________________
ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ થઈ શકે છે. પ્રત્યેક કવિ કે સાહિત્યસર્જકને પિતાની વિશિષ્ટ કલામય ભાષા હોય છે, જે દ્વારા એ સત્યની અભિવ્યક્તિ કરે છે. વેદના દૃષ્ટાઓ, પુરાણસર્જકે અને કાલિદાસ, ભવભૂતિ આદિ કવિઓએ પોતપોતાની વિશિષ્ટ કલામય ભાષામાં કાવ્યો ગાયાં છે. તે
આ તે સાહિત્યવિષ્યક કલાની વાત થઈ, પરંતુ શિલ્પકલા અને ચિત્રકલાના પ્રદેશમાં પણ સાહિત્યવિષયક કલા જેટલો જ ઉત્કર્ષ હિંદની પ્રતિભાએ સિદ્ધ કર્યો છે. હિંદુસ્તાનના ઈતિહાસમાં ગુપ્ત સામ્રાજ્યનો સમય એ સાહિત્ય અને કલાને વસંતકાળ હતો. અજન્તાના બૌદ્ધવિહાર અને નાલંદાનું મહાન વિદ્યાપીઠ એ સમયનાં ભવ્ય સંસ્મરણે છે. સિકાઓ પર્યત અજન્તાનાં ગુફામંદિરો અજ્ઞાત વાસમાં રહીને એક અંગ્રેજ લશ્કરી અમલદારના પરિભ્રમણમાંથી એકાએક જાહેરમાં આવ્યાં અને મુસલમાન સંસ્કૃતિના આગમન પૂર્વે પણ કેવું અદભુત અને પરિપૂર્ણ શિલ્પ તથા ચિત્રકામ હતું, તેની જગતને પ્રતીતિ કરાવી. વળી પરાતનિકોના અપાર શ્રમથી “હજારે નાનાં નાનાં હળે નીચે દીર્ઘકાળથી ભૂમિમાં દટાયેલાં નાલંદાના ભવ્ય શિલાખંડ” બહાર આવ્યા અને ગુપ્ત અને પાલ વંશ વચ્ચેના શિલ્પકામની લાંબા સમયથી કૂટતી કડીઓ મળી આવી. આ પ્રમાણે કાર્લાની ગુફાઓ અને ઈલરાનાં ગુફા-મંદિરો પણ ઈસ્લામની અસર પહેલાંની હિંદી કલાની મહાન વિભૂતિઓ છે, પણ એ બધામાં અજન્તા તો હિંદી કલાને કળશ છે.
