Book Title: Jain Darshan ane Sankhya Yogma Gyan Darshan Vicharna
Author(s): Nagin J Shah
Publisher: Sanskrit Sanskriti Granthmala
Catalog link: https://jainqq.org/explore/005851/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana ane sAMkhya-yogamAM jJAna-darzanavicAraNA lekhikA jAgRti dilIpa zeTha saMskRta-saMskRti granthamAlA 2 sAmAnya saMpAdaka nagIna jI. zAha Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana ane sAMkhya-yogamAM jJAna-darzanavicAraNA lekhikA jAgRti dilIpa zeTha saMskRta-saMskRti granthamAlA 2 sAmAnya saMpAdaka nagIna jI. zAha Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzaka DaoN. jAgRti dilIpa zeTha 23 vAlakezvara sosAyaTI bhudarapurA, AMbAvADI amadAvAda-380015 lesara TAipaseTa: zAIna ArTa kompaMgrAphIksa RSabhadeva epArTamenTasa, nArAyaNanagara roDa, amadAvAda-380007 mudraka : bhIkhAbhAI sI. paTela bhagavatI ophaseTa 14, ajaya esTeTa, dUdhezvara roDa, amadAvAda-1 ogasTa 1994 kiMmata rUpiyA 150-00 prAptisthAna 1. pArzva prakAzana nIzA poLa, rilipha roDa, amadAvAda-380001 sarasvatI pustaka bhaMDAra hAthIkhAnA, ratanapoLa, amadAvAda-380001 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAstAvika saMskRta-saMskRti graMthamALAnA dvitIya pustaka tarIke DaoN. jAgRti dilIpa zeThanA "jainadarzana ane sAMkhyayogamAM jJAna-darzanavicAraNA' nAmaka A saMzodhanagraMthane vidvAno ane jijJAsuo samakSa prastuta karatAM huM atyaMta AnaMda anubhavuM chuM. jJAna eTale zuM? darzana eTale zuM? "darzana' zabdano eka artha bodha che. jJAna paNa bodharUpa che. eTale jJAna ane darzana banne bodharUpa che. A be bodhamAM zo bheda che? temanI vacce kevo saMbaMdha che ? te banneno dhAraka eka ja che ke judo judo che? tenuM svarUpa kevuM che? A badhA praznonI vicAraNA bhAratIya ciMtakoe karI che. "darzana zabdano bIjo artha che zraddhA. zraddhA eTale zuM? teno jJAnathI zo bheda che ? jJAna ane zraddhA paraspara kevI rIte upakAra kare che ? zraddhAnAM utpAdaka kAraNo kayAM che ? AdhyAtmika vikAsamAM zraddhAno zo phALo che? A prazno paratvenuM bhAratIya dArzanikonuM ciMtana bahumUlya che. - bhAratIya darzanomAM vizeSataH jainadarzana, bauddhadarzana ane sAMkhyayogadarzanamAM jJAna ane darzananI vibhAvanAnI UMDI ane sUkSma vicAraNA karavAmAM AvI che. jJAna-darzana paratve A darzanoe ghaDelI vibhAvanAno tulanAtmaka abhyAsa karavAno prazaMsanIya prayatna prastuta graMthamAM sauprathama vAra karavAmAM Avyo che. zIrSakamAM sUcavyA pramANe mukhyatve jainadarzana ane sAMkhyayogamAM jJAna-darzana paratve je vicAraNA thaI che teno tulanAtmaka abhyAsa A graMthamAM karavAmAM Avyo hovA chatAM bauddhadarzanamAM e aMge zuM vicArAyuM che e paNa supera nirUpAyuM che. uparAMta, upaniSado, gItA ane nyAya-vaizeSikadarzanamAM jJAna-darzana vize je kahevAyuM che tenI vyavasthita rajUAta karavAmAM AvI che. A abhyAsa mULa saMskRta, prAkRta, pAli graMthone AdhAre "nAmUi fsAthate jhi' nyAyane anusarI karavAmAM Avyo hoI . pramANabhUta che. vaLI, mULa graMthonuM arthaghaTana karavAmAM te te darzananI anya "vibhAvanAo sAthenI AMtara saMvAditAne lakSamAM rAkhI che ane tarkano suyogya tema ja suniyaMtrita prayoga karyo che. AcAryonA matavirodhano parihAra karavAno paNa sucAru yatna karyo che. niSpakSa ane tarkasaMgata tAraNo kADhavAmAM AvyAM che. '. Ama A abhyAsa niSpakSa, AdhArabhUta, tulanAtmaka, buddhigamya ane vicArapreraka che. ane te satyazodhaka dRSTithI karavAmAM Avyo che. tethI bhAratIya darzananA abhyAsIone te avazya lAbhakAraka ane rasaprada banaze e niHzaMka che. saMskRta-saMskRti granthamAlA nagIna jI. zAha 23 vAlakezvara sosAyaTI, sAmAnya saMpAdaka bhudarapurA, AMbAvADI, amadAvAda-380015 11 julAI 1994 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA jainadarzanamAM jJAna ane bodharUpa darzana e be judA AtmaguNo manAyA che. paraMtu darzananuM svarUpa, darzanano viSaya, darzanano jJAna sAthe kAlika saMbaMdha Adi vize jaina ciMtakomAM matabheda pravarte che. emAM satya ane maulika mata kayo teno nirNaya karavo kaThina jaNAya che. eTale anya bhAratIya darzanamAM jJAna ane bodharUpa darzanano svIkAra hoya to tyAM jJAna ane darzanathI zuM abhipreta che te jANavA te darzananA jJAna-darzananuM adhyayana karavuM Avazyaka che. AnAthI prerAI sAMkhyayogasaMmata jJAna-darzananuM adhyayana karyuM ane jainadarzanasaMmata jJAna-darzananuM paNa adhyayana karyuM. sAMkhya-yogamAM jJAna e cittano dharma che ane darzana e puruSano dharma che. jJAna-darzananA viSayo, temanuM svarUpa ane temanI vacce kAlika saMbaMdha vagereno sAMkhya-yoga ane jainadarzana anusAra vicAra karyo. sAMkhya-yogasaMmata jJAna-darzananuM adhyayana jainadarzananA jJAna-darzanane samajavAmAM upayogI nIvaDyuM che. Ama jJAna-darzananI samasyAne laI be darzanonA mantavyonI tulanA sauprathama vAra A mahAnibaMdhamAM karavAmAM AvI che. jJAna-darzana vize upaniSado ane gItAmAM je kaMI sAmagrI prApta che teno upayoga karI jJAnadarzananA svarUpane upaniSado ane gItA anusAra rajU karavA prayatna karyo che. A mahattvanuM eTalA mATe che ke jainadarzana ane sAMkhya-yoganI jJAna-darzananI je mAnyatA che tene te vizada kare che. jainadarzana ane sAMkhya-yoga anusAra sarvajJatva ane sarvadarzitvanuM paNa vistArathI nirUpaNa-vivecana karyuM che. bodharUpa darzana uparAMta jainoe zraddhAnarUpa darzana paNa svIkAryuM che, tethI jaina mate samyagdarzananuM vivaraNa karyuM che. upaniSadamAM 'darzana'' zabdano prayoga zraddhAnA arthamAM thayelo prApta thAya che e darzAvyuM che. sAMkhya-yogamAM 'darzana'' zabdano prayoga zraddhAnA arthamAM thayo na hovA chatAM zraddhAnuM yogadarzanamAM atyaMta mahattva che. pataMjali, vyAsa, vAcaspati mizra ane vijJAnabhikSune mate zraddhAnuM svarUpa spaSTa karyuM che. Ama jainonI ane sAMkhyayoganI zraddhAnI vibhAvanAmAM zuM sAmya che e darzAvyuM che. jJAna ane bodharUpa darzanano svIkAra bauddhadharmadarzanamAM paNa hoI tyAM temanAM svarUpa, viSayo, krama ityAdi vize je sAmagrI prApta thaI tenuM samucita adhyayanavivaraNa prastuta karavuM jarUrI hoI prastuta karyuM che. nyAya-vaizeSikoe bodharUpa darzanano svIkAra kema nathI karyo eno uttara ApavAno paNa prayatna karyo che. bauddhoe ''sammAdidvi' zabdano prayoga samyak zraddhAnA arthamAM karyo che. bauddha anusAra zraddhAnuM svarUpa, tenI vividha bhUmikAo, tenA viSayo, vagerenuM rasaprada nirUpaNa karyuM che, jethI jaina ane sAMkhya-yoganI zraddhAnI vibhAvanA sAthe bauddha Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 vibhAvanAnuM sAmya-vaiSamya spaSTa thAya ane zraddhA kevI arthasabhara temaja mahattvanI vibhAvanA che teno khyAla Ave. pahelA prakaraNamAM upaniSado ane gItA anusAra jJAna-darzananI vicAraNA karI che. upaniSadomAM jJAnanA viSaya tarIke kaI vastuono nirdeza che e jaNAvI tAraNa kADhyuM che ke jJAna be prakAranuM che - laukika ane alaukika. laukika jJAnanA viSayo rUpa Adi che, jyAre alaukika jJAnanA viSayo atIndriya ane alaukika evAM brahma, AtmA ane paramAtmA che. Ama alaukika jJAna ane vijJAnano viSaya eka ja che. A jJAna ane vijJAnanA sAdhana tarIke AcAryopadezane jaNAvAyo che. dhyAnane paNa vijJAnanuM sAdhana gaNyuM che. darzana, zravaNa, manana ane nididhyAsana e cAra kramika sopAnone jaNAvatAM keTalAMka upaniSadavAkyomAM '"nididhyAsana" padanA sthAne 'vijJAna" pada che. Ama 'vijJAna" ane "nididhyAsana" samAnArthaka bane. pariNAme zravaNa ane mananane vijJAnanAM kramika sAdhano gaNavAM joIe. mUMDaka vijJAnane AtmadarzananuM kAraNa gaNe che, vaLI temAM jJAna, dhyAna ane darzana evo krama sUcavAyo che. AthI jJAnamAM zravaNa-manana samAviSTa gaNAvA joIe, dhyAnane vijJAna gaNavuM joIe ane darzanane AtmasAkSAtkAra gaNavuM joIe. chAMdogye mananane vijJAnanuM sAdhana gaNyuM che. A nirUpaNa karyA pachI jJAna ane vijJAnanA svarUpabhedanI vicAraNA karI che. jJAna AcAryopadezajanita bodha che, eTale tene zravaNakoTimAM mUkAya. vijJAnano artha koIka vAra AcAryopadezajanita jJAna karavAmAM Avyo che eTale tyAM teno jJAnathI abheda che. paraMtu keTalIka vAra vijJAnane nididhyAsanarUpa gaNavAmAM AvyuM che ane tene AtmasAkSAtkAranuM sAkSAt kAraNa gaNavAmAM AvyuM che. A arthamAM teno jJAnathI bheda che. pachI vijJAnanA be prakArone - haitIbhUta vijJAna ane advaitIbhUta vijJAnane samajAvyA che. upaniSadomAM zraddhAnanA arthamAM darzana" zabdano prayoga maLe che e AMtarika pramANone AdhAre puravAra karyuM che. AtmA vA mare dra%0vya: zrotavya: mantavya: nidriSyAtitavyaH e prasiddha upaniSadavAkyamAM darzana, zravaNa, manana ane nididhyAsana e cAra sopAnono ullekha che. tyAM ''darzana'' padano artha zraddhA che. chAMdogya upaniSada 7.18-19 mAM zraddhA, manana ane vijJAna e trika ane te ja upaniSadamAM 7.25mAM darzana, manana ane vijJAna e trika je traNa sopAno jaNAve che te ekanA eka ja che, te uparathI siddha thAya che ke prathama trikamAM prayojAyelo 'zraddhA' zabda ane bIjA trikamAM prayojAyelo ''darzana" zabda banne samAnArthaka che, paryAyazabdo che. " upaniSadomAM 'darzana'' zabda bodhanA arthamAM paNa prayukta che. cAkSuSa jJAnanA Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. arthamAM to "darzana" pada pracalita che ja paraMtu "darzana" padano khAsa pAribhASika artha savikalpakasamAdhi ke nirvikalpa samAdhimAM thatuM Atmadarzana che -AtmasAkSAtkAra upaniSado anusAra jJAna-darzananI vicAraNA karyA pachI gItA anusAra jJAna-darzananI vicAraNA karI che. sauprathama jJAnanA viSayonuM nirUpaNa karI jJAnanuM svarUpa temaja jJAna-vijJAnano bheda darzAvyo che. ahIM rAmAnuja ane zaMkarano vyAkhyAbheda rajU karyo che. zaMkara "jJAna" padathI bahudhA zAstrajJAna samaje che ane vijJAna" padathI sAkSAtkArarUpa jJAna samaje che. jJAnaprAptinA upAyomAM praNipAta, pariprazna ane sevAne jaNAvela che. A badhAMnI vistRta vicAraNA karI che. gItAmAM "darzana" zabda bodhanA arthamAM prayukta thayelo che. tyAM darzananA viSaya tarIke tattva, AtmA, samatva, izvara Adine gaNAvyAM che. darzana sAkSAtkArarUpa che. zaMkara ane rAmAnuja spaSTapaNe jaNAve che ke zAstra dvArA thato bodha jJAna che, jyAre sAkSAtkArarUpa bodha darzana che. prathama jJAna ane pachI darzana e kramanuM spaSTa sUcana paNa ahIM maLe che. darzananAM sAdhana tarIke divyacakSu, dhyAna, sAMkhyayoga, karmayoga ane jJAnacakSune jaNAvavAmAM Avela che. A badhAMnI vizada samajUtI ApI che. (dvitIya prakaraNamAM jainadarzana ane sAMkhyayoga anusAra jJAna ane darzananA dhArakanuM svarUpa kevuM che te nirUpyuM che. jenA mate jJAna ane darzana banneno dhAraka AtmA che. sauprathama AtmAnA svataMtra astitvanI sthApanA mATe jaina ciMtakoe ApelI dilIlo samajAvI che, pachI AtmAnA lakSaNanI carcA karI che. ahIM AcArAMgasUtramAM AtmasvarUpanuM je varNana che te rajU karI uttarAdhyayana anusAra AtmAnA vyAvartaka dharmo jaNAvyA che ane chevaTe vAdi devasUrie Apela AtmalakSaNane jaNAvyuM che. tyAra bAda AtmAnA anantacatuSkanI saghana vicAraNA karI che. jeno sAmAnyapaNe anantajJAna, anantadarzana, anantacAritra ane anantavIryano anantacatuSkamAM samAveza kare che. keTalAka anaMtasukhane anaMtacAritranA badale gaNAve che. anaMtasukhanuM prAkaTya kayA karyAvaraNanA kSayathI thAya che e prazna paratve Adhunika vidvAnomAM jaNAto matabheda nirUpyo che. pachI AtmAnuM pariNAmIpaNuM, tenuM avasthitatva, tenuM kartutva, tenuM bhophtatva, tenuM pratizarIrabhinnatva, tenuM Ananya, tenuM dehaparimANatva, tenA adaSTanuM (karmanuM) paudgalikatva, teno ane karmano saMbaMdha, tene karmo lAgavAnAM kAraNo, karmanI AThaprakRtio, karmanI daza avasthAo, karmakSayanA upAyo, AtmAnI gatikriyA, AtmAnuM asaMkhyAta-pradezItva, jIvanA bheda-prabhedo A badhAMnuM vistRta nirUpaNa karyuM che. Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAMkhya-yoga anusAra darzanano dhAraka paruSa (AtmA) che, jyAre jJAnanuM dhAraka citta che, eTale pahelAM puruSanuM svarUpa varNavI pachI cittanuM svarUpa varNavyuM che. sauprathama sAMkhyayoga anusAra puruSanA svataMtra astitvane aneka tarko dvArA puravAra karyuM che. puruSa cetana che, draSTA che ane triguNAtIta che e jaNAvI tenA apariNAmIpaNAnI, tenA vibhu parimANanI, tenA akartutvanI, tenA bhostRtvanI, tenA pratizarIrabhinnatvanI, tenA sadA karmAvaraNarAhityanI, tenA gatikriyAzUnyatvanI . ane tenA gauNa baMdha-mokSanI carcA karI che. pachI cittanA svarUpanuM vivaraNa karyuM che. citta triguNAtmaka che, sukhaduHkhamohAtmaka che ane jaDa che e jaNAvI tenA , pariNAmitvanI, tenA kartutvanI, tenA bhoknatvanI, tenA dehaparimANatvanI, tenA ane karmanA saMbaMdhanI ane tenA baMdha-mokSanI vicAraNA karI che. anta, jainasaMmata AtmA ane sAMkhya-yogasaMmata AtmAnI temaja jainasaMmata AtmA ane sAMkhyayogasaMmata cittanI tulanA karI che. A tulanAmAMthI evo niSkarSa kADhavAmAM Avyo che ke darzana ja sAMkhyayoganA puruSanA astitva mATeno tArkika AdhAra che. e sivAya puruSatattvanA svIkAra mATe koI buddhigamya kAraNa nathI. cittane ja jJAna ane darzana bane che ema mAnavAmAM Ave to puruSanuM koI prayojana rahetuM nathI. ane to evA cittano jainonA AtmAthI koI bheda raheto nathI. sAMkhyayogasaMmata citta ane jainasaMmata AtmA vaccenuM atyanta sAmya e sUcave che ke jaina AtmA e citta ja che. teo cittane ja "AtmA" nAma Ape che. jema sAMkhya yoga cittathI para AtmA yA puruSatatvane svIkAre che tema jaino cittathI para AtmA yA puruSatattvane svIkAratA nathI. te svIkAravAnuM temane koI prayojana nathI, kAraNa ke temane mate cittane ja jJAna ane darzana bane che. trIjA prakaraNamAM jainadarzana ane sAMkhyayoga anusAra jJAna ane bodharUpa darzananI vicAraNA karI che. pahelAM jainadarzanane anusarI vicAraNA karI che. jaina AcArAMgasUtra (4.1.9)mAM nirdiSTa darzana, zravaNa, manana ane vijJAna tema ja bRhadAraNyaka upaniSada (2.45)mAM nirdiSTadarzana, zravaNa, manana ane nididhyAsananI tulanA karI darzAvyuM che ke zravaNa e zrata che ane manana e mati che. vijJAna ane nididhyAsanano artha eka che. jainadarzana AcArapradhAna che ane mukhyapaNe adhyAtmazAstra che, eTale emAM pramANazAstrIya dRSTinI apekSA na rakhAya paraMtu adhyAtmazAstrIyadRSTinI apekSA rakhAya. adhyAtmazAstramAM tattvano sAkSAtkAra karavAnI prakriyA zraddhA (darzana), zravaNa, manana ane nididhyAsana che. sAdhakane mATe pramANazAstranuM zAstrIya jJAna Avazyaka nathI. pramANazAstra na bhaNelo paNa sAruM manana karI zake che ane manana Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7 karatAM anAyAse ja pratyakSa, anumAna, tarka, smRti, pratyabhijJAna vagere pramANono prayoga kare che. A badhuM vizada rIte rajU karyuM che. pachI matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna, mana:paryAyajJAna ane kevaLajJAna A pAMca jJAno temaja cakSudarzana, acakSudarzana, avadhidarzana ane kevaLadarzana A cAra darzanonuM nirUpaNa karI, jJAna ane darzananA bhedanI vistRta carcA karI che. sAkAra bodha e jJAna ane nirAkAra bodha e darzana ema jaina AgamomAM kahyuM che. eTale ''sAkAra' ane ''nirAkAra' zabdonAM vividha arthaghaTano ApyAM che. jJAna ane darzananA kAlika saMbaMdha aMgenA matabhedo rajU karyA che. kevaLajJAna ane kevaLadarzanano bheda darzAvI kramavAda, sahotpattivAda ane abhedavAdanI vistArathI vicAraNA karI che. darzanano artha nirvikalpaka jJAna karatAM indriyo dvArA thatAM pAMca ke cha darzanonI yugapat utpatti saMbhave ke nahi enI jaina dRSTie carcA karI che. vaLI, eka aindriyaka jJAna ane eka aindriyaka darzana bannenI utpatti sAthe saMbhave ke nahi enI carcA paNa karI che. darzana ane vyaMjanAvagraha-arthAvagraha vaccenA saMbaMdhanI paNa vicAraNA karI che. A prasaMge sUcavavAmAM AvyuM che ke jJAtAdharmakathA (prathama adhyayana, 35) anusAra avagraha Adi manananI cAra bhUmikAo hovI joIe. pachI zrutadarzana kema nahi eno khulAso karyo che, manaHparyAyadarzana vizenA matabhedo rajU karyA che. keTalAka mana:paryAyadarzanano svIkAra karatA nathI, paraMtu tenA asvIkAranuM je kAraNa Ape che te buddhigamya nathI. jo darzanano artha svasaMvedana karavAmAM Ave to manaHparyAyadarzana kema nathI saMbhavatuM * eno khulAso buddhigamya banI jAya. A badhuM tarkabaddha rIte samajAvyuM che. kevaLajJAnanI (sarvajJatAnI) paNa vipula vicAraNA karI che. AnA pachI sAMkhyayoga anusAra jJAna ane bodharUpa darzananI vicAraNA karI che. citta bAhya padArthonA AkAre pariNamI temane jANe che ane puruSanA AkAre pariNamI puruSane jANe che. A cittapariNAmane cittavRtti kahevAmAM Ave che. cittavRtti jJAna che. Ama jJAna e cittano dharma che. cittavRttio pAMca che - pramANa, viparyaya, vikalpa, nidrA ane smRti. A pAMcenI vistRta samajUtI ApI che. pratyakSapramANanI carcA prasaMge pAMca indriyonI pAMca AlocanavRttio yugapat utpanna thAya che ke nahi e praznanI temaja AlocanavRtti, vikalpavRtti, abhimAnavRtti ane adhyavasAyavRtti A cAranI yugapat utpatti saMbhave ke nahi e praznanI vicAraNA karavAmAM AvI che. pachI jJAnasaMbaMdhI siddhionuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM che. te siddhiomAM atIta-anAgatajJAna, sUkSmavyavahitaviprakRSTajJAna, paracittajJAna ane sarvajJAtRtva e cArano paricaya Apyo che. tyAra pachI sAMkhyayoga mate darzananuM Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vistArathI vivaraNa karyuM che. puruSa draSTA che, citta draSTA nathI. puruSanA darzanano viSaya cittavRtti che. asaMga, apariNAmI ane nirvikAra puruSa cittavRttino jJAtA kevI rIte bane che enI sAMkhyayogasaMmata prakriyAnuM vizada nirUpaNa karyuM che. ahIM vAcaspati mizra ane vijJAnabhikSunA matabhedane samajAvyo che. jJAna ane darzana vacce kAlika saMbaMdha saMbhave ke nahi e paNa vicAryuM che. puruSane bAhyapadArthonuM jJAna nathI, amUrta cetanAzaktinuM pratibiMba cittamAM paDe che ane citta jaDa che A sAMkhya-siddhAntonuM jaina, ciMtakoe kareluM khaMDana paNa rajU karyuM che. e khaMDana dvArA jaino kahevA mAMge che ke jJAna ane darzana banne eka cetanatattvane ja hoI zake. pachI sAMkhyayoga anusAra . sarvajJatvasarvadarzitvanI vicAraNA karI che. niratizaya arthAt anaMtajJAnane sarvajJatvanuM kAraNa gaNavAmAM AvyuM che. A darzAve che ke anaMtajJAna ane sarvajJatva e judI vastu che. pataMjali sarvajJatvane mahattva ApatA nathI, tene eka siddhirUpa gaNe che. cittane sarvajJa banavA mATe be vastu jarUrI che - (1) vivekajJAna ane anantajJAna ane (2) . kSaNa ane kSaNakrama upara saMyama (=dhAraNA, dhyAna ane samAdhi). vivekajJAna ane anantajJAna thAya eTale yogIne kevalya pahelAM sarvajJatvarUpa aizvarya prApta thavuM ja joIe evo koI niyama nathI evuM yogabhASyakAra spaSTapaNe jaNAve che. citta badhA padArthonA ane temanI badhI avasthAonA AkAre pariNamI badhA padArthone temanI badhI avasthAo sAthe jANe che. pariNAme puruSa cittavRttinA mAdhyamathI te sarvanuM darzana kare che. - chelle, jJAna-darzanaviSayaka sAMkhyayoga ane jaina matonI tulanA karI che. ahIM te te muddAne laI banne darzanomAM zuM sAmya-vaiSamya che e spaSTa rIte batAvyuM che. A prakaraNagata adhyayananA phaLarUpe eka mahattvano niSkarSa prApta thAya che. te jJAna-darzananA bheda aMge che. sAMkhyayogamAM jJAnano viSaya bAhya padArtho ane puruSa che, jyAre darzanano viSaya jJAna pote che. Ama jJAnanuM jJAna darzana che. A hakIkata jainasaMmata jJAna-darzananA vailakSaNya upara prakAza pADe che. tyAM paNa jJAnanA jJAnane darzana manAtuM hoya evo saMbhava che. jainadarzanamAM jJAnanuM jJAna svasaMvedana che. AthI tyAM svasaMvedana e ja darzana che evuM phalita thAya. Ama sAMkhyayoganA jJAna-darzananI vibhAvanA jainonI jJAna-darzananI vibhAvanAne samajavAnI eka dRSTi Ape che ane teno saMbhavita maulika lakSaNabheda nirdeza che. darzanane svasaMvedananA arthamAM samajAM, jainoe mana:paryAyadarzana kema svIkAryuM nathI e praznano uttara buddhigamya rIte ApI zakAya che cothA prakaraNamAM jainadarzana ane sAMkhyayoga anusAra jJAna ane zraddhAnarUpa Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9 darzananuM vivecana karyuM che. pahelAM jainadarzananA siddhAntanuM vivecana che. ahIM prAstAvikamAM darzAvyuM che ke bRhadAraNyaka upaniSadanA 'AtmA vA Jare draSTavya: strotavya: mantavya: nividhyAsitavya:' e prasiddha vAkyamAM nirdiSTa ''darzana'' zabdano artha zraddhA che, A ApaNe prathama prakaraNamAM puravAra karyuM che. A upaniSadavAkyane barAbara maLatuM AvatuM 'vinuM sutaM mayaM viLayuM' vAkya AcArAMgasUtranA prathama zrutaskaMdhamAM Ave che. jema bRhadAraNyaka upaniSadanA te ''darzana'" zabdano artha zraddhA che tema AcArAMgasUtranA prastuta ''darzana" zabdano artha zraddhA che. prAstAvikamAM bIjI mahattvanI bAbata e jaNAvI che ke upaniSadamAM be prakAranI zraddhAnuM sUcana che - zravaNapUrvenI zraddhA ane mananapUrvenI zraddhA. Ama eka zraddhA zravaNa pahelAMnI che ane bIjI zraddhA zravaNa pachInI che. A eka agatyanI bAbata che ane te jainonI naisargika zraddhA ane Adhigamika zraddhAnI mAnyatAne navesarathI samajavAmAM upayogI che. A prAstAvika pachI ''zraddhA'' zabdanI vyutpatti ane tenA arthonI vistRtavicAraNA karI che. zraddhAnA je aneka artho che temAM be mahattvanA che - (1) cittano prasAda (zuddhi, vaizadya, pAradarzitA) ane (2) vizvAsa. pachI tattvArthasUtra, bhASya ane siddhasenIya TIkAnA AdhAre samyakdarzananI vistRta vicAraNA karI che. siddhasenIya TIkAmAM AvatI aneka mahattvanI bAbatone vizada karI samajAvI che. naisargika zraddhA ane Adhimika zraddhA e eka ja vyaktine thatI be phremika bhUmikAo che e siddha karavAno prayAsa karyo che ane emAM devaguptAcAryanuM samarthaka vAkya TAMkyuM che. ahIM upaniSadanI paraMparAmAM prApta pelI be zraddhAonI mAnyatA ane bauddha paraMparAmAM prApta zraddhAnI vividha bhUmikAonI mAnyatA (juo pAMcamuM prakaraNa) A arthaghaTanane Teko Ape che. naisargika zraddhA cittanI eka prakAranI zuddhirUpa che - prasAdarUpa che, jyAre Adhigamika zraddhA e AptopadiSTa tattvArthomAM saMpratyayarUpa che - vizvAsarUpa che. samyakdarzananAM cihno prazama Adi gaNAvAya che paraMtu dhavalA to prazama AdinI abhivyaktine ja samyakdarzana gaNe che. ahIM prazama AdinI samajUtI ApI che. pachI samyakdarzananA aticAronuM vivecana karyuM che. pachI samyakdarzananA vividha vibhAgonuM vistArathI nirUpaNa karyuM che. tyAra pachI Ave che mithyAdarzananA svarUpa temaja tenA naisargika ane Adhigamika evA be bhedonI carcA. A be bhedonuM vivecana karI e puravAra karavA prayatna karyo che ke A be bhedo paNa be kramika bhUmikAo ja che. ema na svIkAratAM jo kahevAmAM Ave ke keTalAkane naisargika mithyAtva hoya che ane keTalAkane adhigamaja (paropadezajanya) to kahevuM paDe ke bIjA prakAranA mithyAtvIone paropadeza pahelAM mithyAdarzana hatuM nahi. A Apatti TALavA be bhedone be kramika bhUmikAo ja gaNavI . Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 joIe. samyagdarzananA be bhedone be kramika bhUmikAo gaNavAnA arthaghaTanane A baLavAna banAve che. mithyAdarzananA Abhigrahika Adi pAMca prakAronuM savistara vivecana karI Abhigrahika mithyAdarzanano phalitArtha spaSTa karyo che, te e ke pUrvadhAraNAo ane vArasAmAM prApta mAnyatAo pratyeno rAga tyAgavAthI citta prasanna bane che arthAt satyane grahaNa karavAnI yogyatA (zuddhi) prApta kare che. tyAra pachI zraddhAnarUpa darzana ane bodharUpa darzanano saMbaMdha samajavA prayatna karyo che. te bAbate be dRSTibiMduo saMbhave - eka anusAra pUrNa satyanuM bodharUpa darzana pahelAM thAya che ane pUrNasaMprasAda arthAt pUrNasamyagdaSTi pachI thAya che. bIjA anusAra A krama UlaTo che. A banne dRSTibiMduo vistArathI samajAvyAM che, pachI jJAna ane zraddhAnarUpa darzananA saMbaMdha vize vistArathI vicAraNA karI che. umAsvAtisamyagdarzanane matijJAnano aMza mAne che e matanI samIkSA karI che. siddhasenIya TIkAmAM rajU thayelA bhedapakSa ane abhedapakSanI vizada samajUtI ApI, temanI samarthaka dalIlone vicArI te banne pakSonuM vivecana karyuM che. ahIM siddhasena divAkara, jinabhadra, pUjyapAda ane akalaMkanAM mantavyonuM nirUpaNa karyuM che. sAMkhya-yogamAM zraddhAnA arthamAM '"darzana'" zabdano prayoga thayo nathI, paraMtu ''zraddhA'' zabda ja sIdho prayojAyo che. sAMkhyayoganI zraddhA vizenI mAnyatA vyAsa, vAcaspati mizra ane vijJAnabhikSunA bhASya, tattvavaizAradI ane vArtikane AdhAre spaSTa karI che. bhASyakAra zraddhAne samprasAda tarIke samajAve che. vAcaspati saMprasAda, abhiruci ane zraddhAne paryAyazabdo gaNe che, ane saMprasAdanA (zraddhAnA) viSaya tarIke Agama, anumAna ke AcAryopadeza dvArA jANelA tattvane jaNAve che. mAro yoga siddha thAo evI abhilASA arthAt prIti e saMprasAda che, ema vijJAnabhikSu mAne che. ''saMprasAda' no artha cittazuddhi karyo nathI, paraMtu te thaI zake. vyAsa zraddhAne kalyANI jananI sAthe sarakhAve che. AnuM mULa zatapathabrAhmaNamAM maLe che. A sarakhAmaNIno Azaya sphuTa karyo che. zraddhA sAdhakane mArgabhraSTa thatAM bacAve che, kAraNa ke zraddhAnuM svarUpa ja tattvapakSapAtarUpa che. zraddhAthI vIrya, vIryathI smRti, smRtithI samAdhi, samAdhithI prajJAviveka, prajJAvivekanA vairAgyathI asaMprajJAta samAdhi evI kAryakAraNanI zrRMkhalA che. Ama zraddhA samagra yogasAdhanAnI prasavabhUmi che. AnuM vistArathI vivaraNa karavAmAM AvyuM che. zraddhAnuM mahattva darzAvI zraddhA ane jJAnanA saMbaMdhanI vicAraNA karI che. mithyAzraddhA ane mithyAjJAnano saMbaMdha ane sAMkhyayogamAM mithyAzraddhAnI kalpana aAva e vize paNa carcA karI che. ante, zraddhA aMge jainadarzana ane sAMkhya-yoganI tulanA karI che, ane je je Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11 mudA paratve temane bheda che te te muddAone tAravI temano bheda spaSTa karyo che. pAMcamA prakaraNamAM bauddhadharmadarzana ane nyAya-vaizeSikadarzana anusAra jJAna, darzana ane zraddhAnI vicAraNA karI che. A prakaraNanA be vibhAga che. prathamamAM bauddhadharmadarzana anusAra jJAna, darzana ane zraddhAnI vicAraNA che, jyAre bIjAmAM nyAya-vaizeSika anusAra jJAna, darzana ane zraddhAnI vicAraNA che. prathama vibhAgamAM sauprathama bauddha mate AtmAnuM nirUpaNa karyuM che. teo cittathI para Atmatattvane svIkAratA nathI. temanuM citta kSaNika che ane cittakSaNonI eka saMtati cittakSaNonI bIjI saMtatithI pRthak che. Ama cittakSaNasaMtati jaina Atmadravya sadaza che ane cittakSaNo AtmaparyAyo sadeza che. jainonI jema bauddho paNa cittane prakAzasvarUpa gaNe che ane jJAna-darzanane teno svabhAva mAne che. Agantuka maLo dUra karI cittanuM svasvabhAvamAM AvavuM e ja nirvANa che, mokSa che. rUpa Adi pAMca skaMdho cittane vyaktitva bakSe che, je mhoruM che. A vyaktitva e ja pudgala che. skaMdhono abhAva thatAM pudgalano abhAva thAya che. nirvANamAM skaMdhono abhAva thAya che, eTale pudgalano (vyaktitvano) abhAva thAya che, paraMtu vyaktitvahIna zuddha citta to rahe che ja. citta kSaNika hovA chatAM mokSa, paraloka AdinI upapatti kevI rIte thAya tenI samajUtI ApI che. A badhuM vigate samajAvyuM che. bauddhadharmadarzanamAM jJAna-darzananI be koTio spaSTapaNe svIkAravAmAM AvI che - aindriyaka koTi ane yaugika koTi, aindriyaka koTinA darzana ane jJAna anukrame nirvikalpaka indriyapratyakSa ane sarvikalpaka indriyapratyakSa che. paraMtu bhAvanA yA samAdhinA phaLarUpe je savikalpaka prazA ane nirvikalpa prajJA janme che te ja anukrame yaugika jJAna ane darzana che evuM tAraNa kADhyuM che. pachI cha yogaja jJAno arthAt abhijJAono paricaya karAvyo che ane bauddha mate sarvajJatvanI vicAraNA karI che. bauddha matamAM samyakdaSTi ane zraddhAne samAnArthaka mAnavAmAM AvyA che e darzAvyuM che. samyakdaSTinI prAptinA be hetuo jaNAvAyA che - (1) paropadezazravaNa ane (2) svayaM potAnI vicAraNA (manana). zraddhA cittaprasAdarUpa che. prasAdano artha anAsavatva che, zuddhi che. A zraddhAne mukhyapaNe zravaNapUrvenI zraddhA gaNI zakIe. guruno dharmopadeza sAMbhaLyA pachI tene zruta viSayamAM zraddhA thAya che. A che zravaNa pachInI ane manana pUrvenI zraddhA. jyAM sudhI te upadiSTa siddhAntonI ke dharmanI parIkSA karato nathI tyAM sudhI tenI zraddhA A bhUmikAnI hoya che. pachI te zruta dharmanI parIkSA kare che. Ane kAraNe tenI zraddhA AkAvatI bane che. AkAravatI zraddhAno artha che '"samarthaka hetuone AdhAre dharma yA siddhAntamAM thatI zraddhA.' A AkAravatI zraddhA Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 manana pachInI zraddhA che. Ane avecappasAdarUpa zraddhA gaNavI joIe. parIkSita dharma dhyAnane yogya bane che. dvitIya dhyAnamAM dharmanI je jhAMkhI thAya che, dharmano je kaMIka sAkSAtkAra thAya che tene pariNAme dvitIya dhyAnamAM adhyAtmaprasAdarUpa zraddhAno udaya thAya che. Ama A zraddhA nididhyAsana pachInI che. zraddhAnI bhUmikAonI A je vAta che te bahu mahattvanI che. adhyAtmazAstramAM satya sAkSAtkAranAM je cAra sopAna che - darzana (zraddhA), zravaNa, manana ane nididhyAsana, temano jema upaniSadamAM ane AcArAMgasUtramAM spaSTa nirdeza che tema bauddhadharmadarzanamAM paNa che. ahIM darzanano artha cittaprasAdarUpa zraddhA che ane te zraddhA zravaNa, manana ane nididhyAsanathI puSTa thaI vizeSa saMskAra pAmatI jAya che. A vastu upaniSado ane bauddha piTakomAM svIkRta che. A vastu jainonI naisargika zraddhA ane adhigamaja zraddhAne be kramika bhUmikAo gaNavAnuM ApaNA upara dabANa kare che, naisargika zraddhAne zravaNapUrvenI zraddhA ane adhigamaja zraddhAne zravaNa pachInI paNa manana pUrvenI zraddhA gaNavA ApaNA upara dabANa kare che. zraddhA ane prajJAnA saMbaMdha vize be dRSTibiMduo rajU karyA che. eka anusAra jJAnanA vadhavA sAthe zraddhA vadhatI jAya che ane jyAre jJAna pUrNa bane che, tyAre zraddhA paNa pUrNa bane che. bIjA anusAra zraddhAthI sAdhanA zarU thAya che ane chevaTe zraddhAnuM sthAna prajJA le che, eTale ja arahaMtamAM zraddhAno abhAva mAnavAmAM Avyo che. bIjA vibhAgamAM sauprathama nyAya-vaizeSika mate AtmAnuM nirUpaNa karyuM che. temanA anusAra AtmA kUTasthanitya che, vibhuM che ane aneka che. buddhi, sukha, Adi nava guNo AtmAnA vizeSaguNo che. guNa ane dravyano atyaMta bheda che, tethI AtmaguNo AtmAnuM svarUpa nathI. pariNAme mokSamAM AtmAne jJAna paNa nathI ke sukha paNa nathI. AtmAnA guNa tarIke jJAnane svIkAryuM che paNa darzanane svIkAryuM nathI. AnuM zuM kAraNa hoI zake teno zakya khulAso Apyo che. nyAyavaizeSiko sau mATenI kartavyarUpa sAmAnya dharmapravRttimAM dharmazraddhAno samAveza kare che. ahIM kandalIkAra zraddhAno artha manaHprasAda kare che, jyAre vyomavatIkAra teno artha bhaktivizeSa kare che. nyAyabhASyakAra mAnasika zubha pravRttimAM dayA ane aspRhA sAthe zraddhAno samAveza kare che. mahAmahopAdhyAya phaNibhUSaNa jaNAve che ke pUrvAcAryo zraddhAno artha "veda ane vedamUlaka zAstrasiddhAntamAM dRDha vizvAsa' evo kare che. A mahAnibaMdhanuM je kaMI nUtana pradAna che teno Acho khyAla ahIM ApuM chuM. (1) sAMkhya-yogasaMmata ane jainadarzanasaMmata jJAna-darzananuM tulanAtmaka adhyayana ahIM sauprathama rajU thayuM che. (2) sAMkhya-yoganI jJAna-darzananI vibhAvanA jainadarzananI Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAna-darzananI vibhAvanAne samajavAmAM keTalI sahAyabhUta che tenuM nidarzana karyuM che. (3) jainasaMmata AtmA sAMkhyayogasaMmata AtmA sAthe sAmya nathI dharAvato paNa sAMkhyayogasaMmata citta sAthe atyaMta sAmya dharAve che e darzAvyuM che. (4) darzana, zravaNa, manana ane nididhyAsana e upaniSadagata catuSTayamAM "darzana" zabdano artha zraddhA che e AMtarika purAvAothI siddha karyuM che. (5) jainadarzanamAnya naisargika zraddhA ane Adhigamika zraddhA e beno vikalpa nathI, paraMtu te be kramika bhUmikAo che te tarkapurassara puravAra karyuM che. (6) mana:paryAyadarzanano asaMbhava kema temAM eka buddhigamya navIna yukti ApI che. (7) aikriyaka darzanonI yugapatuM utpatti temaja jJAna ane darzananI yugapat utpattinI bAbatamAM sAMkhyayoga ane jainadarzananAM mantavyonI vivecanA ane tulanA karI che. (8) bauddhonI jJAna-darzananI vibhAvanAne vizada rIte samajAvI che. (9) bauddhadharmadarzanamAM zraddhAnI vividha bhUmikAono svIkAra che, te spaSTakarI ApyuM che. (10) jainadarzanamAM pUrvakALe AdhyAtmika dRSTie zruta ane matino artha zravaNa ane manana hato, paraMtu uttara kALe pramANazAstrIya dRSTie temano vicAra thatAM krama UlaTAI gayo ane temano artha vizeSa prakAranA pramANazAno - matijJAna ane zrutajJAna thayo ema siddha karavA prayatna karyo che. - saMskRta viSayamAM pIeca.DI.nI padavI mATe gujarAta yunivarsiTIe A mahAnibaMdha mAnya karela che. mArA mArgadarzaka mu. zrI mAlavaNiyAsAhebe mArgadarzana ApIne tema ja mArA lakhANane vAMcI, sudhArI, prazaMsI, protsAhana ApIne mArA A saMzodhanakAryane pUrNa karavAmAM mahattvano phALo Apyo che, te badala huM temanI atyaMta RNI chuM. lA.da. bhAratIya saMskRti vidyAmaMdiranA bhUtapUrva adhyakSa mArA pitA DaoN. : nagInabhAI zAhe mArI sAthe carcAvicAraNA karI navA navA arthaghaTanonuM udghATana karI mArA saMzodhanakAryane tejasvI banAvyuM che, te badala huM temanI kRtajJa chuM. temaNe ja yogya saMpAdana karI A prakAzana aMgenuM saghaLuM kArya karyuM che. je parivAranI huM putravadhU chuM te zrI nyAlacaMda nAgaradAsa parasottama(rANapura) parivAre mane A saMzodhanakArya karavA pUrI anukULatA karI ApI; te samagra parivArane A graMthaprakAzana prasaMge snehAdarapUrvaka smaruM chuM. anne, mArA saMzodhanakAryamAM je vidvAnonA graMthono meM upayoga karyo che te sau prati huM AbhAranI lAgaNI vyakta karuM chuM. jAgRti dilIpa zeTha Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayanirdeza 1 upaniSadomAM ane gItAmAM jJAna ane darzana (1-18) upaniSadomAM jJAna (1-5), jJAnano viSaya (1),vijJAnanoviSaya(12), jJAnanAM sAdhana(2), vijJAnanAM sAdhana (2-3), jJAnanuM svarUpa (3), jJAna ane vijJAna (4), AtmA vijJAtA ane vijJAnasvabhAva (4), vijJAnanA bheda (4), vijJAnano mahimA (4-5), prajJAna (5) upaniSadomAM darzana (5-9), zraddhAnanA arthamAM 'darzana' zabdano prayoga (5-6), bodharUpa darzana (6), bodharUpa darzanano viSaya (67), bodharUpa darzananAM sAdhana (7-8), bodharUpa darzananuM svarUpa (89) gItAmAM jJAna (9-11), jJAnano viSaya (9), jJAnanuM svarUpa tema ja jJAna-vijJAnano bheda (9-10), jJAnaprAptinA upAya (10), jJAnamahimA (10), jJAnaprakAra (11) gItAmAM darzana (11-13), darzanano viSaya (11), darzananuM svarUpa (11-12), darzananAM sAdhana (12-13), TippaNa (13-18) 2 jainadarzana ane sAMkhyayogamAM jJAna ane darzananA dhArakanuM svarUpa (19-56 jaina mate jJAna ane darzananA dhArakanuM svarUpa (19-36), prAstAvika (19), AtmAnuM svataMtra astitva (19-21), AtmalakSaNa AtmasvarUpa (21-22), anantacatuSka (22-24), AtmAnuM pariNAmipaNuM (24-26), AtmAnuM avasthitatva (26), AtmAnuM kartRtva (26), AtmAnuM bhoktatva (27), AtmA pratikSetra bhinna (27-28), AtmAo ananta (28), AtmA dehaparimANa (2829), AtmA paudgalika adRSTavAna (29-32), karmanI mULa ATha prakRtio (32-33), karmanI daza avasthAo (33-34), jIvanI gatikriyA (34-35), AtmA asaMkhyAtapradezI (35), jIvonA mukhya be bheda-saMsArI ane mukta(35), saMsArI jIvanA bhedo (3536) - sAMkhyayogamAM darzananA dhAraka puruSanuM ane jJAnanA dhAraka cittanuM svarUpa (36-46), puruSa (36-43), puruSanuM svataMtra astitva (36-37), puruSanuM svarUpa (37-38), puruSanuM apariNAmipaNuM (38-39), puruSanuM parimANa (39), puruSa akartA (39-40), Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 puruSanuM bhoktatva (40-41), puruSa pratizarIra bhinna (41-43), puruSa sadA karmAvaraNarahita (43), puruSa gatikriyArahita (43), puruSamAM baMdha ane mokSa gauNa (43), citta (44-46), cittanuM svarUpa (44), cittanuM pariNAmipaNuM (44), cittanuM kartRtva (44), cittanuM bhotRtva (44-45), karma ane citta (45), cittanAM baMdhana ane mukti (46) jaina AtmA ane sAMkhya-yogasaMmata AtmA (46), jainasaMmata AtmA ane sAMkhya-yogasaMmata citta (47), niSkarSa (47-48), TippaNa (47-56) 3 jainadarzana ane sAMkhyayogamAM jJAna ane (bodharUpa) darzana (57-126) jainadarzanamAM jJAna ane (bodharUpa) darzana (57-88), prAstAvika (57-59), matijJAna (59-60), zrutajJAna (60-61), avadhijJAna (91), mana:paryAyajJAna (61-62), kevaLajJAna (62-63), cAra darzano (63), jJAna ane darzanano bheda (63-68), jJAna ane darzana vacce kAlika saMbaMdha (68-69), kevaLajJAna ane kevaLadarzanano bheda (69), Agamika kramavAdI pakSa (69-72), sahotpattivAda (7274), abhedapakSa (74-75),darzanonI yugapat utpatti (76-77), eka IndriyajJAna ane eka aindriyaka darzana bannenI sAthe utpatti saMbhave ? (77), darzana ane vyaMjanAvagraha-arthAvagraha (78-79), zrutadarzana kema nahi ? (79-80), mana:paryAyadarzana vize matabheda (80-81), kevaLajJAna (sarvajJatA) (81-88) sAMkhya-yogamAM jJAna ane (bodharUpa) darzana (88-105), jJAna (88-97), jJAnanA prakAro (88-89), pramANa (89), pratyakSa (89-91), anumAna (91), zabdapramANa (92), viparyaya (9293), vikalpa (93-94), nidrA (94-95), smRti (95-96), jJAnasaMbaMdhI siddhio (96), atItaanAgatajJAna (96), sUkSmavyavahita-viprakRSTajJAna (96-97), paracittajJAna (97), sarvajJAtRtva (97), darzana (97-102), jJAna ane darzanaviSayaka sAMkhya-yoganA matano niSkarSa (102), sAMkhya matanuM jainoe kareluM khaMDana (102103), sAMkhya-yoga mate sarvajJatva-sarvadarzitva (103-105) jJAna-darzanaviSayaka sAMkhya-yoga ane jainadarzananA matonI tulanA (105-108), mahattvanuM tAraNa (108), TippaNa (108-126) Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 4 jainadarzana ane sAMkhyayogamAM zraddhAnarUpa darzana (127-166) jainadarzanamAM zraddhAnarUpa darzana (127-154), prAstAvika (127) 'zraddhA' zabdanI vyutpatti ane tenA artho (127-129), tattvArthasUtra, bhASya ane siddhasenIya TIkA anusAra samyagdarzana (129-136), samyagdarzananA aticAra (136-138), samyagdarzananA vividha vibhAgo (138-142),kSAyikasamyagdarzana (138), kSAyopazamika samyagdarzana (138),aupazamikasamyagdarzana(139),samyagdarzanano anya trividha vibhAga (140), samyagdarzanano dazavidha vibhAga (140-141), samyagdarzanano dvividha vibhAga (141), samyagdarzanano anya rIte dvividha vibhAga (141), vyAvahArika samyagdarzana (141-142), naiRRyika samyagdarzana (141-142), samyagdarzananuM virodhI mithyAdarzana (142-143), mithyAdarzananA bhedo - naisargika ane paropadezapUrvaka (143-145), mithyAdarzananA pAMca bhedo (145-146), AbhigrAhika mithyAdarzanano phalitArtha tema ja zraddhAnarUpa darzana ane bodharUpa darzanano saMbaMdha (146148), zraddhAnarUpa darzana ane jJAna (148-154) sAMkhya-yogamAM zraddhA (154-160), zraddhA (154-158), zraddhA ane jJAna (158), mithyAzraddhA ane mithyAjJAna (158) zraddhA aMge sAMkhya-yoga ane jainadarzananI tulanA (158-159), upasaMhAra (159-160), TippaNa (160-166) 5 bauddhadharmadarzanamAM ane nyAya-vaizeSikadarzanamAM jJAna darzana zraddhA (167-190) bauddhadharmadarzanamAM jJAna darzana zraddhA (167-181), bauddha mate AtmA (167-169), bauddha mate jJAna-darzana (169-181), aindriyaka koTinAM jJAna-darzana (169-170), yaugika koTinAM jJAna-darzana (170-172), cha yogaja jJAno (abhijJA) (172-174), Iddhividha (172), divyazrotradhAtu (172), cetoparyajJAna (172173), pUrvenivAsAnusmRtijJAna (173-174), divyacakSu (174), AsavakSyagANa (174), sarvajJatva (174-175), zraddhA (sammAdiddhi) (175-181) nyAya-vaizeSikadarzanamAM jJAna darzana zraddhA (181-183), nyAyavaizeSika mate AtmA (181), jJAna-darzana (181-182), zraddhA (182-183), TippaNa (183-190) saMdarbhagraMthasUci (191-200) Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jenadarzana ane sAMkhya-cogamAM jJAna-darzanavicAraNA Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa paheluM upaniSadomAM ane gItAmAM jJAna ane darzana 1. upaniSadomAM jJAna ane darzana 1. a. upaniSadomAM jJAna upaniSadomAM ''jJAna'' zabdano aneka vAra prayoga thayo che. uparAMta ''vijJAna' pada paNa aneka vAra vaparAyuM che. vaLI, "prajJAna" padano paNa koIka vAra prayoga thayo che. A badhA saMdarbhono abhyAsa karI "jJAna", "vijJAna", "prajJAna'' pado samAnArtha ja che ke te darekano koI khAsa pAribhASika artha paNa che e nakkI karavAno prayAsa karIzuM. jJAnano viSaya kaThopaniSada 1.2.16 anusAra jJAnano viSaya akSara che.' te ja upaniSadamAM 2.3.8mAM kahyuM che ke avyaktathI para, vyApaka ane aliMga puruSa jJAnano viSaya che.? muMDaka 2.2.1 jaNAve che ke jJAnano viSaya sare", guhAcara, variSTha mahatpada che. zaMkara vyAkhyA karatAM lakhe che ke tathye brahma atizayana vAM sarvoSarahitatvA arthAt zaMkaranA mate A mahatpada brahma che. te ja upaniSadamAM 2.2.5mAM kahyuM che ke jemAM pRthvI, antarikSa, mana, sarva prANo otaprota cheAzrita che, te AtmA jJAnano viSaya che. vaLI, ja upaniSadamAM 3.1.5 mAM jaNAvyuM che ke zarIramAM rahelA je jyotirmaya zubhra AtmAnuM yatio darzana kare che te AtmA samyak jJAnathI labhya che. zvetAzvatara upaniSada anusAra aja, dhruva, sarva bhUtomAM gUDha rahela, vizvavyApI, vizvasraSTA, prapaMcanA kAraNarUpa, saMsAravRkSa ane kALanI AkRtiothI para, dharmAvaha, pApanAzaka, Atmastha, amRta mahezvara deva jJAnano viSaya che. kaivalya upaniSada paNa paramAtmAne jJAnano viSaya jaNAve che." Ama, upaniSadomAM OM, variSTha mahatpada (brahma), AtmA ane paramAtmAne jJAnanA viSayo gaNyA che. temAMya AtmA ane paramAtmAno ullekha jJAnanA viSaya tarIke vadhu vAra thayo che. laukika jJAnathI A jJAnano bheda e che ke laukika jJAnanA viSayo rUpa Adi che jyAre A jJAnanA viSayo atIndriya ane alaukika che. vijJAnano viSaya chAMdogya upaniSada 8.7.1 anusAra pApa, jarA, mRtyu, zoka, kSudhA, tRSA e badhAMthI rahita evo satyakAma, satyasaMkalpa AtmA vijJAnano viSaya che.8 Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana ane sAMkhyayogamAM jJAnadarzanavicAraNA. 2 kaTha 128 ane mAMDUkaya 710 paNa vijJAnanA viSaya tarIke AtmAne jaNAve che. muMDaka 1.2.12-13 mAM vijJAnanA viSaya tarIke akSara puruSano nirdeza che.11 ahIM zaMkara "tavijJAnArtha" padane samajAvatAM lakhe che ke samaye zivam avRta nityaM parva ya dizAnArtham | taittirIya upaniSada 3.2mAM brahma vijJAnano viSaya che.12 ane zvetAzvara upaniSada 5.9mAM jIva vijJAnano viSaya che,I prazropaniSada 3.12 anusAra vijJAnano viSaya che prANanI utpatti-Agamana-sthiti, tenuM paMcadhA vibhutva ane adhyAtmasvarUpa. Ama, vijJAnano viSaya paNa prAyaH akSara puruSa, AtmA, jIva ane brahma ja che. Ama jJAna ane vijJAnano viSaya eka ja che, bhinna nathI. je jJAnano viSaya che te vijJAnano viSaya che. jJAnanAM sAdhana kaThopaniSada 1.2.7mAM jJAnanA sAdhana tarIke kuzala AcAryane gaNAvavAmAM Avela che. vyAkhyAmAM zaMkara kahe che ke nipuNa AcAryanA upadeza dvArA AtmAnuM jJAna thAya che. kaTha 2.3.8nA "jJAtvA" padanI samajUtI ApatAM zaMkara kahe che jJAtvA nAvAryataH zAzvata 1 kevalya upaniSada 28mAM zatarudriyanA jApane paNa jJAnanuM sAdhana gaNyuM che.' vijJAnanAM sAdhana tettirIya upaniSada 3.2mAM tapane vijJAnanuM sAdhana gaNavAmAM AvyuM che.17 zaMkara potAnI TIkAmAM lakhe che ke vAdyAnta rAsamAMthAnanAM paramaM tA: sAdhananuti karAIH kaThopaniSada 1.2.8 anusAra AtmAnuM vijJAna ananya rIte tenA vize kahevAmAM AvatAM thAya che. zaMkara AnI vyAkhyAmAM jaNAve che ke purva suviya mAtmA AvatA mAvAyeMga ananyatA provataH | muMDaka 1.2.12 spaSTapaNe jaNAve che ke guru je akSara puruSanA vijJAnanuM sAdhana che.18 AnI zaMkaranI vyAkhyA noMdhapAtra che. te lakhe che : martha zivamavRtta nitya padaM yat tadvijJAnArthaM vizeSeNa adhigamArthaM sa nirviNNo brAhmaNo gurumevAcArya zamadamAdisampannamabhigacchet / zAstrajJo'pi svAtantryeNa brahmajJAnAnveSaNaM na kRryAdityetat gurumevetyavadhAraNaphalam / - muMDaka 2.2.7nI vyAkhyAmAM paNa zaMkara AcAryopadezane vijJAnanuM kAraNa gaNe che. vijJAna viziSTa zAstrIvAryoddezanalena jJAnenA evI vijJAnanI samajUtI te Ape che. chAMdogya 7.7.1mAM dhyAna karatAM vijJAna caDhiyAtuM che ema kahevAmAM AvyuM che. tenI samajUtImAM zaMkara jaNAve che ke vijJAnaM zAstrArthaviSaya jJAna, tasya dhyAnarakhatvAn dhyAnAr pUrvam ! vijJAnanuM kAraNa dhyAna hoI dhyAna Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 . upaniSadomAM ane gItAmAM jJAna ane darzana : karatAM vijJAna caDhiyAtuM che. Ama, ahIM dhyAnane vijJAnanuM sAdhana gayuM che. - eka sthAne (chAMdogya 8.7.1. nI TIkAmAM) zaMkara jJAnane vijJAnanuM sAdhana gaNatAM jaNAya che. sIDanveSTa vya: zAstrAvApasaijJatavya: sa vize jJASTivyo vivijJAsitavya: svasaMvedyatAmApAlitavya: / bRhadAraNyaka 2.4.5mAM jaNAvyuM che ke mAtmA vA re kaIvyaH zrotavya: mantavya: viMdhyAtivyaHA arthAt darzana, zravaNa, manana ane nididhyAsana A cAra kramika sopAnono spaSTa ullekha che. AnAM. pachI tarata ja AvatuM vAkya che : maitreya ! Atmino vA kare tene zravaNene masyA vijJAnendra sarva viditam | ahIM pelA ja cAra sopAnono spaSTa ullekha . che. paraMtu A vAkyamAM nididhyAsanane badale vijJAna pada mUkayuM che. A nizcitapaNe sUcave che ke A baMne pado ahIM samAnArthaka che. A tAraNa sAcuM hoya to. vijJAnanAM kramika sAdhano zravaNa ane manana che ema kahevuM prApta thAya. ane jo ema hoya to vijJAna e AtmadhyAna che ema phalita thAya, je AtmadhyAnanuM phaLa che Atmadarzana. muMDaka 2.2.7 spaSTapaNe jaNAve che ke vijJAna AtmadarzananuM kAraNa che. vaLI, muMDaka 3.1.8mAM jJAna, dhyAna ane pachI darzana evo krama sUcavAyo che. AthI jJAnamAM zravaNa, manana samAviSTa gaNAvAM joIe, jyAre dhyAnane ja vijJAna gaNavuM joIe. chAMdogya 7.18.1mAM to spaSTapaNe kahyuM ja che ke manana e vijJAnanuM sAdhana che.22 jJAnanuM svarUpa kaTha1.3.13gata jJAnano artha zaMkaraprakAzasvarUpabuddhi kare che. Aje sAMkhyasaMmata buddhitatva. AcAryopadezabhanita bodha e jJAna che evuM jaNAvAyuM hoI, A jJAnane zravaNakoTimAM mUkAya. muMDaka 2.2.1 uparanI TIkAmAM zaMkara sUcave che ke A jJAna laukika vijJAnathI bhinna koTinuM che.23 muMDaka 3.1.5 nI TIkAmAM zaMkara samparka jJAnano artha yathAbhUtAtmadarzana kare che. vijJAnanuM svarUpa kaTha1.39 mAM AvatA "vijJAnasArathi' padano artha zaMkara vivekabuddhisArathi kare che. arthAt ahIM vijJAnano artha vivekabuddhi che. taittirIya 2.6mAM AvatA vijJAna" padano artha zaMkara cetana kare che. aitareya 3.1.2mAM AvatA "vijJAna" padano artha zaMkara kalAdiparijJAna kare che. ApaNe agAu joyuM tema vijJAna nididhyAsanarUpa yA dhyAnarUpa che evo eka artha atyaMta spaSTa che. paraMtu koIka vAra vijJAnano artha AcAryopadezajanya jJAna evo paNa karavAmAM Avyo che. eTale AvA vijJAnane zravaNakoTimAM mUkavuM paDe. Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana ane sAMkhyayogamAM zAnadarzanavicAraNA. 4 jJAna ane vijJAna - jJAna ane vijJAnane moTe bhAge samAna arthamAM prayojyA che. paraMtu temano khAsa pAribhASika artha paNa jaNAya che. jJAna pachI vijJAnanI bhUmikA gaNavI joIe. vijJAna e nididhyAsanarUpa che. te dhyAnanI koTimAM Ave ane te Atmadarzana yA sAkSAtkAranuM sAkSAt kAraNa phalita thAya che. jJAnamAM zravaNa ane manana baMneno samAveza mAnavo joIe paraMtu vizeSa to jJAnane zAstra ane AcAryopadezajanita jJAna gaNavAmAM AvyuM che. A temanA khAsa pAribhASika artha gaNAvA joIe. alabatta, zithilapaNe "jJAna" ane "vijJAna" pado keTalIka vAra samAnArthamAM vaparAyAM che, ekabIjAnA badale prayojAyAM che. AtmA vijJAtA ane vijJAnasvabhAva AtmAne vijJAnamaya kahevAmAM Avela che. keTalIka vAra AtmAne vijJAna kahevAmAM Avela che ane keTalIka vAra buddhi vagerene paNa vijJAna kahevAmAM Avela che. Ane samajAvatAM zaMkara jaNAve che ke buddhi vagere vijJAnanAM sAdhana hoI temane vijJAna kahyAM che jyAre AtmA vijJAnanuM kartukAraka hoI, vijJAnasvabhAva hoI, tene vijJAna kahela che. Ama AtmA vijJAtA che. laukika anitya vijJAnothI alaukika nitya vijJAna juduM che je nitya AtmAnA svabhAvabhUta che. eTale ja bRhadAraNyaka 4.3.30mAM kahyuM che ke kharekhara te vijANato hovA chatAM te vijANato nathI kAraNa ke vijJAtAnI vizAtino nAza nathI. arthAt jyAre anitya vijJAna 'nathI hotuM tyAre paNa nitya vijJAna to thatuM ja rahe che, kAraNa ke te nitya - AtmAno svabhAva che. vijJAnanA bheda - dvitIbhUta vijJAna ane atIbhUta vijJAna evA vijJAnanA be bhedono nirdeza maitrI upaniSada 6.7mAM che. tIbhUta vijJAna eTale e vijJAna je karma-kartA, kArya-kAraNa yagrAhya-grAhakamAM bheda pAmyuM che. AnAthI caDhiyAtuM atIbhUta vijJAna che. te kAryakAraNakarmanirmukta che, vANIthI para che, anupama che ane nirupAve che. A be prakAranA vijJAnano nirdeza bRhadAraNyaka 43.30-31 mAM paNa che. vaitIbhUta vijJAnane anitya (laukika) vijJAna kahI zakAya ane advaitIbhUta vijJAnane nitya vijJAna kahI zakAya. vijJAnano mahimA - vijJAna yajJane ane karmone vistAre che. devo vijJAnanI upAsanA kare che. vijJAna jayeSTha che. tenA jayeSThatvanuM kAraNa zaMkaranA mate tenuM prathamajatva che Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 = upaniSadomAM ane gItAmAM jJAna ane darzana athavA to sarva pravRttionuM tapUrvakatva che.28 vijJAna brahma che. zaMkaranA mate tene brahma gaNavAnuM kAraNa e che ke te sarvanuM kAraNa che, sarva vijJAnakartRka che. taittirIya upaniSada 3.5 kahe che ke vijJAna brahma che kAraNa ke vijJAnamAMthI prANIo ke janme che, vijJAna vaDe ja janmelA jIve che ane emAM laya pAme che.30 chAMdogya 7.7.1 anusAra vijJAna dhyAnathI caDiyAtuM che.31 prajJAna kaTha 1.2.25nI TIkAmAM zaMkara prajJAnano artha brahmajJAna kare che. aitareya upaniSada 3.1.3 prajJAnane brahma kahe che. kauSItakI 3.2mAM prajJAtmAno ullekha che. rAdhAkRSNa teno artha 'buddhivRttipratiphalitaprajJakasvabhAva' evo noMdhe che ane tenuM aMgrejI "the intelligence self '' Ape che. bRhadAraNyaka 4.4.21 jaNAve che ke tameva dhIro vijJAya prajJAM vIta brAhmaLa: / zaMkara AnI samajUtI ApatAM lakhe che ke vijJAya upadezata: zAstratazca prajJAM zAstrAcAryopadiSTa viSayAM nijJAsAparisamAptirI zaita brAhmaLaH / rAdhAkRSNa mULano aMgrejI anuvAda A pramANe kare che - '"Let a wise Brahmana after knowing Him alone practise (the means to) wisdom." raMgarAmAnujanI samajUtI A pramANe che - travaLamananAmyAM jJAtvA prajJAM nividhyAsanam dvaita / Ama raMgarAmAnujane mate prajJA eTale nididhyAsana che. kaupI. 1.7 mAM AvatA 'prajJayA'no artha svayaMprajAzenAtmanodhena evo rAdhAkRSNe noMdhyo che. saMjJAna, AjJAna, vijJAna, meghA, dRSTi, dhRti, mati, manISA, jUti, smRti, saMkalpa, kraturasa, kAma ane vaza A badhAM prajJAnanAM nAmo che ema aitareya upaniSada 3.1.2 mAM jaNAvAyuM che. arthAt prajJAna e A badhI avasthAomAM anusyUta sarvasAdhAraNa vyApaka cetanA che. 1.A. upaniSadomAM darzana zraddhAnanA arthamAM darzana" zabdano prayoga zraddhAnanA arthamAM 'darzana' zabdano prayoga bRhadAraNyaka upaniSada ane chAMdogya upaniSadamAM thayo lAge che. bRhadAraNyaka upaniSadamAM (2.4.5 ane 4.5.6) prasiddha vAkya Ave che. - AtmA vA are draSTavya:, strotavyaH, mantavya: niridhvAsitavya:| ahIM kramathI darzana, zravaNa, manana ane nididhyAsanano ullekha che. A ullekhakrama temanA prakriyAkrama yA utpattikramane sUcave che. prathama darzana, pachI zravaNa, te pachI manana ane chevaTe nididhyAsana A prakriyAkrama yA utpattikrama che. A darzana Adino viSaya AtmA che. ahIM darzana" zabdano artha cAkSuSa darzana ghaTe nahIM kAraNa ke cAkSuSa darzanano viSaya AtmA nathI. vaLI, ahIM jo darzana Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana ane sAMkhyayogamAM jJAnadarzanavicAraNA 5 6 zabdano artha sAkSAtkAra laIe to zravaNa, vagere nirarthaka banI jAya. eTale ahIM darzanano artha sAkSAtkAra na hoI zake. tethI, ahIM darzanano artha zraddhA levo joIe. AtmAnA astitvamAM zraddhA hoya to guru pAse tene vize sAMbhaLavA jaIe, pachI je sAMbhaLyuM hoya tenuM upapattithI (tarkathI) manana karIe ane mananathI sthira thayela AtmasvarUpa upara dhyAna karIe ane te dvArA AtmAno, sAkSAtkAra karIe. AvA ja arthavALAM vAkyo pAli-piTakamAM paNa maLe che. tyAM kahyuM che ke "jo zraddhA na jAge to jJAnI pAse javAnuM na bane, dhyAna daI dharma sAMbhaLavAnuM na bane, dharmanuM grahaNa na thAya, dharmanI parIkSA na thAya, utsAha na jAge, puruSArtha na thAya ane satyano - dharmano sAkSAtkAra na thAya." - chAMdogya upaniSadamAM (7.18-19) kahyuM che ke... nAmavA vinAnAti, mavaiva vinAnAti.... nAthaddhadhana manune zraddhava manute... arthAt manana vinA vijJAna zakya nathI ane zraddhA vinA manana zakya nathI. Ama ahIM zraddhA, manana ane vijJAna e traNa uttarottara kramika sopAno jaNAvAyAM che. pachI A upaniSadamAM 7.25mAM mahattvano vAkyakhaMDa A Ave che - "rva pazyanuM parva manvAna parva vijJAnana ". ahIM spaSTapaNe darzana, manana ane vijJAna e traNa kramika sopAno jaNAvAyAM che. 7.18-19nA trika ane 7.25nA A trikanuM nirIkSaNa karatAM jaNAya che ke banne je traNa sopAnono nirdeza kare che te ekanA eka ja che. banne trikamAM bIjA ane trIjA sopAna mATe "manana" ane "vijJAna" zabdo samAnapaNe vaparAyA che jayAre prathama sopAna mATe prathama trikamAM "zraddhA" zabda prayojAyo che ane bIjA trikamAM "darzana" zabda prayojAyo che. A nirNayAtmaka rIte darzAve che ke ahIM "darzana" zabdano prayoga zraddhAnA arthamAM thayo che. - bodharUpa darzana upaniSadomAM "darzana" zabdano prayoga bodhanA arthamAM paNa thayo che. cAluSa jJAnanA arthamAM to "darzana" zabda pracalita che ja paraMtu A artha to sarvasammata - ane lokapracalita che. paraMtu "darzana" zabdano khAsa pAribhASika arthamAM prayoga upaniSadomAM thayo che ane tyAM te khAsa prakArano bodha sUcave che. A badhA kevA prakArano che e jANavA mATe ApaNe upaniSadomAM prayukta "darzana" zabdanA saMdarbhonuM adhyayana karIzuM. bodharUpa darzanano viSaya bRhadAraNyaka AtmAne ane brahmane darzanano viSaya jaNAve che.32 maitrI upaniSada paNa brahmane darzanano viSaya jaNAve che.33 kaThopaniSadamAM (1.2.14) Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7 . . upaniSadomAM ane gItAmAM jJAna ane darzana darzananA viSaya tarIke dharmAdharmathI para, bhUtabhavyathI para, kRta-akRtathI para evuM tattva jaNAvAyuM che. arthAt darzanano viSaya sarvavyavahAragocarAtI vastu che. 5 kaThopaniSada 1.3.12 anusAra sarva bhUtomAM rahelo gUDha AtmA darzanano viSaya che.36 muMDaka 1.1.6 nitya, vibhu, sarvagata, susUkSma, avyaya, bhUtayonirUpa tattvane darzanano viSaya gaNe che.?? zaMkara anusAra A tattva sarvanuM AtmabhUta akSaratattva che.35 muMDaka 2.2.8 anusAra sarvajJa, sarvavit, AnaMdarUpa ane amRta tattva darzanano viSaya che. zaMkara kahe che ke A tattva Atmatattva che. muMDaka 2.2.9 darzananA viSaya tarIke parAvarane jaNAve che. parAvara eTale kAraNAtmA ane kAryAtmA brahma. muMDaka 3.1.3 ane maitrI 6.18 kahe che ke rumavarNavALo, kartA, brahmayoni, izapuruSa darzanano viSaya che. iza zabdane samajAvatAM zaMkarAcArya lakhe che ke - zam saMsariNamazInIyapipAsAzomohanara/mRtyuvatItamIrA... muMDaka 3.1.8 kahe che ke niSkala tattva darzanano viSaya che. zaMkara te tattvane Atmatattva tarIke jaNAve che. chAMdogya 8.12.5 kAmanAone (mana) darzanano viSaya gaNAve che.6 chAMdogya 7.26.2 ane maitrI 7.11.6 kahe che ke sarva arthAt badhuM ja darzanano viSaya che.47 bRhadAraNyaka 43.16 anusAra puNya ane pApa paNa, darzanano viSaya che.48 IMgala upaniSada 49 anusAra potAnuM sarva sAthe tAdAtma darzanano viSaya che.9 IMgala 4.23 kahe che ke viSNunuM parama pada darzanano viSaya che.50 Ama, upaniSadamAM darzananA viSaya tarIke brahma, AtmA, sarva sAthenI ekatA, viSNunuM paramapada, izapuruSa, sarva ane puNya-pApane jaNAvavAmAM AvyA che. paraMtu moTe bhAge to darzanano viSaya AtmA ke brahma ja che. bodharUpa darzananAM sAdhana kaThopaniSadamAM kahyuM che ke sUkSma agrabuddhi dvArA darzana thAya che." zaMkara anusAra sUkSma agrabuddhi eTale saMskAra pAmelI, ekAgratAthI yukta, sUkSmavastunirUpaNaparaka buddhi.2 muMDaka 2.2.8 jaNAve che ke vijJAna e darzana mATenuM anivArya sAdhana che.53 AnI samajUtI ApatAM zaMkara kahe che : tat AtmatattvaM vijJAnena zAstrAcAryopadezajanitena jJAnena zamadamadhyAnasarvatyAgavairAgyodbhUtena paripatti sarvataHpUof pati Ama, ahIM vijJAnano artha che zAstrAcAryopadeza janita jJAna. AvA jJAna mATe zama, dama, dhyAna, sarvatyAga ane vairAgya e pUrvazarata che. muMDaka 3.1.8 darzana mATe dhyAna jarUrI mAne che, ane dhyAna mATe sattvazuddhi jarUrI mAne che, ane sattvazuddhi mATe jJAnaprasAda jarUrI mAne che." zaMkara Ane nIce pramANe samajAve che - bAhyaviSayarAgAdirUpa kAluSyathI mukta Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana ane sAMkhyayogamAM zAnadarzanavicAraNA 8 svaccha zAMta jJAna dvArA aMtaHkaraNa vizuddha bane che. AvA vizuddha aMtaHkaraNavALo Indriyono pratyAhAra karI ekAgra manathI dhyAna karato niSkala AtmAnuM darzana kare che. Ama, ahIM darzananuM sAkSAtkAraNa yogadarzanasammata dhyAna jaNAvAyuM che. bRhadAraNyaka 4.4.19mAM manane darzananuM sAdhana gayuM che.56 zaMkara AnA upara TIkA karatAM kahe che ke AcAryanA upadezathI janmelA paramArthaviSayaka jJAnathI saMskRta mana darzananuM sAdhana che. bRhadAraNyaka 4.4.23 anusAra samAdhi AtmadarzananuM kAraNa che. maitrI 418 anusAra prANAyAma, pratyAhAra, dhyAna, dhAraNA, tarka ane samAdhi e cha aMgavALo yoga darzananuM kAraNa che." maitrI 4.20 kahe che ke tAlunA mULe jIbhanuM TeravuM dabAvI, vANI-mana-prANano niHzeSa karI tarka vaDe brahmanuM darzana karAya che. 60 pachI AgaLa te upaniSada kahe che ke tarka pachI jyAre manano kSaya thavAthI AtmA AtmAnuM darzana kare che tyAre AtmA vaDe AtmAnuM darzana karI te nirAtmA bane che. tarkanI samajUtI A pramANe che - tana dharanAravinA nizvitarUpeNa jJAnena 62 tarkane savikalpa samAdhirUpa gaNavAmAM Ave che. ahIM manano kSaya nathI. A darzana manaaMtaHkaraNa dvArA thatuM mAnavuM paDe. pachI manano kSaya thaI jAya che ane AtmAne AtmA vaDe AtmAnuM darzana thAya che. A darzana pahelA darzana karatAM caDiyAtuM darzana che. Ama, A darzana e zravaNa, manana ane nididhyAsana pachI thatuM darzana che. zravaNa e AcAryopadezajanita jJAna che. manana e mImAMsA che. mananathI sthira thayela tattvanuM jJAna e nididhyAsana che. Ama darzana mATe dhyAna, dhyAna mATe manana ane manana mATe zravaNa jarUrI che. zravaNa, manana ane nididhyAsana e darzanaprAptinAM * kramika sopAno che. eTale vivaraNaprameyasaMgrahamAM zravaNa, manana ane nididhyAsanane dananA hetuo gaNAvyA che. 1 zrotavya kRtivAceSyaH mAvyopattimaH | __matvA ca satataM dhyeyaH ete darzanahe tavaH // Ama A samagra nirUpaNa uparathI e phalita thAya che ke darzanano khAsa pAribhASika artha savikalpaka samAdhi ke nirvikalpaka samAdhimAM thatuM Atmadarzana che arne A samAdhinuM sAkSAt kAraNa che dhyAna. bodharUpa darzananuM svarUpa uparanI carcA uparathI darzananuM svarUpa spaSTa thAya che. A darzana e atIndriya darzana che. te sAkSAtkArarUpa che. sAkSAtkArarUpa hoI tattvane saMpUrNa jANe che. AthI keTalIkavAratenA viSaya tarIke sarvane gaNAvavAmAM Avela che ane sarvajJa pati ema Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ # upaniSadomAM ane gItAmAM jJAna ane darzana paNa kahevAmAM Avela che. A darzanathI AtmAnI ane sarvanI sarvazaH Aptiupalabdhi thAya che, tattvano saMpUrNa sAkSAtkAra thAya che. teno koIpaNa aMza upalabdha thayA vinA raheto nathI. draSTA koNa ? draSTA AtmA che. cakSu vaDe AtmAne rUpanuM cAkSuSa darzana thAya che. mana yA aMtaHkaraNa vaDe AtmAne Atmadarzana thAya che ane AtmA vaDe paNa AtmAne Atmadarzana thAya che. A traNeyamAM draSTA AtmA che. chellA utkRSTa darzanamAM to kartA, karma ane karaNa traNeya AtmA ja che. 2. gItAmAM jJAna ane darzana 2 2. a. gItAmAM jJAna gItAmAM ''jJAna' padano aneka vAra prayoga thayo che. te uparAMta kyAMka "vijJAna" ane 'prajJA'' padano prayoga paNa thayo che. jJAnano viSaya eka sthaLe gItA kSetra-kSetrajJanA jJAnane kharuM jJAna kahe che.63 zarIra' kSetra che ane tene jANanAra jJAyakasvabhAva AtmA kSetrajJa che.64 Ama Atma-anAtmanA bhedanuM jJAna ja kharuM jJAna che. arthAt A jJAnano viSaya che AtmaanAtmabheda yA prakRti-puruSaviveka. gItAnA TIkAkArone mate jJAnano viSaya koIka sthaLe AtmA che, koIka sthaLe kartavyakarma che, koIka sthaLe yajJa che,67 koIka sthaLe Atmezvaraikatva che, to vaLI koIka sthaLe IzvarasvarUpa che. amAnitvAdigaNane gItA jJAna kahe che.70 zaMkarAcArya anusAra amAnitvAdi jJAnamAM sAdhana hoI temane jJAna kahevAmAM AvyAM che. amAnitvALi jJAnasAdhanAt jJAnAvAvyuM vidhAti maLavAn / 13/6 jJAnanuM svarUpa tema ja jJAnavijJAnano bheda rAmAnuja eka sthAne jJAnane AtmayAthAtmyasAkSAtkArarUpa varNave che'1 ane jJAnIne sAkSAtkRtAtmasvarUpa varNave che.72 bIje kyAMya jJAnanI svarUpaparaka samajUtI temaNe ApI nathI. teo jJAna ane vijJAnano bheda viSayabhedane AdhAre kare che. eka sthAne te kahe che ke jJAnano viSaya AtmasvarUpa che, jyAre vijJAnano viSaya prakRtivisajAtIyAkAra che.73 bIje sthAne te kahe che ke jJAnano viSaya AtmasvarUpa che, jyAre vijJAnano viSaya tadviveka che.74 vaLI, eka sthAne te jJAnane cid-acidstuvizeSanizcaya kahe che.75 paraMtu zaMkarAcArye jJAnane sAkSAtkArasvarUpa gaNyuM nathI. te to zAstrajanya ke AcAryopadezajanya bodhane jJAna kahe che. jyAre anubhavarUpa yA sAkSAtkArarUpa bodhane vijJAna kahe che. A vastu temaNe vAraMvAra pratipAdita karI che. 3.41nA bhASyamAM teo lakhe che : Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 : jainadarzana ane sAMkhyayogamAM jJAnadarzanavicAraNA jJAnaM zAstrata AcAryataH ca AtmAdInAm avabodhaH, vijJAnaM vizeSataH tadanubhavaH / 6.8nA bhASyamAM paNa teo jaNAve che : jJAnaM zAstroopavArthInAM parijJAna, vijJAna tu zAstrato jJAtAnAM tathA va svAnubhavaraNam 116.1nA bhASyamAM vaLI te ''jJAna'' padane samajAvatAM lakhe che : jJAnaM zAstrata AcAryata: zva AtmAvivArthAnAm avAma:| 13.5mAM AvatA ''jJAnanakSuSA'' padane samajAvatAM te jaNAve che H zAstrAvArthIpalezananitam AtmapratyayijJAnuM cakSuH, tena / A uparathI spaSTa kSaya che ke zaMkara "jJAna'' padathI bahudhA zAstrajJAna samaje che ane "vijJAna' padathI sAkSAtkArarUpa jJAna samaje che. Ama, te jJAna ane vijJAnano bheda svarUpabhedane AdhAre kare che, viSayabhedane AdhAre karatA nathI. jJAnaprAptinA upAya gItA kahe che ke jJAnaprApti mATe praNipAta, pariprazna ane sevA Avazyaka che.75ma A ceSTAo AcArya pratyenA AdarabhaktinI tema ja jijJAsAnI sUcaka che. Ama, AcArya pratyenA Adara-bhakti tema ja jijJAsA jJAnaprApti mATe jarUrI che. Adara-bhakti ane jijJAsAthI Avarjita AcArya ziSyane upadeza Ape che. AcAryanA upadezathI jJAnalAbha thAya che. AcAryanI pAse zraddhALu ja jAya che. mATe ja gItA kahe che 'zraddhAvAna tamate jJAnam''. zraddhAvAna guru pAse jaI gurUpAsanAdimAM tatpara bane, saMyatendriya bane to ja guru pAsethI jJAna saMpAdana karI zake." zakaMra kahe che ke praNipAta Adi to bAhya ceSTAo che ane te to mAyAvImAM paNa hoI zake ane tethI ekAntapaNe jJAnalabdhino upAya nathI, jyAre zraddhA, tatparatA ane saMyatendriyatva AMtaraguNo che ane tethI ekAntapaNe jJAnalabdhino upAya che.78 upadeza dvArA prApta jJAnathI saMzayano cheda thAya che.79 Ama '"jJAna" padanI zaMkare Apela samajUtI sAthe A badhI gItopadiSTa vAta baMdhabesatI che. jJAnamahimA * badhAM karmonI pariNati jJAnamAM thAya che.80 jJAna jevuM pavitra bIjuM kaMI nathI.81 jJAna meLavyA pachI moha utpanna thato nathI.82 jJAna vaDe mahApApIo paNa pApamukta thAya che.83 jJAnathI sarva karmono kSaya thAya che.84 jJAna vaDe saMsAranA kAraNabhUta doSo nAza pAme che, pariNAme punarjanma aTakI jAya che.85 jJAnaprakAra gItAmAM jJAnanA traNa prakAro gaNAvyA che : sAttvika, rAjasa ane tAmasa. sAttvika jJAnano viSaya che sarva bhUtomAM rahela eka avyaya avibhakta AtmA. Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11 . upaniSadomAM ane gItAmAM jJAna ane darzana rAjasa jJAnano viSaya che prati zarIra bhinna pRthakalakSaNovALA nAnA AtmAo. tAmasa jJAnano viSaya che kAryarUpa svadeha. Ama sAttvika jJAna ekAtmabhAvagrAhI che, rAjasa jJAna nAnAtmabhAvagrAhI che ane tAmasa jJAna svadehAtmabhAvagrAhI che. prajJAne zaMkara Atma-anAtmavivekajanyA ane AtmaviSayA kahe che. (2.55) 2. A. gItAmAM darzana gItAmAM "darzana" zabdano prayoga zraddhAnanA arthamAM kyAMya thayo nathI, paraMtu bodhanA arthamAM ja thayo che. A bodha kevA prakArano che e jANavA mATe gItAprayukta "darzana" zabdanA saMdarbhonuM adhyayana Avazyaka che. darzanano viSaya sat-asatno svarUpabheda,86 tattva,87 AtmA,88 sarvAtmasvAtmakya,99 Atmarakya 90 samatvaLa Izvarano yoga.2 IzvaranuM vizvarUpa ane samarUpe , sarvatra samavasthita Izvara darzananA viSaya tarIke gItAmAM nirdiSTa che. zaMkara ane rAmAnujanA mate sat-asano svarUpabheda eTale advistubhUta deha ane cetana AtmAno bheda. bhAskaranA mate tattva eTale padArthamAtranuM svarUpa" ane zaMkaranA mate tattva eTale brahmasvarUpa bhAskaranA mate sama eTale brahma, zaMkaranA mate paNa sama eTale nirvizeSa brahma9 rAmAnujanA mate sama eTale sarva AtmAomAM rahelI jJAnakAkAratA.100 darzananuM svarUpa | darzana sAkSAtkArarUpa che. 4.34mAM bhAskara "tattvarzinanI vyAkhyA "sAkSAtatmitA ?" evI kare che. 11.54nA vyAkhyAmAM rAmAnuja ane zaMkara spaSTapaNe jJAna ane darzanano svarUpabheda jaNAve che. te baMnene mate zAstra dvArA thato bodha jJAna che, jyAre sAkSAtkArarUpa bodha darzana che. jJAtuM zAstro, sAkSARtuma ! zaMkara. tatvata: zAstrajJatuM, tattvataH sAkSAtratun ! rAmAnuja. 11.54 mAM jJAna ane darzanano pUrvApara krama paNa spaSTapaNe mULa gItAmAM sUcita che, ane zaMkara tema ja rAmAnujanI jJAna ane darzananI samajUtI uparathI paNa te pUrvAparakramadaDhapaNe puSTi pAme che. A saMdarbhamAM 4.34mAM AvatA jJAtinatattvarNina: nI bhAskara ane zaMkare ApelI samajUtI noMdhapAtra che. bhAskara kahe che - "jJAnano santaH kecid atattvadarzino bhavanti / ato vizeSyati - tattvadarzinaH iti / " A darzAve che ke jene jJAna thayuM hoya tene darzana thayuM ja hoya evuM nathI. Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana ane sAMkhyayogamAM jJAnadarzanavicAraNA = 12 paraMtu jene darzana thayuM hoya tene jJAna thayuM ja hoya. Ama, prathama jJAna ane pachI darzana e krama spaSTa che. vaLI, gItA jJAnacakSu vaDe darzana thavAnI vAta kare che.101 A hakIkata paNa jJAna pachI darzanano krama nizcita kare che ane jJAna e parokSa bodha che jyAre darzana anubhavarUpa bodha che e zaMkara tema ja rAmAnuja kathita jJAnadarzananA svarUpabhedano paNa nirdeza kare che. darzananAM sAdhana darzananA sAdhana tarIke divya cakSu, " dhyAna, ,103 sAMkhyayoga,104 karmayoga105 ane jJAnacakSu10 jaNAvavAmAM Avela che. zaMkarane mate dhyAna e yogadarzanaprasiddha dhyAna che. te kahe che ke zabda vagere viSayomAMthI zrotra vagere Indriyone vALI manamAM ekatra karIne ane pachI manane aMtarAtmA (pratyatayitAmAM) ekatra karIne ekAgratAthI ciMtana karavuM te dhyAna.107 rAmAnuja dhyAnano artha bhaktiyoga kare che.108 zaMkara sAMkhyayogano artha vivekajJAna kare che. te kahe che ke 'A sattva Adi guNo dRzya che, huM temanAthI judo, temanA vyApArano sAkSI, nitya, guNavilakSaNa AtmA chuM" evuM cintana e sAMkhyayoga che.109 rAmAnuja paNa sAMkhyayogano artha jJAnayoga Ape che.10 gItAmAM paNa jJAnacakSune darzananuM sAdhana gaNyuM che.111 karmayoganA vize zaMkara lakhe che ke IzvarArpaNabuddhithI karAtuM anuSThAna karyu che, te karma yoganuM sAdhana hovAne kAraNe gauNarUpathI yoga kahevAya che, A karmayoga dvArA antaHkaraNanI zuddhi thAya che, antaHkaraNazuddhi dvArA12 jJAnaprApti thAya che, ane jJAnaprApti dvArA darzana thAya che. Ama karmayoga paraMparAthI darzananuM kAraNa che. rAmAnuja karmayogano artha antargatajJAna evo kare che.113 A uparathI phalita thAya che ke dharmakarma, zAstrajJAna, manana, nididhyAsana e badhAM darzananAM kAraNo che. dharmakarmathI cittazuddhi thAya che. A cittazuddhi ja cittano prasAda che, jene zraddhA paNa kahevAmAM Ave che.14 zraddhAne pariNAme guru pAse jaI zAstra dvArA AtmAnuM jJAna pamAya che, zAstrathI zAta AtmAnuM manana .karAya che, pachI tenuM dhyAna ke nididhyAsana thAya che ane pariNAme chevaTe Atmadarzana thAya che. Ama, darzana sAkSAtkArarUpa che. zaMkare jJAnathI vijJAnano bheda karatAM je kahyuM te ja jJAnathI darzanano bheda karatAM kahyuM che. jJAna eTale zAstra dvArA thato bodha ane vijJAna eTale sAkSAtkArarUpa bodha, jJAna eTale zAstra dvArA thato bodha ane darzana eTale sAkSAtkArarUpa bodha. Ama vijJAna ane darzana zaMkaranA mate eka ja vastu che e siddha thAya che. zAstrabodha upalakSaNathI badhA ja parokSa Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 : upaniSadomAM ane gItAmAM jJAna ane darzana jJAnano nirdeza kare che. eTale jJAna eTale AtmAne bIjAM kAraNo ane kArakonI sahAyathI thato bodha jyAre darzana eTale evo bodha jemAM AtmA svayaM badhA kArakorUpa che - ene bIjAM kArakonI apekSA nathI, AtmA ja kartA che, karma cha, 425 cha, madhi729, ge3.115 gItAmAM eka sthAne "sAkSI" padano prayoga thayo che. sAkSIno artha che "sAkSAt draSTA"116. bhAma, sAkSA235 harzana ne Doya te sAkSI vAya. 52ne bhate teno viSaya cha prImonAM kRtAta.117 TippaNa . 1. tatte padaM saMgraheNa bravImyomityetat // - etaddhyevAkSaraM jJAtvA... // . kaTha. 1.2. 15-16 2. avyaktAttu paraH puruSo vyApako'liGga eva ca / __ yaM jJAtvA mucyate janturamRtatvaM ca gacchati // kaTha. 2.3.8 . AviH sannihitaM guhAcaraM nAma mahatpadamacaitatsamarpitam / ejatprANanimiSacca yadetajjAnatha sadasadvareNyaM paraM vijJAnAdyadvariSThaM prajAnAm // muMDaka - 2.2.1: yasmindyauH pRthivI cAntarikSamotaM manaH saha prANaizca sarvaiH / tamevaikaM jAnatha AtmAnamanyA vAco vimuJcatha amRtasyaiSa setuH // muMDaka. 2.2.5 satyena labhyastapasA hyeSa AtmA samyagjJAnena brahmacaryeNa nityam / . antaHzarIre jyotirmayA hi zubhro yaM pazyanti yatayaH kSINadoSAH // muMDaka. 3.1.5 zvetAzvatara. 2.15, 3.7, 4.14-17, 6.6 kaivalya. 9-11. ya AtmA'pahatapApmA vijaro vimRtyurvizoko vijighatso'pipAsaH satyakAmaH satyasaMkalpaH so'nveSTavyaH sa vijijJAsitavyaH / chAMdogya. 8.7.1. eSa suvijJeyo... / kaTha. 1.2.8 10. AtmA sa vijJeyaH / mAMDUkya. 7 11. . tadvijJAnArthaM....yenAkSaraM puruSaM // muMDaka 1.2. 12-13 12. brahma vijijJAsasva / taittirIya. 3.2 13. jIvaH sa vijJeyaH / zvetAzvatara. 5.1. 4. Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana ane sAMkhyayogamAM zAnadarzanavicAraNA14 14. * utpattimAyatiM sthAnaM vibhutvaM caiva paJcadhA adhyAtma caiva prANasya vijJAyAmRtamazrute / prazna. 3-12 15. Azcaryo vaktA kuzalo'sya labdhA''zcaryo jJAtA kuzalAnuziSTaH / kaTha. 1.2.7 16. kuzalena nipuNenAcAryeNAnuziSTaH / zAMkarabhASya 17. . tapasA brahma vijijJAsasva / taittirIya 3.2. 18. tadvijJAnArthaM sa gurumevAbhigacchet / muMDaka 1.2.12. tulanA - AcAryavAnpuruSo veda / chAMdogya 6.14.2 19. vijJAnaM vAva dhyAnAdbhUyo / chAMdogya 7.7.1. 20. . tadvijJAnena paripazyanti dhIrAH / muMDaka. 2.2.7 21. jJAnaprasAdena vizuddhasattvastatastu saMbAte niSkalaM dhyAyamAnaH / muMDaka. 3.1.8. ...... nAmatvA vijAnAni matvaiva vijaanaati....| chAMdogya 7.18.1. paraM vijJAnAdvariSThaM prajAnAm / muMDaka. 2.2.5. yallaukikavijJAnAgocaramityarthaH / zaMkara vijJAnamayazca AtmA / muMDaka. 3.2.7. vijJAnaM vijJAyate'neneti. karaNabhUtaM buddhyAdi, idaM tu vijAnAtIti vijJAnaM kartRkArakarUpaM, tadAtmA tatsvabhAvo vijJAtRsvabhAva ityarthaH / prazna. 4.9 uparanI zaMkaranI TIkA 26. vijAnan vai tanna vijAnAti, na hi vijJAturvijJAterviparilopo - vidyate, avinAzitvAt / bRhadAraNyaka. 4.3.30. atha yatra dvaitIbhUtaM vijJAnaM tatra hi zRNoti pazyati jighrati rasayati caiva sparzayati sarvam AtmA jAnIteti, yatrAdvaitIbhUtaM vijJAnaM kAryakAraNakarmanirmuktaM nirvacanam anaupamyaM nirupAkhyaM kiM, tadavAcyam / maitrI. 6.7. 28. vijJAnaM yajJaM tanute / karmANi tanute'pi ca / vijJAnaM devAH sarve brahma jyeSThamupAsate / taittirIya 2.5 vijJAnaM.... jyeSThaM prathamajatvAt sarvapravRttinAM vA ttpuurvktvaat..| zaMkara yasmAt vijJAnakartRkaM sarvaM tasmAt yuktaM vijJAnamaya AtmA brahmeti / zaMkara taittirIya. 2.5 30. vijJAnaM brahmeti vyajAnAt / vijJAnAddhyeva khalvimAnibhUtAni jAyante / 24. N2 Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 - 15, upaniSadomAM ane gItAmAM jJAna ane darzana - vijJAnena jAtAni jIvanti / vijJAnaM pryntybhisNvishntiiti| taittirIya. 3.5. 31. vijJAnaM vAva dhyAnAdbhUyo / chAMdogya 7.7.1. 32.... AtmAnaM pazyati / bRhadAraNyaka 4.4.23. te nicikyuH brahma pUrNa agrayam // bRha. 4.4.18 manasaivAnudraSTavyaM...... / bRhadAraNyaka 4.4.19 brahma tarkeNa pazyati / maitrI. 4.20. ___ anyatra dharmAdanyatrAdharmAdanyatrAsmAtkRtAkRtAt / anyatra bhUtAcca bhavyAcca yattatpazyasi tadvada // kaThopaniSada 1.2.14. 35. vastu sarvavyavahAragocarAtItaM pazyasi / zAMkarabhASya eSa sarveSu bhUteSu gUDho''tmA..... / dRzyate ..... // kaThopaniSada 1.3:12. nityaM vibhuM sarvagataM susUkSmaM tadavyayaM yadbhUtayoni paripazyanti dhIrAH / 1.1.6 muMDaka - 38. AtmabhUtaM sarvasya akSaraM pazyanti dhIrAH / zAMkarabhASya... 39. yaH sarvajJaH sarvavit ... tadvijJAnena paripazyanti dhIrAH __AnandarUpamamRtaM yadvibhAti // muMDaka 2.2.8 tat Atmatattvam / zAMkarabhASya ..... tasmin dRSTe parApare / muMDaka 2.2.9. tasmin sarvajJe'saMsAriNi parAvare paraM ca kAraNAtmanA avaraM ca kAryAtmanA tasminparAvare / zAMkarabhASya. yadA pazyaH pazyate rukmavarNaM kartAramIzaM puruSaM brahmayonim / - muMDaka 3.1.3 tema ja maitrI 6.18. .... taM pazyate niSkalaM... / muMDaka 3.1.8. tam AtmAnaM / zAMkarabhASya ..... manasaitAn kAmAn pazyan... / chAMdogya 8.12.5 sarvaM ha pazyaH pazyati / chAMdogya 7.26.2 ane maitrI 7.11.6. 48. draSTvaiva puNyaM ca pApaM ca / bRhadAraNyaka 4.3.16. ahameva sarvam iti pazyet / paiMgala - 4.9. 50. tad viSNoH paramaM padaM sadA pazyanti / paiMgala 4.23 51. dRzyate tvagryA buddhyA sUkSmayA sUkSmadarzibhiH / 1.3.12: 52 saMskRtayA agryA agramivAyyA tayA, ekAgratayopetayetyetat .. Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 53. 54. 55. 56. * 57. 58. 59. 60. 61. jainadarzana ane sAMkhyayogamAM jJAnadarzanavicAraNA 16 sUkSmayA sUkSmavastunirUpaNaparayA // zAMkarabhASya. tadvijJAnena paripazyanti dhIrAH / muMDaka 2.2.8 jJAnaprasAdena vizuddhasattvastatastu taM pazyeta niSphalaM dhyAyamAnaH / muMDaka 3.1.8. tadyadA indriyaviSayasaMsarga janitarAgAdimalakAluSyApanayanAt AdarzasalilAdivatprasAditaM svacchaM zAntamavatiSThate, tadA jJAnasya prasAdaH syAt / tena jJAnaprasAdena vizuddhasattvo vizuddhAntaHkaraNo yogyo brahma draSTum yasmAt tatastasmAttu tamAtmAnaM pazyate pazyatyupalabhate niSkalaM sarvAvayavabhedavarjitaM dhyAyamAnaH satyAdisAdhanavAnupasaMhRtakaraNa: ekAgreNa manasA dhyAyamAnazcintayan / zAMkarabhASya manasaivAnudraSTavyam / bRhadAraNyaka 4.4.19. tad brahmadarzane sAdhanaM ucyate manasaiva paramArthajJAnasaMskRtena AcAryopadezapUrvakaM cAnudraSTavyam / zAMkarabhASya 66. 67. 68. samAhito bhUtvA AtmanyevAtmAnaM pazyati / bRhadAraNyaka 4.4.23 tathA tatprayogakalpaH prANAyamaH pratyAhAro dhyAnaM dhAraNA tarkaH samAdhiH SaDaMgA ityucyate yogaH anena yadA pazyati maitrI 4.18. tAlurasanAgranipIDanAd vA manaHprANanirodhanAd brahma tarkeNa pazyati / maitrI 4. 20. yad AtmanA AtmAnamaNoraNIyAMsaM dyotamAnam manaHkSayAt pazyati tad AtmanA''tmAnaM draSTvA nirAtmA bhavati / maitrI 4.20 The Principal Upanisads Radhakrishnan Page 832. 62. 63. 63. (a) gItA. 13.3 .64. gItA 13.1 *65. 'AtmasvarUpaviSayasya jJInasya / rAmAnuja bhA. 3.41 AtmapratyayikajJAnam / zAMkarabhA. 3.35 jJAnamAtmAdipadArthAnAmavabodhaH / zAMkara bhA. 10.4 jJAnAsinA AtmajJAnAsinA / rAmAnuja bhA. 4.42 kartavyakarmaviSayaM jJAnam / rAmAnuja bhA. 18. 18-19 jJAnAnAM......yajJAdijJeyaviSayANAm / zAMkara bhA. 14.1 jJAnena AtmezvaraikatvadarzanalakSaNena / zAMkara bhA. 4.41 ejana Page 830. - Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80. 83. 17. upaniSadomAM ane gItAmAM jJAna ane darzana 69. jJAnamIzvarasvarUpabodhanam / bhAskara bhA. 7.2 70. gItA, 13.8-12 75a. ojana, 10.4 71. rAmAnuja bhA. 4.34 7 5. gItA, 4.34 72.. ojana, 4.34 76. gItA, 4.39 ajana, 6.8 77. gItA, 4.39 ajana, 3.41 praNipAtAdiH tu bAhyaH anaikAntikaH api bhavati mAyAvitvAdi saMbhavAt, na tu tat zraddhAvattvAdau iti ekAntato jJAnalabdhyupAya: / zAMkarabhASya, gItA, 4.39 79. * jJAnasaMchinnasaMzayam / gItA 4.41 sarva karmAkhilaM pArtha jJAne parisamApyate / 4.33. 81. na hi jJAnena sadRzaM pavitramiha vidyate / 4.38 82. yajjJAtvA na punarmohamevaM yAsyasi pAMDava / 4.35 sarvaM jJAnaplavenaiva vRjinaM saMtariSyasi / 4.36 . 84. jJAnAgniH sarvakarmANi bhasmasAt kurute tathA / 4.37 85. gacchantyapunarAvRttiM jJAnaniSUtakalmaSA / 5/17. 86. gItA. 2.16 87. ojana, 2.16, 4.34 . yaH pazyati tathA AtmAnaM / ajana, 13.30. AtmAnaM pazyan / 16.20 ojana, 4.35 ojana, 4.35 91. ajana, 5.18, 6.29 . ojana, 11.8 93. ajana, 11.52 ojana, 13/29 evamAtmAnAtmanoH sadasato: ubhayo api dRSTaH upalabdha anto nirnnyH| zAMkara bhA. 2.16 / dehasyAcidvastuno'sattvameva svarUpamAtmanazcetanasya sattvameva svarUpamiti nirNayo dRSTa ityarthaH / rAmAnuja bhA. 2.16 96. tadbhAvastattvam / taditi sarvanAmnA padArthamAtraM vyapadizyate / bhAskara bhA. 2.16 97. tad iti sarvanAma, sarvaM ca brahma, tasya nAma tad iti / . 88. 90. Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana ane sAMkhyayogamAM zAnadarzanavicAraNA 18 tadbhAvaH tattvaM brahmaNo yAthAtmyam / - zAMkara bhA. 2.16 98. teSu brahmAvasthitaM samaM taddarzino bhavanti / bhAskarabhA. 5.18 samadarzano brahmadRSTirityarthaH / bhAskara bhA. 5.29 99. samam ekam avikriyam brahma / bhAskara bhA. 5.18 samaM nirvizeSaM brahma / -zAMkara bhA. 6.29 100. sarvatra jJAnaikAkAratayA samadarzanaH / -rAmAnuja bhA. 5.18, 6.29 101. pazyanti jJAnacakSuSaH / gItA, 15.10 102. . gItA, 11.8 divyaM dadAmi te cakSuH pazya me yogmaishvrm| 103. dhyaanen...pshynti....| - gItA, 13.24 104. ......pazyanti.....sAMkhyena yogen.....| - gItA, 13.24 105. .......pshynti.....krmyogen......| - gItA, 13.24 106. .........pazyanti....jJAnacakSuSaH // gItA. 15.10 107. dhyAnena dhyAnaM nAma zabdAdibhyo viSayebhyaH zrotrAdIni karaNAni manasi upasaMhatya manaH ca pratyakcetayitari ekAgratayA yat cintanaM tad dhyaanm| - zAM. bhA. gItA - 13.24 - 108. dhyAnena bhaktiyogena pazyanti / rAmAnuja bhA....gItA, 13.24 109. sAMkhyaM nAma - ime sattvarajastamAMsi guNA mayA dRzyAH, ahaM tebhyaH anyaH tadvyApArasAkSibhUto. nityo guNavilakSaNa AtmA iti cintanam eSa sAMkhyo yogaH, tena pazyanti / -zAM. bhA. gItA / 13.24 sAMkhyena yogena jJAnayogena / rAmAnuja bhA. 13.24 11. gItA 15.10 karma eva IzvarArpaNabuddhyA anuSThIyamAnaM ghaTanarUpaM yogArthatvAd yoga ucyate guNataH tena sattvazuddhijJAnotpattidvAreNa ca / - zAM. bhA. gItA, 13.24 ..113. karmayogenAntargatajJAnena / - rAmAnuja bhA. gItA, 13.24. 114. zraddhA cetasaH samprasAdaH / - yogabhASya 1.20 115. dhyAnenAtmani pazyanti kecidAtmAnamAtmanA / - gItA, 13.24 116. sAkSI. sAkSAt draSTA / rAmAnuja bhA. 9.18 117. sAkSI prANinAM kRtAkRtasya / - zAMkara bhA. 9.18 ____110. : 112. Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa bIjuM jainadarzana ane sAMkhyayogamAM jJAna ane darzananA dhArakanuM svarUpa 1. jaina mate jJAna ane darzananA dhArakanuM svarUpa prAstAvika - jainone mate jJAna ane darzana banneno dhAraka AtmA che. tethI A darzanasaMmata AtmAnuM svarUpa kevuM che teno vicAra karavo joIe. AcArAMganA prathama zrutaskaMdhamAM citta, jIva ane AtmA paryAya zabdo che. arthAt eka ja cetana padArthane mATe te prayojAyelA che. uparAMta, AgamomAM AtmAne mATe prANa, bhUta ane sattva e zabdono prayoga paNa thayelo che. prANa to jIvane hoya che, jIva pote prANa nathI. eTale jIvane mATe vaparAto prANa zabda pAchaLathI choDI devAmAM Avyo hoya ema jaNAya che. bhUta zabdathI loko jaDa padArtha samajatA hoI te zabdano prayoga paNa jIvane mATe choDI devAyo ane sattvano sAMkhya darzanamAM vizeSa artha thato hovAne kAraNe jIva mATe jainoe vAparavo choDI dIdho hoya ema lAge che ane ''citta" zabda paNa bauddha ane sAMkhyamAM viziSTa arthamAM vaparAvA lAgyo hovAthI jainoe teno upayoga karavAnuM paNa choDI dIdhuM hoya ema lAge che. pariNAme jainoe cetana tattva mATe mahad aMze "jIva" ane "AtmA" zabdono prayoga cAlu rAkhyo che. AtmAnuM svataMtra astitva bhAratIya darzanomAM cArvAka sivAya badhAM ja darzano svataMtra Atmatatvano svIkAra kare che. jaina paraMparAmAM AtmA eka svataMtra dravya che e puravAra karavAno prayatna AcArAMganA atyaMta prAcIna prathama zrutaskaMdhathI zarU thayo che. prathama zrutaskaMdhanA prathama udezakanA prathama padanuM nAma "mo sthittaparva" che. temAM AtmAnA punarjanmanuM jJAna jAtismaraNathI thAya che, ema kahevAmAM AvyuM che. pariNAme jAtismaraNathI punarbhavanI siddhi ane punarbhavathI AtmAnI siddhi kahevAI che. vaLI, AcArAMganA prathama zrutaskaMdhanA pAMcamA udezakamAM, vanaspatimAM paNa manuSyanI jema jIva che e jaNAvatAM je liMgo ApyAM che te liMgo paNa jIvatattvanI siddhi kare che. Ama ahIM AcArAMganA A uddezaka anusAra zarIramAM zarIrathI judA jIvanI siddhi karatAM liMgo nIce pramANe sUcita thAya che. manuSya zarIra ke vanaspatizarIranI vRddhi thAya che, cayApacaya thAya che, AhAra kare che, chedavAmAM Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana ane sAMkhyayogamAM jJAnadarzanavicAraNA AvatAM mlAna bane che, ItyAdi. A dalIlane prazastapAdanA padArthadharmasaMgrahanA AtmaprakaraNamAM, zarIramAM AtmAnA astitvane sAbita karatI ApavAmAM AvelI dalIla sAthe sarakhAvI zakAya. A dalIla nIce pramANe che - vedasya vRddhikSatamanasaMrohaLAvinimittatvAngRhapatiriva. svataMtra Atmatattva mAnanAra jainoe cArvAka matanuM khaMDana karavuM Avazyaka hoI, sUtrakRtAMganA prathama zrutaskaMdhamAM cArvAka matane rajU karavAmAM Avyo che ane niryuktikAre tenuM khaMDana karyuM che. cArvAko bhUtone ja mAne che, svataMtra Atmatattva mAnatA nathI; pRthvI vagere bhUtomAMthI eka AtmA utpanna thAya che, ane temano vinAza (vighaTana) thatAM AtmAno nAza thAya che evuM cArvAko mAne che. AnuM khaMDana karatAM niryuktikAra jaNAve che ke mahAbhUtonA paraspara saMyogathI caitanya guNa utpanna na thaI zake kAraNa ke bhUtono te guNa nathI. bhUto caitanyaguNarahita hoI bhUtonI banelI Indriyo paNa caitanyaguNarahita ja hoya, teo caitanyaguNavALA AtmAnuM sthAna na laI zake. mAnI laIe ke te Indriyo ja AtmA che to eka zarIramAM pAMca AtmAonI Apatti Ave ane pratyekano viSaya niyata hoI eka jene grahaNa kare tene bIjo grahaNa na karI zake ane pariNAme "huM jene sparzo tene huM dekhuM chuM" evuM saMkalanAtmaka jJAna, jemAM be viSayano draSTA eka che te, asaMbhavita banI jAya. paraMtu AvuM saMkalanAtmaka jJAna to ApaNane che ja. eTale IndriyothI bhinna evo eka draSTA AtmA judo che, je Indriyoe grahaNa karelA viSayonuM saMkalana kare che. vizeSAvazyakabhASyamAM nIcenI dalIlo che. ''huM chuM' (ahaMpratyaya) evuM anubhavarUpa jJAna ApaNane che. A anubhavarUpa jJAnano viSaya "huM" * AtmA che. Ama ahaMpratyayarUpa pratyakSathI AtmA puravAra thAya che. AtmAnA astitvano saMzaya karanAro koNa che ? AtmA pote ja che. saMzaya pote ja AtmAnI siddhi kare che. saMzayI vinA saMzaya saMbhave ja nahI." jJAna e guNa che. te guNanA AzrayarUpa koIka hovuM ja joIe. AtmA sivAya bIjA koi dravyano jJAna guNa ghaTato nathI. mATe svataMtra Atma dravya mAnavuM joIe. jJAnano anubhava thAya che eTale tenA AzrayabhUta AtmadravyanA astitvano svIkAra karavo joIe.8 ''AtmA'' yA ''jIva'' zabda sArthaka che, kAraNa ke te vyutpattimUlaka che ane zuddha pada che. je pada vyutpattimUlaka ane zuddha hoya teno koI viSaya avazya hoya che, jema ke 'ghaTa'" zabdano viSaya eka viziSTa svarUpavALo padArtha che. je pada sArthaka nathI hotuM tenI vyutpatti nathI thatI ane te zuddha nathI hotuM. ''Thittha'' pada zuddha hovA chatAM vyutpattimUlaka nathI,tethI te sArthaka nathI. "AkAzakusuma'" :: 20 Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 jainadarzana ane sAMkhyayogamAM zAna ane darzananA dhArakanuM svarUpa pada vyutpattimUlaka hovA chatAM sArthaka nathI kAraNa ke te zuddha pada nathI. "jIva' pada vyutpattimUlaka ane zuddha che eTale eno vAcya artha astitva dharAvato hovo joIe. e artha che AtmA. prameyaratnamAlAmAM A tarka che - navajAta zizunI stanapAnanI ceSTA enA pUrvabhavanA saMskArone ane te dvArA pUrvabhavane puravAra kare che. pUrvabhava puravAra thatAM AtmA puravAra thAya che.10 SaDdarzanasamuccayanI 49mI kArikA upa2nI TIkA tarkahasyadIpikAmAM cArvAka matanuM khaMDana karI vistArathI Atmasiddhi karI che. AtmalakSaNa AtmasvarUpa paramAtmA arthAt zuddha AtmAnuM sauthI prAcIna varNana AcArAMganA prathama zrutaskaMdhanA pAMcamA adhyayananA chaThThA udezakamAM nIce pramANe che - sarva svaro jyAMthI pAchA vaLe che, jyAM koI tarka pahoMcato nathI, mati vaDe je grAhya nathI, je ekalo azarIrI kSetrajJa che.11 te nathI dIrgha, nathI hrasva, nathI vRttAkAra, nathI trikoNa, nathI catuSkoNa ke nathI parimaMDalAkAra. te nathI kRSNa, nathI nIla, nathI lAla, nathI pIta ke nathI zukala. te nathI sugaMdha ke nathI durgaMdha. te nathI tIkho, nathI kaDavo, nathI turo (kaSAya), nathI khATo ke nathI gaLyo. te nathI karkaza, nathI mRdu, nathI guru, nathI ladhu, nathI zIta, nathI uSNa, nathI snigdha ke nathI rukSa. te zarIravAna nathI, te janmadharmA nathI. te lepayukta nathI. te nathI strI, nathI puruSa ke nathI nupasaMka. te parizA che, saMjJA che. tenI koI upamA nathI. te arUpI sattA che. te padAtIta che. teno bodha karAvanAra koI pada nathI. te zabda nathI, rUpa nathI, gandha nathI, rasa nathI ane sparza nathI. vaLI AcArAMga 1.3.3mAM kahyuM che ke AtmA chedAto nathI, bhedAto nathI, baLAto nathI ane marAto nathI.12 - AcArAMga 1.5.5mAM AtmAnuM svarUpa jaNAvatAM kahevAmAM AvyuM che ke je AtmA che te vijJAtA che ane je vijJAtA che te AtmA che kAraNa ke te vijANe che mATe te AtmA che.13 paraMtu uttarakALe ''bodha''nA paryAyarUpa '"upayoga''no AtmAnA lakSaNamAM prayoga karavAmAM Avyo che. eTale ja umAsvAtie jIvanuM lakSaNa ''35yono lakSaLam' evuM ApyuM che.14 kundakunda paNa jIvane upayogamaya (vorano) kahe che. uttarAdhyayana 28.10mAM ''jhIvo savotavALo" evuM jIvanuM lakSaNa ApyuM che. uttarAdhyayana 28.11 AtmAnA aneka vyAvartaka dharmo jaNAve che. jJAna, darzana, cAritra, tapa, vIrya ane upayoga e AtmAnuM lakSaNa - che ema tyAM kahevAmAM AvyuM che.' dravyasaMgraha AtmAnI prAyaH badhI vizeSatAo jaNAve che. tadanusAra jIva upayogamaya che, amUrta che, kartA che, svade'parimANa Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana ane sAMkhyayogamAM jJAnadarzanavicAraNA - 22 che, bhokatA che ane svAbhAvika Urdhvagati karanAra che; tenA mukhya be bheda che - mukta ane saMsArI.' vAdidevasUrie sthira thayela jainamata anusAra prAyaH saMpUrNa lakSaNa ApyuM che jene AdhAre anya dArzanikothI jainono A paratveno bheda taddana spaSTa thaI jAya. teo jaNAve che ke jIva caitanyasvarUpa che, pariNAmI che, kartA che, sAkSAt bhoktA che, dehaparimANa che, pratizarIra bhinna che ane paudgalika adRSTavALo che.17 anantacatuSka AtmAnA svarUpanI vAta karatAM jaino jaNAve che ke AtmAnA svabhAvabhUta. anaMta jJAna, anaMta darzana, anaMta cAritra ane anaMta vIrya che - e anaMtacatuSka che. ahIM "anaMta darzana" zabdamAM je "darzana" pada che teno artha bodharUpa darzana karavAno che, nahi ke zraddhAnarUpa darzana.18 keTalAka anaMta sukhane anaMta cAritranA badale gaNAve che.19 jainoe cAra ja ghAtI karmo mAnyAM che. te che jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, mohanIya ane aMtarAya, jJAnAvaraNIya karma jJAna guNano ghAta kare che, darzanAvaraNIya darzana guNano ghAta kare che, mohanIya cAritra guNano ghAta kare che ane aMtarAya vIrya guNano ghAta kare che. jo sukha paNa AtmAno svAbhAvika vizeSaguNa hota to teno ghAta karanAra pAMcamuM ghAtI karma jainoe mAnyuM hota; paraMtu kevaLa cAra ja ghAtI karmo mAnyAM che. vedanIya karma sukha-duHkhanuM vedana karAvanAra karma che, jeno kSaya thatAM sukha-duHkha vedana samApta thAya che. Ama jotAM sukha ke suMkhavedana AtmAnA svabhAvabhUta na gaNI zakAya. paraMtu mokSamAM sukha mAnyA vinA mokSa mATenI sAdhanA tarapha koNa AkarSAya evo prazna yathArtha jaNAvAthI ane jeo mokSamAM sukha nathI mAnatA e dArzanikonI kaTu AlocanA thatI joI emAMthI bacavAnA IrAde jainoe paNa mokSamAM sukha mAnyuM ane pariNAme ananta sukhane AtmAno svAbhAvika guNa mAnavo paDyo. paraMtu A anaMta sukha e zuM che enA uttaramAM chevaTe kuMdakuMda jevAneya kahevuM * paDyuM ke te bIjuM kazuM nathI paraMtu jJAnanI nirAbAdhatA arthAt Ananya ja che. Ama anaMta jJAna e ja anaMta sukha che evuM phalita thAya che.20 bIjA zabdomAM kahevuM hoya to pUrNatA e ja sukha che, ethI atirikta bIjuM kaMI nathI. mUmA hai sulam / Adhunika vidvAnomAM paNa ananta sukhanuM prAkaTya kyA karmAvaraNanA kSayathI thAya che e prazna paratve matabheda jaNAya che. sAgaramalajI mohanIya karmanA kSayathI ananta sukhanuM prAkaTya mAne che. teo lakhe che - 'vAM ke isa vargIkaraNa meM jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya aura antarAya ina cAra Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 23 jainadarzana ane sAMkhyayogamAM jJAna ane darzananA dhArakanuM svarUpa mA~ jo 'yAti'.... mAnA nAtA haiM| dhAtI rma AtmA che jJAna, varzana, suddha aura zakti muLa jA AvaLa rate haiM '21 -- mohanalAla mahetA paNa AvuM ja mAne che. teo lakhe che, '"jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya aura antarAya ye cAra ghAtI prakRtiyoM haiM kyoMki inase AtmA ke cAra mUla guNo jJAna, darzana, sukha aura vIrya kA ghAta hotA hai 122 vidvAno mohanIya karmanA kSayane ja ananta sukhanA prAkaTyanuM kAraNa mAnatA hoI, temanA anusAra ananta sukha e ananta cAritra ja che, ananta cAritrathI atirikta ananta sukha jevuM kaMI nathI evuM thaIne rahe che. munizrI nyAyavijayajI aghAtI vedanIya karmanA kSayathI anantasukhanuM prAkaTya mAne che. teo lakhe che; "vedanIyanA kSayanuM phaLa ananta sukha.'23 ananta jJAnano artha che nirAvaN nirAbAdha zuddha jJAna, jJAna eka prakArano bodha che. ananta darzanano artha che nirAvaraNa nirAbAdha zuddha darzana, darzana eka prakArano bodha che je jJAnathI bhinna che. te bannenA bhedanI carcA have pachI vistArathI ka2vAmAM Avaze. anaMta cAritra hiMsA AdimAMthI saMpUrNa virati temaja rAga-dveSa ke krodhAdinuM saMpUrNa rAhitya. kuMdakuMda kahe che ke cAritra e AtmAno dharma che, svabhAva che, ane A je dharma che te sAmya che, ane A je sAmya che te mohakSobharahita AtmAno pariNAma che. Ama anaMta cAritra e mohanIya karmanA kSayathI pragaTa thatI AtmAnI mohakSobha ke rAgadveSa rahitanI saMpUrNa samatA che.4 vIryano artha che utsAha, parAkrama, sAmarthya, antarAya karmono kSaya thatAM anaMta sAmarthya pragaTa thAya che. A AtmAnA svabhAvabhUta hoI mokSamAM siddhane ananta vIrya che e vastu jaina darzanamAM sthira thayelI che. paraMtu bhagavatIsUtramAM eka sthAne bhagavAna mahAvIre gautamane jaNAvyuM che ke vIrya saMsArIne hoya che, muktane hotuM nathI. gautama - jIva savIrya che yA avIrya ? bhagavAna mahAvIra - jIva savIrya paNa che ane avIrya paNa che. gautama - enuM kAraNa zuM ? mahAvIra - jIvanA be prakAra che - saMsArI ane mukta. mukta to avIrya che. saMsArI jIvanA be bheda che - zailezIpratipanna ane azailezIpratipanna. zailezIpratipanna jIva labdhivIryanI apekSAe savIrya che paraMtu karaNavIryanI apekSAe avIrya che ane azailezIpratipanna jIva labdhivIryanI apekSAe savIrya che paraMtu karaNavIryanI apekSAe savIrya paNa hoI zake ane avIrya paNa hoI zake - je parAkrama kare che te karaNavIryanI apekSAe savIrya ane je parAkrama karatA nathI te karaNavIryanI apekSAe avIrya. A samagra uddharaNa Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana ane sAMkhyayogamAM jJAnadarzanavicAraNA - 24 darzAve che ke muktamAM labdhivIryanI apekSAe ke karaNavIryanI apekSAe vIrya nathI.25 (bhagavatI 1.8.72) AtmAnuM pariNAmipaNuM jaina AtmAne sat mAne che ane sattuM eka ja dhoraNa temaNe svIkAryu che. A dhoraNa che utpAdavyayauvyayuktatva athavA pariNAminityatva. sAMkhyanI jema teo sattAM be dhoraNo svIkAratA nathI. eka dhoraNa phUTasthanityatA ane bIjuM dhoraNa pariNAminityatA. Ama jainone mate AtmA pariNAminitya che. jaina mata pramANe koI vastu kevaLa dravyarUpa nathI ke kevaLa paryAyarUpa nathI. vastu dravyaparyAyAtmaka che." tethI te nityAnitya che. dravya ekanuM eka rahevA chatAM te aneka avasthAo dhAraNa kare che. A che aneka pariNAmomAM nityatA. A che pariNAminityatA. pratyeka dravyanI jema Atmadravya paNa guNa ane paryAya banne dharAve che.28 guNo sahabhAvI che ane paryAyo kramabhAvI che.29 sadA dravyomAM ekasAthe rahenAra zaktio guNo che. Ama dravyanAM je vyAvartaka lakSaNo che te guNo che. ApaNe joyuM tema dravyanAM vyAvartaka lakSaNa che jJAna, darzana, cAritra ane vIrya. tethI te AtmadravyanA guNo che. kramabhAvI parivartano yA vikAro paryAyo che. A paryAyo yA vikAro dravyanA paNa hoya che ane guNanA paNa hoya che.30 manuSya, deva, nAraka, tiryaMca e vikAro AtmadravyanA che. jyAre matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna ane manaHparyAyajJAna athavA to ghaTajJAna, paTajJAna vagere jJAno jJAnaguNanA paryAyo yA vikAro che. koIpaNa bIjA dravyanA saMyoga vinA thatA dravyanA paryAyo dravyanA svabhAvaparyAyo kahevAya che. AtmadravyanI siddhisthiti te Atmadravyano zuddha svabhAvaparyAya che. jyAre eka dravyano bIjA dravya sAthe saMyoga thavAthI te dravyanA utpanna thatA paryAyo te vibhAva dravyaparyAyo che. AtmAnA karma sAthenA saMyoganA pariNAme utpanna thatA AtmadravyaparyAyo jevA ke manuSyagati, tiryaMcagati, nArakagati, devagati vibhAva dravyaparyAya che. jema AtmadravyanA svabhAvaparyAyo ane vibhAvaparyAyo che tema AtmaguNonA svabhAvaparyAyo ane vibhAvaparyAyo che.31 anya koI dravya sAthenA saMyogarahita evA zuddha AtmadravyanA je taddana sardaza guNapariNAmo thatA rahe che te svabhAva guNaparyAyo che.32 siddhane pratyeka kSaNe tenA kevaLajJAna ane kevaLadarzanamAM taddana sadeza zuddha je parivartano thayA kare che te te guNonA svabhAvaparyAyo che. paraMtu anya dravyanA saMyoganA kAraNe guNamAM je visadeza pariNati thAya te vibhAva guNaparyAyo che. AtmAnA paudgalika karma sAthe saMyogane pariNAme AtmAnA Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 25 . jainadarzana ane sAMkhyayogamAM jJAna ane darzananA dhArakanuM svarUpa jJAnAdi guNonA je parivartano thAya che te vibhAva guNaparyAyo che. jemake, jJAna guNanA vibhAvaparyAyo- matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna, mana:paryAyajJAna tema ja darzanaguNanA paryAyo cakSudarzana, acakSudarzana ane avadhidarzana. ApaNe joyuM tema satu utpAda-vyaya-dhrauvyayukta che ane tethI dravyaparyAyAtmaka che. dravyane laIne temAM dhrauvya che ane paryAyone laIne temAM utpAda ane vinAza che. umAsvAtie nityanuM lakSaNa A pramANe karyuM che - "tAvAgavaMnitya"34. potAnI jAtimAMthI avismRti eTale nityatA, potAnI jAtine choDyA vinA parivartana pAmatI vastune nitya kahevAya. AmAM parivartananI maryAdA che. A pariNAmanI maryAdA na svIkArIe to brahmapariNAmavAda AvIne khaDo thAya. dravya potAnI jAtimAM zakya badhAM ja pariNAmo dhAraNa karI zake paraMtu te eTalI hada sudhI parivartana na pAmI zake ke te potAnI jAti choDI bIjI jAtinuM banI jAya. AtmAM kadI pulamAM parivartana na pAmI zake. dravyanuM dravyAMtaramAM na pariNamavuM e ja enI nityatA che. Ama, dravya anAdinidhana che. tenI utpatti paNa nathI ane nAza paNa nathI. te svabhAvasiddha che. pratyeka vastumAM dravyAMza che. te ja te vastunI sthiratA ke dhruvatAnuM kAraNa che. jo dravyane na mAnIe to pratyabhijJAnarUpa jJAna ghaTI zake nahIM. A dRSTie Atmadravya paNa anAdinidhana che. tenI utpatti paNa nathI ane nAza paNa nathI. dravya ane tenA guNaparyAyo vacce bhedabheda che. dravyanA ane tenA guNonA ke paryAyonA pradezo judA nathI. je pradezo dravyanA che te ja pradezo tenA guNanA ke paryAyanA che. A dRSTie dravya ane guNaparyAya vacce abheda che. paNa temanAM saMzA ane lakSaNa bhinna che, anya che. e dRSTie temanAmAM bheda che. Ama dravya ane guNa-paryAya vacceno bhedabheda jaina dArzanikoe samajAvyo che. 5 dravya paryAyathI kathaMcit abhinna hoI paryAyonA utpAda-vyaya dravyane paNa sparze che ane paryAyo dravyathI kathaMcit abhinna hoI dravyanuM prauvya paryAyone paNa sparze che, eTale pravacanasAra (2.9)mAM kahyuM che ke - uppAdalidibhaMgA vijjate pajjaesu pajjAyA / davvaM hi saMti NiyadaM tamhA davvaM daki saghaM . Ama jainamate AtmA nityAnitya che. AtmAne phUTasthanitya mAnavAthI temAM baMdha ane mokSanI be avasthAo ghaTI zakaze nahIM tema ja sukhopabhoga ane duHkhopabhoganI be avasthAo ghaTI zakaze nahIM. vaLI, AtmAne atyaMta kSaNika mAnavAthI paNa koI be avasthAo ghaTI zakaze nahIM ane to pachI baMdha ane mokSa tema ja sukhopabhoga ane duHkhopabhoga jevI aneka avasthAo kSaNika Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana ane sAMkhyayogamAM jJAnadarzanavicAraNA AtmAmAM kevI rIte ghaTe ? eTale to hemacaMdrAcArya jaNAve che ke - 'naiAntavAre sukhaduHkhabhogau na puNyapApe na ca bandhamokSau / ''37 AtmAnuM avasthitatva 26 AtmAo pariNAmI hovA chatAM teo potAnA svarUpathI kadI cyuta thatA nathI ane bIjAnuM svarUpa dhAraNa karatA nathI. arthAt AtmAnuM pudgalamAM pariNamana kadIya thatuM nathI. tevI ja rIte pudgalanuM pariNamana paNa AtmAmAM thatuM nathI. Ama hovAthI AtmavyaktiomAM ekano vadhAro ke ghaTADo kadIya thato nathI. arthAt AtmavyaktionI saMkhyA sthira che.38 Atmavyaktio anaMta che paNa A anaMta saMkhyAmAM vadhAroghaTADo thato nathI. AmAMthI e ja phalita thAya ke AtmA svataMtra tattva che, cha dravyomAMnuM te mULabhUta svataMtra dravya che, tema ja tenI utpatti paNa nathI ane nAza paNa nathI. AtmAnuM kartRtva . jainoe AtmAne pariNAmI mAnyo hoI, teo AtmAne kartA mAnI zake che. uttarAdhyayanasUtra(20.37)mAM kahyuM che ke AtmA sukho ane duHkhono kartA che. temAM ja 20.48mAM e paNa kahevAmAM AvyuM che ke ApaNuM mAthuM kApanAra zatru paNa erlo apakAra nathI karato jeTalo durAcaraNa karanAra AtmA kare che. sUtrakRtAMga kahe che ke jeo AtmAne akartA mAne che teonA matamAM saMsAra ghaTI zakato nathI.39 jainonA matamAM karma paudgalika che. eTale cetana AtmA tenuM upAdAnakAraNa kadI hoI zake nahIM. cetana AtmA paudgalika karmarUpe kadI pariNamato nathI. A arthamAM AtmAne karmano akartA mAnI zakAya. paraMtu cetana AtmA pote rAgadveSarUpI caitasika bhAvomAM pariNamI karmapudgalone potAnA tarapha AkarSe che1 (Asrava). mATe e arthamAM tene karmano kartA gaNI zakAya. bIjI eka dRSTi anusAra AtmA jaDa karmono kartA nathI paraMtu mAtra karmapudgalanA nimittathI potAnA caitasika bhAvono kartA che. ahIM te caitasika bhAvonuM upAdAnakAraNa che ane karmapudgala nimittakAraNa che.42 jaino sacetana zarIrane AtmAthI bhinnAbhinna mAne che. eTale A dRSTie zarIrakRta badhAM karmo AnA karmo paNa gaNAya. zuddha muktaAtmA paudgalika karmarahita hoya che. eTale te mukta AtmAne akartA kahevAmAM Avyo che paraMtu te mukta AtmAmAM paNa zuddha kevaLajJAna, zuddha kevaLadarzananA vizuddha pariNAmo jainoe svIkAryA che eTale te muktAtmAne paNa A vizuddha pariNAmono kartA mAnavAmAM Avyo che.44 43 Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 27 : jainadarzana ane sAMkhyayogamAM jJAna ane darzananA dhArakanuM svarUpa AtmAnuM bhAtRtva jainone mate AtmA bhoktA paNa che. jainoe AtmAne pariNAmI mAnyo hoI tenAmAM bhojhutva ghaTI zake che. karmasiddhAntanI saMgati mATe karmono je kartA hoya te ja te karmonAM phaLano bhoktA hovo joIe. jema AtmAnuM kartRtva paNa karmapudgalanA nimittathI saMbhavita bane che tema tenuM bhophtatva paNa karmapudgalanA nimittathI saMbhavita bane che. kartRtva ane bhophtatva banne zarIrayukta baddha AtmAmAM prApta thAya che, muktAtmA yA zuddhAtmAmAM nahIM. bhojhutva vedanIya karmane kAraNe ja saMbhave che. jainadarzana AtmAnuM bhostRtva paNa sApekSa dRSTithI zarIrayukta baddhAtmAmAM svIkAre che. vyAvahArika dRSTithI zarIrayukta baddhAtmA bhoktA che." azuddha nizcayanaya yA paryAyadaSTithI AtmA mAnasika anubhUtiono vedaka che. yA bhoktA che. paramArtha dRSTithI AtmA bhoktA ke vedaka nathI. mAtra draSTAM yA sAkSI svarUpa che.% keTalAkane mate paramArtha dRSTithI AtmA potAnA cetanabhAvano bhoktA che.47 AtmA pratikSetre bhinna - jainadarzana anusAra AtmA pratizarIra bhinna che. bIjA zabdomAM kahIe to jaino Atmabahutva svIkAre che. AtmAne eka mAnatAM vaiyaktikatA samApta thaI jAya che ane vaiyaktikatAnA abhAvamAM sAdhanA, puruSArtha vagereno koI artha raheto nathI. eTalA mATe vizeSAvazyakabhASyamAM 1582mAM kahevAmAM AvyuM che ke sukhaduHkha, janmamaraNa, baMdhanamukti vagerenA saMtoSaprada samAdhAna mATe aneka AtmAonI svataMtra sattA mAnavI Avazyaka che. AtmAone aneka mAnatAM eka mahattvanI bAdhA sAdhanAmArgamAM khaDI thAya che. sAdhanAmArgamAM ahaMtAnuM visarjana Avazyaka sAdhya yA dhyeya che. jyAre Atmabahutva alaga vyaktitvanuM poSaka che ane A alaga vyaktitva ahaMtAne prAyaH poSe che. alabatta, jaino ahaMtArahita alaga AtmavyaktionI saMbhavitatA svIkAre che. muktimAM paNa AtmAnI kevaLa anekatA ja nahIM paraMtu alaga vyaktitva paNa svIkAravAmAM AvyuM che. mukta AtmAo aneka che ane temanuM alaga vyaktitva che. A alaga vyaktitva temanA chellA janmanA dehanA AkArathI UbhuM thayeluM che. paraMtu A muktAtmAo ahaMkArathI rahita che, kAraNa ke teo rAgadveSavinirmukta che. vaLI, anekAntano AdhAra laI jaino jaNAve che ke AtmAeka paNa che ane aneka paNa che. samAvAyAMga ane sthAnAMgasUtramAM kahevAmAM AvyuM che ke AtmA eka che. bhagavatIsUtramAM kahyuM che ke AtmA aneka che. TIkAkAroe AnuM samAdhAna nIce pramANe karyuM che. AtmA dravyApekSAe eka Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana ane sAMkhyayogamAM jJAnadarzanavicAraNA - 28 che ane paryAyApekSAe aneka che. samudranuM pANI eka paNa che ane aneka paNa che, jalarAzinI dRSTie te eka che ane jalabiMduonI dRSTie aneka che. badhAM jalabiMduo potAnuM svataMtra astitva dharAvatAM hovA chatAM pelA jalarAzithI te abhinna che. tevI ja rIte, anaMta cetana AtmAo potAnuM svataMtra astitva dharAvatA hovA chatAM potAnA svabhAvane kAraNe eka cetana Atmadravya che.48 jaino zarIrabhede Atmabheda mAne che. eno artha e ke saMsArI avasthAmAM AtmAo dehe dehe judA che. paraMtu jyAM deho ja nathI evI muktinI avasthAmAM AtmAnI anekatA kevI rIte saMbhave evo prazna koIne thAya. jainoe te muktAtmAonA chellA janmanA zarIranA AkAro mukta AtmAomAM mAnIne A anekatva muktimAM paNa ghaTAvyuM che.49 AtmAo ananta zarIrabhede Atmabheda ane Atmabahutva mAnavA uparAMta jaino AtmAnI saMkhyA parimita mAnatA nathI paraMtu ananta mAne che, kAraNa ke parimita jIvasaMkhyA mAnavAthI be doSa lAge che : (1) mukta jIvo pharIthI saMsAramAM janma le che evuM mAnavuM paDe. athavA, (2) saMsAra jIvothI khAlI thaI jAya che evuM mAnavuM paDe. arthAt jIvonI saMkhyA parimita hoya to jIvo mukta thatA rahetA hovAthI eka kALa evo Ave ke jyAre saMsAra jIvothI khAlI thaI jAya. saMsAra khAlI na thaI jAya evuM icche to parimita saMkhyA mAnanAre mukta jIvo pharIthI saMsAramAM janma le che ema mAnavuM paDe. A baMne bAbato iSTa nathI. mukta jIvo pharIthI saMsAramAM janma le che ema mAnavAthI mokSa mATenI sAdhanA nirarthaka thaI paDe. ane saMsAra jIvothI khAlI thaI jAya che ema mAnatAM saMsAra anAdi anaMta che e vAta ghaTI zake nahIM.50 na AtmA dehaparimANa jainamate AtmA saMkocavikAsazIla che. jema dIvAno prakAza nAnA oraDAmAM hoya tyAre nAnA oraDAne ane moTA oraDAmAM hoya tyAre moTA oraDAne prakAzita kare che, tema AtmA paNa je dehamAM hoya che te dehane caitanyathI vyApta kare che. umAsvAti kahe che ke pradezasaMhAravisAvyAM pravIpavat H arthAt AtmA je zarIrane dhAraNa kare che te zarIranA jevaDo thaIne rahe che. AtmA vyApaka hoya to ekanA bhojana karavAthI badhAne tRpti thavI joIe. mana ane zarIranA saMbaMdhanI vibhinnatAthI paNa A vyavasthA ghaTAvavI kaThina che. vaLI, AtmAne vyApaka mAnatAM saMsAra ane mokSanI vyavasthA paNa ghaTatI nathI. sarvasammata niyama Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 29 jainadarzana ane sAMkhyayogamAM jJAna ane darzananA dhArakanuM svarUpa e che ke jyAM guNa upalabdha hoya tyAM tenA AdhArabhUta dravyanuM astitva hoya. guNanA kSetrathI guNInuM kSetra vadhAre ke ochuM nathI hotuM. AtmAnA guNo zarIranI bahAra upalabdha thatA nathI. tethI AtmA zarIranI bahAra nathI.52 AtmA aNu paNa nathI. AtmAne aNurUpa mAnavAthI aMguThAmAM kAMTo vAgatAM AkhA zarIramAM kaMpana ane duHkhano je anubhava thAya che te asaMbhava bane. AtmA AkhA zarIramAM atizIghragati kare che ema mAnI enuM samAdhAna karavuM barAbara nathI, kAraNa ke anubhavamAM krama Avato nathI. uparAMta, krama e sarvAMgaromAMcAdi kAryathI jJAta thanArI yugapat sukhAnubhUtinI viruddha che. eTale, AtmAne vyApaka ke aNu na mAnatAM zarIraparimANa mAnavo ucita che.53 zarIrAnusAra AtmAnuM parimANa vadhe yA ghaTe che. parimANanI vRddhi e enA maulika dravyamAM asara karatI nathI. enuM maulika dravya yA kAThuM je hoya che te ja rahe che. mAtra nimittabhede parimANa ghaTe che yA vadhe che. A eka prakArano pariNAmavAda che ane te pariNAminityatAvAda che. jeo AtmAne phUTasthanitya mAne che teoe AtmAne kAM to sarvavyApI mAnavo paDe kAM to aNu mAnavo paDe. eTale ja AtmAne phUTasthanitya mAnanArAo tene vibhu yA aNu mAne che. ethI UlaTuM jaino AtmAne utpAdavyayauvyayukta arthAt pariNAmI mAnatA hoI teo AtmAne zarIraparimANa arthAt saMkocavikAsazIla mAne che. temano AtmA saMkocavikAsazIla hoI aNuthI mAMDI vibhu banI zake che. nigodamAM enuM zarIra atyaMta sUkSma hoI te vakhate te aNuparimANa che ane jyAre tIrthaMkara kevalIsamuddAtanI vizeSa prakriyA kare che tyAre temano AtmA samagra lokane vyApe che. AtmA zarIraparimANa che e to saMsArI AtmAnA parimANanI vAta thaI, kAraNa ke saMsArI AtmAne zarIra hoya che. mukta AtmA azarIrI hoI sAmAnya rIte ApaNe evuM mAnavA prerAIe ke mukta AtmA vyApaka banI jato haze. paraMtu jaino evuM mAnatA nathI. jainone mate mukta AtmAnuM parimANa tenA aMtima dehanA parimANathI jarAka ja ochuM hoya che. 4 AtmA saMkocavikAsazIla hovA chatAM tenA saMkoca ane vikAsamAM nimittakAraNa zarIranAmakarma che. e zarIranAmakarmano kSaya thatAM AtmAnuM je parimANa hoya te ja rahe, vadhatuM ke ochuM na thAya kAraNa ke nimittano abhAva thaI gayo hoya che.jha AtmA paudgalika adRSTavAna AtmAnuM adRSTa arthAt karma paudgalika dravyarUpa che. karmo paudgalika yA bhautika hoya to tene raMgo hovA joIe. jema jvAkusumano lAla raMga darpaNamAM Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : jainadarzana ane sAMkhyayogamAM zAnadarzanavicAraNA. 30 pratiphalita thAya che tema karmanA raMgo potAnA sAnidhyamAM rahelA cittamAMyA AtmAmAM pratiphalita thAya che. Ama karmanI paulikatAne kAraNe AtmAnI lezyAonA raMganI jaina mAnyatA ghaTe che. AjIvakano abhijAtiono siddhAMta paNa bhautika karmarajonuM raMgane AdhAre vargIkaraNa ja che. A kAraNe pro. jhamara jaNAve che ke karmonA raMgono siddhAMta jaina dharmanI ja khAsa vizeSatA nathI, paraMtu magadhamAM sacavAyelA AryapUrvenA sAmAnya vArasAno eka bhAga hoya ema jaNAya che.* karmanA paudgalikatva athavA mUrtitvanI siddhi nIce pramANe karavAmAM AvI che [1] zarIra vagere mUrta hovAne kAraNe temanA nimittabhUta karma paNa mUrta hovAM joIe. A tarkano svIkAra karatAM jainadarzanamAM karmane mUrta mAnavAmAM AvyAM che. jema paramANuonAM ghaTa vagere kArya mUrti che eTale paramANu mUrta che tema karmanAM zarIrAdi kArya mUrti che eTale karma paNa mUrta che. [2] karma mUrta che kAraNa ke enI sAthe saMbaMdha thatAM sukhAdino anubhava thAya che, udAharaNArtha bhojana. je amUrta hoya enI sAthe saMbaMdha thatAM sukhAdino anubhava thato nathI, udAharaNArtha AkAza.4 [3] karma mUrta che kAraNa ke enA saMbaMdhathI vedanAno anubhava thAya che, udAharaNArtha agni. je amUrta hoya enA saMbaMdhathI vedanAno anubhava thato nathI, udAharaNArtha AkAza. [4] karma mUrta che kAraNa ke emAM bAhya padArtho vaDe balAdhAna thAya che, udAharaNArtha ghaTa. jevI rIte ghaTa vagere mUrta vastuo upara tela vagere bAhya padArthonuM vilepana karavAthI balAdhAna thAya che arthAt snigdhatA AdinI utpatti thAya che evI rIte karmamAM paNa mAlA, caMdana, vanitA Adi bAhya padArthanA saMsargathI balAdhAna thAya che, arthAt uddIpana AdinI utpatti thAya che. A badhAM kAraNone laIne karma mUrti che.60 - karma mUrti che tathA AtmA amUrta che. AvI paristhitimAM karma AtmAnI sAthe saMbaddha kevI rIte thaI zake ? mUrta dvArA amUrtano upaghAta yA upakAra kevI rIte thaI zake ? jema jJAna vagere amUrta hovA chatAM madirA, viSa Adi mUrta vastuo dvArA emano upaghAta thAya che tathA ghI, dUdha Adi pauSTika padArtho dvArA emano upakAra thAya che tema AtmA amUrta hovA chatAM mUrta karma dvArA teno upaghAta yA upakAra thAya che.I vaLI, saMsArI AtmA ekAMtapaNe amUrta nathI. jIva ane karmano anAdikAlIna saMbaMdha hovAthI jIva paNa kathaMcit karmapariNAmarUpa che. mATe e e rUpamAM mUrti che. A prakAre mUrta AtmA sAthe mUrta karma saMbaddha thaI zake che tathA karma AtmAno upakAra yA upaghAta karI zake che. jIva ane karmano saMbaMdha anAdi che. je pudgala paramANu karmarUpe pariNata thAya che temane karmavargaNA kahe che ane je zarIrarUpe pariNata thAya che temane nokarmavargaNA N3 : Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 31 - jainadarzana ane sAMkhyayogamAM jJAna ane darzananA dhArakanuM svarUpa kahe che. loka A banne prakAranA 52mANuthI pUrNa che. jIva potAnI manavacanakAyAnI pravRttithI A paramANuone potAnA bhaNI AkarSato rahe che. manavacanakAyAnI pravRtti tyAre ja thAya che jyAre jIvanI sAthe karma saMbaddha hoya ane jIvanI sAthe karma tyAre saMbaddha thAya che jyAre mana-vacana-kAyAnI pravRtti hoya. A prakAre karmathI pravRtti ane pravRttithI karmanI paraMparA anAdi kALathI cAlI Ave che. karma ane pravRttinA A kAryakAraNabhAvane najara samakSa rAkhI pudgala paramANuonA piMDarUpa karmane dravyakarma tathA rAgadveSa Adi rUpa karmane bhAvakarma kahevAmAM Ave che. dravyakarma ane bhAvakarmano kAryakAraNabhAva maraghI ane IMDAnI mAphaka anAdi che.63 jyAre rAgAdi bhAvono kSaya thAya che tyAre AtmAno karmapudgalo sAtheno saMbaMdha chUTI jAya che. Ama, AtmAno karmapudgalo sAtheno saMbaMdha anAdi hovA chatAM sAMta che. AtmA svabhAvathI amUrta che paraMtu paudgalikakarma sAthe teno dUdha-pANI jevo saMbaMdha anAdi hoIne saMsArI avasthAmAM tene kathaMcit mUrta mAnavAmAM Avela' che. AtmAnA karma sAthenA saMbaMdhane laIne AtmAnI cAra prakAranI mukhya avasthA thAya che - aupazamika, jJAyika, kSAyopazamika ane audarthika. karmanA upazamathI utpanna thanAra aupazAmika, karmanA kSayathI utpanna thanAra kSAyika, karmanA kSaya ane upazamathI pedA thanAra kSAyopazamika ane karmanA udayathI pedA thanAra auyika. A uparAMta pAMcamo bhAva pAriNAmika che je AtmAnuM svAbhAvika pariNamana ja che.4 karmanuM jIva bhaNI AvavAnuM (AsavanuM) kAraNa che mana-vacana-kAyAnI pravRtti. Ama, mana-vacana-kAyAnA vyApAro, jene jaino yoga kahe che te, karmono AtmAnI sAthe saMbaMdha karAvanAra che.65 AtmA bhaNI AkarSAyelAM karmono AtmAnA pradezo sAthe kSIranIra saMbaMdha thavo te baMdha che. umAsvAti baMdhanAM kAraNomAM mithyAdarzana, avirati, pramAda, kaSAya ane yoga e pAMcane gaNAve che. paraMtu khAsa to A pAMcamAMthI kaSAya ja baMdhanuM mukhya kAraNa che. AtmAne lAgelAM karmo AtmAnI amuka zaktine DhAMke che, te zaktine te amuka vakhata sudhI DhAMke che, te judI judI mAtrAnI tIvratAvALAM phaLo Ape che ane te amuka jaththAmAM AtmAne lAge che." paraMtu ahIM prazna thAya che ke te AtmAnI kaI zaktine DhAMkaze, keTalo vakhata sudhI DhAMkaze, keTalI tIvratAvALAM phaLo Apaze ane keTalA jaththAmAM lAgaze tenAM niyAmaka kAraNo zAMche ? jainamate te karmone AtmA bhaNI lAvavAmAM AtmAnI je pravRtti kAraNa che te pravRttinA Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana ane sAMkhyayogamAM jJAnadarzanavicAraNA 32 prakAra AtmAnI kaI zaktine te karmo DhAMkaze te nakkI kare che. jo tenI pravRtti jJAnanAM sAdhanono nAza karanArI, jJAnIno anAdara karanArI haze to evI pravRttithI AtmAne lAganArAM karmo AtmAnI jJAnazaktine DhAMkaze. te pravRttinuM pramANa te karmonA jaththAnuM pramANa nakkI kare che. karmo keTalA vakhata sudhI AtmAnI zaktine DhAMkaze teno AdhAra ane karmanA phaLanI tIvratA-maMdatAno AdhAra pravRtti karatI vakhatanI kaSAyanI tIvratA-maMdatA upara che. jema vadhAre tIvra kaSAyapUrvakanI pravRtti tema te pravRttithI lAgatAM karmo vadhAre lAMbA vakhata sudhI AtmAnI zaktine DhAMkaze ane vadhAre tIvra phaLa Apaze.8 Ama, jaino kaSAyane choDavA upara vizeSa bhAra mUke che, pravRttine choDavA upara nahIM. jainoe sAMparAyika ane iryApathika karmabaMdha svIkAryA che ane jaNAvyuM che ke kaSAyasahita pravRtti karanArane sAMparAyika baMdha thAya che. kaSAyarahita pravRtti karanArane IryApathika baMdha thAya che.9 sAMparAyika baMdhane samajAvavA mATe teo bhInA cAmaDA upara paDelI rajanA coMTavAnuM dRSTAMta Ape che ane iryApathika karmabaMdhane samajAvavA mATe sUkI bhIMta tarapha phekavAmAM AvelA lAkaDAnA goLAnuM udAharaNa Ape che. arthAt jaino kahevA mAMge che ke mana-vacanakAyAnI pravRtti hovA chatAM paNa jo kaSAya na hoya to upArjita karmomAM sthiti athavA rasano baMdha thato nathI. sthiti ane rasa bannenA baMdhanuM kAraNa kaSAya che. AthI kaSAya ja saMsAranI kharI jaDa (mULa) che. Ama, ApaNe upara kahyuM tema anAsakta pravRttinI vAta ja chevaTe phalita thAya che. karmanI mULa ATha prakRtio'deg (1) jJAnAvaraNIya karma - AtmAnI jJAnazaktine DhAMkanAra karma jJAnAvaraNIya karma kahevAya che. (2) darzanAvaraNIya karma - ahIM darzanano artha nirAkAra upayoga che. AtmAnI nirAkAra upayogarUpa zaktine DhAMkanAra karmo darzanAvaraNIya karma kahevAya che. (3) vedanIya karma - je karmo sukha-duHkhano anubhava karAve che te vedanIya karma kahevAya che. (4) mohanIya karma - mohanIya karmanA be bheda che - darzanamohanIya karma ane cAritramohanIya karma. tattvapakSapAtane ruMdhanAra karma darzanamohanIya karma kahevAya che, ane cAritrane ruMdhanAra karmo cAritramohanIya karma kahevAya che. (5) AyuSya karma - je karma AyuSyanI maryAdAnuM niyamana kare che te AyuSya karma. Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 33 jainadarzana ane sAMkhyayogamAM jJAna ane darzananA dhArakanuM svarUpa (6) nAma karma - jenAthI ekendriyAdi bhinna jAtio ane manuSyAdi : bhinna bhinna gatio tema ja zarIra, rUpa, svara Adi vyaktitvane ghaDatI bAbato nakkI thAya che te nAmakarma. (7) gotrakarma - je karma ucca-nIca gotra ane sAmAjika mobho, mAnamaratabo nakkI karI Ape che te karma gotrakarma (8) antarAya karma - dAna, lAbha, bhoga, upabhoga ane vIryamAM antarAya Ubho karavAnuM kArya A karma kare che. karmanI daza avasthAo | (1) baMdha - karmanI baMdhAvasthAmAM, karmayugalono AtmAnI sAthe nIrakSIra saMbaMdha hoya che. (2) sattA - karmanI sattAvasthAmAM, baMdhAyelA karmayugalo potAnuM phaLa na ApatAM kevaLa sattArUpe rahe che. . (3) udaya - karmanI udayAvasthAmAM, karmapudgalo potAnuM phaLa ApavA tatpara thAya che ane potAnuM phaLa Ape che. (4) udIraNA-karmanI udIraNAvasthAmAM, karmayugalone khAsa prayatnavizeSathI AtmA temanA niyata samaya pahelAM phaLa ApavA unmukha banAve che. (5) saMkramaNa - karmanI saMkramaNa avasthAmAM, AtmAnA khAsa prayatnavizeSathI eka karmaprakRtinuM anya sajAtIya karmaprakRtimAM parivartana thAya che. - (6)-(7) uddhanA-apavartanA - karmanI te avasthA che jemAM tenI sthiti ane rasamAM vadhAro thAya te udvartanA ane jemAM ghaTADo thAya te apavartana. ahIM paNa A vadhAro ke ghaTADo AtmAnA vizeSa prayatnathI thAya che. (8) upazamanA - karmanI upazamanA avasthAmAM uditakarmane bhasmacchanna agninI jema dabAvI zAMta karI devAmAM Ave che. upazamana paNa AtmAnA vizeSa prayatnathI thAya che. (9) nidhatti - karmanI nidhatti avasthAmAM, udIraNA ane saMkramaNanI saMbhAvanAono abhAva hoya che. (10) nikAcanA - karmanI nikAcanA avasthAmAM udIraNA ane saMkramaNa uparAMta udvartana ane apavartanAnI saMbhAvanAno paNa bilakula abhAva hoya che. badhAM ja karmono kSaya te mokSa che.2 AnA mATe prathama to AvatAM karmone Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana ane sAMkhyayogamAM jJAnadarzanavicAraNA 34 aTakAvI devAM joIe (saMvara)?? ane lAgelAM karmone kheravI nAkhavAM joIe (nirjarA).74 saMvaranA upAya tarIke jeno gupti, samiti, dharma, anuprekSA, parISahajya, cAritra ane tapa gaNAve che.75 mana-vacana-kAyAnI pravRttino samyapha nigraha e gupti che. vivekazIla pravRtti e samiti che. kSamA, mRdutA, RjutA, zauca, saMyama, satya, tapa, tyAga, AkiMcanya ane brahmacaryarUpa dazavidha dharma che. zAMtabhAvayukta sahiSNutA parISahajya che. samabhAva Adi cAritra che. vastusthitinuM kalyANapreraka ciMtana e anuprekSA che. nirjarAno upAya tapa che. tapanA be prakAra che - bAhya tapa ane AMtara tapa. bAhya tapamAM anazana vagereno samAveza thAya che. AMtara tapamAM prAyazcitta (doSazodhana kriyA), vinaya, vaiyAvRtya (sevAbhakti), svAdhyAya, vyutsarga (mamatvano, kASAyika vikArone tyAga) tathA kalyANagAmI ekAgratArUpa dhyAna. A chano AMtara tapamAM samAveza thAya che. tapathI saMvara paNa sadhAya che. paraMtu nirjarA mATe to mukhya khAsa upAya tapa ja che.16 AvatAM karmone tadana aTakAvI detAM ane lAgelAM karmone saMpUrNapaNe kheravI nAkhatAM AtmA saMpUrNapaNe karmarahita banI jAya che. saMpUrNapaNe karmathI mukti e ja mokSa che. - jIva je je prakAre vicAre ke varte che te te jAtanA temAM saMskAro paDe che ane e saMskArone jhIlatuM tenI sAthe eka paugalika zarIra (kArpaNa zarIra) racAya che je dehAntara dhAraNa karavA jatI vakhate tenI sAthe rahe che. A kArpaNa zarIra ATha prakAranAM karmothI bane che. jIvanI gatikriyA , jIvane gatikriyA che te AcArAMganA prathama zrutaskaMdhanA prathama adhyAyanI prathama udezakamAM spaSTapaNe jaNAvyuM che. tyAM jaNAvyuM che ke te badhI dizAo ane anudizAomAM gati kare che. A varNana karmabaddha AtmAnuM che. eTale A badhI gatio karmanimittaka che. AtmAnI svAbhAvika gati Urdhvagati che. AtmAne lAgelAM badhAM karmo dUra thatAM AtmA kevaLa Urdhvagati ja kare che,8 jema tuMbaDAne lepelI mATI dUra thatAM pANImAM tuMbaDuM Urdhvagati kare che tema paraMtu A mukta thato AtmA lokanA agrabhAgathI AgaLa Urdhvagati karato nathI, kAraNa ke gatinuM sahAyaka kAraNa dharmAstikAya tyAM hotuM nathI. A dharmAstikAya kevaLa lokamAM ja che. gatibe prakAranI che-vigrahagati (vaLAMkavALI) ane jugati (vigraharahita). mokSamAM jatA jIvanI gati Rju hoya che 80 jyAre janmAntara mATe jatA jIvanI gati vigrahavALI ke vigraha vinAnI hoya che. vigraharahita gatithI sthAnAntara jatA Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 35 . jainadarzana ane sAMkhyayogamAM jJAna ane darzananA dhArakanuM svarUpa jIvane navo prayatna karavo paDato nathI kema ke jyAre te pUrvazarIra choDe che tyAre tene pUrvazarIrajanya vega maLe che. vigrahagatithI janAra jIvane navo prayatna karavo paDe che, kAraNa ke pUrvazarIrajanya vega jyAM vaLavuM paDe che tyAM sudhI ja kAma kare che, vaLAMkanuM sthAna AvatAM ja pUrvadehajanita vega samApta thaI jAya che, mATe tyAMthI jIvanI sAthe rahelA kAzmaNa zarIrathI prayatna thAya che. asaMkhyAta pradezI jIvane asaMkhyAta pradezo che.83 pradeza eTale evo sUkSma aMza ke jenA bIjA aMzonI kalpanA sarvajJanI buddhithI paNa na thaI zake. Ama, avibhAjya sUkSmAMzane pradeza kahevAmAM Ave che. jIvanA A pradezono saMkoca-vistAra thAya che. jIvonA mukhya be bheda * saMsArI ane muktaka jIva kaSAyone kAraNe karmathI baMdhAyelo che ane potAnA puruSArthathI kapAyarahita thaI karmothI mukta thAya che. A anusAra jIvanA mukhya be bheda thAya che. eka saMsArI, je potAnA kaSAyo temaja karmasaMskArone kAraNe nAnA yonimAM zarIrone dhAraNa karI janma-maraNarUpa saMsaraNa kare che. bIjo mukta, je samasta karmasaMskArothI chUTI potAnA zuddha caitanyamAM sadA vartamAna rahe che. jyAre jIva mukta thAya che tyAre tenA Urdhvagamana svabhAvane kAraNe zarIranAM baMdhanone toDI lokanA agrabhAge pahoMce che ane tyAM anaMtakALa zuddhacaitanyasvarUpamAM lIna rahe che. teno AkAra aMtima zarIranA AkAra jevo rahe che. sanuM lakSaNa utpAda-vyayadhrauvya hoI mukta jIva paNa potAnA zuddha paryAyomAM pariNamyA kare che. kuMdakuMdAcArye niyamasAramAM siddha arthAt mukta jIvanuM svarUpa nIce pramANe varNavyuM che. - "NikkammA aTThaguNA kiMcUNA caramadehaMdo siddhA / loyaggaThidA NiccA uppAdavaehiM saMguttA ' saMsArI jIvanA bhedo saMsArI jIvanA mukhya be bhedo che - trasa ane sthAvara.85 jeo potAnI IcchAthI eka sthAnathI bIje sthAne jAya che te trasa ane jeo potAnI icchAthI sthaLAMtara karI zakatA nathI te sthAvara. sthAvara jIvomAM pRthvIkAya jIvo, apakAya jIvo, vAyukAya jIvo, tejaskAya jIvo ane vanaspatikAya jIvono samAveza thAya che. A sthAvara jIvone mAtra eka sparzanendriya ja hoya che. trasa jIvonA IndriyonI saMkhyA pramANe cAra bheda che. hIndriya jIvo, trIndriya jIvo, caturindriya jIvo ane paMcendriya jIvo. kIndriya jIvone sparzana ane rasana, trIndriya jIvone sparzana, rasana ane dhrANa, caturindriya jIvone sparzana, rasana, dhrANa tathA cakSu, Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana ane sAMkhyayogamAM jJAnadarzanavicAraNA 36 ane paMcendriya jIvone zravaNa sahita pAMca Indriyo hoya che. paMcendriya jIvomAM devo, nArako, manuSyo ane keTalAka tiryaMcono samAveza thAya che. 2. sAMkhyayogamAM darzananA dhAraka puruSanuM ane jJAnanA dhAraka cittanuM svarUpa sAMkhyayogadarzanamAM jJAna ane bodharUpa darzana bannenuM dhAraka ekatattva nathI. ahIM jaina darzanathI sAMkhya yogadarzana juduM paDe che. sAMkhya yogadarzana anusAra darzana e puruSanuM svarUpa che, jyAre jJAna e cittanuM svarUpa che. - 2. a. puruSa puruSanuM svataMtra astitva sAMkhya yogadarzana puruSa - AtmA nAmanuM svataMtra tattva mAne che. puruSanuM astitva nirvivAda che. tAjA janmelA bALakane bhayaMkara padArtha joI thato bhaya ane trAsa pUrvajanmane sAbita kare che,85 uparAMta keTalAkane pUrvajanmanuM thatuM smaraNa paNa pUrvajanma puravAra kare che, ane A pUrvajanma AtmAnuM astitva mAnyA vinA ghaTe nahIM, mATe AtmAnuM astitva puravAra thAya che. vaLI, "huM jANuM chuM." evA anubhava uparathI puruSanuM astitva siddha thAya che. uparAMta, "huM chuM" evo anubhava darekane thAya che. A anubhava sahaja ane svAbhAvika che. koIneya "huM chuM ke nahIM" evo potAnA astitva aMgeno saMzaya thato nathI. Avo saMzaya thato mAnIe topaNa saMzaya karanAra vinA te saMbhavato nathI. eTale sAMkhya-coga matAnusAra puruSa svayaMsiddha che ane tenI sattAno niSedha thaI zakato nathI. AvAcetanatattvanI-puruSanI hastI zA mATe mAnavI joIe e darzAvavA mATe vividha dalIlo sAMkhyakArikA-17mAM rajU karavAmAM AvI * che, te nIce pramANe che: (1) saMthAtaparArthAt - saMghAtano artha che samudAya prakRti ane tenA vikAro traNa guNonA samudAyarUpa che. je vastu saMghAtarUpa hoya che te koI bIjAne mATe astitva dharAve che. prakRti ane tenA vikAra saMghAtarUpa hoI, temanuM astitva paNa temanAthI - bhinna koI asaMhata tattva mATe hovuM joIe ane A tattva e ja puruSa che. - (2) triguNaviviparyayAt - puruSane traNa guNonA saMghAtarUpa mAnatAM te pote parArtha banI jAya ane anavasthA doSa Ave. mATe puruSane traNa guNonA saMghAtarUpa nahIM evuM asaMhata svataMtra tattva mAnavuM joIe. (3) madha8Anata - prakRti ane tenA vikAro jaDa hoI temanI kriyAono koIka niyAmaka hovo Avazyaka che ane te niyAmaka che puruSa. Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 37 jainadarzana ane sAMkhyayogamAM jJAna ane darzananA dhArakanuM svarUpa . (4) pavitRbhAvAt - prakRti ane tenA vikAro sukha-duHkha-mohAtmaka che. eTale emane bhogavanAra koIka hovo joIe. sukha ane duHkhasvarUpa badhI jaDa vastuo bhogya che. bhogya bhoktA vinA saMbhave nahIM. (5) kachupAvat - prakRti ane tenA vikAro dazya che paraMtu draSTA vinA temane dazya kahI na zakAya. tethI prakRti vagere dRzyathI bhinna draSTA hovo joIe ane te draSTA che puruSa. (6) vastrArtha pravRtta - kaivalya arthAta duHkhamukti. duHkhamAMthI mukta thavA mATe badhA prayatna kare che. je duHkhamAMthI mukta thavA pravRtti karato hoya , te pote duHkhavarUpa na hoya. je dukhasvarUpa nathI te duHkharUpa prakRti ane tenA vikArothI koI juduM ja tattva hovuM joIe. ane te che puruSa. . puruSanuM svarUpa sAMkhya-yogadarzana anusAra citta bAhya viSayanA AkAre pariNamI bAhya viSayane jANe che. A cittano pariNAma cittavRtti kahevAya che ane te ja jJAna che. A arthamAM jJAna puruSano svabhAva nathI. eno artha e nathI ke puruSa jaDa che. puruSa cetana che ane ene cetanAno prakAza che. teno A prakAza jaDa sattvanA (cittanA) prakAzathI tadana bhinna zreNIno che.90 sattvano prakAza paraprakAzya che, puruSano prakAza paraprakAzya nathI. cittasattvano prakAza AvaraNathI yukta paNa hoya che ane tethI sarva AvaraNo dUra thatAM citta sarvajJa bane che. puruSano prakAza AvaraNathI yukta hoto nathI. tenAmAM cittane prakAzita karavAnI yogyatA. sadA hoya che. A che tenuM draSTApaNuM, darzanazakti. jene darzanazakti hoya tene ja bIjA dekhADI zake. prakRti ane tenA vikAro ke cittavRttio acetana ane viSaya che. temanAmAM dekhavAnI zakti nathI. eTale te draSTA nathI paNa dazya che. jagatamAM vAdI ane prativAdI vivAdamAM potAnI zaktio sAkSI samakSa pradarzita kare che. prakRti paNa judAM judAM pariNAmo dhAraNa karI e ja rIte puruSa AgaLa potAnI vividha zaktio pradarzita kare che. A rIte puruSa sAkSI paNa che. vijJAnabhikSue sAkSI ane draSTAno zAstrIya bheda darzAvyo che je nIce rajU karavAmAM Avyo cheH sAkSIpaNuM eTale sAkSAt dekhavuM te ane darzana eTale paraMparAthI dekhavuM te. puruSa cittavRttine sAkSAt dekhe che eTale te teno sAkSI kahevAya ane bAhyapadArthone te cittavRtti dvArA dekhe che eTale te temano draSTA Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana ane sAMkhyayogamAM jJAnadarzanavicAraNA 38 kahevAya." Ama, puruSamAM draSTApaNA ane sAkSIpaNAno svabhAva che. puruSa triguNAtIta che arthAt puruSa kevalyayukta che. kevalyano artha che mukti ke traNeya prakAranA duHkhano AtyaMtika abhAva. puruSa triguNAtmaka hoya to duHkha teno svabhAva banI jAya, kAraNa ke rajas guNa duHkhAtmaka che. vastune kyAreya potAnA svabhAvathI vikhUTI pADI zakAtI nathI e nyAyAnusAra puruSanI duHkhamukti asaMbhava banI jAya. puruSa triguNAtmaka na hovAthI duHkha teno svAbhAvika dharma nathI paNa Aropita dharma che. pariNAme mukti asaMbhava banatI nathI.' puruSa sukha-duHkha rahita hovAthI tene madhyastha yA udAsIna kahyo che. duHkhamAM dveSa ane sukhamAM rAga teno svAbhAvika dharma nathI. sukha ane duHkhanI sAthe puruSano tAttvika saMbaMdha nathI. niHsaMbaMdha vastu upara rAga ke dveSa thAya nahIM.5 puruSanuM apariNAmipaNuM puruSa apariNAmI che. te koInuM kArya paNa nathI ane kAraNeya nathI. tenuM apariNAmipaNuM nIce pramANe sAbita karavAmAM Ave che. cittano viSaya che bAhya padArtha ane puruSano viSaya che bAhya padArthanA AkAravALuM citta. citta jyAre bAhya padArthane jANe che tyAre te te padArthanA AkAre pariName che. ane puruSa jyAre padArthanA cittagata AkArane jANe che tyAre te cittagata AkArarUpe pariNamato nathI paNa tene prakAzita kare che. citta haMmezAM puruSanA cetanAprakAzathI prakAzita hoya che. jo puruSane cittavRttirUpe pariNamavuM e cittavRttine jANavA mATe jarUrI hota to keTalIka cittavRttio puruSane ajJAta raheta, kAraNa ke puruSa je cittavRttirUpe pariNamata te cittavRtti tene jJAta thAta ane bAkInI ajJAta raheta%i jo ajJAta cittavRttinI sattA svIkAravAmAM Ave to "huM sukhI chuM ke nahIM", "huM duHkhI chuM ke nahIM" vagere prakAranA saMzayo thatA rahe, paraMtu AvA saMzayo koIneya thatA nathI. vaLI cittavRttinuM ajJAta rahevuM saMbhavatuM hota ... to ahIM amuka padArtha nathI evo nizcaya thaI zakaze nahIM. ahIM amuka padArtha nathI evo nizcaya thavAnuM kAraNa e che ke te padArtha pratyakSa thavAne yogya hovA chatAM ApaNane tenuM jJAna te pradezamAM thatuM nathI. cittavRttinuM ajJAta rahevuM saMbhavita mAnatAM evuM paNa bane ke padArtha tyAM hoya ane ApaNuM citta tadAkAra pariNAmane pAmeluM hovA chatAM te pariNAma arthAt vRtti ajJAta rahevAne kAraNe te padArthanuM jJAna ApaNane thAya nahi. Ama amuka vastu amuka sthaLe nathI evo abhAvanizcaya kadApi na thavAnI Apatti Ave, eTale cittanI arthAkAra pariNamelI vRtti temaja sukha, duHkha, IcchA, dveSarUpa vRttio puruSane sadA jJAta ja hoya che ema Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 39 jainadarzana ane sAMkhyayogamAM jJAna ane darzananA dhArakanuM svarUpa mAnavuM joIe. ane badhI cittavRttione tyAre ja jJAta mAnI zakAya ke jyAre ApaNe puruSane te vRnyAkAre pariNamato na mAnIe. vijJAnabhikSue A saMdarbhamAM puruSane apariNAmI puravAra karavA nIce pramANe kahyuM che - ghaTAkArarUpe pariNamavA mATe ghaTanuM sAme hovuM jarUrI nathI. svapnamAM cittane ghaTajJAna thAya che paraMtu te kALe ghaTa to hoto nathI. A darzAve che ke cittane koIpaNa vastunuM jJAna tyAre ja thAya che jyAre te te vastunA AkAre pariName che. bIjI bAju cittavRttinA abhAvamAM kyAreya cittavRttinuM jJAna thatuM nathI. cittavRttinuM jJAna jyAre puruSane thAya che tyAre te puruSa samakSa avazya vidyamAna hoya che. A sUcave che ke puruSa cittagata viSayAkAre pariNamato nathI paraMtu tenuM pratibiMba mAtra te jhIle che. biMba vinA to kadI pratibiMba paDe ja nahIM.97 pratibiMbane laIne puruSamAM avasthAbheda ke pariNAmipaNuM AvI javAno bhaya vijJAnabhikSu dharAvatA nathI.' puruSanuM parimANa sAMkhyayogadarzananA mate puruSa vibhu che arthAt te sarvagata che. temanA , matAnusAra puruSa madhyamaparimANa ke aNuparimANa nathI. puruSane madhyamaparimANa mAnatAM te sAvayava ane vinAzI banI jAya. puruSa sAvayava ane vinAzI nathI. vaLI, puruSa aNuparimANa paNa nathI. puruSane aNuparimANa mAnatAM dehavyApI jJAna ghaTI zakaze nahIM. eTale sAMkhyayoga dArzaniko kahe che ke puruSane vibhu mAnavo yuktiyukta che. puruSane vibhu mAnIe to tenI dezAntaragatinI vAto kevI rIte ghaTaze evI zaMkA udbhave. A zaMkAnuM nirasana sAMkhyAcAryo nIce pramANe kare che vAstavamAM to vibhu puruSane gati saMbhavI ja na zake. tenI gati aupAdhika che.dehanI sAthe puruSano saMbaMdha che. tethI dehanI gati puruSamAM AropAya che. ghaTanA pANImAM AkAza pratibiMbita thAya che. A ghaTane jyAre eka sthAnathI bIje sthAne laI javAmAM Ave che tyAre ghaTanI sthAnAntara gati thAya che, AkAzanI nahIM. AkAzanI gati to pAdhika che. vibhu AkAzanI jema vibhu puruSanI gati paNa aupAdhika che.99 puruSa akartA puruSa kartA nathI. eno artha e ke te niSkriya che. kriyA traNa prakAranI che - pariNamanarUpa, gatirUpa ane adhiSThAnarUpa. puruSa niSkriya hoI tenAmAM A traNa prakAranI kriyA nathI. puruSamAM pariNamanarUpa kriyA nathI chatAM te pariNamana kriyAyukta lAge che, kAraNa ke tenuM pratibiMba sAnnidhyane laIne pariNAmI buddhimAM paDe che, pariNAme buddhigata pariNAmIpaNAno Aropa puruSamAM karavAmAM Ave che. acala caMdranuM pratibiMba caMcala pANImAM paDeluM joIne jeNe sthira caMdrabiMba Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana ane sAMkhyayogamAM jJAnadarzanavicAraNA - 40 kadI joyuM nathI te caMdrane paNa caMcala mAnI le tenA jevuM A che.100 AkAzanI jema AtmAmAM gatikriyA paNa Aropita ja che. prerakatvarUpa kartutvane adhiSThAtRtva kahevAmAM Ave che. A adhiSThAtRtva paNa puruSamAM Aropita yA bhrAnta che ema aniruddha01 vagere sAMkhyAcAryo jaNAve che. mukhya adhiSThAtRtvato puruSanA prakAzathI ujjavaLa banelA aMtaHkaraNamAM (cittamAM) che ane sAnidhyane laIne teno Aropa puruSamAM thAya che.102 paraMtu puruSanA astitvane siddha karatI veLAe to sAMkhyAcAryo jaNAve che ke jema jagatamAM ratha vagere jaDa padArthonA temanAthI bhinna sArathi vagere adhiSThAtA hoya che tema prakRti vagere jaDa tattvonA paNa temanAthI bhinna adhiSThAtA hovA joIe. A to puruSamAM adhiSThAtRtva mukhya hoya tevI vAta thaI. A sthAne aniruddha paNa jaNAve che ke cetana ja adhiSThAtA che, prakRti jaDa che.103 "puruSathI adhiSThita pradhAna pravRtti kare che" e matane mAThara svIkAratA jaNAya che.104 vaLI, te jaNAve che ke kartutva be prakAranuM che - eka che pariNatirUpa kriyA karanAruM kartutva ane bIjuM che prayophtatvarUpa kartutva. te spaSTapaNe jaNAve che ke sAMkhya kArikAnI 19 mI kArikAmAM "karUMbhAva" padathI prathama prakAranA kartRtvano niSedha karavAmAM Avyo che, jyAre bIjA prakAranuM adhiSThAtRmUlaka kartRtva to puruSamAM che ja. 105 puruSanuM bhojja puruSa apariNAmI che, e vAta ApaNe AgaLa karI gayA chIe. puruSa jo apariNAmI hoya to te sukha-duHkharUpe pariNamyA vinA temano bhoktA kevI rIte banI zake evI zaMka thAya. A zaMkAnuM nirasana karatAM vijJAnabhikSu jaNAve che ke sukha-du:khAkAra citta puruSamAM pratibiMbita thAya che ane Ama cittagata sukha-du:khAkArano tene anubhava thAya che. te bhArapUrvaka kahe che ke puruSamAM pariNAmarUpa bhogano ja niSedha che, jyAre pratibiMbarUpa bhoga to tenAmAM che ja. 106 Ama, tene mate bhoga puruSaniSTha che. vAcaspati mizra AnAthI UlaTuM kahe che. temanA mate puruSanuM sukha-duHkhAkAra cittamAM pratibiMba paDe che ane Ama tene arthAta puruSapratibiMbadhArI cittane sukha-duHkhano anubhava thAya che. 107 Ama, temane mate bhoga cittaniSTha che. bhoga citta ja kare che. alabatta, cittamAM temane bhogavavAnuM sAmarthya puruSanuM pratibiMba tenAmAM paDavAthI Ave che. A kAraNe upacArathI puruSamAM bhoga che ema kahevAya che. bhikSu mizranA matanI sakhata TIkA karatAM jaNAve che ke puruSamAM sukhaduHkhAkAra cittanuM pratibiMba mAnatAM tenAmAM pariNAmIpaNuM AvI jaze e bhayamAMthI mizrano mata udbhavelo che. paraMtu tuccha avastubhUta Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 41. jainadarzana ane sAMkhyayogamAM jJAna ane darzananA dhArakanuM svarUpa pratibiMbane kAraNe puruSamAM pariNAmIpaNuM AvI javAno bhaya asthAne che. bhogane puruSaniSTha ja mAnavo joIe. sukha-duHkha vagereno anubhava puruSane ja thAya che. 108 IzvarakRSNa spaSTapaNe jaNAve che ke jarAmaraNakRta duHkha puruSa ja pAme che,109 buddhi vagere to tenA bhogane sAdhI ApanArAM sAdhano ja che. 10 mAhara'll ane yuktidIpikAkAra paNa A ja mata dharAve che. A uparathI spaSTa thAya che ke sAMsArika avasthAmAM arthAt vivekodaya na thAya tyAM sudhI puruSa svayaM sukha-duHkhano anubhava kare che. e ja teno bhoga che. buddhi vagere kAraNo bhoganAM sAdhanamAtra che, AdhAra nahIM. sukhaduHkhAnubhavarUpa bhogano AdhAra to puruSane ja gaNavo joIe, cittane nahIM. sukha-duHkha buddhinA dharmo che e barAbara paraMtu tenA te sukhadukha dharmono bhogavanAro, anubhavanAro to puruSa ja che. puruSanA bhoknatvanI bAbatamAM evI zaMkA thavI svAbhAvika che ke, puruSa to akartA che eTale te bhoktA banI ja kevI rIte zake ? kartA eka ane bhoktA bIjo e to bane ja nahIM. sukhaduHkhAkAre pariName citta ane sukhadu:khano bhoga puruSa kare, e to vicitra kahevAya. ema mAnatAM to akRtAtmAgama ane kRtavinAzarUpa doSo Avaze. AnuM samAdhAna nIce pramANe che : jema rasoyAe rAMdhIne taiyAra karelA bhojanano upabhoga teno svAmI kare che tema cittanI pariNAmakriyAthI udbhavelI sukhadu:khAkAra vRttino upabhoga paNa teno svAmI puruSa kare che. vaLI, uccakakSAnA puruSo potAnA rasoyAe taiyAra karelA bhojanane ja jame che, bIjAnA rasoyAe taiyAra karelA bhojanane jamatA nathI. tevI ja rIte, puruSa potAnA cittanI sukhaduHkhAkAra vRttine ja bhogave che, anyanA cittanI sukhaduHkhAkAra vRttine bhogavato nathI.'i] uparAMta, puruSa cittano adhiSThAtArUpa kartA to che ja. citta tenI preraNAthI ja pariNamanarUpa kriyA kare che. eTale e pariNamanarUpa kriyAnuM phaLa te bhogave che. A to ApaNA anubhavanI vAta che. Ama kRtapraNAza ane akRtAtmAgama doSano paNa nirAsa thaI jAya che. puruSa pratizarIra bhinna sAMkhya yogadarzana puruSabahutva svIkAre che. temanA anusAra badhAM zarIromAM AtmA eka ja nathI paraMtu pratyeka zarIramAM te judo judo che. AnA samarthanamAM temanI dalIlo nIce pramANe cheH (1) janmanI vyavasthAne kAraNe e mAnavuM Avazyaka che ke, AtmA anekache. jagatamAM bhinna kALamAM ane bhinna dezamAM aneka puruSone janma letA ApaNe joIe chIe. jo ke janma AtmAno nathI thato, kAraNa ke te apariNAmI che, janma to deha ja le che tema chatAM dehanI sAthe AtmAno saMbaMdha thayA vinA janma Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana ane sAMkhyayogamAM jJAnadarzanavicAraNA 42 thato nathI, eTale AtmAmAM janmano vyavahAra karavAmAM Ave che. jo AtmA eka hoya to ekanA janma sAthe badhAno janma thaI javo joIe. vaLI, jo AtmA eka hoya to eka kALe astitva dharAvatA badhA ja dehono saMyogasaMbaMdha tene che tema mAnavuM paDe ane Ama eka kALe ekanA aneka janma mAnavA paDe. uparAMta, AtmAne eka mAnatAM janmelAno janma mAnavAnI Apatti Avaze, kAraNa ke prathama kSaNe prathama deha sAtheno thayelo saMbaMdha bIjI kSaNe cAlu ja hoya che tyAre bIjI kSaNe bIjA deha sAthe teno saMyogasaMbaMdha thAya che. (2) maraNanI vyavasthA paNa AtmA aneka mAnyA vinA ghaTatI nathI.il6 jo AtmA eka hoya to badhAnuM mRtyu ekasAthe thavuM joIe. vaLI, AtmAne eka mAnatAM ekanA eka kALe eka puruSanA aneka mRtyunI tema ja marelAnA mRtyunI Apatti Ave. (3) karaNonI vyavasthA dvArA paNa AtmAnuM bahutva siddha thAya che..? cakSu vagere tera karaNo che. jo AtmA eka hoya to vikalacakSurindriyanI sAtheno teno saMyoga badhAMne ekasAthe aMdha banAvaze. paraMtu tevuM to che ja nahIM. vaLI, AtmAne eka mAnatAM vikala ane avikala cakSurindriya sAtheno saMyoga eka AtmAne eka sAthe dekhato ane aMdha banAvI deze. paraMtu jagatamAM to koI aMdha che ane koI dekhAto che, badhA aMdha nathI ke badhA dekhatA nathI, temaja badhAM ja aMdha ane dekhatA nathI. AvI vyavasthA AtmAnuM bahutva mAnyA vinA ghaTaze nahIM. (4) ayugapatu pravRtti paNa AtmAnuM bahutva siddha kare che. 18 prayatnarUpa pravRtti antaHkaraNano dharma che. paraMtu antaHkaraNano puruSa sAthe saMyogasaMbaMdha hovAthI antaHkaraNagata pravRttino puruSamAM Aropa thAya che. jo AtmA eka hoya to dharmamAM pravRtta antaHkaraNa sAthe teno saMyoga thatAM jagatanI badhI vyaktio ekasAthe dharmamAM pravRtta thavI joIe. paraMtu ApaNane evuM to jaNAtuM nathI. vaLI, jo AtmA eka hoya to dharmamAM pravRtta antaHkaraNa ane adharmamAM pravRtta aMtaHkaraNa evAM be antaHkaraNo sAtheno saMyoga thatAM pratyeka vyaktimAM yugapat dharmanI ane adharmanI pravRtti thavI joIe. paraMtu paristhiti evI nathI. A sUcave che ke puruSo aneka che. (5) sukha, duHkha ane moharUpa guNatrayano viparyayall" arthAt anyathAbhAva dekhAto hoI puruSabahutva puravAra thAya che. puruSa eka ja hoya to badhI ja vyaktione sukha, duHkha vagere ekasAthe ekasarakhAM thavAM joIe. jo ema mAnavAmAM Ave ke puruSa eka ja che ane janma maraNanI vyavasthA aneka upAdhionA tenI sAthenA saMyogaviyogathI ghaTI zake che to kahevuM joIe ke upAdhione AdhAre AvI vyavasthA saMbhavI zake nahIM. (1) jema eka AkAzane Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 43 jainadarzana ane sAMkhyayogamAM jJAna ane darzananA dhArakanuM svarUpa aneka upAdhiono saMyoga ekasAthe hoya che tema eka puruSane paNa hovAno ja.120 pariNAme, eka ja puruSane vividha janmo eka kALe ekasAthe AvI paDavAnA. vaLI, eka AkAzane aneka upAdhiono viyoga paNa ekasAthe thAya che tema puruSane paNa thavAno ja pariNAme eka ja puruSane ekasAthe aneka maraNo AvI paDavAnAM. (2) jo upAdhine kAraNe ja puruSo aneka hoya to kaivalyAvasthAmAM puruSonuM bahutva saMbhave ja nahIM, kAraNa ke tyAre to upAdhio hotI ja nathI. paraMtu yogabhASyakAra spaSTapaNe jaNAve che ke kaivalya prApta karanAra kevalI AtmAo aneka che.121 A darzAve che ke puruSabahutva aupAdhika nathI paNa svAbhAvika che. puruSa sadA karmAvaraNarahita puruSane karmanuM AvaraNa nathI. puruSa kUTasthanitya hoI koI karma karato nathI. eTale tene karmAvaraNa na ja hoya. vaLI te rAga, dveSa vagere karato nathI. arthAt te kalezarUpe pariNamato nathI. eTale tene klezAvaraNa paNa nathI. bIjA, zabdomAM kahIe to, jaino jene bhAvakarma kahe che tenuM AvaraNa paNa puruSane nathI. puruSa gatikriyArahita puruSa vibhu hoI, tene gatikriyA nathI. gatikriyAno AropamAtra che. janmAntaramAM deha dhAraNa karavA te gati karato nathI paraMtu citta gati kare che. citta janme che ane citta mare che. puruSa to kUTasthaMnitya che. puruSamAM baMdha ane mokSa gauNa puruSa phUTasthanitya hoI, baMdha ane mokSa puruSanA na hoI zake. puruSa to zuddha-buddha-nityamuktasvabhAva che. cittane avivekajJAna hoya tyAre te aviveka cittanA duHkhanuM kAraNa bane che, ane cittanA duHkhapariNAmanuM pratibiMba puruSamAM paDe che. A duHkharUpa pratibiMbane dhAravuM e ja puruSano baMdha che. vivekajJAnane pariNAme du:khapariNAmarUpa cittavRttino nirodha thAya che ane chevaTe sarvacittavRttino nirodha thAya che, tenA phalasvarUpa puruSamAM cittanuM pratibiMba paDatuM baMdha thaI jAya che. A che puruSano mokSa. Ama puruSamAM baMdha ane mokSa aupAdhika che. eTale ja IzvarakRSNa kahe che ke puruSa baMdhAto nathI, mukta thato nathI ke saMsaraNa karato nathI. paraMtu prakRti ja (kaho ke citta ja) baMdhAya che, mukta thAya che ane saMsaraNa kare che.122 Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana ane sAMkhyayogamAM jJAnadarzanavicAraNA # 44 2. A. citta cittanuM svarUpa sAMkhyayogamate citta sattva, rajas ane tamas e traNa dravyonuM baneluM che.123 citta pUrvokata traNa dravyonuM baneluM hovA chatAM temAM sattvadravya pradhAna kAraNa che.12'tethI tene cittasattva ke buddhisattva paNa kahevAmAM Ave che. tene antaHkaraNane nAme paNa oLakhavAmAM Ave che. citta triguNAtmaka hovAthI te sukhadu:khamohAtmaka che tema ja prakhyA-pravRtti-sthitirUpa che. prakhyAno artha che jJAna yA prakAza. A sattva, rajas ane tamas dravyo potAnAmAMthI eka pradhAna ane bAkInA be gauNa banI cittanI anukrame zAMta, ghora ane mUDha avasthAo upajAve che.125 cittanuM pariNAmIpaNuM citta tenA badhA ja viSayone jANatuM nathI, te keTalAkane jANe che ane keTalAkane jANatuM nathI. AnuM kAraNa e che ke cittane potAnA viSayane jANavA viSayAkAre pariNamavuM paDe che. citta je viSayanA AkAre pariName che tene ja jANe che, bIjAne jANatuM nathI. jo viSayane jANavA cittane mAtra viSayanuM pratibiMba ja jhIlavAnuM hota to svapnamAM cittane hAthInuM jJAna na thAta kAraNa ke biMba vinA pratibiMba saMbhavatuM nathI ane svapnamAM to bAhya hAthI vinA hAthInuM jJAna thAya che. A batAve che ke citta hAthInA AkAre pariNamI hAthInuM jJAna kare che ane citta hAthInA AkAre pariName te mATe citta samakSa hAthInuM hovuM atyaMta Avazyaka nathI. A uparathI phalita thAya che ke citta pratibiMba dvArA nahIM paNa pariNAma dvArA bAhya padArthane jANe che. Ama, citta pariNamanazIla puravAra thAya che.126 cittanuM kartRtva icchA, rAga, dveSa, krodha, vagere citta kare che. citta icchA, rAga, dveSa krodha vagere rUpe pariName che. jaina paribhASAmAM kahIe to citta bhAvakarmano rtA che. icchApUrvakanI mana, vacana ane kAyAnI pravRtti cittanI ja pravRtti kahevAya, kAraNa ke te pravRttinA mULamAM citta che. cittanuM bhoktRtva citta pote sukharUpe ke duHkharUpe pariName che. arthAt citta pote sukhI ke duHkhI bane che. A arthamAM cittane sukhaduHkhano bhoktA gaNI zakAya. Ama mukhya bhoktatva cittamAM che. A rIte mAnatAM je karma kare che te ja te karmanuM phaLa sukha ke duHkha bhogave che e ghaTI zake. bhoga e kalezamUlaka che.127 -eTale Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 45 - jainadarzana ane sAMkhyayogamAM jJAna ane darzananA dhArakanuM svarUpa bhoga cittane ja hoya, puruSane na hoya. puruSano bhoga to aupAdhika che. phUTasthanitya puruSamAM mukhya sukhaduHkharUpa bhoga ghaTe ja nahIM. citta pratizarIra bhinna jeTalAM zarIro teTalAM citto che. ane te pratyeka saMsArI puruSamAM juduM juduM che. arthAt citta pratizarIra bhinna che.128 citta dehaparimANa vyAse yogI potAnA cittane potAnA zarIramAMthI kADhI bIjAM zarIromAM dAkhala kare che evI vAta karI che. A uparathI spaSTa thAya che ke citta pratizarIra niyata parimANavALuM hoya che kAraNa ke potAnA cittane potAnA zarIramAMthI kADhI tyAre ja zakAya ke jyAre te citta zarIranI aMdara sImita parimANavALuM hoya. sarvatra vyApaka citta hoya to A prakriyA zakya bane nahIM. A uparathI phalita thAya che ke citta vibhu nathI. keTalAka yogAcAryoe to spaSTapaNe kahyuM che ke citta saMkoca-vikAsazIla che. eka dIvAne ghaDAmAM rAkhatAM eno prakAza ghaDAmAM saMkucita thaI rahe che. paNa e ja'dIvAne oraMDAmAM mUkatAM eno prakAza oraDAnA jeTalo vikasita thaI jAya che. evI ja rIte cittano paNa saMkocavistAra thAya che. arthAt, jevaDA zarIramAM hoya tevaDuM thaIne te rahe che. Ama, citta madhyamaparimANa yA zarIraparimANa che.129 karma ane citta yogadarzanamAM cittane kalezarUpa ane karmarUpa AvaraNo che,130 tema spaSTapaNe kahyuM che. kalezAvaraNa e jainonuM bhAvakarma che ane karmAvaraNa e jainonuM dravyakarma che. vivekajJAna e cittano ja dharma che. yogadarzane '"vivekajJAnAvaraNIyakarma' zabdano prayoga karyo che.131 A karmarUpa AvaraNo sUkSma acetana dravyarUpa padArtha che. zerabATkI kahe che ke "In Sankhya Karma is explainedmaterialistically, as consisting in a special collocation of infraatomic particles or material forces making the action either good or bad.''132 badhAM ja AvaraNo dUra thaI jatAM cittamAM anaMta jJAna pragaTe che.133 karma cAra prakAranAM gaNAvyAM che - kRSNa, zuklakRSNa, zukala, azukalaakRSNa.134 kalezapUrvakanI pravRttithI cittamAM karmasaMskAro paDe che ane kalezarahitanI pravRttithI cittamAM karmasaMskAro paDatA nathI. Ama kaleza ja karmabaMdhanuM kAraNa che. karmasaMskAro kalezamUlaka che.135 karmo traNa jAtanAM phaLo Ape che- jAti (janma), Ayu ane bhoga (sukhaduHkhasaMvedana)13. Ama, karmanA traNa prakAra thayA - jAtivipAkI karma, AyurvipAkI karma ane bhogavipAkI karma. Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana ane sAMkhyayogamAM jJAnadarzanavicAraNA 46 cittanAM baMdhana ane mukti citta aviveka, kalezo ane karmothI baMdhAyeluM che. avivekane kAraNe rAgAdi leza ane rAgAdi kalezane kAraNe karmAzaya thAya che. A kAraNe yogavArtikakAra uttarottara traNa mokSanI vAta kare che. pahelI mukti jJAnathI (vivekajJAnathI) thAya che. A mukti mithyAdarzanamAMthI mukti che. bIjI mukti rAgadveSanA kSayathI thAya che. A mukti kalezomAMthI mukti che. trIjI mukti karmakSayathI thAya che. A mukti karmamAMthI mukti che.137 aviveka, kaleza ane karmothI mukta thayeluM citta potAnA kAraNamAM laya pAme che.138 paraMtu A to temanI dArzanika prakriyAne kAraNe temane svIkAravuM paDatuM eka anivArya phalita che, je cittathI uparavaTa puruSarUpa juduM tattva mAnavAthI AvI paDyuM che. eka sthAne cittazuddhine kaivalya gaNavAmAM AvyuM che.139 baMdhanAvasthAmAM citta sUkSma zarIra dvArA saMsaraNa kare che. sUkSma zarIranA eka ghaTaka tarIke cittane jaNAvavAmAM Avela che. bIjAM ghaTako che agiyAra Indriyo ane pAMca tanmAtrAo.14 3. jaina AtmA ane sAMkhya-yogasaMmata AtmA jaina AtmA pratizarIra bhinna che ane sAMkhya AtmA paNa pratizarIra bhinna che. A eka bAbatane bAda karatAM bIjI koI bAbatamAM te banne vacce samAnatA jaNAtI nathI. jaina AtmAnA svarUpa tarIke jJAna, darzana, cAritra ane vIrya svIkArAyAM che, jyAre sAMkhyayoganA AtmAnA svarUpa tarIke kevaLa darzana svIkArAyuM che. jaina AtmA pariNAminitya che jyAre sAMkhyayogamAnya AtmA phrUTasthanitya che. jaina AtmA vAstavika dRSTie kartA ane bhoktA che, jyAre sAMkhyayogasaMmata AtmA akartA ane abhoktA (athavA to gauNa bhoktA) che. tethI jainadarzana AtmAmAM zuddhi-azuddhirUpe guNonI hAnivRddhi yA pariNAma svIkAre che; jyAre sAMkhyayoga paraMparA evuM kaMI mAnatI nathI. jainaparaMparA anusAra AtmA svadehaparimANa yA saMkocavistArazIla che, jyAre sAMkhyayoga anusAra AtmA vibhu che. jainamate AtmAne paudgalika karmanAM AvaraNo che, jyAre sAMkhyayogamate tene paudgalika karmanAM AvaraNo nathI. hakIkatamAM to sAMkhyayoga paraMparA AtmAne koIpaNa prakAranAM AvaraNo svIkAratI nathI. jaina paraMparA anusAra AtmA gati kare che, jyAre sAMkhyayoga paraMparA anusAra AtmA gati karato nathI. jainamate AtmAne baMdhana ane mukti vAstavika che, jyAre sAMkhyamate AtmAne baMdhana ane mukti aupAdhika che. Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 47 , jainadarzana ane sAMkhyayogamAM jJAna ane darzananA dhArakanuM svarUpa 4. jainasaMmata AtmA ane sAMkhyayogasaMmata citta - jaina paraMparAmAM AtmAnA svarUpa tarIke jJAna, darzana, cAritra ane vIrya gaNAvAyA che ane sAMkhyayoga paraMparAmAM cittanA svarUpa tarIke darzana sivAya bAkInA traNeya svIkArAyela che. jaina paraMparA AtmAne pariNAminitya mAne che, ane sAMkhyayoga paraMparA cittane pariNAminitya mAne che. jaino AtmAmAM kartutva ane bhoknatva vAstavika mAne che ane sAMkhyayoga darzanakAro cittamAM kartRtva ane bhojhutva vAstavika mAne che. jaino AtmAne pratizarIra bhinna mAne che ane sAMkhyayoga darzanakAro cittane pratizarIra bhinna mAne che. jeno AtmAne saMkocavikAsazIla mAne che ane sAMkhyayoga ciMtako cittane saMkocavikAsazIla mAne che. jaina paraMparA AtmAne paudgalika karmanAM AvaraNo svIkAre che ane sAMkhyayoga paraMparA cittane prAkRtika (material) karmanAM AvaraNo svIkAre che. jainasaMmata AtmA gati kare che ane sAMkhyayogasaMmata citta paNa gati kare che. jaina darzana anusAra AtmA aMtarAlagatimAM kArya zarIra sAthe gati kare che ane sAMkhyayoga darzana anusAra citta aMtarAlagatimAM sUkSma zarIra sAthe gati kare che. jainasaMmata AtmAnI baMdhana ane mokSa avasthAo mukhyArthamAM ghaTe che ane sAMkhyayogasaMmata cittanI paNa te avasthAo mukhyArthamAM ghaTe che. jaina paraMparAmAM jema AtmA mAtranI sahaja yogyatA samAna chatAM tenA puruSArtha ane nimittanA baLAbaLa pramANe vikAsa manAya che tema sAMkhyayoga paraMparAmAM cittane laIne e badhuM ghaTAvavAmAM Ave che, arthAt badhA ja citto sahaja rIte samAna yogyatAvALA che paNa temano vikAsa to puruSArtha ane anya nimittonA baLAbaLa upara avalaMbe che. saMkSepamAM ema kahI zakAya ke darzanazakti sivAyanA jeTalA dharmo, guNo yA pariNAmo jainasaMmata AtmAmAM manAya che te badhA ja sAMkhyayogasaMmata cittamAM manAya che. 5. niSkarSa uparanI carcA uparathI spaSTa thAya che ke darzana ja sAMkhanA puruSanA astitva mATeno tArkika AdhAra che. e sivAya puruSatattvanA svIkAra mATe koI buddhigamya kAraNa nathI. cittane ja jJAna ane darzana bane che ema mAnavAmAM Ave, arthAt cittanuM jJAna svasaMvedita, svaprakAza che ema svIkAravAmAM Ave to puruSanuM koI prayojana rahetuM nathI. ane to tevA cittano jainonA AtmAthI koI ja bheda raheto nathI. sAMkhyayoga citta ane jaina AtmA vaccenuM atyaMta sAmya e sUcave che ke jaina AtmA eM citta ja che. teo cittane ja AtmAnAma Ape che. jema sAMkhyayoga citta(yA buddhi)thI Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana ane sAMkhyayogamAM zAnadarzanavicAraNA 48 para AtmA yA puruSatattva svIkAre che tema jaino cittathI para AtmA yA puruSatattva svIkAratA nathI. te svIkAravAnuM temane koI prayojana nathI, kAraNa ke temane mate cittane ja jJAna ane darzana bane che. ahIM eka vastu noMdhavI joIe ke prAcIna sAMkhyanI eka paraMparA kevaLa 24 tattvone ja svIkAratI hatI ane puruSane svIkAratI na hatI.141 bauddho paNa citta uparAMta Atmatattvane svIkAratA nathI. Ama, jaina, bauddha ane 24 tattvovALuM sAMkhya eka jUtha banAve che, je citta-acitta evo paraspara vyavacchinna vibhAga svIkAre che. uttarakAlIna sAMkhyayoge puruSano cittathI para tattva tarIke svIkAra karI Atma-anAtmano (puruSa-prakRtino) paraspara vyavacchinnavibhAga karyo ane pariNAme temane cittane anAtmasvarUpa mAnavuM paDyuM. paraMtu A uttarakAlIna sAMkhyayoganI dArzanika ane yaugika prakriyAmAM puruSanuM koI khAsa mahatva nathI. tene dUra karavAmAM AvatAM te prakriyAomAM koI khAsa phera paDato nathI. AthI puruSa sAMkhyayoga darzanamAM eka binajarUrI umerA jevo lAge che. * TippaNa 1 bAvA, mahAvIra jaina vidyAlaya saMskaraNagata zabdasUcI juo. 2. Doctrine of the Jainas, p. 152. 3. naina Tarzana che. AdivAla, pR. 16 keTalAka cArvAko svataMtra Atmatattva svIkAratA hatA.AmAM paramalokAyatika bhaTTolkaTano samAveza thAya che. jayantanI nyAyamaMjarInI TIkA nyAyamaMjarIgraMthibhaMganA kartA cakradhaMranA kahevA mujaba jayanta cArvAka bhaTTobhaTanA matano ullekha kare che. A bhaTTolsaTe lokAyatasUtra upara tattvavRtti nAmanI TIkA lakhI che ane syAdvAdaratnAkaramAM A TIkAmAMthI uddharaNo ApelAM che. A bhaTTodbhaTe 8mI zatAbdImAM thaI gayelA lAge che. temaNe lokAyatasUtra "bhUtezcata " no artha "bUtAI vaitAma" evo karyo che. suzikSitavA dariyA rAyamarIci, pR. 19 Tena tu "bhUtega: " rUti pa vaturthyantatayA cAdhyAta, bhUtebhyazcaitanyaM bhUtArtha caitanyaM svatantrameva shriiraarmbhkbhuutopkaarkmityrthH| cAyamarInthima, pR. 197 5. paMvaSya saMno mav[ri vepaITLo | paMcidiyaThANANaM Na aNNamuNiyaM muNai aNNo // - sUtratA niti 1.1.1.8 6. vizeSAvALuM, 1556 Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 49 // jainadarzana ane sAMkhyayogamAM jJAna ane darzananA dhArakanuM svarUpa 7. ajana, 1557 8. ajana, 1558 9. ajana, 1575 10. tdhrjstnehaato......| udhdhRta, prameyaratnamAlA, 4/8 11. A ''kSetrajJa'' zabdano artha cUrNikAra 'AkAzane ane amUrtone jANanAro yA paMDita" khevo 're che. "AgAsaM khittaM jANatIti khettaNNo" "amuttANi khittaM ca.... jANai.... paMDito vA" AcArAMgacU. pR. 100 ane 134. upaniSadamAM ane gItAmAM A zabda "AtmA" mATe prayukta che, sa na chijjai na bhijjai na Dajjhai na hammai, kaM ca NaM savvaloe / AcArAMgasUtra 1/3/3, sarakhAvo gItA 2-20 ane 23. na jAyate mriyate ....2.20, nainaM chindanti zastrANi nainaM dahati pAvakaH 2.23. je AyA se viNNAyA, je viNNAyA se AyA / jeNa vijANati se 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. AyA / tattvArthasUtra 2.8 nANaM ca dasaNaM ceva, caritaM ca tavo tahA / vIriyaM uvaogo ca, eyaM jIvassa lakkhaNaM // jIvo uvaogamao amutti kattA sadehaparimANo / bhottA saMsArattho siddho so vissasoDDhagaI // dravyasaMgraha, 2. caitanyasvarUpaH pariNAmI kartA sAkSAd bhoktA dehaparimANaH pratikSetraM bhinnaH paudgalikAdRSTavAn cAyam / pramANanayatattvAloka pro. dhruve anantacatuSkamAM je-darzana gaNAvyuM che teno artha temaNe faith 7/56 yo che. khA yogya nathI. tejo saje che, 'The four infinities are infinite jJAna (knowledge), darzana ( faith), cAritra (character orconduct) and vIrya ( energy),.... the four anantas or infinities, the first three of which are the wellknown ratnatraya or "the Three Jewels" of Jainism.' syAdvAdamaMjarI, saM. o. dhruva, aMgre TippA, pR. 18 'Some substitute sukha for cAritra in the list of the four anantas or infinities.' - syAdvAdamaMjarI, saM. pro. dhruva, aMgreka TipparA pR. 18. jaina, bauddha aura gItA ke AcAra darzanoM kA tulanAtmaka adhyayana bhAga-1, pR. 214. jaina dharmadarzana, mohanalAla mehatA, pR. 154 - Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana ane sAMkhyayogamAM jJAnadarzanavicAraNA 50 AnuM mULa nIce ApelI gAthA jevA mULa graMthonA vAkyomAM 4Aya che.. pakkhINaghAdikammo aNaMtavaravIrio adhikatejo / jAdo aNiMdio so NANaM sokkhaM ca pariNamadi // pravacanasAra 1/19 20. jAdaM sayaM samattaM NANamaNaMtatthavitthaDaM vimalaM / rahiyaM tu oggahAdihiM suhaM ti egaMtiyaM bhaNiyaM // pravacanasAra 1.59 'jaM kevalaM ti NANaM taM sokkhaM pariNAmaM ca so ceva / khedo tassa Na bhaNido jamhA ghAdI khayaM jAdA // pravacanasAra 1.60 tataH kutaH kevalasukhayorvyatirekaH / ataH sarvathA kevalaM sukhamaikAntika - manumodanIyam / - pravacanasAranI tattvadIpikA TIkA thA 1.60. - jaina, bauddha aura gItA ke AcAradarzanoM kA tulanAtmaka adhyayana, bhAga-1 pR. 376 jaina dharmadarzana, mohanalAla mahetA, pR. 460 jainadarzana, nyAyavijayajI, pR. 245 24. cArittaM khalu dhammo dhammo jo so samo tti NiddiTTho / mohakkhohavihINo pariNAmo appaNo hu samo // pravacanasAra 1.7. bhagavatIsUtra 1.8.72 26. tattvArthasUtra -5.30 . 27. . dravyaparyAyAtmA arthaH / akalaMkagraMthatraya, pR. 3. 28. guNaparyAyavad dravyam / tattvArthasUtra, 5. 38 29. anvayino guNA vyatirekiNaH paryAyAH / sarvArthasiddhi 5. 38 paryAyAstu punarAyatavizeSAtmakA uktalakSaNaivyairapi guNairapyabhinirvRttatvAdrvyAtmakA api guNAtmakA api / pravacanasAra 2/1. tattvadIpikA 31.. kundakundAcArya kI pramukha kRtiyoM meM dArzanika dRSTi, pR. 124. pravacanasAra 2/1 652 amRtayaMdranI tattvadIpikA TIkA aNNaNiravekkho jo pariNAmo so sahAvapajjAo / samayasAra 28. pADubbhavadi ya aNNo pajjAo pajjAo vayadi aNNo / davvassa taM pi davvaM Neva paNaTuM Na uppaNNaM // pravacanasAra 2.11 tattvArthasUtra 5. 31 davvaM sahAvasiddhaM .... pravacanasAra 2.6. 33. 35. Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 51 jainadarzana ane sAMkhyayogamAM jJAna ane darzananA dhArakanuM svarUpa 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. 43. 44. na khalu dravyairdravyAntarANAmArambhaH sarvadravyANAM svabhAvasiddhatvAt / svabhAvasiddhatvaM tu teSAmanAdinidhanatvAt / pravacanasAra 2.6 para amRtayaMdranI tattvadIpikA TIkA. 4 pravibhattapadesattaM pudhattamidi sAsaNaM hi vIrassa / aNNattamatabbhAvo Na tabbhavaM hodi kadhamegaM // pravacanasAra 2.14 pravibhaktapradezatvaM hi pRthaktvasya lakSaNam / tattu sattAdravyayorna saMbhAvyate, guNaguNinoH pravibhaktapradezatvAbhAvAt zuklottarIyavat / tathAhi yathA *ya eva zuklasya guNasya pradezAsta evottarIyasya guNina iti tayorna pradezavibhAgaH, tathA ya eva sattAyA guNasya pradezAsta eMva dravyasya guNina iti tayorna prdeshvibhaagH| evamapi tayoranyatvamasti tallakSaNasadbhAvAt / atadbhAvo * hyanyatvasyalakSaNaM, tattu sattAdravyayorvidyata eva guNaguNinostadbhAvasyAbhAvAt zuklottarIyavadeva / pravacanasAra 2.14 para amRtayaMdrAcAryanI tattvadIpikA TIkA. anyayogavyavacchedadvAtriMzikA zlo: 27 dukho bhenA uparanI syAdvAdamaMjarI TIkA. tattvArthasUtra 5.4 uparanI paMDita sujalAlakanI samabhUtI sarabhAvo - yadi so suhoM va asuho Na havadi AdA sayaM sahAveNa / saMsAro vi Na vijjadi savvesiM jIvakAyANaM // pravacanasAra 1.46 poggaladavvamayANaM Na du kattA savvabhAvANaM / pravacanasAra 2.92 sakaSAyatvAjjIvaH karmaNo yogyAnpudgalAnAdatte / tattvArthasUtra 8.2 sa idANiM kattA saMsagapariNAmassa davvajAdassa / . AdIyade kadAI vimuJcade kammadhUlIhiM // so'yamAtmA paradravyopAdAnahAnazUnyo'pi sAMprataM saMsArAvasthAyAM nimittamAtrIkRtaparadravyapariNAmasya svapariNAmamAtrasya dravyatvabhUtatvAt kevalasya kalayan kartRtvaM tadeva tasya svapariNAmaM nimittamAtrIkRtyopAttakarmapariNAmAbhiH pudgaladhUlIbhirviziSTAvagAha rUpeNopAdIyate kadAcinmucyate ca // pravacanasAra 2.94 pravacanasAra 2.94 352 amRtayaMdranI tattvadIpikA TIkA. samayasAra 84. - puggalakammAdINaM kattA vavahArado du Nicchayo / . cedaNakammANAdA suddhaNayA suddhabhAvANaM // - bRhadravyasaMgraha 8 Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 45. 46. 47. 48. 49. 50. 51. 52. 53. 54. 55. 56. d : 62.. 63. 64. 65. 66. 67. jainadarzana ane sAMkhyayogamAM jJAnadarzanavicAraNA - para vavahArA suhadukkhaM puggalakammapphalaM pabhuMjedi / - bRhaddravyasaMgraha- 9 samayasAra 112. AdA NicchayaNayado cedaNaM bhAvaM khu Adassa // - bRhadravyasaMgraha - 9 samavAyAMga TIkA 1.1 kiMcUNA caramadeho siddhA / 57. 58. 59. 60. 61. khezana - 1637 bRhadravyasaMgraha 14. mukto'pi vAbhyetu bhavam bhavo vA bhavasthazUnyo'stu mitAtmavAde / SaDjIvakAyaM tvamanantasaMkhyamAkhyastathA nAtha yathA na doSaH // anyayogavyavacchedadvAtriMzikA zlo. 28. tattvArthasUtra 5.16 yatraiva yo dRSTaguNaH sa tatra kumbhAdivad niSpratipakSametat / tathApi dehAd bahirAtmatattvamatattvavAdopahatAH paThanti // 'anyayogavyavacchedadvAtriMzikA zlo. 9. jainadarzana, paM. mahendrakumAra, 1955, kAzI, pR. 156-7 dukho TipparA 47. nAmakarmasaMbandho hi saMharaNavisarpaNakAraNam / tadabhAvAtpunaH saMharaNavisarpaNAbhAvaH / sarvArthasiddhi 10.4 "The theory of karmic colours is not peculiar to the Jainas, but seems to have been part of the general pre-Aryan inheritance that was preserved in Magadha." Philosophies of India, The Bollingen Series, XXVI (1953), p. 251. vizeSAvazyakabhASya 1625. - khezana - 1626 ejana 1626 khezana - 1627. - 2484-1638 na - 1639 prakRti [nemiyaMdrAyAryaviracita] 6. aupazamika kSAyika bhAvau mizrazca jIvasya svatattvamaudayikapAriNAmikau ca / tattvArthasUtra 2.1. kAyavAGmana: karma yogaH / sa AsravaH / tattvArthasUtra 6.1-2 tattvArthasUtra 8.1 prakRtisthityanubhAvapradezAstadvidhayaH / tattvArthasUtra 8.3 Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 53 68. 69. 70. 71. 72. 73. 74. 75. 76. 77. 78. 79. 80. 81. 82. 83. 84. 85. 86. 87. 88. 89. 90. 91. - jainadarzana ane sAMkhyayogamAM jJAna ane darzananA dhArakanuM svarUpa tatra yoganimittau prakRtipradezau / kaSAyanimittau sthityanubhAvau / sarvArthasiddhi 8.3 sakaSAyAkaSAyayoH sAMparAyikeryApathayoH / tattvArthasUtra 6.4. Adyo jJAnadarzanAvaraNavedanIyamohanIyAyurnAmagotrAntarAyAH / tattvArthasUtra 8.4 kho AtmamImAMsA, pR. 128-131 kRtsnakarmavipramokSo mokSaH / - tattvArthasUtra 10.2 AsravanirodhaH saMvaraH / tattvArthasUtra 9.2 ekadezakarmasaMkSayalakSaNA nirjarA / sarvArthasiddhi 1.4 saguptisamitidharmAnuprekSAparISahajayacAritraiH / tattvArthasUtra 9.2 tapasA nirjarA ca / tattvArthasUtra 9.3 tattvArthasUtra 2.36 ne 41. tadanantaramUrdhvaM gacchatyA lokAntAt / tattvArthasUtra 10.5 dharmAstikAyAbhAvAt / tattvArthasUtra 10.8 avigrahA jIvasya / tattvArthasUtra 2.27 vigrahavatI ca saMsAriNaH prAk caturbhyaH / tattvArthasUtra 2.28 vigrahagatau karmayogaH / tattvArthasUtra 2.25 asaMkhyeyAH pradezA dharmAdharmaikajIvAnAm / tattvArthasUtra 5.8 saMsAriNo muktAzca / tattvArthasUtra 2.10. saMsAriNastrasasthAvarAH / tattvArthasUtra 2.12 - pRthipyAptejovAyuvanaspatayaH sthAvarAH / tattvArthasUtra 2.13 dvIndriyAdayastrasAH / tattvArthasUtra 2.14. sarvasya prANina iyamAtmAzIrnityA bhavati mA na bhUvaM bhUyAsamiti / na cAnanubhUtamaraNadharmakasyaiSA bhavatyAtmAzIH / etayA ca pUrvajanmAnubhavaH pratIyate / sa cAyamabhiniveza: klezaH svarasavAhI kRMmerapi jAtamAtrasya pratyakSAnumAnAgamairasambhAvito maraNatrAsa ucchedadRSTyAtmakaH pUrvajanmAnubhUtaM maraNaduHkhamanumApayati / yogabhASya 2.9 / saMskArasAkSAtkaraNAt pUrvajAtijJAnam / yogasUtra 3.18 jaDaprakAzAyogAt prakAza: / sAM.sU. 1.145 prakAzasvarUpa eva puruSaH / sAM. pra. bhA. 1.145. asmiMzca sUtre jaDameva prakAzayati cidrUpo na tvAtmAnamiti nArthaH / sAM. pra. bhA. 6.50 Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana ane sAMkhyayogamAM jJAnadarzanavicAraNA 54 92. tadA sarvAvaraNamalApetasya jJAnasya....yo.sU.4.31; tataHkSIyate prkaashaavrnnm| yo. sU. 2.52 93. sAM. ta. kau. 19 94. ato buddhereva sAkSI puruSo'nyeSAM tu draSTamAtramiti zAstrIyo vibhAgaH / - sAM.pra. bhA. 1.161 95. sAM. ta. kau. 19 96. sadA jJAtAzcittavRttayastatprabhoH puruSasyApariNAmitvAt / yo. sU. 4.18 97. sA cArthAkAratA buddhau pariNAmarUpA, svapnAdau viSayAbhAvena tatpratibimbAsambhavAt, puruSe ca pratibimbarUpA, vidyamAnavRttimAtragrAhake puMsi pratibimbenaivopapatteH / yogavArtika 1.4 98. . ' madhyamaparimANatve sAvayavatvApattyA vinAzitvamaNutve ca. dehavyApijJAnAdyanupapattiH / sAM. pra. bhA. 1.51 99. gatizrutirapyupAdhiyogAdAqAzavat / sAM. sU. 1.51 - 100. yathA hi candramasaH kriyAmantareNApi saGkrAntacandrapratibimbamamalaM jalamacalaM calamiva candramasamavabhAsayatyevaM vinApi citivyApAramupasaGkrAntacitipratibimbaM cittaM svagatayA kriyayA kriyAvatImaGgatAmapi saGgatAM citizaktimavabhAsayat... tattvavaizAradI. 4.22. 101. tasmAccetano'dhiSThAteti bhrAntiH / aniruddha, sAM. sU. 1.96 - 102.. anta:karaNasya tadujvalitatvAllohavadadhiSThAtRtvam / sAM. sU. 1.99 103. cetano hyadhiSThAtA bhavati prakRtizca jaDetyarthaH / aniruddha 1.142. - 104. api coktaM SaSTitantre "puruSAdhiSThitaM pradhAnaM pravartate" iti / mATharavRtti, sAM. kA. 17. . * 105. . yadyakartA tatkiM parakRtAnAM prayoktA ? atrocyate - kartRbhAvazca dvividho hi,prayoktA kartA ca |atrodaasiinsy puruSasya kartRtvaM prtissiddhNgunnlkssnnen| ... mAThara, sAM. kA. 19. 106. ___ sAM. pra. bhA. 1.104. 107. . cityA'sampRktamapi buddhisattvamatyantasvacchatayA citibimbodgrAhitayA samApannacaitanyamiva zabdAdyanu bhavatIti, ata eva ca zabdAdyAkArapariNatabuddhisattvopanItAn sukhAdIn bhuJjAnaH svAmI bhavati drssttaa....| tattvavaizAradI 2.17. 108. yadyapi puruSazcinmAtro'vikArI tathApi buddherviSayAkAravRttInAM puruSe yAni .. mATharava Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 55 . jainadarzana ane sAMkhyayogamAM jJAna ane darzananA dhArakanuM svarUpa che pratibimbAni tAnyevapuruSasya vRttayaHna catAbhiHavastubhUtAbhiH pariNAmitvaM sphaTikasyevAtattvato'nyathAbhAvAt / yogavArtika, 1.4 109. atra jarAmaraNakRtaM duHkhaM prApnoti cetanaH puruSaH / sAM. kA. 55 . 110. sarva pratyupabhogaM yasmAt puruSasya sAdhayati buddhiH / sAM.. kA. 37. 111. duHkhAni sarvANi prApnoti cetanaH puruSa eva prdhaanaadiinaamcetntvaat| mAThara, sAM. kA. 55. 112. yuktidIpikA, sAM. kA. 55 . 113. akartRrapi phalopabhogo'nnAdyavat / sAM. sU. 1. 105 . .. 114. yathA vijayaH parAjayo vA yoddhRSu vartamAnaH svAmini vyapadizyate sa hi tasya phalasya. bhokteti / evaM bandhamokSau buddhAveva vartamAnau puruSe vypdishyte| sa hi tatphalasya bhokteti / yogabhASya. 2.18.. 115. thI 119. sAM. kA. 18. 120. upAdhibhede'pi ekasya nAnAyoga AkAzasyeva ghaTAdibhiH |saaN.suu.1.150. 121. kaivalyaM prAptAstarhi santi ca bahavaH kevalinaH / yogabhASya. 1.24. 122. sAM. kA. 62-63. 123. cittaM prakhyApravRttisthitizIlatvAt triguNam / yogabhASya. 1.2. parasparaM saMyogavibhAgasvabhAvAH, etena guNAnAM dravyatvaM siddham / yogavArtika. 2.18 cittasya sattvaprAdhAnyapratipAdanAya punaruktaM prakhyArUpamiti / yogavArtika 1.2. prakhyApravRttisthitirUpA buddhiguNAH parasparAnugrahataMntrIbhUtvA zAntaM ghoraM mUDhaM vA pratyayaM triguNamevArabhante / yogabhASya 2.15. taduparAgApekSitvAccittasya vastu jJAtAjJAtAm / yogasUtra 4.17. vastuto jJAtAjJAtasvarUpatvAt pariNAmi cittam / yogabhASya 4.17: sA cArthAkAratA buddhau pariNAmarUpA svapnAdau vissyaabhaaventtprtibimbaasmbhvaat| yogavArtika 1.4. __klezamUlaHkarmAzaya :....|yogsuutr2.12. sati mUle tadvipAko jaatyaayurbhogaaH| yogasUtra 2.13 128. svatantrANi ca cittAni prati puruSaM pravartante / vyAsabhASya 3.38 129. ghaTaprAsAdapradIpakalpaM saMkocavikAsi cittaM zarIraparimANAkAramAtramityapare prtipnnaaH|yogbhaassy 4.10. evamapare sAGkhyA AhurityarthaH / yogavArtika 4.10. humo bhAratIya tatvavidhA, paMDita suSamA, pR. 54. 127. Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130. 131. yogabhASya 2.52 132. 133. 134. sarvaiH klezakarmAvaraNaiH.... / yogabhASya 4.31 jainadarzana ane sAMkhyayogamAM jJAnadarzanavicAraNA - pa 135. klezamUlaH karmAzayaH 136. 137. 141. Buddhist Logic, Vol. I, p. 133, fn. 3 tadA sarvAvaraNamalApetasya jJAnasya AnantyAt... / yogasUtra 4. 31. catuSpadI khalviyaM karmajAti: / kRSNA zuklakRSNA zuklA azuklA'kRSNA ceti / yogabhASya 4.7 / yogasUtra 2.12 sati mUle tadvipAko jAtyAyurbhogAH / yogasUtra 2.13 Adyastu mokSo jJAneneti / .... dvitIyo rAgAdikSayAditi... karmakSayAt tRtIyaM vyAkhyAtaM mokSalakSaNam / yogavArtika pR. 441-549 / 4.25-32 138. * puruSArthazUnyAnAM guNAnAM pratiprasavaH kaivalyam .... / yogasUtra 4.34 sattvapuruSayoH zuddhisAmye kaivalyam / yogasUtra 3.55 139. 140. saptadazaikaM liGgam / sAM. sU. 3. 9. ekAdazendriyANi paJcatanmAtrANi buddhizceti saptadaza / sAM. pra. bhA. 3.9 History of Indian Philosophy, Dasgupta, Delhi, 1975, pp. 216 - 217. ... Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa trIjuM jainadarzana ane sAMkhyayogamAM jJAna ane (bodharU5) darzana 1. jainadarzana prAstAvika sauthI prAcIna AcArAMga prathama zrutaskaMdhamAM jJAna ane bodharUpa darzane A be judI cetanAzaktiono spaSTa nirdeza che. temAM 2-2-37mAM Avato "jJAti pAti" no prayoga A vastuno sUcaka che. vaLI, temAM AvatuM ripaUTyavaMsane (9/11) pada paNa A hakIkatanuM samarthana kare che. . AcArAMgasUtramAM "viTuM suta mAM virya" (4/179) e vAkyakhaMDa Ave che. ahIM darzana, zravaNa, manana ane vijJAna e cAra ane emano krama dhyAnamAM rAkhavA jevo che. zravaNa e zruta che. manana emati che. bRhadAraNyaka upaniSadamAM 2/4/5 mAM jaNAvyuM che ke mAtmA vA re dravyaH zrota:santavya niSkiAsitavya: ahIM paNa darzana, zravaNa, manana ane nididhyAsana e cArano ullekha ane temano krama noMdhapAtra che. A upaniSadavAkya pachI tarata ja je vAkya Ave che temAM manana mATe "mati" zabdano prayoga thayo che. A rahyuM e vAkya - maitreyi ! Atmano vA are darzanena zravaNena matyA vijJAnenedaM sarvaM viditm| maap| agAu upaniSadomAM zraddhAnarUpa darzananI carcA karatAM jaNAvI gayA chIe ke ahIM zravaNapUrve je darzana mUkavAmAM AvyuM che teno artha zraddhAna che. eTale AcArAMgasUtramAM Avela zravaNapUrvenA darzanano artha paNa spaSTapaNe zraddhAna ja sUcita thAya che. AcArAMgasUtranA darzana, zravaNa, manana ane vijJAna e upaniSadanA darzana, zravaNa, manana ane nididhyAsana ja che. ahIM AcArAMgasUtragata vijJAnane nididhyAsana sAthe ekArtha gaNyuM che. Ama gaNavAmAM upaniSadanuM samarthana paNa prApta thAya che. chAMdogya upaniSada 7/25mAM "vaM manvAna parva vijJAnana" evo vAkyakhaMDa che, je sUcave che ke manana pachI vijJAna thAya che arthAt manana pachI thatuM vijJAna e ja manana pachI thatuM nididhyAsana che. ApaNe joyuM tema darzanano artha ahIM zraddhA che. zraddhAthI prerAyelo guru pAse jaI upadeza sAMbhaLe che. A zrata che. pachI je sAMbhaLyuM tenA upara manana kare che. A mati che. manana karatI vyakti anAyAse ja pratyakSa, anumAna, tarka, arthapatti, upamAna, smRti, pratyabhijJA vagere pramANono prayoga kare che. Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana ane sAMkhyayogamAM zAnadarzanavicAraNA. 58 paraMtu tenuM prayojana pratyakSAdinuM svarUpa nakkI karavAnuM tema ja tarkazAstranI dRSTie temano vicAra karavAnuM nathI. te to adhyAtmamArgano sAdhaka che ane sAmAnya jananI jema teNe je sAMbhaLyuM te para manana kare che. eTale te je pramANono prayoga kare che te pramANo vize tene zAstrIya jJAna hovuM Avazyaka nathI, ane tene e paNa khyAla na hoya ke teNe kyAM kyAM pramANono prayoga karyo ane te darekane zuM nAma apAya ? alabatta, e vAta sAcI ke mananaprakriyAmAM sAdhaka tarkazAstrIya daSTi vinA ke te daSTinA bhAna vinA pratyakSa Adi pramANono prayoga kare che. Ano lAbha laI uttarakAlIna jaina tArkikoe (jemAM naMdisUtra Adi Agamono paNa samAveza thaI jAya) matijJAnamAM e badhAM pramANono samAveza karI pramANazAstrIya dRSTie temanI vicAraNA karI. Ama, matijJAna temane mate te badhAM pramANa mATenuM eka sAmAnya nAma banI gayuM. ApaNe joyuM tema "vijJAna zabda ahIM nididhyAsanano artha Ape che. manana karyA pachI sthira thayelA satya upara dhyAna karI te satyano sAkSAtkAra karavo e ja vijJAna ke nididhyAsana che. jainadarzana AcArapradhAna che ane mukhyapaNe adhyAtmazAstra che, eTale emAM pramANazAstranI zAstrIya dRSTinI apekSA na rakhAya paraMtu adhyAtmazAstranI dRSTinI ja apekSA rakhAya, adhyAtmazAstramAM tattvano sAkSAtkAra karavAnI prakriyA - zraddhA, zravaNa, manana ane nididhyAsana che. sAdhakane mATe pramANazAstranuM zAstrIya jJAna Avazyaka nathI. pramANazAstra na bhaNelo paNa sAruM manana karI zake ane e ja ahIM apekSita che. A vastu uttarakALe bhulAI gaI lAge che ane pariNAme zrata pachI AvatA matino krama ulaTAvI devAmAM Avyo che ane mati ane zrutano mukhyapaNe pramANazAstranI dRSTie vicAra karavAmAM Avyo che. vaLI, vijJAnamAM ke vijJAnane sthAne avadhi, mana:paryAya ane kevaLajJAnanuM tritaya uttarakAlInoe mUkI dIdhuM che. Ama, uttarakAlInoe matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna,mana:paryAyajJAna che. ane kevaLajJAna e pAMca jJAnonI carcA karI che. zvetAMbara ane digaMbara bane paraMparAone mAnya temaja Agamagata sAmagrIne vyavasthita karI saMkalana karanAra graMtha tattvArthasUtra ane tenA bhAgyamAM jJAna ane darzananA vize sthira thayelI jaina mAnyatA nIce pramANe che. upayoga jIvanuM lakSaNa che. upayoga be prakArano che - 1. sAkAra ane 2. anAkAra. arthAta jJAnopayoga ane darzanopayoga. jJAnopayoga ATha prakArano che - matijJAnopayoga, zrutajJAnopayoga, avadhijJAnopayoga, mana:paryAyajJAnopayoga, kevaLajJAnopayoga, matyajJAnopayoga, zrutajJAnopayoga ane virbhAgajJAnopayoga. darzanopayoga cAra Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 59 * / jainadarzana ane sAMkhyayogamAM jJAna ane (bodharUpa) darzana prakArano che - cakSudarzanopayoga, acakSudarzanopayoga, avadhidarzanopayoga ane kevaLadarzanopayoga. have mukhyapaNe tattvArthasUtra anusAra kramathI A jJAno ane darzanonuM nirUpaNa saMkSepamAM karIe. matijJAna tattvArthasUtrakAra matijJAnamAM IndriyapratyakSa, smRti, pratyabhijJA ane ciMtAno samAveza kare che. tethI temaNe matijJAna be prakAranuM jaNAvyuM che - Indriyanimitta matijJAna ane anindriyanimitta matijJAna. ahIM anindriyano artha mana che. Indriyanimitta matijJAna sparzana vagere pAMca Indriyo dvArA thatuM sparza vagere pAMca viSayonuM pAMca prakAranuM jJAna che. anindriyanimitta matijJAna manovRttirUpa che.Y bhAvamananI viSayAkAra pariNati e manovRtti che. ciMtAne anindriyanimitta gaNI zakAya. guNadoSavicAra e paNa anindriyanimitta gaNAya. matijJAnanI cAra kramika bhUmikAo che - avagraha, IhA, avAya ane dhAraNA.7 Indriyo vaDe viSayonuM avyakta AlocanarUpa grahaNa te avagrahaka, avagrahIta sparza vagere viSayanA ekadeza uparathI arthAt sAmAnya uparathI zeSanI (arthAt bhedavizeSanI) vicAraNA te IhA. A vizeSa samyak che ane A vizeSa asamyak che evI guNadoSanI vicAraNAne AdhAre adhyavasAyano tyAga e avAya che.10 pariNAme bAkI rahelA eka ja adhyavasAyanI yathAviSaya pratipatti ane avadhAraNA te dhAraNA che.1 ahIM e noMdhIe ke prAyaH tattvArthasUtranA TIkAkAro eka pachI eka adhyavasAyono tyAga ane chevaTe bAkI rahelA eka adhyavasAyano svIkAra banneno avAyamAM samAveza karI dhAraNAno artha nizcaye pADelA saMskArone dhAraNa karI rAkhavA te evo kare che.12 avagrahanA be prakAra che - vyaMjanAvagraha ane arthAvagraha 13 vyaMjana eTale indriyono tenA viSayo sAtheno saMyoga, mana ane cakSu prApyakArI indriyo na hoi temano viSaya sAthe saMyoga thato nathI. bAkInI indriyo prApyakArI hoi temano temanA viSaya sAthe saMyoga thAya che.14 je indriyo prApyakArI che temanA dvArA thatA avagrahamAM prathama vyaMjanAvagraha thAya che ane pachI ja arthAvagraha thAya che. je indriyo aprApyakArI che temanA dvArA vyaMjanAvagraha vinA sIdho ja arthAvagraha thAya che. vyaMjanAvagrahanI apekSAe arthAvagraha vadhu puSTa che. vyaMjanAvagrahane samajAvavA mATe nIcenuM dRSTAMta ApavAmAM Ave che - navuM mATInuM zakoruM pANInA thoDA biMduo nAkhIe tyAM sudhI bhInuM thatuM nathI. paraMtu satata jalabiMduo nAkhatAM rahetAM dhIre dhIre bhInuM thAya che. tevI ja rIte koI UMghatA mANasane ghAMTo pADavAmAM Ave tyAre te zabda tenA kAnamAM Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana ane sAMkhyayogamAM jJAnadarzanavicAraNA // 60 samAI jAya che paraMtu be-cAra vAra bUma pADavAthI tenA kAnamAM jayAre paudgalika zabdo pUratA pramANamAM bharAI jAya che tyAre e zabdonuM vyakta AlocanarUpa grahaNa karavA samartha bane che. A grahaNa pUrvenI lAMbI prakriyAmAM je asphuTa jJAna thatuM rahe che tene vyaMjanAvagraha gaNavAmAM Ave che.15 aprApyakArI indriyone sIdhesIdho arthAvagraha ja thAya che te darzAvavA arIsAnuM dRSTAMta ApavAmAM Ave che. arIsAnI sAme koI vastu Ave ke turata ja emAM enuM pratibiMba paDI jAya che ane turata ja te dekhAya che. Ane mATe arIsAnI sAthe pratibiMbita vastunA sAkSAt saMyoganI jarUra nathI. phakta darpaNa ane te vastu yogya sthaLamAM yogya aMtare rahelI hoya eTaluM pUratuM che. AvuM sannidhAna thatAM arIsAmAM pratibiMba paDI jAya che ane turata ja dekhAya che. A rIte AMkhanI AgaLa koI raMgavALI vastu AvI ke turata ja tenuM vyakta AlocanarUpa jJAna thAya che. Ane mATe AMkha ane vastuno saMyoga apekSita nathI. zrutajJAna zrutajJAna matijJAnapUrvaka che arthAt matijJAna zrutajJAnanuM kAraNa che. paraMtu te kAraNa upAdAnarUpa nahIM paNa nimittarUpa samajavAnuM che. zrutajJAnanuM upAdAnakAraNa to zrutajJAnAvaraNIya karmanA kSayopazamarUpa AMtarika zuddhi che. zrutajJAnano artha vaktAnAM vAkayone sAMbhaLIne te vAkyonA arthagrahaNapUrvaka je jJAna thAya te. vAkyo vAMcIne tenA arthagrahaNa dvArA je jJAna thAya te paNa zrutajJAna. Ama, * zrutajJAnane mATe sauprathama uccarita vAkyonuM zrAvaNapratyakSa ke likhita vAkyonuM cAkSuSapratyakSa thavuM jarUrI che. tyAra pachI te sAMbhaLelA ke vAMcelA vAkyanA arthagrahaNanI prakriyA zarU thAya che. A arthagrahaNa e zrutajJAna che. A arthamAM matijJAnane zrutajJAnanuM nimittakAraNa kahI zakAya. vaLI, bolAyelAM ke lakhAyelAM vAkyo jemAM * saMgrahIta thayAM hoya te graMthAdi paNa upacArathI zrutajJAna kahevAya che. jyAM sudhI Indriya dvArA thayeluM matijJAna barAbara puSTa na thAya tyAM sudhI zabdamAM mUkI zakAtuM nathI. puSTa thayeluM matijJAna jevuM zabdabaddha thAya che tevuM te matijJAna na rahetAM zrutajJAna banI jAya che. arthAt zabdabaddha thayeluM jJAna zrutajJAna che. A arthamAM paNa matijJAna e zrutajJAnanuM nimittakAraNa che. jene jaino zrutajJAna kahe che te zabdapramANa ke AgamapramANa che. jainone mate zrutajJAnanA be prakAra che - aMgapraviSTa ane aMgabAhya. aMgapraviSTamAM mahAvIre upadezalA ane e upadezane AdhAre gaNadharoe racelAM bAra aMgono samAveza Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 61 - jainadarzana ane sAMkhyayogamAM jJAna ane (bodharUpa) darzana thAya che. aMgabAhyamAM gaNadhara pachInA AcAryoe te bAra aMgomAMthI bhinna bhinna viSayo upara sarvasAdhAraNa lokone samajAya tevA je graMtho racyA temano samAveza thAya che.17 vakhata jatAM jainetara ane laukika zAstrone paNa aMgabAhyamAM samAviSTa karavAmAM AvyAM. Ama karavAthI e prazna thayo ke jainetaragraMthone sabhyazrutajJAna kaI rIte kahI zakAya. AnA uttaramAM kahevAmAM AvyuM ke mokSamAM upayogI thavuM e koIpaNa zAstrano niyata svabhAva nathI, paNa teno AdhAra to vAcakanI yogyatA upara che. jo vAcaka yogya ane mumukSu hoya to laukika zAstrane paNa mokSa mATe upayogI banAve che ane jo vAcaka yogya na hoya to te AdhyAtmika koTinA zAstrathI paNa potAne nIco pADe che.18 ahIM jJAnanA . samyaktva-asamyaktvanI vicAraNA pramANazAstranI dRSTie karavAmAM AvI nathI, paNa adhyAtmanI dRSTie karavAmAM AvI che. avadhijJAna Indriya ane mananI sahAya vinA AtmAne rUpI padArthonuM sAkSAt jJAna te avadhijJAna. te rUpI dravyonA badhA paryAyone jANI zakatuM nathI.19 vaLI, jainone mate dravyamana rUpI che, paraMtu avadhijJAna mananA paryAyone jANatuM nathI. AtmAdi arUpI dravyane paNa te jANI zakatuM nathI. Ano artha e ke deza ane kALanI dRSTie viprakRSTa rUpI dravyone te jANe che. keTalI viprakRSTa vastune tema ja tenA keTalA paryAyone te jANaze teno AdhAra avadhijJAnAvaraNIya'karmonA kSayopazamarUpa AMtarika zuddhi upara che. e dRSTie avadhijJAnanA traNa bheda karavAmAM AvyA che - dezAvidha, paramAdhi ane sarvAdhika dezavidha ane 52mAdhinA paNa jaghanya, utkRSTa ane ajaghanyotkRSTa evA traNa avAntara prakAro mAnavAmAM AvyA che.20 avadhijJAnanA mukhya be bheda che - bhavapratyaya ane guNapratyaya. janmanI sAthe ja prApta thatuM avadhijJAna bhavapratyaya che jyAre janma lIdhA pachI vrata, niyama AdinA anuSThAnanA baLathI prApta thatuM avadhijJAna guNapratyaya avadhijJAna che. bhavapratyaya avadhijJAnamAM paNa AMtarika kAraNa karmono kSayopazama to avazya hoya ja che. nArako ane devone bhavapratyaya hoya che. guNapratyaya avadhijJAnanA cha bhedo che- AnugAmika, anAnugAmika, vardhamAna, hIyamAna, avasthita ane anavasthita. manuSya ane tiryaMcane guNapratyaya hoya che.21 mana:paryAyajJAna Indriya ane mananI sahAya vinA bIjAnA mananA paryAyone sAkSAt jANatuM jJAna mana:paryAyajJAna che.2jainone mate mana be prakAranA che- dravyamana ane bhAvamana. S-5 Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana ane sAMkhyayogamAM zAnadarzanavicAraNA 62 dravyamana e manarUpe pariNamavAne yogya paulika aNuonA samUhanuM baneluM che. dravyamanathI ciMtana Adi karavAnI yogyatAvALI cetanA (jaina paribhASAmAM layopazamarUpa labdhivALI cetanA) e bhAvamana. dravyamanathI je vastunuM ciMtana karavAmAM Ave che te vastunA AkAre bhAvamana pariName che. bhAvane dhAraNa karela vastunA AkArane (paryAyane) mana:paryAyajJAna jANe che. Ama, mana:paryAyajJAna bIjAnA mane dhAraNa karela vastunA AkArane sAkSAt jANe che. te AkAra dvArA vastune anumAnathI jANe che. keTalAka AcAryo te vastunuM sAkSAt jJAnamana:paryAyajJAna dvArA thAya che ema mAne che. mana:paryAyajJAna be prakAranuM che - jumati ane vipulamati.25 jumati mananA thoDA paryAyone jANe che, jyAre vipulamati mananA vadhAre paryAyone jANe che, kAraNa ke Rjumati karatAM vipulamati vadhAre AMtarika zuddhi dharAve che. Rjumati ekavAra prApta thayA pachI cAlI paNa jAya che, jyAre vipulamati prApta thayA pachI cAlI jatuM nathI ane kevaLajJAnanI prApti sudhI rahe che. mana:paryAyajJAna phakta saMyata manuSyane ja hoI zake che. mana:paryAyajJAna avadhijJAnathI ghaNuM vizuddha che. avadhijJAnano viSaya keTalAka paryAyo sAthe saMpUrNa rUpI dravya che. paraMtu mana:paryAyajJAnano viSaya phakta teno anaMtamo bhAga che. avadhijJAnano viSaya aMguThAnA asaMkhyAtamA bhAgathI AkhA loka sudhImAM rahelo che, jyAre mana:paryAyajJAnano viSaya kevaLa manuSyalokamAM ja che. avadhijJAna cAreya gativALA jIvone hoI zake che. paraMtu mana:paryAyajJAna kevaLa saMyata manuSyane ja hoI zake che. A kAraNe mana:paryAyajJAna sadA jinopadiSTa tattvomAM zraddhAnarUpa saphadarzanathI sahacarita hoya che. eTale mana:paryAyaajJAna saMbhavatuM nathI. manaHpayajJAna pUrve tenI prAthamika bhUmikArUpa mana:paryAyadarzanano svIkAra ekAda "apavAda sivAya koI jainAcAryoe karyo nathI.29 kevaLajJAna ' . jIva saMpUrNa vItarAga banatAM arthAt kaSAyothI saMpUrNa mukta banatAM jJAna uparanAM sarva AvaraNono kSaya thAya che ane pUrNajJAna pragaTa thAya che. Ane kevaLajJAna kahevAmAM Ave che. A jJAna sarva dravyonA sarva paryAyone jANe che. bIjA zabdomAM te sarvakALanI ane sarvadezanI sarva vastuonI badhI avasthAone jANe che. Ama, kevaLajJAna e sarvajJatA che.30 matijJAna, zrutajJAna ane avadhijJAnanAM viparIta jJAno matiajJAna, zrutajJAna ane avadhiajJAna svIkAravAmAM AvyA che. matijJAna, zrutajJAna ane avadhijJAna jo samyakdarzana saccarita na hoya to temane ajJAnarUpa arthAt Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 63 .. jainadarzana ane sAMkhyayogamAM jJAna ane (bodharU5) darzana viparyayarUpa gaNavAmAM Ave che, kAraNa ke te mokSopayogI nathI. Ama, adhyAtmazAstranI daSTie e traNeyane ajJAna gaNavAmAM Ave che. te jJAno samyakdarzana sacarita hoya che tyAre temane samyaphajJAno gaNavAmAM Ave che. Ama, pAMca samyaphajJAno ane traNa ajJAno maLI kula ATha jJAnonuM nirUpaNa saMkSepamAM ApaNe joyuM. cAra darzano have cAra darzanonI saMkSepamAM samajUtI ApIe chIe. pAMca Indriyo. dvArA thatAM pAMca matijJAno ane mana dvArA thatuM chaThThuM matijJAna A cha matijJAnonI pUrve sAmAnya prakAranA je cha bodha thAya che te cha matidarzano che. A cha matidarzanone jaino be bhAgamAM vaheMcI nAkhe che. cAkSuSamatijJAna pUrvenuM je cAkSuSa darzana tene . cakSudarzana kahe che ane bAkInAM pAMca matidarzanone acAkSuSadarzananA eNka vargamAM mUke che. zrutajJAnapUrve zrutadarzanano svIkAra karavAmAM Avyo nathI. avadhijJAnapUrve thato sAmAnyabodha avadhidarzana che. mana:paryAyajJAna pUrve mana paryAyadarzana svIkAravAmAM AvyuM nathI. kevaLajJAna pUrve thato sAmAnya bodha kevaLadarzana che. jema mati, zruta ane avadhinA viparIta traNa ajJAno svIkAravAmAM AvyA che tema darzananI bAbatamAM koIpaNa adarzana svIkAravAmAM AvyuM nathI. AnuM kAraNa darzanane pramANazAstranI dRSTie jainoe nirvikalpaka koTinA jJAnamAM nAMkhyuM hoI, tenI bAbatamAM samyapha-miththAno prazna UThe nahIM. paraMtu adhyAtmazAstranI dRSTie to je dhoraNe jJAnane samyapha-mithyA gaNyuM tema tene paNa samyapha-mithyA gaNI zakAya. je samyaka zraddhAna sahacarita darzana te darzana ane je samyapha zraddhAne asahacarita darzana te adarzana evI vyavasthA adhyAtmazAstranI dRSTie thaI zake. paraMtu darzananI mImAMsA vakhate jainoe moTe bhAge pramANazAstrano dRSTikoNa apanAvyo che. upara ApaNe jainadarzanamAM sthira thayelI jJAna ane darzana vizenI mAnyatAnuM nirUpaNa karyuM. tenA uparathI jJAna ane darzana vacceno bheda e sUcavAya che ke darzana e sAmAnya bodha che ane jJAna e vizeSa bodha che. paraMtu A bhedaka lakSaNa jaina tArkikoe bIjAM darzanomAM je nirvikalpaka-savikalpakano bheda che tene dRSTi samakSa rAkhIne tAravyuM che. kharekhara jJAna ane darzananuM bhedaka lakSaNa A ja che ke bIjuM koI tenI vicAraNA karavI joIe. A vicAraNA mahattvanI che kAraNa ke e bAbate matabheda pravarte che. jJAna ane darzanano bheda AgamomAM sAkAra upayogane jJAna ane nirAkAra upayogane darzana kahyuM Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana ane sAMkhyayogamAM jJAnadarzanavicAraNA - 64 che. Ano. artha e ke je bodha sAkAra hoya te jJAna ane je bodha nirAkAra hoya te darzana. ahIM sAkAra ane nirAkAra zabdano zo artha levo teno vicAra karavo joIe. (1) AkArano artha viSayano AkAra evo thaI zake. je bodha viSayano AkAra dhAraNa kare te jJAna ane je bodha viSayano AkAra dhAraNa na kare te darzana. bodha viSayano AkAra be rIte dhAraNa karI zakeH eka to, viSayanA AkAre pariNamIne ane bIjuM, viSayanA AkAranuM pratibiMba grahaNa karIne. A bannenA svIkAranI sUcaka padAvalI jainagraMthomAM maLI zake che.32 jaino cetanAne pariNAmI mAne che, eTale bodha viSayanA AkAre pariNamI viSayAkAra bane ema mAnavAmAM temane koI vAMdho nathI. paryAya e pariNAmarUpa AkAra che. ghaTajJAnaparyAya, paTajJAnaparyAyano artha ghaTAkAre pariNameluM jJAna ane paTAkAre pariNameluM jJAna thAya. jyAre jJAna viSayAkAre pariNameluM na hoya tyAre te darzana kahevAya ane jyAre viSayAkAre pariNameluM hoya tyAre jJAna kahevAya. cetanAne pariNAmI mAnanArA jainone bodha viSayano AkAra pratibiMbarUpe dhAraNa kare che ema mAnavAmAM paNa koI hAni nathI. pratibiMbarUpa AkAra dhAraNa karavAnI vAta to kharekhara jeo cetanAne phUTastha nitya mAne che evA keTalAka sAMkhya Adi dArzanikoe svasiddhAMtamAM virodha na Ave e khAtara svIkArelI che. sAkAra jJAna eTale viSayAkAre pariNameluM jJAna ke viSayAkAranuM pratibiMba dhAraNa karatuM jJAna evo artha svIkAratAM to nirvikalpaka bodha ane savikalpaka bodha banneya sAkAra hoI zake che. eTale savikalpaka sAkAra bodhanI jema nirvikalpaka sAkAra bodha paNa jJAna kahevAze, jyAre zuddha vijJAna jemAM koIpaNa prakArano viSayAkAra nathI te darzana kahevAze. sautrAntiko sAkAra jJAnavAdIo che ane temanuM nirvikalpaka pratyakSa paNa sAkAra ja che. AvI jJAnanI sAkAratA ke sArUpya jJAnane jJAna banAve che, jyAre vijJAnavAdIo jene grAhyagrAhakAkAraviniryukta zuddha vijJAna kahe che tenA jevo nirAkAra bodha darzana koTimAM Avaze. sAkAra-nirAkArano A eka artha thayo. sAkAra ane nirAkArano Avo artha karatAM sAMsArika dazAmAM te te sAkAra jJAna pUrve tenA kAraNabhUta nirAkAra jJAna ghaTI zake che. ghaTane jANyA pachI paTane jANavA jyAre vijJAna pravRtta thAya che tyAre ghaTAkArajJAna ane paTAkArajJAna vacce koIpaNa AkAra vinAnuM vijJAna thAya che je paTAkArajJAnanuM pUrvavartI kAraNa bane che. mukti prApta karatI vakhate sAkAra jJAna pachI zuddha Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // jainadarzana ane sAMkhyayogamAM jJAna ane (bodharUpa) darzana nirAkAra jJAna sadAya rahetuM kalpI zakAya ke je nirAkAra jJAna pachI kadI sAkAra jJAna thAya nahIM. alabatta, A pramANe mAnatAM jainoe uttarakALamAM kalpela sarvajJatA ane sarvadarzitA ghaTI zake nahIM. 65 (2) AkArano bIjo artha vikalpa karavAmAM Ave che.33 vikalpa nizcayAtmaka hoya che. ane tethI savicAra hoya che. to je bodha sAkAra arthAt savikalpa hoya te jJAna ane je bodha nirAkAra arthAt nirvikalpa hoya te darzana. ahIM. e vastu noMdhavI joIe ke savikalpatA ane nirvikalpatAnI be koTi che. eka koTi che aindriyaka bodhane lagatI ane bIjI koTi che dhyAnane lagatI. ApaNe jANIe chIe ke keTalAMka dhyAno nirvikalpaka che ane keTalAMka dhyAno savikalpaka che. arthAt keTalAka dhyAno savicAra che ane keTalAMka nirvitarka nirvicAra che. keTalAMka darzanomAM nirvikalpaka samAdhi ane savikalpaka samAdhinI vAta Ave che. to Ama sAkAra-anAkAranA A arthano vicAra karatI vakhate savikalpatA ane nirvikalpatAnI A banne koTio dhyAnamAM rAkhavI joIe. aindriyaka bodhane lagatI koTimAM nirvikalpaka jJAna (darzana) prathama thAya che ane savikalpaka jJAna (jJAna) pachI thAya che.'paraMtu dhyAnane lagatI koTimAM savikalpaka jJAna (jJAna) prathama thAya che ane nirvikalpaka jJAna (darzana) pachI thAya che. (3) je bodha sAmAnyagrAhI che te nirAkAra ane je bodha vizeSagrAhI che te sAkAra. Ama darzana eTale sAmAnyagrAhI bodha ane jJAna eTale vizeSagrAhI bodha.35 Ane kAraNe pahelAM darzana thAya ane pachI jJAna thAya, kAraNa ke jeNe sAmAnyanuM grahaNa karyuM na hoya te vizeSane grahaNa karavA pravRtta thato nathI.36 ahIM koI ema zaMkA kare che ke jo ema hoya to tattvArthasUtramAM ane AgamomAM pahelAM darzanano ullekha karavo joIe ane pachI jJAnano ullekha karavo joIe. paraMtu tattvArthasUtramAM pahelAM jJAnano ane pachI darzanano ullekha che, jema ke ''sa trividho turbhevaH / '' ane prajJApanAmAM paNa pahelA jJAna ane pachI darzanano ullekha che, jema ke tiviSe aMte vaone paLatte / goyamA tuviSe paLatA taM nahIM sAraDavone ya maLAvone ya'' (prajJApanA. 29/ sUtra 312). AnA uttaramAM tattvArthasUtrabhASyanA TIkAkAra siddhasenagaNi kahe che ke jJAnanA bhedo darzananA bhedo karatAM vadhAre che e kAraNe ane jJAnane vize kahevAnuM, darzanane vize je kahevAnuM che te karatAM vadhAre che eTale, tattvArthasUtra ane AgamamAM pahelAM jJAnano ullekha karavAmAM Avyo che ane pachI darzanano ullekha karavAmAM Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana ane sAMkhyayogamAM jJAnadarzanavicAraNA 6 Avyo che. A pakSaviruddha nIce pramANe Apattio ApavAmAM Ave che. 1. vastu sAmAnyavizeSAtmaka hoI, sAmAnya vinA vizeSanuM ane vizeSa vinA sAmAnyanuM grahaNa thaI zake nahIM, eTale sAmAnya ane vizeSa nuM yugapad grahaNa mAnavuM joIe, pariNAme jJAna ane darzananI yugapad utpatti svIkAravI paDe. paraMtu chadmasthanA jJAna ane darzananI yugapad utpatti koI jainAcArya mAnI nathI, kAraNa ke evo niyama che ke prasthane be upayogo ekasAthe hotA nathI.38 '2. sAmAnyarahita kevala vizeSa arthakriyA karavA asamartha che ane je arthakriyA karavA asamartha hoya te avastu che. eTale sAmAnyarahita kevala vizeSane grahaNa karanAra jJAna apramANa banI jAya. jema kevaLa vizeSane grahaNa karanAra jJAnane pramANa na mAnI zakAya tema kevaLa sAmAnyane grahaNa karanAra darzanane paNa pramANa mAnI na zakAya.39 3. sAmAnyanA grahaNane darzana mAnatAM zrutajJAna ane mana:paryAyajJAna e be jJAnone darzana hovAnI Apatti Ave.40 4. sAmAnyanuM grahaNa darzana ane vizeSanuM grahaNa jJAna ema mAnatAM kevaLadarzanamAM vizeSanuM agrahaNa ane kevaLajJAnamAM sAmAnyanuM agrahaNa mAnavuM paDe, pariNAme kevaLadarzana ane kevaLajJAna banemAM apUrNatAnI Apatti Ave. pa. joM sAmAnyanuM grahaNa darzana ane vizeSanuM grahaNa jJAna ema hoya to kevaLadarzana pachI kevaLajJAna thavuM joIe, jyAre emanI bAbatamAM UlaTo krama svIkArAyo che.2 (4) dhavalI (prathama pustaka pR. 380) tathA jayadhavalA (prathama pustaka pR. 337) mAM sAkAratA ane nirAkAratAno spaSTa bheda batAvatAM lakhyuM che ke jyAM jJAnano viSaya jJAnathI pRthaka bAhya vastu hoya tyAM te jJAna sAkAra kahevAya, ane jyAM jJAnano viSaya aMtaraMga vastu arthAta svayaM caitanya hoya tyAM jJAna nirAkAra kahevAya. Ama darzanano artha thaze aMtaraMgaviSayagrAhI bodha ane jJAnano artha thaze bAhyArthagrAhI bodha. upayoganI jJAnasaMjJA tyAMthI zarU thAya che jyAMthI te svabatirikta anya padArthane viSaya kare che. jyAM sudhI te mAtra svaprakAzanimagna che tyAM sudhI te darzana kahevAya che. Ama, darzana Indriya ane padArthanA saMparka pahelA thAya che. jyAre jJAna IndriyArthasannipAta pachI thAya che. Ama jotAM badhAM darzano ekarUpa gaNAya. paraMtu cakSudarzana Adi temanA je bhedo karyA che te to AgaLa thanArI tatta, jJAnaparyAyonI apekSAe che. jo svarUpanI daSTie emano bheda kahevo hoya to A rIte kahI zakAya ke eka darzane je Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 67. jainadarzana ane sAMkhyayogamAM jJAna ane (bodharUpI darzana cAkSuSajJAnotpAdakazaktirUpasvarUpamAM magna che te cakSudarzana, je sparzanAdi IndriyothI utpAdya jJAnanI janakazaktirUpa svarUpamAM lIna che te acakSudarzana ItyAdi. A Indriya ane padArthanA saMpAta pahelAMnI avasthA che. jyAre AtmA amuka padArthanA jJAnamAMthI upayogane haTAvI bIjA padArthanA jJAnane mATe upayogane pravRtta kare che tyAre te vacalI nirAkAra arthAt joyAkArazUnya arthAt svAkAravALI upayoganI dazA darzana che. AcArya kundakunda niyamasAra gAthA 160mAM viTTI maMyAsI, veva lakhIne darzana AtmaprakAzaka hoya che evo pUrvapakSa rajU karyo che. tenAthI jJAta thAya che ke darzana AtmaviSayaka che paNa paraviSayaka nathI e jUno mata che. A mata jainasiddhAMtIono che. kundakundrAcArya naya dRSTithI A matanuM samarthana kare che paNa aMtamAM darzana AtmAthI abhinna hovAne kAraNe te darzanane paNa svaparaprakAzaka kahe che. darzana svaprakAzaka che, jJAna paraprakAzaka che ane AtmA svaparaprakAzaka che. abheda dRSTithI jJAna ane darzana AtmAthI abhinna hoIne jJAna ane darzana ane svaparaprakAzaka bane che. * kuMdakuMdanI jema dravyasaMgrahaTIkA paNa darzanamAM kathaMcita bAhya padArthonuM grahaNa nIce pramANe svIkAre che. darzana AtmAnuM grahaNa kare che. AtmAmAM jJAna vyApta che eTale darzana dvArA jJAnanuM paNa grahaNa thaI jAya che. darzanathI jJAnanuM grahaNa thatAM jJAnanA viSayabhUta bAhyapadArthanuM paNa grahaNa thaI jAya che. Ama darzanane AtmagrAhI ane jJAnane bAhyagrAhI mAnavA chatAM A AcAryo darzana ane jJAna ane svaparagrAhI che e mata sAthe potAnA matano samanvaya kare che. svagrAhI darzana ane paragrAhI jJAna mAnatAM uttarakAlIna tArkikoe sthApela jJAnanA svaparagrAhityanA siddhAMta sAthe virodha Ave eTale darzana ane jJAna bannene svaparagrAhI amuka dRSTie A vicArako siddha kare che. paraMtu ahIM e hakIkata dhyAnamAM rAkhavI joIe ke jJAna svaparagrAhI che e uttarakAlIna siddhAMta che. mULamAM to, AtmA ke upayoga ja svaparagrAhI che e maulika siddhAMta haze. upayoganI svanuM grahaNa karanArI zakti te darzana ane upayoganI paranuM grahaNa karanArI zakti te jJAna e ja maulika siddhAMta hovo joIe. upayoga svaparagrAhI che ema kahevAnuM choDI jJAna svaparagrAhI che ema jaina tArkikoe kahevA mAMDatAM darzana eTale zuM e prazna upasthita thayo ane tenA vividha uttaro ApavAmAM AvyA ane aneka gUMco UbhI thaI. svagrAhI darzana ane paragrAhI jJAna evo mata amuka digambarAcAryono che. teo kevaLajJAna ane kevaLadarzanane yugapata mAne che 6 AtmagrAhI darzana Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana ane sAMkhyayogamAM zAnadarzanavicAraNA. 28 ane paragrAhI jJAna evo bheda karanAra matane anusarI teo A yugapad utpattine A rIte samajAvI zake ke kevalI bhagavAna sarva bAhya padArthonuM jJAna karato . hovA chatAM sadA Atmanimagna rahe che. jema sUryanI prakAzazakti ane uSNatAzakti yugapad pravarte che tema upayoganI kevaLajJAnazakti ane kevaLadarzanazakti paNa yugapad pravarte che. . (5) upayoganA ja be aMzo darzana ane jJAna che. bIjA zabdomAM darzana paNa upayogarUpa che ane jJAna paNa upayogarUpa che. eTale darzana jJAnane grahaNa kare che e hakIkatane upayoga pote potAne grahaNa kare che, arthAt upayoga svagrAhI che ema kahI rajU karI zakAya. Ama, upayoga svagrAhI che eno artha evo abhiprate che ke upayogano jJAnAMza darzanAMza vaDe grahIta thAya che. bIjA zabdomAM jJAnanuM jJAna darzana che. jJAna parane grahaNa kare che e hakIkatane upayoga parane grahaNa kare che arthAt upayoga paragrAhI che ema kahI rajU karI zakAya. Ama upayoga paragrAhI che eno artha e ke eno jJAnAMza parane grahaNa kare che. A uparathI spaSTapaNe e phalita thAya che ke bAhya padArthono bodha te jJAna ane jJAnano bodha te darzana. bAhya padArthane grahaNa karavAnI zakti te jJAna ane jJAnane potAne grahaNa karanArI zakti te darzana. bAhya padArthanuM jJAna thayA vinA te jJAnanuM darzana ghaTe nahIM e arthamAM jJAna pahelAM ane darzana pachI evo krama thAya. athavA to bAhya viSayanuM jJAna thatAM ja tenuM darzana thatuM hoI jJAna ane darzana bannene yugapat gaNI zakAya. "jJAna ane darzana vacce kAlika saMbaMdha * jaina AcAryomAM darzana ane jJAnanA kAlika saMbaMdha vize aikamatya nathI. Agamika mata evo che ke be upayogo ekasAthe na thAya. be pUrNa upayogo kevaLadarzana ane kevaLajJAna paNa A niyamamAM apavAda nathI. A hakIkata AvazyakaniyuktimAM jaNAvavAmAM AvI che. Ama Agamika mAnyatA anusAra ' niHzaMkapaNe aindriyaka jJAna ane darzana tema ja atIndriyaka jJAna ane darzana yugapad utpanna thaI zake nahIM. chaghastha arthAt apUrNa puruSanI bAbatamAM temanI utpattinA krama vize jaina AcAryo ekamata che. sAmAnyapaNe evI samajaNa pravarte - che ke badhA ja jainAcAryo chadmastha vyaktinI bAbatamAM jJAna ane darzana kramathI ja utpanna thAya ema mAne che. paraMtu kevalI puruSanI bAbatamAM jJAna ane darzana vaccenA kAlika saMbaMdha vize matabheda che. A bAbate kula traNa pakSo che - keTalAka kevaLajJAna ane kevaLadarzananI yugapad utpatti mAne che, keTalAka Agamika Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 69 - jainadarzana ane sAMkhyayogamAM jJAna ane (bodharUpa) darzana mAnyatAne vaLagI rahI kramotpatti svIkAre che, jyAre bIjA keTalAka temano abheda . mAne che. Ama kramavAdI ane yugapAdI kevaLajJAna ane kevaLadarzanano bheda svIkAre che, eTale prathama bhedapakSasthApaka temanI dalIlo vicArI kramotpatti, yugapatpatti ane abheda e traNa pakSono ApaNe eka pachI eka laI vicAra karIzuM. kevaLajJAna ane kevaLadarzanano bheda kevaLajJAna ane kevaLadarzanano bheda mAnanArAo temano bheda siddha karatI dalIlo nIce pramANe Ape che : 1. kevaLajJAnAvaraNa ane kevaLadarzanAvaraNa svIkAravAmAM AvyA hoI kevaLajJAna ane kevaLadarzana be bhinna che.49 2. kevaLajJAna ane kevaLadarzanano abheda mAnatAM ATha 'jJAna ane cha darzananI Agamika saMkhyA ghaTI zakaze nahIM. jo anAkAra upayogarUpa kevaLadarzana ane sAkAra upayogarUpa kevaLajJAnane eka mAnavAmAM Ave to pachI bIjAM jJAno, ane darzanone eka mAnavAM paDe.50 3. svagrAhI darzana ane paragrAhI jJAna evo bheda mana:paryAyajJAna sudhI rahe che pachI raheto nathI, kAraNa ke kevaLajJAna pote pUrNajJAna hoI sva ane para badhAMnuM grahaNa kare che, eTale kevaLajJAna pote ja svagrAhI hoI darzanarUpa paNa che ane paragrAhI hoI jJAnarUpa paNa che ema mAnI je kevaLajJAna ane kevaLadarzanano abheda kare che temane anulakSI bhedavAdI jaNAve che ke jo kevaLajJAnane ja kevaLadarzanarUpa paryAya paNa mAnavAmAM Ave to te barAbara nathI, kAraNa ke kevaLajJAna svayaM paryAya che eTale eno bIjo paryAya thaI zake nahIM. paryAyano paryAya mAnatAM anavasthAdoSa Ave. uparAMta, kevaLajJAna pote na to jANe che ke na to dekhe che, kAraNa ke te pote jJAnakriyA ane darzanakriyAnuM kartA nathI. AtmA ja enA dvArA jANe che. eTale jJAnane sva ane para bannenuM prakAzaka na mAnatAM AtmA ja sva ane parano prakAzaka che ema mAnavuM joIe.1 4.svagrAhI anAkAra upayoga ane paragrAhI sAkAropayogane eka mAnavAmAM virodha Ave che.52 Agamika kramavAdI pakSa A pakSa AgamavAkyone AdhAre kevaLajJAna ane kevaLadarzananI kramotpatti svIkAre che. prajJApanA 3-319 - pR. 531 mAM nIce pramANe kahevAmAM AvyuM Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana ane sAMkhyayogamAM jJAnadarzanavicAraNA 70 che. " kevalI NaM imaM rayaNappabhaM puDhaviM AgArehiM jaM samayaM jANati no taM samayaM pAsati naM samaya pAti no te samaye nAti / '' vaLI, A pakSavAdIo upara darzAvyuM tema Agamika sAhityamAM jaNAvela niyama ke be upayoga ekasAthe thaI zakatA nathI tene potAnA pakSanA samarthanamAM TAMke che. uparAMta, kevaLajJAna ane kevaLadarzanano utkRSTa upayogakALa aMtaramuhUrta kahevAmAM Ave che, e uparathI phalita thAya che ke kevaLajJAna ane kevaLadarzananI utpatti ekasAthe thatI nathI.3 vaLI, abhedapakSanuM khaMDana karatAM teo jaNAve che ke jo kevaLajJAna ane kevaLadarzanano abheda hoya to be judAM AvaraNo jJAnAvaraNa ane darzanAvaraNa svIkAravAno zo artha ? vaLI, A abhedavAdIo AgamamAM jaNAvela pAMca jJAno ane cAra darzanono paNa svIkAra karI zake nahIM. eTale A abhedavAdIono mata svIkAravA yogya nathI. kramavAdInA viruddha koIka prazna kare ke chadmasthanI bAbatamAM jJAna ane darzananI yugapad utpatti zakya nathI, kAraNa ke te karmanAM AvaraNonI asara nIce hoya che ane saMpUrNa mukta hoto nathI, paraMtu saMpUrNa kevalI to karmAvaraNothI saMpUrNa mukta hoya che, eTale enI bAbatamAM kevaLajJAna ane kevaLadarzananI yugapad utpatti asaMbhava nathI.4 AnA uttaramAM kramavAdI jaNAve che ke A dalIla nirarthaka che. AtmAnI zakti svarUpataH tenI te ja hoya che, bhale te pachI aMzataH mukata hoya ke saMpUrNa mukta hoya.'AtmAnI jJAnazakti ke darzanazakti svarUpataH ekasarakhI ja jAtanI rahe che, bhale pachI te pUrNAtmAmAM ke apUrNAtmAmAM hoya. pUrNa AtmAnI ke apUrNa AtmAnI zakti vacce bheda mAtra eTalo ja che ke pUrNAtmAnI zakti badhA ja padArthanA badhA ja paryAyone grahaNa kare che jyAre apUrNAtmAnI zakti badhA ja padArthanA badhA ja paryAyone grahaNa karavAno dAvo karI zakatI nathI. tattvArthasUtrabhASyanA kartA kramavAda svIkAratA jaNAya che. teo lakhe che ke - matijJAnAriSu caturbhu paryAyenopayono mati, nayu pat saMminnajJAnavarzanasya tu bhagavataH kevalino yugapat sarvabhAvagrAhake nirapekSe kevalajJAne kevaladarzane nAnusamayamuyono mati| tattvArthAdhimasUtramASya 1/31. ahIM adhorekhAMkita 'yugapat" pada sarvamAnavaprA nI sAthe jAya che. kevaLajJAna ane kevaLadarzana banne sarvabhAvagrAhaka che. A bAbate siddhAMtagraMthomAM e prazna carcAyo che ke kevaLajJAna ke kevaLadarzana sarva bhAvone kramathI jANe che ke yugapat jANe che. sarvabhAvo anaMta che, eTale kramathI jANI zake nahIM. mATe kevaLajJAna ke kevaLadarzana sarvabhAvone yugapat jANe che evuM svIkAravAmAM AvyuM che. A 'yugapat" pada 'anusamaya upayono mati' enI sAthe jatuM .. Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 71 - jainadarzana ane sAMkhyayogamAM jJAna ane (bodharUpa) darzana nathI: paraMtu keTalAka tenI sAthe laI kevaLajJAna ane kevaLadarzananI yugapat utpatti tattvArthabhASyakArane saMmata che ema jaNAve che, je barAbara nathI. vaLI, prajJApanAmAM Avela vAkya nAmmi vaMsammi ya to chAvarammi vaDattA paNa kramavAdanuM samarthana kare che. kevaLajJAna ane kevaLadarzanane 'sAdri aparyavasita''57 labdhinI apekSAe kahevAmAM AvyuM che, upayoganI apekSAe nahIM. eTale kevaLajJAnakevaLadarzananuM ''sAhi aparyavasita'' tarIke AgamamAM AvatuM varNana amArA matanI viruddha jatuM nathI.58 jJAna ane darzanano krama be rIte saMbhave - pahelAM jJAna ane pachI darzana athavA to pahelAM darzana pachI jJAna. kramavAdIo chadmasthanI bAbatamAM pahelAM darzana ane pachI jJAna evo krama svIkAre che, jyAre kevalInI bAbatamAM pahelAM . jJAna ane pachI darzana evo krama svIkAre che. AgamomAM nAnAti paravRti uparathI chadmastha ane kevalI bannemAM prathama jJAna ane pachI darzana evo krama sUcavAto jaNAya che. ane AgamomAM sAkAra upayogano prathama ullekha ane nirAkAra upayogano pachI ullekha karavAmAM Avyo che te paNa prathama jJAna ane pachI darzana evA kramano sUcaka che. paraMtu koI jainAcArye chadmastha ane kevalImAM pahelAM jJAna ane pachI darzana evo ekasarakho krama svIkAryo nathI, mAtra kevalInI aMdara pahelAM jJAna ane pachI darzana evo krama svIkAryo che, to kramavAdIoe Ano khulAso karavo joIe ke chadmasthanI bAbatamAM je krama che tenAthI UlaTo krama kevalInI bAbatamAM kema ? jo sAmAnyanuM grahaNa darzana ane vizeSanuM grahaNa jJAna e rIte jJAnadarzanano bheda svIkAravAmAM Ave to kevalImAM paNa darzana pahelAM ane jJAna pachI evo krama rahe. eTale A pakSamAM jJAna ane darzanano artha baMdhabesato nathI. jJAna eTale savikalpaka jJAna ane darzana eTale nirvikalpaka jJAna e artha letAM ane pUrve sUcavelI savikalpakatA ane nirvikalpakatAnI be koTio dhyAnamAM letAM chadmasthamAM nirvikalpaka pahelAM ane savikalpaka pachI jyAre kevalImAM savikalpaka pahelAM ane nirvikalpaka pachI evo krama ghaTI zake che. AtmagrAhI darzana ane paragrAhI jJAna evo artha kramavAdano samarthaka nathI. te to yugapAdano samarthaka che. tema chatAM tene kramavAda sAthe susaMgata karI zakAya tema che. paraMtu tema karatAM A pramANe samajAvavuM paDe : uttarajJAna pUrvenI nirAkAra cidAvasthA je svaprakAzanimagna che te darzana ane tenA pachI thato bAhyaviSayagrAhI bodha te jJAna. Avo krama chadmasthanI bAbatamAM svIkArAya ane A ja prakriyA kevaLajJAna ane kevaLadarzananI aMdara paNa ghaTe. paraMtu kevaLajJAnanI Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - jainadarzana ane sAMkhyayogamAM jJAnadarzanavicAraNA 72 utpatti prathama mAnI hoI prathama kevaLajJAna ane pachI kevaLadarzana ane e krama anaMtakALa sudhI cAlyA kare che. paraMtu prathama kevaLajJAnanI utpatti kema ane kevaLadarzananI utpatti kema nahIM eno khulAso karavo A dRSTie paNa kaThaNa paDe. paragrAhI jJAna ane jJAnagrAhI darzana e artha letAM chAstha ane kevalI bannemAM prathama jJAna ane pachI darzana e krama sarvasAdhAraNapaNe svIkAravo paDe. krama e arthamAM ke jJAna sivAya jJAnanuM jJAna ghaTe nahIM. eTale kAlika dRSTie nahIM toya tArkika dRSTie prathama jJAna ane pachI darzana ema mAnavuM joIe. A pakSa svagrAhI darzana ane paragrAhI jJAna e pakSamAM sUcavAyelo ja che. paraMtu koI jainAcArye Ane judo pADI, badhe ja sarvasAdhAraNarUpe prathama jJAna ane pachI darzana evo mata svIkAryo nathI. "nAnAti pati" nI sAthe gujarAtImAM vaparAto "jANI joIne" zabdaprayoga sarakhAvavA jevo che. "jANI joIne mAM prathama jANavAnI kriyA ane pachI jovAnI kriyA evo krama spaSTapaNe che. ahIM jANavA karatAM jovAmAM kaMIka vizeSa che e spaSTapaNe sUcita thAya che. jovAmAM sabhAnatA e vizeSa che ane jJAnanuM jJAna e sabhAnatA sAthe barAbara baMdhabese che. eTale, lAge che to evuM ke darzana ane jJAnano Avo artha abhipreta hovo joIe, ane e artha letAM sarvasamAnapaNe pahelAM jJAna ane pachI darzana evo krama paNa svIkAravo joIe. sAMkhya ane yogamAM jJAna ane darzanano je artha che te A pakSane atyaMta puSTi ApanAra che e ApaNe AgaLa upara joIzuM. sahotpattivAda - kevaLajJAna ane kevaLadarzananI yugapa utpatti svIkAranArA nIcenI dalIlo . Ape che - (1) kevaLajJAnAvaraNa ane kevaladarzanAvaraNano kSaya ekasAthe thato hovAthI kevaLajJAna ane kevaLadarzana paNa ekasAthe ja pragaTa thAya che. 60 jema anAvRta sUrya ekasAthe tApa ane prakAza pragaTAve che tema nirAvaraNa cetanA ' jJAna ane darzana ekasAthe pravartAve che. (2) samagra jJAnAvaraNano kSaya karela hovA chatAM jema kevalImAM mati, zrata Adi jJAno kevaLajJAnathI judA nathI saMbhavatA tema darzanAvaraNa karmano kSaya thayo hovA chatAM kevalImAM jJAnathI judA samayamAM darzana na ja hovuM ghaTe 61 (3) AgamamAM kevaLajJAna kevaLadarzana banne sAdi anaMta "(sAtie annavasa" prajJApanA, pada 18, sUtra 241) kahyAM che paraMtu kramavAda pramANe to te sAdi sAMta Thare che kema ke kramavAdamAM kevaLadarzana vakhate kevaLajJAnano ane kevaLajJAna vakhate kevaLadarzanano abhAva ja hoya che. Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 73 . jainadarzana ane sAMkhyayogamAM jJAna ane (bodharU5) darzana te temane mate Agamavirodha spaSTa che. jo kramavAdI kahe ke labdhinI arthAta zaktinI apekSAe kevaLajJAna ane kevaLadarzana sAdi aparyavasita che, nahIM ke upayoganI apekSAe, to kahevuM joIe ke zaktinI apekSA kevalImAM levI na ghaTe, nahIM to zakti hovA chatAM arihaMta paMcajJAnI kema nathI kahevAtA ?63 (4) jo kevalajJAnAvaraNa ane kevaladarzanAvaraNano kSaya ekasAthe thAya che to pachI paheluM kevalajJAna ane pachI kevaladarzana ema kahevAne zuM kAraNa che ?64 (5) jo kevaLajJAna ane kevaLadarzanano krama hoya to bannemAM AvaraNono kSaya nirarthaka bane kAraNa ke AvaraNano kSaya thayA pachI paNa bannemAMthI eka gerahAjara rahe che. tethI ekanA abhAva mATe bIjAne ja AvaraNa tarIke svIkAravuM paDe, kema ke tadAvaraNakarmakSaya to pahelethI ja thaI cUkyo che. A rIte kramapakSa svIkAratAM ItaretarAvaraNadoSaprApta thAya, ane jo tenasvIkAravAmAM Ave to niSkAraNAvaraNadoSa prApta thAya.65 (6) jo kramapakSa svIkAravAmAM Ave to kevalIne pAkSika sarvajJatva - sarvadarzitva prApta thaze, kAraNa ke te jyAre sarvajJa che tyAre sarvadarzI nathI : ane jyAre sarvadarzI che tyAre sarvajJa nathI.6% (7) prajJApanAmAM prApta thato "kevalI.... jaM samayaM jANati no taM samayaM pAsati jaM samayaM pAsati no taM samayaM nAti " evo ullekha yugapaTvAdamAM kazI visaMgati upasthita karato nathI kAraNa ke ahIM kevalI padano sarvajJa artha na karatAM zrutakevalI, avadhikevalI ane mana:paryAyakevalI e trividha kevalI artha levo. e artha letAM ukta sUtrano bhAva ema phalita thAya che ke, ukta traNe kevalI je samaye darzana kare che, te samaye jJAna nathI karatA ane je samaye jJAna kare che te samaye darzana nathI karatA.67 (8) veligo tenovone na paDhamAM .(no gaDhamA) e AgamapramANa yugapad pakSanuM samarthana kare che.68 sAmAnyanuM grahaNa e darzana ane vizeSanuM grahaNa e jJAna e pakSamAM kevaLajJAna ane kevaLadarzana bannenI yugapa pravRtti ghaTAvavA kahyuM che ke upayogonI kramavRtti karmanuM kArya che ane karmano abhAva thavAthI upayogonI kramavRttino paNa abhAva thaI jAya che. eTalA mATe nirAvaraNa kevaLajJAna ane nirAvaraNa kevaLadarzananI kramavRtti nathI paNa yugapad utpatti che. AtmagrAhI darzana ane paragrAhI jJAna e pakSamAM kevaLajJAna ane kevaLadarzananI yugapad utpatti e rIte ghaTADI zakAya ke kevalI bhagavAna je samaye bAhya sarva padArthone jANe che tyAre te ja samaye Atmanimagna paNa hoya che. Ama, kevalI bhagavAnane sadA Atmabodha ane parajJAna hoya che. eka kSaNa paNa evI hotI nathI ke jyAre Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana ane sAMkhyayogamAM jJAnadarzanavicAraNA - 74 temane parajJAna hoya ane Atmabodha na hoya ke Atmabodha hoya ane parajJAna na hoya. AnuM kAraNa temanI mohAtIta ane vItarAga dazA che. bAhya padArthanuM jJAna te jJAna ane te jJAnanuM jJAna te darzana evo artha letAM paNa kevaLadarzana ane kevaLajJAna bannenI yugapad pravRtti ghaTI zake che. bAhya padArthanuM jJAna thatAM ja te jJAna avazya jJAta thAya ja che. eTale jJAna ane darzananI aMdara kALanuM vyavadhAna che nahIM. nirvikalpaka nirvicAra darzana ane savikalpaka savicAra jJAna evo jJAna ane darzanano artha letAM kevaLajJAna ane kevaLadarzananI yugapad pravRtti ghaTI zakatI nathI. abhedapakSa A matanA samarthaka siddhasena divAkara che. kevaLajJAna ane kevaLadarzananA kramavartitvanI mAnyatA prAcInakALathI cAlI Ave che. keTalAkanA mate tattvArthabhASyamAM yugapat pakSano ullekha jovA maLe che. saMbhava che ke mImAMsakonA ane bauddhonA AkSepono sAmano karIne jinanuM sarvajJatva siddha karavA mATe ke tarkazIla jainAcAryane ja paraMparAprApta kramavAdamAM truTi dekhAvAne kAraNe jaina paraMparAmAM kramavAdanI viruddha yugapAda dAkhala thayo hoI A pachI abhedavAda dAkhala thayo; jenuM samarthana siddhasena divAkare karyuM che. saMbhava che ke siddhasena pahelAM vRddhAcArya nAmanA AcArya abhedavAdanA samarthaka rahyA hoya ema paMDita sukhalAlajInuM mAnavuM che." abhedavAdI jaNAve che ke kramavAdamAM AvatA doSane TALavA keTalAka AcAryo kevaLajJAna ane kevaLadarzananI yugapad utpatti mAne che. paraMtu kharekhara to teo upayogabheda mAne che te ja khoTuM che. kevaLa dazAmAM eka ja upayoga che.71 (1) kSINa AvaraNavALA jinamAM sAkAra-nirAkAra arthAt vyakta-avyakta arthAt sAmAnyagrAhI-vizeSagrAhI evA bodhabhedo saMbhavatA nathI.72 jema kevalIne kevaLajJAnathI judA matijJAna vagere hotAM nathI tema tene kevaLajJAnathI bhinna kevaLadarzanopayoga hoto nathI.73 (2) matyAdi cAra jJAnonI paraspara bhinnatA susaMgata che kAraNa ke teono viSaya bhinna che, jyAre kevaLajJAna ane kevaLadarzana banneno viSaya eka ja arthAt sarva hoI temano bheda ghaTe nahIM. kevaLajJAna ane kevaLadarzana banne sarvArthagrAhI che, anAvaraNa che, sakala che, anaMta che ane akSaya che. kevaLajJAnopayoga ane kevaLadarzanopayogano bheda mAnatAM kevaLajJAnano je viSaya che te kevaLadarzanathI agRhIta raheze ane kevaLadarzanano je viSaya che te kevaLajJAnathI agRhIta raheze. to pachI sarvajJapaNuM ane sarvadarzIpaNuM kema ghaTaze ?74 (3) AgamamAM kevalI vize kahevAmAM AvyuM che ke te pratyeka Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 75. * jainadarzana ane sAMkhyayogamAM jJAna ane (bodharUpI darzana samaye jJAta ane daSTa vastunuM ja kathana kare che. A Agamakathana kramavAda ke sahavAda ekeya pakSamAM saMgata thaI zakatuM nathI. kramavAdamAM amuka samaye je jJAta che, te te samaye dRSTa nathI; ane bIje samaye je daSTa che, te A samaye jJAta nathI. eTale je je bhASaNa kevalI karaze te potAnA bodha pramANe ja karaze. Ama hovAthI emanuM bhASaNa ajJAta bhASaNa ane adRSTa bhASaNa hovAnuM sahavAdamAM banne upayogo sAthe pravartatA hovA chatAM bannenI viSayamaryAdA sAmAnya-vizeSarUpe vaheMcAyelI hovAthI, je aMza jJAta haze te duSTa nahIM hoya ane je daSTa haze te jJAta nahIM hoya, eTale te vAda pramANe paNa kevalI adaSTabhASI ane ajJAtabhASI ja Tharaze. (4) zAstramAM jJAna ane darzana bannene anaMta kahyAM che. have jo banne vAda pramANe upayogabheda mAnIe, to e kathana saMgata nahIM thAya; kAraNa ke anAkAragrAhI darzane sAkAragrAhI jJAna karatAM avazya parimita viSayavALuM ja hovAnuM.1(5) jo kevalopayoga eka ja hoya ane te ekamAM ja jJAna-darzana banne zabdono vyavahAra svIkAravAmAM Ave, to eka ja mana:paryAya upayogamAM paNa e be zabdono vyavahAra svIkArI, kevalajJAna-kevaladarzana e bhedavyavahAranI peThe mana:paryAyajJAna-mana paryAyadarzana evo vyavahAra kema nathI karavAmAM Avyo? e AzaMkAno uttara ahIM siddhAMtI Ape che. mana:paryAya upayogano viSaya manamAM upayogI thatA manovargaNAnA skaMdho che, te upayoga potAnA grAhya skaMdhone vizeSarUpe ja jANe che, sAmAnyarUpe nahIM. mana:paryAya dvArA ukta dravyonuM sAmAnyarUpe bhAna na thatuM hovAthI ene zAstramAM jJAna ja kahela che, darzana kahela nathI. kevala upayoganI bAbatamAM ethI UlaTuM che; te eka hovA chatAM zeya padArthone sAmAnya ane vizeSa ubhayarUpe grahe che; tethI temAM darzana ane jJAna banne zabdano vyavahAra saMgata che.? (6) kevalajJAnAvaraNa ane kevaladarzanAvaraNa be AvaraNono kSaya ekasAthe thato hovAthI kevaLajJAna ane kevaLadarzananI yugapad utpatti keTalAka mAne che. paraMtu be upayogo ekasAthe thaI zakatA nathI, e niyamathI yugapad utpatti ghaTatI nathI. ane kramotpatti to be AvaraNonA ekasAthe kSayane kAraNe ghaTatI nathI. eTale kevaLajJAna ane kevaLadarzana e banneno abheda mAnavo vadhAre sAro che. kevaLajJAna ane kevaLadarzanano abheda mAnanArA siddhasena divAkara darzanano artha sAmAnyagrAhI bodha ane jJAnano artha vizeSagrAhI bodha evo le che ane samagra carcA jJAna ane darzananA AvA lakSaNabhedane AdhAre kare che. paraMtu A lakSaNabheda asaMbhavita jaNAya che. Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana ane sAMkhyayogamAM jJAnadarzanavicAraNA 1 36 darzanonI yugapad utpatti darzanano artha nirvikalpaka jJAna karatAM Indriyo dvArA thatAM cha darzanonI yugapad utpatti saMbhave che ke nahIM e prazna UThe che. jainone mate A chamAMthI koIpaNa be darzana ekasAthe saMbhavI zakatAM nathI. A bAbate teo bauddhothI judA paDe che ane vaizeSiko sAthe saMmata thAya che. vaizeSiko A cha darzanone sAthe thatAM mAnI zakatA nathI kAraNa ke A cha darzanone mATe paNa Indriya sAthe manano sannikarSa teo jarUrI mAne che ane mana aNu hoI teno be Indriya sAthe yugapad saMbaMdha ghaTI zakato nathI.78 paraMtu jainane A cha darzano sAthe utpanna thavAmAM zuM bAdhaka che ? jainone mate mana zarIravyApI che, aNu nathI.78a vaLI, A darzanone utpanna thavAmAM manano vyApAra jarUrI mAnavA mATe jainone kaI bAbata pharaja pADe che ? amane lAge che ke temane koI bAbata pharaja pADatI nathI. to pachI zA mATe A cha darzano yugapad na saMbhavI zake ? AnA uttaramAM jaino kahe che ke AgamomAM evo niyama che ke be upayoga yugapad utpanna na thAya. upayoga zabdanA ekathI vadhAre artho thaI zake che H (1) citta arthAt AtmAnI prakAzarUpatA, (2) darzanazakti, (3) jJAnazakti, (4) darzanazaktinA prAdurbhAvo ( manifestations - paryAyo) (5) jJAnazaktinA prAdurbhAvo. (6) mananuM avadhAna (mental attention). A saMdarbhamAM jeo upayogano artha darzananA prAdurbhAvo evo kare che teo barAbara nathI karatA ema lAge che. A saMdarbhamAM to upayogano artha mananuM avadhAna (mental attention) evo samajavo joIe. jo ke mana zarIravyApI che tema chatAM te eka ja vakhate eka ja vastunuM avadhAna karI zake. te eka sAthe be vastuonuM avadhAna na karI zake. paraMtu eno artha e nahIM ke be darzano ekasAthe na thaI zake. cha IndriyanAM cha darzano ekasAthe thaI zake. kAraNa ke temAM mananuM avadhAna jarUrI nathI, paraMtu jainoe A svIkArya nathI." A bAbate bauddhonuM dRSTibiMdu sAcuM -jaNAya che.80 nirvikalpaka pratyakSanI utpattinI vaizeSikanI prakriyA evI che ke teo be nirvikalpaka pratyakSone ekasAthe utpanna thatA svIkArI na zake. ahIM e noMdhapAtra che ke uttarakAlIna jaina tArkikone evuM lAgyuM che ke jaino A cha darzanonI yugapad utpatti svIkArI zake ane tethI jaina tarkagraMthomAM teno svIkAra karavAmAM Avyo che. jaina tArkikoe A cha nirvikalpaka jJAnonI yugapad utpatti na svIkAranAra naiyAyikonuM khaMDana karyuM che ane kaDaka jalebInA bhakSaNanuM dRSTAMta ApI te khAtI vakhate pAMce Indriyo dvArA pAMca nirvikalpaka jJAno yugapad Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 77 # jainadarzana ane sAMkhyayogamAM jJAna ane (bodharUpa) darzana utpanna thatAM saune anubhavAya che e jaNAvI aindriyaka nirvikalpaka jJAnonI yugapad utpatti zakya che e svIkAryuM che.81 eka IndriyajJAna ane eka aindriyaka darzana bannenI sAthe utpatti saMbhave ? jaina tArkikoe endriyaka darzanane nirvikalpaka pratyakSa gaNyuM che. eTale A prazna bIjI rIte A pramANe paNa pUchAya ke nirvikalpaka pratyakSa ane savilpaka pratyakSa sAthe utpanna thaI zake ? jaina tArkiko kahe che ke eka ja IndriyanA nirvikalpaka pratyakSa ane savikalpaka pratyakSa sAthe utpanna thaI zake nahIM. A to sAcI vAta che, kAraNa ke te banne vacce kAryakAraNabhAva che. ahIM nirvikalpaka pratyakSa pote ja savikalpaka pratyakSamAM pariName che. AthI UlaTuM eka IndriyanuM nirvikalpaka pratyakSa ane bIjI IndriyanuM savikalpaka pratyakSa ekasAthe thaI zake, evo mata keTalAka jaina tArkikono che. be upayogo ekasAthe na thaI zake e pelA Agamika niyama bAbata A tArkiko kahe che ke be savikalpaka jJAnopayoga ekasAthe na thaI zake, jyAre eka nirvikalpaka jJAnopayoga ane bIjo savikalpa jJAnopayoga e be to sAthe thaI zake. eTaluM ja nahIM, paNa jaina tArkiko to eka viSayanA savikalpaka pratyakSa ane bIjA viSayanA vicAranI (mAnasa vikalpanI) yugapad utpatti svIkAravAnA matanA che. siddhivinizcayanA TIkAkAra anantavIrya spaSTapaNe lakhe che ke jyAre gAyanuM aindriyaka savikalpaka pratyakSa thatuM hoya tyAre azvano vicAra (mAnasa vikalpa) paNa saMbhavI zake.82 hemacaMdrAcArya paNa jaNAve che ke avagrahano (je aindriyaka savikalpaka pratyakSa aMtargata che teno) niSedha vicArathI thato nathI. arthAt eka viSayano avagraha ane bIjA viSayano vicAra sAthe utpanna thaI zake che ane sAthe rahI zake che.83 jo ke ATalI hada sudhI javuM e keTaluM nyAyasaMgata che te vicAraNIya che. eka viSayanA nirvikalpaka pratyakSa ane bIjA viSayanA savikalpaka pratyakSanI yugapad utpatti to mAnI zakAya ane bauddha mAne paNa che,8'paraMtu ekaM viSayanuM savikalpaka pratyakSa ane bIjA viSayano vicAra e benI yugapad utpatti mAnavI tArkika dRSTie yogya che ? bauddho koIpaNa be vikalpone kramabhAvi ja mAne che, yugapad mAnatA nathI.85 Ama, jeo darzanane sattAmAtragrAhI nirvikalparUpa mAne che ane jJAnane vizeSagrAhI savikalpaka gaNe che temaNe darzana ane jJAnanI utpatti yugapa ke kramika eno A rIte vicAra karavo joIe. paraMtu ahIM punaH e vastu pratye dhyAna kheMcIe chIe ke darzanano maulika artha sattAmAtragrAhI nirvikalpaka bodha hoya evuM lAgatuM nathI. S-6 Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana ane sAMkhyayogamAM jJAnadarzanavicAraNA 78 darzana ane vyaMjanAvagraha-arthAvagraha ApaNe joyuM tema cahyuM ane mana sivAyanI bIjI badhI Indriyo prApyakArI - che eTale te IndriyonI bAbatamAM IndriyonI sAthe viSayano saMyoga thatAM ja jJAnanI prakriyA zarU thAya che. Indriyano viSaya sAtheno saMyoga vyaMjana kahevAya che. vyaMjananuM grahaNa te vyaMjanAvagraha. vyaMjanAvagrahamAM IndriyanI uttejanA dhIre dhIre puSTa thatI jAya che ane chevaTe te uttejanAnuM mULa koIka bAhya vastu che tenuM bhAna arthAvagrahamAM thAya che. Ama, vyaMjanAvagrahathI matijJAna zarU thaI jAya che. have darzana jJAnanI pahelAM thAya che e badhA svIkAre che. eTale ahIM vyaMjanAvagraha pahelAM acakSudarzana mAnavuM paDe. svagrAhI darzana ane paragrAhI jJAna evo mata dharAvanArAo ja vyaMjanAvagraha pahelAM acakSudarzana ghaTAvI zake che. Ama, emanA mate bAhya viSayanA AkArarahita nirAkAra cetanya e darzana che ane AvuM darzana Indriya ane padArthanA saMparka pahelAM thAya che, jyAre sAkAra jJAna IndriyArthasannipAta pachI thAya che. Ama, acakSudarzana eTale cahyuM ane mana sivAyanI koIpaNa Indriya dvArA thanAra vyaMjanAvagraharUpa jJAnaparyAyanI pUrve te jJAnaparyAyanA janakarUpa Atmaprayatna yA AtmasaMcetana te acakSudarzana che. paraMtu jeo darzana eTale sAmAnyagrAhI bodha yA avyakta bodha ane jJAna eTale vizeSagrAhI bodha yA vyakta bodha evo kare che temane IndriyArthasaMyoga pachI darzana mAnavuM paDe che, ane Ama mAnatAM temane jJAna aMtargata eka bhUmikArUpa darzana mAnavAnI Apatti Ave che, kAraNa ke vyaMjanAvagrahano samAveza matijJAnamAM thaI jAya che. pUjyapAda kahe che ke IndriyArthasaMyoga pachI tarata ja darzana thAya che ane tyAra pachI thatuM arthanuM grahaNa te avagraha che. Ama, ahIM temaNe IndriyArthasanikarSa pachI tarata ja darzana thAya che ema kahyuM eno artha ema thAya ke vyaMjanAvagraha ane darzana e banne eka ja che. * cahyuM ane mana e be IndriyonI bAbatamAM vyaMjanAvagraha hoto nathI ' eTale ahIM to Indriya ane arthanI yogya sanidhi hotAM sIdho ja arthAvagraha thAya che. tema chatAM A arthAvagrahapUrve viSayanI kevaLa sattAnuM grahaNa karatuM darzana che ema moTe bhAge kahevAmAM Ave che.88 arthAt Indriya ane viSayanI yogya sannidhi thatAM ja viSayanI kevaLa sattAnuM grahaNa te darzana ane pachI thatuM avAntara sAmAnyonuM grahaNa te arthAvagraha. keTalAka arthAvagrahane darzanarUpa mAne che. avagrahane darzanarUpa mAnato mata siddhasena divAkara pahelAM paNa astitvamAM hato evuM anumAna karI zakAya, kAraNa ke siddhasena divAkarane enuM khaMDana karavAnI Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ # jainadarzana ane sAMkhyayogamAM jJAna ane (bodharUpa) darzana pharaja paDI che. jinabhadra paNa A matanuM samarthana karatA hoya ema.jaNAya che, kAraNa ke teo samyaktva ane zrutanA bhedanI vicAraNAmAM avagraha, ihA darzanarUpa che evuM jaNAve che ane avagrahane spaSTa zabdomAM anAkArarUpa kahe che.0.A mata jinabhadra pachInA kALamAM paNa cAlu rahyo hoya ema lAge che, kAraNa ke akalaMka, dhavalATIkAkAra, vidyAnaMda ane hemacaMdrane spaSTapaNe kahevuM paDyuM che ke darzana e jJAnathI bhinna che. abhayadevasUrie spaSTa zabdomAM ukta mata svIkAryo che.1 yazovijayajI paNa avagrahane darzanarUpa mAnatA jaNAya che.2 26 siddhasena divAkara vagere AcAryonI ukta matanA virodhamAM dalIlo A pramANe che - siddhasena divAkara kahe che ke jo avagrahane darzanarUpa mAnavAmAM Avaze to jJAnopayoga ATha prakArano che ane darzanopayoga cAra prakArano.che e vyavasthAmAM ane matibhedonI 28nI saMkhyAmAM visaMgati upasthita thaze. A vastu dhyAnamAM rAkhIe to vyaMjanAvagraha suddhAMne darzana na gaNI zakAya ane darzanane vyaMjanAvagraha pahelAM mAnavuM paDe, ane to darzana ane jJAnano artha evo karavo joIe ke jemAM A ghaTI zake. A saMdarbhamAM A prakaraNanI zarUAtamAM jaNAvela hakIkatane lakSamAM laIe ke mananane uttarakAlInoe jJAnanA eka prakAra matijJAnamAM pheravI nAkhyuM che. jo Ama hoya to avagraha Adi je matijJAnanA cAra bhedo gaNAya che te kharekhara to mULamAM manananI prakriyAnI cAra bhUmikAo hovI joIe. have jo te manananI cAra bhUmikAo hoya ane manana zrutapUrvaka, hoya to avagraha ane darzananA pUrvApara saMbaMdha vize je prazna Ubho karavAmAM Ave che te prazna Ubho thato ja nathI. avagraha Adi manananI cAra bhUmikAo hovI joIe e bAbatanuM sUcana jJAtAdharmakathAmAM maLe che. tyAM nIce mujaba kahevAmAM AvyuM che. tae NaM se sumiNapADhagA seNiyassa raNNo aMtie eyamaTThe soccA Nisamma haTTha jAva hiyayA taM sumiNaM sammaM ogiNhaMti / ogiNhaMtA ihaM aNupavisaMti...... (zrRtvA....avaiAti, avamRdgha phahAm anupraviti) |jJAtAdharmavayA, prathama adhyayana, 35 zrutadarzana kema nahIM ? kharekhara to zrutajJAnane zrutadarzana nathI. paraMtu zruta matipUrvaka hoI matinA darzanane paraMparAthI zrutajJAnanuM darzana keTalAka AcAryoe mAnyuM lAge che. ApaNe jANIe chIe ke zrutajJAna vAkyane sAMbhaLIne thAya che eTale zrutajJAnamAM zrAvaNapratyakSa kAraNarUpe paDe che ane zrAvaNapratyakSanA kAraNarUpe zrAvaNa acasudarzana paDe che. Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana ane sAMkhyayogamAM jJAnadarzanavicAraNA 80 eTale keTalAka AcAryoe zrutajJAnane acakSudarzana hoya che ema kahyuM che ane A dRSTie teonI vAta sAcI che. jeo kahe che ke zrutajJAnane darzana nathI temanA kahevAno Azaya e che ke zrutajJAnane potAnuM sAkSAt zrutadarzana nathI ane eTale ja zrutajJAnane darzana nathI evuM e arthamAM mAnavAmAM AvyuM che. eTale ja dhavalAmAM kahyuM che ke matijJAnapUrvaka thanAra zrutajJAnane darzanapUrvaka mAnavAmAM virodha Ave che. darzanano artha bAhya arthanA AkAra rahita AtmacetanyanuM grahaNa ane jJAna eTale bAhyArthagrahaNa e arthamAM paNa zrutajJAnane darzana ghaTI zakatuM nathI, kAraNa ke zrutajJAnapUrve matijJAna che je sAkAra che. mana:paryAyadarzana vize matabheda mana:paryAyajJAnane darzana hoya che ke nahIM e vize matabheda che. keTalAka mAne che ke mana:paryAyajJanane darzana nathI jyAre keTalAka mAne che ke tene darzana che. jeo mAne che ke tene darzana che teo paNa te kayuM darzana che te aMge matabheda dharAve che. keTalAka tene acasudarzana che ema mAne che, keTalAka avadhidarzana che ema mAne che, to keTalAka tene mana:paryAyadarzana che ema mAne che. siddhasena divAkara, jinabhadra, akalaMka, vIrasenAcArya vagere mana:paryAyajJAnane darzana che ema mAnatA nathI.95 AnA kAraNa tarIke keTalAka evI spaSTatA karatA hatA ke mana:paryAyajJAna prathamathI spaSTa utpanna thAya che eTale tyAM darzanano prazna ja upasthita thato nathI. - keTalAka mana:paryAyajJAnane acakSudarzana che ema kahe che. eno artha e thayo ke mana:paryAyajJAna e matipUrvaka che. dhavalA6 ane dravyasaMgrahaTIkAmAM spaSTapaNe kahevAmAM AvyuM che ke mana:paryAyajJAna matijJAnapUrvaka che. jinabhadra mana:paryAyajJAnI bAhya ghaTAdi arthone mAnasa acakSudarzanathI jue che ema kahyuM che.98 - keTalAka AcAryo evuM mAnatA ke mana:paryAyajJAnI avadhidarzanathI jue che. paraMtu mana:paryAyajJAnIne avadhijJAna hoya ja evuM nathI, eTale keTalAke evuM mAnyuM ke mana:paryAyajJAnIne avadhijJAna hoya to avadhidarzanathI jue ane avadhijJAna na hoya to avadhidarzanathI jue. jo mana:paryAyajJAnI avadhidarzanathI jue che ema mAnIe to mana:paryAyajJAna e avadhijJAnanI puSTa avasthA che ema phalita thAya. paraMtu A rItanI vAta koI AcArye karI hoya ema lAgatuM nathI. keTalAka AcAryo mana:paryAyajJAnane mana:paryAyadarzana che ema mAne che. paraMtu moTAbhAganA jainAcAryo A mAnyatAno pratiSedha kare che. (1) jinabhadra Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 81 # jainadarzana ane sAMkhyayogamAM jJAna ane (bodharUpa) darzana kahe che ke manaHparyAyadarzananuM astitva che ja nahIM kAraNa ke bhagavatIsUtramAM spaSTapaNe kahyuM che ke mana:paryAyajJAnI jo avadhijJAnavALo hoya to tene traNa darzana hoya cakSudarzana, acakSudarzana ane avadhidarzana, ane avadhijJAnavALo na hoya to tene be darzana hoya, catudarzana ane acakSudarzana.100 (2) mana:paryAyadarzana nathI kAraNa ke siddhAMtamAM mana:paryAyadarzanAvaraNano svIkAra nathI.101 (3) mana:paryAyajJAna avadhijJAnanI jema svamukhe viSayone jANatuM nathI. paraMtu parakIya manaHpraNAlI dvArA jANe che. tethI je rIte mana atIta ane anAgata viSayono vicAra kare che paNa dekhatuM nathI tema mana:paryAyajJAna paNa bhUta ane bhaviSyane jANe che paNa dekhatuM nathI. te vartamAna manane paNa viSayavizeSAkArathI jANe che eTale sAmAnyAvalokanapUrvaka * * pravRtti na hovAthI mana:paryAyadarzana ghaTatuM nathI.102 (4) mana:paryAyadarzana saMbhavatuM nathI, kAraNa ke mana:paryAyajJAna matijJAnapUrvaka thAya che.103 mana:paryAyajJAnane manaHparyAyadarzana kema nathI eno buddhigamya khulAso nIce pramANe che. mana:paryAyajJAnI paracittanA104 paryAyone jANe che. bIjAnA cittamAM, ghaTajJAnaparyAya, krodha, rAga, dveSa Adi je paryAyo thAya che temane jANe che, paNa tene temano sAkSAt anubhava thato nathI. bIjAnA cittanA rAgavibhAvane te sAkSAt anubhave che ema mAnatAM tene potAnAmAM rAgavibhAvano udbhava thAya. pote potAnA ja rAgavibhAvane anubhavI zake, bIjAnA rAgavibhAvane anubhavI zake nahIM. tevI ja rIte bIjAnA cittanA ghaTajJAnaparyAyane pote anubhavI zake nahIM. bIjAmAM udbhavelA ghaTajJAnanuM potAne sAkSAt saMvedana thaI zake nahIM. potAnA ghaTajJAnanuM ja potAne sAkSAt saMvedana thaI zake. jo bIjAne thayelA ghaTajJAnanuM tene saMvedana thatuM hoya to, bIjAthI teno abheda AvI paDe. ApaNane ApaNA jJAnanuM ane bhAvanuM ja saMvedana thAya che, paranA jJAnanuM ke bhAvanuM saMvedana thatuM nathI e sArvatrika niyamane anulakSIne kahevuM joIe ke manaHparyAyajJAnIne paracittanA jJAna, krodha Adi paryAyonuM jJAna ja thAya che, darzana (anubhava, saMvedana) thatuM nathI, thaI zake ja nahIM. mana:paryAyajJAnIne pacittanA paryAyonuM svasaMvedana thAya che ema mAnavAmAM vadatovyAghAta che ane darzanano artha svasaMvedana e prAyaH maulika jaNAya che. A dRSTie 'mana:paryAya' zabdathI "paracittaparyAya' abhipreta che. "mana:paryAya'' vizeSagrAhI che eTale tene manaHparyAyadarzana nathI e khulAso sAva pAMgaLo che. kevaLajJAna (sarvajJatA) bhagavAna mahAvIra tathA buddhanA samayathI laIne Aja sudhInA lagabhaga aDhI hajAra varSanA bhAratIya sAhityamAM sarvajJatvanA asti-nAstipakSonI, tenA Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana ane sAMkhyayogamAM zAnadarzanavicAraNA 82 vividha svarUpanI tathA samarthaka ane virodhIyuktivAdonI kramazaH vikasita sUkSma ane sUkSmatara spaSTa tema ja manoraMjaka carcAo prApta thAya che. sarvajJatvanA nAstikapakSakAra mukhyatayA traNa che - cArvAka, ajJAnavAdI ane pUrvamImAMsaka; ane sarvajJatvanA AstikapakSakAromAM aneka darzanono samAveza thAya che jemAM nyAya-vaizeSika, sAMkhyayoga, vedAnta, bauddha ane jainadarzana mukhya che. cArvAka Indriyagamya bhautika jagatane ja mAne che. pariNAme tenA matamAM atIndriya AtmA tathA tenI zaktirUpa sarvajJatva Adine mATe koI sthAna nathI. Adhunika vaijJAnikonI jema ajJAnavAdI ema mAnatA jaNAya che ke jJAna ane atIndriya jJAnanI paNa eka sImA hoya che. jJAna game teTaluM ucca kakSAnuM kema na hoya paraMtu te saikAlika badhA skUla-sUkSma bhAvone pUrNapaNe jANavA samartha nathI. vedavAdI pUrvamImAMsaka AtmA, punarjanma, paraloka vagere atIndriya padArtho mAne che. koIpaNa atIndriya jJAna thavAmAM paNa temane Apatti nathI. paraMtu temanA mate dharmanuM jJAna vedathI ja thAya che ane veda puruSakRta nathI. eTale koIne sAkSAt dharmanuM jJAna thatuM nathI. pariNAme koI sarvane sAkSAt jANI zakato nathI arthAta A arthamAM koI sarvajJa nathI. Ama chatAM veda dvArA dharmane ke sarvane jANavAno niSedha temaNe karyo nathI.05 nyAya-vaizeSika mate jJAna e AtmAno svabhAva nathI ane tethI muktimAM jJAnano abhAva che.106 paraMtu temanA mateya kalezarahita jIvanmukta sarvajJa hoI zake che.107 nyAya-vaizeSiko paNa nityamukta jagatkartA sarvajJa Izvarane mAne che. - temano Izvara sadAya sarva padArthone jANe che. tenI sarvajJatA nitya che. 108 jaina ane bauddho nityamukta Izvarane ja svIkAratA nathI. jainane mate kevalI sadA sarva vastuone sAkSAta yugapad jANe che,109 jyAre bauddhone mate buddha jyAre temane je vastune jANavAnI icchA thAya tyAre te vastune jANe che. yad vat icchati boddhaM vA tattadvetti niyogataH / zaktirevaMvidhA hyasya prahINAvaraNo hysau| tatva. jhAriza 3526. sAMkhyayoga sarvajJatvane svIkAre che. temanI mAnyatAnI carcA A prakaraNamAM ja yathAsthAne karavAnI hoI ahIM teno nirdezamAtra karyo che. jainadarzana sarvajJatva vize zuM mata dharAve che te vistArathI joIe. jaino sarvajJatvane kevaLajJAna kahe che. kevaLajJAna badhA ja dravyo ane temanAM badhA ja paryAyone (atIta, vartamAna ane anAgata avasthAone) jANe che. - AtmA anaMtajJAnasvarUpa che paraMtu rAgAdi kaSAyone kAraNe jJAnAvaraNIya Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 83 jainadarzana ane sAMkhyayogamAM jJAna ane (bodharUpI darzana karmarUpa AvaraNone laIne te anaMtajJAna pUrNa pragaTa thaI zakatuM nathI. paraMtu jyAre rAgAdi kaSAyono nAza karavAmAM Ave che tyAre pariNAme jJAnAvaraNIya karmono paNa nAza thaI jAya che ane anaMtajJAna pUrNarUpe pragaTa thAya che. Ama, sarvajJatvanuM sAkSAt kAraNa che jJAnAvaraNIya karmono nAza ane paraMparAthI kAraNa che rAgAdi kaSAyono nAza.10 jainadarzana anusAra sarvajJatvanuM varNana nIce pramANe che : (1) sarvajJatva aparokSa jJAna che. te Indriya, mananA mAdhyamathI jANatuM nathI, paNa sAkSAt jANe che. tethI temAM avagraha, IhA, avAya, dhAraNA avasthAone sthAna nathI. (2) te badhA dravyonI badhI vyaktione ane temanI trikAlavartI avasthAone yugapad jANe che.12 joyo anaMta hoI kramathI badhA zeyone jANavA zakya nathI.13 (3) jene sarvajJatva prApta thayuM hoya che te AtmAnA badhA pradezo sarvAkSaguNothI samRddha banI jAya che. 114 arthAta, eka eka Indriya eka eka guNane jANe che, jemake AMkha rUpane ja, nAka gaMdhane vagere, jyAre sarvajJa AtmAno pratyeka pradeza badhA ja sparzAdi viSayone jANe che. (4) sarvajJatva badhAne jANatuM hovA chatAM bAhya zeya padArtho tene koI asara karatAM nathI, arthAta A jJAna evuM che ke jenI sAthe rAgAdi bhAvo utpanna thatA nathI.115 sarvajJatva vartamAna paryAyonI jema atIta ane anAgata paryAyone sAkSAt jANe che. ahIM koIne zaMkA thAya ke vartamAnakALanA yonA AkAra jJAnamAM pratibiMbita thaI zake che paraMtu atIta ane anAgata paryAyonuM pratibiMba kevI rIte saMbhave ? AnuM samAdhAna e che ke jyAre chadmastha jJAnI tapasvI paNa yogabaLathI jJAnamAM nirmaLatA AvatAM atIta ane anAgata paryAyone jANI zake che, to pachI sarvajJanuM samasta AvaraNothI rahita pUrNataH nirmaLa jJAna atIta, anAgata paryAyone jANe emAM zuM Azcarya? jJAnano svabhAva ja evo che, svabhAvamAM tarka cAlI zake nahIM. atIta ane anAgata paryAyone asabUta kahIe chIe, kAraNa ke teo vartamAna nathI paraMtu kevaLajJAnamAM pratibiMbita thavAnI apekSAe atIta-anAgata paryAyo sadbhUta kahevAya che.16 kevaLajJAnamAM atIta ane anAgata zeyonA AkAro evI rIte pratibiMbita thAya che jema koI zilpI bhUta, bhaviSya baMne kALanA covIsa tIrthakaronI AkRtio patthara upara utkIrNa karI de che. jo kevaLajJAnamAM anAgata paryAya tathA atIta paryAya anubhavagocara na thAya to e jJAnane sarvotkRSTa ane stutiyogya koNa kaheze ?li7 Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * jainadarzana ane sAMkhyayogamAM jJAnadarzanavicAraNA 84 AcArya kuMdakuMde niyamasAranA zuddhopayogAdhikAramAM (gAthA 158) lakhyuM che ke "kevalI bhagavAna samasta padArthone jANe che ane dekhe che" A kathana vyavahAranayathI che paraMtu nizcayanayathI te potAnA AtmasvarUpane jANe che ane dekhe che. A uparathI phalita thAya che ke kevalInI parapadArthajJatA vyAvahArika che, naizcayika nathI. vyavahAranayane abhUtArtha ane nizcayanayane bhUtArtha teo gaNe che.118 pariNAme sarvajJatAnuM paryavasAna AtmajJatAmAM ja thaI jAya che. ane Ama, upaniSadanA "jhAtmano [ = ] vijJAnendra sarvaviditaM mavati" e vAkyanA AzayathI tadana najIka kuMdakuMdano vicAra pahoMcI jAya che. upaniSadanuM A sarvajJatva e AtmajJatva ja che. "AtmA ja sarva kaMI che, sarvanA sArabhUta che, ene jANe sarva jANuM" e bhAva che. bauddha dharmajJatA ane sarvajJatAnuM vibhAjana karI temAM gauNa-mukhyabhAva batAve che. teo mAne che ke sAdhakone mATe upadezaka dharmajJa hoya e pUratuM che, tenA sarvajJatvanI koI AvazyaktA nathI. Ama, teo dharmajJatva upara bhAra mUke che, sarvajJatva upara nahIM. AthI UlaTuM jaino sarvajJatva upara bhAra mUke che. sarvajJatva vinA pUrNa dharmajJatva ghaTe nahIM, ema jaina mAne che, kAraNake jyAM sarvajJatva nathI tyAM vItarAgatA nathI ane jayAM vItarAgatA nathI tyAM dharmano sarvathA sAkSAtkAra paNa nathI. sarvajJatvanI siddhi mATe jaina tArkiko nIce pramANe dalIlo Ape che : (1) je vastu sAtizaya hoya che. arthAt taratamabhAvApanna hoya che te vadhatI vadhatI kyAMka ne kyAMka pUrNadazAne prApta kare che, jema ke parimANa. parimANa nAnuM paNa che ane taratamabhAvathI moTuM paNa che. tethI te AkAzamAM pUrNatAne prApta karatuM jaNAya che. e ja dazA jJAnanI paNa che. jJAna kyAMka alya che to kyAMka adhika che. A rIte taratamabhAvavALuM dekhAya che. tethI te kyAMka ne kyAMka saMpUrNa paNa hovuM joIe. jemAM te pUrNakalAprApta thaze te ja sarvajJa hemacaMdrAcArye pramANamImAMsAmAM 20 A yukti ApI che - prajJAtirAvijhAnyAiisaddhestatsaddhiA () sUkSma, antarita ane dUravartI - kAlika ane daizika dRSTie - padArtho koIkane pratyakSa hoya che je kAraNa ke te padArtho anumeya che. je anumaya hoya te koIkane pratyakSa hoya ja.121 (3) sUryagrahaNa AdinA jyotirlAnanA upadezanI yathArthatA ane avisaMvAditA sarvajJatva siddha kare che. 122 (4) sarvajJa che kAraNa ke bAdhaka pramANonI asaMbhavatAno pUrNa nizcaya che.12 sarvajJanuM bAdhaka pramANa pratyakSa nathI. pratyakSanA AdhAre je vyakti kahe ke koI deza ke koI kALe koI sarvajJa nathI te vyakti pote ja sarvajJa banI jaze. pratyakSanA baLe badhA deza Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 85 - jainadarzana ane sAMkhyayogamAM jJAna ane (bodharUpa) darzana ane badhA kALanA badhA puruSonuM jJAna sarvajJa vinA bIjA koIne kevI rIte hoI zake ? sarvajJanuM bAdhaka anumAna paNa nathI. keTalAka sarvajJanA bAdhaka anumAna tarIke nIcenuM anumAna Ape che - arhanta sarvajJa nathI kAraNa ke te vaktA che ane puruSa che, raste janAra mANasanI jema. A anumAna sarvajJanuM bAdhaka nathI kAraNa ke vaktRtva ane sarvajJatvano koI virodha nathI. ekanI eka vyakti vaktA paNa hoI zake che ane sarvajJa paNa hoI zake che. jo. jJAnanI vRddhi sAthe vacanono hrAsa dekhAto hota to jJAnanI utkRSTatAmAM vacanono atyaMta hrAsa thAta. paraMtu hakIkatamAM to jJAnanI vRddhi sAthe vacananI paNa prakarSatA dekhAya che. sarvajJatvano puruSa sAthe paNa koI virodha nathI. paraMtu sarvajJatvano rAga sAthe virodha che. tethI je puruSamAM rAga hoya tyAM sarvajJatva na hoya. sarvajJatvano vItarAgatA sAthe avinAbhAva saMbaMdha che. eTale je puruSa vItarAga hoya te sarvajJa hoya ja. Ama prastuta anumAna sarvajJanuM bAdhaka nathI. Agama paNa sarvajJanuM bAdhaka nathI. veda, jaina Agamo vagere paNa bAdhaka nathI. (5) Aja prAyaH badhA puruSa rAgI dekhAya che, to atIta yA bhaviSyamAM koI pUrNa vItarAgInI yA sarvajJanI saMbhAvanA kevI rIte thaI zake ? Ano uttara che ke AtmA anaMtajJAnasvarUpa che. rAgAdi tenuM svarUpa nathI. tethI yogasAdhanA ane maitrI Adi bhAvanAthI temano uccheda zakya che ane pariNAme AtmAnA anaMtajJAnanuM pUrNa prAkaTya saMbhavita che.124 (6) sarvajJa jyAre rAgI AtmAnA rAgano ke du:khano sAkSAtkAra kare tyAre te pote svayaM rAgI ane duHkhI thaI jaze - AvI Apatti ApavAmAM Ave che. tenuM samAdhAna e che ke duHkha yA rAgane jANavAthI koI rAgI ke du:khI nathI thaI jatuM. madyane jANavAmAtrathI koI madyapAna karanAro banI jato nathI ke matta banI jato nathI.125 (7) AcArya vIrasenasvAmIe jayadhavalA TIkAmAM kevalajJAnanI siddhi mATe eka navI ja yukti ApI che. teo lakhe che ke kevalajJAna ja AtmAno svabhAva che. kevaLajJAna jJAnAvaraNa karmothI AvRta che ane AvaraNanA kSayopazama anusAra matijJAna AdinA rUpamAM pragaTa thAya che. tethI jyAre ApaNe matijJAna AdinuM svasaMvedana karIe chIe tyAre te rUpe aMzI kevalajJAnanuM paNa aMzataH svasaMvedana thaI jAya che. jevI rIte parvatanA eka aMzane joIne parvatanuM vyavahArataH pratyakSa mAnavAmAM Ave che tema matijJAnAdi avayavone joIne avayavIrUpI kevalajJAna arthAt jJAnasAmAnyanuM pratyakSa paNa svasaMvedanathI thAya che. ahIM AcArya kevalajJAnane jJAnasAmAnyarUpa mAne che ane tenI siddhi svasaMvedana pratyakSathI kare che.126 Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana ane sAMkhyayogamAM jJAnadarzanavicAraNA 86 *sarvajJonI dezanAnA bhedano khulAso : sarvajJo vItarAgIo che ane teo lokone duHkhamukta karavA, vItarAgI banAvavA upadeza Ape che. lokonI yogyatA ane adhikAra bhinna bhinna hoI temane pace evA upadezo Ape che. Ama, zrotAonI yogyatAnA bhede dezanAbheda che. jema kuzaLa vaidya ekanA eka rogathI pIDAtA daradIone roganI tIvratA-maMdatAnA temaja prakRtibhedanA AdhAre judI judI davA Ape che tema bhavarogathI pIDAtA lokone te vyAdhinI tIvratAmaMdatAne AdhAre temaja prakRtibhedane AdhAre upadezarUpa judI judI davA Ape che. Ama, upadezabheda te temanI asarvajJatAno sUcaka nathI paNa temanA upAyakauzalano sUcaka che. sarvajJo bhavavyAdhibhiSavaro che.127 kevaLajJAnano mULa artha prAcInone zuM abhipreta haze te kahevuM kaThina che. kevaLajJAna e nAma uparathI tArkikoe mAnela sarvajJatvano artha nIkaLato lAgato nathI. kevaLajJAna nAmamAM rahela "kevaLa" padano eka artha '"vizuddha" evo thAya che. 'kevaLajJAna' padano artha zuddha jJAna eTalo ja thAya. zuddha jJAna eTale rAgathI akilaSTa evuM jJAna. kevaLajJAna e vItarAgInuM jJAna che e hakIkata sAthe Ano barAbara meLa khAya che, ane yogadarzanamAM pataMjalie je akilaSTa cittavRttionI vAta karI che te akilaSTa cittavRtti ane A kevaLajJAna e banne eka ja paristhitine sUcave che. zuddhajJAnano bIjo artha 52 padArthathI asaMskRSTa jJAna evo paNa thaI zake, eTale je jJAna kevaLa AtmasanniSTha che te jJAna kevaLajJAna: A be artho kevaLajJAna e nAmathI spaSTapaNe sUcita thAya che. lAge che to evuM ke uttarakALe sarva padArthonI sarva avasthAonA sarvajJatvarUpa jJAnanI pratiSThA bIjA dArzanika vartuLomAM thavAthI jaina tArkikoe A kevaLajJAnane te sarvajJatvarUpa' jJAnano vAdho paherAvI dIdho. "sarvajJa" e zabdamAM rahelA "sarva"no kaMI eka artha thato nathI. nyAyavaizeSika darzanamAM vAtsyAyane AtmAne sarvajJa kahyo che. tyAM kahevAno Azaya e che ke cakSuno viSaya kevaLa rUpa che, zrotrano viSaya kevaLa zabda che, rasendriyano viSaya rasa che, sparzendriyano viSaya sparza che. ghrANendriyano viSaya gaMdha che paraMtu AtmAno viSaya rUpa, rasa, gaMdha, sparza ane zabda che.128 bIjuM, '"sarva'no artha saMkhyAnI dRSTie badhI vastuo nahIM paraMtu eka ja vastunA badhA aMzo evo paNa thaI zake arthAt eka vastune badhI apekSAthI je jANe te sarvajJa. Ama, ahIM sarva eTale anekAnta. A saMdarbhamAM paMDita sukhalAlajIe je kahyuM che te noMdhapAtra che. teo kahe che : "mAvatI sUtra meM Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 87 * / jainadarzana ane sAMkhyayogamAM jJAna ane (bodharUpa) darzana mahAvIra ke mukhya ziSya indrabhUti aura jamAlI kA eka saMvAda hai jo sarvajJatva ke artha para prakAza DAlatA hai / jamAlI mahAvIra kA pratidvaMdvI hai / use usake anuyAyI sarvajJa mAnate hoge / isalie jaba vaha eka bAra indrabhUti se milA to indrabhUti ne usase prazna kiyA ke kaho jamAlI ! tuma yadi sarvajJa ho to javAba do ki loka zAzvata hai yA azAzvata ? jamAlI cupa rahA tisa para mahAvIrane kahA ki tuma kaise sarvajJa ? dekho isakA uttara mere asarvajJa ziSya de sakate haiM to bhI maiM uttara detA hU~ ki dravyArthika dRSTi se lokaM zAzvataM hai aura paryAyArthika dRSTi se azAzvata / mahAvIra ke isa uttara se sarvajJatva ke jainAbhipreta artha ke asalI stara kA patA cala jAtA hai ki dravya - paryAya samaya draSTi se pratipAvana ratA hai vahI sarvajJa hai''129 trIjuM, "sarva"no eka artha akhaMDa evo thAya che.130 je jJAna akhaMDa vastune jANe te jJAna sarvajJa kahevAya. arthAt je jJAna vastune khaMDataH nahIM paNa akhaMDapaNe jANe te jJAna sarvajJa. AvuM jJAna zukala dhyAnanI nirvitarka nirvicAra bhUmikAe sAdhakane saMbhave. eTale zukaladhyAnanI A koTi jeNe siddha karI hoya te sarvajJa kahevAya. cothuM, A adhyAtmazAstra che, eTale A adhyAtmane dRSTimAM rAkhI adhyAtmazAstranA AdarzarUpa pUrNatAe pahoMcavA je kaMI jANavuM jarUrI hoya te sarvane jANanAruM jJAna te sarvajJatva. sarvajJatvano Avo artha karatAM sarvajJatva ane dharmajJatva banne samAnArtha banI jAya che. Ama adhyAtmazAstramAM dharmajJatva e ja sarvajJatva che. A saMdarbhamAM paMDita sukhalAlajIe je kahyuM che te atyaMta mahattvanuM che. teo lakhe che : ''tiNa merI rAya meM baina paramparA meM sarvajJatva aa gamatI artha AdhyAtmika sAdhanA meM upayogI saba tattvoM kA jJAna yahI honA cAhie, nahIM ki traikAlika samagra bhAvoM kA sAkSAtkAra / " 131 pAMcamuM, jaina zAstromAM vAraMvAra kahevAmAM AvyuM che ke alpamohIne thoDuMka jJAna hoya to paNa te jJAnI che jyAre bahumohIne badhAM ja zAstronuM jJAna hoya to paNa te ajJAnI che.132 A darzAve che ke jainone mate saMkhyAnI dRSTie keTalI vastu vyakti jANe che tenuM mahattva nathI. paraMtu tenI AMtarika zuddhi keTalI che tenuM mahattva che. AvuM hoIne je nirmohI che yA vItarAgI che tene saMkhyAnI dRSTie thoDI vastuonuM jJAna hoya to paNa te pUrNajJAnI che evuM phalita thAya. ane Ama, ApaNe agAu kahI gayA tema je jJAna akilaSTa che, je jJAna rAgathI asaMskRSTa che te jJAna pUrNajJAna che ema spaSTapaNe phalita thAya che. Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana ane sAMkhyayogamAM jJAnadarzanavicAraNA. 88 badhA ja dravyonI badhI ja vyaktionA badhA ja paryAyone jANanAruM jJAna mAnIe to niyativAda AvIne Ubho rahe ane karmavAdane yA svapuruSArtha ke Free Willne koI avakAza ja na rahe. eTale karmasiddhAntanuM virodhI AvuM sarvajJatva hoI, karmavAdI yA puruSArthavAdI darzanomAM tenuM sthAna na hoya, tenuM sthAna to niyativAdamAM ja hoya. 2. sAMkhya yoga darzana jJAna bIjA prakaraNamAM joyuM tema jJAnanuM dhAraka citta (buddhi) che, puruSa nathI. arthAt jJAna cittano dharma che puruSano dharma nathI. jJAnano viSaya che bAhya padArtho tema ja puruSa.32 citta tenA viSayane kevI rIte jANe che ? citta ghaTapaTAdi viSayonA AkAre pariNamIne ghaTapaTAdi viSayone jANe che ane puruSanA AkAre pariNamI puruSane jANe che. cittanA A viSayAkAra pariNAmane cittavRtti ke jJAna kahevAmAM Ave che. cittanI bAbatamAM ghaTapaTAdi AkArarUpa pariNAmanA badale ghaTapaTAdi AkArarUpa pratibiMba kema nathI mAnyU ? vijJAnabhikSu yogavArtikamAM jaNAve che ke ghaTAkArarUpe pariNamavA mATe sAme ghaTanuM hovuM jarUrI nathI, jyAre ghaTAkArarUpa pratibiMba dhAraNa karavA mATe sAme ghaTanuM hovuM Avazyaka che. citta ghaTanA abhAvamAM paNa ghaTAkAra bane che. eTale A ghaTAkAra pratibiMbarUpa nahIM paraMtu pariNAmarUpa ja hovo joIe. svapnamAM cittane ghaTajJAna thAya che paraMtu te kALe ghaTa to hoto nathI. A darzAve che ke cittane koIpaNa vastunuM jJAna tyAre ja thAya che jyAre te te vastunA AkAre pariName che.134 cittane pariNAmI mAnyuM hoI Ama mAnavAmAM koI bAdhA AvatI nathI. citta to acetana che, jaDa che, tene jJAna kayAMthI hoya ? AnA uttaramAM IzvarakRSNa vagere jaNAve che ke cetananA sAmIpyane kAraNe acetana hovA chatAM cetanAvALuM hoya evuM jaNAya che. 35 arthAta cetanAnA prakAzathI prakAzita citta cetananI jema varte che. citta sattva pradhAna che, sattvano guNa prakAza che, eTale citta prakAzasvarUpa che. paraMtu citta cetana nathI paNa jaDa che. Ano artha e ke A cittano prakAza e jJAna ane A prakAzarUpa jJAna jaDano dharma hoI svaprakAzya nathI paraMtu paraprakAzya che. jJAnanI prakriyAnI vizeSa samajUtI pratyakSanA nirUpaNamAM ApaNe ApIzuM. jJAnanA prakAro jJAna e cittavRtti che. pataMjalie spaSTapaNe jaNAvyuM che ke cittavRttio kAM to klezayukta hoya che kAM to klezarahita hoya che.136 AnA uparathI be Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 89 // jainadarzana ane sAMkhyayogamAM jJAna ane (bodharUpa) darzana mahattvanI hakIkata phalita thAya che. eka, sAmAnya mAnavInuM citta jyAre koIpaNa vastune jANe che tyAre temAM jJAnanI sAthe sukha yA du:kha tema ja rAga,yA dveSano bhAva UThe che. bIjuM, sAdhanAne pariNAme vItarAga banI zakAya che. ane AvI vItarAga vyaktinuM jJAna nirmaLa hoya che, rAga-dveSanA bhAvathI rahita hoya che. yogadarzanamAM cittavRttionuM arthAt jJAnonuM vargIkaraNa pAMca vibhAgamAM karavAmAM AvyuM che - pramANa, viparyaya, vikalpa, nidrA ane smRti. (1) pramANa : citta jyAre viSayAkAre pariName che tyAre jo cittamAM Avelo AkAra bAhya viSayanA AkAra jevo ja hoya ( yathArtha hoya ) to te cittavRtti yA jJAna pramANa kahevAya che. sAMkhya-yoga traNa pramANo svIkAre che - pratyakSa, anumAna ane zabda (Agama). AmAMthI pratyakSanuM nirUSaNa vigate karavuM jarUrI che. pratyakSa H IndriyanA mAdhyamathI bAhya vastunA saMparkamAM AvavAthI te sAmAnyavizeSAtmaka vastunA AkAre jyAre citta pariName che tyAre te cittapariNAmane pratyakSa kahevAmAM Ave che. A cittapariNAma(cittavRtti)mAM vizeSa pradhAna hoya che, sAmAnya gauNa hoya che.137 pratyakSajJAnanI utpattinI prakriyAmAM Indriyo, mana, ahaMkAra, buddhi (citta) mahattvano bhAga bhajave che. vyavahAramAM mANasa koIpaNa vastunuM pahelAM jJAnendriyo dvArA Alocana kare che, pachI mana dvArA tenA guNadoSa vicAre che, pachI pote tene vize karavA kaMIka samartha che ema abhimAna dhAraNa kare che ane chevaTe te kriyAvyApAra karavAno adhyavasAya kare che. A adhyavasAya e buddhino asAdhAraNa dharma che. A pramANe vAcaspati mizra saMmajAve che.138 bIjA eka sthAne te jaNAve che ke pratyakSanI utpattinA kramamAM prathama nirvikalpaka jJAna ane pachI savikalpaka jJAna utpanna thAya che. Indriyono viSaya sAthe sannikarSa thatAM IndriyanI viSayAkAra vRtti thAya che. A IndriyavRttine "AlocanamAtra' nAme oLakhavAmAM Ave che. A AlocanavRti sammugdhavastumAtradarzanarUpa hoya che arthAt A vakhate vastugata sAmAnya, vizeSa pRtharUpe gRhIta thatAM nathI. dravya, guNa, karma, sAmAnya, vizeSa badhuM avibhaktarUpe gRhIta thAya che. Ane ja dArzanika paribhASAmAM nirvikalpaka jJAna kahevAmAM Ave che. pachI mananI saMkalpa ane vikalparUpa kriyA zarU thAya che arthAt mana pRthakkaraNa zarU kare che. A vakhate mana vastunI vivecanA kare che, tenA dravya, guNa, karma, sAmAnya, vizeSane pRthak karI temane grahaNa kare che. Ane pariNAme vastu spaSTarUpe gRhIta thAya che. teno AkAra-prakAra Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana ane sAMkhyayogamAM jJAnadarzanavicAraNA - pragaTa thAya che. buddhimAM ''A viSaya Avo che'" evI adhyavasAya nAmanI vRtti janme che. A che savikalpaka jJAna. 139 02 mananI madada vinA jJAnendriya jJAna utpanna karI zakatI nathI. mana cakSu vagerenI sAthe joDAI temanI sAthe aikya saMpAdana karI darzana, sparzana vagere kriyAo kare che. "huM anyamanaska hato eTale huM sAMbhaLI zakyo nahIM' vagere pramANo dvArA siddha thAya che ke cakSu vagere Indriyo sAthe mana joDAyeluM na hoya tyAre te te Indriya potAno vyApAra karI zakatI nathI.140 sAMkhyadarzanamAM triguNAtmaka ahaMkAranI sattvaguNapradhAna avasthAmAMthI IndriyanI utpatti mAnI che eTale sAttvika IndriyonA potAnA viSaya sAthenA saMbaMdhane pariNAme buddhino AvaraNAtmaka tamoguNa abhibhUta thatAM sattvaguNa prabaLa bane chaeN ane buddhi Indriyo dvArA bAhya viSayAkArarUpe pariName che.41 Ama buddhi Indriyo dvArA bAhya viSayAkAre pariNamatI hoI buddhine dvArI ane Indriyone dvAro kahyA che.142 buddhi viSayAkAre pariName che tyAre buddhimAM 'A viSaya Avo che'' evo adhyavasAya thAya che. buddhigata viSayAkArathI adhyavasAya bhinna nathI.143 arthAt buddhigata viSayAkAra adhyavasAyAtmaka, nizcayAtmaka, spaSTa, vizada che ane Avo buddhigata viSayAkAra te ja buddhinI vRtti che. buddhimAM Avelo AkAra bAhya viSayanA AkAra jevo ja (yathArtha) hoya to te buddhivRtti (jJAna) pramANa kahevAya. vAcaspatine mate pratyakSanI bAbatamAM bAhyendriya, mana, ahaMkAra ane buddhi A cAranI vRttio yugapat athavA kramathI thAya che. apratyakSanI bAbatamAM paNa `mana, ahaMkAra ane buddhinI vRttio yugapat athavA kramathI thAya che, paraMtu temanI pUrve koIne koI samaye pratyakSa thayuM hovuM joIe. gADha aMdhakAramAM vIjaLIno camakAro thatAM vaTemArgu sarpa jue che. Ave prasaMge AlocanavRtti, saMkalpavRtti, abhimAnavRtti ane adhyavasAyavRtti yugapat utpanna thAya che. cakSuno sarpa sAthe saMyoga thatAM ja te dUra haTI jAya che. bIjI bAju, musAphara AchA prakAzamAM dUra jue che ke kaMIka che (AlocanavRtti), pachI dhyAnathI jotAM tene jaNAya che ke e cora (saMkalpavRtti), pachI tene jaNAya che ke te enI tarapha ja AvI rahyo che (abhimAnavRtti), pachI te nizcaya kare che ke teNe tyAMthI jhaDapathI bhAgI javuM joIe (adhyavasAyavRtti), pachI tyAMthI bhAgI jAya che. ahIM karaNonI pravRtti kramathI thAya che. apratyakSanI bAbatamAM smRti, anumiti ke zabdabodha ane temanuM kArya palAyana ke avasthAna ekasAthe thaI zake che, ane koIka vAra Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 91 - jainadarzana ane sAMkhyayogamAM jJAna ane (bodharUpa) darzana dhIme dhIme smRti vagereno unmeSa thatAM kArya janme che. paraMtu smRti hoya, anumAna hoya ke zAbdabodha hoya - temanA mULamAM pratyakSa to hoya ja che.144 yuktidIpikAkArano mata A bAbate bhinna che. te zrotra vagere bAhyakaraNanI ane antaHkaraNanI vRttio yugapat saMbhave che evA matanA virodhI che. te AlocanavRtti, saMkalpavRtti, abhimAnavRtti ane adhyavasAyavRttine kramika ja gaNe che, kAraNa ke jJAnendriyanI sahAya vinA antaHkaraNa koI vastune grahaNa karI zakyuM nathI. jo jJAnendriyanI sahAya vinA antaHkaraNane vastu grahaNa karatuM mAnavAmAM Ave to karNa vagere bAhmendriyanuM kaMI prayojana ja rahe nahIM. vaLI, IzvarakRSNa bAhyendriyone dvAra ane antaHkaraNone dvArirUpa kalpe che. bAhyendriya ane antaHkaraNanI yugapavRtti mAnatAM A dvAradvAribhAvano vyAghAta thAya. eTale bAhyendriyanI ane antaHkaraNanI vRttione kramika ja mAnavI joIe. aMtamAM yuktirdIpikAkAra jaNAve che ke pUrvAcAryo daSTa vartamAna viSayanI bAbatamAM cAreya vRttionA yaugapadyanA saMbhavane svIkAre che paNa IzvarakRSNa to atIta ane vartamAna banne prakAranA viSayonI bAbatamAM cAreya vRttionI kramika utpatti ja svIkAre che.14 aniruddha paNa yuktidIpikAkAranA matanA che. te kahe che ke pUrvokta cAreya vRttio kadIye ekasAthe thatI nathI. vAcaspatie ApelA akramanA dRSTAMtamAM paNa krama che ja paNa te eTalo jhaDapI che ke ApaNane te jaNAto nathI.14 mATha2147 ane gauDapAda148 vAcaspatinA jevo ja mata dharAve che. have bIjo prazna e che ke bAhya jJAnendriyonI AlocanavRttio yugapad saMbhave che ke nahIM ? arthAt zabdAlocana, sparzalocana, vagere pAMca AlocanavRttio ekasAthe utpanna thaI zake ke nahIM ? Ano uttara sAMkhyasUtrakAra hakAramAM Ape che.14% bhikSu paNa AnuM samarthana kare che.150 anumAna H IzvarakRSNe anumAnanuM lakSaNa ApyuM che "taddhi ni ipUrvam anumAnam''111 'liMgaliMgipUrvakam''nI vyAkhyA evI karavAmAM AvI che ke chevaTe eno artha thAya vyAptijJAna ane pakSadharmatAjJAna dvArA utpanna thayelI buddhivRtti. AvI buddhivRtti anumAna pramANa che. yogabhASya jaNAve che ke jijJAsita dharmathI viziSTa anya dharmIomAM rahenAra, jijJAsita dharmano jyAM abhAva che tyAM na rahenAra ane prastuta pakSamAM rahenAra hetunA viSayane sAmAnyarUpe mukhyapaNe grahaNa karanArI cittavRtti anumAna pramANa che. Ama, yogabhASyakAra sadbhutunAM traNa svarUpo svIkAre che-sapakSasattva, vipakSavyAvRtti ane pakSasattva. vaLI temane mate anumAna mukhyapaNe sAmAnyarUpe sAdhyane grahaNa kare che.152 s-7 Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana ane sAMkhyayogamAM jJAnadarzanavicAraNA zabdapramANa H IzvarakRSNe Apela zabdapramANanuM lakSaNa che 'Aptazruti: Aptava-nam''153 arthAt Aptazruti zabdapramANa che. AptatAno artha che bhrama, pramAda, saMzaya, pratAraNabuddhi vagerethI rahita, je zruti AvI hoya te zabdapramANa. apauruSeya vedarUpa zruti AvI che. eTale te zabdapramANa che. vedamUlaka smRti, itihAsa, purANa vagere paNa zabdapramANa che. AdividvAna kapilanI bAbatamAM kalpanI zarUAtamAM pahelAMnA kalpomAM bhaNelI zrutinuM smaraNa saMbhave che. tethI kapilanAM vAkyo paNa zabdapramANa che. A che vAcaspatino mata.154 92 vAcaspati Aptata' vacanamAM mAnatA lAge che, puruSamAM nahIM. yogabhASyane mate AptatA vAkyamAM nathI paraMtu puruSamAM che. bhrama, pramAda, IndriyanI azakti, parapratAraNecchA vagere doSarahita puruSa Apta kahevAya che. evo puruSa je bole ke upadeza de te zabdapramANa che. bIjI rIte kahIe to vAkyagata AptatA puruSagata AptatAmUlaka che.15 yuktidIpikAkAra 'Aptazruti"ne ekadeza samAsa tarIke gaNe che ane e rIte uparanA baMneya matone svIkAre che.156 mATharAcArya jaNAve che ke je kSINadoSa puruSa hoya te khoTuM bole ja nahIM.157 Ano artha e ke rAga vagere doSathI rahita puruSa vastune yathArtha jANe che ane te rAga vagere doSothI rahita hovAthI tenAmAM bIjAne chetaravAnI vRtti hotI nathI, eTale tenAM vacano vastunuM yathArtha pratipAdana kare che. Ama tenAM vacano zabdapramANa che. ahIM vacanone zabdapramANa kahyAM che paraMtu kharekhara to e vacano dvArA zrotAnA cittamAM je yathArtha vRtti janme che te ja zabdapramANa che. yogabhASyakAra jaNAve che ke pote pratyakSa yA anumAnathI jANelA arthanA jJAnane zrotAmAM saMkrAnta karavA Apta puruSa zabdopadeza kare che, A zabdo sAMbhaLI zrotAnA cittamAM zabdapratipAdita arthanI je yathArtha vRtti udbhave che te AgamapramANa yA zabdapramANa che.158 vAcaspati vagere ya vAkyajanita, vAkyapratipAdita arthane anurUpa zrotRgata cittavRttine ja zabdapramANa gaNe che. (2) viparyaya : viparyaya mithyAjJAna che, te vastunA yathArtha rUpane nahIM paraMtu tenAthI UlaTA rUpane darzAve che.159 te mithyAjJAna hoI pramANajJAnathI teno ane tene AdhAre cAlatA vyavahArano bAdha thAya che.160 viparyayamAM bhrAnti ane saMzaya banneno samAveza thAya che.161 chIpa vize "A cAMdI che" evuM jJAna bhrAnti che, ane "A chIpa haze ke cAMdI haze" evuM jJAna saMzaya che. A banneya jJAno vastunA yathArtha AkAravALA nathI. A banneya jJAnonI bAbatamAM bAhya viSayanA AkAra ane cittamAM UThelA AkAra vacce sArUpya nathI hotuM. Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 93 . jainadarzana ane sAMkhyayogamAM jJAna ane (bodharUpI darzana vaLI, te jJAna dharAvatI vyaktio jevI chIpane hAthamAM le che tevI ja temanI bhrAnti ane saMzaya TaLI jAya che, kAraNa ke tene hAthamAM letAM te cAMdI karatAM vajanamAM khUba halakI temane jaNAya che, ahIM uttarakAlIna halakApaNAnuM pramANajJAna pahelAMnA "A cAMdI che" evA bhrAnta jJAnane ke "A cAMdI haze ke chIpa" evA saMzayajJAnane dUra kare che. hakIkatamAM, viSayanA AkAra jevo ja AkAra cittamAM UThayo nathI tenuM bhAna to ApaNane tyAre ja thAya che jayAre te vastuviSayaka uttarakAlIna jJAnothI te pUrvanuM jJAna bAdhita thAya. bhikSu kahe che ke yogadarzanane mate bhrAntimAM viSaya upara jJAnAkArano Aropa karavAmAM Ave che. 162 chIpamAM cAMdInI bhrAntinA dRSTAntamAM chIpa upara cittagata cAMdInA AkArano Aropa thAya che. vaLI, teo jaNAve che ke yogadarzana . mAtra bhedAgrahaNane ja bhrAnti gaNatuM nathI paraMtu bhedAgrahaNa uparAMta bhedAMgrahaNane pariNAme viSayanA anyarUpe thatA grahaNaneya brAntimAM samAve che.163 | (3) vikalpa : zabda sAMbhaLyA ke vAMcyA pachI utpanna thanAruM, jenuM astitva ja nathI evA viSayanA AkAravALuM ane jene AdhAre cAlato vyavahAra bAdha pAmato nathI evuM jJAna te vikalpa.164 Ama vikalparUpa jJAna zabdajanya che, vastusaMsparzazUnya che ane vyavahArAvisaMvAdI che. rAhu ane mAthuM e be bhinna nathI. rAhu mAthArUpa ja che. rAhu ane mAthAno bheda nathI tema chatAM "rAhunuM mAthuM" evA zabdo sAMbhaLI temanA bhedanuM jJAna thAya che. ahIM bahAra bheda na hovA chatAM mAtra zabdonA sAmarthyathI bhedanuM jJAna thAya che. "dhagadhagato loDhAno goLo bALe che" A zabdo potAnA sAmarthyathI agni ane loDhAnA goLA vacce abheda na hovA chatAM temanA abhedanuM jJAna cittamAM janmAve che. ahIM bahAra abheda na hovA chatAM mAtra zabdonA sAmarthyathI cittamAM abhedanuM jJAna UThe che. A vikalpajJAnanI khUbI e che ke ApaNe jANatA hoIe ke rAhu ane tenA mAthA vacce bheda nathI tema chatAMya ApaNe bhedapratipAdaka "rAhunuM mAthuM" e zabdaprayoga karatAM aTakatA nathI, athavA to rAhu ane tenA mAthA vacce bheda nathI evuM jANanArAya AvA ApaNA zabdaprayogano virodha karatA nathI. Ama, rAhu ane tenA mAthA vacce bheda nathI evuM jJAna ApaNane hoya ke na hoya ApaNe zabdaprayoga to bhedapratipAdaka "rAhunuM mAthuM" evo ja karIe chIe. ahIM ApaNe eka vAta dhyAnamAM rAkhIe ke jema zabda vikalpano janakache tema vikalpa paNa zabdano janaka che. cittamAM vikalpa UDyA vinA vaktA "rAhunuM mAthuM" evo zabdaprayoga kare nahIM. vikalpanI yoni zabda che ane Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana ane sAMkhyayogamAM jJAnadarzanavicAraNA. 94 zabdanI yoni vikalpa che. Ama, vikalpa pahelo ke zabda pahelo evo prazna nirarthaka che. temanI zRMkhalA bIja ane aMkuranI zRMkhalAnI jema anAdi che. vikalparUpa jJAna zabda vaDe utpanna thAya che chatAM te zabdapramANa nathI kAraNa ke vikalpa vastune grahaNa karato nathI jyAre zabdapramANa vastune grahaNa kare che. vaLI, vikalpa vastune grahaNa karato nathI tema chatAM te viparyaya paNa nathI kAraNa ke vikalpa upara AdhArita zabdaprayoga, vagere vyavahAra kadIya bAdha pAmato nathI jyAre viparyaya upara AdhArita vyavahAra pramANajJAnathI viparyayano bAdha thatAM ja bAdhita thaI jAya che, aTakI jAya che.165 (4) nidrA jAgrata ane svapnanI avasthAmAM udbhavatI cittanI vRttiono suSuptinI avasthA vakhate cittamAM laya thAya che. jAgrata ane svapnanI avasthAmAM zakya jJAnomAMnuM koIpaNa jJAna suSuptimAM hotuM nathI. AnuM kAraNa cittasattvane DhAMkI denAruM cittamAM prabaLa baneluM tamodravya che. A tamodravyane jANanArI cittanI vRtti nidrA kahevAya che. Ama nidrAe jJAnanA abhAvarUpa nathI paNa jJAnavizeSarUpa che. yogadarzana suSuptimAM jJAna mAne che. jo suSuptimAM jJAna na hoya to suSuptimAMthI jAgelAne "huM sukhapUrvaka sUto hato, mane kaMI bhAna na hatuM evuM smaraNa thAya che te na thavuM joIe. suSuptimAMthI jAgelAne thatuM AvuM jJAna smRtirUpa che. skRti anubhavelI viSayanI ja thAya. tethI suSuptimAM sukhano ane ajJAnano anubhava hoya che ema svIkAravuM joIe.167 ' suSuptimAM jJAna hoya che ke nahIM e cittazAstranA eka rasaprada prazna upara yogadarzane potAnI viziSTa mAnyatA ahIM rajU karI che. yogadarzana suSuptimAM - jJAna mAne che. e jJAna kevuM hoya che ? teNe to potAnI paribhASAmAM kahyuM ke te jJAna (cittavRtti) tamomaya cittane grahaNa kare che. A vAtane sAmAnya bhASAmAM DhALavI kaThaNa che. paraMtu ApaNe kahI zakIe ke nidrA kaMIka svapna jevI che. svapnamAM jema cittamAM vividha jJAnAkAro UThe che tema nidrAmAM paNa UThe che. paraMtu svapnakALe cittamAM mUDhatA na hoI cittano jJAnAkAra spaSTa prakAze che jyAre nidrAkALe cittamAM mUDhatA vyApelI hoI cittamAM UThato jJAnAkAra spaSTa prakAzato nathI. pariNAme svapnamAM UThatA jJAnAkArane ApaNe jAgyA pachI prayatnapUrvaka yAda karI zakIe chIe jyAre nidrAmAM UThatA jJAnAkArane ApaNe jAgyA pachI yAda karI zaktA nathI. Ane kAraNe suSuptimAMthI jAgelo jaNAve che ke mane suSuptimAM kaMI bhAna na hatuM. suSuptimAMthI jAgelo jJAnAkArane yAda nathI karI zakato paNa mAtra sAmAnyapaNe tenA cittanI sthiti te kALe sukharUpa hatI, duHkharUpa Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 jainadarzana ane sAMkhyayogamAM jJAna ane (bodharUpI darzana hatI ke jaDarUpa hatI teTaluM ja te jaNAvI zake che. Ama, suSuptimAMya jJAnAkAro UThe che, paNa citta mUDha hoI te jJAnAkAro atyaMta aspaSTa ane jhAMkhA hoya che. pariNAme te jJAnAkAronuM smaraNa thatuM nathI paraMtu te jJAnAkAronI sAthe sukha, duHkha ke jaDatAno je sAmAnyapaNe anubhava thayo hoya tenuM ja jAgyA pachI smaraNa thAya che. . (5) smRti : jeno anubhava thayo hoya e viSayanuM kaMI paNa umerA vinA yAda AvavuM te smRti che.16s anubhUta viSaya ja potAno saMskAra cittamAM pADavA samartha che. jyAre uddhodhaka sAmagrI upasthita thAya che tyAre cittamAM paDelA anubhUta viSayanA saMskAra jAge che. pariNAme, viSaya anupasthita hovA chatAM citta te viSayAkAre pariName che. cittanA A viSayAkAra pariNAmamAM jo anubhUta viSayathI kaMI vadhAre na hoya paNa teTaluM ja ke kaMIka ochuM hoya to tene smRti kahevAya. Ama, smRti pUrvAnubhavanI maryAdAnuM ullaMghana karatI nathI, pahelAM jeTalo viSaya anubhavAyelo hoya teTalAnuM ke ochAnuM smaraNa smRti' kare che, vadhArenuM smaraNa te karatI nathI.169 smRti vakhate cittane pUrvAnubhavanuM smaraNa thAya che ke pUrvAnubhUta viSayanuM smaraNa thAya che ke pachI bannenuM ? viSayanA AkAre pariNamelo te anubhava grAhya viSaya ane grahaNarUpa jJAna bannenA AkAravALo hoI bannenA saMskAro pADe che. yogya abhivyaMjaka maLatAM A saMskAro jAge che, pariNAme bannenA AkAravALI smRtine A saMskAro utpanna kare che. Ama, RtikALe cittane pUrvAnubhUta grAhya viSaya ane pUrvAnubhavarUpa jJAna banneyanuM smaraNa thAya che. Ama thavAnuM kAraNa e che ke jevo anubhava tevo saMskAra ane jevo saMskAra tevI smRti evo niyama che. 70 anubhavamAM gRhItanuM grahaNa nathI paNa agRhItanuM grahaNa che. jyAre smRtimAM gRhItanuM grahaNa che. smRti anya cittavRttie je viSayanuM grahaNa karyuM che te ja viSayanuM grahaNa kare che.171 ' anubhava ane smaraNa vacce atyaMta samAna AkAra che ema na mAnavuM, kAraNa ke anubhava anuvyavasAyarUpa hoya che jemAM grahaNAkAra mukhya hoya che, vizeSya hoya che ane grAhyAkAra gauNa hoya che, vizeSaNa hoya che, "huM ghaTane jANuM chuM" e anuvyavasAya che, temAM jJAna vizeSya che ane grAhya ghaTa vizeSaNa che. paraMtu smRtimAM grAhyAkAra mukhya hoya che, vizeSa hoya che ane grahaNAkAra gauNa hoya che, vizeSaNa hoya che; "te ghaTa" AvA AkAranuM smaraNa hoya che, Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana ane sAMkhyayogamAM jJAnadarzanavicAraNA 96 tattA e pUrvajJAnasvarUpa che. tethI smRtimAM grAhya vizeSyanuM, jJAna vizeSaNa che.172 yogabhASyakAra smRti be prakAranI gaNAve che - bhAvitasmartavyA ane abhAvitasmartavyA. bhAvitasmartavyA smRti svapnAvasthAmAM hoya che ane abhAvitasmartavyA smRti jAgratAvasthAmAM hoya che. Ano artha e ke svapna pote eka jAtanI smRti che ane teno viSaya kalpita, prAtibhAsika yA manomayI racanArUpa che. AthI UlTuM jAgratAvasthAmAM thatI smRtino viSaya satya padArtha che. svapnamAM kalpita viSayanI smRti hoya che ane jAgrAtAvasthAmAM akalpita viSayanI smRti hoya che. svapnarUpa smRtimAM "A hAthI ahIM atyAre Ubho che'' evA AkAranuM jJAna hoya che jyAre jAgrata avasthAmAM thatI smRtimAM '"te hAthI'' evA AkAranuM jJAna thAya che. vaLI, svapnamAMthI jAgelAne meM amuka padArtha joyo hato" evuM jJAna thAya che ane nahi ke "meM amuka padArthanuM smaraNa karyuM hatuM." A darzAve che ke svapnanI samAnatA viparyayarUpa pratyakSa jJAna sAthe paNa che. eTale keTalAka tene smRtirUpa gaNavAne badale eka prakAranA viparyayarUpa gaNe che. paraMtu svapnane eka prakAranI smRti gaNanArAo svapna ane smRti vaccenI samAnatA lakSamAM le che. te samAnatAo che - banneyano viSaya asannihita che, banneya pramAMNarUpa nathI ane banneya mAtra saMskArajanya che.173 jJAnasaMbaMdhI siddhio (vibhUtio) yogabhASyamAM saMyamajanya siddhionuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM che. temAMthI keTalIka siddhio jJAnasaMbaMdhI che. te jJAnasaMbaMdhI siddhio A che - atItaanAgatajJAna, sarvabhUtatajJAna, pUrvajanmajJAna, paracittajJAna, maraNakALajJAna, sUkSma-vyavahita-viprakRSTajJAna, bhuvanajJAna,tArAvyUhajJAna, tArAgatijJAna, siddhadarzana, cittajJAna, puruSasAkSAtkArajJAna, prAtibha-zrAvaNa vagere, divyazrotra, sarvajJAtRtva, atyaMta samAna vastuonuM bhedajJAna.174 AmAMnI cAra siddhionuM nirUpaNa ahIM prastuta che - atIta-anAgatajJAna, paracittajJAna, sUkSma-vyavahita-viprakRSTajJAna ane sarvajJAtRtva. atIta-anAgatajJAna dharmapariNAma, lakSaNapariNAma ane avasthApariNAma A traNeyamAM saMyama (dhAraNA, dhyAna ane samAdhi e traNeya) karavAthI atIta ane anAgatanuM jJAna thAya che.175 sUkSma-vyavahita-viprakRSTajJAna jyotiSmatI pravRttinA abhyAsanA paripAkathI yogIne mananA sAttvika prakAzano anubhava thAya che. A prakAzane paramANu jevA sUkSma, hIrA jevA pRthvInA Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 97 , jainadarzana ane sAMkhyayogamAM jJAna ane (bodharUpa) darzana peTALamAM chupAyelA ke bIjI koI rIte DhaMkAyelA tema ja dUra dezamAM rahelA padArtho upara pheMkavAthI yogIne te te padArthonuM pratyakSa thAya che.176 paracittajJAna chepotAnI rAga vagerevALI cittavRttimAM saMyama karavAthI potAnA cittanA azeSa vizeSano sAkSAtkAra thAya che. tethI potAnA cittathI bhinna bIjAnA cittanA azeSa vizeSonuM jJAna saMkalpamAtrathI thAya che. paraMtu A azeSa vizeSo te rAga Adi samajavAnA che. arthAt paracitta rAgI che ke virAgI ItyAdinuM o saMyama karanArane jJAna thAya che. paraMtu te paracittanA rAgano viSaya zo che tenuM jJAna thatuM nathI.77 sarvajJAtRtva puruSaviSayaka saMyamane pariNAme vivekajJAna janme che. jene vivekajJAna thAya tene sarvajJatA nAmanI siddhi prApta thAya che.178 A sarvajJatAnuM bIjuM nAma tArakazAna che. tArakajJAna badhA ja viSayone ane temanI atIta, anAgata ane vartamAna badhI avasthAone akramathI eka kSaNamAM jANI le che.179 vivekajJAna thAya eTale yogIne kaivalya pahelAM tArakajJAnarUpa aizcarya prApta thavuM ja joIe evo koI niyama nathI ema bhASyakAra spaSTapaNe jaNAve che.180 darzana - puruSa draSTA che. tenA darzanano viSaya cittavRtti che. puruSa cittavRttinuM darzana kare che. keTalIka vAra ema paNa kahevAmAM Ave che ke puruSa cittavRttine jANe che. Ama, puruSane thatuM cittavRttinuM jJAna e ja darzana che. citta pote potAne jANe che ema na mAnatAM puruSa cittane jANe che ema mAnavAnuM zuM kAraNa che ? Ano uttara pataMjali ane vyAsa nIce pramANe Ape citta potAne ane potAnA viSayane ekasAthe jANe che ema mAnavuM barAbara nathI kAraNa ke eka ja kSaNe cittane potAnuM ane potAnA viSayanuM jJAna thaI zake ja nahIM.181 citta mAtra potAnA viSayane ja jANe che. te pote potAne jANatuM ja nathI kAraNa ke te dazya che. 32 je dRzya che te puruSasaMvedya che. arthAta citta pote potAne jANatuM nathI paNa puruSa tene jANe che. cittanuM jJAna cittane potAne nathI paraMtu puruSane che. jJAtA ane zeya eka ja na hoI zake kAraNa ke kartA ane karma kadI eka hotAM nathI. game teTalI dhAravALI talavAra hoya paNa te pote potAne kApI na zake. vaLI, citta sadA agrAhya yA ajJAta ja rahe che evuM to mAnI zakAya ja nahIM, kAraNa ke "mAruM citta krodhayukta che," Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana ane sAMkhyayogamAM zAnadarzanavicAraNA. 98 "mAruM citta bhayamukta che," "mAruM citta amuka viSayamAM Asakta che" ema potAnA cittanI avasthA ochevatte aMze jANIne ja ApaNe pravRtti karIe - chIe.183 Ama, citta svaprakAza ke sarvathA agrAhya na hovAthI te puruSagrAhya che ema mAnavuM ja rahyuM. cittane kSaNika mAnanArA ahIM ema kahe che ke prathama kSaNanA cittane tenI pachI tarata ja utpanna thatuM bIjI kSaNanuM citta grahaNa kare che, eTale cittane puruSa grahaNa kare che evuM mAnavAnI jarUra nathI. AnI sAme yogadarzana jaNAve che ke A rIte cittane cittAntaragrAhya mAnavAmAM to anavasthAdoSa ane smRtisaMkaradoSa Ave.184 ghaTa vagerene jANanAruM citta tenI pachI tarata bIjI kSaNe utpanna thanAra citta vaDe gRhIta thAya che ema mAnavAmAM Ave to te bIjuM citta konAthI gRhIta thaze ? tene svagrAhya to mAnI zakAya nahIM. eTale tene trIjI kSaNanA cittathI grAhya mAnIe to trIjI kSaNanA cittane cothI kSaNanA cittathI, cothI kSaNanA cittane pAMcamI kSaNanA cittathI grAhya mAnavuM paDe ane AvI grAhya grAhaka cittanI anaMta dhArA cAlyA ja kare. A thayo anavasthAdoSa. vaLI, pUrva pUrva kSaNanA cittane uttara uttara kSaNanuM citta grahaNa kare che ema mAnavAthI viSayanA anubhavakALe viSayanuM jJAna, viSayanA jJAnanuM jJAna, viSayanA jJAnanA jJAnanuM jJAna vagere anaMta jJAna mAnavAM paDe. pariNAme mRtikALe te anaMta jJAnonI ekasAthe smRti thavI joIe. tethI "meM ghaDAne jANyo hato" evI rItanI mAtra eka AkAravALI smRti thAya che tene badale meM ghaDAne jANyo hato" "ghaDAnA jJAnane meM jANyuM hatuM" "ghaDAnA jJAnanA jJAnane meM jANyuM hatuM" vagere anaMta AkAravALI smRtio ekasAthe jAge. paraMtu A vastu anubhavathI viruddha che. smRtikALe mAtra arthanI ja smRti thAya che, paNa tenI sAthe asaMkhya jJAnonI smRti thatI nathI. A thaI smRtisaMkara doSanI vAta. eTale, cittane cittAntaragrAhya paNa mAnI na zakAya. tene puruSagrAhya ja mAnavuM paDe. puruSa buddhivRttine sAkSAt jANe che ane bAhya arthane buddhivRtti dvArA jANe che. puruSane thatuM bAhyaarthanuM A jJAna bodha kahevAya che. - asaMga, apariNAmI ane nirvikAra puruSa cittano jJAtA kevI rIte banI zake ? AnI sAMkhyayogasaMmata prakriyA nIce mujaba che : vAcaspatine mate cittamAM paDela puruSanuM pratibiMba ja cittavRttine dhAraNa kare che. citta viSayAkAre pariNamatAM peluM puruSapratibiMba tene dhAraNa karI le che. A rIte puruSapratibiMbanuM cittavRttine jhIlavuM e ja puruSane thatuM cittavRttinuM jJAna che. A rIte puruSane cittavRttinuM jJAna thatAM puruSane arthabodha thAya che, kAraNa ke cittavRttimAM arthAkAra che ja.185 Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 99 * jainadarzana ane sAMkhyayogamAM jJAna ane (bodharUpa) darzana bhikSu vAcaspatinA matanuM jussApUrvaka khaMDana kare che. cittamAM paDelA cetanapratibiMbane cittavRttinuM ane te dvArA arthanuM jJAna thaI ja na zake. pratibiMba to tuccha che. te prakAza vagere arthakriyA karavA asamartha che. AthI cittavRttinuM jJAna ane arthanuM jJAna kharekhara puruSane thAya che, puruSaniSTha che ema mAnavuM joIe. bhikSu kahe che ke arthoparakta cittavRttinuM pratibiMba puruSamAM paDe che. ane A rIte puruSane cittavRttinuM jJAna thAya che. puruSane cittavRttinuM jJAna thatAM e cittavRttinA mAdhyama dvArA arthanuM jJAna thAya che. arthanuM sAkSAt pratibiMba puruSamAM paDatuM nathI, paraMtu arthAkAra cittavRttinuM ja pratibiMba temAM paDe che, arthAkAra cittavRttinuM ja pratibiMba jhIlavAnI yogyatA puruSamAM che.' 186 vRtti sahita buddhinuM (cittanuM) pratibiMba puruSamAM paDe che ane puruSanuM pratibiMba buddhimAM paDe che. A paraspara pratibiMba bhikSu svIkAre che. buddhi puruSamAM pratibiMbita thAya che eTale buddhigata vividha viSayAkAronuM ane sukhaduHkhAkAronuM puruSane bhAna thAya che. A bhAna ja puruSano bodha ane bhoga che.187 vRttivALI buddhinA puruSagata A pratibiMbane lIdhe puruSa pote ja viSayAkAre pariName che ane te pote ja sukhaduHkhAkAre pariName che evuM mAnavA jIva prerAya che. jIvanuM A abhimAna e ja puruSane buddhino uparAga che, vAstavika uparAga nathI. buddhino koI dharma puruSamAM vAstavikapaNe saMkrAnta thato nathI. puruSa to kUTasthanitya, apariNAmI ja rahe che. jema bAhya viSayonuM bhAna yA darzana buddhivRtti dvArA ja puruSane thAya che tema tene potAnuM bhAna yA darzana paNa buddhivRtti dvArA ja mAnavuM joIe. tema na mAnIe to puruSa pote potAno jJeya nahIM banI zake, kAraNa ke puruSa sAkSAt pote potAnuM darzana karI zake che evI mAnyatAmAM karmekavRvirodhano doSa rahelo che. game teTalo kuzaLa naTa hoya toya te pote potAnA khabhA upara caDhI zake nahIM. eTale jema bAhyaviSayAkAra buddhimAM mAnIe chIe tema puruSAkAra paNa buddhimAM mAnavo joIe arthAt jema buddhimAM bAhyaviSayonuM pratibiMba svIkAravAmAM AvyuM che tema temAM puruSanuM pratibiMba paNa svIkAravuM joIe. bAhya viSaya ke puruSa jyAre buThyArUDha thAya che tyAre ja te puruSanA bodhano viSaya bane che.188 'draSTa-dezyoparakta citta sarvArtha che" pataMjalinuM A yogasUtra spaSTapaNe darzAve che ke buddhimAM puruSanuM ane bAhyaviSayanuM pratibiMba paDe che. buddhinI bAbatamAM '"pratibiMba" zabdathI pariNAma samajavAnuM bhikSu kahe che. buddhino viSayAkAre ane puruSAkAre pariNAma eTale ja buddhimAM viSayanuM ane puruSanuM pratibiMba. AthI UlaTuM vRttisahitA buddhinuM puruSamAM pratibiMba pariNAmasvarUpa nathI. arthAt, Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana ane sAMkhyayogamAM jJAnadarzanavicAraNA # 10 buddhi jema potAnA viSayanA AkAre pariName che tema puruSa potAnA viSayanA AkAre pariNamato nathI. puruSano sAkSAt viSaya buddhivRtti che.189 paMcazikha puruSane jyAre apariNAmI ane apratisaMkramA kahe che tyAre e evuM sUcavatA lAge che ke jyAre vRttisahitA buddhinuM puruSamAM pratibiMba paDe che tyAre puruSa te te vRttvAkAre pariNamato nathI ane jyAre buddhimAM puruSanuM pratibiMba paDe che tyAre te dezAntaragatirahita hovAthI buddhimAM pravezato nathI yA to teno koI svabhAva paNa buddhimAM saMkrAnta thato nathI. vRttirahita paramANumAM jema pratibiMbita thavAnI zakti nathI tema vRttirahita buddhimAM pratibiMbita thavAnI zakti nathI.190 eTale jyAre buddhinI badhI vRttiono saMpUrNa nirodha thaI jAya tyAre puruSamAM paDatuM buddhinuM pratibiMba aTakI jAya. puruSanuM buddhimAM pratibiMba badhA ja sAMkhyAcAryo mAne che paraMtu puruSamAM buddhinuM pratibiMba keTalAka ja mAne che. puruSamAM buddhinuM pratibiMba mAnatAM puruSanuM apariNAmIpaNuM cAlyuM jaze evo keTalAkane bhaya lAge che. paraMtu bhikSu e bhayane mithyA gaNe che. vaLI, 'bodha pauruSeya che" vagere vidhAno puruSamAM buddhinA pratibiMbanI mAnyatAnA poSaka lAge che. uparAMta, "jema sphaTika jAsudanA phUlanA sAnnidhyane kAraNe lAla lAge che tema puruSa paNa buddhinA sAnnidhyane laIne buddhinA dharmavALo lAge che'', ''jema taTa uparanAM vRkSo sarovaramAM pratibiMbita thAya che tema citkarSaNamAM vastudRSTio pratibiMbita thAya che" vagere bhikSupUrvakAlIna dRSTAMto paNa bhikSunA matanuM samarthana kare che. jaina graMtha syAdvAdamaMjarImAM (zloka-15) vAmahArNavagraMthamAMthI (sanmatiTIkAnuM A bIjuM nAma che) ApavAmAM AveluM uddhara paNa bhikSunA matanuM samarthana kare che. A uddharaNa A pramANe che -.'vuddhipaMgamaMtrAntamarthaprativinvadvitIyavaMtte puMdhyArohati " (buddhirUpa darpaNamAM paDeluM arthanuM pratibiMba puruSarUpI bIjA darpaNamAM pratibiMbita thAya che). vAcaspati buddhinuM pratibiMba puruSamAM paDe che ema mAnatA nathI. puruSanuM pratibiMba buddhimAM paDe che eTaluM ja teo mAne che. eTale temane mate evuM * thAya ke .buddhinI vRttionuM darzana kharA puruSane nahIM paNa pratibiMbarUpa tuccha puruSane thAya che. '"ayaM yaTa:'' evI cittavRttino puruSane thato bodha "yaTamahaM nAnAmi' e AkArano mAnatAM puruSa svataMtrAkAre pariNAma pAme che ema mAnavuM paDe. ''ghaTamadaM jJAnAmi'' evI cittavRtti nathI. jo evI cittavRtti hoya to puruSamAM evA AkAranuM pratibiMba paDe. jevuM biMba tevuM pratibiMba. eTale " mahaM nAnAmi'' evo bodha puruSamAM pratibiMbarUpe ghaTaze nahIM, tethI na chUTake pariNAmarUpa tene Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 101 jainadarzana ane sAMkhyayogamAM jJAna ane (bodharUpa) darzana mAnavo paDaze ane tema mAnatAM to puruSa pariNAmI banI javAnI Apatti Avaze. mATe, jevo cittavRttino AkAra hoya tevo ja bodhano AkAra mAnavo joIe: vRttisArUpyasUtra Anu samarthana kare che. ''yaM ghaTa:'' evA AkAravALI biMbarUpa cittavRtti che. te vRtti ja puruSamAM pratibiMbita thatI hoI, "ayaM ghaTa:" e AkAravALo ja bodha hoya che. cittavRtti ane bodha baMnenA AkAramAM koI bheda nathI paraMtu cittavRttithI bodhanI vilakSaNatA to che ja, paNa jema ikSu, kSIra vagerenA mAdhuryanI vilakSaNatA zabdamAM jaNAvavI azakya che tema cittavRttithI bodhanI vilakSaNatA paNa zabdamAM jaNAvavI azakya che. ahIM bodha e darzananA paryAya tarIke samajavAno che.191 puruSa apariNAmI hovAthI teno viSaya buddhivRtti tene kadI ajJAta hoto nathI. buddhi pariNAmI hoI teno viSaya bAhya padArtho tene ajJAta paNa hoI zake che. puruSa tenA viSayanuM grahaNa pratibiMba dvArA kare che jyAre buddhi tenA viSayanuM grahaNa te viSayAkAre pariNamIne kare che. sAMkhyayoga paribhASAmAM cittavRttine zAMna kahe che. e arthamAM jJAna puruSano svabhAva nathI. Ano artha e nathI ke puruSa jaDa che. puruSa cetana che ane ene cetanAno prakAza che.192 teno A prakAza jaDa sattvanA prakAzathI taddana bhinna zreNIno che. sattvano prakAza paraprakAzya che, puruSano prakAza paraprakAzya nathI.193 cittasattvano prakAza AvaraNathI yukta paNa hoya che ane tethI sarva AvaraNo dUra thatAM citta sarvajJa bane che.194 puruSano prakAza kadI.AvaraNayukta hoto nathI. tenAmAM buddhine yA cittane prakAzita karavAnI yogyatA sadA hoya che. A che tenu draSTApaNuM, darzanazakti. jene darzanakti hoya tene ja bIjA dekhADI zake. prakRti ane tenA buddhi sahitanA vikAro acetana ane viSaya che. temanAmAM dekhavAnI zakti nathI. eTale te draSTA nathI paNa dRzya che. jagatamAM vAdI ane prativAdI vivAdamAM potAnI zaktio sAkSI AgaLa pradarzita kare che. prakRti paNa judAM judAM pariNAmo dhAraNa karI e ja rIte puruSa AgaLa potAnIM vividha zaktio pradarzita kare che. eTale puruSane sAkSI paNa kahyo che.195 bhikSue sAkSI ane draSTAno zAstrIya bheda darzAvyo che. tenI noMdha laIe. sAkSIpaNuM eTale sAkSAt dekhAvuM te ane darzana eTale paraMparAthI dekhAvuM te. puruSa buddhivRttine sAkSAt dekhe che, eTale te teno sAkSI kahevAya ane anyane buddhivRtti dvArA dekhe che eTale te temano draSTA kahevAya.196 buddhi pote ja sAkSAt jJeya vastuone puruSa samakSa upasthita kare che. gAmano kara bhego karI grAmAdhyakSa sarvAdhyakSane ane sarvAdhyakSa rAjAne Ape che. Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana ane sAMkhyayogamAM jJAnadarzanavicAraNA 102 tevI ja rIte Indriyo viSayone mana AgaLa, mana ahaMkAra AgaLa, ahaMkAra buddhi AgaLa ane buddhi puruSa AgaLa yathAkrame rajU kare che.197 - jJAna ane darzanaviSayaka sAMkhyayoganA matano niSkarSa sAMkhyayoga anusAra citta viSayanA AkAre pariName che. cittano viSayAkAra pariNAma cittavRtti che. cittavRtti e jJAna che. jevI cittavRtti (jJAna) utpanna thAya che tevI ja te puruSamAM pratibiMbita thAya che. cittavRttinuM puruSe pratibiMbarUpe dhAraNa karavuM te puruSanuM darzana che. puruSa sAkSAt cittavRttine dekhe che ane cittavRttinA mAdhyamathI bAhya arthane dekhe che. sAkSAt dekhavuM te sAkSIpaNuM che ane cittavRttinA mAdhyamathI dekhavuM te draSTApaNuM che ema bhikSue kahyuM che. puruSa draSTA che jyAre citta jJAtA che. puruSa dekhe che paNa kadI jANato nathI. citta jANe che paNa kadI dekhatuM nathI. jJAna ane darzana be ekabIjAthI eTalA badhA bhinna dharmo che ke te be judA judA tattvone ApavAmAM AvyA che. A be tattvomAM eka cetana che ane eka tenAthI tadana virodhI svabhAvavALuM acetana che. puruSa cetana che ane citta acetana che. jJAna ane darzana sadA yugapa thAya che, kAraNa ke koIpaNa cittavRtti puruSathI adaSTa eka kSaNa paNa rahetI nathI. badhI ja cittavRttio temanI utpattinI sAthe ja puruSa vaDe dekhAI jAya che. cittavRttinI utpattinI sAthe ja cittavRttinuM puruSamAM pratibiMba paDe che. A arthamAM jJAna ane darzana yugapad che. jo ke kAlika krama nathI tema chatAM tArkika krama che. tArkika kramanI draSTie pahelAM jJAna thAya che ane pachI darzana thAya che. cittavRttinI utpatti vinA tenuM puruSamAM pratibiMba zakya nathI. eTale e arthamAM pahelAM jJAna ane pachI darzana evo tArkika krama mAnI zakAya. sAMkhyamatanuM jainoe kareluM khaMDana - cine (puruSane) bAhya padArthanA jJAnathI rahita kahevuM e paraspara viruddha che. cit dhAtu jJAnanA arthamAM prayukta thAya che. jo cita arthAt cetanAzakti sva ane paranuM jJAna karI na zakatuM hoya to tene ghaTanI jema citu na kahI zakAya.198 . . amUrta cetanAzaktinuM buddhimAM pratibiMba na paDI zake kAraNa ke mUrti padArthanuM ja pratibiMba paDe che.199 vaLI, pariNAma vinA buddhivRttinuM puruSamAM pratibiMba ghaTe nahIM. sphaTika vageremAM paNa pariNAma kriyA dvArA ja lAla puSyanuM pratibiMba paDe che. jo pariNAma vinA ja pratibiMba paDatuM hoya to pASANamAM paNa lAla phUlanuM pratibiMba paDavuM joIe 200 buddhine jaDa arthAt acetana mAnavI e paNa viruddha che, kAraNa ke jo Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 103 // jainadarzana ane sAMkhyayogamAM jJAna ane (bodharUpa) darzana buddhine jaDa mAnavAmAM Ave to buddhithI padArthano nizcaya (adhyavasAya) thaI zake nahIM. buddhi acetana hovA chatAM cetanAzaktinA sAnnidhyane kAraNe cetana jevI lAge che ema kahevuM barAbara nathI. jema cetana puruSanuM arcetana darpaNamAM pratibiMba paDavAthI darpaNa cetana banI jatuM nathI tema acetana buddhimAM cetana puruSanuM pratibiMba paDavAthI buddhimAM cetanatA AvI zakatI nathI. cetana ane acetanano svabhAva avinAzI che, emAM parivartana thaI zakatuM nathI; uparAMta 'acetana buddhi cetananA jevI bhAse che' ema sAMkhyo kahe che; ahIM 'jevI'' zabdathI acetana buddhimAM cetanatAno Aropa karavAmAM Ave che paraMtu AropathI arthakriyA siddha thatI nathI. koI bALakanA atyaMta krodhI svabhAvane joI enuM nAma agni rAkhavAmAM Ave paraMtu te bALaka agninI bALavAnI,. pakavavAnI vagere kriyAo karI zakato nathI, tevI ja rIte acetana buddhimAM cetanAno Aropa karavA chatAM buddhi padArthonuM jJAna kare e saMbhavita nathI; viSayonuM jJAna cetanAzakti ja karI zake che.201 A samagra khaMDana dvArA jainaciMtaka kahevA mAge che ke jJAna ane darzana banne eka cetanatattvane ja hoI zake. sarvajJatya-sarvadarzitva badhI vastuone temanI badhI ja avasthAo sAthe yugapad jANanAruM jJAna sarvajJatva che. niratizaya (anaMta) jJAna sarvajJatvanuM kAraNa che.202 A darzAve che ke anaMtajJAna ane sarvajJatva be eka nathI paNa bhinna che. te banneno spaSTa bheda pataMjalinAM keTalAMka sUtromAMthI spaSTa thAya che. pataMjali spaSTapaNe jaNAve che ke kleza ane karmono nAza thatAM ja badhAM AvaraNo ane maLo dUra thavAne pariNAme jJAna potAnuM Ananya prApta kare che.203 Ama anantajJAna (niratizayajJAna) e nirAvaraNa jJAna sivAya bIjuM kaMI ja nathI. je jJAna badhAM ja AvaraNo ane maLothI mukta che te anantajJAna che. anantajJAna e sarvajJatva nathI. te kahe che ke badhA ja jJeyone ekasAthe bhegA karo toya jJAnanA AnanyanI sarakhAmaNImAM te alpa che.204 pataMjalino kahevAno Azaya e lAge che ke saghaLA jJeyone bhegA karo to te badhA jJeyonuM je Ananya thAya te game teTaluM hoya paraMtu temanuM te Ananya jJAnanA Ananya AgaLa kaMI visAtamAM nathI. upara je kahyuM temAMthI svAbhAvikapaNe e phalita thAya che ke, jJAna ananta che kAraNa ke badhA padArthone jANe che ema jeo kahe che teo moTI bhUla kare che. vaLI, pataMjali sarvajJatvane bahu mahattva ApavA mAMgatA nathI. te tene eka prakAranI siddhirUpa ja mAne che, je siddhi anaMtajJAna prApta karanAra vyaktine Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaiinadarzana ane sAMkhyayogamAM jJAnadarzanavicAraNA . 14 maLI zake che. siddhione pataMjali vidhvarUpa arthAta upasargarUpa gaNe che?05 te vastu A saMdarbhamAM khAsa dhyAnamAM rAkhavA jevI che. pUrNa vivekajJAna thatAM kalezakarmanI nivRtti thAya che ane jJAna Ananya prApta kare che. Ama, pUrNa vivekajJAnathI jJAna Ananya prApta kare che ane jJAna anaMta banatAM sarvajJatvarUpa siddhi prApta thaI zake che, eTale vivekakhyAtine sarvajJatvanuM kAraNa mAnavAmAM AvyuM che. sarvajJatvanuM bIjuM nAma tArakajJAna che. pataMjali spaSTapaNe kahe che ke tArakajJAna vivekaja che.206 A tArakajJAnanuM teo siddhio(vibhUtio)nA prakaraNamAM nirUpaNa kare che. e uparathI spaSTa thAya che ke teo tene siddhimAtra gaNe che. Ama, anantajJAna ane vivekajJAna sarvajJatvanuM kAraNa che. je cittavivekajJAna ane anantajJAna prApta kare che te atIta, anAgata ane vartamAnanI badhI ja vastuone temanI badhI ja avasthAo sAthe yugapad jANe che - zarata eTalI ke te citte kSaNa ane kSaNakrama upara saMyama (dhAraNA, dhyAna ane samAdhi) karavo joIe.07 arthAtu jo ke vivekajJAna ane anantajJAna dharAvatuM citta sarvane jANavAnI zakti dharAvatuM hovA chatAM te zakti to ja kAma kare che jo khAsa prakArano saMyama karavAmAM Ave. bIjA zabdomAM cittane sarvajJa banavA mATe be vastu jarUrI che - (1) vivekajJAna ane anantajJAna - A ja mukhya kAraNa che kAraNa ke te ja cittane sarva jANavA zaktimAna banAve che. mAtra A arthamAM " ja sarvajJatvane vivekaja jJAna tarIke ane anantajJAnane sarvajJabIja tarIke varNavavAmAM AvyuM che. (2) khAsa prakArano saMyama. ApaNe AgaLa joyuM tema A sarvajJatva eka prakAranI siddhi che. vivekajJAna ane anantajJAna thAya eTale yogIne kevalya pahelAM sarvajJatvajJAnarUpa (tArakajJAnarU5) ezvarya prApta thavuM ja joIe evo koI niyama nathI evuM bhASyakAra spaSTapaNe jaNAve che. 208 je vivekajJAnI ' ane anaMtajJAnI lokakalyANa mATe upadeSTAnuM kArya svIkAre che tene mATe zrotAomAM zraddhA daDha karavA sarvajJatvanI zaktino upayoga jarUrI bane che. paraMtu bIjA vivekIo ane ananta jJAnIo mATe te jarUrI nathI. jyAre citta sarva AvaraNothI rahita bane che tyAre te Ananya prApta karI badhA ja viSayonA AkAre pariNamavAne zaktimAna bane che ane jo Icche to badhA ja viSayonA AkAre yugapad pariName che, arthAta te sarvane jANe che. tene pariNAme puruSa sarvanuM darzana kare che kAraNa ke puruSanA darzanano viSaya cittavRttio (jJAno) che. sarvajJatA ane sarvadarzanamAM kAlika krama nathI paraMtu tArkika krama che. arthAt kAlika kramanI dRSTie teonI Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 105 jainadarzana ane sAMkhyayogamAM jJAna ane (bodharU5) darzana utpatti yugapad che jyAre tArkika kramanI daSTie pahelAM sarvajJatva che ane pachI sarvadarzana che. vaLI, sarvajJatva cittane che, jyAre sarvadarzana puruSane che. videhamuktimAM cittano laya thaI gayo hovAthI cittavRttiono saMbhava ja nathI, cittavRttionA abhAvamAM puruSanAdarzananA viSayano paNa abhAva thaI jAya che. eTale videhamuktimAM puruSane sarvadarzana nathI. te vakhate te kevaLa zuddha darzanazaktivALo ja hoya che. 3. jJAna-darzanaviSayaka sAMkhyayoga ane . jainadarzananA matonI tulanA (1) jainadarzana ane sAMkhya yoga bane jJAna ane darzana evI be mULabhUta zaktio svIkAre che. paraMtu jainadarzana eka cetanatattvamAM ja te beya zaktio, mAne che, jyAre sAMkhyayoga jJAnazakti acetana cittamAM ane darzanazakti cetana puSamAM mAne che. (2) jaina dArzanikomAM jJAna ane darzananA bhedaka lakSaNa bAbata matabhedo che. sanmAtragrAhI darzana ane vizeSagrAhI,jJAna evo mata jaina tArkikono rahyo che. paraMtu keTalAka jaina ciMtako AnsaragrAhI darzana ane bAhyagrAhI jJAna evI rIte jJAna ane darzanano bheda kare che. A be mukhya mato che. sAMkhyayogadarzanamAM citta viSayAkAre pariName che. cittano A viSayAkAra pariNAma (cittavRtti) e jJAna che. cittanA jJAnano viSaya ghaTapaTAdi bAhya padArtho ane Antara puruSa che. jyAre te ghaTapaTAdi bAhya viSayAkAre pariName che tyAre te bAhya viSayane jANe che ane jyAre AMtara puruSanA AkAre pariName che tyAre puruSane jANe che. puruSa cittavRttinuM (cittamAM UThelA viSayAkAra pariNAmanuM jJAnanuM) darzana kare che. Ama puruSanA darzanano viSaya cittavRtti che, jJAna che. puruSanA darzanano viSaya nathI bAhya padArtho ke nathI puruSa pote. bAhya padArthone ke potAne puruSa cittavRttinA mAdhyamathI dekhe che, sAkSAta nahIM. Ama, jJAnano viSaya ghaTapaTAdi bAhya padArtho ane Attara puruSa che jyAre darzanano viSaya cittavRtti che arthAta jJAna che. (3) jaina darzanamAM chadmasthanI bAbatamAM darzana pahelAM ane jJAna pachI manAyuM che; jyAre kevalInI bAbatamAM kramavAdIo jJAnane pahelAM ane darzanane pachI mAne che, yugapaduvAdIo bannenI utpatti ekasAthe mAne che, amedavAdIo banneno abheda mAne che. sAMkhyayogadarzanamAM jJAna ane darzananI utpattimAM kAlika krama nathI. jJAna (cittavRtti) eka kSaNa paNa adRSTa rahetuM nathI, utpanna thatAMja tenuM pratibiMba puruSamAM paDe che. Ama jJAna ane darzana bannenI utpatti yugapad ja che. AmAM koI apavAda nathI. darzanano viSaya jJAna hoI ane Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana ane sAMkhyayogamAM jJAnadarzanavicAraNA - 10 viSaya vinA darzana saMbhavatuM na hoI, e arthamAM temano krama (je kAlika nathI) mAnavo hoya to mAno, paraMtu kAlika krama to temanAmAM che ja nahIM. jaino pAMca jJAna ane traNa ajJAnane mAne che. pAMca jJAno pramANarUpa che ane traNa ajJAno viparyayarUpa che. sAMkhya-yogamAM svIkAravAmAM AvelI pAMca cittavRttiomAMthI prathama be cittavRttio pramANa ane viparyayarUpa che. sAMkhyayogamAM nidrAne cittavRttirUpa arthAt jJAnarUpa mAnI che. paraMtu jaino nidrAne jJAnarUpa mAnatA nathI. sAMkhya-yoge vikalparUpa je cittavRtti mAnI che teno samAveza jainoe mAnelA ATha jJAnomAM thato nathI. paraMtu teno samAveza zabdanayamAM thaI zake. sAMkhyayoge mAnelI smRtirUpa cittavRttino samAveza jaino matijJAnamAM kare che. jainone mate matijJAna pramANa hoI smRti paNa pramANa ja che. ethI UlaTuM sAMkhya-yoga smRtine pramANarUpa cittavRtti mAnatA nathI. arthAt smRti temanA mate pramANa nathI. jainonuM zrutajJAna ane sAMkhyayoganuM zabdapramANa banne atyaMta samAna che. sAMkhyayoganA pratyakSa pramANano samAveza jainonA matijJAnamAM thaI jAya che. jainoe IndriyapratyakSarUpa jJAnanI kula cAra bhUmikAo svIkArI che, temAMnI prathama traNa bhUmikAo che avagraha, ihA ane avAya. sAMkhyayogadarzanamAM paNa IndriyapratyakSanI traNa bhUmikAo che - IndriyanI AlocanavRtti, mananI saMkalpavRtti ane buddhinI adhyavasAyavRtti. avagrahanuM AlocanavRtti sAthe, ihAnuM saMkalpavRtti sAthe ane avAyanuM adhyavasAyavRtti sAthe ghaNuM ja sAmya che. jainoe avagraha, iMhA ane avAyane kramotpanna ja mAnyA che, jyAre sAMkhya-yogadarzanamAM AlocanavRtti, saMkalpavRtti ane adhyavasAyavRtti e traNeyanI keTalAke kramotpatti ja mAnI che, jyAre keTalAke temanI yugapad utpatti paNa mAnI che. jainoe endriyaka darzanone (cakSudarzana ane acakSudarzanone) ke pAMca IndriyanA pAMca avagrahane kramotpanna ja mAnyA che, temanI yugapad utpatti mAnI nathI, jyAre sAMkhyayogadarzanamAM . pAMca IndriyonI pAMca AlocanavRttione kramathI utpanna thatI ane yugapa utpanna thatI paNa mAnI che. sAMkhyayogadarzane atIta-anAgatajJAnarUpa ane sUkSama-vyavahitaviprakRSTajJAnarUpa be siddhio mAnI che. jainoe mAnelA avadhijJAnamAM A banneno saMgraha thaI jAya che. jene avadhijJAna prApta thayuM hoya te vyakti avadhijJAna dvArA avadhijJAnanA viSayane kyAre jANe enI vAta jainoe karI nathI. amuka AMtarika guNo keLavavAthI avadhijJAnanI zakti manuSyane prApta thAya che, paraMtu te zakti satata kAma karatI nathI. te zaktino te manuSyane jyAre upayoga karavo Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10, jainadarzana ane sAMkhyayogamAM jJAnadarzanavicAraNA hoya tyAre te karI zake. te zaktine upayogamAM mUkavA mATe te manuSya koIka prakriyA karavI joIe. A prakriyAnI vAta jainagraMthomAM nathI. ethI UlaTuM yogadarzana pramANe amuka khAsa prakArano saMyama (dhAraNA, dhyAna ane samAdhi) karI yogI atIta Adine jANe che. jainonuM mana:paryAyajJAna ane sAMkhyayoganuM paracittajJAna atyaMta sAmya dharAve che. jaino mAne che ke bIjAnA mananA paryAyanuM jJAna thAya che paNa te paryAyanA nimittabhUta bAhya viSayanuM jJAna thatuM nathI. Ano artha jaino evo. kare che ke mananA paryAyanuM (ghaTAkAranuM) sAkSAt jJAna thAya che ane bAhya viSayanuM (ghaTanuM) te mananA paryAya uparathI anumAna thAya che. A bAbatamAM yogadarzana kahe che ke paracittanA rAgAdinuM ja jJAna thAya che. paraMtu te rAgAdino viSaya . kayo che tenuM jJAna thatuM nathI. jaino je kahe che ke bAhya viSayanuM jJAna thatuM nathI teno kharo artha A hoya ema bane. paracittane jANavAnI zakti pAmelo yogI amuka khAsa prakArano saMyama karIne paracittane jANe che. mana:paryAyajJAnanI zakti pAmelo manuSya kaI prakriyA karIne bIjAnA mananA paryAyane jANe che e jainagraMthomAM jaNAvyuM nathI. jainoe mAnelA ane sAMkhyayoge mAnelA sarvajJatvanA svarUpamAM kaMI ja bheda nathI. banne darzanI badhI vastuonI sarva saikAlika avasthAone yugapad jANanArA jJAnane sarvajJatva kahe che. banne vitarAgIne sarvajJatva hoya che ema mAne che. paraMtu jainono vItarAgI sadA sarva vastuonuM jJAna karatAM rahe che jyAre sAMkhyayogano vItarAgI amuka khAsa prakArano saMyama karIne ja sarva vastuone jANe che, sadA sarva vastuone jANato nathI. bIjuM, sAMkhyayogamAM kevalI' banavA mATe sarvajJatva prApta karavuM anivArya nathI, jyAre jainadarzanamAM te anivArya che. trIjuM, sAMkhyayoga sarvajJatvane eka siddhirUpa ja gaNe che, jyAre jaino tene AtmAnA svabhAvarUpa ja gaNe che. cothuM, sAMkhyayogadarzana sarvajJatva cetanamAM nahIM paNa jaDacittamAM mAne che, jyAre jaina cetanamAM mAne che. pAMcamuM, sAMkhyayogadarzana videhAvasthAmAM cittano laya thaI jAya che ema mAne che eTale pariNAme videhAvasthAmAM sarvajJatva che ja nahIM, jyAre jainadarzana mokSamAM arthAt videhAvasthAmAM cetanane sarvajJatva che ema mAne che. chaThTha, sAMkhyayogadarzana anusAra videhAvasthAmAM darzananA viSaya cittavRttino sadaMtara abhAva che, pariNAme videhAvasthAmAM draSTA puruSa sarvadarzI hoto nathI, eTaluM ja nahIM paNa tene kazAnuM darzana hotuM nathI, te kevaLa draSTrasvarUpa ja hoya che. AthI UlaTuM jainadarzana anusAra videhAvasthAmAM cetanatattva jema sarvajJa che tema sarvadarzI paNa Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana ane sAMkhyayogamAM jJAna ane (bodharUpa) darzana 108 che. sAtamuM, sAMkhyayogadarzanamAM anaMtajJAna ane sarvajJatva be bhinna che jyAre jaina dArzaniko anaMtajJAnane ja sarvajJatva gaNe che. mahattvanuM tAraNa A prakaraNagata adhyayananA phaLarUpe keTalAMka mahattvanAM tAraNo prApta thAya che. emAM mukhya be che : (1) sAMkhya-yoge jJAnane acetana cittatattvano dharma mAnyuM che, te yogya lAgatuM nathI. ene cetanatattvano dharma mAnavo joIe. A aMge jainadarzane kareluM sAMkhyamatanuM khaMDana noMdhapAtra che. (2) bIjuM tAraNa jJAnadarzananA bheda aMge che. sAMkhya-yogamAM jJAnano viSaya bAhya padArtho ane puruSa che, jyAre darzanano viSaya jJAna pote che. Ama jJAnanuM jJAna darzana che. A hakIkata `jainamatasaMmata jJAna-darzananA vailakSaNya upara prakAza pADe che. tyAM paNa jJAnanA jJAnane darzana manAtuM hoya tevo saMbhava che. jainadarzanamAM jJAnanuM jJAna svasaMvedana che. AthI tyAM svasaMvedana e ja darzana che evuM phalita thAya. Ama sAMkhya-yoganA jJAna-darzananI vibhAvanA jainonI jJAna-darzananI vibhAvanAne samajavAnI eka dRSTi Ape che ane teno saMbhavita maulika lakSaNabheda nirdeze che. darzanane svasaMvedananA arthamAM samajatAM, jainoe manaHparyAyadarzana kema svIkAryuM nathI e praznano uttara buddhigamya rIte ApI zakAya che. * TippaNa 1. 2. 3. 4. 5. 6. pR 5-6 sa upayogo dvividha:- sAkAro'nAkArazca / jJAnopayogo drshnopyogshcetyrthH| sa punaryathAsaGkhyamaSTacaturbhedo bhavati / jJAnopayogo'STavidha: - matijJAnopayogaH, zrutajJAnopayogaH, avadhijJAnopayogaH, manaH paryAyajJAnopayogaH, kevalajJAnopayoga iti, matyajJAnopayogaH, zrutAjJAnopayogaH vibhaGgajJAnopayoga iti / darzanopayogazcaturbhedaH, tadyathA - cakSudarzanopayogaH acakSudarzanopayogaH avadhidarzanopayogaH kevaladarzanopayoga iti / tattvArthabhASya 2/9. mati: smRti: saMjJA cintA'bhinibodha ityanarthAntaram / tattvArthasUtra1/13. tarindriyAnindriyanimittam / tattvArthasUtra 1/14. tatrendriyanimittaM sparzanAdInAM paJcAnAM sparzAdiSu paJcasveva svaviSayeSu / anindriyanimitta manovRtti..... | tattvArthamASya 1/14. manaso bhAvAkhyasya vartanaM viSayapariccheditayA pariNatirmanovRttiH / Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12. 109. jainadarzana ane sAMkhyayogamAM jJAnadarzanavicAraNA tattvArthasiddhasenagaNiTIkA 1/14. 7. avagrahehAvAyadhAraNAH / tattvArthasUtra 1/15. tatrAvyaktaM yathAsvamindriyeviSayANAmAlocanAvadhAraNamavagrahaH / tattvArthabhASya 1/15. avagRhItaviSayAthai kadezAcche SAnugamanam...... IhA / tattvArthabhASya / 1/15. viSayArthaH tasyai ke deza: sAmAnyamanirdezyAdirUpaM. tasmAt viSayArthaikadezAt paricchinnAdanantaraM yatzeSAnugamanaM zeSasya bhedvishesssyetyrthH| anugamanaM vicAraNaM..... / tattvArthasiddhasenagaNiTIkA 1/15. 10. avagRhIte viSaye samyagasamyagiti guNadoSavicAraNayA adhyavasAyApanodo' pAyaH / tattvArthabhASya 1/15. 11. dhAraNA pratipattiryathAsvaM matyavasthAnamavadhAraNaM ca / tattvArthabhASya 1/15 vishessnirjnyaanaadyaathaatmyaavgmnmvaayH| utpatananiphtanapakSavikSepAdibhirbalAkaiveyaM na patAketi / avetasya kAlAntare'vismaraNakAraNaM dhAraNA / sarvArthasiddhi 1/15. evaM dvividho'vagraho vyaJjanasyArthasya ca / tattvArthabhASya 1/18. cakSuSA noindriyeNa ca vyaJjanAvagraho na bhavati, caturbhirindriyaiH shessairbhvti| / tattvArthabhASya 1/19. arthAvagrahavyaJjanAvagrahayoLaktAvyaktakRto vizeSa: abhinavazarAvArdIkaraNa vat / yathA jalakaNadvitrAsiktaH zarAvo'bhinavo nArdIbhavati, sa eva punaH punaH sicyamAnaH zanaistimyati evaM zrotrAdiSvindriyeSu zabdAdipariNatAH pudgalA dvivAdiSu samayeSu gRhyamANA na vyaktIbhavanti, puna:punaravagrahe sati vyktiibhvnti| ato vyaktagrahaNAtprAgvyaJjanAvagrahaH vyaktagrahaNama vigrahaH / sarvArthasiddhi 1/18. 16. zrutaM matipUrva vyanekadvAdazabhedam / tattvArthasUtra 1/20. satyapi matijJAne bAhyazrutajJAnanimittasannighAne'pi prabalazrutAvaraNodayasya zrutAbhAvaH / zrutAvaraNakSayopazamaprakarSe tu sati zrutajJAnamutpadyata iti matijJAnaM nimittamAtraM jJeyam / sarvArthasiddhi 1/20. humo mA sUtra 52nuM paMDita sumArnu gujarAtI vivecana, tattvArthasUtra, gujarAta vidyApITha prakAzana. vaktRvizeSAd daividhyam / yad bhagavadbhiH sarvajaiH sarvadarzibhiH paramarSibhirarhaddhistAtsvAbhAvyAt paramazubhasya ca pravacanapratiSThApanaphalasya tIrthaMkaranAmakarmaNo'nubhAvAduktaM bhagavacchiSyairatizayavadbhiruttamA 13.. 18. 15. * 17. Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18. 19. 20. 21. 22. jainadarzana ane sAMkhyayogamAM jJAna ane (bodharUpa) darzana = 110 tizayavAgbuddhisampannairgaNadharairdRbdhaM tadaGgapraviSTam / gaNadharAnantaryAdibhistvatyantavizuddhAgamaiH paramaprakRSTavAGmatibuddhizaktibhirAcAryaiH kAlasaMhananAyurdoSAdalpazaktInAM ziSyANAmanugrahAya yat proktaM tadaGgabAhyamiti / tattvArthabhASya 1/20. yAI micchAdiTThissa micchattapariggahiyAI micchasuyaM, eyANi ceva sammadiTThissa sammattapariggahiyAI sammasuyaM / naMdisUtra - 72. rUpiSyaiva dravyeSvavadhijJAnasya viSayanirbandho bhavati, asarvaparyAyeSu / tattvArthabhASya 1/28. tattvArtharAjavArtika 1/ 22. dvividho'vdhiH| tatra bhavapratyayo nArakadevAnAm / yathoktanimittaH SaDvikalpaH zeSANAm / tattvArthasUtra 1/21-23. tasya manasaH paryAyAH pariNAmavizeSAH manaHparyAyAH, manasi vA paryAyAH, teSu manaHparyAyeSu yajjJAnaM tanmana: paryAyajJAnamiti / tattvArthasUtra siddhasenagaNiTIkA 1/24. 23-24. mana: paryAyajJAnamiti / mano dvividhaM dravyamano bhAvamanazca tatra dravyamano manovargaNA, bhAvamanastu tA eva vargaNA jIvena gRhItAH satyo manyamAnAzcintyamAnA 'bhAvamatro'bhidhIyate / tatreha bhAvamanaH parigRhyate, tasya bhAvamanasaH paryAyAste caivaMvidhA: - yadA kazcidevaM cintayet kiMsvabhAva AtmA ? jJAnasvabhAvo mUrta:kartA sukhAdInAmanubhavitA ityAdayo jJeyaviSayAdhyavasAyAH paragatAsteSu yajjJAnaM teSAM vA yajjJAnaM tanmana: paryAyajJAnam / tAneva manaHparyAyAn paramArthataH samavabudhyate, bAhyAMstvanumAnAdevetyasau tanmanaHparyAyajJAnam / tattvArthasUtra siddhasenagaNiTIkA 1/10 mananA paryAya uparathI bAhyaviSayanuM anumAna thAya che e mata jinabhadranA vizeSAvazyakabhASyamAM svIkArAyelo che. teo kahe che - " davvamaNopajjAe jANai pAsai ya taggaeNante teNAvabhAsie uNa jANai bajjheNumANeNaM // " naMdIcUrNimAM paNa Avo mata che. tyAM jaNAvavAmAM AvyuM che ke "maNiyatthaM puNa paccakkhaM No pekkhai, jeNa maNaNaM muttamamuttaM vA, so ya chaumattho taM aNumANato pekkhara tti. pR. 16 bI khAyArya hemacaMdra paae| AA bhatane anusare che. prabhA zamImAMsA - 1 / 18. khAnAthI sayuM keTalAka AcAryo manaHparyAyajJAnI ciMtyamAna bAhya padArthanuM pratyakSa kare Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 111 - jainadarzana ane sAMkhyayogamAM jJAnadarzanavicAraNA 25. 26. che ema mAne che. AvazyakaniyukitakAra ane tattvArthabhASyakAra banne A matanA samarthaka che. AvazyakaniryuktikAra kahe che ke -'maLapakhavanAnuM punaH naLamAparinintitatyapALahaLa / '' Avazyaka niryukti gAthA - 76. tattvArthabhASyakAra kahe che ke - "avadhijJAnaviSayasthAnantamAnuM mana: paryAyajJAnI jAnIte rUpidravyANi manoraha syavicAragatAni ca mAnuSyakSetra paryApannAnivizuddhatarALi naiti|''tattvArthabhASya 1.29.digambara saMpradAyamAM badhA AcAryo A mAnyatAne svIkAre che. savArthasiddhikAra lakhe che ke - parIyamanattivyavasthito'rtha:anena jJAyate cetAvAvete|'' 1.23. uparAMta juo gommaTasAra, jIvakAMDa gAthA-437. manaHparyAyajJAnI bAhya arthane anumAnathI jANe che evo mata yuktisaMgata lAge che, kAraNa ke cinyamAna padArtha mUrtanI jema amUrta paNa hoI zake che, jene arthAt amUrtane manaHparyAyajJAna viSaya karI zakatuM nathI. mana:paryAyajJAnano viSaya rUpI dravyano anaMtano bhAga che e spaSTapaNe kahevAmAM AvyuM che. paraMtu siddhasenagaNinI TIkAmAM mana:paryAyajJAnano viSaya bhAvamananA paryAyone gaNela che. bhAvamana e amuka yogyatAvALo AtmA ja che. eTale amUrta AtmAnA paryAyo - jJAnaparyAyo, ghaTajJAnaparyAya, paTajJAnaparyAya ityAdi - mana:paryAyajJAnano viSaya che. Ama mAnatAM mana:paryAyajJAnano viSaya rUpI dravyano anaMtano bhAga che e siddhAMta sAthe virodha Ave che. eTale ja moTebhAge bhAvamananA paryAyo nahIM paNa dravyamananA paryAyo mana:paryAyajJAnano viSaya che ema svIkAravAmAM AvyuM che. paraMtu bIjA prakaraNamAM ApaNe tAravyuM tema jainono AtmA cittasthAnIya che ane yogamAM paricattajJAna mAnavAmAM AvyuM che te ja A mana:paryAyajJAna che. mananA paryAyo eTale cittanA paryAyo ane citta e AtmA hoI cittanA paryAyo e AtmAnA paryAyo bane, AthI siddhasenagaNie bhAvamananA paryAyo mana:paryAyajJAnanA viSayo che ema je kahyuM eno AnI sAthe barAbara meLa khAya che. RtuvipulamatI mana:paryAya: / tattvArthasUtra 1/24 yadyapyevamucyate sAmAnyagrAhiNI Rjumatiriti tathA'pyasau sAmAnyaM bhedarUpameva paricchinatti / yato bahUn bhedAn na zaknoti paricchettum ataH sAmmrAnyagrAhiNI, paramArthatastvasau vizeSamekaM dau trIn vA gRNantI pravartate / ata: stokAbhidhAyI Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 31. jainadarzana ane sAMkhyayogamAM jJAna ane (bodharUpa) darzanA 112 sAmAnyazabdo'tra,yA tu vizeSAn bahUn gRhNAti sA vipulmtiH| tattvArthasUtra siddhasenagaNi TIkA 1/24. 27. vizuddhyapratipAtAbhyAM tadvizeSaH / tattvArthasUtra 1/25. 28. vizuddhikSetrasvAmiviSayebhyo'vadhimanaHparyAyayoH / tattvArthasUtra 1/26. 29. "mana:paryAyadarzana vize matabhe" mA bhayANA nAye mA 5624mAM karavAmAM AvelI carcA juo. 30. . sarvadravyaparyAyeSu kevalasya / tattvArthasUtra 1/30.. kSayAdeva kevalam / tattvArthabhASya 1/31. mithyAdarzanaparigrahAd viparItagrAhakatvameteSAm / tasmAdajJAnAni bhavanti, tad yathA - matyajJAnaM, zrutAjJAnaM, vibhaGgajJAnamiti / avadhirviparIto vibhaGga ityucyate / tattvArthabhASya 1/32. - 32. tarhi sAkSAt saMvedanamukurundabhUmikAvatIrNa pratibimbasthAnI yasvIyasvIyasaMvedyAkArakAraNAni paramparayA pratibimbasthAnIyasaMvedyAkArakAraNAnIti kathaM jJAnasthAyino'rthA na nizciyante / pravacanasAra tattvadIpikA 1/31. kiMcasvatovyatiriktasamastaparicchedyAkArapariNataM jnyaan| pravacanasAra tattvadIpikA 1/35. AkAro vikalpaH,saha AkAreNa sAkAraH |anaakaarstdvipriitH, nirvikalpa ityarthaH / tattvArthabhASya "siddhasenagaNiTIkA 2.9. anAkAramAlocanamAtraM nirvikalpakamiti / tattvArthasUtra siddhasenagaNiTIkA 2.9. upAdhyAya yazovijayajIe jJAnabiMduprakaraNamAM (siMdhI jaina graMthamAlA, pR. 28) A mAnyatA dharAvato eka pUrvapakSa rajU karyo che. upAdhyAyajI same 2 3 - atha nirvikalpakasamAdhirUpachadmasthakAlInadarzanAt prathama kevljnyaanotpttiH..| jaM sAmaNNagahaNaM daMsaNameyaM visesiyaM NANaM / sanmatitarkaprakaraNa 2.1 / jaM sAmaNNagahaNaM bhAvANaM Neva kaTTamAyAraM / avisesidUNa aDhe daMsaNamidi bhaNNae samae / bRhadrvya saMgraha 43. karmaprakRti 43. paJcasaGgraha 1-138. gommaTasAra jIvakAMDa 481. upayogakramazca draSTavyaH- prAganAkAraH pazcAt sAkAra iti pravRttaukramaniyamaH yatastu nAparimRSTa sAmAnyo vizeSAya dhAvati / tattvArtha bhASya siddhasenagaNiTIkA 2-9. 37. bahubhedatvAt bahuvaktavyatvAcca prAk sAkAropanyAsastato'nAkAraH Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 113 jainadarzana ane sAMkhyayogamAM jJAnadarzanavicAraNA %3 svalpabhedavaktavyatvAt / tattvArthabhASya siddhasenagaNiTIkA 2.4. 38-39. tahastvantarbAhyasAmAnyagrahaNaM darzanam, vizeSagrahaNaM jJAnamiti, sAmAnyavizeSAtmakasya vastuno vikrameNopalambhAt |so'pystun kazcidvirodha iti cenna, "haM di duve Natthi uvajogA" ityanena saha virodhAt / api ca na jJAnaM pramANaM sAmAnyavyatiriktavizeSasyArthakriyAkartRtvaM pratyasamarthatvato'vastuno grahaNAt / na tasya grahaNamapi sAmAnyavyatirikte vizeSe hyavastuni kartR-karmarUpAbhAvAt / tata eva na darzanamapi prmaannm| dhavalA, 1.1.4, pR. 146 bAhyArthasAmAnyagrahaNaM darzanamiti kecidAkSate, tanna, sAmAnyagrahaNAstitvaM pratyavizeSataH zrutamanaHparyayayorapi darzanasyAstitvaprasaMgAt / dhavalA, 1.9.16. pR. 33. . jaM daMsaNaNANAiM sAmannavisesagrahaNarUvAiM / teNa Na savvaNNU so NAyA Na ya savvadarisI vi // dharmasaMgrahaNi, gAthA 1360. anyaJca yasmin samaye sakalakarmavinirmuktoM jIvaH saJjAyate tasmin samaye jJAnopayogopayukta eva, na darzanopayogopayuktaH darzanopayogasya dvitIyasamaye bhAvAt..... / kargagranthasvopajJaTIkA 1.3. sAmAnyavizeSAtmakabAhyArthagrahaNaM jJAnaM tadAtmakasvarUpagrahaNaM darzanamiti siddham / ...... bhAvAnA bAhyArthAnAmAkAraM pratikarmavyavasthAmakRtvA yad grahaNaM tad darzanam.... (pU. 147) prakAzavRttirvA darzanam / asya gamanikA prakAzo jJAnam, tadarthamAtmano vRttiH prakAzavRttiH tadarzanam, viSayaviSayisampAtAt pUrvAvasthA ityarthaH / (pR. 149) dhavalA TIkA, prathama pustaka / yathA ko'pi puruSo ghaTaviSayavikalpaM kurvannAste, pazcAt paTaparijJAnArthaM citte jAte sati ghaTavikalpAd vyAvRtya yat svarUpe prayatnamavalokanaM paricchedanaM karoti tadarzanamiti / tadanantaraM paTo'yamiti nizcayaM yadbahirviSayarUpeNa padArthagrahaNavikalpaM karoti tad jJAnaM bhnnyte| dravyasaMgraha TIkA 44/189/7, dekhie nyAyavinizcayavivaraNa, sampAdaka mahendrakumAra jaina, prastAvanA. pR. 42. " 44. niyamasAra gAthA 161 se 171 . 45. darzanenAtmani gRhIte satyAtmAvinAbhUtaM jJAnamapi gRhItaM bhavati, jJAne ca gRhIte sati jJAnaviSayabhUtaM bahirvastvapi gRhItaM bhavatIti / dravyasaMgrahaTIkA, gAthA 44. Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana ane sAMkhyayogamAM jJAna ane (bodharU5) darzana. 14 46. jugavaM vaTTai NANaM kevalaNANissa daMsaNaM ca tahA / diNayarapayAsatApaM jaha vaTTai taha muNeyavvaM // niyamasAra 159 / savvassa kevalissa vi jugavaM do natthi uvaogA / Avazyakaniyukti173. A traNa pakSonA puraskartAonAM nAmono nirdeza kyU vinA A traNa pakSonI carcA vizeSAvazyakabhASya ane naMdicUrNimAM che. naMdisUtra uparanI haribhadranI vRtti ane malayagirinI vRttimAM jinabhadraguNine kramopayogavAdanA, siddhasena divAkarane yugapadupayogavAdanA ane vRddhAcAryane abhedapakSanA puraskartA gaNAvyA che. paraMtu sanmatiTIkAkAra abhayadeve yugapadupayogavAdanA puraskartA tarIke mallavAdInuM nAma ApyuM che ane amedavAdanA puraskartA tarIke siddhasena divAkaranuM nAma ApyuM che. jJAnabiMduprakaraNamAM upAdhyAya yazovijayajIe A traNeya pakSonI carcA karelI che. 49-50 athamanyase sAkAro'nAkAraiti zabdabhedaH kevalamatra kevaliniarthastvabhinna eva, yataH sarvameva vizeSaparicchedakaMjJAnaM kaivalini samasti na darzanamiti, idamapi na jAghaTyate jJAnAvaraNaM bhagavataH kSINaM darzanAvaraNIyaM ca niravazeSaM, tatraikatve sati ko'yamAvaraNabhedAbhimAno niSprayojanaH ? / tathA sAkAropayogo'STadhA darzanopayogazcaturdheti, tathA jJAnaM paJcadhA darzanaM caturdheti ekatve sati kuMta idamapi ghaTamAnakam / tattvArthasUtra, siddhasenagaNiTIkA 1-31. 51-52 jeNa kevalaNANaM saparapayAsayaM, teNa kevaladasaNaM Natthi tti ke vi bhnnNti| etthuvaujjaMtIo gAhAo - "maNapajjavaNANaM to-" 325/357/4 / evaM pi Na ghaDeda, kevalaNANasya pajjAyassa pajjAyAbhAvAdo / Na pajAyassa pajjAyA asthi aNavatthAbhAvappasaMgAdo / Na kevalaNANaM jANai passai vA, tassa kattArattAbhAvAdo / tamhA saparapayAsao jIvo tti icchiyvvN| Na ca doNhaM payAsANameyattaM, bajjhataraMgatthavisayANaM sAyAraaNAyAraNameyattavirohAdo / 326/357/8 / kasAyapAhuDa 1/1-20. kevalaNANakevaladaMsaNANamukkassa uvajogakAlo jeNa "aMtomuttametto" tti bhaNido teNa Navvade jahA kevalaNANadaMsaNANamakkameNa uttI Nahodi tti / kasAyapAhuDa 1/1-20. 54. Na ca doNhamuvajogANamakkameNa vuttI viruddhA, kammakayassa kammassa Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 115 - jainadarzana ane sAMkhyayogamAM jJAnadarzanavicAraNA * 55. 56. 57. 58. 59. 60. 61. 62. 63. 64. 65. 66. tadabhAveNa abhAvamuvagayassa tattha sattavirohAdo / kasAyapAhuDa 1/1-20 kevalajJAnadarzanaviSaye satyapi tadAvaraNakSaye na yugapattadupayogasambhava:, tathA-. jIvasvAbhAvyAt / nandI. ma. pR. 136 / vizeSAvazyakabhASya gAthA 3134. tattvArthabhASya (1. 31) uparathI siddhasenagaNInI TIkAnA saMpAdaka zrI kApaDIAe TIkAgata A uddharaNane prajJApanAnuM gaNyuM che paraMtu prajJApanAmAM te mane maLyuM nathI paNa vizeSaNavatI (gAthA 260) mAM mane maLyuM che. vaNI te 4 gAthA vizeSAvazyambhASya (3716, 3837), nandiyUrdhniH ane dharmasaMgrahaNImAM paNa che. prajJApanAsUtra pada- 18 dvAra. 10-11. yathA kramopayogapravRtto'pi matyAdicaturjJAnI aparyavasitacaturjJAna utpadyamAnatajjJAnasarvadopalabdhiko vyaktabodho jJAtadRSTabhASI jJAtA draSTA saMjJeyavartI cAvazyameva yujyate tacchaktisamanvayAt tathaitadapi ekatvavAdinA yadaparyavasitAdi kevalini preryate tad yujyate eva / sanmatitarka-prakaraNam TIkA 2-15. darzanapUrvaM jJAnamiti chadmasthopayogadazAyAM prasiddham / ....kramAbhyupagame hi kevalini niyamAjjJAnottaraM darzanaM vAcyaM ..... / jJAnabinduprakaraNam pAnA naM. 43. kevalajJAnadarzanayoH kramavRttitvAt cakSurAdijJAnadarzanavad yugapatsarvabhAsanamayuktimiti cenna, tayoryaugapadyAt, tadAvaraNakSayaMsya yugapadbhAva "mohakSayAjjJAnadarzanAvaraNAntarAyakSayAcca kevalam " iti atra prathamaM mohakSayastato jJAnAvaraNAditrayakSayaH sakRditi vyAkhyAnAt / aSTaza. aSTasa,. pR. 281 paM. 5-1 sanmatiprakaraNa 2.6 sanmatiprakaraNa 2.7-8 sanmatiprakaraNa 2.15 sanmatiprakaraNa 2.14 iha''INihaNattaM micchA''varaNakkhao tti va jiNassa / iyareyarAvaraNayA ahavA NikkAraNAvaraNaM // 225 // vizeSaNavatI / tathA vizeSA. bhA. gA. 3102 / nandi cU. / nandi. la. / dharmasaM. gA. 1339 nandi. ma. / taha ya asavvaNNuttaM asavvadarisattaNappasaMgo ya / egaMtarovaoge jiNassa Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 67. 68. 69. 70. 71. 72. 73. 74. 75. 76. 77. 78. 78a. 79. 80. jainadarzana ane sAMkhyayogamAM jJAna ane (bodharUpa) darzana - 116 sA bahuviyA // 226 // nandi cU. nandi. la. / dharmasaM. gA. 13401 nandi. ma. / 11 zrutAvadhimana: paryAyakevalI trividho "jaM samayaM pAsai no taM samayaM jANai' sanmatitarka-prakaraNam TIkA 2-18 bhagavatI. 18 - 1. uddhRta vizeSAvazyakabhASya 3728 : jJAnabinduprakaraNam, jJAnabinduparicayanAmaka prastAvanA (paM. sukhalAlajI pR. 54.) ejana. pR. 56 se 59. aN Na ceva vIsuM daMsaNamicchaMti jiNavariMdassa / jaM ciya kevalaNANaM taM ciya se darisaNaM biMti // 185 // nandi. tU. / nandi.la. / dharmasaM. gAthA 1337 / nandi ma / sanmatiprakaraNa 2-11. krameNa yugapadvA parasparanirapekSasvaviSayaparyavasitajJAnadarzanopayogI kevalinyasarvArthatvAt matyAdijJAnacatuSTayavanna sta iti / jJAnabinduprakaraNam pAnA naM. 41. sanmati prakaraNa gAthA 2-17. sanmati prakaraNa 2-12, 13 sanmati prakaraNa 2-14 sanmati prakaraNa 2-19 TIkA sahita * yugapajjJAnAnutpattirmanaso liGgam / nyAyasUtra 1.1.16 / juo A sUtra uparanuM bhASya ane vArtika " zarIrameM dravyamana ke rahane kA koI khAsa sthAna tathA usakA niyata AkAra zvetAmbarIya graMtho meM nahIM hai / zvetAmbara saMpradAya ke anusAra dravyamana ko zarIravyApI aura zarIrAkAra samajhanA cAhie / digambara sampradAya meM usakA sthAna hRdaya tathA AkAra kamalakAsA mAnA hai| cauthA karmagraMtha paM. sukhalAlajI ke vivaraNa sahita, pariziSTa "ja", q. 135 (1922) phAso raso ya gaMdho vaNNo saddo ya puggalA hoMti / akkhANaM akkhA jugavaM te Neva geNhaMti // 56 // pravacanasAra a.1, kho: tattvArthazlokavArtika 1.30 cakSuH zrotrAdijJAne ca sahotpadyante / manorathavRtti 2.505 - 6 yataH Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 117pa jainadarzana ane sAMkhyayogamAM jJAnadarzanavicAraNA samAnendriyayo sti, na bhinnendriyayoH SaNNAM yugapadutpattiriti vcnaat| nyAyabinduTIkATippaNI pR. 29 81. dIrghazaSkulIbhakSaNAdau yugapadapi jJAnotpattipratipAdanAt / nyAyakumudacandra pR. 271 mo siddhivinizcaya pR. 112 nanu yadA govinizcayo na tadA azvavikalpanA, jainasya yudapad upayogadvayAnupapatteriti cet, mAnasaM samamupayogadvayaM neSyate na indriyamAnase.... / siddhivinizcayaTIkA pR. 113. na punaravikalpakaM darzanamAtram "avagrahaH" |n cAyaM mAnaso vikalpaH...... pratisaGkhyAnenApratyAkhyeyatvAcca / pramANamImAMsA 1.1.26. ........vikalpendriyajJAne..... ca sahotpadyante / manorathavRtti 2.502-3. vikalpAH kramabhAvinaH / pramANavArtika 2.502. juo : TippaNa 43 87. viSayaviSayisannipAte sati darzanaM bhavati / .. . tadanantaramarthagrahaNamavagrahaH / sarvArthasiddhi 1.15 - 88. arthagrahaNayogyatAlakSaNaM tadanantarabhUtaM sanmAtradarzanam..... / laghIyastrayI, svavivRti 1.5 / sanmatiprakaraNa 2.23-24. NANamavAyadhitIyo daMsaNamiTuM jdhogghehaao| ' vizeSAvazyakabhASya, 533 / yatheha vizeSAvabodhAdavAyadhAraNe jJAnam, avagrahehe ca sAmAnyamAtrAlambanAd darzanam / svopajJaTIkA :533 / "pAsai" tti pazyati avagrahehApekSayA'vabudhyate, avgrhehyordrshntvaat| bhagavatI-abhayadevasUriTIkA, uddhRta naMdicUrNi (PTS) pR.42(pAdaTIpa) pramANamImAMsA bhASATippaNAni. paM. sukhalAlajI, pR. 129. jJAnabindu. saM. paM. sukhalAlajI, pR. 46-47 A AcAryo jinabhadrakAlIna che. 94. zrutadarzanaMkimiti nocyate iti cenna, tasya matipUrvakasya drshnpuurvktvvirodhaat| dhavalA 1. 1. 133 pR. 384. juo sanmatiprakaraNa 2.26, vizeSAvazyakabhASya 817, tattvArtharAjavArtika 6.10-18, 19. dhavalA bhAga-13, pR. 356 sUtra 5-5-85: 96. manaHparyayadarzanaM tarhi vaktavyamiti cenna, matipUrvakatvAttasya drshnaabhaavaat| Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 97. 98. 99. 100. 101. vizeSAvazyakabhASya 813, 816. vizeSAvazyakabhASya 814 se 815, vizeSAvazyaka maladhArI hemacandra 818-19. yathA avadhijJAnaM darzanapUrvakaM tathA mana: paryAyajJAnenApi darzanapurassareNa bhavitavyamiti cet, tanna, kiM kAraNam ? tattvArtharAjavArtika 6-10. 102. mana:paryayajJAnaM svaviSaye avadhijJAnavat na svamukhena vartate / kathaM tarhi ? parakIyamanaH praNAlikayA / tato yathA mano'tItAnAgatAnarthAMzcintayati na tu pazyati tathA mana:paryayajJAnyapi bhUtabhaviSyantau vetti na pazyati / vartamAnamapi mano viSayavizeSAkAreNaiva pratipadyate, tataH sAmAnyapUrvakavRttyabhAvAt mana:paryayadarzanAbhAvaH / tattvArtharAjavArtika 6.10 jainadarzana ane sAMkhyayogamAM jJAna ane (bodharUpa) darzana = 118 103. 104. 105. -dhavalA 1.1. 134, pR. 385. iha matijJAnapUrvakaM tu mana:paryayajJAnaM bhavati / bRhad - dravyasaMgrahaTIkA zloka- 44. vizeSAvazyakabhASya 810-812. jo TippaNa 96. ApaNe prakaraNa 2mAM joyuM tema citta e AtmAsthAnIya che. " codanA hi bhUtaM bhavantaM bhaviSyantaM sUkSmaM vyavahitaM viprakRSTamityevaMjAtIyakamarthaM zaknotyavagamayitum, nAnyat kiJcanendriyam " zAbara bhA. 1.1.2 / "nAneva vacaneneha sarvajJatvanirAkriyA / vacanAdRta ityevamapavAdo hi sNshritH| yadi SaDbhiH pramANaiH syAt sarvajJaH kena vAryate / ekena tu pramANena sarvajJo yena kalpyate // nUnaM sa cakSuSA sarvAn rasAdIn pratipadyate / " zlokavArtika coda. zlo. 110-2. 'dharmajJatvaniSedhazca kevalo'tropayujyate / . sarvamanyadvijAnaMstu puruSaH kena vAryate // tattvasaM. kA. 3128 / A zlokane tattvasaMgrahamAM kumArilanA nAme kahevAmAM Avyo che. "tadevaM dhiSaNAdInAM navAnAmapi mUlataH / guNAnAmAtmano dhvaMsaH so'pavargaH prakIrtitaH / " nyAyamaM. pR. 508. 107. vai.sU. 9. 1. 11-13 | " asmadviziSTAnAM tu yoginAM yuktAnAM yoga ja dharmAnugRhItena manasA svAtmAntarAkAzadikkAlaparamANuvAyumanasu tatsamavetaguNakarma - sAmAnyavizeSeSu samavAye cAvitathaM svarUpadarzanamutpadyate / viyuktAnAM punazcatuSTayasannikarSAdyogajadharmAnugraha sAmarthyAt sUkSmavyavahitaviprakRSTeSu pratyakSamutpadyate / " - praza. pR. 187 | 106. " Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 119 jainadarzana ane sAMkhyayogamAM jJAnadarzanavicAraNA 108. na ca buddhimattayA vinezvarasya jagadutpAdo ghaTata iti / sA ca buddhiH sarvArthA'tItAnAgatavartamAnaviSayA pratyakSA, nAnumAnikI, nAgamikI, na tatrAnumAnaM nAgama iti| jJAnanityatvAcca nasaMskAra:-nityaM vijJAnamIzvarasyeti na tatra saMskAro vidyata iti / nyAyavA. 4.1.21. 109. .....kSAyikajJAnamavazyameva sarvadA sarvatra sarvathA sarvameva jAnIyAt / pravacanasAra tattvadIpikA 1.47. 110. tat sarvathAvaraNavilaye cetanasya svarUpAvirbhAvo mukhyaM kevalam / pramANamImAMsA 1.1.15, jJasyAvaraNavicchede jJeyaM kimavaziSyate / nyAyavinizcayavivaraNa 3-80 "jJo jJeye kathamajJaH syAdasati prtibndhkeN| dAye'gnirdAhako na syAdasati pratibandhake // uddhRta aSTasahasrI pra. 50 111. __pariNamado khalu NANaM paccakkhA savvadavvapajjAyA / so Neva te vijANadi uggahapuvvAhiM kiriyAhiM // pravacanasAra, adhyAya-1, gAthA-21. 112. jaM takkAliyamidaraM jANadi jugavaM samaMtado savvaM / atthaM vicittavisamaM taM NANaM khAiyaM bhaNiyaM // pravacanasAra 1.47. 113. jo Na vijANAdi jugavaM atthe tikkAlige tihuvaNatthe / NAduM tassa Na sakkaM sapajjayaM davvamegaM vA // pravacanasAra 1.48 114. Natthi parokkhaM kiMci vi samaMta savvakkhaguNasamiddhassa / akkhAtIdassa sadA sayameva hi NANajAdassa // pravacanasAra 1.22 115. pariNamadi Ne yamalR NAdA yadi * Neva khAigaM * tassa / NANaM ti taM jiNiMdA khavayaMtaM kammamevuttA // pravacanasAra 1.42 takkAligeva savve sadasabbhUdA hi pajjayA tAsiM / vaTTate te NANe visesado davvajAdINaM // pravacanasAra 1.37 . juo AnA uparanI tattvadIpikATIkA paNa. je Neva hi saMjAyA je khalu NaTThA bhavIya pajjAyA / te hoMti asabbhUdA pajjAyA NANapaccakkhA // 38 // jadi paccakkhamajAyaM pajjAyaM palaiyaM ca NANassa / Na havadi vA taM NANaM divvaM ti hi ke parUveti // 39 // pravacanasAra 1.38-39. - vavahAro'bhUdattho bhUdattho desido du suddhaNayo / samayasAra.13. 119. tasmAdanuSTheyagataM jJAnamasya vicAryatAm / kITasaMkhyAparijJAnaM tasya naH 116. 117. Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ *120. 121. 122. 123. 124. 125. 126. 127. 128, 129. 130. 131. 132. 135. jainadarzana ane sAMkhyayogamAM jJAna ane (bodharUpa) darzana = 120 vopayujyate // 33 // dUraM pazyatu vA mA vA tattvamiSTaM tu pazyatu / pramANaM dUradarzI cedete gRdhrAnupAsmahe // pramANavA. 1/33,35. 1.1.16 136. 137. sUkSmAntaritadUrArthAH pratyakSAH kasyacidyathA / anumeyatvato'gnyAdiriti sarvajJasaMsthitiH || AptamImAMsA zlo. 5 dhIratyantaparokSe'rthe na cetpuMsAM kutaH punaH / jyotirjJAnAvisaMvAdaH zrutAccetsAdhanAntaram // 8.2 siddhivinizcayaTIkA. pR. 526 asti sarvajJaH sunizcitAsaMbhavaddbAdhakapramANatvAt sukhAdivat / siddhivinizcayaTIkA. pR. 537 jaina darzana, mahendrakumAra pR.. 313 133. draSTRdRzyoparaktaM cittaM sarvArtham / yogasUtra 4.23 134. ejana. pR. 313 ejana. pR. 108, 109 citrA tu dezanaiteSAM syAd vineyAnuguNyataH / yasmAdete mahAtmAno bhavavyAdhibhiSagvarAH // yogadRSTisamuccaya, 134. yasmAt tu vyavasthitaviSayANIndriyANi tasmAttebhyo'nyazcetanaH sarvajJaH sarvaviSayagrAhI viSayavyavasthitimatIto'numIyate / nyAyabhA. 3.1.3. * darzana aura ciMtana pR. 556 se 557 dukho : APTE'S SANSKRIT-ENGLISH DICTIONARY darzana aura ciMtana pR. 556. caMdAvejjhayapaiNNayaM, gAthA 64-66 (paiNNayasuttAI, bhA. 1, mahAvIra jaina vidyAlaya saMskaraNa) sA cArthAkAratA buddhau pariNAmarUpA, svapnAdau viSayAbhAvena tatpratibimbAsambhavAt / yogavArtika, 1.4 tasmAttatsaMyogAdacetanaM cetanAvadiva bhavati liGgam / sAMkhyakArikA 20 | citichAyApattyA cAcetanA'pi buddhistadadhyavasAyo'pyacetanaHzcetanAd bhavatIti / sAM. ta. kau. 5 / vRttayaH paJcatayyaH kliSTA'kliSTAH / yogasUtra 1.5 indriyapraNAlikayA cittasya bAhyavastU parAgAttadviSayA sAmAnyavizeSAtmano'rthasya vizeSAvadhAraNapradhAnA vRttiH pratyakSaM pramANam / yogabhASya. 1.7 Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 121 jainadarzana ane sAMkhyayogamAM jJAnadarzanavicAraNA 138. sAMkhyatattvakaumudI - 23 139. sAMkhyatattvakaumudI - 27 140. cakSurAdInAM mano'dhiSThitAnAmeva svaviSayeSu pravRtteH / sAM.ta.ko. 27 / etacca "anyatramanA abhUvaM nAzrauSam" ityAdizrutisiddhAd cakSurAdInAM mana:saMyogaM vinA vyApArAkSamatvAdanumIyate / sAM.pra.bhA. 2.27 141. upAttaviSayANAmindriyANAM vRttau satyAM buddhastamo'bhibhave. sati yaH sattvasamudreka: so'dhyavasAya iti (buddhi-)vRttiriti jJAnamiti caakhyaayte| sAM.ta.ko. 5 / adhvavasAyo buddharasAdhAraNo vyApAraH / sAM.ta.kau. 23 / 142. sAM.kA. 35 143. adhyavasAyo buddhiH / sAM. kA. 23 144. yugapaccatuSTayasya iti|dRsstte yathA - yadA santamasA'ndhakAre vidyutsampAtamAtrAd vyAghramabhimukhamatisannihitaM pazyati tadA. khalvasyA''locana .saGkalpAbhimAnAdhyavasAyA yugapadeva, prAdurbhavanti yatastata utplutya tatsthAnAdekapade'pasarati / kramazazca yadA mandAloke prathamaM tAvad vastumAtraM sammugdhamAlocayati, atha praNihi tamanAH karNAntAkRSTa sazaraziJjitamaNDalIkRtakodaNDaH pracaNData: pATaccaro'yamiti nizcinoti, atha ca"mAM pratyeti' ityabhimanyate, athAdhyavasyati "apasarAmItaH sthAnAt" iti / parokSe tvantaHkaraNatrayasya bAhyendriyavarja vRttirityAha - "adRSTe trayasya tatpUrvikA" / anta:karaNasya yugapat krameNa ca vRttirdRssttpuurviketi| sAM.ta. kau. 30 145. kramazazca tasya nirdiSTA |tsyeti catuSTayamapi smbdhyte|cshbdo'vdhaarnnaarthH| kramaza evetyarthaH / kramaza eva hi bAhyAnta:karaNavRttyorekArthanipAtaH / dRSTe tathA'pyadRSTe kramazaH eva catuSTayasya vRttiH / trayasya tatpUrvikA vRttiH| na tAvad buddhyahaGkAramanasAM sAkSAd bAhyArthagrahaNasAmarthyamasti, anta:karaNAnupapattiprasaGgA t , zrotrAdivaiyarthya prasaGgAt , dvaaridvaarbhaavvyaaghaataacc| tasmAt pUrva zrotrAdInAmarthasambandho'sti / meghastanitAdAvapyavazyametadabhyupagantavyam / pazcAttu tavRtyupanipAtAdantaHkaraNasyetyasti kramo'trApi / tatra yuduktam "meghastanitAdiSu kramAnanugate yugapaccatuSTayasya vRttiH" ityetadayuktam / asya dRSTe vartamAne yugapavRttiH pUrvAcAryairnirdiSTA, AcAryeNa tu krameNetyarthaH / adRSTe'tItAdAvapi kramazca kramaNaiva, yatastrayAnta:karaNasya tatpUrvikA bAhyendriyapUrvikA vRttiH / yadA Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 147 jainadarzana ane sAMkhyayogamAM jJAna ane (bodharUpa) darzana 122 .yathAnubhavastathA saMskAra :, yathA ca saMskArastathA smRtirityevaM vRttirbAhyendriyapUrviketi / yuktidI. 30 / * 146. akramazazca rAtrau vidyudAloke vyAghraM daSTavA jhaTityapasarati, tatra caturNAmekadA vRttiH| yadyapi vRttInAmekadA'sambhavAt tatrApyutpaladalazatapatravyatibhedavadavabhAsanAdakrama ityuktam / aniruddhavRtti, sAM.sU. 2.32 / evameSA yugapaccatuSTayasya vRttiH / kiJca, anyat kramazazca tasya nirdiSTA mAThara sAM. kA. 300 148. yugapaccatuSTayasya buddhyahakAramanasAmekaikendriyasambandhesati catuSTayaM bhavati.. ... kiJca kramazazca tasya nirdiSTA / tasyeti catuSTayasya kramazazca vRttirbhvti| gauDapAda sAM. kA. 30 // 149. kramazo'kramazazcendriyavRttiH / sAM. sU. 2.32 150. sA. pra. bhA. 2.32 . . 151. sAM. kA. 5. 152. anumeyasya tulyajAtIyeSvanuvRtto bhinnajAtIyebhyo vyAvRttaH sambandho yastadviSayA sAmAnyAvadhAraNapradhAnA vRttiranumAnam / yathA dezAntaraprAptergatimaccandratArakaM caitravat, bindhyazcAprAptiragatiH / yogabhASya. 1.7. . . . 153. sAM. kA. 5 .. 154.. sAM. ta. kau. 5 155.. Aptena dRSTo'numito vA'rthaH paratra svabodhasaMkrAntaye zabdenApadizyate / zabdAttadarthaviSayAvRttiH shroturaagmH| yasyAzraddheyArthovaktAna dRSTAnumitArthaH, sa AgamaH plavate / mUlavaktari tu dRSTAnumitArthe nirviplavaH syAt / yogabhA. 1.7 / - 156.. yuktidI. 5 / ... 157. Agamo hyAptavacanamAptaM doSakSayAd viduH / kSINadoSo'nRtaM vAkyaM na brUyAddhatvasaMbhavAt // mATharavRtti 5 / / humo Tippa95 : 155 159. viparyayo mithyAjJAnamatadrUpapratiSTham / yogasUtra 1.8 pramANena bAdhyate... / yogabhASya 1.8. 161. ataH saMzayo'pi saMgRhItaH / tattvavaizAradI 1.8 / / 158. 160. Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 123 - jainadarzana ane sAMkhyayogamAM jJAnadarzanavicAraNA 162 163. 164. 165. 166. 167. "s 170. 168. anubhUtaviSayAsaMpramoSaH smRtiH / yogasUtra 1.11 169. smRtiH punarna pUrvAnubhavamaryAdAmatikrAmati, tadviviSayA tadUMnaviSayA vA na tu tadadhikaviSayA / tattvavaizAradI 1.11 grAhyoparaktaH pratyayo grAhyagrahaNobhayAkAranirbhAsastathAjAtIyakaM saMskAramArabhate, sa saMskAraH svavyaJjakAJjanastadAkArAmeva grAhyagrahaNobhayAtmikAM smRtiM janayati / yogabhASya 1.11 tadanenAnadhigatabodhanaM buddhirityuktam ... tadanena vRttyantaraviSayIkRtagocarA smRtirityuktaM bhavati... / tattvavaizAradI 1.11 tayoH pratyayasmaraNayoratyantaM samAnAkAratvaM na mantavyaM yatastatra tayormadhye buddhiranuvyavasAyarUpA yathoktapratyayo grahaNAkAravizeSyikA bhavati ghaTamahaM jAnAmItyanuvyavasAye jJAnasya ghaTAMze vizeSyatvAt, smRtistu grAhyAkAravizeSyikA bhavati sa ghaTa ityeva smaraNAt, tattA ca pUrvajJAnatvarUpA, ataH smRtau jJAnasya grAhyaM vizeSyamiti, ayaM cAkArabhedo'nubhavasiddha iti bhAvaH / tattvavaizAradI 1.11 sA ca dvayI - bhAvitasmartavyA cAbhAvitasmartavyA ca / svapne bhAvitasmartavyA, jAgratsamaye tvabhAvitasmartavyeti / yogabhASya 1.11 / svapne hi kalpanayA smRtiviSayA udbhAvyante, jAgare na tathA / tattvavaizAradI 1.11 171. 172. bhramasthale jJAnAkArasyaiva viSaye samAropa iti bhAvaH / yogavArtika 1.8 / atra ca zAstre'nyathAkhyAtiH siddhAnto na tu sAGkhyavadavivekamAtram / yogavArtika 1.8 / 173. zabdajJAnAnupAtI vastuzUnyo vikalpaH / yogasUtra 1.9 / vastuzUnyatve'pi zabdajJAnamAhAtmyanibandhano vyavahAro dRzyate / yogabhASya 1.9 / kvacid abhede bhedamAropayati, kvacit punarbhinnAnAmabhedam / tato bhedasyAbhedasya . ca vastuto'bhAvAt tadAbhAso vikalpo na pramANam, nApi viparyayo vyavahArAvisaMvAdAt / tattvavaizA. 1.9 / abhAvapratyayAlambanA vRttirnidrA / yogasUtra 1.10 / jAgratasvapnavRttInAmabhAva:, tasya pratyayaH kAraNaM buddhisattvAcchAdakaM tamaH tadevAlambanaM viSayaH yasyAH sA tathoktA vRttirnidrA / tattvavaizAradI 1.10. sA ca saMprabodhe pratyavamarzAt pratyayavizeSa :... sa khalvayaM prabuddhasya pratyavamarzo na syAdasati pratyayAnubhave, tadAzritA smRtayazca tadviSayA na syuH, tasmAt pratyayavizeSo nidrA / yogabhASya 1.10 Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - jainadarzana ane sAMkhyayogamAM jJAna ane (bodharUpa) darzanA 124 174. zubho : yogasUtra 3.15 - 3.53 175. pariNAmatrayasaMyamAd atItAnAgatajJAnam / yogasUtra 3.16 176. pravRttyAlokanyAsAt sUkSmavyahitaviprakRSTajJAnam / yogasUtra 3.25 ___ pratyayasya paracittajJAnam / na ca tat sAlambanaM tasyAviSayIbhUtatvAt / yogasUtra 3. 19-20. raktaM pratyayaM jAnAti, amuSminnAlambane raktamiti na jAnAti, parapratyayasya yadAlambanaM tad yogicittena nAlambanIkRtaM, parapratyayamAnaM tu yogicittasyAlambanIbhUtamiti / yogabhASya 3.20 pratyayasya rAgAdimatyAH svakIyacittavRtteH saMyamenAzrayAdirUpairazeSavizeSaiH sAkSAtkaraNAttatastasmAccittAt parasya bhinnasya cittAntarasyApyazeSavizeSato jJAnaM saGkalpamAtreNaiva bhavatItyarthaH / yogavArtika 3.19-20. 178. yogasUtra 3.49. 179. ___ tArakaM sarvaviSayaM sarvathAviSayamaMkramaM ceti vivekajaM jJAnam / yogasUtra 3.54 / sarvaviSayatvAnnAsya kiJcidaviSayIbhUtamityarthaH / sarvathAviSayamatItAnAgatapratyutpannaM sarvaM paryAyaiH sarvathA jAnAtItyarthaH / akramamityekakSaNopArUDhaM sarvaM sarvathA gRhNAtItyarthaH / etad vivekajaM jJAnaM paripUrNam / yogabhASya 3.54 180.. etasyAmavasthAyAM kaivalyaM bhavatIzvarasyAnIzvarasya vA, vivekajajJAnabhAgina itarasya vA / yogabhASya 3.55 181. ekasamaye cobhayAnavadhAraNam / yogasUtra 4.20 / 182.... na tat svAbhAsaM dRzyatvAt / yoga sUtra4.19 / 183. svabuddhipracArapratisaMvedanAt sattvAnAM pravRttirdazyate- 'kRddho'haM bhIto'hamamutra . me rAgo'mutra me krodhaH' iti, etat svabuddheragrahaNe na yuktamiti / yogabhASya . .4.19 . 184. cittAntaradRzye buddhibuddharatiprasaGgaH smRtisaGkarazca / yogasUtra 4.21 .... tattvavaizAradI tathA yogavArtika 4.21 / 185. so'yaM buddhitattvavartinA jJAnasukhAdinA tatpratibimbatastacchAyApattyA jJAnasukhAdimAniva bhavatIti cetano'nugRhyate / sAM.ta.ko. 5 / nanu puruSavartI bodhaH kathaM cittagatAyA vRtteH phalam ? na hi khadiragocaravyApAreNa parazunA palAze chidA kriyate / ... na hi puruSagato bodho janyate'pi tu caitanyameva buddhidarpaNapratibimbitaM buddhivRttyA'rthAkArayA tadAkAratAmApadyamAnaM phlm| tattvavaizAradI 1.7 / Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 125, jainadarzana ane sAMkhyayogamAM jJAnadarzanavicAraNA 191. 186. vRttirUpasya karaNasya phalaM puruSaniSThazcittavRttiviSayako bodhaH...pratibimbasya tucchatayA'rthabhAnarUpatvAnupapatteH / yogavA. 1.7 / sA ca vRttirarthoparaktA pratibimbarUpeNa puruSArUDhA satI bhAsate, puruSasyApariNAmitayA buddhivat svato'rthAkAratvAsambhavAt, arthAkAratAyA eva cArthagrahaNatvAt, anyasya durvacatvAditi / pramAtA cetanaH zuddhaH pramANaM vRttireva naH / pramA'rthAkAra vRttInAM cetane pratibimbanam / sAM. pra. bhA. 1.87 / humI sAM. pra. bhA. 1.19 187. ato'rthoparaktavRttipratibimbAvacchinnaM svarUpacaitanyameva bhAnaM puruSaMsya bhogH| sAM. pra. bhA. 1.105 / 188. yathA ca citi buddheH pratibimbamevaM buddhAvapi citpratibimba svIkAryamanyathA' caitanyasya bhAnAnupapatteHsvayaM sAkSAt svadarzane karmakartRvirodhena buddhyArUDhaMtavai vAtmano ghaTAdivad jJeyatvAbhyupagamAt / yogavArtika 1.4 / .. 189. yogavArtika 1.4 / 190. paramANorivavRttyatiriktAnAM pratibimbasamarpaNAsAmarthyasya phlblenklpnaat| yogavArtika 1.4 / nanvayaM ghaTa iti vRtterbodho ghaTamahaM jAnAmItirUpastasya ca pauruSeyatve puruSasya svatantrAkAreNa pariNAmitvApattiriti ? tabAha - aviziSTa iti / sa ca bodhazcittavRttyA sahAviziSTa iti vRttisArUpyasUtra upapAdita ityarthaH, ayaM ghaTa ityAkArA bimbarUpA vRttiH kAraNaM tasyA eva vRttezcaitanye pratibimbanAccaitanyamapyayaM ghaTa ityAkAramivaM sadbodhAkhyaM phlaM bhavatIti, nAtra vizeSaH zabdena vaktuM zakyate, vivekibhirevekSukSIrAdimAdhuryasyeva svayaM vizeSo'nubhUyate dRgdRzyAdivaidhAditi bhAvaH / yogavArtika 1.7 192. jaDaprakAzAyogAt prakAzaH / sAM. sU. 1.145, prakAzasvarUpa eva purussH| sAM. pra. bhA. 1.145 / 193. asmiMzca sUtre jaDameva prakAzayati cidrUpo na tvAtmAnamiti nArthaH / sAM. pra. bhA. 6.50 194. tadA sarvAvaraNamalApetasya jnyaansy...|yo.suu.4.31 |ttH kSIyate prakAzAvaraNam / yo. sU. 2.52. 195. sAM. ta. kau. 19. 196. ato buddhareva sAkSI puruSo'nyeSAM tu draSTamAtramiti zAstrIyo vibhAgaH / sAM. pra. bhA. 1.161 197. sAM. ta. kau. 36 Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198. 199. 200. 201. jainadarzana ane sAMkhyayogamAM jJAna ane (bodharUpa) darzana // 129 cicchaktizca viSayaparicchedazUnyA ceti parasparaviruddhaM vacaH / citI saMjJAne / cetanaM cityate vAnayeti cit / sA cet svaparaparicchedAtmikA neSyate tadA cicchaktireva sA na syAt, ghaTavat / syAdvAdamaJjarI 15 I na cAmUrtAyAzcicchakterbuddhau pratibimbodayo yuktaH / tasya mUrtadharmatvAt / syAdvAdamaJjarI I 15 na ca tathA pariNAmamantareNa pratisaMkramo'pi yukta:.... sphaTikAdAvapi tathA pariNAmenaiva pratibimbodayasamarthanAt / syAdvAdamaJjarI 15 ata eva jaDA ca buddhiH ityapi viruddham / na hi jaDasvarUpAyAM buddhau viSayAdhyavasAyaH sodhyamAnaH sAdhIyastAM dadhAti / nanUktamacetanApi buddhizcicchaktisAnnidhyAccetanAvatIvAvabhAsata iti / satyamuktam ayuktaM tUktam / na hi caitanyavati puruSAdau pratisaMkrAnte darpaNasya caitnyaapttiH|. caitanyAcaitanyayoraparAvartisvabhAvatvena zakreNApyanyathAkartumazakyatvAt / kiJca, acetanApi cetanAvatIva pratibhAsata iti ivazabdenAropo dhvanyate / na cAropo'rthakriyAsamarthaH / na khalvatikopanatvAdinA samAropitAgnitvo mANavakaH kadAcidapi mukhyAgnisAdhyAM dAhapAkAdyarthakriyAM kartumIzvaraH / iti cicchaktereva viSayAdhyavasAyo ghaTate na jaDarUpAyA buddheriti / syAdvAdamaMjarI 15.. .202. tatra niratizayaM sarvajJabIjam / yogasUtra 1.25 203.. tadA sarvAvaraNamalApetasya jJAnasya AnantyAd jJeyamalpam / yogasUtra 4.31 . / 204. . dukho Tippasa - 203 205. te saMmAdhAvupasargA vyutthAne siddhayaH / yogasUtra 3.37 206. 207. 208 : tArakaM sarvaviSayaM sarvathAviSayamakramaM ceti vivekajaM jJAnam / yogasUtra 3.54 I kSaNatatkramayoH saMyamAd vivekajaM jJAnam / yogasUtra 3.52 etasyAmavasthAyAM kaivalyaM bhavatIzvarasyAnIzvarasya vA vivekajajJAnabhAginaH itarasya vA / na hi dagdhaklezabIjasya jJAne punarapekSA kAcidasti / yogasUtra 3.52 1 Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa cothuM jainadarzana ane sAMkhya-yogamAM zraddhAnarUpa darzana 1. jainadarzana prAstAvika 64 ApaNe agAu puravAra karyu che ke bRhadAraNyaka upaniSadanA (2.4.5 ane 4.5.6) 'AtmA nA gare draSTavya: zrotavya: mantavyaH nidriSyAtivya:'' e prasiddha vAkyamAM nirdiSTa ''darzana" zabdano artha zraddhA che. jainonA sauthI prAcIna AcArAMgasUtranA prathama zrutaskaMdhamAM A upaniSadavAkyane barAbara maLatuM AvatuM vAkya ''vidyuM sutaM mayaM vikhkhAyuM'' (4.1.9) Ave che. temAM paNa kramathI darzana, zravaNa, manana ane vijJAnano ullekha che. bIjA prakaraNamAM ApaNe spaSTapaNe darzAvyuM che ke AcArAMgasUtranA A darzana, zravaNa, manana ane vijJAna e upaniSadanA darzana, zravaNa, manana ane nididhyAsana ja che, pariNAme jema upaniSadanA te ''darzana'' zabdano artha zraddhA che tema AcArAMgasUtranA prastuta ''darzana" zabdano artha zraddhA ja che. uttarakAlIna jaina dArzanika graMthomAM to darzana eTale zraddhA ema spaSTapaNe jaNAvyuM che. bIjuM, upaniSadamAM be prakAranI zraddhAonuM sUcana maLe che. eka che ApaNe upara joI te zravaNa pUrvenI zraddhA ane bIjI che manana pUrvenI zraddhA. ''AtmA vA mare...'' mAM zravaNa pUrvenI zraddhAno ullekha che, jyAre "nARdhan manute Rthayela manute'' (chAMdogya upaniSada 7.18) ane ''DyuM parayata dyuM manvAnasya'' (chAMdogya upaniSada 7.26) mAM manana pUrvenI zraddhAno ullekha che. have baMne zraddhAone temanA sthAne rAkhIe to kramika bhUmikAo A pramANe thAya. zraddhA-zravaNa- zraddhA- manana - * vijJAna (nididhyAsana). A eka agatyanI bAbata che ane te jainonI naisargika zraddhA ane Adhigamika zraddhAnI mAnyatA upara sAro prakAza pheMke tema che eTale tene dhyAnamAM rAkhIe. yathAsthAne teno upayoga ApaNe karIzuM, tema ja A be zraddhAno svarUpabheda paNa te vakhate vicArIzuM. "zraddhA" zabdanI vyutpatti ane tenA artho zraddhA zabda ''Rt'' (jeno artha prAyaH hRdaya che) +/yA (mUkavuM, pakaDI rAkhavuM, dhAraNa karavuM)mAMthI banela che. tethI zraddhAno artha thAya - 'hRdayane mUkavuM te'' athavA ''hRdayamAM pakaDI rAkhavuM, dhAraNa karI rAkhavuM te''. idg: kred/dhe, Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana ane sAMkhyayogamAM zraddhArUpa darzana. 128 Latin cred-do ane avestana zrazd uparathI jaNAya che ke A samAsarUpa zraddhA" zabda prAcIna che. inDo-yuropiyana bhASAnA vidvAnomAM A vyutpatti sAmAnyapaNe svIkArya che. Do. Ara. ena. dAMDekara temanA nibaMdha Hrd in the Veda' (siddhabhAratI, saM. vizvabaMdhu, hoMziyArapura, 1950, bhAga-1, pR. 141) mAM tene svIkAre che ane lakhe che ke "A philological study of words meaning 'heart' in the cognate idg. language would show that, properly speaking, the Sanskrit equivalent of the original idg. word kered, kred should have been sud. In its place htd which is actually a rhyme word, has been preserved. It seems, however, that spd also has been preserved in Sanskrit in another form, viz. srad." nirukta uparanI potAnI vivRttimAM mukundajhA babbI zraddhAne A rIte samajAve che-tisatyanA pUrva sAMthIyatati zraddhA vAjasaneyasaMhitAnA TIkAkAra mahIdhara "zraddhAno artha Astikyabuddhi athavA vizvAsa kare che. sAyaNa "zraddhA" zabdanA ATalA artho Ape che - (1) AdarAtizaya, bahumAna (2) vizvAsa* (3) puruSagata abhilASavizeSa. amarasiMha, medinI ane vaijayantI paNa upara jaNAvelA arthothI bIjo koI khAsa artha ApatAM nathI. vI.esa. ApTenI prekaTIkala saMskRta-aMglIza DikazanarImAM "zraddhA"nA nIce jaNAvyA mujabanA artho ApelA che - (i) Trust, faith, belief, confidence (ii) Belief in divine revelation, religious faith (iii) Sedateness, composure of mind (iv) Intimacy, familiarity (v) Respect, reverence (vi) Strong or vehement desire (vii) The longing of a pregnant woman. pakhaMDIgamanI TIkA dhavalA daSTi, zraddhA, ruci ane pratyayane paryAya zabdo gaNe che. mahApurANa zraddhA, ruci, sparza ane pratyayane paryAyazabdo gaNe che." pAIasadamahaSNuomAM saDhA (zraddhA)nA pAMca artho ApyA che, je A pramANe che - 1. spRhA, abhilASa, vAMchA 2. dharma AdimAM vizvAsa, saMpratyaya 3. Adara 4. zuddhi 5. cittanI prasannatA. zabdaciMtAmaNikoSa (yojaka savAIlAla vi. choTAlAla vorA, bhAvanagara, prakAzaka dolatarAma maganalAla zAha vaDodarA sane 19OO) paNa "zraddhAnA A ja pAMca artho jaNAve che. bauddha Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 129 jainadarzana ane sAMkhyayogamAM zAnadarzanavicAraNA 44 * purvyAjapattiTIvA (48) mAM pasAro saddhA kahyuM che ane yogabhASya 1.20 paNa spaSTapaNe jaNAve che ke 'zraddhA cetasa: samprasAva:' eTale zraddhA eTale cittano prasAda (prasannatA) e artha mahattvano che. ApTenI DikSanarI prasAdanA je aneka artho Ape che temAM be ApaNA mATe mahattvanA che, te nIce pramANe che - (1) calmness, tranquility, composure, serenity, absence of excitement (2) clearness, limpidness, brightness, transparency, purity (as of water, mind, etc.) A badhA arthomAM be artho khAsa dhyAnamAM rAkhavA jevA che - eka cittano prasAda ane bIjo vizvAsa, saMpratyaya. tattvArthasUtra, bhASya ane siddhasenIya TIkA anusAra samyak darzana tattvArthasUtramAM samyagdarzananI vyAkhyA A pramANe ApI che - tattvArthazraddhAna e samyagdarzana. bhASyamAM umAsvAti "tattvArthazraddhAna' samAsane be rIte chUTo pADe che - (1) tattvAnAm arthAnAm zraddhAnam arthAt tattvarUpa arthomAM zraddhA. (2) tattvana arthAnAm zraddhAnam arthAt tattvathI arthomAM zraddhA. bhASyakAra pote ja A bIjA arthane samajAvatAM lakhe che ke- tattvana bhAvato nirivatam arthAt bhAvathI nizcita arthomAM zraddhA, prathama samAsanA arthane samajAvatAM lakhe che ke tattvo jIva Adi che, te ja artho che, temanAmAM zraddhA, zraddhA eTale pratyayAvadhAraNa. vaLI, bhASyakAra kahe che ke tattvArthazraddhAnarUpa samyagdarzananuM lakSaNa prazama, saMvega, nirveda, anukaMpA ane AstikmanI abhivyakti che. siddhasenagaNi bhASyane nIce mujaba samajAve che : artho eTale potapotAne anurUpa jJAnavizeSothI je grAhya che te, tattva eTale aviparIta, aviparIta eTale anekAntasvabhAva, A arthonuM vizeSaNa che. zraddhAna eTale ruci, abhiprIti. bhASyakAre tattvArthazraddhAnano je bIjo vigraha Apyo che - tattvana bhAvato nizrvitam - tenI vyAkhyA siddhasena be rIte kare che - (1) bhAveneti jopayuktasya niSrayanayamAr namyate rUti vayaMti arthAt nizcayanayathI labhya artha, temAM zraddhAna e samyagdarzana. (2) bhAveneti svapratipattyA, no mAtApitrAdidAkSiNyAnurodhAt na vA dhanAdilAbhApekSAkRtakamAtrazraddhAnaM nizcitaparijJAnaM ( dhanAdilAbhApekSAkRtaM nizcitaM parijJAtaM ?) arthAt potAnI ja pratipattithI gRhIta arthamAM zraddhAna e samyagdarzana, nahIM ke mAtApitA vagere pratyenA AdaranA kAraNe ke dhanAdi lAbhanI lAlace gRhIta arthamAM zraddhAna e samyagdarzana. zraddhAna eTale pratyayAvadhAraNa, avadhAraNano artha ruci karyo che. A 'pratyayAvadhAraNa'' samAsane temaNe cAra rIte chUTo pADayo che - (F) pratyayena avadhAraLam (1) pratyayena AlocanAjJAnena avadhAraNam Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana ane sAMkhyayogamAM zraddhArUpa darzana 130 athAt zruta vagerenuM Alocana karI A tattva AvuM ja che ema avadhAravuM (2) pratyayena bArabena nimittena avadhAraNam Avaka karmonA kSaya ke kSayopazamarUpa nimittakAraNane lIdhe ''A ja tattva che'' evuM avadhAraNa. (3) pratyayana utpattivAraNena avadhAraLam utpattikAraNa svabhAva ke adhigama che, tene lIdhe AvuM tattva che' ema avadhAraNa. (vI) tasmAt nA kSayAtiSThAt pratyayAt avadhAraLam arthAt te kSaya Adi pratyayathI - kAraNathI avadhAraNa. (sau) sati vA tasmin kSavAi pratyaye avadhArayati. arthAt kSaya Adi kAraNa hotAM avadhAraNa. (DI) pratyayasya vijJAnastha avadhAraNam. arthAt anya matamAM parikalpita tattvothI vijJAnane aLaguM karI jainamAnya tattvamAM ja sthira karavuM te : "A ja tattva che bAkI badhuM aparamArtha che'' ema. tattvArthazraddhAnarUpa samyagdarzana jene utpanna thayuM hoya che tenAmAM te saMmyagdarzananAM cihno prazamAdi hoya che. ahIM lakSaNano artha temaNe cihna karyo che. ''tattvArthazraddhAnuM samparzanam'' e sUtra pachI tarata ja AvatuM sUtra che - tanisadi dhizamAr vA. teno artha che - te (samyagdarzana) nisargathI athavA adhigamathI utpanna thAya che. bhASya sUtrane nIce pramANe samajAve che : samyagdarzana dvividha che - nisargasamyagdarzana ane adhigamasamyagdarzana. nisargathI ke adhigamathI utpanna thAya che eTale dvihetuka te dvividha bane che. nisarganA paryAyazabdo che pariNAma, svabhAva, paropadezAbhAva. jIva jJAnopayoga ane darzanopayogarUpa lakSaNavALo che, tevo jIva saMsAramAM bhamatAM bhamatAM pote ja karelAM ATha prakAranAM karmonAM baMdha-nikAcana-udaya-nirjarAnI apekSA rAkhatuM vividha puNya-pApa rUpa phaLa nAraka - tiryaMca - manuSya - devabhavomAM anubhavato, jJAnadarzanopayogasvabhAva hovAthI te te viSayasvarUpagrAhI jJAna-darzananA anaMta pariNAmo pAmato, anAdi mithyAdRSTi hovA chatAM pariNAmavizeSane kAraNe koI kSaNe evuM apUrvaka2Na anubhave che ke jethI ene upadeza vinA ja samyagdarzana utpanna thAya che, A nisargasamyagdarzana che. adhigama, abhigama, Agama, nimitta, zravaNa, zikSA, upadeza e badhA paryAya zabdo che. tethI Ama paropadezathI je tattvazraddhAna utpanna thAya che te adhigamasamyagdarzana che. siddhasenagaNi A bhASyane vistArathI samajAve che. temAM je mahattvano aMza che te ahIM rajU karIe chIe. pariNAma e adhyavasAyarUpa che. tenI aneka bhUmikAo che jema ke malImasa, madhyama ane tIvra, jaghanya zubha adhyavasAyamAM Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 131 , jainadarzana ane sAMkhyayogamAM jJAnadarzanavicAraNA vartato jIva vadhAre zubha adhyavasAyanI bhUmikAe caDhe che, tyAMthI paNa vizuddhatama bhUmikAe caDhe che. Ama jIva te te zubha adhyavasAyoe upara upara caDhato yathApravRttikaraNa vaDe karmonI utkRSTa sthitino hrAsa karI karmonI sthitine palyopamAsaMkhyAtabhAganyUna koTAkoTI sAgaropama pramANa karI de che, tyAre te bhUmikAe rAgadveSanI durbheda gAMThane te bhavyasattva jIva apUrvakaraNane baLe bhedI anivRttikaraNane prApta karI tattvazraddhArUpa samyagdarzana pAme che. Ama upadRSTA vinA je samyagdarzana prApta thAya che tene naisargikasamyagdarzana kahe che. paraMtu jo paropadezane kAraNe utpanna thAya che te, jIvAdi tattvomAM zraddhAnarUpa samyagdarzana, adhigamasamyagdarzana che. tattvArthabhASya kevaLa apUrvakaraNano ullekha kare che, jayAre siddhasenagaNie yathApravRttikaraNa, apUrvakaraNa ane anivRttikaraNa traNeyano ullekha karI nisargasamyagdarzananI utpattinI samagra prakriyA saMkSepamAM jaNAvI che. Ane jarA vistArathI samajIe. AtmAnA zuddhirUpa pariNAmavizeSane karaNa kahevAmAM Ave , che" (lokaprakAza 3.599). jIva anAdikALathI saMsAramAM bhaTake che ane jAtajAtanI yoniomAM janmI karmonAM phaLa bhogave che. jevI rIte nadImAM paDelA parvatanA aNIdAra kharabacaDA patharA nadI pravAhamAM athaDAtAkUTAtA goLa ane saraLa banI jAya che, tema saMsArapravAhamAM athaDAtokUTAto jIva koI vakhate saraLa ane zuddha pariNAmI banI jAya che. pariNAme eTalo zuddha thaI jAya che ke enA baLe jIva Ayukarmane choDI bAkInAM sAta karmonI sthitine palyopamAsaMkhyAta bhAga nyUna koTAkoTI sAgaropama pramANa karI de che. A pariNAmanuM nAma yathApravRttikaraNa che. yathApravRttikaraNathI jIva rAgadveSanI durbheda gAMThanI samIpa Ave che, paraMtu gAMThane bhedI zakato nathI, Ane granthidezanI prApti kahe che. jIva anaMta vAra yathApravRttikaraNa pAmyo che arthAt granthi samIpa AvI gayo che. koI vakhate te yathApravRttikaraNathI paNa vadhAre zuddha pariNAmane pAme che jene pariNAme te pranthine chinnabhinna karI de che. je pariNAmathI (zuddhithI) te graMthino bheda karI de che, te pariNAmane apUrvakaraNa kahevAmAM Ave che. "apUrvakaraNa" nAma ApavAno Azaya e che ke A prakArano pariNAma apUrva che, pahelAM koI vAra thayo na hato. apUrvakaraNapariNAmathI jyAre rAgadveSanI graMthi tUTI jAya che tyAre to vaLI adhika zuddha pariNAma thAya che. A adhika zuddha pariNAmane anivRttikaraNe kahe che. ene anivRttikaraNa kahevAno Azaya e che ke A pariNAmane baLe jIva samyagdarzana prApta karI ja le che, samyagdarzanane prApta karyA vinA te nivRtta Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana ane sAMkhyayogamAM zraddhArUpa darzanA 13ra nathI thato arthAtu pAcho haTato nathI 10 Ama saMsArapravAhamAM gharSaNagholananyAyathI koI kALe je AMtarazuddhi thAya che, rAgadveSanI graMthino bheda thAya che tene pariNAme tatvArthazraddhAnarUpa samyagdarzana uddabhave che. A zraddhA svAbhAvika che, te paropadezanimitta nathI.je zraddhA AtavacanonA zravaNathI-paropadezathI udbhave che te adhigamazraddhAna che. sAmAnya rIte jaina paraMparA evuM mAne che ke keTalAkane naisargika samyagdarzana thAya che ane keTalAkane paropadezathI samyagdarzana thAya che." jainadarzane eka ja vyaktinI bAbatamAM udbhavatI A be bhUmikAo che ema mAnyuM nathI. paraMtu upaniSadanI paraMparAmAM maLatA sUcana anusAra te eka ja vyaktinI bAbatamAM udbhavatI be bhUmikAo che. jaina darzananI paraMparAgata mAnyatA pramANe to naisargika ane AliMgamika zraddhAna vacce svabhAvagata koI bheda nathI, kevaLa utpAdaka nimittanA bhede ja bheda kahyo che. AthI UlaTuM aupaniSadika paraMparAthI sUcita artha pramANe naisargika ane Adhigamika vacce svabhAvagata bheda che, kAraNa ke te be kramika bhUmikAo sUcave che. jema avagrahAdi matijJAnanI kramika bhUmikAo hovA chatAM tene matijJAnanA prakAra kahevAmAM AvyA che, tema zraddhAnI A be bhUmikAo hovA chatAM temane zraddhAnA be prakAro kahevAmAM AvyA hoya to kaMI vAMdho nathI. paraMtu jaina sthApita paraMparAmAM to te bene kramika bhUmikAo mAnavAmAM AvI nathI. alabatta, prathama saMbaMdhakArikA uparanI devaguNanI TIkAmAM eka sthAna evuM maLyuM che, jyAM te be kramika bhUmikAo ' che ema spaSTapaNe sUcavAyuM che. tyAM devaguNa lakhe che- naisadi navAjhoDadhyayanavidhithamimanoti. A vastuno svIkAra karavAmAM Ave to tattvArthane upadezathI jANyA vinA temAM zraddhA kevI rIte thAya evo je prazna uThAvavAmAM Ave che teno khulAso thaI jAya, kAraNa ke naisargika zraddhA e ( rAgadveSagraMthibhedane pariNAme cittamAM AvelI zuddhirUpa che jene kAraNe te satyapravaNa banyuM che, ane koI kadAgraha tene che nahIM, jyAre AtopadezathI potAnI AgaLa rajU thayelA tattvArtho ke satyomAM je zraddhA che te saMpratyayarUpa che - "A ja tattvArtho ke satyo che' evA vizvAsarUpa che. sarvArthasiddhimAM upara sUcavavAmAM Avelo prazna uThAvavAmAM Avyo che - nisargaja samyagdarzanamAM tattvArthonuM jJAna hoya che ke nahIM ? jo hA, to te paNa adhigamaja samyagdarzana ja thayuM, tenAthI te bhinna nathI. jo nA, to " jeNe tattvArthone jANyA nathI ane temanAmAM zraddhA kevI rIte thaI zake ?? A praznano sarvArthasiddhie je uttara Apyo che te A praznano uttara Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 133 - jainadarzana ane sAMkhyayogamAM jJAnadarzanavicAraNA ja nathI. tyAM kahyuM che ke baMnemAM darzanamohanIya karmanA upazama, kSaya yA kSayopazamarUpa AMtarika kAraNa samAna che. te kAraNa hovA chatAM je bAhya upadeza vinA thAya che te naisargika samyagdarzana che ane je bAhya upadezapUrvaka jIvAdi tattvArthonA jJAnarUpa nimittathI thAya che te adhigamaja samyagdarzana che.13 ApaNe joI zakIe chIe ke AmAM temaNe uThAvelA praznano uttara che ja nahIM. zravaNapUrvenI zraddhA kevI hoya ? zravaNa pUrva tattvArthonuM jJAna thayuM na hoya to te vakhate tattvArthomAM zraddhAnI vAtano artha judo karavo joIe. zravaNapUrvenI zraddhAno artha rAgadveSanA abhAvarUpa, pUrvagraharAhityarUpa, kadAgrahamuktirUpa eka mAnasika valaNa che ema svIkAravuM joIe. ahIM tattvArtho tenI samakSa upasthita nathI. paraMtu tenI zuddhi evA prakAranI che ke tattvArthanI zodhamAM te che ane jyAre ane jyAM te tenI samakSa upasthita thaze tyAre te tattvAMrthano tattvArtha tarIke te svIkAra karaze ja. A arthamAM te satyapakSapAta ke tattvArthapakSapAta dharAve che. tattvArthapakSapAta ke satyapakSapAta to cittano svabhAva che ja.14 A kakSAe, koI tattvArtha ke satya tenI samakSa upasthita nathI. .te koI tattvArtha ke satyane jANato nathI. eTale e arthamAM A zraddhAne viSayarahita arthAt nirAkAra gaNavI hoya to gaNI zakAya. tattvArthanA upadeza pachInI zraddhA zravaNamAM maLela je kaMI satya ke tattvArtha che tenI aMdara vizvAsa che, saMpratyaya che - "A ja tattvArtha che, A ja satya che' evo vizvAsa. A arthamAM A zraddhA viSayasahita che, sAkAra che. A zraddhA nyAyavAkyanI pratijJA jevI che. hetu, vyApti, parAmarza pachI te ja pratijJA chevaTe nigamananA rUpamAM parivartita thaI jAya che. tevI ja rIte, A zraddhA manana pachI tarkathI pratiSThita thAya che ane chevaTe dhyAnathI sAkSAtkAramAM pariNata thAya che. A carcA uparathI spaSTa thAya che ke naisargika zraddhA e zravaNapUrvenI zraddhA che ane teno artha cittano prasAda che, zuddhi che, tattvArthagrahaNanI yA satyagrahaNanI yogyatA yA kSamatA che. ane adhigamaja yA manana pUrvenI zraddhA e sAMbhaLela tattvArthomAM yA satyomAM vizvAsa yA saMpratyaya che. A baMne artho ApaNane kozagraMthomAM maLe che. Ama je zraddhAne cittanI prasannatAmAtra gaNavAmAM Avela che te adhigama yA zravaNapUrvenI zraddhA che. prasannatAno artha che nirmaLatA. jema jaLamAMno kacaro nIce besI jatAM ke dUra thatAM jaLa prasanna bane che tema cittamAMno maLa - rAgadveSa - upazamatAM ke dUra thatAM citta nirmaLa bane che. je cittamAM rAgadveSa upazAMta yA kSINa (yA zithila) thayAM che, je cittamAM khoTo abhiniveza nathI, kadAgraha Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana ane sAMkhyayogamAM zraddhArUpa darzana = 14 nathI, pUrvagraha nathI te citta prasanna che. cittanI A prasannatAne zraddhA kahevAmAM Ave che. Ano artha e ke zraddhA e cittanI evI zuddhi che je satyagrahaNa mATe yA tattvArthagrahaNa mATe Avazyaka che. je cittamAM rAgadveSa, abhiniveza, kadAgraha ane pUrvagraha bharelAM hoya te citta satyagrahaNa yA tattvArthagrahaNa karI zakatuM nathI. azuddha citta satyane jhIlI zakatuM nathI. A cittazuddhi je zraddhA che te svAbhAvika be arthamAM che. eka to te cittano svabhAva ja che, jyAre maLo AgaMtuka che. bIjuM, A cittazuddhinuM koI bAhya nimitta darzAvavuM zakya nathI. anAdi saMsAra-pravAhamAM athaDAtAkUTAtA koI apUrva kSaNe A zuddhi pragaTa thAya che. jenAmAM satyane ke tattvArthane grahaNa karavA mATenI cittazuddhi, yogyatA, prasannatA che, te vyaktine Amavacana yA sadguruno upadeza sAMbhaLI temAM rajU thayela satya ke tattvArthamAM tarata vizvAsa jAge che - "A ja satya che ke tattvArtha che' evo vizvAsa. zruta tattvArtha ke satyamAM vizvAsa e adhigamaja zraddhA che. A rIte ja naisargika ane adhigamaja zraddhAne samajavI joIe. jaina paraMparAmAM sthira thayelI naisargika ane adhigamaja zraddhAnI mAnyatAmAM gUMcavADo jaNAya che. te bene be kramika bhUmikAo ja mAnavI joIe ane baMne zraddhAmAM svabhAvagata kaMIka bheda mAnavo joIe. ene badale jaino to baMne zraddhAno svarUpathI tadana abheda ja mAne che ane kevaLa utpAdaka nimittane AdhAre ja temano bheda mAne che ane jaNAve che ke keTalAkane bAhya nimitta - paropadeza - vinA ja A zraddhA thAya che jyAre keTalAkane bAhya nimitta - paropadezathI thAya che. A jaina mAnyatA barAbara lAgatI nathI. upaniSadamAMthI prApta sUcana tema ja saMbaMdhakArikA1 uparanI devaguptanI TIkAmAMthI prApta sUcana tema ja kozamAMthI prApta zraddhAnA be artho cittaprasAda ane vizvAsane AdhAre naisargika zraddhA ane adhigamaja zraddhAno ApaNe upara jaNAvelo artha vadhu buddhigamya ane yogya che ane te arthane saMgata rahI vicAratAM te be zraddhA be kramika bhUmikAo che e ja nizcaya - upara avAya che. eka vastu ahIM dhyAnamAM rAkhavI joIe ke je cittazuddhi, yogyatA ke prasannatA prathama bhUmikAe che te dvitIya bhUmikAmAM paNa avazya hoya che ja. paraMtu dvitIya bhUmikAmAM kaMIka vizeSa che ane te che zruta tattvomAM, satyomAM vizvAsa. eTale prazama Adi prathama bhUmikAe paNa che ane dvitIya bhUmikAe paNa che. kharekhara to cittazuddhi, prasannatA, satyagrahaNa mATenI yogyatAno ja vistAra prazama Adi che. eTale ja kadAca dhavalAmAM kahyuM che ke "prazamAdinI Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 135u jainadarzana ane sAMkhyayogamAM jJAnadarzanavicAraNA abhivyakti e samyagdarzana che". e samyagdarzananI vyAkhyA che. A vyAkhyA zuddhanayathI che ema tyAM kahyuM che, kAraNa ke te kevaLa AMtarika zuddhine ja lakSamAM . le che. "tattvArthazraddhAna e samyagdarzana che" e vyAkhyA azuddhanayathI che ema tyAM kahyuM che, 7 kAraNa ke te tattvazravaNa upara ( zrata upara) AdhAra rAkhe che. Ama, A bIjI vyAkhyAnuM arthaghaTana baMne rIte thaI zake che eno ahIM svIkAra jaNAto nathI. . ahIM prazama AdinI samajUtI ApavI prApta thAya che. ' ' prazama -rAgadveSano, kadAgraha Adi doSono upazama e ja prazama che. saMvega saMveganA be artha cheH (1) sam + vega, sam-samyapha arthAt . tattvArtha yA satya prati, vega arthAt gati. satya ke tattvane mATenI tIvratama abhIpsA sAthe satyazodha mATe gati karavI te 8: (2) sAMsArika baMdhanono bhaya "saMvega" che. satyanI khoja mATe sAMsArika baMdhanomAMthI mukti jarUrI che.19 nirveda -nirvedanA paNa be artha cheH (1) sAMsArika viSayomAM udAsInatA, rAgAbhAva, anAsakti viSayomAM, sAMsArika bhogomAM Asakti satyanI sAdhanAne vikRta kare che, daSTine mohita kare che, mArgathI yuta kare che. (2) mAnyatAomAM anAsakti. koIpaNa mAnyatAmAM rAga na hovo, dRSTibaddhatA na hovI te. janmathI ane paramparAthI prApta mAnyatAomAM paNa Asakti na hovI joIe, baddhatA na hovI joIe. badhI ja mAnyatAo ekasarakhI sAdhya che, parIkSya che, koI siddha nathI. anukaMpA -anukaMpAnA paNa be artha thaI zake che (1) bIjAne du:khI dekhI duHkhI thavuM, tenA duHkhane dUra karavAnI icchA thavI te anukaMpA, anukaMpA e sahAnubhUti che. (2) bIjAone satyAnveSaNane mATe mathatA joI potAne temanA tarapha sahAnubhUti thavI ane temane paNa potapotAnI rIte satyAnveSaNamAM sahAya karavAnI IcchA thavI A pA Astikya -keTalAka ciMtako to Astikayabuddhi e ja zraddhA che ema jaNAve che.22 AstikAbuddhino artha AtmA Adi padArthonA astitvano - svIkAra che ema teo kahe che. jaina ciMtako paNa Astikano Avo ja artha kare che, paraMtu teno vadhAre vyApaka ane udAra Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana ane sAMkhyayogamAM zraddhArUpa darzana 136 evo bIjo artha paNa saMbhave che. te nIce pramANe che: Astikya e cittanuM vidheyAtmaka (positive) valaNa che. koInI vAtano ke matano turata InkAra karI devo nahIM, paraMtu tene paNa parIkSya gaNI sAdhyakoTimAM svIkArI tenI parIkSA karavI. te mata tarapha paNa Adara dharAvavo, te matamAM rahela satyane zodhI svIkAravAnuM valaNa hovuM te Astikaya che. samyagdarzananA aticAra - je jAtanAM alanothI koIpaNa svIkArelo guNa malina thAya ane hrAsa pAme, tevAM smalano aticAra kahevAya che. je skUlanothI samyagdarzana malina bane che te alano pAMca che- zaMkA, kAMkSA, vicitsiA , anyadRSTinI prazaMsA ane anyadRSTisaMstava. temanI samajUtI nIce pramANe cheH (1) zaMkA pote tattva tarIke svIkArela bAbatomAM zaMkA karavI te. (2) kAMkSA -aihika ane pAralaukika viSayonI abhilASA karavI te kAMkSA.27 AvI abhilASA ke Asakti satyanI sAdhanAne vikRta kare che e agAu "nirveda" guNanI samajUtImAM joI gayA. Ama kakSA e nirvedanI virodhI che. kAMkSAno bojo artha paNa thAya che. bIjAe mAnelA tattvArtho ke satyo kayAM che te jANavAnI IcchA. A artha ahIM vadhAre prastuta jaNAya (3) vicikitsA -paMDita sukhalAlajI A aticArane samajAvatAM nIce pramANe lakhe che - "jyAM matabheda ke vicArabhedano prasaMga hoya tyAM pote kaMIpaNa nirNaya karyA sivAya mAtra matimandatAthI ema vicAre ke, "e vAta paNa ThIka ane A vAta paNa ThIka'; evI buddhinI asthiratAte vicikitsA. AvI buddhinI asthiratA sAdhakane eka tattva upara sthira kadI ja na rahevA de, tethI te aticAra che."25 vicikitsAno bIjo artha paNa saMbhave che. nirNaya upara AvavAne mATe parIkSA karavI, tarka karavA te vicikitsA che. pote svIkArela tattvArthane parIkSya koTimAM nAkhI tenI parIkSA karavI e vicikitsAno ahIM artha che. (4) anyadRSTiprazaMsA - jeo potAnAthI judo mata ke siddhAMta dharAvatA hoya Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 137 jainadarzana ane sAMkhyayogamAM jJAnadarzanavicAraNA temanI prazaMsA karavI te anyadRSTiprazaMsA. (5) anyadRSTisaMstava - jeo potAnAthI judo mata ke siddhAMta dharAvatA hoya temano paricaya karavo te anyadRSTisaMstava. mananapUrvenI zraddhA arthAt adhigamaja zraddhAne anulakSIne ja A aticAro saMbhave. zravaNapUrvenI zraddhAmAM A aticArono saMbhava nathI, kAraNa ke te kevaLa mAnasika valaNarUpa che, te zraddhA nirviSayA che. tattvArthonuM zravaNa karI ''A ja tattvo che" evo je vizvAsa udbhave che, tenI bAbatamAM A aticAro saMbhave che. e to sAdI vAta che ke vizvAsa anukULa tarkothI dRDha, puSTa thAya che ane pratikULa tarkothI zithila thAya che, Dage che. jyAM sudhI zraddhA mImAMsA manananI bhUmikA pAra na kare tyAM sudhI te zraddhAmAM zaMkA Adi saMbhave che. paraMtu te zaMkA Adine zraddhAnAM skhalano gaNavAM keTale darajje yogya che te vicAravuM joIe. kharekhara to zraddhAnAM paripAkanI ja A zaMkA Adi prakriyA che. zraddhA A prakriyAmAMthI pasAra thayA vinA pUrNa banatI nathI. je satyazodhaka che, satyAbhigAmI che, satyapakSapAtI che te potAnA mArgamAM AvatA matone sAdhya tarIke svIkAre che, tene te mato satya lAge to teno svIkAra kare che ane jyAre tene te satya asatya ke mithyA jaNAya tyAre tene phagAvI devAne paNa tatpara hoya che. janmathI, paraMparAthI prApta satyo - tattvArthone teNe svIkAryA hoya to te svIkAra kharekhara samyagdarzana nathI. vaLI, e rIte svIkArela tattvone ja te vaLagI rahe mATe temAM zaMkA na kare, bIjAnAM satyone jANavAnI kAMkSA na kare, pote janmathI ke paraMparAthI svIkRta tattvArthanI parIkSA na kare, bIjA matavAdIono saMsarga na rAkhe, temanI prazaMsA paNa na kare, evo Agraha rAkhavo te yogya nathI. paMtha ane saMpradAyane TakavA e jarUrI haze, paraMtu te samyagdarzananAM skhalano che ema mAnavuM yogya lAgatuM nathI. kharekhara to mImAMsA-manana pUrvenI bhUmikAe je samyagdarzana hoya temAM to te badhAMno saMbhava avazya hoya - khAsa to zaMkAkAMkSA-vicikitsAno ane temAM koI doSa nathI. mImAMsA pachI dRDha thayelI zraddhAmAM zaMkA, kAMkSA, vicikitsAno saMbhava nahivat che. ane nididhyAsana-dhyAna pachI sAkSAtkAramAM pariNata thayela zraddhAmAM to te zaMkA Adino saMbhava nathI. jayAM skhalanono saMbhava ja na hoya tyAM skhalanonI vAta karavI vyartha che. anyadRSTiprazaMsA ane anyadRSTisaMstavano badhI bhUmikAe saMbhava che. samyagdarzane bhaya na hoya ke bIjAnA saMsargathI ke bIjAnA matane jANavAthI potAnA satyane AMca Avaze. zaMkA, kAMkSAne aticAra gaNavAvALA svAbhAvikapaNe ema ja kahe ke jainazAstro Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana ane sAMkhyayogamAM zraddhArUpa darzana. 138 sivAya bIjAM zAstro vAMcavA na joIe, jainazAstro ja samyaphathuta che. paraMtu ApaNe rajU karelI vicAraNAne svIkAranAra to ema kahe ke je kharekhara satyAbhigAmI ane satyapakSapAtI che te bhale ne game te matanAM zAstro vAMce, te temAMthI satyane ja grahaNa karaze, asatyane nahIM grahaNa kare. Ama, bIjA darzananAM zAstro paNa tene to satyaprAptino upAya ja bane che, te zAstro tene mATe samyaphaththata che. 2 jo bIjAnAM zAstro vAMcavAthI samyagdarzane vAMdho na Avato hoya to te zAstromAM pratipAdita matonA puraskartAonA saMsargamAM AvavAthI tene zuM hAni thavAnI hatI, temanA mato jANavAnI kAMkSAthI tene zuM hAni thavAnI hatI? bIjAnAM zAstro e mithyAzruta ja che e mata jema bIjAnAM zAstro na vaMcAya te AzayathI thayo lAge che tema kAMkSAdi samyagdarzananA aticAro che evI vAta paNa bIjAnAM zAstro ane bIjA matavAdIothI jaina matAvalaMbIo aLagA rahe ane potAnA paMtha ane saMpradAya choDI na jAya e AzayathI thaI lAge che. paraMtu bIjAnAM zAstrothI samyagdarzIe gabharAvAnI jarUra nathI evuM je svIkArAyuM che te ja sAcI vastu che ane tene anurUpapaNe zaMkA vagere paNa samyagdarzanane dUSita karanAra nathI e svIkAravuM joIe. samyagdarzananA vividha vibhAgo jainoe zraddhAnarUpa darzananuM Avaraka karma mAnyuM che jenuM nAma darzanamohanIya che. A karma bIjAM karmonI jema paulika che. tenA kSaya, kSayapakSama ane upazamane AdhAre darzananA traNa bheda thAya che - kSAyika, lAyopakSamika ane pathamika. A karmanA kSaya, kSayopazama ane upazama anukrame rAgadveSanA kSaya, kSayopazama - ane upazamane kAraNe thatA hoya che. ahIM kSayathI evuM sUcavAya che ke jeno kSaya thayo hoya teno punaH AvirbhAva thato nathI ane upazamathI evuM sUcavAya che ke jeno upazama thayo hoya tenA punaH AvirbhAvanI zakyatA che. , kSAyika samyagdarzana je zraddhAnarUpa AtmapariNAma badhI mAtrAnA rAgadveSa temaja badhA prakAranA dRrzanamohanIya karmanA kSayathI pragaTa thAya che te kSAyika samyagdarzana che. kSAyopathamika samyagdarzana ati tIvra mAtrAvALA (anantAnubaMdhI) rAgadveSanA (kaSAyonA) kSayopazamathI ane darzanamohanIya karmanA kSayopazamathI pragaTa thanAra zraddhAnarUpa AtmapariNAma sAyopathamika samyaktva che. kSayopazamamAM kSaya udayamAM AvelAno ane upazama sattAmAM rahelAno hoya che. Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 139 . jainadarzana ane sAMkhyayogamAM jJAnadarzanavicAraNA aupathamika samyagdarzana ati tIvra mAtrAvALA (anantAnubaMdhI) rAgadveSanA upazamathI ane darzanamohanIya karmanA upazamathI pragaTa thanAra zraddhAnarUpa AtmapariNAma aupathamika samyakatva che. yathApravRttakaraNa, apUrvakaraNa, granthibheda ane anivRttikaraNanI agAu jaNAvela prakriyAthI je samyagyadarzana prApta thAya che te aupazamika che. A pathamika samyakatva prApta thayA pachI jo jIva vizuddha pariNAmI ja rahe to tenA samyagdarzanano ghAta thato nathI ane pathamikasamyaktvamAMthI te kSAyopathamika samyakatva pAme che. jo jIvano pariNAma na to bilakula zuddha rahe ane na to bilakula azuddha paraMtu mizra rahe to te samyagdarzana ane mithyAdarzananuM mizraNa pAme che. pariNAme tene na to tattva upara zraddhAna hoya che ke na to tattva upara azraddhAna ane jo jIvano pariNAma azuddha ja thaI jAya to te pharI tattvanA azraddhAnarUpa mithyAdarzana pAme che. * A saMdarbhamAM A sAthe samyagdarzananA bIjA be bhedo joDavAmAM Ave che ane temane samajAvavAmAM Ave che. A be bhedo che - vedaka samyagdarzana ane sAsvAdana samyagdarzana. jyAre jIva lAyopathamika sabhyatvanI bhUmikAethI kSAyika samyakatvanI prazasta bhUmikA tarapha AgaLa vadhe che ane A vikAsakramamAM jyAre te darzanamohanIya karmanAM, samyakatvano ghAta na karatAM, vizuddha pudgalonA aMtima bhAganA rasano anubhava kare che tyAre samyaktvanI je avasthA hoya che tene vedaka samyakatva kahe che. vedaka samyakatva pachI tarata jIva kSAyika samyakatva prApta karI le che.? je jIva aupazamika samyakatva pAmyo che te jIva jyAre ati tIvra (anantAnubandhI) rAgadveSanA udayathI samyakdarzanane choDI mithyAdarzana tarapha jhukI jAya che tyAre jyAM sudhI te mithyAdarzanane pAmato nathI tyAM sudhI sAsvAdana samyakdarzanavALo kahevAya che. A samaye jo ke jIvano jhoka mithyAdarzana tarapha hoya che tema chatAM je rIte khIra khAIne tenuM vamana karanAra manuSyane khIrano svAda anubhavAya che te rIte samyaphadarzanamAMthI cuta thaIne mithyAdarzana tarapha jhukelA e jIvane paNa keTalAka kALa sudhI samyaphadarzananA AsvAdano anubhava thAya che. eTale A avasthAvALA samyagdarzanane sAsvAdana samyakdarzana kahe che.28 Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana ane sAMkhyayogamAM zraddhArUpa darzanA 140. samyagdarzanano anya trividha vibhAga samyagdarzananA bIjI rIte paNa traNa bheda pADavAmAM AvyA che. te traNa bheda che - kAraka samyaktva, rocaka sabhyattva ane dIpaka samatva. (1) kAraka samyakatva - je samyagdarzana tenA dhArakanA cAritramAM Utare che te samyagdarzana kAraka samyaktva che. (2) rocaka samyakatva - je samyagdarzana kevaLa ruci ke zraddhAnarUpa ja rahe che paraMtu tenA dhArakanA cAritramAM UtaratuM nathI te samyagdarzana rocaka samyagdarzana che. (3) dIpaka samyaktva - pote tattvazraddhAna rahita hovA chatAM je dharmakathA vagere karI bIjAmAM tattvArthazraddhAna pragaTAve che eTale je tattvazraddhAnarUpa, phaLanuM kAraNa che tene paNa dIpaka samyagdarzana che ema manAyuM che. A upacAra che.39 * samyagdarzanano dazavidha vibhAga uttarAdhyayanasUtramAM samyagdarzananA dasa bheda gaNAvyA che. tyAM darzanane mATe ruci zabdano prayoga karelo che. te bhedo nIce pramANe che : (1) nisargaci - je ruci (zraddhAna) vyaktimAM svataH ja utpanna thAya te nisargaruci samyagadarzana che. (2) upadezaruci - anya chadmastha ke jinezvara dvArA upadezelA padArthomAM zraddhA thAya te upadezaruci samyagdarzana. (3) AjJAruci - hetune jANyA vinA, kevaLa AjJA ja pramANa che ema samajI jinapravacana upara ruci rAkhavI te AjJAruci samyagdarzana che. (4) sUtraruci- aMgapraviSTa ane aMgabAhya graMthonA adhyayana dvArA je tattvArthazraddhAna thAya te sUtraruci samyakdarzana. (5) bIjaruci - jIvAdi tattvonA eka padamAM ruci thatAM te rucinuM bIjA aneka padomAM pANImAM telanA biMdunI jema prasaravuM te bIjarUci samyagdarzana che. (6) abhigamaruci - aMga sAhitya tathA anyagraMthonuM artha ane vyAkhyA sahita adhyayana karavAthI je tattvazraddhAna utpanna thAya che te abhigamaruci samyagdarzana che. (7) vistAraruci - vastutattva . ( cha dravyo)ne vibhinna nayothI ane pramANothI jANyA pachI te vastutattvamAM zraddhA thAya te vistAraci samyagdarzana. (8) kriyArUci - AcAragraMthomAM pratipAdita sAdhakane upayogI darzana, jJAna, cAritra, tapa, vinaya, samiti ane guptirUpa kriyAomAM zraddhAna te kriyArUci samyagdarzana. (9) saMkSeparuci - jeNe koIpaNa kudaSTi arthAtu kudarzanano svIkAra karyo nathI, jinapravacanamAM paNa je pravINa nathI ane anya darzanonuM jene jJAna nathI enuM, jinapraNIta tattvomAM zraddhAna te saMpaci samyagdarzana che. (10) dharmaruci - jinezvarapraNIta dharmAdi astikAyo, zrutadharma ane cAritradharmamAM zraddhA e dharmaci samyagdarzana che. 10 Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 141jainadarzana ane sAMkhyayogamAM jJAnadarzanavicAraNA A dasamAM prathama prakAra nisargaruci darzana e naisargika samyagdarzana che ane bAkInA badhA prakArono samAveza adhigamaja samyagdarzanamAM thaI jAya che. samyagdarzanano dvividha vibhAga samyagdarzananAdravyasamyagdarzana ane bhAvasamyagadarzana evA be bheda pADavAmAM AvyA che : (1) dravyasamyaktva - vizuddharUpamAM pariNata thayelA darzanamohanIya karmanA paramANu dravyasamyakatva che. A pramANe pravacanasAroddhAra TIkAmAM kahyuM che.' (2) bhAvasamyaktva -te TIkA anusAra uparyukta vizuddha pudgalavargaNAnA nimittathI " thanArI tattvazraddhA bhAvasamyaktva che. vinayavijayajInA lokaprakAza anusAra amuka vAta jinezvare kahI che mATe. satya che ema mAne paNa paramArtha jANe nahIM evA mANasonuM samyagdarzanadravyasamyagdarzana che, jyAre paramArthane jANanAra mANasanuM samyagdarzana bhAvasamyagdarzana che. vaLI, teo jaNAve che ke kSAyopathamika samyagdarzana paudgalika hovAthI dravyasamyaktva kahevAya che, jayAre kSAyika ane aupathamika sabhyatva AtmapariNAmarUpa hovAthI bhAvasamyagdarzana kahevAya che." samyagdarzanano anya rIte dvividha vibhAga bIjI rIte samyagdarzananA be bheda karavAmAM AvyA che - vyAvahArika samyagdarzana ane naizcayika samyagdarzana. vyAvahArika samyagdarzana - zaMkA Adi ATha doSa rahita, jIvAdi tatvArthonuM zraddhAna e vyavahAra samyaktva che. tene sarAga samyakatva paNa kahevAmAM Ave che. naizcayika samyagdarzana - vyAvahArika samyakatvathI paraMparAe sAdhya evuM, zuddhopayogalakSaNa nizcayaratnatrayanI bhAvanAthI utpanna parama AhalAdano AsvAda upAdeya che ane IndriyasukhAdi deya che evI rucirUpa samyakatva naicayika samyakatva che. Ane vItarAga samyaktvanA nAme paNa oLakhavAmAM Ave che. uparanI samajUtI dravyasaMgraha anusAra che. paMDita sukhalAlajI A be bhedane nIce pramANe samajAve che : ' naizcayika samyagdarzana-AdhyAtmika vikAsathI utpanna thayela eka prakArano AtmAno pariNAma te nizcaya samyaktva che. te zeyamAtrane tAtvikarUpamAM jANavAnI, heyane choDI devAnI ane upAdeyane grahaNa karavAnI rucirUpa che. vyAvahArika samyagdarzana - uparyukta rucibaLathI utpanna thatI dharmatattvaniSThA e vyavahAra samyakatva che.16 Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana ane sAMkhyayogamAM zraddhArUpa darzanA 142 pravacanasAroddhAra(TIkA) 141/142 A bhedane nIce pramANe samajAve che. naizcayika samyagdarzana - rAga, dveSa ane mohanuM atyalpa thavuM, parapadArthothI potAnA bhedanuM jJAna temaja svasvarUpamAM ramaNa, dehamAM rahelA dehAdhyAsanuM chUTavuM, te nizcaya samyakatvanAM lakSaNa che. mAruM zuddha svarUpa anantajJAna, ananta darzana ane ananta AnaMdamaya che. parabhAva yA Asakti ja baMdhananuM kAraNa che ane svasvabhAvamAM ramaNa karavuM e mokSano hetu che. huM svayaM ja potAno Adarza chuM. deva, dharma, guru ane dharma mAro AtmA ja che, evI daDha zraddhA hovI e ja nizcaya samyaktva che. vyAvahArika samyagdarzana - vItarAgamAM devabuddhi, pAMca mahAvratonuM pAlana karanAra muniomAM gurubuddhi ane jinapraNIta dharmamAM siddhAntabuddhi rAkhavI e vyavahAra samyakatva che. samyagdarzananuM virodhI mithyAdarzana sarvArthasiddhikAra spaSTapaNe jaNAve che ke tattvArthazraddhA e samyagdarzana che, AnAthI UlaTuM mithyAdarzana che. mithyAdarzana AtmAno te pariNAma che je mithyAtvamohanIya karmanA udayathI thAya che ane jenA udayathI kadAgraha, dRSTibaddhatA, atattvapakSapAta utpanna thAya che. jema rogIne pathyavastu sArI lAgatI nathI ane kupathya vastu sArI lAge che tema jyAre mithyAtvamohanIya karmano udaya thAya che tyAre jIvane jaina dharma pratye arthAta tattva pratye dveSa thAya che tathA tenAthI viruddha dharma pratye arthAta atattva pratye rAga thAya che, te mithyAdarzana che. jinokta vastutattvathI viparIta dRSTi arthAta zraddhAna te mithyAdarzana.9 dravyasaMgrahakAra kahe che ke aMtaraMga vItarAga nijAtmatatvanI anubhUti ane rucimAM je viparIta abhiniveza utpanna kare che ane bAhya para Atmatattva Adi samasta dravyomAM je viparIta abhiniveza utpanna kare te mithyAdarzana che. A pramANe mithyAdarzananI vyAkhyAo siddhAntagraMthomAM ane karmagraMthomAM maLe che. - uparanI vyAkhyAomAMthI evuM phalita thAya che ke mithyAdarzana paNa be prakAranuM jaNAya che - (1). kevaLa AMtarika azuddhirUpa ke je azuddhi jIvane tattva tarapha abhimukha thatAM rokI atattva tarapha abhimukha thavA prere che. (2) AvI AMtarika azuddhi dharAvanAro jIva jyAre atattvano upadeza sAMbhaLe che tyAre tene upadiSTa atattvamAM vizvAsa jAge che, Avo atattvamAM vizvAsa je upadezajanya che te paNa mithyAdarzana che. - mithyAtva arthAt mithyAdarzanane keTalIka vAra khoTI rIte mithyAjJAna athavA Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 143 1 jainadarzana ane sAMkhyayogamAM jJAnadarzanavicAraNA ajJAnanuM samAnArthaka gaNI levAmAM AvyuM che.' paraMtu mithyAtva ke mithyAdarzanane ajJAna ke mithyAjJAna ke viparItajJAna gaNavuM e yogya nathI. adharmamAM dharmabuddhi, dharmamAM adharmabuddhi ityAdi dasa prakAranA mithyAtva sthAnAMgasUtramAM gaNAvyAM che. tyAM mithyAtvano artha viparIta jJAna thaze, paraMtu ahIM zithilapaNe "mithyAtva" zabdane viparItajJAnanA arthamAM lIdho che. kharekhara to A viparItajJAna mithyAtvanuM, arthAt mithyAdarzananuM kArya che. A kAraNe jyAre DaoN. TATiyA sthAnAMgasUtranA A sUtrano aMgrejImAM anuvAda kare che tyAre A pramANe lakhe che : "Under its (mithyatva) influence, one accepts the adharma (wrong religion) as the dharma (right religion), the amagga (wrong path) as the magga (right path), the ajiva (non-soul) as the jiva. (soul), the asahu (a sinner) as the sahu (saint), the amutta (unemancipated) as the mutta (emancipated) and vice-versa."92 ghaNe sthAne "mithyAtva" zabdane ajJAna yA viparItajJAnanA arthamAM zithilapaNe vAparavAmAM Avela che, eTale mithyAtva ane ajJAna ke viparItajJAna e be judI vastu che e ApaNA dhyAna bahAra rahevuM joIe nahIM. mithyAdarzananA bhedo naisargika ane paropadezapUrvaka sarvArthasiddhikAra mithyAdarzananA A be bhedo Ape che. paropadeza vinA mithyAtvamohanIya karmanA udayathI jIvAdi padArtho pratye azraddhAna bhAva thAya te naisargika mithyAtva che. ethI UlaTuM paropadezanA nimittathI thanAruM mithyAdarzana te paropadezapUrvaka miAdarzana che.53 jema samyagdarzananA be bheda naisargika ane adhigama che tema mithyAdarzananA paNa tevA ja be bheda che. samyagdarzananA A be bhedonI paraMparAgata samajUtI e che ke keTalAkane tatvArthazraddhAna naisargikapaNe thAya che jyAre keTalAkane tattvArthazraddhAna paropadezanA nimittathI thAya che. jo mithyAdarzananA A be prakArone paNa tevI ja rIte samajAvavAmAM Ave to ema kahevuM paDe ke keTalAkane mithyAdarzana naisargikapaNe thAya che ane keTalAkane mithyAdarzana paropadezanA nimittathI thAya che. paraMtu mithyadarzananI bAbatamAM A rIte kahevuM e yogya nathI. jemanI bAbatamAM ApaNe kahIe ke temane mithyAdarzana paropadezathI thAya che temanI bAbatamAM arthAt ja phalita thAya ke temane paropadeza pahelAM mithyAdarzana hatuM nahIM. samyagdarzananI bAbatamAM to kahI zakAya ke keTalAkane samyagdarzana paropadezathI thAya che, kAraNa Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana ane sAMkhyayogamAM zraddhArUpadarzana : 144 ke paropadezapUrve temane mithyAdarzana hatuM. eTale mithyAdarzananI bAbatamAM naisargika mithyAdarzana ane adhigamana mithyAdarzanano artha evo karavo joIe ke A be bhedo te be kramika bhUmikAo che evuM darzAvI zakAya. naisargika mithyAtva e AMtarika azuddhirUpa che je azuddhi atattvapakSapAta ane tattvaarucirUpe pragaTe che. A AMtarika azuddhirUpa mithyAtva anAdi che. tene koI kAraNa nathI. eTale tene svAbhAvika yA naisargika gaNavAmAM AvyuM che. AvI AMtarika azuddhi dharAvanAra vyakti samakSa jayAre koI upadezaka khoTA siddhAnto ane atattvanuM pratipAdana kare che tyAre te atattvanI aMdara tene vizvAsa jAge che. upadezazravaNajanya upadiSTa aMtattvomAM pedA thayelo teno A vizvAsa adhigamana mithyAdarzana che. naisargika mithyAdarzana hovA chatAM jyAM sudhI tene atattvanuM zravaNa karyuM nathI hotuM tyAM sudhI tene te atattvomAM vizvAsa pedA thato nathI. atattvanA upadezathI tene te pedA thAya che. eTale A bIjI bhUmikAnuM mithyAdarzana naisargika nathI paraMtu upadezajanya che. ahIM e dhyAnamAM rAkhavuM joIe ke jene bIjI bhUmikAnuM adhigamaja 'mithyAdarzana hoya tene pahelI bhUmikAnuM naisargika mithyAdarzana anusUta hoya ja. paraMtu jene naisargika mithyAdarzana hoya tene adhigamaja mithyAdarzana hoya paNa kharuM ane na paNa hoya. - paMDita sukhalAlajI A be bhedone nIce pramANe samajAve che: "paheluM vastunA yathArtha zraddhAnano abhAva ane bIjuM vastunuM ayathArtha zraddhAnA pahelA ane bIjAmAM phera e che ke paheluM tadana mUDha dazAmAM paNa hoya, jayAre bIjuM to vicAradazAmAM ja hoya. vicArazaktino vikAsa thayA chatAM jyAre abhinivezathI koI eka ja dRSTine vaLagI rihevAmAM Ave che, tyAre vicAradazA hovA chatAM atattvanA pakSapAtane lIdhe e dRSTi mithyAdarzana kahevAya che. e upadezajanya hovAthI abhigRhIta kahevAya che. jyAre vicAradazA jAgI na hoya, tyAre anAdikAlIna AvaraNanA bhArane lIdhe mAtra mUDhatA hoya che. te vakhate jematattvanuM zraddhAna nathI, tema atattvanuM paNa zraddhAne nathI. e vakhate phakta mUDhatA hoI tattvanuM azraddhAna hoya che. te naisargika - upadezanirapekSa hovAthI "anabhigRhIta" kahevAya che". pahelA ane bIjAmAM phera e che ke paheluM tadana mUDhadazAmAM paNa hoya, jyAre bIjuM to vicAradazAmAM ja hoya." - paMDitajInuM A vAkya spaSTapaNe nirdeza che ke naisargika mithyAtva mUdazAmAM temaja vicAradazAmAM bannemAM hoya che. jyAre upadezajanya mithyAtva bannemAM nahIM paraMtu kevaLa vicAradazAmAM ja hoya che. A darzAve che ke naisargika mithyAdarzanane mAtra zraddhAnanA abhAvarUpa Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 145 jainadarzana ane sAMkhyayogamAM zAnadarzanavicAraNA gaNavuM joIe nahIM, paraMtu tene to tattvanA pakSapAtanI ayogyatA sAthe atattvanA pakSapAtanI yogyatArUpa gaNavuM joIe, arthAt te AMtarika azuddhi ane vikRtirUpa che. AvI azuddhi anAdi che ane te mUDhadazA temaja vicAradazA bannemAM hoya che. AvI azuddhine kAraNe ja mithyAupadeza sAMbhaLavAthI atattvamAM zraddhAnarUpa upadezajanya mithyAdarzana utpanna thAya che. mithyAdarzananA pAMca bhedo karmagrI mithyAdarzananA pAMca bhedo Ape che-Abhigrahika, anAbhigrahiMka, Abhinivezika, sAMzayika ane anAbhoga. Abhigrahika : parIkSA karyA vinA koI mata prati rAga dharAvavo ane bIjA mato prati dveSa karavo te Abhigrahika mithyAdarzana che. arthAta kulAcArathI ke paraMparAthI potAne prApta thaI hoya e dhAraNAomAM pakSapAtanuM valaNa e Abhigrahika mithyAdarzana che. anAbhigrahika : parIkSA karyA vinA ja badhA mato prati pakSapAta yA rAga dharAvavavo te anAbhigrahika mithyAdarzana che. Ano artha e thayo ke tattva ane atatva bane tarapha ruci hovI te anAbhigrahika mithyAdarzana che. A dRSTie mizra samyagdarzana sAthe tenuM sAmya che. AbhinivezikaH potAnA pakSane khoTo jANavA chatAM tene abhinivezapUrvaka vaLagI rahevAnI vRtti e Abhinivezika mithyAdarzana che. sAMzayika : tattvamAM pakSapAtanA badale saMzaya thavo te sAMzayika mithyAdarzana che. anAbhoga : mohanI pragADhatama avasthA anAbhoga mithyAdarzana che. sarvArthasiddhimAM mithyAdarzananA pAMca prakAra varNavyA che. te pAMca prakAra nIce pramANe che. (1) ekAnta mithyAdarzana - "A Ama ja che"ema dharmI yA dharmanA viSayamAM ekAnta abhiprAya rAkhavo e ekAnta mithyAdarzana che. jema ke badhuM brahmarUpa ja che, nitya ja che, anitya ja che vagere. (2) viparIta mithyAdarzana - saparigrahI paNa nirjhanya hoI zake che vagere viparIta abhiprAya viparIta mithyAdarzana che. * : (3) saMzayamithyAdarzana - samyagdarzana, jJAna ane cAritra mokSamArga banI zake ke nahIM evI dolAyamAna cittavRtti saMzayamithyAdarzana che. (4) vaiyika mithyAdarzana - badhA devatAomAM ane badhAM zAstromAM Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana ane sAMkhyayogamAM zraddhArUpa darzana. 146 viveka vinA. samAna bhAva rAkhavo e vanayika mithyAdarzana che. (5) ajJAnika mithyAdarzana - hita ane ahitanI parIkSAnuM asAmAA e ajJAnika mithyAdarzana che.56 jemane sarvArthasiddhikAra saMzayamithyAdarzana, vaiyika mithyAdarzana ane ajJAnika mithyAdarzana kahe che temane karmagraMthakAra anukrame sAMzayika mithyAdarzana, anAbhigrahika mithyAdarzana ane anAbhoga mithyAdarzana kahe che. AbhigrAhika mithyAdarzanano phalitArtha temaja zraddhAnarUpa darzana ane bodharUpe darzanano saMbaMdha AbhigrAhika mithyAdarzanano bheda atyaMta mahattvano che. te bheda spaSTapaNe jaNAve che ke pUrvadhAraNAo ane vArasAmAM prApta siddhAnto pratyeno rAga tyAgavAthI citta prasanna arthAt zuddha thAya che. satyazodhaka mATe A atiAvazyaka che kAraNa ke AvuM prasanna citte ja zodhamAM zodhakanI samakSa jyAre satya Ave che tyAre te satyane grahaNa karI zake che. A cittanI zuddhinA arthamAM ApaNe zraddhAnarUpa darzanane nirAkAra varNavI zakIe. te darzanano koI viSaya nathI. badhA ja mato, dhAraNAo ane siddhAnto satyazodhaka mATe eka ja vargamAM paDe che. te badhA sAdhya ke parIkSya che. temAMno koI siddhAnta nathI, aMtima satya nathI. ApaNe yAda rAkhIe ke je mato ane siddhAntonI vacce manuSya janmyo ke Ucharyo hoya ane pariNAme jemane parIkSA karyA vinA svIkArI lIdhA hoya - svIkArI lIdhA hoya eTaluM ja nahIM paraMtu temane potAnA cittamAM eTalA to UMDA rAkhI dIdhA ' hoya ke teo tenA vyaktitvano ja eka bhAga banI gayA hoya temanAthI potAnI jAtane mukta karavI ati kaThina che. tethI satyazodhaka mATe sauthI duSkara kArya temanAthI potAnI jAtane choDAvavAnuM che. temanAthI potAnI jAtane mukta karyA pachI teNe temanI parIkSA karavI joIe. - bIjAonA siddhAnta ane matonI bAbatamAM paNa teNe parIkSA karyA pachI ja svIkAra-asvIkArano nirNaya karavo joIe. parIkSA khAtara kAmacalAu dhoraNe teNe temano parIkSya tarIke svIkAra karavo joIe. arthAt teNe temano svIkAra ke tiraskAra na karavo joIe. tenuM valaNa "pakSapAto no vIrenaSaH patipu''58 evuM hovuM joIe. parIkSA pachI jo satyazodhakane siddhAnta ke mata moTe bhAge satya jaNAya to tenuM darzana (daSTi-zraddhA) sAkAra bane che. ahIM tene satyanuM daDha zraddhAna (darzana) che paNa te satyano sAkSAtkAra (bodharUpa darzana) tene nathI. sAkSAtkAra mATe satyazodhake te siddhAnta upara dhyAna karavuM joIe. jyAre dhyAnamAM Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 147 jainadarzana ane sAMkhyayogamAM jJAnadarzanavicAraNA siddhAntanA satyano sAkSAtkAra tene thAya che tyAre citta te siddhAntanA satyanI bAbatamAM je koI saMzaya hoya che te dUra thavAthI zuddha ane mukta thAya che, saMprasanna bane che, vitarka ane vicAra virAma pAme che. A zuddhi ke prasannatA te vitarkavicAramAMthI mukti che. A arthamAM A kakSAe darzanane nirAkAra varNavI zakAya. Ama, pUrNadaSTi (pUrNa zraddhAna) nirAkAra che, jo ke te pUrNasatyathI bharapUra che. jyAM sudhI satyazodhake satyano sAkSAtkAra nathI karyo tyAM sudhI tenI aMdara satya mATenI zodhamAM potAnI samakSa jyAre satya Ave tyAre tene svIkAravAnI tatparatA hoya che. paraMtu jevo te potAnI zodhane aMte UMDA dhyAnamAM satyano sAkSAtkAra kare che tevI ja pelI tatparatA cAlI jAya che, kAraNa ke teNe tenuM prayojana siddha karyuM che. tethI, koI kahI zake ke tatparatAnA arthavALuM darzana (zraddhAna) chevaTe dhyAnamAM thatA satyanA sAkSAtkAranA arthavALA bodharUpe darzanamAM ekAkAra thaI jAya che, athavA to koI kahI zake ke saMprasAdanA rUpe (satyanA sAkSAtkAramAMthI janmelI ane badhA saMzayonA dUrIkaraNathI AvelI vizadatA - clarity rUpe) samyagdarzana bodharUpa darzananI sAthe rahe che. dhyAnamAM pUrNasatyanuM bodharUpa darzana thavAthI pUrNa saMprasAda, pUrNa samyagdarzana siddha thAya che. tethI satyano sAkSAtkAra (pUrNa satyanuM bodharUpa darzana) pahelAM thAya che ane pUrNa saMprasAda arthAt pUrNa samyagdaSTi pachI thAya che. AsvAbhAvika krama che. dazAzrutaskaMdhanA pAMcamA adhyayanamAM kramathI A pramANe kahyuM che - jyAre jJAnAvaraNIya karmano saMpUrNa kSaya thAya che tyAre jina kevalI loka-alokane jANe che. pachI kahe che ke jyAre darzanAvaraNIya karmano saMpUrNa kSaya thAya che tyAre jina kevalI lokaalokane dekhe che ane tyAra pachI kahe che ke dhyAnarUpa vizuddha pratimAmAM mohanIya karmano kSaya thAya che tyAre azeSa loka-alokane te dekhe che. 60 A eka mata che. bIjo paNa mata che, je enA sthAne yogya che. ApaNe A bIjo mata joIe. satyazodhakanuM zraddhAnarUpa darzana pUrNa tyAre bane che ke jyAre te saMpUrNapaNe rAga ane dveSamAMthI mukta thAya che. niSpakSa satyazodhanI A rAga ane dveSa Ave che. rAga ane dveSa jema jema pAtaLA paDatA jAya che tema tema satyanI zodha vadhAre ne vadhAre niSpakSa banatI jAya che. daSTinI vizuddhine pAmyA vinA satyazodhaka dhyAnamAM satyano sAkSAtkAra karI zake nahIM. jyAre te dRSTinI pUrNatA prApta kare che tyAre te dhyAna ke samAdhimAM satyano sAkSAtkAra kare che. satyazodhaka pahelAM vItarAga bane che tevo ja te pUrNasatyano Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana ane sAMkhyayogamAM zraddhArUpa darzana - 148 sAkSAtkArlR kare che. jyAM sudhI mANasa niSpakSa, rAgadveSa rAkhyA vinA zAnta ane akSubdha rahevAnuM ke banavAnuM nakkI na kare tyAM sudhI te satyazodhaka banI zakato N nathI. te tyAre ja satyazodhaka bane che jyAre te vItarAga banavAno saMkalpa kare che. dRSTinI pUrNatA prApta karavA te rAgamAMthI mukta thavA prayatna kare che. dhIre dhIre kramazaH te pragati kare che. jevo te rAgano saMpUrNapaNe nAza karI vItarAga bane che tevo ja te dRSTinI pUrNatA prApta kare che. A kAraNe pUrNadRSTine vItarAgatAnI sAthe eka gaNavAmAM AvI che ane vItarAgatA svataH satyanA sAkSAtkArane janma Ape che ane te sAkSAtkAranI sAthe rahe che. A mata pramANe bodharUpa pUrNadarzana (pUrNa sAkSAtkAra) pUrNa dRSTinI (cittanA pUrNa saMprasAdanI-zuddhinI zraddhAnanI) prApti pachI thAya che.1 zraddhAnarUpa darzana ane jJAna umAsvAti H samyagdarzana (zraddhAna) e jJAna ja che e matane umAsvAtinAM keTalAMka vacanonuM samarthana maLe tema che. umAsvAti zraddhAnane pratyayAvadhAraNa tarIke samajAve che.62 pratyayAvadhAraNa e nizcayarUpa jJAna che, je avAyanA phaLarUpa che. Ama te matijJAnano aMza che. vaLI, umAsvAti samyagdarzanane sarvendriya anindriya dvArA thatI avyabhicAriNI arthaprApti tarIke varNave che.63 A uparathI niHzaMkapaNe phalita thAya che ke umAsvAtine mate samyagdarzana e matijJAna ja che. Adhunika vidvAno paNa A niSkarSa para pahoMcyA che. DaoN. TATiyA lakhe che ke - 'Umasvati thus clearly admits samyag-Darsana as a kind of knowledge. ''64 uparanuM arthaghaTana punarvicAraNA mAge che. e vastu dhyAnamAM rahevI joIe ke jema nizcayarUpa jJAnamAM avadhAraNa hoya che tema vizvAsamAM paNa avadhAraNa hoya che. "A ja sAcuM che, bIjuM nahIM'' evo AkAra vizvAsano paNa hoya che. paraMtu tethI jJAna ane vizvAsa eka che ema mAnavuM yogya nathI. umAsvAtie zraddhAnane avadhAraNa tarIke varNavyuM tethI zraddhAna e emane mate jJAnathI abhinna che evo artha tAravavo yogya nathI. sarvendriya-anindriya dvArA thatI avyabhicAriNI arthaprApti tarIke samyagdarzananuM varNana ApaNane mUMjhavaNamAM mUkI de che. paraMtu Ane AdhAre zraddhAnarUpa darzana ane jJAnano abheda umAsvAtine svIkArya che evuM mAnatAM tattvArthasUtra ane bhASyamAM temanA bhedaparaka aneka vAkyo Ave che temanuM zuM karIzuM ? "darzana' zabdanI vyutpatti ApatAM temaNe lakheluM eka vAkya A badhAM vAkyone gauNa Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 149 jainadarzana ane sAMkhyayogamAM zAnadarzanavicAraNA gaNavA ApaNane tArkika dabANa na karI zake. hakIkatamAM to ethI UlaTuM e badhAM vAkyo A vAkya tarapha durlakSa karavA ApaNane tArkika dabANa kare. prathama sUtramAM jJAnathI judA samyagdarzanane mokSanuM sAdhana gaNavAmAM AvyuM che. prathama saMbaMdhakArikAmAM samyagdarzanane jJAnanI zuddhi karanAruM gaNavAmAM AvyuM che. jJAna ane zraddhAnarUpadarzananAM be judA AvaraNo temaNe svIkAryA che. vaLI, (darzana)mohanIya karmanA kSaya pachI jJAnAvaraNIya karmano kSaya temaNe svIkAryo che.66 A.badhuM spaSTapaNe darzAve che ke umAsvAti zraddhAnarUpa darzanane jJAnathI bhinna gaNe che. teo bhedapakSanA samarthaka che. tattvArthabhASyanA TIkAkAra siddhasenagaNi siddhasenagaNi pahelAM bhedapakSane rajU karI pachI te bhedapakSanI dalIlanuM khaMDana karI abhedapakSane sthApe che. A uparathI phalita thAya che ke te abhedapakSanA samarthaka che. bhedapakSa - samyagdarzanano jJAnathI bheda che, e pakSanI samarthaka dalIlo nIce pramANe che : (1) samyagdarzananuM kAraNa bhinna che ane jJAnanuM kAraNa paNa bhinna che, samyagdarzananI utpattimAM kSayopazama, kSaya ane upazama e traNa kAraNo che. arthAt e traNamAMthI koI paNa kAraNa hoI zake che, jyAre jJAnanI utpattimAM kSaya ke kSayopazama kAraNa hoya che. Ama ekanuM trividha kAraNa che, jyAre bIjAnuM dvividha kAraNa che." (2) samyagdarzanano svabhAva juda che ane jJAnano svabhAva judo che. samyagdarzanano svabhAva rucimAtra che, jyAre jJAnano svabhAva nicayAtmaka bodha che.68 (3) samyagdarzanano viSaya sarvadravya ane sarvaparyAya che. AnA samarthanamAM "salvayaM sanmatta" e Agamavacana (Ava. ni.) TAMkavAmAM AvyuM che. AthI UlaTuM zrutajJAnano viSaya sarvadravya ane keTalAka paryAyo che. ahIM samyagdarzananA viSaya tarIke sarvadravya ane sarvaparyAya kahyA che, teno artha zuM samajavo? "je koI sata dravya ke je koI sat paryAya jyAre ane jyAM upasthita thAya tyAre ane tyAM tenA pratye ruci thAya e arthamAM sarvadravya ane sarvaparyAyane rucinA viSaya gaNyA che ema samajavuM joIe. ahIM sarvano artha sAmAnya karavAno che, vizeSa karavAno nathI. bIjuM, samyagdarzanano zrutajJAnathI ja bheda kema kahyo che ? bIjAM jJAnothI eno bheda grahavo saraLa che, paraMtu samyagdarzana ane zrutajJAna vacceno bheda grahavo saraLa nathI, pariNAme te banne eka che evI bhrAnti thavI vizeSa saMbhave che. zraddhAnarUpadarzana pachInuM anantara pagathiyuM zravaNanuM che. zrutajJAnanuM che. e kAraNe paNa te be vacceno bheda kahevo prApta thAya che. zravaNapUrvenuM darzana Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana ane sAMkhyayogamAM zraddhArUpa darzana - 150 (zraddhAna) e Atmika zuddhirUpa che ane tethI je kAMI sat che te badhAne jhIlavAnA sAmarthyarUpa che, eTale e arthamAM eno viSaya sarva sat - sarva dravya ane sarva paryAya che. paraMtu zravaNathI je prApta thAya che te zrutajJAna che, zrutajJAnamAM gurumukhe sAMbhaLelAM dravyo ane paryAyonuM jJAna thAya che ane zabdanI e maryAdA che ke te badhAM dravyone jaNAvI zake paraMtu eka paNa dravyanA sarva paryAyone te na jaNAvI zake. A darzAve che ke ahIM mukhyapaNe naisargika darzanano zrutajJAnathI bheda kahevAyo che. adhigamaja darzanano viSaya ane zrutajJAnano viSaya to eka ja che. gurue ApelA upadezane sAMbhaLI upadiSTa padArtho ja sAcA che evo je vizvAsa te adhigamaja darzana (zraddhAna) ane te upadiSTa padArthonuM jJAna te zrutajJAna. abhedapakSa - samyagdarzanano jJAna sAthe abheda che e pakSanI samarthaka dalIlo nIce pramANe che. (1) matijJAnano ja rucirUpa je apAyAMza che te ja samyagdarzana che, eTale jJAna sivAya anya koI samyagdarzana nathI.70 (2) darzana ane jJAnanA kAraNabhedane to bIjI rIte samajAvI zakAya che. anaMtAnubaMdhI Adino je A upazama che te to samyagdarzananI utpattimAM nimitta che jema kevaLajJAnanI utpattimAM mohanIyakSaya nimitta che. kevaLajJAnanI utpattimAM mohanIyakSaya nimitta hovA chatAM ema na kahI zakAya ke mohanIya pote ja kevaLajJAnanuM AvaraNa che. mohanIyakSaya kevaLajJAnanI utpattimAM nimitta che kAraNa ke teno kSaya na thAya tyAM sudhI kevaLajJAna utpanna thatuM nathI. tevI ja rIte, anaMtAnubaMdhI Adino upazama darzananuM nimitta che kAraNa ke jyAM sudhI anaMtAnubaMdhI Adino upazaMma thato nathI tyAM sudhI samyagdarzanaparyAyano AvirbhAva thato nathI, paraMtu eno artha e nahIM ke anantAnubaMdhI Adi e samyagdarzananuM AvaraNa che. to pachI samyagdarzananuM AvaraNa zuM che ? jJAnAvaraNa e ja samyagdarzananuM AvaraNa che. jyAM sudhI anantAnubaMdhI Adino upazama thato nathI tyAM sudhI jJAnAvaraNano kSayopazama thato nathI. anantAnubaMdhIno upazama thatAM samyagdarzana utpanna thAya che eTale tene upazamasamyagdarzana kahevAmAM Ave che, paraMtu potAnA. AvaraNanA kSayopazamane AdhAre to tene kSayopazamajanya kahevAmAM Ave che, tene upazama samyagdarzana to paranI apekSAe kahevAmAM Ave che, svAvaraNanI apekSAe nahIM.71 (3) agAu kahevAmAM AvyuM tema darzana ane jJAnano svabhAva eka ja che. rucilakSaNa abhilASa e matyAdyapAyAMzathI judo nathI.72 (4) e ja rIte darzana ane jJAnanA viSayabhedanuM paNa nirAkaraNa karavuM joIe.73 niSkarSa Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 151 - jainadarzana ane sAMkhyayogamAM jJAnadarzanavicAraNA e ke anya matoe parikalpita tattvanA nirAsa dvArA jinavacana pratipAdita padArthomAM zraddhAnarUpa jJAnanI je viziSTa avasthA te "samyagdarzana" evuM nAma pAme che, ema mAnavuM nyAya che.74 A abhedapakSanA samarthanamAM ApelI dalIlonI samIkSA karavI joIe. prathama dalIlamAM matijJAnano apAya e ja zraddhAnarUpa samyagdarzana che ema jaNAvyuM che. A matijJAnanI cAra bhUmikAomAMnI trIjI bhUmikA apAya che. ene vize trIjA prakaraNamAM samajUtI ApI che. A bhUmikAmAM ApaNe upasthita aneka vikalpomAMthI eka pachI eka vikalpane dUra karatA jaIe chIe ane chevaTe bAkI rahelA vikalpane svIkArIe chIe. ahIM aneka vikalpomAMthI eka vikalpane svIkAravAmAM ruci nahIM paNa tarka kAma kare che. matijJAnanA avAyane ja samyagdarzana gaNavuM koI rIte yogya nathI. zraddhAnarUpa samyagdarzanamAM paNa avAya che. '"anya matavAdIoe upadezela padArtho sAcA nathI paNa A gurue upadezela padArtho ja sat che'' evA vizvAsa ke zraddhAnamAM paNa avAya ane avadhAraNa che. paraMtu A avAya matijJAnanA avAyathI bhinna svabhAvavALo che. matijJAnano avAya tarka ane bauddhika pRthakkaraNa prerita che jyAre adhigamaja zraddhAnarUpa (vizvAsarUpa) avAya tarka ane pRthakkaraNa prerita nathI paraMtu AMtarika bhAva prerita che. matijJAnano avAya cognition(jJAna)nA kSetrano che jyAre zraddhAnarUpa avAya feeling (bhAva)nA kSetrano che. hakIkatamAM, darzana, jJAna ane cAritranI, tripuTI bhAva (feeling), jJAna (thinking) ane pravRtti (willing)nI tripuTI che. to pachI darzana ane jJAnane eka kema gaNAya ? na ja gaNAya. ekI vakhate eka zvAse darzanane rucirUpa paNa kahevuM ane jJAnarUpa paNa kahevuM yogya nathI. jo te rucirUpa hoya to jJAnarUpa na hoya ane jJAnarUpa hoya to rucirUpa na hoya. ruci-aruci (likes - dislikes) e zAna(cognition, knowledge) nathI. e bannenA svabhAva tadana bhinna che. bIjI dalIla bhedavAdInI e dalIlano pratiSedha kare che ke samyagdarzananuM kAraNa trividha (kSaya, kSayopazama, ane upazama) che jyAre jJAnanuM kAraNa dvividha (kSaya ane kSayopazama) che, eTale temano kAraNabhede bheda che. abhedavAdInI bIjI dalIla e puravAra kare che ke samyagdarzananuM kAraNa paNa dvividha che. Ane mATe abhedavAdI darzananI utpattimAM anaMtAnubaMdhI AdinA upazamane nimitta gaNI jJAnAvaraNanA kSaya ke kSayopazamane ja kharuM kAraNa gaNe che. Ama, temanA mate jJAnAvaraNa e ja samyagdarzananuM AvaraNa che. paraMtu A temano mata barAbara Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana ane sAMkhyayogamAM zraddhArUpa darzana 152 lAgato nathI. zaktibhede AvaraNabheda manAyo che. jo samyagdarzanarUpa Atmika zakti e jJAnarUpa Atmika zaktithI bhinna hoya to temanAM AvaraNo paNa * bhinna hoya ja. A be zaktio bhinna che, mATe temanAM AvaraNo paNa bhinna ja mAnavAM joIe, ane moTA bhAganA jaina ciMtakoe bhinna AvaraNo mAnyAM ja che. samyagdarzananuM AvaraNa darzanamohanIya karma che ane jJAnanuM AvaraNa jJAnAvaraNIya karma che. jaina darzanamAM A sthira thayelo siddhAnta che. A abhedavAdInI trIjI dalIlamAM kaMI sAra nathI. rucilakSaNa zraddhAnarUpa darzana ane matijJAnano avAya e banneno svabhAva eka che evI emanI dalIla Take evI nathI. e vize prathama dalIlanI samIkSAmAM pUratuM kaheluM che, eTale punarukti karatA nathI. abhedavAdInI cothI dalIla e che ke te beno viSaya paNa eka ja che. paraMtu kaI rIte viSaya eka che te teNe samajAvyuM nathI. viSaya bhale eka hoya tema chatAM te bannenAM svarUpano bheda hoI zake che. amuka viSayanI zraddhA hovI ke temAM vizvAsa hovo ane e ja viSayanuM jJAna hovuM e eka ja vAta nathI. viSaya eka hovA chatAM temano svarUpabheda spaSTa ja che.' Ama, abhedavAdIno pakSa sabaLa jaNAto nathI. siddhasenagaNi abhedavAda tarapha DhaLatA lAge che, paNa AgamAnusArI TIkA racanAra temaNe AvuM valaNa kema apanAvyuM te samajAtuM nathI. AgamamAM abhedavAda prAya svIkArya nathI. AgamomAM to bhedavAdanuM ja samarthana jaNAya che. siddhasena divAkara * siddhasena divAkara jema bodharUpa darzana ane jJAnanA abhedanA puraskartA che tema zraddhAnarUpa darzana ane jJAnanA abhedanA paNa * puraskartA che. teo kahe che ke parva nipivje sarvamAnasa bhAvamo mAvo purissAmafkhavo TUMsAso nu sanmatiprakaraNa 2.32 Ano artha che - e pramANe jinakathita padArtho viSe bhAvathI zraddhA karatA puruSanuM - je abhinibodharUpa jJAna temAM "darzana" zabda yukta che. AnA upara vivaraNa lakhatAM paMDita sukhalAlajI kahe che ke, "mokSanA traNa upAyo paikI prathama upAyabhUta samyagdarzana je samyajJAnathI juduM manAya che, te kharI rIte juduM nathI; samyajJAna ja samyagdarzana che." AnI samIkSAmAM je kaMI kahevAnuM che te kahevAI gayuM che. tema chatAM ekabe vastu tarapha dhyAna ApavuM jarUrI hoI, te aMge kahIe chIe. 2.33 nI gAthAmAM kahevAmAM AvyuM che ke samyajJAnamAM niyamathI samyagdarzana che. paraMtu samyagdarzanamAM samyajJAna vikalpya che - arthAtuM hoya paNa kharuM ane na paNa Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 153 jainadarzana ane sAMkhyayogamAM jJAnadarzanavicAraNA hoya. A vastu samyagdarzana ane samyajJAnano bheda sUcave che. vaLI, "zraddhA karatA puruSanuM je abhinibodharUpa jJAna" - A vAkyakhaMDa darzAve che ke zraddhAne abhinibodharUpa jJAnathI bhinna gaNI che. abhinibodharUpa jJAnathI samyagdarzana abhinna hoya ane zraddhA bhinna hoya to spaSTapaNe e phalita thAya ke samyagdarzana e zraddhAnarUpa nathI. A phalitArtha svIkArya thAya evo nathI. siddhasena divAkare potAno mata spaSTapaNe samajAvyo nathI, teo zuM kahevA mAMge che te temanI kArikAmAMthI barAbara samajAtuM nathI. alabatta, teo abhedavAdanA samarthaka che evI temanI prasiddhi che. jinabhadra - jinabhadra bhedavAdI che. te kahe che ke jema bodharUpa darzanane jJAnathI juduM gaNavAmAM Ave che tema samyagdarzana(zraddhAna)ne zrutajJAnathI bhinna gaNavuM joIe. jema avAya ane dhAraNAne jJAna gaNavAmAM Ave che jayAre avagraha ane ihAne apekSAe (bodharUpa)darzana gaNavAmAM Ave che, tema samyagdarzanane tattvaruci gaNavI jyAre je te tattvane grahaNa kare tene jJAna gaNavuM. samyagdarzana : ane samyajJAna yugapad utpanna thAya che, tema chatAM te banne eka nathI paNa judAM che ane temanI vacce kAryakAraNano saMbaMdha che. dIpa ane prakAza yugapad utpanna thAya che chatAM kAraNa ane kArya tarIke te be judAM che, tevI ja rIte samyagdarzana ane samyajJAna yugapad utpanna thAya che chatAM kAraNa ane kArya tarIke te be judAM che. bhale samyagdarzanamAM kAlika pUrvavartitva na hoya paraMtu tArkika pUrvavartitva che. samyagdarzana jJAnanI sAthe ja yugapa utpanna thatuM hovA chatAM jJAnane zuddha kare che - jema katakacUrNa pANIne zuddha kare che tema.? pUjyapAda devanaMdi : pUjyapAda tattvArthasUtra paranI temanI sarvArthasiddhi nAmanI TIkAmAM nIce pramANe jaNAve che. samyagdarzana ane samyajJAna yugapad utpanna thAya che. jema sUrya ADenAM vAdaLAM dUra thaI jatAM sUryano tApa ane prakAza banne ekasAthe pragaTa thAya che tema darzanamohanIyano upazama, kSayopazama ke kSaya thatAM jyAre AtmAno samyagdarzana paryAya vyakta thAya che tyAre ja AtmAnA matyajJAna ane zrutajJAna dUra thaI temanA sthAne matijJAna ane zrutajJAna pragaTa thAya che.28 vaLI, samyagdarzana samyajJAna karatAM caDiyAtuM che, kAraNa ke samyajJAnanuM samyakapaNuM samyagdarzanamAMthI AveluM che. jIvane jJAna to hoya che ja. paraMtu jyAre jIva samyagdarzana pAme che tyAre ja te jJAna samyajJAna bane che. A arthamAM samyagdarzana ane samyajJAnanI yuga5d utpatti che, ane samyagdarzana jJAnanuM zuddhikara che. Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana ane sAMkhyayogamAM zraddhArUpa darzana - 154 akalaMka : potAnA rAjavArtikamAM akalaMka kahe che ke jeo jJAna ane darzananI yugapad pravRttine kAraNe temanuM ekatva mAne che temano mata ayogya che, kAraNa ke jema yugapad hovA chatAM paNa agnino tApa ane prakAza potapotAnA lakSaNonA bhedane prApta che tema yugapad hovA chatAM paNa A baMne potapotAnAM lakSaNothI bhinna che. samyajJAnanuM lakSaNa tattvono yathArtha nirNaya ka2vo e che ane samyagdarzananuM lakSaNa tattvomAM zraddhAna karavuM e che.80 2. sAMkhya-yoga zraddhA sAMkhyayogamAM ''darzana" zabdano prayoga zraddhAnanA arthamAM thayo nathI. tyAM ''zraddhA' pada ja sIdhuM prayukta thayeluM che. = vyAsabhASyamAM (1.20)zraddhAnI vyAkhyA che - zraddhA cetana: samprabhAva:| AnA upara TIkA karatAM vAcaspati mizra lakhe che ke, sa 6 AgamAnumAnAcAryopadezasamadhigatatattvaviSayo bhavati, sa hi cetasaH smprsaadomiviratIchA zraddhA / vijJAnabhikSu vyAsabhASya uparanA vArtikamAM A pramANe samajAve che. saMprasAra: prIti: yogo me mUyAvityamitASA / vAcaspati saMprasAda, abhiruci, atIcchA ane zraddhAne paryAyazabdo gaNe che. te jaNAve che ke Agama, anumAna ane AcAryopadeza dvArA barAbara jANeluM tattva e zraddhAno (prasAdano) viSaya che. mAro yoga siddha thAya evI abhilASA arthAt prIti e saMprasAda che, zraddhA che, ema vijJAnabhikSu mAne che. vAcaspatinI samajUtI kevaLa zravaNa pachI thatI zraddhAne ja lakSamAM le che, zravaNapUrvenI zraddhAne lakSamAM letI nathI. bhikSunI samajUtI paNa zravaNa pachInI zraddhAno ja nirdeza kare che. gurUpadezathI ke zAstrathI yogamArga jANI je yogamArge vaLyo che enI evI abhilASA ke tenI yogasAdhanA pUrNa saphaLatA pAme e ja zraddhA che. Ama upadeza ke zAstra dvArA je yogamArgarUpa tattva jANyuM te tattvane siddha karavAnI abhilASA e zraddhA gaNAya. A arthamAM vijJAnabhikSu paNa zraddhAthI zravaNa pachInI zraddhA ja samaje che. bemAMthI koI upaniSadomAM prApta evI zravaNa pUrvenI zraddhAno nirdeza karatA nathI. vyAsabhASyanuM vAkya evuM che ke te zravaNapUrvenI zraddhA bhaNI nirdeza kare che ema paNa tenuM arthaghaTana thaI zake. ApaNe agAu joI gayA chIe ke "saMprasAda"no eka artha zuddhi che. A cittanI evI zuddhi che ke je cittanA svabhAvabhUta tattvapakSapAtane pragaTa kare che. citanA svabhAvabhUta tattvapakSapAta upara kalezAvaraNa che je dUra thatAM cittano svabhAva tattvapakSapAta Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 155 jainadarzana ane sAMkhyayogamAM jJAnadarzanavicAraNA pragaTa thAya che. maLa dUra thatAM citta zuddha bane che, arthAt tattvapakSapAta abhivyakta thAya che. AthI zuddhine ja tattvapakSapAta gaNavAmAM Ave to koI virodha nathI. Ama, zraddhA eTale saMprasAda, saMprasAda eTale zuddhi ane zuddhi eTale tattvapakSapAtarUpa cittano svabhAva. AgaLa vyAsabhASya jaNAve che ke, sAtti nananIva tyALI yoninuM pAtiA ahIM vyAsa zraddhAne kalyANI jananI sAthe sarakhAve che ane kahe che ke jema. kalyANI mAtA bALakanuM rakSaNa kare che tema zraddhA yogInuM (= sAdhakanuM) rakSaNa kare che. mAtA e premamUrti che. te tenA bALakanuM vyasanothI, unmArgathI rakSaNa premathI kare che, tarkathI nahIM. mAtAnI jema zraddhA paNa prItisvarUpa che, pakSapAtasvabhAva che, bhAvapUrNA che. te paNa sAdhakanuM rakSaNa prItithI, bhAvathI kare che, tarkathI nahIM. zatapatha brAhmaNa 11.6.1.12 mAM zraddhAne kalyANI strI sAthe sarakhAvI che. tyA cAnI sA zraddhA 81 vyAse zraddhAne kalyANI strI sAthe nahIM paNa kalyANI mAtA sAthe sarakhAvI che. kalyANI strI paNa puruSane premathI unmArgethI sanmArge vALe che, tarkathI nahIM. ahIM, kAvyaprakAzanuM vAkya ''hrAntAlammitatayopavezayune''nuM smaraNa thAya che. vyAsajIe kalyANI strI karatAM kalyANI mAtAnA premane vadhu utkaTa ane vadhu asarakAraka mAnyo lAge che. eka vAra cittanuM tattvapakSapAtarUpa svarUpa pragaTa thAya eTale evA cittavALI vyakti tattva tarapha ja AkarSAya, tene ja grahaNa kare ane teno sAkSAtkAra karavAnI sAdhanA kare ane chevaTe sAkSAtkAra karIne ja rahe. bIjA zabdomAM kahIe to A tattvapakSapAta arthAt zraddhA sanmArga tarapha ja zraddhAvAnane laI jaI te mArgamAM ja sthira kare che ane unmArge jatAM roke che, unmArgathI rakSe che. vAcaspati vyAsavacanane samajAvatAM lakhe che ke, - yozinuM pAti vimAnpAtana-nona tA bhikSu te ja vyAsavacanane samajAvatA kahe che ke, sA 2 samathAM mAteva yozina pAtiprativanyasahastrALitiraskRtyarakSati, yathAyogamaConamavItyartha: tattvasAkSAtkAra ane kaivalyanI prAptino je yogamArga (sAdhanAmArga) che te mArgamAM aneka bAdhAo Ave che. A badhI bAdhAone sAdhaka zraddhAthI dUra karI zake che, pariNAme tenI sAdhanAno bhaMga thato nathI. zraddhA ja sAdhakane mArgabhraSTa thatAM bacAve che. zraddhA sAdhakane mArgabhraSTa thatAM kema roke che ? kAraNa ke zraddhAnuM svarUpa ja tattvapakSapAtarUpa che, te evuM mAnasika (cetasika) valaNa che je tattva ane sanmArga tarapha ja DhaLe che. AgaLa vyAsajI kahe che ke, tasya hi zradhAnasya viveArthino vIryamuLanAyatA Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana ane sAMkhyayogamAM zraddhArUpa darzana - 156 je zraddhA karato hoya te tattvapakSapAta karato hoya ane je tattvapakSapAta karato hoya te vivekArthI hoya, tattvasAkSAtkArano abhilASI hoya, A kAraNe zraddhALune vivekArthI gaNyo che. zraddhAvAna, vivekArthI tattvasAkSAtkAra mATe, vivekajJAna mATe prayatna kare che. A prayatna dhAraNArUpa che e yogavArtikathI spaSTa thAya che. bhikSu yogavArtikamAM lakhe che ke zradhAnasya viveke nIveravarAnyatarapuruSatattvajJAne yogasAdhane'thitayA prayatna: dhAraLAstro mavatItyartha:| bhikSu vivekano artha jIvezvarAnyatarapuruSatattvajJAna evo kare che ane e tattvajJAnane te yoganuM- asaMprajJAta yoganuM- sAdhana gaNe che. vIryathI teo dhAraNA nAmanuM yogAMga samaje che. emanA kahevAno Azaya e che ke zraddhALu jIvezvarAnyatarapuruSatattvajJAnarUpa yogasAdhanAno abhilASI hoI te tattvajJAnanA (tattvasAkSAtkAranA) mATe dhAraNArUpa prayatna kare che. bhikSunI samajUtI anusAra ahIM zraddhAthI zravaNa pachInI zraddhA samajavI joIe. gurUpadeza ke zAstra dvArA jIvezvarAnyatarapuruSatattvanuM zrutajJAna (zAbdajJAna) sAdhakane thAya che, pachI sAdhakane jIvezvarAnyatarapuruSatattvamAM vizvAsa (zraddhA) jAge che ane te tattvano sAkSAtkAra karavAno te abhilASa (zraddhA) kare che, e abhilASa tene sAkSAtkAra mATe te tattva upara dhAraNA karavA pravRtta kare che. vyAsajI paNa ahIM zraddhAthI zravaNa pachInI zraddhAne ja nirdeze che. vaLI, AgaLa vyAsajI lakhe che ke "samupanAtavIryasya smRtipatite, smRtyupasthAne ca cittamanAkUlaM samAdhIyate, samAhitacittasya prajJAviveka upAvartate yena yathAvadvastu jAnAti, tadabhyAsAt tadviSayAcca vairAgyAdasamprajJAta: samAdhirmavati / arthAt zraddhAthI vIrya janme che e agAu kahyA pachI have kahe che ke vIrya janmatAM smRti thAya che, smRti thatAM citta anAkULa banI samAdhi pAme che, samAdhi pAmeluM citta prajJAnA vivekane lAbhe che jenAthI vastunuM arthAt tattvanuM yathArtha jJAna thAya che, te prajJAvivekanA abhyAsathI prajJAviveka siddha thAya che, chevaTe te siddha prazAvivekanA vairAgyathI asaMprajJAta samAdhi thAya che. tattvavaizAradIkArane mate smRtino artha ahIM yogAMga dhyAna che, vitta samAdhIyate'' no artha 'vitta yoAAsamAdhiyukta mavati'' - che; vaizAradIkAra AgaLa jaNAve che ke yogAMga samAdhi yamaniyamAdi vinA thatI nathI eTale samAdhithI temanuM paNa sUcana thAya che. Ama akhila yogAMgasaMpannane saMprajJAtayoga thAya che, eTale ja bhASyakAra kahe che ke samAhita cittane prajJAno viveka arthAt prakarSa thAya che, te te yogabhUmi siddha thatAM te te bhUmiviSayaka vairAgya thavAthI asaMprajJAta samAdhi thAya che, asaMprajJAta samAdhi kaivalyanuM sAkSAt kAraNa che. Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15chA jainadarzana ane sAMkhyayogamAM jJAnadarzanavicAraNA vArtikakAra paNa smRtino artha dhAraNA kare che ane "samAthI tethI temane paNa carama yogAMga samAdhi abhipreta che. vArtikakAra AgaLa jaNAve che ke zraddhAmUlaka aMtaraMga traya (dhAraNA, dhyAna ane samAdhi)thI saMprajJAta yoga janmatAM prajJArUpa arthAt jIvabrahmAnyatarAtmatattvasAkSAtkArarUpa viveka utpanna thAya che, je vivekathI vidvAna vastune yathArtha jANe che. prajJAnA abhyAsathI prajJA siddha thAya che ane te siddha thavAthI prajJAviSayaka alabuddhi nAmanAvirAmapratyayarUpavairAgyathI asaMprajJAta yoga thAya che. - Ama zraddhA e samagra yogasAdhanAnI bhUmi che. zraddhA pAyo che. temAMthI ja krame (yamAdisahita) dhAraNA, dhyAna, samAdhi e ATha aMgo siddha thAya che: ane jene A ATha aMgo siddha thAya che tene vivekajJAna thAya che. vivekajJAna siddha thatAM vivekAna prati paNa vairAgya thAya che. A parama vairAgyane pariNAme asaMprajJAta samAdhi thAya che je kaivalyanuM kAraNa che. Ama, kaivalya sudhInI paraMparAnuM mULa zraddhAmAM che. zraddhA vinA A paraMparA ubhavatI nathI. A zraddhAnuM keTaluM badhuM mahattva che e darzAve che. - AcAryanA upadezathI puruSanuM parokSa jJAna thAya che. zrotAne puruSanA astitvamAM vizvAsa jAge che ane te puruSano sAkSAtkAra karavAnI utkaTa icchA e ja zraddhA che. A zraddhA kalyANI mAtAnI jema aneka vidgone dUra karI anarthothI yogInuM rakSaNa kare che. tethI tenA yogano bhaMga thato nathI. AvI zraddhAvALA yogImAM icchelA viSayanI prApti mATe te viSayamAM cittane punaH punaHsthApana karavArUpa dhAraNA nAmano prayatna Upaje che. smRtino artha che dhyAna, dhAraNAno abhyAsa karanAra yogIne dhyAnAvasthAnI prApti thAya che. dhyAnano abhyAsa karavAthI yogInuM citta sarvaprakAranI vyAkuLatAthI rahita banI chellA yogAMgarUpa samAdhine pAme che. pachI A badhA yogAMgomAM sArI rIte kuzaLa banelAyogIne saMprajJAtayoganI parAkASThArUpa vivekakhyAti prApta thAya che. tyAra bAda vivekakhyAtinA abhyAsathI tathA te vivekakhyAti pratyenA vairAgyathI te yogIne asaMmajJAta yoganI prApti thAya che. Ama zraddhAnI siddhi thavAthI vIryano udaya, vIryanI siddhi thavAthI smRtino udaya, smRtinI siddhi thavAthI samAdhino udaya ane samAdhinI siddhi thavAthI prajJAvivekano udaya thAya che. abhyAsathI prajJAviveka prabaLa banatAM avidyAne dUra kare che. prajJAvivekano vizeSa abhyAsa karavAthI tenA pratye paNa vairAgye janme che. Ane paravairAgya kahe che, paravairAgyathI asaMprajJAta yoga janme che, A asaMmajJAta yoga kaivalyanuM kAraNa che. Ama zraddhA e samagra yoganuM prabhavasthAna Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana ane sAMkhyayogamAM zraddhArUpa darzana - 158 che. tethI yogasAdhanAmAM tenuM sthAna ananya che. zraddhA ane jJAna jJAnathI ahIM vivekajJAna yA samyajJAna samajavAnuM che ane zraddhAthI gurUpadiSTa AtmatattvamAM vizvAsa ane teno sAkSAtkAra karavAnI utkaTa icchA samajavAnAM che. zraddhA ane jJAna e be vacce zo saMbaMdha che te uparathI carcAthI sphuTa thaI ja gayuM che. zraddhA e kaivalyanA sAkSAt kAraNa jJAnanuM mULa che. zraddhA vinA A jJAna saMbhavatuM nathI. zraddhA hoya to ja A jJAna saMbhave che. mithyAzraddhA ane mithyAjJAna (avivekazAna - avidyA) vivekajJAnathI UlaTuM jJAna te avidyA. Ama avidyA e abhAvarUpa nathI paNa bhAvarUpa che.82 A avidhA prakRti-puruSanA saMyoganuM arthAt saMsAranuM kAraNa che.83 eTale chIpamAM rUpAnI bhrAnti, doraDImAM sarpanI bhrAnti, vagere mithyAjJAnonI A avidyAmAM gaNanA nathI kAraNa ke te mithyAjJAno saMsAranA kAraNarUpa nathI. to pachI saMsAranA kAraNarUpa avidyA kevI che ? anitya vastuomAM nityapaNAnI buddhi, apavitra vastuomAM pavitrapaNAnI buddhi, duHkharUpa vastuomAM sukharUpatAnI buddhi ane jaDa vastuomAM cetanatAnI buddhi e saMsAranA heturUpa avidyA che.84 jo vivekajJAnanuM mULa zraddhA hoya to avivekajJAnanuM (avidyAnuM) mULa mithyAzraddhA hovuM joIe. paraMtu sAMkhya-yogamAM A mithyAzraddhAnI vAta kahevAmAM AvI nathI. zraddhAnI vRddhi sAthe mithyAzraddhAnuM zithilakaraNa, pariNAme avivekazAna (avidyA)nuM zithilIkaraNa ane krame vivekajJAnano udaya ane daDhIkaraNa A pramANenI prakriyA sAMkhyayoge nathI svIkArI paraMtu mAtravivekajJAnathI avivekajJAnanA nAzanI ja prakriyA svIkArI che.85 3. zraddhA aMge sAMkhyayoga ane jainadarzananI tulanA jainadarzanamAM zravaNapUrvenI zraddhA ane zravaNa pachInI zraddhA ema zraddhAnI .be koTi naisargika zraddhA ane adhigamaja zraddhAthI spaSTapaNe sUcavAyelI che. sAMkhyayogamAM AvI be koTi spaSTapaNe sUcavAI nathI. jainadarzanamAM zraddhAnA aticAro ane tenA vividha vibhAgonuM vistRta nirUpaNa maLe che, jyAre sAMkhya-yogamAM teno abhAva che. zraddhA ane jJAnanA bheda, abhedanI carcA jaina dArzanikomAM vistArathI thaI che jyAre sAMkhya-yogamAM AvI koI carcA nathI. jainadarzanamAM mithyAzraddhA (mithyAdarzana)nA svarUpa ane bhedonuM paNa vistArathI vizleSaNa che jyAre sAMkhyayogamAM mithyAzraddhAno ullekha paNa nathI, to pachI enA svarUpa ane bhedonI to vAta Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 159 - jainadarzana ane sAMkhyayogamAM jJAnadarzanavicAraNA ja kyAM rahI. sAMkhya-yoga mAtra mithyAjJAna(avivekajJAna-avidyA)nI ja vAta kare che. jaina mate jJAnanA samya-mithyAno AdhAra zraddhAnA samyak-mithyApaNA upara che jyAre sAMkhyayogamAM mithyAzraddhAnA anullekhane pariNAme A vicArano abhAva che. alabatta jainanI jema sAMkhya-yoga paNa svIkAre ja che ke samyakttAnanA mULamAM zraddhA che. jaino mithyAzraddhAnA kSayathI samyak zraddhAnuM prAkaTya mAne che ane samyak zraddhAnuM prAkaTya thatAM samyajJAna pragaTe che, samyajJAna e samyak cAritrane pragaTAve che ane samyak cAritranA prAkaTya sAthe pUrvenA benuM prAkaTya hoya che ja Ama e traNeyano samavAya mokSanuM kAraNa che. sAMkhya-yogamAM to zraddhAthI vIrya, vIryathI smRti, smRtithI samAdhi, samAdhithI vivekajJAna ane . vivekajJAnathI (5raverAgya dvArA) kaivalya - A krama che. ahIM mAtra vivekajJAna ja kaivalyanuM sAkSAt kAraNa chetemaja vivekajJAnathI ja avivekajJAnano (avidyAno) nAza thAya che. jainoe jema mithyAjJAna svIkAryuM che tema sAMkhya-yoge paNa mithyAjJAna svIkAryuM che. paraMtu jainoe mithyAjJAnanuM kAraNa mithyAdarzana (mithyAzraddhA) jaNAvyuM - che jyAre sAMkhyayoge mithyAjJAnanuM (avivekajJAnanuM - avidyAnuM) koI kAraNa jaNAvyuM nathI. jaino mithyAzraddhAne saMsAranuM mULa kAraNa gaNe che jyAre sAMkhyayoga mithyAjJAnane (avivekajJAnane - avighAne) saMsAranuM mULa kAraNa gaNe che, kAraNa ke te darzanamAM mithyAzraddhAno khyAla ja nathI. 4. upasaMhAra upaniSadamAM ''darzana'' zabdano prayoga zraddhAnA arthamAM thayelo che. A ja rIte jainadarzanamAM paNa 'darzana" zabda zraddhAnA arthamAM prayukta thayelo che. upaniSadamAM zraddhAnI be koTiono spaSTa nirdeza che- zravaNapUrvenI zraddhA ane zravaNa pachInI zraddhA. jainoe paNa zraddhAnA be prakAro mAnyA che - naisargika zraddhA ane adhigamaja zraddhA. paraMtu te be prakAronI paraMparAgata je vyAkhyA che teno svIkAra karatAM keTalAka prazno jAge che, je anuttara rahe che. paraMtu temanuM arthaghaTana zravaNapUrvenI zraddhA ane zravaNa pachInI zraddhA e rUpe karatAM e praznono * khulAso ApoApa thaI jAya che. naisargika zraddhA arthAt zravaNapUrvenI zraddhA e cittanI eka prakAranI zuddhirUpa che jyAre adhigamaja zraddhA e AcAryopadezazravaNa pachI zruta tattvamAM je vizvAsa jAge che te vizvAsarUpa che. mithyAdarzananA paNa naisargika ane adhigamaja e be bhedo jainadarzane ApyA che. temano artha paNa Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana ane sAMkhyayogamAM zraddhArUpa darzana - 160 anukrame AMtarika azuddhi ane kUpadeSTAnA upadiSTa atattvamAM vizvAsa evo karatAM koI vAMdho Avato nathI, jyAre paraMparAgata vyAkhyA svIkAratAM bAdhA Ave che. zraddhAnarUpa darzana ane jJAnano bheda che ke abheda e prazna paratve jaina dArzanikomAM matabheda che. keTalAka temano bheda svIkAre che. temano mata sAco lAge che, kAraNa ke zraddhAna e bhAvarUpa (feelingrUpa) che, rucirUpa che, jyAre jJAna e bhAvarUpa ke rucirUpa nathI. keTalAka temano abheda mAne che. teo kahe che ke zraddhAna avAyarUpa hoI matijJAna che. paraMtu teo e vastu tarapha lakSa nathI ApatA ke zraddhAnano (vizvAsano) avAya e tarka ke pRthakkaraNaprerita nathI paraMtu AMtarika bhAvaprerita che, jyAre matijJAnano avAya tarka ane bauddhika pRthakkaraNa prerita che. sAMkhya-yogamAM ''darzana' zabdano prayoga zraddhAnA arthamAM thayo nathI. tyAM to ''zraddhA'' zabdano ja prayoga thayo che. tyAM zravaNa pachInI zraddhAne ja lakSamAM levAmAM AvI che, zravaNa pUrvenI zraddhAno spaSTa nirdeza nathI. zraddhA samagra yoganI prasavabhUmi che. AcAryopadeza sAMbhaLI tattvamAM vizvAsa jAgatAM te tattvano sAkSAtkAra karavAnI utkaTa abhilASA ke abhiruci e zraddhA - Avo artha sAMkhya-yogamAM zraddhAno che. zraddhA aSTAMgayogasiddhi dvArA vivekajJAnanuM mULa kAraNa che. zraddhA vinA vivekajJAnanI prApti nathI, je vivekajJAna muktinuM sAkSAt kAraNa che. avidyAno (avivekajJAna-mithyAjJAnano) svIkAra sAMkhya-yoge karyo che paraMtu tenA kAraNa tarIke mithyAzraddhAno svIMkAra sAMkhya-yoga darzanamAM nathI. tethI saMsAranA mULa kAraNa tarIke sAMkhya-yoga mithyAzraddhAne nahIM paNa mithyAjJAnane (avidyA - avivekajJAnane) gaNe che. 2. 3. .4. 5. 6. 7. 8. TippaNa niruddha, nirNayasAra, muMva, 1930, pR. 425 nAnasaneyisaMhitA (zukta yanurvedra) 8.5 ane 19.30 vevasAyaLabhASya, 1.107 ane 5.3 menana, 2.12.5 enana, 10.151 tRSTi: zraddhA rutti: pratyaya ti yAvat / dhavalATInA, pR. 166 zraddhAvisparzapratyayAzrRti paryayA: / mahApurALa 9/123. yadA tAvat pratyayenAvadhAraNaM tadA AlocanAjJAnena zrutAdyAlocya evametat tattvamavasthitamityavadhArayati / Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 161 . jainadarzana ane sAMkhyayogamAM zAnadarzanavicAraNA 9. pariNAmavizeSo'tra karaNaM prANinAM matam / dUsarA karmagrantha, AgarA, 1918, pR. 7-8 guNasthAnakramAroha, svopajJavRttisaha, kArikA - 22. 11. "samyagdarzanane yogya AdhyAtmika utkrAMti thatAM ja samyagadarzana pragaTa " thAya che, paNa AmAM koI AtmAne enA AvirbhAva mATe bAhya nimittanI apekSA 23 cha, yA o ne raDetI nathI". - tattvArthasUtra, paM. sumadAra 1.3 11.a AvazyakaniyuktidIpikA gA. 107. tattvArthAbhimukhI buddhiH zraddhA / paMcAdhyAyI, uttarArdha, zlo. 412. 5. sumasA mA naisargi: zraddhAne mATe nIce mujaba jaNAve che - "apUrvakaraNathI tAttvika pakSapAtanI. bAdhaka rAgadveSanI tIvratA maTI jAya che. evI rAgadveSanI tIvratA.maTI jatAM AtmA satyane mATe jAgarUka banI jAya che. A AdhyAtmika 29 // OM 4 sabhyatva cha." - tattvArthasUtra 1.3 'Samyag-dars'ana can be considered as that purified state of consciousness which enables it to know the truth as it is'. Studies in Jaina Philosophy, Tatia, p. 148. atrAha - nisargaje samyagdarzane'rthAdhigamaH syAdvA na vA? yadyasti, tadapi adhigamajameva naarthaantrm| atha nAsti,kathamanavabuddhatattvasyArthazraddhAnamiti? rvArthasiddhi 1.3 __ naiSa doSaH / ubhayatra samyagdarzane antaraGgo hetustulyo darzanamohasyopazamaH kSayaHkSayopazamo vA |tsminsti yad bAhyopadezAdRte prAdurbhavati tnnaisrgikm| yat paropadezapUrvakaM jIvAdyadhigamanimittaM taduttaram / ityanayorayaM bhedH| sarvArthasiddhi 1.3 14. tulanA - tattvapakSapAto hi dhiyAM (cittasya) svabhAvaH / yogavArtika1.8 15. SakhaMDAgamadhavalATIkA, pR. 151 16-17 kathaM paurastye na lakSaNe nAsya lakSaNasya virodhazcennauSa doSaH, zuddhAzuddhanayasamAzrayaNAt / ajana. pR. 151 . jaina, bauddha aura gItA ke AcAradarzanoM kA tulanAtmaka adhyayana, bhAga2. DaoN. sAgaramala jaina, pR. 58-59. tattvArthasUtra, paM. sukhalAlajI, 1.3 __ ojana 1.3 21. ajana 1.3 Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 23. jainadarzana ane sAMkhyayogamAM zraddhArUpa darzana 162 22: AstikyabuddhiH zraddhA / chAMdogya upaniSada, zAMkarabhASya, 7.19 tattvArthasUtra, paM. sukhalAlajI 1.3 24. ojana 7.18 25. zaMkAkAMkSAvicikitsA'nyadRSTiprazaMsAsaMstavAH samyagdRSTeraticArAH / tattvArthasUtra 7.8 26.-28 tattvArthasUtra, paM. sukhalAlajI, 7.18 29. 3 Finding out the real state; dravyasya cikitsArthaM guNadoSau zubhAzubhau. vI. esa. Ape, dha prekaTIkala saMskRta iglIMza DikSanerI 30.-31 tattvArthasUtra, paM. sukhalAlajI 7.18 32. . ojana. 1.20. . 33. dveSano vistAra 15, mAna, mAyA bhane so me yAra pAyo che. 34. cauthA karmagrantha, gAthA-13 kA paM. sukhalAlajI kA vivecana pR. 65 35. .. cothA karmagranthanA potAnA hindI vivaraNamAM paMDitajI noMdhe che ke siddhAMtamAM graMthibheda pachI tarata ja kSAyopathamika samyakatva thatuM manAyuM che. paraMtu karmagraMthamAM pathamika samyakatva thatuM manAyuM che. dUsarA karmagraMtha paM. sukhalAlajI kA hindI vivaraNa. 37. prathama karmagraMtha paM. sukhalAlajI kA hindI vivaraNa pR. 40 ajana. tathA dekhie dUsarA karmagraMtha, paM. sukhalAlajI kA hindI vivaraNa,pR. 6 vizeSAvazyakabhASya 2675, prathama karmagraMtha, paM. sukhalAlajI kA hindI vivaraNa, pR. 41, 42. 40: uttarAdhyayana. 28/16. 41.42 pravacanasAroddhAraTIkA 141/142 43. lokaprakAza 3.666 44. ojana. 3.667 . 45. dravyasaMgraha TIkA gAthA 41 pR. 203 46. tattvArthasUtra gujarAtI vyAkhyA 1.2-3, paMDita sukhalAlajI prathama karmagraMtha ke apane vivaraNa meM likhate haiM - kuguru, kudeva aura kumArga ko tyAgakara suguru, sudeva aura sumArga kA svIkAra karanA, vyavahAra samyaktva hai; AtmA kA vaha pariNAma, jisake ki hone se jJAna vizuddha hotA hai, nizcaya samyaktva hai / 36. 39. Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. lajA) 163 jainadarzana ane sAMkhyayogamAM jJAnadarzanavicAraNA 47. sarvArthasiddhi 8.1 48. prathama karmagrantha paM. sukhalAlajI kA hindI vivaraNa, pR. 44 . 49. lokaprakAza 3.628 50. dravyasaMgraha TIkA, gAthA-30 uparanI, pR. 101. 51. jaina, bauddha aura gItA ke AcAra darzanoM kA tulanAtmaka adhyayana, bhAga-2, pR. 37-38. 52. Studies in Jaina Philosophy, p. 144-145. 53. sarvArthasiddhi 8.1 (paM. sukhalAlajI) tattvArthasUtra gujarAtI vyAkhyA 8.1 (paM. sukhalAlajI) 55. cauthA karmagrantha (hindI vyAkhyA paM. sukhalAlajI) pR. 176-177 : lokaprakAza, sarga-3, zloka 688 thI 695 sarvArthasiddhi 8.1 Abhigrahika ane anAbhigrahika mithyAtvanA bheda para vicAra karatAM : jaNAya che ke samyagadarzanane mATe pUrvazarata parIkSA che - manana che. A manana pachInI samyagadarzananI (zraddhAnanI) bhUmikAno nirdeza kare che. Ama ahIM zraddhAnanI trIjI bhUmikA sacavAI che - eka zravaNa pUrvenI bIjI manana pUrvenI ane trIjI manana pachInI ane nididhyAsana pUrvanI. lokatattvanirNaya, 38 59. sarakhAvo - yato yato imassa dhammapariyAyassa pajjAya atthaM upaparikkheyya lametheva attamanataM labheta cetaso pasAdaM / majjhimanikAya .1.114 jayA se nANAvaraNaM, savvaM hoi khayaM gayaM / tao logamalogaM ca jiNo jANati kevalI // 8 // jayA se darisAvaraNaM savvaM hoi khayaM gayaM / tao logamalogaM ca jiNo pAsati kevalI // 9 // paDimAe visuddhAe mohaNijja khayaM gayaM / asesaM logamalogaM ca pAseti susamAhie // 10 // dazAzrutaskaMdha, adhyayana-5. mohakSayAt jJAnadarzanAvaraNAntarAyakSayAcca kevalam / tatvArthasUtra 10.1i mohakSayAditi pRthakkaraNaM kramaprasiddhayartham / yathA - gamyeta pUrvaM mohanIyaM kRtsnaM kSIyate / tato'ntarmuhUrtaM chadmasthavItarAgo bhavati / tato'sya 61. Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. hainazana bhane sadhyayogamA zraddhA35 rzana- 164 . .jJAnadarzanAvaraNAntarAyaprakRtInAM tisRNAM yugapat kSayo bhavati / tattvArthabhASya 10.1 teSAM zraddhAnaM teSu pratyayAvadhAraNam / tattvArthabhASya 1.2 darzanamiti dRzeravyabhicAriNI sarvendriyAnindriyArthaprAptiH, etat smygdrshnm| tattvArthabhASya 1.1 Studies in Jaina Philosophy, p. 148. samyagdarzanazuddhaM yo jJAnaM viratimeva cApnoti / juo TippaNa 61 kAraNabhedastAvadayam yataHsamyagdarzanasya tritayaM kAraNaM samutpattau, kSayopazamaH kSaya: upazamazceti / jJAnasya tu kSayaH kSayopazamo vA, yadi ca na tayorbhedaH kimiti darzanasya trividhaM kAraNaM itarasya dvividham ? TIkA 1.1 ... tathAsvabhAvabhedo'pyasti, yajjaineSu padArtheSu svataH parato vA rucimAtramupapAdi "tadeva satyaM niHzaGka yajjinaiH praveditamupalabdhaM ceti / TIkA 1.1 tathA viSayabhedo'pyasti, sarvadravyabhAvaviSayA ruciH samyaktavaM "savvagayaM sammataM" iti vacanAt, zrutajJAnaM tu sakaladravyagocaraM katipayaparyAyAvalambi cetyevaM kila pAramArthikaM bhedaM pazyadbhirbhASyaM vyAkhyAtam / TIkA 1.1 .. matijJAnasyaiva rucirUpo yo'pAyAMzastat samyagdarzanam, jJAnAdRte'nyat samyagdarzanaM na samasti / TIkA 1.1 kAraNAdibhedastvanyathA vyAkhyAyate, yo'sAvupazamo'nantAnubandhyAdInAM sa tasya samyagdarzanasyotpattau nimittaM bhavati, yathA kevalajJAnasyotpattau mohanIyakSayaH, na punastadeva mohanIyaM kevalasyAvaraNamiti zakyamabhyupagantuM, nimittaM tu mohanIyakSayaH tenAkSINena kevalasyAnutpatteH, evamihApi // yAvadasAvanantAnubandhyAdInAmupazamo na bhavati na tAvat samyagdarzanaparyAyasyAvirbhAvaH, na punastadevAnantAnubandhyAdyAvaraNaM samyagdarzanasyAkiM punarAvaraNamiti cet, jJAnAvaraNameva,tAvaccedaM kSayopazamaM na pratipadyate yAvadanantAnubandhyAdInAM nopazamaH samajanIti / anantAnubandhyAdyupazame sati taMdupajAyata ityupazamasamyagdarzanaM bhaNyate, svAvaraNakSayopazamamaGgIkRtya kSayopazamajametaducyate, tasmAt parata upazamavyapadezo na svAvaraNApekSayA iti / TIkA 1.1 tathA svabhAvabhedaH pUrvapakSavAdinA yo'bhyadhAyi tatrApyevaM paryanuyogaH kartavyaH - ko'yamabhilASo rucitattvalakSaNo'nyo matyAdyapAyAMzaM virahayyeti / TIkA 1.1 Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 195 jainadarzana ane sAMkhyayogamAM jJAnadarzanavicAraNA 73. . evaM viSayabhedo'pi nirAkArya iti / TIkA 1.1 74. tasmAt jJAnasyaiva viziSTAvasthA'nyamataparikalpitatattvanirAsato jipavacanonnItapadArthazraddhAnalakSaNA samyagdarzanavyapadezaM pratilabhata iti nyAyyam / TIkA 1.1 75. sammaNNANe NiyameNa daMsaNaM daMsaNe u bhayaNijja / sammaNNANaM ca iyaM ti atthao hoi uvavaNNaM // - sanmatiprakaraNa 2.33.. 76. ' vizeSAvazyakabhASya - 53536 ,77. kAraNakajjavibhAgo dIvapagAsANa jugavajamme vi / jugavuppannaM pi tahA heU nANasya sammattaM // jugavaM pi samuppannaM sammattaM ahigamaM visohei / . jaha kayagamaMjaNAi jalavuTThio visohiMti // - vizeSAvazyaka 536nIbRhavRtti meM uddhRta . 78. yadA'sya darzanamohasyopazamAtkSayAtkSayopazamAdvAAtmA samyagdarzanaparyAyeNA virbhavati tadaiva tasya matyajJAnazrutAjJAnanivRttipUrvakaM matijJAnaM zrutajJAnaM cAvirbhavati ghanapaTalavigame savituH pratApaprakAzAbhivyaktivat / sarvArthasiddhi 1/1 79. . kathamabhyarhitatvaM ? jJAnasya samyagvyapadezahetutvAt / - sarvArthasiddhi, 1.1 80. syAdetad - jJAnadarzanayorekatvam / kutaH ? yugapatpravRtteriti, tanna, kiM kAraNam ? tattvAvAyazraddhAnabhedAt / katham ? tApaprakAzavat / yathA tApaprakAzayoryugapadAtmalAbhe'pi dAMhadyotanasAmarthyabhedAnnaikatvam, tathA jJAnadarzanayostattvAvAyazraddhAnabhedAnnaikatvam |tttvsy vagamo jJAnam zraddhAnaM darzanamiti / tattvArtharAjavArtika 1.1 atha yeyete strIyAvadrAkSIH kalyANImatikalyANIM c| yA kalyANI sA zraddhA... atha yA'tikalyANI sA'zraddhA... - zatapathabrAhmaNa 11.6.1.12. atikalyANI azobhanA / sAyaNa / atikrAntA klyaannmtiklyaannii| evamavidyA na pramANaM na pramANAbhAvaH, kintu vidyAviparItaM jnyaanaantrmvidyeti| - yogabhASya 2.5 tasya heturavidyA / - yogasUtra 2.24 anityA'zuciduHkhA'nAtmasu nityazucisukhA''tmakhyAtiravidyA / yogasUtra 2.5 85. paramArthatastu jJAnAdadarzanaM nivartate / yogabhASya 3.55 Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86. jainadarzana ane sAMkhyayogamAM zraddhArUpa darzana = 166 praramArthatastu mokSadazAyAM tu vivekajJAnAdavivekarUpA avidyA nivartate / - bhAsvatI 3.55 / paramArthatastu sattvapuruSAnyatAjJAnAdevAjJAnanivRttyAdidRSTadvArA kaivalyamityarthaH / yogavArtika 3.55 / sA vivekakhyAtiraviplavA hAnasyopAyaH, tato mithyAjJAnasya dagdhabIjabhAvopagamaH punazcAprasava ityeSa mokSasya mArgo hAnasyopAya iti / yogabhASya 2.26 / vivekakhyAtiraviplavA hAnopAyaH / yogasUtra 2.26 / Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa pAMcamuM bauddhadharmadarzanamAM ane nyAyavaizeSikadarzanamAM jJAna darzana zraddhA (a) bauddhadharmadarzana bauddha mate AtmA bauddha mata anusAra cittathI para AtmA nAmanuM koI tattva nathI. temane . mATe citta ja AtmA che. temanuM citta kSaNika che. cittakSaNonI eka saMtati cittakSaNonI bIjI saMtatithI pRthak che. eka saMtatigata cittakSaNa bIjI cittakSaNasaMtatimAM kadI, praveza pAmatI nathI ja. vaLI, eka saMtatimAM cittakSaNono krama paNa niyata che, tadbhuta kSaNo sthAnaphera karI zakatA nathI, Ama cittakSaNasaMtati jaina AtmA sadeza che ane cittakSaNo AtmaparyAyo sadaza che.1 hakIkatamAM jaino paNa cittadravyathI para Atmadravya svIkAratA nathI. jene teo AtmA nAma Ape che te citta ja che. jainonuM citta pariNAminitya che. jainonI jema bauddho paNa cittane prakAzasvarUpa gaNe che.jainonI jema bauddho paNa jJAna ane darzanane teno svabhAva mAne che. rAga-dveSa Adi maLo AgaMtuka che.3.A maLo anAdi kALathI cittasantati sAthe seLabheLa thaI gayA che. temane dUra karI cittane tenA mULa svabhAvamAM lAvavA buddhano upadeza che. phlezavAsita citta ja saMsAra che ane phlezarahita zuddha citta ja mokSa che, Ama maLo dUra thatAM cittanuM svasvabhAvamAM AvavuM te ja mokSa che, nirvANa che. ja saMsArI avasthAmAM rUpa Adi pAMca skaMdho hoya che. pAMca skaMdha che - rUpa, vedanA, saMjJA, saMskAra ane vijJAna: ''rUpaskaMdha" zabda dehavAcI che. teno vyApaka artha che bhUtabhautika jJeya padArtho. vedanAskaMdha sukha-duHkhanuM vedana che. saMjJAskaMdha vikalpajJAna yA smRtijanya jJAna che. saMskAraskaMdha e pUrvAnubhave pADelA saMskAro che. vijJAnaskaMdha e anubhavAtmaka jJAna che. rUpa Adi pAMca skaMdho ja saMsArI avasthAmAM eka cittano bIjA cittathI bheda kare che ane vyaktitva bakSe che. A vyaktitvane mATe "pudgala'" zabdano prayoga karavAmAM Ave che. rUpa Adi pAMca skaMdho ja cittanuM vyaktitva che, mhoruM che. temanAthI atirikta vyaktitva nathI. arthAt skaMdhothI atirikta pudgala nathI. A samajAvavA mATe ja nAgasenerathanuM prasiddha dRSTAMta ApyuM che. rathanA eka eka avayavane laIne nAgasena pUche che, "A ratha che ? ' dareka vakhate milinda "nA" kahe che. chevaTe koI avayava ke kazuM bacatuM nathI tyAre nAgasena pUche che ke, to pachI ratha kyAM? Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - bauddhadharmadarzanamAM ane nyAyavaizeSikadarzanamAM jJAna darzana zraddhA. 168 cakra Adi avayavothI atirikta ratha nAmanI koI avayavI vastu nathI." avayavothI bhinna avayavI nAmanI koI vastune bauddho svIkAratA nathI e ahIM dhyAnamAM ' rAkhIe. paraMtu keTalAka bauddha ciMtako evo mata dharAvatA hatA ke pudgala (vyaktitva) pote skaMdhothI (vyaktitvanA ghaTakothI) para che, paraMtu tenuM astitva skaMdhonA astitvathI svataMtra nathI. ratha pote potAnA avayavonI kaMIka para che, paraMtu tenuM astitva cakrAdi avayavonA astitvathI svataMtra nathI. te avayavothI para che, kAraNa ke na to pRthaka pRthaka lIdhelo eka eka avayava rathanuM kArya karavA samartha che ke na to avayavono kevaLa samuccaya rathanuM kArya karavA samartha che. paraMtu te avayavonI yogya racanA - goThavaNI - saMyojana karavAmAM Ave tyAre ja teo rathanuM kArya karI zake che. jo ke ratha cakra Adi avayavothI kaMIka para che, paraMtu tenuM astitva te avayavonA astitvathI svataMtra nathI. cakra Adi avayavonA abhAvamAM ratha kadI astitva dharAvI zakato nathI. tevI ja rIte, pudgala (vyaktitva) skaMdhothI (vyaktitvanA ghaTakothI) kaMIka para che, kAraNa ke te na to rUparUMdha che, na to vedanAtkaMdha che, na to saMjJAskaMdha che, na to saMskAraskaMdha che ke na to vijJAna skaMdha che. paraMtu pAMcenI koI viziSTa racanA-saMyojana che. jo ke te skaMdhothI kaMIka para che, chatAM tenuM astitva temanA astitvathI svataMtra nathI. temanA abhAvamAM tenuM astitva hoI zake nahIM. nirvANamAM pAMce skaMdho (vyaktitvanA ghaTako) niruddhathaI jAya che, pariNAme pudgalano (vyaktitvano) 'abhAva thaI jAya che. Ano artha e nathI ke nirvANamAM cittasaMtatino abhAva thaI jAya che. vyaktitvanA - pudgalanA mahorA vinAnI zuddha cittasannati to 'nirvANamAM paNa astitva dharAve che. vyaktitvavihIna citta to nirvANamAM rahe che ja. arthAta nirvANamAM badhAM citto tadana ekasarakhAM ja hoya che. temanI vacce koI paNa prakArano bheda hoto nathI. dIpanirvANanuM daSTAnta A pugalanirvANane samajAve che. tela khUTI jatAM ke vATa saLagI jatAM dIvo jema holavAI jAya che, teno uccheda thAya che tema pAMca skaMdhono abhAva thatAM vyaktitvano (pudgalano) nAza thAya che. "AtmA" zabda citta ane pudgala bannene mATe vaparAyo hovAthI nirvANamAM cittano abhAva thaI jAya che evI gerasamaja UbhI thaI che. bauddhonuM citta kSaNika che, to pachI tenA mokSa, paraloka AdinI vAta karavAno zo artha ? Ano uttara e che ke citta kSaNika hovA chatAM evAM cittakSaNonI eka hAramALAne (saMtatine), jemAM pUrva pUrvanAM cittakSaNo uttara Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 169 jainadarzana ane sAMkhyayogamAM jJAnadarzanavicAraNA uttaranA cittakSaNonAM upAdAnakAraNo hoya che, bauddho mAne che. cittakSaNasaMtatimAM pravAhanityatA che. azuddha cittasannati saMsaraNa kare che, te mAtAnI kukSImAM praveze che.ll bauddhamate jJAna-darzana bauddhadharmadarzanamAM jJAna-darzananI be koTio spaSTapaNe svIkAravAmAM AvI che - aikriyaka koTi ane yaugika koTi. aikriyaka koTinAM jJAna-darzana bauddha nikAyomAM aikriyaka bhUmikAe "jJAna-darzana" pada vaparAyeluM maLe che. je kevaLa indriyapratyakSane ja mAne che te bhUtavAdInA mukhamAM paNa "nAnA pasami" pado mUkAyelAM che. eTale ahIM "jJAna-darzana" Indriyajanya bodhanA. ja be bhedono nirdeza kare che. A aiyika koTinA jJAna ane darzana vacce zo bheda che, enI spaSTatA nikAyomAM maLatI nathI. paraMtu abhidharmadIpa 1.44 , spaSTapaNe kahe che ke- "va: rativijJAnaMvinAnAtivAvarakuAMmAnonopasthitvat vizeSa: samudAMtayoH " cakSu dekhe che ane vijJAna jANe che. darzana AlocanarUpa che ane jANavuM te upalabdhirUpa che. Alocana ane upalabdhi yugapatuM thAya che ema vRttimAM jaNAvyuM che. vaLI, vRtti jaNAve che ke vijJAnAdhiSThita cakSu ja dekhe che ane AlocanAdhiSThita cakSurvijJAna ja jANe che, te banne - cakSu ane cakSurvijJAna - paraspara anugraha kare che. abhidharmakoza 1.42 uparanA bhASyamAM cakSu dekhe che ke carvijJAna dekhe che, enI carcA che. tyAM jeo ema mAne che ke cakSurvijJAna dekhe che temanA upara AkSepa karatAM vaibhASiko pUche che ke jo cakSurvijJAna dekhe che to jANe che koNa? darzana ane vijJAnamAM zuM aMtara che ? vaLI, bhASyakAra jaNAve che ke kAzmIrI vaibhASikone mate cakSu dekhe che, jyAre mana jANe che. A mata bhASyakArane mAnya hoya ema lAge che, kAraNa ke 1.43 nA bhASyamAM te kahe che ke "ame kahyuM ke cakSu dekhe che, zrotra, ghANa, jillA, kAya pratyeka potapotAnA viSayanuM grahaNa kare che ane mana jANe che. zuM A Indriyo potAnA viSayane prApta thAya che?" abhidharmakoza 8.27 nA bhASyamAM divyacakSunA saMdarbhamAM jJAna-darzanano nirdeza che. tyAM yazomitre sphaTArthomAM je kahyuM che te uparathI sUcita thAya che ke jJAna e manovijJAnasaMprayukta bodha che jyAre darzana e cakSurvijJAnasaMprayukta bodha che, arthAt jJAna e savikalpaka bodha che jyAre darzana e nirvikalpaka bodha che. sthaviro anusAra manovijJAnanuM kArya santIraNa (investigating, IhA, Uha) ane voTTapana (determining, Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bauddhadharmadarzanamAM ane nyAyavaizeSikadarzanamAM jJAna darzana zraddhA 170 nizcaya) che." (juo abhidhammatthasaMgaha 3.9-12). pAMca IndriyavijJAno sannIraNa ane voTkapanathI rahita che. bhadanta ghoSaka paNa temanA abhidharmAmRtamAM kahe che ke pAMca IndriyavijJAno viveka (discrimination ke determination) karavA samartha nathI jyAre manovijJAna viveka karavA samartha che.15 A uparathI eTalo niSkarSa nIkaLe ke darzana e prAyaH nirvikalpaka IndriyapratyakSa che jyAre jJAna e prAyaH savikalpaka IndriyapratyakSa che. yaugika koTinA jJAna-darzana nikAyamAM dhyAna ke samAdhinA phaLarUpe jJAna-darzana jaNAvAyAM che. abhidharmAmRtamAM paNa spaSTapaNe kahyuM che ke ''samathiM bhAvayato jJAnavarzanatAma:'16 eTale jJAna-darzananI A koTi yaugika. gaNAya. buddha cakSu banI ane jJAna banI jANIne jANe che ane dekhIne dekhe che ema kahevAmAM AvyuM che.'7 ahIM '"cakSubhUtaH'' padamAM cakSuthI carmacakSu nahIM paNa divyacakSu samajavAnI che. 'jANatA ane dekhatA' e buddhanuM lAkSaNika varNana che.18 buddha je je jANe che tene vize dAvo kare che ke te kevaLa jANatA ja nathI paNa dekhe paNa che.19 cAra Aryasatyone buddhe dekhyAM che. cAra Aryasatyone buddhe avekSIne dekhyAM che.20 buddhane badhA dharmonuM (vastuonuM) jJAna-darzana che.21 'ajJAta ane adRSTanuM jJAna ane darzana prApta karavA mATe bhagavAna buddhanA nIce te brahmacaryavAsa kare che' ema kahevAmAM AvyuM che." emAM koI zaMkA nathI ke ahIM jJAna ane darzana zabda yaugika jJAna ane darzananA arthamAM prayukta che. bauddhadharmamAM sAdhanAnuM phaLa samAdhi che. samAdhi A yaugika jJAna-darzananuM utpAdaka kAraNa che. samyak samAdhinA abhAvamAM ane samyak samAdhinI prApti na thaI hoya tyAre vastuonA yathArtha jJAna-darzananI utpatinuM kAraNa anupasthita hoya che.OM A svAbhAvika ghaTanA che, koI alaukika ghaTanA nathI. "e vastusthiti che ke samAdhidazAmAM vyakti vastune yathAbhUta jANe che ane dekhe che. vastune je yathAbhUta jANe che ane dekhe che teNe nirvirNA ane virakta banavAno nizcaya karavAnI jarUra hotI nathI. e vastusthiti che ke je puruSa vastune yathAbhUta jANe che ane dekhe che te nirviSNu ane virakta hoya che ja. je nirviSNu ane virakta hoya teNe vimuktinA jJAna-darzanano sAkSAtkAra karavA saMkalpa karavAnI jarUra hotI nathI. e vastusthiti che ke je nirvirNa ane virakta hoya che te vimuktinA jJAna-darzanane sAkSAtkRta kare che."24 samAdhiprasUta jJAna-darzana ane vimuktinA jJAna-darzana vacce kAryakAraNano saMbaMdha che. pUraNa kassapa mAne che ke '"ajJAna ane adarzana mATe ke jJAna ane Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 171 - jainadarzana ane sAMkhyayogamAM jJAnadarzanavicAraNA darzana mATe koI hetu nathI, koI kAraNa nathI. paraMtu A jAtanAM ajJAna ane adarzananAM ke jJAna ane darzananAM kAraNone jaNAvatAM bauddha nikAyomAM kahyuM che ke "jyAre mANasa kAmarAgathI parivyutthita ane parIta cittavALo hoya ane utpanna kAmarAganA niHsaraNane ( = nirmUlIkaraNane) yathAbhUta jANato ane dekhato na hoya tyAre te ajJAnano ane adarzanano hetu che. tevI ja rIte vyApAda, thinamiddha, uddhaccakukucca, vicikiccA paNa ajJAnanA ane adarzananA hetu che. ethI UlaTuM sAta bothaMga jJAna ane darzananI utpattinA hetu che.27 ajJAna ane adarzananAM je pAMca kAraNo upara jaNAvyAM temane pAlinikAyamAM pAMca nIvaraNa kahevAmAM Ave che. bauddha siddhAnta anusAra A pAMca nIvaraNonuM nirmUlana dhyAnonA vikAsano mArga cokkho karI Ape che. "jyAre pAMca nIvaraNo nirmULa thAya che tyAre te aMtarmukha bane che ane pramoda janme che, pramudita thayelA. tenAmAM prIti pedA thAya che, prItipUrNa cittavALAnuM zarIra haLavuM bane che, tevA za2I2vALo sukhAnubhava kare che, sukhInuM citta samAdhi pAme che.'28 pachI cAra dhyAnonuM varNana Ave che. A prasaMge arthAt cothA dhyAnanI prApti vakhate ''jyAre tenuM citta samAhita, parizuddha, svaccha, doSarahita, AgaMtukaM upakalezothI mukta, mRduM, sthira ane nirAkuLa banI jAya che tyAre cittane te jJAna-darzana bhaNI vALe che.''29 A bhUmikAe AMtaranirIkSaNa karatuM citta zarIra sAthe saMbaddha potAnI cetanAno - vijJAnano- sAkSAt anubhava kare che.30 A ja bhUmikAe te potAnA cittane Iddhividha, dibbasotadhAtu, cetopariyagANa, pulbenivAsAnusatigANa, sattAnuM custUpapAtaJANa (dibbaca'') ane AsavakhyaJANa bhaNI vALe che.31 A che cha ucca jJAno (abhijJA). A chanuM nirUpaNa have pachI karIzuM. ahIM ApaNe kAryakAraNazRMkhalA tapAsIe. nIvaraNonuM nirmUlana cittane samAhita kare che, samAdhi cittane vastuonuM yathAbhUta jJAnadarzana karavA samartha kare che. tethI ja samAdhine vastunA yathAbhUta jJAna-darzananuM kAraNa gaNavAmAM Avela che. sAdhaka sauprathama zIlasaMpadA prApta kare che. zIlasaMpadAnI prApti pachI samAdhisaMpadAnI prApti thAya che ane tyAra pachI tene jJAna-darzananI prApti thAya che. A samAdhiprasUta jJAna-darzanane mATe paNa ghaNI vAra 'prajJA'' zabdano prayoga thayo che. have prazna e che ke A yaugika koTinA jJAna ane darzana vacce bheda zo che ? nikAyomAM spaSTapaNe A koTinA jJAna ane darzana vacceno bheda kahevAmAM Avyo nathI. paraMtu abhidharmakozamAM 8.27 mAM varzanAyAkSyamitteA ema kahyuM Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bauddhadharmadarzanamAM ane nyAyavaizeSikadarzanamAM jJAna darzana zraddhA 12 che. tenA bhASyamAM '"vivyavazurabhijJA jJAnavarzanAya samAdhimAvanA'' evI tenI samajUtI ApI che. yazomitranI sphuTArthA vyAkhyA tenI vizeSa samajUtI ApatAM kahe che e jJAnadarzanAyeti / jJAnAya darzanAya ceti samAsaH / tatra jJAnaM manovijJAnasamprayuktA prajJA / " amI bhavantaH sattvAH kAyaduzcaritena samanvAgatAH" ityevamAdi vikalpAt / darzanaM cakSurvijJAnasamprayuktA prajJA avikalpitA / ** ahIM saMdarbha divyacakSuno hoI cakSuthI divyacakSu abhipreta che. Ama bhAvanA yA samAdhinA phaLarUpe je savikalpaka prajJA ane nirvikalpaka prajJA janme che te ja kramathI yaugika jJAna ane darzana che. cha yogaja jJAno (abhijJA) dhyAnajanya je cha abhijJAono nirdeza ApaNe karyo temano paricaya karI laIe. (1) iddhividha A kharekhara jJAnanI Rddhi nathI, paraMtu karmanI ke icchAzakti (power of will)nI Rddhi che. dhyAnane pariNAme yogI daza Rddhio prApta kare che, jema ke adhiSThAna, vikurvaNa, manomaya, jJAnavisphAra, samAdhivisphAra, Arya, karmaviSAkaja, puNyavAna, vidyAmaya ane te-te kAmamAM siddha hovArUpa Rddhi.32 A dazano samAveza IddhividhamAM thAya che. jayatilaka iddhividhano artha Psychokinesis kare che.33 (2) divyazrotradhAtu A atIndriya zrAvaNa pratyakSa che. enAthI sAdhaka divya ane mAnuSI, dUrano ane najIkano zabda sAMbhaLe che.34 Ano phalitArtha e che ke te A zaktithI dUranA zabdone paNa zravaNa mATenA bhautika mAdhyama vinA sAMbhaLI zake che, eTaluM ja nahIM paNa divya zabdono viveka karI zake che. buddhanI bAbatamAM ema khevAyuM che ke A divyazrotradhAtunI sahAyathI buddhe dUrathI bhAradvAja brAhmaNano mAntiya parivrAjaka sAtheno saMvAda sAMbhaLyo hato." sunakSatta oduddha AgaLa kabule che ke buddhanA anuzAsanamAM traNa varSa sAdhanA karyA pachI tene dhyAnamAM divya AkArone jovAnI zakti prApta thaI hatI, jo ke te temanA zabdo sAMbhaLI zakato na hato.36 (3) cetoparyajJAna A jainonA mana:paryAyajJAna ane yogadarzananA pacittajJAna sAthe baMdha bese che. prAcIna varNano mujaba tenA dvArA sAdhaka paricittanI sAmAnya dazAne Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 173 . jainadarzana ane sAMkhyayogamAM jJAnadarzanavicAraNA jANe che. kahevAmAM AvyuM che ke sAdhaka potAnA citta vaDe bIjAnAM cittane nIce pramANe jANe che : te jANe che ke te sarAga che ke virAga che, dveSapUrNa che ke dveSarahita che, mohayukta che ke moharahita che, samAhita che ke vikSipta che, udAtta che ke anudAtta che, nirAkuLa ke vyAkuLa che, mukta che ke avimukta che. A jJAnane potAnuM mukha AdarzamAM ke udakapAtramAM joI mukha para kaNa che ke nahIM . te jANanAranA jJAna sAthe sarakhAvyuM che. A varNana sUcave che ke paracittanI kevaLa sAmAnya dazA cetAparyajJAnathI jaNAya che. paraMtu AgaLa upara A ja nikAyagraMthamAM jaNAvyuM che ke "paracittanI dazAne tema ja paracittanA vitarko ane vicArone paNa te jANI zake che."39 mijhimanikAyamAM buddha A jJAnathI eka brAhmaNa vidyArthInA cittamAM rahelA amuka vizeSa vitarka(parivitarka)ne jANavAno dAvo kare che. aMguttaranikAmAM kahevAmAM AvyuM che ke sAdhaka bIjAnA cittane sAmAnya (normal) ane atisAmAnya (paranormal) arthamAM nIcenI cAramAMthI koIpaNa eka rIte jANI zake : (1) bAhya nimitto(signs)nuM nirIkSaNa karIne (2) bIjAnI ke mAdhyamarUpa strotanI pAsethI mAhitI prApta karIne, (3) bIjAnuM citta vitarka ane vicAra karatuM hoya tyAre te vitarka-vicAronA taraMgonA zabdane sAMbhaLIne ane (4) jeNe avitarka avicAra samAdhinI dazA prApta karI che te potAnA cittathI bIjAnA cittane jANIne temaja paracittamAM saMskAro kevA rahelA che tenuM nirIkSaNa karIne. ahIM ApaNe joI zakIe chIe ke (3) ane (4) parokSa paracittajJAna ane pratyakSa paracittajJAnane rajU kare che. parokSa paracittajJAnamAM paracittanA vicArataraMgone grahaNa karI tenuM arthaghaTana karavAmAM - ukelavAmAM Ave che. A sAmAnya normal cetanAnA stare bane che. ethI UlaTuM pratyakSa paracittajJAna te, avitarka avicAra samAdhinI dazAmAM atisAmAnya paranormal cetanAnA stare bane che. (4) pUrvenivAsAnusmRtijJAna A potAnA pUrvabhavonuM jJAna che. ene jaino ane hiMduo jAtismaraNa kahe che. kahevAmAM AvyuM che ke cothA dhyAnanI prApti pachI sAdhaka potAnA aneka bhavonuM smaraNa karI zake che.... "eka bhava, be bhavathI mAMDI ghaNA sargo ane pralayomAM thayelA bhavonuM smaraNa karI zake che. amuka sthAne, amuka nAma dharAvato, amuka mobhAvALo, AvAM bhojano karato, AvA AvA anubhavovALo, ATalA lAMbA AyuSyavALo huM hato. tyAMthI marIne huM AvA sthAne janmyo. tyAM paNa mAruM AvuM nAma hatuM. tyAMthI marI huM ahIM janmyo." - Ama te potAnA Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bauddhadharmadarzanamAM ane nyAyavaizeSikadarzanamAM jJAna darzana zraddhA aneka pUrvabhavo temanI vigato sAthe yAda. karI jaNAve che.42 (5) divyacakSu Ane cyutyutpAdajJAna tarIke paNa oLakhavAmAM Ave che. A jJAna prANIonA janma ane maraNanuM jJAna karAve che ane karmanI samajaNa Ape che. ''vizuddha atikrAntamAnuSya divyacakSuthI te sattvone maratA ane svakarmAnusAra ucca ke nIca, rUpALA ke kurUpa, saccarita ke duSTa utpanna thatA dekhe che.''43 enAthI ja samakAlIna ghaTanAo ke je ApaNI carmacakSunI maryAdA bahAra che temane dekhe che. Ama buddha dAvo kare che ke temaNe isipattananA mRgadAva udyAnamAM rahetA pAMca bhikSuonA samUhane divyacakSuthI dekhyA hatA ke sAriputta ane mogallAna pramukha bhikSuone bhikSA detI veLukaMDakI nandamAtAne dekhI hatI. divyacakSu prApta ziSyomAM mukhya anuruddhe hajAro vizvone dekhyA hatA. A jJAna jainonA avadhijJAna samAna che. 174 (6) AsavayagANa A jJAnathI cAra Arya satyono yathAbhUta sAkSAtkAra thAya che temaja Asavo(Asavo)nI utpatti ane kSayano paNa sAkSAtkAra thAya che. te jANe che ke "A duHkha che", "A duHkhanuM kAraNa che", "A duHkhano nirodha che'' ane A du:khanirodhano mArga che", "A Asavo che", "A AsavonuM kAraNa che", "A Asavano nirodha che" "A Asavanirodhano mArga che.'' sarvajJatva majhimanikAyanA kaNUtthalakasuttamAM buddhanAM be vidhAno che : (1) ''evo koI zramaNa ke brAhmaNa nathI je yugapad sarvane jANato hoya, dekhato hoya; e asaMbhava che."44 (2) "mahArAja evuM kahe che ke zramaNa gautame evuM kahyuM che ke 'evo koI zramaNa ke brAhmaNa nathI je sarvajJa sarvadarzI banaze, niHzeSa jJAnadarzanane jANaze, e asaMbhava che,' te mArA vize sAcuM nathI kaheto, te mane khoTuM bolI lAMchana lagADe che.'45 A be vidhAno upa2thI e spaSTa che ke badhAMne yugapad jANavArUpa sarvajJatvano buddha pratiSedha kare che, paraMtu bIjA koI arthamAM sarvajJatvano te svIkAra kare che. temaNe pote ahIM spaSTapaNe jaNAvyuM nathI ke kyA arthamAM sarvajJatvano te svIkAra kare che. paraMtu A be vidhAno uparathI te arthanuM anumAna karavuM agharuM nathI. jo badhAne jANI zakAtA hoya paNa yugapat badhAne na jANI zakAtA hoya to be vikalpo ApaNI samakSa upasthita thAya che : (1) badhAne kramathI jANavA Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 175 . jainadarzana ane sAMkhyayogamAM jJAnadarzanavicAraNA (2) yogya dhyAnano Azaro laI je vastune jANavI hoya tene jANavI. prathama vikalpa pratiSadhayogya che, kAraNa ke badhI vastuo anaMta che ane tethI badhI vastuone kramathI na jANI zakAya. tethI svAbhAvika rIte ja e phalita thAya che ke buddhane bIjo vikalpa svIkArya che, ane e arthamAM ja sarvajJatva temane mAnya che. Ano artha e ke vizeSa prakAranI AdhyAtmika sAdhanAne pariNAme sAdhakanI aMdara badhuM jANavAnI zakti (labdhi) janme che, paraMtu te kadI badhAne yugapatuM jANato nathI. te te vastune ja te te vakhate jANe che ke je vastune jANavAnI tene icchA thAya che ane te paNa yathAyogya dhyAna dharIne te te vastune te jANe che. A arthaghaTananuM samarthana milindapraznamAMthI prApta thAya che. tyAM milinda nAgasenane pUche che ke zuM buddha sarvajJa che ? nAgasena uttara Ape che. ke hA mahArAja, bhagavAna buddha sarvajJa che, paraMtu bhagavAna satata badhI vastuone jANatA nathI paNa Avarjita thaI je Icche che tene jANe che. zAntarakSita paNa kahe che ke buddhane je je vastune jANavAnI IcchA thAya che te te vastune te avazya jANe che, evI enAmAM zakti che kAraNa ke tenAM AvaraNo nAza pAmyAM che.? zraddhA (sammAdikTri) bauddhadharmadarzanamAM jaina samyapha darzananA samAna arthavALI sammAdiddhi che. bauddhadharmadarzanamAM asthikavAda sammAdiddhi che, kiriyAvAda sammAdiDhi che ane hetuvAda sammAdidi che.50 cAra AryasatyomAM zraddhA e sammAdidi che.' sammAdiddhinI prAptinA be hetuo jaNAvavAmAM AvyA che. - (1) bIjAnA upadezanuM zravaNa (2) svayaM potAnI vicAraNA - parIkSaNa.52 zravaNanuM mAhAtma ane upayoga sUcavatAM milindapraznamAM kahevAmAM AvyuM che ke sAriputra upacitakuzalamULavALA hovA chatAM temane mATe paNa zravaNa vinA AsavakSaya karavo azakya hato.53 samyaphadaSTi ane zraddhAne samAnArthakamAnavAmAM Avela che. majhimanikoyamAM AvuM vAkya Ave che - 2 parva hiduM sutaM mukta vijJAti patta... manasA i fpa neti mana, sohaM smi, meso mA ti" (je joyuM, sAMbhaLyuM, jenuM manana karyuM ane jene jANyuM te mAruM nathI, te huM nathI, te mAro AtmA nathI.) ahIM upaniSadonA darzana, zravaNa, manana ane vijJAnano nirdeza jaNAya che. jo ema hoya to ahIM dia no artha zraddhA levo joIe. upaniSadomAM je AtmAne darzana, zravaNa, manana ane vijJAnathI prApta thatI mAnavAmAM Avyo che teno Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - bauddhadharmadarzanamAM ane nyAyavaizeSikadarzanamAM jJAna darzana zraddhA 176 ahIM pratiSedha che, paraMtu darzana (zraddhA), zravaNa, manana ane vijJAna e satyaprAptinA upAyono pratiSedha ahIM abhipreta jaNAto nathI. suttanipAtamAM kahyuM che ke " diTThiyA na sutiyA na ANena... ti bhagavA visuddhiM Aha, adiTThiyA assutiyA gA.... nepa tena'55 (na to darzana vaDe, na to zravaNa vaDe ke na to jJAna vaDe vizuddhi thAya che, ema bhagavAne kahyuM che, na to adarzanathI, na to azravaNathI ke na to ajJAnathI vizuddhi thAya che, ema bhagavAne kahyuM che.) Ano artha eTalo ja che ke darzana, zravaNa, jJAna e upAyo nirvANa yA satyaprApti mATe jarUrI hovA chatAM pUratA nathI. ahIM paNa "diai' no artha zraddhA jaNAya che. Ama A be sthAnoe "daSTi" (darzana) zabda zraddhAnA arthamAM prayojAyelo samajAya che ane upaniSadonA darzana, zravaNa, manana ane vijJAna e satyaprAptinA kramika upAyono svIkAra paNa sUcavAto lAge che. zraddhA ciprasAda che. prasAdano artha anAsavatva che, vizuddhi che.? te cittanA kAluSyane dUra kare che. jema malothI kaluSita jaLa udakaprasAdaka maNinA yogathI nirmaLa thAya che tema kaleza-upalakezothI kaluSita citta zraddhAnA yogathI nirmaLa thAya che. arthAt zraddhA AMtarika vizuddhi che. A vizuddhine pariNAme guNa ane guNI pratye saMbhAvanA (Adara) janme che. A zraddhAnA traNa liMgo che - AryadarzanakAmatI, saddharmazradukAmatA ane vigatamAtsaryathI agAramAM adhivAsa - karavAnI kAmatA. A zraddhAne ApaNe mukhyapaNe zravaNapUrvenI zraddhA gaNI zakIe. A zraddhAne pariNAme koI saMtane guru banAvavAnI icchA thAya che. paraMtu tene guru banAvatAM pahelAM ane tenI pAse jatAM pahelAM te tenI parIkSA kare che. buddhe pote kahyuM che ke guparIkSA karavI joIe. majhimanikAyanA caMkisuttamAM buddha bhAradvAjane jaNAve che ke guru lobhI, dveSI ke mohAviSTa che ke nahIM tenI parIkSA karavI joIe. parIkSA karyA pachI sAdhaka jANe ke guru lobhI, dveSI, ke mohAviSTa nathI tyAre ja teNe temanAmAM zraddhA karavI joIe.61 A ja nikAyanA vimasaka suttamAM kahyuM che ke tathAgata samyaphasaMbuddha che ke nahIM tenI parIkSA karavI joIe. je bAbato cakSuthI joI ane zrotrathI sAMbhaLI - jANI zakAtI hoya tevI tenA vizenI bAbatone jANI - parIkSavI joIe. arthAtu pote pratyakSa nirIkSaNathI temaja bIjAnI pAsethI mAhitI meLavI tathAgatamAM ISTa guNo che ke nahIM tenI khAtarI karI levI joIe. buddha bhikSuone udezIne kahe che, "vimarzaka " bhikSue tathAgatanA viSayamAM cakSu - zrotrathI jANI zakAya evI bAbatonI parIkSA karavI joIe. jo cakSu - zrotragrAhya pApadharmo tenAmAM nathI ane puNya dharmo Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 177 jainadarzana ane sAMkhyayogamAM jJAnadarzanavicAraNA tenAmAM che evuM te jANe to teNe AgaLa parIkSA karavI joIe ke te kuzaLadharmI lAMbA vakhatathI che ke thoDA ja vakhatathI che. jo te jANe ke te kuzaLadharmI lAMbA vakhatathI che, to teNe haju AgaLa tapAsa karavI joIe ke khyAtiprApta te doSarahita che ke nahIM, kAraNa ke je khyAtiprApta hoya che tenAmAM doSa praveze che. jo tene khAtarI thAya ke te khyAtiprApta hovA chatAM nirdoSa che to pachI tathAgata pAse zrAvake dharmazravaNa karavA javuM joIe."62 Ama gurunI parIkSA pachI gurumAM zraddhA thAya che ane pariNAme tenI pAse dharmazravaNa mATe javAnuM thAya che. zraddhAno artha prema - guru pratyeno prema - paNa karavAmAM Avyo che.53 paraMtu Ane nikAyomAM iSTa gaNavAmAM Avela nathI. te rAga che. majhimanikAyamAM spaSTapaNe buddhe kahyuM che ke "jemane mArAmAM premamAtrarUpa zraddhA che te badhA svargaparAyaNa che."64 A premarUpa zraddhAnI dazA evI che ke jemAMthI bhraSTa thavAya che. A premarUpa zraddhA kaleza che je bIjA doSone janma Ape che. premamAMthI ja janme che. je vyakti prati rAga hoya te vyaktine vize koI hINuM bole to ApaNane dveSa, krodha Adi doSo janme che. 66 A premamAtrarUpa zraddhA nirvANamAM vidhvarUpa abhidharmakoza 2.32 mAM kahyuM che ke prema zraddhA che. te uparanA bhAgyamAM kahyuM che ke badhA prakAranA prema zraddhA nathI. premanA mULabhUta be bheda che - kliSTa prema ane azliSTa prema. kliSTa prema tRSNA che. je prema putra, patnI pratye hoya che te kliSTa prema che. akliSTa prema zraddhA che. je prema zAstra, guru, guNI pratye hoya che te akliSTa prema che, ane A akliSTa prema zraddhA che, kliSTa prema zraddhA nathI ja. chevaTe upasaMhAramAM bhASyakAra kahe che ke zraddhA e guNasaMbhAvanA (guNAdara) che. priyatA (prema) guNasaMbhAvanApUrvikA hoya che. tethI kharekhara te prema ( akliSTa prema) zraddhA nathI paraMtu zraddhAnuM phaLa che.67 majhimanikAyanA ciMkisuttamAM kahyuM che ke "guruparIkSA pachI gurumAM zraddhA jAgavAne pariNAme te guru pAse jAya che, guru pAse jaI temanI upAsanAsevA kare che, upAsanA karyA pachI guruno dharmopadeza sAMbhaLavA tatpara thAya che, pachI te guno dharmopadeza sAMbhaLe che."68 have tenI zraddhAno viSaya upadiSTa dharma che, karmala che, caturArdhasatya che, triratna che, pratItyasamutpAda che. A zraddhAne vize caMkisuttamAM ja kahyuM che ke, "puruSa kahe che ke A mArI zraddhA che, Ama kahIne te satyanI anurakSA kare che. paraMtu ahIM ekAMtathI zraddhA nathI karato ke A ja satya che ane bIjuM badhuM asatya che."70 jyAM sudhI te upadiSTa Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bauddhadharmadarzanamAM ane nyAyavaizeSikadarzanamAM jJAna darzana zraddhA // 178 siddhAntonI ke dharmanI parIkSA karato nathI tyAM sudhI tenI zraddhA A bhUmikAnI hoya che. Ane ApaNe zravaNa pachInI paNa manana (parIkSA) pUrvenI zraddhA kahI zakIe. * majhamanikAyanA cUMkisuttamAM ja AgaLa kahyuM che ke - dharma sAMbhaLyA pachI, tene manamAM dhAraNa kare che, pachI manamAM dhArelA dharmanI - siddhAntanI parIkSA kare che.''71 AnA kAraNe zraddhA AkAravatI bane che. pAli TekasTa sosAyaTInI pAli-iMgliza DikazanerImAM ''AkAra'' zabdano artha 'reason, ground, account' Apyo che. "ve... AArA anvayA yenAvammA vaM vavetti - sammAlambuddho maLavA''72 mijJanikAyanuM A vAkya spaSTapaNe darzAve che ke "AkArano' artha hetu che. AkAravatI zraddhAno artha che 'samarthaka hetuone AdhAre dharma yA siddhAntamAM thatI zraddhA.' majJimanikAyanA vimaMsakasuttamAM A zraddhA vize Ama kahyuM che - "bhikSuo ! je koI puruSane A AkArothI zraddhA thAya tenI zraddhA mUlabaddha hoI pratiSThita hoya che, A AkAravatI zraddhA che, te darzanamUlikA che, te dRDha che.''73 ahIM mUlano artha samarthaka hetuo ane pratyakSa anubhava (darzana) samajavo joIe. upadiSTa dharma ke siddhAntanA upara manana karavAne pariNAme jo manana sAme te TakI zake che to tenAmAM zraddhA tarka(manana)thI pratiSThita bane che, dRDha bane che. A zraddhA manana pachInI zraddhA che. A AkAravatI zraddhAne aveccakhasAdarUpa gaNavI joIe. nikAyomAM buddha, dharma ane saMghamAM aveccaprasAdano ullekha che.74 suttanipAta 229 mAM AvatA ''aveccu pasati" no artha TIkAkAra -''pajhjhAya pajJo hetva'' kare che, arthAt "potAnI prajJAthI - buddhithI - barAbara grahaNa karIne.' ahIM zaMkAo tarkathI (mananathI) dUra thavAthI dharma ke siddhAnta vizenI zraddhAmAM je nirmaLatA yA vizadatA Ave che te ja aveccappasAdathI abhipreta jaNAya che. vicikitsA zraddhAmAM vighnarUpa che, jo tene manana, abhyAsa ane samIkSAthI dUra karavAmAM na Ave to. paraMtu eno artha e nathI ke vicikitsA thavI ja na joIe, kAraNa ke vinA vicikitsA parIkSA saMbhave nahIM. vicikitsAne aMdhazraddhAthI nahIM paNa AkAravatI zraddhAthI dUra karavAnI che. AkAravatI zraddhAnA saMdarbhamAM tattvasaMgrahano pelo zloka(3588) yAda Ave che " tApAcchedAcca nikaSAt suvarNamiva paNDitaiH / parIkSya bhikSavo grAhyaM madvaco na tu gauravAt // majhimanikAyanA cUMkisuttamAM vaLI AgaLa kahyuM che ke - "dharmanA arthanI parIkSA pachI dharma dhyAna karavAne lAyaka bane che, dharma dhyAna karavAne lAyaka banavAthI ! Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 179 jainadarzana ane sAMkhyayogamAM jJAnadarzanavicAraNA dharmaviSayaka dhyAna karavAnI icchA jAge che, icchA jAgavAthI tadanurUpa utsAha (prayatna) thAya che (arthAtu dharmaviSayaka dhyAna kare che), utsAhane pariNAme (prathama dhyAnamAM vitarka - vicArathI) dharmanuM tolana kare che, tolana karIne (dvitIya dhyAna karavAnuM) parAkrama kare che, (dvitIya dhyAnamAM) tene paramasatyano sAkSAtkAra thAya che, prajJAthI paramasatyano vadha karI paramasatyane dekhe che. A saccAnubodha che - satyanI jhAMkhI che. A satyaprApti nathI. ahIM eka atyaMta mahattvanI vAta e kahI che ke koIpaNa aparIkSita siddhAnta ke dharma dhyAnane yogya nathI. arthAtu je sAdhake siddhAnta ke dharmanI parIkSA karI che te sAdhaka ja te siddhAnta ke dharma upara dhyAna karavAnI pAtratA pAme che. dvitIya dhyAnamAM satyanuM je darzana thAya che tenA pariNAme dvitIya dhyAnamAM adhyAtmaprasAdarUpa zraddhA hoya che. abhidharmakozabhASyamAM (8.) kahyuM che ke dvitIya dhyAnamAM adhyAtmaprasAda hoya che. adhyAtmaprasAdane samajAvatAM bhASya jaNAve che ke -"vitavivAra viThThI. prazAntavAhitA santateradhyAtmaprasAdaH / sormikeva hi nadI vitarkavicArakSobhitA / sattatirasanA vartata ti pachI bhASyakAra kahe che ke "tAt tariM zraddhA prasAda tasya hi dvitIyadhyAnalAbhAt samAhitabhUmini:saraNe sampratyaya utpadyate / sotrAdhyAtmaprArakA vizuddhimArganA cothA paricchedanA dvitIya dhyAnanA nirUpaNamAM kahyuM che ke, "lahero ane taraMgothI kSubdha jalanI jema vitarka-vicArathI kSubdha prathama dhyAna zAnta hotuM nathI. eTalA mATe prathama dhyAnamAM zraddhA hovA chatAM samprasAdane tyAM kahevAyuM nathI. zAnta na hovAthI prathama dhyAnamAM samAdhi paNa bhalI rIte pragaTa thatI nathI. ethI UlaTuM dvitIya dhyAnamAM vitarka-vicAranA viddhanA abhAvane kAraNe avakAzaprApta zraddhA baLavAna bane che. baLavAna zraddhAnI sahAyatA pAmIne ja samAdhi paNa pragaTa thAya che. AthI e spaSTa thAya che ke jema AkAravatI * zraddhA atyaprasAdarUpa che tema, dvitIyadhyAnagata zraddhA adhyAtmaprasAdarUpa che. majhimanikAyanA caMkisuttamAM AgaLa kahyuM che ke, "dharmane sevavAthI, dharmanI bhavanA karavAthI ane dharmane vadhAravAthI dharmanI - satyanI prApti thAya che."76 Ama dharmanA satata sevanathI ane dharmanI satata bhAvanA karavAthI tenI prApti thAya che. satyanI prApti e pUrNaprajJA che. prajJAnI pUrNatA sAthe zraddhAnI pUrNatA paNa sUcavAya che. Ano khulAso have pachI thaze. - nirvANa mATe keLavavAnA guNonI je yAdIo maLe che te badhImAM zraddhAno ullekha pahelo che ane prajJAno ullekha prAyaH chello che, jema ke - (1) saddhA, sIla, suta, cAga, pammA (aMguttarani. 2.66, 3.6, 44, 181, , Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bauddhadharmadarzanamAM ane nyAyavaizeSikadarzanamAM jJAna darzana zraddhA 180 14270, 271, 284, 288 majhimanikAya 1.465, 2.180, 3.99) (2) saddhA, biriya, sati, samAdhi, paggA ( majujhimani. 1.164, 3.99) (3) saddhA, sIla, cAga, pammA, paTibhAna (aMguttarani. 5.96) (4) saddho, appAbAdha, asaTha, Araddhaviriya, paccavA (majujhima. 2.128) (5) saddho, hirimA, ottApi, akodhano, paccavA (saMyuttani. 4243) (6) saddha, hiri, ottApi, viriya, pammA (aMguttarani 3.4, 9, 352, 5.123) (7) saddho, Araddhaviriya, upaDhitasati, samAhito, paccavA (aMguttarani.5.329, 333, 335) (8) saddho, hiri, orApi, bahusmRta, Araddhaviriya, upaDhitasati, (majUjhimani. 3.23, aMguttara, 2.218, 423, 28) (9) saddho, sIlavA, bahusmRta, paTisallIna, Araddhaviriya, satimA, pangAvA (aMguttarani 4.85) A sUcita kare che ke, zraddhA e pAyAnI AvazyakatA che, je chevaTe prajJA sudhI laI jAya che. nAgArjune tenI ratnAvalImAM zraddhA ane prajJAnA saMbaMdha vize suMdara kahyuM che - zraddhavat rAte varSa prajJasvAd vetti tatvataH prajJA pradhAnaM vaiyoH zraddhA pUrvAGgamAsya tu // Ama zraddhAM prajJA taraphanuM prathama DagaluM che. tenuM tene ja khAtara koI mUlya nathI, prajJAne khAtara ja tenuM mUlya che. prajJA sAthe tenI koI sarakhAmaNI thaI zake nahIM, prajJA pote satyanI parIkSA pachI janme che. zraddhA karatAM prajJAnuM mUlya vadhu che te nIcenA saMvAda uparathI spaSTa thAya che. nigaMTha nAtapura - nirvitarka nirvicAra samAdhi che tema ja vitarka ane " vicArano nirodha che ema zramaNa gautame je kahyuM che temAM tane zraddhA che ? citta - kharekhara huM AmAM zraddhA rAkhato nathI. nigaMTha nAtaputta - juo, A citta gRhastha kevo prAmANika, Rju ane sAcA-bolo che ! citta - tame zuM mAno cho ? jJAna ane zraddhA bemAM vadhAre sAruM zuM che ? nigaMTha nAtaputta - he gRhastha ! zraddhA karatAM jJAna vadhuM sAruM che. citta - to pachI huM A pramANe jANato ane dekhato hovA chatAM koI zramaNa ke brAhmaNamAM zraddhA mUkIne tene AdhAre zA mATe svIkAruM ke avitarka avicAra samAdhi che.. ? (saMyuttanikAya - 4.298)7. Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 181 - jainadarzana ane sAMkhyayogamAM jJAnadarzanavicAraNA 79 zraddhAthI sAdhaka sAdhanA zarU kare che ane chevaTe zraddhAnuM sthAna prajJA le che. tethI ja arahannamAM zraddhAno abhAva mAnavAmAM Avyo che,78 ane ghaNI vAra kahevAmAM AvyuM che ke arahanta zraddhA upara AdhAra rAkhyA vinA uccatama jJAna(prajJA)no dAvo karavAnI sthitimAM hovo joIe. A bAbate bIjuM paNa dRSTibiMdu che. te anusAra jJAnanA vadhavA sAthe zraddhA vadhatI jAya che ane jyAre jJAna pUrNa bane che tyAre zraddhA paNa pUrNa bane che. tethI A dRSTibiMdu anusAra arahantamAM prajJAnI pUrNatA sAthe zraddhAnI pUrNatA paNa mAnavAmAM AvI che.80 (ba) nyAya-vaizeSika darzana nyAya-vaizeSika mate AtmA nyAyavaizeSikone mate AtmA phUTasthanitya che, vibhu che, aneka che.81 AtmA dravya che.82 AtmadravyanA nava vizeSaguNo che - buddhi, sukha, du:kha, icchA, dveSa, prayatna, saMskAra, dharma ane adharma.83 Atmadravya ane AtmaguNo vacce atyaMta bheda che. tethI AtmaguNo AtmAnuM svarUpa nathI. pariNAme mokSamAM AtmaguNono atyaMta uccheda mAnavAmAM Avyo che.85 AtmaguNo AtmadravyamAM utpanna thaI samavAya saMbaMdhathI rahe che. zarIrasaMyoga sApekSa Atma-manaHsaMyoga A vizeSaguNone AtmAmAM utpanna kare che.86 navamAMno koI vizeSaguNa kAlika dRSTie ke daizika dRSTie Atmavyaktine vyApIne raheto nathI. arthAt AtmAno pratyeka vizeSaguNa ayAvadravyabhAvI87 ane avyApyavRtti88 che. A nava guNo Atmadravya sivAya bIjA koI dravyamAM rahetA nathI.89 eTale ja temane AtmAnA vizeSa guNo kahyA che. jJAna-darzana nyAya-vaizeSika dArzanikoe sAMkhyanA kUTasthanitya puruSa yA AtmAne svIkAryo. paraMtu sAMkhya prakRtiaMtargata citta ane acitta banneno svIkAra karelo jyAre nyAya-vaizeSike cittano taddana asvIkAra karyo. bauddho ane jainoe puruSane na svIkArI teno dharma darzana cittamAM mAnyo jyAre nyAya-vaizeSikoe cittane na svIkArI teno dharma jJAna puruSamAM nAkhyo. have A jJAna dharma pariNAmI hoI, phUTastha nitya puruSamAM pariNAmIpaNuM AvatuM aTakAvavA koI rasto kADhavAnuM temane mATe atyaMta Avazyaka hatuM. temaNe kahyuM ke jJAna guNa che ane puruSa dravya che, * ane dravya ane guNa vacce atyaMta bheda che. jJAna e puruSano svabhAva nathI. te to zarIrAvacchinna AtmamanaHsannikarSarUpa nimitta kAraNathI AtmAmAM utpanna thaI samavAyasaMbaMdha dvArA temAM rahe che. guNa ane dravyane joDanAra samavAyasaMbaMdha Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * bauddhadharmadarzanamAM ane nyAyavaizeSikadarzanamAM zAna darzana zraddhA 182 che. have ahIM prazna thAya ke puruSanA dharma darzana aMge nyAyavaizeSiko zuM kahe che ? puruSanA dharma darzana bAbata kyAMya kazI vAta teoe karI nathI. kadAca te ja temane mate puruSanuM svarUpa hoya ane ema hoya to jJAna puruSano guNa ane darzana puruSanuM svarUpa gaNAya. pariNAme darzanane puruSa kadI na choDe. jo puruSanuM svarUpa darzana hoya to nyAya-vaizeSikoe darzananI vAta kema kyAMya karI nathI ? ApaNe jANIe chIe ke puruSanA darzanano viSaya cittanI vRttio che. cittane na mAnavAthI nyAya-vaizeSikone cittanI vRttiono paNa abhAva che. tethI nyAya-vaizeSikonA puruSane darzananA viSayano sadaMtara sarvakALe abhAva che. eTale nyAya-vaizeSikoe darzananI vAta karI lAgatI nathI. paraMtu cittane na mAnavA chatAM buddhi, sukha, Adi vRttio to nyAya-vaizeSikoe mAnI che, alabatta te puruSagata che. puruSamAM utpanna thaI samavAyasaMbaMdhathI rahetI A vRttionuM darzana puruSa kare che, ema mAnavAmAM nyAya-vaizeSikone zI Apatti che ? koI Apatti jaNAtI nathI. alabatta, tema mAnatAM temaNe jJAna kadI asaMvidita (adRSTa) rahetuM nathI ema mAnavuM paDe, jJAna saMvidita ja utpanna thAya che ema mAnavuM paDe - je temane ISTa nathI. kadAca e kAraNe darzanane temaNe svIkAryuM na hoya ema bane. * prazastapAda anusAra jJAnanA (buddhinA) mukhya be prakAra che - vidyA ane : avidyA. vidyAnA paNa cAra prakAra che pratyakSa, anumAna, smRti ane ArSajJAna. avidyAnA paNa cAra prakAra che - saMzaya, viparyaya, anadhyavasAya ane svapna - tarkasaMgrahamAM jaNAvyA pramANe jJAnanA mukhya be vibhAga karavAmAM Ave che - skRti ane anubhava. je saMskAramAtrajanya che te smRti che, ane tenAthI bhinna jeTalAM jJAno che te badhAMno anubhavamAM samAveza thAya che. anubhavanA be prakAra che - yathArtha anubhava ane ayathArtha anubhava. yathArtha anubhavane pramA kahevAmAM Ave che ane ayathArtha anubhavane apramA kahevAmAM Ave che. yathArtha anubhavanA mukhya be bheda che - sAkSAtkArI (pratyakSa) yathArtha anubhava ane parokSa yathArtha anubhava. sAkSAtkArI yathArtha anubhava pratyakSa jJAna che jemAM aijiyaka ane atIndriya (yogaja) pratyakSa banneno samAveza thAya che, jyAre parokSa yathArtha anubhavamAM anumAnajJAna, upamAnajJAna ane zAbdajJAnano samAveza thAya che. ayathArtha anubhavanA traNa bheda che - saMzaya, bhrama ane tarka 93 - zraddhA dharmaprakaraNamAM prazastapAda jaNAve che ke dharmarUpa adaSTanI sAdhanabhUta dharmapravRtti Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 183 jainadarzana ane sAMkhyayogamAM zAnadanavicAraNA be prakAranI che - sAmAnya dharmapravRtti ane vizeSa dharmapravRtti. sAmAnya dharmapravRtti - sau mATe kartavyarUpa che ane vizeSa dharmapravRtti te te varNa ane te te Azrama mATe kartavyarUpa che. sAmAnya dharmapravRttimAM dharmazraddhAno samAveza karavAmAM Avyo che. ahIM kanTelIkAra zraddhAno artha manaHprasAda kare che, jyAre vyomavatIkAra bhaktivizeSa kare che. nyAyabhASyakAra vAtsyAyana paNa 1.1.2 sUtramAM zubhapravRttinA nirUpaNa vakhate, zubha pravRtti kAyika, vAcika ane mAnasika hoya che ema jaNAvI pratyekanA bhedo jaNAve che. mAnasika zubha pravRttimAM dayA ane aspRhA sAthe zraddhAne samAveza karavAmAM Avyo che. AnA upara noMdha lakhatAM mahAmahopAdhyAya , phaNibhUSaNa jaNAve che ke zraddhAthI viparIta azraddhAne bhASyakAre "nAstiSpa zabdathI pratipAdita karI che, ane pUrvAcAryo zraddhAno artha "veda ane vedamUlaka, zAstrasiddhAntamAM dRDha vizvAsa" evo kare che (zAstrArthe daDhapratyayaH zraddha). A sivAya nyAyavaizeSika darzanamAM zraddhA vize vizeSa kaMI samajUtI maLatI nathI. , TippA. na Tarzana, mahendrakumAra pR. 148 cittaM cetaNA buddhi, jIvatattvameva / agastyasiMha cUrNi, dasakAliyasutta, 4.4 pramAsvAmidaM vitta pravRtrADaDagantavo mata: 1 praHIMvarti 1.210 cittameva hi saMsAro rAgAdiklezavAsitam / tadeva tairvinirmuktaM bhavAnta iti kathyate // tattvasaMgrahapannA (9104)mAM bauddhAcArya kamalazIle uddhata karela prAcIna bauddha zloka. muktiniyaMtratA dhiya: tattvasaMgraha pR. 184 viddhadharmadrana (gujharAtI), nIna nI. zadi pR. 266 jogaH pudro nIcaH tattvasaMprada pR. 125 nAgasenoti saMkhA samajhA paJatti vohAro nAmamattaM pavattati / paramatthatto pana etya puggalo nupalabbhati / bhAsitaM pana etaM mahArAja vajirAya : bhikkhunIyA bhagavato sammukhA - yathAhi aMga saMbhArA hoti saddo ratho iti / evaM khandhesu sattesu hoMti sattoti sammuti // minindrASTra .2 9.25 8. pramANavArtiA 1.86-88, 2.150 -153 I Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9. 10. 11.. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21 22. 23. bauddhadharmadarzanamAM ane nyAyavaizeSikadarzanamAM jJAna ane darzana zraddhA // 184 * * na tantubhyo vyatiriktaH paTo'sti evamAkArapariNatAstantavaH paTa ityrthH| manoratha 2.152 / juo avayavinirAkaraNam, ezyATika sosAyaTI kalakattA dvArA prakAzita / vAtsIputriya anye'nyathAlakSaNaM mokSaM parikalpayanti rUpavedanAsaMjJAsaMskAravijJAnapaJcaskandhanirodhAdabhAvo mokSaH / jainAcArya akalaGkakRta rAjavArtika, pR. 2. klezakarmAbhisaMskRtasya santAnasyAvicchedena pravartanAt paraloke phalapratilambho'bhidhIyate / bodhicaryAvatArapaJjikA (bibliothekA iMDikA) pR. 473 juo zAntarakSitakRta tattvasaMgrahamAM karmaphalasaMbaMdhaparIkSA nAmanuM prakaraNa. dIghanikAya 2-328, 330 tatra cakSuH vijJAnAdhiSThitaM darzanakriyAmArabhate, na vijJAnazUnyam / yathaiva cakSurvijJAnamAlocanAdhiSThitakriyaM vijAnAti, na kevalam / parasparAnugrahabalAd hyanayo:.... yugapadekasmin viSaye vRttilAbho bhavati / According to the Sthaviras there are two functions of Manovijnana-Santirana (investigating) and Votthapana (de termining): bhadantaghoSakapraNIta abhidharmAmRta, saM. zAnti bhikSu zAstrI, aMgrejI prastAvanA pR. 10. * paMca vijJAnAni na zaknuvanti vivektuM, manovijJAnaM zaknoti vivektum / ejana 5/10. ejana 15/8 jAnaM jAnAti passaM passati cakkhubhUto jANaMbhUto / majjhimanikAya 1.111 * ejana 'tamahaM jAnAmi passAmi ti / ejana, 1.329 ariyasaccAni avecca passati / suttanipAta 229 sabbesu dhammesu ca JANa - dassI / ejana, 478 yaM aJjJAtaM adiTTaM... tassa jAnAya dassanAya... bhagavati brahmacariyaM vussatI ti / aMguttaranikAya, 4.384 sammAsamAdhimhi asati sammAsamAdhivipannassa hatUpanisaM hoti yathAbhUtatrANadassanaM / aMguttaranikAya, 3.200 Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 185* jainadarzana ane sAMkhyayogamAM jJAnadarzanavicAraNA 24: 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 33835 36. dhammatA esA... yaM samAhito yathAbhUtaM jAnAti passati / yathAbhUtaM jAnato passato na cetanAya karaNIyaM "nibbindAmi virajjAmi " ti / dhammatA esA ....yaM yathAbhUtaM jAnaM passaM nibbindati virajjati / nibbinnassa ... virattassa * na cetanAya karaNIyaM " vimuttitrANadassanaM saccIkaromi " ti / dhammatA sA ....yaM nibbinno viratto vimuttitrANadassanaM saccIkaroti / ejana 5.3.313 natthi hetu natthi paccayo ajJANAya adassanAya... jANAya dassanAya. saMyuttanikAya 3.126 yasmiM.....samaye kAmarAgapariyuTTitena cetasA viharati kAmarAgaparatena uppannassa ca kAmarAgassa nissaraNaM yathAbhUtaM na jAnAti na passati ayaM pi... hetu ayaM paccayo ajJANAya N adarasanAya... vyApAda...thInamiddha...uddhaccakukkucca ... vicikiccA / saMyuktanikAya, 5.127 katamo pana bhante hetu, katamo paccayo ANAya dassanAya, kathaM sahetu sapaccayo ANaM dassanaM ? idha... satisaMbojjhaMgaM bhAveti... pe... upekkhAsaMbojjhaMgaM / saMyuttanikAya 5.127 128 tassa ime paMcanIvaraNe pahIne attani samanupassato pAmuJja jAyati, pamuditassa pIti jAyati, pItimanassa kAyo passambhati, passaddhakAyo sukhaM vedeti, sukhino cittaM samAdhiyati / dIghanikAya 1.73 evaM samAhite citte parisuddhe pariyodAte anaMgaNe vigatUpakkilese mudubhUte kammaniye Thite Anejjappatte jANa dassanAya cittaM abhinIharati abhininnAmeti / dIghanikAya 1.76 ayamme kAyo rUpI idaM... ca pana me viJJANaM ettha sitaM ettha paTibaddhaM ti / dIghanikAya / 1-76 dIghanikAya 1.77, 79, 81, 83 vizuddhimArga no Rddhividha nAmano 12bho paricche Early Buddhist Theory of Knowledge, p. 438 so dibbAya sotadhAtuyA visuddhAya atikkantamAnusikAya ubho sadde suNAti, dibbe ca mAnuse ca, ye dUre santike ca / dIghanikAya 1.79 majjhimanikAya 2.19 majjhimanikAya 1.502 dibbAni hi kho rUpAni passAmi piyarUpAni... no ca kho dibbAni saddAna suNAmi / dIghanikAya 1.152 Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 37. 38. 39. 40. 41. 42. 43. 44. 45.. 46. 47. bauddhadharmadarzanamAM ane nyAyavezaSikadarzanamAM jJAna ane darzana zraddhA 1 186 so parasattAnaM parapuglAnaM cetasA ceto paricca pajAnAti sarAgaM vA cittaM sarAgaM cittaM ti jAnAti, vItarAgaM vA citaM..., sadosaM vA cittaM... vItadosaM vA... samohaM... vItamohaM... saMkhittaM... vikkhittaM... mahaggataM... amahaggataM... sottaraM... anuttaraM... samAhitaM ... asamAhitaM vimuttaM avimuttaM / dIghanikAya 1.80, 81 dIghanikAya 1.80 parasattAnaM parapuggalAnaM cittaM pi Adisati cetasikaM pi vitakkitaM pi vicAritaM pi... dIdhanikAya 1.213 majjhimanikAya 2.169 aMguttaranikAya 1.170 171 sauM aneka vihitaM pucenivAsaM anussarati seyyathIdaM ekaM pi jAtiM dve pi jAtiyo... aneke pi saMvaTTa vivaTTa kappe / " amutrAsiM evaMnAmo evaMgotto evaMvaNNo evamAhAro evaMsukhadukkhapaTisaMvedI evamAyupariyanto / so tato cuto amutra upapAdi / tatrApAsiM evaMnAmo... / so tato cuto idhUpapanno " ti iti sAkAraM sauddhesaM anekavihitaM pubbenivAsaM anusarati / dIghanikAya 1.82 so dibbena cakkhunA visuddhena atikkantamAnusakena satte passati cavamAne upapajjamAne hIne paNIte suvaNNe dubbaNNe sugate duggate yathAkammUpage... / dIghanikAya 1. 82. nattha so samaNo vA brAhmaNo vA yo sakideva sabbaM assati sabbaM dakkhiti... na taM ThANaM vijjati / yete evamAhaMsu... samaNo gotamo evamAha natthi so samaNo vA brAhmaNo vA yo sabba sabbadassAvI aparisesaM jANaM dassanaM paTijAnissati, na taM ThAnaM vijjatIti na me te vRttavAdino abbhAcikkhanti ca pana maM te asatA abhU 'bhante ! buddho sabbati ? Ama mahArAja / bhagavA sabbaJjU, na ca bhagavato satataM samitaM jANaMdassanaM paccupaTTitaM, AvajjanapaTibaddhaM bhagavato sabbatajANaM, AvajjitvA yadicchati jAnAtIti / milindapaJho (saM. vADekara, bambaI, 1940) pR. 105 yad yadicchati boddhuM vA tat tadvetti niyogataH / zaktirevaMvidhA hayasya prahINAvaraNo hyasau // tattvasaMgraha, zloka 3626 - Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 187 * jainadarzana ane sAMkhyayogamAM jJAnadarzanavicAraNA 48. majjhimanikAya 1.404 49. ejana 1.407 50. ejana 1.409 51. ejana, sammAdiTTisutta 52. tU hI pratyayau samyagdRSTerutpAdAya / tathA yuktaM bhagavatA katama dvau ? paratazca bopo'dhyAtmaM ca yonizo manasikAra iti / sphuTArthA / dve meM bhikkhave patvayA sammAdiTTiyA upAdAya / katame dve ? parato va ghoMso yonisau ca manasikAro / aMguttaranikAya 1.87 yasmA ca kho mahArAja savaNena karaNIyaM hoti / thero, mahArAja, sAriputto aparimittamasaGkhyeyakaNNaM upAdAya upacitakusalamUlo paJcAyaM koTiM gato, so pi vinA savaNena nAsakkhi AsavakkhayaM pApuNitaM / milindapo (saM. vADekara) pR. 259 1.136 53. 54. 55. 56. 57. 58. 59. 60. 61. 839 zraddhA cetasaH prasAdaH / abhidharmakozabhASya 2.25 / saddhA... sA panesA sampasAdanalakkhaNA / dhammasaMgaNi aTTakathA 3.213 | paMsAdo saddhA / puggalapaJJattiTIkA 248 prasAdo'nAsravatvam / sphuTArthA 8.75 / yaddhi nirmalaM tat prasannamityucyate / abhidharmadIpavRtti pR. 367 yathA hi... udakappasAdako maNi... kaddamaM sannisIdApeti... evamena saddhA uppajjamAnA nIvaraNe vikkhaMmeti, kilese sannisIdApeti, cittaM pasAdeti / dhammasaMgaNi aTThakathA 3.213 / abhidharmadIpavRtti pR. 71 tatra zraddA cetasaH prasAdo guNiguNArthitvAbhisaMpratyayAkAraH, cittakAluSyApanAyI / abhidharmadIpavRtti pR. 71 "trINImAni zrAddhasya zraddhAliGgAni " iti vistaraH / kathaM kRtvA jJApakam ? zraddhAyAM hyasatyAm AryANaM darzanakAmatA na bhavet / saddharma zrotukAmatA ca, vigatamAtsaryeNa cetasA agAramadhyavastukAmatA ca / abhidharmavRtta pR. 55 . taM enaM... tIsu dhammesu samannesati.... atha tamhi saddhaM niveseti / majjhimanikAya, Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62. 63. 64. 65. 66. 67. 68. 69. 70. 71. 72. 73. 74. 75. bauddhadharmadarzanamAM ane nyAyavaizepikadarzanamAM jJAna ane darzana zraddhA " fary(1.171, 172, 173) evaM vAdiM... satthAraM arahati sAvako upasaMkamituM dhammasavanAya / majjhimanikAya vimaMsakasutta (1.317. 318, 319) majjhimanikAya 1.182. 144, 479 yesaM mayi saddhAmattaM pemamattaM savve te saggaparAyaNA / majjhimanikAya 1.142 pemA doso jAyate / aMguttaranikAya 2.213 yo kho mayAyaM puggalo iTTo kanto manApo, taM paraM aniTTena akantena amanApena samudAcarantIti so tesu dosaM janeti / aMguttaranikAya 2.213 dvividhaM hi prema kliSTam, akliSTaM ca / tatra kliSTaM tRSNA, yathA putradArAdiSu / akliSTaM zraddhA zAstRguruguNAnviteSu | ... zraddhA hi nAma guNasambhAvanA / tatpUrvikA ca priyatA prema / . saddhAjAto upasaMkamanto payirupAsati, payirupAsanto sotaM odahati, ohitasoto dhammaM suNAti / majjhimanikAya caMkisutta (2.173) satyaratnakarmaphalAbhisaMpratyaya ityaparaM / abhidharmakozabhASya 2.25 saddhA ce pi, bhAradvAja, purisassa hoti; 'evaM me saddhA' ti iti vadaM saccamanurakkhati, na tveva tAva ekaMseMna niTTaM gacchati - 'idameva saccaM, moghama' " 188 sutvA dhammaM dhAreti, dhAritAnAM dhammAnaM atthaM upaparikkhati / majjhimanikAya caMkiMsutta (2.173) majjhimanikAya caMkisutta yessa kassa ci... imehi AkArehi... saddhA niviTThA hoti mUlajAtA patiTThitA, ayaM vuccati... AkAravatI saddhA dassanamUlikA davhA asaMhAriyA samaNena vA brAhmaNena vA devena vA mAreNa vA brahmaNA vA kenapi vA lokasmiM / majjhimanikAya 1.320 buddhadharmasaGghAvetyaprasAdA: zraddhAsvabhAvAH / ... avetyaprasAdA iti ko'rtha : ? yathAbhUtasatyAnyavabudhya sampratyayo vetyaprasAdaH / abhidharmakozabhASya 6.75 atthaM upaparikkhato dhammA nijjhAnaM khamanti, dhammanijjhAnakhantiyA sati chando jAyati, chandajAto ussahati ussahitvA tuleti, tulayitvA padahati, padahitatto samAno kAyena ceva paramasaccaM sacchIkaroti, paJJAya ca taM Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 189 : jainadarzana ane sAMkhyayogamAM jJAnadarzanavicAraNA ativijjha passati / tesaM ceva... dhammAnaM AsevanA bhAvanA bahulIkammaM saccAnupatti hoti / majjhimanikAya caMkita 2.174 nigaNTha nAtaputta... saddahasi tvaM samaNassa gotamassa asthi avitako avicArI samAdhi atthi vitakkavicAraNaM nirodho ti ? 76. 77. 78. 79. 80. 81. 82. 83. 84. 85. 86. 88888 87. citta - na khvAhaM na saddhAya gacchAmi / nigaNTa nAtaputta - parasantu yAva ujuko cAyaM citto gahapati yAva asaThI amAyAvi... citta - taM kiM maJcasi ? katamaM na kho paNItataraM jANaM vA saddhA ? nigaNTha nAtaputta - saddhAva kho gahapati, JANameva paNItataraM cittaM - so khvAhaM evaM jAnanto evaM passanto kassassa samaNassa vA brAhmaNassa vA saddhAya gamissAmi atthi abitakkako avicAro samAdhi / saMyuttanikAya 4.298 dhammapada 97 (saM. sumaMgala thera ), PTS, London, 1914 saMyuttanikA 4.138 imesaM... paJcannaM indriyAnaM samattA paripUrattA arahaM hoti / saMyuttanikAya 5.202 sa ca dehendriyAdivyatirikta:, pratizarIraM bhinno nityo vibhuzca / tarkabhASA pR. 145 tatra dravyANi pRthivyaptejovAyyAkAzakAladigAtmamanAMsi navaiva / tarkasaMgraha pR. 3 tasya guNA buddhi-sukh-duHkhecchaa-dvess-prytndhrmaadhrm-sNskaar....| prazasta. AtmaprakaraNa ....guNaguNinau... mithaH sambaddhAvanubhUyete... tasmAd dbhinne eva vastunI sambaddhe sAmAnAdhikaraNyena pratIyete / nyAyavArtikatAtparyaTIkA 1.1.4 navAnAmAtmavizeSaguNAnAmatyantocchittirmokSaH / vyomavatI pR. 638 buddhisukhaduHkhecchAdveSaprayatnadharmAdharmabhAvanA Atmamana:saMyogajAH / kandalI (gaMgAnAthajJAgraMthamAlA -1) 1963, pR. 238 zeSANAmayAvaddravyabhAvitvaM ca / prazasta. guNasAdharmyaprakaraNa / ...AtmavizeSaguNAnAM pradezavRttitvam / prazasta. guNasAdharmyapra. / Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 89. 90. 91. 92. 93. bauddhadharmadarzanamAM ane nyAyavaizeSikadarzanamAM jJAna ane darzana zraddhA . 190 te hi svAzrayamitarasmAd vyavacchindanti / prazasta. guNasAdharmyapra. jJAnAdhikaraNamAtmA / tarkasaMgraha pR. 12 dukho vaizeSiGasUtra 3.2.4 tasmAt jJAnAntarasaMvedyaM saMvedanaM vedyatvAt ghaTAdivat / vyomavatI pR 529 / manogrAhyaM matiH / kArIkAvalI 57 1 dve vidye vidyA cAvidyA ceti / tatrAvidyA caturvidhA - saMzaya-viparyayAnadhyavasAya-svapnalakSaNA / vidyApi caturvidhA - pratyakSa- -laiMGgikasmRtyArSalakSaNA / prazasta. buddhipra. / ....buddhirjJAnam / sA dvividhA smRtiranubhavazca ...sa (anubhava:) dvividha: yathArtho'yathArthazca / ...yathArthAnubhavazcaturviyaH - pratyakSAnumityupamitizAbdabhedAt / ayathArthAnubhavastrividhaH saMzayaviparyayatarkabhedAt / tarkasaMgraha T. 21-57 - - Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMdarbhagraMthasUci (1) saMskRta-prAkRta-pAli bhUNa graMtho akalaGkagranthatraya, akalakadeva, saM0 mahendrakumAra zAstrI, siMghI jaina sirijha, ahamadAbAda, 1939 adhyAtmasAra, yazovijaya, saM. muni nemicandrajI, nirgrantha sAhitya prakAzana saMgha, . dillI, 1976 anuyogadvArasUtra (aNuogaddArasutta), juo naMdisuttaM aNuogaddArAiM ca abhidharmakoza (svopajJabhASya tathA yazobhitrakRta sphuTArthAvyAkhyA sahita), vasubandhu, saM0 dvArikAdAsa zAstrI, bauddhabhAratI granthamAlA, granthAMka 7,9, bauddhabhAratI, vArANasI, 1981 abhidharmakozabhASya, juo abhidharmakoza abhidharmakozasphuTArthA, juo abhidharmakoza abhidharmadIpa (vibhASAprabhAvRtti sahita), saM0 padmanAtha jaina, kAzIprasAda ., jAyasvAla risarca insTITyUTa, paTanA, 1959 . abhidharmasamuccaya, asaMga, saM0 prahlAda pradhAna, vizvabhAratI, zAntiniketana,1950 abhidharmAmRta, ghoSaka, saM0 zAnti bhikSu zAstrI, zAntiniketana, 1953. aMguttaranikAya, saM0 Ara. morisa tathA i. hArDI, 'bhAga 1-5, pAli TaiksTa sosAyaTI, laMdana, 1885-1900 AcArAMgasUtra (AyAraMgasutta) (1) AyAraMgasuttaM, saM. muni jambUvijaya, jaina-Agama-granthamAlA, ___granthAMka 2 (1) mahAvIra jaina vidyAlaya, bambaI 36, 1977 (2) AyAro (hindI anuvAda tathA TippaNa saha) saM0 muni . nathamala, jaina vizva bhAratI, lADanUM, 1974 (3) AcArAMgasUtra bhAga 1-2 (hindI anu0 TippaNa saha), saM0 __ madhukara muni, zrI Agama prakAzana samiti, byAvara, 1980 AcArAMgacUrNi (AyAraMgacUNNi), jinadAsagaNi, RSabhadeva kesarImalajI, ratalAma, 1941. . . Avazyaka niyukti, bhA0 1-3, (mANikyazekharakRta dIpikA saha) AcArya zrImadvijayadAnasUrIzvarajI jaina granthamAlA, sUrata, 1939, 1941, 1949 uttarAdhyayanasUtra (uttarajjhayaNasutta) juo dasaveyAliyasuttaM uttarajjhayaNAI AvassayasuttaM ca. upaniSatsaGgrahaH saM0paM0 jagadIza zAstrI, motIlAla banArasIdAsa, dillI, 1980. Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana ane sAMkhyayogamAM jJAnadarzanavicAraNA 192 kandalI (prazastapAdabhASyaTIkA), juo prazastamAdabhASya karmagrantha 1-4 (paM0 sukhalAlajIkRta hindI vivecana sahita), devendrasUri, zrI AtmAnanda jaina pustaka pracAraka maNDala, AgrA, 1918, 1919, 1922. karmagrantha (svopajJavRttisaha), devendrasUri, zrImanmuktikamala jaina mohanamAlA, . kramAMka 8, vaDodarA, vI.saM 2440 kasAyapAhuDa (kaSAyaprAbhRta) (jinasenAcArya kRta jayadhavalATIkA sahita), guNadharAcArya, saM.paM. phUlacandra tathA paM0 mahendrakumAra, bhA0 di0 jaina saMgha,mathurA, 1944 gaNadharavAda (gujarAtI anuvAda ityAdi sahita), jinabhadra, anuvAdaka paM0 dalasukha mAlavaNiyA, zeTha bho. je. adhyayana-saMzodhana vidyAbhavana, amadAvAda, 1985 gItA (zAMkarabhASyAghekAdazaTIkopetA), saM0 sAdhate gajAnana, gujarAtI pinTIMga presa, bambaI, 1938 / guNasthAnakramAroha, ratazekharasUri, devacandra lAlabhAI jaina pustakoddhAraphaMDa, 1916 gommaTasAra, nemicandra, saM. A. ne. upAdhye, bhAratIya jJAnapITha, kAzI, bhA0 1 (1978) bhA0 2 (1981) . jayadhavalA, juo kasAyapAhuDa jJAnabindu, yazovijayajI, saM0 paM0 sukhalAlajI, siMghI jaina granthamAlA, bambaI tattvavaizAradI, juo sAGgayogadarzana tattvaMsaGgraha (kamalazIlakRta paJjikA saha), zAntarakSita bhAga 1-2, saM. . . . dvArikAdAsa, bauddhabhAratI, vArANasI, 1981, 1982 tattvasaGgrahapaJjikA, juo tattvasaGgraha tattvArthabhASya, juo tattvArthAdhigamasUtra tattvArthasUtra (gujarAtI vivecana sahita, paM0 sukhalAlajI) zrI pUMjAbhAI jaina granthamAlA-19, gujarAta vidyApITha, amadAvAda, 1949 tattvArthavArtika (rAjavArtika), akalaka, bhA0 1-2, saM0 pro0 mahendrakumAra jaina, jJAnapITha mUrtidevI granthamAlA saMskRta granthAMka 10, 20, bhAratIya jJAnapITha, kAzI, 1953, 1957 tattvArtha zlokavArtika, vidyAnandi, saM0 paM0 manoharalAla, gAMdhI nAthAraMga jaina .. granthamAlA, bambaI 1918 Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 193 saMdarbhagraMthasUci tattvArthAdhigamasUtra (svopajJa bhASya, siddhasenagaNikRta bhASyAnusAriTIkA sahita), bhAga 1-2, saM0 hIrAlAla rasikadAsa, devacanda lAlabhAI jaina koddhAra phaMDa 1926. tarkabhASA kezava mizra, kAzI saMskRta granthamAlA, granthAMka 155, caukhambA saMskRta sIrIja Aphisa, vArANasI, 1967 tarkasaGgraha, annam bhaTTa, saM0 Athalye tathA boDAsa, bombe saMskRta sirijha, granthAMka 15, bhAMDArakara o. ri. insTITyUTa, pUnA, 1930 dasakAliyasutta (dazavaikAlikasUtra ) (1) dasakAliyasutta, sejjaMbhava (zayyaMbhava), (bhadrabAhukRta niryukti tathA agastyasiMhaviracitacUrNisaMhita), saM0 muni puNyavijaya, prAkRtagranthapariSad, amadAvAda, 1973 (2) dasaveyAlisuttaM uttarajjhayaNAI AvassayasuttaM ca, saM0 muni puNyavijaya, jaina-Agama-granthamAlA granthAMka 15, zrI mahAvIra jaina vidyAlaya, bambaI 36, 1977 dazAzrutaskandhasUtram (hindI anuvAda tathA TIkA sahita), anuvAdaka AtmArAmajI, jaina zAstramAlA kAryAlaya, lAhaura, 1936 dIghanikAya, saM0 TI. DabalyU. rAyas DeviDsa tathA je.i. kArpenTara, bhAga 1-3 pAliTeksTa sosAyaTI, laMDana, 1890-1911. dravyasaGgraha (brahmadevaviracita saMskRtavRtti sahita), nemicandra, zrI vItarAga satsAhitya prasAraka TrasTa, bhAvanagara, 1977 dhammapada, saM0 sumaMgala thera, pAli TeksTa sosAyaTI laMDana, 1914 dharmasaGgrahaNI, bhAga 1-2, haribhadrasUri, devacaMda lAlabhAI pustakoddhAra pheDa, muMbaI, 1961, 1918 naMdIsUtra, devavAcakakRta (1) (2) (3) naMdIsUtra (malayagirikRtaTIkA sahita), rAya dhanapati siMha bahAdura kA AgamasaMgraha bhAga 45, kalakattA, vi.saM. 1936 naMdisuttaM (jinaMdAsagaNi mahattara viracitacUrNi sahita ) saM0 muni puNyavijaya, prAkRta grantha pariSada, amadAvAda, 1966 naMdisuttaM aNuogaddArAiM ca, saM0 muni puNyavijaya, jaina Agama grantha-mAlA granthAMka 1, zrI mahAvIra jaina vidyAlaya, muMbaI 36, 1968 nirukta, yAska, nirNayasAgara presa, muMbaI, 1930 Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana ane sAMkhyayogamAM jJAnadarzanavicAraNA 14 nyAyadarzana (gotamakRta nyAyasUtra, vAtsyAyanakRta bhASya, udyotakarakRta nyAyavArtika, vAcaspatikRta nyAyavArtika tAtparya TIkA sahita) bhA0 1-2, saM0 amarendra mohana, kAlikAtA saMskRta granthamAlA 18-19, meTropoliTana pri0 eNDa pabliziMga hAusa, kalakattA 1936 nyAya bindu TIkATippaNI, prakAzaka Commissionnaires de IAcademie Imperiale des Sciences, ST. Petersbourg, 1909 nyAyavinizcaya, akalakakRta, juo nyAyavinizcayavivaraNa nyAyavinizcayavivaraNa (nyAyavinizcaya sahita), vAdirAjasUri, bhAga 1-2, saM0 mahendrakumAra jaina, mUrtidevI jaina granthamAlA, saMskRta grantha 3 tathA 12, bhAratIya jJAnapITha, kAzI, 1949, 1954 paJcasaGgraha, candramaharSi, (svopajJavRtti saha), Agamodaya samiti, muMbaI, 1927 . paJcAdhyAyI, rAyamallajI, saM0 phUlacandra siddhAnta zAstrI, gaNezaprasAdavarNI jaina granthamAlA, banArasa, vI0saM0 2476 prakIrNakasUtrANi (paiNNayasuttAI), bhAga 1-2, saM0 muni puNyavijaya, jaina- . ... Agama-granthamAlA granthAMka 17, zrI mahAvIra jaina vidyAlaya, bambaI 36, 1984, 1987 prajJApanAsUtra (paNNavaNAsuttaM), bhAga 1-2, saM0 muni puNyavijaya, ... granthAMka 9, zrI mahAvIra jaina vidyAlaya, bambaI, 1969, 1971 pramANamImAMsA, hemacandra, saM0 paM0 sukhalAlajI, siMghI jainagranthamAlA granthAMka 9, siMghI jaina jJAnapITha, kalakattA, 1939 pramANavArtika, dharmakIrti, saM0 rAhula sAMkRtyAyana pravacanasAra (amRtacandrakRta tattvadIpikA, jayasenakRta tAtparyavRtti tathA paMDita hemarAjakRta hindI bAlabodhinI sahita), kundakunda, saM0 A.ne. . upAdhye, zrI rAyacandra jaina zAstramAlA, bambaI, 1935 pravacanasAroddhAra, nemicandrasUri, (siddhasenasUrikRta vRtti saha), devacandra lAlabhAI jaina pustakoddhAra granthAMka 58 tathA 64, devacandra lAlabhAI jaina pustakoddhAra saMsthA, muMbaI 1922, 1926 prazastapAdabhASya (zrIdharakRta kadalI TIkA sahita), saM0 durgAdhara jhA, gaGgAnAtha jhA granthamAlA (1), sampUrNAnanda saMskRta vizvavidyAlaya, vArANasI, 1977 bRhadravyasaGgraha, juo dravyasaGgraha Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 195 saMdarbhagraMthasUci bodhicaryAvatAra, zAntideva, saM0pI. ela. vaidya, mithilAvidyApITa, darabhaMgA, 1960 bodhicaryAvatArapaJcikA, prajJAkarabhati, juo bodhicaryAvatAra majjhimanikAya, saM0 vI. venkanara tathA Ara. cAlmarsa, bhAga 1-3, pAli TaiksTa sosAyaTI, laMdana, 1948-51 manorathavRtti (mUla pramANavArtika sahita), manorathanandina, saM0 rAhula sAMkRtyAyana mATaravRtti, juo sAGkhyakArikA (2) milindapaNha, saM0 vADekara, bambaI, 1940 yuktidIpikA(sAGkhyakArikArTIkA),juo sAGkhyakArikA (3) . yogadRSTisamuccaya (aMgrejI anuvAda sahita) haribhadra0 saM0 anu0 kRSNakumAra dIkSita, lAlabhAI dalapatabhAI bhA0saM0 vidyAmandira, amadAvAda, 1970 yogabindu,haribhadra, saM0 svelI, jaina dharma prasAraka sabhA, bhAvanagara, saM0 1967 - yogabhASya, vyAsakRta, juo sAGgayogadarzanam yogavArtika, vijJAnabhikSukRta, juo sAGgayogadarzanam yogazataka, haribhadra, saM0 indukalA jhaverI, gujarAta vidyAsabhA, amadAvAda, 1956 yogasUtra, pataMjalikRta, juo sAgayogadarzanam , lokaprakAza (gujarAtI anuvAda sahita), vinayavijayajI, anuvAdaka motIcaMda . odhavajI zAha, Agamodaya samiti, muMbaI, 1929, 1932 lokatattvanirNaya, haribhadrasUri, jaina dharma prasAraka sabhA, bhAvanagara, vi0saM0 1958 viyAhapaNNattisuttaM (bhagavatIsUtra), bhAga 1-3, saM0 paM0 becaradAsa dozI,jaina Agama-granthamAlA, granthAMka 4, zrI mahAvIra jaina vidyAlaya, bambaI 36, 1974, 1978, 1982 vizuddhimArga (visuddhimagga), buddhaghoSa, saM0 dharmAnanda kosaMbI, bhAratIya vidyA bhavana, 1940 vizeSaNavatI, jinabhadra, RSabhadeva kesarImalajI, ratalAma, 1927 vizeSAvazyakabhASya bhAga 1-3, jinabhadra (svopajJavRtti tathA koTyAryavAdigaNikRtasaMpUrtirUpavivaraNa sahita), saM0 dalasukha mAlavaNiyA, lAlabhAI dalapatabhAI bhA.saM. vidyAmandira, amadAvAda, 1966-68 vaizeSikasUtra (candrAnandavRtti saha), saM0 jambUvijaya, gAyakavADa orieNTala sirijha, kramAMka 136, vaDodarA vyomavatI, vyomazivAcArya, juo prazastapAdabhASya, caukhambA saMskRta granthamAlA Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana ane sAMkhyayogamAM jJAnadarzanavicAraNA 196 16. saM0 gopInAtha kavirAja, banArasa, 1930 pakhaMDAgama (jinasenakRta ghavalATIkA sahita), puSpadanta-bhUtabali, saM0 '. hIrAlAla jaina, jaina sAhityoddhAraka phaMDa, amarAvatI, 1939-42 sanmatitarkaprakaraNa, siddhasena divAkara, abhayadevasUrikRta tattvabodhavidhAyinI vyAkhyA saha bhAga 1-5, saM0 paM0 sukhalAlajI tathA paM0 becaradAsajI, gujarAta purAtattva mandira, amadAvAda, vi0saM0 1970-82-84-85-87 samayasAra, kundakunda, saM0 pannAlAla jaina, paramazruta prabhAvaka maMDala, zrImad * rAjacandra Azrama, agAsa, 1982, sarvArthasiddhi, pUjyapAda, saM0 phUlacandra siddhAnta zAstrI, mUrtidevI jaina granthamAlA, saMskRta granthAMka 13, bhAratIya jJAnapITha kAzI, 1955 saMyuttanikAya, saM0 ela. phiyara, bhAga 1-6, pAli TeksTa sosAyaTI, laMdana, ___1884 - 1904 sAGkhyakArikA, IzvaskRSNakRta .. (1) sAGkhyakArikA vAcaspatikRta sAGkhyatattvakaumudI saha, saM. e. DI. zAstrI, cUnIlAla gAMdhI vidyAbhavana, sUrata, 1939 (2) sAGkhyakArikA (mATharavRtti saha) saM0 thAnezacandra upretI, buTAlA,eNDa kampanI, baDaudA, 1981 ) sAGkhyakArikA (yuktidIpikA saha), saM0 ramAzaMkara tripAThI, kRSNadAsa akAdamI, vArANasI, 1982 . . (4) sAGkhyakArikA (gauDapAdabhASya saha), saMo paM0 / DhuNDirAja zAstrI, caukhambA saMskRta sIrIja Aphisa, vArANasI 1963 sAGkhyatattvakaumudI, juo sAGkhyakArikA (1) . sAGkhyapravacanabhASya, juo sAGkhyasUtra (1) sAGkhyasUtra . .... (1) . sAGkhyasUtra (vijJAnabhikSukRta sAGkhyapravacanabhASya saha), saM0 ramAzaMkara bhaTTAcArya, bhAratIya vidyAprakAzana, vArANasI, -1976 .. (2) sAGkhyasUtra (aniruddhaTIkA saha) sAGgayogadarzanam (pataJjalikRta yogasUtra, vyAsakRta bhASya, vAcaspatikRta tattvavaizAradI tathA vijJAnabhikSukRta yogavArtika saha) saM0 dAmodara zAstrI, kAzI saMskRta sirijha, kramAMka 110, caukhambA saMskRta sirijha, banArasa, 1934 Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 197 saMdarbhagraMthasUci siddhivinizcaya, akalaGkakRta, juo siddhivinizcayaTIkA siddhivinizcayaTIkA (mUla siddhivinizcayasahita), bhAga 1-2, anantavIrya, saM0 mahendrakumAra jaina, bhAratIya jJAnapITa, kAzI, 1959 sunanipAta, saM0 DI. eNDarasana tathA eca. smitha, pAli TaiksTa sosAyaTI, laMdana, 1948 sUtrakRtAMga (suyagaDaMgasutta) (1) sUtrakRtAMga, bhAga 1-2, (bhadrabAhunirmitaniyukti tathA zIlAMkAcAryakRtavivaraNa sahita) saM0 candrasAgaragaNI, zrI goDIpArzvanAtha jaina derAsara peDhI, muMbaI, 1950 (2) suyagaDaMgasuttaM, saM0 muni jambUvijaya, jaina-Agama-granthamAlA, granthAMka 2 . . (2), zrI mahAvIra jaina vidyAlaya, bambaI 36. 1978 sthAnAMga- samavAyAMga (ThANaMgasuttaM samavAyaMgasuttaM ca), saM0 muni jambUvijaya,jaina- : Agama-granthamAlA, granthAMka 3, zrI mahAvIra jaina vidyAlaya, bambaI, 1985. . syAdvAdamaJjarI, malliSeNasUri (1) saM0 AnandazaMkara dhruva, bombe saMskRta eNDa prAkRta sirijha granthAMka 83, ____1933 (aMgrejI upodghAta, vivaraNa, pariziSTa sahita) ' (2) hindI anuvAda sahita, saMpAdaka - anuvAdaka jagadIzacandra jaina, rAyacandra jaina zAstramAlA, granthAMka 13, bambaI, 1935 syAdvAdaratnAkara, bhAga 1-5, vAdI devasUri, saM0 motIlAla lAdhAjI, ArhatamataprabhAkara kAryAlaya, puNyapattana, vIra saM0 2453-54 (2) aMgreDa graMtho Buddhist Logit, Vol 1-2, Th. Stcherbatsky, Mouton and Co. S-Gravenhage, 1958 (The) Central Philosophy of Jainism (Anekantavada), B.K. Matilal, L.D. Institute of Indology, Ahmedabad-9, 1981 Classical Samkhya, Gerald James Larson, Motilal Banarasidas, Delhi, 1969 (The) Concept of Sraddha, K.L.Seshagiri Rao, Roy Publishers, Patiala, 1974 (A)Constructive Survey of Upanishadic Philosophy, R.D.Ranade, Oriental Book Agency, Poona, 1926 (The) Doctrine of the Jainas, Walther Schubring, Motilal., Banarasidas, Delhi, 1978 Early Buddhist Theory of Knowledge, K.N. Jayatilleke, Motilal Banarasidas, Delhi, 1980 Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana ane sAMkhyayogamAM jJAnadarzanavicAraNA 198 Early Jainism, K.K.Dixit, L.D.Institute of Indology, Ahmedabad-9 Early Samkhya, E.H. Johnston, Motilal Banarasidas, Delhi, 1974 (The) Evolution of the Samkhya School of Thought, Anima Sengupta. Anima sen, Lucknow, 1959 History and Doctrines of Ajivikas, A.I.. Basham, Motilal Banarasidas, Delhi 1981 History of Indian Literature, Vol. II. Winternitz, University of Calcutta, Calcutta, 1933 History of Indian Philosophy, 1-5 Volumes, S.N.Dasgupta, Motilal Banarasidas, Delhi, 1975 History of the Canonical Literature of the Jainas, H.R. Kapadia, Surat, 1941 Jaina Ontology, K.K.Dixit, L.D.Institute of Indology, Ahmedabad-9 (The) Jaina Path of Purification, P.S.Jaini, Motilal Banarasidas, Delhi, 1979 (The) Jaina Philosohpy of Non-Absolutism, Satkari Mookerjee, Motilal Banarasidas, Delhi, 1978 Jaina Psychology, Mohan Lal Mehta, Sohanlal Jaindharma Pracharak Samiti, Amritsar, 1956 Jaina Yoga, R. Williams, Motilal Banarasidas, Delhi, 1983 Origin and Development of Samkhya System of Thought, P.B. Chakravarti, Calcutta Sanskrit Series, 1951 -Philosophies of India, Zimmer Heinrich, Pantheon Books, New York, 1953 (The) Principal Upanisads, S. Radhakrishnan, George Allen . and Unwin Ltd., London, 1953 Samkhya Conception of Personality, A. Majumdar, University of Calcutta, Calcutta, 1930 Samkhya System, A.B. Keith, Y.M.C.A. Publishing House, Calcutta, 1949 Structure and Functions of Soul in Jainism, S.C.Jain, Bharatiya Jnanapith, Kashi, 1978 Studien Zum Jainismus and Buddhismus, Seminar Fur Kultur und Geschichte Indiens an der Universitat Hamburg, 1981 Studies in Jaina Philosophy, Nathinal Tatia, Jain Cultural Research society, Banaras, 1951 Studies in Jainism, Ed. M.P.Marathe, I.P.Q. Publication, Department philosophy, University of Poona, Poona, 1984 Yoga Philosophy, S.N. Dasgupta, Motilal Banarasidas, Delhi, 1979 of Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 199 saMdarbhagraMthasUci (3)DiMhI graMtho Agamayuga kA jainadarzana, paM0 dalasukha mAlavaNiyA, sanmati jJAnapITha, AgarA, 1966 kundakundAcArya kI pramukha kRtiyoM meM dArzanika dRSTi, suSamA gAMga, bhAratIya vidyA prakAzana, vArANasI, 1982 jainadarzana, mahendrakumAra jaina, zrI gaNezaprasAda varNI granthamAlA, kAzI, 1955 jaina darzana kA AdikAla, paM0 dalasukha mAlavaNiyA, lAlabhAI dalapaMtabhAI bhA.saM. vidyAmandira, amadAvAda jaina darzana meM AtmavicAra, lAlacanda jaina, pArzvanAtha vidyAzrama zodha saMsthAna, ___ vArANasI, 1984 . jaina dharma-darzana, mohanalAla mehatA, pArzvanAtha vidyAzrama zodha saMsthAna, vArANasI, 1973 jaina bauddha aura gItA ke AcAradarzano kA tulanAtmaka adhyayana, bhAga 1-2, sAgaramala jaina, rAjasthAna prAkRta bhAratI saMsthAna, jayapura 1982 jaina siddhAnta koza, bhAga 1-5 jinendra varNI, bhAratIya jJAnapITha, kAzI, 1970 darzana aura cintana, paM0 sukhalAlajI, paNDita sukhalAlajI sanmAna samiti, ahamadAbAda - 1, 1957 bauddha darzana tathA anya bhAratIya darzana, bhAga 1-2, bharatasiMha upAdhyAya, baMgAla __ hindI maMDala, kalakattA, vi0saM0 2011 bauddha-darzana-mImAMsA, baladeva upAdhyAya, caukhambA vidyAbhavana, vArANasI, ____1978 bauddha dharma ke vikAsa kA itihAsa, govindacandra pANDeya, hindI samiti, * sUcanAvibhAga, uttarapradeza rAjya, 1963 bauddha-dharma-darzana, AcArya narendradeva, bihAra rASTrabhASA pariSada, paTanA, 1971 bhAratIya darzana, baladeva upAdhyAya, caukhambA orienTAliyA, vArANasI, 1984 bhAratIya saMskRti meM jaina dharma kA yogadAna, hIrAlAla jaina, madhyapradeza zAsana sAhitya pariSada, bhopAla, 1975 vizuddhimArga (buddhaghoSakRta), bhAga 1-2, (kevala hindI anuvAda), anuvAdaka bhikSu dharmarakSita, mahAbodhisabhA, sAranAtha, vArANasI, 1956, 1957 sAMkhyadarzana kA itihAsa, udayavIra zAstra, zrI virajAnanda vaidika saMsthAna, gAjiyAbAda, 1979 sAMkhya darzana kI aitihAsika paramparA, AdyAprasAda mizra, satya prakAzana, ilAhAbAda, 1967 Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana ane sAMkhyayogamAM jJAnadarzanavicAraNA 200 sAMkhyasiddhAnta, udayavIra zAstrI, zrI virajAnanda vaidika saMsthAna, gAjiyAbAda, saM. 2019 (4) gujarAtI graMtho abhidharma, dharmAnaMda kosaMbI, gujarAta varnAkyulara sosAyaTI, amadAvAda, 1944 ekAdaza upaniSado, sastuM sAhityavardhaka kAryAlaya, amadAvAda, 1946 jainadarzana, muni nyAyavijayajI, zrI hemacandrAcArya jainasabhA, pATaNa, 1952 darzana ane ciMtana, bhAga-1-2, paM. sukhalAlajI, paMDita sukhalAlajI - sanmAna samiti, gujarAta vidyAsabhA, amadAvAda-1, 1957 nyAya-vaizeSika, nagIna jI. zAha, yunivarsiTI graMtha nirmANa borDa, amadAvAda, - 1974 bauddhadharmadarzana, nagIna jI. zAha, saradAra paTela yunivarsiTI, vallabhavidyAnagara, 1978 bhAratIya tattvajJAnanI rUparekhA, hiriyANA, bhAga-1nA anuvAdaka caMdrazaMkara zukla ane bhAga-2nA anuvAdaka IndukalA hI. jhaverI, gujarAta vidyAsabhA, amadAvAda, 1954, 1964 bhAratIya tattvavidyA, paMDita sukhalAlajI mahArAjA sayAjIrAva vizvavidyAlaya, 'vaDodarA, 1958 . zrI kuMdakuMdAcAryanAM traNa ratno, gopAladAsa jI. paTela, gujarAta vidyApITha, amadAvAda-14, 1983 sanmati prakaraNa (siddhasena divAkara praNIta) (vistRta prastAvanA, anuvAda ane vivecana sahita), sukhalAlajI saMghavI ane becaradAsa dozI, gujarAta vidyApITha, amadAvAda, 1952 samadarzI AcArya haribhadra, paMDita sukhalAlajI, muMbaI yunivarsiTI, muMbaI, - 1961 sAMkhyayoga, nagIna jI. zAha, yunivarsiTI graMtha nirmANa borDa, amadAvAda, Page #221 -------------------------------------------------------------------------- Page #222 -------------------------------------------------------------------------- _