Bharatni Ek Viral Vibhuti Dhirajlal Shah

Author(s): Rudradev Tripathi, Ramanlal C Shah and Others
Publisher: Shatavdhani Pandit Dhirajlal T Shah Amrut Mahotsav Samiti
Catalog link: https://jainqq.org/explore/005912/1

Page #1

- રવિરલ વિભૂતિ
શ્રી ધીરજલાલ શાહ
|
અમૃત મહોત્સવ પ્રકાશન

Page #2

ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ શ્રી ધીરજલાલ શાહ

Page #3

અમૃતમહત્સવ પ્રકાશન વિ. સં. ર૦૭૭ ના જેઠ સુદિ ૬
તા. ૭-૬૮૧
મૂલ્ય . રૂપિયા પંદર

Page #4

ગ્રન્થ નિર્માણ કરનાર સાહિત્યશિલ્પીઓ
લેખક : છે. સદેવ ત્રિપાઠી, એમ.એ. પી.એચ.ડી. ડી. લિ. સાહિત્ય-સાંખ્ય-યોગાચાર્ય – નવી દિલ્હી,
સંપાદકે : શ્રી અમૃતલાલ બી. યાજ્ઞિક, એમ. એ. નિવૃત્ત પ્રીન્સીપાલ, મીઠીબાઈ કોલેજ, વિલેપાલે. છે. રમણલાલ સી. શાહ, એમ.એ. પી.એચ.ડી. મુંબઈ યુનિવર્સિટીના ગુજરાતી વિભાગના અધ્યક્ષ. શ્રી શાંતિકુમાર જે. ભટ્ટ, એમ.એ., એ.એવૂ.બી. સાહિત્યરત્ન, યુગાચાર્ય-- મુંબઈ શ્રી રમણલાલ શેઠ તંત્રીશ્રી સમાચાર વિભાગ, જન્મભૂમિ, મુંબઈ
પ્રસ્તાવના-લેખક : ડે, કુમારપાળ દેસાઇ, એમ એ. પી.એચ.ડી. | ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદના મંત્રી – અમદાવાદ,
પ્રકાશક : શ્રી દીપચંદ એસ. ગારડી, બી.એસ.સી. બાર-એટ-લે. ચેરમેન: શતાવધાની પંડિત શ્રી ધીરજલાલ ટોકરશી શાહ અમૃત મહોત્સવ સમિતિ, ઠે. વિશ્વમંગલ ઈન્વેસ્ટમેન્ટ પ્રા. લી. ૪-ડી, કે ચેમ્બર્સ, ૩૫ ન્યુ મરીન લાઈન્સ, , , મુંબઈ-૪૦૦૦૨૭. #otomotifokeskus

Page #5

પ્રકાશન-વ્યવસ્થા નરેન્દ્રકુમાર ડી. શાહ : વ્યવસ્થાપક
પ્રજ્ઞા પ્રકાશન મંદિર લધાભાઈ ગણપત બીલ્ડીંગ, બીજે માળે, ૧૧૩ કેશવજી નાયક રેડ, મુંબઈ–કoo one
મુદ્રક : જયંતિલાલ મણિલાલ શાહ નવ પ્રભાત પ્રિન્ટીંગ પ્રેસ, ઘીકાંટારડ, અમદાવાદ.

Page #6

પ્રકાશકીય
મુંબઈ-ચેમ્બર શ્રી ઋષભદેવ જૈનમંદિરના ભવ્ય પટાંગણમાં તા. ૨૬-૧૦-૮૦ના રોજ “અહં મંત્ર મહોત્સવ” અંગે ખાસ સમારોહ યોજાયો હતો. તેના અધ્યક્ષસ્થાને જિનશાસનના પરમ પ્રભાવક યુગદિવાકર આચાર્ય શ્રી વિજયધર્મસૂરીશ્વરજી મહારાજ બિરાજ્યા હતા. એ વખતે સાધુ, સાધવી, શ્રાવક તથા શ્રાવિકા સમુદાયની હાજરી સારા પ્રમાણમાં હતી. આ વખતે આચાર્યશ્રીના વરદ હસ્તે “ અર્હ મંત્રો પાસના નામના મનનીય ગ્રંથનું પ્રકાશન થયું હતું કે જેના લેખક શતાવધાની પંડિત શ્રી ધીરજલાલ ટોકરશી શાહ હતા. છેલ્લાં પચાસ વર્ષથી તેઓ શિષ્ટ, સુંદર, લોકપયોગી સાહિત્યનું સર્જન કરી રહ્યા છે અને જીવનનું ત્રીજું ચરણ પૂર્ણ કરવા આવ્યા છે, એટલે કે પતેરમા વર્ષમાંથી પસાર થઈ રહ્યા છે, તેથી પ્રાસંગિક પ્રવચનમાં તેમને અમૃત મહોત્સવ ઉજવવાને જોરદાર અનુરોધ થયો. પૂ. આચાર્યશ્રીએ તે માટે સંમતિ આપી અને ત્યાં ઉપસ્થિત ચતુધિ શ્રીસંઘે તેનો સહર્ષ સ્વીકાર કર્યો. તે પછી જાણીતા જેન આગેવાન શ્રીમાન વિસનજી લખમશીએ અમૃત મહત્સવ-એડહોક કમીટીના સભ્યોની જાહેરાત કરી અને એ રીતે આ કાર્ય ગતિમાન થયું. - તે પછી સમિતિની વિધિસર રચના થઈ અને તેના ચેરમેન તરીકે શ્રીમાન દીપચંદ એસ. ગારડીની, કેષાધ્યક્ષ તરીકે શ્રીમાન ચિત્તરંજન ડી. શાહની તથા મંત્રી તરીકે અમે નીચે સહી કરનારની નિમણૂંક થઈ. કાર્યાલય માટે શ્રી શાન્તિલાલ નાગરદાસ શાહે વિશ્વમંગલ ઇન્વેસ્ટમેન્ટ પ્રા. લી ની પિતાની ઓફિસને ઉપયોગ કરવાની ઉદારતા બતાવી અને તેને સહર્ષ સ્વીકાર થતાં સમિતિનું કાર્ય આગળ વધવા લાગ્યું. *

Page #7

આ પ્રસંગની ઉજવણી અંગે વિવિધ સૂચને થયાં, તેમાં સહુને સૂર આ પ્રસંગે પંડિતશ્રીની પૂરી જીવનકથાનું પ્રકાશને કરવા પ્રત્યે વિશેષ જોરદાર હતો. એટલે “ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ –શ્રી ધીરજલાલ શાહ ) એ નામે તેનું પ્રકાશન કરવાને નિર્ણય થયો. પછી આ કાર્ય કે પાર પાડી . શકશે? તે અંગે વિચાર, ચાલતાં દિલ્લી-સંસ્કૃત વિદ્યાપીઠવાળા ડે. રદેવ ત્રિપાઠી સહુની નજરમાં આવ્યા, કારણ કે તેઓ છેલ્લાં ૩૨ વર્ષથી પડતજીના સતત સંપર્કમાં રહેલા છે અને આ કાર્યને ન્યાય આપવાની ક્ષમતા ધરાવે છે. તેમણે અમારી વિનંતિને સ્વીકાર કર્યો અને રાત્રિદિવસ પરિશ્રમ કરીને લેખનકાર્ય સમયસર પૂરું કર્યું.
પછી સંપાદનને પ્રશ્ન આવતાં અમે શ્રીમાન અમૃતલાલ બી. યાનિક, ડો. રમણલાલ શાહ, શ્રી શાંતિકુમાર જે. ભટ અને જન્મભૂમિવાળા શેઠ રમણભાઈ આગળ અમારી ભાવના પ્રકટ કરી. તેમણે પંડિતથી પ્રત્યેના પ્રેમથી પ્રેરાઈને એ ભાવનાનો સ્વીકાર કર્યો અને તેને સમયસર પૂરી પણ કરી આપી. બાકી રહ્યો પ્રસ્તાવનાને પ્રશ્ન. તે અમને ડે. કુમારપાળ દેસાઈએ સહાયતાથી ઉકેલી આપે. અમે આ બધા વિદ્વાનોને આભાર માનીએ છીએ.
મુદ્રણ દરમિયાન નહિ ધારેલાં વિદને આવ્યાં, છતાં તેને પાર કરીને આજે અમે આ ગ્રંથ જનતાના કરકમલમાં મૂકી શક્યા છીએ, તેને અમને અત્યંત આનંદ છે. અમને ખાતરી છે કે આ ગ્રંથના પઠન-પાઠન અને અધ્યયનથી લેકે ઘણું મેળવી શકશે. તા. ૨૫–૫–૮૧ જયંત એમ. શાહ
જવાહર મોતીલાલ શાહ શાંતિલાલ નાગરદાસ શાહ બાબુભાઈ એચ. જીનવાળા સુરેન્દ્ર એ, છેડા
મંત્રીઓ અમૃતમહત્સવ સમિતિ,

Page #8


Page #9

ક
-
શતાવધાની પંડિત શ્રી ધીરજલાલ ટોકરશી શાહ
જન્મ : તા. ૧૮-૩૧૯૦ ૬

Page #10

ફરાર
:
શ્રીમતી ચંપાબહેન ધીરજલાલ શાહ
જેમણે શ્રી ધીરજલાલભાઈની અનેકવિધ પ્રવૃત્તિઓમાં
પૂર્ણ સહકાર આપે છે.

Page #11

જ
દરદી
જી
કરી
:
, ,
ઉ00
કરે
શ્રી ધીરજલાલ શાહના પુત્ર ચિ. નરેન્દ્રકુમાર તથા
તેમના ધર્મપત્ની અ. સા. રંજનબાળા

Page #12

માનવચૈતન્યની વિરાટતા
–ડૉ. કુમારપાળ દેસાઈ પ્રસિદ્ધ સાક્ષર શ્રી. બળવંતરાય ઠાકરે એમના એક કાવ્યમાં કવિતાને ઉદ્દેશીને કહ્યું છે:
બધા સૂર ખિલવજે મનુજચિત્તસારંગિના. બધાં ફલક માપજે મનુજશક્તિસીડી તણાં.” એમણે જે કવિતા વિષે કહ્યું છે, એ જ વાત માનવી વિષે પણ થઈ શકે. માનવીની ભીતરમાં અખૂટ શકિતઓને અઢળક ભંડાર ર્યો છે, પરંતુ છેક ચંદ્રની ધરતી પર પહોંચી આવેલા માનવી માટે એના હૃદયની ધરતી અજાણી રહી છે. એ પિતાની આસપાસની દુનિયામાં સમૃદ્ધિ મેળવવા ફાંફાં મારે છે, જ્યારે એની ભીતરની દુનિયાથી સાવ અજાણ છે. આ ચરિત્ર એ માનવીની ભીતરમાં પડેલી અજાયબ શક્તિઓનું પ્રત્યક્ષ અને જીવંત દર્શન કરાવે છે. આથી જ - આ ચરિત્ર જેટલું વિરલ છે. એથી ય અધિક વિશિષ્ટ છે. . . માત્ર આઠ વર્ષની વયે પિતાની છત્રછાયા ગુમાવનાર વ્યક્તિ કોઈ એક જ ક્ષેત્રમાં નહીં, બલકે ભિન્ન ભિન્ન ક્ષેત્રમાં આશ્ચર્ય પમાડે તેવી સિદ્ધિ મેળવે છે. ચિત્રકલા, સાહિત્યકલા અને શિક્ષણ એ તો નજીક-નજીક વસનારી શક્તિ છે, પરંતુ ગણિતસિદ્ધિ અને શતાવધાન જેવાં ક્ષેત્રમાં પણ તેઓ આગવી ભાત પાડે છે. આમ આ ચરિત્રમાંથી ધીરજલાલભાઈને બહુમુખી વ્યક્તિત્વનો પરિચય સાંપડે છે. - જિંદગીના ઝંઝાવાતેએ એમને ઝુકાવવાની તમામ તરકીબે અજમાવી. કારમી ગરીબી વચ્ચે જીવનને ઉષાકાળ પસાર થશે. ક્યારેક સિદ્ધાંતને કારણે તો ક્યારેક સ્વાસ્થને કારણે મુશ્કેલીઓ નડી. કલારસિક

Page #13

અને સાહિત્યશેખીન ધીરજલાલભાઈને સાતેક વર્ષ. આજીવિકા કાજે વૈદકનો સહારો લે પડે. જીવનમાં એ જીતે છે, જે પૂરા જોશથી ઝઝૂમે છે. પિતાના સિદ્ધાંત પર અડગ રહીને સચ્ચાઈભેર જીવન ગાળવાની કેશિશ કરી. જે કઈ પરિસ્થિતિ આવી એને હસતે મુખે અપનાવી. પરિસ્થિતિથી બચવા કયારેય એમણે ઈમાનને દીપ ઓલવવા દીધે નહીં કે ક્યારેય એમાંથી છૂટવા શુભ ગ્રહોનું શરણું શોધ્યું નહીં. એમને ભવિષ્ય જાણવા કરતાં ભવિષ્ય ઘડવામાં વધુ રસ હતે. એમની પાસે જન્મકુંડળી નથી, અને એમને એમાં રસ પણ નથી. ભાવિ સુખની કલ્પનાથી છકી જવું કે આવનારા દુઃખની આગાહીથી ડગી જવું એમને પસંદ નથી. એને બદલે આત્મશ્રદ્ધા કેળવીને સચ્ચાઈભેર જીવન વ્યતીત કરવું એગ્ય માને છે. એમની આવી અચળ આત્મદ્ધાના પાયામાં માતા મણિબેનના સંસ્કારનું પ્રતિબિંબ જોઈ શકાય છે.
ધીરજલાલભાઈને જીવનમાંથી માનવીય ચેતનાની વિરાટતા અને વ્યાપકતાને પરિચય મળે છે. ૧૯ જેટલા વિષય પર ૩૬૫ પુસ્તકો રચ્યાં છે અને ૩૦ લાખથી પણ વધુ પ્રતિઓ વેચાઈ છે. સાહિત્યના ક્ષેત્રમાં એમણે દૂહા, પ્રહેલિકા અને છંદોબદ્ધ ખંડકાવ્યની રચના કરી છે. એમની કવિતામાં ભાવના, સાધના અને સત્યપ્રતીતિને ત્રિવેણી સંગમ સધાય છે. પ્રકૃતિને એમણે મનભર માણી છે. લાંબા અને જોખમી પગપાળા પ્રવાસે કર્યા છે. એમને એ પ્રકૃતિપ્રેમ એમનાં કાવ્યોમાં વહે છે, તે બીજી બાજુ જગત વિષેનું એમનું માંગહ્યદર્શન પણ પ્રગટ થતું રહે છે. અજંતાનાં ચિત્રો તે આપણે ત્યાં ઘણા કલાકરેએ આલેખ્યાં છે, પરંતુ એના પર ખંડકાવ્યની રચના કરનાર શ્રી. ધીરજલાલભાઈ પહેલા સર્જક છે. આ ખંડકાવ્યમાં સુરેખ શબ્દચિવને અનુરૂપ છંદપલટો, તેમજ અનેકવિધ ભાવેનું રમણુય લે છે મળે છે. શ્રી. ધીરજલાલભાઈની સૌથી મોટી સાહિત્યસેવા તે ગુજરાતને

Page #14

એમણે આપેલી ચારિત્ર્ય ઘડતરની નેમ ધરાવતી પુસ્તિકાઓની શ્રેણી ગણાશે. એમણે “બાલ ગ્રંથાવલિ ના છ શ્રેણીનાં ૧૨૦ પુસ્તકે, વિદ્યાથી વાંચનમાલા’ની નવ શ્રેણીનાં ૧૮૦ પુસ્તક અને “કુમાર ગ્રંથમાલા’નાં દશ પુસ્તકોનું પ્રકાશન કર્યું. ગુજરાતના ચરિત્ર-સાહિત્યને એમની આ અમૂલી દેન છે. આ ઉપરાંત જૈન ધર્મનું ગૌરવ પ્રગટાવતી “ધર્મબોધ ગ્રંથમાલા, ” “જેન શિક્ષાવલી” અને “જેન ચરિત્રમાલા” ગણાશે. નાની પુસ્તિકાઓમાં સામાન્ય વાચકને સમજાય એવી રીતે મેટા ટાઈપમાં છપાયેલી આ શ્રેણીઓને જે ચીલે ધીરજલાલભાઈએ પાડ્યો, તે આજે રાજમાર્ગ બની ચૂક્યો છે.
જૈન સાહિત્યની વાત કરીએ તે સાતેક વર્ષની મહેનતથી એમણે તૈયાર કરેલા “શ્રી પ્રતિક્રમણ સૂત્ર-પ્રબોધટીકા” એમનું અમીટ પ્રદાન ગણાશે. પ્રતિક્રમણ સૂત્રને માત્ર બેલી જઈને સંતેષ મનાત હતા, પરંતુ આ પુસ્તક દ્વારા એનું વાસ્તવિક રહસ્ય પ્રકાશમાં લાવવાનું ભગીરથ કાર્ય કર્યું. આમાં યોગ અને અધ્યાત્મને લગતી અનેક રહસ્યમય ક્રિયાઓનું આયોજનું થયેલું છે, તેને ખરે ખ્યાલ એમના આ પુસ્તકથી અનેક જિજ્ઞાસુઓને સાંપડ્યો. એના ત્રણ ભાગ સાધુસાધ્વીઓ તેમજ ધર્મ જિજ્ઞાસુઓને માર્ગદર્શન રૂ૫ બન્યા અને ગુજરાતી તેમજ હિન્દીમાં પ્રસિદ્ધ થયેલી એમની સંક્ષિપ્ત આવૃત્તિઓ એટલી જ બોહળી ચાહના પામી. આવી જ રીતે “શ્રીવર-વચનામૃત'માં જુદાં જુદાં આગમોમાંથી ભગવાન મહાવીરનાં મૂલ વચનને દર્શાવતાં ૧૦૦૮ જેટલાં વચનને સંચય કર્યો. આ ઉપરાંત “નિપાસના,”
જીવવિચાર પ્રકાશિકા' નવતત્ત્વ-દીપિકા', “સ્મરણ-કલા” “સંકલ્પ સિદ્ધિ, ગણિત-રહસ્ય” જેવા ગ્રંથ લખ્યા.
* જીવનના આરંભકાળથી જ ધીરજલાલભાઈમાં જે ધર્મ સંસ્કા

Page #15

૧૦
રેનાં બીજ રોપાયાં હતાં, તે વટવૃક્ષરૂપે ફૂલી-ફાલી રહ્યા. ૪૦૦ રૂપિયાની માસિક આવક છોડીને એમણે ૭૫ રૂપિયાની ધાર્મિક શિક્ષકની કામગીરી અપનાવી. આ પછી વખતેવખત જાહેર પ્રસંગેએ ધમ ભાવનાને કેન્દ્રમાં રાખીને અવાજ પણ ઉઠાગે. અમદાવાદ જૈન યુવક સંઘના મંત્રી તરીકેની કામગીરી તેમ જ રાજનગર–સાધુ સંમેલન, સમયે પ્રકાશિત કરેલા સૈનિક વધારાઓ દ્વારા એમણે ધર્મભાવનાની
તને જલતી રાખી, પરંતુ બાહ્ય પ્રવૃત્તિઓ કરતા આરાધનાના માગે તેઓ આંતવિકાસ સાધતા હતા. આરાધના કે ઉપાસનાનું યોગ્ય આલંબન લઈને તેઓ કલ્યાણની પ્રાપ્તિ માટે પ્રયત્નશીલ હતા. એમનાં “નમસ્કાર-મંત્ર-સિદિ', “મહા પ્રાભાવિક ઉવસગ્ગહર સ્તોત્ર' ભક્તામ-રહસ્ય.” “શ્રી પાર્શ્વપદ્માવત આરાધના” જેવાં પુસ્તકમાં જૈન મંત્રવાદના તમામ પાસાંની વિશદ વિચારણા છે એટલું જ નહીં, મંત્રવિજ્ઞાન,” મંત્રદિવાકર, ” “આમદર્શનની અમે વિદ્યા’ જેવાં પુસ્તકે આરાધના અને મંત્રવિષયક પ્રમાણભૂત સામગ્રી આપે છે. હજાર જિજ્ઞાસુઓને આવા ગ્રંથમાંથી મંત્ર-ઉપાસનાની સાચી કેડી સાંપડી છે. આની સાથોસાથ શ્રી ધીરજલાલભાઈએ આમિક આરાધના પણ ચાલુ રાખી છે અને શ્રી પાર્શ્વનાથ અને શ્રી પદ્માવતી દેવીના વિશિષ્ટ પૂજન વિધિ વિવિધ કલ્પના આધારે સંકલિત કર્યો છે. એમની આવી નિત્યોપાસનાં સતત ચાલતી રહી છે.
કવિતા, ચરિત્ર અને ચિંતન-સાહિત્ય ઉપરાંત ધીરજલાલભાઈએ ૧૧ જેટલાં ઉચ્ચાશયી નાટકની રચના કરી છે. વકતૃત્વકલામાં એવી નિપુણતા છે કે તેઓ અંતરમાંથી રફરતી સ્વયંભૂ વણી લે છે. લખેલી નોંધને આધારે કદી ભાષણ કરતા નથી. • પત્રકારત્વ ક્ષેત્રની કામગીરી યાદગાર બની રહી છે.
અમદાવાદના શેઠ ચી. ન. વિદ્યાલયમાં ધીરજલાલભાઈ ધાર્મિક

Page #16

*
૧૧ શિક્ષણ ઉપરાંત મુખ્ય શિક્ષકની જવાબદારી સંભાળતા હતા. આ વખતે તેઓ દોઢ-બે મહિને એક વાર સાબરમતી આશ્રમમાં જતા હતા. એક સમયે એમણે મહાત્મા ગાંધીજીને પૂછયું :
“મનુષ્ય આગળ વધવા માટે શું કરવું જોઈએ?” •
મહાત્મા ગાંધીજીએ જવાબ આપે : “ જેને આગળ વધવું હોય, તેણે આત્મશ્રદ્ધા રાખીને પ્રામાણિક પુરૂષાર્થ કરવો જોઈએ.”
- મહાત્મા ગાંધીજીના આ ઉત્તર ધીરજલાલભાઈના જીવનમાં દીવાદાંડીરૂપ બની રહ્યો. કસોટીના અનેકાનેક પ્રસંગે આવ્યા. આર્થિક મુંઝવણ ક્યારેક અકળાવનારું રૂપ લેતી હતી, પરંતુ આ બધા સમયે એમણે પ્રામાણિક પુરુષાર્થ કર્યો અને જીવનની જલદ અગ્નિપરીક્ષામાંથી તેઓ પાર ઊતર્યા.
એમની પ્રકૃતિસૌંદર્યની અદમ્ય ચાહનાએ શબ્દને સ્વાંગ સત્યે અને કવિતારૂપે વહી રહી. એણે સક્રિયતાનું રૂપ લીધું તે પગપાળા કેટલાંય પ્રવાસ ખેડી નાખ્યા. એણે પીંછીમાં પ્રગટવાનું મુનાસીબ માન્યું. તે ધીરજલાલભાઈને હાથે કેટલાંય રમણીય પ્રાકૃતિક દો - ચિત્રનું રૂપ પામ્યા. નિયમિતતા, એકસાઈ આજનશક્તિ અને રાષ્ટ્રપ્રેમને ધબકાર તે એમના જાગૃત છવનમાં તાણાવાણાની માફક વણાઈ ગયેલી છે. એમની પ્રજ્ઞાના તેજમાંથી સાહિત્ય, શિક્ષણ, ચિત્ર આદિ કલાઓનું સર્જન થયું તે એમના આત્માને તેજમાંથી ગણિત સિદ્ધિ અને શતાવધાન કલા ઝળહળી ઊઠી. એમના ગણિતસિદ્ધિના પ્રયોગેએ ભલભલા ગણિતને વિચારતા કરી મૂક્યા. ગણિતના કેટલાંક સિદ્ધાંતને આત્મસાત કરીને એમણે આશ્ચર્યકારક પ્રયોગ દર્શાવ્યા. પરંતુ શ્રી ધીરજલાલભાઈ “શતાવધાની તરીકે વધુ જાણીતા છે. આમાં તેઓ પિતે જોયેલી, સાંભળેલી કે માત્ર જેનો સ્પર્શ કર્યો હોય તેવી

Page #17

એક સે વસ્તુઓને યાદ રાખી યથાક્રમ કહી શકે છે. આને માટેની એમની સાધનાની કર આ ગ્રંથમાં છે. આવા શતાવધાન દ્વારા એમણે માનવીની ચૈતન્યશક્તિને મહિમા પ્રગટ કર્યો છે. • - એક વ્યક્તિ ૭૫ વર્ષના આયુષ્યમાં કેટકેટલાં ક્ષેત્રોમાં કામયાબી મેળવી શકે, તેને જીવંત દાખલે શ્રી ધીરજલાલભાઈનું જીવન છે. આ જીવન એ માત્ર બાહ્ય પ્રવૃત્તિઓને આલેખ નથી, પરંતુ એમાં આંતરવિકાસની ઉર્ધ્વ યાત્રાને સતત સંકેત મળે છે. એમની આંતર મથામણ અને આંતર અનુભવની સૂમ વિગતો વિષેની આપણી એપેલા આ ચરિત્ર દ્વારા સંતોષાતી નથી, પરંતુ એક વ્યક્તિ કારમી ગરીબીમાંથી, આપબળે આગળ વધીને સ્વપુરુષાર્થ અને આત્મખોજથી કેટલાં ઊંચા ઊંચા શિખરે આંબી શકે છે, એને આ આલેખ સહુ કેઈને પ્રેરણાદાયી બનશે

Page #18

‘शतं जीव शरदो वर्धमानः' ® साहित्य महत्त्वम्दुग्धे पीयूषमन्तस्तलमंथ विशति प्रोणयत्याशु विश्वं, स्वेष्टं दत्ते निधत्ते पदमपि जगतः सम्पदो मूनि तूर्णम् । भिन्ते कापटयकोटि झटिति रसनिघौ मजयत्यूमिलोले, साहित्यं तजगत्यां जयति जनिजुषां जीवजीवानुभूतम् ॥१॥
જે અમૃતનું દહન કરે છે, અંતસ્તલમાં પેસી જાય છે, આખા ય સંસારને પ્રસન્ન બનાવે છે, ઈચ્છિત વસ્તુને આપે છે, જગતની સંપદાઓનાં મસ્તક ઉપર પોતાનું સ્થાન નિર્માણ કરે છે, કપટની વાતોને કાપે છે અને ચંચલ ઊર્મિઓવાળા રસસમુદ્રમાં તત્કાળ બૂડે. छ, मे प्राणिमी भाटे अमृत३५ ते 'साहित्य' यवतु ते छे. * साहित्यकारः शिव तनुतेसाहित्यजातं परमावदातं, निष्पक्षपातं प्रथयन् पृथिव्याम् । शिवे नियोक्तुं शिवाद् वियोक्तुं, '
साहित्यकारस्तनुते शिवं नः ॥२॥ અત્યંત શુદ્ધ સાહિત્યની રચના કરી પક્ષપાત વગર ભૂમંડળ ઉપર તેને પ્રસાર કરતે અને શિવમાગમાં પ્રેરી અશિવ માર્ગથી मयावतो साहित्य२ २१मा ४८याए। ४३ छे. ® नमस्तस्मै साहित्यिकायपूर्व मानवजन्म दुर्लभतरं शानं ततो दुर्लभं, माने दर्शनसंस्थितिः सुकठिना तत्रापि चारित्र्यधीः । सम्यक्त्वेन विभूषिता पुनरसौ यस्मिनायी द्योतते, तस्मै रत्नमयाय हादिकनतिः साहित्यिकायास्तु नः ॥३॥

Page #19

૧૪
સૌથી પહેલાં મનુષ્ય યોનિમાં જન્મ થવો અતિદુર્લભ છે, તેમાં પણ જ્ઞાન મળવું મુશકેલ છે, જ્ઞાનમાં પણ દાર્શનિક વિચાર થવા અતિ કઠિન છે, તેમાં પણ ચારિત્ર્યબુદ્ધિ હોય ને તે સમ્યકત્વથી વિભૂષિત હોય તે કઠિન જ છે. છતાં જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર્ય એ ત્રણે સમ્યકત્વ સાથે જેમાં વિરાજમાન છે, એવા રત્નરૂપ સાહિત્યકારને અમારું હાર્દિક નમન થાઓ. 8 મૂકાન પુણોત્સવ – देवी वागमृता प्रसिद्धिमयिता शुद्धाऽऽत्मनः संरकला, तस्या नित्यमुपासनां भिंतवतः पूर्ण निजे जीवने । श्रीमद् 'धीरजलाल शाह'-सुधियः पञ्चोत्तरे सप्ततिवर्षाणां परिपूर्तिपर्वणि कृतो भूयात् सुखायोत्सवः ॥४॥
વાણીદેવી આત્માની શુદ્ધ અમૃતકળા છે, તે પ્રસિદ્ધ છે, તેથી તેની નિત્ય ઉપાસનામાં પિતાનાં આખાય જીવનને વ્યતીત કરનાર ‘પ ધીરજલાલ શાહ ? નાં જીવનનાં પંચોતેર વર્ષોની પૂર્તિને અનુલક્ષી યોજાયેલ આ “ અમૃતમહોત્સવ ? સૌના આનંદ માટે થાઓ.
છે જ નીવતુ'नित्यं लोकहिताय संयमतपः स्वाध्याय-सम्प्रेरिताः પિરાધિયાર ન વય વર્ષો જો! વાહિતા ! 'श्री धीरजलाल शाह ' विबुधो दीर्घ वयः प्राप्नुवन् , नैरोग्येन निरन्तरं शुभकृतीः कुर्वन् चिरं जीवतु ॥५॥
લેકહિત માટે સંયમ, તપ અને સ્વાધ્યાયથી પ્રેરિત શિક્ષા આપવાની બુદ્ધિથી જેણે પિતાનાં જીવનનાં પંચોતેર વર્ષો પૂરાં કર્યા છે, તે “પંડિત શ્રી ધીરજલાલ શાહ” દીર્ઘ આયુને પ્રાપ્ત કરી નીગ ભાવે ઉત્તમ કાર્યોને કરતા ચિરકાળ સુધી . '
- -દેવ ત્રિપાઠી

Page #20

પ્ર.
નામ
વિષયાનુક્રમ
૧ આમુખ
૨ ધન્ય ધરા સૌરાષ્ટ્રની ૭ પૂર્વ અને માતાપિતા
૪ ખલ્યાવસ્થા
૫ અનન્ય કુદરતપ્રેમ
હું જીવન
છ પ્રથમ ચિત્રકાર, પછી શિક્ષક
૮ ગૃહસ્થજીવન
૯ સાહિત્યસર્જનને પ્રારંભ
૧૦ ઝડપી આગેકૂચ
૧૧ કવિત્વને અનેરો રંગ
૧૨ અદ્ભુત કલાદર્શીન
૧૩ પ્રવાસપ્રિયતા
૧૪ પ્રાણવાન પત્રકારિત્વ
૧૫ ધી
૧૬ સાત વરસના કપરા કાલ
જ્યોતિ કાર્યાલય લીમીટેડ
પૃષ્ઠાંક
૩
૨૧
૨૯
૩૮
ૐ ૪ ૨૧, ૩
૧૦૭
૧૧૭
૧૪૪
૧૬૧
૧૭૯
૧૮૮
૨૦૦

Page #21

૨૦૮:
૨૨૨.
- ૨૩૦.
૨૩૭
૨૪૯
૨૬૭
૨૭૮
૨૮૫.
૩૦૩
. ૧૭ શ્રી પ્રતિક્રમણ સૂત્ર-પ્રબોધટીકા ૧૮ ગૌરવશાલી ગ્રંથમાલાઓ ૧૯ શ્રીવીર-વચનામૃત ૨૦ કેટલીક મહત્ત્વની કૃતિઓ ૨૧ આરાધનાવિષયક ઉત્કૃષ્ટ સાહિત્ય ૨૨ મંત્ર અને વેગ ૨૩ નૌતમ નાથસંપદા. ૨૪ શતાવધાન કલા ૨૫ ગણિતસિદ્ધિના અદ્દભુત પ્રગ ૨૬ અનેરી ઉપાસના ૨૭ સેવાની સુગંધ ૨૮ વકતૃત્વ આદિ ૨૯ સન્માન અને પદવીઓ ૩૦ વિશદ વ્યક્તિત્વ
પરિશિષ્ટ ૧ વિશાલ સાહિત્યસર્જન ૨ પ્રશસ્તિ
૩૧૭
૩૨૯
૩૩૮
૩૪૯
૩૫૩
૩૫૯
- ૩૮ ૩–૪૦ *

Page #22

B
'
EE 82 83
જી
જે કરી છે
છે
ઉપર
જ
રી
.
'
૨
:
હિટ
યુગદિવાકર પ. પૂ. આ. શ્રી વિજયધર્મસૂરીશ્વરજી મહારાજ - જેમના મંગલ આશીર્વાદથી
અમૃતમહોત્સવનો પ્રારંભ થયો.

Page #23


Page #24

ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ
શ્રી ધીરજલાલ શાહ

Page #25


Page #26

[ ૧].
આમુખ
શતાવધાની પંડિત શ્રી ધીરજલાલ શાહની જ્યોતિર્મય જીવનકથાનું આલેખન કરવાને સુગ મને સાંપડ્યો, તેથી અત્યંત પ્રસન્નતા અનુભવું છું અને મારી જાતને કૃતાર્થ માનું છું. - શ્રી ધીરજલાલભાઈ માટે મારા અંતરમાં ખૂબ માન અને મમતા ભરેલાં છે. વધારે સ્પષ્ટ કર્યું તે સદ્દભાવની એક સોહામણું સરિતાં વહી રહેલી છે અને તેના કમનીય કાંઠડે આદરરૂપી અભિનવ ઉદ્યાન એવી અનેરી છટાથી વિકસ્યું છે કે તેને ભાવનારૂપી નવાં નવાં પુષ્પો આવ્યાં જ કરે. મેં આ પુષ્પોની મનહર માલા ગૂંથીને તેમને કેટલીક . વાર સમર્પણ કરી છે અને આત્મસંતોષ અનુભવ્યું છે, પરંતુ વિશેષ વિચાર કરતાં એમ લાગે છે કે તેમને સાચું અર્થ તે તેમની તર્મય જીવનકથાનું આલેખન–પ્રકાશન કરીને જ આપી શકાય. મને આશા છે, વિશ્વાસ છે કે તેમની આ જીવનકથા અનેકને પ્રગતિની પ્રેરણું કરશે, અનેકને

Page #27

ભારતની એક વિસ્લ વિભૂતિ વિકાસની વાટ દેખાડશે અને અનેકને જીવનસાફલ્ય અંગે. જોઈતું માર્ગદર્શન આપશે. *
શ્રી ધીરજલાલભાઈએ જીવનને જે જંગ ખેલ્ય, તે. ખરેખર ! અસાધારણ છે, અદ્દભુત છે! તેમણે અનેક વિપરીત, સાગોમાં પણ સિદ્ધિઓની જે સપાનમાલા સર કરી, તે ખરેખર ! આશ્ચર્યજનક છે! તથા તેમણે ભગવતી સરસ્વતીના કૃપાપાત્ર બનીને જે વિશાલ મનહર સાહિત્યસૃષ્ટિ ખડી કરી છે, તેને તે જે જડ જ મુશ્કેલ છે. ૧૯ જેટલા વિષ પર ૩૬૫ પુસ્તકોની રચના અને તેની ત્રીશ લાખા કરતાં પણ અધિક પ્રતિઓને પ્રચાર !! મને લાગે છે કે ભારતને કઈ પણ આધુનિક લેખક, સાક્ષર કે સાહિત્યકાર, હજી સુધી તેમના આ વિક્રમને આંબી શક્ય નથી.
માત્ર સંખ્યાની દૃષ્ટિએ જ. નહિ, ગુણવત્તાની દષ્ટિએ. પણ તેમનું આ સાહિત્ય પ્રથમ પંક્તિમાં વિરાજે એવું છે. તેણે ઘણે કાદર પ્રાપ્ત કરેલ છે અને તેથી જ તેમાંનાં કેટલાંક પુસ્તકોની છ-છ કે સાત-સાત આવૃત્તિઓ થવા પામી છે. સામયિકોએ તેની સુંદર શબ્દોમાં નોંધ લીધેલી છે અને મુંબઈ–સમાચાર જેવા સુપ્રસિદ્ધ વર્તમાને તો તેને પરિચય આપવા માટે પૂરાં પાનાં રોકેલાં છે! આ કંઈ જેવી તેવી સિદ્ધિ ન કહેવાય. શતાવધાનાભિનન્દન–કાવ્યકારે તેની નિમ્ન શબ્દોમાં નેધ લીધેલી છે?
सुपुस्तकानि ग्रथितानि येन, माधुर्यपूर्णानि मनोहराणि ।

Page #28

શ્રી ધીરજલાલ શાહ
दीपप्रकाशा इव गौर्जराणां,
गृहे गृहे भान्ति तमोहराणि ।। १९ ।।
શ્રી ધીરજલાલભાઈએ મધુરતાથી પૂર્ણ તેમજ - હર એવાં ઉત્તમ પુસ્તકો રચેલાં છે, જે આજ ગુજરાતવાસીઓનાં ઘરમાં અંધારાને દૂર કરવાવાળા દીપકેના પ્રકાશની જેમ શોભે છે.”
પરંતુ શ્રી ધીરજલાલભાઈ આટલેથી અટક્યા નથી. તેમણે ઓગણત્રીશ વર્ષની ઉમરે શતાવધાનની સિદ્ધિ પ્રાપ્ત
કરી તેના અદ્દભુત પ્રયોગો ભારતના વિદ્વાન વર્ગ સમક્ષ તથા - વિશાલ જનસંખ્યા સમક્ષ રજૂ કર્યા છે અને તેણે આપણા પ્રાચીન ઋષિમુનિઓની અપૂર્વ બુદ્ધિ-મૃતિ–પ્રતિભાની ચાદ અપાવી છે. તેમના આ પ્રયોગો કેટલા પ્રભાવશાળી હતા, તેને ખ્યાલ આપણને નીચેના અભિપ્રાય પરથી આવી શકશે? .
સને ૧૪ ના ડીસેમ્બરની ૧રમી તારીખે પાલણપુર નવાબના ખાસ પ્રબંધથી ભારતના તે વખતના એકસ- . કમાન્ડર-ઈન-ચીફ સર ફિલિપ ચેટવુડે તેમના કેટલાક પ્રયોગો જોયા પછી જણાવ્યું કે “Your wonderful cantrol over your mamory and your amazing talents are the subject of pride for India - તમારો સ્મરણશક્તિ પરને અદ્દભુત કાબૂ અને તમારી આશ્ચર્યજનક બુદ્ધિપ્રતિભા ભારત માટે ગૌરવને વિષય છે.”

Page #29

ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ મદ્રાસં રાજ્યના મુખ્ય મંત્રી શ્રી ભક્તવત્સલમે તેમના પ્રયોગના નિરીક્ષણ પછી કહેલું કે “India can boast of men and women with remarkable gift for listening and remembring 100 items at a time. Shri Dhirajlal Shah obviously belongs to this gifted class of people.-જેમને એકી સાથે સો બાબતે સાંભળીને યાદ રાખવાની અદ્દભુત શક્તિ પ્રાપ્ત થયેલી છે, એવા પુરુષો અને સ્ત્રીઓ માટે ભારત ગૌરવ લઈ શકે એમ છે. શ્રી ધીરજલાલ શાહ પ્રકટપણે આ વર્ગના છે.”
પશ્ચિમ બંગાળના સુપ્રસિદ્ધ રાજનીતિજ્ઞ શ્રીમાન વિજયસિંહ નહારે કલકત્તાની સુપ્રસિદ્ધ રોયલ એશિયાટિક
સાયટીમાં યજાયેલા શ્રી ધીરજલાલભાઈના અવધાનપ્રયોગો નિહાળીને અન્ય પ્રશસ્તિ સાથે એવા ઉદ્દગાર કાઢયા હતા કે
Our country should be proud for such a telented man.-આપણા દેશે આવા પ્રતિભાસંપન્ન બુદ્ધિમાન પુરુષ માટે ગૌરવ લેવું જોઈએ.”
અહીં એટલી સ્પષ્ટતા આવશ્યક છે કે કલકત્તાના ઉગતા જાદુગર શ્રીમાન કે-લાલ, કલકત્તા મેજીકલ સોસાયટીના પ્રમુખ શ્રીમાન કુમાર અને સીલેનના પ્રસિદ્ધ મનોવૈજ્ઞાનિક પ્રીન્સ ઓરમા વગેરે આ પ્રયોગોમાં હાજર
ર એ વખતે તેઓ ઊગતા જાદુગર હતા. હવે તેઓ વિશ્વ વિખ્યાત થયેલા છે.

Page #30

શ્રી ધીરજલાલ શાહ હતા. પાછળથી તેમણે ગણિતને લગતા કેટલાક જાદુઈ પ્રયોગ માટે શ્રી ધીરજલાલભાઈની મુલાકાત માગી હતી અને તે તેમણે ખુશીથી આપી હતી.
એક વાર કલકત્તાના સંસ્કૃત મહાવિદ્યાલયમાં પણ તેમના . અવધાનપ્રયોગો યોજાયા હતા, તેમાં સંસ્કૃત ભાષાના વિદ્વાનેની હાજરી ચિકાર હતી. આ પ્રયોગ નિહાળ્યા પછી મહાવિદ્યાલયના આચાર્ય મહામહોપાધ્યાય શ્રી કાલીપદ તર્કોચાયે એક સુંદર પ્રશસ્તિપત્ર અર્પણ કર્યું હતું. તેમાં તેમણે જણાવ્યું હતું કે–
विचित्ररूपा बहवः पुराऽभवन् , शतावधानीत्युपनामभूषिताः । विचित्रकृत्यैर्जनविस्मयावहाः, तथाविधाः सम्प्रतिदुर्लभो दयाः ॥ ५ ॥
પુરાણા જમાનામાં “શતાવધાની” એવા નામથી વિભૂષિત આશ્ચર્ય પમાડનારા અનેક અવધાનકારે થયા છે, જેઓ પિતાના વિસ્મયકારી કૃત્ય વર્ડ જનતાને આશ્ચર્યમાં મૂકતા હતા, પણ આજે તેવા અવધાનકાર–વિદ્વાને દુર્લભ છે.”
ફુ યુધં નૂપૂમિપૂવળ, . शतावधानीति पदेन मण्डितम् । पृथंविधप्रश्नसदुत्तरे रतं, समीक्ष्यमाणाः सुखमाश्रिता वयम् ॥ ५ ॥

Page #31

ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ પરંતુ ગૂર્જરભૂમિના ભૂષણરૂપ અને શતાવધાની પદથી અલંકૃત આ પંડિતવર્ય શ્રી ધીરજલાલભાઈને અમારા દ્વારા પૂછાયેલા વિવિધ પ્રશ્નોના ઉત્તરો આપવામાં મગ્નસમર્થ જોઈને અમે અત્યંત આનંદ પામ્યા છીએ.”
આ વખતે ત્યાં આનંદ ઉપરાંત આર્યનું વાતાવરણ પણ ફેલાયું હતું, કારણ કે પ્રાચીન વૈદિક સૂકતો તથા ન્યાય-વ્યાકરણના સૂત્રે જે કંઠસ્થ કરવામાં કઠિન-કઠિનતમ મનાયેલાં હતાં, તે ધીરજલાલભાઈએ માત્ર એક જ વખત અને તે પણ વ્યુત્કમમાં એટલે આડાઅવળા-સાંભળીને ઉત્તર સમયે યથાક્રમ કહી સંભળાવ્યાં હતાં. તેમણે ત્યાં રજૂ કરેલા સ્પર્શન–દર્શનના પ્રયોગોએ તો ત્યાં હાજર રહેલા કાબેલમાં કાબેલ પુરુષોની કલ્પનાને પણ કુંઠિત કરી નાખી હતી. પરિણામે મહોપાધ્યાયજીના અંતરમાંથી તેમને માટે આવા સુંદર માનસૂચક શબ્દો સરી પડ્યા હતા.
અંતર્લીપિકા, બહિર્લીપિકા, સમસ્યાપૂર્તિ, માગેલા વિષય પર શીધ્ર કાવ્યરચના વગેરે શતાવધાન–પ્રયોગોનાં ખાસ અંગો ગણાય છે, એટલે શ્રી ધીરજલાલભાઈ તેમાં કુશલ હોય, તે સમજી શકાય એવું છે, આમ છતાં પ્રશ્નકારની તીવ્ર જિજ્ઞાસા સંતોષવા માટે તેમને કેટલીક વાર આકરી કસોટીમાં ઊતરવું પડયું છે અને તેમાં પણ તેમણે સફળતા પ્રાપ્ત કરેલી છે.
કરાંચીમાં શ્રીમાન ટી. જી. શાહે તેમના નામવાળી એક બહિર્લીપિકા સાંભળ્યા પછી શ્રી ધીરજલાલભાઈને

Page #32

શ્રી ધીરજલાલ શાહુ
જણાવ્યું કે ‘હવે તમે મારી પુત્રી કંચનનું નામ આવે એવી એક બહિર્લોપિકા સંભળાવા, પણ તેમાં તેને શું ભાવે છે અને શું નથી ભાવતું, તેનું વર્ણન આવવું જોઇએ. ’ શ્રી ધીરજલાલભાઈ એ માત્ર એક મિનીટ વિચાર કરીને તેમને લખાવ્યું કે—
ક કાડાનું શાક હૈ, ચણા તણું કઠાળ; નહિ ભાવે તુજને કહું, બહેન ભાવે બહુ ગાળ.
6
હે બહેન ! હું કહું છું કે તને કંકાડાનું શાક અને ચણાનું કંઠાળ ભાવતું નથી, જ્યારે ગેાળખહુ ભાવે છે.’
પ્રશ્નકારે માગેલી બંને વસ્તુએ
6
તેમણે માત્ર એક જ દુહામાં રજૂ કરી દીધી હતી અને તે યથાર્થ હતી. તરત જ શ્રીમાન ટી. જી. શાહે પૂછ્યું કે પડિતજી ! તમે દુહા રમ્યા એ તેા ઠીક, પણ મારી પુત્રીને શું નથી ભાવતું અને શું ભાવે છે, એ શી રીતે જાણ્યુ ? ' ઉત્તરમાં પંડિતશ્રીએ એટલું જ કહ્યું કે, ‘ માતા સરસ્વતીની કૃપાથી. ’
ધરમપુર મહારાજાના ખાસ આમંત્રણથી તેમના જન્મદિનની ઊજવણી નિમિત્તે રીતસર ભરાયેલા રાજદરબાર સમક્ષ શ્રી ધીરજલાલભાઇએ ૬૪ અવધાનપ્રયાગા કરી બતાવ્યા હતા, ત્યારે પણ તેમની આ પ્રકારની આકરી કસેાટી થઈ હતી. રાજપુરોહિતે એક પ્રશ્નકાર તરીકે ઊભા થઈને જણાવ્યુ કે ‘ મેં ગઈકાલે એક વસ્તુ ગુમાવી છે, તેનું એક દુહામાં વર્ણન કરે. ’ શ્રી ધીરજલાલભાઈએ ધાર્યું હોત તો આ પ્રશ્નને અવધાનપ્રયાગાની મર્યાદા બહારના કહીને ઉડાવી

Page #33

ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ દીધો હેત, પણ તેમ કરતાં પોતાની પ્રતિભા, ઝંખવાશે
અને પુરોહિતને જે વસ્તુ સિદ્ધ કરવી છે, તે આપોઆપ સિદ્ધ થઈ જશે, એમ વિચારીને તેમણે એ પ્રશ્નને સ્વીકારી લીધો હતો. ' .
લગભગ ત્રણ કલાક પછી ઉત્તરે શરૂ થયા, તે સાંભળીને સભાજને ચકિત થવા લાગ્યા, પણ સહુના મનમાં મેટી ઇંતેજારી તે રાજપુરોહિતના પ્રશ્નનો ઉત્તર સાંભળવાની હતી. તેને વારો આવતાં શ્રી ધીરજલાલભાઈ એ નીચે દુહો સંભળાવ્ય
' દ્વાદશ અંકે શોભતી, ગુણિયલ ગોલાકાર, ભૂષણ એ કાંડાતણું, કીધે મેં નિરધાર.
મેં મારા મનથી એમ નક્કી કર્યું છે કે તમે જે વસ્તુ ગુમાવી છે, તે બાર અંકે વડે શોભી રહેલી છે, ઘણા ગુણવાળી છે, આકારમાં ગોળ છે અને કાંડાનું ભૂષણ છે, એટલે કે કાંડા ઘડિયાળ છે.” - આ ઉત્તર સાંભળતાં જ રાજપુરોહિતે કાન પકડ્યા
અને જણાવ્યું કે “આ ઉત્તર બરાબર છે. મેં તે ધાર્યું હતું કે તમે આમાં નિષ્ફળ જશે, પણ ખરેખર તમને માતા સરસ્વતીની અભૂત સહાય છે.” મહારાજાએ પણ તેમની આ શક્તિની સુંદર શબ્દોમાં પ્રશંસા કરી હતી અને તેમને રૂપિયા પાંચસે રોકડા તથા એક કિંમતી શાલ ભેટ કરી હતી.
શતાવધાની પંડિત શ્રી ધીરજલાલ શાહ જીવનદર્શન” નામના ગ્રંથમાં ડે. રમણલાલ સી. શાહે “દૂરદશી

Page #34

શ્રી ધીરજલાલ શાહ
૧૧: પંડિતપ્રવર ” નામને એક લેખ લખેલો છે, તેમાં તેમણે પંડિતજીની આ પ્રકારની શક્તિ વિષે પિતાને જાત અનુભવ વર્ણવેલ છે. • -
તાત્પર્ય કે શ્રી ધીરજલાલભાઈ એ શતાવધાનના પ્રયાગોમાં જે અસાધારણ સફળતા મેળવી, તેમાં તેમના ઊંડા વિદ્યાધ્યયન અને વિશાલ જ્ઞાનરાશિ ઉપરાંત તેમની અંતઃ પ્રેરણા પણ ઉપયોગી થઈ હતી. આજે તેમની એ શક્તિ વિકાસ પામી છે અને એમને અનેકવિધ અટપટા કાર્યોમાં પણ સફલતા અપાવી રહી છે. - પંડિતવર્ય શ્રી ગઢુલાલજી, શ્રી શંકરલાલ માહેશ્વર ભટ્ટ, શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર, મુનિરત્ન શ્રી રત્નચંદ્રજી તથા મુનિરત્ન શ્રી સંતબાલજી શતાવધાનની શક્તિથી યુક્ત હતા, પણ તેમાંના કોઈને શતાવધાની તરીકે શ્રી ધીરજલાલભાઈ જેટલી બહોળી પ્રસિદ્ધિ મળેલી નથી. અહીં પ્રસંગવશાત્ એ પણ જણાવી દઉં કે શ્રી ધીરજલાલભાઈને શતાવધાનના પ્રયોગ કરી બતાવવા માટે ઇંગ્લેન્ડ, ફ્રાંસ અને અમેરિકાની વિશિષ્ટ વ્યક્તિઓ તરફથી આમંત્રણ મળેલાં, પણ એક યા બીજા કારણે તેઓ એ આમત્રણેને સ્વીકાર કરી શક્યા ન હતા.
આજે ભારતમાં કેટલાક શતાવધાનીઓ વિદ્યમાન છે, પણ તેમાંના ઘણા ખરા શ્રી ધીરજલાલભાઈના શિષ્યો છે અથવા તે તેમના શિષ્યના શિષ્ય છે, પરંતુ તેમાંના કેઈ એ.

Page #35

૧૨
ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ પણ વિષયની વિવિધતામાં તથા પ્રોગોની ઉત્કૃષ્ટ રજૂઆતમાં શ્રી ધીરજલાલભાઈ જેટલું સામર્થ્ય બતાવેલું નથી; એટલે શ્રી ધીરજલાલભાઈ શતાવધાની તરીકે ભારતભરમાં અજોડ છે, એમ કહીએ તે અત્યુક્તિ નથી. ' . " શ્રી ધીરજલાલભાઈ એ શતાવધાનના પ્રયોગોમાંથી ગણિતસિદ્ધિ અર્થાત્ Mathemagic ગણિતાધારિત જાદુના પ્રયોગો નિર્માણ કર્યા, તે પણ અત્યંત આશ્ચર્યકારી પૂરવાર થયેલા છે. આ પ્રયોગો તેમણે ભારતના અનેક શહેરોમાં જાહેર રીતે કરી બતાવેલા છે અને સંતકીતિ સંપાદન કરેલી છે. માનનીય શ્રી મોરારજી દેસાઈ, માનનીય શ્રી કે. કે. શાહ, શ્રીમાન હિતેન્દ્ર દેસાઈ, શ્રીમાન બાબુભાઈ જશભાઈ પટેલ આદિ અનેક મહાનુભાવોને અભિપ્રાય તે માટે ઘણે ઊંચે છે.
શ્રીમાન આણંદજી ડોસા કે જેઓ ક્રિકેટના વિષયમાં નિષ્ણાત ગણાય છે, તેમણે એક વખત મુંબઈ બીરલા માતુશ્રી સભાગારમાં જાયેલા શ્રી ધીરજલાલભાઈના ગણિતસિદ્ધિના પ્રયેાગોમાં ખાસ આમંત્રણથી હાજરી આપી હતી. તે વખતે શ્રી ધીરજલાલભાઈ એ પ્રેક્ષકસમૂહમાંથી કોઈ પણ ત્રણ વ્યક્તિઓને મંચ પર આવવા આમંત્રણ આપ્યું હતું કે તરત જ ત્રણ વ્યક્તિઓ મંચ પર હાજર થઈ હતી. તેમણે ખાસ આસન ગ્રહણ કર્યું હતું અને તેમની પાસે જ શ્રીમાન આણંદજી ડોસા બિરાજ્યા હતા.
તે પછી આગંતુકને બે બેગ–કોથળીઓ આપવામાં આવી હતી. તેમાંની એક બેગમાં કિકેટના કેટલાક બોલે

Page #36

શ્રી ધીરજલાલ શાહ
૧૩ દડાઓ હતા અને બીજી બેગ ખાલી હતી. શ્રી ધીરજલાલભાઈ એ આગંતુકોને જણાવ્યું કે તમે હું ન જોઈ શકું એ રીતે એક બેગમાંથી તમારી ઈચ્છા પ્રમાણે બેલે ગ્રહણ કરીને બીજી બેગમાં નાખો. આગંતુકોએ તેમ કરતાં શ્રી ધીરજલાલભાઈએ તેમને ડું ગણિત કરાવ્યું અને તેના આધારે ભારતમાં સને ૧૯૭ર થી સને ૧૯૭૪ ની સાલ સુધીમાં જે ટેસ્ટ મેચ રમાઈ હતી, તેમાંની એક ધારી લેવા. કહ્યું. આગંતુકેએ તેમ કર્યું.
ત્યારપછી તરતજ શ્રીમાન્ આણંદજીભાઈ ઊભા થયા અને તેમણે પ્રશ્ન પૂછ્યું કે “અમે ધારેલી મેચ કઈ સાલમાં રમાઈ હતી અને તે રમવા માટે અહીં કેણ આવ્યું હતું?” તરત શ્રી ધીરજલાલભાઈ જણાવ્યું કે “તમે ધારેલી મેચ સને ૧૯૬૨ માં રમાઈ હતી અને તે રમવા માટે ઇગ્લેંડના ચુનંદા ખેલાડીઓ આવ્યા હતા.” - ઉત્તર સાચો હતો, એટલે શ્રી આણંદજીભાઈનું મહીં મલકયું અને તેમણે બીજો પ્રશ્ન રજૂ કર્યો. ‘વારુ, તમે એ કહી શકશે કે આ મેચ કયા કયા શહેરમાં રમાઈ હતી? ” શ્રી ધીરજલાલભાઈએ કહ્યું: “પ્રથમ મુંબઈમાં, પછી કાનપુરમાં, પછી દિલ્હીમાં, પછી કલકત્તામાં અને છેવટે મદ્રાસમાં.”
ઉત્તર અણિશુદ્ધ સારો હતો, એટલે શ્રી આણંદજીભાઈને મુખ પર આશ્ચર્યની રેખાઓ તરવરવા લાગી. તેમણે પોતાની પ્રશ્નમાલા આગળ ચલાવી. “તમે એ કહી શકશે

Page #37

-૧૪
ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ ખરા કે તેનાં શાં શાં પરિણામે આવ્યાં હતાં?” ઉત્તરમાં શ્રી ધીરજલાલભાઈએ કહ્યું કે “જે મેચ રમાયાનાં સ્થાને જાણ શકે તે શું એનાં પરિણામ જાણી ન શકે ? વારુ, તેના પરિણામે અનુક્રમે , , ડ્રે, ૧૮૭ રને ભારતની જીત અને ૧૨૮ રને ભારતની જિત થઈ હતી. આ ઉત્તર સાંભળતાં જ પ્રેક્ષકોએ તાળીના ગડગડાટથી તેમને વધાવી લીધા હતા.
આ શ્રી આણંદજીભાઈને તે આ બાબતમાંથી શ્રી ધીરજલાલભાઈની કસોટી કરવી હતી, એટલે તેમણે વિશેષ પ્રશ્ન પૂછોઃ “શ્રી ધીરજલાલભાઈ! આ વખતે ભારતની ટીમનું સુકાન કેણે સંભાળ્યું હતું, તે મને કહેશો?” શ્રી ધીરજલાલભાઈએ કહ્યું “હા જી! એ ટીમનું સૂકાન એન. જે. કેન્દ્રકટરે સંભાળ્યું હતું. ઉત્તર તદ્દન ખરે હતો, એટલે પ્રેક્ષકોએ પુનઃ તાળીઓના ગડગડાટ કર્યા. તેઓ આનંદ સાથે આશ્ચર્યમાં ડૂબી રહ્યા હતા.
શ્રી આણંદજીભાઈએ હજી એક વિશેષ પ્રશ્ન પૂછો કે “ભારતની આ ટીમમાં કણ કણ રમ્યું હતું? અને તે કયા કમે રમ્યું હતું ?' . શ્રી ધીરજલાલભાઈએ કહ્યું: “તેને ઉત્તર હું અવશ્ય
આપીશ, પણ તેના સાચા-ખાટાપણાને નિર્ણય શી રીતે કરશે?” શ્રી આણંદજીભાઈએ કહ્યું: “હું ટેસ્ટ મેચના હેવાલનું એક પુસ્તક મારી સાથે લાવ્યો છું, તેના આધારે સાચા-ખોટાપણાને નિર્ણય કરી શકીશ.” ત્યાર પછી શ્રી

Page #38

શ્રી ધીરજલાલ શાહ
૧૫ ધીરજલાલભાઈએ એ મેચના તમામ ખેલાડીઓનાં નામ થાક્રમ કહી સંભળાવ્યાં હતાં, જે સાંભળીને ત્યાં તાળીઓને જબ્બર ગડગડાટ થયો હતો, તેમાં શ્રી આણંદજીભાઈ પણ સામેલ હતા ત્યાર પછી તેમણે શ્રી ધીરજલાલભાઈની વિશિષ્ટ શક્તિને સરસ શબ્દોમાં અંજલિ આપીને પુષ્પહાર અર્પણ કર્યા હતા.
- આવા આવા તો અનેક આશ્ચર્યકારી પ્રયોગ શ્રી ધીરજલાલભાઈએ કરી બતાવેલા છે, જેને કેટલેક ખ્યાલ તે અંગેના ખાસ પ્રકરણમાં અપાયેલો છે.
શ્રી ધીરજલાલભાઈ એમ માને છે કે ભક્તિ, આરાધના કે ઉપાસનાનું યોગ્ય આલંબન લેવાથી મંગલ અને કલ્યાણની પ્રાપ્તિ થઈ શકે છે, તેથી તેમણે ઉપાસનાને માર્ગ અપનાવ્યો છે અને તેમાં નોંધપાત્ર પ્રગતિ કરેલી છે. તે સંબંધમાં એમના અનુભવે જાણવા જેવા છે, જે પ્રસ્તુત ગ્રંથના છવીસમા પ્રકરણથી જાણી શકાશે. - પંડિતજીનો પ્રથમ પરિચય મને આજથી ૩૨ વર્ષ પહેલાં મુંબઈ મહાનગરીમાં યે, તે ભવિતવ્યતાના યોગે આજ સુધી અતૂટ રહ્યો છે. બત્રીશ વર્ષના આ દીર્ઘ સમય દરમિયાન પંડિતજીની સાહિત્યસર્જન–પ્રકાશન–પ્રચારની પ્રવૃત્તિઓ મેં નજરે નિહાળી છે અને કેટલાક અંશે તેને સહભાગી બન્યો છું. વળી બંગાળ, બિહાર અને મધ્ય પ્રાંતના તેમના તાંત્રિક પરિભ્રમણ પ્રસંગે હું તેમને સાથી બન્યો છું અને તેમણે જ્ઞાનવૃદ્ધિ-જ્ઞાનપ્રચાર માટે યોજેલાં

Page #39

ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ અનેક મિલને, મેળાવડા તથા સમારોહમાં મને સપાચેલી કામગીરી મેં પ્રસન્ન ચિત્તે બજાવી છે. વિશેષમાં પંડિતજીની મંત્રમય સાત્ત્વિક સાધના અને તેનાં ચમત્કારિક પરિણામે જેવાને સુઅવસર પણ મને પ્રાપ્ત થર્યો છે, તે માટે હું મારી જાતને ભાગ્યશાલી માનું છું. '
પંડિતજીને મુંબઈમાં સ્થિરવાસ છે અને હું વ્યવસાય. અથે નવી દિલ્હીમાં વસ્યો છું, છતાં પંડિતજીથી કદી જુદાઈ અનુભવી નથી. સમયસરના પત્રવ્યવહાર તથા પ્રાસંગિક મિલનેએ અમારા સંબંધને તાજે, રાખ્યો છે. હમણાં હમણું તે એ સંબંધ વિશેષ પલ્લવિત થયા છે અને તે મારા જીવનની મેંઘેરી મૂડી બની ગયો છે. વાસ્તવમાં મારા અંતઃકરણમાં પંડિતજીએ અતિ ઉન્નત સ્થાન પ્રાપ્ત કરેલું છે અને તે સદા ટકી રહેશે, એ મને વિશ્વાસ છે. તેઓ મારા શુભેચ્છક છે, વડીલ છે, એ વાત હું કદી ભૂલ્યા નથી.
શ્રી ધીરજલાલભાઈ સાથેના મારા આ પ્રકારના ગાઢ સંબંધને લીધે હું તેમના જીવનની નાની-મોટી અનેક વાતે જાણી શક્યો છું અને તે પરથી એવા નિર્ણય પર આવ્યા છું કે હવે તે તેમની તિર્મય જીવનકથાને પૂર્ણ પ્રસિદ્ધિ આપવી જ જોઈએ. * મેં અનેક જીવનવૃત્ત જોયાં છે, અનેક જીવનકથાઓ નિહાળી છે અને અનેક ચરિત્રનું અવલોકન કર્યું છે, પણ તેમાંનું કઈ જીવનવૃત્ત, તેમાંની કઈ જીવનકથા કે તેમાંનું કોઈ ચરિત્ર મારા મન પર–અંતર પર શ્રી ધીરજલાલભાઈની

Page #40

શ્રી ધીરજલાલ શાહ
૧૭ જીવનકથા જેટલો પ્રબલ પ્રભાવ પાડી શક્યું નથી. આમાં કદાચ કેઈને અત્યુક્તિ લાગશે, પણ એ અત્યુક્તિ નથી, એક નક્કર હકીક્ત છે. પંડિતજીની પ્રસ્તુત જીવનકથાનું અવેલેકન-અવગાહન કર્યા પછી સહદયી પાઠકે મારા આ અભિપ્રાયનું સમર્થન કરશે, એમાં મને જરાપણ શંકા નથી. - શ્રી ધીરજલાલભાઈની જીવનકથાને જ્યોતિર્મય કહેવાનું કારણ એ છે કે તેમાં પ્રજ્ઞાને પ્રકાશ પ્રકટેલ છે, આત્માનું તેજ ફુરેલું છે અને તે હજાર–લા મનુષ્યનાં અંતર અજવાળવાને સમર્થ બનેલું છે. આપણું ઋષિમુનિઓએ પ્રાર્થના કરી હતી કે “તમસો મા ચોતિર-હે પ્રભો! તું મને અંધારામાંથી અજવાળા પ્રત્યે લઈ જા.” જ્યાં સુધી મનુષ્ય અંધારામાં આથડે છે અને અજવાળા પ્રત્યે જ. નથી કે જવાને નિષ્ઠાભર્યો પ્રયત્ન કરતા નથી, ત્યાં સુધી તે નિસાર કે નિકૃષ્ટકોટિનું જીવન જીવે છે અને અનેક પ્રકારનાં દુઃખક કે અનેક પ્રકારની મુંઝવણ–મુસીબત અનુભવે છે. જે તેણે તેમાંથી પાર ઊતરવું હોય તે અજવાળા ભણું–પ્રકાશભણું–તિભણું જવું જ જોઈએ. શ્રી ધીરજલાલભાઈએ પરમ પુરુષાર્થ આદરી એ કાર્ય સિદ્ધ કર્યું, એ જ એમની સહુથી મોટી વિશેષતા છે.
• અહીં એટલી સ્પષ્ટતા કરી દઉં કે શ્રી ધીરજલાલભાઈની જીવનકથા સામાન્ય કેટિની નથી. જે એ સામાન્ય કેટિની હતી તે મેં એને સ્પર્શ કર્યો ન હેત, એ વાતની પાઠકમિત્રો ખાતરી રાખે. આ પૃથ્વીના પટ પર કરોડ

Page #41

ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ મનુષ્ય પ્રાકૃત–સામાન્ય સાધારણ જીવન જીવે છે, તેનું કંઈ મહત્વ ખરૂં! તેમની જીવનકથાઓ લખાય ખરી? અને કદાચ લખાય તો પણ તે બોધક કે પ્રેરક બની શકે ખરી ? વિદ્વાને અને વિચારકો તે તે જ જીવનકથાનું આલેખન કરે છે કે જેમાં માનવતા મહેકી ઉઠી હોય, અનેકવિધ ગુણોને પમરાટ પ્રસરેલ હોય કે જીવનને ઊગામી બનાવવા માટે વિવિધ પ્રકારના પ્રયાસો-પ્રયત્ન થયેલા હોય. હું દાવા સાથે કહી શકું છું કે શતાવધાની પંડિત શ્રી ધીરજલાલભાઈના જીવનમાં માનવતા મહેકી ઉઠેલી છે, અનેકવિધ ગુણોનો પમરાટ પ્રસરે છે અને જીવનને ઊર્વગામી બનાવવા માટે વિવિધ કેટિના-વિવિધ પ્રકારના અનેક પ્રયાસે–પ્રયત્ન થયેલા છે, એટલે તેમની જીવનકથાનું આલેખન અવશ્ય કરવા યોગ્ય છે.
મેં પોતે તેમની જ્યોતિર્મય જીવનકથાનું આલેખન કરવાનો પ્રયાસ પૂર્વે કરેલું હતું, પરંતુ સંગે પ્રતિકૂલ બનતાં તેમાં આગળ વધી શકાયું ન હતું. હવે તે માટે રોગ્ય અવસર આવી પહોંચે છે. શ્રી ધીરજલાલભાઈએ યશસ્વી કારકીર્દિપૂર્વક પોતેર વર્ષની જીવનયાત્રા પૂરી કરતાં તેમને અમૃતમહોત્સવ ઉજવવાને નિર્ણય થયેલ છે અને તેની શાનદાર ઉજવણી કરવા માટે અગ્રગણ્ય વ્યક્તિઓની એક વગદાર સમિતિ નીમાઈ ચૂકી છે. આ સમિતિને અભિપ્રાય એવો છે કે આ શુભ પ્રસંગે પંડિતજીના જ્યોતિર્મય જીવન પર બને તેટલે વધુ પ્રકાશ પાડવો અને તે અંગે

Page #42

શ્રી ધીરજલાલ શાહ
ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ-શ્રી ધીરજલાલ શાહ નામના ગ્રંથનું ખાસ નિર્માણ કરી તેનું સુંદર સ્વરૂપે પ્રકાશન કરવું. આ ગ્રંથનિર્માણ અંગે મારી પસંદગી થઈ છે અને મેં તેને સહર્ષ સ્વીકાર કર્યો છે, તે એટલા માટે કે આ નિમિતે પંડિતજી પ્રત્યેના મારા પ્રેમ-સ્નેહ-સદ્દભાવને યથાર્થ પણે વ્યક્ત કરી શકું.
પરંતુ પંડિતજીની તિર્મય જીવનકથાનું યથાર્થ આલેખન શી રીતે કરવું? એ એક મૂંઝવણભર્યો પ્રશ્ન છે, કારણ કે એ જીવનકથામાં વિવિધ પ્રવૃત્તિઓ રૂપી નદીઓનાં નીર ઠલવાતાં એણે સાગર જેવી વિશાલતા ધારણ કરેલી છે. આમ છતાં આનંદ અને આશ્વાસનની વાત એટલી છે કે સને ૧૭૫ ના નવેમ્બર માસની ૨૩ મી તારીખે મુંબઈ મહાનગરીની ૧૧૦ જેટલી સંસ્થાઓએ તેમનું જાહેર સન્માન
* આ સન્માન-સમારોહના અધ્યક્ષસ્થાને મુંબઈ અને ગુજ. રાત રાજ્યના માજી શિક્ષામંત્રી પદ્મશ્રી ઈન્દુમતી ચીમનલાલ શેઠ બિરાજ્યા હતા. ગુજરાતના વયોવૃદ્ધ સાક્ષરરત્ન શ્રીમાન રામપ્રસાદ બક્ષી તથા અન્ય મહાનુભાવો અતિથિવિશેષ તરીકે ઉપસ્થિત થયા હતાં અને ગુજરાત રાજયના તે વખતના મુખ્ય મંત્રી માનનીય શ્રી બાબુભાઈ જશભાઈ પટેલે ખાસ મહેમાન તરીકે હાજરી આપી હતી. તેમના વરદ હસ્તે ગ્રંથપ્રકાશન થયું હતું અને તે ગ્રંથ પંડિતજીને સાદર સમર્પણ કરતાં તેમને ગુજરાતના એક પનોતા પુત્ર તરીકે અંજલિ અપાઈ હતી. આ પ્રસંગની ગુજરાત રાજ્ય તરફથી સમાચાર ફીલ્મ લેવાઈ હતી અને તે ગુજરાતસૌરાષ્ટ્ર-કચ્છનાં મુખ્ય મુખ્ય શહેરોમાં બતાવવામાં આવી હતી.

Page #43

२०
ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ
કર્યું" ત્યારે, શતાવધાની પંડિત શ્રી ધીરજલાલ શાહ જીવનદન” નામના એકદલદાર સચિત્ર ગ્રંથ પ્રકટ થયેલા છે અને તેમાં શ્રી ધીરજલાલભાઇના જીવનને લગતી ઘણી માહિતી અપાયેલી છે.
અહીં એ પણ જણાવી દઉં કે આ માહિતી એકત્ર કરવામાં શ્રી શાન્તિકુમાર જે. ભટ્ટ, સ્વ. શ્રી મનસુખલાલ તારાચંદ મહેતા, ડા. રમણલાલ સી. શાહ, અને પ્રાધ્યાપક કુમારપાલ દેસાઈની જેમ મેં પણ ઠીક ઠીક પરિશ્રમ કર્યા. હતા, એટલે મારા મનમાં પંડિતજીની જ્યેાતિય જીવનકથા અંગે આવશ્યક ભૂમિકા રચાઈ ગયેલી હતી અને તે આ અવસરે મને ખૂબ ઉપયાગી થઇ પડી છે.
મૈં ઉકત ગ્રંથનુ પુન; પુનઃ નિરીક્ષણ કર્યું, તેમાંથી જરૂરી નોંધા કરી લીધી અને તેના, મનનપૂર્વક એક શુદિને. આ ગ્રંથના આરંભ કરી દીધા. વચ્ચે વિધ્રો આવ્યાં, પણ તે મારા મંગલમય માના અવરોધ કરી શકયાં નહિ. વચ્ચે. થાડા દિવસ સ્વાસ્થ્ય બગડયું, છતાં મેં ગ્રંથાલેખન ચાલુ રાખ્યુ અને એ રીતે ‘બારબ્ધમ્ય અન્તનમનમ્-જેને શરુ કર્યું', તેના છેડા લાવવા’ એ મહાપુરુષના ઉપદેશને સાર્થક કર્યો..
તે પછી વિદ્વાના દ્વારા આ ગ્રંથનું સંપાદન–સશાધન થયુ છે, એટલે તેની પ્રામાણિકતા બાબત કેાઈ શંકા રહે તેમ નથી. શ્રી ધીરજલાલભાઈના અમૃતમહોત્સવ પ્રસંગે પ્રકાશન પામી રહેલેા આ ગ્રંથ સહુના કલ્યાણુનું કારણ અનેા,
એ જ અભ્યર્થના.

Page #44

[ 2 ] ધન્ય ધરા સૌરાષ્ટ્રની
સૌરાષ્ટ્રની ભૂમિ-સૌરાષ્ટ્રની ધરા પ્રાચીન પણ છે અને પવિત્ર પણ છે. જ્યારે ગૂર્જરરાષ્ટ્ર-ગુજરાત અસ્તિત્વમાં આવ્યું ન હતું, ત્યારે પણ તેની કીર્તિકથા ચોમેર ફેલાયેલી હતી અને તે ઠેઠ ગ્રીસ અને રોમના રાજદ્વારો સુધી પહોંચી હતી. તેની એતિહાસિક ઝલક અનેરી છે. તેના પર એક ઉડતો દૃષ્ટિપાત કરી લઈ એ.
જરાસંઘના ભયથી વિદ્ધવલ બનેલા શ્રીકૃષ્ણને જ્યારે સલામત સ્થાન શોધવાની જરૂર જણાઈ, ત્યારે તેમની નજર સૌરાષ્ટ્ર પર પડી. તેના પવિત્ર પહાડ, તેની નમણી નદીઓ અને વિશાલ સાગરપેટે તેમનું આકર્ષણ કર્યું. પરિણામે ત્યાં દ્વારકાનગરી વસાવી. તે ધનધાન્યથી સમૃદ્ધ બની, વિદ્યા-કલાથી વિભૂષિત થઈ અને યાદોની રાજધાનીનું સ્થાન પામી. જગતની અલબેલી નગરીઓમાં તેની ગણના થવા લાગી, પરંતુ વૈભવ અને વિલાસના અતિરેકે યાદવને પતન તરફ ધકેલ્યા. સુરા અને સુંદરી તરફના અનહદ

Page #45

ર
ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ માહે તેમના સર્વનાશનાત. છેવટે દ્વૈપાયન ઋષિના શાપથી દ્વારકા ભડકે બળી અને તેમાંથી માત્ર શ્રીકૃષ્ણ અને તેમના વડીલ બંધુ શ્રીખલદેવના જ ઉગાર થયા.
માનવજીવનના ઉત્થાન અને પતનના આ અદ્ભુત ઇતિહાસ છે અને તે આપણને સદ્દવિચાર તથા સદાચારની મર્યાદા નહિ ઓળંગવાના આદેશ આપે છે.
યાદવાના આ કરુણાન્ત ઈતિહાસમાં એક અતિ ઉજ્જવલ પ્રકરણ શ્રીઅરિષ્ટનેમિ દ્વારા આલેખાયેલું છે, તેને પણ અહી યાદ કરી લઈ એ. શ્રી અરિષ્ટનેમિ રાજા સમુદ્રવિજય તથા શ્રી શિવાદેવીના પનોતા પુત્ર હતા. તેરા વિશિષ્ટ શક્તિથી વિભૂષિત હતા અને પૂરા વૈભવ-વિલાસના વાતાવરણમાં ઉછર્યાં હતા, છતાં કાઈ પણ દુર્ગુણે તેમના જીવનમાં પ્રવેશ કર્યા ન હતા. સહુ કાઈ ને તેમના સંસ્કારી ઉજ્જવલ જીવન માટે માન હતું.
તેમનાં લગ્ન રાજા ઉગ્રસેનની પુત્રી રાજીમતી સાથે નક્કી થયાં કે જેને કુટુંબીજનો રાજુલનાં હુલામણાં નામથી સબાધતાં હતાં. એ રાજુલ સુંદરતાના છેડ હતી, ભવ્ય ગુણાના ભંડાર હતી. એ કાલે એના રૂપ-લાવણ્યની હરિફાઈ કરી શકે એવી કાઈ સુંદરી એ પ્રદેશમાં વિદ્યમાન ન હતી. રાજુલને શ્રીઅરિષ્ટનેમિ સાથે લગ્ન કરવાના અનેરા કેાડ હતા.
લગ્નના સમય નક્કી થયેા, એટલે અભૂતપૂર્વ કહેવાય

Page #46

શ્રી ધીરજલાલ શાહ એવી જાન જોડાઈ. તેમાં શણગારેલા હાથી, ઘેડા તથા રથને સુમાર ન હતો. હજારો યાદવ અવનવા પોશાક પહેરીને તથા અતિ મૂલ્યવાન આભૂષણો ધારણ કરીને તેમાં સામેલ થયા હતા. શ્રી અરિષ્ટનેમિ જે રથમાં બિરાજ્યા. હતા, તેની શોભા વર્ણવી જાય તેમ ન હતી. એક અતિ કુશલ સારથિ એ રથને હંકારી રહ્યો હતો. જાનનું પ્રયાણ રાજા ઉગ્રસેનના મહેલ તરફ થયું. તેને ઝરૂખામાં બેસીને રાજુલ આ દશ્ય નિહાળી રહી હતી. એ વખતે તેના મનમાં કેવા કેવા ભાવ રમતા હશે, તેની કવિઓ વડે અનેક પ્રકારની ઉઝેક્ષાઓ થયેલી છે.
જાન ઉગ્રસેન રાજાના મહેલની નજીક આવી, ત્યાં પશુઓને પોકાર સંભળાયો. આવો ભયંકર પશુપોકાર શ્રી અરિષ્ટનેમિએ આ પૂર્વે કદી સાંભળ્યું ન હતું. તપાસ કરી તે જણાયું કે તેમની જાનને માંસની મોટી મિજબાની આપવા માટે આ પશુઓને એકત્ર કરવામાં આવ્યાં છે. રાત્રે તેમની કતલ થશે, એ ખ્યાલથી તેઓ આ પ્રકારને ભયંકર પોકાર કરી રહ્યા છે.
શ્રી અરિષ્ટનેમિના દયામય હૃદયને આથી ભારે આઘાત થયે અને તેમણે હુકમ કર્યો કે આ બધાં પશુઓને હમણું ને હમણું છોડી મૂકો. પછી તેમણે સારથિને રથ પાછો ફેરવવા સૂચના આપી અને જાન પાછી ફરી. આ સમાચાર સાંભળતાંજ રાજુલ મૂચ્છિત થઈને ઢળી પડી. સર્વત્ર હાહાકાર મચ્ચે, પણ તેનાથી જરાયે ક્ષોભ

Page #47

૨૪
ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ
પામ્યા વિના શ્રી અરિષ્ટનેમિએ નગર. બહાર પહોંચી સીધી ગરવા ગિરનારની વાટ પકડી. ત્યાંના આમ્રવનમાં તેમણે સચમપૂર્ણ સાત્ત્વિક સાધના કરી આત્માના સાક્ષાત્કાર કર્યો અને કૈવલ્યની કેવલજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ કરી. પરિણામે તેઓ ત્રિકાલ જ્ઞાની બન્યા, એટલે કે ભૂત, ભવિષ્ય અને વર્તમાનની તમામ ઘટનાઓ હસ્તામલકવત્ જાણવા લાગ્યા.
શ્રી અરિષ્ટનેમિએ સ્વકલ્યાણ તા સાધી લીધું હતું, પણ હજી પરકલ્યાણ સાધનાનું બાકી હતું, એટલે આસપાસના પ્રદેશમાં વિચરીને સત્ય ધર્મના ઉપદેશ કર્યો અને એ રીતે લોકાના અંતરમાં મિથ્યાત્વ અને મેહના જે અધકાર વ્યાપ્યા હતા, તેને દૂર કર્યો. આમ અધર્મના નાશ અને ધર્મના પ્રકાશ થતાં જનસમૂહે એક નવી જ, ચેતના અનુભવી. કાલાંતરે શ્રી અરિષ્ટનેમિ ગિરનાર પર્વત પર નિર્વાણ પામ્યા. તેમને ધનું પ્રવર્તન કરનારા બાવીશમા તી કરની ખ્યાતિ પ્રાપ્ત થઈ. અહી એ પણ જણાવી દઉં કે પાછળથી રાજીમતીએ તેમના જ હાથે સયમદીક્ષા સ્વીકારી આત્મકલ્યાણ સાધ્યું હતું.
સૌરાષ્ટ્રની આ એક અમરકથા છે અને તે આજ સુધી કર્ણાપક સંભળાતી રહી છે, તેમજ કવિએના કમનીય કાવ્યા દ્વારા રજૂ થતી રહી છે.
સૌરાષ્ટ્રની ભૂમિ ખરેખર ! સાત્ત્વિક છે, પવિત્ર છે. અનેક યાગીઓ અને અવધૂતાએ તેની ગિરિકંદરાઓમાં ચેાગની સાધના કરેલી છે તથા અનેક સાધુએ અને સતાએ

Page #48

શ્રી ધીરજલાલ શાહ
૫
તેના વન—ઉપવને કે નઠ્ઠી–સાગરતટે રહીને ઈશ્વરનું સામીપ્ય મેળવ્યું છે અને તેના લાકકલ્યાણ અર્થે વિનમ્રભાવે વિનિચાગ કરેલો છે.
સૌરાષ્ટ્રની ભૂમિ જેટલી સાત્ત્વિક છે, તેટલી જ ખમીરવંતી પણ છે. તેણે અનેક શૂરવીરા અને અનેક સતીઓને ઉત્પન્ન કરેલ છે કે જેમની કીતિ કથા લોકગીતામાં વણાઈ ને આપણા ચિત્તને ચમત્કાર પમાડી રહી છે. ખીજુ તા ઠીક, પણ અહીના ચાર લૂંટારા તથા બહારવટિયાઓ પણ બહાદુર હતા અને તેઓ પેાતાની પાછળ એવી અનેક વાર્તા મૂક્તા ગયા છે કે જે આપણને તેમની ખેલદીલી માટે માન ઉપજાવ્યા વિના રહે નહિ.
પરંતુ હજી મારે સૌરાષ્ટ્રની એક વિશેષતા વર્ણવવાની છે. તેણે એવા અનેક સાક્ષરા, સાહિત્યકારો તથા કવિઓને ઉત્પન્ન કરેલા છે કે જેમણે ગૂર્જર-સાહિત્યની વાટિકાને લીલીછમ બનાવેલી છે. વળી ભારતની કેટલીક વિરલ વિશિષ્ટ વિભૂતિઓને જન્મ આપવાનું માન પણ તેના ફાળે જાય છે. શ્રીધીરજલાલભાઈ આ સાત્ત્વિક ખમીરવંતી ભૂમિનું એક અણુમાલ રત્ન છે, તેથી જ તે અનેક વાર -સૌરાષ્ટ્રના સપૂત * તરીકે સધાયેલા છે.
'
વિક્રમની વીસમી સદીના પ્રારંભમાં સૌરાષ્ટ્રનું શાસન નાનાં-મોટાં અનેક રજવાડાઓ દ્વારા ચાલતું હતું, પરંતુ તેના પર અંગ્રેજોનું આધિપત્ય છવાયેલું હતું અને મહત્ત્વની દરેક બાબતમાં તેમના નિણ ય છેવટના ગણાતા હતા. રાજ

Page #49

૨૬
ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ.
કાટના એજન્ટ–ટુ–ધી ગવર્નર તરફથી જે હુકમ છૂટે, તેના અનાદર કરવાની કાઈ રજવાડામાં હિમ્મત ન હતી.
આ વખતે ચાર બહારવટિયાની રંજાડ વિશેષ પ્રમાણમાં હતી અને રજવાડાઓ દ્વારા પ્રજાનું શાષણ. પણ સારા પ્રમાણુમાં થતું હતું. વળી એ રજવાડાઓમાં પરસ્પર મનમેળ આ હતા, એટલે નાની-મોટી અનેક ખાખતામાં સંઘર્ષ થયા કરતા અને એ રીતે અશાંતિ કે અસ્થિરતાનું વાતાવરણ સર્જા યા કરતું. સૌરાષ્ટ્રના રજવાડા પર પાતાનું પ્રભુત્વ ખરાખર જળવાઈ રહે તથા સરવાળે સુવ્યવસ્થા સ્થપાય, તે માટે અંગ્રેજોએ પ્રાંતવ્યવસ્થા અમલમાં મૂકી હતી, જે આજે કેટલાક ફેરફાર સાથે ચાલુ છે.
સૌરાષ્ટ્રના આ પ્રાંતે પૈકી ઝાલાવાડ પ્રાંત પર આપણી દૃષ્ટિ સ્થિર કરવાની છે અને તે સબંધી કેટલીક હકીકતા જાણી લેવાની છે. ઝાલા રજપૂતાના આધિપત્યવાળા ભાગ તે ઝાલાવાડ. તેમાં મુખ્યત્વે ધ્રાંગધ્રા, વઢવાણુ, લીંબડી, ચૂડા, લખતર તથા મૂળીના રાજ્યાના સમાવેશ થતા હતા. અહીં એટલી સ્પષ્ટતા આવશ્યક છે કે મૂળીમાં ઝાલા રજપૂતાનું નહિ, પણ પરમાર રજપૂતાનું આધિપત્ય હતું અને તેના તાબાનાં ૨૪ ગામડાં પરમારની ચાવીશી તરીકે ઓળખાતાં હતાં.
"
પરમારની આ ચાવીશીમાં આશરે · હજાર મનુષ્યાની વસતિવાળું દાણાવાડા' નામનું એક ગામ આવેલું હતું,
6

Page #50

શ્રી ધીરજલાલ શાહ
જે તેની નજીકના ‘ દીક્ષર ’ ગામને લીધે ‘દીક્ષર-દાણાવાડા’ તરીકે. પ્રસિદ્ધિ પામેલું હતું. તેમાં લગભગ ૩૫ ઘરો વાણિચાનાં હતાં, જે- બધાં યે જૈન ધર્મના અનુયાયી હતાં. સંપ્રદાયની ષ્ટિએ જોઈ એ તે! તેમાંના ૨૯–૩૦ ઘરો સ્થાનકવાસીનાં હતાં અને બાકીનાં ૫ કે ૬ ઘરે મૂર્તિપૂજકનાં હતાં. આ બંને સંપ્રદાયા વચ્ચે ઘણા સારા મનમેળ હતા, એટલે તેમને જુદાઈ ના અનુભવ થતા ન હતા.
૨૭
આ ગામ કા કચેરી વગેરેની બાબતમાં મૂળી ઠાકારની હકુમતમાં હતું, પણ તેની બધી ઉપજ ભાયાતામાં જતી, એટલે તેના માલીક ભાયાતા ગણાતા અને એ રીતે તેમના અવરજવર ત્યાં અવારનવાર થયા કરતા. લોકો તેમને બાપુ કહીને માન આપતા અને ભાયાતા તેમને પેાતાની પ્રજા ગણી તેમના પ્રત્યે મમતા રાખતા.
આ ગામમાં શ્રી ધીરજલાલભાઈ ના જન્મ થયા, એટલે તેમનું એ મૂલ વતન છે. તેને છેડયા આજે પંચાવન વર્ષોંનાં વહાણાં વાઈ ગયાં, છતાં તેના પ્રત્યેના માન અને મમત્વમાં જરાયે ઘટાડા થયા નથી. આજથી બે વર્ષ પહેલાં તેમણે એ ગામની નિશાળને પેાતાનાં માતાપિતાને નામે બે એરાડા બંધાવી આપેલા છે અને હવે પછી એ ગામના હિતની ફાઈ યાજના અમલમાં આવતી ‘હોય તે તેમાં તેમને . પૂરા રસ છે.
કેટલાક મનુષ્યા પેાતાના જન્મ ગામડામાં થવા માટે પસ્તાવા કરે છે, તે એમ સમજીને કેજો અમે કાઈ મેટા.

Page #51

ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ શહેરમાં જન્મ્યા હોત તે અમારે વિકાસ ઝડપથી થાત અને અમે ધારી પ્રગતિ સાધી શક્ત, પરંતુ ક્યાં જન્મવું એ મનુષ્યના પોતાના હાથની વાત નથી. વધારે સ્પષ્ટ કહું તે એ કર્માધીન વસ્તુ છે. શ્રી ધીરજલાલભાઈ એ પોતાના બહોળા વાચન તથા સત્સમાગમથી આ વસ્તુ બરાબર સમજી લીધી હતી, એટલે તેમણે એ વાતને કદી પસ્તાવો કર્યો નથી. ઊલટું તેમણે તે “આ ગામે મને ઘણું આપ્યું છે.' એમ વિચારીને તેને સુંદર શબ્દોમાં શ્રદ્ધાંજલિ આપેલી છે, જે આગામી પૃષ્ઠોમાં જોઈ શકાશે.

Page #52

[૩].
પૂર્વ અને માતાપિતા
- શ્રી ધીરજલાલભાઈ સૌરાષ્ટ્ર પ્રદેશના ઝાલાવાડ પ્રાંતના. દાણાવાડા નામના ગામમાં જન્મેલા છે, એ હકીક્ત પૂર્વ પ્રકરણમાં કહેવાઈ ગઈ છે, પરંતુ સૌરાષ્ટ્ર પ્રદેશ એ ગૂજરાત રાજ્યને એક ભાગ છે તથા તેની બોલી અને લિપિ ગૂજરાતી છે, એટલે દરેક સૌરાષ્ટ્રવાસીને ગૂજરાતી પણ કહી શકાય. અન્ય પ્રાંતના લોકે તે કચ્છ, સૌરાષ્ટ્ર તથા ગુજરાત એ ત્રણેય પ્રદેશના લોકેને ગૂજરાતી તરીકે જ ઓળખે છે. શ્રી ધીરજલાલભાઈની વિશેષ. ખ્યાતિ એક ગુજરાતી તરીકે જ થયેલી છે. • અહીં એટલું જણાવવું જરૂરી સમજું છું કે શ્રી ધીરજલાલભાઈને જેટલું માન સૌરાષ્ટ્રની ભૂમિ માટે છે, તેટલું જ માન ગુજરાતની ભૂમિ માટે પણ છે, કારણ કે તેમને વિદ્યાભ્યાસ તથા વિવિધ પ્રવૃત્તિઓને વિકાસ ગૂજ-. રાતની ભૂમિમાં થયેલું છે. ખરું કહું તે તેમના મનમાં સૌરાષ્ટ્ર અને ગૂજરાત વચ્ચે કેઈ ભેદરેખા નથી. તે બંનેને.

Page #53

ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ પિતાનાં સમજે છે અને એ રીતે જ તેમને વ્યવહાર - ચાલે છે.
. . . . આટલું પ્રાસ્તાવિક કહ્યા પછી તેમના પૂર્વ અંગે કેટલીક હકીકતે રજૂ કરીશ. શ્રી ધીરજલાલભાઈ નાના હતા, ત્યારે તેમના વહીવંચા તેમના ઘરે આવેલા અને તેમની ત્રણ દિવસની મહેમાનગતિ માણુને વહી. વાંચી ગયેલા. તેનું
સ્મરણ તેમને બરાબર રહી ગયેલું છે. તેનું વર્ણન કરતાં તેમણે જણાવ્યું હતું કે એક દિવસ બપોરે એક વેલ તેમના ઘર આગળ આવ્યું. તેમાંથી બે વ્યક્તિઓ નીચે ઊતરી. તેમણે આ ઘર ટોકરશી ત્રિકમજીનું છે, એવી ખાતરી કર્યા પછી બારણું ખખડાવ્યું. મારા પિતાજીએ બારણું ઊઘાડી તેમને સત્કાર કર્યો. તેમને એ સમજતા વાર ન લાગી કે આ તે અમારા વહીવંચા છે અને તેઓ સાંતલપુરથી ફરતાં ફરતાં અહીં આવેલા છે. .
એ વખતે લેકોના મનમાં વહીવંચા માટે માન ' હતું, કારણ કે પિતાને કૌટુંબિક ઈતિહાસ તેમની પાસેથી
જ જાણી શકાતો. આજે તે વહીવંચાને વર્ગ લગભગ -નાબૂદ થઈ ગયો છે, એટલે વહી વાંચવાનું રહ્યું નથી. એ રીતે લોકોને એક મોટી ખોટ પડી છે, પણ તેને કાલદેવને કુટિલ કટાક્ષ સમજી લે.
વહી વાંચવા માટે બીજે દિવસ નક્કી થયેલે, પણ વહી એમને એમ વંચાતી ન હતી, તે અંગે કેટલીક વિધિ કરવી પડતી. નિર્ધારિત સમયે અમારી પાસે એક બાજોઠ

Page #54

શ્રી ધીરજલાલ શાહ
૩૧ ઢળાવ્ય, તેના પર લીલી અતલસને રેજો પથરાવ્યું, તેના પર સવાશેર ખાને સાથિયે કરાવ્યો, તેના પર શ્રીલ મૂકાવ્યું અને બાજુમાં ઘીને દીવ પ્રકટાવરાવ્યા. પછી વહીવંચાજીએ ખાસ આસન ગ્રહણ કરી નમસ્કારમંત્રને પાઠપૂર્વક વહી વાંચવી શરૂ કરી. મારા માતાપિતાએ સામે બેસી ખૂબ આદરપૂર્વક તેનું શ્રવણ કર્યું. હું તેમની પાસે જ બેઠો હતો, પણ આ બધું શું ચાલી રહ્યું છે, તેની મને કંઈ સમજ ન હતી, એટલે માત્ર કુતૂહલવૃત્તિથી વહીવંચાજી સામે ટગર ટગર જોયા કરતો. ત્રીજા દિવસે મિષ્ટભંજન કરાવી યોગ્ય દક્ષિણદાન પૂર્વક તેમને વિદાય આપવામાં આવી.
મોટી ઉમરે માતાપિતા પાસેથી મેં આ વહીની હકીકત સાંભળી, તેને સાર એ હતું કે –
અમારા પૂર્વ પ્રથમ પરમાર રજપૂત હતા અને તેઓ રાજસ્થાનમાં રહેતા હતા, પણ જેનાચાર્યના ઉપદેશથી ભિન્નમાલ કે શ્રીમાલનગરમાં જૈનધર્મ અંગીકાર કર્યા પછી તેઓ શ્રીમાળી તરીકે ઓળખવા લાગ્યા. તેમણે પોતાના
વ્યવસાયમાં પણ પરિવર્તન કર્યું અને વ્યાપારમાં ઝુકાવતાં વિશ્ય બન્યા. કન્યા અંગેની લેવડદેવડ તથા બીજા વ્યવહારમાં તેમણે બહુ ઊંચું રણ જાળવ્યું, એટલે તેમની ગણના વીશામાં થવા લાગી. વીશા એટલે વશ વસા, રૂપિયે સવા રૂપિયો આજની પરિભાષામાં કહીએ તે નંબર એ વન. છેવટે “વીશા એ જ્ઞાતિસૂચક સંજ્ઞા બની. છે. અહીં એટલી સ્પષ્ટતા કરી દઉં કે જેઓ કન્યા

Page #55

૩૨
ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ અંગેની લેવડદેવડમાં તથા અન્ય વ્યવહારમાં ઊંચું ધારણ જાળવી ન શક્યા, તેમની ગણના દશામાં થવા લાગી. આ. રીતે વીશા કરતાં દશાનું સ્થાન નીચે ગણ્યું. કાલાંતરે તેમાંથી પાંચા અને અઢિયા પણ ઉત્પન્ન થયા, જે તેમના વધારે નીચા ધોરણને આભારી છે. | અમારા વિશા શ્રીમાલી પૂર્વજોનું ગોત્ર ચીકાણી હતું, તેની નૈધ વહીવંચાના ચોપડે બરાબર થયેલી હતી. અમુક સમયે તેઓ પાર્ધચંદ્ર ગચ્છના અનુયાયી બન્યા હતા.
તેઓ રાજસ્થાનમાંથી ખસતાં ખસતાં સૌરાષ્ટ્રમાં આવ્યા અને બોટાદ તથા ધ્રાંગધ્રામાં વસ્યા. આજે પણ બોટાદ અને ધ્રાંગધ્રામાં ચીકાણીઓનાં કેટલાંક ઘર છે અને તે બધા મૂર્તિ પૂજક સંપ્રદાયની આમન્યા પાળે છે.
ધ્રાંગધ્રાના ચીકાણીઓમાંથી શ્રી જૂઠાભાઈ દાણાવાડા. આવ્યાતેમને સગાધીને ત્યાં આવવું પડેલું કે તેઓ. દાણાવાડાના કેઈ ભાયાતના આમંત્રણથી ત્યાં આવેલા તે જાણી શકાયું નથી. ગમે તેમ પણ શ્રી જૂઠાભાઈએ પોતાનું જીવન દાણાવાડામાં પૂરું કર્યું અને તેમને વંશવેલે પણ ત્યાં જ પાંગર્યો.
* શ્રી ધીરજલાલભાઈને ત્યાં કેટલાક જૂના ચોપડા હતા, તેમાં એવો ઉલ્લેખ જોવામાં આવ્યો હતો કે આપણે વરધની માટી. ધ્રાંગધ્રાના ચીકાણુઓમાંથી લાવવી, એટલે જૂઠાભાઈ ધ્રાંગધ્રાના ચીકાણીઓમાંના એક હતા, એ વાત નિશ્ચિત છે. પરંતુ પછી તેમને ધ્રાંગધ્રા સાથે વિશેષ સંબંધ રહ્યો હોય, એમ લાગતું નથી.

Page #56

- THE
રસ કરી
કે આ
જ
એક
આ
કે રી
કરી શકે
કરી. ડો
.
છે
કે
આ
છે.
આ
રી છે તે
.
ઉપર
.
છે
?
.
નિકી
કરી
જે
3
ળ છે
-
( 2 છે
છે. આજે ) જી . ?
ચિત્રકામમાં મશગુલ – સને ૧૯૨૮

Page #57

બાલગ્રંથાવલીનું લેખન. સને ૧૯૨૮

Page #58

૨ નાવ બની -બાપુત કારજ લાલ ટી ક્ર૨ ૨0 શાહ,
21મી તો ૨ + ૧૯૩ ૭ ઉંમ૨ વર્ષ 21,
કરાંચીમાં અવધાનપ્રવેગે વખતે

Page #59

સરસ્વતી-વરદ-પુત્ર અને મંત્રમનીષી પદ
અર્પણ થયા પછી. સને ૧૯૬૯

Page #60

શ્રી ધીરજલાલ શાહ
૩૩ શ્રી જૂઠાભાઈના માધવજીભાઈ થયા, માધવજીભાઈના સવજીભાઈ થયા અને સવજીભાઈને ત્રિકમજીભાઈ થયા. આ બઘા પુરુષે વિષે વિશેષ કંઈ જાણી શકાયું નથી, માત્ર તેમની નામાવલી જ પ્રાપ્ત થયેલી છે, પણ એટલી વાત નકકી છે કે તેઓ ત્યાંના ભાયાતના કારભારી તરીકે કામ કરતા અને નાની દુકાનદારી ચલાવી સંતોષપૂર્વક પિતાનું જીવન ગાળતા. તેમની પ્રતિષ્ઠા પણ ઠીક જ હશે, નહિ તે સાયલાનિવાસી શ્રી ઓઘડ ગણેશ તેમની બહેન ત્રિકમજીને કેમ આપે? સામાન્ય રીતે ગામડાવાળાઓની. દષ્ટિ શહેર તરફે રહે છે, પણ શહેરવાળાની દૃષ્ટિ ગામડા તરફ રહેતી નથી. અહીં તે તેથી ઉલટું હતું. સાયલા શહેર હતું અને દાણાવાડા ગામડું હતું, છતાં આ પ્રકારને વ્યવહાર થયે હતે. - શ્રી ત્રિકમજીને માત્ર એક જ સંતાન હતું અને તે શ્રી કરશીભાઈ આ સગોમાં તેમના સગાંવહાલાંઓને વિસ્તાર બહુ મર્યાદિત હતે. .
. શ્રી કરશીભાઈ પોતાના જમાના અનુસાર થોડી ગુજરાતી ચોપડીઓ ભણ્યા હતા અને પોતાના બાપદાદાની માફક પરચુરણ દુકાનદારી કરી પોતાની આજીવિકા ચલાવતા હતા. તે સાથે ભાયાત દરબારનું કારભારું પણ કરતા, પણું તેમાં ઝાઝે કસ ન દેખાતાં તેને છોડી દીધું હતું. " તેમને વ્યાપાર અને વ્યવહાર કરતાં સેવાનાં કાર્યો વધુ ગમતાં, એટલે ગામની સાર્વજનિક પ્રવૃત્તિઓમાં રસ

Page #61

૩૪.
ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ લેતા અને એ રીતે લોકપ્રિય બનેલા. એ વખતે ગામના મહાજનની ધાક એવી હતી કે કેઈ તેની સીમમાં પ્રાણીની હિંસા કરી શકે નહિ. આમ છતાં વાઘરી તથા બીજા હિંસક લોકો ગામની સીમમાંથી સાંઢા પકડવાને પ્રયત્ન કરતા, તો ટેકરશીભાઈ પોતાના મિત્રો સાથે ત્યાં જઈ પહોંચતા અને તેમની સામે ઝઝુમીને ભગાડી મૂકતા. છેવટે તે તેમનું નામ સાંભળીને આવા લોકો થરથરતા અને ગામની સીમમાં આવવાની હિંમત કરતા નહિ
શ્રી ટકરશીભાઈ હિંમતવાન પણ એવા જ હતા. એક વાર તેઓ વઢવાણ કેમ્પથી ગાડામાં બેસીને દાણાવાડા આવતાં રસ્તામાં ચેરો મળ્યા, ત્યારે ગાડાનાં ઉપલાં ખેંચી ચેરોને સામને કરેલો અને તેમને ભગાડેલા. ટૂંકમાં શ્રી ટોકરશીભાઈની ગણના ગામના એક મઈ માણસ તરીકે થતી અને બધા પર તેમને પ્રભાવ પડતો.
અહીં એટલી સ્પષ્ટતા કરી દઉં કે દાણવાડાથી લગભગ સાત માઈલ દૂર વઢવાણ કેમ્પ નામનું શહેર આવેલું હતું, જે વખત જતાં સુરેન્દ્રનગર નામે પ્રસિદ્ધ થયું. દાણાવાડાના લોકે મોટાભાગે આ વઢવાણ કેમ્પમાં હટાણું માટે જતા અને સાંજ થતાં પાછા ફરતા. આવા જ એક પ્રસંગે ઉપરની ઘટના બનેલી.
શ્રી કરશીભાઈને સાધુ-સંતોની સેવા પૂબ જ ગમતી.
* કાચીંડા જેવા એક પ્રકારના પ્રાણું. તેને ઉપગ એક પ્રકારનું ઔષધીય તેલ બનાવવા માટે થાય છે.

Page #62

૩૫
શ્રી ધીરજલાલ શાહ ગામમાં કોઈ સાધુસંત પધારે કે તરત જ તેમની પાસે પહોંચી જાય અને દરેક પ્રકારે તેમની સેવા કરવા માંડે. આ સંગેમાં તેઓ પોતાના જીવનનિર્વાહ કરતાં વિશેષ કમાણી કરી શક્તા નહિ.
તેમનાં લગ્ન મેટી ઉમરે એટલે આશરે ચાલીશમાં વર્ષે વઢવાણ શહેરના રહીશ શ્રી જેચંદભાઈ માવજીની પુત્રી મણિબહેન સાથે થયાં. મણિબહેનની માતા પૂતળીબાઈ ઘણું ધર્મચુસ્ત હતા. સામાયિક, પ્રતિકમણ, વ્યાખ્યાનશ્રવણ, રાત્રિભેજનત્યાગ આદિ જૈન ધર્મના નિયમનું તેઓ ચુસ્તપણે પાલન કરતા હતા. શ્રી ધીરજલાલભાઈએ નાનપણમાં તેમને જોયેલાં, એટલે તેમને ચહેરો–મહોરો યાદ રહી ગયેલે, પણ તેમણે નિયમપાલન માટે પોતાના જીવનનું બલિદાન આપ્યું, ત્યારથી શ્રી ધીરજલાલભાઈને તેમના માટે અત્યંત માન ઉત્પન્ન થયું હતું.
વાત એમ બની હતી કે પૂતળીબાઈએ પોતાના નિત્યનિયમ અનુસાર ચોવિહારનું પચ્ચખાણ લીધું હતું, એટલે કે સૂર્યાસ્ત પછી આહાર–પાણું આદિને લગતી કોઈ પણ પ્રકારની વસ્તુ નહિ લેવાની પ્રતિજ્ઞા ગ્રહણ કરી હતી. .
હવે રાત્રિના લગભગ નવ વાગતાં તેમને કેલેરાની અસર જણાવા લાગી, એટલે આપ્તજનોએ કહ્યું: “અમુક પ્રકારની દવા લે.” પણ પોતાના નિયમને ખ્યાલ કરી તેમણે કોઈ પણ પ્રકારની દવા લેવાની ના પાડી દીધી. | આ બાજુ કેલેરાની અસર વધવા લાગે એટલે ઘરના

Page #63

४
ભાસ્તની એક વિરલ વિભૂતિ માણસ ડોકટરને બોલાવી લાવ્યા. ડોકટરે તેમને તપાસીને તથા તેમની હકીક્ત જાણીને કહ્યું કે “તમને કેલેરા લાગુ પડેલ છે, એટલે અત્યારે જ ઈંજેકશન લઈ લ્ય, નહિ તે સવારે જેવા પામશો નહિ.” છતાં પૂતળીબાઈ મક્કમ રહ્યાં. તેમણે કહ્યું: “ડોકટર ! પાંચમની છઠ્ઠ થતી નથી. હું મારા નિયમનો ભંગ નહિ કરું. ઇંજેકશન લઉં તે પણ આહાર– ત્યાગની બાબતમાં ભંગ થાય અને મારે એ ભંગ કર નથી.”
ડોકટરે કહ્યું : “એ ભંગ માટે પ્રાયશ્ચિત્ત લેજે, પણ અત્યારે તમારે જાન બચાવી લે.” પૂતળીબાઈએ કહ્યું :
મારા જાન કરતાં મારો ધર્મ મને વધારે વહાલે છે.” ડોકટર પાછા ગયા અને સૂર્યનારાયણનાં કિરણો અવનીને અજવાળે, તે પહેલાં તેમણે નશ્વર દેહને ત્યાગ કર્યો.
શ્રી ધીરજલાલભાઈ કહે છે કે જ્યારે તેમની ધર્મ શ્રદ્ધા અને તેમની મક્કમતાનું મને સ્મરણ થાય છે, ત્યારે મારું મસ્તક સહસા તેમને નમી પડે છે.
મણિબહેન આવી ધર્મપરાયણ માતાનું ધાવણ ધાવ્યા. હતા, એટલે તેમની ધર્મભાવના ઘણી ઊંચી હતી. તેમણે પાંચ ગુજરાતીનો અભ્યાસ કરેલ હતું, પણ સ્મરણ શક્તિ તીવ્ર હોવાથી તેઓ જે જે ધર્મકથાઓ કે ધર્મચર્ચાઓ. સાંભળતાં, તે તેમને બરાબર યાદ રહી જતી. આ રીતે તેમનું જ્ઞાનભંડળ મોટું હતું. - લગ્ન સમયે તેમની ઉંમર ઓગણીશ કે વીશ વર્ષની
હતા, એટલે તેમની સાસ કરેલ હતી
ચર્ચાઓ

Page #64

૩૭
શ્રી ધીરજલાલ શાહ હશે. શ્રી ધીરજલાલભાઈને જન્મ આ ધર્મપરાયણ માતાની કુક્ષિાએ વિકમ સંવત્ ૧૬૨ ના ફાગણ વદ આઠમ તા. ૧૮૩-૧૯૦૬ રવિવારની વહેલી સવારે થયો હતો. પુત્રના જન્મથી માતા-પિતા બંનેને ખૂબ આનંદ થયો. આ વખતે શ્રી ટોકરશીભાઈના માતુશ્રી દીવાળીબાઈ વિદ્યમાન હતાં. તેમના આનંદની તો અવધિ જ ન રહી. બે પેઢીથી એક જ પુત્ર પર વંશવેલે ચાલતું હતું અને શ્રી ધીરજલાલભાઈના જન્મ પહેલાં મણિબહેનને એક પુત્ર માત્ર બે માસને થઈ મરણ પામ્યો હતો, એટલે આ પુત્રનું આગમન તેમને અસાધારણ આનંદ આપે, એ સ્વાભાવિક હતું. તેમણે આ પુત્રનું મુખ જોતાં જ કહેલું કે “આ દીકરે અમારો દી કરશે,” એટલે કે અમારાં કુલને અજવાળશે. અંતઃ પ્રેરણાઓ ઘણીવાર સાચી હોય છે. દિવાળીબાઈની આ અંતઃ પ્રેરણા તે અચૂક સાચી જ પડી, એ હવે પછીની પંક્તિઓ વાચતાં સમજી શકાશે. •
ત્યાર પછી મણિબહેને બે પુત્રીઓને જન્મ આપ્યો હતું, તેમાં મોટીનું નામ ઝવેરી અને નાનીનું નામ શાન્તા હતું. આ બંને પુત્રીઓ ગ્ય ઉંમરે વિવાહિત થઈ હતી, પણ ત્યાર પછી થોડા થોડા વખતના અંતરે અવસાન પામી હતી.

Page #65

[૪]
બાલ્યાવસ્થા
એકવાર એક સજજને મને પ્રશ્ન કર્યો કે તમે શતાવધાનીજીની જન્મકુંડલી જોઈ છે? અને તેમાંના ગ્રહોનું નિરીક્ષણ કર્યું છે ? ' મેં કહ્યું ઃ ના. ' ,
તેમણે કહ્યું : તમે તો તેમના સમાગમમાં વર્ષોથી છે, છતાં આમ કેમ?
મેં કહ્યું? મૂરું નાસ્તિ કુતઃ શાર? જ્યાં જન્મકુંડલી બનેલી જ ન હોય, ત્યાં તે જોવાનું કયાં રહું?
તેમણે કહ્યું? શું તમે આ બાબતની ખાતરી કરેલી છે?
મેં કહ્યું : હા, શતાવધાનીજીએ પોતે જ મને આ વસ્તુ કહેલી છે.
તેમણે કહ્યું ઃ આવા મોટા માણસ અને તેમની જન્મ-- કુંડલી ન હોય, એ ખરેખર આશ્ચર્યજનક છે. ' કહ્યું : શતાવધાનીજી મેટા માણસ ખરા, પણ. તે શતાવધાનના પ્રયોગ કર્યા પછી તેમના જન્મસમયે

Page #66

શ્રી ધીરજલાલ શાહ
૩૯ સ્થિતિ જુદા પ્રકારની હતી. ઘરમાં ઘડિયાળ ન હતું અને જન્મકુંડલી માટે આગ્રહ ન હતું, એટલે જન્મકુંડલી. બને કયાંથી? - મને લાગ્યું કે તેઓ મારી આ વાત બરાબર સમજ્યા નહિ, એટલે તેની સ્પષ્ટતા કરતાં જણાવ્યું કે આજથી પચેતેર વર્ષ પહેલાં ગામડાઓમાં ચકસ સમય જોવાનું કે ઈ સાધન ન હતું. દિવસે સૂર્યની ગતિ પરથી અને રાત્રિએ તારાઓનાં સ્થાન પરથી સમય અંગે અનુમાન કરવામાં આવતું અને તેનાથી તેમને વ્યવહાર ચાલતું. ઘડિયાળ તે ત્યાં ઘણાં વર્ષ પછી દાખલ થયાં. વળી પુત્ર-પુત્રીનો જન્મ થતાં જ તેને ચેકસ સમય નેંધી લેવો જોઈએ અને તે પરથી જન્માક્ષર, જન્મપત્રિકા કે જન્મકુંડલી બનાવી લેવી જોઈએ, એવો વિચાર પણ ત્યાં પ્રવેશેલે ન હતા, દઢ થયેલ હતું. એટલે જન્મકુંડલી બનાવી લેવાનું મનમાં કુરે શી રીતે? આ જ્યોગોમાં તેમની જન્મકુંડલી બનેલી નથી. . તેમણે કહ્યું: નિષ્ણાત જેશીઓ જીવનની ઘટનાઓ પરથી જન્મકુંડલી તૈયાર કરી શકે છે, એ વાત શું શતાવધાનીજી નહિ જાણતા હોય ? ' મેં કહ્યું? આ વાત તેઓ બરાબર જાણે છે, પણ,
આ રીતે પોતાની જન્મકુંડલી બનાવવામાં તેમને રસ નથી. હું જ્યારે જ્યારે તેમની જન્મકુંડલી બનાવરાવી લેવાની
વાત નીકળી, ત્યારે તેમણે એક જ જવાબ આપ્યો છેઃ | મને ભવિષ્ય જાણવા કરતાં ભવિષ્ય ઘડવામાં વધારે રસ છે.

Page #67

ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ - સંભવ છે કે સુખની નિશ્ચિતતાથી આપણે છકી જઈએ અને દુઃખની નિશ્ચિતતાથી ડગી જઈએ. આ બેમાંથી એક પણ સ્થિતિ ઈષ્ટ નથી, એટલે આત્મશ્રદ્ધા કેળવી સન્મતિપૂર્વક જીવન વ્યતીત કરવું, એ જ હિતાવહ છે. આજે પણ તેમના આ વિચારમાં કંઈ ફરક પડ્યો નથી. . .
પેલા સજ્જને ત્યાર પછી વિશેષ પ્રશ્ન પૂછો નહિ અને અમારે વાર્તાલાપ. પૂરે થયે.
- શ્રી ધીરજલાલભાઈના જન્મસમયે દાણવાડામાં પાંચ-છ બ્રાહ્મણોનાં ઘર હતાં, તે મોટા ભાગે યજમાનવૃત્તિ પર નભતા હતા અને તેમાંનું એક જ ઘર જ્યોતિષનું કામ કરતું હતું, પણ તે પ્રાથમિક કોટિનું. શ્રી કરશીભાઈ એ આ ઘરના બ્રાહ્મણબંધુને પુત્રના જન્મસમયને ખ્યાલ આપ્યો હત, તે પરથી તેણે પુત્રનું જન્મનક્ષત્ર “મૂળ કહ્યું હતું અને રાશિ ધન કહી હતી અને તે અનુસાર પુત્રનું નામ છે કે ભ અક્ષર પર પાડવા જણાવ્યું હતું. શ્રી ધીરજલાલભાઈને સગી ફેઈ ન હતાં કે તેમનું સ્થાન લે એવી કઈ બીજી વ્યક્તિ ન હતી, એટલે તેમના માતાપિતાએ જ તેમનું ધીરજલાલ નામ પાડયું. આ વખતે તેમનાં દાદીમા દીવાળીબાઈ હૈિયાત હતાં, તેમણે કહ્યું કે મને તે ભાઈચંદ નામ ગમે છે, એટલે આ છોકરાને એજ નામે બોલાવીશ અને તેઓ જીવ્યા ત્યાં સુધી તેમને એ જ નામે બોલાવતા રહ્યા હતા.

Page #68

શ્રી ધીરજલાલ શાહ
અહીં એ પણ જણાવી દઉં કે પુત્રનું નામ ધીરજલાલ પાડવામાં માતાપિતાને કઈ ચેકસ હેતુ ન હતું. એ વખતે એ નામ સારું ગણાતું, એટલે જ તેમણે એ નામની પસંદગી કરેલી, પણ શ્રી ધીરજલાલભાઈ પ્રસિદ્ધિમાં આવ્યા પછી એ નામ અંગે કેવી ઉલ્ટેક્ષાઓ થઈ છે, તે જાણવાનું અહીં રસપ્રદ થઈ પડશે.
તેમને પ્રઢ સંસ્કૃત ભાષામાં લખાયેલું એક સન્માનપત્ર અર્પણ થયેલું છે. તેમાં જણાવ્યું છે કે વિજાતો सति विक्रियन्ते, येषां न चेतांसि त एव धीशः, इति महाकवि कालिदासोक्तं धीर-निरुक्तं सत्यापयितुमेव भवतूपूज्याभ्यां पितृभ्यां मणिबहेन-टोकरशीभ्यां सकललोकलाल्ये बाल्ये वयसि भवन्तः ‘श्री धीरजलाल'. इत्यभिधानेन सभाजिताः किंवा वणिजामन्ववाये सम्भूतोऽप्ययं धियां रजसामितस्तत आपतितानामपाकरणपूर्वकं सद्गुणानां सङ्ग्रहणे संवरणे परिष्करणे परिस्तरणे पुरस्करणे च पाटवं सन्धार्य तेषां लाने-आदाने अलाने-दाने च निपुणो भविष्यतीति सञ्चिन्त्यैव यथार्थ નાજાSSFira આપનાં માતુશ્રી પૂજ્ય મણિબહેન તથા પિતાશ્રી પૂજ્ય ટોકરશી શાહે બધા લોકોને પ્રિય એવા બાલ્યકાલમાં આપનું શ્રી ધીરજલાલ નામ રાખ્યું, તેમાં મહાકવિ કાલિદાસે ધીર શબ્દનું જે નિત કર્યું છે– વિકારનું કારણ હોવા છતાં જેમના ચિત્તમાં વિકારો આવતા નથી; તે ધીર કહેવાય છે–તેને સત્ય કરવા માટે જ રાખ્યું છે. અથવા આપશ્રી વૈશ્યકુલમાં ઉત્પન્ન થયેલા હોવા છતાં

Page #69

કર
ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ ધીમાં-બુદ્ધિમાં આવેલા માલિન્યને દૂર કરવામાં પ્રયત્નશીલ બની ઉત્તમ બુદ્ધિના સંગ્રહમાં, તેને સંસ્કાર કરવામાં, તેને ફેલાવવામાં નિરંતર આપ-લે કરતા રહેશો, એવી ભાવનાથી જ ધીરજલાલ નામે ઓળખાયા છે.
એક વાર એક વિદ્વાને વિશાલ જનસંખ્યાવાળી સભામાં તેમને પરિચય આપતાં જણાવેલું કે પુત્રપ્રાપ્તિની બાબતમાં તેઓ માતાપિતાને ધૈર્ય આપનાર નીવડ્યા, એટલે તેમનું નામ ધીરજલાલ રાખવામાં આવ્યું.
બીજા આવા એક પ્રસંગે એક સાક્ષર મહાશયે જણાવેલું કે તેઓ ધીર-ગુગંભીર એવાં માતાપિતાને ત્યાં જન્મ પામ્યા, તેથી તેમનું નામ ધીરજલાલ પડયું.
અહીં એટલું જણાવી દઉં કે પુત્ર-પુત્રીનાં નામે ઘણા ભાગે સંજ્ઞાસૂચક જ હોય છે, છતાં વિદ્વાને પોતાની પ્રતિભાથી તે અંગે અનેક પ્રકારની ઉભેક્ષાઓ કરીને તેને ગુણનિષ્પન્ન સિદ્ધ કરી શકે છે અને તે જનમનને આનંદ અને આશ્ચર્યનું કારણ બને છે.
શ્રી ધીરજલાલભાઈ સામાન્ય સ્થિતિમાં ઉછર્યા હતા, પણ માતાપિતાની અપૂર્વ મમતાને લીધે તેમના લાલન– પાલનમાં કોઈ ખામી આવી ન હતી. મેં અનુભવે જોયું છે કે એક પુત્રને શ્રીમંતને ત્યાં જન્મ થયો હોય તે તેને ઉછેરવામાં ઘણું કાળજી રાખવામાં આવે છે અને તે માટે ખાસ બાઈઓને રોકવામાં આવે છે, આમ છતાં તે વારંવાર માંદો પડે છે કે નબળાઈને ભોગ થઈ પડે છે અને

Page #70

શ્રી ધીરજલાલ શાહ
૪૩. ડોકટર-વૈદ્યના વિવિધ ઉપચારો કરવા છતાં તેના શરીરનું અને પરિણામે મનનું ચગ્ય ઘડતર થતું નથી, પરંતુ શ્રી ધીરજલાલભાઈ એક સામાન્ય સ્થિતિવાળા ઘરમાં જન્મવા છતાં સાથે પુણ્યને પુંજ લેતા આવ્યા હતા, એટલે કોઈ રોગ કે વ્યાધિઓ તેમની સતામણી કરી ન હતી. તેઓ બીજના ચંદ્રની જેમ અનુક્રમે વૃદ્ધિ પામતા હતા અને તેમનું શરીર તથા મન યોગ્ય રીતે ઘડાતું જતું હતું. - તેઓ એક વર્ષના થયા, ત્યારે ચાલતા-દોડતા થઈ ગયા હતા અને ઘણું શબ્દો બોલી શકતા હતા.
તેઓ દોઢ વર્ષના થયા ત્યારે એક યાદગાર ઘટના બની ગઈ, જેની અહીં નોંધ લેવી આવશ્યક છે. તેઓ ઘરના ઉંબરા પાસે ઓશરીમાં રમતા હતા. એમના પિતાજી કઈ કામે બહાર ગયા હતા, માતાજી બાજુના ઓરડામાં ગૃહકાર્યમાં નિમગ્ન હતા અને દાદીમા બીજા ઘરના ઓરડામાં ખાટલા પર સૂતા હતાં. એવામાં ફળિયામાંથી એક નાગણ ઓશરીમાં ચડી અને તેઓ રમતા હતા, તેની બાજુમાં થંઈને ઓરડામાં દાખલ થવા લાગી. તે વખતે શ્રી ધીરજલાલભાઈએ એક ગોળ સુંવાળી વસ્તુ સમજી રમવાની બુદ્ધિથી તેની પૂંછડી પકડી લીધી અને નાગણને થેડી પાછી ખેંચી.
, આ સયાગેમાં નાગણ છંછેડાઈને દંશ માર્યા વિના રહે નહિ, પણ કોણ જાણે કેમ તે એમની ઉપેક્ષા કરીને. પાછી ઓરડામાં દાખલ થવા લાગી. આમ તે અંદર જાય.

Page #71

ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ અને શ્રી ધીરજલાલભાઈ તેને પાછી ખેંચે, આવું શેડી વાર બન્યું હશે. ત્યાં તેમના પિતાશ્રી બહારથી આવ્યા અને આ દશ્ય જોઈને ડઘાઈ ગયા. શું કરવું? તે સૂઝે નહિ. એવામાં તેમના માતુશ્રી ઓરડામાંથી બહાર નીકળ્યા. તેઓ પ્રથમ તે આ દશ્ય જોઈને ડઘાઈ ગયાં, પણ પછી તેમણે પતિને જણાવ્યું કે “જ્યાં છેક નાગણની પૂછડી છેડી દે કે તરત તેને ઊંચકીને લઈ લે.” શ્રી ટોકરશીભાઈએ આ પ્રકારની હિંમત કરી અને તેમને ઉઠાવી લીધા. માતા-પિતા બંનેએ તેમને છાતીસરસા ચાંપ્યા અને ખૂબ વહાલ કર્યું. પછી અન્ય માણસની સહાય મેળવી એ નાગણને પકડી લીધી અને ગામ બહાર મૂકી આવ્યા.
બીજા દિવસે ત્યાં બે સ્નેહીઓ આવ્યા. તેમણે આ * ઘટના જાણીને કહ્યું: “જેમના માથે નાગ કે નાગણ ફેણ ધરે અથવા જે નાગ કે નાગણ સાથે રમે, તે આગળ જતાં ઘણે પરાક્રમી થાય અને તેને દેશમાં ડંકે વાગે.” માતાપિતાએ કહ્યું : “એ તે બને તે ખરું, પણ અત્યારે તેને જીવ બચે છે, તેથી અમારા આનંદને પાર નથી.”
ઉપરની ઘટના પછી થોડા જ વખતે તેમનાં માતુશ્રી તેમને સાથે લઈને પોતાના પિયર વઢવાણ શહેર પગે ચાલીને જઈ રહ્યાં હતાં. રસ્તામાં તેઓ તેમને એક બાજુએ બેસાડીને થોડે દૂર લઘુશંકા કરવા બેઠા, ત્યાં તે શ્રી ધીરજલાલભાઈને ચપલ જીવડે ચાલતા ચાલતા ડે દર કૃ હતો, ત્યાં જઈ પહોંચ્યા. તે જોઈ માતા દોડતા

Page #72

શ્રી ધીરજલાલ શાહ
૪૫ આવ્યા, ત્યાં તે તેમણે કૂવામાં શું છે ? એ જોવાની જિજ્ઞાસાથી મસ્તક નમાવ્યું અને તેઓ અંદર સરકી ગયા, પણ માતાએ તેમને એક હાથે પકડી લીધા. આ બધું ક્ષણવારમાં બની ગયું. હવે આ રીતે વધારે વખત માતાથી ઊભા રહેવાય એવું ન હતું, કારણ કે તેમનું શરીર કાંઠા પર તોળાઈ રહ્યું હતું અને ધ્રુજતું હતું. એવામાં કઈ વટેમાર્ગ ત્યાં આવી પહોંચ્યા અને તેણે આ મા-દીકરાને બચાવી લીધા. આ પ્રસંગનું વર્ણન કરતાં તેમના માતુશ્રીએ જણાવ્યું હતું કે મેં તે આશા છોડી દીધી હતી, પણ મનમાં ભગવાનનું સ્મરણ ચાલુ હતું, એટલે આ રીતે અણીના સમયે અણધારી મદદ મળી, એમ માનું છું.” - શ્રી ધીરજલાલભાઈ એ સમવયસ્ક મિત્ર સાથે ખેલતાંકૃદતાં પાંચ વર્ષ પૂરાં કર્યા, ત્યારે તેમને ગામની નિશાળે બેસાડવામાં આવ્યા. ત્યાંના રિવાજ મુજબ તેમના પિતાશ્રીએ નિશાળના મહેતાજીને રૂપિયા અને શ્રીફળ દક્ષિણામાં આપ્યા અને છેકરાને સારી રીતે ભણાવવાની સૂચના કરી, વિનંતિ કરી. આ મહેતાજી કે જેમનું નામ ભાઈશંકર હતું, તે સ્વભાવે કડક હતા, પણ વિદ્યાર્થીઓને શિક્ષણ બહુ સારું, આપતા. તેમના માનમરતબો ગામમાં ઘણે સારે હતે..
તેમણે શ્રી ધીરજલાલભાઈને એક ઘુટાવ્યો. તેઓ તેઓ તરત જ શીખી ગયા. ત્યાર પછીના નવ અંકે શીખતાં પણ તેમને વાર લાગી નહિ. કક્કો અને બારખડી પણ તેઓ જોતજોતામાં શીખી ગયા. આ રીતે તેમના પ્રાથમિક વિદ્યા

Page #73

ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ ભ્યાસમાં પ્રગતિ થવા લાગી, તેથી મહેતાને તેમના પ્રત્યે પ્રેમ પ્રકટ અને તેમની ગણના એક હોંશિયાર વિદ્યાથી તરીકે કરવા લાગ્યા.
શ્રી ધીરજલાલભાઈએ “મારા ઉપકારીજન”નામને એક નિબંધ લખેલે, જે પ્રસિદ્ધ થવા પામ્યું નથી અને તેની પ્રતિ નષ્ટપ્રાય થઈ ગયેલી છે, તેમાં તેમણે આ મહે- તાજીની પિતાના વિદ્યાગુરુ તરીકે માનભેર નેંધ લીધેલી હતી.
ગામની નિશાળમાં અભ્યાસ કરતાં શ્રી ધીરજલાલભાઈ આઠ વર્ષના થયા અને ત્રીજા ધોરણમાં આવ્યા કે એક દુર્ઘટના બની. - તેમના પિતાશ્રી છેલ્લાં બે વર્ષથી ગોધરા નજીક ટુવા સ્ટેશને એક દુકાનમાં ભાગીદાર તરીકે જોડાયા હતા અને ત્યાંથી અહીં આવ-જા કરતા હતા. છેવટે તેમણે નિર્ણય કર્યો હતો કે મારા આખા કુટુંબને મારે ત્યાં લઈ જવું, એટલે તેમણે ઘર સમેટવા માંડયું હતું અને કેટલીક વસ્તુઓ વેચી નાખી બાકીની અગત્યની વસ્તુઓનાં પોટલાં બાંધ્યાં હતાં. એવામાં તેમને તાવ આવ્યો અને માત્ર બેજ દિવસની માંદગીમાં તેઓ વિ. સં. ૧૯૭૦ ના કારતક સુદિ ૧ ની મધ્યરાત્રિએ અવસાન પામ્યા. આ વખતે ગામમાં રામલીલા. રમાઈ રહી હતી, તેને ખેલ બંધ કર્યો અને ગામમાંથી એક મઈ માણસ ચાલ્યો ગયે, તેને આઘાત સહુઅનુભવ્યું.
શ્રી મણિબહેન માથે તે જાણે આભ જ તૂટી પડયું. - જેના આધારે જીવન ચાલતું હતું, તે આમ એકાએક ચાલ્યા

Page #74

શ્રી ધીરજલાલ શાહ ગયા ! હવે આશરો કોને? શ્રી કરશીભાઈને એક પણ બંધુ કે એક પણ બહેન ન હતાં, એટલે નજીકનાં સગામાં ન હતો. વળી પુત્રની ઉંમર આઠ વરસની, પ્રથમ પુત્રીની ઉંમર પાંચ વર્ષની અને બીજી પુત્રીની ઉંમર ત્રણ વર્ષની હતી, એટલે એ બધાને ઉછેરવાને ભાર તેમના માથે આવી પડ્યો હતે. સહુથી વધારે વિચારણીય વાત તે એ હતી કે એ વખતે તેમની પાસે માત્ર સે રૂપિયાને જ અવેજ હતું, તેના આધારે કેટલા દહાડા વિતાવી શકાય? વળી તેમની પાસે રહેવાના ઘર સિવાય બીજી કોઈ મિલ્કતન હતી.
શ્રી ટોકરશીભાઈએ ધાર્યું હોત તે તેઓ આ ગામમાં પોતાના નામે કેટલીક જમીન કરી શક્યા હોત કે બે-ત્રણ નવાં ઘરો બાંધીને તેને પોતાની મિલકત બનાવી શક્યા હોત, અથવા તે દુકાનદારીમાં વિશેષ ધ્યાન આપ્યું હતું તે પાસે બે પૈસાને જીવ જરૂર થયો હોત, પણ તેઓ મોટા ભાગે સાર્વજનિક પ્રવૃત્તિઓમાં રચ્યા-પચ્યા રહ્યા હતા અને તેમણે પિતાની અંગત બાબત પર વિશેષ લક્ષ્ય આપ્યું ન હતું. તેમને એક-બે મિત્રોએ એમ પણ કહ્યું હતું કે
પંચાતિયાના છોકરા ભૂખે મરે” માટે બહારની પ્રવૃત્તિ ઓછી કરી ઘર પર વિશેષ ધ્યાન આપે, પણ “એ તે ઈશ્વર સંભાળી લેશે” એમ માનીને તેમણે તેના તસ્ક વિશેષ લક્ષ્ય આપ્યું ન હતું.
શ્રી મણિબેનને આ વાતનું દુઃખ જરૂર હતું, પણ તે માટે પતિને કડવા શબ્દો કહેવાને બદલે પોતે જ બધું

Page #75

૪૮
ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ
સહન કરી લેવું, એવા નિર્ણય તેમણે કર્યા હતા અને એ રીતે ઘરના કારભાર ચાલી રહ્યો હતા. એવામાં આ ઘટના બની, એટલે તેમની વિમાસણના પાર રહ્યો નહિ.
મનુષ્ય પર વીતે છે, ત્યારે ચારે બાજુથી વીતે છે,’ એવી એક ઉક્તિ પ્રચલિત છે. શ્રી મણિબહેનની બાબતમાં આ ઉક્તિ સાચી પડી. શ્રી ટાકરશીભાઈ ના ખરખરા કરવા. ગામેાગામના સાથે આવવા લાગ્યા, તેમને માટે રસોડુ ચલાવવું પડયું અને તે વખતના રિવાજ મુજબ સહુને ઘીમાં મેળેલી રાટલીએ પીરસવી પડી. આ · વ્યવહાર લગભગ એક મહિના સુધી ચાલ્યા, તેના ખર્ચ લગભગ રૂપિયા અઢીસા આવ્યા, એટલે પાસેના પૈસા વપરાઈ ગયા. અને બાકીના ખર્ચે પૂરા ફરવા માટે તેમને પાતાનાં સાનાનાં ઘરેણાં વેચવા પડયાં.
6
અહી એટલે સ્પષ્ટતા કહી દઉં કે શ્રી ટાકરશીભાઈની. સ્થિતિ સામાન્ય હોવાને લીધે શ્રી મણિબહેન પાસે એક મંગલસૂત્ર, એ સાનાની બંગડીઓ તથા કાનનાં વૈળિયાં. એટલાં જ સાનાનાં ઘરેણાં હતાં અને તે વખતના ૧૨. રૂપિયાના તાલાના ભાવે તેની કિંમત રૂપિયા દોઢસાથી. ખસેા જેટલી હતી. તાત્પર્ય કે સાથ-સથવારાના ખર્ચે પૂરે કરવા માટે તેમની પાસેનાં તમામ ઘરેણાં વેચવા પડયાં હતાં. લાકરિવાજના પાલન માટે તેમને કેટલું* બધુ* સહન કરવું પડયું હતુ, તે આ પરથી સમજી શકાશે.
.

Page #76

શ્રી ધીરજલાલ શાહ
એ વખતે વિધવા થનાર સ્ત્રીએ અગિયાર મહિના સુધી ખૂણે પાળ પડતે, એટલે શ્રી મણિબહેને અગિયાર મહિના ખૂણે પાળે. તે દરમિયાન તેમની જીવનચર્યા કેવી રહી, તે પણ અહીં જણાવી દઉં. તેઓ વહેલી સવારે ઉઠી પ્રથમ પંચપરમેષ્ઠિનું સ્મરણ કરતા, પછી ચોવીશ તીર્થકરો. અને સેળ સતીઓનાં નામ લેતાં અને ત્યાર બાદ અન્ય લેકેનું દળણું દળતા. પોતાનું દળણું તે બહુ થોડું હોય, તે આ વખતે જ દળી લેતા. પછી તળાવ કે કૂવેથી પાણીનું બેડું લઈ આવતા. ખૂણના નિયમ મુજબ આ કામ અંધારામાં જ કરવું પડતું. - - ત્યારપછી તેઓ રઈ કરતા, છોકરાઓને ખવડાવતાં અને શ્રી ધીરજલાલભાઈને તૈયાર કરીને નિશાળે એકલતા. બપોરે તેઓ લોકેનું ભરત-ગૂંથણનું કામ કરતા. આ કામમાં તેમની સારી હથોટી હતી. આ રીતે લોકોનાં દળણું અને ભરતગુંથણ કરીને તેઓ પોતાને તથા પોતાના પુત્ર-પુત્રીઓને નિર્વાહ કરતા. .
કઈ વાર પાડેશણ બહેને કહેતી કે “બહેન! તમારા માથે બહુ વીતી” ત્યારે તેઓ જવાબ દેતા કે “દમયંતી, સીતા તથા દ્રૌપદી વગેરેએ જે સહન કર્યું છે, તેના પ્રમાણમાં મારું દુઃખ તે કંઈ નથી. એ કાલે ચાલ્યું જશે અને બધાં સારાં વાનાં થશે?
શ્રી મણિબહેનને જૈનધર્મ પ્રરૂપિત કસિદ્ધાંતમાં : અટલ શ્રદ્ધા હતી અને તે તેમના આ દારુણ દુઃખમાં ઘણું

Page #77

૫૦
ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ સહાયભૂત બની હતી. મેં પૂર્વભવમાં જે કર્મો કર્યો હશે, તેનાં ફલ ભેગવી રહી છું, તે માટે અન્ય કેઈને દોષ શા માટે દેવો? કમેં કોઈને છેડયા નથી, તે મને કેમ છોડે? ભગવાન મહાવીરને પણ કર્મનાં ફલ ભેગવવા પડ્યાં હતાં, તે હું કોણ?” આવા આવા વિચારોથી તે પોતાનાં મનનું સમાધાન કરતા અને કામે લાગી જતા.
આ વખતે શ્રી ધીરજલાલભાઈ તેમને ગૃહકાર્યમાં મદદ કરતા, એટલે કે કૂવે જઈ પાણી ભરી લાવતા, છાણ-માટીની જરૂર હોય છે તે પણ લઈ આવતા અને શાક પાંદડું તથા બીજી જરૂરી વસ્તુઓ ખરીદી લાવતા. અનાજ કે કપડું લાવી આપવાનું કામ તેમની પાડોશમાં રહેતા દેશીભાઈઓ લાગણીપૂર્વક કરી આપતા.
ખૂણે મૂક્યા પછી શ્રી મણિબહેનના સગા કાકા શ્રી રઘુભાઈ તેમને પિતાને ગામ દેવચરાડી લઈ ગયા કે જે દાણાવાડાથી પાંચ-છ માઈલના અંતરે આવેલું હતું. શ્રી ધીરજલાલભાઈ એ ત્યાં ત્રીજી ગૂજરાતીને અભ્યાસ પૂરો કર્યો અને ચોથીની શરૂઆત કરી, પરંતુ સંગવશાત્ દશ મહિના પછી ત્યાંથી પોતાને ઘરે પાછું ફરવાનું થતાં તેની પૂર્ણાહુતિ દાણાવાડામાં કરી. ત્યારબાદ શ્રી ધીરજલાલભાઈના સગા મામા શ્રી જેઠાલાલ તેમને વઢવાણ શહેર લઈ ગયા, જ્યાં ધળી પળની મેટી ગૂજરાતી નિશાળમાં તેમને પાંચમી ગૂજરાતી ભણાવી છઠ્ઠીમાં પહોંચાડ્યા. - આ રીતે શ્રી ધીરજલાલભાઈને પિતાને પ્રાથમિક

Page #78

પર
શ્રી ધીરજલાલ શાહ અભ્યાસ પૂરો કરવા માટે ત્રણ સ્થાને રહેવું પડ્યું, પણ તેઓ બુદ્ધિમાન તથા વિદ્યાપ્રેમી હોવાથી અભ્યાસમાં હરકત આવી નહિ.
તેઓ દાણવાડાની રહેણાક દરમિયાન એક વાર બંધાર કૂવામાં, તે એક વાર ભાડિયા કૂવામાં પડી ગયા હતા, પણ લકોએ તેમને બચાવી લીધા હતા. તે જ રીતે વઢવાણની રહેણાક દરમિયાન ભોગાવા નદીમાં નહાવા જતાં ઊંડા ધરામાં પહોંચી ગયા હતા અને ગળકાં ખાવા લાગ્યા હતા, ત્યારે પણ નજીકના લેકએ જ તેમને બચાવ કર્યો હતે.
શ્રી ધીરજલાલભાઈએ પિતાના બાલ્ય જીવનની યાદ આપતી એક લેખમાળા “શૈશવકાલનાં સંસ્મરણ” નામથી લખેલી હતી, જે પ્રકટ થવા પામી નથી, પરંતુ તેમાંનું “અનન્ય કુદરત પ્રેસ” નામનું એક પ્રકરણ પાઠકની જાણું માટે હવે પછી રજૂ કર્યું છે, તેના પરથી તેમના માનસિક વલણને ખ્યાલ આવી શકશે.

Page #79

[૫] અનન્ય કુદરતપ્રેમ
[ આ પ્રકરણ શ્રી ધીરજલાલભાઈની ભાષામાં કેટલાક સુધારાવધારા સાથે અપાયેલું છે. ]
આગળ જતાં મને કાવ્યો રચવાની પ્રેરણા થઈ. ચિત્રકામ પસંદ પડયું અને પ્રવાસ કરવાનો શોખ જાગે, એ. બધાના મૂળમાં મારે કુદરતપ્રેમ કારણભૂત હતું. તેની શરૂઆત મારી બાલ્યાવસ્થામાં કેવી રીતે થઈ ? તે હું તમને જણાવવા ઈચ્છું છું.
મારા ઘરમાં ઠીક ઠીક મોટું ફળિયું હતું. આ ફળિયાની ખુલ્લા ભાગમાં ચોમાસાના દિવસો દરમિયાન થોડાં શાકભાજી વવાતાં, જેને અમે બકાલું કહેતા. તેમાં ભીંડે, ગવાર, તુરિયા તથા કાળું મુખ્ય હતાં. બીજ વવાયા પછી એ બકાલું ઉગવા માંડતું અને તેને કુણા કુણાં પાન આવતાં, ત્યારે મારા આશ્ચર્યને પાર રહેતું નહિ. એક નાનકડા બીજમાંથી આ બધું તૈયાર કરનારું કેવું હશે ? એ પ્રશ્ન મારા બાલમાનસમાં વારંવાર ઉઠતે. એને જવાબ એમ

Page #80

શ્રી વીજલાલ શાહુ
પ૩
મળતા કે રાત્રે ભગવાન છાનામાના આવીને આ બધું બનાવી જાય છે ! એ વખતે મારે માટે ભગવાન શબ્દ એવા ભારે હતા કે તેની સામે કઈ પણ ખેલવાની, વિચારવાની કે પ્રશ્ન કરવાની હિંમત થતી નહિ. પરંતુ આ છોડ-વેલાને પાંગરતા તથા ફૂલવાળા થતાં જોઇને મને ખૂબ આનંદ આવતા. ખાસ કરીને ફૂલની સામે તા હું ટગર ટગર જોયા જ કરતા. એમાંથી કાઇ ફૂલ ખરી જતું તેા મને ભારે દુઃખ થતું.
જ
ભીંડાની કૃણી શિંગા, ગવારની લાંબી ફળિયા તથા તુરિયાંને તેના વેલા પર લટકતાં જોવાં એ પણ જીવનના એક આનંદ છે! પણ આજે તા આપણુ આનંદનું ધારણ એટલું વિકૃત થઇ ગયું છે કે આપણે આવી શાંત ને ન`િક વસ્તુને આનંદ માણી શકતા નથી ! આપણને તા ૫૫ ટી'ટી' કે છન—ન—ન-છમ હોય ત્યાં જ આનંદ આવે છે!!
કહેાળાના નિ–પ્રતિદિન વધતા જતા કદે મારી કુતૂહલવૃત્તિને સારી રીતે ઉશ્કેરેલી. ‘શું તે હજી માટું થયા જ • કરશે ? કેવડું મોટું થશે ? એ આવડુ' માટુ' શી રીતે થતુ હશે ? વગેરે વગેરે. પરંતુ આખરે તેને ઉતારી લેવામાં આવતું, એટલે મારી કુતૂહલવૃત્તિ શાંત થતી. આ ફળમાં એક ખૂબી એ છે કે તેને કાપીને ઘઉંના આટાની બાંધેલી કણક પાસે મૂકયું હોય તેા કણક અવશ્ય આસરી જાય, અર્થાત્ ઢીલી પડી જાય.
આ બકાલાં કે શાકભાજીને લીધે કાઇ કાઈ વાર અમારાં ફળિયામાં ઘા આવતી. એ નાની પાટલાઘા હતી.

Page #81

૫૪
ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ બીજી ચંદનઘો થાય છે, તેને એક વાર કૂવાનાં પત્થર પર. ચટેલી જોઈ હતી. વાતમાં સાંભળેલું કે ચંદનઘોના પૂછડે. રેશમની દોરી બંધાય છે, પછી તેને ઘા કરવામાં આવે કે કેટ-કિલ્લાનાં મથાળે બરાબર ચેટી જાય છે અને તેના આધારે ચોરો તે કેટ-કિલ્લો ઓળંગી અંદર રહેલાં મકાન કે મહેલમાં ઘૂસી ચેરી કરવામાં સફળ થાય છે, એટલે તેની શક્તિ માટે માન ઉપજે એ સ્વાભાવિક છે. આ વાતમાં કેટલું તથ્ય હશે ? તે હું કહી શકતો નથી, પણ આપણા લોકોએ પશુ-પક્ષીની જોડે સારો સહવાસ કેળવી તેમની વિવિધ શક્તિની પિછાણ કરેલી, એટલે આવું કંઈ પણ હોય તે નવાઈ નહિ. .
અમારા ઘરમાં કોઈક વાર સાપ પણ નીકળ. તેને અમે બાપજી કે ઘોઘા બાપજી કહેતા. તે આવ્યાની ખબર પડતી, એટલે ઘીને દીવો કરી તેમને પગે લાગતા ને બાપજી ! આ તમારી આડીવાડી છે, અર્થાત્ તમને અહીં હરવા-ફરવાને હક છે, પણ છોકરાં તમારાથી બીએ છે, માટે હવે મહેર કરો અર્થાત્ ચાલ્યા જાઓ !” એવી વિનંતિ પછી બાપજી અદૃશ્ય થતાં, તે અમારા પર મહેર કરીને કે બીજા કોઈ કારણે તેની ખબર નથી, પણ તેમણે અમને કઈ દિવસ નુકસાન પહોંચાડેલું નહિ, એ નક્કી છે.*
ફળિયામાં કોઈ વખત કાનખજરા પણ નીકળતા. * તેમને જે સર્પદંશ થયેલે, તે ગામમાં આવેલા કોઠાના - પાસે થયેલે, ઘરમાં નહિ.

Page #82

શ્રી ધીરજલાલ શાહુ
ય
તેમાં મોટા કાનખજૂરા લગભગ પાંચ ઇંચ લાંબા જોવામાં આવતા. એક વાર હું રીસાઈને ફળિયામાં રહેલા ખાટલાની પાછળ ભરાયેલેા, ત્યારે આવા મોટા કાનખજૂરા જમણા પગના સાથળ પર કરડેલા ! અને હું રાડારાડ કરતા બહાર આવેલા. પછી શું ઉપચાર કર્યાં તે ખબર નથી. તેનું લીલું ચકામું લગભગ બેથી ત્રણ ઈંચ જેટલું મોટું થયેલું !
કાનખજૂરા હાય ને વીંછી ન હેાય એવું કેમ બને ? મારા પિતાશ્રી વીંછીના બે-ત્રણ બચ્ચાંઓને હાથ પર ચડાવી શકતા. તેઓ કહેતા કે તેમણે એક મંત્ર સિદ્ધ કરેલા છે. એ વખતે મારી ઊમર નાની, એટલે તે સ’બધી કઇ વિશેષ પૂછપરછ કરી. શકેલા નહિ. આગળ જતાં અમદાવાદમાં બે વાર વીંછી કરડેલા છે, પણ મારા ઘરમાં તેવા વખત આવેલા નહિ. અથાણાં માટે કેરાં પલાળ્યાં હોય ને તેનુ' પાણી ફળિયામાં ફેંકયુ હાય, તે જગાએ જો તરત છાણા થપાય તા વીંછીના જમેલા જામી પડે. આગળ જતાં દેડકાં, માછલાં, વીંછી વગેરેને રાસાયણિક પ્રયાગાથી બનાવવાની વિધિ જોયેલી. તેમાં વીંછી માટે કૈરાનું પાણી તથા છાણા બંનેના ઉલ્લેખ હતા, એટલે જે કંઈ બનતું તે કુદરતી નિયમેાને લીધે બનતું એ ચેાસ !
ઝાડપાને
"
મારાં ગામમાં લીંબડાના ઝાડ સહુથી વધારે હતાં. તેની છાયા શીતળ અને આરેાગ્યદાયક એટલે જ એને વધારે પસ'ગી મળી હશે. ચૈત્ર મહિનામાં જ્યારે લીમડે કાર

Page #83

૫૬
અને કામ પાકના વીવીને
ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ આવતું, ત્યારે એને દેખાવ બહુ મનોહર લાગતે. પછી લાળીઓ પાકતી ત્યારે પણ એ સુંદર જ દેખાતે. મેં એની લીંબોળીઓ વીણી વીણુને ખાધેલી છે. લીમડાની જરૂર આમ તે ઘણી પડે, પણ મારા જેવી. નાની ઉમરના છોકરાઓને નિશાળમાં ગુંદરની જરૂર પડતી, ત્યારે તેને ખાસ યાદ કરતા. ચપ્પા વડે તેનાં થડમાંથી થોડે ભાગ કાપી નાખતા કે બે ત્રણ દિવસમાં જ તેમાંથી તાજે ગુંદર મળી આવતે. બાવળે પણ ગુંદર થતો, પરંતુ અમે મોટા ભાગે આ ગુંદરને જ ઉપયોગ કરતા.
ગામમાં થોડીક આંબલી હતી, તેના પર ચડીને ઘણીવાર કાતરા પાડેલા છે. બે ત્રણ બેરડીઓ પણ હતી, તેનાં ખાટાં-મીઠાં બોર ખાધેલાં છે. એક બે ગુંદીઓ પણ હતી, તેનાં લાલ નાનાં ગુંદાઓએ મારી રસવૃત્તિ તૃપ્ત કરેલી છે. મારા ગામમાં પીંપળે ર ખડે હતે, વડનું ઝાડ એક પણ ન હતું.
ઘણું ઘરમાં તુલસી વવાતા, કેટલાક ઉપયોગી છેડ તથા વેલા પણ ઉગાડવામાં આવતાં, જેમાં અરડુસી અને સમુદ્રશેષ મને બરાબર યાદ આવે છે. અરડુસીના પાન ઉધરસ–દમવાળાને કામ આવતાં ને સમુદ્રશેષનું મોટું પાદડું ગૂમડું પકવવામાં તથા રૂઝાવવામાં ઉપયોગી થતું. ગામ બહાર બાવળ, બેરડી, ખીજડા, લીમડા જેવામાં આવતા તથા આવળ, કેરડા અને ઝીપટા (જવાસા)ની છત જણાતી. વાડ મોટા ભાગે હાથલા કે ડાંડલિયા શેરની થતી.

Page #84

શ્રી ધીરજલાલ શાહ
૫૭
પક્ષીઓ
અમારાં ગામમાં મેર, કબૂતર, કાગડા, હાલા, ચકલા, કાબર તથા પાપટ વિશેષ જોવામાં આવતા. તેમાં મેારની પીછીએ તથા તેની સુંદર ડૉક જોઈ ને મને એમ થતું કે આ બધું આવી સરસ રીતે કાણે ચીતર્યુ હશે ? મેારની કળા મને બહુ ગમતી. ઢેલાને પણ મેં નાચતા જોઈ છે. મારના ટહૂકા થતા અને મારા દિલમાં કઈ કઈ થઈ આવતું. કેવા સુંદર હતા એ ટહૂકા ! જ્યારે વરસાદના દિવસેા નજીક આવતા, ત્યારે માર વધારે ટહૂકવા માંડતા. એ સાંભળી લેાકેા કહેતા કે એ મેહને ખાલાવે છે. ત્યાર પછી મેહ જરૂર આવતા, પણ તે એમના ખેલાવવાથી આવતા કે એમ ને એમ આવતા, એની મારા જેવા નાના છોકરાને શી રીતે ખબર પડે ? હું મોટા થયા અને ચિત્રકામ શીખ્યા તથા ખાસ કરીને પ્રાકૃતિક દૃશ્યા ( Landscapes ) ચીતરવા લાગ્યા, ત્યારે આ મારેાએ ઘણી સુંદર સામગ્રી પૂરી પાડેલી. પણ "મારની એક વાત મને ખટકેલી. તે સાપને જોતાં કે મારી નાખતા. મને થતું કે આ સુંદર પક્ષીઓ આવું દુષ્ટ કામ શા માટે કરતા હશે ? કાઈ પણ પ્રાણીને મારવું એ મહાપાપ છે, એ શિક્ષણ માતુશ્રીએ મને નાનપણથી જ આપેલું અને ગામમાં આવતાં જૈન સાધુ મહારાજોએ તેની વારંવાર પુષ્ટિ કરેલી, એટલે મારા મનમાં આવા ભાવ ઉઠતા. પરંતુ આવું તેા કોઈક વખત જ બનતું, એટલે માર વિષેના મારા સદ્ભાવ ઝાઝો ઘટેલે નહિ.

Page #85

૫૮
ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ. કબૂતરને અમે ભગત તરીકે ઓળખતા, કારણ કે તે કઈ જીવડાંને મારતા ન હતા, પણ અમારી માફક માત્ર જુવાર વગેરેના દાણા પરજ નભતા હતા. મહાજન તેમને હંમેશાં જુવાર નાખતું, તે પણ મુખ્યત્વે આ કારણે જ. જ્યારે દાણા નંખાતા ત્યારે તેઓ મેટી . સંખ્યામાં ઉતરી પડતા અને કેઈક વાર લડી પણ પડતા. પરંતુ એ : તે ભાઈભાંડુઓ જેવી. લડાઈ હતી, ભારત-પાકિસ્તાન કે ચીન-જાપાન જેવી નહિ. '
કાગડાને તે ભૂલાય જ કેમ? જ્યારે તે છાપરે આવત કે વળી–વાંસ પર બેસીને કા–કા કરતો, ત્યારે સ્ત્રીઓ કે કન્યાઓ બેલતી કે “કાગડા તારી સેનાની ચાંચ, કાગડા તારી રૂપાની ચાંચ, જે સારો સંદેશ લાવ્યા હોય તે ઉડી જજે !” એ સાંભળી મને થતું કે કાગડાની ચાંચ તે હાડકાની બનેલી છે અને રંગે પણ ગાડાની મળી જેવી કાળી છે, છતાં તેની ચાંચને સોનાની તથા રૂપાની. કહેવામાં કેમ આવતી હશે? પરંતુ પછીથી સમજ પડી કે કાગડે તે સમાચાર લાવનાર સંદેશવાહક છે, એટલે તેનું આવા શબ્દોથી સન્માન કરવું જોઈએ. * કાગડામાં બીજાં દૂષણે ગમે તે હશે, પણ તેની ચતુરાઈ તે પ્રશંસનીય જ છે. તેથી જ વિદ્યાર્થીઓનાં પાંચ, લક્ષણમાં કાક જેવી ચેષ્ટા રાખવાની ભલામણ કરેલી છે.
હેલાં કબૂતરથી નાનાં અને ચકલાંથી મેટાં હોય છે. તેમને રંગ આછો જાંબુડી કે ગુલાબી હોય છે. તે.

Page #86

શ્રી ધીરજલાલ શાહ
૫૯ બેઠાં હોય ત્યાં ઘૂ ઘૂ કર્યા જ કરે. પણ દિવસે ભારા પર બેસીને આ રીતે બેલે તે ભારે અપશુકન કહેવાય, એટલે એવા વખતે તેને કાંકરે ફેંકીને કે બીજી રીતે ઉડાડી. મૂકતા. એની બીજી ખાસિયતે જાણવામાં આવેલી નહિ.' - ચકલાં ઘણી જાતનાં જોવામાં આવતાં. તે ચકચક કર્યા જ કરે, એટલે તેમનું નામ ચકલાં પડયું હશે. લોકો કહેતાં કે ચકલીઓ ઘરમાં આવે, એટલે ધન વધે, પણ ઘણી ચકલીઓ આવવાં છતાં અમારા ઘરમાં ધન વધ્યું ન હતું, તે હું બરાબર જાણું છું. આ કાબરે રંગે કાળી, પીળી અને બોલવામાં ઘણી શ્રી, તેથી કોઈક વાર કંટાળે પણ આપે. આ કારણે જ બહુ બોલી ને માથું પકાવનારી છોકરીઓને કાબર કહેવામાં આવતી. તેની આંખોની આસપાસ જે પીળા રંગની પટ્ટી. હોય છે, તેણે મારું ખાસ ધ્યાન ખેંચેલું. આજે વિજ્ઞાપન -કળામાં કાળા અને પીળા રંગને ખૂબીપૂર્વક ઉપયોગ. કરવામાં આવે છે, પણ અહીં તે કુદરતે જ તે કામ કરી લીધું હતું. ક્યા વિજ્ઞાપન માટે?
પાપટ મને બહુ ગમતા. એક તે રંગ મજાને, કાંઠલે સુંદર અને ચાંચ વાંકડી. વળી તેને કેળવ્યા હોય. તે રામ રામ વગેરે બેલે. તેની ચતુરાઈ અને વફાદારી વિષે ઘણું વાતે સાંભળેલી, એ પણ તેના પ્રત્યે પ્રેમ ઉપજવાનું એક કારણ. કેઈક વાર વાઘરી વગેરે પોપટનાં.

Page #87

- ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ બચ્ચાંને વેચવા પણ લાવતાં. તે જોઈને એક વાર મને પોપટનું બચ્ચું ખરીદીને પાળવાનું મન થઈ ગયેલું અને તે માટે પોપટ વેચનારને ઘરે પણ જઈ આવેલે, પરંતુ માતુશ્રીએ કહ્યું કે “આપણાથી પક્ષીને પળાય નહિ. તે કદી ભૂખ્યા- તરસ્યા રહે કે બિલાડી વગેરે મારી નાખે તે આપણને - પાપ લાગે.' તે વખતે મેં કહેલું કે આ પોપટને ભૂખ્યો
–તરસ્યો જરાયે નહિ રાખીએ. વળી તેને બિલાડી ન મારી નાખે તેની ચોકી હું કરીશ.” ત્યારે માતુશ્રીએ કહ્યું કે : “એને માટે એક સારું પાંજરું ઘડાવવું પડે, રેજ મરચાં, જમરૂખ વગેરે ખવડાવવાં પડે, તેને કેટલો બધો ખર્ચ આવે?” ખર્ચની વાત આવી, એટલે હું ચૂપ થઈ ગયે, પણ તે દિવસે એકલે બેસીને ખૂબ રડો હતે.
સમળીને આકાશમાંથી અતિ ઝડપપૂર્વક નીચે ઉતરી - આવતી જોયેલી. એકાદ વખત પડકું એટલે નાના સપને પકડતાં પણ જોયેલી. રાતે ચીબરી બેલતી તે ઘણી વખત સાંભળતે, પણ કેવી હોય તે નજરે જોયેલી નહિ. ગામબહાર તેતર, લેલા, કાળા કેશી, નીલકંઠ વગેરે પણ જોયેલા. તળાવમાં ટીટોડા, બગલાં, બતક તથા સારસ પણ જોયેલાં.
ગમે તે કારણે પક્ષીઓ મને બહુ ગમતા. તેથી જ તેમણે મારી કવિતાઓ અને લખાણમાં અનેક જગાએ દેખાવ દીધું છે. આ

Page #88

૬૧.
શ્રી ધીરજલાલ શાહ ગ્રામ્ય પશુઓ : | મારા ગામનાં પશુઓ પણ મારી નજર આગળ તરે છે. સવારમાં સાંતીડાં બહાર નીકળતાં, ત્યારે ગળામાં ટેકરી બાંધેલા બળદ જે છટાથી ચાલતા, તે હું જોઈ રહેતે. ઘણી વખત તેમની પાસે જઈ ગમાણમાંની કડબ પણ નરી . હશે. તેમને હાથથી પંપાળવા જેટલી તે હિંમત ન હતી, પણ ખેડૂતોને જ્યારે તેમના પર હુંફાળે હાથ ફેરવતાં
તે ત્યારે દૂર ઊભે ઊભે આનંદ પામતે. ઘણી વાર ખેડૂત પિતાના બળદની સાથે વાત કરતા, ત્યારે મને એમ થતું કે આ બળદો શું સમજતા હશે? પણ પોતાની વાત બળદને કરી છે, એ વિચારે ખેડૂતે એક જાતનું આશ્વાસને પામતા. આ બળદો શંકર ભગવાનનું વાહન કહેવાય, એટલે જોરાવર હોય એમાં નવાઈ શી?
ગામમાં મહાજનને પાળેલો એક સાંઢ-આખલે હતું. તે બનતાં સુધી કેઈને મારતે નહિ, પણ કેઈ તેને ખીજવાનું કારણ આપે તેં એને મિજાજ જલ્દી બગડી
જતે અને તે ખીજવનારને શીંગડે ચડાવ્યા સિવાય છોડનહિ. | ગાયની આંખમાં મેં એક પ્રકારને નેહ નિહાળેલ. કદાચ તે કારણે જ લેકે તેને ભલી કહેતા હશે. ગાયનાં શરીરમાં તેત્રીશ કટિ દેવ વસે છે, એ વાત ગામલોકેએ કહેલી, એટલે અમે તેને ઘણા ભાગે ગાયમાતા કહીને જ બેલાવતા. પણ એ માતા જ્યારે ચરવા નીકળતી અને ઉકરડા વગેરેમાં પહોંચી વિણ ખાવા લાગતી, ત્યારે મારું

Page #89

ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ મન ખિન્ન થઈ જતું. જેનાં શરીરમાં તેત્રીશ કોટિ દેવ વસે, તે આ રીતે વિશે શા માટે ખાતી હશે? પણ તેને ઉત્તર ભાગ્યે જ મળો. ગાયનું મૂત્ર પવિત્ર ગણાતું અને ખસખૂજલી થઈ હોય તે તેના સ્નાનથી ફાયદો થતો, એટલે એક-બે વાર તેનાથી સ્નાન પણ કર્યું હશે ! ગાય ફુગરાતી ત્યારે ભારે થતી. પછી તે કેઈની નહિ. જે આવે તેને માર્યા વિના ન મૂકે. પણ તેને કેધ શાંત પડી ગયા પછી વધે નહિ. તેને વાછરડાં પર ઘણું હેત, વાછરડાને પ્રેમથી ચાટે, તેનું શરીર સાફ કરે અને ધવડાવે પણ ખરી !
ગામમાં ભેંસે ઘણું હતી, દૂધ, દહીં અને ઘીને મોટો ભાગ તે જ પૂરો પાડતી હતી, એટલે તેના પ્રત્યે પ્રેમ હોય એ સ્વાભાવિક છે. ભેંસનું ભરાવદાર શરીર અને લાંબા વાંકા શીંગડાં જોઈ દિલ ખુશ થતું, પણ જ્યારે તળાવ કે ખાબોચિયામાં પડીને તેની સ્નાન કરવાની રીત જેતે ત્યારે એ ખુશી ખલાસ થતી ! અમે તે કાદવથી ન ખડાઈએ માટે તળાવમાં પગ મૂકતા પણ ડરતા, ત્યારે આ તે કાદવથી આખા શરીરને ખરડવામાં આનંદ માનતી !
ગામમાં કેટલાક ઘડા પણ હતા. ઊંચાઈમાં ઠીક ઠીક, રંગે પણ સારા. તેના પર પ્રથમ ચડેલો, ત્યારે પટકાયેલ, એટલે ફરી ચડવાનું મન થતું નહિ, પરંતુ ગામગામતરે જતાં તેના પર બેસવાના પ્રસંગે આવેલા. દશેરાના દિવસે ગામના ઘોડા દોડતા ત્યારે જોવાની ખૂબ મજા આવતી. ઘેડાના વાળથી કઈ વસ્તુને બાંધી હોય તે ખબર ન પડે.

Page #90

શ્રી ધીરજલાલ શાહુ
૬૩
તેને આંગળી સાથે બાંધી રાખ્યો હોય તેા પેલી ચીજને હુકમથી હાલતી બતાવી શકીએ, તેથી ઘેાડાના પૂછડામાંથી વાળ તાડવા જતા. એ કામ ઘણી ચાલાકીથી કરવાનું હતું, નહિ તા પેટમાં એક લાત વાગે ને સાથે વરસ પૂરા થાય! પરંતુ અમે એ કામમાં સફળતા મેળવતા હતા. ઘેાડાની કેશવાળી મને ખૂબ ગમતી. તેના હણહણાટ સાંભળતા ત્યારે મારી સુસ્તી ઉડી જતી અને ટટાર થઈ જતા.
ગધેડાં કુંભાર અને રાવળને ત્યાં પાળવામાં આવતાં, પણ ઘણીવાર તેને ચરવા માટે છૂટાં મૂકતાં ત્યારે ગામમાં જ્યાં ત્યાં રખડતાં, એટલે તેમના પણ ઠીક ઠીક પરિચય થયેલા. પ્રથમ જ્યારે ગધેડાં ભૂકતા ત્યારે કાનમાં આંગળી નાખતા, પણ પછીથી તેની ખેાલીનું આખાદ અનુકરણ કરતાં શીખી ગયેલા. આગળ પર અમદાવાદ વગેરે સ્થળે પશુપક્ષીઓની બાલીની નકલ કરવાના પ્રસંગ આવેલા, ત્યારે મારી આ કળાની ડીક ઠીક પ્રશંસા થયેલી.
ગામમાં ઊંટ એકાદ એ હશે, પણ ગામને પાદર ઘણી વાર ઊંટ આવતા, તેમને ધારી ધારીને જોયેલા. આપણા કિવઓએ ઊંટનાં વાંકાં અગાની ખૂબ મશ્કરી કરેલી છે,
.
પણ વક્રતા વગર કયા આકાર સુંદર લાગે છે.? ચંદ્ર ચારસ હાય કે ભામિનીની ભૃકુટિ સીધી હોય તેા કવિ તેનું આટલું સરસ વર્ણન કરત ખરા ? ઊંટના હાઠ ઊંચા નીચા થયા જ કરે, પણ આપણે ત્યાં પાનપટ્ટી ખાનારા એ

Page #91

૬૪
ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ
રીતે પેાતાના હોઠ આખા દિવસ ઊંચા નીચા કાં
નથી કરતા ?
અમારે ત્યાં પહેલાં ગાય-ભેસા હતી, એક ઘેાડા પણ હતા, પણ તે મારી સાંભરણની વાત નથી. મારી સાંભરણમાં તા એક સુંદર બકરી પાળેલી, જેને અમે પતીરી કહેતાં. બિચારી બહુ ભલી. દિવસમાં ચાર વખત થોડું થોડુ દોહવા દે. મે' એના સાકર જેવા દૂધની સેઢા સીધી મેામાં પાડેલી છે. આ ખકરી સામાન્ય રીતે બધું ખાતી, પણ તેને એારડીના પાલા બહુ ભાવતા, એટલે ઘરમાં તે પાલેા વારવાર લાવવામાં આવતા. આ બકરીને બે બચ્ચાં થયેલાં, તેને મે સારી રીતે રમાડેલાં. તેઓ જ્યારે આનંદમાં આવી દોડાદોડ કરતા, ત્યારે મને પણ દોડાદોડી કરવાનું મન થઈ જતું. એ બકરી ત્રણ કે ચાર વર્ષ પછી. મરણ પામેલી. તેનાં ખચ્ચામાંથી એક બકરી માટી થયેલી અને તેણે પણ પેાતાની માની માફક દૂધ આપી અમને રાજી કરેલા.
ઘેટાંને અમારે ત્યાં ગાડર કે ગાડરાં કહેતાં. તેના પરિચય ઉપરજ્જેા જ ગણાય, છતાં તેએ વાડામાં કેવી રીતે. બેસતાં, સાથે કેવી રીતે ચરવા જતાં, સાંજટાણે ટાળામાં પાછા કેવી રીતે આવી જતાં, અને ઊન કેવા ખેડકાં લાગતાં, એ બધું બરાબર યાદ છે.
તરાઈ જતી ત્યારે
કૃતરા અને બિલાડી તા ઘરનું પ્રાણી કહેવાય,

Page #92

સ્વ. પુત્રી સુલોચના તેના પતિ શ્રી સુરેન્દ્ર
અ. છેડા સાથે.

Page #93

ચિ. પુત્રી રશ્મિકા તેના પતિ શ્રી પ્રવીણચંદ્ર સી. શાહ સાથે

Page #94

ચિ. પુત્રી ભારતી તેના પતિ શ્રી વસ્તુપાલ અ. વેારા સાથે.

Page #95

શ્રીમાન દીપચ`દ એસ. ગારડી શ્રી ધીરજલાલ શાહના એક પુસ્તકનુ પ્રકાશન કરી રહ્યા છે.

Page #96

શ્રી ધીરજલાલ શાહ એટલે દરેક બાળકને તેને પરિચય થાય એમાં નવાઈ નથી. અમારે ત્યાં લાલિયે, ડાવિયે, મેતી વગેરે કૂતરા અવારનવાર આવતા અને રોટલે ખાઈ પૂંછડી પટપટાવી. ચાલ્યા જતા, પણ શેરીમાં બેસીને અમારા ઘરની ચોકી કરતા, એટલે તેમણે ખાધેલું હલાલ જ કર્યું કહેવાય. જ્યારે કૂતરી વિઆતી ત્યારે અમારે માથે ખાસ કામગીરી આવી પડતી. મોટાં બૈરાંઓ કહેતા કે “બધા ઘરે ફરીને ઘઉને આટો, તેલ, ગોળ વગેરે લઈ આવો. આપણે તેને શીરે, કરીને ખવડાવીશું.” એટલે અમે માટલાની એક મેટી ઠીબ લઈને એ બધી સામગ્રી ભેગી કરી લાવતા અને બૈરાંઓ. તેને શીરો બનાવીને ખવડાવતાં. એ વખતે કૂતરીને ખૂબ ભૂખ લાગે છે, તેથી શીરે વગેરે ન ખવડાવવામાં આવે તે બચાઓને મારી નાખે છે, એમ જાણેલું. તેને કુરકુરિયા કયારે મોટા થાય તેની અમે રાહ જોઈ રહેતા. તે જરા હાલતા ચાલતા થાય કે તેની સાથે રમવા મંડી પડતા. તેની અમારા છોકરાઓ વચ્ચે વહેંચણી પણ થતી અને તેમાં તકરાર પડતી તે મારામારી પણ જામતી. ઘણી વાર તે જમતી વખતે પણ હું કુરકુરિયાને પાસે બેસાડતે. - બિલાડીનાં બચ્ચાં પણ ખૂબ રમતિયાળ. કલાકો સુધી રમ્યા જ કરે. શરીરે ખૂબ સુંવાળા એટલે પકડવામાં મજા. આવે. પણ સાચવવાનું એટલું કે તે પોતાનાં તીણ નહોર, મારી ન દે !
પશુઓ મારા પ્રારંભિક ચિત્રોમાં ઠીક ઠીક ઉતરેલાં, પણ કાવ્યમાં કવચિત્ કવચિત. પરંતુ મેં જ્યારે અવધાન

Page #97

ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ શતાવધાનના પ્રયોગો કરવા માંડયાં, ત્યારે તેમણે મને ખૂબ જ મદદ કરેલી. તેમાં પ્રથમ સ્થૂલ વસ્તુઓને. માનસચક્ષુ સમક્ષ લાવવાની હોય છે, તેમાં આ પશુઓ ઝપાટાબંધ ગોઠવાઈ જતાં અને તેમનાં પર જે જે વસ્તુઓની ધારણા કરી હોય તે આબાદ સચવાઈ રહેતી. મારા મનમાં સે ખાનાને જે નકશે છે, તેમાં અનેક સ્થળે પશુ-પક્ષીઓ બેઠેલાં છે. ઉપરાંત ગંજીપાનાં બાવને બાવન પાનાં યાદ રાખવાની મેં એક . સ્વતંત્ર રીત શોધી છે, તેમાં પણ મુખ્યત્વે પશુ અને પક્ષીને જ ઉપયોગ કરે છે. ખેતરો
મારાં ગામનાં ખેતરે દૂર દૂર સુધી પથરાયેલાં હતાં. ચોમાસું આવતાં તે બધાં લીલાછમ બની જતાં. તેમાં જુવાર, બાજરી, મગ, મઠ, અડદ, તલ તથા કપાસ એટલી વસ્તુઓ પાકતી. જુવાર તથા બાજરી એટલી ઊંચી વધતી કે ઘોડેસ્વારનું માત્ર માથું દેખાય. જ્યારે જુવાર પર ડુંડા આવતાં ને બાજરી પર બાજરિયાં લહેરાવા લાગતાં ત્યારે એને દેખાવ જુદી જ જાતને લાગતું. કપાસનું કામ લાંબુ ચાલતું. અમારે ત્યાં મઠિયે કપાસ એ છે વવાતે. બાકી
વાગડિયાનું વાવેતર થતું અને તે ફાગણ ચૈત્રમાં તૈયાર થઈ * જ. આ ખેતરોએ મને જુવારના મીઠા સાંઠા આપ્યા છે,
બાજરીને પત્ર આપ્યું છે ને મગની શીંગો કે જે ગામડાને મે કહેવાય છે, તે પણ આપ્યો છે. તેને હું કેમ ભૂલી શકું?

Page #98

શ્રી ધીરજલાલ શાહ
આ ખેતરના શેઢે તથા બાજુની વાડો પાસે અનેક જાતની વનસ્પતિ ઉગતી, જે ઔષધનાં કામમાં આવતી. અમારા પાડોશી વૈદરાક્ના કરા સાથે આ ઔષધિઓ ઓળખવા માટે હું ઘણીવાર અહીં આવતે. એ રીતે મેં વધારે નહિ તે ત્રીશ-પાંત્રીશ વનસ્પતિ તે ઓળખી જ હશે. આગળ પર વૈદ્યકને વ્યવસાય થયે ત્યારે આ જ્ઞાન કામ આવ્યું. સંઘરેલે સાપ પણ કામ લાગે છે, તે સંઘરેલા જ્ઞાનનું તે કહેવું જ શું? વળી સરોવર ટીપે ટીપે ભરાય છે, તેમ જ્ઞાનનો સંગ્રહ પણ છેડે થેડે જ થાય છે, તેથી જ્ઞાન મેળવવાની કોઈ તક જતી કરવી નહિ.
વાડીઓ :
ગામની સીમમાં કેટલીક વાડીઓ પણ હતી. જ્યાં ફવાનાં પાણીથી માલ પકવવામાં આવે તેને અમારે ત્યાં વાડી કહેવાતી. ત્યાં મોટા ભાગે ઘઉં પકવવામાં આવતાં અને પાણીના ધોરિયે મૂળા પણ નંખાતા. એકાદ ક્યારામાં મરચાં, રીંગણ વગેરેનું પણ વાવેતર થતું. કૂવાનું પાણી સારું હોવાથી ઘણું ગામલોકો અહીં કપડાં ધોવા આવતા અને પાણી પણ ભરી જતા. એ વખતે બે ચાર મૂળા ઉબેળ્યા હોય કે થોડાં મરચાં તેડ્યાં હોય તે ખાસ કઈ
લતું નહિ. “એમાં શું?' કહીને ખેડૂત નભાવી લેતા. પરંતુ આજે એ સ્થિતિ રહી નથી. સમય પલટાય છે અને લોકલાગણીમાં મોટું પરિવર્તન થયું છે.

Page #99

૬૮
ભારતની એક વિસ્લ વિભૂતિ
વનપશુઓ :
ગામની સીમમાં હરણ, સસલાં, શિયાળ, સૂવર અને નાર જોવામાં આવતાં. તેમાં સૂવર વકર્યો હાય ત્યારે ભારે પડતા. આગળ બે મેાટી દતુડીએ અને ઊંધુ ઘાલીને દોડે. રસ્તામાં કેાઈ ભેટી ગયા હોય તે તરત ઢાળી દે, એક વાર વકરેલા સૂવર ગામની ગંજીઓમાં પેઠેલા, ત્યારે ગામલેાકેા લાકડીઓ, ભાલા અને બંદુકા લઈને ગયેલા ને તેને હાંકી કાઢેલેા. અમારે ત્યાં પશું પર ગેળી ચલાવવાનું શકય ન હતું. મહાજનના પાકા બંદોબસ્ત હતા, એટલે કાઇ પ્રાણીને મારી શકે નહિ. એ વખતનું દૃશ્ય મને હજી
પણ યાદ છે.
*
નારના ઉપદ્રવ પ્રમાણમાં વધારે ગણાય, કારણ તે કેટલીક વખત ગામનાં પરવાડે આઢેલાં બકરાં ઘેટાંને ઉપાડી જતા અને ખેતરમાં સામાં મળે ત્યારે પણ લાગ મળે તા હુમલા કરી બેસતા. ખાસ કરીને સાતનારી’ એટલે સાતનાર ભેગા થઈને શિકાર કરવા નીકળ્યા હાય ત્યારે બચ્ચું મુશ્કેલ પડતું. પરંતુ ગામના યુવાના વાતા કરતા કે અમે સાતનારી મળતાં કેવી બહાદુરીથી સામને કરેલા. તે વખતે મેં સાંભળેલું કે નારનાં નેત્રા ઊંધા હાય છે ને તેને ગર્ભિણી સ્ત્રીની ખૂબ વાસ આવે છે. આ વાત કેટલી ખરી-ખાટી છે ? એ તો કોઈ પ્રાણીનિષ્ણાત જ કહી શકે. મેં પાતે સાતનારી જોઈ નથી, પણ છૂટા નાર બે ત્રણ વખત જોયા છે.
મારા બાળપણના કુદરતપ્રેમની આ ટૂંકી કથા છે, પણ તેમાંથી પાઠકેાને જાણવાનું જરૂર મળશે.

Page #100

[ ૬ ]
છત્રજીવન
શ્રી ધીરજલાલભાઈએ નાનપણમાં જે કંઈ જોયુંઅનુભવ્યું હતું, તેના સંસ્કારે તેમને અંતરપટ પર બહુ ઊંડા પડયા હતા, તેથી જ મોટી ઉંમરે તેનું આટલી વિગતથી વર્ણન કરી શકેલા છે. અન્ય શબ્દોમાં કહું તે તેમની ગ્રહણશક્તિ, ધારણશક્તિ, અને ઉધનશક્તિ ઉચ્ચ કક્ષાની હતી, તેનું જ આ સુંદર પરિણામ આવેલું છે. વળી તેમને આત્મા સંવેદનશીલ હતો, તેથી જ પ્રકૃતિ અને પ્રાણીઓનાં વિવિધ સ્વરૂપે જોતાં આશ્ચર્ય, આનંદ આદિ અનેક પ્રકારના ભાવ-અનુભવોની આવી અનેરી અનુભૂતિ કરી શક્યો હતે.
આગળ જતાં તેમણે ચિત્રો દોર્યા, કાવ્ય રચાં તથા અવધાનપ્રયોગો કર્યા, તેમાં તેમની આ શક્તિએ જ ઉત્કૃષ્ટ સ્વરૂપ ધારણ કરેલું છે.
આટલું પ્રાસ્તાવિક કહ્યા પછી જીવનકથાના પ્રવાહમાં આગળ વધીએ.

Page #101

ભારતની એક વિલ વિભૂતિ
શ્રી ધીરજલાલભાઈ હવે કૌમાર અવસ્થામાં પ્રવેશ ચૂકયા હતા અને તેમનું શરીર સશક્ત હતું, તેમનાં અંગેપાંગેા સપ્રમાણ ખીલવા લાગ્યાં હતાં અને તેમના મુખ પર બુદ્ધિ—પ્રતિભાનું તેજ ઝળહળતું હતું. તેમને ગમે તેવાં અઘરાં લેખાં પૂછવામાં આવે તે તેના તરત જવાબ આપી દેતા. એ રીતે અનેક અઢપટા પ્રશ્નોના ઉત્તર આપવામાં પણ ઝાઝો વખત લાગતા નહિ. કાયડા અને ઉખાણામાં તેમને ઘણા રસ પડતા, જ્યારે તેના સાચા ઉત્તર શોધી કાઢતા, ત્યારે જ તેમને જપ વળતા.
૭૦
6
તેમની આ વિદ્યારુચિ અને પ્રતિ નિહાળીને સંખ`ધીઆએ સૂચના કરી કે · આં છેકરાને આગળ ભણાવે. તેનું મગજ વિદ્યા ગ્રહણ કરી શકે એવું છે.’ પણ તેને કયાં ભણાવવા એ જ પ્રશ્ન હતા.
વઢવાણ શહેરમાં ‘ દાજીરાજ હાઇસ્કૂલ' માં અગરેજી પહેલીથી સાત ધારણ સુધીના અભ્યાસ કરવાની સગવડ હતી, પણ આટલા લાંબા વખત તેમને ત્યાં રાખી શકે એવી. મામાની સ્થિતિ ન હતી. તેઓ અપરિણીત હૈઈ પાતાની • માસીને ત્યાં જમતા હતા. વળી મણિબહેનની ઇચ્છા એવી પણ ખરી કે બને ત્યાં સુધી કેાઈ સગાંને ભારે પડે એવું કરવું નહિ. આમાં તેમની દીર્ઘદૃષ્ટિ અને સ્વમાનના પડઘા પડલેા હતા.
એવામાં શ્રી અમૃતલાલ ગેવિંદજી રાવલ નામના એક બ્રાહ્મણબ મળવા આવ્યા. તેઓ મૂલ દાણાવાડાના

Page #102

૭૧
શ્રી ધીરજલાલ શાહ રહીશ હતા, પણ કેટલાક વખતથી અમદાવાદની એક કાપડમીલમાં નોકરી કરતા હતા. તેમને અને શ્રી કરશીભાઈને સારો સંબંધ હતું, એટલે જ્યારે તેઓ દાણાવાડા આવતા, ત્યારે મળવા જરૂર આવતા.
પ્રથમ તે શ્રી અમૃતલાલભાઈએ પોતાના મિત્ર ગુજરી ગયો, તેને ખરખરે કર્યો અને મણિબહેનને આશ્વાસન આપ્યું. પછી તેમણે પિતાનું દિલ ખેલતાં જણાવ્યું કે “ભાભી ! તારું નસીબ તે ફૂટ્યું, પણ તારા છોકરાનું નસીબ ફેડીશ નહિ. એ તિવાળે છે અને જરૂર ભણે એવે છે, માટે તેને આગળ ભણવા
ઉત્તરમાં મણિબહેને કહ્યું : “અડી તે એવી સગવડ છે નહિ અને વઢવાણમાં પણ બની શકે એમ નથી, તે. શું કરું ? - શ્રી અમૃતલાલભાઈએ કહ્યું : “તેને આગળ ભણાવવા માટે અમદાવાદ મેકલ. ત્યાં હમણું જૈનેનું એક બેડીગ ખૂલ્યું છે. તેમાં દાખલ કરી દે. મારા ખ્યાલ મુજબ ત્યાં કઈ ફી લેવાતી નથી. શેઠ અંબાલાલ સારાભાઈ તેને વહીવટ કરે છે.” 1. મણિબહેને કહ્યું: “અમદાવાદ તે ઘણું દૂર કહેવાય. આટલામાં મારી નજર સામે હોય તે જુદી વાત છે.”
આ શબ્દો સાંભળી શ્રી અમૃતલાલભાઈએ કહ્યું તે શું બાપના કૂવામાં બુડાડી મારીશ! અમે બહાર નીકળ્યા

Page #103

ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ અને બેંક આગળ ભણ્યા, તે આજે બે પૈસા કમાઈને સુખી થયા છીએ. હવે અમદાવાદ દૂર ન ગણાય. વળી હું ત્યાં રહું છું, એટલે તેની સંભાળ રાખીશ.”
મણિબહેન શ્રી ધીરજલાલભાઈને અમદાવાદ મોકલવા સંમત થયા. તે અંગે વઢવાણમાં પૂછપરછ કરતાં “શેઠ ચીમનલાલ નગીનદાસ છાત્રાલયનું સરનામું મળ્યું અને ફેમ મંગાવ્યું તે ઉત્તર મળે કે “આ વખતે કઈ નવા છાત્રોને લઈ શકાય તેમ નથી, તે આવતા વર્ષે અરજી કરજે.” બીજા વર્ષે કેમ મળ્યું છે અને તે ભરી એકલતાં અમુક તારીખે હાજર થવાને પત્ર આવ્યો.
છોકરાને છાત્રાલયમાં દાખલ કરવા જતાં ત્રણ ચાર દિવસ તે સહેજે નીકળી જાય, તેટલે સમય કયાં રહેવું?
એ પ્રશ્ન હતું. છેવટે છેડે દૂરના એક સગાને ત્યાં ઊતરવાને વિચાર કરી તથા અમદાવાદ જવા-આવવાના ભાડાની સગવડ કરી મણિબહેન પોતાના પુત્ર સાથે અમદાવાદ ગયા. તે વખતે છાત્રાલય ઘીકાંટા પર આવેલી મગનભાઈની વાડીમાં ચાલતું હતું, ત્યાં નિયત સમયે હાજર થયા. ત્યાં પરીક્ષા લેતાં શ્રી ધીરજલાલભાઈની પસંદગી થઈ અને તા. ૩૦૬–૧૯૧૭ ના દિવસે તેમને છાત્રાલયમાં દાખલ કરવામાં અંવ્યા. પુત્રને પોતાની નજરથી કદી વેગળો રાખ્યો ન હતું, એટલે વિદાયની વેળા ઘણું વસમી બની. તેઓ ધ્રુસકે ને ધ્રુસકે રોઈ પડ્યા, પરંતુ ગૃહપતિજીએ તેમને આશ્વાસન આપ્યું અને પોતે શ્રી ધીરજલાલભાઈની બરાબર

Page #104

૭૩
શ્રી ધીરજલાલ શાહ દેખરેખ રાખશે, એવું વચન આપતાં તેઓ ભારે હૈયે પોતાના વતનમાં પાછા ફર્યા.
આ છાત્રાલય શેઠશ્રી ચીમનલાલ નગીનદાસે કરેલી ઉદાર સખાવતથી અસ્તિત્વમાં આવ્યું હતું અને મધ્યમ વર્ગના જેને માટે આશીર્વાદરૂપ હતું, કારણ કે તે છાત્રોને -તમામ ખર્ચ ઉપાડી લેતું હતું અને ધાર્મિક શિક્ષણ દ્વારા સારા સંસ્કાર આપતું હતું. તેના ગૃહપતિ શ્રી મનસુખરામ અનેપચંદ શાહ ઉંમર લાયક ઠરેલ સજજન હતા. તેમણે શિક્ષણના ધંધામાં જ જીવન વીતાવેલું, એટલે શિસ્તને ખૂબ માન આપતા હતા, તેમજ વિદ્યાથી એને સારા સંસ્કાર પડે તેની ખૂબ કાળજી રાખતા હતા. - શ્રી ધીરજલાલભાઈને અંગરેજી શિક્ષણ માટે બધી ગવર્નમેન્ટ મિડલ સ્કૂલમાં દાખલ કરવામાં આવ્યા. ત્યાં તેમની કારકીર્દિ ખૂબ ઝળકતી રહી. લગભગ બધા શિક્ષકને પ્રેમ સંપાદન કર્યો. ત્યાર પછી તેમને “ગવર્નમેન્ટ આર. સી. હાઈસ્કૂલમાં દાખલ કરવામાં આવ્યા. ત્યાં ચોથા ધોરણને અભ્યાસ પૂરો કર્યો. એવામાં મહાત્મા ગાંધીજીએ સરકારી શાળાઓ છેડી રાષ્ટ્રીય કેળવણી લેવાની હાકલ કરી. તેને માન આપી તેમણે સરકારી શાળા છોડી દીધી અને રાષ્ટ્રીય ‘ભાવનાવાળી બધી પ્રોપ્રાયટરી હાઈસ્કૂલમાં દાખલ થયા કે જેનું સંચાલન શ્રી જીવણલાલ દિવાન તથા શ્રી બલુભાઈ કેર કરતા હતા. પાંચમી, છઠ્ઠી તથા સાતમી અંગરેજીને અભ્યાસ તેમણે અહીં રહીને પૂરો કર્યો. છેલ્લા વર્ષમાં તેઓ

Page #105

૭૪
ભારતની એક વિલ વિભૂતિ
આ હાઈસ્કૂલની વકતૃત્વસભાના મંત્રી બન્યા. તે વખતે કાકા કાલેલકર, અધ્યાપક કૌસખી, આચાર્ય કૃપલાણી, ૫. સુખલાલજી . વગેરેના ઠીક ઠીક સપર્ક માં આવ્યા.
સને ૧૯૨૪ માં તેઓ ગુજરાત વિદ્યાપીઠ તરફથી લેવાયેલ ‘વિનીત ' પરીક્ષામાં બીજા નબરે ઉત્તીણ થયા. અને છાત્રાલય છેડયું. આ છાત્રાલયમાં મેટ્રીક કે વિનીત. સુધીના વિદ્યાથી આને જ રાખવામાં આવતા હતા. ત્યાર પછી તેઓ પેાતાની જાતે વિશેષ અભ્યાસ માટે ગુજરાત વિદ્યાપીઠમાં દાખલ થયા. શ્રી ધીરજલાલભાઈ શિક્ષક જે કંઈ શીખવે, તે તરત. જ શીખી જતા અને વર્ગોમાં હમેશાં પહેલા કે બીજો નખર. રાખતા. શિક્ષક તરફથી સેાંપાયેલા પાઠ તૈયાર કરવામાં તેમને બહુ આછે. સમય લાગતા અને એ રીતે જે સમય. ફાજલ પડતા, તેમાં તેઓ વિવિધ પ્રકારનાં પુસ્તક વાંચતાં. સારાં સારાં પુસ્તક વાંચવા મળે, તે માટે તેમણે અગરેજી ચેાથા ધારણથી જ સંસ્થાના પુસ્તકાલયની વ્યવસ્થામાં ભાગ લેવા માંડયા હતા અને છેવટે તેના વ્યવસ્થાપક બન્યા હતા. અહીં એ પણ જણાવી દઉં કે વ્યવસાયમાં પડયા પછી પણ તેમના આ પુસ્તકપ્રેમ ચાલુ રહ્યો હતા. ઘણી વાર તે વીશીમાં એક વખત જમતા અને એ રીતે જે પૈસાના બચાવ થતા, તેમાંથી સારાં સારાં પુસ્તક ખરીદી લેતાં.
વહેલા ઉઠવું, બધું કામ જાતે કરવું અને શકય. એટલી જ્ઞાનપ્રાપ્તિ કરવી, વગેરે સસ્કારે તેમને છાત્રાલયના

Page #106

શ્રી ધીરજલાલ શાહુ
૭૫
જીવનમાંથી પ્રાપ્ત થયા હતા, જે તેમનું જીવન-ઘડતર કરવામાં અતિ ઉપયાગી નીવડ્યા.
શાળામાં જે શિક્ષણ પ્રાપ્ત થતું, તે ઉપરાંત છાત્રાલય . તરફથી છાત્રાને સંગીત, વ્યાયામ અને ધાર્મિક શિક્ષણ આપવામાં આવતું. તેના શ્રી ધીરજલાલભાઈ એ બરાબર લાભ લીધેાં હતા. ખાસ કરીને ધાર્મિક શિક્ષણમાં તેમણે ઊંડી દિલચશ્પી દાખવી હતી. પં. ભગવાનદાસ, પ. વમાનભાઈ તથા ૫. પાનાચંદભાઈ આ વિષયમાં તેમના . ગુરુ હતા.
:
મગનભાઈની વાડીના એક છેડે જૈનમંદિર આવેલુ હતું. ત્યાં નાહી-ધાઈ ને દરેક છાત્રે પૂજા કરવાની હતી અને સાયંકાળે દનિધિ કરવાની હતી. વળી મહિનામાં એક દિવસ ગૃહપતિજી છાત્રોને કાઈ ને કાઈ મંદિરનાં દર્શોને લઈ જતા. એ રીતે જિનભક્તિના સસ્કારો પણ છાત્રાલય-જીવનમાંથી પ્રાપ્ત થયા હતા.
વિશેષમાં છાત્રાલયના ગૃહપતિજી એવા આગ્રહ રાખતા કે દરેક, વિદ્યાથી એ રસાઈ બનાવતાં શીખવું જોઇએ, એટલે. વારાફરતી રાજ એક વિદ્યાર્થી ને પેાતાની રસેાઈ બનાવવાના કાર્યક્રમ રહેતા. તેનાં બધાં સાધના છાત્રાલય તરફથી આપવામાં આવતાં હતાં. આ રસોઈ પ્રથમ ગૃહપતિજીને ચખાડવી પડતી અને તેઓ એ બાબતમાં જે સૂચના આપે, તે લક્ષ્યમાં રાખવી પડતી. પછી વિદ્યાથી ઓ એ રસાઈ ના પેાતાને માટે ઉપયેાગ કરતા. આ રીતે કેટલીક વાર રસેાઈ

Page #107

ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ કરવાનો પ્રસંગ આવતાં શ્રી ધીરજલાલભાઈ જાતે રસોઈ બનાવવાનું શીખી ગયા. આ વસ્તુ તેમને પછીના સમયમાં પ્રવાસ તથા અન્ય પ્રસંગોએ ઘણી ઉપયોગી નીવડી.
છાત્રાલય તરફથી રજાના દિવસે માં ઘણા ભાગે પ્રવાસ જાતે. એ રીતે તેમણે નાના–મેટા ઘણા પ્રવાસે કર્યા. દરમિયાન સારંગપુર–વ્યાયામશાળાના સંચાલક શ્રી જયકૃષ્ણ પુરાણીના પરિચયમાં આવતાં પગપાળા પ્રવાસ કરવાને શેખ જાગે. તેમાં પ્રથમ પ્રવાસ અખાડાના સભ્ય સાથે અમદાવાદથી પાવાગઢને કર્યો. બીજે પ્રવાસ તેમણે જાતે આગેવાની લઈ પાવાગઢ-સુરપાણેશ્વરને કર્યો અને ત્રીજો પ્રવાસ પણ તે જ રીતે ઈડરથી કેશરિયાજી સુધી કર્યો. વિદ્યાર્થીજીવન પૂરું થયા પછી પણ તેમણે ઘણા પ્રવાસ કર્યા છે, પરંતુ તે બધાને પાયો આ વખતે નંખાયા હતા.
એ વખતે ભારતમાં આઝાદીની લડત જોરથી ચાલતી હતી અને સર્વત્ર “મહાત્મા ગાંધી કી જય” બોલાઈ રહી હતી. ભારતીય જનતાને મોટે ભાગે તેનાથી પ્રભાવિત થયે હતે. એ રીતે શ્રી ધીરજલાલભાઈ પણ તેમના વિચારોથી અત્યંત પ્રભાવિત થયા હતા. તેથી જ તેમણે સરકારી શાળા છોડી રાષ્ટ્રીય ભાવનાવાળી શાલ્લામાં જવાનું પસંદ કર્યું હતું. તેઓ નવજીવન નિયમિત વાંચતા, એટલું જ નહિ પણ કેટલાક વખત સુધી દર રવિવારે ગૃહપતિની રજા લઈને ‘નવજીવન’ વેચવા જતા. જ્યારે તેઓ આર. સી. હાઈસ્કૂલમાં હતા, ત્યારે છાત્રાલય તરફથી મળતી ટેપીને

Page #108

શ્રી ધીરજલાલ શાહ
૭૭ "
ત્યાગ કરીને ખાદીની ટેપી ધારણ કરી હતી. હેડમાસ્તરે તેમને આ ટોપી પહેરવા માટે ડીસમીસ કરવાની ધમકી આપી હતી, પણ તેમણે મચક આપી ન હતી. ત્યારથી આજ સુધી તેઓ ખાદીની વેત ટેપી ધારણ કરતા આવ્યા છે.
મહાત્મા ગાંધીજીએ ચા છોડવાની હાકલ કરી, ત્યારે શ્રી ધીરજલાલભાઈએ આજીવન ચા ન પીવાની પ્રતિજ્ઞા લીધી અને તે આજ સુધી બરાબર પાળી છે.
છાત્રાલયમાંથી બધી વસ્તુ મફત મળતી. માત્ર રજાઓમાં બે વાર પોતાના ઘરે જતી-આવતી વખતે પિતાને ખર્ચ કરે પડતો. આ ખર્ચ આશરે રૂપિયા દશ-બાર આવતે, તે શ્રી ધીરજલાલભાઈ જાત મહેનતથી મેળવી લેતા. તેઓ વેકેશનમાં ઘરે જતા ત્યારે માતાને દરેક કામમાં મદદ કરતા અને મેસમ ચાલતી હોય તે સવારથી સાંજ સુધી કાલાં ફેલતાં. તેમાંથી ચાર કે પાંચ આનાની આવક થતી, તે ઘરખર્ચમાં ઘણી ઉપયેગી થતી. આજે ચાર-પાંચ આનાની કઈ કિંમત નથી, પણ એ વખતે એટલી રકમમાંથી એક દિવસને ગુજારો થતા.
. અરે તેઓ ચોથી અંગરેજી ભણતા હતા, ત્યારે તેમના માતુશ્રીનું સ્વાગ્યે એકાએક બગડતાં તેઓ પોતાના મૂળ વતન દાણાવાડા ગયા. આ વખતે લડાઈના કારણે મેઘવારી વધી રહી હતી અને હવે માતાથી કામ થઈ શકે એમ ને હતું, એટલે તેમણે કરીએ લાગી જવાને વિચાર

Page #109

ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ કર્યો અને સુરેન્દ્રનગરની એક ટાયરની દુકાનમાં રૂપિયા પંદરની નોકરી શોધી પણ કાઢી, પરંતુ તેમણે પોતાને : આ વિચાર ગૃહપતિજીને લખી જણાવ્યો, ત્યારે ગૃહપતિજીએ તેમને અત્યંત સહૃદયતાભર્યો પત્ર લખ્યો અને આગળ ભણવાને પ્રબળ અનુરોધ કર્યો. સાથે ચેડી આર્થિક મદદ પણ મોકલી. શ્રી ધીરજલાલભાઈ આ અનુરાધને શિરોધાર્ય કરી અમદાવાદ પાછા ફર્યા અને અભ્યાસમાં લાગી ગયા.
તે પછી શેડાંજ વખતે શ્રી રમણલાલ ગાંવિંદલાલ શાહ નામના ગૃહસ્થને પરિચય થયો અને તેમણે પોતાના ભત્રીજાનું ટયુશન ગઠવી આપતાં શ્રી ધીરજલાલભાઈને દર મહિને રૂપિયા પંદર મળવા લાગ્યા. આ રકમ તેઓ નિયમિત રીતે પોતાના માતુશ્રીને મોકલી આપતા હતા, એટલે તેમને સારી એવી રાહત મળતી હતી. આ ટયુશન તેઓ વિનીત થયા, ત્યાં સુધી ચાલુ રાખ્યું હતું.
પાંચમી અંગરેજીના અભ્યાસ દરમિયાન છૂટ્ટીના " દિવસોમાં તેઓ દાણાવાડા ગયા. ત્યાં સાજે ફરવા જતાં તેમને જમણા પગે સાપ કરડે અને પગની પાનીના ઉપરના ભાગમાં છરીથી મેટ કાપ મૂકવામાં આવ્યા. આ કાપ કઈ ડોકટર, વિદ્યા કે હકીમે નહિ, પણ એક અણઘડ માણસે તેમને જાન બચાવવાના ઈરાદાથી મૂકેલે, એટલે તેની વેદના કેવી હોય? તે કલ્પી શકાય એમ છે. તેમના - મુખમાંથી દર્દભરી ચીસ નીકળવા લાગી, પણ તે જ વખતે - શ્રદ્ધા સાત એ આદેશ આપ્યું કે “તારી ચીસે બંધ

Page #110

શ્રી ધીરજલાલ શાહ
કર. માત્ર ભગવાન મહાવીરનું નામ જ બાલ્યા કર, તને સારું થઈ જશે. અને એ આદેશને શિરોધાર્ય કરી તેઓ ભગવાન મહાવીરનું નામ રટવા લાગ્યા. કોઈ વાર વેદના વધારે થતી તે એ નામ ખૂબ મોટેથી બેલાઈ જવાતું, પણ એ વખતે મુખમાં બીજે કોઈ શબ્દ પ્રવેશવા દીધો ન હતો.
આ વખતે તેમને લીમડાનાં પાન, મરી અને મીઠું નાખેલું ઘી ગરમ કરીને પીવડાવવામાં આવ્યું હતું. પગ સૂજીને થાંભલા જેવો થઈ ગયે હતું અને ખાટલામાં રહેવું પડ્યું હતું. રેજ પગે ખાટખટુંબાના પાનને કલ્ક લગાડવામાં આવતો હતો અને કરી પણ બરાબર પાળવી પડતી. આ પ્રકારની એક મહિનાની સારવાર પછી તેઓ હરતા-ફરતા થઈ ગયા હતા અનેં અમદાવાદ આવી અભ્યાસમાં લાગી ગયા હતા. ત્યાર પછી બે–ત્રણ વર્ષ સુધી જ્યારે ચોમાસું આવે ત્યારે માથું ભારે થઈ જતું, પરંતુ તે પછી તેની કઈ અસર રહી ન હતી. - શારીરિક-માનસિક ખડતલતા કેળવવી, બને તેટલી જ્ઞાનપ્રાપ્તિ કરવી અને એક સુગ્ય નાગરિક બનવું, એ એમના છાત્રજીવનને મુખ્ય પ્રયાસ હતું અને તેમાં સારી સફળતા મેંળવી હતી. આજના છાત્રોએ તેમાંથી ઘણું શીખવા

Page #111

[ ૭ ]
પ્રથમ ચિત્રકારે, પછી શિક્ષક
શ્રી ધીરજલાલભાઈનું અંતર વિદ્યા પ્રેમી હતું અને. તેમને આગળ ભણવાની ઈચ્છા હતી, પણ સંગે એવા. ઊભા થયા કે તેમને ગુજરાત વિદ્યાપીઠ છોડી ધંધે લાગવું પડયું. હવે માતાનું શરીર જોઈએ તેવું કામ આપતું ન હતું અને મેંઘવારી વધતી જતી હતી, એટલે તેમને કમાયા વિના છૂટકે ન હતું. પણ કમાવું શી રીતે? એ પ્રશ્ન હતે. પાસે મૂડી તે હતી જ નહિ કે જેથી કોઈ સ્વતંત્ર બંધ કરી શકે. વળી એ વખતે એવી કઈ ઓળખાણ પણ ન હતી કે જેની દુકાન અથવા પેઢીમાં તેઓ બેસી જાય. અને પિતાનું ભાગ્ય અજમાવી શકે. * તેમને ચિત્રકલાનો શોખ હતો, એટલું જ નહિ પણ તેમણે જે. જે. સ્કૂલ ઓફ આર્ટસની એલીમેન્ટરી અને ઈન્ટરમિજીયેટની પરીક્ષા પસાર કરી હતી અને ડ્રોઈગ. તથા પેઈન્ટીંગને પ્રથમ વર્ષને અભ્યાસ પૂરો કર્યા હતા,

Page #112

ભાઈ એ તેના રહેતા હતાહવ્યા. તેથી જયાં. પછી
શ્રી ધીરજલાલ શાહ
૮૧ એટલે તેમણે ચિત્રકલા તરફ દૃષ્ટિ દોડાવી. એ વખતે શ્રી નાનાલાલ જાની પોટેઈ પેઈન્ટર તરીકે પ્રસિદ્ધ હતા અને તેમની રજવાડાઓમાં સારી લાગવગ હતી. શ્રી ધીરજલાલ ભાઈએ તેમનું નામ સાંભળ્યું હતું અને તેઓ તે વખતે અમદાવાદમાં જ રહેતા હતા. શ્રી ધીરજલાલભાઈ પિતાનાં થોડાં ચિત્રો લઈ તેમની પાસે પહોંચ્યા. શ્રી જાનીજીએ તેમને સત્કાર કર્યો અને તેમણે દોરેલા ચિત્ર ધ્યાનથી જોયાં. પછી પ્રશ્ન કર્યો કે “બેલે શું વિચારે છે ?” શ્રી ધીરજલાલભાઈએ કહ્યું : “આપના હાથ નીચે ચિત્રકલાની તાલીમ લેવી છે, પણ ખસું ખાલી છે, એટલે દર મહિને આપ કંઈક રકમ આપ તે અહીં બેસી જાઉં.” થીજાનીજીએ કહ્યું: “તમને દર મહિને પચાશ રૂપિયા આપીશ.” અને શ્રી ધીરજલાલ ભાઈ એ તેમને ત્યાં ચિત્રકામ કરવા માંડ્યું. પરંતુ ધીરે ધીરે તેમાં અગવડો ઊભી થઈ, એટલે શ્રી ધીરજલાલભાઈ એ એ કામ છોડી દીધું અને ગુજરાતના સુપ્રસિદ્ધ ચિત્રકાર શ્રી રવિશંકર રાવલના હાથ નીચે કામ કરવા માંડયું. એ વખતે સુપ્રસિદ્ધ કલાકાર સ્વ. શ્રી કનુ દેસાઈ વગેરેને ત્યાં અવરજવર હતે. લગભગ છ માસ તેમની દેખરેખ નીચે આ પ્રમાણે કામ કર્યા પછી તેમણે પિતાને સ્વતંત્ર બંધ કરવાને નિર્ણય કર્યો.
“ તેમણે દોરેલાં લેન્ડસ્કેપ એટલે કે પ્રાકૃતિક દ. ઠીક ઠીક કિંમતે વેચાવા લાગ્યાં અને છબીઓ બનાવવાના એડરે પણ સારા પ્રમાણમાં આવવા લાગ્યા. તેમાંથી તેમને

Page #113

ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ માસિક ત્રણસો-ચારસો રૂપિયાની કમાણી થવા લાગી. એ વખતના જીવનધોરણ પ્રમાણે આ કમાણી એકંદર સારી ગણાય, એટલે તેમને ઉત્સાહ વૃદ્ધિ પામ્યું અને તેમણે આ ધંધો ખૂબ ધગશથી કરવા માંડ્યો. પછી તો અમદાવાદમાં જ રહેવાનો નિશ્ચય કરી પોતાના માતુશ્રી તથા નાની બહેનને અમદાવાદ લાવી લીધા. (એ વખતે મોટી બહેન સાસરે હતી.) અને દિવસ આનંદમાં પસાર થવા લાગ્યા.
આ અરસામાં પાલીતાણા-ઠાકોરે શત્રુ જ્યની યાત્રા માટે વાર્ષિક ભારે રકમની માંગણી કરતાં શત્રુ જ્યની યાત્રા બંધ કરવામાં આવી અને તે અંગે જૈન સમાજમાં મોટું આંદોલન શરૂ થયું. તેની સભાઓ પર સભાઓ થવા લાગી. શ્રી ધીરજલાલભાઈ એ તેમાંની કેટલીક સભાઓમાં શ્રોતા તરીકે ભાગ લીધો. તેમને લાગ્યું કે - “તીર્થ રક્ષા એ પણ મારું એક કર્તવ્ય છે અને અન્યાય તે કોઈ પણ રીતે સાંખી લેવો ન જ જોઈએ. આ વખતે ખરી જરૂર ભારતના મોટાં મોટાં શહેરોમાં જઈ લેકમત જાગૃત કરવાની હતી અને તે કાર્ય ચુનંદા કાર્યકરો દ્વારા જ થઈ શકે એમ હતું. શ્રી ધીરજલાલભાઈએ તે માટે નામ નોંધાવ્યું અને કાનપુરથી પટણ સુધીનાં શહેરોની જવાબદારી પોતાના માથે લીધી. બીજી ત્રણ વ્યક્તિઓ તેમની સાથે જોડાઈ
શ્રી ધીરજલાલભાઈના કુટુંબનિર્વાહને આધાર તેમના ધંધા પર હતો અને આ રીતે બહારગામ જતાં એ ધંધે ખેરવાઈ જાય, એવી પૂરેપૂરી ભીતિ હતી, કારણ કે એ

Page #114

શ્રી ધીરજલાલ શાહે
૮૩
હજી ઉગતી અવસ્થામાં હતા, પણ કવ્યના સાદ પડતાં તેમણે એની પરવા ન કરી.
નિયત સમયે તેઓ પોતાના સાથીઓ સાથે વિદાય થયા. આ પરથી તેએ કેટલા ભાવનાશીલ હતા, તે જણાઈ આવે છે. તેમના ભાવતાશીલતાના વિશેષ પરિચય હવે પછી થશે.
આ પ્રવાસ લગભગ એક મહિના ચાલ્યા અને તેમાં કામ પણ સારું થયું, પણ ત્યાંથી પાછા ફરતાં જ તે બિમારીમાં ટકાઈ પડયા. તેનું મુખ્ય કારણ એ હતું કે પ્રવાસ દરમિયાન ખાવાપીવાની ઘણી અનિયમિતતા થતી અને મોટા ભાગે મીઠાઇએ તથા ફરસાણથી જ ચલાવી લેવું પડતું, વળી ઋતુ પણ ઘણીવાર પ્રતિકૃલ સ્વરૂપ ધારણ કરતી.
પ્રથમ તાવ આવ્યા, પછી પેટમાં વેદના થવા લાગી અને એ રીતે ખ્રીજી પણ કેટલીક ગરબડાએ તેમને ખૂબ અશક્ત બનાવી દીધા. ડાકટરોની દવા ચાલુ હતી, પણ તેથી કંઈ ફાયદો થયા નહિ. તેમણે કુલ ૨૮ રતલ વજન ગુમાવ્યું. છેવટે તેઓ પેાતાના એક જાણીતા દેશી વૈદ્યની દવાથી સારા થયા અને ગુમાવેલું વજન પાછું મેળવી લીધું, પરંતુ કુલ બે મહિના ધંધા બંધ રહ્યો અને માંદગીના ખર્ચ વધ્યા, એટલે આર્થિક ફટકો સારા પ્રમાણમાં પડવો. આમ છતાં તેમણે પેાતાની પ્રસન્નતા ગુમાવી નહિ. તે ફરી ધંધા કરવા લાગ્યા અને તેમાં નિમગ્ન બન્યા.
આ વખતે તેમણે રાજ સાંજે ફરવા જવાનું રાખ્યુ હતું. આ રીતે ફરવા જતાં એક સાંજે ચી. ન. છાત્રાલયમાં

Page #115

ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ પહોંચ્યા, ત્યારે એ છાત્રાલય ખાનપુર--બહેચર લશ્કરીના બંગલે ચાલતું હતું. ત્યાં છાત્રાલયના ગૃહપતિએ વાત કરતાં જણાવ્યું કે “હાલ કઈ ધાર્મિક શિક્ષક નથી, એટલે વિદ્યાર્થીઓનું ધાર્મિક શિક્ષણ અટકી પડયું છે. છાત્રાલયે આટઆટલા વિદ્યાર્થીઓને ભણાવ્યા, પણ કોઈ ધાર્મિક શિક્ષક થયો નહિ. સહુની દૃષ્ટિ પૈસા તરફ જ દોડે છે.” - શ્રી ધીરજલાલભાઈ તેમની અંતરંવેદના કળી ગયા. અને “આ સંબંધી શું થઈ શકે ?” તેના ઊંડા વિચારમાં સરકી ગયાઃ “હું ધારું તે ધાર્મિક શિક્ષણ જરૂર આપી શકું, પણ મારા ધંધાનું શું? બે પૈસાનું મોટું તે હમણ જ જેવા પામ્યું . કુટુંબે ઘણું દુઃખ સહન કર્યું છે, હવે તેને કંઈપણ ખમવું પડે, એવું શા માટે કરવું ? પરંતુ છાત્રાલયને ઉપકાર મારા પર ઘણું મટે છે. વળી ગૃહ પતિજી પણ મારા અનન્ય ઉપકારી છે. શું તેમની અંતર-- વેદના ઓછી કરવાની મારી ફરજ નથી?”
વિચારનું ભારે ધમસાણ મચ્યું, પણ તેમના ભાવનાશીલ કર્તવ્યપરાયણ અંતરે ફેંસલે ધાર્મિક શિક્ષક બનવાની. તરફેણમાં આપ્યો. તેમણે ગૃહપતિજીને જણાવ્યું કે “આવતી. કાલથી હું અહીં આવીશ અને છાત્રોને ધાર્મિક શિક્ષણ આપીશ” આ ઉત્તર સાંભળતાં જ ગૃહપતિજીના મુખ પર આનંદની રેખાઓ તરવરી ઉઠી.
બીજા દિવસે શ્રી ધીરજલભાઈ છાત્રાલયમાં ગયા અને. તેમણે પોતાની ત્રણ-ચાર રૂપિયાની માસિક આવક છોડી.

Page #116

શ્રી ધીરજલાલ શાહુ
૮૫
રૂા. ૭૫ ની ધાર્મિક શિક્ષકની જગા સંભાળી. કર્તવ્યના પાલન માટે આ તેમના સ્વૈચ્છિક ભાગ હતા અને તે એમને જીવનના ઉમદા આદર્શો તરફ ઘસડી રહ્યો હતા.
ધાર્મિક શિક્ષણના વર્ગો તે! મેટા ભાગે રાત્રિએ જ ચાલતા, પણ દિવસે તે અંગે તૈયારી કરવી પડતી ખાંસ કરીને અભ્યાસક્રમ અંગેનાં પુસ્તકા જોઇ જવા પડતાંઃ તેમણે આ વખતે સામાયિક, પ્રતિક્રમણ, જીવવિચાર, નવતત્ત્વ, કર્મ ગ્રંથ, તત્ત્વાર્થ સૂત્ર વગેરે પર જે ચિંતન કર્યું, તે તેમને આગળ જતાં ઘણું ઉપયેગી થઇ પડયું.
શ્રી ધીરજલાલભાઈની આ સેવાનિષ્ઠાની ગૃહપતિજી તથા સૌંસ્થાના સંચાલકો પર બહુ ઊંડી છાપ પડી. સંસ્થાના સચાલકો પૈકી શેડ અંબાલાલ સારાભાઈ તે છાત્રાલયમાં ભાગ્યે જ આવતા, પણ સંસ્થાના સંસ્થાપક શેઠ ચીમનલાલ નગીનદાસના થર્મપત્ની શ્રી માણેકબા ત્યાં અવારનવાર આવતા અને સંસ્થાના કામકાજ પર દેખરેખ રાખતા, તેમજ વિદ્યાર્થીઓને મળી તેમની હાલત જાણી લે. શેઠ ચીમનલાલ નગીનદાસનાં બીજા પુત્રી શ્રી નિર્મલાઅહેન થાડા વખત પહેલાં જ સચાલક-મંડળમાં જોડાયા હતા, તેએ પણ સંસ્થાના કામમાં ખૂબ રસ લેતા હતા.
શ્રી ધીરજલાલભાઈ ને એમ લાગતું હતું કે હવે સંસ્થાને પેાતાનું વિદ્યાલય જોઇએ, એટલે તેમણે એ વાતના પ્રસ્તાવ સંચાલકા સમક્ષ રજૂ કર્યા, એટલું જ નહિ પણ તે માટે બે-ત્રણ વાર આગ્રહભર્યો અનુરોધ પણ કર્યાં.

Page #117

ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ સંચાલકોના મનમાં આ વાત ઊતરી અને તેમણે વિદ્યાલય. શરૂ કરવાનો નિર્ણય કર્યો. પ્રથમ વર્ષે છાત્રાલયના એક ભાગમાં જ પહેલા ધરણને એક વર્ગ ઓલવામાં આવ્યું. શ્રી ધીરજલાલભાઈ તેને શિક્ષક બન્યા. આ રીતે શેઠ ચીમનલાલ નગીનદાસ વિદ્યાલયની સ્થાપના અંગે આવશ્યક પ્રેરણા કરવાનું તથા તેના પ્રથમ શિક્ષક બનવાનું માન. તેમના ફાળે જાય છે.
આ પ્રસંગ પછી શેઠ ચીમનલાલ નગીનદાસના ત્રીજા પુત્રી શ્રી ઇન્દુમતીબહેને પણ સંચાલનમાં રસ લેવા માંડે હતો અને વિદ્યાલય વધતું ચાલ્યું હતું. આજે તો તેમાંથી વિકાસ પામેલે “શેઠ ચીમનલાલ નગીનદાસ વિદ્યાવિહાર” ગુજરાતની એક મહાન શૈક્ષણિક સંસ્થાની પ્રતિષ્ઠા પામ્યું છે.
વિદ્યાલયનું કામ વધતાં શ્રી ધીરજલાલભાઈ એ ધાર્મિક શિક્ષણ ઉપરાંત ચિત્રકામ અને ગુજરાતીના વર્ગો લેવાનું પણ સ્વીકાર્યું હતું અને તેના હેડમાસ્તર એટલે મુખ્ય. શિક્ષકની જવાબદારી પણ સંભાળી હતી. કર્તવ્યપરાયણતા અંગે તેમને ખ્યાલ એટલો બધો ઊંચો હતો કે તેમણે પોતાના સ્વીકૃત કાર્યમાં કદી પ્રમાદ સેવ્યો ન હતો કે ભૂલ કરી ન હતી.
પરંતુ સહુથી મોટી વાત તે એ હતી કે તેમણે એક આદર્શ શિક્ષક થવા માટે નિષ્ઠાપૂર્વકને ભારે પ્રયત્ન કર્યો હતો અને તે માટે નીચેના સિદ્ધાંતનો સ્વીકાર કર્યો હતો ?

Page #118

શ્રી ધીરજલાલ શાહુ
(૧) વિદ્યાથી એ નાના ભાઈ છે. (૨) તેને શારીરિક શિક્ષા કરવી નહિ. (૩) તેને ખૂબ પ્રેમથી સમજાવવા. (૪) તેની- કેઇ મુશ્કેલી હાય તા દૂર કરવી. (૫) તેની સાથે ખૂબ હળીમળીને રહેવું. પરિણામે તેઓ વિદ્યાથી ઓનાં હૃદયને જિતી શકયા હતા અને ઘણું માનભયું" સ્થાન પામ્યા હતા. આજે પણ તેમના હાથ નીચે ભણેલા અનેક વિદ્યાથી એ તેમને ‘ગુરુજી’ તરીકે સંબેધે છે અને તેમના પ્રત્યે બહુમાનની લાગણી ધરાવે છે.
૮૭
શ્રી ધીરજલાલભાઈનું. આ શિક્ષકજીવન અનેક રીતે યાદગાર બનેલું છે,. એટલે તેની પણ અહીં નાંધ લેવી જોઇએ. આ વખતે તેએ દોઢ–એ મહિને એક વાર સાબરમતી આશ્રમમાં જતા અને મહાત્મા ગાંધીજીની મુલાકાત લેતા. ગાંધીજી તેમને ઓળખતા થયા હતા, એટલે તેમને મળવા માટે દશ-બાર મિનિટના સમય જરૂર આપતા. તેમાં પ્રથમ તેઓ શ્રી ઈન્દુમતીબહેન, વિદ્યાલય અને તેમના અભ્યાસ અંગે પૂછપરછ કરતા અને પછી તેમણે પૂછેલા પ્રશ્નોને ઉત્તર આપતા. એક વાર શ્રી ધીરજલાલભાઈ એ ગાંધીજીને પૂછેલું કે · મનુષ્ય આગળ વધવા માટે શું કરવું જોઈ એ ?? ત્યારે ગાંધીજીએ જણાવેલ કે ‘જે મનુષ્ય આગળ વધવુ હોય તેણે આત્મશ્રદ્ધા કેવળી પ્રામાણિક પુરુષાર્થ કરવા જોઈ. એ.’ શ્રી ધીરજલાલભાઈ ને આ ઉત્તર ખૂબ ગમી ગયેલા અને ધ્રુવટે તેમના જીવનના ધ્રુવતારક બનેલા.
6

Page #119

ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ તેમના શિક્ષકજીવન દરમિયાન ભાવનગરમાં છાત્રાલયસંમેલન ભરાયું. તેમાં તેમણે શેઠ ચીમનલાલ નગીનદાસ છાત્રાલયના પ્રતિનિધિ તરીકે ભાગ લીધેલો અને છાત્રાલયના સંચાલન તથા છાત્રજીવનના ઘડતર અંગે મનનીય વિચારે પ્રકટ કરેલા. તે પરથી દક્ષિણામૂર્તિ સંસ્થાના સંચાલકો શ્રી નાનાલાલ ભટ્ટ, શ્રી ગીજુભાઈ બધેકા તથા શ્રી હરભાઈ ત્રિવેદીનું તેમના પ્રત્યે આકર્ષણ થયેલું. તે પછી બે જ વર્ષે અમરેલીમાં બીજુ છાત્રાલયસંમેલન ભરાયું. ત્યારે પણ શ્રી ધીરજલાલભાઈ એ શેઠ ચીમનલાલ નગીનદાસ છાત્રાલયના પ્રતિનિધિ તરીકે તેમાં ભાગ લીધેલ અને છાત્રાલય તથા છાત્રજીવનની અનેકવિધ સમસ્યાઓ અંગે પોતાના વિચારો નિખાલસપણે પ્રકટ કરેલા. આ વખતે તેઓ ત્યાંના જાહેર સેવક શ્રી જગજીવન મહેતાને ઠીક ઠીક પરિચયમાં આવેલા. આ રીતે તેમના શિક્ષક જીવન દરમિયાન બીજી પણ કેટલીયે જાહેર વ્યક્તિઓના સંપર્કમાં આવવાનું બનેલું અને તે એમના જીવનનો દૃષ્ટિકોણ વિશાલ બનાવવામાં ઘણું ઉપચગી થયેલું.
શ્રી ધીરજલાલભાઈ એ આ શિક્ષકજીવન દરમિયાન જ પ્રભુતામાં પગલાં માંડ્યાં અને સાહિત્યસર્જનની શરૂઆત કરી, જેનું વર્ણન આગામી પ્રકરણમાં જોઈ શકાશે.
આ વિદ્યાલયમાં આઠ મહિને ધેરણ બદલાતું હતું, એ રીતે તેના વિદ્યાથીએ પાંચ વર્ષે મેટ્રીકમાં પહોંચ્યા હતા. ત્યાર પછી સગવશાત્ શ્રી ધીરજલાલભાઈ આ

Page #120

શ્રી ધીરજલાલ શાહ સંસ્થામાંથી રાજીનામું આપી છૂટા થયા, પણ તેમને આત્મા તે આ સંસ્થા સાથે જોડાયેલો જ રહ્યો. આજે પણ તેઓ એ સંસ્થા સાથે ઘણે મીઠો સંબંધ ધરાવે છે.
શ્રી ધીરજલાલભાઈ એમ માને છે કે “જે સંસ્થાએ મને આશ્રય આપે, વિદ્યા આપી, સારા સંસ્કાર આપ્યા, તેનું ઋણ કઈ રીતે ચૂકવી શકાય એમ નથી.” અને તેમણે ભૂતપૂર્વ છાત્રમાં સંગઠનની ભાવના પેદા કરી તેના મંડળના મંત્રી તરીકે વર્ષો સુધી કામ કર્યું છે. વળી સંસ્થાના સંસ્થાપક શેઠ શ્રી ચીમનલાલ નગીનદાસની જન્મશતાબ્દીને પ્રસંગ પ્રાપ્ત થતાં છાત્રો તરફથી રૂા. ૧, ૧૧, ૧૧૧ રૂપિયાની રકમ અર્પણ કરવાને નિર્ણય થયે, તેમાં તથા તેને પાર પાડવામાં તેમણે મહત્ત્વને ફાળો આપેલ છે. ત્યાર પછી થોડા વર્ષે શ્રીમતી માણેકબા સ્મારકનિધિની
જના ઘડાઈ અને તેમાં પણ છાત્રો તરફથી રૂા. ૧, ૧૧, ૧૧૧ જેવી રકમ અર્પણ કરવાને નિર્ણય કરવામાં આવ્યા, તેને પાર પાડવામાં પણ શ્રી ધીરજલાલભાઈની મુખ્યતા રહી હતી. શ્રી ઇન્દુમતીબહેન દ્વારા મહિલાઓને પ્રગતિ માટે અમદાવાદમાં સમુન્નતિ ટ્રસ્ટ ચાલી રહેલું છે, તેમાં પણ શ્રી ધીરજંલાલભાઈ એ સારો રસ લીધેલ છે.

Page #121

[૮]
ગૃહસ્થજીવન
શ્રી ધીરજલાલભાઈએ છાત્રજીવનના અંતે કેટલાક નિર્ણ કર્યા હતા, તેમને એક નિર્ણય એવો હતો કે
જે કામ કરવું, તે દિલ દઈને કરવું, તેમાં કચાશ રાખવી નહિ.” અને તે માટે તેઓ પ્રયત્નશીલ બન્યા હતા. જ્યારે તેમણે ચિત્રકામ શરૂ કર્યું, ત્યારે તેમાં પોતાનું દિલ રેડયું હતું; પછી તીર્થરક્ષા અંગે પ્રચારકાર્યને પ્રસંગ આવ્યા, ત્યારે પણ તેમણે પોતાની આંતરિક ધગશને અને પરિચય આપ્યું હતું, અને તે પછી ભાવનાવશ બની ધાર્મિક શિક્ષક
તરીકેની જવાબદારી સ્વીકારી તથા અનુકમે અન્ય શિક્ષણને . ભાર પણ માથે લીધે, ત્યારે પણ તેમણે પોતાના અંતરમાં ઉત્સાહના દીવડા પ્રકટાવી કલાક સુધી કાર્ય કર્યું હતું. તે પછી પણ તેમણે જે પ્રવૃત્તિઓ હાથ ધરી, તેમાં પણ આ જ પદ્ધતિ અપનાવી હતી અને તેણે તેમને યશ તથા લાભના અધિકારી બનાવ્યા હતા.'

Page #122

શ્રી ધીરજલાલ શાહ
શ્રી ધીરજલાલભાઈ વિદ્યાલયનું કામ સારી રીતે ચાલે, તે માટે તન, મન અને ધન એ ત્રણેયને ભેગ આપી. રહ્યા હતા. કલાક સુધી કામ કરવામાં તનને ભેગ હતે; વિદ્યાલય તથા છાત્રના હિત સંબંધી સતત ચિંતન કરવામાં મનને ભોગ હતો; અને બબે પાળી કામ કરવા છતાં એક જ પાળીને પગાર સ્વીકાર, તેમાં ધનને પણ ભેગ હતા.
પ્રથમ વિદ્યાલય સવારના ૭-૩૦ થી ૧૧-૩૦ સુધી કામ કરતું, તેને તેમની સેવાઓ સમર્પિત હતી. પરંતુ પછીથી વર્ગો વધતાં અને સ્થાનસંકેચ જણાતાં તેની બીજી પાળી ચાલુ કરવાનો નિર્ણય કરવામાં આવ્યો. તે માટે બપોરના ૨-૩૦ થી ૫-૩૦ ને સમય નક્કી થયે શ્રી ધીરજલાલભાઈને એમ લાગ્યું કે જે આ વખતે પણ મારી હાજરી હશે, તો કામ બરાબર ચાલશે, એટલે તેમણે બીજી પાળીને પણ પોતાની સેવા સમર્પિત કરી. પરંતુ તે માટે વધારાના પગાર કે પુરસ્કારની કોઈ અપેક્ષા રાખી નહિ. - આ બે પાળી ઉપરાંત વિદ્યાલય તથા છાત્રજીવનની કેટલીક સમસ્યાઓ પણ તેમના સમયને ઠીક ઠીક ભોગ લઈ રહી હતી, એટલે સમયની સંકીર્ણતા ઊભી થઈ અને તે એમના ગૃહજીવન ઉપર અસર કરવા લાગી.
' એક વાર માતા મણિબહેને તેમને કહ્યું કે “ભાઈ ! તારે સંસ્થાની જેટલી સેવા કરવી હોય, તેટલી કરકે પણ ઘર ઉપરેય કૈક નજર નાખતા રહે. અમે અહીં તારા

Page #123

ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ આશરે જ પડ્યા છીએ. વળી હવે તારી ઉંમર ત્રેવીશ વર્ષની થઈ, એટલે લગ્નનું પતાવી દેવું જોઈએ.” '
ઉત્તરમાં શ્રી ધીરજલાલભાઈએ કહ્યું: “પૂજ્ય માતાજી! મારા પર સંસ્થાના કામને બોજો ઘણું વધારે છે, છતાં આપના તરફ મારી જરાયે ઉપેક્ષા નથી. બે પનીહારીઓ વાતો કરતી ચાલી આવતી હોય છે, પણ તેમનું ધ્યાન તે તેમના બેડા ઉપર જ હોય છે, તેમ હું અનેકવિધ પ્રવૃત્તિઓમાં પણ આપ બંને પર (એક માતા, બીજી બહેન) બરાબર ધ્યાન રાખી રહ્યો છું. લગ્નની વાત પણ મારા ધ્યાનમાં જ છે. અનુકૂલ સમય આવતાં તે જરૂર પતાવી દઈશ.”
માતા મણિબહેને કહ્યું : “અનુકૂલ સમય ક્યારે આવશે ? વળી લગ્નનાં કામ એમને એમ પતતાં નથી. તે માટે સગાંવહાલાંઓ તથા સ્નેહસંબંધીઓને મળતાં રહેવું જોઈએ. જે તેમને કોઈ આગળ પડીને આ કામ હાથ ધરે, તે જ લગ્નનું કામ પતે. પરંતુ તું કોઈને મળતો નથી કે મળવાની દરકાર પણ કરતા નથી. તું ભલે અને તારું કામ ભલું, એટલે મને બહુ ચિંતા થાય છે.”
ઉત્તરમાં શ્રી ધીરજલાલભાઈએ કહ્યું: ‘તમારું કહેવું બરાબર છે, પણ સમય સમયનું કામ કરે છે. મને લાગે છે કે તે હવે ચેડા જ વખતમાં પતી જશે. પરંતુ તેમના આ ઉત્તરથી માતાને સંતોષ થયો ન હતો. તેઓ આ બાબતમાં સચિત જ રહેતા હતા.

Page #124

શ્રી ધીરજલાલ શાહ
વાત એમ બની હતી કે થોડાંક વર્ષો પહેલાં તેમનું સગપણ ધ્રાંગધ્રા નજીક કોંઢ ગામમાં થયું હતું, પણ તે સામસામું હતું, એટલે કે પોતાની બહેનને ત્યાં દેવાની હતી અને ત્યાંની કન્યા પોતાને લેવાની હતી. શ્રી ધીરજલાલભાઈ વધારે સમજણું થયા, ત્યારે તેમને આ વ્યવહાર પસંદ પડવો ન હતો, એટલે એ સગપણ મૂકી દેવામાં આવ્યું હતું. ત્યાર પછી લગ્નને લગતી ખાસ હિલચાલ થઈ ન હતી, પણ છેલ્લાં બે વર્ષમાં કહેણ આવવા લાગ્યાં હતાં, જે માતા મણિબહેનની કે તેમની પસંદગી પામ્યા ન હતાં. આ સ્થિતિમાં માતા મણિબહેનને ચિંતા થાય, એ સ્વાભાવિક હતું. પરંતુ શ્રી ધીરજલાલભાઈને આ બાબતની કોઈ ચિંતા ન હતી. તેઓ તે તેમના કામમાં મશગુલ રહેતા અને એક પ્રકારના આંતરિક આનંદને અનુભવ કરતા.
એવામાં બોટાદ નજીક ટાટમ ગામના નિવાસી શ્રી લવજીભાઈ સાકરચંદની સુપુત્રી શ્રી ચંપાબહેનનું કહેણ તેમના મેટાંભાઈ મનસુખલાલ તરફથી ખાસ વ્યક્તિ દ્વારા આવ્યું. આ ઘર ઘણું ખાનદાન હતું અને ન્યાત-જાત તથા ગામમાં પણ તેની સારી પ્રતિષ્ઠા હતી, એટલે કન્યા જેવાને નિર્ણય લેવાયે.. એ કામ શ્રી ધીરજલાલભાઈએ પોતાના એક શિક્ષકમિત્ર શ્રી વ્રજલાલ જેઠારીને સંપ્યું. તેઓ પોતાની પત્ની સાથે ટાટમ ગયા, કન્યા જોઈ, ઘર જોયું અને પાછા આવી એકંદર ઠીક ને અભિપ્રાય આપતાં શ્રી ધીરજલાલ. ભાઈનું સગપણ શ્રી ચંપાબહેન સાથે કરવામાં આવ્યું.

Page #125

ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ શ્રી ધીરજલાલભાઈએ પોતાની માતા તથા બહેનને અમદાવાદ બોલાવી લીધા, ત્યારે દાણાવાડાનું ઘર કાઢી નાખ્યું હતું અને તેને સરસામાન વઢવાણ શહેરમાં એક ઘર ભાડે રાખી તેમાં ભરી દીધા હતા. તેઓ કઈ કઈ વાર ત્યાં જતા, પણ ખાસ રહેણાક કરેલી નહિ. હવે લગ્નને પ્રસંગે ઉપસ્થિત થતાં તેમણે આ ઘરને વ્યવસ્થિત કર્યું અને ઠીક ઠીક શણગારી લગ્નસ્થાનને યેગ્ય બનાવી દીધું.
શ્રી ધીરજલાલભાઈ સંસ્થામાંથી વીસ દિવસની રજા લઈ વઢવાણ ગયા, નિર્ધારિત સમયે જાન જોડાઈ અને વિ. સં. ૧૯૮૬ ના કારતક સુદિ ૧૦ ના રોજ તેઓ લગ્નગ્રંથિથી જોડાયા. ગામડાનાં પ્રમાણમાં ધામધૂમ સારી થઈ, જે કે શ્રી ધીરજલાલભાઈએ તેમને આ પ્રસંગ બને તેટલે સાદાઈથી ઉજવવાને અનુરોધ કરેલ. તેઓ આ વખતે શુદ્ધ ખાદીના પોષાકમાં હતા અને ખાંડ નહિ વાપરવાની તેમની પ્રતિજ્ઞા જે અગાઉ લીધેલી, તે ચાલુ હતી.
જાન વઢવાણ પાછી ફર્યા પછી દશ દિવસે શ્રી ધીરજલાલભાઈ પાછા અમદાવાદ આવી ગયા અને સંસ્થાના કામમાં જોડાઈ ગયા.
શ્રી ચંપાબહેન સાત ગુજરાતી ભણેલા હતા, પણ ઘર તરફથી સારા સંસ્કારો પામેલ હતા. વળી સ્વભાવે વિનમ્ર હતા અને સેવાપરાયણવૃત્તિ ધરાવતા હતા, એટલે - શ્રી ધીરજલાલભાઈને સંસાર સુખી થયે તે જોઈ માતા સંતોષ પામ્યા.

Page #126

શ્રી ધીરજલાલ શાહ - શ્રી ધીરજલાલભાઈને ગૃહસ્થજીવનનાં ફલરૂપે સાત સંતાનની પ્રાપ્તિ થઈ, તેમાં પ્રથમ પુત્ર જન્મસમયે તંદુરસ્ત અને દેખાવડો હતો, પરંતુ આયુષ્ય ઓછું લઈને આવેલે, એટલે થોડા જ વખતમાં મરણ પામ્યો. તે પછી ઇન્દુમતી, સુચના, નરેન્દ્રકુમાર, મને રમા, રશ્મિકા અને ભારતને જન્મ થયો. તેમાં ઈન્દુમતી સહુની ચાહના મેળવી અગિચારમા વર્ષે અવસાન પામી અને મનેરમાં પણ વર્ષ–દોઢ વર્ષની થઈને તેનાથી ત્રણ દિવસ પહેલાં જ અવસાન પામેલી. આ બંને મૃત્યુ વઢવાણમાં મેલેરિયાને ભયંકર ઉપદ્રવ ચાલી રહ્યો હતો, ત્યારે થયેલાં અને તે માતા-પિતા બનેના હૃદયને ભારે આઘાત આપી ગયેલાં.
સુલોચના નામ તેવા ગુણવાળી હતી. તે સુશિક્ષિત તથા વિવાહિત બની, પણ ત્રણ સંતાનનું માતૃપદ મેળવ્યા પછી બત્રીશ વર્ષની ભર યુવાવસ્થામાં મૃત્યુને ભેટી. તેને આઘાત માતાપિતાને ઘણું લાગે, પણ તેમણે સંસારનું સ્વરૂપ વિચારી મન મનાવ્યું. • ' ' નરેન્દ્રકુમાર નાનપણમાં એકંદર નબળો હતો, એટલે માતાપિતાને ચિંતા થતી હતી, પણ કાલકમે તે મેટો થયો અને મેટ્રીક સુધી પહોંચે. તે વધારે અભ્યાસ કરી શકે એવી શક્યતા ન હતી, એટલે તેને પ્રથમ નોકરીમાં અને પછી પોતાના કાર્યાલયમાં છે. આજે તે એ કાર્યાલયને પ્રાણ છે અને ઘણુંખરું કામ સંભાળી લે છે. વળી છેલ્લાં થોડાં વર્ષોમાં શ્રી ધીરજલાલભાઈના હાથે શ્રી પાર્શ્વ–પદ્માવતી

Page #127

ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ. પૂજન તથા તેનાં ખાસ અનુષ્ઠાને થવા લાગ્યાં, તેમાં પણ તે ઉત્તરસાધકનું સ્થાન બરાબર સાચવે છે.
નરેન્દ્રકુમારને બે-ત્રણ મેટી માંદગીઓ આવેલી, તેમાંની એક માંદગી સનિપાત સાથેના ટાઈફોઈડ તાવની હતી, એટલે કે ઘણી ભારે હતી. અન્ય કોઈને તેના જીવવાની આશા ન હતી, પણ માતાપિતાએ ઇષ્ટદેવ પર શ્રદ્ધા રાખી નમસ્કાર મહામંત્ર તથા ઉવસગ્ગહરં સ્તોત્રનું સતત
સ્મરણ કરતાં તે બચી જવા પામ્યું હતું. તે એકંદર શ્રદ્ધાળુ જીવડે છે અને શ્રદ્ધામય જીવન જીવવામાં આનંદ પામે છે.
તેનાં લગ્ન જોરાવરનગર–નિવાસી સ્વ. મનસુખલાલ કચરાભાઈની સુપુત્રી શ્રી રંજનબાલા સાથે થયેલાં છે અને તેથી તેનું ગૃહસ્થજીવન સુખી છે. ' રશ્મિકા સુશિક્ષિત વિવાહિત બની પુત્ર-પુત્રીના પરિવાર યુક્ત સુખી જીવન જીવે છે અને ભારતી એસ.એન.ડી.ટી. મહિલા વિદ્યાપીઠની બી.એડ. થયા પછી વિવાહિત બની જીવનયાત્રાને આનંદ માણી રહી છે.
માતા મણિબહેન શ્રી ધીરજલાલભાઈની આ હરિયાળી વાડી જોતાં જોતાં ધર્મધ્યાનપૂર્વક સં. ૧૯૧ ના અષાડ સુદિ ૧૪ ના રોજ સ્વર્ગવાસી થયા હતા.
શ્રી ધીરજલાલભાઈ ચડતી–પડતીના ચમત્કાર જોતાં જોતાં આગળ વધ્યા હતા અને છેવટે ઉચ્ચપદે આરૂઢ થયા. હતા, તેમાં તેમના અનેકવિધ ગુણે ઉપરાંત શ્રીમતી.

Page #128

શ્રી ધીરજલાલ શાહ
૭
ચ'પાબહેનના પણું નાંધપાત્ર ફાળા હતા. અન્ય શબ્દોમાં કહું તા જો શ્રીમતી ચ‘પાબહેનના ચેાગ્ય સાથ-સહકાર સાંપડયે ન હાત તા શ્રીધીરજલાલભાઈ પેાતાના જીવનમાં જે કંઈ કરી શકયા, તેથી ઘણું ઓછુ કરી શકયા હાત. એક મનુષ્ય ચતુર હાય, કામગરો હોય કે વિશિષ્ટ શક્તિથી વિભૂષિત હાય, પણ તેને ગુણિયલ ગૃહિણીના સાથ ન સાંપડે તા એ જીવનના જગ ભાગ્યે જ જિતી શકે છે. જ્યાં વારંવાર અથડામણેા થતી હોય, કજિયા-ક કાસ ફાટી નીકળતા હાય કે દિવસેા સુધી અબેલા લેવાતા હાય ત્યાં જીવનના જગ બહાદુરીથી લડાય શી રીતે ? અને તેમાં સફળતા મળે શી રીતે ? પરંતુ શ્રીધીરજલાલભાઈ આ બાબતમાં ખરેખર ભાગ્યશાળી હતા, કારણ કે તેમને શ્રીમતી ચંપાડૅન જેવા સુશીલ, ઠરેલ અને ગુણિયલ ગૃહિણી સાંપડયા હતા.
ધન-વૈભવનું આકર્ષણ કાને હાતું નથી ? પણ શ્રીમતી ચંપાબહેન તેમાં અપવાદરૂપ પુરવાર થયા હતા. તે સમજી ગયા હતા કે જ્યાં સાહિત્યસર્જન અને સમાજકલ્યાણની પ્રવૃત્તિએ સતત ચાલતી હોય, ત્યાં ધનવૈભવની વાતા વચ્ચે લાવી એ પ્રવૃત્તિઓને અભડાવવી એ કાઇ રીતે ચેોગ્ય નથી. તેમણે સાદાઈ ને અપનાવી લીધી હતી અને ધાર્મિક નિત્યનિયમેાના યથાર્થ પાલન વડે જીવનને સાત્ત્વિકતાના આપ આપવા માંડયા હતા. પછી તપશ્ચર્યા વડે પેાતાના જીવનને પાવન કરવા લાગ્યા હતા. છેલ્લાં
७

Page #129

ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ
૯૮
દશ-બાર વર્ષમાં તે તેમણે તામય જીવન જ ગાળ્યુ છે, એમ કહું તેા ખાટુ' નથી.
ગૃહસ્થજીવનના એક અપ્રતિમ ગુણ અતિથિસત્કાર છે. એ ગુણ તેમનામાં પૂરેપૂરા ખીલેલા છે. જેમણે એક વાર પણ તેમના આતિથ્યસત્કારના અનુભવ કરેલે! છે, તે એમને ભૂલી શકે એમ નથી. હું તેમને શ્રદ્ધાંજલિ સમર્પી આ પ્રકરણ પૂરું કરું છું.

Page #130

|[ ] સાહિત્યસર્જનને પ્રારંભ
- હવે હું શ્રી ધીરજલાલભાઈની જીવનકથાના એક અતિ મહત્ત્વપૂર્ણ પ્રકરણ પર આવું છું. આ પ્રકરણ તેમના સાહિત્યસર્જનને લગતું છે કે જેણે તેમને આગળ જતાં ભારે પ્રતિષ્ઠા આપી છે અને તેમની કમનીય કીતિને ધ્વજ સર્વત્ર લહેરાવવામાં અતિ અગત્યને ભાગ ભજવે છે.
સાહિત્યસર્જન જે તે મનુષ્યો કરી શકતા નથી. તે વિશિષ્ટ અધિકારની અપેક્ષા રાખે છે અને એવો અધિકાર તેને જ પ્રાપ્ત થાય છે કે જેના અંતરમાં જ્ઞાન માટે પ્રેમ ઝળહળતું હોય, જે વિશિષ્ટ પ્રતિભાથી યુક્ત હોય અને જેનું વાણી પર અનેરું પ્રભુત્વ હોય. શ્રી ધીરજલાલભાઇમાં આ ત્રણેય ગુણે વિકાસ પામેલા હતા, એટલે કે તેમના અંતરમાં જ્ઞાન માટે ભારોભાર ભક્તિ-પ્રેમબહુમાન ભરેલું હતું, તેઓ વિશિષ્ટ પ્રતિભાને વરેલા હતા અને વાણી પર અનેરું પ્રભુત્વ ધરાવતા હતા, તેથી જ તેઓ

Page #131

૧૦૦
ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ વિશાલ વિશદ સાહિત્યસર્જન કરી અગ્રગણ્ય સાહિત્યકારોની પંક્તિમાં બિરાજી શક્યા. '
હું પોતે શ્રી ધીરજલાલભાઈને એક અત્યંત ભાગ્યશાલી સાહિત્યકાર ગણું છું, કારણ કે તેમની લગભગ બધી. કૃતિઓ પ્રસિદ્ધિમાં આવી છે, તેમાં એક કરતાં વધારે સંસ્કરણે થયેલાં છે અને તેમાંની કેટલીક કૃતિઓને હિંદી, કેટલીક કૃતિઓને બંગાલી તથા કેટલીક કૃતિઓને અંગરેજી, અનુવાદ થયેલ છે. પ્રચારની દષ્ટિએ પણ તેમનું આ સાહિત્ય વિમાનની પાંખે વીંઝતું રહ્યું છે, એટલે કે ૩૦,૦૦૦,૦૦ ત્રીસ લાખને અંક વટાવી ગયું છે! પરંતુ સહુથી વધારે બેંધપાત્ર બીના તે એ છે કે તેમણે રચેલા ગ્રંથના પ્રકાશનનિમિત્તે ભવ્ય સમારોહ યોજાયેલા છે અને તેણે પોતાની આગવી વિશેષતાને લીધે જન-મન પર પોતાને ભારે પ્રભાવ પાડેલ છે. આ સમારોહમાં જાણીતા દેશનેતાઓ, સુપ્રસિદ્ધ સાક્ષરો અને સાહિત્યકારો તથા સંનિષ્ઠ સામાજિક કાર્યકરોએ ભાગ લીધેલ છે અને શ્રી ધીરજલાલભાઈના સાહિત્યસર્જનને ભાવભરી શ્રદ્ધાંજલિઓ સમર્પિત કરેલી છે. હું પોતે આ સમારોહમાં કોઈ વાર પ્રેક્ષક તરીકે, તે કઈ વાર અતિથિવિશેષ તરીકે અને એક વાર અધ્યક્ષ તરીકે ઉપસ્થિત થયેલ છું અને તેમની સાહિત્યવિષયક આ લાવણ્યમયી લીલાને નિહાળીને આનંદવિભોર બનેલ છું.
શ્રી ધીરજલાલભાઈને અનુપમ યશ-કીર્તિ આપનાર આ સાહિત્યસર્જનને પ્રારંભ કઈ રીતે થયો અને તે કઈ ઢબે આગળ વધે, તે અહીં જણાવવા ઈચ્છું છું,
ના ભત્ર સમી
-
ગીત

Page #132

શ્રી ધીરજલાલ શાહ
૧૧ શેઠ ચીમનલાલ નગીનદાસ વિદ્યાલયમાં ધાર્મિક અને અન્ય વિષયેના શિક્ષક તરીકે તેમની કારકીર્દિ પણ ઉજજવલ હતી. તેમને આત્મા સંશોધક હતો. વસ્તુના મૂલમાં જવાને તેમને ગુણ દરેક વિષયનું ઊંડું અધ્યયન કરવાને પ્રેરતો હતો. ધાર્મિક શિક્ષણ કેવું હોવું જોઈએ ? તેને અભ્યાસક્રમ કે હો જોઈએ? ધાર્મિક શિક્ષણ રસપ્રદ કેમ બની શકે ? વગેરે બાબતોના વિચારે તેમના મનમાં વારંવાર ઉઠતા હતા. તેમની એવી માન્યતા હતી કે જે વિદ્યાર્થીઓ ધર્મશ્રદ્ધાવિત હશે, તે જ તેમનું જીવન-ઘડતર ઉત્તમ પ્રકારે થઈ શકશે.
એક દિવસ તેમણે વિદ્યાર્થીઓને જૈન ધર્મના મહાપુરુષો અંગે થોડા પ્રશ્નો પૂછ્યા, પણ તેને સંતોષકારક ઉત્તર મળે નહિ. તેમને પૂછવામાં આવ્યું કે “શું તમે આમાંના કોઈની કથા-વાર્તા સાંભળી છે?” તેને ઉત્તર નકારમાં મળે, ત્યારે શ્રી ધીરજલાલભાઈને લાગ્યું કે “મારી માતા તરફથી મને જે કંઈ મળ્યું છે, તે આ વિદ્યાર્થીઓને તેમની માતાઓ તરફથી મળ્યું નથી. ખરેખર ! આપણો ઉત્તમ કથાવારસો આ રીતે લુપ્ત થતો જાય છે. તેને
જીવંત કરવો જ જોઈએ.’ - તે જ દિવસે તેમણે વિદ્યાર્થીઓ સમજી શકે એવી ભાષામાં “શ્રી શીખવદેવ” નામની એક નાનકડી કથા લખી કાઢી. બીજા દિવસે તે કથા વિદ્યાર્થીઓ સમક્ષ વાંચી તે તેમને સાંભળવામાં મજા પડી. તે પરથી તેઓ આ કથાને એક પુસ્તિકારૂપે છપાવી નાખવાના નિર્ણય પર

Page #133

૧૦૨
ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ આવ્યા. પરંતુ તેમણે હજી સુધી છાપખાનું જોયું ન હતું, જેવા પ્રસંગ જ આવ્યો ન હતો, એટલે કયાં જવું ? શું કરવું? પુસ્તિકાનો છપાઈખર્ચ કેટલે આવશે? વગેરે બાબત અંગે મનમાં ભાંજગડ થવા લાગી. છેવટે પુસ્કિતકાનું લખાણ લઈ, કબાટમાં પડેલા પચાશ રૂપિયા ગજવામાં ઘાલી, તેઓ છાપખાનાની શોધમાં નીકળી પડ્યા અને પાનકેર નાકા–પરમશાહને રોજા નજીક એક છાપખાનાનું બોર્ડ વાંચી તેમાં દાખલ થયા તેમણે પ્રેસમાલિકને જણાવ્યું કે “મારે એક પુરિતકા છપાવવી છે, એટલે અહીં આવ્યા છું.” પ્રેસમાલિકે તેમને સત્કાર કર્યો અને પુરિતકાનું લખાણ. જોયા પછી પૂછ્યું કે તમારે એ કઈ સાઈઝમાં છપાવવી છે? રોલમાં? કાઉનમાં? કે ડેમમાં ?
શ્રી ધીરજલાલભાઈએ કહ્યું : “તમારા છાપખાનાન આ પારિભાષિક શબ્દોથી હું પરિચિત નથી. તમે મને વિવિધ કદનાં પુસ્તકો બતાવો, એટલે જોઈને કહું કે મારે મારી પુસ્તિકા કઈ સાઈઝમાં છપાવવી છે. પ્રેસમાલિકે તેમને વિવિધ કદનાં પુસ્તકો બતાવ્યાં, એટલે શ્રી ધીરજલાલભાઈ એ તેમાંની એક સાઈઝ પસંદ કરી. પ્રેસમાલિકે કહ્યું : “આને કાઉન સાઈઝ કહેવાય. આજ કાલ બધા આની જ પસંદગી કરે છે, એટલે તમારી પસંદગી બરાબર છે. •
પછી તેને ભાવ પૂછી, કાગળને નમૂને જોઈ ૧૦૦૦ નકલની વરદી આપી અને તેના ખર્ચને રૂપિયા પચાશ. રોકડા ચૂકવી આપ્યા. પછી તેમણે પ્રેસમાલિકને પૂછ્યું કે,

Page #134

શ્રી ધીરજલાલ શાહ
૧૦૩ “આ પુસ્તિકા લેવા કયારે આવું?” પ્રેસમાલિકે કહ્યું :
પ્રથમ તે તમારે તેનાં પ્રફે જોવાં પડશે, પછી ઓર્ડર આપવો પડશે, ત્યાર પછી પુસ્તિકા છપાશે. તે પછી તેનું ફેલ્ડીંગ થશે, તેને ટાઈટલ ચડશે, તેનું સ્ટીચીંગ અને કટીંગ થશે અને ત્યાર પછી તેની કો બંધાશે. પછી તેની ડીલીવરી તમને આપી શકાશે. આપણા કામધંધામાં અને રોજિંદા વ્યવહારમાં કેટલા બધા અંગરેજી શબ્દો ઘૂસી ગયા છે, એ વિચારે શ્રી ધીરજલાલભાઈએ ખેદ અનુભવ્યો. પછી એ દરેક શબ્દના અર્થથી માહિતગાર થઈ ઘરે પાછા ફર્યા.
ચોથા દિવસે તેઓ છાપખાનામાં પ્રફ જેવા ગયા, ત્યારે પ્રેસમાલિકે પૂઠા પર છાપવાના લખાણની માગણી કરી. શ્રી ધીરજલાલભાઈ એ તે સંબંધી ખાસ વિચાર જ કર્યો ન હતો, એટલે તેનું લખાણ કરવા બેઠા. તેમાં પ્રથમ પૂંઠાનું લખાણ તૈયાર કરીને છેલ્લા પૂંઠા પર શું લખવું? તેને વિચાર કરતાં તેમને એક યોજના ફુરી. આવી જ બીજી કેટલીક કથાઓ લખીને તેની એક શ્રેણું બનાવું તે કેમ?” તેમના અંતરે જ ઉત્તર આપ્યો : “એ ચાલે ખરી,”
તે એક શ્રેણીમાં કેટલી કથાઓ આપવી ?” બીજો પ્રશ્ન તેમના મનમાં ઉઠો. તેમાં પ્રથમ ૧૨ ને વિચાર આવ્યા, પછી ૧૦ ને વિચાર આવ્યા અને છેવટે ૨૦ પર મન સ્થિર થયું. જ્યારે કેઈપણ ઘળાતા પ્રશ્નનું તેમના મનમાં સમાધાન થાય છે, ત્યારે તેમને એક પ્રકારની અજબ પ્રસનતાનો અનુભવ થાય છે. અહીં પણ તેમ જ થયું.

Page #135

ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ
૮ પછી તેની કિંમત શું રાખવી” ત્રીજો પ્રશ્ન મનમાં ઉપસ્થિત થયા. અત્યાર સુધીના વાંચન અને વિચારથી તેમના મનમાં એવા વિચાર દૃઢ થયા હતા કે ‘ જો પુસ્તકની— કિમત સસ્તી રાખી હોય તે જ તેના પ્રચાર થઈ શકે,' અને આ વસ્તુ તે ધંધાની ખાતર તેા કરતા જ ન હતા, એટલે કેટલીક ગણતરી કરીને તેની કિ ંમત . માત્ર પાંચ પૈસા રાખી અને ૨૦° પુસ્તિકાના પૂરા સેટનું મૂલ્ય દોઢ રૂપિયા ઠરાવ્યું.
૧૦૪
આ રીતે પ્રશ્નોના નિર્ણય થઈ ચૂકયા પછી ‘ કઈ કથાઓ લખવી ?’ તે વિચારવા લાગ્યા, ત્યાં તેમના મનમાં એક પછી એક નીચેનાં નામે સ્ફુરી આવ્યાં.
(૧ રીખવદેવ, નામ તેા નિશ્ચિત હતું ). ૨ નેમ-રાજુલ
૩ શ્રી પાર્શ્વનાથ
૪ પ્રભુ મહાવીર
૫ વીર ધન્ના
૬ મહાત્મા દૃઢપ્રહારી
૭ અભયકુમાર
૮ રાણી ચેલણા
૯ ચંદનમાલા
૧૦ ઈલાચીકુમાર ૧૧ જબ્રૂસ્વામી

Page #136

શ્રી ધીરજલાલ શાહ
૧૦૫
૧૨ અમરકુમાર ૧૩ શ્રીપાલ ૧૪ મહારાજા કુમારપાલ ૧૫ પેથડકુમાર ૧૬ વિમલશાહ ૧૭ વસ્તુપાલ-તેજપાલ ૧૮ એમ દેદરાણું ૧૯ જગડુશાહ ૨૦ ધર્મ માટે પ્રાણ આપનાર મહાત્માઓ.
આ વખતે કઈ કથાગ્રંથ કે ચરિત્રગ્રંથ પાસે ન હતો, પણ તેમને એની જરૂર ન હતી. તેમના અંતરમાં જ્ઞાનને વિશાલ ભંડાર પડેલો હતો અને તે એમને આ રીતે સહાય કરી રહ્યો હતો. આખરે તો એ જ ભંડાર કામ લાગે છે ને?
પછી તેમણે થોડા જ વખતમાં ઉપરની ૧૯ પુસ્તિકાઓ લખી નાખી અને એક શુભ દિવસે બાળગ્રંથાવળીનાં ર૦ પુસ્તકની પ્રથમ શ્રેણીનું પ્રકાશન થયું. પુસ્તકો રૂપરંગે દેખાવડાં હતાં. તે એવા ટાઈપમાં છપાયાં હતાં કે વાંચવામાં સુગમ પડે અને તેમાં આપેલી સામગ્રી ઘણી રસપ્રદ હતી. વળી તેનું મૂલ્ય ઘણું સસ્તું હતું, એટલે લકોએ તેને વધાવી લીધાં. આથી શ્રી ધીરજલાલભાઈને પ્રોત્સાહન મળ્યું અને તેમણે આવી બીજી પાંચ શ્રેણીની ચેજના કરી. તેનું પ્રકાશન સમયસર થયું અને તે યશસ્વી તથા લાભદાયક નીવડયું.

Page #137

૧૦૬
ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ આ રીતે શ્રી ધીરજલાલભાઈના સાહિત્યસર્જનને પ્રારંભ બાળગ્રંથાવળીની ૬ શ્રેણની ૧૨૦ પુસ્તિકાઓથી થયે અને તેણે એમને ઘણી ખ્યાતિ આપી. આ પુસ્તિકાઓ ભારતના બધા પ્રાંતે ઉપરાંત આફ્રિકા, ઇંગ્લેંડ, ચીન અને જાપાન જેવા દેશમાં પણ પહોંચી કે જ્યાં ગૂજરાતીઓની
ડીઘણું પણ વસ્તી હતી. આજે પચાસ વર્ષ પછી પણ આ પુસ્તિકાઓની માગણી થઈ રહી છે, તે એની અસાધારણ લોકપ્રિયતા તથા ઉપગિતા દર્શાવે છે.
અહીં એટલી સ્પષ્ટતા આવશ્યક છે કે બાળગ્રંથાવળીની પહેલી અને બીજી શ્રેણીનું પ્રકાશન જ્યારે તેઓ શિક્ષક હતા, ત્યારે થયેલું અને બાકીની ચાર શ્રેણીઓનું પ્રકાશન તેમણે સંસ્થા છોડીને સ્વતંત્ર પ્રકાશન શરુ કર્યું, ત્યારે થયેલું.
કુદરત અને કલાધામમાં વીસ દિવસ” નામને ગ્રંથ તેમણે આ જ અરસામાં લખ્યો હતો અને તે સુપ્રસિદ્ધ સાક્ષર તથા પ્રવાસી કાકાશ્રી કાલેલકરની પ્રસ્તાવના સાથે પ્રસિદ્ધ થયેલ હતો. વિદ્વાનોએ આ ગ્રંથને સત્કાર્યો હતો અને શ્રી વિજયરાય વધે તે આ ગ્રંથનું ડાંગનાં જંગલેવાળું આખું પ્રકરણ પોતાના “કૌમુદી ” નામના વિવેચનાત્મક સૈમાસિકમાં છાપ્યું હતું.
પછી આ ગ્રંથમાંથી “ઈરાનાં ગુફા મંદિરો’ નામના એક સ્વતંત્ર પુસ્તકનું પ્રકાશન કરવામાં આવ્યું હતું, જે એ વખતના સુપ્રસિદ્ધ કલાવિવેચક શ્રી નાનાલાલ સી. મહેતાની મનનીય પ્રસ્તાવનાથી અલંકૃત થયું હતું.

Page #138

[ ૧૦ ]
ઝડપી આગેકૂચ
બાલગ્રંથાવલીના યશસ્વી સર્જન પછી શ્રી ધીરજલાલ. ભાઈએ સાહિત્યસર્જનના ક્ષેત્રમાં ઝડપી આગેકૂચ કરી. તેને ઈતિહાસ રોમાંચક છે અને તે શ્રી ધીરજલાલભાઈના વિરલ વ્યક્તિત્વને વિશેષ પરિચય આપી જાય છે.
માનવજીવનનું મધુર ફલ સેવા છે અને તે સેવા પોતે શિષ્ટ સાહિત્યનાં સર્જન દ્વારા સારી રીતે કરી શકશે, એ. વાત તેમના મનમાં ઠસ્યા પછી તેમની દૃષ્ટિ સાહિત્યસર્જનનાં નવાં નવાં ક્ષેત્રો શોધી રહી હતી. તેઓ જૈન કુલમાં જન્મ્યા હતા, જેન ધર્મના સંસ્કારો પામ્યા હતાં અને જૈન સંસ્થા દ્વારા વિદ્યાદાન મેળવી શક્યા હતા, એટલે જૈન સંધ-સમાજ-સાહિત્ય તેમની દૃષ્ટિ સામે પ્રથમ આવે, એ સ્વાભાવિક હતું, આમ છતાં તેમનું વિદ્યાર્થી જીવન રાષ્ટ્રીય ભાવનાથી રંગાયેલું હતું અને તેઓ મહાત્મા ગાંધીજી વગેરેના પરિચયમાં આવેલા હતા, એટલે તેમની

Page #139

૧૦૮
૨૭ હતા.
ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ દષ્ટિ માત્ર જૈન સંઘ-સમાજ-સાહિત્ય પૂરતી - સીમિત ન રહેતાં વ્યાપક બનેલી હતી અને સાર્વજનિક ક્ષેત્રને સ્પર્શવા મળી રહી હતી.
આ વખતે તેમને એમ લાગ્યું કે આજનો વિદ્યાર્થી આવતી કાલને નાગરિક છે અને ભારતનું ભવિષ્ય તેના પર અવલંબે છે, તેથી તેના જીવનનું સુયોગ્ય ઘડતર થવું જોઈએ. આ સુગ્ય ઘડતરમાં સાહિત્ય પણ અગત્યને ભાગ ભજવી શકે, એટલે તેને માટે ખાસ સાહિત્ય નિર્માણ કરવું જોઈએ, અને તેમણે વિદ્યાથી–વાચનમાલાની વિરાટ યેજના ઘડી કાઢી. આ યોજનાને હું વિરાટ એટલા માટે કહું છું કે તેમાં ૨૦ પુસ્તિકાઓની એક શ્રેણી એવી ૨૦ શ્રેણીઓ પ્રકટ કરવાની હતી, અર્થાત્ તે અંગે ૪૦૦ પુસ્તિકાઓનું નિર્માણ કરી તેને પ્રસિદ્ધિ આપવાની હતી. આજ સુધી ગુજરાતની કે ભારતની કોઈ પણ સાહિત્યપ્રકાશન સંસ્થાએ આવડી મોટી યોજના ઘડી ન હતી, એટલે આ પેજના અપૂર્વ હતી અને વિષયની વિશાળતાને લીધે વિરાટ સ્વરૂપ પામી હતી.
વિદ્યાર્થીઓનું જીવનઘડતર કરવા માટે મહાપુરૂષનાં ચરિત્રનું વાચન ઘણું ઉપયોગી છે, એ તેમને દૃઢ સંસ્કાર હતા, તેથી તેમણે આ વાચર્નમાલા માટે જીવનચરિત્રોની પસંદગી કરી. આ વખતે કેટલાંક જીવનચરિત્રો પ્રચલિત હતાં, પણ તે મોટા ભાગે વિદેશીઓનાં હતાં. ભારતના મહાપુરુષો અને મહામહિલાઓનાં ચરિત્રો બહુ જ

Page #140

શ્રી ધીરજલાલ શાહ
૧૦૯ ઓછાં લેવામાં આવતાં. આથી વિદ્યાર્થીઓના મન પર એવી છાપ પડતી કે વિદેશમાં મહાપુરુષો અને મહામહિલાઓ ઘણાં થયાં છે, તેના પ્રમાણમાં આપણે ત્યાં બહુ ઓછા થયાં છે. આ છાપ ભુંસવા જેવી હતી, એટલે તેમણે આ વાચનમાલાની પ્રથમ દશ શ્રેણીમાં ભારતના મહાપુરુષો અને મહામહિલાઓનાં ચરિત્ર પૂરતા પ્રમાણમાં આપવાનો પ્રયત્ન કર્યો. તેમને એવી આશા હતી કે આ પ્રકારના વાચનથી આપણા વિદ્યાથીઓ એમ માનતા જરૂર થઈ જશે કે ભારત પણ નર-નારી-રત્નોની ખાણ છે અને તેથી તેને ભારત માટે પોતાની માતૃભૂમિ માટે જરૂર માન ઉત્પન્ન થશે કે જે ઘણું જરૂરનું છે.
વળી, “ભારતની ભૂમિ અનેક સોહામણું સુંદર પ્રદેશથી વિભૂષિત છે અને તેમાં અનેક પ્રાચીન તીર્થો, ઐતિહાસિક સ્થાને તથા કલામય કૃતિઓ સંઘરાયેલી છે, તેથી તે અવશ્ય દર્શનીય છે. એવો સંસ્કાર વિદ્યાર્થીઓના મનમાં પાડવા માટે તેમણે દરેક શ્રેણીમાં આવાં સ્થાનો પરિચય આપવાની યોજના કરી.. ' અહીં એ સ્પષ્ટતા પણ કરી દેવી જોઈએ કે વિદ્યાથીવાચનમાલાના વિષયની પસંદગી કરતી વખતે તેમના મનમાં એવો ખ્યાલ આવ્યો હતો કે વિદેશના મહાપુરુષ અને મહામહિલાઓનાં ચરિત્ર પણ વિદ્યાર્થીઓના સુગ્ય જીવનઘક્તરમાં ઉપયોગી થાય તેવાં છે, એટલે તેમને તદ્ન બાકાત તે ન જ રાખવા. વળી વિશ્વનાં અનેક દર્શનીય સ્થાને ને.

Page #141

૧૧૦
ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ
પરિચય વિદ્યાથી ઓના જ્ઞાનની ક્ષિતિજો વિસ્તારૢ તેમ છે, તેથી તેમના પરિચય પણ આપવા જોઈએ, એટલે તેમણે અગિયારમીથી વીસમી શ્રેણી સુધીની બીજી ૨૦૦ પુસ્તિકાઆમાં તેને સમાવેશ કરવા ધાર્યા હતા, પરંતુ પ્રથમ વિદ્યાર્થી વાચનમાલાની દશ શ્રેણીની ચેાજના સલ થયા પછી તેનું કામ હાથ ધરવાનું હતું.
*
6
મિત્રો અને પ્રશંસકોએ જ્યારે વિદ્યાથી–વાચનમાલાની યાજના જાણી, ત્યારે શ્રીધીરજલાલભાઈને કહ્યું કે આ યેાજના તા ઘણી સારી છે, પણ તેને પાર શી રીતે પાડશે ? પૂરતાં સાધનો વિના આવી યાજના પાર પડે નહિ. ઉત્તરમાં શ્રીધીરજલાલભાઈએ જણાવ્યું કે • સાધન વિના સિદ્ધિ થતી નથી એ હું જાણું છું, પણ સંકલ્પ દૃઢ હોય અને તે માટે પૂરતા પુરુષાર્થ કરવાની તૈયારી હાય તા સાધના મળી રહે છે.’
6
,
મિત્રા અને પ્રશંસકોએ કહ્યું કે ‘સાધના મળી રહેશે, એવી આશા રાખીને કામ કરવું, તેના કરતાં પ્રથમ સાધના મેળવીને કામ કરવું, એ વધારે ડહાપણભરેલું છે. ' શ્રી ધીરજલાલભાઇએ કહ્યું કે ‘આ વાત વ્યવહારની ષ્ટિએ સાચી હાવા છતાં સર્વથા સ્વીકારવા જેવી નથી. મેં એવા કેટલાય માણસાને જોયા છે કે જે પ્રથમ સાધનની શોધમાં ગયા, તે તેમાં એવા અટવાઈ ગયા કે કદી બહાર આવ્યા જ નહિ. નવા સવા માણસાને જોઈ તાં સાધના-પૈસા કાણુ આપે છે ? તેમને એવા એવા પ્રશ્નો પૂછાય છે કે જેના ઉત્તરા આપી

Page #142

શ્રી ધીરજલાલ શાહ
શકાય જ નહિ. એ તો ભાવનાનું બળ જ સાધનને ખેંચી લાવે છે અને પ્રચંડ-પ્રશસ્ત પુરુષાર્થ વડે કાર્યની સિદ્ધિ થાય છે.”
મિત્ર અને પ્રશંસકે શ્રી ધીરજલાલભાઈના સ્વભાવ અને વિચારોથી અમુક અંશે તે પરિચિત હતાં જ, છતાં તેમણે લાગણીવશ થઈને આ પ્રકારના શબ્દો ઉચ્ચાર્યા હતા. છેવટે શ્રી ધીરજલાલભાઈ એ તેમણે નીચેને શ્લોક સંભળાવ્યો હતો?
घटो जन्मस्थानं भृगपरिजनो भूर्जवसनं, वने वासः कन्देरशनमतिदुःस्थवपुरिति । इतीदृक्षोऽगस्त्यो . यदपिबदषारं जलनिधि, क्रियासिद्धिः सत्वे वसति महतां नोपकरणे ॥
અગમ્ય ઋષિ ઘડામાં જન્મ્યા હતા, પરિવારમાં પશુઓ હતા, પહેરવામાં ભૂર્જ વૃક્ષની છાલ હતી, વસવાટ જંગલમાં હતો, ખાવા માટે વૃક્ષવેલીને કંદ હતા અને શરીર પણ ઘણું જ કઢંગુ એટલે કે વામણું હતું. આવી વિચિત્ર સ્થિતિમાં હોવા છતાં તેઓ અપાર એવા જલનિધિને ગટગટાવી ગયા. તેથી એ વાત નક્કી છે કે મહા પુરુષની કિયાસિદ્ધને આધાર સાધન-સંગ પર નહિ, પરંતુ પોતાના સત્ત્વ ઉપર રહેલો છે.”
ગુજરાતી ભાષામાં આ યોજના પહેલી છે અને તેની પાછળ એક પ્રબલ શુભ ભાવના રહેલી છે, એટલે

Page #143

૧૧૨
ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ તેને જરૂર સત્કાર થશે.” એમ માનીને શ્રી ધીરજલાલભાઈએ આ યોજના હાથ ધરી અને કેટલાક મુશ્કેલી સંગમાં પણ મક્કમ રહીને તેની નવ શ્રેણી સુધીનું પ્રકાશન કર્યું. તેની દશમી શ્રેણી “ગૂર્જર ગ્રંથ રત્ન કાર્યાલય” દ્વારા પ્રસિદ્ધિ પામી. આ રીતે એક ભગીરથ કાર્ય પૂરું થયું..
જે સંગો તેમની સામે ઉપસ્થિત થઈ રહ્યા હતા, તે જોતાં તેમણે અગિયારમાંથી વીસમી શ્રેણી સુધીની યેજના બહાર પાડી ન હતી. પછી તે અંગે કેટલીક પૂછપરછ થઈ હતી, પણ તેમાં તેમણે વિશેષ રસ દાખવ્યું. ન હતા.
અહીં એટલી સ્પષ્ટતા કરી દઉં કે આ વાચનમાળાનું લેખનકાર્ય શ્રી ધીરજલાલભાઈ એકલા હાથે પૂરું કરી શકે એમ હતા, પરંતુ એમ કરતાં વખત ઘણો જાય એમ હતે. અને તે એમ ઠીક લાગતું ન હતું. વળી આવડી મોટી વાચનમાળામાં એક શૈલીએ લખાયેલાં પુરતો રજૂ થાય. તે કરતાં વિવિધ શૈલીએ લખાયેલાં પુસ્તકો રજૂ થાય તે વિદ્યાર્થીઓને તેનું વાચન કરવામાં વધારે મજા આવે, એમ તેઓ માનતા હતા અને અનેક સુપ્રસિદ્ધ લેખકોનો સહકાર સાંપડતાં આ વાચનમાળા વધારે પ્રતિષ્ઠિત બનશે, એ પણ તેમને ખ્યાલ હત; તેથી તેમણે આ વાચનમાળા માટે અન્ય સુપ્રસિદ્ધ લેખકોનો સહકાર મેળવવા પ્રયત્ન કર્યા અને તેમાં તેમને નીચેના લેખકને સહકાર સાંપડ્યો (૧) શ્રી નાગકુમાર મકાતી, (૨) શ્રી જયભિખુ, (૩)
કે હતા
લાગી આવેલ

Page #144

૧૧૩
શ્રી ધીરજલાલ શાહ શ્રી રમણલાલ સોની, (૪) શ્રી ભોગીલાલ ગાંધી, (૫) શ્રી સોમાભાઈ ભાવસાર (૬) શ્રી ચુનીલાલ વર્ધમાન શાહ, (૭) શ્રી પ્રહલાદ બ્રહ્મભટ્ટ, (૮) શ્રી માધવરાવ કર્ણિક, (૯) શ્રી ચંદ્રશંકર મ. ભટ્ટ, (૧૦) શ્રી રમણલાલ નાનાલાલ શાહ-તંત્રી બાલજીવન વગેરે.
મને જણાવતા આનંદ થાય છે કે આટલા બધા લેખકે જોડે કામ પાડવા છતાં કોઈ જાતને વાંધા-વિરોધ ઊભો થયો ન હતો અને તેમની સાથેનો પરિચય એકંદર સુખદ નીવડ્યો હતો.
' એક વાર એક પત્રકારે શ્રી ધીરજલાલભાઈને પ્રશ્ન પૂછ હતું કે, “આપ પોતે લેખક હતા અને લેખક હોવાના નાતે પ્રકાશનના વ્યવસાયમાં દાખલ થયા. સામાન્યતઃ લેખક ધંધાદારી દૃષ્ટિએ વિચારી શકતા નથી. આ વિદ્યાર્થીવાચનમાળાના સેટનાં વિતરણ અંગે તમારી ગણતરી શી હતી !”
* શ્રી ધીરજલાલભાઈ એ તેના જવાબમાં જણાવ્યું હતું કે, “હું પોતે લેખક હતા અને લેખકના નાતે પ્રકાશનના વ્યવસાયમાં દાખલ થયે, એ વાત સાચી છે, પરંતુ મારે પ્રકાશનને વ્યવસાયમાં શા માટે દાખલ થવું પડ્યું, તે તમારે જાણવું જોઈએ. પ્રકાશની નજર મટા ભાગે ચલણી નોટ ઉપર હોય છે, એટલે તેઓ સુપ્રસિદ્ધ લેખકની જ કૃતિઓ છાપે છે; પણ લેખક નવો હાય, લખાણ

Page #145

૧૧૪
ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ ભાવાત્મક હોય કે ચાલુ વિષય પર ન હોય તો તેઓ પ્રકાશન માટે તરત જ નને સુણાવી દે છે અને કદાચ પ્રકાશન હાથ ધરે તે પણ લેખક પર મોટી મહેરબાની કરતા હોય, એ રીતે તેનું પ્રકાશન કરે છે, પછી લેખકને તેનું મહેનતાણું આપવાની તે વાત જ ક્યાં રહી ! કદાચ મહેનતાણું આપવાની ચેષ્ટા કરે તે રકમ એટલી કંગાલ હોય છે કે તે લેતાં પણ લેખકને શરમ આવે. વળી આગળ વધતાં રોયલ્ટીઓ નક્કી થાય તે તેમાં પણ ગરબડ-ગોટાળા થાય છે. એક સ્વમાની લેખકને આ બધું રુચિકર થાય એમ નથી. મને પોતાને તો આ પરિસ્થિતિ પર નફરત જ હતી, એટલે મનથી સંકલ્પ કર્યો કે મારા સાહિત્યનું પ્રકાશન તથા વિતરણ માટે જ કરવું. આ રીતે હું પ્રકાશનના વ્યવસાયમાં પડ્યો, પણ મારી દૃષ્ટિ વ્યાવસાયિક ન હતી, તેમાં ભાવના ભારોભાર ભરેલી હતી, એટલે મેં અ૫ કિમતે આ પુસ્તકોને પ્રચાર આરંભ્યો અને તેમાં જાતમહેનત કરવા માંડી. મને સહુથી વધારે વિશ્વાસ મારી જાતમહેનત પર હતા. વિશેષમાં મારા કેટલાક મિત્રો તથા સહૃદયી સજ્જને વિદ્યાર્થી-વાચનમાલાના સેના વિતરણમાં ઉપયોગી થશે, એવો પણ મારો ખ્યાલ હતું. આ રીતે વિદ્યાથી—વાચનમાલાના સેટનું વિતરણ કાર્ય આગળ વધ્યું અને તે નવમી શ્રેણી સુધી પહોંચ્યું. આ પ્રસંગે મારે સ્વ. શ્રી મોતીભાઈ અમીન, સ્વ. શ્રી મણિલાલ બાલાભાઈ નાણાવટી તથા સ્વ. શ્રી જેઠાલાલ જોશી વગેરેને યાદ કરવા

Page #146

શ્રી ધીરજલાલ શાહ
૧૧૫ જ જોઈએ કે જેમણે પ્રારંભથી જ વિદ્યાથી–વાચનમાલા માટે મીઠી નજર રાખી હતી.
આ વાચનમાલા ગૂજરાતી સાહિત્યમાં આજ સુધી અજોડ રહી છે, પણ પાંચમી આવૃત્તિ પછી તે અપ્રાપ્ય બનેલી છે. આમ છતાં તે શ્રી ધીરજલાલભાઈની ભવ્ય ભાવના અને તે પૂર્ણ કરવા માટે તેમણે કરેલા અસાધારણ પુરુષાર્થનાં ગરવાં ગીત ગાઈ રહી છે અને ગાતી જ રહેશે, એવો મને પૂર્ણ વિશ્વાસ છે.
શ્રી ધીરજલાલભાઈએ વિદ્યાર્થી–વાચનમાલાની યોજના પાર પાડતી વખતે : કુમાર ગ્રંથમાલા” નું આયોજન પણ કર્યું હતું. એક રીતે તે વિદ્યાથી–વાચનમાલાની પૂર્તિરૂપ હતું, કારણ કે જે વિષયો વિદ્યાથી–વાચનમાલામાં લઈ શકાયા ન હતા, તેને આમાં સમાવેશ કરવામાં આવ્યું હતો. તેમાં નીચેનાં પુસ્તકો પ્રકટ થયાં હતાં. કોયડા સંગ્રહ ભાગ પહેલે તથા બીજે, કુમારની પ્રવાસકથા, આલમની અજાયબીઓ, રમુજી ટૂચકા, જંગલકથાઓ; તે સિવાય બીજાં પણ ચાર પુસ્તક "ટ થયાં હતાં. આમાંનું દરેક પુસ્તક ૯૯ થી ૧૧૨ પાનાનું હતું, સારા કાગળ પર સુંદર રૂપરંગે છપાયેલું હતું અને સચિત્ર બોર્ડ પટ્ટીના પૂઠાથી સુશોભિત હતું, છતાં તેનું મૂલ્ય માત્ર આઠ આના રાખવામાં આવ્યું હતું ! જ્ઞાનપ્રચાર માટે શ્રી ધીરજલાલભાઈના હૃદયમાં જે ભવ્ય ભાવના રહેલી હતી, તેનું જ એ

Page #147

૧૧૬
ભાસ્તન એક વિરલ વિભૂતિ સ્વાભાવિક પરિણામ હતું. આ પુસ્તક કપ્રિય થયાં હતાં. અને થોડા જ વખતમાં તેની બધી નકલે ખપી જવા. પામી હતી. - આ રીતે શ્રી ધીરજલાલભાઈએ સાહિત્યસર્જનના ક્ષેત્રમાં જે ઝડપી આગેકૂચ કરી, તેણે તેમનું સ્થાન શ્રેષ્ઠ સાહિત્યકારોની પંક્તિમાં નિશ્ચિત બનાવી દીધું અને અનેક સુપ્રસિદ્ધ લેખકને સદ્દભાવ મેળવી આપ્યો, જે તેમના જીવનની એક મોંઘી મૂડી બની રહ્યો..

Page #148

( ૧૧ ] કવિત્વને અને રંગ
શ્રી ધીરજલાલભાઈ કવિ તરીકે વિશેષ પ્રસિદ્ધમાં આવ્યા નથી, પણ તેમનું હૃદય કવિનું છે અને તેમાંથી અનેક વાર અનેક પ્રકારનાં કાવ્યગ્રંરણે વહેતાં રહ્યાં છે. તેનું અવેલેકને આપણને આનંદ આપે એવું છે, પણ તેથી યે વિશેષ તે તેમણે ભાવનાવૃષ્ટિમાં વિહાર કરીને જે અલૌકિક આનંદની અનુભૂતિ કરી છે, તેને પ્રશસ્ત પરિચય કરાવનારું છે.
મનુષ્યના અંતરમાં અનેકવિધ શક્તિઓનાં બીજ સુપ્તાવસ્થામાં પડેલાં હોય છે. તેમાંના કેટલાક સ્થિતિ– સોગાનુસાર પાંગરે છે અને તે મનુષ્યના વ્યક્તિત્વને અને એપ આવી જાય છે. શ્રી ધીરજલાલભાઈના જીવનમાં ચિત્રકલા, શિક્ષણકલા, લેખનકલા તથા કાવ્યકલાએ સુરમ્ય સ્વરૂપે દર્શન દીધાં, તેનું કારણ આ જ છે. વળી આગળ જતાં તેઓ શતાવધાની થયા, ગણિતસિદ્ધિકાર થયા અને
મનાવી બન્યા, તેની ભીતરમાં પણ આ જ સિદ્ધાંત રહેલ છે.

Page #149

૧૧૮
ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ શ્રી ધીરજલાલભાઈને નાનપણથી જે કાવ્યો અને કવિઓ પ્રત્યે પ્રેમ હતો. જ્યારે તેઓ કોઈ પણ કાવ્ય સુમધુર સ્વરે ગવાતું સાંભળતા, ત્યારે તેમનું હૃદય નગની ઉઠતું. વધારે સ્પષ્ટ કર્યું તો તે એક પ્રકારનું ભાવસંવેદન કરતું. કાલકમે તેઓ છાત્રાલયમાં દાખલ થયા અને વિવિધગ્રંથનું વાચન કરવા લાગ્યા, ત્યારે કેટલાક કાવ્યસંગ્રહો તેમના હાથે ચડ્યા. તેનું તેમણે હોંશે હોંશે વાચન કર્યું અને એક પ્રકારને અલૌકિક આનંદ અનુભવ્યો. ત્યારથી કાવ્યનું વાચન વધ્યું અને તેને રસ પણ વળે. એમ કરતાં તેમના અંતરમાંથી જ કાવ્યો ફુરવા લાગ્યાં.
લગભગ પંદર–સોળ વર્ષની ઉમરે તેઓ “ પ્રભાત નામનું હસ્તલિખિત પત્ર સંપાદિત કરતા હતા, ત્યારે તેમણે
વર્ષ નામનો એક વિશેષાંક તૈયાર કરેલો. તેમાં તેમનાં કાવ્યોએ પ્રથમ વાર દર્શન દીધાં હતાં. તેનું મંગલાચરણ, તેમણે આ રીતે કર્યું હતું
[ શાર્દૂલવિક્રીડિત ] ગજે છે ઘનઘેર મેઘ સઘળે કે દૃષ્ટિ ચાલે નહિ, ઘરે ઘેર રેવે સુણી વનપતિ ઘેઘુર ઝાડી મહી. ઝબૂકે શું સૌદામિની નિજપ્રભા-થી દૂર દર્શાવતી ધ્યાન મગ્ન દરીમુખે શ્રીવીરને હેતે નમું હું અતિ.
વર્ષ નામને અંક હતું, એટલે તેનું મંગલાચરણ વર્ષના. એક દશ્યપૂર્વક કર્યું અને તેમાં પોતાના ઈષ્ટદેવ શ્રી વીર એટલે ભગવાન મહાવીરને વંદન પણ કર્યું. સઘળ–સર્વત્ર. મેઘ ગઈ રહ્યો છે અને તે ઘનઘોર હોવાથી ચારે બાજુ

Page #150

શ્રી ધીરજલાલ શાહ
૧૧૯ અંધકાર વ્યાપ્યો છે. તેમાં દૃષ્ટિને કંઈ સૂઝે એવું રહ્યું નથી. આ વખતે ઘેઘુર એટલે અતિ ગાઢ ઝાડીમાં રહેલા વનપતિ અર્થાત્ સિંહ પ્રથમ તો એમ સમજે છે કે આ તે રાત્રિ પડી ગઈ અને મારા શિકારને સમય થયે, એટલે તે પિતાના રહેઠાણમાંથી બહાર નીકળી પડે છે, પણ પછી મેઘની ગર્જના સાંભળીને તેને એમ લાગે છે કે આ તે. મારે કોઈ પ્રતિસ્પધી જાગે, એટલે તે ઘેર રહે અર્થાત્ ભયંકર નાદે ઘેરે છે–ગર્જના કરે છે. જ્યાં મેઘ જાયે હય, ગડગડાટ થતો હોય, ત્યાં સૌદામિની એટલે વીજળી ઝબક્યા વિના–ચમક્યા વિના રહે જ નહિ. આવા વીજળીના એક ઝબકારાએ ગુફાના દ્વાર આગળ બેસીને ધ્યાન ધરી રહેલા શ્રીવીરને–ભગવાન મહાવીરને દર્શાવી દીધા. તેમને હું અતિ હેતથી-ઘણું પ્રેમથી નમસ્કાર કરું છું.
આ કાવ્યમાં પલાલિત્ય છે, અર્થગૌરવ પણ છે અને ઈષ્ટાર્થનું કૌશલ્યપૂર્ણ પ્રતિપાદન પણ છે. અહીં પ્રશ્ન થવો સ્વાભાવિક છે કે આટલી નાની ઉમરમાં તેઓ આવું સુંદર કાવ્ય શી રીતે રચી શક્યા? પરંતુ શક્તિ પોતે જ જ્યારે કલાસ્વરૂપે વ્યક્ત થવા ઈચ્છતી હોય, ત્યારે વય એમાં બાધક બની શકતું નથી. . આ વર્ષા અંકમાં તેમણે નીચેનું કાવ્ય પણ લખ્યું હતું
[ શિખરિણી ] | પ્રકાશે કે આ શશી વિમલ તસ્મા પ્રસરતી,
અતિ શીળી જાણે રજતરસથી વિશ્વ રસતી.

Page #151

૧ર૦
ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ અને પેલા તારા ગગનપટમાં રાસ રમતા, સમૂહ વા છૂટા વદન હસતે એ થઈ જતા. અરે ! આવ્યો એમાં કૃર હૃદયને મેઘભૂત હા ! ગળ્યા સર્વને એ વિણ વિણું થયે હા લય મહા. બિચારા સર્વ એ જલદ ઉંદરે કંદન કરે, અને આંસુ તેના શત સલિલ ધારે અહીં કરે !
આ શશી એટલે ચંદ્રમા કેવો સુંદર પ્રકાશી રહ્યો છે ! તેની વિમલ સ્ના એટલે નિર્મલ ચાંદની સર્વત્ર પ્રસરી રહી છે. તે અતિ શીતળ છે અને જાણે રજતરસથી એટલે ચાંદીને રસથી આખા વિશ્વને રસી રહી હોય તેવું લાગે છે. આ જ વખતે કેટલાક તારાઓ ગગનપટમાં રાસ રમી રહ્યા છે. તે ઘડીકમાં ભેગા થાય છે અને ઘડીકમાં છૂટા થઈ જાય છે, પણ તેમનું વદન તે હસતું જ હોય છે. એવામાં ત્યાં ક્રૂર હૃદયને મેઘ નામને ભૂત આવે છે અને તે બધાને વીણીને વીણીને ગળી જાય છે. પિતાની આવી દુર્દશા થવા માટે એ તારાઓ મેઘભૂતના પેટમાં પડયા પડયા ભારે આક્રંદ કરે છે અને તેને આંસુઓ સેંકડો ધારામાં પૃથ્વી પર પડી રહ્યાં છે.
અહીં મેઘગર્જના અને વર્ષની ધારા માં તેમણે જે ઉપ્રેક્ષા કરી છે, તે ખરેખર અદ્દભુત છે અને તેમના કવિત્વના રંગને અત્યંત ઉજ્જવલ બનાવી જાય છે.
શ્રી ધીરજલાલભાઈ પ્રકૃતિપ્રેમી હતા, તેમને કુદરત પર અનન્ય પ્રેમ હતો, એ વાત પૂર્વ પ્રકરણમાં કહેવાઈ ગઈ

Page #152

૧૨૧
શ્રી ધીરજલાલ શાહ છે. તેમના આ પ્રકૃતિપ્રેમનું પ્રતિબિમ્બ તેમના કાવ્યોમાં સારી રીતે પડેલું છે.
કરમાતાં પુષ્પને જોઈને : હજી તે ખીલ્યાં ને કુસુમ ઘડીએ બે ગઈ હશે ! હજી તે રેલ્યાં ને સુરભિ ઘડી બે ગઈ હશે ! અરે હાવાં હૈયાં જગ સલના એહ હરતું ! ગયું કયાં એ પ્યારું મધુર ફૂલડું હાસ્ય કરતું ! તે અંગે એક બીજું મૌક્તિક પણ જુઓઅહીં ખીલ્યું રંગે સુભગ વન કેરા ઉદર તે, રમાડયું ઉછંગે જગતજનની શું કુદરતે ! કીધો ત્યાં શું કાલે કુટિલ કરથી હા કવલય ! અહાહા આ આ ચીજ સકલને ઉદ્દભવક્ષય.
વનના રમણીય પ્રદેશનું તેમનું વર્ણન કેવું રસપ્રદ છે, તે નિહાળે: : હરિયાળી ભૂમિ સુંદર સહામણી,
વહી રહ્યાં નિર્મલ ઝરણું સ્વરછન્દ જે ! વાત શીતલ ધીરા ધીરો વાયરો, ચરી રહ્યાં નિર્દોષ હરણનાં વૃન્દ જે ! . પના વિધ વિધ મધુર ગાનથી, થઈ રહ્યો છે સઘળે બસ આનંદ જે ! હસતાં સઘળે રંગબેરંગી ફૂલડાં, કરી ગુંજારવ લઈ રહ્યા રસ ભૃગ જ !

Page #153

૧૨૨
ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ
લચી રહ્યાં ફૂલ પકવથી તરુ સાહામણાં, પખેરુ સહ તે આનન્દે ખાય જો ! જોતાં નજરે રમણીય વનપ્રદેશ આ, હૃદય કર્યું. આનન્દે નવ ઉભરાય જો !
3
• અજન્તાનેા યાત્રી' નામનુ તેમનું ખંડકાવ્ય, ખૂબ પ્રશ'સાને પામેલુ' છે. તેના પ્રારંભ પણ તેમણે પ્રકૃતિનાં અભિનવ દૃશ્યથી જ કરેલા
અનિલદલ બજાવેજમાં પેસી બંસી, તવર વર શાખા નૃત્યની ધૂન ચાલે; વિહગગણ મધુરા . સૂરથી ગીત ગાય, ખળ ખળ ખળ નાદે · નિર્ઝા તાલ આપે.
પવનના સમૂહ વૃક્ષાની કુંજમાં પેસતાં અને બહાર નીકળતાં જે અવાજ થાય છે, તેમાં એમને પ્રકૃતિની અલબેલી બંસીના સૂર સંભળાયેા. વૃક્ષેાની સુંદર શાખાએ ઊંચી-નીચી થાય છે, તેમાં તેમને નમણાં નૃત્યની ધૂન જોવામાં આવી. ત્યાં પક્ષીઓ પાતપેાતાની ભાષામાં કલરવ કરી રહ્યાં છે, તેમાં તેમને ગૌરવભર્યા ગીત સભળાયાં અને ત્યાં ઝરણાંઓ ખળ ખળ નાદ કરતાં વહી રહ્યાં છે, તેમ તેમને શ્રેણીબદ્ધ તાલના અનુભવ થયે.
જેની દૃષ્ટિ સ્થૂલમાંથી સૂક્ષ્મ તરફ જઈ રહી હાય,. તેને જ આ બધું દેખાય છે, અનુભવાય છે; અન્ય મનુષ્યાની તા એમાં ગતિ જ નથી.

Page #154

શ્રી ધીરજલાલ શાહ
૧૨૩ વસંત ઋતુને આનંદ તેમણે ખૂબ ખૂબ માર્યો છે. સાંભળે તેમના શબ્દો : વસંતના વધામણાં– સખિ આવ્યાં વસંતના વધામણાં રે,
મારાં હૈયડાં ફૂલી ફૂલી જાય રે–આવ્ય. થયાં ભૂરા આકાશ કેરાં આંગણું રે,
ત્યાં સેનેરી સાથિયા પૂરાય રે–આવ્યાં. સખિ ! આંબાનાં વન રૂડાં મરિયાં રે,
ત્યાં કેયલ કરે ટહૂકાર રે–આવ્યાં. ખીલી જાઈ જુઈ ને વળી માલતી રે, છે ત્યાં ભમરા કરે ઝંકાર રે–આવ્યાં. સખિ! ભર્યા સરોવર શોભતાં રે,
ત્યાં હંસ રહ્યા હરખાય રે–આવ્યાં જ્યાં આવી વસંત ઉર ઉતરે રે, ત્યાં આનંદ પૂર રેલાય. –આવ્યાં.
આ ગીત તો પાઠશાળાઓમાં ને કન્યાશાળાઓના મેળાવડાઓમાં ઘણી વાર ગવાયું છે અને તે પ્રેક્ષકેની ભારે પ્રશંસા મેળવી શકયું છે. આ
- શ્રી ધીરજલાલભાઈ એ સકલ વિશ્વમાં રસદર્શન કર્યું છે, તે તેમની ગુણગ્રાહકતાને આભારી છે. જ્યાં આવું રસદર્શન થતું હોય ત્યાં કોઇપણ આપત્તિ, મુશ્કેલી કે વિપ-.. રીત પરિસ્થિતિ નિજાનંદને ભંગ કરી શકે જ નહિ.

Page #155

૧૨૪
ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ વિશ્વમાં રસદર્શન :
વિશ્વ તે સઘળું રસે ભર્યું ,
રસ પીઓ ને નરનાર–સઘળું રસે ભર્યું હો. દુઃખડાં તે સઘળાં વણસી રે જાતાં,
આનંદને નહિ પાર–સઘળું. વૃક્ષલતાના મંડપ રૂડા,
* ફૂલંડાની . તે બહાર–સધળું. મીઠડાં ફલ કે વનરાજીનાં,
ખાઓ ધરીને પ્યાર–સઘળું. ખળ ખળ નાદે શિલા ભેદીને,
ઝરણાં વહે અમીધાર–સઘળું. પંખેરુંનાં ગીત કે મીઠડાં,
સૂણે તે સુંદર સાર–સઘળું. મધુ પીએ ભંગ ફૂલ ફૂલ ફરતા,
કરે મધુર કંકાર–સઘળું. નિર્દોષ હરણાં ચાર ચરંતા,
લીલુડા વન મેઝાર–સઘળું. ઉન્નત છંગે ગિરિવર ઊભા, | મહીના મેંઘા હાર – સઘળું. ગહન ગૂહા ત્યાં શિલાની રાજે,
શીત ભૂતલ શણગાર–સઘળું. શીળાં સરોવરનાં જલ મીઠડાં,
મીઠા સાગર ભણકાર–સઘળું.

Page #156

શ્રી ધીરજલાલ શાહ
૧૨૫ મીઠડી ચાંદની રસ રેવંતી, - તાપ સકલ હરનાર–સઘળું. મીઠડી સંધ્યા. ગ્રીષ્મતણી ને,
મીઠી વસંતની બહાર–સઘળું. . વિશ્વમાં સઘળે રસ ભર્યો છે,
એક અખંડ અપાર–સઘળું. ધીરજથી રસપાન કરતા,
- રસભર્યો સંસાર-સઘળું. પ્રકૃતિને નિહાળવાની તેમની દૃષ્ટિ જ અનેરી હતી, તેથી નર્મદા કિનારે પરિભ્રમણ કરતાં તેમના અંતરમાંથી મુખમાંથી નીચેની પંક્તિઓ સરી પડી હતી.
| (શાર્દૂલવિક્રીડિત) આવે છે પૂર યૌવને મલકતી શ્યામ મને હારિણી, ગાતી ગીત રસાલ નૃત્ય કરતી દિવ્યહુતિ-ધારિણ; ભેદી ભીષણ કાનને ગિરિગુહા વેગે અતિ હું ભણી, કીધી વાત કહાય ના મુજથકી, એ દિવ્ય રેવા તણી. - આમાં રેવા એટલે નર્મદા નદીનું તો સુંદર વર્ણન છે. જ, પણ તે સાથે પ્રાણનાથને મળવા ઉત્સુક બનેલી રેવા. નામની પ્રેયસીનું વર્ણન પણ વનિત થયેલું છે.
. સ્થાનેનાં વર્ણન કરવામાં તેમની કાવ્યકલાને સારી ફાવટ આવી ગઈ હતી. કઈ કઈ વાર તે દુહામાં પણ તે અનેરી છટા બતાવી જતી. એક વાર ગુજરાતનું વર્ણન. કરતાં તેમણે નીચેના દુહાઓ કહ્યા હતા ?

Page #157

૧૨૬
ભારતની એક વિરલ વિભૂમિ નવાણ નાનાં નિર્મળાં, ભદ્રિક મેળ લેક; ધન્ય ધરા ગુજરાતની, આપે સંપત્તિ છે. સુંદર ઝાડી ઝુંપડા, વળી હરિયાળાં ખેત; કિચુડ બેલે કોસ ત્યાં, ઉપજે અંદકું હેત. વાનરની વસ્તી ઘણી, ધીંગા એના ઢોર ટહૂકે કોયલ કુંજમાં, નાચે મનહર મેર..
પ્રસંગના વર્ણનમાં પણ તેઓ કોઈ કોઈવાર દુહાને ઉપયોગ કરતા, પણ તેની ઝલક અનેરી રહેતી. ચાતુર્માસ પછી ગુરુદેવ વિહાર કરવા તત્પર બને છે અને ભક્તજને તેમને ભી જવા વિનંતિ કરે છે. સાંભળી એ પ્રસંગનું વર્ણનઃ .
સાંભળતાં દિલ સળવળ્યાં, વિહાર કેરી વાત વિનવે છે ગુરુરાયને, સર્વ મળી સંઘાત. ૧ આવ્યા જ્યારથી આંગણે, વાગે મંગલ સૂર; ઓછું-અદકું કંઈ થયું? કે જવું છે અબ દર? ૨
ભે આંહી કૃપા કરી, નહિ નહિ જાઓ દેવ; મન-વચન-કાયા થકી, કરશું નિત્ય જ સેવ. ૩ સૂરિ કહે સજજન તમે, રાખી શાસન લાજ; પણ છે ઉંબરીઝ આંગણે, શાસન કે કાજ. ૪ જવું તેથી અમને ઘટે, કરે ન કોઈ શોક, સાચી જિનવર આણ છે, બાકી સઘળું ફેક. ૫ * એ નામનું એક ગામ છે.
. .

Page #158

શ્રી ધીરજલાલ શાહ
૧૨૭ એ જ અમારી શીખડી, એ જ અમારે બધા ભવિયણ હવે વિહારમાં, કાંઈ ન કરશો રોથ. ૬
શ્રી ધીરજલાલભાઈ એ ભક્તિને રંગ પણ માણ્યો છે. તેમાં કે તેમની કાવ્યકલા અનેરી આભાએ દીપી ઉઠી છે. તેને એક નમૂને અહીં રજૂ કરું છું. વન્દના
(નારાચ છંદ) મહા પ્રકાશ પાત્ર જે અનંત શક્તિ ધારક, કષાયપૂર ડુબિયા જેને તણું સુતાર, પ્રબોધતા ય જેહ મેહ વાણીથી સુધીરને, ભજું જિનેશ એ મહેશ ઋષભાદિ વીર. ૧
(દોહરો) જય જોગીંદર જિન પ્રભુ, જગપતિ જગદાધાર, જય જ્ય જગવત્સલ વિભુ, યે જય તારણહાર. ૨ શિવ સુંદર કમલાપતિ, નાથ નિરંજન બુદ્ધ : બ્રહ્મા ઈશ્વર તું પ્રભુ, અહંતુ અનુપમ શુદ્ધ. ૩ વળી પુરુષ પરબ્રહ્મ તું, તું પયગમ્બર પાક; જિનવર જગ સોહામણું, ગરુડેશ્વર ગજનાક. ૪ સુરતરુ અમીરસ કુંભ તું, તું અક્ષય ગુણધામ; મનમોહન શંકર ગુરુ, તુંહી અલખ અભિરામ. ૫ તુમ વિણ કઈ સહાય ના, મતલબિયે સંસાર; રખડી રખડી આવિયો, પ્રભુ તુમારે દ્વાર. ૬

Page #159

૧૨૮
ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ આ સંસાર અસારમાં, એક જ તું છે સાર; ધીરજથી સમરું સદા, વતે જયજયકાર. ૭
તેમની દુહાની રચનાઓમાં રસપ્રવાહ ઘારાબદ્ધ વહે છે અને પદલાલિત્ય એટલે ઝડઝમક આપો આપ આવી જાય છે.
એક વાર એક સભામાં તેમને દીકરાની વ્યાખ્યા પૂછવામાં આવી હતી અને શીઘ્ર કવિતા દ્વારા તેને ઉત્તર આપવાનું હતું, ત્યારે તેમના મુખમાંથી નીચેના ત્રણ દુહાઓ આવિર્ભાવ પામ્યા હતા દીકરા
દીકરા હો દીકરી, જે કાઢે જગનામ; તેમજ માતા-પિતા તણી, પૂરે આશ તમામ. ૧. બાકીના તે ઠીકરા, ઠેબે આવે રોજ રાડો લાવે ગામની, ફજેતિયાની ફેજ. ૨ ધીરજ તે સાચું કહે, ક્યાંથી આવે ગુણ! નાંખ્યું નહિ જે આપણે, થોડું એ મહીં લૂણ. ૩
આ દુહાઓ સાંભળી પ્રેક્ષકોએ તાલીને ગગડાટ. કર્યો હતે.
શ્રી ધીરજલાલભાઈનાં કાવ્યમાં ક્યારેક ક્યારેક વિનોદ અને કક્ષાટનાં દર્શન પણ થયાં છે અને તે શ્રોતાઓના ચિત્તને ચમત્કાર પમાડનારા નીવડ્યા છે.
વરઘોડાને પ્રસંગ છે, તેમાં શરણાઈ અને ઢાલ અથડાઈ પડે છે. તેમાં કોણ કોને શું કહે છે ? તે જરા. સાંભળી લઈએ.

Page #160

શ્રી ધીરજલાલ શાહ
૧૨૯ શરણાઈ અને ઢેલ
( મનહર છંદ ) શરણાઈ કહે, ઢોલ, આમ તે છે ગોલમેલ પણ કેમ તારો બેલ, ઢ ઢ ઢ ઢં થાય છે? ટાલ કહે પાતલડી, જાણે તારી માતલડી બેઠી બેઠી વાતલડી, કેવી બનાવાય છે? શુકનના બેલ ભલા, જાણે ન તું કંઈ બલા; આ તે આ ઉપરછલા, એમ સંભળાય છે. દ્રઢ આપે ઢારે ઘણું, એમાં નવ રાખે મણુંક એના દહીં–વૃત તણું, શુકન લેવાય છે. ઢીમ હોય સોના કેરા, તેમ ઢાલ તણા ઢેરા તે જ શત્રુ તણા ઘેરા, સતે તેડાય છે. પીઈ પીઈ વાણ તારી, મને નવ લાગે સારી; પાષાણને લાગે પ્યારી, પાપે તું પંકાય છે. સુણી શરણાઈ કહે, ઢગા તારા ઢંગ બધા; : જાણું છું હું રોજ રોજ, ટેઢથી ઢીબાય છે. રૂપ જેને ઢઢા કે, જાણે મેટ બેઠો એરૂ મારા વિના કેઈ દરું ખાલી ન જણાય છે.
આમ તે આ સંવાદ સમજાય એવે છે, પણ તેને ભાવે ખેલું તે પાકને વધારે મજા આવશે.
સંવાદની શરુઆત શરણાઈથી થાય છે. તે ઢોલને કહે છે કે “તારે આકાર તે ગોલમેલ છે, એટલે જાડો મજાને

Page #161

૧૩૦
ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ છે, પણ તારે અવાજ ઠં ઠં ઠં ઠં એ કેમ થાય છે? અર્થાત્ તે ઘણે ખરાબ છે અને કાનને ગમે તેવું નથી.” આ સાંભળી ઢાલ કોધે ભરાય છે. તે કહે છે કે “અલી ! પાતલડી એટલે કે તદ્દન પાતળી કાયાવાળી ! તને હું બરાબર જાણું છું અને તારી માતલડી એટલે માતાને પણ બરાબર જાણું છું. તારે તો બેઠાં બેઠાં વાત બનાવવા સિવાય બીજો ધંધો શિ છે? અલી બલા.? આ તે શુકનના સારા શબ્દો છે, તે ઉપરથી ઢ ઢંઢંઢે એવા લાગે છે, પણ કામ ઘણું સારું કરે છે. પ્રથમ તો તે ઘણાં ઢોર આપે છે. તેમાં કંઈ મણું રાખતા નથી. આ ઢોર જે દૂધ આપે છે, તેમાંથી દહીં અને ઘી બને છે અને લોકો તેના જ શુકન લે છે.
વળી શત્રુના ઘેરા તોડવા માટે સેનાના ઢીમ અને ઢાલના ટેરા એટલે સમૂહ જોઈએ છે, તે ઢ વિના બીજું કોણ આપે છે? - તારી પીઈ પઈ એવી વાણી અને તે જરાયે સારી લાગતી નથી. તે પત્થરોને પ્યારી લાગતી હશે. તું તારા પાપે પંકાય છે, એટલે તારી જોડે વધારે માથાકૂટ શી કરવી?
શરણાઈ તેના આ શબ્દો સાંભળી લે એવી ન હતી. તે કહે છે કે “અરે ઢગા! તારા ઢંગ કેવા છે, તે હું બરાબર જાણું છું. તું લક્ષણ પૂરો છે, તેથી જ રોજ ઢેઢ વડે ઢીબાય છે અને તું ઢના વખાણ કરે છે, પણ એને આકાર તે જે ! જાણે ફેણ માંડીને કોઈ એરુ એટલે કે

Page #162

શ્રી ધીરજલાલ શાહ
૧૩૧ નાગ બેઠો હોય, એવો લાગે છે. મારે તને વિશેષ કહેવું નથી. સહુ કે મને ચાહે છે, તેથી જ મને દરેક મંદિરમાં માનભેર રાખે છે. કેઈ મંદિર મારા વિનાનું નથી.”
શ્રી ધીરજલાલભાઈએ છૂટક કાવ્યો ઘણો લખ્યા છે. તે બધાને પરિચય કરાવતાં તે તેને જ એક સ્વતંત્ર ગ્રંથ બની જાય, એટલે અહીં તે વિષય પર થડા નમૂના આપું છું. - પ્રથમ તેમણે રચેલી પ્રહેલિકાઓ જોઈએ. પ્રહેલિકામાં વર્ણન લાગે છે. અમુક વસ્તુનું અને તે નીકળે છેબીજી વસ્તુ, એટલે તેમાં શબ્દચાતુર્યની પ્રધાનતા હોય છે. વળી તે વર્ણનને વિશિષ્ટ ક્રમ પણ માગી લે છે. પ્રહેલિકા-પહેલી
/ (શિખરિણી) ગઈ ક્યાં એ મારી હૃદયરમણે રાસ રમતી ? ગઈ ક્યાં એ મારી પ્રિય સહચરી પ્રાણ હરતી ?
ઝરંતી હૈયેથી સતત રસધારા મુદ કરી, આટલું વર્ણન સાંભળીને તમે જરૂર કહેવાના કે
: ગઈ કાન્તા કે શું? પણ કાવ્યકાર તેને ઉત્તર આપે છે કે
અહહ નહિ એ પિન સખરા. પેન હૃદયના ભાગમાં જ રમણ કરે છે, તેથી તે હૃદયરમાણે છે. વળી તે ચાલે છે, ત્યારે રાસ રમતી હોય

Page #163

૧૩૨
ભારતની એક વિરલ વિભૂતિઃ એવી લાગે છે. તે બધાને પ્રિય હોય છે અને સદા સાથે રહે છે, એટલે સહચરી શબ્દ સાર્થક કરે છે. તે પિતાના. હૈયામાંથી આનંદ આપે એવી રસધારા-શાહી રૂપે જ તે– ઝર્યા કરે છે. આવી નિ ચાલી જાય તો ચિતા–દિલગીરી થાય કે નહિ? તેની શોધ ચલાવવી જ પડે. અર્થાતું. ચાલી. ગયેલી વસ્તુ એ કાન્તા નહિ, પણ પોતાની પેન છે.. પ્રહેલિકા બીજી ,
- (મન્ટાકાન્તા) હા હા ગયા હૃદય ચૂર્ણ કરંત બને, મેંઘા મહા જીવનના સુખ-દુઃખ ભાગી, જેણે કદી નવ કરી પરવાહ લેશ, વર્ષા, નિદાઘ અથવા હિમકલ કેરી. ૧ કર્તવ્ય એક જીવને વસમું પિછાણું,
વાણું વળી મધુર અંતર સ્નેહપૂર્ણ; અહીં તમે કહેશે કે
શું પુત્ર–બેય હરિધામ અહો સિધાવ્યા? પણ તેને ઉત્તર એવો મળશે કે
ના, ના, ગયાં અણમૂલાં મુજ જીર્ણ જેડાં ! ૨ અને તમારે કાન પકડવા જ પડશે.
આપણાં ધર્મસ્થાનકે તથા મેટા મેળાવડામાં આપણે ડાં ઉપડી જાય છે, ત્યારે હૃદય પૂર્ણ થાય છે કે નહિ * વળી તેને માટે સારું એવું મૂલ્ય ચૂકવવું પડે છે, એટલે તે મહાઘા પણ છે. તે સુખ અને દુઃખમાં સાથે ચાલે.

Page #164

શ્રી ધીરજલાલ શાહ
૧૩૩ છે, તેથી સુખ-દુઃખના ભાગી પણ છે. તે નિદાઘ એટલે ગ્રીષ્મ ઋતુ, વર્ષ એટલે વરસાદની ઋતુ અને હિમાલ એટલે શિયાળાની ઋતુ એ ત્રણ ઋતુઓમાંથી કોઈ ઋતુની પરવાહ કરતા નથી, એટલે કે તે બધી ઋતુઓમાં ચાલતા જ રહે છે, અને એ રીતે પોતાનું વસમું-કઠિન કર્તવ્ય બજાવ્યા કરે છે. તે ચાલે છે ત્યારે ચમ ચમ એ અવાજ થાય છે, એટલે તેની વાણી મધુર છે અને તે કડક ન બની જાય તે માટે તેને તેલથી અર્થાત્ સ્નેહથી ખરડવામાં આવે છે, તેથી તેમનું અંતર સ્નેહપૂર્ણ છે. "
આ જેડા જીર્ણ હોવાથી તે અણમૂલાં એટલે મૂલ્ય વિનાના અર્થાત્ મામુલી કિમતવાળા ગણાય, પરંતુ જેની પાસે પૈસા નથી એ તો આવાં જોડાં ચાલ્યા જતાં પણ શોક-સંતાપ કરે, એ સ્વાભાવિક છે.
આ પ્રહેલિકામાં લાંબું વર્ણન હોવા છતાં આપણે મૂલ વસ્તુને પકડી શકતા નથી, એ તેની ખૂબી છે. પ્રહેલિકા ત્રીજી
(ડુતવિલમ્બિત) - મનહર શુકશાવક પક્ષ શાં,
સકલ દેહ ધરી હરિતાંશુક; ચરણ કંઠ કરાગ્રે સુકેશમાં, વિવિધ ભૂષણ પુષ્પતરું રચે. ૧ મધુર હાસ્યભરી રસ રેલી, મનહરે સહુ માનવકુલનાં

Page #165

૧૩૪
ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ આ વર્ણન પરથી તમે જરૂર કહેવાના કે- - -
પ્રણયઉત્સુક એ લલના અહે! પણ સામેથી ઉત્તર એવો મળવાને કે–
નહિ નહિ ધરતી જ અષાડની. ' હરિતાંશુક એટલે રેશમની લીલા રંગની સાડી આખા શરીર ધારણ કરેલી છે. તે પોપટને બચ્ચાંની પાંખ જેવી મનહર લાગે છે. ચરણ એટલે પગ, કંઠ એટલે ગળું અને કરાગ્ર એટલે હાથનાં કડાં, સુકેશ એટલે પોતાના માથાના સુંદર વાળ. આ બધાં સ્થાનોએ પુષ્પનાં બનાવેલાં વિવિધ આભૂષણો ધારણ કરેલાં છે. તે મધુર હાસ્ય કરી રહી છે અને એ રીતે રસ રેલાવીને. બધા મનુષ્યના મનનું હલ્સ કરી રહી છે. આ વર્ણન કઈ પ્રણય–ઉત્સુક લલનાનું લાગે છે, પણ ખરેખર તો તે અષાડની ધરતીનું જ છે.
આ ત્રણે પ્રહેલિકાઓ પરથી શ્રી ધીરજલાલભાઈનું વાણી અને વર્ણન પર કેવું પ્રભુત્વ છે, તે જણાઈ આવે છે.
શ્રી ધીરજલાલભાઈને અંતર્લીપિકાઓ રચવાને પ્રસંગ પણ આવ્યા છે. અંતર્લીપિકામાં વર્ણનની અંદર જ નામ. આવી જાય છે, એટલે તેમાં શબ્દાર્થચમત્કૃતિ હોય છે. અહીં તેમાંની એક અંતર્લીપિકા રજુ કરું છું. અંતર્લીપિકા
| ( મનહર છંદ ) વિજયનાં વાજાં વાગે, પ્રેમ તણાં પૂર જાગે; સૂરિશ્ચંદ ષડ્રજ રાગે. જેના ગુણ ગાય. છે

Page #166

શ્રી ધીરજલાલ શાહ
૧૩૫ કામ નહિ ક્રોધ નહિ, વિષય-વિકાર નહિ, માયા તણી છાયા નહિ, લેભ જ્યાં હણાય છે. રામ અને કૃષ્ણ જેવા, નિત્ય કરે જેની સેવા, યશ તણી ચાલે રેવા, ઇતિ દૂર થાય છે.. એવા જિન ભાનુ કેરી, ભદ્રંકરા ભવ્ય ભેરી, ધીરજથી ફરી ફરી, હશે વગાડાય છે.
અહી વિજયપ્રેમસૂરિ એવું ગુરુનું નામ વર્ણનમાં ગુંથાયેલું છે. ઉપરાંત તેમના શિષ્યો રામ એટલે રામવિજયજી–પ. પૂ. આચાર્યશ્રી વિજય રામચંદ્રસૂરિજી તથા પ્રથમ ભાનુ એટલે પ. પૂ. આ. શ્રી વિજયભુવનભાનુસૂરિજી અને ભદ્રંકરા એટલે. પ. પૂ. પં. શ્રી ભદ્રંકરવિજયજી ગણિવર્યનું નામ પણ ગુંથાયેલું છે. ધીરજ એ કાવ્ય કર્તાનું નામ છે.
શ્રી ધીરજલાલભાઈને અંતર્લીપિકાઓ કરતાં બહિર્લીપિકાઓ રચવાના પ્રસંગે વિશેષ આવેલા છે. તેમાં મુખ્યત્વે તેમને ચાર અક્ષરનું નામ આપવામાં આવતું અને તેને એક એક અક્ષરને અગ્રતા આપી કાવ્યની રચના કરવાની રહેતી. કેઈ વાર તેની સાથે અમુક વિષયને પણ નિર્દેશ થ, ત્યારે કામ કઠિન બનતું, પણ તેમની અપ્રતિમ બુદ્ધિપ્રતિભા તેને તરત ઉકેલ લાવી દેતી. બહિર્લીપિકા સદાશિવસમતા સંયમ ઘટ વિષે, દાન અને સુવિવેક;
શિવ સહાય કરે સદા, વચને રાખો ટેક.

Page #167

૧૩૬
ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ “જેના અંતરમાં સમતા અને સંયમ છે, જે દાન અને સુવિવેકને આશ્રય લે છે અને જે પોતાના વચનની ટેક રાખે છે, એટલે કે લીધેલી પ્રતિજ્ઞા બરાબર પાળે છે, તેને શિવ સદા સહાય કરે છે.”
* મહાદેવ–મદન મહા અરિ મોટકે, હાર્યો જિણપરતાપ;
દેવ અહો સહુથી વડે, વસુધા કેરો બાપ. “મદન એટલે કામદેવ. તે આ જગતના સર્વ સાધકે માટે મેટે અરિ–શત્રુ ગણાય છે. તે જેના પ્રતાપે હારી ગયે અને જે આખી દુનિયાને પિતા છે, તે આ જગતને સહુથી મેટે દેવ છે, અર્થાત્ મહાદેવ છે. આમાં નામ અનુસાર વિષયનું વર્ણન છે.
એક વાર તેમને સહુની હસાહસ વચ્ચે “સાવરણી” શબ્દ આપવામાં આવ્યું હતું. તેની તેમને બહિર્લીપિકા બનાવવાની હતી. આમાં ણ ને બદલે ન લેવાની છૂટ હોય છે. તેમણે થોડી જ વારમાં તેની રચના નીચે પ્રમાણે કરી હતી. સાવરણી(ની)-સાગર ઉલટો હે સખી, વમળ લખ ઘેરાય;
રજની પણ રૂઠી દિસે, નીકળી જીવડો જાય. એક વિરહિણી સ્ત્રી પોતાની સખીને કહે છે કે હું સખી! આજે તો સાગર ઉમટયો છે અને તેમાં લાખો વમળો ઘેરાઈ રહ્યાં છે અર્થાત્ ભારે ભરતી આવી રહી છે. આજે રાત પણ રૂઠી છે, તેથી મારે જીવ નીકળી જાય
તેમને બહિલા
આમ ણ ને
છેતેમણે

Page #168

શ્રી ધીરજલાલ શાહ
૧૩૭
છે. તાત્પર્ય કે આજે પૂનમની રાત છે, છતાં પતિ આવ્યા નથી, એટલે આ રાત્રિ મારા માટે અસહ્ય થઈ પડી છે. આ બહિર્લીપિકા સાંભળીને સહુએ આનંદ વ્યક્ત કર્યા હતા.
,
એક સભામાં તેમને ‘ રૂસ્તમજી ” શબ્દ આપવામાં આવ્યા હતા અને તેને શ્રૃંગારિક ભાવયુક્ત બહિર્લીપિકા બનાવવાની હતી, તે તેમણે નીચે પ્રમાણે બનાવી હતી:
રૂસ્તમજી-રૂપે રંભા નયન ચકારી,
સ્તન પીન ઘટશું ધારે ગૌરી. મદભર્ ચાલે મધુરું બેલે, જિન પેખત ઋષિવર મન ડેાલે.
આ બહિર્લીપિકા સાંભળીને શ્રોતાઓએ તેમના પર ધન્યવાદના વરસાદ વરતાવ્યા હતા.
હજી પણ તેમની એક બહિર્લીપિકા સાંભળી લઈએ. તદ્દન સામાન્ય જણાતા વિષય પરત્વે પણ તેમની પ્રતિભાશક્તિ કેટલું કામ કરે છે, તે આ પરથી જાણી શકાશે. તેમને આપવામાં આવેલા શબ્દ પેનસીલ હતા. તેની રચના નિમ્ન પ્રકારે કરી હતી.
6
'
પેનસીલ-પેખા સહુને પ્રેમથી, નવ રાખેા દિલ રાષ; સીલ ભજો સમતા સર્જા, લહા સુખ સંતાય.
અર્થ ઘણા સ્પષ્ટ છે.

Page #169

૧૩૮
ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ શૃંખલાજાતિ કાવ્યની રચના ઘણી કઠિન. મનાય છે, કારણ કે તેમાં શબ્દના આંકડા મેળવીને જવાબ આપવાને હોય છે. તેમણે રચેલી એક શૃંખલાજાતિ કાવ્યરચના મારા જાણવામાં નીચે પ્રમાણે આવી છે.
અમૃતના ઓડકાર, કહો લાલ આવે કોને? . મૂલી કલ્પવૃક્ષ કેરી, કોની પાસ આવતી.? રસિકને કહો કેમ,ચંદ્ર તણી સ્ના અને, અરુણની દિવ્ય આભા, ખૂબ જ સતાવતી? વસંતના વાયુ કેરી, મૃદુ મૃદુ લહરિઓ, કહો કે ના જય ગીત, હોંશે હોંશે ગાવતી? યોગીનેકીવાલા પાસ પ્રિયા નહિ દેહ તણું, બુદ્ધિ તે ધીરજ વિના ઉત્તરે ન ફાવતી.
આ એક અંતર્લીપિકા છે અને તે સાથે શૃંખલાજાતિ છે, એ તેની મર્ટી વિશેષતા છે. પ્રથમ તેને અર્થ જોઈએ. અને પછી તેને ચમત્કાર નિહાળીએ. | હે લાલ! (શ્રોતાને આ સંબોધન છે) અમૃતનો ઓડકાર કોને આવે તે કહો, કલ્પવૃક્ષની મૂલી એટલે મૂળિયું કોની પાસે આવે તે પણ કહો, વળી રસિકને–રસિકજનને ચંદ્રની
સ્ના અને અરુણની દિવ્ય આભા, શા માટે સતાવે. છે, તે પણ જણાવો. સાથે એ પણ કહો કે વસંતની મૃદુ મૃદુ લહરિએ કોનાં ગીત ગાય છે? આને ઉત્તર યોગીનેકીવાલાપાસ પ્રિયા નહિ દહતણ” એ શબ્દોમાં

Page #170

શ્રી ધીરજલાલ શાહ
૧૩૯ રહેલ છે. પરંતુ ધિર્ય દાખવીને બુદ્ધિ લડાવ્યા વિના તે તમને મળી શકશે નહિ.
આ પ્રશ્નોના ઉત્તર માટે પાઠકે બુદ્ધિ લડાવવા ચાહે તે લડાવી શકે છે. તેમણે પોતાની બુદ્ધિ લડાવ્યા પછી જ નીચેનું વિવેચન વાચવું :
અહીં પ્રથમ પ્રશ્ન એ છે કે “અમૃતના ઓડકાર કેને આવે છે?” તેને ઉત્તર એ છે કે યોગીને.”
બીજો પ્રશ્ન એ છે કે “કલ્પવૃક્ષનું મૂલ કોની પાસે આવે છે?” તેનો ઉત્તર એ છે કે નેકીવાલા પાસ, એટલે કે નેકીવાલા પાસે, ન્યાયનીતિપરાયણ પાસે. અહીં ને અક્ષર અંકોડારૂપ છે, એટલે કે તે શ્રૃંખલાનું કામ
ત્રીજો પ્રશ્ન એ છે કે “રસિકને–રસિકજનને ચંદ્રની ત્યના અને અરુબની દિવ્ય આભા શા માટે સતાવે છે?” તેને ઉત્તર એ છે કે પાસ પ્રિયા નહિ. એટલે કે આ વખતે તેની પાસે તેની પ્રિયા નથી, એટલે તેને દુઃખ થાય છે. અહીં “પાસ” શબ્દ ઝંખલારૂપ છે.
પ્રશ્ન એ છે કે “વસંતન-વસંત ઋતુની મૃદુ મૃદુ લહરિઓ કેન જયગીત ગાય છે?” તેને ઉત્તર એ છે કે નહિ દેહ તણાં જેને પાર્થિવ દેહ નથી, એવા પરમાત્માન. અહીં નહિ” શબ્દ શૃંખલારૂપ છે. - આ રીતે ચાર પ્રશ્નોના ઉત્તરની અહીં એક શંખલા

Page #171

- ૧૪૦
ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ રચી છે, તે પાઠકોના ધ્યાનમાં બરાબર આવી ગઈ હશે. છતાં નીચેના સ્તંભ પર નજર નાખવાથી તે વધારે સ્પષ્ટ થશે.
યેગીને, નેકીવાલા પાસ, પાસ પ્રિયા નહિ. નહિ દેહ તણાં.
હવે તેનું અંતલાંપિકા સ્વરૂપ જોઈએ. કાવ્યની પ્રથમ પંક્તિમાં અમૃતલાલ એવો શબ્દ છે, તે વ્યક્તિવિશેષને સૂચવનારો છે. તેની બીજી પંક્તિમાં “મૂલી” શબ્દ છે, તે તેમની પત્નીનું નામ છે. ત્રીજી પંક્તિમાં રસિક, ચંદ્ર અને
ત્યના શબ્દ આવે છે, તે તેમની સંતતિને અનુક્રમ સૂચવે છે. રસિક એટલે રસિકલાલ, ચંદ્ર એટલે ચંદ્રકાન્ત અને સ્ના એ પૂરું નામ છે. ચોથી પંક્તિ અરુણ નામે આવે છે; તે તેમની ચોથી સંતતિનું નામ છે. અરુણ એટલે અરુણકુમાર. પાંચમી પંક્તિમાં વસંત શબ્દ આવે છે, તે રસિકલાલના પત્નીનું નામ છે. એ જ પંક્તિમાં મૃદુ શબ્દ આવે છે, તે એમની પુત્રી મૃદુલાનો સૂચક છે અને છઠ્ઠી પંક્તિમાં જય શબ્દ આવે છે, તે તેમની બીજી પુત્રી જયા કે શ્યલક્ષ્મીનો સૂચક છે.
શ્રી ધીરજલાલભાઈ આ વ્યક્તિના પરિચયમાં આવ્યા, ત્યારે તેમના કુટુંબમાં જેટલી વ્યક્તિઓ હતી, તે બધી જ વ્યક્તિઓનાં નામોને આમાં સમાવેશ કરી દીધેલ છે. આને આપણે કાવ્યરચનાની અદભુત શક્તિ કહેવી કે નહિ, તેને પાઠકો વિચાર કરે.

Page #172

૧૪૧
શ્રી ધીરજલાલ શાહ
શ્રી ધીરજલાલભાઈએ રાષ્ટ્રીય ભાવનાને પણ પિતાના કાવ્યમાં ઉતારેલી છે. તેમાંનું એક ગીત અહીં રજૂ કરવું. યોગ્ય માનું છું. આઝાદીના જંગમાં - આ વિરહાક વાગે,
વીરાઓ સૌ જાગે, કરે કૂચ આગે આગે,
આઝાદી કેરા જંગમાં,
આઝાદી કેરા જંગમાં. આ શૂરા સકલ ત્યાગે, એક ધન્ય મૃત્યુ માગે, કે જાલીમે જ ભાગે,
આઝાદી કેરા જંગમાં,
આઝાદી કેરા જંગમાં. આ બોમ્બના ધડાકા, કે તેમના ભડાકા, ન જરીયે ડગાવે,
- આઝાદી કેરા જંગમાં,
આઝાદી કેરા જંગમાં.. એ સેતાને કેરી ચાલે, કે કારાગારની દિવાલો, ન જરીયે હઠાવે,
આઝાદી કેરા જગમાં, આઝાદી કેરા જગમાં.

Page #173

ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ ન કાળું પાણી ફાવે, કે ફસી ફોગટ જાવે, જ્યાં એક સહસ્ત્ર થાવે,
આઝાદી કેરા જંગમાં,
આઝાદી કેરાં જંગમાં. આ સત્યના પોકારે, ખેલાય જંગ ભારે, ત્યાં જાલિમે જ હારે,
આઝાદી કેરા જંગમાં, આઝારી કેરા જંગમાં.
શ્રી ધીરજલાલભાઈએ પંચતંત્રના પાંચે ય તંત્રને - ૧૫૫ જેટલા દુહાઓમાં ઉતારી “પંચતંત્રસાર” નામની
એક રચના પણ કરેલી છે, પરંતુ હજી સુધી તે પ્રસિદ્ધિને પ્રકાશ પામી નથી.
- શ્રી ધીરજલાલભાઈએ બે ખંડકાવ્ય પણ રચેલાં છે. તેમાંનું પહેલું “જલમંદિર પાવાપુરી પાવાપુરીનાં રંગીન ચિત્ર સાથે પ્રસિદ્ધિ પામ્યું હતું, પણ તે થોડા જ વખતમાં અપ્રાપ્ય બની ગયું હતું. ખેદની વાત તે એ છે કે તેની નકલ શ્રી ધીરજલાલભાઈ પાસે પણ રહી નથી અને તે આજે પૂરું યાદ પણ નથી, એટલે તેને આટલે નિર્દેશ કરીને જ સંતોષ માનું છું. તેમનું બીજું ખંડકાવ્ય

Page #174

શ્રી ધીરજલાલ શાહ
૧૪૩ “અજન્તા યાત્રી સુંદર રૂપરંગે પ્રસિદ્ધ થયેલું છે. તેને વિસ્તૃત પરિચય આગામી પ્રકરણમાં અપાયે છે.
શ્રી ધીરજલાલભાઈએ પોતાના પુત્ર નરેન્દ્રકુમારના લગ્નપ્રસંગે એક નાનકડું કવિસંમેલન યોજાયું હતું અને શ્રી માનતુંગસૂરિ–સારસ્વતસમારોહ પ્રસંગે મેટા પાયે કવિસંમેલન યોજયું હતું. - આ વિવેચન પરથી શ્રી ધીરજલાલભાઈના જીવનને કવિત્વને કે અનેરો રંગ લાગ્યા હતા, તે સમજી શકાશે.

Page #175

[ ૧૨ ] અદૂભુત કલાદર્શન
શ્રી ધીરજલાલભાઈએ પ્રકૃતિદર્શન દ્વારા જે અલૌકિક અપૂર્વ આનંદ માણ્યો હતો, તે તેમણે પ્રસંગે પ્રસંગે કાવ્ય દ્વારા વ્યક્ત કરેલ છે. તે જ રીતે તેમણે અજન્તાના અદભુત કલાદર્શન દ્વારા જે અપાર્થિવ અનન્ય આનંદની અનુભૂતિ કરી હતી, તેને “અજન્તાને યાત્રી નામના ખંડકાવ્યમાં અભિવ્યક્ત કરેલી છે.
આ ખંડકાવ્ય એ તેમની એક ઉત્કૃષ્ટ કાવ્યકૃતિ છે. તે મહાકવિ નાનાલાલ, રા. બ. કેશવ હર્ષદ ધ્રુવ અને શ્રી નરસિંહરાવ ભોલાનાથ દિવેટીયા જેવા સુપ્રસિદ્ધ ગૂર્જરસાક્ષરોની પ્રશંસા પામેલી છે. મેડન રિવ્યુએ તેની સમાલોચના કરતાં ઊંચે અભિપ્રાય આપ્યો હતો. સ્વ. કલાગુરુ શ્રી રવિશંકર રાવલે તેમના રચેલા અજન્તાના કલામંડપો” નામના ગ્રંથમાં આ કાવ્યનાં છૂટથી અવતરણો આપ્યાં હતાં. મિત્રો અને પ્રશંસકોને આ ખંડકાવ્ય ખૂબ જ ગમી ગયું હતું. તે અંગે તેમની પાસે સંખ્યાબંધ પત્રો આવ્યાં હતાં..

Page #176

૧૫
શ્રી ધીરજલાલ શાહ
આ ખંડકાવ્યને સંસ્કૃત અનુવાદ મેં જ કરે છે અને તે પ્રસિદ્ધ ગૂર્જરસાક્ષર શ્રી રામપ્રસાદ બક્ષીના વરદ હસ્તે પ્રકાશિત થયેલ છે. તેને અંગ્રેજી અનુવાદ પણ થયેલે દે, પરંતુ તે હજી સુધી પ્રકટ થયેલ નથી.
આ ખંડકાવ્યને પ્રવેશક સ્વ. શ્રી રતિલાલ મેહનલાલ ત્રિવેદીએ લખેલ છે કે જેઓ ભારતીય સંસ્કૃતિના અનન્ય અભ્યાસી તથા એક આદર્શ શિક્ષક હતા અને “ભારતના વિદ્યાપીઠ” આદિ મનનીય ગ્રંથના રચયિતા હતા. તેમણે આ પ્રવેશકમાં શ્રી ધીરજલાલભાઈને આ ખંડકાવ્યને પ્રશસ્ત પરિચય કરાવેલ છે અને તેમણે જે અદભુત કલાદર્શન કર્યું હતું, તેને યથાર્થ ન્યાય આપવા પ્રયત્ન કરેલ છે. પાક મિત્રોએ તે જાણવા જે હોવાથી અહીં તેની રજૂઆત કરું છું.
• માનવ-આત્માના “ઉચ્છિષ્ટમાંથી ધર્મ, સામ્રાજ્ય, સાહિત્ય અને કલા ઉત્પન્ન થયાં છે, એમ અથર્વવેદની એક ઉક્તિ છે. જેમ આ વિશ્વના મહાન કલાકારના નિરવધિ આનંદ અને અદ્દભુત તપમાંથી આ જગત સર્જાયું છે, તેમ પ્રત્યેક કલાની કૃતિમાં પણ ઉલ્લાસ અને સંયમ રૂપી બે ત. રહેલાં છે. કલા એટલે આ બે વિરોધી તત્ત્વોને સમન્વય.
હિંદની પ્રતિભા કલાનિષ્ટ છે. એનું સાહિત્ય કલાની ભાષામાં લખાયેલું છે, એટલે એ સાહિત્ય સમજનારને કલાની ભાષાને સૂક્ષમ પરિચય કેળવવા પડે છે અને ત્યારે જ એ મરમ સૃષ્ટિની પાર રહેલા સત્યનું દર્શન
૧૦

Page #177

ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ થઈ શકે છે. પ્રત્યેક કવિ કે સાહિત્યસર્જકને પિતાની વિશિષ્ટ કલામય ભાષા હોય છે, જે દ્વારા એ સત્યની અભિવ્યક્તિ કરે છે. વેદના દૃષ્ટાઓ, પુરાણસર્જકે અને કાલિદાસ, ભવભૂતિ આદિ કવિઓએ પોતપોતાની વિશિષ્ટ કલામય ભાષામાં કાવ્યો ગાયાં છે. તે
આ તે સાહિત્યવિષ્યક કલાની વાત થઈ, પરંતુ શિલ્પકલા અને ચિત્રકલાના પ્રદેશમાં પણ સાહિત્યવિષયક કલા જેટલો જ ઉત્કર્ષ હિંદની પ્રતિભાએ સિદ્ધ કર્યો છે. હિંદુસ્તાનના ઈતિહાસમાં ગુપ્ત સામ્રાજ્યનો સમય એ સાહિત્ય અને કલાને વસંતકાળ હતો. અજન્તાના બૌદ્ધવિહાર અને નાલંદાનું મહાન વિદ્યાપીઠ એ સમયનાં ભવ્ય સંસ્મરણે છે. સિકાઓ પર્યત અજન્તાનાં ગુફામંદિરો અજ્ઞાત વાસમાં રહીને એક અંગ્રેજ લશ્કરી અમલદારના પરિભ્રમણમાંથી એકાએક જાહેરમાં આવ્યાં અને મુસલમાન સંસ્કૃતિના આગમન પૂર્વે પણ કેવું અદભુત અને પરિપૂર્ણ શિલ્પ તથા ચિત્રકામ હતું, તેની જગતને પ્રતીતિ કરાવી. વળી પરાતનિકોના અપાર શ્રમથી “હજારે નાનાં નાનાં હળે નીચે દીર્ઘકાળથી ભૂમિમાં દટાયેલાં નાલંદાના ભવ્ય શિલાખંડ” બહાર આવ્યા અને ગુપ્ત અને પાલ વંશ વચ્ચેના શિલ્પકામની લાંબા સમયથી કૂટતી કડીઓ મળી આવી. આ પ્રમાણે કાર્લાની ગુફાઓ અને ઈલરાનાં ગુફા-મંદિરો પણ ઈસ્લામની અસર પહેલાંની હિંદી કલાની મહાન વિભૂતિઓ છે, પણ એ બધામાં અજન્તા તો હિંદી કલાને કળશ છે.

Page #178

૧૪૭
શ્રી ધીરજલાલ શાહ
મહાભારત જેમ હિંદની સંસ્કૃતિનું વિશ્વ કાવ્ય છે, તેમ અજન્તા બોદ્ધ સમયની હિંદની સંસ્કૃતિનું મૂક મહાકાવ્ય છે. એમાં ભગવાન બુદ્ધની જાતકકથાઓ દ્વારા વિશ્વને અમર ચિત્રપટ આલેખાય છે. આમાં માત્ર ચિત્રો જ જેનારનાં હૃદયને એ હલાવી નાખે છે. તે સાક્ષાત્ દર્શન કરનાર કલારસિક હદયના તારને ઝણઝણાવે એ સ્વાભાવિક છે. ભાઈશ્રી ધીરજલાલે અજન્તાની યાત્રા બે વાર કરી અને બીજી યાત્રાનું પરિણામ આ કાવ્યરૂપે ફલિત થયું.
- કવિ એ ચિત્રકાર કરતાં અમુક અર્થમાં અધિક છે. ચિત્રકાર પાસે રંગ છે, પણ શબ્દ નથી. કવિ પાસે ઉભય છે. કવિ એની પ્રતિભા ગાતાં ગાતાં વસ્તુનું સાક્ષાત્ દર્શન કરાવી શકે છે, તેમજ શબ્દલીલા દ્વારા મનહર સૂર સંભળાવી શકે છે. આ કાવ્યના રચનાર જેઓ ચિત્રકાર અને કવિ ઉભય છે, તેમણે એ મૂક સૃષ્ટિના આલેખનનું સાક્ષાત્ સૂફમદર્શન કર્યું છે. એ પ્રતિમાદર્શનથી એમની પ્રતિભાને પ્રેરણા મળી છે અને તેથી જ એ મૂક પ્રતિભાએના આંતરભાવોને હૃદયમાં ઝીલી કલ્પનાબળે ભાવમય વાણીમાં ગાઈ શક્યા છે.
અજન્તાનાં ચિત્રો ઘણયે થયાં છે, પરંતુ કાવ્ય તે કદાચ આ પહેલી જ વાર રચાયું છે.
કાવ્યના આરંભમાં જ કવિની વીણાના તાર ઝણઝણે છે. અનિલ, તત્ત્વરે, વિહંગ અને ગિરિનિર્ઝરો સંગીતની અને નૃત્યની અજબ ધૂન મચાવે છે. વૃક્ષેતૃક્ષે સુગંધી પુષ્પો

Page #179

૧૪૮
ભારતની એક વિલ વિભૂતિ
ફારે છે. મંદમંદ હાસ્ય કરતી ઉષા યાત્રીને શય્યામાંથી ઉડાડે છે. એકાકી ચિત્રકાર યાત્રી સરિતાનુ' આતિથ્ય પામી એના વાંકાચૂંકા પ્રવાહના કાંઠે કાંઠે ચાલ્યા જાય છે. આ એકલવાયા અતિથિ ગન્તવ્ય સ્થાને પહોંચતાં ગિરિકરાડમાંની સેાપાનમાળા ચડવા માંડે છે. એકાએક ભૂતકાળના ગેબી પડદા ઉપડે છે. એના કલ્પનાનયન સમક્ષ અજન્તાન! ઉત્થાનકાળથી માંડીને એમાં પુનઃદન પર્યંતના સાંગામાંગ ઇતિહાસ દૃષ્ટિગોચર થાય છે. વિદ્યા, કલા અને શાન્તિન! કેન્દ્ર અજન્તાના જાહેાજલાલીના સમય, મુસલમાન આક્રમણ કાળમાં વનદેવીએ પેાતાના ઉત્સંગમાં કરેલું આ કલાશિનુ સગાપન અને યાગ્ય અવસરે એનું જગત્ સમક્ષ કરેલું પ્રાકટચ ઇત્યાદિ દર્શન યાત્રી પામે છે. સાપાનમાળા પૂરી થયે યાત્રી અજન્તાના મહાવિહારમાં પ્રવેશ કરે છે. ત્યાં એ નાગરાજનું... કુટુંબ, સ’સારચક્ર, ગાંધર્વંગાન, હતિનિયંત્રણ, ભગવાન બુદ્ધની ભવ્ય મૂર્તિ, યશેાધરા, રાહુલ અને બુદ્ધનુ ભાવવાહી ચિત્ર, ભગ્નકૃત, ઈંદ્રના પ્રણયાત્સવ, બુદ્ધપરિનિર્વાણ, જાતકમાળામાંના ક્ષાંતિવાદ આદિ પ્રસંગા, સર્વોત્તમ ભાતચિત્રો (Disigns) અવલાકિતેશ્વર, યક્ષ પત્તી અને મારવિજય વગેરે ચિત્રો એક પછી એક મીટ માંડીને અવલેાકે છે.. યાત્રિના ચિત્રૠનનુ પવસાન કલાસમાધિમાં થાય છે.
આ કાવ્યના ત્રણ ખંડા છે : (૧) પ્રકૃતિની લીલામાં અજન્તાના યાત્રીનુ પ્રયાણ, (૨) અજન્તાના ભૂતકાળનુ દન, (૩) ચિત્રઢન.

Page #180

પ્રશ્ન ખંડન કલાકાર
શીતધૂન
શ્રી ધીરજલાલ શાહ
૧૪૯ કાવ્યને પ્રથમ ખંડ પ્રકૃતિ અને માનવહૃદયના મધુર મિલનનું મનોહર ચિત્ર છે. ધૂની કલાકાર પ્રકૃતિના ઉત્કંગમાં સૂત છે. એને જાગૃત કરવા પ્રકૃતિનાં પરિજને ગીતધૂન મચાવી રહ્યાં છે. સાંભળોઃ
અનિલદલ બજાવે કુંજમાં પેસી બંસી, તરુવર વરશાખા નૃત્યની ધૂન ચાલે, વિહગગણ મધુરા સૂરથી ગીત ગાય,
ખળ ખળ ખળ નાદે નિર્જી રે તાલ આપે. સંગીતની આ રમઝટ વચ્ચે ક્લાસુંદરી કમળ કરસ્પર્શ ફેરવી યાત્રીને ઉઠાડે છે. યાત્રી સફળ ઉઠે છે, પણ ઉષા પ્રત્યે સ્નેહભરી નજર નાખવા યે રોકાતો નથી. એ તે ઝટઝટ સાદડી વાળી, પેખિકા હાથમાં લઈ, ચિત્રાળી કાંધે ભરાવીને ઉતાવળે ઉતાવળા ચાલી નીકળે છે. પરંતુ એને માર્ગ કોણ બતાવશે? સરિતાસુંદરી એની સખી બની આમ તેમ ઝટપટ ચાલતી અને આનંદથી માર્ગ બતાવે છે. નિયત સ્થાને પહોંચવાની યાત્રીની કેટલી તીવ્ર ઉત્કંઠા છે, તેનું નીચેની પંક્તિઓમાં સુંદર દર્શન થાય છે?
પળ પળ વધે તે ચાત્રી આતુરતામાં, - પળ પળ વધતું તે રૂપ કલ્લોલિનીનું * પળ પળ વધતા તે પહાડ ઉંચા સૂતેલા,
પળ પળ વધતો તે ભાનું આકાશ માર્ગે
પહાંડની કરાડ પરની સોપાનમાળા જોતાં વેંત જ યાત્રીનું હૃદય અભિનવ આનંદથી ઉભરાય છે.

Page #181

૧૫૦
ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ
ગ સમીપ પડે ત્યાં એક સાપાનમાળા, અભિનવ ઉસ રરંગે યાત્રી ત્યાં પાદ દેતા.
અહી કાવ્યના પહેલા ખંડ પૂરા થાય છે. (૨) બીજા ખ’ડમાં અજન્તાનું ઇતિહાસદરન છે. ટ દર્શન કરવા જેવું છે. જુએ
.
તે ક્ષણે કાળ ઉપાડી પડદો ગેબી ભૂતનેા, અનેરૂ દૃશ્ય દર્શાવે મહાકલા મુમુક્ષુને. કોઈ ભિખ્ખુ નયન નમણાં અઢાી ઊભા છે, ધીરે ધીરે મુખથી વતાં પાડે કે ટ્ટિકાના; કોઈ ભિખ્ખુ દૂર દૂર થકી લાવતા યાચી ભિક્ષા, ધીમેધીમે પગથી ચઢતાં ગુણશ્રેણી સમાન. કોઈ ભિખ્ખુ સ્વકર ધરીને કાષ્ઠનું વારિપાત્ર, ધીરે ધીરે પથ ઉતરતાં સૃષ્ટિસૌંદય શ્વેતાં; યાત્રીદ્યું ! જય જય વદે ભાવથી ખુદ્ધ કેરી,, જેણે જોયા સકળ જગતે માર્ગ નિર્વાણદાતા. ધીમે ધીમે શ્રમણકુલ એ થાય વિલીન ત્યાંથી, અંતે કાઈ દીસતું નહિ ને ધામ એ સાવ સૂનાં.
જતે દહાડે ઇસ્લામીઓનું આક્રમણ થયું, હિંદન સસ્કૃતિનાં ધામોના વિધ્વંસ થવા માંડયા. જાણે આ પ્રલયમાંથી એ કલાક્ષેત્રને બચાવવા પ્રકૃતિમાતાએ એનુ સંગેાપન કર્યું.
શિલાખંડ પૂર્યા. દ્વાર, છાવરી રજ ઉપરે, ઉગાડીને લતાવેલ, ગેાવ્યુ. ટ્રિના ઉરે..

Page #182

શ્રી ધીરજલાલ શાહ
૧૫? એ કલાતીર્થના રક્ષણ અર્થે વનદેવી આ ગોપનકાળમાં સિંહ અને વ્યાઘને ચોકીદારે નીમે છે.
આ કલાતીર્થનું મહાદ્વાર અનેક શતાબ્દીઓ પછી ઉઘડે છે. મેજર જીલ એક ભુંડના શિકારની પાછળ ચડી આવે છે, એ સામાન્ય પ્રસંગને મનહર કલ્પનાની દૃષ્ટિથી આલેખવામાં આવ્યા છે. જીલ આ મહાન કલાધામ જોઈને આશ્ચર્યચકિત થાય છે. એ ઉચ્ચારે છેઃ
આ સ્તંભ શા? સ્તબક શા? વળી ચિત્ર શેનાં ? કે દેવીના ભુવન તે નહિ ભવ્ય હોય ?
અજન્તા ફરી પાછું ઈતિહાસની રંગભૂમિ પર દષ્ટિગોચર થાય છે અને કલાધરો અને ઈતિહાસકારોનું યાત્રાધામ બને છે. ત્યાં બીજો ખંડ પૂરો થાય છે.
(૩) ત્રીજા ખંડમાં ચિત્રદર્શન છે. વિવિધ ચિત્રોના સામાન્ય અને વિશિષ્ટ ભા ભારે કુશળતાથી અહીં પ્રગટ થયા છે. નીચેની પંક્તિઓમાં એ ભાવો ટૂંકામાં પણ સચેટ રીતે કેવી રીતે વ્યક્ત થયા છે, તે જોઈ શકાય છે.
સુવેગ રેખા મનહારી રંગ, તાદશ્ય ભાવ ઉરનાં અભંગ, ગતિ સ્થિતિ ને અનુભાવ મુદ્રા, આયોજને યે પરિપૂર્ણ સિદ્ધિ. પલબ ને, ભૂટિ નમેલી; વળેલી નાસા અતિ ખેદ ભાવે;

Page #183

પર
ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ
આજ કેરા. બતાવે.
કરની
સંપૂટ ટુંકા ધૈય દ્રુષ્ઠિ મુદ્રા સુચારુ ગાત્રા કમનીય કાંતિ, આછાં રૂપાળાં વસને ઘરેણાં પ્રગૂઢ ભાવા અતિ અલ્પરેખા. અભિનયે તા નહિ જોડ આની. અવલાકિતેશ્વરનું ચિત્ર તેા સર્વાંગ સુંદર હૈં. એ ચિત્ર જોતાં ચિત્રકાર-કવિ જાણે આનદ-સમાધિમાં લીન બને છે. આ રહ્યું તે ચિત્ર.
અહો ! અહા !
ઉત્કૃષ્ટ ભાવે વિચારધારા
આ અવલાકિતેશ,
અહીં આં વિરાજે;
આં
મનની વહે .
ને,
સસાર કેરા અતિ કૃટ બ્રૂ ચાપનમ્રા સુવિશાલ ભાલ, નેત્ર મી‘ચેલાં અપેાયણું ; પ્રલખનાસા યશકીતિ ગાય, એ રાજરાજેશ તણી પ્રભૂત. મધુ મુખેથી ઝરતુ ભૂલાવે, પિયૂષધારા રજનીપતિની; વિશાળ સ્પધા અતિ ધ બાહુ, પૃથ્વીવિજેતા નર સૂચવે છે. દક્ષિણુ હસ્તે ધર્યું. પદ્મ એક, સ્પર્ધા કરંતુ મુખપદ્મ સાથે;

Page #184

-શ્રી ધીરજલાલ શાહ
૧૫૩ અંગુલિએ તે ભ્રમ ઉપજાવે, શું મોગરાની કળીઓ વધેલી; સૌંદર્ય કેરી થતી પૂર્ણ સીમા, આભૂષણનાં રૂપ-રંગ-ઘાટે.
મારવિજયના વર્ણનમાં પ્રલેભાના સ્વરૂપને તાદશ ચિતાર આપવામાં આવ્યો છે.
પ્રલેભનેને અહીં માર રાજા, લે સૈન્ય ઉભે છળવા ગુરુને છ યે ઋતુઓ ધરી રૂપ આવે, ચારુલતા શાં નવયૌવનાનાં. યશોધરાનું વળી રૂપ કેઈ,
નાના વિલાપ કરતું જણાય; એ પ્રભને વચ્ચે બોધિસત્વ અચળ મેરુ સમાન સુદઢ રહે છે. આ જ એને મારવિજય.
: આપણે યાત્રી આ રસદર્શન પામી કલાની મહાન દીક્ષા લે છે. કલા એ જીવનનું ધર્મકાર્ય છે, તે વૈભવ કે ધન પ્રાપ્તિને. અથે નથી એવો એ દઢ સંકલ્પ કરે છે. આવી માનસિક સ્થિતિ પ્રાપ્ત થતાં કલાકાર રસ-સમાધિમાં લીન બને છે. આ અભેદોનુંભવમાં જડ-ચેતનના ભેદો વિલીન થાય છે.
આરૂઢ થાતો રસશિખરે તે, જ્યાં ભેદ ભૂલ્યા જડચેતનાના.

Page #185

૧૫૬
ભારતની એક વિરલ વિભૂતિઃ કાવ્યની અંતિમ પંક્તિઓ કલાનિષ્ઠ હૃદયની સાચી, વાસના અને કલા પ્રત્યે ઉંડો ભક્તિભાવ પ્રકટ કરે છે અને એમાં અજન્તાની પ્રશસ્તિ પૂરી થાય છે.
ધર્મધામ, કલાતીર્થ તું વિદ્યાપીઠ વિશ્વની, દેજે દેજે કલાદીક્ષા આત્મદેશ ઉજાળવા. ઝઝૂમી કાળની સામે સાવચંદ્ર-દિવાકર, ગાજે ગાજે. મહાગાથા હિંદના ઈતિહાસની.
કાવ્યમાં વૃત્તની સુગ્ય રીતે પસંદગી થઈ છે. ગવ્ય. સ્થાને પહોંચવા અધીરા બનેલા યાત્રીની વરિત ગતિ. માલિની વૃત્ત દ્વારા વ્યક્ત થાય છે. પ્રથમ ખંડમાં પથિકના અટપટા માર્ગનુસાર વૃત્તમાં પણ વારંવાર પલટો થાય છે. બીજા ખંડમાં મુખ્ય છંદ મંદાક્રાંતા ગંભીરતા અને કરુણતાના ભાવો પ્રદર્શિત કરે છે. ત્રીજા ખંડમાં વર્ણનને માટે ઉપજાતિ છંદ સફળ રીતે જાય છે. અનુષ્યપૂ અને. વસંતતિલકા વચ્ચે વચ્ચે વિવિધતા પૂરે છે.
આમ આ કાવ્યની સમીક્ષા પૂરી થાય છે. આ અદભુત ચિત્રકાવ્ય ગૃજરાતી કાવ્યસાહિત્યમાં એક નવી દિશા - ઉઘાડે છે. આ પ્રકારનાં કાવ્ય અધિકાધિક રચાય તે ગુજરાતની કવિતા-સામગ્રીમાં બેશક સમૃદ્ધ ઉમેરો થાય.”
સ્વ. શ્રી વેણીભાઈ પુરોહિત કે જેઓ એક સમય કવિ અને કાવ્યવિવેચક હતા, તેમણે શ્રી ધીરજલાલભાઈનાં કાવ્યોની સમાલોચના કરતાં આ ખંડકાવ્ય અંગે પોતાને

Page #186

શ્રી ધીરજલાલ શાહ
૧૫૫ ઊંચો અભિપ્રાય દર્શાવ્યો હતો. તે આખી સમાલોચના જાણવા જેવી હોવાથી અહીં ઉદ્દધૃત કરું છું.
કવિતાનું ગગન અસંખ્ય તારલાઓથી ઝગમગતું હોય છે. અવનના ગગન જેવી જ કવિતાના ગગનની ગહનતા છે. એ ગગન માં ઊગેલા કવિતારૂપી તારલાઓના સામુદાયિક ઝગમગાટમાંથી જે તેજ પ્રગટે છે, તે આપણને પુલક્તિ કરી મૂકે છે.
હૃદયની ઊર્મિઓને, હૃદયના ચિંતન અને હૃદયના અનુભવને કવિતાના ઝરણારૂપ વહાવવાને પણ આનંદ છે. પોતે જે અનુભવ્યું તે બીજા પણ અનુભવે, એવી ભાવના. થતી હોય છે. આજે તે આપણને દુનિયાભરના કવિતાપ્રવાહને પરિચય થઈ શકે છે. દરેક દેશને પોતાની કવિતા છે. એ કવિતાની વ્યાખ્યા છે. એ વ્યાખ્યા પણ કાલાનુક્રમે પરિવર્તન પામતી રહે છે. પરિવર્તન વિના પ્રગતિ નથી. પરિવર્તનના વહેણ વિના પરિસ્થિતિ બંધિયાર બની જાય. ગુજરાતી કવિતામાં પણ એવી જ રીતે તબકકે તબક્કે પરિવર્તન આવતાં રહ્યાં છે. કવિતાની વિભાવના બદલતી રહી છે. માત્ર છંદોબદ્ધ પદાવલિ એ કંઈ કવિતા નથી. જે ગુરુ છંદ શીખવે, તે કવિ ન પણ હોય. અને છંદ શીખે. છે, તે કવિ બની પણ જાય છે. આજે તે અધિકાંશ રચનાઓમાં કવિતા પિતાને આવિષ્કાર શોધે છે. કવિતાના આકાર અને પ્રકાર વિશે તબકકે તબકકે દરેક દેશમાં મતમતાંતરો જાગ્યાં છે અને એ મતમતાંતરમાં કાવ્યતત્ત્વ કરોટીએ ચડતું.

Page #187

૧પ૬
ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ - આવ્યું છે. આમાં કેટલીક કવિતા કદાચ કસોટીમાંથી પાર ઉતરી નહિ હોય, પણ કાવ્યતત્ત્વ તો સંગોપાંગ પાર ઉતરતું આવ્યું છે.
શ્રી ધીરજલાલ ટેકરથી શાહ જાણીતા જૈન વિદ્વાન છે. સર્જન, સંશોધન અને સંવર્ધનની તેમની પ્રવૃત્તિ અનેકદેશીય છે. આમ તે તેઓ એક અરછા શતાવધાની તરીકે સુવિખ્યાત છે, પણ શતાવધાનીપણું એ જુદી વાત છે અને કવિતા એ નિરાળ પ્રદેશ છે. બહુ ઓછા સદભાગીઓને વિવિધ પ્રતિભા વરી હોય છે. શ્રી ધીરજલાલ ટોકરશી
શાહના હૃદયમાં શતાવધાની તરીકેની સ્મૃતિની ગાણિતિક : પ્રતિભા તો છે જ, પણ સાથે સાથે કવિતાનું પાતાળ ઝરણું પણ વહ્યા કરે છે.
આ કંઈ આજની વાત નથી. છેક ૧૯૩૧ માં “અનં. તા યાત્રી” નામક તેમનું એક ગણનાપાત્ર ખંડકાવ્ય પ્રગટ થયું, ત્યારથી આજ સુધી તેઓ અવાર–નવાર કવિતા દ્વારા પોતાની ભાવના વ્યક્ત કરતા આવ્યા છે. ગુજરાતી સાહિત્યમાં જે પંડિતયુગ તરીકે ઓળખાય છે, તે અરસાના કાવ્યસર્જનની પ્રણાલીને શ્રી ધીરજલાલભાઈ એ અદલેઅદલ અપનાવીને આ ખંડકાવ્ય રહ્યું છે. તેમાં છંદોવિધ્ય પણ ભાવવૈવિધ્યની સાથે સાથે આપ્યું છે. અજંતાની ગુફાઓ પર સમયના થર જામ્યા અને ત્યાં વનરાજી વગેરે એવાં ઊગી ગયાં કે આ બૌદ્ધકાલીન કલાધામ તેમાં ઢંકાઈ ગયું. ઇતિહાસના વારાફોરામાં આવડા અદ્દભુત શિપધામની

Page #188

શ્રી ધીરજલાલ શાહ
૧૫૭ સુંદરતા સુરક્ષિત રહેવા માટે જ જાણે ઢંકાઈ ગઈ. કાલાંતરે “એક અંગ્રેજી લશ્કરી અમલદારના પરિભ્રમણમાંથી એકાએક ” આ કલાને વાર આપણી પ્રજાને જાણે પુનરપિ પ્રાપ્ત થયું. - "
અજન્તા યાત્રી” નામક આ ખંડકાવ્ય પ્રગટ થયું, તેના પ્રવેશમાં શ્રી રતિલાલ મોહનલાલ ત્રિવેદીએ આ કવિતાની, સંસ્કૃતિની અને બૌદ્ધકાલીન કલાપ્રાગટયની તવારીખ ખૂબીઓ સુપેરે સમજાવી છે.આ પ્રવેશક પોતેજ શ્રી ધીરજલાલ ટોકરશી શાહના કાવ્યસર્જનની કેવી પ્રતિભા છે, તે દર્શાવી દે છે. અને ખરેખર, “અજન્તા યાત્રી” એ ખંડકાવ્યના . પ્રકારનું નાધપાત્ર અર્પણ છે. છંદ પરનું પ્રભુત્વ, છંદ દ્વારા ભાવ પ્રમાણે નિરૂપણ એ બધું શ્રી ધીરજલાલ ટેકરશી શાહના અભ્યાસને પરિચય કરાવે છે. “અજન્તાને યાત્રી” એ તેમનું ઉત્તમ સર્જન છે. એમાં શબ્દચિત્ર, અને ભાવચિત્રોને સુભગ સંગમ છે. અજંતા અજાણ્યા બૌદ્ધકાલીન શિલ્પીઓએ જે કલા કંડારી, જે શૈલી પ્રગટ કરી, જે સમર્પણ કર્યું, તે બધું શ્રી ધીરજલાલ ટોકરશી શાહે પોતાના શબ્દશિપમાં પ્રગટ કર્યું છે. આ ગુજરાતી કાવ્યને સંસ્કૃતમાં અનુવાદ પણ પ્રગટ થયેલ છે. અજંતાના શિલ્પો જોઈને એક મુસ્લિમ કયુરેટરે એક ગઝલ લખી હતી. તે ગઝલે પૂરી તે યાદ નથી, પણ આ શિલ્પકારોને અંજલિ આપતાં લખેલી છેલ્લી પંક્તિ આજેય યાદ છે. તેણે એ શિ૯૫કારો. માટે કહ્યું કે “જિયે ભી કામ કે લિયે, મરે ભી કામ કે

Page #189

"૧૫૮
ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ કે લિયે” આ પહેલાં આ શેરની ઉપલી પંક્તિ હતી, તેમાં હતું કે તેઓએ આ બધું કર્યું છે, પણ પોતાના નામ માટે નહિ.
અજન્તા યાત્રીઉપરાંત તેમણે અન્ય રચનાઓ પણ કરી છે. આ રચનાઓ જોતાં શ્રી ધીરજલાલ ટોકરશી શાહનું છંદો પરનું પ્રભુત્વ તુરત પરખાઈ આવે છે. વર્ણન છટાને મહાવરે જણાઈ આવે છે. પ્રાસાનુપ્રાસની ચીવટ જોઈ શકાય છે. ગેય રચનાઓમાં કવિ નાનાલાલની આછી આછી અસર સ્વાભાવિક રીતે જ આવી ગઈ છે, કારણ કે કવિ નાનાલાલ પોતાના જમાના પર ત્યાંરે છવાઈ ગયા હતા.
એમનું શબ્દલાલિત્ય, ડેલન, મંજુલતા અને લયછટા ગુજ- રાતી સાહિત્યમાં આગવું સ્થાન ધરાવે છે.
આ પ્રકીર્ણ નાની નાની છંદોબદ્ધ અને ગેય રચનાઓ દ્વારા શ્રી ધીરજલાલભાઈએ ધર્મભાવના, સદ્દભાવના સદ્દબોધ, પ્રાર્થના અને ફિલસૂફીનું ચિંતન-મનન વહાવ્યું છે. તોટક, શિખરિણી, અનુટુપ, ઉપજાતિ, વસંતતિલકા અને હરિગીત જેવા છંદો, દોહરા, પદ, ગરબી વગેરે માત્રામેળ રચનાઓ. પર હાથ અજમાવ્યો છે. * રચનાઓમાં રાષ્ટ્રભકિત પણ છે. માનવપ્રેમ, પ્રભુ પ્રત્યેની શ્રદ્ધા, પ્રકૃતિપ્રેમ, પંખી, પુષ્પ, ગિરિવર, સરોવર, સાગર, સરિતા, ઝરણ, વનરાજિ વગેરેનાં શબ્દાલેખને શ્રી ધીરજ- લાલભાઈની આ રચનાઓમાં જોવા મળે છે. “શરણાઈ અને ઢોલ” નામની કૃતિમાં દલપત શલિની ઇચ્છા છે. એકાદ

Page #190

પ્રશિષ્ટતા
ઘેલી પ્રાસાદિકતા છે. આમાં ભાવની
શ્રી ધીરજલાલ શાહ
૧૫૯ ઉ કૃતિ પણ તેમણે અજમાવી છે. આ ઉપરાંત ઉખાણાં છે, પ્રહેલિકા છે, બહિર્લીપિકા છે.
અજન્તાને યાત્રી” માં જેમ ભાષાની પ્રશિષ્ટતા છે, તેમ આ પ્રકી રચનાઓમાં ભાવની સરળતા અને વર્ણનની પ્રાસાદિકતા છે. કવિતાભક્તિ ક્યાંક ક્યાંક કાલઘેલી છે, પણ તેની સચ્ચાઈ વિશે શંકા નથી. નિષ્ઠા નીતર્યા નીર જેવી છે. કલાનું કોઈપણ સ્વરૂપ હોય, તેના ભૌતિક હેતુ ગમે તે હોય, પણ તેને આધ્યાત્મિક ઉદ્દેશ તો પરમાઈને પ્રાર્થનાને અને પરમાર્થને પામવાને છે.
શ્રી ધીરક્લાલભાઈની કવિતા કેવી આશાવાદી છે, કેવી સમથલ છે, કેવી પ્રૌઢ છે; કેવી સ્વસ્થ છે, તે તેમની જ બે પંક્તિમાંથી આપોઆપ સમજાય છે – વિશ્વમાં સઘળે રસ ભર્યો છે, એક અખંડ અપાર; ધીરજથી રસપાન કરતાં, રસ ભર્યો સંસાર
ઘણી મોટી વાત તેમણે કહી દીધી છે. માનવીને જે પીતાં આવડે તે માત્ર જીવનમાં જ નહિ, સમગ્ર વિશ્વમાં બધે જ રસઝરણું વહે છે. એ ઝરણ એકધારાં છે, અખંડ છે અને અપાર છે. જીવનની તડકી છાંયડી વચ્ચેથી પૈર્ય‘પૂર્વક પસાર થઈ એ અને રસનું પાન કરીએ તે સંસાર રસભર્યો બની જાય. આ દષ્ટિ અનુભવમાંથી જન્મેલી છે. એમની રચનાઓની સરળતામાં સૂક્ષમતાના ઝબકારા જેવા મળે છે. જીવનને જેવાને અને જીવનને જીવવાને વ્યવહારધમી, ચિંતનધમી બોધ શ્રી ધીરજલાલભાઈની કવિતામાં જાણે પરમાર્થ ભાવે પ્રગટ્યો છે.

Page #191

૧૬૦
ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ એમની જ એક પંક્તિ છે – નિજ સ્થાને રહીને નિર રે "
તો પાણીડા અપરંપાર.” જીવનમાં નિજ સ્થાન શોધવું એ જ મુશ્કેલ કામ છે. સ્થાન તો મળી જાય, પણ નિજ સ્થાન મળેલું સહેલું નથી. નિજસ્થાન મળ્યા પછી બધી તરસ મટી જાય છે, તદાકાર થઈ જવાય છે. આ નિજસ્થાન તપ, ભક્તિ અને શાનથી મળે છે. ધીરજલાલભાઈની કવિતામાં આવે જ્ઞાનાનંદ પણ ઝગારા મારે છે.
પોતાની કવિતાના ગગનમાં પાં પસારીને તેમને ઉડ્ડયન કર્યું છે. જેટલી ઊંચાઈએ પહોંચી શકાય તેટલી ઊંચાઈને તેઓ આંબી ગયા છે. ઊંચાઈને આંબવાની લગની પણ એક સાધકની કવિતા છે. શ્રી ધીરજલાલ ટેકરી, શાહની કાવ્યરચનાઓમાં સાધકે અને બોધક તત્વનો સમન્વય છે.'
શ્રી ધીરજલાલભાઈની કાવ્યોની આ બે સુંદર સમાલોચનાઓ અહીં રજૂ કર્યા પછી, મારે તેમાં કંઈ ઉમેરવાનું રહેતું નથી.

Page #192

[ ૧૩]
પ્રવાસપ્રિયતા
હવે શ્રી ધીરજલાલભાઈની પ્રવાસપ્રિયતાને પરિચય કરીએ. તેમની પ્રવાસપ્રિયતાએ તેમને સાહસિક, નિર્ભય અને ખડતલ બનાવેલા છે તથા તેમના જ્ઞાન અને અનુભવની ક્ષિતિજો વિસ્તારેલી છે. કુદરત અને કલાધામમાં "વીશ દિવસ” “જલમંદિર પાવાપુરી” અજન્તાનો યાત્રી.” તથા “પાવાગઢને પ્રવાસ” એ તેમની કૃતિઓ, તેમની આ પ્રવાસપ્રિયતાને આભારી છે. વિશેષમાં તેમણે વિદ્યાર્થીવાચનમાલામાં ભારતના સૌન્દર્ય સ્થાને તથા ઐતિહાસિક સ્થલે આદિને પરિચય આપવાને જે નિર્ણય લીધે, તેની પાછળ પણ તેમની પ્રવાસપ્રિયતાએ જ કામ કરેલું છે. તેઓ એમ માનતા હતા કે જીવનનું સુયોગ્ય ઘડતર કરવા માટે પ્રવાસ પણ એક સુંદર સાધન છે. અને તે પગપાળા કરવામાં આવે તે વિશેષ લાભદાયી થાય છે, તેથી તેઓ પ્રવાસ , પ્રેમી બન્યા હતા અને જ્યારે પણ તક મળે ત્યારે નાન– મેટો પ્રવાસ કરવાનું ચૂકતા નહિ.'
. છાત્રાલયમાં રજાઓ પડતી ત્યારે છાત્રોને પ્રવાસે લઈ જેવામાં આવતા. આ રીતે તેમણે ગુજરાત, સૌરાષ્ટ્ર અને

Page #193

ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ
રાજસ્થાનના કેટલાક ભાગોને પ્રવાસ કરેલે, પરંતુ તેમાં મોટા ભાગે તીર્થયાત્રાઓ જ કરેલી. ત્યાર પછી તેઓ શ્રી જયકૃષ્ણ પુરાણીના પરિચયમાં આવ્યા કે જેઓ એ વખતે અમદાવાદ–સારંગપુરમાં એક અખાડો ચલાવતા હતા. તેમની મંડળી સાથે તેમણે અમદાવાદથી પગે ચાલીને પાવાગઢ સુધીના પ્રવાસ કર્યો. એ પ્રવાસમાં તેમને ઘણો આનંદ આવ્યા અને શારીરિક-માનસિક ખડતલતા કેળવવાની તક પણ મળી. ' '
ત્યાર પછી એક જ વર્ષે કેટલાક વિદ્યાર્થી મિત્રોને સાથે લઈને અમદાવાદથી ઈડર સુધી રેલ્વેમાં અને ત્યાંથી પગપાળા કેસરિયાજી સુધી પગપાળા પ્રવાસ કર્યો. તેમાં મેટા ભાગે ડુંગરો ખુંદવાના હતા, ખીણે પસાર કરવાની હતી, જાતે રસોઈ કરવાની હતી અને પોતાને સામાન પિતાને જ ઉચકવાને હતો. આ વખતે ગાનુયેાગ શ્રી ધીરજલાલભાઈના હાથે ખસના મોટા ફેલ્લાઓ નીકળ્યા હતા, પણ તેમણે પ્રવાસ કરવાને પોતાનો વિચાર માંડી વાળ્યું ન હતું. બે હાથ ઝોળીમાં રાખીને તેઓ રેજ
પંદરથી વીશ માઈલને પ્રવાસ કરતા હતા. ખભે પોતાને - પાંચ કિલો જેટલો સામાન પણ ખરો.
તેમણે કેશરિયાજીની યાત્રા કર્યા પછી બીજા જ દિવસે ખસના બધા ફોલ્લાઓ સૂકાઈ ગયા હતા અને ત્યારપછી બે જ દિવસમાં તેમના હાથ પૂર્વવત્ કામ કરતા થઈ ગયા હતા. આને ચમત્કાર કહીએ તે ચમત્કાર અને અપૂર્વ ઘટના

Page #194

શ્રી ધીરજલાલ શાહ
૧૬૩ કહીએ તે અપૂર્વ ઘટના, પણ તેણે શ્રી ધીરજલાલભાઈને હૃદયમાં શ્રદ્ધારૂપી અમૃતનું સિંચન કર્યું હતું.
કેશરિયાજીથી તેઓ શામળાજીના રસ્તે પાછા ફર્યા હતા અને નજીકના રેલ્વે સ્ટેશનથી અમદાવાદ પાછા ફર્યા હતા. આ પ્રવાસનું ખર્ચ જણ દીઠ રૂપિયા ૭-૫૦ જેટલું આવ્યું હતું, જે પાઠકને આશ્ચર્ય ઉપજાવ્યા વિના રહેશે નહિ. પરંતુ એ વખતે ગાડીભાડું સતું હતું અને રોજને ખાવાનો ખર્ચ જણ દીઠ ત્રણ આનાથી વધારે આવતો ન હતો. બીજું તે કંઈ પરચુરણ ખર્ચ કરવાનું જ ન હતું. સહુએ સવા રૂપિયો શ્રી કેશરિયાજીના ભંડારમાં નાખ્યો હતો. - શ્રી ધીરજલાલભાઈનું એવું મંતવ્ય હતું કે શ્રીમંતના છોકરાઓ ગમે તેટલે ખર્ચાળ પ્રવાસ કરે તે તેમને પરવડે, પણ ગરીબ મા-બાપના છોકરાઓએ તે બને તેટલે કરકેસરિયે પ્રવાસ જ કરવો જોઈએ. નહિ તે તેઓ પ્રવાસથી વંચિત રહે, અને એ રીતે તેમના જીવનઘડતરમાં એક જાતને અંતરાય ઊભો થાય, જે ઈચ્છવા યોગ્ય નથી. તેમના ત્યાર પછીના પ્રવાસમાં પણ આજ સિદ્ધાંત જાળવવામાં આવ્યો હતો. - ત્યાર પછી તેમણે વિદ્યાર્થીઓને લઈ પાવાગઢ-સુરપાણેશ્વરને પ્રવાસ કર્યો, તે ઘણે રોમાંચક હતું, કારણ કે તેઓ પાવાગઢથી પગ રસ્તે પહાડો અને જંગલો ઓળંગતા નર્મદા કિનારે પહોંચ્યા હતા અને રસ્તામાં રાની પશુઓને ભય ઘણે હતા.

Page #195

૧૬૪
ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ ગૂજરાત વિદ્યાપીની વિનીત પરીક્ષા આપ્યા પછી તેમણે ચાર મિત્રો સાથે કાશ્મીરને અડીવીશ દિવસને પ્રવાસ કર્યો હતો. આ વખતે તેઓ રાઈ જાતે બનાવતા હતા, કારણ કે ત્યાં શાકાહારી હોટેલની સગવડ ન હતી અને. કદાચ સગવડ હોત તો પણ તેને ખર્ચ કરવાની તૈયારી ન હતી. બધો ખર્ચ કરકસરથી કરવાના હતા, આમ છતાં તેઓ આઠ દિવસ સુધી એક ફર્સ્ટકલાસ બોટ ભાડે રાખીને. દાલ સરોવરમાં રહ્યા હતા અને તેની આસપાસ પથરાયેલી. પ્રકૃતિનું તેમણે રસપાન કર્યું હતું. આ પ્રવાસનાં સંસ્મરણે. આજે પણ તેમને ભાવવિભોર બનાવી જાય છે. આ પ્રવાસમાંથી પાછા ફરતાં તેમણે તક્ષશિલાનાં ખંડેરો તથા અણુ તસર, હરદ્વાર, લમણઝુલા, દિલ્હી, આગરા વગેરે સ્થાને. જોયાં હતાં.
શ્રી ધીરજલાલભાઈ શેઠ ચી. ન. વિદ્યાલયમાં શિક્ષક હતા, ત્યારે દશ સાથીઓ સાથે એક મહાન અદ્દભુત પ્રવાસ કર્યો હતો. તેઓ અમદાવાદથી રેલ્વેમાં બીલીમોરા થઈ કાલાબા સ્ટેશને પહોંચ્યા હતા અને ત્યાંથી તેમણે પગપાળા. ડાંગનાં જંગલોને સાહસિક પ્રવાસ શરુ કર્યો હતો. તેમણે આ પ્રદેશનું સૂકમ નિરીક્ષણ કર્યું હતું અને ત્યાં વસતી. કાળી પરજના રીતરિવાજે, તેમની ભાષા, તેમનાં ગીતો તથા. તેમનાં નૃત્ય આદિને પણ પરિચય મેળવ્યો હતો. આ જંગલો પાર કરી તેમણે સપ્તશૃંગના પહાડની યાત્રા કરી. હતી કે જ્યાં સપ્તશૃંગ દેવીનું મંદિર આવેલું છે. ત્યાંથી નાશિક

Page #196

૧૫
શ્રી ધીરજલાલ શાહ થઈ દોલતાબાદ પહોંચ્યા હતા, તેને પ્રસિદ્ધ કિલે જે હતો, ત્યાંથી ઈલુરાનાં ગુફામંદિરે જઈ પગ રસ્તે ચાલતાં અજન્તાની ગુફાઓ આગળ પહોંચ્યા હતા અને તેનું નિરીક્ષણ કરતાં અત્યંત આનંદ અનુભવ્યો હતો. ત્યાંથી ખંડવા, ડેકારેશ્વર અને મોટા વગેરે સ્થળે થઈ તેઓ અમદાવાદ પાછા ફર્યા હતા. કુલ ૨૦ દિવસને આ પ્રવાસ અત્યંત સંસ્મરણીય બન્યું હતું. તેનું વર્ણન તેમણે “કુદરત અને કલાધામમાં વીશ દિવસ” નામના તેમના ગ્રંથમાં કરેલું છે. તેમાંનું “નર્મદાનાં નીર પરનું એક પ્રકરણ અહીં રજૂ કરું છું, જે શ્રી ધીરજલાલભાઈની પ્રવાસપ્રિયતા તથા તેમની સૂમ નિરીક્ષણશક્તિનો પૂરે પૂરો ખ્યાલ આપી જશે. નર્મદાનાં નીર પર
અહીંથી આગળ વધતાં રમતીઆળ નર્મદાનું ભવ્ય દશ્ય નજરે પડયું. પટ વિશાળ થયે. તેના કિનારાના લાલ ખડકે દૂર, ગયા. પાણી પર પડતા સૂર્યને પ્રકાશ એક લીસોટા જેવો જણાવા લાગે. | નદીનાં નીલવર્ણ પાણી તરફથી એની તરફ આગળ વધતાં તમણો મા saોતિમાની પ્રાર્થને સફળ થઈ હોય તેમ લાગતું હતું. થોડીવારમાં બહુરૂપીની જેમ નર્મદા વરૂપ બદલવા લાગી. પાણીનાં ઉંડાણનું ઠેકાણું નહિ. કોઈ સ્થળે તેનું પાણી બે વાંસ જેટલું ઊંડું, તે કઈ રથળે કેડસમાણું પણ જ્યાં એ કેડ–સમાણું પાણી છે, ત્યાં વેગ

Page #197

૧૬૬
ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ ઘણો જ છે. પાણી ખડક પરથી ઝપાટાબંધે ઘસારો કરતું નીચે ચાલ્યું આવે છે. બીચારી હોડીની શી તાકાત કે એમાં ચાલી શકે? આવા વખતે ખલાસીઓ નીચે ઊતરતા. ને કેડે દોરડું બાંધીને હોડીને આગળ ધકેલતા. તે વખતે ઊંચી થતી હોડીમાં સાચવવું પડતું. કાઈ કઈ સ્થળે બે ખલાસીઓ કિનારે ચાલતા ને હોડીને દોરડું બાંધીને ખેંચતા. ઘડીએ ઘડીએ આવતા ચઢાવ પરથી એમ લાગતું કે નર્મદા : પહાડોને કાપીને અંદરથી પગથિયાં કર્યા છે. પહાડ કાપવામાં તેણે પાછું વાળીને જોયું જ નથી. ઉ. હાડ આવે કે નીચે હાડ આવે, અથવા કઠણ પહાડ આવે કે પોચો પહાડ આવે. દરેકને એણે કાપી જ નાખ્યા છે.
શરૂઆતમાં બન્ને બાજુ લાલ ખડકો આવ્યા, તેના પર સૂકાં નિપૂર્ણ ઝાડા જણાતાં હતાં. પછી કાંઈક સ્વરૂપ બદલાયું. ખબ્દોને બદલે ડુંગર જણાવા લાગ્યા ને ચાકી નામને એક દુર્ગમ ચઢાવ આવ્યો. મહામહેનતે હેડી એના ઉપર ચઢાવીને આગળ વધ્યા. પ્રવાહ શાંત લાગત ત્યાં ખલાસીઓ કાંઈપણ મહેનત કર્યા સિવાય બેસતા ને આરામ લેતા. લગભગ અર્ધા રસ્તે વખતગઢ નામનું એક ગામ આવ્યું. અહીંથી ઢોરોને નદી પાર કરાવતા હતા, જે દશ્ય પહેલવહેલું જોયું. પણ માઈલથી અર્ધા માઈલ જેટલે પટ ને પણ ખૂબ ઊંડું, છતાં ઢોરો તરતાં તરતાં જતાં હતાં. ખડક પર નહાવા ઊભેલા ભીલ નર્મદાજીના શ્યામ

Page #198

શ્રી ધીરજલાલ શાહ
ખડક ને શ્યામ પાણીમાં ભળી જવાથી મહામુશ્કેલીથી કળી શકાતા.
૧૬૭
વખતગઢ પછીથી નર્મદાની શભા એકદમ વધતી ગઈ. થાડે દૂર જતાં કમલેતર નામના આકરા ચઢાવ આવ્યું. આગળના ચઢાવની જેમ અહીં પણ ખૂબ મહેનતથી ઊડીને ઉપર ચઢાવી; અહીં નર્મદાજીનું ભવ્ય સ્વરૂપ જોઈ સહુ મુગ્ધ બની ગયા.
ધીમે ધીમે નર્માંદા પેાતાને પટ સ`કેલવા લાગી ને ગહનતા વધારવા લાગી. આજુબાજુના ખડકા વધારે નિકટ . અને ઊંચા થવા લાગ્યા. જાણે કોઈ દુર્રય કિલ્લાની પાણી ભરેલો ખાઈમાં ફરતા હોઈ એ એવા ઘડીભર ખ્યાલ આવ્યા. તાણની તેા હદજ ન હતી. ખડકા' પણ કિલ્લાની દિવાલ જેવા જ બની ગયા હતા. તેમાં જળપ્રવાહથી સુંદર કાતરકામ થયું હતુ. જાણે સાક્ષાત્ કાઈ મંદિરની કાતરણીવાળી દિવાલ જ ન હોય ! તેના મથાળે ઘાસ સરખુંચે દેખાતુ ન હતુ', એટલે ખડકાની આયત કંઠારતા જણાઈ આવતી હતી. વખતે વખતે એ ખડકમાં ખાડા આવતા હતા ને તેમાં પક્ષીઓએ માળા નાખેલા જણાતા હતા. વિવિધ રંગનાં પક્ષીઓ કાઈ યુગલર્સાહત તા કાઈ એકલા નજરે પડતા હતા. આ વિષયના અભ્યાસીને તે એમાંથી ઘણું જ જાણવાનુ મળે એમ છે.
ધારડી અથવા ધારાક્ષેત્ર માઈ લેક દૂર રહ્યું, એટલે ઝપાટાબંધ જતા મેઈલ ટ્રેઈન જેવા અવાજ સંભળાવા

Page #199

૧૬૮
ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ લાગ્યો. પાણીમાં ફીણનાં વમળ વધારે જણાવા લાગ્યાં. પ્રવાહ ખૂબ સાંકડો થવા લાગે. એમ કરતાં લગભગ ચાર વાગે ધારાક્ષેત્ર આવી પહોંચ્યા. હડીઓ નીચેના ભાગમાં છેડી અમે કિનારે ઉતરી પડયા. અહીં પટ ૧૮ થી ૨૦ વાર જેટલે પહોળો છે.
ધારાક્ષેત્ર નામ લાક્ષણિક છે. નર્મદાજી એકદમ ધસારાબંધ ઊંચા ખડકની દિવાલને કાપી તેમાંથી નીચે પડે છે. જળપ્રવાહ એકસામટે પડવાને બદલે અનેક ધારાઓમાં વહેચાઈ જાય છે, એથી એનું સૌંદર્ય વધી જાય છે. નર્મદાએ ખડક કાપવામાં ખૂબ કરામત કરી છે, એટલે ધોધના મથાળે એક વાર અને અંદરથી દશબાર વાર જેટલી પહોળાઈ છે. આથી જળધોધના એક છેડેથી કુદી બીજા છેડે જવાય છે ને અંદરથી વેગબંધ પડતું પાણી જેવાની મજા પડે છે. પાણીની જગાએ કેવળ દૂધ જેવું ફીણ જ જણાય છે, જેના ઝીણું ઝીણાં ફેરાં ખૂબ દૂર સુધી કેડી પ્રેક્ષકને હવરાવી દે છે. એને ઘુઘવાટ ઘડીભર ભલભલાના છાતીને ધ્રુજાવી દે એવો છે.
અમે એક ધારા પરથી કુદતા સાવચેતીપૂર્વક બીજી ધારાપર ગયા ને બીજી ધારાથી ત્રીજી ધારાપર ગયા. એમ કેટલીએ ધારાઓ ફરી વળ્યા. સાહસ કરીએ છીએ એમ અમને લાગતું હતું, પણ તે કરવા નીકળ્યા જ હતા. નીચે પાણીનું ઉંડાણ લગભગ ત્રણ વાંસ જેટલું હતું. ઉપર વિશાળ પટ ખડકોથી ભરેલો જણાતો હતો. તેમાં પણ

Page #200

૧૬૯
શ્રી ધીરજલાલ શાહ નર્મદાએ ખૂબ ખૂબી કરી છે. ખડક સીધા કાપવાને બદલે કવા જ બનાવી દીધા છે, ને તે પણ ઉપરથી સાંકડા ને અંદરથી પહોળા, એની અંદર ઘસડાઈને આવેલા પત્થરો અહીં ચક્કર ચક્કર ફરીને ગોળ બની જાય છે. આવા અસંખ્ય ગોળ પત્થર અહીં પડેલા જણાય છે. | નર્મદાની પરકમ્મા કરનારા સાધુઓ એને ઉઠાવી લે છે ને મહાદેવજી કે શાલીગ્રામ તરીકે તેની સ્થાપના કરે છે. ભૂસ્તરવિદ્યાના જાણકારોને એમાં પત્થરની અનેક કિસ્મતી જાતે જણાઈ છે.
આ સ્થળ ધાર સ્ટેટની હદમાં છે. એને પ્રભાવ એવો છે કે ગમે તેટલું જોઈએ તો પણ ફરી ફરીને જોયા કરવાનું મન થયા જ કરે. એની જુદી જુદી ઘણી બાજુએ ફર્યા ને જોઈ શકાય એટલી રીતે એ દેખાવ જોયો.
હવે એક ખડક ઉપર રાંધવાની શરૂઆત કરી. ચૂલે બનાવવામાં ને ચટણી વાટવામાં ત્યાંના પત્થરોએ સહકાર આપ્યો. બળતણ રેવાજીએ પિતને પૂરમાં આણેલાં લાકડાનું તૈયાર રાખ્યું હતું. પછી રસોઈ બનતાં શી વાર? આજની ખીચડી ને ચટણી ખૂબ સ્વાદિષ્ટ લાગ્યાં. ખલાસીઓ પણ રાંધીને જમ્યા. પછી સાડા છના સુમારે હોડી પાછી હંકારી. સામા પૂરે ચાલવા કરતાં પૂરની સાથે ચાલવામાં વધારે સાચવવાનું હતું. સઢ ઉતારી નાખ્યો ને હોડી એમને એમ ચાલવા લાગી. વાંસ ને હલેસાંથી તેનું નિયંત્રણ થતું હતું. સાયંકાળને શીતળ પવનની લહરિએ પાણી

Page #201

૧૭૦
ભારતની એક વિરલ વિભૂતિઃ
પર થઇ ને આવતી હતી, એટલે વિશેષ શીતળ લાગતી હતી. રાત્રિ થતાં ચંદ્રના ઉદય થયા ને પાણી રજતરસથી રસાઈ ગયું. એ ચાંદનીમાં કરેલી હેાડીની સહેલ કરી વિસરાશે નહિ. પહાડની એકાંત, રાત્રિના સમય, તેમાં શાંતિપ્રશ્ન ચાંદની. મનપુર આ સમયની અજબ અસર થતી હતી. આધિ, વ્યાધિ ને ઉપાધિથી ભરેલા જીવનના સઘળે. સંતાપ અહીં દૂર થતા હતા. ભર્તૃહરિએ હિગિારની શિલાપર ધ્યાન ધરી પરમ શાંતિ પામવાની ઈચ્છા પ્રદર્શિત કરી હતી, તેવી ઇચ્છા હરકેાઈ મુમુક્ષુને અહીં પણ થાય તેમ હતી.
સાથીએ એક પછી એક સહુ નિદ્રાધીન થયા. હું આ સૌંદય ના લાભ ચૂકી નિદ્રાં લઈ શકતા ન હતા. સાથે જ બધાની દેખરેખ રાખવાની જોખમદારી હતી. હાડી મધરાતે એક ખડક આગળ નાંગરીને ખલાસીએ એક ખડકપ ચડી સૂઈ ગયા.
રાત્રિ શમશમાકાર વહી જતી હતી. નર્મદાનાં નીર ખડકા સાથે અથડાઈને ધીમાં ધીમાં ગાન કરતા હતાં. એ પાણીમાંથી વખતે વખતે જળચર પ્રાણીએ! ડાકિયા કરતાં ને પાછાં પ!ણીમાં મગ્ન થઈ જતાં. ન દાજીમાં સ્થળે સ્થળે મગ રાના વાસ છે એ હું જાણતા હતા, એટલે તેનું અચાનક આગમન ન થાય એની સાવધાની રાખતા હતા. મારી આ મૂર્ખતાભરી સાવધાનીથી જાણે આજીમાજીના ખડકા ભયંકર હાસ્ય કરવા લાગ્યા ને તેમની મૂંગી વાણીમાં કહેવા લાગ્યા :

Page #202

શ્રી ધીરજલાલ શાહ
૧૭૧
ઓ પ્રકૃતિના ખોળે વિહાર કરવા નીકળેલા મનુજબાળ ! આટલી અશ્રદ્ધા ને આટલે અહંભાવ શાને ધરે છે? શું માતા પ્રકૃતિ કોઈનું પણ આયુષ્ય સમય થયા પહેલાં લઈ લે એવી બેવકૂફ ધારે છે ? અને ધાર કે એ સમય પહેલાં આયુષ્ય હરણ કરવાનો વિચાર કરશે તો તું એને ખાળનાર કોણ છે? એની વિરાટ શક્તિ આગળ તારું સામર્થ્ય ને તારી શકિત શી વિસાતમાં છે? જે તને આ રક્ષા કરવાને કર્તવ્યબુદ્ધિ પ્રેરતી હોય તો રક્ષા કર, પણ અંદરથી અહંભાવ ખેંચી લે” હું તો ઘડીભર એમની એ મૂંગી વાણી સાંભળી દિમૂઢ બની ગયો. અહીં વસતા મહર્ષિઓના સહવાસથી તે આ તત્ત્વજ્ઞાન નહિ સાંપડ્યું હોય એમ ઘડીભર વિચાર આવ્યા ને વિજળીના ચમકારાની જેમ અદશ્ય થઈ ગયા. લેટાને જેમ પારસમણિ અડતાં તેનું રૂપ જ બદલાઈ જાય, તેમ આ વિચારધારાથી મનની સ્થિતિ જ પલટાઈ ગઈ. ભય ને રક્ષા, સુખ ને દુઃખ, હર્ષ ને શેક એ સર્વ માનસિક સંવેદન માત્ર છે. એ સંવેદનથી પર થઈએ તે એમાંનું કોઈ નથી. અને મૃત્યુ બિચારું કોણ છે? તેને મહત્વ આપીયે તેજ તેની મહત્તા છે, નહિતર આત્માના શાશ્વત રાજ્યમાં એ શું ખલેલ કરી શકે તેમ છે? રક્ષા કરવાનો વિચાર ગળી ગયે. ભય ને જોખમદારીના તર્કો પણ લુપ્ત થઈ ગયા. એકાએક હોડીમાંથી ઊભો થયે. કિનારાના ખડક પર ઉતર્યો. તરતજ ખળખળ કરતું કઈ પ્રાણ ખંડક પરથી પાણીમાં ધસી પડયું. છાતી ધબકવા લાગી. “અરે! ક્ષણ પહેલાંના વિચારે કયાં ગયા? ફરીથી

Page #203

ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ ભયગ્રસ્ત થયે?” આત્માની ઊંડાણમાંથી કોઈ એલ્યું. ફરી હિમ્મત આવી ને આગળ વધે. એક ઊંચા ખડક પર • ચઢી ચારે બાજુ દષ્ટિ ફેંકી. આ ક્ષણે માનસે જે સ્થિતિ અનુભવી, તેનું વર્ણન વાણીથી થઈ શકે એમ નથી.”
સને ૧૯૯૨ માં તેમણે બ્રહ્મદેશ જોયા પછી શાન સ્ટેટનો પ્રવાસ કર્યો અને ત્યાંથી ચુનાન ચીનની સરહદ પર પહોંચી ભયંકર જંગલમાં ત્રણ દિવસ પગપાળા પ્રવાસ કર્યો. તે ઘણો જ સાહસિક હો એ વખતે તેમની સાથે શ્રી વાડીલાલ કેશવજી શાહ નામને તેમના એક વિદ્યાર્થી હતું. આ પ્રવાસમાં તેમણે એક નાને કેમેરા સાથે રાખ્ય હતો અને તેનાથી તેમાં કેટલાંક પ્રાકૃતિક દ્રશ્યો ઝડપતા હતા, પણ એ કેમેરા તેમને આફતરૂપ પુરવાર થયો હતે.
એ વખતે જાપાની લો કે આ પ્રદેશની ખાનગી સર્વ કરતા અને તેના ફોટા લેતા, એટલે બ્રિટિશ સરકારને સખ્ત હુકમ હતો કે કોઈ અજાણ્યા માણસને અડીને આવવા દેવો નહિ કે કોઈ સ્થાનના ફોટા પાડવા દેવા નહિ.
રસ્તામાં મીલીટરીના ચોકીદારને ભેટે થયો- શ્રી * ધીરજલાલભાઈના હાથમાં કેમે જોઈ તેઓ તેમને અધિકારી પાસે લઈ ગયા. -
અધિકારીએ તેમને પૂછયું: “અહી કેમ આવ્યા છે ?” શ્રી ધીરજલાલભાઈએ કહ્યું: “કુદરતનાં દૃશ્ય જેવાં અધિકારીએ પૂછ્યું: “અહીં જોવા જેવું શું છે ?'

Page #204

શ્રી ધીરજલાલ શાહ
૧૭૩ શ્રી ધીરજલાલભાઈ એ કહ્યું: “ઘણું બધું અહીન પહાડ, જંગલ, ઝરણે, પશુ-પક્ષીઓ બધું જોવા જેવું છે.”
અધિકારીએ પૂછ્યું: “તમે આ કેમેરે તમારી પાસે શા માટે રાખ્યો છે ?'
શ્રી ધીરજલાલભાઈએ કહ્યું: “પ્રાકૃતિક દશ્યોને ઝડપી લેવાં.
અધિકારીએ કહ્યું હં, “ હું બધું સમજું છું. અહીં આવવાનું ખરૂં કારણ જણાવી દો, નહિ તે તમને હમણું જ જેલ ભેગા કરી દઉં છું.” - શ્રી ધીરજલાલભાઈએ કહ્યું: “અહીં આવવાનું ખરૂ કારણે તમને જણાવી દીધું છે. છતાં તમને ખાતરી ન થતી હાય તે જુઓ મારી પાસેનું પ્રમાણપત્ર.” શ્રી ધીરજલાલભાઈએ અમદાવાદથી આ પ્રવાસ શરુ કરતાં પહેલાં ત્યાંના મેઇટ પાસેથી સાચા પ્રવાસી ( Banafide traveller) તરીકેનું પ્રમાણપત્ર લઈ લીધું હતું. આ પ્રમાણપત્ર વાચતાં જ અધિકારી ઠંડા પડી ગયા અને બંને પ્રવાસીઓને કેફીના કપ પાઈ વિદાય કર્યા
ચીનની સરહદ પર “નામ–ખમ” નામાના ગામે પહેરયા પછી રાત્રિના સમયે તેમણે પોઈ (ચીની લેકમેળો) જેવા અંદરના ભાગમાં જે પ્રવાસ કર્યો, તે જીવનભર યાદ રહી જાય એવો હતો. અજાણ ભૂમિ, પ્રહાડી પ્રદેશ, રાત્રિને. સમય અને ભાષાનું અજ્ઞાન છતાં તેઓ પોતાના સાથી સાથે.

Page #205

૧૭૪
ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ
પાઈ જોવા નીકળી પડ્યા. અહી તેએ એક પંજાબી ગૃહસ્થને ત્યાં ઉતર્યા હતા. તેણે કહેલુંકે પાઈ તા નજીકમાં છે; તે જોઈ ને સમયસર પાછા આવી શકશેા. પણ થાડું ચાલતાં જ મા અદૃશ્ય થયા. પછી તા દૂર એક દીવા દેખાતા હતા, તેને નિશાન બનાવી ચાલવા માંડયું. એમ કરતાં, ખસખસનાં ખેતરા આવ્યાં કે જેના ડાડામાંથી અફીણ બને છે. એ ખેતરો ખૂંદતા નદીના કિનારે પહેાંચ્યા, ત્યારે જણાયુ કે પાઈ તા તેની પેલે પાર છે. હવે એ નદી સાંકડી પણ ઘણા વેગવાળી હતી. તેના કિનારે કિનારે ચાલવા માંડયું અને એમ કરતાં તે એક લકડિયા પૂલ પાસે આવીને ઊભા. આ પુલ જાડા ત્રણ વાંસના જ બનેલા હતા. આજુબાજુ પકડવાનું ક`ઇ પણ ન હતું. જો શરીરનું સમતોલપણુ, જરા પણ ગયું તેા નદીમાં પડીને મેાતને ભેટવાનું નિશ્ચિત હતું. હવે તેના પર ચાલીને સામા કિનારે,જવું કે કેમ ? એ પ્રશ્ન · ખડા થયા, પર`તુ મનમાં પાઈ જોવાના દૃઢ નિરધાર હતા, એટલે નિર્ણાય પુલ પાર કરીને સામે જવાના થયા.
એ રીતે તેઓ પુલ પાર કરીને સામે કિનારે પહેાંચ્યા અને નદી કિનારે ચાલતાં ચાલતાં પેાઈ સમીપે આવી ગયા. ત્યાં એક તબૂ તાણેલા હતા અને બહારના ભાગમાં કેટલીક મીઠાઇ વેચાતી હતી, જે પ્રાય : જીવડાંઓની બનેલી હતી. અંદરના ભાગમાં કેટલાંક ટેબલેા નખાયેલાં હતાં, ત્યાં જુગાર રમાતા હતા અને લાંબી નળીઓ દ્વારા અફીણના કસુ પીવાતા હતા. તેની સામે મધ્યમાં રંગ મંચ હતા અને તેમાં ભવાઈ જેવા ખેલ ચાલી રહ્યો હતા.

Page #206

૧૫
શ્રી ધીરજલાલ શાહ એ વખતે ચીનાઈ ભાષામાં કેઈગીત ગવાતું હતું, પણ તેના સંકેત સિવાય બીજું કંઈ સમજમાં આવે એવું ન હતું. ત્યાં કેટલાક ચાકીદારો પણ હતા અને તે સર્વત્ર નજર ફેરવતા રહેતા હતા. જે ત્યાં કોઈ અજાણ્યા કે જાસુસ જેવા માણસે જણાય તો તેમને પકડીને નદીમાં પધરાવી દેવાની ખાસ કામગીરી તેમને સોંપાયેલી હતી.
આ વખતે શ્રી ધીરજલાલભાઈ અને તેમના સાથીએ કાઉટના જેવો ખાખી વેશ પહેર્યો હતો, એટલે પોલીસના માણસે જેવા દેખાતા હતા. તેમને જોતાંજ જ ચોકીદાર માંહોમાંહી વાતો કરવા લાગ્યા અને તેમના તરફ વળ્યા. શ્રી ધીરજલાલભાઈની ચકોર આંખ આ દશ્ય જોઈ રહી હતી, એટલે તેમણે પોતાના સાથીને ઈશારો કર્યો અને તરત જ તેઓ બંને પઈન મંડપ બહાર નીકળી ગયા. પછી ત્યાંથી મૂઠીઓ વાળીને દોડ્યા, જેથી પેલા ચોકીદાર પાછળ પડીને તેમને પકડી લે નહિ. એમ કરતાં તેઓ લાકડિયા પુલ આગળ આવ્યા અને પાછળ જાયું તે કોઈ તેમનો પીછો કરી રહ્યું ન હતું, એટલે તેમને શ્વાસ નીચે બેઠે. - પછી સાવધાનીથી પુલ ઓળંગી ચાલવા લાગ્યા અને જેમ તેમ કરીને રાત્રિના બાર વાગ્યે પિતાના ઉતારે પહોંચ્યા. - અહીંથી આગળ જતાં ભયંકર જંગલો આવતાં હતાં, જાણે ઝાડ પર ઝાડ ઉગ્યાં હોય, એ એનો દેખાવ હતે. ઊંચાઈ પણ ચાલીશથી પચાશ ફિટ જેટલી હતી. જંગલી

Page #207

૧૭૬
ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ જનાવરોનું તો આ પ્રિય સ્થાન હતું. જંગલમાં અમુક અંતરે પોલીસની ચોકીઓ હતી. તેઓ એક ચેકીથી બીજી ચેકીએ પ્રવાસ કરતા, ત્યારે પિતાનું રેશન તથા એક ગાય સાથે લઈ જતા. આ પોલીસની સાથે રસ્તો કાપવાને હતું. તેમની સૂચના અનુસાર શ્રી ધીરજલાલભાઈ તથા તેમના સાથીઓ સાથે બુકાની બાંધી, જેથી જીવડાંઓને ભયંકર ગણગણાટ કાનને ખરાબ કરે નહિ. હાથમાં ધારિયા જેવા હથિયાર ધારણ કર્યા કે જે રસ્તાને આંતરી લેનાર વેલવેલાને કાપવામાં કામ આવે. સાથે પોટાશ પરમેગેનેટની થોડી પડીકીઓ પણ લીધી કે જે ઝરણાનું પાણી પીતાં પહેલાં તેને સ્વચ્છ કરવાના કામમાં આવે. જો એ ઝરણાનું પાણી એમ ને એમ પીવાય તો મેલેરિયા લાગુ પડ્યા વિના રહે નહિ.
આ વખતે શ્રી ધીરજલાલભાઈ પાસે ભાતું હતું નહિ. માત્ર અર્ધા કલે જેટલો ગોળ હતું. તેનું પાણી પીને બે દિવસમાં ચાલીશ માઈલનો પ્રવાસ કર્યો હતે. અને રાત્રિએ ઊંચા માંચડા પર ગાળી હતી કે જ્યાં શિકારી પશુઓના આક્રમણને ભય રહે નહિ. ત્રીજા દિવસે સિપાઈઓએ પોતાની પાસેનો થોડો આટો આપ્યો હતો. તેમાંથી રોટલી, બનાવી મીઠા સાથે ખાધી હતી.
આ છેલ્લા દિવસે પવન જેરથી ફૂંકાતો હતો, અને ડાળી સાથે ડાળી અથડાતાં તેમાંથી અગ્નિ કરતા હતા. ભયંકર વરસાદ થોડી જ વારમાં તૂટી પડે એવાં ચિહ્નો જણાતાં હતાં, એટલે શ્રી ધીરજલાલભાઈ તથા તેમના સાથી ખૂબ ઝડપથી ડુંગર ઉતરી ગયા, પરંતુ એમ કરતાં

Page #208

શ્રી ધીરજલાલ શાહ
તેમના પગ ભરાઈ ગયા અને ચાલવાનું મુશ્કેલ થઈ પડયું. છતાં સામે એક નદી આવી તેને પાર કરી મેદાનમાં પહોંચી ગયા કે વરસાદ જોરથી તૂટી પડે. પરંતુ હવે તેઓ સંસ્કારી લોકોની વસ્તીમાં આવી ગયા હતા, એટલે . બીજે ભય ન હતે.
આ પ્રવાસ એકંદર ઘણે સાહસિક હતું, છતાં શ્રી ધીરજલાલભાઈ તેમાં પાર ઉતર્યા હતા. જે આ પ્રવાસવર્ણનને ગ્રંથ બહાર પડયો હોત તો તેમાંથી લોકોને ઘણું જાણવાનું મળત, પણ એક યા બીજા કારણે એમ બની શકયું નથી.
શ્રી ધીરજલાલભાઈને પાવાગઢના એક પ્રવાસમાં વહેલી સવારે રસ્તે ભૂલતાં વાઘને સામનો કરવાને પ્રસંગ આવ્યું હતું અને આબૂ પર ગુરુશિખરની યાત્રા કરવા જતાં રસ્તે ભૂલાતા બાજુના પહાડ પર પહોંચી જવાને પ્રસંગ આવતાં ઘણી જ મુશ્કેલીભરી પરિસ્થિતિ ઊભી થઈ હતી, છતાં છેવટે રસ્તો મળે હતું અને તેઓ ગુરુશિખર પહોંચી ગયા હતા. જંગલમાં રાત્રિઓ પસાર કરવાના અને તે વખતે ચોકીપહેરે ભરવાના પ્રસંગે પણ આવેલા છે. એક પ્રવાસી તરીકે તેઓ સાહસિક અને ખડતલ જીવન જીવ્યા છે, તે તેમને પછીના જીવનમાં ઘણું ઉપયોગી થયેલું છે.
૧૨.

Page #209

૧૭૮
ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ શ્રી ધીરજલાલભાઈએ સાહિત્યસંશાધન તથા મંત્રયંત્ર-તંત્રાદિના જ્ઞાન માટે બંગાલ, બિહાર, ઉત્તર પ્રદેશ, રાજસ્થાન, મધ્ય પ્રદેશ, મહારાષ્ટ્ર, ગુજરાત, કર્ણાટક આદિ પ્રદેશોને પ્રવાસ કર્યો છે અને તેનાં અનેક સ્થાને તથા વ્યક્તિઓની મુલાકાત લીધેલી છે. તેમાંથી જે કંઈ પ્રાપ્ત થયું, તે તેમણે નિખાલસ ભાવે પોતાના ગ્રંથમાં પરસેલું છે.

Page #210

[ ૧૪] પ્રાણવાન પત્રકારિત્વ
શ્રી ધીરજલાલભાઈની જીવનકથામાં પત્રકારિત્વ પણ અનેરો રંગ પૂરી ગયું છે અને તેમને કડવા—મીઠા અનેક પ્રકારના અનુભવ કરાવી ગયું છે, એટલે આપણે તેનાથી પરિચિત થવું જોઈએ. - શ્રી ધીરજલાલભાઈ છાત્રાલયમાં રહીને ચોથા-પાંચમા અંગરેજી ધેરણનો અભ્યાસ કરતા હતા, ત્યારે ત્યાં નવજીવન. સૌરાષ્ટ્ર આદિ કેટલાંક સામયિકે આવતાં હતાં. તેનું તેઓ રસપૂર્વક વાચન કરતા હતા. એમ કરતાં તેમને પિતાને “છાત્ર” નામનું એક હસ્તલિખિત માસિક પત્ર કાઢવાનું મન થયું. તેમાં તેઓ લેખ લખવા લાગ્યા અને પિતાને જે કવિતાઓ સ્કુરતી હતી, તેની પણ તેમાં રજૂઆત કરવા લાગ્યા. આ વખતે તેઓ ડ્રોઇંગના ખાસ વર્ગો ભરતા હતા, એટલે તેમાં પોતાની કલ્પના મુજબના ચિત્રો પણ દોરવા લાગ્યા. આને આપણે તેમના પત્રકારિત્વનું “શ્રી ગણેશાય નમઃ” કહી શકીએ.

Page #211

૧૮૦
ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ એ વખતે હિંદીને રાષ્ટ્રભાષા બનાવવાની જોરદાર પ્રયાસો થઈ રહ્યા હતા, એટલે શ્રી ધીરજલાલભાઈને લાગ્યું કે આપણે હિંદીમાં પણ લખતાં શીખવું જોઈએ, એટલે તેમણે “પ્રભાત” નામનું બીજું હિંદી હસ્તલિખિત માસિક પત્ર શરુ કર્યું. પરંતુ તેના થોડા કાઢ્યા પછી એમ લાગ્યું કે બે પત્રો કાઢવાને બદલે એક જ પત્ર કાઢવું ઠીક છે, એટલે તેમણે એ બંને પત્રની જગાએ છાત્રા પ્રભાત’ નામનું એક જ માસિક કાઢવા માંડ્યું અને તેમાં અર્ધા લેબો ગૂજરાતી અને અર્ધા લેખે હિંદી આપવા માંડ્યા. આ પત્ર તેમણે છાત્રાલય છોડ્યું ત્યાં સુધી ચાલુ રહ્યું હતું. તાત્પર્ય કે તેમને પત્રકારિત્વને રંગ તે છાત્રાવરથામાંથી જ લાગી ગયા હતા. * .
સાહિત્ય-સર્જન-પ્રકાશનમાં પડ્યા પછી તેમને પત્રકારિત્વને રંગ જાગૃત થયે અને તેઓ “જૈન તિ” નામના એક માસિકનું સંપાદન–પ્રકાશન કરવા લાગ્યા. આ પત્ર ગૂજરાતના સુપ્રસિદ્ધ માસિક કુમારની ઢબે નીકળતું હતું અને તેમાં અપાતી રસપ્રદ ઉપગી સામગ્રીને લીધે વિદ્વાને તથા વિચારકોની સારી પ્રશંસા પામ્યું હતું. બે વર્ષ પછી તેમણે આ માસિકનો એક દળદાર “શિક્ષણાંક કાઢી તેમાં જૈન શિક્ષણ સંસ્થાઓ તથા પાઠશાળાને લગતી પ્રચર માહિતી આપી હતી. પરંતુ આ માસિકની ગ્રાહક સંખ્યા મર્યાદિત હોઈ તેમને બેટ ખમવી પડતી હતી.

Page #212

૧૮૧
શ્રી ધીરજલાલ શાહ વધારે સ્પષ્ટ કર્યું તે તેઓ સાહિત્યસર્જનમાં આજીવિકા જેટલું કમાતા હતા. તેમાંથી આ બોટ ભરપાઈ કરવી પડતી હતી, એટલે આર્થિક સંકેચ ઘણે અનુભવો પડતો હતે. કોઈ કોઈ વાર તે શાકભાજી માટે રાખેલા પૈસા તેની ટીકીટ ખરીદવામાં વપરાઈ જતા હતા. આમ છતાં તેમણે કદી હૃદયદૌર્બલ્ય દાખવ્યું ન હતું. તેઓ કહેતા કે “સાહિત્યકારો અને પત્રકારોની જિંદગી તે આમ જ જાય. તેમને જે કો વેઠવા પડે છે, તેથી તેમનું હૃદય જાગૃત રહે છે અને તે અન્ય લોકોનાં કષ્ટો–દુઃખ વધારે સારી રીતે સમજી તેને વાચા આપી શકે છે.’
આ વખતે તેઓ જૈન યુવકોમાં જાગૃતિ આણી તેમને કર્તવ્યપરાયણ બનાવવાની ભાવનાથી યુવકપ્રવૃત્તિમાં પણ રસ લેવા લાગ્યા હતા અને અમદાવાદ જૈન યુવકસંઘનું સુકાન સંભાળી રહ્યા હતા. પરંતુ એ વખતે યુવકસંઘ પ્રાથમિક અવસ્થામાં હતા. તેની સભ્યસંખ્યા અલ્પ હતી અને તેની પ્રવૃત્તિઓ પણ સામાન્ય કોટિની હતી. શ્રી ધીરજલાલભાઈ એ તેમાં પ્રાણ પૂર્યા. પરિણામે તેની સભ્યસંખ્યા વધવા લાગી અને પ્રવૃત્તિઓએ વ્યવસ્થિતરૂપ ધારણ કર્યું. આ સંગોમાં તેમને એ વિચાર આવ્યો કે “જેન તિ” માસિકને સાપ્તાહિક બનાવીએ અને તેના દ્વારા સામાજિક સુધારા આંદિની લડત ચલાવીએ તે પરિણામ ઘણું સારું આવી શકે. જો કે આમ કરતાં આર્થિક જોખમ તે ખેડવું જ પડશે, પણ તે ખેડી લેવું. એને પણ કેઈ ઉપાય મળી જ રહેશે. અને એ વિચાર અમલમાં મૂક્યો.

Page #213

૧૮૨
ભારતની એક વિશ્વ વિભૂતિ આ સાપ્તાહિકના અગ્રલેખે જોરદાર રહેતા, તેની ને પણ માર્મિક રહેતી અને સમાચાર આપવામાં પણ તે મોખરે રહેતું. આમ છતાં તેની ગ્રાહક સંખ્યા એટલી ઝડપથી વધી નહિ કે જે તેને પગભર કરી શકે. પરંતુ શ્રદ્ધાના બલ પર તેનું પ્રકાશન ચાલતું રહ્યું. '
એવામાં અમદાવાદ ખાતે જૈન શ્વેતામ્બર મૂર્તિપૂજક સાધુસંમેલન ભરવાને નિર્ણય અમલમાં મૂકાયે. તેની તંડામાર તૈયારીઓ થવા લાગી, સાધુ-સાધ્વીઓ દૂર દૂરથી વિહાર કરીને અમદાવાદ આવવા લાગ્યા અને તે માટે નગરોડના વડે વિશાલ મંડપ રચાયો. તેની વ્યવસ્થા માટે રાજય સેવકોની ભરતી થઈ અને બીજી પણ અનેક ગોઠવણો કરવામાં આવી. આ વખતે સંમેલનના સૂત્રધારોએ એ નિર્ણય કર્યો કે “આ સંમેલનના સમાચાર ગુપ્ત રાખવા, એટલે કઈ પણ પત્રકારને ત્યાં આવવાનું આમંત્રણ આપવું નહિ કે તે પોતાની મેળે ત્યાં આવવા ઈછે તે તેને દાખલ થવા દે નહિ.”
શ્રી ધીરજલાલભાઈને આ નિર્ણય ગમ્યા નહિ. તેમની માન્યતા એવી હતી કે “ આ સંમેલનમાં જે કંઈ બને તે જાણવાનો જૈન જનતાને પૂરો અધિકાર છે. પરંતુ એ અધિકારની બજવણી શી રીતે કરવી? એ એક ગંભીર પ્રશ્ન હતું. આ સંમેલન નગરશેઠના વડે ખાસ બંધાયેલા મંડળમાં મળવાનું હતું, તેની આસપાસ સ્વયંસેવકોને સત પહેરે રહેવાનો હતો, વળી વંડામાં દાખલ થવાના મુખ્ય

Page #214

શ્રી ધીરજલાલ શાહ
૧૮૩
દ્વારે પણ પાકી ચકી રહેવાની હતી અને કોઈ પણ અજાણ્યા માણસને તેમાં પ્રવેશ કરવા દેવા ન હતા, એટલે સમાચારો મેળવવાનું કામ લગભગ અશક્ય જ હતું.
જ્યાં સમાચાર જ ન મળી શકે ત્યાં ખાસ વધારે તો બહાર પડે જ કયાંથી? વળી જનતિ સાપ્તાહિક જે પ્રેસમાં છપાતું હતું, તે સામાન્ય હતું. તેની પાસે એવું કોઈ મોટું કે ઝડપી યંત્ર ન હતું કે તે થોડા કલાકમાં જ વધારે બહાર પાડી શકે. આમ છતાં તેમણે ખાસ વધારો બહાર પાડવાને નિર્ણય કર્યો અને સંમેલન ભરાવાના ત્રણ-ચાર દિવસ અગાઉ તેની જાહેરાત પણ કરી દીધી.
આ વસ્તુ લેકામાં ભારે કુતૂહલ જગાડે, એ સ્વાભાવિક હતું. એક આ નિર્ણય સંમેલનના સૂત્રધાર સામે આપ્નવાહનરૂપ હતું અને બીજું તેને અમલમાં મૂકી શકાય એવી કઈ જ શક્યતા દેખાતી ન હતી. કેટલાકે કહ્યું કે “ શ્રી ધીરજલાલભાઈએ આવી જાહેરાત કરવી જોઇતી ન હતી. કેટલાકે કહ્યું કે “ બળિયા સાથે બાથ ભીડવામાં કંઈ સાર નીકળે નહિ” કેટલાકે કહ્યું કે “આ તે એક સ્ટન્ટ છે. સાધુસંમેલનના સમાચારો તે બહાર નહિં જ પાડી શકે. અને કેઈકે એમ પણ કહ્યું કે “આ તે પાગલને પ્રલાપ છે. જ્યાં કઈ ખબરપત્રીને આવવા જ દેવાને નથી, ત્યાં સમાચારો શી રીતે છપાવાના ?”
પરંતુ સં. ૧૯૮૦ના ફાગણ વદિ ૩, તા. ૪-૩-૧૯૩૬ રવિવારના દિવસે બપોરના ૧૨૩૯ મીનીટે સંમેલનને

Page #215

૧૮૪
ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ
પ્રારભ થયા, તેની કાર્યવાહી શરુ થઈ અને એ રીતે ઘડિયાળે ચારના ટકારા વગાડયા, ત્યાં અનન્ત્યાતિના ખાસ વધારા પ્રકટ થયા. તેમાં સંમેલનની શરૂઆતથી જે જે હકીકતા બની હતી, તથા જે ક્રમે વક્તવ્યેા થયાં હતાં, તેની યથાર્થ રજૂઆત થઇ હતી. લેાકેાના આશ્ચય ના પાર રહ્યો નહિ. તેમણે વધારાની નકલે ચપાચપ ઉપાડી લીધી. સંમેલનના સૂત્રધારે આગળ પણ એ વધારા પહોંચ્યા. તેનું નિરીક્ષણ કરતાં જ તે આશ્ચર્ય મુગ્ધ બની ગયા અને ભારે ખેદ પણ પામ્યા. ‘સમાચાર બહાર ન જાય, તેની આટઆટલી તકેદારી રાખવા છતાં આ કેમ બન્યું ?” અક્કલ કામ ન કરી શકે એવી આ વસ્તુ હતી. રાત્રે બધા સૂત્રધારા ભેગા થયા, ગંભીર વિચારણા ચાલી અને આ વધારા કાઇપણ ભાગે બંધ થવા ઈએ, એવી સૂચનાઓ પણ થઇ. પરંતુ શ્રી ધીરજલાલભાઈ કાઈ પણ રીતે મચક નહિ આપે એવી તેમને ખાતરી હતી, એટલે તેમણે ખીજા દિવસે સ્વયંસેવકોના પહેરી ખમણેા કરી દીધા તથા કેટલાક એવા માણસાની નિમણૂક કરી કે જેઓ સંમેલનના પ્રારંભથી અંત સુધી ચારે બાજુ સૂક્ષ્મ નજર દાડાવતા જ રહે અને જરા પણ શંકાનું કારણ લાગે કે ત્વરિત પગલાં ભરે.
પરંતુ ખીજા દિવસે ચાર વાગ્યે પણ જૈન જ્યેાતિના ખાસ વધારા બહાર પડયા. તેમાં ગઈ કાલના બાકી રહેલા સમાચારો તથા આજની ત્રણ વાગ્યા સુધીની કાર્યવાહીના

Page #216

શ્રી ધીરજલાલ શાહુ
૧૮૫
સમાચારા વ્યવસ્થિત રીતે અપાયેલા હતા. પછી તે। . આખા શહેરમાં આ જ વાત ચાલી અને જેટલાં મસ્તકે તેટલા મત પ્રકટ થવા લાગ્યા.
પાંચમા દિવસની કાય વાહીના અંતે સંમેલનના વિષયે નક્કી કરવા માટે ત્રીશ સાધુઓની એક સમિતિ નીમવામાં આવી, તેનાં નામે પણ જૈનજ઼્યાતિના ખાસ વધારામાં પ્રકટ થયાં અને ત્યાર પછી આ સમિતિએ મડપને બદલે નગરશેઠના બંગલામાં ઉપરના માળે બેસી પેાતાની બેઠક ભરવા માંડી, ત્યારે પણ જૈનજ઼્યાતિના ખાસ વધારામાં તેના સમાચાર ચમકવા લાગ્યા.
જૈનજ્યેાતિના આ વધારાએમાં સમેલનના માચારા ઉપરાંત ખાસ નોંધા પ્રકટ થતી અને કઈ કઈ બાબતામાં કેવા ઠરાવેા થવા જોઈએ, તેનાં ખાસ સૂચના પણ કરવામાં આવતાં. ખાસ ક્રરીને અયેાગ્ય દીક્ષાએ અટકાવવા માટે એક અસરકારક ઠરાવ કરવાની તેમાં જોરદાર હિમાયત થઈ રહી હતી, કારણ કે છેલ્લાં થાડાં વર્ષોમાં આ પ્રશ્ને સઘમાં ભારે ખળભળાટ મચાવ્યા હતા અને તે અંગે કેટલાંક તોફાના પણ થયાં હતાં.
સમેલન ચાત્રીસ દિવસ ચાલ્યું અને આખરે તે સલતામાં પરિણમ્યું. તેમાં દીક્ષાને લગતા ઠરાવ વિગતવાર થયા, જે 'અયેાગ્ય દીક્ષાઓ પર અંકુશ મૂકનારા હતા. આ ચેાત્રીશે ય દિવસ જૈનજ્યેાતિના ખાસ વધારા બહાર પડવા

Page #217

૧૮૬
ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ હતા અને તેણે જૈન સમાજમાં ભારે જાગૃતિ આણી દીધી હતી. પરંતુ આ વધારાએ શી રીતે બહાર પડ્યા? તે એક રહસ્યમય ઘટના બની ગઈ, જેને ફેટ આજ સુધી કોઈ કરી શકયું નથી.
આ ઘટના પછી સુધારકવર્ગનેં જૈન જ્યોતિ માટે ઘણો આદર ઉત્પન્ન થયો હતો, પણ તે એવી કોઈ યોજના કરી શકો નહિ કે જેથી જૈનતિની ખોટ ભરપાઈ થાય અને તે દીર્ઘકાલ સુધી પોતાના પગ પર ઊભું રહી શકે.
ત્યારપછી લગભગ બે વર્ષે શ્રી પરમાણંદ કુંવરજી કાપડિયાને તેમના એક ભાષણ માટે સંઘ બહાર મૂકવાની હિલચાલ શરૂ થઈ. તેને અમદાવાદ જૈન યુવકસંઘે શ્રી ધીરજલાલભાઈની આગેવાની નીચે જોરશોરથી વિરોધ કર્યો અને છેવટે સંઘની બેઠક મળતાં તેને તેડી પાડવામાં આવી. આ વખતે તેમણે જીવસટોસટનું સાહસ ખેડયું હતું, એમ કહીએ તે જરા પણ અત્યુક્તિ નથી, કારણ કે સામે પક્ષ તેમના પર અંગત હમલે કરવાની પૂરેપૂરી તૈયારી સાથે જ
એ સભામાં હાજર થયે હતો. આ પ્રકરણમાં પણ જૈન. જ્યતિ સાપ્તાહિકે ઘણી સુંદર કામગીરી બજાવી હતી.
શ્રી ધીરજલાલભાઈના પત્રકારિતવને સમય સને ૧૯૩૦ થી ૧૯૪૦ સુધીને ગણાય. તેમાં તેમણે જેન તિ માસિકસાપ્તાહિક ઉપરાંત “જૈન શિક્ષણ પત્રિકા” નામની એક માસિક પત્રિકા માત્ર એક રૂપિયાના લવાજમે કાઢેલી, “ નવી

Page #218

શ્રી ધીરજલાલ શાહ
૧૮૭ દુનિયા” નામનું વાર્તાઓનું સાપ્તાહિક કાઢેલું અને પાછળથી વિદ્યાર્થી આલમને અતિ ઉપયોગી થાય તેવું “વિદ્યાર્થી નામનું બીજું સાપ્તાહિક પ્રકટ કરેલું પણ તે પગભર થાય તેવા સંયોગો ન લાગતાં તેમને બંધ કરી દેવામાં આવ્યાં હતાં. ત્યારપછી શ્રી ધીરજલાલભાઈએ પોતાનું કોઈ પત્ર. કાઢેલું નથી, અલબત્ત. અન્ય દ્વારા પ્રકાશિત થયેલા પત્રોનું સંપાદન ઘણી કુશળતાપૂર્વક કરેલું છે.

Page #219

[ ૧૫ ] ધી જયોતિ કાર્યાલય લિમીટેડ
શ્રી ધીરજલાલભાઈએ પ્રથમ તો બાલગ્રંથાવલી કાર્યાલયના નામે પ્રકાશન શરુ કરેલું, પરંતુ પછી બાલગ્રંથાવલી ઉપરાંત બીજા પ્રકાશન કરવાનો પ્રસંગ પ્રાપ્ત થયે, એટલે તેમણે એ કાર્યાલયનું “ તિ કાર્યાલયમાં રૂપાંતર કર્યું. આ કાર્યાલય એકંદર ઠીક ચાલતું હતું અને તેમને આજીવિકા આપી જતું હતું. શ્રી ધીરજલાલભાઈને એનાથી સંતોષ હતો. તેમને લાખ કમાઈને લખેસરી થવું ન હતું; અથવા તે મનહિ ર પરતુષ્ટ જોડWવાન છે રિશ્ન ? જે મન સંતુષ્ટ થયું હોય તે કણ અર્થવાનું અને કોણ દરિદ્ર?
પછી આ કાર્યાલય દ્વારા જનતિ માસિકનું પ્રકાશન શરુ થયું. આ માસિક તેમને ખૂબ ગમતું હતું, પણ તેની ગ્રાહક સંખ્યા મર્યાદિત હતી અને તે એની છપાઈ તથા રવાનગીનો ખર્ચ કાઢવા માટે પૂરતી ન હતી, એટલે તેમને આર્થિક સંકેચને અનુભવ થવા લાગ્યો.

Page #220

શ્રી ધીરજલાલ શાહ
૧૯:
હજતા તેમને વિદ્યાથી વાચનમાલાની ભગીરથ યાજના પાર પાડવી હતી અને કુમારા માટે સાહિત્ય તૈયાર કરવું. હતું, એટલે તેમણે ઘા વિચાર કર્યા બાદ જ્યેાતિ કાર્યાલયનું એક લીમીટેડ ક`પનીના રૂપમાં પરિવર્તન કરવાનું મુનાસબ માન્યું અને શ્રી જ્યોતિ કાર્યાલય લિમીટેડ ? અસ્તિત્વમાં આવ્યું. તેમની એવી ધારણા હતી કે આ રીતે લગભગ રૂપિયા એક લાખનું ભંડોળ ઊભું કરી શકાશે અને તેથી જે જે કાર્યો કરવા ધાર્યા... છે, તે પૂરાં કરી શકાશે.
આ કંપનીના શેર રૂપિયા પચીસના રાખવામાં આવ્યા અને તેનું વેચાણ શરુ કર્યું”-. આજ સુધીના અનુભવથી તેઓ અમદાવાદ માટે વધારે આશાસ્પદ ન હતા, પણ મુંબઈ તેમની ધારણા પૂરી કરશે, એવા તેમને વિશ્વાસ હતા. પરંતુ તેમણે મુંબઈ આવી શેરો નોંધવા માંડ્યા, ત્યારે તેમના ધારણારૂપી કાટના કાંગરા ખરવા લાગ્યા. જ્યાં સેા શેરાની ધારણા હતી, ત્યાં વીશ લખાયા અને વીશ શેરાની ધારણા હતી, ત્યાં પાંચ લખાયા. શેરાંનુ વેચાણ ૨૮૦૦૦ થી આગળ વધ્યું નહિ. આથી શ્રી ધીરજલાલભાઈના ઉત્સાહ પર 'ડુ' પાણી રેડાયું, છતાં સમય આવ્યે બાજી સુધરી જશે, એમ માનીને કામ ચલાવ્યું.
શ્રી ધીરજલાલભાઈ એ પેાતાનાં તમામ પુસ્તક વગેરે આ કપનીને વેચ્યાં, તે પેટે તેમને રૂા. ૪૦૦૦૦ હજાર લેવાના હતા, તેમાં તેમણે ૨૦૦૦૦ ના શેરા લીધા અને બાકીના પૈસા લેણા રાખ્યા.

Page #221

૧૯૦
ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ આ કંપની માટે તેમના પાંચ મિત્ર ડીરેકટર બન્યા હતા. કઈ પણ નવું પગલું ભરતાં પહેલાં તેમની સલાહ લેવી પડતી હતી. વિદ્યાથીવાચનમાલા તે આ વખતે શરુ થઈ ગયેલી જ હતી અને સાપ્તાહિકમાં પરિણમેલું જૈન
જ્યોતિ પણ ચાલું હતું, પરંતુ મુદ્રણાલયને પ્રશ્ન ચર્ચાની એરણ પર હતો. “જે પોતાનું મુદ્રણાલય હોય તે પ્રકાશને સસ્તા પડે, વળી ને સમયસર પ્રકટ પણ થઈ શકે અને બહારનું કામ મળતાં આવકમાં ઉમેરે થાય, આવા ખ્યાલથી મુદ્રણાલય ચલાવવાનો નિર્ણય કરવામાં આવ્યું. પરંતુ શ્રી ધીરજલાલભાઈ તે માટે ખંચકાતા હતા, કારણ કે તેમની માતાએ કહેલું કે “તું બધું કરજે, પણ છાપખાનું કરતો નહિ” તેમના તપવી તેજોમય અંતરને તેનું ભવિષ્ય સૂઝેલું હશે. ગમે તેમ પણ તેઓ છાપખાનું કરવાની તરફેણમાં ન હતા. બીજું શ્રી ધીરજલાલભાઈને એમ લાગતું હતું કે થોડા પૈસામાં છાપખાનું ચલાવી શકાશે નહિ, પણ જ્યારે કંપનીના એક ડીરેકટરે ભારપૂર્વક એમ કહ્યું કે, તમારે મુંઝાવાની જરૂર નથી. જ્યારે પૈસા જોઈએ ત્યારે એક ટકાના વ્યાજે લઈ જજે.” શ્રી ધીરજલાલભાઈના વિશ્વાસુ હૃદયે આ વાત માની લીધી અને થોડા જ વખતમાં મુદ્રણાલય શરૂ કરવામાં આવ્યું. તેમની પાસે શેરોના વેચાણની જે રકમ આવી હતી, તે બધી તેમાં જ ખરચાઈ ગઈ.
પછી થોડા થડા દિવસને અંતરે મુદ્રણાલય એક યા

Page #222

શ્રી ધીરજલાલ શાહ
૧૯૧ બીજી વસ્તુઓ માટે ઘન માગતું જ ગયું. જો એ ધન એને આપવામાં ન આવે તે કામ બંધ પડે અથવા તો ધાર્યું કામ થઈ શકે નહિ. આ વસ્તુ ઈચ્છવા ગ્ય ન હતી, એટલે તે માટે ધન ખર્ચવું જ પડતું. પેલા ડીરેકટર. મહાશયે એક-બે વાર થોડાં નાણાં આપ્યાં પછી જણાવ્યું કે, “હું પોતે નાણાંભીડમાં છું અને હવે પછી તમને નાણાં આપી શકું તેમ નથી.” જેમના પર આધાર રાખે હોય તે જ આ રીતે છૂટી પડે, ત્યારે હાલત કેવી કફોડી થાય, એ સમજી શકાય એવું છે. '
પુસ્તકોનું કામ એકંદર લાભમાં હતું, પણ શરૂઆતમાં તે પૈસાનું સારું એવું રોકાણ માગતું હતું. તેમાં પૈસાની જરૂર પડવા માંડી. તે માટે કેટલીક ગોઠવણ કરવામાં આવી, પણ તે પૂરતી ન હતી. વધારે સ્પષ્ટ કર્યું તે તે જરૂરિયાત કરતાં ચોથા ભાગની જ હતી.
અહીં એક વસ્તુ નેધવાની છે કે શ્રી ધીરજલાલભાઈ એ આર્થિક સંકડામણમાં પણ પોતાની ધર્મશ્રદ્ધાઆત્મશ્રદ્ધા ગુમાવી ન હતી. તેઓ વારંવાર ઉવસગ્ગહરસ્તોત્રનું રટણ કરતા હતા અને કઈ કઈ વાર તેને ચમત્કાર પણ અનુભવતા હતા. તેને એક દાખલે તેમણે પિતાના સુપ્રસિદ્ધ ગ્રંથ “મહા પ્રાભાવિક ઉવસગ્ગહરં સ્તોત્રમ નીચે પ્રમાણે ટાંક્ય છેઃ
એક વખત કસોટી આવી પડી. અમારે લખેલ

Page #223

૧૯૨
ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ રૂપિયા બે હજારનો ચેક બેંકમાં રજૂ થયે હતું અને તે સ્વીકારાય તે માટે અમારે બેથી ત્રણ કલાકમાં તેટલી રકમ બેંકમાં ભરી દેવાની જરૂર હતી. કાર્યાલય શરૂ થયા પછી વ્યવસ્થાપકે આ બાબતમાં અમારું ધ્યાન ખેંચ્યું, પણ તેને તાત્કાલિક તેડ નીકળે એમ લાગ્યું નહિ. છેવટે અમે ઉવસગહર સ્તોત્રને આશ્રય લેવા વિચાર કર્યો અને તેનું શ્રદ્ધાપૂર્વક સ્મરણ કરવા માંડયું. એ સ્તોત્રને સાત વાર પાઠ કર્યા પછી અમે થોડી વિશ્રાંતિ લેવા લાગ્યા. એ વખતે એક અજાણી વ્યક્તિએ અમારા કાર્યાલયમાં પ્રવેશ કર્યો અને અમારું નામ પૂછ્યું. અમે તેને સત્કાર કર્યો અને બેસવા માટે ખુરશી આપી. તેણે કહ્યું: “મારે તમારી સાથે એક ખાનગી વાત કરવી છે.” એટલે અમે બંને પાસેના ઓરડામાં ગયા. ત્યાં એ વ્યક્તિએ જણાવ્યું કે, “મારે અને તમારે આમ તો કંઈ ઓળખાણ નથી, પણ મેં તમારું નામ સાંભળ્યું છે અને તેથી જ અહીં આવેલ છે. તમે મારી રૂપિયા બે હજારની આ રકમ અનામત રાખ.” અને તેણે પોતાના ગજવામાંથી રૂપિયા બે હજારની નોટ કાઢી. વિશેષમાં તેણે કહ્યું: “હું ગુજરાતના પ્રવાસે જવા ઇચ્છું છું, એટલે આ રકમને મારી સાથે ફેરવવાની ઈચ્છા નથી.”
આગંતુકના આ શબ્દો સાંભળતાં જ અમેં આશ્ચર્યમાં ડૂબી ગયા અને ફરી તેના ચહેરા સામે જોયું, પણ એ ચહેરે ધીર-ગંભીર હિતે, સ્વસ્થ અને પ્રસન્ન હતે.

Page #224

શ્રી ધીરજલાલ શાહ
૧૯૪ અમે કોઈ પણ જાતની આનાકાની કર્યા વગર એ. રકમને સ્વીકાર કર્યો અને મુંઝવણમાંથી મુક્ત થયા. એક માસ પછી એ વ્યક્તિ પાછી આવી અને તેને રૂપિયા બે હજારની રકમ પરત કરવામાં આવી. પછી એ વ્યક્તિને ફરી મેળાપ થયો નથી કે તેના તરફથી કોઈ પત્ર આવ્યો નથી. નરસિંહ મહેતાની હુંડી શામળિયાજીએ સ્વીકારી, એવું જ કંઈ આમાં બન્યું અને તેણે આ સ્તોત્રની ગણનામાં અમારી શ્રદ્ધા અનેક ગણું વધારી દીધી.” - શ્રી ધીરજલાલભાઈએ નાણાંભીડને ઉકેલ લાવવા માટે મુંબઈ-પ્રન્સેસ સ્ટ્રીટમાં પુસ્તકની દુકાન ખોલી તેને
તિ કાર્યાલય લિમીટેડની શાખા બનાવી તેનું સંચાલન જાતે કરવા માંડ્યું. એ રીતે તેઓ મુંબઈમાં આવી સ્થિર થયા. અહીં તેમનું મુખ્ય કાર્ય નાણું મેળવવાનું હતું. એ નાણાં તેમને કેવી રીતે મળતાં અને તેમાં કટીને પ્રસંગ કેવી રીતે આવી પડ્યો, તેનું વર્ણન તેમણે “અહં મંત્રપાસના ગ્રંથના અગિયારમા પ્રકરણમાં નીચે પ્રમાણે કરેલું છેઃ
સને ૧૯૩૭-૩૮ ની આ વાત છે, જ્યારે અમે નાણાંભીડમાં ફસાયેલા હતા. પણ આધ્યાત્મિક શક્તિમાં પૂરેપૂરા શ્રદ્ધાન્વિત હતા. વધારે સ્પષ્ટ કહીએ તે એ દિવસે અમે તેના આધારે જ વ્યતીત કરતા હતા. રેજ પૂજા કર્યા પછી અમને એવી અંતસ્કુરણ થતી કે આજે અમારું કામ અમુક વ્યક્તિ દ્વારા થશે અને અમે તેને મળતા કે

Page #225

૧૯૪
ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ
કામ થઈ જતું. આવું બે-ત્રણવાર બન્યુ હાય તા સમજીએ કે આ મનવા કાલ વસ્તુ છે, એટલે ખની છે, પણ આવા અનુભવ લાગલગાટ ૧૫૦ દિવસ સુધી થયા હતા, એટલે અમે તેને દૈવી કૃપા સમજતા હતા.
6
6
તે માટે
પરંતુ એક દિવસ આવી અંતઃસ્ફુરણા થઈ નહિ; એટલે અમારે કાઇને મળવાનુ રહ્યું નહિ. અમે સવારના સાડા દશના સુમારે પ્રીન્સેસ સ્ટ્રીટ પર આવેલી અમારી પેઢી પર આવ્યા. તરત જ 'મુનીમે પૂછ્યું કે · આજે ઇમ્પીરિયલ બેન્કની ૩૨૦૦ રૂપિયાની હુંડી છે, તે માટે શી વ્યવસ્થા થઈ છે ? ’અમે કહ્યું : હજી સુધી તા એવી વ્યવસ્થા થઈ નથી, પણ થઈ રહેશે ખરી.' તેમણે પૂછ્યું : ફાઇને મળવાના છે. ખરા !’ અમે કહ્યું : ૮ એ કંઈ નક્કી નથી, પણ અમને શ્રદ્ધા છે કે આપણું કામ થશે ખરૂ’ અમારા જવાબ તેમને વિચિત્ર લાગ્યું.. આ જવાબ આજના કોઈ પણ બુદ્ધિમાન મનુષ્યને વિચિત્ર લાગે એવા જ હતા. તેઓ અમારી સામે જોઈ રહ્યા અને અમે ટેબલ પાસે પડેલી ખુરશી પર બેઠક લીધી. પછી તે વખતે અમારા તંત્રીપદે ચાલતા જૈન જ્યાતિ’ સાપ્તાહિક માટે તત્રીલેખ લખવા બેઠા.
પરંતુ મુનીમથી રહેવાયું નહિ. તેમણે કહ્યું : કેાઈકને મળે! તેા કામ થઈ જશે. તમારી લાગવગ તા ઘણી જ છે.’ અમે કહ્યું : મળવા જેવી ઘણી વ્યક્તિને મળી લીધુ છે. આજે તા મળવા જેવી કાઈ વ્યક્તિ નજરે પડતી
6

Page #226

૧૯૫
શ્રી ધીરજલાલ શાહુ
નથી.’ ‘તા આપણું શું થશે ?’ તેમણે કંઈક વ્યગ્રતા ભરેલા અવાજે કહ્યું: અમે જણાવ્યું. • બધાં સારાં વાનાં થશે. તે માટે ચિંતા કરવાની જરૂર નથી. ’ અને પાછા તંત્રીલેખ લખવામાં ગુંથાઈ ગયા.
6
દશ-પંદર મીનીટ પછી મુનીમે કહ્યું : આમ બેસી રહેવાથી દહાડા નિહ વળે. ઘેાડા પ્રયત્ન તમે કરો, થોડા પ્રયત્ન હું કરું. ત્રણ વાગતાં તે બેન્ક હુડીએનું કામકાજ ખંધ કરો અને આપણી હુંડી પાછા ફરતાં કેવી પરિસ્થિતિ ઊભી થશે, તેના વિચાર કરેા. ખાર તેા વાગવા આવ્યા છે.’ અમે કહ્યુ' : ‘ અત્યારે પ્રયત્ન કરવાની જગા નથી, પશુ અમને એમ લાગે છે કે આપણું કામ થયા વિના નહિ રહે.” તેમણે પૂછ્યું : · કેવી રીતે થઈ જશે ?’અમે કહ્યું: ‘એ તા અમે પણ જાણતા નથી.’
---
6
મુનીમને લાગ્યું કે અમે અધશ્રદ્ધાના ચક્કરમાં ફસાઈ ગયા છીએ અને અમારી જાતે જ અમારા વિનાશ નેાતરી રહ્યા છીએ. જો આજની હુંડી ભરપાઈ ન થતાં પાછી ફરશે તો બીજી હુડીઓનાં નાણાં કાચી મુદતે મરવાની માગણી શે અને એ માગણી થતાં જ પેઢી બંધ કરવાના વખત આવશે. તેઓ અત્યંત લાગણીવશ હતા અને અમારા માટે ભારે મમતા ધરાવતા હતા. ઘેાડી વાર પછી તેમણે કહ્યું : ‘ભરાંસાની ભેંસ પાડો તો નહિ જણે ને! ' તાત્પર્ય કે તમે જે 'અ'ધશ્રદ્ધા કે' અ'ધવિશ્વાસ રાખી રહ્યા છે, તેનુ પરિણામ સારું નહિ આવે.

Page #227

ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ અમે કહ્યું: “અમે જેના પર શ્રદ્ધા રાખી છે, તે અમને દગો નહિ દે. જેણે અમને અનેકવાર મુસીબતમાંથી પાર ઉતાર્યા છે, તે શું આ વખતે અમારું વહાણ ડૂબાડશે? એમ કદી બને જ નહિ. તમે નિશ્ચિંત રહે અને મને મારું કામ કરવા દો.”
આવા કટોકટીભર્યા પ્રસંગે જરા યે હાંફળા-ફાંફળા થયા વિના અમે એકાગ્રચિત્ત લેખ લખી રહ્યા હતા, એ વસ્તુ પણ તેમને આશ્ચર્ય ઉપજાવી રહી હતી. અમે લેખ પૂરા કર્યો અને કોફી–નાસ્તાને ન્યાય આપી કંઈક સ્વસ્થ થયા.
એ જ વખતે એક મિત્ર મળવા આવ્યા કે જેમનું એક અગત્યનું કામ અમે ભારે જહેમત ઉઠાવીને પાર, પાડેલું હતું. તેમને લઈ અમે ઓરડામાં ગયા. ત્યાં પેલા મિત્રે ડી પ્રાસંગિક વાત કર્યા પછી કહ્યું : “કંઈ પણ કામ હોય તો જરૂર કહેશે. અમે કહ્યું : “કામ તે છે પણ.” પેલા મિત્રે કહ્યું : “સંકોચ પામવાની જરૂર નથી. જે કામ હોય તે ખુશીથી કહે.” અમે કહ્યું : “આજેઅત્યારે રૂપિયા ૩ર૦૦ ની જરૂર છે. તેમણે કહ્યું: “આવી નાની વાત માટે આટલે સંકેચ રાખે છે? ચાલે મારી સાથે. નજીકની બેંકના ખાનામાં મારા પૈસા પડેલા છે. તેનાથી તમારું કામ પતાવી દઉં.” તે વખતે અમે તેમને પંદર દિવસ ફેરને રૂા. ૩૨૦૦ નો ચેક આપવા માંડ્યો, તે એમણે લીધો નહિ. તે એમ કહીને કે કદાચ એ વખતે

Page #228

શ્રી ધીરજલાલ શાહ
૧૯૭ પણ મુશ્કેલી હોય, તે તમને અગવડ પડશે. તમે તમારી સગવડે જ મને આ નાણાં પરત કરજે.”
પછી ઓરડામાંથી બંને બહાર આવ્યા અને અમે મુનીમને કહ્યું : “જરા બહાર જઈને આવું છું. તમે પેઢીનું ધ્યાન રાખજો.” અમે પેલા મિત્ર સાથે પેઢીનાં પગથિયાં ઊતર્યા. મુનમને લાગ્યું કે આ તે શેઠ વિદાય લઈ રહ્યા છે. હવે તે પાછા આવે–કરે નહિ. જે કંઈ રેઝડી થવી હશે, તે મારા માથે જ થશે. પરંતુ દોઢ કલાક પછી અમે પેઢી પર પાછા ફર્યા અને ભરપાઈ થયેલી હુંડીનું બેખું તેમના હાથમાં મૂકી નામું લખવાની સૂચના આપી, ત્યારે તેમનું હૈયું હર્ષથી નાચી ઉઠયું. તેઓ કહેવા લાગ્યા કે
શ્રદ્ધાને આવો ચમત્કાર તે મારી જિંદગીમાં હું આ પહેલવહેલે જ જોઉં છું. તમારી શ્રદ્ધાને ખરેખર ધન્ય છે.”
શ્રી ધીરજલાલભાઈ એ એક મિત્ર મારફત મુલતાનીએની ત્રણ હુંડીઓ મેળવી હતી. મુલતાનીઓ પુસ્તકની દુકાન પર વધારે પૈસા ધીરવા તૈયાર ન હતા. બેન્ક તે પુસ્તકપ્રકાશનના ધંધાને બિલકુલ પૈસા ધીરતી જ ન હતી. આગળના એક-બે અનુભવ પછી તેમણે પુસ્તક પ્રકાશનના ધંધા પર ચેકડી મારેલી હતી. '
આ વખતે શ્રી ધીરજલાલભાઈ પાસે પુસ્તક, કાગળ તથા મુદ્રણાલયની યંત્રસામગ્રી વગેરે મળીને રૂપિયા એક

Page #229

૧૯૮
ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ લાખની મિલકત હતી, પણ તેને વ્યવહાર ચલાવવા માટે પૈસા ન હતા, એટલે તેમની વિમાસણનો પાર ન હતો. છેવટે એક મિત્ર પાસે કાર્યાલય ગીરો મૂકી રૂપિયા ૧૨૦૦૦ બાર હજાર ઉપાડ્યા અને કામ ચલાવ્યું, તે એવી આશાએ કે હજી પણ તેને કોઈ રસ્તો નીકળશે, પરંતુ એ રસ્તા નીકળ્યો નહિ અને જ્યોતિ કાર્યાલય લિમીટેડ બંધ પડયું.
પેલા મિત્રે જતિ કાર્યાલય લીમીટેડનો કબજે લીધો. જે તેમણે આ કાર્યાલયમાં વિશેષ નાણું રેકી તેને ચાલુ રાખ્યું હોત, તો ધીમે ધીમે બધું ઠેકાણે આવી જાત, પણ તેમણે એ માર્ગ અખત્યાર કરવાને બદલે તેની હરાજી કરી અને પાણીનાં મૂલે બધો માલ-સામાન વેચી નાખે, જેના રૂપિયા ૧૨૦૦૦ ઉપજ્યા! તે તેણે પોતાના લેણા પેટે વસુલ કરી લીધાં. આ સંગેમાં શેર હોલ્ડરોને કંઈ પણ મળવાની શક્યતા રહી નહિ, પણ એ શેર હોલ્ડરો પૈકી કોઈનું પણ આ કાર્યાલયમાં રૂા. ૧૦૦૦ એક હજારથી અધિક રોકાણ હતું નહિ, એટલે તેમણે એની પરવા ન કરી, પણ આ કાર્યાલય બંધ પડતાં શ્રી ધીરજલાલભાઈની તમામ મિલકત તેમાં ચાલી ગઈ અને તેઓ આ કાર્યાલયને ઊભું રાખવા માટે પોતાની અંગત જવાબદારી પર રૂપિયા ૨૦૦૦૦ વીશ હજાર જેટલી રકમ લાવ્યા હતા, તેનું દેવું તેમના માથે રહી ગયું!
આ વખતે તેઓ એક લેખક, વિચારક, યુવકનેતા,

Page #230

૧૯
શ્રી ધીરજલાલ શાહ સામાજિક સંનિષ્ઠ કાર્યકર અને શતાવધાની તરીકે પ્રસિદ્ધિમાં આવેલા હતા, એટલે તેમને ભારે આઘાત લાગે, એ સ્વાભાવિક છે.
તેમણે મુંબઈ કાયમ રહેવાની ગણતરીએ અમદાવાદ તે લગભગ બે વર્ષ પહેલાં જ છોડ્યું હતું, એટલે તેઓ આ ઘટના બન્યા પછી મુંબઈમાં જ રહેવા લાગ્યા. - આજે પણ તેઓ મુંબઈમાં જ રહીને સમાજસેવાની અનેકવિધ પ્રવૃત્તિઓ કરી રહેલા છે.

Page #231

[ ૧૬ ]
સાત વરસના કપરા કાલ
સુખના દિવસે સહેલાઇથી પસાર થઇ જાય છે, તેમાં વિશિષ્ટ જ્ઞાન કે ગુણની જરૂર પડતી નથી; પણ દુઃખના દિવસા પસાર કરવામાં વિશિષ્ટ જ્ઞાન અને ગુણ નેની જરૂર પડે છે. જો વિશિષ્ટ જ્ઞાન ન હેાય તે મનુષ્ય પાતાના મનનું સમાધાન કરી શકતા નથી કે તેને કાબૂમાં રાખી શકતા નથી; અને · મન બગડયું એટલે બધું બગડયું ’ એ ન્યાયે તેની પરિસ્થિતિ અત્યંત ખગડી જાય છે. અહીં ગુણુ શબ્દથી ધૈર્ય કે સહનશીલતા સમજવાની છે. જે મનુષ્યમાં ધૈર્ય કે સહનશીલતાના ગુણ કેળવાયેા ન હોય તા તે દુઃખના ભારથી તૂટી પડે છે અને તેના અંજામ ઘણા કરુણ આવે છે.
શ્રી ધીરજલાલભાઇ તા વિશિષ્ટ જ્ઞાની હતા અને ‘સુખ સમયમાં છકી નવ જવું, દુઃખમાં ન હિમ્મત હારવી’ એ સિદ્ધાંતને વરેલા હતા, એટલે તેઓ હિમ્મત હાર્યો નહિ.

Page #232

શ્રી ધીરજલાલ શાહ
૨૦૧
વળી તેઓ પોતાના વિપુલ સ્વાધ્યાયથી એ વસ્તુ પણ સારી રીતે જાણી ચૂક્યા હતા કે “તડકા પછી છાંયડો આવે છે અને છાંયડા પછી તડકો આવે છે; ભરતી પછી ઓટ આવે છે અને ઓટ પછી ભરતી આવે છે, તેમ માનવજીવનમાં સુખ પછી દુઃખ આવે છે અને દુઃખ પછી સુખ આવે છે, એટલે તેઓ હતાશ થયા નહિ.
શ્રી ધીરજલાલભાઈએ એક સ્થળે એમ વાંચ્યું હતું કે “જેમ કાળા વાળને રૂપેરી કેર હોય છે, તેમ દુઃખદ જણાતી દરેક ઘટનાને કંઈક બોધ આપવાનું હોય છે, તે સુર મનુષ્ય ગ્રહણ કરવો જોઈએ.” તેથી ઉક્ત ઘટના બન્યા પછી તેમણે નીચેના પાંચ સિદ્ધાંતે નક્કી કર્યા હતા ?
(૧) કઈ પણ વ્યક્તિ પર આંધળો વિશ્વાસ મૂકવો નહિ.
(૨) કેઈ પણ રોજના શરૂ કરતાં પહેલાં તેની આર્થિક બાજુને પૂરેપૂરો વિચાર કરે અને તેને પહોંચી વળાય એવું લાગે તે જ એ યોજના આગળ ધપાવવી.
(૩) ભાવનાશીલ બનવું સારું છે, પણ અવ્યવહારુ બનવું ખોટું છે.'
(૪) કરજ કરવું નહિ. જે સગવશાત્ કરવું જ પડે તે તે વહેલી તકે ચૂકવી દેવાય તેવા પ્રયત્નમાં રહેવું.
(૫) આધ્યાત્મિક શક્તિને જાગૃત કરવા પૂરતો પ્રયત્ન કરો.

Page #233

૨૦૨
ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ આ સિદ્ધાંતોને ચવટાઈથી અમલ કરતાં તેમની કાર્યપદ્ધતિમાં તથા તેમના જીવનમાં મોટું પરિવર્તન થયું હતું, તે આગળ જોઈ શકાશે.
પિતાની પાસેની બધી મૂડી ખલાસ થઈ હતી અને ઉપરથી રૂપિયા વીશ હજારનું દેવું થયું હતું. વળી આવકનું કેઈ સાધન રહ્યું ન હતું કેઈ મિત્ર કે સ્નેહી પાસે જવા જેવી પરિસ્થિતિ પણ ન હતી, કારણ કે તેઓ ઓછાવત્તા અંશે ખરડાયેલા હતા. મનુષ્ય જ્યારે ચારે બાજુથી અસહાયતા અનુભવે છે, ત્યારે તેની નજર પરમાત્મા–પ્રભુઈશ્વર પર પડે છે, કારણ કે તેઓ નોધારાના આધાર છે અને શરણાગત વત્સલ હાઈ સહુને શરણ આપે છે. શ્રી ધીરજલાલભાઈને આ વસ્તુને પૂર્વે અનુભવ થઈ ચૂક્યો હતો, એટલે તેમણે પરમાત્માનું શરણ લીધું અને રોજ સવારે તેમનું ધ્યાન ધરી પ્રાર્થના કરવા લાગ્યા કે “હે પરમાત્મા ! હે પ્રભે ! તું મને રસ્તો બતાવ. હવે મારે શું કરવું ? અને આ દેવું શી રીતે કાપવું?” થોડા દિવસ ધ્યાનપ્રાર્થનાને આ કાર્યક્રમ ચાલ્યું કે એક દિવસ એકાએક તેમના અંતઃકરણમાં ફુરણા થઈ કે “વૈદકને ધંધો કર. તેમાં તારાં સાત વર્ષ નીકળી જશે અને દેવું કપાઈ જશે.”
આથી તેઓ આશ્ચર્ય પામ્યા, પણ તેમને સમજતાં વાર ન લાગી કે આ તે મારી ધ્યાનગત પ્રાર્થનાનો જવાબ છે.

Page #234

શ્રી ધીરજલાલ શાહ
૨૦૩
અહીં કદાચ પાઠકોને પ્રશ્ન થશે કે શું આ રીતે પરમાત્માને પ્રાર્થના કરતાં આપણને જોઈ જવાબ મળે ખરો?” તેને ઉત્તર એ છે કે “જો આપણી યેગ્યતા અમુક અશે કેળવાયેલી હોય અને આપણે પૂર્ણ શ્રદ્ધા-ભક્તિબહુમાનપૂર્વક પરમાત્મા કે પ્રભુની પ્રાર્થના કરીએ તો આપણને જે તે જવાબ જરૂર મળે છે. શ્રી ધીરજલાલ ભાઈના જીવનની પૂર્વકથા અને ઉત્તરકથા બંનેમાં આવી ઘટનાઓ અનેકવાર બનેલી છે અને તે તેમણે પોતાના
માં પ્રસંગોપાત્ત જણાવેલી પણ છે. •
ખરી વાત તો એ છે કે આજે આપણે ભૌતિકવાદની ભ્રમણામાં પડીને પરમાત્મા–પ્રભુ-ઈશ્વરને ભૂલ્યા છીએ અને તેમને વિનમ્ર ભાવે શ્રદ્ધાપૂર્વક પ્રાર્થના કરવાનું ચૂકી ગયા છીએ, એટલે આપણને આ જાતના પ્રશ્નો ઊઠે છે. પરંતુ આપણે ધાર્મિક ઇતિહાસ આ વાતની ડગલે ને પગલે સાક્ષી પૂરે છે, એટલે શ્રી. ધીરજલાલભાઈને તેમની પ્રાર્થનને યેચ ઉત્તર મળ્યો હોય, એમાં કંઈ આશ્ચર્ય પામવા જેવું નથી. " હવે આગળ શું બન્યું, તે જુઓ. તેમણે વૈદકને ધંધે કદી કર્યો ન હતો અને વિના અનુભવે એ બંધ કરવામાં કેવાં જોખમે રહેલાં છે, તે તેઓ બરાબર જાણતા હતા. હા, એટલું ખરું કે તેમણે છાત્રાવસ્થામાં રજાઓ દરમિયાન એક કુશલ વૈદ્યના પુત્ર સાથે વગડામાં જઈને કેટલીક વનસ્પતિઓ ઓળખેલી અને તેને વૈદકમાં કે

Page #235

૨૦૪
ભારતની એક વિશ્ર્વ વિભૂતિ
ઉપયાગ થાય છે, તે જાણેલું. વળી આ ભિષક ગ્રંથ તે રસપૂર્ણાંક એકથી વધારે વાર વાંચી ગયેલા, પણ તે વૈદકના ધંધા માટેની ચેાગ્યતા ગણાય નહિ. પરંતુ બીજા જ દિવસે વૈદકના ધંધા કરનાર એક મહાશય તેમનું નામ પૂછતાં તેમની પાસે આવ્યા અને કેટલીક ઔપચારિક વાતે કર્યા પછી કહેવા લાગ્યા કે હવે મારા વિચાર મુંબઈમાં સ્થિર થવાના છે, પરંતુ આ શહેરમાં મારી ખાસ ઓળખાણેા નથી. જો તમે આ બાબતમાં રસ હ્યા અને સારા સારા ગ્રાહકે મેળવી આપે। તા મારું પણ કામ થાય અને તમારું પણ કામ થાય.’
તેમની વાતચીત પરથી એટલી તેા ખાતરી થઈ હતી કે તેઓ વૈદકના સારા અનુભવ ધરાવે છે અને તેમના ઉપચારથી દર્દી એને જરૂર ફાયદો થશે, એટલે શ્રી ધીરજલાલભાઈ એ તેમની માગણીના સ્વીકાર કર્યા અને ભાગીદારીમાં કામ શરૂ કર્યું....
આ કામ એકંદર સારુ' ચાલ્યુ. શ્રી ધીરજલાલભાઇએ નદી એની ચિકિત્સામાં અંગત રસ લીધા અને આ બાબતનું પેાતાનું જ્ઞાન વધે તે માટે વૈદકના સારા સારા ગ્રંથા મેળવી વાંચવા માંડયા. તે સાથે તેમણે યાગ અને મંત્ર-યંત્રતંત્રનું સાહિત્ય પણ વાંચવા માંડયુ,
હવે એક ઘટના એવી બની કે ભાગીદારી છૂટી કરવામાં આવી, પણ શ્રી ધીરજલાલભાઈ એ પોતે વૈદકના ધંધા કરવાના નિર્ણય કરી પેાતાના નિવાસસ્થાનની સામે સેન્ડ

Page #236

શ્રી ધીરજલાલ શાહ
૨૦૫ હર્ટ રોડ, પારેખ હોસ્પીટલ નીચે “જીવન વિકાસ ચિકિત્સાલય” ખોલ્યું. અહીં તેઓ આયુર્વેદિક ઔષધોને ઉપયોગ કરતા હતા અને સાથે સાથે માનસિક ચિકિત્સા પણ અજમાવતા હતા. વળી તેઓ શારીરિક રોગો કરતા. માનસિક રોગોની ચિકિત્સા વધારે પ્રમાણમાં કરતા હતા, એટલે માનવૈદ્ય તરીકે ઓળખાવા લાગ્યા. આ ધંધામાં તેમને અંતઃ પ્રેરણાએ અનેક વાર અનેક પ્રકારની મદદ કરી હતી.
આ ધંધામાંથી તેમને ઠીક ઠીક કમાણી થવા લાગી. તેમાંથી આજીવિકા જેટલી રકમ પાસે રાખી બાકીની રકમ તેઓ દેવા પેટે લેણદારોને આપવા લાગ્યા. નોંધપાત્ર બીના તે એ છે કે તેમની પાસે જે મિત્રોનું લહેણું હતું, તેમાંના કઈ એ તેમની પાસે એ રકમની ઉઘરાણી કરી ન હતી, પરંતુ શ્રી ધીરજલાલભાઈ સામે જઈને તેમને એ રકમ આપી આવતા હતા. '
કરજને ભાર વહેલી તકે દૂર કરવો એ તેમની લગન હતી, એટલે એકી સાથે વિશ–પચીશ હજાર રૂપિયા મળી જાય, એવી યેજના તેમણે વિચારી હતી, પણ તેનું વહાણ કિનારે આવીને પૂછ્યું હતું. ત્યાર પછી બીજી–ત્રીજી યેજના ઘડી, તેનું પરિણામ પણ આવું જ આવ્યું હતું, એટલે શ્રી ધીરજલાલભાઈ વિચાર કરવા લાગ્યા કે “આમ કેમ. બને છે?” એમ કરતાં એક જાણકાર પુરુષને મળવાનું થયું. તેણે શ્રી ધીરજલાલભાઈના જીવનની ઘણી ઘટનાઓ

Page #237

૨૬
ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ આબેહૂબ કહી બતાવી અને છેવટે જણાવ્યું કે “તમારા પર કેઈ સાધુ દ્વારા ઉચ્ચાટનને પ્રયોગ થયેલો છે, એટલે તમારું કાર્યાલય બંધ પડયું, તમારે અમદાવાદ છેડી મુંબઈ રહેવાનો વખત આવ્યો અને હવે જે જે જનાઓ હાથ ધરે છે, તે તૂટી પડે છે. જ્યાં સુધી આ પ્રયોગને પ્રતિકાર નહિ થાય, ત્યાં સુધી આમ જ ચાલવાનું.”
શ્રી ધીરજલાલભાઈને પૂર્વે પણ આ વસ્તુની ગંધ આવી હતી, પણ તેની તેમણે દરકાર કરી ન હતી. પરંતુ જ્યારે પરિસ્થિતિ આ પ્રકારની નિર્માણ થઈ, ત્યારે તેમણે એ પ્રગનો પ્રતિકાર કરવાનો નિર્ણય કર્યો. પેલી જાણકાર વ્યક્તિએ તેને ઉપાય બતાવ્યું અને તે માટે અમુક ખર્ચ બતાવ્યું, પરંતુ ગમે તે કારણે શ્રી ધીરજલાલભાઇને એ ઉપાય ગમ્યો નહિ અને તે માટે બતાવેલો ખર્ચ કરવાનું દિલ પણ થયું નહિ. પોતાના વિશાલ શાચસ્વાધ્યાયથી એ ઉપાય તેમણે જ શોધી કાઢ. મહિનામાં પાંચ મોટી તિથિએ ઉપવાસ કરવા અને તે વખતે ઉવસગ્ગહરં સ્તોત્રની ૧૦૮ વાર ગણના કરવી. આ રીતે એક વરસમાં ૬૦ ઉપવાસ અને ઉવસગ્ગહરં સ્તોત્રની ૧૦૮ ૪ ૬૦ = ૬૪૮૦ ગણના કરતાં ઉચ્ચાટન–પ્રયોગની અસર દૂર થઈ અને ત્યાર પછી જે જે કાર્યો હાથ ધરવા માંડ્યાં, તેમાં પ્રગતિ થવા લાગી.
આ પ્રસંગ પછી તેમણે મંત્રશાસ્ત્રમાં વધારે રસ લેવા. માંડ્યો અને કાલાંતરે મંત્રસાધક બની તેમાં સારી પ્રગતિ કરી.
વૈદકને ધંધો કરતાં સાત વર્ષ પૂરાં થયાં. દરમિયાન

Page #238

શ્રી ધીરજલાલ શાહ
તેમનું બધું દેવું ભરપાઈ થઈ ગયું. આ રીતે અંતઃકરણની પ્રેરણા દ્વારા જે દેબી સ`કેત થયા હતા, તે યથાર્થ નીવડયા.
૨૦૭
હવે આ જ અરસામાં મુંબઈના ઉદ્યોગપતિ શ્રીમાન્ શેઠશ્રી અમૃતલાલ કાલિદાસ તરફથી તેમને પ્રતિક્રમણ સ`બંધી એક સુંદર ગ્રંથ તૈયાર કરી આપવાનુ આમંત્રણ મળ્યું. તે અંગે કેટલીક વાતચીત થતાં શ્રી ધીરજલાલભાઈએ તેમની એફિસમાં જઈ કામ કરવાના નિર્ણય થયા, એટલે ‘જીવન વિકાસ ચિકિત્સાંલય? બંધ કર્યું.
કહેવાની ભાગ્યે જ જરૂર છે કે આ ઘટના પછી તેમના સાહિત્યસર્જનના ક્ષેત્રમાં પુનઃ પ્રવેશ થયા અને તે એમને ઉત્તરાત્તર યશ-લાભદાયી નીવડયો. આજે પણ તે તેઓ એ ક્ષેત્રને પેાતાની આધ્યાત્મિક અનેરી આભા વડે ઉજ્જવલ અનાવી રહેલા છે.

Page #239

[ ૧૭ ] શ્રી પ્રતિક્રમણુસૂત્ર–પ્રબોધટીકા
શ્રી પ્રતિકમણુસૂત્ર–પ્રબોધટીકા અંગે હું એક સ્વતંત્ર પ્રકરણ જ લખી રહ્યો છું, કારણ કે તેના સર્જનને ઈતિહાસ જાણવા જેવું છે અને તેની વિશેષતા લક્ષ્યમાં લેવા જેવી છે. શ્રી ધીરજલાલમ્ભાઈ એ આ કૃતિ પાછળ છ થી સાત વર્ષને સમય ગાળ્યો છે. તેમાં તેમના પ્રખર પાંડિત્યનાં, તેમની બહુશ્રુતતાનાં તથા તેમની સંશોધનાત્મક અને સમન્વયાત્મક અદ્દભુત શક્તિનાં મંગલમય દર્શન થાય છે. આ ઐતિહાસિક ભવ્ય કૃતિનું સર્જન સમયે તેઓ શતાવધાની તે હતા જ, પણ આ કૃતિ પછી તેઓ સંઘ-સમાજ દ્વારા પંડિત તરીકે સંબોધાયા અને શતાવધાની પંડિત તરીકે ખ્યાતિમાં આવ્યા.
જૈન ધર્મનું મુખ્ય લક્ષ્ય આત્મશુદ્ધિ છે. તે માટે જ્ઞાન અને ક્રિયાની પ્રરૂપણું થયેલી છે. આ ક્રિયામાં પ્રતિકમણનું વિશિષ્ટ સ્થાન છે, કારણ કે તે વિષય અને કષાયજન્ય

Page #240

શ્રી ધીરજલાલ શાહ
૨૦૯ પાપની પરંપરામાંથી પાછા કેમ ફરવું ? તેની તાલીમ આપે છે અને એ રીતે આત્મશુદ્ધિને આદર્શ સિદ્ધ કરે છે. આ ક્રિયા સાધુઓએ, તેમજ તેમને અનુસરનારા શ્રાવકવર્ગો રોજ સવારે ઘા સાંજે કરવાની હોય છે, તેમજ પક્ષના અંતે, ચાતુર્માસના અંતે તથા સંવત્સરના અંતે પણ કરે વાની હોય છે. તેને લગતે જે સૂત્ર–સમૂહ તે સામાન્ય રીતે પ્રતિકમણસૂત્ર તરીકે ઓળખાય છે.
આ પ્રતિકમણુસૂત્રમાં વેગ અને અધ્યાત્મને લગતી અનેક રહસ્યમય કિયાઓનું સંયોજન થયેલું છે, પણ આધુનિક જૈન સમાજને તેને ખ્યાલ રહ્યો નથી. એ તે તેને કડકડાટ બોલી જઈને ક્રિયા કર્યાને સંતોષ માને છે. શ્રી ધીરજલાલભાઈ અમદાવાદમાં શેઠ ચીમનલાલ નગીનદાસ વિદ્યાલયમાં જ્યારે ધાર્મિક શિક્ષક હતા, ત્યારે જ તેમને લાગેલું કે આ પ્રતિક્રમણ સૂત્રનું વાસ્તવિક રહસ્ય પ્રકાશમાં લાવવું હોય તો તેના પર એક વિસ્તૃત સુંદર ટીકા રચવી. જોઈએ, પણ એ કામ સામાન્ય ન હતું. વધારે સ્પષ્ટ કહું તે એ. પુષ્કલ પરિશ્રમ, પેસે અને સમય માગતું હતું, એટલે એ વખતે એની શરૂઆત થઈ શકી નહિ, પણ એની ભાવના છે. તેમની અંદરમાં ગુંજારવ કરતી જ રહી હતી.
શ્રી અમૃતલાલ શેઠના ખાસ આમંત્રણથી શ્રી ધીરજલાલભાઈ તેમને મળ્યા, ત્યારે તેમણે પ્રતિક્રમણ અંગે એક સુંદર ગ્રંથ તૈયાર કરાવવાની પોતાની ભાવના પ્રકટ કરી. શ્રી ધીરજલાલભાઈએ કહ્યું: ‘તમારી ભાવના ઘણી સુંદર
૧૪

Page #241

૨૧૦
ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ છે અને તેને હું સત્કાર કરું છું, પણ સુંદર ગ્રંથથી આપ શું કહેવા ઈચ્છો છો, તે સ્પષ્ટ કરો. .
શ્રી અમૃતલાલભાઈએ કહ્યું : “હાલ પ્રતિકમણુસૂત્રના જે ગ્રંથે છપાય છે, તેમાં સૂત્ર પૂરેપૂરાં શુદ્ધ છપાતાં નથી, અર્થાત્ તેમાં ઘણું અશુદ્ધિઓ રહી જાય છે, તે દૂર કરવાની જરૂર છે. વળી તેમાં શબ્દોના સામાન્ય અર્થ છપાય છે અને ભાવાર્થ તે ભાગ્યે જ નજરે પડે છે, એટલે તેના સામાન્ય અર્થ અને ભાવાર્થ બંને આપવા જોઈએ. વળી દરેક સૂત્રનો ઉપયોગ શું છે? તે પણ ટૂંકમાં જણવવું જોઈએ. જે આટલું થાય તે હું સમજું કે પ્રતિક્રમણ અંગે એક સુંદર ગ્રંથ તૈયાર થયો છે.”
શ્રી ધીરજલાલભાઈએ કહ્યું : “આપને આ વિચાર સ્તુત્ય છે, પણ પ્રતિકમણુસૂત્રનું યથાર્થ રહસ્ય બહાર લાવવું હોય તો તે માટે ખાસ યોજના વિચારવી પડે એમ છે.” શ્રી અમૃતલાલભાઈએ ઉત્તરમાં જણાવ્યું કે “તમે જે એવી કેઈ યેજના વિચારી હોય તો મને જણાવે. હું તે અંગે વિચાર કરવા તૈયાર છું
શ્રી ધીરજલાલભાઈ એ કહ્યું: “એ યોજનાઓ હજી મારા મનમાં જોઈએ તે સ્પષ્ટ આકાર ધારણ કરેલ નથી, પણ થોડા દિવસ પછી તેને વ્યવસ્થિત સ્વરૂપે રજૂ કરી શકે ખરો. હાલ તો આપને એટલું જ કહ્યું કે આ જના પૂર્ણ કરવામાં ઘણો ખર્ચ થાય એમ છે અને ઘણે સમય પણ જાય એમ છે. શું તે માટે આપ તૈયાર છે ખરા ?”

Page #242

શ્રી ધીરજલાલ શાહ
૨૧૧ શ્રી અમૃતલાલભાઈએ કહ્યું: “તેને ઉત્તર તે તમારી યોજના જાણ્યા પછી જ આપી શકાય. જે યોજના મને પસંદ પડશે તે ખર્ચને વાંધો નહિ આવે. સમયની વાત તે તેની પછીની છે.” - શ્રી ધીરજલાલભાઈએ થોડા દિવસ પછી પોતાની યોજના રજૂ કરવાનું કહ્યું અને મુલાકાત પૂરી થઈ
ઘરે પાછા આવ્યા પછી શ્રી ધીરજલાલભાઈ એ એ જના સંબંધી ઊંડું મંથન કર્યું, તેને અક્ષશંકિત કરી, તેના પર ફરી વિચાર કર્યો અને તેને છેવટનું સ્વરૂપ આપી નિયત સમયે શેઠશ્રીને મળ્યા. આ યાજના નીચે પ્રમાણે હતીઃ
(૧) શ્રી પ્રતિકમણુસૂત્ર. ઉપર “પ્રબોધ' નામની ટકા રચવી. આ ટીકા અષ્ટાંગ–વિવરણવાળી રાખવી.
(૧) તેના પ્રથમ અંગને “મૂલપાડે એવું નામ આપવું. તેમાં પરંપરાથી નિત થયેલ તથા વિવિધ પોથીઓના આધારે શુદ્ધ કરેલે પાઠ આપવો. - (૨) તેના બીજા અંગને “સંસ્કૃતિ છાયા” એવું નામ આપવું. તેમાં મૂલપાડની સંસ્કૃત છાયા આપવી. | (૩) તેના ત્રીજા અંગને “ગૂજરાતી છાયા એવું નામ આપવું. તેમાં મૂલપાઠની ગૂજરાતી છાયા આપવી.
(૪) તેને ચોથા અંગને “સામાન્ય અને વિશેષ અર્થ” એવું નામ આપવું. તેમાં વ્યુત્પત્તિ અને ભાષાના ધારણે દરેક પદના સામાન્ય અને વિશેષ અર્થ આપવા.

Page #243

ભારતની એક વિલ વિભૂતિ
(૫) તેના પાંચમા અંગને ‘અર્થાન ય’એવું નામ આપવું. તેમાં પરંપરા, પરિભાષા અને સંકેત વડે થતા પદો અને વાકયોના અર્થ જણાવવા.
૨૧૨
(૬) તેના છઠ્ઠા અંગને ‘અસકલન' એવું નામ આપવું. તેમાં નિણી ત થયેલા અર્થની સંકલના શુદ્ધ ગૂજરાતી ભાષામાં આપવી.
(૭) તેના સાતમા અંગને ‘ સૂત્ર-પરિચય ’ એવુ નામ આપવું. જેમાં સૂત્રની અંતર્ગત રહેલા ભાવ તથા તેની રચના અંગેનું મહત્ત્વ દર્શાવવું.
9
(૮) તેના આઠમા અંગને આધારસ્થાન ” એવુ નામ આપવું. તેમાં આ સૂત્રનેા મૂલપાઠ કયા સૂત્ર, સિદ્ધાંત કે માન્ય ગ્રંથમાં મળે છે, તે જણાવવું.
શેઠશ્રી આ ચેાજના વાંચીને અત્યંત પ્રભાવિત થયા. તેમણે કહ્યું : ‘તમારી આ યાજના ખરેખર ! ઘણી સુંદર છે, પણ દરેક સૂત્રનું આ પ્રમાણે અષ્ટાંગ વિવરણ થઈ શકશે ખરું ? ? શ્રી ધીરજલાલભાઈ એ કહ્યું: ‘હા, તેમાં ખાસ વાંધા નહિ આવે. પણ તે માટે ઘણા શાસ્ત્રીય ગ્રંથા જોઈશે.' શેઠશ્રીએ કહ્યું : 'તમારે જેટલા શાસ્ત્રીય ગ્રંથાની જરૂર પડશે, તે હું પૂરા પાડીશ, પણ તમે પ્રથમ નમસ્કારસૂત્ર પર એ પ્રકારની ટીકા રચી બતાવે, એટલે મને સમજ પડે.’
એ વખતે જેટલા ગ્રંથા ઉપલબ્ધ હતા, તેના આધાર લઈ ને શ્રી ધીરજલાલભાઈ એ નમસ્કારસૂત્ર પર અષ્ટાંગ

Page #244

૨૧૩
શ્રી ધીરજલાલ શાહ ટીકા રચી અને તે શેઠશ્રીને પસંદ પડતાં કામ આગળ ચાલ્યું. પરંતુ આ રીતે સાત કે આઠ સૂત્રોની ટીકા રચાયા પછી શેઠશ્રીને વિચાર આવ્યો કે ઘણા ખર્ચ અને ઘણા સમયને ભેગ આપ્યા પછી તૈયાર થયેલી આ ટીકા જેનાચાર્યો તથા જૈન સંઘને પસંદ પડશે કે કેમ? જે તે પસંદ ન પડે તે મૂળ હેતુ માર્યો જાય, એટલે તેમણે પ. પૂ. શ્રી આનંદસાગર સૂરીશ્વરજી મહારાજની સલાહ લેવા નિર્ણય કર્યો. તે માટે તેમણે શ્રી ધીરજલાલભાઈ ઉપરાંત ત્રણ મિત્રોને સાથે લીધા. તે વખતે પૂજ્ય આચાર્યશ્રી સુરત બિરાજતા હતા, એટલે શેઠશ્રીની મંડળી સુરત ગઈ ત્યાં પૂજ્યશ્રીનાં દર્શન કર્યા બાદ શ્રી પ્રતિકમણસૂત્ર–પ્રબોધ ટીકાની રચના અંગે વાર્તાલાપ થયે, તેમાં ઘણા ઘણા પ્રકારની ચર્ચાઓ થઈ અને તે બે દિવસ ચાલી. છેવટે આચાર્યશ્રીએ કહ્યું: “મને લાગે છે કે શ્રી ધીરજલાલભાઈ આ ટીકાનું કામ કરી શકશે અને તે શ્રીસંઘને ઉપયોગી થશે. પણ તેમાં કોઈ આડી-અવળી વાત ન આવે, તેનું ધ્યાન રાખજે” આથી શેઠશ્રી તથા તેમની મંડળી રાજી થઈ અને શ્રી ધીરજલાલભાઈએ પૂજ્ય આચાર્યશ્રીને જણાવ્યું કે “આ કાર્ય પરિપૂર્ણ કરવા માટે આપના આશીર્વાદ જોઈએ. હું આ ટીકા સૂત્ર અને પરંપરાના આધારે જ રચવા માગું છું. તેમાં કઈ પણ આડીઅવળી વાત નહિ આવે, તેની આપને ખાતરી આપું છું એટલે પૂજ્ય આચાર્યશ્રીએ તેમના મસ્તકે વાસક્ષેપ નાખી આશીર્વાદ આપ્યા.

Page #245

૨૧૪
ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ અહીંથી વિદાય લેતાં શ્રી ધીરજલાલભાઈ એ શેઠશ્રીને જણાવ્યું કે “આપ બધા મુંબઈ ભલે પધારે, પણ મારું મન વડોદરા જવાનું છે કે જ્યાં આગમપ્રભાકર પૂજ્ય મુનિરાજ શ્રી પુણ્યવિજયજી મહારાજ બિરાજે છે. તેમની સલાહ-સૂચના પણ આપણને આ વિષયમાં ઘણી ઉપયોગી થઈ પડે એમ છે. “શેઠશ્રીએ તે માટે સ્વીકૃતિ આપી અને શ્રી ધીરજલાલભાઇ મુનિરાજ શ્રી પુણ્યવિજયજી મહારાજને મળ્યા.
મુનિરાજશ્રી પુણ્યવિજયજીએ તેમની બધી યોજના સાંભળ્યા પછી જણાવ્યું કે “તમારે આ ગ્રંથને સંઘમાન્ય કરાવ હોય તો પ. પૂ. આચાર્ય શ્રી વિજ્યપ્રેમસૂરીશ્વરજી મહારાજના સંધાડાના એક વિદ્વાન સાધુને તથા પ. પૂ. આચાર્ય શ્રી વિજયનેમિસૂરીશ્વરજી મહારાજના સંધાડાના એક વિદ્વાન સાધુને આ ગ્રંથના સંશોધક બનાવો. તેમના દ્વારા આ ગ્રંથનું સંશોધન થયા પછી અન્ય કોઈ સાધુસમુદાય કે શ્રીસંઘને તે અંગે કશું કહેવાનું નહિ રહે. અમે તે તમારા કાર્યનું સમર્થન કરનારા જ છીએ. તે માટે ગ્રંથો, હસ્તલિખિત પ્રતિ આદિ જે કંઈ જોઈશે, તે જરૂર આપીશું.”
વડોદરાથી પાછા ફર્યા પછી શ્રી ધીરજલાલભાઈએ આ વાત શેઠશ્રીને જણાવી. શેઠશ્રી તે માટે સંમત થયા, પણ આ કાર્ય તેમને જ સેપ્યું. પૂર્વે આ બંને સમુદાય સાથે અથડામણના કેટલાક પ્રસંગો આવ્યા હતા, એટલે

Page #246

રાપ
શ્રી ધીરજલાલ શાહ આ કાર્યમાં પોતાને સફલતા મળશે કે કેમ? એ પ્રશ્ન વિચારણીય બન્યો. આમ છતાં આત્મશ્રદ્ધા કેળવી તેમણે એ કાર્ય માટે પ્રયાણ કર્યું. તેમાં પ્રથમ અમદાવાદમાં પ. પૂ. આચાર્ય શ્રી વિજય પ્રેમસૂરીશ્વરજી મહારાજનાં દર્શન કરીને પોતે ઉપાડેલા કામની બધી વિગતે રજૂ કરી અને તેમાં સહાય આપવા વિનંતિ કરી. સામેથી પ્રશ્ન થયો કે તમારે ક્યા પ્રકારની સહાય જોઈએ છે?” તેના ઉત્તરમાં એમ જણાવવામાં આવ્યું કે અમે જે ગ્રંથ તૈયાર કરીએ છીએ, તે આપના સમુદાયના વિદ્વાન મુનિરાજ જેઈ આપે, જેથી તેમાં કઈ ભૂલે રહી ન જાય.” પૂજ્ય આચાર્યશ્રીને આ વાત ઠીક લાગી, એટલે તેમણે પ. પૂ. પંન્યાસ શ્રી ભદ્રકવિજયજી ગણિવર્યને બોલાવી આ વાતથી વાકેફ કર્યા અને સંશોધન કરી આપવા જણાવ્યું. પૂજ્ય પંન્યાસજી મહારાજ આવશ્યકનિયુક્તિના અનન્ય અભ્યાસી હતા અને આ વસ્તુમાં અંગત રસ ધરાવતા હતા, એટલે તેમણે ગુરુદેવની આજ્ઞાને શિરોધાર્ય કરી. શ્રી ધીરજલાલભાઈ એ આ ગુરુ-શિષ્યને પુનઃ પુનઃ વંદન કર્યા અને આભારની લાગણી વ્યક્ત કરી.
આમ પ્રથમ પ્રયાસ સફલ થયે, એટલે તેમણે બીજે પ્રયાસ હાથ ધર્યો. તેઓ પોતાના મિત્ર શ્રી કુલચંદ હરિચંદ દોશીને સાથે લઈને પાલીતાણા નજીક કદંબગિરિ તીર્થમાં પહોંચ્યા કે જ્યાં પ. પૂ. આચાર્યશ્રી વિદયસૂરીશ્વરજી મહારાજ, પ. પૂ. આચાર્યશ્રી વિજયનંદનસૂરીશ્વરજી મહા

Page #247

૨૧૬
ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ રાજ, પ. પૂ. આચાર્યશ્રી વિજ્યઅમૃતસૂરીશ્વરજી મહારાજ તથા પ. પૂ. પંન્યાસ શ્રી ધુરંધરવિજયજી મહારાજ આદિ બિરાજતા હતા.
શ્રી ધીરજલાલભાઈ એ તે બધાને વિધિપૂર્વક વંદન કર્યા પછી પોતાના આગમનનું કારણ જણાવ્યું અને છેવટે સહકાર આપવાની વિનંતિ કરી. આ વખતે ચગાનુયોગ પંડિત શ્રી પ્રભુદાસ બહેચરદાસ પારેખ ત્યાં હાજર હતા. તેમણે આ બાબતમાં કેટલીક ઉટાંગપટાંગ વાતો રજૂ કરી, પણ પૂજ્ય આચાર્ય ભગવંતે તેનાથી દોરવાયા નહિ. તેમણે ત્રણ વાગે ઉત્તર આપવાનું કહેતાં મિલન પૂરું થયું.
બપોરના ત્રણ વાગે શ્રી ધીરજલાલભાઈ પૂજ્ય આચાર્ય ભગવંતેને ફરી મળ્યા ત્યારે તેમણે જણાવ્યું કે અમે તમારી વાત ધ્યાનમાં લીધી છે અને અમારી વતી પંન્યાસ શ્રી ધુરંધરવિજયજી ગણી તમારા ગ્રંથનું સંશોધન કરી આપશે. આથી શ્રી ધીરજલાલભાઈને ખૂબ જ આનંદ થયે અને તેમને પુનઃ પુનઃ આભાર માની વિકાય લીધી.
શેઠશ્રીને શ્રી ધીરજલાલભાઈની કાર્યશક્તિ માટે વિશ્વાસ તે હતે જ, તે આ પ્રસંગથી ખૂબ વધવા પામ્યા. બે સમર્થ સંશોધકોને સહકાર એ કાર્યની સફલતાને પૂર્વસંકેત હતું. ત્યાર પછી વિશેષ વિચારણા કરતાં એમ લાગ્યું કે આ કાર્યમાં પંડિત શ્રી લાલચંદ્ર ભગવાન ગાંધીને સહકાર મળે તે મુફસંશોધન આદિમાં ઘણી સરળતા રહેશે અને અતિહાસિક કે વ્યાકરણવિષયક કઈ ભૂલ રહેવા

Page #248

શ્રી ધીરજલાલ શાહ
૨૧૭
પામશે નહિ. એટલે શ્રી ધીરજલાલભાઈએ વડેદરા જઈ તેમને સંપર્ક સાધ્યો અને તેમનો સહકાર મેળવ્યો.
આટલી તૈયારી પૂર્વક પ્રધટીકાની રચના થવા લાગી. તે માટે જે જે ગ્રંથની જરૂર પડી, તે જામનગરથી વિમાન માગે તથા અમદાવાદ- સરસ્વતી પુસ્તકભંડારમાંથી આવવા લાગ્યા. જોતજોતામાં તો તે અંગે એક સરસ પુસ્તકાલય ખડું થઈ ગયું.
શ્રી ધીરજલાલભાઈ જે લખાણ તૈયાર કરતા, તે શેઠશ્રીને સેંપી જતા અને તેઓ રાત્રિના નવરાશના સમયે તેનું વાચન કરી જતા. તે અંગે જે કંઈ પ્રશ્નો પૂછવાના હોય તે તેઓ બીજા દિવસે શ્રી ધીરજલાલભાઈને પૂછી લેતા. તેના ઉત્તરો સંતોષકારક મળતા, એટલે તેમના હૈયે ધરપત હતી કે આ ગ્રંથ જરૂર ઉત્તમ કોટિને બનશે.
આ વખતે પેગ અને મંત્ર વિષે પણ વાતો થતી. તેમાં શેઠશ્રી એવું મંતવ્ય પ્રકટ કરતા હતા કે “આપણે ત્યાં યેળનું ખેડાણ જોઈએ તેવું થયેલું નથી. ” શ્રી ધીરજલાલભાઈ તેના ઉત્તરમાં જણાવતા કે “જૈનધર્મને પાયે જગ પર રચાયેલું છે. તેના તીર્થકર અને આચાર્યોએ યેગની જેવી અને જેટલી સાધના કરી છે, તે અન્ય સંપ્રદાયવાળાઓ કરી શક્યા નથી.” પછી તે અંગે સાધકબાધક ચર્ચા ઘણી થતી. એમ કરતાં એ નિર્ણય થયો કે તિરુવણામલાઈ અને પંડીચેરીમાં જે ગસાધના ચાલી રહી છે, તેનું નિરીક્ષણ કરી આવવું.

Page #249

ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ
આ વખતે શેઠશ્રીને અન્ન પચતું ન હતું'. તેઓ મેટાભાગે ફલરસ તથા છાશ પર જ રહેતા, એટલે આપ્તજનાએ ! પ્રવાસ ખેડવાની ના પાડી, પરંતુ શ્રી ધીરજલાલભાઇએ તેમને ખાતરી આપી કે તેમની તિબયતને કશા વાંધા નહિ આવે. હું તેમની સારસંભાળ ખરાબંર કરીશ. ’ છેવટે આપ્તજના સમત થયા અને માત્ર એક નાકરને સાથે રાખી શ્રી ધીરજલાલભાઈ તથા શેઠશ્રીએ તિરુણામલાઈ તથા પાંડીચેરીના પ્રવાસ કર્યો. એ વખતે શ્રી રમણુ મહિષ વિદ્યમાન હતા અને શ્રી અરવિંદ ઘાષે દેહત્યાગ કરેલા હતા. આ બંને સ્થળે ચાલી રહેલી યાગસાધના જેયા પછી શેડશ્રીને ખાતરી થઈ કે જૈનવમે સમત્વયાગની જે પ્રરૂપણા કરી છે, તે ઘણી ઉચ્ચકેડિટની છે અને તેના વિશિષ્ટ અંગ તરીકે સામાયિક તથા પ્રતિક્રમણના પ્રચાર કરવા જેવા છે. આ પ્રવાસ પછી શેઠશ્રી જૈન ધર્મનાં યાવિષયક પુસ્તકોનું વાચન-મનન વિશેષ પ્રમાણમાં કરવા લાગ્યા.
૨૧૮
પ્રખાટીકાનુ લેખનકાર્ય એકદર ઘણુ. પરિશ્રમવાળુ હતું, કારણ કે તે માટે અનેક ગ્રંથી જોવા પડતા, અનેક ટીકાનું અવલાકન કરવું પડતું અને વિવિધ કાશાના પણ આશ્રય લેવા પડતા. વળી તે અંગે અન્ય વિદ્વાનેા સાથે ચર્ચા-વિચારણા કરવી પડતી. તેના પર ચિ’તન–મનન કરવું પડતુ અને કાઈ કાઈ વાર પડતા. પરંતુ શ્રી ધીરજલાલભાઈ એ આ બધા પરિશ્રમ
પ્રવાસે પણ ખેડવા

Page #250

શ્રી ધીરજલાલ શાહ
૨૧૯ પ્રેમપૂર્વક કર્યો. તેમના મનમાં તે એક જ લગન હતી કે પ્રબોધટીકાને પ્રમાણભૂત નમૂનેદાર કૃતિ બનાવવી.
શ્રી ધીરજલાલભાઈની સ્મરણશક્તિ સતેજ હતી, પ્રતિભા ઉરચકોટિની હતી અને તેઓ જે વિષય પર એકાગ્ર થવા ઇચ્છે, તે વિષય પર એકાગ્ર થઈ શકતા હતા. તેથી તેમના સર્જનમાં ઊંડાણ આવ્યું, અનેક બાબતે પર નવીન પ્રકાશ પડ્યો અને તે જિજ્ઞાસુજનો માટે માર્ગ દર્શક બન્યો. જૈન ધર્મના કેઈ પણ સૂત્ર પર અષ્ટાંગ ટીકા રચાઈ હોય, તે તે આ પહેલી જ હતી અને તે નામ પ્રમાણે ગુણવાળી બની હતી.' - પ્રબોધટીકાને વિસ્તાર જતાં તેને ત્રણ ભાગમાં પ્રકાશિત કરવાનો નિર્ણય કરવામાં આવ્યા. આ દરેક ભાગ ૬૦૦ થી ૭૦૦ પૃષ્ઠને થવાની ધારણા હતી અને તેની પડતર કિંમત રૂપિયા અગિયારથી બાર આવે એમ હતી, છતાં પ્રચારા તેનું મૂલ્ય માત્ર રૂપિયા પાંચ લેવાનું ઠરાવ્યું. . સને ૧૯૫૧ માં તેના પ્રથમ ભાગનું પ્રકાશન ભૂલેશ્વર લાલબાગ ઉપાશ્રયમાં પ. પૂ. આચાર્યશ્રી વિજયપ્રેમસૂરીશ્વરજી મહારાજ તથા પ. પૂ. આચાર્ય શ્રી વિજયપ્રતાપસૂરીશ્વરજીની અધ્યક્ષતામાં અનેરો ઉત્સાહથી થયું. તેમાં જૈન આગેવાનોએ સારા પ્રમાણમાં હાજરી આપી હતી અને જેન જનતા તો મહેરામણની જેમ ઉછળી પડી હતી. પ્રબોધટીકા પ્રથમ ભાગની ૨૦૦૦ નકલે છપાઈ હતી,

Page #251

૨૨૦
ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ તેમાંથી ૧૯૦૦ નકલોની નોંધણી આ સમારોહમાં થઈ જતાં લેખક-પ્રકાશક ઉભયને અતિશય આનંદ થયો હતો. ત્યાર પછી થોડા જ વખતે પ્રથમ ભાગનું દ્રિતીય સંસ્કરણ પ્રકટ કરવાને પ્રસંગ આવ્યો હતો.
સને ૧૯૫૨ માં તેના બીજા ભાગનું પ્રકાશન શ્રી નમિનાથ જૈન ઉપાશ્રયમાં પ. પૂ. આચાર્ય શ્રી વિજયવલ્લભ સૂરીશ્વરજી મહારાજની નિશ્રામાં થયું હતું અને તે વખતે પણ જૈન સમાજે અપૂર્વ ઉલ્લાસ બતાવ્યા હતા.
સને ૧લ્પ૩ માં તેના ત્રીજા અને છેલ્લા ભાગનું પ્રકાશન શ્રી નેમિનાથ જૈન ઉપાશ્રયમાં પ. પૂ. પંન્યાસ શ્રી ભદ્રંકરવિજયજી ગણિવર્ય તથા પ. પૂ. પંન્યાસ શ્રી ધુરન્ધરવિજ્યજી ગણિવર્યની અધ્યક્ષતામાં અનેરા ઠાઠથી થયું હતું.
શ્રી ધીરજલાલભાઈ સાથે મારે પ્રથમ પરિચય આ પ્રધટીકાના સર્જન સમયે જ થયા હતા અને તે આજ સુધી ચાલુ છે.
પ્રધટીકાના ત્રણ ભાગ સાધુ-સાધ્વીઓ તથા ધાર્મિક • શિક્ષકોને સુંદર માર્ગદર્શન આપનારા બન્યા હતા અને અનેક
સ્ત્રી-પુરુષો તેનું વારંવાર મનન-પરિશીલન કરવા લાગ્યા હતા. આ ત્રણ ભાગ પરથી ગૂજરાતી અને હિંદી સંક્ષિપ્ત શુદ્ધ આવૃત્તિઓ તૈયાર કરવામાં આવી હતી. તેની પ૦૦૦ અને ૩૦૦૦ નકલે તરત ખપી ગઈ હતી. ત્યાર પછી શ્રી

Page #252

શ્રી ધીરજલાલ શાહ
૨૨૧. ગેડીજી જ્ઞાનસમિતિ તરફથી ગુજરાતી આવૃત્તિનું પ્રકાશન છેડા ફેરફાર સાથે ચાલુ છે.
આ યશવી સર્જન પછી શ્રી ધીરજલાલભાઈએ સાહિત્યસર્જન પ્રકાશનની પોતાની સ્વતંત્ર પ્રવૃત્તિ ચાલુ કરી હતી અને તેનાં પરિણામે ઘણું સુંદર આવ્યાં હતાં, જે આગામી પૃષ્ટોમાં જોઈ શકાશે. - આ પ્રકરણ સમાપ્ત કરતાં એટલું જણાવી દઉં કે આજે તે પ્રધટીકાના ત્રણ ભાગ અપ્રાપ્ય બન્યા છે, પણ તે પોતાની સુવાસ કાયમને માટે મૂકતા ગયા છે.
થોડા વખત પહેલાં શ્રાદ્ધ પ્રતિક્રમણ સૂત્ર-પ્રબોધ ટીકા નામનું એક પ્રકાશન થયું છે, પણ તેના સંપાદક જુદા છે અને તેનું લખાણ પણ મૂળ લખાણ કરતાં ઘણું ફેરફારવાળું છે. આ પ્રકાશન સાથે શ્રી ધીરજલાલભાઈને કંઈ સંબંધ નથી.

Page #253

[ ૧૮ ] ગૌરવશાલી ગ્રંથમાલાઓ
શ્રી ધીરજલાલભાઈના સાહિત્યસર્જનમાં ગ્રંથમાલાઓ વિશિષ્ટ સ્થાન ધરાવે છે. વધારે સ્પષ્ટ કર્યું તો તેમને સાહિત્યસર્જનને સારો એ ભાગ ગ્રંથમાલાઓએ રોકેલે છે અને તેમને વિશેષ પ્રસિદ્ધિ પણ આ ગ્રંથમાલાઓએ જ આપેલી છે. બાળગ્રંથાવલી ! વિદ્યાથી વાચનમાલા ! કુમારગ્રંથમાલા ! આ ત્રણેય ગ્રંથમાલાઓને લેકે આજે પણ યાદ કરે છે અને તે માટે ભારે મૂલ્ય ચૂકવવાની તૈયારી દાખવે છે, પણ એ ગ્રંથમાલાઓ અપ્રાપ્ય બનેલી છે.
શ્રી ધીરજલાલભાઈની ભાવના ભવ્ય હતી, આત્મશ્રદ્ધા અનેરી હતી અને પુરુષાર્થ કરવાની પૂરી તૈયારી હતી, તેથી જ છ–સાત વર્ષના ગાળામાં આ ત્રણ ગ્રંથમાલાઓનું સર્જન થઈ શકયું, અને આશ્ચર્યની વાત એ છે કે માત્ર એક હજાર રૂપિયાની મૂડીમાં તેમણે આ ગ્રંથમાલાઓનું પ્રકાશન જાતે કરવાની હામ ભીડી. તેઓ પુસ્તક લખતાં

Page #254

શ્રી ધીરજલાલ શાહ
૨૨૩ ગયાં, તેનું વેચાણ થતું ગયું અને તેમાંથી જે પૈસા પ્રાપ્ત થતા ગયા, તેનાથી નવું પ્રકાશન કરતા ગયા. આ રીતે તેમણે બાલગ્રંથાવલીની છ શ્રેણીનાં ૧૨૦ પુસ્તકો, વિદ્યાથી વાચનમાલાની નવ શ્રેણીનાં ૧૮૦ પુસ્તક અને કુમાર ગ્રંથમાલાનાં ૧૦ પુસ્તકનું પ્રકાશન કર્યું. આ કાર્યમાં વિડ્યો તો આવ્યાં, પણ “સપુરુષે વિડ્યો વડે વારંવાર હણાવા છતાં પોતાનું આરંભેલું કાર્ય છોડતા નથી, એટલે શ્રી ધીરજલાલભાઈ એ તેનો જય કરીને આ કાર્ય પૂર્ણ કર્યું.
શ્રી ધીરજલાલભાઈનું એવું મંતવ્ય હતું કે લોકોને સારું અને સસ્તું સાહિત્ય આપવું. વળી તે શ્રેણીબદ્ધ આપીએ તે વધારે લોકોપયોગી બને છે, તેથી તેમણે ગ્રંથમાલાઓ તરફ વિશેષ લક્ષ આપ્યું હતું:
શ્રી ધીરજલાલભાઈએ ઉક્ત ત્રણ ગ્રંથમાલાઓ ઉપરાંત બીજી પણ ત્રણ માસાઓ રચીને જૈન ધર્મનું ગૌરવ વધારેલું છે. તેમાં પહેલી ધર્મબોધ ગ્રંથમાલા”, બીજી જેન શિક્ષાવલી અને ત્રીજી જૈન ચરિત્રમાલા છે. તે ત્રણે ય ગ્રંથમાલાઓનો અહીં સંક્ષિપ્ત પરિચય આપવા ઈચ્છું છું.
ધર્મબોધ ગ્રંથમાલાની રચના પ. પૂ. આચાર્ય શ્રી વિજયધર્મસૂરીશ્વરજી મહારાજ તથા તેમના શિષ્ય
આ દશમી શ્રેણીનું પ્રકાશન ગૂર્જર ગ્રંથરત્ન કાર્યાલય–અમદા શદ તરફથી થયું હતું. એટલે તેની ગણના આમાં કરેલી નથી.

Page #255

૨૨૪
ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ રત્ન પ. પૂ. મુનિરાજ શ્રી યશોવિજયજી મહારાજ (હાલ પ. પૂ. આચાર્ય શ્રી વિજયયદેવ સૂરિજી મહારાજ)ની પ્રેરણાથી થયેલી હતી. તે દરેક પુરતક લગભગ ૮૦ પૃષ્ઠનું હતું, તેમાં સુભાષિત તથા દાખલા-દલીલોની રજૂઆત અનેરી છટાથી થયેલી હતી, એટલે તે રસપૂર્વક વાંચી શકાય એવું હતું અને તેનું મૂલ્ય માત્ર આઠ એના રાખવામાં આવ્યું હતું, એટલે તે સહુના ગજવાને પરવડે એમ હતું. તેનું પ્રકાશન શ્રી મુક્તિ કમલ જૈન મોહન ગ્રંથમાલા-વડોદરા તરફથી કરવામાં આવ્યું હતું. તેમાં નીચેના ૨૦ ગ્રંથો અપાયા હતા.
(૧) ત્રણ મહાન તકે (૨) સફલતાની સીડી (૩) સાચું અને ખોટું (૪) આદર્શ દેવ (૫) ગુરુદર્શન (૬) ધર્મામૃત (૭) શ્રદ્ધા અને શક્તિ, (૮) જ્ઞાનોપાસના (૯) ચારિત્રવિચાર (૧૦) દેતાં શીખ (૧૧) શીલ અને સૌભાગ્ય.

Page #256

૨૨૫
શ્રી ધીરજલાલ શાહ
(૧૨) તપનાં તેજ (૧૩) ભાવનાસૃષ્ટિ (૧૪) પાપને પ્રવાહ (૧૫) બે ઘડી વેગ (૧૬) મનનું મારણ (૧૭) પ્રાર્થના અને પૂજા (૧૮) ભક્ષ્યાભર્યા (૧૯) જીવનવ્યવહાર (૨૦) દિનચર્યા
આ વીશ ઝમાં જૈન ધર્મનાં શાસ્ત્રીય અને પરંપરાગત મંતવ્યોને શ્રુતિ, યુક્તિ તથા અનુભૂતિ વડે પ્રમાણિત કરવામાં આવ્યા હતા, વળી તેની ભાષા સરલ હતી અને શલિ સુગમ હતી, એટલે તે કપ્રિય બન્યા હતા અને થોડા જ વખતમાં તેની બધી પ્રતિઓ ખપી ગઈ હતી. જે તેનું પુનઃમુદ્રણ ચાલુ રહ્યું હોત તો સમાજને વિશેષ લાભ થાત, પણ એક યા બીજા કારણે તેમ બની શકયું ન હતું.
શ્રી પ્રતિકમણુસૂત્ર-પ્રબોધટીકાનું કાર્ય પૂરું કર્યા પછી શ્રી ધીરજલાલભાઈએ વિ. સં. ૨૦૧૪ના શ્રાવણવદિ ૮ના મંગલદિને જૈન સાહિત્ય પ્રકાશન મંદિરની સ્થાપના કરી. હતી, તેના પ્રથમ પ્રસાદ તરીકે તેમણે જન શિક્ષાવલીને રજૂ કરી, જેની ત્રણ શ્રેણીઓમાં બાર–બાર પુસ્તકની હાર

Page #257

ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ માલા હતી. નિબંધાત્મક શૈલીએ લખાયેલાં આ ૩૬ પુસ્તકમાં જૈનધર્મની સમગ્ર શિક્ષાને-ઉપદેશ પ્રણાલિને આવરી લેવામાં આવી હતી અને તેમાં યથાસ્થાને સૂત્ર, દૃષ્ટાંત તથા કથાએને પણ ઉપયોગ કરવામાં આવ્યો હતો. કોઈ પણ જિજ્ઞાસુને જૈન ધર્મની પ્રમાણભૂત જાણકારી મેળવવી હોય તે આ પુસ્તકમાંથી મળી રહે એમ છે. વિશેષમાં ચગાભ્યાસ અને મંત્રસાધના અંગે પણ તેમાં અગત્યની માહિતી અપાયેલી છે.
જૈનશિક્ષાવલી-પ્રથમ શ્રેણમાં નીચેનાં ૧૨ પુસ્તક પ્રકટ થયાં હતાં : ' ,
(૧) જીવનનું ધ્યેય. (૨) પરમપદનાં સાંધને (૩) ઈષ્ટદેવની ઉપાસના (૪) સદ્દગુરુસેવા (૫) આદર્શ ગૃહસ્થ (૬) આદર્શ સાધુ (૭) નિયમે શા માટે? (૮) તપની મહત્તા (૯) મંત્રસાધન (૧૦) ગાભ્યાસ (૧૧) વિશ્વશાંતિ (૧૨) સફલતાનાં સૂત્રો

Page #258

શ્રી ધીરજલાલ શાહ
જૈનશિક્ષાવલી-બીજી શ્રેણીમાં નીચેનાં ૧૨ પુસ્તકો પ્રકટ થયાં હતાં :
(૧) સારું તે મારું (૨) જ્ઞાનતિ લે. મુનિશ્રી તસ્વાનંદવિજયજી મ. (૩) દાનની દિશા (૪) કર્મ સ્વરૂપ લે. મુનિશ્રી કીર્તિવિજયજી મ. | (હાલ આ. શ્રી. વિજ્યકીર્તિચંદ્રસૂરિજી મ.) (૫) નયવિચારે (૬) સામાયિકની સુંદરતા (૭) મહામંત્ર નમસ્કાર - (૮) કેટલાક યંત્ર (૯) આયંબિલ-રહસ્ય (૧૦) આહારશુદ્ધિ લે. શ્રી મનસુખલાલ તારાચંદ મહેતા (૧૧) તીર્થયાત્રા . લે. શ્રી પ્રિયદર્શન (૧૨) સુધાબિન્દુ લે. પૂ. પં. શ્રી ધુરન્ધર વિજયજી ગણિવર્ય
આ શ્રેણીમાં ૫. પુસ્તકો અન્યનાં લખેલાં હતાં, પણ તેનું સંપાદન શ્રી ધીરજલાલભાઈ એ કરેલું હતું.
જનશિક્ષાવલી-ત્રીજી શ્રેણીમાં નીચેનાં ૧૨ પુસ્તક પ્રકટ થયાં હતાં :
(૧) ભાવના ભવનાશિની (૨) સમ્યકત્વસુધા

Page #259

૨૮
ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ (૩) શક્તિને સ્રોત (૪) અહિંસાની ઓળખાણ (૫) જીવનઘડતર (૬) બ્રહ્મચર્ય લે. શ્રી મનસુખલાલ તારાચંદ મહેતા (૭) પ્રાર્થનાનું રહસ્ય (૮) પ્રતિક્રમણનું રહસ્ય (૯) ઉવસગ્ગહર સ્તોત્ર (૧૦) તંત્રોનું તારણ , (૧૧) સાધમિક–વાત્સલ્ય. (૧૨) જૈન પર્વો
આ ત્રણે ય શ્રેણીઓને લોકોએ ઉમળકાભેર આદર કર્યો હતો. પરિણામે તેની બધી પ્રતિઓ થોડા જ વખતમાં ખપી જવા પામી હતી. તેની માગ આજ સુધી ચાલુ છે, પણ વિશિષ્ટ યોજના વિના તેનું પ્રકાશન થઈ શકે તેમ નથી. શ્રી ધીરજલાલભાઈને એવી આશા છે કે સમય સમયનું કામ કરશે, એટલે કે સમય પાકતાં તેનું પુનઃ પ્રકાશન જરૂર થશે.
ત્યાર પછી મુંબઈ-પ્રીન્સેસ સ્ટ્રીટ સી. શાન્તિલાલની કંપનીની ખાસ માગણી આવતાં “જન ચરિત્રમાલાની રચના કરવામાં આવી હતી. તેમાં નીચેનાં ૨૦ પુસ્તકે અપાયાં હતાં.
(૧) શ્રી આદિનાથ (૨) શ્રી મલ્લિનાથ

Page #260

શ્રી ધીરજલાલ શાહ
૨૨૯ (૩) શ્રી અરિષ્ટનેમિ (૪) પ્રભુ પાર્શ્વનાથ (૫) શ્રમણ ભગવાન મહાવીર (૬) ભરતેશ્વર (૭) ચકી સનતુ કુમાર (૮) મગધરાજ શ્રેણિક (૯) સતી સીતા (૧૦) દ્રૌપદી (૧૧) સતી દમયંતી (૧૨) સતી ચંદનબાલા (૧૩) અનાથી મુનિ (૧૪) મહર્ષિ કપિલ (૧૫) મુનિશ્રી હરિકેશ બલ (૧૬) કમિરાજ (૧૭) દશ ઉપાસકો (૧૮) શેઠ સુદર્શન,
(૧૯) મંત્રને મહિમા . | (૨૦) વિતરાગની વાણી - - આ દરેક પુસ્તક ૨૦ પાનાનું હતું, પણ તે બાલ ગ્રંથાવલી કરતાં ઊંચા સ્તરે લખાયેલું હતું, તેથી કુમારે, યુવાને વગેરેને પણ પસંદ પડે તેવું હતું. આ ચરિત્રમાલામાં વિશેષ ચરિત્રો આપવાની યેજના હતી; પણ પ્રકાશક આ કાર્યને આગળ ધપાવી શક્યા ન હતા. આ ચરિત્રમાલા આજે અલભ્ય છે.

Page #261

[૧૯]
શ્રીવીર-વચનામૃત
જૈન શિક્ષાવલીના યશસ્વી પ્રકાશન પછી શ્રી ધીરજલાલભાઈને એમ લાગ્યું કે જૈનધર્મને યથાર્થ પ્રચાર કરે હોય તે ભગવાન મહાવીરનાં મૂલ વચનને પ્રકાશમાં લાવવાં જોઈએ. તે અંગે. કેટલાક પ્રયાસો થયા છે ખરા, પણ તે પ્રમાણમાં નાના હોઈ જોઈ એ તેવા કાર્યસાધક બનેલા નથી. આથી તેમણે જુદા જુદા આગમનું અવલોકનઅવગાહન કરીને ૧૦૦૮ જેટલાં વચને ચૂંટી કાઢવાં, તેનું કાળજીપૂર્વક સંપાદન કર્યું, તેનું મૂલસ્થાન નોંધી લીધું અને તેને “શ્રીવીર-વચનામૃત એવું અષ્ટાક્ષરી અભિધાન આપીને તેનું ભવ્ય સમારોહપૂર્વક પ્રકાશન કર્યું.
આ સમારોહ ભાયખલા-મોતીશાહમંદિરની બહાર આવેલા વિશાલ–ભવ્ય મંડપમાં ઉજવાયો હતો, તેમાં અનેક આચાર્યોએ, અનેક મુનિવરોએ અને સંખ્યાબંધ સાદેવીજી મહારાજેએ હાજરી આપી હતી, તેમજ જૈન

Page #262

શ્રી ધીરજલાલ શાહ
૨૩૧
આગેવાનો અને કાર્યકર્તાઓ મોટી સંખ્યામાં ઉપસ્થિત થયા હતા. લગભગ ૩૦૦૦ ની પ્રેક્ષક–સંખ્યા આ સમારોહ પ્રત્યે લોકોને કેવું અદ્ભુત આકર્ષણ થયું હતું, તેની સાક્ષી પૂરતી હતી.
આ વખતે જે પ્રવચને થયાં, તે ઘણાં મનનીય હતાં અને ખાસ કરીને તે શ્રી ધીરજલાલભાઈની સાહિત્ય સેવાને શ્રદ્ધાંજલિ સમર્પનારાં હતાં. પૂર્વે પણ શ્રી ધીરજલાલભાઈને તેમની સાહિત્યસેવા માટે શ્રદ્ધાંજલિઓ અપાઈ હતી, પણ આ વખતને ઉમળકે જુદો હતો, આ વખતને રંગ ખરેખર અદ્દભુત હતો.
આ પ્રસંગે “શ્રી ધીરજલાલ શાહની સાહિત્યવાટિકા' નામે એક પ્રદર્શન પણ યોજાયું હતું અને તેમાં તેમની આજ સુધીની લભ્ય કૃતિઓને વ્યવસ્થિત રીતે રજૂ કરવામાં આવી હતી. આ પ્રદર્શનનું નિરીક્ષણ કરતાં જ લેકો આશ્ચર્યમાં ડૂબી જતા હતા કે આટલું બધું સાહિત્યસર્જન! તે શી રીતે થઈ શકર્યું હશે! ખરેખર ! શ્રી ધીરજલાલભાઈ કમાલ કરી છે. તેમણે ચેત્રીશ વર્ષમાં ચોરાશી વર્ષનું કામ કરી લીધું છે, વગેરે. આ પ્રદર્શનનું ઉદ્દઘાટન જાણીતા દાનવીર સ્વ. શેઠશ્રી મેઘજી પેથરાજે કર્યું હતું. આ ગ્રંથનો લોકોએ ખૂબ આદર કર્યો હતે, એ કહેવાની જરૂર છે ખરી?
_x સને ૧૯૨૮થી સાહિત્યસર્જન શરૂ થયું અને આ સમારોહ સને ૧૯૬૨ ને નવેમ્બરની ૧૮ મી તારીખે થયો હતો, એટલે અહીં ૩૪ વર્ષને ઉલ્લેખ છે.

Page #263

૨૩૨
ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ શ્રી વીર–વચનામૃતના પ્રકાશનસમયે જ આ મહત્ત્વપૂર્ણ ગ્રંથના હિંદી અનુવાદની માગણ થઈ હતી, એટલે શ્ર ધીરજલાલભાઈનું મન તે તરફ વળ્યું અને વિશેષ વિચારણાને અંતે તેમણે આ કાર્ય માટે મારી પસંદગી કરી. મેં તેને સહર્ષ સ્વીકાર કર્યો અને લગભગ આઠથી દશ મહિનાના ગાળામાં તે તે તૈયાર પણું કરી નાખ્યો. આ ગ્રંથનું નામ “શ્રી મદ્દાવર વચનામૃત ” રાખવામાં આવ્યું.
આ ગ્રંથમાં જે સામગ્રી રજુ થઈ હતી, તેમાં કોઈ સાંપ્રદાયિક વિવાદ ન હતું, એટલે તે સર્વમાન્ય બનવાના સંગો ઉજ્જવલ હતા. પરંતુ તે ત્યારે જ બની શકે કે
જ્યારે જૈનેના ચારે ય સંપ્રદાયના વિદ્વાને તેમાં રસ લઈ સંમતિની મહોર મારે. આ કાર્ય આમ તે કઠિન જ ગણાય, પરંતુ શ્રી ધીરજલાલભાઈ એ આત્મશ્રદ્ધા કેળવી તેને હાથ ધર્યું. તે માટે મુંબઈમાં મૂર્તિપૂજક સંપ્રદાયના આચાર્ય પ. પૂ. શ્રી વિજયધર્મસૂરિજીને, આગરા જઈ રસ્થાનકવાસી સંપ્રદાયના પ. પૂ. શ્રી અમરમુનિજીને, દિલ્હી જઈ તેરાપંથી સંપ્રદાયના પ. પૂ. મુનિશ્રી નથમલજીને તથા વારાણસી જઈ દિગમ્બર સંપ્રદાયના પંડિત શ્રીમાન કલાસચંદ્ર શાસ્ત્રીને સંપર્ક સાધ્યો અને તે દરેક પાસેથી ગ્રંથને અનુરૂપ આમુખે મેળવ્યાં.
આ ગ્રંથનું પ્રકાશન–સમર્પણ યશસ્વી રીતે થાય, તે માટે શ્રી ધીરજલાલભાઈ લગભગ ત્રણ મહિના સુધી કલકત્તામાં રહ્યા અને આ ગ્રંથની ૩૩૦૦ પ્રતિઓ ત્યાં જ

Page #264

શ્રી ધીરજલાલ શાહ
૨૩૩ છપાવી. પછી ત્યાંના તમામ ફિરકાના જૈન આગેવાની બનેલી સમિતિ દ્વારા તેનું પ્રકાશન કર્યું. આ વખતે બંગાળને જે વિદ્વાને જૈન ધર્મના અભ્યાસમાં રસ લઈ રહ્યા હતા તથા તે સંબંધી મનનીય લેખ લખતા હતા, તેમનું સન્માન કરવાનો નિર્ણય થયે હતો અને એ રીતે સાત “ બંગાળી વિદ્વાનોનું સન્માન કરવામાં આવ્યું હતું.
અહીં એ પણ જણાવી દઉં કે શ્રી ધીરજલાલભાઈના ખાસ પ્રયત્નથી આ ગ્રંથ પ્રકાશિત થતાં સુધીમાં તેની ૩૦૦૦ પ્રતિઓ નેંધાઈ ગઈ હતી અને માત્ર ૩૦૦ પ્રતિ જ વેચવાની બાકી રહી હતી, તેમાંથી કેટલીકનું વેચાણ આ પ્રસંગે થયું હતું. - આ ગંધ ભૂદાનના પ્રેરક રાષ્ટ્રસંત વિનોબાજીને અર્પણ કરવાની ભાવના હતી, તેથી શ્રી ધીરજલાલભાઈ તેમને બંગાળના એક ગામડામાં મળ્યા હતા. તે વખતે તેમણે ભગવાન મહાવીરનાં વચનામૃત અંગે પોતાના વિચારો પ્રદર્શિત કર્યા હતા અને તેની એક સર્વમાન્ય આવૃત્તિ તૈયાર કરવાનો અનુરોધ કર્યો હતો. તેના અનુસંધાનમાં જ શ્રી ધીરજલાલભાઈએ ઉપર જણાવ્યા મુજબ જેનેના ચારેય ફીરકાને માન્ય વિદ્વાને પાસેથી આ ગ્રંથ માટે આમુખે મેળવ્યાં હતાં. ત્યાર પછી બીજી મુલાકાત વખતે તેમણે આ ગ્રંથના સમર્પણને સ્વીકાર કર્યો હતે.
ત્યાર પછી બંગાળના ઝારગામ ખાતે ભવ્ય સમારોહ પૂર્વક શ્રી વિનોબાજીને આ ગ્રંથ સમર્પણ કરવામાં આવ્યા

Page #265

२३४
ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ હતું. તે વખતે તેમણે લગભગ ૫૫ મીનીટ સુધી ભગવાન મહાવીરના જીવન વિષે મનનીય પ્રવચન કર્યું હતું, જે પાછળથી “માન મીર એ મારતા ઘર અસીમ વાવાર” તરીકે “દશપુર સાહિત્ય સંવર્ધન સંસ્થાન-મંદસોર” તરફથી પ્રકટ થયું હતું.
અહીં એટલી નેંધ કરવી જોઈએ કે. શ્રી ધીરજલાલભાઈ એ આ સમારોહ માટે ઘણે પરિશ્રમ કર્યો હતો. પ્રથમ તેઓ ઝારગ્રામ જઈ સમારોહનું સ્થાન જઈ આવ્યા હતા કે જે ત્યાંની હાઈસ્કૂલનું વિશાળ પટાંગણ હતું. પછી ત્યાં ભોજન વગેરેને પ્રબંધ શી રીતે થઈ શકશે? તેની તપાસ કરી હતી અને તે અંગે યેચ ગોઠવણ પણ કરી હતી. ત્યાંથી કલકત્તા પાછા ફર્યા પછી તેમણે આ પ્રવાસ માટે મિત્રોને તૈયાર કર્યા હતા અને એ રીતે કુલ ૨૮ જણની મંડળી કલકત્તાથી ખાસ ડબ્બામાં પ્રવાસ કરીને ઝાગ્રામ પહોંચી હતી. હું પણ તેમને એક હતો. આ પ્રવાસ એકંદર ખૂબ આનંદજનક બન્યો હતો. સમારોહ પૂર્ણ થયા પછી રાત્રિની ગાડીમાં આ મંડળી કલકત્તા પાછી ફરી હતી.
આ વસ્તુ હું અહીં એટલા માટે રજૂ કરી રહ્યો છું કે શ્રી ધીરજલાલભાઈ ગ્રન્થપ્રકાશન અને તેના સમારોહ માટે કે અને કેટલો પરિશ્રમ કરતા હતા, તેને ખ્યાલ પાઠકોને આવી શકે. જ્યાં નિષ્ઠાપૂર્વકનો પરિશ્રમ હોય, ત્યાં ધારી સફલતા મળવા બાબત કોઈ શંકા રહેતી નથી.

Page #266

ર૩પ
શ્રી ધીરજલાલ શાહ
આ હિંદી અનુવાદની ૫૦૦ પ્રતિ બિહાર રાજ્યના પુસ્તકાલયમાં ત્યાંના શિક્ષાવિભાગ મારફત મેકલાઈ હતી, ૪૦૦ પ્રતિઓ રાજસ્થાન રાજ્યના પુસ્તકાલયોમાં ત્યાંના શિક્ષાવિભાગ તરફથી મોકલાઈ હતી, ૩૫૦ પ્રતિઓ લેકસભાના સદસ્યોને ભેટ તરીકે આપવામાં આવી હતી અને ૧૦૦ પ્રતિ ભૂદાનને લગતી ભારતની વિવિધ સંસ્થાઓને મોકલાઈ હતી. આ રીતે આ ગ્રંથને સારો પ્રચાર થયો હતો.
આ પ્રકાશન પછી શ્રી ધીરજલાલભાઈને એમ લાગ્યું કે શ્રી વિરવચનામૃતને અનુવાદ બંગાળમાં પણ થ જોઈએ, એટલે તેમણે કલકત્તામાં પાંચ સજજનેની એક ખાસ સમિતિ નીમી હતી અને તેના દ્વારા એક બંગાલી વિદ્વાનને એ કાર્ય સંપવામાં આવ્યું હતું. વિશેષમાં આ બંગાળી અનુવાદને વિશેષ પ્રચાર થાય તે માટે તે વખતના બંગાળના મુખ્યમંત્રી શ્રીમાન્ પી. સી. સેનની મુલાકાત લેવામાં આવી હતી. તેમણે આ વિચારને સ્વીકાર કર્યો હતો. અને ૩૦૦૦ નકલે સરકાર તરફથી લેવાની બાંહેધરી પણ આપી હતી, પરંતુ જે બંગાલી વિદ્વાનને અનુવાદનું કામ સંપાયું હતું, તે તેમણે ઘણું વિલંબમાં નાખ્યું અને છેવટે જે અનુવાદ રજૂ કર્યો, તે સંતોષકારક ન જણાતાં એ કામ ત્યાં જ અટકી પડ્યું.
ત્યાર પછી શ્રી વિરવચનામૃતને અંગ્રેજી અનુવાદ તૈયાર કરી ભારતની પ્રસિદ્ધ વિદ્યાપીઠ તથા પ્રાધ્યાપકોને

Page #267

ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ મોકલી આપવા અંગે એક યોજના તૈયાર કરી. તેમાંથી જે નાણાં પ્રાપ્ત થયાં, તેમાંથી બધી ટીચીંગ્સ ઓફ લોર્ડ મહાવીર” નામને સુંદર ગ્રંથ તૈયાર કરવામાં આવ્યો અને તેનું યોગ્ય સ્થાને વિતરણ કરવામાં આવ્યું. આ ગ્રંથની અમેરિકા, ઇંગ્લેન્ડ તથા ઈટલી વગેરે દેશોમાંથી પણ માગણી આવી હતી, તે પરથી તેની ઉપયોગિતા સમજી શકાશે.
આ ગ્રંથને અન્ય ભાષાઓમાં પણ અનુવાદ કરવા જેવો છે, પણ તે કામ હવે કોઈ પ્રતિષ્ઠિત સંસ્થાએ ઉપાડી લેવું જોઈએ.

Page #268

[ ર૦ ] કેટલીક મહત્ત્વની કૃતિઓ
શ્રી ધીરજલાલભાઈને સ્વાધ્યાય વિશાલ હતા, જ્ઞાનચિ તીવ્ર હતી અને સ્મરણશક્તિ સુંદર હતી, તેથી તેઓ વિવિધ વિશેનું જ્ઞાન મેળવી શક્યા. “જ્ઞાનનો ઉપગ સ્વ-પર-કલ્યાણ અર્થે થ જોઈએ એવી એમની. માન્યતા હતી, તેથી તેમણે એ જ્ઞાન ગ્રંથારૂઢ કરવાને પ્રયત્ન કર્યો અને તેમાંથી કેટલીક મહત્ત્વની કૃતિઓનું નિર્માણ થયું, જેને પરિચય હું આ પ્રકરણમાં આપવા ઈચ્છું છું.. ૧–જિનેપાસનાં
જિનની-જિન ભગવંતની ઉપાસના શા માટે કરવી જોઈએ? કેવી રીતે કરવી જોઈએ? તેને લગતાં શાસ્ત્રીય વિધાને કયા પ્રકારનાં છે ? અને તેનું અનુસરણ કરતાં કેવા પ્રકારના લાભ થાય છે? વગેરે બાબતેનું વિસ્તૃત વિશદ વિવેચન કરતે એક ગ્રંથ તેમણે આજથી આશરે

Page #269

૨૩૮
ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ વીશ વર્ષ પહેલાં લખ્યું હતું અને તે “જિનેપાસના નામથી જૈન સાહિત્યમંદિર દ્વારા પ્રસિદ્ધિ પામ્યો હતો.
જિનભક્તિ કે જિનોપાસના અંગે જૈન શાસ્ત્રોમાં અનેક સ્થલે વર્ણન-વિવેચન થયેલું હોવા છતાં તેને સાંગેપાંગ ખ્યાલ આપે એવો કોઈ પણ ગ્રન્થ તે વખતે વિદ્યમાન ન હતું અને હું જાણું છું ત્યાં સુધી આજે પણ વિદ્યમાન નથી. આ સગેમાં આ ગ્રંથ આદરણીય બને અને તેને વ્યવસ્થિત પ્રચાર થાય, એમાં કંઈ આશ્ચર્ય નથી.
જેને આત્મસાક્ષાત્કાર કે મેક્ષ ભણી આગળ વધવું હોય તેને માટે જિનપાસના એ પાયાની વસ્તુ છે. આ વાત શ્રી ધીરજલાલભાઈએ આ ગ્રંથમાં બહુ સારી રીતે સમજાવી છે. કેટલાક એમ માને છે કે જૈન ધર્મે અહિંસા, સંયમ અને તપ ઉપર જેટલો ભાર આપે છે, તેટલે ભાર ભક્તિ કે ઉપાસના પર આપેલો નથી, પણ આ મંતવ્ય નિરાધાર છે અને જૈનધર્મે અહિંસા, સંયમ તથા તપ કરતાંયે જિનભક્તિ કે જિનોપાસનાને અગ્રતા આપી છે, એ વાત શ્રી ધીરજલાલભાઈએ પુષ્ટ પ્રમાણે દ્વારા આ ગ્રંથમાં સિદ્ધ કરી આપી છે. ભક્તિ કે ભક્તિયેગમાં રસ લેનાર સહુ કોઈ એ આ ગ્રંથ વાંચવા જેવો છે, પણ હવે તે ગ્રંથાલયમાંથી જ મળી શકે એમ છે, કારણ કે તે અપ્રાપ્ય બને છે. ૨. લેગસ્સ મહાસૂત્ર યાને જૈનધર્મને ભક્તિવાદ
લેગસ્સસૂત્ર જૈનધર્મમાં જાણીતું છે. તેને ઉપયોગ

Page #270

ર૩૯
શ્રી ધીરજલાલ શાહ અનેકવિધ ધાર્મિક ક્રિયાઓ પ્રસંગે થાય છે, પણ તેના વાસ્તવિક રહસ્યથી જૈન સમાજને મોટો ભાગ અજાણ છે. શ્રી ધીરજલાલભાઈ એ આ સૂત્ર પર ખૂબ જ ચિંતનમનન કરેલું હતું, એટલું જ નહિ પણ એક વર્ષ સુધી તેની રોજ ૪૦ વાર વિધિસર ગણના પણ કરેલી હતી. પરિણામે તેમને આ સૂત્રને જે મર્મ સમજાયો–મહિમા સમજાય, તે તેમણે એક દળદાર ગ્રંથમાં આજથી બે વર્ષ પૂર્વે પ્રકટ કરેલ છે. તેનું નામ રાખેલું છે. “લોગસ્સ મહાસૂત્ર યાને જનધમને ભક્તિવાદ.”
આ ગ્રંથમાં લેગસ્સ સૂત્રના દરેક પદ પર ગંભીર વિચારણા કરવામાં આવી છે તથા તેણે જૈન ભક્તિવાદની મૂલ ભૂમિકા કેવી રીતે પૂરી પાડી છે, તે ખૂબ સ્પષ્ટતાથી સમજાવ્યું છે. જેને કૃપાવાદ એટલે ઈશ્વરકૃપામાં માનતા નથી, પણ ઈશ્વરસ્વરૂપ જિન ભંગવતની ઉપાસના કરતાં દૈવી તો કેવી રીતે સહાય કરે છે, તે તેમણે યુક્તિ અને અનુભૂતિ બંનેથી બહુ સરસ રીતે સમજાવ્યું છે. લેગસ્સસૂત્ર સાથે મંત્રવાદ અને યંત્રવાદ પણ સંકળાયેલ છે, તેની રજૂઆત પણ આ ગ્રંથમાં નિપુણતાથી કરવામાં આવી છે. એક જ વર્ષમાં તેની બધી પ્રતિએ વેચાઈ જતાં આજે તે અપ્રાપ્ય બને છે, પરંતુ જિજ્ઞાસુજનોએ ગમે તે કાણેથી તેની પ્રતિ મેળવી તેનું અવલોકન-અવગાહન અવશ્ય કરવા જેવું છે.

Page #271

ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ
૩—જીવવિચારપ્રકાશિકા યાને જૈનધર્મીનુ પ્રાણી
૨૪૦
વિજ્ઞાન
શ્રી ધીરજલાલભાઇની કેટલીક કૃતિએ અભ્યાસક્રમમાં સ્થાન પામેલી છે. તેમાંની એક કૃતિ ‘જીવવિચાર પ્રકાશિકા છે. જીવવિચાર' નામના પ્રકરણગ્રંથ પર વિશેષ પ્રકાશ પાડનારી જે વિવેચનાત્મક ટીકા તે વિચાર પ્રકાશિકા. તેમાં જૈન ધર્મનું સમસ્ત પ્રાણીવિજ્ઞાન અતર્ભાવ પામે છે, એટલે તેનું અપર નામ જૈન ધર્મીનું પ્રાણીવિજ્ઞાન રખાયેલુ છે.
જીવસૃષ્ટિ સંબંધી જેટલા સૂક્ષ્મ વિચાર જૈન ધર્મમાં થયેલા છે, તેટલે સૂક્ષ્મ વિચાર અન્ય કોઇ ધર્મોમાં થયેલા નથી, એ હકીકત છે. આધુનિક વિજ્ઞાન પ્રાણીસમૂહના ભેદ અને તેના પણ ભેદ-ઉપભેદ પાડી તેના વિશષ્ઠ આધ કરાવે છે, તેમ જૈન ધર્મ પણ પ્રાણીસમૂહના ભેદ પાડી તેના પણ ભેદ–ઉપભેદ જણાવેલા છે અને એ રીતે તેના વિશદ આધ કરાવવા પ્રયત્ન કરેલા છે. મૂલ તે જીવાભિગમ આદિ આગમામાં તેનું વિસ્તૃત વર્ણન છે, તેના પરથી શ્રી શાન્તિસૂરિ નામના આચાર્ય તેના સંક્ષેપરૂપે ‘જીવિચાર’ નામના પ્રકરણ ગ્રંથની રચના કરેલી છે. તે કંઠસ્થ કરવા સહેલા હૈાવાથી ધાર્મિક અભ્યાસમાં ાન પામેલા છે. પરંતુ તેના અર્થોધરૂપે જે થોડી ટીકાએ રચાયેલી છે, તે સામાન્ય કાટિની હાવાથી વિદ્યાર્થીઓની જિજ્ઞાસાને
× આ શાન્તિસૂરિ કયા, તેના સ્પષ્ટ નિર્ણય થઈ શકેલ નથી.

Page #272

શ્રી ધીરજલાલ શાહ
२४१. સંતોષી શકે એવી નથી. આ ટીકાને આધારે વર્તમાન કાલે જે પાઠ્યપુસ્તક રચાયાં છે, તે પણ લગભગ એવાં જ છે, તેથી વિવિચાર–પ્રકરણ પર એક વિસ્તૃત વિશદ ટીકા રચવાની જરૂર જણાતાં શ્રી ધીરજલાલભાઈએ એ દિશામાં એક સબલ પ્રયાસ કર્યો. તેના પરિણામે જીવવિચારપ્રકાશિકા યાને જૈન ધર્મનું પ્રાણુવિજ્ઞાન એ. ગ્રંથ અસ્તિત્વમાં આવ્યા.
આ ગ્રંથ શ્રી ધીરજલાલભાઈના પ્રૌઢ પાંડિત્યનું પ્રમાણ પૂરું પાડે છે. તેમણે આ ગ્રંથના “ભૂમિકા' નામના પ્રથમ ખંડમાં નીચે પ્રમાણે નવ પ્રકરણો લખ્યાં છે.
(૧) આમુખ (૨) આગમ સાહિત્ય અને પ્રકરણગ્રંથો (૩) દ્રવ્યાનુયોગની મહત્તા (૪) જીવનું સ્વતંત્ર અસ્તિત્વ (૫) વિજ્ઞાન શું કહે છે? (૬) જીવવિચાર અંગે કિંચિત (૭) જીવવિચાર-પ્રકરણના નિર્માતા (૮). પ્રસ્તુત પ્રકરણ પર વૃત્તિઓ વગેરે (૯) અર્થપદ્ધતિ
અસાધારણ વિદ્વત્તા સિવાય આ પ્રકરણે લખી શકાય એવાં નથી. તેમણે વિદ્વાન શું કહે છે?” એ પ્રકરણમાં જીવ કે આત્મતત્વને સ્વીકાર કરનારા કેટલાક આધુનિક વિદ્વાનેના અભિપ્રાય ટાંક્યા છે. તે એમને વર્તમાન વિજ્ઞાન સંબંધી ઊંડે અભ્યાસ સૂચવે છે.

Page #273

૨૪૨
ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ - આ ગ્રંથના બીજા ખંડને તેમણે જીવોનું વર્ગીકરણ
એવું નામ આપેલું છે અને તેમાં જીવરાશિના વર્ગો, અને પટાવર્ગો દર્શાવતાં જે શબ્દોના અર્થ સંદિગ્ધ લાગ્યા, તેનું નિરાકરણ તેમણે નિઘંટુ તથા અન્ય કોને આશ્રય લઈને કરેલું છે તથા જે જીવને–વસ્તુનો પરિચય આપવા જે લાગે, તેને પરિચય પણ અન્ય અનેક શાસ્ત્રોને આધાર લઈને આપેલ છે. તેના પરથી આ કાર્ય કેટલું શ્રમસાધ્ય હશે, તેને ખ્યાલ આવી શકે એમ છે.
આ ગ્રંથના ત્રીજા ખંડને “પંચદ્વાર” એવું નામ આપેલું છે અને તેમાં જીનાં શરીર, આયુષ્ય, સ્વકીયસ્થિતિ, પ્રાણ અને યોનિ એ પંચદ્વારની રજૂઆત કરવામાં આવી છે.
આ ગ્રંથ પાઠ્યપુસ્તકરૂપ હોઈ તેનું સંશોધન પ. પૂ. આ. શ્રી વિધર્મધુરંધરસૂરિજી મ., પ. પૂ. અ. શ્રી વિજયકીર્તિચંદ્રસૂરિજી મ., પ. પૂ. મુ. શ્રી મહાપ્રભવિજયજી મ. તથા પ. પૂ. મુનિશ્રી ધર્મનંદવિજયજી મ. પાસે કરાવવામાં આવ્યું હતું. તેની પ્રસ્તાવના શ્રી ફત્તેચંદ ઝવેરચંદ શાહ તથા શ્રી મનસુખલાલ તારાચંદ મહેતાએ સંયુક્તપણે લખી હતી. વળી આ ગ્રંથને જરૂરી ચિત્રોથી સુશોભિત કરતાં તેની ઉપયોગિતામાં ઘણું વધારો થયો હતે. વિદ્વાને અને વિચારકોની ખૂબ પ્રશંસા પામેલે આ ગ્રંથ બીજી આવૃત્તિ પછી હાલ અપ્રાપ્ય બને છે. "

Page #274

શ્રી ધીરજલાલ શાહ
૨૪૩ નવતદીપિકા યાને જૈનધર્મનું અભુત તત્વજ્ઞાન
જીવવિચાર પ્રકાશિકા ને જોડીદાર ગ્રંથ “નવતત્ત્વદીપિકા” છે. તે પણ ઘણા સ્થળે ધાર્મિક અભ્યાસક્રમમાં દાખલ થયેલ છે. ધાર્મિક શિક્ષણશિબિરમાં તે તેનું ખાસ અવલંબન લેવાય છે. નવતત્ત્વ પ્રકરણ ગ્રંથે પરની વિવેચનાત્મક ટીકા તે “નવતત્ત્વદીપિકા.” તેમાં જૈન તત્વજ્ઞાનનું પ્રતિપાદન થયેલું હોવાથી તે જૈનધર્મનું અદ્દભુત તત્ત્વજ્ઞાન એવું અપરનામ પામેલ છે. સામાન્ય રીતે પ્રથમ જીવવિચાર અને પછી નવતત્ત્વનું શિક્ષણ અપાય છે, એટલે આ બે ગ્રંથની રચના એ જ કેમે કરેલી છે.
નવતત્ત્વ એ જૈન ધર્મનું નવનીત છે. વધારે સ્પષ્ટ કહું તે સમગ્ર જૈનદર્શન આ નવતત્ત્વ પર આધારિત છે. જેને નવતત્વને બોધ નથી, તે જૈન ધર્મ પ્રતિપાદિત આત્મવાદ, કર્મવાદ કે મોક્ષવાદનું સ્વરૂપ સમજી શકે નહિ. તેથી જ જૈનધર્મનું શિક્ષણ લેનારે નવતત્ત્વનું શિક્ષણ લેવું જોઈએ, નવતત્ત્વના સ્વરૂપથી પરિચિત થવું જોઈએ.
“આ નવતત્ત્વપ્રકરણ પર કેટલીક ટીકાઓ રચાયેલી છે, પણ તે આધુનિક વિદ્યાથીવર્ગને સંતોષ આપે તેવી નથી. ખાસ કરીને આજના વિજ્ઞાનનું શિક્ષણ લીધા પછી વિદ્યાર્થીના મનમાં જે પ્રશ્નો ઉઠે છે, તેને તેમાં ઉત્તર નથી. આ પરિસ્થિતિ દૂર કરવા માટે શ્રી ધીરજલાલભાઈ એ ઘણા પરિશ્રમપૂર્વક “નવતત્ત્વદીપિકા ”ની રચના કરી અને તેનું પ. પૂ. આ. શ્રી વિજયધર્મ ધુરંધરસૂરિજી, પ. પૂ.

Page #275

૨૪૪
ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ
પં. શ્રી કીર્તિવિજયજી ગણી (તે હાલના પ. પૂ. આ. શ્રી વિજયકીર્તિ ચંદ્રસૂરિ) અને પ. પૂ. મુ. શ્રી યજ્ઞેશવિજયજી મહારાજ પાસે સંશાધન કરાવ્યું. તેમજ આ વિષયના અનન્ય અભ્યાસી પ. પૂ. આચાર્યશ્રી વિજયધમ સૂરીશ્વરજી મહારાજને ખાસ વિનંતિ કરી તેમની પાસે આ ગ્રંથની મનનીય પ્રસ્તાવના લખાવી.
આ ગ્રંથના પ્રાથનમાં શ્રી ધીરજલાલભાઈ એ નીચેનાં સાત પ્રકરણા લખ્યાં છે, તેના પરથી તેમની અસાધારણ વિદ્વત્તાના ખ્યાલ આવી શકશે :
(૧) જૈનધર્મની પ્રાચીનતા અને મૌલિકતા (૨) જૈનધર્મ પરમ આસ્તિક છે.
(૩) તત્ત્વજ્ઞાનની મહત્તા (૪) તત્ત્વજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ કાને થાય ? (૫) તત્ત્વસ વેદન
(૬) નવતત્ત્વ અંગે વિશાલ સાહિત્ય (૭) પ્રસ્તુત ગ્રંથનિર્માણ
તે પછી મૂલ ગાથાઓ પર વિવેચન કરતાં પ્રથમ તેનાં નામેા તથા ભેદો અંગે ખાસ પ્રકરણ રચેલું છે, વચ્ચે. ષદ્ભવ્ય અંગે વિશેષ વિચારણા કરેલી છે, તથા કર્મવાદનુ સ્વરૂપ સમજાવ્યું છે. તેમજ છેલ્લે સમ્યકૃત્વ તથા સિદ્ધના ભેદો અંગે પણ ખાસ પ્રકરણેા લખેલાં છે.
આ ગ્રંથમાં અનેક સ્થળે વૈજ્ઞાનિક તુલનાએ કરાયેલી છે અને વિદ્યાથી એના મનમાં ઉઠતા પ્રશ્નોનું સમાધાન

Page #276

શ્રી ધીરજલાલ શાહ પણ કરાયેલું છે, તેથી તેની ઉપાદેયતામાં ઘણો વધારો થયેલ છે. આ ગ્રંથ બીજી આવૃત્તિ પછી હાલ અપ્રાપ્ય બને છે. ૫. સ્મરણકલા :
સને ૧૯૪૦ થી ૧૯૪૭ સુધીના કપરા કાળ દરમિયાન શ્રી ધીરજલાલભાઈએ પિતાની કલમ કેરે મૂકી દીધી હતી, પરંતુ તેમાં સને ૧૯૪૫ ની સાલ અપવાદરૂપ નીવડી હતી, કારણ કે આ સાલમાં તેમણે “સ્મરણકલા' નામના એક મહત્વપૂર્ણ ગ્રંથની રચના કરી હતી. તેમાં તેમણે સૃતિ અર્થાત્ સ્મરણશક્તિ અંગે જે કંઈ વાંચ્યું–વિચાર્યું હતું તથા શતાવધાનના પ્રયોગ દરમિયાન અનુભવ્યું હતું, તેને નીચેડ પત્રાકાર શૈલીમાં આપી દીધું હતું. વધારે પષ્ટ કહું તે તેમાં તેમણે સ્મરણશક્તિનું મહત્ત્વ સમજાવ્યું હતું, તેના પ્રકારનું વર્ણન કર્યું હતું અને તેને વિકાસ કરવાના કેટલાક અનુભૂત ઉપાય પણ બતાવ્યા હતા. વિશેષમાં અવધાનકલા પર પણ સારો એવો પ્રકાશ પાડ્યો હતો. * ગુજરાતના સુપ્રસિદ્ધ સાક્ષર શ્રી રમણલાલ વસંતલાલ દેશાઈએ તેની મનનીય પ્રસ્તાવના લખી હતી, તેમાં તેમણે જણાવ્યું હતું કે “સામાન્ય જનતાને ચમત્કાર, મંત્રસિદ્ધિ કે ગપ્રક્રિયા લાગે એવી મરણકલાન, શતાવધાનની લા પાછળ શાસ્ત્રીય સિદ્ધાન્ત રહેલા છે, એમ જ્યારે શ્રી ધીરજલાલભાઈએ અમને સમજાવ્યું, ત્યારે તેમની હદયશુદ્ધિ માટે મને ખૂબ માન ઉત્પન્ન થયું. આપણા દેશમાં વિદ્યા

Page #277

ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ કલાને ગુપ્ત રાખવાની એક પ્રથા પડી ગઈ છે. કાં તો કલાકાર કલાચાર બને છે કાં કલાની આસપાસ ગૂઢ રહસ્યભર્યું વાતાવરણ ઉત્પન્ન કરી પોતાની મહત્તા વધારવા મથે છે. આને પરિણામે આપણી કેટલીય કલાઓ અને કેટલાય હુન્નર બગડી ગયા અને નાશ પામ્યા. શ્રી ધીરજલાલભાઈએ સ્મરણકલાનું ઊંડું અવગાહન કર્યું છે અને તેના પરિણામે તેઓ પોતાના ગુપદની મહત્તા ઠીક ઠીક વધારી શક્યા હત, પરંતુ તેમણે તેમ ન કરતાં પિતાના અભ્યાસ અને પિતાની તપશ્ચયન ફલ આ “સ્મરણકલા” નામના અપૂર્વ ગ્રંથમાં પ્રકટ કરી ગુર્જર જનતા સમક્ષ ખુલ્લાં મૂકી દીધાં છે અને રમણિકલાની વિવિધ કુંચીઓ ગુર્જર જનતાના હાથમાં મૂકી દીધી છે. આ ગ્રંથને ઠીક ઠીક વિચાર કરીને હું અપૂર્વ કહું છું. મને યાદ છે, ત્યાં સુધી સ્મરણકલા વિષે આ કેઈ ગ્રંથ ગુજરાતીમાં પ્રસિદ્ધ થયો નથી.”
જેમને પોતાની સ્મૃતિ સુધારવી છે કે અવધાન પ્રયોગો શીખવા છે, તેમને માટે આ ગ્રંથ આશીર્વાદરૂપ છે, પરંતુ હાલ તે અપ્રાપ્ય બનેલ છે.
આ ગ્રંથ ઘણો ઉપયોગી જણાતાં તેરાપંથ સંપ્રદાયના મુનિશ્રી મોહનલાલજી “શાલે” તેને હિંદી, અનુવાદ કરેલ છે અને તે “રાજસ્થાન પ્રાકૃત ભારતી સંરથાન
જ્યપુર” તરફથી સને ૧૯૭૯ માં પ્રકટ થયેલ છે. આ હિંદી અનુવાદ આજે ઉપલબ્ધ છે.

Page #278

શ્રી ધીરજલાલ શાહ
૪૭ દ, સંકાસિદ્ધિ
શ્રી ધીરજલાલભાઈના ખૂબ વખણાયેલા ગ્રંથોમાં એક ગ્રંથ “સંકલપસિદ્ધિ છે. કુલ ૨૦ પ્રકરણમાં તૈયાર થયેલા આ ગ્રંથમાં મનનું સ્વરૂપ, વિચારેને વિશિષ્ટ પ્રભાવ તથા સંકલ્પશક્તિનું મહત્ત્વ સપ્રમાણ સવિસ્તર દર્શાવવામાં આવ્યું છે, તેમજ જીવનસાફલ્ય માટે અતિ જરૂરી એવા ગુણો પર આવશ્યકવિવેચન થયેલું છે. ઉદાહરણે, ઉક્તિઓ, મહાપુરુષોના અભિપ્રાય આદિએ આ ગ્રંથને ઘણે રસમય તથા મનનીય બનાવ્યો છે. આ ગ્રંપના વાચનથી ઘણા મનુષ્યએ નવચેતના મેળવી છે તથા તેમની આશાના બૂઝાઈ ગયેલા દીવડાને ફરી ઝગમગ કર્યો છે. - આ ગ્રંથની અત્યાર સુધીમાં બે આવૃત્તિઓ થઈ છે અને તે બંને ભવ્ય સમારોહપૂર્વક પ્રગટ થઈ છે, એ. તેની વિશેષતા છે. પરંતુ દિલગીરીની વાત એટલી જ છે કે આજે તે પ્રાપ્ય નથીઃ લેકે તેની માગણી કરી રહ્યા છે, પણ તે માગણી સંતોષાય ત્યારે ખરી! ૭-૮-૯ ગણિતનાં ત્રણ પુસ્તકો
શતાવધાનના પ્રયોગો કરતાં “સ્મરણકલા ની ઉત્પત્તિ થઈ, તેમ શતાવધાનના પ્રયોગ કરતાં “ગણિતચમત્કાર
ગણિત-રહસ્ય” અને “ગણિત-સિદ્ધિ” નામનાં ત્રણ પુસ્તક અસ્તિત્વમાં આવ્યાં. તેની રચના કરવામાં શ્રી ધીરજલાલ ભાઈએ સારો એવો શ્રમ લીધેલ છે અને પિતાના ગુપ્તજ્ઞાનભંડારના દરવાજા ખુલ્લા મૂકી દીધેલા છે.

Page #279

૨૪
ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ
• ગણિત-ચમત્કાર માં તેમણે ગણિતની અનેક પ્રકારની ખૂબીઓ બતાવી છે અને તે શિષ્ટ મનાર જનનુ સાધન કેવી રીતે બની શકે, તે પણ દર્શાવેલુ છે. છેવટે તેમણે બુદ્ધિને કસવા યાગ્ય ૮૦ કાયડાએ અને તેના ઉત્તરા આપેલા છે. આ ગ્રંથની હાલ ત્રીજી. આવૃત્તિ
ચાલે છે.
ગણિત-રહસ્ય માં તેમણે ગણિતના કેટલા સિંદ્ધાન્હાની ચર્ચા કરીને તેના આધારે ગણિતના રહસ્યમય પ્રયાગાની રજૂઆત કેવી રીતે કરી શકાય, એ દર્શાવ્યું છે. આ ગ્રંથમાં પણ છેવટે બીજા ૮૦ કાયડાઓ તેના ઉત્તર સાથે રજૂ કરેલા છે. આ ગ્રંથની પણ હાલ ત્રીજી આવૃત્તિ ચાલે છે.
• ગણિત સિદ્ધિ માં તેમણે સરવાળા, બાદબાકી, ગુણાકાર તથા ભાગાકારને લગતી અનેક પ્રકારની ટંકી રીતેા બતાવી છે કે જેના ઉપયાગ કરતાં પરિણામ ઘણું ઝડપથી લાવી શકાય છે અને એ રીતે સમય તથા શ્રમના બચાવ કરી શકાય છે. આ ગ્રંથની હાલ બીજી આવૃત્તિ ચાલે છે.
શ્રી ધીરજલાલભાઇએ ખીજું કંઇ ન લખતાં આ નવ ગ્રંથાજ લખ્યા હાત તે પણ તેમની એક સમર્થ સાક્ષર તરીકે ગણના થાત, એમ હું માનું છું.

Page #280

[ ૨૧ ] આરાધનાવિષયક ઉત્કૃષ્ટ સાહિત્ય
શ્રી ધીરજલાલભાઈએ ઘણું વાંચ્યું અને ઘણું વિચાર્યું વળી તેના પર નિદિધ્યાસન પણ કર્યું, તેથી તેમને પ્રજ્ઞાને પ્રકાશ સાંપડ્યો અને તેઓ આટલા વિપુલ સાહિત્યનું સર્જન કરી શક્યા. પ્રબોધટીકાના સર્જન પછી તેમના મનને– અંતરને ઝોક અધ્યાત્મમાર્ગ તરફ વિશેષ રહ્યો અને તેમની આરાધના, ઉપાસના કે “ સાધનાએ વ્યવસ્થિત રૂપ ધારણ કર્યું. તેને આશ્ચર્યકારક અનુભવ પછી તેમણે આરાધનાવિષયક સાહિત્યનું સર્જન કરવા માંડ્યું. તેમાં અધ્યાત્મની અનેરી ઝલક આવવા લાગી, ગ અને મંત્રવિદ્યાના ઊંડા અભ્યાસનું પ્રતિબિમ્બ પડવા લાગ્યું અને અનુભવરૂપી અમૃતને અનેરો છંટકાવ થવા લાગે. પરિણામે એ સાહિત્ય ઉત્કૃષ્ટ કોટિનું બન્યું અને તેમની પ્રતિષ્ઠામાં ભારે વધારે થયો.
આરાધનાની પ્રાચીન રીતે જે ખરેખર સંગીન હતી, તેની પરંપરા એકસરખી ચાલુ રહી ન હતી, એટલે કે તેમાં

Page #281

૨૫૦
ભારતની એક વિલ વિભૂતિ
ભંગાણ પડયું હતું, તેનું અનુસ ́ધાન શ્રી ધીરજલાલભાઈએ પેાતાની પ્રકૃષ્ટ પ્રજ્ઞા વડે કરી દીધું અને તેની રજૂઆત એવી અનેરી છટાથી કરી કે તે સહુને પ્રતીતિજનક થઈ પડી. આ રીતેાની અજમાયશના તેમને જે હેવાવા મળ્યા, તે ઘણા સંતાષકારક તેમજ ઉત્સાહપ્રેરક હતા. પરિણામે તેમણે આ વિષયના સાહિત્યસર્જનને આગળ ધપાવ્યું અને નવરત્ના જેવા નવ ગ્રંથો સમાજ સન્મુખ ધર્યો. “ પ્રસ્તુત પ્રકરણમાં આ નવેય ગ્રંથોના પરિચય આપવામાં આવ્યા છે. ૧-નમરકારમંત્રસિદ્િ
જૈન ધર્મ માં નમસ્કારમત્રને જિનશાસનના સાર અને ચૌઢ પૂર્વાને ઉદ્ધાર માનવામાં આવ્યા છે, એટલે તેની આરાધના વ્યાપક પ્રમાણમાં થઈ રહી છે. જૈન ધર્મના કાઈ પણ સંપ્રદાય કે ગુચ્છ એવા નથી કે જે નમસ્કાર મહામત્રને અતિ પવિત્ર માની તેની આરાધના કરતા ન હાય. આ આરાધનામાં શ્રદ્ધાનું તત્ત્વ તેા ઠીક ઠીક જળવાઈ રહ્યું છે, પણ શુદ્ધિ અને વિધિની બાબતમાં સ્થિતિ જરાયે સતાષકારક નથી. આ સ્થિતિનું નિરાકરણ કરવા માટે શ્રી ધીરજલાલભાઈ એ. • નમસ્કારમસિદ્: નામના મનનીય ગ્રંથની રચના કરી.
આજ સુધીમાં નમસ્કારમત્ર કે મહામંત્ર અગે કેટલાક પ્રથાની રચના થઈ ચૂકી હતી અને તેનાં ઠીઠી ઠીક પ્રચાર પણ થયા હતા, પરંતુ આ ગ્રંથા મેાટા ભાગે નમસ્કારમંત્રના મહિમા સૂચવનારા હતા, તેમાં નમસ્કારની

Page #282

શ્રી ધીરજલાલ શાહ
૨૫૧. એક મંત્ર-મહામંત્ર તરીકે આરાધના કરવાની કઈ ચેકસ પદ્વતિ દર્શાવવામાં આવી ન હતી. “નમસ્કારમંત્રસિદ્ધિ એ આ ખોટ પૂરી કરી. સાથે સાથે નમસ્કારમાંથી ઉદ્દભવેલા . અન્ય મંત્રો તથા ઉદ્દભવેલી કેટલીક વિદ્યાઓની રજૂઆત પણ કરી અને એ રીતે આ ગ્રંથની ઉપયોગિતામાં ઘણે વધારો કર્યો.
આ ગ્રંથને સાધ્યખંડ, સાધનાખંડ, સિદ્ધિખંડ, નમસ્કાર-સ્વાધ્યાય અને નમસ્કારમાહાસ્ય એ રીતે પાંચ . ભાગમાં વિભક્ત કરવામાં આવ્યા છે અને તેમાં નમસ્કાર મહામંત્ર અંગે જાણવા જેવી બધી સામગ્રી રજૂ કરી દેવામાં આવી છે. અહીં હું એમ કહું કે નમસ્કાર મહામંત્ર અંગે પ્રસિદ્ધ થયેલા બધા ગ્રંથમાં આ ગ્રંથ મૂર્ધન્ય સ્થાન ધરાવે છે, તે તેને અત્યુક્તિ માનશે મા. ઘણા નિરીક્ષણપરીક્ષણ પછી હું મારે આ અભિપ્રાય ઉચ્ચારી રહ્યો છું.
આ ગ્રંથ પ્રસિદ્ધ થયા પછી ઘણા જૈનભાઈ ઓ અને બહેનોએ તેની યથાવિધિ આરાધના કરીને પરમ સંતોષ અનુભવ્યો છે, તે કેટલાકે તેની આરાધના વડે દુખનિવારણું, તથા રોગનિવારણ કરીને ભારે રાહત મેળવી છે. આ જ રીતે કેટલાકે તેના વડે ઈષ્ટકાર્યની સિદ્ધિ કરીને. જય-વિજયની પરંપરા પણ મેળવેલી છે.
આ ગ્રંથનું વાચન કર્યા પછી કલકત્તાના એક સજ્જને . ખાસ પત્ર લખીને જણાવ્યું હતું કે હું ઘણા વખતથી જે વસ્તુની શોધમાં હતા, તે વસ્તુ આખરે મને મળી ગઈ

Page #283

પર
ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ
છે. તેનું વાચન-મનન મારા મનને ઘણી શાન્તિ આપે છે. હું માનું છું કે મારા મૃત્યુ સમયે આ ગ્રંથ મારી પાસે પડયો હશે અને તેના દર્શનમાત્રથી પણ મેં પરમ સંતાષ અનુભવ્યા હશે.’
આ ગ્રંથનું અધ્યયન કર્યા પછી બીજા એક મહાશયે પત્ર દ્વારા જણાવ્યું હતું કે ‘ આવા એક અમૂલ્ય ગ્રંથ લખવા માટે મારાં લાખ લાખ અભિનન્દન સ્વીકારજો. હવે આ ગ્રંથ મારા સાથી બન્યા છે અને તે મને આધ્યાત્મિક સાધના માટે જોઈતું માર્ગદર્શન આપી રહ્યો છે. મને ખાતરી છે કે હવે હું ઇન્દ્રિયા અને મન પર વિજય મેળવીને મારી જીવનયાત્રા સલ કરી શકીશ.’
આ ગ્રંથની હાલ ચાથી આવૃત્તિ ચાલે છે, તે એની ભારે લોકપ્રિયતા સૂચવે છે.
: ૨-મહા પ્રાભાવિક ઉવસગ્ગહર ાત્ર યાને જૈન મંત્રવાદની જયગાથા
નિત્ય સ્મરણ કરવા યાગ્ય મંત્ર તથા સ્તાત્રન જૈન ધર્મીમાં ‘સ્મરણ’ની સંજ્ઞા અપાયેલી છે. પ્રથમ આવાં ‘સાત . સ્મરણા' ની પ્રસિદ્ધિ હતી, વર્તમાન કાલે આવાં નવ સ્મરણા’ ની પ્રસિદ્ધિ છે. તેમાં પ્રથમ મરણ તરીકે ‘નમસ્કાર મહામંત્રની”ની ગણના થાય છે અને ખીજા રમરણ તરીકે • ઉવસગ્ગહર સ્તાત્ર ની ગણના થાય છે. વ્યંતરકૃત ઉપદ્રવનું નિવારણ કરવા માટે શ્રી ભદ્રબાહુ સ્વામીએ તેની રચના કરેલી હતી અને તે કાર્ય સિદ્ધ થતાં તેના મહિમા

Page #284

શ્રી ધીરજલાલ શાહ
૨૫૩ :
વિસ્તાર પામ્યો હતો. આ ભદ્રબાહુ સ્વામી તે ચતુર્દશ પૂર્વધર કે અન્ય કોઈ? તેને નિર્ણય હજી સુધી થઈ શકયો નથી, પણ તે બહુશ્રુત મંત્રવિશારદ મહાત્માની કૃતિ. છે, એમાં કશી શકી નથી.
મૂલ તે આ સ્તોત્ર પાંચ ગાથાનું છે, તે તેના પર રચાયેલી ટીકાઓના ઉલ્લેખ પરથી સ્પષ્ટ થાય છે, પણ કાલાંતરે . તેમાં બીજી ગાથાઓ ઉમેરાતી રહી છે અને તે નવગાથાનું, તેર ગાથાનું, સત્તર ગાથાનું, એકવીશ ગાથાનું તથા સત્તાવીશ ગાથાનું બનેલું છે. તેને નિત્ય પાઠ ભાવિકજનો પોતપોતાના મંતવ્ય અનુસાર કરે છે અને મંગલની પ્રાપ્તિ થયાને સંતોષ અનુભવે છે. * .
શ્રી ધીરજલાલભાઈને ઉવસગ્ગહરે તેત્ર પર પહેલેથી જ પ્રીતિ હતી. પછી તેના કેટલાક ચમત્કાર જેવામાં આવ્યા, એટલે તેના પ્રત્યે શ્રદ્ધા-ભક્તિ-બહુમાનની લાગણ. જાગી અને છેવટે તેના મંગલ મહિમાને પ્રચાર કરવાના. હેતુથી તેમણે મહામાભાવિક ઉવસગ્ગહર સ્તોત્ર નામના મનનીય ગ્રંથની રચના કરી. તેમાં જૈન મંત્રવાદ અંગે પણ સારું એવું વિવેચન કર્યું અને તેની જયશાલિતાને સ્પષ્ટ ખ્યાલ આપ્યો. તે પરથી તેનું અપરનામ “જન. મંત્રવાદની જય ગાથા” રાખ્યું.
તેમણે આ ગ્રંથમાં ૨૭ પ્રકરણે નીચે મુજબ લખેલાં. છે, તેના પરથી તેના મહત્ત્વને ખ્યાલ આવી શકશે ?

Page #285

૨૫૪
ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ (૧) મંગલ અને અભિધેય.. (૨) પુરુષાદાનીય શ્રી પાર્શ્વનાથ (૩) જૈન ધર્મમાં મંત્રપાસનાને મહત્ત્વનું સ્થાન. (૪) મંત્રશક્તિને સદુપયોગ. (૫) ઉવસગ્ગહરે તેત્રની ઉત્પત્તિ. (૬) ઉવસગ્ગહરે તેત્રને અજબ પ્રભાવ. (૭) તે અંગે અમારે અનુભવ. (૮) મંત્રસિદ્ધિ અને કિંચિતુ. (૯) યંત્રને મહિમા. . (૧૦) ઉવસગ્ગહરં સ્તંત્ર અંગે રચાયેલું સાહિત્ય. (૧૧) સ્તોત્રનું ગાથા પ્રમાણ. (૧૨) પહેલી ગાથાનું અર્થવિવરણ. (૧૩) બીજી ગાથાનું અર્થવિવરણ (૧૪) ત્રીજી ગાથાનું અર્થવિવરણ. (૧૫) થી ગાથાનું અર્થવિવરણ. (૧૬) પાંચમી ગાથાનું અર્થવિવરણ. (૧૭) સ્તોત્ર રચના અંગે વિશિષ્ટ વિચારણા. (૧૮) પ્રથમ ગાથાના યંત્રે અને મંત્ર. (૧૯) બીજી ગાથાના યંત્ર અને મંત્રે. (૨૦) ત્રીજી ગાથાના યંત્ર અને મંત્ર. ' (૨૧) ચોથી અને પાંચમી ગાથાના યંત્ર અને માત્ર (૨૨) નવ ગાવાનું તેત્ર. (૨૩) તેર ગાથાનું તેંત્ર.

Page #286

- શ્રી ધીરજલાલ શાહ
૨૫૫
(૨૪) સત્તર ગાથાનું સ્તોત્ર. (૨૫) એકવીશ ગાથાનું સ્તોત્ર. (૨૬) સત્તાવીશ ગાથાનું સ્તોત્ર. (ર૭) ઉપસંહાર.
તે ઉપરાંત તેમણે આ ગ્રંથમાં ઉવસગ્ગહરં સ્તોત્રની સંસ્કૃત અને પ્રાકૃત પાદપૂર્તિ, એક આઠ નામગર્ભિત શ્રી પાર્શ્વનાથ સ્તોત્ર તથા શ્રી પાર્શ્વનાથ ભગવાનનાં વિદ્યમાન મુખ્ય તીર્થોને સંક્ષિપ્ત પરિચય પણ આપ્યો હતો અને તેમાં ૧૭ જેટલાં યંત્ર આપી ગ્રંથની ઉપગિતામાં ઘણું વધારે કર્યો હતો.
આ ગ્રંથની અત્યાર સુધીમાં બે આવૃત્તિઓ પ્રકટ ઘઈ છે અને તે બંને ભવ્ય સમારેહપૂર્વક પ્રકટ થઈ છે. હાલ આ ગ્રંથ અપાય બનતાં અનેક જિજ્ઞાસુજને ખેદ અનુભવી રહ્યા છે. તેની ત્રીજી આવૃત્તિ ક્યારે અને કેવા સંયોગમાં પ્રકટ થશે, તે કહેવું મુશ્કેલ છે. ૩-હીં*કાર-કલ્પતરુ યાને જન ધર્મને દિવ્ય પ્રકાશ - જૈન સંઘમાં વિદ્યાસાધના-મંત્ર સાધના પ્રાચીન કાલથી પ્રચલિત હતી, તેનાં અનેક પ્રમાણે પ્રાપ્ત થાય છે. ચૌદ પૂર્વેમાં દશમું પૂર્વ વિદ્યાપ્રવાદ” નામનું હતું, તે પણ એનું પુષ્ટ પ્રમાણ છે. આ વિદ્યાપ્રવાદ પૂર્વમાં અન્ય મંત્રકોની જેમ હી કાર વિદ્યાને પણ એક વિસ્તૃત કલ્પ સંધરાયેલ હ..શ્રી જિનપ્રભસૂરિએ હી કાર કલ્પના પ્રારંભમાં માયાબીજબૃહત્કલ્પને જે ઉલ્લેખ કર્યો છે, તે આ કલ્પ જ

Page #287

૨૫૬
ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ સંભવે છે. તાત્પર્ય કે જૈન ધર્મમાં હી કારની બીજરૂપે તથા વિદ્યારૂપે વિશિષ્ટ આરાધના પ્રાચીનકાલથી પ્રચલિત હતી અને તે અત્યંત પ્રભાવશાલી હોવાથી સકલ સંઘનું આકર્ષણ કરી રહી હતી.
મંત્રશાસ્ત્રને સ્વાધ્યાય કરતાં શ્રી ધીરજલાલભાઈને એમ લાગ્યું કે આપણું આ પ્રાચીન આરાધનાને પુનરુદ્ધાર કરવા જેવો છે, એટલે તેમણે આ વિષયને એક સ્વતંત્ર ગ્રંથ રચવાનો નિર્ણય કર્યો. .
હી કારબીજની-વિદ્યાની વિધિસર આરાધના કરતા સલ મનોરથની સિદ્ધિ થાય છે, એટલે તે કલ્પતરુની. ઉપમા પામેલ છે, આથી શ્રી ધીરજલાલભાઈએ તેનું નામ.
હી કારકલપતર” રાખ્યું અને તેમાં ચોવીશ તીર્થકરે. પંચપરમેષ્ઠી તથા સર્વ તીર્થોની સ્થાપના હોઈ તેને જેના ધર્મને દિવ્ય પ્રકાશ એવું અપનામ આપ્યું.
આ ગ્રંથના પ્રારંભમાં તેમણે “વિશ્વના શ્રેષ્ઠ ધર્મ અને “સિદ્ધાંતસાર' નામનાં બે પ્રકરણે લખી જૈન ધર્મની મહત્તાને ખ્યાલ આપે છે અને ત્યાર પછીનાં ત્રણ પ્રકરણમાં મંત્રશાસ્ત્રની મૂલ ભૂમિકા સમજાવી છે. ત્યારપછી શ્રી જિનપ્રભસૂરિજી મહારાજનું ટૂંકું ચરિત્ર આપી જૈન મંત્ર દ્વારા કેવા ચમત્કાર નીપજાવી શકાય છે, એ હકીકત રજૂ કરી છે. તે પછી શ્રી જિનપ્રભસૂરિ કૃત હી કારકપ ઉપર શબ્દાર્થ તથા ભાવાર્થ સાથે સવિસ્તર વિવેચન કરી

Page #288

૨૫૭
શ્રી ધીરજલાલ શાહ હીકારને આરાધનાવિધિ પ્રકાશમાં આર્યો છે. તે પછી “શ્રી હી કારવિદ્યાસ્તવન” તથા “માયાબીજ રહસ્ય” નામની કૃતિઓ પણ ઉપરની ઢબે જ આપી છે. છેવટે ફી કાર અંગે સર્વોપરી સુંદર લેખ રજૂ કરીને ગ્રંથની પૂર્ણાહુતિ કરી છે. આરાધક આત્માઓ માટે આ ગ્રંથ આશીર્વાદરૂપ બને છે, પણ છેલ્લા દોઢ વર્ષથી તેની નકલો મળતી નથી. ૪–ભક્તામર-રહસ્ય
આ સ્તવન રસના શ્રીમાનતુંગસૂરિજીએ કરેલી છે કે જેઓ તેમના યુગના સમર્થ આચાર્ય હતા અને જેમણે પિતાની અદભુત આધ્યાત્મિક શક્તિ તથા મંત્રશક્તિ વડે જિન શાસનની પરમ પ્રભાવના કરી હતી. રાજા હર્ષવર્ધને. કે રાજા વૃદ્ધ ભેજે કે રાજા ભોજે જૈન સ્તોત્રને ચમત્કાર જોવા માટે તેમને કારાગારમાં પૂર્યા હતા અને તેમના શરીર પર લોખંડની ૪૪ શૃંખલાઓ વીંટી દીધી હતી. તે આ મહાપુરુષે ૪૪ અદ્દભુત પદ્યની રચના વડે તેડી નાખી હતી. અને મુક્તપણે કારાગારની બહાર આવી જૈન ધર્મની જયપતાકા ફરકાવી હતી.
સંસ્કૃત ભાષામાં રચાયેલું આ સ્તંત્ર જિનભક્તિનું એક અમર કાવ્ય ગણાય છે અને તે આજ સુધીમાં અનેક કવિઓ તથા વિદ્વાન વગેરેને આકર્ષતું રહ્યું છે. પરિણામે તેના પર સંખ્યાબંધ ટીકાઓ રચાઈ છે તો તેને પ્રત્યેક પદ્યના ચતુર્થ ચરણ કે પ્રથમ ચરણનું આલંબન લઈને

Page #289

૫૮
ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ
પાદપૂતિએ રચવામાં આવી છે. વળી આ સ્તાવના હંદી, ગુજરાતી તથા કન્નડ ભાષામાં અનેક પદ્યાનુવાદો થયેલા છે અને અગરેજી ભાષામાં પણ સુંદર પદ્યાનુવાદ થયેલે છે.
આ સ્તોત્ર સાથે મંત્ર–યંત્રની ઘણી સામગ્રી સકળાયેલી ” અને તેની વિશિષ્ટ આરાધના નિમિત્ત કેટલાંક વધવિધાના પણ યેાજાયેલાં છે.
શ્રીધીરજલાલભાઈ એ આ રસ્તાત્રનુ રહસ્ય પૂર્ણ પ્રકાશમાં આવે તે માટે • ભક્તામર-રહસ્ય ’ નામના એક દળદાર ગ્રંથ રચેલા છે, જે તેના સમકાલીન બધા ભક્તામરગ્રંથો કરતાં ઊંચું સ્થાન ભોગવે છે. જેણે ભક્તામર સ્તાવનું રહસ્ય જાણવું હાય, તેણે આ ગ્રંથનું નિરીક્ષણવલાકન–અવગાહન અવશ્ય કરવા જેવું છે.
આ ગ્રંથના પ્રથમ ખંડમાં તેમણે સ્નાત્રના મહેમા સમજાવ્યા છે. તેની ઉત્પત્તિ સંબંધી વિશદ ચર્ચા કરી છે અને સ્તાત્રકારના સામાન્ય પરિચય આપી સ્તોત્રના નામકરણ તથા પદ્ય પ્રમાણ અંગે પણ સારા એવા પ્રકાશ પામ્યો છે. ઉપરાંત તેના પર જેટલી વૃત્તિઓ અને પાત્રપૂર્તિ રચાઈ છે, તેને પણ ખ્યાલ આપ્યા છે.
આ ગ્રંથના ખીજા ખંડમાં સ્તાત્રના દરેક પદ્ય પર પૉંચાંગ વિવરણ કર્યુ છે, ત્રીજા ખંડમાં તેની મહિમાદક બધી કથા સંસ્કરણ સાથે રજૂ કરી છે, ચેાથા બડમાં તેની આરાધના–નિમિત્તે કેટલાંક વિધિ-વિધાના આપ્યું. છે અને પાંચમા ખડમાં કાવ્યસમીક્ષા વગેરે આપી શ્રધનુ ગૌરવ

Page #290

શ્રી ધીરજલાલ બ્રાહ
૨૫૯ વધાર્યું છે. વિશેષમાં આ સ્તંત્ર અંગે જે ૪૮ ત્રિો પ્રચલિત હતા, તે ઘણું સંશોધન માગતા હોઈ તેનું સંશોધન કરવામાં આવ્યું હતું અને એ રીતે પરિશુદ્ધ થયેલા યંત્રના નવાં જ ચિત્ર નિર્માણ કરી તેના બ્લોક બનાવી તે ગ્રંથના છેડે આપવામાં આવ્યા હતા.
આ ગ્રંથ રચનાના પાછળ તેમણે અસાધારણ પરિશ્રમ કર્યો હતો, જે સફળ થયો હતો. લોકોએ તેને અંતરના ઉમળકાથી વધાવી લીધો હતો.
વિશેષ નોંધપાત્ર બીના તે એ હતી કે તેમણે આ ગ્રંથના પ્રકાશન–નિમિત્તે મુંબઈ-ધોબી તલાવ નજીક ક્રોસ મેદાનમાં “શ્રી માનતુંગસૂરિ સારસ્વત રંગભવન ”ની ખાસ રચના કરી હતી અને તેમાં ચાર દિવસ સુધી અનેરો ઉત્સવ ઉજવ્યો હતો. પ્રથમ દિવસે ગ્રંથપ્રકાશન, આઠ વિદ્વાનનું બહુમાન તથા “બંધન તૂટયાં” નામના ત્રઅંકી નાટયને પ્રગ; બીજા દિવસે કવિસંમેલન, ત્રીજા દિવસે ભારતની ૧૩ ભાષાઓનાં ગીત અને ચોથા દિવસે વિવિધ નૃત્યની રજૂઆત કરવામાં આવી હતી. આ ભવ્ય કાર્યકમને લીધે શ્રીમાનતુંગસૂરિનું નામ ભારતના એક મહાપુરુષ તરીકે ગાજતું થયું હતું અને ભક્તામર સ્તોત્રને મહિમા વિસ્તાર પામ્યો હતો. ૫. શ્રીત્રષિમંડલ-આરાધના
જૈનધર્મમાં “નવસ્મરણ” ઉપરાંત કેટલાંક તેત્ર નિત્યપાઠને યોગ્ય મનાયેલાં છે. તેમાં “શ્રી ઋષિમંડલ–

Page #291

૨૬૦
ભારતની એક વિરલ વિભૂ સ્તોત્રની મુખ્યતા છે. આજે હજારો જૈન ભાઈ-બહેને તેની ગણના ખૂબ શ્રદ્ધાપૂર્વક કરે છે. આ સ્તંત્રના અર્થ ભાવ–રહસ્યનું પ્રકાશન કરવા માટે તથા તેને શાસ્ત્રી સમુચિત વિધિ દર્શાવવા માટે શ્રી ધીરજલાલભાઈએ. ઘણ પરિશ્રમપૂર્વક “શ્રી ઋષિ મંડલ–આસંધના.” નામને મનનીય ગ્રંથ નિર્માણ કરેલ છે. તેની સંકલના ની જણાવેલાં ૨૩ પ્રકરણો દ્વારા થયેલી છે ?
(૧) અગ્રવચન (૨) ઋષિમંડલસ્તંત્ર અંગે કેટલીક વિચારણા (૩) પ્રત્યક્ષ પ્રભાવ (૪) આરાધનાનાં મૌલિક તો (૫) પ્રાથમિક માર્ગદર્શન (૬) શ્રી ષષ્ણાતોત્ર (મૂલ પાઠ)
(મેટું) (૮) અહમંત્ર અને તેનો મહિમા (૯) આઠ આરાધ્યપદોને નમસ્કાર (૧૦) ન્યાસ તથા અંગરક્ષા (૧૧) મૂલમંત્રાદિ (૧૨) પાર્થિવી ધારણા અંગે અભુત પ્રક્રિયા (૧૩) અહંક્રબિંબનું ધ્યાન (૧૪) હી કારબીજમાં ચોવીશ તીર્થકરોની સ્થાપન (૧૫) વિવિધ ભયમાંથી રક્ષા (૧૬) મહાદેવીઓને પ્રાર્થના .

Page #292

શ્રી ધીરજલાલ શાહ
૨૬૧ (૧૭) સ્તોત્ર–માહાત્મય અને ફલશ્રુતિ (૧૮) ઋષિમંડલનો મહિમા (૧૯) તેત્ર સંબંધી વિશેષ (૨૦) આરાધનાવિધિ (૨૧) ધ્યાનની કમિક ભૂમિકાઓ (૨૨) જીવનચર્યા અંગે કિંચિત (૨૩) દિવ્યજીવનને સાક્ષાત્કાર
આ પ્રકરણસૂચીનું નિરીક્ષણ કરતાં આપણને પહેલી જ નજરે એટલું તે સમજાઈ જ જાય છે કે આ ગ્રંથને તેની આગવી વિશેષતા છે અને તેમાં આરાધનાવિષયક ઘણી ઉપયોગી માહિતીને સંગ્રહ થયેલ છે.
આ ગ્રંથનાં પ્રથમ પાંચ પ્રકરણમાં અભ્યાસ પૂર્ણ વિવેચના વડે મૂલવિષયની ભૂમિકા સ્પષ્ટ કરવામાં આવી છે અને પછીનાં પ્રકરણોમાં સ્તોત્રનિર્દિષ્ટ વિષયનું અર્થ– ભાવ-રહસ્ય સાથે સર્ફટ દર્શન કરાવવામાં આવ્યું છે. આજ સુધીમાં શ્રી ઋષિમંડલૌંત્ર અંગે બે-ત્રણ ગ્રંથો બહાર પડેલા છે, તેમાં આ ગ્રંથનું સ્થાન મૂર્ધન્ય છે.
આ ગ્રંથનું બીજું મહત્ત્વ એ છે કે તેમાં શ્રી ભદ્રગુપ્તાચાર્યવિરચિત “અનુભવસિદ્ધદ્રાવિંશિકા ? મૂલલોક, અર્થ અને વિવેચન સહિત અપાયેલી છે, જે મંત્રના આરાધકો માટે અતિ ઉપયોગી છે. તેમાં યંત્રના જે ચિત્ર અપાયાં છે, તે ગ્રંથ ગૌરવમાં વધારો કરનારાં છે.
હાલ આ ગ્રંથની બીજી આવૃત્તિ ચાલે છે.

Page #293

२६२
ભારતની એક વિલ વિભૂતિ દ-શ્રીપા–પદ્માવતી આરાધના
જૈન ધર્મમાં મુખ્ય આરાધના ચાવીશ જિન, અહંતુ કે તીર્થકરોની છે. તેમાં પ્રથમ તીર્થકર શ્રી ઋષભદેવની, સોળમા તીર્થંકર શ્રી શાન્તિનાથની. બાવીસમા તીર્થકર છ નેમિનાથ કે અરિષ્ટનેમિની, ત્રેવીશમા તીર્થંકર શ્રી પાર્શ્વનાથની અને ચોવીશમાં તીર્થકર શ્રી મહાવીર સ્વામીની આરાધના વિશેષ પ્રમાણમાં થાય છે. આ પાંચમા પણ ત્રેવીશમાં તીર્થકર પુરુષાદાનીય શ્રી પાર્શ્વનાથ પ્રત્યે. આરાધંકાનું વલણ વિશેષ રહે છે. ભારતવર્ષમાં જેટલા તીર્થો અને મંદિર શ્રી પાર્શ્વનાથનાં છે, તેટલાં તીર્થો અને મંદિરે અન્ય કોઈ તીર્થકરનાં નથી.
શ્રી પાર્શ્વનાથની આરાધના શીઘ્ર ફલદાયી થાય છે, એવું એક મંતવ્ય જૈન જનતાના માનસમાં દઢ થયેલું છે તેનું આ પરિણામ છે.
જૈનધર્મમાં તીર્થકરોની આરાધના ઉપરાંત શાસનદેવ અને શાસનદેવીઓની આરાધના પણ પ્રચલિત છે. એ રીતે શ્રી પાર્શ્વનાથ ભગવાનની શાસનદેવી શ્રી પદ્માવતીની આરાધના પ્રચાર પામેલી છે. સામાન્ય માન્યતા એવી છે કે અન્ય સર્વ તીર્થકરો કરતાં શ્રી પાર્શ્વનાથ ભગવાનના. શાસનદેવ અને શાસનદેવી વધારે જાગતાં છે, એટલે તેમની. આરાધનાથી ઈષ્ટફલની પ્રાપ્તિ અવશ્ય થાય છે અને તે ઘણા ટૂંક સમયમાં થાય છે. આ સંયોગોમાં જૈન જનતા.

Page #294

શ્રી ધીરજલાલ શાહુ
૨૬૩
શ્રી પાર્શ્વનાથ અને શ્રી પદ્માવતીની આરાધના સબંધી વિશેષ જાણકારી મેળવવા ઇચ્છે, એ સ્વાભાવિક છે.
શ્રીધીરજલાલભાઈ પાતે વર્ષોથી શ્રીપાર્શ્વનાથ ભગવાન અને શ્રીપદ્માવતી દેવીની આરાધના કરી રહેલા છે અને તેના અનેકવિધ ચમત્કારો નિહાળી ચૂકેલા છે. તેમની ભાવના એવી છે કે શ્રી પાર્શ્વપદ્માવતી આરાધનાના વિશેષ પ્રચાર થાય, તા લેાકા પેાતાનુ અભીષ્ટ ત્વરિત સિદ્ધ કરી શકે અને એ રીતે પેાતાની પ્રગતિનાં દ્વારા ખુલ્લાં કરી શકે, એટલે તેમણે ૮ શ્રી પાર્શ્વ-પદ્માવતી આરાધના । નામના મનનીય ગ્રંથની રચના કરેલી છે અને તેમાં શ્રી પાર્શ્વનાથ ભગવાન તથા શ્રીપદ્માવતી દેવી અંગે જાણવા જેવી અનેક હકીકતા કરી તેમની આરાધના કરવાના રજૂ વિધિ દર્શાવેલા છે.
આ ગ્રંથની વિશેષતા એ છે કે તેમાં (૧) શ્રી પાર્શ્વનાથસ્તેાત્ર (૧૦૮ ‘નામગર્ભ), (૨) મહા પ્રાભાવિક ઉવસ બહર” સ્તોત્ર, (૩) મંત્ર→મય મહા પ્રાભાવિક પદ્માવતી સ્તોત્ર, (૪) અષ્ટોત્તરશતનામગર્ભ શ્રીપદ્માવતી સ્નાત્ર અને (૫) શ્રીપદ્માવતી સહસ્રનામ-રતાત્ર એ રીતે પાંચ સ્તાત્રો તેના અર્થ સહિત અપાયેલાં છે અને શ્રી પાર્શ્વનાથ ભગવાન તથા શ્રીપદ્માવતીદેવીને લગતા સિદ્ધ મંત્ર-યંત્રાની રજૂઆત પણ થયેલી છે. વળી તેમાં શ્રી પાર્શ્વ-પદ્માવતી પૂજન'ને પણ પૂરા વિધિ અપાયેલા છે, જેના આધારે કાઈ પણ ક્રિયાકાર આ પૂજન કરાવી શકે છે.

Page #295

ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ
શ્રી ધીરજલાલભાઇ પાતે શ્રીપાર્શ્વપદ્માવતીપૂજનઅને તેને લગતાં અનુષ્ઠાના કરવામાં નિષ્ણાત હોઈ આ બધી સામગ્રી અનુભૂત છે અને એ રીતે ઘણી મૂલ્યવાન છે.
આ લાકપ્રિય ગ્રંથની હાલ ત્રીજી આવૃત્તિ ચાલે છે. ૭-સિદ્ધિદાયક સિદ્ધચક્ર
શ્રી ધીરજલાલભાઈની અભ્યાસપૂર્ણ અનેાખી કૃતિઆમાં આ ગ્રંથના સમાવેશ થાય છે. તેમણે અનેક માન્ય ગ્રંથાના આધાર લઈને ઘણા પરિશ્રમપૂર્વક આ ગ્રંથની રચના કરેલી છે. તેમાં શ્રી સિદ્ધચક્રને લગતી અનેકવિધ માહિતી આપવામાં આવી છે, તેના દરેક અંગના વિસ્તૃત પરિચય આપવામાં આવ્યા છે અને પ્રાસંગિક જૈન શ્રમણેાની પ્રાચીન ચેાગપદ્ધતિ, મંત્રસાધના, યંત્રસાધના તથા લબ્ધિ વગેરે પર પણ ઘણા પ્રકાશ પાડવામાં આવ્યા છે. તે સાથે સિદ્ધચક્રના પ્રચલિત પૂજનવિધિ પૂરેપૂરું આપી આ ગ્રંથની ઉપયેાગિતામાં ઘણા વધારો કરેલા છે. શ્રી સિદ્ધચક્ર અંગે હજી સુધી આટલા માહિતીપૂર્ણ અન્ય કાઈ ગ્રંથ પ્રકટ થયેલે નથી.
૨૬૪
આ ગ્રંથમાં નવપદ્રેજી અને અહ મંત્રના વિશદ વન ઉપરાંત સેાળ વિદ્યાદેવી, જયાદિ આઠ દેવીઓ, ચાવીશ યક્ષ, ચાવીશ યક્ષિણીઆ, નવ ગ્રહા વગેરેના જે પરિચય અપાયા છે, તે ઘણા મહત્ત્વના છે. જૈન વર્મમાં જે તંત્રવાદ પ્રચાર પામ્યા છે, તેને સમજવા માટે આ ગ્રંથ સબલ સાધન પૂરું પાડે છે.

Page #296

શ્રી ધીરજલાલ શાહ
૨૬૫ ૮-સામાયિક વિજ્ઞાન
સામાયિક સંબંધી વિશિષ્ટ, વિશદ તથા વિસ્તૃત જ્ઞાન આપનારો જે ગ્રંથ તે “સામાયિક વિજ્ઞાન. તેની રચના શ્રી ધીરજલાલભાઈએ એટલા માટે કરી છે કે લોકો સામાયિકને સાચા અર્થ સમજે, તેના વાસ્તવિક મહિમાથી પરિચિત થાય અને તેનું અનુષ્ઠાન શુદ્ધિ-વિધિપૂર્વક કરી શકે.
આજે ઘણી ધાર્મિક ક્રિયાઓમાં “સાપ ગયા અને લીટા રહ્યા' જેવી સ્થિતિ પ્રવર્તે છે. સામાયિકની કિયા તેમાં અપવાદરૂપ નથી. આ ક્રિયામાં શું કરાય? અને શું ન કરાય? તેને વિવેક પણ ઘણએ ગુમાવી દીધું છે. અને આ ક્રિયા સમત્વચાગની સિદ્ધિનું એક સુંદર સાધન છે, એને ખ્યાલ બહુ ઘેડાને રહ્યો છે. તેથી શ્રી ધીરજલાલભાઈએ આ ગ્રંથમાં સમત્વ અંગે–સમત્વ ગ અંગે વિસ્તૃત મીમાંસા કરી છે અને તેને સાધનાક્રમ પણ દર્શાવેલો છે. બાર ભાવના અને ચતુર્વિધ ધ્યાનનું સ્વરૂપ સમજવા માટે પણ આ ગ્રંથ ઘણે ઉપગી છે. તેનું પ્રકાશન સને ૧૯૭૭ માં થયેલું છે, એટલે કે તે શ્રી ધીરજલાલભાઈને છેલ્લા ગ્રંથમાંનું એક છે. –અહમંત્રપાસના યાને સલ-અનેરથ-સિદ્ધિ એ જૈન ધર્મમાં નમસ્કાર મહામંત્ર પછીનું સ્થાન અહ. મંત્રને પ્રાપ્ત થયેલું છે. આમ છતાં તેની ઉપાસનાને સળંગ
ખ્યાલ આપતો એક પણ ગ્રંથ આજે વિદ્યમાન નથી. ધાર્મિક ગ્રંથમાં તે અંગે જે વિધિ-વિધાને દર્શાવેલાં છે, તે છૂટા

Page #297

ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ છવાયાં હોઈ આરાધકવર્ગની આવશ્યક્તા પૂરી પાડી શકે એમ નથી. શ્રી ધીરજલાલભાઈ અહમંત્રના ઉપાસક છે અને તેની અચિંત્ય શક્તિમાં શ્રદ્ધાન્વિત છે. અહમંત્રના રોજના બે-ત્રણ હજાર જપ તે તેમને માટે સામાન્ય થઈ પડ્યા છે. તેમણે અહમંત્રને મહિમા પ્રચારવાના ઉદ્દેશ્યથી તથા મુમુક્ષુજનેને તે સંબંધી યોગ્ય માર્ગદર્શન આપવાના હેતુથી ગત વર્ષે જ “અહમંત્રપાસના યાને સકલમને રથ-સિદ્ધિ” નામને મનનીય ગ્રંથ તૈયાર કરીને. પ્રસિદ્ધ કરેલ છે. તેમાં તેમણે જૈન મંત્રવાદનાં તમામ અંગેની વિશદ વિચારણા કરેલી છે અને તે અંગે પોતાનાં છેવટનાં મંતવ્ય પણ જણાવેલાં છે.
અહમંત્રની યથાર્થ ઉપાસના વડે સકલ મને રથની. સિદ્ધિ થાય છે, તેથી આ ગ્રંથને “સકલ મનોરથ સિદ્ધિ એવું અપનામ અપાયેલું છે. આ ગ્રંથ પુનઃ પુના વાંચવા-વિચારવા જેવો છે.

Page #298

( ૨૨ ]
મંત્ર અને યોગ
શ્રી ધીરજલાલભાઈ એ ભવ્ય ભાવનાથી પ્રેરાઈને, ઉચ્ચ . આદર્શ સમુખ રાખીને, લોકહિતની બુદ્ધિથી જે વિશાલ . સાહિત્યનું સર્જન કર્યું, તેની પ્રશંસા કરવા માટે મારી પાસે પૂરતા શબ્દો નથી. તેમના આ સાહિત્યસર્જન હજારો-લાખો હૈયાને અંધકાર ઉલેચી તેમાં અધ્યાત્મની અનેરી આભા પ્રકટાવી, એ તેમની સહુથી મોટી સફળતા છે. કઠિનમાં કઠિન વિષયને પણ પોતાની અદભુત વિવેચન શકિતથી સરલ–સરલતમ બનાવી દેવા અને તેમાં ઉક્તિઓ, દષ્ટાંત. તથા સ્વાનુભવની સામગ્રી ઉમેરીને રસમય બનાવવા, એ એમની આગવી વિશેષતા છે. વાણી પર તેમનું પ્રભુત્વ અનેરું છે. તેના ધારાબદ્ધ પ્રવાહમાં યથાર્થ ઉપમા, અર્થગૌરવ . અને પદલાલિત્ય સહેજે આની જાય છે.
| મંત્ર અને યોગના વિષયો એવા છે કે તેમાં જે તે . મનુષ્યની કલમ ચાલી શકતી નથી. જેણે આ વિષયેનું સારી .

Page #299

૨૬૮
ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ રીતે અધ્યયન કર્યું હોય તથા અનુભવ પણ લીધો હોય, તે જ આ વિષયમાં પોતાની કલમ ચલાવી શકે છે. શ્રી ધીરજલાલભાઈ એ આ બંને વિયેનું સારી રીતે અધ્યયન કર્યું હતું અને તેને અનુભવ પણ લીધો હતો, તેથી તેઓ આ વિષયમાં પોતાની કલમ સફલતાપૂર્વક ચલાવી શક્યા. મંત્રશાસ્ત્ર કે મંત્રવિદ્યા પર પ્રમાણભૂત સાહિત્ય લખનાર ભારતના. ગણ્યાગાંઠ્યા વિદ્વાનમાં તેમનું નામ ચમકી રહ્યું છે.'
છાત્રાવસ્થા તથા શિક્ષક જીવન દરમિયાન તેમણે મંત્ર અને યોગસંબંધી કેટલુંક સાહિત્ય વાંચેલું, પણ તે પ્રાથમિક કોટિનું ગણાય. તેમનું આ વિષયનું ખરું અધ્યયન તે સને ૧૯૪૦ થી અને ૧૯૪૭ ના સમય દરમિયાન થયું કે જેને આ ગ્રંથમાં “કપરા કાલ'ની સંજ્ઞા અપાઈ છે. આ કાલ આર્થિક દૃષ્ટિએ કપરું હતું, પણ તેણે શ્રી ધીરજલાલ
ભાઈને મંત્ર અને યોગવિદ્યા સંબંધી ઊંડું અધ્યયન કરવાની - અનુકૂલતા કરી આપી, એટલે તે સપો પણ ખરો જ ને! દરેક વસ્તુને બે બાજુ હોય છે, તેમ આમાં પણ સમજવું.
ત્યાર પછી ગાનુયેગ તેમને શ્રી પ્રતિક્રમણુસૂત્ર પર પ્રબોધટકાની રચના કરવાને પ્રસંગ આવ્યો. તેમાં કેટલાંક સૂત્રો એવાં હતાં કે જેને મંત્ર અને યોગવિદ્યાનાં - વિશેષ અધ્યયન વિના ન્યાય આપી શકાય જ નહિ, તેથી
તેમણે આ બે વિષયનું અધ્યયન વધાર્યું. તે માટે જોઈતા - ગ્રંથે ત્યાં ઉપલબ્ધ હતા કે થોડા સમયમાં ઉપલબ્ધ થઈ

Page #300

શ્રી ધીરજલાલ શાહ
૨૬૯શકે તેમ હતા. વળી આ ટકાના લેખન દરમિયાન તેમને જે પ્રવાસ કરવાના પ્રસંગે આવ્યા, તેમાં મંત્ર અને યેગના જાણકાર કેટલાક મહાનુભાવોને મળવાની તથા તેમની સાથે વિચારવિનિમય કરવાની તક સાંપડી, એટલે તેમના આ વિષયેના જ્ઞાનને ઓપ ચડ્યો. તેમાં વિશેષ ઝમક તેમની પોતાની સાધનાથી આવી. ૧-મંત્રવિજ્ઞાન
ઘણા અધ્યયન અને અનુભવ પછી શ્રી ધીરજલાલ- - ભાઈને લાગ્યું કે મંત્રવિદ્યા સત્ય છે અને તે ભારતની મેલેરી મૂડી છે, પણ તે અનેક પ્રકારના વહેમમાં અટવાઈ ગઈ છે અને આધુનિક જડવાદના જેરે અવગણનાપાત્ર બની ચૂકી છે, એટલે તેમણે કલમ ઉપાડી, તેમાંથી ૩૫ પ્રકરણ ટપકયાં અને તેના સંકલન વડે મંત્રવિજ્ઞાન” નામને એક મનનીય ગ્રંથ અસ્તિત્વમાં આવ્યો.
આ ગ્રંથમાં તેમણે પુષ્ટ પ્રમાણે વડે એ વસ્તુ સિદ્ધ કરી આપી કે મંત્રો પાસના એ કઈ ભેજાબાજને તુક્કો નથી, મંત્રારાધના એ ટાઢા પહોરની ગપ નથી, અથવા મંત્રસાધના એ અજ્ઞાન અને વહેમમાંથી ઉત્પન થયેલી એક ' પ્રકારની ઘેલછા નથી, પરંતુ મહાપુરુષે દ્વારા નિર્માયેલું ' પ્રતિષ્ઠિત થયેલું એક સુંદર સાધન છે કે જે આપત્તિઓના . નિવારણમાં સહાયભૂત થાય છે, સુખની સંપ્રાપ્તિમાં અનેરો ભાગ ભજવે છે અને ઈષ્ટદેવ કે પરમતત્ત્વને સાક્ષાત્કાર કરવાને માર્ગ મેકળે કરી આપે છે.

Page #301

૨૭૦
ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ આ ગ્રંથમાં તેમણે વૈદિક, તાંત્રિક, પૌરાણિક, જૈન તથા બૌદ્ધ સાહિત્યને ઉપયોગ કર્યો છે તથા મંત્રવિદ્યાના વિશેષજ્ઞ વિદ્વાનોના અભિપ્રાયો પણ ટાંક્યા છે. વળી તેમાં
યુક્તિઓ અને અનુભવના પ્રસંગેની રજૂઆત કરવામાં 'કોઈ કસર રાખી નથી, એટલે આ ગ્રંથ સુવાચ્ય બન્યો છે : અને ભારે કાદરને પ્રાપ્ત થયા છે. આજે તેની ત્રીજી . : આવૃત્તિ ચાલી રહી છે. .
અહીં એ પણ જણાવી દઉં કે મંત્ર સંબંધી–મંત્ર - સાધના સંબંધી જે માહિતી મેળવવા અનેક ગ્રંથો ઉથલાવવા પડે છે, તે આમાં સરલતાથી મળી જાય છે અને તે જ એની સાચી મહત્તા છે. ર–મંત્રચિંતામણિ
મંત્રવિજ્ઞાનના યશસ્વી પ્રકાશન પછી શ્રી ધીરજલાલભાઈને જે પત્રો પ્રાપ્ત થયા, તેના પરથી તેમને એમ લાગ્યું કે હજીયે આપણા સમાજને એક મોટો વર્ગ મંત્રવિદ્યા અંગે પ્રમાણભૂત માહિતી માગે છે અને તેની ઉપાસનામાં - તથા તેના પ્રયોગોમાં પણ રસ ધરાવે છે, તેથી આ પ્રકારનું વિશેષ સાહિત્ય બહાર પાડવું જોઈએ, એટલે તેમણે મંત્રચિંતામણિ નામને બીજે ગ્રંથ નિર્માણ કર્યો.
તેના પ્રથમ ખંડમાં તેમણે બાર પ્રકરણે દ્વારા ઉષ્કાર - અને તેની ઉપાસનાનો સવિસ્તર વિધિ બતાવ્યું. કેટલાક - એમ માને છે કે ગૃહસ્થોને ૩ષ્કારની ઉપાસના કરવાને

Page #302

ર૭ર
ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ. ભાઈએ એક મોટી સેવા બજાવી છે અને મંત્ર બાબત નિખાલસ, સરળ, સ્પષ્ટ અને સચોટ માર્ગદર્શન આપ્યું છે. આની પૂર્વે મંત્રવિજ્ઞાન” “નમસ્કારમંત્રસિદ્ધિ” આદિ ગ્રોથી આરંભેલી આ લેખનયાત્રા “મંગ ચિંતામણિમાં વધુ પરિપક્વ, વધુ પુષ્ટ અને વધુ પીઢ બની છે. આ સુંદર ગ્રંથ લખવા બદલ તેમને હાર્દિક અભિનંદન આપતાં હું આનંદ અનુભવું છું.
હાલ આ ગ્રન્થની બીજી આવૃત્તિ ચાલે છે, ૩-મંત્રદિવાકર
મંત્રવિજ્ઞાન અને મંત્રચિંતામણિના નિર્માણ પછી ધીરજલાલભાઈને મંત્ર સંબંધી એક વિશેષ ગ્રન્થ રચવાની જરૂર જણાતાં તેમણે “મંત્રદિવાકર નામના ત્રીજા મનનીય ગ્રન્થની રચના કરી. આ ગ્રી તો પહેલા બે ગ્રથો કરતાં પણ વિશેષ વખણયે અને સારા સારા સાધકેએ પણ તેને પ્રાપ્ત કરવા માટે હરિફાઈ કરી. તેની પ્રથમ આવૃત્તિ ઝડપથી પૂરી થઈ ગઈ અને ત્યાર પછી. ચાર વર્ષે પ્રકટ થયેલી તેની બીજી આવૃત્તિ માટે પણ લકોએ એવી જ ચાહના બતાવી. પરિણામે એ ગ્રન્થ આજે અપ્રાપ્ય બન્યા છે અને ત્રીજી આવૃત્તિની રાહ જોઈ રહ્યો છે.
- આ ગ્રંથનું વાસ્તવિક મહત્ત્વ પાઠકોના ખ્યાલમાં આવે તે માટે તેની પ્રકરણ સૂચિ અહીં રજૂ કરું છું.

Page #303

શ્રી ધીરજલાલ શાહ પહેલે ખંડ-સાધનાપ્રબોધ
૧. મંગલ પ્રસ્થાન ૨ મંત્રને અલૌકિક પ્રભાવ ૩ મંગ અને મંત્રવિદ્યા જ દેહાદિ અંગે વિશિષ્ટ જ્ઞાન ૫ બીજમંત્રના અર્થો અને ક્રિયાસંકેત ૬ મંત્રસાધનાપદ્ધતિ ૭ ભૌતિક શુદ્ધિકરણ ૮ માનસિક શુદ્ધિકરણ ૯ દિવ્યતા સંપાદન કરવાની ખાસ કલા ૧૦ મુદ્રાઓનું મહત્વ ૧૧ દેવતાઓ અંગે કિંચિત્ ૧૨ પૂજન-અર્ચન સંબંધી વિશેષ
બીજો ખંડ-પ્રગવિવરણ
(૧૩) આધ્યાત્મિક વિકાસને અનેરો મંત્ર (૧૪) શાંતિદાયક સિદ્ધ પ્રયોગ (૧૫) નિત્ય નીરોગી રહેવાનું સાધન (૧૬) રેગનિવારક મંત્રપ્રયોગો (૧૭) ભયનિવારક મંત્રપ્રયોગો

Page #304

ર૭૪
ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ (૧૮) ધનપ્રાપ્તિને લગતા મંત્રપ્રયોગો (૧૯) સંતાનપ્રાપ્તિને લગતા મંત્રપ્રાગે (૨૦) બુદ્ધિ-સ્મૃતિ વધારનારું અદ્દભુત સ્તોત્ર (૨૧) આકર્ષણ તંત્ર (૨૨) સંમેહન તંત્ર (૨૩) વશીકરણ તંત્ર (૨૪) કર્ણપિશાચિન તંત્ર (૨૫) પશુ-પક્ષીઓની બલીનું જ્ઞાન
(૨૬) ગાડ તંત્ર ત્રીજો ખંડ-મંત્ર-યંત્ર-કપસંગ્રહ
(૨૭) દેવ-દેવતાના મૂલ મંત્રો (૨૮) ભૂત-પ્રેતાદિને લગતા મંત્રો (૨૯) ઉપયોગી મંત્રસંગ્રહ
આમાં ૫૦ મત્રો અપાયા છે. (૩૦) કેટલાક અદભુત યંત્રો (૩૧) ત્રણ વનસ્પતિ કપિ (૩૨) દક્ષિણાવર્ત શંખના કલ્પ (૩૩) એકાક્ષી નાળિયેરને કલ્પ
આ ત્રણ ખંડો ઉપરાંત તેમાં પરિશિષ્ટ પણ અપાયેલ છે, જેમાં “તંત્ર સાહિત્ય-એક વિહંગાવલોકન” નામને

Page #305

ીિ ધીરજલાલ શાહ
૨૭૫ સારો લેખ આપવામાં આવ્યા છે અને સૂર્યાષ્ટક પણ રજૂ થયેલ છે. ક, જપ-ધ્યાન-રહસ્ય
મંત્રોપાસનાની પૂર્ણતા પૂજન, સ્તોત્રપાઠ, જપ, ધ્યાન અને લય એ પાંચ અંગો વડે થાય છે. તેમાં જપ અને ધ્યાન અંગે પ્રમાણભૂત વિપુલ માહિતી આપવા માટે શ્રી ધીરજલાલભાઈએ “જપ-ધ્યાન-રહસ્ય? નામને એક ખાસ ગ્રંથ રચેલો છે. .
તેમણે આ ગ્રન્થના પ્રકાશન પૂર્વે જપ અને ધ્યાન સંબંધી કેટલાંક વ્યાખ્યાને આપેલાં હતાં, ખાસ વર્ગો પણ ચલાવ્યા હતા અને આરાધના શિક્ષણસત્ર જી ઘણા જિજ્ઞાસુઓની આ વિષયસંબંધી ખાસ જિજ્ઞાસા સંતોષી હતી. એટલે આ ગ્રન્થમાં તેમના જપ અને ધ્યાન સંબંધી અનુભવનું સચોટ પ્રતિબિમ્બ પડેલું છે.
: આ ગ્રંથને પ્રથમ ભાગ “જપ-રહસ્ય” નામને છે. તેમાં તેમણે જપનું રહસ્ય તથા સ્વરૂપ પ્રકાશવા માટે પિતાની આગવી શૈલિએ ૩૭ પ્રકરણ લખ્યાં છે, જે કોઈને પણ પ્રભાવિત કરે એવાં છે. તેનાં છેલ્લાં પ્રકરણમાં ૧૫૬ જેટલા મંત્રોને સંગ્રહ રજૂ થતાં ગ્રંથગૌરવમાં ઘણો વધારો એલે છે.
- આ ગ્રન્થને બીજો ભાગ ધ્યાન–રહસ્ય” નામને છે. તેમાં તેમણે ધ્યાન મહિમા, ધ્યાનના હેતુઓ, તેના

Page #306

૨૭૬
ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ પ્રાથમિક પ્રયોગ તથા ધ્યાનાભ્યાસ વગેરે સમજાવવા માટે ૭ મહત્વપૂર્ણ પ્રકરણો લખેલાં છે.
આ ગ્રન્થ પણ લેકપ્રિય બનેલું છે અને હાલ તેની બીજી આવૃત્તિ ચાલે છે. ૫. આત્મદર્શનની અમેઘ વિદ્યા
યેગનું મુખ્ય લક્ષી આત્મદર્શન છે, તેની પ્રાપ્તિ માટે જ સમસ્ત યોગવિદ્યાનું પ્રવર્તન છે. આમ છતાં આજે તેને લક્ષ્ય અને સ્વરૂપ અંગે ભળતી જ વાત થાય છે. કેટલાકે તેને શરીરસુધારણાને અખાડે બનાવી દીધે છે, તે કેટલાકે તેને ચમત્કારનું ધામ બનાવી દીધું છે. આ સંગમાં લોકોને યોગવિદ્યા અંગે સત્યપ્રમાણભૂત માહિતી આપવાની જરૂર ઊભી થઈ છે. શ્રી ધીરજલાલભાઈએ આત્મદર્શનની અમેઘ વિદ્યા નામને ગ્રન્થ રચીને એ દિશામાં પહેલ કરી છે.
તેમણે આ ગ્રન્થમાં ગની પ્રાચીન પદ્ધતિ કેવી હતી, તેના પર સુંદર પ્રકાશ પાડ્યો છે તથા યોગ એ સર્વ ધર્મ સાર છે, અધ્યાત્મવાદને નીચેડ છે તથા જીવનનું વિજ્ઞાન છે, એ વતુ પુષ્ટ પ્રમાણે વડે સિદ્ધ કરી આપી છે. વળી યોગસાધકમાં કેવા ગુણો જોઈએ, તે પણ તેમણે વિસ્તારથી સમજાવ્યું છે અને યોગના મુખ્ય પ્રકારો-
મંગ, હઠયેગ, લયયોગ અને રાજયોગને વિસ્તૃત વિશદ પરિચય આપે છે. તે પછી તેમણે

Page #307

શ્રી ધીરજલાલ શાહ
ર૭૭ રોગનાં આઠ, અંગે સંબંધી અનુભવપૂર્ણ વિવેચન કર્યું છે અને ગજન્ય સિદ્ધિઓ અંગે પણ ઘણી અગત્યની માહિતી રજૂ કરેલ છે.
વાસ્તવમાં આ ગ્રંથ અષ્ટાંગ યોગસાધનાને છે, પણ તે સમસ્ત યોગવિદ્યાને આવરી લે છે અને એ રીતે ગસાહિત્યનું એક મહત્વપૂર્ણ પ્રકાશન બને છે. - શ્રી ધીરજલાલભાઈએ વેગસંબંધી વિશેષ ગ્રંથ લખ્યા નથી, પણ તેમની આરાધના અને મંત્રવિષયક સાહિત્યમાં અનેક સ્થળે ગસંબંધી મહત્ત્વપૂર્ણ વિવેચનાએ કરેલી છે.

Page #308

[ ર૩] નૌતમ નાટયસંપદા
શ્રી ધીરજલાલભાઈએ આપણને કથાઓ, ચરિત્રો, નિબંધ અને કાવ્યો આપ્યાં છે, તેમ નિર્મલ ભાવથી નીતરતી નૌતમ નાટયસંપદા પણ આપેલી છે; પરંતુ તે પુસ્તકાકારે લોકેાના હાથમાં પહોંચી નથી, તેથી ઘણાખરા તેનાથી અજાણ છે. હવે જ્યારે તેમના સાહિત્યસર્જનને. પૂર્ણ પરિચય આપવાને પ્રસંગે ઉપસ્થિત થયેલ છે, ત્યારે તેમની આ નૌતમ નાટયસંપદાથી પાઠકોને પરિચિત કરું, તો તે એગ્ય જ લેખાશે.
કથા, ચરિત્ર અને નિબંધોમાં ગદ્યને રસ હોય છે, કાવ્યોમાં પદ્યને રસ હોય છે, ત્યારે નાટયમાં–નાટકમાં ગદ્ય અને પદ્ય બંનેને રસ હોય છે. તેમાં ગદ્યને રસ સંવાદો દ્વારા વ્યકત થાય છે અને પદ્યને રસ કાવ્યું કે ગીતે દ્વારા વ્યક્ત થાય છે; એટલે જે લેખક અને કવિ ઉભય હોય, તે જ સુંદર નાટકની રચના કરી શકે છે. શ્રી ધીરજ

Page #309

શ્રી ધીરજલાલ શાહ
ર૭૯ લાલભાઈ લેખક અને કવિ ઉભય હોવાથી તેઓ આજ સુધીમાં ૧૧ જેટલાં નાટકની રચના કરી શકયા છે.
તત્ત્વજ્ઞાનના તરંગથી તરબોળ બનેલો અથવા અરાધનારૂપી અમૃતને આસ્વાદ લઈ રહેલે મનુષ્ય નાટકની રચના શી રીતે કરી શકે?” એવો પ્રશ્ન અહીં પૂછાવા. સંભવ છે. તેને ઉત્તર એ છે કે “શ્રી ધીરજલાલભાઈ આ બંને સ્થિતિમાં હોવા છતાં તેમને કેટલીક વાર નાટકો રચવાની અંતઃ પ્રેરણા થાય છે, અને ત્યારે તેઓ નાટ્યરચનામાં મશગુલ બની જાય છે. પછી તે એ નાટયરચના પૂરી થાય, ત્યારે જ તેમને મનનું સમાધાન સાંપડે છે અને પાછા પૂર્વ સ્થિતિમાં આવી જાય છે.”
‘ધાર્મિક-આધ્યાત્મિક વલણવાળા પુરુષોએ નાટકની રચના શા માટે કરવી જોઈએ? નાટક તે એક હલકી વસ્તુ છે.” આ પણ એક અભિપ્રાય મારા કર્ણપટ પર અથડાઈ રહ્યો છે. જે તેને ઉત્તર નહિ આપું તો ગેરસમજ થવા સંભવ છે, એટલે તેને ઉત્તર આપું છું. “ધાર્મિક-આધ્યાત્મિક વલણવાળા પુરુષો જે હેતુથી કથા-ચરિત્રોની રચના કરે છે, જે હેતુથી કાવ્યોની રચના કરે છે, તેજ હેતુથી તેઓ નાટયની-નાટકની રચના કરે છે. તાત્પર્ય કે તેની રચના કરવા પાછળ તેમનો હેતુ માનવજીવનની સુધારણાને જ હોય છે. આજ સુધીમાં ધાર્મિક-આધ્યાત્મિક વલણવાળા સંખ્યાબંધ પુરુષોએ નાટક રચેલાં છે, તે આ જ હેતુથી રચેલાં છે. તેમાં જૈનાચાર્યો અને જૈનમુનિઓને

Page #310

૨૮૦
ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ પણ સમાવેશ થાય છે. તાત્પર્ય કે ધાર્મિક-આધ્યાત્મિક વલણવાળા પુરુષ નાટકની રચના કરે, તેમાં કઈ જાતની વિસંગતિ નથી.
જે નાટક એક હલકી વસ્તુ હોત તે ધાર્મિક-આધ્યાત્મિક વલણવાળા પુરુષોએ તેને સ્પર્શ જ ન કર્યો હોત. પણ
જ્યારે તેમણે આટલી મોટી સંખ્યામાં નાટક લખ્યાં છે, ત્યારે એ વસ્તુ નક્કી છે કે નાટક એ મૂળમાં હલકી વસ્તુ નથી, વાસ્તવમાં એ એક પ્રકારની લલિતકલા છે અને તેથી જ તે રાજમાન્ય–સમાજમાન્ય થયેલી છે.
અહીં એ પણ જણાવી દઉં કે પૂર્વકાલમાં નાટકની રચના અંગે ઘણું ઊંચું ધોરણ જળવાતું અને તે પરંપરા લગભગ વીસમી સદીના પ્રારંભ સુધી સારી રીતે જળવાઈ રહી હતી. પરંતુ ત્યાર પછી લોકોના આનંદનું ધેરણ બદલાવા લાગ્યું, એટલે નાટકમાં હળવો હાસ્યરસ દાખલ થયે અને છેલ્લાં દશર્વીશ વર્ષમાં તો લોકોના આનંદનું ધારણ છેક જ નીચે ઉતરી જતાં તેમાં અશ્લીલતા પણ પ્રવેશી ચૂકી છે. આ સંગોમાં કેઈ નાટકને હલકી વસ્તુ માને અને તેનાથી બચવા અનુરોધ કરે, તે એ સમજી શકાય એવું છે. પરંતુ બધાં નાટકો આવાં હોતાં નથી. તેમાં સારા અને સુંદર નાટકે પણ અવશ્ય હોય છે.
શ્રી ધીરજલાલભાઈ એ જે નાટક લખ્યાં છે, તે આ પ્રકારનાં છે, એટલે કે ઉચ્ચ કોટિનાં છે અને તે લોકોનાં હૃદયમાં ભવ્ય ભાવોની ભરતી કરવામાં સફલ થયેલાં છે.”

Page #311

શ્રી ધીરજલાલ શાહ
૨૮૧ તેમણે ઘણાં વર્ષો પહેલાં “સતી નંદયંતી” નામે એક ત્રિઅંકી નાટક લખ્યું હતું, જે મુંબઈ જેન વેતામ્બર કેન્ફરન્સ તરફથી પ્રકટ થતા જૈનયુગ પત્રમાં કકડે કકડે છપાયું હતું. ત્યાર પછી તેમણે “શાલિભદ્ર” નામનું બીજું ત્રિઅંકી નાટક લખ્યું હતું, તે સુઘોષા માસિકમાં ક્રમશઃ છપાયું હતું.
સં. ૨૦૨૦માં તેમણે ત્રીજા નાટક “સંકલપસિદ્ધિ યાને સમર્પણ”નું સંકલન કર્યું હતું, જે પાછળથી કવિ મનસ્વી દ્વારા અક્ષરદેહ પામ્યું હતું અને પ્રસિદ્ધ કલાકારો દ્વારા રંગભવનમાં રજૂ થયું હતું.x
ત્યારપછી તેમણે “કાચાસૂતરને તાંતણે” નામની એકાંકી નાટિકા લખી સતી સુભદ્રાના જીવનને પરિચય કરાવ્યો હતે. આ નાટિકા પ્રથમ તા. ૧૫-૬-૭૦ ના રોજ બીરલા માતુશ્રી સભાગારમાં સારી રીતે ભજવાઈ હતી અને ત્યારપછી તેણે બીજા રંગમંચને પણ શોભાવ્યા હતા.
. ત્યાર પછી “શ્રી માનતુંગ સૂરિ સારસ્વત સમારોહ ”ની ઉર્જવણી પ્રસંગે ભક્તામરસ્તેત્રને અપૂર્વ મહિમા બતાવવા માટે તેમણે “બંધન તૂટયાં’ નામનું ત્રિઅંકી નાટક તૈયાર કર્યું હતું, જે ત્યાં ખાસ બંધાયેલા સારસ્વત રંગભવનમાં તા. ૬-૩-૮૧ ના રોજ પૂર બહારમાં ભજવાયું હતું. તેના સંવાદો, દો અને વસ્તુસંકલને પ્રેક્ષકે પર ભારે પ્રભાવ પાડે હતે. યુનિવર્સિટી ગ્રાન્ટ કમિશનના ચેરમેન
આ નાટકને તેમની રચનામાં ગણેલ નથી.

Page #312

૨૮૨
ભારતની એક વિરલ વિભૂતિઃ શ્રીમાન ડી. એસ. કોઠારી એ વખતે અધ્યક્ષસ્થાને હતા. તેમણે આ નાટકને શ્રેષ્ઠ કોટિનું ગણાવ્યું હતું અને તેને હિંદી અનુવાદ કરવાને અનુરોધ કર્યો હતો, જેથી તે ભારતના ઘણું શહેરોમાં રજૂ કરી શકાય.
ત્યાર પછી લગભગ છ વર્ષે ભક્તામર-રહસ્યની બીજી આવૃત્તિના પ્રકાશન સમયે આ નાટક થડા ફેરફાર સાથે બીલામાતુશ્રી–સભાગારમાં સરસ રીતે ભજવાયું હતું અને કેટલાયે પ્રેક્ષકોને ટીકીટના અભાવે પાછું જવું પડયું હતું. ત્યાર પછી દોઢ વર્ષના ગાળામાં આ નાટક છ વાર ભજવાયું હતું અને તેણે લોકની અપૂર્વ પ્રશંસા પ્રાપ્ત કરી હતી.
તે પછી શ્રી ઋષિમંડલ–આરાધના ગ્રંથના પ્રકાશનસમર્પણ-સમારોહ પ્રસંગે તેમણે હજી બાજી છે હાથમાં એ નામના ત્રિઅંકી નાટકની રચના કરી હતી અને તે તા. ૨૧-૧૧-૭૧ ના રોજ બીરલાં માતુશ્રી સભાગારમાં ચુનંદા કલાકારો દ્વારા રજૂ થયું હતું. આ નાટકમાં મનુષ્યોને કેવી મહત્વકાંક્ષા હોય છે ? તે માટે કેવાં સાહસ ખેડે છે? તેમાં કેવી મુશીબત નડે છે? વળી ભેગ–લાલસા મનુષ્યને
ક્યાં ઘસડી જાય છે અને તેમાં જીવનની કેવી બરબાદી થાય છે? વગેરે દર્શાવી છેવટે “સંયમની આરાધના જ મનુષ્યને સાચું સુખ આપી શકે છે તેની કલાત્મક રીતે પ્રતીતિ કરાવી હતી.
ત્યાર પછી સંકલ્પસિદ્ધિ ગ્રંથની બીજી આવૃત્તિના પ્રકાશન વખતે તેમણે શ્રી પાર્થપ્રભાવ' નામની દ્વિઅંકી

Page #313

શ્રી ધીરજલાલ શાહ
૨૮૩.
નાટિકા રચી હતી, જેમાં અરવલ્લીના ડુંગરમાં અજ્ઞાતવાસ ભોગવી રહેલા મહારાણા પ્રતાપે શ્રી પાર્શ્વનાથ ભગવાનની ૨૧ દિવસની આરાધના કેવી રીતે કરી તથા તેનું શું કુલ મળ્યું ? વગેરે હકીકતને સરસ રીતે રજૂ કરી હતી.
તે પછી “ કારમી કટી” નામનું ત્રિઅંકી નાટક નિર્માણ કર્યું હતું, જેમાં સાજણ મંત્રીએ કેવા સગોમાં શ્રી ગિરનાર તીર્થને ઉદ્ધાર કર્યો હતો, તેની અસરકારક રજૂઆત કરી હતી. તે વખતના ગૂજરાતના રાજકીય રંગને પણ તેમાં હૂબહુ ચિતાર અપાયો હતો,
તે પછી “ જાગી જીવનની જેત નામનું ત્રિઅંકી નાટક તેમના હાથે આકાર પામ્યું હતું. તેમાં સંયોગો એક ચોરને બનાવટી યોગી થવાની ફરજ પાડે છે, તેમાંથી કેવી રીતે ખરેખર યેગી બની જાય છે અને સમગની સાધના કરે છે વગેરે બાબતની કલાત્મક રજૂઆત કરી હતી.
તે પછી પણ તેમના હાથે એક ત્રિઅંકી નાટકની રચના થયેલી છે. તેનું નામ છે : “આખરે આશા ફળી તેમાં તેમણે એક પ્રાચીન કથાને યોગ્ય ફેરફારો સાથે અદભુત રીતે રજૂ કરી છે. તેમાં પત્નીને થતા સામાજિક અન્યાયનું ચિત્ર ઘણું અસરકારક છે.
તેમનાં આ ચારે ય નાટકે સાહિત્ય-પ્રકાશન-સમારોહ પ્રસંગે બીરલા માતુશ્રી સભાગારમાં ઘણી તૈયારી સાથે રજૂ થયેલાં છે અને તે પ્રેક્ષકેની પ્રશંસા પામી શકેલાં છે.

Page #314

ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ ધન્ય શ્રીપાલ મયણ' નામનું એક ત્રિઅંકી નાટક તેમણે ઘણાં વર્ષ પહેલાં રચેલું છે, પણ તેનું જે સંસ્કરણ કરવા ધાર્યું હતું, તે હજી સુધી થઈ શકયું નથી.
માવજીભાઈની મૂંઝવણ એ તેમણે રચેલું એક માત્ર પ્રહસન છે, તે “પાર્થપ્રભાવ.” નામની દ્વિઅંકી નાટિકા સાથે ભજવાઈ ગયું છે. આ પ્રહસનમાં માનવ સ્વભાવ અંગે જબર- કટાક્ષે છે, પણ તેમાં શિષ્ટતાની મર્યાદાને જરાપણ ઓળગવામાં આવી નથી.

Page #315

[ ર૪]
શતાવધાનકલા
શ્રી ધીરજલાલભાઈએ સાહિત્યકાર તરીકે ઘણી ખ્યાતિ. મેળવેલી છે, પણ તેથી યે વધુ ખ્યાતિ તેમણે “શતાવધાની તરીકે મેળવેલી છે. ઘણા લોકો તે તેમને શતાવધાની તરીકે જ ઓળખે છે અને તેમના પ્રત્યે ભારે માન અને આદરની . લાગણી પ્રકટ કરે છે.'
ભારતની ૬ કે ૭૮ કરોડની વસતિમાં શતાવધાની કેટલા? તેમની સંખ્યા બે દશકથી આગળ જાય તેમ નથી. તાત્પર્ય કે કોડે મનુષ્યમાં કેઈક જ શતાવધાનીનું પદ પ્રાપ્ત કરી શકે છે, એટલે તે એક અસાધારણ કેટિનું અતિ ગૌરવવંતુ પદ મનાયેલું છે.
જે શત એટલે સો (૧૦૦) અવધાન કરી શકે, તે. શતાવધાની ગણાય. વધારે સ્પષ્ટ કર્યું તે જે મનુષ્ય જોયેલી, સાંભળેલી કે સ્પર્શેલી સે બાબતેને–વસ્તુઓને યાદ રાખી તેને યથાક્રમ કહી શકે, તે શતાવધાની કહેવાય. આપણે

Page #316

: ૨૮૬
ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ સામાન્ય રીતે જોયેલી-સાંભળેલી–સ્પર્શેલી ત્રણ-ચાર વસ્તુઓ અને બહુ બહુ તે સાત-આઠ વસ્તુઓ યાદ રાખી શકીએ. છીએ, પણ તેથી વધારે વસ્તુઓ યાદ રાખવાને પ્રસંગ આવે તે મનમાં ગરબડ થઈ જાય છે, એટલે કે તેને બરાબર યાદ રાખી શકતા નથી, પછી તેને યશાકમે કહેવાનું તે રહ્યું જ કયાં? જ્યારે આ તે સો વસ્તુઓને યાદ - રાખીને તેને યથાક્રમ કહેવાની વાત છે, તે પરથી તેની અસાધારણતાને--અદ્દભુતતાને ખ્યાલ આવી શકશે.
શ્રી ધીરજલાલભાઈની સ્મરણશક્તિ નાનપણથી જ સારી હતી. કેટલાકના કહેવા મુજબ તેમને આ શક્તિ માતા તરફથી મળેલી હતી. તેઓ નમસ્કારમંત્ર અને વીશ તીર્થકરોનાં નામ ઝડપથી શીખી ગયેલાં. છાત્રાવસ્થામાં શિક્ષકે તેમને જે કંઈ શીખવતા, તે તરત યાદ રહી જતું. આ અવસ્થામાં તેમણે પોતાની જ્ઞાનતૃષા છીપાવવા માટે ૧૬૦૦ જેટલા ગ્રંથોનું વાચન કરેલું, તે બધાના રૂપ-રંગ તેમને યાદ રહી ગયેલાં અને તેને વિષય પણ ખ્યાલમાં રહી ગયેલ. આ • બાબતમાં તેમની પરીક્ષા થતાં તેમાં પાર ઊતરેલા. ત્યાર પછી પણ તેઓ જે કંઈ વાંચતા, તે અલ્પ પ્રયાસે યાદ રહી જતું. આને આપણે શતાવધાની થવા માટેની ચેચ ભૂમિકા ગણી શકીએ. જે ખેતર બરાબર ખેડાયેલું હોય અને તેમાં વિધિસર બીજ વવાય, તે તે અંકુરિત-પલ્લવિત થયા વિના રહેતાં નથી.
હવે વિદ્યાર્થી-વાચનમાળાનું સર્જન કરતી વખતે

Page #317

શ્રી ધીરજલાલ શાહ
૨૮૭ શ્રીમદ રાજચંદ્રનું જીવન આલેખવાને પ્રસંગ આવ્યો. તે માટે કેટલાંક પુસ્તકો એકઠાં કરવામાં આવ્યાં, જેમાં “સાક્ષાત સરસ્વતી નામનું પણ એક પુસ્તક હતું આ પુસ્તકમાં શ્રીમદ્ રાજચંદ્રને ઓગણીશમાં વર્ષ સુધીને હેવાલ હતા અને તેમણે કરેલા અવધાન–પ્રયોગોનું વર્ણન પણ હતું. તે વાંચી શ્રી ધીરજલાલભાઈ ખૂબ પ્રભાવિત થયા અને મન સંગાથે વિચાર કરવા લાગ્યા કે હું પણ આવા પ્રયોગો કરી શકું તે કેવું સારું ?”
પછી એક-બે મહાનુભાવો સાથે આ બાબતમાં વાત થઈ, ત્યારે તેમણે જણાવ્યું કે “જેને કુદરતી બક્ષીશ હોય તે જ અવધાનપ્રયેગો કરી શકે, એ કંઈ શીખ્યા શીખાય નહિ.” તેમાં કુદરતી બક્ષીશવાળી વાત તે શ્રી ધીરજલાલભાઈને મંજૂર હતી, પણ “અવધાન પ્રયોગો શીખ્યા શીખાય નહિ.” એ વાત તેમના ગળે ઉતરી નહિ. તેમનું અંતર એમ જ કહેતું હતું કે જો આ બાબતમાં યોગ્ય માર્ગદર્શન મળે તો અવધાનpયેગો જરૂર શીખી શકાય.”
“ટો અને તે તમને મળશે” એ સુવાક્ય તેમની મદદે આપ્યું અને તેઓ એગ્ય વ્યક્તિની શોધમાં પડ્યા. એવામાં સ્થાનકવાસી સંપ્રદાયના મુનિરાજ શ્રી નાનચંદ્રજી મહારાજ અને તેમના શિષ્યરત્ન મુનિરાજ શ્રી સૌભાગ્યચંદ્રજી મહારાજની ત્યાં (અમદાવાદમાં) પધરામણી થઈ કે જેઓ “સંતબાલના ઉપનામથી વિશેષ પ્રસિદ્ધ હતા અને શતાવથાનના પ્રાગે કરી જાણતા હતા.

Page #318

૨૮૮
ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ આ વખતે શ્રી ધીરજલાલભાઈ અમદાવાદ જૈન યુવક સંઘના મંત્રી હતા અને જાહેર જીવનમાં સારો રસ લેતા હતા, એટલે ઉક્ત મુનિરાજેએ તેમને મળી જવાનું કહેણ મોકલ્યું. શ્રી ધીરજલાલભાઈ પોતે પણ તેમને મળવા ઈચ્છતા હતા, એટલે તરત મિલન થયું અને કેટલીક ચર્ચાવિચારણા પછી ભદ્ર નજીક પ્રેમાભાઈ હોલમાં બંને મુનિરાજની આઠ દિવસની વ્યાખ્યાનમાલા યોજાઈ. આ વ્યાખ્યાન સભામાં પ્રથમ શ્રી ધીરજલાલભાઈ ઉપક્રમ કરતા, પછી મુનિરાજ શ્રી નાનચંદ્રજી મહારાજ વ્યાખ્યાન આપતા અને ત્યાર પછી શ્રી સંતબાલજી વ્યાખ્યાન આપતા. આ બંને સાધુપુરુષે ઘણું ઉદાર વિચારના હેઈને શ્રેતા પર તેમને સારો પ્રભાવ પડત. •
આ રીતે આઠ દિવસ સુધી શ્રી સંતબાલજીના પરિચયમાં આવ્યા પછી શ્રી ધીરજલાલભાઈ એ તેમને વિનંતિ કરી કે “મને અવધાનપ્રાગોમાં રસ છે. તે સંબંધી ડું માર્ગદર્શન આપવા કૃપા કરે” તે પરથી સંતબાલજીએ તેમને પ્રારંભિક માર્ગદર્શન આપ્યું અને શ્રી ધીરજલાલભાઈ માટે અવધાન પ્રયોગની દિશા ખૂલી ગઈ.
પરંતુ આગળ વધવાનું કામ સહેલું ન હતું, કારણ કે તેમાં અનેક વિષયે આવતા હતા અને તે દરેક માટે જુદી જુદી રીતે અજમાવવી પડતી હતી. આમ છતાં શ્રી ધીરજલાલભાઈ કંટાળ્યા નહિ. તેમણે એ દિશામાં પ્રયત્ન

Page #319

શ્રી ધીરજલાલ શાહ
૨૮૯ ચાલુ રાખ્યા. અને છેવટે અંતઃ પ્રેરણા દ્વારા માર્ગદર્શન મળતાં તેઓ આ વિષયમાં ધારી પ્રગતિ કરી શકયા.
શ્રી ધીરજલાલભાઈ અવધાન પ્રયોગમાં કયા કમે આગળ વધી શતાવધાની બન્યા, તે પણ જોઈ લઈ એ. * - તેમણે સહુ પ્રથમ તા. ૯-૭–૩૪ ના રોજ ૧૮ અવધાન પ્રયોગો ગૂજરાતના સાઠંબા ગામમાં ત્યાંના સ્ટેટ મેનેજર શ્રી ત્રિકમલાલ એન. દવેની અધ્યક્ષતામાં કર્યા. આ વખતે પ્રસિદ્ધ વક્તા મુનિરાજ શ્રી વિદ્યાવિજયજી ત્યાં હાજર હતા. તેમણે આ પ્રયોગની પ્રશંસા કરી હતી અને હિમ્મતથી. આગળ વધવાને અનુરોધ કર્યો હતો. .
તે પછી તેમને મુંબઈ આવવાનું થતાં પાયધુન– આદીશ્વરજી જૈન ઉપાશ્રયમાં પ. પૂ. ઈતિહાસવિશારદ, આચાર્ય શ્રી વિજયેન્દ્રસૂરિજી મહારાજની અધ્યક્ષતામાં ૨૭ અવધાનપ્રયોગ કરી બતાવ્યા. તેની આચાર્યશ્રીએ પ્રશંસા કરી હતી અને ઉપસ્થિત જૈન જનતાએ વાહવાહ લાવી હતી.
તે પછી તેમને વડોદરા જવાનું થતાં ત્યાંની સાહિત્ય સભાના ખાસ આમંત્રણથી અનેક સાક્ષરો અને પ્રાધ્યાપક આદિની સમક્ષ તેમણે ૩૬ અવધાનપ્રયોગ કરી બતાવ્યા. અહીં પ્રશ્નો ઘણું કઠિન પૂછાયા હતા, પણ શ્રી ધીરજલાલભાઈ તેના ઉત્તરો આપવામાં સફળ થયા હતા. તેનાથી પ્રભાવિત થઈને સભાના પ્રમુખ પ્રા. અતિસુખશંકર કમલાશંકર ત્રિવેદીએ તેમને ધન્યવાદ પૂર્વક એક સુંદર પ્રમાણપત્ર... આપ્યું હતું.

Page #320

0.
ભારતની એક વિલ વિભૂતિ વડોદરાના સુશિક્ષિત-સંસ્કારી લેકે જ્યારે શ્રી ધીરજલાલભાઈને અવધાનપ્રયોગોની વાત જાણી, ત્યારે તેમણે ભારે આશ્ચય અનુભવ્યું અને આ પ્રયોગો પોતાની સંસ્થામાં કરી બતાવવા માટે ઉપરાઉપરી આમંત્રણ આવ્યાં. તે પરથી શ્રી ધીરજલાલભાઈ એ ચીમનાબાઈ સ્ત્રી ઉદ્યોગશાલા, ન્યુ ઈરા હાઈસ્કુલ અને વડોદરા કોલેજમાં અનુક્રમે ર૬, ૩૨ અને ૪૦ અવધાન પ્રયોગો કરી બતાવ્યા.
સામાન્ય માન્યતા એવી છે કે અવધાનપ્રયોગો ઘણી તૈયારીપૂર્વક કરવા પડે છે, એટલે તે પંદર કે સાત દિવસે એક જ વાર થઈ શકે, પણ શ્રી ધીરજલાલભાઈએ અહીં ચાર દિવસ સુધી રોજ સાંજે અવધાનપ્રગો કરી બતાવ્યા હતા, તે એમની શારીરિક તથા માનસિક ખડતલતાનું પ્રમાણ પૂરું પાડે છે.
ત્યાર પછી અવધાનપ્રયોગ ચાલુ રહ્યા હતા. તેમાં પાલણપુર-નવાબના ખાસ આમંત્રણથી ભારતના એકસકમાન્ડર-ઇન-ચીફ સર ફિલિપ એડવુડ સમક્ષ ગાર્ડન પાટીમાં જે પ્રયોગો રજૂ કર્યા, તે નોંધપાત્ર હતા. આ પ્રયોગ જોયા પછી તેમણે જે શબ્દો ઉચાર્યા, તે પ્રસ્તુત ગ્રંથના પ્રથમ પ્રકરણમાં છપાયેલા છે.
અવધાનપ્રયોગમાં જેમ જેમ સફળતા મળતી ગઈ, તેમ તેમ શ્રી ધીરજલાલભાઈ એ વધારે પ્રયોગ કરવાની હામ ભીડી. એ રીતે તા. ૨૨-૧૨-૩૪ના રોજ તેમણે ધરમપુર મહારાજા શ્રી વિજયદેવસિંહજીની વર્ષગાંઠ નિમિરો દરબાર

Page #321

શ્રી ધીરજલાલ શાહ
૨૯૧
હાલમાં ૬૪ અવધાનપ્રયોગો કરી બતાવ્યા હતા. તેમાં કસોટીને જે પ્રસંગે ઉપસ્થિત થયેલ હતું, તેને ઉલ્લેખ હું પ્રથમ પ્રકરણમાં કરી ગયો છું.
ત્યાર પછી વીજાપુર-વિદ્યાશાળામાં ફરી ૬૪ અવધાન પ્રાગે કર્યા હતા અને ત્યાર બાદ માત્ર પંદર દિવસે મુંબઈ મહાવીર જૈન વિદ્યાલયના હોલમાં જાયેલ પ્રયાગ વખતે તેની સંખ્યા ૭૦ સુધી પહોંચાડી હતી.
તે પછી વજાપુર જૈન સંઘના ખાસ આમંત્રણથી તેઓ વીજાપુર ગયા અને ત્યાં તા. ર૯-૯-૩૫ના રોજ વિદ્યાશાલાના હાલમાં શ્રી રામચંદ્ર જમનાદાસ અમીન બી. એ. એએલ. બી.ની અધ્યક્ષતામાં ચતુર્વિધ સંઘ તથા અન્ય નાગરિકોની વિશાલ હાજરી સમક્ષ તેમણે પૂરાં સે (૧૦૦) અવધાન સફલતા પૂર્વક કરી બતાવ્યાં. આથી પરમ પ્રસન્ન થયેલા શ્રીસંઘે તેમને સુવર્ણચંદ્રકપૂર્વક “શતાવધાનીનું માનવંતુ બિરુદ અર્પણ કર્યું અને ભારે ખુશાલી વ્યક્ત કરી. (તે પછી થોડા જ વખતે શ્રીસંઘે તેમને “રાજધાનામિનન્દનમ્” નામની સંસ્કૃત ભાષામાં રચાયેલા ૩૨ શ્લોકની એક સુંદર પ્રશસ્તિ અર્પણ કરી હતી.) તેના હેવાલ પત્રોમાં પ્રકટ થતાં લોકેએ આશ્ચર્ય અનુભવ કર્યા હતા અને એક નવા શતાવધાનીને ઉદય થયો, એ વિચારે કેટલાકે આનંદની ઉત્કટ લાગણું પણ પ્રકટ કરી હતી.

Page #322

૨
ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ ત્યાર પછી પણ શ્રી ધીરજલાલભાઈ અવધાનપ્રયોગ, કરતા રહ્યા હતા, પણ પૂરાં સે અવધાન પ્રયોગો કરતાં પાંચથી સાડાપાંચ કલાક જેટલો સમય લાગતું હોવાથી તેઓ સ્થાન–સમયની અનુકૂલતા મુજબ ૨૪, ૩૨, ૪૦, પર, પ૬ કે ૬૪ અવધાન પ્રયોગ કરતા હતા. જોકે તેનાથી પ્રભાવિત થતા હતા અને તેમને પ્રમાણપત્ર, પ્રશસ્તી, રોપ્યચંદ્રક, સુવર્ણચંદ્રક આદિ અર્પણ કરતા હતા. આમ છતાં તેમણે તા. ૧૩–૩–૩ને રોજ મુંબઈ–મેટ્રો સીનેમામાં પૂરાં સે અવધાન–પ્રયોગો કર્યા હતા અને તા. ૧૦–૧-૪રના રોજ મુંબઈ કાવસજી જહાંગીર હોલમાં ૧૦૮ અવધાનપ્રાગે. પણ કરી બતાવ્યા હતા.
તેમણે સને ૧૯૫૭ સુધીમાં ભારતના અનેક જાણીતા શહેરમાં જાહેર રીતે અવધાન કરી બતાવતાં તેમની શતાવધાની તરીકેની સકીતિને વ્યાપક પ્રચાર થયે હતે. અને તેમાંથી હજારો સ્ત્રીપુરુષોએ પિતાની બુદ્ધિસ્મૃતિ સુધારવાની પ્રેરણા મેળવી હતી. આ પ્રયોગોમાં તેમણે સને ૧૯૪૭ના સપ્ટેમ્બર મહિનામાં કરાંચીમાં જે પ્રયાગ કર્યા, તે ખાસ ોંધપાત્ર છે. આમ તો અવધાનપ્રયોગ નિમિતે તેઓ ત્યાં ત્રણ દિવસ માટે જ ગયા હતા, પણ તેમના પ્રો રજૂ થયા પછી લેકના મન પર તેને એટલે બધે પ્રભાવ પડશે કે તેઓ આવા વિશેષ પ્રયોગોની માગણી ખૂબ આગ્રહથી કરવા લાગ્યા અને એ આગ્રહને પાછો ઠેલવાનું મુશ્કેલ બની ગયું. પરિણામે તેમને ત્યાં

Page #323

શ્રી ધીરજલાલ શાહ
૨૯૩ ૧૮ દિવસ રોકાવું પડ્યું અને તેમાં તેમણે એક એક દિવસના અંતરે એમ કુલ ૯ વાર અવધાન પ્રગોની રજૂઆત કરી. ભાસ્તવર્ષના કોઈ પણ શહેરમાં હજી સુધી અવધાનપ્રાગોની આવી ધૂમ મચી નથી.
ત્યાં પહેલા કાર્યક્રમ તા. ૧૭–૯–૩૭ના રોજ જૈન મંદિરના કમ્પાઉન્ડમાં છે, ત્યારે ત્યાં ૩૨૦૦ જેટલી મહિલાઓ હાજર હતી. તેમણે પ્રશ્નો પણ ચુનંદા પૂછયા હતા અને સ્પર્શના પ્રયેગી બને તેટલા કઠિન બનાવ્યા હતા, જેમકે એક થાળીમાં બરાબર સરખી વાડકીઓ ગોઠવી એકમાં તેલ, બીજામાં સરસિયું અને ત્રીજામાં ગરમ કરેલું ઘી રાખ્યું હતું, તે માત્ર સ્પર્શથી પારખી કાઢવાનું હતું. તેજ રીતે મોટા મગ, પંજાબી ચણા અને તેના જેટલા જ કદના વટાણા જુદી જુદી વાડકીઓમાં રાખવામાં આવ્યા હતા, તે પણ એ જે રીતે પારખવાના હતા. પરંતુ શ્રી ધીરજલાલભાઈએ આ બધી વસ્તુઓને એક વાર નામપૂર્વક રપર્શ કરી લીધા પછી ત્રણ કલાક બાદ ઉત્તર સમયે બધી વસ્તુઓ બરાબર પારખી આપી હતી. તેમને જે વિષય પર કવિતા બનાવવાનું કહ્યું હતું, તે કવિતા પણ દિલચ૫ બનાવી હતી અને બીજા કેટલાક અટપટા પ્રશ્નો પૂછાયા હતા, તેના ઉત્તરે પણ યથાર્થ આપ્યા હતા.
" ત્યાર પછી એક દિવસના અંતરે એજ સ્થળે ફરી અવધાનપ્રયોગો થતાં ૭૦૦૦ પુરુષોએ હાજરી આપી હતી

Page #324

૨૯૪
ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ અને આખરે કમ્પાઉન્ડના દરવાજા બંધ કરી દેવાને વખત. આવ્યા હતા.
આ પ્રયોગો પરથી ઘણું લેકે એમ માનતા હતા. કે તેમણે કોઈ દેવીને સિદ્ધ કરેલી છે અને તે એમના કાનમાં ઉત્તરો કહી જાય છે, એટલે તેઓ પૂછેલા પ્રશ્નોના ઉત્તર આપી શકે છે. આ માન્યતાનું એક પરિણામ તો એ આવ્યું હતું કે જ્યાં તેઓ બહાર નીકળતા કે લેકેનું ટેળું એકઠું થઈ જતું અને તેમને વિવિધ પ્રકારના પ્રશ્નો પૂછવા લાગી જતું ! . .
અહીં લક્ષ્મીબાઈ ડેન્ટલ કોલેજમાં ડોકટરે મોટી સંખ્યામાં ઉપસ્થિત થયા હતા અને તેમણે શ્રી ધીરજલાલભાઈને બાયોલેજને લગતા ઘણા અઘરા જર્મન શબ્દો સંભળાવ્યા હતા, તેમજ એ શબ્દો સાંભળ્યા પછી તરત જ તેમના કાન આગળ થાળી વગાડવાનું શરૂ કર્યું હતું, જેથી તેઓ એની વ્યવસ્થિત ધારણ કરી શકે નહિ. પાંચ મીનીટ એ રીતે થાળી વગાડ્યા પછી બીજે પણ ઘડે કાર્યક્રમ થયા હતા. જ્યારે ઉત્તરની વેળા આવી, ત્યારે બધા પ્રેક્ષકે તેમની સામે કુતૂહલથી તાકી રહ્યા, પણ શ્રી ધીરજલાલ ભાઈએ બધા પ્રશ્નોના યથાર્થ ઉત્તર આપતાં એ કુતૂહલ ભારે આશ્ચર્યમાં પલટાઈ ગયું હતું. આ પ્રયોગેની સફલતા. માટે તેમને ખાસ ચંદ્રક આપવામાં આવ્યા હતા.
આ રીતે બીજા પણ જે પ્રયાગો થયા, તેમાં કંઈને

Page #325

શ્રી ધીરજલાલ શાહ કંઈ કઠિનતા હતી, પરંતુ પ્રેક્ષકોના આનંદની ખાતર શ્રી ધીરજલાલભાઈ એ તેને સ્વીકાર કર્યો હતે. - અંહી તેમને ગાર્ડન પાટી અપાઈ હતી, એક થેલી પણ અર્પણ થઈ હતી, તેમજ સુવર્ણચંદ્રક ત્રણથી ચાર અપાયા હતા. છેવટે નાગરિક તરફથી સુંદર સન્માનપત્ર અર્પણ થયું હતું. શ્રી ધીરજલાલભાઈ એ કરાંચી છેડયું, ત્યારે તેઓ ત્રીજા વર્ગના પ્રવાસી હતા, પરંતુ તેમના આખા ડબ્બાને આસોપાલવના તોરણે તથા પુષ્પ વગેરેથી શણગારવામાં આવ્યા હતા.
કલકત્તામાં શ્રી ધીરજલાલભાઈને અવધાનપ્રયોગો જુદા જુદા સમયે ચાર વાર થયા હતા. તેમાંનાં સંસ્કૃત મહાવિદ્યાલયના પ્રયોગો સંબંધી કેટલેક ઉલ્લેખ પ્રથમ પ્રકરણમાં કરી ગયો છું, પરંતુ તેથી યે વધારે ઉચ્ચ કેટિના પ્રાગે તેમણે બંગાલ એસિયાટિક સોસાયટીના સભ્યો સમક્ષ કર્યા હતા.
- અવધાન પ્રયોગોમાં સામાન્ય રીતે ૨૪, ૩૬ કે ૪૮ અંકની સંખ્યા ટુકડે ટુકડે સાંભળીને યાદ રાખવાની હોય છે અને ઉત્તરસમયે તેને મૂલકમમાં સંભળાવી દેવાની હોય છે, જે સાંભળતાં જ પ્રેક્ષકો આશ્ચર્યમાં ડૂબી જાય છે, પરંતુ શ્રી ધીરજલાલભાઈ એ આ પ્રયોગ–વખતે કઈ પણ પ્રેક્ષકને ઊભા થઈ ત્યાં રહેલા મોટા બેડ પર પોતાને ઠીક લાગે તેટલા આંકડાની સંખ્યા જણાવ્યું હતું. તે

Page #326

ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ તેમણે એક મીનીટ જેટલા સમયમાં જોઈને ભૂંસાવી નાખી હતી. ત્યાર પછી બીજી અને ત્રીજી વ્યક્તિઓ પાસે પણ એજ રીતે રકમ લખાવીને ભૂંસી નાખી હતી. હવે ચાલુ પ્રયોગોએ તેમાંની કઈ પણ વ્યક્તિ એમ પૂછતી કે મારી સંખ્યાને અમુક અંક કર્યો? કે શ્રી ધીરજલાલભાઈ તરત ઉત્તર આપી દેતા હતા. “આ કેમ બની શકતું હશે? એ વિચારે વિદ્વાને પણ આશ્ચર્ય પામતા હતા. '
અહીં તેમણે એક પછી એક સાત જણને તેમની જન્મ તારીખ બોર્ડ પર લખી જવા જણાવ્યું હતું. તેને વાર તેમણે કહી આપવાનું હતું. તે જન્મ તારીખ વાંચતા ગયા અને કહેતા ગયા. વચ્ચે ગણતરી માટે જરા ય સમય લીધો હોય, એવું લાગતું ન હતું અને તે જ મેટું આશ્ચર્ય હતું. આ
અહીં એક ગૃહસ્થે તેમને ર૫ હિંદી શબ્દો સંભળાવ્યા હતા, તે તેમણે તરત જ યથાક્રમ કહી સંભળાવ્યા હતા.
આજ રીતે મલયાલમ ભાષાના એક કાવ્યના શબ્દો આડાઅવળા સાંભળી તેની મૂલ પક્તિ બરાબર કહી સંભલાવી હતી. આમાં તેની ઉચ્ચારણપદ્ધતિનું પુનરાવર્તન કરીને તેમણે સહુને અજાયબીમાં મૂકી દીધા હતા, કારણ કે માત્ર એક જ વાર સાંભળીને આ ભાષાના ઉચ્ચાર શીખી શકાય જ નહિ, એવી સહુની માન્યતા હતી. -કે આ વખતે આજના પ્રસિદ્ધ જાદુગર કે. લાલ, તેમના

Page #327

શ્રી ધીરજલાલ શાહ
ર૯૭. મિત્ર પ્રો. કુમાર અને સીલેનના પ્રસિદ્ધ રહસ્યવાદી પ્રીન્સ ઓરમા વગેરે ત્યાં હાજર હતા.
એક વખત વડોદરામાં સાક્ષરવર્ય શ્રી રમણલાલ વસંતલાલ દેસાઈની અધ્યક્ષતામાં પ્રયોગો જાય, ત્યારે એક પ્રશ્નકર્તાએ પાછળથી એક વસ્તુને સ્પર્શ કરાવ્યો તરત જ શ્રી ધીરજલાલભાઈએ કહ્યું: “આ એક પુષ્પપાંખડી છે અને તે પીળા રંગની છે.” આ વખતે અધ્યક્ષે પૂછ્યું કે સ્પર્શજ્ઞાનથી પુષ્પની પાંખડી તે ઓળખી શકાય, પણ તે પીળા રંગની છે, એમ શાથી કહો છે ?” શ્રી ધીરજલાલભાઈએ કહ્યું: “મારા મન પર એ જાતની છાયા પડે છે. મારો ઉત્તર સાચો છે કે ખોટ ? એ જણાવો” અધ્યક્ષે કહ્યું: “ઉત્તર બરાબર છે.”
ભાવનગરમાં શ્રી હરભાઈ ત્રિવેદીના ખાસ આમંત્રણથી માય ઓન સ્કૂલ”માં શ્રી ધીરજલાલભાઈ એ સ્પર્શજ્ઞાનના પ્રયોગ બતાવેલા, તેમાં ઘણી વિચિત્ર વસ્તુઓ રજૂ કરવામાં આવી હતી. જેમ કે દૂધીનો વચલે ગંભ, પીસ્તાનું છીલું, પ્રીન્ટીંગ પ્રેસ કોડ્રેટ વગેરે. પણ શ્રી ધીરજલાલભાઈ એ આ વસ્તુઓ બરાબર ઓળખી આપી હતી.
મહારાષ્ટ્ર રાજ્યના હસ્તાક્ષરનિષ્ણાત . ગજ્જરે શ્રી ધીરજલાલભાઈના પ્રયોગો જોયા પછી કહેલું કે “તેમની સ્પર્શશક્તિ ખરેખર અદભુત છે. માત્ર આંગળીના ટેરવાનો સ્પર્શ કરીને તેઓ કોઈ પણ વસ્તુ ઓળખી કાઢે છે.”

Page #328

૨૯૮
ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ અહીં પ્રાસંગિક એ પણ જણાવી દઉં કે એક વાર છે. ગજજર એક મિત્રને ત્યાં શ્રી ધીરજલાલભાઈને મળ્યા. ત્યારે તેમણે પોતાની પાસે એક કાગળ રજૂ કરીને પૂછયું કે “આ શું વસ્તુ છે, તે કહી શકશો?” આમ તે એક નેટબુકના પાના જેવો કાગળ હતું અને તેમાં કોઈ બાળકે ઘસરડા–ભૂંસરડા કર્યા હોય એ દેખાવ હતો, પણ શ્રી ધીરજલાલભાઈ એ ડીવાર તેની સામે અનિમેષ નેત્રે જોયા પછી જણાવ્યું કે “આ એક પાકિસ્તાનમાંથી આવેલે કાગળ છે અને તેમાં જણાતા ઘસરડા–ભૂસરડા એક પ્રકારની સંજ્ઞાઓ છે. આ ઉત્તર સાંભળતાં જ પ્રો. ગજજરે કહ્યું તમે વસ્તુ તે આબાદ પારખી કાઢી છે. પણ આમ શી રીતે કરી શક્યા? “શ્રી ધીરજલાલભાઈ એ કહ્યું: “અંતરને પ્રકાશ ગમે તેવી ગુપ્તતાને ભેદીને તેની પેલી પાર જઈ શકે છે. જો કે મારી શક્તિ આ બાબતમાં મર્યાદિત છે.”
શ્રી ધીરજલાલભાઈ અવધાન પ્રયોગોમાં નીચેના વિષે લેતા હતા ?
(૧) સંખ્યા વધારણ–એક મેટી સંખ્યાના ત્રણ ત્રણ અંકના ટુકડા બુકમમાં સાંભળીને આખી સંખ્યા મૂલ કમમાં યાદ રાખવી, કોઈ વાર આના આઠ અવધાને, કઈ વાર દશ અવધાને તે કઈ વાર બાર અવધાને થતાં.
(૨) વિશેષ નામેની ધારણું–તેમાં ૮.વસ્તુઓનાં નામ, ૮ પશુઓનાં નામ, ૮ પક્ષીઓનાં નામ કે ૮ દેવદેવીઓનાં નામમાંથી એક કે બે સમૂહ લેવામાં આવતા.

Page #329

શ્રી ધીરજલાલ શાહ
(૩) સ્પેશપરીક્ષા–વસ્તુને પાછળથી સ્પર્શ કરીને યાદ રાખવી. ઘણા ભાગે અહીં આઠ વસ્તુઓ રાખવામાં આવતી. *
(૪) દર્શનપરીક્ષા–આઠ વસ્તુઓ એકવાર જોઈ લઈને યાદ રાખી લેવી.
(૫) કાવ્યરચના-માગેલા વિષય પર કાવ્યરચના . કરવી.
* * (૬) શીર્ઘકાવ્ય-માગેલા વિષય પર તરત જ કાવ્ય , બનાવી આપવું.
(૭) પાદપૂર્તિ-કાવ્યનું ચોથું ચરણ ગ્રહણ કરીને આગળનાં ત્રણ ચરણની પૂર્તિ કરવી.
(૮) નિબંધલેખન–માગેલા વિષય પર નિબંધ લખાવ. વચ્ચે જ્યાં અટકાવવામાં આવે ત્યાં અટકવું. ફરી ચાલુ કરવાનું કહે ત્યારે જ્યાંથી અધૂરું મૂકયું હોય ત્યાંથી અનુસંધાન કરવું. તે | (૯) વ્યાખ્યાનશ્રવણ–એક વ્યાખ્યાન સંભળાવવામાં આવે તેના બધા મુદ્દા યાદ રાખવા. * *
(૧૦) સરવાળે–સંભળાવવામાં આવેલી ચાર કે પાંચ રકમને સરવાળે કરી આપો . .
(૧૧) સરવાળાને ગુપ્ત અંક–સરવાળાની મૂલ . રકમ તથા સરવાળે સંભળાવતાં જે અંક ગુપ્ત રાખ્યો , હાય, તે કહી આપો . '

Page #330

: 300
ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ (૧૨) બાદબાકી–સંભળાવવામાં આવેલી બે રકમની - બાદબાકી કરી આપવી.
(૧૩) બાદબાકી ગુપ્ત અંક–બાદબાકીની ઉપરની રકમ, નીચેની રકમ અને એક અંક ગુપ્ત રખાયેલ તેને ઉત્તર સાંભળીને ગુપ્ત અંક કહી આપો.'
(૧૪) ગુણકાર–ચારથી પાંચ અંક સુધીની વિષમ સંખ્યાને ગુણાકાર કરી આપવો. * *
(૧૫) વર્ગ–સમાન દશ અંકવાળી સંખ્યાને વર્ગ કરી આપો.'
(૧૬) ગુણાકારનો ગુપ્ત અંક–ગુણ્ય, ગુણક અને એક અંક ગુપ્ત રખાયેલે તેને ઉત્તર સાંભળીને ગુપ્ત અંક કહી આપો.
(૧૭) ભાગાકાર-પાંચથી સાત અંક સુધીની સંખ્યાને ભાગાકાર કરી આપવો. ' (૧૮) ભાગાકારને ગુપ્ત અંક : ભાજક, ભાજ્ય અને એક અંક ગુપ્ત રખાયેલ ભાગાકારની સંખ્યા સાંભળીને ગુપ્ત અંક કહી આપ.
(૧૯) નવખાનાને સર્વતોભદ્ર યંત્ર બનાવે. (ર૦) સેળખાનાને સર્વતોભદ્રયંત્ર બનાવ.
(૨૧) પચીશ ખાનાને સર્વભદ્ર યંત્ર બનાવ.
| (ર) છત્રીસ ખાનાને સર્વતોભદ્ર યંત્ર બનાવ,

Page #331

શ્રી ધીરજલાલ શાહ
૩૦૧
(ર૩) ટેલી કેનના નંબરે યાદ રાખવા. (૨૪) રૂપિયાની નોટના નંબરે યાદ રાખવા.
(૨૫) ગંજીપાનાં બાવને બાવન પાનાં ચાર. ચારનાં સમૂહમાં જોઈને યાદ રાખવા.
(રદ) દુનિયાની જુદી જુદી ભાષાનાં વાક્યતેના શબ્દો વ્યુત્કમમાં સાંભળીને-યાદ રાખવા. આ પ્રયાગમાં બનતા સુધી આઠ ભાષાઓનાં વાક લેવામાં આવતા.
(ર૭) ઇ. સ.ની તારીખ પરથી વાર કહી આપો,
(૨૮) ગણિતના આધારે વિ. સં. ની મિતિ શોધી આપવી.
(ર૯) હાથમાં રહેલા સિક્કા કે કેડીઓની એકી-બેકી કહી આપવી.
(૩૦) ૩૧ પ્રશ્નોની યાદીમાંથી ધારેલે પ્રા. કાર્ડના આધારે કહી આપે. '
આ સિવાય પ્રસંગાનુસાર બીજા પણ કેટલાક વિષય લેવામાં આવતા. આ વિષયેના ભાગ કરીને ૩૨-૪૦-૫૬ -૬૪–૮૦ આદિ અવધાનની સંખ્યાઓ નકકી કરવામાં આવતી. સભાની મધ્યમાં એક ઊંચા આસન પર વિરાજીને. પ્રથમ બધા વિષયે સાંભળવામાં આવતા અને છેવટે તે. બધાના ઉત્તરે કહેવામાં આવતા. તે સાંભળીને લોકો આશ્ચર્યમુગ્ધ બનતા અને શતાવધાનીજીની ભારે પ્રશંસા કરતા

Page #332

* ૩૦૨
ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ પ્રાચીનકાળમાં અવધાનપ્રયોગો મટા ભાગે રાજદરબારમાં કે વિદ્વસંમેલનમાં થતા. તેમાં કાવ્યરચનાઓ પુષ્કળ પ્રમાણમાં થતી અને શાસ્ત્રોકત પ્રશ્નો જુદી જુદી રીતે પૂછાતા, પરંતુ સમયના પરિવર્તન સાથે તેમાં પણ પરિવર્તન થયું અને તેની જુદી જુદી પદ્ધતિઓ અમલમાં આવી. શ્રી ધીરજલાલભાઈ પાસે જે પદ્ધતિ આવી, તે મોટા ભાગે મુનિશ્રી રત્નચંદ્રજીવાળી પદ્ધતિ હતી, પણ તેમાં યે સુધારણાને ઘણે અવકાશ હતો. આજે રાજાશાહીનું સ્થાન લેકશાહીએ લીધું છે અને અવધાનપ્રાગ મોટા ભાગે શાળા, પાઠશાળા, કલેજે, જાહેર હોલ કે ઉપાશ્રય વગેરેમાં થાય છે. ત્યાં આવનાર વર્ગ સામાન્ય કોટિનો હોય છે, એટલે શ્રી ધીરજલાલભાઈ એ તેમને સમજ પડે તથા રસ પડે એ જાતના પ્રયોગે નિર્માણ કર્યા. અન્ય શબ્દોમાં કહું તે શ્રી ધીરજલાલભાઈ એ અવધાન પ્રયોગોનું સંસ્કરણ કર્યું અને તેમાં વિવિધ રસ પૂર્યા. અવધાનવિષયના ક્ષેત્રમાં આ તેમની બહુ મોટી સેવા છે.
આ વિદ્યા-કલાને વારસો જળવાઈ રહે તે માટે શ્રી ધીરજલાલભાઈ એ તેનો ખાસ અભ્યાસક્રમ નકકી કર્યો અને તેના આધારે ર૦-૨૫ જેટલા શિષ્યો પણ તૈયાર કર્યા, જેમને મોટા ભાગ જૈન સાધુ-સાધ્વીઓને છે. આ રીતે તેઓ માત્ર શતાવધાની જ નહિ, પણ અવધાન કલાગુરુ પણ છે.

Page #333

[ પ ] ગણિતસિદ્ધિના અદભૂત પ્રયોગ,
શ્રી ધીરજલાલભાઈની બીજી અદ્દભુત કલા તેમના ગણિતસિદ્ધિના પ્રયોગોમાં રહેલી છે. આ પ્રયોગો જાદુ જેટલા જ ચમત્કારિક લાગે છે અને કેટલીક વાર તો તેના કરતાં પણ વધી જાય છે. શતાવધાનના પ્રયોગમાં ગણિતને કેટલેક વિષય આવતો હતો, તેને અભ્યાસ કરતાં તેઓ ગણિતની ગેબી સૃષ્ટિમાં ઉતરી પડયા કે જ્યાં કેટલાંક સિદ્ધાંત રૂપી રને ઝળહળી રહ્યા હતા. તેઓ એ સિદ્ધાન્તરૂપી રોથી પ્રભાવિત થયા અને તેની સાથે ખેલતાં ખેલતાં આખરે તેના સ્વામી બન્યા.
મિત્રમંડળમાં, કલબમાં કે નાનીસરખી મિજલસમાં ગણિતની ગમ્મત બતાવનારા તે ઘણું પડ્યા છે, પણ ગણિતપ્રકિયાના આધારે આશ્ચર્યકારી-અદ્ભુત પરિણામે લાવી હજારોની મેદનીને ચકિત કરવાનું કાર્ય તો તેમણે જ કર્યું છે. સને ૧લ્પ૭ પછી તેમણે આ પ્રયોગ જાહેરમાં

Page #334

૩૦૪
ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ બતાવવાનું શરુ કર્યું, ત્યારથી તેમાં પ્રગતિ કરતા રહ્યા અને ગણિતસિદ્ધિકાર કે ગણિતના મહાન જાદુગર (Mathe magician) તરીકે બહુ મોટું નામ કમાયા. ' - જાદુગરે પિતાને જે કંઈ બતાવવું હોય તે પિતાની વ્યવસ્થા અનુસાર બતાવ્યા કરે છે અને કેઈક વાર પ્રેક્ષકમાંથી થોડી વ્યક્તિઓને ઉપર બેલાવે છે, પણ મેટા ભાગે મૂર્ણ બનાવવા ! જ્યારે શ્રી ધીરજલાલભાઈ ગણિતસિદ્ધિના દરેક પ્રાગ-વખતે પ્રેક્ષકે માંથી જેને ઉપર આવવું હોય તેને અમુક સંખ્યામાં ઉપર આવવા દેતા, તેમની પાસે ડી. ગણિતની પ્રક્રિયા કરાવતા અને તેનું પરિણામ જાણી લીધા. પછી થોડી ક્ષણમાં અદ્દભુત ઘટનાઓ બનવા લાગતી, જે . જોઈને લોકેના આશ્ચર્યને પાર રહતે નહિ.
જાદુગરો લોકોના મનનું રંજન કરવા માટે અનેક જાતના પોશાક પહેરે છે–બદલે છે અને હાથમાં એક જાદુઈ લકડી કે જાદુઈ દંડ રાખે છે, જ્યારે શ્રી ધીરજલાલભાઈ તેમને રોજના ખાદીના પોષાકમાં જ સજ્જ રહેતા, પાસે જાદુઈ લાકડી કે જાદુઈ દંડ જેવી કઈ વસ્તુ રાખતા નહિ. અને મોટાભાગે પિતાના ટેબલ પાસે જ ઊભા ઊભા કે ખુરશીમાં બેઠા બેઠા આશ્ચર્યો સર્જતા !
સામાન્ય રીતે તેમના એક કાર્યક્રમમાં ૧૦ થી ૧૨. પ્રયોગ રહેતા, પણ તે આપણી બુદ્ધિને ગુલાંટ ખવડાવે એવા, આપણી કલ્પનાને હાત કરે એવા જેમણે એમના. ગણિતસિદ્ધિના પ્રયોગો નજરે નિહાળ્યા છે, તેઓ આજે

Page #335

શ્રી ધીરજલાલ શાહ
૩૦૫
પણ તેમને યાદ કરે છે અને તેમની આ અદ્ભુત વિદ્યાકલા માટે ઘણા માનભર્યા શબ્દો ઉચ્ચારે છે.
આ પ્રયાગે માટે પ્રથમ તેઓ પત્ર-પત્રિકાદ્વારા વિષયની જાહેરાત કરતા અને પછી તે અનુસાર પ્રયાગ કરી બતાવતા. બે–ત્રણ દાખલાએથી આ વાત વધારે સ્પષ્ટ થશે. જાહેરાત–
વિષય : ગણિતાધારે ગીતાજીના શ્લોકના પાઠ
પતિ : વિદ્વાનોની મંડળી શ્રીમદ્ ભગવત ગીતાનુ કોઈ પણ એક પૃષ્ઠ નક્કી કરશે. પ્રયાગકાર થાડુ ગણિત કરાવશે અને તેના ઉત્તર મળતાં જ ઉક્ત પૃષ્ઠમાં મુદ્રિત થયેલા શ્લેાકા સભળાવા લાગશે.
આ જાહેરાત કોઈને પણ આશ્ચર્યકારી લાગે એવી છે, કારણ કે ગણિતના ઉત્તર મળતાં ધારેલા પૃષ્ઠમાં મુદ્રિત થયેલા શ્લેાકેાનું સંભળાવું એ ખરેખર ! અધાસારણુ કે ન માની શકાય એવી બાબત છે !
અને આવા બીજા દેશ પ્રયાગેા જોવા માટે અમદાવાદ ટાઉનહોલ પ્રેક્ષકાથી ખીચાખીચ ભરાઈ ગયા હતા. તેમણે આ પ્રયાગવખતે કાઈ પણ પાંચ વિદ્વાન બંધુએ રંગમંચ પર પધારે એવી વિનંતિ કરતાં પાંચ વિદ્વાન ખંધુઓ રંગમંચ પર આવ્યા હતા. તેમને પ્રશ્નકારાના ટેબલ સામે ગોઠવાયેલી ખુરશીઓ પર સ્થાન આપવામાં આવ્યું હતું અને તેમની સમક્ષ કેારા કાગળા તથા પેન્સિલે મૂકવામાં આવી હતી. ત્યાર પછી શ્રી ધીરજલાલભાઈની
૨૦

Page #336

૩૦૬
ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ સૂચનાથી કાર્યકર્તાઓએ તેમને ભગવદ્ગીતાનું પુસ્તક આપ્યું હતું. પ્રયોગકાર અને પ્રક્ષકારોના ટેબલ વચ્ચે આઠ-નવ કુટનું અંતર હતું.
' પછી શ્રી ધીરજલાલભાઈ એ પ્રશ્નકારોને જણાવ્યું કે આપ પરસ્પર સંમતિ કરીને ભગવદગીતાનું એક પૃષ્ઠ ઉઘાડો. પ્રશ્નકારોએ તેમ કર્યું. પછી તેમને કહેવામાં આવ્યું કે તમે જે પાનું ઉઘાડ્યું હોય તેને ક્રમ દર્શાવતી સંખ્યા કાગળની ડાબી બાજુ લખો અને તેમાં આઠ ઉમેરતાં જે સંખ્યા આવે તે કાગળની જમણી બાજુ લખો. પ્રશ્નકાએ તેમ કર્યું.
તે પછી તેમને એ સંખ્યાઓના વર્ગ (Square ) કરવા જણાવ્યું. તે પછી મોટા પરિણામમાંથી નાનું પરિણામ બાદ કરવા જણાવ્યું. તેનો જે ઉત્તર આવ્યો, તે પિતાને સંભળાવવા કહ્યું. તે પરથી પ્રક્ષકારોએ તેમને ૧૮૫૬ ની સંખ્યા સંભળાવી. તે તેમણે શાન્ત ચિત્તે સાંભળી લીધી. બધા પ્રેક્ષકો આતુરતાથી જેવા લાગ્યા કે હવે શું થાય છે? ત્યાં તે ગીતાજીના શ્લોકોને મધુર ધ્વનિ કર્ણપટ પર અથડાવા લાગે. આ લેક તે જ હતા કે જે પ્રક્ષકારોએ ઉઘાડેલા પૃષ્ઠમાં મુદ્રિત થયેલા હતા! 1. આમાં સામાન્ય મનુષ્યની તે મતિની ગતિ જ ન હતી, પરંતુ પોતાને મહા બુદ્ધિમાન સમજનારા કે ગણિતના વિશેષજ્ઞ માનનારા પણ માથું ખંજવાળવા લાગ્યા હતા !
શ્રી ધીરજલાલભાઈએ આમાં વર્ગ ( Square )ને

Page #337

શ્રી ધીરજલાલ શાહુ
૨૦૭
લગતા એક ગાણિતિક સિદ્ધાન્તના ઉપયાગ કર્યા હતા, પણ એ તેમણે પોતે જ શેાધેલા હતા, એટલે ગણિતના શિક્ષકા કે પ્રાધ્યાપકો પણ તેનું રહસ્ય પામી શકવા ન હતા. તેએ એટલું સમજી શકયા હતા કે આ ૧૮૫૬ ની સખ્યા પરથી શ્રી ધીરજલાલભાઈ એ મૂલ રકમ એટલે પૃષ્ઠના ક્રમાંક શૈાધી કાઢયો છે, પણ તે કયા હશે ? તે તે જ જાણે ! તેમાં આપણેા ગજ વાગે તેમ નથી. વળી એ વિચાર પણ તેમને મુંઝવી જ રહ્યો હતા કે પૃષ્ઠની ક્રમાંક સંખ્યાતા જાણી શકાય, પણ તેના પર મુદ્રિત થયેલા શ્લોકા શી રીતે ખેલાવા લાગે ! તેઓ પાતે તા શાંત ચિત્ત તેમના ટેબલ સામેની ખુરશીમાં બેઠા હતા ! તાત્પર્ય કે તેમના પ્રયાગા જોયા પછી ભલભલા વિદ્વાના પુણ વિચારમાં પડી જતા અને છેવટે તેમને ધન્યવાદ આપતા.
શ્રી ધીરજલાલભાઇ એ એકવાર કવિ કાલિદાસ, કવિ માઘ, કવિ બાણુ, કિવ હર્ષ તથા કવિ ભવભૂતિની એક એક કૃતિ એ રીતે પાંચ કૃતિએ પ્રશ્નકારાને આપી, તેમાંની કોઈ પણ એક કૃતિ પસદ કરી તેનું એક પાનું ઉઘાડવાનું કહ્યું • હતું. તે પછી ગણિત કરાવી તેના ઉત્તર સાંભળતાં જ તે પાનાં પરના શ્લોક પ્રેક્ષકાને બરાબર સભળાયા હતા ! મીજી જાહેરાત–
વિષય : પુસ્તકની પસંદગી
પતિ ; ગૂજરાતી ભાષાનાં ૧૦૦ સુંદર પર વ્યવસ્થિત ગાંઠવાયેલાં હશે, એ
પુસ્તકા એક ટેબલ જિજ્ઞાસુઓ સાથે

Page #338

૩૦૮
ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ મળીને તેમાંનું એક પુસ્તક પસંદ કરી પોતાના સ્થાને આવશે. તેમને થોડું ગણિત કરાવવામાં આવશે અને તેને ઉત્તર પ્રાપ્ત થતાં જ એ પુસ્તકનું નામ જાહેર કરવામાં આવશે.
આ પ્રયોગ માટે બે જિજ્ઞાસુઓ ઉપર આવ્યા હતા. તેમને કેવું ગણિત કરાવવામાં આવ્યું હતું, તે પણ જુઓ.
પ્રશ્ન-તમે જે પુસ્તક પસંદ કર્યું, તેમાં નંબરની સ્લીપ હતી?
ઉત્તર–હા જી. પ્રશ્ન–તે તમે જોઈ હતી ? ઉત્તર–-હા છે. તે અમને યાદ છે.
પ્રયોગકાર–તે તમે એ સંખ્યાને એક કાગળ પર લો અને તેને ત્રણથી ગુણે.
જિજ્ઞાસુ–રકમ લખી અને તેને ત્રણથી ગુણ.
પ્રયોગકાર-હવે તેમાં પ્રેક્ષકોએ કહેલી છ સંખ્યા ઉમેરવાની છે. પછી તેમણે પ્રેક્ષક પાસે સંખ્યા બેલાવતાં નીચે પ્રમાણે સંખ્યા બેલાઈ હતીઃ

Page #339

શ્રી ધીરજલાલ શાહ
૩૦૦ પ્રયાગકાર—તેનું જે પરિણામ આવ્યું, તેને ૨૭ થી ગુણે.
જિજ્ઞાસુ–ગુણ્યા. પ્રયોગકાર–જે રકમ આવી, તે મને સંભળાવી દો જિજ્ઞાસુ–૧૧૪૫૭
પ્રાગકાર–તમે પસંદ કરેલું પુસ્તક “નીતિનાશના માગે' નામનું હોવું જોઈએ કે જે મહાત્મા ગાંધીએ લખેલું છે.
જિજ્ઞાસુ–બરાબર છે. અમે એજ પુસ્તક ધાર્યું છે. - આમાં જિજ્ઞાસુઓએ ધારેલા પુસ્તકની સંખ્યાને ત્રણે ગુણી. એ સંખ્યા પ્રવેગકાર માટે તે અજ્ઞાત જ હતી. વળી તેમાં પ્રેક્ષકોએ પિતાને ઠીક લાગે તેવી જ રકમ ઉમેરાવી. અજ્ઞાત + ૮૭નું પરિણામ પણ અજ્ઞાત જ રહે. હવે તેને ૬૭ જેવી વિચિત્ર રકમે ગુણાવી અને માત્ર તેને ગુણાકાર સાંભળીને પુસ્તકનું નામ કહી દીધું. “માની લઈએ કે આ ગુણાકારની કઈ પણ ચાવી તેમની પાસે હશે, એટલે તેની મૂળ સંખ્યા શોધી કાઢી હશે, પણ તે પુસ્તક અને લેખકનું નામ કહેવું, એ તો ઘણું કહેવાય”.
આવી રીતે તેમણે કઈ કઈ વાર ૧૦૦ વસ્તુઓમાંથી ધરેલી વસ્તુ કહી છે અને તેને પોતાની સન્મુખ પડેલા થાળમાંથી પણ રજૂ કરી છે ! વળી આ રીતે ૧૦૦ અંગરેજી દવામાંથી ધારેલી દવા પિતાની પાસેની એક પેટી કે જેને

Page #340

ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ તેમણે “ધન્યતરીની પેટી “એવું સૂચક નામ આપ્યું હતું, તેમાંથી કાઢી બતાવી હતી! પહેલા બે પ્રયોગોમાં વસ્તુ મૌજૂદ હતી, તેમાંથી શોધીને આપવાની હતી, જ્યારે આમાં તે માત્ર તેમની પાસે પેટી જ હતી અને તેમાંથી ધારેલી દવા કાઢવાની હતી. તેમને આ પ્રયોગ સફલ થતાં એક ડેકટર મંચ પર ધસી આવ્યા હતા અને તેમણે જણાવ્યું હતું કે ” આ દવા બહુજ ઓછી મળે છે અને અમે લગભગ એવી જ દવાઓની યાદી બનાવી હતી, છતાં શ્રી ધીરજલાલભાઈએ તેમની જાદુઈ પેટીમાંથી એ જ દવા કાટી. આપી છે, તેથી માનવું પડે કે આ વિષયમાં તેમની કરામત અજબ છે.”
–ત્રીજી જાહેરાત ! વિષય : અદશ્ય ઘંટનાદથી ઉત્તર
પદ્ધતિ : જિજ્ઞાસુ બે, ત્રણ કે ચાર અંકની કોઈ પણ સંખ્યાથી શરુ કરીને કમશઃ ૪૯ સંખ્યાઓ લખશે. પછી તેમાંની ૭ સંખ્યાઓ પસંદ કરશે અને તેને સરવાળો કરશે. આ સરવાળાની સંખ્યા શું હશે ? તેને ઉત્તર પ્રયાગકાર અદશ્ય ઘંટનાદથી આપશે. વિશેષ ોંધપાત્ર બીના એ હશે કે આ પ્રયોગમાં કોઈ પણ જાતનું ગણિત કરાવવામાં નહિ આવે !
ગણિતસિદ્ધિના પ્રયોગો અને છતાં ગણિત કરાવ્યા વિના જવાબ આપે અને તે પણ અદશ્ય ઘંટનાદના માધ્યમથી,

Page #341

શ્રી ધીરજલાલ શાહ
૩૧૪. એ વાત બુદ્ધિમાં જલ્દી ઉતરે એવી નથી. પરંતુ શ્રી ધીરજલાલભાઈ એ આ પ્રયોગ છ થી સાત વાર કરી બતાવેલ છે.
તે માટે તેઓ જિજ્ઞાસુઓને ૭ X ૭ = ૪૯ કઠાને એક યંત્ર આપતા અને તેમાં કમાનુસાર સંખ્યા લખવાનું કહેતા. પછી દરેક પંક્તિમાંથી કઈ પણ એક સંખ્યાને પસંદ કરાવી તેના ફરતું વર્તુલ કરાવતા. પછી એ વર્તુલની આડી લાઈન કે ઊભી લાઈનમાં ન આવે એવી રીતે બીજી સંખ્યા ધરાવી તેના પર પણ વર્તુલ દોરાવતા. એ રીતે સાત પંક્તિઓમાંથી ૭ સંખ્યા ધરાવી છેવટે તેને સરવાળો કરાવતા. તેમાં જે સંખ્યા આવે, તે જ પ્રમાણે થોડી ક્ષણમાં અદશ્ય ઘંટના ટકોરા વાગવા માંડતા. દાખલા તરીકે
| દુર | ૬૩ ૬૪ | ૬૫ ૬૬ (૬૭) ૬૮
૬૯ (૭૦) ૭૧ |. ૭૨ ૭૩ [ ૭૪ ] | ૭૬ ૭૭ ૭૮ (૭૯) ૮૦ ૮૩ ૮૪ | ૮૫ ૯૦ | હર
| ૯૮ (૯) ૧૦૦ ૧૦૧ ૧૦૨ ૧૦૩ (૧૦) ૧૫ ૧૬ ૧૦૭ ૧૦૮ ૧૦૯ ૧૧૦
.
..
--
---

Page #342

૩૧૨
ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ તેમાંની ૭ સંખ્યાને સરવાળો નીચે મુજબ થાય?
૬૭
- ૭૦
૭૯
૧૦૪
૬૦૨
તે ડી જ વારમાં ઘંટના ૬ ટકારા સંભળાય, પછી ઘડી વારે બંધ રહે, પછી ૧૦ ટકોરા સંભળાય, જે શૂન્યને સંકેત છે અને ત્યાર પછી થોડી વાર રહીને ૨ ટકેરા સંભળાય. તે પછી ટકોરા વાગતાં બંધ થાય. તાત્પર્ય કે આ રીતે ૬૦૨ ને ઉત્તર ટકોરાથી બરાબર મળી જતો. - શ્રી ધીરજલાલભાઈએ ગણિતસિદ્ધિના ઘણા પ્રયોગો નિર્માણ કરેલા છે, જેનો પૂર્ણ પરિચય આપવા માટે તે ખાસ ગ્રંથ જ લખવો પડે, એટલે અહીં તેમાંના કેટલાકને ખ્યાલ માત્ર આપું છું. (૧) કોરા કાગળમાંથી ઉત્તરનું પ્રકટવું
ત્રણ વ્યક્તિઓ પોતાને ઠીક લાગશે તેવી સંખ્યાઓ

Page #343

શ્રી ધીરજલાલ શાહ
૩૧૩
ધારશે. પ્રયાગકાર તેમને થાડુ ગણિત કરાવશે. તે ત્રણેયનુ જે પરિણામ આવશે તેના સરવાળા કરાવશે. એ સરવાળાની રકમ પુષ્પથાળમાં પડેલા એક કારા કાગળમાંથી જલસ યેાગે પ્રકટ થશે.
(૨) અનંતમાં એક દૃષ્ટિપાત
પ્રયાગકાર એન્સાઈકલાપીડિયા બ્રિટાનિકાના ૨૪ વાલ્યુમ અથવા એન્સાઈકલાપીડિયા અમેરિકાના ૩૦ વાલ્યુમમાંથી ગણિતાધારે નિણી ત થતી કેાઈ પણ પંક્તિ ગ્રંથ જેયા વિના વાંચી બતાવશે.
(૩) વીઝીટીંગ કાર્ડની અજાયબી
ત્રણ જિજ્ઞાસુએ રંગમંચ પર આવશે. તેમને તે જ વખતે પ્રેક્ષકા પાસેથી ભેગા કરાયેલાં ૪૮ વીઝીટીંગ કાર્ડ આપવામાં આવશે. તેઓ તેના પર નખરા લખશે અને તેમાંનું એક કાર્ડ પસંદ કરશે. પછી ગણિતપ્રક્રિયા થશે કે પ્રયાગકાર અલંકારાની એક પેટી રજૂ કરશે અને ધારેલું વીઝીટીંગ કાર્ડ તેમાંથી મળી આવશે.
(૪) પુષ્પથાલ અને પ્રશ્ન
ચાર જિજ્ઞાસુઓ સાથે મળીને ૯૯ પ્રશ્નો પૈકી એક પ્રશ્ન ધારી લેશે. પછી રમુજી ગણિતપ્રક્રિયા થશે કે ચાર પુષ્પથાળા રજૂ થશે. તેમાંથી જિજ્ઞાસુઓ જે પુષ્પથાલ પસંદ કરશે તેમાંથી તેમના ધારેલા પ્રશ્ન રજૂ કરવામાં આવશે. (૫) સેા રૂપિયાની નોટ પર ગણિતનું પરિણામ.
છ પ્રશ્નકારા સાથે મળીને છ અકની સંખ્યા લખશે.

Page #344

૩૧૪
ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ પ્રયોગકાર તેમને ગણિત કરાવશે. તેનું પરિણામ એક સીલબંધ કવરમાંથી બહાર કાઢવામાં આવનારી સે રૂપિયાની નોટ પર દેખાશે. (૬) સમુદ્રમંથન
ગુજરાતી, હિંદી, પ્રાકૃત અને અંગરેજી ભાષાના શબ્દકોષમાં લાખો શબ્દ સંગ્રહાયેલા છે. પરંતુ જિજ્ઞાસુએ ગણિતાધારે તેમાંના કોઈ પણ કષનો જે શબ્દ નિણત કર્યો હશે, તે પ્રગકાર થોડીજ સેકન્ડોમાં કહી આપશે. (૭) સુગંધની અજાયબ સૃષ્ટિ
ચાર જિજ્ઞાસુઓ ગણિત પ્રક્રિયા બાદ ૮૪ પ્રકારની સુગંધી દર્શાવતાં કાર્ડોમાંથી ઈષ્ટ કાર્ડ ગ્રહણ કરશે. પ્રયાગકાર એ દરેક જિજ્ઞાસુને તે તે પ્રકારની સુગંધને અજબ અનુભવ કરાવશે. (૮) જલ-પુષ્પ–સંગે રત્નની ઉત્પત્તિ
ત્રણ જિજ્ઞાસુઓ ગણિતના આધારે ૨૪ પ્રકારનાં રનેમાંથી ત્રણ પ્રકારનાં રત્નની ધારણા કરશે. પ્રયોગકાર એ રને જલ-પુષ્પ સંગે થોડી જ વારમાં પ્રકટ કરી બતાવશે. એ રને સાચાં હશે અને ઝવેરીઓ તેની પરીક્ષા કરી શકશે. () છ પ્રકારનાં પુષ્પો
સુંદર વેશવિભૂષા ધારણ કરીને ૬ મહિલાઓ રંગમંચ પર પધારશે, પણ તેમની રકાબીઓ ખાલી હશે. એમાં

Page #345

શ્રી ધીરજલાલ શાહ કયા પુષ્પો હોવાં જોઈ એ તેને નિર્ણય મહાનુભવોની એક મંડળ ગણિતના આધારે કરશે કે પ્રાગકાર તરત જ એ પુષ્પોથી રકાબીઓને ભરી દેશે. (૧૦) ફરમાઈશ મનમાં, છતાં ગીતની રજુઆત •
૬૪ સુપ્રસિદ્ધ ફિલ્મી ગીતમાંથી મહાનુભાવોની મંડળી એક ગીતની પસંદગી કરશે અને તે મનમાં સખશે. પ્રગકાર તેમની સાથે ગણિતને શેડો વિનેદ કરશે કે એ ગીત એકાએક સર્વ પ્રેક્ષકોને સંભળાવા લાગશે. (૧૧) ભેરવવાણું
પ્રેક્ષકમાંથી ૪૮ પ્રશ્નો લખાશે. મહાનુભાવોની મંડળી તેમાંના ત્રણ કમિક પ્રશ્નોની પસંદગી કરશે. પ્રયાગકાર તે અને થોડું ગણિત કરાવશે. બાદ અંધકાર ફેલાશે અને હરિવનું ખડખડાટ હાસ્ય સંભળાશે. પરંતુ પ્રયોગકારને આદેશ થતાં બૅસ્વ તે પ્રશ્નો કહી સંભળાવશે તથા પ્રક્ષકારોનાં નામ પણ જણાવશે. (૧૨) રંગરૂપદર્શન
પાંચ જિજ્ઞાસુઓ ગણિત પ્રક્રિયા બાદ જુદા જુદા રંગોની ધારણ કરશે. પ્રયાગકાર તે રંગોનું કમશઃ કુતુહલભર્યું દર્શન કરાવશે. અને છેલ્લા રંગને પરિચય બે મીનીટના અસાદર્શન દ્વારા આપશે. (૧૩) દેવમૂર્તિનું પ્રાકટય - ત્રણ જિજ્ઞાસુઓ ગણિત પ્રકિયા પછી ૩૬ દેવ-દેવીઓનાં

Page #346

૩૧૬
ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ નામમાંથી કોઈ પણ એકનું નામ ગ્રહણ કરશે કે પ્રકાર તે દેવ-દેવીની મૂર્તિ એક કરંડિયામાંથી પ્રકટ કરશે. (૧૪) બાબાજીની થેલી
મેં માગ્યું મળવું મુશ્કેલ છે, પણ ગણિત પ્રક્રિયાથી તે કાર્ય સિદ્ધ થશે. બાબાજીની થેલીમાંથી ત્રણ વ્યક્તિઓએ માગેલી મીઠાઈ, મેવા અને ફળની પ્રાપ્તિ થશે. (૧૫) અજબ ફોટોગ્રાફી
છેલ્લાં ત્રણ વર્ષમાં થઈ ગયેલા મહાત્માઓ પૈકી પ૬ મહાત્માઓની એક યાદી પ્રક્ષકારોને સુપ્રત થશે. છેડા ગણિત પછી તેઓ તેમાનું એક નામ ગ્રહણ કરશે કે ૯૦ સેકન્ડમાં જ તેમને ફોટો રજૂ થશે. (૧૬) છગનલાલ ડ્રેસવાલા
અજબ સેલ્સમેન છે, તેઓ ભાતભાતની સુંદર સાડીઓ વેચે છે. તેમની ખૂબી એ હશે કે રંગમંચ પર આવેલ મહિલામંડળે થોડું ગણિત કર્યા પછી જે સાડી ધારી હશે, તે જ પહેલા ધડાકે રજૂ કરી દેશે. (૧૭) ક્રિકેટકથાને તેમનો પ્રયોગ પહેલા પ્રકરણમાં જ
જણાવી ગયો છું.
આટલાં વિવેચન પરથી શ્રી ધીરજલાલભાઈએ ગણિતસિદ્ધિના પ્રયોગોમાં કેવી અદ્ભુત પ્રગતિ કરી હતી, તેને
ખ્યાલ આવી શકશે. દિલગીરીની વાત એટલી જ છે કે આ વિષયમાં હજી સુધી તેમને કોઈ ઉત્તરાધિકારી થયો નથી.

Page #347

[ ૨૬ ]
અનેરી ઉપાસન
શ્રી ધીરજલાલભાઈ એ મંગલ અને કલ્યાણની પ્રાપ્તિ માટે જે ઉપાસના અંગીકાર કરી છે, તે એક રીતે અનેરી છે; અને વધારે સ્પષ્ટ કહુ તા એ તેમણે જાતે જ-અધ્યાત્મ, યોગ અને મત્ર-યંત્ર-તંત્રના ઊંડા અધ્યયન પછી–નિર્માણ કરેલી છે. જે આચાર્યા, મુનિવરા તથા અન્ય આરાધકોને તેમની આ ઉપાસના નજરે નિહાળવાની તક મળી છે, તેમણે તે ` માટે ઘણા ઊંચા અભિપ્રાય, દર્શાવેલા છે અને તેમાંની કેટલીક વસ્તુઓ પાતે ગ્રહણ કરેલી છે; તેઓ ઉપાસનાની આ ભૂમિકાએ શી રીતે પહોંચ્યા, તે જાણવા જેવું હાવાથી પ્રથમ તે અંગે ઘેાડુ. વિવેચન કરીશ.
શ્રી ધીરજલાલભાઈ નાનપણમાં માતાની પાસેથી નમસ્કારમહામત્ર તથા ચાવીશ તીકરાનાં નામેા શીખેલાં. તેનું તેઓ રાજ ભાવપૂર્વક સ્મરણ કરતા. એ વખતે માતાએ શીખવ્યા મુજબ તેઓ પલાંઠી વાળીને બેસતા, બે હાથ

Page #348

૩૧૮
ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ જોડતા અને મસ્તક જરા નીચું નમાવીને ધીરે ધીરે નમસ્કાર મહામંત્રના નવ પદો તથા ચોવીશ તીર્થકરોને નામે બોલી જતા. જે સ્મરણને આપણે ઉપાસનાની પ્રથમ કે મૂલ ભૂમિકા માનીએ કે જે પ્રમાણે ઘણાએ માનેલી છે, તે તેમની ઉપાસનાની મૂલ ભૂમિકા માતાની છત્રછાયામાં નાનાપણમાં જ રચાયેલી હતી, એમ માનવું સુયોગ્ય છે.
પહેલી માતા અને બીજા સંત, તેમના દ્વારા જે શિક્ષણ પ્રાપ્ત થાય છે, તે મનુષ્યના અંતર પર ઊંડો સંસ્કાર પાડે છે અને તે આગળ જતાં કલ્યાણક થયા વિના રહેતો નથી. આ વસ્તુ નિર્વિવાદ સિદ્ધ થયેલી છે,
એટલે તે શ્રી ધીરજલાલભાઈની બાબતમાં સત્ય નીવડ્યા વિના કેમ રહે?
માતા ધર્મપરાયણ હતા અને તેઓ રોજ સમયની અનુકૂળતા મુજબ એક કે બે સામાયિક કરતા. તે એક જાતની આધ્યાત્મિક ઉપાસના હતી, એટલે તેને સંસ્કાર પણ શ્રી ધીરજલાલભાઈના જીવન પર ઘેર પડ હતા. એક વાર તેમણે માતાને પૂછેલું કે માડી ! તું સામાયિકમાં શું કરે છે?” ત્યારે માતાએ ઉત્તર આપેલે : “બેટા ! હું સામાયિકમાં ભગવાનની ભક્તિ કરું છું, જે આપણે રોજ ભગવાનની ભક્તિ કરતા રહીએ તો સાજા-નરવા રહીએ, આપણી બુદ્ધિ સુધરે અને આપણું ભલું થાય.” ત્યારે શ્રી ધીરજલાલભાઈએ કહેલું “ત્યારે તે હું પણ રોજ ભગવાનની ભક્તિ કરીશ.”

Page #349

શ્રી ધીરજલાલ શાહુ
૩૧૯
છાત્રાલયમાં દાખલ થયા પછી તેના નિયમ મુજબ તે રાજ નજીકમાં આવેલા જિનમંદિરે જતા અને ત્યાં બિરાજમાન મૂર્તિનાં દર્શન અને પૂજન કરી આનંદ પામતા. એ વખતે બીજી સમજ તા ન હતી, પણ તે એટલુ જરૂર સમજતા હતા કે આ રીતે હું ભગવાનની ભક્તિ કરી . રહ્યો છું, તેથી તે મારું જરૂર ભલું કરશે. તે પછી ધાર્મિક શિક્ષકે તેમને નીચેના બે શ્લોકા શીખવ્યા :
जिने भक्तिजिने भक्तिजिने भक्तिर्दिने दिने । सदामेऽस्तु सदामेऽस्तु सदामेऽस्तु भवे भवे || दर्शनं देवदेवस्य दर्शन पापनाशनम् ! દર્શન ગેસોષાનં, ટીન' મોક્ષમાધનમ્ ।
"
ભવાભવન વિષે પ્રતિદિન મારી જિનેશ્વરદેવન વિષે ભક્તિ હા, ભભિત હૈા, ભક્તિ હા. ’
6
• દેવદેવ એટલે દેવાના પણ દેવ અર્થાત્ દેવાધિદેવ. એવા શ્રી જિન ભગવત. તેમનાં દર્શન અવશ્ય કરવા ચેાગ્ય છે, કારણ કે તે પાપના નાશ કરે છે, સ્વર્ગ એટલે દેવલાકમાં લઈ જાય છે અને છેવટે માક્ષની પ્રાપ્તિ કરાવે છે.?
શ્રી ધીરજલાલભાઈ ને આ બે શ્લોકો બહુ ગમી ગયેલા, એટલે તેઓ એનું વારંવાર રટણ કરતા અને કાઈ કોઈ વાર તેના અર્થ પણ વિચારતા. તેમને એ ખબર ન હતી કે તેમનું આ રટણ ભવિષ્યની અનેરી ઉપાસના માટે એક વિશિષ્ટ ભૂમિકા તૈયાર કરી કહ્યું છે.

Page #350

૩૦
ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ સ્મરણ કરતાં દર્શનની ભૂમિકા વધારે ઊંચી મનાયેલી છે, કારણ કે તે ઉપાસકને ઉપાસ્ય દેવની વધારે નજીક લઈ જાય છે.
તે પછી શ્રી ધીરજલાલભાઈ ધાર્મિક શિક્ષક પાસેથી. નીચેને લોક શીખ્યા :
उपसर्गाः क्षयं यान्ति, छिद्यन्ते विघ्नवल्लयः । मनः प्रसन्नतामेति, पूज्यमाने जिनेश्वरे ॥
શ્રી જિનેશ્વરદેવની પૂજા કરવાથી ઉપસર્ગો દૂર થાય છે, વિન્નરૂપી વેલડીઓ છેદાઈ જાય છે અને મન પ્રસન્નતાને પામે છે.”
ઉપસર્ગ એટલે દુઃખ કે પીડા. તે ભૂત-પ્રેત તરફથી પણ થાય, શત્રુરૂપ મનુષ્ય તરફથી પણ થાય અને હિંસકપશુઓ તથા સર્પ વગેરે તરફથી પણ થાય. પરંતુ શ્રી. જિનેશ્વરદેવનું પૂજન ભક્તિ ભાવે કરવા લાગીએ તે આ પ્રકારનું કઈ દુઃખ કે કોઈ પીડા થાય નહિ. કેવી. સુંદર વાત !
બીજું આપણે કઈ પણ કામ કરવા ધાર્યું હોય, અને તેને પ્રારંભ પણ કરી દી હોય, ત્યાં ગમે તે. દિશામાંથી વિને આવી પડે છે અને સઘળે તાલ બગાડી નાખે છે. ઘણી વાર તે એવું પણ બને છે કે આ પ્રકારનાં વિદનો આવ્યા પછી આદરેલું સમ છોડી દેવું પડે છે અને એ રીતે આપણા સમય અને શ્રમની બરબાદી થાય છે

Page #351

શ્રી ધીરજલાલ શાહ
૩ર૧ તથા કેટલીક વાર નામથી પણ સહન કરવી પડે છે. પરંતુ શ્રી જિનેશ્વરદેવનું પૂજન ભક્તિભાવથી કરવા લાગીએ તે આ પ્રકારનાં વિદને આવતાં અટકી જાય છે અને કદાચ સમીપ આવ્યાં હોય તો દૂર થઈ જાય છે, એટલે આરભેલાં. કામ નિર્વિને પાર પડે છે. કેવી મહત્ત્વની વાત ! !
ત્રીજું ભય, શેક, ચિંતા, રોગ આદિ કઈ પણ કારણે આપણું મન અસ્વસ્થ રહેતું હોય, ગમગીની અનુભવતું હોય કે વિષાદથી ઘેરાતું હોય, પણ આપણે શ્રી જિનેશ્વરદેવની પૂજા ભક્તિ ભાવથી કરવા લાગીએ કે અસ્વસ્થતા-ગમગીની–વિષાદ દૂર થઈ જાય છે અને તેની જગાએ પ્રસન્નતા પ્રકટવા લાગે છે. કેવી અદ્દભુત વાત !!!
સામાન્ય માન્યતા એવી છે કે આપણને જોઈતી વસ્તુ, મળી જાય, એટલે મન પ્રસન્ન થાય. પણ આ માન્યતા. છીછરી છે અને વધારે સ્પષ્ટ કહું તો સુધારવા જેવી છે, કારણ કે જોઈતી (ભૌતિક વસ્તુ મળી જતાં જે પ્રસન્નતા થાય છે, તે ક્ષણિક હોય છે અને આપણું મન તૃષ્ણતરલિત હોવાને લીધે પાછું અસ્વસ્થ –ગમગીન-વિષાદયુક્ત બની જાય છે.
થોડા વખત પહેલા મને એક અમેરિકન મહાશયને ભેટ થયે કે જેઓ મેટા રસાલા સાથે ભારતમાં પ્રવાસ કરી રહેલ હતા. મેં તેમને પૂછ્યું કે “તમે અહીં પ્રવાસ શા માટે કરી રહ્યા છે ?” તેમણે કહ્યું: “મારે મનની શાંતિ

Page #352

૩રર
ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ જોઈએ છે, ચિત્તની પ્રસન્નતા જોઈએ છે. તે વિપુલ સંપત્તિ હોવા છતાં અમેરિકામાં મળતી નથી. એ વસ્તુ મને ભારત પાસેથી–ભારતના સંતમહંત કે ગીઓ પાસેથી મળશે, એવી પાકી શ્રદ્ધા છે, તેથી હું અહીં આવ્યો છું અને આ રીતે પ્રવાસ કરી રહ્યો છું.” તાત્પર્ય કે ચિત્તની પ્રસન્નતા એ બહુ મોટી વાત છે. તે શ્રીજિનેશ્વરદેવની ભક્તિ વડે સહેલાઈથી પ્રાપ્ત થાય છે, એ તેને મંગલ મહિમા છે. | દર્શન કરતાં પૂજનની ભૂમિકા શ્રેષ્ઠ ગણાય છે, કારણ કે તે ઉપાસકને ઉપાસ્ય દેવની વધારે નજીક લઈ જવામાં અગત્યનો ભાગ ભજવે છે.
આ વખતે શ્રી ધીરજલાલભાઈ શ્રી જિનમૂર્તિનાં નવા અંગે ચંદનનાં તિલક કરતા. આ થઈ દ્રવ્યપૂજા. પછી ભાવપૂજાના અધિકારે તેઓ ચિત્યવંદન* કરતા. તેનાં બધાં સૂત્રે તેમને કંઠસ્થ હતાં અને તેમાં જે મુદ્રાઓ રચવી જોઈએ, તે તેમણે ધાર્મિક શિક્ષક પાસેથી શીખી લીધી હતી.
ત્યાર પછી ધાર્મિક શિક્ષણ આગળ વધતાં તેઓ. વધારે ભાવથી દર્શન-પૂજન કરવા લાગ્યા અને ચૈત્યવંદનનાં સૂત્રોમાં કેઈ અશુદ્ધિ આવી ન જાય, તેની ખાસ કાળજી રાખવા લાગ્યા. આ વખતે તેમણે શ્રી ભદ્રબાહુસ્વામીકૃત ઉવસગ્ગહર સ્તોત્ર મુખપાઠ કરી લીધેલું હતું અને સ્તવનના અધિકારે ઘણીવાર તેને જ ઉપયોગ કરતા હતા. તેમણે
* ચૈત્ય એટલે જિનમૂર્તિ. તેને વંદન કરવાની જે વિશિષ્ટ કિયા તે ચૈત્યવંદન.

Page #353

શ્રી ધીરજલાલ શાહ
૩૨૩ આ સ્તોત્રનો મહામહિમ જાણી લીધો હતો, એટલે તેના પર તેમની ખાસ આસ્થા જમી હતી,
આ રીતે શ્રી જિનેશ્વરદેવનાં નિત્ય-દર્શન-પૂજનથી શ્રી ધીરજલાલભાઈ ઉપાસના માર્ગમાં બે ડગલાં આગળ વધ્યા હતા.
ત્યાર પછી વ્યાવહારિક જીવન–ગૃહસ્થ જીવનમાં દાખલ થયા, ત્યારે પણ આ ઉપાસના ચાલુ રહી, પરંતુ જ્યારે ઉપસર્ગો થવા લાગ્યા અને કરવા ધારેલાં કાર્યોમાં વિધ્રો આવવા લાગ્યાં, ત્યારે તેઓ વિચારમાં પડ્યા કે આમ કેમ? તેમાં વર્તમાન જીવનનું નિરીક્ષણ કરતાં એ વાત નક્કી થઈ કે હાલ પ્રવૃત્તિના અતિરેકથી તેમજ પ્રવાસ-પર્યટનની અધિકતાથી શ્રીજિનેશ્વરદેવની ભક્તિ નિત્ય પણ થતી નથી અને નિયમિત પણ થતી નથી; વળી તેમાં ચિત્તની જેવી અને જેટલી સ્થિરતા રહેવી જોઈએ, તે પણ રહેતી નથી, તેથી જિનપૂજા તેનું યથાર્થ ફલ આપી શકતી નથી. હવે સગો એવા હતા કે હાથ ધરેલી પ્રવૃત્તિઓમાં કાપ મૂકાય એવો ન હતું, તેમજ પ્રવાસ-પર્યટનને પણ એકદમ ટાળી શકાય એવાં ન હતાં. એટલે તેમણે ચિત્તની સ્થિરતા માટે વિશેષ પ્રયત્ન કરવા માંડ્યો અને જિનભક્તિમાં જે ખામી રહી જતી હતી, તેની પૂર્તિ કરવા માટે પ્રાપ્ત થતા સમયમાં ઉવસગ્ગહરં સ્તોત્રની વિશેષ ગણના કરવા માંડી.
હવે એક વાર હમહમતે તાવ ચડશે, ત્યારે તેમને

Page #354

૩ર૪
ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ વિચાર આવ્યું કે “ઉવસગ્ગહરં સ્તોત્રની ગણનાથી જવરનું –તાવનું શમન થઈ જાય છે. તે અત્યારે ઉવસગ્ગહરં સ્તોત્રની ગણના કરું અને તેમણે ખૂબ ભાવપૂર્વક ઉવસગ્ગહર સ્તોત્રની ગણના કરી કે ૯૦ મીનીટમાં તાવ ઉતરી ગયા. ત્યાર બાદ તરત જ એક ધર્મસભામાં જઈ જૈન ધર્મના મૌલિક સિદ્ધાન્ત અંગે પ્રવચન કર્યું. આ પ્રસંગથી ઉવસગ્ગહરે તેત્ર પરની તેમની શ્રદ્ધામાં ઘણું વધારે છે.
ત્યાર બાદ થોડા વખતે પોતાને એક ચેક બેન્કમાં પસાર કરાવવા માટે રૂપિયા ૨૦૦૦ ની જરૂર પડી, ત્યારે તેમણે ઉવસગહર સ્તોત્રનો પુનઃ પ્રયોગ કર્યો અને તે પણ સફલ થયા. ગણના પૂરી થયા પછી પંદર મીનીટમાં જ એક અજાણ્યા શખ્સ તેમની પાસે આવી તેમને રૂ. ૨૦૦૦ રોકડા હાથમાં આપ્યા. આ પ્રસંગનું વર્ણન મેં બધી
જ્યતિ કાર્યાલય લીમીટેડ નામના પ્રકરણમાં વિગતથી કરેલું છે. આ ઘટના પરથી શ્રી ધીરજલાલભાઈને એમ લાગ્યું કે જેમ નરસિંહ મહેતાની હુંડી શામળિયાજીએ સ્વીકારી હતી, તેમ મારી આ હુંડી ઉવસગ્ગહરં સ્તોત્રના અધિકારી દેવતાએ સ્વીકારી છે, એટલે આજે પણ શાસનદેવતા જાગતા છે, આજે પણ દિવ્ય શક્તિ પોતાનું કાર્ય બરાબર કરી રહી છે, પણ આપણી ખામીભરી ઉપાસનાને લીધે આપણે તેનું અનુસંધાન કરી શકતા નથી.
ત્યાર પછી ઉપાસનાને પૂર્ણ કેમ બનાવવી, તે સંબંધી મંથન ચાલ્યું અને કેટલાક તાંત્રિક ગ્રન્થનું નિરીક્ષણ કર્યા બાદ નીચેના સિદ્ધાતે નક્કી કરવામાં આવ્યા.

Page #355

શ્રી ધીરજલાલ શાહ
૩૨૫ - (૧) ઈષ્ટદેવની ઉપાસના નિત્ય કરવી, એટલે કે તેમાં
એક પણ દિવસને ખાડે પાડવો નહિ. બહાર ગામ જવાનું થાય તો ત્યાં પણ આ ઉપાસના ચાલુ રાખવી.
(૨) ઈષ્ટદેવની ઉપાસના નિયમિત કરવી, એટલે કે તે માટે જે સમય નિયત કર્યો હોય, તે જ સમયે તેને પ્રારંભ કરવો. અસાધારણ કારણ સિવાય તેમાં કંઈ ફેરફાર કરે નહિ.
(૩) ઈષ્ટદેવને અનંત શક્તિમાન માનીને તેની ઉપાસના કરવી. તેના સામર્થ્ય કે શક્તિ વિષે જરા પણ શંકા લાવવી નહિ. - (૪) દરેક ક્રિયા પિતાનું ફલ આપે છે, તેમ આ ઉપાસનારૂપી ક્રિયા પણ પોતાનું ફલ અવશ્ય આપશે, એવી દઢ શ્રદ્ધા ધારણ કરવી. તેના ફલ અંગે વિચિકિત્સા કરવી નહિ. - (૫) ઈષ્ટદેવની ઉપાસના દ્રવ્ય અને ભાવ બંનેથી કરવી. તેમાં દ્રવ્ય પોતાની શક્તિ મુજબ વાપરવાં, પણ ભાવમાં ખામી રાખવી નહિ. તેમાં ઉત્તરોત્તર વૃદ્ધિ કરતા રહેવું. આ ભાવપૂજા મુખ્ય સ્તુતિ-સ્તવન–સ્તેત્ર રૂપ સમજવી.
(૬) ત્યાર પછી ઈષ્ટદેવનું સ્વરૂપચિંતનરૂપ ધ્યાન ધરવું. . (૭) તે પછી ઈષ્ટદેવને મંત્રજપ કરવો. તેમાં આસન, માલા, મુદ્રા, દિશા આદિને વિવેક રાખ.

Page #356

ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ
આ સિદ્ધાન્તાને બરાબર અમલ કરતાં તેમની ઉપાસનામાં બલ આવ્યું, તેજ આવ્યું, અને તેના પ્રભાવ જણાવા લાગ્યા. નાણાંભીડ વખતે મુંબઈમાં છ માસ સુધી અંતઃપ્રેરણા થયેલી, તે આ ઉપાસનાના પ્રકટ પ્રભાવ હતા.
૩૨૬
પછી તેા તેને પ્રભાવ અનેક વાર દેખાવા લાગ્યા. પ્રાયટીકાની રચના દરમિયાન એવા પ્રસંગેા અનેક વાર આવ્યા હતા કે જ્યારે તેમને ઉપાસનાખલે સહાય કરી હતી અને છેવટે તેમને' ઉજ્જવલ યશ અપાવ્યા હતા.
અહી એ વાતની નોંધ લેવી જોઈ એ કે પ્રખાધ ટીકાની રચના દરમિયાન તેમને દક્ષિણમાં પ્રવાસ કરવાના પ્રસંગ આવ્યા, ત્યારે બેંગારના સુપ્રસિદ્ધ જૈન જ્યાતિષી શ્રી શશિકાન્ત જૈનની ખાસ સૂચનાથી તેમણે સૈસુરના શીમાગા પ્રાંતમાં આવેલા હામ્બુજા’ પદ્માવર્તી તીર્થની યાત્રા કરી. તે વખતે કેટલાક ચમત્કારો જોવામાં આવતાં. શ્રી પદ્માવતી દેવી પ્રત્યેની તેમની શ્રદ્ધા દૃઢ બની અને તેમની નિત્યપૂજા કે નિત્યેાપાસનામાં તેમને ખાસ સ્થાન આપવામાં આવ્યું.
શ્રી ધીરજલાલભાઈ પાતાની નિત્યેાપાસનામાં આસન ગ્રહણ કર્યા પછી દીપ અને ધૂપના વ્યવહાર કરે છે, ત્યાર પછી સાહ‘મંત્રના ૧૦૮ વાર જપ કરે છે, તે પછી ભૂતશુદ્ધિ, પ્રાણાયામ, ન્યાસ અને ષડ્રનમસ્કારની ક્રિયા કરે છે કે જેનું વર્ણન તેમણે અહ“મત્રાપાસના નામના તેમના ગ્રંથમાં વિસ્તારથી કરેલું છે. તે પછી અષ્ટમહાપ્રતિહાય નુ

Page #357

શ્રી ધીરજલાલ શાહ
૩ર૭ ધ્યાન ધરી સમવસરણી જિનભગવંત કે અહંને નમેલુણના બે વારના પાઠપૂર્વક વંદના કરે છે, તે પછી તે દિને માટે પાંચ વસ્તુઓને ત્યાગ કરે છે, તે પછી નવપદ લયંત્ર તથા અહમંત્રપટની પૂજા કરી અહમંત્રને ત્રણ માલા જેટલે જપ કરે છે. તે પછી ચતુર્વિશતિ તીર્થકરની મંત્રમય પૂજા કરી, ત્રણ વાર લેગસ્સને પાઠ ભણે છે અને ચંદસુ નિમ્મલયરા વાળી ગાથાની આખી માળા ગણે છે. તે પછી શ્રી પાર્શ્વનાથનું દ્રવ્યપૂજન તથા માનસપૂજન કરી સાત વાર ઉવસગ્ગહરને પાઠ ભણે છે અને તે પછી ચિંતામણિમંત્રની પૂરી માળા ફેરવે છે. ત્યાર પછી શ્રી પાવતીપૂજનને પ્રારંભ કરે છે. તેમાં પ્રથા વાસક્ષેપપૂજા અને શક્ય હોય તે પુષ્પપૂજા કરે છે, તે પછી શ્રી પદ્માવતી દેવીનું ૧૦૮ નામવાળું સ્તોત્ર બોલતાં જાય છે અને દરેક નામે શ્રી પદ્માવતીની છબીનું વાસક્ષેપથી પૂજન કરતાં જાય છે. તે પછી માનસપૂજા તથા સ્વરૂપચિંતન કરી શ્રી પાર્વતીજીના મંત્રનો જપ કરે છે અને તે પૂરો થતાં “પુરિસાઢાણી પાસજી, સિદ્ધિ સકલ ભંડારવાળી સ્તુતિ આરતીના અધિકારે ખૂબ ભાવપૂર્વક તાલી વગાડતાં બોલે છે, તે પછી સર્વમંગલ બેલી નિત્યપાસનાની પૂર્ણાહુતિ કરે છે.
અહીં એ જાણવું પણ જરૂરી છે કે શ્રી ધીરજલાલભાઈ એ શ્રી પદ્માવતી દેવીની ઉપાસનાને સ્વીકાર કર્યા પછી, શ્રી પાર્શ્વનાથ અને શ્રી પદ્માવતી દેવીના વિશિષ્ટ પૂજનનો,

Page #358

૩૧૮
ભારતની એક વિરલ વિભૂિ
વિવિધ કલ્પાના આધારે સંકલિત કર્યાં છે અને એ રીતે તેમનું પૂજન કરાવે છે, જે અવશ્ય પ્રભાવશાલી નીવડે છે. વળી તેમણે શ્રી પાર્શ્વ–પદ્માવતીનાં ખાસ અનુડાના પણ પ્રચલિત કર્યાં છે, જે ગમે તેવાં અટપટાં કાર્યને પણ સિદ્ધ કરવાની ક્ષમતા ધરાવે છે. આજ સુધીમાં આવાં અનેક અનુષ્ઠાના થયાં છે; પણ તેનું વર્ણન અહીં પ્રસ્તુત નથી.
શ્રી ધીરજલાલભાઈ એ અહ મંત્રના લાખા જપ કર્યો છે, તેમ શ્રીચિંતામણિ પાર્શ્વનાથ તથા શ્રી પદ્માવતી દેવીના પણ લાખે। જપ કર્યા છે અને એ રીતે દૈવી શક્તિનું વિશિષ્ટ અનુસ`ધાન કરીને પેાતાની જાતને કૃતાર્થ કરી છે. સને ૧૯૪૮ પછી તેમના સમય સુધરતા જ ગયા છે અને આજે એકંદર ઘણા સુખી છે.

Page #359

[ ૧૭ ] સેવાની સુગંધ
એક મનુષ્ય ધીમાનું હોય, તેથી તે લોકપ્રિય થાય એવું નથી; એક મનુષ્ય શ્રીમાન હોય, તેથી પણ તે લેકપ્રિય થાય એવું નથી અને એક મનુષ્ય ઊંચા અધિકારપદે આરૂઢ થયેલું હોય, તેથી પણ તે લોકપ્રિય થાય એવું નથી. લેકપ્રિય મનુષ્ય તે તે જ થઈ શકે છે કે જેણે પોતાના જીવનમાંથી એક યા બીજા પ્રકારની સેવાની સુગંધ પ્રકટાવેલી હોય, પછી તે ગમે તે વર્ગને હોય કે ગમે તે સ્થિતિને હોય. મને જણાવતા આનંદ થાય છે કે શ્રી ધીરજલાલભાઈના જીવનમાંથી અનેક પ્રકારે સેવાની સુગંધ , પ્રકટતી રહી છે અને તેથી તેઓ આટલા લેકપ્રથ બનેલા છે.
અહીં એટલી સ્પષ્ટતા આવશ્યક છે વિપુલ સાહિત્ય સર્જને શ્રી ધીરજલાલભાઈને કપ્રિયતા આપી છે; પ્રાણવાન પત્રકારિત્વે પણ શ્રી ધીરજલાલભાઈને કપ્રિયતા આપી

Page #360

૩૩૦
ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ
છે; અને શતાવધાન તથા ગણિતસિદ્ધિના અદ્ભુત પ્રયાગાએ પણ શ્રી ધીરજલાલભાઈને લાપ્રિયતા આપી છે; પણ એ બધી લેાકપ્રિયતાઓ કરતાં વધારે લેાકપ્રિયતા તેમને સેવાની સુગંધ વડે સાંપડી છે. અહીં એ પણ જણાવી ૰ઉં કે તેમણે જીવનના પ્રારંભથી જ સેવાને વધારે મહત્ત્વ આપ્યું હતું અને તેના સોનેરી તાણાવાણા પાતાના જીવનમાં વણી લેવાની કાઈ પણ તક જતી કરી ન હતી. સુગંધની આ સેવા કયારે પ્રકટી અને કેવા સ્વરૂપે પ્રકટી, એ આ પ્રકરણના વિવેચ્ય વિષય છે.
તેઓ વિદ્યાથી અવસ્થામાં હતા, ત્યારે સમગ્ર રાષ્ટ્રમાં દેશસેવા અને સમાજસેવાની હાકલ પડી રહી હતી અને સર્વત્ર તેના પ્રાણવાન પડઘા પડી રહ્યા હતા, તેની અસર તેમના મન પર-અંતર પર પડી હતી અને તેમણે નિર્ણય કર્યા હતા કે, મારે સમાજની બની શકે તેટલી સેવા કરવી. એવામાં ઇન્ફલ્યુએન્ઝાના રેગચાળા આવ્યા. લેાકેા પાપટ પથારીમાં પડવા લાગ્યા. છાત્રાલય પણ તેમાંથી ખચી શકયું નહિ. જોતજોતામાં તેના લેખંડનાં ખાટલાઓ બિમારાથી ભરાઈ ગયા. વાતાવરણ ગમગીન અના ગયું. આનંદ અને આશ્ચય'ની વાત એટલી છે કે આ વખતે શ્રી ધીરજલાલભાઈ રાગશ્રી અસ્પષ્ટ રહ્યા. તેમની તંદુરસ્તી પૂર્વવત્ જળવાઈ રહી અને તેમણે બિમારેની સેવા કરવાને નિ ય કર્યાં.
Ex
તેઓ વહેલી સવારે ઉઠી, નિત્યકર્મથી પરવારી, બિમારાની એવામાં લાગી જતા અને અપેારના ભાજન

Page #361

શ્રી ધીરજલાલ શાહ
૩૩૧ અને આરામના એક કલાક બાદ કરતાં બધેજ સમય તેમાં વ્યતીત કરતા. સૂવાનું મેડી તે થતું. બિમારે ઘણું અને સેવા કરનારા છેડા, એવી પરિસ્થિતિ હોવાથી તેમને . મેટા ભાગે ખડા પગે રહેવું પડતું. વળી બિમારે કઈવાર ચીડાઈ જાય, આકશ કરે અને ન બોલવાના શબ્દો પણ : બોલી જાય. છતાં તેઓ કંટાળતા નહિ. તેઓ મનથી એમજ માનતા કે આ તે મને સેવા કરવાની ઉત્તમ તક મળી છે અને મારે તેને બને તેટલે ઉપયોગ કરી લેવું જોઈએ.
જૈન ધર્મના શિક્ષણે તેમને એ વાત શીખવાડી હતી. કે વૈયાવૃત્ય અર્થાત્ સેવા એ એક પ્રકારનું અત્યંતર તપ છે. તે જે વિશુદ્ધ ભાવે કરવામાં આવે તે કર્મની નિર્જર થાણે છે અને મોક્ષની પ્રાપ્તિ કરાવે છે. તે માટે શ્રી નંદિષણ મુનિ આદિના દાખલા તેમની સમક્ષ હતા. * વ્યાવહારિક જીવનમાં દાખલ થયા પછી પણ તેમની આ સેવાવૃત્તિ પ્રસંગે પ્રસંગે પ્રકટ થતી રહી હતી અને એ તેમના જીવનને સુંદર ઘાટ ઘડી રહી હતી. તેમણે ચિત્રકામની સારી કમાણી છોડી ધાર્મિક શિક્ષકદિને સ્વીકાર કર્યો અને મામુલી પગારથી સંતોષ માને, તે આંતરિક સેવાવૃત્તિ વિના બની શકે નહિ. વળી તેમણે રિક્ષક–જીવનમાં બે પાળી કામ કરી એક જ પાળીને પગાર સ્વીકાર્યો અને સંસ્થા તથા છાત્રના હિત માટે પોતાના કિંમતી અનેક કલાકાને ભોગ આપ્યો, તે

Page #362

૩૩૨
ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ પણ જીવનમાં સેવાની સુગંધ પ્રકટયા વિના કેમ બની શકે? આજે કામના કલાકે અને પગારના ધોરણ અંગે જે ધમાલ મચી રહી છે, તેની સાથે આ વ્યવહારની તુલના કરે, એટલે તેમની સંનિષ્ઠાભરી સેવાવૃત્તિને સ્પષ્ટ ખ્યાલ આવી જશે.
તેમનું સાહિત્યસર્જનનું ક્ષેત્ર પણ યઃ સેવામય જ રહ્યું હતું. સારું અને સસ્તું સાહિત્ય આપવું, એની પાછળ સેવા સિવાય કયે ઉદ્દેશ હોઈ શકે ? વિશ્વવંદ્ય ભગવાન મહાવીરની ૧૬ પાનાની પુસ્તિકાનું મૂલ્ય માત્ર એક પૈસા રાખી તેની ૧,૦૦,૦૦૦ એક લાખ નકલનો પ્રચાર કરવાની ચેજના તેમના સેવામય અંતરમાંથી જ ઉદ્દભવી હતી.
તેમણે શતાવધાનના પ્રયોગો દ્વારા લા લોકોને આત્માની અનંત શક્તિમાં શ્રદ્ધાન્વિત કર્યા તથા સેંકડો મનુષ્યને વિદ્યોપાસનાના ક્ષેત્ર તરફ આકર્ષા, એ પણ તેમનું એક સેવાકાર્ય જ ગણાય. તેમણે બે–ત્રણ અપવાદ સિવાય આ પ્રયોગ સર્વત્ર નિઃશુલ્ક એટલે કઈ પણ જાતની ફી લીધા વિના જ બતાવેલા છે.
અમદાવાદ જૈન યુવક સંઘના મંત્રી તરીકે તેમની કારકીર્દિ સેવામય રહી હતી. આક્તમાં આવી પડેલા સાધમિકોને સહાય કરવી, કુરિવાજોને ભોગ થઈ પડેલી બહેનની વારે ધાવું, તેમજ માંદાની માવજતનાં સાધનો પૂરાં પાડવાં, એ તેમને રસને વિષય હતે. કેટલીક કુપથગામિની બહેનને

Page #363

શ્રી ધીરજલાલ શાહ *
૩૩૩. તેમણે ગૃહસ્થાશ્રમમાં દીક્ષિત કરી, એ તેમનું સમાજસેવાનું મોટું કાર્ય હતું..
રાજનગર–સાધુ સંમેલન પ્રસંગે તેમણે ખૂબ જ સાહસ ખેડીને તથા માટે આર્થિક ભાગ આપીને જૈન જ્યોતિ સાપ્તાહિકના દૈનિક વધારા ૩૪ દિવસ સુધી બહાર પાડ્યા, તેની પાછળ તેમનો મુખ્ય હેતુ તે સંઘસેવા કરવાનો જ હતા. તેમની એવી દૃઢ માન્યતા હતી કે આ લડતથી અગ્યા દીક્ષા પર અંકુશ મૂકનારે ઠરાવ અવશ્ય કરાવી શકાશે અને એ રીતે શ્રમણ સમુદાયની પરિસ્થિતિમાં સુધારે કરાવી શકાશે. અને બન્યું પણ એમ જ. સાધુસમેલનમાં દીક્ષાને લગતે જે ઠરાવ થયે, તે અયોગ્ય દીક્ષાને અંકુશમાં રાખનારો હતો, એટલે ત્યાર પછી અગ્ય દિક્ષાને લગતાં તેફાને શમી ગયાં અને શ્રમણ સમુદાયની પરિસ્થિતિ સુધારવા પામી. એ વખતે સંઘર્ષનું વાતાવરણ હતું, એટલે આ વાત ઘણાની સમજમાં આવી ન હતી, પણ આજે તટસ્થ ભાવે વિચારણા કરતાં આ વાત તરત સમજાય એવી છે અને તે શ્રી ધીરજલાલભાઈની એક અણમેલ સંઘસેવા પ્રત્યે અલબેલે અંગુલિનિર્દેશ કરી જાય છે. | મુંબઈમાં સ્થિર થયા પછી પણ તેમની આ સેવાપરાયણ વૃત્તિ વિવિધરૂપે વિકસતી રહી હતી. સને ૧૯૫૫. માં મહારાષ્ટ્ર વિધાનસભામાં શ્રી પ્રભુદાસ પટવારીએ બાલસંન્યાસ દીક્ષા પ્રતિબંધક બીલ દાખલ કર્યું. તેથી જેના સમાજમાં ભારે ઉહાપોહ મચ્યો. બાલદીક્ષા એ જ અયોગ્ય

Page #364

૩૪
ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ
દીક્ષા એ માન્યતા પર આ ખીલ આધારિત હતું. જ્યારે ખાલદીક્ષા શાસ્ત્રવિહિત હતી અને તેના પર પ્રતિમધ મૂકાતાં શ્રમણુસ‘સ્થાના વિકાસ રૂધાય એમ હતા, તેથી એ ખીલના વિરોધ કરવાના નિર્ણય કરવામાં આવ્યા. શ્રી ધીરજલાલભાઈ અયેાગ્ય દીક્ષાના વિરાધી હતા, પણ ખાલદીક્ષાને સદંતર અયેાગ્ય દીક્ષા માનવા તૈયાર ન હતા, એટલે તેમણે પણ આ વિરોધમાં સૂર પુરાવ્યા અને તે અંગે ખાસ સમિતિની રચના થતાં તેનું મંત્રી પદ સંભાળ્યું. આ એક ઘણું જવાબદારીવાળું પદ હતું અને તે પ્રબલ પુરુષાથી જ શાભે એવું હતું, એટલે શ્રી ધીરજલાલભાઈ એ રાતદિવસ જોયા વિના તે માટે પુરુષાર્થ કર્યો. આ વખતે તેઓ અનેક જૈનાચાર્ય, મુનિવરા તશ્રા જૈન આગેવાનાના પરિચયમાં આવ્યા અને સહુના સહૃદયતાભર્યા સહકારથી એ ખીલને પરાસ્ત કરવામાં સફલ થયા.
ત્યાર પછી આ ખીલ જુદી જુદી વ્યક્તિ દ્વારા દિલ્લી લેાકસભામાં બે વાર આવ્યું, પરંતુ શ્રી ધીરજલાલભાઈની સમયસૂચકતા અને ડહાપણભરેલી કામગીરીને લીધે તે પસાર થઈ શક્યું ન હતું.
બાલ–સન્યાસ દીક્ષાપ્રતિબંધક ખીલની રજૂઆત પહેલાં લગભગ એક વર્ષે મહારાષ્ટ્ર રાજ્ય વિધાનસભામાં ભિક્ષુકખીલ આવ્યું હતું. આમ તે એ ખીલના ઉદ્દેશ ભીખારીઓના ત્રાસને અટકાવવાના હતા, પણ તેની વ્યાખ્યા એ પ્રકારની હતી કે જે ત્યાગી વૈરાગી મહાત્માએ

Page #365

શ્રી ધીરજલાલ શાહ
૩૩૫ પિતાના આચાર મુજબ ગૃહસ્થોને ત્યાં જઈ ભિક્ષા માગે તેને પણ તેમાં સમાવેશ થઈ જાય. તાત્પર્ય કે તે જૈન સાધુ-સાધીઓને પણ લાગુ પડી જાય એવો સંભવ હતા. આ બીલ પ્રથમ વાચનમાંથી પસાર થઈ ચૂકયું હતું અને તેના બીજા વાચનને પ્રસંગ આવી પહોંચ્યો હતો. આ વખતે કેટલાક મિત્રેના આગ્રહથી તેમણે આ ભિક્ષુક બીલમાં રસ લીધે અને તે માટે તે વખતના મહારાષ્ટ્ર રાજ્યના મુખ્ય મંત્રી માનનીય શ્રી મોરારજી દેસાઈની પૂનામાં ખાસ મુલાકાત લઈ તેમની સાથે લગભગ એક કલાક અભ્યાસપૂર્ણ ચર્ચા કરી. તેથી એ બીલની કલમમાં આવશ્યક સુધારો થયે અને જૈન સાધુ-સાધ્વીઓ તેના સંભવિત ભયમાંથી મુક્ત થયા.
શ્રી ધીરજલાલભાઈ એ આ બે બીલ અંગે જે ઉમદા કામગીરી બજાવી, તેને પ્રભાવ સમસ્ત સંધ પર ઘણો ભારે પડ્યું. ત્યાર પછી આવા દરેક પ્રસંગે શ્રી સંઘ તેમને યાદ કરતો રહ્યો હતો અને તેઓ શ્રી સંઘને પોતાની સેવાઓ અર્પણ કરતા રહ્યા હતા. તેમાં ઓલ ઈન્ડિયા રિલિજિયસ ટ્રસ્ટબીલ અને સમેતશિખતીર્થરક્ષા પ્રસંગે તે અંગે ખાસ રચાયેલી સમિતિના મંત્રી તરીકે તેમણે આપેલી સેવા વિશેષ નેંધપાત્ર છે.
સને ૧૯૬૨ ના જાન્યુઆરી માસમાં અષ્ટગ્રહની યુતિ પ્રસંગે મુંબઈમાં વિરાજમાન પ. પૂ. આચાર્ય શ્રી વિજય ધર્મસૂરીશ્વરજી મહારાજ તથા તેમના શિષ્યરત્ન મુનિપ્રવર શ્રી યશોવિજયજી મહારાજ ( હાલ પ. પૂ. આ. શ્રીવિજય

Page #366

૩૩૬
ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ યશોદેવસૂરિજી મહારાજ) તરફથી. શ્રી વિશ્વશાંતિ જૈન આરાધક સત્રનું ભવ્ય આયોજન કરવામાં આવ્યું હતું. તેના મંત્રી અને મુખ્ય કાર્યવાહક તરીકેની બહુ મેટી જવાબદારી તેમણે સંભાળી હતી અને તેમાં તેઓ સફલતાપૂર્વક પાર ઉતર્યા હતા.
પ. પૂ. પંન્યાસ શ્રી ધુરંધરવિજયજી ગણિવર્યને આચાર્યપદ આપવા માટે ખાસ મહોત્સવ સને ૧૯૬પ ના જાન્યુઆરીની ૩૧ મીથી ફેબ્રુઆરીની ૮મી સુધી આઝાદ મેદાનમાં યોજાયે, તેના મંત્રી અને મુખ્ય કાર્યવાહકની જવાબદારી પણ તેમણે સંભાળી હતી અને કેટલીયે મુશ્કેલીઓ વચ્ચે પણ તેનું નાવ પાર ઉતાર્યું હતું.
સને ૧૭૪ માં પ. પૂ. મુનિરાજશ્રી યશોવિજયજી મહારાજ સંપાદિત “તીર્થકર ભગવાન મહાવીર' નામના અપૂર્વ ચિત્રસંપુટના પ્રકાશન સમયે પણ તેમની મંત્રી અને મુખ્ય કાર્યવાહક તરીકેની સેવા ઝળહળી ઉઠી હતી.
સને ૧૯૭૯ ના જાન્યુઆરી માસમાં પાલીતાણા ખાતે પ. પૂ. મુનિરાજશ્રી યશોવિજયજી મહારાજ તથા પ. પૂ. પ્રવર્તક મુનિશ્રી જયાનંદવિજ્યજી મહારાજને આચાર્ય પદવી અર્પણ કરવા નિમિત્તે મહામહોત્સવનું આયોજન કરવામાં આવ્યું. આ વખતે ભારતના વડાપ્રધાન માનનીય શ્રી મોરારજી દેસાઈની જાહેર સભા તથા માલપહેરનાર અને દીક્ષાર્થીઓના વરઘોડા વગેરેની વ્યવસ્થા સંભાળવાની હતી અને દશથી બાર હજાર જેટલા ભક્તજને માટે ઉતારા તથા ભોજનની

Page #367

શ્રી ધીરજલાલ શાહ
૩૩૭
વ્યવસ્થા પણ ચાર દિવસ માટે કરવાની હતી. એ સમગ્ર પ્રસંગના મુખ્ય કાર્યવાહક તરીકેની જવાબદારી પણ શ્રી ધીરજલાલભાઈ એ સંભાળી હતી અને છેવટે યશકલગી પહેરી હતી.
જૈન વેતામ્બર કોન્ફરન્સ, જૈન ધાર્મિક શિક્ષણસંધ, જૈન સાધર્મિક સેવાસંઘ, રાષ્ટ્રીય અહિંસા પ્રચારસમિતિ વગેરે અનેક સંસ્થાઓને શ્રી ધીરજલાલભાઈની સેવાઓ પ્રાપ્ત થયેલી છે.
નમ્રતા, વિવેક, નિખાલસતા, પ્રામાણિકતા, ઉત્સાહ, મંત, સતત પુરુષાર્થ અને સેવાની સાચી ભાવનાને લીધે શ્રી ધીરજલાલભાઈએ સમાજના એક સંનિષ્ઠ સેવકનું સ્થાન પ્રાપ્ત કરેલું છે અને એ રીતે તેઓ લાખ લોકેના અભિiદનીય તથા અભિવંદનીય. બનેલા છે.
આજે પણ શ્રી ધીરજલાલભાઈના અંતરમાં સેવાની ગધ ભરેલી છે અને તે એક યા બીજી રીતે પ્રકટ થતી હી છે. તે માટે હું ધન્ય! ધન્ય!” શબ્દને પ્રયોગ છે તે તે અનુચિત નહિ જ લેખાય.

Page #368

[ ર૮] વકતૃત્વ આદિ
કેટલાક લેખકો માત્ર લેખકો જ હોય છે. તેઓ પિતાના લેખેથી વિશિષ્ટ વાતાવરણ સર્જી શકે છે કે જ્ઞાનદાન કરી શકે છે, પણ તેમને એક નાનકડું કાવ્ય રચવાનું કહે તે રચી શકતા નથી અથવા તે તેમને એક વિષય પરત્વે બેલવા ઊભા કરે તે એકને બદલે બીજું બોલી નાખે છે અને કેટલીક વાર ભળતા છબરડા પણ કરે છે.
કેટલાક કવિઓ માત્ર કવિઓ જ હોય છે. તેઓ પિતાનાં કમીનય કાવ્ય વડે લેકહૃદયમાં ભામિઓ જગાડી શકે છે, પણ તેમને એક નાનકડો લેખ કે નિબંધ લખવાનું કહો તે વિચારમાં પડે છે અથવા અમુક વિષય પર તે તેમનું વક્તવ્ય રજૂ કરવા કહો તે પારોઠનાં પગલાં ભરે છે.
કેટલાક વક્તાઓ માત્ર વક્તાઓ જે હોય છે. તેઓ પોતાના પ્રભાવશાલી વ્યક્તિત્વથી હજારોનાં દિલડાં ડોલાવી શકે છે, પણ જ્યાં લેખનની વાત આવે ત્યાં નાકનું ટીચકું

Page #369

શ્રી ધીરજલાલ શાહ
૧ ૩૩૯ ચડાવે છે અને કાવ્ય રચનાને તે તેઓ નવ ગજના નમસ્કાર જ કરે છે.
તાત્પર્ય કે લેખનશક્તિ, કાવ્યશક્તિ અને વકતૃત્વ શક્તિ એ ત્રણેય નિરાળી વસ્તુ છે અને તેને સંગમ ભાગ્યે જ થાય છે. છતાં સગવશાત્ સંગમ થાય તે તેમની કોઈ પણ બે શક્તિઓને સંગમ થાય છે, જેમકે
(૧) લેખન શક્તિ + કાવ્ય શક્તિ (૨) લેખન શક્તિ કે વસ્તૃત્વ શક્તિ (૩) કાવ્ય શક્તિ + લેખન શક્તિ (૪) કાવ્ય શક્તિ + વકતૃત્વશક્તિ (૫) વકતૃત્વ શક્તિ + લેખન શક્તિ (૬) વકતૃત્વ શક્તિ + કાવ્ય શક્તિ
પરંતુ આ ત્રણેય ત્રણ શક્તિને સંગમ તે ભાગ્યે જ થાય છે. આમ છતાં પ્રકૃતિદેવીએ પ્રસન્ન થઈને શ્રી ધીરજલાલભાઈમાં આ ત્રણેય શક્તિઓને સંગમ કરેલ છે અને એ રીતે આપણા માટે એક અનુપમ દૃષ્ટાંત રજૂ કરેલું છે.
શ્રી ધીરજલાલભાઈની લેખનશક્તિ અને કાવ્યશક્તિથી પાઠકે પરિચિત છે, પણ વકતૃત્વ શક્તિ વિષે એવી પરિસ્થિતિ નથી. વધારે સ્પષ્ટ કર્યું તે તેને પરિચય આપવા બાકી જ છે, એટલે પ્રસ્તુત પ્રકરણને પ્રારંભ તેનાથી કર્યો છે.
વકતૃત્વશક્તિ એટલે બોલવાની શક્તિ, વાર્તાલાપ કરવાની શક્તિ કે પ્રવચન કરવાની શક્તિ તથા જાહેર

Page #370

૩૪૦
ભારતની એક વિસ્લ વિભૂતિ
ભાષણા કરવાની શકિત. શ્રી ધીરજલાલભાઈ. આ ચાય અર્થાંમાં વકતૃત્વશક્તિને વરેલા છે અને તેનાં મધુર ફલે ચાખવાને શક્તિમાન થયેલા છે.
તેઓ વિદ્યાથી અવસ્થામાં હતા, ત્યારે લેખા લખવામાં અને કાવ્યા રચવામાં રસ લેતા હતા, તેમ વકતૃત્વકલા કે વકતૃત્વશક્તિના વિકાસ કરવામાં પણ રસ લેતા હતા. તેમણે સરકારી શાલા છેડી રાષ્ટ્રીય ભાવનાવાળી થીં પ્રોપ્રાયટરી હાઈસ્કૂલમાં પાંચમી, છઠ્ઠી તથા સાતમી અંગરેજીના અભ્યાસ કર્યાં હતા, તેમાં સાતમી અગરેજીના અભ્યાસ વખતે તેઓ ત્યાંની વકતૃત્વસભાના મંત્રી બન્યા હતા અને તેનું યેાગ્ય સંચાલન કરતા હતા. જે તેમને વકતૃત્વશક્તિના વિકાસમાં રસ ન હેાત તે તેએ આ પદ્મ સ્વીકારત શા માટે ? અને તેનું સંચાલન કરત શા માટે ?
તેઓ દર શનિવારે શાલાના સમય પૂરા થયા પછી ત્યાં દોઢથી બે કલાક જેટલા સમય ગાળતા. તે વખતે ત્યાં કેટલાક વિદ્યાથી એ આવતા અને શાલાના કાઈ શિક્ષકના અધ્યક્ષપદે નિયત વિષય પર પાતાનું વક્તવ્ય રજૂ કરતા. તેમાં ભાષાની દૃષ્ટિએ, મુદ્દાઓની દૃષ્ટિએ કે રજૂ કરવાની દૃષ્ટિએ જે કચાશ કે ભૂલે રહેતી તેને ખ્યાલ સભાના અધ્યક્ષશ્રી આપતા અને તે પરથી વક્તાએ પેાતાની એ ભૂલા સુધારી લેવાની કાશીષ કરતા. આ વસ્તુના થોડા અનુભવ પછી શ્રી ધીરજલાલભાઈને એમ લાગ્યુ કે અહી મહિનામાં એક વાર જાણીતા વક્તાઓને નિમંત્રવામાં આવે તે તેમાંથી ઘણું જાણવાનું મળે. તેમને

Page #371

શ્રી ધીરજલાલ શાહ
૩૪૧ આ વિચાર શાલાના પ્રીન્સીપાલને પસંદ પડશે, એટલે શ્રી ધીરજલાલભાઈએ એ દિશામાં પ્રયત્ન આદર્યો. તેઓ ગૂજરાત વિદ્યાપીઠમાંથી પ્રા. ગિદવાણી, પ્રા. જે બી. કૃપાલાણી, કાકા શ્રીકાલેલકર, શ્રી ધર્માનંદ કૌસંબી, પંડિત શ્રી સુખલાલજી વગેરેને પોતાની વસ્તૃત્વસભામાં બોલાવી લાવ્યા અને તેમની પાસે અમુક વિષય પર વ્યાખ્યાને અપાવ્યાં. હવે દરેક વક્તાને પોતાની વિશેષતા હોય છે, એટલે તેમાંથી તેમને ઘણું જાણવાનું મળ્યું અને તેઓ વક્તા બન્યા.
તેઓ વિદ્યાભ્યાસ છોડી વ્યવસાયમાં પડ્યા અને અનુક્રમે શિક્ષક બન્યા, ત્યારે તેમની વકતૃત્વ શક્તિને ઉપયોગ થવા લાગે. સવારે પ્રાર્થના થયા પછી દશ મીનીટનું પ્રવચન રહેતું, તેમાં પ્રાયઃ તેઓ જ બોલતા; એટલે કે તેમાં તેમની વકતૃત્વશક્તિનો ઉપયોગ થતો. પછી શાલાના વર્ગમાં કઈ મહત્વના વિષય પર સમજૂતી આપવી હોય ત્યારે વકતૃત્વકલાને આશ્રય લે પડતે અને જ્યારે વિદ્યાર્થીઓની સામુદાયિક સભા થતાં તેમને સંબોધન કરવાને પ્રસંગ આવતે, ત્યારે પણ પ્રાપ્ત કરેલી વકતૃત્વકલા ઘણી ઉપયોગી થઈ પડતી. કામ કામને શીખવે છે, એ ન્યાયે તેમની આ વકતૃત્વકલા દિનપ્રતિદિન સુધરતી જતી હતી અને તેમાં અનેરી ઝળક આવી રહી હતી.
શિક્ષકપદ છોડ્યા પછી તેમણે સાહિત્યસર્જનના ક્ષેત્રમાં પ્રવેશ કર્યો, ત્યારે એક ઘટના એવી બની કે જેણે તેમની વકતૃત્વકલાને સારું એવું ઉત્તેજન આપ્યું. શ્રી મહાવીરજન્મકલ્યાણકની ઉજવણીને પ્રસંગ હતો. તે

Page #372

૩૪૨
ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ
અંગે કાલુપુર—ટંકશાળામાં જૈનેાની જાહેર સભા મળી હતી. તેમાં તેમને બેલવાનું આમંત્રણ મળ્યું. એ આમંત્રણને તેમણે સહર્ષ સ્વીકાર કર્યા અને સમયસર ત્યાં ઉપસ્થિત થયા. પાંચ—છ વકતાઓ પછી તેમને બેલવાના વારે આવ્યા. તેમાં તેમણે ભગવાન મહાવીરના જીવનના મર્મી અનેરી છટાથી રજૂ કરતાં તાલીઓના ગડગડાટ થવા લાગ્યા. આવુ એક-બે વાર નહિ પણ લગભગ પાંચ-છ વાર બન્યું . અને તેમનું ભાષણ પ્રથમપ'કિતનું ગણાયું. સભાના અધ્યક્ષે તેમને ધન્યવાદ આપ્યા અને હવે પછી જ્યારે પણ આ પ્રકારની જાહેર સભાઓ હાય, ત્યારે તેમાં અવશ્ય ભાગ લેવાનુ સૂચન કર્યું. ત્યાં ઉપસ્થિત થયેલા અન્ય આગેવાનાએ પણ લગભગ આજ મતલબનાં સૂચના કર્યાં. તે પરથી શ્રી ધીરજલાલભાઈ ને પેાતાની વકતૃત્વકલામાં વિશ્વાસ આવ્યા. અને તેઓ અગત્યની સભાઓમાં ભાગ લેવા લાગ્યા.
અમદાવાદ જૈનયુવક સદ્યના મંત્રીપદે આવ્યા પછી તેમને ઘણીયે વાર નાની-મોટી સભામાં ભાષણ કરવાના પ્રસંગા આવ્યા હતા અને તે અસરકારક નીવડયા હતા. મુંબઈમાં ભરાયેલી પ્રથમ જૈનયુવક પરિષદ અને અમદાવાદમાં •ભરાયેલી દ્વિતીય જૈનયુવક પરિષદ વખતે પ્રચારનું કા તેમણે સંભાળ્યું હતું અને તે એમના પ્રભાવશાળી પ્રવચના વડે સફલ નીવડયું હતું.
તેઓ જૈન શ્વેતામ્બર કોન્ફરન્સની પ્રવૃત્તિઓમાં સારા રસ લેતા હતા, એટલે તેના ત્રણ અધિવેશન-પ્રસ`ગાએ

Page #373

શ્રી ધીરજલાલ શાહ,
૩૪૩ તેમણે પ્રચારમગ્રીની જવાબદારી સંભાળી હતી અને તે અંગે મુંબઈ તથા ગૂજરાત-સૌરાષ્ટ્રનાં કેટલાંયે શહેરોમાં જોરદાર ભાષણ કર્યા હતાં. અધિવેશનના મંચ પરથી કરાયેલાં તેમનાં ભાષણોએ પણ શ્રોતાઓનાં દિલ જિતી લીધાં હતાં.
આ બધા પ્રસંગો પરથી લોકોના મનમાં એવી છાપ પડી હતી કે શ્રી ધીરજલાલભાઈ એક પ્રભાવશાળી વકતા. છે, એટલે તેમને સભાઓ, સંમેલને, સમારોહ, પરિષદ કે કેન્ફરન્સમાં પધારવાનાં નિમંત્રણ મળ્યા કરતા અને તેઓ પોતાની અનુકૂલતા મુજબ તેને સ્વીકાર કરી પોતાના વકતૃત્વને લાભ આપ્યા કરતા. '
તે પછી તેમના પિતા તરફથી પ્રકાશન-સમારેહેની યેજના થવા લાગી, તેમાં પણ તેમના વકતૃત્વનો લાભ લકોને મળતું જ રહ્યો. ' તેમના વકતૃત્વમાં તર્કશુદ્ધ દલીલે હોય છે, મુખ્ય મુદ્દાઓની યથાર્થ છણાવટ હોય છે, શબ્દની એગ્ય પસંદગી હોય છે. અને રજૂઆતની સુંદર કલા પણ હોય છે. તેઓ આપેલા સમયમાં પોતાનું વક્તવ્ય પૂરું કરે છે. કદી પણ વધારે સમય માગતા નથી. તેમને ગમે તે વિષય ઉપર બેલવા ઊભા કરે તે એકધારું બોલી શકે છે. તેઓ લખેલા કાગળ કે ધના આધારે કદી ભાષણ કરતા નથી, એ તે એમ્બા અંતરમાંથી સ્વયંભૂ સકુરે છે અને તે શ્રોતાઓના દિલને સ્પર્શી જાય છે.

Page #374

ભારતની એક વિલ વિભૂતિ
વાર્તાલાપ કે સંવાદમાં પણ તેઓ ઘણા કુશલ છે. તેમની પાસે અનેક જાતના માણસા આવે છે અને અનેક જાતના પ્રશ્નો રજૂ કરે છે. તેઓ એ બધું શાન્તિથી સાંભળી લે છે, પણ તેના ઉત્તરા એવી યુક્તિથી આપે છે કે તેના મનનું સમાધાન થયા વિના રહે નહિ. કેટલીક વાર તેમને વિચિત્ર પ્રશ્નો પણ પૂછાય છે, પરંતુ તેઓ એના ઠાવકા માઢ ચેાગ્ય ઉત્તર આપે છે અને આખરે પ્રશ્નકારનુ`. દિલ જિતી લે છે.
·
૩૪૪
એક વાર એક જૈન બહેન તેમને મળવા આવ્યા. તે એમ. એ. સુધી ભણેલા હતા અને કેટલાક વખત અમેરિકા પણ રહી આવ્યા હતા. તેમણે કહ્યું : ૮ મારું'. મન હમણાં ખૂખ મુંઝાય છે, તે 'શાંત થાય એવા કાઈ ઉપાય બતાવા. પણ જુએ હું ઇશ્વરમાં માનતી નથી અને ધર્મના નામે જે જડ ક્રિયાએ ચાલી રહી છે, તેમાં વિશ્વાસ ધરાવતી નથી.” તેમની આ વાત સાંભળીને શ્રી ધીરજલાલભાઈ એ કહ્યું ‘ તમે ઇશ્વરને માનતા હ। તે પણ ભલે અને ઇશ્વરને ન માનતા હ। તા પણ ભલે. પણ તમે તમારી અંગત આખતમાં મારી સલાહ લેવા આવ્યા છે, એટલે મને માને
છે એમ તા- ખરું ને ?” પેલા બહેને કહ્યું: ‘ તમને માનું , ત્યારે તે ખાસ સમય કાઢીને દૂરથી તમારી પાસે આવી છું. તમને મારા આ વિચાર સાંભળીને નથી થયું ને ?” શ્રી ધીરજલાલભાઇએ કહ્યું : નહિ. તમારા વિચારની જવાબદારી તમારી છે, પછી મને
દુઃખ તે
જરા પણ

Page #375

૩૪૫
શ્રી ધીરજલાલ શાહ દુખ શા માટે થાય ?” પેલા બહેને કહ્યું : “તે તે ઠીક. હું થોડા દિવસ પહેલાં એક સંતના દર્શન કરવા ગઈ હતી, ત્યાં મેં આવા વિચાર પ્રદર્શિત કરતાં જ તેઓ ગુસ્સે થઈ ગયા હતા અને મને ઠપકો આપવા લાગ્યા હતા, એટલે હું ત્યાંથી ઊભી થઈ ગઈ અને મારા સ્થાને પાછી ફરી. ત્યાર પછી તમારું નામ સાંભળી તમારી પાસે આવી છું. શ્રી ધીરજલાલભાઈએ કહ્યું : “એ બનવા જોગ છે, પણ મારે ત્યાં એ પદ્ધતિ નથી. વારુ તમારું મન શા કારણે મુંઝાય છે?
પિલા બહેને કહ્યું: “એ તો મને પણ ખબર નથી. રહેવાને સુંદર ફલેટ છે; ઘરની બે મેટરો છે, નોકરરસોઈનો સ્ટાફ છે, છતાં મનને આનંદ આવતો નથી. ઘડી ઘડીમાં તે ગમગીન બની જાય છે. શ્રી ધીરજલાલભાઈએ કઃ “જો સ્થિતિ આવી જ હેચ તે એને ઉપાચ બહુ સહેલો છે, પણ તે માટે તમારે રોજ અર્ધો કલાક કાઢ પડશે. પેલા બહેને કહ્યું : “તે કાઢીશ. મારે બીજું કામેચ શું છે ? ” તે પછી શ્રી ધીરજલાલભાઈ એ તેમને ઊનનું શ્વેત આસન અને સ્ફટિકની માળા આપતાં જણાવ્યું કે જુઓ, તમારે નાહીધોઈને આ આસન પર પલાંઠી વાળીને બેસવાનું. એ વખતે મુખ ઉત્તર દિશા તરફ રાખવાનું. પછી
હ અહી નમઃએ પદો બેલતાં જવું અને માળાને એક મણકો ફેરવતા જવું. આ રીતે ૧૦૮ વાર પદો બેલાશે કેિ એક માળા પૂરી થશે. શરૂઆતમાં આ માળાનો એક વાર

Page #376

૩૪૬
ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ ગણવી, પછી બે વાર ગણવી અને પછી ત્રણ વાર ગણવી. બસ, એટલાથી તમારું કામ થઈ જશે. તમારું મન આનંદમાં રહેશે, પ્રસન્ન રહેશે.”
પેલા બહેને કહ્યું : “હાલ ઊંઘ પણ કંઈક ઓછી આવે છે. શ્રી ધીરજલાલભાઈએ કહ્યું: “મન આનંદમાં રહેશે એટલે ઊંઘ બરાબર આવી જશે, પણ તમારે એક કામ કરવાનું રહેશે. એક અઠવાડિયા સુધી કેઈની સાથે ઝઘડે કરે નહિ કે ઊંચા સાદે બેલિવું નહિ.”
આ સાંભળી પેલા બહેન વિચારમાં પડ્યા. પછી થોડી વારે તેમણે કહ્યું : “ઝઘડે મારે રોજ થાય છે. કાં તે નોકર–ચાકર સાથે, કાં તે રસોઈયા સાથે, કાં તે સાસુ સાથે અને છેવટે ધણ સાથે. હું કેઈની ખરાબ વર્તણુક જરાયે સહન કરી શકતી નથી. શ્રી ધીરજલાલભાઈ એ કહ્યું :
આ તે એકજ અઠવાડિયાની વાત છે. આટલે વખત સંભાળી લે, એટલે બધું ઠીક થઈ જશે. તમને જ્યારે ગુસે આવે ત્યારે આ માળા ફેરવવા લાગી જવું, અથવા ચાવીશ તીર્થકરોનાં નામ મનમાં બેસવા માંડવા”
પેલા બહેને કહ્યું: “પહેલાં વીશ તીર્થકરેનાં નામ આવડતાં હતાં, પણ હાલ તે ભૂલી ગઈ છું” શ્રી ધીરજલાલ- . ભાઈએ કહ્યું, તેની ફિકર ન કરો. તમને અંગ્રેજી બાર મહિનાનાં નામે તે આવડે છે ને? પેલા બહેને કહ્યું “હા, એ બરાબર આવડે છે.” શ્રી ધીરજલાલભાઈ એ કહ્યું : “તે જ્યારે તમને ગુસ્સો આવે ત્યારે ચાલુ માસથી

Page #377

શ્રી ધીરજલાલ શાહ
૩૪૭ શરૂ કરીને છ મહિનાના નામ પાછલા કમે યાદ કરી જવાં. દાખલા તરીકે એ વખતે માર્ચ માસ ચાલતું હોય તે પહેલે માર્ચ, બીજે ફેબ્રુઆરી, ત્રીજે જાન્યુઆરી, ચોથો ડિસેમ્બર, પાંચમે નવેમ્બર અને છઠ્ઠો ઓકટોબર.”
પેલા બહેને તેને સ્વીકાર કર્યો, અને એક અઠવાડિયાં પછી ફરી આવવાને વાયદો કર્યો. શ્રી ધીરજલાલભાઈ એ તેમને સસ્મિત વદને વિદાય આપી. આ ઘટના પરથી તેમની વાત કરવાની–સમજાવવાની પદ્ધતિને ખ્યાલ આવી જશે.
.
: સભા, સમારોહ કે સંમેલનનું આયોજન તેઓ ઘણું વિચારપૂર્વક કરે છે અને તેમાં ધારેલું આકર્ષણ ઊભું કરી શકે છે. સમાજમાં એવી છાપ છે કે જેનું આયોજન શ્રી ધીરજલાલભાઈ એ કર્યું હોય, તે કદી નિષ્ફલ જાય નહિ.
સભાનું સંચાલન કરવામાં પણ તેઓ શ્રેષ્ઠ ગણાયા; છે. પછી તે સભા ગમે તેટલી મેટ હોય. બનતાં સુધી એ સભાને કાર્યક્રમ પોતે જ ઘડે છે અને તેમાં સમયની ફાળવણી બહુ જ ગણતરીપૂર્વક કરે છે, એટલે તેમણે કાર્યક્રમમાં દર્શાવેલી બધી વસ્તુ સમયસર થઈ જાય છે. તેઓ વચ્ચે કોઈને બોલવા દેતા નથી કે સમયનું ગાબડું પડવા દેતા નથી. કેાઈ વક્તા તેને આપેલા સમયની મર્યાદા ન ઓળંગી જાય, તેની પણ તેઓ કાળજી રાખે છે. વળી તેઓ વક્તાની ઓળખાણ માટે એક જ નીતિ રાખે છે. દરેકને માટે એક લીટી બોલવી, તે એકજ બલવી. કેઈની.

Page #378

૩૪૮
ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ ઓળખાણ એક લીટીમાં ને કોઈની ઓળખાણ આઠ લીટીમાં એ વ્યવહારને તેઓ પસંદ કરતા નથી.
શતાવધાન કે ગણિતસિદ્ધિના અદ્દભુત પ્રયાગ વખતે તે સભાસંચાલન ઘણું જ કુશલતાપૂર્વક કરવું પડે છે, અન્યથા તેમાં ગરબડ થવા સંભવ રહે છે, પરંતુ શ્રી ધીરજલાલભાઈ તેમાં કદી નિષ્ફલ ગયા નથી. - ધી ધીરજલાલભાઈને વિજયલક્ષમી વરેલી છે, પણ તે ઘણું પ્રયત્ન પછી અને ઘણા સમય પછી. સાઠ વર્ષ પછીનું જીવન એકધારી વિજયયાત્રા જેવું છે.

Page #379

[ ર૯ ] સન્માન અને પદવીઓ
શ્રી ધીરજલાલભાઈનાં અનેકવિધ કાર્યોને સમાજે પ્રેમથી વધાવ્યાં છે અને ખાસ સન્માન સમારંભે જીને તેમને સુવર્ણચંદ્રક, પ્રશસ્તિઓ તથા પદવીઓ અર્પણ કરેલી છે.
તા. ૨૯–૮–૩૫. ના રોજ વીજાપુર સંઘે તેમના શતાવધાનના પ્રયોગે નિહાળીને તેમને પ્રશસ્તિ તથા સુવર્ણ ચંદ્રકસહિત “શતાવધાની' નું બિરુદ આપ્યું. : સને ૧૫૫ માં અધ્યાત્મજ્ઞાન પ્રસારક મંડળે ખાસ સમારોહ યોજી પ્રબોધટીકા-બીજા ભાગના શ્રેષ્ઠ લેખન માટે તેમને સુવર્ણચંદ્રક અર્પણ કર્યો. આ વખતે સ્વ. જયભિખુને. પણ તેમની “ચકવતી ભરતદેવ” કૃતિ માટે સુવર્ણચંદ્રક, અપાયે હતે.
- સને ૧લ્પ૭ ના નવેમ્બર માસમાં તેમને મુંબઈ દાદર–એન્ટોનિયો-ડી સીલ્વા હાઈસ્કૂલના વિશાલ પટાંગણમાં

Page #380

૩૫o
ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ મેટી જન મેદની સમક્ષ “સાહિત્યવારિધિની. પદવી અર્પણ થઈ હતી. તેને લગતે સુવર્ણચંદ્રક તે વખતના મુંબઈના મેયર શ્રી ગણપતિશંકર દેસાઈએ તેમને પહેરાવ્યો ન હતો. આ વખતે બેન્ડની સલામી વગેરે બીજા કાર્યક્રમો પણ થયા હતા.
સને ૧૯૬૬ માં સુરત ખાતે તેમણે સ્વ. પ. પૂ. આચાર્ય શ્રી વિજય અમૃતસૂરીશ્વરજી મહારાજ તથા સ્વ. પ. પૂ. આચાર્ય શ્રી વિજયંધર્મધુરન્ધરસૂરીશ્વરજી મહારાજ આદિ મુનિમંડળની નિશ્રામાં ગણિતસિદ્ધિના અદ્દભુત પ્રયોગ કરી બતાવ્યા હતા. તેથી પ્રભાવિત થઈને સુરતના જૈન સંઘે તેમને “ગણિતદિનમણિ પદવીથી વિભૂષિત કર્યા હતા
સને ૧૯૯૭ માં મધ્ય પ્રદેશ રાયપુર ખાતે અવધાન તથા ગણિતસિદ્ધિના અદભુત પ્રયોગો કકી બતાવતાં તેમને મહાકેશલક્ષેત્રીય જૈન વે. મૂ. સંઘ તરફથી “વિઘાભૂષણ પદવી આપી શાલ ઓઢાડવામાં આવી હતી.'
સને ૧૯૬૮ ના મે માસમાં કરછ-ભદ્રેશ્વર ખાતે ભરાયેલ અખિલ ભારત અચલગચ્છીય જૈન ચતુર્વિધ સંધ સંમેલને તેમને ખાસ આમંત્રણ આપતાં તેઓ ભદ્રેશ્વર ગયા હતા અને ત્યાં વિશિષ્ટ પ્રકારના પ્રયોગો બતાવી આધ્યાત્મિક વિકાસ અંગે અને માર્ગદર્શન આપતાં તેમને જ અધ્યાત્મવિશારદ'ની પદવી આપવામાં આવી હતી.

Page #381

શ્રી ધીરજલાલ શાહ
૩૫૧ સને ૧૯૬૯ ની સાલમાં મંત્રદિવાકર ગ્રંથના પ્રકાશન સમારોહ પ્રસંગે તેમની અપૂર્વ સાહિત્યસેવાનું તથા વિશિષ્ટ શક્તિઓનું સન્માન કરવા માટે ભારતના સુપ્રસિદ્ધ વિદ્વાન તરફથી તેમને સરસ્વતી વરદપુત્ર અને “મંત્રમનીષીની માનવંતી પદવીઓ આપવામાં આવી હતી. આ વિદ્વાનમાં વિશ્વવિદ્યાલયના ઉપકુલપતિઓ, સંસ્કૃત–હિંદી વિભાગના અધ્યક્ષ, જાણીતા સાહિત્યકાર-સમીક્ષકો તેમજ જુદા જુદા પ્રાંતમાં સાહિત્યની સેવા કરનારાઓની પ્રચુરતા હતી. આ અવસરે સંસ્કૃત ભાષામાં રચાયેલું ભવ્ય સન્માનપત્ર, શાલ, સરસ્વતીની પ્રતિમા, શ્રી શંખેશ્વર પાર્શ્વનાથની કલામય કૃતિ તથા બીજી વસ્તુઓ પણ ભેટમાં અપાઈ હતી. શ્રી અમૃતલાલ યાજ્ઞિક, શ્રી મનસુખલાલ ઝવેરી, શ્રી ગુલાબદાસ બ્રોકર તથા શ્રી જ્યોતીન્દ્ર હ. દવે વગેરે સુપ્રસિદ્ધ સાક્ષરોએ તેમની સાહિત્ય સેવાને બિરદાવી હતી અને તેમનું તંદુરસ્તીભર્યું દીર્ધાયુષ્ય ઈછયું હતું.
સને ૧૯૭૫ના નવેમ્બરના માસની ૨૩મી તારીખે મુંબઈની ૧૧૦. સંસ્થાઓ તરફથી બીરલા માતુશ્રી સભાગારમાં તેમનું જાહેર સન્માન કરવામાં આવ્યું હતું. એ વખતે પશ્રી ઈન્દુમતી ચીમનલાલ શેઠ અધ્યક્ષસ્થાને બિરાજ્યા હતા તથા તે વખતના ગુજરાત રાજ્યના મુખ્ય મંત્રી સન્માનનીય શ્રી બાબુભાઈ જશભાઈ પટેલે મુખ્ય મહેમાન તરીકે હાજરી આપી હતી. શ્રી રામપ્રસાદ બક્ષી આદિ અન્ય મહાનુભાવો અતિથિવિશેષ તરીકે પધાર્યા હતા. વિશિષ્ટ કાર્યક્રમ અને વિશદ વ્યાખ્યાનને લીધે આ

Page #382

૩૫૨
ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ
આખાયે પ્રસંગ ઘણા ગૌરવભર્યા બન્યા હતા. ગુજરાત સરકાર તરફથી તેની સમાચાર ફીલ્મ લેવાઈ હતી અને તે ગુજરાતભરના સીનેમાગૃહેામાં બતાવવામાં આવી હતી.
ત્યારપછી સને ૧૯૭૬ ના માર્ચ માસમાં અમદાવાદના સુપ્રસિદ્ધ નાગરિકાની ખનેલી ‘શ્રી ધીરજલાલ શાહ સન્માન સમિતિ એ તેમનુ જાહેર સન્માન કર્યું હતું. આ વખતે શ્રી ધીરજલાલભાઈએ ગણિસિદ્ધિના ૭ અદ્ભુત પ્રયાગા બતાવ્યા હતા. રાત્રે શેઠ ચી. ન. વિદ્યાવિહારના આપન એર થિયેટરમાં લગભગ ચાર હજાર પ્રેક્ષકાની હાજરીમાં પણ તેમણે ગણિતસિદ્ધિના અદ્ભુત પ્રયાગા બતાવતાં લાકે આશ્ચર્ય મુગ્ધ બન્યા હતા.
કરાંચી, હૈદરાબાદ (સિધ), બારસી, વડોદરા આદિ બીજા અનેક સ્થળાએ પણ તેમના માનમાં સન્માન સમારંભા યેાજાયેલા છે.
તેમના વિશાલ વાચન તથા શાસ્ત્રોના ઊંડા જ્ઞાનને લીધે ઘણા લેાકેા તેમને પંડિતજી તરીકે એળખે છે. ઘણા આચાર્યો અને સાધુ-સાધ્વીએ પણ તેમને આ પ્રકારનું સોધન કરે છે.
આ રીતે શ્રી ધીરજલાલભાઈ આપણા સમાજના શતાવધાની સાહિત્યવારિધિ ગણિíદનમણિ વિદ્યાભૂષણ અધ્યાત્મવિશારદ સરસ્વતીવરદપુર્વ મત્રમનીષી પડિતજી છે અને તેઓ પેાતાના જ્ઞાન તથા અનુભવના લાભ સમાજને અનેક રીતે આપી રહેલ છે.

Page #383

[૩૦] વિશદ વ્યક્તિત્વ
સફેદ ધોતિયું, ખાદીનું પહેરણ અને ખાદીન. ગાંધી ટપા એ તેમને વર્ષો પહેરવેશ છે. તેમની મુખમુદ્રામાં એક જાતનું ચૈતન્ય અને તરવરાટ નજરે પડે છે. તેમની વાતચીતમાં તથા તેમના વિચારોમાં હંમેશાં નવીનતા અને વિશેષતાનાં દર્શન થાય છે. તેમની દલીલે તર્કશુદ્ધ હોય છે, તેમજ વિદ્યાવ્યાસંગ અને તપસ્પર્શી અભ્યાસના રંગે રંગાયેલી હોય છે. તેમનું મગજ સદા કેઈને કેઈ ઉપકારી–સંસ્કારી યોજનાઓ ઘડતું જ હોય છે. તેઓ લખવા. બેસે છે, અગર કોઈ કામ હાથ પર લે છે, ત્યારે ખાવાપીવાની દરકાર કરતા નથી. દિવસેને દિવસે સુધી તેમણે રોજના અઢાર કલાક લેખે કામ કરેલું છે અને હજીયે કામ કયે જાય છે. તેઓ ઘણે ભાગે બ્રાહ્મ મુહૂર્તમાં ચાર વાગે ઉઠી લખવા બેસી જતા અને પ્રાતઃકર્મથી પરવારી કલાકે સુધી એક આસને બેસીને લખ્યા કરતા. હવે બ્રાહ્મ મુહૂર્તમાં ઉઠી જપ–ધ્યાનમાં પ્રવૃત્ત થાય છે અને પૂજા-પાઠ કર્યા પછી ૨૩.

Page #384

૩૫૪
ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ સમયાનુસાર લેખન આદિ પ્રવૃત્તિ કરે છે. તેમની ચિંતનધારા સતત પ્રવાહમાન રહે છે. તેઓ લખતા જાય છે અને સાથે કામ કરનારાઓને ઉચિત નિર્દેશન આપતા જાય છે.
મોટા મેડા સાહિત્યકાર, સંગીતકાર, કવિઓ વગેરેમાંના કેટલાક ધૂમ્રપાન વિના લખી શકતા નથી, તે કેટલાક પિતાની સ્મૃતિને ચેતનવંતી રાખવા માટે ચાનાં પ્યાલા પર પ્યાલા ચડાવતાં નજરે પડે છે. વળી કેટલાક તે ભાંગ કે તેવી જ કોઈ નશીલી વસ્તુનું સેવન કરે ત્યારે જ તેમની કલમ ચાલે છે–ચાલતી રહે છે. પરંતુ શ્રી ધીરજલાલભાઈ તેમાં અપવાદ છે. બાલ્યકાલથી જ પોતાના જીવનને સાદું અને નિર્મલ રાખવા માટે તેઓ પ્રયત્નશીલ રહ્યા છે અને આજ સુધીમાં કોઈ વ્યસનને સ્થાન આપ્યું નથી. આ નિર્ચે સનિતા સાહિત્યના સાધકે માટે આદર્શરૂપ છે. - સાહિત્યકાર ભાવનાશીલ ન હોય તે તેની કૃતિઓમાં ઊર્મિ–સંવેદનનાં દર્શન થતાં નથી. ભાવનાઓ અંતરની નિર્મલતા વિના ઉઠતી નથી, નિર્મલતા માટે નિસ્પૃહતા, નિષ્કપટતા અને સાહજિક આત્માનુભૂતિ આવશ્યક હોય છે. આ બધી વસ્તુઓનું સાંમજસ્ય શ્રી ધીરજલાલભાઈમાં હોવાથી તેઓ સાચા અર્થમાં ભાવનાશીલ બનેલા છે.
. શ્રી ધીરજલાલભાઈએ જીવનના પ્રારંભ કાલથી જ ગરીબાઈ જોઈ છે. અને સાહસિક વૃત્તિને લીધે આર્થિક નુકશાને પણ વેઠયાં છે. ખીસ્સામાં એક પણ પૈસે ન

Page #385

૩૫૫
શ્રી ધીરજલાલ શાહ હોય, એવી સ્થિતિમાંથી પણ તેઓ પસાર થયા છે. આમ છતાં તેઓ હિંમત હાર્યા નથી કે પોતાને આત્મા ગુમાવ્યો નથી. મુસીબત, દુઃખ, અપકાર, તિરસ્કાર વગેરેમાંથી તવાઈ તવાઈને તેઓ પહેલાના કરતાં વધુ આત્મબલ સાથે બહાર આવ્યા છે. તેમણે હૃદયદૌર્બલ્યને કદી સ્થાન આપ્યું નથી. - શ્રી ધીરજલાલભાઈએ કદી વિદ્યાનું અભિમાન કર્યું નથી. તેઓ સહુની સાથે વિનમ્રતાથી વાત કરે છે અને તેમનું હસ્ય જીતી લે છે. તેમના સંબંધે ઘણું વિશાલ છે, પણ તેને ઉપયોગ તેઓ સાહિત્યપ્રચાર કે સમાજકલ્યાણ માટે જ કરે છે.
.
| નિયમિતતા એ તેમને બહુ મટે ગુણ છે. ઊઠવામાં,
ખાવા-પીવામાં, બહાર જવા-આવવામાં, વ્યાપાર-ધંધામાં, તેમજ અન્ય સર્વ કર્યો તેઓ નિયમિતપણે કરે છે અને તેથી જ પ્રગતિના પંથે પ્રયાણ કરતા રહ્યા છે. તેઓ નિયત સમયે પૂજામાં બેસે છે અને નિયત સમયે તેની પૂર્ણાહુતિ કરે છે. અનુષ્ઠાન વગેરેમાં પણ આ જ પરિસ્થિતિ હોય છે. સભા-સંમેલન આદિમાં તે કદી મોડા પડતા નથી કે કોઈને અમુક સમયે મળવાનું જણાવ્યું હોય તે તેમાં ચૂક કરતા નથી. - વચનપાલન માટે તેઓ ઘણે આગ્રહ રાખે છે અને કોઈને વચન આપ્યું હોય તે તે પાળવા માટે પૂરેપૂરા

Page #386

૩૫૬
ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ પ્રયત્નશીલ રહે છે. એક વાર તેમણે પોતાની એક દુકાન માટે એક વ્યકિત સાથે મૌખિક સેદા કર્યો. ત્યાર પછી બીજા જ દિવસે તેમની સાથે સારી એવી મિત્રાચારીને સંબંધ ધરાવતા સજન આવ્યા. તેમણે એ દુકાન પોતાને આપવાને આગ્રહ કર્યો અને રૂપિયા ત્રણ હજાર વધારે આપવાનું કહ્યું, પરંતુ શ્રી ધીરજલાલભાઈએ કહ્યું કે હવે એ વસ્તુ મારી માલિકીની રહી નથી.” પેલા મિત્રે કહ્યું : તમે તે મૌખિક વાત કરી છે. તે અંગે કેઈ જાતનું લખાણ કયાં કર્યું છે? તેને કહી દો કે ગઈ કાલવાળી વાત મને મંજૂર નથી.” શ્રી ધીરજલાલભાઈએ કહ્યું: “દો. મૌખિક હોય કે લેખિત હોય, તેથી કંઈ ફરક પડતે નથી. હું મારું વચન ફેરવી શકું એમ નથી. રૂપિયા તે ઘણા આવ્યા અને ગયા. તેને પ્રલોભનથી હું મારી વાણીને વરવીવિકૃત કરવા તૈયાર નથી.”
એક વખત શ્રી ધીરજલાલભાઈએ દહેગામ શ્રી વિજયધર્મસૂરિજીની જયંતિ પર આવવાનું વચન આપ્યું હતું. આ વખતે તેઓ અમદાવાદ રહેતા હતા. તેઓ દહેગામ જવા માટે સ્ટેશને પહોંચ્યા, ત્યારે ટ્રેન ઉપડી ગઈ હતી. હવે શું કરવું ? તે વખતે ત્યાં જવાની બીજી સગવડ ન હતી, એટલે શ્રી ધીરજલાલભાઈએ ટ્રેનના પાટાને રસ્તે પકડે અને તેઓ સોળ માઈલની મજલ કરીને દહેગામ પહોંચ્યા. ત્યાં નિયત કાર્યક્રમમાં ભાગ લીધે. આની અસર બધા લેકે પર બહુ ભારે પડી.

Page #387

શ્રી ધીરજલાલ શાહ
૩૫૭ સાદું જીવન અને ઉરચ વિચાર (Plain living and high thinking) એ એમનું જીવનસૂત્ર છે અને તેને તેઓ બરોબર અનુસરતા આવ્યા છે. બહારને ડોળ તેમને બિલકુલ ગમતું નથી. ઘણા માણસો તેમને મળવા આવે છે. તેમણે તેમના વ્યક્તિત્વ વિષે મેં કે કલ્પનાઓ કરી હોય છે, પણ જ્યારે તેઓ તેમને તદ્દન સાદા પોશાકમાં નજરે જુએ છે, ત્યારે વિચારમાં પડી જાય છે. પરંતુ તેમની સાથે વાર્તાલાપ કરતાં તેમની વિશેષતાનાં દર્શન થાય છે અને તેમનું શિર ઝુકવા લાગે છે...
શ્રી ધીરજલાલભાઈને નાનપણથી જ રાષ્ટ્રપ્રેમનું શિક્ષણ મળ્યું છે અને તેઓ સદા રાષ્ટ્રપ્રેમી રહ્યા છે, પરંતુ રાજકારણ તેમને પસંદ નથી, એટલે તેનાથી દૂર રહે છે. કેટલાક રાજકારણી પુરુષોએ તેમને રાજકારણમાં આવી જવા માટે સમજાવ્યા હતા, પરંતુ શ્રી ધીરજલાલભાઈએ તેમને કહ્યું હતું કે સાહિત્યસર્જન અને શૈક્ષણિક પ્રવૃત્તિઓ દ્વારા હું આ દેશની વધારે સારી સેવા કરી શકીશ.” - શ્રી ધીરજલાલભાઈ એમ માને છે કે હાલના સામાજિક તથા ધાર્મિક માળખામાં ઘણું સુધારાને અવકાશ છે, પણ તેની શરૂઆત આપણી જાતથી કરવી જોઈએ. કાંતિને અર્થ માત્ર તોડફેડ નથી, પણ નવું સુંદર સર્જન છે, તે જ્ઞાન અને કિયાને મેળ સાધવાથી જ થઈ શકે. કોઈની નિંદા કરવાથી કે કોઈને તિરસ્કાર કરવાથી આપણે તેને સુધારી શકીએ નહિ. તે માટે આપણા હૃદયમાં નિઃસ્વાર્થ

Page #388

૩૫૮
ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ પ્રેમ હવે જોઈએ. પ્રેમ એ જ સામાને છતવાનું સુધારવાનું સાધન છે.
ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ સમા શ્રી ધીરજલાલભાઈને હાલ પોતેરમું વર્ષ ચાલે છે, છતાં તેમનું સ્વાથ્ય સારું છે. હજી તેમની બધી ઈન્દ્રિય કામ આપી રહી છે અને તેઓ સદા પ્રવૃત્તિશીલ રહે છે.
. આપણે ઈચ્છીએ અને પરમાત્માને પ્રાથએ કે તેઓ ઘણે સમય આપણી વરચે રહે, તંદુરસ્તીભર્યું જીવન ગાળે અને તેમના જ્ઞાનવૈભવને તથા તેમની સાધના–સંપત્તિને લાભ સમાજને આપ્યા કરે.
રૂતિ રાખ્યું

Page #389

પરિશિષ્ટ
શતાવધાની પંડિત શ્રી ધીરજલાલ ટોકરશી શાહનું ( વિશાલ સાહિત્યસર્જન [સને ૧૯૨૮ થી ૧૮૦]
વર્ગોનુક્રમ વર્ગનું નામ
કમાંક : સંખ્યા ૧ ચરિત્રો
- ૧ થી ૯૭ ૭ - ૨ કિશોરકથાઓ
૯૮ થી ૧૦૨ ૫ ૩ સ્થાનવર્ણન (ભૌગોલિક) ૧૦૩ થી ૧૧૧ ૪ પ્રવાસવર્ણન
૧૧૨ થી ૧૧૪ ૩ ૫ ગણિત,
૧૧૫ થી ૧૧૯ ૬ માનસવિજ્ઞાન
૧૨૦ થી ૧૨૧ ૭ સામાન્ય વિજ્ઞાન ૧૨૨ થી ૧૨૪ ૮ કાવ્ય
૧૨૫ થી ૧૨૭ ૯ શિલ્પ સ્થાપત્ય
૧૨૮ ૧૦ મંત્રવિદ્યા
૧૨૯ થી ૧૩૨
છે
કે
જે
જ
છે
-

Page #390

ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ
૧૩૩
૧
૧૩૪ થી ૧૪૪
૧૪૫ થી ૧૫૪
૧૫૫ થી ૨૧૦
૨૧૧ થી ૨૧૬ ૨૧૭ થી ૨૨૩
૨૨૪ થી ૨૩૦.. ૨૩૧ થી ૩૫૭ ૧૨૭ ૩૫૮ થી ૩૬૫
૩૬૦
૧૧ યાગ
૧૨ નાટકા
૧૩ જૈન મત્રવાદ તથા અધ્યાત્મ ૧૪ જૈનધર્મ તાત્ત્વિક નિબધા
૧૫ જૈન ટીકાસાહિત્ય ૧૬ જૈન સ`કલન-સંપાદન
૧૭ જૈન ધર્મ પરિચય
૧૮ જૈન થાઓ. ૧૯ જૈન પ્રકા
૧૧
૧૦
પ
પુસ્તકા જૈનધર્મને લગતાં છે.
७
જ
કુલ ૩૬૫
આમાંનાં ૧૪૪ પુસ્તકા સર્વોપયાગી છે અને ૨૨૧

Page #391

વર્ગીકૃત યાદી
૧-ચરિત્ર ૧ વિશ્વવંદ્ય પ્રભુ મહાવીર (૧,૧૧,૦૦૦ નફ્લો) ૨ વીર વિઠ્ઠલભાઈ (પ્ર. ચરોત્તર એજ્યુ. સંસાયટી) ૩ મહારાજા સયાજીરાવ ગાયકવાડ (૨,૦૦,૦૦૦ નકલ) ૪ શ્રીમંત રાજર્ષિ સયાજીરાવ ગાયકવાડ
" (પ્ર. શ્રી સયાજીવિજય પ્રેસ-વડોદરા) ૫ શ્રી પાદલિપ્તસૂરિ (પ્ર. જૈન કાર્યાલય-ભાવનગર)
આ ગ્રંથમાં ઐતિહાસિક ને સામેલ છે. ૬ શ્રીરામ (વિદ્યાર્થી વાચનમાલા શ્રેણી પહેલી) ૭ શ્રીકૃષ્ણ '૮ ભગવાન બુદ્ધ
૯ ભગવાન મહાવીર ૧૦ વીર હનુમાન ૧૧ સતી દમયંતી ૧૨ ચક્રવતી ચંદ્રગુપ્ત ૧૩ રાજા ભર્તૃહરિ )

Page #392

૩૬ર
ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ ૧૪ ભક્ત સુરદાસ ૧૫ નરસિંહ મહેતા ૧૬ મીરાંબાઈ ૧૭ લેકમાન્ય ટિળક ૧૮ આદ્યકવિ વાલ્મીકિ (વિદ્યાર્થી વાચનમાલા શ્રેણી બીજી) ૧૯ મહર્ષિ અગત્સ્ય ૨૦ દાનેશ્વરી કહ્યું , ૨૧ મહારથી અર્જુન ૨૨ વીર અભિમન્યુ ૨૩ પિતૃભક્ત શ્રવણ ર૪ ચેલો ૨૫ મહાત્મા તુલસીદાસ ર૬ શ્રી રામકૃષ્ણ પરમહંસ ૨૭ સ્વામી વિવેકાનંદ ૨૮ સ્વામી રામતીર્થ ૨૯ શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર ૩૦ પં. મદનમોહન માલવિય ૩૧ મહામુનિ વસિષ (વિદ્યાર્થી વાચનમાલા શ્રેણી ત્રીજી) ૩૨ દ્રૌપદી ૩૩ વીર વિક્રમ ૩૪ રાજા ભેજ ૩૫ મહાકવિ કાલિદાસ ૩૬ વીર દુર્ગાદાસ ૩૭ મહારાણા પ્રતાપ

Page #393

શ્રી ધીરજલાલ શાહ
૩૬૩ ૩૮ સિકીમને સપૂત ૩૯ દાનવીર જગડૂ ૪૦ સિદ્ધરાજ જયસિંહ ૪૧ જગત શેઠ - ૪ર વીર વિઠ્ઠલભાઈ ૪૩ શ્રી એની બેસન્ટ ૪૪ શ્રી ગજાનન (વિવાથી વાચનલાલા શ્રેણું ચોથી) ૪૫ શ્રી કાર્તિકેય સ્વામી ૪૬ શ્રી હર્ષ ૪૭ રસકવિ જગન્નાથ : ૪૮ ભક્ત નામદેવ ૪૯ છત્રપતિ શિવાજી ૫૦ સમર્થ સ્વામી રામદાસ ૫૧ ગુરુ નાનક પર મહાત્મા કબીર : ૫૩ ગૌરાંગ મહાપ્રભુ પ૪ શ્રી ત્રિભુવનદાસ ગજ્જર પપ શ્રી વિજયધર્મસૂરિ . પ૬ બાબુ રાજેન્દ્રપ્રસાદ ૫૭ મહારાજા કુમારપાલ (વિદ્યાથી વાચનમાલા શ્રેણી પાંચમી ૫૮ રણજિતસિંહ : ૫૯ શ્રી ઈશ્વરચંદ્ર વિદ્યાસાગર ૬૦ મહાદેવ ગોવિંદ રાનડે ૬૧ દાદાભાઈ નવરોજી

Page #394

-
અલે
.
ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ ૬૨ શ્રી ગોપાલકૃષ્ણ ગોખલે ૨૩ શ્રી જવાહર નહેરુ - ૬૪ શ્રી સુભાષચંદ્ર બોઝ , ૬૫ તારામંડલ (શહીદોના લઘુ ચરિત્ર) ,, ૬૬ મહાદેવી સીતા (વિદ્યાર્થી વાચનમાલા શ્રેણી છઠ્ઠી) ૬૭ કર્મદેવી અને મેવાડની વીરાંગનાઓ , ૬૮ સર ટી. માધવરાવ
છે • ૯૯ ઝંડુ ભટ્ટજી . - ૭૦ સ્વ. હાજી મહમ્મદ (વિદ્યાથી વાચનમાલા શ્રેણી સાતમી) ૭૧ વીર લધાભા ૭૨ શ્રી ઋષભદેવ * ૭૩ વીર કુણાલ * ૭૪ મહામંત્રી મુંજાલ
૭૫ શ્રી જયકૃષ્ણભાઈ - ૭૬ શ્રી સયાજીરાવ ગાયકવાડ : ૭૭ મહાવીરપ્રસાદ દ્વિવેદી
૭૮ મહાકવિ નાનાલાલ ૧ ૭૯ અબ્દુલ ગફારખાન ૮૦ સોરઠી સંત ૮૧ કવિ નર્મદ (વિદ્યાથી વાચનમાલા શ્રેણી આઠમી) ૮૨ જમશેદજી તાતા ૮૩ પં. વિષ્ણુ દિગંબર (વિવાથી વાચનમાળા શ્રેણી નવમી) ૮૪ વિમલશાહ (પ્ર. સયાજી બાલ સાહિત્યમાલા) ૮૫ વસ્તુપાલ તેજપાલ
છે.
)

Page #395

શ્રી ધીરજલાલ શાહ
૩૬ બાળગંથાવલીમાં પ્રસિદ્ધ થયેલ છેલ્લાં બે ચરિત્ર કરતાં આમાં ઘણો વિસ્તાર થયેલ છે, ૮૬ શ્રી વિજયધર્મસૂરિ (પ્ર. શ્રી વિજયધર્મસૂરિ ગ્રંથમાલા) ૮૭ શ્રી વિજ્યાનંદસૂરિ (પ્ર. તિકાર્યાલય-અમદાવાદ) ૮૮ કવિકુલતિબક શતાવધાની (પ્ર. આ. ક. લ. જૈન જ્ઞાન
મંદિર-દાદર-મુંબઈ) મુનિરાજ શ્રી કીર્તિવિજયજી. ૮ શ્રીમદ્ વિજ્યલમણસૂરીશ્વરજી ૯૦ શાસનપ્રભાવક સૂરિદેવ પૂ. શ્રી વિજ્ય લબ્ધિસૂરીશ્વરજીનું
ચરિત્ર ૯૨ શ્રી લબ્ધિજીવનપ્રકાશ
પૂ. શ્રી લબ્ધિવિજ્ય મહારાજનું વિસ્તૃત જીવનચરિત્ર. ૯૩ ગુણશ્રીગૌરવગાથા - પૂ. સાધ્વીશ્રી ગુણશ્રીજીનું જીવનચરિત્ર. ૯૪ વિદુષી સાદવજી રંજનશ્રીજી જીવનપ્રકાશ.
આ ચરિત્ર શ્રી સમેતશિખર–તીર્થદર્શનમાં છપાયું છે. ૫ શ્રી સુભાષચંદ્ર બોઝ (હરિપુરા-આવૃત્તિ) ૯૬ જીવન અને જાગૃતિ * શ્રી ટોકરશી લાલજી કાપડિયાનું વિસ્તૃત જીવનચરિત્ર.
આ ગ્રંથનું હિંદી તથા અંગરેજી ભાષાંતર થયેલું છે. ૯૭ સૌજન્યમૂર્તિ શ્રી માવજી દામજી શાહ
બાળગ્રંથાવાળી તથા જૈન ચરિત્રમાલામાં પણ ચરિત્ર કહી શકાય તેવી કેટલીક પુસ્તિકાઓ છે, પણ તેની ગણના જૈન કથાસાહિત્યમાં કરેલી છે.

Page #396

૩૬૬
ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ
-કિશેર સ્થાઓ - ૯૮ કુમારોની પ્રવાસકથા (કુમાર ગ્રંથમાલા)
૯ જગલકથાઓ ' (કુમાર ગ્રંથમાલા) . ૧૦૦ સિકીમની વિરાંગના (પ્ર. તિ કાર્યાલય અમ.) ૧૦૧ નેકીને રાહ ૧૦૨ ફૂલવાડી
૩-સ્થાનવન(ભૌગોલિક) ૧૦૩ સૌંદર્યધામ કાશ્મીર (વિ. વાં. શ્રેણી છઠ્ઠી) ૧૦૪ દ્વારકા ૧૦૫ મહેસૂર ૧૦૬ નેપાલ
. વાં. શ્રેણી સાતમી). ૧૦૭ અમરનાથ ૧૦૮ બદરી–કેદારનાથ ૧૦૯ અનુપમ ઈલેરા ૧૧૦ પાવાગઢ | (વિ. વાં. શ્રેણી નવમી) “૧૧૧ અજંતાની ગુફાઓ
૪-પ્રવાસવર્ણન ૧૧૨ કુદરત અને કલાધામમાં વીસ દિવસ, કાકા કાલેલકરે
આ ગ્રંથની પ્રસ્તાવના લખેલી છે. ૧૧૩ અચલરાજ આબુ ૧૧૪ પાવાગઢને પ્રવાસ

Page #397

શ્રી ધીરજલાલ શાહ
૩૬૭ ( પ-ગણિત ૧૧૫ કોયડાસંગ્રહ-ભાગ પહેલે (પ્ર. જ્યોતિ કાર્યાલય અમ.) ૧૧૬ કેયડાસંગ્રહ–ભાગ બીજો ૧૧૭ ગણિત–ચમત્કાર (પ્ર. પ્રજ્ઞા પ્રકાશનમંદિર મુંબઈ) : ૧૧૮ ગણિત-રહસ્ય ૧૧૯ ગણિત-સિદ્ધિ
૬-માનસવિજ્ઞાન ૧૨૦ સ્મરણકલા
આ ગ્રંથની પ્રસ્તાવના સ્વ. સાક્ષરવર્ય શ્રી રમણલાલ વસંતલાલ દેસાઈએ લખેલી છે. આમાં અવધાનનો વિષય પણ આવે છે. આ ગ્રંથને હિંદી અનુવાદ
પ્રકટ થયેલ છે. ' ૧૨૧ સંકલ્પસિદ્ધિ યાને ઉન્નતિ સાધવાની અદ્ભુત કલા
૭–સામાન્ય વિજ્ઞાન ૧૨૨ રમુજી ટૂચકા . . (કુમાર ગ્રંથમાલા) ૧૨૩ આલમની અજાયબીઓ * ૧૨૪ વિમાની હુમલે અને તેમાંથી બચવાના ઉપાયો
- - ૮-કાવ્યો ૧૨૫ જલમંદિર પાવાપુરી (ખંડકાવ્ય) ૧૨૬ અજન્તાન યાત્રી (ખંડકાવ્ય)
આ કાવ્યને હિંદી, સંસ્કૃત તથા અંગ્રેજી અનુવાદ
થયેલ છે. . ૧ર૭ પંચતંત્રસાર (દુહામાં). અપ્રસિદ્ધ છે.

Page #398

૩૬૮
૧૨૮ ઈસુરાનાં ગુફામ દિરા
૧૨૯ મંત્રવિજ્ઞાન
–શિલ્પ-સ્થાપત્ય
શ્રી નાનાલાલ ચીમનલાલ મહેતા આઈ. સી. એસે ગ્રંથની પ્રસ્તાવના લખેલી છે. શ્રી ધીરજલાલભાઈ એ. શિલ્પશાસ્ત્રના ગ્રંથા પર પ્રસ્તાવના લખેલી છે. ૧૦-મ’વિધા
ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ
શ્રી શાંતિકુમાર જે. ભટ્ટે આ ગ્રંથની પ્રસ્તાવના લખી છે.
૧૩૦ મંત્રચિ'તામણિ
૧૩૧ મત્રદિવાકર
ડો. ચદ્રશેખર ગેાપાળજી ઠકુરે આ ગ્રંથની પ્રસ્તાવના લખી છે.
ડા. રુદ્રદેવ ત્રિપાઠીએ આ ગ્રંથની પ્રસ્તાવના લખી છે. આ ત્રજ્ઞેય ગ્રંથા સમસ્ત મ ંત્રવિદ્યાના સાર રૂપ છે અને તેમાં અનુભવજન્ય સામગ્રી પણ પીરસાયેલી છે. દરેક ગ્રંથ બીજી આવૃત્તિને પામેલા છે.
૧૩૨ જપ–ધ્યાન–રહસ્ય
આ ગ્રંથમાં જપ અને ધ્યાયની વિશદ માહિતી અપાઈ છે.
૧૧-યોગ
૧૩૩ આત્મદર્શનની અમેાઘ વિધા
ચાગના પ્રકાર તથા અગેાપર વિશદ વિચારણ!.

Page #399

૩૬૯
શ્રી ધીરજલાલ શાહ
- ૧૨-નાટકે ૧૩૪ સતી નંદયંતી
(ત્રિઅંકી) ૧૩૫ શ્રી શાલિભદ્ર ૧૩૬ કાચા સૂતરને તાંતણે
(એકાંકી) ૧૩૭ બંધન તૂટયાં
( ત્રિઅંકી) ૧૩૮ હજી બાજી છે હાથમાં ૧૩૯ શ્રી પાર્શ્વ પ્રભાવ
(દ્વિઅંકી) આ છ નાટક ભજવાઈ ગયાં છે, પણ પુસ્તકાકારે
પ્રગટ થયાં નથી. ૧૪૦ ધન્ય શ્રીપાલ–મયણા
આ નાટક હજી ભજવાયું નથી કે પુસ્તકકારે પ્રસિદ્ધ
થયું નથી. * ૧૪૧ માવજીભાઈની મુંઝવણ
પ્રહસન. ભજવાઈ ગયું છે. ૧૪ર કારમી કસોટી
(ત્રિઅંકી) ૧૪૩ જાગી જીવનમાં ત ૧૪૪ આખરે આશા ફળી
આ ત્રણ નાટકે પણ ભજવાઈ ગયાં છે.
૧૩–જૈન મંત્રવાદ તથા અધ્યાત્મ ૧૪૫ નમસ્કારમંત્રસિદ્ધિ
ચોથી આવૃત્તિ ચાલે છે. ૧૪૬ મહાપ્રાભાવિક ઉવસગ્ગહરં સ્તોત્ર યાને જૈન મંત્રવાદની
જયગાથા. બીજી પછી આવૃત્તિ અપ્રાપ્ય બનેવા છે.

Page #400

૩૭૦
ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ ૧૪૭ હીંકારક પતરું.
શ્રી જિનપ્રભસૂરિકૃત લઘુ હોંકારકલ્પ અને તે પરનું
વિવેચન પણ આ ગ્રંથમાં અપાયેલ છે. હાલ અપ્રાપ્ય છે. ૧૪૮ ભક્તામર રહસ્ય.
ભક્તામરને લગતી વિપુલ માહિતી આ ગ્રંથમાં
અપાયેલી છે. હાલ અપ્રાપ્ય છે. ૧૪૯ શ્રી ઋષિમંડલ આરાધના. બીજી આવૃત્તિ ચાલે છે. ૧૫. શ્રી પા–પવાવતી આરાધના.
ત્રીજી આવૃત્તિ ચાલે છે. ' ૧૫૧ સિદ્ધિદાયક સિદ્ધચક ૧૫ર સામાયિક વિજ્ઞાન ૧૫૩ લોગસ્સ મહાસૂત્ર યાને જૈન ધર્મને ભક્તિવાદ ૧૫૪ અહમંત્રો પાસના યાને સકલ મરથસિદ્ધિ
–જેનધમ–તાવિક નિબંધ ૧૫૫ ત્રણ મહાન તકે (ધર્મ ગ્રંથમાલા) ૧૫૬ સફળતાની સીડી ૧૫૭ સાચું અને ખોટું ૧૫૮ આદર્શ દષ ૧૫૯ ગુરુદર્શન ૧૬. ધર્મામૃત ૧૬૧ શ્રદ્ધા અને શક્તિ ૧૬૨ શાને પાસના

Page #401

૩૭૧ (ધર્મબોધ ગ્રંથમાલા)
શ્રી ધીરજલાલ શાહ ૧૩ ચારિત્રવિચાર ૧૬૪ દેતાં શીખ ૧૬૫ શીલ અને સૌભાગ્ય ૧૬૬ તપનાં તેજ ૧૬૭ ભાવનાસૃષ્ટિ ૧૬૮ પાપનો પ્રવાહ ૧૬૯ બે ઘડી વેગ ૧૭૦ મનનું મારણ ૧૭૧ પ્રાર્થના અને પૂજા ૧૭૨ ભહયાભઢ્ય ૧૭૩ જીવનવ્યવહાર ૧૭૪ દિનચર્યા ૧૭૫ જીવનનું ધ્યેય ૧૭૬ પરમપદનાં સાધન ૧૭૭ ઈષ્ટદેવની ઉપાસના ૧૭૮ સદ્દગુરુસેવા ૧૭૯ આદર્શ ગૃહસ્થ ૧૮૬ આદર્શ સાધુ ૧૮૧ નિયમો શા માટે? '૧૮૨ તેની મહત્તા ૧૮૩ મંત્રસાધના ૧૮૪ ગાભ્યાસ ૧૮૫ વિશ્વશાંતિ ૧૮૬ સફલતાનાં સૂત્રો
(જૈન શિક્ષાવલી શ્રેણી પહેલી)

Page #402

૩૭૨
ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ . ૧૮૭ સારું તે મારું (જૈન શિક્ષાવલી શ્રેણી બીજી) ૧૮૮ દાનની દિશા ૧૮૯ ન વિચાર ૧૯૦ સામાયિકની સુંદરતા ૧૯૧ મહામંત્ર નમસ્કાર ૧૯૨ કેટલાક યંત્રો ૧૯૩ આયંબિલ–રહસ્ય. ૧૯૪ ભાવના ભવનાશિની (જૈન શિક્ષાવલી શ્રેણી ત્રીજી ૧લ્પ સમ્યવસુધા ૧૬ શક્તિને સંત ૧૭ અહિંસાની ઓળખાણ ૧૯૮ જીવનઘડતર ૧૯૯ પ્રાર્થનાનું રહસ્ય ૨૦૦ પ્રતિકમણનું રહસ્ય ૨૦૧ ઉવસગ્ગહરસ્તોત્ર ૨૦૨ તંત્રોનું તારણ ૨૦૩ સાધર્મિક વાત્સલ્ય ૨૦૪ જૈન પર્વો ૨૦૫ શ્રી સમેતશિખર–તીર્થદર્શન • આ ગ્રંથ શ્રી સમેતશિખર જીર્ણોદ્ધાર સમિતિએ.
પ્રકટ કરેલ છે. ૨૦૬ જિને પાસના
આ ગ્રંથમાં જિનભક્તિનું રહસ્ય અનેક દાખલા દલીલેથી સમજાવવામાં આવ્યું છે.

Page #403

શ્રી ધીરજલાલ શાહ
૨૦૭ ઉપધાન રહસ્ય
૨૦૮ ઉપધાન–સ્વરૂપ ૨૦૯ ઉપધાન—ચિંતન ૨૧૦ જૈન શ્રમણ
૩૭૩
જૈન સાધુના સર્વાંગી પરિચય આપતા નિબંધ. ૧૫-જૈનધમ–ટીકા સાહિત્ય
૨૧૧ શ્રી પ્રતિક્રમણસૂત્ર-પ્રધટીકા ભાગ પહેલા (આ.પહેલી)
૨૧૨
ભાગ બીજો
૨૧૩
29
""
99
ભાગ ત્રીજે
:
આ ટીકા અષ્ટાંગ વિવરણમયી છે. તે જૈન સાહિત્ય વિકાસમંડલ વીલેપારલે-મુબઈ તરફથી પ્રકટ થયેલી છે. હાલ તે અપ્રાપ્ય છે.
૨૧૪ પ્રબોધટીકાનુસારી પાઁચપ્રતિક્રમણુસૂત્ર
શબ્દાર્થ, અસ"કલના તથા સૂત્રપરિચય સાથે, ૨૧૫ જીવવિચારપ્રકાશિકા યાને જૈન ધર્મનું પ્રાણીવિજ્ઞાન. આ ગ્રંથમાં જીવવિચારપ્રકરણ પર વિસ્તૃત વિવેચન છે. ૨૧૬ નવતત્ત્વદીપિકા યાને જૈન ધર્મનું અદ્ભુત તત્ત્વજ્ઞાન. આ ગ્રંથમાં નવતત્ત્વપ્રકરણ પર વિસ્તૃત વિવેચન છે. ૧૬ જૈન ધર્મ–સકૅલન–સપાદન
૨૧૭ શ્રીવીરવચનામૃત
ભગવાન મહાવીરનાં ૧૦૦૮ મૂળ વચના તેના ગુજરાતી અનુવાદ સાથે અપાયેલાં છે. આ ગ્રંથના હિન્દી તથા અગરેજી અનુવાદ થયેલે છે.

Page #404

૩૭૪
૨૧૮ આત્મતત્ત્વવિચાર–ભાગ પહેલા
આ ગ્રંથમાં શ્રી વિજયલક્ષ્મણુસૂરીશ્વરજી મહારાજના વ્યાખ્યાનાનું સંકલન તથા સપાદન કરવામાં આવ્યું છે. ૨૧૯ આત્મતત્ત્વવિચાર-ભાગ બીજો
ભારતની એક વિરલ વિભૂતિઃ
૨૨૦ નમસ્કાર મહામત્ર
શ્રી હરિસત્ય ભટ્ટાચાર્યના અગ્રેજી નિબંધના ગુજરાતી અનુવાદ થયેલા છે, તે સપાદિત કરવામાં આવ્યા છે. ૨૨૧ જિનેન્દ્ર કાવ્યસ‘ગ્રહ-ભાગ પહેલા
૨૨૨ જિનેન્દ્ર કાવ્યસંગ્રહ-ભાગ બીજો
આ બંને પુસ્તકાનું પ્રકાશન જૈન ધાર્મિક શિક્ષણસંઘ મુંબઈ તરફથી થયેલુ છે.
૨૨૩ શ્રી ગાડી પાર્શ્વનાથ સા શતાબ્દી ગ્રંથ.
આમાં ઊંડા સંશાધનપૂર્વક મુંબઈના શ્રી ગાડી પાર્શ્વનાથ જૈન મંદિરના ઇતિહાસ આલેખવામાં આવ્યા છે તથા કેટલીક મહત્ત્વપૂર્ણ કૃતિઓ-લેખા વગેરે પણ અપાયા છે.
૧૭-જૈન ધમ પરિચય
૨૨૪ જૈન ધસાર
• આ દળદાર ગ્રંથના હિંદી અનુવાદ તથા તેના અંગ્રેજી અનુવાદ પ્રકટ થયેલા છે; પણ તેનું મૂળ ગુજરાતી લખાણ પ્રકટ થયેલું નથી.
૨૨૫ જૈન ધર્મ પરિચય-ભાગ પહેલા
૨૨૬ જૈન ધર્મ પરિચય-ભાગ બીજો
૨૨૭ જૈન તત્ત્વપ્રવેશક ગ્રંથમાલા-ભાગ બીજો

Page #405

શ્રી ધીરજલાલ શાહ
૩૭૫
૨૨૮ ધાર્મિક પ્રશ્નોત્તરી–ભાગ પહેલે ૨૨૯ ધાર્મિક પ્રશ્નોત્તરી–ભાગ બીજો ૨૩૦ ધાર્મિક પ્રશ્નોત્તરી–ભાગ ત્રીજો
આ ત્રણે ભાગ જૈન ધાર્મિક શિક્ષણસંઘ મુંબઈ તરફથી પ્રકટ થયેલ છે અને પાઠ્ય પુસ્તક તરીકે ચાલે છે.
૧૮-જૈન કથાઓ ૨૩૧ શ્રી રીખવદેવ (બાલગ્રંથાવલી શ્રેણી પહેલી) ૨૩૨ નેમરાજુલ ૨૩૩ શ્રી પાર્શ્વનાથ ૨૩૪ પ્રભુ મહાવીર ૨૩૫ વર ધને ૨૩૬ મહાત્મા દઢપ્રહારી ૨૩૭ અભયકુમાર . ૨૩૮ રાણી ચેલ્લણું , ૨૩૯ ચંદનબાલા ૨૪૦ ઈલાચીકુમાર ૨૪૧ જબૂસ્વામી ૨૪૨ અમરકુમાર ર૪૩ શ્રીપાલ ૨૪૪ મહારાજા કુમારપાલ ૨૪૫ પેથડકુમાર ૨૪૬ વિમેલશાહ ર૪૭ વસ્તુપાલ-તેજપાલ

Page #406

૩૭૬
ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ ૨૪૮ પ્રેમે દેદરાણું (બાલગ્રંથાવલી શ્રેણે પહેલી) ૨૪૯ જગડૂશાહ ૨૫૦ ધર્મ માટે પ્રાણ આપનાર મહાત્માઓ ,, . ૨૫૧ અર્જુનમાલી (બાલગ્રંથાવલી શ્રેણ બીજી) ૨પર ચકવતી સનત કુમાર ૨૫૩ ગણધર શ્રી ગૌતમસ્વામી ૨૫૪ આદ્રકુમાર : ૨૫૫ મહારાજા શ્રેણિક ૨૫૬ મહાસતી અંજના ૨૫૭ રાજર્ષિ પ્રસન્નચંદ્ર ૨૫૮ મયણરેહા ૨૫૯ ચંદન–મલયાગિરિ ૨૬૦ કાન કઠિયારે ૨૬૧ મુનિશ્રી હરિકેશી ૨૬૨ કપિલ મુનિ ૨૬૩ સેવામૂર્તિ નંદિષેણ ર૬૪ શ્રી સ્થૂલભદ્ર ૨૬૫ મહારાજા સંપ્રતિ ૨૬૬ પ્રભુ મહાવીરના દશ શ્રાવકે ૨૬૭ સ્વાધ્યાય
આ પુસ્તક કથાનું નથી, પણ ભગવાનના કેટલાંક વચનેને રજૂ કરનારું છે, પરંતુ શ્રેણીને કમ જળવાઈ રહે તે માટે આમાં મૂકેલું છે.

Page #407

શ્રી ધીરજલાલ શાહ
૩૭૭ ર૬૮ શ્રી ભદ્રબાહુ સ્વામી (બાલગ્રંથાવલી શ્રેણે ત્રીજી) ૨૬૯ શ્રી હરિભદ્રસૂરિ ર૭૦ શ્રી બમ્પટ્ટિસૂરિ ર૭૧ શ્રી હીરવિજયસૂરિ ૨૭૨ મહાસતી સીતા ૨૭૩ મૃગાવતી ર૭૪ સતી નંદયંતી. ર૭૫ ધન્ય અહિંસા ર૭૬ સત્યને જય ર૭૭ અસ્તેયને મહિમા ર૭૮ સાચે શણગાર શીલ ૨૭૯ સુખની ચાવી ચાને સંતોષ ૨૮૦ જૈન તીર્થોને ટૂંક પરિચય ભાગ પહેલે ,, ૨૮૧ જૈન તીર્થોને ટૂંક પરિચય ભાગ બીજો , ૨૮૨ જૈન સાહિત્યની ડાયરી
છેલ્લાં ત્રણ પુસ્તકો કથાનાં નહિ હોવા છતાં શ્રેણીઆ બદ્ધ હોવાથી તેમને નિર્દેશ અહીં કરાયો છે. ૨૮૩ જાવડશા
(બાલગ્રંથાવલી શ્રેણ થી) ૨૮૪ કેચરશા ૨૮૫ ધન્ય એ ટેક ૨૮૬ મણિનાં મૂલ ૨૮૭ કલાધર કે કાશ ૨૮૮ જિનમતી " ૨૮૯ રાજર્ષિ કરકંડુ

Page #408

૩૭૮
ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ ૨૦ અનંગસુંદરી " (બાલગ્રંથાવલી શ્રેણી થી) ૨૯૧ નર્મદાસુંદરી ૨૯૨ અષાડાભૂતિ ૨૭ અચંકારિભટ્ટા ૨૯૪ વિષ્ણુકુમાર ૨લ્પ કાલિકાચાર્ય ૨૬ શ્રી પાદલિપ્તાચાર્ય ૨૯૭ જીવવિચાર-પ્રકાશિકા ,
જીવવિચાર પરની ટૂંક નેંધ શ્રેણિબદ્ધ હેવાથી અહીં
અપાયેલી છે. ૨૯૮ સાધર્મિકનાં સ્નેહઝરણું ૨૯ શ્રીમલ્લિનાથ (બંલગ્રંથાવલી શ્રેણી પાંચમી છે ૩૦૦ મહાકવિ ધનપાલ ૩૦૧ સુરાચાર્ય ૩૦૨ મહિયારી લીલાવતી ૩૦૩ લલિતાંગકુમાર ૩૦૪ ચંપકશેઠ ૩૦૫ તરંગવતી–ભાગ પહેલો ૩૦૬ તરંગવતી–ભાગ બીજે ૩૦૭ રોહક અને વિનયચંદ્ર ૩૦૮ હાથે તે સાથે ૩૦૯ કામલક્ષ્મી ૩૧૦ મહાત્માને મેલાપ ૩૧૧ મન જીતવાને માર્ગ

Page #409

શ્રી ધીરજલાલ શાહ
૩૭૯ ૩૧૨ સિદ્ધિદાયક સિદ્ધચક (બાલગ્રંથાવલી શ્રેણી પાંચમી) ૩૧૩ સિદ્ધર્ષિગણિ ૩૧૪ છ ધર્મકથાઓ ૩૧૫ મુનિ અહંન્નક ૩૧૬ સતી કલાવતી (બાલગ્રંથાવલી શ્રેણી છઠ્ઠી) ૩૧૭ સુદર્શન શેઠ ૩૧૮ કુમાર મંગલકલશ ૩૧૯ ચકવતી બ્રાદત્ત ૩૨૦ શ્રીશાલિભદ્ર. ૩૨૧ શ્રીવીરસૂરિ ૩રર ધર્મવીર કર્માશાહ ૩ર૩ શ્રીવાદિદેવસૂરિ ૩૨૪ મંત્રીશ્રી કર્મચંદ્ર ૩રપ વીર દયાલશાહ ૩૨૬ શ્રી માનતુંગસૂરિ ૩ર૭ વ્યાપારી રત્નસૂડ ૩૨૮ શ્રી જિનપ્રભસૂરિ ૩૨૯ સસસલ ૩૩૦ કુમાર કર્મરક્ષિત ૩૩૧ ચંપકમાલા ૩૩૨ દાનવીર રત્નપાળ ૩૩૩ સાચા મોતી .
ધર્મ તથા નીતિને લગતા દુહાઓ.

Page #410

૩૮૦
ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ ૩૩૪ શ્રી આદિનાથ
(જૈન ચરિત્રમાલા) ૩૩૫ શ્રી મલ્લિનાથ ૩૩૬ શ્રી અરિષ્ટનેમિ ૩૩૭ પ્રભુ પાર્શ્વનાથ ૩૩૮ શ્રમણ ભગવાન મહાવીર ૩૩૯ ભરતેશ્વર ૩૪ચકી સનત્ કુમાર ૩૪૧ મગધરાજ શ્રેણિક ૩૪૨ સતી સીતા : ૩૪૩ દ્રૌપદી
૩૪૪ સતી દમયંતી - ૩૪૫ સતી ચંદનબાલા ૩૪૬ અનાથી મુનિ ૩૪૭ મહર્ષિ કપિલ ૩૪૮ મુનિશ્રી હરિકેશ બલ ૩૪૯ નમિરાજ ૩૫૦ દશ ઉપાસકે ૩૫૧ શેઠ સુદર્શન ૩૫ર મંત્રને મહિમા - ૩૫૩ વીતરાગની વાણી
આ ચરિત્રમાળાનાં શેડાં નામે બાલગ્રાવળીનાં
પુસ્તકને મળતાં છે, પણ તે જુદી રીતે લખાયેલાં છે. : ૩૫૪ રતિસુંદરી (પ્ર. જૈન ધર્મપ્રસારક સભા)

Page #411

શ્રી ધીરજલાલ શાહ
૩૮૧ . ૩૫૫ ઋષિદત્તા ૩૫૬ કલાવતી ૩૫૭ સતી સુભદ્રા
આ ચાર કથાઓ પણ પૂર્વના કરતાં જુદી રીતે લખાયેલી છે.
- ૧૯–જેન-પ્રકીર્ણ ૩૫૮ રાજનગર સાધુસંમેલન (પ્ર. તિ કાર્યાલય–અમ) ૩૫૯ જૈનેની શિક્ષણસમસ્યા ૩૬૦ તપવિચાર
પ્રભાવના માટે ખાસ લખાયેલું હતું. ૩૬૧ જિનશાસનની જયપતાકા–ભાગ પહેલે. પ. પૂ. આ.
શ્રી વિજ્ય જંબુસૂરીશ્વરજીને વિહાર તથા બીજાપુરથી - કુલ્પાકજીને સંઘ નીકળ્યો તેનું વર્ણન છે. ૩૬૨ જિનશાસનની જયપતાકા–ભાગ બીજો - ત્યાંથી આગળના વિહારનું આમાં વર્ણન છે. ૩૬૩ દક્ષિણમાં દિવ્ય પ્રકાશ - પ. પૂ. આ. શ્રી વિજયલમણસૂરીશ્વરજીએ દક્ષિણ
દેશમાં વિહાર કરી જે જે કાર્યો કર્યા, તેને આ - સચિત્ર દળદાર ગ્રંથ છે.
૩૬૪ શ્રી ભુવનવિહારદર્પણ - પૂ. આ. શ્રી વિજયભુવનસૂરિજીના વિહારનું વર્ણન છે. ૩૬૫ છાત્રાલય અને છાત્રવૃત્તિઓ *
આ ગ્રંથ શ્રી જૈન . કેન્ફરન્સ તરફથી પ્રસિદ્ધ થયેલો છે.

Page #412


Page #413

.
.
HTTTTTI
.
. .
IIIIIIIII.
પ્રશસ્તિ शुभेच्छा-सन्देशः
साहित्योदधिचन्द्रको गणितविद् मन्त्रे च तन्त्रे बुधः, चित्रे योगकलाऽवधानकुशलो मान्यो हि विद्वद्गणैः । वाग्देवीप्रतिपन्नपुत्रसदृशः स्थानेऽत्र सन्मान्यते, दीर्घायुभवतात् सदा बिज़यतां "धैर्याभिधः पण्डितः" ॥१॥
यो विज्ञो विबुधादिमानितमतिः प्रज्ञाप्रकाशे पटुः, योग्यान् यो मतिवैभवाचितवान् ग्रन्थान् बहून् सिद्धिदान् । धीमान् धैर्यगुणोज्वलो विविधवागमन्त्रादिसिद्धौ क्षमः, दीर्घायुभवतान् सदा विजयतां "धैर्याभिधः पण्डितः' ॥२॥ बडौदा स्व.पं. लालचन्द्र भगवान् गांधी
(निवृत्त जैन पण्डित-बडौदा राज्य)
IIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIII

Page #414

પ્રશસ્તિ [ ગુજરાતી ]
(૧)
“ શ્રી ધીરજલાલભાઈની સિદ્ધિ માટે ગુજરાત ગૌરવ લઈ શકે એમ છે. મેં ગણિતસિદ્ધિનું સમર્પણ એટલા માટે જ સ્વીકાર્યું કે એ નિમિત્તે હું તેમના પ્રત્યેના સદ્ભાવ વ્યક્ત કરી શકું.”
.
માનનીય શ્રી મારારજી દેશાઇ
ભારતના વડા નાયબ પ્રધાન
( ૨ )
66
ગણિતમાં અપૂર્વ સિદ્ધિ પ્રાપ્ત કરવા માટે તથા તેને લગતા સુંદર ગ્રંથા તૈયાર કરવા માટે હું શ્રી ધીરજલાલ શાહને ધન્યવાદ અપું છું.”
માનનીય શ્રી હિતેન્દ્ર દેશાઇ ગુજરાત રાજ્યના મુખ્ય મંત્રી
(૩)
“ તમારી સાધના અને સાહિત્ય ક્ષેત્રે ઉત્તરાત્તર પ્રગતિ

Page #415

શ્રી ધીરજલાલ શાહ
૩૮૫ થઈ રહી છે, તેથી અમને સૌને ઘણો આનંદ થાય છે અને તે માટે તમારા પુરુષાર્થને જેટલા અભિનંદન આપું તેટલાં ઓછાં છે.” પદ્મશ્રી ઈન્દુમતીબેન ચીમનલાલ શેઠ
અમદાવાદ
(૪)
“શ્રી ધીરજલાલ શાહના ગણિતસિદ્ધિના પ્રયોગો જોઈને ખરેખર! પ્રભાવિત થયે છું” . શ્રી ફતેહસિંહરાવ ગાયક્વાડ
(૫) “પંડિત શ્રી ધીરજલાલ શાહને કાર્યક્રમ મેં જે છે. તે આશ્ચર્ય અને આદર ઉત્પન્ન કરે એવો છે.”
શ્રી બાબુભાઈ જ. પટેલ મંત્રીશ્રી જાહેર બાંધકામ, વિદ્યુત અને
નાગરિક પુરવઠા-ગુજરાત રાજ્ય
(૬) તમારી અદ્દભુત ધારણાશક્તિને જ નહિ પણ તેમાંથી લેકેને મને રંજન પણ સંસ્કારી રીતે મળી રહે તેવી તમારી કલાત્મક રજુઆત માટે ખરા હૃદયના અભિનંદન પાઠવું છું.”
શ્રી અમૃતલાલ યાજ્ઞિક - '. પ્રિન્સીપાલ, મીઠીબાઈ કેલેજ ઓફ આર્ટસ
વિલેપાર્લે, મુંબઈ
૫

Page #416

૩૮૬
ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ
“ગણિતની જે સિદ્ધિ તમે મેળવી છે, તે વિરલ અને આશ્ચર્યકારક છે, અને એ સિદ્ધિના પ્રયોગો તમે આજન્મ કલાકારની કુશળતાપૂર્વક, વિવિધ અને રોચક રીતે રજૂ કરે છે. આવી અદ્દભુત સિદ્ધિ માટે હું તમને અંતઃકરણપૂર્વક અભિનંદન આપું છું. તમારી આ સિદ્ધિ માત્ર ગુજરાતમાં કે ભારતમાં જ નહિ, પણ વિદેશમાં પણ તમને ગૌરવપ્રદ બને !”
પ્રા. શ્રી મનસુખલાલ ઝવેરી
( ૮ ) આપના પ્રયોગોને કાર્યક્રમ, જોઈ અદ્દભૂત આનંદ થયે હતું. અમે બધા મિત્રો એ વિશે “અભૂત” એ એક જ વિશેષણ વાપરી શકતા હતા. ગણિત ઉપરનું આપનું પ્રભુત્વ અને લોકોને ચમત્કારમય બનાવી દેવાની આપની આવડતથી ખરેખર મુગ્ધ બને છું.
શ્રી ગુલાબદાસ બ્રેકર સુપ્રસિદ્ધ લેખક અને સાહિત્યકાર
વિદ્યા અને વિજ્ઞાનના વિવિધ ક્ષેત્રમાં આપની અભુત સિદ્ધિઓ સાથે આપનું વિનમ્ર અને સંસ્કારી, વ્યક્તિત્વ સુવર્ણમાં સુવાસ પ્રસરાવે છે.”
- શ્રી વિષ્ણુકુમાર પંડયા - બ્રીટીશ ઈન્ફરમેશન સર્વિસીઝના તંત્રી, ગુજરાત વિભાગ

Page #417

૩૮૭
શ્રી ધીરજલાલ શાહ
( ૧૦ ) - તા. ૨૯-૯-૬૮ ના રોજ તમે એ ગણિતસિદ્ધિ તથા મરણશક્તિના જે પ્રયોગો રજૂ કર્યા, તે સઘળા મને રસિક તથા નવાઈ પમાડે એવા જણાયા હતા.
તમે જે વિદ્યા પ્રાપ્ત કરી છે, તેને ઉત્તરોત્તર વિકાસ થતું રહે, એ માટે સમાજે ઉત્તેજન આપવું જોઈએ, એમ મારું નમ્ર માનવું છે.
મીન દેસાઈ તંત્રીશ્રી મુંબઈ સમાચાર
( ૧૧ ) - શ્રી શાહ દ્વારા ભારતીય સંસ્કૃતિને પ્રસાર તેના ગૌરવસહ સેંકડો વર્ષ સુધી થતું રહે, એ જ ઈશ્વરને પ્રાર્થના છે.
- ડે. બ્રહ્મમિત્ર અવસ્થી ઈન્દુ પ્રકાશન ,
એમ. એ. પીએચ. ડી. રૂપનગર, દિલ્લી–૭.
સાંખ્ય–ગાચાર્ય
( ૧૨ ).
- પરમ પિતા પરમાત્માને પ્રાર્થના છે કે તેઓ શ્રી ધીરજલાલ શાહને દીર્ધાયુ તથા ઉત્તમ સ્વાથ્ય આપે, જેથી તેઓ ભારતવર્ષમાં સદાચાર–સત્સાહિત્યના પ્રચારમાં અધિકથી અધિક ફળ આપી શકે. ૧૭૩, રઘુનાથે પુરા
ડો. રામપ્રતાપ જમ્મુ તાવી. વેદાલંકાર, એમ. એ., પીએચ. ડી. (કાશ્મીર)
જમ્મુ–કાશમીર વિદ્યાલય

Page #418

૩૮૮
ભારતની એક વિલ વિભૂતિ (૧૩)
- ભારતના અતીતકાલીન ચમત્કારપૂર્ણ અધ્યાયના શ્રી. ગણેશમાં શતાવધાની પં. શ્રી ધીરજલાલ શાહને ફાળો. અવશ્ય છે. જીવાજ, જનકૃપુરા ૫. મદનલાલ જોશી મંદસૌર (મ. પ્ર.)
શાસ્ત્રી, સાહિત્યરત્ન. ('૧૪). શ્રી ધીરજલાલ શાહની સાહિત્યસેવાએ મને ઘણી પ્રેરણા આપી છે અને તેથી પ્રભાવિત થઈને માતા શારદાની એક ધાતુમૂર્તિ ભેટ સ્વરૂપ મેકલી રહ્યો છું. શ્રી ગેરક્ષમંદિર, મૃગસ્થલી ' મિત્રનાથ યોગી ખટમ, નેપાલ.
ન્યાય–સાંખ્ય-યોગાચાર્ય
( ૧૫ ) માનનીય શાહજીએ પિતાની ઓજસ્વિની લેખની વડે જૈન સાહિત્યના વિભન્ન ક્ષેત્રની બેંધપાત્ર સેવા કરી છે. તેઓ પરમ જૈન, વિદ્વાન, સજજન, સુસંસ્કૃત અને મધુર સ્વભાવવાળા પુરુષ છે. આત્માનંદ જૈન મહાસભા પૃથ્વીરાજ જન એમ. એ. અંબાલા શહેર
શાસ્ત્રી અને સંપાદક હરિયાણ.
વિજયાનન્દ. ( ૧૬ ) નિશ્ચિતરૂપથી શ્રી ધીરજલાલ શાહની રચનાઓ ભારતીય સાહિત્યની અમર અનામત સિદ્ધ થશે. સરલ ભાષામાં

Page #419

શ્રી ધીરજલાલ શાહ
૩૮૯ તેમનું સાહિત્ય ઘણું લોકપ્રિય થયું છે. શ્રી શાહ પિતાની બહુમુખી પ્રતિભા તથા વિદ્વત્તાથી મા ભારતીની અધિકાધિક શ્રીવૃદ્ધિમાં સફલ થાઓ, એ જ મંગલ કામના. મંત્રી, રાજસ્થાન સંસ્કૃત પં. શિવકુમાર ત્રિવેદી વિદ્યાપીઠ, ભીલવાડા સાહિત્યરત્ન, સંપાદક “લેકજીવન”
(રાજસ્થાન).
( ૧૭ ) શ્રી ધીરજલાલ શાહ આપણા સમાજના રત્નશિરોમણિ છે. સાહિત્યના ક્ષેત્રમાં એમણે જે સર્જન કર્યું છે, તે સેંકડે વર્ષ સુધી લોકોને પ્રેરણા આપતું રહેશે. હિન્દી સાહિત્યમંદિર,
જિતમલ લુણિયા બ્રહ્મપુરી, અજમેર
. ( ૧૮ ) - એમાં સંદેહ નથી કે શતાવધાની પંડિત શ્રી ધીરજ લાલ શાહની સાહિત્યસાધના પોતાના ઢગની અનેરી છે. કલકત્તા
- શ્રી ચન્દ રામપુરિયા
(૧૯) વિદ્યાવારિધિ તપપૂત શ્રી ધીરજલાલભાઈના દઢ સંકલ્પ જ્ઞાન-વિજ્ઞાનના અનેકવિધ ક્ષેત્રને પ્રકાશવંત કર્યા છે. ૪. મીરબહાર ઘાટ સ્ટ્રીટ, તાજમલ થરા કિલકત્તા-૭

Page #420

૩0
ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ
( ૨૦ ) શ્રી ધીરજલાલ ભાઈની સાહિત્યસાધના અતિ વિસ્તૃત તથા સ્પૃહણીય છે. - ડે. મંડન મિશ્ર આચાર્ય, એમ. એ. પીએચ. ડી.
શ્રી લાલબહાદુર શાસ્ત્રી રાષ્ટ્રીય સંસ્કૃત
• વિદ્યાપીઠ, નવી દિલ્લી-૧૬,
( ૨૧ ) શતાવધાની શ્રી ધીરજલાલ શાહે પંદર વર્ષની ઉંમરથી માંડીને આજ સુધી શ્રી સરસ્વતી દેવીની અનન્ય ભાવે ઉપાસના કરી છે. તેમના હાથે ભારતવર્ષના અનેક ધાર્મિક નરનારીઓ તથા રાષ્ટ્રનેતાઓનાં જીવનચરિત્ર લખાયાં છે, અનેક સૌંદર્યસ્થાનના પરિચય આલેખાયા છે અને સામાજિક તથા ધાર્મિક પરિસ્થિતિની સુધારણા અંગે પણ સંખ્યાબંધ લેખ લખાયા છે. તે ઉપરાંત તેમની કલમમાંથી કેટલાંક કલામંડિત કાવ્યો પણ કર્યા છે અને ગણિત, મનોવિજ્ઞાન તથા આધ્યાત્મિક ક્ષેત્રને પણ તેમની કલમની વિરલ પ્રસાદી મળી છે. ઓગણપચાસ વર્ષની ઉંમરમાં તેમના હાથે નાનાં મોટાં ર૭૪ જેટલાં પુસ્તકો લખાઈને પ્રસિદ્ધિ પામ્યાં છે અને તેની ૧૫ લાખ જેટલી નકલોને પ્રસાર થયો છે, એ સાહિત્યનાં ક્ષેત્રમાં જેવી તેવી સિદ્ધિ નથી.
સરસ્વતીની ઉપાસના કરનારને સુંવાળી સેજમાં સુવાનું હોતું નથી. એ માગે છે સતત પરિશ્રમ, અદમ્ય ઉત્સાહ અને અપૂર્વ સહનશીલતા. શ્રી ધીરજલાલ શાહમાં આ ત્રણેય

Page #421

શ્રી ધીરજલાલ શાહ
૩૯૧ ગુણેને પ્રારંભથી જ વિકાસ થયેલ હોવાથી તેઓ સાહિત્યના ખરબચડા ક્ષેત્રમાં છેવટ સુધી ટકી શક્યા અને આટલા વિશાળ સાહિત્યનું સર્જન કરવાને ભાગ્યશાળી બન્યા. આજના અનેક લેખકોને તેમનું જીવન માર્ગદર્શનરૂપ છે.” તા. ૨-૨-૫૫
પ્રજાતંત્ર-મુંબઈ | ( રર ) શ્રી ધીરજલાલભાઈની સાહિત્ય સેવા જેટલી વિપુલ છે, તેટલી જ વૈવિધ્યભરી છે. જીવનચરિત્ર, પ્રવાસવર્ણને, કથાઓ, કાવ્ય, વિવેચને, શિલ્પ, સ્થાપત્ય, ધર્મ, તત્ત્વજ્ઞાન, અવધાન, ગ, મંત્ર અનેક વિષયોને તેમનાં સાહિત્યસર્જને આવરી લીધા છે. તેમની વિદ્વત્તા અનેકમુખી છે અને પ્રતિભા સર્વતોમુખી છે. વિદ્વાને, તત્ત્વ, સામાન્ય ભણેલાઓ, સ્ત્રીઓ અને બાળકે સૌને સુરુચિપૂર્ણ વાચન મળે તેવી મૌલિક અને કથાસાહિત્યમાંથી ઉદ્દધૃત કરેલી સરળ અને રોચક શૈલિની કૃતિઓ તેમણે સમાજને આપી છે. તેમની લેખનશૈલી સાદી, મનોહર, પ્રાસાદિક અને સરિ. તાના વહેતા પ્રશાન્ત જળપ્રવાહ જેવી નિર્મળ છે. વિચારે વ્યક્ત કરવાની તેમની આવડત અનેખી છે. તેમનાં લખાણમાં સૂક્ષમ સૌદર્યદષ્ટિ, વિશદ વર્ણનશક્તિ અને ગદ્યમાં પણ સ્થળે સ્થળે કાવ્ય-મમતાનાં દર્શન થાય છે. ગુજરાતી સાહિત્યના ઉચ્ચ કક્ષાના લેખકેમાં તેમણે માનવંતુ સ્થાન પ્રાપ્ત કરેલું છે. જુલાઈ ૧લ્પ૭
સ્વનાગકુમાર મકાતી વડેદરા.
બી. એ. એલૂ એલ. બી.

Page #422

૩૦૨
ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ
'
( ૩ ) '
રા. રા. ભાઈ શ્રી ધીરજલાલ ટે. શાહે પોતાના જીવનમાં સંખ્યાબંધ સાહિત્યિક ગ્રંથની રચના કરી છે. અવધાનના ક્ષેત્રમાં તેમણે આગ વિકાસ સાથે છે. ગણિતના ક્ષેત્રમાં તેમનું અર્પણ યશસ્વી છે. મંત્ર-તંત્રના વિષયમાં પણ વિશિષ્ટ કહી શકાય, તેવી તેમણે સાધના કરી છે. અને તેમણે બીજા પત્રકારિત્વ આદિનાં ક્ષેત્રે પણ ખેડેલાં છે. આ રીતે એમની આપણને ઘણી મોટી દેન છે.” આગમપ્રભાકર પૂ. મુનિશ્રી પુણ્યવિજયજી મહારાજ,
(૨૪) માનવીના મનને તથા તેની બુદ્ધિને ખીલવવામાં આવે, તેની સુષુપ્ત આધ્યામિક શક્તિઓને જગાડવામાં આવે તે તે કેવા ચમત્કારો સર્જી શકે છે! સતત જ્ઞાને પાસના, આત્મવિશ્વાસ, કાર્યનિષ્ઠા અને અપ્રમત્ત ભાવને પુરુષાર્થ આ ચાર ગુણે, અનેક વિટંબનાઓથી વીંટળાએલા એક ગૃહસ્થાશ્રમ–સેવી વ્યક્તિ પાસે પણ કેવી શ્રુતપાસના અને ચલણી નાણુ જેવા ઉપયોગી વિષયના વિવિધ સાહિત્યનું સર્જન કરાવી, કે લોકપકાર કરી શકે છે ! એનું ઉદાત્ત ઉદાહરણ શ્રીયુત શતાવધાની પંડિત શ્રી ધીરજલાલ શાહે પૂરું પાડયું છે.
કમલના મેળે માથું મૂકીને ઉછરેલા આ કલમજીવીએ હમણાં જે સાહિત્ય આપ્યું છે તે, અને તાજેતરના વરસમાં

Page #423

શ્રી ધીરજલાલ શાહ
૩૯૩ ગણિતવિદ્યાના નવા નવા પ્રસંગે દ્વારા અભિનવ પ્રસ્થાને કરી માનવમનની ખૂબીઓનું જે દર્શન કરાવ્યું છે તે, અનેખું અને અદ્દભુત છે.
મુનિશ્રી યશોવિજયજી
( ૨૫ ) પંડિત શ્રી ધીરજલાલભાઈએ મેળવેલ સિદ્ધિઓ અપૂર્વ છે અને તે માટે દેશ ગૌરવ લઈ શકે તેમ છે.
. શ્રી ગોરધનદાસ ચેખાવાલા ' ગુજરાત રાજ્યના શિક્ષણ અને
નગરપાલિકાઓના મંત્રી
,
( ૧૬ )
- પંડિત પ્રકાંડ ધીરજલાલભાઈને સાદર અંજલિ અર્પ છું અને એમની આધ્યાત્મિક ઉપાસના અખંડ રહે, એવું ચિરાયુષ અને સ્વાથ્ય ઈચ્છું છું. શાંતાકઝ, મુંબઈ
શ્રી રામપ્રસાદ બક્ષી . ( ૨૭) - શ્રી ધીરજલાલભાઈએ સાહિત્ય, ધર્મ, મંત્રશાસ્ત્ર આદિ ક્ષેત્રમાં ઘણાં વર્ષો થયાં કિંમતી સેવા બજાવી છે. મારા તેઓ એક જુના મિત્ર છે. તેઓ આરોગ્યમય દીર્ધાયુ

Page #424

૩૦૪
ભારતની એક વિરલ વિભૂતિઃ ભગવે તથા પોતાના પ્રિય વિષયોની અધિકાધિક સેવા કરે, એવી શુભેચ્છા.
શ્રી ભેગીલાલ જ. સાંડેસરા * ૯-૧૦-૬૯ નિયામક-પ્રાયવિદ્યામન્દિર, વડોદરા
(૨૮) વિદ્યાવિહારના સૌથી પ્રથમ અંતેવાસીઓ પૈકીના. એક તરીકે શ્રી ધીરજલાલભાઈ વિદ્યાવિકાસમાં સૌ માટે અખૂટ પ્રેરણા રૂપ બન્યા છે. તેમની સિદ્ધિઓ ઉગતી પેઢીઓ માટે ઘણી પ્રેરણારૂપ બની છે. એ દિશામાં તેમની, પ્રગતિ વધતી જ રહો અને જ્ઞાન તથા સંશોધનને ક્ષેત્રે એમનું પ્રદાન અત્યંત ઉજ્જવલ અને ચિરંજીવ બને, એવી અમારા સૌની શુભેરછા.
શ્રી ઝીણાભાઈ દેસાઈ 'સ્નેહરશિમ) નિયામક શેઠ ચી. ન. વિદ્યાવિહાર
અમદાવાદ
(૨૯) ગુજરાતી ભાષામાં મંત્રશાસ્ત્ર પરના આધારભૂત ગ્રંથની ઘણી જ ખેટ હતી. પં. શ્રી ધીરજલાલભાઈએ મંત્રવિજ્ઞાન” “મંત્રચિંતામણિ” અને મંત્રદિવાકર” થી આ.

Page #425

શ્રી ધીરજલાલ શાહ
૩૯૫ ખેટ પૂરી છે. આ રીતે તેમણે કરેલી સાહિત્યસેવા માટે તેઓ સૌ કોઈને અભિનંદનના અધિકારી છે. પ્રા.વી. એમ. શાહ એમ. એ.
અમદાવાદ,
( ૩૦ ) પંડિત શ્રી ધીરજલાલભાઈ ગુજરાતના એક આગળ પડતા સાહિત્યકાર અને કલાકાર છે. તેમણે પોતાનું સારુ જીવન કલાને, વિદ્યાને ક્ષેત્રે સમર્પિત કર્યું છે. જુદાં જુદાં ક્ષેત્રો આવરી લેતાં તેમણે લગભગ સાડા ત્રણ પુસ્તક લખ્યી સાહિત્યની સારી એવી સેવા કરી છે. અને તેમાં મંત્રસાહિત્ય લખી મંત્રના ક્ષેત્રમાં આગવું. એવું સંશોધન કરી સહુના સાનના અધિકારી બન્યા છે.
શ્રી માણેકલાલ કે. બગડીયા - પ્રીન્સીપાલ; કન્યાવિદ્યાલય
પાલીતાણું
( ૩૧ ) પંડિત શ્રી ધીરજલાલભાઈ એ સ્વતંત્ર મૌલિક ધાર્મિક આધ્યાત્મિક-સાહિત્યનું સર્જન કર્યું છે, જે વિદ્યાપીઠમાં લખાતા ડોકટરેટ માટેના નિબંધ કરતાં નવિન દૃષ્ટિથી

Page #426

૩૯૬
ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ અને હાલના યુગને અનુકૂળ વિચારશ્રેણીથી લખાયેલું છે, તે માટે અમારાં હાર્દિક અભિનંદન.
શ્રી નટવરલાલ જી. શાહ
એડવોકેટ, અમદાવાદ
(૩૨) તા. ૧-૩-૬૮ને શુક્રવારના રોજ સુરતના રંગભવનમાં આપશ્રીએ ગણિતસિદ્ધિ અને અવધાનન પ્રવેગોને - જે કાર્યક્રમ રજૂ કર્યો હતો, તે કાર્યક્રમથી સુરતની જનતા
ખૂબ પ્રભાવિત થઈ છે. આપશ્રીના કાર્યક્રમ અંગે સુરતના - દૈનિકપત્રમાં સારી એવી પ્રસિદ્ધિ થઈ છે અને તેમણે
આપશ્રીના કાર્યક્રમને આવકાર્યો છે. આ કાર્યક્રમ નિમિત્તે આપશ્રીએ જે જહેમત ઉઠાવી અને ભાવિ પ્રજામાં સંસ્કારના બીજ રોપવાને જે પ્રયત્ન કર્યો, તે બદલ સમિતિના સભ્ય અંતઃકરણપૂર્વક આપશ્રીને આભાર માને છે.
મહાનગરપાલિકા કચેરી મુગલસરા, સુરત • તા. ૫-૩-૬૯
જયંતિલાલ હ. પટેલ
મંત્રી ગણિતસિદ્ધિ અને અવધાન
પ્રબંધક સમિતિ

Page #427

૩૯
શ્રી ધીરજલાલ શાહ
" ( ૩૩ ) મેરે લહુકા જેશ ખબર દે રહા હૈ ખુદ ! સૈયાદ કહાં છુપાતા હૈ ફલે બહાર ! વિદ્યા એ કલા છે. વિજ્ઞાન એ કરામત છે.
ગમે તેવી મામુલી વિદ્યાને જ્યારે વિજ્ઞાનને સ્પર્શ થાય છે, ત્યારે એ ઈલમ બની જાય છે. ઈલ્મ શબ્દ આજે જરાક અપરિચિત લાગે છે, સંસારનું એક આશ્ચર્ય બની જાય છે, એમ કહેવું ઉચિત થશે.
આવા જ્ઞાન-વિજ્ઞાનનાં આશ્ચર્યોની એક મંજુષા લઈને, એક દહાડે ગુજરાતના નેતા પુત્ર શ્રી કે. લાલ અમદાવાદને આંગણે આવ્યા હતા.
અમદાવાદ–ગુજરાતે ડાહા દીકરાઓને દેશાવર ખેડવા આપ્યા છે. લાંબા દેશાવરેથી નહિ, પણ કલકત્તા, સિંધ, હૈદરાબાદ અને ભારતના બીજા પ્રાંતમાં પર્યટન કરીને ગુજરાતના એક બીજા લાડીલા પુત્ર આજ આપણે આંગણે આવ્યા છે.
એ વિદ્વાન પુત્રનું નામ છે શ્રી ધીરજલાલ શાહ. એ . પોતાની સાથે અંકવિદ્યાની અદ્દભૂત કરામતે લાવ્યા છે.

Page #428

- ૩૯૮
ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ શતાવધાવી એમની પદવી છે, ગણિતદિનમણિ એમનું બિરુદ છે, જનતાના એ આદમી છે, ને જનતાએ હૈયાના ઉમળકાથી એ બિરૂદોની નવાજેશ કરી છે.
કે. લાલ પાસે વસ્તુનું મેજીક હતું.
શ્રી શાહ પાસે મેથેમેજીક છે; આંકડાના આશ્ચર્યો છે. ભારતવર્ષમાં આ પ્રકારના અંકશાસ્ત્રનાં આશ્ચર્યો બતાવનાર ગણ્યાગાંઠયા કલાકારોમાં તેમનું નામ છે, અને બહુ -ઊંચું નામ છે ! . + ૧૩–૧૦-૬૬
જયભિખ્ખ
( ૩૪ ) અથાક કાર્યશક્તિ, મન ચાહે તે વિષયને ગ્રહણ કરવાની બુદ્ધિશક્તિ અને અસાધારણ વ્યવસ્થાશક્તિ આ ત્રણ શક્તિઓના બળે શ્રી ધીરજલાલ ટેકરશી શાહ અત્યારે એકસઠ વર્ષની ઉંમરે પણ દરરોજ કલાકના કલાકો સુધી એકાગ્રતાપૂર્વક કામ કરી શકે છે.
એમનું જીવન સાદાઈ અને સંયમને વરેલું છે. બહુ જ ઓછી એમની જરૂરિયાત છે, અને જીવનની ટેવ નિર્દોષ અને સાત્ત્વિક છે. મુશ્કેલીઓમાંથી તેઓ સહજ રીતે માર્ગ કાઢી શકે છે અને કઈ પણ કામને સફળતા
પૂર્વક પાર કેમ પાડવું એની સૂઝ, કુનેહ અને આવડતની :ભેટ એમને ઊછરતી વયમાંથી જ મળી છે...

Page #429

શ્રી ધીરજલાલ શાહ
૩૯ - તેમણે જીવનચરિત્ર, વાર્તાઓ, સાહસકથાઓ ઉપરાંત ધાર્મિક-સામાજિક પુસ્તક લખીને તથા ગણિત જેવા વૈજ્ઞાનિક વિષય ઉપર પોતાની કલમ અજમાવીને તેમજ વર્તમાનપત્ર પ્રગટ કરીને એક પંડિત તથા નામાંકિત લેખક તરીકેની પ્રતિષ્ઠા પ્રાપ્ત કરી છે. તેમણે ચિત્રો પણ દોર્યા છે, અને કવિતા પણ રચી છે. વળી માનસિક ચિકિત્સક તરીકે તેમજ વૈદ્ય તરીકે પણ કામગીરી બજાવી જાણી છે. અને શતાવધાની તરીકે તે પોતે શતાવધાનના સફળ પ્રયોગો કરવા ઉપરાંત બીજાઓને એ વિદ્યાનું માર્ગદર્શન આપીને એમનું શિક્ષકપદ પણ શોભાવ્યું છે. આમ ઊગતી ઉંમરથી જ તેઓ એક પ્રયોગવીર વ્યક્તિ તરીકે જીવનનાં અને ખાસ કરીને વિદ્યા અને કળાનાં અનેક ક્ષેત્રો ખેડતાં જ રહ્યા છે, અને હજી પણ બીજા ક્ષેત્રેમાં સાહસ કરવા પ્રેરાય એવું ખમીર અને હીર છે. એમ કહેવું જોઈએ કે પિતાના જીવન અને કાર્ય દ્વારા એમણે પિતાના વતન સૌરાષ્ટ્ર-ઝાલાવાડનું તેમજ બુજરાતનું ગૌરવ વધાર્યું છે. તા. ૨૨-૧૦-૬૬ ભાવનગર
–જેન સાપ્તાહિક
(૩૫) શતાવધાની પં. શ્રી ધીરજલાલ ટોકરશી શાહનું નામ પ્રાય ગુજરાતી તથા જૈન બધા લોકો જાણે છે. તેઓ એક

Page #430

૪૦૦
ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ કર્મઠ કાર્યકર્તા છે અને લગભગ ૪૫ વર્ષથી સરસ્વતીની અખંડ ઉપાસના કરતા આવ્યા છે. તેમણે ચિત્રકાર, લેખક અને કાવ્યશક્તિની અદ્દભૂત પ્રતિભા પ્રાપ્ત કરી છે, જે એકી સાથે તે કોઈ વિરલ ' વ્યક્તિમાં જ જોવામાં આવે છે. તેમણે પોતાનું જીવન
સ્વાશ્રયથી ઘડ્યું છે, અને વિભિન્ન સાહિત્ય અને જ્ઞાનગંગાની ધારાઓમાં મગ્ન બનીને પારગામી થયા છે. એક સફલ કલાકાર તથા સંપાદકત્વના બલ પર તેમણે “સાહિત્યવારિધિ” ઉપાધિ તથા સુવર્ણ–ચંદ્રકે તે પ્રાપ્ત કર્યા જ છે, પણ પિતાની મરણશકિતને અદ્દભુત ચમત્કાર પ્રદર્શિત કરીને ભારતીય જનતાને આશ્ચર્યમુગ્ધ કરી. દીધી છે. આ વિદ્યાના તેઓ ગુરુ ગણાય છે. તેમણે અનેક સાધુઓ, સાધ્વીઓ અને ગૃહસ્થોને અવધાનપ્રયોગો શીખવીને, નિષ્ણાત બનાવ્યા છે.
કલકત્તા
અગરચંદ નાહટા તથા
ભંવરલાલ નાહટા.

Page #431

સત્યની આજ્ઞામાં સ્થિર થયેલો મેધાવી પુરુષ મૃત્યુને તરી જાય છે.
–ભગવાન મહાવીર
શતાવધાની પંડિત શ્રી ધીરજલાલ ટોકરશી શાહ | અમૃત મહોત્સવ સમિતિ, મુંબઈ
આવરણ • દીપક પ્રિન્ટરી • અમદાવાદ-૩૮૦૦૦૧.