Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyamAlA 2. zrIrudraTapraNItaH kaavyaalNkaarH| namisAdhukRtayA TippaNyA sametaH / mUlyaM sA? ruupykH|
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ KAVYAMALA THE KAVYALANKARA ( A TREATISE ON RHETORIC) OF RUDRATA. WITH The Commentary of Namisadhu. Second Edition. EDITED BY MAHAMAHOPADHYAYA PANDITA DURGAPRASADA AND WASUDEVA LAXMANA SHASTRI PANASHIKAR. PUBLISHED BY TUKARAM JAVAJI, PROPRIETOR " NIRNAYA-SAGARA" Press. BOMBAY PRINTED BY BR. GHANEKAR AT THE "NIRNAYA-SAGAR" Press, FOR THE PUBLISHER, 1909. Price 11 Rupee.
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ (Registered according to act XXV of 1867.) ( All rights reserved by the Publisher.)
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyamAlA 2. zrIrudraTapraNItaH kAvyAlaMkAraH / namisAdhukRtayA TippaNyA sametaH / jayapuramahArAjAzritena mahAmahopAdhyAyapaNDita zrI durgAprasAdena mumbApuravAsinA paNazIkaropAhRlakSmaNatanujanuSA vAsudevazarmaNA ca saMzodhitaH / 54084826 ( dvitIyAvRttiH ) sa ca muMbayyAM tukArAma jAvajI ityeteSAM kRte teSAmeva nirNayasAgarAkhyayantrAlaye bAlakRSNa rAmacaMdra ghANekara ityanena mudrayitvA prakAzitaH / zAkaH 1831 khristAbdaH 1909 mUlyaM sArdho rUpyakaH /
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyamAlA | zrIrudraTapraNItaH kAvyAlaMkAraH / zvetAmbara jainapaNDitanamisAdhukRta TippaNasametaH / G prathamo'dhyAyaH / niHzeSApi trilokI vinayaparatayA saMnamantI purastAyasyAGghridvandvasaktAGgulivimalanakhAdarzasaMkrAntadehA | nirbhItisthAnalInA bhayadabhavamahArAtibhItyeva bhAti zrImAnnAbheyadevaH sa bhavatu bhavatAM zarmaNe karmabhaktaH // pUrvamahAmativiracitavRttyanusAreNa kimapi racayAmi / saMkSiptataraM rudraTakAvyAlaMkAra TippaNakam // iha zAstrakAraH ziSTasthitipAlanArthamavighnena zAstrasamAptyarthaM ca prathamameva tAvadgaNanAyakasya stutimAha-- aviralavigalanmadajalakapolapAlInilInamadhupakula: / udbhinnanavazmazruzreNiriva gaNAdhipo jayati // 1 // gaNAdhipo vinAyako jayati sarvotkarSeNa vartate / kIdRzaH / aviralaM ghanaM vigalacca tanmadajalaM dAnAmbu yayoste, aviralavigalanmadajale ca te kapolapAlyau ca prazastakapolau ca / pAlIzabdasya samAse kezapAzavatprazaMsArthatvAt / tayornilInaM zliSTaM madhupakula bhramaragaNo yasya so'viralavigalanmadajalakapolapAlInilInamadhupakula: / ata utprekSate - udbhinnodgatA navA nUtanA zmazruzreNirmukharomasaMsthAnavizeSo yasya sa udbhinnanavaramazreNiH sa iva // 1. stristasaMvatsarIyaikAdazazatakodbhUtabhojadevapraNIte sarakhatIkaNThAbharaNe 'kiM gauri - mAM prati ruSA' ityAdyA rudraTazlokAH samupalabhyante tenaikAdazazatakAtprAcIno rudraTa:. 2. namisAdhurasya granthasya TippaNaM 1069 mite khristasaMvatsare racitavAniti TippaNasa-mAptau sthitAt 'paJcaviMzatisaMyukairekAdaza samAzataiH / vikramAtsamatikrAntaiH prAvRSIda samarthitam // ' ityasmAcchrokAjjJAyate rAjakIya saMgrahAntarvartini tAlapatralikhite TippaNapustake tu 'SaTsaptatisaMyuktairekAdazasamAzataiH' iti pATho vartate. atra tu chandobhaGgaH
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyamAlA / evamabhISTadevatAM stutvAdhunA vAGmayavyApibhavAnInamaskRtipuraHsaraM zreSThajanapravRttayeSbhidheyAdi vivakSurAha - 2 sakalajagadekazaraNaM praNamya caraNAmbujadvayaM gauryAH / kAvyAlaMkAro'yaM granthaH kriyate yathAyukti // 2 // sakalajagadekazaraNaM nikhila vizvAdvitIyazaraNyam, praNamya namaskRtya, caraNAmbujadvayamaGghrikamalayugam, gauryA umAyAH, kAvyasya kaverbhAvaH karma vA kAvyaM tasyAlaMkAro bhUSaNaM kAvyAlaMkAraH, ayameSaH, granthaH zAstram, kriyate vidhIyate / buddhayA niSpannamiva granthaM gRhItvedamA parAmRzatyayamiti / tatra kAvyAlaMkArA vakroktivAstavAdayo'sya granthasya praadhaanyto'bhidheyaaH| abhidheyavyapadezena hi zAstraM vyapadizanti sma pUrvakavayaH / yathA kumArasaMbhavaH / kAvyamiti doSA rasAceha prAsaGgikAH, na tu pradhAnAH / saMbandhastUpAyopeyalakSaNo naamnaivoktH| nahi tena vinAsyAlaMkArAH pratipAdyA bhavanti / nanu daNDi - medhAvirudra - bhAmahAdikRtAni santyevAlaMkArazAstrANi, tatkimarthamidaM punariti paunaruktyadoSaM kriyAvizeSaNena nirasyannAha--yathAyuktIti / zeSeSvalaMkAreSu ca yA yA yuktiryathAyukti, yuktimanatikramya vA / kriyate / etaduktaM bhavati - anyairalaMkArakArairna tathA yuktiyuktAni sakramANi vA sphuTa eva. pAThadvayAnusAreNApi namisAdhurekAdazazatakottarArdhe vidyamAna AsIditi nirvivAdameva. namisAdhunA ca prAcInAM rudraTagranthavRttiM vilokya TippaNaM vyaracIti TippaprArambhasthitayA 'pUrvamahAmativiracitavRttyanusAreNa kimapi racayAmi' ityAdyAryayA pratIyate. atra pUrvamahAmatizabdAbhyAM vRttikartuH prAcInatvamAdaraNIyatvaM ca namisAdhurvadati. tasmAdekAdazazatakasthanamisAdhuto vRttikartA prAcInaH, mUlagranthakartA rudraTastu prAcInatara iti siddham. rudraTasyaikAdazazatakApekSayA prAcInataratvam. DAkTarabyUlarastu svakIya 'kAzmIrariporTa' pustake 'khrista saMvatsarIyaikAdazazatakottarArdhe kAvyAlaMkArakartA rudraTo babhUva' ("In the latter half of the eleventh century falls Rudrata, the auther of the Kavyalamkara."-Jour. B. B.R. A, S. Vol. XII. No. XXXIV. P. 67 ) iti vadati yadi mUlagranthakArarudraTa-vRttikAra - TippaNakArAstrayo'pi samakAlInAH svIkriyante, tadA DAkTarabyUlara mataM saMgacchata iti svayameva paNDitA vicArayantu asya granthasya ' grAma taruNa taruNyA' ityAdyA bahavaH zlokAH kAvyaprakAzAdiSu prApyante. kAvyaprakAzasya navamolAse sAhityadarpaNasya ca navamaparicchede rudraTamatamupanyastamasti. kAvyAdarzasaraNimanukarotyasya granthasya paripATI. anyo granthastu rudraTakRto na prApyate. zRGgAratilakakartA tu rudrabhaTTaH, na rudraTaH. rudraTasya vizeSavarNanaM tu DAkTara pITarsanasya prathama 'riporTa' pustake ( Jour. B. B. R. A. S. Vol. XVI. No. XLI. P. 14-20 ) draSTavyam . 1. medhAvirudra iti kAlidAsasya nAmAntaramiti kecit .
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 adhyAyaH] * kaavyaalNkaarH| lakSyAnusArINi vA hRdayAvarjakAni vAlaMkArazAstrANi kRtAni, na tathA mayA / api tu yathArucIti na paunruktydossaavsrH|| pranthasyAbhidheyasaMbandhI vyAkhyAyedAnI prayojanaM vivakSurAha asya hi paurvAparya paryAlocyAcireNa nipuNasya / kAvyamalaMkartumalaM karturudArA matirbhavati // 3 // asya kAvyAlaMkArasya / hizabdo yasmAdarthe / yasmAtpaurvAparya hetuhetumadbhAvam / hetureSa grantho hetumanto'laMkArAH / hetukAryayozca paurvAparya siddhameva / athavAdyantoditagranthArthe pAlocyAvagatya, acireNa zIghrameva, nipuNasya pravINasya, kAvyaM kavibhAvam , alaMkartumalaMkArasamanvitaM vidhAtum , alamatyartham , kartuH kaveH, udArA sphArA yogyA cA, matirbhavati buddhirjAyate / tasmAtsaprayojanamidamalaMkArakaraNamiti // atha kAvyakaraNasyaiva tAvatkiM prayojanamityAha jvaladujvalavAkprasaraH sarasaM kurvanmahAkaviH kAvyam / sphuTamAkalpamanalpaM pratanoti yazaH parasyApi // 4 // jvalandedIpyamAno'laMkArayogAt, ujjvalo nirmalo doSAbhAvAt , vAcAM girAM prasaraH prabandho yasya sa jvldujvlvaakprsrH| sarasaM sazRGgArAdikam, kurvanracayan , kAvyaM kaveH karma, yata evaivaMguNastata eva mahAkavibRhatkAvyakartA, sphuTaM prakaTam , AkalpaM yugAntasthAyi, analpamastokam / jagadvyApItyarthaH / pratanoti vistArayati, yazaH kIrtim , parasya kAvyanAyakasya saMbandhi / apizabdo'tra vismye| citramidaM yatkaviH khalpAyurapyevaMvidhaM yazastanoti / Atmano'pIti tu vyAkhyAne 'sphArasphuradgurumahimA' (1 / 21) ityAdyanarthakaM syAt , gatArthatvAt // nanu devagRhamaThAdikaM kArayitvA svayameva nAyakaH svayazo vistArayiSyati, kiM kavestadartha kAvyakaraNenetyAzaGkayAha' tatkAritasurasadanaprabhRtini naSTe tathAhi kAlena / na bhavennAmApi tato yadi na syuH sukavayo rAjJAm // 5 // tatkAritasurasadanaprabhRtinItyatra tacchabdenottaratra rAjJAmityetatpadopAttAH kAvyanAyakAH parAmRzyante / tataH kAvyanAyakavidhApitadevagRhAdau kAlaparyayeNa naSTe nAzaM gate sati / tathA hIti hizabdo yasmAdarthe, tathAzabda upapradarzane / na bhavenna syAt, nAmApyabhidhAnamapi / AstAM tAvadanvaya iti / tataH surasadanAdinAzAddhetoH, yadi rAjJAM nAyakAnAM sukavayo na syuH / taccaritakathAprabandhakartAra iti / rAjJAmiti kAvyanAyakopalakSaNam //
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyamAlA atha yadi nAma rAjJAM yazastanvanti tathApi kiM teSAM yatte kAvyakRtau pravartanta ityAha itthaM sthAsnu garIyo vimalamalaM sakalalokakamanIyam / yo yasya yazastanute tena kathaM tasya nopakRtam // 6 // ittham 'sphuTamAkalpamanalpam ' (114 ) ityanena prakAreNa, sthAsnu sthirataram garIyaH prabhUtam, doSAbhAvAcca vimalam, alamatyartham, sakalalokakamanIyaM sakalajanakAntam, yaH kavirthasya rAjAderyazastanute tena kathaM tasya nopakRtam / sarvathopakRtaM bhavatItyarthaH // nanu yadi kavinA parasyopakRtam, tato'pi kiM tasyetyAhaanyopakArakaraNaM dharmAya mahIyase ca bhavatIti / adhigataparamArthAnAmavivAdo vAdinAmatra // 7 // gatArtha na varam / cakAro'nyopakArakaraNaM cetyatra yojyaH // evaM dharma eva kaveH kAvyakaraNe prayojanamityabhidhAyArthakAmamokSa hetutvamapyAhaarthamanarthopazamaM zamasamamathavA mataM yadevAsya / viracitarucirasurastutirakhilaM labhate tadeva kaviH // 8 // arthamiti / arthodhanam, anarthopazamo vipadabhAvaH, zaM sukham, asamamasAdhAraNam / iha loke kAmajaM paratra tu pAramparyeNa mokSajam / athavA kimebhirbahubhiruktairyadevAsya kaveH saMmataM tadevApnotIti / kIdRzaH / viracitasadalaM kAradevatAstutiH // kimatra pramANamiti cedityAha - nutvA tathAhi durgA kecittIrNA duruttarAM vipadam / apare rogavimuktiM varamanye lebhire'bhimatam // 9 // nutveti / tathAhItyudAharaNopadarzane / durgAgrahaNaM devatopalakSaNArtham / tathAhi kecidaniruddhAdayaH zatruvazyAdikAM vipadaM tIrNAH / kecidvIradevAdayo nIrujatvaM prApuH / apare zatrughnaprabhRtayo'bhimataM varaM labdhavantaH / evamanye'pyudAharaNatvena tathAvidhA jJeyA iti // iha kecidvikramAdityAdijanitaM kavijanasatkAraM zrutvAdhunAtananRpebhyastathAnavalokya prerayeyuryathA nRpebhyaH sakAzAnna kiMcitphalaM tathA devatAbhyo'pi sAMprataM na kAvyena kiMci tphalaM bhaviSyatItyAzaGkayAha AsAdyate sma sadyaH stutibhiryebhyo'bhivAJchitaM kavibhiH / adyApa eva surA yadi nAma narAdhipA anye // 10 // sphuTArthe na varam / yadi nAmeti nAmazabdaH paraM zabdArthe / yadi paraM nRpAH / anye devAstu ta eveti //
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 adhyAyaH] kaavyaalNkaarH| . kAvyakaraNe prayojanAprameyatAmAha kiyadathavA vacmi yato guruguNamaNisAgarasya kAvyasya / kaH khalu nikhilaM kalayatyalamalaghuyazonidAnasya // 11 // kiyaditi / kiyadatha vA bhaNyate / yato yathA sAgare maNInAmAnanyamevaM kAvye / guNAnAmapIti tAtparyam / khalunizcaye // evaM prayojanAnantye sati kRtyamAha taditi puruSArthasiddhiM sAdhuvidhAsyadbhiravikalAM kuzalaiH / adhigatasakalajJeyaiH kartavyaM kAvyamamalamalam // 12 // taditi / tasmAtpuruSArthasiddhiM pUrNA cikIrSubhiH kAvyaM kartavyam / kIdRzaiH / adhigatasakalajJeyaiH / na tvanIdRzAmapi kAvyakaraNaM saMbhavatItyAha-alamamalam / sanirmalakaraNe'nyeSAmasArthyamityabhiprAyaH // nanu jJAtasakalajJeyasya tattvAdeva puruSArthasiddhirbhaviSyati, kiM kAvyakaraNenetyAha phalamidameva hi viduSAM zucipadavAkyapramANazAstrebhyaH / yasaMskAro vAcAM vAcazca sucArukAvyaphalAH // 13 // phalamiti / hi yasmAjAnatAmidameva jJAnaphalaM yacchucipadavAkyapramANazAstrebhyo vizadavyAkaraNatarkagranthebhyaH sakAzAtsaMskAro vAcAm / nanu vAksaMskArasyApi kiM phalamityAha-vAcazca sucArukAvyaphalAH / caH samuccaye / sundarakAvyakaraNameva vAksaMskArasya phalamityarthaH // yathA ca kAvyaM cAru bhavati, yathA ca cAru kartuM jJAyate tathAha tasyAsAranirAsAtsAragrahaNAcca cAruNaH karaNe / tritayamidaM vyApriyate zaktiyutpattirabhyAsaH // 14 // tasyeti / tasya kAvyasyAsAranirAsAdasamarthAdivakSyamANadoSatyAgAt , tathA sAragrahaNAdvakroktivAstavAdyalaMkArayogAddhetoH, cArutvaguNopetasya karaNe tritayamidaM zaktivyutpattyabhyAsalakSaNaM vyApriyate / tasya tatra vyApAra ityarthaH / tathA ca daNDI-'naisargikI ca pratibhA zrutaM ca bahu nirmalam / amandAzcAbhiyogo'syAH kAraNaM kAvyasaMpadaH // ' tatra zaktyA zabdArthoM manasi saMnidhIyate / tayoH sArAsAragrahaNanirAsau vyutpattyA kriyete / abhyAsena zaktarutkarSa AdhIyata iti zaktyAdivyApAraH / asAranirAsAtsAragrahaNAditi ca padadvayopAdAnamubhayayogena cArutvamiti khyaapnaarthm| tatrApyasArasya prAgupanyAsastanirAsasya prAdhAnyakhyApanArthaH / sakalAlaMkArayuktamapi hi kAvyamekenApi doSeNa duSyeta, alaMkRtaM vadhUvadanaM kANeneva cakSuSA / uktaM ca [daNDinA]-'tadalpamapi nopekSyaM kAvye duSTaM kathaMcana / syAdvapuH sundaramapi zvitreNaikena durbhgm||
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaavymaalaa| atha zaktikharUpamAhamanasi sadA susamAdhini visphuraNamanekadhAbhidheyasya / akliSTAni padAni ca vibhAnti yasyAmasau zaktiH // 15 // manasIti / asau zaktiryasyAmavikSipte cetasi sadAnekaprakArasya vAkyArthasya visphu. raNam / yasyAM cAkliSTAni jhagityevArthapratipAdanasamarthAni padAni pratibhAnti / yadazAvRdayaMgamau nAnAvidhau zabdArthoM pratibhAsete sA zaktirityarthaH // asyA eva bhedAnAha pratibhetyaparairuditA sahajotpAdyA ca sA dvidhA bhavati / puMsA saha jAtatvAdanayostu jyAyasI sahajA // 16 // pratibheti / eSA ca zaktiraparairdaNDimukhyaiH pratibhetyuktA / sA ca dvidhA bhavati / katham / sahajotpAdyA ceti / tayozca madhyAtsahajA jyAyasI prazasyatarA / puMsA sahotpannatvAt // yadi nAma puMsA sahotpannA kimityetAvatA jyAyasItyAha khasyAsau saMskAre paramaparaM mRgayate yato hetum / utpAdyA tu kathaMciyutpattyA janyate parayA // 17 // khasyeti / asau sahajA zaktiH svasyAtmanaH saMskAra utkarSa eva paraM kevalam / avidyamAnaH paro'nyo yasmAdasAvaparo'bhyAsastaM yato mRgayate'nveSayati notpattAvato jyAyasI / utpattau tu sahajAtatvameva hetuH / utpAdyA tu vyutpattyA parayAnantarayA kathaM cinmahatA kaSTena janyate / ato na jyAyasI sA // idAnIM vyutpattisvarUpamAha chandovyAkaraNakalAlokasthitipadapadArthavijJAnAt / yuktAyuktaviveko vyutpattiriyaM samAsena // 18 // chanda iti / chando jayadevAdi, vyAkaraNaM pANinyAdi, kalA nRtyAdiviSayabharatA. dipraNItazAstrANi, lokAH svaHprabhRtayasteSu carAcarAdisvarUpaniyamaH sthitiH, padAni nAmamAlApaThitAH paryAyazabdAH, padArthasteSAmeva padAnAmabhidheyArthaviSayapravRttinaiyatyam / eteSAM SaNNAM chandaHprabhRtInAM vijJAnAdviziSTAvagamAddhetoryo yuktAyuktaviveka ucitAnucitatvaparijJAnam / yathAtredaM chanda ucitamanucitaM vetyAdi sarveSu draSTavyam / vyutpattiriyam / samAsena saMkSepeNa // tarhi vistaravyutpatteH kiM svarUpamityAha vistaratastu kimanyattata iha vAcyaM na vAcakaM loke| na bhavati yatkAvyAnaM sarvajJatvaM tato'nyaiSA // 19 //
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 adhyAyaH] kaavyaalNkaarH| vistarata iti / vyutpattisaMbandhino vistArAtkimanyadvidyate yadantaHpAti na bhavati / kuta ityAha-yasmAdiha loke na tadvAcyamabhidheyamasti, na vAcakaH zabdo vidyate yakAvyAGgaM kAvyopakaraNaM na bhavatIti / tato hetoreSAnyA vistRtA vyutpattiH / tataH saMkSepAdvA sakAzAt / anyeti dvitIyA / sarvajJatvameva vistIrNA vyutpattirityarthaH / uktaM ca-'na sa zabdo na tadvAcyaM na sa nyAyo na sA kalA / jAyate yanna kAvyAGgamaho bhAro mahAnkaveH // ' abhyAso lokaprasiddha eva // kevalaM tasya sthAnaniyamaM kartumAha adhigatasakalajJeyaH sukaveH sujanasya saMnidhau niyatam / naktaMdinamabhyasyedabhiyuktaH zaktimAnkAvyam // 20 // adhigateti / vAkyArthaH sugamaH / atrAha-nanu yadyadhigatasakalajJeyaH zaktimAMzca tatkiM sujanasya sukaveH saMnidhAne'bhyasyati / satyam / chandovyAkaraNAdiviSayalakSaNAtiriktamanyadapi jJeyaM jAnAti / yanmahAkavilakSyeSu dRzyate / sujanatvAcca nirmatsaro bhUtvA sarvamasau darzayati / tathAhi / chandasi piGgalajayadevAdyanuktAnyapi vRttAni sukavikAvyeSu dRzyante bahuzaH / yathA mAghasya-'kRtasakalajagadvibodho vidhUtAndhakArodayaH kSapitakumudatArakazrIrviyogaM nayankAminaH / gurutaraguNadarzanAdabhyupetAlpadoSaH kRtI tava varada karotu suprAtamahnAmayaM nAyakaH // ' tathA bhAraveH-'iha duradhigamaiH kiMcidevAgamaiH satatamasutaraM varNayantyantaram / amumativipinaM veda digvyApinaM puruSamiva paraM padmayoniH param // ' evamanyeSAmapi santi / tathA vyAkaraNe varvarTi-ajarghAH-sasti-dardRSTiITe-IEti-jihvAyakayiSati-aDiDiSatItyevamAdIni padAni na prayojyAni / kAvyasya mAdhuryalAlityavinAzaprasaGgAt / tathA kSapi-mili-arthi-vaci-klIbaprabhRtayo dhAtavo dhAtugaNeSu paThitA api / sahezca parasmaipadaM prayogadarzanAtprayoktavyam / padaviSayaM ca yathA pakSmazabdo'kSiromaskhabhidhAneSu paThito'nyatrApi dRzyate / yathA mAghasya-'nisargacitrojavalasUkSmapakSmaNA' iti / evamanyadapi kalAdiviSaye draSTavyam / yatsujanakavisaMnidhAnAjjJeyam / niyatamityanena sukavisaMnidhAna evAbhyAsaH kArya iti niyama iti / naktaMdinamityanena tu yadaiva paTTI buddhiHkSaNazca bhavati tadaivAbhyasyet , na punaryathA kaizciduktam 'pazcAdrAne eva' / iti tu kaveH kAvyakaraNe'tyantAdarAdhAnArtham // * punaH kAvyasya prayojanAntaramAha sphArasphuradurumahimA himadhavalaM sakalalokakamanIyam / kalpAntasthAyi yazaH prApnoti mahAkaviH kAvyAt // 21 // sphAra iti / sphAro dRDhaH, sphuraJjanamanaHsu prasaran , ata evoruvistIrNo mahimA yasya kaveH sH| tathA yazaH kIdRzam / himadhavalamityAdi sugamam // . 1. mAghazlokasya mahAmAlinIchandaH, bhAravizlokasya ca kSamAchanda iti TIkAyAM mallinAthaH.
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaavymaalaa| nanu kAvyAdevaMvidhayazobhavane pramANAbhAvAddevagRhAdikameva kArayitavyamityetannirasyandRSTAntapuraHsaraM kAvyakaraNe yatnopadezamAha amarasadanAdibhyo bhUtA na kIrtiranazvarI ___ bhavati yadasau saMvRddhApi praNazyati tatkSaye / tadalamamalaM kartuM kAvyaM yateta samAhito jagati sakale vyAsAdInAM vilokya paraM yazaH // 22 // amara iti / sugamam / tasmAtsthitametatkaveH kAvyakaraNAdeva paraM yazo bhavatIti / uktaM ca-'yataH kSaNadhvaMsini saMbhave'sminkAvyAdRte'nyatkSayati sarvam / ato mahadbhiryazase sthirAya pravartitaH kAvyakathAprasaGgaH // iti zrIrudraTakRte kAvyAlaMkAre namisAdhuviracitaTippaNasametaH prathamo'dhyAyaH smaaptH| dvitiiyo'dhyaayH| zAstrasya kAvyakaraNasya ca prayojanamAkhyAyedAnI kAvyalakSaNaM pRSTaH sannAha nanu zabdArthoM kAvyaM zabdastatrArthavAnanekavidhaH / varNAnAM samudAyaH sa ca bhinnaH paJcadhA bhavati // 1 // nanviti / nanuzabdaH pRSTaprativacane / yathA 'api tvaM kaTaM kariSyasi / nanu bhoH karomi' iti / zabdazcArthazca tau kAvyamucyate / kaveH karmAbhiprAyo veti zabdArthaH / kaveH kAvyopayoginoH zabdArthayoranyonyAvyabhicArAdekataropAdAnenaiva dvitIye labdhe dvitIyopAdAnaM kAvye dvayasyApi prAdhAnyakhyApanArtham / anyathA hi zabdArthayorekataropAdAne'nyatarasyAlaMkAvirahitamapi doSaizca yuktamapi kAvyaM sAdhu syAt / advayopAdAne na tulyakakSatayA zabdArthoM dvAvapi kAvyatvenAGgIkRtau bhvtH| dvayametatsamuditameva kAvyaM bhavatIti tAtparyam / zabdArthoM kAvyamityuktam , atha zabdaH kimucyata ityAha-zabdastatrArthavAnanekavidho varNAnAM samudAya iti / tatreti zabdArthayormadhyAt / zabdo'rthavAn / sAbhidheyo'nekavidho'rthavAniti svarUpavizeSaNamAtram / yathA / kIdRzaH zakraH / vajrI sahasrAkSa iti / na tu vyavacchedakam / kAvyalakSaNAkhyAnenaiva nirarthakasya nirastatvAt / kIdRzaH zabdaH / varNAnAmakArAdInAM samudAyaH / varNAnAmiti bahuvacanamatantram / tenaikavarNo dvivarNazca zabdaH siddho bhavati / so'pi saMbhavataH kiyadbheda ityaah-anekvidhH| tdythaa| kazcidyaktaikArthAvayavaH / yathA ghaTa iti / atra hi ghakArAdayo varNA vyaktAH prakaTAH saMbhUya kumbhAkhyamekamarthamAhuH / kazciyaktapRthagAvayavaH / yathA eti pacatIti vaa| atra hi ekArAdayo varNA vyaktAH pRthagarthAzca / tathApi hi dhAtunA kriyAbhidhIyate pratyayena tu kartA / kshcidvyktaikaarthaavyvH| yatha saMpadAditvAvipi kRte 'avanaM UH' iti
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 adhyAyaH] kaavyaalNkaarH| padam / atra tvakAravakArau kRtAdezau kSIranIravadekIbhUtAvavanakriyAmekamevArthamAhatuH / kazcidavyakapRthagAvayavaH / yathA 'aiH' iti kriyApadam / atra hi AkAraikArau pUrvavadekIbhUtau sakArazca kRtAdezatvAdavyaktIbhUtaH pRthagarthazca / yata aikAra AgatikriyAmAha, sakAro yuSmadartha kartAramekatvaM ceti / caturbhedatvAdanekavidyatvam / yadi vA dravyajAtikriyAguNavAcitvena cAturvidhyam / anye tu vakSyamANavakroktyAdyalaMkArabhedena zabdasyAnekavidhatvamAhuH / yadi punaH pazcadhetyuttarapadApekSayAnekavidhatvamucyate tadA paJcadhetyanarthakaM syAt / anenaivoktArthatvAditi / ta caivaMrUpaM zabdaM kecitpANinyAdayaH suptiGantarUpatayA dvibhedamAhuH keciccaturdheti / tadvayaM nirasitumAha-sa ca bhinnaH paJcadhA bhavatIti / sa ceti cakAraH punararthe / tatazcAyamarthaH / sa punarvarNasamudAyAtmakaH zabdo bhinno bhedena vyavasthApitaH sanpaJcadhA bhavati / te punaH prakArA nAmAkhyAtanipAtopasargakarmapravacanIyalakSaNAH puro bhaGgayantareNa vakSyante // atha ye caturdhetyAhusteSAmavyAptidoSaM pracikaTayiSurAha nAmAkhyAtanipAtA upasargAzceti saMmataM yeSAm / tatroktA na bhaveyustaiH karmapravacanIyAstu // 2 // nAmeti / vastuvAci padaM nAma / kriyApradhAnaM tiGantamAkhyAtam / nAmAkhyAtayoH samuccayAdyarthaprakhyAtinimittaM nipAtAH / kriyAvizeSapratinibandhanamupasargAH / cazabda evArthe / iti parisamAptau / eta eva catvAraH zabdavidhA iti yeSAM samyaG mataM tatra teSu nAmAdiSu madhye tairmedhAvirudraprabhRtibhiH karmapravacanIyA noktA bhaveyuH / turavadhAraNe bhinnakramaH / saptamIsaMbhAvane / naiva saMgRhItA bhavantIti saMbhAvayAmi / yatastairupasargeSvantarbhAvaH kRtaH sa cAyuktaH / vidyate ghupasargebhyo nAmAdInAmiva karmapravacanIyAnAmapi pRthagvyApArabhedaH / tathAhi--'vRkSamabhividyotate vidyut' iti vidyudRkSayorlakSyalakSaNasaMbandho'bhinA dyotyate / upasargeNa tu kriyAvizeSArthAbhivyaktireva kriyate / tathA kAryabhedo'pi teSAM dRzyate / yathA SatvaNatvAdikAryasyopasargA eva nimittam / dvivacanAdikasya tu karmapravacanIyA eveti / tathA prayogo'pyupasargANAM niyata eva prAgdhAtoH, na tu karmapravacanIyAnAmiti. kathamivopasargeSveSAmantarbhAvaH / nanvavyayAni kharAdIni bhedAntaraM vidyata iti kathaM SoDhA na syAdityayuktam / svarAdInAM svargAdimattvabhUtArthavAcakatvena nAmasvevAntarbhAvAt / yadi vA naruktAnAmavyayAni nipAta eveti nipAtagrahaNena teSAM saMgrahaH / gatayo'pyupasargA eveti paJcadhA zabda iti sthitam // nanu tathApyupagurAjapuruSAdayaH zabdasamudAyA vyatirikA vidyanta iti kathamuktaM paJcadhetyAzaGkayAha nAmnAM vRttidhA bhavati samAsAsamAsabhedena / ..... vRtteH samAsavatyAstatra syU rItayastisaH // 3 // ..
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaavymaalaa| nAmnAmiti / nAmnAM vRttirvartanaM dvedhA, samAsavatyasamAsavatI ceti / tayorapi prakAravizeSamAha-tatra tayordhatyormadhyAtsamAsavatyA vRttestisro rItayo bhavanti / rItibhaGgivicchittiriti pryaayaaH|| kAstA ityAha____pAJcAlI lATIyA gauDIyA ceti naamto'bhihitaaH| laghumadhyAyataviracanasamAsabhedAdimAstatra // 4 // pAJcAlIti / caH samuccaye / iti samAptau / etAstisra evetyarthaH / nAmata ityanena nAmamAtrametaditi kathayati / na punaH paJcAleSu bhavA ityAdi vyutpattitaH / atiprasaGgAt / tarhi kena vizeSeNa tisra ityAha-laghumadhyetyAdi / laghu madhyamAyataM ca viracanaM yasya samAsasya tadbhedAt / tatretyuttaratra yojyate // * aniyame prApte niyamArthamAha dvitripadA pAJcAlI lATIyA paJca sapta vA yAvat / zabdAH samAsavanto bhavati yathAzakti gauDIyA // 5 // dvitripadeti / dve trINi vA yasyAM padAni / dvitrigrahaNasyopalakSaNArthatvAcatvAri vA samAsavanti yasyAM sA pAJcAlI rItirbhavati / yasyAM tu dvitayAdArabhya paJca sapta vA yAvatsA lATIyA / paJca sapta veti matadvayaM tadubhayaM saMgRhItam / yasyAM tu samAsavantaH zabdA aSTabhya Arabhya yathAzakti bhavanti / yAvataH kartuM zaknoti tAvanta ityarthaH / sA gauDIyA // nanvAkhyAte'pi pacati prapacatIti vRttidvaividhyaM kathaM na syAdityata Aha AkhyAtAnyupasagaiH saMsRjyante kadAcidoya / vRtterasamAsAyA vaidarbhI rItirekaiva // 6 // AkhyAtAnIti / AkhyAtAni tiGantakriyApadAnyupasargaH sArdhaM saMsRjyante, na tu samasyante / supsupetyadhikArAt / kiM nityameva / na / kadAcitkvacidapi / kimarthamityAha-arthAya / yata uktam-'dhAtvartha bAdhate kazcitkazcittamanuvartate / tameva vizinaSTayanya upasargagatistridhA // ' tatra bAdhate yathA-praharati pratiSThate ityAdi / anu. vartate yathA-prahanti abhihanti / vizinaSTi yathA-prapacatItyAdi / idAnImasamA. sAyA vRtte rItimAha-vRtterasamAsAyAH samAsarahitapadavRttevaidarbhI nAma rItirekaiva / etAzca rItayo nAlaMkArAH, kiM tarhi zabdAzrayA guNA iti // . paJcavidhasyApi zabdasya yatropayogastasyedAnI vAkyasya lakSaNaM kartumAha vAkyaM tatrAbhimataM parasparaM savyapekSavRttInAm / . samudAyaH zabdAnAmekaparANAmanAkAsaH // 7 // ...." vAkyamiti / tatreti paJcavidhazabdamadhyAdanyataravitrAdibhedAnAM samudAyo vAkyam /
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 adhyAyaH } kAvyAlaMkAraH / 11 natu nAmAdInAM paJcAnAmeva yugapatsadbhAve / kIdRzAM zabdAnAm / parasparaM savyapekSavRttInAM anyonyaM sAkAGkSavyApArANAm / na tvevaMvidhAnAM yathA - 'ASADhI kArtikI mAsI vacA hiGa harItakI / pazyataitanmahaccitramAyurmarmANi kRntati // ' tathA ekaparANAm / ekaM vastu sAdhayitumudyatAnAmityarthaH / tathA anAkAGkSaH / sAkAGkSazcenna bhavati / yasmAdAkhyAtaM vinA zabdasamudAyaH sAkAGkSo bhavati / tamapekSata ityarthaH // atha vAkyaguNAnAha - anyUnAdhikavAcakasukramapuSTArthazabdacArupadam / kSodakSamakSUNaM sumatirvAkyaM prayuJjIta // 8 // anyUneti / zabdAzca te cArupadAni ca zobhanapadAni ca zabdacArupadAni, UnAni cAdhikAni conAdhikAni, nitarAmUnAdhikAni nyUnAdhikAni, na tathA anyUnAdhikAni tAni ca tAni vAcakAni ca, sukramANi ca puSTArthAni ca zabdacArupadAni yatra vAkye tattathAbhUtaM vAkyaM prayuJjIteti saMbandhaH / tatrAnyUnagrahaNAdyatra kaMcicchabdaM vinA duSTArthapratItirvivakSitArthApratipattireva vA bhavati tannyUnapadaM vAkyaM nirastam / yathA - 'saMpado jalataraGgavilolA yauvanaM tricaturANi dinAni / zAradAbhramiva pelavamAyuH kiM dhanaiH parahitAni kurudhvam // ' atra hi dhanazabdAdanantaraM yAvatkAryazabdo na prayuktastAvat. 'dhanaiH kimiti parahitAni kurudhvam' / mA kuruta iti duSTo'rthaH pratIyate / vivakSitArthApratItiryathA - 'sIsapa DicchiyagaMgaM paNamiya saMjhaM namaha nAhaM / atra 'saMjhaM' zabdAdanantaraM 'tataH ' zabdamantareNa na jJAyate kiM 'praNamya saMdhyAM tato nAthaM namata' Ahosvit ' praNatasaMdhyaM nAthaM namata' iti / nizabdagrahaNAdyatra vinApi padamasAdhAraNavizeSaNopAdAnAttadanurUpakArakaprayogAdvA / vivakSitapadArthapratItistadUnamAtraM sAdhveva / yathA-' vaH pAyAtkalA cAndrI yasya mUrdhni virAjate / gaurInakhAgradhAreva bhagnarUDhA kacagrahe // ' atra hyasAdhAraNavizeSaNaiH zaMbhurityanuktamapi labhyate / anurUpakArakaprayogAtpadArthapratItiryathA - 'yazca nimbaM parazunA yazcainaM madhusarpiSA / yazcainaM gandhamAlyAbhyAM sarvasya kaTureva saH // ' atra chedasekAlaMkArA anuktA api parazvAdyupAdAnAtpratIyante / nahi teSAM chedA - deranyo vyApAra iti / adhikagrahaNAdyatra zabdAntareNokte'pyarthe punastadarthapadaM prayujyate tannirastam / yathA--'sphAradhvAnAmbudAlI valayaparikarAlokanaM premadAno:' ityatrAlIzabdena me - ghAnAM bAhulyaM pratipAditamiti tadarthoM valaya parikarazabdau niSprayojanAviti / nigrahaNAdadhikamAtraM sAdhveva / yathA - 'nAdena yasya surazatruvilAsinInAM kAthyo bhavanti zithilA jaghanasthaleSu' / atra hi kAvyAstatsthAnatvAdeva jaghanasthale labdhe tadupAdAnamadhikamAtramiti / vAcakagrahaNamavAcakanivRttyartham / yathA - ' --'lAvaNyasindhurapareva hi keyamatra I- 1 1. 'akSUNahe toriva pAMsutalpAn' iti vikramAGkadevacaritam (7 / 40 ). 'akSuNNam' iti pAThaH samyagbhAti.
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 kAvyamAlA / yatrotpalAni zazinA saha saMplavante / unmajjati dviradakumbhataTI ca yatra yatrApare kada-likANDa mRNAladaNDAH // ' atra zazizabdena mukham, utpalazabdena netre, dviradakumbhAbhyAM stanau, kadalikANDazabdenorU, mRNAladaNDazabdena bAhU kavervivakSitau / na ca zabdAstathA vAcakAH, na ca mukhAdiSu zaziprabhRtIni padAni yaugikAni rUDhAni vetyavAcakAnyeva / upameyapadAprayogAcca rUpaka bhrAntirapi nAsti / tathA dazaratha iti vaktav paGktirathazabdo'pyavAcakaH saMjJAzabdatvAttasya / na ca dazasaMkhyArtho rathArtho vA ghaTate / yena yaugikarUDhapadaM syAt / tathA AmradevAdiSu cUtAmarAdayaH zabdA avAcakA iti / sukramagrahaNaM duSTakramanivRttyartham / yathA-- 'vadantyaparNAmiti tAM purAvidaH' ityatra hi itizabdena purAvidAM saMbandhaH, na tvaparNAyAH / aparNAyAstu saMbandhe dvitIyA na syAt / yathA - ' kramAdamuM nArada ityabodhi saH' ityAdau hi vastusvarUpamAtramavasthApayatIti / liGgArthamAtre prathamaiva nyAyyA na dvitIyA / kvApi ca zabdamAtrapratipAdanena prathamApi na bhavati / yathA--"gavityayamAha' iti / puSTArthagrahaNamapuSTArthanivRttyartham / ekazabdapratipAdyArthe nirabhiprAyabahuzabda prayogAdapuSTArthatA jAyate / yathA - ' pAtu vo girijAmAtA dvAdazArdhArdhalocanaH / yasya sA girijA mAtA sa ca dvAdazalocanaH // ' ityatra na trilocanazabdAdvAdazArdhArdhalocana ityAdibhiH zabdairadhiko'rthaH pratipAdyata ityapuSTArthatA / zabdagrahaNamapazabdanirAsArtham / apazabdanirAsazca yadyapi vyutpattidvAreNaiva kRtastathApi mahAkavInAmapyapazabdapAtadarzanAttannirAsA darakhyApanAya punarabhiyogaH / tathAhi pANineH pAtAlavijaye mahAkAvye - 'saMdhyAvadhUM gRhya kareNa' ityatra gRhyeti ktvo lyabAdezaH / tathA tasyaiva kaveH -- 'gate'rdharAtre parimandamandaM garjanti yatprAvRSi kAlameghAH / apazyatI vatsamivendubimbaM tacchrvarI gauriva huM karoti // ' ityatra 'pazyatI' idaM lupta 'ntI' nakAraM padam / tathA ca bhartRhareH - 'iha hi bhuvanAnyanye dhIrAzcaturdaza bhuJjate' ityatrAtmanepadam / yathA vA kAlidAsasya --'avajAnAsi mAM yasmAdataste na bhaviSyati / matprasUtimanArAdhya prajeti tvAM zazApa sA // ' ityatra hi anArAdhyeti bhinnakartR pUrvakAle ktvA / yasmAdArA-dhanasya rAjA kartA bhavanasya prajeti / yathA ca bhAraveH - ' gANDIvI kanakazilAnibhaM bhujAbhyAmAjaghne viSamavilocanasya vakSaH / ' ityatrAtmanepadamasvAGge / evamanyeSAmapi / cArugrahaNaM barbItyAdiduHzravazabdanivRttyarthamiti / yathevamevaMguNayukte kAvye prasAdaguNayogAtprasAda eva kAvye guNaH samAzrito bhavati, na tu gAmbhIryamityAha -- kSodakSamaM preraNasahaM vAkyaM prayuJjIta / gAmbhIryayutamiti tAtparyArthaH / kimetAvadguNameva vAkyamityAha- akSUNamiti / samastadoSatyAgAtsamastaguNasaMgrahAzca paripUrNam / etena 'asamartha -- mapratItaM visaMdhi' ityAdi vakSyamANadoSatyAgAcca vAkyasya prayogArhatvamAveditam // atha pUrvatrAsaMgRhItavAkyaguNapratipAdanArthamAharacayettameva zabda racanAyA yaH karoti cArutvam / satyapi sakalayathoditapadaguNasAmye'bhidhAneSu // 9 //
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 adhyAyaH] kaavyaalNkaarH| racayediti / tameva zabdaM viracayet / sakalairyathoditairyathAbhihitaiH padaguNairanyUnAdikaiH sAmye samAnatve satyapi vidyamAne'pyabhidhAneSu / nAmasu madhye racanAyAH zabdasaMdarbharUpAyAzcArutvaM saundarya karoti // kimiti cArutvApAdakaM zabdaM racayedityAha racanAcArutve khalu zabdaguNaH saMnivezacArutvam / tarvAlyurvevarSe tarupatirasaMkaTaiva mune // 10 // racaneti / khaluryasmAdarthe / yato racanAcArutve gumphasaundarye sati saMnivezaH zabdAnA saMhitAkhyaM nairantaryoccAraNaM tasya cArutvalakSaNo yaH zabdaguNaH sa bhavatIti / tatrodAharaNaM yathA-tarUNAmAlI patiruyaiva mahatyeva he RSe mune / etadacAruracanaM vAkyam / etatsamAnArtha cAruracanaM tvidam / yathA-tarupaGktirasaMkaTaiva mune / ata evaMvidhameva vAkyaM prayojyam, na tvAdyasamamiti // vAkyalakSaNamabhidhAya tasya bhedapradarzanArthamAha vAkyaM bhavati dvedhA gadyaM chandogataM ca bhUyo'pi / bhASAbhedanimittaH SoDhA bhedo'sya saMbhavati // 11 // vAkyamiti / vAkyaM ca dvividhaM bhavati / katham / ekaM gadyamutkalam anyacchandogataM chandonivaddham / bhUyastathApi bhASAbhedAtSoDhA / bhedo vAkyasya saMbhavatIti / SoDhetyanena yaduktaM kaizcidyathA-'prAkRtaM saMskRtaM caitadapabhraMza iti tridhA' ityetanirastaM bhavati // kAstA bhASA ityAha prAkRtasaMskRtamAgadhapizAcabhASAzca sUrasenI ca / SaSTho'tra bhUribhedo dezavizeSAdapabhraMzaH // 12 // prAkRteti / sakalajagajjantUnAM vyAkaraNAdibhiranAhitasaMskAraH sahajo vacanavyApAraH prakRtiH / tatra bhavaM saiva vA prAkRtam / 'ArisavayaNe siddhaM devANaM addhamAgahA bANI' ityAdi vacanAdvA prAkpUrva kRtaM prAkRtaM bAlamahilAdisubodhaM sakalabhASAnibandhanabhUtaM vacanamucyate / meghanirmuktajalamivaikakharUpaM tadeva ca dezavizeSAtsaMskArakaraNAca samAsAditavizeSaM satsaMskRtAyuttaravibhedAnApnoti / ata eva zAstrakRtA prAkRtamAdau nirdiSTaM tadanu saMskRtAdIni / pANinyAdivyAkaraNoditazabdalakSaNena saMskaraNAtsaMskRtamucyate / tathA prAkRtabhASaiva kiMcidvizeSalakSaNAnmAgadhikAbhaNyate / taccedaM yathArasayolazau mAgadhikAyAm / rephasya lakAro dantyasakArasya tAlavyazakAraH / yathAsurA zulA, sarasI zalazI ityAdi / tathA etvamakArasya sau puMsi / yathA-eso puriso, eze pulize ityAdi / puMsyevaitvam / tena taM zalilaM / tathA ahaMvayamohaMge AdezaH / yathA-hage saMpatte, hage saMpattA / tathA jayyayoryakArobhavati / yathA-vyANadi
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 : kAvyamAlA / yyANavAdI jANai jANavadeyasya ca / avayyaM mayyaM viyyAhale / avadyaM madyaM vidyAdharaH / tathA kSasya ikosnAdau / yathA--yazke lazkase yakSo rAkSasa iti / anAdAvityeva / kSayajaladharaH khayayyalahale iti na syAt / skaH prekSAcakSyoH / prekSAcakSyordhAtvoH kSasya skAdezaH / yathA-- peskadi Acaskadi / tathA chasya zvo bhavati / yathA - pizcile AvaNNavazcale / tathA SazoH saMyogasthayostAlavyazakAraH / yathA - viSnuH vihaspadI kAsyagAlaM / arthasthayoH thasya stAdezaH / yathA - ese aste eSo'rthaH samupastide samupasthitaH / tathA aNyanyavvInAM jo bhavati / yathA - a / ajalI aJjaliH / Nya / puJakamme puNyakarmA, putrAhaM puNyAham / nyasya ca abhimatruH abhimanyuH, kaakA kanyakA / vrajeH kRtAdezasya vavvai vajai / tathA tasya dakAro'nte / yathAmAdi hodi vyAdi ityAdi / anyalakSaNaM granthAntarAlakSyAcca jJeyamiti / tathA prAkRtameva kiMcidvizeSAtpaizAcikam / yathA NanornakAraH paizAcikyAm / yathA - AgaMnUnayanamatItyAdi / tathA dasya vA takAraH / yathA - vatanaM vadanam / prAkRtalakSaNApavAdazcAtra / yathA Tasya na DakAraH / yathA - pATaliputram / tathA pasya na vakAraH / yathApadIpo, aneka po / tathA kagacajatadapayavAnAmanAdau yathAprayogaM lopaH svarazeSatA ca na kartavyA / yathA krameNa - AkAzaM, migaMko, vacanaM, rajataM, vitAnaM, madano, supuriso, dayAlU, lAvaNNaM / evaM suko, subhago, sUcI, gajo, bhavati, nadI ityAdi ca / tathA khaghathadhaphabhAnAM ho na bhavati / yathA-- mukhaM megho ratho vidyAdharo viphalaM sabhA ityAdi / tathA thaThayordo'pi na bhavati / yathA - pathamaM, puthuvI, maTho, kamaTho / tathA jJasya jo bhavati / yathA - yaJakosalaM, rAjA lapitaM / tathA hRdaye yasya paH / hitapakaM / tathA sarvatra takAro na vikriyate / eti biMbamityAdiSu / ityAdayo'nye'pi prAkRtavihitA vyaJjanAdezA na kriyante te ca bRhatkathAdilakSyadarzanAjjJeyA iti / sUrasenyapi prAkRtabhASaiva / kevalamayaM vizeSaH / yathA sUrasenyAmasvasaMyogasyAnAdau tasya do bhavati yathA - tado, dIsadi, hodi, antaridamityAdiSu / asvasaMyogasyeti kim / matto, patto / khagrahaNAt niccindo, andeuramiti syAdeva | anAdAvityeva / teva tadetyAdau na bhavati / tathA ryasya yyo bhavati / yathA lakSyam - ayyautta, payyAkulIkadahmi / yathAlakSyamityeva / tena kajjaparavaso, vajjakajja ityAdau na bhavati / iha thadhvamAM dho vA bhavati / idha, hodha, parittAyadha / pakSe itha, hoha, parittAyaha / tathA pUrvasya puravo vA / yathA- na kovi apuravo / pakSe apuvvaM padaM / tathA kaDDaya kariya 1 gaccha iti ktvAntasyAdezaH / tathA edu bhavaM, jayadu bhavaM, tathA AmantraNe bhayavaM - kusumAuha ityAdi / tathA inaH A vA / yathA - bho kaMcuiyA / atazca / bho vayassA, bho vayassa / tathA ilopa idAnImi / yathA - kiM dANi karaissaM / nilajjo dANiM so jaNo / tathA antyAnmAdihetorNo bhavati / yathA - jutaNNimaM, kiNNimaM, evaNNedaM / yathAprayogamityeva / tena kiM etthaM karaissaM / tadastA bhavati / yathA tA jAva pavisAmi / tathA evArthe yyeva / yathA - mamayyeva ekassa / haMje ceyyAhnAne / haMje caturie / hImA 1
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 adhyAyaH ] kAvyAlaMkAraH / 15 he nirvedavismayayornipAtaH / yathA - hImANahe palissaMtA hage ediNA niyavihiNo duvvilasideNa / hImANahe jIvaMtavacchA me janaNI / NaM nipAto nanvarthe / yathA-NaM bhaNAmi / ammahe harSe nipAtaH / hIhIbho vidUSakANAM harSe / zeSaM prAkRtasamaM draSTavyamiti / tathA prAkRtamevApabhraMzaH / sa cAnyairupanAgarAbhIragrAmyatvabhedena tridhoktastannirAsArthamuktaM bhUribheda iti / kuto dezavizeSAtkAraNAt / tasya ca lakSaNaM lokAdeva samyagavaseyam / sAmAnyaM tu kiMcididam / yathA na lopospabhraMze'dhorephasya / yathA-- prakhurabhrAyaravaghreNetyAdi / tadvadabhUto'pi kvApyadho rephaH kriyate / yathA - vAcAlaunacavracaukrAkhakrUkhItyAdi / tathodantasya dakAro bhavati / yathA - gotrugaMjidrumaliducAritu ityAdi / tathA RtaH sthAne RkAro vA bhavati / yathA - tRNasamugaNijaI / pakSe taNaM ityAdi lakSyAdavaseyam / vyatyayo bahulaM bhASAlakSaNasya / yathA - thahakArayoH sUrasenyAM dhatvamuktaM mAgadhyAmapi bhavati / AbhIrIbhASA apabhraMzasthA kathitA kacinmAgadhyAmapi dRzyate / sUrasenyA midAnIMzabde ilopa uktaH zuddhaprAkRte'pi bhavati / tathA kagacajatadapayAdInAM paizAcikyAM svarazeSatvAbhAvo'bhihitaH / khaghaghaphabhAdInAM hatvAdyabhAvazca sUrasenyAmapi bhavati / ityAdyanyadapi sAMkarya mahAkavilakSyAdava seyamiti / vizeSatastu bhASAlakSaNaM granthAntarAdavaseyamiti // evaM zabdalakSaNaM guNadoSAMzcAbhidhAyedAnIM tasyAlaMkArAnvivakSurAha-- vakroktiranuprAso yamakaM zleSastathA paraM citram / zabdasyAlaMkArAH zleSo'rthasyApi so'nyastu // 13 // vakroktiriti / tathAzabdaH samuccaye / anyairanuktaM citraM zabdAlaMkAramadhye samuccI - yate / paramutkRSTamaparaM vA / anyadityarthaH / zabdasyetyarthanivRttyartham / atazca kazcidAzaGkate -- zabdAlaMkAra evAyaM zleSo na tvarthAlaMkAro'pIti taM pratyAha -- zleSo'rthasyApIti / kimayameva zleSo'rthasyApi netyAha -- so'nyastu / turavadhAraNe / so'nyAdRkSa evetyarthaH / tena yadanyairabhedena zleSalakSaNamavAdi tadayuktamityuktam / nanvalaMkAro'laMkAryAdbhinno dRssttH| yathA puruSAtkaTakAdayaH / na caivamatra bhedamavagacchAma iti / satyam / vidya bhedaH / yathA-- 'kiM gauri mAM prati ruSA' iti zabdasamudAyo'laMkArya eva / tasya yadbhajayantareNa vyAkhyAnaM so'laMkAraH / anuprAse'pi prathamoktA varNA AvRttAzcAnyonyamalaMkurvate / yathA hi- dvau sAdhU saMgatau parasparamalaMkurvAte iti / evaM yamake zleSe . ca draSTavyam / citre'pi spaSTo varNakramo'laMkAryo bhaGgayantarakRtastvalaMkAra iti // yathoddezaM nirdeza iti pUrva vakroktilakSaNamAha vakrA tadanyathoktaM vyAcaSTe cAnyathA taduttaradaH / vacanaM yatpadajJeyA sA zleSavakroktiH // 14 // vakrA pratipAdakena tasmAduttaravacanAdanyathA prakArAntareNoktam / tadanyathoktaM vyA
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaavymaalaa| caSTe vakti cAnyathA / tasyoktasyottaraM dadAtIti taduttaradaH / yadvacanaM yadvAkyam / kairvyAcaSTe padabhaGgaiH / padakhaNDanayetyarthaH / sA zleSavakroktiIyA / vakroktistu dvividhA, zleSavakroktiH kAkuvakroktizca / tallakSaNayozca vailakSaNyAnaikaM lakSaNamastIti bhedenAbhidhAnamupapannam // tatrodAharaNamAhakiM' gauri mAM prati ruSA nanu gaurahaM kiM kupyAmi kAM preti mayItyanumAnato'ham / jAnAmyatastvamanumAnata eva satya mitthaM giro giribhuvaH kuTilA jayanti // 15 // kimiti / itthamevaM giro vAco giribhuvo gauryAH kuTilA vakrA jayanti / katham / praNayakupitAM gaurI zaMbhuranunayannAha he gauri ume, mAM prati mAmuddizya kiM tava ruSA roSeNa / tatprasIdetyarthaH / etaduttaradAyinI sAnyathA padabhaGgairAha-nanu gaurahaM kim / nanurakSamAyAm / kimahaM gaustvayA kRtA yadgaurityAmantrayase / kAM ca prati / mayA kopaH kRtaH yadAttha kimimAM prati ruSeti / punaH zaMbhumAha-ato'smAdanumAnato'numAnAdvakravacanalakSaNAnmayi viSaye tvaM kupyasItyahaM jAne / bhUyo bhavAnyAha-tvamanumAnata eva satyam / na umA anumA tasyA eva nataH / asmadanamanaM kena tava jJAtamityarthaH // idAnI kAkuvakroktilakSaNamAha vispaSTaM kriyamANAdakliSTA kharavizeSato bhavati / arthAntarapratItiryatrAsau kAkuvakroktiH // 16 // vispaSTamiti / yatra kharavizeSAdarthAntarapratItirbhavati / kIdRzAt / vispaSTaM sphuTaM kriyamANAduccAryamANAt / kIdRzI arthAntarapratItiH / akliSTA kalpanArahitA sA kAkuvakroktiH // tatrodAharaNam zalyamapi skhaladantaH soDhuM zakyeta hAlahaladigdham / dhIrairnapunarakAraNakupitakhalAlIkadurvacanam // 17 // zalyamiti / idamanaparAdhakupitakhalavacanAnyasahamAnaM kazcitsamuddIpayannAha-AstAmanyat / zalyamapi kANDamapi skhaladantarmadhye marmaghaTanAM kurvANaM soDhu kSantuM zakyeta / kIdRzam / hAlahalena viSeNa digdhaM liptam / dhIredhairyopetairna punarakAraNakupita. khalAlIkadurvacanamityeko'rthaH / etadeva vAkyaM kAkkA kharavizeSeNa vadansamAzvAsayatiyathA api zalyaM skhaladantaH soDhuM zakyeta dhI rairna punarakAraNakupitakhalAlIkadurvacanam / 1. udAhRto'yaM zlokaH sarakhatIkaNThAbharaNe dvitIyaparicchede bhojena.
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 adhyAyaH ] kAvyAlaMkAraH / 17 yadi zalyamapi soDhuM zakyate tadA durvacanaM susahamevetyarthaH / pUrvapakSe khaladurvacanasya du:sahatottA, dvitIye tu susahateti bhedaH // athAnuprAsalakSaNamAha ekadvitrAntaritaM vyaJjanamavivakSitakharaM bahuzaH / Avartyate nirantaramathavA yadasAvanuprAsaH // 18 // eketi / yadvyaJjanaM bahuzo bahUnvArAnAvartyate / kIdRzam / ekadvitrAntaritam / ekena dvitrairvA vyaJjanairantaritaM vyavahitam / kiM vyavahitAnuvartanamevAnuprAso netyAhanirantaramathavA / etenaikavyaJjana zlokAnAmanuprAsatoktA / vyaJjanagrahaNaM kharanirAsA - rtham / nanu kharanirAse kRte'nuprAsasyAbhAva eva syAt / khararahitasyAvRtteranupalambhAdityAha -- avivakSitakharam | avivakSitAH kharA yatra tathA / kharacintA na kriyata ityarthaH / bahuzograhaNAdekAvRttimAtreNa nAnuprAsaH / kiM tarhi / ekadvitrAntaritamanekavArAnAvartyate tato'nuprAsa iti // sAmAnyenAnuprAsalakSaNamabhidhAyedAnImasyaiva bhedAnAha madhurA prauDhA paruSA lalitA bhadreti vRttayaH paJca / varNAnAM nAnAtvAdasyeti yathArthanAmaphalAH // 19 // madhureti / asyAnuprAsasya paJca vRttayo bhavanti / kutaH / varNAnAM vyaJjanAnAM nAnAtvAt / vyaJjanAnAmAvRttyAnuprAsasyoktatvAdvarNAnAmityukte'pi vyaJjanAnAmiti gamyate / kAstAH / madhurA, prauDhA, paruSA, lalitA, bhadrA / itizabdaH parisamAptyarthaH / etA eva na tvaSTau tisro vA / tathA hyaSTau hariNoktAH / yathA - 'mahuraM parusaM komalamojassi nihuraM ca laliyaM ca / gaMbhIraM sAmaNNaM ca addhabhaNiti unAyacA // ' atraujaskhiniSTaragabhIrANAM na tathA bheda ityekata ropAdAnameva nyAyyam / tathA vRttInAM mizratA sAmAnyam / taccAnuktamapi labhyate / ityetAH paJcaiva / tathAnyairgrAmyA paruSopanAgariketyuktaM tatra tvasaMgraha eveti / kIdRzyastAH / yathArthanAmaphalAH sAnvayanAmikAH / kutaH / iti hetvarthe / sA ca mAdhuryAnmadhurA, prauDhatvAtprauDhA, ityAdihetvartho draSTavyaH // idAnImAsAM lakSaNamAha / tatra madhurAyAstAvat : nijavargAntyairvayoH saMyuktA upari santi madhurAyAm / tadyuktazca lakAro raNau ca hakhakharAntaritau // 20 // -- nijavargAntyairiti / madhurAyAM vayaH kacaTatapavargavarNA uparyupariSTAtsaMyuktAH sahitAH santi vidyante / kairityAha- nijavargAntyairDaJaNanamairvarNaiH / tathA tadyuktastena lakAreNa yukto lakAraH / raNau ca rephaNakArau ca / kIdRzau / havakhareNAntaritau vyavahitau bhvtH| nanvekavyaJjanAtrRttiranuprAsalakSaNamuktam, tatkimiha bahuvarNasadbhAva ucyate / satyam / bahutvAdvarNAnAM bahavo'nuprAsA apIti na doSaH / eteSAM ca varNAnAM yugapatprayoga eva
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaavymaalaa| madhurA vRttirityeva na draSTavyam / kiM tarhi / eteSAM varNAnAM madhyAdanyatamavarNairanuprAse madhurA vRttiriti // kimavizeSeNaite prayoktavyAH / netyAha tatra yathAzakti raNau dvistriI yuktito lakAraM ca / paJcabhyo na kadAcidvAnUcaM prayuJjIta // 21 // tatreti / tatra teSu varNeSu madhye raNau yathAzakti yAvatoH prayogakaraNe sAmarthyamasti tAvatpramANau prayoktavyau / mAdhuryalAbhAt / yuktitaH saMyogAllakAraM dvistriA prayuJjIta / vAstu paJcabhya UrdhvamadhikaM na kadAcanApi prayuJjIta / mAdhuryabhaGgaprasaGgAdityarthaH // etadudAharaNamAha bhaNa taruNi ramaNamandiramAnandasyandisundarendumukhi / yadi sallIlollApini gacchasi tatkiM tvadIyaM me // 22 // anaNuraNanmaNimekhalamavirataziJjAnama maJjIram / parisaraNamaruNacaraNe raNaraNakamakAraNaM kurute // 23 // (yugmam) bhaNeti / anaNviti / kazcitparamahilAM nijadayitagRhaM vrajantIM vIkSyAha-bhaNa vada lameva hetaruNi, yadi tvaM nijadayitamandiraM vrajasi ttkim| vadIyaM parisaraNaM me niSprayojanameva raNaraNakaM hRdayAkulavaM kurute / Anandasyandi harSakAri sundaraM ramyaminduvanmukhaM yasyAH sAmanyate / tathA sallIlayA suvilAsenollapituM vaktuM zIlaM yasyAH sA cAmanyate / tathAruNacaraNe lohitakrame / kIdRzaM parisaraNam / anaNu tAraM raNantI zabdAyamAnA maNimekhalA ratnarazanA yatra tat / tathAvirataM ziJjAnAni raNanti mani madhurANi maJjIrANi caraNAbharaNAni yatra tat / lakSaNaM tu khadhiyA sarvamAyojyam // atha prauDhAmAha antyaTavargAnmuktvA vaya'yaNA upari rephasaMyuktAH / kapayuktazca takAraH prauDhAyAM kastayuktazca // 24 // antyaTavargAniti / prauDhAyAM vRttau vAH kAdayo yakAraNakArau coparibhAge repheNa saMyuktA bhavanti / kiM kRtvA / anyAn aNanamAn Tavarga ca muktvA vihAya / tathA kakArapakArAbhyAmuparibhAge takArazca yukto bhavati / caH samuccaye / tathA kakArastakA. reNoparibhAge saMyukta ityarthaH // tatredamudAharaNam kAryAkAryamanAyairunmArganirargalairgalanmatibhiH / nAkarNyate vikaNairyuktoktibhiruktamuktamapi // 25 // kAryAkAryamiti / ye'nAryA aziSTA unmArga kumArga nirargalA niraGkuzAH / svacchandA
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 adhyAyaH] kaavyaalNkaarH| ityarthaH / tathA galanmatayo nazyadbaddhayaH / vikarNA jaDAstairevaMbhUtaiH kAryAkArya hitAhitamuktamuktamapi punaHpunarbhaNitamapi nAkarNyate na zrUyate / kairuktamityAha-yuktA saMgatA uktirvacanaM yeSAM taiH / payuktatakArasya tayuktakakArasya ca svayamudAharaNaM draSTavyamiti / eSA vRttiranyairoja ityuktA // atha paruSAmAha sarvairupari sakAraH sarve reNobhayatra saMyuktAH / ekatrApi hakAraH paruSAyAM sarvathA ca zaSau // 26 // sarvairiti / paruSAyAM vRttau sarvairuktairanuktaizca varNairuparibhAge sakAro yukto bhavati / tathA sarve varNA uktA anuktA repheNobhayatroparyadhobhAgayoH paryAyeNa yugapadvA yuktA bhavanti / tathA hakAro repheNaikatroparyadho vA yukto bhavati / apizabdo niyamArthaH / eka. traivetyarthaH / zakAraSakArau ca sarvathA sarveNa prakAreNa / repheNAnyairvA yuktAvasaMyuktau veti sarvathAzabdArthaH // udAharaNam lipsUnsarvAnso'ntarbrahmodyairbrAhmaNairvRtaH pazyan / jihetyagaryabarhiHzeSazayaH koSazUnyaH san // 27 // lipsUniti / kazcinmahAsattvo dattasarvaskho'tra varNyate / sa mahAsattvo'ntarmadhye jiheti lajjate / kiM kurvan / pazyan / kAn / lipsUllabdhukAmAn / sarvAnyAcakAnityarthaH / kIdRzaH / vRtaH prigtH| kaiH brahmodyairvedapAragAhmaNaiH / punaH kIdRk / agadyaH prazasto yo barhirdarbhaH sa eva zeSamurvaritaM tatra zete yaH / tanmAtradhana ityarthaH / lakSaNayojanA svayaM kAryA // athAsyAH sarvatra prayoganivAraNArthamAha paruSAbhidhAyivacanAdanukaraNAccAparatra no paruSAm / racayedathAgatiH syAttatrApi hAdayo heyAH // 28 // paruSeti / paruSAbhidhAyivacanAniSThuratvapratipAdanaparagiro'nukaraNAccAnyatra paruSAM vRttiM na racayet / athAgatirgatyantarAbhAvaH syAt, tatrApi hrAdayo heyAstyAjyAH / atyantaparuSatvAt / kevalaM zaSAdiprayogaH kAryaH // lalitAbhadrayolakSaNamAha lalitAyAM ghadhabharasA laghavo lshcaaprairsNyuktH| pariziSTA bhadrAyAM pRthagathavA zravyasaMyuktAH // 29 // ....... lalitAyAmiti / lalitAyAM vRttau ghakAradhakArabhakArarephasakArA bhavanti / te ca laghavo na guravaH / tathA lakArazcAparairvaNairasaMyuktaH / AtmanA tu bhavediti / bhadrAyAM tu
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 kaavymaalaa| vRttau pariziSTA vRtticatuSTayopayuktavarNazeSAH / te ca pRthagasaMyuktAH santi / yuktAzvedbhavanti tadA zravyaiH zrutisukhairyojyA iti // lalitodAharaNamAha malayAnilalalanollalamadakalakalakaNThakalakalalalAmaH / madhuramadhuvidhuramadhupo madhurayamadhunA dhinoti dharAm // 30 // malayeti / ayaM madhurvasanto'dhunA dharAMpRthvI dhinoti prINayati / kiMbhUtaH / malayAnilasya malayavAyoryallalanaM gamanaM tenollalAH sotkaNThA madakalA madamadhurA ye kalakaNThAH kokilAsteSAM yaH kalakala: kolAhalastena lalAmaH zreSThaH / athavA sa eva lalAmo dhvajo yasya sa tathA / anyacca madhureNa madhunA makarandena vidhurA mattA bhramarA yasya sa tathA / atrAnye udAhRtAH / ghabhasAnAM khayamudAharaNaM draSTavyam // bhadrodAharaNamAha utkaTakarikaraTataTasphuTapATanasupaTukoTibhiH kuTilaiH / khele'pi na khalu nakharairullikhati hariH kharairAkhum // 31 // ___ utkaTeti / hariH siMho na khalu naiva khele'pi krIDAyAmapyAkhaM mUSakamullikhati vidArayati nakhaiH / kIdRzaiH / utkaTA dRDhA ye karikaraTataTA dvipagaNDasthalAni teSAM yatsphuTaM prakaTaM pATanaM dAraNaM tatra suSTha paTurdakSA koTiragraM yeSAM taiH / tathA kuTilairanRjubhiH kharaistIkSNaiH / atra kaTakhAH kevalAH kevalAH pUrvatra na prayuktA iti pariziSTatvam // athAdhyAyamupasaMharanyathaitA vRttayo racitA ramaNIyA bhavanti tathAha etAH prayatnAdadhigamya samyagaucityamAlocya tathArthasaMstham / mizrAH kavIndraraghanAlpadIrghAH kAryA muhuzcaiva gRhItamuktAH // 32 // etA iti / etAH pUrvoktA vRttayaH kavIndraiH sukavibhirmizrAH parasparAntaritAH kAryAH / kiM kRtvA / adhigamya jJAtvA prayatnAttAtparyeNa / katham / samyagaviparItam / tathA aucityamarthasaMsthaM pAtragatamabhidheyagataM cAlocya vimRzya / kIdRzyaH satyo mizrAH kAryA ityAha-aghanAlpadIrghAH / aghanA asaMhatAH / vRttau vRttinirantaralagnA na kAryA / yadi vA apanA asaMyogAkSarAH / evaMvidhA apyalpadIrghAH kartavyAH / ekaiva vRttiratyantamAyatA na kAryA / yadi vA alpAni dIrghANi dIrghAkSarANi yAsviti yo. jyam / evaMvidhA apyalaMkArAntararahitA udvegakAriNyaH zrotRNAM syurityAha-kAryA muhuH punaHpunargRhItamuktAH / muhurmoktavyaH kartavyazcAnuprAsa iti // iti zrIrudraTakRte kAvyAlaMkAre namisAdhuviracitaTippaNasameto.. . . .... dvitIyo'dhyAyaH smaaptH| ........ .
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 adhyAyaH] kaavyaalNkaarH| tRtiiyo'dhyaayH| .. athedAnI yamakalakSaNamAha tulyazrutikramANAmanyArthAnAM mithastu varNAnAm / - punarAvRttiryamakaM prAyazchandAMsi viSayo'sya // 1 // tulyeti / punarAvRttiH punaruccAraNaM varNAnAM tadyamakam / kIdRzAnAm / tulyA sa. mAnA zrutiH zrotrendriyopalabdhiH kramazca paripATI yeSAm / zrutigrahaNAdyatra varNavikAreNa SatvaratvAdinA vapuSTA vapustA ityAdau tathA punargatA punA rautItyAdau ca satyapi krame tulyazrutikhAbhAvastatra yamakatvanirAsaH / kramagrahaNAtpratilomAnulomasarvatobhadrAnuprAsAdInAM yamakatvanirAsaH / nahi teSu tulyazrutisadbhAve'pi tulyakramo vidyate / mitho'nyA. rthAnAM paraspara bhinnArthAnAm / ityanena tu punarutasya yamakatvavyudAsaH / yathA 'aho rUpamaho rUpamaho mukhamaho mukham / aho kAntiraho kAntistasyAH sAraGgacakSuSaH // ' ityAdiSu / anyArthAnAmityatrArthazabdaH prayojanavAcyapi / venehApi yamakatvaM siddhaM bhavati / 'vijRmbhitoddAmarasena cetasA nirUpyamANaM kimapi priyaavpuH| tadaiva vairAgyavatA vibhAgazo nirUpyamANaM kimapi priyAvapuH // ' atra hi varNAnAmekAbhidheyatve'pi prayojanaM bhidyate / asya ca yamakasya prAyo bAhulyena cchandAMsi padyaM viSayaH / prAyograhaNAdgadyamapi vApIti // atha paroktayamakabhedAnnirasyankhAbhimatayamakabhedAMlakSaNAbhidhAnAyAha pUrva dvibhedametatsamastapAdaikadezajatvena / pAdAzliokAnAmAvRttyA sarvajaM tredhA // 2 // pUrvamiti / pUrva mUlabhedAdyapekSayA etadyamakaM dvibhedam / kena bhedenetyAha-samaste. tyAdi / tatra samastapAdazca samastapAdau ca samastapAdAzcetyekazeSaH / tathA ekadezazca ekadezau ca ekadezAzceti / samastapAdajamekadezajaM ceti bhedadvayam / atra ca vakSyamANabhedAH sarve'pyantarbhavantIti paJcadhA caturdazadhA ceti parokavacanavyudAsa iti / tatra samastapAdajaprabhedAnAha-pAdArdhetyAdi / pAdAvRttyA ardhAvRttyA zlokAvRttyA ca samastapAdajaM tredhA bhavati // tatrApi pAdAvRttestAvadbhedAnAha paryAyeNAnyeSAmAvRttAnAM sahAdipAdena / mukhasaMdazAvRtayaH krameNa yamakAni jAyante // 3 // paryAyeNeti / paryAyeNa krameNAnyeSAM dvitIyAdInAM trayANAM pAdAnAmAdipAdena sahAvRttAnAM yamakitAnAM mukhasaMdaMzAvRtisaMhitAni krameNa yathAsaMkhyaM yamakAni trINi jAyante bhvntiiti|
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaavymaalaa| tadudAharaNAni krameNAha cakraM dahatAraM cakranda hatAram / khaGgena tavAnau rAjannarimArI // 4 // cakramiti / kazcinRpamAha-he rAjan , taba saMbandhinA khajenAjauraNe AraM ripusataM cakra samUhamaraM zIghraM dahatA natA arinArI ripustrI bhartRvadhena hatA tADitA satI cakranda / RnditavatItyarthaH / iti prathamadvitIyapAdayamakaM mukhasaMjJam // atha saMdaMza: sannArIbharaNomAyamArAdhya vidhuzekharam / sannArIbharaNo'mAyastatastvaM pRthivIM jaya // 5 // sannArIti / kazcinRpasyAziSamAha-vaM vidhuzekharaM haramArAdhya tataH pRthivIM jaya / kIdRzaM haram / satyazca tA nAryazca samAyaH sAdhvyaH striyastA bibharti poSayatIti sannArIbharaNaH sa cAsAvumAyazca / umA pArvatI tAM yAti gacchati tayA saha saMyujyate yastaM tathAvidham / vaM kIdRzaH / sannAH khinnA arIbhA ripudvipA yatra sa tathAvidho raNaH saaAmo yasya sa tathA / punaH kIdRzaH / amAyo mAyArahitaH / sAttvika ityarthaH / atra prathamatRtIyapAdayoH saMdaMzanAmakaM yamakam // athAvRti:mudAratADI samarAjirAjitaH pravRddhatejAH prathamo dhanuSmatAm / bhavAnvibhartIha nagazca medinImudAratADIsamarAjirAjitaH // 6 // * mudeti / kazciccATukakRnRpamAha-iha bhavAMstvaM nagazcAdizca medinI bhuvaM bibharti poSayati dhArayate ca / kIdRzastvam / mudA harSeNa, na tu bhayena, AratADI ripusamUhatADanazIlaH / tathA samarAjire raNAGgaNe'jito'paribhUtaH / tathA pravRddhatejAH prathitapratApaH / dhanuSmatAM dhAnuSkANAM prathamo mukhyaH / nagaH kIdRzaH / udArA unnatA yAstADyastADivRkSAstAsAM samA aviSamA yA rAjayaH patayastAbhI rAjitaH zobhitaH / iha caturthapAdayamakamAvRtirnAma // bhedAntaramAha pratyekaM pazcimayorAvRttyA pAdayordvitIyena / yamake saMjAyate garbhaH saMdaSTakaM ceti // 7 // pratyekamiti / pazcimayostRtIyacaturthapAdayorddhitIvena pAdena sahAvRttyA pratyekaM pRthagyamake saMjAyate bhavato grbhsNdssttksNhite|| . . tatra garbhodAharaNamyo rAjyamAsAdya bhavatyacintaH samudratArambharataH sadaiva / samudratAraM bharataH sa daivapramANamArabhya payasyudAste // 8 //
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 adhyAyaH] kaavyaalNkaar| 23 ya iti / yaH puruSo rAjyaM prApya tasya rakSaNAdau nizcinto bhavati / tathA prApta rA. jyamiti smutshrssH| yo ratArambharataH sadaiva nidhuvanaprArambhAsataH / satataM sa tathAvidhanRpo bharato bhareNa samudratAraM jalanidhitaraNaM bAhubhyAmArabhya payasi jalamadhya u. dAste niSkiyo bhavati / katham / daivaM purAkRtaM karma pramANaM yatra tattatheti kriyAvizeSapam / yaH prAptarAjyo nirudyamaH sa bAhutaraNapravRttajaladhimadhyasthitaniSkriyanaratulya ityarthaH / iti madhyamapAdayorgarbho nAma yamakam // atha saMdaSTakam. idaM ca yena khayamAtmabhogyatAM samastakAJcIkamanIyatAkulam / nitambabimbaM kathamastu no nRNAM sa mastakAJcI kamanIyatAkulam // 9 // idamiti / kazcidrAgI parastriyaM dRSTvA kaMcidAha-idaM nitambabimbaM zroNItaTaM yena khayamasahAyenAtmabhogyatAM svopakAritAmanIyata nItaM sa tathAvidho nRNAM puMsAM mastakAJcI zirovartI kathaM no astu kathaM mA bhUt / saubhAgyAtizayavAnityarthaH / kIdRzaM kaTI. taTam / AkulaM prayogavazAccaTulamata eva samastA samyakkSiptA kAJcI mekhalA yatastatsamastakAJcIkam / tathA ca kamanIyatAyA rAmaNIyakasya kulaM sthAnam / atra dvitIyacatu. rthapAdayoH saMdaSTayamakam // punarAha anyonyaM pazcimayorAvRttyA pAdayorbhavetpucchaH / sarvaiH sArdhe yugapatprathamasya tu jAyate patiH // 10 // . anyonyamiti / pazcimayostRtIyacaturthapAdayoH parasparAvRttyA puccho nAma yamakaM bhavet / tathA prathamapAdasya sakhibhiranyaiH sArdhaM yugapatsamakAlamAvRttyA pati ma yamakaM jAyate // tatra pucchaH uttuGgamAtaGgakulAkule yo vyajeSTa zatrUnsamare sadaiva / sa sAramAnIya mahAri cakraM sasAra mAnI yamahAricakram // 11 // uttuGgeti / kazcidvIro varNyate-samAnI mAnavAnnaro'ricakraM ripurASTaM sasAra jagAma / kIdRzaH / yaH samare raNe / kIdRze / uttuGgamAtaGgakulAkula unnatadvipasamUhasaMkule sadaiva sarvadaiva vyajeSTAbhyabhUt , zatrUnipUn / katham / sAramutkRSTaM mahAri mahadbhirarairyuktaM ckrmaayudhvishessmaaniiyaadaay| kIdRzo maanii| yamaM yugmaM kRtAntamapi vA hantIti yamahA / / __ atha patayudAharaNam sabhAjanenopari pUritAsau sabhAjane noparipUritAsau / sabhA janeno'paripUritAsau sabhAjane no'paripUritAsau // 12 //
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 kAmAlA | 1 sabhAjaneneti / 'kasyacidrAjJo mantriNaH pauraistiraskRtAH / tatastasya khasabhyAdhikSepajAtakopasyAparAgabhayAtpaurAnanigRhNataH kAntibhraMzo babhUva / tataH kasmiMzcidavasare te sabhyA labdhAvasarAH santaH paurANAmupari kaTakayAtrAmaduH / tataste paurA nirAyudhAH santaH parAjigyire / tato rAjA parituSTaH punarAtmIyAM kAntimApa' iti samudAyArthaH / pAdAnAM tvevaM yojanA / kazcitsabhyaH parasya kathayati - sabhAjanena sabhyalokena / mantrijanenetyarthaH / upari pRSThataH, pUH paurajanatA / itA prAptA, asau / eSAM paurANAM pRSThataH sabhyA AgatA ityarthaH / kadA / sabhAM sabhAlokamajati kSipatIti sabhAjanastasminpaurajane / na uparipu zatrusamIpe sabhyasaMnidhAne UritA asayaH khaDgA yena sa UritAsistasminnevaMvidhe / anudyatakhaGga ityarthaH / ata eva janAnAminaH svAmI janeno rAjA, saha bhAsA vartate iti sabhAH sadIptikaH saMvRttaH / anyaca kIdRze pauraloke / aparipUritA anApyAyitA asavaH prANA yasyAsau tathoktastasmin / mRtatulya ityarthaH / tathA sabhAjane / 'sabhAja prItidarzane' ityasmAtkartari lyuT / no'smAkaM prItikare / pUjaka ityarthaH / ata evAsmAkaM pUrvaprakrAnto janenaH, avatItyUH / rakSitA saMpanna ityarthaH / katham / apagatA ripavo yatrAvane tattatheti kriyAvizeSaNam / kiMbhUte pauraloke / itAsau itA prAptA asuH apUjA yena tasmin / adhigatamAnabhraMza ityarthaH / ' paripratigatArthau tu su pUjAyAM yadA bhavet / atiratikramaNe caiva nopasargA ime tadA // ' iti sarvapAdajaM paktiyamakam // bhUyo'pi bhedAntaramAha - parivRttirnAma bhavedyamakaM garbhAvRtiprayogeNa / mukhapucchayozca yogAdyugmakamiti pAdajaM navamam // 13 // parivRttiriti / pUrvoktagarbhAvRtiyamakayoryugapadyoge parivRttirnAma yamakaM bhavati / tathA pUrvoktamukhapucchayoryugapadyogAdyugmakaM nAma samastapAdasaMbhavaM navamaM yamakaM bhavati // tatra parivRttyudAharaNam - mudA ratAsau ramaNIyatA yAM smarasyado'laM kurutena voDhA / smarasyado'laMkurute'navoDhAmudAratAsau ramaNIyatAyAm // 14 // mudeti / etanmAninyAH sakhI anunayapratyAkhyAnabhayAdapasRtaM nAyakamAha - asau ramaNI strI tvayi ratA / mudA prItyA / natu dhanalobhAdinA / yatA tvadAgamanArthe prayatna - parA / yAM tvaM voDhA pariNetA / ado'laM niHsaMdehaM smarasi dhyAyasi / kIdRzastvam / kurutenopalakSitaH / kutsitaM rutaM kurutaM tena / yatpuruSasya dhairyacyutiprakAzakamata eva tatsmaraNaparijJAnam / nanu yadi sA mAninI tatkimanunayArthe tvaM preSitetyAha --- yasmAdudAratAsa aucityamidam / ramaNIyatAyAM ramaNIyatve / yatsmarasyadaH kAmodreko'laMkurute bhUSayati / anavoDhAM pragalbhAM nAyikAm // 1. navIneSu dhAtupAThasiddhAntakaumudyAdipustakeSu'sabhAja prItidarzanayoH iti pATho dRzyate.
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 adhyAyaH ] kAvyAlaMkAraH / 25 atha yugmakam - vinAyameno nayatAsukhAdinA vinA yamenonayatA sukhAdinA / mahAjano'dIyata mAnasAdaraM mahAjanodI yatamAnasAdaram // 15 // vineti / kazcitkaMcidAha - ayaM mahAjanaH satpuruSalokaH / eno'parAdhaM vinA / anaparAdha ityarthaH / adIyata khaNDyate sma / kena / yamena / kiM kurvatA yamena / nayatAtmasamIpaM prApayatA / tathAsukhAdinA prANabhakSaNazIlena / UnayatA mahAjana mUnIkurvatA / sukhAdinA saukhyabhakSakeNa / athavA sukhAdinArthena nyUnayatA / kIdRzo mahAjanaH / vinA vigatA naro yasmAt / yamaM prati puruSakAraviphalatvAdvipuruSa ityarthaH / bahulatvAtko na bhavati / yadvA vinaSTo nA puruSo vinA / punaH mahAjanaH kIdRzaH / mAnasAnmAnamahaMkAraM sAdayatIti mAnasAdripUNAm / yadi vA mAnasAccittAtsakAzAtsukhAdinA / tathA mahAjanodI mahamutsavamajanti kSipanti mahAjA durjanAstAnnudati prerayatIti mahAjanodI | kathamadIyata / araM zIghram / tathA yatamAnasAdaraM yatamAnAnAM maraNapratikriyAvyApRtAnAM sAdaM khedaM rAti dadAtIti ca kriyAvizeSaNam // etAni nava yamakAni samastapAdasyoktAni / adhunA samastapAdayoH samastapAdAnAM cAha ardha punarAvRttaM janayati yamakaM samudgakaM nAma / zlokastu mahAyamakaM tadevamekAdazaitAni // 16 // ardhamiti / prathamamardha punarAvRttaM bhUya uccaritaM samudrakAkhyaM yamakaM janayati karoti / nAmazabdaH saMsthAnaniSedhasUcanArthaH / tena citramadhye'sya nAntarbhAvaH / ardhadvayasArUpyeNa ca samudgakasAdRzyam / zlokaH zlokAntare yamakito mahAyamakaM janayati / tuH punararthe / zloka ityekavacanaM dvayorUyAdInAM ca yamakatvanivRttyartham / yathAlakSyeSvadarzanAt / evaM mukhAdArabhya mahAyamakAntAnyekAdazaitAni samastapAdayamakAni bhavanti // tatra samudgakam-- nAma loko vidamAnavena mahI na cAritramudAradhIram / na nAmalo kovidamAnavenama hIna cAritramudAradhIram // 17 // / nanAmeti / loko jano vidaM paNDitaM nanAma praNataH / kena / Anavena stutyA / kIdRzaH / mahA utsavAH santyasyeti mahI / tathArInripuMstrAyate'ritrA mutpramodo yasya sa tathAbhUto na ca naiva / vidaM kIdRzam / arINAM samUha AraM tasya dhIrbuddhistAmIrayatIti `taM tathAvidham / lokastu na nAmalaH, api tvamalo nirmala eva / bidaM punaH kIdRzam / akovidA mUrkhAsteSAM mAnamahaMkAraM vAnti gandhayanti nAzayantItyakovidamAnavAsteSAminaH khAmI tam / tathAhInacAritramakhaNDazIlam / udAro vipulAzayo dhIro dhairyopetaH / udAraM ca dhIraM ceti //
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 atha mahAyamakaM zlokadvayenAha - satvAraM bharato'vazyamabalaM vitatAravam / sarvadAraNamAnaiSIdavAnalasamasthitaH // 18 // sattvArambharato vazyamavalambitatAravam / sarvadAraNamAnaiSI davAnalasamasthitaH // 19 // kAvyamAlA | saiti / sattveti / sa pUrvaprakrAnto vit / tuzabdaH kriyAntaropanyAsArthaH / AramarisamUham, bharato bhareNa, avazyaM nizcitam abalaM balarahitam, vitatArakhaM kRtabhayArtivistIrNaniHkhanam, sarvadA sadA, raNaM samaram, AnaiSIdAnItavAn / kIdRzo'sau / avAnagacchan / kam / alasaM niSkriyaM janam / tathAsthito'sthIni zatrUNAM tasyati kSayaM nayatItyasthita iti / tathA sattvenAvaSTambhenArambhA ye teSu rataH saktaH / kIdRzamAram / vazyaM vazagatamathavAvazyamanAyattam, avalambitatAravaM samAzritatarusamUham / vikIdRzaH / sarvadAraNamAnaiSI sarveSAM yaddAraNaM vinAzanaM tena mAnamicchatIti kRtvA, ata eva davAnalena davAgninA samaM tulyaM sthitaM sthitiryasyeti / zabdazleSasyAsya ca mahAyamakasyAyaM vizeSaH / tatraikenaiva prayatnena vAkyadvayamuccAryate, iha tu dvAbhyAm // evaM samastapAdajaM yamakamAkhyAyedAnImekadezajamAha pAdaM dvidhA tridhA vA vibhajya tatraikadezajaM kuryAt / AvartayettamaMzaM tatrAnyatrApi vA bhUyaH // 20 // pAdamiti / yacchando'rghAdibhAgaM dadAti tasya pAdaM dvidhA tridhA vA vibhajya dvikhaNDaM trikhaNDaM vA kRtvA tatra vibhakeM'za ekadezajaM yamakaM kuryAt / kathamityAha - A. vartayedyamakayettamaMzaM vibhaktaM bhAgam / tatraivAMze prathamArdhAni prathamArdheSu dvitIyAni dvitIyArdheSvityAdikrameNa / anyatra vApyaMzAntarairbhUyaH prabhUtamAvartayet / aMzAntarAvRttau bahavo bhedA bhavantItyarthaH / apizabdaH samuccaye // tatraivAvRttyA ye bhedAH saMbhavanti tAnAhaAdyardhAnyanyonyaM pAdAvRttikrameNa janayanti / daza yamakAnyaparasminparivRttyA tadvadanyAni // 21 // AdyarSAnIti / zlokapAdacatuSTayasya prathamArdhAnyaparasminpAde'nyonyaM parasparaM pAdAvRttikrameNa samastapAdadvayayamakavaddaza yamakAni janayanti / tadvattathaiva cAntyAnyapi daza janayanti / tAni ca. mukhasaMdaMzAvRtigarbha saMdaSTa kapucchapaGktiparivRttiyugmakasamudgakasaMjJAni // kiM punaraSAmudAharaNAni noktAnItyAha etadudAharaNAnAM pAdAvRttyaiva darzito mArgaH / iha viMzatibhedamidaM yamakaM nodAhRtaM tena // 22 //
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 adhyAyaH] kaamyaalkaarH| - etaditi / samastapAdAtiyamakodAharagaireva pUrvokretadudAharaNAnAM dikpradarzanaM kRtamitIha viMzatibhedaM yamakaM nodAhRtamiti / yadyapi cobhayatrApyatraikAdazo'pi bhedaH saMbhavati / yathA yAdRzAni prathamazloka AdyantAni cArdhAni kRtAni tAdRzAnyeva tAni lokAntare kriyanta iti kRtvA tathApi mahAkavInAM na kvacidevaMvidhaM lakSyaM dRzyata iti dazaiva bhedA uktAH // idAnImanyatra deza AvRttyA tAnAha prathamatRtIyAntyAdhaM tadanantarabhAgayoH parAvRtte / . antAdikamiti yamakaM vyastasamaste tridhA kurutaH // 23 // prathameti / prathamapAdAntyArdhe dvitIyapAdAdyarthe tRtIyapAdAntyAdhaM ca caturthapAdAdyardhe parAvRttaM pratyekaM yugapaJcetyantAdikaM nAma trividhaM yamakamantAdyoryamakanAdbhavatIti // tatrodAharaNAni nArINAmalasaM nAbhi lasannAbhi kadambakam / paramAstramanaGgasya kasya no ramayenmanaH // 24 // nArINAmiti / nArINAM kadambakaM straiNaM kasya manazcittaM no ramayetprINayet / kITazam / alasaM mantharagamanam / tathA nAbhi abalAtvAtsabhayam / tathA lasantI manojJA nAbhiryasya tattathA / tathA paramAstraM prakRSTAyudhamanaGgasya // : dvitIyodAharaNamAha pazyanti pathikAH kAmazikhidhUmazikhAmiva / imAM padmAlayAlInAM layAlInAM mahAvalIm // 25 // pazyantIti / padmAnyAlayo yeSAM te ca te'layazca bhramarAzca teSAM mahAvalI dIrghazreNI. mimAM pathikAH pAnthAH pazyanti / kIdRzIm / layenAnyonyazleSeNAlInAM saMbaddhAm / kAmazikhidhUmazikhAmiva smarAnaladhUmalekhAmiva / iti vyastodAharaNe // - samastodAharaNamAha puSyanvilAsaM nArINAM sannArINAM kulakSayam / A kalpaM vasudhAsAra sudhAsAra jagajjaya // 26 // . puSyanniti / he vasudhAsAra bhUpradhAna nRpa, A kalpaM yugAntaM yAvajjagadbhuvanaM jaya / kIdRza / sudhAsAra amRtavegavarSa / kiM kurvan / puSyanpuSTiM nayan / kam / vilAsam / kAsAm / nArINAm / tathA sannAnAmavasAdaM gatAnAmarINAM ripUNAM kulakSayamanvAyAntaM puSyan / antarbhAvitakAritArtho'tra puSiH sakarmakaH // . bhedAntarANyAha... dvaitIyamanyamadha parivRttamanantare bhavenmadhyam / ! madhyasamastAntAdikayogAdapi jAyate vaMzaH // 27 //
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaavymaalaa| __ dvaitIyamiti / dvitIyapAdasyAntyAdhai tRtIyapAdAdyardhe parivRttaM madhyAkhyaM yamakaM janayati / etasya madhyasya pUrvoktasamastAntAdikasya yoge vaMzo nAma yamakam / samastagrahaNaM vyasvAntAdikanivRttyartham / tanivRttistu lakSyAdarzanAt , na tvasaMbhavAt / evamanyatrApi draSTavyam / apiH samuccaye // tatrodAharaNamAha samastabhuvanavyApiyazasastaraseha te / rasehate priyaM kartuM prANairapi mahIpate // 28 // samasteti / he mahIpate bhUpate, tavehAtra rasA pRthvI prANairapi / AstAM dhanAdibhiH / priyaM hitaM kartumIhate ceSTate / tarasA jhagiti / kIdRzasya te / samastabhuvanavyApiyazasaH sakalajagadyApizlokasya / iti madhyaH // atha vaMzaH grISmeNa mahimAnIto himAnItoyazobhitaH / yazo'bhitaH parvatasya parva tasya hi tanmahat // 29 // grISmeNeti / prISmeNa nidAghena parvatasya zailasya mahimA mAhAtmyamAnItaH / kIdRzaH / mahaddhimaM himAnI tataH srutena toyenAmbunA zobhito raajitH| hi yasmAttasya parvatasya taddhimAnItoyamabhitaH samantAdyazo vartate / tathA parva mahotsavazca mahanmahApramANam // punarbhedamAha AvRttaM prathamAdau dvitIyamadhai caturthapAdasya / vaMzazca cakrakAkhyaM SaSThaM cAntAdikaM yamakam // 30 // AvRttamiti / caturthapAdadvitIyA prathamapAdAdyardhana sahAvRttaM pUrvoktavaMzazceti yamakayoge cakrakaM nAma yamakam / SaSTo'ntAdikabhedaH / ekazcakAro vaMzakasamuccaye dvitIyazva cakrasyAntAdikamadhye samuccayArthaH / sabhAjanaM samAnIya sa mAnI yaH sphuTannapi / sphuTaM na pihitaM cakre hitaM cakre sabhAjanam // 31 // sabhAjanamiti / sa eva mAnI manasvI yazcake rASTra hitaM cakre'nukUlaM cakAra / ki kRtvA / sabhAjanaM sabhAlokaM samAnIya samyagAtmasamIpaM prApayya / sabhyAnAM viditaM kRtvetyarthaH / kathaM hitaM cakre / pihitaM guptam , na sphuTaM prakaTam / avikathanAt / kiM kurvanapi / sphuTamnapi pIDito'pi / kIdRzaM sabhAjanam / sabhAjanaM prItidarzanam / lakSaNaM sarvatra khadhiyA yojyam / atra ca saptamo'pyeSa bhedaH saMbhavati / yatra kevalameva prathamAdyarthe caturthAntyArdhamAvartyate sa tu pUrvakavilakSyeSu dRzyamAno'pi kathamapi nokaH //
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 adhyAyaH] kaavyaalNkaarH| 29 athAdyantakabhedAnAha prathamAdiprathamAdhaiH parivRttAnyatra sArdhamardhAni / anyAnyanantarANAM janayantyAdhantakaM nAma // 32 // prathamAdIti / prathamadvitIyatRtIyapAdaprathamAdhaiH sArdhamanantarANAM dvitIyatRtIyacaturthapAdAnAmantyArdhAni parivRttAni yamakitAni santyAdyantakasaMjJakaM yamakaM janayanti // kimekabhedamevedam / netyAha idamapyantAdikavatkrameNa Sodaiva bhidyate bhUyaH / asyodAharaNAnAM tenaiva ca darzito mArgaH // 33 // idamiti / na kevalamantAdikamidamapyAdyantakaM tenaiva krameNa SoDhA ssddbhirbhedairbhidyte| bhUyaH punaH / yathA prathamAdyardhe dvitIyapAdAntyArdhena saha yamakite tRtIyAdyardhe caturthAntyArdhena saha vyastamAdyantakaM dvidhA / tadubhayayoge samastamiti tRtIyo bhedaH / dvitIyAdyAdha tRtIyAntyArdhena saha madhyanAmA caturthaH / madhyasamastAdyantakayoge vaMzaH paJcamabhedaH / pratha. mAntyArdhacaturthAdyardhasArUpye vaMze ca yugapatkRte cakrakaM nAma SaSThaH / pUrvavaca saptamo bhedaH saMbhavatIti / yatra prathamAdyardhacaturthAntyabhAgayoH sArUpyam / asya ca nidarzanAnAM tenaivAntAdikena mArgo darzito dikpradarzanaM kRtamiti nodAharaNaM dattam // bhUyo bhedamAha prathamatRtIyAdyadhaM tadanantaracaramayoH praavRtte| bhavati samastAntAdikayogAdapyarSaparivRttiH // 34 // prathameti / prathamAdyardhe dvitIyapAdAnyArdhena tRtIyAdyadhaiM caturthAntyArdhena yamakitaM samastAntAdikaM cetyubhayayoge'rdhaparivRttirnAma bhavati // yathA sasAra sAkaM darpaNa kaMdarpaNa sasArasA / zaranavAnA bibhrANA nAvibhrANA zaraM navA // 35 // sasAreti / kaMdarpaNa kAmena sAkaM sAdhaM darpaNa vegena zaratsasAra prasRtA / kIdRzI saa| sasArasA saha sArasaiH pakSivizeSairvartate yA sA / tathA navAni nUtanAnyanAMsi zakaTAni yasyAM sA navAnAH / tathA zaraM kANDatRNavizeSaM bibhrANA dhArayamANA / tathA bhrANanaM bhrANaH zabdaH / vInAM pakSiNAM bhrANoM vibhrANo na vidyate vibhrANo yasyAM sAvibhrANA naivaMvidhA / sapakSirutetyarthaH / tathA navA pratyamA tatkAlapravRttatvAt // punarbhedAntarANyAha... pAdasamudgakasaMjJaM tatrAvRttAni kurvate tacca / antaritAnantaritavyastasamasteSu pAdeSu // 36 //
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaavymaalaa| pAdeti / caturNAmapi pAdAnAM yAnyardhAni tAni tatraiva pAde parivRttAni santi / pAde pAde samudkasAdRzyAtpAdasamudgakaM nAma yamakaM kurvanti / tacca pAdeSvantariteSu vyavahite. vanantariteSu ca tathA vyasteSu kevaleSu samasteSu ca pAdeSu bahudhA bhavati / te ca bahavaH prakArAH paJcadaza / kathamantaritaM tAvatpaJcadhA / prathamatRtIyayordvitIyena, dvitIyacaturthayostRtIyena, prathamatRtIyacaturthAnAM dvitIyena, prathamadvitIyacaturthAnAM tRtIyenAntaraNam / ityekAntaritaM caturbhedam / prathamacaturthayostu dvitIyatRyatIyAbhyAmiti yantaritamekameva / ityantaritaM pnycbhedm| anantaritamapi prathamadvitIyayoryugapadvitIyatRtIyayorvA tRtIyacaturthayorveti dviyoge tribhedam / triyogeNa tu prathamadvitIyatRtIyAnAM dvitIyatRtIyacaturthAnAM ceti dvibhedam / evamekatrAnantaritaM tatpaJcadhA / tathA vyasteSu caturpu pAdeSu catvAro bhedAH, samasteSu tveka eva bhedaH / ityevaM sarve pazcadaza // .. tatrAdye'ntaritabhedadvaye tathA paJcadaze samastajabhede ca dikpradarzanAyodAharaNatrayamAha / ythaa| mudA senAmudAsenAdasau tAmasamaJjasam / : mahInAthamahInAtha jayazrIrAliliGga tam // 37 // ' mudeti / asau mahInAtho rAjA tAM senAM mudA harSeNa inAtsvAminaH senAbhartuH sakAzAdudAsa cikSepa / viyojitavAnityarthaH / katham / asamaasamitastataH / athAnantaraM mahInAthamahInA saMpUrNA jayalakSmIrAliliGga pariSakhaje // dvitIyodAharaNamAha- . yattvayA zAtravaM janye madAyatamadAyata / tena tvAmanurakteyaM rasAyata rasAyata // 38 // yaditi / kazcidrAjAnamAha--yadyasmAttvayA zAtravaM zatrugaNo janye raNe'dAyatAlUyata tena hetuneyaM rasA pRthvyanuraktA satI tvAmayatAgatA / 'aya gatau' ityasya ruupm| kIdRzam / zAtravaM manAtIti mat ripumathanasamartham / AyataM vistIrNam / yadvA madenAyatam / kIdRzI rasA / AyatarasA tvAM prati dIrghAbhilASA // tRtIyodAharaNamAha rasAsAra rasAsAra vidA raNavidAraNa / bhavatArambhavatAraM mahIyatamahIyata // 39 // rasAsAreti / he rasAsAra bhUzreSTha, tathA rasAnAM zRGgArAdInAmAsAra vegavarSatulya, tathA raNavidAraNa samarabhedaka, bhavatA tvayA, vidA paNDitena, ArambhavatA sodyogena, AraM zAtravamahIyata hAni nItam / jitamityarthaH / kIdRzam / mahyAM pRthivyAM yataM saMbaddham / hAdiviyojitatvAditi / anyadezAvRttau manohAritvamAzriyaite triMzadbhedA jaataaH| yathAntAdike SadakamAdyantake SaTkamiti dvAdaza saMbhavanti / saptamabhedAbhyAM saha caturdaza /
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 adhyAyaH] kaavyaalNkaarH| paJcadazArdhaparikRti tathAmI pAdasamudrakabhedAzca paJcadazeti / yatheSTaM cAvRttAvasaMkhyAtA bhedAH saMbhavanti / te tu nokAH / kavilakSyeSdhadarzanAdaramyatvAJceti // adhunA prakArAntaramAha AvRttAni tu tasminnAdyardhAnyarghazo vibhaktAni / .... vakaM tathA zikhAntyAnyubhayAni ca jAyate mAlA // 40 // AvRttAnIti / pAdAnAmAdyAnyardhAnyardhazaH khaNDitAni tasminneva khaNDite'dhai yamakitAni vakra nAma yamakaM janayanti / tathAnyArdhAnyIkRtAni tasminneva yamakitAni zikhAM janayanti / vakrazikhayozca yugapadyoge mAlA bhavati // krameNaiSAmudAharaNatrayamAha ghanAghanAbhinIlAnAmAsthAmAsthAya zAzvatIm / calAcalApi kamale lInAlInAmihAvalI // 41 // ghaneti / iha kamale po'lInAM bhramarANAmAvalI paktiIMnA zliSTA / kIdRk / calAcalApi caJcalApi / kIdRzAmalInAm / ghanAghanA vArSakameghAstadvadabhinIlAnAM zyAmAnAm / kiM kRtvA / lInAM zAzvatI sthirAmAsthAM vRttimAsthAya kRtvA / vakramidam / yAsAM citte mAno'mAno. nArIbhUyo'raM tA rantA / sArapremA sannAsannA jAyetaivAnantA nantA // 42 // yAsAmiti / sannA satpuruSo bhUyaH punararaM zIghraM jAyetaiva bhavedeva / kIdRzaH / rantA rmnnshiilH| rmerntrbhuutkaaritaarthaadrmyitetyrthH| kaastaaH| naariiH| kiidRshiiH| anantAHpracurAstathA AsannA abhyrnnaaH| yAsAM nArINAM citte manasi mAno'haMkAro'mAno'tibahuH / kIdRzaH / sannA nantA namraH / sArapremA sthiraprItiH / iti zikhA // bhItAbhItA sannAsannA senA senAgatyAgatyA / dhIrAdhIrAha tvA hatvA saMtrAsaM trAyavAyakhA // 43 // . . bhIteti / kazciddatorAjAnamAha-he dhIra nirbhaya,AdhIra manoduHkhapreraka, sA parakIyA senA camU: senA sakhAmikA tvA bhavantamAha brUte / kIdRzI / bhItA trastA, abhItA saMmukhamAgatA, sanA sakhedA, AsannA nikaTavartinI, Agatya sametya, agatyA gatyantarAbhAvena / kiM tadAha-hatvA vinAzya, saMtrAsaM bhayam, trAyakha pAlaya / punaH kIdRzI AyakhA AyastvatsakAzAdAgamamameva khaM dhanaM yasyAH / iti mAlA // bhUyopyAha madhyAnyArdhAni tu madhyaM kurvanti tatra parivRttyA / ... . . AdyanvAnyAvantaM kAJcIyamakaM tathaikatra / / 44 // . . ...... madhyAnIti / tuH punararthe / madhyAnvardhArthAni punastatraima madhye parivRttyA madhyaM nAma
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaavymaalaa| yamakaM janayanti / evamAdyantAnyardhArdhAni parivRttyAdyantaM nAma kurvanti / tadubhayayoge samakAlaM kAzcIyamakaM janayanti / tathAzabdaH samuccaye // tatrodAharaNatrayaM krameNAha santo'vata bata prANAnimAniha nihanti nH| sadAjano jano'yaM hi boddhaM sadasadakSamaH // 45 // santa iti / kazcidAha-he santaH ziSTAH, no'smAkaM prANAnavata rksst| hi yasmAdayaM jano loka ihAtremAnprANAnihanti hinasti / bateti khede / kIdRzo janaH / sadAjanaH satAM kSeptA / tathA saJcAsaca yuktAyuktaM boDhuM jJAtumakSamo'samarthaH / iti madhyam // dInA dUnaviSAdInA zarApAditabhIzarA / senA tena parAse nA raNe puMjIviteraNe // 16 // dInA iti / kazcitkasyApi kathayati-he naH puruSa, tena kenApi vIreNa raNe samare senA camUH parAse kSiptA / kIdRze raNe / puMjIvitasyeraNe kSeptari / senA kIdRzI / dInA niSpauruSA / tathA dUnaH paritapto viSAdI viSaNNa inaH khAmI yasyAH sA tathAbhUtA / tathA zarairbANairApAditA bhIrbhayaM zaro hiMsA ca yasyAH sA tathA / ityAdyantam // yA mAnItAnItAyAmA lokAdhIrA dhIrAlokA / senAsannAsannA senA sAraM hatvAha tvA sAram // 17 // yeti / kazciddataH khasenAsaMdezaM rAjJaH kathayati-sA tvadIyA senA pRtanA, AraM ripusamUham, hatvA vinAzya, Aha bravIti / tvA bhavantam / kiM bravIti / sAraM pradhAnaM vstu| zatravo jitA iti nivedytiityrthH| tasyaiva sAratvAditi / kiidRshii| yA maanibhirmnkhibhiritaadhisstthitaa| tathA AnItaH saMpAditaH parabalakhIkAreNAyAmo vistAro yasyAH sA tathAbhUtA / lokAnAmAdhIrmanaHpIDA Irayati sA lokAdhIrA / tathA dhIro nirbhaya AlokaH prekSaNaM yasyAH sA tathAbhUtA / senA sadaNDanAyakA, asannA sotsAhA, AsannA nikaTA / iti kAzcIyamakam / pAdasamudgakabhedavadantAdikAdiyamakabhedavacchehApi sarva eva bhedA draSTavyA iti // ___ 'pAdaM dvidhA tridhA vA vibhajya' (3 / 20) ityuktam, tatra dvidhA vibhakke yamakAnyA. khyAyedAnI tridhA vibhaktasyAha pAdastridhA vibhaktaH sklstsyaadimdhypryntaaH| teSvaparatrAvRttyA daza daza yamakAni janayanti // 18 // pAda iti / yasya pAdasya tridhA bhAgaH saMbhavati sa tridhA khaNDitastatazca tasyAdimadhyAntabhAgA aparatra pAdAntare teSveva prathamadvitIyatRtIyabhAgeSu yathAkramaM yamakitA daza daza yamakAni pUrvavajjanayanti / evaM triMzadyamakAni bhavanti //
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 adhyAyaH ] etadAha kAvyAlaMkAraH / sumatirimAni trINyapi pAdAvRttikrameNa dazakAni / yamakAnAM jAnIyAttadudAharaNAni tadvacca // 49 // sumatiriti / etAni yamakAnAM trINi dazakAni prAjJaH pAdAvRttikrameNa mukhasaMdazAdisaMjJAbhirjAnIyAt / tadudAharaNAnyapi tadvadeva tenaiva prakAreNa / sarvaM caitadvidhA vibhakapAda iva yamakajAtaM jJeyam / kevalaM tRtIyabhAgakRto vizeSaH // tadevAha-- antAdikamiva SoDhA vibhinnametatkaroti tAvanti / yamakAnyAdyantakavattathAparAmarghaparivRttim // 50 // 33 antAdikamiti / yathAntAdikamAdyantakaM ca pUrvatra SoDhA bhinnaM satpratyekaM SaDyamakAni janitavattathedamapi / tathAparAmanyAmardhaparivRttiM dvedhAvibhaktapAdavajjanayati / tathAzabdasyobhayatra yogaH / iti trayodaza yamakAni // eSAmudAharaNAni kAnItyAha tadvadudAharaNAnyapi mantavyAni trayodazaiteSAm / kRtvArdhazazca bhAgAnihApi sabai tathA racayet // 51 // tadvaditi / udAharaNAnyapi tadvadeva trayodaza jJeyAni / upalakSaNaM caitat / pAdasamudra-kavadihApi paJcadazAnAM bhedAnAM saMbhavAtkevalamiha bhAgatrayasya sAdRzyam / tatra tu dvayasya punarapi bhedAnAha--kRtvArdhazazvetyAdi / yathA pUrvatrArghArdhAni kRtvA vaRzikhAmAlAmadhyAdyantakAzcIyamakAni kRtAnyevamihApi kartavyAnyudAharaNAni ca deyAnIti // bhUyo bhedAntarANyAha sthAnAbhidhAnabhAJji trINyanyAnIti santi yamakAni / Adimadhye'nte vA madhyo'nte tatra parivRttaH // 52 // tadudAharaNatrayaM kramAdAha sthAneti / tridhA vibhakte pAde'nyAni trINi vakSyamANAni yamakAni santi / kiMnAmadheyAnItyAha-sthAnAbhidhAnabhAjIti / sthAnakRtamabhidhAnaM bhajante yAni / kathamityAha -- AdibhAge madhyabhAgena yamakite Adimadhyayamakam / AdibhAge'ntyena cettadAdyantayamakam / madhyabhAge'ntyena yadi tadA madhyAntayamakam // sa raNe saraNena nRpo balitAvalitArijanaH / padamApa damAtkhamaterucitaM rucitaM ca nijam // 53 // sa iti / sa kazcinnRpo raNe samare saraNena yAnena tathA damAdupazamAca hetoH svamate
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyamAlA / nijabuddharucitaM yogyaM rucitamiSTaM ca nijaM khakIyaM padaM sthAnamApa lebhe / kIdRzo'sau balitA balitvaM tayA valito veSTito'rijanaH zatruloko yena sa tathAvidhaH / ityAdimadhyam // ghanAgha nAyaM na nabhA ghanAghanAnudArayanneti mano'nu dArayan / sakhe'dayaM tAmavilAsa khedayannahIyase gorathavA na hIyase // 54 // ghaneti / etatprAvRSi pathikasya suhRdocyate-he ghanAgha gRhAnanusaraNAdbahupApa, ayamasau nabhAH zrAvaNo mAso na naiti / api tvAyAtyeva / nabhaHzabdo mAsavAcakaH puMliGgaH / kIdRzo nbhaaH| ghanAghanAnsajalajaladAnudArayanvistArayan / anu pazcAcca manazcittaM dArayanvipATayan / tathA he sakhe avilAsa nirlIla, tAM kAntAmadayaM nirdayaM khedayannuDhejayannahIyase sarpAyase / athavA gorbalIvana hIyase / balIvarda evAsItyarthaH / ityAdyantayamakam // asatAmahito yudhi sAratayA ratayA / sa tayoruruce ruruce paramebhavate bhavate // 55 // asatAmiti / he ururuce vistIrNakAnte / athavA urvI rugyasya sa tasmai vistIrNakAntaye / sa kazcidvIro bhavate tubhyaM ruruce prItimutpAditavAn / tayA jagaprasiddhayA yudhi raNe sAratayotkRSTatayA hetubhUtayA / kiidRshyaa| ratayA sakayA / saMbaddhayetyarthaH / kIdRzo'sau / asatAM durjanAnAmahito drohakArI / ata eva mahitaH pUjitaH / bhavate kIdRzAya / paramA utkRSTA ibhA hastino vidyante yasya sa tathA tasmai // athopasaMhAraM kurvannaniyatadezAvayavayamakAnAmAnanyamAha yamakAnAM gatireSA dezAvayavAvapekSamANAnAm / aniyatadezAvayavaM tvaparamasaMkhyaM sadevAsti // 56 // yamakAnAmiti / deza AdimadhyAntalakSaNaH / avayavo'rdhatribhAgAdiH / tau dezAvayavAvapekSamANAnAmatyajatAM yamakAnAM gatireSA paripATIyaM pUrvoktA / yattu yamakaM dezAvayavau nApekSate tadaparamasaMkhyamasaMkhyAtam / tacca mahAkavilakSyeSu sadeva sAdhvevAsti vidyate / etaduktaM bhavati-svecchAkRtatvenAnantatvAttasya lakSaNaM kartuM na zakyate / kevalaM mahAkavilakSyadarzanAjjJeyam // atra tu diyAtrapradarzanArthamAha* kamalinImAlanI dayitaM vinA na sahate saha tena niSevitAm / tamadhunA madhunA nihitaM hRdi smarati sA ratisAramaharnizam // 57 // kamalinIti / sAlinI bhramarI dayitaM priyaM vinA kamalinI padminI na sahate na kSamate / tAM dRSTvA tapyata ityarthaH / kIdRzIM kamalinIm / tena dayitena saha samaM niSevi *
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 adhyAyaH] kaavyaalNkaarH| tAm / kiM tahIdAnI karotItyAha-taM priyamadhunedAnIM madhunA vasantena hRdi manasi nihitamarpitaM ratisAraM rasapradhAnaM sA smarati dhyAyati / aharnizaM divAnizam / atra na dezavibhAgenAvRtti pyavayavavibhAgena / yato drutavilambitAkhyaM dvAdazAkSarametadvattam / asyArdhe SaDakSarANi / atra ca prathamamakSaraM muktA trINi yamakitAni // tathAkamalinI sarasA sarasAmiyaM vikasitAnavamaM navamaNDanam / kimiti nAdhigatA ghigatAdRzaM madhukareNa batANavatA kRtam // 58 // kamalinIti / iyaM kamalinI padminI kimiti tasmAnmadhukareNa bhRGgena nAdhigatA na saMprAptA / dhikkaSTam / tenANavatA zabdavatA tAdRzamayuktaM kRtam / dhigbatazabdAvatra khedAdhikyaM suucytH| kIdRzI / sarasA nUtanA / vikasitA praphullA / ata eva sarasAM jalAzayAnAmanavamaM zreSThaM navamaNDanaM pratyaprAlaMkaraNam / atrApi dezAvayavAnapekSayAvRttiH // adhyAyamupasaMharanyamakakharUpaM viSayaM cAha iti yamakamazeSaM samyagAlocayadbhiH sukavibhirabhiyuktairvastu caucityavidbhiH / suvihitapadabhaGgaM suprasiddhAbhidhAnaM tadanu viracanIyaM sargabandheSu bhUmnA // 59 // itIti / iti pUrvoktaM yamakamazeSaM sarva samastapAdaikadezajaM samyagyathAnyAyamAlocayadbhiH satkavibhirabhiyuktaiH sAvadhAnaiH / tathA vastu ca viSayabhAgamAlocayadbhiH / yathA kasminrase kartavyam , kva vA na kartavyam / yamakazleSacitrANi hi sarase kAvye kriyamANAni rasakhaNDanAM kuryuH / vizeSatastu zRGgArakaruNayoH / kaveH kilaitAni zaktimAtraM poSayanti, na tu rasavattAm / yaduktam-'yamakAnulomataditaracakrAdibhido hi rasavi. rodhinyaH abhidhAnamAtrametadgaDarikAdipravAho vA // ' prayogastu teSAM khaNDakAvyeSu deva. tAstutiSu raNavarNaneSu ca / tadevAha-aucityavidbhiriti / aucityaM yamakAdividhAnAsthAnasthAnAdikaM vidanti ye taiH / kIdRzaM yamakam / suSTha vihitA hRdayaMgamAH padabhaGgA yatra tattathAbhUtam / tathA suprasiddhAnyabhidhAnAni vastuvAcakazabdA yatra tattathAbhUtaM yamakam / tadanu caucityAdijJAnAnantaraM viracanIyam / bhUmrA bAhulyena sargabandheSu mahAkAvyeSu / nATakakathAkhyAyikAdiSu punaH khalpamevetyarthaH // . iti zrIrudraTakRte kAvyAlaMkAre namisAdhuviracitaTippaNasameta stRtIyo'dhyAyaH smaaptH|
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaavymaalaa| cturtho'dhyaayH| yamakaM vyAkhyAya zleSaM vyAcikhyAsurAha vaktuM samarthamartha suzliSTAkliSTavividhapadasaMdhi / yugapadanekaM vAkyaM yatra vidhIyeta sa zleSaH // 1 // vaktumiti / yatrAlaMkAre yugapattulyakAlamekaprayatnenaivAnekaM yAdikaM vAkyaM vidhIyeta sshlessH|yugptpdgrhnnaanmhaaymkaadiinaaN shlesstvnivRttiH| kIdRzam / vAkyamarthamabhidheyaM vaktuM bhaNituM samartha zaktam / anekamitIhApi draSTavyam / tathA suSTha zliSTaH suprayojito'kliSTaH kaSTakalpanArahito vividho nAnAvidhaH padAnAM suptiGantAnAM saMdhirekIbhAvo yatra tatsuzliSTAkliSTavividhapadasaMdhIti // sAmAnyalakSaNamabhidhAya vizeSAbhidhAnAya zleSaprakArAnAha varNapadaliGgabhASAprakRtipratyayavibhaktivacanAnAm / atrAyaM matimadbhirvidhIyamAno'STadhA bhavati // 2 // varNapadeti / atra zabdAlaMkAreSvayaM zleSo matimadbhirvidhIyamAno dhImadbhiH kriyamANo'STadhASTaprakAro bhavati / keSAM vidhIyamAna ityAha-varNetyAdi / varNazca padaM ca liGgaM ca bhASA ca prakRtizca pratyayazca vibhaktizca vacanaM ca varNapadaliGgabhASAprakRtipratyayavibhaktivacanAni teSAm / varNapadAdiviSayabhedAttannAmASTadhA zleSa ityrthH| atreti paramatanirAsArtham / anyaiyavizeSeNa zabdArthayoH zleSo'bhyadhAyi / varNAdinirdezAdevASTavidhatve labdheSTadheti niyamArtham / bhede satyaSTadhaiva nAnyathetyarthaH / keciddhi padeSu liGgamanta - vayanti / pratyaye ca vibhaktivacane / vibhaktau ca vacanam / tadetatra cAru / bhedadarzanAt / tathAhi hAra iti bhUSaNaM muktAkalApaH, haraNaM hAro moSaH, harasyAyaM hAraH, ko'pyrthH| ityatra padazleSe'pi liGgazleSo na vidyate |srvtr puNlinggtvaat| tathA padmo nidhiH, padma kamalam ,padmA zrIriti liGgazleSe'pi padamabhinnam / tathA tapanasyAyaM tApayatIti vA tApanaH / ityAdiSu pratyayabhede'pi vibhaktivacanabhedo na vidyate / tathA satAM mukhyaH puraHsaraH sanmukhyaH sacchobhanaM mukhaM yAsAM tAH sanmukhyaH ityatra vacanabhede'pi vibhaktibhedo na vidyate / iti bhedapratItena zobhano'ntarbhAva iti // yathoddezastathA nirdeza ityAdau varNazleSalakSaNamAha yatra vibhaktipratyayavarNavazAdaikarUpyamApatati / varNAnAM vividhAnAM varNazleSaH sa vijJeyaH // 3 // ytreti| yatra vividhAnAM nAnArUpANAM varNAnAmaikarUpyaM sAmyamAgacchati sa vrnnshlessH| virUpANAM kathaM sAdRzyamityAha-vibhaktibalAtpratyayabalAdvarNabalAceti //
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 adhyAyaH] kaavyaalNkaarH| udAharaNamidam sAdhau vidhAvapartAvaparAhAvAsthitaM vissaadmitH| . AyAsi dAnavattvaM taddharmya paramakurvANaH // 4 // sAdhAviti / atra mahAsattvo daridro varNyate-kazcinnaro dAnavato bhAvo dAnavattvaM dAtRtvaM tatpurAkRtamakurvANo'saMpAdayanviSAdamitaH praaptH| kIdRzaM dAtRtvam / vidhidaivaM tasminnAsthitamAyattam / daivAdhInamityarthaH / daive'nukUle bhavatIti bhAvaH / kIdRze vidhau / sahAdhibhirvartata iti sAdhistasmin / nityameva manaHpIDAvaha ityarthaH / tathApI sadA saMnidhAnAdapagato'tuH kAlavizeSo yasya so'patustasmin / tathAparAhAvavidyamAnaH paraH pratipakSo yasyAsAvaparaH sa cAsAvahizca sarpazca pIDAkAritvAdaparAhistasmin / aparasyAhernakulAdihisako bhavati, asya tu naiva / anyaca kIdRzaM dAnavatvam / AyAsyaghaTanAdabhIkSNaM khedadAyi / tathA dhayeM khabhAvato dharmAdanapetam, ata eva paraM zreSTham / eSa ekasya vAkyasyArthaH // aparasya tu-sAdhAvityAdi kazcidvANAsuramAha-he dAnava danusuta, tvaM bANo bANAkhya ito'smAtpradezAdviSAdaM kAlakUTabhakSakaM shivmaayaasyaagcchsi| kIdRzaM zivam / vidhau candramasyAsthitamAsthA saMjAtAsyeti tam / kIdRze vidhau / sAdhau sundare / tathApagatA RtirgamanaM yasyAsAvapartistasmin / sdaavsthite| tathApagato rAhurvidhuMtudo yasmAdasau tathAvidhastasmin / kimiti tatsakAzamAyAsItyAha-tasya haveM sthAnaM taddharmya yataH paramotkRSTA kurbhUmiH / nirvANapadamityarthaH / sAdhAvityAdAvikArokArayoH sa. ptamIvibhaktivazAdaikarUpyam / AsthitamitaH prabhRtiSu pratyayavazAt / taddharmyamityatra dhakArahakAravarNavazAditi / paramakurvANa ityatraikatrauSThayo'nyatra dantyauSThayo vakArastatkathamekarUpatA vaNonAm / satyam / yamakazleSacitreSu bavakArayoroSThayadanyauSThayayorabhedo dRzyate / yathA-'tasyArijAtaM nRpaterapazyadabalaM vanam / yayau nirbharasaMbhogairapazyadavalambanam / tathA nakAraNakArayozca na bhedH| yathA-vegaM he turagANAM jayannasAveti bhaGgaheturagAnAm' iti zivabhadrasya / visarjanIyabhAvAbhAvayozca na vizeSaH / yathA-'dviSatAM mUlamucchettuM rAjavaMzAdajAyathAH / dviSadbhyastrasyasi kathaM vRkayUthAdajA yathA // ' atra hyekatrAjAyathA iti visargAntaM kriyApadam, aparatra yathAzabdo'vyayam / tathAnyayormakAranakArayozca na bhedH| yathA-'prApayAsurathaM vIra samIrasamaraMhasam / dviSatAM jahi niHzeSapRtanAH samaraM hasan // ' atra hi samaraMhasamiti mAntam, hasanniti nAntaM padam / tathA vyanjanAtparasyai. kasya vyajanasya dvayorvA na vizeSaH / yathA-'zukle zuklezanAzaM dizati' ityAdau zukle zukle yamakaH / tasmiMzcaikatra zuklaguNayukta, anyatra zucaH klezasya ca nAzaM dizatItyarthaH / atra hyekatra kakArAllakAra evaikaM vyaJjanam, anyatra kakAro lakArazca dvayamiti // atha padazleSaH yasminvibhaktiyogaH samAsayogazca jAyate vividhH| padabhaGgeSu viviko vijJeyo'sau padazleSaH // 5 //
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 kAvyamAlA / ' yasminniti / yatra vAkye vibhaktiyogo vividho nAnAsamAsayogazca jAyate / keSu / padabhaGgeSu satsu / viviktaH sphuTaH sa padazleSaH // udAharaNamidam suratarutalAlasagalannayanodakalAlasatkucAroham / samarAjidantaruciramite namadasau zarIramadaH // 6 // navaromarAjirAjitavalivalayamanoharatarasAraM bhAH / dhavalayati rohitAnavamaddhyAnamadAhitastani te // 7 // (yugmam) sureti / navarometi / kazciccATukRtpriyAmAha-he samarAjidantarucirasmite aviSamadantapaGktikAntahasite, tavAsau bhA eSA dIptirada etaccharIraM vapurdhavalayati zuklayati / kIdRzam / surataruteSu nidhuvanabhaNiteSu lAlaso lampaTo galaH kaNTho yasya tattathAbhUtam / tathA priyasaMnidhAnAdyannayanodakamAnandalocanavAri tasya yo lAlaH prasaraNaM tena saJzobhanaH kucArohaH stanocchrAyo yatra tattathAbhUtam / tathA namatstanAbhogabhArAnnamram / tathA navA nUtanA yA romarAjI romalekhA tayA rAjitaM bhUSitaM yadvalivalayaM valayAkAraM valitrayaM tena manoharataraM ramyataraM tacca tatsAramutkRSTaM ceti smaasH| rohatyuttiSThatIti rohi tAnavaM kRzatvaM yasya tadrohitAnavaM yanmadhyamudaraM tatrAnamantau kaThinatvAdalambamAnAvAhi tAvavasthitau stanau yasyAstasyA AmantraNaM he rohitAnavamadhyAnamadAhitastani / eSa ekasya vAkyasyArthaH // aparasya tu yathA-kazcitkhaDgapraharaNo dhAnuSkaM spardhinamuddizya vayasyAnAha-yato'hamevaM viziSTastena hetunA madasAvasmatkhaDne na varo na zreSTaH ko'sau zarIramadaH / zarA vidyante yeSAM te zariNo dhAnuSkAstAnIrayati kSipatyabhibhavatIti zarIrastasya madaH / jitadhanurdharo'hamiti kRtvA yo darpa ityarthaH / yataH kIdRzo'ham / suratarutaleSu devavRkSAdhobhAgeSvalasA mandA ye galannayA bhrshynniityH| viSayAsaktA ityarthaH / teSAM nodastataH pAtanaM tatra yA kalA vijJAnaM tayA lasaJzobhamAnaH kau pRthivyAM cAro valganaM yasya sa tathAvidho'ham |khddgvidyyaa vargasthAnapi pAtayAmItyarthaH / tathA samaraM raNamAsamantAjjayantyabhibhavantIti samarAjito ye zUrAsteSAmapyante vinAze rucirabhilASo yasya sa evaMvidho'smi bhavAmIti / adhunA vayasyAnAmantrayateamarAjireSu devAGganeSvajitamaparAbhUtaM yaddalibalaM balidAnavasainyaM tasya yamanaM bandhanaM tatrohastarkazcintA tatra rato viSNustasyeva rasastAtparyamArambhazcAnuSThAnaM yeSAM te tathAbhUtA bhavanta Amanyante / kIdRze mdsau| dhavA vRkSavizeSAsteSu layo durgadhiyA saMzrayastena tirohitamantaritamanavaM bahudivasabhavaM yanmadhyAnaM madIyacintanam / durgasthA vayamataH sa kiM kariSyatIti kRtvA / tena maccintAntardhAnena mado yeSAM te ca te'hitAzca zatravazva teSu stanite taddAraNAcchaNacchaNAyamAne / khaGga ityarthaH / athavA dhavAH puruSAsteSAM layaH khapauruSakarmakauzalam / anavama utkRSTo dhyAnamado nItizAstracintAdarpo yeSAM te'navama
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 adhyAyaH] kaavyaalNkaarH| dhyAnamadA mantriprAyA ucyante / dhavalayena karmakauzalena tirohitA nyakatA anavamadhyAnamadA yaiste tathA te ca te'hitAzca zatravasteSu stanite zabdite / anyo'pyatra yadi bhaGgaH saMbhavati so'pi tadvidA vicArya kartavya eva // atha liGgazleSaH strIpuMnapuMsakAnAM zabdAnAM bhavati yatra sArUpyam / laghudIrghatvasamAsairliGgazleSaH sa vijJeyaH // 8 // strIpumiti / yatra strIpunapuMsakaliGgAnAM sArUpyaM bhavatyasau liGgazleSaH / kaiH kRtvA / laghudIrghatvasamAsairiti kvaciddIrghasya laghutvena / hrakhatvenetyarthaH / kvacidbhavasya dIrghatvena kvacitsamAsena ceti // udAharaNam devI mahI kumArI padmAnAM bhAvanI rasAhArI / sukhanI rAja tiro'hitamahimAnaM tasya saddhArI // 9 // devIti / kazcidrAjAnamAzAste-tvaM rAja zobhava / tathA tirazcInaM yathA bhavatyevamahitaM zatru tasya kSayaM naya / 'tasu upakSaye' ityasya rUpam / kIdRzastvam / dIvyatIti devI krIDArataH, mahI utsavavAn , kutsitAMzcaurAdInmArayatIti kumArI / athavA ku: pRthvI mAraH kAmastau vidyete yasya sa kumArI / tathA padmAnAM zriyAM bhAvaM sattAM nayati bhRtyeSviti bhAvanI / sevakAnAM lakSmIprada ityarthaH / rasAM bhuvamAharatyAtmasAtkarotIti rasAhArI / yadi vA rasairmadhurAdibhirAharatIti rasAhArI / sukhaM nayati bhRtyAniti su. khanIH, sataH ziSTAndhArayati poSayatIti saddhArI, zobhanahAravAnvA / kIdRzam / ahitamahimAnamaheva'trasyeva mAno'haMkAro yasya taM tathAvidham / ayamekasya vAkyasyArthaH // aparasya tu-mahI pRthvI rAjati zobhate / devIti pUjApadam / kIdRzI mahI / kumAryakRtavivAhA nityataruNI vA / padmAnAM nalinAnAM bhAvanyutpAdikA / rasAJjalAdInAharati gRhNAtIti / 'karmaNyaNantAdI' / sukhaniH zobhanAkarA / tathAnantasya zeSasya rohita Aropito mahimA mAhAtmyaM yayA / khayamAtmadhAraNe zaktayApyanantasya loke mAhAtmyakhyApanArthamAtmabharastayArpita ityarthaH / sadvidyamAnaM vastujAtaM dharatIti / 'krmnnynnntaadii|' devItyAdau dIrghatve rasAhArItyAdau dIrghatve samAse ca sArUpaM dIrghasya / hrakhatvaM tvanyatra svadhiyA draSTavyam // atha bhASAzleSaH yasminnuccAryante suvyaktaviviktabhinnabhASANi / vAkyAni yAvadartha bhASAzleSaH sa vijJeyaH // 10 // yasminniti / yatra yAvadarthe kaveryAvanto'rthA vivakSitAstAvanti vAkyAnyuccAryante sa
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 kaavymaalaa| bhASAzleSa iti / kIdRzAni / suvyaktaM sphuTaM yathA bhavatyevaM viviktAH pRthagupalabhyamAnavivekA bhinnA dvitrAdyA bhASA yeSu tAni tathAvidhAni // tatra saMskRtaprAkRtazleSodAharaNam sarasabalaM sa hi sUro'saGgAme mANavaM dhurasahAvam / mittamasIsaradavaraM sasaraNamuddhara imaM dabalam // 11 // sarasabalamiti / kazcitkaMcidAha-sa sUro ravirimaM taM mANavaM rogilAtkutsitamanudhyamasIsaratsArayAmAsa / gatiyuktaM cakAretyarthaH / kIdRzam / sarasaM gatilAbhAtpratyagraM balaM zaktiryasya taM tathAbhUtam / hi sphuTam / ka sati pUrvamasIsaradasaGgAme na vidyate saGgo yatrAsAvasaGgaH sa cAsAvAmazca tasmin / asaMparkayogye roge satItyarthaH / punaH kIdRzaM mANavam / dhurasahAvaM dhuri prathamamasahAsamA avA rakSitAro vaidyA yasya / pUrva vaidyatyaktamityarthaH / sUraH kIdRzaH / minmedyati snihyati / kRpaNeSu dayApara ityarthaH / kIdRzam / tamavaraM sarogavAdazreSTham / tathA davaM lAtIti davalamupatApayuktam / kIdRzaH / sasaraNamuddharaH saha saraNena jJAnena vartante ye te sasaraNA yoginasteSAM mudaM harSe dhArayati puSNAtIti kRtveti saMskRtavAkyArthaH / prAkRtasya tu-kAcidbhartAramuddizya sakhImAha-he sakhi, sa zUro'smadbhartA mitraM suhRdaM saGgrAme raNa uddharati rakSati / kIdRzam / zarairbANaiH zabalaM karburam / tathA mAnena garveNa bandhuro ramyaH svabhAvo yasya taM tathAbhUtam / tathAsIzvarANAM khaDgayodhinAM davaramupatApadam / tathA saha zaraNena vartate yastaM sazaraNaM paritrANArthinAmArtiharam / yadyevaMvidhaM tatkimiti tenoddhiyata ityAhamandabalaM mandamasamartha balaM yasya taM tathAbhUtam / bahuyIdhanAdakSamasainyamiti // idAnIM saMskRtamAgadhyudAharaNam kulalA lilAvalole zalileze zAlazAlilavazUle / kamalAzavalAlibale'mAle dizamantake'vizame // 12 // kuleti / kazcijjAtasaMsArabhayo vakti-evaMvidhe'ntake mRtyau sati e viSNau viSaye yA dimArgastAM dizamavizaM praviSTo'smi / kIdRze'ntake / kulAni lAlayanti poSayanti tacchIlAH kulalAlinaH satpuruSAsteSAM lAve chede kartavye lolo lampaTo yastasmin / tathA zalantIti zalAH sodyamAste vidyante yatra deze sa zalI / yadvA zalaM khaDgakoSabandho'sti yeSAM te zalinaH khaDgayodhAstAllizatyalpIkarotIti zalIlezastasmin / tathA zAlaieNhaiH zAlante zlAghanta ityevaMzIlAH zAlazAlinastAllunAtIti zAlazAli. lavaH sa cAsau zUlaM ca / pIDAkaratvAt / tathA kamalA lakSmIstasyAH zavA daridrA 1. prAkRtacchAyA-zarazabalaM sakhi zUro'saGgrAme mAnabandhurasvabhAvam / mitramasIzvaradavaraM sazaraNamuddharati mandabalam // '. 2. mAgadhIchAyA-'kurarAlirAvarolaM salilaM tatsArasAliravazUram / kamalAsavalAlivaraM mArayati zAmyato viSamam // '.
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 adhyAyaH] kaavyaalNkaarH| 11 steSvapi lalati vilasatItyevaMzIlaM balaM sainyaM yasya sa tathA tasmin / tthaamaale| 'mala dhaarnne|' malanaM mAlo na vidyate mAlo yasyAsAvamAlakhasmin / anivArya ityarthaH / eSa saMskRtavAkyArthaH // mAgadhasya tu-ze zalile tatsalilaM jalaM zamantake zAmyataH zamino'pi mAledi mArayati / kIdRzaM tat / kurarAH pakSivizeSAsteSAmAliH patistadIyai rAvaiH zabdai rola: kalakalo yatra tattathAbhUtam / tathA sArasAliraveNa sArasazreNivAzitena zUraM tadvirahimAraNasamartham / tathA kamalAnAM padmAnAmAsavaM makarandAkhyaM lAnti ye te ca te'linazca bhramarAstairvaraM zreSThaM yattat / tathA viSamaM viyogibhISaNamevaM. vidhaM zaradi salilaM vilokya munayo'pi kSubhyanti / iti mAgadhavAkyArthaH // idAnI saMskRtapizAcabhASAzleSodAharaNamAha kamanekatamAdAnaM suratanarajatu cchalaM tadAsInam / appatimAnaM khamate so'ganikAnaM naraM jetum // 13 // kamiti / kasyacitkenacitpauruSastutiH kRtA / tato'nyastAmasahamAna Aha-he suratanaH nidhuvanapuruSa, te tava pauruSaM na raNe ityaamntrnnpdaabhipraayH| tathA khamate zU. nyabuddhe, yastvayA varNyate sa kaM naraM jetumajatu gcchtu| nAstyevAsau puruSo yaM so'bhibhaviSyatItyarthaH / kIdRzaM naram / anekatamAnyAdAnAnyutpattisthAnAni yasya taM tthaabhuutm| tathA chalaM tadAsInaM tAM mAyAmAzritam / AzrayaNArthaH 'AsiH' sakarmakaH / tathApAM paterappatervaruNasyeva mAno garyo yasya tam / tathAgasyeva mandarasyeva nikAnA dIptiryasya tam / athavA na gacchatItyago nikAno yasyetyanyathAsya vaakysyaarthH| athavA yadA na santye. vaMvidhAstadA sarvameva tena yato jitamataH sa kamiva naraM jetumajatviti stutirevAtrArthaH / iti saMskRtavAkyArthaH // paizAcasya tu-kenacidvezyAnAmupakAraH kRtaH / tAbhistu tasya na kRta iti so'tra varNyate-sa pUjitagaNikaH puruSo gaNikAnAM vezyAnAmappatimAnamapratIpamapUjanaM na kSamate na sahate / kimartham / raJjayitumAtmaraJjanAya / idAnIM mAM tAH pUjayantvityevamartham / kIdRzInAM gaNikAnAm / kAmaviSaye kRtAmodAnAM kRtaharSANAm / tathA surana(svarNa)rajatAbhyAmucchalantyo vilasanyo dAsyo yAsAm / pizAcabhASAyAM kagacajatadapayavAnAM lopo na kriyata ityAdipUrvoktaM lakSaNam // idAnI saMskRtasUrasenIvAkyodAharaNamAha todI sadigagaNamado'kalahaM sa sadA balaM vidantaridam / Ara damehAvasaraM sAsadamAraM gadAsAram // 14 // todIti / kazcinnaro raNastho varNyate-sa kazcicchUro vitpaNDita idamAramarisakaM 1. paizAcIchAyA-'kAme kRtAmodAnAM suvarNarajatocchaladAsInAm / apratimAnaM kSamate sa gaNikAnAM na rajayitum // '. 2. sUrasenIchAyA-'tato dRzyate maganamadaH kalahaMsazatAvalambitAntaritam / Ara tameghAvasaraM zAzvatamAraM matAsAram // '.
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaavymaalaa| balaM sainyamantarmadhya Ara sasAra / kIdRzo'sau / tudati parAniti todii| tathA dezanaM digupadezo vyUharacanAdiviSayaH saha dizA vartata iti sadik / tathA na gaNena sahAyavargeNa mado yasyAsAvagaNamadaH khabhujabalasahAyakApekSa ityarthaH / sadA sarvakAlameva / kIdRzaM balam / akalahaM paribhUtatvAnirvairam / ata eva damehAyA upazamaceSTAyA avasaraH kAlo yasya tattathAbhUtam / tathAsyante kSipyanta ityAsAH zarAstAndyanti khaNDayantItyAsadA dhAnuSkAH saha tairvartata iti sAsadam / tathA gadAbhiH sAramutkRSTam / eSa saMskRtavAkyArthaH // sUrasenyAstu-zaradi nabho varNyate-to iti tataH prAvRSo'nantaraM dRzyate'valokyate / gaganaM nabhaH / ada etat / kIdRzam / kalahaMsazatairavalambitaM cAntaritaM ca / tathA Arato nivRtto meghAnAM ghanAnAmavasaraH kAlo yatra / yadi vA AratA uparatA meghAnAmApa eva zarA bANA yatra tattathAbhUtam / tathA zAzvataH sthiro mAraH kAmo yatra / tathA gata AsAro vegava! yatastattathAbhUtam // atha saMskRtApabhraMzayoH zleSodAharaNamAha dhIrAgacchadume hatamududdharavArisadaHsu / abhramadapprasarAharaNuravikiraNA tejaHsu // 15 // dhIreti / atra kAcidgaurIsakhI gaGgAyAH sapatnyA vyasanena gaurImAnandayati-yathA he ume gauri, dhIrA khasthA bhaveti kriyA gamyate / yataH, abhre gagane mAdyatyuddhato bhavati yaH sa tathAvidho'pAM jalAnAM prasaro yasyAH sA abhramadapprasarA gaGgA averiva gaDDarikAyA iva kiraNaM vikSepaNaM nirvAsanaM yasyAH saavikirnnaa| ahardivasamapi / 'kAlAdhvanoratyantasaMyoge-' iti karma / ata eva hatamudgataharSA / tata eva cANu: kRzA satyagacchadapatat / kva / tejaHsu / kIdRzeSu / udgatA dharA pRthvI pralayApannimanA satI yasmAttaduddharaM tacca tadvAri ca samudrajalaM ca tadeva sado gRhaM yeSAM tAni tathAvidhAni teSu / vaDavAnalatejaHkhityarthaH / haranirvAsanaduHkhitA satI gaGgAtmAnaM vaDavAnalendhanIcakAreti bhaavaarthH| eSa saMskRtavAkyArthaH // athavA kAcitsakhI gauryAH purato harasamaraM varNayatihe ume, dhIrbuddhirAgacchadAgatA / kathamahatamudanaSTaharSe yathA bhavati tathodgatA nivRttA haravAriNo haraniSedhakAH zatravo yatra karmaNi taduddharavAri yathA bhavati / yathAsmAkaM buddhistuSTizcAbhUtathA hareNArayo jitA ityarthaH / sA ca dhIH sadaHsu sabhAsu tejaHsu ca paratejoviSaye'bhramatprasRtA / tejastastAretyarthaH / kIdRzI dhIH / sarvagalAdapAmiva prasaro gatiryasyAH sApprasarA / ahardivasam / sadetyarthaH / aNuH kuzAgrIyA / tathAvikiraNA nirasitumazakyA / iti saMskRtavAkyArthaH // apabhraMzasya tu-varSAvarNanam-he dhIrAH, gacchatvapasaratu / kim / tanmeghakRtaM tamo meghatamaH / kIdRzam / durdharA durvArA vArSikA varSAsu bhavA dasyavazcorA yatra / yadi vA vArSikA meghA eva dasyavazcaurAstejaso haraNAdyatra / 1. apabhraMzacchAyA-'dhIrA gacchatu meghatamo durdharavArSikadasyu / abhramadaprasarA haraNaM ravikiraNAste yasya // '.
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 adhyAyaH] kaavyaalNkaarH| 43 tathA yasya meghatamasaste ravikiraNAH sUryakarA haraNaM hrtaarH| kiidRshaaH| abhramadaprasarA bhramo bhrAntina bhramo nizcayastaM dadAtItyabhramadaH prasaro yeSAM te tathAvidhAH / yathAvasthitaM vastukharUpaM ye prakAzayantItyarthaH // atha bhASAzleSasya prakArAntaramAha vAkye yatraikasminnanekabhASAnibandhanaM kriyate / ayamaparo vidvadbhirbhASAzleSo'tra vijJeyaH // 16 // vAkya iti / yatraikasminneva vAkye'nekabhASA nibadhyante so'yamaparaH pUrvasmAdanyo bhASAzleSo'tra jJAtavyaH / pUrvatrAnekArtho'nekAbhirbhASAbhiruktaH, iha tveka evArthoM bahIbhi SAbhirucyata iti tAtparyArthaH // udAharaNam samare bhImArambhaM vimalAsu kalAsu sundaraM sarasam / sAraM sabhAsu sUriM tamahaM suragurusamaM vande // 17 // samara iti / tamahaM sUriM vande staumi / kIdRzam / samare raNe bhImArambhaM bhISaNodyogam / vimalAsu kalAsu sundaraM nirmalakalAviSaye zobhanam / sarasaM zRGgArAdirasopetam / tathA sabhAsu sadaHsu sAramutkRSTaM / ata eva suragurusamaM bRhaspatitulyam / ayamekatrArthe saMskRtaprAkRtazleSaH / samasaMskRtaprAkRtazabdaracitatvAt / evamuttaratrApi samasaMskRtamAgadhazabdaracitatvAdityAdi draSTavyam // samasaMskRtamAgadhazabdodAharaNamAha zUlaM zalantu zaM vA vizantu zabalA vazaM vizaGkA vA / azamadazaM duHzIlA dizanti kAle khalA azivam // 18 // zUlamiti / duHzIlA duSTacAritrAH khalAH zalavo'zivaM pIDAdikaM dizanti dadati yato'taste zabalAH pAtakinaH zUlaM vA zalantvadhirohantu / zaM vA sukhaM vA vizantvadhigacchantu / vazaM parAdhInatAM vA yAntu / vizaGkAH khacchandA vA bhavantu taccintAmapi na kurmaH / kIdRzamazivam / avidyamAnaH zama upazamo yasyAM sA tathAvidhA dazAvasthA yatra tadazamadazam // saMskRtapaizAcikayoH zleSodAharaNamAha campakakalikAkomalakAntikapolAtha dIpikAnaGgI / icchati gajapatigamanA capalAyatalocanA lapitum // 19 // campaketi / kAcinnAyikA gajendrasamagamanA caJcaladIrghalocanA ca / tathA campakakalikAvatkomalakAntI ramyarucI kapolau yasyAH sA tathAvidhA / tathAnaGgasyeyamA: naGgI dIpikA / tayA kAmasya prakAzitatvAt / sA lapituM vaktumicchAmi //
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 kaavymaalaa| atha saMskRtasUrasenIzleSamAha adharadalaM te taruNA madirAmadamadhuravANi sAmodam / sAdhu pibantu supIvarapariNAhipayodharArambhe // 20 // adhareti / madirAmadena madhurA vANI yasyAH sA saMbodhya bhaNyate / te tavAdharadalamoSThapallavaM taruNA yuvAnaH sAdhu yathA bhavatyevaM pibantu cumbantu / kIdRzam / sAmodaM sugandhi / kiMviziSTe / satru pIvaro mAMsalaH pariNAhI parimaNDalaH payodharArambhaH kucAbhogo yasyAH saivamAmanyate // saMskRtApabhraMzazleSamAha krIDanti prasaranti madhu kamalapraNayi lihanti / bhramarA mitra suvibhramA mattA bhUri rasanti // 21 // krIDantIti / kazcitkaMcidAha-he mitra, bhramarA mattAH santaH krIDanti vicaranti / prasarantItastato gacchanti / tathA madhu makarandaM kamalapraNayi padmasaMbaddhaM lihantyAkhAdayanti / kIdRzAH / suSTha vibhramo yeSAM te tathAvidhAH / tathA bhUri prabhUtaM rasanti zabdAyante / anyo'pi matta evaMvidho bhavati // bhASAzleSamupasaMharanAha evaM sarvAsAmapi kurvIta kaviH parasparaM zleSam / / anayaiva dizA bhASAkhyAdI racayedyathAzakti // 22 // evamiti / yathA saMskRtabhASAyA anyAbhirbhASAbhiH saha zleSaH kRta evamanyAsAmapi parasparaM kartavyo'sau / tadyathA-prAkRtabhASAyA mAgadhikApaizAcIsUrasenyapabhraMzaiH saha, mAgadhikAyAH paizAcIsUrasenyapabhraMzaiH, paizAcyAH sUrasenyapabhraMzAbhyAm , sUrasenyA apabhraMzena / ete daza bhedAH prAcyaiH saha dviyoge sarva eva paJcadaza bhedA bhavanti / tathAnayaiva dizAnenaiva nyAyena tryAdIstisrazcatasraH paJca SaDyA yugapacchRiSTA bhASA yathAsAmarthya mekavAkyatayA bhinnavAkyatayA vA racayet / tatra triyoge viMzatirbhedAH / yathAsaM0 prA0 mA0 1,saM0 prA0pai0 2, saM0 prA0 su. 3, saM0 prA0 a04, prA0 mA0 pai0 5, prA0 mA0 sU0 6, prA0 mA0 a0 7, mA0 pai0 sU0 8, mA0 pai0 a0 9, pai0 sU0 a0 10, saM0 mA0 pai0 11, saM0 mA0 sU0 12, saM0 mA0 a0 13, prA. pai0 sU0 14, prA0 pai0 a0 15, prA0 sU0 a0 16, saM0 pai0 sU0 17, saM0 pai0 a0 18, prA0 sU0 a0, 19, saM0 sU0 a0 20 / caturyoge tu paJcadaza / tadyathA-saM0 prA0 mA0 pai0 1, saM0 prA0 mA0 sU0 2, saM0 prA0 mA0 a0 3,prA. mA0 pai0 sU0 4, prA0 mA0 pai0 a0 5, mA0 pai0 sU0 a06, saM0 mA0 pai0 sU0 7, saM0 mA0 pai0 a0 8, saM0 pai0 sU0 a0 9, prA. pai0 sU0 a0 10, saM0 prA0 sU0 a0 11, saM0 mA0 sU0 a0 12, saM0 prA0 pai0 sU0 13, saM0
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 adhyAyaH kaanyaalNkaarH| 15 prA0 pai0 a0 14, prA0 mA0 sU0 a0 15 / paJcayoge SaT / tadyathA-saM0 prA0 mA0 pai0 sU0 1,saM0 prA0 mA0 pai0 a0 2, saM0 mA0 pai0 ma0 a0 3, saM0 prA0 pai0 sU0 a0 4, saM0 prA0 mA0 sU0 a0 5, prA0 mA0 pai0 sU0 a0 6 / SaDyoge tveka eva bhedaH // tatra SaDyogAdikapradarzanAyaikArthazleSamekamudAharaNamAha akalaGkakula kalAlaya bahulIlAlola vimalabAhubala / khalamaulikIla komala maGgalakamalAlalAma lala // 23 // akalaGketi / he evaMvidha, tvaM lala krIDa / kIdRza / akalakakula nirmalAnvaya / kalAlaya kalAvAsa / bahulIlAlola pracuravilAsalampaTa / vimalabAhubala prakaTabhujaparAkrama / khalamaulikIla durjanaziraHzako / komala kamanIya / maGgalakamalAlalAma jayalakSmIcihna / atraikasminnarthe bhASASaTkasyApi samAna rUpam // atha prakRtizleSamAhasiddhayati yatrAnanyaiH sArUpyaM pratyayAgamopapadaiH / prakRtInAM vividhAnAM prakRtizleSaH sa vijJeyaH // 24 // siddhayatIti / yatra pratyayairAgamairupapadaizvAnanyastaireva prakRtInAM tu nAnAprakArANAM sArUpyaM samAnarUpatA siddhathati sa prakRtizleSaH // tatrodAharaNamAha parahRdayavidasurahitaprANanamatkAvyakRtsudhArasanut / sauramanAraM kalayati sadasi mahatkAlacitsAram // 25 // pareti / devAsurayuddhaM varNyate-sauraM surasamUhaH kartR kalayati kaliM gRhNAti / yuddhayata ityarthaH / ka santaH / asyante kSipyante yatra tatsadastatra sadasi yuddhe / sauraM kIdRzam / parahRdayAni ripuvakSAMsi vidhyatIti parahRdayavit / yathAsurahitAnAM dAnavapakSapAtinAM prANanaM jIvanaM manAtItyasurahitaprANamat / tathA kAvyaM dAnavaguruMkRntati pIDayatIti kAvyakRt / tathA sudhArasamamRtarasaM nauti stautIti sudhArasanut / tathA devatvAnna vidyate nAraM narasamUho yatra tadanAram / tathA mahatprabhUtam / tathA kAle kRtyakaraNasamaye ciccaitanyaM jJAnaM yasya tatkAlacit / tathA sahAreNArisamUhena vartate yattatsAraM yathA bhavatyevaMkalayati / eSa ekasya vAkyasyArthaH // parasyApi tAdRzAnyeva padAni / sauraM sUrisamUhaH sAramutkRSTaM vastu nyAyyaM vA sadasisabhAyAM kalayati pricchintti| kiM kurvatsauram / mahatpUjayatpUjyajanam / tathA parahRdayavitparacittajJam / tathAsurahitAnAM prANavarjitAnAM prANanena pratyujjIvanena mAdyati hRSyatItyasurahitaprANanamat / tathA kAvyaM kavikarma karotIti kAvyakRt / tathA zobhano dhAro maryAdAdidhAraNaM yeSAM te sudhArAH sujanAstAnsyanti nanti ye te sudhArasAH khalAsvAnudati prerayatIti sudhArasanut / tathA na vidyata AramarisamUho yasya
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 kaavymaalaa| tadanAram / tathA kalAnAM samUhaH kAlaM cinotyarjayatIti kAlacit / atra prakRtayo vyadhividiprabhRtayo bhinnAH / pratyayAH kvibAdaya ubhayatrApi ta eva / parahRdayAdInyupapadAni ca tAnyeva / Agamazca kAlacidAdipade'to'ntAgamAdiko'nanyaH / nanu caikatra pakSe'to'nto'sti dvitIye nAstIti kathamananyaH / satyam / nAsyAnyo'stItyananyo dvitIyapakSe'nyAgamAbhAvAducyata iti sustham // atha pratyayazleSaH yatra prakRtipratyayasamudAyAnAM bhavatyanekeSAm / sArUpyaM pratyayataH sa jJeyaH pratyayazleSaH // 26 // yatreti / yatra prakRtipratyayasamudAyAnAM bahUnAM pratyayAtsakAzAtsArUpyaM samAnarUpatA bhavati sa pratyayazleSo jJAtavyaH // udAharaNam tApanamAja pAvanamAraM hAra parApa dAseyaH / kAraM cAraNamAhitamAja daraM sAdhanaM bahuzaH // 27 // tApanamiti / eSa dAseyo dAsIputrazcauro hAra muktAkalApaM hriyamANaM vA vastu parApa muSitvA prAptavAn / kIdRzam / tApayatIti tApanam / bandhAdihetutvAt / tathA ajyate kSipyate'nenetyAjayatIti vA Ajam / cauro hi cArakAdau kSipyate / tathA pAvayatIti pAvanaHzuddhikRnmAromaraNaM yatra tatpAvanamAram / tathA sa dAseyo haraNakAle daraM bhayamAja cikSepa tyktvaan| kIdRzaMdaram / sadhanAdIzvarAdAgataM sAdhanam / AhitaM hRdaye nihitam / punaH kIdRzaM daram / karayoridaM kAram / tathA caraNayoH pAdayoridaM cAraNam / karacaraNakhaNDanAdibhayaM nAjIgaNadityarthaH / yato'sau bahUJjhyatIti bahuzaH / bahavastena dhanAdyapahAratastanUkRtA ityarthaH / eSa eko'rthaH // dvitIyastu-Aseya AraM gatiM parApatprAptavAn / 'SiJ bandhane' / Asetavya Aseyo mokSamaprApto jJAnI bhaNyate / ISatkarmabandhanAt / kIdRzamAram / tapanasyemaM tApanam / ajasyemamAjam / pavanasyemaM pAvanam / harasyemaM hAram / sUryaviSNuvAyurudrANAM saMbandhinI gati lebha ityarthaH / yato'sau kAraM kriyAmAjattyaktavAn / kIdRzaM kAram / cArayati gamayati saMsAre prANinamiti cAraNam / punaH kIdRzam / ahitAnAM rAgAdInAmidamAhitam / kiM tat / sAdhyate'neneti sAdhanam / rAgAdInAmupakaraNamityarthaH / kathaM sAdhanam / bahuzo'nekazaH / araM zIghram / atra pratyayavazAtprakRtipratyayasamudAyAnAM sArUpyam // atha vibhaktivacanazleSaH- sArUpyaM yatra supAM tiDAM tathA sarvathA mitho bhavati / .. so'tra vibhaktizleSo vacanazleSastu vacanAnAm // 28 // sArUpyamiti / yatra sArUpyaM samAnarUpatA supAM syAdInAM tinaM tyAdInAM mithaH para
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 adhyAyaH ] kAvyAlaMkAraH / sparaM sarvathA sarvaprakArairbhavati so'tra zveSAdhikAre vibhaktizleSo jJeyaH / vacanAnAM tvekavacanAdInAM mithaH sArUpye vacanazleSaH // tatra tAvadvibhaktizveSodAharaNam - AyAma dAnavatAM sarati bale jIvatAM na nAkiratAm / 47 nayadAnavA~llalAmaH kimabhUrasi dAruNaH sahasA // 29 // AyAma iti / jIvatAM prANabhRtAM dAnavatAM dAnaM dadatAM satAM saMbandhini bale sainya AyAmo vistAraH sarati prasarati / na nAkiratAM na vikSipatAm / kArpaNyena gale'rthinaM gRhNatAM netyarthaH / kutaH / yato nayazca dAnaM ca te vidyete yasyAsau nayadAnavAnpuruSo lalAmo bhUSaNaM jagataH / tathA kimaH kutsAyA abhUrasthAnaM kimabhUH / tathA sahasA balenAsidAruNaH khaGgabhISaNazca lalAmaH / ityeko'rthaH // aparastu - kecitsurA balinAmAnamasuramUcuH--he bale vairocana, dAnavatAmasuratvamAyAma AgacchAmaH / katham / sarati saprItIti kRtvA / na punarjIvatAM bRhaspatitAm / kiMbhUtAm / nAkiSu deveSu ratAM satAM nAkiratAm / tasmAnnaya prApaya dAnavAnasurAn / yena teSAM madhye lalAmo vilasAmaH / kimasi tvaM dAruNaH kASThAdabhUH saMjAtaH sahasA / yenAsmAkaM vacanaM na zRNoSItyarthaH / atrAyAma ityAdayo ya eva syAdyantAsta eva tyAdyantAH zabdA iti sArUpyam // atha vacana zleSodAharaNam Aryo'si taromAlyaH satyo'natakukSayaH stavAvAcyaH / sannAbhayo yuvatayaH sanmukhyaH sunayanA vandyaH // 30 // 1 Arya iti / kazcidutsAhyate - asi tvaM vandyo vandanIyaH, yata Aryo viziSTaH / tathA taro balaM mAlyamalaMkaraNaM yasyAsau taromAlyaH / satyo'vitathavAk / anatAnAmapraNatAnAM korbhUmeH kSayo nAzaheturanatkukSayaH / stavaiH stutibhiravAcyo vaktumazakyaH / tathA sannAnAM kSINAnAmabhayo na vidyate bhayaM yasmAditi sannAbhayaH / tathA yUnastaruNAMstayate'bhiyukta iti yuvatayaH / satAM sAdhUnAM mukhya AdyaH / tathA zobhano nayo'syeti sunayaH sa cAsau nA ca / sunItipuruSa ityarthaH / eSa ekavacanenaikasya vAkyasyArthaH // aparasya tu -- kazcidrAjAnamAha - tava saMbandhinya Aryo'risaktA yuvatayastriyo vandyo grahAnItA evaMvidhAH / asitA romAlI yAsAM tAstathAbhUtAH / tathA satyaH sAdhvyaH / natakukSayaH kRzodaryaH / avAcyo'dhomukhyaH / tathA satI ramyA nAbhiryAsAM tAH sannAbhayaH / tathA sacchobhanaM mukhaM yAsAM tAH sanmukhyaH / zobhane nayane yAsAM tAH sunayanAH / atrArya ityAdIni padAni bahuvacanAntAnIti vacana zleSaH // evaM zleSalakSaNamabhidhAya pUrvakavilakSyasaMgrahAya lakSaNazeSamAhabhASAzleSavihInaH spRzati prAyo'nyamapyalaMkAram / dhatte vaicitryamayaM sutarAmupamAsamuccayayoH // 31 //
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 kaavymaalaa| bhASeti / ayaM pUrvoktazleSo bhASAzleSarahitaH prAyo bAhulyenAnyamapyalaMkAramarthaviSayaM vyatirekAdikaM spRzati / zleSasyApyaupamyAdibhiH saha saMkaro bhavatItyarthaH / apizabdo vismaye / prAyograhaNamasAkalyapratipAdanArtham / anyamalaMkAraM spRzati paraM na srvmevetyrthH| tatrApi sutarAmatizayena vaicitryaM ramyatvamayaM zleSa upamAsamuccayayordhatte dhArayati / upamAsAhacaryAtsamuccayo'pyatraupamyabhedo gRhyate // nanvatra zleSavAkyadvaye zabdamAtraM zliSTaM bhavati, na tvartha iti sAmyAbhAvastatazca kathamupamAsamuccayAbhyAM sparzo ghaTata ityAzaGkayAha sphuTamarthAlaMkArAvetAvupamAsamuccayau kiM tu / Azritya zabdamAnaM sAmAnyamihApi saMbhavataH // 32 // sphuTeti / sphuTaM satyamarthAlaMkArAvetAvupamAsamuccayau na kadApi kharUpaM tyajataH / kiM tu zabdamAtrarUpaM sAmAnyaM sAdhAraNaM dharmamAzritya sNbhvtH| tAbhyAM yogo ghaTata ityarthaH / arthato na sAdRzyaM kiM tu vAkyadvayasAdhAraNazabdAzrayaM sAdRzyaM vidyata iti tAtparyArthaH // udAharaNamAha yadanekapayodhi bhujastavaiva sadRzo'syahInasuratarasaH / nanu balijitaH kathaM te sadRzastadasau surAdhikRtaH // 33 // yaditi / kazciducyate-tvaM tavaiva sadRzo nAnyasyetyananvayAnAmupamAvizeSaNadvAreNa sAmyamAha-kIdRzastvam / anekapAnAM dvipAnAM yoddhA bhujo bAhuryasyAsAvanekapayodhi. bhujaH / tathAhInaH paripUrNaH surataraso nidhuvanaraso yasyAsAvahInasuratarasaH / tava kIdRzasya / anekAMzcaturaH payodhInsamudrAnbhunakti rakSatItyanekapayodhibhuktasya / tathAhInAmino nAgarAjaH surA devAsteSAmiva taro balaM yasyAsAvahInasuratarAstasya / atra prathamAnirdiSTamupameyaM SaSThInirdiSTamupamAnamanayostu na vastutaH kiMcidapi sAmyamasti, kiM tu tatpraticchAyazabdaprayogAtsAmyaM pratibhAsate / evamuttaratrApi yojyam / kimiti / tvaM tavaiva sadRzo na vindrasyetyAha-nanvityAdi / te tava kathamasau sadRza iti vyatireko 'ymlNkaarH| kIdRzasya te| balinaH samarthAJjayatyabhibhavatIti balijittasya blijitH|| tathA surANAmAdhInmanaHpIDAH kRntatIti surAdhikRttasya surAdhikRtaH / indrastu kIdRzaH / balinAmnA dAnavena jitaH parAbhUtaH / tathA surairadhikRto rAjye niyojitaH / evaM tvaM surANAmAdhIJchinatsi, sa tu surairadhikRta iti sphuTa eva tavendrasya ca vizeSaH / yattacchabdau hetvau~ / nanvamarSe / yasmAttvaM tavaiva sadRzastasmAttava kathamindraH sadRzo bhavatItyarthaH // upamAsamuccayodAharaNamAha vasudhAmahitasurAjitanIrAgamanA bhavAMzca varSAzca / suracitavarAhavapuSastava ca harezvopamA ghaTate // 34 //
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 adhyAyaH] kaavyaalNkaarH| 49 vasudheti / tvaM varSAzca sadRzau / tvaM tAvatkIdRzaH / vasu dhanam , dhAma tejaH, tAbhyAM hitamanukUlaM surairdevairajitamaparAbhUtaM nIrAgaM rAgarahitaM manazcittaM yasya sa tathoktastvam / varSAstu vasudhAyAM bhuvi mahitaM pUjitaM suSTha rAjitaM zobhitaM nIrAgamanaM jalAgatiryAsu tAstathokkAH / cazabdAvatra samuccayArthau / sAdhAraNavizeSaNAdaupamyasya sadbhAvaH / zuddhAyA upamAyA udAharaNamAha-suracitetyAdi / tava viSNozca sAmyaM ghaTate / kI. dRzasya tava / suSTha racitaM varaM zreSThamAhavaM samaraM puSNAti puSTiM nayatIti yastasya suracitavarAhavapuSaH / harestu surairdevaizcitaM vyAptaM varAhavapuH sUkarazarIraM yasya sa tathA tasya / atrApi sAdhAraNazabdayogAtsAmyam, na tvarthataH // atha zleSamupasaMharannAha zabdAnuzAsanamazeSamavetya samya__ gAlocya lakSyamadhigamya ca dezabhASAH / yatnAdadhItya vividhAnabhidhAnakoSA zleSaM mahAkavirimaM nipuNo vidadhyAt // 35 // zabdAnuzAsanamiti / idamidaM ca kRtvA tato mahAkavirimaM zleSaM kuryAt / kiM kRtvA / zabdAnuzAsanaM vyAkaraNaM samagraM samyagjJAtvA / tathA lakSyamudAharaNaM mahAkavikRtamAlocya / tathA sUrasenyAdidezabhASA viditvA / tathAbhidhAnakoSAnnAmamAlA adhIya paThitveti / etacca kRtvA nipuNaH kuzalo mahAkavizca yaH sa zleSaM kuryAditi // iti zrIrudraTakRte kAvyAlaMkAre namisAdhuviracitaTippaNasameta zcaturtho'dhyAyaH samAptaH / pnycmo'dhyaayH| vakroktyanuprAsayamakazleSAnirUpya kramaprAptaM citraM pratipAdayitumAha bhanayantarakRtatatkramavarNanimittAni vasturUpANi / sAGkAni vicitrANi ca racyante yatra taccitram // 1 // bhaGgayantareti / yatra kAvye vastUnAM cakrAdInAM rUpANi saMsthAnAni racyante nibadhyante tacitrasAdRzyAdAzcaryAdvA citraM nAmAlaMkAraH / kAvye kathaM vasturUpANi racyanta iti prazna vizeSaNadvAreNa yuktimAha-bhaGgayantareNa cakrAdivicchittilakSaNena prakAreNa kRtaH sa sakalalokaprasiddhaH kramo racanAparipATI yeSAM te ca te varNAzcAkSarANi ca te nimittaM kAraNaM yeSAM vasturUpANAM tAni tathokAni / tathA sahAUna svanAmacihvena vartanta iti sAkAni / tathA vicitrANi cAnyAni ca sarvatobhadrAnulomapratilomAdIni / cakAro vasturUpeSu madhye sarvatobhadrAdisamuccayArthaH //
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyamAlA / sAmAnyatazcitralakSaNamabhidhAya vizeSeNAbhidhAtuM tadbhedAnAha taccakrakhaGgamusalairbANAsanazaktizUlahalaiH / 'caturaGgapIThaviracitarathaturagagajAdipadapAThaiH // 2 // anulomapratilomairardhabhramamurajasarvatobhadraiH / ityAdibhiranyairapi vastuvizeSAkRtiprabhavaiH // 3 // bhedairvibhidyamAnaM saMkhyAtumanantamasmi naitadalam / tasmAdetasya mayA diGmAtramudAhRtaM kavayaH // 4 // taditi / anulometi / bhedairiti / tadetaccitraM yasmAdityAdibhiruktairanyairanuktairapi / bhedaiH kIdRzaiH / vastuvizeSAkArAtprabhavanti jAyante ye tairvibhidyamAnaM bhedena vyavasthApyamAnamanantamasaMkhyAtaM tatsaMkhyAtuM saMkhyayA pratipAdayituM nAlaM na samartho'smyaham / tasmAdetasya mayA diGmAtramudAhRtaM darzitaM he kavayaH / ityAdibhirbhedairityuktaM tAneva darzayati taccakretyAdi / cakrAdIni pratItAni na varam / bANAsanaM dhanuH / caturaGgapIThaM dyUtakArividitacaturaGgaphalakastatra racitai rathaturagagajAdipadapAThaiH / paThyate'neneti pAThaH shlokH| AdigrahaNAnnarapadasaMgrahaH / kramavyutkramAbhyAM yaH sadRzaH so'nulomapratilomazlokaH / ardhbhrmnnaadrdhbhrmH| sarvatastu bhramaNAtsarvatobhadraH / AdigrahaNAtpadmagomUtrikAdisaMgrahaH / kiM punasteSAM vasturUpANAM viracane lakSaNamityAha - yannAma nAma yatsyAttadAkRtirlakSaNaM mataM tasya / tallakSyameva dRSTvAvadhAryamakhilaM tadanyadapi // 5 // yaditi / catrAdikaM prasiddhaM nAma saMjJA yasyeti vigrahaH / tadyannAma / dvitIyastu nAmazabdaH prAkAzye / tadevaMvidhaM vastu yatsyAttadAkRtistadAkArastasya citrasya lakSaNamabhihitam / yadanukAryasya cakrAdernAma saMsthAnaM ca tadevAnukaraNasya karaNIyamityarthaH / tacca citralakSaNamakhilaM samagraM mAghAdimahAkaviracitaM lakSyamudAharaNameva dRSTvAvadhArya jJeyam / tato vasturUpAdanyadapi sarvatobhadrAdikaM lakSyameva dRSTvAvadhAryam / athavA tato lakSyokAdvasturUpAdanyadapi matsyabandhAdikaM svadhiyaivAbhyutyam / mArge dRSTvAnyathApi karaNaM na dossaaye| tyarthaH / tena cakrAranemipadmadalAdAvaniyama ukto bhavatIti sthitametat // tatrASTabhiH zlokairgarbhIkRtakhaGgAdivasturUpAntaraizcakramAhamArArizakrarAmebhamukhairAsAra raMhasA / sArArabdhastavA nityaM tadartiharaNakSamA // 6 // mAtA natAnAM saMghaTTaH zriyAM bAdhitasaMbhramA / mAnyAtha sImA rAmANAM zaM me dizyAdumAdijA // 7 // khaGgabandhaH // ( yugmam )
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 adhyAyaH kaavyaalNkaarH| mAreti / mAteti / umA gaurI zaM sukhaM me mahyaM dizyAddeyAt / kIdRzI / AdijA jagadAdibhavA / tathA mArAriH zaMbhuH, zaka indraH,rAmo jAmadagyo dAzarathirvA, ibhamukho gaNAdhipastairAsAraraMhasA vegavarSavadvegenAdarAvezAtsAra utkRSTa ArabdhaH prakRtaH stavaH stutiryasyAH sA / tathA nityaM sadA teSAM mArAriprabhRtInAmarteH pIDAyA haraNe'panayane kSamA samarthA / tathA natAnAM mAteva mAtA / vatsalatvAt / tathA saMghaTTaH samUhaH / kAsAM zriyAmRddhInAm / tathA bAdhito nAzito bhaktAnAM saMbhramo bhayaM yayA sA tathAbhUtA / tathA mAnyA pUjyA / atha sImA maryAdA rAmANAM strINAm / sarvottametyarthaH / anena saMdAnitakena khaDa utpadyate / AdyaH zlokaH phalarUpo'paro muSTirUpaH / 'sA' zabdaH phalAnte taiNyAkArI 'dijA' iti muSTerupari 'mA' zabdau tatra sAdhAraNau / asya nyAsaH // atha musaladhanuSI mAyAvinaM mahAhAvA rasAyAtaM lasadbhujA / jAtalIlAyathAsAravAcaM mahiSamAvadhIH // 8 // musalam // mAmabhIdA zaraNyA mutsadaivArukpradA ca dhIH / dhIrA pavitrA saMtrAsAbAsISThA mAtarArama // 9 // dhanuH // (yugmam) mAyAvinamiti / mAmiti / he mAtaH, sA tvaM saMtrAsAdbhayAnmAM trAsISThA rakSa / Arama vyApArAntarAnivartakha / pazya mAmityarthaH / yA tvaM mahiSaM mahiSAsuramAvadhIhatavatIti saMbandhaH / kIdRzaM mahiSam / mAyAvinaM chadmaparam / tvaM tu mahAhAvA mahAnhAvazceSTAvizeSo yasyAH sA / rasena darpaNAyAtaM mahiSam / tvaM lasadbhujA lasantau bhujau yasyAH / tathA jAtalIlA saMpanna vilAsA / mahiSamayathAsAravAcamayathAsArA maryAdollacinI vAgyasya / tathA tvamabhiyamabhayaM dadAsItyabhIdA / zaraNe sAdhuH zaraNyA / mutprahRSTA / sadaiva sarvakAlamarukpradA niirogtvdaayinii| caH samuccaye / dhIrbuddhiH / taddhetutvAt / dhIrA nirbhayA / pavitrA pAvanI / atrAyazlokena musalam -madhye tanu pArzvayoH sthUlamekatra prAnte tIkSNam / tatra madhye 'vArasA' ityakSaratrayaM sAdhAraNamante 'jA' iti / dvitIyazlokena dhanu:-tatrAdyamadhai kuTilaM vaMzabhAge, dvitIya guNAkAraM 'mA' zabdo'dhastanakoTiprAnte, tadupAnte ca makAro dvirAvRtti, 'dhI' zabdazca zikhArUpaH / nyaasH|| atha zaraH mAnanAparuSaM lokadevIM sadrasa sannama / - manasA sAdaraM gatvA sarvadA dAsyamaGga tAm // 10 // shrH|| mAnaneti / aGgeti komalAmantraNe / he sadrasa subhaktibhareNAdrahRdaya, sarvadA sadA sodaraM saprayatnaM manasA cetasA tAM lokadevIM bhuvanadevatAM sannama samyakpraNama / dAsabhAvaM gatvAbhyupetya / mAnanayA pUjanayApagatA ruTa krodho yasyAstAM mAnanAparuSam / sAparAdhe'pi 1.saMdAnitakamiti yugmasya saMjJAntaram. 2 sarveSAM bandhAnAM nyAso granthasamAptau draSTavyaH.
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52 pUjayA saprasAdAmityarthaH / atra prathamapAdena daNDaH, dvitIyena phalam, vAjAvaTanI ca / nyAsaH // atha zUlam.-- kAvyamAlA | tRtIyacaturthAbhyAM mA muSo rAjasa svAsUMlloka kUTezadevatAm / tAM zivAvAzitAM siddhayAdhyAsitAM hi stutAM stuhi // 11 // zUlam // atha zaktyAdIni mA muSa iti / he rAjasa rajoguNayukta, svAsUnAtmaprANAnmA muSo mA hArSIH / tAM lokakUTAnAM janasamUhAnAmIzA rAjAnasteSAM devatAM stuhi nuhi / kIdRzIm / zivena zaMbhunA vAzitAmAhUtAM zivAbhirvA vAzitAM kRtakalakalAm / siddhayA kAryasiddhayAdhyAsitAM samadhiSThitAm / stutAM jagateti / trizikhametena zUlamutpadyate / prathamamardha daNDabhAge dvitIyaM tvAvartaparAvartaiH zikhAsu / tatra sarvazikhAmUle 'tAM' zabdo vArapaJcakamuccAryate / zikhAyAmekasyAM 'zivA', dvitIyAyAM 'siddhayA', madhyamAyAM 'stuhi' / nyAsaH // mAhiSAkhye raNe'nyA nu sAnu nAneyamatra hi / himAtaGgAdivAmuM ca kaM kampinamupaplutam // 12 // zaktiH // mAtaGgAnaGgavidhinAmunA pAdaM tamudyatam / tayitvA zirasyasya nipAtyAhanti raMhasA // 13 // halam // itIkSitA suraizcakre yA yamAmamamAyayA / mahiSaM pAtu vo gaurI sAyatAsisitAyasA // 14 // rathapadam || (vizeSakam ) 1 mAhiSeti / mAtaGgeti / itIti / sA gaurI vo yuSmAnpAtu rakSatu / yA surairitthamIkSitA satI mahiSaM yamAmaM yamagAminaM mRtamamAyayAcchadmanA cakre kRtavatI / kiMbhUtA / AyatairdIdhairasibhiH sito baddha Ayo'rthAgamo yaistAndAnavAdInsyati hinasti yA sA tathoktA / kekSitA / mAhiSAkhye raNe mahiSAsurasaMbandhini samare / kathamIkSitA / nekaprakAram / tadeva nAnAtvamAha - anyA nu sA nviti / nurvitarke / atra raNa iyaM devI kimanyA syAduta saiva / bhayAnakatvAdanizcayaH / tathaivaMvAdibhiH surairIkSitA yathAmuM mahiSaM kaM kutsitam / kampinaM kampayuktam / kuta iva / himAtaGkAdiva himatairiva / tathopaplutaM madoddhatamAhanti mArayati / kenAhanti / amunA pratyakSadRSTena mAtaGgAnaGgavidhinA / sadarpatvAdgajavidhinA, salIlatvAdanaGgavidhinA / kiM kRtvA / taM lokaprasiddhaM pAdamudyatamutpATitaM taGgayitvA bhrAmayitvA / tadanantaraM cAsya mahiSasya zirasi raMhasA vegena nipAtya niHkSipya / ityAdi jalpadbhiH surairIkSitA yamAmaM cakra iti sNbndhH| devAtAstulyA caitadatra sUcyate--yathA prAyeNa citrasya devatAstutirviSayo na sarasaM kAvyamiti / atrAyazlokena madhyatanvI tIkSNaprAntA zaktirutpadyate / tatra 'himAtaM ' ityakSaratrayaM madhye, 'nusA'
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 adhyAyaH ] kAvyAlaMkAraH / 53 adhaH, 'kaM' upari / tatra hi' dvirAvRttiH, 'mAtaMnukaM' ete dvirAvRttayaH / dvitIyazlokena halam / tatra halapraviSTeSAzasyabhAge 'taM' zabdaH, 'mA' tasya pRSThe, 'mAsu' phalatIkSNAgre, 'gAnaGgavidhi pAdaM tamudya' varNAH phale'nulomavilomazreNidvayasthAH, 'gayitvA zirasyasya' itISAyAm, 'nipAtyA' halordhvabhAge, hakAro halordhvabhAge kIlikAzalyamadhye, hakArordhve 'nti', hakArAgre '2', hakArapRSThe 'sA' / mArAripramukhairaibhiraSTabhiH zlokairaSTAraM cakramutpadyate / atra pUrvArdhAnyaSTArAH / antyArthAni tvekA nemiH / 'mA' zabdo nAbhiH sarvasAdhAraNaH / ardhAntyazlokAntyAkSarANi ca / atra ca cakre khanAmAGkabhUto'yaM zlokaH kavinAntarbhAvito yathA 'zatAnandAparAkhyena bhaTTavAmukasUnunA / sAdhitaM rudraTenedaM sAmAjA dhImatAM hitam // ' asyArthaH--vAmukAkhyabhaTTasutena zanAnanda ityaparanAnA rudraTena kavinA sAdhitaM niSpAditamidaM cakraM kAvyaM vA / kIdRzena / sAma gItivizeSamajati prApnotIti sAmAk, tena sAmAjA / sAmavedapAThakenetyarthaH / tacca dhImatAM buddhimatAM hitamupakArakam / nyAsaH / tRtIyazlokena rathapadAni pUryante / rathapadanyAyena yukpAdayorAvRttinivRttibhyAM pAThaH // atha turagapadapAThaH- senA lIlIlInA nAlI lInAnA nAnAlIlIlI / nAlInAlIle nAlInA lIlIlI nAnAnAnAlI // 15 // seneti / tatra senA, lIlIlInAH, na, AlI, lInAnAH, nAnAlIlIlI, na, AlInAlI, Ile, nA, AlInAH, lIlIlI, nAnAnA, anAlI, iti padAni / padArthastvayaM yathA-- kazcidvati -- ahaM nA puruSaH senAH pRtanA Ile staumi / 'IDa stutau' / vartamAnAyAM e / senAH staumyahamiti saMbandhaH / yadvA parokSAyAM 'ile' iti rUpam / bahulatvAdAmpratyayAbhAvaH / tataH kazcinnA senA Ile / tuSTAvetyarthaH / kIdRzIH senAH / lIlA vidyate yeSAM lIlinastautItyevaMzIlo lIlIlI sa inaH svAmI yAsAM tA lIlIlInAH / nA kIdRzaH / Alamanartho'satyaM vA vidyate yasya sa AlI evaMvidho na / tathA lInAni saMbaddhAnyanAMsi zakaTAni zakaTArUDhA vA janA yasya sa lInAnAH / tathA nAnAprakArA AlyaH paGkayo nAnAtyastAsAM lI: zleSastAM lAnti gRhNanti ye te nAnAlalIlA: puruSA vidyante yasya sa nAnAlalIlI / vyUhAzritanaranAyaka ityarthaH / tathA AlInAnAmAzritAnAmAlI anarthakaraH AlInAlI evaMvidho na / sevakAnukUla ityarthaH / kIdRzIH senAH / AlInA AzliSTAH / nA kIdRzaH / lIlinI lIlAvatI sukhitatvAtprANinAmilA bhUryeSAM te lIlIlA nRpAste yasya santi sa lIlIlI / tathA nAnAprakAro nA manuSyo yasya sa nAnAnA / tathA AlI mUrkha ucyate AlamasyAstIti na AlI anAlI / prAjJa ityarthaH / atra turagapadaparijJAnAya zloko yathA - ' 'kazaze
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 kaavymaalaa| nAgabhaTAya tathakhevejarAghabe / SajethADhepacemeThe doNasachalaDephaDe // ' amuM zlokaM 'senAlI' ityAdi prastutazlokoparibhAge yathAkramAkSaraM likhitvA tata etacchokagatamAtRkApaThitakAdivarNakramAnumitaturagapadakrameNa prastutaH zloka ucceya iti // atha gajapadapAThamAha ye nAnAdhInAvA dhIrA nAdhIvA rAdhIrA rAjan / kiM nAnAzaM nAkaM zaM te nAzaGkante'zaM te tejaH // 16 // ya iti / atra-ye, nAnAdhInAvAH, dhIrAH, na, adhIvAH, rAdhIrAH, rAjan , kiM, nAnAzaM, nAkaM, zaM, te, na, AzaGkante, azaM, te, tejaH, iti padAni / padArthastvevamyathA kazcidrAjJaH kasyApi sevakAnabhinandati-he rAjan , ye tadIyabhRtyA evaMguNayuktAste kiM nAkasyedaM nAkaM khargasaktaM zaM zivaM sukhamAzaGkante / natra uttaratra saMbandhaH / kiMzabdakAkAvazyaM teSAM vargasukhaM bhavatItyarthaH / kIdRzA ye / nAnAvidhA Adhayo yasya sa nAnAdhiH sa cAsAvinazca prabhuskhamavanti vinAzAdrakSantIti nAnAdhInAvAH / tathA dhIrAH sattvayuktAH / tathA duSTA dhIrbuddhiradhIkhAM vAnti gacchantyAzrayantyadhIvA evaMvidhA na / tathA 'rAdho hiMsAyAm' / rAdhino hiMsakAstAnIrayantIti rAdhIrAH / zaM kIdRzam / nAnAvidhA AzAH sukhAbhilASA yatra tannAnAzam / kiMca te tava saMbandhi yattejastadazaM duHkharUpamityevaM nAzaGkante / prabhutejo'smAkaM nAzAyeti cetasi naiva kurvantItyarthaH / atra gajapadanyAyena zloka utpadyate / sa ca zlokagataprathamanavamadvitIyadazamatRtIyaikAdazacaturthadvAdazAdikrameNa ucceya iti // atha pratilomAnulomapAThaM sragdharAvRttamAha vedApanne sa zakle racitanijarugucchedayatne'ramere devAsakte'mudakSo baladamanayadastodadurgAsavAse / sevAsargAdudasto dayanamadalavakSodamukte savAde - reme ratne'yadacche gurujanitaciraklezasanne'padAve // 17 // vedApanna iti / sa kazcidguNipriyo ratne guNavati jane reme nananda / 'jAto jAtau yaduSkRSTaM tadratnamabhidhIyate' / vedAnApanno vedApanastatra / adhItaveda ityarthaH / tathA zakle priyNvde| tathA racitaH kRto nijAyA rAgadveSAtmikAyA rujo bAdhAyA uccheda unmUlane yatno yena tasminracitanijarugucchedayatne / tathA na ramante sujaneSu dharme vA ye te aramA durjanAstAnIrayati yastasminnaramere / tathA deveSvAsako devAsaktastasmindevAsakte / devapUjodyata ityarthaH / sa kIdRzaH / na modante pramodaM yAntItyamundi akSANIndriyANi yasya so'mudakSo jitendriyH| tathA baladamanayadaH zaktyupazamanItidAtA / ratne kIdRze / todasya vyathAyA durgA iva durgAH parAnabhibhUtAstAnapyasyanti kSipantIti todadurgAsAsteSAM vAse nilye| zUrANAmapi zUrA yamAzritA ityarthaH / sa kIdRzaH / sevAyAM parapraNatau sarga
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 adhyAyaH] kaavyaalNkaarH| utsAhastata udasto nivRttaH / khAdhIna ityarthaH / ratne kIdRze / dayanaM dAnaM rakSA vA tena yo madalavo garvakaNikA tena yaH kSodaH parikatthanaM tena mukte rahite / priyaM kRtvApyagarvita ityarthaH / yadvA adayanena nirdayatvena madalavena garvalezena kSodena hiMsayA ca mukke / tathA saha vAdena vartate savAdastasmin / pramANazAstrajJa ityarthaH / tathA ayannagacchannaccho nairmalyaM yasya tatrAyadacche / zuddhimatItyarthaH / tathA gurubhiH pUjyairjanito yazciraM klezaH zuzrUSAzramastenaiva sanne zrAnte / na tvanyena / tatra vA sanne sakte / tathA apadAnpadabhraSTAnavatItyapadAvaH / yadi vApagato dAva upatApo yasya tasminniti / yathaivAyaM zlokaH krameNa paThyate, evaM vyatikrameNApIti pratilomAnulomaH // athArdhabhramamAha sarasAyArivIrAlIrasanavyAdhyadezvarA / sA naH pAyAdaraM devI yaavyaayaagmddhyri|| 18 // saraseti / sA IzvarA devI gaurI no'smAnaraM zIghraM pAyAdavyAt / yA agamadgatA / katham / adhyari ripUnadhikRtya / kIdRzyagamat / avyAyA vigata Ayo'rthAgamo yasyAH sA vyAyA, na vyAyA avyaayaa| salAbhetyarthaH / tathA ayanamAyaH, sarasaH saroSa Ayo raNe gamanaM yasyAH sA sarasAyA, sA cAsAvarivIrAlI ca zatrusubhaTapatistasyA rasanenAkhAdanena hiMsayA vizeSeNa bhaktAnAmAdhImanoduHkhAnyatti nAzayatIti srsaayaariviiraaliirsnvyaadhydaa| yadi vA sarasAyA arivIrAlyA rasena bhAvena navyA stutyaa| AdhyadA duHkhanA. zikA / ardhabhramaNAdardhabhramo'yam / na tu sarvatobhadravatsarvatra bhrAmyati / nyAsaH // atha murajabandhaH saralAbahalArambhataralAlibalAravA / vAralAbahalAmandakaralA bahalAmalA // 19 // saraleti / sarvabhASAbhiramAgadhikAbhiH zaradvarNane zloko'yam / tatra kIdRzI zaradatate / saralo dIrgha A samantAdbahalena prabhUtenArambheNa taralAnAM caJcalAnAmalibalAnAM bhramarasainyAnAmAravaH zabdo yasyAM sA saralAbahalArambhataralAlibalAravA / tathA vAralAbhihaMsIbhirbahalA saMtatA / yadi vA vAreNa paripATyA lAvo lavanaM yeSAM tAni tathAvidhAni halAni halakRSTadhAnyakSetrANi yasyAM sA tathAvidhA / tathA kara lAnti gRhanti ye te karalA nRpAH / amandA yAtrAyAM sodyamAH karalA yasyAM sA tathAvidhA / tathA bahalAni prabhUtAnyAmalAnyAmalakIphalAni yasyAM sA tathAvidhA / yadi vA bahalamatyarthamamalA nirmalA bahalAmalA / atra murajatrayamardhamurajau cAnte bhavataH / nyAsaH // . atha sarvatobhadramAha rasA sArarasA sAra sAyatAkSa ksstaaysaa| :: sAtAvAta tavAtAsA rakSatastvastvatakSara // 20 // ....
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaavymaalaa| rakheti / kazciAjAbamAha-he sAra utkRSTa, tava rakSataH pAlayataH sataH sA rasA pRthvI sArassA utkRSTharasAtu bhavatu / he AyatAkSa dIrghalocana, tathA sA kSatAyasA * caalu| kSato nAzita Ayo'rthAgamo yaiste kSatAyAzcaurAdayastAntyatyantaM nayatIti ityA / tathA sAtaM sukhamavatIti sAtAvA / zreyaskarItyarthaH / astviti sarvatra yojyam / he ala / atati nityamevodyamaM bhajata ityarthaH / tathA atAsA akSayA rasA / bhavatvi. samApi yogH| turniyame / rakSata eva, na tvavaliptasya / tathA he atakSara takSaNaM takSakhanUkaraNaM taM rAti dadAtIti takSaraH, na takSaro'takSaraH / puSTida ityarthaH / caturdizaM vAcyatvAtsarvatobhadro'yaM zlokaH // AdigrahaNasaMgRhItaM padmAAdAharaNamAha yA pAtyapAyapatitAnavatAritAyA ___ yAtAritAvapati vAgbhuvanAni mAyA / yAmAninA vapatu vo vasu sA khageyA ___yAge khasAsurariporjayapAtyapAyA // 21 // yeti / sA inA khAminI gaurI vo yuSmabhyaM yAmAnaSTAvapi praharAnilaM vasu dhanaM capatu janayatu / yA apAyapatitAnApadtAnprANinaH pAti rakSatIti / kiMbhUtA stii| avatAritaH prApita Ayo'rthAgamo yayA sAvatAritAyA / tathA yAtA nivRttAritA zatrubhAvo yasyAM sA yaataaritaa| nirmatsaretyarthaH / tathA yA vAk vacanarUpA satI bhuvanAni jaganyAvapati vyApnoti / yA ca tattvato jJAtumazakyatvAnmAyeva mAyA / yA ca yAge yajJe svenAtmanaiva geyA stutyA / vAgrUpatvAttasyAH / tathA yA cAsurariporviSNoHkhasA bhaginI / yA ca jayaM sarvotkarSavartanaM bhaktAnAM pAti rakSatIti jayapA / tathAvikAntA apAyA anarthA yayA saatypaayaa| nirApadetyarthaH / idamaSTadalaM padmamiti pUrve bhaNanti tanna samyagbudhyate / caturdalaM tu budhyte| yathA 'yA' zabdo'tra karNikA assttvaaraanpraavrtyte|dlaani dvAdazAkSarANi / tatra pArzvavartinazcatvArazcatvAro varNA dalasaMdhigatatvAdirAvartyante // athAnulomavilomaviparyastAkSarapAThena shlokaacchrokaantrotpttimaah| tatrAdyaH zlokaH samaraNamahitopA yAstanAmAripAtA vanaratisaramAyA vAnarA mApasAram / amaratatabarAlImAnamAsAdya nedU raNamahimatatAzA dhIrabhAve'sirAte // 22 // samaraNeti / sugrIvAgadaprabhRtayo'tra vAnarA varNyante-vAnarA neduH / jagadurityarthaH / kIdRzAH / samau tulyau raNamahI saMgrAmotsavau yeSAM te samaraNamahA indrajitprabhRtayaste vidyante yeSAM te samaraNamahino rAvaNAdayastAMstupanti hiMsanti ye te samaraNamahitopAH /
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 adhyAyaH kaavyaalNkaarH| tathA yAnti gacchantIti yA abhiyoginaH, astaH parityako nAmo natiyate'stanAmA, yAzca te'stanAmAzca te ca te'rayazca zatravazca tAnpAtayanti nAzayantIti yAstanAmAripAtAH / yadi vA samazabdaH sarvanAmasu / tataH samaraNeSu sarvasamareSu mahitaH pUjita upAyo yeSAM te ca te'stanAmAripAtAzceti samAsaH / tathA vane ratiryeSAM te vanaratayo munayastAnsaranti jighAMsayAbhigacchantIti vanaratisarA rAkSasAdayastAnmInantIti karma. NyaNi vanaratisaramAyAH / kathaM neduH / mApasAram / mA pratiSedhe tatazcAvidyamAno'pasArazchedo yatra karmaNi tanmApasAram / kiM kRtvA neduH / amarairdevaistatA vistAritA dattA yA varAlI varaparamparA tayA mAnaM pUjAM garva vAsAdya prApya / tathA raNamahimnA yuddhamAhAtmyena tatA vyAptA AzA dizo yaiste tathoktAH / kadA neduH / dhIrabhAve dhairye'sinA khaDDrena rAte datte sati // asmAcchrokAdekAkSaravyavadhAnena dvayordvayozca viparyayapAThenAyaM zloko niryAti / yathA saramaNahimatoyApAstamAnAritApA varanatirasamAvAyAnamArA paraM sA / aramata bata rAmA lInasAmAghadUne ramaNahitamatAdhIzArave bhAsiterA // 23 // saramaNeti / kAcinmAninI prasannAtra varNyate-sA rAmA yuvatiradhIzArave dayitava. casi paramatizayenAramata prItiM kRtavatI / bata vismaye / citraM mAninyapi prasannA yat / kiidRshii| ramaNo dayitaH sa eva saMtApApahAritvAddhimatoyaM nIhArajalam , saha tena vartate yA sA srmnnhimtoyaa| ata evApAsto nirasto mAnAritApo garvazatrujanitopatApo yayA sApAstamAnAritApA / tathA varA zreSThA natirmAnaparityAgena praNatiryasyAH sA varanatiH / yadvA vare bhartari natiryasyAH / tathA asamA sarvotkRSTA / tathA avati rakSatyAtmAnaM priyaM vetyavA / na vidyate yAnaM gamanamasyetyayAnaH sthiro mAraH kAmo yasyAH sAyAnamArA / tathA lInaM saMbaddhaM sAma komalavacanaM yasyAH sA liinsaamaa| priybhaassinniityrthH| kIdRze'dhIzArave / AdyaH pradhAnabhUtaH, dUna upatapto gadgadaH, Adyazca dUnazca tatrAdyadUne / rAmA kiidRshii| ramaNasya priyasya hitA ca matA ca / anukUlatvAdiSTetyarthaH / tathA bhAsitA zobhitA irA vANI yasyAH sA bhAsiterA / madhuravAgityarthaH / asmAcchokAttathaiva pUrvazloko niryAti / evamanye'pi citraprakArA mahAkAvyebhyo'vadhAryAH / sarveSAM kharUpadarzanaM kartumazakyamAnanyAditi / eteSu yamakazleSacitrodAharaNeSu vyAkhyAnAntarANyapi mahAmatikRtAni dRSTAni, paramekaikameva cArvityekaikameva likhitam / yata ukaM su. dhIbhiH-vyAkhyAnamanekavidhaM liGgamabodhasya dhUma iva vaheH / spaSTaM mArgamajAnanspRzatyanekAnpatho muhyan' iti //
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 kaavymaalaa| atha ya ete mAtrAcyutAdayaste kimalaMkArAH, uta netyAzaGkayAha mAtrAbinducyutake prahelikA kArakakriyAgUDhe / praznottarAdi cAnyatkrIDAmAtropayogamidam // 24 // mAtreti / cyutakazabdo gUDhazabdazcobhayatra saMbadhyate / tatazca mAtrAcyutakabinducyutakaprahelikAkArakagUDhakriyAgUDhAni praznottarAdi / caH samuccaye / anyatpUrvAlaMkArebhyo vyatiriktaM tatkrIDAmAtropayogam / mAtragrahaNenAlpaprayojanatA sUcayati / alpaprayojanatvAdevAlaMkAramadhye na saMgRhItam / kAvyeSu ca darzanAdvaktavyamiti // tallakSaNaM yathAkramamAha mAtrAbinducyavanAdanyArthatvena tacyute nAma / spaSTapracchannArthA prahelikAvyAhRtArthA ca // 25 // pracchannatvAdbhavatastadguDhe kArakakriyAntarayoH / praznAnAM ca bahUnAmuttaramekaM bhavedyatra // 26 // praznottaraM tadetadvyastasamastAdibhirbhavedbahudhA / bhedairanekabhASa........................"ca bhidyate // 27 // mAtrAbinducyavanAditi / pracchannatvAditi / praznottaramiti / mAtrAyAH svarasya, tathA bindoranukhArasya cyavanAjhaMzAddhetoranyArthatvena bhinnAbhidheyatvena tacyute mAtrAbinducyute bhavato nAma / prahelikA dvidhA / spaSTapracchannArthA vyAhRtArthA ca / tatra spaSTaH padArUDhatvAtpracchannazca praznavAkya evAntargatatvena bhramakAritvAdartho yasyAH sA tathAvidhA / tathAsAdhAraNavizeSaNopAdAnAdevAdhigatatvenAvyAhRtaH sAkSAdanukto'rtho yasyAM sA tathAbhUtA dvitIyA / tathA karnAdikArakANAM gUDhatvAdaprakaTatvAtkArakagUDham / kriyApadAnAM tu pracchannatvAtniyAgUDham / tathA praznottarametadyatra bahUnAM praznAnAM vacanasyAtantratvAdekasya dvayovaikamevottaraM bhavet / etacca praznottaraM vyastasamastAdibhiH, AdigrahaNAdgatapratyAgataikAlApakapratilomAnulomAdibhirbhedairbahudhA bhavet / tathaikabhASatvenAnekabhASatvena ca bhidyate // adhunaiteSAmeva yathAkramamekaikamudAharaNaM dikpradarzanArthamAha niyatamagamyamadRzyaM bhavati kila trasyato raNopAntam / ... kAnto nayanAnandI bAlenduH khe na bhavati sadA // 28 // niyateti / trasyato bibhyato narasya / kileti satye / raNopAntaM samaranikaTaM niyataM nizcitamagamyamaprApyamadRzyamanavalokanIyaM bhvti|ityekvaakyaarthH / atra mAtrayA kakAragatekArarUpayA cyutayAnya evArtho bhavati mAtrAcyutake ca sarvatra mAtrApagame'pyakArAntatvAvasthitiH / uccAraNArthatvAdakArasya / tatrAnyo'rthoM yathA-kalatrasya dArANAM to
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 adhyAyaH] kaavyaalNkaarH| 59 raNopAntaM toraNanikaTaM rAjapatho niyatamagamyamadRzyaM ca bhavati / kulavadhUtvAditi / binducyutakamAha-kAnta ityAdi / kazcitkaMcidAha-eSa bAlendurapUrNacandraH khe viyati sadA na bhavati / kAntaH kamanIyaH / ata eva nayanAnandI nayanAnandakaraH / atra bindau cyute'rthAntaraM bhavati / idaM kAcitsakhImAha-he bAle mugdhe, kAnto vallabho nayanAnandI duHkhena klezena bhavati sadA / tasmAnmainaM tiraskArSIriti zeSaH / vyajanacyutakAkSaracyutaketyAdigrahaNAtsaMgRhIte tadudAharaNe apyanayaiva dizA draSTavye // atha spaSTapracchannArthaprahelikAmAha* kAni nikRttAni kathaM kadalIvanavAsinA svayaM tena / kathamapi na dRzyate'sAvanvakSaM harati vasanAni // 29 // kAnIti / kadalIvanavAsinA rambhAvanagatena nareNa kAni nikRttAni kAni cchinAni / kathaM kena prakAreNeti prazne / spaSTo'pi pracchanno'rthaH / sa cAyam-kAni zirAMsi mastakAni nikRttaani| kthm| kadalIva rambheva / ken|asinaa khgen| kiynti| nava navasaMkhyAni / svayamAtmanA / tena dazAnanena / kathaMzabdo'tra vismye| citramidaM yatvayaM tRNarAjavadAtmanaH zirAMsi cchinnAnItyarthaH / praznottarAttvasyA ayameva vizeSo yatpraznavAkyenaivottaradAnam / atha vyAhRtArthAmAha-kathamapItyAdi / asau kazcidanvakSaM pratyakSameva vasanAni vastrANi harati / atha ca kathamapi na dRzyate nAvalokyate / ataH ko'yaM syAt / atrAsAdhAraNavizeSaNopAdAnAdvAyuriti gamyate / nAnyasya caurAderevaMvidhA zaktiriti / praznottarAcAsyA vAyuvataH samIra ityAdyaniyatazabdatvaM vishessH|| atha kArakagUDhamAha pibato vAri tavAsyAM sariti zarAvaNa pAtitau kena / vAri ziziraM ramaNyo ratikhedAdapuruSasyeva // 30 // pibata iti / kazcitkaMcidAha-tavAsyAM sariti nadyAM zarAveNa vardhamAnakena bhAjana. vizeSeNa jalaM pibataH kena pAtitau / kau pAtitAviti sAkAGkSattvAtkarmAtra gUDham / ta caivaM prakaTam-he eNa mRga, tavAsyAM sariti vAri pibataH kena zarau bANau pAtitA. viti / atha kriyAgUDham-vAri ziziretyAdi / vAri jalam , ziziraM zItalam , ramagyo nAryaH, ratikhedAnidhuvanAyAsAdapuruSasyeva / atra kriyA guptaa| sA ceyam-ramaNyo ratikhedAdvAri ziziramuSasyeva prabhAta evApuH pItavatyaH // atha praznottaramAha udyandivasakaro'sau kiM kurute kathaya me mRgAyAzu / kathayAnindrAya tathA kiM karavANi kaNitukAmaH // 31 //
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaavymaalaa| ahiNavakamaladalAruNiNa mANu phurattiNa keNa / jANijjaI taruNIaNassa niddhA (2) bhaNa ahareNa // 32 // udyaniti / ahiNaveti / kazcinmUrkhatvena mRgaH sankaMcana pRcchati-yathA mahyaM mRgAya tvaM kathaya / eSa divasakaraH sUrya udyannudayaM prApnuvanki kuruta ityekaH prshnH| aparamAha-anindrAyAzakAya mahyaM kathaya nivedaya / kvaNitukAmaH zabditukAmaH sanahaM kiM karavANi kiM karomIti dvitIyaH / uttarAnurodhena cAtra mRgAyetyanindrAyeti ca prshnvaakye'bhihitm|vktRbhutvkhyaapnaarthmnekbhaasstvkhyaapnaarth tRtIyaprazno'yaM prAkRteca yathA-ahiNavetyAdi / kazcitsuhRdamAha-abhinavakamaladalAruNena sphuratA kena taruNIjanasya mAno lakSya iti bhaNa vada / niddhatyAmantraNapadam (.) / atra yathAkramaM yathAbhASa cottrmaah-ahrenneti| tatra-ahardinam / eNa he mRga / tathA ahre'nindr| aNa zabdaM kuru / tathA prAkRtottaram-ahareNAdhareNa / oSThenetyarthaH / ityuttaratrayaM yugapaduktam / etadanekavaktRkamanekabhASaM vyastasamastaM ca praznottaram / ekavaktRkaM vyAdibhASa ca praznottarajAtamanyatra vistarAdavagantavyam // athAdhyAyamupasaMharannAha itthaM sthitasyAsya dizaM nizamya zabdArthavikSoditacitravRttaH / Alocya lakSyaM ca mahAkavInAM citra vicitraM sukavirvidadhyAt // 33 // ityamiti / asya citrasyetthaM pUrvoktaprakAreNa sthitasya dizaM mArga nizamya zrutvA tathA mahAkavInAM lakSyamudAharaNaM cAlocya vimRzya tataH sukavizcitramalaMkAraM citraM nAnAvidhaM vidadhyAtkuryAt / kiM viziSTaH san / zabdArthoM vetti zabdArthavit / tathA kSoditAni paryAlocitAni citrANi nAnAvidhAni vRttAni tanumadhyAdIni yena sa tathAvidhaH / yataH kila na sarveNa vRttena sarva citraM kartuM pAryate / tathAlocya vIkSya, lakSyamudAharaNam, mahAkavInAM sukavInAm / citrakaraNe kila lakSaNAbhAvAllakSyadarzanameva mahAnupAya iti kRtvA // iti zrIrudraTakRte kAvyAlaMkAre namisAdhuviracitaTippaNasametaH paJcamo'dhyAyaH smaaptH| ssssttho'dhyaayH| zabdasyAlaMkArAnabhidhAyedAnIM tadoSAnabhidhitsurAha padavAkyastho doSo vAkyavizeSaprayoganiyamena / yaH parihRtastato'nyastadativyAptizca saMhiyate // 1 // padavAkyastha iti / pUrvam 'anyUnAdhika-' (2 / 8) ityAdinA granthena kAvyopayogino vAkyavizeSasya prayoge niyamena yaH padastho vAkyasthazca doSaH parihRtaH tato doSAdanyo
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 adhyAyaH] kaavyaalNkaarH| 'samarthApratItAdikaH samiti saMprati hriyate parihiyate / tayA tasmAnnyUnAdikasyAsamarthAdikasya ca doSasya yAtivyAptiratiprasaktiH sA ca saMhriyate saMkocyate / nanu pUrvatra vAkyastha eva doSaH parihRto na padasthastatkathamihocyate padavAkyastha iti / satyam / anyUnAdhikavizeSaNaviziSTaiH padairvAkyasya niyamitatvAtpadastho'pi doSastena parihRta eveti / tarhi padagrahaNamatra na kartavyamAzaGkAnirAsArtham / yataH kazcidAzaGkayeta yathA vAkyastha eva doSaste parihRto na padastha iti / tathA padagrahaNAbhAve tato'nya iti / vakSyamANadoSo'pi padasyokto na syAditi / pRthakkaraNaM tu tasya doSasya mahIyastvakhyApanArtham / nyUnAdhikAdidoSo hi netrotpATatulyaH / asamarthAdikastu pttlnibhH|| atha tAnevAnyAndoSAnAha asamarthamapratItaM visaMdhi viparItakalpanaM grAmyam / avyutpatti ca dezyaM padamiti sabhyagbhaveddaSTam // 2 // __ asamarthamiti / itizabdo hetau, sa ca pratyekaM sNbdhyte| asamarthamiti hetoH padaM duSTaM bhavet / evamapratItamityAdau bodhyam / samyakzabdo niyamArthaH / avazyaM duSTamityarthaH / cazabdaH smuccye| anyairanuktaM vyutpattihitaM dezyamasamarthAdidoSamadhye samuccIyata ityrthH|| yathoddezastathA lakSaNamiti pUrvamasamarthalakSaNamAha padamidamasamartha syAdvAcakamarthasya tasya na ca vaktum / taM zaknoti tirohitatatsAmarthya nimittena // 3 // * padamiti / yatpadaM tasya nirdiSTArthasya vAcakam / atha ca tamevArtha vaktuM na zaknoti tadAsamartham / vAcakaM cetkathaM na zaknotItyAha-nimittena kenacchibdAntarasaMbandhAdinA tirohitaM sthagitaM tatrArthe sAmarthya vAcakatvaM yasya tattamabhidhAtuM na zaknotIti / etenAvAcakatvadoSAdasAmarthya doSabheda uktaH // sAmAnyenAbhidhAyaitadeva vizeSeNAha dhAtuvizeSo'rthAntaramupasargavizeSayogato gatavAn / asamarthaH sa khArthe bhavati yathA prasthitaH sthAstrau // 4 // dhAtuvizeSa iti / dhAtuvizeSastiSThatyAdirupasargavizeSeNa prAdinA yogataH saMbandhAddhetorarthAntaraM gatinivRttyAdilakSaNAdanyamarthaM gatavAnprAptaH sankhArthesamArtho bhavati / tamartha vaktuM na zaknotItyarthaH / yathA prasthitazabdaH sthAnAvarthe / vizeSagrahaNamubhayatra na sarvo dhAtuH sarveNopasargeNa saMbandhe satyarthAntaraM yAti / api tu kazcideva kenacidevetyasyArthasya sUcanArtham / tathAhi preNa yoge tiSThatyAdirevArthAntaraM yAti na tu yAtiprabhRtiH / tathA tiSThatirapi preNa yogena tvvaadinaa| AkulanidhanAdIni kaladhautakArtasvaravacchabdAntarANyeva / na nAmopasargayoga udAhRtaH //
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62 prakArAntareNAsamarthamAha kAvyamAlA / idamaparamasAmarthya dhAtoryatpayyate tadartho'sau / na ca zaknoti tamarthaM vaktuM gamanaM yathA hanti // 5 // idamiti / idamanyadasAmarthya dhAtoH, yattadartho'sau dhAtuH paThyate na ca taM nirdiSTamartha vaktuM zaknoti / yathA 'han hiMsAgatyoH' iti pAThe'pi / hantItyukte hinastIti pratIyate na ca gacchatIti / yamaka zleSacitreSu gatyathoM'pi dRzyate / ata evAlpo'yaM doSaH // punaH prakArAntaramAha - zabdapravRttihetau satyapyasamarthameva rUDhibalAt / yaugikamarthavizeSaM padaM yathA vAridhau jalabhRt // 6 // zabdeti / yaugikaM saMbandhajaM kvacidarthavizeSe'samarthamevAvAcakameva padam / tatra tadartha - syAbhAva iti cenna / zabdapravRttihetau satyapi vidyamAne'pi / apirvismaye / citramidamityarthaH / yadi zabdapravRttihetutvaM kathaM tarhyasamarthatvamityAha -- rUDhibalAtprasiddhibalAt / kvacideva kiMcideva zabdarUpaM vAcakatvena rUDhamatastatraiva pravartate nAnyatra / evakAro'vadhAraNe / asamarthameva na tu samartham / udAharaNaM yathA vAridhau jalabhRditi / jaladhAraNakriyAlakSaNe pravRttinimitte satyapi jalabhRcchabdo vAridhiM samudramabhidhAtumasamarthaH / megha eva tasya rUDhitvAditi // bhUyo'pi bhedAntaramAha - nizcIyate na yasminvastu viziSTaM pade samAnena / asamartha tacca yathA meghacchavimArurohAzvam // 7 // nizcIyata iti / yasminpade tadarthAbhidhAyinyapi viziSTaM vastu na nizcIyate tadapyasamartham / kathaM na nizcIyata ityAha- samAnatvAt / samAnastulyo mAnaH paricchedo vivakSite'nyatra ca vastuni yena padena tattathA tadbhAvastattvam / tasmAdanekArthavAcakatvAdityarthaH / yathA meghacchavimArurohAzvamityukte meghAnAmanekavarNAnAM darzanAnna nizcayaH kartu pAryate / yatra tu nizcayastatsamAnArthamapi sAdhveva / yathA - 'lakSmIkapolasaMkrAntakAntapatralatojjvalAH | dordrumAH pAntu vaH zaurerghanacchAyA mahAphalAH // ' atra hi zauriH kRSNavarNa iti // idAnImasyaivAsamarthadoSasyAtivyAptiM saMhartumAha yatpadamabhinayasahitaM kurute'rthavizeSanizcayaM samyak / naikamanekArthatayA tasya na duSyedasAmarthyam || 8 || yaditi / yatpadaM vizeSaNabhUtamanekArthatayA vivakSitaviziSTArthavizeSanizcayaM samyakkurute / kiMbhUtaM sadabhinayasahitam / tasya / sAmarthya 'nizcIyate na yasmin ' (67) ityanena prAptaM doSAya na bhavati //
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 adhyAyaH] kaavyaalNkaarH| nanvarthasya zabdo vAcako na tvabhinayaH, tatkathaM tenArthavizeSanizcayaH kriyata ityAha zabdAnAmatra sadAnekArthAnAM prayujyamAnAnAm / nizcIyate hi so'rthaH prakaraNazabdAntarAbhinayaiH // 9 // zabdAnAmiti / hi yasmAdatra kAvye'nekArthAnAM zabdAnAM prayujyamAnAnAM sa vivakSito'rthaH prakaraNena prastAvena zabdAntarasaMnidhAnena vAbhinayena vA nizcIyate / tatra pra. karaNe yathA-'mahIbhRtaH putravato'pi dRSTistasminnapatye na jagAma tRptim' ityatra himavAneva mhiibhRducyte| zabdAntareNa ythaa-'kopaadektlaaghaatniptnmttdntinH|hrehrinnyuddhessu kiyAnvyAkSepavistaraH // ' atra dantihariNazabdasaMnidhAnAtsiMha eva harinizcIyate / abhinayane tvarthavizeSapratItAvudAharaNaM sUtrakAra eva dAsyati / yataH prakaraNazabdAntare prasiddhatvAdupamAne / abhinayastu prstuttvaadupmeyH| tathA tAbhyAM vivakSitArthanizcayastathAbhinayenApItyarthaH // tadevodAharaNamAha sA sundara tava virahe sutanuriyanmAtralocanA sapadi / etAvatImavasthAM yAtA divasairiyanmAtraiH // 10 // seti / atreyanmAtraitAvacchabdau mahati svalpe ca vartete / tato'bhinayena vizeSapratItiryathA--he sundara, sA sutanustava virahe iynmaatrlocnaa| prasRtyabhinayena vizAlalocaneti nizcIyate / tathaitAvatImavasthAM yAteti / atrovIkRtakaniSThikAGgulyA kRzatvaM pratIyate / divasairiyanmAtrairityatra paJcAGgulidarzanena svalpatvaM ceti // athApratItamAha yuktyA vakti tamartha na ca rUDhaM yatra yadabhidhAnatayA / dvedhA tadapratItaM saMzayavadasaMzayaM ca padam // 11 // yuktyeti / tadapratItaM yayuktyA guNakriyAyogena taM vivakSitamartha vakti prtipaadyti| atha ca tatrArthAbhidhAnatayA vAcakatvena na rUDhaM na prasiddhaM taccApratItaM dvedhA / kathaM saMzayavadasaMzayaM veti // tatra saMzayavadyathA sAdhAraNamapareSvapi guNAdi kRtvA nimittamekasmin / yatkRtamabhidhAnatayArthe saMzayavadyathA himahA // 12 // sAdhAraNamiti / yatpadaM guNakriyAdinimittamuddizyAnyeSvapyartheSu sAdhAraNaM sadekasmiviziSTe'rthe'bhidhAnatayA saMjJAtvena kRtaM na tu vizeSaNatvena tadanekArthatayaikatra nizcayAnutpAdanAtsaMzayavadapratItam / udAharaNaM ythaa-himheti| atra himahananalakSaNayA kriyayaitatpadaM ravau vahnau ca sAdhAraNam / abhidhAnatayA caikatrApi na rUDham / ata ekatra
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 kaavymaalaa| prayujyamAnaM saMzayaM kurviit| atha kimetat 'zabdapravRttihetau satyapi' (6 / 6) ityanenAsamarthalakSaNena na parihRtam / netyucyte| yato yadekatra rUDhamanyatra tu tadarthasadbhAve'pi na prayogArha tattasya viSayaH / iha tu yatkvacidapi na rUDhaM yuktyA ca tadarthavAcakatvaM tadekatrArtha'nucitamiti sphuTa eva bhedH| tathA 'nizcIyate na yasmin' (67) itysyaapyymvissyH| yatastatra vizeSaNapadaM saMzayakAri niSedhyam // athAsaMzayamAha padamaparamapratItaM yadyaugikarUDhazabdaparyAyaiH / kalpitamarthe tasminyathAzvayoSinmukhArciSmAn // 13 // padamiti / aparamidaM padamapratItaM yadyaugikAnAM saMbandhajAnAmatha ca rUDhAnAM saMjJAtvena prasiddhAnAM paryAyaistasminvivakSite'rthe kalpitamabhidhAnatayA prayuktam / yathA vaDavAmukhAnalazabde vAcye'zvayoSinmukhArciSmAniti shbdH| sa hyazvimukhasAdRzyAdaurvAgnau yaugiko rUDhizabdazca / tatra vaDavAparyAyo'zvayoSiditi, analasyArciSmAniti / mukhazabdaH kharUpeNa prayuktaH / kecittvazvayoSidvadanavahniriti paThanti / evaMvidhaM padaM vivakSitamartha nivikalpameva pratyApayati / kevalaM na tathA rUDhamiti dussttm| yathA mAghasya-'turaGgakAntAmukhahavyavAhajvAleva bhittvA jalamullalAsa' / alpazcAyaM doSaH, mahAkavibhirapi prayuktatvAt / atha kimetAvasamarthApratItadoSAvavAcakatvena prihRtau| netyucyte|yto yatkiMcidapi tamartha nAbhidhatte tadavAcakam / iha tu padamarthAbhidhAyakameva / kevalaM padAntarasaMnidhAnAdasAmarthyamarUDhyA cApratItatvamAgatamiti // atha visaMdhipadamAha yasyAdipadena samaM saMdhirna bhavedbhavedviruddho vA / taditi visaMdhi sa itthaM mantharayA bharata AhUtaH // 14 // yasyeti / yasya dvitIyapadasyAdipadena sAdha saMdhiH saMdhAnaM na bhavedbhavannapi viruddhArthatvAdviruddho vA bhavettatpadaM visaMdhi / viruddhArtho vizabdaH / nanUbhayAzrayatvAtsaMdheH kimiti dvitIyapadameva visaMdhi bhaNyate, na tvAdyam / satyam / yato dvitIyapade satyeva visaMdhitvamAyAti / tatastasya taduktam / ubhayatrodAharaNamAha-sa ityaadi| sa bharato mantharayA kubjayetthamAhUta AkAritaH / sa itthamiti, bharata AhUta iti caasNdhyudaahrnnm| mantharayAbharata iti tu viruddhasaMdhinidarzanam / saMhitApAThe sati padabhaGgavazAnmanthare yAbhe maithune rata iti pratIpo'rtho gamyate // nanvevaM visaMdhipade dUSite sati sarvameva pUrvakavilakSyaM dUSitaM syAdityAzaGkaya vizeSamAha tatrAsatsaMdhi padaM kRtamasakRdayuktito bhaveDhuSTam / dUraM tu varjanIyaM viruddhasaMdhi prayatnena // 15 //
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 adhyAyaH ] kAvyAlaMkAraH / 65 tatreti / tatra dvayormadhyAvadasaMdhi tadasakRtkRtaM punaH punaH prayuktamayuktitaH pUrvottarapadAsaMzleSAeM bhavati / yathA - 'kAnte induziroratne AdadhAne udaMzunI / pAtAM vaH zaMbhuzarvANyAvito duHkhAkulAdbhavAt // ityAdi / viruddhasaMdhi punaH padaM dUramatizayena prayatnato varjanIyameva // atha viparItakalpanamAha pUrvArthapratipanthI yasyArthaH spaSTa eva saMbhavati / viparItakalpanaM tadbhavati padamakAryamitramiva // 16 // pUrvArtheti / yasya padasya pUrvArthapratipanthI vivakSitArthavirodhI spaSTa evAvyAkhyAta evArthaH saMbhavati tadviparItArthapratibhAsanAdviparItakalpanam / nidarzanamAha - akAryamitra - miveti / atra kArya kRtrimaM mitramakAraNabandhurityayamarthau vivakSito'pyakArye pApe mitramiti virodhyartho jhagityeva pratibhAti / nanu viruddhasaMdhitvena kiM na parihRtametat / na parihRtam / tatra hi padadvayasaMdhiviSayaM pUrvArthavirodhitvam, iha tu saMdhyabhAve'pIti // atha grAmyamAha - yadanucitaM yatra padaM tattatraivopajAyate grAmyam / tadvaktRvastuviSayaM vibhidyamAnaM dvidhA bhavati // 17 // yaditi / yatpadaM yatra viSaye'nucitamayogyaM tattatraiva grAmyamupajAyate / etaduktaM bhavati na khAbhAvikaM puruSasyeva zabdasya grAmyatvam, api tu viSayabhedena / tacca grAmyaM vaktRvastuviSayatvena bhidyamAnaM sadvidhA dvibhedaM bhavati / atra yadvastuni vaktumucitaM vaktaritvanucitaM tadvattRviSayaM grAmyam / viparItaM tu vastuviSayamiti // tatra vaktRgrAmyamAha vaktA tridhA prakRtyA niyataM syAdadhamamadhyamottamayA / tatra ca kazcitkicinnaivArhati padamudAhartum // 18 // vakteti / vaktAdhamamadhyamottamayA prakRtyA svabhAvena tridhA triprakAro bhavati / tatrAdhamA hInajAtayo dAsaceTAdayaH, madhyamAH pratIhArapurohitasArthavAhAdayaH, uttamA muninRpatiprabhRtayaH / atha bAlayuvavRddhalakSaNAdikApi prakRtiH kiM nocyate / tatrApi hi parasparaM vyavahArAdyanaucityamastyeva / satyam / arthaviSayameva tadrAmyatvam / tacca tatraiva pariha* riSyate 'grAmyatvamanaucityaM vyavahArAkAraveSavacanAnAm' ityanena / tatra teSvadhamamadhyamottameSu vaktRSu madhye kazcidvaktA kiMcitpadamudAhartuM vaktuM naivArhati na yogyo bhavati // tatra diGmAtrapradarzanAyAha tatrabhavanbhagavanniti nArhatyadhamo garIyaso vaktum / bhaTTAraketi ca punarnaivaitAnuttamaprakRtiH // 19 //
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaavymaalaa| tatrabhavanniti / garIyasa uttamAnsuramuniprabhRtIMstatrabhavanbhagavaJzabdavAcyAnapyadhamo vaktavamAdibhiH zabdaivaktuM nArhati na yogyo bhavati / vaktRviSayaM padamidamanucitam / tathaitAnagarIyaso bhaTTArakazabdayogyAnapyanya uttamakhabhAvo rAjAdirvaktuM nArhati / itizabdau svarUpanirdezAau~ / cazabdo'nuktasvAmiprabhRtizabdasamuccayArthaH / bhaTTAraketi svAminityAdi vetyarthaH // * idAnIM vastuviSayaM grAmyamAha tatrabhavanbhagavanniti naivAhatyuttamo'pi rAjAnam / vaktuM nApi kathaMcinmunimapi paramezvarezeti // 20 // ___ tatrabhavanniti / uttamo munimantriprabhRtistatrabhavadAdipUjApadAni vaktuM yogyo'pi rA. jAnamebhiH pUjApadaivaktuM nArhati / vastuviSayametadanaucityam / rAjA hi paramezvarAdibhiH zabdairvAcyo na tu tatrabhavadAdibhiriti / tathA sa evottamo rAjA muni tapodhanaM paramezvarezetyAdibhirAmantraNapadaiH kadAcidapi vaktuM nAhati / niyataviSayA hi zabdAste'nyatra keliM vinA prayujyamAnA anaucityajJatAM gamayeyuriti grAmyatvaM teSAm / AstAM tAvadadhama uttamo'pi nAhatItyapizabdArthaH / diGmAtrapradarzanaM caitat / vistarastu bharatAdava. gantavyaH // bhUyo'pi grAmya vizeSamAha padamidamanucitamaparaM sabhyAsabhyArthavAci sabhye'rthe / taddhi prayujyamAnaM nidadhAti manasyasabhyamapi // 21 // padamiti / idamaparaM padamanucitaM grAmyaM yatsabhyAsabhyArthavAcakaM satsabhye'rthe prayujyamA. nam / sabhAyAM parSadi vaktuM yogyaH sabhyastato'nyo'sabhyo'rthaH / kuto'nucitam / hiryasmAdarthe / yatastatprayujyamAnaM sanmanasi cetasyasabhyamapyarthaM nidadhAti sphurayati / nanvevaMvidhasya padasyobhayArthavAcakatvAdasabhyo'pi prayogo na syAttatazcAsya prayogoccheda evAgataH / naitat / aduSTo hyartho duSTena dUSyate na tu duSTaH sAdhuneti // nidarzanamAha vArayati sakhI tasyA yathA yathA tAM tathA tathA sApi / ' rodititarAM varAkI bASpabharaklinnagaNDamukhI // 22 // vArayatIti / tasyA nAyikAyAH sakhI yathA yathA tAM vArayati tathA tathA sA varAkI rodititarAm / kIdRzI / bASpabhareNa klinnagaNDamAIkapolaM mukhaM yasyAH sA tthaavidhaa| atra klinnagaNDazabdAvAIkapole sabhye'rthe prayuktAvapi pUyayuktapiTakatvalakSaNamasabhyamapyartha sphurayataH / yato'sabhyadvayayogAcAtra vizeSaNavizeSyabhAve sati duSTatarArthatvam //
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 adhyAyaH] kaavyaalNkaarH| athaitadativyAptiparihArArthamAha arthavizeSavazAdvA sabhye'pi tathA kvacidvibhaktervA / anucitabhAvaM muzcati tathAvidhaM tatpadaM sadapi // 23 // artheti / grAmyaM yatpadaM tattathAvidhaM grAmyaM sadapi kvacitsabhye'rthe ucitabhAvaM grAmyatvaM muJcati / kuto'rthavizeSavazAdvA, vibhaktervA / vAzabdau vikalpAau~ / viziSTasabhyArthaprayogAdvA vibhaktivizeSAdvetyarthaH / apivismaye saMbhAvane vA / tathAzabdaH samuccayArthaH / padametadoSAbhAvamadhye samuccIyate / kvacicchabdo viralatvapratipAdanArthaH / kvacidevArthavizeSe na sarvatretyarthaH // nidarzanamAha kathamiva vairigajAnAM madasalilaklinnagaNDabhittInAm / durvArApi ghaTAsau vizAMpate dAritA bhavatA // 24 // kathamiti / nigadasiddham / atrArthavizeSo gajo vIrarasazca / kathaM tarhi nAyikAyAM bAhulyena dRshyte| yathA-'dhRtabisavalaye nidhAya pANau mukhmdhiruussitpaannddugnnddlekhm| nRpasutamaparA smarAbhitApAdamadhumadAlasalocanaM nidadhyau // ' kAminIlakSaNo'rthavizeSo 'trApIti cettarhi vArayati sakhI tasyAH' (6 / 22) iti duSTatve kathamudAharaNam / pANDuzabdasaMnidhAnAdatrAnuprAsatvena ramyatvAdadoSa iti nottaram / vinApi pANDuzabdaprayogaM darzanAt / 'daityastrIgaNDalekhAnAM madarAgavilopibhiH' ityAdiSu / tasmAtpUrvakavilakSyANAM bahUnAM duSTatvamAyAti / atrocyate-klinnazabdasaMnidhAnAdeva gaNDazabdasyAsabhyatvaM sphurati na tvanyadA / ityetadeva darzayitumudAharaNe tathaiva prayuktavAniti / vizAMpate ityatra SaSThIbahuvacanavazAna viTzabdena viSThAlakSaNo'sabhyArthI manasi nidhIyate // bhUyo'pi grAmyavizeSAnAha maJjIrAdiSu raNitaprAyAnpakSiSu ca kUjitaprabhRtIn / maNitaprAyAnsurate meghAdiSu garjitaprAyAn // 25 // dRSTvA prayujyamAnAnevaMprAyAMstathA prayuJjIta / anyatraite'nucitAH zabdArthatve samAne'pi // 26 // (yugmam) maJjIrAdiSviti / dRSTveti / vAcye'rthe tulye'pyeteSvetAndhAtUnpUrvakavibhiH prayujyamAnAndRSTvA teSveva nibadhnIyAt / nAnyatra / yatastallakSyamevAnyatra vyavasthAkAri / maJjIraM nUpuram / AdigrahaNAdazanAghaNTAbhramarAdisaMgrahaH / raNitaprAyAniti prAyagrahaNaM sadRzArthabRttikkaNizijiguJjayAdyartham / prabhRtigrahaNaM vAzatyAdyartham / suratagrahaNaM vyApArAntaranivRttyartham / meghAdiSvityatrAdigrahaNaM siMhagajAdyartham / prAyagrahaNaM dhvanatyAdyartham / evaMprAyAniti ye zAstreSu sAmAnyena ptthynte| atha ca vizeSa eva dRshynte| yathA--heSati
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68 kaavymaalaa| razveSu / bhaNatiH puruSeSu / kaNatiH pIDiteSu / vAtirvAyau / na tvanyatra / nahi dRzyate puruSo vAtIti / evamanye'pi drssttvyaaH|anytraite'nucitaaH| meghAdiSu raNatyAdaya ityrthH| apizabdo vismaye / citramidaM yacchabdArthe samAne'pi grAmyatvameSAM vastuviSayeNaiva / grAmyatvenAsmindoSe parihRte punarvacanaM prapaJcArtham // atha dezyamAha prakRtipratyayamUlA vyutpattirnAsti yasya dezyasya / / tanmaDahAdi kathaMcana rUDhiriti na saMskRte racayet // 27 // prakRtIti / viziSTadeze bhavaM dezyam / mahArASTrAdidezaprasiddham / dezIyaM padaM saMskRte na racayet / yasya padasya prakRtipratyayamUlA vyutpattirna vidyate tacca mddhaadi|ttr maDahaDahahoraNadhuMghulamakaMdohaelahukasayaruyaalaMbakusumAlavANavAlAdikaM yathAkramaM sUkSmazreSThavastrapaTamaNDapapadmaharidrAjalisuvarNakArakukkuTacaurazakAdivAcakaM kathaMcidapi naiva racayedi. tyarthaH / nanu dezyaprAkRtabhedatvAtkathaM saMskRte prayogaprasaGga ityAha-rUDhiriti / rUDhibhrAntyA na badhnIyAt / kazciddhyAtmadezaprasiddhArtha zabdaM sarvatrAyaM vAcaka iti manyamAnaH prayuJjIta / 'vyutpattiryasya nAsti' iti vacanAttu savyutpattikaM dezyaM kadAcitprayuJjItetyuktaM bhavati / yathA dUrvAyAM chinnodbhavAzabdaH / tAle bhuumipishaacH| zive mahAnaTaH / vRkSe parazurujaH / samudra navanItaM candrAmRtayoH / jale meghakSIrazabdaH / evamanye'pi // atha doSAnupasaMhartumAha itthaM padadoSANAM diGmAtramudAhRtaM hi sarveSAm / tasmAdanayaiva dizA tato'nyadabhyUhyamabhiyuktaiH // 28 // itthamiti / itthamanena pUrvoktaprakAreNa padadoSANAM sarveSAM digeva diGmAnaM hiryasmAdudAhRtaM nidarzitaM tasmAdanayaiva dizAnyadapi doSajAtaM svayamUhanIyam // __ pUrvamuktamadhikapadaM vAkyaM na prayoktavyamatha ca dRzyate kvacidasakRtprayogastadativyAptisaMhAramAha vaktA harSabhayAdibhirAkSiptamanAstathA stuvannindan / yatpadamasakRDhyAttatpunaruktaM na doSAya // 29 // vakteti / vaktA pratipAdako harSabhayAdibhirAkSiptacittaH sanyatpadamekasminnevArthe punaH punarvakti tatpunaruktatvaM doSAya na bhavati / api tvalaMkArAyetyarthaH / AdigrahaNAdvismayazokAdisaMgrahaH / tathAzabdaH samuccaye // nidarzanamAha vada vada jitaH sa zatrurna hato jalpaMzca tava tavAsmIti / citraM citramarodIddhA heti parA hate putre // 30 //
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 adhyAyaH] kaavyaalNkaarH| jaya jaya vairividAraNa kuru kuru pAdaM ziraHsu zatrUNAm / dhigdhiktamariM yastvAmapraNamankhaM vinAzayati // 31 // vadeti / jayeti / atra vada vadeti harSe / tava tavAsmIti bhaye / citraM citramiti vismaye / hA heti zoke / jaya jayeti stutau / kuru kurviti tvarAyAm / dhigdhigiti nindAyAm / anyannigadasiddham // bhUyo'pyAha yatpadamarthe'nyasmiMstatparyAyo'thavA prayujyeta / vIpsAyAM ca punastanna duSTamevaM prasiddhaM ca // 32 // yaditi / yatpadamanyamarthamabhidhAtuM dviH prayujyate tat / tathA tasya prayuktapadasya paryAyo vAcako yaH prayujyeta / tathA vIpsApratipAdanArtha vA yatpunaH padaM prayujyeta tatpadaM na punaruktadoSaduSTaM bhavati / evaM prasiddhaM ca / ityevaM vIpsAtulyarUpeNa prakAreNa yatkavilakSyeSu prasiddhaM tadapi punaruktaM na doSAya / yathA kalakalaraNaraNakAdikam / tathaiva loke prasiddhatvAditi / nanu tulyapadasya tatparyAyapadasya vAnyArthatvena vIpsAvAcakasya vIpsApratipAdakatvena tadarthatvAdeva punaruktirna duSTA tatkimaneneti satyam / kiM tu kazcidatimandamatiH punaH prayogaM dRSTvA duSTatvamAzaGketeti // krameNa nidarzanamAha gajaraktaraktakesarabhAraH siMho'tra tanuzarIro'pi / dizi dizi karikulabhaGgaM vAraMvAraM kharaiH kurute // 33 // gajeti / prathame'tra pAde raktazabdAvanyAau~ / eko rudhiravAcako'parastu rnyjnkriyaabhidhaayii| tanuzarIra ityatra tanuzabdastAnavAbhidhAyI tatparyAyaH zarIrazabdaH kaayvaackH| dizi dizIti vIpsAyAm / sarvasyAM dizItyarthaH / vAraMvAramiti lokaprasiddham / anyadapi lokaprasiddhaM dRzyate / yathA-'mAninIjanavilocanapAtAnuSNabASpakaluSAnpratigRhNan / mandamandamuditaH prayayau khaM bhIta bhIta iva zItamayUkhaH // ' tathA'tA kiMpi kiMpi tA kaha viabbo nimIliyacchIhim / kaDuosahaM va pijjai aharo gherassa taruNIhim // ' udbhaTastu sarvatrAtra punaruktAbhAsAlaMkAratvamAcaSTe // prakArAntaramAha yacca pratipattA vA na pratipadyeta vastu sakRduktam / tatra padaM vAkyaM vA punaruktaM naiva doSAya // 34 // __ yaditi / yadvastu sakRdekavAramuktaM satpratipattA / vAzabdo'vadhAraNe / pratipattaiva na pratipadyeta / tatra vastuni vAcye padaM vAkyaM vA naiva doSAya / caH samuccaye / tacca padaM nirdoSapadamadhye samuccIyata ityarthaH //
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 kaavymaalaa| udAharaNamAha kiM cintayasi sakhe tvaM vacmi tvAmasmi pazya pazyedam / nanu kiM na pazyasIhakpazya sakhe sundaraM straiNam // 35 // kimiti / kazcinmitramAha-he sakhe, idamITaksundaraM ramyaM straiNaM strIsamUhaM pazyeti / tena tvanyagatacittatvAnna zrutamataH sa punarAha-kiM cintayasItyAdi / atra pazya pazyeti padapaunaruktyaM nanvityAdi tu vAkyapaunaruktyam / nanurabhimukhIkaraNe // bhUyo'pyAha anyAbhidheyamapi satprayujyate yatpadaM prazaMsArtham / tasya na doSAya syAdAdhikyaM paunaruktyaM vA // 36 // anyeti / prazaMsAlakSaNAdarthAdanyadabhidheyaM vAcyaM yasya padasya taditthaMbhUtamapi satprazaMsAthai prayujyate yatastasyAdhikyaM paunaruktyaM vA doSAya na bhavati / anyAbhidheyasya hi prastutArthAnupayoginaH prayoge satyAdhikyaM syAt / padAntareNaivoktatadarthasya tu paunaruktyaM syAt / nanu yadyanyAbhidheyaM kathaM prazaMsArtha prayogaH, prayogazcennAnyAbhidheyamiti / satyam / anyAbhidheyasyApi prazaMsAyaMgamakatAstIti / yathA munizArdUla:, karNatAlaH, kezapAzaH, nRpapuMgavaH, gonAgaH, azvakuJjaraH / tathA cUtavRkSaH, malayAcalaH, ityAdiSu zArdUlAdizabdAnAM vyAghrAdivAcitvenAnyAbhidheyatve'pi, vRkSAdInAM tu padAntaroktArthatve'pi prazaMsArthagamakatvena na duSTateti // nidarzanamAha nAsIroddhatadhUlIdhavalitasakalArikezahastasya / avilakyo'yaM mahimA tava merumahIdharasyeva / / 37 // nAsIreti / nAsIraM sainyaM tadutkhAtadhUlyA dhavalitAH sakalArINAM kezahastAH kezakalApA yena tasya tavAvilaGghanIyo mahimA / kasyeva / merumahIdharasyeva meruparvatasya yathA / atra hastazabdasya pANivAcakasyAnyArthasyApi nAdhikyam / mahIdharazabdasya ca merupadAntareNa gatArthasya na paunaruktyam / prazaMsArthatvAditi // parasparaM saMbaddhapadaM vAkyaM prayuJjIteti yadabhyadhAyi tadativyAptiM saMjihIrgharAha yasminnanekamartha khayamevAlocayettadarthAni / jalpanpadAni teSAmasaMgatirnaiva doSAya // 38 // yasminniti / yasminvAkye vaktAnekArthavAcakAni padAni jalpankhayamevAnekamarthamAlocayati teSAM tadvAkyapadAnAmasaMgati va doSAya / vivakSAvazena hi zabdAH prayujyante / vaktA cetsvayaM vilakSaNamanekamartha vaktukAmo'nyonyamasaMbaddhAni padAni brate tatkimasAMgatyam / asaMbaddhatvAca doSAzaGkA ceti svayaMgrahaNAtpareNa yatra pratipAdyastatrAsaMgatirdu
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 adhyAyaH ] kAvyAlaMkAraH / STaiva / yathA--'ASADhI kArtikI mAghI vacA hiGgu harItakI / pazyataitanmahaccitramAyurma rmANi kRntati // udAharaNamAha- -- kusumabharaH sutarUNAmaho nu malayAnilasya sevyatvam / sumanoharaH pradezo rUpamaho sundaraM tasyAH // 39 // kusumabhara iti / etatkazcitkAmI malayodyAne taruNIM dRSTvA svayameva paryAlocayati / tannigada siddham // idAnIM vAkyadoSamAha - vAkyaM bhavati tu duSTaM saMkIrNa garbhitaM gatArtha ca / yatpunaranalaMkAraM nirdoSaM ceti tanmadhyam // 40 // 71 vAkyamiti / tuH punararthe / vAkyaM punaH saMkIrNagarbhitagatArtharUpaM duSTaM bhavati / nanu vAkyasya padAtmakatvAtpadadvAreNaiva taddoSa ukta iti kiM punarucyate / satyam / kiMtu santi tAdRzAni vAkyAni yeSu padadoSAbhAve'pi vAkyasya duSTatA bhavati / yathA'gaurIkSaNaM bhUdharajAhinAthaH patraM tRtIyaM dayitopavItam / yasyAmbaraM dvAdazalocanAkhyaH kASThAsutaH pAtu sadAzivo vaH // ' kusumabhara ityAdau vAkyArtha nAmasaMgatiriha tu vAkyAnAmiti vizeSaH / nanUpAdeyatvAdalaMkAranirdeza eva nyAyyaH, tato'nyatsarvamanupAdeyamiti setsyati, kiM saMkIrNAdilakSaNoktiprayAsenetyata Aha - yatpunarityAdi / yadalaMkArazUnyaM nirdoSaM ca tanmadhyama vAkyam / etaduktaM bhavati - yadi heyopAdeyapakSadvayameva syAttadAlaMkAra nirdeza eva / yAvatA tRtIyaM madhyamapi vAkyaM vidyata eveti sarvameva vaktavyam // atha saMkIrNalakSaNamAha vAkyena yasya sAkaM vAkyasya padAni santi mizrANi / tatsaMkIrNa gamayedanarthamarthaM na vA gamayet // 41 // vAkyeneti / yasya vAkyasya vAkyAntareNa saha mizrANi padAni bhavanti tatsaMkIrNa nAma / kimityetAvatA tasya duSTatvamata Aha -- gamayedanartham / yataH karaNAdvivakSitamarthaM vA na gamayettatastaddRSTamityarthaH // udAharaNamAha--- kimiti na pazyasi kopaM pAdagataM bahuguNaM gRhANainam / nanu muJca hRdayanAthaM kaNThe manasastamorUpam // 42 // kimiti / kAcitsakhI mAninIM vakti - kimiti / kasmAtpAdagataM hRdayanAthaM priyaM bahuguNaM na pazyasi / nanu manasastamorUpaM kopaM muJca tyaja / enaM ca priyaM kaNThe gRhANa / ityevaMvidho vAkyo'tra vivakSitaH / padAnAM tu mizratvAdduSTo'rtho gamyate / yathA -pAda
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 - kaavymaalaa| patitaM kopaM kasmAnna pazyasi / enaM ca kopaM bahuguNaM gRhANa / manaso hRdayAcca tamorUpaM hRdayanAthaM vallabhaM muJca tyajeti // garbhitamAhayasya pravizedantarvAkyaM vAkyasya saMgatArthatayA / taddarbhitamiti gamayennijamartha kaSTakalpanayA // 43 // yasyeti / yasya vAkyasyAnyadvAkyaM samRddhArthatvenAntarmadhye pravizettadgarbhitaM nAma / kA tasya duSTatetyAha-gamayenijamarthamabhidheyaM kaSTakalpanayA klezeneti // nidarzanamAha yogyo yaste putraH so'yaM dazavadana lakSmaNena mayA / rakSanaM mRtyumukhaM prasahya laghu nIyate vivazaH // 44 // yogya iti / aGgadamukhena lakSmaNo rAvaNamAha-he dazavadana, yogyo yaste tava putraH so'yaM mayA lakSmaNena prasahya haThAnmRtyumukhaM vivazaH paravazaH saMlaghu zIghraM nIyate tasmAdraunam / atra rakSainamiti garbhavAkyaM yAvanmadhyAnnoddhRtya pRthakRtaM tAvanmUlavAkyaM kaSTakalpanayAthai gamayati // gatArthamAha yasyArthaH sAmarthyAdanyAthaireva gamyate vAkyaiH / taditi prabandhaviSayaM gatArthametattato vidyAt // 45 // yasyeti / yasya vAkyasyArtho'bhidheyaM prayojanaM vAnyAbhidheyairvAkyairgamyate / evakAro bhinnakrame / gamyata evetyevaM draSTavyam / kathaM gamyate sAmarthyAt / anyArthAnAmapi tada. rthAbhidhAnazaktiyuktatvAdityarthaH / tadityevaMprakAraM vAkyaM gatArtham / atha kathamatra nodAhRtamityAha-tadetatprabandhaviSayaM vipulagranthagocaramatastataH prabandhAdeva vidyaajjaaniiyaat| nAnyathAkhyAtuM zakyata iti / prabandhe darzyate yathA kirAtArjunIyakAvye himAcalavarNane'maNimayUkhacayAMzukabhAsurAH suravadhUparibhuktalatAgRhAH / dadhatamuccazilAntaragopurAH pura ivoditapuSpavanA bhuvaH // ' ityanena zlokena maNayo'psarasa udyAnAni ca santyataH sevyo'yaM parvata iti pratipAdyate / etaccAnyAsvArthaikyiAntaraireva kathitam / tadyathA-'rahita. ratnacayAnna zilocayAnapalatAbhavanA na darIbhuvaH / vipulinAmburuhA na saridvadhUrakusumAndadhataM na mahIruhaH // ' 'divyastrINAM sacaraNalAkSArAgA rAgAyAte nipatitapuSpApIDAH / pIDAbhAjaH kusumacitAH sAzaMsaM zaMsantyasminsuratavizeSaM zayyAH // ' atra yadetanmadhyamaM vAkyamuktametatkavinA kiM kartavyamuta netyAha puSTArthAlaMkAraM madhyamamapi sAdaraM racayet / gAmabhyAjeti yathA yatkicidato'nyathA taddhi // 46 //
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7 adhyAyaH ] puSTeti / madhyamamapi vAkyaM sAdaraM racayet / kimavizeSeNa natsAha puSTI hRdayAvakosrtha evAlaMkAro yasya tattathAbhUtam / etaduktaM bhavati -- yadyapi vakroktyAdayo'laMkArA na santi tathApi tadvivakSito'rthaH sarasa utkRSTo vA vidheyaH / yathA-' - 'bhrUbhedo guNitazciraM nayanayorabhyastamAmIlanaM roddhuM zikSitamAdareNa hasitaM maune'bhiyogaH kRtaH / dhairyaM kartumapi sthirIkRtamidaM cetaH kathaMcinmayA baddho mAnaparigrahe parikaraH siddhistu daive sthitA // ' apizabdo madhyavAkyasyAduSTavAkyamadhye samuccayArthaH / anyAlaMkAravirahAttatra kasyacidanAdaraH syAditi sAdaragrahaNam / atha kimityapuSTArtha madhyaM nAdriyata ityAha -- yatkiMcidityAdi / hi yasmAdataH puSTArthAlaMkArAdyadanyathAnyAdRzamapuSTArtha tayatkiMcit / nAtyAdaraNIyamityarthaH / kimiva / yathA --- gAmabhyAjeti / 'devadatta gAmabhyAja zuklAM daNDena' ityatra na zabdArthadoSo nApi kazcidalaMkAro na caitatpuSTArthamato'tra nAdaro nApyanAdaraH / viSayastvasya kathAsaMdhisaMhArau / yathA - 'zriyaH kurUNAmadhipasya pAlanIm' ityAdi / yathA ca - ' iti vyAhRtya vibudhAnvizvayonistirodadhe' ityAdi // atha sarveSAmeva zabdadoSANAM viSayavizeSe sAdhutvaM darzayitumAhaanukaraNabhAvamavikalamasamarthAdi svarUpato gacchan / na bhavati duSTamatAdRgviparItakliSTavarNe ca // 47 // kAvyAlaMkAraH / 1. anukaraNeti / asamarthAdidoSairduSTamapi padaM vAkyaM vAvikalaM paripUrNa svarUpato'nukriyamANaM doSAya na bhavati / arthabhedena zabdAntaratvAditi bhAvaH / anucikIrSayA prayuktamatha ca pratipAdanAyAsamarthaM tadavikalagrahaNena duSTamiti darzyate / tathAtAdRzA bhinnakharUpatvAdasadRzA viparItA duSTakramAH kliSTA luptA varNA yasya tattathAvidham / tadapi padaM na doSAya / yathA vikaTanitambAyAH patimanukurvANA sakhI prAha - 'kAle mASaM sasye mAsaM vadati zakAsaM yazca sakAzam / uSTre lumpati raM vA SaM vA tasmai dattA vikaTanitambA ||' ityAdi // iti zrIrudrakRte kAvyAlaMkAre namisAdhuviracitaTippaNasametaH SaSTho'dhyAyaH samAptaH / saptamo'dhyAyaH / zabdArthau kAvyamityuktam / tatra zabdalakSaNaprabhedAlaMkAradoSA abhihitAH / idAnI - -marthasya tAnvivakSurAha - arthaH punarabhidhAvAnpravartate yasya vAcakaH zabdaH / tasya bhavanti dravyaM guNaH kriyA jAtiriti bhedAH // 1 // artha iti / punaHzabdo lakSaNa vibhAgArthaH / varNasamudAyAtmakaH zabdaH / abhihito'rthaH 'punaH / sa yasya vAcako'bhidhAyakaH zabdaH pravartate / ityanena tvarthasya zabdavAcyatvAbhi
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 kaavymaalaa| dhAnena zabdArthayobhinnatvaM vAcyavAcakabhAvazca darzito bhavati / zrotrendriyagrAhyo hi zabdaH / tadanyendriyagrAhyastvarthaH / zabde coccArite satyarthaH pratIyata iti / tathA zabdArthoM kAvyamityuktam , atazcakSurnikocamUrdhakampAGgulidarzanAdipratipAditArthasya kAvyatvanivRttyarthaM pravartate yasya vAcakaH zabda ityuktam / vAcakasyApi vAcyasiddhyarthaM vizeSaNamAha-abhidhA pratItiH sA vidyate yasya sa tathA / dhvanau hi pratIyamAnArthasaMbhava iti / pratItizca yasya yo vidyamAnastena yaH sanso'rthaH / yastu na vidyate tatra pratItyabhAvAnnAsAvartha ityuktaM bhavati / lakSaNamabhidhAya prabhedAnAha-tasyetyAdi / iti parisamAptyarthaH / tasyArthasyaitAvata eva dravyaguNakriyAjAtilakSaNAzcatvAraH prabhedAH // teSAM ca yathoddezaM lakSaNaM vAcyamiti kRtvA dravyasya tAvadAha jAtikriyAguNAnAM pRthagAdhAro'tra mUrtimadrvyam / dikkAlAkAzAdi tu nIrUpamavikriyaM bhavati // 2 // jAtIti / atraiteSu madhye dravyaM mUrtimadindriyagrAhyamucyate / guNasya dravyatvanivRttyarthamAha-pRthakpratyekaM jAtiguNakriyANAmAdhAra AzrayaH / jAtyAdayo hi na kadAcidapi dravyaM vinA bhavantIti / pRthaggrahaNaM tu kevalAnAmapi jAtyAdInAmAdhAratve dravyatvapratipatyartham / anyathA hi samuditAnAmeva ya AdhArastadeva dravyaM syAt / tatazca niSkriyatvAtpASANAdInAM dravyatvaM na syAt / mUrtimaditi vacanAdigAdInAM dravyatvaM na syAt / atha ceSyate'ta Aha-dikkAlelyAdi / tuH pUrvasmAdvizeSe / mUrtaM dravyamucyate / dikkAlAkAzAtmamanAMsi punarnIrUpANyapi dravyamityarthaH / tatra nIrUpatvAdavikriyaM bhavati / mUrtimatpunaH savikArameva // atha dravyabhedAnAha nityAnityacarAcarasacetanAcetanarbahubhiH / bhedaivibhinnametavidhA dvidhA bhUrizo bhavati // 3 // nityeti / etadravyaM nityAnityAdibhirbhedairbahubhirdvidhA dvidhA vibhinnaM sadbhUrizo'nekazo bhavati / AdigrahaNAtsavacanAvacanavyaktAvyaktasthUlasUkSmanakaMcaradivAcarasthalajajalajaprabhRtayo bhedA gRhyante / bahugrahaNamAnantyapratipAdanArtham / na ca vAcyaM carAcarayoH sacetanAcetanayozca na vizeSa iti / vRkSAdayo hyacarA api sacetanAH // atha guNaH dravyAdapRthagbhUto bhavati guNaH satatamindriyagrAhyaH / sahajAhAryAvasthikabhAvavizeSAdayaM tredhA // 4 // dravyAditi / dravyAdapRthagbhUto dravyasamavAyI guNo bhavati / jAtikriyayovyasthatvAdguNatvaM syAdityAha-satatamindriyagrAhyaH sarvadaiva pratyakSagamyaH / nAnumeya ityarthaH / jAtikriye tu na pratyakSagamye / guNaM ca kecidutpAdyasahajatvena dvidheti bruvate tannirAsArtha
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7 adhyAyaH] kaavyaalNkaarH| mAha-sahajetyAdi / tatra sahajo guNo yathA-kSatriye zauryam / kAke kASrNyam / AhAryoM yathA-zAstrAbhyAsAtpANDityam / paTe rAgaH / Avasthiko yathA-phalAnAM lauhityam / kezAnAM zauklayam // atha kriyA nityaM kriyAnumeyA dravyavikAreNa bhavati dhAtvarthaH / kArakasAdhyA dvedhA sakarmikAkarmikA ceti // 5 // nityamiti / dhAtvarthaH kriyA bhavati / 'kriyAbhAvo dhAtuH' iti vacanAt / sA tu na pratyakSA / kiM tu'dravyasya taNDulAdervikAreNa vaikledaadinaanumeyaa| gamanAdikA tu dezAntaraprAptyAdineti / sA ca kArakaiH kartRkarmAdibhiH sAdhyA niSpAdyA yaduktam-sarvakArakanirvA kartRkarmadvayAzrayA / AkhyAtazabdanirdezyA dhAtvarthaH kevalaM kriyA // ' sApi sakarmikAkarmikAtvabhedena dvedhA / AdyA grAmaM gacchatItyAdikA / dvitIyA Aste zete ityAdikA / niyatAniyatakarmikAtvasamuccayArthazvazabdaH / tatrAdyA kaTaM karotIti / dvitIyA vahati bhAram , vahati nadI // atha jAtiHbhinnakriyAguNeSvapi bahuSu dravyeSu citragAneSu / ekAkArA buddhirbhavati yataH sA bhavejAtiH // 6 // bhineti / bahuSu dravyeSu yato yadvazAdekAkArA samAnA buddhirbhavati sA jaatirbhvediti| kadAcitsamAnaguNakriyAyogAtsA buddhirbhavedityAha-bhinetyAdi / bhinnau vilakSaNau kiyAguNau yeSu teSvapi / kadAcidatyantamavayavasAdRzyAdvA sA syAdityAha-citragAtreviti / citraM nAnArUpaM kANakRzakubjAdikaM gAtraM yeSAM teSu / sA ca jAtistriSvapi dravyakriyAguNeSu samaveteti tryAzrayA // athAsAmeva dravyaguNakriyAjAtInAmanyathAtvaniyamamAha sarvaH khaM khaM rUpaM dhatte'rtho dezakAlaniyamaM ca / / taM ca na khalu banIyAnniSkAraNamanyathAtirasAt // 7 // sarva iti / sarvo'rtho dravyaguNakriyAjAtilakSaNaH khaM svamAtmIyaM khabhAvaM dezakAlaniyamaM ca dhatte / niyate kvApi deze kAle ca niyatAkArazcArthoM bhavatItyarthaH / tataH kimityAha-taM cetyAdi / cazabdo hetau / khalvavadhAraNe / tataH kAraNAttamarthamanyathA naiva vanIyAdityarthaH / tatra ye nityA bhAvAsteSAM vartamAnena nirdezo nyAyyaH / atItAnAM tu bhUtena / anAgatAnAM bhaviSyatkAlena / evaM carAcarasacetanAcetanAdiSu draSTavyam / dezakAlaniyamazca yathA-himavati himasya sadA sadbhAvo'nyatra tu zItakAle / evamanyadapi / niSkAraNagrahaNaM kAraNasadbhAve'nyathAtvasyAduSTatvakhyApanArtham / yathA zukasArikAdInAM vyaktavacanatve manuSyaprayatnaH kAraNamiti / kutaH punarniSkAraNasyAnyathAbhidhAnaprasaGga
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76 kAvyamAlA / ityAha- atirasAditi / atirasahRtahRdayAnAM hi prAyazo maryAdollaGghanamapi bhavati / etaduktam -- 'gaNayanti nApazabda na vRttabhaGgaM kSayaM na vArthasya / rasikatvenAkulitA vezyApatayaH kukavayazca' // yadyanyathAtvaM nivAryate tarhi kathaM digAkAzAdiSvamUrteSu mUrtadharmAH kavibhirvarNyante / yathA-- nirmalA dizaH / nirmalaM nabha iti / tathA vicetaneSu sacetanadharmA ityAhasukaviparamparayA ciramavigItatayAnyathA nibaddhaM yat / vastu tadanyAdRzamapi baghnIyAttatprasiddhyaiva // 8 // sukavIti / pUrvasukavInAM paramparayA samUhena ciraM bahupUrvakAle'vigItatayAvigAnena nirdoSatayeti yAvat / yadvastvanyathA nibaddhaM tadanyAdRzamapi tatprasiddhyaiva badhnIyAt / na tvAtmabalena / mahAkaviprasiddhirevAtra pramANamityarthaH // saprabhedamarthamabhidhAya sAMprataM tadalaMkArAnAhaarthasyAlaMkArA vAstavamaiaupamyamatizayaH zleSaH / eSAmeva vizeSA anye tu bhavanti niHzeSAH // 9 // arthasyeti / uktalakSaNasyArthasya vAstavAdayazcatvAro'laMkArA bhavanti / caturbhiH prakArairasau bhUSyata ityarthaH / nanvanye'pi rUpakAdayo'laMkArAH santi tatkimiti catvAra evoktA ityAha-eSAmevetyAdi / turhetau / eSAmeva sAmAnyabhUtAnAM caturNA te bhedA yatastato mUlabhedatvena noktA ityarthaH // yathoddezastathA lakSaNamiti vAstavalakSaNamAha vAstavamiti tajjJeyaM kriyate vastukharUpakathanaM yat / puSTArthamaviparItaM nirupamamanatizayamazleSam // 10 // vAstavamiti / yadvastukharUpakathanaM kriyate tadvAstavamiti jJeyam / vastuna idaM vAstavamiti kRtvA / itizabdo'rthanirdeze / vAstavazabdavAcyaH so'rtha ityarthaH / puSTArthagrahaNama puSTArthanivRttyartham / tena 'gorapatyaM balIvardastRNAnyatti mukhena saH / mUtraM muJcati zizna apAnena tu gomayam // ' asya vAstavatvaM na bhavati / aviparItagrahaNaM vivakSitaviparItArthasya vAstavatvanivRttyartham / yathA - ' dantAnnirdalayadrasAM ca jaDayattAlu dvidhA sphoTa - yannADyaH saMghaTayadgaladgalabilAdAntrANi saMkocayat / itthaM nirmalakarkarIsthamasahaprAleyavAtAhataM nAdhanyAH pracuraM pibantyanudinaM pronmuktadhAraM payaH // ' atra hi payasaH zItala * tvamAhlAdakatvaM ca vivakSitam / tadvaiparItyaM ca pratIyate / nirupamAdigrahaNaM tvanuvAdamAtram / na tUpamAtizayazleSANAM vAstavatvanivRttaye / pRthagupAdAnAdeva teSAmanyatvasiddheH // atha vAstavaprabhedAnAha 1 tasya sahoktisamuccayajAtiyathAsaMkhyabhAvaparyAyAH / viSamAnumAnadIpakaparikaraparivRtti parisaMkhyAH // 11 //
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ 77 7 adhyAyaH] kaavyaalNkaarH| hetuH kAraNamAlA vyatireko'nyonyamuttaraM sAram / sUkSmaM lezo'vasaro mIlitamekAvalI bhedAH // 12 // (yugmam) tasya vAstavasya vakSyamANalakSaNAH sahoktyAdayastrayoviMzatirime bhedA bhavanti // sAMpratameSAM paripATyA lakSaNamAha-tatra sahoktiH bhavati yathArUpo'rthaH kurvannevAparaM tathAbhUtam / uktistasya samAnA tena samaM yA sahoktiH sA // 13 // bhavatIti / yo'rthaH kartRbhUtaH pradhAnaM yathArUpo yAdRgAtmA yadguNayukto bhavati / kathaM bhavati-aparamanyamartha karmalakSaNamapradhAnaM tathAbhUtam / tathAzabdaH prakAre / tathAprakAramAtmaguNasadRzaM kurvanneveti / evakAro'nyakAlanivRttyarthaH / kurvanneva bhavati / na tu bhUtvA karoti, kRtvA bhavatItyarthaH / atastasya kurvato'rthasya tena kAryeNArthana samaM samAnA tulyA yoktiH sA saha sArdhamuktiH sahoktiH / hetuhetumadbhAvo'tra sahArthaH / ekavacanamihAtantram / tena bahUnAmapyarthAnAM sahoktirbhavatIti // nidarzanamAha kaSTaM sakhe va yAmaH sakalajaganmanmathena saha tasyAH / pratidinamupaiti vRddhiM kucakalazanitambabhittibharaH // 14 // kaSTamiti / kazcidvirahI mitramidamAha-he sakhe, kaSTaM va vrajAmaH / yatastasyAstaruNyAH stanakalazabharo nitambabhittibharazcAnudinaM sakalasya jagato yo manmathastena saha vRddhimupaiti / tAM prati kAmo vardhata ityarthaH / atra pradhAnabhUtaH kucakalazanitambabhittibharo vRddhiguNayukto'paramartha manmathAkhyaM vRddhiyuktaM karotIti / tatastasya tathA kurvataH sahoktiriti lakSaNayojanA // asyA eva prakArAntaramAha yo vA yena kriyate tathaiva bhavatA ca tena tasyApi / abhidhAnaM yatkriyate samAnamanyA sahoktiH sA // 15 // ya iti / yo'rthaH karmabhUto yena kartRbhUtena kriyate tasya karmabhUtasya tena kartRbhUtenAthena / kIdRzena / tathaiva tAdRzadharmayukena bhvtaa| sahAbhidhAnaM yakriyate sAnyA sahoktiH / vAzabdaH prakArArthaH / prakArAntareNa sahoktirityarthaH // udAharaNamAha bhavadaparAdhaiH sArdhe saMtApo vardhatetarAM tasyAH / kSayameti sA varAkI snehena samaM tvadIyena // 16 // bhavaditi / kasyAzcinmAninyAH sakhI nAyakamanyacittamidamAha-tasyAstvatkAntAyAH saMtApastvadIyAparAdhaiH sahAtIva vardhate / ata eva sA varAkI tvadIyena snehe
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 kAvyamAlA / na sArdhaM kSayaM gacchati / atra saMtApasya varAkIkSayasya ca zabdena prAdhAnyam / aparAdhasnehayostu tatkAraNayoraprAdhAnyam / ata eva tRtIyA / tattvatastu bhavadaparAdhA vardhante tasyAH saMtApena saha / bhavatsnehazca kSIyate tayA saheti / yadA tvevamucyate tadA pUrvaiva sahoktiriti / pUrvasyAM kartuH prAdhAnyaM kriyamANasya guNabhAvaH / iha tu kriyamANasya prAdhAnyaM kurvatastvaprAdhAnyamiti bhedaH // prakArAntaramAha - anyonyaM nirapekSau yAvarthAvekakAlamekavidhau / bhavatastatkathanaM yatsApi sahoktiH kiletyapare // 17 // anyonyamiti / yAvarthau pUrvoktasahArthAbhAvAtparasparaM nirapekSAvekavidhau samAnadharmayuktau tulyakAlaM bhavatastayoryatsaha kathanaM sApi kila sahoktirityapare kecit / kilazabdo'trArucau / arucizvoktasahArthAbhAvAditi // 1 nidarzanamAha kumudadalaiH saha saMprati vighaTante cakravAkamithunAni / saha kamalairlalanAnAM mAnaH saMkocamAyAti // 18 // kumudadariti / pradoSavarNanametatsugamameva / atra na kumudadalaizcakravAkANAM tairvA teSAM vighaTanA kriyate / api tu kAlena / tathA na kamalairmAnasya mAnena vA teSAM saMkoco janyate / api tu rAtryA, zazinA vA / aupamyaM na vivakSitam // 'atha samuccayamAha - yatraikatrAnekaM vastu paraM syAtsukhAvahAdyeva / jJeyaH samuccayo'sau tredhAnyaH sadasatoryogaH // 19 // yatreti / yatra samuccaye ekatrAdhAre'nekaM vastu dravyaguNakriyAjAtilakSaNaM paramutkRSTaM zobhanatvena vA syAtsa samuccayaH / tathA sukhAvahAyeveti / sukhamAvahatyutpAdayatIti sukhAvaham / AdigrahaNAdduHkhAvahAdiparigrahaH / evazabdaH samuccaye / sukhAvahAdi ca yatrAnekaM dravyAdi syAtso'pi samuccaya ityarthaH / tathA tredhAnyaH sadasatoryogaH / tredhA trividhaH, anyaH prakArAntareNa samuccayaH / kIdRza: / sadasatoryoga iti / satoH sundarayoryoga ityekaH / asatorasundarayoryoga iti dvitIyaH / sadasatoH sundarAsundarayoryogastRtIyaH / atra ca sadasatAM yoga iti bahuvacanena nirdeze nyAyye dvivacananirdezo dvayoreva satorasatoH sadasatorvA samuccayo nAnyathA iti khyApanArthaH // etadudAharaNAni krameNAha-- durgaM trikUTaM parikhA payonidhiH prabhurdazAsyaH subhaTAzca rAkSasAH / naro'bhiyoktA sacivaiH plavaMgamaiH kimatra vo hAsyapade mahadbhayam 20
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7 adhyAyaH ] kAvyAlaMkAraH / 79 durgamiti / nigadasiddhameva / atraikaM vastvatrazabdavAcyam / anekaM tu trikUTadurgAdikam / zobhanatvenotkRSTaM yathA - 'umA vadhUrbhavAndAtA yAcitAra ime vayam' ityAdi / azobhanatvena yathA--'klIbo virUpo mUrkhazca marmahA matsarAnvitaH / citraM tathApi na dhanI durbhagaH khalu mAnavaH // ' iti / guNAdyutkarSodAharaNAni svayamUhyAni // sukhAvahAdyudAharaNAnyAha - sukhamidametAvadiha sphArasphuradindumaNDalA rajanI / saudhatalaM kAvyakathA suhRdaH snigdhA vidagdhAzca // 21 // sukhamiti / eSa sukhAvahadravyasamuccaya AdhAro'trehazabdavAcyaH / vastUni sitarajanaprabhRtIni // taralatvamamAlinyaM pakSmalatAmAyatiM sumAdhuryam / AdhAsyannastratvaM madanastava nayanayoH kurute // 22 // taralatvamiti / kAmastvadIyanayanayorastratvaM kariSyaM staralatvAdIni kuruta iti tAtparyArthaH / eSa guNasamuccayaH / taralatvAdiguNAnAM sukhAvahAnAM nayanAdhAre samuccitatvAditi // prasphurayannadharoSThaM gAtraM romAJcayangiraH skhalayan / maNDayati rahasi taruNIH kusumazarastaralayannayane // 23 // prasphurayanniti / eSa kriyAsamuccayaH / taruNISvAdhAreSu sphuraNAdikriyANAM samucci - tatvAditi / dravyAdInAM tUddezo vastugrahaNena kRtaH / jAtisamuccayastu na saMbhavati / nahyekatrAnekA jAtirvidyate / duHkhAvaha ityAdyudAharaNAni tu 'rAjyabhraMzo vane vAso dUre mAtA pitA mRtaH / ekaikamapi tadduHkhaM yadabdhimapi zoSayet // ' ityAdIni draSTavyAni // atha satoryogaH sAmode madhu kusume jananayanAnandane sudhA candre | kacidapi rUpavati guNA jagati sunItaM vidhAturidam // 24 // sAmoda iti / sraSTuridaM sunItaM sukRtaM bhadrakaM yatsAmodakusumAdiSu madhvAdInAM satAM - yogaH kRta ityarthaH // athAsatoryogaH AliGgitAH karIraiH zamyastaptoSapAMsunicayena / maruto'tikharA grISme kimato'nyadabhadramastu marau // 25 // AliGgitA iti / grISmakAle marudeze yatkarIraiH zamIvRkSA mizrIbhUtAH / tathA taptAnAmUSapAMsUnAM cayairmizrAH pracaNDA vAyavaH / kimato'nyadaparamabhadramazivam / itya-satoryogaH //
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ 80 kAvyamAlA / atha sadasatoryogaH kamalavaneSu tuSAro rUpavilAsAdizAlinISu jarA / ramaNISvapi duzcaritaM dhAturlakSmIzca nIceSu // 26 // kamaleti / sugamameva yojanam // prakArAntaramAha vyadhikaraNe vA yasminguNakriye caikakAlamaikasmin / upajAyete deze samuccayaH syAttadanyo'sau // 27 // vyadhikaraNa iti / vAzabda evazabdArthe bhinnakramaH / tatazca yasmisanmuccaye guNakriye bhinnAdhikaraNe ekasmindeze samakAlamupajAyete asau samuccayastadanyaH / tataH pUrvasamuccayAdapara ityarthaH / guNakriye eva vyadhikaraNe ityavadhAraNaM tu guNakriyAdhikaraNayorvastunodezAdhikaraNamekameveti kRtvA // nidarzanamAha vidalitasakalArikulaM tava balamidamabhavadAzu vimalaM ca / prakhalamukhAni narAdhipa malinAni ca tAni jAtAni // 28 // vidaliteti / atra nairmalyaguNasya balamAdhAro mAlinyasya tu khalamukhAnIti / cazabdAvekakAlatvasUcanArthau / evaM guNasamuccayaH // kriyAsamuccayastu yathA-- daivAdahamatra tayA capalAyatanetrayA viyuktazca / aviralavilolajaladaH kAlaH samupAgatazcAyam // 29 // daivAditi / atra viyogakriyA viyogini sthitA, samupAgamanakriyA tu varSAkAle // atha jAti: saMsthAnAvasthAnakriyAdi yadyasya yAdRzaM bhavati / loke ciraprasiddhaM tatkathanamananyathA jAtiH // 30 // saMsthAneti / yasya padArthasya yatsaMsthAnAdi yAdRzaM bhavati tasya yadananyathA tenaiva prakAreNa kathanaM sA jAtiriti yogaH / yacchabdastu sarvanAmatvAtsAmAnyena sarvasaMgrahArthaH / vizeSarUpatayA hi tatsaMsthAnAdi kathayitumAnantyAnna zakyate / anuktaM tarhi kathaM kavi jJAtavyamityAha--loke ciraprasiddhamiti / yadyapi purANAdiSu kiMciduktaM tathApi lokarUDhivazAtsamyaktadavagama iti / tatra saMsthAnaM svAbhAvikaM rUpam / yathA - 'etatpUtanacakramakramakRtagrAsArdhamuktaitrRkAnutpuSNatparito nRmAMsavighasairAghardharaM krandataH / kharjUradrumadanajaGghamasitatvagbaddhaviSvaktatasnAyugranthi ghanAsthipaJjarajaratkaGkAlamAlokyate // ' ityAdi / avasthAnaM sthAnakAdi / yathA - 'sa dakSiNApAGga niviSTamuSTiM natAMsamAkuJcitasavyapAdam /
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7 adhyAyaH ] kaavyaalNkaarH| dadarza cakrIkRtacArucApaM prahartumabhyudyatamAtmayonim // ' ityAdi / kriyAvyApAro yathA'praharakamapanIya khaM nididAsatoccaiH pratipadamupahUtaH kenaci jAgRhIti / muhuravizadavarNA nidrayA zUnyazUnyAM dadadapi giramantarbudhyate no manuSyaH // ' ityAdi / AdigrahaNAdvibhavaveSAdikaM ca draSTavyam / yathA-vallIvalkapinaddhadhUsarazirAH skandhe dadhaddaNDakaM prIvAlambitamRnmaNiH parikuthatkaupInavAsAH kRzaH / ekaH ko'pi paTaccaraM caraNayorbaddhAdhvagaH zrAntavAnAyAtaH kramukatvacA viracitAM bhikSApuTImudvahan // ' ityAdi / atha vAstavasya jAtezca ko vizeSaH, yo vRkSasya dhavasya ca / vAstavaM hi vastukharUpakathanam , taca sarveSvapi tadbhedeSu sahoktyAdiSu sthitam / jAtistvanubhavaM janayati / yatra parasthaM kharUpaM varNyamAnamevAnubhavamivaitIti sthitam // athaitadvizeSapratipAdanArthamAhazizumugdhayuvatikAtaratiryaksaMbhrAntahInapAtrANAm / sA kAlAvasthocitaceSTAsu vizeSato ramyA // 31 // zizviti / sA jAtiH zizuprabhRtInAM yAH kAlocitA avasthocitAzca ceSTAH kriyAstAkhatizayato ramyA bhavati // tatra zizUnAM yathA dhUlIdhUsaratanavo rAjyasthitiracanakalpitaikanRpAH / kRtamukhavAdyavikArAH krIDanti sunirbharaM DimbhAH // 32 // dhUlIti / eSA zizUnAmavasthocitA ceSTA / kAlocitA tu svayaM draSTavyA // mugdhayuvatInAM yathAharati suciraM gADhAzleSe yadaGgakamAkulA sthagayati tathA yatpANibhyAM mukhaM paricumbane / yadatibahuzaH pRSTA kiMcidravItyaparisphuTaM ramayatitarAM tenaivAsau mano'bhinavA vadhUH // 33 // haratIti / eSA mugdhayuvatInAmavasthocitA ceSTA / mugdhagrahaNaM mugdhayuvatInAmeva jAtisaundarya na prauDhAnAM ceSTAkhiti jJApanArthamiti / kAtarAyudAharaNAni granthAntarAdrSTavyAni / 'naSTaM varSavarairmanuSyagaNanAbhAvAdakRtvA trapAmantaH kaJcukikaJcakasya vizati trAsAdayaM vAmanaH / trasyadbhiH sahasA nijasya sadRzaM nAmnaH kirAtaiH kRtaM kubjA nIcatayaiva yAnti zanakairAtmekSaNAzaGkinaH // eSA kAtaraceSTA / tirazcAM yathA-'utkhAya darpacalitena sahaiva rajjvA kIlaM prayatnaparamAnavadurgraheNa / AkulyakAri kaTakasturageNa tUrNamazvati vidrutamanudravatAnyamazvam // ' atarkitopanatabhayasukhaduHkhakutUhalAdihRtacittAnAM saMbhrAntAnAM yathA-'prasAdhikAlambitamaprapAdamAkSipya kaacidrvraagmev| utsRSTalIlAgatirA
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaavymaalaa| gavAkSAdalaktakAGkAM padavI tatAna // ' ityAdi / hInapAtrANAM yathA-'utkRtyotkRtya kRttiM prathamamatha pRthUcchophabhUyAMsi mAMsAnyaMsasphikpRSThapiNDAdyavayavasulabhAnyugrapUtIni jagdhvA / ArtaH paryastanetraH prakaTitadazanaH pretaraGkaH karaGkAdakasthAdasthisaMsthaM sthapuTagatamapi kravyamavyagramatti // ' evamanyadapi draSTavyamiti // atha yathAsaMkhyamAha nirdizyante yasminnA vividhA yayaiva paripATyA / . punarapi tatpratibaddhAstayaiva tatsyAdyathAsaMkhyam // 34 // nirdizyanta iti / yatra vividhA nAnArUpA arthA yayaiva paripATyA yenaiva krameNa pUrva nirdizyante punarapi tayaiva paripATyA tatpratibaddhAsteSu pUrvanirdiSTeSu vizeSyasya vizeSaNabhAvena pratibaddhAstadanuyAyino nirdizyante tadyathAsaMkhyaM syAt / arthA iti bahuvacanasyAta. tratvAdvayorapi yathAsaMkhyaM bhavati / yayaiva paripATyeti paripATI kaveH kramavivakSA gRhyate // athaitasyaiva vizeSArthamAha tadviguNaM triguNaM vA bahuddiSTeSu jAyate ramyam / yatteSu tathaiva tato dvayostu bahuzo'pi badhnIyAt // 35 / / taditi / tadyathAsaMkhyaM bahuSUddiSTeSu pradhAnArtheSu yadyasmAdviguNaM triguNaM vA ramyaM jAyate, tasmAddhetosteSUddiSTeSu tathaiva dvistriA banIyAt / naanythaa| dvayoH punaruddiSTayorbahuzo'pi badhnIyAt / sukhAvahatvAditi // tatra triguNodAharaNamAha kajjalahimakanakarucaH suparNavRSahaMsavAhanAH zaM vaH / jalanidhigiripadmasthA hariharacaturAnanA dadatu // 36 // kajjaleti / atra hariharabrahmANastraya uddezinaH / trivizeSaNayogAca traiguNyam // dvayorbahuguNodAharaNamAha dugdhodadhizailasthau suparNavRSavAhanau ghanendurucI / madhumakaradhvajamathanau pAtAM vaH zAzUladharau // 37 // dugdheti / atra madhumathanamakaradhvajamathanau dvAvuddezinau, catvAri tadvizeSaNAnIti // atha bhAvaH yasya vikAraH prabhavannapratibaddhena hetunA yena / gamayati tadabhiprAyaM tatpratibandhaM ca bhAvo'sau // 38 // yasyeti / yasya vikAravato yenApratibaddhanAnaikAntikena hetunA vikAraH kArya prabhavanutpAdyamAnastasya vikAravataH saMbandhinamabhiprAyaM pratipatturgamayati, tathA sa eva vikAra
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7 adhyAyaH] kaavyaalNkaarH| stayorvikArahetuvikArayoH pratibandhaM ca kAryakAraNabhAvaM gamayati, asAvevaMrUpo bhAvanAmAlaMkAro bhaNyate / bhavatyasmAdabhiprAyanizcaya iti kRtvA / nanu viruddhamidam / apratibaddhazcetkathaM heturatha hetuH kathamapratibaddho nAma / api ca yo'pratibaddhana hetunA janyate sa kutastatpratibandhaM gamayati, vidyate cetpratibandho na ta_pratibaddho heturiti / satyametat / kiM tu mahAkavilakSyamevaMvidhaM dRzyate'nubhUyate ca / na ca dRSTe kiMcidanupapannaM nAma // nidarzanamAha grAmataruNaM taruNyA navavaJjulamaJjarIsanAthakaram / pazyantyA bhavati muhurnitarAM malinA mukhacchAyA // 39 // grAmeti / kasyAzcittaruNyA navavaJjulamaJjarIsanAthakaraM grAmataruNaM pazyantyA mukhamAlinyamabhavadityarthaH / vaJjulo vRkSavizeSaH / atra vikAro mukhamAlinyaM tasya heturvaJjulamaJjarIdarzanaM taccApratibaddham / sarvadA taddarzane tadabhAvAditi / tacca mAlinyaM taruNyA bhAvaM pratipattuH prakAzayati / nUnamanayA tasya taruNasya vaJjalagahane saMketo'kAri, karmAntaravyAsaGgAca na tatra saMprAptA, taM ca maJjaryA gatapratyAgataM vijJAya sukhAdvaJcitAsmIti khinnA saMpannA / mukhamAlinyaM cAsya maJjarIsanAthakaratvasya pratibandhaM gamayati / anyathA kathaM taddarzanena tadutpadyate // prakArAntaramAha abhidheyamabhidadhAnaM tadeva tadasadRzasakalaguNadoSam / arthAntaramavagamayati yadvAkyaM so'paro bhAvaH // 40 // abhidheyamiti / yadvAkyaM kartR, tadeva padArUDhamevAbhidheyaM vAcyamabhidadhAnaM pratipAdayatsadarthAntaraM vakrabhiprAyarUpaM gamayati so'paro'nyo bhAvabhedaH / kIdRzamarthAntaram / tena padArUDhenArthenAsadRzA vilakSaNA guNadoSA vidhipratiSedhAdayo yasya tattathoktam / etena cAnyoktisamAsoktyorbhAvatvaM niSiddham / tatra hItivRttasAdRzyaM vartate / aupamyabhedAttayoriti // nidarzanamAha ekAkinI yadabalA taruNI tathAha__ masmingRhe gRhapatizca gato videzam / kiM yAcase tadiha vAsamiyaM varAkI ___ zvazrUrmamAndhabadhirA nanu mUDha pAntha // 41 // ekAkinIti / taruNapathikasya vAsaM yAcamAnasya kAcitsAbhilASA yoSididaM prakaTapratiSedhArtha vAkyamAha / etena coktapadArthena vilakSaNo vAsAnumatividhilakSaNo bhAvo'vagamyate //
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaavymaalaa| atha paryAyaH vastu vivakSitavastupratipAdanazaktamasadRzaM tasya / yadajanakamajanyaM vA tatkathanaM yatsa paryAyaH // 42 // vastviti / yadvastu vivakSitasya manogatasya vastunaH pratipAdanasamartha tasya kathanaM yatsa paryAyo'laMkAraH / samAsoktyanyoktyoH paryAyatvanivRttyarthamAha-asadRzaM tasya / tasya vAcyasya vstuno'sdRshmtulym| bhAvasUkSmayoH paryAyoktanivRttyarthamAha-ajanakamajanyaM veti / ayamarthaH-prathamabhAve vikAralakSaNena kAryeNa vikAravato'bhiprAyo yathA gamyate tathA svajanakena saha pratibandhazceti gamakasya janyatAsti / dvitIyabhAvasUkSmayostu vastvantarapratItijananAjanakateti teSAM vyavacchedakamidaM vizeSaNadvayam / iha tu vivakSitavastupratipAdakaM vastu na tathAbhUtam / vAcyavAcakabhAvazUnyamityarthaH / dvitIyabhAve hi vaturabhiprAyarUpamarthAntaraM vAkyena gamyate / sUkSme tu yuktimadartho'pi zabdo'rthAntaramupapattimadgamayati / iha tu sa evArthaH paryAyeNocyate / na tvabhiprAyarUpAntarapratItiriti // udAharaNamAha rAjaJjahAsi nidrAM ripubandInibiDanigaDazabdena / tenaiva yadantaritaH sa kalakalo bandivRndasya // 43 / / rAjaniti / rAjJazcATuvacanamidam / atra bandInigaDaraveNa nidrAmokSakathanaM yadvastu tasya tAvanmAtrameva na tAtparyamapi tu tvayA ripUJjitvA tannAryoM hRtA iti nikhilaripuvijayaH paryAyeNa pratipAdyate // prakArAntaramAha yatraikamanekasminnanekamekatra vA krameNa syAt / vastu sukhAdiprakRti kriyeta vAnyaH sa paryAyaH // 44 // yatreti / anekasminnAdhAre krameNaikaM vastu yatra svayameva syAtsa pryaayH| athavaikasminnAdhAre'nekaM yatra syAtso'pi pryaayH| kIdRzamekamanekaM vA vastvityAha-sukhAdiprakRti / sukhaduHkhAdisvarUpamityarthaH / syAditi kartRnirdezAtkarmaNyaprAptaM paryAyatvamAhakriyeta veti / tadevaM caturvidhaH paryAyaH // udAharaNamAha kamaleSu vikAso'bhUdudayati bhAnAvupetya kumudebhyaH / nabhaso'pasasAra tamo babhUva tasminnathAlokaH // 45 // kamaleSviti / atraiko vikAso'nekasminvastuni kumudakamalAkhye krameNa bhavati / tathaikasminnabhasi tamaH prakAzazca / anekavastu sukharUpam / ete kartaryudAharaNe //
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7 adhyAyaH] kaavyaalNkaarH| 85 karmaNyAha Acchidya ripolakSmIH kRtA tvayA deva bhRtyabhavaneSu / dattaM bhayaM dviSayaH punarabhayaM yAcamAnebhyaH // 46 // Acchidyeti / atraikA lakSmIranekatra ripuSu bhRtyeSu ca kRtA / tathaikasmindUiSallakSaNe vastuni bhayAbhaye ca duHkhasukharUpe krameNa datte / pUrvatra paryAyazabdasya zabdAntareNa kathanamarthaH / iha tu paripATI // atha viSamamAha viSama iti prathito'sau vaktA vighaTayati kamapi saMbandham / yatrAtheyorasantaM paramatamAzaGkaya tatsattve // 47 // viSama iti / asAvalaMkAro viSama iti prathito viSamanAmA prasiddho yatrArthayoH saMbandhaM ghaTanAM vaktA pratipAdako vighaTayati / kIdRzaM saMbandham / asantamavidyamAnam / nanu yadyasansaMbandhastarhi svayaM vighaTita eva kimasya vighaTanIyamityAha-tasya sattve sadbhAve paramataM parAbhiprAyamAzaGkaya / paramatena santaM kRtvetyarthaH // udAharaNamAha yo yasya naiva viSayo na sa taM kuryAdaho blaatkaarH| satataM khaleSu bhavatAM ka khalAH ka ca sajjanastutayaH // 48 // ya iti / kenacitkasyacidane uktamamunA khalenAsau sajjanaH stuta iti / sa tvasahamAnastamAha-aho bhavatAM khaleSu durjanaviSaye balAtkAraH pakSapAtaH / yatastadanukUlaM brUtha / kasmAtte tatstutiM na kurvantItyAha-yasya khalasya yo na viSayaH sajjanastavAdiH sa taM naiva kuryAt / kimiti khalAnAM ziSTastavAdirna viSaya ityAha-va khalAH va ca sajjanastutaya iti / atra khalastutyorasaneva saMbandhaH paramate sattvAzaGkayA vighaTitaH / idaM cAtrodAharaNam-'nisargadurbodhamabodhaviklavAH kva bhUpatInAM caritaM va jantavaH' ityAdi // prakArAntaramAha abhidhIyate sato vA saMbandhasyArdhayoranaucityam / yatra sa viSamo'nyo'yaM yatrAsaMbhAvyabhAvo vA // 49 // abhidhIyata iti / yatrArthayorvidyamAnasya saMbandhasya kevalamanaucityamucyate so'nyo'yaM viSamAkhyo'laMkAraH / athavA yatrAsaMbhAvyasya bhAvaH sattAbhidhIyate so'pi vissmH| anucitArtho'tra viSamazabdaH // udAharaNamAha rUpaM ka madhurametatka cedamasyAH sudAruNaM vyasanam / iti cintayanti pathikAstava vairivadhU vane dRSTvA // 50 //
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaavymaalaa| ___ rUpamiti / atra rUpavyasanayorarthayorekatra ripustriyAM vidyamAnayoranaucityam / yatra hi rUpaM na tatra vyasanam / yadAha-'alabhyazokAbhibhaveyamAkRtiH' iti / athavAsaMbhAvyasya rUpasyAtivyasanasya ca bhAvo'tra kathyata iti sAdhAraNamekamudAharaNam // bhUyo'pi bhedAntarANyAha taditi caturdhA viSamaM yatrANvapi naiva gurvapi ca kAryAt / kArya kuryAtkartA hIno'pi tato'dhiko'pi na vA // 51 // taditi / tadviSamamiti vakSyamANena prakAreNa caturdhA catuSprakAram / kathamityAha-yatra kutazcitkAryAddhetorarAvapi khalpamapi kArya kartA naiva kuryAdityekaH prakAraH / gurvapi kuyAditi dvitIyaH / atra ca hInAdhikatvaM kartA nApekSate / tathA hIno'zakto'pi kartA tatkAryaM kuryAditi tRtIyaH / tathAdhiko'pi na vA naiva kuryAditi caturthaH / atra kAryayoraNutvagurutvApekSA na krtvyaa| kAryAditi ca sarveSu yojyam / anyatra vaiSamyanirAsArtham / apizabdA vismayArthAH / cazabdaH samuccaye pUrvApekSaH / atrAnaucityamazakyaka. rtRvaM ca viSamazabdArthaH / viSamamiti napuMsakanirdezo viSamAlaMkArayuktakAvyApekSayeti // etadudAharaNAni catvAryAryAdvayenAhatvadbhutyAvayavAnapi soDhuM samare kSamA na te kSudrAH / asidhArApathapatitaM tvaM tu nihanyA mahendramapi // 52 // tvaM tAvadAsva dUre bhRtyAvayavo'pi te nihantyahitAn / kA gaNanA taiH samare soDhuM zakro'pi na sahastvAm // 53 // tvaditi / tvamiti / atrANutvakhyApanArtho'vayavazabdaH / tato'rAvapi bhRtyAvayavasahanalakSaNaM kArya ripavaH kartumazaktAH / nRpabhayAzaGkanAtkAryAddhetoH / tathA gurvapi zakrahananaM kAryAtsattvAnRpeNa kiyate / tathA hIno'pi bhRtyAvayavo ripuvadhaM kArya tejasvinRpasaMparkAtkIlzayA vA karoti / tathAdhiko'pi zakraH kartA rAjasahanalakSaNaM tadbhayAtkAryAnna karoti // bhUyo'pyAha yatra kriyAvipattena bhavedeva kriyAphalaM tAvat / karturanarthazca bhavettadaparamabhidhIyate viSamam // 54 / / yatreti / yatra kriyAvipatteH karmanAzAddheto kevalaM tAvatkartuH kriyAphalaM na bhavedyAvatAnarthazca bhavettadaparamanyadviSamamabhidhIyate / dAruNArthazcAtra viSamazabdaH / yathA'viSamamidaM vanam' iti // nidarzanamAha utkaNThA paritApo raNaraNakaM jAgarastanostanutA / phalamidamaho mayAptaM sukhAya mRgalocanAM dRSTvA // 55 //
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7 adhyAyaH ] kAvyAlaMkAraH / utkaNTheti / atra sukhAya mRgalocanAM striyaM dRSTvA na kevalaM sukhaM na prAptaM yAvadanartha utkaNThAdikaH prAptaH / kriyAvipattiratra darzanacchedaH // athAnumAnamAha -------------- vastu parokSaM yasminsAdhyamupanyasya sAdhakaM tasya / punaranyadupanyasyedviparItaM caitadanumAnam // 56 // 87 vastviti / sAdhyaM parokSaM vastu yatra prathamamupanyasya punastasya sAdhakaM hetuM kavirupanyasyettadanumAnamalaMkAraH / tathApi viparItaM ceti pUrvaM sAdhakopanyAsaH pazcAtsAdhyanirdezo yatra taccAnumAnam / vAstavalakSaNenaivApuSTArthasya parihRtatvAdaniratra dhUmAdityalaM - kAratvaM na bhavati / sAdhakamiti jAtAvekavacanam / tena dvayorbahuSu ca sAdhakeSu bhavati / yathA-- 'spaSTAkSaramidaM yatnAnmadhuraM strIsvabhAvataH / alpAGgatvAdanirhrAdi manye vadati sArikA // ' sAdhakagrahaNAdeva vastunaH sAdhyatve labdhe sAdhyagrahaNamavastutvena siddhasyAbhAvasyApi vastutvapratipattyartham / yatsAdhyaM tadbhAvarUpamabhAvarUpaM vA bhavatviti ktvApratyayenaiva punaH zabdArthe labdhe sAdhyasAdhakayozca vilakSaNatvAdanyatve siddhe punaranyapadagrahaNaM bahUnAM sAdhakAnAmupanyAse satyanumAnojjvalatvakhyApanArtham / sAdhakamupanyasyetpunazcAnyadupanyasyediti zabdazaktyaiva vA bhUyastApratItiH // udAharaNamAha sAvajJamAgamiSyannUnaM patito'si pAdayostasyAH / kathamanyathA lalATe yAvakarasatilakapatiriyam // 57 // sAvajJamiti / atra pAdapatanaM sAdhyamupanyasya lalATagatayAvakarasatilakapaGkiH sAdhakamupanyastam // tathA vacanamupacAragarbhaM dUrAdudgamanamAsanaM sakalam / idamadya mayi tathA te yathAsi nUnaM priye kupitA // 58 // vacanamiti / atra vacanAdIni pUrva sAdhakAnyupanyastAni pazcAtkupitatvaM sAdhyamiti vaiparItyam // atha bhedAntarANyAha yatra balIyaH kAraNamAlokyAbhUtameva bhUtamiti / bhAvIti vA tathAnyatkathyeta tadanyadanumAnam // 59 // yatreti / yatrAlaMkAre balavattarakAraNadarzanenAnyaditi kAryamabhUtamevAnutpannameva bhUtatvena bhAvitvena vA kathyeta tattatheti pUrvavadyathApUrvaM sAdhyamupanyasya sAdhakopanyAsaH sAdhakaM copanyasya sAdhyopanyAsa ityevaM caturdhA tadanyatpUrvoktAdaparamanumAnam //
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88 . kaavymaalaa| udAharaNAnyAha aviralavilolajaladaH kuTajArjunanIpasurabhivanavAtaH / ayamAyAtaH kAlo hanta mRtAH pathikagehinyaH // 60 // aviraleti / atrAdau balavataH kAlasya sAdhakasyopanyAsaH pazcAtsAdhyasya maraNasya bhAvino'pi mRtA iti bhUtatvena nirdezaH // tathA diSTayA na mRto'smi sakhe nUnamidAnIM priyA prasannA me / nanu bhagavAnayamuditastribhuvanamAnandayanninduH // 61 // diSTayeti / atra priyAprasAdasya sAdhyasya bhAvino bhUtatvenAdAvupanyAsaH pazcAccandrodayasya balavataH sAdhanasyeti bhUtodAharaNam // bhAvinyAha yAsyanti yathA tUrNa vikasitakamalojjvalAdamI sarasaH / haMsA yathaivametAM malinayati ghanAvalI kakubham // 62 // yAsyantIti / atra haMsagamanasya sAdhyasyAdau bhAvitvena nirdezaH pazcAtsAdhanasya balavato ghanAvalIlakSaNasyeti // tathA vahati yathA malayamarudyathA ca haritIbhavanti vipinAni / priyasakhi tatheha nacirAdeSyati tava vallabho nUnam // 63 // vahatIti / atha pUrva balavato malayavAtAdikasya sAdhakasya nirdezaH / pazcAdvallabhAgamanasya sAdhyasya bhAvitveneti // atha dIpakam yatraikamanekeSAM vAkyArthAnAM kriyApadaM bhavati / tadvatkArakapadamapi tadetaditi dIpakaM dvedhA // 64 // yatreti / yatrAnekeSAM vAkyArthAnAmekaM kriyApadaM bhavati tadvatkAdikArakapadaM vA tadityamunA prakAreNa dIpakaM dvedhA / kriyAdIpakaM kArakadIpakaM cetyarthaH // athAsyAnvarthabhedAndarzayitumAha Adau madhye'nte vA vAkye tatsaMsthitaM ca dIpayati / vAkyArthAniti bhUyastridhaitadevaM bhavetSoDhA // 65 // AdAviti / taditi dvividhaM dIpakaM padyAdilakSaNavAkyasyAdau madhye'nte vAvasthitaM
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7 adhyAyaH] kaavyaalNkaarH| vAkyArthAndIpayati prakAzayatItyanvarthabalAdAdidIpakaM madhyadIpakamantadIpakaM ceti trividham / evaM caitatSoDhA SaDDidhaM bhavediti // tadudAharaNAni yathAkramamAha kAntA dadAti madanaM madanaH saMtApamasamamanupazamam / saMtApo maraNamaho tathApi zaraNaM nRNAM saiva // 66 // kAnteti / idamAdikriyAdIpakam // tAruNyamAzu madanaM madanaH kurute vilAsavistAram / sa ca ramaNISu prabhavaJjanahRdayAvarjanaM balavat // 67 // tAruNyamiti / idaM madhyakriyAdIpakam // navayauvanamaGgeSu priyasaGgamanoratho hi hRdayeSu / atha ceSTAsu vikAraH prabhavati ramyaH kumArINAm // 68 // naveti / idamantakriyAdIpakam // nidrApaharati jAgaramupazamayati madanadahanasaMtApam / janayati kAntAsaMgamasukhaM ca ko'nyastato bandhuH // 69 // nidreti / idamAdikartRdIpakam // saMsayati gAtramakhilaM glapayati ceto nikAmamanurAgaH / janamasulabhaM prati sakhe prANAnapi masa muSNAti // 70 // sraMsayatIti / idaM madhyakartRdIpakam // dUrAdutkaNThante dayitAnAM saMnidhau tu lajante / trasyanti vepamAnAH zayane navapariNayA vadhvaH // 71 // dUrAditi / idamantakartRdIpakam // evaM karmAdiSu kArakeSUdAharaNAni draSTavyAni / asya ca dIpakasya prAyo'laMkArAntaraiH samAveza iSyate / tathA hyAdyayorudAharaNayoH kAraNamAlAyAH sadbhAvaH / tRtIyacaturthapaJcameSu vAstavasamuccayasya / SaSThe jAteH // atha parikaraH sAbhiprAyaiH samyagvizeSaNairvastu yaviziSyeta / dravyAdibhedabhinnaM caturvidhaH parikaraH sa iti // 72 // seti / yaddavyaguNakriyAjAtilakSaNaM caturvidhaM vastu sAbhiprAyairvizeSaNaiH samyagvizipyeta sa ityamunA prakAreNa catuSprakAraH parikarAlaMkAro bhavati / sAbhiprAyagrahaNaM vastukharUpamAtrAbhidhAnakalpitAnAM vizeSaNAnAM nirAsArtham / yathA-'nyastAkSarA dhAturasena yatra bhUrjatvacaH kuJjarabinduzoNAH / ' ityatra bhUrjatvacAM kuJjarabinduzoNA iti vizeSaNaM
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaavymaalaa| vastusvarUpamAtrAkhyApakamiti / samyaggrahaNaM tu kavivivakSitAbhiprAyApratyAyakavizeSaNAnAM nivRttyartham / tasya bhavanti dravyamityAdyarthacAturvidhyAbhidhAnAdeva tattvAvagame sati dravyAdibhedabhinnaM caturvidha iti yatkRtaM tatkaizcikriyAyA avastutvamuktaM trividhazca parikaro'bhyadhAyi tanmatanirAsArthamiti // tadudAharaNAni yathAkramamAha ucitapariNAmaramyaM khAdu sugandhi khayaM kare patitam / phalamutsRjya tadAnIM tAmyasi mugdhe mudhedAnIm // 73 // uciteti / kAcitsakhImAha-he mugdhe svalpaprajJe, evaMvidhaM phalaM tadAnImutsRjyedAnI mudhaiva vRthaiva tAmyasi khidyasa ityarthaH / atra phalavastuno vizeSaNAni sAbhiprAyANi / ayaM cAbhiprAyaH-yogyaparipAkasundaratA sukhAdurasatA saugagdhya svayaM hastapatanaM caikaikamaparityAgakAraNam / tvayA tvetatsakalaguNayutaM phalaM tyajantyA svayaM jAnantyaiva mahAnanutApo'GgIkRta eva / tatkimidAnI khedeneti / athavAtredamudAharaNam --'kartA dyUtacchalAnAM jatumayabhavanAdIpano yo'bhimAnI kRSNAkezottarIyavyapanayanapaTuH pANDavA yasya dAsAH / rAjA duHzAsanAdergururanujazatasyAGgarAjasya mitraM vAste duryodhano'sau kathaya na tu ruSA draSTumabhyAgatau khaH // ' idaM dravyodAharaNam // kAryeSu vinitecchaM vihitamahIyoparAdhasaMvaraNam / asmAkamadhanyAnAmArjavamapi durlabhaM jAtam // 74 // kAryeSviti / mAninI nAyakamidamAha / atrArjavaM guNastadvizeSaNAnyanyAni sAbhiprAyANi / tathAhyArjave sati mugdhatayA yadeva kAryeSu surateSu yuSmadAdiricchati tadeva kriyate / tathA mahIyasAM gurUNAmaparAdhAnAM saMvaraNamAcchAdanaM bhavati / taccArjavamasmAkamadhanyAnAM duSprApaM jAtam / ayamabhiprAyaH-nAhamRjvI yenaitAnArjavaguNAnmayi saM. bhAvya mAM prasAdayasIti // kriyAparikarastu satatamanirvRtamAnasamAyAsasahasrasaMkaTakliSTam / / gatanidramavizvAsaM jIvati rAjA jigISurayam // 75 // satatamiti / atra jIvatIti kriyaa| tadvizeSaNAnyanirvRtamAnasamityAdIni / teSAmabhiprAyo rAjyagarhAdikaH / evaMvidhaM rAjJo jIvanaM garhitamityarthaH // atha jAtiparikaramAha atyantamasahanAnAmuruzaktInAmanighnavRttInAm / ekaM sakale jagati spRhaNIyaM janma kesariNAm // 76 / / atyantamiti / atra kesariNAmiti siMhajAtiH / tadvizeSaNAnyasahanAnAmityAdIni /
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7 adhyAyaH] kaavyaalNkaarH| abhiprAyastu taiH siMhAnAM mahattvapratipAdanameva / kathamanyathA tajjanmani spRhA bhavet / athavAtraivamudAharaNam-'kRzaH kANaH khaJjaH zravaNarahitaH pucchavikala: kSudhAkSAmo vRddhaH piTharakakapAlArditagalaH / vraNaiH pUtiklinnaiH kRmikulacitaH vApabahulaH zunImanveti zvA tamapi madayatyeva madanaH // atha parivRttiH yugapadAnAdAne anyonyaM vastunoH kriyete yat / kvacidupacaryete vA prasiddhitaH seti parivRttiH // 77 // yugapaditi / yadanyonyaM parasparaM vastunoryugapatsamakAlaM dAnAdAne tyAgagrahaNe kriyete setyamunA prakAreNa parivRttirnAmAlaMkAro bhavati / athavA kvacidasatI dAnAdAne yadupacayete sA parivRttiH / kathamasata upacAra ityAha-prasiddhitaH / prasiddhyA hi na kiMcidapi virudhyate / anyathA gaganAdInAmapi mUrtadharmavarNanamayuktaM syAditi bhAvaH // udAharaNe dvAbhyAmAryArdhAbhyAmAha dattvA darzanamete matprANA varatanu tvayA krItAH / kiM tvapaharasi mano yaddadAsi raNaraNakametadasat // 78 / / dattveti / kazcidyasanI vakti / idamatra darzanasamakAlameva prANakrayastathA cittaharaNa. samakAlameva hRdayotkalikAdAnamupacaritam // atha parisaMkhyA pRSTamapRSTaM vA sadguNAdi yatkathyate kvacittulyam / anyatra tu tadabhAvaH pratIyate seti parisaMkhyA // 79 // pRSTamiti / yadguNAdi guNakriyAjAtilakSaNaM vastu kvaciniyataikavastunyAdhAre vidyamAnaM kathyate / kIdRzam / sattulyaM sAdhAraNam / anyatrApi vidyamAnaM sadityarthaH / yadyevaM kasmAtkacitkathyata ityAha-anyatra vastvantare tasyAbhAvaH pratIyate / kathane kRte sati tacca kvacitpRSTaM kathyate kvacidapRSTamiti dvidhA / pRSTagrahaNaM vAkye praznasyopAdAnArtham / setyamunA prakAreNa parisaMkhyA bhaNyate // udAharaNAni yathA kiM sukhamapAratatryaM kiM dhanamavinAzi nirmalA vidyA / kiM kArya saMtoSo viprasya mahecchatA rAjJAm // 80 // kimiti / atra sukho guNaM dhanaM tvavinAzitvaguNayuktaM pRSTam / tathA kiM kAryamityatra dvijanRpakartRkA kriyA pRSTA / teSAM cAnyatra sattve'pyapAratantrye vidyAyAM saMtoSe maheccha. tAyAM ca sadbhAvaH kathitaH / anyatra tadabhAva eva pratIyate / apAratantryameva sukhamityAdyavadhAraNapratIteriti / jAtau tu ke brAhmaNA yeSAM satyamityAdi draSTavyam //
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaavymaalaa| apRSTodAharaNamAha kauTilyaM kacanicaye karacaraNAdharadaleSu rAgaste / kAThinyaM kucayugale taralatvaM nayanayorvasati // 81 // kauTilyamiti / idaM kauTilyAdiSu guNeSUdAharaNam / dravyakriyAjAtiSu tu svayaM draSTavyAni / lakSaNayojanA ca kartavyeti // atha hetu:. hetumatA saha hetorabhidhAnamabhedakRdbhavedyatra / so'laMkAro hetuH syAdanyebhyaH pRthagbhUtaH // 82 // hetviti / hetumatA kAryeNa saha hetoH kAraNasya yatrAbhidhAnamabhedakRdabhedena bhavetsa heturnAmAlaMkAraH / anyebhyo'laMkArebhyaH pRthagbhUto vilakSaNaH / atra vAlaMkAragrahaNamanyebhyaH pRthagbhUta iti ca paramatanirAsArtham / tathA hi nAma hetusUkSmalezAnAmalaMkAratvaM neSTam / eSAM cAlaMkAratvaM vidyate / vAkyArthAlaMkaraNAnna cAnyatrAntarbhAvaH zakyate kartumiti // udAharaNamAha aviralakamalavikAsaH sakalAlimadazca kokilAnandaH / ramyo'yamati saMprati lokotkaNThAkaraH kAlaH / / 83 / / aviraleti / aviralAnAM kamalAnAM vikAsahetutvAdvasantakAla eva tathocyate / evaM sakalAlimadazcetyAdAvapi draSTavyam / na tvaviralAnAM kamalAnAM vikAso yatretyAdi bahubrIhiH kartavyaH / tadA tvabhedo na syAt / udAharaNadigiyam / idaM tUdAharaNaM yathA'AyughRtaM nadI puNyaM bhayaM cauraH sukhaM priyA / vairaM dyUtaM gururjJAnaM zreyo brAhmaNapUjanam // atha kAraNamAlA kAraNamAlA seyaM yatra yathA pUrvameti kAraNatAm / arthAnAM pUrvArthAdbhavatIdaM sarvameveti // 84 // kAraNeti / seyaM kaviprasiddhA kAraNamAlA yasyAmarthAnAM madhyAdyathApUrva yo yaH pUrvaH sa sa uttareSAmarthAnAM kAraNabhAvaM yAti / kathaM yAti pUrvasmAdarthAdidamuttarottarArthajAtaM sarvameva bhavatItyamunA prakAreNeti // udAharaNamAhavinayena bhavati guNavAnguNavati loko'nurajyate sklH| abhigamyate'nuraktaH sasahAyo yujyate lakSmyA // 85 // vinayeneti / atra pUrvaH pUrvo vinayAdiruttarottarasya guNavattvAdenimittam //
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7 adhyAyaH] kaavyaalNkaarH| atha vyatirekaH yo guNa upameye syAttatpratipanthI ca doSa upamAne / vyastasamastanyasto tau vyatirekaM tridhA kurutaH // 86 // ya iti / upameye yo guNaH syAdupamAne ca tasya guNasya pratipanthI viruddho yo doSastau guNadoSau vyatirekamalaMkAraM tridhA trividhaM kurutaH / kathamityAha-vyastasamastanyastAviti / tatra guNa evopameye nyasyate na tUpamAne doSa ityekaH prakAraH / tathopamAne doSo nyasyate, na tUpameye guNa iti dvitIyaH / evaM vyastabhedau dvau / tathopameye guNo'pi nyasyate, upamAne ca doSo'pIti samastanyAse eka eva prakAra iti traividhyam / guNazcAtra hRdayAvarjakArthavizeSo gRhyate, na tu dravyaguNakriyAjAtiSu prasiddhaH / doSo'pi coktaguNavipakSa eva / na cAtraupamyAlaMkArabhedatvamAzaGkanIyam / sAdRzyAbhAvAt / upamAnopameyapadopAdAnaM tu vyatirekasiddhayartham / nAnyathA saMghaTate guNinaH sadoSeNa sahaupamyavighaTanaM vyatireka iti kRtvA // tadudAharaNAnyAha sakalaGkena jaDena ca sAmyaM doSAkareNa kIdRkte / abhujaMgaH samanayanaH kathamupameyo hareNAsi // 87 // sakalaGkeneti / sakalaGketyAryArdham / atropamAne doSanyAsa upameye guNavattA pratIyate / abhujaMga ityAdyuttarArdham / atropamAne sadoSatvaM gamyate // taralaM locanayugalaM kuvalayamacalaM kimetayoH sAmyam / vimalaM malinena mukhaM zazinA kathametadupameyam // 88 // taralamiti / atropameye guNa upamAne doSazca nyasta iti samasto bhedaH // bhedAntaramAha yo guNa upamAne vA tatpratipanthI ca doSa upameye / bhavato yatra samastau sa vyatireko'yamanyastu // 89 // __ ya iti / so'yaM vyatireko'nyaH pUrvavilakSaNaH, yatropamAne guNasya nyAsa upameye ca doSasya tau samastau nyasanIyau / vyastayorapi kecidicchanti / yathA-'abhyarNavarti dAhya vastu tadAnIM vidahyAgniH / zAmyati yastena kathaM samo nanu syAtpriyAvirahaH // ' tathA-'svadanneva tadAtve'pi bAdhito'pi na zAmyati / yaH sa dAserakaH kSudrakSveDatulyaH kimucyate // tadetadyuktam / pUrveNaiva siddhatvAt / sarvo'pyAtmIyadharmotkarSoM guNaH / sa cAtropameye vidyata iti // udAharaNamAha kSINaH kSINo'pi zazI bhUyo bhUyo vivardhate satyam / virama prasIda sundari yauvanamanivarti yAtaM tu // 90 //
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ 94 kAvyamAlA | kSINa iti / atra zazyupamAnaM kSINo'pi vRddhiguNayukto nirdiSTaH / yauvanaM tUpameyaM kSayadoSayuktamiti // athAnyonyamAha - yatra parasparamekaH kArakabhAvo'bhidheyayoH kriyayA / saMjAyeta sphAritatattvavizeSastadanyonyam // 91 // yatreti / yatrAbhidheyayoH padArthayoH parasparamanyonyaM kriyayA hetubhUtayaiko nirvilakSaNaH kArakabhAvaH kartrAdikArakatvaM saMjAyeta / kIdRzaH / sphAritaH paripoSitastattvavizeSo viziSTadharmo yena sa tathAbhUtaH / tadanyonyamalaMkAraH / parasparagrahaNaM 'siMhaH prasenamavadhIsiMho jAmbavatA hataH' ityanyonyanivRttyartham / ekagrahaNaM tu 'kRSNadvaipAyanaM pArthaH siSeve ziSyavattataH / asAvadhyApayettaM tu vidyAM yogasamanvitAm // ' ityetannivRttyartham // udAharaNamAha rUpaM yauvanalakSmyA yauvanamapi rUpasaMpadastasyAH / anyonyamalaMkaraNaM vibhAti zaradindusundaryAH // 92 // rUpamiti / atra rUpayauvanayoralaMkaraNakriyayaikaH kArakabhAvaH kartRtvalakSaNaH / tena ca rUpasya dIrghanayanatvAdiko vizeSaH sphAritaH / yauvanasyApi vapurvibhAgazcaturasrazobhAdikatvavizeSaH sphAritaH // athottaram - uttaravacanazravaNAdunnayanaM yatra pUrvavacanAnAm / kriyate taduttaraM syAtpraznAdapyuttaraM yatra // 93 // uttareti / uttaravacanAni zrutvA yatra pUrvavacanAni nizcIyante taduttaram / tathA praznAzcottaraM yatra syAttadapyuttaram / iti dvivedam / asya cAdyottarabhedasyAnumAnasya cAyaM vizeSo yattatra sAmAnyena hetuhetumadbhAvaH sAdhyate / atra tu na hetuhetumadbhAvo vAkye nibadhyate / kiM tu zrotA zrutvottaravacanAni tadanusAreNa pUrvavacanAni nizcinotIti // udAharaNam 1 bhaNa mAnamanyathA me bhrukuTiM maunaM vidhAtumahamasahA / zaknomi tasya purataH sakhi na khalu parAGmukhIbhavitum // 94 // bhaNeti / atrAsmAnnAyikoktAduttarAtsakhIvacanAnyuccIyante / nUnamasyAH sakhIbhiruktaM yathA sAparAdhasya priyasya bhrukuTimaunaparAGmukhI bhAvAnkuruSveti // dvitIyodAharaNamAha kiM svargAdadhikasukhaM bandhusuhRtpaNDitaiH samaM lakSmIH / saurAjyamadurbhikSaM satkAvyarasAmRtAkhAdaH // 95 //
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7 adhyAyaH ] kAvyAlaMkAraH / 95 kimiti / iti praznAduttaram / athAsya parisaMkhyAyAzcAyaM vizeSo yattatra niyamapratItiretadevAtraiva veti / iha tu praznAduttaramAtram, na tu niyamapratItiH // atha sAram yatra yathAsamudAyAdyathaikadezaM krameNa guNavaditi / nirdhAryate parAvadhi niratizayaM tadbhavetsAram // 96 // yatreti / yo yaH samudAyo yathAsamudAyam, yo ya ekadezo yathaikadezamityavyayIbhAvaH / yathAsamudAyAdyathaikadezaM krameNa nirdhAryate pRthakkriyate / katham, parAvadhi / paramutkRSTatamamekadezamavadhiM kRtvA / nirdhAraNaM ca guNakriyAjAtibhiH saMbhavati / ata Aha--guNavaditi / guNavattvena, na tu kriyAjAtibhyAm / krameNeti cAkramanivRttyartham / teneha sAratvaM na bha* vati yathA - - 'nadISu gaGgA nagarISu kAcI puSpeSu jAtI ramaNISu rambhA / sadottamatvaM puruSeSu viSNurairAvaNo gacchati vAraNeSu // nahyatra zRGkhalAkaTakavannirdhAraNam / kasto'laMkAraH, sArAbhAsa ityucyate / sarvatra hi saMpUrNalakSaNAbhAve AbhAsatvaM kavibhirvyavasthA * pitam / niratizayagrahaNamatizayAlaMkAratvanivRttyartham / anyarUpatvAttasya / sAratvamutka * statra cAtizayAlaMkArAzaGketi / athavApyAkSepikaguNavattva nivRttyarthamiti // udAharaNam - rAjye sAraM vasudhA vasuMdharAyAM puraM pure saudham / saudhe talpaM talpe varAGganAnaGgasarvasvam // 97 // rAjya iti / atra saptAGgarAjya samudAyAdvasudhAkhyaikadezasya, tato'pi purasyetyAdi guNavattvena nirdhAraNam // atha sUkSmam - yatrAyuktimadartho gamayati zabdo nijArthasaMbaddham / arthAntaramupapattimaditi tatsaMjAyate sUkSmam // 98 // yatreti / pratipAdye'rthe yasya yuktirna vidyate'sAvayuktimadarthaH zabdo yatrAtmIyArthasaMbaddhamarthAntaraM gamayati pratyApayati tatsUkSmam / nanu yasya nijArthe'pi yuktirnAsti tasya kutastatsaMbandhe syAdityAha - upapattimaditi / itirhetau / yato'rthAntare tatsaMbaddhe ghaTanA vidyate / ata eva sUkSmAvagamakAraNAtsUkSma miti nAma // udAharaNamAha - Adau pazyati buddhirvyavasAyo'kAlahInamArabhate / dhairyaM vyUDhamahAbharamutsAhaH sAdhayatyartham // 99 // AdAviti / vyavasAyaH karmaNyudyogaH / dhairyamasaMmohaH / utsAhaH zaktiH / atra punarbuddherdarzanam,vyavasAyasyArambhaH, dhairyasya bharata hanam, utsAhasya ca sAdhanamacetanatvAnna ghaTate /
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaavymaalaa| ityete zabdA yathokte'rthe'nupapannAH / karaNabhAvo hyeSAM ghaTate, na kartRtvam / buddhyAdisaMbaddhe tu devadattAdau sarvamupapadyata iti kRtvA / yadA buddhimAnartha pazyati tadA buddhiH pazyatItyAdhucyata iti // atha leza:doSIbhAvo yasminguNasya doSasya vA guNIbhAvaH / abhidhIyate tathAvidhakarmanimittaH sa lezaH syAt // 10 // doSIbhAva iti / yasminguNasya doSabhAvo doSasya ca guNabhAvo vidhIyate / kIdRzaH / tathAvidhaM guNasya doSIkaraNaM doSasya guNIkaraNaM vA karma nimittaM yasya sa tathoktaH / vAzabda ekayoge'pi lezatvakhyApanArthaH / anyathA yatrobhayayogastatraiva syAditi // udAharaNamAha anyaiva yauvanazrIstasyAH sA kApi daivahatikAyAH / manAti yayA yUnAM manAMsi dUraM samAkRSya // 101 // anyeti / atra yauvanasya guNasyApi yuvacetomathanAddoSIbhAvaH // atha doSasya guNabhAvodAharaNamAha hRdayaM sadaiva yeSAmanabhijJaM guNaviyogaduHkhasya / / dhanyAste guNahInA vidagdhagoSThIrasApetAH // 102 // . hRdayamiti / sugamameva // athAvasaraH arthAntaramutkRSTaM sarasaM yadi vopalakSaNaM kriyate / arthasya tadabhidhAnaprasaGgato yatra so'vasaraH // 103 // arthAntaramiti / tatrArthasya nyUnasya yadyutkRSTamudAttaM sazRGgArAdikaM vArthAntaramupalakSaNaM kriyate so'vasarAlaMkAraH / kimarthaM kriyata ityAha-tasyotkRSTatvAderabhidhAnaprasaGgena / utkRSTatvaM sarasatvaM vA nyUnasyAbhidhAtumityarthaH // udAharaNam tadidamaraNyaM yasmindazarathavacanAnupAlanavyasanI / nivasanbAhusahAyazcakAra rakSaHkSayaM rAmaH // 104 // taditi / atra sAkSAdrAmavAsastatkRtazca rAkSasakSaya utkRSTo vanasyotkRSTatvakhyApanAyopalakSaNatvena kRtaH // dvitIyodAharaNamAha sA sipAnAma nadI yasyAM mavarmayo vizIryante / majjanmAlavalalanAkucakumbhAsphAlanavyasanAt // 105 // .
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7 adhyAyaH ] kAvyAlaMkAraH / seti / atra mAlavataruNIlakSaNaM saTaGgAraM vastu sarasatvAbhidhAnAyopalakSaNaM siprAyAH kRtam // atha mIlitam - tanmIlitamiti yasminsamAnacihvena harSakopAdi / apareNa tiraskriyate nityenAgantukenApi // 106 // taditi / tanmIlitamityalaMkAraH, yatra harSakopabhayAdyamapareNa vastunA harSAditulyaci - hvena svAbhAvikena kRtrimeNa vA tiraskriyate / apirvismaye / itiH prakAre // udAharaNam tiryakprekSaNatarale susnigdhe ca svabhAvatastasyAH / anurAgo nayanayuge sannapi kenopalakSyata // 107 // tiryagiti / atra nayanayugasya svAbhAvikatiryakprekSaNAdiyuktasya yAdRzI ceSTA tAhazyevAnurAgayuktasyetyasau nityena tenApahUyate // madirAmadabharapATalakapolatalalocaneSu vadaneSu / kopo manasvinInAM na lakSyate kAmibhiH prabhavan // 108 // madireti / atra kopasadRzacihnena madirAmadenAgantukena kopastiraskriyate // athaikAvalI ekAvalIti seyaM yatrArthaparamparA yathAlAbham / AdhIyate yathottaravizeSaNA sthityapohAbhyAm // 109 // eketi / seyamekAvalInAmAlaMkAro yatrArthAnAM paramparA yathAlAbhamAdhIyate nyasyate / kIdRzI sA / yo ya uttaro'rthaH sa sa pUrvasya vizeSaNaM yasyAM sA tathAvidhA / etena samuccayasyaikAvalItvaM niSiddham / kathaM yathottaravizeSaNA, kathaM vAdhIyata ityAha -- sthityapohAbhyAmiti / sthitirvidhirapoho vyavacchedastAbhyAmiti // yathAkramamudAharaNe-- salilaM vikAsikamalaM kamalAni sugandhimadhusamRddhAni / madhu lInAlikulAkulamalikulamapi madhuraraNitamiha // 110 // salilamiti / atra salilAdyarthaparamparA yathottarakamalAdivizeSaNA yathAlAbhaM vidhimukhena nirdiSTA //
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaavymaalaa| nAkusumastarurasminnudyAne nAmadhUni kusumAni / nAlInAlikulaM madhu nAmadhurakANamalivalayam // 111 // neti / atra niSedharUpeNa tarvAdikAryaparamparA yathottarakusumAdivizeSaNA nihiteti // iti zrIrudraTakRte kAvyAlaMkAre namisAdhuviracitaTippaNasametaH saptamo'dhyAyaH samAptaH / __assttmo'dhyaayH| vAstavaM saprabhedamAkhyAyedAnImaupamyamAha samyakpratipAdayituM kharUpato vastu tatsamAnamiti / vastvantaramabhidadhyAdvaktA yasmiMstadaupamyam // 1 // samyagiti / yatra prastutaM vastu kharUpavizeSega samyagananyathA pratipAdayituM vastvantaramaprastutaM vaktAbhidadhyAttadaupamyaM nAmAlaMkAraH / nanu vastvantaroktyA kathaM vastukharUpaM vizeSataH pratipAdyata ityAha-tatsamAnamiti / itihetau / yato vastvantaraM prakRtavastusadRzamatastena tatsamyakpratipAdyate / 'sarvaH khaM khaM rUpam' (77) ityAdinA samyaktve labdhe samyaggrahaNaM viziSTasamyaktvArtham / abhidadhyAditi / kartRpadenaiva vaktari labdhe vaktRgrahaNaM raktaviraktamadhyasthAdivaktavizeSapratipattyartham / tena yo yAdRzo vaktA yena kharUpeNa vaktumicchati tAdRzameva vastvantaramabhidadhyAttadaupamyam / rakto yathA'amRtasyeva kuNDAni sukhAnAmiva raashyH| rateriva nidhAnAni yoSitaH kena nirmitaaH||' ityAdi / virakto yathA-'etA hasanti ca rudanti ca kAryahetorvizvAsayanti ca naraM na ca vizvasanti / tasmAnareNa kulazIlasamanvitena vezyAH zmazAnasumanA iva vrjniiyaaH||' ityAdi / madhyasthastu svarUpamAtraM vakti yathA-'darzanAdeva naTavaddharanti hRdayaM striyH| suvizvaste'pyavizvastA bhavanti ca carA iva // ' yatropamAnopameyabhAvaH zrautaH prAtItiko cA tadaupamyamiti tAtparyam / tena saMzayAdayo'pyetadbhedA eveti // sAmAnyamabhidhAya tadbhedAnAha upamotprekSArUpakamapaGatiH saMzayaH samAsoktiH / matamuttaramanyoktiH pratIpamarthAntaranyAsaH // 2 // ubhayanyAsabhrAntimadAkSepapratyanIkadRSTAntAH / pUrvasahoktisamuccayasAmyasmaraNAni tadbhedAH // 3 // upameti / ubhayeti / tasyaupamyasyopamAdaya ete ekaviMzatirbhedAH // yathoddezastathA lakSaNamiti pUrvamupamAlakSaNamAha ubhayoH samAnamekaM guNAdi siddhaM bhavedyathaikatra / arthe'nyatra tathA tatsAdhyata iti sopamA tredhA // 4 //
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8 adhyAyaH] kaavyaalNkaarH| ubhayoriti / ubhayoH prastAvAdupamAnopameyayoH samAnaM sAdhAraNamekamadvitIyaM guNAdi guNasaMsthAnAdi yathA yena prakAreNaikatropamAne siddhaM pratItam, tathA tenaiva prakAreNAnyatrArtha upameye sAdhyata ityevaM prkaaropmaa|saa ca tredhaa-vaakyopmaa,smaasopmaa,prtyyopmeti| abhidhAnasya mAnabhedenetyatra caikatreti sAmAnyoktAvapi 'prasiddhamupamAnam' iti nyAyAdupamAnaM labhyate // athaitadbhedatrayamAha vAkyopamAtra SoDhA tatra tvekA prayujyate yatra / upamAnamivAdInAmekaM sAmAnyamupameyam // 5 // vAkyeti / atropamAyAM vAkyopamA tAvatSaTprakAreti / etacca bruvatA vAkyopamA prathametyuktaM bhavati / tena pRthaguddezAbhAvo na doSAya / tatra tAsu SaTsu madhyAdiyamekA prathamA, ysyaamupmaanHpryujyte|tthevaadiinaamivvtsdRshythaatulynibhaadiinaaN sAmyavAcakAnAM madhyAdekam / tathA sAmAnyamupamAnopameyayoH sAdhAraNadharmAbhidhAyakaM padam / tathopameyamiti catuSTayam / tuzabdo lakSaNAntarebhyo'sya vizeSaNArthaH / nanu yadIvAdInAmekameva prayujyate kathaM tarhi 'dine dine sA parivardhamAnA' ityAdiSvanekeSAM prayogaH / satyam / aupmyaanaamnektvaat| atra hyanekaM kArakamupamAnopameyatayA nirdiSTam / yathA'tataH pratasthe kauberI bhAsvAniva raghurdizam / zarairurivodIcyAnuddhariSyabasAniva // ' atrevAdInAmapi bahUnAM prayogo nyaayyH| evaM hi paripUrNamaupamyaM bhavati / yatra tu bahUnAmapyaupamya eka evevAdiH prayujyate tatra gatArthavAdaprayogo boddhavyaH / yathA-'sA bhUdharANAmadhipena tasyAm' ityAdau / atra hi nItAviva menAyAma, utsAhaguNeneva nagena, saMpadiva pArvatI janiteti vyAkhyAnam / ityalaM vistareNa // udAharaNamAha___kamalamiva cAruvadanaM mRNAlamiva komalaM bhujAyugalam / - alimAleva sunIlA tavaiva madirekSaNe kabarI // 6 // kamalamiti / atra kazcitkAmI mukhAdikaM vastu samyaksvarUpataH kamalAdigatacArusvAdiyuktaM pratipAdayituM vastvantaraM kamalAdikaM tatsamAnatvAtprayuktavAnityaupamyam / tathobhayoH kamalamukhayoH samAnamekaM cArutvaM yathaikatra kamale siddhaM tathopameye mukhe sAdhyata ityupmaalkssnnm| tathA kamalamupamAnam, ivazabdaH, cArviti sAmAnyam, vadanamupameyam, iti catuSTayaM samastamiti vAkyopamAlakSaNam / evamanyatrApi lakSaNayojanA kartavyA // atha dvitIyAmAha iyamanyA sAmAnyaM yatrevAdiprayogasAmarthyAt / gamyeta suprasiddhaM tadvAcipadAprayogo'pi // 7 // iyamiti / iyamanyA dvitIyA vAkyopamA, yasyAM sAmAnyaM sAdhAraNo dharmastadvA
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 kAvyamAlA / cipadAprayoge'pi gamyate / nanvaprayuktasya padasya kathamartho gamyata ityAha- ivAdiprayogasAmarthyAt / ivAdayo hi kasya sAdRzyapratipAdanAya prayujyante / yadi ca prayuktairapi tairasau na gamyate tadAnarthakasteSAM prayogaH syAt / yadyevamuccheda eva sAmAnyapadaprayogasyetyAha--suprasiddhamiti / lokaprasiddhameva gamyate nAnyaditi // udAharaNamAha zazimaNDalamiva vadanaM mRNAlamiva bhujalatAyugalametat / karikumbhAviva ca kucau rambhAgarbhAvivorU te // 8 // zazIti / atra yathAkramaM cArutva komalatvottuGgatvagauratvAnyanuktAnyapi prasiddhatvA pratIyante // tRtIyA mAha vastvantaramastyanayorna samamiti parasparasya yatra bhavet / ubhayorupamAnatvaM sakramamubhayopamA sAnyA // 9 // vastvantaramiti / anayorvastunorvastvantaraM samaM tulyaM nAstItyataH kAraNAdyasyAmubhayorupamAnopameyayoH krameNa parasparamupamAnatvaM syAtso bhayopamA / anyA pUrvavilakSaNA / iyamapi sAmAnyasya prayogAprayogAbhyAM dvividhA || prayogodAharaNaM svayamAha zazimaNDalamiva vimalaM vadanaM te mukhamivendubimbamapi / kumudamiva smitametatsmitamiva kumudaM ca dhavalamidam // 10 // 1 zazimaNDalamiti / aprayoge tu yathA - 'khamiva jalaM jalamiva khaM haMsa iva zazI zazAGka iva haMsaH / kumudAkArAstArAstArAkArANi kumudAni // caturthImAha sA syAdananvayAkhyA yaMtraikaM vastvananyasadRzamiti / svasya svayameva bhavedupamAnaM copameyaM ca // 11 // seti / na vidyate'nvayo vastvantarAnugamo yasyAmityananvaya saMjJA sopamA, yasyAmekameva vastu svayamevopamAnamupameyaM cAtmana eva bhavet / kasmAt, ananyasadRzamiti hetoH / nanu yadyanyasyAtrAnugamAbhAvastatkathamaupamyalakSaNamupamAlakSaNaM vA ghaTate / naiSa doSaH / yato'nanyasamatvaM lakSaNaM vastunaH samyaksvarUpaM ca yadA yugapadvivakSati vaktA tadA samyaksvarUpapratipAdanaM vastvantarAbhidhAnaM vinA na ghaTate / tadabhidhAne cAnanyasamatvaM durghaTamiti kRtvaikameva vastUpamAnopameyarUpatayA vibhidya vakti / ataH sAmAnyamaupamyalakSaNamupamAlakSaNaM cAsti / vastvantarAnanvayazcetyananvayopamAlakSaNam //
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8 adhyAyaH] kaavyaalNkaarH| suzliSTamudAharaNamAha AnandasundaramidaM tvamiva tvaM sarasi naagnaasoru| . iyamiyamiva teva ca tanuH sphArasphuradururuciprasarA // 12 // Anandeti / he karikaroru, tvamiva tvaM sarasi gacchasItyAdyanvayaH // paJcamImAha sA kalpitopamAkhyA yairupameyaM vizeSaNairyuktam / tAvadbhistAdRgbhiH syAdupamAna tathA yatra // 13 // seti / yairyAdRzairyatsaMkhyaizca vizeSaNairyuktamupameyam , tAdRgbhireva tatsaMkhyaizcopamAnamapi yuktaM yasyAM sA kalpitopamAkhyA / kalpitA cAsAvupamA ca tathAvidhAkhyA saMjJA yasyA iti / vizeSaNairityatantram / tenaikasya dvayozca saMgrahaH / kiM tu bahubhiraujjvalyaM bhavati // udAharaNam mukhamApUrNakapolaM mRgamadalikhitArdhapatralekhaM te / bhAti lasatsakalakalaM sphuTalAJchanamindubimbamiva // 14 // mukhamiti / atra mukhamupameyaM paripUrNakapolaM mRgamadalikhitArdhapatralekhamiti vizeSa. Nadvayopetam / zazibimbamupamAnamapi sphuratSoDazakalaM sphuTakalakaM ceti // SaSThImAha anupamametadvastvityupamAnaM tadvizeSaNaM cAsat / saMbhAvya sayadyartha yA kriyate sopamotpAdyA // 15 // anupamamiti / utpAdyata ityutpaadyaa| utpAdyAnAmopamA sA, yA kriyte| kiM kRtvaa| upamAnamupamAnavizeSaNaM ca saMbhAvya saMbhavi kRtvA / kutaH / anupamamupamAnavikalametadvastviti kaarnnaat| kIdRzam / apamAnamasadavidyamAnam / asataH kathaM saMbhava ityAha-sayadyarthaM yadicedAdizabdasahitamityarthaH / upalakSaNaM ca sayadyarthazabdaH / yasmAdabhUtapUrvAsaMbhavAdiprayoge'pi bhavati / yathA mAghasya-'mRNAlasUtrAmalamantareNa sthitazcalaccAmarayordvayaM saH / bheje'bhitaHpAtukasiddhasindhorabhUtapUrvI rucamamburAzeH // ' ityAdi // udAharaNam kumudadaladIdhitInAM tvaksaMbhUya cyaveta yadi taabhyH| . idamupamIyeta tayA sutanorasyAH stanAvaraNam // 16 // kumudeti / atra kumudadaladIdhititvamupamAnam,tadvizeSaNaM cyavanaM ca dvayamapi sayadyartha saMbhAvitam / tathA-'suvRttamuktAphalajAlacitritaM bhavedakhaNDaM yadi candramaNDalam / zra. mAmbubindUtkararAjitaM tato mukhaM ratAvityupamIyate priye // ' 'tato mukhaM tena tavopamIyate
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 iti vA pATha: / atra pUrNacandramaNDalasya suvRttamuktAphalajAlacitritatvaM vizeSaNameva saMbhAvitamiti // evaM vAkyopamAM SaDvidhAmabhidhAyedAnIM samAsopamAmAhasAmAnyapadena samaM yatra samasyeta tUpamAnapadam / antarbhUtevArthA sAtra samAsopamA prathamA // 17 // kAvyamAlA / sAmAnyeti / upamAnapadaM candrakamalAdikaM sAmAnyapadena sundarazabdAdinA yatra samasyeta sA samAsopamAsu madhye prathamA / turvizeSe / vizeSastu vAkyopamAtaH samAsakRta eva / yadyupamA kathamivAdipadaM na zrUyata ityAha- antarbhUta ivArtha aupamyaM yasyAH sA tathoktA // udAharaNam - mukhamindusundaramidaM bisakisalayakomale bhujAlatike / jaghanasthalI ca sundari tava zailazilAvizAleyam // 18 // mukhamiti / atrenduriva sundaramityAdi vigrahaH // prakArAntaramAha - padamidamanyapadArthe samasyate'thopameyavacanena / yasyAM tu sA dvitIyA sarvasamAseti saMpUrNA // 19 // padamiti / idaM pUrvoktaM sAmAnyopamAnasamAsapadamathAnantaramupameyavacanenAnyapadArthe yatra samasyate sA sarvapadasamAsAtsaMpUrNA samAsopamA dvitIyA // udAharaNam- zaradindusundaramukhI kuvalayadaladIrghalocanA sA me / dahati manaH kathamanizaM rambhA garbhAbhirAmorUH // 20 // zaraditi / atra zaradinduzabdasundara zabdayoH pUrvavatsamAsaM kRtvA tato mukhenopameyena saha nAyikAyAmanyapadArthe samAsaH // bhUyaH prakArAntaramAha upamAnapadena samaM yatra samasyeta copameyapadam / anyapadArthe soditasAmAnyevAbhidheyAnyA // 21 // upamAneti / upamAnapadena saha yatropameyapadamanyapadArthena saha samasyate sAnyA samAsopamA / caH punararthe bhinnakramaH / sA punaH samAsenoktau sAmAnyamivArthazca yasyAM sA tathoktA //
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8 adhyAyaH] kaavyaalNkaarH| 103 udAharaNam - navavikasitakamalakare kuvalayadalalocane sitAMzumukhi / dahasi mano yattatkiM rambhAgarbhoru yuktaM te // 22 // naveti / atra navavikasitakamalamiva ramyau karau yasyA iti bahuvrIhiH // atha pratyayopamAmAha upamAnAtsAmAnye pratyayamutpAdya yA prayujyeta / sA pratyayopamA syAdantarbhUtevazabdArthA // 23 // upamAnAditi / upamAnAdupamAnapadAdanyato vA dhAtvAdikAtpratyayaM sAmAnyena sAdhAraNadharmaviSaya utpAdya yA prayujyate sA pratyayopamA / sA ca prtyyaantshbde'ntrbhuutevshbdaa|| udAharaNampadmAyate mukhaM te nayanayugaM kuvalayAyate yadidam / kumudAyate tathAsmitamevaM zaradeva sutanu tvam // 24 // padmAyata iti / padmamivAcaratItyAdi vAkyam / evaM dhAtoH pratyaye uSTrakozItyAdi draSTavyamiti // evamupamAtrayamabhidhAyedAnImetadbhedAnsAmAnyenAha mAlopameti seyaM yatraikaM vastvanekasAmAnyam / upamIyetAnekairupamAnairekasAmAnyaiH // 25 // maalopmeti| yatraikamupameyaM vastvanekasAmAnyamanekadharmakamekasAmAnyarekaikadharmayuktairanekairupamAnairupamIyate seyamityamunA prakAreNa maalopmaa| athAyaM ko'laMkAraH-'gAyanti kiMnaragaNAH saha kiMnarIbhiruttuGgazRGgakuhareSu himAcalasya / kSIrendukundadalazaGkhamRNAlanAlanIhArahAraharahAsasitaM yazaste // ' mAlopamaivetyAhuH / yata ekatve'pi zauklayasyAnekasAmAnyaM vidyata eva / tasyAnekarUpatvAdanyAdRzameva hi tacchave'nyAdRzaM candrAdau tacca sarva yazasi vidyata iti / kecittu mAlopamAbhAsa ityAhuH // udAharaNam zyAmAlateva tanvI candrakalevAtinirmalA sA me / haMsIva kalAlApA caitanyaM harati nidreva // 26 // zyAmAlateti / atropameyA kAntA tanutvAdyanekadharmayuktA / zyAmAlatAdInyekaikadharmayuktAnyupamAnAni / eSA vAkyopamA / anye vime-'navazyAmAlatAtanvI zaraccandrAMzusaprabhA / mattahaMsIkalAlApA kasya sA na harenmanaH // ' samAsopameyam / 'zaracca
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 kAvyamAlA / ndrAya mUrtI tvaM kRtAntAya se yudhi / dAne karNAya se rAjansunIto bhAskarAya se // ' pratyayopameyam // bhedAntaramAha - arthAnAmaupamye yatra bahUnAM bhavedyathApUrvam / upamAnamuttareSAM seyaM razanopametyanyA // 27 // arthAnAmiti / yatrArthAnAmupamAnopameyAnAM bahUnAM sAdRzye sati teSAmeva madhyAdyathApUrva yo yaH pUrvaH sa sa uttareSAmupamAnaM bhavetseyaM razanAsAdRzyAdvazanopametyanyA / yathA razanAyAM parasparamAbharaNAnAM zRGkhalAkaTakavatsaMbandha evamihArthAnAmiti pUrvavat // udAharaNam nabha iva vimalaM salilaM salilamivAnandakAri zazibimbam / zazibimbamiva lasaddayuti taruNIvadanaM zaratkurute // 28 // nabha iti / atra gaganAdirarthaH pUrva uttareSAM salilAdInAmupamAnam / eSA vAkyarazanopamA / anye tvime - ' zaratprasannendusukAnti te mukhaM mukhatri lIlAmbujamambujAruNau / karau karazrIravataMsapalavo varAnane pallavalohito'gharaH // ' samAsarazanopameyam / 'candrAyate zuklarucAya haMso haMsAyate cArugatena kAntA / kAntAyate tasya mukhena vAri vArayate svacchatayA vihAyaH // ' pratyayarazanopameyam // bhUyo'pi bhedAntaramAha - kriyate'rthayostathA yA tadavayavAnAM tathaikadezAnAm / paramanyA te bhavataH samastaviSayaikadezinyau // 29 // kriyata iti| arthayorupamAnopameyayoravayavinostadavayavAnAM ca sahajAhAryo bhayarUpANAM yA kriyate, na tvavayavinoH, eSAnyA ekadezaviSayA / iti dvitIyaH prakAraH // udAharaNam - alivalayairalakairiva kusumastacakaiH stanairiva vasante / bhAnti latA lalanA iva pANibhiriva kisalayaiH sapadi // 30 // alivalayairiti / atra latA lalanA avayavinyo'livalayAdayazcAvayavAH sarva evopamitAH / ityeSA samasta viSayA // kamaladalairadharairiva dazanairiva kesarairvirAjante / alivalayairalakairiva kamalairvadanairiva nalinyaH // 31 // kamaladalairiti / atrAvayavAnAmeva kamaladalAdInAmaupamyaM na tvavayavinyA nalinyAH pratIyate / [vAsyAM] ityeSaikadezaviSayA / dvividhApi vAkyopameyam / anye tvime -- 'mR
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8 adhyAyaH ] kAvyAlaMkAraH / 105 NAlikAkomalabAhuyugmA sarojapatrAruNapANipAdA / sarojinIcArutanurvibhAti priyAli - nIlojjvalakuntalAsau // ' tathA -- 'padmacArumukhI bhAti padmapatrAyatekSaNA / dazanaiH kesarAkArairalinIlaziroruhA // samAsopameyaM dvidhA / 'latAyase'titanvI tvamoSThaste palavAyate / sitapuSpAyate hAso bhRGgAyante ziroruhAH // ' ' mukhena padmakalpena bhAti sA haMsagAminI / dorbhyAM mRNAlakalpAbhyAmalinIlaiH ziroruhaiH // ' pratyayopameyaM dvidhA // athotprekSA atisArUpyAdaikyaM vidhAya siddhopamAnasadbhAvam / Aropyate ca tasminnatadguNAdIti sotprekSA // 32 // atisArUpyAditi / upamAnopameyayoratisAdRzyAddhetoraikyamabhedaM vidhAya / kIdRzaM tat / siddha upamAnasyaiva, na tUpameyasya, sadbhAvaH sattvaM yatra tattathAvidham / anantaraM ca tasminnupamAne tasyopamAnasya ye guNakriye na saMbhavataste samAropyete yatra sA / ityamunA prakAreNotprekSA bhaNyate / cazabdo'tadguNAdyanadhyAropitasyApi samuccayArthaH / yena siddhopamAnasadbhAve tayorabhedamAtre'pyutprekSA dRzyate / yathA - 'taM vadantamiti viSTarazravAH zrAvayannatha samastabhUbhRtaH / vyAjahAra dazanAMzumaNDalavyAjahArazabalaM dadhadvapuH // ' ityAdi // udAharaNam - campakataruzikharamidaM kusumasamUhacchalena madanazikhI / ayamuccairArUDhaH pazyati pathikAndidhakSuriva // 33 // 1 campaketi / atropameyazcampakarAzirupamAnaM madanAgnistayorlohityena sArUpyAdaikyaM siddhopamAnasadbhAvaM vidhAya tato'gneryaddarzanamacetanatvAdasaMbhavi tadAropitamiti // prakArAntaramAha sAnyetyupameyagataM yasyAM saMbhAvyate'nyadupameyam / upamAnapratibaddhAparopamAnasya tattvena // 34 // seti / itItthaM sAnyotprekSA yatropameyasthamupameyAntaramupamAnapratibaddhasyopamAnAntarasya tattvena tAdrUpyeNa saMbhAvyate // udAharaNam ApANDugaNDapAlIviracitamRganAbhipatrarUpeNa / zazizaGkayeva patitaM lAJchanamasyA mukhe sutanoH // 35 // ApANDugaNDeti / atra zazyupamAnaM tatprasiddhamaparaM lAJchanamupamAnAntaram / tatsAdRzyenopameyaM nAyikA mukhagatamanyadupameyaM mRganAbhipatralakSaNaM saMbhAvitamiti // 11
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 kaavymaalaa| bhUyo'pi bhedAntaramAha yatra viziSTe vastuni satyasadAropyate samaM tasya / vastvantaramupapattyA saMbhAvyaM sAparotprekSA // 36 // yatrotprekSAyAM zobhanatvenAzobhanatvena vA vizeSaNena viziSTe vastunyupameyarUpe satyavidyamAnameva vastvantaramupamAnalakSaNaM samaM samAnamAropyate saapraanyotprekssaa| nanu yadyavidyamAnaM kathaM samamityAropastasyetyAha-upapattyA yuktyA saMbhAvyaM sAvasaratvAtsaMbhAvanAyogyaM yata ityarthaH // udAharaNam atighanakuGkumarAgA puraH patAkeva dRzyate saMdhyA / udayataTAntaritasya prathayatyAsannatAM bhAnoH // 37 // atighaneti / atra viziSTe saMdhyAkhye vastunyasadeva vastvantaraM patAkAkhyaM sAmyAdAropitam / tacca yuktyA saMbhAvyam / yato ravirathe patAkayA bhAvyam , sApyudayAcalavyavahitasya ravedRzyamAnA satI naikaTyaM prakaTayati / atha yatra sAmyamAtre sati vinaivopapattyA saMbhAvanA bhavati na copamAvyavahArastatra ko'laMkAraH / yathA-'yazcApsarovibhramamaNDanAnAM saMpAdayitrIM zikharairbibharti / balAhakacchedavibhaktarAgAmakAlasaMdhyAmiva dhAtumattAm // ' tathA--'AvarjitA kiMcidiva stanAbhyAm' ityAdiSu / atra hyakAlasaMdhyAdInAM saMbhAvane na kAcidupapattirnirdiSTA / na cApyupamAvyavahAraH / yataH siddhamupamAnaM bhavati / na vA kAle siddhatvam / tathA yadyarthAzravaNAnApyutpAdyopamAvyavahAraH / na cApyatizayotprekSA saMbhavo'sti / atrocyate-upamAyAmasaMbhava utprekSAyAM tvanupapattirata ubhayatrApi lakSaNasya nyUnatAyAmupamAbhAso vA syAdutprekSAbhAso vA / evam 'pRthivyA iva mAnadaNDaH, ityAdAvapi draSTavyam / sUtrakAreNAnuktaM bhedAntaramapi cAsyAM vidyate-'karturupamAnayogaH satyaupamye'nivAdirapi yatra / saMbhAvyate'nurodhAdvijJeyA sA parotprekSA // ' yathA-'yaH karoti vadhodo niHzreyasakarIH kriyAH / glAnidoSacchidaH svacchAH sa mUDhaH pngkytypH||' tathA-'araNyaruditaM kRtaM zavazarIramudvartitaM sthale kamalaropaNaM suciramUSare varSitam / zvapucchamavanAmitaM badhirakarNajApaH kRtaH kRtAndhamukhamaNDanA yadabudho janaH sevitaH // atha rUpakam yatra guNAnAM sAmye satyupamAnopameyayorabhidA / avivakSitasAmAnyA kalpyata iti rUpakaM prathamam // 38 // yatreti / yatropamAnopameyayorguNAnAM sAmye tulyatve sati vidyamAne pratItipathavAriNyA bhidA tayoraikyaM kalpyate tadityamunA prakAreNa rUpakaM prathamam / uttaratra samAsagrahaNAdiha prathamazabdena vAkyarUpakaM vivakSitam / utprekSAyAmapyabhedo vidyte,ttstnniraasaarthmaahavivkssitsaamaanyeti| sadapyatra sAmAnyaM na vivakSyate / siMho devadatta iti / utprekSAyAM
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8 adhyAyaH] kaavyaalNkaarH| 107 tu chadmalakSmavyAjavyapadezAdibhiH zabdairupamAnopameyayorabhedo bhedazca vivakSita iti / paramArthatastUbhayatrAbheda eveti // udAharaNam sAkSAdeva bhavAnviSNurbhAryA lakSmIriyaM ca te / nAnyadbhUtasRjA sRSTaM loke mithunamIdRzam // 39 // sAkSAditi / sugamameva // atha bhedAntaramAha upasarjanopameyaM kRtvA tu samAsametayorubhayoH / yattu prayujyate tadrUpakamanyatsamAsoktam // 40 // upasarjaneti / etayorupamAnopameyayoH samAsaM kRtvA yatpunaH prayujyate tadaparaM samAsoktaM rUpakam / samAsopamAyA rUpakatvanivRttyarthamAha-upasarjanamapradhAnamupameyaM ytr| yathA--durjana eva pannago durjanapannagaH / samAsopamAyAM tUpamAnamupasarjanam / yathAzazIva mukhaM yasyAH sA zazimukhI / tuzabdaH samuccaye / ubhayagrahaNaM niyamArtham / ubhayoreva samAse, na tRtIyasyApi sAmAnyapadasyetyarthaH // sAmAnya rUpakabhedadvayametadabhidhAyedAnImetadvizeSAnAha sAvayavaM niravayavaM saMkIrNa ceti bhidyate bhUyaH / dvayamapi punardvidhaitatsamastaviSayaikadezitayA // 41 // sAvayavamiti / etadvAkyasamAsalakSaNaM rUpakadvayaM bhUyaH sAvayavaM niravayavaM saMkIrNa cetyamunA prakAreNa tridhA bhidyate / punazca dvayamapi vAkyasamAsalakSaNametadrUpakaM samasta. viSayatayaikadezitayA ca dvidhA bhidyate / na tu sAvayavAdibhedabhinnaM sat / niravayavAdiSu sarvatrAsaMbhavAt / tenAtra bhedadvaye sAvayavAdiprabhedAnupravezo yathAsaMbhavameva bhavatIti // idAnImeSAmeva lakSaNamAha-tatra sAvayavam ubhayasyAvayavAnAmanyonyaM tadvadeva ytkriyte|| tatsAvayavaM tredhA sahajAhAryobhayaistaiH syAt // 42 // ubhayasyeti / ubhayasyopamAnopameyalakSaNasya ye'vayavAsteSAM parasparaM yadrUpaNaM tadvadeveti samastopamAvaskriyate tatsAvayavaM rUpakam / yathA samastopamAyAmupamAnopameyayo. stadavayavAnAM caupamyam , evamihApi rUpaNamityarthaH / tacca sahajairAhAyarubhayaizca tairavayavaistredhA syAtrividhaM bhavet // udAharaNam lalanAH saroruhiNyaH kamalAni mukhAni kesarairdazanaiH / adharairdalaizca tAsAM navabisanAlAni bAhulatAH // 43 / /
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 kAvyamAlA / lalanA iti / etadvAkyarUpakaM sAvayavaM samastaviSayaM sahajAvayavaM ca / AhAryAvayavaM tu yathA - 'gajo nagaH kuthA meghAH zRGkhalAH pannagA api / yantA siMho'bhizobhante bhramarA hariNAstathA // ubhayAvayavaM yathA - 'yasyA bIjamahaMkRtirgurutaraM mUlaM mameti praho nityaM tu smRtiraGkuraH sutasuhRjjJAtyAdayaH pallavAH / skandho dAraparigrahaH paribhavaH puSpaM phalaM durgatiH sA me tvatstutisevayA parazunA tRSNAlatA lUyatAm // ' idAnIM samAsarUpakaM sAvayavaM samastaviSayaM sahajAvayavamudAhartumucitam granthakRtA tu nodAhRtam / tatthaM yathA - 'vacanamadhu nayanamadhukaramadharadalaM dazanakesaraM tasyAH / mukhakamalamanusmarataH smarahatamanasaH kuto nidrA' // samAsarUpakAhAryodAharaNamAha vikasitatArAkumude gaganasarasyamalacandrikAsalile / vilasati zazikalahaMsaH prAvRDDipadapagame sadyaH // 44 // vikasiteti / atra gaganamupameyaM sara upamAnam / tayozca samAsaH / tArAjyotsnAzazino gaganasyAhAryAvayavAH / upamAnasya tu te yAdRzAstAdRzA bhavantu / nAtra tadvivakSA / prAvRDDipaditi rUpakamapi nodAharaNatvena yojyam / avayavatvAbhAvAt // atha samAsarUpako bhayodAharaNamAha alikulakuntalabhArAH sarasijavadanAzca cakravAkakucAH / rAjanti haMsavasanAH saMprati vANIvilAsinyaH // 45 // alIti / atra vApya upameyA vilAsinya upamAnabhUtAH / tayoH samAso'tra / vApyA alikulacakravAkahaMsAH / kRtrimA avayavAH / sarasijAni tu sahajA vivakSitAH / vilAsinyazca yathAtathA bhavantu / na tadvivakSA // atha niravayavamAha - muktvAvayavavivakSAM vidhIyate yattu tattu niravayavam / bhavati caturdhA zuddhaM mAlA razanA paramparitam // 46 // muktveti / yattvavayavavivakSAM tyaktvA vidhIyate tanniravayavaM rUpakam / taccaturdhA / kathamityAha - zuddhamityAdi // atha talakSaNam - zuddhamidaM sA mAlA razanAyA vaiparItyamanyadidam / yasminnupamAnAbhyAM samasyamupameyamanyArthe // 47 // zuddhamiti / idamiti 'muktvAvayavavivakSAm' iti pUrvalakSaNakaM sA mAleti / yatraika vastvanekasAmAnyam | 'upamIyetAnekai rupamAnairekasAmAnyaiH' ityetadupamAlakSaNaM yatra rUpake tadityarthaH / razanAyA vaiparItyamiti / yo yaH pUrvo'rthaH sa sa uttareSAmupamAnamityupa
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8 adhyAyaH] kaavyaalNkaarH| 109 mAlakSaNavaiparItyam / rUpakarazanAyAM hi yo yaH pUrvo'rthaH sa sa uttareSAmupameya iti / anyatparamparitamidaM vakSyamANalakSaNakam / tadeva lakSaNamAha-yasminnityAdi / yatra dvAbhyAmupamAnAbhyAM sahaikamupameyamanyasya dvitIyasyopameyasyArthe vartamAna samasyate / yatra hi dve upamAne tatrAvazyamupameyadvayenaiva bhAvyamityupameyArthe upameyaM samasyate / yathArajanipuraMdhrirodhratilakazcandra iti // eteSAmudAharaNAni catvAri yathAkramamAha kaH pUrayedazeSAnkAmAnupazamitasakalasaMtApaH / akhilArthinAM yadi tvaM na syAH kalpadrumo rAjan // 48 // ka iti / atra rAjA zAkhAdibhiravayavaivinA kalpadrumeNa rUpitaH / etacchuddhaM vAkyarUpakam / samAsarUpakaM tu yathA-'nIco'pi mandamatirapyakulodbhavo'pi bhIruH zaTho'pi capalo'pi nirudymo'pi| tvatpAdapadmayugale bhuvi suprasanne saMdRzyate nanu surairapi gauraveNa // mAlAmAha kusumAyudhaparamAstraM lAvaNyamahodadhirguNanidhAnam / Anandamandiramaho hRdi dayitA skhalati me zalyam // 49 // kusumeti / atraikA dayitA virahihRdayadAraNAdyanekadharmayogAtkusumAyudhaparamAstrAdibhiranekairupamAnairekaikadharmayukta rUpitA / atra vAkyameva / razanAparamparitayoH samAsa eva saMbhava iti // . razanArUpakamAha kisalayakarailatAnAM karakamalaiH kAminAM jagajayati / nalinInAM kamalamukhairmukhendubhiryoSitAM madanaH // 50 // kisalayakarairiti / atra yo yaH pUrvo'rthaH kisalayAdikaH sa sa uttareSAM karAdInAmupameya iti // paramparitamAha smarazabaracApayaSTirjayati janAnandajaladhizazilekhA / lAvaNyasalilasindhuH sakalakalAkamalasarasIyam // 51 // smareti / atraikaH smara upameyo dvAbhyAmupamAnAbhyAM zabaracApayaSTibhyAmanyasya nAyikAlakSaNasya padArthasyArthe samasyate / smarasya zabara upamAnam , nAyikAyAzcApayaSTiH / smara eva zabarastasya nAyikA cApayaSTiH / yathA zabarazcApayaSTayA hariNAdInvidhyati, evaM smarastayA kAmina ityarthaH / evamanyatrApi yojyam //
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 . kaavymaalaa| saMkIrNamAha upameyasya kriyate tadavayavAnAM ca sAkamupamAnaiH / ubhayeSAM niravayavairvijJeyaM taditi saMkIrNam // 52 // - upameyasyeti / upameyasyopameyAvayavAnAM ca sahajAhAryobhayarUpANAmupamAnairubhayeSAmapi niravayavaiH saha yadrUpaNaM kriyate tatsaMkIrNa nAma jJeyam / evaM ca sahajAdyavayavabhedajatvAtridhA bhavati / ubhayeSAmityanenopameyastadavayavAzca nirdizyante // udAharaNAni lakSmIstvaM mukhamindurnayane nIlotpale karau kamale / kezAH kekikalApo dazanA api kundakalikAste // 53 / / * lakSmIriti / naayikaatropmeyaa| tadavayavAzca sahajA mukhAdayaH / lakSmIcandraprabhRtIni cobhayeSAmupamAnAni niravayavAni / nahi lakSmyAzcandrAdayo'vayavAH / upameyaM sAvayavamupamAneSu viparyaya iti saMkIrNatvamiti // athAhAryAvayavodAharaNamAha sutanu saro gaganamidaM haMsaravo madanacApanirghoSaH / kumudavanaM harahasitaM kuvalayajAlaM dRzaH sudRzAm // 54 // sutanviti / he sutanu, idaM saraH zaradi nirmalatvAdvistIrNatvAcca gaganasadRzamityarthaH / atra ca gaganakAmadhanurdhvaniharahasitataruNIdRzo niravayavopamAnAni / upameyaM saraH / tadavayavA haMsaravakumudavanakuvalayajAlAnyAhAryANi vivakSitAnIti // athobhayAvayavamAha indrastvaM tava bAhU jayalakSmIdvAratoraNastambhau / khaDgaH kRtAntarasanA jihvA ca sarakhatI rAjan // 55 // indra iti / atra rAjopameyaH / tadavayavAzca bAhukhaDgajihvAH sahajAhAryAH / indrajayalakSmIdvAratoraNastambhAdIni niravayavopamAnAni / eteSu vAkyabheda eveti // samastaviSayarUpakaM nirUpyedAnImekadezirUpakamAha uktaM samastaviSayaM lakSaNamanayostathaikadezIdam / / kamalAnanainalinyaH kesaradazanaiH smitaM cakruH // 56 // uktamiti / anayorvAkyasamAsarUpakayoryatsamastaviSayaM lakSaNaM tatsAvayavaM rUpayadbhiruktam / tathaikadezIdamAryottarArdhenodAhriyate / yathA-kamaletyAdi / atrAvayavAnAmeva kamalakesarANAM mukhadazanai rUpaNaM kRtam , na tu padminyA aGganayetyekadezitvamiti / anyadapi rUpakaM saMgataM nAma vidyate / yatra saMgatArthatayA rUpyarUpakabhAvaH / yathA kAlidAsasya-'rAvaNAvagrahaklAntamiti vAgamRtena saH / abhivRSya marutsasyaM kRSNameghastiro
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8 adhyAyaH ] kAvyAlaMkAraH / .1.11 dadhe // ' atra na sAvayavAdivyapadezaH / tatvedamantarbhavatItyucyate - sAmAnye rUpakalakSaNamabhidhAya tasya vAkyasamAsabhedau vyApakAvuktau / tayozca sAvayavAdibhedA yathAsaMbhavaM yojyAH / tatastasminmUlabhedadvaye saMgatAyanuktabhedAnAmantarbhAvaH // athApahnuti: atisAmyAdupameyaM yasyAmasadeva kathyate sadapi / upamAnameva saditi ca vijJeyApahutiH seyam // 57 // atisAmyAditi / yasyAmupamAnopameyayoratyantasAmyAdupameyaM prastutaM vastvavidyamAnaM kathyate, upamAnameva sattayA, seyamapahnutirnAma / utprekSAyAM vyAjAdizabdairupameyasya sattvamapyucyate, iha tu sarvathaivApahnava iti vizeSaH // udAharaNam navabisa kisalayakomalasakalAvayavA vilAsinI saiSA / Anandayati janAnAM nayanAni sitAMzulekheva // 58 // naveti / atraatisaadRshyaadvil| sinImupameyamapahnutya zazikalAyA upamAnasyaiva sadbhAvaH kathitaH // atha saMzayaH vastuni yatraikasminnanekaviSayastu bhavati saMdehaH / pratipattuH sAdRzyAdanizvayaH saMzayaH sa iti // 59 // vastunIti / yatraikasminvastunyupameye pratipatturanekaviSayaH sAdRzyAtsaMdeho bhavati, anizcayAntaH sa ityevaMprakAraH saMzayanAmAlaMkAraH / turvizeSe // udAharaNam-- kimidaM lInAlikulaM kamalaM kiM vA mukhaM sunIlakacam / iti saMzete lokastvayi sutanu sarovatIrNAyAm // 60 // kimiti / atraikasminmukhe kamalamukhaviSayaH sAdRzyAdanizcayasaMzayaH // prakArAntaramAha- upameye sadasaMbhava viparItaM vA tathopamAne'pi / yatra sa nizcayagarbhastato'paro nizcayAnto'nyaH // 61 // upameya iti| yatropameye yadvastu naiva saMbhavati tatsatkathyate, viparItaM vA yatsattadasaMbhavi kathyate, athopamAne yadasaMbhavi tatsat, yacca sattadasaMbhavi kathyate sanizcaya garbhAkhyaH saMzayo bhavati / tato'nyathA tu yatra paryante nizcayo bhaNyate so'nyo nizcayAntAkhyaH saMzayo dvitIyaH / pUrvoktaM sAmAnyaM saMzayalakSaNamubhayatra yojyam //
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 kAvyamAlA / nizcayagarbhodAharaNamAha etatkiM zazibimbaM na tadasti kathaM kalaGkamaGke'sya / kiM vA vadanamidaM tatkathamiyamiyatI prabhAsya syAt // 62 // kiM punaridaM bhavediti saudhatalAlakSyasakaladehAyAH / vadanamidaM te varatanu vilokya saMzerate pathikAH // 63 // (yugmam) etaditi / kiM punariti / atropamAne zazini saMbhavinaH kalaGkasyAbhAvaH, upameye tvasaMbhavinaH prabhAbAhulyasya sadbhAva uktaH / vaiparItyaM tu noktam / tadanyatra draSTavyam // nizcayAntamAha-- kimayaM hariH kathaM tadgauraH kiM vA haraH ka so'sya vRSaH / iti saMzayya bhavantaM nAmnA nizcinvate lokAH || 64 // 1 kimiti / atropamAne kRSNe gauratvamasaMbhavi vidyate / hare ca saMbhavino vRSasyAbhAvaH / nAmagrahaNAcca nizcayaH / asminnizcayAnte saMzayagarbhalakSaNApekSA na kAryeti / tena 'upameye sadasaMbhavi' ( 8|61 ) ityAdilakSaNAbhAve'pi bhavati / yathA mAghasya - 'kiM tAvatsarasi sarojametadArAdAhokhinmukhamavabhAsate taruNyAH / saMzayya kSaNamiti nizcikAya kazcidvibbo kairbaka sahavAsinAM parokSaiH // ' iti / anye'pi saMzayabhedA vidyanta eva / yathA - 'yatrokte'pi nivarteta saMdeho naiva sAmyataH / saMzayo'nyaH sa vijJeyaH zeSagarbhaH sphuTo yathA // ' ' pratyagrAhitacitravarNakRtakacchAyo mayAdyekSitaH saudhe tatra sa ko'pi kaH punarasAvetanna nizcIyate / vAkyaM vakti na vaktramasti na zRNotyaMsAvalambizrutizcakSumAMtha nirIkSate na viditaM tatsa dhruvaM pArthivaH // ' tathA - ' upameyamapahnutya saMdegdhuryatra kathyate / upamAnamasAvanyaH saMzayo dRzyate yathA // ' yo gopIjanavallabhaH stanataTavyAsaGgala * bdhAspadazchAyAvAnnavaraktako bahuguNazcitrazcaturhastakaH / kRSNaH so'pi hatAzayA vyapahRtaH kAntaH kayApyadya me kiM rAdhe madhusUdano nahi nahi prANAdhikavolakaH // ' tathA 'atizayakArivizeSaNayuktaM yatropameyamucyeta / sAmyAdupamAnagate saMdehe saMzayaH so'nyaH // ' yathA- - 'bhujatulitatuGgabhUbhRtsva vikramAkrAntabhUtalo jayati / kimayaM janArdano nahi saka lajanAnandano devaH // evamanye'pi saMzayaprakArA lakSyAnusAreNa boddhavyA iti // bhUyo'pi bhedAntaramAha yatrAnekatrArthe saMdehastvekakArakatvagataH / syAdekatvagato vA sAdRzyAtsaMzayaH so'nyaH // 65 // 1 yatreti / so'yamanyaH saMzayo yatrAnekatropamAnopameyalakSaNe'rthe kartrAdikArakatva viSayaH saMzayo bhavati / asyAH kriyAyAH kimupamAnaM kArakaM syAdutopameyamiti, itthaM yatra
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8 adhyAyaH ] kAvyAlaMkAraH / 113 bhrAntirityarthaH / tathaikatvagato veti / yatropamAnopameyayoraikye saMbhAvyamAna ekasya tA - ttvikamanyasyAtAttvikamiti saMdeha ityarthaH // udAharaNadvayamapyAryayaikayAha gamanamadhItaM haMsaistvattaH subhage tvayA nu haMsebhyaH / kiM zazinaH pratibimbaM vadanaM te kiM mukhasya zazI // 66 // gamanamiti / atrAdyArdhe'dhyayanakriyAM prati kartRtvasaMdeha uktaH / dvitIye tu mukhazazinostAttvikAtAttvikatvamekatra saMdigdhamiti / athAyaM ko'laMkAraH / yathA bhAraveH 'raJjitA nu vividhAstaruzailA nAmitaM nu gaganaM sthagitaM nu / pUritA nu viSameSu dharitrI saMhRtA nu kakubhastimireNa // ' aupamyAbhAsa iti kecit / utprekSaiveyamityanye // atha samAsoktiH sakalasamAnavizeSaNamekaM yatrAbhidhIyamAnaM sat / upamAnameva gamayedupameyaM sA samAsoktiH // 67 // sakaleti / yatraikamupamAnamevopameyena saha sakalasAdhAraNavizeSaNamabhidhIyamAnaM sadu - pameyaM gamayetsA samAsoktiH / sakalagrahaNaM mizratva nivRttyartham / ekagrahaNaM tUpameyavAci - padaprayoganivRttyartham / sagrahaNaM pratipAdanasamarthatvakhyApanArtham // udAharaNamAha phalamavikalamalaghIyo laghupariNati jAyate'sya sukhAdu / prINitasakalapraNayipraNatasya sadunnateH sutaroH // 68 // phalamiti / phalamAmrAdikam / dRSTArthazcetyatra tarurupamAnaM guNasAdharmyAtsatpuruSameva gamayati // atha matam - tanmatamiti yatroktvA vaktAnyamatena siddhamupameyam / brUyAdathopamAnaM tathA viziSTaM svamatasiddham // 69 // taditi / tanmatanAmAlaMkAraH / ityamunA vakSyamANaprakAreNa / yatra vaktAnyamatena parAbhiprAyeNa siddhaM lokapratItamupameyamuktvA pratipAdyopamAnaM brUyAt / kiMbhUtam / tathAviziSTamupameyadharmasadRzam / punazca kIdRzam / khamatena svAbhiprAyeNa tathopamAnatvena siddham / upameyameva tattvatastadityarthaH // udAharaNamAha madirAmadabharapATalamalikulanIlAlakAlidhammillam / taruNImukhamiti yadidaM kathayati lokaH samasto'yam // 70 //
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaavymaalaa| manye'hamindureSaH sphuTamudaye'ruNaruciH sthitaiH pazcAt / udayagirau chadmaparairnizAtamobhirgRhIta iva // 71 // (yugmam ) madireti / manya iti / atra mukhamupameyaM lokamatenoktvA khamatenendumAha / vize. SaNAni tulyAni / tathA hi mukhaM madirAmadabhareNa lohitamindurudayAruNakAntiH / mukhaM kRSNakezakalApena yuktaM zazI nizAtamobhiH // athottaram yatra jJAtAdanyatpRSTastattvena vakti tattulyam / kAryeNAnanyasamakhyAtena taduttaraM jJeyam // 72 // yatreti / yatra vaktA jJAtAtprasiddhAdupamAnalakSaNAdanyadupameyabhUtaM vastu pRSTaH saMstatvena tadbhAvena tattulyamupamAnasadRzaM vakti / tattulyatApi kuta ityAha-kAryeNa / kIdRzena / ananyasamena khyAtena ca / tadupamAnaM varjayitvAnyatrAvidyamAnena / tatra ca prasiddhenetyarthaH / atha parisaMkhyAyA vAstavottarasyAsya cottarasya ko vizeSaH / ucyateparisaMkhyAyAmazAtameva pRcchati niyamapratItizcaupamyAbhAvazca / 'kiM sukhamapAratantryam' (7 / 80 ) ityatra hyapAratanchayameva sukhaM nAnyadityarthaH / iha tu jJAtAdanyatpRcchayate, na ca niyamapratItirasti, aupamyaM ca vidyate / yathA 'kiM maraNam' ( 8 / 73 ) ityaadi| vAstavottare tu na niyamapratIti pyaupamyasadbhAvaH / kevalaM praznAduttaramAtrakathanameva / yathA lakSmIsaurAjyAdi tatra kathitam // athodAharaNamAha kiM maraNaM dAridyaM ko vyAdhirjIvitaM daridrasya / kaH svargaH sanmitraM sukalatraM suprabhuH susutaH // 73 // kimiti / atra maraNAtprANatyAgasakAzAtpratItAdanyatpRSTo vaktA kAryeNAkiMcitkaratvaduHkhakAritvAdinA tattulyaM dAridyaM maraNamiva kathitavAn // athAnyoktiH asamAnavizeSaNamapi yatra samAnetivRttamupamayem / uktena gamyate paramupamAneneti sAnyoktiH // 74 // asamAneti / yatrAsAdhAraNavizeSaNamapyupameyamupamAnenoktena paraM kevalaM gamyate pratIyate setyuktena prakAreNAnyoktirbhavati / nanu yadyasamAnavizeSaNaM tatkathaM tena gamyata ityAha-samAnavRttamiti / samAnaM sadRzamitivRttamarthazarIraM yasya tattathoktam / yata upamAnatulyavyavahAramupameyamatastena gamyata ityarthaH / apizabdAtkiMcitsamAnavizeSaNatve'pi kApi bhavatIti sUcyata iti //
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8 adhyAyaH ] kAvyAlaMkAraH / 115 udAharaNamAha muktvA salIlahaMsaM vikasitakamalojjvalaM saraH sarasam / bakalulitajalaM palvalamabhilaSasi sakhe na haMso'si // 75 // muktveti / atra haMsenopamAnenoktena sajjanaH pratIyate / vizeSaNAni cAtra salIlahaMsAdInyasamAnAni / nahi puruSaH saro muktvA palvalamabhilaSati / itivRttaM tu samAnam / yatastasya ziSTajanAdhiSThitaM sthAnaM tyajataH khalamanyaM cAzrayatastattulya upAlambha iti // atha pratIpamAha-- -- yatrAnukampyate samamupamAne nindyate vApi / upameyamatistotuM duravasthamiti pratIpaM syAt // 76 // yatreti / yatropameyamanukampyate nindyate vA tatpratIpaM nAmAlaMkAraH / kasmAttasya nindAnukampe kiyete ityAha-- samamupamAne iti kRtvA / yata upamAnena tulyamato nindAnukampe tasyetyarthaH / tAdRzaM tarhi kimarthamupamAnaM kriyata ityAha- atistotuM sAtizayamupameyaM khyApayitum / nanu yadi sAtizayaM tarhyapamAnena saha sAmyaM nAstItyAha -- duravasthamiti / itirhetau / yato duSTAmavasthAM prAptam / upameyamupamAnena samam, ata eva nindyate'nukampyate vetyarthaH / apirvismaye / etadeva cAlaMkArasya pratIpatvaM yadanyenAnyadgamyate // udAharaNam vadanamidaM samamindoH sundaramapi te kathaM ciraM na bhavet / malinayati yatkapolau locanasalilaM hi kajjalavat // 77 // vadanamiti / atrAJjanavArimalinatvAnmukhasya dauravasthyam, ata evendunopamIyate / anukampyate / tatvataH stutirmukhasya kRtA // nindodAharaNamAha garvamasaMvAhyamimaM locanayugalena vahasi kiM bhadre / santIdRzAni dizi dizi saraHsu nanu nIlanalinAni // 78 // garvamiti / atra bAhulyopalabhyamAna nalina nibhanayanavattayA garvavahanAnnindA stutiprAtItikI / duravasthaM kasmAdapi kAraNAdboddhavyam // arthAntaranyAsamAha - dharmiNamarthavizeSaM sAmAnyaM vAbhidhAya tatsiddhyai / yatra sadharmikamitaraM nyasyetso'rthAntaranyAsaH // 79 // dharmiNamiti / yatropameyaM dharmiNamarthavizeSarUpaM sAmAnyarUpaM vA kenaciddharmeNa paropakArAdinA yuktamabhidhAya tasya dharmasya dRDhIkaraNArthamitaraM yathAkramameva sAmAnyaM vizeSarUpaM ca samAnadharmakamupamAnabhUtamarthaM kavirnyasyetso'rthAntaranyAso'laMkAraH //
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 kAvyamAlA | udAharaNamAha tuGgAnAmapi meghAH zailAnAmupari vidadhate chAyAm / upakartuM hi samarthA bhavanti mahatAM mahIyAMsaH // 80 // 1 tuGgAnAmiti / atropameyavizeSaM meghaparvatAkhyaM tuGgatvAdi yuktamabhidhAya sAmAnyamupamAnaM mahallakSaNamupanyastam // dvitIyamAha - sakalamidaM sukhaduHkhaM bhavati yathAvAsanaM tathAhIha / ramayantitarAM taruNIrnakhakSatAdIni ratikalahe // 81 // sakalamiti / atra sAmAnyarUpeNaiva sukhaduHkhAdiyuktaM sakalamupameyamuktvA tato viziSTaM nakhakSatAdyupamAnamuktam // ayaM cArthAntaranyAsaH sAdharmya prayuktasAmAnyavizeSadvAreNa caturvidho bhavati / tatra sAdharmyeNa bhedadvayamuktam / vaidharmyeNAha-- pUrvavadabhidhAyaikaM vizeSasAmAnyayordvitIyaM tu / tatsiddhaye'bhidadhyAdviparItaM yatra so'nyo'yam // 82 // pUrvavaditi / yantra vizeSasAmAnyayormadhyAdekaM pUrvavatkenaciddharmeNopetamuktvA tatastaddharmasiddhaye dvitIyaM sAmAnyaM vizeSaM vA viparItaM vidharmakaM kavibrUyAtso'nyo'yamarthAntaranyAsaH udAharaNamAha abhisArikAbhirabhihatanibiDatamA nindyate sitAMzurapi / anukUlatayA hi nRNAM sakalaM sphuTamabhimatIbhavati // 83 // abhisArikAbhiriti / atra zazI abhisArikAzca vizeSAvupameyau pUrvamuktau, tato nRNAM sakalamiti sAmAnya vaidharmyeNoktam / nindyata ityasya hyabhimatIbhavatIti viruddham // dvitIyamAha hRdayena nirvRtAnAM bhavati nRNAM sarvameva nirvRtaye / indurapi tathAhi manaH khedayatitarAM priyAvirahe // 84 // hRdayeneti / atra sAmAnyamuktvA vizeSo vaidharmyeNoktaH / athAyaM ko'laMkAraH / yathA- 'priyeNa saMgrathya vipakSasaMnidhAvupAhitAM vakSasi pIvarastane / srajaM na kAcidvijalAvAM vasanti hi premNi guNA na vastuni // nahyatraupamyasadbhAvo'stItyarthAntaranyAsAbhAsa iti brUmaH / bhAmahAdimatena tvarthAntaranyAsa eva / 'arthadvayasya nyAsaH so'rthAntaranyAsaH' iti tadIyalakSaNAt //
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8 adhyAyaH ] kAvyAlaMkAraH / athobhayanyAsamAha sAmAnyAvapyarthI sphuTamupamAyAH kharUpato'petau / nirdizyete yasminnubhayanyAsaH sa vijJeyaH // 85 // sAmAnyAviti / yatra prakaTaM vidyamAnasAmAnyAvapi dvAvarthau tulyakakSatayA kRtvA tathA"yupamAyA yatsvarUpaM tato vyapetau nirdizyete / upamAyAM hi sAmAnyasyevAdezva prayogaH, iha tu naivetyarthaH / sa ubhayanyAso jJeyaH // udAharaNamAha atha bhrAntimAn - sakalajagatsAdhAraNavibhavA bhuvi sAdhavo'dhunA viralAH / santi kiyantastaravaH sukhAdusugandhicAruphalAH // 86 // sakaleti / atra sAdhava upameyAstarava upamAnAni / teSAM tulyakakSatayA nirdezaH / na tu satApyupamAnopameyabhAveneti // arthavizeSaM pazyannavagacchedanyameva tatsadRzam / niHsaMdehaM yasminpratipattA bhrAntimAnsa iti // 87 // 117 artheti / yatra pratipattArthavizeSamupameyalakSaNaM pazyaMstatsAdRzyAdanyamevArthamupamAnalakSaNaM niHsaMzayamabudhyeta sa ityamunA prakAreNa bhrAntimAnnAmAlaMkAraH // athAkSepaH udAharaNam pAlayati tvayi vasudhAM vividhAdhvaradhUmamAlinIH kakubhaH / pazyanto dUyante ghanasamayAzaGkayA haMsAH // 88 // pAlayatIti / atra yajJadhUmadhAriNyo diza upameyAH varSAkAla upamAnam / tatrai cAvagatiH // vastu prasiddhamiti yadviruddhamiti vAsya vacanamAkSipya / anyattathAtvasiddhyai yatra brUyAtsa AkSepaH // 89 // vastviti / yatra vaktA yatkimapi loke prasiddhamiti viruddhamiti vA kAraNAdvastu bhUtaM vartate, asya vacanamAkSipya tatazcAnyadvastvantaraM tathAtvasiddhyai tasya svarUpasya siddhyarthaM brUyAtsa AkSepo nAmAlaMkAraH // tatra prasiddhasyodAharaNamAha janayati saMtApamasau candrakalAko lApi me citram / athavA kimatra citraM dahati himAnI hi bhUmiruhaH // 90 // 3 12
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 janayatIti / atra candrakalAkomalatvenApi saMtApakatve sati vismayaH / atha ca virahe tathaiva pratIyamAnatvAdvastutvaM prasiddham / tatazca kimatra citramityetenAkSipya tathAtvasiddhau himAnIlakSaNamupamAnamuktam // 'kAvyamAlA atha viruddhodAharaNamAha tava gaNayAmi guNAnahamalamathavAsatpralApinIM dhiGmAm / kaH khalu kumbhairambho mAtumalaM jalanidherakhilam // 91 // taveti / atra samastaguNagaNanazakyatvAdviruddhamathavetyAdinAkSipya tadviruddhatvasiddhyarthamanyadupamAnamuktaM ka ityAdinA // atha pratyanIkam - vaktumupameyamuttamamupamAnaM tajjigISayA yatra / tasya virodhItyuktyA kalpyeta pratyanIkaM tat // 92 // vaktumiti / yatropameyamuttamaM vaktuM tajjigISayopameyavijayecchayA hetubhUtayA tasyopameyasya virodhIti vipakSabhUtamityupamAnaM kalpyeta tatpratyanIkanAmAlaMkAraH / nanu viruddhayoH kathamaupamyamityAha -- uktyA vacanamAtreNa virodho na tattvataH / upameyastuti - stvatra tAtparyArthaH // udAharaNam -- yadi tava tathA jigISostadvadanamahAri kAntisarvakham / mama tatra kimApatitaM tapasi sitAMzo yadevaM mAm // 93 // yadIti / atra mukhamuttamaM vaktuM tajjigISayA zazI upamAnaM kalpitaH / etacca vacanamAtreNa na tattvataH // atha dRSTAntaH arthavizeSaH pUrvaM yAdRG nyasto vivakSitetarayoH / tAddazamanyaM nyasyedyatra punaH so'tra dRSTAntaH // 94 // artheti / vivakSitetarayoH prastutAprastutayorarthavizeSayormadhyAdyAdRzo yena dharmeNa yuktoSrthavizeSaH pUrvamAdau yasto bhavettAdRzaM taddharmayuktameva punastamarthavizeSamanyaM yatra vaktA nyasyetsa dRSTAnto nAmAlaMkAraH / vizeSagrahaNamarthAntaranyAsAdasya bhedakhyApanArtham / tatra hi sAmAnyavizeSayormadhyAdekamupamAnamanyadupameyam / iha tu dvayamapi vizeSarUpamiti / ubhayanyAsasyAsmAtsatsAmAnyatvAdivizeSaH // vivakSitodAharaNamAha tvayi dRSTa eva tasyA nirvAti mano manobhavajvalitam / Aloke hi sitAMzorvikasati kumudaM kumudvatyAH // 95 //
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8 adhyAyaH kaavyaalNkaarH| 119 tvayIti / atrArthavizeSo nAyikAmanolakSaNaH pUrva kAntadarzanAnitidharmayukto yAdRzo nirdiSTaH punastAdRzameva candradarzanAtkumudaM vikAsayuktamiti // avivakSitodAharaNam lokaM lolitakisalayaviSavanavAto'pi mata mohayati / tApayatitarAM tasyA hRdayaM tvadgamanavArtApi // 96 // lokamiti / atrAprAkaraNikasya viSavanavAtasya mohakatvadharmayuktasya pUrvamupanyAsaH / pazcAtprastutasya tApakAritvayuktasya [gamanavRttasya arthavaidharyeNa dRSTAntaH kathaM noktaH / asaMbhavAditi brUmaH / yatra hi viziSTo'rtho vidharmakazca dRSTAntastAdRzaM lakSyaM na pshyaamH| dRzyate cettadA samuccaya eva jnyeyH|| atha pUrvam yatrakavidhAvau~ jAyete yau tayorapUrvasya / - abhidhAnaM prAgbhavataH sato'bhidhIyeta tatpUrvam // 97 // yatreti / yatra dvAvarthAvupamAnopameyalakSaNAvekavidhau tulyakarmako yau jAyate bhavatastayormadhyAdapUrvasya saha pazcAdbhAvino vArthasyopameyasya prAkpUrva bhavataH sato'bhidhAnaM kriyeta tatpUrva naamaalNkaarH||. udAharaNam kAle jaladakulAkuladazadizi pUrva viyoginIvadanam / galadaviralasalilabharaM pazcAdupajAyate gaganam // 98 // kAla iti / atrArthoM gaganavadanalakSaNau / tatra vadanamupameyam / tacca gaganasamakAlaM pazcAdvA galatsalilabharaM bhavati / atha ca virahAsahatvapratipAdanArtha prAguktam // atha sahoktiH sA hi sahoktiryasyAM prasiddhadUrAdhikakriyo yo'rthaH / tasya samAnakriya iti kathyetAnyaH samaM tena // 99 // seti / iti vakSyamANaprakAreNa sA sahoktirnAmAlaMkAraH / yasyAM prasiddhA dUramatizayenAdhikA kriyA yasya sa tathAvidha upamAnalakSaNo yo'rthastena sArdhamanya upameyArthastasyopamAnasya samAnakriya ityamunA prakAreNa kathyata iti / atha vAstavasahokterasyAzca ko vizeSaH / ucyate-tatra kAryakAraNabhAva aupamyAbhAvazca samasti / asyAM tu tdvipryyH|| udAharaNamAha mdhupaanoddhtmdhukrmdklklknntthdiipitotknntthaaH| sapadi madhau mijasadanaM manasA saha yAntyamI pathikAH // 10 //
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 kAvyamAlA / madhupAneti / atropamAnaM manaH zIghragamanakriyayA dUrAdhikamapi pathikaiH saha samAnakriyamuktam // bhedAntaramAha yatraikakartRkA syAdanekakarmAzritA kriyA tatra / kathyetAparasahitaM karmaikaM seyamanyA syAt // 101 // yatreti / yatraikakartRkAnekakarmAzritA kriyA bhavati, tatra caikaM pradhAnamupameyAkhyaM karmApareNa karmaNopamAnena sahocyate seyamanyA punaH sahotiH // udAharaNam- sa tvAM bibharti hRdaye gurubhirasaMkhyairmanorathaiH sArdham / nanu kopane'vakAzaH H kathamaparasyA bhavettatra // 102 // sa iti / atraikA kriyA dhAraNalakSaNAnekaM karma nAyikAM manorathAMzcAzritA / tathaika eva nAyakastasyAM kartA / pradhAnamekaM cAtra karma nAyikAkhyamupameyamaparairmanorathairupamAnaiH saha kathitam // atha samuccayaH- so'yaM samuccayaH syAdyatrAneko'rtha ekasAmAnyaH / anivAdidravyAdiH satyupamAnopameyatve // 103 // saiti / so'yaM samuccayo nAmAlaMkAro yatrAnekakhyAdiko'rtha upamAnopameyalakSaNo ivyAdivya guNakriyAjAdirUpa ekasAmAnya ekena sAdhAraNena dharmeNa yuktaH syAditi / upamAyAH samuccayatva nivRttyarthamAha-anivAdiH / upamAyAmivAdizabdaprayoga ityarthaH / evamapi rUpakatvaM syAdityata Aha- satyupamAnopameyatva iti / rUpake hyabheda eva hetubhedaH / tayoranekagrahaNamatra tryAdyarthaparigrahArtham / tricaturAH paJcaSA vA yatrArthA nirdizyante sa samuccayaH zobhAmAvahatIti bhAvaH // udAharaNam jAlena sarasi mInA hiMsaireNA vane ca vAgurayA / saMsAre bhUtasRjA snehena narAzca badhyante // 104 // jAleneti / atra jAlAdInAM karaNAnAM saraH pramukhANAmadhikaraNAnAM hiMsrAdInAM ka - tRRNAM bahUnAmupamAnopameyabhAve bandhanamekaM sAmAnyamiti // atha sAmyam - arthakriyayA yasminnupamAnasyeti sAmyamupameyam / tatsAmAnyaguNAdikakAraNayA tadbhavetsAmyam // 105 //
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ 121 8 adhyAyaH] kaavyaalNkaar| arthakriyayeti / tayorupamAnopameyayoryatsAmAnyaM sAdhAraNaM guNakriyAsaMsthAnAdi tatkAraNaM yasyAstayA tathAvidhayArthakriyayA yatropamAnasyopameyasAmyamiti tatsAmyaM bhavet // udAharaNam abhisara ramaNaM kimimAM dizamaindrImAkulaM vilokayasi / . zazinaH karoti kArya sakalaM mukhameva te mugdhe // 106 // . abhisareti / atra zazyupamAnaM mukhamupameyam , prakAzyamarthakriyAsAmAnyaM kAntimattvaM guNaH // bhedAntaramAha sarvAkAraM yasminnubhayorabhidhAtumanyathA sAmyam / upameyotkarSakaraM kurvIta vizeSamanyattat // 107 // sarvAkAramiti / yasminnupameyotkarSakarAdvizeSAdanyathA prakArAntareNobhayorupamAnopameyayoH sarvAkAraM sarvAtmanA sAmyamabhidhAtumupameyotkarSakaravizeSa kaMcana kaviH kurvIta tadanyatsAmyamalaMkAraH // udAharaNam mRgaM mRgAGkaH sahajaM kalaGka bibharti tasyAstu mukhaM kadAcit / AhAryamevaM mRganAbhipatramiyAnazeSeNa layorvizeSaH // 108 // mRgamiti / atrAhAryakAdAcitkamRganAbhipatrarUpakAlaMkArabhaNanavizeSeNopameyasya mukhasyotkarSaH pratipAditaH / anyathA tu nayanADAdanAdiguNaiH sarvathA sAmyamuktamiti // atha smaraNam vastuvizeSaM dRSTvA pratipattA smarati yatra tatsadRzam / kAlAntarAnubhUtaM vastvantaramityadaH smaraNam // 109 // vastviti / yatra pratipattA viziSTaM vastu kiMcanAvalokya kAlAntarAnubhUtaM vastvantaraM smarati, ada etatsmaraNaM nAmAlaMkAraH / atha bhrAntimato'sya ca ko vizeSaH / ucyate--tatropamAnAvagatireva ntuupmeyaavgtiH|ih tUpamAnasmaraNamAtraM na bhrAntiriti // udAharaNam tava bhavane pazyantaH sthUlasthUlendranIlamaNimAlAH / bhUbhRnnAtha mayUrAH smarantyamI kRSNasarpANAm // 11 // taveti / atrendranIlamaNimAlAdarzanAttatsadRzaM kRSNasarpAkhyaM vastvantaraM mayUrAH smarantIti lakSaNayojanA // iti zrIrudraTakate kAvyAlaMkAre namisAdhuviracitaTippaNasameto..... ....: aTamo'dhyAyaH smaaptH|..........
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 'kAvyamAlA | navamo'dhyAyaH / atha kramaprAptamatizayAlaMkAraM vaktamAha- yatrArthadharmaniyamaH prasiddhibAdhAdviparyayaM yAti / kazcitkvacidatilokaM sa syAdityatizayastasya // 1 // yatreti / yatrAlaMkAre'rthadharmayorniyamo niyataM svarUpaM viparyayamanyathAtvaM gacchati / niyamazcetkathaM viparyayaM yAtItyAha - prasiddheruSNaM dahatItyAdikAyAH khyAteryo bAdho bAdhanaM tsmaaddhetoH| sa ityanena prakAreNAtizayo nAmAlaMkAraH syAt / nanu yadi niyamasyAnyathAtvamatizayastarhi sa nAstyeva / niyamasyAnyathAbhAvAdityata Aha-kazcitka ciditi / na sarvaH sarvatretyarthaH / kathaM viparyayaM yAtItyAha - atilokaM lokAtikrAntaM yathA bhavati / ata evAtizayanAmakatvam / tasyetyuttareNa saMbandhaH // atha sAmAnyasyaiva vizeSAnAha - pUrvavizeSotprekSAvibhAvanAtaguNAdhikavirodhAH / viSamAsaMgatipihitavyAghAtAhetavo bhedAH // 2 // pUrveti / ete tasya pUrvAdayo dvAdazabhedAH // tatra pUrvasya tAvalakSaNamAha 4 yatrAtiprabalatayA vivakSyate pUrvameva janyasya / prAdurbhAvaH pazcAjjanakasya tu tadbhavetpUrvam // 3 // yatreti / yatra prAgeva janyasya kAryasya prAdurbhAvo vivakSyate janakasya tu kAraNasya pazcAttatpUrva nAmAlaMkAraH / vivakSApi kathaM tathA bhavatItyAha - atiprabalatayA [ hetubhUtayA / tatra janakavyApAraM vinA janyotpattiriti janyasyAtiprabalatA | ] janyaM janayitvA svayamutpadyata iti janakasyAprabalatA / vivakSyata ityanena vivakSAmAtrametanna paramArthaM iti sUcayati // udAharaNam- janamasulabhamabhilaSatAmAdau dandahyate mano yUnAm / gururanivAraprasaraH pazcAnmadanAnalo jvalati // 4 // janamiti / atra dAhaH kArya pUrve jAtam, madanAbhijvalanaM tu dAhakAraNaM pazcAditi vizeSalakSaNam / jvalito'bhirdahatItyevaMvidhazca yo'rthadharmaniyamaH sa kvacideva kAmini viparyayaM yAta itIdaM sAmAnyalakSaNam / atra cAtiprabalatvaM hetuH // I atha vizeSamAha kiMcidavazyAdheyaM yasminnabhidhIyate nirAdhAram / tAdRgupalabhyamAnaM vijJeyo'sau vizeSa iti // 5 //
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ 9 adhyAyaH] kaavyaalNkaarH| 123 'kiMciditi / yasminnalaMkAre kiMcidvastvavazyAdheyamiti vidyamAnAdhArameva sanirAdhAramityabhidhIyate sa ityanena prakAreNa vizeSanAmAlaMkAro jnyeyH| nanu tathAbhUtasyAnyathA kathanaM doSa eva syAnna tvalaMkAra ityAha-tAgupalabhyamAnamiti / tathA darzanAna kiMcidanupapannamityarthaH / vastvantarebhyo viziSTadharmAbhidhAnAdvizeSasaMjJA // udAharaNam divamapyupayAtAnAmAkalpamanalpaguNagaNA yeSAm / ramayanti jaganti giraH kathamiha kavayo na te vandyAH // 6 // dikamiti / atra gira AdheyAH / prANyAzritatvAt / atha ca vinApi kavibhirAdhArai ramayantItyupalabdhyA kathitam // prakArAntaramAha yatraikamanekasminnAdhAre vastu vidyamAnatayA / yugapadabhidhIyate'sAvatrAnyaH syAdvizeSa iti / / 7 // yatreti / yatrAnekasmiyAdika AdhAre vastu sattayA kathyate so'trAnyaH prakArAntareNa vizeSa iti / kadAcidvastvapyanekaM syAttatrAtizayatvamityata Aha-ekamiti / ekamapi paryAyeNAnekatra tiSThatyeveti na vizeSa ityAha-yugapadityAdi // udAharaNam hRdaye cakSuSi vAci ca tava saivAbhinavayauvanA vasati / vayamatra niravakAzA virama kRtaM pAdapatanena // 8 // hRdaya iti / atraikA taruNI yugapadanekasminnAdhAre hRdayAdike vasantI kathitA / ata eva parasyA niravakAzatvam // bhUyo'pi bhedAntaramAha yatrAnyatkurvANo yugapatkAryAntaraM ca kurvIta / kartumazakyaM kartA vijJeyo'sau vizeSo'nyaH // 9 // ... yatreti / asAvanyo vizeSo jJeyaH, yatra kartAnyatkarma kurvANaH sankarmAntaraM kurvIta / paryAyeNAnyadapi kariSyati ko'tizaya ityata Aha-yugapatsamakAlamiti / evamapi hasanpaThatItyAdivadbhaviSyati tatkimatrAtizayatvamityAha-kartumazakyamiti / azakyakriyAntarakaraNAdatizaya ityarthaH // udAharaNam likhitaM bAlamRgAkhyA mama manasi tayA zarIramAtmIyam / sphuTamAtmano likhantyA tilakaM vimale kapolatale // 10 //
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaavymaalaa| likhitamiti / atra nAyikayA kA nijakapole tilakalekhanaM kurvANayA tadaiva kartumazakyaM nAyakacitte zarIralekhanalakSaNaM karmAntaraM kRtam // athotprekSA yatrAtitathAbhUte saMbhAvyeta kriyAdyasaMbhAvyam / saMbhUtamatadvati vA vijJeyA seyamutprekSA // 11 // yatreti / yatrAsaMbhAvyaM kriyAdikaM vastuni kvApi saMbhAvyate seyamutprekSA / yadyatra na saMbhavati kathaM tasya tatra saMbhAvanetyAha-atitathAbhUta iti / atizayena tathAbhUte / tathAtvamasaMbhAvyasaMbhAvanAyogya prakAra prApta ityarthaH / prakArAntaramAha-saMbhUtamatadvati veti / yatra vA vastunyatadvatyavidyamAnatatkiyAdike'pyasaMbhAvyaM kriyAdi tathAbhUtatvAtsaMbhUtamevocyeta saanyotprekssaa| prathamodAharaNamAha ghanasamayasaliladhaute nabhasi zaraccandrikA visarpantI / atisAndratayeha nRNAM gAtrANyanulimpatIveyam // 12 // ghaneti / atra candrikAyA anulepanamasaMbhAvyameva saMbhAvitamanulimpatIveti / nairmatyAnabhasaH, ghanatvena ca tasyAstathAbhUtatvam // dvitIyodAharaNamAha pallavitaM candrakarairakhilaM nIlAzmakuTTimorvISu / tArApratimAbhiridaM puSpitamavanIpateH saudham // 13 // pallavitamiti / atra saudhAkhye vastunyapallavite'puSpite ca candatArakApratibimbasaMparkAttadyogye satyasaMbhAvyamapi pallavitatvaM puSpitatvaM ca saMbhUtaM kathitam / ivArthazca sAmarthyAgamyate // prakArAntaramAha anyanimittavazAyadyathA bhavedvastu tasya tu tathAtve / hetvantaramatadIyaM yatrAropyeta sAnyeyam // 14 // anyeti / seyamanyotprekSA yasyAM tadvastvanyanimittavazAtkAraNAdyathA yena rUpeNa bhavati tasya vastunastathA bhavane tatvarUpatotpattau kAraNAntaramatadIyaM yattasya sakaM na bhavati tadAropyeteti // udAharaNam sarasi samullasadambhasi kAdambaviyogadUyamAneva / nalinI jalapravezaM cakAra varSAgame sadyaH // 15 //
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ 9 adhyAyaH ] kaavyaalNkaarH| 125 sarasIti / atra nalinyA jalapraveze nijaM jalollAsAkhyaM kAraNaM vimucya hasaviyo. gAkhyaM hetvntrmaaropitm|yaa kilAnyApISTena viyujyate sApAyI jalapravezAdi kurute|| atha vibhAvanA seyaM vibhAvanAkhyA yasyAmupalabhyamAnamabhidheyam / abhidhIyate yataH syAttatkAraNamantareNaiva // 16 // seti / seyameSA vibhAvanA, yasyAmabhidheyaH padArthoM yataH kAraNAnijAddhetorbhavati sa padArthastatkAraNamantareNApyabhidhIyata iti / nanu tatkAraNaM cetkathaM tadvinotpattirityAha-upalabhyamAnaM dRzyamAnamiti / ata evAtizayatvamiti // udAharaNamnihatAtulatimirabharaH sphArasphuradurutarapramAprasaraH / zaM vo dinakRddizyAdatailapUro jagaddIpaH // 17 // atrAbhidheyaM dIpalakSaNaM yataH kAraNAttailAkhyAdbhavati tadvinApi kathitamatailapUra iti| atra ca dIpa iva dIpa iti satyapi rUpakatve'tailapUra iti vibhAvanAvibhAgaH // prakArAntaramAha yasyAM tathA vikArastatkAraNamantareNa suvyktH| prabhavati vastuvizeSe vibhAvanA seyamanyA tu // 18 // yasyAmiti / seyameSAnyA vibhAvanA, yasyAM tatheti yataH kAraNAdvikAraH kvacidvastuni prabhavati tatkAraNamantareNApi suvyaktaH prakaTaH sa vikAraH kathyata iti // udAharaNam jAtA te sakhi sAMpratamazramaparimantharA gatiH kimiyam / .... kasmAdabhavadakasmAdiyamamadhumadAlasA dRSTiH / / 19 / / ..... jAteti / atra gatidRSTilakSaNe vastuvizeSe mantharatvAlasatvalakSaNo vikAro yataH kAraNAcchramamadhumadalakSaNAdbhavati tena vinaivoktaH / atha pUrvato'syAH ko vizeSaH / u cyate-pUrvatrAbhidheyaM kAraNamantareNoktamiha tu vikAra iti // bhUyo'pi bhedAntaramAha yasa yathAtvaM loke prasiddhamarthasya vidyate tasmAt / anyasyApi tathAtvaM yasyAmucyeta sAnyeyam // 20 // yasyeti / yasyArthasya yathAtvaM yAdRgdhamatvaM loke prasiddhaM tato'rthAdanyasyApi tathAtvaM tAdRgdharmatA kathyate seyamanyA vibhAvanA //
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 udAharaNam kAvyamAlA | sphuTamaparaM nidrAyAH sarasamacaitanyakAraNaM puMsAm / apaTalamAndhyanimittaM madaheturanAsavo lakSmIH // 21 // sphuTamiti / atrAcaitanyanimittatvaM nidrAyAH prasiddham / AndhyahetutvaM paTalasya / madakAraNatvamAsavasya / atha cAnyasyArthasya lakSmIlakSaNasyoktamiti // atha tadguNaH yasminnekaguNAnAmarthAnAM yogalakSyarUpANAm / saMsarge nAnAtvaM na lakSyate tadguNaH sa iti // 22 // yasminniti / yatrAbhinnaguNAnAmarthAnAM saMbandhe sati nAnAtvaM bhedo na lakSyata ityucyate sa tadguNo nAmAlaMkAraH syAt / sa eva guNo yatreti kRtvA / nanu dugdhatakAdInAM saMsarge nAnAtvaM na lakSyata eva tatkimatizayatvamityAha - yogalakSyarUpANAmiti / yatra yoge sati rUpaM lakSayituM zakyamathavA lakSyamiti kathyata ityarthaH // udAharaNam navadhautadhavalavasanAzcandrikayA sAndrayA tirogamitAH / ramaNabhavanAnyazaGkaM sarpantyabhisArikAH sapadi // 23 // naveti / atra jyotsnAbhisArikAlakSaNAvarthAvekena sahajAhAryeNa zuklaguNena yuktau saMsarge lakSyarUpAvapyalakSyatayoktau // : bhedAntaramAha- asamAnaguNaM yasminnatibahalaguNena vastunA vastu / saMsRSTaM tadguNatAM dhate'nyastadguNaH sa iti // 24 // asamAneti / yatra vastunAnyena saMsRSTaM vastu tadguNatAM dhatte tadIyaguNaM bhavatIti kathyate sa ityanyastadguNaH / kadAcidekaguNatA tayorbhaviSyati, ato nAtizayatvamityAhaatibahalaguNeneti / atibahuguNatA tadguNatvahetuH kriyata ityarthaH // : udAharaNamAha kubjakamAlApi kRtA kArtakharabhAkhare tvayA kaNThe | etatprabhAnuliptA campakadAmabhramaM kurute // 25 // kubjakamAleti / atra zuklaguNA kubjakamAlA gauravarNakaNThena saMpRktA gaurameva varNa dhatte // athAdhikam - yatrAnyonyaviruddhaM viruddha balavatkriyAprasiddhaM vA / vastudvayamekasmAjjAyata iti tadbhavedadhikam // 26 //
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ 9 adhyAyaH ] kAvyAlaMkAraH / 127 yatreti / yatraikasmAtkAraNAdvastudvayamutpadyata ityucyate tadadhikam / kimetAvatAtizaH yatvamityAha - anyonyaviruddham / parasparaviruddhakhabhAvamityarthaH / prakArAntaramAha - vi ruddhAbhyAM balavatIbhyAM kriyAbhyAM prasiddhaM vA yatraikasmAtkAraNAdvastudvayaM jAyate tadapyadhikam // udAharaNam muJcati vAri payodo jvalantamanalaM ca yattadAzcaryam | udapadyata nIranidherviSamamRtaM ceti taccitram // 27 // muJcatIti / atra pUrvArdhe ekasmAnmeghAdvastudvayaM vArijvalanalakSaNaM viruddhaM jAyamAnamutam / uttarArdhe tvekasmAtsamudrAdvastudvayaM viSAmRtalakSaNamanyonyaviruddhakriyamuktam / vipAmRtayorhi na parasparaM virodhaH / kiM tu mAraNajIvanakriye viruddhe / ityudAharaNadvayametat // bhedAntaramAha yatrAdhAre sumahatyAdheyamavasthitaM tanIyo'pi / atiricyeta kathaMcittadadhikamaparaM parijJeyam // 28 // yatreti / yatra sumahatyapyAdhAre'tizayavatyapyAdheyaM vastvavasthitaM kutazcitkAraNAn mAti tadaparamadhikaM boddhavyam // udAharaNam jagadvizAle hRdi tasya tanvI pravizya sAste sma tathA yathA tat / paryAptamAsIdakhilaM na tasyAstatrAvakAzastu kuto'parasyAH // 29 // jagaditi / atra jagadvistIrNe'pi hRdaye AdhAre tanvIlakSaNamAdheyaM khalpamapi na mAti / tasyAstatrAmAnamanurAgAdbahirapi sarvatra darzanAt / tanvIti sAbhiprAyamatra nAma // atha virodhaH-- yasmindravyAdInAM parasparaM sarvathA viruddhAnAm / ekatrAvasthAnaM samakAlaM bhavati sa virodhaH // 30 // yasminniti / yatra dravyaguNakriyAjAtInAM viruddhAnAmekatrAdhAre'vasthAnaM bhavati sa virodhaH / parasparamanyonyam / na tvAdhAreNa saha / tathA sarvaprakAraM sajAtIyairvijAtI`yaizca sahetyarthaH / samakAlamiti yugapat / ata evAtizayatvaM bhavati // evaM sarvathA virodhe sati kiyanto bhedA iti tatsaMkhyAmAha asya sajAtIyAnAM vidhIyamAnasya santi catvAraH / bhedAstannAmAnaH paJca tvanye tadanyeSAm // 31 // asyeti / asya virodhasya sajAtIyAnAM dravyAdInAM vidhIyamAnasya catvAro bhedAH santi / yathA dravyayorvirodho dravyavirodhaH / evaM guNavirodhaH kriyAvirodho jAtiviro
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 kAvyamAlA / dhazca / ata eva tannAmAnaH / tathA tebhyaH sajAtIyebhyo'nyeSAM vijAtIyAnAM punarvidhIyamAnasya paJca bhedA bhavanti / yathA dravyaguNayordravyakkriyayorguNakriyayorguNajAtyoH kriyAjAtyozceti // nanu dravyajAtyorapi SaSTho bhedaH samasti tatkathaM pazcetyuktaM tatrAhajAtidravyavirodho na saMbhavatyeva tena na SaDete / anye tu vakSyamANAH santi virodhAstu catvAraH // 32 // jAtIti / nityameva dravyAzritatvAjjAterna jAtidravyayorvirodha ityarthaH / evaM nava bhedAH / tathAtrAnye vakSyamANAzcatvAro virodhAH santi // tadyathA yatrAvazyaM bhAvI yayoH sajAtIyayorbhavedekaH / ekatra virodhavatostayorabhAvo'yamanyastu // 33 // yatreti / yatrAdhAre viruddhayoH sajAtIyayorarthayormadhyAdeko'vazyaMbhAvI nizcito bhavati, tayordvayorapyabhAvo yatra kathyate so'paro virodhazcaturdhA dravyaguNakriyAjAtibhedena / ityevaM trayodaza saMkhyo'yaM virodhAlaMkAraH // athaiSAmeva yathAkramamudAharaNAnyAha - atrendranIlabhittiSu guhAsu zaile sadA suvelAkhye / anyonyAnabhibhUte tejastamasI pravartete // 34 // atreti / atra tejastamasorviruddhadravyayorekatra guhAdhAre'vasthitiruktA // * satyaM tvameva saralo jagati jarAjanitakubjabhAvo'pi / brahmanparamasi vimalo vitatAdhvaradhUmamalino'pi // 35 // satyamiti / atra saralatva kubjatvAdiviruddhaguNAvasthitiH // bAlamRgalocanAyAzcaritamidaM citramatra yadasau mAm / jaDayati saMtApayati ca dUre hRdaye ca me vasati // 36 // bAleti / atra jaDIkaraNasaMtApanAdikriye viruddhe // ekasyAmeva tanau bibharti yugapannaratvasiMhatve / manujatvavarAtve tathaiva yo vibhurasau jayati // 37 // ekasyAmiti / atra naratvAdijAtivirodhaH // atha vijAtIyodAharaNAnyAha - tejakhinA gRhItaM mArdavamupayAti pazya lohamapi / pAtraM tu mahadvihitaM tarati tadanyacca tArayati // 38 //
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ 9 adhyAyaH ] kAvyAlaMkAraH F 129 tejakhineti / atra kaThinasya lohadravyasya mArdavaguNasya ca virodhe'pyekatrAvasthitiH / atra lodravyasya taraNakriyAyAzca virodhe'vasthitiH // sA komalApi dalayati mama hRdayaM pazyato dizaH sakalAH / abhinava kadambadhUlI dhUsarazubhra bhramamarAH // 39 // seti / atra komalaguNasya dalanakriyAyAzca virodhe'pyavasthitiH / atra bhramarajAteH zuklatvaguNasya ca virodhaH // varatanu viruddhametattava caritamadRSTapUrvamiha loke / manAsi yena nitarAmabalApi balAnmano yUnAm // 40 // varatanviti / atrAbalatvajAtermathanakriyAyAzca virodhaH // anye tu bhedAzcatvAraH santItyuktam / teSAmudAharaNAnyAha - avivekitayA sthAnaM jAtaM na jalaM na ca sthalaM tasyAH / anurajya calaprakRtau tvayyapi bhartA yayA muktaH // 41 // avivekitayeti / atra dravyayorjalasthalayorvirodhitvAdekasyAbhAve'vazyameveta rasyAvasthAnena bhAvyam / atra cobhayorapyabhAva uktaH // na mRdu na kaThiNamidaM me hatahRdayaM pazya mandapuNyAyAH / dvirahAnalataptaM na vilayamupayAti na ca dAdartham // 42 // neti / yadi maddhRdayaM mRdu bhavettato virahAgnitaptaM jatuvadvilIyeta / kaThinaM syAttato ghanavaddraDhimAnamAnuyAditi / atra mArdavakAThinyayorguNayorekasyApyabhAvaH // nAste na yAti haMsaH pazyangaganaM ghanazyAmam / ciraparicitAM ca bisinIM khayamupabhuktAtiriktarasAm // 43 // neti / yathA pUrva guNayorevamatra kriyayorAsanagamanalakSaNayorviruddhayormadhyAdekasyA apyabhAva iti // na strI na cAyamastrI jAtaH kulapAMsano jano yatra / kathamiva tatpAtAlaM na yAtu kulamanavalambitayA // 44 // neti / kulapAMsanaH / kulanAzana ityarthaH / atrApi strItvapuruSatvajAtyorviruddhayorma - dhyAdekasyA apyabhAvaH // atha viSamamAha- kAryasya kAraNasya ca yatra virodhaH parasparaM guNayoH / tadvatkriyayorathavA saMjAyeteti tadviSamam // 45 // kAryasyeti / yatra kAryakAraNasaMbandhinorguNayoH kriyayorvA parasparamanyonyaM virodho 13
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13.0 kAmamA | bhavetadviSamanAmAlaMkAraH / nanu yadi vastunoH kAryakAraNabhAvaH, kathaM tadumayoH kriyayorvA virodhaH / satyam / ata evAtizayatvam // udAharaNam arikarikumbhavidAraNarudhirAruNa dAruNAdataH khaDgAt / vasudhAdhipate dhavalaM kAntaM ca yazo babhUva tava // 46 // arIti / atra kAraNasya khaGgasya guNau lauhityadAruNatve, kAryasya yazaso dhanalatnakAntatve, teSAM cAnyonyaM virodhaH // tathA AnandamamandamimaM kuvalayadalalocane dadAsi tvam / virahastvayaiva janitastApayatitarAM zarIraM me // 47 // Anandeti / atra kAraNasya nAyikAyAH kriyA AnandadAnam, kAryasya tu virahasya tApanam, tayozcAnyonyaM virodhaH // athAsaMgatiH vispaSTe samakAlaM kAraNamanyatra kAryamanyatra / yasyAmupalabhyete vijJeyAsaMgatiH seyam // 48 // 1 vispaSTa iti / seyamasaMgatirboddhavyA, yasyAM vispaSTe prakaTe samakAlameva ca kArya - mantropalabhyate kArya vAnyatreti; ata evAsaMgatirnAma atizayatvaM ca // udAharaNam navayauvanena sutanorindukalAkomalAni pUryante / aGgAnyasaMgatAnAM yUnAM hRdi vardhate kAmaH // 49 // naveti / atrAGgapUraNAkhyaM kAraNaM tanvIstham, madanavardhanaM kAraNaM yuvasthaM vispRSTamevopalabhyate // atha pihitam - yatrAtiprabalatayA guNaH samAnAdhikaraNamasamAnam / arthAntaraM pidadhyAdAvirbhUtamapi tatpihitam // 50 // yatreti / yatraikAdhAramarthAntaraM karmabhUtaM guNaH kartAtiprabalatayA hetubhUtayA pidadhyAtsthayettatpahitaM nAmAlaMkAraH / nanu tulyaM guNAntaraM sthagyata eva kimatizayatvamityAhaasamAnam / asadRzamityarthaH / kadAcidasamAnamapyalabdhapATavaM syAdityata AhaAvirbhUtamapItyarthaH / asamAnagrahaNena prathamAtadguNAlaMkArAdvizeSaH khyApyate, tatra yekaguNAnAmarthAnAM saMsarge nAnAtvaM lakSyata ityuktam / dvitIyAttarhi ko'sya vizeSaH / ucyate - tatrAsamAnaguNaM vastu vastvantareNa prabalaguNena saMsRSTaM tadguNatAM prApyate, na ta
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ 9 adhyAyaH] kaavyaalpaarH| 131 dvidhIyata iti / mIlitAttarhi ko'ssa bhedH| ucyate-asamAnacihatvameva / tatra hi samAnacihena vastunA harSakopAdi tiraskiyata iti sarva smjsm|| udAharaNam priyatamaviyogajanitA kRzatA kathamiva taveyamaneSu / lasadindukalAkomalakAntikalApeSu lakSyeta // 51 // priyeti / atra kAntiguNenArthAntaraM kRzatAkhyamekAdhAramasamAnaguNamatiprabalatvAripahitamiti // atha vyAghAta: anyairapratihatamapi kAraNamutpAdanaM na kAryasya / yasminnabhidhIyeta vyAghAtaH sa iti vijnyeyH||12|| anyairiti / yatra kAraNaM kAryasyAjanakamucyeta sa kAryavyAghAtAkhyo'laMkAraH / kadA. citkAraNaM kenacitpratihataM bhaviSyatItyataM Aha-anyaiH kAraNairapratihatamapIti / ata evAlizayitamiti // udAharaNamAha yatra suratapradIpA niSkajjalavateyo mahAmaNayaH / mAlyasyApi na gamyA hRtavasanavadhUvisRSTasya // 53 // yoti / atra dIpaH kAraNaM kAryasya kajalasya notpAdakam / tacca kAraNaM kAraNAntarairmAlyAdibhirapratihatamiti // athAhetu: balavati vikArahetau satyapi naivopagacchati vikAram / yasminnarthaH sthairyAnmantavyo'sAvaheturiti // 54 // balavatIti / asAvaheturnAmAlaMkAraH, yatrArtho vikAramanyathAtvaM nAyAti / kadAciM. dvikriyAkAraNaM na syAdityAha-vikArahetau satyapi / kadAcidasau hetuH prabaloM na syAdityAha-balavatIti / ata evAtizayatvamiti / kathaM nAyAti, sthairyAditi // udAharaNam rUkSe'pi pezalena prakhale'pyakhalena bhUSitA bhavatA / vasudheyaM vasudhAdhipa madhuragirA paruSavacane'pi // 55 // rUkSa iti / atra rUkSAdike balavati vikArakAraNe satyapi vikAramapezalatvAdika rAjA mahAsattvobhAyAtIti // iti zrIrudraTakRte kAvyAlaMkArai namisAdhuviracitaTippaNasameto navamo'dhyAyaH smaaptH| .
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaavymaalaa| 'dshmo'dhyaayH| vAstavaupamyAtizayAnvyAkhyAyAdhunA kramaprAptaM zleSaM vyAcikhyAsurAha yatraikamanekArthairvAkyaM racitaM padairanekasmin / .. artha kurute nizcayamarthazleSaH sa vijJeyaH // 1 // .. yoti / yatraikameva vAkyaM racitaM sadanekasminnarthe nizcayaM kurute so'rthazleSo vijnyeyH| nanvekaM cedvAkyaM kathamanekArthanizcayaM karotItyAha-anekArthaiH padai racitamiti kRtvA / ekaM vAkyamityekagrahaNaM zabdazleSAdasya vizeSakhyApanArtham / tatra hi 'yugapadanekaM vAkyaM yatra vidhIyeta sa zleSaH' (4 / 1) ityuktam / kiM ca tatra zabdAnAM zleSaH, atra tvrthaanaamiti|| athAsyaiva bhedAnAha avizeSavirodhAdhikavakravyAjoktyasaMbhavAvayavAH / tattvavirodhAbhAsAviti bhedAstasya zuddhasya // 2 // __ avizeSeti / tasya zleSasya zuddhasyAvizeSAdayo daza bhedAH / itizabdaH samAptyarthoM nirdezArtho vA / zuddhagrahaNaM paramatanirAsArtham / yataH kaizcit 'tatsahoktyupamAhetunirdezAtrividham' iti saMkIrNatvena traividhyamuktamiti zuddhasyaiva sato'sya daza bhedAH / alaMkArAntarasaMsparze'namtA ityarthaH // yathoddezastathA lakSaNamiti kRtvA pUrvamavizeSa lakSayitumAha avizeSaH zleSo'sau vijJeyo yatra vAkyamekasmAt / arthAdanyaM gamayedaviziSTavizeSaNopetam // 3 // ..... . avizeSa iti / asAvavizeSazleSo jJeyaH, yatra vAkyamekasmAtprakrAntAdanyamartha gmyet| kIdRzam / aviziSTaiH samAnairvizeSaNairupetaM yuktam / yAdRzAni caikasya vizeSaNAni tAhazAnyevAparasyApItyarthaH / nanu prakRtAnupayogyarthAntaramunmattavAkyavadasaMbaddhamavagatamapi kopayujyate / satyam / etadevAsyAlaMkAratvam / evaM hi sahRdayAvarjakatvamasya / atra ca mahAkavaya eva pramANam // udAharaNam zaradindusundararucaM sukumArAM surabhiparimalAmanizam / nidadhAti nAlpapuNyaH kaNThe navamAlikAM kAntAm // 4 // - zaraditi / navA pratyagrA mAlA yasyAstAM navamAlikAM kAntAM priyatamAmalpapuNyaH kaNThe na karotIti / etatprakRtaM vAkyaM kAntAnavamAlikAzabdayoranekArthatvAdidamarthAntaraM gamayati / yathA-navamAlikAkhyAM sumanojAtiM kAntAM hRdyAmalpapuNyaH kaNThe na kuruta iti / zaradindusundararucamityAdInyaviziSTAni vizeSaNAni //
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 adhyAyaH] kaavyaalNkaarH| 133 atha virodhazleSaH yatra viruddha vizeSaNamavagamayadanyadarthasAmAnyam / prakrAntamato'nyAdRgvAkyazleSo virodho'sau // 5 // yatreti / asau virodhAkhyazleSaH, yatra prakrAntavAkyamanyadarthasAmAnya viruddhvishessnnmvgmyet| kIdRgvAkyam / ato'rthAntarAdanyAdRzam / vizeSarUpamaviruddhaM cetyrthH| tena yatra prakrAnto'rthavizeSo'nyadarthasAmAnyaM viruddhavizeSaNamavagamayati sa virodhazleSa iti tA paryArthaH // udAharaNam saMvardhitavividhAdhikakamalo'pyavadalitanAlikaH so'bhUt / sakalAridArarasiko'pyanabhimataparAGganAsaGgaH // 6 // saMvardhiteti / atrAyaM prakrAnto'rthaH-sa kazcidrAjA evaMvidho'bhUt / yathA saMvardhitanAnAbhyadhikalakSmIko'vadalitamUrkhazca / tathA sakalazatruvidAraNarasiko'niSTaparastrIsaGgazveti / idaM tu viruddhamarthasAmAnyaM gamyate-yadi saMvardhitAni vividhAnyadhikaM kamalAni padmAni yena, kathamavadalitAni nAlikAni padmAni tenaiveti / tathA yadi sakaleSvaridAreSu zatrukalatreSu rasikaH kathamanabhimataparAGganAsaGga iti / sAmAnyarUpatA cAsya vizeSyAvizeSaNAditi // athAdhikazleSa: yatrAdhikamArabdhAdasamAnavizeSaNaM tathA vAkyam / . arthAntaramavagamayedadhikazleSaH sa vijJeyaH // 7 // ytreti| yatra vAkyaM kartRbhUtamArabdhAtprakRtAdanyadarthAntaramadhikamutkRSTaM gamayetso'dhikazleSaH / avizeSazleSAdasya vizeSamAha-asamAna vizeSaNamiti / tatra hi samAnArthAni vizeSaNAnyuktAni // udAharaNam......premNA nidhAya mUrdhani vakramapi bibharti yaH kalAvantam / / - bhUtiM ca vRSArUDhaH sa eva paramezvaro jayati // 8 // premNeti / yaH kalAvantaM vidagdhaM vakramanRjuhRdayamapi bibharti, premNA prItyA zirasikRtvA / tathA bhUtiM samRddhiM ca bibharti / kIdRzaH san / vRSe dharme samArUDhaH / sa evaM paramezvaro nAyako jayati / etatprakRtaM vAkyamidaM tUtkRSTamarthAntaraM gamayati yathA sa evaM paramezvaro mahAdevo jayati, yaH kalAvantaM candraM vakraM kalAzeSamapi premNA mUrdhni nidhAya vahati / bhUtiM ca bhasma vahati / vRSe vRSabhe samArUDha iti / utkRSTatvaM cAtra devavarNanAt / nRbhyo hi devA adhikaaH| vizeSaNAnyapi bhinnArthAnyatreti // ..
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 atha vakrazleSaH kAvyamAlA | yatrArthAdanyarasastatpratibaddhazca gamyate'nyo'rthaH / vAkyena suprasiddho vakrazleSaH sa vijJeyaH // 9 // yatreti / yatra vAkyena khamarthaM bruvatAnyo'rthaH prAsaGgiko gamyate / kIdRzaH / prakRtAdanyarasaH / tathA tena prakRtArthena pratibaddhaH / pratibaddhatA caikaviSayatvena / tathA suprasi ddhastatpratibaddhatvena suSThu pratItaH // udAharaNam Akramya madhyadezaM vidadhatsaMvAhanaM tathAGgAnAm / patati karaH kAyAmapi tava nirjitakAmarUpasya // 10 // Akramyeti / tava nirjitakAmarUpAkhya janapadasya saMbandhI karo nRpadeyabhAgaH kAJcInAni yAvaddeze patati / kAzyapi tvayA jitetyarthaH / kiM kRtvA / madhyadezaM kAnyakubjAdikamAkramyAbhibhUya / anantaramaGgAnAM dezavizeSANAM saMvAhanamupamardanaM kurvanniti / atha gamyamarthAntaraM bhaNyate--yathA tava tiraskRtamadanarUpasya karo hastaH kAyAM rasanApradeze patati / madhyadezamudaramAtram / aGgAnAmUrustanAdInAM saMvAhanaM parimalanaM kurvan / ayaM cArthaH zRGgArarasayuktaH / ekaviSayatvena ca pUrvArthapratibaddhaH / pUrvatra tu raso vIrAbhidhaH // atha vyAjazleSaH yasminnindA stutito nindAyA vA stutiH pratIyeta / anyAvivakSitAyA vyAja zleSaH sa vijJeyaH // 11 // yasminniti / yatra stutervivakSitAyA anyA prAsaGgikI nidrA pratIyate nindAyA vA vivakSitAyAH prAsaGgikI stutiH sa vyAja zleSaH // udAharaNamAha tvayA madarthe samupetya dattamidaM yathA bhogavate zarIram / tathAsya te dUti kRtasya zakyA pratikriyAnena na janmanA me // 12 // tvayeti / atra kayApi nAyikayA dUtI dayitapArzve preSitA / sA tu tatra svArtha kRtavatI / samAgatya cAdharakSatAdikamuddizyottaraM dattavatI yathAhaM tatra tvadarthe gatA satI sarpeNa daSTA, paraM vaidyaizcikitsiteti jIvitA / tatastAM kRtadoSAM dUtIM nAyikA stutidvAreNa nindati tvayetyAdinA / bhogavate ityekatra sarpAya, anyatra vilAsine / pratikriyA tvekatropakAraH, anyatrApakAraH // nindAstutimAha no bhItaM paralokato na gaNitaH sarvaH svakIyo jano maryAdApi ca laGghitA na ca tathA suktA na gotrasthitiH /
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 adhyAyaH ] kAvyAlaMkAraH / muktA sAhasikena yena sahasA rAjJAM puraH pazyatAM sA medinyaparaiH paraM parihRtA sarvairagamyeti yA // 13 // no iti / atra nindA tAvat - yA sarvaireva lokairagamyatvAtparihRtA sA medinI zilpivizeSanArI yena sAhasikena rAjJAM purataH sahasaiva bhuktA / tena kiM kRtam / na paralokAdbhItam, na khajano gaNitaH, maryAdA ca laGghitA, gotrasthitirmukteti / ato'pi nindAyAH prAsaGgikI stutireva gamyate / yathA -- sA medinI bhUryena sAhasikena rAjJAM puraH pazyatAM sahasA bhuktAtmavazIkRtA / yA sarvaireva rAjabhirdurgamatvAddUraM parihRtA / tena kiM kRtam / paralokataH zatrulokAnno bhItam / tathAtibalavattvAdAtmIyajano'pi sAhAyyenApekSitaH / tathA maryAdA svadezasImA laGghitA / tathA gotrAH parvatAsteSu sthitizca muktA durga muktamityarthaH // 135 athoktizleSaH-- yatra vivakSitamarthaM puSyantI laukikI prasiddhoktiH / gamyetAnyA tasmAduktizleSaH sa vijJeyaH // 14 // yatreti / yatra tasmAdvivakSitArthAdanyA lokaprasiddhotirvacanaM gamyate sa uktizleSaH / kA tarhyasyAlaMkriyetyAha - vivakSitamartha puSyantI / etaduktaM bhavati -- prakRto'rtho ramyo bhavatu, mA vA bhUt, laukikI ceduktirgamyate tayaiva tasya poSaH kriyata iti // udAharaNamAha kalAvataH saMbhRtamaNDalasya yayA hasantyaiva hRtAzu lakSmIH nRNAmapAGgena kRtazca kAmastasyAH karasthA nanu nAlikazrIH // 15 // kalAvata iti / kasyAzcidrUpavarNanaM kriyate - kalAvatazcandrasya pUrNabimbasya yayA hasantyaivAzu zIghraM lakSmIH zobhA hRtAbhibhUtA / nRNAM cApAGgena kaTAkSeNa kAmaH kRtaH tarakhA nAlikazrIH padmazobhA karasthaiva / yayA mukhenAkhaNDaH zazI jitastayA hastazobhramAH padmamapi nUnaM jIyetetyartha iti / eSo'tra vivakSito'rthaH / etasyaiva paripoSaM kurvANAnyA laukikI prasiddhotirgamyate / yathA-yayA nartakyA kalAvato vidagdhasya saMbhRtamaNDalasya sasahAyavRndasya hasanyaivAklezenaivAzu - lakSmIrhatA vanaM bhakSitam / nRNAM cApAGgena helyaiva kAmaH kRtaH / tasyA nAlikazrIrmugdhajana saMpatkarasthitaiveti / eSa eva cAtra pUrvArthapoSo yalokaprasiddhyoktyavagama iti // athAsaMbhavazleSaH gamyeta prakrAntAdasaMbhavattadvizeSaNo'nyo'rthaH / vAkyena suprasiddhaH sa jJeyo'saMbhava zleSaH // 16 // gamyeteti / so'saMbhavazcheSo jJeyaH yatra vAkyena prakrAntAdarthAdanyo'prastuto'rtho
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136 kAvyamAlA 1 gamyate / kIdRzaH / asaMbhavattadvizeSaNa iti / asaMbhavanti tasya prastutArthaMsya saMbandhIni vizeSaNAni yasya sa tathoktaH / tathA suprasiddhaH khyAta iti // udAharaNamAha--- S parihRtabhujaMgasaGgaH samanayano na kuruSe vRSaM cAdhaH / nanvanya eva dRSTastvamatra paramezvaro jagati // 17 // parihRteti / atra prakRtAnnRpalakSaNAdarthAdanyo'rtho mahAdevalakSaNo'saMbhavadvizeSaNaH prasiddha gamyate / mahAdevo hi vidyamAnavAsukisaGgastrinayano vRSavAhanazca / rAjA tu dUrIkRtaviTaH samadRSTiH pUjitadharmazca / asya cAlaMkArasyAnyairvyatireka iti nAma kRtam / atra tu na vyatirekarUpeNa sAmyaM pratipipAdayiSitam / anyatvameva vizeSaNAntarayuktamiti / rUpakatAzaGkApyatra na kAryA / sAmyasya svayamevAprakRtatvAditi // athAvayavazleSaH-- yatrAvayavamukhasthitasamudAyavizeSaNaM pradhAnArtham / puSyangamyetAnyaH so'yaM syAdavayavazleSaH // 18 // yatreti / yatra pradhAnArthaM puSyanprakRtArthapoSaM kurvANo'nyo'rtho gamyate so'vyvshlessH| kIdRzaM pradhAnArtham / avayavamukhenAvayavadvAreNa sthitAni kRtAni samudAyasya vizeSaNAni yatra tattathoktam // udAharaNam bhujayugale balabhadraH sakalajagallaGghane tathA balijit / akrUro hRdaye'sau rAjAbhUdarjuno yazasi // 19 // bhujayugala iti / sa rAjA bhujayugale balena hetunA bhadraH zreSThaH / tathA sakalasya jagato laGghane AkramaNe kartavye balinaH zaktAnapi jayatyabhibhavatIti balijit / tathA hRdaye manasyakrUro mRduH / yazasi cArjunaH zuklaH / atraitAni vizeSaNAnyavayavadvAreNa samudAyasya sthitAni / yasmAnnAtra balabhadratvAdikaM bhujAdInAm / api tu rAjaiva yadA bhujayugale balena bhadrastadA sa eva balabhadra ityucyate / tathA sakalajagalaGghane bAlajayanAdvAlejit / evaM hRdayasyA krUratvAtsa evAkrUraH / yazaso'rjunatvAtsa evArjuna iti / evaM pradhAnArthaM poSayannayamanyo'rtho'vagamyate / yathA - balabhadro haladharaH / bali jidvAsudevaH / akrUro vRSNivizeSaH / arjunaH pANDavaH / eSa eva cAtra pradhAnArthapoSo yadanyeSAM yAni nAmAni tAnyevAsyAnvarthena prazaMsAkArINIti // atha tattvazleSaH-- yasminvAkyena tathA prakrAntasya prasAdhayattattvam / gamyetAnyadvAcyaM tattvazleSaH sa vijJeyaH // 20 //
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 adhyAyaH ] kAvyAlaMkAraH / 137 yasminniti / yatra vAkyena pUrvavatprakrAntasyArthasya tattvaM paramArtha prasAdhayadalaMkurvANamanyadvAcyamarthAntaraM gamyate sa tattvazleSo vijJeyaH // udAharaNamidam-- nayane hi taralatAre sutanu kapolau ca candrakAntau te / * adharo'pi padmarAgastribhuvanaranaM tato vadanam // 21 // nayana iti / he sutanu, tava nayane caJcalakanInike / kapolau ca candravatkAntau / palohita oSThaH / tato vadanaM mukhaM tribhuvane ralaM sAram / jAtau yadyadutkRSTaM tattadratnamucyate / enamartha prasAdhayannayamanyo'rtho gamyate / tava nayane tarale ca tAre ca / taralo hAramadhyamaNiH / tathA candrakAnto maNibhedaH, padmarAgazca / yatazcaite'vayavA ratnarUpAstato vadanaM tribhuvanaratnaM cintAmaNireva / asmAcca pUrvatra vizeSo'vayavamukha sthita samudAya vizeSaNatvamiti // atha virodhAbhAsaH -- sa iti virodhAbhAso yasminnarthadvayaM pRthagbhUtam / anyadvAkyaM gamayedaviruddhaM sadviruddhamiva // 22 // iti / sa ityanena prakAreNa virodhAbhAso'laMkAraH, yasminnekameva vAkyamanyadarthadvayaM pRthagbhUtaM gamayati / kIdRzamarthadvayam / svarUpeNAviruddhamapi viruddhamiva lakSyamANam // udAharaNamAha-- tava dakSiNo'pi vAmo balabhadro'pi pralamba eSa bhujaH / duryodhano'pi rAjanyudhiSThiro'stItyaho citram // 23 // taveti / he rAjan, tava bAhurbhaktAnpratyanukUlatvAddakSiNo'pi zatrUnprati pratikUlatayA vAma ityaviruddhamadvayam / tathA sa eva balena bhadro'pi zreSTho'pi pralambo dIrghaH / tathA duHkhena yodhyata iti duryodhano'pi yudhi samare sthiro'caJcala ityavirodhaH / virodhapratibhAsazca dakSiNavAmayoH savyetararUpayoranyatvAt, tathA balabhadrapralambayorhaladharAsurayoranyatvAt, tathA duryodhanayudhiSThirayordhArtarASTrapANDavayorbhinnatvAhrakSyate / atha virodhAdasya ko vizeSaH / ucyate -tatra yAdRgvizeSaNamAdau nirdiSTaM tatpratyanIkaM punarucyate / yathA saMvardhitakamalo'pyavadalitanAlika iti / atra tu vAkyAntarArthaparyAlocanayA virodhacchAyAstIti / atrApi bhavati, yadi duryodhano'pi suyodhana ityucyate / ata eva virodhAbhAsasaMjJA // evaM zuddhAnalaMkArAnsaprabhedAnAkhyAyAdhunA pUrvaka vilakSyasiddhyarthaM saMkIrNAstA nAhaeSAM tu caturNAmapi saMkIrNAnAM syuragaNitA bhedAH / tannAmAnasteSAM lakSaNamaMzeSu saMyojyam // 24 //
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 kAvyamAlA | eSAmiti / eSAM caturNAM vAstavaupamyAtizayazleSANAM saMkIrNAnA mizrANAM medAH syubhavanti / kiyanta ityAha-- agaNitAH bAhulyaparametadvacanam / saMkhyA tu vidyate / eSAM tviti turavadhAraNe / teSAmeva nAnyadalaMkArajAtamastItyarthaH / kiM teSAM bhedAnAM nAmetyAha - tannAmAna iti / yeSAmalaMkArANAM mizrabhAvasta eva militAsteSAM nAmetyarthaH / yadi sahoteH samuccayasya ca saMkarastadA sahoktisamuccaya iti nAma / uta sahorvyatirekasya ca tadA sahoktivyatireka iti nAma / evamanyatrApi dRzyam / kiM teSAM tarhi lakSaNamityAha - teSAmityAdi / teSAM saMkarabhedAnAM lakSaNamaMzeSu bhAgeSu saMyojyam / yasyAlaMkArasya ryo'zastadIyameva taMtra lakSaNamityarthaH // atha saMkarasyaiva bhedAnAha yogavazAdeteSAM tilataNDulavacca dugdhajalavacca / vyaktAvyaktAMzatvAtsaMkara utpadyate dvedhA // 25 // yogavazAditi / eteSAM vAstavAdInAM saMkaro vyaktAvyaktazitvAddhetordvadhA dviprakAro bhavati / vyaktAvyaktAMzatvamapi kuta ityAha-yogavazAt / tathAvidhasaMbandhavazAdityarthaH / keSAM yathA sa syAdityAha -- tilataNDulavadityAdi / tilataNDulAnAM yathA vyaktAMzaH saMkaraH, dugdhajalayozcAvyaktAMzastadvadeteSAmapItyarthaH // atra hi diprAtrapradarzanArthamAha abhiyujya lolanayanA sAdhvasajanitoruvepathukhedA / abaleva vairisenA nRpa janye bhajyate bhavatA // 26 // abhiyujyeti / tvayA senAbhiyujyAkramya bhajyate bhaGgaM nIyate / kIdRzI / bhayavazAlolanayanA caJcalAkSI / tathA sAdhvasena bhayena janita ururmahAnvepathuH kampaH svedazca yasyAH / atrAbaleva seneti / yathA yena kenacidvanitA bhajyate sevyate tenAbhiyujyAbhisatyAdau tato bhajyate / tathA sApi prathamasamAgamavazAccaJcalanetrA bhavati / tasyA api sAdhvasenorvorvepathusvedau bhavata iti / ihAbalevetyeSa upamAvibhAgaH / abhiyujyetyAdikastu zleSavibhAgaH / tayorlakSaNaM svadhiyA yojyam / etau tilataNDulavatprakaTau // tathAnyadapyatraivAha-- sannArIbharaNo bhavAnapi na kiM kiM nAdhirUDho vRSaM kiM vA no bhavatA nikAmaviSamA dagdhAH puro vidviSAm / itthaM dvau paramezvarAviha zivastvaM caikarUpasthitI tatki lokavibho na jAtu kuruSe saGga bhujaMgaiH saha // 27 // 1 sannArIti / he lokavibho rAjan, itthamuktaprakAreNa tvaM harazca paramezvarau / yasmAdekarUpasthitI tulyasvabhAvavyavahArau / tatkadAcidapi bhujagaiH saha saGgaM na kuruSe / tadeva
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 adhyAyaH] kAvyAlaMkAra tulyasvaM vakisa hi iraH satI mAhImumAkhyA vibharti dhAsyati / bhavAnapi hobhanA nArI nibharti poSamatlena / athavA sannA avasAdaM gatA arImA ripukariNo raNe yasa sa tathAvidhaH / hase vRSa jasgavamAvirudaH / bhavAnapi paM dharmam / tathA hareNa vidviko tripuravAsinAM viSamAstisraH puro dagdhAH / bhavatAtyantadurgAH zatrUNAM puro dagbhAH / sarvatra kiMzabdaH prazne / tathA tasya paramezvara iti saMjJA / tvamapi parama utkRSTa Izvaro'rthavAn / evaM yAdRzo harastAdRzo bhvaanpi| tadyathA tena bhujaMgaiH saha saMparkaH kRtastathA tvayApi khiGgaiH kathaM na kRta iti vyatirekrasya zleSasya cAtra saMkaraH / sAdhAraNavizeSaNayogAt (zleSaNayogAt ) zleSasadbhAvaH / hare upamAne bhujaMgasaGgasya doSasya sattvAdrAjani cAsatvAdguNatve sati vyatirekasadbhAvaH / etau cAtra tilataNDulavatprakaTau // idAnImavyaktasaMkarodAharaNamAha AlokanaM bhavatyA jananayanAcandanendukarajAlam / hRdayAkarSaNapAzaH smaratApaprazamahimasalilam // 28 // Alokanamiti / bhavatyA AlokanaM jananayanAnandanendukarajAlameveti rUpakam / guNAnAM sAmye satyupamAnopameyayorabhideti rUpakalakSaNAt / athavA bhavatyA AlokanaM jananayanAnandane indukarajAlamivetyupamA / etau cAlaMkArAvavyaktAMzau / atra pramANAbhAvAdekanAnizcayaH / doSAbhAvAcobhayamapyAnayituM yogyam / evaM hRdayAkarSaNapAzaeva pAza iva vA / smaratApaprazamane himasalilameva tadiva veti / rUpakopamAsaMkaro'yamalaMkAraH // tathAAdau cumbati candrabimbavimalAM lolaH kapolasthalI saMprApya prasaraM krameNa kurute pInastanAsphAlanam / yuSmadvairivadhUjanasya satataM kaNThe lagatyullasa ki vA yanna karotyavAritarasaH kAmIva bASpaH patan // 29 // AdAviti / he nRpa, yuSmadvairivadhUjanasya saMbandhI bASpaH patanprasarankAmIva kiMvA yanna karoti / vA ivArthe / kimiva yanna karItItyarthaH / bASpastAvatpatanprathamaM kapolasthalI cumbati / kAmuko'pi tathaiva / tato bASpaH prasaraM prApya krameNa pInastanAsphAlanaM kurute / kAmyapi tadeva / tataH kaNThe ca dvAvapi lagataH / tatazcAvAritaraso bASpaH kAmIva kimiva na kurute / jaghanasthalamapi spRzatItyarthaH / atra rUpakopamAzleSaparyAyANAM saMkaraH / tatra kapolasthalImiti rUpakam / kAmIva candrabimbavimalAmiti copamA / bASpakAminoH sAdhAraNavizeSaNayogAccheSaH / zatravazca tvayA jitA iti tA. tparyataH paryAyasadbhAva iti / atra cAlaMkArasaMkare pUrvakavilakSyANi bhUrizo dRzyanta ityatra mahAnAdaraH kAryaH / tathA ca-'divAkarAdrakSati yo guhAsu' ityAdi / atrotpre
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 kaavymaalaa| kSArthAntaranyAsopamAnAM saMkaraH / yathA ca-'raktastvaM navapallavairahamapi zlAghyaiH priyAyA guNaistvAmAyAnti zilImukhAH smaradhanurmuktAH sakhe mAmapi / kAntApAdatalAhatistava mude tadvanmamApyAvayoH sarva tulyamaMzoka kevalamahaM dhAtrA sazokaH kRtaH // etau zleSavyatireko / evamanyadapi boddhavyamiti // iti zrIrudraTakRte kAvyAlaMkAre namisAdhuviracitaTippaNasameto dazamo'dhyAyaH samAptaH / ekAdazo'dhyAyaH / arthasyAlaMkArA abhihitAH / saMprati doSAH kathyante / nanvarthAlaMkArapratipAdanAtprAgevArthadoSAH parihRtA eva tatkimiti punaste kathyanta ityAha parihRta eva prAyo doSo'rthasyAnyathoktiparihArAt / ayamucyate tato'nyastakAraNamanyathoktau ca // 1 // parihRta iti / 'sarvaH skhaM khaM rUpam' (7 / 7) ityAdinA granthenArthasya viparItakathanalakSaNo yo mahAndoSaH so'smAbhiH 'taM ca na khalu badhnIyAniSkAraNamanyathAtirasAt' (7 / 7) ityanenAnyathoktiparihArAtparihRta eva / yastu tato'nyathokteranyaH svalpadoSaH so'yamadhunocyate / tathA tasyArthasyAnyathoktau yatkAraNaM tadapyucyate / parihRtameva sarva doSajAtamanyathoktiparihAradvAreNa / kiMcideva durlakSyamaparihRtamastIti prAyograhaNena sUcyate / yattu vidyate tadadhunA parihiyate // atha tAneva doSAnuddizati apaheturapratIto nirAgamo bAdhayannasaMbaddhaH / grAmyo virasastadvAnatimAtrazceti duSTo'rthaH // 2 // apaheturiti / apahetvAdayo navArthadoSAH / itizabdo hetvarthe pratyekamabhisaMbadhyate / yato'paheturato duSTa ityarthaH / evamanyatrApi yojyam // yathoddezastathA lakSaNamiti kRtvA pUrvamapahetulakSaNamAha apaheturasau yasminkenacidaMzena hetutAmarthaH / yAti tathAtve yuktyA balavatyA bAdhyate parayA // 3 // apaheturiti / asAvapaheturdoSaH, yatra kenacitprakAreNArthastathAtve taddharmatAyAM hetutvaM yAti / sa ca hetutAM gataH sannaparayA baliSThayA yuktyA bAdhyate / yadA cArthahetutvasadbhAvastadAnyathoktiparihAreNa na parihRtaH // udAharaNam___ tava digvijayArambhe baladhUlIbahalatoyajaniteSu / gaganasthaleSu bhAnozcakramabhUdrathabharAbhijJam // 4 //
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11 adhyAyaH ] kAvyAlaMkAraH / 141 taveti / gatArthameva / atra dhUlerbahalatvalakSaNo'rthaH sthalatve hetutAM yAtyeva / kiM tuM sthalasya gagane nirAdhAratvAdavasthAnaM na saMbhavatItyanayottarakAlabhAvinyA balavatyA yuktyA bAdhyate // athApratItaH artho'yamapratIto yaH sannapi na prayujyate vRddhaiH / zaradiva vibhAti tanvI vikasatpulakotkareyamiti // 5 // artha iti / ayamapratIto'rtho bhaNyate yo vidyamAno'pi vRddhaiH pUrvakavibhirna prayujyate / udAharaNam - [ zaraditi / ] prasaradromAJcanivahA tanvI bhAti / zaracca puSpyatpulakAkhyatrakSavizeSanivahA / atra pulakazabdo vRkSavizeSavAcako'pi tadvAcakatvena pUrvakavibhirna pratyukta iti na prayojyaH // atha nirAgama: AgamagamyastamRte ya ucyate'rtho nirAgamaH sa iti / satataM sa rAjasUyairIje vipro'zvamedhaizca // 6 // Agameti / yo'rtha AgamAtsiddhAntAdgamyate, atha cAgamanirapekSa evocyate sa ityanena prakAreNa nirAgamaH / udAharaNam - satatamiti / atra viprasya rAjasUyAzvamedha yAgau kathitau / tau ca vedagamyau / vede ca tayornRpasyaivAdhikAro na brAhmaNasyetyuktam // atha bAdhayan-- yaH pUrvamanyathoktaM tadvaktakameva bAdhayedartham / arthaH sa bAdhayanniti mRgAkSi netre tavAnupame // 7 // ya iti / yo'rtha uttarakAlaM bhaNyamAnaH samAnavaktRkaM pUrvamanyathoktamartha bAdhayetsa bAdhayanniti bhaNyate / yathA --: -- mRgAkSi nayane tavAnupame, atra yenaiva vaktrA prathamaM mRgAkSItyuktaM tenaiva punastava nayane anupame iti pUrvasya bAdhakamuktam / idaM cAtra nidarzanam / yathA'vapuranupamaM nAbherUrdhvaM vidhAya mRgIdRzo lalitalalitairaGganyAsaiH purA rabhasAdiva / tadanu sahasA khinneneva prajApatinA bhRzaM pRthulapRthulA sthUlasthUlA kRtA jaghanasthalI // ' atra nAbherUrdhvamanupamaM vapurityAdyuktvA mRgIdRza ityuktam // athAsaMbaddhaH-- prakrAntAnupayogI prApto yastatkramAdasaMbaddhaH / sa iti gatA te kIrtirbahuphenaM jaladhimullaGghaya // 8 // prakrAnteti / yo'rthaH prakrAntArthakramAyAto'pi prakrAnte'rthe'nupayogI so'saMbaddha ityucyate / udAharaNam --gatA te kIrtirityAdi / atra jaladhau saMbaddhatvAtphenAnAM bahuphenatvaM kramaprAptam / atha ca prastute'rthe'nupayogi / yadi bahuphenatvaM jaladherdustaratve 14
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 kAvyamAlA | heturbhavettadA bhavedapArajaladhilaGghanaM kIrteratizayAya / na caivamasti / tasmAdbahuphenamityetadakiMcitkaram // atha grAmya: grAmyatvamanaucityaM vyavahArAkAraveSavacanAnAm / deza kulajAtividyAvittavayaHsthAnapAtreSu // 9 // grAmyatvamiti / yadvyavahArAkAraveSavacanAnAM caturNAmapi pratyekaM dezakulajAtividyAvittavayaHsthAnapAtreSvaSTasu viSayeSvanaucityaM tadrAmyatvaM doSaH / tatra vyavahArazceSTA / AkAraH svAbhAvikaM rUpam / kRtrimaM tu veSaH / vacanaM bhASA / tathA dezo madhyadezAdi - rAyanAryabhinnaH / kulaM gotramikSvAkkAdiH / devadaityAdikamityanye / jAtiH strIpuMsAdikA / brAhmaNatvAdikA vA / vidyA zAstrajJatA / vittaM dhanam / vayaH zaizavAdikam / sthAnaM padamadhikAraH / pAtrANi bharatoktAnyuttamamadhyamAdIni / tatrAryadezeSvakaruNo vyavahAraH, bhayaMkara AkAraH, uddhato veSaH, puruSavacanamanucitam / mleccheSu tvetadevo - citam / tathA grAmeSu yaducitaM tadeva nagareSu grAmyam / evaM kulajeSu paribhavasa - hatvAdiko vyavahAraH, asaumya AkAraH, vikRto veSaH, vitathaM vacanamanucitAni / jAtau tu brAhmaNAdInAM nijanijajAtivihitavyavahArAkAraveSavacanAnyucitAni tadanyathA tvanucitAni / puruSeSu zUdravarjamannapAkAdiko vyavahAraH; sthUlastanaramazrurahitaM ca rUpamAkAraH, kausumbhavastraM kAcAdyAbharaNaM ca veSaH, samanmathAdivacanamanucitam / strISu tadevocitam / evamanyeSAmapi / tathA vidyAyAM paNDiteSu zastragrahaNapUrvako vyavahAraH, savyAdhivapurAkAraH, udbhaTo veSaH, asaMskRtavacanamanucitAni / mUrkheSu tAnyevocitAni / vitte dhaninAM dAnopabhoga rahito vyavahAraH, duHsparzAdirAkAraH, malinavastrAdiko veSaH, dInaM vacanamanucitAni / damakeSu (?) tAnyevo - citAni / vayasi vRddheSu sevAdivyavahAraH, indriyapATavAdirAkAraH, kuNDalAdidhAraNaM veSaH, samanmathaM vacanamanucitAni / taruNeSu tAnyevocitAni / sthAne rAjJAM sakrodhalobhAdiko vyavahAraH, nirlakSaNa AkAraH, kuNDalAdirahito veSaH, paruSaM dInaM vacanamanucitAni / evaM pAtreSu yAni bhImasene vyavahArAdInyucitAni tAnyeva yudhiSThire grAmyANItyAdi / etattu grAmyatvamanyathoktiparihAreNa na parihRtam // athAtraiva dikpradarzanArthamAha prAgalbhyaM kanyAnAmavyAjo mugdhatA ca vezyAnAm / vaidagdhyaM grAmyANAM kulajAnAM dhaurtyamityAdi // 10 // prAgalbhyamiti / kanyAzabdena navoDhA lakSyate / kanyAnAM navoDhAGganAnAM prAgalbhyaM vaiyAtyam / tathA vezyAnAM paNyastrINAmavyAjamakRtrimaM maugdhyam / tathA grAmyANAM vaidagdhyam / tathA kulInAnAM dhUrtatvamanucitam / grAmyamityarthaH //
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11 adhyAyaH ] tatazca kimityAha 8 etadvijJAya budhaiH parihartavyaM mahIyaso yatnAt / nahi samyagvijJAtuM zakyamudAharaNamAtreNa // 11 // kAvyAlaMkAraH / atha virasaH-- etaditi / etAmyatvaM vizeSeNa jJAtvA mahIyaso yatnAdAdareNa parihartavyam / mahAkavayo yatra muhyantItyato mahIyaso yatnAdityuktam / tahyudAharaNAni kimeteSu nocyanta ityAha- nahItyAdi / yasmAdudAharaNamAtreNa na yathAvadvijJAtuM zakyate / tataH svadhiyA vijJAya yathA grAmyatvaM na bhavati tathA prayojyam / yathA - ' vyAhRtA prativaco na saMdadhe gantumaicchadavalambitAMzukA / sevate sma zayanaM parAGmukhI sA tathApi rataye pinAkinaH // ' tathA----upacaritApyatimAtraM prakaTavadhUH kSINasaMpadaH puMsaH / pAtayati dRzaM vrajataH spRhayA paridhAnamAtre'pi // ' evamAdi // anyasya yaH prasaGge rasasya nipatedrasaH kramApetaH / viraso'sau sa ca zakyaH samyagjJAtuM prabandhebhyaH // 12 // anyasyeti / rasAntaraprAptau satyAM yo rasaH zRGgArAdiH nipatati sa viraso'rthadoSaH / nanu sarvarasayuktatvAnmahAkAvyasya rasAntarApAto'bhyupagata eva / tatkathamatra virasosrthadoSa ityAha- kramApetaH prasaGgaviruddhaH / yasya rasasya tatrAnavasaraH sa duSTa ityarthaH / kimatrodAharaNamityAha - sa cetyAdi / co hetau / yasmAtsa viraso'rthadoSaH prabandhebhyo mahAkAvyAdibhyaH samyagvijJAtuM zakyate / ata iha nodAhRta ityarthaH // prakArAntaramAha --- 143 sUcImAtramAha tatra vanavAso'nucitaH pitRmaraNazucaM vimuJca kiM tapasA / saphalaya yauvanametatsamamanuraktena sutanu mayA // 13 // taveti / hayagrIvasuto narakAsurAnayanAya tatpurIM gataH, tatra ca harihataM narakAsuraM janebhyaH zrutvA tatsutAM ca pitRmaraNaduHkhena vanagatAM bukA samAzvAsanAya gataH tatra dRSTvA ca tAM sakAmaH sannAha - tava vanavAsa ityAdi / pAtanikayaiva gatArtham // yaH sAvasaro'pi raso nirantaraM nIyate prabandheSu / atimahatI vRddhimasau tathaiva vairasyamAyAti // 14 // ya iti / yaH kAvyAdau kApi prastuto raso nairantaryeNa mahatIM vRddhiM nIyate sa zrotRNAM vairasyamAvahatIti viraso bhavati / atra veNIsaMhAraSaSTho'Gko nidarzanam // atha tadvAn -- yo yasyAvyabhicArI saguNAdistadvizeSaNaM kriyate / paripUrayituM chando yatra sa tadvAniti jJeyaH // 15 //
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 kAvyamAlA / ya iti / yo guNAdiryasya padArthasyAvyabhicArI nityasthaH sa guNAdistasya vizeSaNatayA yatra kriyate sa doSastadvAniti jJeyaH / yadyavyabhicArI tarhi kimarthaM kriyata i - paripUrayituM chandaH / tasya hi chandaHpUraNamAtramevArtha iti // tyAha - udAharaNam kva nu yAsyanti varAkAstarukusumara saikalAlasA madhupAH / bhasmIkRtaM vanaM taddavadahanenAtitItreNa // 16 // kveti / atra davadaddanasyAtitItreNeti vizeSaNaM chandaH pUraNArthameva / tatrAvyabhicArAditi // athAtimAtraH atidUramatikrAnto mAtrAM loke'timAtra ityarthaH / tava virahe hariNAkSyAH plAvayati jaganti nayanAmbu // 17 // atidUramiti / yo'rtho lokaprasiddhAM mAtrAM pariNAmamatidUramatyarthamatikrAnta ullaGghitaH so'timAtro'rthadoSaH / udAharaNam - tavetyAdyuttarArdham / atrAzrulakSaNo'rtho mAtrAM tyaktavAn / parA hyazrUNAM bhUyastA yadvastrArdrIkaraNam / na tu pralayajaladavajjagatplAvanam // atha yatpUrvamuktam 'tatkAraNamanyathoktau ca' (11 / 1) iti tadAhaatyantamasaMbaddhaM paramatamabhidhAtumanyadazliSTam / saMgatamiti yadvayAttatrAyuktirna doSAya // 18 // atyantamiti / asaMbaddhArthatA mahAndoSaH / tasyApavAdo'yam / yatra parakIyaM matamatizayenAsaMbaddhaM pratipAdayitumanyadAtmIyamazliSTamasaMbaddhamartha vaktA vakti tatrAyuktirasaMgatatA na doSAya / atha kathaM tenAsaMbaddhena paramatasyAsaMbaddhatA pratipAdyata ityAha-saMgatamiti / itirhetau / yatastasyAsaMbaddhasyAzliSTameva saMgataM sadRzatayA darzayitum // 1 udAharaNam kimidamasaMgatamasminnAdAvanyattathAnyadante ca / yatnenoptA mASAH sphuTamete kodravA jAtAH // 19 // kimidamiti / kazcidasaMbaddhaM paravacanaM kSipannAha -- asminvastuni kimidamasaMgataM bhavatocyate / kutaH / Adau prArambhe'nyattathAnte ca nirgame cAnyaditi / kimivAsaMbhava - miti tatsadRzamAha--yathA mASA uptAH kodravAzcotpannA ityasaMbaddham, evaM tavApi vacana - mityarthaH // bhUyo'pyAha abhidheyasyAtathyaM tadanupapannaM nikAmamupapannam / yatra syurvaktRRNAmunmAdo mauryamutkaNThA // 20 //
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11 adhyAyaH] kaavyaalNkaarH| 145 abhidheyasyeti / yatra vakturunmAdo mauryamutkaNThA ca doSaH syAttatrAtathyamayathArthatAnupapannApi nikAmamatizayenopapannA yuktA / khasthasya hyanyathAvacanaM doSAya / unmattAdInAM tu tadeva bhUSAyai // etadudAharaNAni yathAkramamAha bhuktA hi mayA girayaH snAto'haM vahninA pibAmi viyat / hariharahiraNyagarbhA matputrAstena nRtyAmi // 21 // bhuktA iti / ityunmAde // kiM mAM bravISi mUrkha pazyedaM zizirameva nanu timiram / sukhAdurayaM gandhastamasA tvenaM na pazyAmi // 22 // kimiti / iti maulyeM // he haMsa dehi kAntAM sA me bhavatA hRteti kiM mithyA / nanu gatiriyaM tadIyA vANI saiveyamatimadhurA // 23 // he iti / ityutkaNThAyAm / atra giribhojanaM vahnisnAnamAkAzapAnamajAdiputratvaM ca, tathA timirasya zItalatvam, gandhasya sukhAdutvam , tasya cAndhakAreNa darzanam , tathA haMsena kAntAharaNaM ca sarvamevAsaMbaddhamunmattamUryotkaizcoktatvAcArveva // evaM sarvArthAlaMkArasAdhAraNAndoSAnabhidhAyedAnIM kevalopamAdoSAnAha sAmAnyazabdabhedo vaiSamyamasaMbhavo'prasiddhizca / ityete catvAro doSA nAsamyagupamAyAH // 24 // sAmAnyeti / aupamyabhedasyopamAyA ityete sAmAnyazabdabhedAdayazcatvAro doSAH / te ca nAsamyak / api tu sphuTA eva / atra ca svarUpopAdAne satyapi catvAra iti grahaNAdyanmedhAviprabhRtibhiruktaM yathA-"liGgavacanabhedI hInatAdhikyamasaMbhavo viparyayo'sAdRzyamiti sptopmaadossaaH| tatra linggvcnbhedaavnyonymupmaanopmeyyoH| yathA'bhakSitAH saktavo rAjazuddhAH kulavadhUriva / paramAteva niHsnehAH zItalAH parakAryavat // ' upameyAdupamAnasya yatronAni vizeSaNAni sA hInatA / yathA-'sa mArutAkampitapItavAsA bibhratsalIlaM zazibhAsi zaGkham / yadupravIraH pragRhItazAGgaH sendrAyudho megha ivAvabhAse // ' evaM yatropameyAdupamAnasyAdhikAni vizeSaNAni tadAdhikyam / yathA-'sa pItavAsAH pragRhItazA? manonyabhImaM (2) vapurApa kRSNaH / zatahadendrAyudhavAnizAyAM saMsRjyamAnaH zazineva meghaH // ' atropamAne meghe zaziyogo'dhikaH / yatra vinaiva yadyarthamasaMbhavadvizeSaNamupamAnaM kriyate so'sNbhvH| yathA-'nipeturAsyAdiva tasya dIptAH zarA dhanurmaNDalamadhyabhAjaH / jAjvalyamAnA iva vAridhArA dinArdhabhAjaH pariveSiNo'rkAt // ' nahi vAridhArANAmayadyartha jAjvalyamAnatvaM ravibimbAdvA vAridhArApatanaM
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 kAvyamAlA | 1 saMbhavati / yatropameyAddhInamutkRSTaM vopamAnaM kriyate'sau viparyayaH / tatra hInaM yathA'sphuranti nikhilA nIle tArakA gagane nizi / bhAskarAbhIzusaMspRSTAH kRmayaH kardame yathA // ' utkRSTaM yathA--' ayaM padmAsanAsInazcakravAko virAjate / yugAdau bhagavAnbrahmA vinirmitsuriva prajAH // ' yatropamAnopameyayoH sAmyaM nAsti tadasAdRzyam / yathA"vane'tha tasminvanitAvihAriNaH prabhinnadAnAIkaTA mataGgajAH / vicitrabarhAbharaNAzca barhiNo babhurdivIvAmalavigrahA grahAH // ' atra na kiMciddantinAM mayUrANAM ca grahaiH sArUyamastIti / tadetannirastam / yatazcatvAra evAmI saMgrAhakA bhedAH / na tvanye / tathAhi sAmAnyazabdabhedaM vinA liGgavacanabhedamAtraM na duSTam / iha hi kA duSTatA / yathA - 'anyadA bhUSaNaM puMsaH kSamA lajjeva yoSitaH / parAkramaH paribhave vaiyAtyaM surateSviva // ' kiM ca liGgavacanabhede doSatvenAzrIyamANe kAlakArakavibhaktibhedA nAzritAH / sAmAnyazadabhede tu te'pi saMgRhItAH / tathA hInatAdhikye copamAnopameyasAmyAbhAvAddoSatvenAzrite pareNa / tatra ca vaiSamyamevobhaya doSa saMgrAhakamekamuktamasmAbhiH / tathA yo'pi hInatAdhikyaviziSTo viparyaya uktaH so'pi na tAvanmAtreNa doSahetuH / atiprasaGgAt / api tvaprasiddhita eva / anyathA hi nindA stutI yatra cikIrSite bhavatastatrApi yathAkramaM nikRSTasyotkRSTasya copamAnasya duSTatvaM syAt / yathA - 'caturasakhIjanavacanairativAhitavAsarA vinodena / nizi caNDAla ivAyaM mArayati viyoginIzcandraH // stutau yathA - ' - 'jitvA sapatnAnukSAyaM dhenvA saha virAjate / yathA kSapitadaityendraH zriyA sAkaM janArdanaH // ' na cAtra kAcidaduSTatA / yastvartho yatropamAnatvena na prasiddhaH sa sAdRzye satyapi na kartavyaH / tathAhi siMha dadhiko'pi zarabhaH zauryeNopamAnaM na kenacinnibaddhaH / asAdRzyasya tu doSatve'pyupamAnalakSaNenaiva nirastatvAdihopAdAnamanarthakam / ko hi jJAtopamAlakSaNaH sAdRzyAbhAve upamAM kurvIta / tasmAdetannirAsAccatvAra evAmI doSAH, na tu sapteti sthitam / ata eva nAsamyagityuktam // idAnImeteSAmeva doSANAM lakSaNamAha - sAmAnyazabdabhedaH so'yaM yatrAparatra zakyeta / yojayituM nAbhanaM tatsAmAnyAbhidhAyipadam // 25 // sAmAnyeti / so'yaM sAmAnyazabdabhedAkhyo doSaH, yatra tayorupamAnopameyayoH sAmAnyavAcipadaM yAvanna bhagnaM tAvadaparatropamAne yojayituM vAcakIkartuM na zakyate // atha sAmAnyAbhidhAyipadabhede hetumAha talliGgakAlakArakavibhaktivacanAnyabhAvasadbhAvAt / ubhayoH samAnayoriti tasyAM bhidyeta kiMcittu // 26 // taditi / tatsAmAnyAbhidhAyipadaM liGgAdInAmanyathAtvAddhetostasyAmupamAyAM bhidyeta / nanu tarhi vaiSamyamevedaM tatkimasya pRthakpAThenetyAha - ubhayorupamAnopameyayoH / samAnayo
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11 adhyAyaH] kaavyaalNkaarH| riti / vaiSamye punarubhe apyasamAne te / tarhi liGgAdibheda eva kharUpeNa kiM nokta ityAha-bhidyeta kiMcittu / turavadhAraNe / tatsAmAnyAbhidhAyipadaM liGgAdibhede'pi kiMcideva bhidyate, na sarvam / tato yatraiva tasya bhedastatraiva doSaH, na sarvatra // . etadudAharaNAni yathAkramamAha candrakaleva sugauro vAta iva jagAma yaH samutsRjya / dahatu zikhIva sa kAmaM jIvayasi sudheva mAmAli // 27 // __candrakaleti / kAcidvirahiNI sakhIM brUte-Ali sakhi, yathA candrakalA sugaurI tathAyaM sugauraH / iti liGgabhede / yathA vAto gacchati tathA mAM samutsRjya yo jagAma / iti kAlabhede / bhUtakAlo vartamAnena bhannaH sannupamAne yojyate / dahatu zivIva-sa kAmam / iti kArakabhede / vidhiviziSTo hi kartA kartRmAtreNa zikhinopamito'tra / jIvayasi sudhaiva mAmAli / iti vibhaktibhede / madhyamapuruSo hi prathamapuruSeNa vipariNa-. myopamAne yojyate // kuvalayadalamiva dIrgha tava nayane ityayaM tu suvyaktaH / yuktyA tAvaddoSo vidvadbhirapi prayuktazca // 28 // kuvalayeti / kuvalayadalamiva dIrgha tava nayane / iti vacanabhede / dIrgha iti dvivacanAntaM hyekavacanAntaM kRtvA yojyate / nanvevaM liGgAdibhede doSIkRte mahAkavilakSyam 'tAM haMsamAlAH zaradIva gaGgAm' ityAdikaM kAlAdibhedasya vidyamAnatvAtprAyazaH sarvameva dUSyata ityAha-ityayaM tvityAdi / turavadhAraNe / yuktyA tAvadayaM suvyakta eva doSaH / tato'smAbhiruktaH / uktaM ca pUrvameva 'kAvyAlaMkAro'yaM granthaH kriyate yathAyukti' (1 / 2) iti / vidvadbhirapi prayuktazcetyanena doSasyApyaparihAryatAmAha // vaiSamyamAha akRtavizeSaNamekaM yatsyAdubhayostadanyavaiSamyam / saMbhavati kalpitAyAmutpAdyAyAM ca nAnyatra // 29 // akRteti / ubhayorupamAnopameyayormadhyAdekamupamAnamupameyaM vA nirvizeSaNaM bhavettadasyAkRtavizeSaNasya kRtavizeSaNena saha vaiSamyam / tacca kalpitAyAmutpAdyAyAM copamAyAM saMbhavati // viparItarate sutanorAyastAyA vibhAti mukhamasyAH / zramavAribindujAlakalAJchitamiva kamalamutphullam // 30 // viparItarata iti / ivazabdo bhinnakrame / kalasyopamAnasya na kiMcidavazyAyajalakaNanikurambAJcitatvAdikaM kRtam / kalpitopameyam //
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148 utpAdyAmAha muktAphalajAlacitaM yadIndubimbaM bhavettatastena / viparItarate sutanorupamIyetAnanaM tasyAH // 31 // muktAphaleti / atropamAnasyendubimbasya muktAphalajAlacitamiti vizeSaNaM kRtam na tu mukhasyopameyasya zramavArikaNacitatvAdi // athAsaMbhavaH - kAvyamAlA / upamAnaM yatra syAdasaMbhavattadvizeSaNaM niyamAt / saMbhUtamayadyarthe vijJeyo'saMbhavaH sa iti // 32 // upamAnamiti / sa ityanena prakAreNAsaMbhavo nAma doSaH / yatropamAnamasaMbhavattadvizeSaNamasaMbhAvyavivakSitadharmakamapi niyamAnnizcayena saMbhUtaM tadvizeSaNayuktaM syAt / nanu tarhi 'puSpaM pravAlopahitaM yadi syAnmuktAphalaM vA sphuTavidrumastham' ityAdyapi duSTaM syAdityAha--ayadyartham / yadyarthavikalaM yadi kriyate / sayadyarthe tu na doSaH // udAharaNamAha sutanuriyaM vimalAmbaralakSyorumRNAlamUlalAlityA / ajalaprakRtiradUrasthitamitrA gagananalinIva // 33 // sutanuriti / atra vizeSaNatrayamapi tanvIgagananalinyoH samAnam / paraM yadi gagane nalinI saMbhavettadA tanvIsadRzI bhavet / ato yadyarthaM vinA duSTatA // athAprasiddhi: ---- upamAnatayA loke vAcyasya na tAdRzaM prasiddhaM yat / kriyate yatra tadutkaTasAmAnyatayA prasiddhiH sA // 34 // upamAnatayeti / yatkimapi vastu loke vAcyasyopameyArthasyopamAnatayA na prasiddhamatha ca tathA kriyate sAprasiddhirdoSaH / kadAcidvAcyena saha visadRzaM syAdathavA tAdRzaM tulyamapi yadi na prasiddhaM kathaM kriyata ityAha--- utkaTasAmAnyatayA / atisAdRzyAdityarthaH // udAharaNamAha - padmAsanasaMnihito bhAti brahmeva cakravAko'yam / zvapacazyAmaM vande harimindusito bako'yamiti // 35 // padmeti / iha brahmakezavacandrANAM krameNa padmAsanatvena zyAmatvena sitatvena ca cakravAkazvapacabakAH samAnA api na tadupamAnatvena prasiddhAH / yatra tu prasiddhistatra bhavatyeva / yathA--'namAmi zaMkaraM kAzasaMkAzaM zazizekharam / namo nutAya gIrvANairalinIlAya viSNave // ' ityAdi / nanu katham 'bhavantametarhi manasvigarhite vivartamAnaM naradeva vartmani / kathaM na manyurjvalayatyudIritaH zamItaruM zuSkamivAgnirucchikhaH // ' ityAdiSvaiaupamyam /
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 adhyAyaH ] kAvyAlaMkAraH / 149 atra hyekatra vidhiraparatra niSedhaH / yathA zamItarumabhirdahatyevaM tvAM manyuH kathaM na dahatIti / satyam / prathamamaupamye vihite pazcAdupameya pratiSedhe na kiMcidanupapannam / kecittu vyatireko'yamityAhuH // atha sarvameva zAstroktamupasaMharannAha-- zabdArthayoriti nirUpya vibhaktarUpA - ndoSAnguNAMzca nipuNo visRjannasAram / sAraM samAhitamanAH paramAdadAnaH kurvIta kAvyamavinAzi yazo'dhigantum // 36 // 2 zabdArthayoriti / iti pUrvoktena yuktimatA prakAreNa zabdArthayordoSAnguNAMzca nipuNaH pravINaH kavirnirUpya paryAlocya / kiMbhUtAn / vibhaktarUpAnvibhAgena sthitarUpAn / zabdasya hi vakroktyAdayaH paJca guNAH / doSAstvasamarthAdayaH SaT / arthasya punarguNA vAstavAdayazcatvAraH / doSAstvapahetutvAdayo nava / tatazcAsAraM doSAnvisRjan paramutkRSTaM sAramalaMkArAnAdadAno gRhNan / kiMbhUtaH san / samAhitaM sAvadhAnaM mano yasya sa tathAvidhaH // anavadhAne hi mahAkavInAmapi skhalitaM bhavati / kimarthaM punarevaM kurvItetyAha- avinAzyavinazvaraM yazaH prAptumiti / atra ca vAstavAdInAM caturNAmapi ye sahoktyAdayaH prabhedA uktAste bAhulyato na punaretAvanta eva / uktaM ca 'na hughaTu itANaavahI nayane dIsanti kahabi puNarutA / jevi sanApiyaANaM atthA vA sukaivANIe tato yAvanto hRdayAvarjakA arthaprakArAstAvanto'laMkArAH / tenetyAdyapi siddhaM bhavati yathA - kSAntaM na kSamayA gRhocitasukhaM tyaktaM na saMtoSataH soDhA duHsahazItavAtatapanaklezA na taptaM tapaH / dhyAtaM vittamaharnizaM niyamitaprANairna zaMbhoH padaM tattatkarma kRtaM parAnatiparaistaistaiH phalairvaJcitam ' // iti zrIrudrakRte kAvyAlaMkAre namisAdhuviracita TippaNasameta ekAdazo'dhyAyaH samAptaH / dvAdazo'dhyAyaH nanu kAvyakaraNe kaveH pUrvameva phalamuktam, zrotRRNAM tu kiM phalamityAhananu kAvyena kriyate sarasAnAmavagamazcaturvarge / laghu mRdu ca nIrasebhyaste hi trasyanti zAstrebhyaH // 1 // nanviti / nanuzabdaH pRSTaprativacane / kAvyena hetunA caturvarge dharmArthakAmamokSalakSaNe'vagamo'vabodhaH kriyate / nanu tatra dharmAdizAstrANyeva heturasti, kiM kAvyevetyAhalaghu mRdu ceti kriyAvizeSaNam / zIghraM komalopAyaM ca yathA bhavatItyarthaH / tathApi dharmAdisArasaMgrahazAstrebhyo laghu mRdu ca bhaviSyatItyAha - sarasAnAM zRGgArAdipriyANAm /
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 kaavymaalaa| dharmAdizAstrebhyasteSAmapi kiM na bhavatItyAha-nIrasebhyaH zAstrebhyo hiryasmAtte sarasAstrasyanti bibhyati // tataH kimityAha tasmAttatkartavyaM yatnena mahIyasA rasairyuktam / udvejanameteSAM zAstravadevAnyathA hi syAt // 2 // tasmAditi / gatArtham / nanvevaM sati sarasArthameva kAvyaM syAnna tu nIrasArthamiti nAsya sarvajanInatvaM syAt / naiSa doSaH / sarasAnAM pravRttyupAya eSo'smAbhiruktaH, na tu nIrasapravRttiniSedhaH kRta iti / te'pi pravartanta eva / athAlaMkAramadhya eva rasA api kiM noktAH / ucyate-kAvyasya hi zabdArthoM zarIram / tasya ca vakroktivAstavAdayaH kaTakakuNDalAdaya iva kRtrimA alaMkArAH / rasAstu saundaryAdaya iva sahajA guNAH iti bhinnastatprakaraNArambhaH // atha ka ete rasAstAnevoddizati zRGgAravIrakaruNA bIbhatsabhayAnakAdbhutA hAsyaH / raudraH zAntaH preyAniti mantavyA rasAH sarve // 3 // zRGgAreti / gatArtha na varam / zRGgArasya prAdhAnyakhyApanArthaH prAgupanyAsaH / itizabda evaMprakArArthaH / evaMprakArA anye'pi bhAvA ratinirvedastambhAdayaH sarve'pi rasA boddhavyAH / tatra ratyAdayaH sthAyinaH / nirvedAdayo vyabhicAriNaH / stambhAdayaH sA. ttvikAH / tadyathA-'ratissazca zokazca krodhotsAhau bhayaM tathA / jugupsAvismayazamAH sthAyibhAvA rasAzrayAH // nirvedo'tha tathA glAniH zaGkAsUyAmadazramAH / AlasyaM caiva dainyaM ca cintA mohaH smRtidhRtiH // brIDA capalatA harSa Avego jaDatA tathA / garvo viSAda autsukyaM nidrApasmAra eva ca suptaM prbodho'mrssshcaapyvhitthstthogrtaa| matirvyAdhistathonmAdastathA maraNameva ca // trAsazcaiva vitarkazca vijJeyA vyabhicAriNaH / trayastriMza dime bhAvAH samAkhyAtAstu nAmataH / stambhaH svedo'tha romAJcaH svarabhedo'tha vepathuH / vaivarNyamathupralaya ityaSTau sAttvikAH smRtAH // ' tatra zRGgArAdiSu ratyAdayo yathAsaMkhyaM bhavanti / nirvedabhayastambhAdayastu sarveSviti // nanu kathaM tarhi nirvedAdayo rasatAM yAntItyAha rasanAdrasatvameSAM madhurAdInAmivoktamAcAryaiH / / nirvedAdiSvapi tannikAmamastIti te'pi rasAH // 4 // rasanAditi / AcAryairbharatAdibhireSAM sthAyibhAvAnAM rasanAdAvAdanAddheto rasatvamuktam / keSAmiva / madhurAmlAdInAmiva / madhurAdayo hyAkhAdyamAnAH santo rasatAM yAntIti / uktaM ca-'anekadravyasaMyuktairvyaJjanairbahubhizcitam / Akhadayanti bhuJjAnA bhaktaM bhaktabhujo yathA // bhAvAbhinayasaMbaddhAnsthAyibhAvAMstathA rasAn / AsvAdayanti manasA
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 adhyAyaH kaavyaalNkaarH| 151 tasmAnATye rasAH smRtAH // ' syAdetat / sthAyibhAvAnAmeva rasanaM bhaviSyatItyAhanirvedAdidhvapi tadrasanaM nikAmamastIti hetoste'pi rasA jJeyAH / yasya. tu paripoSaM na gatAstasya bhAvA eva te / ayamAzayo granthakArasya-yaduta nArita sA kApi cittattiryA paripoSaM gatA na rasIbhavati / bharatena sahRdayAvarjakatvaprAcuryAtsaMjJAM cAzrityASTau nava vA rasA uktA iti // atha zRGgAralakSaNam vyavahAraH puMnAoranyonyaM raktayo ratiprakRtiH / zRGgAraH sa dvedhA saMbhogo vipralambhazca // 5 // saMbhogaH saMgatayorviyuktayoryazca vipralambho'sau / punarapyeSa dvedhA pracchannazca prakAzazca // 6 // vyavahAra iti / saMbhoga iti / gatArtha na varam / mAtRsutayoH pitRduhito_tRbhaginyoH zRGgAranivRttyarthaM raktayoriti padam / ratiH kAmAnuviddhA prakRtiH kAraNaM yasya / atha zRGgArabhedavyAkhyA saMbhoga ityAdikA / punarapyeSa ityAdinA prabhedakathanam // zRGgArazca nAyakAzraya iti tasya guNAnAha ratyupacAre caturastuGgakulo rUpavAnaruGmAnI / agrAmyojvalaveSo'nulbaNaceSTaH sthiraprakRtiH // 7 // subhagaH kalAsu kuzalastaruNastyAgI priyaMvado dakSaH / gamyAsu ca visrambhI tatra syAnnAyakaH khyAtaH // 8 // yugmam // ratyupacAra iti / subhaga iti / sugamam / etaiH SoDazabhirguNairyuto nAyakaH strINAmabhigamyatvAcchRGgArAzraya iti // athaivaMguNasyAsya bhedAnsalakSaNAnAryAcatuSTayenAha evaM sa caturdhA syAdanukUlo dakSiNaH zaTho dhRSTaH / tatra premNaH sthairyAdanukUlo'nanyaramaNIkaH // 9 // khaNDayati na pUrvasyAM sadbhAvaM gauravaM bhayaM prema / abhijAto'nyamanA api nAyaryA yo dakSiNaH so'yam // 10 // vakti priyamabhyadhikaM yaH kurute vipriyaM tathA nibhRtam / Acarati niraparAdhavadasaralaceSTaH zaThaH sa iti // 11 // kRtavipriyo'pyazaGko yaH syAnnirbhasito'pi na vilakSaH / pratipAdite'pi doSe vakti ca mithyetyasau dhRSTaH // 12 //
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 kaavymaalaa| evamiti / khaNDayatIti / vaktIti / kRteti / gatArtham // atha tasya narmasacivaH krIDAsahAyo bhavati, tasya cASTau guNAH / tAnAha bhaktaH saMvRtamantro narmaNi nipuNaH zuciH paTurvAgmI / cittajJaH pratibhAvAMstasya bhavennarmasacivastu // 13 // bhakta iti / gatArthAryA // atha tasyaiva bhedAnAha trividhaH sa pIThamardaH prathamo'tha viTo vidUSakastadanu / nAyakaguNayukto'tha ca tadanucaraH pIThamardo'tra // 14 // viTa ekadezavidyo vidUSakaH krIDanIyakaprAyaH / nijaguNayukto mUl hAsakarAkAraveSavacAH // 15 // trividha iti / viTa iti / gatArthamAryAdvayam // atha nAyikAnAM kharUpaM bhedAnprabhedAMzca bhedaprabhedakharUpaM cAha AtmAnyasarvasattAstisro lajjAnvitA yathoktaguNAH / sacivaguNAnvitasakhyastasya syurnAyikAzcemAH // 16 // zucipaurAcAraratA caritrazaraNArjavakSamAyuktA / AtmIyA tu tredhA mugdhA madhyA pragalbhA ca // 17 // mugdhA tatra navoDhA navayauvanajanitamanmathotsAhA / ratinaipuNAnabhijJA sAdhvasapihitAnurAgA ca // 18 // talpe parivRtyAste sakampamAliGgane'Ggamapaharati / vadanaM ca cumbane sA pRSTA bahuzo'sphuTaM vakti // 19 // anyAM niSevamANe sA kupyati nAyake tatastasya / roditi kevalamagre mRdunopAyena tuSyati ca // 20 // , ArUDhayauvanabharA madhyAvirbhUtamanmathotsAhA / udbhinnaprAgalbhyA kiMciddhRtasuratacAturyA // 21 // vyApriyate sAyastA surate vizatIva nAyikAGgeSu / suratAnte sAnandA nimIlitAkSI vimuhyati ca // 22 // kupyati tatra sadoSe vakroktyA pratibhinatti taM dhIrA / paruSavacobhiradhIrA madhyA sAstrairupAlambhaiH // 23 //
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 adhyAyaH ] kAvyAlaMkAraH / labdhAyatiH pragalbhA ratikarmaNi paNDitA vibhurdakSA | AkrAntanAyakamanA nirvyUDhavilAsavistArA // 24 // surate nirAkulAsau dravatAmiva yAti nAyakasyAGge / na ca tatra vivektumalaM ko'yaM kAhaM kimetaditi // 25 // tatra kupitAparAdhini saMvRtyAkAramadhikamAdriyate / kopamapatyAste dhIrA hi rahasyudAsInA // 26 // madhyA tu sAdhuvacanaistamIdRzaM pratibhinatti solluNThaiH / tADayati maGkSvadhIrA kopAtsaMta saMtaye // 27 // jyeSThakaniSThatvena tu punarapi madhyA dvidhA pragalbhA ca / mugdhA tvananyabhedA kAvyeSu tathA prasiddhatvAt // 28 // dAkSiNyapremabhyAM vyavahAro nAyakasya kAvyeSu | dRSTastayoravazyaM sannapi na punarbhavo bhedaH // 29 // parakIyA tu dvedhA kanyoDhA ceti te hi jAyete / gurumadanArte nAyakamAlokyAkarNya vA samyak // 30 // sAkSAccitre svame syAddarzanamevamindrajAle vA / deze kAle bhaGgayA sAdhu tadAkarNanaM ca syAt // 31 // draSTuM na saMmukhInaM kanyA zaknoti nAyakaM hRSTA / vaktuM na ca bruvANaM vakti sakhIM taM sakhI cAsau // 32 // pazyatyavIkSamANaM susnigdhasphAralocanA satatam / dUrAtpazyati tasminnAliGgati bAlamaGkagatam // 33 // animittaM ca hasantI sAdaramAbhASate sakhIM kimapi / ramyaM vA nijamaGgaM savyapadezaM prakAzayati // 34 // sakhyA paryastaM vA racayatyalakAvataMsarazanAdi / ceSTAM karoti vividhAmanulbaNairaGgabhaGgairvA // 35 // anyoDhApi tathaitatsarvaM kurute'nurAgamApannA / nAyakamabhiyuGkte sA pragalbhabhAvena puratazca // 36 // 20 153
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 kaavymaalaa| udbhUtAnandabharA prastutajaghanasthalArdravasanA ca / niHSpandatAranayanA bhavati tadAlokanAdeva // 37 // kanyA punarabhiyuGkte na khayamenaM gatApi duravasthAm / susnigdhA tadavasthAM sakhI tu tasmai nivedayati // 38 // sarvAGganA tu vezyA samyagasau lipsate dhanaM kAmAt / nirguNaguNinostasyA na dveSyo na priyaH kazcit // 39 // gamyaM nirUpya sA sphuTamanuraktavAbhiyujya raJjayati / AkRSTasakalasAraM krameNa niSkAsayatyenam // 40 // AtmetyAdyAryApaJcaviMzatiH sugamA na varam / AtmIyA parakIyA vezyA ceti mUlabhedatrayam / AtmIyA ca, mugdhA madhyA pragalbhA ceti punastredhA / punazca madhyApragalbhayodhIrAdhIrA madhyA ceti pratyekaM bhedatrayam / punazca jyeSThAkaniSThAtvena madhyApragalbhayorbhadadvayam / mugdhA tvekabhedaiva / kAvyeSu tathA prasiddheH / akSatayonitvAtpunarvivAhitA punarbhUH / parakIyA, kanyA pariNItA ceti dvibhedA / vezyA tvekarUpaiveti / tallakSaNaM ca svayaM yojanIyamiti // [tA evAdhInapatirvAsakasajAbhisArikokA ca / abhisaMdhitA pragalbhA proSitapatikhaNDite cASTau // yasyAH suratavilAsairAkRSTamanAH patiH sthitaH pArthe / vividhakrIDAsaktA sAdhInapatirbhavettatra // nizcitadayitAgamanA sajjitanijagehadehazayanIyA / jJeyA vAsakasajjA priyapratIkSekSitadvArA // abhisAriketi seyaM lajjAbhayalAghavAnanAlocya / abhisarati prANezaM madanena madena cAkRSTA // nopagataH prANezo guruNA kAryeNa vinitAgamanaH / yasyAH kiM tu syAdityAkulacittetyasAvutkA / / anunayakopaM kRtvA prasAdyamAnApi na prasanneti / yasyA ruSeva dayito gacchatyabhisaMdhitA seyam // yasyA jIvitanAthaH saMketakamAtmanaiva dattvApi / nAyAtyupAgatAyAM tasyAmiti vipralabdheyam //
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 adhyAyaH kaavyaalNkaarH| 155 seyaM proSitanAthA yasyA dayitaH prayAti paradezam / dattvAvadhimAgamane kAlaM kAryAvasAnaM vA // kAryAntarakRtavighno nAgacchatyeva vAsakasthAyAH / tasmiJjIvitanAtho yasyAH sA khaNDitA jJeyA // punaranyAstAstisraH santyuttamamadhyamAdhamAbhedAt / iti sarvA evaitAH zatatrayaM caturazItizca // aparAdhe pramitaM yA kupyati muJcati ca kAraNAtkopam / lihyati nitarAM ramaNe guNakAryAtsottamA jJeyA // Alocya doSamalpaM kupyatyadhika prasIdati cireNa / snigdhApi kAraNena ca mahIyasA madhyamA seyam / / niyati vinApi hetuM kupyatyaparAdhamantareNaiva / khalpAdapyapakArAdvirajyate sAdhamA proktA / / saMbandhisakhizrotriyarAjottamavarNanirvasitadArAH / bhinnarahasyA vyaGgAH pravrajitAzcetyagamyAH syuH // etAzcaturdazAryA mUle prakSiptAH // ] atha sarvAsAmapi saMvidhAnakavazAr3hedAntaramAha dveSAbhisArikAkhaNDitAtvayogAdbhavanti tAstAsu / / khIyA khAdhInapatiH proSitapatikA punardvadhA // 41 // vidheti] / tAH sarvA abhisArikAH khaNDitAzca bhavanti / athAtmIyAbhedAntaramAha-tAsu khIyA, svAdhInapatitvaproSitapatikAtvabhedato dvedhaa|| abhisArikAyA lakSaNamabhisaraNakramaM cAbhidhAtumAha abhisArikA tu sA yA dUtyA dUtena vA sahaikA vA / abhisarati prANezaM kRtasaMketA yathAsthAnam // 42 // kAJcayAdiraNatkAraM vyaktaM loke prayAti sarvastrI / vRSTitamojyotsvAdicchannaM khIyA parastrI ca // 43 // ityAdviyaM sugamam // khaNDitAlakSaNamAha yasyAH prema nirantaramanyAsaGgena khaNDayetkAntaH / sA khaNDiteti tasyAH kathAzarIrANi bhUyAMsi // 44 //
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 kAvyamAlA / sugamaM na varam / tasyAH kathAzarIrANi bhUyAMsi / tena vipralabdhAkalahAntarite atrAntarbhUte / tallakSaNaM cedam / yathA-'yasyA dUtIM priyaH prekSya dattvA saMketameva vA / nAgataH kAraNeneha vipralabdhA tu sA smRtA // IrSyAkalahaniSkrAnto yasyA nAgacchati priyaH / sAmarSavazasaMtaptA kalAhAntaritA matA // ' evaMvidhAni saMvidhAnakavazAdbhayAMsi kathAzarIrANi tasyA bhavanti / tatazca yaduktaM bharatena yathA-'tatra vAsakasajjA ca virahotkaNThitApi ca / svAdhInabhartRkA cApi kalahAntaritA tathA // khaNDitA vipra. labdhA ca tathA proSitabhartRkA / tathAbhisArikA caiva ityaSTau nAyikAH smRtAH // ' tadatrApi saMgRhItam // khAdhInapatiproSitapatikayorlakSaNamAha yasyAH patirAyattaH krIDAsu tayA samaM ratau muditH| sA syAtvAdhInapatI ratimaNDanalAlasAsaktA // 45 // sA syAtproSitapatikA yasyA dezAntaraM patiryAtaH / niyatAniyatAvadhiko yAsyati yAtyetyupaiSyati ca // 46 // sugamam // athAdhyAyamupasaMharannanyathAkaraNaniSedhamAha iti kathitamazeSaM lakSaNaM nAyakAnA___ manugatasacivAnAM hInamadhyottamAnAm / atirasikatayedaM nAnyathA jAtu kuryA ___ kaviravihatacetAH sAdhukAvyaM vidhitsan // 47 // prakaTArthameva // iti zrIrudraTakRte kAvyAlaMkAre namisAdhuviracitaTippaNasameto dvAdazo'dhyAyaH smaaptH| trayodazo'dhyAyaH / saMbhogaH saMgatayoriti vacanAtsaMparka eva nAyakayoH zRGgAro na tvAlokanAdItyAza yAha anyonyasya sacittAvanubhavato nAyakau yadiddhamudau / AlokanavacanAdi sa sarvaH saMbhogazRGgAraH // 1 // ___ anyonyasyeti / nAyakau daMpatI sacittau tulyamAnasau yadAlokanavacanodyAnavihAra. puSpoccayajalakrIDAmadhupAnatAmbUlasuratAdikaM parasparasaMbandhyanubhavataH sa sarvaH, na tu
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 adhyAyaH] kaavyaalNkaarH| nidhuvanamAtraM saMbhogazRGgAra iti / pravAsavipralambhasya saMbhogazRGgAratvaniSedhArthamAha-i. ddhamudAviti / pramuditAvityarthaH // athAsya saMbhogazRGgArasyAnubhavamAhatatra bhavanti strINAM dAkSiNyasnehasaukumAryANAm / avirodhinyazceSTA deze kAle ca sarvAsAm // 2 // tatreti / sugamaM na varam / dAkSiNyamanuvRttiH snehaH prema / saukumArya mArdavam / dezo vanodyAnAdiH / kAlo vasantasuratAdiH // dayitaceSTAnukAro nAma lIlA strINAM bhavatIti darzayitumAha dayitasya sakhImadhye ceSTAM madhurairvacobhirucitaistAH / lalitairaGgavikAraiH krIDantyo vAnukurvanti // 3 // dayitasyeti / sugamam // tatrApi tadanukArya yadanukatuM zakyate, na tUlbaNamapi / tadAha-- anukArya na tu nAryA yatpreraNakarma tatparokSe sA / anukurvatI vijahyAnmAdhurya saukumArya ca // 4 // anukAryamiti / sugamaM na varam / turavadhAraNe / naivetyarthaH // ceSTAntarANyAha apahAre vasanAnAM kucakalazAdigrahe ratAnte ca / antarnihitAnandAH puruSeSu ruSeva vartante // 5 // apahAra iti / sugamam // samakAlaM nindanti trasyanti hasantyahetu lajjanti / asyantyAliGganti ca dayitAnbhUtairivAviSTAH // 6 // samakAlamiti / sugamam // pUrvamuktam 'prAmyatvamanaucityaM vyavahArAkAraveSavacanAnAm' (1119) iti tattvaci. tsAdhveveti darzayitumAha samaye tvarAvatInAmapadeSu vibhUSaNAdivinyAsaH / bhavati guNAya vibhAvitatAtparyasmeritAlirapi // 7 // samaya iti / sugamam // ananukUlAcaraNaM sarvatra doSatvena prasiddham , tasya vizeSaguNatvamAha kurvanti pratikUlaM rahasi ca yadyatpriyaM prati prmdaaH| tattadguNAya tAsAM bhavati manobhUprasAdena // 8 //
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 kurvantIti / sugamam // navoDhAnAM kharUpamAha - kAvyamAlA / dRSTvA priyamAyAntaM tanmanasastena saMvadantyo vA / mamanthajanitastambhAH pratihataceSTAzca jAyante // 9 // kimapi priyeNa pRSTAstasyAtha dadatya saMstutasyeva / sAdhvasasAditakaNTyaH skhalitapadairuttaraM vAkyaiH // 10 // yatkimapi rahasyatamaM karNe kathayetpriyaH sakhImadhye | zRNvanti sphAradRzastaduditaghanakaNTakakhedAH // 11 // madanavyAkulamanasaH sakalaM tasyArthamanavagatyaiva / huMkAraM tadapi muhuH kurvantyavadhArayantya iva // 12 // dRSTveti / kimiti / yaditi / madaneti / sugamam // navapariNItA vadhvo yatnAdapanIya sAdhvasaM sAmnA / nItA api visrambhaM rahaH sunirbandhibhI ramaNaiH // 13 // prerya sakhIbhirnIyante vAsavezma dayitasya / tatsaMgamAbhilASe bhUyasi lajjAhataprasare // 14 // ( yugmam ) [naveti / preryeti sugamam // ] nanu kimiti sakhIbhiH prArthanayA nIyante nAyakaH kathaM haThAdeva na pravartayatItyAha - sukumArAH puruSANAmArAdhyA yoSitaH sadA talpe / tadanicchayA pravRttaH zRGgAraM nAzayenmUrkhaH // 15 // sukumArA iti // tasmAtki kartavyamityAha - vAgmI sAmapravaNazcADubhirArAdhayennArIm / tatkAminAM mahIyo yasmAcchRGgArasarvasvam // 16 // vAgmIti / sugamam // adhyAyamupasaMharankaverupadezamAha - sukavibhirabhiyuktaiH samyagAlocya tattvaM trijagati janatAyA yatsvarUpaM nibaddham /
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyAlaMkAraH / tadidamiti samastaM vIkSya kAvyeSu kuryA - kaviraviralakIrtiprAptaye tadvadeva // 17 // 14 adhyAyaH ] sukavibhiriti / sugamam // iti zrIrudrakRte kAvyAlaMkAre namisAdhuviracitaTippaNasametatrayodazo'dhyAyaH samAptaH / caturdazo'dhyAyaH / atha saMbhogaM vyAkhyAya vipralambhazRGgAraM vyAcikhyAsurAhaatha vipralambhanAmA zRGgAro'yaM caturvidho bhavati / prathamAnurAgamAnapravAsakaruNAtmakatvena // 1 // atheti / athazabda Anantarye / saMbhogAnantaram / vipralambho'yaM zRGgArazcaturvidho bhavati / kathaM caturvidha ityAha- prathamAnurAgAdaya AtmA svarUpaM yasya tadbhAvastattvaM tena hetunA / prakAranirdezAdeva cAturvidhye labdhe caturvidhagrahaNaM caturvidhasyApyasya zRGgAratvaniyamArtham / caturvidho'pi zRGgAra evAyam / keciddhi karuNarasa eva vipralambhabhedaM karuNamantarbhAvayanti / tadasat / vailakSaNyAt / zuddhe hi karuNe zRGgArasparza eva na vidyate / karuNavipralambhastu zRGgAra eva / yathA kAlidAsasya --- ' pratipadya manoharaM vapuH punarapyAdiza tAvadutthitaH / ratidUtipadeSu kokilAM madhurAlApanisargapaNDitAm // ' athaiSAmeva yathAkramaM lakSaNamAha AlokanAdimAtraprarUDhagururAgayorasaMprAptau / nAyakayoryA ceSTA sa prathamo vipralambha iti // 2 // Alokaneti / sugamam // tA eva kAciceSTA Aha himasalilacandracandanamRNAlakadalIdalAdi tatraitau / durvArasmaratApau sevete nindataH kSipataH // 3 // himeta sugamam // athAsya sUcakAnavasthAbhedAnAha 159 AdAvabhilASaH syAccintA tadanantaraM tataH smaraNam / tadanu ca guNasaMkIrtanamudvego'tha pralApazca // 4 // unmAdastadanu tato vyAdhirjaDatA tatastato maraNam / itthamasaMyuktAnAM raktAnAM daza dazA jJeyAH // 5 // ( yugmam ) AdAviti / unmAda iti / sugamam / etAzca dazAH kAdambarIkathAyAM prakaTAH /
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 kaavymaalaa| maraNaM tu kecinnecchanti dazAm / mRtasya hi kIdRzaH zRGgAraH / yairuktaM te tu manyante / navamIM dazAM prAptasya nirudyamasya maraNameva dazamI dazA syAt tatastAmaprAptena nAyakena taniSedhArtha yatitavyamiti darzanArtha dazamI dazoktA // atha kastatra prayatna iti prayatnakramamAha atha nAyako'nuraktastasyAmarjayati parijanaM tasyAH / uddizya hetumanyaM sAmnA dAnena mAnena // 6 // tasya purato'tha kurvangRhItavAkyasya nAyikAviSayAm / ciramanurAgeNa kathAM khayamanurAgaM prakAzayati // 7 // tadabhAve pravrajitA mAlAkArAdiyoSito vApi / ubhayapratyayitagiraH karmaNi samyaGgiyuGkte ca // 8 // tadvAreNa niveditanijabhAvo viditanAyikAcittaH / tvarayati tAmupacAraiH khAvasthAsUcakailekhaiH / / 9 // siddhAM ca tAM vivikte dRSTvAtha kalAbhirindrajAlairvA / yogairasakRtkramazo vismApayati prasaGgeSu // 10 // gatArtham // yadA tu sA kanyA nAnena krameNa prApyate tadA kimityAha manyeta yadA neyaM kathamapi labhyeta nAyikA nAthAt / kSINasamastopAyaH kanyAM sa tadeti sAdhayati // 11 // manyeteti / sugamaM na varam / nAthAjanakAdikAt // nanu kanyAyAH khIkArakramopadezo na duSTaH paradArANAM tu viruddha eva mahApApatvAdityata Aha nahi kavinA paradArA eSTavyA nApi copdessttvyaaH| kartavyatayAnyeSAM na ca tadupAyo'bhidhAtavyaH // 12 // kiM tu tadIyaM vRttaM kAvyAGgatayA sa kevalaM vakti / ArAdhayituM viduSastena na doSaH kaveratra // 13 // (yugmam) neti / kimiti / sugamam // nanu pAradArikavRttAkhyAnamapi na yuktamityAha sarvata evAtmAnaM gopAyediti sudAruNAvasthaH / AtmAnaM rakSiNyanpravartate nAyako'pyatra // 14 //
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 adhyAyaH] kaavyaalNkaarH| sarvata iti / yatra zAstre bhaNitaM paradArA na gantavyAstatraivoktaM sarvata evAtmAnaM gopAyedityasmAdvacanAnnAyako'pyAtmarakSArthamatra paradAreSu pravartata iti // prathamAnurAga uktaH / atha mAnamAha mAnaH sa nAyake yaM vikAramAyAti nAyikA seA / uddizya nAyikAntarasaMbandhasamudbhavaM doSam // 15 // mAna iti sugamam // doSasyaiva sAretaravibhAgAnAha gamanaM jyAyAndoSaH pratiyoSiti madhyamastathAlApaH / AlokanaM kanIyAnmadhyo jyAyAnvayaM dRSTaH // 16 // gamanamiti / sugamam // doSasyaiva liGgAnyAha vasanAdi nAyakasthaM tadIyamAIkSataM ca tasyAGgam / doSasya tathA gamakaM gotraskhalanaM sakhIvacanam // 17 // vasanAdIti / sugamam // athAsau doSo jJAtastasyAH kiM kuruta ityAha dezaM kAlaM pAtraM prasaGgamavagamakametya saviziSTam / janayati kopamasAdhyaM sukhasAdhyaM duHkhasAdhyaM vA // 18 // dezamiti / sugamaM na varam / yadi jyAyAMso dezakAlapAtraprasaGgA bhavantyasAdhyastadA kopaH syAt / atha madhyAstadA kRcchrsaadhyH| atha kanIyAMsastadA sukhasAdhya iti // atha ka ete dezAdayo jyAyAMsa ityAha jvaladujvalapradIpaM kusumotkaradhUpasurabhi vAsagRham / saudhatalaM ca sacandrikamudyAnaM surabhikusumabharam // 19 // iti dezA jyAyAMso madhurajanI smaramahodayaH kAlaH / pAtraM tu nAyakau tau jyAyo madhyAdhamAvuktau // 20 // (yugmam) jvaladiti / itIti / sugamaM na varam / tAviti pUrvoktanAyakau / tatrAnukUladakSiNA dizcaturdhA nAyakaH / AtmAnyasarvasaktAzca nAyikAH / tatrAnukUlena dakSiNena ca nAyakena jyAyasyA nAyikAyA doSaH kRto'sAdhyaH / zaThena dhRSTena ca jyAyasyAH kRcchrasAdhyaH / zaThena ca jyAyasyAH sukhasAdhya ityAdi cintyam // prasaGgaM jyAyAMsamAha sakalasakhIparivRtatA ratyabhimukhatA ca tatprazaMsA ca / jAyeta nAyikAyAM yatra jyAyAnprasaGgo'sau // 21 // .
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 kAvyamAlA | sakaleti / sugamam / madhyAdhamau tu prasaGgau svayamunneyau // tatra pratyakSa doSadarzane parihAro nAsti liGgagamye vastItyAha parihAro vasanAdAvanyasmAdAgamo'nyadidamiti vA / parihartuM kRtamasminna lakSyate nAyikAM ramayet // 22 // tadanu tvatkRtamidamiti parihAraH pUrvameva vA suratam / zabdAntaraniSpattirgotraskhalane tu kelirvA // 23 // abhiyojyAyAM mayi vA kupiteyamanena hetunA tena / vati sakhI te mithyA kileti tadvacasi parihAraH // 24 // parihAra iti / tadanviti / abhiyojyAyAmiti / sugamam // atha yataH kopAnnAyakAya kurute (?) tadAha - jyAyobhiH saha doSo jyAyAJjanayatyasAdhyamatikopam / tasmAnmrayate sadyo manakhinI tyajati vA puruSam // 25 // jyAyobhiriti / sugamam // athAsyAH kopasya sAdhyAsAdhyavibhAgaH kathaM jJeya ityAhadoSasya sahAyAnAmAlocya balAbalaM sametAnAm / budhyeta kopamasyAH sukhasAdhyaM kRcchrasAdhyaM vA // 26 // doSasyeti / sugamam atha jAte kope upAyAH prayoktavyAH, kva vA ke prayoktavyAH, kathaM vA prayoktavyA ityetadAha sAma pradAnabhedau praNatirupekSA prasaGgavibhraMzaH / atraite SaDupAyA daNDastviha hanti zRGgAram || 27 // dAso'smi pAlanIyastavaiva dhIrA bahukSamA tvaM ca / ahameva durjano'sminnityAdi stutivacaH sAma // 28 // kAle'laMkArAdIndadyAduddizya kAraNaM tvanyat / bandhumahAdikamiti yattaddAnaM sAdhu lubdhAlu // 29 // tasyA gRhItavAkyaM parijanamArAdhya dAnasaMmAnaiH / tena sadoSaH kopetAM bodhayatItyayaM bhedaH // 30 // dainyena pAdapatanaM praNatirupekSAvadhIraNaM tasyAH / sahasAtyutsavayogo bhraMzaH kopaprasaGgasya // 31 //
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 adhyAyaH] kaavyaalNkaarH| 163 mRduratra yathA pUrva sarveSu yathottaraM tathA balavat / sAdhyeta yo na mRdunA balavAMstatra prayoktavyaH // 32 // sugamam // atha pravAsamAha yAsyati yAti gato yatparadezaM nAyakaH pravAso'sau / eSyatyetyAyAto yatharvavastho'nyathA ca gRhAn // 33 // yAsyatIti / sugamaM na varam / yatharvavastha iti RtvanatikrameNAvasthA dazA pratyAttivyavasthA vA yasya sa tathAbhUtaH / anyathA ceti RtuvivakSAmantareNetyarthaH // atha karuNamAha karuNaH sa vipralambho yatrAnyataro mriyeta naaykyoH| yadi vA mRtakalpaH syAttatrAnyastadgataM pralapet // 34 // karuNa iti / sugamaM na varam / nAyako mriyate nAyikA vA, tathA nAyako mRtakalpo nAyikA vA bhavatIti catvAraH prakArAH // atha yastatraiko jIvati tasya sadRzaceSTo jano bhavatItyAha sarveSveSu janaH syAtsrastAvayavo vicetano glAnaH / acchinnanayanasalilaH satataM dI?SNaniHzvAsaH // 35 // sarveSviti / sugamaM na varam / sarveSviti caturvapi karuNaprakAreviti rasotpattizca vibhAgabhAvAnubhAvasaMyogAdbhavati / tatra zRGgAre vibhAgaH saMbhogavipralambhAdikaH / bhAvastu sthAyI ratiH / itaratu nirvedAdiH / anubhAvastu 'tatra bhavanti strINAm' (13 / 2) ityAdinoktaH / evaM vIrAdiSvapi yojyam // anyonyAnuraktapuMnAryoH zRGgAro'nyathAtve tu zRGgArAbhAsa ityAha zRGgArAbhAsaH sa tu yatra virakte'pi jAyate raktaH / ekasminnaparo'sau nAbhASyeSu prayoktavyaH // 36 // zRGgArAbhAsa iti / sugamaM na varam / AbhASyeSUttameSvasau na prayoktavyaH // athAtra rItInAmanuprAsavRttInAM cAvasare viSayavibhAgamAha iha vaidarbhI rItiH pAJcAlI vA vicArya racanIyA / madhurAlalite kavinA kArye vRttI tu zRGgAre // 37 // iheti / sugamam // athAdhyAyamupasaMharansarvarasebhyaH zRGgArasya prAdhAnyaM pracikaTayiSurAha anusarati rasAnAM rasyatAmasya nAnyaH sakalamidamanena vyAptamAbAlavRddham / /
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 kaavymaalaa| taditi viracanIyaH samyageSa prayatnA dbhavati virasamevAnena hInaM hi kAvyam // 38 // anusaratIti / sugamam // . iti zrIrudraTakRte kAvyAlaMkAre namisAdhuviracitaTippaNasameta zcaturdazo'dhyAyaH samAptaH / pnycdsho'dhyaayH| * zRGgAraM vyAkhyAyAdhunA vIrAdInAM vibhAgabhAvAnubhAvalakSaNaM kAraNatrayaM tathA nAyakAnAyakaguNAMzca pratyekaM krameNAha utsAhAtmA vIraH sa tredhA yuddhadharmadAneSu / viSayeSu bhavati tasminnakSobho nAyakaH khyAtaH // 1 // nayavinayabalaparAkramagAmbhIryaudAryazauryazauTIryaiH / yukto'nuraktaloko niyUMDhabharo mahArambhaH // 2 // utsAhAtmeti / nayeti / gatArthe na varam / utsAhaH sthAyI bhAvaH / dharmadAnayuddhalakSaNaM ca viSayatrayaM vibhAgaH / nAyakaguNA evAnubhAvaH / tejo raNe ca sAmarthya balam / ripUNAM balAdAkramaNaM parAkramaH / gAmbhIryamalabdhamadhyatA / 'dAnamabhyupapattizca tathA ca priyabhASaNam / svajane'tha pare vApi tadaudArya pracakSate // ' samaraikatvaM zauryam / satyapi tyAgakAraNe yogyakAryasyAtyAgaH zauTIryam / dhairymityrthH|| atha karuNa:karuNaH zokaprakRtiH zokazca bhavedvipattitaH prApteH / iSTasyAniSTasya ca vidhivihato nAyakastatra // 3 // acchinnanayanasalilapralApavaivarNyamohanirvedAH / kSiticeSTanaparidevanavidhinindAzceti karuNe syuH // 4 // karuNa iti / acchinneti / sugamaM na varam / zokaH sthAyibhAvaH / iSTAniSTavipattiprAptI vibhAgaH / acchinnnynaathuprbhRtirnubhaavH|| atha bIbhatsaH bhavati jugupsAprakRtirbIbhatsaH sA tu darzanAcchravaNAt / saMkIrtanAttathendriyaviSayANAmatyahRdyAnAm // 5 // hRllekhnnisstthiivnmukhkuunnnsrvgaatrsNhaaraaH| udvegaH santyasmingAmbhIryAnnottamAnAM tu // 6 //
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 adhyAyaH ] kAvyAlaMkAraH / bhavatIti / hRditi / sugamaM na varam / jugupsA sthAyibhAvaH / vibhAgastvahRyadarzanAdiH / anubhAvo hRllekhanAdiH / hRllekhanaM hRdayakampaH // atha bhayAnakaH -- saMbhavati bhayaprakRtirbhayAnako mayamatIva ghorebhyaH / zabdAdibhyastasya ca nIcastrIbAlanAyakatA // 7 // dikprekSaNamukhazoSaNavaivarNya veda gadgadatrAsAH / karacaraNakampasaMbhramamohAzca bhayAnake santi // 8 // saMbhavatIti / digiti / sugamaM na varam / bhayaM sthAyibhAvaH / ghorazabdAdirvibhAgaH / dikprekSaNAdiranubhAvaH // athAdbhutaH syAdeSa vismayAtmA raso'dbhuto vismayo'pyasaMbhAvyAt / svayamanubhUtAdarthAdanubhUyAnyena vA kathitAt // 9 // nayanavikAso bASpaH pulakaH khedosnimeSanayanatvam / saMbhramagadgadavANIsAdhuvacAMsyuttame santi // 10 // syAditi / nayaneti / sugamaM na varam / vismayaH sthAyibhAvaH / vibhAgazcAsaMbhavi / anubhAvo nayanavikAsAdiH // atha hAsyaH hAsyo hAsaprakRtirhAso vikRtAGgaveSaceSTAbhyaH / 165 bhavati parasthAbhyaH sa ca bhUmnA strInIca bAlagataH // 11 // nayanakapolavikAsI kiMcillakSyadvijo'pyasau mahatAm / madhyAnAM vivRtAsyaH sazabdabASpazca nIcAnAm // 12 // hAsya iti / nayaneti / sugamaM na varam / hAsyaH sthAyibhAvaH vibhAvastu vikRtAGgaveSAdiH da: / anubhAvo nayanakapolavikAsAdiH // atha raudra: raudraH krodhaprakRtiH krodho'rikRtAtparAbhavAdbhavati / tatra sudAruNaceSTaH sAmarSo nAyako'tyugraH // 13 // tatra nijAMsasphAlana viSamabhrukuTIkSaNAyudhotkSepAH / santi svazaktizaMsApratipakSAkSepadalanAni // 14 // raudra iti / tatreti / sugamaM na varam / krodhaH sthAyibhAvaH / vibhAvo ripukRtaparAbhavAdiH / anubhAvo nijAMsAsphAlanAdiH // 16
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyagjJAnaprakRtiH zAnto vigatecchanAyako bhavati / samyagjJAnaM viSaye tamaso rAgasya cApagamAt // 15 // janmajarAmaraNAditrAso vairasyavAsanA viSaye / sukhaduHkhayoranicchAdveSAviti tatra jAyante // 16 // samyagiti / janmati / sugamaM na varam / samyagjJAnaM sthAyibhAvaH / vibhAvastu zabdA. diviSayakharUpam / anubhAvI jnmaaditraasaadyH| kaizcicchAntasya rasatvaM neSTam / tadayutam / bhAvAdikAraNAnAmatrApi vidyamAnatvAt / evaM preyorase'pi draSTavyamiti // atha preyAn nehaprakRtiH preyAnsaMgatazIlAryanAyako bhavati / mehastu sAhacaryAtprakRterupacArasaMbandhAt // 17 // nirvyAjamanovRttiH sanarmasadbhAvapezalAlApAH / anyonyaM prati suhRdorvyavahAro'yaM matastatra // 18 // prasyandipramadAzruH susnigdhasphAralocanAlokaH / ArdrAntaHkaraNatayA snehapade bhavati sarvatra // 19 // sugamaM na varam / snehaH sthAyibhAvaH / vibhAvaH sAhacaryAdiH / anubhAvaH prasyandipramadAghraprabhRtiH // atha vIrAdiSu rItiniyamamAha vaidarbhIpAJcAlyau preyasi karuNe bhayAnakAdbhutayoH / lATIyAgauDIye raudre kuryAdyathaucityam // 20 // kaidIti / preyaHkaruNabhayAnakAdbhuteSu caturpu raseSu vaidarbhI pAzcalI ceti rItidvayaM ku. ryAt / tathA raudre rase lATIyA gauDiyA ca kartavyA / zeSaraseSu na rItiniyamaH / sarvA api kathaM kAryA ityAha-yathaucityamiti / aucityaM rasakharUpaparipoSaH / tadanatikameNetyarthaH / rasAnAmalaMkArANAM ca lakSaNasya mAtrayApi nyUnatve tadAbhAsatA boddhavyA // adhyAyamupasaMharaMstadracanAkramamAha ete rasA rasavato ramayanti puMsaH samyagvibhajya racitAzcatureNa cAru / yasmAdimAnanadhigamya na sarvaramyaM kAvyaM vidhAtumalamatra tadAdriyeta // 21 //
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 adhyAyaH ] kAvyAkAraH / 167 ta iti / eve rasAH samyanibhajya ture vicAra mA bhavati racatAH / tathemamA santokAnpuMsanti bhAnuM kavirnAlaM na samarthaH / tatsamAdatraileAhitAryAt iti zrIrudrakRte kAvyAlaMkAre namisAdhuviracitaSpiNasametaH patradazo'dhyAyaH samAptaH / diseasdhyAyaH / 'nanu kAvyena kriyate sarasAnAmavanamadha saha vikrIyAdiyA kathaM ca taM (12 / 1 ) ityucam tatra kazcaturvargaH jagati caturvarga iti khyAtirdharmArthakAmamokSANAm / samyaktAnavidadhyAsasamizrAmaceSu // 1 // jagatIti / sugamam saGganyavityuktam, atha ke te prabandhAH kiyanto betyetanmukrena mahAkAvyasahitakSaNaM kumAha anti diyA magandhAH kAvyakathAkhyAvikrAdayaH kAvye | utpAcAgulAcA mahalaghutvena bhUyo'pi // 2 // santIti / dvidhA prabandhAH santi / prabadhyate gAyaka pAritayenniti kRtvA / ke ca te / kAvyakathAkhyAyikAdaya iti / zrahima kulakanATakAcarye / kra te prabandhAH / kAvye kavikarmaNi / katham / dvidhA / utpAdyAnutpAdyabheva / tathA mahatvena bhUyo'pi punarapi / utpAdya mahAnto laghavazvAnutpAdyA mahAntI laghavazcetyarthaH // athotpAdyalakSaNamAha athAnutpAdyalakSaNamAha tatrotpAdyA yeSAM zarIramutpAdayetkaviH sakalam / kalpitayuktotpattiM nAyakamapi kutracitkuryAt // 2 // tatreti / tatra kAvyAdiSu madhye utpAdyAste yeSAM zarIramitivRttaM sakala kavirutpAdayet / nAyakaM prasiddhaM ehItvA sababahAraH sarva evApUrvI yatra nivadhyata ityarthaH / yathA mAghakAvye / prakArAntaramAha -kalpitA yuktA ghaTamAnotpattiryA tamitthaMbhUtaM nAyakamapi kutracitkuryAt, AstAmitivRttam / atra ca tilekamaJjarI bANakathA vA nidarzanam // paJjaramitihAsAdiprasiddhamakhilaM tadekadezaM vA / paripUrayeskhanAcA yatra kaviste tvanutpAdyAH // 4 // 1. tilakamaJjarIkathA dhanapAla kavipraNItA, mANakathA tu kAdambarI suprasiddhaiva.
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 kAmAlA | paramiti / teSu kAvyAdimadhye te'nutpAdyAH, yeSAM paJjaraM kathAzarIramakhilaM sarvami - tihAsAdiprasiddhaM rAmAyaNAdikathAprasiddhaM kaviH svavAcA paripUrayet / vadedityarthaH / yathArjunacarite / athavA tadekadezaM vA, itihAsavikadezaM vA svavAcA yatra pUrayettadapyanutpAdyam / yathA kirAtArjunIyaM kAvyam // atha mahAntaH tatra mahAnto yeSu ca vitateSvabhidhIyate caturvargaH / sarve rasAH kriyante kAvyasthAnAni sarvANi // 5 // tatreti / sugamaM na varam / kAvyasthAnAni puSpoccayajalakrIDAdIni bhaNyante // atha laghavaH te laghavo vijJeyA yeSvanyatamo bhaveccaturvargAt / asamagrAnekarasA ye ca samagraikarasayuktAH || 6 || taiti / sugamaM na varam / te meghadUtAdayo laghavaH mahAntastu zizupAlavadhAdayaH // athAnutpAdyeSu purANAdikrameNaivetivRttanibandhaH kevalaM tatra kaviH svavAcA catuvargarasakAvyasthAnavarNanaM namaskArapUrvakaM karotIti na tadviSayanibandhopadezo jAyate / ye punarutpAdyAstatra kathaM nibandha ityanupadiSTaM na jJAyata iti tannibandhakramopadezamAha - tatrotpAdye pUrva sannagarI varNanaM mahAkAvye / kurvIta tadanu tasyAM nAyakavaMzaprazaMsAM ca // 7 // tatra trivargasaktaM samiddhazaktitrayaM ca sarvaguNam / raktasamastaprakRtiM vijigISu nAyakaM nyasyet // 8 // vidhivatparipAlayataH sakalaM rAjyaM ca rAjavRttaM ca / tasya kadAcidupetaM zaradAdiM varNayetsamayam // 9 // svArthaM mitrArthaM vA dharmAdiM sAdhayiSyatastasya / kulyAdiSvanyatamaM pratipakSaM varNayedguNinam // 10 // khacarAttaddUtAdvA kuto'pi vA zRNvato'rikAryANi / kurvIta sadasi rAjJAM kSobhaM krodheddhacittagirAm // 11 // saMmantrya samaM sacivairnizcitya ca daNDasAdhyatAM zatroH / taM dApayetprayANaM dUtaM vA preSayenmukharam // 12 // 1. arjunacaritamAnandavardhanAcAryakRtaM prAkRtakAvyam.
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 adhyAyaH] kaavyaalNkaarH| 169 atha nAyakaprayANe nAgarikAkSobhajanapadAdrinadIH / aTavIkAnanasarasImarujaladhidvIpabhuvanAni // 13 // skandhAvAranivezaM krIDAM yUnAM yathAyathaM teSu / ravyastamayaM saMdhyAM saMtamasamathodayaM zazinaH // 14 // rajanI ca tatra yUnAM samAjasaMgItapAnazRGgArAn / iti varNayetprasaGgAtkathAM ca bhUyo nibanIyAt // 15 // . pratinAyakamapi tadvattadabhimukhamamRSyamANamAyAntam / . abhidadhyAtkAryavazAnnagarIrodhasthitaM vApi // 16 // yoddhavyaM prAtariti prabandhamadhupIti nizi kalatrebhyaH / ... khavadhaM vizaGkamAnAnsaMdezAndApayetsubhaTAn // 17 // saMnahya kRtavyUhaM savismayaM yudhyamAnayorubhayoH / kRcchreNa sAdhu kuryAdabhyudayaM nAyakasyAnte // 18 // gatArthe na varam / kulyAdiSviti kulyo gotrajaH / AdizabdAtkRtrimAdiH / tathA saMmantrya nizcitya cetyatrAntarbhUtaH kAritArtho draSTavyaH / anyathA bhinnakartRkatvAtktvA na syAt / nAyakamukhena kavireva mantrayate nizcinoti ceti kecit / tathA nadyaH saritaH / aTavI nirjano dezaH / kAnanamudyAnavanam / sarasyo mahAnti sarAMsi / marurnirjalo deshH| dvIpaM jalamadhyasthabhUpradezaH / bhuvanAni lokAntarANi / tathA yUnAM daMpatInAM krIDA / sA ca vaneSu krIDA, nadISu jalakeliH, aTavyAM vihAra ityaadikaa| tathA yUnAM samAjaH saMgamaH / saMgItaM geyam / pAnakaM sarakam / zRGgAraH suratAdiH / tathA kalatrebhyaH subhaTAnsaMdezAnpradApayet / kathaM daapyet| prabandhena madhupItirmadhupAnaM yatra karmaNi / madhupAnamapi kuta ityAha-yoddhavyaM prAtariti / tathA nAyakasyeti nAyakasyaiva vijayaM kuryAna vipakSasyeti sUcanArtham // atha kimayaM prabandho'navaccheda eva kartavyo netyAha sargAbhidhAni cAsminnavAntaraprakaraNAni kurvIta / .. saMdhInapi saMzliSTAMsteSAmanyonyasaMbandhAt // 19 // sargeti / sugamaM na varam / sargAbhidhAni sarganAmakAni / yataH 'sargabandho mahAkAvyam' ityuktam / tathA saMdhInmukhapratimukhagarbhavimarza nirvahaNAkhyAnbharatokAnsuzliSTAnsuracanAnkurvIta / kathaM tathA te syurityAha-anyonyasaMbandhAditi // ...
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaavymaalaa| mahAkAvyalakSaNamAkhyAya kathAlakSaNamAha zlokairmahAkathAyAmiSTAndevAngurUnnamaskRtya / saMkSepeNa nijaM kulamabhidadhyAtvaM ca kartRtayA // 20 // zlokairiti / sugamaM na varam / saMkSepeNa nijaM kulamabhidadhyAt / na khAkhyAyikAyAmiva vistareNa / khaM ceti ckaaro'nuksmuccye| tena sujanakhalastutinindAdikaM cAbhidadhyAditi sUcyate // tatazca sAnuprAsena tato bhUyo ladhvakSareNa gadhena / racayetkathAzarIraM pureSa puravarNakaprabhUsIn // 21 // sAnuprAseneti / sugama na varam / bhUyo sadhvakSareNa // prakArAntaramAha Adau kathAntaraM vA tasAM nyasyetprapadhitaM samyak / laghu tAvatsaMdhAnaM prakrAntakathAvatArAya // 22 // AdAviti / gatArthe na varam / laghu tAvatsaMdhAnaM lAghavayukaM saMdhAnaM yatra kthaantre| athavAdau tAvatkathAntara nyasyet / tato laghu zIghra prakAntakathAvatArAya saMdhAnamiti / yathA kAdambayAm // tathA kanyAlAbhaphalAM vA samyagvinyastasakalazRGgArAm / iti saMskRtena kuryAtkathAmagadyena cAnyena // 23 // kanyeti / vAzabdaH pakSAntarasUcakaH / tena rAjyalAbhAdi phalamapi kvacit / samyagvinyAsakalazRGgArAmityanena zRGgArastatra prAdhAnyena nibandhanIya ityuktaM bhavati / i. devaM saMskRtema ko kuryAt / anyema prAkRtAdibhASAntareNa khagayena gAthAmiH prabhUta kuryAt / cakArAddyamapi kiMcidityarthaH // AkhyAyikAlakSaNamAha pUrvavadeva namaskRtadevagurunotsaherikhateSveSu / kAvyaM kartumiti kavInzaMsedAkhyAyikAyAM tu // 24 // tadanu nRpe vA bhakti paraguNasaMkIrtane'thavA vyasanam / anpadA tatkaraNe kAraNamakkiTamabhidadhyAt // 15 // pUrvavaditi / tadanviti / sugamam //
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 adhyAyaH] kaavyaalNkaarH| AkhyAyikAyA eva lakSaNazeSamAha atha tena kathaiva yathA racanIyAkhyAyikApi gayena / nijavaMzaM khaM cAsyAmabhidadhyAna tvagayena // 26 // atheti / evo'bhinnakrame / tatazcAyamarthaH-atha tena kavinA yathaiva kathAkhyAyikApi tathaiva gayena racanIyA / turavadhAraNe / tato nijavaMzamAtmAnaM ca gyenaivaasyaambhiddhyaat| yathA harSacarite // api ca kuryAdatrocchrAsAnsargavadeSAM mukheSvanAdhUnAm (!) / dve dve cArye zliSTe sAmAnyArthe tadarthAya // 27 // kuryAditi / sugamaM na varam / tadarthAya prastutArthasUcanAya // saMzayazaMsAvasare bhaMvato bhUtasya yA parokSala / arthasya bhAvinastu pratyakSasyApi nizcitaye // 24 // saMzapituH pratyakSa svAvasareNaiva pAThayetkaMcit / / anyokkisamAsoktizleSANAmekamubhayaM vA // 29 // tatra cchandaH kuryAdAryAparavaktrapuSpitAprANAm / anyatama vastuvazAdathavAnyAmAlinIprAyam // 30 // saMzayeti / saMzayituriti / tatreti / vartamAnasyAtItasya ca parokSasya bhAvinanu pratyakSasyApi saMdehakathanAvasare sati nizcayAya kaMcitprANinamavasareNaivAnyokisamAyokicheSANAM madhyAdekamubhayaM vAlaMkAraM pAThayet / tatra cAryAdicchandaH kuryAt // evaM kAvyAditrayasya lakSaNAnyAkhyAya taccheSamAha sAbhiprAyaM kiMcidvirukhamiva vasnusattrasoga / antaH kathAzva kuryAviSayeSu prabandheSu // 31 // sAbhiprAyamiti / sugamaM na varam / viruddha miva na tu viruddham / trimapIvi kAvyakapAsyAyikAI kuryAdabhyudayAntaM rAjyabhraMzAdi nAyakasyApi / abhiyAvaha tI mokSaM ca nitaan|12|| sugamam //
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 kaavymaalaa| atha laghUnAM kAvyAdInAM lakSaNamAhakuryAtkSudre kAvye khaNDakathAyAM ca nAyakaM sukhinam / ApadgataM ca bhUyo dvijasevakasArthavAhAdim // 33 // atra rasaM karuNaM vA kuryAdathavA pravAsazRGgAram / prathamAnurAgamathavA punarante nAyakAbhyudayam // 34 // sugamam // atha kimetallakSaNaM sarveSAmapi kAvyAdInAM sAmAnyaM syAnnetsAha naitadanutpAdyeSu tu tatra hyabhidhIyate yathAvRttam / alpeSu mahatsu ca vA tadviSayo nAyamupadezaH // 35 // sugamam // atha kAvyakathAkhyAyikAdaya ityatrAdigrahaNasaMgRhItaM darzayitumAha anyadvarNakamAtraM prazastikulakAdinATakAdyanyat / kAvyaM tadbahubhASaM vicitramanyatra cAbhihitam // 36 // anyaditi / sugamaM na varam / tatra yasyAmIzvarakulavarNanaM yazothai kriyate sA prshstiH| yatra ca paJcAdInAM caturdazAntAnAM zlokAnAM vAkyArthaH parisamApyate tatkulakam / AdigrahaNAdekasmiJchandasi vAkyasamAptau muktakam, dvayoH saMdAnitakam , triSu vizeSakam, catuSu kAlApakam / tathA muktakAnAmeva praghaTTakopanibandhaH paryAyayogaH koSaH / tathA bahUnAM chandasAmekavAkyatve tadvAkyAnAM ca samUhAvasthAne parikathA / bhuuyo'pyaah-naattkaadynyditi| atra bharatAbhihitam / nATakAdItyatrAdizabdAnnATakaprakaraNe hAmRgasamavakArabhANavyAyogaDimavIthIprahasanAdisaMgrahaH / tadbahubhASaM ca bahvIbhirbhASAbhirnibadhyate / vicitraM ca / nAnAsaMdhisaMdhyaGgAbhinayAdiyuktatvAditi // ___ mahAkAvyAdilakSaNamabhidhAyedAnI kAvyaguNAtizayavivakSAyAM mA kazcidasaMbhavi vocaditi taniSedhArthamAha kulazailAmbunidhInAM na brUyAllaGghanaM manuSyeNa / AtmIyayaiva zaktyA saptadvIpAvanikramaNam // 37 // kuleti / sugamam // nanu bharatahanUmatprabhRtInAM sarvametacchrayate, tatazca yathA teSAM tathAnyasyApi bhaviSyatIti ko doSa ityAha ye'pi tu lacitavanto bharataprAyA kulAcalAmbunidhIn / teSAM surAdimukhyaiH saGgAdAsanvimAnAni // 38 // .
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 adhyAyaH kaavyaalNkaar| ya iti / sugamaM na varam / surAdimukhyaiH suraadiprdhaanaiH| AdizabdAtsiddhavidyAdharakiMnaragandharvAdisaMgrahaH // .. .... nanu ca sattvacittAdihInatvAnmanuSyANAM kathaM surAdibhiH saha sajo'pItsAha zaktizca na jAtveSAmasurAdivadhe'dhikA surAdibhyaH / / AsItte hi sahAyA nIyante smAmaraiH samiti // 39 // zaktiriti / sugamaM na varam / cazabdo hetau // . . bhUyo'pyAha dAridyavyAdhijarAzItoSNAjhudbhavAni duHkhAni / bIbhatsaM ca vidadhyAdanyatra na bhAratAdvarSAt // 40 // dAridyeti / sugamaM na varam / bhArataM bharatakSetram // anyatra tvilAvRtAdau kuto na vidadhyAdityAha varSeSvanyeSu yato maNikanakamayI mahI hitaM sulabham / vigatAdhivyAdhijarAdvandvA lakSAyuSo lokAH // 41 // varSeSviti / sugamaM na varam / dvandvAni-zItoSNAdIni // atha zAstraparisamAptimaGgalAthai devatAH saMkIrtayannAha jayati janamaniSTAduddharantI bhavAnI jayati nijavibhUtivyAptavizvo murAriH / jayati ca gajavaktraH so'tra yasya prasAdA dupazamati samasto vighnavargopasargaH // 42 // jayatIti / sugamam // evaM rudraTakAvyAlaMkRtiTippaNakaviracanAtpuNyam / yadavApi mayA tasmAnmanaH paropakRtirati bhUyAt // thArApadrapurIyagacchatilakaH pANDityasImAbhava sUribhUriguNaikamandiramiha zrIzAlibhadrAbhidhaH / tatpAdAmbujaSaTpadena naminA saMkSepasaMprekSiNaH puMso mugdhadhiyo'dhikRtya racitaM saTTippaNaM ldhvdH|| ajJAnAdyadvitathaM vivRtaM kimapIha tanmahAmatibhiH / saMzodhanIyamakhilaM racitAjalireSa yAce'ham //
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ 177 kAvyamAlA / sAvamanyUnaM mantho'yaM piDito'khinaH / dvAtriMzadakSara lokapramANena sunizcitam // praznaviMzatikaMyu aura kAlasamma zataiH (1125) / vikrAntaiH // iti zrIrudrakRte kAvyAlaMkAre namisAdhuviracitaTippaNasametaH SoDazo'dhyAyaH samAptaH / granthaH /
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaavyaalNkaarH| ( 19) EPS) medizyAdu ( mA ) rAmANAMza triyAMbAdhitasaMca ( mA )tAnatAnAMsaMghaTTaH | to 1weol the t to the to r EFF Err 1 yuyu to E jA
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyamAlA. 3dhanurbandhaH (zlokaH 9) ma ra rA ta mA SThA sItrA sA trA saMtrA vi pa rA/ .
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyAlaMkAraH / 4 zarabandhaH (zlokaH 10) 5 zUlabandhaH (zlokaH 11 ) ru to Ther / to ka lo pa nA na mA sA tvA dA Da mU na ma da 3 sya ma vA zi the stu 1. ta ate In the 186 18 t*i ? = kU svA sa ja rA So mu mA si
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ "kAvyamAlA 6 zaktibandhaH(zlokaH 12) vya ( TER OF Ph F FRNER 7 halabandhaH (zlokaH 13) sya | | pA tyA taM / ga | yi | lA zi | ra |sya
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 You yi 4. * IS PE 20 S bi - zivA bAdhI to ti > yo K M CShi Wen Wen Ding Ke Yi Zai Wo You Ge Ding kAvyAlaMkAraH ::, 8, 6, 9, 20, ??, ?, ?3) 17/10/14 No rassnamA tyati ra ha rA rastAtya ta da ra uga E khl p biyi yijiyi hoeyi 10%ssig ga 1 JAN mA na sadara gatvA sadA svAma sa K 5 namimyeo mAyA yioeyi jageunseomseoggwayi misijeog jagsajayi seonghwayi saeg (dhIH patrAsa tarAra [32 EL Zhong 5 AM
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaavymaalaa| 9rathapadapATha:(zlokaH14) 10 turagapadapATha:(zlokaH15) | | | | // i tI kSi tAsa // yA ya mA ma ||4|| ka 4|| rite both | u | wau gwa m | | ||sA ya tA si si | "// yasA gwa | | 10 gajapadapATha:(zloka:16/ 12 ardhatramaH(zloka:18) ye nA nA dhI nA vA dhI rA| nA dhI vA rA dhI rA rA jan mA sA yA rivI sa | na vyA dhya de |zva rA naH pA yA da raM de vI yA ga ma da dhya ri zaM te ka A
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyAlaMkAraH 13 murajabandhaH (zlokaH19) 14 sarvatobhadram (zlokaH20) |sA | sA | ra ra | sA | sA | ra | ya | tA | kSa kSa | tA | ya | sA tA | vA ta | ta | vA | tA | | ta stva stva ta kSa | sA ! tA | vA | na ta | yA | tA | sA sA | ya |tA | kSa kSa | tA | ya / -
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ HTM 15 padmabandhaH (zlokaH21) Ye Yi Ying He FFF 44 Shi Nu Yi , Si
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ krayyANi pustakAni. alaMkArazekharaH-zrImANikyacandrakAritaH, zrIkezavamizrakRtaH. - alaMkArasarvasvam-rAjAnakaruyyakakRtaM, jayarathakRtaTIkAsahitam. 1 / alaMkArakaustubha:-zrIvizvezvarapaNDitaviracitaH, khopajJavyAkhyA. 3 karNabhUSaNam-zrIgaGgAnandakavirAjapraNItam. ... ... ... kAvyapradIpaH-mahAmahopAdhyAyazrIgovindaviracitaH, tatsadupA khyavaidyanAthakRtayA TIkayA sahitaH, ... ... kAvyAlaMkArasUtrANi (vRttisahitAni) ayamalaMkArazAstrasya mUlabhUto granthaH paNDitamAnyosti. ... ... ... kAvyAnuzAsanam-zrImadvAgbhaTaviracitaM, svakRtaTIkAsahitam. kAvyAnuzAsanam-AcAryahemacandraviracitam , khopajJAlaMkAra cUDAmaNivyAkhyAsahitam. ... ... ... ... kuvalayAnandaH-(candrAlokena-alaMkAracandrikAvyAkhyayAca sahitaH.) varNakramakozasahitaH. ... ... ... ... ... . kuvalayAnandakArikAH-AzAdharakRtAH, khakRtaalaMkAradIpikA. .. . citramImAMsA-zrImadappayadIkSitapraNItA, citramImAMsAkhaNDanaM ca paNDitarAjajagannAthaviracitA. ... ... 64 // dazarUpakam-zrIdhanaMjayaviracitaM, dhanikRtA avalokaTIkA. .dhvanyAlokaH-zrImadAnandavardhanAcAryakRtaH, zrImadAcAryAbhinava guptaviracitayA TIkayA sahitaH. ... ... ... ... 1.60 nATyazAstram-zrIbharatamunipraNItam. ... mandAramarandacampU:-zrIkRSNakaviviracitA, mAdhuryarajanInAmikayA ___TIkayA sahitA. ... ... ... ... ... ... 1 // rasagaGgAdharaH-(alaMkAraH) mahAkavizrIjagannAthapaNDitarAjavira citaH, mahAmahopAdhyAya nAgezabhaTTakRtaTIkAsahitaH. ... ... 3 // 6 // vAgbhaTAlaMkAraH-zrIvAgbhaTapraNItaH, siMhadevagaNiviracitaTIkA... vRttivArtikaM-zrImadappayadIkSitapraNIta. ... ... ... sAhityakaumudI (alaMkAraH) zrIvidyAbhUSaNaviracitA, kRSNAna__ndinITIkAsahitA. ... ... ... ... ... ..... sAhityadarpaNaM-vizvanAthakavipraNItaM zrIrAmacaraNatarkavAgIzabhaTTA__cAryakRtaTIkAsahitam. ... ... ... ... ... sAhityasAraM-acyutarAya moDakakRtaM, svakRtavyAkhyAsahitaM.... imAnyanyAni ca pustakAni mUlye preSite vhI. pI. dvArA vA prahitAni syuH. tukArAma jAvajI, nirNayasAgarAdhyakSaH, muMbaI,