६) ह्रस्वत्वं, तस्मात्-तस्य । [अतिस्त्रौ] स्त्रीमतिक्रान्तोऽसौ अतिस्त्रिः । ‘गोश्चान्ते०' (२।४।९६) ह्रस्वत्वं, तस्मिन् ।। छ ।
वाऽम्-शसि ।।२।१५५|| [वाऽम-शसि] वा प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२।७) सिलोपः । अम् च शस् च = अम्शस्, तस्मिन् = अम्शसि । [स्त्रियम्, स्त्रीम] स्त्री | द्वितीया अम् । अनेन । [स्त्रियः, स्त्रीः] स्त्री । द्वितीया शस् । अनेन । [परमस्त्रियम् परमस्त्रीम् परमश्चासौ (परमा चासौ) स्त्री च = परमस्त्री, ताम् । [परमस्त्रियः, परमस्त्रीः] परमाश्च ताः स्त्रियश्च = परमस्त्रियः, ताः ।
[अतिस्त्रियम्, अतिस्त्रिम् नरम स्त्रीमतिक्रान्तोऽसौ अतिस्त्रिः, तं । अनेन इयु । अन्यत्र 'गोश्चान्ते०' (२१४।९६) ह्रस्वत्वम् ।
[अतिस्त्रियः, अतिस्त्रीन् नरान्] स्त्रीमतिक्रान्ता (ये) तेऽतिस्त्रियः, तान् । [स्त्रियम्] स्त्रीमिच्छति । 'अमाव्ययात् क्यन् च' (३।४।२३) क्यन्प्र० । स्त्रीयतीति क्विप् । 'अतः' (४।३।८२)
Jain Education Intemational

Page #183

१७४
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
अलोपः । 'य्वोः प्वय्व्यञ्जने लुक्' (४।४।१२१) यलोपः । तम् । [स्त्रियः] स्त्रीयन्तीति क्वि ।। छ ।
योऽनेकस्वरस्य ।।२।११५६॥ [योऽनेकस्वरस्य] य प्रथमा सि । न एकस्वरोऽनेकस्वरः । 'अन् स्वरे' (३।२।१२९) अन्, तस्य । धातोरित्यनुवर्तते । 'विशेषातिदिष्टः प्रकृति(तं) न वाधते' इति न्यायाद् इयवाधकमिदम् ।
[चिच्यतुः] 'चिंगट् चयने' (१२९०) चि । परोक्षा अतुस् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।१।१) द्विवचनम् । अनेन यत्वम् ।
[चिच्युः] चि परोक्षा उस् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे० (४1919) द्विवचनम् । अनेन यत्वम् ।
[निन्यतुः] ‘णींग प्रापणे' (८८४) णी । 'पाठे धात्वादेर्णो नः' (२।३।९७) नी । परोक्षा अतुस् । 'द्विर्धातुः परोक्षाडे० (४।१1१) द्विवचनम् । अनेन यत्वम् ।
[निन्युः] नी परीक्षा उस् । शेषं पूर्ववत् ।
[सख्युः] सखायमिच्छति । 'अमाव्ययात् क्यन् च' (३।४।२३) क्यन्प्र० → य. । 'दीर्घश्च्चि -यङ्-यक्-क्येषु च' (४।३।१०८) दीर्घः । सखीयतीति क्विप् । 'अतः' (४।३।८२) अलोपः । 'य्वोः प्वव्यञ्जने लुक्' (४।४।१२१) अलोपः । पञ्चमी उसि-षष्ठी डस् । अनेन यत्वं । 'खि-ति-खी-तीय उर्' (१।४।३६) उर् । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः ।
पित्यः] पतिमिच्छति । 'अमाव्ययात् क्यन् च' (३।४।२३) क्यन्प्र० → य. । दीर्घश्च्चि-यड्-यक्-क्येषु घ' (४१३१०८) दीर्घः । पतीयतीति क्विप् । शेषं 'सरव्युः' वत् ।
सिख्यि सखायमिच्छति । 'अमाव्ययात्'० (३।४।२३) क्यन्प्र० → य । दीर्घश्च्चि -यङ्-यक्-क्येषु च' (४।३।१०८) दीर्घः । सखीयतीति क्विप् । 'अतः' (४।३।८२) अलोपः । 'य्वोः प्वव्यञ्जने लुक् (४।४।१२१) यलोपः । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः । सप्तमी ङि । अनेन यत्वम् ।
[पत्यि पतिमिच्छति । 'अमाव्ययात् क्यन् च' (३।४।२३) क्यन्प्र० । 'दीर्घश्च्चि -यङ्यक्-क्येषु च' (४।३।१०८) दीर्घः । पतीयतीति क्विप् । 'अतः' (४।३।८२) अलोपः । “य्वोः प्वव्यञ्जने लुक्' (४।४।१२१) यलोपः । ‘अप्रयोगीत्' (१1१1३७) क्विप्लोपः । सप्तमी ङि । अनेन यत्वम् ।
नियौ] नयतः इति क्विप् नियौ । ‘अप्रयोगीत्' (१1१1३७) क्विप् लोपः । प्र०-द्वि० औ । 'धातोरिवर्णोवर्णस्येयु: स्वरे प्रत्यये' (२१११५०) इय् ।
[नियः] नयन्तीति विप् नियः । [परमनियो] परमौ च तौ नियौ च = परमनियौ । [परमनियः] परमाश्च ते नियश्च = परमनियः । प्रथमा जस् । 'धातोरिवर्णोवर्णस्येयुत् स्वरे प्रत्यये' (२।१।५०) इय् ।
[रियति] 'रिं गतौ' (१३२८) रि । वर्त० तिव् । 'तुदादे: शः' (३।४।८१) श० → अ० । 'धातोरिवर्णा०' (२।१।५०) इय् ।
[पियति] 'पित् गतौ' (१३२९) पि । वर्त्तः तिव् । 'तुदादेः शः' (३।४।८१) श० → अ० । 'धातोरिवर्णो०' (२।१५०) इय् ॥ छ ।
Jain Education Intemational

Page #184

अथ द्वितीयाऽध्यायस्य प्रथमः पादः ॥
१७५
स्यादौ वः ।।२।११५७।। [स्यादौ वः] स्यादि सप्तमी ङि । 'डिौँ' (१।४।२५) डौ । “डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) इलोपः । व प्रथमा सि ।
[वस्वौ] वसुमिच्छति । 'अमाव्ययात् क्यन् च' (३।४।२३) क्यन्प्र० → य. । दीर्घश्च्वि -यङ्-यक्-क्येषु च' (४।३।१०८) दीर्घः । वसूयतः इति क्विप् । 'अतः' (४।३।८२) अलोपः । 'य्वोः प्वयव्यञ्जने० (४।४।१२१) यलोपः । ‘अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः । प्रथमा औ, अनेन बत्वम् ।
विस्वः] वसुमिच्छति । 'अमाव्ययात्' (३।४।२३) क्यन्प्र० → य । दीर्घश्च्चि० (४।३।१०८) दीर्घः । वसूयन्तीति क्विप । 'अतः' (४।३।८२) अलोपः । 'य्वोः प्वयव्यञ्जने०' (४।४।१२१) यलोपः । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) विप्लोपः । प्रथमा जस् । अनेन वत्वम् ।। छ ।
क्विब्बृत्तेरसुधियस्तौ ।।२।१५८|| [क्विब्वृत्तेः] क्विपा वृत्तिः = क्विब्वृत्तिस्तस्य(याः) = क्विब्वृत्तेः ।
[असुधियः] सुष्ठु ध्यायति दधातीति वा सुधी(:) । न सुधी(:) = असुधी(:) । 'नञत्' (३।२।१२५) न० → अ०, तस्याः । 'धातोरिवर्णो०' (२११५०) इय् ।
[तौ] तद् प्रथमा औ ।
[उन्न्यौ] ‘णींग् प्रापणे' (८८४) णी । 'पाठे धात्वादेर्णो नः' (२।३।९७) नी, उद्पूर्व० । उन्नयत इति क्विप् उन्न्यो । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः । प्रथमा औ । अनेन यत्वम् ।
[उन्न्यः] उन्नयन्तीति क्विप् उन्न्यः । 'अप्रयोगीत्' (१1१1३७) क्विप्लोपः । प्रथमा जस् । अनेन यत्वम् । [सुल्चौ] सुष्टु लुनीतः इति क्विप सुल्वौ । 'अप्रयोगीत्' (१1१1३७) विप्लोपः । प्रथमा औ । अनेन वत्वम् । [सुल्वः] सुष्टु लुनन्तीति क्विप् सुल्वः । 'अप्रयोगीत्' (१1१1३७) विप्लोपः । प्रथमा जस् । अनेन वत्वम् । [तिरोल्वौ] तिरो लुनीतः इति तिरोल्वौ । [तिरोल्वः] तिरो लुनन्तीति तिरोल्वः ।
[ग्रामण्यौ] ‘णींग प्रापणे' (८८४) णी । 'पाठे धात्वादेो नः' (२।३।९७) नी, ग्रामपूर्व० । ग्रामं नयतः इति क्विप ग्रामण्यौ । ‘अप्रयोगीत्' (१।१।३७) विप्लोपः । प्रथमा औ । अनेन यत्वं । 'ग्रामाऽग्रान्नियः' (२॥३७१) णत्वम् ।
[ग्रामण्यः] ग्रामं नयन्तीति ग्रामण्यः ।
[खलप्वौ] 'पूग्श् पवने' (१५१८) पू, खलपूर्व० । खलं पुनीतः इति क्विप् खलप्वौ । ‘अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विपलोपः । प्रथमा औ । अनेन वत्वम् ।
[खलप्वः] खलं पुनन्तीति क्विप् खलप्वः । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः । प्रथमा जस् । अनेन वत्वम् । [परमनियो] परमौ च तौ नियौ च = परमनियौ । [परमनियः] परमाश्च ते नियश्च = परमनियः । 'धातोरिवर्णो०' (२०१५०) इय् ।
[सुधियः] 'ध्य चिन्तायाम्' (३०) ध्यै । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य' (४१२११) ध्या, सुपूर्व० । सुष्ठु ध्यायन्ति दधति वा इत्येवंशीलाः । 'दिद्युद्-ददृ०' (५।२।८३) क्विप्प० - धीभावश्च । 'अप्रयोगीत्' (१1१1३७) क्विपुलोपः ।
Jain Education Intemational

Page #185

१७६
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
[प्रध्यौ] 'ध्यें चिन्तायाम्' (३०) ध्यै । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य' (४।२।१) ध्या, प्रपूर्व० । प्रध्यायतः इति क्विप् प्रध्यौ । 'दिद्युद्-ददृ' (५।२८३) क्विप्प०-धीनिपातः । प्रथमा औ । 'योऽनेकस्वरस्य' (२१११५६) यत्वम् ।
[आध्यौ] 'ध्यै चिन्तायाम्' (३०) ध्यै । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य' (४२११) ध्या, आड्यूर्व० । आध्यायतः इति क्विप आध्यौ । 'दिद्युद्-ददृ' (५।२।८३) क्विप्प्र०-धीनिपातः । प्रथमा औ । 'योऽनेकस्वरस्य' (२१११५६) यत्वम् ।
[उद्ध्यो] 'ध्य चिन्तायाम्' (३०) ध्यै । ‘आत् सन्ध्यक्षरस्य' (४।२।१) ध्या, उद्पूर्व० । उद्ध्यायतः इति क्विप् उद्ध्यौ । 'दिद्युद्-ददृद्' (५।२।८३) क्विप्प्र० - धीनिपातः । प्रथमा औ । 'योऽनेकस्वरस्य' (२।११५६) यत्वम् ।। छ ।।
दृन्-पुनर्वर्षा-कारैर्भुवः ।।२।१५९।। [दृन्पुनर्वर्षाकारैः] दृन् च पुनर् च वर्षा च कारश्च = दृन्पुनर्वर्षाकारास्तैः, तृतीया भिस् । “भिस ऐस्' (१।४।२) ऐस् । [भुवः] भू षष्ठी डस् । 'धातोरिवर्णोवर्णस्येयुव् स्वरे प्रत्यये' (२।१।५०) उव् । [दृन्भ्वौ दृन्-हिंसन् भवतः इति क्विप् दृन्भ्वौ । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः । अनेन व् । [दन्भ्वः] दून-हिंसन् भवन्तीति क्विप दृन्भ्वः । [पुनभ्वा] पुनर्भवतः इति क्विप् पुनवौं । [पुनर्वः] पुनर्भवन्तीति क्विप् पुनर्वः । अनेन व् । [वर्षाभ्वौ] वर्षासु भवतः इति क्विप् वर्षाभ्वौ । अनेन व् । [वर्षाभ्वः] वर्षासु भवन्तीति क्विप् वर्षाभ्वः । अनेन व् । [काराभ्वः] काराशब्दं तु देवनन्दी कथ्यते । कारासु भवन्तीति क्विप् काराभ्वः । अनेन व् । [स्वयंभुवौ] स्वयं भवतः इति क्विप् स्वयंभुवौ । [प्रतिभुवौ प्रतिभवतः इति क्विप् प्रतिभुवौ । [मित्रभुवौ] मित्रं भवतः इति क्विप् मित्रभुवौ । [विभुवौ] विशेषेण भवतः इति क्विप विभुवौ । [आत्मभुवौ] आत्मनि भवतः इति क्विप् आत्मभुवौ । पञ्चसु उदाहरणेषु 'धातोरिवर्णो०' (२।१।५०) उव् ।। छ ।।
ण-षमसत्परे स्यादिविधौ च ॥२।१।६०।। [णषमसत्परे णश्च षश्च = णषम् । प्रथमा सि । 'अतः स्यमोऽम्' (१।४।५७) अम् । अस्तीति सन्, न सत् = असत् । 'नञत्' (३।२।१२५) न० → अ० । प्रथमा सि । 'अनतो लुप्' (१।४।५९) सिलोपः । पर सप्तमी ङि ।
[स्यादिविधौ] सिरादिर्यस्याऽसौ स्यादिः, स्यादेविधिः = स्यादिविधिस्तस्मिन् । [च] च प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२।७) सिलोपः ।।
[पूष्णः] 'पूष वृद्धौ' (५००) पूष् । पूषतीति पूषा । 'उक्षि-तक्ष्यक्षीशि-राजि-धन्वि-पञ्चि-पूषि-क्लिदि-स्निहि-नु-मस्जेरन्' (उणा० ९००) अन्प० । षष्ठी डस् । 'अनोऽस्य' (२।१।१०८) अलोपः । ‘र-पृवर्णान्नो ण०' (२।३।६३) न० → ण ।
[तक्ष्णः] 'तक्षौ तनूकरणे' (५७१) तः । तक्षतीति तक्षा । शेषं पूष्णः' वत् ।।
[पिपठीः] ‘पठ व्यक्तायां वाचि' (२१३) पठ् । पठितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां सन्नतत्सनः' (३।४।२१) सन्प० । 'सन्-यडश्च' (४191३) पद्विर्वचनु । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक' (४।१।४४) ठलोपः । ‘सन्यस्य' (४११५९) अ० → इ० ।
Jain Education Intemational

Page #186

अथ द्वितीयाऽध्यायस्य प्रथमः पादः ।।
'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२ ) इट् । 'नाम्यन्तस्था- कवर्गात् पदान्तः कृतस्य सः शिङ्-नान्तरेपि ' (२।३।१५) स० → ष० । पिपठिषतीति क्विप् । 'अतः ' ( ४।३।८२) अलोपः । 'अप्रयोगीत्' (१1१1३७) क्विपलोपः । प्रथमा सि । 'दीर्घड्याब्०' (१।४।४५) सिलोपः । सो रु ' (२1१।७२ ) २० । 'पदान्ते' (२।१।६४) दीर्घः । 'र: पदान्ते० ' (१।३।५३) विसर्गः । [अर्वाणी] अर्वन् । प्रथमा अनि दीर्घः' (११४१८५) दीर्घः ॥ छ ॥
ISS देशोऽषि || २ |१ |६१ ||
[क्ताऽऽदेशोऽषि ] तस्य आदेश = क्ताऽऽदेशः । प्रथमा सि । न प्= अप् । 'नजत्' (३।२।१२५) न० अ० । तस्मिन् अधि ।
[क्षामिमान् ] 'क्षै क्षये' (४२) क्षै । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य' (४।२।१) क्षा । क्षायति स्म । 'गत्यर्था ऽकर्मक-पिब-भुजेः' (५1१1११) क्तप्र० त । 'क्षै- शुपि पचो म-क-वम्' ( ४१२१७८) त० म० । क्षामस्य अपत्यं = क्षामिः । 'अत इञ् ' (६।१।३१ ) इञ्प्र० 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अलोपः । क्षामिर्विद्यते यस्याऽसौ क्षामिमान । तदस्याऽस्त्यस्मिन्निति मतुः (७।२1१) मतुप० मत् पथमा सि । 'ऋदुदित' (१।४।७०) नोऽन्तः | 'अभ्वादेरत्वसः सी' (१।४।९०) दीर्घः । 'दीर्घयाव्०' (१।४।४५) सिलोपः । पदस्य' (२४१३८९) तलोपः ।
इ
=
[ शुष्किका ] 'शुषंच् शोषणे ' (१२०८) शुप् । शुष्यति स्म । 'गत्यर्था - ऽकर्मक- पिव-भुजेः' (५19199) क्तप्र० → त क्षे-शुपि पचो म-क-वम् (४१२१७८) त० क० शुष्क एव शुष्किका | स्वार्थे कप्र० । आत्' (२।४।१८) आप् । 'समानानां०' (91२1१) दीर्घः । अस्याऽयत्-तत्- क्षिपकादीनाम् (२|४|१११ ) इकारु ।
=
। ।
[पक्वम्] 'डुपचष् पाके' (८९२) पच् । पचति स्म । 'गत्यर्थाऽकर्मक- पिब- भुजेः' (५1१1११) क्तप्र० → त. । 'क्षै- शुषि - पचो म-क-वम्' (४।२।७८) त०व० । 'चजः क गम्' (२।११८६) च०
क० ।
'[बुद्धः] 'बुधिं ज्ञाने' (१२६२) बुधू । बुध्यते स्म 'क्त-क्तवतू' (५1919७४) प० (२।१।७९) त० ६० 'तृतीयस्तृतीय चतुर्थे (१।३।४९ ) ६० ६०
१७७
[ दग्धा ] 'दहं भस्मीकरणे' (५५२) दह् । दह्यते स्म । 'क्तक्तवतू' ( ५1१1१७४) क्तप्र० त । 'भ्वादेर्दादेर्घः ' (२११८३) ८० घ० । अधश्चतुर्थात् तथोर्ध (२1१।७९) त० ० 'तृतीयस्तृतीय- चतुर्थे' (१।३।४९) घ० ग० | 'आत्' (२।४११८) आप् । 'समानानां०' (१।२1१) दीर्घः ।
। अधचतुर्थात् तथोर्थः"
[लून्युः] 'लूग्श् छेदने' (१५१९) लू । लुनाति स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० त । 'ॠ ल्वादेरेपां तो नोऽप्रः ' ( ४।२।६८) त० न० । लूनमिच्छति । 'अमाव्ययात् क्यन् च' ( ३।४।२३) क्यन्प्र०य । 'क्यनि' (४।३।११२) ई । लूनीयतीति क्विप् । 'अतः ' ( ४।३।८२) अलोपः । 'य्वोः प्वय्व्यञ्जने लुक्' (४|४|१२१) यलोपः । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः । पष्ठी इस् । योऽनेकस्वरस्य' (२1११५६) यत्वं । खितिखी-तीय उर्' (१।४।३६) उर् ।

अथवा लवनं = लूतिः । 'स्त्रियां क्तिः' (५।३।९१) क्तिप्र० ति । अग्रे पूर्ववत्साध्यः ।
[पून्युः ] 'पूग्श् पवने' ( १५१८) पू । पुनाति स्म । 'क्तक्तवतू' (५1१।१७४) प्र० त । ॠ ल्वादेरेषां तो नोऽप्र' (४।२१६८) त० न० । पूनमिच्छति । 'अमाव्ययात् क्यन् च' (३१४१२३) क्यन्प्र०य । क्यनि' ( ४ | ३ | ११२) ई । पुनीयतीति क्विप् । शेषं 'लून्युः' वत् ।
[वृक्णाः] 'ओवस्वीत् छेदने' (१३४१) वस्य् । 'सस्य श-पी' (१३१६१) स० श० । वृश्च्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' १. बृहद्वृत्तौ 'वुद्ध्वा । २. बृहद्वृत्तौ दग्ध्वा ' ।

Page #187

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञानकर्तृका इंडिका ।
(५।१।१७४) क्तप्र० त । ग्रह-वस्व भ्रस्ज-प्रच्छ: ' ( ४।११८४) य्वृद् वृ । 'सूयत्याद्योदितः' (४/२/७०) त० न० । 'संयोगस्यादी स्कोर्लुक' (२।११८८) सलोपः । च-जः क गम्' (२।११८६) ६०क० 'र-पृवर्णान्नी ० (२।३।६३) न० ० । प्रथमा सि ।
१७८
[वृक्णवान् ] 'ओवरचीत् छेदने' (१३४१) वस्च् । 'सस्य श- पौ' ( १ | ३ |६१ ) स० श० । वृश्च्यते स्म । 'क्तक्तवतू' (५।१।१७४) क्तवतुप्र० । 'ग्रह-व्रस्व- भ्रस्ज-प्रच्छ: ' ( ४।१।८४) वृद् वृ । 'सूयत्याद्योदितः ' ( ४।२।७०) त० न० । 'संयोगस्यादी स्कोर्लुक्' (२।११८८) सलोपः । च-जः क- गम्' (२।१।८६) च० क० । 'र-पृवर्णान्नो ण०' (२।३।६३) न० ० प्रथमा सि । ऋदुदितः (१।४।७०) नोऽन्तः 'अभ्वादेरत्वसः सौ (१।४।९०) दीर्घः । दीर्घड्याद्०' (१।४।४५) सिलोपः । 'पदस्य' (२।१।८९) तलोपः ।
[लग्नः] 'ओलस्जेति बीडे' (१४७०) लज् । लज्जति (ते) स्म । 'क्त-क्तवतू' (५1१1१७४) प्र० त 'सूयत्याद्योदितः ' ( ४।२।७०) त० न० । 'संयोगस्यादौ स्कोर्लुक्' (२।१।८८) सलोपः । 'च-जः क- गम्' (२।२।८६) ज०
→ ग० ।
[मग्नः ] 'टुमस्जत् शुद्धी' (१३५२) मस्ज् । मज्जति स्म । 'क्तक्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० (४।४।११०) स० न० । 'नो व्यञ्जनस्याऽनुदितः ' ( ४।२।४५) नलोपः । ' सूयत्याद्योदितः ' ( ४।२।७०) त० 'च-जः क- गम्' (२।१।८६) ज०म० छ ।
पदोः कस्सि ||२ ११ १६२ ।।
[ षढोः कस्सि] षश्च दश्च = पढौ, तयोः । क प्रथमा सि । स् सप्तमी ङि ।
[पेक्ष्यति] 'पिष्लृप् संचूर्णने ' (१४९३) पिष् । भविष्यन्ती स्यतिप्र० । लघोरुपान्त्यस्य (४|३|४) गु० ए. अनेन ष० क० । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) स० प० ।
[पिपिक्षति] 'पिप्लूं संचूर्णने ' (१४९३) पिष् । पेष्टुमिच्छति । 'तुमहदिच्छायां सत्रतत्सन' ( ३।४।२१) सन्प्र० । ‘सन्-यङश्च' (४।१।३) द्वित्वं । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) पलोपः । अनेन ष० क० । 'नाम्यन्तस्था० ' (२।३।१५) स० [प० । क पसंयोगे क्ष वर्त्त० तिव् । 'कर्तर्यनद्भ्यः०' (३।४।७१ ) शब् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२1१1११३) अलोपः । [अद्राक्षीत् ] 'दृशुं प्रेक्षणे' (४९५) दृश् । अद्यतनी दि । 'सिजद्यतन्याम् ' ( ३।४।५३) सिच् । 'सः सिजस्तेर्दि-स्योः ' (४।३।६५ ) ईत् । 'अ सृजि-दृशोऽकिति' (४|४|१११) अकारु । 'व्यञ्जनानामनिटि' (४।३।४५) वृद्धिः । यज-सृज-मृजराज० ' (२।१।८७) श० ष० । अनेन ष० क० । “नाम्यन्तस्था० ' (२।३।१५) स० ष० । क षसंयोगे क्ष. । [अस्राक्षीत् ] 'सृजेत् विसर्ग (१३४९) सृज् | अद्यतनी दि । 'सिजद्यतन्याम्' (३|४|५३) सिच् । सः सिजस्तेर्दिस्यो:' ( ४ | ३ |६५ ) ईत् । 'अ: सृजि-दृशोऽकिति' (४|४|१११) अकारु । 'व्यञ्जनानामनिटि' (४।३।४५) वृद्धि: । 'यज-सृजमृज- राज० ' (२।१।८७) ज० ष० । अनेन ष० क० । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) स० ष० । क ष संयोगे
क्ष. ।
त । 'मस्जेः सः' न० |
[अयाक्षीत्] यर्जी देवपूजा सङ्गतिकरण- दानेषु (९९१) यज् । अद्यतनी दि । 'सिजद्यतन्याम्' (३१४१५३) सिच् । 'सः सिजस्तेर्दिस्यो:' ( ४।३।६५ ) ईत् । व्यञ्जनानामनिटि' (४।३।४५ ) वृद्धि: । 'यज- सृज-मृज-राज० ' (२।१।८७) ज० ष० । अनेन षस्य कत्वं । 'नाम्यन्तस्था० ' (२|३|१५) स० ष० । क-षसंयोगे क्षं । 'अड् धातोरादि० ' ( ४।४।२९) अडागमः ।
[लेक्ष्यति] 'लिहक आस्वादने' (११२९) लिहू । भविष्यन्ती स्यति । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४१३१४) गु० ए.

Page #188

अथ द्वितीयाऽध्यायस्य प्रथमः पादः ॥
१७९
Meanwwwwwwwwwwwww
RANvrvvvvvvvvvvNNNNNNNNNNNNN
'हो धुट-पदान्ते' (२/१९८२) ह० → ढ० । अनेन ढ० → क० । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) स० → प० ।
[लिलिक्षति] 'लिहींक आस्वादने' (११२९) लिह् । लेढुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां सन्नतत्सनः' (३।४।२१) सन्प्र० । 'सन्-यडश्च' (४।१३) द्वित्वं । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।११४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'हो धुट-पदान्ते' (२।१८२) ह० → ढ० । अनेन कत्वं । 'नाम्यन्तस्था०' (२३/१५) षत्वम् । क-षसंयोगे क्ष ।
निघोक्ष्यति] 'गुहौग संवरणे' (९३५) गुह्, निपूर्व० । भविष्य० स्यति । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४१३१४) गु० → गो० । 'हो धुट्-पदान्ते' (२।१।८२) ह० → ढ० । 'ग-ड-द-बादे:०' (२११७७) गो० → घो० । अनेन ढस्य कत्वं । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) सस्य षत्वं । क-षसंयोगे क्ष. ।
[पिनष्टि] 'पिष्लृप संचूर्णने' (१४९३) पिप् । वर्त्तः तिव् । 'रुधां स्वराच्श्नो नलुक च' (३।४।८२) श्नप्र० → न. । 'तवर्गस्य श्ववर्ग०' (१।३।६०) त० → ट० ।।छ।।
भ्वादेर्नामिनो दी? वोर्व्यञ्जने ।।२।१।६३।। [भ्वादेः] भू आदिर्यस्याऽसौ भ्वादिः, तस्य भ्वादेः, षष्ठी डस् । [नामिनः] नमनं = नाम(:) । नामोऽस्याऽस्तीति नामी, तस्य नामिनः ।
[दीर्घः] 'दृश् विदारणे' (१५३५) दू । दृणात्युच्चारणकाले मुखं विदारयतीति दीर्घः । 'मघा-घड्याघ-दीर्घादयः' (उणा० ११०) घप्र०-दृणातेीर् च । प्रथमा सि ।
[ोः] र् च व् च = वौ, तयोः = वौः, सप्तमी ओस् । [व्यञ्जने] व्यज्यतेऽर्थोऽनेनेति व्यञ्जनं, तस्मिन् ।।
[हू ] 'हुर्छा कौटिल्ये' (१२५) हुर्छ । हु(हू)र्छनं = हू» । 'क्तेटो गुरोर्व्यञ्जनात्' (५।३।१०६) अप्र० । 'आत्' (२।४।१८) आप् । 'समानानां०' (१४२११) दीर्घः । अनेन दीर्घः ।
[छिता] 'हुर्छा कौटिल्ये' (१२५) हुर्छ । श्वस्तनी ता । ‘स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट् ।
[मूर्छा] 'मुर्छा मोह-समुच्छ्राययोः' (१२६) मुर्छ । मु(मू)र्छनं = मूर्छा । 'क्तेटो गुरोर्व्यञ्जनात्' (५।३।१०६) अप्र० । 'आत्' (२।४।१८) आप् । 'समानानां० (११२११) दीर्घः । अनेन दीर्घः ।
[मूर्छिता] मुर्छ । श्वस्तनी ता । ‘स्ताद्य०' (४।४।३२) इट् ।
[आस्तीर्णम्] स्तृगश् आच्छादने (१५२१) स्तू, आङ्पूर्व० । आस्तीर्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५1१1१७४) क्तप्र० → त. । 'ऋतां' क्डितीर्' (४।४।११६) इर् । 'ऋ-ल्वादेरेषां तो नोऽप्रः' (४।२।६८) त० →न० । 'र-घृवर्णान्नो ण०' (२।३।६३) न० →ण । अनेन दीर्घः ।
[प्रस्तीर्णम्] प्रस्तीर्यते स्म ।
[पूर्तम्] 'पृश् पालन-पूरणयोः' (१५३२) पृ । पृणाति स्म । 'क्त-क्तवतू' (५1१1१७४) क्तप्र० → त. । ‘ओष्ठ्यादुर्' (४।४।११७) उर् । 'दिर्हस्वरस्याऽनु नवा' (१।३।३१) द्वित्वं । अनेन दीर्घः ।।
[अवगूर्णम्] 'गुरैति उद्यमे' (१४६४) गुर्, अवपूर्व० । अवगुरते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप० → त.। 'रदादमूर्च्छ०' (४२१६९) त० → न० । 'र-घृवर्णान्नो ण०' (२।३।६३) न० → ण० । अनेन दीर्घः ।
[ऊर्दिदिषते] 'उर्दि मान-क्रीडयोश्च' (७३२) उर्दु । ऊर्दितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां सन्नतत्सनः' (३।४।२१) सन्प्र० । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट् । 'लोकात्' (१।१३) उर् पाठउ विश्लेषियइ. । 'स्वराऽऽदेर्द्वितीयः' (४।१।४) दि
Jain Education Intemational

Page #189

१८०
सउं द्विर्वचनं । 'नाम्यन्तस्था० ' (२।३।१५) स० ष० । अनेन दीर्घः ।
[चिकीर्षति ] 'डुकंग् करणे' (८८८) कृ । कर्त्तुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छा०' ( ३।४।२१) सन्प्र० । 'स्वर- हन - गमो ः सनि धुटि' (४|१|१०४) दीर्घः = कृ । ऋतां क्डितीर् ' ( ४|४|११६ ) इर् । 'सन् - यश्च' ( ४।१1३) किर् सउं द्विर्वचनं । ‘व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्’ (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'क-डश्च- ञ्' (४।१।४६) क० च० । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) स० ष० । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः ।
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका 1
[ वुवूषति] 'वृगट् वरणे' (१२९४) वृ । वरीतुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां सन्नतत्सनः ' ( ३।४।२१) सन्प्र० । 'स्वर - हन-गमोः सनि धुटि' (४।१।१०४) वृ. । 'ओष्ठयादुर्' (४|४|११७) उर् । 'सन्-यडश्च' (४|११३) वुर् सउं द्विर्वचनं । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) स०प० | वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२1१1११३) अलोपः ।
[दीव्यति ] 'दिवूच क्रीडा-जयेच्छा-पणि-द्युति-स्तुति-गतिषु ' (११४४ ) दिव् । वर्त्त० तिव् । 'दिवादेः श्यः' (३।४।७२ ) श्यप्र०य । अनेन दीर्घः ।
[ सीव्यति ] 'पिवूच् उतौ' (११६४) षिव् । 'पः सोऽष्ट्ये- ष्ठिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) सिव् । वर्त्त० तिव् । 'दिवादेः श्यः' (३।४।७२) श्यप्र०य । अनेन दीर्घः ।
[ दीव्यात् ] ( २।१।६५) सूत्रवत् ।
[ सीव्यात् ] ( २।१।६५) सूत्रवत् ।
[प्रतिदीव्ना] प्रतिदीव्यतीति प्रतिदीव्यन् । 'लू-पू-यु-वृषि-दंशि-द्युदिवि- प्रतिदिविभ्यः कित्' (उणा० ९०१) किद् अन्प्र० । तेन । 'मन्-वन्- क्वनिप्-विच् क्वचित्' (५।१।१४७) क्वनिप्प्र० । 'य्वोः प्वयव्यञ्जने लुक्' (४|४|१२१) वलोपः । तृतीया टा । 'अनोऽस्य' (२।१।१०८) अलोपः ।
[प्रतिदीव्ने] प्रतिदीव्यतीति प्रतिदीव्यन् । 'लू-पू-यु-वृषि-दंशि-धु-दिवि - प्रतिदिविभ्यः कित्' (उणा० ९०१) किद् अन्प्र० । तस्मै । 'मन्-वन्- क्वनिप्-विच् क्वचित्' (५1१।१४७) क्वनिप्प्र० । 'खोः प्वय्व्यञ्जने लुक्' ( ४|४|१२१ ) वलोपः । चतुर्थी ङे । 'अनोऽस्य' (२।१।१०८) अलोपः ।
[ चतुर्थः] चतुर् । चतुर्णां पूरणः = चतुर्थः । 'चतुरः' (७।१।१६३) थट्प्र० थ. ।
[कुर्कुरीयति] कुर्कुरमिच्छति । 'अमाव्ययात् क्यन् च' ( ३।४।२३) क्यन्प्र० । 'क्यनि' (४।३।११२ ) ई । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः ० ' (३।४।७१ ) शव् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः ।
[ चतुर्यति] चतुरमिच्छति । 'अमाव्ययात् क्यन् च' ( ३।४।२३) क्यन्प्र०य । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शब्' (३।४।७१ ) शब् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः ।
[दिव्यति] दिवमिच्छति । 'अमाव्ययात् क्यन् च' ( ३।४।२३) क्यन्प्र०य । वर्त्त० तिव् । कर्त्तर्यनद्भ्यः शब्' (३।४।७१ ) शव् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः ।
[ स्मर्यते] 'स्मृ चिन्तायाम्' (१८) स्मृ । वर्त्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र० य । 'क्य याऽऽशीर्ये' (४।३।१०) गु० अर् ।
[भव्यम्] ‘भू सत्तायाम्' (१) भू । भूयते = भव्यम् । 'भव्य-गेय-जन्य- रम्या - SSपात्या -ऽऽप्लाव्यं नवा' (५1१1७) निपातः ।
Jain Education Intemational

Page #190

अथ द्वितीयाऽध्यायस्य प्रथमः पादः ।।
१८१
[दधिव्रज्या] धजु (१३५) - वज (१३६) - 'व्रज गतौ' (१३७) व्रज्, दधिपूर्व० । दनो व्रजनं = दधिव्रज्या । 'आस्यटि-व्रज्-यजः क्यप्' (५।३।९७) क्यप्प० → य. । 'आत्' (२१४।१८) आप ।।
[ग्रामणिव्रज्या] धजु (१३५) - वज (१३६) - 'व्रज गतौ' (१३७) व्रज, ग्रामणी पूर्व० । ग्रामण्या वजनं = ग्रामणिव्रज्या । 'आस्यटि-व्रज्-यजः क्यप्' (५।३।९७) क्यप्र० → य. I 'वेदूतोऽनव्यय-य्वृदीच-डीयुवः पदे' (२१४१९८) ह्रस्वः । 'आत्' (२।४।१८) आप् ।। छ ।।
पदान्ते ।।२191६४।। [पदान्ते] पदस्याऽन्तः = पदान्तस्तस्मिन्, सप्तमी डि ।
[गी:] 'गृत् निगरणे' (१३३५) गृ । गिरणं = गी: । क्विप्र० । 'ऋतां क्डितीर्' (४।४।११६) इर् = गिर् । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः । प्रथमा सि । 'दीर्घड्या' (१।४।४५) सिलोपः । अनेन ।
[गीाम्] गिर् । तृतीया भ्याम् । 'नाम सिदयव्यञ्जने' (१1१।२१) पदसंज्ञा । अनेन ।
[गीषु] गिर् । सप्तमी सुप् । 'नाम सिदयव्यञ्जने' (१1१।२१) पदसंज्ञा । 'अरोः सुपि रः' (११३१५७) स० → ष० । अनेन ।
[गीस्तरा] द्वयोर्मध्ये प्रकृष्टा गीः = गीस्तरा । 'द्वयोर्विभज्ये च तरप्' (७१३।६) तरपप्र० → तर. । 'आत्' (२।४।१८) आप् । अनेन ।
[गीरर्थः] गिरोऽर्थः = गीरर्थः ।
[धू:] उर्व (४७०) - तुर्वे (४७१) - थुर्वै (४७२) - दुर्वै (४७३) - 'धुर्वे हिंसायाम्' (४७४) धुर्व । धूर्वतीति क्विप् धूः । ‘राल्लुक्' (४।१।११०) वलोपः ।
[धूर्मान्] धूर्विद्यते यस्याऽसौ धूर्मान् । 'तदस्याऽस्त्यस्मिन्निति मतुः' (७।२११) मतुप्र० → मत् । प्रथमा सि । 'ऋदुदितः' (१।४।७०) नोऽन्तः । 'अभ्वादेरत्वसः सौ' (१।४।९०) दीर्घः । 'दीर्घड्याब०' (१।४।४५) सिलोपः । 'पदस्य (२११८९) तलोपः ।
[आशी:] 'आङ: शासूकि इच्छायाम्' (१११८) शास्, आङ्पूर्व० । आशासनमाशीः । 'क्रुत्-संपदादिभ्यः क्विप्' (५।३।११४) क्विप्प० । 'आङः' (४।४।१२०) आशास्० → आशिस्० ।
[गिरौ] गिरतः इति क्विप् गिरौ । 'ऋतां क्ङितीर' (४।४।११६) इर् । [गिरः] गिरन्तीति क्विप् गिरः । 'ऋतां क्ङितीर्' (४।४।११६) इर् । [लुवौ] लुनीतः इति क्विप् लुवौ । 'धातोरिवर्णो०' (२।११५०) उव् । [लुवः] लुनन्तीति क्विप् लुवः । 'धातोरिवर्णो०' (२।१।५०) उव् ।
[अजागः] 'जागृक निद्राक्षये' (१०९३) जागृ । हस्तनी दिव् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० अर् । 'व्यञ्जनाद् दे: सश्च दः' (४।३।७८) दलोपः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अडागमः ।
[मधुलिट्] 'लिहीक् आस्वादने' (११२९) लिह् । मधु लेढीति मधुलिट् । 'क्विप्' (५।११४८) क्विप्प० । 'अप्रयोगीत्' (१1१।३७) क्विप्लोपः । प्रथमा सि । 'हो धुट-पदान्ते' (२१११८२) ह० → ढ० । 'धुटस्तृतीयः' (२११७६) ढ० → ड० । 'विरामे वा' (१।३५१) ड० → ट० ॥छ।।
Jain Education Intemational

Page #191

१८२
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका कुंढिका ।
MANON
न यि तद्धिते ।।२।१।६५।। [न यि तद्धिते] न अव्यउ । प्रथमा सि । य सप्तमी ङि । तद्धित सप्तमी ङि । [धुर्यः] धुरं वहति । 'धुरो यैयण' (७।१।३) यप्र० । प्रथमा सि । [गिर्यः] गिरि साधुः = गिर्यः । 'तत्र साधौ' (७।१।१५) यप्र० ।
[गीर्वत्] गिर् । गीरिव = गीर्वत् । ‘स्यादेरिवे' (७।११५२) वत्प० । ‘पदान्ते' (२।१।६४) दीर्घः । प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२।७) सिलोपः ।।
[धूर्वत्] धूरिव = धूर्वत् । ‘स्यादेरिवे' (७।१।५२) वत्प० । ‘पदान्ते' (२।१।६४) दीर्घः । प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२७) सिलोपः ।
[गीर्यति] गिरमिच्छति । 'अमाव्ययात् क्यन् च' (३।४।२३) क्यन्प्र० । 'भ्वादे मिनो०' (२।१।६३) दीर्घः । वर्त० तिव् । ‘कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'लुगस्या०' (२।१।११३) अलोपः ।
[धूर्यति धुरमिच्छति । 'अमाव्ययात् क्यन् च' (३।४।२३) क्यन्प्र० । 'भ्वादे मिनो०' (२११६३) दीर्घः । वर्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'लुगस्या०' (२११११३) अलोपः ।
[गीर्यते] गीरिवाऽऽचरति । 'क्यङ् (३।४।२६) क्यप्र० → य. । 'भ्वादे मिनो०' (२१११६३) दीर्घः । वर्तक ते । 'कर्त्तर्य०' (३।४।७१) शव् । 'लुगस्या०' (२।१।११३) अलोपः ।
[धूर्यते धूरिवाऽऽचरति । 'क्यङ्' (३।४।२६) क्यप्र० → य. । 'भ्वादे मिनो०' (२।१।६३) दीर्घः । वर्त० ते । 'कर्त्तर्य०' (३।४।७१) शव् । 'लुगस्या०' (२।१।११३) अलोपः ।
[कीर्यते] ‘कृत् विक्षेपे' (१३३४) कृ । वर्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र० → य. । 'ऋतां विडतीर्' (४।४।११६) इर् ।
[गीर्यते] ‘गृत् निगरणे' (१३३५) गृ । वर्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र० → य. । 'ऋतां विडतीर्' (४|४|११६) इर् |
[कीर्यात्] ‘कृत् विक्षेपे' (१३३४) कृ । आशीः क्यात्प्र० → यात् । 'ऋतां विडतीर्' (४।४।११६) इर् । 'भ्वादेर्नामिनो०' (२।१।६३) दीर्घः ।
_[गीर्यात्] 'गृत् निगरणे' (१३३५) गृ । आशीः क्यात्प्र० → यात् । ‘कृतां विडतीर्' (४।४।११६) इर् । 'भ्वादेर्नामिनो०' (२।१।६३) दीर्घः ।
[दीव्यात्] 'दिवूच क्रीडा-जयेच्छा-पणि-द्युति-स्तुति-गतिषु' (११४४) दिव् । आशीः क्यात्प्र० → यात् । 'भ्वादेर्नामिनो०' (२।१।६३) दीर्घः ।
[सीव्यात्] 'षिवूच उतौ' (११६४) षिव् । 'षः सोऽष्ट्यै-ष्टिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) सिव् । आशी: क्यात्प० → यात् । 'भ्वादे मिनो०' (२१११६३) दीर्घः ।।छ।।
कुरुच्छुरः ।।२191६६॥ [कुरुच्छुरः] कुरुश्च छुर् च = कुरुच्छुर, तस्य ।
[कुर्यात्] 'डुकुंग करणे' (८८८) कृ । सप्तमी यात् । 'कृग्-तनादेरुः' (३।४१८३) उप० । 'नामिनो गुणोऽविडदि (४।३१) गु० अर् । 'अतः शित्युत्' (४।२१८९) अ० → उ० । 'कृगो यि च' (४।२१८८) उलोपः ।
Jain Education Intemational

Page #192

अथ द्वितीयाऽध्यायस्य प्रथमः पादः ।।
१८३
[कुर्वः] 'डुकंग करणे' (८८८) कृ । वर्त० वस् । ‘कृग्-तनादेरुः' (३।४।८३) उप्र० । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० अर् । 'अतः शित्युत्' (४।२।८९) अ० → उ० । 'कृगो यि च' (४।२।८८) उलोपः ।
[कुर्मः] 'डुकंग करणे' (८८८) कृ । वर्त० मस् । शेषं 'कुर्वः' वत् । १[छुर्यात्] 'छुरत् छेदने' (१४५९) छुर् । आशीः क्यात्प्र० → यात् । [छुर्यते] 'छुरत् छेदने' (१४५९) छुर् । वर्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र० ।
[कुर्यात्] 'कुरत् शब्दे' (१३९१) कुर् । आशीः क्यात्प्र० → यात् । “पदान्ते' (२।१।६४) दीर्घः ? । ('भ्वादे मिनो०' (२।१।६३) दीर्घः) ।
[रिर्यतुः] ‘रीश् गति-रेषणयोः' (१५२५) री । 'रिं गतौ' (१३२८) रि । परोक्षा अतुस्प्र० । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।१।१) री-रि द्विवचनं । 'इस्वः' (४।१।३९) हूस्वत्वं । 'योऽनेकस्वरस्य' (२१११५६) इत्यनेन यत्वेन ‘धातोरिवर्णोवर्णस्येयुव् स्वरे प्रत्यये' (२११५०) इत्यस्य इय् बाध्यते । ‘इवर्णादे०' (१।२।२१) यत्वम् ।
[रिर्युः] 'रीश् गति-रेषणयोः' (१५२५) री । 'रिं गतौ' (१३२८) रि । परोक्षा उस्प० । शेषं 'रिर्यतुः' वत् ।
[विव्यतुः] 'वींक प्रजन-कान्त्यसनखादने च' (१०७६) वी । परोक्षा अतुस्प्र० । 'द्विर्धातुः०' (४।१।१) द्विर्वचनं । 'हूस्वः' (४।१।३९) इस्वत्वं । योऽनेकस्वरस्य' (२।११५६) यत्वम् ।
[विव्युः] 'वींक् प्रजन-कान्त्यसनखादने च' (१०७६) वी । परोक्षा उस्प० । शेषं 'विव्यतुः' वत् ।
[संविव्याय] 'व्यंग संवरणे' (९९३) व्ये । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य' (४।२।१) व्या, संपूर्व० । परोक्षा णवप० → अ. । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे० ' (४।१।१) व्या सउं द्विर्वचनं । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'ज्या-व्येव्यधि-व्यचि-व्यथेरिः' (४।१।७१) इ. । 'आत ऐ: कृऔ' (४।३।५३) व्या० → व्यैः । ‘एदैतोऽयाय' (१।२।२३) आय् ।
विव्याध] 'व्यधंच ताडने' (११५७) व्यध् । परोक्षा णवप्र० → अ. | 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।१।१) व्यध् सउं द्विर्वचनं । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'ज्या-व्ये व्यधि-व्यचि-व्यथेरिः' (४।१।७१) इ. । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः ॥ छ ।
मो नो म्वोश्च ।।२।१६७।। [मो नो म्वोश्च] म् षष्ठी डस् । न प्रथमा सि । म् च व् च = म्वौ, तयोः । च प्रथमा सि ।
[प्रशान्] 'शमू उपशमे' (१२३०) शम्, प्रपूर्व० । प्रशाम्यतीति क्विप् । 'क्विप्' (५।१।१४८) क्विप्प्र० । 'अहन्पञ्चमस्य क्वि-क्डिति' (४।१।१०७) दीर्घः । 'अप्रयोगीत्' (१1१1३७) विप्लोपः । प्रथमा सि । 'दीर्घड्याब्०' (१।४।४५) सिलोपः । अनेन नकारु ।
[प्रतान्] 'तमूच काक्षायाम्' (१२३२) तम्, प्रपू० । प्रताम्यतीति क्विप् । 'क्विप्' (५।१।१४८) क्विप्प्र० । 'अहन्पञ्चमस्य क्वि-क्डिति' (४1१1१०७) दीर्घः । 'अप्रयोगीत्' (१1१1३७) क्विप्लोपः । प्रथमा सि । 'दीर्घड्याब्०' (१।४।४५) सिलोपः । अनेन नकारु ।
[प्रदान्] शमू (१२३०) 'दमूच् उपशमे' (१२३१) दम्, प्रपूर्व० । प्रदाम्यतीति क्विप् । 'क्विप्' (५।१।१४८) क्विप्र० । 'अहन्-पशमस्य क्वि-क्डिति' (४।१।१०७) दीर्घः । 'अप्रयोगीत्' (१1१।३७) क्विप्लोपः । प्रथमा सि । 'दीर्घड्याव्०' (१।४।४५) सिलोपः । अनेन नकारु । P. 'व्यस्थव्-णवि' (४।२।३) इति सूत्रेण आत्वाऽभावो भवति, आत्वाऽभावे 'नामिनोऽकलिहलेः' (४।३।५१) इति सूत्रेण ए इत्यस्य ऐ वृद्धिर्भवति । १. आशी प्रत्यये पदसंज्ञाऽभावात् ।
Jain Education Intemational

Page #193

१८४
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका । [परिक्लान्] 'क्लमूच् ग्लानौ' (१२३७) क्लम्, परिपूर्व० । परिक्लाम्यतीति क्विप् । 'क्विप्' (५।१।१४८) क्विपूप० । 'अहन्पञ्चमस्य क्वि-क्डिति' (४।१।१०७) दीर्घः । 'अप्रयोगीत्' (१1१।३७) क्विपलोपः । प्रथमा सि । 'दीर्घड्याव०' (१।४।४५) सिलोपः । अनेन नकारु ।
[प्रशान्भ्याम्] 'शम् उपशमे' (१२३०) शम्, प्रपूर्व० । तृतीया भ्याम् ।
[जगन्मि] अम (३९२) - द्रम (३९३) - हम्म (३९४) - मीम (३९५) - ‘गम्लं गतौ' (३९६) गम् । कुटिलं गच्छामि । 'गत्यर्थात् कुटिले' (३।४।११) यम० → य । ‘सन्-यडश्च' (४।१।३) गम् सउ द्विर्वचनं । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) मलोपः । 'ग-होर्जः' (४।१।४०) ग० → ज० । 'मुरतोऽनुनासिकस्य' (४।११५१) मुरागमः । 'बहुलं लुप्' (३।४।१४) यड्लोपः । वर्त्त० मिव् । अनेन ।
[जङ्गन्वः] ‘गम्लुं गतौ' (३९६) गम् । कुटिलं गच्छावः । ‘गत्यर्थात् कुटिले' (३।४।११) यड्प० → य. । ‘सन्यडश्च' (४।१।३) गम् सउ द्विर्वचनं । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) मलोपः । 'ग-होर्जः' (४।१।४०) ग० → ज० । 'मुरतोऽनुनासिकस्य' (४।११५१) मुरागमः । 'बहुलं लुप्' (३।४।१४) यङ्लोपः । वर्त्त० वस् । अनेन ।
[जन्मः] 'गम्लुं गतौ' (३९६) गम् । कुटिलं गच्छामः । 'गत्यर्थात् कुटिले' (३।४।११) यय० → य. । 'सन्यडश्च' (४।१।३) गम् सउ द्विर्वचनं । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) मलोपः । 'ग-होर्जः' (४।१।४०) ग० → ज० । 'मुरतोऽनुनासिकस्य' (४।१।५१) मुरागमः । ‘बहुलं लुप्' (३।४।१४) यङ्लोपः । वर्त० मस् । अनेन ।
[जगन्चान] जगाम = जगन्वान् । 'तत्र क्वसु-कानौ तद्वत्' (५।२।२) क्वसुप्र० → वस् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।११) गम् द्विवचनं । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।११४४) मलोपः । 'ग-होर्जः' (४।१।४०) ग० → ज० । प्रथमा सि । 'ऋदुदितः' (१।४।७०) नोऽन्तः । 'न्स्महतोः' (१।४।८६) दीर्घः । ‘पदस्य' (२।११८९) सलोपः । अनेन ।
[नन्नन्मि] ‘णमं प्रहत्वे' (३८८) णम् । 'पाठे धात्वादेर्णो नः' (२१३९७) नम् । भृशं पुनः पुनर्वा नमामि । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद् भृशाऽऽभीक्ष्ण्ये यङ् वा' (३।४।९) यप्र० । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) नम्द्विर्वचनं । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।११४४) मलोपः । 'मुरतोऽनुनासिकस्य' (४।११५१) मोऽन्तः । वर्त० मिव् । अनेन म० → न० ।
[नन्नन्वः] नम् । भृशं पुनः पुनर्वा नमावः । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्' (३।४।९) यड्य० । 'सन्-यडश्च' (४/१३) नम् द्विर्वचनं । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) मलोपः । 'मुरतोऽनुनासिकस्य' (४/१५१) मोऽन्तः । वर्त्त० वस् । अनेन म० → न० ।
[नन्नन्मः] नम् । भृशं पुनः पुनर्वा नमामः । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्' (३।४।९) यम० । 'सन्-यडश्च' (४।१३) द्वित्वं । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक' (४।१।४४) मलोपः । 'मुरतोऽनुनासिकस्य' (४११५१) मोऽन्तः । वर्त्त० मस् । अनेन म० → न० ।
[प्रशामौ] प्रशाम्यतः इति क्विप् प्रशामौ । 'अहन्पश्चमस्य क्वि-क्डिति' (४११०७) दीर्घः । प्रथमा औ । [प्रतामौ] प्रताम्यतः इति क्विप् प्रतामौ । ‘अहन्पञ्चमस्य क्वि-क्डिति' (४।१।१०७) दीर्घः । प्रथमा औ । [छित] 'छिदंपी द्वैधीकरणे' (१४७८) छिद । छिनत्तीति क्विप छित । 'अप्रयोगीत' (१1१1३७) क्विपलोपः । [भित्] ‘भिदूंपी विदारणे' (१४७७) भिद् । भिनत्तीति क्विप् भित् । ‘अप्रयोगीत्' (१।१।३७) विप्लोपः ।।छ।।
संस्-ध्वंस्-क्वस्सनडुहो दः ।।२।१।६८॥ [संस्ध्वंस्वस्सनडुहो दः] संस् च ध्वंस् च क्वस् च अनड्वांश्च = संस्ध्वंस्क्वस्सनडुह, तस्य । द प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।१।७२) र० । 'र: पदान्ते०' (१।३।५३) विसर्गः ।
Jain Education Intemational

Page #194

अथ द्वितीयाऽध्यायस्य प्रथमः पादः ॥
[उखास्रत्, उखास्रद्] भ्रंशूङ् (९५२) - 'संसूङ् अवस्रंसने' (९५३) संस्, उख उखापूर्व० । उखेन स्रस्यते-उखया संस इति क्विप्० । 'नो व्यञ्जनस्याऽनुदितः' (४/२/४५) नलोपः । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः । प्रथमा सि । अनेन दत्वं । 'विरामे वा ' (१1३1५१) द० त० । 'अनतो लुप्' (१।४।५९) सिलोपः ।
[पर्णध्वत्, पर्णध्वद्] ‘ध्वंसूङ् गतौ च' (९५४) ध्वंस्, पर्णपूर्व० । पर्णानि ध्वंसते इति क्विप् । 'नो व्यञ्जनस्याऽनुदितः ' ( ४ । २ । ४५) नलोपः । 'अप्रयोगीत्' (१1१1३७) क्विप्लोपः । प्रथमा सि । अनेन दत्वं । 'विरामे वा' (१।३।५१) द०→ त० । 'अनतो लुप्' (१।४।५९) सिलोपः ।
[विद्वद्, विद्वत् कुलम् ] 'विदक् ज्ञाने' (१०९९) विद् । वेत्तीति यत् कुलं तत् । 'वा वेत्तेः क्वसुः' (५।२।२२) क्वसुप्र० → वस् । प्रथमा सि । 'अनतो लुप्' (१।४।५९) सिलोपः ।
[उपसेदिवद्, उपसेदिवत् कुलम् ] 'षद्लुं विशरण-गत्यवसादनेषु' (९६६) षद् । 'षः सोऽष्ट्यै-ष्ठिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) सद्, उपपूर्व० । उपससाद । 'तत्र क्वसु- कानौ तद्वत्' (५१२१२) क्वसुप्र० वस् । 'अनादेशाऽऽदेरेकव्यञ्जनमध्येऽतः' (४।१।२४) स० से० । 'घसेकस्वराऽऽतः क्वसोः ' ( ४।४।८२ ) इट् ।
[स्वनडुद्, स्वनडुत् कुलम्] 'वहीं प्रापणे' (९९६) वह, अनस्पूर्व० । अनो वहति । 'अनसो वहेः क्विप् सश्च डः ' ( उणा० १००६) क्विप्प्र० स०ड० । 'यजादि-वचेः किति' (४।१।७९) वृद् व० उ० 1 अनडुह सुपूर्व० 1 शोभना अनड्वाहो यत्र कुले तत् । प्रथमा सि । 'अनतो लुप्' (१।४।५९) सिलोपः ।
॥छ ।
१८५
[उखास्रद्भ्याम् ] उखया संसेते इति उखास्रदौ, ताभ्याम् । [पर्णध्वद्भिः ] पर्णानि ध्वंसन्ते इति पर्णध्वसस्तैः ।
[विद्वत्सु ] विदन्तीति विद्वांसस्तेषु ।
[विद्वत्ता ] विदुषो भावः । ' भावे त्व- तल्' (७।१।५५) तल्प्र० [उपसेदिवत्तमः ] बहूनां मध्ये प्रकृष्टः उपसेदिवान्
=
त । आत् (२।४।१८) आप् ।
उपसेदिवत्तमः । प्रकृष्टे तमप्' (७।३।५) तमप्प्र० तम
ऋत्विज्-दिश्-दृश्-स्पृश्-स्रज् - दधृषुष्णिहो गः || २|१|६९॥
[ऋत्विग्दिशदृश्स्पृश्स्रज्दधृषुष्णिहः] ऋत्विज् च दिश् च दृश् च स्पृश् च सज् च दधृषु च उष्णिह् च = ऋत्विग्दिश्दृश्स्पृश्सज्दधृषुष्णिह्, तस्य ।
[ग] ग प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।१।७२ ) २० । 'रः पदान्ते० ' (१।३।५३) विसर्गः ।
[ऋत्विक्, ऋत्विग्] 'यजीं देवपूजा-सङ्गतिकरण-दानेषु' (९९१) यज्, ऋतुपूर्व० । ऋतौ यजते, ऋतवे यजते, ऋतु (तु) प्रयोजनो वा यजते । 'क्विप्' (५।१।१४८) क्विप्प्र० । 'यजादि-वचेः किति' (४११।७९) वृद् य० → इ० । प्रथमा सि ! [दिक्, दिग्] 'दिशत् अतिसर्जने' (१३१८) दिश् । दिश्यते इति । 'क्रुत्-संपदादिभ्यः क्विप्' (५।३।११.४) क्विप्प्र० । 'अप्रयोगीत् ' (१।१।३७) क्विप्लोपः ।

[दृक्, दृग् ] 'दृशुं प्रेक्षणे' (४९५) दृश् । पश्यति दर्शनं वा दृक् । 'भ्यादिभ्यो वा' (५|३|११५) क्विप्प्र० । ‘अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः ।
[अन्यादृक्, अन्यादृग्] ‘दृशुं प्रेक्षणे' (४९५) दृश्, अन्यपूर्व० । अन्य इव दृश्यते । 'त्यदाद्यन्य-समानादुपमानाद् व्याप्ये दृशः टक्-सकौ च' (५/१/१५२) क्विप्प्र० । 'अन्य - त्यदादेरा:' ( ३।२।१५२) आ । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः ।

Page #195

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
[घृतस्पृग्, घृतस्पृक्] 'स्पृशंत् संस्पर्श' (१४१२) स्पृश्, घृतपूर्व० । घृतं स्पृशतीति घृतस्पृक् । स्पृशोऽनुदकात्' (५।१।१४९) क्विप्प्र० ।
१८६
[स्रग्, स्रक् ] 'सृ गतौ' (२५) सृ । सरतीति । 'ऋधि प्रथि - भिषिभ्यः कित्' (उणा० ८७४) किद् अज्प्र० । 'इवर्णादे० ' (१।२।२१ ) रत्वम् ।
[दधृग्, दधृक् ] 'ञिधृषाट् प्रागल्भ्ये' (१३१२) धृष् । धृष्णोतीति क्विप् । अत एव सूत्रनिर्देशाद् द्वित्वं । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'ऋतोऽत्' (४३१।३८) धृ० ध० । 'द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वौ' (४/१/४२) ध० द० ।
[उष्णिग्, उष्णिक ] 'ष्णिहौच् प्रीतौ' (१२४१) ष्णिह् । 'षः सोऽष्ट्यै- ष्ठिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) स्निह् उत्पूर्व० । ऊर्ध्वं स्निह्यतीति । अथवा 'णहींच् बन्धने' (१२८५) णह् । 'पाठे धात्वादेर्णो नः' (२।३।९७) नह, उत्पूर्व० । ऊर्ध्वं नयतीति क्विप् । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) । क्विप्लोपः ।
[ऋत्विग्भ्याम् ] ऋतुं यजेते इति ऋत्विजौ, ताभ्याम् । [दिग्भ्याम् ] दिशतः इति दिशौ, ताभ्याम् ।
[ घृतस्पृग्भ्याम् ] 'घृतं स्पृशतः' इति घृतस्पृशौ, ताभ्याम् । [स्रग्भ्याम् ] सृजतः इति सृजौ, ताभ्याम् । [दधृग्भ्याम् ] धृष्णुतः इति दधृषी, ताभ्याम् । [उष्णिग्भ्याम् ] ऊर्ध्वं स्निह्यतः इति उष्णिहौ, ताभ्याम् ॥छ । नशो वा ।।२।१।७० ॥
[ नशो वा ] नश् षष्ठी डस् । वा प्रथमा सि ।
[ जीवन, जीवनक्, जीवनइ, जीवनट्] 'नशौच् अदर्शने' (१२०२) नश्, जीवपूर्व० । जीवस्य नशनं । भ्यादिभ्यो वा' (५|३ | ११५) क्विप्प्र० । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः । अनेन गत्वं । पक्षे 'यज-सृज-मृज-राज०' (२।१।८७)
श०
ष० । 'धुटस्तृतीयः' (२।१।७६) ष०ड० । 'विरामे वा' (१।३।५१) ड० ८० ।
[ जीवनशौ ] जीवं नश्यतः इति जीवनशौ ||छ ||
युजञ्च - क्रुञ्चौ नो ङ ॥ २१ ॥७१ ।।
[युजञ्चक्रुञ्चो नो ङः ] युज् च अञ्च् च क्रुथ् च युजञ्चक्रुञ्थ्, तस्य । न् षष्ठी ङस् । ङ प्रथमा सि ।
[युङ्] 'युजूंपी योगे' (१४७६) युज् । युङ्क्ते युनक्तीति क्विप् । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः । प्रथमा सि । 'युजोऽसमासे' (१।४।७१) नोऽन्तः । दीर्घड्याब्० ' (१।४।४५) सिलोपः । 'पदस्य' (२।१।८९) जलोपः । अनेन ।
[प्राङ्] 'अञ्च गतौ च' (१०५) अञ्च प्रपूर्व० । प्राञ्चतीति क्विप् । 'अञ्चोऽनर्चायाम् ' ( ४।२।४६ ) नलोपः । ‘अप्रयोगीत्’ (१।१।३७) क्विप्लोपः । प्रथमा सि । 'अचः ' (१।४।६९) नोऽन्तः । ' दीर्घड्याब्० ' (१।४।४५) सिलोपः । 'पदस्य' (२।१।८९) चलोपः । अनेन ।
[प्राङ्भ्याम् ] प्राञ्चतः इति प्राञ्चौ, ताभ्याम् ।
[प्राङ्गु, प्राक्षु] प्राञ्चन्तीति प्राञ्चस्तेषु ।
[क्रुङ् ] 'क्रुञ्च च कौटिल्याल्पीभावयोः ' (१०२) क्रुञ्च् । क्रुञ्चतीति क्विप् । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः ।

Page #196

अथ द्वितीयाऽध्यायस्य प्रथमः पादः ||
प्रथमा सि । 'दीर्घङ्याब्० ' (१।४।४५) सिलोपः । ' पदस्य' (२।१।८९) चलोपः । अनेन । [क्रुभ्याम् ] क्रुञ्चतः इति क्रुञ्चौ, ताभ्याम् ।
[क्रुषु, कुड्क्षु] क्रुञ्चन्तीति क्रुञ्चस्तेषु सप्तमी सुप् ।
[ख] युक्तः इति क्विप् युञ्जी ।
[युञ्जः ] युञ्जन्तीति क्विप् युञ्जः । [प्राञ्चौ ] प्राञ्चतः इति क्विप् प्राञ्चौ ।
[प्राञ्चः ] प्राञ्चन्तीति क्विप् प्राञ्चः । [at] कुञ्चतः इति क्विप् क्रुञ्चौ । [कुञ्चः] क्रुञ्चन्तीति क्विप् क्रुशः ||छ ||
सो रुः ||२१|७२ ॥
[ सो रुः ] स् षष्ठी डस् । रु प्रथमा सि ।
[मित्रशी: ] 'शासूक् अनुशिष्टी' (१०९५) शास्, मित्रपूर्व० । मित्रं शास्तीति क्विप् मित्रशीः । 'क्विप्' (५।१।१४८) क्विपप्र० । 'क्वौ' ( ४|४|११९) इसादेशः ।
१८७
[आशीः] आशासनमाशीः । 'क्रुध् - संपदादिभ्यः क्विप्' (५|३|११४ ) क्विप्प्र० । 'आङ: ' ( ४|४|१२०) आशास्० → आशिस् । प्रथमा सि । 'दीर्घड्याब्० ' (१।४।४५) सिलोपः । अनेन रु० । 'पदान्ते' (२।१।६४ ) दीर्घः । 'रः पदान्ते० ' (१।३।५३) विसर्गः ।
[पयोवत्] पय इव = पयोवत् । 'स्यादेरिवे' (७।१।५२) वत्प्र० ।।छ।।
सजुषः ||२।१।७३ ॥
[सजूर्देवैः ] 'जुषैति प्रीति सेवनयो:' (१४७२) जुष्, सहपूर्व० । सह जुषते । 'क्विप्' (५1१1१४८) क्विप्प्र० । अत एव निर्देशात् सहस्य सभावः । पदान्ते' (२।१।६४ ) दीर्घत्वम् ।
[सजुर्भ्याम् ] सह जुषेते इति सजुषौ, ताभ्याम् ।
[ सजूर्वत्] सजूरिव = सजूर्वत् । 'स्यादेरिवे' ( ७।१।५२) वत्प्र० ॥ छ ॥
अहः ||२।१।७४ ॥
[ अह ] अहन् षष्ठी डस् | 'अनोऽस्य ' (२।१।१०८ ) अलोपः ।
[ हे दीर्घाहो निदाघ ! ] दीर्घाण्यहान्यस्मिन् निदाघे स= दीर्घाहो निदाघः, तस्य संबोधनं हे दीर्घाहो निदाघ ! | 'आमन्त्र्ये' (२।२।३२) सि । आमन्त्र्यार्थाभिद्योतको हे शब्दप्रागुपादीयते । हे प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' ( ३।२।७) सिलोपः । अनेन रु० । 'घोषवति' (१।३।२१) २० उ० । 'अवर्णस्ये० ' (१।२।६) ओ. ।
Jain Education Intemational
[दीर्घाहा निदाघः ] 'दहं भस्मीकरणे' (५५२) दहू, निपूर्व० । निदह्यन्ते प्राणिनोऽस्मिन्निति निदाघः, कर्मणि समासः । = निदाघः । 'व्यञ्जनाद् घञ्' (५।३।१३२) घञ्प्र० अ । 'ञ्णिति' ( ४ | ३ |५० ) उपान्त्यवृद्धिः । ' भ्वादेर्दादेर्घः'
निदहनं (२।१।८३) ह० ( १।३।२२ ) रुलोपः ।
घ० । प्रथमा सि । 'नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः । अनेन रु० । 'अवर्ण- भो भगो ऽघोर्लुगसन्धिः '

Page #197

१८८
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
[अहन् शत्रुम्] 'हनंक हिंसा-गत्योः ' (११००) हन् । यस्तनी दिव् । 'व्यञ्जनाद् दे: सश्च दः' (४।३।७८) दिलोपः । 'अड् धातोरादिर्हयस्तन्यां चाऽमाङा' (४।४।२९) अडागमः ।। छ ।।
रो लुप्यरि ।।२।१।७५॥ [लुप्यरि र् षष्ठी डस् । लुप् सप्तमी ङि । न र् = अर्, तस्मिन् ।
[अहरधीते] अहन् । द्वि० अम् । 'अनतो लुप्' (१।४।५९) अम्लोपः । अनेन रेफ । ‘इंड्क् अध्ययने' (११०४) इ, अधिपूर्व० । वर्त्त० ते ।
[अहर्ददाति] 'डुदांग्क् दाने' (११३८) दा. । वर्त० तिव् । 'हवः शिति' (४।१।१२) दा द्वित्वं । 'हूस्वः' (४।१।३९) दा० → द० ।
[अहःकाम्यति] अहः इच्छति । 'द्वितीयायाः काम्यः' (३।४।२२) काम्यप्र० । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' . (३।४।७१) शव् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२११११३) अलोपः ।
[अहर्वत्] अहरिव = अहर्वत् । ‘स्यादेरिवे' (७।१।५२) वत्प्र० । [अहोरूपम्] प्रशस्तमहः = अहोरूपम् । 'त्यादेश्च प्रशस्ते रूपप्' (७।३।१०) रूपप्प० ।
[अहोरात्रः] अहश्च रात्रिश्च = अहोरात्रः । 'ऋक्सामर्यजुष-धेन्वनडुह-वाङ्मनसा-अहोरात्र-रात्रिंदिव-नक्तंदिवा-ऽहर्दिवोर्वष्ठीवपदष्ठीवा-ऽक्षिभुव-दारगवम्' (७।३।९७) अत्समासान्तः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अन्त्यस्वरादिलोपः ।। छ ।।
धुटस्तृतीयः ।।२१७६।। [धुटस्तृतीयः] धुट् षष्ठी डस् । तृतीय प्रथमा सि । [वाग] वच् । वक्तीत्येवंशीला वाक् । 'दिधुद-ददृ०' (५२४८३) विप्प्र०-वाच्० । अनेन क० → ग० ।
[विड] 'विशंत् प्रवेशने' (१४१५) विश् । विशतीति । प्रथमा सि । 'दीर्घड्याब०' (१।४।४५) सिलोपः । 'यजसृज०' १२।११८७) श० → ष० । अनेन ।
[विभिः ] 'विशंत् प्रवेशने' (१४१५) विश् । विशन्तीति विशस्तैः । 'यज-सृज-मृज०' (२।१।८७) श० → ष० । अनेन ष० → ड० ।
[सुदुग्] सुख (१८४९) 'दुःखण् तत्क्रियायाम्' (१८५०) दुःख-दुख, सुपूर्व० । 'चुरादिभ्यो णिच् (३।४।१७) णिच्प्र० । सुष्ठु दुःखयते(ति), सुष्टु दुखयते(ति) इति क्विप् । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः । प्रथमा सि । 'दीर्घड्याब्०' (१।४।४५) सिलोपः । ‘पदस्य' (२।१८९) खलोपः ।
[सुदुग्भ्याम्] सुष्ठु दुःखयतः, सुष्ठु दु: खयतः इति क्विप् सुदुगौ, ताभ्याम् ।
[षष्ठः] षष् । षण्णां पूरणः = षष्ठः । षट्-कति-कतिपयात् थट्' (७।१।१६२) थट्प० → थ. । 'तवर्गस्य श्ववर्ग०' (११३१६०) थ० → ठ० ॥छ।।
ग-ड-द-बादेश्चतुर्थान्तस्यैकस्वरस्यादेश्चतुर्थः स्थ्वोश्च प्रत्यये ।।२।१७७।। [गडदबादेः] गश्च डश्च दश्च बश्च = गडदबाः, गडदबा आदिर्यस्याऽसौ गडदबादिस्तस्य । [चतुर्थान्तस्य चतुर्थोऽन्ते यस्याऽसौ चतुर्थान्तस्तस्य । [एकस्वरस्यादेः] एकः स्वरो यस्याऽसौ एकस्वरस्तस्य = एकस्वरस्य । आदि षष्ठी डस् ।
Jain Education Intemational

Page #198

अथ द्वितीयाऽध्यायस्य प्रथमः पाद: ।।
१८९
[चतुर्थः स्ध्वोश्च प्रत्यये] चतुर्थ प्रथमा सि । स् च ध्व् च = स्ध्वौ, तयोः = स्ध्वोः, सप्तमी ओस् । च प्रथमा सि । प्रत्यय सप्तमी ङि ।
[पर्णधुट्] 'गुहौग् संवरणे' (९३५) गुह्, पर्णपूर्व० । पर्णानि गूहते-गृहतीति क्विप् पर्णघुट् । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः । प्रथमा सि । 'दीर्घड्याब'-(१।४।४५) सिलोपः । 'हो धुट्-पदान्ते' (२१/८२) ह० → ढ० । अनेन ग० → घ० । 'धुटस्तृतीयः' (२।१७६) ढ० → ड० । 'विरामे वा' (१।३।५१) ड० → ट० ।
[पर्णघडभ्याम] पर्णानि गृहतः इति क्विप पर्णगृहौ, ताभ्यां = पर्णघडभ्याम | 'अप्रयोगीत' (१1१1३७) क्विपलोपः । 'हो धुट्-पदान्ते' (२।१।८२) ह० → ढ० । अनेन ग० → घ० । 'धुटस्तृतीयः' (२।१।७६) ढ० → ड० ।
[पर्णघुट्त्वम्] पर्णगुहो भावः । 'भावे त्व-तल्' (७।१।५५) त्वप्र० । प्रथमा सि । ‘अतः स्यमोऽम्' (१।४।५७) अम् ।
[तुण्ढिप्] तुण्डि मांडियइ । तुण्डिरस्यास्ति । 'वलि-वटि-तुण्डेर्भः' (७।२।१६) भप्र० । तुण्डिभमाऽचष्टे । 'णिज्बहुलं नाम्नः कृगादिषु' (३।४।४२) णिच्प्र० । 'त्रन्त्यस्वरादेः' (७।४।४३) अलोपः । तुण्डिभयतीति क्विप् । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः । ‘णेरनिटि' (४।३।८३) णिज्लोपः । प्रथमा सि । दीर्घड्याध०' (१।४।४५) सिलोपः । अनेन ड० → ढ० । 'धुटस्तृतीयः' (२११७६) भ० → ब० । 'विरामे वा' (१३५१) ब० → प० ।
[तुण्ढिपत्वम्] तुण्डिभो भावः । 'भावे त्व-तल्' (७।११५५) त्वप्र० ।
गोधुक] 'दुहीक क्षरणे' (११२७) दुह, गोपूर्व० । गां दोग्धीति क्विप् गोधुक् । 'अप्रयोगीत्' (११।३७) विप्लोपः । प्रथमा सि । 'दीर्घड्याब्०' (१।४।४५) सिलोपः । 'भ्वादेर्दादेर्घः' (२।१८३) ह० → घ० । अनेन द० → ध० । 'धुटस्तृतीयः' घ० → ग० । 'विरामे वा' (१३.५१) ग० → क० ।
[गोधुग्भ्याम्] गां दोग्धः इति क्विप् गोदुहौ, ताभ्यां = गोधुग्भ्याम्, तृतीया भ्याम् । 'भ्वादेदिर्घः' (२।१८३) ह. → घ० । अनेन द० →ध० । 'धुटस्तृतीयः' (२।१७६) घ० → ग० ।
[गोधुकत्वम्] गोदुहो भावः । 'भावे त्व-तल्' (७५५) त्वप्र० ।
गर्धप] गर्दभमाचष्टे । 'णिजबहलं०' (३।४।४२) णियप्र० । 'अन्त्यस्वरादेः' (७।४।४३) अलोपः । गर्दभयतीति स्विप गर्धप । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिज्लोपः । 'अप्रयोगीत' (१1१।३७) क्विपलोपः । प्रथमा सि । 'दीर्घङ्या' (१।४।४५) सिलोपः । अनेन द० → ध० । 'धुटस्तृतीयः' (२१७६) भ० → ब० । 'विरामे वा' (११३५१) ब० → प० ।
गर्धब्भ्याम्] गर्दभयतः इति क्विप् गर्दभी, ताभ्यां = गर्धब्भ्याम्, तृतीया भ्याम् । अनेन द० → ध० । 'धुटस्तृतीयः' (२।१७६) भ० → ब० ।
[गर्धपत्वम्] गर्दभो भावः । 'भावे त्व- तल्' (७191५५) त्वप्र० ।
[धर्मभुत्] 'बुधिं ज्ञाने' (१२६२) बुध्, धर्मपूर्व० । धर्म बुध्यते इति क्विप् धर्मभुत् । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः । प्रथमा सि । दीर्घड्याब्०' (१।४।४५) सिलोपः । अनेन ब० → भ० । 'धुटस्तृतीयः' (२।११७६) ध० - द० । 'विरामे वा' (१।३।५१) द० → त० ।
[धर्मभुत्त्वम्] धर्मबुधो भावः । 'भावे त्व-तल्' (७।१।५५) त्वप्र० ।
[निघोक्ष्यते 'गुहौग संवरणे' (९३५) गुहू, निपूर्व० । भविष्यन्ती स्यते । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० उ०ओ० । 'हो धुट-पदान्ते' (२११८२) ह० → ढ० । अनेन म० → घ० । 'ष-ढोः कस्सि' (२११६२) ढ० →क० ।
Jain Education Intemational

Page #199

१९०
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढूंढिका ।
'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वं । क-षसंयोगे क्ष. ।
न्यघूढ्वम्] 'गुहौग् संवरणे' (९३५) गुह्, निपूर्व० । अद्यतनी ध्वम् । 'ह-शिटो नाम्युपान्त्याददृशोऽनिटः सक्' (३।४।५५) सप० । 'दुह-दिह-लिह-गुहो दन्त्यात्मने वा सकः' (४।३।७४) सक्लोपः । 'हो धुट-पदान्ते' (२/१/८२) ह०
→ ढ० । अनेन ग० → घ० । 'तवर्गस्य०' (११३१६०) ध० → ढ० । 'ढस्तड्डे' (१1३।४२) एकढलोपः - पूर्विलाउ दीर्घः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अडागमः ।
[धोक्ष्यते] 'दुहीक क्षरणे' (११२७) दुह् । भवि० स्यते । 'हो धुट-पदान्ते' (२११८२) ह० → ढ० । अनेन द० →ध० । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० उ० → ओ० । 'ष-ढोः कस्सि' (२१११६२) ढ० → क० । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् ।
[अधुग्ध्वम्] दुह् । अद्यत० ध्वम् । 'ह-शिटो नाम्युपान्त्याददृशोऽनिटः सक्' (३।४।५५) सप० । 'दुह-दिह-लिहगुहो दन्त्यात्मने वा सकः' (४।३।७४) सक्लोपः । 'भ्वादेर्दादेघः' (२११८३) ह० → घ० । अनेन द० → ध० । 'तृतीयस्तृतीय-चतुर्थे' (१।३।४९) ध० → ग० । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अडागमः ।
[बुभुत्सते] 'बुधिं ज्ञाने' (१२६२) बुध् । वोद्भुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सन्प्र० → स. । 'सन्यडश्च' (४।१३) बुध सउ द्विर्वचनं । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक' (४।१९४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । अनेन बु० → भु० । 'धुटस्तृतीयः' (२।१७६) ध० → द० । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः' (१।३।५०) द० → त० ।
[अभुद्ध्वम्] बुध् । अद्यत० ध्वम् । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । 'सो धि वा' (४।३।७२) सिज्लोपः । अनेन बु० → भु० । 'तृतीयस्तृतीय-चतुर्थे' (१।३।४९) ध० → द० । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अडागमः ।
[कुत्] 'क्रुधंच् कोपे' (११८४) क्रुध् । क्रोधनं = क्रुत् । 'क्रुत्-संपदादिभ्यः क्विप्' (५।३।११४) क्विप्प० । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः ।
[अजञ्जप]* 'जप मानसे च' (३३८) जप् । गर्हितं जपति । 'गू-लुप-सद-चर-जप-जभ-दश-दहो गये' (३।४।१२) यङ्प० । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) जप सउं द्विर्वचनं । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । दश-भञ्ज-पशः' (४।१५२) मोऽन्तः । 'बहुलं लुप्' (३।४।१४) यङ्लोपः । ह्यस्तनी दिव् । 'व्यञ्जनाद् देः सश्च दः' (४।३।७८) दलोपः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अडागमः ।
. [दामलिट्] 'लिहीं आस्वादने' (११२९) लिह् । दाम लेढीति क्विप् दामलिट् । 'अप्रयोगीत्' (११११३७) क्विप्लोपः । प्रथमा सि । 'दीर्घड्याब०' (१।४।४५) सिलोपः । 'हो धु०' (२।१।८२) ह० → ढ० । 'धुटस्तृतीयः' (२।१७६) ढ० → ड० । 'विरामे वा' (१।३५१) ड० → ट० ।
1 [धर्मबुधौ धर्म बुध्येते इति क्विप् धर्मबुधौ । - [अबुद्ध] बुध् । अद्यत० त. । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । स्थानीवाऽवर्णविधौ (७।४।१०९) इत्यनेन सिचः स्थानित्वमित्यूह अस्योत्तरं वृत्तिमध्ये ज्ञेयम् । 'धुड् हुस्वाल्लुगनिटस्तथोः' (४।३।७०) सिज्लोपः । 'अधश्चतुर्थात्०' (२।१७९) त० → ध० । 'तृतीयस्तृतीय०' (१३।४९) ध० → द० । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अडागमः ।
P.卐 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । 'सो धि वा' (४।३७२) सलोपः । P. * 'जभ मैथुने' (३७९) जभ् । गर्हितं जभति । 'गू-लुप-सद०' (३।४।१२) यड्प० । 'सन्-यडश्च' (४।१३) द्वित्वं । 'व्यञ्जनस्या०' (४/१/४४) भलोपः ।
'जप-जभ-दह-०' (४191५२) मुरागमु । 'बहुलं लुप्' (३।४।१४) यङ्लोपः । हा० दिव् । 'व्यञ्जनाद् दे:०' (४१३७८) दलोपः । 'धूटस्तृतीयः' (२११७६) भ० → ब० । 'विरामे वा' (१३.५१) ब० → प० । 'अड् धातो०' (४।४।२९) अट् ।
Jain Education Intemational

Page #200

अथ द्वितीयाऽध्यायस्य प्रथमः पादः ॥
१९१
[अबुद्धाः] बुध् । अद्यत० थास् । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । 'धुड् ह्रस्वाल्लुगनिटस्त-थोः' (४।३।७०) सिज्लोपः । 'अधश्चतुर्थात्०' (२११७९) थ० → ध० । ['धुटस्तृतीयः' (२११७६) ध० → द० ।] 'तृतीयस्तृतीय०' (१३।४३) ध० → द० । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
दादद्धि] 'दधि धारणे' (७४५) दध् । भृशं पुनः पुनर्वा दधते । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद् भृशाऽऽभीक्ष्ण्ये यङ् वा' (३।४।९) यङ्म० । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) द्विर्वचनु । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१४८) आ. | 'बहुलं लुप्' (३।४।१४) यड्लोपः । पं० हि । 'हु-धुटो० (४।२४८३) हि० → धि० । 'तृतीयस्तृतीय०' (१३४३) ध० → द० ।
[दवः] 'डुधांगक धारणे च' (११३९) धा । वर्त० वस् । 'हवः शिति' (४।१।१२) धा द्वित्वं । 'हस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वत्वं । 'द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वी' (४।१।४२) ध० → ६० । 'श्नश्चाऽऽतः' (४।२।९६) आलोपः । 'अदीर्घाद् विरामैकव्यञ्जने' (१।३।३२) धकारस्य द्वित्वं । 'तृतीयस्तृतीय-चतुर्थे' (१।३।४९) ध० → द० । दिदध्वहे] 'इधांगक धारणे च' (११३९) धा । वर्त० वहे । शेषं दध्वः ' वत् ।। छ ।।
धागस्त-थोश्च ।।२।१७८|| [धागस्तथोश्च धाग षष्ठी डस् । तश्च थश्च = तथौ, तयोः = तथाः, सप्तमी ओस् । च प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२७) सिलोपः ।
[धत्तः] 'डुधांग्क् धारणे च' (११३९) धा । वर्त्तः तस् । ‘हवः शिति' (४।१।१२) धा सउं द्विर्वचनं । 'हस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वत्वं । 'श्नश्चाऽऽतः' (४।२।९६) आलोपः । 'धुटस्तृतीयः' (२११७६) ध० → द० । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः' (१३।५०) द० → त० । अनेन ।
[धत्ते धा । वर्त० ते । शेषं 'धत्तः' वत् । [धत्थः] धा । वर्त्त० थस् । शेषं 'धत्तः' वत् । [धत्थ] धा । वर्त० थ । शेषं 'धत्तः' वत् ।। धित्से] धा । वर्त० से । शेषं 'धत्तः' वत् । [धत्स्व धा । पञ्चमी स्व । शेषं 'धत्तः' वत् ।
धध्वे धा । वर्त० ध्वे । 'हवः शिति' (४191१२) धा सउं निधनं । 'हस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वत्वं । 'श्नश्चाऽऽतः' (४।२।९६) आलोपः । तृतीयस्तृतीय-चतुर्थे' (१1३।४९) ध० →५० । अनेन ।
[धद्ध्वम्] धा । पञ्चमी ध्वम् । शेषं 'धद्ध्ये' वत् ।
[दात्तः] 'ट) पाने' (२८) धे । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य' (४।२१) धा । भृशं पुनः पुनर्वा धयतः । व्यञ्जनादेरेकस्वराद' (३।४।९) यङ् । 'बहुलं लुप्' (३।४।१४) यङ्लोपः । सन्-यडश्च' (४।१३) धा द्वित्वं । हूस्वः' (४।१।३९) इस्वत्वं । 'द्वितीयतुर्ययोः पूर्वी' (४।१।४२) ध० → द० । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।११४८) आ । वर्त० तस् । 'श्नश्चाऽऽतः' (४।२।९६) आलोपः । 'धुटस्तृतीयः' (२११७६) घ० → द० । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः' (११३५०) ५० → त० ।
[दात्थः] 'ट्धे पाने' (२८)धे । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य' (४२११) धा । भृशं पुनः पुनर्वा धयथः । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद' (३।४।९) यङ् । 'बहुलं लुप्' (३।४।१४) यड्लोपः । 'सन्-यश्च' (४१३) धा द्वित्वं । 'इस्वः' (४।१1३९) हूस्वत्वं । 'द्वितीयतुर्ययोः पूर्वी' (४।१।४२) ध० → द० । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) आ । वर्त० थस् । 'श्नधाऽऽतः' (४।२।९६)
.
.
Jain Education Intemational

Page #201

१९२
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
आलोपः । 'धुटस्तृतीयः' (२११७६) ध० → द० । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः' (१।३५०) द० → त० ।
[धात्तः] 'डुधांगा धारणे च' (११३९) धा । भृशं पुनः पुनर्वा धत्तः । 'व्यञ्जनादेरेकस्वरा' (३।४।९) यङ् । 'बहुलं लुप्' (३।४।१४) यङ्लोपः । अग्रे पूर्ववत् ।
_[धात्थः] भृशं पुनः पुनर्वा धत्थः । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्' (३।४।९) यय० । 'बहुलं लुप्' (३।४।१४) यड्लोपः । अग्रे पूर्ववत् ।
[धात्थ] भृशं पुनः पुनर्वा धत्थ । 'व्यञ्जनादेरेकस्वरा' (३।४।९) यय० । 'बहुलं लुप्' (३।४।१४) यड्लोपः । अग्रे पूर्ववत् ।।छ।।
अधश्चतुर्थात् त-थोर्धः ।।२।१७९॥ [अधश्चतुर्थात् न धा = अधा, 'नञत्' (३।२।१२५) न० → अ० । तस्य = अधः । चतुर्णां पूरणश्चतुर्थस्तस्मात् = चतुर्थात् ।
[तथोधः] तश्च थश्च = तथौ, तयोः = तथोः । ध प्रथमा सि । अध इत्यत्र नपर्युदासः तेन अत्यस्माद् (?) अपि शुद्धधातोरेव भवति, न क्विबन्तस्य ।
[दोग्धा] 'दुहीक क्षरणे' (११२७) दुह् । श्वस्तनी ता. | ‘लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० उ० → ओ० । 'भ्वादेर्दादेर्घः' (२।१।८३) ह० → घ० । अनेन त० → ध० । 'तृतीयस्तृतीय-चतुर्थे' (१।३।४९) घ० → ग० ।
[दोग्धुम दोहनाय = दोग्धुम् । ‘क्रियायां क्रियार्थायां०' (५।३।१३) तुम्प० ।
[अदुग्ध] दुह् । अद्यत० त. । 'ह-शिटो नाम्युपान्त्यादृशोऽनिटः सक्' (३।४।५५) सप्र० । 'दुह-दिह-लिह-गुहो दन्त्यात्मने वा सकः' (४।३।७४) सक्लोपः । 'भ्वादेर्दादेर्घः' (२।१।८३) ह० → घ० । अनेन त० →ध० । 'तृतीयरतृतीय-चतुर्थे' (१।३।४९) घ० → ग० । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अडागमः ।
[लेढुम 'लिहीक आस्वादने' (११२९) लिह | लेहनाय = लेदुम् । ‘क्रियायां क्रियार्थायां०' (५।३।१३) तुम्प० । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० इ० → ए० । 'हो धुट्-पदान्ते' (२/१९८२) ह० → ढ० । अनेन त० → ध० । 'तवर्गस्य०' (१।३।६०) ध० → ढ० । 'ढस्तड्डे' (१1३।४२) ढलोपः ।
[अलीढ] लिह् । अद्यत० त० । 'ह-शिटो०' (३।४।५५) सक्प० । 'दुह-दिह-लिह-गुहो दन्त्यात्मने वा सकः' (४।३।७४) सक्लोपः । 'हो धुट्-पदान्ते' (२।१९८२) ह० → ढ० । अनेन त० → ध० । 'तवर्गस्य०' (१।३।६०) ध० → ढ० । 'ढस्तड्ढे' (११३।४२) ढलोपः - पूर्विला दीर्घत्वं । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अडागमः ।
[अलीढाः] लिह् । अद्यत० । थास् । 'ह-शिटो०' (३।४५५) सप० । 'दुह-दिह-लिह-गुहो०' (४।३।७४) सक्लोपः । 'हो धुट्-पदान्ते' (२।१।८२) ह० → ढ० । अनेन थ० → ध० । 'तवर्गस्य०' (१।३।६०) ध० → ढ० । 'ढस्तड्डे' (११३।४२) ढलोपः - पूर्विला दीर्घत्वं । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अडागमः ।
बोद्धम] 'बुधिं ज्ञाने' (१२६२) बुध् । बोधनाय = बोद्धम् । ‘क्रियायां क्रियार्थायां तुम्०' (५।३।१३) तुम्प० । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । अनेन त० → ध० । 'तृतीयस्तृतीय०-' (१।३।४९) ध० → द० ।
। [अबुद्ध] बुध् । अद्यत० त० । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । 'धुड्-हस्वाल्लुग०' (४।३।७०) सिज्लोपः । अनेन त० → ध० । 'तृतीयस्तृतीय-चतुर्थे' (१।३।४९) ध० → द० । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अडागमः ।
[अबुद्धाः] बुध् । अद्यत० थास् । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । 'धुड्-हस्वाल्लु०' (४।३७०) सिज्लोपः ।
Jain Education Intemational

Page #202

अथ द्वितीयाऽध्यायस्य प्रथमः पादः ।।
१९३
अनेन थ० → ध० । 'तृतीयस्तृतीय-चतुर्थे' (१।३।४९) ध० → द० । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अडागमः ।
लब्धा] 'डुलभिंष प्राप्तौ' (७८६) लभ् । श्वस्तनी ता । अनेन त० → ध० । 'तृतीयस्तृतीय-चतुर्थे' (१३१४९) भ० → ब० ।
[लब्धुम् लभ् । लभनाय = लब्धुम् । 'क्रियायां क्रियार्थायां तुम्०' (५।३।१३) तुम् । अनेन त० → ध० । 'तृतीयस्तृतीय-चतुर्थे' (११३।४९) भ० → व० । - [अलब्ध] लभ् । अद्यत० त० । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । 'धुड्-हस्वाल्लुगनिटस्त-थोः' (४।३७०) सिज्लोपः । अनेन त० → ध० । 'तृतीयस्तृतीय-चतुर्थे' (१।३।४९) भ० → ब० । 'अड् धातोरदि०' (४।४।२९) अडागमः ।
[अलब्धाः] लभ् । अद्यत० थास् । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । 'धुड्-हस्वाल्लुगनिटस्त-थोः' (४।३७०) सिज्लोपः । अनेन थ० → ध० । 'तृतीयस्तृतीय-चतुर्थे' (१३१४९) भ० → ब० । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अडागमः ।
[धत्तः] 'डुधांग्क् धारणे च' (११३९) धा । वर्त० तस् । 'हवः शिति' (४।१।१२) द्वित्वं । शेषं (२।१।७८) सूत्रवत् ।
[धत्थः] धा । वर्त० थस् । 'हवः शिति' (४।१।१२) द्वित्वं । शेषं (२।१७८) सूत्रवत् ।
[दात्तः] 'डुधांग्क् धारणे च' (११३९) धा । भृशं पुनः पुनर्वा धत्तः । 'व्यञ्जनादेरेकस्वरा' (३।४।९) यड्प्र० । 'बहुलं लुप्' (३।४।१४) यङ्लोपः । ‘सन्-यडश्च' (४।१।३) धाद्विर्वचनं । 'हस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वत्वं । 'द्वितीयतुर्ययोः पूर्वी' (४।१।४२) ध० → द० । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) आ । वर्त्त० तस् । 'श्नश्चाऽऽतः' (४।२।९६) आलोपः । 'धुटस्तृतीयः' (२११७६) ध० → द० । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः' (१३५०) द० → त० ।
[दात्थः] 'डुधांगा धारणे च' (११३९) धा । भृशं पुनः पुनर्वा धत्थः । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्' (३।४।९) यप्र० । 'बहुलं लुप्' (३।४।१४) यड्लोपः । ‘सन्-यडश्च' (४।१।३) धा द्विर्वचनं । हूस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वत्वं । 'द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वी' (४।१।४२) ध० → द० । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) आ । वर्त० थस् । 'श्नश्चाऽऽतः' (४।२।९६) आलोपः । 'धुटस्तृतीयः' (२१११७६) ध० → द० । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः' (१३५०) द० → त० ।
[दाद्धः] 'ट्र्धे पाने' (२८) धे । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य' (४।२।१) धा । भृशं पुनः पुनर्वा धयतः । अग्रे पूर्ववत् ।
ज्ञानभुत्त्वम्] 'बुधिं ज्ञाने' (१२६२) बुध, ज्ञानपूर्व० । ज्ञानं बुध्यते इति क्विप् । ज्ञानबुधो भावः = ज्ञानभुत्त्वम् । 'क्विबन्ता धातुत्वं नोज्झन्ति नामत्वं च प्रतिपद्यन्ते' ( ) । 'भावे त्व-तल्' (७।१५५) त्वप्र० । 'ग-ड-द-बादे:०' (२।१७७) बु० → भु० । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः' (१।३।५०) ध० → त० । प्रथमा सि । 'अतः स्यमोऽम्' (१।४।५७) अम् ।।छ।।
नाम्यन्तात् परोक्षा-ऽद्यतन्याशिषो धो ढः ।।२।१८०।। निर्नाम्यन्तात र च नामी च = मिनौ, मिनावन्ते यस्याऽसौ न म्यन्तस्तस्मात् । [परोक्षाऽद्यतन्याशिषः] परोक्षा च अद्यतनी च आशीश्च = परोक्षाऽद्यतन्याशिष, तस्य । [धो ढः] ध् षष्ठी डस् | ढ प्रथमा सि ।
[अतीढ्वम्] 'तू प्लवन-तरणयोः' (२७) तृ । अद्यतनी ध्वम् । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । 'ऋवर्णात्' (४।३।३६) सिच् किद्वत् । 'ऋवर्ण-युण्णुगः कितः' (४।४।५७) इनिषेधः । 'सो धि वा' (४।३।७२) सिज्लोपः । 'ऋतां विडतीर्' (४।४।११६) इर् । 'भ्वादे मिनो०' (२१११६३) दीर्घः । अनेन ध० → ढ० । 'दिर्ह-स्वरस्याऽनु नवा' (१३।३१)
Jain Education Intemational

Page #203

१९४
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
ढस्य द्वित्वं । 'तृतीयस्तृतीय-चतुर्थे' (१।३।४९) ढ० → ड० । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अडागमः ।
[तीषीवम्] 'तृ प्लवन-तरणयोः' (२७) तु । आशीः सीध्वम् । 'ऋवर्णात्' (४।३।३६) किद्वत् । 'ऋवर्ण-युण्णुगः कितः' (४।४।५७) इनिषेधः । 'ऋतां विडतीर्' (४।४।११६) इर् । 'भ्वादेर्नामिनो०' (२।१।६३) दीर्घः । अनेन ध० → ढ० । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् ।
[तुष्टुढ्वे] 'ष्टुंग्क् स्तुतौ' (११२४) ष्टु । 'षः सोऽष्ट्यै-ष्ट्वि-ष्वष्कः' (२।३।९८) स्तु । 'निमित्ताभावे नैमित्तिकस्याप्यभावः' (न्यायसंग्रहः १/२९) स्तु | परोक्षा ध्वे । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।११) स्तु द्विवचनं । 'अघोषे शिटः' (१३५०) सलोपः । अनेन ध० → ढ० ।
[अदिढ्वम्] 'डुदांग्क दाने' (११३८) दा । अद्यतनी ध्वम् । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । 'इश्च स्था-दः' (४।३।४१) सिक्किद्वत् - दा० → दि० । 'सो धि वा' (४।३७२) सिज्लोपः । अनेन ध० → ढ० । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अडागमः ।
[अचेढ्वम्] 'चिंग्ट् चयने' (१२९०) चि । अद्यत० ध्वम् । ‘सिजद्यतन्याम्' (३।४५३) सिच् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३१) गु० ए. । 'सो धि वा' (४।३।७२) सिज्लोपः । ‘अड्०' (४।४।२९) अट् । अनेन ।
[अच्योढ्वम्] 'च्युङ् गतौ' (५९४) च्यु । अद्यत० ध्वम् । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ओ० । सो धि वा' (४।३।७२) सिज्लोपः । ‘अड्०' (४।४।२९) अट् । अनेन ।
[अकृढ्वम्] ‘डुकंग करणे' (८८८) कृ । अद्यत० ध्वम् । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । 'ऋवर्णात्' (४।३।३६) किद्वत् । 'सो धि वा' (४।३।७२) सिज्लोपः । 'अड् धातो०' (४।४।२९) अट् । अनेन ।
[अपग्ध्वम्] 'डुपची पाके' (८९२) पच् । अद्यत० ध्वम् । 'सिजद्यत०' (३।४।५३) सिच् । 'सो धि वा' (४।३।७२) सिज्लोपः । 'च-जः क-गम्' (२।१९८६) च० →क० । 'तृतीयस्तृतीय-चतुर्थे' (१३।४९) क० → ग० । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अडागमः ।
[ववसिध्वे] 'वसिक् आच्छादने' (१११७) वस् । परोक्षा ध्वे । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे प्राक् तु स्वरे स्वरविधेः' (४।१।१) द्विर्वचनं । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । ‘स्क्रसृ-वृ-भृ-स्तु द्रुश्रु-स्रोर्व्यञ्जनादे: परोक्षायाः' (४।४।८१) इट् ।
[आसिध्वम्] 'आसिक् उपवेशने' (१११९) आस् । अद्यत० ध्वम् । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४५३) सिच् । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट । 'सो धि वा' (४।३।७२) सिज्लोपः । 'स्वरादेस्तासु' (४।४।३१) वृद्धिः ।
[अस्तुध्वम्] 'ष्टुंग्क् स्तुतौ' (११२४) ष्टु । 'षः सोऽष्टयै-ष्ठिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) स्तु । ह्यस्तनी ध्वम् । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अडागमः ॥छ।।
हान्तस्थाञ्जीड्भ्यां वा ।।२।१८१।। [हान्तस्थाञीड्भ्याम्] हश्च अन्तस्था(:) च = हान्तस्थम् । ‘क्लीबे' (२।४।९७) ह्रस्वस्तस्मात् । ञिश्च इट् च = जीटौ । 'धुटस्तृतीयः' (२११७६) त० → द० । 'तृतीयस्य पञ्चमे' (१९३१) द० →न । 'तवर्गस्य श्चवर्ग०' (११३१६०) न० → ० । ताभ्यां = हान्तस्थाञीड्भ्याम् । 'धुटस्तृतीयः' (२।१७६) ट० → ड० ।
[अग्राहिढ्वम्, अग्राहिध्वम्] 'ग्रहीश् उपादाने' (१५१७) ग्रह् । अद्यतनी ध्वम् । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । 'स्वर-ग्रह-दृश-हन्भ्यः स्य-सिजाशी:-श्वस्तन्यां जिट् वा' (३।४।६९) जिट् → इ । 'णिति' (४३५०) उपान्त्यवृद्धिः । सो धि वा' (४।३।७२) सिज्लोपः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अडागमः । अनेन ।
Jain Education Intemational

Page #204

अथ द्वितीयाऽध्यायस्य प्रथमः पादः ॥ .
१९५
[ग्राहिषीढ्वम्, ग्राहिषीध्वम्] ग्रह | आशीः सीध्वम् । 'स्वर-ग्रह-दृश०' (३।४।६९) जिट्-इ । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) स० → ष० ।
[अनायिढ़वम, अनायिध्वम् ‘णींग प्रापणे' (८८४) णी । 'पाठे धात्वादेर्णो नः' (२।३।९७) नी । अद्यतनी ध्वम् । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । 'स्वर-ग्रह-दृश-हन्भ्यः०' (३।४।६९) ञिट → इ । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४।३।५१) बृ० ऐ । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) आय् । 'सो धि वा' (४।३।७२) सिज्लोपः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अडागमः ।
[नायिषीढ़वम्, नायिषीध्वम् नी । आशीः सीध्वम् । 'स्वर-ग्रह-दृश०' (३।४।६९) जिट् → इ. । 'नामिनोऽकलि०' (४१३५१) वृ० ऐ । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) आय् । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) स० → प० ।
[अकारिढ़वम, अकारिध्वम्] 'डुकंग करणे' (८८८) कृ । अद्यतनी ध्वम् । 'सिजद्यतन्याम' (३।४।५३) सिच । 'स्वरग्रह-दृश-हन्भ्यः०' (३।४।६९) जिट् → इ । 'सो धि वा' (४१३७२) सिज्लोपः । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४।३।५१) वृ० आर् |
[कारिषीढ्वम्, कारिषीध्वम्] कृ । आशीः सीध्वम् । ‘स्वर-ग्रह-दृश-हन्भ्यः०' (३।४।६९) जिट् → इ. । 'नामिनो०' (४।३।५१) वृ० आर् । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) स० → प० ।
[अलाविढ्वम्, अलाविध्वम्] 'लूग्श् छेदने' (१५१९) लू । अद्यतनी ध्वम् । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । 'स्वर-ग्रह-दृश-हन्भ्यः०' (३।४।६९) जिट् → इ । 'सो धि वा' (४।३।७२) सिज्लोपः । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४३५१) वृ० औ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) आव् । 'अट् धातोरादि०' (४।४।२९) अडागमः ।
[लाविषीढ्वम्, लाविषीध्वम्] लू । आशीः सीध्वम् । ‘स्वर-ग्रह-दृश-हन्भ्यः०' (३।४।६९) जिट् → इ । 'नामिनोऽकलि०' (४।३।५१) वृ० औ । ‘ओदौतो०' (१।२।२४) आव् । 'नाम्यन्तस्था० (२।३।१५) स० → ष० ।
[जगृहिढ़वे, जगृहिध्वे] 'ग्रहीश् उपादाने' (१५१७) ग्रह । परोक्षा ध्वे । 'ग्रह-वस्च-भ्रस्ज-प्रच्छः' (४।१।८४) य्वृद्गृह् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।१।१) द्विर्वचनं । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।११४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'ऋतोऽत' (४।१।३८) गृ० → ग० । 'ग-होर्जः' (४।१।४०) ग० → ज० । 'स्क्रसृ-वृ-भृ-स्तु-द्रु-श्रु-स्रोर्व्यञ्जनादेः परोक्षायाः' (४।४।८१) इट् । अनेन ध० → ढ० ।
[अग्रहीढ्वम्, अग्रहीध्वम्] ग्रह् । अद्यतनी ध्वम् । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । ‘स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट् । 'सो धि वा' (४।३।७२) सिज्लोपः । 'गृहणोऽपरोक्षायां दीर्घः' (४।४।३४) दीर्घः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अडागमः ।।
ग्रहीषीढ़वम्, ग्रहीषीध्वम्] ग्रह । आशीः सीध्वम् । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट् । 'गृणोऽपरोक्षायां दीर्घः' (४।४३४) दीर्घः । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) स० → ष० ।
[उपदिदीयिढ़वे, उपदिदीयिध्वे] 'दींच् क्षये' (१२४४) दी, उपपूर्व० । परोक्षा ध्वे । 'स्क्रसृ-वृ-भ-स्तु०' (४।४।८१) इट् । 'दीय दीङः क्डिति स्वरे' (४।३।९३) दीय् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।१।१) दीय् द्विवचनं । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'ह्रस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वत्वं । अनेन ध० → ढ० ।
[आयिढ़वम, आयिध्वम्] 'अयि गतौ' (७९०) अय् । अद्यतनी ध्वम् । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् । सो धि वा (४।३।७२) सिज्लोपः । 'स्वरादेस्तासु' (४।४।३१) वृ० आ० ।
[तत्वरिट्वे, तत्वरिध्वे] 'जित्वरिष् संभ्रमे' (१०१०) त्वर । परोक्षा ध्वे । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।१1१) द्विर्वचनं । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक' (४।१४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'स्क्रसृ-वृ-भृ-स्तु-द्रु०' (४।४।८१) इट् ।
Jain Education Intemational

Page #205

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
[अत्वरिवम्, अत्वरिध्वम् ] त्वर् । अद्यतनी ध्वम् । 'सिजद्यतन्याम्' ( ३।४।५३) सिच् । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् । 'सो धि वा ' ( ४ | ३ |७२ ) सिज्लोपः । ' अड् धातोरादि० ' ( ४।४।२९ ) अडागमः ।
१९६
[ववलिवे, ववलिध्वे ] 'वलि संवरणे' (८०७) वल् । परोक्षा ध्वे । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे० ' ( ४|१1१ ) द्विर्वचनं । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । स्क्रसृ-वृ-भृ-स्तु-दु०' (४१४१८१) इट् ।
[अवलिवम्, अवलिध्वम् ] वल् । अद्यतनी ध्वम् । 'सिजद्यतन्याम्' ( ३।४।५३) सिच् । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' ( ४/४/३२ ) इट् । 'सो धि वा ' ( ४१३ । ७२) सिज्लोपः । ' अड् धातोरादि० ' ( ४।४।२९) अडागमः ।
[लुलुविढ्वे, लुलुविध्वे ] 'लूग्श् छेदने' (१५१९) लू । परोक्षा ध्वे । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे० ' (४।१।१) द्विर्वचनं । ' ह्रस्वः' (४|१|३९) ह्रस्वत्वं । 'स्क्रसृ-वृ-भृ-स्तु द्रु०' (४|४|८१) इट् ।
[अलविवम्, अलविध्वम् ] लू । अद्यतनी ध्वम् । 'सिजद्यतन्याम्' ( ३।४।५३) सिच् । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ओ० । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अव् । 'सो धि वा' (४।३।७२ ) सिज्लोपः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अडागमः ।
[घानिषीध्वम्] 'हनंक् हिंसा- गत्योः' (११००) हन् । आशीः सीध्वम् । 'स्वर - ग्रह-दृश - हन्भ्यः ० ' ( ३।४।६९) ञिट् । ‘ञि-णवि घन्’ (४।३।१०१ ) घन् आदेशः । ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः ।
[आसिषीध्वम् ] 'आसिक् उपवेशने' (१११९) आस् । आशीः सीध्वम् । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२)
इट् ।।छ।।
हो धुट्-पदान्ते ।।२।१।८२ ॥
[हो धुट्-पदान्ते] ह् षष्ठी डस् । धुट् च पदान्तश्च = धुट्पदान्तम्, तस्मिन् = धुपदान्ते । सप्तमी ङि । [मधुलिट् ] 'लिहक् आस्वादने' (११२९) लिहू, मधुपूर्व० । मधु लेढीति क्विप् मधुलिट् । 'अप्रयोगीत् ' (१।१।३७ )
क्विप्लोपः ।
[मधुलिड्भ्याम् ] मधु लीढः इति क्विप् मधुलिहौ, ताभ्यां = मधुलिड्भ्याम् । तृतीया भ्याम् । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः । अनेन ह० ढ० । 'तृतीयस्तृतीय- चतुर्थे' (१।३।४९) ढ०ड० ।
[मधुलिवत् ] मधुलिडिव । 'स्यादेरिवे' (७।१।५२ ) वत्प्र० ।
[मधुलिट्कल्पः] ईषदपरिसमाप्तो मधुलिट् । 'अतमबादेरीषदसमाप्ते कल्पप्-देश्यप्-देशीयर्' ( ७|३|११) कल्पपुप्र० →
कल्प० ।
[ गुडलिण्मान् ] गुडं लेढीति क्विप गुडलिट् । 'क्विप्' (५।१।१४८) क्विप्प्र० । अप्रयोगीत् (१।१।३७) क्विप्लोपः । गुडलिहो विद्यन्ते यस्याऽसौ गुडलिण्मान् । 'तदस्याऽस्त्यस्मिन्निति मतुः ' (७।२।१) मतुप्र० । अनेन ह० ढ० । घुटस्तृतीयः ' (२।१।७६) ढ० ड० । 'प्रत्यये च ' (१।३।२) ड० ० ।
[ औजढत्] 'वहीं प्रापणे' (९९६) वह् । उह्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० । 'यजादि-वचेः किति' (४।१।७९) वृद् व० उ० । अनेन ह० ८० । 'अधश्चतुर्थात् तथोर्धः ' (२।१।७९) त० ध० । ' तवर्गस्य श्ववर्ग ० ' (१।३।६०) ध० ढ० । 'ढस्तड्डे' (१।३।४२) ढलोपः - पूर्विला दीर्घः । ऊढमारव्यत् । ' णिज्बहुलं नाम्नः कृगादिषु' (३।४।४२) णिच् । ‘त्रन्त्यस्वरादेः' (७।४।४३) अन्त्यस्वरादिलोपः । अद्यतनी दि । 'णि श्रि-दु-सु-कमः ० ' ( ३ | ४|५८) डप्र० → अ. । 'लोकात् ' (१।१।३) ऊपाठउ विश्लेषियइ । 'स्वरादेर्द्वितीयः' (४।१।४) द्विर्वचनु । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४)

Page #206

अथ द्वितीयाऽध्यायस्य प्रथमः पादः ॥
अनादिव्यञ्जनलोपः । ‘ग-होर्ज:' ( ४।१।४०) ह० ज० । 'णेरनिटि' ( ४।३।८३) णिज्लोपः । ' स्वरादेस्तासु' (४।४।३१) वृ० ऊ० औ० ॥ छ ॥
भ्वादेर्दादेर्घः ||२।१।८३ ॥
[ भ्वादेर्दादेर्घः ] भू आदिर्यस्याऽसौ भ्वादिस्तस्य
दादेः । घ प्रथमा सि ।
[दग्धा] 'दहं भस्मीकरणे' (५५२) दह् । श्वस्तनी ता । अनेन ह० घ० । 'अधश्चतुर्थात् त-थोर्धः' (२।१।७९) त० → ध० । 'तृतीयस्तृतीय- चतुर्थे' (१।३।४९) घ०ग० ।
=
भ्वादेः । द आदिर्यस्याऽसौ दादिस्तस्य
[दग्धुम्] दह् । दहनाय = दग्धुम् । 'क्रियायां क्रियार्थायां०' (५।३।१३) तुम्प्र० । अनेन ह० घ० । अधश्चर्था त-थोर्धः' (२।१।७९) त० ध० । 'तृतीयस्तृतीय- चतुर्थे' (१।३।४९) घ०ग० ।
१९७
=
[दोग्धा ] 'दुहींक् क्षरणे' (११२७) दुह् । श्वस्तनी ता । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० उ० ओ० । अनेन ह० → घ० । 'अधश्चतुर्थात् त-थोर्धः ' (२।१।७९) त० ध० । 'तृतीयस्तृतीय-चतुर्थे' (१।३।४९) घ० ग० । [दोग्धुम् ] 'दुहक् क्षरणे' (११२७) दुह् । दोहनाय 'दोग्धा' वत् ।
दोग्धुम् । 'क्रियायां क्रियार्थायां०' (५।३।१३) तुम्प्र० । शेषं
=

[अधाक्षीत् ] 'दहं भस्मीकरणे' (५५२) दह् । अद्यतनी दि । 'सिजद्यतन्याम्' ( ३।४।५३) सिच् । 'सः सिजस्तेर्दिस्योः' (४।३।६५) ईत् । 'व्यञ्जनानामनिटि' ( ४ | ३ | ४५) वृ० आ० । अनेन ह० घ० । 'गडदबादे० ' (२।१।७७) द० → ध० । 'अघोषे० ' (१।३।५०) घ० क० । 'नाम्यन्तस्था० ' (२।३।१५) स० ष० । क ष संयोगे क्ष । 'अड् धातो०' (४।४।२९) अट् ।
[गोधुक् ] 'दुहक् क्षरणे' (११२७) दुहू, गोपूर्व० । गां दोग्धीति क्विप् गोधुक् । 'अप्रयोगीत् ' (१।१।३७) क्विप्लोपः । प्रथमा सि । 'दीर्घड्याब्० ' (१।४।४५) सिलोपः । अनेन ह० घ० । 'ग-ड-द-बादेः ० ' (२।१।७७) द० ध० । 'धुटस्तृतीयः' (२।१।७६) घ०ग० । 'विरामे वा' (१।३।५१) ग० क० ।
[काष्ठधक्] काष्ठं दहतीति क्विप् काष्ठधक् । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः । प्रथमा सि । 'दीर्घड्याव्’ (१।४।४५) सिलोपः । अनेन ह० घ० । 'ग-ड-द-बादेः ० ' (२1१1७७) द० ध० । 'धुटस्तृतीयः' (२।१।७६) घ० → ग० । 'विरामे वा' (१।३।५१) ग०
क० ।
[ गोधुभ्याम् ] गां दुग्धः इति ।
[काष्ठधग्भ्याम् ] काष्ठानि दग्धः (दहतः ) इति ।
[ गोधुक्षु ] गां दुहन्तीति, षु ।
[काष्ठधक्षु ] काष्ठानि दहन्तीति तेषु ।
[दामलिट्] दामलिह्यतीति क्विप् । 'अतः' (४।३।८२) अलोपः । 'अप्रयोगीत् ' (१।१।३७) क्विप्लोपः । [ 'योऽशिति' ( ४ | ३ |८० ) यलोपः । ? ] 'य्वोः ०' (४|४|१२१ ) यलोपः ।
- [दृषद्युट् ] 'गुहौग् संवरणे' (९३५) गुह्, दृषद्पूर्व० । दृषदं गूहतीति । क्विप्प्र० । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७ ) क्विप्लोपः । दृषद्गुहमिच्छति । 'अमाव्ययात् क्यन् च' ( ३।४।२३) क्यन्प्र० य० । दृषद्गुह्यतीति क्विप् । 'अतः ' (४।३।८२) अलोपः । 'य्वोः प्वय्व्यञ्जने लुक्' (४|४|१२१) यलोपः । प्रथमा सि । 'दीर्घड्याब्० ' (१।४।४५) सिलोपः । 'हो धुट्-पदान्ते' (२।१।८२) ह०ढ० । 'ग-ड-द-बादे: ० ' (२1१1७७) ग० घ० । 'धुटस्तृतीयः' (२।१।७६) ०

Page #207

१९८
→ ड० । 'विरामे वा' (१।३।५१) ड०ट० 1
[ मधुलिट् ] मधु लेढीति क्विप् ।
[अदात्] 'डुदांग्क् दाने' (११३८) दा । अद्यतनी दि । 'सिजद्यतन्याम् ' ( ३।४।५३) सिच् । 'पिबैति-दा-भू-स्थः सिचो लुप् परस्मै न चेट्' (४।३।६६) सिज्लोपः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९ ) अडागमः ।
[गोदुहौ ] गां दुग्धः इति गोदु । [ गोदुहः ] गां दुहन्तीति गोदुहः ॥
छ ॥
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
मुह- द्रुहष्णुह-ष्णिहो वा ।। २ ।१ १८४ ।।
[मुहगुहष्णुहष्णिहो वा ] मुहश्च द्रुहश्च ष्णुहश्च ष्णिहश्च = मुहदुहष्णुहष्णिह्, तस्य । वा अव्यउ । प्रथमा सि ।
[उन्मुक्, उन्मुट्] 'मुहौच् वैचित्त्ये' (१२३८) मुहू, उत्पूर्व० । उन्मुह्यतीति क्विप् । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः । अनेन ह० घ० । 'धुटस्तृतीयः' (२।१।७६) घ०ग० । 'विरामे वा' (१।३।५१) ग० क० । पक्षे 'हो धुट्-पदान्ते' (२।१।८२) ह० ढ० । 'धुटस्तृतीयः' (२।१।७६) ढ०ड० ! 'विरामे वा' (१।३।५१) ड० → ८० ।
[उन्मुग्भ्याम्, उन्मुड्भ्याम् ] उन्मुह्यतः इति क्विप् उन्मुहौ, ताभ्याम् ।
[मित्रध्रुक्, मित्रधुट् ] 'द्रुहौच् जिघांसायाम्' (१२३९) द्रुह्, मित्रपूर्व० । मित्राय द्रुह्यतीति । अनेन ह० घ० । 'ग-ड-द-बादे: ० ' (२।१।७७) द० ध० । 'धुटस्तृतीयः' (२।१।७६) घ०ग० । 'विरामे वा' (१।३।५१) ग० → क० । पक्षे 'हो धुट्-पदान्ते' (२।१।८२) ह० ढ० । 'ग-ड-द-बादेः ० ' (२।१।७७) द० ध० । 'धुटस्तृतीयः' (२।१।७६) ढ०ड० । 'विरामे वा' (१।३।५१) ड०ट० ।
[मित्रध्रुग्भ्याम्, मित्रधुड्भ्याम् ] मित्राय द्रुह्यतः इति क्विप् मित्रद्रुहौ, ताभ्याम् ।
[उत्स्नुक्, उत्स्नुट् ] 'ष्णुहौच् उद्गिरणे' (१२४०) ष्णुह्, उत्पूर्व० । ' षः सोऽष्टयै० (२।३।९८) स्नुह् । ऊर्ध्वं स्नुह्यतीति क्विप् । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः ।
[उत्रनुग्भ्याम्, उत्स्नुभ्याम् ] ऊर्ध्वं स्नुह्यतः इति क्विप् उत्स्नुहौ, ताभ्याम् ।
[चेलस्निक्, चेलस्निट्] 'ष्णिहौच् प्रीतौ' (१२४१) ष्णिह, चेलपूर्व० । षः सोऽष्टयै ० ' (२।३।९८) स्निह् । चेलं स्निह्यतीति क्विप् चेलस्निक् । 'अप्रयोगीत्' (१1१1३७ ) क्विप्लोपः ।
Jain Education Intemational
[चेलस्निग्भ्याम्, चेलस्निड्भ्याम् ] चेलं स्निह्यतः इति क्विप् चेलस्निहौ, ताभ्याम् ।
[ उन्मुहौ] उन्मुह्यतः इति क्विप् उन्मुहौ ।
[उन्मुहः] उन्मुह्यन्तीति क्विप् उन्मुहः ।
[दोद्रोग्धि, दोद्रोढि] द्रुह् । भृशं पुनः पुनर्वा द्रुह्यति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वरा०' (३१४१९) यप्र० । 'सन्-यडञ्च' ( ४1१1३) द्विर्वचनं । ‘व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । ' आ-गुणावन्यादेः ' ( ४ । ११४८) गु० उ० ओ० । 'बहुलं लुप्' ( ३।४।१४ ) यङ्लोपः । वर्त्त० तिव् । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ द्रो । अनेन ह० घ० । 'अधश्चतुर्थात् ० ' (२।१।७९) ति०धि० । 'तृतीयस्तृतीय- चतुर्थे' (१।३।४९) घ०ग० । पक्षे 'हो धुट्-पदान्ते' (२।११८२) ह० → ढ० । 'अधश्चतुर्थात् ० ' (२।१।७९) ति०धि० । 'तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१।३।६०) धि० ढि० ।

Page #208

अथ द्वितीयाऽध्यायस्य प्रथमः पादः ॥
१९९
'ढस्तड्ढे' (१1३।४२) ढलोपः ।
नहा-55होर्ध-तौ ।।२।१८५।। [नहाऽऽहोर्धतौ] नहश्च आह् च = नहाहौ, तयोः = नहाहोः, षष्ठी ओस् । धश्च तश्च = धतौ ।
[नद्धा] ‘णहीच बन्धने' (१२८५) णह् । 'पाठे धात्वादेर्णो नः (२।३।९७) नह । श्वस्तनी ता । अनेन ह० → ध० । 'अधश्चतुर्थात्०' (२।१७९) त० → ध० । 'तृतीयस्तृ०' (११३।४९) ध० → द० ।
[उपानत उपनाते इति क्विप उपानत् । 'अप्रयोगीत्' (११।३७) क्विप्लोपः । 'गति-कारकस्य नहि-वृति-वृषि-व्यधिरुचि-सहि-तनौ क्वौ' (३२।८५) दीर्घत्वं प० → पा० ।
परीणत्] परिनाते इति क्विप् परीणत् । 'गति-कारकस्य-नहि-वृति-वृषि-व्यधि-रुचि-सहि-तनौ क्वौ' (३।२८५) दीर्घत्वं रि० → री० । 'पूर्वपदस्थान्नाम्न्यगः' (२।३।६४) न० → ण० ।
[उपानद्भ्याम्] उपनद्येते इति क्विप् उपानहौ, ताभ्याम् ।
[उपानत्कल्पः] ईषदपरिसमाप्त उपानद् = उपानत्कल्पः । 'अतमबादेरीषदसमाप्ते कल्पप-देश्यप-देशीयर' (७।३।११) कल्पप्प० ।
[आत्थ] 'बॅगक व्यक्तायां वाचि' (११२५) बू । वर्त्त० सिव् । 'बूगः पञ्चानां पञ्चाऽऽहश्च' (४।२।११८) परोक्षा थक्-आ० । अनेन ह० → त० ।
[उपानहौ] उपनहोते इति क्विप् उपानही ।
[आह] 'बूंगक व्यक्तायां वाचि' (११२५) बू । वर्त० तिव् । 'बूगः पञ्चानां पञ्चाऽऽहश्च' (४२११८) परोक्षा णवआह् ।
[आहतुः] बू । वर्त्त० तस् । 'बूगः पञ्चानां पञ्चाऽऽहश्च' (४।२।११८) परोक्षा अतुस्- आह् । [आहुः] बू । वर्त० अन्ति । 'बूगः पञ्चानां पञ्चाऽऽहश्च' (४।२।११८) परोक्षा उस्-आह् ।। छ ।।
च-जः क-गम् ।।२।१।८६॥ [चजः] चश्च जश्च = चज(ज), तस्य = चजः । [कगम्] कश्च गश्च = कगम् । प्रथमा सि । 'अतः स्यमोऽम्' (११४१५७) अम् ।
[वक्तुम्] 'वचं भाषणे' (१०९६) वच् । वचनाय → वक्तुम् । “क्रियायां क्रियार्थायां तुम्-णकच भविष्यन्ती' (५।३।१३) तुम्प० । अनेन कत्वम् ।
[ओदनपक्] ओदनं पचतीति क्विप् । विाकत्वम् वाचो भावः । 'भावे त्व-तल' (७।११५५) त्वप्र० । [त्यक्तुम् 'त्यजं हानौ' (१७२) त्यज् । त्यजनाय = त्यक्तुम् । 'क्रियायां क्रियार्थायां०' (५।३।१३) तुम्प्र० ।
[अर्द्धभाक्] 'भजी सेवायाम्' (८९५) भज्, अर्द्धपूर्व० । अर्द्ध भजते = अर्द्धभाक् । 'भजो विण्' (५1१1१४६) विणप्र० । 'णिति' (४१३५०) उपान्त्यवृद्धिः । ‘अप्रयोगीत्' (११३७) विणलोपः ।
[स्वप्नक] 'जिष्वपंक् शये' (१०८८) ष्वप् । 'षः सोऽष्टयै-ष्टिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) स्वप् । स्वपितीति । 'तृषिधृषि-स्वपो नजिङ् (५१२८०) नजिय० → नज् । अनेन ज० → ग० । 'विरामे वा' (१३५१) ग० → क० ।
Jain Education Intemational

Page #209

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
[तृष्णक् ] 'ञितृषच् पिपासायाम्' (१२१२) तृष् । तृष्यतीति । 'तृषि - धृषि-स्वपो नजिङ्' (५१२१८०) नजिड्प्र० → नज् । अनेन ज०ग० । 'विरामे वा' (१।३।५१) ग० क० ।
२००
[ धृष्णक्] 'ञिधृषाट् प्रागल्भ्ये' (१३१२) धृष् । धृष्णोतीति । तृषि - धृषि - स्वपो नजिङ्' (५।२।८०) नजिड्प्र० → नज् । अनेन ज०ग० । 'विरामे वा' (१।३।५१) ग० क० ।
[वाचौ] वक्तः इति वाचौ । दिद्युद् ददृद्- जगज्जुहू वाक्०' (५१२१८३) क्विप्प्र० - वाच् । [ वाचः ] वचन्तीति वाचः । ' दिद्युद् ददृद्- जगज्जुहू-वाक्०' (५।२।८३) क्विप्प्र० - वाच् । [तच्चञ्चुः] तद् । तेन वित्तः इति तच्चशुः । ' तेन वित्ते चच-चणी' (७।१।१७५) चप्र० । [तच्चणः] तद् । तेन वित्तः इति तच्चणः । 'तेन वित्ते चशु-चणौ' (७।१।१७५) चणप्र० । [अज्झलौ ] अच् च हल् च = अज्झलौ । प्रथमा औ । 'घुटस्तृतीयः' (२।१।७६) च० ज० । 'ततो हश्चतुर्थः ' (१।३।३) ह० झ० ॥ छ ॥
यज-सृज - मृज-राज-भ्राज-भ्रस्ज-वश्च परिव्राजः शः षः || २ |१ |८७ ।।
[यजसृजमृजराजभ्राजभ्रस्जवश्चपरिवाजः ] यजश्च सृजश्च मृजश्च राजश्च भ्राजश्च भ्रस्जश्च ब्रश्चश्च परिव्राजश्च यजसृजमृजराजभ्राजभ्रस्जव्रश्चपरिव्राज्, तस्य ।
[शः षः] शू षष्ठी डस् । ष प्रथमा सि ।
[देवेट्] 'यजीं देवपूजा-सङ्गतिकरण- दानेषु' (९९१) यज्, देवपूर्व० । देवेभ्यो यजतीति क्विप् देवेट् । 'यजादि-वचेः किति' (४।१।७९ ) वृत् । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः ।
[उपयट्] उपयजते इति उपयट् । 'मन्-वन्- क्वनिप्-विच् क्वचित्' (५।१।१४७) विच्प्र० । 'अप्रयोगीत् ' (१।१।३७) विज्लोपः ।
[ उपयड्भ्याम् ] उपयजतः इति उपयजौ, ताभ्याम् ।
[तीर्थसृट्] ‘सृजंत् विसर्गे' (१३४९) सृज्, तीर्थपूर्व० । तीर्थं सृजतीति क्विप् तीर्थसृट् । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः ।
[तीर्थसृड्भ्याम् ] तीर्थं सृजतः इति क्विप् तीर्थसृजौ, ताभ्याम् ।
[मा] 'मृजौक् शुद्धौ' (१०९७) मृज् । श्वस्तनी ता । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर् । 'मृजोऽस्य वृद्धिः ' (४।३।४२ ) वृ० आ० । अनेन ज० ष० । 'तवर्गस्य श्चवर्ग ० ' (१।३।६०) त० → ८० ।
[मार्टुम् ] मार्जनाय माटुम् । क्रियायां क्रियार्थायां०' (५।३।१३) तुम्प्र० । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर् । मृजोऽस्य वृद्धिः' (४।३।४२) वृ० आ० । अनेन ज० ष० । 'तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१।३।६०) त० ८० । [कंसपरिमृट्] 'मृजौक् शुद्धौ' (१०९७) मृज्, कंसपूर्व० । कंस परिमाति क्विप् कंसपरिमृट् । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७ ) क्विप्लोपः ।
[कंसपरिमृड्भ्याम् ] कंसं परिमृष्टः इति क्विप् कंसपरिमृजौ, ताभ्याम् ।
[विभ्राट् ] 'टुभ्राजि दीप्तौ' (८९४) भ्राज्, विपूर्व० । विशेषेण भ्राजते इति क्विप् विभ्राट् । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७)
क्विप्लोपः ।
[विभ्राड्भ्याम् ] विशेषेण भ्राजेते इति क्विप् विभ्राजौ, ताभ्याम् ।

Page #210

अथ द्वितीयाऽध्यायस्य प्रथमः पाद: ।।
२०१
[राष्टिः] 'राजृग् दीप्तौ' (८९३) राज् । राजनं = राष्टिः । 'स्त्रियां क्तिः' (५।३।९१) क्तिप्र० → ति । अनेन षत्वम् । 'तवर्गस्य श्ववर्ग०' (१३।६०) त० → ट० ।
[भ्राष्टिः] 'टुभ्राजि दीप्तौ' (८९४) भाज् । भ्राजनं = भ्राष्टि: । 'स्त्रियां क्तिः' (५।३।९१) क्तिप्र० → ति । अनेन षत्वम् । 'तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१।३।६०) त० → ट० ।
[भ्रष्टा, भष्र्टा] 'भ्रस्जीत् पाके' (१३१६) भ्रस्ज् । श्वस्तनी ता । 'संयोगस्यादौ स्कोर्लुक्' (२।१1८८) सलुक । 'भृज्जो भर्ख' (४।४।६) भर्ख आदेशः । अनेन षत्वम् । 'तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१।३।६०) त० → ८० ।
[भ्रष्टुम्, भष्टुंम् भजनाय । ‘क्रियायां क्रियार्थायां०' (५।३।१३) तुम्प० । 'संयोगस्यादौ स्कोलक' (२११८८) सलुक् । 'भृज्जो भर्ज' (४।४।६) भ आदेशः । अनेन षत्वम् । 'तवर्गस्य श्ववर्ग०' (१।३।६०) त० → ट० ।
[धानाभृड् धानां(ना) भृज्जतीति क्विप् धानाभृड् । ‘ग्रह-वस्च-भ्रस्ज-प्रच्छः' (४।१।८४) य्वृद् भृ० । 'अप्रयोगीत्' (१११३७) क्विप्लोपः । प्रथमा सि । 'दीर्घड्याब०' (१।४।४५) सिलोपः । 'संयोगस्यादौ स्कोर्लुक्' (२।१।८८) सलुक् ।
[धानाभृड्भ्याम्] धानां(ना) भृज्जतः इति क्विप् धानाभृज्जौ, ताभ्याम् । [वष्टुम्] 'ओव्रस्चौत् छेदने' (१३४१) वस्च् । व्रश्चनाय । ‘क्रियायां क्रियार्थायां०' (५।३।१३) तुम्प्र० ।
[मूलवृट्] मूलं वृश्चतीति क्विप् मूलवृट् । 'ग्रह-वस्च-भ्रस्ज-प्रच्छः' (४।१।८४) प्वृद् वृ० । 'संयोगस्यादौ स्कोलुंक' (२।१।८८) सलोपः । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) विप्लोपः ।
[मूलवृड्भ्याम्] मूलं वृश्चतः इति क्विप् मूलवृश्चौ, ताभ्याम् ।
[परिवाड्भ्याम्] ध्रज (१३४) - ध्रजु (१३५) - वज (१३६) - 'व्रज गतौ' (१३७) व्रज्, परिपूर्व० । पस्त्रिजतः इत्येवंशीली परिवाजौ । 'दिद्यु-ददृद्-जगज्जुहू०' (५।२।८३) क्विप्प० - वा आदेशः ।
[लेष्टा] 'लिशंत् गतौ' (१४१७) लिश् । श्वस्तनी ता । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० इ० → ए० । . लेिष्ट्रम] लेशनाय = लेष्टुम् । 'क्रियायां क्रियार्थायां०' (५।३।१३) तुम् । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० इ० .
[लिड्भ्याम्] लिशतः इति क्विप् लिशौ, ताभ्याम् । [प्रष्टा] 'प्रछंत् ज्ञीप्सायाम्' (१३४७) प्रछ् । श्वस्तनी ता । [प्रष्टुम्] प्रच्छनाय = प्रष्टुम् । 'क्रियायां क्रियार्थायां०' (५।३।१३) तुम्प्र० ।
[शब्दप्राड्] शब्दं पृच्छतीति क्विप् शब्दप्राड् । 'अनुनासिके च च्छ्-वः शूट्' (४।१।१०८) च्छ० → श० । अनेन षत्वम् । 'अप्रयोगीत् (१।१।३७) क्विप्लोपः ।
[शब्दप्राड्भ्याम्] शब्दं पृच्छतः इति क्विप् शब्दप्राशौ, ताभ्याम् । [विभ्राग्भ्याम्] विभ्राजेते इति क्विप् विभ्राजौ । 'अप्रयोगीत्' (१११३७) विप्लोपः । ताभ्याम् । देवेजौ] देवान यजतः इति देवेजौ । [देवेजः] देवान यजन्तीति देवेजः । [रज्जुसृजौ] रज्जु सृजतः इति क्विप् रज्जुसृजौ । [कंसपरिमृजौ] कंसं परिमृष्टः इति कंसपरिमृजौ ।
Jain Education Intemational

Page #211

२०२
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढूंढिका ।
Ammmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmwwewereememoranveeraveenaw
waman
[सम्राजौ] संराजेते इति सम्राजौ । [विभ्राजौ] विभाजेते इति विभ्राजौ । [धानाभृज्जौ] धानां(ना) भृज्जतः इति धानाभृज्जौ । [परिवाजो] परिव्रजतः इत्येवंशीली । 'दिद्युद्-ददृद्' (५।२।८३) क्विप्प्र०-वाज आदेशः । [शब्दप्राशौ] शब्दं पृच्छतः इत्येवंशीलौ ।
[समुशौ] 'उछत् विवासे' (१३४४) उछ्, संपूर्व० । समुच्छतः इति क्विप समुशौ । 'अनुनासिके च च्छ्-वः शूट' (४191१०८) च्छ० → श० ।
[असृक्] ‘असूच् क्षेपणे' (१२२१) अस् । अस्यतीति । 'ऋधि-प्रथि-भिषिभ्यः कित्' (उणा० ८७४) किद् अज्प्र०बाहुलकादस्य ऋ० ।
[पथिप्राच्छौ] पन्थानं पृच्छतः इत्येवंशीलौ । 'दिधुद-ददृ०' (५।२।८३) क्विप्प० । [पथिप्राच्छः] पन्थानं पृच्छन्तीत्येवंशीलाः । 'दिद्युद्-ददृद्' (५।२।८३) क्विप्प्र० । [शब्दप्राच्छौ] शब्दं पृच्छतः इत्येवंशीलौ । 'दिद्युद्-ददृद्' (५।२।८३) क्विप् । [शब्दप्राच्छः] शब्दं पृच्छन्तीत्येवंशीलाः । 'दिद्युद्-ददृद्' (५।२।८३) क्विप्प० । तन्मात्रं यथास्थाने दीर्घत्वम् । [समुच्छौ] समुच्छतः इत्येवंशीलौ । “दिधुद-ददृ०' (५।२१८३) क्विप्र० । [समुच्छः] समुच्छन्तीत्येवंशीलाः । 'दिधुद्-ददृद्' (५।२।८३) विप्प्र० ॥ छ ।।
संयोगस्यादौ स्कोर्लुक ।।२।१।८८।। [संयोगस्यादौ] 'युजूंपी योगे' (१४७६) युज्, संपूर्व० । संयुज्यन्ते वर्णा अस्मिन्निति संयोगः । 'व्यञ्जनाद् घञ्' (५।३।१३२) घञ्प्र० → अ । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० उ० → ओ० । 'क्तेऽनिटश्च-जोः क-गौ घिति (४।१।१११) ज० → ग० । तस्य । आदि सप्तमी ङि ।
[स्कोलक] स् च क् च = स्को, तयोः । लुक् प्रथमा सि । 'दीर्घड्याब्०' (१।४।४५) सिलोपः ।
लग्नः] 'ओलस्ति वीडे' (१४७०) लस्जु । लज्जते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० → त० । 'डीयश्व्यैदितः क्तयोः' (४।४।६१) इनिषेधः । 'सूयत्याद्योदितः' (४।२।७०) त० → न० । अनेन सलोपः । 'च-जः क-गम्' (२११८६) ज० → ग० ।
लग्नवान] लज्जते स्म । 'क्त-क्तवत्' (५1१1१७४) क्तवतुप्र० । [साधुलक] साधु लज्जते इति क्विप् साधुलक् । [साधुलग्भ्याम्] साधु लज्जेते इति क्विप् साधुलज्जौ, ताभ्याम् । [साधुमक्] ‘टुमस्जोत् शुद्धौ' (१३५२) मस्ज् । साधुं(धु) मज्जतीति क्विप् साधुमक् । [साधुमग्भ्याम्] साधुं(धु) मज्जतः इति क्विप् साधुमज्जौ, ताभ्याम् ।
[मग्नः] 'टुमस्जोत् शुद्धौ' (१३५२) मस्ज् । मज्जति स्म । 'क्त-क्तवतू' (५1१1१७४) क्तप्र० → त० । 'सूयत्याद्योदितः' (४।२७०) त० →न० । 'मस्जेः सः' (४।४।११०) स० → न० । 'नो व्यञ्जनस्याऽनुदितः' (४।२।४५) ॥ इदमुदाहरणं बृहद्वृत्तौ नास्ति ।
Jain Education Intemational

Page #212

अथ द्वितीयाऽध्यायस्य प्रथमः पादः ।।
नलोपः ।
[वृक्णः] ‘ओवस्चौत् छेदने' (१३४१) वस्च् । 'सस्य श-षौ' (१।३६१) स० → श० । वृश्च्यते स्म । 'क्तक्तवतू' (५1१1१७४) क्तप्र० → त० । ‘ग्रह-वस्च-भ्रस्ज-प्रच्छ:' (४।१1८४) य्वृद् वृ० । 'सूयत्याद्योदितः' (४।२७०) त०
→ न० । दन्त्यापदिष्टकार्यं तालव्यस्यापि भवति इति तस्य दर्शितं दन्तस्य ककुङ् श्वकुङ् इति पठितस्य वस्केः इति वेदितव्यमिति शेषः । अनेन सलोपः । 'च-जः क-गम्' (२1१1८६) च० → क० । 'स्-वर्णान्नो ण०' (२१३।६३) न० → ण । प्रथमा सि ।
[मूलवृट्] मूलं वृश्चतीति क्विप् मूलवृट् । ‘ग्रह-वस्व-भ्रस्ज-प्रच्छः' (४११६८४) प्वद् वृ० । [मूलवृड्भ्याम्] मूलं वृश्चतः इति क्विप् मूलवृश्चौ, ताभ्यां । 'ग्रह-वस्च-भ्रस्ज-प्रच्छः' (191८४) वृद् वृ० ।
[भृष्टः] 'भ्रस्जीत् पाके' (१३१६) भ्रस्ज् । भृज्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५1१1१७४) क्तप्र० → त० । 'ग्रह-वस्वभ्रस्ज-प्रच्छः' (४।१।८४) वृद् भृ० । 'यज-सृज-मृज०' (२११८७) ज० → ष० । 'तवर्गस्य श्ववर्ग०' (१३१६०) त० → ट० ।
[भृष्टवान् भृज्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५1१1१७४) क्तवतुप० । [यवभृट्] यवान् भृज्जतीति क्विप् यवभृट् । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः । [यवभृड्भ्याम्] यवान् भृज्जतः इति क्विप् यवभृज्जौ, ताभ्याम् । 'अप्रयोगीत्' (१११३७) क्विप्लोपः ।
[तष्टः] 'तक्षौ तनूकरणे' (५७१) तक्ष् । तक्षते(ति) स्म, तक्ष्णोति स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० → त० । अनेन ।
[काष्ठलट्] काष्ठनि तक्ष्णोतीति क्विप् काष्ठतट् । 'अप्रयोगीत्' (१1१३७) क्विप्लोपः । [काष्टतड्भ्याम] काष्ानि तक्ष्णुतः इति क्विप् काष्ठतक्षौ, ताभ्याम् । 'अप्रयोगीत्' (१1१1३७) क्विपलोपः ।
[अष्टः] 'अक्षौ व्याप्तौ च' (५७०) अक्ष । अक्षति स्म । अक्षणोति स्म । 'क्त-क्तवतू' (५1१1१७४) क्तप्र० →त०। अनेन कलोपः । 'तवर्गस्य श्ववर्ग०' (१।३।६०) त० → ट० ।
[अष्टवान् अक्षति स्म । अक्ष्णोति स्म । क्त-क्तवतू (५1१1१७४) क्तवतुप्र० । [तृणाट्] तृणान्यक्ष्णोतीति क्विप् तृणाट् । [तृणाड्भ्याम् तृणान्यक्षतः इति क्विप् तृणाक्षौ, ताभ्याम् ।
[तृणाटकल्पः] ईषदपरिसमाप्तस्तृणाट् = तृणाटकल्पः । 'अतमबादेरीषदसमाप्ते कल्पप्-देश्यप्-देशीयर्' (७।३।११) कल्पप्प्र० → कल्प० ।
[आचष्टे] 'चक्षिक व्यक्तायां वाचि' (११२२) चक्ष्, आङ्यूर्व० । वर्त० ते । अनेन कलोपः ।
[साता] 'षणूयी दाने' (१५००) षण् । 'षः सोऽष्ट्यै-ष्टिव-ष्वष्कः' (२३१९८) सन् । सन्यते स्म । 'गत्यर्था-ऽकर्मकपिब-भुजेः' (५।१११) क्तप्र० → त० । 'आः खनि-सनि-जनः' (४।२।६०) न० → आ० । 'आत्' (२।४।१८) आप् ।
[शाशक्ति] 'शकुङ् शङ्कायाम्' (६१७) शक् । 'उदितः स्वरानोऽन्तः' (४।४।९८) नोऽन्तः । भृशं पुनः पुनर्वा शङ्कते । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्' (३।४।९) यङ्म० । 'सन्-यडश्च' (४१३) शङ्क सङ द्विवचनं । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१४८) आ० । 'बहुलं लुप्' (३।४।१४) यड्लोपः । वर्त० तिव् । 'म्नां
Jain Education Intemational

Page #213

२०४
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुंढिका ।
धुड्वर्गेऽन्त्योऽपदान्ते' (१।३।३९) न० → ड० ।
[वावङ्क्ति] 'वकुङ् कौटिल्ये' (६०८) वक् । 'उदितः स्वरान्नोऽन्तः' (४।४।९८) नोऽन्तः । भृशं पुनः पुनर्वा वडूते । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्' (३।४।९) यड्य० । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) वङ्क सउं द्विवचनं । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) आ० । 'बहुलं लुप्' (३।४।१४) यड्लोपः । वर्त्तः तिव् । 'म्नां धुड्वर्गेऽन्त्योऽपदान्ते' (१।३।३९) न० → ङ ।
[नर्नति] 'नृतैच् नर्तने (११५२) नृत् । भृशं पुनः पुनर्वा ननर्ति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वरा' (३।४।९) यड्य० । 'सन्यडश्च' (४।१।३) नृत् द्विवचनं । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।११४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८) नृ० → न० । 'बहुलं लुप्' (३।४।१४) यङ्लोपः । 'रि-रौ च लुपि' (४१५६) र् । वर्त्त० तिव् । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर् ।
[क्षेत्रप्रात्] क्षेत्रं प्राड्डतीति क्विप् क्षेत्रप्रात् । ‘अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः । प्रथमा सि । दीर्घड्याळ' (१।४।४५) सिलोपः । 'पदस्य' (२।११८९) डलोपः । 'विरामे वा' (१३५१) द० → त० ।
[गृहप्रात्] गृहं प्राट्टत इति क्विप् गृहप्रात् । 'अप्रयोगीत्' (१1१३७) क्विप्लोपः । प्रथमा सि । 'दीर्घड्याब' (१।४।४५) सिलोपः । ‘पदस्य' (२।१।८९) टलोपः । ‘विरामे वा' (१।३।५१) द० → त० ।
[अत्] अट्टति(ते) इति स्वमत-परमतयोः 'न ब-द-नं संयोगाऽऽदिः' (४।१५) इत्यत्र विशेषः, सिद्धान्ते तु अट्टिटिषत इति क्विप् । 'अप्रयोगीत्' (१1१1३७) क्विप्लोपः । ‘पदस्य' (२।१९८९) टलोपः ।
[पृथकस्थाता] पृथक् तिष्ठतीति पृथकस्थाता । ‘णक-तृचौ' (५।१।४८) तृचप्र० → तृ० । प्रथमा सि । 'ऋदुशनस्पुरुदंशोऽनेहसश्च सेर्डाः' (१।४।८४) डा० → आ० । 'डित्यन्त्यस्वरादें:' (२।१।११४) अन्त्यस्वरादिलोपः । अत्र पृथक्शब्द: कान्तोऽव्ययम्, न तु अजन्त औणादिकः, तदा हि 'च-जः क-गम्' (२।११८६) इति कृतस्य गत्वस्य परे कार्येऽसत्त्वात् तदादेशस्याऽपि कत्वस्याऽसत्त्वाद् द्वयङ्गविकलता स्यात् ।
[वास्यर्थम् वास्यै इदं = वास्यर्थम् । [काक्यर्थम्] काक्यै इदं = काक्यर्थम् ।।
[मांसपिपक मांस 'डुपची पाके' (८९२) पच् । पक्तुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां सन्नतत्सनः' (३।४।२१) सन्प्र० । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) पच् सउं द्विर्वचनं । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । ‘सन्यस्य' (४।११५९) इ० । 'च-जः क-गम्' (२।१९८६) च० → क० । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) स० → ष० । क-षसंयोगे क्ष, मांसं पिपक्षतीति क्विप् । 'अतः' (४।३।८२) अकारलोपः । ‘अप्रयोगीत्' (१1१।३७) विप्लोपः । ‘पदस्य' (२।१।८९) षलोपः ।
___[वचोविवक्] 'वचं भाषणे' (१०९६) वच् । वक्तुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां सन्नतत्सनः' (३।४।२१) सन्प्र० । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) द्विर्वचनं । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'सन्यस्य' (४।११५९) इ० । 'चजः क-गम्' (२११८६) च० → क० । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) स० → ष० । वचो विवक्षतीति क्विप् । 'अतः' (४।३।८२) अकारलोपः । 'पदस्य' (२।१।८९) षलोपः ।। छ ।।
पदस्य ।।२।१९८९॥ [पदस्य पद्यतेऽनेनेति पद्यं (दं), तस्य । [पुंवत] पुमानिवेति पुंवत् । 'स्यादेरिवे' (७।११५२) वत्प्र० । [पुंरुप्यः] पुंस आगतः = पुंरूप्यः । 'नृ-हेतुभ्यो रूप्य-मयटौ वा' (६।३।१५६) रूप्यप्र० । 'पदस्य' (२१११८९)
Jain Education Intemational

Page #214

अथ द्वितीयाऽध्यायस्य प्रथमः पाद: ।।
२०५
सलोपः ।
[पुंमयः] पुंस आगतः = घुमयः । 'नृ-हेतुभ्यो रूप्य-मयटौ वा' (६।३।१५६) मयटप्र० → मय० । 'पदस्य' (२।१।८९) सलोपः ।
[पुंजातीयः] पुमान् प्रकारोऽस्य = पुंजातीयः । 'प्रकारे जातीयर्' (७।२७५) जातीयर्प० → जातीय० । ‘पदस्य' (२।१८९) सलोपः ।
[भूयान्] अयं बहु(:)२, अयमतिशयेन बहुभूयान् । ‘गुणाङ्गाद् वेष्ठेयसू (७।३।९) ईयसुप्र० । 'भूलृक् चेवर्णस्य' (७।४।४१) भूरादेशः ईकारश्च लुक्, । अवादेशो न, ऊकार प्रश्लेषात्, विधानं भूमेत्यत्र सफलम् ।
[स्कन्त्वा] 'स्कन्दं गति-शोषणयोः' (३१९) स्कन्द । स्कन्दनं पूर्वं । 'प्राकाले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० । [स्यन्त्वा] 'स्यन्दौङ् सवणे' (९५६) स्यन्द् । स्यन्दनं पूर्व । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० ।। छ ।।
रात् सः ।।२।१।९०॥ [रात् सः] र पञ्चमी डसि । स प्रथमा सि ।।
[चिकीः] 'डुकंग करणे' (८८८) कृ । कर्तुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां सन्नतत्सनः' (३।४।२१) सन्प्र० । 'स्वर-हनगमोः सनि धुटि' (४।१।१०४) दीर्घः → कृ । 'ऋतां विडतीर्' (४।४।११६) किर् । 'भ्वादे मिनो०' (२।१।६३) दीर्घः । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) कीर् द्विवचनु । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) रेफलोपः । हूस्वः' (४।१।३९) हूस्वत्वं । 'क-डश्चज्' (४।११४६) क० → च० । 'नाम्यन्तस्था-कवर्गात् पदान्तः कृतस्य सः शिड्-नाऽन्तरेपि' (२।३।१५) स० → ष० । चिकीर्षतीति क्विप् । 'अतः' (४।३।८२) अलोपः । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) विप्लोपः । अनेन । ‘सो रुः' (२।१७२) स० → र० । 'रः पदान्ते०' (१।३५३) विसर्गः ।
[चिकीर्षुः] चिकीर्षणं = चिकीर्षुः । 'सन-भिक्षा-5ऽशंसेरुः' (५।२।३३) उप० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२११११३) अलोपः ।
जिही:] 'हृग् हरणे' (८८५) ह । हर्तुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां सन्नतत्सनः' (३।४।२१) सन्प्र० । 'स्वर-हन-गमोः सनि धुटि' (४।१।१०४) दीर्घः । 'ऋतां क्डितीर्' (४।४।११६) हिर् । 'भ्वादे मिनो०' (२।१।६३) दीर्घः । ‘सन्-यङश्च' (४।१।३) हीर् द्विवचनु । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) रेफलोपः । 'ह्रस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वत्वं । ‘ग-होर्जः' (४।११४०) ह० ज० । 'नाम्यन्तस्था०' (२१३।१५) स० ० । जिहीर्षतीति क्विप । 'अतः' (४।३।८२) अलोपः । 'अप्रयोगीत' (91१1३७) क्विप्लोपः । अनेन । 'सो रुः' (२११७२) स० → र० । “रः पदान्ते०' (१३।५३) विसर्गः ।
[जिहीर्घः] जिहीर्षणं = जिहीर्षुः । ‘सन्-भिक्षा-ऽऽशंसेरुः' (५।२।३३) उप्र० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः ।
[कटचिकीः] कटं कर्तुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सन्प० । अग्रे पूर्ववत् । कटं चिकीर्षतीति क्विप् । [पटजिही:] पटं हर्तुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सन्प्र० । अग्रे पूर्ववत् । पटं जिहीर्षतीति क्विप् ।
[ऊर्क] 'ऊर्जण् बल-प्राणनयोः' (१५८२) ऊर्ज़ । 'चुरादिभ्यो णिच्' (३।४।१७) णिचप्र० । ऊर्जयतीति क्विप् । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिच्लोपः । 'अप्रयोगीत्' (१९३७) क्विप्लोपः । प्रथमा सि । 'दीर्घड्याब' (१।४।४५) सिलोपः ।
[ऊराम्] ऊर्जयतः इति क्विप् । 'अप्रयोगीत्' (११३७) क्विप्लोपः, ताभ्याम् । न्यमार्ट] 'मृजौक शुद्धौ' (१०९७) मृज, निपूर्व० । हयस्तनी दिव । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४३४) गु० अर् ।
Jain Education Intemational

Page #215

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
'मृजोऽस्य वृद्धिः' (४।३।४२) वृ० मार्च् । 'व्यञ्जनाद् देः सश्च द:' ( ४ | ३ |७८) दिलोपः । यज-सृज - मृज-राज-भ्राज-भ्रस्जव्रश्च परिव्राजः शः षः ' (२।१।८७) ज० ष० । 'धुटस्तृतीयः' (२।१।७६) ष०ड० । 'विरामे वा ' (१।३।५१) ड० → ट० । 'अड् धातोरादिर्ह्यस्तन्यां चाऽमाझ' ( ४१४१२९) अडागमः ।
२०६
[अजर्घाः] 'गृधूच् अभिकाङ्क्षायाम्' (११८७) गृधु । भृशं पुनः पुनर्वा गृध्यति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वरा०' ( ३।४।९ ) यङ्ङ्ग्र० । ‘बहुलं लुप्' ( ३।४।१४ ) यलोपः । 'सन्-यङश्च' (४|११३) द्विर्वचनं । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) धलोपः । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८) गृ०ग० । 'ग- होर्ज:' ( ४।१।४०) ग० ज० । 'रि-रौ च लुपि' (४।१।५६) रोऽन्तः । हयस्तनी सिव् । ‘लघोरुपान्त्यस्य’ (४।३।४) गु० अर् । 'से: स्--धां च रुर्वा' (४।३।७९) सिलोपः ध० रु० । 'रो रे लुग् दीर्घश्चादिदुतः ' (१।३।४१ ) रलोपः - पूर्वस्य दीर्घत्वं । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अडागमः । [अपास्पाः ] 'स्पर्धि संघर्षे' ( ७४२ ) स्पर्धा । भृशं पुनः पुनर्वा स्पर्धते । 'व्यञ्जनादेरेकस्वरा० ' ( ३।४।९) य० । 'बहुलं लुप्' (३|४|१४) यङ्लोपः । ' सन् - यङश्च' (४|११३) स्पर्धी द्विर्वचनं । 'अघोषे शिट:' ( ४|१|४५) सलोपः । ‘व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्’ (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) आ । 'रि-रौ च लुपि' (४/१/५६ ) रोऽन्तः (?) । ह्यस्तनी सिव् । 'से: स्-द्धां च रुर्वा' ( ४ | ३ |७९) सिलोपः ध० रु० । 'रो रे लुग् दीर्घश्चादिदुतः ' (१।३।४१) रलोपः पूर्वस्य दीर्घत्वं । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अडागमः ॥ छ ॥ नाम्नो नोऽनहः ||२ ।१ ।९१ ।। [नाम्नः] नामन् षष्ठी डस् । ' अनोऽस्य' (२।१।१०८) अलोपः । [नोऽनहः ] न् षष्ठी डस् । न अहः = अनहः, तस्य ।
[वृत्रहा] ‘हनंक् हिंसा-गत्योः ' (११००) हन्, वृत्रपूर्व० । वृत्रं हतवान् । 'ब्रह्म-भ्रूण- वृत्रात् क्विप्' (५।१।१६१) क्विप्प्र० । ‘अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः ।
[दण्डी] दण्डो विद्यते यस्याऽसौ दण्डी । 'अतोऽनेकस्वरात्' (७।२।६) इन्प्र० । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । [वाग्मी] वाच् । प्रशस्ता वाक् अस्याऽस्ति । 'ग्मिन्' (७।२।२५) ग्मिन्प्र० । 'च-जः क - गम्' (२।१।८६) च० → क० । 'धुटस्तृतीयः' (२११/७६) क० ग० ।
त्रिषु प्रथमा सि । 'इन्- हन्- पूषाऽर्यम्णः शिस्योः ' (१।४।८७) दीर्घः । दीर्घड्याब्०' (१।४।४५) सिलोपः । अनेन नलोपः ।
[राजकाम्यति ] राजानमिच्छति । 'द्वितीयायाः काम्यः' ( ३।४।२२) काम्यप्र० ।
[ राजकल्पः ] ईषदपरिसमाप्तो राजा = राजकल्पः । 'अतमबादेरीषदसमाप्ते कल्पप्-देश्यप्-देशीयर्' (७।३।११ ) कल्प० ।
कल्पप्प्र०
[ अहोरूपम् ] अहन् । प्रशस्तमहः = अहोरूपम् | 'त्यादेश्च प्रशस्ते रूपप्' (७|३|१०) रूपप्प० । 'अह्नः ' (२1१1७४ ) न० → रु० । 'घोषवति' ( १ । ३ । २१) उ० । 'अवर्णस्येवर्णादिनैदोदरल्' (१।२।६) ओ० ।
[ दीर्घाहा निदाघः ] दीर्घाण्यहानि यस्याऽसौ । 'नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः ।
[हे. अहः ! ] 'रो लुप्यरि' (२।१।७५) रत्वम् !
[ हे दीर्घाहः ! ] 'अहः ' (२।१।७४ ) रत्वम् ।
[अहन्नहितम् ] 'हनंक् हिंसा - गत्योः ' (११००) हन् । ह्यस्तनी दिव् । 'व्यञ्जनाद् दे: सश्च द: ' ( ४ | ३ |७८) दिलोपः ।

Page #216

अथ द्वितीयाऽध्यायस्य प्रथमः पादः ॥
'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अडागमः | अहित ||छ ||
नाऽऽमन्त्रये || २|१ |९२ ।।
[नाऽऽमन्त्र्ये] न 'मन्त्रिण् गुप्तभाषणे' (१८४०) मन्त्र, आङ्पूर्व० । 'चुरादिभ्यो णिच्' ( ३।४।१७) णिच्प्र० । आमन्त्र्यते इति' आमन्त्र्यम् । 'य एच्चाऽऽतः' (५।१।२८) यप्र० । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिच्लोपः, तस्मिन् । [ हे बहुराजन्!] ईषदूनो राजा = बहुराजा । 'नाम्नः प्राग् बहुव' (७।३।१२) बहुप्र०, तस्य संबोधनम् ।। छ । क्लीबे बा || २|१ |९३ ॥
[ क्लीबे वा ] क्लीब सप्तमी ङि । वा प्रथमा सि ।।
[ हे चर्म !, हे चर्मन् !] चर्मन् । 'आमन्त्र्ये' (२।२।३२) सि । अनेन ।
[ हे दाम !, हे दामन् !] दामन् । 'आमन्त्र्ये' (२।२।३२) सि । अनेन ॥ छ ॥ मा-वर्णान्तोपान्ताऽपञ्चमवर्गान्मतोम वः || २ | १|९४ ||
[माऽवर्णान्तोपान्ताऽपञ्चमवर्गात् ] मश्च अवर्णश्च मावर्णी, अन्तश्च उपान्तश्च = अन्तोपान्ती, मावर्णी अन्तोपान्ती यस्याऽसौ मावर्णान्तोपान्तः, पञ्चमश्चासौ वर्गश्च = पञ्चमवर्गः, न पञ्चमवर्गः = अपञ्चमवर्गः, 'नञत्' (३।२।१२५) न० → अ० । मावर्णान्तोपान्तश्च अपञ्चमवर्गश्च = मावर्णान्तोपान्तापञ्चमवर्गम्, तस्मात् = मावर्णान्तोपान्तापञ्चमवर्गात् ।
२०७
[मतोर्मो वः] मतु षष्ठी डस् । 'ङित्यदिति' (१।४।२३) ओ । ' एदोद्भ्यां ङसि - डसो रः ' (१।४।३५) २० । म् षष्ठी स् । व प्रथमा सि ।
[ अहर्वान् ] 'अह्नः' (२।१।७४) रेफु ।
[भास्वान्] भासो विद्यन्ते यस्याऽसौ । ' तदस्याऽस्त्यस्मिन्निति मतुः ' ( ७।२1१) मतुप्र० मत्० । प्रथमा सि । 'ऋदुदितः' (१।४।७०) नोऽन्तः । 'अभ्वादेरत्वसः सौ' (१।४।९०) दीर्घः । दीर्घड्याब्०' (१।४।४५) सिलोपः । अनेन म०
→ व० ।
समान ] समिधो विद्यन्ते यस्याऽसौ || छ ।।
नाम्नि || २|१|९५ ॥
[ नाम्नि ] नामन् सप्तमी ङि । 'ई- ङी वा' (२1१1१०९) अनोऽस्य वा लुक् ।
[ अहवती ] अहि । अहयो विद्यन्ते यस्यां सा । अहीनां निवासः । अहीनामदूरभवा । अहिभिर्निर्वृत्ता अहीबती । एवमग्रेऽपि । 'नद्यां मतुः (६।२१७२) मतुप्र० । 'अधातूदृदितः' (२/४/२) डीप्र० । 'अनजिरादिबहुस्वरशरादीनां मती' ( ३।२१७८) दीर्घत्वम् ।
[ कपीवती ] कपयोऽत्र सन्ति । 'नद्यां मतुः ' ( ६।२।७२) मतुप्र० । अधातूदृदितः ' (२।४।२) डीप्र० । 'अनजिरादिबहुस्वर०' ( ३।२।७८) दीर्घत्वम् ।
[मणीवती ] मणयोऽत्र सन्ति । 'नद्यां मतुः' (६१२१७२) मतुप्र० । अधातूदृदितः ' (२।४।२) डीप्र० । 'अनजिरादिबहुस्वर०'
( ३।२।७८) दीर्घत्वम् ।
[मुनीवती ] मुनयोऽत्र सन्ति । 'नद्यां मतुः ' (६/२।७२) मतुप्र० । अधातूदृदितः ' (२।४।२) डीप्र० । 'अनजिरादिबहुस्वर० ' ( ३।२।७८) दीर्घत्वम् ।

Page #217

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढूंढिका ।
[ ऋषीवती ] ऋषयोऽत्र सन्ति । 'नद्यां मतुः ' ( ६।२।७२) मतुप्र० । अधातूदृदितः ' (२।४।२) ङीप्र० । 'अनजिरादिबहुस्वर०' (३।२।७८) दीर्घत्वम् ।
२०८
[आसन्दीवान् नाम ग्रामः] आस् अग्रे टुनदु समृद्धौ ( ३१२) नद् । 'उदितः स्वरान्नोऽन्तः ' ( ४।४ ।९८) नोऽन्तः-नन्द् । आसिक्रियां नन्दति । 'कर्मणोऽण्' (५।१।७२) अण्प्र० अ० । पृषोदरादित्वात् ।
'आसिक् उपवेशने' (१११९) आस् । आस्ते इति आसन्दी । ' कुमुद०' (६।२।९६ ) इति वा अप्र० ( ? ) । ‘अणञेयेकण्-नञ्०' (२।४।२०) ङी । 'अस्य ङ्यां लुक्' (२।४।८६) अलोपः । आसन्दी = वेत्रासनं सा अत्रास्ति । ‘मध्वादेः' (६।२।७३) मतुप्र० । प्रथमा सि । 'ऋदुदितः' (१।४।७०) नोऽन्तः । ' अभ्वादेरत्वसः सौ (१।४।९०) दीर्घः । ‘दीर्घड्याब्०’ (१।४।४५) सिलोपः । 'पदस्य' (२।१।८९) तलोपः ॥ छ ॥
चर्मण्वत्य ऽष्ठीवच्-चक्रीवत् -कक्षीवद् - रुमण्वत् ||२।१।९६ ||
[चर्मण्वत्यष्ठीवच्चक्रीवत्कक्षीवद्द्रुमण्वत् ] चर्मण्वती च अष्ठीवच्च चक्रीवच्च कक्षीवच्च रुमण्वच्च, प्रथमा सि सूत्रत्वात् सिलोपः । समाहारत्वादेकत्वं नपुंसकत्वं च ।
[ चर्मण्वती नाम नदी] चर्माणि विद्यन्ते यस्यां सा । ' तदस्याऽस्त्यस्मिन्निति मतुः ' ( ७।२।१) मतुप्र० । 'माऽवर्णान्तोपान्ताऽपञ्चमवर्गान्मतोर्मो वः' (२।१।९४) म०व० । अत एव सूत्रनिर्देशाद् नलोपाऽभावः णत्वं च । 'अधातूदृदितः ' ( २।४।२) डीप्र० ।
[ अष्ठीवान् जोरुसंधिः] अस्थि । अस्थीनि विद्यन्ते यस्याऽसौ । ' तदस्याऽस्त्यस्मिन्निति मतुः ' ( ७।२1१) मतुप्र० । [ चक्रीवान् नाम गर्दभः ] चक्रं विद्यते यस्याऽसौ । ' तदस्याऽस्त्यस्मिन्निति मतुः ' ( ७।२।१) मतुप्र० ।
[ चक्रीवान् नाम राजा ] चक्राकारं लिङ्गं विद्यते यस्याऽसौ । ' तदस्याऽस्त्यस्मिन्निति मतुः ' ( ७।२1१) मतुप्र० । [कक्षीवान् नाम ऋषिः ] कक्ष्या विद्यते यस्याऽसौ । ' तदस्याऽस्त्यस्मिन्निति मतुः ' ( ७।२1१) मतुप्र० । [ रुमण्वान् नाम पर्वतः ] लवणं विद्यते यस्याऽसौ । ' तदस्याऽस्त्यस्मिन्निति मतुः ' ( ७।२1१) मतुप्र० । नाममालामध्यान् (ये) यल्लक्षणेनाऽनुप ( प ) न्नं तत्सर्वं निपातनात् सिद्धम् ।
[चर्मवती] 'नाम्नि ' (२।१।९५) म०व० ।। छ ।
[ उदन्वानब्धी] उदन्वत् प्रथमा सि । अब्धि सप्तमी ङि ।
उदन्वानब्धौ च || २ ।१ १९७ ।।
[ उदन्वान् घटः ] उदकं विद्यते यस्याऽसौ उदन्वान् । ' तदस्याऽस्त्यस्मिन्निति मतुः ' ( ७।२1१) मतुप्र० । अनेन उदकस्य • उदन्निपात्यते । प्रथमा सि । 'ऋदुदितः' (१।४।७० ) नोऽन्तः । ' अभ्वादेरत्वसः सौ' (१।४।९० ) दीर्घः । दीर्घड्याब्०' (१।४।४५) सिलोपः । 'पदस्य' (२।१।८९) तलोपः । । छ ।
राजन्वान् सुराज्ञि ॥२॥११९८ ॥
[ राजन्वान् सुराज्ञि ] राजन्वत् प्रथमा सि । सुराजन् सप्तमी ङि । 'ई-डौ वा' (२।१।१०९) अनोऽस्य वा लुक् ।
[ राजन्वान् देशः ] शोभनो राजा यस्मिन् देशे स = राजन्वान् देशः । तदस्याऽस्त्यस्मिन्निति मतुः ' (७।२।१) मतुप्र० । अनेन राजन्वत् निपातः ।
P. 5 'अनतो लुप्' (१।४।५९) सिलोपः ।
P. * यत्र
Jain Education Intemational

Page #218

अथ द्वितीयाऽध्यायस्य प्रथमः पादः ॥
२०९
[राजन्वती पृथ्वी] शोभनो राजा यस्यां पृथ्व्यां सा = राजन्वती पृथ्वी । 'तदस्याऽस्त्यस्मिन्निति मतुः' (७।२।१) मतुप्र० । 'अधातूदृदितः' (२।४।२) डीप० । अनेन राजन्वत् निपातः ।
[राजन्वत्यः प्रजाः] शोभनो राजा यासां प्रजानां ताः = राजन्वत्यः प्रजाः । तदस्याऽस्त्यस्मिन्निति मतुः' (७।२।१) मतुप्र० । 'अधातूदृदितः' (२०४।२) डी । अनेन राजन्वत् निपातः ।। छ ।।
नोादिभ्यः ।।२।१९९।। [नोादिभ्यः] न प्रथमा सि । ऊर्मिशब्द आदिर्येषां ते = ऊर्ध्यादयस्तेभ्यः । [ऊर्मिमान] ऊर्मयो विद्यन्ते यत्राऽसौ । [दल्मिमान्] दल्मिर्विद्यते यस्य । [कुञ्चामान्] क्रुञ्चा अत्राऽस्ति । [द्राक्षामान] द्राक्षा अत्राऽस्ति । सर्वत्र 'तदस्याऽस्त्यस्मिन्निति मतुः' (७।२।१) मतुप्र० । एवमग्रेऽपि ।
[ज्योतिष्मती] ज्योतिर्विद्यते यस्यां सा । 'तदस्या०' (७।२।१) मतुप्र० । 'अधातूदृदितः' (२।४।२) डी । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) स० → ष० ।
[महिष्मान् महिष । महिषाणामदूरभवा । 'नड-कुमुद-वेतस-महिषाड्डित्' (६।२७४) डिद् मतुप्र० । [कान्तिमती] कान्तयो विद्यन्ते यस्यां सा । [शिम्बीमती] शिम्ब्यो विद्यन्ते यस्यां सा । [हरिमती] हरयो विद्यन्ते यस्यां सा । [चारु(र)मती] चार = वृक्षाः+ विद्यन्ते यस्यां सा । [इक्षुमती] इथूणि (इक्षवः) विद्यन्ते यस्यां सा ।
बन्धुमती] बन्धवो विद्यन्ते यस्यां सा । 'तदस्याऽस्त्यस्मिन्निति मतुः' (७।२१) मतुप्र० । 'अधातूदृदितः' (२।४।२) डीप्र० ।
[मधुमती] मधु विद्यते यस्यां सा । 'मध्यादेः' (६।२।७३) मतुप्र० । 'अधातूदृदितः' (२।४।२) डीप्र० । [दुमती] द्रुवो = वृक्षा विद्यन्ते यस्यां सा । [वसुमती] वसूनि = रलानि विद्यन्ते यस्यां सा । [अंशुमती] अंशवः = किरणा विद्यन्ते यस्यां सा । [श्रुमती] श्रूणि विद्यन्ते यस्यां सा ।। [हनूमती] हनुर्विद्यते यस्यां सा । 'अनजिरादिबहुस्वर-शरादीनां मतौ' (३।२७८) इति दीर्घत्वमिति विशेषः ।
[सानुमती] सानूनि = शिखराणि विद्यन्ते यस्यां सा । 'तदस्याऽस्त्यस्मिन्निति मतुः' (७।२।१) मतुप्र० । 'अधातूदृदित' (२।४।२) डीप्र० ।। छ ।।
मास-निशा-ऽऽसनस्य शसादौ लुग् वा ।।२।१।१००।। [मासनिशाऽऽसनस्य] मासश्च निशा च आसनं च = मासनिशाऽऽसनं, तस्य । P. दल्मिरत्रास्ति । + चारु सौन्दर्य अस्यास्तीति - शब्दरत्नमहोदधौ ।
Jain Education Intemational

Page #219

२१०
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दंढिका ।
NNNNNN
ARNIN
[शसादौ] शस् आदिर्यस्याऽसौ शसादिस्तस्मिन् ।
[निच्छु] निशा । सप्तमी सुप् → सु । अनेन निश् । 'धुटस्तृतीयः' (२।१।७६) श० → ज० । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः' (१३५०) ज० → च० । 'सस्य श-षौ' (११३।६१) स० → श० । 'प्रथमादधुटि शश्छ:' (१९३४) श० → छ० ।
[मासरूप्यः] मास । मासादागतः । 'नृ-हेतुभ्यो रूप्य-मयटौ वा' (६।३।१५६) रूप्यप्र० ।। छ । दन्त-पाद-नासिका-हृदया-ऽसृग्-यूषोदक-दोर्यकृच्छकृतो दत्-पन्नस-हृदसन्-यूषन्नुदन्-दोषन्-यकञ्-शकन् वा ।।२।१।१०१।।
[दन्तपादनासिकाहृदयाऽसृग्यूषोदकदोर्यकृच्छकृतः] दन्तश्च पादश्च नासिका च हृदयं च असृग् च यूषश्च उदकं च दोश्च यकृच्च शकृच्च = दन्तपादनासिकाहृदयाऽसृग्यूषोदकदोर्यकृच्छकृत्, तस्य ।
[दत्पन्नस्हदसन्यूषनुदन्दोषन्यकञ्शकन्] दच्च पद् च नस् च हृच्च असन् च यूषन् च उदन् च दोषन् च यकन् च शकन् च = दत्पन्नसहृदसन्यूषन्नुदन्दोषन्यकञ्शकन् । प्रथमा सि । 'दीर्घड्याब्०' (१।४।४५) सिलोपः ।
[दन्तकल्पः] ईषदपरिसमाप्तो दन्तो = दन्तकल्पः । 'अतमबादेरीषदसमाप्ते कल्पप्-देश्यप-देशीयर' (७।३।११) कल्पप्प० → कल्प० ।। छ ।।
य-स्वरे पाद: पदणि-क्य-धुटि ।।२।१।१०२॥ [यस्वरे पादः] यश्च स्वरश्च = यस्वरं, तस्मिन् = यस्वरे । पात् षष्ठी डस् ।
[पदणिक्यधुटि] पद् प्रथमा सि । णिश्च क्यश्च घुट् च = णिक्यघुट, न णिक्यघुट् = अणिक्यघुट्, 'नजत्' (३।२।१२५) न० → अ० । तस्मिन् = अणिक्यघुटि । 1 [वैयाघ्रपद्यः] 'घां गन्धोपादाने' (३) घा, वि-आड्यूर्व० । विविधमाजिघ्रतीति व्याघ्रः । 'व्याघ्रा-ऽऽघे प्राणि-नसोः' (५।११५७) डप्र० । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१1११४) आलोपः । व्याघ्रस्येव पादावस्याऽसौ व्याघ्रपात् । 'पात् पादस्याऽहस्त्यादेः' (७।३।१४८) पाद० → पात्० । व्याघ्रपादोऽपत्यं वृद्धं । 'गर्गादेर्यञ्' (६१४४२) यप्र० → य० । 'लोकात्' (१1१1३) व पाठउ विश्लेषियइ. । “य्वः पदान्तात् प्रागैदौत्' (७।४।५) ऐ । अनेन ।
[द्विपात् द्वौ पादावस्याऽसौ द्विपात् । 'सु-संख्यात्' (७।३।१५०) पात् । [द्विपदः पश्य द्वौ पादौ येषां ते, तान् । 'सु-संख्यात्' (७।३।१५०) पात् आदेशः । द्वितीया शस् । अनेन पद् ।
[द्विपदी गाथा] द्वौ पादावस्याः सा । 'सु-संख्यात्' (७।३।१५०) पात् आदेशः । 'वा पादः' (२१४६) डीप० । अनेन पद् । मैं (३६) - ‘में शब्दे' (३७) गै । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य' (४।२।१) गा । गीयते इति गाथा । 'कमि-पु-गार्तिभ्यस्थः' (उणा० २२५) थप्र० । 'आत्' (२।४।१८) आप् ।
[व्याघ्रपदी स्त्री] व्याघ्रस्येव पादावस्याः सा । 'पात् पादस्याऽहस्त्यादेः (७।३।१४८) पात् । ‘वा पादः' (२।४।६) डीप्र० । अनेन पद् ।
व्याघ्रपदी कुले] व्याघ्रस्येव पादौ ययोस्ते । ‘पात् पादस्याऽहस्त्यादेः' (७।३।१४८) पात् । ‘औरीः' (१।४।५६) ई. । अनेन पद् ।
[द्विपदिकां ददाति] द्वौ पादौ ददाति । 'संख्याऽऽदेः पादादिभ्यो दान-दण्डे चाऽकल् लुक् च' (७।२।१५२) अकल्प० । अनेन पद् । 'आत्' (२।४।१८) आप् । 'अस्याऽयत्-तत्-क्षिपकादीनाम्' (२१४१११) इ. । बृहद्वृत्तौ-मध्यमवृत्तौ च- 'त्रिपदी गाथा' ।
Jain Education Intemational

Page #220

अथ द्वितीयाऽध्यायस्य प्रथमः पादः ॥
[द्विपदीयम्] द्वौ पादावस्यासौ । 'सु-संख्यात्' (७।३।१५० ) पात् । द्विपदे हितं । 'तस्मै हिते' (७।१।३५ ) ईयप्र० ।
अनेन पद् ।
[ पदः पश्य ] पादमाचष्टे । 'णिज्बहुलं नाम्नः कृगादिषु' ( ३।४।४२) णिच्प्र० । ' त्रन्त्यस्वरादेः' (७|४|४३ ) अन्त्यस्वरादिलोपः । पादयतीति क्विप् । 'णेरनिटि' ( ४१३३८३) णिज्लोपः । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः । द्वितीया शस् । अनेन पद् ।
[पदी कुले] पादमाचष्टे । 'णिज्बहुलं नाम्नः कृगादिषु' ( ३।४।४२) णिच्प्र० । ' त्रन्त्यस्वरादेः' ( ७|४।४३) अलोपः । पादयतः इति क्विप् । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिज्लोपः । ' औरी : ' (१।४।५६ ) ई । अनेन पद् । एवमग्रेऽपि ।
[द्विपाद्भ्याम् ] द्वौ पादौ ययोस्तौ द्विपादौ ताभ्याम् । 'सु-संख्यात्' ( ७।३।१५०) पात् आदेशः । [द्विपाद्भिः ] द्वौ पादी येषां ते = द्विपादस्तैः । 'सु-संख्यात्' (७|३|१५०) पात् आदेशः ।
[द्विपात्काम्यति] द्वौ पादौ यस्याऽसौ द्विपात् । 'सु-संख्यात्' (७|३|१५०) पात् आदेशः । द्विपादमिच्छति । 'द्वितीयायाः काम्यः' ( ३।४।२२) काम्यप्र० ।
[पादयति] पादमाचष्टे = पादयति । अत्र व्यञ्जनान्तः पाच्छष्दो लिख्यते, अन्यथा द्वयङ्गवैकल्यम् ।
[व्याघ्रपाद्यति] व्याघ्रस्येव पादावस्याऽसौ व्याघ्रपात् । 'पात् पादस्याऽहस्त्यादेः' (७।३।१४८) पात् । व्याघ्रपादमिच्छति । 'अमाव्ययात् क्यन् च' ( ३।४।२३) क्यन्प्र० य० । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् ।
[व्याघ्रपाद्यते] व्याघ्रस्येव पादावस्याऽसौ व्याघ्रपात् । 'पात् पादस्याऽहस्त्यादेः' (७।३।१४८) पात् । व्याघ्रपादिवाऽऽचरति । 'क्यङ्' ( ३।४।२६) क्यड्प्र० य० । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् । [द्विपादौ ] द्वौ पादौ ययोस्ती द्विपादौ । 'सु-संख्यात्' (७|३|१५० ) पात् । [द्विपादः ] द्वौ पादौ येषां ते = द्विपाद: । 'सु- संख्यात्' (७|३|१५० ) पात् ।
[द्विपान्दि कुलानि ] द्वौ पादौ येषु कुलेषु तानि । 'सु-संख्यात्' (७।३।१५० ) पात् । जस्प्र० । 'नपुंसकस्य शिः ' (१।४।५५) शि० इ० । 'धुटां प्राक्' (१।४।६६) नोऽन्तः ।
=
२११
[उपपादुकः] ‘पदिंच् गतौ' (१२५७) पद्, उपपूर्व० । उपपद्यते इत्येवंशीलः । ' लष-पत-पदः ' ( ५|२| ४१ ) उकण्प्र० → उक । ञ्णिति' ( ४ | ३ |५० ) उपान्त्यवृद्धिः ॥ छ ॥
उदच उदीच् ।।२।१।१०३ ॥
[उदय उदीच्] उदच् षष्ठी डस् । उदीच् प्रथमा सि ।
[उदीच्यः ] ' अश्रू गतौ च' (१०५) अञ्च्, उत्पूर्व० । उदतीति क्विप् । 'अञ्चोऽनर्चायाम्' (४।२।४६) नलोपः । उदीचि भवः 15 'दिगादिदेहांशाद् यः' (६।३।१२४) यप्र० । अनेन उदीच् । प्रथमा सि । 'सो रु' (२।१।७२ ) २० ।
[ उदीचः पश्य ] उदञ्चन्तीति उदञ्चः तान् ।
[उदीची स्त्री] उदञ्चतीति क्विप् । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७ ) क्विप्लोपः । अञ्चः (२।४।३) डी । प्रथमा । 'दीर्घड्याब्० ' (१।४।४५) सिलोपः ।
[ उदीची कुले] उदञ्चतः इति क्विप् । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः । 'औरीः ' (१।४।५६) ई |
P. 5 'धु-प्रागपागुदक्-प्रतीचो यः' (६।३।८) यप्र० !

Page #221

२१२
[उदीचा ] उदञ्चतीति तेन । [उदीचे ] उदञ्चतीति, तस्मै ।
[उदक्काम्यति] उदञ्चतीति उदङ् । उदञ्चमिच्छति । द्वितीयायाः काम्यः' ( ३।४।२२) काम्यप्र० । वर्त्त० तिव् । [उदयति] उदञ्चमाचष्टे । ‘णिज्बहुलं नाम्नः कृगादिषु' (३ । ४ । ४२) णिच्प्र० । ' त्रन्त्यस्वरादेः' (७।४।४३) अज्लोपः । [उदच्यति] उदञ्चमिच्छति । 'अमाव्ययात् क्यन् च' ( ३।४।२३) क्यन्प्र० । वर्त्त० व् ।
[उदञ्चः] उदच् प्रथमा जस् । 'अच: ' (१।४।६९) नागमः । म्नां धुड्वर्गेऽन्त्योऽपदान्ते' (१।३।३९) न० अ० । [ उदचि कुलानि ] उदञ्चन्तीति यानि कुलानि तानि क्विप् । 'अञ्चोऽनर्चायाम्' (४।२।४६) नलोपः । प्रथमा जस् । 'नपुंसकस्य शिः' (१।४।५५ ) शि० | 'अच: ' (१।४।६९) नोऽन्तः । ' म्नां धुड्वर्गेऽन्त्योऽपदान्ते ' (१।३।६९) न० ज०
11811
अच्च प्राग् दीर्घश्च ॥। २।१।१०४ ||
[अच्] अच् प्रथमा सि । 'दीर्घड्याब्० ' (१।४।४५ ) सिलोपः ।
[च्] च प्रथमा सि ।
[प्राक् ] 'अशू गतौ च' (१०५) अञ्च् प्रपूर्व० । प्राञ्चतीति क्विप् । 'अञ्चोऽनर्चायाम्' (४।२।४६ ) नलोपः । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः । प्राची दिग् रमणीया । प्राच्या दिश आगतः । प्राच्यां दिशि वसति । प्राङ् देशो रमणीयः । प्राचो देशादागतः । प्राचि देशे वसति । प्राङ् कालो रमणीयः । प्राचः कालादागतः । प्राचि काले वसति । एवंकारे समासः ९ प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' ( ३।२ । ७) सिलोपः ।
[दीर्घश्च] दीर्घ प्रथमा सि । च प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' ( ३।२।७) सिलोपः ।
[प्राच्यः ] 'अशू गतौ च ' (१०५) अञ्च् प्रपूर्व० । प्राञ्चतीति क्विप् । 'अञ्चोऽनर्चायाम्' (४।२।४६) नलोपः । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः । प्राचि भवः = प्राच्यः । द्यु-प्रागपागुदक्-प्रतीचो यः' (६।३।८) यप्र० । अनेन च्पूर्तिला दीर्घः ।
[प्रतीच्यः] प्रत्यञ्चतीति क्विप् । 'अञ्चोऽनर्चायाम्' (४।२।४६) नलोपः । अप्रयोगीत् (१।१।३७) क्विप्लोपः । प्रतीचि भवः = प्रतीच्यः । 'धु-प्रागपागुदक्-प्रतीचो यः' (६।३।८) यप्र० । अनेन च् पूर्विला दीर्घः ।
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
[ दधीचः ] दध्यञ्चन्तीति क्विप् । अञ्चोऽनर्चायाम् (४।२।४६ ) नलोपः । अप्रयोगीत् (१।१।३७) क्विप्लोपः । [दधीचा] 'अशू गतौ च' (१०५) अश्, दधिपूर्व० । दध्यञ्चतीति क्विप् । 'अञ्चोऽनर्चायाम् ' ( ४।२।४६) नलोपः । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः । तेन = दधीचा ।
[ मधूचः ] मध्वञ्चन्तीति क्विप् । 'अञ्चोऽनर्चायाम्' (४।२।४६ ) नलोपः । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७ ) क्विप्लोपः । [मधूचा] मध्वञ्चतीति क्विप् । 'अञ्चोऽनर्चायाम्' (४।२।४६) नलोपः । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७ ) क्विप्लोपः । तेन
= मधूचा |
तेन
=
[पितृचः] पितरमञ्चन्तीति क्विप् । 'अञ्चोऽनर्चायाम्' (४।२।४६) नलोपः । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७ ) क्विप्लोपः । [पितृचा ] पितरमञ्चतीति क्विप् । 'अञ्चोऽनर्चायाम् ' ( ४।२।४६) नलोपः । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः । पितृचा |

Page #222

अथ द्वितीयाऽध्यायस्य प्रथमः पाद: ।।
२१३
[प्रतीची स्त्री] प्रत्यवतीति क्विप । 'अप्रयोगीत्' (११३७) विप्लोपः । अशः (२१४३) डीप्र० । [प्रतीची कुले] प्रत्यशतः इति क्विप् । 'अप्रयोगीत्' (१1१।३७) विप्लोपः । औरीः (१।४।५६) ई. । [दृषच्चा] दृषदमञ्चतीति क्विप्, तेन । [दृषच्चे] दृषदमशतीति क्विप दृषदङ, तस्मै । [प्रत्यग्भ्याम्] प्रत्यञ्चतः इति क्विप् प्रत्ययौ, ताभ्याम् । [मध्वग्भ्याम्] मध्वञ्चतः इति क्विप् मध्वशी, ताभ्याम् ।
[दध्ययति] दध्यञ्चमाचष्टे । ‘णिज्बहुलं नाम्नः कृगादिषु' (३।४।४२) णिच्प० । 'त्रन्त्यस्वरादेः' (७।४।४३) अन्त्यस्वरादिलोपः । वर्त० तिव् । 'कर्तर्यनद्भ्यः शव' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) अय् ।
[दध्यच्यति] दध्यञ्चमिच्छति । 'अमाव्ययात् क्यन् च' (३।४।२३) क्यन्प० → य० । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् ।
[दध्यच्यते] दध्यग्() इवाऽऽचरति । 'क्यङ्' (३।४।२६) क्यड्म० → य० ।
[दध्यञ्चः] दध्यच् । प्रथमा जस् । ‘अचः' (१।४।६९) नागमु । 'म्नां धुड्वर्गेऽन्त्योऽपदान्ते' (१।३।३९) न० → ञ० ।
[दध्यञ्चि कुलानि] दध्यञ्चन्तीति यानि कुलानि तानि ।
[साध्वञ्चा] 'अशू गतौ च' (१०५) अनू, साधुपूर्व० । साध्वञ्चतीति क्विप् । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः । तृतीया टा । 'म्नां धुड्वर्गे०' (१।३।३९) न० → ० । [साध्वञ्चे] साध्वञ्चतीति क्विप् । 'अप्रयोगीत्' (१1१।३७) विप्लोपः । तस्मै ।।छ।।
क्वसुष्मतौ च ।।२।११०५।। [क्वसुष्मतौ] क्वस् प्रथमा सि । उष प्रथमा सि । मतु सप्तमी ङि ।
[विदुष्यः] 'विदक् ज्ञाने' (१०९९) विद् । वेत्तीति । 'वा वेत्तेः क्वसुः' (५।२।२२) क्वसुप्र० → वस् । विदुषि साधुः । 'तत्र साधौ' (७।१।१५) यप्र० । अनेन वस्० → उष्० । प्रथमा सि ।
[पेचुष्यः] 'डुपची पाके' (८९२) पच् । पपाच = पेचिवान् । 'तत्र क्वसु-कानौ तद्वत्' (५।२।२) क्वसुप्र० → वस् । ‘अनादेशाऽऽदेरेकव्यञ्जनमध्येऽतः' (४११।२४) ए । पेचुषि साधुः । 'तत्र साधौ' (७।१।१५) यप्र० ।
[विदुषी स्त्री] वेत्तीति । 'अधातूदृदितः' (२।४।२) डीप्र० । [विदुषी कुले वित्तः इति विदुषी । प्रथमा औ । ‘औरीः' (१।४५६) ई ।
[वैदुषम विदुषः इदम् । तस्येदम्' (६।३।१६०) अणप्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति तद्धिते' (७।४।१) वि० → वै० ।
[पेचुषी स्त्री] पपाच = पेचुषी । 'तत्र क्वसु-कानौ तद्वत्' (५१२१२) क्वसुप्र० → वस्० । 'अधातूदृदितः' (२१४१२) डीप्र० ।
[पेचुषी कुले] पेचतुः = पेचुषी । 'तत्र क्वसु-कानौ तद्वत्' (५।२।२) क्वसुप्र० → वस्० । प्रथमा औ । 'औरीः'
Jain Education Intemational

Page #223

२१४
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
(१।४।५६) ई. । . [पैचुषम् पेचुषः इदं = पैचुषम् । तस्येदम्' (६।३.१६०) अण्प्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति तद्धिते' (७।४।१) वृद्धि: पै० ।
[विदुष्मान] विद्वान् विद्यते यस्याऽसौ विदुष्मान् । 'तदस्याऽस्त्यस्मिन्निति मतुः' (७।२।१) मतुप्र० । अनेन वस् -→ उष् । प्रथमा सि । 'ऋदुदितः' (११४७०) नोऽन्तः । ‘अभ्वादेरत्वसः सौ' (१।४।९०) दीर्घः । 'दीर्घड्याव०' (१।४।४५) सिलोपः । ‘पदस्य' (२।१९८९) तलोपः । 'न स्तं मत्वर्थे' (११११२३) इति पदत्वनिषेधात् षस्य डत्वं न स्यात् ।
[पेचुष्मान पेचिवान् विद्यते यस्याऽसौ पेचुष्मान् । 'तदस्या०' (७।२१) मतुप्र० । अनेन वस् → उष् । प्रथमा सि । 'ऋदुदितः' (१।४७०) नोऽन्तः । 'अभ्वादेरत्वसः सौ' (१।४।९०) दीर्घः । दीर्घड्याव' (१।४।४५) सिलोपः । ‘पदस्य' (२१८९) तलोपः । 'न स्तं मत्वर्थे' (१1१।२३) इति पदत्वनिषेधात् षस्य डत्वं न स्यात् ।
[विद्वद्भिः] विविदुः = विद्वांसस्तैः । 'संस्-ध्वंस-क्वस्सनडुहो दः' (२।१९६८) स० → द० । [पेचिवद्रिः] पेंचुः = पेचिवांसस्तैः । 'संस्-ध्वंस्-क्वस्सनडुहो दः' (२।१।६८) स० → द० ।
[विद्वस्यति] विद्वांसमिच्छति । 'अमाव्ययात् क्यन् च' (३।४।२३) क्यनप्र० → य. । वर्त० तिव । 'कर्त्तर्यनभ्यः शव' (३।४।७१) शव । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१1११३) अलोपः ।
[विद्वस्यते विद्वानिवाऽऽचरति । 'क्यङ्' (३।४।२६) क्यप्र० → य । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः ।
[विद्वांसौ] वित्तः इति विद्वांसौ । 'न्स्महतोः' (१।४।८६) दीर्घः । [विद्वांसः] विदन्तीति विद्वांसः । 'न्स्महतोः' (१।४।८६) दीर्घः ।
[विद्वांसि कुलानि] विदन्तीति येषु कुलेषु तानि । 'वा वेत्तेः क्वसुः' (५।२१२२) क्वसुप्र० । प्रथमा जस् । नपुंसकस्य शिः' (११४५५) शि० → इ० । 'धुटां प्राक्' (१।४।६६) नोऽन्तः । 'न्स्महतोः' (११४१८६) दीर्घः ।। छ ।।
श्वन-युवन्-मघोनो ङी-स्याद्यधुट्स्वरे व उ: ।।२।१।१०६।। [श्वन्युवन्मघोनः] श्वा च युवा च मघवा च = श्वन्युवन्मघोन्, तस्य = श्वन्युवन्मघोनः, षष्ठी डस्, अनेन वस्य उ० ।
[डीस्याद्यघुट्स्वरे] न घुट् = अघुट्, 'नजत्' (३।२।१२५) न० → अ० । अघुट् चासौ स्वरश्च अघुट्स्वरः । सि(:) आदिर्यस्याऽसौ स्यादिः । ङीश्च स्यादिश्च अघुटस्वरश्च = डीस्याद्यघुट्स्वरम् ।
[प्रियशुनी स्त्री] श्वन । प्रियः श्वा यस्याः सा । 'स्त्रियां नृतोऽस्वस्रादेर्डीः' (२०४१) ङीप्र० । प्रथमा सि । [प्रियशुनी कुले] प्रियः श्वा ययोस्ते । [शुनः] श्वन् । द्वितीया शस् । [अतियूनी स्त्री] युवानमतिक्रान्ता या सा । 'स्त्रियां नृतोऽस्वस्रादेर्डीः' (२१४१) डीप्र० । [अतियूनी कुले] युवानमतिक्रान्ते ये कुले ते । .[प्रिययूनी कुले] प्रियो युवा ययोस्ते । [अतिमघोनी स्त्री] मघवानमतिक्रान्ता या सा । 'स्त्रियां नृतोऽस्वस्रादे०' (२।४।१) डीप्र० । [प्रियमघोनी कुले] प्रियो मघवा ययोस्ते । प्रथमा औ । 'औरीः' (१।४।५६) ई । अनेन व० → उ० ।
Jain Education Intemational

Page #224

अथ द्वितीयाऽध्यायस्य प्रथमः पादः ॥
[ शौवनम् ] शुनः इदं = शौवनम् । ‘तस्येदम्' (६।३।१६० ) अण्प्र० । 'द्वारादेः' (७।४।६) वकारप्राक् शकारआगलि औकारागमु । 'नोऽपदस्य तद्धिते' (७।४।६१) अनो लोपः प्राप्नोति, 'अणि' (७|४|५२) इति निषिध्यते । प्रथमा सि । 'अतः स्यमोऽम्' (१।४।५७) अम् ।
[ यौवनम् ] यूनो भावः कर्म वा । युवादेरण्' (७।१।६७) अण्प्र० ।
[ माघवनम् ] मघवा देवता अस्य । प्राग् जितादण्' (६।१।१३) अण् । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेर्जिणति तद्धिते' (७|४|१)
वृद्धिः ।
[ अतिश्वानि] अतिक्रान्तः श्वा यैस्तानि इति बहुव्रीहिः कार्यः, तत्पुरुषे हि 'गोष्ठा ऽतेः शुनः' (७|३|११०) इत्यट् समासान्तः स्यात् ।
[ अतियुवानि] अतिक्रान्तो युवा यैस्तानि ।
[ अतिमघवानि कुलानि] अतिक्रान्तो मघवा यैस्तानि ।
[गोष्ठश्वेन] 'ष्ठां गतिनिवृत्तौ ' ( ५ ) ष्ठा । ' षः सौऽष्ट्यै- ष्ठिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) स्था । 'निमित्ताऽभावे नैमित्तिकस्याऽप्यभावः' ( न्यायसं० १।२९ ) स्था, गोपूर्व० । गावस्तिष्ठन्तीति गोष्ठाः । स्था-पा-स्ना-त्रः कः' (५/१/१४२) कप्र० । ‘इडेत्-पुसि चाऽऽतो लुक्' (४।३।९४) आलोपः । 'गोऽम्बा - SSम्ब- सव्या-ऽप-द्वि-त्रि-भूम्यग्नि- शेकु शङ्कु-क्वङ्गु-मञ्जिपुञ्ज बर्हिः - परमे-दिवेः स्थस्य' (२।३।३०) स० षत्वम् । गोष्ठेषु श्वेव । ' गोष्ठा - ऽतेः शुनः' (७।३।११०) अट्समासान्तः । 'नोऽपदस्य तद्धिते' (७।४।६१ ) अन्त्यस्वरादिलोपः ।
[ युवतीः पश्य] युवानः पुरुषाः स्त्रियश्चेत् युवत्यस्ताः । 'यूनस्तिः' (२।४।७७) तिप्र० । द्वि० शस् ।
[ मघवतः पश्य ] मघवा विद्यते येषां ते = मघवानस्तान् । 'तदस्या०' (७।२1१) मतुप्र० । 'ड्यापो बहुलं नाम्नि' ( २/४१९९ ) ह्रस्वः ।
[तत्त्वदृश्वना ] तत्त्व 'दृशृं प्रेक्षणे' (४९५) दृश् । तत्त्वं दृष्टवान् । 'दृशः क्वनिप्' (५११११६६) क्वनिप्प्र०
वन्० ।
२१५
[मातरिश्वना] 'टवोश्चि गति वृद्धयोः' (९९७) श्वि, मातृपूर्व० । मातरि धयति । श्वन्- मातरिश्वन्- मूर्धन् - पीहन्नर्यमन्विश्वप्सः परिज्वन्-महन्नहन्- मघवन्नथर्वन्निति' (उणा० ९०२) अन्प्र० निपातः । तृतीया टा । । छ । ।
लुगाऽऽतोऽनापः || २ |१|१०७ ।।
[लुगाऽऽतोऽनापः] लुच् प्रथमा सि । आत् षष्ठी इस् । न आप् = अनाप्, 'अन् स्वरे' (३1२1१२९) अन्, तस्य । [कीलालपः ] 'पां पाने' ( २ ) पा । कीलालं रुधिरं जलं पिबन्तीति कीलालपास्तान् । 'मन्-वन्-क्वनिप्-विच् क्वचित्' ( ५1१1१४७) विच्प्र० ।
॥छ।।
[कीलालपा ] कीलालं पिवतीति तेन ।
[कीलालपे] कीलालं पिवतीति तस्मै ।
[ शुभंया] शुभं 'यांक प्रापणे' (१०६२) या । शुभं यातीति क्विप् । 'अप्रयोगीत्' (१११।३७) क्विप्लोपस्तेन ।
[ शुभंये] शुभं यातीति क्विप् । 'अप्रयोगीत्' (१1१1३७ ) क्विप्लोपस्तस्मै ।
[ह्यहे देहि] हाहा । चतुर्थी ङे । 'डुदांग्क् दाने' (११३८ ) दा । पञ्चमी हि । 'हो द:' ( ४।१।३१) आ० → ए
Jain Education Intemational

Page #225

२१६
अनोऽस्य ||२|9|१०८ ॥
[ अनोऽस्य ] अन् षष्ठी डस् 1 अ षष्ठी इस् ।
[सुराजानि कुलानि ] शोभनो राजा येषु कुलेषु तानि । प्रथमा जस् । 'नपुंसकस्य शि:' (१।४।५५) शि० इ० । 'नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः ॥ छ ॥
ई-डौ वा ।।२1१1१०९॥
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
[ईडौ वा ] ईश्च ङिश्च तस्मिन् । वा प्रथमा सि ।
[साम्नी, सामनी] सामन् । प्रथमा औ । 'औरीः ' (१।४।५६ ) ई ।
[ दाम्नी, दामनी] दामन् । प्रथमा औ । 'औरी : ' (१।४।५६ ) ई. ।
[सुराज्ञी, सुराजनी कुले] शोभनो राजा ययोः कुलयोस्ते । प्रथमा औ । 'औरीः ' (१।४।५६) इ. ।।छ।।
षादि-न्- धृतराज्ञोऽण || २|१|११० ||
[ षादिहन्धृतराज्ञः ] षादिश्च हन् च धृतराजा च = षादिहन्धृतराजन्, तस्य । [ अणि] अण् सप्तमी ङि ।
[औक्ष्णः] उक्षन् । उक्ष्णोऽपत्यं । 'डसोऽपत्ये' (६।१।२८) अण्प्र० ।
[ताक्ष्णः] तक्षन् । तक्ष्णोऽपत्यं । 'शिवादेरण्' ( ६ । १।६०) अण्प्र० ।
[भ्रौणघ्नः] भूणं हतवान् = भ्रूणहा । 'ब्रह्म-भूण- वृत्रात् क्विप्' (५।१।१६१) क्विप्प्र० । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७ ) क्विप्लोपः । भ्रूणघ्नोऽपत्यं । 'डसोऽपत्ये' ( ६ । १।२८) अण्प्र० । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' (७|४|१) वृद्धिः । 'हनो हो घ्नः' (२।१।११२ ) घ्न० ।
[वार्त्रघ्नः] वृत्रं हतवान् = वृत्रहा । 'ब्रह्म-भ्रूण-वृत्रात् क्विप्' (५।१।१६१) क्विप्प्र० । 'अप्रयोगीत् ' (१।१।३७) क्विप्लोपः । वृत्रघ्नोऽपत्यं । 'ङसोऽपत्ये' (६।१।२८) अण्प्र० । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' (७।४।१) वृद्धि: । ' हनो हो घ्नः' (२1१1११२) घ्न । प्रथमा सि ।
[धार्तराज्ञः] धृतराज्ञोऽपत्यं । 'डसोऽपत्ये' (६।१।२८) अण्प्र० । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' ( ७|४|१) वृद्धिः । [सामनः] साम्नोऽपत्यं । 'डसोऽपत्ये ' ( ६।१।२८) अण्प्र० । 'वृद्धिः स्वरेष्वा०' (७|४|१) वृद्धिः । [वैमनः] वेम्नोऽपत्यं । 'डसोऽपत्ये' (६।१।२८) अण्प्र० । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' (७।४।१) वृद्धिः ।

[ताक्षण्यः] तक्ष्णोऽपत्यं । 'अनिदम्यणपवादे च दित्यदित्यादित्य-यम-पत्युत्तरपदाञ्ञ्यः' (६।१।१५) ञ्यप्र० य. । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' ( ७।४।१) वृद्धिः । ' रषृवर्णान्नो ण० ' (२।३।६३) न० ० ॥ छ ॥
न वमन्तसंयोगात् || २|१ ।१११।।
[न वमन्तसंयोगात् ] न प्रथमा सि । वश्च = मश्च वमौ वमावन्ते यस्याऽसौ वमन्तः । वमन्तश्च संयोगश्च = वमन्तसंयोगस्तस्मात् ॥ छ ॥
हनो हो घ्नः ||२।१ ।११२ ।।
[हनो नो घ्नः ] हन् षष्ठी डस् । ह् षष्ठी डस् । घ्न प्रथमा सि ।
-[ भ्रूणघ्नी स्त्री] भ्रूण 'हनंक् हिंसा- गत्योः ' (११००) हन् । भूणं हतवती । 'ब्रह्म-भ्रूण वृत्रात् क्विप्' (५1१1१६१) क्विप्प्र० । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७ ) क्विप्लोपः । 'स्त्रियां नृतोऽस्वस्रादेडी : ' (२।४।१) डीप्र० । ' गम-हन- जन - खन- घसः स्वरेऽनङि क्ङिति लुक्' (४।२।४४) अलोपः । अनेन घ्न ।

Page #226

अथ द्वितीयाऽध्यायस्य प्रथमः पादः ॥
[भ्रूणघ्नी कुले] भूणं हतवन्ती = भ्रूणघ्नी कुले । 'ब्रह्म-भ्रूण- वृत्रात् क्विप्' (५1१।१६१ ) क्विप्प्र० । प्रथमा औ । 'औरी : ' (१।४।५६) ई. ।
[भ्रूणघ्नि] भ्रूणं हतवन्ति = भ्रूणघ्नि 1 'ब्रह्म-भूण-वृत्रात् क्विप्' (५।१।१६१) क्विप्प्र० । [ प्रथमा जस् । 'नपुंसकस्य शि: ' (१।४।५५) शि० ? ।] (सप्तमी ङि) 1
[घ्नन्ति ] 'हनंक् हिंसा - गत्योः ' (११००) हन् । वर्त्त० अन्ति । 'गम-हन-जन-खन-घसः स्वरेऽनङि क्डिाते लुक्' ( ४ |२| ४४ ) अलोपः । अनेन ।
[अघ्नन्] हन् । ह्यस्तनी अन् । 'गम-हन-जन० ' ( ४१२।४४) अलोपः । अनेन । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९)
अडागमः ।
[वृत्रहणौ ] वृत्रं हतवन्तौ । 'ब्रह्म-भ्रूण- वृत्रात् क्विप्' (५1१1१६१) क्विप्प्र० । 'अप्रयोगीत् ' (१।१।३७) क्विप्लोपः । [' हनः' (२।३।८२) न० ०? ।] ('कवर्गेकस्वरवति' (२।३।७६) न०
० ) ।
[वृत्रहयति] वृत्रहणमाचष्टे । 'णिज्बहुलं नाम्नः कृगादिषु ' ( ३।४।४२) णिच्प्र० । ' त्रन्त्यस्वरादेः ' ( ७।४।४३) अन्त्यस्वरादिलोपः । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शब्' (३।४।७१ ) शब् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय् ' (१।२।२३) अय् ॥छ ।
लुगस्यादेत्यपदे || २1919१३॥
[लुगस्यादेत्यपदे] लुक् प्रथमा सि । अ षष्ठी इस् । 'अच्च एच्च = अदेत्, तस्मिन् = अदेति । न पदं 'नञत्' (३।२।१२५) न० अ० तस्मिन् अपदे ।
[स] तद् । प्रथमा सि ।
[विवक्षन्] 'वचंक् भाषणे' (१०९६) वच् । वक्तुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां सन्नतत्सनः ' ( ३।४।२१) सन्प्र० । ‘सन्यञ्च' (४|११३) द्विर्वचनं । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'सन्यस्य' (४।१।५९) इ । 'च-जः कगम्' (२।१।८६) च० क० । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) स० ष० । क षसंयोगे क्ष । विवक्षतीति । 'शत्रानशावेष्यति तु सस्यौ' (५।२।२०) शतृप्र० अत् । प्रथमा सि । 'ऋदुदितः' (१।४।७०) नोऽन्तः । दीर्घड्याब्० ' (१।४।४५) सिलोपः । 'पदस्य' (२।१।८९) तलोपः । अनेन अलोपः ॥ |छ ||
२१७
=
डित्यन्त्यस्वरादेः ||२ ।१ ।११४ ।।
[डित्यन्त्यस्वरादेः ] ड् इत् अनुबंधो यस्याऽसौ डित्, तस्मिन्

=
अपदं,
अन्त्यस्वर आदिर्यस्याऽसौ अन्त्यस्वरादिस्तस्य
अन्त्यस्वरादेः ।
[ महाकरः ] महत् 'स्त्रियां नृतोऽस्वस्रादेर्डी : (२।४।१) डीप्र० ? ( ' अधातूदृदितः ' (२।४।२) डीप्र०) । महत्याः करः । 'स्त्रियाम्' ( ३।२१६९) डाप्र० आ । अनेन अन्त्यस्वरादिलोपः ।

[ महाघास : ] महत्या घासः । पूर्ववत्साध्यः ।
[उपसरजः] उपसरे जातः । 'सप्तम्याः ' ( ५।१।१६९) डप्र० । अनेन अन्त्यस्वरादिलोपः ।
[मन्दुरज: ] मन्दुरा 'जनैचि प्रादुर्भावे ' (१२६५) जन् । मन्दुरायां जातः । 'सप्तम्याः ' ( ५।१।१६९) प्र० । अनेन अन्त्यस्वरादिलोपः । ['परतः स्त्री पुम्वत् स्त्र्येकार्थेऽनूङ्' ( ३।२।४९ ) ] रा०र० क्रियते ।
[त्रिंशकम्] त्रिंशता क्रीतं । 'त्रिंशद् विंशतेर्डकोऽसंज्ञायामाऽर्हदर्थे' (६।४।१२९) डकप्र० । अनेन अन्त्यस्वरादिलोपः । [आसन्नचता:] आसन्न - चतुर् । आसन्नाश्चत्वारो येषां ते । 'प्रमाणी संख्याड्डुः' (७।३।१२८) डप्र० अ ।

Page #227

२१८
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
[अदूरचताः] अदुर-चतुर् । अदूरश्चत्वा येषां ते । 'प्रमाणी-संख्याड्डः' (७।३।१२८) डप्र० --→ अ ।छ।।
.
अवर्णादश्नोऽन्तो वाऽतुरीड्योः ।।२।१।११५।। [अवर्णादश्नोऽन्तः] अवर्ण पञ्चमी डसि । न श्ना = अश्ना, 'नञत्' (३।२।१२५) न० → अ०, तस्मात् = अश्नः, पशमी ङसि, 'लुगाऽऽतोऽनापः' (२।१।१०७) आलोपः । अन्त प्रथमा सि ।
[वाऽतुरीड्योः ] वा प्रथमा सि । अतृ षष्ठी डस् । 'ऋतो डुर्' (१।४।३७) डुर । ईश्च ङीश्च = ईड्यौ, तयोः ।
[तुदन्ती, तुदती कुले] 'तुदींत् व्यथने' (१३१५) तुद् । तुदतः इति । 'शत्रानशावेष्यति ति सस्यौ' (५।२।२०) शतृप० → अत् । 'तुदादेः शः' (३।४।८१) श० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः । प्रथमा औ । 'औरीः' (१।४।५६) ई. । अनेन ।
[तुदन्ती, तुदती स्त्री] तुदतीति । 'शत्रानशावेष्यति तु सस्यौ' (५।२।२०) शतृप्र० → अत् । 'तुदादेः शः' (३।४।८१) श० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः । 'अधातूदृदितः' (२।४।२) डीप्र० । अनेन ।
करिष्यन्ती, करिष्यती कुले 'डुकंग करणे' (८८८) कृ । करिष्यतः इति । 'शत्रानशा०' (५।२।२०) शतृप्र० → अत् स्यपूर्व० । 'हनृतः स्यस्य' (४।४।४९) इट । 'नामिनो०' (४।३।१) अर । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वं । प्रथमा औ । ‘औरीः' (१।४।५६) ई । अनेन ।
[करिष्यन्ती, करिष्यती स्त्री] करिष्यतीति । 'शत्रानशा०' (५।२।२०) शतृप्र० → अत् स्यपूर्व० । 'हनृतः स्यस्य' (४।४।४९) इट् । 'नामिनो०' (४।३।१) अर् । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वं । 'अधातूदृदितः' (२०४२) डी । अनेन ।
[भान्ती, भाती कुले] भातः इति । 'शत्रानशा०' (५।२।२०) शतृप्र० → अत् । [भान्ती, भाती स्त्री] भातीति । 'शत्रानशा०' (५।२।२०) शतृप्र० → अत् ।
[अदती स्त्री] 'अदं भक्षणे' (१०५९) अद् । अत्तीति । 'शत्रानशा०' (५।२।२०) शतृप्र० → अत् । 'अधातूदितः' (२।४।२) डी ।
[अदती कुले] अत्तः इति । 'शत्रानशा०' (५।२।२०) शतृप्र० → अत् । प्रथमा औ । 'औरीः' (१।४।५६) ई।
[सुन्वती स्त्री] 'डुंगट अभिषवे' (१२८६) षु | ‘षः सोऽष्ट्यै-ष्ठिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) सु । ‘स्वादेः श्नुः' (३।४।७५) श्नु । सुनोतीति । 'शत्रानशा०' (५।२।२०) शतृप्र० → अत् । 'अधातूदृदितः' (२।४।२) डी ।
सुन्वती कुले] सुनुतः इति । 'शत्रानशा०' (५।२।२०) शतृप्र० → अत् । प्रथमा औ । ‘औरीः' (१।४।५६)
[रुन्धती स्त्री] 'रुबूंपी आवरणे' (१४७३) रुध् । रुणद्धीति । 'शत्रानशा०' (५।२।२०) शतृप्र० → अत् । 'अधातूदृदितः' (२।४।२) डी ।
[रुन्धती कुले] रुन्धः इति । 'शत्रानशा०' (५।२।२०) शतृप्र० → अत् । प्रथमा औ । 'औरीः' (१।४।५६) ई।
[तन्वती स्त्री] 'तनूयी विस्तारे' (१४९९) तन् । तनोतीति । 'शत्रानशा०'(५।२।२०) शतृप्र० → अत् । 'अधातूदृदितः' (२।४।२) डी ।
[तन्वती कुले] तनुतः इति । 'शत्रानशा०' (५।२।२०) शतृप्र० → अत् । प्रथमा औ । 'औरीः' (१।४।५६) ई. ।
[अधीयती स्त्री] 'इंड्क् अध्ययने' (११०४) इ अधिपूर्व० । अकृच्छ्रेणाऽधीते । ‘धारीडोऽकृच्छ्रेऽतृश्' (५।२।२५) अतृश्प्र०' → अत् । 'धातोरिवर्णोवर्णस्येयुव् स्वरे प्रत्यये' (२।१५०) इय् । 'समानानां तेन दीर्घः' (१।२।१) दीर्घः । 'अधातूदृदितः' (२।४।२) डी ।
Jain Education Intemational

Page #228

अथ द्वितीयाऽध्यायस्य प्रथमः पादः ॥
२१९
aminewwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwww
wwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwww
wwwwwwwwww
[अधीयती कुले] अकृच्छ्रेणाऽधीयाते । 'धारीझेऽकृच्छ्रेऽतृश्' (५।२।२५) अतृश्प्र० → अत् । 'धातोरिवर्णो०' (२।१५०) इय् । 'समानानां०' (१।२।१) दीर्घः । प्रथमा औ । 'औरीः' (१।४५६) ई ।
[जरती स्त्री] 'जुषच जरसि' (११४५) जू | जीर्यते(ति) इति । 'जृषोऽतृः' (५1१1१७३) अतृप्र० → अत् । 'अधातूदृदितः' (२।४।२) डी । -
[जरती कुले जीर्यतः इति । 'जूषोऽतृः' (५।१११७३) अतृप्र० → अत् । प्रथमा औ । 'औरीः' (११४१५६) ई ।
[क्रीणती स्त्री] 'डुक्रींगश द्रव्यविनिमये' (१५०८) क्री । क्रीणातीति । 'शत्रानशा०' (५।२।२०) शतृप्र० → अत् । 'क्यादेः' (३।४।७९) श्नाप्र० । 'श्नश्चाऽऽतः' (४।२।९६) आलोपः । 'अधातूदृदितः' (२४२) डी ।
[क्रीणती कुले] क्रीणीतः इति । 'शत्रानशा०' (५।२।२०) शतृप्र० → अत् । 'क्यादेः' (३।४।७९) श्नाप्र० । 'श्नश्चाऽऽतः' (४।२।९६) आलोपः । प्रथमा औ । 'औरीः' (१।४।५६) ई ।
[लुनती स्त्री] 'लूगश् छेदने' (१५१९) लू । लुनातीति । 'शत्रानशा०' (५।२।२०) शतृप्र० → अत् । 'क्यादेः' (३।४।७९) श्नाप्र० । 'श्नश्चाऽऽतः' (४।२।९६) आलोपः । 'प्वादेर्हस्वः' (४।२।१०५) ह्रस्वः । 'अधातूदृदितः' (२।४।२)
लुनती कुले] लुनीतः इति । 'शत्रानशा०' (५।२।२०) शतृप्र० → अत् । 'क्यादेः' (३।४।७९) श्नाप्र० । 'श्नश्चाऽऽतः' (४।२।९६) आलोपः । 'प्वादेईस्वः' (४।२।१०५) ह्रस्वः । प्रथमा औ । 'औरीः' (१।४।५६) ई।
ददती स्त्री] 'डुदांग दाने' (११३८) दा । ददातीति । 'शत्रानशा०' (५।२।२०) शतृप्र० → अत् । 'हवः शिति' (४191१२) दा द्विर्वचनं । 'हस्वः' (४१1३९) हूस्वत्वं । 'अधातूदृदितः' (२।४।२) डी ।
[ददती कुले दत्तः इति । 'शत्रानशा०' (५।२।२०) शतृप्र० → अत् । 'हवः शिति' (४।१।१२) दा द्विवचनं । 'हस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वत्वं । प्रथमा औ । ‘औरीः' (१।४।५६) ई ॥छ।।
श्य-शवः ।।२।१११६।। [श्यशवः] श्यश्च शव् च = श्यश, तस्य ।
[दीव्यन्ती स्त्री] 'दिवूच क्रीडा-जयेच्छा-पणि-द्युति-स्तुति-गतिषु' (११४४) दिव । दीव्यतीति । 'शत्रानशा०' (५।२।२०) शतृप्र० → अत् । 'अधातूदृदितः' (२०४२) डी ।
[दीव्यन्ती कुले] दीव्यतः इति । 'शत्रानशा०' (५।२।२०) शतृप्र० → अत् । प्रथमा औ । 'औरीः' (११४१५६).
[सीव्यन्ती स्त्री] ‘षिवूच उतौ' (११६४) षिव । 'षः सोऽष्ट्यै-ष्ठिव-ष्वष्कः' (२१३।९८) सिव् । सीव्यतीति । 'शत्रानशा०' (५।२।२०) शतृप्र० → अत् । 'अधातूदृदितः' (२।४।२) ङी ।
सीव्यन्ती कुले सीव्यतः इति । 'शत्रानशा०' (५।२।२०) शतृप्र० → अत् । प्रथमा औ । 'औरीः' (१।४।५६)
_ [चोरयन्ती स्त्री] 'चुरण स्तेये' (१५६८) चुर् । 'चुरादिभ्यो णिच्' (३।४।१७) णिचप्र० । लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० चोर् । चोरयतीति । 'शत्रानशा०' (५।२।२०) शतृप्र० → अत् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् । 'अधातूदृदितः' (२।४।२) डी ।
[चोरयन्ती कुले] चोरयतः इति । 'चुरादिभ्यो णिच्' (३।४।१७) णिच्प्र० । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३१४) गु० चोर् । 'शत्रानशा०' (५।२।२०) शतृप्र० → अत् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो गुणो०' (४।३।१) ए । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) अय् । प्रथमा औ । ‘औरीः' (१।४।५६) ई ।
Jain Education Intemational

Page #229

२२०
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
AR
[धारयन्ती शास्त्रं स्त्री] 'धृग् धारणे' (८८७) धृ । धार्यमाणं प्रयुक्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप० । 'नामिनोऽकलिहलेः' (४।३१५१) आर् धारयतीति । 'शत्रानशा०' (५।२।२०) शतृप्र० → अत् । पूर्वोदाहरणवत्साध्यः छ।
दिव औः सौ ।।२।१।११७।। [दिव औः सौ] दिव षष्ठी डस् । औ प्रथमा सि । सि सप्तमी ङि ।
[द्यौः] दीव्यतीति द्यौः । 'दिवेर्डिव' (उणा० ९४९) डिद् इव्प्र० । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२११११४) इव्लोपः । प्रथमा सि । अनेन औ । 'इवर्णादे०' (१।२।२१) यत्वम् ।
[अतिद्यौः!] दिवमतिक्रान्तः असौ अतिद्यौ(:), तस्य संबोधनं हे अतिद्यौः! । प्रथमा सि । अनेन व० → औ । 'इवर्णादे०' (१।२।२१) यत्वम् ।
[अक्षयूः] अक्ष 'दिवूच क्रीडा-जयेच्छा-पणि-द्युति-स्तुति-गतिषु' (११४४) दिव् । अक्षैर्दीव्यतीति क्विप् अक्षयूः । 'अनुनासिके च च्छ्-वः शूट्' (४।१।१०८) ऊट् । 'इवर्णादे० ' (१।२।२१) यत्वम् ।।छ।।
उ: पदान्तेऽनूत् ।।२।१।११८॥ [उ: पदान्तेऽनूत् उ प्रथमा सि | पदस्य अन्तः = पदान्तस्तस्मिन् । न ऊत् = अनूत्, ‘अन् स्वरे' (३।२।१२९) अन् ।
[अतिधुभ्याम] दिव पूर्ववत्साध्यः । दिवमतिक्रान्तौ (यौ) तौ = अतिदिवौ, ताभ्याम् । [परमाभ्याम] परमौ च तौ दिवौ च = परमदिवौ, ताभ्याम् ।
[धुकामः] दिव, 'कमूङ् कान्तौ' (७८९) कम् । 'कमेणिङ्' (३।४।२) णिम० । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः । दिवं कामयते । ‘शीलि-कामि-भक्ष्याचरीक्षि-क्षमो णः' (५।१७३) णप्र० → अ । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिड्लोपः ।
[द्युत्वम्] दिवो भावः । 'भावे त्व-तल' (७।१५५) त्वप्र० । . [धुकल्पः] ईषदपरिसमाप्ता द्यौः = धुकल्पः । 'अतमबादेरीषदसमाप्ते कल्पप-देश्यप-देशीयर' (७।३।११) कल्पप्प० → कल्प ।
[विमलद्यु दिनम्] विमला द्यौर्यत्र तत् । [दिव्यति] दिवमिच्छति । 'अमाव्ययात् क्यन् च' (३।४।२३) क्यन्प्र० → य । वर्त्त० तिव् । [दिव्यम्] दिवि भवं → दिव्यम् । 'धु-प्रागपागुदक्-प्रतीचो यः' (६।३।८) यप्र० ।
[धुभवति अद्यौ?र्भवति । 'कृ-भ्वस्तिभ्यां कर्म-कर्तृभ्यां प्रागतत्तत्त्वे च्विः' (७।२।१२६) च्चिप्र० । 'अप्रयोगीत्' (१1१1३७) विलोपः ।
[चौकामिः] धुकाम मांडणीयइ । धुकामस्याऽपत्यं । 'अत इञ्' (६।१३१) इप्र० → इ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति तद्धिते' (७।४।१) वृद्धिः ।
दिवाश्रयः] दिवि आश्रयो यस्याऽसौ । [दिवौकसः] ओकस मांडियइ । दिवि ओको येषां ते । ‘पृषोदरादयः' (३।२।१५५) निपातः ।।छ।।
॥ इत्याचार्यश्रीहेमचन्द्रविरचितायां बृहद्वत्तेश्चतुष्कस्य द्वितीयस्याऽध्यायस्य प्रथमः पादः समाप्त ॥
Jain Education Intemational

Page #230

।। अकारादिवर्णक्रमेण सूत्रान्तर्गतोदाहरणसूचिः ।।
अ अपेहि अंशुमती अकारिढ्वम् अकारिध्वम् अकृढ्वम् अक्षयूः अक्षौहिणी अक्ष्णा अगौः अग्निसात् संपद्यते
अग्नी
अग्नी ३ इति अग्नी रथेन अग्न्योः अग्रहीढ्वम् अग्रहीध्वम् अग्राहिड्वम् अग्राहिध्वम् अघो अत्र अघो उ याहि अघोयेंत्र अघ्नन् अगिरस्वत् अचिनवम् अचेढ्वम् अच्योढ्वम् अजञ्ज अजर्घाः अजागः अज्झलो अज्हलो अञ्चिता अञ्चितुम् अट्टति अड्डति अतिकतरः अतिकर्तारम् अतिकर्तारौ अतिकिम: अतिकिमी अतिकिम् अतिकुमारये अतिकुरवे
१।२।३६ २११४९९ २११८१ २११८१ २१११८० २।१।११७ १।२१५ १।४।६३ १।४।७४ ११।३२ १।२।४१ १।२।३४ १।३।४१ १।४।४ २।१।८१ २१११८२ २।१८१ २।१।८१ ११३१२४
११३।२५ १।३।२४, १।३।२६
२१११११२ १।१२४ ११४।४६ २११५८० २११८० २११७७ २११९०
२।१।६४ १।३।३, २।१८६
१।३।३ १।३।३९ १।३।३९ १।३।६०
अतिक्रोष्टा
१।४।११ - अतिखट्वं कुलम्
११४।५७ अतिखट्वः
१।४।४५ अतिगौर
१४।७४ अतिजर
२०१३ अतिजर कुलं तिष्ठति ११४।६० अतिजर कुलं पश्य
११४।६० अतिजरम्
२१३ अतिजरसं कुलं तिष्ठति १।४।६० अतिजरसं कुलं पश्य १।४।६० अतिजरसं कुलम्
१।४।५७ अतिजरसा
२०१३ अतिजरसम्
२।१।३ अतिजरसा
२०१३ अतिजरसी तिष्ठतः
२०१३ अतिजरसी पश्य
२११०३ अतिजरस:
१।४।२ अतिजरस:
२०१३ अतिजरसौ
२।१।३ अतिजरांसि कुलानि १।४।६६ अतिजरांसि तिष्ठन्ति २११३ अतिजरांसि पश्य
२०१३ अतिजराः
२०१३ अतिजराणि तिष्ठन्ति
२०१३ अतिजराणि पश्य
२।१।३ अतिजरात्
११४६ अतिजरान् अतिजराय
१।४।६ अतिजरेण
२।१।३ अतिजरे तिष्ठता
२।१।३ अतिजरे पश्य
२।१३ अतिजरः
२०१३ अतिजरी
२१३ अतितदा
२।१।४१ अतितदो
२११।४१ अतितन्त्र
१।४।२९ अतितव
२१११५ अतित्रीणाम्
१।४।३४ अतित्वत्
२११११ अतित्वद्
२१८, २११९ अतित्वम्
२।१।१२ अतित्वया
२११७, २१।११ अतित्वयोः
२०१७
अतित्त्वान्
२।१।११ अतित्वाभिः
२११११ अतित्वाभ्याम्
२।१।११ अतित्वाम् २।१६, २१।११, २।११६ अतिदध्ना
१।४।६३ अतिद्याम्
१।४।७५ अतिधुभ्याम्
२।१।११८ अतिद्यौः !
२।१।११७ अतिनावा
१।४।६२ अतिनुना
१।४।६२ अतिनृणाम्
१४।४८ अतिनृणाम्
१।४।४८ अतिनेमा:
१।४।१० अतिपिता
१।४।८४ अतिप्राङ्
१।४।६९ अतिभ्रुवाम्
१।४।३१ अतिध्रुवे
१।४।३० अतिभुवै
१।४।३० अतिभ्रूणां कुलानाम् १।४।३१ अतिभ्रूणाम्
१।४।३१ अतिमघवानि कुलानि २।१।१०६ अतिमघोनी स्त्री
२११११०६ अतिमत्
२।१।११ अतिमद्
२।१।८,२१११९ अतिमम
२१११५ अतिमया
२।१७, २।१।११ अतिमयोः
२०१७ अतिमहान्
१।४।८६ अतिमान्
२।१।११ अतिमाभिः
२।१।११ अतिमाभ्याम्
२।१।११ अतिमाम २०१६,२।१।११, २११६ अतियुवत्
२११।१० अतियुवद्
२।१।१९ अतियुवभ्यम्
२११।१८ अतियुवया
२११७ अतियुवयोः
२०१७ अतियुवां तिष्ठतः
२।१।१६ अतियुवां पश्य
२।१।१६ अतियुवाकम्
२११।२० अतियुवानि
२११।१०६ अतियुवाभिः
२।१।१० अतियुवाभ्याम् २।१।६, २।१।१०
१।३।६०
११४१३८ १।४।३८ १।४।३८ २११४० २।१।४० २।१।४० १।४।२९ १।४।२९
Jain Education Intemational

Page #231

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुढिका ।
अतिस्त्रियं नरम् अतिस्त्रिय: नरान् अतिस्त्रियौ नरो अतिस्त्रियौ पुरुषो अतिस्त्रीणाम् अतिस्त्रीन् नरान् अतिस्त्रे अतिस्त्रे अतिस्त्रेः आगतम् अतिस्त्रेः स्वम् अतिस्त्रौ अतिस्त्रौ अतिस्त्रौ निधेहि अतीदं पुमान् अतीदंभ्याम् अतीदंसु अतीदं स्त्री अतीदमा अतीदमोः अतीदमा अतीड्ढ्वम् अतृढम्
अत्
अतियुवाम्
२।१।६, २१।१० अतियुष्मद्
२०१८ अतियुष्मद्
२।१।१९ अतियुष्मद्
२।१।१९ अतियुष्मभ्यम्
२०१८ अतियुष्मया
२०१७ अतियुष्मयाम्
२।१।२० अतियुष्मयोः
२१२७ अतियुष्माकम् २।१८, २।१।२० अतियुष्मान्
२।१।१७ अतियुष्मान्
२०१६ अतियुष्मान् पश्यति
२।१।२१ अतियुष्माभिः
२०१६ अतियुष्मासु
२११६ अतियूनी कुले
२।१।१०६ अतियूनी स्त्री
२।१।१०६ अतिरा:
२।११५ अतिराभ्यां कुलाभ्याम्
२।१।५ अतिराया
१।४।६२ अतिरासु कुलेषु
२०१५ अतिरिणा
१।४।६२ अतिलक्ष्यै पुरुषाय
१।४।२९ अतिलक्ष्य स्त्रिय
१।४।२९ अतिवध्वं
१।४।२९ अतिविश्वे
१।४८ अतिशकटये पुरुषाय १।४।२८ अतिशकटये स्त्रिय
१।४।२८ अतिशकट्यै पुरुषाय
१।४।२८ अतिशकट्ये स्त्रिय
१४२८ अतिश्रियाम्
१।४।३१ अतिश्रिये
१।४।३० अतिश्रियै
११४।३० अतिश्रीणाम्
१।४।३१ अतिश्रेयान्
१।४।८६ अतिश्वानि
२।१।२०६ अतिसक्थ्ना
१।४।६३ अतिसखीनि
१।४।८३ अतिसखे:
१।४।३६ अतिसर्वायै
१।४।१८ अतिस्त्रया १।४।२१, १।४।२२ अतिस्त्रयः .
२११५४ अतिस्त्रये
१।४।२१, १।४।२३ अतिस्त्रये
२१११५४ अतिस्त्रिं नरम्
२१११५५ अतिस्त्रिणा
१।४।२४ अतिस्त्रिणा
२१११५४
२।१।५५ २।११५५ २१११५४ १।४।२१ १।४।२१ २१११५५ १।४।२१ २१११५४ १।४।२३ १।४।२३ १।४।२५ २।११५४ १।४।२१ २।१।३८ २।१।३६ २११।३६ २।११३८ २।१।३७ २।१।३७ २।१।३९ २।१८० १।३।४२ २।१।८८ १।४।६३ २।१।४३
२११४ १।४।८४ १।४।५८ १।४।८९ १।४।६३ २११।१९ २११११९ २०१८ २०१७ २१११२०
२०१७ २।१८, २११२०
२०१६ २११।१७ २०१६ २०१६ २१।१२ १।४।८९ २।१।१० २।११९ २।१।१८
अत्यावया
२०१७ अत्यावयोः
२०१७ अत्यावां तिष्ठतः
२।१।१६ अत्यावां पश्य
२११।१६ अत्यावाकम्
२११२० अत्यावाभि:
२।१।१० अत्यावाभ्याम् २११६, २।१।१० अत्यावाम्
२०१६, २।१।१० अत्युच्चैस:
१।१।३० अत्युच्चसौ
१।१।३० अत्युशना
१।४।८४ अत्वरिढ्वम्
२।१६८१ अत्वरिध्वम
२।१८१ अथो परमेमं पश्य
२११०३४ अथो परमेमकाभ्यां रात्रिरधीता २।१३५ अथो परमैतं पश्य
२११।३३ अदा
२।१।४३ अदःकृत्य
१।१।३६ अदती कुले
२।१।११५ अदती स्त्री
२।१।११५ अदद्य
२।१।४६ अदमुईचा
२११।४७ अदमुईचा
२११४७ अदमुयङ्
२।१।४६ अदस्यति
२।१।४५ अदात्
२।१।८३ अदिढ्वम्
२१८० अदुग्ध
२।१७९ अदुग्धाः
१९७९ अदूरचताः
२।१।११४ अदोऽभवत्
१।२।३७ अद्भिः
२।१।४ अद्भिः प्सातम् ११३१६, १२३५५ अद्येव गच्छ
१२।१६ अद्योङ्कारः
११२।१८ अद्योढ़ा
१।२।१८ अद्राक्षीत्
२१६२ अधाक्षीत्
२११८३ अधिढ्वम्
२।१८० अधिपतेः
१।४।३६ अधियुष्मद्
२११।११ अधीयती कुले
२१।११५ अधीयती स्त्री
२।१।११५ अधीयते
२।१।५० अधीयन्
१॥४॥७० अधीयन्
२१११५०
अत्यक्ष्णा अत्यदा: अत्यद्भ्याम् अत्यनेहा अत्यन्यं कुलम् अत्यम्पि अत्यस्थ्ना अत्यस्मद् अत्यस्मद् अत्यस्मभ्यम् अत्यस्मया अत्यस्मयाम् अत्यस्मयोः अत्यस्माकम् अत्यस्मान् अत्यस्मान् अत्यस्माभिः अत्यस्मासु अत्यहम् अत्याम्पि अत्यावत् अत्यावद् अत्यावभ्यम्
Jain Education Intemational

Page #232

अकारादिवणक्रमण सूत्रान्तगतादाहरणसूचिः ||
अधुग्ध्वम्
अधुना
अध्यर्द्धकम्
अध्यर्द्धशूर्यम्
अध्यस्मद्
अनड्वान्
अनड़वाही
अनन्यत्
अनायिवम्
अनायिध्वम्
अनुव्यचलत्
अ ान
अनुक्षी सेना कलेवा अनेषो गच्छति
अन्तस्तरति
अन्तस्थइति
अमीभि:
अमीभि:
अमीभ्यः
अमीषाम्
अमीषाम्
अमीषु
२।१।७७
१११ ॥३२
१ १ १४१
१ । १ । ४१
२ ।१ ।११
१।४।७२, ११४ ।८२
१।४ १८२
१।४ १५८
१।३।४६
१।३।७
१।३१७
अन्नम्
१।३।४७
अन्यतमाय
१।४ ॥७
अन्यतरत्
१।४।५८
अन्यादृक्
२ ।१ ।६९
अन्यादृग्
२ ।१ ६९
अपरध्वम्
२1१1८०
अपास्पाः
२1१1९०
अप्सराः १1३1३६, १/३/५९, ११४ ॥९०
अप्स्सराः
अफ्सराः
अबुद्ध
अबुद्धाः
अब्धिः
अब्भक्षः
अभुद्ध्वम्
अभ्य
अमी
अमी अश्वाः
अमुकुले अमुकेभ्या अमुके स्त्रियो
अमुकैः
आपको नरो
अमुद्यङ्

२ ।१ १८१
२ ।१ १८१
१।२।२२
१।४।७७
१।४।७९
१।३।३६
१।३।५९
२।१।७७ २।१।७९
२।१।७७२।१।७९
१।३।४७
२१११४
२११७७
१।३।३१
१।२।४१, २।१।४९
११२।३५
१ |४ |३
२ १ ४९
२ ।१ १४९
१।४ १४
२ ।१ १४९
२ ।१ । ४९
२।१।४५
२ ।१ । ४९
२।१।४५
१ | ४ | ३
२।१।४५
२।१।४६
अमुना
अमुना सा
अमुमुईच
अमुमुचा
१ । ४ । २४
२ ।१ । ४८
२ ।१ । ४७
१।२।३५
२।१।४६, २।१।४७
२ ।१ । ४७
२ ।१ । ४७
२।१।४८
२ ।१ । ४७
२ ११ १४७
२ ।१ ।४७ २।१।४७
१।२।४१, २१।४३, २।१।४७ १।२।३४ २ ।१ । ४९
२।११४५, २।१ । ४९ २।१।४५
२ ।१ ।४५
अमुमुव
अमुम्
अमुया
अमुया स्त्रिया
अमुपो
अमुष्मात्
अमुष्मिन्
अमुष्मै
अमू
अमू इति
अमू कन्ये
अमूकुले
अमूदृक्
अमूदृक्षः
अमूदृश:
अमू नरौ
अमू स्त्रियो
अ स्त्रियम्
अमू: कन्या:
अमूः स्त्रियः
अमूः स्त्री:
अमूनि कुलानि
अमून् नरान्
अमूषाम्
अम्यत्र
अयकम्
अयजन्
अयनम्
अयाक्षीत्
अरे गार्गीमातृक !
अर्क:
अर्क:
अर्चा
अर्चा
अर्थात्
अर्द्धपञ्चमकम्
अर्द्धपञ्चमसूर्यम्
अर्द्धभाक्
अर्थका
अर्वाणी
आईए
अलब्ध
२।१।४५
२।१।४५
२।१।४५
२।१।४५
२ ।१ । ४९
२ ।१ । ४५
२ ।१ । ४५
२।१।४५
२ ।१ । ४९
२।१।४७
१।२।३५
२ ।१ । ३८
१।१।२७ २ ।११५१
२ ।१ । ६२
१।४।४०
१।३।३१
१।३।३१
१।३।३१
१।३।३१
१ २ ।१८
१ । १ । ४२
१ । १ । ४२
२ ।१ १८६
११४ ११०
२ ११ १६०
१।३।३१
२।१।७९

अलब्धाः
अलविदवम्
अलविश्वम
अलाविवम्
अलाविध्वम्
अलीढ
अलीढाः
अल्पा:
अल्पे
अवगूर्णम्
अवत्तम्
अवत्तम्
अवलियम्
अवलिध्वम्
अवश्यपाव्यम्
अवश्यलाव्यम्
अव्य गच्छति
अश्वयुक्
अश्वयुजः
अश्वयुजी
अष्टः
अष्टकः संघ:
अष्टता
अष्टत्वम्
अष्टपुष्पी
अष्टभिः
अष्टवान्
अष्टाभिः
अष्टौ तिष्ठन्ति
अष्टौ पश्य
अष्ठीवान् जङ्घोरुसंधि: असकौ
असकौ स्त्री
असभ्यम्
असर्वस्मै
असाविन्दुः
असाविन्दुः
असावें
स्त्री
असुका
असृक्
असो याति
असो
अस्तिक्षीरा गौः
अस्तुध्वम्
अस्थ्ना
अस्मदीयम्
२२३
२।१।७९
२।१।८१
२१८९
२ ।१ ।८१
२ ११ ८१
२१११७९
२।१।७९
१४ १०
१४ १०
२ ।१ १६३
१।३।४८
१।३।४८
२ ११ १८१
२ ।१ १८१
१।२।२५
१।२।२५
१।३।२३
१।४।७१
१।४।७१
१।४।७१
२।१।८८
१।४।५२
१।४।५२
१।४ ॥५२
१।४।५२
१।४ १५२
२ ११ १८८
१।४।५२
१।४।५३
१।४ ॥५३
२।१।९६
२।१।४३, २।१।४४ २।१।४३, २।१।४४
२।१।९
१।४ ॥७
१।३।२५
१।३।२५
१।३।२५
२ ।१ । ४४
२ ।११८७
१।३।४६
२ ।१ । ४३
१ । १ । ३३
२।१।८० १।४ । ६३
२।१।१०

Page #233

त्रासप्रहमपन्द्रराष्यानुरातन जातकका पुका ।
इहेव तिष्ठ इहैव तिष्ठ, मा गा: ई ईदृशः संसार
आवृढम्
अस्मद्
२।१।१९ अस्मभ्यं दीयते
२११।१८ अस्मभ्यम् २११।६, २०१८, २०१९ अस्माकम्
२११/२० अस्मान्
२।११७ अस्मासु
२।१।६ अस्मै
२।१।३६ अस्याः
१।४।१८ अस्याम्
१।४।१८ अस्यै
१।४।१८ अस्यै
२।१।३६ अस्त्राक्षीत्
२।१।६२ अहंयुः
१।१।२१, ११।३३ अहः काम्यति
२।१।७५ अहःपतिः
१।३।५८ अहःसु
११३१५७ अहकम्
२।१।१२ अहन्
१।१।२७ अहनहितम
२।२।९१ अहन् शत्रुम्
२११७४ अहम्
२।१।१२ अह(पतिः
११३५८ अहरचीते
२११७५ अहर्ददाति
२।१७५ अहर्पतिः
१।३१५८ अहर्वत
२।१।७५ अहर्वान्
२१११९४ अहस्सु
११३१५७ अहीवती
२११४९५ अहोभ्याम्
११३।२१ अहोरात्रा
२११७५ अहोरूपम् ११३।४१, २१११७५, २११९१ आ उदकान्ताद् ओदकान्तात् प्रियप्रोथमनुव्रजेत्
१।२।३६ आ एवं किल मन्यसे ११२१३६ आक्षिक:
१।१२७ आगच्छ भो इन्द्रभूते३ च्छत्रमानय१।३।२९ आगच्छ भो इन्द्रभूते३ छत्रमानय १।३।२९ आचष्टे
२।१।८८ आचार्या ! उपाध्याया ! युष्मान् शरणं प्रपद्ये
आदित्यः
१।३।४७ आदित्य्य:
१३.४७ आध्ये
१।४।३० आध्यौ
२१११५८ आप्नुवन्ति
२१११५३ आभ्याम्
१।४।१ आमलकाय
११४।२९ आयक:
२११५१ आयित्वम्
२।१८१ आयिध्वम्
२११८१ आवकाभ्याम्
२।१।१० आवयोः
२११७, २।१।१० आवां सुशीलो तज्ज्ञानं आवाभ्यां दीयते
२।१।३२ आवां सुशीली तज्ज्ञानं नौ दीयते २।१।३२ आवाभ्याम्
२११६ आवाम् २।१।६, २।१।१०, २।१।१६
१।३।४२ आशी:
२।१।६४, २१७२ आशीषु
१।३१५३ आसन्दीवान् नाम ग्राम: २।१।९५ आसन्नचत्ताः
२।१।११४ आसिध्वम्
२११८० आसिषीथ्वम्
२।१।८१ आस्तीर्णम्
२।१।६३ आह
२।१।८५ आहतुः
२।१।८५ आहन्महे
२।३३९ आहुः
२।१।८५ इइन्द्रं पश्य
१२।३६ इक्षुमती
२१४९९ इच्छति
१।३।३० इदं कुण्डमानयाथो एनं परिवर्तय२।१।३४ इदानीम्
१।१।३२ इमकं साधुमावश्यकमध्यापय अथो एनमेव सूत्राणि
२।९।३४ इमकाभ्यां शैक्षकाभ्यां रात्रिरधीता अथो आभ्यामहरप्यधीतम् २।१।३५ इमकाभ्याम्
२११०३९ इमकेन
२।१।३९ इमकैः
१।४।३ इमकैः शैक्षकै रात्रिरधीता अथो एभिरहरप्यधीतम्
२।१।३५ इमिकया
२।१।३७ इयकम्
२१११३८ इह
१११।३२
ईयतुः ईयुः ईते उ इति उउत्तिष्ठ उखास्त्रत् उखास्त्रत् उखासद् उखासद्भ्याम् उच्चैर्वो वदति उच्चस्तमाम् उच्चस्तराम् उच्छमश्रुः उच्श्मश्रुः उत्कन्दको रोगः उत्तम्भिता उत्तम्भितुम् उत्तिष्ठति उत्तिस्तम्भिषति उत्थाता उत्थातुम् उत्स्कत्रः उत्स्तोता उत्स्नुक् उत्स्नुग्भ्याम् उत्स्नुट् उत्स्नुड्भ्याम् उदक्काम्यति उदच्यति उदञ्चा उदञ्चि कुलानि उदन्वान् घटः उदयति उदवोढाम् उदस्तभत् -उदस्थात् उदीच: पश्य उदीचा उदीची कुले उदीची स्त्री उदीचे उदीच्या
१२।१६ १२।१६ १।२।३६ १।३।६० २।११५१ २।११५१ १३।५३ १।२।३९ १२१३६ १।४।४५ २।१।६८ २।१।६८ २।१।६८ १।१।२६ ११।३४ १११३४ १३.४
१॥३।४ १।३।४४ १३।४४ १।३।४४ १।३।४४ १।३।४४ १।३।४४ १।३।४४ १।३।४४ १।३।४४ २११८४ २।१।८४ २११८४ २१८४ २।१।१०३ २।१।१०३ २।१।१०३ २१।१०३
२१९७ २११११०३ १०३.४३ १।३।४४ १।३।४४ २।१।१०३ २११११०३ २।१।१०३ २१।१०३ २।१।१०३ २११।१०३
२।१।२६ आच्छाया आच्छिनत्ति आत्थ आत्मभुवी
१।३।२८ १।३।२८ २११८५ २१११५९
Jain Education Intemational

Page #234

अकारादिवर्णक्रमेण सूत्रान्तर्गतोदाहरणसूचिः ||
उद्दिष्टमिदमध्ययनमथो एनदनुजानीत २ ।१ । ३४ उद्दिष्टमेतदध्ययनमथो एनदनुजानीत २।१।३३ उद्ध्यो
उत्र्यः
उत्र्यो
उन्मुक्
उन्मुग्भ्याम्
उन्मुट्
उन्मुभ्याम्
उन्मुहः
उन्मुही
उपदिदीयिवे
उपदिदीयिध्वे
उपपादक:
उपयट्
उपयभ्याम्
उपरि
उपरिष्टात्
उपलृकारीयति
उपकारयति
उपसरज:
उपसेदिवत् कुलम्
उपसेदिवत्तमः
उपसंदिद् कुलम् उपस्कर्त्ता
उपानत्
उपानत्कल्पः
उपानद्भ्याम्
उपानहौ
उपायते
उपाल्कारयति
उपेकीयति
उपेतः
उपैकीयति
उपैति
उपैधते
उपोयते
उपोष्ट्रीयति
उभयेद्युः
उरक
उरक
उर) (प
उर) ( ८ प
उरस्त:
उल्का
उल्क्का

२।१।५८
२।१।५२, २।१।५८
२।११५२, २।१।५८
२ ।१ १८४
२ ।९ १८४
२ ।१ १८४
२ ।१ १८४
२१११८
२ ।१ १८४
२ ।१ ।८१
२।१।८१
२ ।१ ।१०२
२ ।९ १८७
२१११८७
१।१।३२
१|१ |३२
१।२।११
१।२।११
२ ।१ ।११४
२ ।१ ६८
२ ।१ ६८
२ ।१ १६८
१ । ३ । १२
२।१।८५
२।१।८५
२।१।८५
२।१।८५
१ २ ।१९
१।२।११
१।२।२०
९।२।९
१।२।२०
१।२।१९
१ २ ।१९
१।२।२५
१।२।१०
१।१।३२
११३ | ३२
१।३।३२
१।३।३२
१।३।३२
१।१।३४
१।३।३३
१।३।३३
उशना
उष्ट्र:
उष्णिक्
उन्
उष्णिग्भ्याम्
ऊँ इति
ऊढः
कर्फ्
कर्थ्याम्
कर्णा
दिदिषले
ऊर्मिमान
ऋणार्णम्
ऋत्विक
ऋत्विग्
ऋत्विग्भ्याम्
ऋभुक्षाः
ऋभुक्षी:
ऋषीवती
एकतरं तिष्ठति
एकतरं पश्य
एकं सामावश्यकमध्यापयाथो एनमेव सूत्राणि
१४ १८०
१।३।३२
२ १/६९
२ ।१ ६९
२।१।६९
१।२।३९
१।३।४३
२ ।१ ९०
२ ।१ ।१०
२ ।१ । ३३
एतदं संगृहाण अथो एतदमध्यापय२ । १ । ३३ एतयोः शोभनं शीलमथो
एनोहनी की
एते परति
एतौ गच्छतः
१।१।२१
२ ।१ । ६३
२ ।१ ९९
१।२ ॥७
२ ।१ ६९
२ ।१ ।६९
२ ।१ । ६९
१।४ ॥७६
एभि:
एभ्यः
एषक: करोति
एष ददाति
एषाम्
एषु
एहि
१।४।७६
२1१1९५
१।४।५८
११४१५८
एलर्टि
एतेन रात्रिरपीता अथो एनेनाहरष्यथीतम्
ऐकध्यम्
ऐषमः
ओ ओश्रावय
२।१।३३
१।३।४६
१।३।४६
१ १ ३७
११४३, ११४|४
१ |४ |४ १।३।४६ १।३।४६
११४ ॥४
११४ ॥४
१।२।३६
१।१ ।३२
१।१।३२
१।२।३६
ओदनं पचत, युष्माकं भविष्यति २।१।२१
ओदनपक
२।१।८६
ओदनभिस्सटा
१।४ १२
औक्ष्णः
२ ।१ ।११०
२ ।१ ।३३ १।१।३२

ओजत
औपगवः
औयत
कंव:
कंसपरिमृजा
कंसपरिमृद्
कंसपरिमृभ्याम्
कः
कः करोति
कः करोति
कः कृती
क) (क्खनति
क) (खनति
कः ख्यातः
कः पचति
कः प्पचति
कः फलति कः शेते
कः षण्ढः
कः साधुः
क उ आगतः
ककिंसब्रह्मचारी
ककुप्सु ककुब्मण्डलम्
ककुम्मण्डलम् कक्खनति
कक्षीवान् नाम ऋषिः कटचिकी:
कटप्रुवः
कटपुवाम् कवे स्त्रियै
कटवी
कण्ठ:
कण्डूयति
कण्डूयते
कतमत् तिष्ठति
कतमत् पश्य कतमस्मै
कतरकतमका:
कतरकतमाः
कतरकतमानाम् कतरकतमे
कतरत्
कतरस्मै
कति तिष्ठन्ति
कति पश्य
२२५
२ ।१ १८२
१११ ॥२७
१।२३।२५
१।३।१४
२११८७
२ ।१ ।८७
२१११८७
२११।४०
११३१५
१।३।२६
१।३१५३
१।३।३५
१।३१५, १।३।३५
१।३१५४
१।३१५१।३।३५
१।३।३५
१।३१५
१।३।६
१।३।६
१।३।६
१।३।२५
१।४।१८
१।३।५०
१।३।१
१ ३ ११ १।३।३५ २ ।१ । ९६
२।१।९०
२।१।५२
१८४ १३१
१।४।३०
२।१।५२
१।३।५०
१।१।३७
१।१।३७
१।४।५८
१।४।५८
१।४ १७
१।४ ११२, ११४११३
१।४ १११ १ । ४ ११२ १।४ ।११ १।४।५८
१४४ ॥७
१।४।५४
१।४।५४

Page #235

श्रासद्धहमचन्द्रशब्दानुशासन अज्ञातकतका दाढका ।
कतिका कतिपया: कतिपये कथम्
कदा
कन्था
कन्यलृकार: कन्यल्कार कन्याच्छत्रम् कन्याछत्रम् कपीवती कम्पिता कम्पितुम् कम्बलार्णम् कयास्ते कयिह कयिह कर: करभोरूः करिष्यती कुले करिष्यती स्त्री करिष्यन्ती कुले करिष्यन्ती स्त्री कर्तृ कर्तृऋषभ: कर्तृणः कर्तृणि कुले कर्तृणी कुले कर्तृणोः कर्तृणाम् कर्तृणि कुलानि कर्तृषभ: कर्ता कर्तारं कटस्य कर्तारः कटस्य कारी कटस्य कर्त्तम कत्री कत्रों: कर्षति
२।१।३९ १।४।१० १।४।१०
१।१।३२ १।१।३२, २।१।४०
१।३।५०
१।२।२
१।२।२ १।३।२८ १।३।२८ २१११९५ १।३।३९ १।३।३९
११२७ १।३।२६ १।३।२५ १।३।२५ १।३।३१ १।१।२७ २।१।११५ २।१।११५ २११।११५ २।१।११५ १॥४॥५९
११२१२ १।४।६४ १।४।३९ १।४।६४ १।४।६२ १।४।६२ १।४।३९
११२१२ ११।२७
क(फलति कल्याण्यै ब्राह्मण्ये कवलयति कचः कश्चरति कश्च्चरति कश्च्छादयति कश्छादयति कश्छादयति कश्शेते कष्टीकते कष्टीकते कष्ठ कारः कष्ठकारः कषण्डः कष्षीरम् कस्तरति कस्थुडति कस्साधुः काँस्कान् कांस्कान् काक्यर्थम् कान् कान् पश्यति कान्तिमती कारका काराभ्वः कारिषीढ्वम् कारिषीध्वम् कारीषगन्थ्याम् कारीषगन्ध्यायाः कारीषगन्ध्याय कार्यम् कार्सरम् काष्ठतक्षि काष्ठ तट काष्ठतड्भ्याम् काष्ठधक काष्ठधक्षु काष्ठधग्भ्याम् किंगौः किं ज्वलयति किंतराम् किंसखा किंसर्वस्मात् किंसर्वस्मै किं हसति
११३१५,१।३।३५
१।४।६२
११२१८
१।३।१४ ११३७, ११३।३५
१।३।३५ १।३।३५ ११३।३५ ११३७
११३।६ ११३१७, १।३।३५
१।३।३५ १।३।३५ १।३।३५
११३६ १।३।३६ १।३।७ ११३७ ११३६ १।३।११ १।३।११ २।१।८८ १।३।११ २।१९९९ १।१।२७ २११५९ २।१।८१ २११८१ १।४।१७ १।४।१७
१।४।१७ ११३८, १।२।२६
१।३।३७ १६४।६६, १।४।६७
२।१८८ २११४८८ २।१८३ २।१।८३ २।१८३ १।४।७४ १।३।१५ १।३।१४ १।४।८४ ११४७ ११४७ १।३।१५
किं नुते
१।३।१५ किं मलयति
१।३।१५ किं ह्या
१।३।१५ किं हलादते
१।३।१५ किं वलयति
१।३।१५ किन्तराम् १।३।१४, २०१४० किन् हनुते
१।३।१५ किमु आवपनम्
११२१४० किम्वावपनम्
१।२।४० किम् हमलयति
११३१५ कियँ ह्यः
१।३।१५ कियत्कः
१।१।३९ किलें हलादते
१।३।१५ किवं वलयति
१।३।१५ कीर्यते
२११६५ कीर्यात्
२।१।६५ कीलालप:
२।१।१०७ कीलालपम्
१।४।५७ कीलालपा
२।१।१०७ कीलालपा ब्राह्मणेन
१।४।१९ कीलालपे १।४।१७, २।१।१०७ कीलालपी पुरुषो
१।४।२० कुटीच्छाया
१।३।२८ कुटीछाया
१।३।२८ कुण्ठिता
१।३।३९ कुण्ठितुम्
१।३।३९ कुण्डं तिष्ठति
१।४।५७ कुण्डं पश्य
१।४।५७ कुण्डशो ददाति
१।४।५५ कुण्डानि
१।४।६५ कुण्डानि तिष्ठन्ति
१।४।५५ कुण्डानि पश्य
१।४।५५ कुण्डे अत्र
१२।३४ कुण्डे तिष्ठतः
१।४।५६ कुण्डे पश्य
१।४।५६ कुमारा: क्रीडन्ति
११३१२२ कुमारिणे कुलाय
१।४।६२ कुमारी १।१।२७, ११२१४१, १।४।४५ कुमारी ब्राह्मणः
१।४।४५ कुमारौं
११२।४१ कुमार्य कुलाय
१।४।६२ कुमार्य ब्राह्मणाय
१।४।२९ कुमार्य ब्राह्मण्ये
१।४।२९ कुरु२ नः कटम्
१।१।२६ कुकुरीयति
२।१।६३ २।१।६६
१।४।३८
१।४।३८
कर्हि
१।४।३८ १।१।३५ १।११३८ १।४।६२
१।३।३७ १।१।३२, २।१।४०
११३१५ १।३।५, १।३।३५ १।३।५, १।३।३५
११३१३५ १।३।३५
क करोति क खनति कापचति कारप्पचति कारप्फलति
कुर्मः
Jain Education Interational

Page #236

अकारादिवर्णक्रमेण सूत्रान्तर्गतोदाहरणसूचिः ॥
२२७
कुर्यात्
कुर्वः
२१६६ २११।६६ १।४७०
कुर्वन् कुर्वाः कुर्वाम्
क्लृऋकार: क्लकार: क्ललकार: क्लृकारः
१।४।२९
क्व.
कुर्व
क्षत्रियवद् युध्यन्ते क्षामिमान्
क्षीरम्
कुर्बञ्च् छेते कुळञ्च् शेते कुर्खञ् शेते कुर्वन्ति कुव॑नास्ते कृर्यात् कृतवान् कृत्स्नम् कृशक्रोष्टूनि वनानि कृषन्ति
१।४।२९ १।४।२९ ११३।१९ १।३।१९ १।३।१९ १।३।३९ १।३।२७ २।१।६६ १।४।९० १।३।३२ १।४।९१ ११३१३९ १।३।२७ १।१२७
गिर
गिर्यः
कृषत्रास्ते
११२३
१।२१५
कृष्णा कृकार: कृषभः कोऽत्र को दाता कोऽर्थः क्रादिः क्रान्त्वा क्रीणती कुले क्रीणती स्त्री क्रुङ् क्रुक्षु कुइङास्ते क्रुङ् आस्ते क्रुङ्ङो क्रुङ्डौ क्रुङ्वास्ते क्रुभ्याम् क्रुषु क्रुञ्चः क्रुञ्चामान् क्रुञ्चौ क्रुत् क्रोष्टा क्रोष्टारः काष्टारम क्रोष्टारो क्रोष्ट्री
१०३/२० १।३।४६ १।३।२० १।२२१ १।३।३९ २१११११५
२।१।११५ १।३।५१, २०१७१
२।१७१ १।३।२७ ११२१४० ११३१४७ १।३।४७ ११२१४० २।१७१ २।१।७१ २१७१ २।१।९९
क्षेत्रप्रात् खट्वऋश्य: खट्वश्या खट्वा खट्वा खट्वाँ खट्वाया: खट्वायाम् खट्वाय खट्वैषा खरणा: खलप्वः खलप्वे स्त्रियै खलप्वी खुरणा: ख्याति
षीरम् गंस्यते गङ्गोदकम् गच्छति गच्छन् भुङ्क्ते गणका गन्ता गन्तुम् गम्यते गर्धप गर्थपत्वम् गर्थब्भ्याम् गवाक्षः गवाग्रम् गवाजिनम् गवाननम् गवीश्वरः गवुष्ट्रा
१।२।३ १२।३ १२।३
१।२।३ १।१।३२ १।१।३४
२।११६१ ११३।३६, १३१५९
२११४८८ १।२।२ १।२।२ १।११३८ १२१४१ १।२।४१ १।४।१७ १।४।१७ १।४।१७ १।२।१२ १।४।९० २१११५८ १।४।२९ २।१।५८ १४।९० १।३।३६ १।३१५९ ११३१४०
१।२१६ १।३।३० १।३२७ १।१।४० १।३।३९
१३।३९ ११३१४, १।३।३९
२११७७ २१११७७ २।१७७
१।२।२८ १।२।२९, ११२।३१
१।२।२९
१।२।३१ १२।२९, ११२।३७
१।२।२९ १।२।३१ १२।३० १।२।२९
गवोदनः
१।२।२९ गवोष्ट्रा
१।२।२९ गवौदनः
१।२।२९ गव्यति
१।२।२५ गव्यते
१।२।२५ गव्यम्
१।२।२५ गव्यूतिः
१।२।२५ गा:
१।४७५ गाम्
११४७५ गाायणी
१।१।२७ गावी
१।२।२४, १६४७४
२१६४ गिरौ
२११६४
२।१।६५ गी:
११३१५३, २।१।६४ गी:पतिः
१।३।५८ गीपतिः
११३१५८ गीरर्थः
२११।६४ गीपतिः
११३५८ गीाम्
२१११६४ गीर्यति
२।१६५ गीर्यते(२)
२।१६५ गीर्यात
२१।६५ गीर्वत्
२।१६५ गीर्ष ११३।६,१।३।५७, २।१।६४ गीस्तरा
२११६४ गुडलिंहि
१।३।४० गुडलिण्मान् १।३।२, २०१८२ गुरुर्मम कार्यमालोचयति २।१।३० गुरुस्तव कार्यमालोचयति २।१।३० गूढम्
१।३।४२ गृहप्रात्
२।१।८८ गोइत्रात !
१।३।३२ गोत्रात!
१।३।३२ गोः
२।४।३५ गोअक्षम्
१।२।२९ गोअग्रम्
१।२।२९ गोऽक्षम्
१।२।२९ गोऽक्षाणि
१।२।२८
१।२।२९, १।२।३१ गोऽजिनम्
१।२।२९ गोच्छाया
१।३।२८ गोछाया
१।३।२८
२।१।७१ २।१७७
गोऽग्रम्
१।४।९१ १।४।९१
१।४।९१
गवेगितम्
गोदुहः
११४।९१ ११४१९३
गवेन्द्रः गवेश्वरः
२११८३ २११८३
गोदुहौ
Jain Education Intemational

Page #237

श्रीसिद्धहमचन्द्रशब्दानुशासन अज्ञातकतका दाढका ।
---
--
---
-AAAAAAAAAAAAAAAAAAAAA
गोधुक्षु
गौः
जरन्
चिच्युः चित्रगुः चित्रगू
गोधुक १११।२५, २।१।७७, २।१।८३ गोधुक्त्वम्
२११७७
२।१।८३ गोधुग्भ्याम् २११७७, २।१८३ गोऽभवत्
१।२।३७ गोमन्ति कुलानि
१।४।६६ गोमान्
१।४।७०, १।४।९० गोयूति
१।२।२५ गोरङ्क्षि कुलानि
१।४।६६ गोशृङ्गम्
१।२।२४ गोष्ठ श्वेन
२।१।१०६
१।४।७४ गौकक्ष्यायणी
१।११२७ गोरी
११।२७ गौर्याराधः
१।२।२२ ग्रा
१।४।३७ ग्रहोषीढ्वम्
२।१८१ ग्रहीषीध्वम्
२१११८१ ग्रामणिना कुलेन
१।४।६२ ग्रामणिनि कुले
१।४।६२ ग्रामणिव्रज्या
२।१।६३ ग्रामण्या
२।१।५८ ग्रामण्या कुलेन
१।४।६२ ग्रामण्यां कुले
१।४।६२ ग्रामण्याम्
१।४।५१ ग्रामण्ये स्त्रिय
१।४।२९ ग्रामण्यो
२।११५८ ग्राहिषीढ्वम्
२१८१ ग्राहिषीध्वम्
२१८१ घानिषीध्वम्
२।१८१ घृतस्पृक्
२।१।६९ घृतस्पृग
२११६९ घृतस्पृग्भ्याम्
२।१।६९ घ्नन्ति
२१११११२ चंक्रम्यते
१।३।१४ चंचूर्यते
१।३।१४ चकृड्ढवे
११३।४२ चकृढवे
२।१।८० चकृवान्
१४।७० चक्रीवान् नाम गर्दभः
२।११९६ चक्रीवान् नाम राजा
२१११९६ चक्षु श्चोतति
११३१५६ चक्षुः श्चोतति
१।३।५६ चक्षुश्श्चोतति
१।३१५६ चङ्क्रम्यते
१।३।१४ चञ्चूर्यते
१।३।१४
चतसृणाम्
१।४।४७, २०१२
श18 र चतसृषु
२।११ चतस्रः पश्य
२११११, २०१२ चतस्त्रस्तिष्ठन्ति २।११, २०१२ चतुण्णाम् १६४।३३, १।४।४७ चतुर्थः
२।१।६३ चतुर्यति
२११।६३ चतुष्टयम्
१।३।६३ चत्वारः
१।४।५४ चत्वारि
१।४।६५ चर्मण्वती नाम नदी
२।१।९६ चर्मवा
१।४।९० चर्मवती
२१११९६ चर्मायते
११११२२ चाच्छायते
१।३।३० चारुमती
२११४९९ चिकी:
२।१४९० चिकीर्षति
२।१।६३ चिकीर्षुः
२।१।९० चिच्यतुः
२१११५६
२।१५६ १।१।२७, १।४।७४
११४७४ चित्रग्वग्रम्
१।२।३१ चित्रग्वर्थः
१।२।२९ चित्रीयते
१११३७ चिनुते
१।१।३७ चिनोति
१।१।३७ चिन्वन्ति
२१११५३ चेत स्खलति
१।३।५६ चेत: स्खलति
१।३१५६ चेतस्स्खलति
१।३।५६ चेलस्निक्
२११८४ चेलस्निग्भ्याम्
२१११८४ चेलस्निट
२१११८४ चेलस्निड्भ्याम्
२॥१८४ चैत्रभिस्सा
१।४।२ चोच्छुप्यते
१।३।३० चोरयन्ती कुले
२।१।११६ चोरयन्ती स्त्री
२।१।११६
१।१।२७, २।१६७ छुर्यते
२११६६ छुर्यात्
२।१६६ जगन्वान्
२।१६७ जगृहिढ्वे
२।१८१ जगृहिध्वे
२।१८१
जङ्गन्मः
२।१।६७ जङ्गन्मि
२१११६७ जङ्गन्वः
२।१।६७ जन आवां समीक्ष्यागत: २।१।३० जनस्त्वामपेक्षते
२।१।३० जनो नः पश्यति
२११०३० जनो नो मन्यते
२१११३० जनो मामपेक्षते
२।१।३० जनो युवां समीक्ष्यागतः
२।१।३० जनो युष्मान् संदृश्यागतः २।१।३० जनो वः पश्यति
२१।३० जनो वो मन्यते
२।२।३० जनोऽस्मान् संदृश्यागतः २१११३० जम्बूच्छाया
१।३।२८ जम्बूछाया
१।३।२८ जय्यम
१।३।२३ जरती कुले
२।१।११५ जरती स्त्री
२।१।११५
१।४।९० जरस:
२११।३ जरसौ
२।१।३ जारेयः
२१११३ जिनदत्त३ इदमानय
१।२।३२ जिनाः ! शरण्या! अस्मान रक्षत२।१।२६ जिनाः ! शरण्या ! नो रक्षत २।१।२६ जिनाः ! शरण्या ! युष्मान् शरणं प्रपद्ये २।१२६ जिनाः ! शरण्या ! वः शरणं प्रपद्ये२।१२६ जिही:
२।१।९० जिहीर्षुः
२१११९०
२११७० जीवनम्
२११७० जीवनड्
२११७० जीवनशी
२११७० जीवनश्
२११७० ज्ञानं च शीलं च ते स्वम् २।१।२९ ज्ञानं च शीलं च मे स्वम् २।१२९ ज्ञानं तुभ्यं दीयमानं निध्या(प)यति२।१।३० ज्ञानं नौ स्वम्
२।१।२२ ज्ञानं मां दीयमानं निध्या(प)यति२।१।३० ज्ञानं युवयोः स्वम्
२।१२२ ज्ञानं युवाभ्यां दीयमानं निरूपयति२।१।३० ज्ञानं युष्मांश्च रक्षतु, अस्मांश्च रक्षतु२।१।२९ ज्ञानं वां स्वाम्
२११२२ ज्ञानभुत्त्वम्
२११७९ ज्ञानमावयोः स्वम्
२०११२२
जीवनक्
छित्त
Jain Education Intemational

Page #238

अकारादिवर्णक्रमेण सूत्रान्तर्गतोदाहरणसूचिः ।।
२२९
तुण्डिप तुण्ढिपत्वम् तुदती कुले तुदती स्त्री तुदन्ती कुले तुदन्ती स्त्री तुभ्यकम् तुभ्यम्
तप्र्ता
तर्हि
तुष्टुढ्वे
तृणाट तृणाटकल्पा तृणाड्भ्याम् तृतीयकाय तृतीयस्मै तृतीयाय तृष्णक
तेऽत्र
तेन तेषु याति तो तिष्ठतः तौम्बुरवं चूर्णम् त्यक्तुम्
त्ये
ज्ञानमावाभ्यां दीयमानं निरूपयति२।१३० ज्योतिष्मती
२।१।९९ त आहुः
१।३।२४ तक्षवान्
१६११२३ तक्षणः
२।१।६० तक्ष्णुवन्ति
२१११५३ तच्चञ्चुः
२११८६ तच्चण:
२।१।८६ तच् चारु
१।३।६० तच् छ्मीलति
१।३।४ तच शेते
१।३।३६, १।३६० तच शोभनम्
१६३१५९ तच् श्मीलति
११३।४ तच् श्शेते १।३।३६, १।३।३७ तछ् शोभनम्
१।३।५९ तज् झाषयति
१।३१६० तट टक्के
१॥३६० तडित्वान्
११।२३ तण णकारे
११३१६० ततः
१।१।३२, २।१४१ ततमत्
१।४।५८ ततमस्मै
१।४।७ ततरत्
११४१५८ ततरस्मै
१।४७ ततिक:
१।१।३९ ततिकृत्वा
१।१।३९ तति तिष्ठन्ति
१।४।५४ ततिधा
१।१।३९ तति पश्य
१।४।५४ तत्त्वदृश्वना
२।१।१०६ तत्र
१।१।३२, २११४१ तत् लुनाति
१।३।५२ तत्वरिढ्वे
२१११८१ तत्वरिध्वे
२।१८१ तथा
२।१।४१ तदा
२।१।४१ तद्धितम्
११३३ तद्नयनम्
१।३।१ तहितम्
१॥३३ तनुऋजुता
१२१२ तत्रयनम्
११३१ तन्वती कुले
२११११५ तन्वती स्त्री
२१११५ तन्वृजुता
११२१२ तपो नो दीयते
२१११२१ तपो युष्मभ्यं दीयते
२।१।२१
तपो वो दीयते
२।१।२१ तपोऽस्मभ्यं दीयते
२११।२१ तयाहुः
१।३।२४ तयाँहुः
११३।२४ तयिह
१।३।२५ तयिंह
११३।२५ १।३।४८
२।१।४१ तल लुनाति
११३१६५ तव
२।१।१५ तवक
२।११५ तवार:
१।२।६ तवल्कारः
१।२।६ तवे आसाते
१।२।३४ तवेहा
१।२।६ तवैन्द्री
१।२।१२ तवैषा
१।२।१२ तवोढा
११२६ तवोदकम्
११२१६ तवौदनः
१।२।१२ तवौपगवः
१।२।१२ तष्टः
२।१८८ तस्मा इदम्
१।३।२४ तस्मायिदम् १३२४, १३१२५ तस्मायिंदम् १३.२४,१।३१२५ ताक्षण्या
२।१।११० ताक्ष्णा
२।१२१० तावत्का
१।१।३९ तावत्कृत्वा
११११३९ तावदह्नि
१।४।५० तावदों
१।४।५० तावद्धा
१११।३९ तितउ
११३.३२ तिरियङ्
११२१२१ तिरोऽभवत्
१।२।३७ तिरोल्व:
२१११५८ तिरोल्वो
२।११५८ तिसृणाम्
१।४।४७, २०१२
२०११
२११२ तिस्रः पश्य
२१११ तिसस्तिष्ठन्ति
२११ तीर्थकृत षोडशः शान्तिः ११३१६४ तीर्थसृट्
२१८७ तीर्थसृड्भ्याम्
२१११८७ तीषीवम्
२११५८०
२११७७ २।१७७ २१११५ २।१।११५ २१११११५ २१११११५ २।१।१४ २।१।१४ २११८० २११४८८ २।१।८८ २।१।८८ १।४।१४ १।४।१४ ११४।१४ २११८६ १।२।२७
११४१५ १।३।४६ ११३।४६ १।४।६४ २११८६ १४१६ १।४।५४ १४१० १।४।३४ १।४।१० २।१।११४ १।४।१० १।४।१० १।३४ १३.४ ११४७ १।४।५० १।४।५०
१।४।५० १।३।१४, १।३३३५
१।३।३५ १।३।३५ ११३३५ १।३।१४ १।४।१८ २१११२ ११३।३२ १।३।३२ १।३।३२
त्रयः
त्रया: त्रयाणाम् त्रये त्रिंशकम् त्रितया: त्रितये त्रिष्टुप्छुतम् त्रिष्टुप्श्रुतम् त्र्यन्याय यहनि त्र्यहिह्न त्र्यों त्वं करोषि त्वं क्करोषि त्वं क्खनसि त्वं खनसि त्वं हससि त्वकत्पितृका त्वकम् त्वक् त्वक्क त्वम्
तिसृषु तित्रः
Jain Education Intemational

Page #239

२३०
त्वग्ग् त्वङ्करोषि
त्वत्
त्वत्पुत्रः
त्वत्प्रधान:
त्वदयति
त्वद्
त्वद्धितम्
त्वन्मयम्
त्वम्
त्वया
त्वयि
त्वाप्
त्वाम्
दंद्रम्यते
देश:
दक्षिणतः
दक्षिणा
दक्षिणाहि
दक्षिणेन
दक्षिणोत्तरपूर्वाणाम्
दग्धा
दग्धुम्
दण्डाऽग्रम्
दण्डिनः
दण्डिनम्
दण्डिनौ
दण्डी
दण्डीनि
ददीले
१।३।३२
१।३।१४
२ ।१ ॥७
२ ।१ ।११
२ ।१ ।११
२ ।१ ।११
२ ।१ ।१९
२ ।१ ।११
२ ।१ ।११
१।३।५१ २ ।१ ।१२
२ ।१ ॥७ २।१।७२।१।८
२ ।१ ।११
२।१६, २1१1११, २।१।१६
१।३।१४
१।३।४०
१ ।१ ।३२
१ । १ । ३२
१ ।१ ॥३२
१ । १ । ३२
१।४ । १२
२।१।६१, २।१।८३
ददती स्त्री
ददाति नः शास्त्रम्
दद्ध्यत्र
दद्ध्वः
द
दधि
दधि
दधि अत्र
दधिव्रज्या
दधिसेक
दधिसंचा
दधीच:
दधीचा
दधदम्
दधीते
दधृक्

२ ।१ १८३
१ २ ।१
१८४ १८७
११४ १८७
१।३।२७ १।४।८७
२।१।९१
१।४ ।८७
२ ।१ ।११५
२।१।११५
१ ।१ ।२०
१।३ । ३२
२ ।१ ॥७७
२।१।७७
१।२ ।४१
१।२ ।४१
१।३।५२
२ ।१ ।६३
१।१।२५
१।१।२५
२।१।१०४
२।१।१०४
१।२।११।२।२१
१ २ ।१
२ ।१ । ६९
दधृग्
दधृग्भ्याम्
दध्ना
दध्यच्यति
दध्यच्यते
दध्यञ्चः
दव्यच कुलानि
दध्यत्र
दध्ययति
दध्यैच्छत्
दध्य्यत्र
दन्तकतमाः
दन्तकतमे
दन्तकल्पः
दन्द्रम्यते
दप्त
दर्शनम्
दल्मिमान्
दवथुः
दशार्णम्
दात्त:
दात्थ:
दादद्धि
दाद्धः
दामनी
दामलिट्
दाम्नी
दिक
दिग
२ ।१ । ६९
२ ।१ ।६९
१।४ । ६३
२ ११ ११०४
२ ११ ११०४
२ ।१ ।१०४
२ ।१११०४
१।२।२१, १।३।३२. १।३।३४
२ ।१ ११०४
१।२।१२
१।३।३४
१।४ ।११
१।४ ।११
२ ।१ १०१
१३ ११४
दिग्भ्याम्
दिवाश्रयः
दिवौकसः
दिव्यति
दिव्यम
दीर्घाहा निदाघः
दीव्यति
दीव्यती कुले
दीव्यन्ती स्त्री
दीव्यात्
दुःखेतः दुःखेनर्त्तः
दुक् दृक्त्वम् दृग् दृढसक्थना शकटेन
श्रीसिद्धहमचन्द्रशब्दानुशासन अज्ञातकतृका दुढिका ।
दृन्व:
२ ।१ १५९
दृन्भ्वौ
२।११५९
२।१।१०४
२।१।१०४
१।३।५०
२ ।९ १८३
१।३।५०
१ । १ । ३२ १।२।३२
१११ ॥३२
१।३।२४
१।३।२६
१।३।२४, १।३।२५
१।३।२४, १।३।२५
२१११८७
२ ११ १८७ २।१।८७
१ ४२ ४६
१।३।४९, २।१।८३
१।३।४९, २।१।८३
२ ।१ ॥८४ २११२१८४
१३ १६०
१।३।६१
१।४।७५
१।४।७५
१९१४ १७४
२।१।११८
२ ११ ११८
२ ।१ ।११८
२ ।१ ।११८ १।४।३५
१।४।७४, २।१।११७ २ ।१ ।११८ २।१।९९
२ ।१ ९९
१४ १८
११४ ११०
१।३।४८
१।३।३७
२ ।१ ९९
१।१।३७
१।२७
२११७८, २।१।७९
२।१।७८, २।१।७९
२ ।१ ॥७७ २।१।७९
२ ।१ ।१०९ २।१७७२।१।८३
२ ।१ ।१०९ २।१।६९ २।१।६९
२ ।१ ६९
२ ।१ ।११८
२ ।१ ।११८
२।१।६३, २।१।११८
२ ११ ११८ २।१।७४, २।१।९१
२१ ६३ २ ।१ ।११६ २ ।१ ।११६
२।१।६३, २।१।६५
१।२१८ १।२।८
२ ।१ ।६९ १।१।२१
२ ।१ ६९
१।४ १६३

दृषच्चा
दुषच्चे
दृषत्कल्पः
दृषद्घट्
देवच्छ
देवत्रा करोति
देवदत्त३ अत्र न्वसि देवा अर्जुनोऽभवन् देवा आहुः
देवायासते
देवायाड़ा
देवायाहु:
देवेज:
देवेजौ
देवेट्
देवेन्द्रः
दोग्धा
दोग्धुम्
दोदोग्धि
दोदोडि
दोष्णा
दोष्षु
द्या:
द्याम्
द्यावी
धुकल्पः
धुकामः
द्युत्वम्
भवति
द्योः
卡卡
द्यौः
द्यौकामि
द्राक्षामान्
द्रुमती
किपुत्रः
द्वयाः
द्वयानाम्
ये
द्वि
द्वितया:
द्वितानाम्
द्वितये
द्वितीयकाय
द्वितीयस्मै
१।४।१५
१४ १०
१।१।३२
१।४।१०
१।४।१५
१ |४ |१०
११४ ११४
१।४ ॥१४

Page #240

अकारादिवर्णक्रमेण प्रान्तर्गतोदाहरणसूचिः ॥
द्वितीया करोति क्षेत्रम
द्वितीयाय
द्वितीयकार्य
द्विपदः पश्य
द्विपदिकां ददाति
द्विपदी गाथा
द्विपदीयम्
द्विपात
द्विपात्काम्यति
द्विपाद:
द्विपादौ
द्विपाभिः
द्विपादभ्याम्
द्विपादि कुलानि
द्वेधा
धम्
यहनि
यहे
दहिन
ने
धत्त:
धत्ते
धत्थ:
धत्से
धत्स्व
धध्वम्
धध्वं
धनुष्षु
धनूंषि
धर्म आवां रक्षतु
धर्मबुध
धर्मभुत्
धर्मभुत्त्वम् धर्मस्तव धर्मस्तुभ्यं दीयते
स्वम्
धर्मस्ते दीयते
धर्मस्ते स्वम्
धर्मस्त्वा रक्षतु
धर्मस्त्वां रक्षतु
धर्मो जयति धर्मो नौ रक्षतु धर्मो मम स्वम् धर्मो मह्यं दीयते
१ । १ । ३२
१।४।१४
१।४।१४
२ ।१ ।७८
२ ११ १७८ धनम् १।१।२७ धनवांस्त्वमथो त्वा लोको मानयति२ । १ । ३९ धनवानहमथो मा लोको मानयति २ ।१ । ३१
१।३।६१
१।३।४०
२ ।१ ।२२
२।१।७७

२ ।१ ११०२
२ ।१ ।१०२
२ ।१ ।१०२
२ ।१ ।१०२
२ ।१ । १०१
२।१।१०२
२ ।१ ।१०२
२ ।१ ।१०२
२ ।१ ।१०२
२ ।१ ।१०२
२ ।१ ।१०२
१।१।३२
१।१।३२
११४१५०
१।४।५०
१।४।५०
१।४।५०
२।१।७८, २।१।७९
२।१।७८
२।१।७८, २११।७९
२१११७८
२।१।७८
२ ।१ १७७ २।१।७७
२ ।१ ।२३
२।१।२३
२।१।२३
२।१।२३
२।१।२४
२।११२४
९ १३ ।२१
२।१।२२
२।१।२३
२।१।२३
धर्मो मा रक्षतु
धर्मो मां रक्षतु
धर्मो मे दीयते
धर्मो मे स्वम्
धर्मो युवां रक्षतु
धर्मो वां रक्षतु
धर्मो वो रक्षतु
धम्मों नो रक्षतु
धम्मो युष्मान् रक्षतु
धम्म वः स्वम्
धम्र्मो वो रक्षतु
धर्मोऽस्मान् रक्षतु
धात:
धात्थ
धात्थ:
धानाभूतो
धानाभृड्
धानाभृभ्याम्
धारयन्ती शास्त्रं स्त्री
धार्तराज्ञ:
धार्मिका जयन्ति
धीर्यत
धुर्यः
धूः
धूःपतिः
पति
धूर्पतिः
यूर्मान्
पूर्वति
धूर्यते
धूर्षु
धूलिऋतुः
धूल्यृतुः
धृष्णक्
धेनवे
धेनोः
थेनी
धेन्वा
धेन्वाः
धेन्वाः आगतम्
धेन्वाः स्वम्
धेन्वाम्
चेन्ना धेन्वै धोक्ष्यते
धौत:
२ ।१ ।२४
२ ।१ ।२४
२।१।२३
२।१।२३
२।१।२२
२।१।२२
२ ।१ ।२६
२ ।१ ।२१
२ ।१ २१
१।१।२०
२ ।१ ।२१
२ ।१ ।२१
२।१७८
२।१।७८
२।१।७८
२।१।८७
२।११८७
२।११८७
२ ।१ ।११६
२ ।१ ।११०
१।३।२२
२।१।६५
२११ । ६५
१।३१५३, २।१।६४
१।३।५८
१।३।५८
१।३।५८
२।१।६४
२ ।१ । ६५
२ १/६५
१।३१६, १1३/५७
१।२।२
१।२।२
२।१।८६
११४ १२८
१।४ ॥२८
१।४ ॥२८
१।४ ।२४
१।४ १२८
१ |४ |२३
१।४।२३
१।४।२५
१।४ १२८
१।४ ॥२८
२।१।७७
१।२।१३

धोतवान् नदिऋच्छति
नदि एषा
नदीऋश्य:
नदीन्द्रा
नदीम्
नदी वहति
नद्वा
नद्यर्थः
नद्या:
नद्याम्
नयृच्छति
नद्येषा
नद्यैः
नद्यौ
नन्दिता
नन्दितुम्
नन्नन्मः
नन्नन्मि
नत्रन्व:
नभस्वत्
नमः ख्यात्रे
नमोऽकरोत्
नयनम्
नरपतये
नरपते: आगतम्
नरपतेः स्वम्
नरपतौ
नर्नर्ति
नायक:
नायिषीढ्वम् नाविषयम्
नार्का
नार्पत्य:
नाव्यति
नाव्यते
नाव्यम्
निघोक्ष्यति
निष्ठु
नित्यतुः
निन्युः
निय:
निय:
नियाम् नियो
२३१
१ २ ।१३
१।२।२
१।२।२२
१।२।२
१ २ ।१
१।४।४६
१।२।२२
२।१।८५
१।२।२२
१।४।२९
१।४।२९
१।२।२
१।२।२१, १।२।२२
१।४।२९
१।२।२२
१।३।३९
१।३।३९
२ ।१ १६७
२।१।६७
२ १/६७
१ ।११२४
१।३१५४
१।२/३७
१।२।२३.१।२।२७,
१।३।२४,२ ११ १५०
१।४।२७
१।४।२७
११४ १२७
१।४ ।२६
२ ।१ १८८
१।२।२३, २।१।५०
२ ।१ ।८१ २।१।८१
१।३।५३
१।३।५३
१।२।२५
१।२।२५
१।२।२५
२।१।६२
२ ११ ११००
२१११५६
२।१।५६
२।११५०
२।११५६
१।४१५१
२।१।५० २।११५६

Page #241

२३२
निष्कौशाम्बि:
नीः
नीस्क्तम्
नृणाम्
नृणाम् नृपाहि नृः पाहि
पाहि
पाहि
पहि
नृप्रीणीहि नृ: प्रीणीहि
नृः प्रीणी
न
८ प्रीणीहि
प्रणीि
नेः
नेत्रम्
नेष्टारम्
नोइत्रात !
ना३त्रात !
नौकाष्ठम्
नौच्छाया
नौछाया
नौयानम्
१।३।३२
१।३।३२
१।२।२४
१।३।२८
१।३।२८
१।२।२५
२।१।७७
२।१।१०
२११५०
२११६१
१।२।२१
१।१।३२
१।४।१०
१।३।२७
१।२।३४
११२३४
१।२।३४
१।१ ।३२
पञ्चकृत्व: पञ्चक्रोष्ट्रभी रथैः पञ्च तिष्ठन्ति
१/४ १९३
१/४/५४
पञ्चधा
१।१।३२
पञ्च पश्य
१।४।५४
पञ्चानाम्
१।४।३३
पटं वयत, अस्माकं भविष्यति २।१।२१
१।३।२४.
२ ।१ १९०
न्यघूवम्
लामार्ट
न्यर्थः
पक्वम्
पचति
पचतिरूपम्
पचन्
पचत्रास्ते
पचावहे आवाम्
पचेते इति
पचेथे इति
पट इह
पटजिही:
पटविति
पटविह
१।४ ।४५
२।११५०
१ | ३ | ४१
१।४।४८
१।४।४८
११३ ११०
१।३।१०
१।३११०
१।३।१०
१।३।१०
१।३।१०
१।३।१०
१।३।१०
१।३।१०
१।३।१०
१।४।३५
१।३।३२
१।४ ।३८

१।२।३८
१।३ । २४
पटविह
पट
पाटयतुः
पटुजातीयाय
पटू राजा
- पटो इति
पटोऽत्र
पदवी
पतयः
पत्थ्यदनम्
पत्या
पत्या:
पत्यि
पत्यि
पत्युः
पत्युः आगतम्
पत्युः स्वम्
पत्ये
पत्यौ
पत्यौ
पथिद्वैधानि
पथिप्राच्छा
पथिप्राच्छौ
पथी:
पथ्य:
पथ्यदनम्
पथ्यम्
पथ्यौ
पदः पश्य
यदी कु
पद्महदः
पद्मानि तिष्ठन्ति
पन्थाः
पपिथ
पय अ३श्वदत्त !
पयः
पयःसु
पयसी
पयस्सु
पयांसि
पयांसि तिष्ठन्ति
पयांसि पश्य पयोभ्याम्
पर्याव
परमकः
परमकतरकतमाः
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुढिका
१ । ४ ११
१।४/५५
१1४/५६
२१११४०
२।१।२
१।४।३३
२।१।२
२ ।१ । ४१
११४ | ३४
१/४ ६३
१।३।२४
१।३।२५
१।२।२४
१।४ ।१४
१।३।४१
१।२।३८
१।२।२७
१।४।२३
११४ । २७
१।३।३२
१।४।२७
१।४।३६
१।४ ।२६
२।१।५६
१०४ ३६, २१/५६
१।४।२७
१४ २७
१।४।२७
१ । ४ । २१
१।४।२६. १।४।२७ १४९ ॥ ३२ २१११८७
२ ११ १८७
११४१७६
१।४।७७
१।३।३२
११४ ॥७७
११४ १७७
२ ।१ ।१०२
२११११०२
१।३।३१
१११।२८
१।४।७६
११११३७
१।३।२०
१/४ १५९ १।३१५७ १।४ /५६
१।३।५०, १/३/५७
१।१।२८, १।४ ।५५
१।४/६६
१/४ १६६
१ ११ ।२१
२ ।१ ।७२
२ ।१ ।४०
१।४ ।११

परमकतरकतमे
परमकुण्डानि
परमकण्डे
परमकौ
परमचतस्त्र:
परमचतुर्णाम्
परमतिस्त्रा
परमत्यौ
परमत्रयाणाम्
परमदध्ना
परमदिवी
परमद्युभ्याम्
परमनिय:
परमनियो
परमनेमा:
परमनेमे
परमपञ्च
परमपञ्चानाम्
परममन्थानौ
परमयूयम्
परमतः
परमर्षिः
परमवयम्
परमवाचौ
परमश्रेयान
परमषट्
परमषण्णाम्
परमसः
परमसक्ना
परमस ददाति परमसर्वस्मात्
परमसर्वस्मै
परमसर्वस्या:
परमसर्वस्याम्
परमसर्वस्यै
परमसर्वासाम्
परमस्त्रियः
. परमस्त्रियम्
परमस्त्रिया:
परमस्त्रियाम्
परमस्त्रिये
परमस्त्रियो
परमस्त्री:
परमस्त्रीणाम्
परमस्त्रीम्
परमस्यः
१११।२५
२ ११ ११८
२।११५६, २।११५८
२।१।५६, २1१1५८
१।४।१०
१।४।१०
१।४१५४
१।४।३३
११४ ॥७७
२ ।१ ।१३
११२१८
१।२६
२ ।१ ।१३
१११।२५
१४ १८६
११४१५३
१।४।३३
२ ।१ । ४२
१।४ १६३
१।३।४६
९८४१७
११४ ॥७
११४११८
१।४।१८
११४११८
१।४।१५
२1१/५५
२1११५५
१ |४ |३०
१।४।३०
१।४।३०
२।१।५४
२।१।५५
१।४ । ३१
२।१।५५
२।१।४२

Page #242

अकारादिवर्गक्रमेण सूत्रान्तर्गतोदाहरणसूचिः ॥
परमाक्ष्णा
परमानयो:
परमानेन
परमान्यत् तिष्ठति
परमान्यत् पश्य
परमाभ्याम्
परमाभुम्
परमायम्
परमाष्टानाम्
परमाष्टौ
परमास्थ्ना
परमास्मात्
परमास्मै
परमास्या:
परमास्यै
परमे:
परमेमौ
परमेयम्
परमैभि:
परमैष:
परमैष करोति
परारि
परार्च्छति
परानति
परिक्तान
परिव्राजौ
परिव्राड्भ्याम्
परीणत्
परुत्
परेद्यवि
परेलयति
परैति
परैधते
परोखति
पर्णपद
पर्णघुभ्याम्
पर्णव
पर्णध्वद्
पर्णव्यदिभा
पव्यम्
पश्चात्
पाक्यम्
पात्रम्
पादयति
पापषि
पार्श्वतीयाय

१।४ ।६३
२।१।३७
२ ।१ । ३७
१।४।५८
१।४।५८
२।१।३६
२ ।११४५
२।१।३८
१।४ ।३३
११४१५३
१ |४ | ६३
२ ।१ ।३६
२
।१ । ३६
२ ।१ ।३६
२ ।१ ।३६
१।४ १३५
२ ।१ ।३९
२ ।१ ।३८
२ ।१ ।३६
२ ।१ । ४२
१।३।४६
१।१।३२
१।२ ।९
१।२ ।९
२ ।१ ।६७
२।१।८७
२।११८७
२।१।८५
१।१।३२
१ ।१ ।३२
१।२।१९
१ २ ।१९
१।२।१९
१ २ ।१९
२।१७७ २।१।७७
२।१।६८
२ ।१ ।६८
२।१।६८
१।२।२५
१।१।३२
१ ११ १३८
१।३।३२
२ ।१ ।१०२ १।३।६१
१।४ ।१४
पिण्डग्र:
१1४1९० पिण्डि १।३।४० १।३।४८, ११३१४९
पिण्ठि
१।३।४८
पितरम्
पितरि
पितुः
पितृऋषभः
पितृचा
पितृचा
पितृणाम्
पितॄन्
पितृषभः
पितृषभा
पितृऋषभ
पित्त्रर्थः
पित्रर्थः
पित्र्यम्
पिनष्टि
पिपठी:
पिपिक्षति
पियति
पीलुने फलाय
पुंश्चली
श्छत्रम्
पुष्टिट्टिभ
पुंस्कामा
पुंस्कोकिलः
खाम्
स्पुत्रः
पुंस्फलम्
पंक्षार
पं
पंख्याला
ख्याति
पुंगवः
पुंजातीय:
पुंदासा
पुंमय:
पुरुया
पुंवत्
पुशरः
पुंश्चली
पुंश्त्रम्
पंष्टिभिः
पुंसि
पुंस्कामा
१।४ ।३९
१।४ ॥३९
१।४ । ३७
१।२।४
२।१।१०४
२ ।१ । १०४
१।४।४७
१।४।४९
१।२ ।१
१।२ ।४
१ १२ ॥४
१।३।३२
१।२।२१, १1३1३२
१।२।२६
२ ।१ । ६२
२ ।१ । ६०
२।१।६२
२ ।१ १५६
१।४ । ६२
९।३ १९
१।३।९
१।३।९
१।३।९
१३ १९
१।३ ।९
१३ १९
११३१९
११३ ॥९
११३ ॥९
१३ १९
१1३1९
१३९
२११८९
१३ १९
२१११८९
२।१।८९
२ ।१ ।८९
१।३ ।९
११३१९
१।३।९
१।३।९
१।३।४०
११३ ॥९

पुंस्कोकिलः
पुंस्खातम्
पुंस्त्रा
पुंस्फलम्
पुत्रजन्धी
पुत्त्रपुत्रादिनी नागी
पुत्रही
पुत्त्रादिनी शिशुमारी
पुत्रजन्धी
पुत्रपुत्रादिनीति वा
पुत्रपुत्रादिनी भव
पुत्रहती
पुत्रादिनी त्वमसि पापे !
पुत्रादिनीति वा
पुनर्ध्वः
पुनव
पुनष्टीकते
पुना रमते
नीि
पुमान्
पुरः
पुरस्तात्
पुरुष: त्सरुक:
पून्युः
पूर्त्तम्
पूर्वस्मात्
पूर्वस्मिन्
पूर्वा:
पूर्वात्
पूर्वाऽपरात्
पूर्वाऽपराय
पूर्वाऽपरे
पूर्व
पूर्व
पूर्वय
पूर्वोत्तरा:
पूर्वोत्तरे
पूष्णः
पूष्णः
पूष्णा
पृथक्स्थाता
पृथुभ्रुवां पुरुषाणाम्
पृथुवां स्त्रीणाम्
पृथुभ्रूणां पुरुषाणाम्
पृथुभ्रूणां स्त्रीणाम् पृथुश्रियाम्
२३३
१।३।९
१३३।९
१।३।९
१।३ ।९
१।३।३८
१।३।३८
१।३।३८
१।३।३८
१।३।३८
१।३।३८
१।३।३८
१।३।३८
१।३।३८
१।३।३८
२।१।५९
२।१।५९
१।३।७
१।३ । ४१
१।१।२६
१।४ १७३
१११ ॥३२
१११।३२
१।३१५५
१।४।३६, २।९।६१
२।१।६३
१४ १६
१।४।१६
१ ४ ११६
१।४ ।१६
१४ १२
१।४ ।१२
१।४ ।१२
१४४ ॥१६
११४ १६
१ १ ३२
१।४ । ११
१।४ ।११
१।३।६०
२।१।६०
१।३।६०
२ ११ १८८
१।४ । ३१
१।४।३१
१४ १३१
१।४ १३१
१।४ । ३१

Page #243

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
-
-
-
--
-
-
-
प्रष्टा
१।४।३१ २।१।६२
२११।१०५
पृथुश्रीणाम् पेक्ष्यति पेचिवद्भिः पेचुषी कुले पेचुषी स्त्री पेचुष्मान् पेचुष्मान् पेचुष्या पेष्टा
२।९।१०५ २११।१०५
११११२३ २।१।१०५ २।१।१०५
प्रष्टुम् प्रहन्म: प्रहत्य प्राक प्राङास्ते प्राङ् प्राक् छेते प्राक् शेते प्राङ्क्ष प्राङ्भ्याम् प्राङ् शेते प्राक्षु प्राङ् हसति प्राचा पश्य
१।३।६० १।३।६०
पेष्टुम्
२।१।१०५
१।२।१३
प्राच्या
१।१।३५ २।१।६७ २।१।६७ २।१।६३ २।१।६३ २१११५९ २।२।१०४ २।२।१०४
२।१।१०४ १।३।३२, १।३।४८ १।३।३२, १।३।४८
२।१।१०४
पैचुषम् पौः प्रकृत्य प्रतान् प्रतामो प्रतिदीना प्रतिदीने प्रतिभुवौ प्रतीची कुले प्रतीची स्त्री प्रतीच्या प्रत्तम् प्रत्त्तम् प्रत्यग्भ्याम् प्रत्यङ् शेते प्रदान् प्रधीनाम् प्रध्ये प्रध्यो प्रमाच्छन्दः प्रमाच्छात्रः प्रमाछन्दः प्रमाछात्रः प्रय वनम् प्रर्षभं वनम् प्रर्षभीयति प्रशाञ् चरति प्रशाण टीकते प्रशान् प्रशान् तरति प्रशान्भ्याम् प्रशामौ प्रशास्तार प्रशास्तारम् प्रशास्तारौ प्रश्नः
२।१।८७ २।१।८७ ११३।३९ १।१।३५ ११।३२
१।३।२७ १।४।६९, २१७१
१।३।१७ १।३।१७ २।१।७१ २।१।७१ १।३।१७ २।१७१
१।३।३ १।४।६९ २।१।१०४ १।४।६९ २११७१ १।४।६९ १।४।६९ १।४।६९ २११०७१
१३।४१ १।२।२, १२१९
११२७ १२।९ १।२।१० १।४।५४ १।४।११ २।१।४० २१११४० २११४० ११४५७ १।४।५५ ११४१५५ १।४।५६ १।४।९१ १।४।६४
२।१।२ २।१।२ २।१।२ २१११ २०१२
२।१२ २।१।१, २०१२ २।१।१, २०१२
१।३।२७
प्रियचतस्त्र:
२१२१, २०१२ प्रियचतस्त्र आगतम्
२।१।२ प्रियचतस्रः पश्य
२०१२ प्रियचतस्त्रः स्वम्
२।२।२ प्रियचतस्रस्तिष्ठन्ति
२११२ प्रियचतस्त्रि
२।१।२ प्रियचतस्त्रि निधेहि
२०१२ प्रियचतस्त्री
२१।१, २०१२ प्रियचतुराम्
१।४।३३ प्रियचतुष्कः
२।११ प्रियचतुष्कुलम्
१।४।६१ प्रियचतुष्कुलम्
२०११ प्रियचत्वाः
१।४।८२, २०११ प्रियचत्वारः १।४।८२, २०११ प्रियचत्वारी १।४।८२, २।११ प्रियतदा
२।१।४१ प्रियंतदौ
२।१।४१ प्रियतद
२११४१ प्रियतिसरः
२१११२ प्रियतिसरि
२१११२ प्रियतिसरौ
२।१२ प्रियतिसा पुरुषः
२१११ प्रियतिसुः आगतम्
२११२ प्रियतिसुः स्वम्
२११।२ प्रियतिसृ कुलं तिष्ठति १।४।६१ प्रियतिसृणः
१।४।६४ प्रियतिसृणि
२।१।१, २०१२ प्रियतिसृणी
२।१।१,२।१।२ प्रियतिस्र आगतम्
२।१।२ प्रियतिस्रः
२।११, २०१२ प्रियतिस्र: पश्य
२०१२ प्रियतिस्त्रस्वम्
२०१२ प्रियतिस्त्रस्तिष्ठन्ति
२१११२ प्रियतिस्त्रि
२१११२ प्रियतिस्त्री
२।१।१, २०१२ प्रियतुभ्यम्
२।१।१४ प्रियत्यद्
२।२।४२ 'प्रियत्रयः
२०११ . प्रियत्रिः
२।१।१ प्रियत्रिका
२।१।१ प्रियत्रि कुलं तिष्ठति १।४।६१ प्रियत्रि कुलम्
२।१।१ प्रियत्री
२।१।१ प्रियत्रीणाम्
१।४।३४ प्रियत्वान्
२।१।१७ प्रियदध्ना
१।४।६३
प्राञ्चः प्राञ्चः प्राञ्चम् प्राञ्चि कुलानि प्राञ्चौ प्राञ्चौ प्राता रौति प्रार्च्छति प्रार्णम् प्राोति प्रार्षभीयति प्रियकतयस्तिष्ठन्ति प्रियकतरकतमा: प्रियकिमः प्रियकिमी प्रियकिम् प्रियकुण्डः पुरुषः प्रियकुण्डाः प्रियकुण्डान् प्रियकुण्डौ पुरुषो प्रियक्रोष्टा प्रियगुरुणे प्रियचतसर प्रियचतसरि प्रियचतसरी प्रियचतसा प्रियचतसुः आगतम् प्रियचतसुः स्वम् प्रियचतसृणि प्रियचतसृणी
२।१।६७ १।४।३१ १।४।३० २।१।५८ ११३१२८ १।३।२८ १।३।२८ १।३।२८ १२।९ १२१९ १२।१० ११३८ ११३८ २।२।६७
११३८ २।१।६७ २१११६७ १।४।३८ १।४।३८ १।४।३८
१।३।६२
Jain Education Intemational

Page #244

अकारादिवर्णक्रमेण सूत्रान्तर्गतोदाहरणसूचिः ।।
२३५
प्रोखति प्रोढवान् प्रोतः प्रोण्णुनाव प्रोषधीयति प्रौढा प्रौढिः प्रौषधीयति प्रौहा प्लक्षः बंभण्यते बन्धुमती बभ्यते
प्रियद्यावी प्रियधेनवे पुरुषाय प्रियधेनवे स्त्रिय प्रियधेन्वै पुरुषाय प्रियधेन्वै स्त्रिये प्रियपञ्चानः प्रियपञ्जाम् प्रियपञ्चा प्रियपुमान् प्रियपुंसितरा प्रियपुंसीतरा प्रियस्तरा प्रियपुमांसि कुलानि प्रियपुमांसि कुलानि प्रियपुरुदंशा प्रियबुद्धये पुरुषाय प्रियबुद्धये स्त्रिय प्रियबुद्धये स्त्रिय प्रियबुद्धये पुरुषाय प्रियमघोनी कुले प्रियमतये पुरुषाय प्रियमतये स्त्रिय प्रियमत्यै पुरुषाय प्रियमत्य स्त्रिय प्रियमधोः पुंसः प्रियमहान् प्रियमह्यम् प्रियमान् प्रिययुवभ्यम् प्रिययुवयि प्रिययुष्मभ्यम् प्रिययुष्मयि प्रिययुष्माकम् प्रिययूनी कुले प्रिययूयम् प्रियवयम् प्रियवारये पुंसे प्रियवृक्षाणि कुलानि प्रियशुनी कुले प्रियश्रेयान् प्रियषषा प्रियषषाम् प्रियसखये प्रियसखा प्रियसखाया प्रियसखिना
बभ्यते बम्भण्यते
१।४।७४ १।४।२८ १।४।२८ १।४।२८ १।४।२८ १।४।५४ १।४।३३ १।४।५४ १।४।७३ १।४।७३ १।४।७३ १।४।७३ १।४।७३ १।४।८६ १।४।८४ १।४।२८ १।४।२८ १।४।२८ १।४।२८ २।१।१०६ १।४।२८ १।४।२८ १।४।२८ १।४।२८ १।४।६४ ११४८६ २।१।१४ २।१।१७ २।१।१८
२०१७ २११।१८
२।१७ २११४२० २।१।१०६
२।१।१३ २।१।१३ १।४।६४ १।४।६५ २।१।१०६ १।४।८६ १।४।५४
प्रियसखीनि कुलानि तिष्ठन्ति १।४।८३ प्रियसखीनि कुलानि पश्य १।४८३ प्रियसखौ
१।४।२६ प्रियसर्वाः पुमांस:
१।४।९ प्रियसर्वाणाम्
१।४।१५ प्रियसर्वायै
१।४।१८ प्रियसर्वे
११४८ प्रियानडुही कुले
१।४।८२ प्रियानड्वांहि कुलानि १।४।८२ प्रियानड्वान्
१।४।७२ प्रियान्यम्
१।४।५८ प्रियावभ्यम्
२।१।१८ प्रियावयि
२०१७ प्रियाष्टः
१।४।५२ प्रियाष्टः पश्य
१।४।५३ प्रियाष्टा
१६४५२ प्रियाष्टाः
११४।५२ प्रियाष्टाः
१।४।५२ प्रियाष्टानः
१।४।५२ प्रियाष्टानाम्
१।४।५२ प्रियाष्टानो
१।४।५२ प्रियाष्टानो
१।४।५२ प्रियाष्टाम्
१।४।५२ प्रियाष्टो
१।४।५२ प्रियाष्टो
१।४।५२ प्रियाष्ट्नः
१।४।५२ प्रियास्थ्ना शुना
१।४।६३ प्रियास्थ्यै शुन्य
१।४।६३ प्रियास्मभ्यम्
२।१।१८ प्रियास्मयि
२०१७ प्रियास्माकम्
२।१।२० प्रियेदंभ्याम्
२।१।३६
२।१।३६ प्रियेदमा
२२।३७ प्रियेदमोः
२२।३७ प्रियेदमौ
२१११३९ प्रियेदम्
२१११३८ प्रियैतत् पुमान्
२।१।४२ प्रेतः
१२।१४ प्रेलयति
११२१९ १।२।१४
१२२११९ १।२।१४ १।२।१४ १1३1३१ १।२।२० १२।१४ १।२।१४ १२।२० ११२।१४ १।१।२७ १।३।१४ २।१९९ १।३।४७ ११३।४७
११३।१४ १।३१७, ११३६१
११४७६ १।१।४० १।१४० १।४।१९ १।४।२० ११।२५ १।१।३२ १।१।४०
बम्भषि बहुऋभुक्षा: बहुका बहुकृत्व: बहुखट्वेन पुरुषेण बहुखट्वौ पुरुषो बहुदण्डिनी बहुधा बहुधा बहुपतिना बहुपुंसी कुले बहुपूषाणि बहुमन्थानि कुलानि बहुयुङ् बहुराजा बहुराजानाम्
१।४।२७
११४७३
१।४।८७
११४७७
१॥४॥७१
बहुराजायाः
प्रियेदंसु
बहुराजायाम् बहुराजाये बहुराजे२ नगर्यो बहुवृत्रहाणि बहुशः बहुसखिना बहुसेक् बहुसेची बहूर्जि बहूजि बह्वम्पि बह्वाम्पि बाणजा बालऋश्या
१।१।२७ १।४।३२ १।४।१७ १।४।१७ १।४।१७ १।४।२० ११४८७ १।१।३२ १।४।२७ १।१।२५ १।१।२५ १।४।६७ १।४।६७ १।४।८९ १।४।८९ ११४१ १२२
प्रेषः
१४।३३
प्रेषते
१।२।२४
१।४।२७ १।४।८४ १।४।८३ १।४।२७
प्रेष्यः प्रेष्यते प्रेष: प्रेष्या
१।२।१४ १।२।१४ १।२।१४ १२।१४
Jain Education Intemational

Page #245

२३६
बाललृकारः
बालय:
बालल्कार:
बाल्यम्
बिम्बोष्ठी
बिम्बोष्ठी
बुद्धः
बुद्धयाः
बुद्धया:
बुद्धयाः आगतं स्वं वा
बुद्धयाम्
बुद्धयाम्
बुद्धये
बुद्धये
बुद्धे: आगतं स्वं वा
मुद्धी
मुभुत्सते
बृंहणम्
बोद्धा
बोद्धुम्
ब्रह्म
ब्रह्मबन्धूः
ब्रह्मबन्ध्वा
ब्रह्मबन्ध्वाम्
ब्रह्मबन्ध्यै
ब्रहम्म
भगो अत्र
भगो उ एहि
भगोयंत्र
भष्ट
भटुम्
भवकान्
भवदीयः
भवद्रयङ्
भवाँश्चरति
भवाँश्छादयति
भवाँष्टीकते
भवाँस्तरति
भवस्युद्धति
भवांश्चरति
भवांश्छादयति
भवांष्टीकते
भवांस्तरति
भवांस्डति
भवाञ्च् छूरः
भवाञ्च शूरः

१।२।२
१।२।२
१।२।२
१।३।३४
१।२।१७
१।२।१७
२।१।६१ •
१।४।२३
१ । ४ । २४
१।४ १२८
१।४।२५
१।४ १२८
१।४ ।२८
१।४ ।२८
१।४ । २८
१।४।२८
२।१।७७
१।३।४०
१।३।४८
२।१।७९
१।३।३१
१।१।२७
१।४ ।२९
१।४।२९
१।४ । २९
१।३।३१
१।३ ।२४
१।३।२५
१।३।२४, १।३।२६
२ ।१ ।८७ २।१।८७
१/४ ॥७
१।१।२१
१।४ ॥७
१।३१८
१।३१८
भवाञ् शूरः
भवाञ शेते
भवादृश:
भवान्
भवान् करोति
१ ३ १९ १।३।१९
भवान् त्साधुः
भवान् शज्योति
भवान् साधुः
भवान् हरति
भवालेँ लुनाति
भव्यम्
भागवतम्
भाती कुले
भाती स्त्री
भागी कुले
भान्ती स्त्री
भादर्गम्
भास्वान्
भित्
भिन्त्थ:
भिन्थ:
भिन्नम
भूयान्
भृज्जति
भृष्टः
भृष्टवान् भो अत्र
भो उ एहि
भोः करोषि
भोक्तुं त्वा याचते भोक्तुं मा याच
भोयत्र
भ्रष्टा
भ्रष्टुम्
भ्रात्र्यम्
भ्रान्त्वा
भ्राष्टिः
१।३१८
१।३१८
भुव:
१।३१८
ध्रुवः
१।३१८
भ्रुवा
१।३१८
ध्रुवाम्
११३१८ भूवि
१।३१८
१।३१८
पर्व
भर्व
ध्रुवी
भ्रूणनि
श्री सिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
क्षणानी कुले
भ्रूणघ्नी स्त्री
१।३।१९
१।३।१७, १।३।६०
१/४ ॥७
१।३।५१, १।४ ।९०
१।३।३९
१।३।१८
१।३।१८
१।३।१८, १।३।४०
१।३।३
१।३।६५
१।३।२३, २।१।६३
१ ।१ ।२१
२ ।१ ।११५
२।१।११५
२।१।११५
२ ११ ११५
१।३।४८
२ ।१ ९४
१।१।२७२।१।६७
१।३।४८
१३ | ४८
१।३।४७
२ ११ १८९
१।३ । ४९
२१११८८
२1१1८८
१।३।२४
१।३।२५
१।३।२६
१।१।२६
१।१।२६
१।३१२४, १।३।२६
२१११८७
२१११८७
१।२।२६
१।३।३९
२ ११ १८७
१।४।३०
२ ।१ ।५३ १।४।३०
१४ १३० १।४।३१
१।४।३०
१।४।३०
१।४।३०
२।१।५३
२ ।१ ।११२

भ्रूणहा भ्रूणहानि
भ्रूणाम्
भ्रौणघ्नः
मकत्पितृकः
१२४१८७
१।४ । ३१
२ ।१ ।११०
१।४ ।१८ २।१।६१, २।१।८८ २ ।१ । १०६ १।३।४९ २ ।१ १९५ २११॥७ २ ।१ ।११
मत्
मत्पुत्र: मत्पुत्रको शीलवन्ताविमकौ तिष्ठतः २ ।१ । ३४
मत्प्रधानः
२ ।१ ।११ १।४।७६ १।३।३६
२ १ ११
२ १ १९
२ ।१ ।११
मग्न:
मघवतः पश्य
मज्जति
मणीवती
मथी:
मथ्नाति
मदयति
मद् मंडितम्
मधु
मधु अत्र
मधु पिबति
मधुमती
मधुलिट् मधुलिट्कल्पः
मधुलिट्सु
मधु लड् ढौक मधुलिभ्याम्
मधुवित्
मधूचः
मधूचा
मधूदकम्
मधूहनम्
मध्याहन
मध्वग्भ्याम्
मध्वत्र
मध्वोदन:
मध्व्वत्र - मनुष्वत् मन्थाः
२ ।१ ।११२
२ ।१ ।११२
१९६४ १८७
मन्दुरजः
मन्मयम्
मभ्यते
मभ्यते
मम
१।३।३२
१।२।२२
१।२।२१
२ ।१ ९९
२।११६४, २1१1८२
२२११८२
१।३।६३
१।३।४२
२।१।८२
२।११८२
२।१।१०४
२।१।१०४
१ २ ।१
१ १२ १
१।४।५० २११।१०४ १।२।२१. १।२।२२, ११३१३४ १ २ ।१२
१।३।३४ १।१।२४
१।४।७६
२ ।१ ।११४
२1१1११
१।३।४७
१२३४७
२११११५

Page #246

अकारादिवर्णक्रमेण सूत्रान्तर्गतोदाहरणसूचिः ॥
ममक
मया
मयि
मरुत्वान्
महऋषि:
महर्षिः
महाकरः
महाघास:
महान्
महान् षण्डे
महिष्मान
मह्यकम्
मह्यम् माच्छिदत
मा च्छिन्थि
मा छिन्धि
मा भवान् कार्षीत्
मांसविपक
मांख्याकवलितान
माघवनम्
माहि:
मातरिश्वना
मातृकारः
माप्
मामब्धि
माम्
माष्ट
माटुम्
माला हसति
माले इमे
माले तिष्ठतः
मालेयम्
मासपरस्मै
मासपूर्वाय
मासरूप्यः
मासावरा:
मासेन पूर्वाय मासेनावरा:
मित्रधुक्
मित्रशुभ्याम्
मित्रपुट
मित्रशुभ्याम्
मित्रभुवौ
मित्रशी:
मोडम
मखतीयाय
२ ।१ ।१५
२ ।१ ॥७

२।१७, २1१1८
१।१।२३
१।२।२
१।२।२१।२।६
२ ।१ ।११४
२ ।१ ।११४
१।४ ॥८६
२ ।१ २०६
१।३ । ४२
२ १ १०६
११२ ११
२ ।१ ।११
१।३।४७
२।१।६, २।१।११, २।१।१६
२ ।१ ॥८७
२ ११ ॥८७
१३ १२३
१।२।३४
१।४।२०
१।२।६
१ |४ |१३
१ |४ |१३
२ ।१ ।१००
१।४ ।१३
१ |४ |१३
१ |४ |१३
२ ११ १८४
२ ११ १८४
२१११८४
२ ।१ १८४
२।११५९
२।१।७२
१।३ । ४२
१४ १४
१।३।१७
२ ।१ ।९९
२ ।१ ।१४
२ ।१ ११४
१।३।२८
१।३।२८
१।३ ।२८
१।११३७
२1१1८८
११२१८
मुनयः
मुनिम्
मुनिवद् वृत्तम् मुनी इह
मुनी तिष्ठतः
मुनीनाम्
मुनीन्
मुनी पश्य मुनीवती
मुने:
मुनी
मूर्ख:
मूर्च्छा
मूलवृद्
मूलवृद्
मूलवृद्भ्याम्
मूलवृद्भ्याम्
मृत्स्ना
मोढा
म्लायति
म्लेच्छति
यंयम्यते
यजति
यजते
यजन्तेऽत्र
यज्ञः
यज्वा
यतमत्
यतमस्मै
यतरत्
यतरस्मै
यति तिष्ठन्ति
यति पश्य
यतिकः
पतिकृत्वः
यतिधा
यथा
यन्ति
यन्तु
ययम्यते यवक्रियः
यवक्रिये स्त्रियै
यतकियो
यवभृट् यवभड़भ्याम्
११४ ॥२२
१ |४ |४६
१११ ॥३४
१।२।३४
१।४।२१
१।४ । ४७
१।४।४९
१।४ ।२१
२1१1९५
१।४।३५
१।४।२५
१।३।३१
१ | ३ | ३१
२ ।१ ।६३
२ ।१ १८७
२ १२ १८८
२१११८७
२ ।९ १८८
१।३।३२
११३ ॥४२
२१११५०
१।३।३०
१३ १४
११३७
१९३७
१।२।२७
१।३।२१।३।६०
१।१।२१
१।४।५८
१०४ ॥७
११४ १५८
१८४ ॥७
१।४ १५४
११४१५४
१ । १ । ३९
१ ९ ३९
१ १ ३९
१।१।३२
२ ।१ ।५१
२ ।१ १५१
१।३।१४
२।११५२
१।४।३०
२।१।५२
२ ।१ १८८
२ ।१ १८८

यवमान्
यशस्वान्
यशस्वी
यशांसि
यस्य
याच्ञा
यावज्जीवमदात्
यावत्कः
यावत्कृत्व:
यावदहनि
यावदहिन
यावदने
यावद्धा
युङ्
युजः पश्य
युजमापत्रा मुनयः पूजी कले
युज:
युज:
युञ्जम्
युञ्जिकुलानि
युञ्जी
युञ्जी
युवकाभ्याम्
युवकाभ्याम्
युवति:
युवती: पश्य
युवयोः
२३७
युष्मभ्यम्
युष्माकम्
युष्मादृशः
१।४ ।९०
१ ।१ ।२३
१२१ ।२३
१।४।५५
११४ १५
१ ३ ६०
१४९ ॥३५
१ । १ । ३९
९।१।३९
११४।५०
१।४।५०
१।४।५०
११ । ३९
१।४।७१, २।१।७१
१।४।७१
१।४।७१
१।४ । ७१
१।४।७१
२।१।७१
१।४।७१
१४१७१
१४ १७१
२।१।७१
१।४।७
२ ११ १०
१।१।२७
२ ।१ ।१०६ २।१।७२।१।१०
युवां सुशीला तज्ज्ञानं युवाभ्यां दीयते
२ ।१ ।३२
युवां सुशीलौ तज्ज्ञानं वां दीयते २ ।१ । ३२ युवाभ्याम् २ ।१ ।६ २।१६, २1१1१०, २।१।१६ २ ।१ ।९
युवाम् युषभ्यम्
२ ।१ ।१९
युष्मद् युष्मभ्यं दीयते
२।१।१८
२।१६, २०१८,२११।९
२।१।२० १४४ ॥७
युष्मान्
२ ।१ १७ २११।२१
युष्मान् धर्मो रक्षतु युष्मासु
२।१।६
यूयं विनीतास्तद्गुरो पुष्यान् मानयन्ति
२।१।३२
यूयं विनीतास्तद् गुरवो वो मानयन्ति२ ।१ । ३२ यूयं विनीतास्तद् वो गुरवो मानयन्ति२ ।१ । ३१

Page #247

२३८
श्रीसिद्धहमचन्द्रशब्दानुशासन अज्ञातकतेका दढिका ।
यूयकम् यूयम् यो धन्या योद्धा योद्धम्
यौवनम्
ववृणं
लीढम्
रंरम्यते रज्जुसृजी रम्यते रा: राजकल्प: राजकाम्यति राजता राजनिह राजन्वती पृथ्वी राजन्वत्यः प्रजाः राजन्वान् देश: राजन्वान्सुराज्ञि राजपुरुषः राजा राजानः राजानम् राजानी राजायते राजीयति राज्ञः राज्ञी राध्नुवन्ति रायः रायेन्द्री राष्टिः रियति
२।१।१३ २।१।१३ १।३।४६ १।३।४८ १।३।४९ २।१।१०६ १।३।१४ २।१।८७ १।३।१४ २११५
२१११९१ ११।२१, २।१९१
१।१।२१ ११३।२७ २११९८ २११४९८ २।१।९८ २।१।९८ १११।२७ ११।२९ ११।२९ ११।२९ १।१।२९ १।१।२२ १।१।२२ १।३।६० १।११३८ २१११५३
२०१५ ११२१२३ २।१८७ २।१।५६ २।१।६६ २।१६६ २।१।११५ २।१।११५
२।१।९६ १।३।२८ १।३।२८ २०१५ २१।५ १।४।२९ १।४।२९
१।४।२९ २।१।६१,२।१।८८
२।१।८८
लग्नवान्
२।१८८ लनुबन्धः
१।२।२१ लब्धा
१।३।४९, २०१७९ लब्थुम्
११३१४९, २०१७९ लवनम् १।२।२४, १।२।२७, १।३।२४,
२११।५० लव्यम्
११२२५ लाकृतिः
११२१२१ लावका
१।२।२४, २११५० लाविषीढ्वम्
२॥१८१ लाविषीध्वम्
२।१८१ लिख्यते
१।३।४९ लिड्भ्याम्
२१९८७ लिलिक्षति
२।१।६२
११३१४२ लुनती कुले
२।१।११५ लुनती स्त्री
२।१।११५ लुनीहि३ इति लुनीहीत ११२१३३ लुनीहि३ पृथुकांश्च खाद ११।२६ लुलुवतुः
२१११५० लुलुविड्ढवे
११३४२. लुलुविढ्वे
२।१।८१ लुलुविध्वे
२।१८१ लुलुवुः
२।१।५०
२१११५०, २१६४ लुवौ
२।१।५०, २१६४
२१११५०
१।४।३६,२।१।६१ लेक्ष्यति
२।१।६२ लेढा
१३.४२
२११७९ लेष्टा
२।१८७
२।१।८७ लोः
१।४।३५ लौः
११२११३, १।४।७४ लौयमानिः
११२१२५
२१११५० वंवम्यते
१।३।१४ वक्तुम्
२१११८६ वचोविवक्
२।१।८८ वण षण्डे
१।३।१७ वण्ट् षण्डे
१।३।१७ वत्सः
१।३।३६ वत्सतरार्णम्
९१२७ वत्सरार्णम्
११२७ १।३।३६, १।३।३७
वदितारं जनापवादान् १।४।३८ वदितारो जनापवादान् १।४।३८ वदितारी जनापवादान् १।४।३८ वधुऋणं
१२२ वधूढा
१।२।२ वधूदरम्
१२।१ वधूनाम्
१।४।३२ वधूम्
१।४।४६ वध्वासनम् १।२।२१, १२।२२
१।२।२ वनम्
११।२७ वषि
११३।४० वयं विनीतास्तद् गुरवो नो मानयन्ति
२।१।३२ वयं विनीतास्तद् गुरवोऽस्मान् मानयन्ति
२११३२ वयं विनीतास्तत्रो गुरवो मानयन्ति२।१।३१ वयकम्
२।१।१३ वयम्
२।१।१३ वर्च
१।३।३७ वर्ण्यते
१।३।४७ वर्या
१।३।३२ वर्षति
१।३।३७ वर्षाभूणाम्
१।४।३१ वर्धाभ्वः
२११५९ वर्षाव
१।४।३० वर्षाभ्वी
२।११५९ वल्भते
१।३।४९ वल्मीका
१।३।३३ वल्म्मीका
१।३।३३ ववलिढ्वे
२११८१ ववलिध्वे
२।१८१ ववसिध्वे
२११८० वचम्यते
१।३।१४ वसनार्णम्
११२७ वसुमती
२११४९९ वस्त्रान्तर-वसनान्तराः १।४।११ वस्वः
२१११५७ वस्वो
२।१।५७ वहंलिहः गौ:
१।३।१४ वहल्लिहः गौः
१।३।१४ वह्यम्
१।३।३१, ११३३२ वय्यम्
१।३।३१ वाक्
१।३१५१ वाक्छत्रम् १।३।२८, १।३।३० वाक्छूरत
१।३।४
लुवा
लेढुम्
लेष्टुम्
रिर्यतुः रिर्युः
ल्वर्थः
रुन्धती कुले रुन्धती स्त्री रुमण्वान् नाम पर्वतः रैच्छाया रैछाया रैभयम् रैसूत्रम् लक्ष्म्याः लक्ष्याम् लक्ष्म्यै लग्नः लग्न:
वत्स्स
:
Jain Education Intemational

Page #248

अकारादिवर्णक्रमेण सूत्रान्तर्गतोदाहरणमूचिः ।।
२३९
AAPPS
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
वृष्णा
वृष्णः
वाक्त्वम् वाक्पूता वाक्शूरः वाक् श्च्योतति वाग वाग्मिनः वाग्मिनी वाग्घीनः वाग् ङवते वाग् जयति वागञकारः वाग नयति वाग्मधुरा
वाग्मी
२।१८६ ११३१५० १।३।४
१।३।४ ११३१५१, २११७६
१।४।८७ १।४।८७
१।३।३
१।३१ १।३।३४
१।३।१ ११३१ ११३१ २।१।९१ १।३।३ ११३१ १३।१ ११३१ १।३।१ १३१ ११३२ २११८६ २।१।८६ १।१।२१ १।३।२७ ११४।४९ ११२१४१
वारहीना वाड़ डवते वाजकार: वाङ्णकारीयति वाङ् नयति वाङ्मधुरा वाङ्मयम् वाचः वाची वाच्यति वाणास्ते वातप्रमीन्
विद्वत्ता
२।१।६८ विद्वत्सु
२।१।६८ विद्वद् कुलम्
२।१।६८ विद्वद्भिः
२।१।१०५ - विद्वस्यति
२॥११०५ विद्वस्यते
२।१।१०५ विद्वांसः
२।१।१०५ विद्वांसि कुलानि
२।१।१०५ विद्वांसौ
२।१।१०५ विद्वान्
११४७० विभुवी
२।१।५९ विभ्राग्भ्याम्
२।१।८७ विभ्राजी
२।१।८७ विभ्राट
२।१९८७ विभ्राड्भ्याम्
२।१।८७ विमर्श:
१।३।३७ विमलदिवि
१।४।६५ विमलद्यु दिनम्
२।१।११८ विवक्षन्
२१११११३ विव्यतुः
२।१।६६ विव्याध
२१६६ विव्युः
२११६६ विश्न:
१।३।६२ विश्वासाम्
१।४।१५ विश्वेषाम्
१।४।१५ विस्त्रम्भः
१।३।३९ दुवूर्षति
२।१।६३ वृक्णवान्
२।१।६१ वृक्ष अत्र
१।३।२४ वृक्ष गच्छति
११३१२३ वृक्षः
१।१२७, १६३१५३ वृक्षच्छाया
९।३।३० वृक्षयेव
१।२।२३ वृक्षवत्र
१।३।२४ वृक्षवत्र
१।३।२४ वृक्षव् करोति
१।३।३३ वृक्ष क्करोति
११३।३३ वृक्षा इह
१।३।२४ वृक्षाः
१।४।१ वृक्षाविह
१।३।२४ वृक्षाविह
१।३।२४ वृक्षण
१।२१४१ वृक्षण
१०२१४१ वृत्रहणः
१।४।८७ वृत्रहणौ १०३।२७, १।४।८७, २।१।११२ वत्रहयति
२।१।११२
वृत्रहा
१।४।८७ वृत्रहा
२१११९१ वृश्चति
१३१६१
१।३।६०
२।१।६१, २।१८८ वेमनी
१।१।२९ वेमन्यः
१।१।२२ वैदुषम्
२११११०५ वैमनः
२१११११० वैयाघ्रपद्यः
२।१।१०२ वोढा
१।३।४३ व्यक्ता
१।३।३९ व्यक्तुम्
१।३।३९ व्यहनि
१।४।५० व्यहिन
१।४।५० व्यते
१।४।५० व्याघ्रपदी कुले
२११।१०२ व्याघ्रपदी स्त्री
२।१।१०२ व्याघ्रपाद्यति
२२१०२ व्याघ्रपाद्यते
२११।१०२ व्रष्टुम्
२११८७ शंशम्यते
१।३।१४ शङ्किता
१।३।३९ शङ्कितुम्
१।३।३९ शब्दप्राच्छः
२।१।८७ शब्दप्राच्छौ
२।१८७ शब्दप्राड्
२।१।८७ शब्दप्राड्भ्याम्
२१९८७ शब्दप्राशी
२११८७ शरण्याः साधवो ! अस्मान् रक्ष २१२६ शरण्याः ! साधवो ! युष्मान् शरणं प्रपद्ये
वायू
१।२।३४
वायू ३ इति वारिणः वारिणी वाघ्ना वार्सम् वावडिक्त वावब्धि वास: क्षौमम् वास्यर्थम
२।१२६
विड्
विभिः विति विदुषी कुले विदुषी स्त्री विदुष्मान् विदुष्यः विद्मः विद्युत्वान् विद्वत कलम
१।४।६४ १।४।६४ २।१।११० १।३।३७ २११८८ १।३।४७ १।३।५५ २।१।८८ २११७६ २।१७६ १।२।३९ २।१।१०५
२११४१०५ ११११२३, २११११०५
२।१।१०५
१।३।१ १।११२३ २१११६८
शरव्यम्
१।२।२५ शाङ्गम्
११३।४८ शाला:
१।४।४९ शाशङ्क्ति
२।१।८८ शिण्डि १।३।४०, १।३।४८, ११३१४९ शिण्डि
१।३१४८ शिम्बीमती
२१२।९९ शिश्रियतुः
२।१।५२ शिश्रियुः
२।११५२ शीतातः
१।२८ शीलं ते स्वम्
१।१।२६ शीलं नः स्वम्
२।१।२१ शीलं नौ दीयते
२।१।२२ शीलं यवाभ्यां दीयते
२।२२२
Jain Education Intemational

Page #249

२४०
शीलं युष्माकं स्वम्
शीलं वः स्वम्
शीलं वां दीयते
शीलमस्माकं स्वम्
शीलमावाभ्यां दीयते
शुक्लीकरोति
शुचिनी कुले
शुची
मुच्योष्ठी
शुनः
शुनी स्त्री
शुभंवा
शुभंयुः
शुर्भवे
शुष्किका
शूपः
शेत
शौवनम् श्च्योतति श्रमणा गच्छन्ति
श्रमणाय
श्रियः
श्रियाः
श्रियाम्
श्रियि
श्रिये
श्रियै
श्रीणाम्
श्रमती
श्रेयान्
श्रेयान् हेतुः लिई इति
इति
श्वेतच्छत्रम्
षट्
षट्ट्
षट्तयम् षट् तिष्ठन्ति
षट् पश्य
षट् श्च्योतन्ति
षट् षण्डे षट् सीदन्ति
षड्
षड्ड्
षड्ड् नया: षड् ढलान

२ ।१ १२१
२ ।१ ।२१
२।१।२२
२।१।२१
२ ।१ ।२२
१।१।३२
१/४ १६२
१।४ ।२३
१।२।१७
२ ।१ ।१०६
२ १ १०६
२।१।१०७
१।१।२१, ११।३३
२ ।१ ११०७
२ ।१ ।६१
१।३।५३
१११।३७
२ ।१ ।१०६
१।३ ।६१
१।३।२२
१।४ ११
१।४१३०
१।४।३०
१/४ १३० ११४ | ३१
१।४।३०
१।४।३०
१।४ ।३०
१|४ |३१
२ ।१ ९९
१।४।७० १ ४ ॥८६ १।३१४०
१ |३ |१
१ | ३ |१
१।३।२८
१।३।३२
१।३।३२
१।३।६३
१।४।५४
१।४१५४
१ ३ ११८
१।३१३७
१।३।१८
१।३।३२
१।३।३२
१।३ ११
१।३।३
षड् सीदन्ति
षड् नया:
षड् हलानि
षण्णगरी
षण्णवति:
षण्णाम्
षण्णाम्
षण्णाम्
षण्ण नया:
षण् नया:
षण्नया:
षष्ठः
सँय्यतः
सँय्यतः
सँस्कर्त्ता
संस्कर्तुम्
संकृतिः
संयतः
संवतानाम्
संरम्भः
संवत्सरा
संविव्याय
संशयवैधानि
संस्थाता
संस्कर्त्ता
संस्कर्त्तुम्
स
सक:
सकृल्ल्वः सकृल्ल्वौ
सको याति
सक्थना
सक्ने
सखी:
सख्यः
सख्या
संख्या:
सख्यि
सख्युः
सख्ये
सख्यौ
सख्यौ
सख्यौ
सजूःषु
सजूर्णषिभिः
समूदेव
श्री सिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
सर्भ्याम्
सजूर्वत्
सज्जति
१।३।१८
१।३।१
१।३।३
१।३।६३
१।३।६३
१।३।२
१।३।६३
१।४।३३, १।४ । ४७
१।३।१
१।३।१
१।३।६३
२ ।१ ॥७६
१।३।३२
१।३।३२
१।३।१२
१।३।१२
१३ १२
१३ ११४
१।४ । ३२
१।३।३९
१।३।१४
२ ।१ । ६६
१।१।३२
१।३।४४
१।३।१२
१ | ३ |१२
२ ।१ ।११३
२ ।१ ।४२
२।१।५२
२।१।५२
१३ १४६
१।३।४८, १०४ १६३
११३१४८
१।४ १८४
१।४।८३
१।४।२७
१२४ ॥३६
१।४।२६, २।१।५६
१।४।३६, २।११५६
१।४।२७
१।४।२१
१।४।२६, १।४।२७
११४ ॥८३ १।३।५३
२ ।१ ।७३ २।१।७३

सत्यम्
सद्म
सद्य:
समिद्वान्
समुच्छ
समुच्छी
समुशौ
सम्राज:
सम्राजौ
सम्राट्
सय्यँतः
सर्कारण
सर्पः
सर्पिः प्सातम्
सर्पिः प्साति
सर्पिष्टतम्
सर्विष्णु
सर्वस्मात्
सर्वस्मिन्
सर्वस्मै
सर्वस्या:
सर्वस्याम्
सर्वस्यै
सर्वासाम्
सर्वे
सर्वेषाम्
सल्कारेण
सव्यम् सव्वत्सरः
सस्कर्त्ता
तस्कर्तुम् सहस्त्रयस्तिष्ठन्ति
साता
साधवः
साधुपतिना
साधुमक्
साधुमग्भ्याम्
साधुम्
साधुलक्
साधुलग्भ्याम्
साधू एतौ
साधू तिष्ठतः
साधूनाम्
२।१।७३
२।१।७३
१।३।६१
१।३/५९
१।३।२
१११।३२
२ ।१ ।९४
२।१।८७
२१११८७
२।१।८७
१।३।१६
१।३।१६, २।१।८७
१३ १६,१।४।७०
१।३।१४
१।२१६
१।३।५३
१।३।५५
१।३।५५
१।३।६३
१ ३ ६१
१।४ ॥७
१४४१८
११४ ॥७
११४ ॥१८
१ १४ ११८
१।४ ११८
११४ १५
१४ १९
१।४।४१।४।१५
१ ४२ ४६
१।३।३३
१।३।१४
१३ १३
१।३।१३
१।४ । २१
२ ११ १८८
१।४।२२
१।४।२७
२ ११ ८८
२१११८८
१ |४ |४६
२ ११ १८८
२।१।८८
१।२।३४
१।४ २१
१।४ । ४७

Page #250

अकारादिवर्णक्रमेण सूत्रान्तर्गनोदाहरणमूचिः ॥
साधून्
१।४ १४९
साधू पश्य
१।४ ।२१
साधो ! सुविहत ! नोऽथो रक्ष २।१।२६ साधो ! सुविहित ! त्वा शरणं
प्रपद्ये
२।१।२७
२ ।१ ।२७
साधो ! सुविहित ! मा रक्ष साधो ! सुविहित ! वोऽथो शरणं प्रपद्ये
२।१।२६
१।४ ।२३
१।४।३५
१।४।२५
२ ।१ ।१०४
२।१।१०४
१।२।२२
२ ।१ ।९९
साधोः
साधोः
साथी
साध्वञ्चा
साध्वञ्चे
साध्वौषधम्
सानुमती
साम
सामँ
सामन:
सामनी
सामनी
सामन्या
साम्नी
सायाहनि
सायाहिन
सायाहने
सीमा
सीमानः
सीमानम्
सीमाना
सीव्यति
सीव्यन्ती कुले
सीव्यन्ती स्त्री
सीव्या
सुकंसः
सकसी
सुखेतः
सुगण सुगण शेते
सुगणट छेते
सुगणट शेते
सुगण्णिह
सुगा: पश्य
सुगाम्
सुदन् बाल
सुदुग्
सुदुग्भ्याम्

११२ ।४१
१।२ ।४१
२ ।१ ।११०
१ ।१ ।२९
२ ।१ ।१०९
१।१।२२
२ ।१ ।१०९
९।४१५०
१।४।५०
१।४।५०
१ ।१ ।२९
१ ।१ ।२९
१ ।१ ।२९
१ ।१ ।२९
२ ।१ १६३
२ ।१ ।११६
२ ।१ ।११६
२।१।६३, २।१।६५
१।४ १८६
१।४ १८६
१।२१८
१।३१५१
१।३।१७
१।३।१७
१।३।१७
१ । ३ । २७
१।४।७५
१।४।७५
१।४।७०
२ ।१ ।७६ २।१।७६
सशि
सुद्याः पश्य
सुधियः
मुधियाम
१।४ ।३१
२ ।१ ।११५
२ ।१ ।११५
२१११५३
सुपथी स्त्री कुले वा
१।४।७९
सुपन्थानि वनानि (कुलानि ) १।४।७७
सुन्धानी
१/४ ॥७७
१/४ १६७
सुन्वती कुले
सुन्वती स्त्री
सुन्वन्ति
वनानि
सुमङ्गल३ इदमानय
सुमी कुले सुमथी स्त्री कुले वा
सुमनाः
सुमन्था:
सुराजनी कुले
सुराजानि कुलानि
सुराही कुले
सुल्व
सुन्वी
सुवल्गि
सुवकि
सुश्रोत यत्र न्वसि
सुश्लोक ३ आगच्छ
सुखा सुखायो
सुसखिना
सुहिंस:
सुहिंसो
सूत्रम्
सेक्षते
सैन्द्री
संघ दाशरथी रामः
सैष राजा युधिष्ठिरः
सोढा
सोढा
सोढा
सोमपा
सोमवोचत्
सौश्रुतम् सौषधीरनुरुध्यते
१।३।४०
१।४।७५
२।११५८
स्कन्त्वा
स्त्थाली
स्त्रियः
स्त्रियम्
१।२।३२
१।४ ॥७७
१।४।७९
१।४।१०
१।४४७६
२ ।१ ।१०९
२ १ १०८
२ ।१ ।१०९
२१ ५८
२1११५८
१/४ १६७
१।४ १६७
१।३।२०
९।२।३२
११४१८४
१।४ १८३
१।४ १२७
१।४ ॥८६
१।४ १८६
१।३।३२
१।२।६
१।२ । १२
१।३।४५
१।३।४५
१।२१६
११२ ११८
१।३।४३
११४, १३२
१।२।१८
१ ।१ २१
१।३।४५
२ ।९ १८९
१।३।३५
२1१।५५
२।१।५५

स्त्रियाँ
स्त्री:
स्त्रीणाम
स्त्रीयम्
स्थाली
स्थूलशिरा:
स्थूलाक्ष्णा इक्षुणा
स्थूलोतुः
स्थूलीतुः
सुप्फीता
स्फीता
स्मर्यते
स्यकः
स्वन्त्वा
स्त्रक्
स्त्रग्
स्वग्भ्याम्
स्रग्वीणि
स्स्रुक्
स्वः
स्वद्भ्याम्
स्वनडुत् कुलम्
स्वनडुद् कुलम् वनवांकुलानि
स्वप्नक
स्वम्पि
स्वयंभुव
स्वर्गः
स्वर्गः
स्वर्यमाणि
स्वादुङ्कारं भुङ्क्ते
स्वाप:
स्वापौ
स्वाम्पि
स्विय:
स्वियो
स्वी:
स्वैः
स्वैरी
हनूमती
हन्यते
हरिमती
हर्तुम्
हल्जी
हल्मत्रम्
हल्मात्रम्
२४१
२।११५४
२।१।५५
- १।४ । ३२
२1११५५
१।३।३५
१।४ ।९०
११४ ६३
१।२।१७
१ ।२।१७
१।३।३५ १।३।३५
२ ।१ । ६३
२ ।१ ॥४२
२।१।८९
२।१।६९
२ ।१ । ६९
२ ।१ । ६९
१।४।८७
११४१८५
१।१।३०, १३१५३
२ ।१ ॥४
२ ।१ ६८
२ ।१ ६८
१।३।४०
२१११८६
१४ १८९
२ ।११५९
१।३।३१
१।३।३१
१।४।८७
१।१।३५
१।४।८८
११४ ॥८८
१४ १८९
२।१।५०
२१११५०
२।११५०
१।२।१५
१।२ । १५
२।१।९९
१।३।३९
२ ।१ ९९
१११ ॥३५
१।३।३३
१।३।१
१।३।१

Page #251

२४२
श्रीसिद्भहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
हाहे देहि
२।१।१०७
२।२।६३ हच्छिता
२।१।६३
१।४।४९ हे अक्क !
१।४।४३ हे अतिचत्वः !
१।४।८१ हे अतिलक्ष्मि ।
१।४।४३ हे अतिहे !
१।४।४४ हे अनड्वन् !
११४१८१ हे अम्ब !
१।४।४३ हे अम्बाडे !
१।४।४३ हे अहः ।
२११।९१ है उपकुम्भ !
२१४४४ हे उशन !
१।४।८० हे उशना !
१।४।८० हे उशनन् !
१।४।८० हे ऋभुक्षाः !
११४७६ हे करभोरु !
१।४।४३ हे कर्तृ !
१।४।६१ है कर्त्तः
१।४।३८, १।४।६१ हे कीलालपाः ।
१।४।४२ हे कुण्ड !
१।४।५७ हे खलपूर्वधूटि !
१।४।४३ हे गार्गीमात !
१।४।४० हे गागीमातृके वत्से ! १।४।४० हे गार्ग्यपितृक !
१।४।४० हे ग्रामणी
१।४।४३
हे चर्म !
२१११९३ हे चर्मन् !
२।१।९३ हे त्रपु!
१।४।६१ हे जपो ! ११४।४१, ११४।६१, १।४।६४ हे दाम !
२१११९३ हे दामन् !
२।११९३ हे दीर्घाहः !
२१११९१ हे दीर्घाहो निदाघ !
२।१७४ हे नदि !
१।४।४१ हे पन्थाः !
११४७६ हे परमस !
२।१।४२ हे परमाम्ब !
१।४।४३ हे परमेष !
२११।४२ हे पितः ।
१।४।४१ हे प्रचेता राजन्
१।३।५८ हे प्रचेतो राजन्
१।३१५८ हे प्रियखट्व !
१।४।४२ हे प्रियचत्वः !
१।४।८१, ११४८२ हे प्रियानड्वन् !
११४१८१ हे प्रियाम्ब !
१।४।४३ हे प्रियाष्टन्
१।४।५२ हे प्रियाष्टा:
१।४।५२ हे बहुखट्वे विष्टर ! १।४।४२ हे बहुराजन्
२।१।९२ हे बहुराजे!
१।४।४२ हे ब्रह्मबन्धु !
१।४।४३ हे भीरु !
१।४।४३
हे मन्थाः ।
१।४।७६ हे माता ! ११४१४३, १४।४० हे मुनयाचर
१।२।२२ हे मुने !
१।४।४१ हे राजपुत्रोष्ठं पश्य
१।२।१७ हे लक्ष्मि !
१।४।४३ हे वधु ! १।४।४१, १।४।४३ हे वर्षाभु !
११४।४३ हे वातप्रमी: !
१।४।४३ हे वात्सीमात !
१।४।४० हे वारि !
१।४।६१ हे वारे ! १।४।४१, १।४।६१, १।४।६४ हे श्वश्रु !
१।४।४३ हे साधवाचर
१।२।२२ हे सुपथि कुल !
१।४।७६ हे सुभ्र !
१।४।४३ हे सुमथि कुल !
१।४।७६ हे से !
१।४।४४ १।४।४३
१।४।४३ होतृलृकार
१।२११,११२१४ होतृकारः
१।२।५
१।३।३२ होत्लकारः
१।२।४, ११२१५ हीच्छति
१।३।२८,१।३।३०
होत्रम्
Jain Education Intemational

Page #252
भ्रात: ! संवृणु प्राणिनिप्रलपितं कातन्त्रकन्था वृथा, मा कार्षीः कटु शाकटायनवच: क्षुद्रेण चान्द्रेण किम् / / किं कण्ठाभरणादिभिर्बठरयस्यात्मानमन्यैरपि, श्रूयन्ते यदि तावदर्थमधुरा श्रीसिद्धहेमोक्तयः / / ભાઈ ! જો અર્થમધુર સિદ્ધહેમનાં વચનો સંભળાય તો પાણિનિનો પ્રલાપ બંધ થવા દે, કાતંત્ર વ્યાકરણની કંથાને નકામી ગણ, શાક્રાયનના વ્યાકરણનાં કટુ વચનો કાટ નહિ, ક્ષુદ્ર ચાંદ્ર વ્યાકરણનો શો ઉપયોગ છે ? કંઠાભરણાદિ અન્ય વ્યાકરણોથી શા માટે આત્માને જડ કરે છે ? For PE PE U Only