Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ // zrIvItarAmAya nmH|| zrImaddevasenAcAryaviracitaH ArAdhanAsAra: // saMskRtaTIkAkAraH paNDitAcArya zrIratnakIrtidevaH hindIbhASAnuvAdikA gaNinI AryikA 105 zrI supArzvamatI mAtAjI prakAzaka zrI di. jaina madhyaloka zodha saMsthAna, sammedazikhara zikharajI 825329 girIDIha - jhArakhaNDa -
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ 0 grantha : ArAdhanAsAraH - - granthakAra : zrImad devasenAcArya ) saMskRta TIkAkAra : paMDitAcArya ratnakIrtideva 0 hindI bhASAnuvAdikA : gaNinI AryikA 105 zrI supArzvamatI mAtAjI 0 prabandha sampAdaka : bA.bra. (DaoN.) pramilA jaina, saMghasthA 0 sampAdaka : DaoN. vetanaprakAza pATanI, jodhapura 0 prakAzaka evaM : (5) zrI di. jaina madhyaloka zodha saMsthAna, sammedazikhara prAptisthAna zikharajI (girIDIha-jhArakhaNDa) (2) zrI 1008 zAntinAtha digambara jaina caityAlaya dvArA - hIrAlAla bhAgacanda, najadIka purAnA posTa oNphisa hanumAnagar3ha TAuna. (rAja.) pina 335513 0 prakAzana-sahayogI : zrI hIrAlAla jinendrakumAra bhAgacanda bar3ajAtyA nAgaura nivAsI pravAsI-hanumAnagar3ha TAuna (rAja.) phona : 01552-222417, 222927 3 saMskaraNa : prathama, 1000 pratiyA~ 0 prakAzana tithi : disambara, 2002 0 saMkalpanA : nidhi kampyUTarsa, jodhapura, phona : 2440578 0 mudraka : hindustAna prinTiMga hAusa, jodhapura, phona : 2433345 BI
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ ma sampAdakIya // AcArya devatA bArA vicita ArAdhanAsAra prAkRta gAthAbaddha eka AdhyAtmika grandha hai| isameM kula 115 gAdhAe~ haiM jinameM caturvidha ArAdhanA - darzanArAdhanA, jJAnArAdhanA, cAritrArAdhanA aura tapArAdhanA kA sAra varNita hai| yaha ArAdhanAsAra vyavahAra aura paramArtha rUpa se do prakAra kA ArAhaNAisAro tava dNsnnnnaanncrnnsmvaao| so dumbheo utto vavahArI ceva paramaTTho // 2 // AcArya devasena ne nayApekSA caturvidha ArAdhanAoM kA varNana karane ke bAda vistAra se ArAdhaka-samAdhi (sallekhanA) sAdhaka kA varNana kiyA hai| jainendra siddhAnta kozakAra ne koza ke prathama bhAga meM 'ArAdhanAsAra ke paricaya meM AcArya devasena kA samaya IsvI san 893-943 darzAyA hai| (pRSTha 285) tIrthaGkara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA - bhAga dvitIya meM DaoN. nemicandra zAstrI jyotiSAcArya ne vistRta UhApoha ke bAda AcArya devasena kI sarasvatI-ArAdhanA kA kAla vi. saM. (I. san 933) se vi.saM. 1012 (I. san 955) sthira kiyA hai| (pRSTha 369) AcArya devasena ke kAlanirNaya hetu abhI vizeSa khoja apekSita hai| ArAdhanAsAra para paNDitAcArya ratnakIrtideva dvArA viracita sarala saMskRta TIkA aura paNDita AzAdharajI viracita saMskRta TippaNa upalabdha haiN| ye TippaNa bahuta hI saMkSipta haiM aura zrI vinayacandra ke lie likhe gaye haiN| isakA antima puSpikA vAkya hai zrIvinayacandrArthamityAzAdhara-viracitArAthanAsAravivRti: smaaptaa| TippaNa ke prArambha meM paNDitapravara kA maMgalAcaraNa isa prakAra hai praNamya paramAtmAnaM svazaktyAzAtharaH sphuTam / ArAdhanAsAragUDha - pdaarthaankthyaamyhm|| prastutagrandha sarvaprathama paM. ratnakIrtideva kI saMskRta TIkA sahita mANikacandra granthamAlA bambaI se prakAzita huA thaa| usake bAda paM. gajAdharalAlajI ke hindI anuvAda ke sAtha jaina
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 ..A... +9+ siddhAnta prakAzinI saMsthA kalakattA aura zrImahAvIrajI se isake saMskaraNa chape the / anantara san 1971 meM AcArya zivasAgarajI ma. aura AcAryakalpa zrutasAgarajI mahArAja kI preraNA se paM. pannAlAlajI jaina sAhityAcArya, sAgara ne pUrva prakAzita pratiyoM va bhANDArakara risarca insTITyUTa, pUnA se prApta pratiyoM ke AdhAra para ise sampAdita kara saMskRta TIkA ke hindI anuvAda sahita va pariziSTa meM paM. AzAdharajI kRta saMskRta TippaNa sahita zrI zAntivIra di. jaina saMsthAna, zrI zAntivIranagara, zrImahAvIrajI se prakAzita karAyA thaa| aba ye sabhI prakAzita grantha anupalabdha haiM / grantha navIna prakAzita hokara upalabdha ho sake ataH pUjya gaNinI AryikA 105 zrI supArzvamatI mAtAjI ne isakI navIna hindI TIkA kI hai / prakRta saMskaraNa meM pratyeka pRSTha ke ardha bhAga meM mUla prAkRta gAthA, usakI saMskRta chAyA va saMskRta TIkA mudrita hai phira usI putra ke zeSa ardhabhAga meM Urdhva prakAzita prAkRta saMskRta aMza kA hindI anuvAda hai| saMskRta TIkA khaNDAnvaya paddhati se likhI gaI hai| usakA zabdazaH anuvAda hindI bhASA kI prakRti ke anukUla nahIM hotA ataH usake Azraya se hindI TIkA likhI gaI hai| saMskRta TIkAkAra paM. ratnakIrtideva bahujJa haiM, unhoMne prAkRta saMskRta granthoM ke aneka uddharaNa diye haiM, una sabakA artha hindI TIkA meM diyA gayA hai| yathAsambhava uddharaNoM ke srotoM kA ullekha bhI kiyA gayA hai| AcArya pUjyapAda ke sarvArthasiddhi grantha se TIkAkAra ne kitanA hI viSaya liyA hai| pUjya mAtAjI ne AvazyakatAnusAra sampUrNa viSaya ko spaSTa kiyA hai aura kathAoM ko bhI vistRta rUpa diyA hai| prArambha meM pUjya mAtAjI ne caturvidha ArAdhanA ke svarUpa para prakAza DAlate hue bhaktapratyAkhyAna sallekhanA samAdhimaraNa kA vistRta varNana 'bhagavatI ArAdhanA' ke adhikAroM ke anusAra kiyA hai| . DaoN. pramilA bahina ne granthakAra devasena, saMskRta TIkAkAra paM. ratnakIrtideva aura prastuta grantha ke pratipAdya para vistRta prakAza DAlA hai| pUjya mAtAjI kA saMkSipta paricaya bhI unhIM kI kalama se hai| grantha ke anta meM mUla gAthA sUcI va saMskRta TIkA meM uddhRta gAthA va zloka sUcI gaI hai| - pUjya mAtAjI ke vaiduSya evaM parizrama kI jitanI sarAhanA kI jAe vaha kama hai| Ayu ke 70 se bhI adhika basanta pAra kara lene para bhI Apa meM kAryaniSpAdana kI adbhuta kSamatA hai| ApakI lekhanI satata gatizIla rahatI hai| abhI-abhI Apane sarvArthasiddhi grantha kA hindI bhASAntara pUrNa kiyA hai, isase pUrva munIndra ravicandra viracita saMskRta grantha 'ArAdhanAsamuccaya' kI vistRta hindI TIkA likhI hai| donoM kRtiyA~ sampAdana- prakAzana kI prakriyA meM haiN| aba Apa ratnakaraNDaka ATEETcAra kI hindI vyAkhyA likhane meM saMlagna haiM /
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra ke prastuta saMskaraNa ke saMyojana-sampAdana kA bhAra mujha alpajJa para DAlakara pUjya AryikAzrI ne mujha para jo anugraha kriyA hai etadartha maiM ApakA kRtajJa huuN| maiM pUjya mAtAjI ke zrIcaraNoM meM savinaya vandAmi nivedana karatA huuN| saMghasthA DaoN. pramilA bahina ke prati bhI unake ananya sahayoga ke lie AbhAra vyakta karatA huuN| grantha ke prakAzana meM artha sahayoga pradAna karane vAle zrI hIrAlAlajI, jinendrakumArajI, bhAgacandajI bar3ajAtyA nAgaura nivAsI, pravAsI hanumAnagar3ha TAuna (rAja.) ko hArdika dhanyavAda detA huuN| kampyUTara kArya ke lie nidhi kampyUTarsa ke zrI kSemaMkara pATanI va unake sahayogiyoM ko hArdika dhanyavAda detA huuN| tvarita mudraNa ke lie hindustAna priMTiMga hAusa, jodhapura ko sAdhuvAda detA mere pramAda va ajJAna se bhUleM raha jAnA svAbhAvika hai| pAThakoM se savinaya anurodha hai ki ve kSamA pradAna karate hue sauhArdabhAva se mujhe una bhUloM se avagata karAne kI anukampA kreN| dIpamAlikA 4 navambara, 2002 vinIta cetamaprakAza pATanI Wan yWan
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ Wan caturvidha ArAdhanA // anAdi kAla se yaha saMsArI prANI mithyAdarzana aura kaSAya ke vazIbhUta ho viSaya-vAsanAoM meM pha~sakara zArIrika, mAnasika Adi aneka duHkha bhoga rahA hai| ananta kAla to isa jIva ne ekendriya paryAya dhAraNa kara nigoda meM vyatIta kiyA, jahA~ para eka zvAsa meM aThAraha bAra janma-maraNa kiyaa| 48 minaTa meM se kucha kama kAla meM chyAsaTha hajAra tIna sau chattIsa bAra janmA aura itanI hI bAra maraNa kiyaa| yadi kisI kAraNavaza karmo kA kucha laghu vipAka huA no nimoda se nikala kara do, tIna, cAra indriya, asainI paMcendriya pada prApta kiyA to bhI jJAna ke binA (mana ke binA) hita aura ahita, heya aura upAdeya ke vicAra se zUnya hone se Atmahita ke vicAravimarza kI saMbhAvanA se rahita rahA / kisI puNya ke udaya se sainI paMcendriya bhI huA to bhI mithyAdarzana aura viSaya vAsanA ke 6 meM hokana karatAta kI jesA hI utpanna nahIM huii| sAMsArika bhogoM kI vAJchA se munivrata dhAraNa kara, ghora upasargoM ko sahana kara gaitreyakoM meM gyaa| svargIya sukhoM kA anubhava bhI kiyA, parantu Atmatattva ko nahIM pahacAnA, zuddhAtmA kA bhAna, jJAna nahIM huA ataH punaH vahA~ se cyuta hokara aneka mAnava-tiryaJca yoniyoM meM bhramaNa kara trasa paryAyakA kAla pUrNa ho jAne se puna:nigoda meM calA gyaa| isa prakAra isa jIva ne isa saMsAra meM bhramaNa kara ananta duHkhoM ko sahana kiyA isa saMsAra meM paribhramaNa karane vAle ananta jIva to ratnatraya rUpI mahA-auSadhi sevanakara ajara amara rUpa parama pada ko prApta kara sukhI ho gye| parantu dravyArthika naya se jJAyaka svabhAvI hote hue bhI anantAnanta jIva apane svabhAva kI zraddhA ke abhAva meM saMsAra rUpI cakkI ke janma-maraNa rUpI do pAToM ke bIca anAdi kAla se pisate cale A rahe haiN| zArIrika, mAnasika duHkhoM ke pAtra bane hue haiN| una duHkhoM ke nAza karane kA eka hI upAya hai ki jinhoMne mokSamArga ko svIkAra kara svayaM parama pada prApta kiyA hai aura apanI divyadhvani ke dvArA hameM jo mokSamArga batAyA hai hama usa para calane kA prayatna kreN| usa mArga ko svIkAra kreN| anyathA hama svAtmopalabdhi rUpa svakIya zuddha avasthA ko prApta nahIM kara skeNge| kyoMki kevala zAstrIya jJAna prApta kara lene mAtra se vA "maiM jJAyaka svabhAvI siddha samAna trikAla zuddha AtmA hU~; merA svarUpa siddha ke samAna hai; ananta darzana, ananta jJAna, ananta sukha aura ananta vIrya kA dhanI hU~" isa prakAra ke udgAroM se hama siddha vA zuddha avasthA ko prApta nahIM kara skte| usa zuddha avasthA ko prApta karane ke lie hameM karanA par3egA- puruSArtha, prytn| vaha puruSArtha hai, samyagdarzana, samyagjJAna aura samyak caaritr| samyagdarzana, samyagjJAna aura samyaka cAritra kI ArAdhanA kara ke saMsArI bhavyAtmA karma-kAlimA
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ .12. se rahita hokara zuddha banatA hai| yadyapi ArAdhanA cAra haiM samyagdarzana, samyagjJAna, samyaka cAritra aura samyaktapa, parantu tapa ArAdhanA samyakcAritra meM garbhita hai| athavA tapa ke dvArA cAritra meM nirmalatA AtI hai, cAritra vRddhiMgata hotA hai ata: tapa ArAdhanA kA pRthak kathana kiyA hai| isa bAra pradAna kI ArAdhanA mA bhAra hai- zuddhAtma tattva kI prApti / usako prApta karane ke upAya rUpa , ArAdhanAoM kA kathana devasena AcArya ne ArAdhanAsAra meM kiyA hai| yaha saMsArI prANI tIna viSayavAsanA kI tRSNA se saMtapta hokara duHkhI ho rahA hai| una tRSNAoM ke saMtApa ko dUra karane ke lie ye cAra ArAdhanA hI samartha haiN| zuddhAtmatattva kI ruci ke pratibandhaka darzanamohanIya karma kA vinAza samyagdarzana kI ArAdhanA se hotA hai aura zuddhAtmAnubhUti lakSaNa vItarAga cAritra ke pratibandhaka rAga-dveSa rUpa cAritramoha kI nAzaka cAritra ArAdhanA hai| ye do 'ArAdhanAeM hI Atmavizuddhi kI kAraNa haiN| parantu jJAna evaM tattva, atattva kI pahicAna ke binA bhI samyagdarzana aura cAritra kI ArAdhanA nahIM ho sktii| ata: jJAna ArAdhanA bhI Avazyaka hai| tapa se karmoM kI nirjarA hotI hai, cAritra meM vRddhi hotI hai isalie tapa ArAdhanA kA kathana kiyA gayA hai| vyavahAra aura paramArtha ke bheda se ArAdhanA do prakAra kI hai| abheda rUpa kathana nizcaya naya kahalAtA hai aura bhedarUpa kathana ko vyavahAra kahate haiN| vyavahAra naya se darzana, jJAna, cAritra aura taparUpa cAra prakAra kI ArAdhanA kahI hai, parantu nizcaya naya se saMsAra, zarIra aura bhogoM se virakta hokara zuddhAtma svarUpa meM lIna honA hI ArAdhanA hai| ArAdhanA. ArAdhya. ArAdhaka aura ArAdhanA kA phala inako jAnakara hI mAnava ArAdhanA ke sArabhUta nizcaya zuddhAtmA ko jAna sakatA hai| ata: inako jAnanA bahuta Avazyaka hai| devasena AcArya ne ArAdhanAsAra nAmaka isa grantha meM ina cAroM kA vistArapUrvaka kathana kiyA hai| ArAdhanA - mana vacana kAya se sAdhya kI siddhi kA prayatna karanA ArAdhanA hai| rAdha, sAdh, dhAtu siddhi artha meM hai ata: jisameM va jisake dvArA AtmA kI siddhi kI jAtI hai, ArAdhanA kI jAtI hai use ArAdhanA kahate haiM aura AtmA kI siddhi arthAt svAtmopalabdhi kI prApti samdhagdarzanAdi cAra ArAdhanA se hotI hai, ata: inako ArAdhanA kahate haiN| ArAdhya - nizcaya naya se ina ArAdhanAoM ke dvArA hamArI AtmA hI ArAdhya hai, isakI zuddha paryAya sAdhya hai| nija AtmA kA avalokana (zraddhAna). nija zuddhAtmA kA jJAna, svarUpa meM AcaraNa 1. IsaNaNANacarittaM tavANamArAhANA bhaNiyA // 2 / / duvihA puNa jilajayaNe bhaNiyA ArahaNA samAsena / sampattambhi ya paDhabhA biMdiyA ca have crittmmi||3|| bha.A. pU.
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( cAritra), svameM tapana ( tapa) rUpa nizcaya ArAdhanA dvArA sva AtmA ArAdhya hai| vyavahAra naya se vyavahAra ArAdhanA ke dvArA paramAtmA pada ArAdhya hai, ArAdhanA karane yogya hai / AtmA ke udyotana vA use vizuddha karane kA upAya vA kAraNa hone se samyagdarzana, jJAna, cAritra aura taparUpa nirmala pariNAma hI ArAdhya ( ArAdhanA karane yogya) haiM / athavA udyotana - samyagdarzana, samyagjJAna, samyakcAritra aura samyak tapa kA udyotana karanA, nirmala karanA, unameM aticAra - anAcAra nahIM hone denA / udvahana- samyagdarzanAdi cAroM ArAdhanA rUpa pariNati karanA, unameM tanmaya honA, lIna honA / nirvahana - inako dRr3hatApUrvaka dhAraNa karanA / sAdhana kisI kAraNavaza ina ArAdhanAoM ke vicAroM meM mandatA A jAne para vastu svabhAva kA vicAra kara punaH punaH unako jAgRta karanA, pariNAmoM kI nirmalatA kI vRddhi karanA / nistaraNaM samyagdarzanAdi ko AmaraNa pAlana karanA, nirdoSa rUpa vratoM kA pAlana karate hue prANoM kA visarjana karanA ye saba vyavahAra naya se ArAdhya haiN| vA vyavahAra narasiMha kI prApti ArAdhanA kA phala nija zuddhAtmA + 13 + hI ArAdhanA kA vAstavika phala hai| - - - ArAdhaka ArAdhanA karane vAlA mAnava ArAdhaka kahalAtA hai| ArAdhanA, ArAdhya, ArAdhanA kA phala ye saba ArAdhaka para nirbhara haiN| ArAdhaka hI sarvopari hai jaisA ArAdhaka hotA hai, vaise hI phala Adi prApta hote haiN| yadyapi nizcaya naya se AtmA hI ArAdhaka hai, vahI ArAdhya hai, vahI ArAdhanA hai, vahI zuddhAtmAparyAya rUpa pariNata hotA hai ataH vahI ArAdhanA kA phala hai| parantu phira bhI vyavahAra naya se ye cAra bheda haiN| ArAdhaka puruSa ko kSapaka kahate haiM, jo karmoM kA kSaya karane kA icchuka hai, jise karmakSaya karake zuddhAtmatattva ko prApta karane kI icchA jAgRta huI hai tathA jo karmoM ke kSaya kI kAraNabhUta samyagdarzanAdi cAra ArAdhanAoM kI ArAdhanA karane meM tatpara hotA hai, vaha kSapaka ArAdhaka kahalAtA hai| sallekhanA karmoM kA kSapaNa karane ke icchuka prANI kSapaka cAra prakAra kI ArAdhanA kI ArAdhanA karane ke lie sallekhanA (samAdhi) svIkAra karate haiN| vaha kSapaka kaisA honA cAhie vA usake kauna se guNa vA kauna sI bAhya sAmagrI upayukta hai, use kyA karanA cAhie Adi, vistAra se bhagavatI ArAdhanA meM kathana kiyA hai| parantu isa choTI sI 'ArAdhanA sAra' nAmaka kRti meM AcArya devasena ne gAgara meM sAgara bhara diyA hai| prAyopagamana bharaNa, iMginImaraNa aura bhakta pratyAkhyAna ke bheda se sallekhanA-maraNa ke tIna bheda kiye haiN| jisa sallekhanA meM sva aura para ke dvArA vaiyAvRtti kI apekSA nahIM hai, vaha prAyopagamana maraNa
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai| yaha isakAla meM nahIM hai| isa maraNa vAlA jisa sthAna para khar3A hotA hai yA baiThatA hai vahA~ se uThatA nahIM hai isaliye acala hai| parantu upasarga Ane para hilaDula jAtA hai, ataH cala bhI hai| jisameM apane zarIra kI vaiyAvRtti svayaM karatA hai, dUsare se nahIM karAtA hai, use iMginImaraNa kahate haiM, yaha bhI isa kAla meM nahIM hai| jisameM anna-pAnI kA tyAga kara samatApUrvaka maraNa kiyA jAtA hai use bhakta pratyAkhyAna maraNa kahate haiN| isake do bheda haiM savicAra aura avicaar| sahasA mRtyu ke kAraNa upasthita ho jAne para athavA jaMghA bala kSINa ho jAne para apane saMgha meM hI AhAra-pAnI kA tyAga kara maraNa kiyA jAtA hai, vaha avicAra bhakta pratyAkhyAna hai| isake bhI do bheda haiM, prakAza aura aprkaash| kSapaka kA manobala evaM dhairya dekhakara anukUla kAraNa milane para jo sarva janatA ke samakSa pragaTa kara diyA jAtA hai vaha prakAza sallekhanA vA samAdhimaraNa hai| kSapaka kA manobala utkRSTa nahIM hai, bAhya kAraNa anukUla nahIM hai taba samAdhi bAhya meM prakaTa nahIM kI jAtI hai vA akasmAt maraNa A jAtA hai taba tyAga kI vidhi prakaTa nahIM kI jAtI hai taba aprakAza samAdhi hotI hai| anya jagaha avidhAra bhakta pratyAkhyAna kA vistAra se kathana kiyA hai| savicAra bhakta pratyAkhyAna meM 40 adhikAra likhe haiN| 40 adhikAroM ke nAma isa prakAra haiM(1) arha - samAdhimaraNa vA sallekhanA grahaNa karane yogya kSapaka kaisA honA cAhie? upasarga, durbhikSa, ar|, niSpratikAra roga Adi ke Ane para sallekhanA grahaNa kI jAtI hai| ata: isa prakAra kA mAnava sallekhanA grahaNa karane yogya hai| parantu isa mAnava meM dhairya kaisA hai, zraddhA kaisI hai, Adi guNa bhI 'arha' meM marbhita hote hai| (2) liMga - zikSA, vinaya, Adi rUpa syAdhana sAmagrI ke cihn| arthAt zikSA Adi grahaNa karate samaya kisa prakAra bAhya meM utsAha prakaTa hotA hai| (3) zikSA - jJAnopArjana (zutajJAna) karane kI bhAvanA nirantara rhe| (4) vinaya - gurujanoM va jJAnAdika ke prati Adara bhAva, mAnasika prsnntaa| (5) samAdhi - mana kI ekAgratA / (6) aniyata vihAra - mAnasika mamatva haTAne ke lie aniyata sthAna meM rahanA / (7) pariNAma - sallekhanA dhAraNa karake apane kartavya (karane yogya kAryoM meM) parAyaNatA (tatparatA utsAha) honaa|
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ (8) upadhityAga - bAhya aura abhyantara parigraha kA tyAga krnaa| (9) zriti - zubha pariNAmoM kI uttarottara vRddhi karanA / kahIM para zriti ke sthAna para 'dhRti' zabda kA prayoga hai jisakA artha hai- dhairyazAlI honaa| (10) bhAvanA - uttarottara uttama bhAvanAoM kA abhyAsa / arthAt nirantara yaha bhAvanA karanA ki maiM anta meM samAdhimaraNa karU~ vA merA samAdhimaraNa ho, NamokAra maMtra kA japa karate-karate mere prANoM kA visarjana ho| yaha sallekhanA hI dharma ko parabhava meM sAtha le jAne meM samartha hai| anta meM samAdhimaraNa honA hI vratadhAraNa kA phala hai| yadi anta meM samAdhi kI virAdhanA hogI to mujhe ananta kAla taka saMsAra meM bhramaNa karanA pdd'egaa| he prabho ! anta meM merA samAdhimaraNa ho, yahI bhAvanA karatA huuN| nirantara aise vicAra karanA bhAvanA hai| (11) saMlekhanA - tattvoM kA cintana karake kaSAyoM ko kRza karanA, kaSAyoM para vijaya prApta karanA aura upavAsa Adi ke dvArA zarIra ko kRza karanA sallekhanA hai| bAhya, abhyantara ke bheda se sallekhanA do prakAra kI hai| AtmA kI ghAtaka kaSAyoM ko kRza karanA abhyantara sallekhanA hai aura bAhya meM upavAsa Adi ke dvArA zarIra ko kRza karanA bAhya sallekhanA hai| yadyapi vAstava meM abhyantara sallekhanA hI kAryakArI hai tathApi kaSAyoM ke kRza karane kA sarvaprathama kAraNa hai zarIra ke mamatva kA tyAga aura nirmamatva kI pahicAna hai, upavAsa, nIrasa AhAra Adi ke dvArA zarIra kA zoSaNa krnaa| __ bhAva aura dravya kI apekSA bhI sallekhanA do prakAra kI hai| AtmIya guNoM kA vikAsa karane ke lie apane bhAvoM kI vizuddhi karanA, vItarAga cAritra kI avinAbhAvI nirvikalpa samAdhi meM lIna hokara svasaMvedanarUpa sukhAmRta kA pAna kara saMtuSTa honA bhAva sallekhanA hai aura bAhya bhojana Adi padArthoM kA tyAgakara zarIra ko kRza karanA dravya sallekhanA hai| zaMkA - bhojana Adi kA tyAgakara zarIra ko kRza karanA AtmaghAta nahIM hai kyA ? uttara - pramAda vA kaSAya ke vazIbhUta hokara annapAnAdi kA tyAga karanA AtmaghAta hai, parantu Atmahita vA saMyama kI rakSA ke lie anazanAdi kara zarIra ko kRza karanA AtmaghAta nahIM hai| (12) dizA - yadi sallekhanA kA icchuka AcArya hai to apane saMgha kI rakSArtha vA dharma kI maryAdA kA pAlana karane ke lie yogya ziSya ko sarvasaMgha kI anumati se zubha nakSatra, tithi, karaNa, lagna meM zAstrokta vidhi se AcArya kI sthApanA karanA dizA hai| (13) kSamaNA - navIna sthApita AcArya ko tathA sAre saMgha ko bulAkara sallekhanA-icchuka
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya donoM hAthoM ko sira para rakhakara saMghastha munirAjoM ko namaskAra ke vinamra bhAvoM se kahatA hai ki "he sAdho! maiMne Apapara anuzAsana karate samaya rAga, dveSa, mamatva aura snehake vazIbhUta hokara Apako kaTu vacana kahe hoM, ApakA nirAdara kiyA ho to mana-vacana-kAya se Apase kSamAyAcanA karatA huuN| Apa saba loga mujhe kSamA kreN| isa prakAra kSamAyAcanA kI vidhi ko kAmanA karate haiN| (14) anuziSTi - jinhoMne AcAryapada kA tyAga kara diyA hai, sabase kSamAyAcanA karalI hai aisA samAdhimaraNa kA icchuka sAdhu apane ziSyoM ko AgamAnusAra upadeza detA hai, jisako AcArya pada diyA hai use vyavahAra kI vidhi kA jJAna karAnA anuziSTi hai| (15) paragaNacaryA - pariNAmoM kI nirmalatA, kalaha-viSAda-AjJAbhaMga se hone vAle saMkleza pariNAma aura saMgha ke ziSyoM ke prati hone vAle mamatva ko dUra karane ke lie 'samAdhi karane kA icchuka sAdhu paragaNa meM jAne kI icchA karatA hai| yaha para-gaNacaryA hai| (16) mArgaNA - samAdhimaraNa karAne meM samartha AcArya kI khoja karanA mArgaNA hai| (17) susthiti - paropakArI AcArya vA samAdhi kI sAdhanA karAne yogya AcArya kA Azraya lenaa| (18) upasaMpadA - aise yogya AcArya ke caraNamUla meM jaanaa| (19) parIkSA - samAdhi dhAraNa karane kA icchuka jisa gaNa meM gayA hai vaha usa AcArya kI kriyA, vyavahAra, cAritra Adi kI parIkSA karatA hai aura paragaNastha AcArya Agantuka kSapaka ke ratnatraya kI kriyA meM utsAha, AhAra Adi kI Asakti kI parIkSA karatA hai| arthAt kSapaka aura niryApaka eka dUsare kI parIkSA karate haiN| athavA kSapaka kI samAdhi nirvighna hogI ki nahIM isako nimitta ke dvArA jAnanA bhI parIkSA hai| (20) pratilekhana yA nirUpaNa - jisa sthAna para samAdhimaraNa karanA hai usa kSetra kA, vahA~ ke rAjA kA, tatrastha zrAvakoM kA nirIkSaNa karanA athavA nimitta jJAna ke dvArA kSetra, rAjya, deza Adi kA zubhAzubha jAnanA pratilekhana hai| (21) pRcchA - samAdhi ke icchuka sAdhu ko svIkAra karate samaya apane saMgha se pUchanA, unakI anumati lenA pRcchA kahalAtI hai| (22) ekasaMgraha - niryApaka AcArya eka samaya eka kSapaka ko hI grahaNa karate haiM, do tIna kSapaka eka sAtha grahaNa nahIM karate kyoMki adhika kSapakoM ko eka sAtha samAdhi dene se unakI vaiyAvRtti Adi meM vyavadhAna hone se kSapaka ke pariNAmoM meM saMkleza hokara samAdhi bigar3a sakatI hai| (23) AlocanA - ratnatraya kI zuddhi kA icchuka kSapaka nizalya hokara svakIya doSoM ko guru
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ ke samakSa kahakara apane citta ko nirmala karatA hai| tathA kSapaka ke doSoM ko sunakara gurudeva usako prAyazcitta dekara zuddha karate haiN| yaha AlocanA hai| (24) guNadoSa - doSoM kI AlocanA karane meM kyA guNa hai aura AlocanA nahIM karane se kyA doSa utpanna hote haiM, Adi kA kathana karanA guNa-doSa hai| (25) zayyA - samAdhistha kSapaka ke rahane kA sthAna, vasatikA, kSetra Adi kaise hoM inakA kathana karanA zayyA hai| (26) saMstara - zayyA se vasati kA kathana hai aura saMstara se caTAI Adi kA kathana hai| (27) niryApaka - samAdhi meM sahAyaka jo AcArya hote haiM una niryApaka AcArya ke sahAyaka AcAryoM kA kathana krnaa| (28) prakAzana - kSepaka ko yaha jAnane ke lie antima AhAra dikhAnA ki isakI AhAra meM Asakti hai yA nahIM ? (29-30) hAni aura pratyAkhyAna - krama-krama se AhAra ghaTAnA, usakI vidhi kA kathana karanA / jaise yadi 12 varSa kI samAdhi grahaNa kI hai to prathama cAra varSa aneka prakAra ke kAyaklezoM ke dvArA vyatIta karanA, tadanantara dUdha, dahI, ghI, gur3a namaka Adi rasoM kA tyAga kara zarIra ko kRza krnaa| do varSa taka nirvikRti AcAmla bhojana karake AhAra kI Asakti ko ghaTAnA | tadanantara AcAmla bhojana vA upavAsa karake eka varSa vyatIta krnaa| chaha mahIne taka madhya tapa-eka upavAsa, do upavAsa Adi karake AhAra grahaNa karanA tathA anta meM cAra prakAra ke AhAra meM se tIna AhAra kA tyAga karanA, anta meM saba prakAra ke AhAra kA tyAga karanA hAni aura pratyAkhyAna nAmaka adhikAra hai| (31) kSamaNa - AhAratyAga ke bAda sarva saMgha se kSamA yAcanA karanA tathA paripUrNa ratnatraya kI ArAdhanA ke sAtha sarva jIvoM ke sAtha maitrI bhAva, samatA aura dhyAna meM magna honaa| (32) kSapaNA - pratikramaNa Adi ke dvArA karmoM kA kSaya karane kA prayatna krnaa| (33) anuziSTi - niryApakAcArya kSapaka ko sambodhana karate haiM, upadeza dete haiN| (34) sAraNA - niryApakAcArya parISaha Adi duHkhoM se pIr3ita, mohagrasta kSapaka ko bAra-bAra sambodhita karake saceta karate haiN| (35) kavaca - jisa prakAra yoddhA logoM kI rakSA ke lie kavaca hotA hai vaise kSapaka kI rakSA kA kavaca hai niryApakAcArya kA updesh| ataH niryApakAcArya vairAgyotpAdaka zabdoM ke dvArA kSapaka ko sambodhita karate haiN|
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ (36) samatA - jIvana, bharaNa, lAbha, alAbha, sukha, duHkha meM sama bhAva rkhnaa| (37) dhyAna - samAdhi meM mukhya hai mana kI ekAgratA, AtmA kA cintana krnaa| (38) lezyA - kaSAyoM se anuraMjita mana, vacana aura kArya kI pravRtti lezyA hai| samAdhistha kSapaka ko zubha lezyA vAlA honA Avazyaka hai| (39) phala - cAra ArAdhanA kA phala svarga aura mokSa hai| samAdhimaraNa karane vAlA sAta, ATha bhava se adhika saMsAra meM bhramaNa nahIM kara sktaa| (40) zaroratyAga - samAdhimaraNa karane vAle ke zarIra kA visarjana kaise karanA cAhie, usake dAha saMskAra kI vidhi kA kathana zarIra-tyAga hai| isa prakAra samAdhi ke adhikAra meM 40 sthAna kahe haiM parantu ina 40 adhikAroM meM devasena AcArya dvArA kathita arha, saMgatyAga, kaSAya-sallekhanA (kaSAyoM kI kRzatA) parISahavijayI, upasarga sahana karane vAlA, indriya bhaToM ko jItane vAlA, manovijayI ye sAta hetu sallekhanA vidhi meM mukhya haiN| inake binA samAdhimaraNa karanA kaThina hai| ___ bAla bAla maraNa, bAla bharaNa, bAla paMDita maraNa, paMDita maraNa, paMDita paMDita maraNa ke bheda se pA~ca prakAra ke maraNa haiN| isameM bAla-bAla maraNa mithyAdRSTi ke hotA hai aura bAla maraNa avratI samyagdRSTi kA hai, usakA sallekhanAmaraNa meM adhikAra nahIM hai| mithyAdRSTi aura avratI samyagdRSTi samAdhimaraNa nahIM kara skte| kyoMki inake bAhya parigrahoM ke mamatva ke tyAga kA abhAva hai| yadi samyagdRSTi bAhya parigraha kA tyAga karatA hai to usake pA~cavA~ guNasthAna ho jAtA hai| dezasaMyamI AryikA, ailakA, kSullaka brahmacArI, vratI puruSa kA maraNa bAlapaMDitamaraNa hai, unake ekadeza asaMyama kA abhAva hai| inakA bhaktapratyAkhyAna maraNa ho sakatA hai| paMDitapaMDita maraNa 14veM guNasthAna meM hai| unakA yahA~ kathana nahIM hai| paMDitamaraNa ke tIna bheda haiM: prAyopagamana maraNa, iMginI maraNa aura bhaktapratyAkhyAna maraNa / ina tInoM prakAra ke maraNa meM devasena AcAryadeva dvArA kathita sAta adhikAra parama Avazyaka haiM tathA vahI sallekhanA kI sAdhanA ke dvArA svasaMvedanajanita sukhAmRta kA rasAsvAdana kara sakatA hai tathA nirvikalpa samAdhi meM lIna hokara ghAtiyA karmoM kA kSaya kara kevalajJAna prApta kara sakatA hai aura anta meM paMDitapaMDitamaraNa kara mukti ramA kA pati bana sakatA hai| ataH 'arha' Adi sAta adhikAroM ko jAnakara inakI ArAdhanA kara svAtmopalabdhi prApta karanI caahie| devasena AcArya ne kahA hai saMsArasuhaviratto veraggaM paramauvasamaM ptto| vivihatavataviyadeho maraNe ArAhao eso||18||
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMsArasukha se virakta, vairAgya bhAva ko prApta, parama upazama bhAva yukta aura aneka prakAra ke tapa se jisane zarIra ko saMtapta kiyA hai vahI vAstava meM ArAdhanA (samAdhimaraNa) kA ArAdhaka hotA hai| jinake hRdaya meM saMsAra-sukhoM se vAstavika virakti hai ve hI vAstava meM 'arha' ArAdhanA ke yogya haiM, kyoMki saMsAra-sukhoM se virakti hai to yuvA avasthA meM bhI saMnyAsa ke yogya hai| yadi virakti nahIM hai to ArAdhaka kI sArI yogyatAe~ niSphala haiN| jinakA hRdaya saMsAra-sukhoM se virakta hokara vairAgya ko prApta huA hai tathA upazama bhAva se yukta hai usake hI liMga cihna, kSamAyAcanA, samAdhi, aniyata vihAra, nirdoSa AlocanA Adi sAre guNa prakaTa hote haiN| yadi saMsAra-sukha-virakti, vairAgya aura upazama bhAva nahIM haiM to 40 adhikAroM meM se eka bhI adhikAra kA pAlana nahIM hotaa| isalie sarvaprathama saMsAra-sukha-virakti, vairAgya aura upazama bhAva (kaSAyoM kI mandatA) honA Avazyaka hai| ____ jo mAnava ina guNoM se yukta hai. aneka prakAra ke tapazcaraNa ke dvArA apane zarIra ko tapAtA hai, vahI indriyavijayI, upasarga-vijayI, parISahajayI aura manovijayI bana sakatA hai| jo saMsAra-sukhoM kA icchuka hai, jisake aMtaraMga ko vairAgya bhAva ne sparza nahIM kiyA hai; vaha indriya vijayI, kaSAyavijayI, upasarga-parISahajayI nahIM ho sakatA, bAhya meM paMcendriya-viSayoM kA tyAga karake bhI antaraMga meM viSayavAsanAoM kI agni se usakA hRdaya santapta rahatA hai| bhUkha-pyAsa ko sahana karake bhI vaha antaraMga meM svasaMvedana rUpa sukhAmRta kA pAna kara sukha kA anubhava nahIM kara sktaa| bAhya meM vividha tapazcaraNa ke dvArA zarIra ko tapAkara ke, khapAkara ke antaraMga meM Ananda kA anubhava nahIM kara sktaa| isalie sarvaprathama saMsAra-sukhoM kA virecana kara vairAgya aura upazama bhAva ko prApta honA jarUrI hai| yadyapi nizcaya naya se AtmA kA guru AtmA hI hai tathApi vyavahAra naya se niryApaka kI AvazyakatA hotI hai bhaktapratyAkhyAna maraNa meN| isalie 40 adhikAroM meM niryApakAcArya kA kathana hai aura usakI anveSaNA karane ke lie kitane yojanoM taka jAne kA vidhAna hai| zAstrokta guNoM ke dhArI niryApakAcArya kA sAnnidhya pAkara pariNAmoM kI vizuddhi, sthiratA Adi aneka guNa prakaTa hote haiN| * niryApakAcArya ke guNa * AcAravAna - paMcAcAra kA pAlana karane vAlA ho| AdhAravAna - bahuzruta kA pAThI ho| vyavahAravAna - guruparamparA se Agata prAyazcitta zAstroM kA jJAtA ho|
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakartA - sarva saMgha kI vaiyAvRtti karane vAlA ho| AyApAyavidarzI - ratnatraya ke dhAraNa karane meM lAbha aura mAyAcAra ke doSoM kA kathana karake ratnatraya meM sthira kara ziSya ke mAyAcAra ko dUra karane vAlA ho| avapIr3aka - svakIya madhura ojasvI vacanoM ke dvArA kSapaka ke doSoM ko bAhara nikAlakara nizalya banAne vAlA ho| aparisrAvI - kSapaka ke dvArA kathita doSoM ko anya janoM meM prakaTa nahIM karane vaalaa| nirvApaka - zIta, uSNa, bhUkha, pyAsa Adi se pIr3ita hokara kSubdha hue kSapaka ko sthira karane ke lie aneka upAyoM kA jJAtA tathA usa kSaNa ko saMsAralAI aneka zAmoM kA kathana karake usake pariNAmoM ko sthira karane vAlA ho| prasiddha - jo sAdhu aura zrAvaka gaNa meM prasiddha ho| kIrtimAna - jisake dhavala yaza se sArA jagat dhavalita ho| ityAdi guNoM se yukta hI niryApakAcArya hotA hai| isa prakAra ke AcArya ko prApta kara kSapaka mana, vacana, kAya se unake caraNoM meM samarpita ho jAtA hai| * samAdhisAdhaka - sAmagrI kA nirIkSaNa yA parIkSaNa * samAdhi ke icchuka kSapaka ko madhura vANI se sAntvanA dekara usakI samAdhi nirvighnatayA hone ke lie zubhAzubha nimittoM ke dvArA jAnanA aura tatrastha rAjA-prajA kaisI hai, isakI parIkSA karanA bhI Avazyaka hai tathA sahAyaka varga utsAhI hai ki udAsIna hai, usakA jJAna karanA aura kSapaka ke pariNAmoM kI parIkSA karanA bhI niryApaka kA uttaradAyitva hai| dulaghya saMsAra samudra se pAra hone ke lie kSamA ke samAna koI dUsarI nizchidra naukA nahIM hai ataH kSapaka ko sabase kSamA karAte haiM aura svayaM sabako kSamA karate haiN| sarva saMgha kI anumati se kSapaka ko grahaNa kara AcArya kSapaka ko upadeza dete haiM ki he kSapaka ! Apa dhairya ke avalambana pUrvaka sArI sukha-suvidhA kA tyAga kara parISaha senA ko aMgIkAra karate hue samAdhi dhAraNa kro| pA~coM indriyoM ke viSayoM para vijaya prApta kara krodhAdi cAroM kaSAyoM kA uttama kSamAdi bhAvoM ke dvArA nigraha karo tathA tIna gArava ko chor3akara nizalya hokara doSoM kI AlocanA karake pA~ca mahAvrata aura municaryA ko nirdoSa kro| __ vratoM kI zuddhi para-sAkSI se hI hotI hai| jaba taka guru kI sAkSIpUrvaka AlocanA nahIM hotI hai taba taka vratoM kI zuddhi nahIM hotii| isalie AlocanA ke dasa doSa rahita guru kI sAkSI pUrvaka apane doSoM kA kathana karake prAyazcitta lenA caahie|
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ ina saba bAhya kriyAoM kA kathana ArAthanAsAra meM mukhya rUpa se nahIM kiyA gayA hai parantu jahA~ para kaSAyavijagI kA kathana hai usameM ye saba garbhita ho jAte haiN| kyoMki jaba yaha kSapaka kaSAyoM ko vibhAva bhAva samajhakara chor3anA cAhatA hai, samyagdarzana, samyagjJAna, samyazcAritra aura samyak tapa kI ArAdhanA karanA cAhatA hai, ArAdhanA ke phala kA icchuka hai, usake lie ye sArI kriyAe~ to svayameva hotI haiM kyoMki vaha ArAdhaka jAnatA hai ki ina kriyAoM ke binA pUrNa rUpa se ArAdhanA kA ArAdhaka nahIM bana sakatA / devasena AcArya ne isa ArAdhanAsAra meM ArAdhaka kaisA ho, ArAdhya kauna hai, ArAdhanA kyA __ hai, aura ArAdhana kA phala kyA hai, inakA hI kathana kiyA hai| * zarIra-parityAga kI vidhi * ArAdhanAsAra meM zarIraparityAga ke krama kI vidhi aura samAdhimaraNa ke anta meM zava ke saMskAra kI vidhi kA kathana nahIM kiyA hai kyoMki yaha AdhyAtmika grantha hai| isalie bhagavatI ArAdhanA Adi granthoM ke anusAra saMkSepa se unakA kathana karatI huuN| upasarge durbhikSe jarasi rujAyAM nissprtikaare| dharmAya tanuvimocanamAhuH sallekhanAmAryA / / ratna. zrA. // 22 // artha - niSpratikAra upasarga Ane para, durbhikSa honepara, bur3hApA Ane para aura mRtyudAyaka roga hone para dharmArtha zarIra ko chor3anA sallekhanA hai| arthAt jarA, roga, indriya vA zarIra-bala kI hAni tathA Avazyaka kriyAoM ke karane meM asamarthatA hone para kAryoM ko kRza karate hue zarIra kA tyAga karanA sallekhanA hai| sallekhanA meM mukhya kAraNa hai kaSAyoM ko kRza krnaa| kaSAyoM ko kRza karane ke lie zarIra ke mamatva kA tyAga hai tathA zarIra ke mamatva ke tyAga ke lie bAhya padArthoM ke tyAga kA kramika vidhAna hai| yadyapi bAhya padArthoM ke tyAga kA vidhAna bhagavatI ArAdhanA meM vistArapUrvaka likhA hai jisakA ullekha 'purovAk' meM saMkSepa se kiyA hai parantu ratnakaraNDazrAvakAcAra meM manda buddhi vAloM ke lie saMkSepa se kadhana kiyA hai- vaha isa prakAra hai| sallekhanA dhAraNa karane kA icchuka seha, vaira, saMga aura parigraha kA tyAga kara svajana parijana se kSamAyAcanA karatA hai aura sabako kSamA karatA hai tathA kRta, kArita aura anumodita pApoM kI nizchala bhAvoM se AlocanA karatA hai| yadi zrAvaka hai to mahAvratoM ko dhAraNa karatA hai, munirAja hai to kevala AlocanA karatA hai| zoka, bhaya, avasAda, kleda, kAluSya aura arati ko chor3akara apane utsAha ko prakaTa kara zruta rUpI amRtapAna ke dvArA apane mana ko prasanna karanA caahie| iSTa ke viyoga meM mAnasika AkulatA zoka hai| bhUkha, pyAsa Adi pIr3A se citta meM udvega rahatA hai vaha bhaya hai| viSAda vA kheda ko avasAda kahate haiN| sneha ko kleda kahate haiN| kisI viSaya meM jo rAga
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ dveSamaya pariNati hotI hai usako kAluSya kahate haiN| mana kI aprasannatA arati haiM aura kAyaratA ke abhAva ko sattvotsAha kahate haiN| zrutarUpI amRta kA pAna kara apane mana ko prasanna rakhatA hai| yaha abhyantara kaSAya sallekhanA vidhi hai| isa vidhi kA pAlana karane ke lie, zarIra ko kRza karane ke lie kramazaH sarvaprathama anna kA tyAga kara dUdha Adi snigdha peya padArthoM ko grahaNa karatA hai| tatpazcAt snigdha padArthoM ko tyAgakara khara pAna chAcha-pAnI Adi dete haiN| tatpazcAt chAcha, garma pAnI kA bhI tyAga kara upavAsa karatA hai aura namaskAra maMtra kA japa karate hue apane prANoM kA visarjana karatA hai| sallekhanA sthita puruSa jIvitAzaMsA, maraNAzaMsA bhaya, mitrAnurAga aura nidAna nAmaka sallekhanAaticAroM se svakIya mana ko dUra rakhatA hai| vaha sallekhanA ke phala se svarga aura krama se mokSapada prApta karatA hai| isakA vistAra bhagavatI ArAdhanA se jAnanA caahie| jo muni yA zrAvaka samAdhimaraNa kI sAdhanA meM mana, vacana, kAya se sahayoga dete haiM, samAdhi ke samaya upasthita hokara AcArya kA upadeza mAne haiM. ArAdhanA ke samarA kSapaka kI sevA karate haiM, usakI bhakti vA vandanA karate haiM, ve sabhI jIva niyama se cAra ArAdhanAoM ko prApta kara apanA janma saphala karate haiN| kSapaka kI ArAdhanA kA sthAna (vasatikA) aura dAha-saMskAra kA sthAna (niSidhikA) tIrtha bana jAte haiM, vandanIya ho jAte haiN| belA meM kSapaka kA prANAnta ho jAne para vaithAvRtti karane vAle munijana svayaM usakI mRta deha uThAkara usI samaya kisI prAsuka sthAna meM kSepaNa kara dete haiN| yadi rAtri ke samaya abelA meM maraNa huA hai to zava ke aMgUThe ko cheda denA cAhie jisase usa zava meM bhUta-pretAdi praveza na kreN| yadi kisI munirAja, AryikA, kSullaka Adi kA maraNa gRhasthoM ke bIca ho aura usakI samAdhi sarvavidita ho to gRhastha usako pAlakI vA vimAna meM biThAkara pUrva meM nizcita kiye hue sthAna para nizcita mArga se zIghratA pUrvaka le jAveM, na mArga meM khar3e raheM aura na mur3akara dekheM / zava ke Age eka gRhastha muTThI meM kuza darbha lekara cale aura eka gRhastha kamaNDalu ko jala se pUrNa bharakara kamaNDalu kI nAlI se patalI-patalI jala kI dhArA chor3atA huA Age-Age cle| __pUrva meM dekhI huI niSidhikA ke pAsa jAkara DAbha kI muTThI kholakara muni ke deha ko sthApita karane kI bhUmi ko viccheda rahita sama kare / yadi DAbha yA tRNa na mile to IMToM ke cUrNa athavA vRkSoM kI zuSka kezara (pattoM Adi) se saMstara ko sarvatra sama kare kyoMki bhagavatI ArAdhanA gAthA 82 meM likhA hai ki Upara kI ora saMstara ke U~cA-nIMcA hone se AcArya kA maraNa, madhya meM viSama hone se saMgha ke pradhAna muni kA maraNa yA roga sambandhI pIr3A aura nIce kI ora viSama hone se saMgha ke kisI eka muni kA maraNa hotA hai| ataH dAha saMskAra kA sthAna (bhUmi) prAsuka, nizchidra aura sama honA cAhie /
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMstara ko sama banAkara usa para prAsuka tandula ke cUrNa vA masUra kI dAla Adi ke cUrNa va kamala kezara se samAna sIdhI rekhA khIMce kyoMki Ter3hI rekhAeM viSama hone se saMgha meM upadrava, AcArya kA maraNa Adi kI sUcaka hotI haiN| jisa dizA meM grAma ho usa dizA meM kSapaka kA mastaka kara saMstara para sthApana karanA cAhie aura usake samIpa mayUrapicchikA Adi upakaraNa rakhane caahie| saMbhava hai, saMkleza pariNAmoM se saMnyAsa kI virAdhanA karake prANa chor3e hoM aura vyantara Adi devoM meM utpanna huA ho| picchikA Adi sahita svakIya zarIra ko dekhakara 'maiM muni thA, maiMne vratoM kI virAdhanA kI" aisA jAnakara punaH samyagdRSTi bana sakatA hai| somasena bhaTTAraka ke matAnusAra - saMstara (dAha saMskAra kI bhUmi) ko sama banAkara cAroM ora cAra khUTI gAr3e aura unake AdhAra se saMstara ko maulI yA lacchA se tIna bAra veSTita kre| padmAsana se zava ko sira se paira taka sutalI dvArA mApa kara uso mApa ke pramANa saMstara para tIna rekhAoM dvArA eka trikoNa banAve / sarvaprathama bhUmi para candana kA cUrA ddaale| phira rolI se trikoNa rUpa tInoM rekhAe~ DAleM (TUTI evaM viSama na ho), usake bAda usa trikoNa ke Upara sarvatra masUra kA ATA ddaale| trikoNa ke tInoM konoM para tIna ulTe svastika banAve aura tInoM rekhAoM ke Upara tInoM ora saba milA kara nau, sAta yA madha bAra likheN| trikoga ke madhya meM OM aha' likhe| phira OM hIM haH kASThasaJcaya karomi svAhA' isa mantra ko par3hakara trikoNAkAra hI lakar3I jamAve, pazcAt OM hrIM hrauM jhoM a si A u sA kASThe zavaM sthApayAmi svaahaa|' iti mantreNa paMcAmRtamabhiSiJcya triHpradakSiNAM kRtvA kASThe zavaM sthApayeyuH, mantra kA uccAraNa karate hue pazcAtAnupUrvI se zava kA paJcAmRta abhiSeka karake evaM tIna pradakSiNA dekara zava ko kASTha para sthApita kare aura 'OM OM OM OM raM raM raM raM agnisaMdhukSaNaM karomi svAhA', yaha mantra bolakara agni lgaave| ArAdhanAyukta kSapaka ke maraNa se saMgha para kyA prabhAva par3egA yaha jAnane ke lie, kisa nakSatra meM maraNa huA hai, yaha jAnanA Avazyaka hai| jo nakSatra pandraha muhUrta ke hote haiM unheM jaghanya nakSatra kahate haiN| ye chaha hote haiM zatabhiSA, bharaNI, ArdrA, svAti, AzleSA aura jyesstthaa| inameM se kisI eka nakSatra meM yA usake aMza para maraNa hone se saMgha meM kSebhakuzala hotA hai| tIsa muhUrta ke nakSatra ko madhyama nakSatra kahate haiN| ye pandraha hote haiM- azvinI, kRtikA, mRgazirA, guSya, maghA, tInoM pUrvA, hasA, citrA, anurAdhA, mUla, zravaNa, dhaniSThA aura revtii| ina nakSatroM meM yA inake aMzoM para yadi kSapaka kA maraNa hogA to eka muni kA maraNa aura hogaa| ____ paiMtAlIsa muhUrta ke nakSatroM ko utkRSTa nakSatra kahate haiN| ye chaha hote haiM tInoM uttarA, punarvasu, rohiNI aura vishaakhaa| ina nakSatroM meM yA inake aMzoM para maraNa hone se nikaTa bhaviSya meM do muniyoM kA maraNa hotA
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 + gaNarakSA ke hetu madhyama nakSatra meM kSapaka kA maraNa hone para taNa kA eka pratibimba aura uttama nakSatra meM maraNa hone para tRNa ke do pratibimboM ko mRtaka ke nikaTa 'dvitIyo'rpita:' kaha kara sthApita kara denA caahie| pratibimba banAne ke liye yadi vahA~ tRNa na mile to tanduloM kA cUrNa, puSpa kI kezara, bhasma athavA IMToM ke cUrNa meM se jo kucha prApta ho sake usase Upara kakAra aura usake nIce yakAra arthAt 'kAya' zabda likha denA caahie| zaMkA- kyA uparyukta kriyA karane se saMkalpI hiMsA kA doSa nahIM lagatA ? samAdhAna tRNamaya piNDa meM mRtaka muni kI sthApanA kI jAtI hai, ataH saMkalpI hiMsA kA doSa nahIM lgtaa| abhiprAya yaha hai ki eka sAtha do zavoM kA yA tIna zavoM kA dAha saMskAra kiyA jA rahA hai| - kSapaka ke zava kA antima saMskAra ho cukane ke bAda saMgha kA karttavya hai ki cAra kAyotsarga kare / sAmAnya muni kA dAha saMskAra prArambha ho jAne para niSadyA kI kriyA meM siddha, yoga, zAnti aura samAdhi bhakti kre| AcArya kI samAdhi hone para unake zarIra aura niSadyA kI kriyA meM siddha, zruta, cAritra, yoga, zAnti aura samAdhi bhakti kre| apane saMgha ke muni kA maraNa hone para usa dina sarva saMgha upavAsa kare aura usa dina svAdhyAya na kare tathA dUsare saMgha ke muni kA maraNa hone para svAdhyAya na kare aura upavAsa kara bhI sakate haiN| kSapaka ke zava kA dAha saMskAra karane para gRhasthoM ko tIsare dina vahA~ jAkara unakI asthiyoM Adi kI yathAyogya kriyA karanI caahie| isa prakAra saMkSepa se sallekhanA kI kriyA kA kathana kiyA hai, vizeSa rUpa se bhagavatI ArAdhanA se jAnanA caahie| Shi Shi - AryikA supArzvamatI
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ # granthakAra AcArya devasena // grantha ke prArambha meM grantha kartA kA nAma, maMgala, nimitta, hetu, parimANa aura granthanAma ina chaha adhikAroM kA kathana karake zAstra kA vyAkhyAna karanA cAhie, yaha AcAryoM kA Adeza hai| ina adhikAroM meM granthakartA kA nAma aura usakA paricaya atyAvazyaka hai kyoMki kartA kI pramANatA se hI grantha meM pramANatA AtI hai| isa ArAdhanAsAra grantha ka racayitA AcArya devasena haiM kyoMki grantha ke anta meM AcAryadeva ne apanI laghutA pragaTa karate hue svayaM apanA nAmollekha kiyA hai amuNiyatacceNa imaM bhaNiyaM jaM kiMpi devseonn| sohaMtu taM muNiMdA asthi hu jar3a pabayaNaviruddham // 115 // devasena nAma ke do AcArya hue haiM, unameM se ye kaunase devesana haiM, yaha nizcaya rUpa se nahIM jAnA jA sakatA tathApi devasena AcAryaracita 'bhAvasaMgrahAdi granthoM kA avalokana karane se pratIta hotA hai ki isa ArAdhanAsAra grantha ke racayitA bhAvasaMgraha' ke racayitA devasena haiN| AcArya devasena saMskRta aura prAkRta bhASA ke mahAn vidvAn the| jinAgama meM pracalita nayaparamparA ke jAnakAra tathA usakA sAmaJjasya baiThAne vAle the ata: unhoMne nizcaya aura vyavahAra naca se vastu kA svarUpa kyA hai yaha batAne ke lie hI mAnoM nayacakra aura AlApapaddhati kI racanA kI hai| darzanasAra kI nimna gAthA - jar3a paumaNaMdiNAho sImaMdhara sAmi divvnnaannenn| Na vivohai to samaNA kahaM sumaggaM payANati // 43 // se siddha hotA hai ki ve kundakundAcArya kI paramparA ke the| isa gAthA meM unhoMne ullekha kiyA hai ki yadi padmanaMdI (kundakundAcArya) sImandhara svAmI kI divya vANI ke tattvoM ko jAnakara saMyamI janoM ko bodha nahIM dete to munijana sumArga ko kaise jAna sakate ? isase siddha hotA hai ki ve kundakundAcArya kI paramparA ke sAdhu the tathA darzanasAra kI isa gAthA meM unhoMne kundakunda svAmI ke videhagamana kI carcA karate hue unake prati apanI pragAr3ha AsthA pragaTa kI hai| ___inake dvArA racita bhAvasaMgraha, darzanasAra, tattvasAra, naya-cakra, AlApapaddhati Adi aneka grantha haiN| 1. bhAvasaMgraha - isa grantha meM 950 gAthAeM haiN| aupazamika Adi bhAvoM kA vistAra pUrvaka kathana karake mithyAdarzana aura mithyAdRSTiyoM kA khaNDana kiyA hai|
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvasaMgraha meM likhA hai - siri vimalaseNa gaNahara sisso nAmeNa devaseNutti / abuhajaNa bohatthaM teNeyaM viraiyaM suttaM / / zrI vimalasena gaNI ke ziSya devasena ne ajJAnI janoM ko jJAna karAne ke lie isa sUtra (zAstra) kI racanA kI hai| isameM kitane hI sthaloM para darzanasAra kI aneka gAthAyeM uddhRta haiN| 3. atyAta saMkSipta pariga hA dvAH kina darzanasAra meM milatA hai| inhoMne apane paricaya svarUpa antima do gAthAe~ likhI haiM puvyAyariya kayAI gAhAI saMciUNa eyattha / siridevaseNa gaNiNA dhArAe saMghasaMteNa // 49 / / raio dasaNasAro hAro bhavvANa Navasae nnvii| siripAsaNAhagehe suvisuddhe mAha suddha dasamIe / / 501 / pUrvAcAryoM ke dvArA racita gAthAoM kA saMcaya karake zrI devasena gaNI ne dhArAnagarI meM nivAsa karate hue zrI pArzvanAtha ke mandira meM mAgha sudI dazamI vikrama saMvat 110 ko isa darzanasAra kI racanA kii| yadyapi inhoMne apane anya kisI grantha meM grantha-racanA kA kAla, grAma Adi kA kathana nahIM kiyA hai tathApi inakA samaya vi. saM. 990 meM hone se inake sAre granthoM kI racanA isa kAla ke Asa-pAsa meM hI huI haiM kyoMki paMcama kAla meM manuSyoM kI Ayu 120 varSa se adhika to hotI nahIM hai| ___ inhoMne uparyukta gAthA meM apane Apako 'gaNI' zabda se suzobhita kiyA hai, jisase siddha hotA hai ki ve AcArya pada ke dhArI sAdhuoM ke adhipati the| kisI bhI grantha meM inhoMne apane saMgha Adi kA ullekha nahIM kiyA hai parantu darzanasAra meM kathita kASThA saMgha, dravir3a saMgha, mAthura saMgha, yApanIya saMgha Adi kI utpatti tathA unako jainAbhAsa mAnane se siddha hotA hai ki ve inameM se kisI saMgha ke nahIM the| 2. darzanasAra yaha 51 gAthAoM kA alpakAya grantha hai| isameM vividha darzanoM kI utpatti tathA jaina samAja ke pracalita dravir3a, kASThA, mAthura aura yApanIya Adi saMghoM kI utpatti kaba kisa prakAra huI, isakA ullekha kiyA gayA hai| darzanasAra ke anta meM granthakartA ne likhA hai ki pUrvAcAryoM ke dvArA kRta gAthAoM ko eka jagaha saMcita kara dhArA nagarI meM rahane vAle devasena gaNI ne isa darzanasAra kI racanA vi.saM. 55 meM kI hai| isase saMbhava hai ki isameM kucha pUrvAcAryoM kI bhI mAthAe~ saMgRhIta haiM aura aba ve isI graMtha kA aMga bana gaI haiN|
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3. tattvasAra yaha 74 gAthAoM kA grantha hai| isameM Atmatattva kA sundara nirUpaNa hai| 4, nayacakra yaha 87 gAthAoM kA grantha hai| isameM jaina siddhAnta meM pracalita naya-upanayoM kA udAharaNoM ke sAtha vivecana kiyA gayA hai| isakA sarvaprathama prakAzana mANikacandra granthamAlA bambaI kI ora se nayacakra saMgraha' meM kiyA gayA thaa| isI saMgraha meM vRhat nayacakra' nAma se eka dUsarA nayacakra bhI chapA hai| isameM 423 gAthAe~ haiN| isakA asalI nAma 'davvasahAva payAsa (dravyasvabhAva prakAza) hai| isake racayitA mAilla kavi haiN| inhoMne dohAbaddha nayacakra ko gAthAoM meM parivartita kiyA hai| isameM devasena ke nayacakra kA samasta viSaya antarnihita kiyA gayA hai tathA granthakartA ne nayacakra ke karttA devesana ke prati zraddhA kA bhAva prakaTa kiyA hai| 5. AlApapaddhati yaha jaina samAja kA bahupracalita grantha hai isameM nayoM ke svarUpa tathA bheda aura upabheda saralatA pUrvaka samajhAye gaye haiN| sarala saMskRta meM isakI racanA hai| racanA padyarUpa na hokara gadya rUpa hai| jAna par3atA hai AcArya devasena ne apane nayacakra kA saralatA se jJAna karAne ke lie isa AlApapaddhati kI racanA kI hai| isakA puSpeikA vAkya bhI hai : _ 'iti sukhabodhArthamAlApapaddhati viracitA' isake kaI jagaha se hindI anuvAda sahita saMskaraNa prakAzita ho cuke haiN| AlApapaddhati kI kitanI hI pratiyoM meM isakA nAma nayacakra bhI likhA milatA hai| 6. ArAdhanAsAra devasena munirAja ke dvArA racita hai| isa grantha ke TIkAkartA ratnakIrti haiM jinhoMne svayaM apanA paricaya isa prakAra likhA hai azvasenamunizo'bhUt pAradRzvA zrutAMbudhaiH / pUrNacaMdrAyitaM yena syAdvAdavipulAMbare // 1 // azvaseneti - zAstra rUpI samudra ke pAradarzI azvasena nAmake eka muni the jo ki syAdvAda rUpI AkAza meM pUrNa candramA ke samAna AcaraNa karate the||1|| zrImAthurAnvayamahodadhipUrNacaMdro nidhUtamohatimiraprasaro munIMdraH / / tatpaTTamaMDanamabhUt sadanaMtakIrti-yA'nAgnidAdhakusumeSuranaMtakIrtiH // 2 / /
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImAthurAnvayeti - jo zrI mAthurAnvayarUpI mahAsAgara ko samullasita karane ke liye pUrNa candramA the, moha rUpI andhakAra ke prasAra ko jinhoMne naSTa kara diyA thA, jo prazasta ananta kIrti se yukta the tathA dhyAna rUpI agni se jinhoMne kAma ko bhasma kara diyA thA, aise anantakIrti muni una azvasena muni ke paTTAbharaNa the // 2 // kASThAsaMghe bhuvanavidite kSemakIrtistapasvI lIlAdhyAnaprasRmaramahAmohadAvAnalAMbhaH / AsIdAsIkRtaratipatirbhUpatizreNiveNI pratyagrasavatsahacarapadadvaMdvapadmastatopi // 3 // kASTheti - una anantakIrti ke bAda saMsAraprasiddha kASThAsaMgha meM kSemakIrti nAma ke tapasvI muni hue jo viSaya sambandhI dhyAna se phailane vAle, mahAmoha rUpI dAvAnala ko zAnta karane ke liye jala the, jinhoMne kAma ko dAsa banA liyA thA, aura jinake caraNa kamaloM ke yugala rAjasamUha kI coTI meM lagI huI navInamAlAoM se sahita the / / 3 / / tatpaTTodayabhUdhare'timahati prAptodaye durjayaM rAgadveSamahAMdhakArapaTalaM saMvitkarairdArayan / zrImAn rAjati hemakIrtitaraNiH sphItAM vikAsazriyaM bhavyAMbhojacaye digaMbarapathAlaMkArabhUto dadhat // 4 // tatpadrodayeti - una kSemakIrti ke paTTa rUpI vizAla udayAcala para udaya ko prApta karane vAle hemakIrti nAmake muni hue jo ki sUrya ke samAna the tathA kaThinAI se jItane yogya rAga dveSa rUpI mahAn andhakAra ke samUha ko samyagjJAna rUpI kiraNoM se vidIrNa karate the, zrImAn the, bhavya jIva rUpI kamaloM ke samUha meM atyadhika vikAsa kI zobhA ko dhAraNa karate the aura digambara patha ke alaMkAra svarUpa suzobhita ho rahe the||4|| viditasamayasArajyotiSaH kSemakIrtihimakarasamakIrtiH punnymuurtirvineyH| jinapatizucivANIsphArapIyUSavApI snapanazamitatApo ratnakIrtizcakAsti // 5 // viditeti - una hemakIrti ke kSemakIrti nAmaka ziSya the jo samayasAra rUpa jyotiSa ke jJAtA the, candramA ke samAna kIrti se sahita the tathA puNyamUrti the| unake ziSya ratnakIrti the jinhoMne jinendra bhagavAn kI pavitra vANI rUpI amRta kI vApikA meM snAna kara saMtApa ko zAnta kiyA thA // 5 //
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ + 29 AdezamAsAdya guroH parAtmaprabodhanAya zrutapAThacaMcuH / arAdhanAyA muniratnakIrtiSTIkAmimAM spaSTatamAM vyadhatta // 6 // iti prazastiH / iti paMDitAcArya zrIratnakIrtidevaviracitArAdhanAsAraTIkA samAptA / Adezamiti guru kI AjJA pAkara Agama ke svAdhyAya meM nipuNa ratnakIrti muni ne parAtmA kA prabodha karAne ke liye ArAdhanAsAra kI yaha atyanta spaSTa TIkA racI hai / 6 // - isa prakAra paNDitAcArya zrI ratnakIrtidevadvArA viracita ArAdhanAsAra kI TIkA samApta huii| TIkAkAra ne svayaM yaha zloka likhA hai| ye ratnakIrtideva kASThAsaMgha ke haiM parantu 'ArAdhanAsAra' devasenAcArya kI kRti hai jo mUlasaMgha kI paramparA meM the| * ArAdhanAsAra kA pratipAdya eka sau pandraha gAthAoM meM racita isa grantha meM devasenAcArya ne samyagdarzana, samyagjJAna, samyakcAritra aura samyaktaparUpa cAra ArAdhanAoM kA kathana karake anta meM ArAdhanAoM ke phalasvarUpa sallekhanA kA ullekha kiyA hai| kyoMki ArAdhanA evaM vratoM kA phala anta meM samAdhimaraNa karanA hai| svAmI samantabhadrAcArya ne ratnakaraNDa zrAvakAcAra meM likhA hai antaH kriyAdhikaraNaM tapaH phalaM sakaladarzinaH stuvate / tasmAdyAvadvibhavaM samAdhimaraNe prayatitavyam / kevalI bhagavAna ne tapazcaraNa kA phala anta meM samAdhimaraNa kahA hai isalie samAdhimaraNa kA nirantara abhyAsa karanA caahie| paMDita AzAdhara jI ne bhI sAgAra dharmAmRta meM likhA hai sahagAmikRtaM tena dharmasarvasvamAtmanaH / samAdhimaraNaM yena bhavavidhvaMsi sAdhitaM // jisane saMsAranAzaka samAdhimaraNa prApta kara liyA usane apane dharmarUpa vRkSa ke phala ko sahagAmI kara liyaa| samAdhimaraNa kA mahattva vacanAtIta hai| samantabhadrAcArya, umAsvAmI AcArya, amRtacandrAcArya, somadevAcArya Adi mahApuruSoM ne zrAvaka ke 12 vratoM kA kathana karake una vratoM kA phala anta meM sallekhanA (samAdhimaraNa ) kahA hai / parantu kunda
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ * 30 * kundAcArya ne sallekhanA ko zrAvaka ke cAra zikSAvratoM meM sammilita kiyA hai, jisakA abhiprAya yaha hai ki zrAvakoM ko sadA aisI bhAvanA rakhanI cAhie ki merA samAdhimaraNa ho / umAsvAmI, samantabhadrAcArya ne zikSAvrata se pRthak samAdhimaraNa ko vratoM kA phala kahA hai ataH anta meM samAdhimaraNa ko 'mAraNAMtika sallekhanAM joSitA' kahakara vratI manuSyoM ko AjJA dI hai ki maraNAnta kAla meM hone vAlI sallekhanA avazya hI prItipUrvaka dhAraNa karanI cAhie / samAdhimaraNa kI prApti vratI samyagdRSTi ko hI ho sakatI hai? samAdhimaraNa se hI karmoM kA kSaya ho sakatA hai aura karmoM kA kSaya hone se zAzvata sukha kI prApti hotI hai / bhagavatI ArAdhanA meM likhA hai ki jo jIva eka bhava meM samAdhipUrvaka maraNa prApta kara letA hai vaha sAta ATha bhavoM se adhika saMsAra meM nahIM bhttktaa| ArAdhanAsAra meM uttama, madhyama aura jaghanya ArAdhanA kA phala batAte hue kahA hai ki ArAdhanA kA uttama phala kAlalabdhi ko prApta kara muktipada ko prApta karanA haiM / madhyaphala sarvArthasiddhi ahamindrapada, svarga-sampadA kI prApti aura dUsare bhava meM mukti prApta honA hai| ArAdhanA kA jaghanya phala hai sAta-ATha bhava meM nirvANapada prApta honA / isa prakAra samAdhimaraNa kI upAdeyatA batalAne vAle aneka grantha haiN| bhagavatI ArAdhanA bhUlArAdhanA to isakA mukhya grantha hai| prasaMgavaza anya granthoM meM 'sallekhanA kI carcA kI gaI hai| inhIM ArAdhanAoM kA sarasa aura sarala kathana devasena AcArya ne ArAdhanAsAra meM kiyA hai| sarvaprathama grantha ke prAraMbha meM AcAryadeva ne maMgalAcaraNa karake samyagdarzana, samyagjJAna, samyakcAritra aura samyaktapa ina cAroM ArAdhanAoM kA svarUpa vyavahAra aura nizcaya se batalAkara vyavahAra ArAdhanAoM ko kAraNa aura nizcaya ArAdhanAoM ko unakA kArya kahA hai| tathA yaha bhI likhA hai ki kSapaka ina ArAdhanAoM ke kAraNa kAryavibhAga ko jAnakara tathA kAla Adi labdhiyoM ko prApta kara isa prakAra ArAdhanA kare jisase vaha saMsAra se mukta ho jAve / vyavahArArAdhanA bAhya kAraNa hai aura nizcayArAdhanA aMtaraMga kAraNa hai| ina donoM kAraNoM ke milane para hI kArya siddha hote haiN| pRthak pRthak eka kAraNa se kAryasiddhi saMbhava nahIM hai| isake lie saMskRta TIkAkAra ne eka zloka uddhRta kiyA hai kAraNadvayasAdhyaM na kAryamekena jAyate / dvandvotpAdyamapatyaM kimekenotpadyate kvacit // do kAraNoM se siddha hone vAlA kArya kyA eka kAraNa se siddha hotA hai? jaise ki strI-puruSa donoM se utpanna hone vAlI saMtAna kyA kahIM eka se utpanna ho sakatI hai ? isa prakAra prAraMbha kI 16 gAthAoM meM cAra ArAdhanAoM kI saMkSipta carcA kara maraNa ke samaya ArAdhanA karane vAlA kauna ho sakatA hai, isakI vizada carcA kI haiN| unhoMne kahA hai ki jisane kaSAyoM
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ ko naSTa kara diyA hai, jo bhavya hai, samyagdRSTi hai, jJAnasampanna hai tathA dvividha parigraha kA tyAgI hai, saMsAra sukhoM se virakta hai, vairAgya ko prApta hai, parama upazama bhAva ko prApta hai, vividha prakAra ke tapoM se jisakA zarIra tapta hai, AtmasvabhAva meM lIna hai, para dravya kI Asakti se rahita hai tathA jisake rAgadveSa maMda ho cuke haiM vahI mahApuruSa maraNa samaya ArAdhanA kA ArAdhaka ho sakatA hai| jo mAnava ratnatrayAtmaka vizuddha AtmA kI bhAvanA ko chor3akara para-dravya kA ciMtana karatA hai vaha apanI ArAdhanA kA virAdhaka kahA gayA hai| unhoMne yaha bhI kahA hai ki jo nizcaya naya kA Azraya lekara sva-para kA bheda nahIM jAnatA hai usako na to ratnatraya kI prApti hotI hai aura na usakI samAdhi hotI hai| ArAdhaka ke lakSaNoM ko batAte hue AcAryadeva ne sAta vizeSaNa diye haiM- arha, saMgatyAga, kaSAyasallekhanA, parISaha rUpI senA ko jItanA, upasarga ko sahana karanA, indriya rUpI malloM ko jItanA aura manarUpI hAthI ke prasAra ko roknaa| (1) aha~ kA artha yogya hotA hai yAnI saMnyAsa dhAraNa karane yogya puruSa / saMnyAsa dhAraNa karane yogya puruSa vahI hotA hai jo gRhavyApAra se vimukta hai, putra-pautrAdika ke mamatva se rahita hai, dhana evaM jIvana kI AzA se vimukta hai| saMnyAsa kA zabdArtha hai sabh-samyakprakAreNa, ni-nitarAM, asanaM parityajanaM iti saMnyAsaH' vyutpatti ke anusAra acchI taraha se ragAdi vibhAva bhAvoM kA chor3anA saMnyAsa hai| ___ jo anAdikAlIna moha ke kAraNa zarIra, dhana, putra-pautrAdika, pada-padArthoM ke saMrakSaNa evaM saMvRddhi ke lie rAta-dina saMlagna hai; ye para-padArtha mere haiM, maiM inakA svAmI hU~; isa viparIta buddhi ko nahIM chor3atA hai vaha saMnyAsa dhAraNa karane yogya nahIM hai| jaba taka vRddhAvasthA rUpI vyAghrI AkramaNa nahIM karatI hai, jaba taka indriyA~ vikala nahIM haiM, jaba taka buddhi hitAhita kA vicAra karane meM samartha hai, Ayu rUpI jala avazeSa hai, jo AhAra, Asana aura nidrA ko jItane meM samartha hai, aMgopAMga aura zarIra ke bandhana zithila nahIM hue haiM, mRtyu ke bhaya se zarIra kampita nahIM ho rahA hai, tapa-svAdhyAya aura dhyAna meM utsAha hai aura svayaM niryApaka hokara apanI kriyA vA saMstaraNa karane meM samartha hai vahIM puruSa saMnyAsa dhAraNa karane ke yogya hai| isa prakAra vyavahAra saMnyAsa kA kathana karake AcAryadeva ne nizcaya saMnyAsa kI carcA karate hue kahA hai ki vAstava meM jo sAdhu nirvikalpa samAdhi meM lIna hai, svakIya svabhAva meM saMlagna hai vahI saMnyAsa dhAraNa karane yogya hai| (2) saMgatyAga - saMga zabda kA artha parigraha hai| vaha parigraha bAhya aura Abhyantara ke bheda se do
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAra kA hai| kSetra, vAstu, hiraNya, suvarNa, dhana, dhAnya, dAsI, dAsa, kupya aura bhANDa ke bheda se bAhya parigraha 10 prakAra kA hai| mithyAtva, hAsya, rati, arati, zoka, bhaya, jugupsA, strIveda, puruSa veda, napuMsaka veda, krodha, mAna, mAyA aura lobha ye 14 prakAra ke Abhyantara parigraha haiN| athavA-zarIra bAhya parigraha hai aura viSayoM ko abhilASA antaraMga parigraha hai| ina donoM prakAra ke parigraha kA tyAga karanA saMgatyAga kahalAtA hai| parigrahatyAga se hI mAnava parama upazama bhAvoM ko prApta hotA hai tathA upazama bhAva ko prApta huA jIva hI AtmasvarUpa meM sthira ho sakatA hai| kyoMki parigraha chor3e binA mAnasika malinatA dUra nahIM ho sakatI ataH dvividha parigraha kA tyAga karane vAlA mAnava hI saMnyAsa ke yogya hotA hai| AcAryadeva ne 'saMgatyAga' ko saMnyAsa meM kAraNa kahA hai| (3) kaSAya-sallekhanA - kaSAya-sallekhanA kA artha hai kaSAyoM ko kRza krnaa| kaSAyoM kI mandatA ke binA mAnava svakIya viSayoM meM daur3ane vAlI indriyoM para vijaya prApta nahIM kara sakatA aura na zarIra ke prati nirmoha ho sakatA hai| jo indriyoM evaM mana ke AdhIna hai, zarIra para mamatva rakhatA hai vaha saMnyAsa dhAraNa nahIM kara sakatA hai| vAstava meM, indriyaviSayoM kI pUrti ke lie hI isa jIva kI kaSAyeM jAgRta hotI haiM ata: indriyoM ko jItanA Avazyaka hai| yaha mAnava yadyapi upavAsa, AtApanAdi bAhya yogoM ke dvAra! zarIra sallekhanA - zarIra ko atyanta kRza kara letA hai parantu jaba taka kaSAyoM ko kRza nahIM karatA taba taka vaha saMnyAsa ke yogya nahIM hotaa| ye kaSAyeM atyanta baliSTha tathA durjaya hai| inake dvArA hI yaha jJAnamaya AtmA svarUpa ko bhUlakara duHkhamaya saMsAra-samudra meM gote khA rahA hai| kaSAyeM saMyama kI ghAtaka haiM aura saMyama ke abhAva meM samAdhimaraNa nahIM hotaa| ataH saMnyAsa ke lie kaSAya-sallekhanA Avazyaka hai| (4) parISahajaya - zItAdi parISaha subhaToM ke samAna atyanta balavAna haiN| ye parISaha mahAtapasvI, jJAnI, saMyamiyoM ko bhI eka jhaTake meM saMyama ke mArga se cyuta kara dete haiN| parISaha rUpI yoddhAoM se parAjita hue mAnava saMnyAsa rUpI yuddhasthala se vimukha hokara sAMsArika sukhoM kI zaraNa meM A jAte haiN| parISaha rUpI dAvAnala ke tApa ko bujhAne ke lie jJAnarUpI sarovara meM praveza karanA caahie| kyoMki svasvabhAva rUpI jala kA pAna kara mana ko zAMta karane vAlA hI AtmIya sukha ko prApta kara sakatA hai| ataH parISahoM para jaya prApta karanA bhI samAdhimaraNa kA kAraNa hai, aisA AcArya ne nirdeza kiyA hai|
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ 33+ (5) upasarga sahana tiryaMcakRta, devakRta, manuSyakRta aura acetanakRta ke bheda se upasarga cAra prakAra ke haiN| sallekhanA meM sthita mAnava ko kadAcit duHkhada uparikathita cAra prakAra kA upasarga A jAye to samatA bhAva se una upasargoM ko sahana karanA caahie| AtmasvarUpa meM sthira hokara upasargoM ko sahana karane vAle puruSoM ke caritra kA ciMtana karake apane manako sthira karanA caahie| isa sandarbha meM granthakarttA ne ziva bhUti, gajakumAra, zrIdatta, suvarNabhadra, sukumAla Adi muniyoM ke dRSTAnta dekara kSapaka ko upasarga sahana karane kA mArmika upadeza diyA hai| saMskRta TIkAkAra ne ina sabakI kathAe~ dekara isa prakaraNa ko atyanta rocaka banA diyA hai / upasargasahana bhI saMnyAsa meM kAraNa hai| (6) indriya vijayI bananA AcAryadeva ne isa grantha meM pA~ca gAthAoM ke dvArA rUpaka alaMkAra meM indriyoM ko zikArI, kAma ko bANa, viSayoM ko vana aura manuSyoM ko hariNa kI upamA dI hai| unhoMne likhA hai ki - indriya rUpI zikAriyoM se pIr3ita manamathajanya pIr3A rUpI bANa se ghAyala caMcala citta vAle mAnava rUpI mRga svatattva, paratattva, heyopAdeya kathana karane vAle jinavacanazravaNa, devapUjA Adi zubha 'kAryoM meM prIti nahIM karate kyoMki anAdikAlIna karmabaMdha ke kAraNa Atmasukha ke rasa kA AsvAdana karake viSayasukha kI abhilASA se viSayATavI meM bhramaNa karate haiM, ve mAnava saMnyAsa ko dhAraNa nahIM kara sakate ataH indriya-vijayI hone kA upadeza diyA hai| (7) manovijayI honA - jina puruSoM ne viSayoM meM daur3ate hue hAthI ko sudRr3ha jJAnarUpI rassI se nahIM bA~dhA ve puruSa zArIrika mAnasika duHkhoM se pIr3ita hokara saMsArATavI meM bhaTakate rahate haiN| AcAryadeva ne kSapaka ko sambodhita karate hue kahA hai- he kSapakarAja ! dekho tandulamatsya mana ke dvArA kiye gae pApa ke kAraNa naraka ko prApta hotA hai, mana se prerita hokara indriyA~ apane-apane viSayoM meM pravRtta hotI hai jisase rAga-dveSa kI zrRMkhalA majabUta hotI hai ataH tU mana ko roka / mana ke sthira ho jAne para mana kI dAsa indriyA~, vacana, kAya, rAga-dveSAdi sAre vibhAva bhAva naSTa ho jAte haiN| nUtana karmoM kA Asrava ruka jAtA hai arthAt saMvara tattva kI utpatti hotI hai aura asaMkhyAtaguNI karmoM kI nirjarA hotI hai| ataH he kSapaka ! tU apane mana ko sthira karane kA prayatna kr| isake Age AcAryadeva ne isa grantha meM mana ko khAlI nirvikalpa banAne kA upadeza diyA hai| kyoMki mana ke nirvikalpa ho jAne para zuddhAtmA kA anubhava yA darzana hotA hai / nirvikalpa mana meM dhyAna, dhyAtA, dhyeya ke vikalpoM se zUnya dhyAna kI utpatti hotI hai, vahIM ratnatraya hai vahIM AtmasthiratA hai, vahIM sAkSAt mokSamArga hai / jisa prakAra jala ke saMyoga se namaka vilIna ho jAtA hai, usI prakAra zUnya dhyAna AtmA AtmA meM lIna ho jAtI hai| mAhAtmya se
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ + 34 + jisa prakAra patthara meM patthara kI ragar3a se agni utpanna hotI hai aura sabako bhasma kara detI hai vaise hI AtmA meM AtmA kI sthiratA se nirvikalpa dhyAnarUpI agni pragaTa hotI hai aura anAdikAlIna karmoM ko bhasmakara AtmA ko zuddha evaM nirmala banA detI hai / AcAryadeva ne kahA hai ki isa nirvikalpa dhyAna ke dvArA yaha zarIra evaM karma se mukta hokara atIndriya sukha kA bhoktA banatA hai| anta meM, grantha karttA ne kSapaka ko sAvadhAna karate hue mArmika dezanA dI hai| unhoMne kahA hai he kSapaka ! tU dhanya hai, terA yaza cira kAla taka vistarita rahegA kyoMki tUne manuSyabhava pAkara saMyama dhAraNa kiyA hai aura uttama saMnyAsamaraNa kA saMkalpa kiyA hai| yadi saMnyAsamaraNa kI sAdhanA meM tujhe bhUkha, pyAsa Adi se kaSTa hotA hai to usako samabhAva se sahana kr| kyoMki parAdhInatA se tUne ananta duHkhoM ko sahana kiyA hai| aba tU svAdhIna hokara sahana karegA to karmoM kI nirjarA kregaa| he kSapaka ! jaba taka yaha jIva rUpI suvarNa zarIra rUpI mUSA ke andara jJAna rUpI pavana se prajvalita hotA huA tapa rUpI agni se saMtapta nahIM hotA taba taka niSkalaMka nahIM bana sakatA / he kSapaka ! tU nirantara zarIra se bhinna AtmA kA dhyAna kr| jisa prakAra myAna se talavAra bhinna hai usI prakAra zarIra se AtmA bhinna hai, aisA dhyAna kara / AtmasvarUpa kA dRr3ha nizcaya karane vAlA kabhI AtmasvarUpa se cyuta nahIM hotaa| anta meM, AcAryadeva ne uttama, madhyama aura jaghanya ke bheda se tIna prakAra se ArAdhanA kA kathana karake tathA unake phala kA varNana kara grantha ko samApta kiyA hai| gaNinI AryikA 105 supArzvamatI mAtAjI kI saMghasthA bAlabrahmacAriNI DaoN. pramilA jaina Shi
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRSTha saMkhyA OM viSaya - sUcI hai viSaya * saMskRta TIkAkAra kA mAmalAdaraNa aura paurika vAkya * granthakartA zrI devasenAcArya dvaar| malAcaraNa aura TIkAkAra ke dvArA usake bAraha arthoM kA varNana * ArAdhanA kA lakSaNa aura usake bheda * vyavahArArAdhanA ke lakSaNa aura bheda vyavahAra - samyagdarzana ArAdhanA kA lakSaNa tathA nirdeza Adi anuyogoM ke dvaar| usakA vistRta varNana vyavahArasamyagjJAna-ArAdhanA kA lakSaNa * vyavahAra cAritrArAdhanA kA lakSaNa aura saMskRta TIkAkAra ke dvArA cAritra ke bhadoM kA vistAra se nirUpaNaH vyavahAra tapa ArAdhanA kA lakSaNa, saMskRta TIkAkAra ke dvArA tapoM kA nirUpaNa aura nizcayanatha ke jijJAsu sapaka ko pahale vyavahArArAdhanA kI acchI taraha upAsanA karanA cAhie, usakA varNana * zuddhanaya kI apekSA varNana * nizcayArAdhanA kA vizeSa varNana * ArAdhanA; ArAdhya; ArAdhaka aura ArAdhanA ke phala kA nizcaya naya se varNana nizcayArAdhanA ke rahate hue vyavahArArAdhanA se kyA sAdhya hai? isakA samAdhAna vyavahArArAdhanA, nizcayArAdhanA kA kAraNa hai * kSapaka saMsAra se kaise mukta hotA hai? isakA samAdhAna; kAraNa aura kArya ke vibhAga ko jAnakara hI yaha jova saMsAra se mukta hotA hai * AtmA kI ArAdhanA se rahita jI caturgatirUpa saMsAra meM paribhramaNa karatA hai * saMsAra ke kAraNabhUta aneka anambanoM ko chor3akara zuddha AtmA kI AgadhanA karanI caahie| * vyavahArArAdhanA bhI paramparA se mokSa kA kAraNa hai
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ * kina lakSaNoM se yukta puruSa ArAdhaka hotA hai? isakA samAdhAna + paradravya kA cintaka virAdhaka hotA hai * nizcaya naya se AtmA ko na jAnane vAle puruSa ko bodhi; * samAdhi aura ArAdhanA kA abhAva hotA hai aisA varNana; arha, saMgatyAga tathA kaSAya sallekhanA Adi adhikAroM kI nAmAvalI __'aha' nAmaka adhikAra ke antargata saMgatyAga tathA kaSAya sallekhanAdhAraNa karane ke arha-yogya kauna hotA hai? isakA varNana nizcaya arha kA lakSaNa * saMgatyAga adhikAra ke antargata bAhya aura antaraGga parigraha kA tyAga karane vAlA puruSa sallekhanA kA dhAraka hotA hai, aisA varNana kaSAya-sallekhanA nAmaka adhikAra ke antargata manda kaSAyI kauna hotA hai isakA varNana * kaSAya-sallekhanA ke binA zarIra kI sallekhanA vyartha hai * kaSAyoM kI balavattA kA varNana * kaSAyavAn jIva saMyamI nahIM hotA hai kaSAyoM ke kRza hone para hI kSapaka dhyAna meM sthira hotA hai kaSAya-sallekhanA kA phala pariSahacamU vijaya nAmaka adhikAra ke antargata pariSahoM kA svarUpa aura unake jItane kA varNana * pariSaharUpI subhaToM se parAjita hue puruSa zarIrasukha kI zaraNa meM jAte haiM * pariSaharUpI subhaToM se parAbhUta huA muni kaisI bhAvanA se unheM jIta sakatA hai isakA varNana * tIvravedanA se AkrAnta kSapaka ko upazama bhAvanA karanA cAhiye * pariSaharUpI subhaToM se bhayabhIta hue kSapaka upahAsa ko prAbha hote haiM * pariSaha se bhayabhIta kSapaka ko guptitraya rUpa durga kA Alambana lenA cAhiye * pariSaharUpI dAvAnala se saMtapta puruSa ko jJAnarUpI sarovara meM praveza karanA cAhiye
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ + upasargasahana adhikAra ke antargata upasargoM ke Ane para muni ko kyA karanA cAhiye isakA varNana + * zivabhUti muni ne acetanakRta aura sukumAla tathA sukauzala muni bhatiyaMcakRta upasarga sahana kiyA isa kathana ke antargata saMskRtaTIkA ke dvArA zivabhUti muni kI kathA kA varNana 37 + + sukumAla muni kI kathA * sukauzala muni kI kathA + gurudatta, pANDava tathA gajakumAra ke dvArA manuSyakRta upasargoM ke sahana karane kA varNana * gurudatta kI kathA pANDavoM kI kathA + gajakumAra kI kathA cANakya muni kI kathA / abhinandana Adi 500 muniyoM kI kathA akampana munirAja kI kathA zrIdatta tathA suvarNabhadra Adi muniyoM ne devakRta upasarga sahana kiye zrIdatta kI kathA jisa prakAra ina muniyoM ne upasarga sahana kiye haiM usI prakAra he kSapaka! tU sahana kara ** saMjayanta muni kA caritra * indriyamallajaya nAmaka adhikAra ke antargata indriyarUpI zikAriyoM se pIr3ita hue manuSya rUpI hariNa viSayarUpI vana meM praveza karate haiM, isakA varNana viSayAbhilASA se darzana jJAna cAritra aura tapa sabhI niSphala haiM + * jJAnamaya bhAvanA meM citta lagAne vAle puruSa hI acetanAdi cAra prakAra ke mahAn upasargoM ko saha sakate haiM + * + indriyaviSayoM ke vikAra rahate hue samasta doSoM kA parihAra nahIM ho sakatA * indriyarUpI malloM se parAjita hue puruSa viSayoM kI zaraNa meM jAkara unameM sukha mAnate haiM + iMdriyajanya sukha paradravya ke samAgama se hone ke kAraNa sukha nahIM hai| 98 99 w y ' 103 113 117 118 120 121 123 124 130 130 132 132 1,34 135 137 138 140
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ +38. * manogajaprasAranirodha nAmaka adhikAra ke antargata indriya rUpI senA manarUpI rAjA se prerita hokara hI prasAra ko prApta hotI hai, isakA varNana * manarUpI rAjA eka palabhara meM sAmAna kA upayoga karatA hai aura usale dunya koI nahIM hai aisA nirUpaNa 142 * manarUpI rAjA ke marane para indriyoM kI senA maratI hai aura usake magne para samasta karma marate haiM naSTa hote haiM, karmoM ke marane para mokSa aura mokSa ke hone para sukha hotA hai, isaliye mana ko mAro 143 * manarUpI U~Ta ko jJAnarUpI majabUta rassI se bAMdhane vAle saMsAra-bhramaNa karate haiM * mana ke doSa se hI zAlisikdha maccha naraka ko prApta hotA haiM 147 * mana ko vaza meM karane kA upadeza 148 * viSayoM kI rati zAnta hone para mana kA prasAra rukatA hai + viSayoM kA Alambana chor3a kara jJAna svabhAva kA Alambana lene se jIva mokSasukha ko prApta hotA hai * mana rUpI vRkSa ko khaNDita karane kA upadeza * mana kA vyApAra naSTa ho jAne para indriyA~ viSayoM meM nahIM jAtI haiM. aisA varNana 151 * mana kA vyApAra naSTa hone para Amrara kA nirodha aura mana kA vyApAra utpanna hone para karmoM kA baMdha hotA hai 152. * jaba taka rAgadveSa ko chor3akara yaha jIva apane mana ko zUnya nahIM karatA hai taba taka karmoM 153 ko naSTa nahIM kara sakatA * mana ke ni:spanda hue binA sirpha zarIra aura vacana ke nirodha se kramoM ke Asrava nahIM rukate * mana kA saMcAra ruka jAne para hI kevalajJAna prakAzita hotA hai * karmakSaya kI icchA rakhane vAle puruSa ko apanA mana zUnya banAnA cAhiye * viSayoM se citta ke haTAne para nijasvabhAva kI prApti hotI hai * AtmasvabhAva meM zUnya nahIM honA cAhiye, isakA varNana * zUnya dhyAna ke samaya kSapaka kI kaisI avasthA hotI hai 150 zUnya dhyAna kA lakSaNa
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 1.72 174 + zuddha bhAva hI cetanA, jJAna, darzana tathA cAritra hai * nizcaya naya se darzana jJAna cAritra AtmA meM bhinna nahIM haiM + rAgAdi vikArI bhAvoM se rahita hone ke kAraNa AtmA zUnya kahalAtA hai apane guNoM se nhiiN| * citsvabhAva AtmA hI mokSa kA mArga hai, aisA kadhana * vikalpoM ke rahate hue zUnya dhyAna nahIM hotA hai + pAnI meM namaka kI taraha jisakA citta dhyAna meM vilIna ho jAtA hai usI ke AtmA rUpI agni prakaTa hotI hai * mana rUpa gRha ke Ujar3a hone tathA samasta indriyoM kA vyApAra naSTa hone para AtmA ho paramAtmA bana jAtI hai * zUnya dhyAna meM lIna rahane vAle apaka ke samasta karmoM kA kSaya hotA hai + samasta karmoM kA kSaya hone para hI ananta jJAnAdi catuSTaya prakaTa hote haiM * karma rUpI kalaMka se mukta AtmA samasta lokAloka ko jAnatI hai * siddhAtmA ananta kAla taka anantasukha kA upabhoga karate haiM * saMsAra se mokSa-chuTakArA pAne ke lie kSapaka cAra ArAdhanAoM kA vAstavika jJAna prApta kare * sarva parigraha kA tyAga kara jinhoMne mokSa prAma kiyA hai aise jJAnI jIva hI dhanya bhAga haiN| isI ke antargata saMskRta TIkAkAra ke dvArA sallekhanA kI vidhi kA varNana * tIvra vedanA se dukhI kSapaka ko kisa taraha sambodhita kiyA jAtA hai, isakA varNana * salekhanA ke samaya kSapaka ko zarIra aura mana sambandhI duHkha hotA hai, isakA varNana * kaThora saMstara Adi se hone vAle duHkhoM ke sahana karane kA upadeza * ani ke saMsarga se jala ke samAna caturgati ke duHsva se yaha jIva saMtapta hotA hai * pUrvokta bhAvanA se bhAvita kSapa duHkha rUpI zUnya ko kucha bhI nahIM ginatA hai * rAgadveSa aura viSaya sukha ko chor3a kara nijAtmA ke dhyAna kA upadeza * tapa rUpI agni se hI jIva rUpI suvarNa niSkalaMka hotA hai * duHkha zarIra ko hotA hai aura zarIra merA nahIM hai isa bhAvanA se du:khoM ko sahana karane kA upadeza 178 180 185 186 C 19. . 193 115
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ * 197 anantasukha svabhAva se yukta mujhako koI bhI vyAdhi Adi nahIM hai, ye saba zarIra ke hote haiM, aisA upadeza AtmA ke zuddha svabhAva kA cintana myAna se talavAra ke samAna zarIra se AtmA ke bhinna karane kA upadeza Artta-raudradhyAna ko chor3akara AtmA ko AtmasvabhAva meM sthira karane kA upadeza * * 198 ArAdhanA kA phala AtmadhyAna ke binA mokSa nahI hotA 207 sarva parigraha ke tyAgI AtmA kA dhyAna kara niyama se siddha hote haiM * ArAdhanAsAra kA upadeza dene vAle AcAryoM ko granthakAra kA vandana granthakAra kA laghutApradarzana aura kSamAyAcanA karate hue samAropa * saMskRta TIkAkAra kI prazasti
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ ||AUM hrIM zrIcaturviMzatijinendrebhyo namaH / / ||AUM hrIM zrImahAvIrasvAmine namaH / / ||AUM hrIM zrIzAMnidhIracandrazivadharmAjitasUribhyo namonamaH / / zrImad devasenAcAryaviracitaH ArAdhanAsAra: (zrI ratnakIrtideva viracita saMskRtaTIkA sahita) * maMgalAcaraNa * siddhAnArAdhanAsAra-phalena phlitaatmnH| dhyAtvA vyAkhyAnatIrthena svasyAtmAnaM punAmyaham // 1 // anvayArtha - ArAdhanAsAraphalena phalitAtmana: ArAdhanA ke sAra se phalita hai AtmA jisakA aise| siddhAn-siddhoM ko| dhyAtvA dhyAna krke| vyAkhyAnatIrthena vyAkhyAnarUpI tIrtha se / svasya apnii| AtmAnaM AtmA ko / ahaM-maiM / punAmi pavitra karatA huuN| ___ bhAvArtha - 'rAdha saMsiddhau gadha dhAtu siddhi artha meM hotI hai| athavA-"ArAdhanaM sAdhane syAdavAptI toSaNe'pi c|" ArAdhana zabda sAdhana, prApti aura toSaNa artha meM AtA hai| ata: jisase sAdhya kI siddhi hotI hai use ArAdhanA kahate haiN|
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra - 2 " samyagdarzana, samyagjJAna, samyakcAritra aura samyakRtapa ina cAroM kA yathAyogya rIti se udyotana inameM pariNati karanA, inako dRr3hatA pUrvaka dhAraNa karanA, inake manda par3a jAne para punaH jAgRta karanA aura inakA AmaraNa pAlana karanA ArAdhanA hai| " 1 karanA, 25 doSa rahita aura ATha aMga sahita samyagdarzana kA pAlana karanA samyagdarzana kA udyota hai| saMzaya, viparyaya aura anadhyavasAtha rahita jJAna kA pAlana karanA vA yathAvad vastu kA nirNaya karanA samyagjJAna kA udyota hai / nirdoSa samyakcAritra kA pAlana karanA cAritra kA udyota hai| bhUkha-pyAsa se Akulita hokara asaMyama rUpa pariNAmoM kA nahIM honA tapa kA udyota hai| udyavana kA artha mizraNa haiM / ataH AtmA kA samyagdarzana, samyagjJAna, meM pariNata honA, lIna honA samyagdarzanAdi kA udyAna hai| samyagdarzana, samyagjJAna, samyakcAritra aura samyak tapako dRr3hatara dhAraNa karanA nirvahaNa hai| kisI kAraNa se samyagdarzana Adi ke zithila hone para unako punaH jAgRta karanA, unako zithila nahIM hone denA sAdhana hai / samyakcAritra aura samyaktapa samyagdarzana, samyagjJAna, sabhyakcAritra aura samyaktapa kA jIvana paryanta nirdoSa rUpase pAlana karanA nistaraNa hai| isa prakAra samyagdarzana, samyagjJAna, samyakcAritra aura samyaktapa ke udyota, udyavana, nirvahaNa, sAdhana aura nistaraNa ko ArAdhanA kahate haiM / samatA, mAdhyastha, zuddhabhAva, vItarAgatA, cAritra aura AtmasvabhAvarUpa dharma kI sAdhanA vA siddhi jina kAraNoM se kI jAtI hai, use ArAdhanA kahate haiN| samyagdRSTi puruSoM kA, samyagdarzanAdika se hone vAle atizayoM meM vA samyagdarzana, samyagjJAna, samyakcAritra aura tapazcaraNa ke prati mAnasika anurAga, prIti vA bhakti hai use ArAdhanA kahate haiN| 1. ujjovaNamujjatraNaM NivvAhaNaM sAhaNaM ca NiccharaNaM / daMsaNa - gANa caritaM tatrANamArAhaNA bhaNiyA ||2 || - bhagavatI ArAdhanA (mU.)
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra -3 saMkSepa se, samyagdarzana aura samyak cAritra ke bheda se ArAdhanA ke do bheda haiM aura vistAra se samyagdarzana, samyagjJAna, samyaJcAritra aura samyak tapa ke bheda se cAra bheda haiN| "sarati, sarvotkRSTaM prApnoti iti saar"| jo sarvotkRSTatA ko prApta hai vaha sAra kahalAtA hai| jo samyagdarzanAdi sarvotkRSTatA ko prApta hue haiM vaha ArAdhanAsAra kahalAtA hai| ArAdhanA ke sAra kA phala hai-strAtmopalabdhi, shivsaukhysiddhi| ArAdhanA ke sAra ke phala se phalita hai AtmA jisakI use kahate haiM ArAdhanAsAra ke phala se phlitaatmaa| yadyapi ArAdhanA ke sAra ke phalase phalita AtmA vAle pA~ca parameSThI hote haiM, parantu vAstava meM to siddha bhagavAna haiN| isalie ArAdhanAsAra ke phala se phalita AtmA yaha siddha bhagavAna kA vizeSaNa hai| siddha zabda 'SidhudhAtu se niSpanna hai jisakA artha hai si-sitaM baddha aSTaprakAraM karmendhanaM pti zabda kA artha hai anAdi kAlase ba~dhe hue ATha prakAra ke karma rUpa IMdhana ko, 'ddha'-dhyAtaM dAdhaM jAjvalyamAna zukladhyAnAnalena yena jalAdiyA hai, bhasma kara diyA hai jAjvalyamAna zukla dhyAna rUpI agni ke dvArA jinhoNne| arthAt jinhoMne zukla dhyAna rUpI agni ke dvArA anAdikAlIna ATha karma rUpI IMdhana ko jalAkara bhasma kara diyA hai, unako siddha kahate haiN| ___ athavA- 'pidhu gatau siddha dhAtu gamana artha meM hai- jisase yaha artha dhvanita hotA hai ki jo zivaloka meM pahu~cakara sthita ho gaye haiM, vahA~ se lauTakara punaH saMsAra meM nahIM AyeMge, unako siddha kahate haiN| "jinhoMne anAdi kAla se AtmA se baMdhe hue purAtana karmoM ko zukla dhyAna rUpI agni ke dvAra! bhasma kara diyA hai| jo parama nivRttidhAma ko (mokSa mahala ko) prApta ho gaye haiN| vahA~ se punaH lauTakara nahIM aayeNge| bhavyoM ke dvArA upalabdha guNasaMdoha se ve vikhyAta haiM, jagatprasiddha haiM, anuzAstA haiM, kRtakRtya haiM. pariniSThitArtha haiM; aise siddha mere lie maMgalakArI hoveM / ' zAstrArambha kI Adi meM 'sa' varNa kA prayoga karanA sukhada hotA hai-isalie AcAryadeva ne sarva prathama sa (siddha) varNa kA prayoga kiyA hai| isa prakAra ke siddhoM kA dhyAna karake meM ArAdhanAsAra kI vyAkhyA rUpI (TIkArUpI) tIrtha ke dvAra! apanI AtmA ko pavitra karatA huuN| 5. dhyAta sita bena purANakrama, yo vA gatI nivRtisIdhamUrdhni / khyAto'nuzAstA pariniSThitArtho, ya: so'stu siddhaH kRtamaMgala me| bhagavatI sU. 1, 1, 1
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra - 4 isa maMgalAcaraNa meM TIkAkAra AcAryadeva ne siddha zabda se arihata, siddha rUpa parama pada ko prApta paramAtmA ko namaskAra karake ArAdhanAsAra kI TIkA karane kI pratijJA kI hai| jinendrhimvdvktrpgrhdvinirgtaa| saptabhaMgamayI gaMgA mAM punAtu sarasvatI // 2 // anvayArtha - jinendrahimavadvaktrapadmahadavinirgatA-jinendra bhagavAna rUpI himavAna parvata ke mukharUpI padmasarovara se nikalI huii| saptabhaMgamayI asti nAsti Adi sapta bhaMgoM se vyApta / sarasvatI sarasvatI ruupii| gaMgA-gaMgA ! maaN-mujhko| punAtu pavitra kre| bhAvArtha - isa zloka meM AcAryadeva ne rUpaka alaMkAra meM sarasvatI ko gaMgA kI upamA dI hai| jaise himavAn parvata ke padma nAmaka tAlAba se nikalI huI gaMgA sabako pavitra karatI hai, usI prakAra jinendra bhagavAna rUpI himavAn parvata aura unake mukharUpI padma sarovara se nikalI huI tathA sapta bhaMga rUpI kalloloM se vyApta sarasvatI rUpI gaMgA hama sabako pavitra kare / / 2 / / gurUNAM caragahanda mahAmaMtropamaM vasat / sadA mahRdayAMbhoje hiyAdvighnaparaMparAm // 3 // anvayArtha - mahAmaMtropamaM mahAmaMtra ke smaan| sdaa=nirNtr| madahRdayAMbhoje-mere hRdaya rUpI kamala meN| vasat=sthita vA rahane vaale| gurUNAM guruoM ke caraNa dvandva= donoM caraNa kamala / vighnaparaMparAM-vighnoM kI prNpraako| hiyAt-naSTa kreN| bhAvArtha - jisa prakAra hRdaya sthita mahAmaMtra (NamokAra maMtra) japa karane vAle ke sAre vighnoM ko dUra karatA hai, usI prakAra hRdaya meM sthita gururAjoM ke caraNa kamala ziSya ke sAre vighnoM ko naSTa karate haiN| jisake hRdaya meM gurubhakti hai, guru ke caraNa hRdaya meM sthita haiM, usake kisI bhI kArya meM vighna nahIM AtA hai| sarva kArya anAyAsa saphala hote haiN| "guru kI bhakti se mukti kI prApti hotI hai to anya kAryoM kI siddhi meM Azcarya hI kyA hai ! jisa ratna se tIna loka kI sampadA prApta hotI hai kyA usa ratna se tuSoM kA samUha prApta honA durlabha hai? arthAt durlabha nahIM hai| gurubhakti kI zakti aciMtya hai- 'gurusneha: kAmasUH guru kA sneha sarva icchAoM ko pUrNa karane vAlA hai|
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra-5 atha saMsAra-mahApArAvArapArAsanna pradezasthena nirupAdhinirupadravAvinazvarasanAtanAnaMta - saukhyasamudAyopAyaciMttanaM nirgaminiraMtarakAlena siddhAlayavelApattanaM jigamiSuNA jinoditabhedAbhedaratnatrayapotasamArU he na svabhAvotthitaparama karuNArasapUraprabhAveNa bhavaduHkhAgnidaMdahyamAnAnanyAnapi bhavyajIvAMstadyogyopadezava-canaistatrAropya pAraM kartukAmena svayaM karNadhArAyamAnena svayameva sArthavAhAdhipAyamAnena tanmArgalagnazIghratarapradhAbamAnamahAmohAbhidhAnacauranarendrakiMkarIbhUtaviSaya - kaSAyaluMTAkabhItinirAkaraNAya samAzritasakalasiddhAMtarahasyabhUtanizcayavyavahArabhedabhinnacaturvidhArAdhanAgraMthasaMgrathitaparamazabdabrahmaprayatnena anekAMtamarunmArgasta-yamAnena zreyomArgasaMsiddhiziSTAcAraprapAlananAstikyaparihArArthanirvighnaparisamAptiphalanamA bhilAyuke pasanda kAyasaddhimiraguNasamRddhAnAM siddhAnAM zabdArtha:- atha aba / saMsAramahApArAvArapArAsannapradezasthena-saMsAra rUpI samudra ke nikaTa sthita / nirupAdhinirupadravAvinazvAsanAtanAnaMta saukhya samudAyopAyaciMtana upAdhirahita, upadravarahita, avinazvara, sanAtana ananta sukha ke samudAya ke upAya ke cintana meN| nirgamita niraMtarakAlena=nikala rahA hai nirantara kAla jinkaa| siddhAlayavelApattanaM siddhAlaya rUpI nagara ko| jigamiSuNA prApta karane kI icchA karane vaale| jinodita bhedAbhedaratnatraya pota samArUDhena= jinendra bhagavAna kathita bheda aura abheda rUpa do prakAra ke ratnatraya ke jahAja para ArUr3ha / svabhAvotthita parama karuNA rasa pUra prabhAveNa= svabhAva se utpanna parama karuNArasa ke pUra se prbhaavit| bhavaduHkhAgnidaMdahyamAnAn saMsAra duHkha rUpI agnike dvArA jalate hue| anyAn any| bhavyajIvAn = bhavyajIvoM ko| api- bhii| tadyogyopadezavacanaiH= unake yogya upadeza vacana ke dvaaraa| tatra usa ratnatrayarUpI naukA pr| Aropya ArUr3ha karAkara / pAra-saMsAra samudra ko pAra / kartuM karAne kI | kAmena - icchA vaale| svayaM aap| karNadhArAyamAnena- karNadhAra ke samAna AcaraNa kara rahe haiM aur| svayaM eva= svayaM hii| sArthavAhAdhipAyamAnena sArthavAha adhipa hai| tanmArgalagna zIghratara pradhAvamAna mahAmohAbhidhAna cauranarendra kiMkarI bhUta viSaya kathAyala~TAka bhIti nirAkaraNAya= mokSamArgagAmI ke pIche zIghratara daur3ate hue mahA mohanAmaka caura nareza ke kiMkarabhUta viSayakaSAya rUpI luTeroM kI bhIti ko dUra karane ke lie| samAzrita sakala siddhAnta rahasyabhUta nizcayavyavahAra bheda bhinna caturvidhArAdhanA graMtha saMgrathita parama zabda brahmaprayatnena=Azraya liyA hai sakala siddhAnta ke rahasyabhUta nizcaya vyavahAra bheda se bhinna cAra prakAra ke ArAdhanA grantha se saMgrathita parama zabda brahma ke prayatna kA jinhoNne| anekAntamarunmArgastaryAyamAnena= anekAntarUpI AkAzamArga meM sUrya ke samAna AcaraNa karane vaale| zreyomArga-saMsiddhi ziSTAcAra-paripAlana nAstikyaparihArArthaM nirvighna-parisamAptiphala catuSTayAbhilASukeNa=zreyomArgakI siddhi, ziSTAcAra kA pAlana, nAstikatA kA parihAra aura zAstrakI nirvighna parisamApti rUpa cAra phaloM ke abhilaassii| mahAvIra vizeSaNa saMyukta mahAvIra vizeSaNa se yukta / parama samyaktvAdyaSTa prasiddha vimalatara guNa samRddhAnAM parama samyagdarzanAdi
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra-6 mahAvIravizeSaNayuktAnAM dravyabhAvabhedabhinnaM dvividhaM namaskAra kurvANena ArAdhanAsAraM vakSyehamiti pratijJA viracayatA ca zrImatparamabhaTTArakazrIdevasenAcAryeNa stotramidaM vidhIyate / aSTa nirmalatara guNoM se samRddha / siddhAnAM siddhoNko| dravyabhAva bheda bhinna-Travya aura bhAva ke bheda se| dvividha-do prakAra ke| namaskAra namaskAra ko| kurvANena = karate hue| ArAdhanAsAra-ArAdhanAsAra ko| ah-maiN| pravakSye khuuNgaa| iti isa prakAra kii| pratijJA = pratijJA ko| viracayatA= karane vaale| zrImatparama-bhaTTArakazrIdevasenAcAryeNa: zrImatparamabhaTTAraka zrI devasena AcArya ke dvaaraa| idaM yh| stotraM maMgalAcaraNarUpastotra / vidhIyate-kiyA jA rahA hai| bhAvArtha-ArAdhanAsAra grantha kI TIkA karane vAle zrI ratnakIrti deva ne isa grantha kI TIkA ke prAraMbha meM graMtha racayitA devasena AcArya kI uparyukta vizeSaNoM se vizeSatA pragaTa kI hai vaha isa prakAra hai saMsAra eka mahAsamudra hai jisakA pAra pAnA bahuta kaThina hai. parantu devasena AcArya isa saMsAra-samudra ke tIra para sthita haiM arthAt Asannabhavya haiN| nirupAdhi-jisakI tulanA kisI dUsare sukha ke sAtha nahIM kI jA sktii| nirupadrava-jisameM kisI bhI kAraNoM se upadrava nahIM A sktaa| avinAzI, sanAtana, ananta sukha kI prApti ke kAraNoM ke ciMtana meM hI jinakA samaya vyatIta ho rahA hai arthAt jo niraMtara ananta atIndriya sukha kI prApti kA hI cintana karate haiN| jo siddhAlaya rUpI nagara meM praveza karane ke icchuka haiN| bheda-abheda rUpa ratnatraya kI naukA para ArUr3ha haiM arthAta jo nizcaya aura vyavahAramaya ratnatraya ke dhAraka digambara muni haiN| svabhAva se hI jinakA hRdaya karuNA rasa se pariparNa hai. isalie ve anya bhavya jIvoM ko unake upadezoM ke dvArA sambodhita karake ratnatraya rUpI naukA para car3hAkara saMsAra-samudra se pAra karane kA prayatna karate haiN| arthAt ziSyoM, bhavya jIvoM ko zikSA-dIkSA dete haiN| ata: ve svayaM naukA ke khene ke lie (calAne ke lie) karNadhAra haiM tathA svayaM usa naukA para baiThane vAle sArthavAhAdhipa bhI haiM arthAt svayaM saMsAra-samudra se pAra hote haiM aura dUsaroM ko pAra karate bhI haiN| jinhoMne mokSamArgagAmI bhavya jIvoM ke pIche zIghratA se daur3ane vAle mahAmohanAmaka cora rAjA ke kiMkarabhUta viSaya kaSAya rUpI luTeroM se hone vAle bhaya ko dUra karane ke lie (viSaya-kaSAya rUpI coroM kA nAza karane ke lie) niraMtara sakala siddhAnta kA rahasyabhUta nizcaya evaM vyavahAra ke bheda se vibhAjita cAra prakAra ke ArAdhanA grantha se grathita zabda brahmA kA Azraya liyA hai| arthAt viSaya-kaSAyoM se bacane ke lie cAra prakAra ke ArAdhanA granthoM kA nirantara adhyayana aura adhyApana karate haiN| jo anekAnta rUpI AkAza mArga meM sUrya ke samAna AcaraNa kara rahe haiM, aise zrI devasena AcArya zreyomArga kI siddhi, ziSTAcAra kA paripAlana, nAstikatA kA parihAra aura zAstra kI nirvighna parisamApti ke lie, mahAvIra vizeSaNa se saMyukta, parama samyaktvAdi (samyagdarzana, kevalajJAna, kevaladarzana, agurulaghutva, avagAhanatva, atryAnAdhatva, sUkSmatva, vIryatva) aSTa prasiddha nirmalatara guNoM se yukta siddhoM ko bhAva aura dravya donoM prakAra kA namaskAra karake "maiM ArAdhanAsAra grantha khuuNgaa|" aisI pratijJA kara maMgalAcaraNa karane ke lie stotra kahate haiM1. stutya ke guNoM kA manameM cintana karanA, unake prati anurAga honA bhAva namaskAra hai| 2. vacanoM se stuti karanA, hAtha jor3akara sira jhukAnA dravya namaskAra hai|
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra -7 vimalayaraguNasamiddhaM, siddhaM suraseNavaMdiyaM sirsaa| NamiUNa mahAvIraM vocchaM ArAhaNAsAraM // 1 // vimalataraguNasamRddha siddhaM surasenavaMditaM shirsaa| natvA mahAvIraM vakSye ArAdhanAsAram // 1 / / vocchaM vkssye| kosii| ahaM devsenaacaaryH| kN| ArAhaNAsAraM ArAdhanAsAraM mumukSubhirArAdhyate yA sA ArAdhanA, ArAdhanAyAH sAra: ArAdhanAsAra: taM ArAdhanAsAraM samyagdarzanAdicatuSTayarUpeNa sArIbhUtaM / kiM kRtyaa| NamiUNa natvA namaskRtya / kN| siddhaM siddhaM kevalajJAnAdyanaMtaguNaprAdurbhAvalakSaNaM paramAtmAnaM / kiNvishissttN| vimalayaraguNasamiddhaM nirmltr-shuddhcaitnygunnsNpuurnn| punaH kiM vishissttN| suraseNavaMdiyaM surase navaMditaM saudharmendrapramugara pikAyAmara kIra nAraData / punarapi hiM viziSTa ? mahAvIra anyeSAmapyArAdhakapuruSANAM dhyAnaraNaraMgabhUmAvanAdilagnakarmASTakavipakSacakravinAzanaikasubhaTaM ? ken| sirasA nirmalatara guNoM se paripUrNa, surasena ke dvArA vaMdanIya mahAn vIra siddhoM ko sira se namaskAra karake maiM devasenAcArya ArAdhanAsAra grantha kahU~gA // 1 // zrI ratnakIrti AcArya ina zabdoM kA vizeSa artha karate haiN| karmoM se chUTane kI icchA karane vAle mumukSuoM ke dvArA jo kriyA karane yogya hai, use ArAdhanA kahate haiN| sampUrNa ArAdhanAoM meM samyagdarzana, samyagjJAna, samyakcAritra aura samyaktapa ye sAra (zreSTha) haiN| ata: ye ArAdhanA sAra kahalAte haiN| vimalayaraguNasamiddha= atyanta nirbhala guNoM se yukta haiM arthAt nirmalatara zuddha caitanya guNa se paripUrNa haiN| cAroM nikAya ke devoM ke samUhoM dvArA vaMdanIya haiM. pUjanIya haiN| ata: surasenavaMdanIya haiN| mahAvIra anya ArAdhaka puruSoM ke dhyAna rUpI raNAMgaNa meM anAdikAla se lage hue ATha karma rUpI zatruoM ke cakra ko vinAza karane meM subhaTa haiN| jo ina siddhoM kA dhyAna karate haiM unake karma rUpI zatru naSTa ho jAte haiN| isalie mahAvIra siddhoM kA vizeSaNa hai| aise siddha kevalajJAnAdi anantaguNa jinake pragaTa ho gaye haiM aise vikala paramAtmArUpa siddha bhagavAna ko sira jhukAkara, namaskAra karake maiM devasenAcArya ArAdhanAsAra khuuNgaa| athavA, mahAvIra Adi zabdoM kI dUsare rUpa se vyAkhyA karate haiN| vimalayaraguNasamiddha-prasiddha cAra ghAtiyA karma rUpa andhakAra ke nAza hone se eka sAtha utpanna hue pratApa aura prakAza kI abhivyakti rUpa sUrya ke dRSTAnta ke sthAnIya bhUta, bhaviSyat vartamAna rUpa trikAlagocara utpAda, vyaya aura dhrauvya rUpa tIna lakSaNoM se lakSita, tIna loka ke bhItara rahane vAle zuddha caitanya guNa se vilasita (zobhita) paramAtmA jIvanAmA padArtha ko Adi lekara sAre (pudgala, dharma, adharma, AkAza, kAla) padArthoM ko eka samaya meM sAmAnya vizeSa rUpa se grahaNa karane meM samartha aise nirmalatara kevaladarzana aura kevalajJAna se paripUrNa, prasiddha 'surasenavaMdita' garbha, janma, tapa, jJAna aura mokSa kalyANaka mahotsava meM mAtA-pitA ke sAtha sampUrNa cAra nikAya ke devoM ke dvArA vandanIya, mahAvIraM 'I' caturtha svarUpa, ekAkSara nAma prasiddha koza meM likhita lakSmI
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra-8 mastakena / yadi ca mahAvIramiti vizeSyapadapakSaM RkSIkRtya vyAkhyAyate tadA / natvA / kN| mahAvIraM, I iti caturthasvararUpamekAkSarAbhidhAnaM prasiddhaM lakSmInAmA 'rA lA iti dhAtudvayaM, AdAne grahaNe ityasminnarthe vartate / viziSTAM bAhyacatustriMzadatizaya prAdurbhUti- virAjamAnasamavazaraNaparamavibhUtyabhyaM tarasahajavastusvabhAvI bhUtAnaMtacatuSTayavyaktilakSaNAmI lakSmIM rAtyAdatte gRhNAtIti vIraH, mahAMzcAsau vIrazca mahAvIrastaM mahAvIraM caramatIrthaMkaraparamadevaM arhadbhaTTArakaM zrIvardhamAnasvAminAmAnaM / kiMviziSTaM / vimalataraguNasamRddhaM prasiddhavAtikacatuSTayarUpasaMtamasavinAzaprAdurbhUta yugapatpratApaprakAzAbhivyaktisUryodayadRSTAMtAspadIbhUtAtItAnAgata vartamAnatrikAlagocarotpAdavyayadhrauvyalakSmatritayAliMgita tribhuvano daravivaravartizuddha vaitanyavilAsapravartamAnaparamAtmapadArthAdisamastavastusvabhAvabobhUyamAnakAlakalAnidarzanAzliSTeka samayagrahaNasamarthasAmAnyavizeSarUpavartamAnanirmalatarajJAnadarzanAbhidhAna sarvajJaguNasaMpUrNaM / punaH kiMviziSTaM ? siddhaM prasiddhaM / punarapi kiM viziSTaM ? surasenavaMditaM garbhAdimahAkalyANamahotsaveSu pitRbhyAM saha sakalagIrvANacakranamaskRtaM / kena zirasA mastakeneti yojanikAdvAraH / vibhalataraguNasamRddhaM surasena vaMditaM mahAvIraM siddhaM, pakSe vimalatara guNasamRddhaM siddhaM surasenavaditaM mahAvAraM zirasA natthA ArAdhanA vakSya iti saMkSepAnvayadvAraH / surasenavaMditamityatra siddhavizeSaNapade abhidhAnasAmarthyAt kecana chAyArthA api niSpAdyate / kathaM ? surANAM devAnAM grahaNena yadyapyUrdhvalokasvAmitvamAlinaH paMcavidhAH jyotiSkAH, saudharmendrapramukhAH kalpavAsino bhAvanAM kurvANAH kalpAtItA api, adholokasvAmitvamAlino bhavanavAsidevanikAyatvAddharaNeMdrapramukhAzva kecana tryaMtarAdhipatayo'pi tathA vyaMtarAstiryaglokanivAsinopi sarve tribhuvanodaravivaravartino devA gRhyaMte madhyalokasvAmitvamAlinaH cakravartipramukhA narAH, tirazcAM svAmitvamAlI siMhaH tanmukhA anyepi pazavo gRhItAH / kA vAcaka hai / 'rA' 'lA' ye do dhAtu AdAna ( grahaNa) artha meM jAte haiN| 'vi' viziSTa bAhya caubIsa atizayoM kI prAdurbhUti se virAjamAna samavasaraNa kI parama vibhUti se yukta aura abhyantara sahaja svabhAvabhUta ananta catuSTaya kI vyakti rUpa lakSmI ko dhAraNa kara rahe haiM, grahaNa kara rahe haiM use vIra kahate haiN| mahAn vIra ko mahAvIra kahate haiN| aise vizeSaNoM se yukta antima tIrthaMkara parama deva arhanta bhaTTAraka zrI varddhamAna bhagavAna ko namaskAra karake ArAdhanAsAra kahane kI pratijJA kI hai / athavA, suradeva zabda ke grahaNa se Urdhva loka ke svAmI pA~ca prakAra ke ( sUrya, candramA, graha, nakSatra, prakIrNakatArA ) jyotiSIdeva; saudharma indra pramukha (indra sAmAnika, trayastriMza, pAriSad AtmarakSa, lokapAla, anIka, Abhiyogya, prakIrNaka, kilviSa) tathA indrAdi kalpanA se atIta kalpAtIta haiN| adholoka ke svAmI dharaNendra pramukha dasa prakAra ke ( asurakumAra, nAgakumAra, vidyutkumAra, suparNakumAra abhikumAra, vAtakumAra, stanitakumAra udadhikumAra, dvIpakumAra aura digkumAra) bhavanavAsI deva, tathA kinnara, kimpuruSa, mahoraga, gandharva, yakSa, rAkSasa, bhUta, pizAca, vyaMtara haiN| tiryagloka meM rahane vAle vyaMtaradeva madhya loka ke svAmI haiM; isa prakAra tIna loka ke svAmI devoM ke dvArA vaMdanIya surasena vaMdanIya kahalAte haiN| athavA madhyaloka kA svAmI cakravartI pramukha mAnava aura tiryaMcoMkA svAmI siMha pramukha pazu bhI surasena zabda se grahaNa kiye jAte haiN|
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra-9 bhavaNAlaya cAlIsA viMtaradevANa hu~ti bttiisaa| kappAmara cauvIsA caMdo sUro Naro tirio| iti gAthAkathitazatendravaMditatvaM / kathaM bhaviSyati / ayamapyartho'traivAMtarbhavatIti / kthN| rasA pRthvI pUrvopArjitaviziSTapatatamAgaNya puNyakarmodayAzliSTanAyaka pratApA janadhanadhAnyakanakasamRddhatvAcchobhanavizeSaNayuktA zobhanarasA surasA tasyA inaH svAmI surasenaH, athavA sarvarAjAdhirAjamahArAjamaMDalezvaramukuTabaddhamUrddhabhUtatvAt zobhano / rasenaH surasenaH surasenena cakravartinA vaMditaM / siMha kSepyAkaH kaza zobhanA puppeita kalirAzAGkalitavanarAjimaMDitA vanabhUmiriti surasA tasyA ina: sakalavanecaramRgavRMdanAyakatvAtsvAmI surasenaH siMhastena vaMditaM surasenavaMditamiti samarthanatayA mAnaveMdratiryagiMdragrahaNasamartha ityekazchAyArthaH / / anena kAyavAgbhyAM dravyanamaskAraH sUcito, bhAvanamaskAra: kathaM ghttissyte| vAcA arha siddhapramukhaparameSThisvarU pshuddhprmaatmdrvyvstustvgunnstvngNbhiirodaaraarthviraajmaanskleshbrhmbiij-bhuutnaanaastotrruupH| kaayen| paMcAMganatyA praNamanarUpo bhavanavAsiyoM ke cAlIsa, vyaMtara devoM ke battIsa, kalpavAsiyoM ke caubIsa, jyotiSiyoM ke sUrya, candramA, manuSyoM meM cakravartI aura tiryaJcoM meM siMha ye sau indra hote haiN| surasena zabda se ina sau indroM ke dvArA vaMdita kahA gayA hai| zaMkA-'surasenavaMdita' zabda kA sau indroM ke dvArA vaMdita yaha artha kaise ho sakatA hai? uttara-rasA nAma pRthvI kA hai| pUrvopArjita viziSTa puNya karma ke udaya se viziSTa pratApI, jana, dhana, dhAnya, suvarNa se paripUrNa zobhana rasA (pRthvI) surasA kahalAtI hai aura usa zobhana pRthvI kA 'ina' svAmI surasena (cakravartI) kahalAtA hai| athavA, sarva rAjA, adhirAja, mahArAja, ardhamaMDalIka, maMDalezvara aura mukuTabaddha rAjAoM kA ziromaNi hone se, zobhana rasa kA svAmI surasena (cakravatI) kahalAtA hai| ataH surasenavaMdita kA artha cakravartI ke dvArA vandanIya hai| siMha kI apekSA yaha artha hai- puSpita, phalita, zADvalita vana se yukta pRthvI surasA kahalAtI hai arthAt jo phala-phUla, ghAsa Adi se zobhanIya pRthvI hai, use surasA kahate haiN| usa surasA (zobhanIya pRthvI) kA svAmI sampUrNavanacara mRgoM ke samUha meM nAyaka hone se siMha surasena kahalAtA hai| ataH surasenavaMdita isa pada se mAnavendra aura tiryagendra kA bhI grahaNa hotA hai| prazna-isa zabda se kAya aura vacana ke dvArA dravya namaskAra sUcita kiyA gayA hai| ata; bhAva namaskAra kaise ghaTita ho sakatA hai? uttara-vacana ke dvArA arhanta-siddha pramukha parameSThI svarUpa zuddha paramAtma dravya vastu kA stavana, tathA unake guNoM kA stavana (unake zarIra kA stavana dravya stavana hai aura guNoM kA stavana guNa stavana hai) tathA gaMbhIra udAra ardha se yukta sakala paramezvara ke brahmabojabhUta nAnA stotra karanA vAcanika dravya namaskAra hai| kAyake dvArA paMcAMga kI nati se praNamana karanA kAyika dravya namaskAra hai| yA dravya namaskAra kA lakSaNa
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra - 10 drvynmskaarH| iti dratryanamaskAralakSaNaM / triguptiguptamuninAyakenArabhyamANo duHkarmodayasaMpAditanAnAsaMkalpavikalpajAlepyAdhivirahitasya zuddhaparamAtmanaH sakalacarAcaramidaM jagatsumaM loSTaniSpanna veti pratibhAsakAraNena nirvikalpasamAdhinAnubhavanaM bhAvanamaskAra iti bhAvanamaskAralakSaNaM / dranyanamaskArasUcito bhAvanamaskAraH kathaM ghaTiSyate ityAzaMkA bhavatA cetasi vartate taduttaraM zRNvaMtu bhvNtH| rasA zRMgArAdayo loke prasiddhAsteSAM madhye caramaH zAMtarasa: anAdikAla prajvalilAvAkA saMsAradu:khamahAdAvAnalavidhyApana-samarthatvAt paramAnaMdotpAdakatvAcca zobhanavizeSaNaviziSTo bhvti| tataH saMsArazarIrabhogeSu paramanirvedamApannaH paramayogIzvaraiH surasena sakalAdhyAtmakalAvilAsAspadIbhUtena zAMtarasena nirvikalpasamAdhinA vaMditamanubhUtaM surasenavaMditaM / vaMditamanubhUtamityetasminnarthe kathamiti cet| satyaM / badi abhivAdanastutyoH, vadi ityayaM dhAturabhivAdane namaskAre stutau stavane cetyarthaTTaye vrtte| stutistu vacasA manasA ca kRtvA dvividhaa| yatra kevalena vastutatvaikaniSThena manasA yogena stutirvidhIyate tatra tasyA anubhUtiparyAya: kena niSidhyate tato vaMditamanubhUtamityarthaH kathaM na ghttte| samAdhyavasthAsvIkRtazAMtarasena manasAnubhUtamiti taadditaarthH| trigupti se gupta (yukta) muninAyaka ke dvArA ArabhyamANa, duSkarmoM ke udayase sampAdita nAnA prakAra ke saMkalpa-vikalpa jAla hone para bhI mAnasika ciMtA (vikalpajAloM) se rahita, zuddha paramAtmA ke yaha sakala cara acara jagat supta vA prastaraniSpanna kI bhA~ti pratibhAsita hotA hai; aisI nirvikalpa samAdhi ke dvArA paramAtmA kA anubhava karanA bhAva namaskAra hai| dravya namaskAra se sUcita sUtra se bhAva namaskAra kaise ghaTita hogA? aisI zaMkA Apake manameM hai, usakA uttara suno / rasyate AsvAdyate asau rasa:, jisakA svAda liyA jAtA hai, anubhava kiyA jAtA hai, use rasa kahate haiN| jisa prakAra lavaNa, madhura Adi rasoM kA jihvA indriya ke dvArA svAda liyA jAtA hai, Ananda kA anubhava kiyA jAtA hai, duHkha kA anubhava kiyA jAtA hai usI prakAra zRMgAra Adi rasoM ke dvArA Ananda kA anubhava kiyA jAtA hai| prakRti, sthiti, pradeza aura anubhAga ke bheda se baMdha cAra prakAra kA hai| unameM rasa vA sukha-duHkha kA anubhava karAne vAlA anubhAga baMdha hai| usa anubhAga bandha ke binA prakRti, sthiti aura pradeza baMdha kucha bhI nahIM kara skte| usI prakAra kAnya kI racanA meM zRMgAra Adi rasa ke binA unake paThana, pAThana, vAcana, zravaNa Adi meM Ananda kA anubhava nahIM hotA isIlie manISiyoM ne, kaviyoM ne. zRMgAra-vIra-karuNA-hAsyAddhata-bhayAnakA / raudra-bIbhatsa-zAntAzca navaite nizcitAH budhaiH //
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra- 11 zRMgAra rasa, vIra rasa, karuNa rasa, hAsya rasa, adbhuta rasa, bhayAnaka rasa, raudra rasa, bIbhatsa rasa aura zAnta rasa ke bheda se nau prakAra ke rasoM kA kathana kiyaa| ratihAsazca zokazca krodhotsAha bhayaM tthaa| jugupsA vismayazamAH sthAyibhAvAH prkiirtitaaH| ina sthAyI bhAvoM ko hI krama se nava rasa kahate haiN| zRMgAra rasa strI-puruSa ke saMyoga se utpanna hotA hai arthAt puruSa ke saMyoga se jo rati hai use zRMgAra rasa kahate haiN| vaha do prakAra kA hai saMyoga aura vipryog| strI puruSa kA milana, sAnnidhya saMyoga zRMgAra kahalAtA hai aura una donoM ke viyoga se hone vAlA zRgAra viprayoga mAra kahalAtA hai| saMyoga ke pracchanna, prakAza Adi aneka bheda haiN| isake pAtra strI-puruSa haiN| pUrvAnurAgAtmaka, mAnAtmaka, pravAsAtmaka aura karuNAtmaka ke bheda se viprayoga zRMgAra cAra prakAra kA hai| utsAhAtmaka vIra rasa hotA hai| vaha tIna prakAra kA hai- dharmotsAha, dAnotsAha aura saMgrAma utsAha rthAt dharmavIra, dAnavIra aura sNgraambiir| isakA nAyaka zlAghanIya guNa vAlA hotA hai| zoka se utpanna vA zokAtmaka karuNa rasa hotA hai jise dekhakara hRdaya karuNA se ota-prota ho jAtA hai| bhUmi para gira kara ronA, vivarNabhAva (bhUmi para loTa-paloTa hokara rudana karanA, zarIra ko vivarNatA prApta honA) mUr3hatA, nirveda (viSAda), pralApa (yadvA tadvA bolate hue rudana karanA), azrudhArA kA bahanA Adi kriyAoM se karuNa rasa jAnA jAtA hai arthAt karuNa rasa meM ye bhAva hote haiN| ha~sI kA mUla kAraNa hAsya rasa kahalAtA hai arthAt ha~sI ke dvArA AMtarika AnaMda pragaTa kiyA jAtA hai vaha hAsya rasa hai| hAsya rasa kI utpatti iSTa aMga ke veSa kI vikRti se hotI hai jaise bahurUpiyA Adi ko dekhane se ha~sI kI utpatti hotI hai| uttama, madhyama aura jaghanya ke bheda se hAsya rasa tIna prakAra kA hai| kapola, A~kha Adi kRta ullAsa hoTha ke bhItara-bhItara rahatA hai arthAt muskAna hotI hai vaha uttama hAsya rasa hai| jisa ha~sI meM thor3A mukha khulatA hai vaha madhyama hAsya rasa hai tathA jo hAsya zabda sahita hotA hai, jisameM mukha pUrA khulatA hai vaha jaghanya hAsya rasa kahalAtA hai| asaMbhAvya vastu ke dekhane se vA sunane se jo Azcarya hotA hai vaha adbhuta rasa kahalAtA hai| yaha cAra vibhAva bhAvoM se pragaTa hotA hai| jaise asaMbhAvya vastu ko dekhakara vA sunakara netrakamala vikasita ho jAte haiM, zarIra meM romAMca utpanna ho jAtA hai, pasInA A jAtA hai, netra TimakAra rahita nizcala ho jAte haiM, sAdhu-sAdhu vacana nikalate haiM aura vANI meM gadgadapanA A jAtA hai| ye adbhuta rasa ke cihna haiN| inase adbhuta rasa kA AnA jAnA jAtA hai|
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra-12 jo bhaya prakRti vAlA hai, bhayAnaka vastu ke dekhane se jo bhayabhIta hotA hai DaratA hai, vaha bhayAnaka rasa hai| bhayabhIta huA prANI dazoM dizAoM kA avalokana karatA hai, usakA mukhazoSa hotA hai, zarIra kA~pane laga jAtA hai, vANI meM gadgadapanA A jAtA hai, saMbhrama hotA hai, trAsa hotA hai, bhaya se zarIra vivarNa ho jAtA hai, mohita hotA hai, mUDha hotA hai- sarvatra bhaya se mUrcchita hotA hai- ye bhayAnaka rasa ke cihna haiN| isa bhayAnaka rasa ke pAtra prAyaH strI, ba..kara nIca loga hote haiM ! arthAta bhayAnaka ra kA varNana karate hue ye hI zobhita hote haiN| raudra rasa krodhAtmaka hotA hai. zatruoM ke dvArA parAjita hone para krodha AtA hai| arthAt apanI parAjaya hone para jo krodha utpanna hotA hai, bhISaNa pravRtti hotI hai, ugra krodha hotA hai, vaha raudra rasa kahalAtA hai| isakA pAtra krodhI hotA hai| jaba krodha meM Akara mAnava zastra pheMkatA hai, zatru ko mArane ke lie daur3atA hai, paraspara ghAta karane meM tatpara hotA hai, hiMsA meM AnaMda mAnatA hai vaha raudra rasa kahalAtA hai| isakA pAtra raudra dhyAnI hotA hai| mala, mUtra, kapha, pIpa Adi bIbhatsa -glAnimaya padArthoM kA nAma sunane se, una padArthoM ke avalokana se yA unake sparza se jo glAniyukta bhAva hote haiM, citta meM glAni hotI hai, usako bIbhatsa rasa kahate haiN| samyagjJAna se utpanna zAMta rasa hotA hai| isa zAMta rasa kA nAyaka (pAtra) nispRhI sAdhu hotA hai| yaha zAMta rasa rAga-dveSa ke parityAgI samyAjJAnI ke utpanna hotA hai| ina nau rasoM meM sarvotkRSTa rasa AtmakalyANakArI, Atmottha sukhakArI, lokottara zAMta rasa hai| usa zAMta rasa kA kAraNa hai vIra rasa / zeSa sAta rasa saMsAra ke kAraNa haiM, durgati meM le jAne vAle haiN| yadyapi zAMta rasa sivAya, AThoM hI rasa laukika rasa haiM phira bhI dharma ke utsAha ke binA zAMta rasa kI prApti nahIM hotI hai ataH tIna vIra-rasoM meM dharmavIra rasa zAMta rasa kA kAraNa hai| zRMgAra rasa Adi kA sthAyI bhAva, sAtvika bhAva, anubhAva, vibhAva bhAva, vyabhicArI bhAva aura inakI dRSTi Adi kA kathana rasagranthoM meM kiyA hai| sAmAnya se rasa kA vAstavika svarUpa hai- jJAna aura jJeya meM bheda na rahe, tadAkAra ho jAe, AtmA apanI AtmA meM lIna ho jAe, use anya jJeya kI icchA na rahe, vaha zAta rasa hai| zAMta rasa kA rasika samyagdRSTi hotA hai- sAre rasoM se bhinna vaha apane AtmAnubhava (rasa) meM lIna hone kI icchA rakhatA hai|
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra 13 - saba rasoM kA rasa cakheM, anubhava rasa ke mA~hi / tA anubhava sArakho aura padAratha nAhiM || saba rasoM ke rasa kA AsvAdana eka anubhava rasa meM hotA hai| isalie anubhava rasa ke samAna koI dUsarA rasa nahIM hai| banArasIdAsa jI ne kahA hai nRtya kutUhala tattva kA maripaci dekho dhAya / nijAnanda rasa ko cakho Ana sabai chiTakAya / / jaba yaha AtmA jJeya - jJAyaka evaM bhAvya-bhAvaka bhAva ke svarUpa ko jAnakara tathA vibhAva bhAvoM ko tyAgakara nija (zAMta) rasa meM lIna hotA hai, usa samaya use jo Ananda hotA hai, usakA kathana karanA zakya nahIM hai, vaha vacana ke agocara hai| amRtacandrAcArya ne samayasAra kalaza meM likhA hai sarvataH svarasanirbharabhAvaM cetaye svayamahaM svamihaikam / nAsti nAsti mama kaJcana mohaH, zuddhaciddhanamahonidhirasmi // 30 // maiM nirantara sarvataH svarasa se pUrita svakIya jJAnamaya apanI AtmA kA hI anubhava karU~ apane svarUpa meM lIna rahU~, kisI ke sAtha merA mamatva nahIM hai, maiM eka cidAnanda zuddha caitanyamaya jJAnaghana nidhi huuN| nija zAMta rasa ke svAda ke sivAya merA kucha bhI svabhAva nahIM hai| mere asaMkhyeya pradezoM meM bharA huA jJAna rasa hai, zAMta rasa hai, usI kA maiM rasika banU~ / amRtacandrAcArya ne zAMta rasa kA anubhava karane ke lie preraNA dI hai tyajatu jagadidAnIM mohamAjanmalIDhaM, rasayatu rasikAnAM rocanaM jJAnamudyat / iha kathamapi nAtmA'nAtmanA sAkamekaH, kila kalayati kAle kvApi tAdAtmyavRttiM // yadyapi AtmA anAdikAla se pudgala (zarIra ) ke sAtha raha rahA hai parantu kisI bhI kAla meM vA kisI bhI kSetra meM kisI bhI prakAra se yaha AtmA anAtmA (zarIra ) ke sAtha tAdAtmya vRtti (ekapane ) ko prApta nahIM huA hai| isalie he saMsArI prANiyo ! anAdikAla se AtmA ke sAtha lage hue isa moha bhAva ko chor3o, moha kA parityAga kro| zRMgAra Adi rasoM meM lIna isa moha kA vinAza karo aura zAMta rasa ke rasika janoM ko rucikara udita hue isa jJAna rasa (zAMta rasa) kA AsvAdana kro| isa zloka meM zAMta rasa
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra-14 ke AsvAdana kI preraNA kI hai kyoMki anAdikAla se yaha prANI moha se kaluSita jJAna ke dvArA zRMgArAdi vibhAva bhAvarUpa rasoM kA AsvAdana kara rahA hai, unameM lIna hokara nijasvarUpa ko bhUlA huA hai| ise svakIya pariNati kA bhAna-jJAna nahIM ho rahA hai| nija pariNati kA bhAna zAnta rasa meM hI hotA hai| ata: zAMta rasa ke anubhava karane kA prayatna karanA caahie| majaMtu nirbharamamI samameva lokAH, Alokamucchalati zAMtarase samastA: / AplAvya vibhramatiraskariNI bhareNa, pronmagna eSa bhgvaanvbodhsindhuH|| anAdikAla se jIva aura pudgala kA saMyoga hone se yaha AtmA saMsAra meM nRtya kara rahA hai, AThoM rasoM meM lIna hai, unako unase haTAne ke lie AcAryadeva kahate haiM yaha jJAnasamudra bhagavAna AtmA vibhrama rUpa cAdara ko nija zakti se dUrakara Apa sarvAMga prakaTa huA hai- jisakA zAMtarasa alokAkAza taka uchala rahA hai| he saMsArI prANiyo ! isa zAMtarasa meM lIna ho jaao| apane Apa meM ramaNa kro| ye nau rasa loka meM prasiddha haiN| inameM aMtima jo zAMtarasa hai, vaha zAMta rasa hI anAdi kAla se prajvalita paMcaM prakAra ke saMsAra duHkha rUpa mahAdAvAnala ke vidhyApana (bujhAne) meM samartha hone se athavA paramAnanda kA utpAdaka hone se su-zobhana vizeSaNa se viziSTa hai (surasa hai)| isaliye saMsAra, zarIra aura bhogoM se parama vairAgya ko prApta yogIzvara 'surasena' kahalAte haiM kyoMki ve hI zAMta rasa meM magna haiN| usa sakala adhyAtma kalA ke vilAsa ke sthAnabhUta zAMta rasa meM magna yogI gaNoM se nirvikalpa samAdhi ke dvArA anubhUta ko surasenavaMdita kahate haiN| zaMkA - vaMdita kA artha anubhUta kaise ho sakatA hai? uttara - "vadi abhivAdana-stutyoH" isa sUtra se vadi dhAtu abhivAdana meM, namaskAra meM, stuti meM, stavana meM ina donoM arthoM meM prayukta hotA hai| stuti, vacana aura mana se hotI hai| jahA~ para kevala vastutattva-ekaniSTha mana yoga ke dvArA stuti kI jAtI hai, vaha stuti nAmaka anubhUti paryAya kisake dvArA niSiddha kI jAtI hai| ata: vedita kA artha anubhUti kaise ghaTita nahIM hotA? avazya hI hotA hai| ___ samAdhi avasthA meM svIkRta zAMta rasa vAle mana ke dvArA anubhUta hai| (yaha surasenavaMdita zabda kA artha hai|)
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra-15 tathA ca dvitIyapakSe rasazabdaH svAdepi vrtte| ye kila paMceMdriyaviSayAmiSasvAdAste jIvasya jalaukAja tuvizeSasya duSTarudhirapAnavadatRptijanakatvAcca na shobhnaaH| ayaM tu vItarAganirvikalpasamAdhinAnubhRtyamAnaH svasvabhAvotthaH paramAtIMdriyasukharasAsvAdaH saMsAratRSNAspheTakatvAdvairasyAbhAvAt pratisamaya sArarasasya saMpAdakatvAcya vizeSata: zobhanavizeSaNena vishessyte| tataH surasena nirvikalpasamAdhijanyamAnaparamAnaMdAtIMdriyasukhasvAdena vaMditamanubhUtamityarthadvayAzliSTabhAvanamaskArapratipAdako dvitiiyshchaayaarthH|| tRtIyapakSe suraseNa vaMdiyamityekavibhaktyaMtasya khaMDanatrayaM vibhajya vyAkhyA vidhIyate kathaM / suraseNavaMdiyaM surase NavaM diyaM surase navaM dvijamiti / kathaMbhUtaM siddhaM / dvija dvijamiva dvijaM braahmnn| kva / surase svsvbhaavaamRtjle| rasazabdo jalepyasti jalaM tu snAnapAnazaucakAraNaM syaat| tataH siddhAtmanAM snAnapAnazaucakAraNaguNopacArAt svastrabhAvotthamamRtajalaM zobhanavizeSaNaviziSTamabhidhIyate tasmin, dUsare pakSa meM rasa zabda svAda meM bhI AtA hai| jo paMcendriya viSayarUpI AmiSa kA svAda lete haiM ve joka (jantu vizeSa) ke duSTa khUna pIne ke samAna atRptijanaka hone se zreSTha nahIM haiM arthAt paMcendriya viSayasukha bhI atRpti kA kAraNa haiM isalie zobhanIya nahIM haiN| parantu vItarAga nirvikalpa samAdhi ke dvArA anubhUyamAna sva-svabhAva se utpanna parama atIndriya sukha rasa kA svAda hI saMsAra kI tRSNA kA ucchedaka hai (nAzaka hai)| paraspara vaira-virodha kA ghAtaka hai aura pratikSaNa sAra (AtmAnubhava) rasa kA sampAdaka hai isalie AtmAnubhava rasa hI zobhanIya vizeSaNa se viziSTa hone se surasa hai aura indriyajanya rasa kurasa hai| ataH 'surasenavaMdita' isa zabda se nirvikalpa samAdhi janya paramAnanda atIndriya sukha svAda se vaMdita anubhUta ina donoM arthoM se AzliSTa bhAva namaskAra kA pratipAdaka hai arthAt vAstava meM nirvikalpasamAdhi ke dvArA AtmA kA anubhava karanA hI bhAva namaskAra hai| tIsare pakSa meM 'suraseNacaMdiyaM' isa pada ko tIna prakAra se vibhAjita karake vyAkhyA kI jA rahI hai| 'surase NavaM diya' surasa meM navIna dvija (braahmnn)| prazna - yaha siddha kaise hotA hai? / uttara - dvija ke samAna dvija hotA hai arthAt jisakA janma do bAra hotA hai usako dvija kahate haiM eka bAra mAtA-pitA se janma hotA hai, dUsarA guru-saMskAra se janma hotA hai| ata: brAhmaNa, kSatriya aura vaizya ko dvija (brAhmaNa) kahate haiN| athavA, rasa kA artha jala hai aura jala snAna, pAna aura zuci kA kAraNa hai| usa jala meM snAna karake apane ko zuci mAnate haiM ve brAhmaNa kahalAte haiN| ___ 'surasa' zobhanIya rasa (AtmAnubhava rUpa) surasa (zobhanIya sarvotkRSTa jala) usameM avagAhana karake apane Apa ko pavitra karate haiM, usakA pAna kara saMsAra sambandhI viSayAbhilASArUpa tRSNA kA uccheda karate haiM ve 'surase NavaM diyaM ve brahma (nirvikalpa samAdhi) meM lIna yogIzvara rUpa brAhmaNa ke dvArA baMdita arhatprabhu
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra 16 nilInA nAnyasmina, laukika kSIrasAgaragaMgAditIrthasamudbhUte / brAhmaNA hi snAnAcamanazaucaparAyaNA gaMgAdimahAtIrthajaleSu bhavaMti 1 sarvakAlasvasvabhAvAmRtajalanilInAnAM tata: siddhAtmanAM brAhmaNopacArarUpakAlaMkAravizeSaNamasmin vyAkhyAne na doSAya / punaH kiMviziSTaM / navaM pratikSama yasvabhAvotthAnaMvaguNAmutavamiti yAvat / athavA anavaM na navaH anavastaM anavaM dravyasvabhAvApekSayA purAtanamanAdikAlInamityarthaH / tathA cAsminneva padakhaMDanAye anyApi vyAkhyA bhavati, zobhano raso jala pAnIyaM vidyate yasminniti suraso mAnasasarovara: yato loke kilaiSA siddhiH / asti yadyapi sarvatra nIraM nIrajamaMDitaM / ramate na marAlasya mAnasaM mAnasaM vinA // iti subhASitatvAt / tataH sarveSu jalAzayeSu mAnasasarovara eva surasa ityAkhyAyate / atra tu svasvabhAvotthaparamAmRtarasapUraparipUrNatvAt suraso mokSAbhidhAnamAnasasarovaro gRhyate / kiMviziSTaM siddhaM / dvijaM pakSitvAt dvijagrahaNena sAmAnyatvAtsarve pakSiNo gRhyaMte / kutaH / haMsavizeSagrahaNavizeSaNasAmarthyena / kiMviziSTaM dvijaM / anavaM purAtanaM purAtanazabdastu jyeSThagariSThottamapradhAnArtheSu pravartate / tato'navAmiti vizeSaNena sakalapakSijyeSThatvAdgariSThatvAduttamatvAtpradhAnatvAcca dvijo haMsa eva labhyate / haiN| vA brAhmaNa loga gaMgAdi mahAtIrthajala meM snAna Acamana karake apane ko pavitra mAnate haiM ataH brAhmaNa yaha rUpaka alaMkAra vizeSaNa isa vyAkhyAna meM doSadAyaka nahIM hai| kyoMki isa dRSTAnta se yaha siddha kiyA hai ki sva-svabhAvottha jala meM jo niraMtara lIna rahate haiM ataH zobhanIya rasa svasvabhAvottha AtmAnubhava hI hai / sarvakAla usa jala meM lIna rahane se nirvikalpa samAdhi vAle yogI brAhmaNa kahalAte haiM ataH yaha bhAva namaskAra hai| athavA paryAyArthika naya kI apekSA 'surase navaM diyaM navaM pratisamaya svabhAvottha anantaguNoM kA anubhava hone se vaha svabhAvotthAnanda kA anubhava navIna kahalAtA hai| athavA dravyArthika naya kI apekSA AtmAnubhava navIna nahIM hai, 'anava' hai purAtana hai, anAdikAlIna hai| usa AtmAnubhava meM niraMtara lIna rahate bhI vyAkhyA hotI hai| haiM tathA isa tIna prakAra pada khaNDanA se anya rUpa zobhana rasa (jala) jisameM hotA hai vaha surasa (mAnasarovara ) kahalAtA hai| kyoMki loka meM bhI yaha siddhi hai- yadyapi sarvatra kamaloM se maNDita sarovara haiM parantu haMsoM kA mana mAnasarovara ko chor3akara anyatra ramaNa nahIM karatA hai| yaha subhASita hai / isalie sarva jalAzayoM meM mAnasa sarovara hI 'surasa' kahalAtA hai| I athavA yahA~ para 'surasenavaMditaM' yaha siddhoM kA vizeSaNa hai ataH siddha bhagavAna niraMtara apane svabhAva se utpanna paramAmRta rasa ke pUra se paripUrNa hone se surasa mokSa nAma kA mAnasa sarovara grahaNa kiyA jAtA hai jo usa mokSa nAmaka sarovara meM lIna hai vaha surasenavaMdiyA kahalAte haiN| "siddha kaise kahalAte haiM ? / siddha dvija kahalAte haiM, dvija grahaNa se sAmAnyataH sarva pakSiyoM kA grahaNa hotA hai| kaise? haMsa vizeSa grahaNa vizeSaNa ke sAmarthya se 1 ataH
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra 17 kva / surse| mokSamAnasasarovare / yathA mAnasasarovare haMsAstiSThati tathA mokSa- mAnasasarovare siddhahaMsAstiSThati ityabhiprAyaH / iti padakhaMDanatrayasamudbhUtArtha- dvayagarbhastRtIyazchAyArthaH / tathA ca caturthapakSe rasazabdena vIryaM tataH suSThu atizayavAn karmAricakrazAtanatvAt raso vIryaM balaM yasya sa surasaH artha - sAmarthyAnmunisamudayaH tasyaiva tatra pradhAnatvAt nAnye raNazUrA subhaTAH raudradhyAnAdhInatayA nArakagatisAdhakatvAt, surasena munisamudAyena vaMditaM nirvikalpasamAdhinAnubhUtaM surasena vaMditamiti caturthazchAyArthaH / paMcamaM pakSa rasazabda rAgapi vrtte| zobhanaH saMvegAstikyAnukaMpAdiguNaviziSTalakSaNo raso rAgo yasya sa surasaH arthAccaturthaguNasthAnAdivartI sarAgasamyagdRSTijIvavRMda tasyaiva tatra pravartanatvAt / na tu dvija kisa vizeSaNa se viziSTa hai ? anava= anava hai- purAtana hai / purAtana zabda jyeSTha, gariSTha, uttama aura pradhAna artha meM AtA hai| isalie anava yaha vizeSaNa sakala pakSiyoM meM jyeSTha, gariSTha, uttama aura pradhAna hone se (dvija zabda se) haMsa pakSI kA grahaNa hotA hai| jisa prakAra mAnasarovara meM haMsa lIna hotA hai, ramaNa karatA hai; usI prakAra 'surasa' mokSarUpI mAnasarovara meM lIna rahane se siddha bhagavAna haMsa kahalAte haiN| isa prakAra padakhaNDana tIna se utpanna do artha hote haiN| aba caturtha prakAra se isa gAthA kA artha kahate haiN| rasa zabda kA artha vIrya bhI hotA hai isalie 'suSThu ' atizayavAna karma rUpI zatru ke cakra kA nAzaka hone se rasa vIrya kahalAtA hai / suSThu vIrya bala jisake hotA hai, vaha surasa kahalAtA hai| ataH surasazabda se munigaNa kA grahaNa hotA hai| arthAt surasa kA artha munirAja hai| kyoMki yahA~ para munirAja kI mukhyatA hai, ve hI zUravIra bhaTa haiN| munirAja ko chor3akara jo anya raNa (yuddha) meM zUra haiM ve zUravIra nahIM haiN| kyoMki raNa meM zUra, bhaTa naraka gati ke kAraNabhUta raudra dhyAna ke AdhIna hai| ataH 'surasena' muni samudAya se vaMdita vA nirvikalpa samAdhi ke dvArA anubhUta surasenavaMdita kahalAte haiM / athavA rasa zabda kA prayoga rAga meM bhI hotA hai| ataH zobhanIya saMvega (saMsAra, zarIra aura bhogoM se virakti), Astikya ( jinendra bhagavAna ke vacanoM para dRr3ha vizvAsa), anukampA Adi guNaviziSTa rAga jisake hotA hai vaha 'surasa' kahalAtA hai| arthAt caturthaM guNasthAnavatIM Adi sarAga samyagdRSTi surasa kahalAte haiN| kyoMki sarAga samyagdRSTiyoM ke vItarAgatA ke prati jo rAga hotA hai vaha zubha rAga hai arthAt sarAga samyagdRSTi kI hI prazama, saMvega, jinendrabhakti Adi zubha rAga meM pravRtti hotI hai / parantu saMsAra-samudra meM girane kA kAraNa hone se mAlA, candana, vanitA, Adi paMcendriya viSayasukha ke rAgarasa ke lampaTa mahAmidhyAdRSTi kA rAga surasa ( zobhanarAga ) nahIM hai, zubha rAga nahIM hai, apitu kurasa (kurAga ) hI hai| kyoMki paMcendriya viSayoM kA rAga ananta saMsAra ke paribhramaNa kA kAraNa hai| isalie sarAga samyagdRSTi ke dvArA vaMdita, namaskRta, stuta,
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra - 18 saMsArasamudrasaMpAtakAraNasraka-caMdanavanitAdiviSayasukharAgarasalaMpaTo mahAmithyAtvAviSTo jaMtUtkaraH kiMtu sa kurasa eva anaMtabhavabhrAMtisAdhakatvAta, tena suraseNa vaMditaM namaskRta stutamanubhUtaM surasena vaMditaM yataH sarAgasamyagdRSTayo jIvA saMvegAstikyaparamAnukaMpAdAna pUjASaDAvazyaka kriyAmUlottara guNaparAyaNAH zAstre vyaavrnnitaaH| vItarAgasamyagdRSTayastu pratiguNasthAnamanaMtaguNavizuddhitoyaprakSAlitapariNAmatvAt kevalena sakalar3hiyAkAMDagarbheNa nirvikalpasamAdhinA paramAtmAnamanubhavaMti / evaM sarAgavItarAgayoH samyagdRzorbhedo bhavatItyabhiprAyaH iti paMcamazchAyArthaH / / anubhUta, surasenavaMdita siddha bhagavAna hote haiN| kyoMki zAstra meM sarAga samyagdRSTi jIva hI saMvega, Astikya, anukampA, dAna, pUjA, SaT Avazyaka (pratikramaNa, pratyAkhyAna, samatA, vaMdanA, stuti, kAyotsarga) kriyA, mUlaguNa aura uttaraguNaparAyaNa varNita hue haiN| parantu vItarAga samyagdRSTi pratyeka guNasthAna meM anantaguNI vizuddhi vAle pariNAma rUpI jala ke dvArA apane mana kA prakSAlana karake sakala kriyAkANDa jisameM garbhita hai- aisI kevala nirvikalpa samAdhi ke dvArA paramAtmA kA anubhava karate haiN| isa prakAra sarAga samyagdRSTi aura vItarAga samyagdRSTi meM antara hotA hai| ataH surasenavaMdita kA artha nirvikalpa samAdhi ke dvArA yogI jana jinakA anubhava karate haiM, aise siddha hote haiN| yaha isa gAthA kA pA~cavA~ artha hai| 1. bhUtakAla meM lage hue karmoM kA pazcAttApa karanA / 2. bhaviSyatkAla meM hone vAle pApoM kA nirAkaraNa krnaa| 3. mAnasika saMtoSa rkhnaa| 4. paMcAMga namaskAra karake stotra pdbhaa| 5. caubIsa bhagavAna kI stuti karanA / 6. zarIra se mamatva chor3akara AtmadhyAna meM lIna honaa| 7. SaT Avazyaka, NamokAra maMtra kA jApa aura zUnya ghara Adi meM praveza karate samaya nissahi aura Asahi kA uccAraNa krnaa| 8. pA~ca mahAvrata, pA~ca samiti, paMca indriyarodha, SaT Avazyaka, snAna nahIM karanA, acelakatva (vastra nahIM rkhn|). daMtauna nahIM krnaa| eka bAra bhojana karanA / khar3e-khar3e bhojana karanA / jamIna para sonaa| 1. hiMsAdi 21 ko atikrama, vyatikrama, aticAra, anAcAra ina cAra se guNA karane para 84 bheda hote haiN| inako pRthvI, jala, agni, vAyu, vanaspati, do, tIna, cAra indriya sainI aura asainI se guNA karane para 840 bheda hote haiN| 840 bheda ko AlocanA, pratikramaNa, ubhaya, viveka, vyutsarga, tapa, cheda, parihAra, upasthApanA aura zraddhAna zuddhi ke ina bhedoM se guNA karane para 8400 bheda hote haiN| AlocanA doSa ke dasa bhedoM se guNA karanepara 84000 bheda hote haiN| AlocanA ke dasa doSa isa prakAra haiM1. AkaMpita = anukampA utpanna karAkara doSoM kA kathana karanA /
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra - 19 tathA ca SaSThe pakSe suraseNa baMdiyamityasya padatrayaM vidhAyArtha smyte| suraseNa baMdiyaM, rasazabdena viSa "viSa: kSveDo rasastIkSyamiti" vizvaH / tato'naMtAnaMtajanmamahAmUrchAbIjatva prANApahArakatvAt suSTu atizayavAn yo'sau raso viSa; sa surasa: suviSa; vyutpattyA kamaiva na tu hAlAhalAdiH tasya ekajanmana eva praannaaphaarktvaat| tataH kathaMbhUta siddha / tena surasena karmaNA ditaM khaMDitaM 'do avakhaMDane' viyojimiti yaavt| yathA kila khaMDitaH padArtha: ubhayApekSayA viyojita: syAt tathA cAyaM siddhaH karmaNA viyojitaH pRthagbhUta ityarthaH / athamA - chaThe pakSa meM rasa zabda kA artha vika bhI hotA hai| "viSa-kSveDo rasastIkSyamiti" vizvaH / vizvakoSa meM likhA hai ki viSa, kSveD, rasa aura tIkSya ye ekArthavAcI haiN| isalie anantAnanta janma kI mahAmUrchA kA kAraNa hone se, vA jJAnAdi bhAva prANoM kA apahAraka hone se karma hI atizaya suSTu 'surasa' mahAviSa hai, suviSa hai, hAlAhala viSa hai| anya viSa eka janma sambandhI prANoM ke ghAtaka hone se hAlAhalAdi viSa nahIM haiN| isalie jinhoMne 'surasa' karma rUpa mahAviSa kA 'dita' khaNDana kara diyA haikyoMki do avakhaNDane' do dhAtu khaNDanA artha meM AtI hai ata: ditaM= khaNDana kara diyA hai, nAza kara diyA jaise khaNDita padArtha donoM apekSAoM se viyojita hotA hai usI taraha siddha parameSThI bhI karma se viyukta haiM, pRthagbhUta haiN| 2. anumAnita = kitanA prAyazcitta deMge aisA anumAna lagAkara doSoM ko khnaa| 3. dRSTadoSa = dUsaroM ke dvArA jJAta doSoM ko kahanA, ajJAta ko chipaanaa| 4, bAdara = sUkSma dorSoM kI paravAha na karake sthUla doSoM ko guru ke samakSa prakaTa krnaa| 5. sUkSmadoSa = sthUla doSoM ko chipAkara sUkSma doSoM ko khnaa| 6. chinna doSa = aisA doSa lagane para kyA prAyazcitta diyA jAtA hai, aisA pUchakara tatpazcAt doSoM kA kathana krnaa| 7. zabdAkulita = pAkSika Adi pratikramaNa ke samaya jaba jora se zabda ho rahA ho usa samaya khnaa| 8. bahujana - aneka sAdhuoM ke pAsa jAkara prAyazcitta lenaa| 9. avyakta doSa- doSoM kA spaSTa kathana nahIM karanA / 10. tatsevI - apane samAna doSI ke prAyazcitta ko sunakara svayaM prAyazcitta lenaa| 84000 bhedoM ko strIsaMsarga, praNItarasasevana, gaMdhamAlAdi sugaMdhita padArthoM kA saMsparza, komala zayyAsana, zarIra para AbhUSaNa AdikA dhAraNa, gItAdi kA zravaNa, arthagrahaNa, kuzIloMkI saMgati, rAjasevA aura rAtrisaMcaraNa ina dasa se guNA karane para 840000 bheda hote haiN| ina bhedoM ko pAMca indriyoM ko vaza meM rakhanA tathA pA~ca prakAra ke jIvoM kI virAdhanA nahIM karanAina daza prakAra ke saMyamoM se guNA karane para 8400000 uttara guNa hote haiN|
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra - 20 punaH kiM viziSTaM / vaM pazcimadigIzaM vaH pazcimadigIze syAdityabhidhAnAt " / pazcimadigIzamityukte kortho labhyate / pazcimazcAsau dik pazcimadik tasyA IzaH svAmI / iha dikzabdo gatyarthe gRhyate yato jIvasya sarvAbhyo gatibhyaH pazcimA caramA gatirmuktirbhavati tataH pazcimadigIzaM muktisvAminamityabhiprAyaH iti SaSThazchAyArthaH // saptamepi pakSe rasazabdo dehadhAnuSu vartate atrApyuparitanapadakhaMDanatrayaM vigRhya vyAkhyA vidhIyate / suSTu atizayena rasA asRjjAmedAsthipramukhAH zarIradhAtavo yasmin sa surasaH zarIrameva / kiMviziSTaM siddhaM / ditaM khaMDitaM rahitaM viyojitamiti yAvat / kena / surasena zarIreNa / punaH kiMviziSTaM / vaM pazcimadigIzaM muktIzamiti saptamazchAyArthaH / aSTame pakSa rasazabdo bole vartate bolazabdastu gaMdharase prANArthepi vartate "bolo gaMdhara se prANe ityabhidhAnAt " iha tu prayojanavazAt prANArthe gRhyate, suSThu atizayavatA rasena bolena paMceMdriyAdidazaprANasamudAyena ditaM khaMDitaM viyojitamiti vamiti pUrvoktamevetyaSTamazchAyArthaH // 'vaM' zabda kA artha hai 'pazcima digIzaM vaM ke pazcima aura dizA donoM artha hote haiN| 'vaH pazcima digIze' abhidhAna koSa meM likhA hai- vaM zabda pazcima dizA aura Iza artha meM AtA hai| jisakA artha haipazcima dizA kA svAmI / dik zabda gati artha meM hai aura jIvoM kI pazcima ( carama, uttama ) gati mokSa hai| usakA svAmI, pazcima dizA kA svAmI mukti ramApatti artha hotA hai| ataH "surasena vaM ditaM" kA artha muktiramA ke pati siddha bhagavAn haiN| saptama pakSa meM rasa zabda dehadhAtuoM meM AtA hai| yahA~ bhI uparitana tIna khaNDa padoM ko grahaNa kara vyAkhyA kI jAtI hai / 'su' suSThu (acchA ) 'rasa' haDDI, rakta, majjA, meda Adi sAta dhAtu jisa zarIra meM haiM vaha 'surasa' zarIra hI hai| usa sapta dhAtumaya zarIra kA jinhoMne 'diyaM' khaNDana kara diyA hai, nAza kara diyA hai arthAt surasena zarIra se jo rahita hai| vaM= jo mukti ke svAmI haiM ve siddha kahalAte haiN| aSTama pakSa meM 'rasa' zabda kA artha bola bhI hotA hai aura bola zabda gaMdha, rasa aura prANa artha meM AtA hai| "bole gaMdharase prANe ityabhidhAnAt " aisA abhidhAna koSa meM likhA hai| parantu yahA~ para prayojanavaza 'rasa' zabda kA artha 'prANa' grahaNa karanA caahie| jisakA artha hai ki jo 'su' bhalI prakAra se 'rasa' pA~ca indriya, mana-vacana kAya ye tIna bala, Ayu aura zvAsocchvAsa rUpa dasa prANoM kA 'diyaM' khaNDana karake, nAza karake 'vaM ina " mukti ramA ke svAmI ho gaye haiM; unako 'surasena vaM diyaM' kahate haiM, yaha siddha kA vizeSaNa hai|
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra-21 navame pakSe rasazabdastiktAdau vartate tiktAmlamadhurakaTukaSAyarasaneMdriyaviSayAH srvjnprsiddhaaH| tiktAdirityupalakSaNaM rUpAdInAM grAhakatvAt zobhanastiktAdirasopalakSaNaH sparzarasagaMdhavarNazabdasamudayaH surasa: surasena tiktAdirasopalakSaNena sparzarasagaMdhavarNazabdasamudAyena ditaM khaMDitaM rahitaM viyojitamiti yaavt| uktaM ca paramAtmaprakAze jAsu Na vaNNu Na gaMdhu rasu jAsu Na saDu Na phaasu| jAsu Na jammaNu maraNu Navi NAmu NiraMjaNu tAsu / / iti / punaH kiM vishissttN| vamiti pUrvoktamiti nvmshchaayaarthH|| dazame pakSe rasazabdo dravepi vartate suSThu dravati zuddhaguNaparyAyAn pariNamatIti sudravaH sudraveNa zuddhadravyaguNaparyAyapariNamanazIlena vaMditamabhinaMditaM samRddhabhAte yaavt| dhAtUnAbhanekArthatvAtaM, dhAtavo hi gajendralakSaNA: svacchaMdacAritvAta anekArthaviMdhyAcalavanaM paryaTatIti dazamazchAyArthaH / / tathaikAdazepi pakSe rasazabdaH pAradepi vartate pAradasya vastuvizeSa vimucya niruktivazAdarthAntaraM gRhyate, nAmAni hi samasyAprahelikAchalAdikautukaprayojanena balAdarthAntareNa nIyate na dossaay| suSTu navamI paribhASA meM 'rasa' zabda se sarvajanaprasiddha tikta, amla, madhura, kaTu aura kaSAyalA bhedavAle rasanA indriya ke viSaya se abhiprAya hai| rasa yaha upalakSaNa mAtra hai isalie rasa zabda se sparza, rasa, gandha aura varNa ina sabakA grahaNa hotA hai| zobhana rasa gaMdhAdi jinake hoM ve surasa kahalAte haiN| usa surasa ko 'diya' khaNDana karane vAle siddha bhagavAna surasadiyaM kahalAte haiN| paramAtmaprakAza meM likhA hai ___ jisameM rasa, varNa, gandha, zabda, sparza nahIM haiM, jisameM janma-maraNa nahIM hai, vaha niraMjana siddha bhagavAna hai| ve siddha bhagavAna 'vaM ina' muktiramA ke pati haiN| dasaveM pakSa meM 'rasa' zabda drava (prApta) artha meM AtA hai| 'su' bhale prakAra 'rasati' 'dravati' 'prApnoti' svakIya dravya guNa paryAya ko prApta hotA hai- svakIya guNa-paryAya se pariNamana karate haiN| zuddha dravya guNa paryAya se pariNata yatiyoM ke dvArA vaMdita hai, abhinaMdita hai, samRddha hai| bhAvArtha- zuddha dravya-guNa-paryAya se pariNata yatiyoM ke dvArA vaMdita siddha bhagavAna haiN| dhAtu aneka artha vAle hote haiN| "dhAtUnAmanekArthatvAt" jisa prakAra svacchandacArI gajendra viMdhyAcala Adi aneka aTaviyoM meM bhramaNa karatA hai, usI prakAra 'kR paTh bhU' Adi dhAtu bhI aneka artha rUpI aTaviyoM meM bhramaNa karate haiN| jaise gaccha dhAtu gamana, jJAna, sevana Adi aneka arthoM meM AtA hai| gyArahaveM artha meM 'rasa' zabda pArada artha meM bhI AtA hai| yadyapi pArada kA vAstavika artha pArA hotA hai, parantu vAstavika artha ko chor3akara yadi nirukti artha (zabdArtha) liyA jAtA hai to bhI doSa ke lie nahIM hai| kyoMki dhAtu ke nAma samasyApUrti, prahelikA, chala, kautuka, Adi ke prayojana ke kAraNa balapUrvaka arthAntara se bhI grahaNa kiye jAte haiN| isameM vyAkaraNa dRSTi se doSa nahIM AtA hai| ata: 'su' suSTha (zobhanIya) bhalI prakAra se, atizayarUpa se saMsAra samudra ke pAra ko dete haiM- arthAt jo svayaM saMsAra-samudra se pAra
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra -22 atizayenAjavajavasAgaraM pAraM dadAtIti pAradaH svaparoddharaNazIlaH paMcAcAravirAjamAna AcAryasamudAyaH supAradaH surasastena vNditmbhinNditmityekaadshshchaayaarthH| "jale vIrya viSe rAge tiktAdau dehdhaatussu| drave trinetravIrye ca rasazabdaH prakIrtitaH" ityanekArthaH / dvAdaze pakSe graMthakAre, shriisursenaacaaryH| mi. mitamiti pratiddhaM / AgamArtho hi prasiddha eva yata evaM guNaviziSTAH siddhA bhavatyeva / matArthastu sakalamattanirAkaraNazIlo vizeSaNadvAreNa vijyte| yadyapi paramateSu mithyAdRSTisurasamudAyanamaskRtAH kiMciccamatkAramAtraparAkrameNa mahAvIrAH aMjanaguTikAdisiddhAH prasiddhA na te vimalataraguNasamRdbhamaMDitA: tato vimalataraguNasamRddhamiti vizeSaNaM svamatopAttasiddhalakSaNavijayena paramatopAttaparAjayena ni:zaka prdyotte| bhAvArthazcArya, yo yadguNArthI bhavati sa tadguNaviziSTapuruSavizeSa hote haiM aura anya bhavya jIvoM ko ratnatraya rUpI naukA meM biThAkara pAra karate haiM una AcArya, upAdhyAya aura sAdhu gaNoM ko surasa kahate haiN| athavA mokSamArga kA anusaraNa karane vAlI zikSA evaM dIkSA ke pradAyaka, sva aura para kA uddhAra karane meM tatpara, paMcAcAra (darzanAcAra, jJAnAcAra tapAcAra, cAritrAcAra aura vIryAcAra) kA pAlana karane vAle AcArya parameSThI pArada (surasa) kahalAte haiN| una AcArya parameSThI ke dvArA vaMdita, namaskRta, anubhUta siddha hote haiN| arthAt AcArya parameSThI ananya bhAvoM se siddhoM ko namaskAra karate haiM, vandanA karate haiM, arcanA karate haiN| una siddhoM kA dhyAna ke dvArA anubhava karate haiN| ataH siddha supArada (surasa) kahalAte haiN| "jala, vIrya, viSa, rAga, tikta rasAdi, deha, dhAtu, drava, trinetra, vIrya ina arthoM meM rasa zabda kA prayoga hotA hai|" aisA anekArtha koSa meM likhA hai| isa gAthA meM surasena AcArya ne apanA nAma bhI sUcita kiyA hai| isa prakAra isa gAthA kA ratnakIrti deva ne 12 prakAra se artha kiyA hai| nayArtha yathAyogya samajhanA caahie| AgamArtha to prasiddha hI hai, kyoMki isa prakAra ke guNaviziSTa siddha bhagavAna hI hote haiM, aisA Agama meM likhA hai| sakala mata kA nirAkaraNa karane meM tatpara matArtha to ina vizeSaNoM ke dvArA pragaTa hotA hI hai, kyoMki uparyukta vizeSaNa vAle siddha bhagavAna anya mata meM nahIM haiN| yadyapi mithyAdRSTi hariharAdika bhI devagaNoM ke vandanIya haiM kiMcit laukika camatkAra dikhAkara mahAvIra nAma se prasiddha haiM, koI ajanaguTikA Adi se bhI siddha hai, parantu "vimalatara guNa se maMDita' yaha vizeSaNa paramata kA khaNDana karane vAlA hai kyoMki anyamatoM meM vimalatara guNoM se maMDita siddha nahIM hai| ata: vimalatara guNoM se samRddha yaha vizeSaNa nizzaMka rUpa se svamata (jinadharma) kathita siddha ke lakSaNa kI vijaya se paramata meM kathita siddha ke lakSaNa kA khaNDana karatA hI hai|
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra-23 namaskurute ayaM tu svAmI zrIsurasenAcAryaH mumukSuranyAMzca mumukSUn mokSamArgaM netA caturvidhArAdhanAsAraphalaprApta siddhaparamAtmAnaM namaskRtya graMthAraMbhe pravartate / anena dvAreNa proktArthasamudAyaH svAvasare svAvasare sarvatra jnyaatvyH| gAthA chaMdaH / gAthApAdatrayeNa sveSTadevatAnamaskArapratipAdanena caramapAdenArAdhanAsAraM vakSye'hamiti pratijJAkaraNe prathamagAthAsUtraM gataM // 1 // atha nirdiSTArAdhanAsArasya gAthApUrvArdhana lakSaNamaparArdhena tadvibhAgaM ca darzayati ArAhaNAisAro tvdNsnnnnaanncrnnsmvaao| so dunbheo utto vavahAro ceva paramaTTho // 2 // ArAdhanAdisArastapodarzanajJAnacaraNasamavAyaH / sa dvibheda ukto vyavahArazcaiva paramArthaH // 2 // bhavatIti kriyApadamadhyAhRtya vyAkhyA vidhIyate / bhavati / kopsau| ArAhaNAisAro ArAdhanAdisAra: AdipadagrahaNasya gAthAchadasaH prathamapAdasya dvAdazamAtrApUraNArthameva prayojanaM naanyt| yathA dazAdirathaH dazapUrvakaMdhara: bhImAdisena ityAdiprayogAt chaMda:pUraNArthaM kavayaH prayuMjate na doSAya | ArAdhaneti padamAdau yasya sArasya asau ArAdhanAsAraH iti lakSyanirdezaH kRtH| kiNlkssnnH| tavadasaNaNANacaraNasamavAo bhAvArtha isa prakAra hai : kyoMki jo jisa kA arthI (icchuka) hai vaha usa guNaviziSTa puruSa ko namaskAra karatA hai| ye svAmI surasena AcArya svayaM mumukSu (svAtmopalabdhi siddhi prApti ke icchuka) haiM aura anya mumukSuoM ko mokSamArga ke upadezaka hone se mokSamArga ke netA haiM isalie caturvidha ArAdhanA ke phala ko prApta karane vAle uparyukta guNoM se viziSTa siddha paramAtmA ko namaskAra karake grandha kA prArambha kiyA hai| isa prakAra uparyukta arthasamudAya se zabdArtha, nayArtha, AgamArtha, matArtha aura bhAvArtha apane-apane avasara para sarvatra lagAnA caahie| yaha chaMda gAthA-AryA chaMda hai| isa AryA chanda meM prathama tIna pAda (caraNa) se iSTadeva ko namaskAra kiyA hai aura antima caturtha caraNa ke dvArA 'ArAdhanAsAra kahUMgA' yaha pratijJA kI hai|||1|| aba gAthA ke pUrvArdha se nirdiSTa ArAdhanAsAra kA lakSaNa aura uttarArdha se usa ArAdhanA ke vibhAga (bheda) kA kathana karate haiM tapa, darzana, jJAna aura cAritra rUpa samavAya ArAdhanAsAra hai| yaha ArAdhanAsAra nizcaya aura vyavahAra ke bheda se do prakAra kA hai // 2 // 'bhavati' hotA hai, isa kriyApada kA adhyAhAra karake ArAdhanAsAra kI vyAkhyA kI jAtI hai isa gAthA meM jo 'Adi' pada hai, vaha gAthA-chaMda ke prathama caraNa kI 12 mAtrA kI pUrti ke lie hI hai| isakA dUsarA koI prayojana nahIM hai| jaise bhImasenAdi meM jo Adi zabda hai, vaha bhI chanda kI paripUrNatArtha hai, isakA koI dUsarA prayojana nahIM, kyoMki chanda kI paripUrNatA ke lie kavi loga Adi zabda kA prayoga karate haiM, isameM koI doSa nahIM hai| ArAdhanA kA sAra ArAdhanAsAra kahalAtA hai| yaha lakSya nirdeza kiyA gayA hai|
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra-24 tpodrshnjnyaancrnnsmvaayH|| Adau tapograhaNamapi chaMdaHpUraNAya tapazca darzanaM ca jJAnaM ca caraNaM ca tapodarzanajJAnacaraNAni eteSAM samavAyaH samudAyastapodarzanajJAnacaraNasamavAya: tapodarzanajJAnacaraNAnyetAni catvAryapi asminnevArAdhanAsAre samavetAnyavakAzamatijAtAni tatastapodarzanajJAnacaraNasamavAya iti samyaglakSaNamArAdhanAsArasya bhavati / athAyamabhedaH sabhedo vetyAzaMkAyAM vibhAgaM suucyti| utto uktH| ko'sau yH| sa aaraadhnaasaarH| ktibhedH| dumbheo dvibhedaH dvau bhedau yasyAsau dvibhedH| kau tAvityAha / vavahAro eko vyavahAraH paramaTTho ekazca paramArthaH vyavahArArAdhanAsAraH paramArthArAdhanAsAra ityarthaH iti yojanikAdvAraH / tapodarzanajJAnacaraNasamavAya ArAdhanAsAro bhavati sa vyavahAraH paramArthazcaiveti vibheda uktaH iti saMkSepAnvayadvAraH / ityArAdhanAsAralakSaNavibhAgapratipAdaka dvitIyaM gAthAsUtraM gtN||2|| athAdAvuddiSTasya prathamabhedasya vyavahArArAdhanAsArasya lakSaNaM savibhAgaM pratipAdayati- vavahAreNa ya sAro bhaNio ArAhamAcakkassa / - dasaNaNANacarittaM tavo ya jiNabhAsiyaM NUNaM // 3 // vyavahAreNa ca sAro bhaNita ArAdhanAcatuSkasya / darzanajJAnacaritraM tapazca jinabhASitaM nUnam / / 3 / / bhaNio bhaNitaH proktH| ko'sau| sAro sAra; rahasyo dhaarH| kasya ArAhaNAcauktassa aaraadhnaactussksy| ken| vavahAreNa vyavahAreNa vyavaharaNa vyavahAraH yathoktakriyAcArastena cakAronuktasamuccayArthaH tena paramAtmAdhyAnAvasthAyAM nizcayena c| yaduktaM tapa, darzana, jJAna aura cAritra kA samavAya-samudAya tapa-darzana-jJAna aura cAritra kA samavAya kahalAtA hai| ina cAroM ke samavAya kA isa ArAdhanAsAra meM kathana kiyA gayA hai| darzana, jJAnAdi ArAdhanA kI samIcInatA hI sAra hai| isa ArAdhanAsAra ke nizcaya aura vyavahAra kI apekSA do bheda haiM arthAt vyavahAra ArAdhanAsAra aura nizcaya aaraadhnaasaar| isa prakAra nizcaya aura vyavahAra rUpa ArAdhanA kA bheda karane vAlI dUsarI gAthA pUrNa huI // 2 // ___ aba pahale uddiSTa, prathama bheda vAlI vyavahAra ArAdhanA kA lakSaNa tathA usake vibhAga kA pratipAdana karate haiM vyavahAra naya se ArAdhanAcatuSka kA sAra-jinabhASita darzana, jJAna, caritra aura tapa kahA gayA hai | // 3 // sAra, rahasya aura dhAra ye saba ekArthavAcI haiN| cAra ArAdhanA kA sAra vA rahasya ArAdhanAsAra hai| yaha yathokta kriyAcAra vyavahAra nayase ArAdhanAsAra hai| 'ca' zabda anukta samuccaya artha ke lie hai| isalie nizcaya naya se paramAtmA kA dhyAna hI ArAdhanA hai| so hI kahA hai
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ aparAdhanAsAra-25 jJAnadarzanacAritratapobhirjinabhASitaiH / .. ArAdhanAcatuSkasya vyavahAreNa sAratA / / / . taireva paramabrahma dhyAnAttanmayatAM gatai: ArAdhanAcatuSkasya nizcayena ca saartaa| kiM tat ArAdhanAcatuSkaM / dasaNaNANacarittaM darzanajJAnacAritraM na kevalaM darzanajJAnacAritraM / tpshc| kiMviziSTa / jiNabhAsiyaM jinabhASita jinena vItarAgena sarvajJena bhASitaM pratipAditaM jinabhASitaM ata eva nUnaM nizcitaM / yadeva hi jinoktaM tadeva nUnaM jitarAgAdidveSatvAt / yaduktaM rAgAdvA dveSAdvA mohAdvA vAkyamucyate hynRtN| yasya tu naite doSAstasyAnRtakaraNaM nAsti / / tato jinabhASitAnyeva darzanajJAnacAritratapAsyupAdeyAni samyagdarzanaM samyagjJAnaM samyakcAritraM samyak tapazcetyasya catuSkasya yadArAdhanA upAsanA vidhIyate tadArAdhanAcatuSkaM / atra pravRttirvyavahArArAdhanA sAro bhavatIti rahasyamiti yojnikaadvaarH| ArAdhanAcatuSkasya vyavahAreNa sAro bhaNita: nUnaM jinabhASita darzanajJAnacAritraM tapazceti catuSkaM bhavatIti vizeSa iti sNksspaanvydvaarH|| iti vyavahArArAdhanAsAralakSaNapratipAdanena tRtIya gAthAsUtraM gataM // 3 // - atha vyavahArArAdhanAsArasAmAnyalakSaNaM pratipAdya tasya prathamabhedasya samyagdarzanArAdhamAyA lakSaNaM pratipAdayati "vyavahAra naya se jinendra dvArA kathita samyagdarzana, samyag jJAna, samyakcAritra aura samyaktapa ye ArAdhanA catuSka kA sAra hai|" nizcaya naya se unhIM cAra ArAdhanAoM dvArA parama brahma ke dhyAna se tanmayatA ko prApta honA cAra ArAdhanA kA sAra hai| yaha nizcaya-vyavahAra ArAdhanA jinendra dvArA kathita hai isalie nizcita hai, vAstavika hai- kyoMki bhagavAna rAgadveSa rahita haiM ata: unakA kathana satya hai, so hI kahA hai 'rAgadveSa, moha ke kAraNa hI prANI anRta vacana bolate haiN| jisake rAga, dveSa aura moha rUpa doSa nahIM haiM unake anRta vacana nahIM hote haiN|" jinendra dvArA kathita samyagdarzana, samyagjJAna samyak cAritra aura samyaktapa hI upAdeya haiM arthAt ye cAra hI ArAdhanA karane yogya haiM, upAsanA karane yogya haiN| yahI cAra-ArAdhanA kahI jAtI hai| ina cAroM kriyAoM meM pravRtti karanA vyavahAra se cAra ArAdhanA kA sAra kahA jAtA hai| isa prakAra jinendrakathita cAra ArAdhanA kA sAra saMkSepa se kahA hai| isa prakAra vyavahAra ArAdhanAsAra kA lakSaNa pratipAdita karane vAlI tIsarI gAthA samApta huI / / 3 / / aba vyavahAra-ArAdhanAsAra ke sAmAnya lakSaNa kA pratipAdana karake cAra ArAdhanAoM meM jo prathama bheda samyagdarzana ArAdhanA hai usakA lakSaNa kahate haiM
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra 26 *mANaM yahaNaM kIrar3a jaM suttauttajuttIhiM / ArAhaNA hu bhaNiyA sammatte sA muNidehiM // 4 // bhAvAnAM zraddhAnaM kriyate yatsUtroktayuktibhiH / ArAdhanA hi bhaNitA samyaktve sA munIndraiH // 4 // bhaNiyA bhaNitA / kA'sau / sA ArAhaNA ArAdhanA / kanthaM / hu khalu, huzabdaH khalvarthe prAkRtatvAt / kaiH / muNiMdehiM munIMdraiH / kva sammatte samyaktve / seti kaa| kIrar3a kriyate / kiM tat / yat yaditi kiM / saddahaNaM zraddhAnaM vizvAso ruciH pratItiriti yAvat / keSAM ? bhAvANaM bhAvAnAM jIvAdipadArthAnAM / T kAbhiH karaNatAbhiH / suttattajuttIhiM sUtroktayuktibhi: sUtre paramAgame uktA yA yuktayaH sUtroktayuktayastAbhiH sUtroktayuktibhiriti yojanikAdvAraH / sUtroktayuktibhiryadbhAvAnAM zraddhAnaM kriyate samyaktve sA ArAdhanA munIdrairbhaNitA khalu iti saMkSepAnvayadvAraH / tathAhi dravyaguNaparyAyA eteSu bhavatIti bhAvA jIvAdayo navapadArthA bhavati / eteSAM kiMcinnirdezaH kriyate / tatra cetanAlakSaNo jIvaH tadvilakSaNa: pudgaladharmAdharmAkAzakAlasvarUpapaMcavidho 'jIvaH, yogadvAreNa karmAgamanamAtravaH, sUtra ( jinendradeva ke vacana ) meM kathita yukti ke dvArA jIvAdi tattvoM kA zraddhAna karanA jinendra bhagavAna ke samyagdarzana kahA hai // 4 // gAthA meM 'hu' zabda nizcaya artha tathA pAdapUraNa ke lie hai| yadyapi bhAva, padArtha, tattva ye ekArthavAcI zabda haiM phira bhI zabdArtha kI apekSA kucha antara bhI hai| ataH saMkSepa se nava padArtha vA sAta tattvoM kA zraddhAna karanA, ruci karanA samyagdarzana hai| svakIya-svakIya guNa - paryAyoM meM jo hote haiM, rahate haiM una jIvAdi ko bhAva kahate haiM / arthyate, gamyate = jo jJAna ke dvArA jAne jAte haiM; jJAna ke viSaya haiM, jJAnagamya haiM, ve artha yA padArtha kahalAte haiM / dravati, gacchati, prApnoti svakIya- svakIyadravyaguNaparyAyAn, jo apane-apane guNoM evaM paryAyoM ko prApta hote haiM, pratikSaNa guNa- paryAyoM meM svabhAva vibhAva rUpa pariNamana karate haiM isalie ve dravya kahalAte haiM / tattva zabda sAmAnyabhAva vAcI hai, jisakA artha hai- jisa-jisa prakAra se jIvAdi padArtha vyavasthita haiM unakA usI prakAra se honA, pariNamana karanA tattva kahalAtA hai| athavA jIva ajIva ye do dravya haiM aura unakI paryAyeM bhAva vA tattva kahalAtI haiN| mukhyatayA jIva, ajIva ke bheda se dravya do prakAra kA hai| cetanA (jJAnopayoga, darzanopayoga) jisakA lakSaNa hai usako jIva kahate haiN| jisameM cetanA nahIM hai, acetana lakSaNa hai usako ajIba kahate haiN| jisameM cetanA nahIM hai vaha jIva se viparIta lakSaNa vAlA ajIva hai| ajIva dravya ke pA~ca bheda haiM- pudgala, dharma, adharma, AkAza aura kAla / jisameM sparza, rasa, gandha aura varNa pAye jAte haiM usako pudgala kahate haiN| isake do bheda haiM: aNu aura skandha /
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ AnAsAra-27 jIvakarmaNoranyonyapradezapravezAtmako baMdhaH, AsravanirodhaH saMvaraH, karmaNAmekadezagalanaM nirjarA, baMdhahetvabhAvanirjarAbhyAM kRtsmakarmavipramokSo mokSaH, zubhAyurnAmagotrANi puNya, atonyatpApaM! amI nava padArthasaMjJA lbhNte| uktasya paMcavidhasyAjIvasya nirdezo vidhiiyte| tatra sparzarasaMgadhavarNavataH pudgalAH, jIvapudalAnAM gate: sahakArikAraNaM dharma:, sthAnayuktAnAM sthite: sahakArikAraNamadharma:, sarvadravyANAmavakAzadAnadAyakamAkAza, vartanAlakSaNaH kaalH| amI kAlena vinA jIvena saha paMcAstikAyasaMjJAM labhate / puNyapApAbhyAM vinA nava padArthAH sapta tattvasaMjJA labhaMte / eteSAM saprapaMcavizeSA: paramAgamato vijJeyA atra tu nocyate graMthagauravabhayAt bahuSu graMtheSu prokttvaacc| amI yathA jineMdreNa pratipAditAstathaiva samyaktvaliMgitA bhavaMti nAnyatheti vizvAsaH pratIti; ruciH zraddhAnaM bhnnyte| tacca tanisargAdadhigamAdveti jisakA dUsarA vibhAga nahIM kara sakate, jisameM do sparza eka rasa, eka gandha aura eka varNa pAyA jAye usako paramANu kahate haiN| paramANuoM ke samUha ko skandha kahate haiN| jisakA vibhAjana kiyA jAtA hai jo indriyoM kA viSaya hai tathA jo indriyoM ke dvArA upabhoga meM AtA hai use skandha kahate haiN| __ jIva aura pudgala ke gamana meM jo sahakArI hotA hai, use dharma dravya kahate haiM, jaise machalI ke calane meM jala / jIva aura pudgala ke Thaharane meM jo sahakArI hotA hai, use adharma dravya kahate haiM, jaise pathika ke Thaharane meM vRkSa kI chaayaa| jIvAdi chahoM dravyoM ko jo avakAza detA hai, sthAna detA hai use AkAza kahate haiN| isake do bheda haiMlokAkAza aura alokaakaash| jisameM jIvAdi chahoM dravya pAye jAte haiM use lokAkAza kahate haiM jisameM kevala AkAza dravya hai, use alokAkAza kahate haiN| jIvAdi chahoM dravyoM ke parivartana meM jo kAraNa banatA hai use kAla dravya kahate haiN| nizcaya aura vyavahAra ke bheda se kAla dravya do prakAra kA hai: dravyoM kA pratikSaNa jo parivartana hotA hai, vartanA hotI hai vaha nizcaya kAla hai| nizcaya kAla kA kAraNa tathA AvalI, nAr3I, ghar3I, dina, saptAha, pakSa, mahInA, Rtu, ayana, varSa Adi kA jo jJAna karAtA hai vaha vyavahAra kAla hai| pradezoM kA samUha jina dravyoM meM pAyA jAtA hai ve astikAya kahalAte haiN| jIva, pudala, dharma, adharma aura AkAza ye pA~ca astikAya haiN| jIva, dharma aura adharma asaMkhyAta pradezI haiN| AkAza ananta pradezI hai| yadyapi pudralaparamANu eka pradezI hai parantu una paramANuoM meM skandha hone kI zakti hai| isalie upacAra se pudgala saMkhyAta, asaMkhyAta aura ananta pradezI kahalAtA hai| kAla dravya upacAra se bhI astikAya nahIM hai| kyoMki jisa prakAra pula dravya skandha hokara indriyoM ke dvArA grAhya hotA hai, vibhAjana ke yogya ho jAtA hai isalie upacAra se astikAya hotA hai, parantu kAla dravya kA saMcaya nahIM hotA aura na usakA hama vibhAjana kara sakate haiM arthAt jaise pudgala skandha kA vibhAjana karake choTA- bar3A kara sakate haiM vaise kAla kA vibhAjana karake choTA-bar3A nahIM kara sakate ataH kAla astikAya nahIM hai| tattva sAta haiM jIva, ajIca, Asrava, baMdha, saMvara, nirjarA aura mokss| jIva-ajIva kA lakSaNa pahale kaha diyA hai| karmoM ke Agamana ko Asrava kahate haiN| vaha Amrava do prakAra kA hai| dravya aura bhAva | jIva ke jina bhAvoM se karma Ate haiM, una bhAvoM ko bhAva Asava kahate haiN| ve bhAva pA~ca prakAra ke haiM- mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya aura yog|
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra - 28 vcnaatkaarnndvymdbhvti| jIvasya anAdikAlakarmapaTalASTakamAtmAnaM mithyAtvaM kvApi na parityajati / tadvividhaM agRhItagRhItabhedAt / prathama tAvatsakalasya jIvarAzerbhavati tadudayena tattvAtattvazraddhAnaM kimapi na bhvti| tatra smyvipriittttvshrddhaanyoiiyorpynvkaashtvaat| dvitIyaM tu viziSTapaMceMdriyajIvarAzerbhavati jisa bhAva ke udaya se jIva ko tattvazraddhAna nahIM hotA hai, viparIta buddhi hotI hai, use mithyAtva kahate haiN| sAmAnyata: mithyAtva eka prakAra kA hai| gRhIta, gRhIta ke bheda se do prakAra kA hai| ekAnta mithyAtva, viparIta mithyAtva, vinaya mithyAtva, saMzaya mithyAtva aura ajJAna mithyAtva ke bheda se mithyAtva pA~ca prakAra kA bhI hai| dravya nitya hI hai vA anitya hI hai| isa prakAra ekAnta rUpa se vastu kA nirNaya karanA ekAnta mithyAtva hai| vastu ke svarUpa kA viparIta zraddhAna karanA viparIta mithyAtva hai| deva-kudeva, dharma-adharma, guru-kuguru meM bheda samajhakara sabakI samAna vinaya karanA vinaya mithyAtva hai| tattvoM kA nirNaya nahIM karanA, saMzaya rakhanA saMzaya mithyAtva hai| tattvoM ko jAnane kA prayatna hI nahIM karanA ajJAna mithyAtva hai| zraddhAna aura zraddhAtavya ke bheda se mithyAtva asaMkhyAta loka pramANa bhI hai| parantu sarva mithyAtva ke bheda gRhIta aura agRhIta ina do mithyAtvoM meM garbhita ho jAte haiN| jo kuguru ke upadeza se atattva vA mithyAtva meM garbhita ho jAte haiM, jo kuguru ke upadeza se atattva vA mithyAdharma kA zraddhAna hotA hai, vaha gRhIta mithyAtva hai| jo anAdikAlIna mithyAtva ke udaya se atattva zraddhAna hai, vaha agRhIta mithyAtva hai| gRhIta mithyAtva paMcendriya sainI ke hI hotA hai| vratagrahaNa vA saMyamagrahaNa ke bhAva nahIM honA avirati hai| hiMsA, jhUTha, corI, kuzIla aura parigraha ke bheda se avirati pA~ca prakAra kI hai athavA- pA~ca indriya aura mana ko vaza meM nahIM rakhanA, chaha kAya ke jIvoM kI virAdhanA karanA rUpa 12 prakAra kI bhI avirati hotI hai| acche (dAna-pUjAdi zubha) kAryoM meM pravRtti nahIM honA pramAda kahalAtA hai| usa pramAda ke 15 bheda haiN| jisa kAraNa se yaha jIva pramAdI hotA hai, usakA mUla kAraNa kaSAya kA tIvra udaya hai kyoMki kaSAya hI AtmahitakArI kAryoM meM pravRtti nahIM karane detI hai| mUla kaSAya krodha, mAna, mAyA aura lobha ke bheda se cAra prakAra kI hai aura uttara bheda asaMkhyAta loka pramANa haiN| ina kaSAyoM ke vazIbhUta hokara jIva pA~ca indriya-viSayoM meM pravRtti karate haiM, yaha paMcendriya nAmaka pramAda hai| kaSAya ke kAraNa jo mana, vacana, kAya kI kukathA meM pravRtti hotI hai vaha vikathA nAmaka pramAda hai| usake yadyapi asaMkhyAta lokapramANa bheda haiM parantu ye sAre bheda cAra vikathAoM meM garbhita ho jAte haiN| deza-dezAntara meM hone vAle mAnava, pazu, kuA-bAvar3I, udyAna Adi kI kathA tathA vahA~ ke rAjyoM kI vyavasthA Adi ke kathana meM lIna honA rASTra kathA kahalAtI hai| deza kI vyavasthA karane vAle rAjAoM kI kathA karanA avanipAla kathA hai| bhojana kI kathA karanA bhojana kathA hai| striyoM ke hAva, bhAva, vilAsa va aMgopAMga kI kathA karanA svI kathA hai| nidrA aura sneha isa prakAra pramAda ke 15 bheda haiN| mana, vacana aura kAya ye tIna yoga hai| isa prakAra ina kAraNoM se paudgalika karma Ate haiM, ataH yaha bhAva Amrava hai| jJAnAvaraNAdi ATha karmoM ke yogya jo pula vargaNAe~ AtI haiM vaha dravyAsrava kahalAtA hai| dravyAsava bhI jJAnAvaraNAdi ke bheda se ATha prakAra kA hai| matijJAnAvaraNa Adi uttara prakRtiyoM ke bheda se dravyAsrava 148 prakAra kA hai| tathA sUkSma bheda kI apekSA dravyAsava asaMkhyAta loka pramANa hai|
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra-29 jIva aura karmoM kA ekakSetrAvagAhI ho jAnA, anyAnya pradezoM kA paraspara eka sthAna meM ho jAnA baMdha hai| vaha baMdha prakRti, pradeza, anubhAga aura sthiti kI apekSA cAra prakAra kA hai| svabhAva ko prakRti kahate haiM- jaise nIma kI prakRti kaTu hai, dUdha kI madhura / usI prakAra jJAna guNa kA AcchAdana karanA jJAnAvaraNIya kA svabhAva hai, darzanAvaraNa Adi ko bhI isI bhA~ti smjhnaa| pudgala paramANu ke samUha rUpa jo kArmANa vargaNA hai, vaha pradeza bandha hai| phaladAna zakti anubhAga baMdha hai aura karma prakRti kA AtmA ke sAtha rahane kA nAma sthiti baMdha hai| prakRti aura pradeza baMdha yoga se hotA hai aura sthiti, anubhAga bandha kaSAya se hotA hai Asava ke nirodha ko saMvara kahate haiM athavA Ate hue karmoM kA ruka jAnA saMvara hai| ba~dhe hue karmoM kA ekadeza galanA, jhar3anA naSTa honA nirjarA hai| sampUrNa karmoM kA kSaya ho jAnA, AtmA se alaga ho jAnA mokSa hai athavA baMdha ke kAraNoM kA abhAva aura nirjarA hone se karmoM kA abhAva honA mokSa hai| ye sAta tattva kahalAte haiN| inameM puNya aura pApa milAne se nau padArtha hote haiN| athavA puNya-pApa rahita nau padArtha sAta tattva kahalAte haiN| zaMkA- nau padArtha kA pRthak kathana kyoM kiyA hai? uttara - jIva, ajIva Adi sAtoM tattva puNya aura pApa rUpa haiN| jaise prathama guNasthAna se tIsare guNasthAna taka ke jIva pApAtmA hai aura caturtha guNasthAnase 14 veM guNasthAna taka ke jIva puNyAtmA haiN| isI prakAra Asrava ke bhI do bheda haiM- puNyAsava aura paapaasv| jaise zubhaM nAma, gotra, Ayu rUpa karmoM kA Agamana puNyAsava hai aura darzanAvaraNIya Adi karmoM kA Agamana pApAsrava hai| baMdha bhI pApa aura puNya baMdha ke bheda se do prakAra kA hai| saMvara bhI do prakAra kA hai- puNya saMvara aura pApa saMvara / pApa prakRtiyoM kA AnA ruka jAnA pApa saMvara hai aura puNya prakRtiyoM kA Agamana ruka jAnA puNya saMvara hai| pApakarmoM kA ekadeza galanA, jhar3anA pApanirjarA hai aura puNya karmoM kA jharanA puNyanirjarA hai| pApakarmoM kA AtmA se chUTanA pApamokSa hai aura puNyakarmoM kA AtmA se chUTa jAnA puNyamokSa hai| ina sAta tattva, nau padArtha, chaha dravya aura pA~ca astikAya rUpa padArthoM kA zraddhAna karanA samyagdarzana hai| isa prakAra saMkSepa se chaha dravya pA~ca astikAya nau padArtha sAta tattva kA kathana kiyaa| vistArapUrvaka anya granthoM se jAnanA caahie| athavA, jinendra bhagavAna ke dvArA kathita tattva hI satya hai, vAstavika hai anya nahIM; isa prakAra dRr3ha vizvAsa, pratIti, ruci karanA samyagdarzana hai| vaha nisargaja aura adhigamaja ke bheda se do prakAra kA hai| kyoMki samyagdarzana kI utpatti ke ye do bheda do kAraNoM kI apekSA se haiN| ' jisake udaya se jIvake anAdikAlIna karmapaMTala-aSTaka AtmA ko nahIM chor3ate haiM, vaha mithyAtva hai| vaha mithyAtva agRhIta aura gRhIta ke bheda se do prakAra kA hai|
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra - 30 tadudayena jIvo viparItaM tattvaM zraddhatte na samyak / yadA tu labdhakAlAdilabdhiko bhavati jIvastadA nisargAdhigamAkhyakAraNadvayaM praapnoti| nisargaH svabhAvaH AcAryAdInAM dharmopadezaviziSTopAyaH adhigamaH nisargeNApi pUrvamadhigamena bhUtvA bhAvyaM anyasmin janmani bhaavityogtvaat| tataH adhigama eva samyaktvotpattinimittaM pradhAnaM nisarge adhigame vA satyapi jIva aupazamikaM kSAyopazamika kSAyika ceti kAraNanayaM samAzritya tattvazraddhAnaM vidhtte| athaiteSAM aupazamikAdInA yathAnukrameNa lakSaNamAha ! lakSaNaM dvividha sAmAnyavizeSabhedAt / ekavyaktiniSThaM sAmAnya aneka vyaktiniSTho vizeSaH / tatra tAvatsAmAnyalakSaNamucyate / prathama (agRhIta) mithyAtva sakala saMsArI jIvarAzi ke hotA hai| isake udaya se jIva tattvazraddhAna aura tattvAtattva (samyagmithyAtva yukta) pariNAma vAlA bhI nahIM ho sktaa| kyoMki agRhIta mithyAtva meM viparIta (samyak zraddhAna aura samyaktva mithyAtva ina donoM) zraddhAna kA avakAza nahIM hai| dvitIya (gRhIta mithyAtva) viziSTa paMcendriya jIvarAzi ke hotA hai| usake udaya se jIva, tattvoM kA viparIta zraddhAna karatA hai, samyak zraddhAna nahIM krtaa| jaba jIva kAlalabdhi Adi kA suyoga prApta karatA hai taba nisarga aura adhigama nAmaka do kAraNoM se samyagdarzana prApta karatA hai| nisarga kA artha svabhAva hai aura adhigama kA artha AcAryAdi ke dhamopadeza viziSTa upAya haiN| nisarga samyagdarzana meM bhI pUrva meM prApta dezanAlabdhi yukta Asannabhavya tattvazraddhAna rUpa samyagdarzana ko prApta karatA hai, vaha nisargaja samyagdarzana hai| nisargaja samyagdarzana kA kathana hone para bhI samyagdarzana kI utpatti kA pradhAna kAraNa to adhigamaja hI hai kyoMki dezanAlabdhi ke binA jIva ko samyagdarzana kI prApti nahIM ho sktii| zaMkA - yadi dezanAlabdhi ke binA samyagdarzana kI prApti nahIM hotI hai to nisargaja samyagdarzana kA kathana nahIM karanA cAhie? uttara - yadyapi dezanAlabdhipUrvaka hone se samyagdarzana adhigamaja hI hai tathApi guru ko jisameM vizeSa parizrama nahIM karanA par3atA hai usako nisargaja samyagdarzana kahate haiN| isaliye nisargaja vA adhigamaja nimitta ko prApta kara jo tattvazraddhAna hotA hai vaha aupazamika, kSAyika aura kSAyopazamika ke bheda se tIna prakAra kA hai| aba ina tInoM prakAra ke samyagdarzana kA krama se lakSaNa kahate haiN| jo samyagdarzana guru ko adhika parizrama ke jinA utpanna hotA hai, vaha nisargaja samyagdarzana hai| jo guru ke dvArA vizeSa samajhAne para tattvaruci hotI hai usako adhigamaja samyagdarzana kahate haiN| yaha bAhya kAraNa kI apekSA kathana hai| aba antaraMga kAraNoM kI apekSA se hone vAle samyagdarzana kA lakSaNa kahate haiN| vaha lakSaNa do prakAra kA hai- sAmAnya aura vishess| jo anekavyaktiniSTha hotA hai, vaha sAmAnya lakSaNa hai aura jo eka vyakti niSTha hai, vaha vizeSa hai|
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra -31 Atmani karmaNa: svazakte: kAraNavazAdanudbhUtirupazama: katakAdidravyasaMbaMdhAdasi pNksyaanubhuutivt| AtyaMtikI nivRttiH kSayaH tasminnevAMbhasi zucibhAjanAMtarasakrAte pNksyaatyNtaabhaavvt| ubhayAtmako mizra tasminnevAMbhasi katakAdidravyasaMbaMdhAt paMkasya kSINAkSINavRttivat / upazamaH prayojanamasye-tyaupazamika, kSayaH prayojanamasyeti kSAyika, kSayopazama: prayojanamasyeti kSAyopazamikaM / mohanIyakarmaNaH anaMtAnubaMdhicatuSTayaM mithyAtvatrayaM ceti saptAnAM prakRtInAmupazamAdaupazamika samyaktvaM bhvti| tatkathaM bhavatIti cet / anAdimithyAdRSTebhavyasya karmodayApAditakAluSye sti| kutastadupazamaH | kAlalabdhyAdinimittavAn / tatra kAlalabdhistAvat karmAviSTa AtmA-bhanyaH kAle ardhapudgalaparivartanAkhye'vaziSTe prathamasamyaktvagrahaNasya yogyo bhavati nAdhike iti / iyamekA kaallbdhiH| aparA kAlalabdhiH karmasthitikA utkRSTasthitikeSu karmasu jaghanyasthitikeSu prathama samyaktvalAbho na bhavati / kva tarhi bhvti| aMta:koTAkoTIsAgaropamasthitikeSu karmasu baMdhamApadyamAneSu vizuddhapariNAmavazAt satkarmasu ca tataH saMkhyeyasAgaropamasahasronAyAmaMta: koTIkoTIsAgaropamasthitau sthApiteSu prathamasamyaktvayogyo bhavati / AtmA meM aMtaraMga-bahiraMga kAraNoM se karmoM ke zakti kI utpatti nahIM honA, usako upazama kahate haiN| jaise katakaphalAdi dravya ke sambandha se pAnI kA kIcar3a nIce baiTha jAtA hai| karmoM kI AtyaMtikI nivRtti kSaya kahalAtI hai| jaise nirmala pAnI ko sphaTika maNi ke bhAjana meM rakhane se pAnI atyanta svaccha ho jAtA hai| ubhaya Atmaka mizra kahalAtA hai| jaise jala meM kucha kIcar3a nIce baiTha jAtA hai aura kucha Upara rahatA hai, mizrita hotA hai| upazama jisakA bhAva hai vaha aupazamika kahalAtA hai| kSaya jisakA bhAva hai vaha kSAyika kahalAtA hai aura kSaya aura upazama jisakA bhAva hai vaha kSAyopazamika kahalAtA hai| anantAnubandhI krodha, mAna, mAyA aura lobha, cAritra mohanIya karma kI ina cAra prakRtiyoM aura mithyAtva, samyaktva mithyAtva aura samyak prakRti rUpa darzanamohanIya kI ina tIna isa prakAra kula sAta prakRtiyoM kA upazamana hone se tattvoM kA jo dRr3ha zraddhAna utpanna hotA hai, vaha aupazamika samyagdarzana kahalAtA hai| inhIM sAta prakRtiyoM kA atyaMta kSaya ho jAne se ina sAtoM kI sattA-vyucchitti ho jAne se jo tattvazraddhAna hotA hai, vaha kSAyika samyagdarzana hai| anantAnubandhI cAra, mithyAtva aura samyaktva mithyAtva ina chaha prakRtiyoM ke vartamAna meM udaya Ane vAle niSekoM kA udayAbhAvI kSaya, bhaviSyatkAla meM udaya meM Ane vAle niSerko kA sadavasdhArUpa upazama aura ekadezadhAti samyaktva prakRti kA udaya hone se jo cala, malina aura avagAda bhAva hotA hai, usako kSAyopazamika samyagdarzana kahate haiN| karmoM ke udaya se utpanna kAnuSya bhAva hone para anAdi mithyAdRSTi ke upazama samyagdarzana kaise hotA hai? aisI zaMkA hone para AcAryadeva kahate haiM ki kAlalabdhi Adi kA nimitta pAkara yaha jIva sarva prathama aupazamika samyagdarzana ko prApta karatA hai| sarva prathama karmakAlimA se lipsa bhavyAtmA ardha pudgala parivartana nAmaka kAla zeSa rahanepara prathamopazama samyaktva ko grahaNa karane yogya hotA hai, adhika kAla rahane para nahIM, yaha prathama kAla labdhi hai|
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra-32 __ aparA kAlalabdhirbhavApekSayA, bhavyaH paMceMdriyaH saMjJI paryAptaH sarvavizuddhaH prathamasamyaktvamutpAdayati / Adizabdena jAtismaraNAdi parigRhyate, ityaupazamikasamyaktvalakSaNa pUrNa / anaMtAnubaMdhicatuSkasya mithyAtvasamyaktvamithyAtvayozcodayakSayAtteSAmeva sadavasthArUpopazamAcca samyaktvasyaikadezaghAtina udayAt kSAyopazamikaM ceti smyktvN| tAsAM . pUrvoktAnAM saptAnAM prakRtInAmatyaMtakSayAt kSAyikaM samyaktvaM / samyaktvalakSaNaM vyAkRtya kasyAM gatau kati samyaktvAni bhavaMti iti suucyte| tatra narakagatau sarvAsu pRthivISu nArakANAM paryAptakAnA aupazamikaM kSAyopazamika ceti samyaktvadvayaM bhavati / prathamAyAM punaH paryAptAparyAptakAnAM kSAyika kSAyopazamikaM ceti dvayaM bhavati / dUsarI kAla labdhi : karmoM kI utkRSTa sthiti aura jadhanya sthiti kI sattA meM prathamopazama samyaktva kA lAbha nahIM hotA hai arthAt jaba Ayu karma ko chor3akara sAta karmoM kI jaghanya cA utkRSTa sthiti hai to yaha jIva prathamopazama samyaktva ke braha! karane yogya nahIM hotaa| zaMkA - to phira jIna samyagdarzana grahaNa karane yogya kaba hotA hai ? uttara - vizuddha pariNAmoM ke dvArA aMta:koTAkoTI pramANa sthiti vAle karmoM ke ba~dhane para aura ba~dhe hue karmoM kI sthiti ko saMkhyAta hajAra sAgara pramANa kama karate-karate anta:koTAkoTI pramANa sthiti kara lene para prathama samyagdarzana ke grahaNa karane yogya hotA hai| arthAt pariNAmoM kI vizuddhi se sattA meM par3e hue karma bhI anta:koTAkoTI pramANa sthiti vAle ho jAte haiM aura vartamAna meM baMdhane vAle karma bhI antaHkoTAkoTI pramANa sthiti pUrvaka hI ba~dhate haiM taba samyaktva utpanna hone kI yogyatA AtI hai| bhavya, saMjJI, paMcendriya paryApta, sarva vizuddha bhAva vAle hI prathama samyagdarzana ke grahaNa karane yogya hote haiN| Adi zabda se jAti-smaraNAdi bhI grahaNa kiyA jAtA hai arthAt jAtismaraNa, duHkhAnubhava, jinamahimA darzana aura deva-Rddhidarzana Adi bhI kAraNa haiN| isa prakAra ke samyagdarzana kI utpatti aura anantAnubandhI krodha, mAna, mAyA, lobha, mithyAtva samyaktva aura sambaktva mithyAtva ina sAta prakRtiyoM ke upazamana se aupazabhika samyaktva hotA hai| ina sAta prakRtiyoM ke kSaya se kSAyika samyaktva hotA hai tathA anantAnubandhI cAra mithyAtva aura samyaktva mithyAtva chaha prakRtiyoM kA sadavasthA rUpa upazama aura samyaktva prakRti kA udaya hone se jo zraddhAna rUpa pariNAma hotA hai, use kSAyopazamika samyagdarzana kahate haiN| isa prakAra tInoM prakAra ke samyagdarzana kI utpatti aura lakSaNa kA kathana kiyA hai| samyagdarzana kA lakSaNa kahakara aba kisagati meM kaunasA samyaktva hotA hai, usakA kathana karate haiM-naraka gati meM sArI pRthiviyoM meM nArakiyoM ke paryApta avasthA meM upazama aura kSAyopazamika ye do samyaktva hote haiN| aparyApta avasthA meM chaha narakoM meM samyagdarzana nahIM hotA arthAt prathama naraka ko chor3akara anya narakoM meM samyAdRSTi utpanna nahIM hotaa| prathama naraka meM aparyApta avasthA meM do samyagdarzana hote haiM kSAyika aura kSAyopamika / paryApta avasthA meM upazama, kSAyopazamika aura kSAyika ye tIna sampagdarzana hote haiN| aparyApta avasthA meM jo kSAyopazamika samyagdarzana kahA hai, vaha kRtakRtya vedaka kI apekSA se hai, jo paryApta hote hI antarmuhUrta meM kSAyika samyagdarzana ho jAyegA / vAstavika kSAyopazamika samyagdarzana naraka gati meM aparyApta avasthA meM nahIM hai|
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ AsadhanAsAra -33 tiryaggatau tirazcAM paryApnakAnAmaupazamikamasti teSAM paryAptAparyAptakAnAM tu kSAyika kSAyopazamika ceti dvitayamasti, tirazcInAM kSAyikaM nAsti aupazamikaM kSAyopazamika ca paryAptakAnAmeva naapryaaptkaanaaN| evaM manuSyagatau manuSyANAM paryAptAparyAptakAnAM kSAyika kSAyopazamikaM cAsti aupazamika paryAptakAnAmeva nAparyAptakAnAM, mAnuSINAM tu tritayamapyasti paryAptakAnAmeva nAparyAptakAnAM kSAyika punrbhaavvedenaiv| devagatau devAnAM paryAptAparyAptakAnAM tritayamapyasti aupshmikmpryaaptkaanaaN| kamiticet / cAritramohopazamena sahabhUtAn prati bhavanavAsivyaMtarajyotiSkANA devAnAM devInAM ca saudharmazAnakalpavAsinInAM ca kSAyikaM nAsti teSAM paryAptakAnAmaupazamikaM kSAyopazamikaM cAsti / asya sAdhanamapi kthyte| sAdhanaM dvividhamAbhyaMtara bAhya ca / tiryaJcoM meM tiryaMca gati meM paryApta avasthA meM aupazAmaka, kSAyika aura kSAyopazamika ye tIna samyagdarzana hote haiN| unake aparyApta avasthA meM kSAyika aura kSAyopazamika ye do samyag darzana hote haiN| kSAyopazamika samyagdarzana naraka ke samAna kRtakRtyavedaka kI apekSA se hai kyoMki samyagdRSTi naraka aura tiryaMcoM meM utpanna nahIM hotA hai| jina jIvoM ne mithyAtva avasthA meM naraka aura tiryaMca AyukA baMdha kara liyA hai, usake bAda pariNAmoM kI vizuddhi aura tIrthaMkara tathA zrutakevalI kA sAnnidhya pAkara kSAyika samyagdarzana vA kRtakRtya vedaka ko prApta huA hai, aise jIva marakara bhogabhUmiyA tiryaMca aura nArakI ho sakate haiM ataH unake aparyApta avasthA meM kSAyika aura kSAyopazamika do samyagdarzana hote haiM, anya ke nhiiN| kyoMki pUrva mithyAtva avasthA meM jinhoMne tiryaMca vA narakAyukA baMdha nahIM kiyA hai aise samyagdRSTi jIva marakara tiryaMca aura naraka meM utpanna nahIM hote| . ticinI ke kSAyika samyagdarzana nahIM hotA ataH usake aparyApta avasthA meM koI bhI samyagdarzana nahIM hai parantu paryApta avasthA meM do samyagdarzana hote haiM aupazamika aura kSAyopazamika / manuSyagati meM manuSyoM ke aparyApta avasthA meM do samyagdarzana hote haiM, kSAyika aura kssaayopshmik| paryApta avasthA meM aupazamika, kSAyika aura kSAyopazAmika ye tIna samyagdarzana hote haiN| manuSyaniyoM (striyoM) ke aparyApta avasthA meM koI bhI samyagdarzana nahIM hai| kyoMki samyagdRSTi jIva strI paryAya meM utpanna nahIM hotaa| paryApta avasthA meM kSAyika, aupazamika aura kSAyopazamika ye tIna samyagdarzana hote haiM, parantu kSAyika samyagdarzana bhAvaveda kI apekSA hai, dravyaveda kI apekSA nhiiN| kyoMki dravyaveda meM striyoM ke kSAyika samyagdarzana nahIM hotaa| devagati meM devoM ke paryApta aura aparyApta donoM avasthAoM meM tInoM prakAra ke samyagdarzana hote haiN| zaMkA - aparyApta avasthA meM devoM ke aupamika samyagdarzana kaise hotA hai? uttara - cAritra mohanIya kA upazamakara upazama zreNI para ArUr3ha dvitIyopazama samyagdarzana sahita marakara sarvArthasiddhi Adi devoM meM utpanna ho sakate haiM, ata: aMparyAma avasthA meM aupazamika samyagdarzana hotA hai| bhavanavAsI, vyantara, jyotiSI devoM meM aura sarva prakAra kI devAMganAoM meM samyagdRSTi utpanna nahIM hotaa| isaliye bhavanatrika meM saudharma Adi devAMganAoM meM aparyApta avasthA meM samyagdarzana nahIM hotaa| parantu paryApta avasthA meM upazama aura kSAyopazamika ye do samyaktva hote haiN| bhavanatrika aura kalpavAsI devAMganAoM meM kSAyika samyaktva nahIM hai| isa prakAra samyagdarzana ArAdhanA ke kathana meM samyagdarzana kA nirdeza aura svAmitva kA kathana samApta huaa|
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra - 34 AbhyaMtaraM darzanamohasyopazamaH kSayaH kSayopazamo vA / bAhyaM nArakANAM prAk caturthyAH samyagdarzanasya sAdhanaM keSAMcijjAtismaraNaM keSAMciddharmazravaNaM keSAMcidvedanAbhibhavaH, caturthImArabhya AsaptamyAM nArakANAM jAtismaraNaM vedanAbhibhavazca / tirazcAM keSAMcijjAtismaraNaM keSAMciddharmazravaNaM keSAMcijjina binadarzanaM / manuSyANAmapi tathaiva / devAnAmapi keSAMcijjAtismaraNaM keSAMciddharmazravaNaM keSAMcijjinamahimadarzanaM keSAMciddevardhidarzanaM / evaM prAgAnatAt / anataprANatAraNAcyutadevAnAM devardhidarzanaM muktvA anyatritayamapyasti / navagraiveyakavAsinAM keSAMcijjAtismaraNaM keSAMciddharmazravaNaM / anudizAnuttaravimAnavAsinAmiyaM kalpanA na bhavati prAgeva gRhItasamyaktvAnAM tatrotpatteH / samyagdarzana ke sAdhana kA kathana karate haiN| samyagdarzana kI utpatti ke kAraNoM ko sAdhana kahate haiN| vaha sAdhara do prakAra kA hai : aMtaraMga aura bA samyagdarzana kI utpatti kA aMtaraMga kAraNa darzana mohanIya kI tIna aura cAritra mohanIya kI cAra prakRtiyoM kA upazama, kSaya aura kSayopazama hai| yaha cAroM gatiyoM meM sAmAnya hai| bAhya kAraNa aneka prakAra ke haiM aura kathaMcit bhinna-bhinna haiM? jAtismaraNa, dharmazravaNa, bedanAnubhava, jinabimbadarzana, jinamahimAdarzana aura deva Rddhidarzana / gati mArgaNA kI apekSA naraka gati meM prathama naraka se lekara tIsare naraka paryanta kisI nArakI ko jAtismaraNa se kisI ko dharmazravaNa se aura kisI ko vedanA ke anubhava se samyagdarzana utpanna hotA hai| - cauthe naraka se sAtaveM naraka paryanta kisI ko jAtismaraNa se aura kisI ko vedanA anubhava se samyagdarzana hotA hai| tiryaca gati meM tiryaMcoM meM kisI ko jAtismaraNa se, kisI ko dharmazravaNa se aura kisI ko jinabimba ke darzana se samyagdarzana kI prApti hotI hai / manuSya gati meM manuSyoM ke bhI tiryaMcoM ke samAna samyagdarzana kI utpatti ke tIna kAraNa haiN| vedanAnubhava, dharmazravaNa aura jAtismaraNa | devagati meM devoM ke 12 veM svarga taka cAra kAraNa haiM- jAtismaraNa, dharmazravaNa, jinamahimAdarzana aura deva - Rddhi-darzana | Anata, prANata, AraNa aura acyuta svarga meM deva Rddhi ko chor3akara anya tIna kAraNa haiN| nava graiveyakavAsI devoM meM kisI ko jAtismaraNa se aura kisI ko dharmazravaNa se samyagdarzana utpanna hotA | nava graiveyaka meM saba deva samAna haiM, isalie devaRddhi darzana kAraNa nahIM hai| nava anudiza aura pA~ca anuttara meM samyagdRSTi jIva hI utpanna hote haiM ata: inameM samyagdarzana kI utpatti ke kAraNoM kI kalpanA nahIM hai| 1. jinendra bhagavAna ke paMca kalyANaka ko jinamahimA kahate haiN| 2. devoM kI sampadA, zakti Adi ko devaRddhi kahate haiN|
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra - 35 asthAdhikaraNamapi kathyate / adhikaraNaM dvividhaM AbhyaMtaraM bAhyaM c| AbhyaMtaraM svAmisaMbaMdhArha evAtmA 'vivakSAta; kAraka-pravRtteH bAhyaM loknaaddii| sA kiytii| ekarajjuviSkaMbhA cturdshrjvaayaamaa| sthitirapyasya kthyte| aupazamikasya jaghanyotkRSTA caaNtrmohuurtikii| kSAyikasya saMsAriNaH jaghanyAMtarmohUrtikI utkRSTA trayastriMzatsAgaropamANi sAMtarmuhUrtASTavarSahInapUrvakoTIdvayAdhikAni / muktasya sAdirapyaparyavasAnA / kSAyopazamikasya jaghanyAMtamauhUrtikI utkRSTA SaTSaSTisAgaropamANi || vidhaanmpysy| vidhAnaM sAmAnyAdekaM samyagdarzanaM dvitayaM nisargajAdhigamajabhedAt / tritayaM aupazamikakSAyikakSAyopazabhikabhedAdevaM saMkhyeyA vikalpA asaMkhyeyA anaMtAzca bhavaMti zraddhAtRzraddhAtavyabhedAra ! sakkalakSAvidhAH sUjanyaH saMki, a.5 dezo mukhyavRttyA manuSyagatau kathyate tdbhvmuktisaadhntvaat| aba adhikaraNa kA kathana karate haiM bAhya aura aMtaraMga ke bheda se adhikaraNa ke do bheda haiN| Abhyantara adhikaraNa AtmA hI hai kyoMki AtmA meM hI samyagdarzana hai ata: svAmI-saMbaMdha ke yogya AtmA hI hai| kevala vivakSA se kAraka kI pravRtti hotI hai| bAhya adhikaraNa 14 rAjU lambI 1 rAjU caur3I sa nAlI hai| kyoMki sanAlI meM rahane vAle paMcendriya sainI paryApta jIvoM ko hI samyagdarzana hotA hai, anya ko nhiiN| samyagdarzana kI sthiti kA kathana karate haiM- sthiti do prakAra kI hotI hai- jaghanya aura utkRSTa / aupazamika samyagdarzana kI jaghanya aura utkRSTa sthiti antarmuhUrta kI hai| antarmuhUrta ke bAda vaha samyagdarzana chUTa jAtA hai| saMsArI jIvoM ke kSAyika samyagdarzana kI jaghanya sthiti antarmuharta pramANa hai arthAt antarmuhUrta meM vaha muktipada ko prApta kara letA hai| utkRSTa sthiti antarmuhurta sahita ATha varSa kama do koTi pUrva adhika taiMtIsa sAgara pramANa hai| itane kAla ke bhItara vaha AtmA nizcaya se mukti prApta kara letA hai| muktAtmA kI apekSA kSAyika samyagdarzana kI sthiti sAdi aura ananta hai| ___ kSAyopazamika sambagdarzana kI jaghanya sthiti antarmuhUrta pramANa hai arthAt yaha samyagdarzana utpanna hokara antarmuhUrta meM chUTa sakatA hai| isakI utkRSTa sthiti 66 sAgara pramANa hai arthAt 66 sAgara ke bAda yaha samyagdarzana yA to kSAyika samyagdarzana rUpa pariNata ho jAtA hai yA phira chUTa kara mithyAtva ko prApta ho jAtA hai| aba samyagdarzana ke vidhAna (bheda) kA kathana karate haiM sAmAnya se samyagdarzana eka prakAra kA hai| vizeSa rUpa se nisargaja aura adhigamaja ke bheda se do prakAra kA hai| aupazamika, kSAyika aura kSAyopazamika ke bheda se tIna prakAra kA hai| AjJA samyaktva, upadeza samyaktva Adi ke bheda se 10 prakAra kA hai| isa prakAra zraddhAtu aura zraddhAtavya ke bheda se saMkhyAta, asaMkhyAta aura ananta prakAra kA bhI samyagdarzana hotA hai| isa prakAra upari kathita lakSaNa vAlA samyag darzana nAnA prakAra ke sUtra se kathita hai| parantu isa grantha meM mukhya rUpa se manuSyabhava kI apekSA kathana hai- kyoMki mAnava hI ArAdhanA kI ArAdhanA kara usI bhava se mokSa prApta kara sakate haiN| 1. zraddhAna karane vAle ko zraddhAtA kahate haiN| 2. zraddhAna karane yogya vastu ko zraddhAtavya kahate haiN|
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra - 36 mUtrayAdipaMcaviMzatimalaparihAreNa heyasya tyAgenopAdeyasyopAdAnena jIvAditattvazraddhAnaM vidhIyate yatra sA vyavahArasamyagdarzanArAdhanA sA ca kSapakeNApramattenArAdhanIyA bhavatIti taatpryN| ATha mada, zaMkA Adi ATha doSa, tIna mUr3hatA aura chaha anAyatana, ye samyagdarzana ke 25 doSa haiN| 1. kSAyopazarmika kSaNadhvaMsI jJAna ko prApta kara madonmatta ho jAnA, apane svarUpa ko bhUla jAnA jJAna mada hai| 2. sAMsArika sammAna prApta kara mAna ke parvata para car3ha jAnA, nija nidhi ko bhUlakara bAhya meM ramaNa karanA pUjA mada hai| 3. svakIya paitRka pakSa ko uttama mAnakara dUsaroM kI avajJA karanA, apane ko uttama mAnanA kula mada hai| 4. mAtRka pakSa meM mAmA Adi ko maMtrI pada Adi meM sthApita dekhakara mere mAmA rAjA haiM, maMtrI haiM' Adi prakAra se ghamaNDa karanA; ye saba kSaNika haiM, vinAzazIla haiM, isa vicAra se zUnya ho jAnA jAtimada hai| 5. vinAzIka zArIrika zakti ko prApta kara usa zakti kA abhimAna karanA balamada hai ! 6. dhana, sampadA Adi sAMsArika vaibhava prApta kara 'mere samAna dhanavAna, aizvaryazAlI koI nahIM hai, aisA vicAra kara vastu ke svarUpa ko bhUla jAnA, aizvarya vA Rddhi mada hai| 7, anazana Adi bAhya tapazcaraNa karake apane ko mahAn mAnanA, 'mere samAna upavAsa Adi karane vAlA koI nahIM hai' aisA vicAra karanA tapa mada hai| 8. svakIya zArIrika saundarya kA ghamaNDa karanA zarIra mada hai| ye AThoM mada samyagdarzana ke ghAtaka jinendrakathita tattva meM zaMkA karanA, sAMsArika bhogoM kI vAJchA karanA, jinadharma meM prIti nahIM karanA, tattva-atattva, deva-kudeva, guru-kuguru Adi kI pahicAna nahIM karanA, kisI kAraNa se dharma meM dUSaNa lagAne vAle dharmAtmA ke doSoM kA AcchAdana na karake unake doSoM ko bAhya meM pragaTa karanA, kisI kAraNa se darzana aura cAritra se cyuta hote hue ko sambodhana karake sthira nahIM karanA, dharmAtmAoM ke prati vAtsalya bhAva nahIM honA aura dharma kI prabhAvanA nahIM karanA ye zaMkAdi ATha doSa haiN| gaMgAdi nadiyoM meM snAna karane ko dharma mAnanA vA laukika janoM kI dekhA-dekhI karanA loka mUr3hatA hai| rAgI, dveSI devoM ko Apta mAnakara unakI pUjA karanA deva mUr3hatA hai| zaMkA - padmAvatI, dharaNendra, yakSa Adi rAgI-dveSI haiM, unakI pUjA karanA devamUr3hatA hai ki nahIM? uttara - padmAvatI, dharaNendra Adi ko sAdharmI samajhakara vA dharma ke rakSaka samajhakara unakA satkAra karanA devamUr3hatA nahIM hai| parantu unako Apta mAnakara pUjanA devamUr3hatA hai| kyoMki unako vastu ke svarUpa kA bhAna hai, parantu jinako vastusvarUpa kA jJAna nahIM hai, ve hI mUr3ha hote haiN| pA~ca pApoM meM lIna, ghora parigrahI evaM Arambha karane vAle pAkhaNDI janoM kA satkAra karanA, usako pAkhaNDa mUr3hatA kahate haiN| kuguru, kudeva, kudharma aura unake bhakta janoM kA satkAra karanA chaha anAyatana hai| ye sArI kriyAe~ samyagdarzana kI ghAtaka haiN| he kSapaka ! samyagdarzana ke ina 25 doSoM kA tyAgakara ATha aMga sahita samyagdarzana ko dhAraNa kr| nirmala samyagdarzana ko dhAraNa karanA hI darzana ArAdhanA hai|
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra - 37 yenedaM trijagadvareNyavibhunA proktaM jinena svayaM, samyaktvAdbhutaratnametadamalaM cAbhyastamapyAdarAt / bhaktvA sa prasabhaM kukarmanicaya zaktyA ca samyak para brahmArAdhanamadbhutoditacidAnaMdaM padaM viMdate / / iti samyagdarzanArAdhanAlakSaNapratipAdanena caturthagAthAsUtraM gataM // 4 // he kSapaka ! tU yadi apanA hita cAhatA hai to jinamata meM tathA Atmatattvake svarUpa meM kabhI zaMkA-saMzaya mata kr| mRtyu kA bhaya mata kr| (ni:zaMkita aNg)| ye sAMsArika bhoga vinAzazIla haiM, AtmA ke zatru haiM, atRpti ke kAraNa haiM, ataH sAMsArika bhogoM kI vA sAMsArika bhogoM ke lie anya dharma kI vAJchA vA usakI prazaMsA mtkr| (ni:kAMkSita aNg)| he kSapaka ! kisI bhI prakAra kI Apatti yA bhaya ke kAraNoM ke upasthita hone para bhI dharma se glAni nahIM karanA vA digambara sAdhuoM ke zarIra ko dekhakara hRdaya meM jugupsA nahIM krnaa| kyoMki yaha bhAvanA dharma kI ghAtaka hai| (nirvicikitsA aMga) he kSapaka ! tU tattva-kutattva kI pahicAna kr| kumArga aura kumArgagAmiyoM kI vacana se stuti, mana se prazaMsA aura kAya se sarAhanA mata krnaa| apane citta kI dhArA ko vikSipta mata karanA / (amUDhadRSTi aMga) he kSapaka ! dharmAtmAoM ke doSoM ko pragaTa karane kI bhAvanA mata kara / svakIya dharma ko vRddhiMgata karane kA prayatna kara | anya ke doSoM ko prakaTa karane kI bhAvanA samyagdarzana kI ghAtaka hai| (upagRhana aNg)| he kSapakarAja ! sambagdarzana aura samyakcAritra se cyuta hone vAle svakIya mana ko apane meM sthira karane kA prayatna kr| yadi pramAda vA ajJAna se terA mana kvacit vikRta hogA, vA samyagdarzana aura cAritrase cyuta hogA to terA kumaraNa hogA aura tujhe durgatiyoM meM bhramaNa karanA pdd'egaa| (sthitIkaraNa aMga) he ArAdhaka ! tU zivasukha ke kAraNabhUta 'ahiMsA paramo dharmaH' meM prIti kara / niSkapaTa bhAvoM se dharmAtmAoM ke sAtha vAtsalya bhAva rkh| (vAtsalya aMga) he guNAdhipa ! ratnatrayarUpI agni ke dvArA apanI AtmA ko nirmala kara tathA dAna, tapa, jinapUjA ke dvArA jinadharma kA pracAra-prasAra kr| (prabhAvanA aMga) he kSapakarAja! pramAda ko chor3akara jo jIvAdi padArtha heya (Asrava, baMdha) haiM unakA heya rUpa se zraddhAna kara aura upAdeya (saMvara, nirjarA aura mokSa) kA upAdeya rUpa se zraddhAna kara 1 yaha vyavahAra samyagdarzana ArAdhanA cidAnaMda caitanya svarUpa apanI AtmA kI ArAdhanA karanA, svakIya AtmA kI ruci, prIti nizcaya ArAdhanA hai| samyagdarzana ArAdhanA kA phala tIna jagat meM zreSTha, jinendra bhagavAna ke dvArA kathita samyagdarzana se utpanna isa nirmala ratna kA AdarapUrvaka abhyAsa kro| he kSapakaH / isa samyagdarzana kA abhyAsa karane vAle mahAnubhAva zIghra hI apanI zakti se karmo ke samUha kA nAza kara parama brahma kI ArAdhanA kara cidAnaMda caitanya svarUpa paramAtma pada ko prApta karate haiN| samyagdarzana nAmaka ArAdhanA ke lakSaNa kA vA darzana ArAdhanA kA pratipAdana karane vAlI cauthI gAthA pUrNa huI / / 4 / /
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra - 38 atha vyavahArajJAnArAdhanAM pratipAdayAta suttatthabhAvaNA vA tesiM bhAvANamahigamo jo vaa| NANassa havadi esA uttA ArAhaNA sutte // 5 // sUtrArthabhAvanA vA teSAM bhAvAnAmadhigamo yo thaa| jJAnasya bhavatyeSA uktA ArAdhanA sUtre / / 5 / / hadi bhavati / kaasii| ArAhaNA ArAdhanA / kasya / NANasya jJAnasya / kaasaavaaraadhnaa| esA essaa| kivishissttaa| uttA uktA proktA / kasmin / sutte sUtre prmaagme| eSeti kaa| suttatthabhAvaNA vA sUtrArthabhAvanA paramAgamabhAvanA | athavA jo ya iti kaH / ahigamo adhigamaH samyak parijJAnaM kessaaN| bhAvANaM bhAvAnA / tesiM teSAM pUrvoktAnAmiti yojnikaadvaarH| sUtrArthabhAvAnAM vA teSAM bhAvanAM yo vA adhigabhaH eSA sUtra uktA jJAnasyArAdhanA bhavatIti saMkSepAnvayadvAraH / aba vyavahAra jJAna ArAdhanA kA pratipAdana karate haiM "una jIvAdi nau padArthoM kA jo adhigama hotA hai usako jinAgama meM jJAna kI bhAvanA kahA hai aura usI ko paramAgama meM jJAna kI ArAdhanA kahA hai arthAt yaha sUtrArtha bhAvanA hI paramAgama meM jJAna kI ArAdhanA vA jJAnakI bhAvanA hai| aisA samajhanA caahie| isa prakAra satra meM jJAna ArAdhanA kahI akSara' zuddha par3hanA, ardha zuddha par3hanA, donoM zuddha par3hanA, kAla meM par3hanA, vinaya se par3hanA, bahumAna se par3anA, upadhAna se par3hanA aura guru kA nAma nahIM chipAnA', yaha ATha prakAra kA jJAnAcAra hai| zAstroM kA paThana karate samaya akSara, virAma, visarga, repha Adi ko zuddha par3hanA caahie| kyoMki akSara ko zuddha nahIM par3hane se artha kA anartha ho jAtA hai, jaise ciMtA meM eka anusvAra chor3a dene se citA artha ho jAtA hai| yadi virAma para dhyAna nahIM diyA to "jAne do mata roko' isake do artha hote haiM jAne do, mata roko / jAne do mata, roko| ata: virAma para dhyAna rakhakara usako zuddha par3anA bhI Avazyaka hai| pAcaka zabdoM ko zuddha par3hakara unakA vAcya artha bhI zuddha par3hanA caahie| kyoMki eka zabda ke aneka artha hote haiM- jaisa saiMdhava kA artha ghor3A bhI hai aura saiMdhA namaka bhii| artha prakaraNavaza kiyA jAtA hai, bhojana karate samaya maiMdhava kA artha namaka aura kahIM bAhara ghUmane jAnA ho to ghodd'aa| aja kA artha bakarA, brahmA, jisameM utpanna hone kI zakti nahIM hai aisA zAli dhAnya, Adi aneka artha haiN| zabdoM kA artha karate samaya pAThaka ko dhyAna rakhanA par3atA hai ki isa samaya isa zabda kA kyA artha karanA caahie| zabdoM ke arthoM kA dhyAna nahIM rakhane se pazuoM ke ghAtarUpa yajJa kI pravRtti clii| "ajairyaSTavyaM' aja kA artha hai jisameM aMkura paidA hone kI zakti nahIM hai, aisA dhAnya / parantu aja kA artha bakarA karake hI parvata ne yajJa meM pazuoM ko homane kI prathA calAI thii| isI prakAra jitane mata-matAntara cale haiM, ve artha kI viparItatA se hI cale haiN|
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra - 39 kAle viNaye uvahANe bahumANe taheva NiNhavaNe / vaMjaNa atthe tadubhaya NANAcAro du attttviho| iti gAthAkathitalakSaNASTavinayAdinA jJAnamArAdhanIyamiti bhAvArthaH / / siddhAMte jinabhASite navalasattattvArthabhAvAdbhute, bhAvaM yo vidadhIta vAdhigamanaM kurvIta tasyAnizaM / bhaktyA sa prasabhaM kukarmanicayaM bhaktvA ca samyakparabrahmArAdhanamadbhutoditacidAnaMdaM padaM viMdate // 5 // vAcaka (zabda) vAcya (artha) donoM ko zuddha par3hanA ubhaya zuddha kahalAtA hai| zAstra par3hane ke lie jo kAla niSiddha hai usameM zAstra nahIM par3hanA cAhie, sUryodaya ke do dhar3I (48 minaTa) pUrva aura do ghar3I pazcAt, madhyAhna 12 baje ke do ghar3I pUrva aura do ghaTikA pazcAt, sUryAsta ke do ghaTikA pUrva aura do ghaTikA pazcAt tathA ardharAtri ke do ghaTikA pUrva aura do ghaTikA pazcAt taka kA kAla svAdhyAya ke lie niSiddha hai| ina kAloM ko chor3akara svAdhyAya karanA cAhie | ___ zAstroM kA paThana-pAThana vinaya se karanA caahie| arthAt hAtha-paira dhokara caukI bichAkara, zruta bhakti aura AcArya-bhakti bolakara vidhipUrvaka kAyotsarga karake zAstra par3hanA caahie| bAra-bAra namaskAra karake ati bhakti se zAstra par3hanA bahumAna hai| vinaya sAmAnya hai vaha vAcanika aura kAyika bhI ho sakatI hai, parantu bahumAna vizeSa mAnasika anurAga haiN| zAstrapaThana ke prArambha meM kucha niyama dhAraNa karanA, hRdaya meM artha kI avadhAraNA karanA upadhAna hai| jisa guru ke samIpa jJAna kI ArAdhanA kI hai, jJAna prApta kiyA hai, jisa guru ne jJAnadAna diyA hai usakA nAma nahIM chipAnA aniva hai| eka akSara par3hAne vAle ko bhI bhUlanA mahApApa hai aura jo AtmakalyANakArI jJAna dene vAle ko bhUla jAtA hai, usake barAbara koI pApa nahIM hai| he kSapaka ! isa prakAra ATha aMga sahita jJAna kI ArAdhanA kr| yaha jJAnArAdhanA hI tere ajJAna kA nAza karane vAlI hai aura muktipada dene vAlI hai| isa prakAra jinabhASita ATha aMga sahita jJAna kI ArAdhanA karanI caahie| ___ nava padArthoM se lasat, tattvArtha bhAva se utpanna, jinabhASita siddhAnta meM kathita jo padArtha haiM, unakA jo bhakti se zraddhAna karatA hai, rAta-dina unakA adhigamana karatA hai; abhyAsa, manana, ciMtana karatA hai vaha zIghra hI kukarmoM ke samUha kA nAza kara samIcIna prakAra se parama brahma kI ArAdhanA se utpanna cidAnanda rUpa parama pada ko prApta karatA haiM ||5 //
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAthanAsAra -40 jJAnArAdhanAM vyAkhyAya cAritrArAdhanAM pratipAdayati terahavihassa caraNaM cArittasseha bhaavsuddhiie| duvihaasaMjamacAo cArittArAhaNA esA // 6 // trayodazavidhasya caraNaM cAritrasyeha bhaavshuddhyaa| dvividhAsaMyamatyAgazcAritrArAdhanA eSA // 6 // jJAnArAdhanA kI vyAkhyA karake aba cAritra ArAdhanA kA pratipAdana karate haiM yahA~ para bhAvazuddhi pUrvaka teraha prakAra ke cAritra kA AcaraNa karanA aura do prakAra ke asaMyama kA tyAga karanA yaha cAritra ArAdhanA hai||6|| paMca mahAvrata, paMca samiti aura tIna guni kA pAlana karanA teraha prakAra kA cAritra kahA hai| jo mahApuruSoM (mahAzaktizAlI puruSoM) ke dvArA dhAraNa karane yogya haiM ve mahAvrata kahalAte haiN| ve mahAvrata pA~ca hote haiN| ___ ahiMsA mahAvrata- hiMsA do prakAra kI hai bhAva aura dravya / pramAda ke vazIbhUta hokara ekendriya Adi prANiyoM kA ghAta karanA dravyahiMsA hai aura AtmA meM rAgadveSa kA prAdurbhAva honA bhAvahiMsA hai| donoM prakAra kI hiMsA kA tyAga karanA arthAt mana-vacana-kAvase kisI bhI jIva kI virAdhanA nahIM karanA tathA AtmA ko karmoM se kasane vAlI, duHkha dene vAlI vA AtmA ko durgati meM le jAne vAlI vibhAva pariNati rUpa jo kaSAya hai, usakA tyAga karanA, kaSAya ke AdhIna nahIM honA ahiMsA mahAvrata hai| pramAda vA kaSAya ke vazIbhUta hokara jo kucha kahA jAtA hai vaha asatya hai| usa asatya ke cAra bheda haiN| 'hai' usako nahIM kahanA, 'nahIM hai' usako 'hai' kahanA, vastu kA viparIta kathana karanA aura apriya, nindanIya evaM sAvadha kathana krnaa| apane dravya, kSetra, kAla aura bhAva se jo vastu hai, usakA niSedha karanA prathama asatya hai| jaise AtmA svakIya dravya, kSetra, kAla bhAva se asti rUpa hai usakA niSedha karanA ki AtmA hai hI nhiiN| pRthvI jara jala, agni aura vAyu ina cAra bhUtoM ke saMyoga se cetanA zakti utpanna hotI hai taba AtmA utpanna huA aisA kahA jAtA hai aura inakA nAza hotA hai taba AtmA kA bhI nAza ho jAtA hai, na paraloka hai, na naraka hai, na svarga hai, na puNya - pApa hai aura na puNya-pApa kA bhoktA AtmA nAma kI vastu hI hai| isa prakAra kA kathana karanA, asti kA niSedha karane vAlA asatya hai| jo vastu nahIM hai, usakA asti rUpa se kathana karanA dUsarA asatya hai- jaise mokSapada ko prApta hue jIva kabhI saMsAra meM lauTakara nahIM Ate, unakA saMsAra meM lauTanA kahanA, ityAdi nAstyAtmaka asatya hai| vastu kA viparIta kathana karanA, jaise vastu aneka dharmAtmaka hai usakA ekAnta rUpa se kathana karanA viparIta asatya hai| sAMkhya mata ke anusAra AtmA ko sarvathA nitya kahanA, bauddha matAnusAra vastu ko sarvathA anitya kahanA, ityAdi rUpa se vastu kA kathana karanA viparIta asatya hai| __ jisa bAta ko kahane se jIvoM kI hiMsA hotI hai, jisako sunakara zrotA pApoM meM pravRtti karatA hai, viparIta AcaraNa karatA hai vaha sAvadha asatya hai| jaise kisI ko kahanA 'tuma khetI karo', 'kArakhAnA khola lo', 'nAlI sApha karo', ityAdi vacanoM se jIvahiMsA meM vRtti karatA hai, vaha sAvadha asatya hai|
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra- 41 atra bhavatIti kriyA adhyAhAryA / bhavati / kaasau| cArittArAhaNA cAritrArAdhanA / kaa| esA eSA | eSeti kaa| caraNaM caraNaM anusstthaan| kasya / carittassa cAritrasya / katividhasya / terahavihassa trayodazavidhasya tribhiradhikA daza tasya paMcamahAvratapaMcasamititriguptilakSaNasya / uktaM ca 'isakA nAka kATa lo', 'yaha pApI hai' 'duSTa hai 'tU mara jA' ityAdi kaThora vacanoM kA uccAraNa karanA aprazaMsanIya niMdanIya vacana hai| ina cAroM prakAra ke asatya kA tyAga karane se satya mahAvata hotA hai| _ binA dI huI vastu ko grahaNa nahIM karanA acaurya mahAvrata hai| vA jinendrakathita mArga ke anusAra calanA, usake kathana ko nahIM chipAnA acArya mahAvrata hai| mana, vacana, kAya, kata-kArita-anumodanA se strI mAtra kA tyAga svakIya parama brahma AtmA meM ramaNa karanA brahmacarya mahAghrata hai| du:kha vA AkulatA ke kAraNa, vaira-virodha ko bar3hAne vAle, durgati meM le jAne vAle parigraha kA tyAga karanA: picchikA, kamaNDala evaM zAstra ke sivAya saba vastuoM kA tyAga karanA aparigraha mahAvrata hai| sam samyakprakAra kI 'iti' pravRtti rUpa kriyAoM ko samiti kahate haiN| saMsArI jIvoM kI pravRttiyA~ pA~ca prakAra kI haiN| calanA, bolanA, khAnA, kisI vastu ko uThAnA-rakhanA aura zarIra kA maila, mala, mUtra, nAka kA mala, nakha, keza Adi kA kSepaNa krnaa| ina kriyAoM ke kAraNa pravRttiyoM ke pA~ca nAma haiM jinako samiti kahate haiN| IryA samiti - 'Ir' dhAtu gamana karane ke artha meM AtI hai| cAra hAtha jamIna dekhakara 'kisI jIva kA ghAta na ho' aisI bhAvanA ke sAtha kAruNya hudaya se gamana krnaa| bhASA samiti - hita, mita aura priya vacana bolnaa| sarva prathama to pauna se hI rahanA caahie| arthAt parama satya bhAva kI ekAgratA meM rahakara bolane kA vikalpa nahIM hone denA caahie| yadi bolane ke vikalpa ko nahIM roka sake to aise vacana bolane cAhie jo svapara kA hita karane vAle hoM, priya hoM, amRta ke samAna madhura hoM aura saMkSipta hoN| mUlAcAra Adi AcAragranthoM meM kathita 46 doSoM ko TAlakara zuddha parimita bhojana karanA eSaNA samiti hai| yadyapi bhojana karanA sAdhuoM kA utsargamArga hai, rAjamArga nahIM hai tathApi tapazcaraNa ke kAraNa-bhUta zarIra ko sthira rakhane ke lie anAsakti pUrvaka AvazyakatAnusAra zuddha AhAra karanA eSaNA samiti hai| kAruNya bhAdoM se jIvoM kI rakSA karate hue pustaka, kamaNDalu Adi vastu ko rakhate-uThAte samaya sAvadhAnI rakhanA, kisI jIva kI virAdhanA na ho aise bhAvoM se jamIna dekhakara komala vastra yA mayUra picchikA se jhAr3akara vastu ko uThAnA, rakhanA AdAnanikSepaNa samiti hai| isa samiti kA pAlana karane ke lie carma cakSu ke sAtha jJAna cakSu kI bhI AvazyakatA hai| zArIrika mala-mUtra, kapha, nAka maila, nakha, keza Adi ko nirjantu zuddha bhUmi para dharmacakSu aura jJAnacakSu se dekhakara kSepaNa karanA vyutsarga samiti hai| samyak prakAra se mana, vacana, kAya kA nirodha karanA gupti hai| samiti pravRtti rUpa hai aura gupti nivRtti rUpa hai| svakIya mana ko zubhAzubha vikalpoM se rahita kara apane (Atma) svarUpa meM sthira karanA vA mana ko ekAgra karake tattvoM kA cintana karana vacana bolane ke vikalpa ko chor3akara sva-svarUpa meM ramaNa karanA bacana gumi hai| kAyika halana-calana kriyAoM ko roka kara zarIra ko sthira karake AtmA kA dhyAna karanA, AtmaguNoM kA cintana karanA kAya gupti hai| isa prakAra pA~ca samiti, tIna gupti aura paMca mahAvrata rUpa teraha prakAra ke cAritra kA bhAvazuddhi se pAlana karanA cAritra ArAdhanA hai| so hI kahA hai
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAthanAsAra - 42 mahAvratAni paMcaiva paMcaiva samitIstathA / guhastiyAka kArile sagodAvi dinuH / / kva / iha ihArAdhanAyAM / kyaa| bhAvasuddhIe bhAvazuddhyA bhAvazcittAnurAgastasya zuddhyA nairmalyena tAmaMtareNa cAritraM ggnaarviNdmkrNdvtprtibhaaste| yaduktam bhAvazuddhimabibhrANAzcAritraM kalayaMti ye| tyaktvA nAvaM bhujAbhyAM te titIrSati mahArNavam / / iti| asya trayodazavidhasya cAritrasya yathAvadanuSThAnaM kadA kariSyAmIti cittollAsena zItavAtAdijanitazarIrakhede sati manasaH saMkleza-rahitatvenetyarthaH / na kevalaM cAritrasya caraNaM cAritrArAdhanA bhavati anydpiityaah| duvihaasaMjamacAo dvividhaasNymtyaagH| dvau bhedau prakArau yasyAsau dvividhaH dvividhazcAsAvasaMyamazca dvividhAsaMyama dvividhAsaMyamasya tyAgaH dvividhaasNymtyaagH| dvividhAsaMyamasya kiM "paMca mahAvrata, paMca samiti aura tIna gupti ke pAlana karane ko 13 prakAra kA cAritra kahA hai|" he kSapaka ! isa cAritra kA niraticAra pAlana karanA cAritra ArAdhanA hai, isako hRdaya meM dhAraNa kro| citta ke anurAga ko bhAvazuddhi kahate haiN| usa bhAvazuddhi se cAritra kA pAlana karanA cAritra ArAdhanA hai| bhAvazuddhi ke binA, bAhya cAritra kA pAlana karanA AkAza ke phUla ke makaraMda ke samAna asat rUpa pratibhAsita hotA hai| arthAt jaise AkAza ke phUla hI nahIM hai, to phira usameM makaranda (parAga) kahA~ se ho sakatI hai, usI prakAra he kSapaka ! bhAvazuddhi ke binA cAritra ArAdhanA nahIM ho sktii| so hI kahA hai "bhAvazuddhi ke binA jo cAritra ko dhAraNa karate haiM ve nizchidra naukA ko chor3akara bhujAoM se mahAsamudra ko tairanA cAhate haiN|" / he kSapaka ! "isa teraha prakAra ke cAritra kA yathAvat jinendrakathita zAstra ke anusAra pAlana kaba karUmA" isa prakAra mAnasika ullAsa (anurAga) se zIta, vAta Adi janita zArIrika kaSTa hone para manako saMkleza yukta nahIM karanA hI vAstavika cAritra ArAdhanA hai| he kSapaka ! kevala teraha prakAra ke cAritra kA pAlana karanA hI cAritra ArAdhanA nahIM hai, apitu cAritra ke sAtha do prakAra ke asaMyama kA bhI tyAga karanA cAritra ArAdhanA hai| prazna - do prakAra ke asaMyama kA lakSaNa kyA hai? uttara - indriya asaMyama aura prANI asaMyama ke bheda se asaMyama do prakAra kA hai| sparzana, rasanA, ghrANa, cakSu, karNa aura mana kI svecchAcArI pravRtti ko nahIM rokanA, indriya asaMyama hai aura pRthvI, jala, agni, vAyu, vanaspatirUpa pA~ca sthAvara aura do indriya, tIna indriya, cAra indriya aura sainI-asainI rUpa paMcendriya svarUpa trasa jIvoM kI pramAda ke vaza ho virAdhanA karanA prANIasaMyama hai| so hI kahA hai
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra - 43 lakSaNaM / ekastAvadidriyAsayamaH anyaH prANAsaM ymH| dvayorlakSaNaM nirUpyate / ya: sparzanarasanaghrANacakSuHzrotralakSaNAnAM manasazca sparzarasagaMdhavarNazabdalakSaNeSu svakIyaviSayeSu svecchApracAraH sa iMdriyAsaMyamaH kthyte| yacca pRthivyapte jo -vAyuvanaspati lakSaNa - paMcasthAvara11 dvIMdriyatrIMdriyacaturiMdriyapaMceMdriyalakSaNatrasAnAM ca pramAdacAritratvAjjIvitavyaparopaNaM sa praannaasNymH| yaduktaM manasazcendriyANAM ca yatsvasvArthe prvrtnm| yadRcchayeva tattajjJA iMdriyAsaMyama viduH / / / sthAvarANAM trasAnAM ca jIvAnAM hi prmaadtH| jIvitavyaparopo ya: sa prANAsaMyamaH smRtaH / / tasya dvividhAsaMyamasya tyAgaH parihAra itiyojnikaadvaarH| trayodazavidhasya cAritraya iha bhAvazuddhyAcaraNam dvividhAsaMyamatyAga, eSA cAritrAzanA bhavatIti saMpAtrahmA: / emAsaMgA parihatya paMceMdriyanirodhasakalaprANidayAlakSaNe saMyame sthitvA trayodazavidha cAritramArAdhanIyamiti bhAvArthaH / / dvedhAsaMyamavarjitaM gurupadadvaMdvAjasaMsevanAdAnaM yazcinute trayodazavidhaM caaritrmtyuurjitm| bhaktyA sa prasabhaM kukarmanicayaM bhaktvA ca samyak parabrahmArAthanamadbhutoditacidAnaMdaM padaM viMdate / / 6 / / ___ pA~ca indriya aura mana ko apane-apane sparza, rasa, gandha, varNa, zabda aura cintana meM icchAnusAra pravRtti karanA, indriyoMko aura mana ko apane viSayoM se nahIM rokane ko kevalI bhagavAna ne indriya asaMyama kahA hai aura pramAda ke vaza ho trasa evaM sthAvara jIvoM kA ghAta karanA, unake prANoM kA vyaparopaNa karanA prANI asaMyama hai| ina donoM prakAra ke asaMyama kA tyAga karanA (saMyama ko dhAraNa krnaa)| isa prakAra bhAvazuddhi se teraha prakAra ke cAritra ko dhAraNa karanA aura do prakAra ke asaMyama kA tyAga karanA cAritra ArAdhanA hai| he kSapakra! AtmakalyANa karane ke lie tU asaMyama kA parihAra karake paMcendriya-nirodha lakSaNa indriya saMyama aura sarva prANiyoM para dayA karanA lakSaNa prANisaMyama meM sthita hokara teraha prakAra ke cAritra kI ArAdhanA kara / so hI kahA hai he kSapaka ! jo bhavyAtmA do prakAra ke asaMyama kA tyAga karake guru ke caraNa-kamala se prApta zreSTha cAritra ko bhaktipUrvaka svIkAra karatA hai, vaha zIghra hI kukarmoM ke samUha kA nAzakara samyak parama brahma kI ArAdhanA se utpanna cidAnanda caitanya svarUpa pada ko prApta karatA hai||6||
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra-44 cAritrArAdhanAM vyAkhyAya tapa ArAdhanAM pratipAdayati bArahavihatavayaraNe kIrai jo ujjamo ssttiie| sA bhaNiyA jiNasutte tavammi ArAhaNA NUNaM // 7 // dvAdazavidhatapazcaraNe kriyate ya udyamaH svazaktyA / sA bhaNitA jinasUtre tapasi ArAdhanA nUnam / / 7 / / isa prakAra cAritra ArAdhanA kA vyAkhyAna karake aba tapa ArAdhanA kA pratipAdana karate haiM bAraha prakAra ke tapazcaraNa meM jo apanI zakti ke anusAra udyama karatA hai, nizcaya se use jinasUtra meM tapa ArAdhanA kahA hai||7|| Abhyantara aura bAhya ke bhada saM tapa do prakAra kA hai| bAhya tapa ke chaha bheda haiManazana - svAdya, khAdya, lehya aura peya rUpa cAra prakAra ke AhAra kA tyAga karanA anazana hai| avamaudarya - bhUkha se kama khAnA avamaudarya hai| vrataparisaMkhyAna - AhAra ko jAte samaya kucha-na-kucha niyama lenaa| rasa parityAga - indriyoM ko vaza meM karane ke lie ghI, tela, namaka, dUdha, dahI aura mIThA (cInI, guDa Adi) ina chahoM rasoM kA tyAga krnaa| vivikta zayyAsana - mana ko sthira karane ke lie, brahmacarya vrata kA pAlana karane ke lie aura svAdhyAya kI siddhi ke lie ekAnta meM baitthnaa-sonaa| __ kAyakleza - upasarga aura pariSahoM ko sahana karane kI zakti prApta karane ke lie sardI, garmI, bhUkhapyAsa Adi sahana krnaa| ye chaha prakAra ke bAhya tapa mithyAdRSTi bhI tapate haiM aura brAhya meM dRSTigocara bhI hote haiM ata: ye bAhya kahalAte haiN| dazalakSaNa, solahakAraNa Adi jitane bhI vratoM kA kathana kiyA hai ve saba bAhya tapa haiN| prAyazcitta, vinaya, vaiyAvRtya, svAdhyAya, vyutsarga aura dhyAna ye chaha aMtaraMga tapa haiN| prAyazcita - pramAda aura ajJAna ke kAraNa vratoM meM lage hue doSoM kA pramArjana karane ke lie vinaya pUrvaka prAyazcitta lenA (daNDa lenaa)| vinaya - darzana, jJAna, cAritra aura upacAra ke bheda se vinaya cAra prakAra kA hai vA tapa ke bheda se pA~ca prakAra kA bhI hai| samyagdarzana kA vinaya karanA, arthAt jIvAdi padArthoM ke astitva meM aura Atmatattva meM ruci rakhanA darzana vinaya hai| vA vyavahAra meM samyagdarzana kI pUjA karanA. usake paccIsa doSoM kA nirAkaraNa bhI darzana vinaya hai| samyagjJAna ke sAdhanabhUta jinendrakathita zAstro kA vinaya karanA, unakI pUjA karanA aura zAstrajJoM kA satkAra karanA jJAna vinaya hai| teraha prakAra ke cAritra kA vinaya karanA, cAritra dhAraNa karane kA utsAha rakhanA "vaha samaya kaba AyegA jisa dina maiM digambara mudrA dhAraNa kara AtmakalyANa karU~gA" aisI bhAvanA rakhanA cAritra vinaya hai| 12 prakAra ke tapazcaraNa karane kA anurAga rakhanA, tapazcaraNa karane meM utsAha rakhanA tapa vinaya hai| samyakcAritradhArI munirAja ke Ane para uThakara khar3e honA, calane para unake pIche-pIche calanA, parokSa meM unako namaskAra karanA, unakI AjJA kA pAlana karanA ye saba upacAra vinaya haiN|
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra - 45 bhaNiyA bhaNitA prtipaaditaa| kaasau| ArAhaNA aaraadhnaa| kv| tavammi tpsi| kasmin bhaNitA / jiNasutte jinasUtre sarvajJAgame / kathaM / gUNaM nUnaM nizcita / kaa|saa ArAdhanA / sA iti kaa| kIrai kriyate kaasau| jo yaH / ya iti kH| ujjamo udyamaH upkrmH| ksmin| bArasavihatavayaraNe dvAdazavidhatapazcaraNe ssddbaahyssddbhyNtrlkssnne| kyaa| sasattIe svazaktyA zaktyA vinA hi kriymaanntponissedhtvaat| taduktaM vaiyAvRtya-AcArya, upAdhyAya, tapasvI, zaikSya, glAna, kula, gaNa, saMgha, sAdhu aura manojJa isa daza prakAra ke mahAnubhAvoM kI sevA karanA vaiyAvRttya nAmakA tapa hai| jo bhavya jIvoM ko mokSamArga kI zikSA dete haiM, daigambarI dIkSA pradAna karate haiM, pramAda vA ajJAna se lage hue doSoM kA nirAkaraNa karane ke lie prAyazcitta dete haiM ve caturvidha saMgha ke nAyaka AcArya parameSThI kahalAte haiN| __jo 11 aMga aura caudaha pUrva ke pAThI hote haiM, jo saMgha meM sabako paThana-pAThana karAte haiM, ve upAdhyAya parameSThI kahalAte haiN| jo anazana Adi ghora tapazcaraNa karate haiM, ve tapasvI kahalAte haiN| jo saMgha meM rahakara jJAnArjana karate haiM, jJAna-dhyAna meM lIna rahate haiM ve zaikSya kahalAte haiN| vRddha rogI sAdhu glAna kahalAte haiN| apane guruoM ke dvArA dIkSita vA guru-paramparA meM dIkSita kula kahalAte haiN| sAdhuoM ke samUha ko gaNa kahate haiN| muni, AryikA, zrAvaka, zrAvikA ke samUha ko saMgha kahate haiN| ___ jo vAgmI haiM, tattvavettA haiM, jinase dharmaprabhAvanA hotI hai, samAja para jinakA prabhAva par3atA hai aise muni, vratI vA asaMyamI vidvAn manojJa kahalAte haiN| inakI Agata ApattiyoM ko dUra karanA, inake paira dabAnA vaiyAvRtya nAmaka tapa hai| svAdhyAya - zAstroM kA paThana (vAcanA) karanA, apane saMzayako dUra karane ke lie gurujanoM se pUchanA (pRcchanA), paThita granthoM ke artha kA mana meM ciMtana karanA (anuprekSA), paThita pATha ko bAra-bAra duharAnA (AmnAya) aura prathamAnuyoga Adi kA bhavyoM ko artha samajhAnA, unako tattva kA jJAna karAnA (dharmopadeza) aise pA~ca prakAra kA svAdhyAya karanA, svAdhyAya nAmakA tapa hai| vyutsarga - bAhya meM parigraha mamatva kA tyAga karanA aura zarIra ke mamatva kA aura kaSAyoM kA tyAga karanA vyutsarga nAmakA tapa hai| dhyAna-mana ko ekAgra karake apane Apa meM sthira karanA, sAre vikalpoM ko dUra karake nirvikalpa samAdhi meM lIna honA dhyAna hai| he kSapaka ! isa prakAra, jinendradeva kathita bAraha prakAra ke tapazcaraNa ko apanI zakti ke anusAra dhAraNa kro| kyoMki zakti kA ullaMghana karake tapazcaraNa karane se mana aura indriyA~ vikSipta ho jAte haiM evaM ArtadhyAna kI utpatti hotI hai| so hI kahA hai
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra- 46 taM ci tayo kAyavyo jeNa maNo'maMgalaM Na ciMtei / jeza Na iMdiyahANI jeNa ya jogA Na hAyaMti // tatrAnazanAbamoda tiparisaMkhyAnarasarityAgaviviktazayyAsanakAyaklezA bAhyaM tapaH, prAyazcittavinayavaiyAvRttyasvAdhyAyavyutsargadhyAnAnyuttaramAbhyaMtaraM tapaH iti dvAdazavidhatapazcaraNe ya: udyamaH sA tapasyArAdhanA bhavati / iyamapi darzanajJAnadhAritrArAdhanAtAvadArAdhanIyaiva yato nainAmaMtareNa nikAcitakarmabhyo mokSaH / yaduktaM nikAcitAni karmANi tAvadbhasmIbhavaMti na / yAvatpravacanaproktastapovahnirna dIpyate / / tathA ca nizcayanayaM jijJAsunApi pAkSikeNa pUrvamapramatteneyaM vyavahArArAdhanA samyagupAsyA yato nainA vinA nizcayanaye pravRttiH / yaduktaM jIvo'pravizya vyavahAramArga na nizcayaM jJAtumupaiti zaktim / prabhAvikAzekSaNamaMtareNa bhAnUdayaM ko vadate vivekI / / __ "tapazcaraNa aisA karanA cAhie jisase mana amaMgala kA ciMtana na kare (Arta dhyAna meM na Aye), jisase indriyoM kI hAni na ho aura mana, vacana, kAya rUpa yoga vikala na hoN| isa prakAra antaraMga aura bahiraMga tapa meM pravRtti karanA, tapazcaraNa meM anurAga rakhanA, tapa ArAdhanA . jo bhavya prANI isa saMsAra se chUTanA cAhatA hai usako samyagdarzana, jJAna, cAritra aura tapazcaraNa rUpa cAra prakAra kI ArAdhanA karanI caahie| kyoMki ArAdhanA ke binA nikAcita karmoM kA vinAza nahIM hotaa| so hI kahA hai "jaba taka jinendradeva dvArA kathita tapazcaraNa rUpI agni hRdaya meM prajvalita nahIM hotI hai, taba taka nikAcita karma bhasma nahIM hote haiN|" he kSapaka ! nizcaya naya ke jijJAsu pAkSika ko pUrva meM apramAdI hokara isa vyavahAra ArAdhanA kI upAsanA bhalI prakAra karanI cAhie kyoMki vyavahAra ArAdhanA kI upAsanA ke binA nizcaya naya meM (nizcaya ArAdhanA meM) pravRtti nahIM hotI hai| jaise tandula kA bAhya chilakA nikAle binA, bhItara kI lAlimA nahIM nikala sktii| so hI kahA hai "vyavahAra mArga meM praveza kiye binA jIva nizcaya mArga ko jAnane meM vA nizcaya meM praveza karane meM samartha nahIM hotA hai| jaise sUrya kI prabhA aura usake vikAsa ko dekhe binA kauna vivekI sUrya ke udaya ko kaha sakatA hai, jAna sakatA hai|"
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra - 47 evaM caturvidhArAdhanA bhavyenArAdhanIyeti tAtparyArthaH / bodAbhyaMtara tapasyarbhASa zaktiM svAmanupekSya yo vitanute cAritrapAnodyamaM / bhaktyA sa prasabhaM kukarmanicayaM bhaktvA nra samyak parabrahmArAdhanamadbhutoditacidAnaMdaM padaM viMdate // 7 // vyavahArArAdhanAsvarUpaM pratipAdya nizcayArAdhanAsvarUpaM pratipAdayatisuddhaye carakhadhaM utta ArAhaNAi erisiyaM / savvaviyappavimuko suddho appA nirAlaMbo // 8 // zuddhaye catu: skaMdhamuktaM ArAdhanAyA IdRzam / sarvavikalpavimuktaH zuddha AtmA nirAlaMbaH // 8 // uttaM proktaM / kiM tat / caukhaMdhaM catuHskaMdhaM caturNAM samyagdarzanAdInAM samudAyaH / kasyAH / ArAhaNAe aaraadhnaayaaH| ksmin| suddhaNaye nizcayanaye / kIdRzamuktaM / erisiya IdRzaM / IdRzamiti kIdRzaM / appA AtmA jIvaH / kathaMbhUtaH / savvaviyappavimukto sarvavikalpavimuktaH sarve ca te vikalpAzca kartRkarmAdayastairvimuktaH vizeSeNa mukto rahitaH / punaH kathaMbhUtaH / zuddhaH karmamalakalaMka vivarjitaH / punarapi kathaMbhUtaH / nirAlaMbo nirAlaMba: paMceMdriyaviSayasukhAdyAlaMbanarahita: / kintu ciccamatkArazuddhaparamAtmasvarUpAlaMbana ityartha iti vizeSaH // 8 // isa prakAra ina cAra prakAra kI vyavahAra ArAdhanAoM kI bhanyoM ko ArAdhanA karanI cAhie aisI jinendra bhagavAna kI AjJA T jinendra bhagavAna ke dvArA kathita bAhyAbhyaMtara do prakAra (12 prakAra) ke tapazcaraNa meM apanI zakti ke anusAra jo bhaktipUrvaka pravRtti karatA hai, cAritra ko nirmala karane vAle tapazcaraNa meM udyamI rahatA hai, vaha zIghra hI kukarmoM ke samUha kA nAza karake samyak prakAra se kI gaI parama brahma kI ArAdhanA se utpanna cidAnanda pada ko prApta karatA hai // 7 // isa prakAra devasena AcArya nizcaya ArAdhanA kI kAraNabhUta vyavahAra ArAdhanA kA kathana karake aba nizcaya ArAdhanA kA pratipAdana karate haiM zuddha nizcayanaya se yaha AtmA sarva vikalpoM se rahita, indriya-viSayoM ke avalambana ko chor3akara nirAlamba hokara zuddhAtmA kI ArAdhanA karatA hai, use hI cAra prakAra kI ArAdhanA kahA # 112 11 zuddha nizcaya naya se AtmA meM karttA karma, rAga-dveSa Adi koI vikalpa nahIM haiM ataH AtmA sarva vikalpoM se rahita hai| nizcaya naya se AtmA karma - kalaMka se rahita hai ataH zuddha hai| nizcaya naya se AtmA paMcendriyoM ke viSaya - vyApAra aura tatsambandhI sukhAbhilASAoM se rahita hai ataH nirAlamba haiN| nizcaya naya se cit camatkAra, ananta darzana, jJAna, sukha, vIrya, ananta catuSTaya kA dhArI AtmA hai, usameM ramaNa karanA hI cAra prakAra kI ArAdhanA hai|
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra- 48 tasyA nizcayArAdhanAyA vizeSamupadarzayannAha - saddahar3a sassahAvaM jANar3a appANamappaNo suddhaM / taM ciya aNucarar3a puNo iMdiyavisae NirohittA // 9 // zraddadhAti svasvabhAvaM jAnAti AtmAnamAtmanaH zuddham / tmevaanuvaac||9|| saddahai zraddadhAti pratyeti / kaM / sassahAvaM svasvabhAvaM zuddhAtmAnaM / yadA svasvabhAvaM paramAtmasvarUpaM zraddhatte tadA darzanaM bhaNyate / punaH kiM karotItyAha / jANai jAnAti / kaM / appANaM AtmAnaM / kathaMbhUtaM / suddhaM rAgAdimalarahitaM / kasmAt sakAzAt / appaNo AtmanaH nijAtmasvarUpAt / yadA tu AtmanaH sakAzAt AtmAnaM jAnAti tadA jJAnaM bhaNyate puNo punaH pazcAt taM ciya tameva aNucarar3a anucarati tameva zuddhAtmAnamanucarati punaH punarAcarati anutiSThatItyarthaH / yadA tu tameva zuddhaparamAtmAnamanucarati tadA cAritraM bhaNyate / kiM kRtvA / NirohittA nirudhya / kAn / iMdiyavisae iMdriyaviSayAn paMceMdriyANAM viSayA gocarA: saptaviMzatisaMkhyAtA: / sparzaneMdriyasya tatra aSTau viSayA te bhavaMti | ke gurulaghusrigdharUkSazItoSNamRdukarkazalakSaNAH / rasanAyAH kaTukatIkSNamadhurAmlakSArAH paMca / ghrANasya sugaMdhadurgandhau / cakSuSoH zvetapItaraktanIlakRSNAH paMca / zrotrasya niSAdarSabhagAMdhAraSaDjamadhyamadhaivatapaMcamalakSaNAH sapta svarA iti sarve militvA saptaviMzativiSayA bhavaMti tAniMdriyaviSayAnnirudhya saMkocya / etena tapopyAtmaivetyuktaM syAt // 9 // usa nizcaya ArAdhanA kA vizeSarUpa se vibhAjana karake AcAryadeva kathana karate haiM jAnanA apanI zuddhAtmA ke svasvabhAva kA zraddhAna karanA darzanArAdhanA hai| apanI zuddhAtmA ke svasvabhAva jJAnArAdhanA hai aura paMcendriya viSayAbhilASAoM ko rokakara (chor3akara) nija zuddha svabhAva meM AcaraNa karanA, ramaNa karanA cAritrArAdhanA aura tapArAdhanA kahalAtI hai // 9 // he kSapaka ! jaba yaha saMsArI AtmA paramAtmasvarUpa nija zuddha AtmA kA zraddhAna karatA hai, pratIti karatA hai, dRr3ha vizvAsa karatA hai ki "maiM siddha svarUpa hU~, vAstava meM (dravyArthika naya se ) siddha aura mujha meM koI antara nahIM hai, aisI dRr3ha pratIti hotI hai AMtarika ( mAtra vacanAtmaka nahIM) taba use samyag darzana ( darzanArAdhanA) kahate haiN| jaba nija zuddha AtmasvarUpa kA jJAna hotA hai, zuddhAtmA ko jAnatA hai taba vaha jJAnArAdhanA kahalAtI hai aura jaba paMcendriyoM ke viSayoM kI abhilASAoM kA tyAga karake apane nija zuddha svarUpa meM ramaNa karatA hai, vahI cAritra aura tapa ArAdhanA hai| zaMkA - cAritra meM tapa ArAdhanA kaise garbhita ho sakatI hai ? P uttara kaSAyalA, halkA- bhArI, rUkhA - cikanA, zIta-uSNa, mRdu aura karkaza the ATha sparzana indriya ke viSaya haiN| tIkSNa ( tikta), madhura, khaTTA aura khArA (kaTu ) ye pA~ca rasanA indriya ke viSaya haiN| sugandha aura durgandha ye do prANa indriya ke viSaya haiN| zveta (sapheda), pItaM (pIlA), lAla, nIlA aura kAlA ye pA~ca cakSu indriya ke viSaya haiN| niSAda, RSabha, gAMdhAra, SaDja, madhyama, dhaivata aura paMcama ye sAta karNa indriya ke viSaya haiN| ye saba milakara paMcendriyoM ke sattAIsa viSaya haiN| ina pA~ca indriyoM ke viSayoM kA tyAga kara apane meM ramaNa karanA tapa hai kyoMki pA~ca indriyoM kI abhilASA (icchA) kA parityAga karanA tapa hai| pA~ca indriyoM ke viSayoM kA tyAga kiye binA cAritra kI ArAdhanA nahIM hotI, ataH indriyanirodha rUpa tapa cAritra meM garbhita ho jAtA hai| jisa prakAra AtmA meM ramaNa karanA nizcaya cAritra hai, vaise hI nija zuddhAtmA meM tapanA tapa hai // 9 // 1
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra - 49 idameva darzayati tamhA saNa NANaM cArittaM taha tavo ya so apyaa| caUNa samose Agraha suddhamApANaM // 10 // tasmAddarzana jJAnaM cAritraM tathA tapazca sa AtmA / tyaktvA rAgadveSau ArAdhayatu zuddhamAtmAnam // 10 // bhavatItyadhyAhArya vyAkhyAyate / bhavati / kosau| so appA saH pUrvoktaH vizvavikhyAto vA aatmaa| kiM bhvtiityaah| dasaNa NANaM carittaM taha tavo ya dasaNeti prAkRtatvAdanusvAralopa: / darzanaM jJAnaM cAritraM tathA tapazca tasmAddarzanajJAnacAritratapomayakAraNAt kSapakaH ArAhau aaraadhytu| kN| appANaM AtmAnaM / kthNbhuutN| zuddha rAgAdimalamukta / kiM kRtvaa| caiUNa tyaktvA prityjy| ko| rAyadose rAgadveSau rAgazca dveSazca rAgadveSau tau rAgadveSau Navi taM kuNai amitto sudRvi suvirAhio smtthovi| jaM doyaM aNigAhiya karaMti rAgo ya doso y|| sa AtmA darzanajJAnacAritratapomayaH kathamiti ceducyate / yadAyamAtmA taM paramAtmAnaM zraddadhAti tadA darzanaM yadA jAnAti tadA jJAnaM yadAnucarati tadA cAritraM yadA paradravyAbhilASaM pariharati tadA tapaH / / yaduktaM vahI darzAte haiM darzana, jJAna, cAritra aura tapa rUpa AtmA hI hai isalie rAga-dveSa kA tyAga karake nija zuddhAtmA kI ArAdhanA karanI caahie||10|| prAkRta vyAkaraNa ke anusAra darzana zabda ke anusvAra (na) kA lopa ho jAtA hai| vizvavikhyAta AtmA darzana, jJAna, cAritra aura tapa maya hai| kyoMki darzana, jJAna, cAritra aura tapa AtmA ko chor3akara anyatra nahIM pAye jAte haiM; ata: inakA kAraNa AtmA hI hai| isalie he kSapaka ! rAga-dveSa kA tyAga kara samyagdarzana, jJAna, cAritra aura tapomaya nirmala zuddhAtmA kI ArAdhanA kro| jo rAgadveSa kA tyAga na karake sapazcaraNa meM pravRtti karate haiM ve bhalI prakAra se AtmA kI ArAdhanA karane meM samartha nahIM hote haiM ataH he kSapaka ! AtmArAdhanA karane ke lie hRdaya kA maMthana karane vAle rAga dveSa ko hRdaya se nikAla kara pheMka do|| yaha AtmA darzana, jJAna, cAritra aura tapomaya kyoM hai? isI kA kathana karate haiN| jaba yaha AtmA zuddha nitya niraMjana AtmA kA zraddhAna karatA hai, taba darzanamaya ho jAtA hai| vahI AtmA jaba apane Apako jAnatA hai, apane Apa kA anubhava karatA hai taba jJAnamaya ho jAtA hai| jaba vahI AtmA, rAga-dveSa kA parityAga kara nija zuddhAtmA meM ramaNa karatA hai taba cAritramaya kahalAtA hai aura jaba vahI AtmA para-dravya kI abhilASAoM kA tyAga kara sva meM tapana karatA hai, ramaNa karatA hai taba tapomaya kahalAtA hai| kyoMki darzana, jJAna, cAritra aura tapa rUpa pariNamana jJAna hI karatA hai aura jJAna hI AtmA kA nija svarUpa hai ata: darzana, jJAna, cAritra aura tapomaya AtmA hI hai| so hI kahA hai
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra-50 vizuddha svasvabhAve yacchUddhAnaM shuddhibuddhitH| tannizcayanaye samyagdarzanaM mokSasAdhanaM / / AtmAnamAtmasaMbhUtaM rAgAdimalavarjitaM / yo jAnAti bhavettasya jJAnaM nizcayahetujaM // tameva paramAtmAnaM paunaHpunyAdayaM yadA / anutiSThesakA jisya jJAnaM cAritramuttamaM / / paradravyeSu sarveSu yadicchAyA nivartanaM / tata: paramamAtmAnaM tnishcynysthitaiH|| iti nizcayArAdhanAsvarUpaM parijJAya kSapakeNa saMsArazarIrabhogebhyo virajya zuddhAtmasvarUpamevArAdhanIyamiti tAtparyArthaH / / 10 / / nanu bhagavan nizcayArAdhanAyAtmAtmasvarUpe ArAdhite ArAdhanArAdhyArAdhakaphalamiti catvAro bhedAH kathaM ghaTata iti pRSTaH spaSTamAcaSTe AcArya: "nirmala buddhi se vizuddha nirmala AtmasvabhAva kA jo zraddhAna hotA hai, pratIti hotI hai, nizcayanaya se vahI mokSa kA sAdhana samyagdarzana kahalAtA hai|" jaba AtmA (saMsArI jIva) 11-dveSa mala se rahita nirmala AtmA se utpanna jJAnamaya apanI AtmA ko jAnatA hai, anubhava karatA hai taba nizcaya kAraNa se utpanna AtmA kA jJAna hI jJAnArAdhanA hai| jaba AtmA punaH punaH paramAtmA-svarUpa apanI AtmA kA anuSThAna karatA hai taba usa AtmA kA jJAna hI uttama cAritra rUpa ho jAtA hai| jaba yaha AtmA sarva para-dravyoM kI abhilASAoM kA tyAga kara paramAtma svarUpa apanI AtmA meM tapana karatA hai, taba AtmA kA jJAna hI nizcaya naya se tapomaya ho jAtA hai| ata: nizcaya naya se yadi abhedAtmaka kathana kiyA jAtA hai to cAra ArAdhanAtmaka eka AtmA hI hai isalie he kSapaka ! tU sAre vikalpoM ko chor3akara nija zuddhAtmA kA dhyAna kr| isa prakAra nizcaya ArAdhanA ke svarUpa ko jAnakara samAdhimaraNa ke icchuka kSapaka ko saMsAra, zarIra aura bhogoM se virakta hokara svakIya zuddhAtmA kI hI ArAdhanA karanI caahie|||10|| "he bhagavan ! nizcaya ArAdhanA meM zuddha AtmasvarUpa kI ArAdhanA hone para ArAdhanA, ArAdhya, ArAdhaka aura ArAdhanAphala ye cAra bheda kaise ghaTita hote haiM" aisA ziSya ke dvArA pUchane para AcAryadeva spaSTa karate hue kahate haiM
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra - 51 ArAhaNamAsahaM ArAhaya taha phalaM ca jaM bhnniyN| taM savvaM jANijjo appANaM ceva Nicchayado // 11 // ArAdhanamArAdhya ArAdhakastathA phalaM ca yadbhaNitam / tatsarvaM jAnIhi AtmAnaM caiva nizcayataH // 11 // he kSapaka jANijjo jaaniihi| kiM tat / taM savvaM tatsarvaM pUrvoktaM nikhilaM / ke| appANaM ceva AtmAnametat zuddhAtmAnameva / kasmAt Nicchayado nizcayataH prmaarthtH| tat kimityaah| jaM bhaNiyaM yadbhaNitaM yat uktaM / kiM svarUpaM / ArAhaNaM ArAhaM ArAhaya taha phalaM ca ArAdhanaM samyagdarzanAdicatuSTayodyotanopAyarUpaM ArAdhyaM samyagdarzanAdikaM ArAdhakaH puruSavizeSaH kSapakaH tathA phalaM ca sakalakarmaprakSayo mokSaH saMvaranirjare ca, cakAro'nuktasamuccayArthaH / kathamiti cet| ArAdhanaM udyotanopAyarUpa: sa evAtmA jIva: ArAdhyaM ca tadeva paramAtmasvarUpaM ArAdhakazca sa eva jIvaH phalaM ca yasmin kAle tasyaiva paramAtmasvarUpasyopalabdhiH syAttadeva phalamiti bhaavaarthH| tathA ca jAraspazcisvarUpI dayanayamupAyAyitastasya samyagbodhe cArAdhanaM ca sphuTaM tadanucarIbhUta ArAdhako'yam / karmapradhvasabhAvAcchivapadamayitoyaM ca kAmyaM phalaM tat hyArAdhyArAdhanArAdhakaphalamakhilaM prokta Atmaika ev||11 / / AtmA svayaM ArAdhaka hai, svayaM hI ArAdhanA hai, svayaM hI ArAdhya hai aura svayaM ArAdhanA kA phala hai ata: nizcaya naya se he kSapaka ! ye sAre bheda eka AtmA ke hI samajho / arthAt nizcaya naya se ina cAroM ko AtmA hI jAno / / 11 / / kyoMki ArAdhanA karane vAle samyagdRSTi puruSa kSapaka ko ArAdha kahate haiN| jisakI ArAdhanA kI jAtI hai aise samyagdarzanAdi ko ArAdhda kahate haiN| ArAdhanA kA phala karmoM kA nAza yA svAtmopalabdhi hai aura usa phala kA upAya samyagdarzana Adi ArAdhanA hai ! nizcaya naya kI apekSA samyagdarzanAdicAra ArAdhanA kA ArAdhaka vizuddhAtmA ho hai| samyagdarzana Adi cAra ArAdhanA kA AdhAra AtmA hone se AtmA ho ArAdhya hai| AtmA ke dyotana prakAzana kA upAya (samyagdarzanAdirUpa) AtmA hI hai ataH AtmA hI ArAdhanA hai aura saMvara.-nirjara| sarva karmoM kA nAza ho svAtmopalabdhi kI prApti AtmA meM hI hotI hai vA AtmasvarUpa hI hai ata: ArAdhanA kA phala bhI AtmA hI hai| arthAt jisa kAla meM paramAtma-svarUpa kI upalabdhi hogo - yaha AtmA kI hI pariNati hogii| ata: ArAdhanA ke phalasvarUpa AtyA hI hai| so hI kahA hai- caitanya AtmA kA svarUpa ArAdhya hai| caitanya svarUpa kI prApti kA upAya rUpa samyagdarzanAdi svarUpa AtmA meM lInatA ArAdhanA hai| samyagdarzana Adi kI ArAdhanA karane vAlA anucarIbhUta AtmA hI ArAdhaka hai aura karmoM ke nAza se utpanna zivapada kI prApti rUpa icchita phala AtmA hI hai kyoMki zivapada kI prApti AtmA ko hI hotI hai| isalie ArAdhya ArAdhaka, ArAdhanA, ArAdhanA kA phala eka AtmA hI hai // 11 //
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAthanAsAra-52 - manu nizcayArAdhanAyAM satyAM kimanayA vyavahArArAdhanayA sAdhyamiti vadaMtaM pratyAha pajjayaNayeNa bhaNiyA caubvihArAhaNA ha jA sutte| sA puNu kAraNabhUdA NicchayaNayado caukkassa // 12 // paryAyanayena bhaNitA caturvidhArAdhanA hi yA suutre| sA puna: kAraNabhUtA nizcayanayatazcatuSkasya / / 12 / / he kSapaka bhaNiyA bhnnitaa| kaasau| jA ArAhaNA yA ArAdhanA / kv| sutne sUtre prmaagme| kena kAraNabhUtena / pajjayaNagheNa paryAyanayena paryAyo bhedaH sa cAsau nayazca tena paryAyanayena / kthNbhuutaa| cauvihA caturvidhA catasro vidhAH prakArA yasyAH sA caturvidhA darzanajJAnacAritrataporUpA | kathaM / hu khalu sA puNu sA punaH / atra puna:zabda evArthe avyayAnAmanekArthatvAt / tata: saiva ArAdhanA kAraNabhUdA kAraNabhUtA heturuupaa| ksy| caukkassa catuSkasya aaraadhnaacksy| khaa| NiRNado nizcayanayataH zuddhanayAt arthAn saMmIlite tu nishcynyaaraadhnaactussksy| nanu catuSkasya ityukte ArAdhanApadaM kuto lbhyte| prsNgtvaat| atra tAvadArAdhanAyAH prasaMgaH puurvokttvaat| tthaahi| kazcidbhavyaH prAthamikAvasthAyAM nizcaya naya kI ArAdhanA ho jAne para vyavahAra naya kI ArAdhanA se kyA prayojana hai ? aisA kahane vAloMke prati AcArya kahate haiM ___ jinendradeva kathita sUtra meM paryAyArthika naya kI apekSA jo vyavahAra ArAdhanA kahI hai,vaha dravyArthika naya se kahI gaI nizcaya ArAdhanA catuSka kI kAraNa hai / / 12 // paryAyArthika naya bheda rUpa hai, vA vyavahAra naya kAraNa hai vA bhedarUpa hai aura TranyArthika naya nizcayanaya abheda rUpa hai vA kArya hai, aisA paramAgama meM kahA hai| isa mAthA meM jo 'puNu' zabda hai vaha avyaya hai| zaMkA - gAthA meM nizcaya naya se cAra ArAdhanA na kahakara kevala 'caukkassa' zabda diyA hai| isase cAra ArAdhanA kaise grahaNa kI jAtI hai? uttara - vyavahAra meM bhedarUpa kathana hai isalie cAra prakAra kI ArAdhanA kahIM hai, parantu nizcaya naya se cAroM kA samudAya eka hI ArAdhanA hai| usameM jJAna, darzana, cAritra aura tapa kA bheda nahIM hai ata: eka samudAya ke lie catuSka kaha diyA gayA hai| athavA zabdoM kA artha prasaMgavaza hotA hai| yahA~ para ArAdhanA kA prakaraNa hai ata: cAra ArAdhanA kA grahaNa 'caukkassa' zabda se hotA hai| jaba koI bhavyajIva prAthamika avasthA meM nizcaya ArAdhanA meM sthiti (sthiratA) prApta nahIM kara pAtA hai taba AtmakalyANa kI sAdhanabhUta cAra prakAra kI vyavahAra ArAdhanA kA avalambana letA hai| pazcAt vyavahAra ArAdhanA ke Azraya se mana kI sthiratA ko prApta kara abheda rUpa nizcaya ArAdhanA kA avalambana lekara apane Apa meM ramaNa karatA hai| he Atman ! tU bhI vyavahAra ArAdhanA ke bala para nizcaya ArAdhanA
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra - 53 nizcayArAdhanAyAM sthitimalabhamAnastAvadvyavahArArAdhanAmArAdhayati pazcAnmanaso dAdarthaM prApya krameNa nizcayArAdhanAmArAdhayatItyabhiprAyaH // 12 // nanu bhagavan kSapakaH kathaM bhavaM muMcatIti pRSTaM satyAcArya Aha kAraNakajjavibhAgaM muNiUNaM kAlapahudiladdhIe / lahiUNa tahA khavao ArAhao jaha bhavaM muvai // 13 // kAraNakAryavibhAgaM mattvA kAlaprabhRtilabdhIH / labdhvA tathA kSapaka ArAdhayatu yathA bhavaM muMcati // 13 // ArAdhayatu dhyAyatu / kosau / khavao kSapakaH / kN| arthAt paramAtmAnameva / kathaM / tahA tathA tena prakAreNa jaha yathA yena prakAreNa mubai muMcati tyajati / kaM / bhavaM saMsAraM / kiM kRtvArAdhayatItyAha / muNiUNa mattvA jJAtvA / ke / kAraNakajjavibhAgaM kAraNakAryavibhAgaM vibhajanaM vibhAgaH kAraNaM ca kAryaM ca kAraNakArye tayorvibhAgaH kAraNakAryavibhAgastaM kAraNakAryavibhAgaM / kAraNakArye hi pUrvottaraguNavaiziSTyApekSayotpadyete yathA kAraNaM vyavahArArAdhanA kAryarUpanizcayArAdhanAyA utpAdakatvAt / kArya nizcayArAdhanA kAraNarUpatryavahArArAdhanAyA utpAdyatvAt / tathA kAraNaM nizcayArAdhanA kAryarUpamokSasyotpAdakatvAt / kArya kAraNarUpanizcayArAdhanAyA utpAdyatvAt / tathA kAraNaM mokSaH mokSaH ko prApta karane kA prayatna kara kyoMki nizcaya ArAdhanA kI upAsanA ke binA Atmavizuddhi vA svasvabhAva kI prApti nahIM hotI // 12 // "bhagavan ! kSapaka saMsAra kA nAza kaise kara sakatA hai?" aisA pUchane para AcArya kahate haiM he kSapaka ! kAla Adi labdhiyoM ko prApta kara aura kArya-kAraNa vibhAga ko jAnakara cAra ArAdhanA kI ArAdhanA karo jisase saMsAra ke vAsa se chUTa jAo // 13 // kAlAdi labdhi kA saMkSepa se kathana pUrva meM kiyA hai| usa kAlAdi labdhi ko prApta kara hI yaha jIva ArAdhanA kA ArAdhaka hotA hai| vyavahAra aura nizcaya ArAdhanA meM kArya kAraNa bhAva hai arthAt vyavahAra ArAdhanA kAraNa hai aura nizcaya ArAdhanA kArya hai| kyoMki vyavahAra ArAdhanA nizcaya ArAdhanA rUpa kArya kI utpAdaka hai aura vyavahAra rUpa kAraNa ArAdhanA ke dvArA nizcaya ArAdhanA utpAdyamAna hai kyoMki pUrva uttara guNa vaiziSTya kI apekSA kAraNa kArya utpanna hotA hai ataH pUrvavartI kAraNa hotA hai aura uttaravartI kArya hotA hai| mokSa rUpa kArya kI utpAdaka hone se vyavahAra ArAdhanA kAraNa hai aura mokSarUpa kArya kI utpatti rUpa nizcaya ArAdhanA utpAdya ( kArya ) hai / athavA kArya rUpa mokSa kI utpAdaka hone se nizcaya ArAdhanA kAraNa hai aura kAraNarUpa nizcaya ArAdhanA se utpanna hone se mokSa kArya hai|
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra -54 kaaryruupaanNtctussttysvruupshuddhprmaatmotthaatiiNdriyaanNtsukhsyotpaadktvaat| na kevalaM kAraNa-kAryavibhAga jJAtvA / kiM ca lahiUNa labdhvA prApya | kA | kAlapahudiladdhIe kAlaprabhRtilabdhIH kAlAdilabdhIH / nanu kAraNakAryavibhAge jJAte kimetAbhiH kaalprbhRtilbdhibhiH| maivaM vaadiiH| kAraNakAryavibhAgajJA kAlaprabhRti labdhiH kAraNadvayasAdhyasya moksskaarysthaanythaanupptteH| yaduktaM -- kAraNadvayasAdhyaM na kAryamekena jAyate / dvandvotpAdyamapatyaM kimekenotpadyate kvacit // yadA kSapakaH kSapitakarmA bhavyaH kAraNakAryavibhAgaM jJAtvA kAlaprabhRtilabdhIzca labdhvA zuddhaparamAtmAnamArAdhayati tadA sakalakarmaprakSayaM kRtvA mokSa gacchatItyabhiprAyaH / / 13 / / nanu yadyAtmAnamArAdhayituM na labhate jIvastadA kiM karotItyAzaMkyAha jIvo bhamai bhamissai bhamio puvvaM tu NarayaNaratiriyaM / alahato NANamaI appAArAhaNA nnaauN||14|| athavA-kArya rUpa ananta catuSTaya svabhAva zuddha paramAtmA se utpanna atIndriya sukha kA utpAdaka hone se mokSa kAraNa hai aura ananta catuSTaya kI prApti vA svAtmopalabdhi rUpa siddhi kArya hai, kyoMki vaha utpAdya hai| isa prakAra kArya-kAraNa, utpAdya-utpAdaka, janya-janaka ke vibhAga ko jAnakara cAra ArAdhanA kI ArAdhanA karanI caahie| mokSa kI siddhi meM kArya-kAraNa bhAva ke vibhAga ko jAnanA aura kAlalabdhi kI prApti kI kyA AvazyakatA hai? aisA nahIM kahanA cAhie, kyoMki kArya-kAraNa aura kAlalabdhi ina do kAraNoM ke dvArA sAdhya mokSa rUpa kArya kabhI eka kAraNa se nahIM ho sktaa| so hI kahA hai "do kAraNoM se sAdhya kArya eka kAraNa se utpanna nahIM ho sktaa| do kAraNoM se (mAtA-pitA saMyoga se) utpadyamAna putrarUpa kArya eka kAraNa se nahIM ho sktaa|" isalie karmoM ke nAza kA icchuka bhanya kSapaka jaba kAraNa-kArya vibhAga ko jAnakara aura kAlAdi labdhi ke saMyoga ko prApta kara, nizcaya aura vyavahAra ina donoM ArAdhanAoM ke bala se nija zuddha paramAtmA kI ArAdhanA karatA hai, taba sakala karmoM kA nAzakara mokSapada ko prApta karatA hai| isaliye he kSapaka ! tU nizcaya aura vyavahAra rUpa donoM ArAdhanAoM kI aMtaraMga bhAvanA se ArAdhanA kara / / 13 / / zaMkA - yadi yaha saMsArI AtmA nija zuddha AtmA kI ArAdhanA nahIM karatA hai, to kyA hotA hai? isa zaMkA kA samAdhAna karate hue AcArya kahate haiM yaha jIva jJAnamaya nija zuddha AtmA kI ArAdhanA karane meM vA zuddhAtmA ko jAnane meM samartha nahIM hai, vA zuddhAtmA ko nahIM jAnatA hai ata: isane bhUta kAla meM naraka-mAnava-tiryaMca aura deva ina cAroM gatiyoM meM bhramaNa kiyA hai, vartamAna meM bhramaNa kara rahA hai aura bhaviSya meM bhI bhramaNa karatA rhegaa| arthAt saMsAravAsa ko chor3a nahIM sktaa||14||
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra-55 jIva: bhramati bhramiSyati bhrAMtaH pUrvaM tu narakanaratiryak / alabhamAno jJAnamayImAtmArAdhanAM jJAtum / / 14 / / bhamai bhrmti| kosauN| jIvo jIvaH vartamAnakAlApekSayA caturgatisaMsAraM paryaTati tathA bhaviSyatkAlApekSayA bhamissai bhramiSyati paryaTiSyati / na- kathaM bhramati bhramiSyatIti saMbhAnyate / tadevAha / puvvaM tu pUrvaM tu bhamio bhraaNtH| yadi pUrvaM bhrAMto nAbhaviSyat tadA vartamAna bhAvyaM ca bhramaNaM nAriSyat pUrva bhrAMtazcAyaM tasmAt vartamAne bhAvini kAle ca bhramaNaM siddhmevaasy| alamiti vistareNa / yaduktaM kAlAstrayopyatItAdyA tAnapekSya mithopymii| pravarteran yato naikaH kevalaM kvApi dRshyte|| kvaNarayaNaratiriya narakanaratiryagatau arthatvAdanukto'pi gatizabTo labhyate sukhAvabodhArthaM / yadvA zabdasya lAkSaNikatvAdapi, yathA gaMgAyAM dhoSa ityukte taTo labhyate / tathA naraka ityukte narakagatiH nara ityukte naragati: evaM sarvatra upalakSaNAddevagatau ca / kiNkurvaann;| alahaMto alabhamAna: aprApnuvan / kaaN| AtmArAdhanAM zuddhAtmadhyAnaM / kiM krtuN| NAuM jJAtu maMtuM anubhavitumityarthaH / kthNbhuutaamaatmaaraadhnaaN| NANabhaI jJAnamayIM yaha jIva vartamAna kAla kI apekSA cAroM gatiyoM meM bhramaNa kara rahA hai aura bhaviSya meM bhI bhramaNa kregaa| zaMkA - bhramaNa kara rahA hai aura bhaviSya meM bhI bhramaNa karegA, isakI saMbhAvanA kaise ho sakatI hai? uttara - pUrva meM bhramaNa kiyA thA kyoMki jisane pUrva meM bhramaNa nahIM kiyA, vaha vartamAna meM bhramaNa nahIM kara sakatA ? pUrva meM bhramaNa kiyA hai, isaliye vartamAna aura bhaviSya kAla kA bhramaNa isa jIvake siddha hotA hai| kyoMki jIva kA sattva anAdi kAla se hai aura ananta kAla taka rhegaa| na to asat kA utpAda hotA hai aura na sat kA vinAza hotA hai, adhika kahane se kyA prayojana hai| so hI kahA hai "atIta (bhUta) Adi tIna kAla haiN| una tInoM kAloM kI paraspara apekSA rakha kara hI pravRtti hotI hai| arthAt tInoM kAla paraspara sApekSa haiN| bhaviSyatkAla hI vartamAna banatA hai aura vartamAna hI bhUta banatA hai| kyoMki eka kAla kahIM bhI dRSTigocara nahIM hotaa| naraka, nara, tiryaJca zabda meM gati zabda kA uccAraNa na hone para bhI upalakSaNa se saralatA se samajhane hetu gati kA grahaNa ho jAtA hai| athavA, zabda ke lAkSaNikatva hai, usakA artha prakaraNavaza hotA hai| jaise nadI meM ghoSa (grAma) hai', aisA kahane para 'nadI ke taTa para grAma' aisA artha hotA hai| usI prakAra 'naraka' aisA kahane para 'naraka gati' kA jJAna hotA hai| usI prakAra nara se nara gati, tiryaMca se tiryaMJca gati kA grahaNa hotA hai| tathA devagati kA gAthA meM ullekha nahIM hone para bhI upalakSaNa' se devagati kA grahaNa hotA hai| 1. sadRzAhI ko upalakSaNa kahate haiN|
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra-56 cinmyiiN| anAdikAle hi ayaM jIva: anaMtajJAnamayanizcayArAdhanAlakSaNa paramAtmasvarUpamalabhamAnaH san saMsArATavyAM bhrAMta: bhramati bhramiSyati ca iti matvA kSapakeNa nijazuddhAtmasvarUpamArAdhanIyamiti bhAvArthaH / / 14 / / nanu bhagavan pUrvaM kiM vidhAya sA nizcayArAdhanArAdhanIyeti pRSTe AcArya anuzAsti saMsArakAraNAI asthi hu AlaMbaNAi bhuyaaii| caiUNa tAI khavao ArAhao appayaM suddhaM // 15 // saMsArakAraNAni saMti hi AlaMbanAni bhukaani| tyaktvA tAni kSapaka ArAdhayatu AtmAnaM zuddham / / 15 / / asthi astItyavyayakriyApadaM saMtyarthe bahvarthaM prtipaadyti| ukta ca / sadRzaM triSu liMgeSu / sarvAsu ca vibhaktiSu / vacaneSu ca sarveSu yanna vyeti tadavyayamiti / / asti sNti| kaani| AlaMbaNAi AlaMbanAni srakcaMdanavanitAgItanRtyavAditrAdIni / bahuyAI bahukAni pracurANi / kathaMbhUtAni / saMsArakAraNAI saMsArakAraNAni narakatiryagmanuSyadeva-caturgatinibaddhasya saMsArasya kAraNAni hetubhuutaani| kathaM / hu nizcitaM tAi tAni jo mAnava cinmayI - zuddha AtmadhyAna, zuddha ArAdhanA ko jAnane ke lie, usakA anubhava karane ke lie samartha nahIM hai, zuddha AtmA kA jaba taka anubhava nahIM karatA hai, svAtmonmukhI pravRtti nahIM karatA hai,taba taka vaha saMsAra aTavI meM bhramaNa karatA rahatA hai| he kSapaka ! yaha saMsArI AtmA anaMta jJAnamaya, nizcaya ArAdhanA lakSaNa, paramAtma-svarUpa nija zuddhAtmA kI ArAdhanA nahIM karatA hai, isalie anAdi kAla se isane bhava-vana meM bhUtakAla meM bhramaNa kiyA hai, vartamAna kAla meM bhramaNa kara rahA hai aura bhaviSyat kAla meM bhramaNa kregaa| aisA jAnakara kSapaka ko nija zuddha AtmamvarUpa kI ArAdhanA karanI cAhie // 14 // bhagavan ! pUrva meM kyA karake usa nizcaya ArAdhanA kI ArAdhanA karanI cAhie, aisA pUchane para AcAryadeva kathana karate haiM he kSapaka ! saMsArabhramaNa ke mithyAdarzanAdi aneka kAraNoM ke bahuta prakAra ke avalambana haiM- unako chor3akara nija zuddhAtmA kI ArAdhanA kro||15|| asthi (asti) yaha avyaya kriyApada hai jo bahu artha ko pratipAdita karatA hai| so hI kahA hai "jo sarva vacana meM, sarva vibhaktiyoM meM aura puruSa Adi tInoM liMgoM meM sadRza rahatA hai apane svarUpa ko nahIM chor3atA hai usako avyaya kahate haiN|" mithyAdarzana, mithyAjJAna, mithyAcAritra Adi saMsAra-bhramaNa ke aneka kAraNa haiN| athavA-naraka tiryaMca gati Adi saMsAra ke kAraNa haiN| saMsAra ke ina kAraNoM ke mAlA, candana, strI, gIta, nRtya, vAdiva Adi bahuta se avalambana haiN|
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra - 57 AlaMbanAni caUNa tyaktvA ArAhau ArAdhayatu / kosau / khavao kSapakaH / kN| appayaM AtmAnaM kiMviziSTaM / suddhaM rAgAdimalamuktaM / anAdikAle hi srakcaMdanavanitAgItanRtyAdyanekavidhapaMceMdriyaviSayasukhAbhilASukeNa nijazuddhAtmotpannAtIMdriyasukhAtparAGmukhena jIvena saMsArATavyAM paryaTitaM saMprAptaM saMsArazarIrabhogavairAgyabhAvanAbalena tAni viSayasukhAni nirasya nizcayArAdhanArUpaM nijaparamAtmatattvamArAdhanIyamiti bhAvArtha: // 15 // nanu nizcayArAdhanaiva mokSasAdhikA kimanayA bhinnayA caturvidhayA vyavahArArAdhanayA sAdhyamiti vadataM pratyAha: bheyagayA jA uttA cauvvihArAhaNA muNidehiM / pAraMpareNa sAvi ha mokkhassa ya kAraNaM havai // 16 // bhedagatA yA uktA caturvidhArAdhanA munIndraiH / pAraMparyeNa sApi hi mokSasya ca kAraNaM bhavati // 16 // havana bhavati / kiM / kAraNaM kAryasya sAdhanaM kAraNamityucyate / kasya | mokkhassa mokSasya kRtsnakarmavipramokSasvarUpasya ca / punaH kA / sAvi sApi / sApIti kA / caubvihArAhaNA caturvidhArAdhanA catasro vidhA prakArA yasyAH sA caturvidhA caturvidhAsAvArAdhanA ca caturvidhArAdhanA I kre he kSapaka ! mithyAdarzana ke vazIbhUta mAlA, candana, strI, gIta-nRtyAdi aneka paMcendriya viSayasukhoM icchuka aura nija zuddhAtmA se utpanna atIndriya sukha se parAGmukha hue isa saMsArI jIva ne anAdi kAla se janma-maraNAdi hiMsaka pazuoM se vyApta saMsAra aTavI meM bhramaNa kiyA hai| he bhavyAtmA kSapaka ! isa samaya saMsAra, zarIra aura bhogoM kI virakta bhAvanA ke bala se viSayasukha kA parityAga kara nizcaya ArAdhanA svarUpa nija paramAtmatattva kI ArAdhanA karanI cAhie / / 15 / / " nizcaya ArAdhanA hI mokSasAdhikA hai to anya bhinna cAra prakAra kI vyavahAra ArAdhanA se kyA prayojana hai|" aisA kahane vAle ziSya ko AcArya uttara dete haiM jinendra bhagavAna ne bhedagata cAra prakAra kI jo ArAdhanA kahI hai, vaha bhI paramparA se mokSa kA kAraNa hotI hai // 16 // sampUrNa karmoM kA nAza hai lakSaNa jisakA aise mokSarUpa kArya kI kAraNa samyagdarzanAdi cAra prakAra kI vyavahAra ArAdhanA hai| jinendra bhagavAna ke dvArA kathita samyagdarzana, samyagjJAna, samyakcAritra aura taparUpa cAra ArAdhanA udyotana svarUpa hai, bhedagata hai tathA paramparA se mokSa kA kAraNa hai| jisa prakAra nizcaya ArAdhanA sAkSAt mokSaphala rUpa kArya kI sAdhikA hai, vaise vyavahAra ArAdhanA sAkSAt mokSaphala kI
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra - 58 samyagdarzanAdicatuSTayodyotanopAyasvarUpA caturvidhArAdhanaiva / kaa| yA / kiM kRtvA / uttA uktA pratipAditA / kaiH / muNidehiM munIMdraiH munInAmiMdrA munIMdrAH sarvajJAstai: munIMdraiH / kiMviziSTA / bheyagayA bhedagattA samyagdarzanAdIn caturo bhedAn gatA prAptA hu khalu sphuTaM / kena karaNena bhUtena mokSasya kAraNaM bhavati / pAraMpareNa pAraMparyeNa anukrameNa / kutaH / yathA nizcayArAdhanA sAkSAnmokSaphalarUpakAryasAdhikA bhavati tathaiva yA na bhavati kiMtu biijtvaat| bIjo hi krameNa vRkSaphalatvApanno dRSTaH / kazcidbhavyajIvaH kAlalabdhiM samavApya karmaNaH kSayopazamatvAt gurucaraNakamalasamIpaM saMprApyopadezaM labdhvA ArAdhayituM pravRttaH prathamaM bhedArAdhanayA abhyAsaM vidhAya pazcAdabhedena paramAtmAnaM samyagdarzanAdicatuSTayamayaM samArAdhya ghAtikarmacatuSTayakSayaM kRtvA kevalajJAnaM samutpAdya mokSaM gacchatItyabhiprAya: // 16 // nanvArAdhakaH pumAn kiMlakSaNaH kiyatkAlaM kRtvA samArAdhayatIti vadataM pratyAhahiyakasAo bhavvo daMsaNavaMto hu NANasaMpaNNo / duvihapariggahacatto maraNe ArAhao havar3a // 17 // nihatakaSAyo bhavya darzanavAn hi jJAnasaMpannaH / dvividhaparigrahatyakto maraNe ArAdhako bhavati // 17 // havai bhavati / kosau / ArAhao ArAdhakaH dhyAtA puruSaH 1 kathaMbhUtaH / hiyakasAo nihatakaSAya: nihatAH kaSAyAH yenAsau kadAcidapi kaSAyairAviSTo na bhavatItyarthaH / punaH kathaMbhUtaH / bhavvo bhavyaH muktiyogyaH / punaH kathaMbhUtaH / daMsaNavaMto darzanavAn samyagdarzanavirAjamAnaH / punaH kiMviziSTa: 1 sAdhikA nahIM hai apitu paramparA se mokSa kI sAdhikA hai kyoMki vyavahAra bIja hai; jaise bIja krama (paramparA) se vRkSa phala ko prApta huA dekhA jAtA hai, sAkSAt nhiiN| koI nikaTa bhavya jIva karmoM ke kSayopazama se kAlalabdhi ko prApta kara, gurudeva ke caraNa-kamaloM ke samIpa jAkara unase dezanA labdhi prApta karatA hai, pazcAt ArAdhanA karane meM pravRtti karatA hai| sarva prathama bheda ArAdhanA kA abhyAsa karatA hai / tatpazcAt abheda rUpa (samyagdarzanAdi bhedagata vikalpoM ko chor3akara) se samyagdarzanAdi catuSTayamaya paramAtmA kI ArAdhanA kara ghAticatuSTaya karmoM kA kSaya kara kevalajJAna ko prAptakara mokSa ko prApta karatA hai || 16 || 88 'ArAdhaka puruSa kA lakSaNa kyA hai? aura vaha kisa kAla meM ArAdhaka hotA hai?" aisA pUchane para AcArya kahate haiM manda kaSAyI, samyagdRSTi, samyagjJAna sampanna aura do prakAra ke parigraha se rahita bhavya jIva maraNa samaya meM ArAdhaka hotA hai / / 17 / / ArAdhaka puruSa kA pahalA lakSaNa hai ki kitane hI upasarga Adi kaSTa Ane para bhI vaha kaSAya ke udreka se anuraMjita na hove |
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAthanAsAra -59 NANasaMpaNNo jJAnasaMpannaH zuddhaparamAtmapadArthavilakSaNAni paradravyANi heyarUpANi jAnAti samastadehAdiparadravyebhyo viviktaM paramAtmanaH svarUpamupAdeyaM manute iti svasaMvedanajJAnasaMpannaH / punaH kathaMbhUtaH / duvihapariggacatto dvividhaparigrahatyaktaH dvividhena bAhyAbhyaMtaralakSaNaparigraheNa tyakto rhitH| kv| maraNe maraNaparyantaM atra abhinyApyArthe saptamI nirdiSTA tileSu tailbt| kathaM / hu khalu nizcayena evaMguNaviziSTaH puruSo maraNa-kAlaparyantamArarAdhako bhavatIti tAtparyArthaH // 17 // nanvArAdhakapuruSasyemAnyeva lakSaNAni kimanyAnyapi bhaviSyati vA iti pRSTe aparANyapi saMtItyAha saMsArasuhaviratto veragaM paramauvasamaM ptto| vivihatavataviyadeho maraNe ArAhao eso||18|| saMsArasukhavirakto vairAgyaM paramopazamaM prAptaH / vividhatapastaptadeho maraNe ArAdhaka eSaH // 18 / / ana kriyAyA adhyaahaarH| bharvAte / kosau ArAhao aaraadhkH| kH| eso eSaH / kiM lakSaNaH / saMsArasuhaviratto saMsArasukhaviraktaH saMsAre yAni nirmalacidAnaMdAnubhavanotthAnupamAniMdriyasukhavilakSaNAni kevalamAkulatvotpAdakatvAdduHkharUpANi iMdriyaviSayotpAditasukhAni teSu viraktaH abhilaassrhitH| punaH dUsarA lakSaNa hai ki vaha samyagdarzana se yukta ho kyoMki samyagdarzana ke binA svarUpa kA bhAna nahIM hotA hai aura jJAna samyagjJAna nahIM hotA hai| tIsarA lakSaNa hai ki vaha jJAnasampanna zuddha paramAtma-padArtha se vilakSaNa samasta para dravya ko heya samajhatA ho| samasta dehAdi para dravya se bhinna paramAtma svarUpa zuddhAtmA ko upAdeya bhAnatA ho aura svasaMvedana jJAna se sampanna caturdha lakSaNa hai-dasa prakAra ke bAhya aura 14 prakAra ke abhyantara rUpa ina donoM parigrahoM kA tyAgI ho| aisA bhavya jIva maraNa ke samaya ArAdhaka (kSapaka) hotA hai| arthAt nizcaya se uparyukta guNa viziSTa puruSa ho bharaNakAla paryanta ArAdhaka hotA hai, aisA samajhanA cAhie / / 17 / / __ ArAdhaka puruSa ke itane hI lakSaNa haiM ki aura bhI koI haiM? aisA pUchane para AcArya anya lakSaNoM kA kathana karate haiM jo saMsAra-sukha se virakta hai, parama vairAgya aura upazama bhAva ko prApta hai aura jisane vividha tapoM se apane zarIra ko tapAyA hai, aisA bhavya prANI hI maraNa kAla meM ArAdhaka hotA hai // 18 // isa gAthA meM "hotA hai" yaha kriyA Upara se lenI caahie| nirmala cidAnanda zuddhAtmA ke anubhava se utpanna anupama atIndriya sukha se vilakSaNa AkulatA utpAdaka hone se vAstava meM duHkha rUpa, indriyaviSayoM se utpanna saMsAra-sukha se virakta puruSa ArAdhaka hotA hai| arthAt indriyasukha kA abhilASI ArAdhanA kA ArAdhaka nahIM hotaa|
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ AsathanAsAra - 60 kiMviziSTaH / patto prAptaH / kiM / veragaM vairAgyaM zarIrAdau parasminniSTavastuni prItirUpo rAgaH vinaSTo rAgo / yasyAsau virAgaH virAgasya bhAvo vairAgyaM saMsArazarIrabhogeSu nirvedalakSaNaM / na kevalaM vairAgyaM prAptaH paramavasamaM paramopazamaM ca / atra rAgAdiparihAralakSaNamupazamaM AgamabhASayA tu anaMtAnubaMdhiccatuSTayamithyA-tvatrayasvarUpANAM mohanIyakarmaNaH saptaprakRtInAmupazamanAdupazamaH paramazcAsau upazamazca paramopazamaH taM paramopazamaM samudre vAtA nAvavat svabhAve rAgiNo rAgAdijanitavikalpotpatterabhAvalakSaNaM / punaH kathaMbhUtaH / vivihatavataviyadeho vividhatapastaptadeha : vividhairvItarAga sarvajJAgamapratipAditairbAhyAbhyaMtarala kSaNairmUlaguNottaravizeSairnAnAvidhaistapobhistapto dehaH zarIraM yasyAsau vividha tapastaptadehaH / kva / maraNe maraNaparyantaM / evaM guNaviziSTalakSaNa ArAdhako maraNaparyantaM bhavatIti tAtparyArthaH // 18 // uktAni kAnicidArAdhakalakSaNAni idAnImanyAnyapi varNayitukAma AcArya AhaappasahAve Nirao vajjiyaparadavvasaMgasukkharaso / NimmahiyarAyadoso havaI ArAhao maraNe // 19 // AtmasvabhAve nirato varjitaparadravyasaMgasaukhyarasaH / nirmathitarAgadveSo bhavatyArAdhako maraNe // 19 // zarIra Adi para dravya rUpa iSTa vastu se prIti (rAga) kA abhAva virAga hai aura virAga kA bhAva vairAgya hai| arthAt saMsAra, zarIra aura paMcendriyajanya viSayoM se virakta honA vairAgya hai| yaha vairAgya bhAva ArAdhanA kA sAdhana hai / rAgAdi kA abhAva upazama kahalAtA hai vA Agama bhASA meM anantAnubaMdhI krodha, mAna, mAyA, lobha rUpa cAritramohanIya kI cAra, mithyAtva, samyak midhyAtva aura samyaktva prakRti darzanamohanIya kI tIna aisI mohanIya karma kI ina sAta prakRtiyoM ke upazamana ko upazama bhAva kahate haiN| vA rAgAdi vibhAva bhAvoM kA manda ho jAnA upazama bhAva kahalAtA hai| jaise vAyu ke dvArA akampita ( caMcala nahIM hone vAle) samudra se naukA pAra ho jAtI hai| yadi samudra vAyu se caMcala hai to naukA DUba jAtI hai, vaise hI jisa kSapaka kA mana rAgadveSa Adi kalloloM se caMcala nahIM hai vahI apanI ArAdhanA rUpI naukA ko apane iSTa sthAna para le jA sakatA hai| isalie ArAdhaka ke mana kA rAgadveSa kI kalloloM se caMcala nahIM honA hI paramopazama bhAva hai| arthAt rAgAdijanita vikalpoM ke abhAva lakSaNa rUpa prazama bhAva bhI ArAdhaka puruSa kA lakSaNa hai| sarvajJa vItarAga deva ke dvArA pratipAdita bAhya abhyantara vA mUlaguNa evaM uttara guNa rUpa tapazcaraNa ke dvArA jisane apane zarIra ko tapAyA hai, vahI puruSa maraNakAla meM ArAdhanA kA ArAdhaka hotA hai / / 18 / / isa prakAra ArAdhaka ke lakSaNoM kA kathana karake ArAdhaka ke anya bhI lakSaNoM kA kathana karane ke icchuka AcArya kahate haiM jo nija svabhAva meM lIna hai, jisane paradravya ke saMyoga se utpanna sukha rasa kA tyAga kara diyA hai aura jisane rAga-dveSa kA mathana kara diyA hai, arthAt rAga dveSa kA nAza kara diyA hai, aisA bhavya jIva maraNa samaya ArAdhanA kA ArAdhaka hotA hai // 19 //
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra-61 havaI bhvti| kosau| ArAhao aaraadhkH| kiNvishissttH| Nirao nirtH| ttprH| kva appasahAve AtmasvabhAve nirmalataraparamacidAnaMdalakSaNe svsvruupe| punaH kthNbhuutH| vajiyaparadavvasaMgasukkharaso varjitaparadravyasaMgasaukhyarasaH varjito nirAkRtaH sakalasaMgAhirA sammA:mAmiNAnAM parampANAM saMgena saMyogena yAni paMceMdriyaviSayodbhavAni sukhAni teSAM rasobhilASo yen| punaH kthNbhuutH| NimmahiyarAyadoso nirmathitarAgadveSaH AtmasamAnasamastajIvarAzivilokanatayA nirmathitau spheTitau rAgadveSau iSTAniSTayoH prItyaprItilakSaNau yen| kva / bharaNe maraNaparyantaM / evaMguNaviziSTo maraNaM maryAdIkRtya ArAdhayatIti tAtparyArthaH // 19 // nanu ratnatritayamayamAtmAnaM muktvA paradralyaciMtA karoti yaH kathaMbhUto bhavatIti pRcchaMta prAhu jo rayaNattayamaio muttUNaM appaNo visuddhppaa| ciMtei ya paradavvaM virAhao NicchayaM bhnnio||20|| yo ratnatrayamayaM muktvAtmano vizuddhAtmAnam / ciMtayati ca paradravyaM virAdhako nizcitaM bhaNitaH / / 20 / / bhaNio bhaNitaH prtipaaditH| ken| Niccharya nizcayena prmaarthlkssnnen| kosau| virAhao virAdhakaH heyopAdeyavastuparijJAnavikalpatayA yathoktalakSaNArAdhakaH puruSavilakSaNaH sa puruSo virAdhako bhvtiityrthH| yaH kiM karoti / jo ciMtei yshcintyti| kiM tt| paradavvaM paradravyaM nijAtmano bhinnaM yadvastusvarUpaM iha nijAtmana evopAdeyatvAt / nanu nijAtmana evopAdAnena paMcaparameSThinAmapyArAdhako virAdhaka: jo bhavyAtmA, nirmalatara parama cidAnanda ekalakSaNa nija svabhAva meM lIna rahatA hai, jisane svabhAva se vilakSaNa, para-dravya ke saMyoga se utpanna, paMcendriya viSaya sukha rasa kI abhilASA kA tyAga kara diyA hai, apanI AtmA ke samAna samasta jIvarAzi kA avalokana karane se jinake hRdaya se, iSTa evaM aniSTa padArthoM meM hone vAlI prIti (rAga), aprIti (dveSa) naSTa ho gayI hai, aise prANI maraNa kI maryAdA karake AtmA kI ArAdhanA kara sakate haiM, anya meM ArAdhanA karane kI kSamatA nahIM hai||19|| ratnatrayamaya zuddhAsmA kI bhAvanA ko chor3akara anya dravya kI ciMtA karane vAle kA kyA hotA hai? aisA pUchane vAle ko AcArya kahate haiM ___jo prANI ratnatrayamaya, nija zuddhAtmA ke dhyAna ko chor3akara paradravya kA cintana karatA hai vaha nizcaya se ArAdhanA kA virAdhaka (ghAtaka) hotA hai / / 20 / / jisako heya aura upAdeya vastu kA jJAna hai vaha ArAdhaka kahalAtA hai| jisako heya upAdeya kA jJAna nahIM hai vaha virAdhaka kahalAtA hai| athavA nija AtmA se bhinna para-dravya kA cintana karane vAlA virAdhaka hotA hai| kyoMki nija AtmA ko upAdeya mAnane vAlA hI ArAdhaka hai| __ zaMkA - yadi para-dravya kA cintana karane vAlA virAdhaka hai aura zuddhAtma dravya kA cintana karane vAlA ArAdhaka hai kyoMki zuddhAtmA hI upAdeya hai to phira paMca parameSThI kA dhyAna karane vAlA ArAdhaka kaise ho sakatA hai? kyoMki paMca parameSThI bhI paradravya haiN|
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra-62 syAt nijAtmabhinnAtma-dravyatvAditi cetsatyaM / yaH kazcidyathAvadvastusvarUpaM parijJAya svazuddhAtmAnamArAdhayituM pravRttopi adRSTAzrutAnanubhUtatvAttatrAzu sthitimalabhamAnaH san tannimittaM viSayakaSAyavaMcanArthaM ca tadArAdhakAnAM bhinnaatmsvruupaannaaN| paMcaparameSThinA svarUpamArAdhayanna viraadhkH| kuta iti cet / AtmasvarUpasAdhakatvAt / sNsaarpribhrmnnhetubhuuthlaukikpaarlaukikkhyaatipuujaalaabh-bhogeNdriyvissyjnysukhaabhilaassaabhaavaat| yastu itrH| nijAtmasvarUpasyAnupAdAnena nidAne navagai veyakasukhaparyaMtavipulardhidAyiviziSTapuNyakAraNaM paMcaparameSThisvarUpamArAdhayannapi virAdhakaH punarapi saMsArakAraNatvAt / yattu saMsArakAraNaM tatpuNyamapi na bhavyaM / maM puNu puNNai bhallAi NANiya tAi bhaNaMti / jIvahaM rajjai devi lahu dukkhaI jAI jaNaMti / paramAtmaprakAze ityuktatvAt / uktaM ca tenApi puNyena kRtaM kRtaM yaj jaMtorbhavet saMsRtivRddhihetuH / taccArvapIcchennanu hema ko vA kSiptaM zrutI troTayate yadAzu / kiM kRtvA virAko bhavati / mulUNaM gallA mogalya | kN| vimuddhappA vizuddhAtmAnaM vizuddho rAgAdirahita AtmA tN| kathaMbhUtaM / rayaNattayamaio ratnatrayamayaM viSayabhedena samyagdarzanAdiratnatritayena nirvRtaM / kutH| appaNo AtmanaH nijaatmsvruupaapaadaanbhuuttvaat| evaM jJAtvA samastaparadravyaM vimucya bho bhatryA nijadehe nivasaMta paramAtmAnamArAdhayaMtu iti tAtparyArthaH / / 20 / / / uttara - yadyapi tumhArA kahanA satya hai, phira bhI jo koI bhavya yathAvad vastu ke svarUpa ko jAnakara sva zuddhAtmA kI ArAdhanA karane meM pravRta hotA hai parantu adRTa, azruta aura ananubhUta hone se usa zuddhAtma dhyAna meM zIghra hI sthira nahIM ho pAtA hai isalie usa sthiratA kI prAmi ke lie tathA viSaya -kaSAyoM se bacane ke lie, zuddhAtma dhyAna meM nimittabhUta paMca parameSThiyoM ke svarUpa kI ArAdhanA karatA hai, bhale hI ve paMcaparameSThI usake AtmasvarUpa se bhinna haiN| unakI ArAdhanA karatA huA bhI vaha jIva virAdhaka nahIM hai, kyoMki paMca parameSThI AtmasvarUpa ke hI sAdhaka haiM arthAt unakI ArAdhanA karane se ArAdhaka kA lakSya AtmasvarUpa kI ora hI sanmukha hotA hai| isake sivAya paJcaparameSThI kI ArAdhanA meM saMsAra paribhramaNa ke kAraNabhUta isa loka tathA paraloka sambandhI khyAti, pUjA, lAbha, bhoga tathA indriya viSaya se utpanna hone vAle sukha kI abhilASA bhI to nahIM hai| hA~, isake sivAya jo nijAtma svarUpa ko grahaNa na kara nidAna rUpa se navagraiveyaka sambandhI sukha paryanta kI vipula Rddhi ko dene vAle viziSTa puNya kA lakSya banAkara paJcaparameSThiyoM ke svarUpa kI ArAdhanA bhI kara rahA hai vaha virAdhaka hai kyoMki usakA yaha kArya saMsAra kA kAraNa hai| jo saMsAra kA kAraNa hai vaha puNya bhI acchA nahIM hai kyoMki paramAtmaprakAza meM kahA hai- maM puNu iti-jJAnI jIva usa puNya ko bhI bhalA nahIM kahate jo jIva ko rAjyAdika dekara phira zIghra hI da:kha utpanna karAtA hai aura bhI kahA hai-tenApIti-jo kiye jAne para jIva ke saMsAra kI vRddhi kA hetu hotA hai aisA puNya bhI nirarthaka hai| jo pahinane para zIghra hI kAnoM ko tor3a detA hai aise suvarNa kI, uttama hone para bhI kauna icchA karatA hai ? arthAt koI nhiiN| isa prakAra ArAdhaka aura virAdhaka kA lakSaNa jAnakara he bhavya jIvo ! nija deha meM nivAsa karane vAle paramAtmA kI ArAdhanA karo yaha tAtparya hai // 20 //
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra- 63 nanu bhagavan paramAtmAnaM muktvA paradravyaM ciMtayati yaH sa mayA virAdhako jJAta: yastu AtmAnaM paramapi na budhyate tasyArAdhanA ghaTate na veti pRSTe AcAryaH prAha - jo vi bujjhai appA Neya paraM NicchayaM samAsijja / tassa yA bohI bhaNiyA sAhIrAhaNA go / / 21 / / yaH naiva budhyate AtmAnaM naiva paraM nizcayaM samAsRtya | tasya na bodhiH bhaNitA susamAdhirArAdhanA naiva // 21 // vi bujjhai naiva budhyate na jAnAti / kosau / jo yaH kazcidapi puruSavizeSaH / kaM / appA AtmAnaM samyagdarzanajJAnacAritrANi atatIti AtmA taM / na kevalaM AtmAnaM budhyate / Neya paraM paraM naiva Atmano vilakSaNaM dehAdiparadravyaM naiva / kiM kRtvA / samAsijja samAsRtya avalaMbya / kaM / NicchayaM nizcayaM paramArthaM tassa pA bhaNiyA tasya na bhaNitA AtmaparabhedaparijJAnazUnyasya na pratipAditA / kAsau / bohI bodhiH / bodheH kiM lakSaNaM / samyagdarzanajJAnacAritrANAmaprAptiprApaNaM bodhiH / na kevalaM bodhiH / susamAhI susamAdhizca / susamAdheH kiM lakSaNaM / tasyaiva bodhernirvighnena bhavAMtarAvAptiriti samAdhiH / na kevalaM susamAdhiH / ArAhaNA ArAdhanA naiva pUrvoktalakSaNA / uktaM ca - bhedavijJAnataH siddhAH siddhA ye kila kecana / tasyaivAbhAvato baddhA baddhA ye kila kecana // Age koI ziSya pUchatA hai ki he bhagavan ! paramAtmA ko chor3akara jo paradravya kA cintana karatA hai vaha virAdhaka hai aisA maiMne jAna liyaa| parantu jo na AtmA ko jAnatA hai aura na para ko jAnatA hai usake ArAdhanA ho sakatI hai yA nahIM, aisA pUche jAne para AcArya kahate haiM jo puruSa nizcaya naya kA Alambana kara AtmA ko nahIM jAnatA hai aura para ko nahIM jAnatA hai usake na bodhi kahI gaI haiM, na susamAthi kahI gaI hai aura na ArAdhanA hI kahI gaI hai // 21 // TIkA 'atati iti AtmA' isa vyutpatti ke anusAra jo samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra ko prApta ho vaha AtmA hai| AtmA se bhinna zarIrAdika para dravya hai| samyagdarzana, samyagjJAna aura samyak cAritra kI apUrva prApti honA bodhi hai, bodhi kA nirvighnarUpa se bhAvAntara meM prApta honA samAdhi hai tathA ArAdhanA kA lakSaNa pahale kahA jA cukA hai| jo jIva nizcayanaya ke anusAra na AtmA ko jAnatA hai aura na para ko jAnatA hai use na bodhi kI prApti hotI hai, na samAdhi kI prApti hotI hai, aura na ArAdhanA kI hI prApti hotI hai| jaisA ki kahA hai
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra-64 AtmaparAvabodharahitasya bodhiH samAdhirArAdhanA na bhavatItyevaM buddhavA yathoktalakSaNanijAtmadravyaparadratryasvarUpaM parijJAya tatra paradravya heyamAtmadravyamupAdeyamiti tAtparyArthaH // 21 // evamArAdhakavirAdhakayoH svarUpa prakAzyedAnIM ariha ityAdisaptabhiH sthalaiH karmaripuM haMtukAmasya kSapakasya vakSyamANasAmagrI melayitvA karmANi haMtu bhavAn iti ziSyaM prayacchannAdau teSAM saptasthalAnA gAthAdraye nAmAni prakaTayatrAha ariho saMgaccAo kasAyasallehaNA ya kaayvvaa| parisahacamUNa vijao uvasaggANaM tahA sahaNaM / / 22 / / iMdiyamallANa jao maNagayapasarassa taha ya sNjmnnN| kAUNa haNau khavao cirabhavabaddhAi kmmaaiN||23|| bhedavijJAnata:- Aja taka jo koI siddha hue haiM / medavijJAna se siddha hai aura jo Aja taka bandhana meM baddha haiM ve usI bhedavijJAna ke abhAva se baddha haiN| nizcaya naya se jJAna darzana svabhAva yukta jIva ko hI AtmA kahA gayA hai| tathA dravyakarma, bhAvakarma aura nokarma rUpa jo dravya AtmA ke sAtha laga rahA hai vaha para dravya hai| isa taraha nija aura para ko jAnane se hI bodhi Adi kI prApti hotI hai| gAthA kI utthAnikA meM ziSya ne prazna kiyA thA ki jo AtmA aura para ko nahIM jAnatA usake ArAdhanA hotI hai yA nahIM ? isa prazna kA uttara dete hue AcArya ne kahA hai ki aise jIva ke ArAdhanA to hotI hI nahIM hai kintu usakI pUrvavartinI samAdhi aura samAdhi kI pUrvavartinI bodhi bhI nahIM hotii| ___ AtmA aura para ke jJAna se rahita jIva ke bodhi, samAdhi tathA ArAdhanA nahIM hotI hai, aisA samajhakara yathokta lakSaNa vAle nijAtma dravya aura zarIra Adi para-dravya ke svarUpa ko jAnakara nijazuddhAtmA ko upAdeya aura paradravya ko heya samajhanA cAhie // 21 // isa prakAra ArAdhaka aura virAdhaka ke svarUpa kA kathana karake isa samaya 'ariho' ityAdi sAta gAthAoM ke dvArA karma-zatruoM kA saMhAra karane ke icchuka kSapaka ko Age kahI jAne vAlI sAmagrI ko prApta kara 'Apa karmoM kA nAza karo' isa prakAra ziSya ko sambodhita karake AcAryadeva sAmagrI ke nAmoM kA ullekha karate haiM "arha (yogya), parigraha kA tyAgI, kaSAyoM ko kRza karane vAlA, pariSaha rUpI senA ko jItane vAlA, upasargoM ko sahana karane vAlA, indriya rUpI malloM para vijaya prApta karane vAlA aura manarUpI hAthI ke prasAra ko rokane vAlA, kSapaka cirakAla ke ba~dhe hue karmoM kA kSaya karatA hai||22-23||
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra-65 arhaH saMgatyAgaM kaSAyasallekhanAM ca krtvyaa| pariSahacamUnA vijayamupasargANAM tathA sahanam / / 22 / / indriyamallAnAM jayaM manogataprasarasya tathA ca sNymnm| kRtvA haMtu kSapakaH cirabhavabaddhAni karmANi // 23 / / yugmam / haNau haMtu nirAkarotu / kosau| khavao kSapaka: krmksspnnshiilH| kiNvishissttH| ariho arhaH sNnyaasyogyH| kAni / kammAI karmANi jnyaanaavrnnaadilkssnnaani| kiMviziSTAni / cirabhavabaddhAni pUrvopArjitAni / kimaarbhy| kAUNa kRtvA saMgaccAo sNgtyaagN| ihArSeyatvAtkarmasthAne prathamAyAM na dossH| bAhyAbhyaMtaraparigrahalakSaNaH saMgastasya tyAgaH parityajanaM taM / na kevala sNgtyaag| kRtvA kasAyasallehaNA ya kaSAyasallekhanAM ca kaSAyAH krodhamAnamAyAlobhakSaNAsteSAM sallekhanA saMnyApaH sarvathA parihAra: tAM kssaaysllekhnaaN| kiMviziSTAM / kAyabvA kartavyAM mumukSubhiravazyameva karaNIyAM tadakaraNe sAdhyasiddherabhAvAt / na kevalaM kartavyAM kaSAyasallekhanAM ca / kRtvA / vijao vijymbhibhvN| kaasaaN| parisahacamUNa parISahacamUnAM bubhukSAdi-dvAviMzatiparISahasenAnAM / na kevalaM parISahacamUnAM vijayaM / kRtvA sahaNaM sahanaM marSaNaM kSamaNAmiti yaavt| kessaaN| uvasaggANaM upasargANAM sacetanAcetanebhyaH smutpnnopplvaanaaN| kthN| tahA tthaa| na kevalaM upasargANAM sahana jao jayaM vijylkssnnN| kessaaN| iMdiyamallANa iMdriyamallAnAM sparzanAdilakSaNAni karmoM kA kSaya karane meM jo tatpara hai, use kSapaka kahate haiN| jo kSapaka bAhyAbhyantara parigraha kA tyAga karatA hai, kaSAya-sallekhanA (AtmapariNAmoM kI ghAtaka krodha, mAna, mAyA aura lobha rUpa kaSAya kA tyAga karatA hai) arthAt ArAdhanA ke icchuka kSapaka ko kaSAyoM ko kRza avazya karanA caahie| kyoMki kaSAyoM ko kRza kiye binA sAdhya (samAdhi) kI siddhi nahIM ho sktii| kSapaka ko bhUkha, pyAsa Adi bAvIsa parISaha rUpI senA ko bhI sahana karanA caahie| nija zuddhAtma bhAvanA dvArA parISahoM ko jItanA caahie| cetana kRta aura acetana kRta, do prakAra ke jo upasarga haiM unako bhI sama bhAva ke dvArA sahana karanA caahie| sparzanAdi paMcendriyoM ko apane-apane viSayoM se rokanA caahie| ye paMcendriyA~ mahAsubhaTa haiM, mAnava ko kumArga meM paTaka detI haiM ataH inake AdhIna nahIM honA caahie| svecchA se viSaya rUpI vana meM bhaTakane vAle manarUpI hAthI ko apane vaza meM karanA caahie| __ arha, parigraha kA tyAgI, kaSAyoM kA zamana karane vAlA, parISaha ko sahana karane vAlA; cetanakRta acetana kRta upasarga Ane para bhI svakIya svabhAva se vicalita nahIM hone vAlA, indriya rUpI subhaToM ko
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAthanAsAra-66 paMceMdriyANi tAnyeva mhaasubhttaastessaa| na kevalaM iMdriyamallAnAM jyN| saMjamaNaM saMyamanaM sNkocnN| kasya / maNagayapasarassa manogajaprasarasya manazcittaM tadeva gajo hastI tasya prasara: svecchAparibhramaNaM tasya prathamamo bhUtvA saMgatyAgaM karoti tadanu kaSAyasallekhanAM karoti punaH parISahasenAM jayati tathA upasargAn sahate indriyamallAnAM ca jaya karoti manogajaprasaraM ca nirodhayati / evaM sAmagrI samIlya kSapaka: karmANi kSapayatu / iti saptamasthalasamudAyasUcanAyAM gAthAdvayaM gataM / / 22 // 23 // idAnImAdAveva nirdiSTasyAhasya lakSaNamAha asyaiva jyeSThatvAt chaMDiyagihavAvAro vimukkputtaaisynnsNbNdho| jIviyadhaNAsamukko ariho so hoi saNNAse // 24 // __ tyaktagRhavyApAra: vimuktputraadisvjnsNbndhH| jIvitadhanAzAmuktaH arhaH sa bhavati sannyAse / / 24 / / hoi bhavati / kosau| ariho arha: yogyH| kva / saNNAse saMnyAse ayogyahAnayogyopAdAnalakSaNasaMnyAsaH tasmin / so sa kiMviziSTo bhavati / chaMDiyagihavAvAro tyaktagRhavyApAra: tyaktA anaMtasaMsArakAraNakAritryApArAvArapAragasahajazuddhaciccamatkArarasAsvAdavizeSavyApRtaparamAtmapadArthavilakSaNA asimasikRSipazupAlyavANijyAdayo gRhavyApArA yenaasau| jItane vAlA, svakIya mana rUpI hAthI ko saMthama kI sAMkala se bA~dhane vAlA kSapaka hI saMnyAsa dhAraNa (samAdhi-maraNa) karane yogya hotA hai| isa prakAra kA kSapaka hI anAdi kAla se AtmA ke sAtha ekakSetrAvagAhI hone vAle jJAnAvaraNAdi karmoM kA nAza kara sakatA hai| isa prakAra sapta sthala sUcaka do gAthAe~ pUrNa huIM / / 22-23 // aba sarvaprathama nirdiSTa (kathita) arha' kA lakSaNa kahate haiM, kyoMki arha hI sarva meM zreSTha hai| arthAt saMnyAsa grahaNa karane ke yogya puruSa ko arha kahate haiM, usakA kathana karate haiN| __ "jisane gRha sambandhI vyApAra chor3a diyA hai, putra-pautrAdika ke sambandha se jo vimukta hai aura jIvita (jIvana) evaM dhana kI AzA se rahita hai, aisA kSapaka hI saMnyAsa grahaNa karane ke yogya hotA hai||24|| ayogya kA tyAga karanA aura yogya ko grahaNa karanA saMnyAsa kahalAtA hai| ananta saMsAra ke kAraNabhUta vyApAra se rahita sahaja zuddha cit- camatkAra ke rasAsvAdana se yukta paramAtma padArtha se vilakSaNa asi (talavAra kA kAma arthAt yuddha karanA), masi (lekhana kA kAma karanA). kRSi (khetI karanA, pazupAlana), vANijya (vyApAra) Adi jo gRhastha kI AjIvikA ke sAdhana haiM unako gRhavyApAra kahate haiN| isa gRhavyApAra ko chor3ane vAlA mAnava hI saMnyAsa ke yogya hotA hai| RING
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra - 67 punaH kthNbhuutH| vimukkaputtAisayaNasaMbaMdho vimuktaputrAdisvajanasaMbaMdhaH jIviyadhaNAsamako jIvitadhanAzAmuktaH svakIye kAye mamattvapariNAmavazAdidaM madIyamanena sAdhU mama vighaTanaM mAbhUdityabhilASo jIvitAzA ityucyate / nijanira janazuddhabuddhaka svabhAvasvasaMvedanajJAnaka dhanavilakSaNadhanadhAnyasuvarNAdiparigrahagrahAbhilASo dhanAzA ityucyate ityuktalakSaNAbhyAM jIvitadhanAzAbhyAM muktaH prityktH| Adau gRhalyApArAn parizaya putrAdira gaM ja ra nIjijazapazAdvayaM nirasya saMnyAsArho bhavatItyarthaH // 24 // ___ evamarhasvarUpaM nirUpya bAlyayauvanavArdhakyAvasthAtraye kasyAmavasthAyAmuttamasthAnasyAha; saMpadyate iti pRcchataM prati gAthAcatuSkamAha jaravagdhiNI Na caMpar3a jAma Na viyalAi huMti akkhaaii| buddhI jAma Na NAsai AujalaM jAma Na parigalaI // 25 // AhArAsaNaNiddAvijao jAvatthi appaNo NUNaM / appANamappaNoNa ya tarai ya NijjAvao jAma // 26 // jAma Na siDhilAyaMti ya aMgovaMgAi sNdhibNdhaaii| jAma Na deho kaMpai miccussa bhaeNa bhIuvva / / 27 / / putra-pautrAdi svajana, purajana, parijana kI mamatA saMnyAsa meM bAdhaka hotI hai ataH svajanAdi ke mamatva kA tyAga karane vAlA saMnyAsa ke yogya hotA hai| "yaha zarIra merA hai, isane Aja taka merA sAtha nibhAyA hai, isakA vighaTana (nAza) nahIM ho" aisA vicAra jIvita-AzA hai| nija niraMjana zuddha buddha eka (advitIya) svabhAva rUpa svasaMvedana jJAna rUpI dhana se vilakSaNa dhana (gAya, bhaiMsa Adi), dhAnya, suvarNa Adi parigraha kI abhilASA ko dhana-AzA kahate haiN| ina donoM prakAra kI abhilASAoM se jo rahita hai, jisake hRdaya meM jIvita-AzA aura dhana-AzA nahIM haiM, vahI kSapaka saMnyAsa ke yogya hotA hai / / 24 / / sarvaprathama jo ghara ke vyApAra ko chor3akara putra-pautrAdi ke sambandha ko chor3atA hai, tatpazcAt jIvita AzA aura dhanAzA ko chor3akara saMnyAsa ke yogya hotA hai| isa prakAra saMnyAsa ke yogya mAnava kA kathana karake "bAlya, yauvana aura vArdhakya ina tInoM avasthAoM meM se kaunasI avasthA meM saMnyAsa grahaNa karanA uttama hai?" aisA pUchane para AcAryadeva cAra gAthAoM meM uttara dete haiM "jaba taka jarA rUpI vyAghrI AkramaNa nahIM karatI haiM, indriyA~ zithila nahIM huI haiM, jaba taka buddhi naSTa nahIM huI hai, jaba taka Ayu rUpI jala galita nahIM huA hai, jaba taka yaha apane AhAra, Asana aura nidrAkA vijayI hai, jisake AtmA ko tAranevAle niryApakAcArya kA saMyoga
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra-68 jA ujamo Na viyalai sNjmtvnnaannjhaannjiiesu| tAvariho so puriso uttamaThANassa saMbhavaI / / 28 // kalAvayaM / jarAvyAghrI na caMpate yAvanna vikalAni bhavaMti akssaanni| buddhiryAvanna nazyati AyurjalaM yAvanna parigalati // 25 // AhArAsananidrAvijayo yAvadasti Atmano nUnam / AtmAnamAtmanA ca tarati ca niryApako yaavt||26|| yAvat na zithilAyaMte aMgopAMgAni saMdhibaMdhAzca / yAvanna dehaH kaMpate mRtyorbhayena bhIta iva // 27 // yAvadudyamo na vigalati saMyamatapojJAnadhyAnayogeSu / tAvadarhaH sa puruSa uttamasthAnasya saMbhavati / / 28 // kalApakaM / saMhavai saMbhavati sNpdyte| kosau| sa pUrvoktalakSaNa: puriso purussH| kthNbhuutH| ariho arhH| kasya / uttamasthAnasya bAhyAbhyaMtarasaMgasaMnyAsalakSaNavizeSasya / kathaM tA tAvat / tAvaditi kiyatkAlaM! jAva yAvat yAvatkAle Na caMper3a na caMpate nAkramati / kAsau / jaravagviNI yauvanadvipadarpadalanatvAt jraavyaaghrii| na kevalaM jarAvyAghrI yaavnnaakraamti| jAma Na huMti yAvat ca na bhavaMti kaani| akkhAI akSANi sparzarasagaMdhavarNazabdagrahaNadakSANi iNdriyaanni| kiMviziSTAni yAvacca na bhvNti| viyalAI vikalAni svakIyasvakIyaviSayasauSThavAspaSTakArINi / na kevalaM vikalAnIMdriyANi yAvanna bhavaMti jAma yAvacca Na hai, jaba taka aMgopAMga aura zarIra kI sandhiyA~ zithila nahIM huI haiM, jisakA zarIra mRtyu ke bhaya se kampita nahIM ho rahA hai jaba taka saMyama, tapa, jJAna, dhyAna yoga meM udyama naSTa nahIM huA hai| aisA puruSa hI uttama sthAna (saMnyAsa) ke yogya hotA hai arthAt bAhya abhyantara parigrahatyAga lakSaNa vAlA hI saMnyAsa dhAraNa karane yogya hotA hai / / 25-26-27-28 // yauvana rUpI hAthI ke mada kA mardana karane vAlI hone se jarA (bur3hApA) ko vyAghrI kahA hai| jaba taka bur3hApe ne AkramaNa nahIM kiyA hai, jaba taka indriyA~ vikala nahIM huI haiM- arthAt sparza, rasa, gaMdha, varNa zabda rUpa apane-apane viSaya ko grahaNa karane meM samartha haiM, jaba taka buddhi naSTa nahIM huI hai arthAt avasthA vizeSa se indriyoM aura mana ke vikala ho jAne se heyopAdeya padArtha ke parijJAna se zUnya ho apane svarUpa ko chor3akara viparyaya rUpa ko grahaNa karatI hai vA viparIta artha ko grahaNa kara adRzya ho jAtI hai, vaha buddhi kA vinAza kahalAtA hai| arthAt jaba taka buddhi vikala nahIM huI hai, smRti naSTa nahIM huI hai, heyopAdeya ke jJAna se zUnya nahIM huI hai, jaba taka Ayu rUpI jala (svakIya AyuniSeka phala dekara) naSTa nahIM huA hai, arthAt Ayu rUpI jala samApta nahIM huA hai|
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra- 69 pAsa na nazyati / kAsau / buddhiH nazyatIti korthaH / avasthAvizeSeNa sA iMdriyamanovikalatayA heyopAdeyapadArtha parijJAnazUnyatvenAtmIyaM svarUpaM muktvA viparyastarUpamAdAya adRzyA bhavati / na kevalaM yAvadbuddhirna nazyati / jAma yAvacca Na parigalai na parigalati / kiM tat / AujalaM Ayurjala nijopArjitakarmabaMdhasAmarthyena saMvatsarAyanartumAsapakSa- divasaghaTikAdivizeSairyAvatparimANaM bhavasthityA ekasmin dehe prANadhAraNa - lakSaNamAyuriti AyurUpa jalaM AyurjalaM / jalatvenAyurnirdezasya kiM prayojanaM / yathA sacchidrakarAMjalau prakSiptaM jalaM samayAdisahakAritvena sakalaM parigalati tathA Ayurapi samayaghaTikAdivat pakSamAsAdibhiH kRtvA samastaM parigalati / ityatra tAtparyaM / na kevalaM AyurjalaM yAvanna parigalati / jAvatthi yAvadasti ca / kosau / AhArAsaNaNiddAvijao AhArAsananidrA-vijayaH AhArazca AsanaM ca nidrA ca AhArAsananidrAstAsAmAhArAsana - nidrANAM vijayaH AhArAsananidrAvijayaH / AhArAsananidrANAM kiM lakSaNaM iti cet / nirvikAraparamAhlAdakAri sahajasvabhAvasamudbhavasarvakAlasaMtarpaNa hetubhUtasvasaMvedanajJAnAnaMdAbhRtarasaprAgbhAranirbharaparamAhAravilakSaNo nijopArjitAsadvedanIyakarmodayena tIvrabubhukSAvazAdvyavahAranayAdhInenAtmanA yadazanapAnAdikabhAdriyate tadAhAraH / nizcayenAtmana: ananyevasthAnaM yat tadAsanamityucyate / lokavyavahAreNa tadavasthAnasAdhanAMgatvena yamaniyamAdyaSTAMgeSu madhye zarIrAlasyaglAnihAnAya nAnAvidhatapazcaraNa bhAranirvAhakSamaM bhavituM tatpATabotpAdanAya yannirdiSTa paryaMkAparyaMkavIravajrasvastikapadyakAdilakSaNamAsanamityucyate / eteSAM pratyekaM lakSaNamAha nija upArjita karmabandha ke sAmarthya se saMvatsara' ayana Rtu mAsa pakSa' divasa' aura ghaTikA Adi vizeSoM ke dvArA bhavasthiti se eka deha meM prANa dhAraNa karanA eka zarIra meM rahanA Ayu hai| Ayu ko jala kyoM kahA hai? jisa prakAra chidra sahita hAtha meM rakhA huA jala samaya (kAla) kI sahAyatA se naSTa ho jAtA hai, nIce gira jAtA hai usI prakAra Ayu bhI samaya, ghaTikA, mAsAdi ke dvArA pratikSaNa naSTa hokara pUrNa naSTa ho jAtI hai| ata: jaba taka Ayu pUrNatayA naSTa nahIM huI hai, taba taka isa mAnava meM AhAra, Asana aura nidrA para vijaya prApta karane kA sAmarthya hai| zuddha nizcaya naya se nirvikAra parama AhlAda (Ananda) kArI sahaja svabhAva se samudbhUta, sarva kAla meM saMtRpti ke kAraNabhUta svasaMvedana jJAna ke Ananda rUpI amRta rasa kA AsvAdana hai, vahI parama nirbhara AhAra hai kyoMki vahIM AtmA ko puSTa karane vAlA hai| zuddhAtmA ke AsvAdana rUpa AhAra se vilakSaNa, vyavahAra naya se svakIya bhAvoM se upArjita asAtA vedanIya karma ke udaya se utpanna tIvra bhUkha-pyAsa ke kAraNa usake AdhIna hokara AtmAke dvArA jo anna-pAnI Adi grahaNa kiye jAte haiM, usako AhAra kahate haiM / nizcaya naya se AtmA kA apane svabhAva meM sthira honA hI Asana hai parantu jaba svakIya svabhAva meM sthira rahane meM samartha nahIM hotA hai, taba lokavyavahAra meM svakIya svabhAva meM sthira hone ke nimittabhUta yama, niyama Adi ATha aMgoM ke madhya meM zarIra kI glAni ( thakAvaTa ) aura Alasya ko dUra karane ke lie, nAnA prakAra ke tapazcaraNa bhAra ko vahana karane meM samartha karane ke lie tathA svameM sthiratA lAne kI pATava (caturatA ) utpanna karane ke lie, zAstra meM nirdiSTa ( kathita) paryaMkrAsana, ardha paryakAsana, vIrAsana, vajrAsana, svastikAsana, padmAsana Adi aneka prakAra ke Asana kahe haiN|
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra - 50 syAjjaghayoradhobhAge pAdopari kRte sati / paryako nAbhigottAnadakSiNottarapANikaH // ayamevaikaM jaMghAyA adhobhAge pAdopari kRte'rdhaparyakaH / vAmapradakSiNorUrdhvaM vAmorUpari dakSiNaH / kriyate yatra tadvIrocitaM vIrAsanaM smRtaM // pRSThe yatrAkRtIbhUtadorbhyAM vIrAsane sati / gRhNIyAt pAdayoyaMtrAMguSThau vajrAsanaM hi tat // jaMghAyA madhyabhAgeSu saMzleSo yatra jaMghayA / padmAsanamiti proktaM tadAsanavicakSaNaiH // ityAdi / nidrAlakSaNaM kiM / sarvadonnidrakevalajJAnadarzananetraparamAtmapadArthavilakSaNanidrAdarzanAvaraNakarmodayena svApalakSaNA nidrA / yAvadAhArasya vijaya: Asanasya vijayaH, nidrAyA vijayaH / AhArAdInAM vijaya iti / krodhaH iti cet / yathA yauvanAvasthAyAM pumAn anazanAvamIdaryAdibhistIvratapovizeSairAhArajayaM tathA AsanavijayaM nidrAvijayaM karoti tathA vRddhAvasthAyAM kartuM na zaknoti iti tAtparyaM / kutaH AhArAsananadvAdonAM vijayosti / appaNo AtmanaH AtmanaH skaashaat| kathaM / zRNaM nUnaM nizcayena / na donoM jaSAoM ke adhobhAga meM donoM pairoM ko Upara karake nAbhike samIpa bAyeM hAtha ke Upara dAhinA hAtha rakhanA yaha paryaka Asana kahalAtA hai| isI prakAra eka jaMghA ke adhobhAga meM eka paira ko Upara rakhanA ardha paryaMka Asana kahalAtA hai jisameM bAma (bAyeM paira ke Upara dAhinA paira aura dAhine paira para baoNyA paira rakhA jAtA hai, usako dhIro ke lie ucita vIrAsana kahA jAtA hai| vIrAsana se baiThakara dAyeM bAyeM hAthoM ko karake jo donoM hAthoM se pairoM ke aMgUThe pakar3e jAte haiM usako vajrAsana kahate haiN| donoM jaMghAoM ke madhya bhAga kA sparza karake jo donoM paira jaMdhA ke Upara rakhe jAte haiM aura usake Upara donoM hAtha rakhe jAte haiM usako AsanoM ke jAnane vAle mahApuruSoM ne padmAsana kahA hai| nidrA kA lakSaNa sadA kAla ke lie khula gaye haiM kevalajJAna aura kevala darzana rUpI netra jinake aise paramAtma- padArtha se vilakSaNa nidrA darzanAvaraNa karma ke udaya se svApa (sonA) lakSaNa nidrA kahalAtI arthAt jisameM pA~coM indriyA~ apane-apane viSaya ko grahaNa karane meM asamartha ho jAtI haiM usako nidrA kahate haiM / AhAravijaya, Asana vijaya aura nidrAvijaya karane vAle ko AhAra - Asana nidrA vijayI kahate haiN| mAnava anazana avaudarya Adi tapa vizeSa ke dvArA yuvAvasthA meM jaisA AhAra vijayI hotA hai. AsanavijayI aura nidrAvijayI hotA hai, vaisA AhAravijayI, nidrAvijayI, AsanavijayIM vRddhAvasthA meM nahIM ho sakatA, ata: AhAra, Asana aura nidrA vijayI mAnava saMnyAsa ke yogya hotA hai|
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra -71 kevalaM AhArAsananidrANAM vijyosti| jAma Na tarar3a ya yAvanna tarati c| kosau / NijjAvao niryApaka: shaasroktlkssnnH| ken| appaNe Na ya aatmnaiv| kaM / appANaM AtmAna AcArazAsroktASTacatvAriMzaniryApakAnanapekSya Atmanaiva niryApako bhUtvA AtmAnaM tarati yaavt| na kevalamAtmanaiva niryApakoM bhUtvA AtmAnaM yAvattati / jAma Na siDhilAyati ya yAvanna zithilAyate yAvatkAla zithila iva nAcaraMti / kAni / aNgopaaNgaani| aMgAni zirobhujAdilakSaNAni / etebhyaH avazeSANi upAMgAni / uktaM ca caraNayugaM bAhuyugaM pRSThakaTI mastakAdi vakSazca / etAnyaMgAnyaSTau dehe shessaannyupaaNgaani| iti | ___ na kevalaM aMgopAMgAni zithilAyate saMdhibaMdhAI saMdhibaMdhAraca zarIre'sthnA saMdhayaH saMdhAnAni teSA baMdhaH zirAsnAyujAlena parasparajar3AkaraNAni / na kevalamaMgopAMgasaMdhibaMdhAH shithilaayte| jAma paNa kaMpai yAvacca na kNpte| kosau| deho dehaH zarIraM / kasmAt / bhayeNa bhyaat| ksy| miccussa mRtyoH| dehAt, prANasamudAyavighaTanasAmarthyayuktanijArjitAyuH karma-bhavasthitiparisamApaka smylkssnnkaalsy| ka iva / __ saMnyAsa kI vidhi meM zAstrokta lakSaNa se yukta ar3atAlIsa sahAyaka muniyoM ke sAtha ba aura para ke tAraka niryApaka AcArtha kA honA bhI parama Avazyaka hai| kyoMki kevala AtmA hI niryApakAcArya hokara AtmAko tAra nahIM sakatA ataH zAstravidhi ko jAnane vAle niryApakAcArya kA sAnidhya bhI samAdhi ke lie Avazyaka hai| jaba taka aMga, upAMga, haDDiyoM ke sandhi-bandhana zithila nahIM hue haiM, taba taka yaha zarIra saMnyAsa ke yogya hai| sira, bhujA Adi aMga kahalAte haiM aura kAna, nAka, A~kha, aMgulI Adi upAMga kahalAte haiN| so hI kahA hai "do caraNa, do hAtha, pITa, mastaka, kaTi (kamara) aura vakSasthala ye ATha aMga haiM aura zarIra ke zeSa avayava upAMga haiN| ye aMga-upAMga zithila nahIM hue haiM taba taka hI mAnava sanyAsa ke yogya hotA hai| zarIra meM jo haDDiyoM kA jor3a hai usako saMdhi-saMdhAna kahate haiN| una saMdhiyA ke saMdhAna kA zirA, snAyu, jAla Adi ke dvArA paraspara saMghaTana hotA hai, majabUtI AtI hai, usako saMdhibaMdhana kahate haiN| ha kSapaka! jaba taka saMdhibaMdhana DhIle nahIM par3e haiM, zithila nahIM hue haiM taba taka tU sanyAsa ke yogya hai / prANa samudAya (pA~ca indriya, mana, vacana, kAya rUpa tIna bala, Ayu aura zvAsocchvAsa ye daza prANa haiM- ina prANoM ke samudAya) kA vighaTana karane meM (nAza karane meM) samartha, nija bhAvoM se upArjita Ayu karma se utpanna bhavasthiti ke paripAka (nAza) kA samaya mRtyu kahalAtI hai, arthAt Ayu kI samApti ho jAne se prANoM kA vighaTana ho jAnA hI mRtyu hai| jaise ati krUra siMha, nyAghra Adi ko dekhakara prANyI bhaya se kA~pane
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra-72 bhIucca bhIta iva trAsayukta iva | yathA kazcana atiraudrarUpasiMhavyAghratADanamAraNAdikAraNebhyo bhIta: kaMpate tathAyaM deho maraNabhayAtkaMpate, vRddhAvasthAyAM hi zarIre svayaM kaMpa: sNjaayte| yAvadIdRgavasthAkAriNI vRddhAvasthA na samAyAti tAvadyauvanamadhyAvasthAyAM satyAM sa saMnyAsA) bhavatu ityane vakSyatIti tAtparya / na kevalaM deho mRtyorbhayAt kNpte| jAma | viyalai yAvanna viglti| kosau| ujjamo udyamaH kAryAraMbhAya smutsaahlkssnnH| keSu / saMjamatavaNANajhANajoesu, sNymtpojnyaandhyaanyogessu| tatra saMyamaH iMdriyaprANAdisaMyamanalakSaNaH, tapaH anazanAvamaudaryAdilakSaNairbahuprakAraH, jJAnaM zrutajJAnaM, dhyAnaM dharmazuklarUpaM, yoga: ymniymaasnpraannaayaamprtyaahaardhaarnnaadhyaansmaadhilkssnnH| saMyamazca tapazca jJAnaM ca dhyAnaM ca yogazca saMyamatrajJAnadhyAnayogAmneSu 1 vRddhAvasthAyAM hi saMyamAdiviSaye udyamaH sa samayaM samayaM vigalati eva / yathA yauvanAvasthAyAM samutsAhasteSu samudayati tathA na bhavatIti / yAvadvRddhAvasthA na samAyAti tAvatsa puruSaH uttamasthAnasyArhaH saMpadyate iti taatpry| ukta calagatA hai, usI prakAra kAyara mAnava kA zarIra mRtyu ke bhaya se kampita ho jAtA hai| athavA vRddha avasthA A jAne para zarIra svabhAva se hI kA~pane laga jAtA hai| ataH jaba taka zarIra aura mana majabUta hai, kampAyamAna nahIM hai aura jaba taka aisI avasthA ko karane vAlI vRddhAvasthA nahIM prApta huI hai, yuvAvasthA hai taba taka hI yaha mAnava saMnyAsa ke yogya hotA hai, aisA Age kheNge| prANI saMyama (chaha kAya ke jIvoM kI rakSA karanA) aura indriya saMyama (sparzanAdi pA~coM indriyoM ko apane-apane viSayoM se rokanA) ke bheda se do prakAra kA saMyama hai| athavA kaSAyoM kA nigraha, indriyoM para vijaya, kAya kI kuTila pravRtti kA tyAga tathA ahiMsAdi vratoM kA pAlana karanA saMyama hai| anazana, avamaudarya Adi 12 prakAra kA tapa hai| zruta kA abhyAsa jJAna kahalAtA hai| dharmadhyAna aura zukladhyAna ko yahA~ dhyAna kahA hai kyoMki AtaM, raudra dhyAna saMnyAsa ke vighAtaka haiN| ata: unakA yahA~ grahaNa nahIM hai| yama, niyama, Asana, prANAyAma, pratyAhAra, dhAraNA, dhyAna aura samAdhi ye yoga kahalAte haiN| vizeSArtha- he kSapaka ! bhogya aura upabhogya vastuoM kA jo jIvana paryanta ke lie tyAga kiyA jAtA hai, vaha yama kahalAtA hai| athavA ahiMsA, satya,asteya, brahmacarya aura aparigraha the pA~ca yama haiN| jisa prakAra yama (mRtyudeva) prANoM kA ghAta karatA hai usI prakAra ahiMsAdi mahAvrata saMsAra ke nAzaka hone se yama kahalAte haiN| athavA mana vacana kAya ko sthira karanA, citta ko apane meM jor3anA yoga kahalAtA hai| jaba taka saMyama, tapa, jJAna, dhyAna aura yoga ke prArambha meM utsAha hai, udyama hai, inameM pravRtti hai taba taka yaha mAnava saMnyAsa ke yogya hai| jaisA yuvAvasthA meM saMyamAdi viSayoM meM udyama vA utsAha rahatA hai vaisA utsAha vRddhAvasthA meM nahIM rahatA hai, kyoMki vRddhAvasthA meM samaya-samaya utsAha naSTa hotA hai| ata: jaba taka vRddhAvasthA nahIM AtI hai taba taka yaha puruSa uttama sthAna ke yogya hotA hai| so hI jJAnArNava meM kahA hai
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra - 73 yAvatsvasthamidaM kalevaragRhaM yAvacca dUre jarA, yAvacceMdriyazaktirapratihatA yAvatkSayo nAyuSaH / Atmazreyasi tAvadeva viduSA kArya: prayatno mahAn saMdIpte bhavane ca kUpakhananaM pratyudyamaH kIdRzaH" // 25/26/27/28 / / vyavahArArhalakSaNaM prapaMcya idAnIM nizcayAIlakSaNaM kathayati so saNNAse utto NicchayavAIhiM NicchayaNaeNa / sasahAve viNNAso savaNassa viyapparahiyassa // 29 // sa saMnyAse ukta: nizcayavAdibhirnizcayanayena / svasvabhAve vinyAsaH zramaNasya vikalparahitasya / / 29 / / utto uktaH kthitH| kaiH| NicchayavAIhiM nishcyvaadibhiH| kena kRtvaa| NicchayaNaeNa nizcayanayena / kosau| arhaH atrAsyAdhyAhAraH asyaivAdhikArapratipAdanatvAt / kva! saMnyAse smaadhilkssnne| kH| so| sa iti kaH / yasya savaNassa zramaNasya AcAryasya asti / kosau| viNNAso vinyAsa: vinyasanaM sthaapnmityrthH| kva vinyaasH| sasahAve svasvabhAve samastadehAdivibhAvapariNAmavilakSaNasahajazuddhacidAnaMdasaMdohanirbhare svsvruupe| kiM viziSTasya shrmnnsy| vikalparahitasya zarIra kalatraputrAdijanitasamastavikalpavarjitasya vikalparahitazramaNasya yasya svasvabhAve vinyAsaH sa nizcayanayena nizcayavAdibhiH saMnyAsArha ukta ityanvarthaH / / 29 / / jaba taka yaha zarIra svastha hai (nIroga hai), jaba taka vRddhAvasthA ne isakA sparza nahIM kiyA hai, jaba taka indriyA~ apane-apane viSayoM ko grahaNa karane meM asamartha nahIM huI haiM, jaba taka Ayu kA kSaya nahIM huA hai, taba taka vidvAnoM ko AtmakalyANakArI kAryoM meM mahAn prayatna karanA caahie| kyoMki ghara meM agni laga jAne para kuA khudavAne se kyA prayojana hai // 25-28 / / isa prakAra AcAryadeva ne vyavahAra naya se saMnyAsa kI yogyatA kA kathana kiyA hai| aba nizcaya naya se saMnyAsa kI yogyatA kA lakSaNa kahate haiM vikalparahita zramaNa kA svakIya svabhAva meM sthira ho jAnA hI nizcaya naya ke dvArA nizcayavAdiyoM ne saMnyAsa kahA hai / / 29 / / nizcaya naya abheda rUpa kathana karatA hai ataH isakI apekSA AdhAra aura Adheya eka hI hotA hai, bhinnabhinna nahIM / putra-pautrAdi mere haiM- yaha mamakAra hai aura maiM inakA pitA, svAmI Adi haiM- yaha ahaMkAra hai; vikalpa jAla hai| mana meM aneka prakAra ke dvandva uThate haiM, ve vikalpa kahalAte haiN| una vikalpajAloM se rahita ko nirvikalpa vA avikalpa kahate haiN| sAre vikalpoM se rahita nirvikalpa avasthA ko prApta munirAja jaba sAre dehAdi vibhAva pariNAmoM se vilakSaNa (rahita sahaja zana cidAnandamaya svakIya svabhAva meM sthira hote haiM. lIna hote haiM. sva-sva: karate haiM, taba nizcaya naya se nizcayavAdiyoM ne usa avasthA ko saMnyAsa kA vinyAsa vA saMnyAsa kI yogyatA kahA hai|||29||
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAthanAsAra-74 ityuktalakSaNArho bhUtvA pumAn anyat kiM kRtvA nirAlaMbamAtmAnaM bhAvayati iti pRSTa khittA ityAha khittAibAhirANaM abhiMtaramicchapahudigaMthANaM / cAe kAUNa puNo bhAvaha appA NirAlaMbo // 30 // kSetrAdibAhyAnAmabhyaMtara mithyAtvaprabhRtigraMthAnAm / tyAgaM kRtvA punarbhAvayatAtmAnaM nirAlaMbam / / 30 / / bhAvaha bhAvayata aaraadhyt| kathaM / punH| kN| appA AtmAnaM / kiM vishissttN| NirAlaMbo nirAlaMba ke klasvasvarUpAvalaM banatvAtsakalaparadravyaciMtAjanitavikalpaparityAgena nirgato vinaSTa : padasthapiMDastharUpastharUpAtItAdirUpopyAlaMbo yasmAt sa nirAlaMbaH taM nirAlayaM / kiM kRtvA cAyaM kAUNa tyAga kRtvA muktasya vastunaccharditavatpunarAdAnAbhAvalakSaNamtyAgaH taM / keSAM / khittAibAhirANaM kSetrAdibAhyAnAM kSetravAsnuhiraNyasuvarNadhanadhAnyadAsodAsakupyabhAMDabAhyaparigrahANAM / uktaM ca sayaNAsaNagharachittaM suvnnnndhnndhnnnnkuppbhNddaaii| dupayacauppaya jANasu ede dasa bAhirA gNthaa|| nanu nitAI bAhirANamityukte graMthazabdaH kuto lbhyte| agne prayuktatvenopalakSaNatvAt / na kevalaM kSetrAdibAhyagaMdhAnAM tyAgaM kRtvA / anbhaMtaramicchapahudigaMthANaM abhyaMtaramithyAttraprabhRtigraMthAnAM abhyaMtare'zuddhanizcayanayaM parityajya zuddhanizcayanaya pravartita Atmani midhyAtvaprabhRtigraMthA mithyAtvavedagihAsyAdiSaDdoSacatuSkaSAyalakSaNAzcaturdaza prigrhaastessaaN| 3 ca micchattaveyarAyA hAsAdIyA ya taha ya chddosaa| cattAri taha kasAyA abhaMtara caudasA gaMthA / / bAhyAbhyaMtaraparigrahaM tyaktvA nirAlaMbamAtmAnamArAdhaya iti tAtparyam // 30 // isa prakAra ke lakSaNa vAlI 'ahA~ yogyatA) ko prApta karane vAlA mAnava anya kina-kina kAraNoM ko prAma karake bilamba AtmA ke dhyAna yogya hotA hai, aisA pUchane para AcAryadeva kahate haiM - saMgatyAga prakaraNa : jisane kSetrAdi bAhya aura mithyAtvAdi abhyantara parigraha kA tyAga kara diyA hai, vahI bhavyAtmA niravalamba zuddhAtmA kA dhyAna karane ke yogya pAtra hotA hai / / 30 / / kevala svarUpa kA avalambana hone, para-dravya kI ciMtA ke sabhI vikalpoM kA tyAga hone se aura piNDastha, padastha, rUpaya aura sapAlata rUpa dhyAna kA avalamba naSTa ho jAne se AtmA meM niravalamba dhyAna hotA hai| kSetra, vAstu, hiraNya'. suvarNa', dhana", dhAnya, dAso, dAsa', kupya aura bhANDa -ye dasa bAhya parigraha haiN| kahA bhI hai-zayana, Asana. ghara, kSetra, suvarNa, dhana, dhAnya, kupya, bhANDa, dvipada, catuSpada ye daza prakAra ke bAhya parigraha haiN| hAsya, rati, arati, zoka, bhaya, jugupsA, strIveda, puruSaveda, nasakveda, krodha.mAna, mAyA, lobha aura mithyAtva ye 14 abhyantara parigraha haiN| ina caubIsa prakAra ke parigraha kA tyAga karake he zapaka ! niravalamba AtmA kA dhyAna kro| athavA abhyantara meM azuddhanizcaya bhaya sapadi bhAve) ko sthAna kA svaramAna kAmA pAzAha kA sthAna kahalAtA hai|30) 1. jisameM khetI kI jAtI hai, use kSetra kahate haiN| 2. ghara ko vAstu kahate haiN| 3. cAMdI ko hiraNya kahate haiN|
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra-75 nanvetena graMthaparityAgenAtmanaH kiM phalaM bhavatIti vadaMtaM pratyAha saMgaccAeNa phuDaM jIvo pariNavai uvasamo paramo / uvasamagao hu jIvo appasarUve thiro havai // 31 // saMgatyAgena sphuTaM jIvaH pariNamati upazamaM paramam / upazamagatastu jIva AtmasvarUpe sthiro bhavati / / 31 // pariNamai pariNamati praapnoti| kosau| jIvo jIvaH aatmaa| kN| uvasamo upazama raagaadiprihaarlkssnnN| kthNbhuutN| paramo paramaM utkRSTakoTiprApnaM / kena kAraNena / saMgaccAeNa saMgalyAgena bAhyAbhyaMtarasaMgaparityAgena phuDa sphuTaM nizcitaM / nanu upazamaM prApta AtmA kathaMbhUto bhavatIti praznottaragAha / havar3a bhavati / kosau / jIvaH / kthNbhuutstu| uksamagao hu upazamagatastu upazamagatoyaM jIvaH / kathaMbhUto bhavati / thiro sthira: pracAlayitumazakyaH / kya | appasarUve svakIye paramAtmasvarUpe yata upazamagatoyamAtmasvarUpe sthiriibhvti| upazamastu saMgatyAgena janyate tata upazamahetubhUtaM saMgatyAgaM vidhAya paramAtmAnamArAdhayateti tAtparyArthaH // 31 // isa bAhya-abhyantara parigraha ke tyAga se AtmA ko kyA phala milatA hai? aisA pUchane para AcArya kahate haiM he kSapaka ! parigraha kA tyAga karane para hI yaha jIva parama upazama bhAva ko prApta hotA hai aura upazama bhAva ko prApta huA jIva AtmasvarUpa meM sthira hotA hai||31 / / rAgAdi vikAra bhAvoM kA tyAga karanA upazama bhAva hai- utkRSTa prazama bhAva ko parama upazama bhAva kahate haiN| bAhya abhyantara parigraha kA tyAga karane para hI upazama bhAvoM ko prazna hotA hai aura upazama bhAva ko prApta huA jIva hI apane AtmasvarUpa meM sthira hone meM samartha hotA hai| parigRha ke tyAga se upazama utpanna hotA hai| ata: upazama bhAva ke vighAta meM kAraNabhUta parigraha kA tyAga karake paramAtmasvarUpa sva AtmA kI ArAdhanA karanI cAhie // 31 // 4. sone ko suvarNa kahate haiN| gAya-bhaiMsa Adi catuda ko dhara kahate haiN| 5. gehUM, cAvala, mUMga Adi ko dhAnya kahate hai| 6. strI jAti pAnavI ko rakhakara kAma karAyA jAtA hai, vaha dAsI kahalAtI hai 7. kAma karane vAle puruSa dAsa kahalAte haiN| 8.. bastra Adi kupya haiN| 9. bartana ko bhANDa kahate haiN| tattvArthasUtra meM kupya zabda se bhANDa Adi sabako grahaNa kiyA hai| 10. jaise vamana kI huI vastu ke grahaNa karane kA bhAva nahIM hotA usI prakAra chor3I huI vastu ke grahaNa karane kA bhAva nahIM honA hI tyAga hai|
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAthanAsAra-76 nanu graMthavAnapyAtmArAdhako ghaTate cittanirmalIkaraNatvAt kiM graMthaparityAgavikalpenetyAzaMkyAha jAma Na gaMthaM chaMDai tAma Na cittassa maliNimA mucdd'| duvihapariggahacAe Nimmalacitto havai khvo||32 / / yAvanna graMthaM tyajati tAvatra cittasya malinimAnaM muMcati / dvividhaparigrahatyAge nirmalacitto bhavati ksspkH||32|| Na chaMDai na tyajati / kosau| sa pUrvokta ArAdhakaH / kathaM / jAya yAvat yAvatkAlaM / kaM / gaMthaM / graMtha parigraha tAma paNa muyai tAvatkAlaM na muNcti| kN| maliNimA malinimAnaM malinatvaM / ksy| cittassa cittasya yAvatkAlaparimANaM graMtha na tyajati tAvatkAlaM cittamalinatAM na muMcati ityarthaH / dvividhaparigrahatyAgI kathaMbhUto bhvtiityaah| havai bhvti| kosau| khaghao kSapaka: krmksspnnshiilH| kathaMbhUto bhavati / Nimbhalacitto nirmalacitta; raagdvessaadijnitsklkaalussyrhitcetaaH| kiM kRte sati / duvihapariggahacAe dvividhaparigrahatyAge bAhyAbhyaMtarabhedAd dvividhaparigrahatyAge kRte sati yaH kazcidAtmAnamArAdhayitukAmaH sa pUrvaM cittazuddhyai cittakAluSyahetUn parigrahAn mamaite tebhyaH samAdhAnaM jAyate itImA zaMkAmapi vihAya paramAtmAnaM bhAvayeti taatprym||32|| pariNAmoM kI nirmalatA hone se parigrahavAna bhI AtmA kA dhyAna kara sakatA hai, kyoMki bAhya parigraha kA saMyoga nimitta mAtra hai ata: isa parigraha ke tyAga ke vikalpa se kyA prayojana hai? aisA kahane vAloM ke prati AcArya uttara dete haiM - "jaba taka grantha (parigraha) ko nahIM chor3atA hai taba taka citta kI (mAnasika) malinatA nahIM chUTatI hai, naSTa nahIM hotI hai| kyoMki parigraha kA tyAga karane para hI kSapaka nirmalacitta vAlA hotA hai|32|| jaba taka kSapaka bAhyAbhyantara parigraha kA tyAga nahIM karatA hai, 'ye bAhya padArtha mere haiM' isa prakAra kI bhAvanA ko nahIM chor3atA hai, taba taka citta rAgadveSajanita sakala kAluSya bhAva rUpa malinatA kA parityAga nahIM karatA hai arthAt mana ko malina karane vAle parigraha kA tyAga kiye binA citta rAgadveSa rahita nahIM hotAjaise tandula kA bAhya chilakA nikAle binA abhyantara kI lAlimA naSTa nahIM hotii| bAhyAbhyantara parigraha kA tyAga karane para kSapaka rAga-dveSa Adi sakala kAluSya bhAva rahita nirmala cittavAlA hotA hai| isalie jo koI bhavyAtmA, AtmArAdhanA kA icchuka hai, use pUrva meM cittakI kaluSatA ke hetubhUta bAhya parigraha kA tyAga karake zuddhAtmA kA dhyAna karanA cAhie, paramAtmA kA dhyAna karanA cAhie | // 32 //
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra - 77 nanu sAmAnyanirgrathalakSaNamavAdi bhavadbhiridAnIM paramArthanirgrathasvarUpaM zrotukAmo'haM bhagavan zrAvayeti vadaMtaM pratyAha deho bAhiragaMtho aNNo akkhANa visayaahilAso / tesiM cAe khavao paramatthe havai NiggaMtho // 33 // deho bAhyagraMtho anyo akSANAM viSayAbhilASaH / tayostyAge kSapakaH paramArthena bhavati nirgrathaH // 33 // havai bhavati / kosau / khabao kSapakaH / kathaMbhUto bhavati / NiggaMtho nirgratha: 1 I eko me zAzvatazcAtmA jJAnadarzanalakSaNa: / zeSA bahirbhavA bhAvAH sarve saMyogalakSaNAH // iti zlokArthAbhiprAyapravartanatayA kevalaM nijAtmadravyopAdAnatvAtsarvasaMgasaMnyAsI / kena paramatthe paramArthena nizcayena / kiM kRte sati / cAe tyAge kRte sati / kayoH / tesiM tayoH / tayoriti tau dvau pratyekaM kathayati / bhavati / kosauM / bAhiragaMtho bAhyagraMtha : bAhyaparigrahaH / kaH saH / dehaH zarIraM bhavati ca / kosau / aNNo anyaH bAhyAdanyatvAdanyaH abhyaMtaragraMtha ityarthaH / sa kaH / visayaahilAso viSayAbhilASaH vissyvaaNchaa| keSAM / akkhANa akSANAM iMdriyANAM paramArthena deha eva bAhyagraMthaH sarvaiH pratyakSatvAt paramArtheneMdriyANAM viSayAbhilASa abhyantaragraMthaH akAyavAgvyApAre pareMdriyairapratyakSatvAt he bhagavan ! Apane sAmAnya nirgrantha ke lakSaNa kA kathana kiyaa| aba paramArtha-nirgrantha ke svarUpa ko sunane kI icchA karane vAle mujhe paramArtha-nirgrantha kA svarUpa sunAo (samajhAo), aisA kahane vAle ko AcArya kahate haiM zarIra bAhya parigraha hai aura indriya-viSayoM kI abhilASA abhyantara parigraha hai| ina donoM prakAra ke parigraha kA tyAga karane vAlA kSapaka paramArtha se nirgrantha hotA hai // 33 // "jJAna-darzana lakSaNa vAlA (jJAtA draSTA ), zAzvata ( nitya niraMjana ) eka maiM AtmA hU~ / jJAna - darzana hI merA svarUpa hai| anya jitane bhI bhAva haiM ve para-dravya ke saMyoga se utpanna hue haiM ataH mujha se bAhya haiN|" isa prakAra vicAra karake kevala nija Atma dravya ko upAdAna rUpa se grahaNa karatA hai- vahI sarva saMga (sarva parigraha) kA tyAgI paramArtha saMnyAsI hotA hai / vAstava meM, zarIra hI bAhya parigraha hai, kyoMki kSetra vAstu Adi bAhya parigraha ke nahIM hone para bhI ekendriya Adi jIva parigrahavAna haiN| yaha zarIra bAhya indriya-gocara hone se saba ke pratyakSa hai ataH bAhya hai / sparzana Adi paMcendriya viSayoM kI abhilASA hai, paMcendriya viSayoM ko grahaNa karane kI icchA hai vaha Abhyantara parigraha hai- kyoMki vaha abhilASA kAya aura vacana vyApAra se rahita hai tathA dUsaroM kI indriyoM ke pratyakSa nahIM hai, dUsaroM ke dvArA jAnI nahIM jA sktii| isa prakAra uparyukta donoM prakAra ke parigraha kA tyAga karane vAlA bhavyAtmA hI paramArtha nirgrantha hotA hai aura vaha parama nirgrantha kSapaka hI svasvarUpa kA ArAdhaka
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAmAra-78 ityuktalakSaNayorbAhyAbhyaMtaragraMthayostyAge kRte sati paramArthanirgrantho bhavan svasvarUpArAdhako bhavatItyabhiprAyaH // 33 / / evaM mAthAcatuSTayena saMgatyAgo vyAkhyAtaH, adhunA kramAyAtAyAH kaSAyasallekhanAyA vyAkhyAnaM gAthASaTkena kRtvA AcAryoM nirUpayatIti samudAyapAtanikA / / 33 / / nanu kaSAyasallekhanAkArI apako yaH sa kathaMbhUto bhavatIti vadataM pratyAha iMdiyamayaM sarIraM NiyaNiyavisaesu tesu gmnnicchaa| tANuvari hayamoho maMdakasAI havai khvo||34|| iMdriyamayaM zarIraM nijanijaviSayeSu teSu gamaneccham / teSAmupari hatamoho maMdakaSAyo bhavati kSapakaH / / 34 / / havai bhavati / kosau| khavao kSapakaH / kiM bhvti| maMdakasAI mNdkssaayii| kiM viziSTaH / kSapakraH / hatamoho hatamohaH hato nirAkRto moho mUrchA mamatvapariNAmo yena sa hatamohaH / kva / uri upari / keSAM teSAM svasvaviSayANAM / teSAmuparIti kiM tadevaspaSTamAha / bhavati tat zarIraM / kiM bhavati / gamaNicchA gamanecchaM gamane icchA yasya tat gamaneccha jigmissu| kv| NiNiyavisaesu nijanijaviSayeSu svakIyasvakIya sparzarasagaM dhavarNazabdalakSaNeSu / viSayeSu ityukte zarIrAdAvatinyAmiH tannirAsArthaM iMdiyamayaM hotA hai| ataH bAhya meM zarIra-dhana-dhAnya Adi kA aura aMtaraMga meM paMcendriya viSayoM kI abhilASAoM kA tyAga karake he kSapaka ! nija AtmA kI ArAdhanA karo, nijAtmA kA anubhava karo, sva-svarUpa meM ramaNa karane kA prayatna kroN| ___isa prakAra samAdhi kI sAdhaka arha' 'saMgatyAga' Adi sAta kAraNoM meM kathita 'saMgatyAga' kA cAra gAthAoM ke dvArA krathana kiyaa| aba AcAryadeva chaha gAthAoM ke dvArA krama se prApta kaSAya-sallekhanA kA kathana karate haiM aura usake svarUpa kA nirUpaNa karate haiN||33 / / kaSAya-sallekhanA karane vAlA kSapaka kaisA hotA hai? aisA ziSya ke dvArA prazna karane para AcAryadeva kahate haiM yaha zarIra indriyamaya hai, nija-nija viSayoM meM gamana (sevana) karane kI icchA (abhilASA) hai| ina donoM para jo moharahita hotA hai, vaha mandakaSAyI kSapaka kaSAya-sallekhanA vAlA hotA hai||34|| yaha zarIra sparzana, rasanA, ghrANa, cakSu aura zrotra (karNa) rUpa pA~ca indriyoM se nirmita hai, racita hai| indriyamaya zarIra kI jo paMcendriya viSayabhoga kI abhilASA hai, icchA hai, yahI saMsAra-paribhramaNa kA kAraNa hai arthAt zarIra aura paMcendriyoM kI abhilASA saMsAra kA kAraNa hai- kaSAya-utpatti kA hetu hai| jo kSapaka zarIra aura indriyoM kI abhilASA kA parityAga karatA hai, zarIra aura indriya-viSayoM ke mamatva pariNAma ko, mUrchA ko chor3a detA hai vahI maMda kaSAyI hotA hai|
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra - 79 sparzanAdilakSaNairidriyairni iMdriyasaMjJA kalpitaH anyathA maMdAzca te kaSAyAzceti karmadhAraya samAse kRte matyarthIyasamAso na ghaTate "na karmadhArayAnmatvarthIya" iti nissedhsuutrdrshnaat| tasmAtkaSAyANAM tIvrodayAbhAvAdanaMtAnubaMdhicatuSTayasya kSayAt kSayopazamAdvA maMdakaSAyatvaM saMketitaM / maMdakaSAyo asyAstIti maMdakaSAyI / athavA maMdAH kaSAyA yasmin karmaNi tat maMdakaSAyaM tadasyAstIti / ya eva kaSAyAn maMdAn karoti sa eva iMdriyANAmupari hatamoho bhavati / evaM jJAtvA kaSAyAn jitvA zarIreMdriyaviSayeSu hatamoho bhUtvA paramAtmAnamA rAdhayetyarthaH || 34 || I nanu ajitakaSAyasya bAhyayogenaiva zarIrasyApi saMnyAsaM kurvANasya muneH yA sallekhanA sA kiM viphalA kheti vadaMtaM pratyAha sallehaNA sarIre bAhirajoehi jA kayA muziNA / sayalAvi sA NiratthA jAma kasAe Na sallihadi // 35 // sallekhanA zarIre bAhyayoge: yA kRtA muninA / sakalApi sA nirarthI yAvatkaSAyAnna sallikhati // 35 // bhavatItyadhyAhArya vyAkhyAyate / bhavati / kAsau / sA sallehaNA sA sallekhanA / kiM bhavati / NiratthA nirgataH sakalakSamokSa lakSaNorthaH prayojano yasyAH sA nirardhA niSphalA / kathaMbhUtApi / sayalAvi sakalApi samastApi seti kA / thA / kA yA yA kRtA / kena / muNiNA muninA mahAtmanA / kaiH kAraNabhUtaiH / isa gAthA meM jo manda kaSAyI zabda hai usameM karmadhAraya samAsa nahIM hotA hai, ataH yahA~ para anantAnubandhI krodha, mAna, mAyA, lobha rUpa cAra kaSAyoM ke kSaya aura kSayopazama se hone vAle pariNAma ko mandakaSAyI kahA hai| jo maMdakaSAyI hotA hai vahI bhavyAtmA zarIra aura indriya-viSayoM ke prati hatamoha hotA hai; indriya-viSayoM kA tyAga kara sakatA hai| aisA jAnakara kaSAyoM ko jItakara aura zarIra aura indriya viSayoM meM hatamoha hokara paramAtmA kI ArAdhanA kro| he kSapaka ! zarIra kA mamatva aura indriya-viSayoM kI abhilASA kaSAya- sallekhanA kI ghAtaka haiM // 34 // jinhoMne kaSAyoM ko nahIM jItA hai arthAt jo kaSAyoM ke AdhIna hai, parantu indriya-viSayoM kA parityAga karake sallekhanA karatA hai, to kyA usako kucha bhI phala nahIM milatA, aisA kahane vAloM ke prati AcArya kahate haiM jaba taka kaSAyeM skhalita (manda ) nahIM hotI haiM taba taka muni ke dvArA bAhya yoga se kI gaI sArI zarIra - sallekhanA viphala hai, vyartha hai | || 35 // isa gAthA meM 'bhavati' kriyA kA adhyAhAra kiyA gayA hai| sampUrNa karma-dharma se utpanna saMsAra - saMtApa ke vinAza meM kAraNabhUta, samatA bhAva meM sthita zuddhaparamAtmA meM saMlInatA lakSaNa manoyoga hai, usa manoyoga se vilakSaNa (mAnasika pariNati kA AtmasvabhAva meM lIna honA) zIta, uSNa vAyu kA sahanA, sUrya kI tarapha mukha karake baiThanA, aneka prakAra
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra-80 bAhirajoehi bAhyayogaiH azeSakarmadharmajanitasaMtApavinAzahetubhUtasAmyavirAjamAnazuddhaparamAtmasaMlInamanoyogavilakSaNaiH shiitaatpvaatordhvsNsthaanaadeshdaanaadikaayvaagvyaapaarnirodhlkssnnairbaahyyogaiH| kv| shriire| kiyatkAlaM nirarthA syaadityaah| jASa Na sallihai yAvanna sallikhati yAvanna parityajati / kaan| kasAe kaSAyAn kaSaMti vinAzayati / cAritrapariNAmamiti kaSAyAstAna muninA bAhyayogena sA sallekhanA kRtA aMta: kaSAyapariNAmasadbhAvAt sakalA viphalA sA bhavatIti matvA niSkaSAyatvaM prapadya paramAtmAnamArAdhayateti tAtparyam / / 35 // nanu bhagavan kaSAyeSu kA zaktiH ete jagataH kiM kurvantIti pRcchaMtaM pratyAha asthi kasAyA baliyA sudujjayA jehi tihuaNaM sylN| bhamai bhamADijaMto caugaibhavasAyare bhIme // 36 / / asthi kaSAyA balina: sudurjayA yaitribhuvanaM sklm| bhramati bhrAmyamAnaM caturgatibhavasAgare bhIme // 36 / / asthi saMtyarthe vartate / ke| kasAyA kaSAyAH kthNbhuutaaH| baliyA balina: anAdikarmabaMdhavazAdanaMtazaktarAtmanaH svavazIkaraNatvAt, vIryavaMta ityarthaH / puna : kthNbhuutaaH| sudurjayA caturthaguNasthAnamArabhyopazAMtakaSAyaguNasthAnAvadhivartamAnAvasthAraNabhUmau munimallaizcirasvecchA ke zArIrika kaSToM ko sahana karanA, dAna-pUjA Adi karanA ye bAhya yoga haiN| ina bAhya yogoM ke dvArA jo muni svakIya zarIra kA zoSaNa karatA hai, paMcendriya viSayoM kA tyAga bhI karatA hai, parantu Antarika bhAvoM se kaSAyoM ko kRza nahIM karatA hai, usakI sallekhanA sArthaka (sakala karmoM kA kSaya karane rUpa prayojana ko siddha karane vAlI) nahIM hotii| kyoMki aMtaraMga meM cAritra kI ghAtaka, Atmazuddhi kI vinAzaka kaSAyoM kA sadbhAva hone se zuddhAtmA kA anubhava aura paramAtmA kI ArAdhanA nahIM ho sktii| isalie kaSAyoM ko kRza kiye binA bAhya yoga ke dvArA zarIra ko kRza karanA vyartha hai| aisA jAnakara he kSapaka ! niSkaSAyatva bhAva ko prApta karake paramAtmA kI ArAdhanA kro||35 / / 'he bhagavan ! kaSAyoM meM kaisI zakti hai aura ye jagat kA kyA karatI haiM?' isa prakAra kA prazna karane vAle ziSya ko AcArya pratyuttara dete haiM he ziSya ! ye kaSAyeM bahuta balavAna aura durjaya haiM jinake dvArA bhrAmyamAna tInoM loka bhayaMkara cAra gati rUpa saMsAra-sAgara meM bhramaNa kara rahe haiN|||36|| ananta zaktiyukta AtmA ko anAdi karmabaMdha ke kAraNa apane vaza meM karane vAlI hone se kaSAyeM balavanta haiN| arthAt ananta zakti vAlA AtmA anAdi kAla se kaSAyoM ke vaza ho rahA hai| caturtha guNasthAna se lekara upazAMta kaSAya paryanta guNasthAna taka vartamAna avasthA rUpa raNabhUmi meM munirAja rUpI mahAyoddhA ke dvArA cirakAla se svecchA se AcaraNa karane ke adhIna hone se (anAdikAla
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra-81 caraNAdhInatvAnnijavinAzazaMkAmagaNayaMta pratisamayaM dRSTazrutAnubhUtaparapadArthe pravartamAnaM pariNAma saMkocya puna:punaH svasvarUpasthApanalakSaNena duHkhena jetuM zakyA durjyaaH| tatkSaNamanovikSepakAritvAt suSTu atizayena durjayA: sudurjyaaH| nanvAdimaguNasthAnatrayaM tatra kaSAyasadbhAvepi kimarthaM parityaktaM shriimdbhiriticet| yuktamuktaM / paraM tatrAdimaguNasthAnatrayepi kaSAyAn jetumanalaM traplavo jIvAH tadRDhatarAdhArasvarUpaprarUpaNanipuNamithyAtvaikAtapatrasAmrAjyAt tatpakSakSapaNapratipakSatAdakSasamyaktvadRDhataraprauDherabhAvAcca / jehiM yaiH kaSAyaiH bhamADijaMto bhrAmyamAnaM san tihuyaNaM tribhuvana vizva sayalaM samastaM bhamar3a bhramati pryttti| kv| caugai bhavasAgare caturgatibhavasAgare devanaratiryagnarakagatyupalakSitasaMsArasamudre / kthNbhuute| bhIme raudre vividhakarmagrAhajanitaduHkhAnubhavanatvAt iti mattvA kSapakeNa zuddhaparamAtmAnaM siSeviSuNA durjayAH kaSAyA eva pUrva tiraskaraNIyA iti tAtparyArthaH / / 36 // se ye kaSAyeM apanI icchAnusAra AcaraNa karane se) nija vinAza kI zaMkA ko nahIM ginatI (mAnatI) huI pratikSaNa anAdi kAla se dRSTa, shru| aura anubhUta para-padArthoM meM pravartamAna parigAnoM ko saMkucita (roka) kara ke puna:punaH svasvarUpa meM sthApana lakSaNa se kaThinatA se jItI jAtI haiN| __ arthAt caturtha guNasthAna se lekara gyArahaveM guNasthAna taka bar3I kaThinatA se parapadArthoM meM jAne vAle pariNAmoM ko rokakara apane svarUpa meM sthApana karane para hI kaSAyoM para yaha jIva vijaya prApta kara sakatA hai, isalie ye kaSAyeM durjaya haiN| pratikSaNa mana ko vikSipta karane vAlI hone se 'su' atizaya se jItane yogya hone se sudurjaya hai| zaMkA - prathama guNasthAna se hI kaSAyoM kA sadbhAva hai to phira tIna guNasthAnoM ko chor3akara caturtha guNasthAna se lekara upazAMta kaSAya taka (caturtha guNasthAna se gyArahaveM guNasthAna taka) kaSAyoM ko jItane vAlA kyoM kahA gayA hai? uttara - Adi ke tIna guNasthAnoM meM kaSAyoM ke dRr3hatara AdhAra ke svarUpa kA nirUpaNa karane meM catura mithyAtva kA ekachatra rAjya hone se aura kaSAyoM ke pakSa kA nAza karane meM dakSa samyagdarzana kI dRr3hatara praur3hatA kA abhAva hone se yaha jIva Adi ke tIna guNasthAnoM meM kaSAyoM ko jItane meM samartha nahIM hotA hai| arthAt Adi ke tIna guNasthAnoM meM kaSAyoM ke AdhArabhUta mithyAtvarUpI rAjA kA ekachatra rAjya hai aura kaSAyoM ke pratipakSI samyagdarzana kA abhAva hai isalie ina tIna guNasthAnoM meM kAryoM ko jItane kA sAmarthya nahIM hai| caturtha guNasthAna se hI kaSAyoM ko pachAr3ane kA sAmarthya AtA hai| ina kaSAyoM ke vazIbhUta huA yaha sampUrNa loka (tIna lokoM meM sthita anantAnanta prANI) vividha prakAra ke karmarUpa nakra-cakroM se bhayaMkara caturgatirUpa saMsAra meM bhramaNa kara rahA hai| janma-maraNa ke duHkhoM ko bhoga rahA hai| isalie nija zuddha paramAtmA kI ArAdhanA vA prApti ke icchuka kSapaka ko sarvaprathama durjaya kaSAyoM kA tiraskAra karanA caahie| unako jItane kA prayatna karanA cAhie / / 36 //
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra - 82 nanu yAvatkaSAyavAn kSapakaH kaSAyAnna haMti tAvatkiM kiM na syAdityAha jAma Na hAi kasAe sa kasAI Neva saMjamI hoi / saMjamarahiyassa guNA Na huMti savve visuddhiyarA / / 37 / / yAvanna haMti kaSAyAn sa kaSAyI naiva saMyamI bhavati / saMyamarahitasya guNA na bhavaMti sarve vizuddhikarAH // 37 // atrAnvayakrameNa vyAkhyAnaM / sa kasAI sa pUrvIkalakSaNaH kSapakaH kaSAyIbhUtaH san jAva yAvatkAlaM kasAe kaSAyAn krodhAdilakSaNAn Na haNar3a na haMti na nirAkaroti tAvadityadhyAhAraH 'yattadornityasaMbaMdhamitivacanAt tAva tAvatkAlaM saMjamI saMyamI saMyamayuktaH Na hoi na bhavatyeva evetyatra nicayArthe / kutaH saMjamarahiyassa saMyamarahitasya puruSasya savve guNA sarve guNAH samyagdarzanAdayo guNA visuddhiyarA vizuddhikarA: pariNAmazuddhikAriNo paNa huMti na bhavaMti ataH pariNAmazuddhaye kaSAyavijayena saMyamamUrIkRtya paramAtmAnamArAdhayata iti tAtparyam // 37 // nanu bhagavan kaSAyeSu kiM karaNIyaM bhavati munibhistatkRte kiM phalaM syAditi pRSThe pratyuttaramAhatamhA NANIhiM sayA kisiyaraNaM havai tesu kAyavvaM / kisisu kasAsu a savaNo jhANe thiro havai // 38 // 'jaba taka kaSAyavAna kSapaka kaSAyoM kA nAza nahIM karatA taba taka kyA nahIM hotA ?' isa zaMkA kA nirAkaraNa karate hue AcArya kahate haiM jaba taka yaha saMsArI jIva kaSAyoM kA nAza nahIM karatA, taba taka vaha kaSAyI, saMyamI nahIM ho sakatA aura saMyamarahita ke vizuddhi karane vAle sAre guNa pragaTa nahIM hote haiM / / 37 // jaba taka yaha kSapaka kaSAyoM ke vazIbhUta haiM, krodhAdi kaSAyoM kA nirAkaraNa nahIM karatA hai taba taka saMyamI nahIM bana sakatA, kyoMki kaSAyeM saMyama kA ghAta karatI haiN| jo saMyama rahita hai usake pariNAmoM ko vizuddha karane vAle samyagdarzana Adi guNoM kA prAdurbhAva nahIM hotA arthAt vaha kSapaka samyagdarzana Adi ArAdhanAoM kA ArAdhaka nahIM ho sakatA isalie kSapaka ko kaSAyoM kA vijayI hokara saMyama ko svIkAra karanA cAhie aura vizuddha bhAvoM se nija zuddhAtmA kA dhyAna karanA cAhie // 37 // he bhagavan ! muniyoM ko kaSAya kRza karane cAhie parantu kaSAyoM ko kRza karane se kyA phala prApta hotA hai? aisA pUchane para AcArya kahate haiM jJAnIjanoM ko prayatnapUrvaka kaSAyoM ko kRza karanA caahie| kyoMki kaSAyoM ke kRza hone para hI munirAja dhyAna meM sthira ho sakate haiM // 38 //
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra-83 tasmAd jJAnibhiH sadA kRSIkaraNaM bhavati teSu kartavyam / kRSiteSu kaSAyeSu ca zramaNo dhyAne sthiro bhavati / / 38 / / tamhA tasmAta kAraNAt NANIhiM jJAnibhiH vivekibhiH tesu teSu kaSAyeSu sayA sadA sarvakAlaM kisiyaraNaM kRpIkaraNaM svasvarUpavyavasthApanena parapadArthapravartamAnapariNAmapUradUrIkaraNaM kAyavvaM kartavyaM karaNIya havai bhavati kisiesu kRSiteSu saMjvalanatAM gateSu kasAesu kaSAyeSu a ca satsu jhANe dhyAne paramAtmasvarUpaciMtAyAM dharmazuklalakSaNe savaNo zramaNo bhaTTArako mahAtmA vivekI thiro sthiro nizcalAtmA havai bhavati kaSAyakRSIkaraNena dhyAnasthiratA vidhAya paramAtmAnaM ciMtayeti tAtparyam / / 38 / / saMnyastAH kaSAyAH kiM na kurvantItyAha sallehiyA kasAyA karaMti muNiNo Na cittsNkhohN| cittakkhoheNa viNA paDivajadi uttamaM dhammaM // 39 // sallekhitA kaSAyAH kurvanti munena cittasaMkSobham / cittakSobhena vinA pratipadyate uttama dharmam / / 39 / / salAhayA sallakhitAH sanyassAH parityaktAH kasAyA kaSAyAH muNiNo munermahAtmana: cittasaMkhoha cittasaMkSobhaM manovikSepaNa karati na kurvanti cittakhoheNa viNA cittakSobheNa vinA manovikSeparahitena uttama vivekI mahAtmAoM ko svasvarUpa meM sthiratA lAne ke lie, AtmadhyAna ke dvArA nirantara parapadArthoM meM pravartamAna pariNAmoM ko dUra karane ke lie, vibhAva bhAvarUpa kaSAyoM ko kRza karanA caahie| kyoMki kaSAyoM ke kRza hone para vA saMjvalanatA ko prApta hone para zramaNa paramAtmA ke svarUpa ke ciMtana rUpa dharmadhyAna aura zukladhyAna meM sthira hotA hai| arthAt vAstava meM, dharmadhyAna saMjvalana kaSAya vAle ke hI hotA hai, anya kaSAyavAle ke nhiiN| he kSapaka ! prayatnapUrvaka kaSAyoM ko kRzaza karake dhyAna kI sthiratA ko prAptakara nija zuddhAtmA kA cintana karo vA paramAtmA kA dhyAna karo // 38 // kRza huI kaSAyeM kyA nahIM karatIM, arthAt kaSAyoM ke kRza hone para kyA phala prApta hotA hai? aisA prazna karane vAle ke prati AcArya kahate haiM kRzita huI kaSAyeM munirAja (kSapaka) ke citta ko kSobhita nahIM karatI haiM aura citta ke kSubhita na hone para zramaNa uttama dharma ko prApta hotA hai / / 39 / / jisakI kaSAyeM naSTa ho gaI haiM vA kRza hokara saMjvalana kaSAya ko prApta ho gaI haiM usa mahAtmA kA citta kisI bhI kAraNa se kSobhita nahIM hotA hai arthAt mana ko vikSiA karane vAlI kaSAyoM kA abhAva ho jAne para mana kA kSobha naSTa ho jAtA hai| tathA mana ke kSobha kA nAza ho jAne para (mana ke zAMta ho jAne para)
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra - 84 paramakoTimArUDhaM dhammaM dharmaH svasvarUpasvabhAvaM pratipadyate sa kaSAyasaMnyAsI muniH prApnoti / svasvarUpalAbhAya bhavyaiH kaSAyasaMnyAso vidheya iti rahasyaM // 39 // evaM kaSAyasallekhanAnirdezasvarUpakathanaprapaMcena gAthASaTkaM / gatA kaSAyasallekhanA / adhunA "sIyAI" ityAdi gAthAsaptakena kramAyAtaM ca caturthasthalagata parISahajayaM kArayati iti samudAyapAtanikA / tatrAdau kati saMkhyA : parISahAH kiMsvarUpA nirdiSTAH kiM te kena kartavyA ityAhasIyAI vAvI parisahasuhaDA havaMti NAyavvA / jevvA te muNiNA varavasamaNANakhaggeNa // 40 // zItAdayo dvAviMzati: parISahasubhaTA bhavaMti jJAtavyAH / jetavyAste muninA varopazamajJAnakhaDgena // 40 // sIyAI zItAdaya: zIta AdiryeSAM kSutpipAsAdInAM te zItAdayaH vAvIsaM dvAviMzatiH dvAviMzatisaMkhyopetAH parisahasuhaDA parISahasubhaTAH parISahAH kSutpipAsAdilakSaNA ta eva subhaTA raNaraMgakuzalapuruSavizeSAH zarIraparAbhavakAraNasAmarthyAt / te kiM kartavyA / havaMti bhavaMti NAyavvA jJAtavyAH svakIyAvagamagocarIkartavyA / kathamiticet / bhikSoH zuddhAhArAnveSiNaH tadalAbhe ISallAbhe ca dustareyaM vedanA mahAMzca kAlo dIrghAheti viSAdamakurvato'kAle deze ca bhikSAmagRhNataH AvazyakahAniM manAgapyanicchataH svAdhyAyadhyAnaratasyodIrNakSudvedanasyApi lAbhAdalAbhamadhikaM manyamAnasya kSudbAdhApratyayaciMtanaM kSudvijayaH // 1 // muni parama koTi ko ArUr3ha (uttama) svasvabhAva rUpa dharma ko prApta hotA hai| ataH mumukSu bhavyoM ko svasvarUpa kI prApti athavA svAtmopalabdhi ke lie kaSAyoM ko kRza karane kA prayatna karanA cAhie // 39 // isa prakAra kaSAya kRza karane kA nirdeza karane vAlI chaha gAthAe~ pUrNa huiiN| isa samaya krama se prApta zItAdi bAvIsa parISahajaya kA sAta gAthAoM dvArA kadhana karate haiM ye zItAdi parISaha ati subhaTa haiM, aisA jAnakara munirAja ko utkRSTa upazamabhAva aura jJAna rUpI talavAra ke dvArA unako jItanA cAhie // 40 // ghara, nirdoSa AhAra kA anveSaNa (khoja) karane vAle munirAja AhAra nahIM milane para, vA alpa AhAra milane akAla aura ayogya deza meM AhAra grahaNa karane kI bhAvanA nahIM karate haiN| manAk ( thor3A sA ) bhI svakIya SaD Avazyaka kriyA karane meM Alasya nahIM karate ( SaT Avazyaka kriyAoM kI hAni nahIM karate haiM / ) AhAra nahIM milane para - 'aho ! yaha kSudhA vedanA dustara hai, kAladIrgha hai' isa prakAra viSAda (kheda) nahIM karate hue svAdhyAya aura dhyAna meM lIna hokara, lAbha se bhI alAbha ko adhika mAnate hue kSudhA para vijaya prApta karate haiN| bhUkhapyAsa se Akulita hokara svakIya kriyAoM ko nahIM chor3ate haiN| usako kSudhAparISaha - vijayI kahate haiM // 1 // ye zIta, kSutU-pipAsA Adi bAvIsa parISaha zarIra kA parAbhava karane meM samartha hone se vA parISaha rUpI raNAMgaNa meM kuzala puruSa ke dvArA jItane yogya hone se ye subhaTa haiM, mahAyoddhA haiM, kAyara vA viSayAbhilASI puruSa ina para vijaya prApta nahIM kara skte| aise parISaha rUpI bhaToM ko jAnanA cAhie, jJAnagocara karanA caahie|
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra - 85 atIvotpannapipAsA prati pratIkAramakurvato bhikSAkAle'pIMgitAkArAdibhirapi yogyamapi pAnamaprArthayato dhairyaprajJAbalena pipAsAsahanaM // 2 // zaityahetusannidhAne tatpratIkArAnabhilASasya dehe nirmamasya pUrvAnubhUtoSNamasmarato viSAdarahitasya saMyamapAlanArthaM shiitkssmaa||3|| dAhapratIkArAkAMkSArahitasya zItadravyaprArthanAnusmaraNopetasya caaritrrkssmaannlhaa||4 dazamaH zikSigANasthAcalitacetasaH karmavipAkaM smarato nivRttapratIkArasya zastradhAtAdiparAnmukhasya daMzAdibAdhAsahanaM / / 5 / / daMzagrahaNena siddhe mazakagrahaNaM sarvopaghAto palakSaNArthaM / strIrUpANi nityAzucibIbhatsaku NapabhAvena pazyato yathAjAtarUpamasaMskRtavikAramabhyupagatasya vairAgyamApannasya nanamuttamaM // 6 // ____ kutazcidutpannAmarati nivArya dhRtibalAtsaMyamaratibhAvanasya viSayasukharati viSasamAnaM ciMtayato dRSTazrutAnubhUtaratismaraNakathAzravaNarahitasyAratiparISahajayastena cakSurAdInAM sarveSAmaratihetutvAt pRthagaratigrahaNama AhAra karane ke bAda athavA upavAsa Adi ke kAraNa tIvra pyAsa utpanna hone para bhI usake pratikAra kI icchA nahIM karate haiM tathA AhAra ke samaya bhI yogya pAnaka (jalAdi) kI prArthanA nahIM karate haiM apitu saMtoSa rUpI jala ke dvArA vA jJAna rUpI jala ke dvArA pipAsA ko zAMta karate haiM usako pipAsA parISaha vijayI kahate haiN||2|| ___ zIta ke kAraNa zItala vAyu Adi kA sannidhAna hone para usa zIta kA pratikAra karane kI abhilASA nahIM karane vAle, pUrva meM anubhUta uSNa vastra Adi kA smaraNa nahIM karane vAle aura kitanI bhI zIta kI bAdhA hone para bhI kheda-khinna nahIM hone vAle mahAmunirAja ke zIta parISaha vijayIpanA prApta hotA hai arthAt ve zIta parISaha vijayI hote haiM // 3 // grISma kAla kI pracaNDa garma vAyu se jisakA zarIra jhulasa rahA hai, kaNTha sUkha rahA hai aura pitta ke dvArA jisake aMtaraMga meM dAha utpanna ho rahA hai, phira bhI jo garmI se bacane kA vicAra nahIM karate apitu AtmadhyAna rUpI zItala gRha meM praveza kara garmI kI vedanA ko zAMtipUrvaka sahana karate haiM, unake uSNa parISaha-jaya hotA hai||4|| __jo DA~sa, macchara, cIMTI, makkhI, bicchU Adi ke kATane se utpanna vedanA ko zAMtipUrvaka sahana karate haiM, unake daMzamazaka parISaha-jaya hotA hai| daMzamazaka yaha upalakSaNa mAtra hai| isase isake sadRza zarIra ko bAdhA dene vAle sabhI jIvoM ko grahaNa karanA cAhie // 5 // striyoM ke rUpa ko nitya azuci, bIbhatsa aura zava bhAva se dekhane vAle asaMskArita yathAjAta rUpa ko prApta aura saMsAra-zarIra evaM bhogoM se atyanta vairAgya bhAva ko prApta munirAja ke nagna parISaha vijayatva prApta hotA hai| arthAt jo muni nagnatA ke prati apane mana meM kisI bhI prakAra kA vikAra utpanna nahIM hone dete ve nagna parISaha vijayI hote haiM // 6 // kisI kAraNa se utpanna ati ko dhairyabala se dUra karake, saMyama meM rati (anurAga) bhAva meM tatpara, viSayasukha ko viSa ke samAna cintana karane vAle aura dekhne hue, sune hue tathA anubhUta viSayoM ke smaraNa,
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra - 86 yuktaM kadAcitkSudAdyabhAvepi karmodayAtsaMyame aratirupajAyate || 7 || strIdarzanasparzanAlApAbhilASAdinirutsukasya tadakSivaktrabhUvikArazRMgArAkArarUpagatihAsalIlAvijUMbhitapIntennatastanajananorumUlakakSAnAbhinirIkSaNAdibhiravikRta cetasastyaktavaMzagItAdizruteH strIparISahajayaH / / 8 / / devAdivaMdanAdyartha guruNAnujJAtagamanasya saMyamAvidhAtimArgeNa gacchato'TanyAdiSu sahAyAnanapekSasya zarkarAdibhijatikhedasyApi pUrvocitayAnAdikamasmaratazcaryAparISahajayaH / / 9 // zmazAnAdisthitasya saMkalpitavIrAsanAdyanyatamAsanasya prAdurbhUtopasargasyApi tatpradezAvicalato'kRtamaMtravidyAdipratIkArasya anubhUtamRdvAstaraNAdikamasmaratazvittavikA-rarahitasya niSadyAtitikSA / / 10 / / svAdhyAyAdinA kheditasya viSamAdizItAdisu bhUmiSu nidrAM mauhUrtikImanubhavataH ekapArthAdizAyino jJAtabAdhasyApyaspaMdino vyaMtarAdibhirvizasyamAnasyApi tyaktaparivartanapalAyanasya zArdUlAdisahito'yaM pradezo'cirAdato nirgamaH zreyAn kadA rAtryaM viramatItyakRtaviSAdasya mRduzayanamasmarataH zayanAdapracyavataH zayyAsahanaM // 11 // paraM bhasmasAt kathana aura zravaNa se rahita munirAja ke arati parISaha-jaya hotA hai| tathA cakSu Adi ke yogya jitane bhI paMcendriyajanya viSaya haiM ve arati kA kAraNa hone se unako pRthak arati grahaNa karanA yukta nahIM hai kyoMki kadAcit kSudhA Adi ke abhAva meM bhI karmodaya ke kAraNa saMyama meM arati utpanna ho sakatI hai| yahA~ para paMcendriya viSayasukhoM kI arati kA grahaNa nahIM hai apitu saMyama meM arati utpanna nahIM honA hI arati parISahajaya hai||7|| striyoM ke bhUvilAsa, netrakaTAkSa, zRMgAra, AkAra, rUpa, gati, hAsa ko; lIlA se vijUMbhita pIna (sthUla) stana, jaMdhA, usamUla, kA~kha, nAbhi Adi ke dekhane se jinakA citta vikRta nahIM hai, striyoM ko dekhanA, sparza karanA, vArtAlApa karanA Adi abhilASAoM se jinakA citta nirutsuka hai arthAt striyoM ko dekhane Adi kI abhilASA jinake mana meM nahIM hai, jinakA mana saMgIta Adi ke sunane se virakta hai; jo kachae ke samAna indriya aura mana kA saMyamana karate haiM unake strIparISaha-jaya hotA hai / / 8 / / devabandanA, tIrthayAtrAdi ke lie gurujanoM kI AjJA se dezakAla ke anusAra gamanAgamana karate samaya kaMkar3a, kA~Te Adi ke dvArA utpanna bAdhA ko tatva ke cintana rUpa padatrANa se zAMtipUrvaka sahana karate haiN| svakIya svabhAva se cyuta hokara kheda-khinna nahIM hote haiM tathA pUrva avasthA meM bhoge hue bAhana Adi kA smaraNa nahIM karate haiM, unake caryA parISaha-jaya hotA hai / / 9 / / jo muni zmasAna, vana, parvata, kandarA Adi meM nivAsa karate haiM aura niyata kAla paryanta dhyAna ke lie niSadyA (Asana) ko svIkAra karate haiM, lekina deva, tiryaMca, manuSya evaM acetana kRta upasarga Ane para bhI jo apane Asana se cyuta nahIM hote haiM, na pUrva meM anubhUta mRdu AsanAdi kA smaraNa karate haiM aura na maMtrAdika ke dvArA hI kisI prakAra ke pratikAra kI icchA karate haiM, unake niSadyA parISaha-jaya hotA hai||10|| munirAja U~cI-nIcI kaMkar3a bAlU Adi se yukta kaThora bhUmi para eka karavaTa se lakar3I yA patthara ke samAna nizcala eka muhUrta taka nidrA kA anubhava karate haiN| pasavAr3e kA parivartana nahIM karate haiM, bhUta-pretAdi-kRta upasarga bhI jinake zarIra ko calAyamAna nahIM kara sakate tathA jo aisA vidhAra bhI nahIM karate ki 'yahA~ bhUtapretAdi vA siMhAdi hiMsaka prANI haiM, ataH yahA~ se zIghra cala denA cAhie yA yaha rAtri kaba samApta hogI?" tathA pUrva meM anubhUta mRdu zayyA kA cintana nahIM karate hue zayana se cyuta nahIM hote| unake zayyA parISahajaya hotI hai||11||
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra- 87 kartu zaktasyApyaniSTavacanAni zRNvata: paramArthAvahitacetasaH svakarmaNo doSaM prayancchato'niSTavacanasahanamAkrozajayaH // 12 // caurAdibhiH kruddhe zastrAgnyAdibhirmAryamANasyApyanutpannavairasya mama purAkRtakarmaphalamidamiti ime varAkA kiM kurvanti zarIramidaM svayameva vinazvaraM duHkhadamatairhanyate na jJAnAdikarma iti bhAvayato vadhaparISahakSamA || 13 || kSudadhva- zramataporogAdibhiH pracyAvitavIryasyApi zarIrasaMdarzanamAtravyApArasya prANAntyayepyAhAravasatibheSajAdInabhidhAnamukhavaivarNyagasaMjJAdibhirayAcamAnasya yAcanasahanaM // 14 // ekabhojanasya mUrtimAtradarzanaparasyaikatra grAme alabdhyA grAmAMtarAnveSaNanirutsukasya pANipuTapAtrasya bahudivaseSu bahuSu ca graheSu bhikSAmanavApyApi asaMkliSTacetaso vyapagatadAtRvizeSaparIkSasya lAbhAdapyalAbho me paraM tapa iti saMtuSTasya alAbhavijaya: // 15 // svazarIramanyazarIramiva manyamAnasya zarIrayAtrAprasiddhaye vraNale pavadAhAramAcarato jalloSadhAdyanekatapovizeSardhiyogepi zarIranispRhatvAt dUsaroM ko bhasmasAta karane meM samartha hote hue bhI paramArtha ke cintana meM lIna citta vAle munirAja, svakIya karmoM ke phala kA vicAra karake duSTa evaM ajJAnI janoM ke dvArA kathita asatya, aniSTa vA kaThora vacanoM ko sunakara hRdaya meM raMcamAtra bhI kaSAya nahIM karate haiM, kheda khinna nahIM hote haiN| ve Akroza parISahajayI hote haiM / / 12 / / - kruddha hue caurAdi kRta tIkSNa zastrAstroM ke prahAra ko sahana karate haiM, prahAra karane vAle zatru para dveSa nahIM karate haiM apitu yaha vicAra karate haiM ki yaha mere pUrva karmoM kA phala hai tathA zastroM ke dvArA duHkhoM ke mUla kAraNa zarIra kA vighAta ho sakatA hai, jJAnapuMja avinAzI AtmA kA vighAta trikAla meM bhI saMbhava nahIM hai, unake vadha parISahajaya hotI hai // 13 // bhUkha-pyAsa, mArga-gamana kI thakAvaTa, tapazcaraNa, roga Adi ke dvArA kSINa zakti ho jAne para bhI tathA eka bAra bhojana ke samaya zarIra ko dRSTigocara karAnA hI jinakA vyApAra hai aise munirAja kitanA hI kaSTa Ane para vA prANa nikalate bhI dIna vacana, mukha-vaivarNya, aMgasaMjJA ( izArA ) Adi ke dvArA bhojana, vasatikA, auSadha Adi kI yAcanA nahIM karate haiM; ve yAcanA parISaha vijayI hote haiM // 14 // jo dina meM eka bAra bhojana karate haiM, bhikSA ke lie jAne para kevala zrAvaka ko apanA zarIra mAtra dikhAte haiM (zIghra hI Age cale jAte haiM), bahuta kAla taka zrAvaka ke ghara ke sAmane khar3e nahIM rahate haiN| eka grAma meM AhAra nahIM milane para AhAra ke liye grAmAntara meM jAne kI icchA nahIM karate haiM tathA hAtha hI jinake pAtra haiM; dAtA dhanADhya hai yA daridrI hai, isakI apekSA nahIM karate haiN| aneka dinoM taka vA aneka gharoM meM bhramaNa karane para bhI yadi AhAra kA lAbha nahIM hotA hai to svakIya mana meM kisI prakAra kA kheda nahIM karate haiM aura bhikSA ke lAbha kI apekSA alAbha ko tapa kA hetu samajhakara saMtuSTa hote haiM, Ananda kA anubhava karate haiM, ve alAbha parISaha vijayI kahalAte haiM // 15 // jo mahAtmA sva zarIra ko anya ke zarIra ke samAna samajhate haiN| zarIra - yAtrA ( zarIra kI sthiti ) kI prasiddhi ke lie vraNa (ghAva ) para lepa ke samAna AhAra lete haiM, AsaktipUrvaka nahIM aura zarIra se atyanta
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra - 88 vyAdhipratIkArAnapekSiNaH phalamidamanenopAyenAnRNI bhavAmIti ciMtayato rogasahanaM / / 16 // tRNagRhaNamupalakSaNaM tena zuSkatRNapatrabhUmikaMTakaphalakazilAdiSu prAsukeSvasaMskRteSu vyAdhimArgazItAdijanita- zramavinodArthaM zayyAM niSadyAM vA bhajamAnasya gamanamakurvata: zuSkatRNaparuSazarkarAkaMTakanizitamRttikAdibAdhitamUrterutpannakaMDUvikArasya duHkhaM manasyaciMtayatastRNasparzasahanaM / / 17 / / ravikiraNajanitaprasvedalavasaMlagnapAMsunicayasya sidhmAkacchUdadrUbhRtakAyatvAdutpannAyAmapi kaMDDA kaNDUyanamardanAdira-hitasya snAnAnulepanAdikamasmarataH svamalApacaye paramalopacaye ca praNihitamanaso mldhaarnnN||18|| kezaluMcAsaMskArAbhyAmutpannakhedasahanaM malasAmAnyasahane 'tarbhavatIti na pRthaguktaM / satkAra; pUjAprazaMsAtmakaH puraskAra: kriyAraMbhAdiSvagrataH karaNaM ciroSitabrahmacaryasya mahAtapasvinaH svaparasamayajJasya nispRha hote haiM, zarIra meM aneka prakAra ke roga utpanna hone para bhI raMcamAtra bhI vyAkula nahIM hote haiM tathA sauSadhi, jallauSadhi Adi aneka RddhiyA~ utpanna hone para bhI zarIra se nirmohI hone se roga ke pratikAra kI icchA nahIM karate ve nirantara vicAra karate haiM ki "yaha mere asAtA karma kA phala hai, isa roga ke nimitta se maiM karma ke RNa (karja) se rahita ho rahA hU~" aisI bhAvanA se jo vyAdhi se utpanna AkulatA ke adhIna nahIM hote haiM, ve roga parISaha vijayI kahalAte haiN||16|| ___ tRNasparza paroSaha meM tRNa zabda upalakSaNa mAtra hai, ataH tRNa zabda se zuSka tRNa, kaMTaka, zilA, kaThora miTTI Adi ko grahaNa karanA caahie| binA saMskAra kiye hue zuSka tRNa, patra, kaThora bhUmi, kaMTaka, phalaka, zilAdi para gamana karanepara, aura zItAdijanita thakAvaTa ko dUra karane ke lie gamana nahIM karate hue bhI zayana vA baiThane rUpa kriyA karane para zuSka tRNa, kaThora bAlUreta, tIkSNa kaMTaka, miTTI Adi ke dvArA zarIra ke bAdhita hone para, khujalI Adi ke utpanna hone para bhI jo mana meM duHkha kA anubhava nahIM karate haiM unako tRNasparza sahana (tRNasparza parISaha vijayI) kahate haiN||17|| sUrya kI kiraNoM ke lagane para zarIra meM utpanna pasIne kI bUMda meM lagakara jame hue dhUli ke samUha meM dAda-khAja-khujalI ke utpanna hone para bhI khujAla, mardana Adi nahIM karate haiM, pUrva meM anubhUta snAna anulepana Adi kA smaraNa nahIM karate haiM aura apane mala ke apacaya meM tathA dUsare ke mala ke upacayameM dhyAna nahIM dete haiM arthAt mere zarIra meM kitanA maila lagA hai- vaha kaise dUra ho, dUsare kA zarIra kitanA svaccha hai, Adi vicAra nahIM karate haiM, ve mala parISaha vijayI hote haiM // 18 // kezaloMca karane se aura unakA saMskAra nahIM karane se utpanna kheda ko sahana karanA malasAmAnya-sahana meM antarbhUta ho jAtA hai, arthAt kezaloMca karanA, kezoM meM taila Adi nahIM lagAne se khujalI Adi hotI hai usako sahana karanA ye malaparISahasahana meM garbhita ho jAte haiM ata: unakA pRthak kathana nahIM kiyA hai| pUjA, prazaMsA karane ko satkAra tathA kisI kArya ke Arambha meM kisI ko pradhAna banA denA puraskAra hai| logoM dvArA satkAra-puraskAra na diye jAne para jo muni aisA vicAra nahIM karate ki- maiM parama tapasvI huuN|
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra -89 hitopadezakathAmArgakuzalasya bahutattvaparavAdivijayinaH praNAmabhaktisaMbhramAsanapradAnAdIni na me kazcit karoti varaM mithyAdRzaH svasamayagatamajJamapi sarvajJasaMbhAvanayA sanmAnya svasamayaprabhAvanAM kurvanti vyaMtarAdayaH purAtyugratapasA pratyugrapUjAM nivartayaMtIti yadi na mithyAzrutistadA kasmAdasmAdRzAM ete samayagatA anAdaraM kurvanti iti praNidhAnarahitacittasya mAnApamAnayostulyasya satkArapuraskArapariSahajayaH / / 19 // aMgapUrvaprakIrNakavizAradasya anuttaravAdino mama purastAditare bhAskaraprabhAbhibhUtodyotakhadyotavanitarAmavabhAsate iti jJAnamadanirAsa: prajJAparISahajayaH // 20 // ajJo'yaM na kiMcidapi vetti pazusamaH ityAdyadhikSepavacana sahamAnasya satatamadhyayanarataraH zivRttAnizArobAyolma mahopalAlAyinodyApi me jJAnAtizayo notpadyate ityanabhisaMdadhato ajJAnaparISahajayaH // 21 / / duSkarataponuSThAyino vairAgyabhAvanAparasya jJAtasakalatattvasya ciraMtanavratino adyApi meM jJAnAtizayo notpadyate mahopavAsAdyanuSThAyinA prAtihAryavizeSA: prAdurabhUvanniti pralApamAtramarthi ke yaM pravrajyA viphalaM vratapAlanamityevamaciMtayato darzanavizuddhiyogAdadarzanaparISahasahanam / / 22 / / aneka bAra maiMne vAdiyoM ko zAstrArtha meM parAjita kiyA hai, cirakAla se brahmacarya vrata kA pAlana kara rahA hU~, svasamaya evaM parasamaya kA jJAtA hU~ aura hita kA upadeza dene vAle kathAmArga meM kuzala hU~, arthAt hita kA upadeza dene meM kuzala hU~ phira bhI koI merA Adara-satkAra nahIM karate, mujhe praNAma nahIM karate, baiThane ke liye uccAsanAdi nahIM dete- "mujha se acche to ve mithyAdRSTi sAdhu haiM jinakI mithyAdRSTi jIva sarvajJa kI saMbhAvanA se sammAna karake apane dharma kI prabhAvanA karate haiN| jo aisA kahA jAtA hai ki ugra tapasyA karane vAloM kI vyaMtarAdi deva pUjA karate haiM, yaha saba jhUTha hai|" hamAre dharmAvalambI hamArA anAdara kyoM karate haiM ? jinake mAna-apamAna meM tulya bhAva hai, jo kabhI mAna-sanmAna nahIM milane para malinacitta nahIM hote haiM, ve satkArapuraskAra parISaha vijayI kahalAte haiM // 19 // ___ maiM aMgapUrva aura prakIrNaka kA vizArada hU~, anuttaravAdI bhI mere sAmane sUrya kI prabhA se tiraskRta hue khadyota ke samAna pratibhAsita hote haiM; isa prakAra jJAna kA mada nahIM karate haiM ve prajJAparISaha vijayI hote haiN||20|| 'yaha mahAmUrkha hai, kucha bhI nahIM jAnatA hai, pazu ke samAna hai', ityAdi AkSepa vacanoM ko sunakara bhI jo zAMtabhAva dhAraNa karate haiM, nirantara dhyAnAdhyayana meM lIna rahate haiM, jo aniSTa mana vacana kAyakI ceSTA se rahita haiM, maiM mahopavAsa Adi kA anuSThAna karane vAlA mahAtapasvI hU~ phira bhI Aja taka mujhe jJAna ke atizayAdi utpanna nahIM hue haiM; aisA vicAra nahIM karate haiM ve ajJAna parISaha vijayI hote haiN|||21|| 'maiM duSkara tapa kA anuSThAna karane vAlA hU~, vairAgya bhAvanA meM tatpara hU~, sakala tattvoM kA jJAtA hU~, cirakAla se dIkSita hai tathApi Aja taka mujhe jJAnAdi atizaya utpanna nahIM hue haiN| zAstroM meM kathana hai ki mahopavAsa Adi kA anuSThAna karane vAloM ko prAtihArya vizeSa (mahARddhi Adi) utpanna hote haiN| yaha kevala pralApa mAtra hai- vAstavika nahIM hai, yaha dIkSA vyartha hai, vratoM kA pAlana karamA niSphala hai|' darzanavizuddhi ke kAraNa isa prakAra kA ciMtana nahIM karane vAle sAdhu adarzana parISaha vijayI hote haiM // 22 / / isa prakAra ina bAvIsa parISahoM ke svarUpa ko jAnanA caahie|
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra - 90 na kevala parISahasubhaTA jJAtavyA kiMtu te garISahA jeyatvA jetvyaaH| kena / muNiNA muninA / kena karaNabhUtena | varauvasamaNANakhaggeNa varopazamajJAnakhaDgena baropazamajJAna eva rAgadveSAbhAva eva khaDgastena / etena parISahAn sarvAn jitvA kSapakaH zuddhAtmAnaM dhyAyatIti rahasyaM // 40 // saMnyAsasaMgrAmAMgaNe parISahasubhaTairnirAkRtAH keciddhInasattvAH zarIrasukhaM zaraNaM pravizaMtItyAdizati parisahasuhaDehiM jiyA keI sapaNAsaAhave bhggaa| saraNaM paisati puNo sarIrapaDiyArasukkhassa / / 41 / / parISahasubhaTairjitA kecit saMnyAsAhavAdbhagnAH / zaraNaM pravizati punaH zarIrapratIkArasukhasya ||41 // parisahasuhaDehiM jiyA parISahasubhaTairjitA: vinirjitAH kecit cAritramohodayena pracchAditavRttA rudrAdayo munayaH saNNAsAhave saMnyAsAhavAt sarvasaMgaparityAgalakSaNaH saMnyAsaH caritrAnuSThAna sa evAhavaH saMgrAma: RSabhAdibhirvIrapuruSaiH samAzritattvAt tatsahadIkSitacatu:sahasranareMdrAdikAtarapuruSaH parityajanatvAt sAmAnyaiH zravaNamAtratrAsotpAdakatvAt nAnAnazanarasaparityAgAdivratAnuSThAnakAMDAdyauH kAyaka darthanatvAt, tasmAtsaMnyAsasaMgrAmAt bhaggA bhagnAH palAyitA; parISahAn soDhumazaktAzcAritraraNabhUmiM parityajya gatA ityrthH| tato naSTAste kva gacchaMtIti pRSTe prtyuttrmaah| sarIrapar3iyArasukkhassa zarIrapratIkArasukhasya zarIrasya nijadehasya pratIkAra; prAvaraNabhojanAdiviSayastadeva sukhaM tasya saraNaM zaraNamAzraya punaH pavisaMti he kSapaka ! ina bAvIsa parISahoM rUpI subhaToM ko kevala jAnanA hI nahIM hai, apitu utkRSTa upazama bhAva (rAgadveSa kA abhAva) aura samyagjJAna rUpI talavAra ke dvArA ina parISaha rUpI bhaToM ko jItanA caahie| he mahAtman ! ina parISahoM kI tarapha lakSya nahIM dekara svakIya zuddhAtmA kA dhyAna kro| svakIya svarUpa meM lIna hokara apane svarUpa meM ramaNa karo // 40 / / koI hIna zakti vAle kSapaka saMnyAsa rUpI saMgrAmAMgaNa meM parISaha rUpI subhaToM ke dvArA tiraskRta hokara(vA bhayabhIta) hokara zarIrasukha kI zaraNa meM jAte haiM unako saMbodhita karate hue AcArya Adeza dete haiM saMnyAsa rUpa raNabhUmi ko chor3akara rudrAdi muni kahA~ gaye the? aisA pUchane para AcArya kahate haiM ki-zarIra kA pratikAraka (upakAraka) vastra-bhojanAdi viSayasukha hai, usa sukha kI zaraNa meM cale jAte haiM; sAMsArika sukha kA Azraya lete haiN|||41|| pUrva meM koI prANI kisI kAraNavaza vairAgya ko prApta kara sampUrNa zarIra, indriya-viSayajanya sukha aura putramitra kalatra (strI) Adi parivAra ko chor3akara khyAti, pUjA, lAbha Adi iha laukika aura svarga evaM mokSa rUpa pAralaukika kamanIya (manojJa) sukha sampadA ko dene vAlI jainezvarI dIkSA (digambara mudrA) ko dhAraNa karate haiN| tathA usa dIkSA meM kathita durdhara tapa anuSThAna ko dekhakara bhayabhIta ho jAte haiN| aho! hama isa durdhara tapa kA AcaraNa karane meM samartha nahIM haiM, aisA vicAra kara ve deva, zAstra, guru aura caturvidha saMgha ke samakSa
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra-91 pravizati gacchaMti pUrvaM tAkimapi vairAgyamAtra prApya samastadeheMdriyaviSayajanyasukhaputramitrakalatraM parityajya khyAtipUjAlAbhAdyaihalaukikasvargApavargarUpapAralaukikakamanIyasukhasaMpattidAyinIM jinarAjadIkSA prAptA ye tatra durdharataponuSThAnaM vilokyato bhItA vayamIdRzamAcaritumakSamAH punaste devazAstragurucaturvidhasaMghavidyamAnAttapratijJA parihAya caturgatika saMsArakUpapatanabhItimagaNayaMtaH punarapi manovAkkAyakadarthanasamarthanAnAvidhaduHkhajalasaMbhArabharitakRSivANijyAdigRhalyApArapAravAra kallola dolAyamAnAH kvApi kvApi paMceMdriyaviSayajanitasukhajalagatasthaleSu vizramati punarapi tatphalenAnaMtasaMsAraM pryttnti| evaM cetasi vijJAya saMsArabhIti citte samAropya jinarAjadIkSA nItvA dehamamatvaparihAreNa durdharaparISahajayaM kRtvA paramAtmAnamArAdhayata iti tAtparyam // 41 // nanu pariSahasubhaTaiH parAbhUyamAno muniH kenopAyena tAn jayatIti pRSTaH sannimA bhAvAnAM saddhetumaMtaraMgakare kArayati dukkhAI aNeyAiM sahiyAI paravaseNa sNsaare| iNhaM savaso visahasu appasahAve maNo kiccA // 42 / / du:khAnyanekAni soDhAni paravazena saMsAre / idAnIM svavazo viSahasva AtmasvabhAve manaH kRtvA / / 42 / / grahaNa kI gaI pratijJA ko chor3akara caturgati rUpa saMsAra-kUpapatana ke bhaya ko nahIM ginate (samajhate) hue punaH mana vacana kAya kA kadarthana karane meM samartha, nAnA prakAra ke duHkha rUpI jala ke samUha se bhare hue, khetIvyApAra Adi gRhasthAraMbha rUpI samudra kI kalloloM se taraMgita, kahIM-kahIM paMcendriyajanya sukha rUpa jalagata sthala meM vizrAma lete haiM arthAt jainezvarI dIkSA chor3akara gRhasthArambha ko svIkAra karate haiM aura usa sukhasvAdana ke phalasvarUpa ananta saMsAra meM bhramaNa karate haiN| he kSapaka ! indriyasukha-svAda ke kAraNa jIva saMsAra meM bhramaNa karatA hai, aisA mana meM vicAra karake saMsAra se bhayabhIta ho, jainendrI dIkSA grahaNa karake, deha se mamatva ko chor3akara aura durdhara parISaha rUpI zatruoM para vijaya prApta karake paramAtmA kI ArAdhanA karanI cAhie // 41 // paroSaha rUpI subhaToM ke dvArA parAjita vA tiraskRta hue muni kisa upAya se una parISahoM ko jItate haiM? aisA pUchane para jisa bhAvanA ke bala se parISahoM ko jItate haiM una bhAvanAoM ko hetu pUrvaka aMtaraMga meM karAte haiM arthAt una bhAvanAoM kA kathana karake aMtaraMga meM utArane kA prayatna karate haiM he kSapaka ! he Atman ! tUne paravaza (karmoM ke vaza) hokara isa saMsAra meM aneka duHkhoM ko sahana kiyA hai| isa samaya svavaza ho AtmasvabhAva meM mana ko sthira karake kaSToM ko sahana kara / / 42 / /
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra- 92 bho Atman, asmin saMsAre bhave janmajarAmaraNaparivartane paravaseNa nijaciradurArjitakarmavipAkatvAdanyAdhInatAvasthAvizeSeNa aNeyAiM anekAni caturgatiSu saMbhavatvena ghorAsurodIritatilamAtragAvakartanataptatailakaTAhAvartanAsipatravanAMtarAlavartanaprajvalitavAlukAsthalavihitanartanaparasparaprakSiptaghAtachedanakrakacavidAraNAtibhArAropaNabaMdhadAhazItoSNayAtadAridraputrazokapriyAviyoganRparAbhavasutavihitadhUtakrIDAdidurvyasanasaMbhavaparaparamArddhi-darzanodbhavamAnasikAdibhedAt anekabhedAni dukkhAi duHkhAni / kiMkRtAni / sahiyAI soDhAni tvayA anubhUtAni AsvAditAni sevitAnItiyAvat / iNhaM idAnI saMprati tapazcaraNAvasthAyAM savaso svavaza: AtmAdhIra san appasahAve AtmasvabhAve svasvarUpe praNo manazcittaM kiccA kRtvA visahasu viSahasva vizeSeNa sahasva bho Atman tvamiha taponuSThAne haThAtkenApi na niyuktastvamevaM kuru tvaM svayameva saMsArazarIrabhogeSu virajya tapasi parAyaNo jAtosi atastAvakInA svAdhInA pravRtti: na parAdhInatA kApIha / pUrva tAvadeva yoniSu saMsAre parAdhInatAM gatena svasAmarthyAbhAvAdanekabhedAni duHkhAni bhuktAni adhunA haThagrAhitacAritvAt svavazaH san zuddhabhAve mano vidhAya parISahAn sahasveti bhaavH||42|| he Atman ! janma, maraNa, bur3hApA Adi se parivartanazIla isa saMsAra meM svakIya pariNAmoM se cirakAla se upArjita karma vipAka ke AdhIna hokara (paravaza hokara) cAroM gatiyoM meM hone vAle aneka duHkha sahana kiye| arthAt naraka gati meM asuroM ke dvArA udIrita ghora duHkha-tila-tila ke barAbara zarIra ke Tukar3e karanA, taptAyamAna tela kI kar3AI meM pakAnA, garma kara lohe kI putalI ko cipakAnA, semara vRkSa ke patte ke girane se zarIra kA vidAraNa, karota se kATanA Adi aneka duHkha sahana kiye| tiryaMca gati meM atibhAra kA DhonA, bhUkha-pyAsa, zIta-uSNa ke duHkha sahana kiye haiN| manuSya gati meM daridratA, putra kalatra Adi priya vastu ke viyogajanya, rAjA ke dvArA parAbhava, juA Adi saptavyasanI putrajanya Adi duHkha sahana kiye| deva gati meM adhika vaibhavazAlI devoM ko dekhakara mAnasika duHkhoM ko sahana kiyA hai| he Atman ! tUne isa prakAra karmAdhIna hokara cAra gati rUpa caurAsI lAkha yoniyoM meM bhramaNa karake anantAnanta duHkhoM ko sahana kiyA hai| aba isa samaya tapazcaraNa kAla meM svavaza hokara, apane mana ko AtmasvabhAva meM sthira karake ina kaSToM ko sahana kro| he Atman (he kSapaka)! kisI ne jabaradastI tujhe tapo anuSThAna (tapazcaraNa) meM niyukta nahIM kiyA hai| tuma svayameva saMsAra, zarIra aura bhogoM se virakta hokara tapa meM parAyaNa (tatpara) hue ho| isaliye tumhArI svAdhIna vRtti hai, kisI prakAra kI isameM parAdhInatA (jabaradastI) nahIM hai| __ he Atman ! anAdikAla se isa saMsAra meM caurAsI lAkha yoniyoM meM karmoM kI parAdhInatA se, svasAmarthya ke abhAva se zArIrika mAnasika Adi aneka prakAra ke duHkhoM ko bhogA hai, sahana kiyA hai| isa samaya tumane svavaza hokara svakIya icchA se vrata anuSThAna, sannyAsa dhAraNa kiyA hai, sanyAsa svIkAra kiyA hai| isalie isa samaya AtmasvabhAva meM sthira hokara apane mana ko svameM lIna kara paramAtmA kA dhyAna karo, AtmasvabhAva kA cintana kro| kisI prakAra se kheda-khinna nahIM hote hue ina bhUkha Adi parISahoM ko sahana karo // 42 //
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ anAsA. 3 tIvra vedanAkrAMto yadi paramopazamazAlinIM bhAvanAM karoSi tadA karmANi haMtItyAcaSTe aitivvaveyaNAe akaMto kuNasi bhAvaNA susamA / jar3a to NihaNasi kammaM asuhaM savvaM khaNadveNa // 43 // atitIvravedanAyA AkrAntaH karoSi bhAvanAM susamAM / yadi tadA nihaMsi karma azubhaM sarvaM kSaNArdhena // 43 // aitibvaveyaNAe atitIvra vedanayA atizayena tIvrA kaThorA dussahavedanA kSutpipAsAdiparISahasamutpanna - manovAkkAyakadarthanAsAtayA akkaMto AkrAMta pIDitaH yadi tvaM bhI kSapakapuruSa susamA susamA suSThu atizayena samA vigrahAdiSu mamedamasyAhamityAgrahA saMgrahItapariNAmanigrahaNena rugjarAdivikRtirna meM jasA sA tanorahamitaH sadA pRthak militepi sati khe'vikAritA jAyate na jaladairvikAribhirityAdisUktiparaMparAvicArinIrapUraNarAgadveSamohasaMbhavasamastavibhAvapariNAmasaMkalpavikalpalakSaNajAjvalyamAnAgniniHzeSeNopazamya cittasya cidrUpa zuddhaparamAtmanisthitilakSaNA yA susamA tAM susamA bhAvaNA bhAvanAM muhurmuhuzcetasi anityAdyanuprekSAciMtanalakSaNAM jar3a kuNasi yadi karoSi to tadA kAle asuha azubhaM savvaM sarva kammaM ghAtikarmacatuSTayasvarUpaM sarvamazubhaM karma khaNadveNa kSaNArdhena aMtarmuhUrtena pisi nihaMsi 'yadi tIvra vedanA se AkrAnta hokara bhI parama upazamazAlinI bhAvanA karatA hai to karmoM kA nAza karatA hai'- isI bAta ko AcArya kahate haiM he Atman ! yadi tuma tIvra vedanA se AkrAnta hokara susama (svAtmaciMtana) bhAvanA karate ho to Adhe kSaNa meM (bahuta kama kAla meM ) azubha karmoM kA nAza karate ho arthAt zIghra tumhAre karmoM kA nAza hogA / 43 / he kSapaka ! bhUkha-pyAsa Adi parISaha se utpanna, mana-vacana-kAya ko kadarthana ( pIr3ita ) karane vAlI tIvra asAtAvedanIya karma se pIr3ita huA tU samyag bhAvanA kara aura zarIrAdika padArthoM meM 'ye mere haiM, maiM inakA hU~' isa prakAra ke vicAroM se saMgRhIta pariNAmoM kA nigraha kr| vAstava meM roga bur3hApA Adi vikRti merI nahIM hai, ye zarIra ke vikAra haiM, maiM zarIra rahita hU~, zarIra se bhinna hU~ | vikArI bAdaloM ke dvArA ekakSetra avagAhI hone para bhI nabhasthala vikArI nahIM hotA hai; usI prakAra zarIra ke sAtha ekakSetrAvagAhI hone para bhI yaha zarIra AtmA ko vikRta nahIM kara sakatA, Atma svabhAva kA nAza nahIM kara sakatA / ityAdi vicAra rUpa jala se anAdikAlIna rAga dveSa moha se utpanna sAre vibhAva pariNAma saMkalpa, vikalpa lakSaNa jAjvalya mAna agni ko vizeSa rUpa se zAMta karake cittako zuddha cidrUpa paramAtmA meM sthira kara / zuddha AtmabhAvanA meM lIna ho / he kSapaka ! bAra-bAra anityAdi bAraha anuprekSAoM kA ciMtana kro| isa prakAra ke ciMtana se sarva azubha ghAtiyA karmoM kA antarmuhUrta meM nAza kregaa| arthAt zuddhAtmA kI bhAvanA se utpanna vItarAga bhAvoM meM sthira ho jAne para cAra ghAtiyA karmoM kA nAza kara zIghra hI kevalajJAna kA svAmI hogaa|
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra - 94 kSapayasi yAvadatra rAgadveSotpAdakeSviSTAniSTazuddhaparamAtmapadArthaniraMtaraciMtanAnurAgabalena susamAM bhAvanA na karoSi tAvat karmANi kSapayituM parISahajanitIvravedanAM soDhuM ca na shknossi| evaM jJAtvA parISahaduHkheSUtpadyamAneSvapi paramAtmani bhAvanA kartavyA iti / / 43 / / nanu parISahAn soDhumazakmunA ye anekabhavagahanadu:khanirghATanasamarthaM grahIta cAritraM parityajati teSAmiha loke paraloke ca kiM phalamiti tadAha parisahabhaDANa bhIyA purisA chaMDati crnnrnnbhuumii| bhuvi uvahAsaM paviyA dukkhANaM huMti te NilayA // 44 // parISahabhaTebhyo bhItA: puruSAstyajati crnnrnnbhuumim| adi upahAsa prAzA pu:khAmA bhavati te nilayAH // 44 / / ye ke cit parisahabhaDANa pariSahabhaTebhyaH parISahA eva bhaTAH zarIreNa zItAtapatApAdikaThoraghAtapAnakatvAt tebhyo bhIyA bhItAH svasvabhAvAdanya-manaskatA nItA; purisA puruSAH caraNaraNabhUmI caraNaraNabhUmi caraNaM cAritraM tadeva raNabhUmiH saMgrAmabhUmiH vratasamitigumiprabhRtisainyaparigrahapravaravijRbhamANaprabhutvena svarUpAvasthAnasAmrAjyabhAjyAtmanRpeNa nirbAdhabhedabodhAsinA anAdikAmakrodhamohAdisainyazAlinAM karmArINA vidhvaMsatvAt tA raNabhUmi chaMDati parityajati mucNti| te kathaMbhUtA bhvtiityaah| bhuvi ihaloke uvahAsa upahAsyaM sajjanAnA mlAnIkaraNakAraNadurjanajanajanitadhikkArAguliprasaraparasparabhrUvikArAviSkaraNalakSaNaM pAviya prAptAH / paraloke ca kiMviziSTA / huti bhavaMti .. he kSaparka ! he Atman ! zuddhAtmA ke ciMtana ke bala se rAgadveSa-utpAdaka iSTa aura aniSTa padArthoM meM susamA bhAvanA nahIM karatA hai, zarIra se bhinna AtmabhAvanA nahIM karatA hai, taba taka kamoM ko kSaya karane ke lie aura parISaha-janita tIvra vedanA ko sahana karane meM samartha nahIM ho sktaa| aisA jAnakara parISaha du:kha ke utpanna hone para Atma bhAvanA karanI cAhie ||43|| jo kSapaka parISahoM ko sahana karane meM samardha nahIM hai aura jo aneka bhava ke gahana du:khoM ko nAza karane meM samartha aise grahaNa kiye hue cAritra ko chor3a dete haiM, aise kSapaka ko isa loka meM aura paraloka meM kyA phala milatA hai? aisA pUchane vAle ke prati AcArya kahate haiM "jo puruSa parISaharUpI bhaToM (yoddhAoM) se bhayabhIta hokara cAritrarUpI raNabhUmi ko chor3a dete haiM ve isa bhUmi para (isa loka meM) ha~sI ke pAtra hote haiM aura paraloka meM duHkhoM ke pAtra banate haiN||44|| zarIra ke dvArA zIta, uSNa, bhUkha-pyAsa Adi ke dhAtaka hone se, dukha dene vAle hone se parISahoM ko bhaTa (yoddhA) kahA hai| jahAM para vrata, samiti, gupti Adi sainya ke grahaNa karane se jisakA prabhutva bar3ha rahA hai, aisA svasvarUpa meM sthiratArUpa sAmrAjya kA bhokt| AtmA rUpI rAjA. nirbAdha bheda vijJAna rUpI talavAra ke dvArA anAdikAlIna kAma, krodha, mohAdi senA kA svAmI karma rUpI zatruoM kA viLasa karatA hai isalie cAritra ko saMgrAmabhUmi kahA hai| - isa gAthA meM rUpaka alaMkAra hai| isameM parIpahoM ko yoddhAoM kI upabhA dI hai aura cAritra ko saMgrAmabhUmi kahA hai| jisa prakAra yoddhAoM se bhayabhIta hokara jo rAjA raNabhUmi chor3akara bhAga jAtA hai, vaha hAsya kA pAtra banatA hai aura duHkhoM kA sthAna hotA hai usI prakAra jo kSapaka parISaha rUpI yoddhAoM se bhayabhIta hokara
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra-95 duHkhANaM duHkhAnAM anaMtasaMsAra-saMbhavasakalAkulatvotpAdakatvAtmakalakSaNAnAM NilayA nilayA: sthAnAni tadrUpavastusamAzrayatvAt te cAritrabhoktAraH bhavaMti yasmAdeva tasmAdihalokaphalahAnimavalokya mA cAritraM tyajaMtu munayaH pariNAmaparAvartanatayA tatkSaNavidhvaMsatvAt kiM me parISahavarAkAH kariSyati iti dRDhataraM cittaM vidhAya parISahaduHkhamavagaNayya zuddhaparamAtmAnaM bhAvayeti tAtparyam / / 44 / / / atha gAthAyAH pUvAdhena yA~de parISahebhyo bhItastadA gumitrayameva durgamAzraya aparArdhena ca mokSagataM manovANaM vidhehIti zikSayati parisahaparacakkabhio jai to paisehi guttitayaguttiM / ThANaM kuNa susahAve mokkhagayaM kuNasu maNavANaM // 45 // . parISahaparacakrabhIto yadi tadA praviza guptitryguptim| sthAnaM kuruSva svasvabhAve mokSagataM kuruSva manovANam / / 45 / / cAritrarUpI raNabhUmi ko chor3a detA hai, cAritra kA. nAza karatA hai, vaha isa loka meM sajjanoM ke madhya upahAsa kA pAtra banatA hai aura durjana janoM ke dvArA aMgulI uThAkara batAnA, bhrU vikAra, apazabda aura dhikkAra kA pAtra hotA hai| arthAt isa loka meM mAnava isakA tiraskAra karate haiM, ise apazabda kahate haiM aura dhikkAra dete haiN| cAritra kA ghAta karane vAlA paraloka meM ananta saMsAra ke kAraNabhUta AkulatA-utpAdaka ananta duHkhoM kA bhoktA banatA hai| cAritra AtmA kA guNa hai atacAritradhArI mAnava ananta sukha kA bhoktA banatA hai| isalie cAritra ke ghAta se hone vAlI isa loka meM apayaza aura para-loka meM ananta du:khoM kI pAtratArUpa hAni ko dekhakara munigaNa cAritra ko nahIM chodd'eN| pariNAma ke parivartana se kSaNadhvaMsI hone se yaha parISaha merA kyA kregii| arthAt parISaha kA anubhava upayoga se hotA hai, upayoga palaTa jAne para becArI parISaha kucha nahIM kara sktii| aisA vicAra kara apane citta ko dRr3ha kara ke parISaha sambandhI duHkhoM kI tarapha lakSya na dekara zuddha paramAtmA kI bhAvanA bhAnI cAhie, zuddhAtmA kA dhyAna karanA caahie| kyoMki zuddhAtmA kA dhyAna hI saMsAra-duHkhoM kA nAzaka hai / / 44 / / atha-gAthA ke pUrvArdha meM kahA hai ki yadi Atman ! tU parISaha rUpI bhaToM (yoddhAoM) se bhayabhIta hai to tIna guptirUpI kile kA Azraya le| apara AdhIgAthA se kahA hai ki apane mana rUpI bANa ko mokSasthAna meM kara, mokSa meM lgaa| aisI AcAryadeva zikSA dete haiM he kSapaka ! yadi tuma parISaha rUpI paracakra se bhayabhIta (Akulita) ho to tIna gupti rUpI durga (kile) meM praveza kro| tathA apane nija svabhAva meM sthAna karo, sthiratA karo aura mana rUpI bANa ko mokSagata kro| arthAt mana kA lakSya mokSa hI honA cAhie // 45 //
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra - 96 bho kSapaka paisehi praviza to tadA jai parisahaparacakkabhio yadi parISahaparacakrabhIta: karmanirjarArthaM munibhiH paritaH sarvaprakAreNa sahyaMta iti parISahAH parISahA eva paracakraM zatrusainyaM parISahaparacakraM tasmAdbhIta: sAdhvasAkrAMta: paroSahaparacakrabhItaH yadi tvaM duHsahaparISahavairivIrarajanita bhIticalitacittosi tadA prvish| kaM guttitavagutiM guptitrayaguptiM gopanaM guptiH manovAkkAyAnAM samyagnigraho gupti: guptInAM trayaM gumitrayaM guptitrayameva gupniH parISahazatrUNAmagamyaM durga ciccamatkAramAtraparamabrahmalakSaNaM / atra mano-vacanakAyagumikAraNaM prmsmysaaraanucitnmev| yaduktaM alamalamatijalpairdurvikalpairanalpairayamiha paramArthazcityatAM nityamekaH / svarasavisarapUrNajJAnavisphUrtimAtranna khalu-samayasArAduttaraM kiNcidsti| tathA ThANaM kuNa susahAve punarapi kurussv| kiM tt| sthaanmvsthaan| ksmin| svasvabhAve sahajazuddhacidAnaMdaikasvabhAve nijAtmani / muhuH zikSA yacchannAha / mokkhagayaM kuNasu mANavANaM kuruSva / kaM / mokSamArga (samyagdarzana, samyagjJAna aura samyak cAritra) se cyuta na hone ke lie aura karmoM kI nirjarA ke lie maharSiyoM ke dvArA jo sahana kI jAtI hai, vaha parISaha kahalAtI hai| parISaha paracakra (zatru kA samUha) hai| parISaha rUpI paracakra se bhayabhIta hue, he kSapaka ! tU tIna gupti rUpI durga meM praveza kara / arthAt jo mAnava paracakra se bhayabhIta hokara durga kA Azraya letA hai vaha zatru ko jIta letA hai, vaise hI parISaha se bhayabhIta ko tIna gupti rUpI durga kA Azraya lenA caahie| jaise kile kA Azraya lekara jo apane sthAna para zatru kA lakSya lekara bANa calAtA hai, vaha vijaya ko prApta hotA hai usI prakAra kSapaka! tuma bhI tIna gupti rUpI durga kA Azraya lekara, svarUpa meM sthira hokara mana rUpI bANa ko mokSa meM lagAo arthAt karmazatruoM kA bhedana kro| isa gAthA meM rUpaka alaMkAra hai aura upamA-upameya bhAva hai| parISaha ko zatru kI senA kahA hai| parISaha se mana caMcala hotA hai, jaise zatrusenA ko dekhakara mAnava bhayabhIta hotA hai aura cAritra rUpI saMgrAmabhUmi ko chor3anA cAhatA hai| una parISaha rUpI zatruoM se bhayabhIta kSapaka ko sambodhita karate haiM ki he Atman! yadi tU duHsaha parISaha rUpI zatruoM se bhayabhIta hai to parISaha rUpI zatruoM ke dvArA agamya mana, vacana, kAya rUpa tInoM yogoM kA samyakprakAra se nirodha karane rUpa tIna gupti rUpI kile meM praveza kara / vA ciccamatkAra mAtra parama brahma lakSaNa tIna gupti rUpa durga kA Azraya le / vA mana, vacana, kAyarUpa tIna guptikAraNabhUta parama samayasAra kA cintana kr| so hI samayasAra kalaza meM amRtacandrAcArya ne kahA hai atyadhika durvikalpa ke bolane se kyA prayojana hai; ala-alaM (una vikalpoM kI ciMtA chodd'o)| nitya eka paramArtha kA hI cintana kro| svakIya rasa se paripUrNa jJAna se visphUrta mAtra samayasAra se anya dUsarI koI vastu nahIM hai| sarva kalyANakArI samayasAra (paramazuddha cinmAtra caitanya) kA cintana hI sarvopari hai| AcAryadeva bArambAra zikSA dete hue kahate haiM ki he Atman ! sahaja zuddha cidAnanda eka svabhAva nija AtmA meM sthAna karo, ramaNa kro| apane Apako sthira karo aura svakIya mana rUpI bANa ko, sakala
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra-97 mnovaann| manazcittaM tadevAticaMcalatvAdvANaH zaraH manovANastaM mnovaannN| kIdRzaM kurussv| mokSagataM sakalakarmavipramokSo mokSastatra gata; sthitaH mokSagata; taM mokSagataM anaMtasukhapadapratiSThitaM nijamano vidhehi / parISahAdivairivrAtajanitAtaMkaM hitveti bhaavaarthH| yathA kazcicchUra: tanutrANena tanuM pariveSya vai zAkhAdisthAna viracayitvA vANaM mokSagata visargagataM kurute tathA / / 45 // parISahadavadahanatapto yadi jJAnasarovare pravizati jIvastadA kiM labhate ityAvedayatyAcArya: parisahadavaggitatto paisai jai NANasaravare jiivo| sasahAvajalapasitto NivvANaM lahai aviypyo||46|| parISahadavAgnitaptaH pravizati yadi jJAnasarovare jIvaH / svasvabhAvajalaprasikto nirvANaM labhate aviklpH||46 / / parisahadavaggitatto parISahadavAgnitaptaH uktalakSaNAH parISahAsta eta TrANiH zutpipAsAdibhiH zarIrasaMtApajanakatvAt tena taptaH san jIvo jIvaH AtmA NANasaravare jJAnasarovare amIbhiH parISahairyadvAdhyate tadahaM na bhavAmi yo'haM sa parISahalezairapi spRSTamapi na shkyH| zarIrAtmanoratyaMtamaMtaramiti lakSitatvAdityAdi bhedajJAnaM tadeva sarovaraM tattApApohAya mohApohibhiravAhitatvAt jar3a pavisai yadi pravizati yadi praveza karoti tdaa| kiM bhvtiityaah| sasahAvajalapasitto svasvabhAvajalaprasiktaH tatra svasvabhAva: karma se rahita evaM ananta sukha pada meM sthita mokSa pada meM lagAvo / arthAt parISahoM rUpI vairiyoM ke samUha se utpanna AtaMka (manovikAra) ko chor3akara apane manako mokSamArga meM sthira kro| jaise koI zUravIra yoddhA tanutrANa (kavaca) se apane zarIra kI rakSA karake (kavaca ko pahanakara) zatru para bANa chor3atA hai aura zatru ke bANa ko sahana karatA hai usI prakAra he Atman ! tuma bhI gupti rUpI kavaca ko pahanakara parISaha rUpI zatruoM ke bANoM ko sahana karo aura svakIya mana rUpI bANa ko mokSa meM sthira karo | // 45 // "yadi parISaha rUpI dAvAnala se saMtapta jIva jJAnarUpI sarovara meM praveza karatA hai to usako kyA prApta hotA hai ?"aisA prazna karane vAle ziSya ko AcArya kahate haiM parISaha rUpI dAvAnala se saMtapta huA yaha saMsArI prANI yadi jJAna rUpI sarovara meM praveza karatA hai to svasvabhAva rUpI jala se abhiSikta hone se nirvikalpa hokara vedanA ko bhUlakara nirvANa ko prApta karatA hai||46|| kSudhA (bhUkha), pyAsa, zIta, uSNa Adi ke dvArA zarIra ko saMtApakArI hone se parISaha ko ammi kahA hai| usa parISaha rUpI agni se saMtapta huA prANI (bhavyAtmA) "maiM zarIra se atyanta bhinna hU~. ina parISahoM ke dvArA maiM bAdhyamAna (duHkhI) nahIM ho sakatA, ye mere nija svarUpa ko ghAta vA vikala karane meM samartha nahIM haiM," isa prakAra zarIra ke moha ko dUra karane vAle aura nija svarUpa kA anubhava karAne vAle bhedavijJAna rUpI sarovara meM praveza karatA hai to sahaja zuddha caitanya nirvikAra paramAtmA svarUpa megha (bAdala) se utpanna,
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAthanAsAra-98 svakIyazuddhaparamAtmanaH svabhAvaH paramAnaMdamayaH sa eva jalaM pAnIyaM sahajazuddhacaitanyanirvikAramAtmasvarUpameghajanyatvAt tena prasiktaH abhiSiktaH kiM kroti| aviyappo avikalpo bhUtvA NivyANaM nirvANaM paramAhlAdalakSaNaM labhate prApnoti / yathA kazcana dAvAgminA dahyamAna: san sarovare pravizati tatra jalena prasevyamAnaH zaityaM prApnoti tathAsau parISahadAvAgninA dahyamAno jJAnasarovaramavagAhma nirvANaM prApnotIti tAtparya / / 46 / / etena parISahajaya vyAkhyAyAdhumA kramAyAtamupasa sahanamitIdaM paMcamasthala SaDbhiH gAthAbhiH prathayati / tatra yadi kathamapi munerduHkhajanakA upasargA bhavaMti tadA tena te kiM kartavyAH bhavatItyAha jar3a huMti kahavi jaiNo uvasaggA bahuvihA hu duhjnnyaa| te sahiyavvA YNaM samabhAvaNaNANacitteNa // 47 // ___ yadi bhavaMti kathamapi yaterupasargA bahuvidhA khalu duHkhjnkaaH| ___ te soDhavyA nUnaM samabhAvanAjJAnacittena // 47 // jaiNo yattermunIzvarasya kahavi kathamapi purA durarjitakarmodayena bahuvihA bahuvidhA: sacetanAcetanaprabhavAH duhajaNayA duHkhajanakA duHkhotpAdakA uvasaggA upasargA upadravalakSaNA jai huMti yadi bhavaMti hu khlu| te upsrgaaH| kiM krtvyaaH| soDhavvA soDhavyA nUnaM aMgIkartavyA; / kena / muninaa| kiM paramAnandamaya, svakIya zuddha paramAtma svabhAva rUpa jala se abhiSikta (siMcita) hone se nirvikalpa samAdhi meM lIna ho jAtA hai- svakIya svabhAva meM sthira ho parama zAMti kA anubhava karatA hai aura sampUrNa karmarAzi kA nAza kara parama AhlAda (Ananda) maya nirvANa pada ko prApta karatA hai| jaise dAvAgni se saMtapta koI prANI sarovara meM praveza karatA hai aura usa meM zItala jala se abhiSikta hone se zItalatA (dAvAnala ke dAha-zAMti) kA anubhava karatA hai, vaise hI parISaha rUpI dAvAnala se saMtapta huA koI bhavya prANI, nija svabhAva rUpa jJAna sarovara meM praveza karatA hai, to nijAtmAnubhava rUpa jala se siMcita hone se parama zAMti kA anubhava karatA hai aura parama nirvANa ko prApta karatA hai| isalie he kSapaka! parISaha se utpanna duHkha dAvAnala ko zAMta karane ke lie nija svabhAva ke cintanarUpa jJAna-sarovara meM praveza kro||46|| isa prakAra parISaha-jaya kA vyAkhyAna karake aba upasarga sahana karane ke lie sambodhita karate hue AcAryadeva chaha gAthAoM ke dvArA paMcama sthala ko kahate haiM he kSapaka ! yadi munirAja ko kisI prakAra se bahuvidha duHkhoM ke janaka upasarga Ate haiM to samabhAvanA se yukta citta se unheM sahana karanA caahie||47|| kisI bhI prakAra se bahuta prakAra ke du:khajanaka upasarga Ate haiM to munirAjoM ko samabhAvanA jJAna , cittake dvArA una upasargoM ko sahana karanA caahie|
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra- 95 viziSTena | samabhAvaNaNANacittreNa samabhAvanajJAnacittena duHkhe sukhe'mitre mitre vane bhavane'lAbhe kAce suvarNe samAnA bhAvanA samabhAvanA procyate / kasmAt / tadavasthAyAM rAgadveSayorabhAvAt / samabhAvanAyAM yatsvasaMvedanajJAnaM samabhAvanajJAnaM citte yasyAsI samabhAvanajJAnacittaH tena samabhAvanajJAnacittena / tathA coktaM jJAnArNave sIdhotsaMge zmazAne stutizapanavidhI kardame kuMkume vA, palyaMke kaMTakAgre dRSadi zazimaNI carma cIrNAMzukeSu / -zIrNAge divyanAryAmazamanamavazA svasya cittaM vikalpainalIDhaM soyamekaH kalayati kuzalaH saamyliilaavilaasm|| tato nAnAvidheSu ghoropasargeSu upaDhaukiteSu satsvapi mumukSuNA bhuninA nijaciradurarjitakarmavipAkaM buddhA nirupadravazuddhaparamAtmasvasaMvedanajJAnabhAvanAbalena zarIraM mamatA parihAya samatAmavalaMbya sthAtavyamiti tAtparyam // 47 // NANamayabhAvaNAe bhAviyacittehiM purisasIhehiM / sahiyA mahobasaggA aceyaNAdIya caubheyA // 48 // jJAnamayabhAvanayA bhAvitacittai: puruSasiMhaiH / soDhA mahopasargA acetanAdikAH caturbhedAH // 48 // pUrva meM upArjana kiye hue karmoM ke udaya se sacetana, acetana Adi aneka prakAra ke duHkhajanaka upasarga Ate haiM to munIzvaroM ko zatru meM, mitra meM, sukha meM, duHkha meM, vana meM, bhavana meM, lAbha meM, alAbha meM, kAca meM aura suvarNa meM samabhAvanA ( samAna bhAvanA) jJAna vA svasaMvedana jJAna se anuraMjita citta se (vA) rAgadveSa ke abhAva se una upasargoM ko sahana karanA cAhie / sohI jJAnArNava meM kahA hai U~ce-U~ce mahala aura masAna meM, stuti karane para aura gAlI dene para kIcar3a meM aura kezara meM, palaMga meM aura kaMTaka ke agra bhAga meM, patthara meM aura candrakAnta maNi meM, carma vastra meM aura rezamI vastra meM, jIrNa zIrNa zarIra vAlI strI meM aura divya devAMganA sama sarvAMga sundarI meM samatA ke abhAva meM citta aneka prakAra ke vikalpoM se AlIr3ha nahIM huA hai / arthAt jisa prANI kA mana samatA rasa se abhiSikta hai; sukha-duHkha, zatru-mitra Adi vikalpoM se rahita hai, vahI eka kuzala kSapaka jJAnI mahApuruSa sAmyabhAva kI lIlA ke vilAsa ko prApta kara sakatA hai aura upasargoM ko sahana kara sakatA hai, upasarga vijayI ho sakatA hai| isalie nAnA prakAra ke ghoropasarga Ane para bhI mumukSu munirAja ko ye upasarga mere pUrvApArjita duSkarmoMkA vipAka haiM' aisA samajhakara nirupadrava zuddha paramAtma svasaMvedana jJAna bhAvanA ke bala se, zarIra kI mamatA kA parityAga karake aura samatA kA avalambana lekara sahaja zuddha AtmasvabhAva meM lIna honA caahie| 'jJAna bhAvanA se kyA karanA cAhie' aisA pUchane para AcAryadeva kahate haiM "jJAnamaya bhAvanA se bhAvita (anuraMjita) citta vAle puruSasiMha ( zreSTha puruSa ) ke dvArA acetana Adi cAra bheda vAle mahA upasargoM (upadravoM) ko sahana karanA cAhie // 48 //
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra-200 NANamayabhAvaNAe jJAnamayabhAvanayA jJAnena nirvRttA yAsau bhAvanA vAsanA sA jJAnamayabhAvanA tayA jJAnamayabhAvanayA bhAviyacittehiM bhAvitacittairvAsitAMtaraMgaiH purisasIhehi puruSasiMhaH purussprdhaanaiH| atra prazasyavAcI puruSadasyAMte siMhazabdaH amrkoshaadhmidhaanessuuktvaan| aceyaNAdIya acetanAdikA caubheyA caturbhedAzcatuHprakArA: mahovasamgA mahopasargA: mahAMtazcate upasargAzca mahopasargAH / mahAMtazceti vizeSaNe kRte korthaH / tairapi pumapApihemanagAni notrizegasitaiH goDaM pAvaNA nAnyaH sAmAnyaiH kAnaratvenAsahamAnatvAdityarthaH sahiyA soDhAH 'vaha marSaNe' kSamitA yogadhairyAvirbhAvahetubhUtAyA bAdhAyA satyAmapi manasi manasA vA yeSA sahana na sarvo bhavatIti kiMtu nirjarArthaM teSAmapi sahanamevetyarthaH // 48 // nanu cetanAdayazcaturbhedA upasargA nirdiSTAste ke kaizca te soDhA iti prazne kRte gAthApUrvArdhanAcetanAkRtopasargA aparArdhena tiryakkRtazca acetanakRtopasargasoDhAraM zivabhUtinAmAdiM kRtvA prathayati sivabhUiNA visahio mahovasamgo hu ceynnaarhio| sukumAlakosalehi ya tiriyaMcakao mhaabhiimo||49 / / siMha zabda prazaMsanIya vA pradhAnavAcI hai| amarakoza meM likhA hai ki siMha, vRSabha, gaja Adi zabda zreSTha artha meM hotA hai jaise puruSasiMha, munipuMgava, bhunikuMjara ityAdi / sAmAnya se upasarga eka prakAra kA hai, cetana-acetana ke bheda se do prakAra kA hai| cetana upasarga tiryacakRta, devakRta aura manuSyakRta ke bheda se tIna prakAra kA hai| tathA acetanakRta, devakRta, manuSyakRta aura tiryaMca kRta ke bheda se cAra prakAra kA hai| kAtara puruSa upasarga sahana nahIM kara sakate haiM ataH puruSasiMha kahA hai| jJAnamaya bhAvanA ke dvArA mahAn puruSoM ko acetana Adi cAra prakAra ke upasargoM ko sahana karanA cAhie / kAyara puruSa tathA manAka bhI mana vikSipta vAle puruSa upasarga sahana nahIM kara skte| Saha dhAtu marSaNa artha vA kSamA adhaM meM hai| kisI sAMsArika kAraNavaza kaSToM ko sahana karanA sarala hai| parantu nirjarA aura Atmavizuddhi kI prApti ke lie kitane hI prakAra kI bAdhA Ane para bhI yoga, dhairya ke dvArA vA Atmacintana ke dvArA mAnasika bhAvanAoM se mahopasargoM ko sahana karanA kaThina hai| ata: sAMsArika bhogavAJchAoM se rahita hokara karmanirjarArtha upasarga sahana karanA cAhie / / 48 / / cetanAdi cAra prakAra ke upasargoM kA nirdeza kiyA hai| ve upasarga kinhoMne sahana kiye haiM? aisA pUchane para AcArya-deva gAthA ke pUrvArdha meM acetana kRta upasarga sahana karane vAloMkA aura gAthA ke aparAdha dvArA tiryaJcakRta upasarga sahana karane vAle zivabhUti Adi ke nAma mAtra kA kathana karate haiM zivabhUti nAmaka munirAja ne acetanakRta mahA-upasarga sahana kiyA thA aura sukumAla aura sukozala munirAja ne tiryacakRta mahA bhayaMkara upasarga sahana kiyA thA / / 49 //
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra - 101 zivabhUtinA visoDho mahopasargaH khalu cetnaarhitH| sukumAlakosalAbhyAM ca tiryakkRto mhaabhiimH||49 / / visahio visoDhaH vizeSeNa cidAnandotthaparamasukhAmRtarasAsvAdabalena SoDhaH / kosau mahovasaggo mahopasargaH mahAMzcAsau upasargazca mahopasargaH chedanabhedanamAraNAdirUpaH / kena viSoDhaH / sivabhUNA shivbhuutinaa| zivabhUti ma kazcidrAjakumArastena shivbhuutinaa| kIdRzaH upsrgH| ceyaNArahio cetanArahitaH acetanairagnijalapASANazilApAtAdibhiH kRtatvAdupasargopyacetana: zivabhUtinA acetanamahopasargA yathA soDhAstatkathAmAkhyAti caMpApuryAmabhUddhUpo vikramaH smervikrmH| zivabhUtiH sutastasya ziSavabhUtibhUpatiH / / tadAtvodbhUtavAtyAbhiH khaMDaza: kRtmNbre| vIkSyAnyadA sa sAMdrAbhaM bhanasIti viciMtayat // thiga dhiga bhavamimaM yatra sukhaM naivAtra kiMcana / tathApi naiva budhyate mahAmohA hahAginaH / / kSaNApradhvaMsino duSTakAyasyAsya kRte katham / bahAraMbhA vidhIyate mohenAdhaM bhvissnnubhiH|| cidAnanda ke rasAsvAda se utpanna parama sukhAmRta rasa ke AsvAdI zivabhUti nAmaka rAjakumAra munirAja ne acetana agni jala, pASANa, zilAdi ke patana se utpanna acetanakRta mahA-upasarga sahana kiyA thaa| campApurI nagarI meM mahAparAkramI vikrama nAmaka rAjA huA thaa| usa rAjA ke ziva ke samAna vibhUti bAlA zivabhUti nAmakA putra thaa| eka dina vaha zivabhUti rAjaputra apane mahala kI chata para baiThakara AkAza kI prAkRtika zobhA dekha rahA thaa| usa nirmala akAza meM meghoM se bane hue ati ramaNIya mandira ko eka kSaNa meM vAyu ke jhakoroM se vighaTita hote hue dekhakara mana meM ciMtana karane lagA, "aho! ye sAMsArika sukha, indriyabhoga, vaibhava bAdala vA bijalI ke samAna kSaNabhaMgura haiM, nAzavaMta haiM, saMsAra meM kSaNa mAtra vA leza mAtra bhI sukha nahIM hai, yaha du:khoM se bharA huA hai| hA! hA! saMsAra ko dhikkAra ho| tathApi ye mahAmohI prANI saMsAra kI avasthA ko nahIM jAnate haiN| aho ! ye moha se aMdhe hue prANI kSaNadhvaMsI apavitra mala-mUtra kI khAna duSTa kAya ke lie bahu Arambha karate haiN| paMcendriya-viSaya-bhogoM ke lie hiMsAdi pApoM kA AcaraNa karake narakAdi durgatiyoM meM girate haiM aura mahA duHkhoM ko bhogate haiN| parantu AtmakalyANa ke lie prayatna nahIM karate haiN|" aisA vicAra karake zivabhUti rAjakumAra ne saMsAra aura zarIra se virakta hokara munirAja ke caraNa-kamaloM meM jinezvarI dIkSA grahaNa krlii|
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAthanAsAra - 102 iti vairAgyaraMgena raMgitAtmA sa ttkssnnaat| bhogAMstyaktvA tuNAnIva jainI dIkSAmazriyat / / abhyasyan sa tato yogaM tapasyan dustapaM tpH| vandhadA pratimayA tasthI kyApi tarossalaM / / tadA jvalanmitho vaMzadharSaNotthadavAnalaH / jvaladdArusphuTavaMzatruTacchabdabhayaMkaraH / / avizeSatayA sarva jvAlayansa dvaanlH| apIDayata munimapi kva viveko hAcetane // tasthau tarostale yasya jvalato vahninA tnoH| nipedavadbhiAlAtaiH pratyaMga sa kdrthitH|| evaM dAvAnalenoccairAlIDhopyeSa sarvataH / manAgapyacaladdhyAnAnArirad dRDhatA satAm / / uktaM ca samayasAre samyagdRSTaya eva sAhasamidaM kartuM kSamate paraM yadbajepi pataMtyamI bhayacalattrailokyamuktAvani / sarvAmeva nisarganirbhayatayA zaMkAM vihAya svayaM jAnaMta: svamabadhyabodhavapurSa bodhAccyavante na hi / / bhoga aura saMsAra ke vaibhava jIrNatRNa ke samAna haiM, nAzavaMta haiM, aisA samajhakara aura zarIra se mamatva kA parihAra kara ve ghora tapazcaraNa karane lge| eka dina zivabhUti munirAja vRkSa ke nIce pratimA yoga se baiThakara AtmA kA cintana kara rahe the| usI samaya do bA~soM ke paraspara saMgharSaNa se bhayaMkara dAvAnala utpanna huii| cAroM tarapha se vRkSoM ke TUTane se ghora AvAja ho rahI thii| pazuoM kA cItkAra mAnava-hRdaya ko vidAra rahA thaa| mahAbhayaMkara rAkSasa ke samAna dAvAnala ne sAre varako jalAte hue munirAja ko bhI apanA grAsa banA liyaa| ThIka hI hai, acetana ko viveka kahA~ hotA hai ! vRkSa ke nIce baiThe hue munirAja ke pratyeka aMga karthita ho rahe the| lakar3I ke samAna sAsa zarIra jala rahA thaa| dAvAnala kI U~cI-U~cI jvAlA se munirAja kA sArA zarIra vyApta ho gayA thaa| parantu zuddhAtma dhyAna meM lIna munirAja apane dhyAna se cyuta nahIM hue / ThIka hI hai- sajjana puruSoM kI dRr3hatA alaukika hotI hai| __ so hI samayasAra kalaza meM amRtacandrAcArya ne kahA hai- "samyagdRSTi mahApuruSa hI isa prakAra kA sAhasa karane meM samartha hote haiN| bhaya se calAyamAna hokara tIna loka ke prANI sanmArga ko chor3a dete haiM, aise vajrapAta ke hone para bhI ye mahAmuni svAbhAvika nirbhayatA se sArI zaMkA (bhava) ko chor3akara abadhya (nirghAta) jJAnamaya zarIra vAle sva ko jAnakara nija jJAna se cyuta nahIM hote haiN| arthAt maiM akhaNDa, abAdha, nitya, avinAzI jJAnamaya zarIra vAlA huuN| merA kisI bhI kAraNoM se nAza nahIM ho sktaa| aisA vicAra kara ke mahAmuni ghoropasarga Ane para bhI svakIya jJAna-dhyAna se kabhI cyuta nahIM hote|
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra - 103 bhAvayan sa para brahma chittvA duHkarmasaMcayam / kevalajJAnamAsAdya babhUve mokSamakSayam // iti shivbhuutikthaa| atha tiryakkRta upasarga ubhAbhyAM soddhstmaakhyaati| tiriyaMcakao tiryakkRtaH tiryagbhiH vyAghrasiMhazUkarasarpasairibhasaurabheyazRgAlAdibhiH kRta upasargaH tiryakkRtaH soddhH| kAbhyAM sukumAla-kosalehi sukumAlakozalAbhyAM sukumAlazca kozalazca sukumAlakozalau tAbhyAM sukumaalkoshlaabhyaaN| kathaMbhUta upsrgH| mahAbhImaH atizayena bhayAnakaH / sukumAlakozalAbhyAM tiryakkRta upasargaH soDhaH / kathaM soDhastadanayoH kthaa| atha jaMbUdvIpasya bhArate kauzAMbInagaryA vinamannarapAlamauli-mAlAzoNamaNikiraNakAzmIrapUrAturaMgajitacaraNakamalo'tibalo nAma raajaabhuut| tatpurodhAH rAjasadasi prAptapratiSThazcaturvedAbhijJaH vyAkaraNapramANakavitAratnaratnAkara: viSNubhaktitatpara; pratidinamAcaritaSaTkarmA somazarmA nAma tatpatnI kAzyapI tatputrAvubhau agnibhuutimrubhuutinaamaanau| athaikadA dvijanmA putradvayaM pratyAha, re sutau zrutAbhyAsa bhavaMtau tanutaM / yaduktam zivabhUti mahAmuni ananta jJAnamaya akhaNDa avinAzI zuddhAtmA kI bhAvanA se duSkarmoM ke saMcaya kA nAza kara avinAzI kevalajJAna ko prApta kara mokSa ko prApta ho gye| acetana kRta upasarga ko sahana karane vAle zivabhUti munirAja kI kathA samApta huii| he kSapaka ! isa prakAra zivabhUti munirAja kA ciMtana kara dhairyazAlI bno| ghoropasarga Ane para bhI nija svabhAva se cyuta mata hovo? svakIya nijAnanda rasa kA pAna kara ananta sukha kA anubhava kro| ___vyAghra, siMha, zUkara, sarpa, kuttA, baila, zRgAla Adi dvArA kiyA huA upasarga tiryaMcakRta upasarga kahalAtA hai| tiryaMcakRta upasarga ko sahana karane vAle muni sukumAla aura sukozala kI kathA kahate haiM sukumAla aura sukozala munirAja ne tiryaJcakRta ghora upasarga sahana kiyaa| AtmadhyAna meM lIna hokara ghora duHkha Ane para bhI ve apane svabhAva se cyuta nahIM hue| * sukumAla kI kathA * jambUdvIpa ke bharatakSetra kI kauzAmbI nagarI meM eka atibala nAmaka rAjA rAjya karatA thA, jo parAkramI thA, bar3e-bar3e rAjA jisake caraNoM meM jhuke rahate the| hAthI-ghor3oM Adi kI vizAla senA usake caraNoM kI sevA karatI thii| usa rAjA kI rAjasabhA meM cAroM vedoM kA jJAtA, vyAkaraNa-chanda-kavitA kA sAgara, viSNubhakti meM tatpara pratidina SaTkarma kA AcaraNa karane vAlA aura mahAn pratiSThAprApta somazarmA nAmaka rAjapurohita rahatA thaa| usake kAzyapI nAmaka patnI thI aura agnibhUti evaM marubhUti (vAyubhUti) nAmaka do putra the| eka dina rAjapurohita ne apane donoM putroM ko bulAkara kahA- he putro ! Apa donoM zruta kA abhyAsa kro| so hI kahA hai
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra 204 bhavati pi salonmUlane mattadaMtI jaDamatibhiranAze padminIprANanAthaH / nayanamaparametadvizvavizvaprakAze karaNahariNabaMdhe vAgurAjJAnametat // adhIrAH prAyAnapi bhavati sarveSAM gocara: alocanagocare hyarthe zAstraM puruSANAM tRtIya locana anadhItazAstra: cakSuSmAnapi pumAnaMdha eva iti pratibodhitAvapi tau nAdhIyAte pratyuta pitaraM klezaM nayataH / yaduktaM prAyo mUrkhasya kopAya sanmArgasyopadezanam / nirlUnanAsikasyaiva vizuddhAdarzadarzanam // tadduSTaceSTau pazyan viSayabhogayogAdutpannarogo vipro'kAMDepi mRtaH / atha kiyatsu vAsareSvatIteSu rAjJA tau purohitasutAvAhUya smRtyarthaM pRSThau / deva na jAnIvahe ityuttaraM cakratuH / bhUpena anadhyayano brAhmaNo'yAjano devAnAmiti vimRzya tau purohitapadAnnirAkRtau / tataH purohitabhAryA atyarthaH duHkhitA satI upabhUpaM gatvA sAre vRkSoM ko ukhAr3ane meM samartha madonmatta hAthI jar3amati hone se sUrya kA nAza karane meM samartha nahIM hai / vizva ko prakAzita karane meM yaha jJAna hI apara (advitIya) netra hai| yaha jJAna hI indriya rUpI hariNa ko bA~dhane ke liye nAla hai| "zAstrajJa, prajJAvAna puruSa sabake gocara hotA hai arthAt vaha sarvake dvArA pUjanIya hotA hai| usa puruSa ko locana ke agocara padArtha bhI dRSTigocara ho jAte haiN| zAstra puruSoMkA tIsarA locana (netra) hai| jisane jJAnArjana nahIM kiyA hai vaha puruSa cakSuvAlA hote hue bhI aMdhA hI hai|" isa prakAra pitA dvArA samajhAne para bhI una donoM ne vidyA upArjana karane meM prayatna nahIM kiyA apitu krodhI hokara mAtA-pitA ko kaSTa dene kA prayatna kiyA / so hI kahA hai "prAya: karake mUrkha ko sanmArga kA upadeza denA krodha ke lie hotA hai, jaisevizuddha ( nirmala) darpaNa dikhAnA krodha ke lie hI hotA hai / " - nAka kaTe manuSya ko una donoM duSTa putroM kI ceSTAe~ dekhakara tathA viSayabhoga ke yoga se utpanna roga se rAjapurohita akAla hI maraNa ko prApta ho gayA / arthAt mAnasika roga aura zArIrika roga ke kAraNa vaha akAla meM hI mRtyu kA grAsa bana gyaa| kucha dina bItane ke bAda rAjA ne rAjapurohita ke donoM putroM ko bulAkara smaraNa karAte hue kucha prazna puuche| rAjapurohita ke putroM ne kahA- rAjan ! hama kucha nahIM jAnate / rAjA ne una mUrkho ko rAjapurohita pada ke ayogya samajha kara purohita pada se cyuta kara diyA aura unakI AjIvikA chIna lii| ve donoM purohitaputra apanI mAtA ke pAsa gaye aura rAjA ke dvArA kiye gae vyavahAra ko mAtA ko sunAyA; jisako sunakara mAtA ati duHkhita hokara rAjA ke samIpa Akara kahane lagI- "he rAjan ! Apane mere putroM kI AjIvikA kyoM chIna lI aura unako pitA kA pada kyoM nahIM diyA ?"
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra- 105 jjlp| bho mahImaheMdra kimiti mattanayo hatavRttI vihitau / rAjA jagAda / tavAtmajau nirakSaraziromaNI atataHsabhaM kAmapyabhISyAM na labhete / yaduktaM vidvajjanAnAM khalu maMDalISu mUrkho manuSyo labhate na zobhAm / zreNISu kiM nAma sitacchadAnAM kAko varAkaH zriyamAtanoti // atha tanayAvAhUya brAhmaNI provAca / re mayauvanavanacchede kuThArau nRpasadasi prAptamAnakhaMDanayoryuvayoH maraNameva zaraNaM / yaduktaM mA jIvan yaH parAvajJAduHkhadagdhopi jIvati / tasyAjananirevAstu jananI klezakAriNaH / / atha sutAvUcatuH / mAtarjahIhi kopaM dehi zikSAmataH paraM kathamAvayoH zAstrapAThalAbhaH / sAha / rAjagRhe nagare bhAvatkaH pitRvyo viditavyAkaraNo'dhItatarkazAstro nyAyazAstrapAthodhipArINaH paravAdizira: karoTIkuTTaka: sUryamitra: sAMprataM niHzeSamanISiziromaNirvarIvarti taditastvaritaM gatvA tamArAdhya vidyAbhyAsaM yuvAmAcaratAM / tau ca tanmAtRvacanaM nizamya rAjagRhanagaraM tvaritamagamatAM / tatra sUryamitrasadanaM sadyaH pravizya upAdhyAyaM ca namaskRtya purohita - bhAryA kI bAta sunakara rAjA ne atyanta kheda khinna hote hue kahA- "he mAtA ! tere putra nirakSara ziromaNi haiM ( ajJAnI haiM) ataH rAjasabhA meM baiThane yogya nahIM haiM tathA kisI bhI pada ke yogya nahIM haiN|" so hI kahA hai "vidvAnoM kI sabhA meM mUrkha mAnava zobhA ko prApta nahIM hotaa| haMsoM kI zreNI meM kyA becArA kauA zobhA ko prApta ho sakatA hai ? arthAt nahIM / " putroM ko bulAkara kahA- "he mere yauvana ko chedane ke lie kuThAra! rAjA kI sabhA meM mAnakhaNDa ko prApta hue tuma donoM ke maraNa hI zaraNa hai arthAt apamAna se jIvita rahane kI apekSA maranA hI acchA hai| kahA bhI hai- "dUsaroM ke tiraskAra rUpI agni se (dUsare ke apamAnajanaka vacana sunakara ) jalakara jIvita rahane kI apekSA to jananI ko (mAtA ko ) klezakArI putroM kA maraNa hI acchA hai / donoM putroM ne kahA- "mAtA! kopa chor3o, hama donoM ko zikSA do ki hama donoM ko zAstrapaThana kA lAbha kaise ho ? hama jJAnI kaise baneM ?" putroM kI bAta sunakara mAtA ne kahA- " he putro ! rAjagRha nagara meM vyAkaraNa, tarkazAstra aura nyAyazAstra rUpI sAgara kA pAragAmI, paravAdiyoM kI zira rUpI karoTI ko kUTane vAlA arthAt paravAdiyoM ko vAda-vivAda meM jItane vAlA aura sampUrNa bhUmaNDala ke vidvAnoM meM ziromaNi sUryamitra nAmaka tumhArA cAcA rahatA hai| tuma donoM yahA~ se zIghra hI usake pAsa jAkara, usake caraNoM kI ArAdhanA kara vidyAbhyAsa karo / mAtA ke vacana sunakara ve donoM zIghra hI rAjagRhanagara meM Aye aura sUryamitra ke ghara meM praveza kara tathA upAdhyAya ko namaskAra kara usake sAmane bhUmi para baiTha gaye / sUryamitra upAdhyAya ne usa apUrva yugala
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra -106 tatpuro bhUmAvupaviSTau / sUryamitropi tadyugalamapUrvamAlokya vismayavAMtacetA: apRccht| kau yuvAM kasmAdAgato kasyAtmajau kimiha karaNIyaM ceti / tAvUcatuH / kauzAmbyA Agatau somazarmAtmajau agnibhUtimarudbhUtinAmAnau tvamArAdhyAvAM zAstrAbhyAsa cikiirssaav:| sUryamitropi madIyajyeSThabhrAtRputrAvimAviti saMbaMdhaM jAnannapi jugop| yadi vidyA jighRkSU yuvAM tadA vyasanAni tyajatAM yato vyasanino vidyAsiddhirna bhavati / / yaduktaM stabdhasya nazyati yazo viSamasya maitrI naSTakriyasya kulamarthaparasya dhrmH| vidyAphalaM vyasaninaH kRpaNasya saukhyaM rAjyaM praNaSTasacivasya nraadhipsy|| bhikSAyA nijodarapUraNaM guruzuzrUSaNaM bhUmizayanaM ca vitanvatobhavatoH shrutaavdhaarnnshktiH| atha tacchiSyadvayaM sa upAdhyAya: sabhASyaM vyAkaraNamapIpaThat vedAMzca sAMgAnadhyajIgyapat prmaannshaastraannybuubudht| atha suprasanne gurau| ziSyo'vazyamacireNaiva vidyAMbudhipAradRzvA bhavatyeva / / yaduktaMko Azcarya ke vazIbhUta na hokara sama bhAvoM se pUchA, "tuma donoM kauna ho? kahA~ se Aye ho? kisake putra ho? yahA~ para kisa lie Aye ho?|" una donoM ne kahA- "hama donoM gauzAmjI nI se Age haiN| somazarmA nAmaka rAjapurohita ke putra haiN| hamArA nAma agnibhUti aura marubhUti hai| hama donoM ApakI ArAdhanA karake zAstrAbhyAsa karanA cAhate sUryamitra ne bhI "ye donoM mere bhAI ke putra hai" aise sambandha ko jAnate hue bhI apane sambandha ko pragaTa nahIM kiyA, chipAkara rakhA kyoMki yadi inako apanA sambandha batA deMge to ye vidyA prApta nahIM kara skeNge| sUryamitra ne kahA-"yadi tuma donoM vidyA ke icchuka ho to sarva prathama vidyA ke ghAtaka sapta vyasanoM kA tyAga kro| kyoMki vyasana vAle mAnava ko vidyA kI siddhi nahIM hotii|" kahA bhI hai. "stabdha (AlasI) kA yaza, mana vacana kAya kI kuTilatA vAle kI maitrI, kriyAhIna kI kulaparamparA, dhana ke icchuka kA dharma, vyasanI ke vidyA kA phala, kaMjUsa kA sukha aura maMtrIrahita rAjA kA rAjya naSTa ho jAtA hai|" "he ziSyo! Apa donoM bhikSA se udara pUrNa kro| (bhikSAvRtti se bhojana kro)| guru kI sevA karo aura bhUmi para zayana karo jisase zIghra hI tumhArI zrutAvadhAraNa zakti vRddhiMgata hogii| arthAt zIghra hI tuma zAstra ke pAragAmI ho jaavoge|" isa prakAra usa upAdhyAya ne donoM ziSyoM ke sAtha vArtAlApa karake ziSyoM ko vyAkaraNa pddh'aayaa| aMga sahita vedoM kA adhyayana karAyA aura pramANazAstra smjhaayaa| ve veda, vyAkaraNa Adi zAstroM ke zIghra hI pAragAmI ho gye| ThIka hI hai, guru kI prasannatA hone para ziSya zIghra hI vidyAsamudra ke pAragAmI ho jAte haiN| kahA bhI hai1. zikAra khelanA, juA khelanA, madirApAna karanA, parastrIsevana, vezyAsevana, mAMsa khAnA, corI karanA ye sAta vyasana haiN|
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra - 107 guroH prasAdAddhi sadA sukhena prAgalbhamAyAti vineybuddhiH| mAdhuryamAmrodbhavamaMjarANImAsvAdanAtkokilavAgivAzu / / / tataH sUryamitreNa tau sadvastrAbharaNaiH samAnya mama bhrAtRputrau yuvAmiti sabadha prakAzya Atmapura vrajatamityudIrya ca pressitau| tau ca nijanagara prApya mahIpAlaM vidvattayAnurajya svapada lebhAte sukhena ca tasthatuH / itazca rAjagRhe jalAMjaliM sUryAya dadataH sUryamitrasya karAnRpadattA mudrikAnta:kamalaM ppaat| atha gRhaM gataH sUryamitro mudrikA hastAMgulAvapazyan kiM nRpasyottaraM dAsyAmIti vyAkulI bbhuuv| tataH sudharmamunimaSTAMganimittakovidaM gatvA ca paryanuyogaM cakAra / yatiruvAca / bho dvija mAsma duHkhaM kArSI: yatra tvayA jalAMjaliH kSiptA tatra karAnnisRtya padyakroze niptitaa| prAtaH satvaraM gatvA gRhnniithaaH| sopi nAnyathA yativacanamiti kRtanizcayo nijnilymiiyivaan| nizAvasAne aMgulIyakaM nlinaaNtlbdhvaan| aho digaMbarA eva nitarAM yadabhUtu yaddhaviSyati yacca vartate tatsarvaM sarvato vidati tadahametAnupAsya trikAlavedI bhaviSyAmi iti vimRzya matizrutAvadhijJAnalocanaM yatIzaM gatvA kapaTena bvNde| uvAca ca ___ "guru ke prasAda se ziSya kI buddhi sukha pUrvaka praur3hatA ko prApta ho jAtI hai| zIghra hI vikasita ho jAtI hai| jaise AmroM se utpanna maMjarI (AmramaMjarI) kA AsvAdana karane se kokila (koyala) ke vacana zIghra hI mAdhurya ko prApta ho jAte haiN|" isake bAda ina donoM ko vidyA ke pAragAmI jAnakara sUryamitra ne vastrAbhUSaNa se unakA satkAra karake aura tuma mere jyeSTha bhrAtA ke putra ho, aisA sambandha prakaTa kara 'tuma donoM apane nagara meM jaao| aisA kahakara unako apane nagara ko bheja diyaa| ve donoM svakIya nagara meM jAkara apanI vidvattA se rAjA ko anuraMjita kara rAjapurohita pada prApta kara sukha se rahane lge| eka dina rAjagRhanagara meM sUrya ke lie jalAMjali dete samaya sUryamitra ke hAtha kI aMgulI se nikalakara rAjA ke dvArA dI huI mudrikA kamala ke bhItara gira gii| ghara jAkara sUryamitra ne dekhA ki usakI aMgulI meM aMgUThI nahIM hai| aho "maiM rAjA ko kyA kahU~gA" aisA vicAra kara sUryamitra Akula-vyAkula ho gyaa| dina bhara sarvatra khoja karane para bhI jaba aMgUThI nahIM milI taba saMdhyA kAla ke samaya aSTA~ga nimitta ko jAnane vAle sudharma nAmaka munirAja ke samIpa jAkara usane pUchA ki merI aMgUThI milegI ki nahIM? munirAja ne kahA ki "he dvija (brAhmaNa) duHkha mata karo, sUrya ko jalAMjali dete samaya tumhArI mudrikA aMgulI se nikalakara kamalakoza meM gira gaI hai| prAta:kAla zIghra hI jAkara tuma use grahaNa kara lenaa|" sUryamitra bhI "munirAja ke vacana asatya nahIM hote'' aisA nizcaya karake apane ghara calA gyaa| prAta:kAla uThakara tAlAba ke samIpa gayA aura padmakoza meM aMgUThI prApta kara atyanta Anandita huaa| vaha mana meM vicArane lagA-"aho! digambara sAdhu hI bhUta, bhaviSyat aura vartamAna kAla meM hone vAle padArtha aura unakI sArI paryAyoM ko jAnane meM samartha haiN| maiM inakI upAsanA karake trikAla kA jJAtA bnuuNgaa|" aisA vicAra karake usane mati, zruta aura avadhi jJAna rUpI locana ke dhArI sudharma nAmaka munirAja ke pAsa
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra- 108 rohaNaM sUktiratnAnAM vaMde vRMdaM vipazcitAm / yanmadhyaM patito nIcakAcopyuccairmaNIyate / / tadahamapi tvatpAdaprasAdena tvamiva jJAnI bubhUSAmi / munirapi taM sUryamitramAsannabhavyaM vijJAya vyAjahAra / bho ahamiva yadi tvaM digaMbaraH syAH tadA jJAnI bhaveH / sopi "digaMbaro bhUtvA kalAM gRhItvA punaH svagRhaM yAsyAmIti vicArya" jagAda / svAminmAM dIkSAdAnena laghu prasAdaya / muninApi sa tapazcaraNaM grAhitaH / sopi zrutapadAni paThan sadyaH samyagdRSTiH dRDhavratazcAbhUt / yaduktaM zAstrAgnau maNibaddhavyo vizuddho bhAti nirvRtaH / aMgAravat khalo dIpto'malI vA bhasmanA bhavet // gurumApRcchya tIvratapazcaraNaM caran kauzAMbInagarI gatavAn / tatra kAMzcidupavAsAn kRtvA pAraNArthamagnibhUtimaruddhRtimaMdiraM prvishn| agnibhUtirapi saptaguNasamanvitaH tasmai munaye navakoTivizuddhayAhAraM dattavAn, tato munirgRhItAhArastadgRhe kSaNaM tasthivAn / sarvairapi dvijAtmajairyatirnamaskRtaH / agnibhUtinA preritopi jAkara kapaTa se vandanA kii| vaha bolA "sUkti rUpI ratnoM ke sopAna vidvAnoM ke samUha ko maiM namaskAra karatA hU~, jinake madhya meM girA huA nIca kAca kA Tukar3A bhI uttama maNi ke samAna AcaraNa karatA hai| arthAt ApakA sAnnidhya pAkara mere jaise ajJa prANI bhI vidvAn bana sakate haiN| he gurudeva ! maiM bhI Apake prasAda se Apake samAna jJAnI bananA cAhatA hU~ / " munirAja ne bhI sUryamitra ko Asannabhavya samajhakara kahA, "bho dvija! yadi tuma mere samAna diMgambara mudrA dhAraNa karo to mere samAna jJAnI bana sakate ho, anyathA nhiiN| vaha sUryamitra bhI "digambara hokara inase trikAla ko jAnane vAle jJAna ko grahaNa kara punaH ghara calA jaauuNgaa|" aisA vicAra kara bolA, "svAmin! isa dIkSA ko pradAna karane kI mujha para kRpA karo?" munirAja ne bhI usako daigambarI dIkSA pradAna kii| vaha sUryamitra bhI zrutapardo ko par3hakara zIghra hI samyagdRSTi aura dRr3ha vratI ho gayA / AtmAnuzAsana meM kahA hai "bhavya prANI zAstra rUpI agni meM maNi ke samAna vizuddha hokara nirvANa pada ko prApta hotA hai, aura duSTa prANI aMgAra ke samAna dedIpyamAna hokara bhI anta meM bhasma hokara naSTa ho jAtA hai arthAt bhavya samyagdRSTi prANI zAstrajJAna ko prApta kara nirmala banatA hai, karma kAlimA kA nAzakara uttama pada ko prApta karatA hai aura abhavya 11 ( gyAraha ) aMga kA pAThI hokara bhI AtmakalyANa nahIM kara sktaa| sUryamitra bhI zAstrajJAna se samyagdRSTi hokara bhAvaliMgI muni bana gayA | eka dina sUryamitra guru ko pUchakara unakI anumati se ghora tapazcaraNa karate hue kauzAmbI nagarI meM Aye / usa nagarI meM upavAsa ke pAraNe ke lie unhoMne agnibhUti aura marubhUti ke ghara meM praveza kiyA / munirAja ko apane dvAra para Aye dekhakara agnibhUti kA manamayUra nAca uThA / harSa se usakA sArA zarIra romAMcita ho gyaa| AnandA se mukha prakSAlita ho gyaa| usane sammukha jAkara hAtha jor3akara gadgada vANI se "he bhagavan ! atra tiSTha tiSTha tiSTha, AhAra jala zuddha hai," aisA uccAraNa kara tIna pradakSiNA dekara par3agAhana kiyA | mana-vacana kAya zuddha hai| he gurudeva ! ghara meM praveza karo" aisA kahakara ghara meM lAye, uccAsana diyA, pAda prakSAlana kiyA, namaskAra kiyA aura "guru deva mana vacana kAya zuddha hai, anna jala zuddha hai, gurudeva ! bhojana grahaNa kro| " aise navadhA bhaktipUrvaka munirAja ko AhAra diyA /
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra-101 vAyubhUtirmunIMdra na namati kevalaM jugupste| punaranibhUtiH praah| re tvamanena pAThita: etAdRzaM mahimAnaM ca prApitastatkimenaM na nauSi / yaduktaM akSarasyApi caikasya padArthasya padasya ca / dAtAraM vismaran pApI kiM punrdhrmdeshinm|| marudbhUti: bruutesm| anena durAtmanAhaM bhUmau zAyita: bhikSAnnena bhojitaH atyarthaM klezita: tadenaM vacanenApi na saMbhAvayAmi kiM punarnamaskAreNa iti bruvANo doSAneva gRhNAti / yaduktaM guNAnagRhNAn sujano na nivRtiM prayAti doSAnavadanna durjnH| ciraMtanAbhyAsanibaMdhaneritA guNeSu doSeSu ca jAyate mtiH|| AhAra dete samaya zrAvaka ke sAta guNa hote haiN| zraddhA, zakti, bhakti, vijJAna, alobhatA, kSamA aura tyaag| guNadhArI agnibhUti ke dvArA diye hue AhAra ko munirAja ne grahaNa kiyaa| AhAradAna ke Ananda ke anubhava se gadgada hue agribhUti ne AhAra ke pazcAt dharmopadeza ke lie munirAja ko vinayapUrvaka A~gana meM uccAsana para bitthaayaa| sarva dvijaputroM ne bhaktipUrvaka munirAja ke caraNa kamaloM kI vandanA kii| parantu marubhUti ne munirAja ko namaskAra nahIM kiyaa| agnibhUti ne marubhUti ko samajhAyA parantu marubhUti namaskAra na karake pratyut nindA karane lgaa| agnibhUti ne kahA, "re nIca marubhUti ! tuma ko inhoMne par3hAyA, isa mahAn pada para sthApita kiyaa| arthAt inake prasAda se tUne jJAnI hokara maMtrI pada prApta kiyA hai| unako tU namaskAra nahIM karatA? tere samAna koI pApI nahIM hai|" kahA bhI hai "jo eka akSara, eka pada, eka padArtha ke jJAna-dAtA ko bhUla jAtA hai, usakA satkAra nahIM karatA vaha pApI hai, parantu jo dharmadezanA dene vAle ko bhUla jAtA hai usake pApa kA to kahanA hI kyA? vaha to mahA pApI hai|" ___ agnibhUti ke samajhAne para krodhita hokara marubhUti ne kahA, "isa durAtmA ne mujhe bhUmi para zayana karAyA, bhikSA mA~gakara udarapUrti karAI arthAt bhikSAvRtti se bhojana karAyA aura ati kleza (duHkha) diyaa| isalie isa durAtmA ke sAtha bolanA bhI nahIM cAhatA, isakA mukha dekhanA bhI pApa samajhatA hU~, namaskAra karanA to bahuta dUra hai arthAt namaskAra karanA to saMbhava hI nahIM hai|" satya hI hai- durjana doSoM ko hI grahaNa karate haiN| kahA bhI hai "sajjana puruSa guNoM ko grahaNa kiye binA saMtoSa ko prApta nahIM hote aura durjana doSoM kA kathana evaM grahaNa kiye binA saMtoSa ko prApta nahIM hote| kyoMki ciraMtana abhyAsa se prerita huI buddhi guNa aura doSoM meM pravRtta hotI hai| arthAt guNa aura doSoM ko grahaNa karane vAlI buddhi kA bhI anAdikAlIna saMskAra hai|"
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra - 110 munirapi stutau niMdAyAM samadhIragnibhUtinA saha tapovanaM jgaam| agnibhUtirapi yatra laghurapyAjJAbhaMgamAcarati kathitaM na punaH kurute tatra sthAtuM nocitamiti jJAtavairAgyo dIkSA gRhItavAn / athAmibhUtipanyA vAyubhUti-samIpa nijagade, re yattvayA munirna namaskRtastenaiva nirviNNo bhavadIyo bAMdhavo muktagRhabaMdhanaH praavraajiit| re durAtman zRMgapucchavirahito dvipadaH pazustvametAdRzIM lokavaMditAM padavI prApitaH tasyAvamAnanAM vidadhAnaH kA gati yAsyasi / evaM dUSito vAyubhUtirutthAya tAM koltaaprhaarennaataaddyt|| sA vikaTAmarSaprakarSAnvitasvAtA nidAnamiti babaMdha yena krameNAhaM tvayA hatA tameva kramamAdiM kRtvA tairazcamapyAzritya tvA pApinaM bhakSitumicchAmi / itazca vAyubhUtiH kuSTIbhUtvA mRtastadanu kharIzUkarIkukuryAdibhavAn labdhvA cAMDAlaputrI durgaMdhA smjni| agnibhUtimuninA sA dRSTA sNbodhitaa| makAratrayanivRtti kAritA aNuvrataM grAhitA c| tasya vratasya mAhAtmyena sA mRtvA brAhmaNaputrI nAgazrI nAmA babhUva / atha sUryamitrAgnibhUtimunibhyAM saMbodhitA pAThitA c| nindA aura stuti meM samabhAva rakhane vAle sUryamitra munirAja agnibhUti ke sAtha tapovana ko cale ge| vahA~ para jAkara agnibhUti ne "aho ! jahA~ para choTA bhAI AjJA bhaMga karatA hai, jJAnadAtA guru kI avajJA karatA hai, merA kahA nahIM mAratA hai vahA~ rahamA ulita rahIM hai" aisA vicAra kara daigambarI dIkSA grahaNa kara lii| tatpazcAt amibhUti kI patnI ne marubhUti ke samIpa jAkara kahA-"re durAtman ! tUne munirAja kI avajJA kI, unako namaskAra nahIM kiyA-isalie tumhAre bhrAtA ne saMsAra, zarIra aura bhogoM se virakta hokara gRhavAsa ke baMdhana ko tor3akara jinezvarI dIkSA grahaNa kI hai| he pApI, sIMga-pUMcha rahita pazu sadRza tujhako jisane jJAnadAna dekara aisA mahAna banAyA, lokapUjya banAyA unakI vandanA na karake tU unakA apamAna karatA hai, nindA karatA hai, tere samAna dUsarA koI kRtaghna aura pApI nahIM hai| aisA karane vAlA tU durgati meM jaayegaa|" isa prakAra agnibhUti kI patnI (bhAbhI) ke samajhAnepara atyanta krodhita hokara marubhUti uThA aura usane svakIya pAdaprahAra se agnibhUti kI patnI ko jora se mArA, jisase maraNAnta pIr3A kA anubhava karatI huI usane apane mana meM nidAna baMdha kiyA-"ki jisa paira se tUne mujhe mArA hai, tere usa paira ko maiM tiryaJcanI hokara khAnA cAhatI hU~ arthAt jaba taka tumhAre paira ko bhakSaNa nahIM karU~gI taba taka zAnti nahIM hai|" tatpazcAt muninindAjanya pApa ke udaya se marubhUti kuSTha rogI hokara ArtadhyAna se marA aura usakA jIva gadhI, zUkarI, kukkarI (kuttI) Adi aneka yoniyoM meM bhramaNakara tathA bhUkha-pyAsAdi kaSToM ko sahana kara karmoM ke kucha laghu vipAka se cANDAla ke ghara meM putrI huaa| usake zarIra meM atyanta durgandha AtI thI jisake kAraNa koI bhI bandhu usake samIpa baiThanA nahIM cAhatA thaa| eka dina agnibhUti munirAja ne use dekhA aura anukampA aura pUrvabhava ke saMskAra ke anurAga se usako sambodhita kiyA, dharma kA upadeza dekara madhu, mAMsa, madya kA tyAga karAyA aura aNuvrata grahaNa kraaye| vrata ke mAhAtmya se vaha marakara nAgazrI nAmaka brAhmaNaputrI huii|
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra - 111 sA ca vijJAtazrutarahasyA tau namaskRtya dIkSA jagrAha / anekadhA tapazcaraNaM kRtvA prAte caturvidhAhAraparihAraM ca vidhAya strIliMgaM ca chitvA SoDaze svarge'cyuteMdro'jani / yaduktaM yadUra yadurArAdhyaM yacca dUre vyavasthitam / tatsarvaM tapasA sAdhyaM tapo hi durtikrmH|| itazcAvaMtIviSaye ujayinyAM socyuteMdro'vatIrya zreSThitanUjaH sukumAlanAmA bbhuuv| sa pUrvopArjitazubhakarmaNA bahudhA rAjyAdikaM praaptvaan| yaduktaM rAjyaM ca saMpado bhogAH kule janma suruuptaa| pANDityamAyurArogyaM dharmasyaitatphalaM viduH / / pUrva bhava ke saMskAra ke kAraNa vaha sUryamitra aura agnibhUti munirAja ke samIpa gii| munirAja ne usako sambodhita kiyA, jisase usako jAtismaraNa ho gyaa| usane apane sAtabhava pUrva kI bAta pratyakSa jAna lii| pazcAttApa se usakA hRdaya dahala utthaa| yaha saMsArI jIva kama bA~dhate samaya haMsatA hai parantu jaba usakA phala AtA hai taba rudana karatA hai, yaha nahIM socatA ki pUrva bA~dhe hue karmoM kA phala avazya bhoganA pdd'egaa| maiMne munirAja kI nindA kI jisase kitane duHkha bhoge haiM, aba bhI saceta nahIM haiN| saMsAra, zarIra aura bhogoM se virakta hokara zruta ke rahasya ko jAnane vAlI nAgazrI ne munirAja ko namaskAra karake dIkSA grahaNa kii| arthAt AryikA pada ko svIkAra kiyaa| munirAja ke samIpa tattvoM kA paThana-pAThana-manana kiyaa| aneka prakAra se tapa-niyama-vratoM kA AcaraNa kara anta meM cAra prakAra ke AhAra kA tyAga kara sallekhanAyuta maraNa kiyA aura strIliMga ko cheda kara solahaveM svarga meM acyutendra pada ko prApta kiyaa| usakI Ayu vahA~ bAIsa sAgara kI thii| kahA bhI hai "jo dUra hai, kaThinatA se sAdhya hai aura dUratara vyavasthita hai ve saba kArya tapa se siddha ho jAte haiN| isaliye tapa hI duratikrama hai arthAt tapa hI sarvotkRSTa hai|" solahaveM svarga meM 22 sAgara taka uttamottama saMsAra ke bhogoM ko bhoga kara vaha Ayu samApta hone para svarga se cyuta hokara avanti deza meM sthita ujjayinI nagarI meM sukumAla nAmaka zreSTha putra huaa| pUrvopArjita zubha karma ke udaya se bahuta prakAra kI dhanasampadA rAjakIya bhoga prApta kiye| ThIka hI hai "rAjya, sampadA, paMcendriyajanya bhoga, ucca kula meM janma, saundarya, pANDitya aura Arogya kA prApta honA yaha saba dharma kA phala hai, aisA samajhanA caahie|"
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra 112 atha tanmAtulena guNadharAcAryeNa sukumAlasadanasya pazcimAyAM dizi vartamAne krIDodyAne samAgatya sthitaM / sukumAlo munidarzanenaiva dIkSAM svIkariSyatIti mattvA gRhamadhya eva sthApyate na bahirniSkAsyate kadAcit / atha sukumAlamAtrA munirAgatya proktastvayA atra na sthAtavyaM / tadvacanaM zrutvA munimaunamAzritya sthitH| atha prabhAtakatyAyAM nizi UrdhvalokaprajJaptiM paThan muniH sukumAlenAzrAvi, ahamacyurtedro 'cyute etAdRzAni sukhAnyApsi iti prahAra sukumpalaH / tatastannAtisraH svavRttAMto munisamIpIyivAn / yatirapi taM dharmopadezAmRtena saMtoSya nyagadIt / vatsa tavAyurdinatrayameva tattvaM paralokasAdhanopAyamAcara / eka jyotiSI vA nimittajJAnI munirAja ne usakI mAtA se kahA thA ki "putra kA mukha dekhakara pitA dIkSA grahaNa karegA aura munirAja ke darzana karake sukumAla digambara mudrA ko dhAraNa kregaa|" munirAja ke kathanAnusAra sukumAla ke pitA gRhasthAvasthA kA tyAgakara munimudrA ko grahaNa kara vana meM jAkara ghora tapazcaraNa karane lage / pati ke dIkSA grahaNa kara ghara chor3a tapovana svIkAra kara lene para seThAnI kA hRdaya dahala gayA aura bhaviSya meM putra bhI munirAja ke mukha kA avalokana kara bhunipada ko svIkAra karegA, aisA ciMtana kara vaha putra ( sukumAla) ko ghara ke madhya meM hI rakhatI thI, kabhI bhI ghara ke bAhara nahIM jAne detI thI tathA ghara meM kabhI munirAja kA praveza nahIM hone detI thii| ThIka hI hai- bhohI prANI kyA nahIM karatA ! seThAnI ne sapta khaNDa kA mahala banavAyA, 32 sundara kanyAoM ke sAtha sukumAla kA vivAha kiyA aura niraMtara vicAra karatI ki merA putra ghara-parivAra ko chor3akara muniM na banajAya / parantu vicAra karane mAtra se kucha nahIM hotA, kAlAdi labdhi pAkara jo kArya hotA hai, vaha hotA hI hai| vihAra karate hue sukumAla ke mAmA guNadhara AcArya apane divya jJAna se 'sukumAla kI Ayu bahuta kama hai' aisA jAna kara ujjayinI nagarI meM Aye aura sukumAla ke mahala kI pazcima dizA meM sthita jina mandira ke udyAna meM unhoMne cAturmAsa sthApana kiyA / jaba sukumAla kI bhAtA ko yaha jJAta huA ki mere bhAI guNadhara AcArya yahA~ Akara Thahare hue haiM to usane zIghra hI unake pAsa jAkara anunaya-vinaya se unako vahA~ Thaharane ke liye manA kriyA parantu munirAja mauna dhAraNa karake baiTha gye| ve apane dhyAna se vicalita nahIM hue / cAturmAsa kI samApti ke dina rAtri ke pichale prahara meM munirAja ne trilokaprajJapti kA pATha karanA prArambha kiyA jisameM tIna sau taiMtAlIsa rAjU pramANa loka meM isa jIvane kahA~ kahA~ bhramaNa kiyA aura kisa prakAra ke sukha-duHkhoM kA anubhava kiyA, usakA kathana thA / usa samaya sukumAla kI nidrA bhaMga huii| usane sArA kathana sunA, use smaraNa huA ki maiMne pUrva bhava meM 16 veM svarga meM bAvIsa sAgara taka paMcendriya sukhoM kA anubhava kiyA, unase bhujhe tRmi nahIM huI- aba mAnava paryAya ke bhogoM se tRpti kaise ho sakatI hai ? tattvavicAra se utpanna vairAgya ke kAraNa sUrya udaya hote hI rassI ke sahAre sAta khaNDa ke mahala se nIce uttara kara sukumAla munirAja ke samIpa aayaa| munirAja ne dharmopadeza rUpI amRta ke pAna se ise saMtuSTa kiyA aura kahA - "vatsa ! terI Ayu tIna dina zeSa hai| isa samaya tujhe paraloka-sAdhana ke upAya kA AcaraNa karanA caahie|"
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ sukumAlopyAsannabhavyatvAttatkSaNasaMjAtavairAgyo munimAnamya dIkSAM jagrAha / tato nagarAdUbahirudyAne sukumAlo munirdinatrayaM yAvat gRhItasaMnyAso yogamAsthAya tasthivAn tatraiva vane sA apribhUtibhAryA bahUni bhavAMtarANi paryaTaya zRgAlI babhUva / atha taM munimAlokya bhavavairasaMbaMdhena saMsmRtabhavAMtaracaritrA tatkSaNasamudbhUtAmarSA sA zRgAlI tamArabhya khAdituM pravRttA / sukumAlo munirapi samyagdarzanajJAnacAritrAvinAbhUtacidAnaMdadhyAnasAmarthyena sarvArthasiddhiM jagAma // 1 // athAyodhyApuryAM siddhadharmArthaH / siddhArtho nAma zreSThI tasya manovallabhA vallabhA jayAvatI / tayoH punaH kalAkuzalaH sukozalo'jani / yaduktamkiM tena jAtu jAtena mAtRyauvanahAriNA / paramasAmyamArUDhaH sa jAto yena jAtena yAti vaMzaH samunnatim // prasAdasadanaM naMdanasya vadanamAlokya samyagdRSTiH sa zreSThI samAdhigumanAmno muneH pAdAMte prAbrAjIt / yaduktaM ArAdhanAsAra 193 virajya kAmabhogeSu vimucya vapuSi spRhAm / bhItaH saMsArato bhavyastapazcarati duzcaram // jisane jati smaraNa se apane sAre vRttAnta ko jAna liyA, tatkSaNa jisako vairAgya kI utpatti huI hai aise Asannabhavya sukumAla ne bhI munirAja ke caraNamUla meM vaigambarI dIkSA grahaNa kara lI aura ve nagara bAhya udyAna meM tIna dina kA saMnyAsa grahaNa kara pratimA yoga se khar3e ho gye| usI vana meM agnibhUti kI bhAryA (patnI) aneka bhavoM meM bhramaNa karake zrRMgAlI ( syAlinI) huI thii| sukumAla muni ko dekhakara vaha atyanta kuddha hokara unake samIpa AI aura jAtismaraNa ke dvArA bhavAntara ke baira ko jAnakara usane unakA paira khAnA prArambha kiyaa| usake sAtha usake do bacce bhI the| he kSapaka ! sukubhAla parama sAmya bhAva para ArUr3ha the, zarIra se atyanta nispRha the, zarIra kA unako lakSya bhI nahIM thaa| ve samyagdarzana, samyagjJAna aura samyak cAritra ke avinAbhAvI cidAnanda AtmadhyAna ke sAmarthya se ghoropasarga ko sahana kara sarvArthasiddhi ko prApta hue / AtmakalyANa ke icchuka he patra ! he Atman ! bhUkha-pyAsa Adi ke kAraNa Akula vyAkula mata hoo| sukumAla munirAja ke samAna AtmadhyAna rUpI sudhArasa ke pAna se puSTa hokara bhUkha-pyAsa Adi para vijaya prApta karo aura zarIra kI mamatA kA parityAga karo / * sukauzala munirAja kI kathA ayodhyA nAmaka nagarI meM dharma, artha aura kAma puruSArtha ko sevana karane vAlA siddhArtha nAmaka seTha rahatA thaa| usake mana ko pyArI lagane vAlI jabAvatI nAma kI bhAryA thii| una donoM ke sakala kalAoM meM nipuNa sukauzala nAmaka putra thaa| ThIka hI hai "mAtA ke yauvana ko naSTa karane vAle usa putra ke utpanna hone se kyA prayojana hai jisase vaMza kI unnati nahIM hotI hai" / duzcara tapa tapate haiN| prasAda (Ananda) ke sadana (sthAna) putra ke mukha ko dekhakara usa samyagdRSTi seTha ne samAdhiyukta nAmaka munirAja ke caraNa kamaloM meM dIkSA grahaNa kii| kahA bhI hai bhavya jIva saMsAra se bhayabhIta ho, kAma bhogoM se virakta ho aura zarIra se spRhA ko (mamatA ko chor3akara
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra- 114 ato jayAvatI zreSThinI gRhItadIkSA bhartAraM karNikayAkarNya gatvA ca tamevaM ttrj| re durAcAra kulapAMsana bAlatanayapratipAlanaM kartumazaktastvaM nagnIbhUtaH sthitosi / kiM vivekavikalasya nagnatvamabhipretArthasiddhaye bhvti| nagnAH kiM vRSabhA na bhavanti yataH satpuruSo bAlatanayamakAryazatamapi kRtvA pratipAlayati / yaduktam vRddhau ca mAtApitarau sAdhvI bhAryA suta: zizuH / apakAryazataM kRtvA bhartavyA manurabravIt // tannagnIbhUya kiM saadhit| atha sA tadgurumapyevamupAlambhatavatI bho mune bhavatAmu bhAryAputrayoH pratipAlaka zreSThinaM dIkSayatA apriikssitmkaari| yadukta aparIkSitaM na kartavyaM kartavyaM suparIkSitam / pazcAdbhavati saMtApo vAgaNI nu nazA / / tatpazcAt jayAvatI seThAnI "mere svAmI ne dIkSA grahaNa kara lI haiM" aisA sunakara unake samIpa jAkara tarjanA karane lgii| unako DA~Tane-gAlI dene lgii| kahane lagI, re durAcArI ! he kulanAzaka / bAlaputra kA pratipAlana karane meM asamartha tU nagna hokara baiThA hai| re pApI ! vivekahIna! terA nagnatva kyA icchitta siddhi ke lie hogA? kyA baila Adi pazu nagna nahIM hote haiM? sajjana puruSa saikar3oM akArya (nahIM karane yogya kArya) karake bhI bAla putra kA pratipAlana karate haiN| so kahA bhI hai-"vRddha mAtA-pitA, sAdhvI bhAryA aura bAlaka putra kA saikar3oM akArya karake bhI pAlana-poSaNa karanA caahie|" he kAtara ! nagna hokara tUne kyA siddha kiyA ? tujhe kyA prApta huA ? isa prakAra siddhArtha munirAja kI tarjanA karake vaha unake guru ke pAsa gaI aura isa prakAra ulAhanA dene lagI-"bho mune ! bhAryA aura putra kA pAlana karane vAle isa mere pati seTha ko dIkSA dekara tUne binA vicAre kArya kiyA hai| nItizAstroM meM likhA hai ki-"binA vicAre (aparIkSita) kArya nahIM karanA cAhie / suparIkSita kArya hI karanA caahie| jo mAnava binA vicAre aparIkSita kArya karate haiM, unako bAda meM saMtApa hotA hai| jaise binA vicAre nevale kA ghAta karane vAlI brAhmaNI ko pazcAtApa huA dhaa| bhAvArtha-eka brAhmaNI ne saMtAna na hone se manoraMjana ke lie eka nevale kA pAlana-poSaNa kiyA thaa| pazcAt usake eka lar3akA huaa| eka dina brAhmaNI bacce ko khATa para sulA kara aura nevale ko usakI rakSA meM niyukta karake svayaM ghar3A lekara nadI meM pAnI bharane gii| pIche se eka bhayaMkara sarpa AyA aura bacce kI khATa para car3hane lagA | nevale ne usako khATa para nahIM Ane diyA / nevale aura sarpa meM paraspara bhayaMkara saMgharSa huaa| nevale ne prahAra kiyA jisase sarpa kI mRtyu ho gii| nevale ko bahuta Ananda AyA / raktalipta mukha paira vaha nevalA uchalatA huA brAhmaNI ke sammukha aayaa| nevale ko rakta se lipta dekhakara brAhmaNI ne socA-isane mere putra ko mAra diyA, isalie krodha meM Akara usane pAnI se bharA huA ghar3A nevale para paTaka diyA, nevale ne vahIM para prANa chor3a die / jaba ghara para Akara usane apane putra ko surakSita aura sarpa ko marA huA dekhA, vaha pazcAtApa karane lgii| isalie kahA jAtA hai ki jo aparIkSita kArya karatA hai, usako pazcAtApa hotA hai|
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra - 115 tataH kopAvezavazaMvadayA tayA guruziSyau 'madgRhe asmin pure ca pravezo na kartavya' iti niSiddhau iti jayAvatIdurvacanakuThArairbhidyamAnamapi munimano na kssobhmaanm| yaduktam loka eva bahubhAvabhAvitaH svArjitena vividhena krmnnaa| pazyatosya vikRtIrjaDAtmanaH kSobhameti hRdayaM na yoginaH / / atha paramopazamasara:snAnazAmitakopatApau tau tvaritaM deshaaNtrmiiytuH| tatra ca siddhArtho muniH gurupAdAMte kAnicit zrutapadAni abhyAsIt ajJAnamayaM tamovinAzamaneSIt / atha bahuSu vatsareSu atIteSu siddhArtho munirgurumApRcchca taamyodhyaamyaasiit| pUjApurassaraM sarvo hi pauro dharmArthI taM munirAjaM praannsiit| sukozalopi munidarzanasaMbhavadamaMdAnaMda: svajananImaprAkSIt / mAtarasya darzanAt mama mano'tyaMta prasIdati netre ca tRpyatastadayaM kaH ksmaadupaagtshc| mAtA ca kAluSyavAMtasvAtA na isa prakAra seThAnI ke aneka prakAra ke apazabda sunakara bhI guru-ziSya donoM sahaja svabhAva meM lIna rahe, usako kucha bhI uttara nahIM diyA | taba krodha ke vazIbhUta huI seThAnI ne kahA, "tuma donoM guru-ziSya mere AMgana meM aura mere nagara meM praveza nahIM krnaa"| jayAvatI ke aise kaThora durvacana sunakara bhI munirAjoM kA mana kSubhita nahIM huaa| kahA bhI hai "svakIya pariNAmoM se upArjita aneka prakAra ke karmoM ke kAraNa bahubhAvoM se yukta saMsArI prANiyoM ko dekhate hue mUrkhAtmA (ajJAnI janoM) kA hRdaya vikRti ko prApta hotA hai| saMsAra kI avasthAoM kA avalokana karane vAle yogijanoM kA hRdaya kSobha ko prApta nahIM hotaa| isake bAda parama upazama bhAvarUpI sarovara meM avagAhanA karake zamita kiyA hai kopa aura tApa ko jinhoMne aise ve donoM guru-ziSya zIghra hI dezAntara meM cale ge| vahA~ siddhArtha muni ne guru ke caraNAravinda kI upAsanA kara kucha zrutapadoM kA abhyAsa kiyA aura ajJAnamaya andhakAra kA vinAza kiyaa| isake bAda bahuta dina bIta jAne para siddhArtha munirAja (apane guru) ko pUchakara unakI AjJA se ayodhyAnagarI meM aaye| munirAja ke Agamana se Ananda kA anubhava karate hue sAre dharmArthI puravAsiyoM ne pUjA, stutivandanA karake munirAja ko namaskAra kiyaa| sukauzala ne bhI munidarzana se utpanna amaMda Ananda se yukta hokara apanI mAtA se pUchA- "he mAta ! __inake darzana se merA mana atyanta Anandita ho rahA hai, netra tRpta ho rahe haiM, inake mukha-kamala ko bAra-bAra dekhane kI icchA kara rahe haiM, isalie batAo ye kauna haiM aura kahA~ se Ae haiM ?"
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra-116 kiMcidvadatisma / tato dhAtrI provaac| bho tanaya! imaM munimAtmIyaM janakaM jaaniihi| tvanmukhamavalokyaiva tapase jgaam| sukozalopi idaM pitRcaritraM zrutvA sadyo vissyvirto'jni| yaduktaM bhimAniratiH saMgatyAgaH kaSAyavinigrahaH / shmdmymaastttvaabhyaasstpshcrnnodhmH| niyamitamanovRttirbhaktirjineSu dayAlutA bhavati kRtina: saMsArAbdhestaTe nikaTe sati / / tato janayitrImanApRcchyaiva tasyaiva yatezcaraNAte tapo jagrAha / mAtApi putrazokAdArtadhyAnaparAyaNA parAsurAsIt / tadanu magadhadezamadhyavartini vikaTATavIpariveSTite maMgalanAmni ziloccaye purokSAvyAghrI kilaajnisstt| yaH khalu putrAdAvabhISTe mRte naSTe pravrajite zokamupagacchati tasyAvazyaM durgatirbhavati / yaduktaM mRtyurgocaramAgate nijajane mohena yaH zokakRno gaMdhopi guNasya tasya bahavo doSAH punrnikssitm| kAluSya bhAva se saMtapta hai hRdaya jisakA aisI sukauzala kI mAtA jayAvatI ne kucha bhI uttara nahIM diyA-pratyut vaimanasya prakaTa kiyaa| usakI yaha ceSTA dekhakara dhAya ne kahA-"he putra ! ina munirAja ko tuma apanA pitA jaano| arthAt ye tumhAre pitA haiM, jo tumhAre mukha kA avalokana karate hI daigambarI dIkSA grahaNa kara tapazcaraNa karane ke lie tapovana meM cale ge|" sukauzala bhI apane pitA ke cAritra ko sunakara viSayoM se virakta ho ge| AtmAnuzAsana meM kahA bhI hai "viSayoM se virakti, parigraha kA tyAga, kaSAyoM kA nigraha, zama (samatAbhAva), dama (indriyoM kA nigraha), yama (yAvajjIvana kisI vastu kA tyAga karanA), tattvoM kA abhyAsa, tapazcaraNa meM tatparatA, niyamita manovRtti, jinendra bhagavAna kI bhakti aura dayAlutA, ye bhAva usI bhavya prANI ke hRdaya meM jAgRta hote haiM jisa puNyAtmA ke saMsAra-samudra kA kinArA nikaTa A gayA hai| arthAt jisakA saMsAra-samudra samApta hokara cullU pramANa raha gayA hai| isake bAda sukauzala ne mAtA ko nahIM pUchakara svakIya pitA siddhArtha muni ke caraNa-kamaloM meM tapa grahaNa kara liyaa| arthAt ghara, parivAra, parigraha Adi kI mamatA ko chor3akara digambara mudrA dhAraNa kara lii| mAtA ne putraviyogajanya zoka rUpa Arta dhyAna se prANoM ko chor3A aura magadha deza madhyavartI vikaTa aTavI se pariveSTita, maMgala nAmaka parvata para purokSA nAmaka vyAghrI huii| ThIka hI hai, jo ajJAnI jana putrAdi iSTa kuTambI janoM ke marane para, naSTa ho jAne para vA dIkSA le lene para zoka, saMtApa ko prApta hote haiM, ArtadhyAna karate haiM, ve marakara avazya hI durgati meM jAte haiN| kahA bhI hai "jo ajJAnI jana svakIya kuTumbI janoM ke marane para moha ke kAraNa zoka karate haiM, unameM guNa kI to gaMdha bhI nahIM hai, apitu puna: bahuta se doSa nizcita haiN| zokasaMtApa se duHkha vRddhi ko prApta hotA hai| dharma artha, kAma aura mokSa puruSArtha rUpa cAra varga kA nAza hotA hai| mati kA vibhrama hotA hai, arthAt zoka karane
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra- 197 duHkhaM vardhata eva nazyati caturvargo matervibhramaH pApaM ruk ca mRtizca durgatiratha syAddIrghasaMsAritA // atha kadAcittau siddhArthasukozalAbhidhAnau yatIzau tasminneva vyAghrIsamupaveSTite maMgalaparvate mAsacatuSTayaparyaMtamanazanamAdAya yogaM ca gRhItvA tasthivAMsau / atha caturthamAseSu vyatIteSu tau yogaM niSThApya pAraNArthaM kAMcanapurImupasaraMtAvaMtarAle tAmeva vyAghrIM vyalokiSAtAM / iyaM pApiSThA duSTAniSTaM kariSyatIti saMnyAsamAdAya zukladhyAnamavalaMbya tasthatuH / itazca sA vyAghrI ghoratararUpA prAgjanmasaMskArajanitatIvrakrodhottAlajvalanajvAlakarAlA girikuharAnnirgatya tanmu niyugaM cakhAda | tau zukladhyAnabalena nijaniraMjanazuddhAtmAbhimukhapariNAmapariNatAMtaHkaraNau sarvArthasiddhimIyatuH // iti sukozala kathA // 49 // haiM manuSyakRtopasargo yai: soDhastannAmAni sUcayannAha; gurudattapaMDavehiM ca gavarakumarehiM taha ya avarehiM / mANusakau uvasaggo sahio hu mahANubhAvehiM // 50 // se mAnava pAgala bhI ho jAtA hai| pApa kA baMdha hotA hai, aneka rogoM kI utpatti hotI hai| maraNa bhI ho jAtA hai| marane para durgati bhI hotI hai aura dIrgha kAla taka saMsAra meM bhramaNa karanA par3atA hai ataH zoka-saMtApa karanA aneka doSoM kI vA duHkhoM kI khAna hai|" isake bAda eka dina siddhArtha aura sukauzala muni vyAghrI sevita usI maMgala nAmaka parvata para Akara cAra mahIne kA upavAsa grahaNa kara cAturmAsa yoga dhAraNa kara kAyotsarga mudrA meM sthita hokara Atma dhyAna karane lge| cAturmAsa pUrNa hone para yoga kI niSThApanA karake pAraNA karane ke lie kAMcanapura nagara meM jA rahe the| mArga meM jAte hue una donoM ne usa vyAghrI ko dekhA / "yaha duSTa pApinI aniSTa kregii|" aisA vicAra kara, saMnyAsa grahaNa kara aura zukla dhyAna kA avalambana lekara vahIM para nizcala khar3e ho gye| idhara ghoratara vikarAla rUpa dhAriNI pUrva janma ke saMskAra se utpanna krodha kI uttAla ami kI jvAlA se vikarAla vyAghrI ne parvata kI guphA se nikalakara donoM munirAjoM kA bhakSaNa kara liyaa| nitya niraMjana zuddhAtmA abhimukha pariNAmoM se pariNata hai anta:karaNa jinakA aise ve donoM bhunirAja zukla dhyAna ke bala se sarvArthasiddhi ko prApta hue / he kSapaka ! isa prakAra sukumAla aura sukauzala munirAja ne tiryaJca kRta ghora upasarga sahana kiyaa| unakA smaraNa karake svakIya duHkhoM ko bhUla jaao| isa prakAra sukumAla kI kathA samApta huI / / 49 / / aba jinhoMne manuSya kRta upasargoM ko sahana kiyA hai unake nAmoM ko sUcita karate hue AcArya kahate gurudatta, pANDava, gajakumAra Adi anya bhI mahAnubhAvoM ne manuSyakRta ghora upasarga sahana kiye haiM // 50 //
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra 118 gurudattapAMDavaiH ca gajavarakumAreNa tathA cAparaiH / manuSyakRta upasarga: soDho hi mahAnubhAvaiH ||50 // sahio soDhaH sphuTaM / kaH soDhaH / upasargaH / kIdRzaH / mANusakau manuSyakRta | kai: soDhaH 1 gurudattapaMDavehiM gurudattapAMDavai: gurudattAkhyo bhUpAla: pAMDavA : pAMDunareMdraputrA yudhiSThirAdayaH gurudattazca pAMDavAzca gurudattapAMDavAstairgurudattapAMDavaiH / atra gurudattakathA / hastinAgapure nyAyopArjitavitto gurudatto nAma rAjA | ekadA sa prajAyA: pIDAmApAdayaMtaM vyAghramanucaramukhAdazrauSIt / tataH kopAviSTo bhUparidraDhaH sasainyo gatvA droNImati parvate sattvasaMtAnaghAtakaM taM vyAghraM rurodha / vyAghropi kAMdizIkatayA prapalAyya giriguhAM prAvizat / sakopo bhUpo guhAMtardArubhAraM kSepayitvA vahnimadIpayat / tatkSaNe pradIptAzuzukSiNijihvAjAlena karAlito vyAghro mamAra / mRtvA ca caMdrapuryAM kapilo nAma dvijanmA'jani itazca gurudattaH kSoNIpo vairAgyakAraNaM kiMcidavalokya putrAya rAjya datvA yatirbabhUva / krameNa vihArakramaM vidadhAnaH caMdrapurImabhyetya kapila brAhmaNasya kSetrasavidhe kAyotsargeNa tasthau / kapilopa nijapANigRhItAM siddhAnnamAdAya sattvaramAgaccherityAdizya kSetramIyivAn / tat kSetraM karSaNayogyaM mattvA kSetrAMtaraM gato vADavaH / itazca tadIyA bhAryA saMbalaM gRhItvA kSetraM prati gacchaMtI aMtarAle gurudatta, yudhiSThira Adi pANDu putra, bAsudeva kA putra gajakumAra, avara zabda se cANakya muni, abhinandana Adi pA~cau muni, akampana Adi sAta sau munirAjoM ne zuddhAtma dhyAna ke bala se manuSyakRta ghora upasarga sahana kara uttama pada prApta kiyA thA ||50 // * gurudatta kI kathA hastinApura meM nyAyapUrvaka dhana upArjana karane vAlA gurudatta nAmaka rAjA rahatA thaa| eka dina anucaroM ke mukha se usane prajA ko pIr3A dene vAle vyAghra kI vArttA sunI arthAt eka dina kisI anucara ne Akara kahA ki rAjan ! eka vyAghra pratidina Akara prajA ko pIr3A detA hai| vaha droNImati nAmaka parvata para rahatA hai| anucara kI bAta sunakara krodhayukta huA rAjA gurudatta, senA sahita, usa parvata para aayaa| usane prANiyoM ke samUha ke ghAtaka vyAghra ko cAroM tarapha se ghera liyaa| vyAghra bhI cAroM tarapha manuSya kA gherA dekhakara bhAgakara parvata kI guphA meM ghusa gyaa| kopAviSTa hue rAjA ne guphA ke bhItara lakar3I bhara kara ani lagA dii| zIghra hI jAjvalyamAna ani se vyApta hokara vyAghra guphA ke bhItara mara gyaa| vaha marakara candrapurI nagarI meM kapila nAmaka brAhmaNa huA / arthAt usane eka brAhmaNa ke ghara meM janma liyA / kucha dinoM ke bAda vairAgya kA koI kAraNa dekha kara gurudatta rAjAne rAjya kA bhAra putra ke lie sauMpakara baigambarI dIkSA grahaNa kara lI / arthAt ve digambara muni banakara ghora tapazcaraNa karane lge| bihAra karate-karate ve munirAja candrapurI nagarI meM Akara kapila brAhmaNa ke kSetra ke nikaTa kAyotsarga se khar3e hokara AtmadhyAna meM lIna ho ge| kapila brAhmaNa bhI apanI strI ko "bhojana lekara zIghra hI kSetra (kheta) meM AnA / " aisA kahakara kArya karane ke lie apane kheta meM calA gyaa| vahA~ usa kSetra ko karSaNa ke ayogya samajhakara vahA~ sthita munirAja ko " merI patnI ko kaha denA ki "brAhmaNa dUsare kSetra meM gayA hai" aisA kahakara dUsare kheta meM calA gyaa|
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra 119 munimAlokya papraccha / mune kSetresmin brAhmaNosti nAsti ceti tayA pRSTopi munirna vakti kevalaM maunamAsthAya muniH sthit| tataH sA nivRtya svamaMdiramiyAya / bRhadvelAyAM tena dvijanmanA kSetrAdAgatya bhAryA nirbhartsitA / raMDe muniM pRSTvA kiM nAyAtAsi / tayoktaM pRSTopi na sa kiMcidukti / tato'kAraNa pitena kapilena zAlmalitUlena veSTayitvA sa yatirjvalati jvalane kSiptaH upazamavAriNA vahnijanitAM yAtanAM yatirjitvA zukladhyAnena kevljnyaanmutpaaditvaan| tato'surAmarAstasya kevalinaH pUjArthamAjagmivAMsaH / brAhmaNopiM municaraNArcAmAcarato'surAmarAnAlokya aho mahAnayaM munistadasyopasargamAcaratA mayAniSTaM kRtamiti svAtmAnaM niniMda | tadanu paramavairAgyarasasaMpanno vipraH kSipraM yateH pAdayorupari patitvA provAca / svAmin! kRpAsAgara! yAvadanena pApena nArako na bhaveyaM tAvanmAM pAhi / munirapi tamAsannabhavyaM vADavaM buddhvA dIkSayAmAsa / iti manuSya kucha kSaNa bAda kapila kI patnI bhojana lekara kSetra meM AI aura vahA~ sthita munirAja ko dekhakara usane pUchA- he mune! isa kheta meM brAhmaNa nahIM dIkha rahA hai, kahA~ gayA hai? parantu usake pUchane para bhI munirAja kucha bhI uttara nahIM diyaa| ve mauna dhAraNa karake yathAvat khar3e rhe| taba brAhmaNI lauTakara ghara A gii| ne isake bAda jaba brAhmaNI bhojana lekara nahIM AI taba bahuta samaya ho jAne para bhUkha se AkulavyAkula hokara kapila ghara AyA aura brAhmaNI ko bhalA-burA kahane lagA / "re raMDe ! tU munirAja ko pUchakara kyoM nahIM aaii| " brAhmaNI ne kahA- "maiMne tatrastha munirAja ko pUchA thA parantu unhoMne kucha bhI uttara nahIM diyA / " patnI ke vacana sunakara pUrva bhava ke saMskAra ke kAraNa kupita hokara kapila munirAja ke samIpa AyA ! usane zAlmaliruI se munirAja ko lapeTa kara usameM Aga lagA dI / agnijvAlA meM jalate hue munirAja ne upazama bhAva rUpI jala ke dvArA agnijvAlAjanita tApa ko zAMta kara zukla dhyAna ke bala se kevalajJAna prApta kiyaa| kevalajJAnI gurudatta ke caraNa-kamaloM kI pUjA - vandanA karake Atmavizuddhi karane ke lie sura, asura, mAnava jaya-jayakAra karate hue Ane lage / munirAja ke caraNAravinda kI pUjA karane ke lie sura, asura Adi mahApuruSoM ko AyA huA dekhakara kapila brAhmaNa socane lagA "aho ! isa mahApuruSa para ghora upasarga karake maiMne apanA bar3A aniSTa kiyA hai| isa pApa se mujhe chuTakArA kaise milegA?" usakA hRdaya pazcAtApa se jalane lgaa| vaha svakIya nindA -AlocanA karatA huA parama vairAgya ko prApta ho zIghra hI kevalI munirAja ke caraNa sAnnidhya meM jAkara ( caraNoM meM girakara ) bolA - "he karuNA ke sAgara bhagavan ! merI rakSA kro| isa pApake kAraNa merA naraka meM patana na ho| he deva / Apa hI mere rakSaka haiM, maiM ApakI zaraNa meM AyA hU~, merA uddhAra kro|" munirAja kevalI bhagavAna ke dharmopadeza ko sunakara Asannabhavya kapila ne svAtmA kI rakSA karane ke lie bhagavatI ArhatI dIkSA grahaNa kii|
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAthanAsAra-120 kRtopasargasahanazIlasya gurudttbhuupterdRssttaaNtkthaa| ata:paraM pAMDavAnAM kthaa| pUrvopArjitAkhaMDapuNyaprabhAveNa durjayAn duryodhanAdIn parAMzca zatrUn jitvA dakSiNamathurAyAM rAjyaM kurvANA vilasatkIrtitAMDavAH pAMDavA: khalvAsan / anyadA te neminAthanirvANamAkarNya sapadi saMsArazarIrabhoganirviNNAH svasvaputreSu rAjyabhAramAropya jainI dIkSAM jagahuH / tatastapastIvra cinvAnA; zatrujayaziloccayazikharamAruhya sthirapratimAyogena zilotkIrNA iva tasthuH / tathAsthitAm tAnAkarNya keciduryodhanagotrasaMbhavA rAjaputrAstatpUrvavairaM smRtvA zatrujayaM samAgatya caatyrthmtuutudt| kathaM / mukuTakuMDalahArakeyUrakaTakAdyAbharaNAni lohamayAni kRpITayonighanajvAlAbhistaptAni kRtvA pAMDavAnAM bhujAdyavayaveSu te pApA nicikSipuH, vahnitApiteSu loheSu pITheSu te tAn nyavIvizaMzca / tato yudhiSThirabhImArjunAstrayaH svasyaiva karmavipAkaM durnivAraM gaNayaMta: tato bhinnaM jJAnopayogadarzanopayogAdabhinnamAtmAnamatyarthaM bhAkyaMta: zukladhyAnabalena dhAtikarmANi samUlakASa kaSitvA kevalajJAnaM ca samutpAdya zeSANyapi karmANi kSapayitvAMtakRto nirvANaM zAMtamakSayasukhamIyuH / nakulasahadevau tu adyApi yadi rAjA isa prakAra gurudatta munirAja mAnava kRta ghoroNArga Ane para bhI apane vanAyo muta nahIM hue lagatmA ke dhyAna meM magna hokara unhoMne kevalajJAna prApta kiyA, usI prakAra he kSapaka! tuma bhI una mahAmuniyoM kA smaraNa kara apanI AtmA meM sthira hone kA prayatna kro| sva svabhAva meM lIna hoo| bAhya pravRttiyoM kA nirodhakara AtmA kA dhyAna kro| isa prakAra gurudatta kI kathA samApta huii| * pANDavoM kI kathA * pUrvopArjita akhaNDa puNya ke prabhAva se durjeya duryodhana Adi zatruoM ko jItakara suzobhita kIrti vAle pANDava dakSiNa mathurA meM Akara rAjya kara rahe the| eka dina neminAtha bhagavAna ko nirvANapada kI prApti sunakara zIghra hI saMsAra, zarIra aura bhogoM se virakta hokara unhoMne apane-apane putroM ko rAjya-bhAra dekara jainezvarI dIkSA grahaNa kara lii| aneka dezoM meM paribhramaNa kara., dharma kA pracAra kara, ghora tapazcaraNa karake karmoM kA saMvara aura nirjarA karate hue zatrujaya parvata ke ucca zikhara para Akara zilApara utkIrNa patthara kI pratimA ke samAna sthira pratimAyoga se kAyotsarga se sthita hue| "pA~coM pANDava muni zatrujaya parvata para dhyAna kara rahe haiM" aisA sunakara, duryodhana ke gotrotpanna koI rAjaputra usa parvata para aaye| pUrva vaira kA (inhoMne hamAre pitA-cAcA Adi kA ghAta kara rAja grahaNa kiyA thA aisA vicAra kara) smaraNa kara unhoMne dhyAnastha pANDavoM ko bahuta duHkha diyaa| agnijvAlA se saMtapta lohamayI mukuTa, kuNDala, hAra, keyUra (bAjubanda) kar3A Adi AbhUSaNa una pApiyoM ne pANDavoM ke bhujAdi avayavoM meM pahanA diye| agni se saMtapta lohamayI AbhUSaNoM se unakA zarIra jala utthaa| yudhiSThira, bhIma aura arjuna ye yatirAja svakIya karmoM ke durnivAra vipAka kA ciMtana kara AtmA se bhinna zarIra ke mamatva ko chor3akara jJAnopayoga aura darzanopayogamaya svakIya AtmAkI bhAvanA karake nirvikalpa samAdhi meM lIna ho, zukla dhyAna ke bala se ghAtiyA karmoM kA samUla nAza kara aura kevala jJAna prAptakara usI kSaNa cAra aghAtiyA karmoM kA kSaya karake zAMta (nirAkula) akSaya sukhamaya nirvANa ko prApta ho gye| arthAt aMtakRta kevalI hokara nirvANa ko prApta ho gye|
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra-121 Adizati tadA bAhubalena pratipakSAn hanvaH iti kSaNaM dhyAtvA puna: svIkRtayativrataratlasmaraNAtpratibuddhyAtmAnaM niMditvA paramadharma-dhyAnena sarvArthasiddhimIyatuH / iti pAMDavAnAM kathA / na kevalaM pAMDavAdibhiH upasargaH soddhH| gayavarakumarehiM gajakumAreNApi soDhaH taha ya avarehiM tathAparaiH tathA tenaiva prakAreNa anyairapi soDhaH / kiMviziSTaistaiH / mahANubhAvehiM mahAnubhAvaiH satvAdhikai: mhaapurussaiH| atra gjkumaarkthaa| iha prasiddhAyAM dvAravatyAM vasudevo'nekabhUpAlakRtapAdasevo raajte| tasyAtmajo gajakumAraH paraM sarveSu rAjakumAreSu sa praakrmsaarH| anyadA nArAyaNena ya: podanapattananAyakamaparAjitaM raNabhUmau vijitya baddhvA cAnayati sa manovAMchitaM labhate iti ghoSaNA nijanagaryAM daapitaa| tAM gajakumAro nizamya tvaritaM tatra gatvA aparAjitaraNabhUpAla raNakSoNau jitvA baddhvA cAnIyaM vAsudevasya samarpitavAn / tatazca kAmacAraM caritvA sa dvAravatI-strIjanaM sevamAnaH paaNsulshresstthiplyaamaaskto'bhuut| yaduktam nakula aura sahadeva ne vicAra kiyA ki yadi abhI bhI rAjA (yudhiSThira) Adeza dete haiM to "hama apane bAhubala se zatruoM ko yamarAja ke ghara pahuMcA sakate haiN|" isa prakAra eka kSaNa vicAra kara, punaH svIkAra kiye hue munivrata rUpI ratnoM kA smaraNa hone se pratibaddha hokara (apane svarUpa ko samajhakara) svAtmA (svakIya) kI nindA aura gardA karake parama nirvikalpa dharma yAna ke bala me marthizindri ko prApta hue| he kSapaka ! tU ina pANDavoM kA cintana kr| unake barAbara to terA duHkha nahIM hai| isa zarIra kI mamatA kA parityAga kr| ananta sukha ke piNDa svakIya AtmA kA dhyAna kr| AtmAnubhava rUpa amRta ke sAgara meM DubakI lgaa| yaha tumhArA antima samaya hai, jJAnasudhA rasa kA pAna kr| || pANDavoM kI kathA samApta huii| kevala pANDavoM ne hI manuSyakRta upasarga sahana nahIM kiyA apitu anya aneka mahApuruSoM ne bhI manuSyakRta upasarga sahana kiye haiM jinakI gaNanA meM gajakumAra rAjaputra hai| usakI kathA prArambha karate haiM prasiddha dvArikA nagarI meM aneka rAjAoM ke dvArA sevita haiM caraNa jisake aisA vAsudeva nAmaka rAjA rAjya karatA thaa| usake aneka rAjakumAroM meM prasiddha parAkramI gajakumAra nAmaka putra thaa| __ eka dina vAsudeva (zrIkRSNa) nArAyaNa ne apanI nagarI meM ghoSaNA kI ki "jo koI mahAnubhAva podanapura ke nAyaka aparAjita nAmaka rAjA ko raNabhUmi meM jItakara aura usako nAgapAza se bA~dhakara mere caraNoM meM jhukAyegA, usako maiM manovAMchita vastu pradAna kruuNgaa"| rAjakIya ghoSaNA ko sunakara gajakumAra ne zIghra hI raNabhUmi meM jAkara raNAMgaNa meM aparAjita rAjA ko jItakara, use nAgapAza se bA~dhakara vAsudeva ko samarpita kara diyaa| vAsudeva ne bhI apanI pratijJA ke anusAra gajakumAra ko Adeza diyA ki "mere rAjya meM tuma icchAnusAra vastu grahaNa kara sakate ho, icchAnusAra ceSTA kara sakate ho|" . kisI bhI vastu kI prApti hone para yaha mAnava usakA sadupayoga bhI kara sakatA hai aura durupayoga bhii| rAjA kI AjJA se manovAMchita vara prApta kara gajakumAra ne acche dhArmika kAma to nahIM kiye pratyut parasrI-lampaTa hokara usane dvArikA meM sthita kaI striyoM kA zIlabhaMga kiyA aura pAMsula nAmaka seTha kI patnI meM Asakta ho gyaa| so hI kahA hai
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra - 122 svAdhInepi kalanne nIya: paradAralaMpaTo bhavati / paripUrNepi taDAge kAkaH kuMbhodakaM pibati / / anyadA gajakumAro neminAthavaMdanArthaM smvshrnnmiiyivaan| tatra bhagavataH parAMganAparityAgalakSaNaM dharmamupadizato mukhAdidaM padyamazrauSIt / ukta ca ciMtAvyAkulatAbhayAratimatibhraMzAtidAhabhramakSuttRSNAhatirogaduHkhamaraNAnyetAnyaho AsatAm / yAnyatraiva parAMganAhitamatestadbhari duHkhaM ciraM zvabhre'bhASi ydgnidiipitvpulohaaNgnaaliNgnaat / / ityAdikaM zrutvA gajakumArastatkSaNAdeva viraktaH smbhuut| tato jinapAdAte tapo jgraah| gurusevayA shrutpdaanynvaasiit| kAlakrameNa giranAra-giri vikaTATavyAM pAdapopayAnamaraNaM svIkRtya saMnyAsena sthitaH / itazca pAMsulazreSThI ciraMtananijAMganAsaktijanitaM vairamanusmRtya tIvratarakrodhAvezAttaM munIndraM gajakumAraM lohakIlakaiH kIlayitvA bahutarAM pIr3AM cApAdya prapalAyya gtH| munIndro'pi tathAvidhAM bAdhA sovA dharmadhyAnena svargagataH / iti gajakumAra kathA / / 50 / / "nIca pApI puruSa svAdhIna satI sundara patnI ke hone para bhI paradAra-lampaTa ho jAtA hai| jaise svacchanIra se paripUrNa tAlAba ke hone para bhI usa tAlAba ko chor3akara kauA gande pAnI se bhare hue ghar3e meM mukha DAlatA hai|" eka dina gajakumAra neminAtha bhagavAna kI vandanA karane ke lie samavasaraNa meM gayA aura vahA~ para bhagavAna ke mukha se parasrItyAga lakSaNa dharma kA upadeza sunate hue usane yaha padya sunaa| unhoMne kahA "aho ! parAMganA kA sevana karane vAle ko isa loka meM ciMtA, vyAkulatA, bhaya, arati (dhArmika kArya vA svakIya strI-putra Adi se arudhi), mati kA nAza, atidAha, bhrama, bhUkha-pyAsa, ati dAruNa roga, du:kha aura maraNa Adi kaSTa hote haiM aura paraloka meM narakagamana, vahA~ para agni se taptAyamAna lohamayI putalI ke AliMgana se utpanna aneka prakAra ke du:kha bhogane par3ate haiM, jinakA kathana jihvA se nahIM ho sktaa|" bhagavAna neminAtha ke mukhAravinda se parasrI-sevana se hone vAle duHkhoM ko sunakara gajakumAra kA hRdaya kA~pa utthaa| usane saMsAra ke sAre dvandra ko chor3akara bhagavAna ke caraNa mUla meM jainezvarI dIkSA grahaNa krlii| bhagavAna ke caraNa mUla meM kucha dina rahakara usane zrutapoM kA abhyAsa kiyaa| aneka dezoM meM vihAra kara gajakumAra eka dina giranAra parvata kI aTavI meM Aye aura pAdapopayAna maraNa svIkAra kara saMnyAsa meM lIna ho gye| usa aTavI meM pAMsula seTha aayaa| pUrvakAlIna svakIya aMganA ke sevana se utpanna hue vaira kA smaraNa kara usakA hRdaya krodha se tilamilA utthaa| usane gajakumAra kA aneka kuvacanoM ke dvArA tiraskAra kiyA aura lohamayI kIloM se unake zarIra ko chedakara vaha calA gyaa| gajakumAra munirAja ne sama bhAvoM se una saba kaSToM ko sahana kiyA aura ve prANa chor3akara dharmadhyAna ke bala se svarga meM gae / / 50 // (kisI kathAnaka meM gajakumAra ke mastaka para viprane agni jalAI aisA kathana bhI AtA hai|) / / iti gajakumAra kathA //
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra - 123 * cANakya muni kI kathA * rAjapurohita kapila kI patnI devilA kI kukSise utpanna cANakya nAmaka eka brAhmaNaputra thaa| yaha atyanta buddhimAna thA / eka dina cANakya ne mahIdhara nAmaka munirAja ke darzana kiye aura unake mukhAravinda se dharmopadeza sunA | munirAja ke mukha se saMsAra kI asAratA jAna kara aura svayaM usakA anubhava kara cANakya kA mana saMsAra se bhayabhIta ho gayA aura saMsAra-bandhana se chUTane ke lie usane munirAja ke caraNakamaloM meM jainezvarI dIkSA grahaNa kara lii| munirAja pA~ca sau ziSyoM ke sAtha aneka dezoM meM bhramaNa karate hue krauMcapura meM Aye aura apanI Ayu ko bahuta kama samajhakara vahIM para bAhya udyAna meM prAyopagamana saMnyAsa le liyaa| munirAja kA Agamana suna nAgarika zuddha bhAvoM se munirAja kI vandanA karane ke lie Aye parantu cANakya ke pUrva bhava ke zatru ke cANakya ko dekhakara A~khoM se krodha kI cinagAriyA~ nikalane lgiiN| pratizodha kI bhAvanA se usane munirAja ke cAroM tarapha ghAsa kA puMjakara Aga lagA dii| agni ke dvArA munirAja kA zarIra lakar3I ke samAna jalane lagA parantu yatirAja kA mana kiMcit mAtra bhI kheda-khinna nahIM huaa| ve zarIra se upayoga ko haTAkara sahaja zuddha svabhAva meM sthira ho gye| tatkAla zukla dhyAna ke bala se dhAticA kamAM kA kSayakara kevalajJAnI bane aura antakRta kevalI hokara tatkSaNa hI unhoMne muktivadhU kA varaNa kara liyaa| he kSapaka ! una munirAja ke samAna to tujhe duHkha nahIM hai| una munirAja kA cintana kro| unake samAna hI merI AtmA hai' aisI bhAvanA karo sahaja zuddha svabhAva meM sthira hone kA prayatna kro| zArIrika duHkhoM kI tarapha lakSya mata do| Adhi, vyAdhi aura upAdhi se upayoga ko haTAkara samAdhi meM lIna ho jaavo| yadi kisI kAraNavaza thor3AsA bhI mana vicalita huA to durgati meM jAnA pdd'egaa| mAnavakRta upasarga ko sahana karane vAle cANakya kI kathA samApta huii| * abhinandana Adi pA~ca sau munirAjoM kI kathA * dakSiNa bhArata meM kuMbhakATakara nAmaka nagara meM daNDaka nAmaka rAjA rahatA thaa| usake hRdaya meM jinabhakti kUTa-kUTa kara bharI thii| usakA bAla nAmaka rAjamaMtrI jinadharma se dveSa rakhatA thaa| usa maMtrI ke sahavAsa se rAjA aisA mAlUma hotA thA jaise viSadhara se veSTita candana vRkSa / arthAt rAjA candanavRkSa ke samAna thA aura maMtrI sarpa ke samAna / eka dina usa nagara meM abhinandana Adi pA~ca sau munirAjoM kA saMgha aayaa| abhimAnI maMtrI zAstrArtha ke lie munirAjoM ke samIpa gyaa| khaNDaka nAmaka munirAja ne syAvAda ke bala se vastu kA yathArtha rUpa
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra-124 nirUpaNa karake rAjamaMtrI ko niruttara kara diyaa| lajjita hokara maMtrI apane ghara AyA parantu mAnahAni kI coTa usake hRdaya ko kacoTa rahI thii| usako kahIM zAMti nahIM thii| usane binA kAraNa munirAja se dveSakara unako mArane kA nizcaya kiyaa| satya hai, ajJAnI jana vinA kAraNa vaira-virodha kara sva kA ghAta karate haiN| "rAjA jinadharmAvalambI hai, usake samakSa maiM ina digambaroM kA ghAta kaise kara sakatA hU~ ataH aisA koI upAya ho jisase rAjA svayaM dharmadrohI bana jAye, merI manokAmanA pUrI ho sakatI hai, anyathA nhiiN|" aisA vicAra kara usane eka bhA~Da ko muni banAkara rAjamahala meM rAnI ke pAsa bhejaa| vaha bhA~Da rAnI ke nikaTa jAkara ha~sI-majAka karane lgaa| idhara rAjamaMtrI ne rAjA ke samIpa jAkara kahA ki "rAjan! jina ke caraNoM kI Apa dina-rAta sevA karate haiM jina ko paramapUjya mAnate haiM, unakA duSkRtya dekho; kitanI nIca hai- usakI cryaa|" usa bhA~Da kI lIlA dekhakara rAjA ke zodha kI sImA nahIM rahI. usane AjJA dI ki sAre muniyoM ko ghAnI meM pela do| maMtrI to yaha cAhatA hI thA, usakA mana bA~soM uchalane lgaa| satya hI hai, manokAmanA pUrI hone para kisako Ananda nahIM aataa| rAjAjJA pAkara rAjamaMtrI ne abhinandana Adi pA~ca sau munirAjoM ko tila ke samAna ghAnI meM DAlakara pela diyA / sAre munirAjoM ne svakIya karmavipAka phala kA vicAra kara samabhAvoM se upasarga sahana kiyaa| ve nirvikalpa samAdhi meM lIna hue aura kevalajJAna prApta kara unhoMne mokSapada prApta kiyA | he kSapaka! tujhe koI ghAnI meM to nahIM pera rahA hai, mAnavakRta dhoropasarga sahana karane vAle una abhinandana Adi munirAjoM kA cintana kara / vedanA kA anubhava mata kara! yaha vedanA nagaNya hai| parAdhIna hokara tUne aneka duHkha bhoge ataH samatA bhAva dhAraNa kara / * akampana munirAja kI kathA * ujjayinI nagarI meM dharmAtmA, nyAyI, pracaNDa yoddhA zrIvarmA nAmaka rAjA rAjya karatA thaa| usake rAjya meM prajA caina kI vaMzI bajAtI thii| usa rAjA ke bali, bRhaspati, prahlAda aura namuci nAmaka cAra rAjamaMtrI the| ye cAroM jainadharma ke drohI the- isalie vaha dharmAtmA zrIvarmA rAjA so se veSTita candana vRkSa ke samAna pratIta hotA thaa| eka dina sAta sau muniyoM ke sAtha akampanAcArya ujjayinI nagarI ke bAhya udyAna meM Akara Thahara gye| akampanAcArya ne apane nimittajJAna ke dvArA 'saMgha para koI upasarga hone kI saMbhAvanA hai' aisA jAnakara saMghastha sarva muniyoM ko Adeza diyA ki "koI bhI munirAja rAjA tathA rAjya-karmacAriyoM ke sAtha
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra - 125 vArttAlApa na kre| saba mauna dhAraNa kara AtmadhyAna meM mana raheM, anyathA saMgha para upasarga Ane kI saMbhAvanA hai|" guru kI AjJA anusAra sarva munirAjoM ne mauna grahaNa kara liyaa| ThIka hI hai- jo guru kI AjJA ko zirodhArya karate haiM ve ziSya prazaMsanIya hote haiN| jaba rAjA ne munirAja kA Agamana sunA to usakA zarIra pulakita ho uThA aura mana mayUra nAca uThA / purajana- parijana sahita rAjA munirAja ke darzana karane niklaa| rAjA ko jAte dekhakara anamane bhAva se cAroM maMtrI bhI sAtha calane lge| unakA hRdaya kapaTa se bharA huA thaa| bAhya udyAna meM jAkara munirAja ke darzana karake rAjA ke netra Ananda azru se bhIga gye| zarIra romAMcita ho gyaa| bANI meM gadgadapanA A gyaa| rAjA ne harSita hokara sarva munirAjoM ko pRthak-pRthak namaskAra kiyA parantu kisI bhI munirAja ne na to AzIrvAda diyA aura na vArtAlApa kiyaa| tattvavettA rAjA unako dhyAnastha dekhakara bahuta Anandita huA / munirAja ke darzana kara jaba rAjA apane ghara jAne lagA taba cAroM maMtrI munirAja kI nindA karane lage aura kahane lage "rAjan ! ye mahAmUrkha haiM isaliye mauna kA Azraya lekara baiTha gye| Apane sabako namaskAra kiyA parantu mUrkhoM ne Apako AzIrvAda bhI nahIM diyA / " rAjA unakI bAteM suna rahA thA kintu pratyuttara nahIM de rahA thaa| usake hRdaya meM jinadharma kI zraddhA aTUTa bharI huI thii| kucha dUra calane ke bAda mArga meM zrutasAgara nAmaka muniroja dRSTigocara hue jo nagara se AhAra karake A rahe the| munirAja ko dekhakara maMtriyoM ko krodha umar3A aura unhoMne kuvacana kahakara munirAja kA tiraskAra kiyaa| bAta hI bAta meM maMtriyoM ke sAtha zrutasAgara mahArAja kA zAstrArtha prAraMbha ho gyaa| munirAja ne syAdvAdamaya vANI se maMtriyoM ko parAjita kara diyaa| maMtriyoM ko parAsta kara muni zrutasAgara ne gurudeva akampanAcArya ke samIpa jAkara sArA samAcAra nivedana kiyaa| kyoMki yaha muniyoM kI samAcAra vidhi haiM ki mArga meM yA sthAna meM jo kucha kisI ke sAtha bolanA yA kisI vastu kI prApti hotI hai, vaha saba guru ko jAkara kahanA / muni zrutasAgara ke dvArA kathita vRttAnta ko sunakara kheda prakaTa karate hue AcAryadeva ne kahA"hAya ! sarvanAza upasthita ho gyaa| tumane apane hAthoM se saMgha para kuThArAghAta kiyaa| dekho, tumane una maMtriyoM se zAstrArtha kara saMgha kI itanI hAni kI hai, jisakA kathana karanA bhI saMbhava nahIM hai|" zrutasAgara munirAja AhAracaryA ke lie nagara meM gaye hue the / unako guru AjJA kI jAnakArI nahIM thI, isalie unhoMne maMtrI ke sAtha vivAda kiyA thA, yadi unako AjJA vidita hotI to ve guru AjJA kA bhaMga kabhI nahIM karate /
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra 126 muni zrutasAgara ne hAtha jor3a namaskAra kara vinaya se pUchA "gurudeva ! koI aisA upAya hai jisase saMgha kI rakSA ho sakatI ho?" gurudeva ne kahA "jahA~ tumane maMtriyoM ke sAtha zAstrArtha kiyA thA, usI sthAna para jAkara rAtrimeM kAyotsarga se khar3e raho to saMgha kI rakSA ho sakatI hai, anyathA nhiiN|" dhanya hai zrutasAgara muni jinhoMne saMgha kI rakSA ke lie rAtri meM vahA~ jAkara kAyotsarga karanA svIkAra kara liyaa| ve usI samaya 'usa sthAna para jAkara AtmadhyAna meM lIna ho ge| jaba munirAja ke sAtha zAstrArtha meM cAroM maMtrigaNa parAsta ho gaye taba unhoMne binA kAraNa krodhita hokara apane mana meM unako mArane kA nizcaya kiyaa| ThIka hI hai, ajJAnI midhyAdRSTi ko tattva kA upadeza rucikara nahIM hotaa| usI dina eka prahara rAtri bIta jAne para ve cAroM maMtrI hAtha meM talavAra lekara sarvasaMgha kA sarvanAza karane ke lie nikala pdd'e| mArga meM zrutasAgara munirAja ko dekhakara unhoMne vicAra kiyA ki bar3e bhAgya se hamArA zatru yahIM mila gyaa| isa samaya apanI mAnahAni karane vAle kA vadha kara apamAna kA pratizodha lenA caahie| isa prakAra cAroM ne nizcaya kara muni kA mastaka vidIrNa karane ke lie unakI grIvA para khaDga kA prahAra kiyaa| parantu munirAja ke tapa ke prabhAva se zAsana devatA ne Akara muni kI grIvA para talavAra khIMce hue duSTa maMtriyoM ko khaDga sahita staMbhita kara diyaa| prAtaHkAla hote hI maMtriyoM ke duSkRtya ke samAcAra bar3avAnala ke samAna sAre nagara meM phaila gye| sAre nagara nivAsI unheM dekhane ke lie daur3a pdd'e| rAjA bhI unako dekhane ke lie gayA / sArI janatA ne eka svara meM maMtriyoM ko dhikkAranA prAraMbha kiyaa| ThIka hI hai- niraparAdha mahApuruSoM ko kaSTa dene vAle isa loka meM dhikkAra apayaza Adi ko prApta hote haiM aura paraloka meM durgati meM jAte haiN| anta meM, zAsanadevatA ne prakaTa hokara maMtriyoM kI bhartsanA kI, tAr3anA kI aura unako baMdhanamukta kara diyA tathA munirAja ke caraNAravinda kI pUjA karake zAsanadevatA apane sthAna para cale ge| rAjA zrIvarmA maMtriyoM kI isa duSTatA ko jAna kara bahuta krodhita huA / usane unako maMtripada se cyutakara gadhe para car3hAkara svakIya rAjya kI sImA se bAhara nikAla diyaa| ThIka hI hai- pApiyoM ko daNDa milanA hI caahie| niSkAsita maMtriyoM ke bhAgyacakra ne palaTA khAyA aura ve cAroM hastinApura ke anuzAstA padmanAmaka rAjA ke rAjya meM jAkara padma rAjA ke zatru siMhabala ko apane parAkrama se vaza kara, use padma ke AdhIna kara usake maMtrI bana ge| rAjA ne khuza hokara icchita vastu mAMgane ke lie prerita kiyA parantu unhoMne kahA "samaya Ane para yAcanA kreNge| ataH abhI hamArA vara Apake pAsa dharohara meM surakSita rahe / " kucha dina bAda aneka dezoM meM vihAra kara dharmapracAra karate hue akampanAcArya saMgha sahita hastinApura
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra-127 ke bAhya udyAna meM Akara upasthita hue| munisaMgha ke zubhAgamana kA saMvAda sunakara nagaranivAsI utsAha ke sAtha vandanA karane ke lie jAne lge| ____ munirAja ke Agamana kI sUcanA sunakara krodhita hokara maMtriyoM ne pratizodha lene kA nirNaya kiyA / eka maMtrI ne kahA - "bandhu! yahI avasara hai, aba hama rAjA se apanI abhilASA prakaTa kreN| dekho, abhI taka apamAna kI jvAlA se merA hRdaya dhadhaka rahA hai, mitro! ina duSTa sAdhuoM ke kAraNa hameM rAjya se niSkAsita hokara bhaTakanA par3A thA, hamArI bar3I durdazA huI thii| hameM gardabha para car3hAkara deza-nirvAsana kA daNDa inhIM ke kAraNa diyA gayA thaa| Aja taka inhIM duSToM ke kAraNa hama apamAnita jIvana vyatIta kara rahe haiM, ata: aise avasara ko apane hAthoM se nahIM jAne denA caahie|' dUsare maMtrI ne usake kathana kA samarthana kiyA aura pratizodha lene kI bhAvanA prakaTa kii| tIsare maMtrI ne kahA- "rAjA to inakA bhakta hai, vaha kaise inakI durdazA hone degA? ata: koI aisA prayatna karanA cAhie jisase hama inakA pratizodha karake apamAna kA badalA le skeN|" itane meM prasannacitta hokara bali nAmaka maMtrI ne kahA- "tuma loga vyartha ciMtA meM par3e ho| siMhabala ko bandI banA kara rAjA ke AdhIna kiyA thA, usa samaya rAjA ne hameM puraskAra dene kA vacana diyA thA- Aja vaha suavasara AyA hai| puraskAra meM rAjA se sapta divasIya rAjya lekara ina duSToM ke prANoM kA saMhAra kara pratizodha lenA caahie|" bali ke kathana kA tInoM maMtriyoM ne samarthana kiyA aura rAjA ke samIpa jAkara sAta dina ke lie rAjya dene kI yAcanA kii| rAjA vacanabaddha the aura unheM yaha kalpanA bhI nahIM thI ki maMtrI isakA durupayoga kara karuNA-sAgara munirAjoM ke prANoM kA saMhAra kreNge| unhoMne unako sapta divasa ke lie rAjya de diyaa| kapaTI maMtrI-catuSTaya ne rAjya-zAsana kA sUtra apane hAtha meM AyA huA dekhakara munirAjoM ke prANa harane ke lie yajJa karane kA upakrama kiyA, jisase kisI ke manameM aniSTa kI AzaMkA na ho| duSTa maMtriyoM ne munisaMgha ko yajJa maNDapa ke madhya sthApita kara unake cAroM tarapha IMdhana ekatra kiyA aura veda kI RcAoM kA uccAraNa karate hue yajJa prArambha kiyaa| usameM hajAroM niraparAdha pazuoM kI Ahuti dI jAne lgii| dekhate-dekhate durgandha ke mAre vahA~ ThaharanA asaMbhava ho gyaa| durgandhita dhuMe se vyoma maNDala isa prakAra vyApta ho gayA, mAnoM isa mahApApa ko na dekha sakane ke kAraNa hI sUrya asta ho gayA ho| isa viSama paristhiti meM sarva munirAja (sAta sau munirAja) niyama sallekhanA dhAraNa kara meru ke samAna acala rahakara dhyAnamagna ho jinendradeva ke guNoM kA aura zuddhAtmA kA dhyAna karane lge| satya hai
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra - 128 digambara jaina sAdhu duHsaha parISahoM ko sahana karane meM bhayabhIta yA Akula-vyAkula nahIM hote| ve dhIratA se sAre kaSToM ko sahana kara apane mArga para dar3ha rahate haiN| hastinApura meM jaba sAta sau munirAjI para ghoropasarga ho rahA thA, usa samaya mithilAnagarI meM zrutasAgara munirAja ne zravaNa nakSatra ke ka~pane se apane nimittajJAna se jAna liyA ki hastinApura meM akampanAdi sAtasau munirAjoMpara ghora upasarga ho rahA hai, taba unake mukha se akasmAt hAya ! hAya ! zabda nikala pdd'aa| ve bola par3e, 'are ! munirAjoM ko kitanA kaSTa ho rahA hai|' unake samIpa baiThe hue puSpadanta nAmaka kSullaka ne pUchA, "he gurudeva ! kisa sthAna para yaha anartha ho rahA hai? munirAjoM para ghora upasarga ho rahA hai ?" kSullaka puSpadanta ne puna: jijJAsA kii| "he deva! isake nivAraNa kA upAya kyA hai?' munirAja ne kahAvikriyARddhidhArI viSNukumAra muni isa upasarga kA nivAraNa kara sakate haiN|" munirAja kI bAta sunakara zIghra hI kSullaka viSNukumAra munirAja ke pAsa pahuMce aura unhoMne unako sArA vRttAnta khaa| sarvaprathama viSNukumAra munirAja ne apanI Rddhi kI parIkSA kii| jaba unhoMne apanA hAtha phailA kara dekhA-taba unakA hAtha bahuta dUra taka phaila gyaa| hastinApura ke rAjA viSNukumAra ke agraja the| mahApadya rAjA ke do putra the viSNu aura padma / viSNu kumAra ne mahApadma rAjA ke sAtha tapovana ko svIkAra kiyA aura padya ne rAjya / viSNukumAra tatkAla hastinApura aaye| unhoMne apane agraja padya rAjA ko sambodhita karate hue kahA-'he bhavya ! Apane yaha kyA kiyA? hA daiva? Apake dekhate dekhate tapasvI jaina muniyoM para isa prakAra kA atyAcAra hotA rahe aura Apa mUka banakara dRzyAvalokana karate raheM? kyA Apako jJAta nahIM hai ki Apake hI nagara meM nirdoSa munisaMgha para ghora upasarga ho rahA hai| Apa zIghra hI isa atyAcAra ko rokie anyathA Apako bhayaMkara duHkhoM kA sAmanA karanA pdd'egaa|" apane priya anuja munirAja ke sAragarbhita zikSAyukta upadeza ko sunakara rAjA padya ne vinIta zabdoM meM kahA- "he gurudeva ! maiM isa samaya pratijJA ke kaThina baMdhana meM jakar3A horese vivaza huuN| mujhe yaha jJAta nahIM thA ki duSTa mAyAvI maMtrI mere rAjya meM aisA anartha kreNge| he gurudeva ! Apa hI koI upAya kIjie jisase munisaMgha kI vipatti kA nivAraNa ho jaave|" viSNukumAra munirAja vikriyA Rddhi se vAmana brAhmaNa kA veSa dhAraNa kara vedamaMtroM kA uccAraNa karate hue bali ke yajJa-maNDapa meM pahuMca ge| yajJamaNDapa meM upasthita sabhI loga ojasvI brAhmaNa ke mukha se vedamaMtra kA pATha sunakara maMtramugdha ho ge| bali ke Ananda kA pArAvAra nahIM thaa| usane bhAvavihvala hokara kahA,
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra-129 "he vipravara ! maiM Apake zubhAgamana ke lie kRtajJa hokara ApakA saharSa svAgata karatA huuN| Apane yajJamaNDapa meM Akara mujha para bar3I kRpA kI hai, ataH Aja maiM Apa para atyanta prasanna huuN| isa samaya Apa apanI icchAnusAra vastu mAMga sakate ho, bolo! Apako kyA cAhie?" bali kI preraNA se vAmanarUpa dhArI viSNukamAra ne kahA, "he rAjan ! yadi Apa mujhe kucha denA cAhate ho to mere paira se mApita tIna Daga jamIna mujhe pradAna kareM, maiM apanI icchAnusAra choTI sI jhopar3I banA kara rhuuNgaa|" vAmana brAhmaNa kI bAta sunakara sAre loga ha~sane lge| unhoMne brAhmaNa ko kahA- "he vipra! tuma itanI choTI vastu kI kyA yAcanA karate ho? isa dAnI rAjA ke samIpa Aye ho aisI vastu kI yAcanA karo jisase tumhArA sArA dAridrya dUra ho jaaye|" brAhmaNa ne kahA, "adhika lobha nahIM karanA cAhie kyoMki sAre pApoM kI jar3a lobha hai| yadi Apa kucha denA cAhate ho to merI icchAnusAra 'nAlIna prApta kara aprathA maiM yahA~ jo calA jAtA huuN|" bali ne tIna Daga jamIna dene kI svIkRti dI aura kahA- "viprarAja ! tuma apanI icchAnusAra apane pairoM se jamIna nApa lo|" . bali kI anumati pAkara vikriyA se unhoMne apane paira ko bddh'aayaa| eka paira meru parvata para rakhA aura dUsarA mAnuSottara parvata para, jaba tIsarA paira rakhane ke lie jagaha nahIM rahI, paira nabhasthala meM laTaka gayA, to devatAoM ke Asana kampAyamAna ho utthe| "kSamyatA, kSamyatA, kSamyatA" dhvani se nabhasthala guMjita ho utthaa| viSNukumAra ne bali kI tAr3anA kii| sAta sau munirAjoM kA upasarga dUra kiyaa| saba loga dhanya-dhanya kahane lge| he kSapaka! tuma apane pariNAmoM ko nirmala kara kaSToM para vijaya prApta karane ke lie una munirAjoM kA ciMtana karo, jisase kaSTa sahana karane kI kSamatA prApta hogii| pariNAmoM meM sthiratA aayegii| jaisI AtmA unakI hai, vaisI hI terI AtmA hai| usa apanI AtmA kA anubhava kro| vaha bhUkha, pyAsa, Adhi, vyAdhi se rahita hai| ye sArI bAdhAyeM yA kaSTa zarIra ke sAtha sambandhita haiN| tuma zarIra ke mamatva kA tyAga karake sva-svarUpa meM ramaNa karane kA prayatna kro| zarIra sambandhI sukha-duHkha kA anubhava mata kro| yaha tumhArA antima samaya hai, isameM tuma sAvadhAna raho, kisI bhI viSaya meM svamana ko mata bhaTakAo, anyathA saMsAra ke aneka duHkhoM kA sAmanA karanA pdd'egaa| ataH tuma sAvadhAna hokara apane mana ko zuddhAtmA ke ciMtana meM sthira kro|
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra 130 devanikAyanirmitopasargavivahaNaM gairakAritAnudAharati - amarakao uvasaggo siridattasuvaNNabhaddaAIhiM / samabhAvaNAe sahio appANaM jhAyamANehiM // 51 // amarakRta upasarga: zrIdattasuvarNabhadrAdibhiH / samabhAvanayA soDha AtmAnaM dhyAyadbhiH ||51 || sahio soDhaH / kosau / upasargaH viSamataravedanA / kIdRza upasargaH amarakao amarakRtaH devanikAyavihitaH / tIvrataropasargaH visoDhaH / kairityAha / siridattasuvaNNabhaddaAIhiM zrIdattasuvarNabhadrAdibhiH zrIdattazca suvarNabhadrazca zrIdattasuvarNabhadrau tAvAdI yeSAM te zrIdattasuvarNabhadrAdayastai zrIdattasuvarNabhadrAdibhiH 1 kayA soDhaH / samabhAvaNayA samabhAvanayA zatrau mitre tRNe straiNe samAnA yA bhAvanA sA - samabhAvanA tayA samabhAvanayA / kiM kurvadbhistairupasarga: soDhaH / appANaM jhAyamANehiM AtmAnaM sahajazuddhabuddhaikasvabhAvaM dhyAyadbhiH dhyAnagocarI - kurvadbhiH / atra zrIdattasya kathA yathA / ilAvardhananagare rAjA zrIdatto rAjJI aMzumatI tayordyUtaM krIDato satoH rAjJyA parAbhavaM gate rAjani rAja - patnIzuka ekAM rekhAM dttvaan| ekavAraM rAjJA hAritamiti kupitena bhUpena zuko galaM moTayitvA mAritaH / sa kenaciddhyAnavizeSeNa mRtvA vyaMtara devo'jani T rAjA zrIdattopyanyadA dhavalagRhopari sthito jaladharajanitaprAsAdavinAzaM dRSTvA saMjAtavairAgyaH putrAya rAjyaM vittIya jaina dIkSAmazizriyat / jinhoMne caturnikAyadeva kRta upasargoM ko sahana kiyA hai, aba unakA udAharaNa dete haiM zrIdatta, suvarNabhadra Adi mahAn puruSoM ne AtmA kA dhyAna karate hue samabhAvanA ke dvArA devakRta upasarga sahana kiyA hai // 51 // zrIdatta, suvarNabhadra Adi munirAjoM ne sahaja zuddha buddha, eka svabhAva AtmA kA dhyAna karate hue. zatru-mitra, kAcakaMcana, tRNa - komala bistara Adi meM samabhAvanA se cAra nikAya devakRta viSamatara vedanApUrNa tIvra ghoropasarga sahana kiyA thA / * zrIdatta kI kathA ilAvardhana nagara meM zrIdatta nAmakA rAjA rahatA thaa| usake aMzumatI nAma kI rAnI thii| manoraMjana ke lie rAjA aura rAnI rAjamahala meM juA khelate the| taba aMzumatI ke dvArA pAlA huA totA hAra-jIta kA saMketa svakIya nakha se rekhA khIMca kara karatA thA / para sAtha hI usameM yaha duSTatA thI ki jaba zrIdatta jItatA thA taba vaha eka rekhA khIMcatA aura jaba usakI mAlakina aMzumatI jItatI thI taba vaha do rekhAyeM khIMca detA thaa| zrIdatta ne tote kI isa cAlAkI ko bahuta bAra sahana kiyA kintu tote kI duSTatA jArI rahI / anta meM zrIdatta ko krodha utpanna huA aura unhoMne tote kI gardana maror3a dI / totA usI samaya mara gayA aura maraNa samaya kisI dhyAna vizeSa se marakara vyaMtara jAti kA deva huA / eka dina saMdhyA ke samaya dhavala mahala para baiThe hue zrIdatta prAkRtika saundarya dekha rahe the ki bAdala kA eka bar3A bhArI Tukar3A A~khoM ke sAmane se gujarA aura dekhate-dekhate chinna-bhinna ho gyaa| yaha dRzya dekhakara zrIdatta kA hRdaya saMsAra, zarIra aura bhogoM se virakta ho gyaa| saMsAra kI kSaNabhaMguratA unake sAmane nAcane lgii| upayoga kI sArI vastuyeM unheM vidyut (bijalI) ke samAna nAzavaMta pratIta hone lgiiN| sarpa jaise viSaile viSaya bhogoM se unakA hRdaya kA~pa utthaa| zarIra kI apavitratA jAnakara usase mamatva haTa gyaa| tatkAla putra ko rAjya dekara unhoMne daigambaroM mudrA dhAraNa kara lii|
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra-131 tataH zrutAbhyAsa vidadhAnaH paramaM tapazcinvAna: kAlamativAhayAmAsa / / anyadA tIvratare zItau pravartamAne purabAhyodyAne kAyotsargamAzritya tsthivaan| zukacareNa vyataradevena tena pUrvavairamanusmRtya zItalavAriNA siktaH tathA zItalavAtena kadarthita: sahajazaddhaM paramAtmAnamArAdhya kevalAkhyaM ca jyotirutpAdya nirvANa prAptavAn zrIdatto muniH / / 51 / / daigambara mudrA dhAraNa kara sarvaprathama unhoMne guru ke caraNa sAnnidhya meM zruta kA abhyAsa kiyaa| rAjakIya sukhoM se pale hue zarIra ke mamatva kA tyAga kara ghora tapazcaraNa karate hue aneka dezoM meM vihAra karake aneka bhavya jIvoM ko dharmopadeza dekara sanmArga meM lagAte hue kucha kAla ke bAda atyanta zIta Rtu ke samaya svanagara meM Akara bAhya udyAna meM kAyotsarga mudrA se khar3e hokara AtmadhyAna karane lge| ___ mAnava kaSAyoM ke udreka meM Akara anucita kArya karake karma bA~dhatA hai aura jaba unakA phala bhoganA par3atA hai taba duHkha kA anubhava karatA hai, duHkhI hotA hai| rAjA ne krodha meM Akara jisa tote ko mArA thA vaha marakara vyaMtara huA thaa| vaha zrIdatta munirAja kI tarapha se gujarA to unako dekhakara usakA krodha umar3a aayaa| pUrvabhava ke smaraNa se rAjA ko apanA zatru samajha kara usane pratizodha ke lie upadrava karanA prAraMbha kara diyA / eka to jAr3e ke dina usa para usane ThaNDI havA claaii| pAnI barasAyA aura ole giraaye| hara prakAra se munirAja ko kaSTa dene kA prayatna kiyA parantu zrIdatta munirAja ke mana meru ko vaha kiJcit bhI vicalita nahIM kara skaa|| zrIdatta munirAja ne zAMtipUrvaka una kaSToM ko sahana kiyaa| tote ke jIva vyataradeva ke dvArA pUrva vaira kA smaraNa kara ke zItala jala aura zItala vAyu ke dvArA karthita (duHkha) hone para bhI, svakIya mana ko bAhya se haTAkara sahaja zuddha paramAtmA ke dhyAna meM lagAkara nirvikalpa samAdhi ke dvArA kSapaka zreNI meM ArUr3ha hokara pRthaktva vitarka zukla dhyAna ke bala se mohanIya karma kA vidhvaMsa karake tathA ekatva vitarka zukla dhyAna ke dvArA zeSa tIna ghAtiyA karmoM kA nAza kara unhoMne kevalajJAna prApta kiyA aura sUkSmakriyApratipAtI dhyAna ke bala se yoga nirodha karake vyuparatakriyAnivRtti zukladhyAna ke bala se zeSa aghAtiyA karmoM kA nAza kara zAzvata avinAzI mokSapada ko prApta kiyA / he Atman ! zrIdatta munirAja ke cintana rUpa agni ke dvArA zIta ke kAraNa hone vAle duHkha ko dUra kara sva AtmA ke dhyAna meM magna ho jaao| bAhya meM hone vAle zIta kA anubhava mata kro| zIta ke kAraNa apane mana ko vicalita mata hone do||51|| zrIdatta kI kathA samApta huii|
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ AsadhanAsAra - 132 yathA prAguktaiH rAjarSibhirupasargaH soDhastathA tvamapi sahasvetyutsAhayannAha eehiM avarehiM ya jahaM sahiyA thiramaNehiM uvsggaa| visahasu tumaMpi muNivara appasahAve maNaM kAU // 52 // etairaparaizca yathA soDhA: sthiramanobhiH upasargAH / viSahasva tvamapi munivara AtmasvabhAve manaH kRtvA // 52 // visahasu viSahasva muNivara munivara ksspk| kAn / arthAdupasargAn / jahaM eehiM aparehi ya yathA etaiH pUrvoktaiH sukumAlAdibhi: anuktaiH saMjayaMtAdibhiH sahiyA soDhAH / ke| upsrgaaH| kIdRzaiH / thiramaNehiM sthiramanobhiH sthircittaiH| yathA sukumAlasukozalagurudattapAMDavAdibhirArAdhanAsvadhunImadhyamadhyAsInarupasargAH caturvidhAH samabhAvanayA soDhAstathA tvamapi yadyuttamAM gati jigamiSasi tarhi sahasva / kiM kRtvA / appasahAve maNaM kAU AtmasvabhAva paramAtmA manazcittaM kRtvA sahasvetyarthaH / / 52 // suvarNabhadrAdi munirAjoM ne bhI devakRta upasarga ko sahana kara celanA nadI ke tIra para karmoM kA nAza kara muktipada prApta kiyA hai| jisa prakAra uparikathita rAjaRSiyoM (digambara mahAmuniyoM) ne cAra prakAra ke ghora upasarga sahana karake uttama pada prApta kiyA hai, vaise he kSapaka ! tuma bhI sahana kro| isa prakAra kSapaka ko utsAhita karate hue AcArya kahate haiM he kSapaka ! jaise cAra prakAra kA upasarga sakamAla aura anya maniyoM ne svakIya mana ko sthira karake sahana kiyA hai, vaise tuma bhI sva-AtmabhAva meM mana ko sthira karake upasarga sahana kro||52|| he kSapaka ! jisa prakAra svakIya mana ko zuddha paramAtmA ke cintana meM sthira karake uparyukta sukumAla, sukozala, gurudatta, pANDava Adi mahApuruSoM ne tathA jinakA kathana nahIM kiyA gayA, jinakA nAma bhI nahIM liyAgayA aise saMjayaMta, akampana, abhinandana Adi anya mahApuruSoM ne cAra prakAra kI ArAdhanA rUpa devagaMgA ke madhya meM baiTha kara samabhAvanA ke dvArA cAra prakAra ke upasarga ko sahana karake uttama gati prApta kI hai, avinAzI mokSapada prApta kiyA hai| yadi tuma bhI uttama pada ko prApta karanA cAhate ho to svakIya mana ko zuddhAtma svabhAva meM vA parama ke guNoM ke ciMtana meM sthira karake una upasargoM ko vA bhUkha, pyAsa, zIta, uSNa Adi bAdhAoM ko samabhAvoM se sahana kro| saMjayanta muni kA caritra vItazokapura meM vaijayanta nAma kA rAjA rAjya kara rahA thaa| usakI bhavya zrI nAmaka rAnI kI kukSi se do putra utpanna hue saMjayanta aura jynt| eka dina bijalI girane se hAthI kI mRtyu kA samAcAra sunakara rAjA kA hRdaya sAMsArika bhogoM se virakta ho gayA / unhoMne apane donoM putroM ko bulAkara kahA- "beTo ! tuma isa rAjya ko svIkAra karo, maiM daigambarI dIkSA grahaNa kara ke AtmakalyANa karanA cAhatA huuN|"
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra-133 donoM putroM ne hAtha jor3akara vinamra bhAvoM se kahA-"tAta ! Apane AkulatA evaM pApa kA kAraNa samajhakara rAjya ko chor3ane kA nizcaya kiyA hai, Apake dvArA vamana kiye hue, chor3e hue rAjya ko hama svIkAra nahIM kreNge| yaha rAjya pApa aura vaira kA kAraNa hai| hama donoM Apake sAtha digambara mudrA grahaNa kreNge|" __jaba donoM putroM ne rAjya svIkAra nahIM kiyA taba rAjA saMjayanta ke putra ko rAjyabhAra dekara donoM putroM ke sAtha dIkSA grahaNa kara ghora tapazcaraNa karane lge| kucha dinoM ke tapazcaraNa ke bAda vaijayanta munirAja ne dhAtiyA karmoM kA nAza kara kevalajJAna prApta kiyaa| unake kaMvalajJAna kI pUjA karane ke lie cAroM nikAya ke devatA gaNa aaye| una devatAoM ke samUha meM dharaNendra ke alaukika rUpa ko dekhakara tatrasya jayanta munirAja ne nidAna-baMdha kiyA / arthAt cAritra tathA samyagdarzana se cyuta hokara yaha bhAva kiyA ki mere isa tapazcaraNa ke phala se mujhe dharaNendra ke samAna saundarya aura vibhUti prApta ho| nidAnabaMdha ke kAraNa jayanta munirAja marakara dharaNendra ho gye| ThIka hI hai- jisa cAritra evaM samyagdarzana ke phala se mukti kI prApti ho sakatI hai, usase yadi tuccha sAMsArika sukha prApta ho jAye to isameM Azcarya kI kyA bAta hai! saMjayanta munirAja eka dina eka aTavI meM kAyotsarga se sthita hokara zuddhAtmA kA dhyAna kara rahe the| unake Upara se gamana karate hue vidyudraSTa nAmaka vidyAdhara kA vimAna vahIM para sthagita ho gayA (ruka gyaa)| _ vimAna ko rukA huA dekhakara Azcaryacakita ho usane nIce kI ora dekhaa| tatrastha saMjayanta munirAja ko dekhakara usane nizcaya kiyA ki mere vimAna ko isIne stambhita kiyA hai| usakI krodhAgni bhabhaka uThI 1 usane munirAja para ghoropasarga kiyA parantu saMjayaMta munirAja kA manameru aDola akampa rhaa| ThIka hI hai- pralaya kAla kI vAyu ke jhakoroM se meru kampita nahIM ho sktaa| jaba munirAja dhyAna se vicalita nahIM hue taba vidyAdhara kI krodhAgni adhika bhabhaka utthii| usa adhama vidyAdhara ne munirAja ko apane vidyAbala se uThAkara bhAratavarSa kI pUrva dizA meM bahane vAlI bhayaMkara siMhavatI nAmaka nadI meM DAla diyaa| itanI vipattiyoM se bhI unake duHkhoM kA anta nahIM huaa| isalie tatrastha logoM ne unako rAkSasa samajhakara una para patthara barasAnA prAraMbha kara diyA parantu isa prakAra bhayaMkara kaSTa Ane para bhI saMjayanta muni dhyAna-magna rahe, sva zuddha svabhAva se calAyamAna nahIM hue| nirvikalpa samAdhi meM lIna ho zukla dhyAna ke bala se unhoMne ghAtiyA karmoM kA nAzakara kevalajJAna prApta kiyA aura aMtakRta kevalI hokara usI samaya aghAtiyA karmoM kA nAzakara avinAzI mokSapada prApta kara liyaa| he Atman ! jaise saMjaya-ta munirAja ghoropasarga Ane para bhI sva svabhAva se cyuta nahIM hue, usI prakAra tuma bhI ina upasargoM se vA zArIrika vedanAoM se Akula-vyAkula hokara apane svabhAvase cyuta mata hoo| apane manako vaza meM kara svAnubhava ke rasa kA AsvAdana kro| zarIra kI tarapha lakSya mata do| // saMjayanta munirAja kI kathA samApta // isa prakAra ArAdhanAsAra meM vistArapUrvaka ghora upasargoM kI vyAkhyA aura unako sahana karane vAle mahApuruSoM ke caritra kA kathana kiyaa| kyoMki una mahApuruSoM ke smaraNa vA dhyAna se ArAdhaka ke pariNAmoM meM sthiratA aura upasarga sahana karane kI zakti kA prAdurbhAva hotA hai|
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra 134 prapaMcataH prakRSTopasargAn vyAkhyAya saMprati kramAyAtasyeMdriyajayasya prapaMcayan gAthApaMcakaM nirUpayati iti samudAyapAtanikA | tatrAdau rUpakeNa kRtvA iMdriyANAM vyAdhatvaM samarthayan smare zaratvaM viSayeSu vanatvaM janeSu hariNatvaM pratipAdayati iMdiyavAhehiM hayA sarapIDApIDiyaMgacalacittA / katthavi Na kuNati raI visayavaNaM jaMti jaNahariNA // 53 // iMdriyavyAdhairhatA : zarapIDApIDitAMgacalacittAH / kutrApi na kurvaMti ratiM viSayavanaM, yAMti janahariNAH // 53 // iMdiyavAhehiM iMdriyavyAdhai: iMdriyANyeva vyAdhA AkheTikA : paranimittasukharUpapalAbhilASitvena svavyApAre pravartamAnatvAt / tairindriyavyAdhaiH hayA hatA ghAtitAH zalyagocarIkRtA: sarapIDApIDiyaMgacalacittA zarapIDApIDitAMgacalacittAH / zaro bANaH / bANasthAnIyakSetra ka iti cet / zarazabdena smaro labhyate prakRladarzanAvAt svara evaM baraH / zabda eka eveti cet nAsti doSaH / ekasminneva zabde'pi mukhyopacArayorubhayArthayoH prApyamANatvAt / na bhavediti cet tadA ciMtyametat dUSyaM vaiduSyaiH / smararUpazarasya pIDA bAdhA tathA pIDitAMge bAdhitAMge sati calacittA lolamanasaH jaNahariNA janahariNAH janA eva hariNA isa prakAra upasargoM ke sahana karane kA kathana karake aba krama se Agata indriyavijaya kA pA~ca gAthAoM ke dvArA kathana karate haiM aba rUpaka alaMkAra meM indriyoM ko vyAdha (zikArI), kAma ko bANa, hariNa kI upamA dekara kathana karate haiM viSaya ko vana aura mAnava ko indriya rUpI vyAdha ke dvArA mAre gaye, kAma ke bANa kI pIr3A se pIr3ita aMga se calAyamAna citta vAle mAnava rUpI hariNa kisI bhI (dhArmika) kArya meM rati nahIM karate, sthira nahIM hote; apitu viSaya rUpI vana meM praveza karate haiM // 53 // paranimitta- parapadArtha ke upabhoga se utpanna sukha rUpa mAMsa kI abhilASA se svakIya vyApAra meM pravarttamAna hone se indriyoM ko vyAdha (zikArI) kahA hai| kAmavAsanA ko bANa kI upamA dI hai| una indriya rUpI zikArI ke dvArA zalya (lakSya) gocara kiye gae aura kAma rUpI bANa se aMga ke pIr3ita hone se jinakA citta caMcala ho rahA hai, aise ye saMsArI prANI rUpI hariNa Artta, raudra dhyAna ke parihAra karane meM nimittabhUta svagata' tattva, paragata tattva, zAstrazravaNa (zAstroM kA zravaNa paThana-manana ), deva pUjA Adi kisI bhI zubha avalaMbana meM prIti nahIM karate haiM, zubhopayoga vA zuddhopayoga meM sthira rahane ke lie samartha nahIM hote haiM; kaise bhI zubha pariNAmoM meM raMjAyamAna nahIM hote haiN| yaha saMsArI prANI rUpI hariNa anAdikAlIna karmabaMdha se ananta vIryAvaraNa ke kAraNa svakIya ananta zakti ko bhUlakara viSayavAsanA ke vana meM gamana karatA hai arthAt viSayavAsanAoM meM par3atA hai| - 1. svakIya zuddhAtmA / 2. paMcaparameSThI paragata tattva |
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra-135 mRgAH kathavi kutrApi raI ratiM paNa kuNaMti na kurvanti / kasminnapi sthAne svagatatattve para-gatatattve vA zAstrazravaNe devapUjAyAM ArtaraudraparihAranimittamanyasminnapi zubhAvalaMbane vA na rajyaMte na sthitiM kurvanti sthAtumapi na vAMchatItyarthaH / kasmAt / anAdikarmabaMdhavazAdanaMtatrIryAvaraNenAtpano'dhairyapAdurbhAvAt / tadA te kiM kurvantIti prshne| visayavaNaM jaMti viSayavanaM yAMti viSayA eva vana viSayavanaM yAMti gacchaMti / yathA vyAdhena bANena bAdhitAH calacittA bhUtvA kutrApi ratimakurvANA mRgA vanamAzrayaMti tatheMdriyairamanaskatA nItA smarapIDanena calacetaso jAtA janAH kutrApi ratiM na kurvanti / tarhi kiM kunti / srakcaMdanavanitAdIn viSayAneva sevaMte yeSu seviteSu tadalAbhe sati ihaiva dAruNaM duHkhaM bhavati, parabhave narakatiryagyonyAde ri duHkhAnyanubhavaMti / evaM jJAtveMdriyadhijayaM vidhAya paramAtmadhvAnavidhAnaM vidhIyatAmiti tAtparyam // 53 / / nanu samastasaMnyastatvena pratijJAniSThAnAM yadi viSayAbhilASaH syAnna tu sevane pravRttistadA kiMcidrUpaM prAdurbhavatIti vadaMtaM pratyAha savvaM cAyaM kAU visae ahilasasi gahiyasaNNAse / jar3a to savvaM ahalaM daMsaNa NANaM tavaM kuNasi // 54 / / sarvaM tyAgaM kRtvA viSayAnabhilaSasi gRhiitsNnyaase| yadi tadA sarvamaphalaM darzanaM jJAnaM tapaH karoSi / / 54 / / jisa prakAra zikArI ke bANoM se pIr3ita hokara caMcalacitta huA hariNa kisI deza meM vA kisI bhI kAla meM sthiratA ko prApta nahIM hotA hai, aura kahIM para sthiratA ko prApta na hokara vana kA Azraya letA hai| mana ke calAyamAna hone se vana kA Azraya lete haiM, usI prakAra indriyoM ke dvArA amanaskatA ko prApta hokara, kAmabANa se calAyamAna citta hokara kisI bhI dhArmika kArya meM tathA AtmadhyAna meM lIna nahIM ho sakatA aura ina viSayoM kI prApti nahIM hone para isa loka (isabhava) meM viSayaviyogajanya dAruNa duHkhoM ko bhogatte haiM aura para bhava meM naraka tiryaJca Adi yoniyoM meM aneka duHkhoM ko bhogate haiN| he kSapaka ! isa prakAra indriyasukha kI abhilASA ke du:khoM ko jAnakara indriyavijayI bno| indriyaviSayoM ko viSa ke samAna AtmaghAtaka samajhakara inakA tyAga karo aura paramAtmA kA dhyAna kara sva meM sthira hone kA prayatna karo // 53 // he gurudeva ! sakala parigraha ke tyAga kI pratijJA rUpa saMnyAsa dhAraNa karake yadi viSayoM kI abhilASA rakhate haiM aura viSayoM ko sevana nahIM karate haiM to usako cidUpa kI prApti nahIM hotI hai kyA? aisA prazna hone para AcArya kahate haiM __"sarva prakAra ke Arambha aura parigraha kA tyAga kara saMnyAsa ko grahaNa kara liyA hai, phira bhI yadi usakI viSaya-abhilASA naSTa nahIM hotI hai, to usakA darzana, jJAna, tapazcaraNa Adi ArAdhanA karanA sarva niSphala ho jAte haiM / / 54 / /
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra - 136 sarvaM tyAgaM kRtvA gRhItasaMnyAse sati yadi viSayAnabhilaSasi tadA darzanaM jJAnaM tapaH sarvamaphalaM karoSi / tathAhi-bho kSapaka ! pUrvaM tAvattvaM saMsArasvarUpamanityaM nityaM mokSasvarUpaM nizcitya cetasi sArvabhaumasAmrAjyarAjyalakSmI tRNavadavagaNyasva savvaM cAyaM kAU sarvaparigrahatyAgameva kRtvaa| kca sati / gahiyasaNNAse gRhItazcAsau saMnyAsazca tasmin sati jai yadi tvaM punarapi visae ahilasasi viSayAnabhilaSasi to tadA daMsaNa NANaM tavaM darzanaM jJAnaM tapazca savvaM sarvaM ahalaM aphalaM phalarahitaM kuNasi karoSi darzanajJAnatapasA yatsaMvaranirjarAmokSasvarUpaM phala viSayAbhilASe sati tapaH kurvatsvapi tanna bhavatItyarthaH / tathA coktam paThatu sakalazAstraM sevatAM sUrisaMghAn dRDhayatu ca tapazcAbhyasyatu sphItayogam / caratu vinayavRttiM budhyatAM vizvatattvaM yadi viSayavilAsaH sarvametanna kiMcit / / evaM jJAtvA vivekinA dharma vidhIyatAne kasminnapi cApi abhilASo na vidheyaH smiihitnidhiktvaat| tathA coktaM spRhA mokSepi mohotthA taniSedhAya jaayte| anyasmin tatkathaM zAMtA: spRhayaMti manISiNaH / / kiMtu zuddhaparamAtmanyeva bhAvanAbhilASo yogyo bhavatIti tAtpartham / / 54 / / he kSapaka ! sArvabhauma sAmrAjya aura putra-pautrAdika sarva sAMsArika vaibhava kA tyAga karake tUne saMnyAsa grahaNa kiyA hai| saMsAra asAra hai, anitya hai, mokSa avasthA nitya hai, sArabhUta hai; aisA citta meM vicAra karake tUne vaibhava kA tyAga kiyA aura saMnyAsa grahaNa kiyA hai| yadi tU isa samaya kiMcit mAtra bhI mana meM viSayoM kI abhilASA karegA to darzana, jJAna, cAritra aura tapazcaraNa rUpa terI ArAdhanA. sarva niSphala ho jAyegI, saMvara, nirjarA aura mokSa phala ko dene meM samartha nahIM hogii| tapazcaraNa karane para bhI yadi viSayAbhilASA kA mAra se vapana nahIM karatA hai to tujhe svAtmAdhIna mokSaphala kI prApti nahIM hogii| kahA bhI hai __ sakala zAstroM ko par3ho, AcAryasaMgha kI sevA karo, tapazcaraNa meM dRr3ha raho, AtApana Adi mahAn yoga kA abhyAsa karo, vinayavRtti kA AcaraNa karo arthAt devazAsraguru kA vinaya karo aura sarva tattvoM kA jJAna karo, unako jaano| yadi hRdaya meM viSayAbhilASA sthita hai to ye darzana Adi sarva niSphala haiM, inakA kacha bhI phala prApta nahIM ho sktaa| aisA jAnakara vibekI mAnava ko dhArmika kriyA ko svIkAra karake sAMsArika vastuoM kI kiMcita bhI abhilASA nahIM karanI caahie| mana ko nirvikalpa kara sthira karanA caahie| kahA bhI hai AcAryoM ne moha se utpanna mokSa ko bhI abhilASA kA niSedha kiyA hai arthAt jaba taka hRdaya meM mokSa kI bhI abhilASA (icchA) rahatI hai taba taka mokSa kI prApti nahIM hotii| isaliye zAMta (zuddhAtmA ke anubhava ke abhilASI manISI buddhimAn) loga anya (paMcendriyoM ke) padArthoM kI abhilASA kaise kara sakate haiM arthAt nahIM krte|| viSayoM kI abhilASA karanA yogya nahIM hai apitu zuddhAtma bhAvanA kI abhilASA karanA yogya hai, aisA samajhanA cAhie // 54 //
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra 137 nanu nikhiladoSAn parihartukAmo muniH kasmAdazakya iti vadaMtaM prati vadati vadatAMvaraH sUrivaraH / iMdiyavisayaviyArA jAma Na tuTTaMti maNagayA khavao / tAva Na sakkar3a kAuM parihAro NihiladosANaM // 55 // iMdriyaviSayavikArA yAvanna truTyaMti manogatAH kSapakaH | tAvanna zaknoti kartuM parihAraM nikhiladoSANAm ||55 // manogatA iMdriyaviSayavikArA yAvanna truTyaMti tAvat kSapako nikhila doSANAM parihAraM kartuM na zati / tathAhi mayA manogatA: manaH prAptA iMdriyANAM rUpAdiviSayANAM ca parasparaM dUrAdeva saMbaMdhe satyapi teSu manasi saMkalpaH saMpratipadyate tadanu muhurmuhuH prasaraNaM yasmAttasmAt manogatA vyAkhyAyaMta ityarthaH / iMdiyavisayaviyArA iMdriyaviSayavikArA: iMdriyANAM viSayAsta eva vikArAH / vikAra iti korthaH / svasvabhAvAtpracyAvyAnyathAbhAve preraNAzIlAH yAvatkAlaM paNa tuTTati na truTyati manaH saMgatiM parityajya na gacchati tAva tAvatkAlaM khavao kSapakaH karmakSapaNazIlapuruSaH pihiladosANaM nikhila doSANAM nikhilAH samastA rAgadveSamohAdayo doSAsteSAM parihAro parihAra mocanaM kAuM kartuM Na sakkai na zaknoti kAraNaM binA kAryaM na dRSTamiti vacanAt / indriyaviSayavikAraparihArakAraNAbhAve nikhiladoSAbhAvaH kAryaM na saMbhavati / tasmAttapasvinA samaMtata iMdriyaviSayavikArAnnirAkRtya rAgAdidoSAbhAvena zuddhaparamAtmA bhAvitavya ityabhiprAyaH ||55 // nikhila doSoM kA parihAra karane kI icchA karane vAle munirAja kisa kAraNa se doSoM ke nirAkaraNa meM azakya haiM aisA pUchane vAle ke prati vidvAnoM meM zreSTha AcArya kahate haiM jaba taka manogata indriya-viSayoM kA vyApAra nahIM chUTatA hai taba taka kSapaka nikhila doSoM kA nirAkaraNa (nAza) nahIM kara sakate / / 55 / / paMcendriyoM ke rUpAdi viSayoM kA dUra se bhI sambandha hone para mana meM saMkalpa-vikalpa utpanna hote haiN| punaH, bAra-bAra unakA prasaraNa hotA hai, arthAt punaH punaH unakA cintana hotA hai isalie inako manogata kahate haiM / AtmA ko svasvabhAva se cyuta karake anya vikAra bhAva ko utpanna karane vAle manogata pA~coM indriyoM ke rUpa- rasAdi viSaya jaba taka mana kI saMgati ko chor3akara naSTa nahIM hote haiM, mAnasika saMkalpavikalpa nahIM chUTate haiM taba taka karmoM kA kSaya karane meM tatpara kSapaka samasta rAga-dveSa-mohAdi doSoM kA parihAra karane meM samartha nahIM hotA kyoMki kAraNa ke sadbhAva meM tajjanya kArya kA abhAva nahIM hotaa| manogata paMcendriya viSaya - vyApAra kAraNa haiM aura rAga, dveSa, mohAdi doSa kArya haiN| isalie indriya- viSaya - vyApAra rUpa kAraNa kA parihAra kie binA, rAga-dveSa-mohAdi kArya kA abhAva nahIM ho sktaa| isalie tapasviyoM ko manogata paMcendriya viSaya vyApAra ko dUra kara rAga-dveSa Adi doSoM kA parihAra kara ke zuddhAtmA kA dhyAna karanA cAhie / / 55 //
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra-138 nanvindriyamallairnihitAnAM kvAzrayo'jJAninAM bhavati tatpratipAdayati iMdiyamallehiM jiyA amarAsuraNaravarANa sNghaayaa| saraNaM visayANa gayA tatvAMva maNNAMte sukkhaai||56|| iMdriyamallairjitA amarAsuranaravarANAM sNghaataaH| zaraNa viSayANAM gatAstatrApi manyate saukhyAni / / 56 // amarAsuranaravarANAM saMghAtAH saMto viSayANAM zaraNaM gatAstatrApi saukhyAni mnyte| tathAhiMamarAsuraNaravarANa amarAsuranaravarANAM amarA devAH kalpavAsinaH asurA: daityA bhavanavAsino vA naravarAH narANAM madhye varAH zreSThA: manuSyeSu madhye zAstreNa zauryeNa vIryeNa vijJAnena labdhapratiSThA ye te naravarA: kathyate, amarAzca asurAzca naravarAzca te amarAsuranaravarAsteSAM saMdhAyA saMghAtA: samudAyAH / kathaMbhUtAH saMtaH / iMdiyamallehiM jiyA iMdriyamallairjitAH saMta: iMdriyANyeva mallAni viDduHkhAvAsasaMsAragarbhapAtakatvAt iMdriyamallAstaiH iNdriymlleH| gayA gatA prAptAH / kiM zaraNaM AzrayaM kessaaN| bisayANaM viSayANAM indriyArthAnAM tatthavi tatrApi ca tatra teSu srakcaMdanavanitAvA-tAyanAdiSu viSayeSu maNNaMti manyate vidNti| kaani| sukkhAi saukhyAni na khalviyaM pravRttistattvavidA citteSu camaccarikarIti naite. viSayAH zaraNaM gatAnAM svapnepi trAyakAH / yaduktaM mInA mRtyu prayAtA rasanavazamitA daMtinaH sparzaruddhA, naddhAste vArimadhye jvalanamupagatAH patriNazcAkSidoSAt / bhuMgA gaMdhoddhatAzA: pralayamupagatA gItalolA: kuraMgAH, kAlavyAlena daSTAstadapi tanudhiyAmiMdriyArtheSu raagH|| indriyamalloM ke dvArA duHkhita hue ajJAnI kisakI zaraNa jAte haiM, unakI kyA gati hotI hai, isakA pratipAdana karate haiM indriyamalloM ke dvArA jIte gaye (viSayoM ke vazIbhUta hue) deva, asura aura zreSTha manuSyoM ke samUha viSayoM kI zaraNa meM jAte haiM aura usI meM sukha kA anubhava karate haiM / / 56 / / kalpavAsI devoM ko sura kahate haiM aura bhavanavAsI devoM ko asura vA daitya kahate haiN| manuSyoM ke madhya meM zAstrajJAna, zUratA-vIratA aura vijJAna ke dvArA jinhoMne pratiSThA prApta kI hai ve nara-vara kahalAte haiN| sura, asura aura nara-varoM kA samUha amara-asura-nara-vara-saMghAta kahalAtA hai| du:kha ke sthAna saMsAra ke garta (gaDe) meM girAne vAle indriyamalloM ke dvArA parAjita hue deva, asura aura zreSTha mAnavoM ke samUha indriya-viSayoM kI zaraNa meM jAte haiM aura una mAlA, candana, strI tathA uttama- uttama pakvAnna rUpa indriyaviSayoM ke upabhoga meM hI Ananda kA anubhava karate haiM, sukha mAnate haiN| parantu ye paMcendriyajanya viSaya vAstava meM sukha ke kAraNa nahIM haiN| ye padArtha tattvajJoM ke hRdaya ko raMjAyamAna karane vAle nahIM haiN| ye paMcendriya-viSaya svapna meM bhI sukhada nahIM haiM, rakSaka nahIM haiM, zaraNabhUta nahIM haiM apitu du:khadAyaka haiN| so hI kahA hai rasanA indriya kI vazIbhUta huI machalI jAla meM phaMsakara apane prANa kho detI hai, mRtyu ko prApta hotI hai| sparzana indriya ke vazIbhUta huA madonmatta hAthI bandhana meM par3akara aneka duHkhoM ko bhogatA hai| prANa indriya ke viSaya kA lolupI bhramara kamala meM phaMsakara mara jAtA hai| cakSuindriya ke paravaza hokara pataMgA agni meM girakara prANa khotA
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra - 139 pratyuta duHkhadA eva | yata: na tadariribharAjaH kezarI kekistutyo, narapatiratiruSTaH kaalkuuttotiraudrH| atikupitakRtAMta: pannageMdropi ruSTaH, yadiha viSayazatrurdu:khamugraM karoti / tadidriyamallarjitenApi kSapakeNa prasahya viSayANAM zaraNaM vihAya tatra ca sukhAnyavagaNayya paramabrahmapadameva zaraNaM gaMtavyaM tatraiva paramasaukhyaM mattveSTavyamiti bhAvaH / yataH avazyaM yAtArazcirataramuSitvApi viSayA, viyoge ko bhedastyajati na jano yatsvayamabhUn / prajaMta: svAtaMtryAdatulaparitApAya manasaH, svayaM tyaktA hote zamasukhamanaMtaM vidadhati / / 56 / / hai aura gIta sunakara caMcala huA (gIta sunane kA lolupI) hariNa zikArI ke jAla meM pha~sa jAtA hai| isa prakAra paMcendriya-viSayoM ke lolupI jana ko kAla rUpI vyAla ke dvArA DasA huA dekhakara bhI alpajJa prANI indriyajanya sukhoM meM anurAga karate haiN| yaha Azcarya kI bAta hai| isa prakAra eka-eka indriya ke vazIbhUta hue prANiyoM kI yaha dazA hai to jo pA~coM indriyoM ke viSayoM meM phaMse hue haiM, unake to du:kha kA kathana bhI nahIM kara skte| jitanA ugra duHkha isa loka meM viSaya rUpI zatru dete haiM utanA duHkha zatru, madonmatta hAthI, siMha, sarpa, atiruSTa huA rAjA, ati bhayaMkara kAlakUTa (viSa), ati kupita huA yamarAja (mRtyu) aura ruSTa huA ajagara bhI nahIM dete haiM arthAt paMcendriyajanya viSayoM kI abhilASA hAthI, siMha, sarpa Adi se bhI mahA duHkhadAyI hai| he kSapaka ! indriya-bhaToM ke dvArA bAdhita (pIr3ita) hue kSapaka ko ina saba duHkhoM ko sahana kara, indriya-sukha ko sukha na mAnakara, viSayoM kI zaraNa chor3akara, parama brahma paramAtmA kI zaraNa hI mahAsukhakArI hai, aisA mAnakara usI parama brahma meM lIna honA cAhie kyoMki ye viSaya cirakAla taka rahakara bhI avazya hI naSTa hone vAle haiM to inake viyoga meM kyA bheda hai? jo mAnava ina viSayoM ko svayaM nahIM chor3ate haiM ve isa saMsAra meM tApa ko prApta hote haiM, unake mana ko atula paritApa dekara svataMtratA se jAne vAle (naSTa hone vAle) ina viSayoM ko jo svayaM chor3ate haiM, ve ananta zama sukha ko prApta hote haiN||56||
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra-140 huSIkajaM sukhaM sukhaM na bhavati tatastasmin vaimukhya vidhAtavyamiti stavayati iMdiyagayaM Na sukkhaM paradavvasamAgame have jmhaa| tamhA iMdiyaviraI suNANiNo hoi kAyavvA // 57 // indriyagataM na saukhyaM paradravyasamAgame bhavedyasmAt / tasmAdidriyaviratiH sujJAnino bhavati krtvyaa||57|| bho kSapaka iMdiyagayaM pA sukkhaM indriyagataM na saukhya saukhyaM na bhvti| kIdRzaM / indriyagata huSIkasaMbhavaM vicAryamANaM sukhaM na bhavati kiMtu sukhAbhAvameva / kuta: saukhyaM na bhavati ityAha / paradravyasamAgame sati bhavet jAyeta paradrayANi annapAnavasanatAMbUlasrakcaMdanavanitAdIni teSAM samAgamaH samyagAgamanaM paradravyasamAgamastasmin prdrvysmaagme| yataH paradravyasamAgamAdiMdriyajaM sukhamupajAyate tatazca duHkhameva | yaduktam sukhamAyAti duHkhamakSajaM bhajate maMdamatirna buddhimAn / madhuliptamukhAmamaMdadhIrasidhArAM khalu ko lilikSati / / yadIMdriyajaM sukhaM vAstavaM na bhavati tarhi kiM kartavyamityAha / tamhA iMdiyaviraI tasmAtkAraNAt iMdriyaviratiH viramaNaM virati: iMdriyebhyo viratiH iMdriyaviratiH / iMdriyajeSu sukheSu vaimukhyamityarthaH / kAyavvA kartavyA iMdriyasaMbhavasukhaviratiH kartavyA have bhvet| sA kasya kartavyA bhavatItyAha / suNANiNo sujJAninaH zobhanaM jJAnaM paramAnaMdAmRtasaMbhRtAvasthasya paramAtmanaH parijJAnaM zobhanaM jJAnamucyate sujJAnamasyAstIti sujJAnI tasya sujJAninaH tato viSayajaM sukhkhaM vinazvaraM nissAraM jJAtvA avinazvare svAtmotthe sukhe ratirvidhAtavyA sujJAnina iti bhAvArthaH / / 57 // iNdriyjyaathikaarH| indriyajanya sukha, sukha nahIM hai, duHkharUpa hai, isalie ina viSayaroM se vimukha honA cAhie. aisA kahate haiM indriyasukha vAstava meM sukha nahIM hai kyoMki vaha para-dravya ke samAgama se hotA hai| isalie jJAnI janoM ko indriyasukha se virakta honA caahie||57|| anna, pAnI, vastra, tAmbUla, mAlA, candana, strI Adi para-dravya ke saMyoga se utpanna hone vAlA indriyajanya sukha vAstava meM sukha rUpa nahIM hai, apitu sukhAbhAsa hai| rAga ke udaya ke kAraNa vaha sukha rUpa pratota hotA hai| isalie indriyasukha du:kha rUpa hI hai| kahA bhI hai "indriyajanya sukha, dukharUpa hai; mUrkha ajJAnI unako sevana karate haiM, jJAnIjana nhiiN| madhuliA talavAra kI dhAra ko kauna jJAnI cATanA cAhate haiM? arthAt jJAnI jana usako cATanA nahIM caahte|" indriyasukha AkulatA kA kAraNa hai, isalie ina viSaya-vAsanAoM se virakta honA ho zreSTha hai| paramAnanda amRta se utpanna avasthA vAle paramAtmA kA jJAna hI sujhAna hai| usa zuddhAtmA ke jJAna ke rasika jJAnIjanoM ko viSayajanya sukhoM ko virAzIka aura nissAra samajhakara unase virakta honA cAhie aura avinAzI, sArabhUta, ananta sukha ke kAraNabhUta svAtmottha sukha meM rati, anurAga, prIti karanI caahie| he kSapaka ! anAdikAla se indriyajanya sukhoM kA anubhava karake tU ananta duHkhoM kA pAtra banA hai| isalie tRSNA ko utpanna karane vAle, heyopAdeya jJAna se hRdaya ko zUnya karane vAle aura durgati meM le jAne vAle, indriyajanya viSayoM kI abhilASAoM kA tU tyAga kara aura svakIya zuddhAtmA meM ramaNa karane kA prayatna kara // 17 // / / indriyavijaya-adhikAra pUrNa huA /
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra- 141 nanu manonRpapreritAyAmavazyAyAmindriyasenAyAM prasaratyA kSapakeNa kiM kartavyamityAvedayati iMdiyaseNA pasarai maNaNaravaiperiyA Na sNdeho| tamhA maNasaMjamaNaM khavaeNa ya havadi kAyavvaM // 58 // iMdriyasenA prasarati manonarapatipreritA na saMdehaH / tasmAnmanaH saMyamanaM kSapakeNa ca bhavati kartavyam / / 58 / / iMdiyaseNA iMdriyANi hRSIkANi tAnyeva senA camU iMdriyasenA maNa-NaravaiperiyA manonarapatipreritA manazcittaM tadeva narapatiH rAjA tena preritA AdiSTA satI pasarai prasaraM karoti Na saMdeho saMdehaH saMzayo na, ysmaaditydhyaahaarH| yattadornityasaMbaMdha ityabhidhAnAt tamhA tasmAt kAraNAt maNa-saMjamaNaM manaH saMyamana manazcittaM tasya saMkocanaM sparzAdiviSayebhyo vyAvRtya sahajazuddhacidAnaMdaikasvabhAvasakalavikalpavikalAtmaparamAtmattvaikAgraciMtAyAM sthaapnmityrthH| khavayeNa kSapakena karmakSapaNazIlena puruSeNa kAyabvaM kartavyaM karaNIyaM ca bhavati / tathAhi / yathA sainyasya rAjA nAyako bhavati tathA iMdriyANAM mano nAyaka: nAyakenaivAdiSTaM sainyaM prasarati na hi nAyakamaMtareNa kvacitkathaMcittatsAmarthya aba 'mana para vijaya prApta karane kA prayatna karanA cAhie' yaha kathana karate haiN| mana rUpI rAjA ke dvArA prerita indriyasenA sva-sva viSayoM meM pravRtti kara rahI hai, phaila rahI hai; usako rokane ke lie kSapaka ko kyA karanA cAhie. aisA pUchane para AcArya kahate haiM __ manarUpI rAjA ke dvArA prerita indriya rUpI senA apane-apane viSayoM meM pravRtti karatI hai| isameM saMzaya nahIM hai| isalie kSapaka ko mana kA saMyama karanA cAhie / / 58 / / isa gAthA meM rUpaka alaMkAra hai| isameM mana ko rAjA kI upamA dI hai aura indriyoM ko usakI senA batAyA hai| jisa prakAra rAjA ke Adeza se senA kArya karatI hai, usI prakAra manarUpI rAjA ke dvArA prerita huI yaha pA~coM indriya rUpI senA sva-sva viSaya meM pravRtti karatI hai, AtmA ke bhAvoM kA mathana karatI hai, vikArI karatI hai| isameM saMzaya nahIM hai| isalie kSapaka ko mana ko saMyamita karanA caahie| sparzanAdi viSayoM meM jAte hue mana ko una viSayoM se haTAkara sahaja zuddha, cidAnanda svabhAva, sakala vikalpa-jAloM se rahita paramAtma tattva-cintana rUpa ekAgra ciMtA' meM mana ko sthira karanA caahie| arthAt viSaya vAsanA se mana ko haTAkara (Artta, raudra dhyAna se rahita hokara) zuddhAtmatattva vA paMcamarameSThI ke guNa-cintana meM lagAnA caahie| karmoM kA kSapaNa karane meM tatpara mAnava ko kSapaka kahate haiN| he kSapaka ! senA kA nAyaka jaise rAjA hotA hai vaise hI indriya rUpI senA kA nAyaka mana hai| jaise apane nAyaka rAjA ke dvArA prerita hokara senA yuddha meM gamana karatI hai, nAyaka ke binA kucha bhI karane meM samartha
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra- 942 vijRMbhate / atra tattvatra - vicAracaturacetasAM cetoniketane kathaM nAma saMzayabilezayo vilasati na kvApi / ataH iMdriyANi nigRhItumanA manasi prathamaM manaH saMyamanaM tanotu iti tAtparyArthaH // 58 // iMdriyANi manaH preritAni prasaratIti vyAkhyAyedAnIM manonareMdrasya sAmarthyaM yathA tathA darzayati maNaNaravai sahabhuMjar3a amarAsurakhagaNariMdasaMjuttaM / NimiseNektreNa jayaM tassatthi Na paDibhaDo koi // 59 // manonarapati: saMbhuMkte amarAsurakhaganareMdrasaMyuktaM / nimiSeNaikena jagattasyAsti na pratibhaTaH kopi // 59 // maNaNaravai manonarapatiH mano mAnasaM tadeva narapati: rAjA kartA amarAsurakhagaNariMdasaMjutaM amarAsurakhaganareMdrasaMyuktaM amarAH kalpavAsinaH asurA daityAH khagA vidyAdharA nareMdrAzcakravartyAdaya: / atra sarvatra dvaMdvasamAsa: amarAsurakhaganareMdraiH saMyuktaM jayaM jagat trailokyaM NimiseNekeNa nimiSenaikena saMbhukte ekakSaNamAtreNa svabhogayogyaM karotItyarthaH / tassa tasya manasaH kor3a kAMpi teSAmanarAsuranareMdrANA madhye ekatamApi paDibhaDo pratibhaTaH pratimallo na vidyate ityarthaH / tathA coktaM jJAnArNave zubhacaMdrAcArya: nahIM hai; usI prakAra indriyoM ke nAyaka mana ke dvArA prerita huI indriyA~ apane-apane viSayoM meM pravRtti karatI haiM, mana rUpI nAyaka ke binA indriyA~ kucha bhI karane meM samartha nahIM haiN| isalie he kSapaka ! tU apane mana ko tatvaciMtana meM sthira kara, kyoMki tattvavicAra meM catura citta vAle ke citta rUpI ghara meM saMzaya rUpI sarpakA nivAsa nahIM raha sktaa| isalie he kSapaka ! indriyoM kA nigraha karane ke lie sarvaprathama mana kA saMyamana kro| tattvajJAna ke cintana se apane mana ko vaza meM kro| jisakA mana vaza meM nahIM hai, vaha indriyoM ko vaza meM nahIM kara sakatA / indriyoM ko vaza meM kiye binA AtmakalyANa nahIM ho sakatA // 58 // aba mana kI preraNA se prerita hokara apane viSayoM meM pravRtti karane vAlI indriyoM kI vyAkhyA kara ke manarUpI rAjA kI sAmarthya dikhAte haiM yaha mana rUpI rAjA eka nimeSa mAtra kAla meM amara, asura, vidyAdhara aura rAjAoM se saMyukta sukhoM ko bhogatA hai, ataH usa mana ke samAna isa jagat meM dUsarA koI pratibhaTa nahIM hai // 59 // saMsArI padArthoM kA bhoktA mana rUpI rAjA, kalpavAsI devoM, bhavanavAsI asuroM, vidyAdhara, narendra, cakravartI Adi ke sarvabhogoM ko eka kSaNa mAtra meM apane bhoga kA viSaya banA letA hai| mAnasika vicAroM ke dvArA padArtha ke nahIM hote hue bhI unakA upabhoga karatA hai| unameM magna ho jAtA hai| isalie isa saMsAra meM deva, vidyAdhara Adi ke madhya meM mana ke barAbara koI dUsarA pratimalla nahIM hai| so hI jJAnArNava meM zubhacandrAcArya ne kahA hai
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra- 143 dikcakraM daityadhaSNyAM tridazapatipurANyaMbudhAhAMtarAlaM dvIpAMbhodhiprakAMDaM khacaranarasurAhIMdravAsaM samagnam / etattrailokyanIddhaM pavanacayacitaM cApalena kSaNArdhe nAzrAMtaM cittadaityo bhramati tanumatA durviciMtyaprabhAvaH // iti buddhvA zuddhabuddhaikasvabhAvaparamAtmano bhAvanAbalena manorAjabalamabalIkRtya nijAtmani sthApanIyamityupadezArtha gAthA gatA / / 59 / / idAnIM manonarapatermaraNe saMbhUte uttarottaramiMdriyAdInAM maraNamapi jAyate tato mokSasukhaM yato jAyate tasmAnmanaso mAraNAya prayojayati yathA tathA darzayati gaNaNAlaiNo maraNe gati pAiM iNdiymyaai| tANaM maraNeNa puNo maraMti nnisseskmmaai||60|| tesiM maraNe mukkho mukkhe pAvei sAsayaM sukkhaM / iMdiyavisayavimukkaM tamhA maNamAraNaM kuNai // 61 // jualN|| "dizAoM ke samUha meM, daityoM ke sthAnoM meM, tridazapati (deva) ke puroM meM, bAdaloM ke antarAloM meM, dvIpa-samUhoM ke samUhoM meM, vidyAdhara-nara-nAgendra ke vAsa meM, pavana ke caya (samUha) se veSTita tIna sau taiMtAlIsa rAjU pramANa sAre tIna lokarUpa nIr3a meM yaha prANiyoM kA mana rUpI daitya apanI capalatA se kSaNArdha meM binA thakAvaTa ke bhramaNa kara sakatA hai| ata; isa mana kA prabhAva durviciMtya hai| arthAt usakA hama cintana karake kathana nahIM kara sakate haiN| he kSapaka ! yaha mana durjeya hai, aisA jAnakara zuddha buddha ekasvabhAva paramAtmA kI bhAvanA ke bala se manorAjA ke bala ko nirbala karake apanI AtmA meM sthApanA karanI cAhie / / 59 / / isa prakAra kSapaka ko upadeza dene vAlI yaha gAthA pUrNa huii| __he kSapaka ! isa durjaya mana ko vaza meM karane meM AtmadhyAna hI samartha hai, anya koI vastu nahIM; isalie usa zuddha paramAtmA kA dhyAna karo, AtmA kA anubhava karo aura mana para vijaya prApta kro| ____ aba manarUpI rAjA ke mara jAne para uttarottara indriyoM kA maraNa ho jAtA hai, indriyoM aura mana ke mara jAne para mokSasukha kI prApti hotI hai, ata; mana ko mArane kA, vaza meM karane kA prayatna karanA cAhie, aisA kahate haiM mana rUpI rAjA ke mara jAne para zeSa indriya rUpI senA bhI mara jAtI hai| una mana aura indriyoM ke mara jAne para ni:zeSa karma mara jAte haiM, arthAt karmAgamana ke kAraNabhUta vibhAva bhAva bhI naSTa ho jAte haiN| una karmoM kA nAza ho jAne para AsmA zAzvata sukharUpa mokSa ko prApta karatA hai| isalie he kSapaka! indriyoM se vimukta hokara mana ko mArane kA prayatna karanA caahie| 60-61 //
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra - 144 manonarapatermaraNe niyaMte sainyAni iMdriyamayAni / teSAM maraNena punarmiyaMte ni:zeSakarmANi / / 60 / / teSAM maraNe mokSo mokSe prApnoti zAzvataM saukhyam / iMdriyaviSayavimuktaM tasmAnmanomAraNaM kuruta / / 61 / / yugmaM / maNaNaraSaiNo maraNe manonarapatermaraNe manaso vikalpAbhAve sati 'saMkalpavikalpasvarUpaM hi mana iti nirvacanAt' maraMti seNAi iMdiyamayAiM iMdriyamayAni sainyAni niyaMte svakIyasvakIyaviSayeSu tAnIMdriyANi na pravartata ityarthaH / svasvAmiprayogAbhAvAt tadabhAve hi tasyaivAbhAvAt tANaM maraNeNa puNo teSAmidriyANAM maraNena nijaviSayapravRttirAhilyena punaH punarapi NissesakammAI niHzeSakarmANi sakalakarmANi jJAnAvaraNAdIni marati niyaMte kSayaM yAMti tadavasthAyAM bNdhaabhaavaat| baMdhAbhAve hi navatarakarmaNAmAsravAbhAvAt puraatnkrmnirjiiymaanntvaat| AsravAbhAvo hi yogAbhAvAt yogAbhAvastu tdvyvsvprvRttinissedhaat| tadavayavAzca manovAkAyalakSaNAH kAyavAGmanaHkarmayogaH iti lkssnnaabhidhaantvaat| tato yogAyatvAt manasA vikalpAbhAvapUrvatve satIndriyANAM kAyayogamayAnA pravRttiniSedhe sati saMvaranirjarAsadbhAvAt sarvANi karmANi kSayaM yAMti iti siddhaM / tesiM maraNe mukkho teSAM karmaNAM maraNe vinAze sati mokSa: anaMtajJAnAdiguNanyaktiniSThAnAM siddhprmesstthinaamaadhaar;| baMdhahetvabhAvanirjarAbhyAM kRtsnakarmavipramokSo mokSa ityabhihitatvAt / mokSe kimastItyAha / mukne mokSe sarvakarmakSayalakSaNe sAsayaM zAzvatamavinazvaraM iMdiyavisayavimukkaM iMdriyaviSayavimuktaM iMdriyANAM hRSIkANA viSayA gocarAstairvimuktaM rahita sukkhaM saukhyaM nirAkulatAlakSaNaM pAvei prApnoti labhate yata evaM tamhA tasmAt / evaM jJAtvA bho bhavyAH maNamAraNaM kuNaha manomAraNaM kurut| manomAraNamiti korthH| viSayeSu gacchato manaso nivAraNa kuruta kurudhvamityarthaH / / 60-61 // mana rUpI rAjA ke mara jAne para arthAt mAnasika saMkalpa-vikalparUpa vibhAvabhAvoM ke nAza ho jAne para indriya rUpI senA sva-sva viSayoM meM pravRtti karanA chor3a detI hai| unakI viSayoM kI abhilASAyeM mara jAtI haiN| jaise svAmI ke abhiprAya anasAra calane vAlI rAjA kI senA rAjA ke mara jAne para apane-apane kAryoM se nivatta ho jAtI hai| indriyoM ke mara jAne para (indriyoM ke apane-apane viSayoM se rahita ho jAne para) sampUrNa jJAnAvaraNa, mohanIyAdi karma bhI mara jAte haiM arthAt una karmoM kI baMdha-vyucchitti ho jAtI hai, baMdha kA abhAva hokara saMvara ho jAtA hai| baMdha kA abhAva ho jAne para (Asatra ke ruka jAne para) nUtana karmoM kA Agamana ruka jAtA hai, saMvara ho jAtA hai aura purAtana karma nirdhArita ho jAte haiN| karmoM ke Agamana meM kAraNabhUta yoga kA abhAva ho jAne para, saMvara aura nirjarA kA sadbhAva hone para sarva karmoM kA kSaya ho jAtA hai| karmoM kA kSaya ho jAne para ananta jJAnAdi guNoM kI vyakti rUpa siddha avasthA prApta hotI hai| kahA bhI hai- baMdha ke kAraNoM kA abhAva aura nirjarA ke dvArA sarva karmoM kA kSaya ho jAne para zAzvata avinAzI sukha kI prApti hotI hai| indriyaviSayoM se rahita nirAkulatA lakSaNa AtmIya sukha ko kSapaka prApta karatA hai| __ isalie he kSapaka ! indriyaviSoM se vimukta hokara mana ko vaza meM karane kA prayatna kro| viSayoM meM jAte hue mana ko rokakara sva zuddhAtmA ke dhyAna meM lIna hokara apane Apa meM ramaNa karo / bAhya viSaya-vAsanA meM bhaTakate hue mana ko tattvacintana ke bala se nizcala nirvikalpa karake zuddhAtmA kA dhyAna kro||60-61 / /
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAthanAsAra-145 ye tu puruSA manaso nivAraNaM na kurvanti te kathaMbhUtA bhavatItyAha maNakaraho dhAvaMto NANavarattAi jehiM Na hu bddho| te purisA saMsAre hiMDaMti duhAI bhuNjNtaa||62 / / manaHkarabhaH dhAnjAnavanagA yai khalla baahH| te puruSA; saMsAre hiMDante duHkhAni bhujataH / / 62 // maNakaraho manaHkarabhaH mana eva karabha uSTra: pAThAntareNa kalabhaH karizAvako vA dhAvaMto dhAvan prasaran san jehiM yaiH puruSaiH NANavarattAi jJAnavaratrayA bodharajjurUpayA Na baddho na baddha: na saMkocitaH te purisA te puruSAH saMsAre AjavaMjave dravyakSetrakAlabhavabhAvalakSaNe duhAI duHkhAni vyAkulatvotpAdakalakSaNAni bhujaMtA bhuMjataH anubhavaMtaH hiMDaMti hiMDate paribhramaMti khalu nizcayena / tathAhi-yathA kazcana karabharakSAyAM niyukto gajarakSaNe vA puruSaH karabhaM gajaM vA rAjamaMtripurohitAdInAM naMdanavanaM prati vidhvaMsanAya dhAvata varatrAMkuzAdinA kRtvA yadi na nivArayati sa tadA naMdanavanavidhvaMsanAparAdhaM vilokya lokAcAravicAracaturacAturIcamatkAranI-tizAstrAnusAravilokitanyAyamArgeNa narapatinA nigRhyamANaH kArAgArAdyanekavidhaduHkhAnyAnubhavati svAdhikArakriyAkUTakAritvAt / ya: kazcana svAdhikArakriyAkUTaM kurute jo mAnava mana kA nirodha nahIM karate haiM, saMkalpa-vikalpa nahIM chor3ate haiM, unakI dazA kaisI hotI hai unakA kathana karate haiM viSayavAsanA meM daur3ate hue mana rUpI U~Ta ko jo jJAna rUpI rassI se nahIM bA~dhate haiM ve puruSa aneka duHkhoM ko bhogate hue saMsAra meM paribhramaNa karate haiM / / 6 / / 1 / / AcAryoM ne mana ko U~Ta kI upamA dI hai vA pAThAntara meM karabha kA artha abodha baccA bhI hai| jo mAnava viSayavAsanA ke vana meM daur3ate hue mana rUpI U~Ta ko jJAna rUpI rassI se nahIM bA~dhate haiM; jJAna ke dvArA tattva kA ciMtana kara viSayoM meM jAte hue mana ko nahIM rokate haiM, apane svarUpa meM sthira nahIM karate haiM ve dravya kSetra, kAla, bhava aura bhAva rUpa (pA~ca parivartana rUpa) saMsAra meM nizcaya se utpanna hokara Adhi-vyAdhi rUpa aneka duHkhoM ko bhogate hue paribhramaNa karate haiN| jaise-hAthI, ghor3e, Adi kI rakSA meM niyukta kiyA huA koI puruSa rAjA, maMtrI, purohita Adi ke nandanavana kA vidhvaMsa karane ke lie daur3ate hue hAthI-ghoDe Adi pazuoM ko aMkuzAdi ke dvArA nahIM rokatA hai, una pazuoM se rAjAdi ke bagIce kI rakSA nahIM karatA hai to apanI adhikArakriyA meM sAvadhAna na rahane se apanI kriyA meM kuTilatA karane ke kAraNa vaha puruSa lokAcAra-vicAra meM catura camatkArI nItizAsra ke anusAra nyAyamArga ke jJAtA rAjA ke dvArA nigRhIta hokara kArAgAra meM aneka duHkhoM kA anubhava karatA hai| jo koI bhI puruSa apanI adhikArakriyA meM kuTilatA karatA hai, use aneka prakAra ke du:khoM kA anubhava karanA par3atA hai, isameM koI saMzaya nahIM hai| vaise hI he kSapaka ! jo apanI kriyAoM meM kuTilatA karate haiM, svakIya
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra- 146 sa evaMvidho na saMdeha: tathedaM viSayeSu pravartamAnaM mano niyaMtraNIyamiti / uktaM ca anekAMtAtmArthaprasavaphalabhArAtivinite vacaH parNAkIrNe vipulanayazAkhAzatayute / samuttuMge samyaka pratatamatimUle pratidinaM zrutaskaMdhe dhImAn ramayatu manomarkaTamamum / / vItarAgasarvajJavacanairniyukto jano yastu jJAnabhAvanayA na nivArayati sa varAkazcaturazItizatasahasraparimANeSu yoniSu saMsAraduHkhAni sahate na saMdeha: / evaM jJAtvA svasaMvedanajJAnAbhyAsabalena manaH prasaraM nirudhya zuddhaparamAtmani sthApanIyamiti bhAvArthaH // 62 // manaso nirodhaphalaM vyAkhyAya idAnImamumevArthaM bahuzAstraprasiddhadRSTAMtena dRDhIkRtya pazcAdavazyaM muninA manonirodho vidhAtavya ityupadizati mAnasika pariNati ko vizuddha nahIM karate haiM, viSaya-vAsanAoM meM bhaTakate hue mana ko jJAna rUpI rassI se nahIM bA~dhate haiM, apane vaza meM nahIM karate haiM, ve saMsAra - vana meM bhaTakate haiM aura janma-maraNAdi aneka duHkhoM ko bhogate haiM, isalie sarva prathama apane mana ko vaza meM karanA caahie| so hI AtmAnuzAsana meM kahA hai: "aneka dharmAtmaka vastu ke kathana rUpa phUla aura phaloM se jhuke hue, vacana rUpI pattoM se vyApta, vipula naya rUpI saikar3oM zAkhAoM se yukta, samyag matijJAna jisakA mUla hai aise ati uttuMga zobhanIya zrutaskandha rUpI vRkSa meM dhImAn (buddhimAn ) apane mana rUpI bandara ko ramaNa kraao| arthAt bandara ke samAna isa caMcala mana ko he Atman zrutaskandha ke abhyAsa dvArA, vA zrutakathita, tattva cintana ke dvArA apane vaza meM kro| " rAga sarvajJa vacanoM ke dvArA niyukta jana arthAt jinendra bhagavAna ke vacanoM ko jAnane vAlA bhI koI mAnava yadi viSaya-vAsanAoM meM daur3ate hue apane mana ko jJAna bhAvanA ke dvArA nahIM rokatA hai, viSayavAsanAoM se mana ko nahIM haTAtA hai to vaha becArA caurAsI lAkha yoniyoM meM bhramaNa karake aneka sAMsArika duHkhoM ko sahana karatA hai| isameM koI saMzaya nahIM hai| aisA jAnakara he Atman ! svasaMvedana jJAna ke abhyAsa bala se svakIya mana ke prasAra ko roka kara apane mana ko paramAtmA ke cintana meM sthira kara / sva-svabhAva meM lIna kara // 62 // mana ke nirodha ke phala kA kathana karake aba Age kI gAthA meM isI kathana ko bahuzAstra prasiddha dRSTAnta dvArA mana ko dRr3ha karake pazcAt munirAja ko avazya hI apane mana kA nirodha karanA cAhie, aisA kahate haiM
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra-147 picchaha NarayaM patto maNakayadosehiM saalisisthkkho| iya jANiUNa muNiNA maNaroho havai kAyabbo / / 63 // prekSadhvaM narakaM prApto mana:kRtadoSaiH zAlisikthAkhyaH / iti jJAtvA muninA manorodho bhavati kartavyaH // 63 / / bho bhavyajanAH picchaha prekSadhvaM pazyata vilokayata bahuzAstreSu prasiddha-vAkyaM samAkarNayata ityarthaH / kiNtt| maNakayadosehiM mana:kRtadoSaiH cittaviracitAparAdhaiH sAlisithakkho zAlisisthAkhyaH matsyavizeSa; zarayaM narakaM zvabhraM patto prApto gataH iti / iya jANiUNa iti evaM jJAtvA vijJAya muninA saMyaminA maNaroho manorodha: cittasaMkocaH kAyavyo kartavyaH karaNIyaH havai bhavati yujyate iti tAtparyam / tathAhi / zAlisikthanAmAlayaDigoSa: mahAparayanAcdayAle jalagI mAtrayakarNa sthitH| tasya mahAnidrAnubhavato vyAvRto mukhe anekamatsyAdInAM jaMtucarANAM samUhAH pravizaMti niHsaraMti krIDati svecchayA tiSThati ceti pazyan vyAkulatvena ciMtAparAyaNo jAtaH kimayaM mUDhAtmA mukhaM na saMvRNoti yena sarvANImAnyasyodare tiSThati, yadyahamevaMbhUto'bhaviSyaMstadA sakalAnImAnyakavalayiSyAmiti raudradhyAnaparAdhInasteSAmalAbhepi manoracitaduzcaritreNaiva tathAvidhaM pApaM samupAyaM narakaM gata iti shrutiH| evaM jJAtvA munisamUhena manoracitadoSAsamarthaH anAvaraNatvAditi saMdehaM nirmUlya manaso jJAnabalena nirodha eva karaNIya iti tAtparyArthaH / / 63 / / he kSapaka ! dekho, manakRta doSa ke dvArA zAlisiktha nAmaka maccha naraka ko prApta huA, aisA jAnakara manirAjoM ko mana kA nirodha karanA caahie||6311 he bhavyajana ! dekho, bahuta zAstroM meM prasiddha vAkya ko suno, mAnasika aparAdha ke kAraNa zAlisiktha nAmaka magaramaccha naraka meM gayA thaa| aisA jAnakara saMyamIjanoM ko apane mana kA nirodha karanA cAhie | asaMkhyAta dvIpa-samudroM ke anta meM svayaMbhUramaNa nAmaka samudra ke madhya meM eka hajAra yojana lambA, pA~casau yojana caur3A aura DhAI sau yojana U~cA mahAmagaramaccha rahatA hai| usa magaramaccha ke karNa ke maila ko khAkara jIvita rahane vAlA, tandula ke barAbara choTA zAlisiktha nAmaka bhaccha rahatA hai| mukha phAr3akara (kholakara) mahAnidrA kA anubhava karane vAle usa magaramaccha ke vikarAla mukhameM jala meM vicaraNa karane vAle aneka vizAlakAya matsyAdi jIvoM kA samUha praveza karatA hai, nikalatA hai, krIr3A karatA hai aura svecchA se usake mukha meM kucha dera ke lie baiTha bhI jAtA hai| isa prakAra una jalacara jIvoM ko mukha meM ghusakara jIvita nikalate dekhakara vaha zAlisitha maccha vyAkula hokara socatA hai ki yaha mUDhAtmA (mUrkha) apane mukha ko banda kyoM nahIM karatA jisase anAyAsa mukha meM Agata sAre jantu isake udara meM raha jAte / vyartha hI svayameva mukha meM Agata jIvoM ko chor3a detA hai| yadi kahIM mujhe yaha zakti prApta ho jAtI to maiM eka bhI jala-jantu ko jIvita nahIM chodd'taa| sarva jIvoM ko apanA grAsa banA letaa| isa prakAra raudra dhyAna meM lIna aura una jantuoM ke bhakSaNa kA lAbha prApta nahIM hone para bhI arthAt unako na khAkara ke bhI kevala manojanya durbhAvanA se pApa upArjana karake naraka (sAtaveM naraka) meM gayA / yaha zAstrIya kathana hai, AcAryoM ke vAkya haiN| kyoMki prANiyoM ke pariNAma hI puNya-pApa ke kAraNa haiN| he kSapaka ! ina sarvajJa praNIta vAkyoM kA zraddhAna kara ke apane mana ko bAhya paMcendriya viSayoM meM mata jAne do| tattvaciMtana aura zuddha paramAtmA ke dhyAna dvArA apane upayoga ko sva meM sthira karane kA prayatna kro||63||
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra-148 evaM cittAnirodhakasya narakagatireva phalaM sadRSTAMta pradarya tanirodhaM kurudhvamityupadizya vAdhunA manovazIkaraNamupadizya tatphalaM ca nidarzayati sikkhaha maNavasiyaraNaM savasIhUeNa jeNa maNuANaM / NAsaMti rAyadose tesiM NAse samo paramo // 64 / / uvasamavaMto jIvo maNassa sakker3a NiggahaM kaauN| Niggahie maNapasare appA paramappao havai // 65 // jualaM / / zikSadhvaM manovazIkaraNaM svavazIbhUtena yena manujAnAm / nazyete rAgadveSau tayo ze samaH paramaH / / 64 / / upazamavAn jIvo manasaH zaknoti nigrahaM kartum / nigRhIne pana:prasare AtmA paramAtmA bhavati // 65 // yuglm| maNasiyaraNaM manovazIkaraNaM mano avazaM vazaM karaNaM manasazcittasya vazIkaraNaM AtmAyattIkaraNa manovazIkaraNa bho janAH sikkhaha zikSadhvaM abhyasyata: jeNa yena manasA savasIhUeNa svavIbhUtena svAdhInatAM gatena maNuANaM manujAnAM manuSyANAM rAgadose rAgadveSau iSTAniSTayoH prItyaprItirUpau NAsaMti nazyataH dUrIbhavataH tesiM tayo rAgadveSayoH NAse nAze vinAze paramo parama utkRSTaH sama; upazama: vItarAgatvAdhAraH bhavatIti kriyAdhyAhAraH uvasamavaMto upazamavAn rAgadveSopazamalakSaNavAn jIvo jIvaH AtmA bhaNassa manasazcittasya NiggahaM nigrahaM vinAza kAuM kartuM sakkei zaknoti samartho bhavati manaHprasare cittavistAre Niggahie nigrahIte sAkAMkSacitte kSayAvasthA nIte sati appA AtmA jIvaH ghAtikarmacatuSTayasadbhAvAt paramappau paramAtmA ghAtikarmacatuSTayAbhAvaprAdurbhAvakrevalajJAnAdyanaMtaguNavyaktivirAjamAno havai bhavatIti gAthArtha: / / 64 |65 / / isa prakAra 'mana kI caMcalatA naraka gati kA kAraNa hai' isako dRSTAnta ke dvArA kaha karake, 'bAhya meM jAte hue mana ko stra meM sthira karo', aisA upadeza dekara aba mana ko vaza meM karane kA upAya batAkara mana-nirodha ke phala kA kathana karate haiM he kSapaka! mana ko vaza meM karane kA abhyAsa kro| kyoMki mana ke svavaza ho jAne para mAnavoM ke hRdayastha rAgadveSa naSTa ho jAte haiN| rAgadveSa ke naSTa ho jAne para parama samatA bhAva kI prApti hotI hai| upazama (samatA) bhAva ko prApta huA jIva mana kA nigraha karane meM samartha hotA hai aura mana ke prasAra kA nigraha ho jAne para AtmA paramAtmA bana jAtA hai // 64-65 // AcAryadeva kahate haiM ki he kSapaka ! sarvaprathama tuma svakIya avaza (bAhya viSaya-vAsanAoM meM daur3ane vAle) mana ko apane vaza meM karo, svAdhIna karane kA abhyAsa kro| kyoMki mana ke vaza meM ho jAne para iSTAniSTa padArthoM meM prIti aura aprIti rUpa rAgadveSa naSTa ho jAte haiN| rAgadveSa ke naSTa ho jAne se mAnava ko parama upazama bhAva prApta hotA hai, rAgadveSa ke nAza hone para vItarAgatva ke AdhArabhUta pariNAma utpanna hote haiN| upazamavAna AtmA pUrNa
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra-149 nanu kena prakAreNAsya manaHprasarasya nivAraNa bhavatIti prazne pratyuttaramAha jahaM jahaM visaesu raI pasamai purisassa NANamAsijja / taha taha maNassa pasaro majjai aalNbnnaarhio||66|| yathA yathA viSayeSu ratiH prazamati puruSasya jJAnamAzritya ! tathA tathA manasaH prasaro bhajyate AlaMbanArahitaH // 66 / / jaha jaha yathA yathA visaesu viSayeSu iMdriyArtheSu purisassa puruSasya jIvasya raI ratiHrAgaH pasamai prazAMta upazamAte upazamatAM gcchaat| kiMkRtvA / NANamAsijja jJAnamAzritya pUrvaM tAvadasya jIvasya ratiranAdi-kAlasaMbaMdhavazAt paraviSayAdhArA idAnIM tu kAlAdilabdhi samavApya / svasaMvedanajJAnenAkRSTA satI jJAnamAzrayatIti tAtparyeNa puurvaardhgaathaarthH| taha taha tathA tathA maNassa manasaH citasya pasaro prasaro vistAra: AlaMbanA-rahio AlaMbanArahitaH san ratyAzrayamuktaH san bhajjai bhajyate vinazyati asya mana:prasarasya ratirevAzrayaH ratistu viSayAzrayaM parityajya jJAnAzrayaNI jAtA yatraiva ratistatraiva manaHprasara iti shrutiH| ataH mana:prasaropi jJAnAzrayI bhavatItyAthAtaM manopyAtmAnaM jJAnalInaM karotIti tAtparyArthaH // 66 // rUpa se mana ko bhigraha karane meM samartha hotA hai| jinakA mana pUrNa rUpa se bAhya viSayoM se virakta hokara vilIna ho jAtA hai, nirvikalpa ho jAtA hai, nirvikalpa samAdhi ko prApta ho jAtA hai to vaha antarmuhUrta meM cAraghAtiyA karmoM kA nAza kara arhanta avasthA ko prApta hotA hai| kevalajJAnAdi ananta kSAyika guNoM se yukta hokara sakala paramAtmA bana jAtA hai / / 64-65 / / / kina kAraNoM se vA kisa prakAra se mana ke prasAra kA nirodha kiyA jAtA hai? aisA prazna hone para AcArya uttara dete haiM jaise-jaise jJAna kA Azraya lekara puruSa kI viSayoM meM rati (rAga) naSTa ho jAtI hai, vaisevaise nirAlamba (avalamba rahita) ho jAne se mana kA prasAra bhI naSTa ho jAtA hai / / 66 // mana kI caMcalatA vA viSayoM se virakti hone kA vA mana ko vaza meM karane kA mukhya kAraNa jJAna hai| kyoMki jJAna ke avalambana se AtmA kI paMcendriya viSayoM kI rati (rAga) naSTa ho jAtI hai arthAt kAlalabdhivaza yaha AtmA parapadAdhoM meM jAne vAlI jJAnadhArA ko svasaMvedana jJAna ke bala se rokakara sva meM sthira karane kA prayatna karatA hai, taba pA~coM indriyajanya viSayoM se rati naSTa ho jAtI hai aura viSayoM ke avalambana se rahita hone se mana kA prasAra kA caMcalatA bhI naSTa ho jAtI hai| arthAt jJAnadhArA viSayoM ke Azraya ko chor3akara jJAna meM lIna ho jAtI hai| ataH mana ke prasAra ko jJAna meM lIna karane kA abhyAsa karanA caahie| athavA manake prasAra kA Azraya rati hai, rati kA Azraya viSaya hai, isalie indriyajanya viSaya kA parityAga kara dene para mana jJAna meM lIna ho jAtA hai| ata: bhana ko jJAna meM lIna karane ke lie viSayoM kA parityAga karo ||66 //
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra - 150 amumevArthaM punarapi dRDhIkaroti visayAlaMbaNarahio NANasahAveNa bhAvio sNto| kIlai appasahAve takkAle mokkhasukkhe so||67 / / viSayAlaMbanarahitaM jJAnasvabhAvena bhAvitaM st| krIDati AtmasvabhAve tatkAle mokSasaukhye tat / / 67 / / atra prAkRtalakSaNe punnapuMsakaliMgayoH kutracidrUpabhedo nAsti tathA ca dvivacanabahuvacanabhedo nAstItyAdi sarvatra yathAsaMbhavaM vicAraNIyaM / visayAlaMbaNarahio viSayAlabanarahitaM anAdikAlasaMsevyamAnaviSayAdhAravarjitaM tat manaH NANasahAveNa jJAnasvabhAvena jJAnavAsanayA bhAvio saMto bhAvitaM vAsitaM sat takkAle tatkAle tadAnIM appasahAve AtmasvabhAve zuddhaparamAtmasvarUpe sukkhe mokSasukhe bhAvamokSalakSaNasamudbhUtasukhe kIlai krIDati krIDamAnastiSThatIti gAthArthaH / / 67|| mana:prasaraNanivAraNaphalaM darzayitvA saMprati tadrUpavRkSakhaMDanAya ziSyopadezaM dadati NillUraha maNavaccho khaMDaha sAhAu rAyadosA je| ahalo kareha pacchA mA siMcaha mohasalileNa // 68 // nikSUyata manovRkSa khaMDayata zAkhe rAgadveSau yau| aphalaM kurudhvaM pazcAt mA siMcata mohasalilena / / 68 // isI ardha ko phira bhI dRDha karate haiM jJAna svabhAva se bhAvita mana viSayoM ke avalambana se rahita hokara AtmasvabhAva meM krIr3A karatA hai aura tatkAla (zIghra hI) vaha AtmA mokSasukha ko prApta ho jAtA hai|||67|| prAkRta vyAkaraNa meM puliMga aura napuMsaka liMga meM kahIM rUpabheda nahIM bhI hotA hai| usI prakAra prAkRta vyAkaraNa meM do vacana aura bahuvacana kA bheda bhI nahIM hai| aisA sarvatra yathAsaMbhava vicAraNIya hai| anAdi kAla se sevita, viSaya AdhArase rahita (viSayAnalambana se rahita) huA mana jJAna svabhAva se bhAvita hokara zIghra hI zuddha paramAtma svabhAva rUpa bhAvamokSa lakSaNa se samutpanna mokSasukha meM krIr3A karatA hai, ramaNa karatA hai| arthAt nirvikalpa samAdhi meM lIna ho jAtA hai / / 67 / / mana ke prasAra ke nivAraNa ke phala ko dikhAkara isa samaya mana rUpI vRkSa kA khaNDana karane ke lie AcArya ziSya ko upadeza dete haiM he kSapaka ! mana rUpI vRkSa ko nirmUla karo aura rAgadveSa rUpa zAkhA kA khaNDana karo aura usa ko phala rahita karo tathA moha rUpa jala se siMcana mata kro||68||
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra-151 maNavaccho manovRkSa manorUpatA niyata chinnavistAraM kuruta rAgadveSadvitayA zAkhe zAkhAzabde dvivacanaM ahalaM aphalaM kareha kurudhvaM / yathA sa manovRkSo na phalati / punarapi rAgadveSavazAt saMkalpavikalpeSu na pravartate tathA kuruta / pacchA pazcAt ghunaH mohasalilena mamedamasyAhamiti vibhramo mohaH moharUpajalena mA siMcaha mA siMcatu manovRkSamUle mA moharUpaM jalaM dadata ityrthH||68 / / evaM manovRkSamutpATanAya ziSyamupadezyAdhunA manovyApAre vinaSTe iMdriyANita viSayeSu na yAMtIti darzayannAha Na8 maNavAvAre visaesu Na jaMti iMdiyA savve / chiNNo tarussa mUle katto puNa pallavA huMti / / 19 / / naSTe manovyApAre viSayeSu na yAMti iMdriyANi sarvANi / chinne tarormUle kutaH punaH pallavA bhavaMti // 69 / / maNavAvAre manovyApAre cittasya saMkalpavikalpasvarUpe vyApAre naSTe vinaSTe sati savve sarvANi samastAni iMdiyA iMdriyANi hRSIkAni visAesu viSayeSu gocareSu Na jaMti na yAti na gcchti| atraivArthe arthAntaranyAsamAha / tarussa mUle tarormUle vRkSasya jaTAkaMdAdivizeSe chiNNe chinne ni:saMtAnIkRte katto puNu AcAryadeva ne mana ko vRkSa kI, rAgadveSa ko zAkhA kI aura saMkalpa-vikalpa ko phala kI upamA dI hai| ata: AcAryadeva kahate haiM he kSapaka ! mana rUpI vRkSa ke vistAra kA nirmUlana karo, rAga-dveSa rUpI zAkhA ko ukhAr3a do jisase yaha mana rUpI vRkSa saMkalpa-vikalpa rUpa phala se rahita ho jAve arthAt isa mana meM saMkalpa-vikalpa na uThe, yaha mana nirvikalpa bana jaave| punaH ise 'yaha merA haiM isa prakAra kA vibhrama moha hai| use moharUpI jala se mata sIMcI - kyoMki jaise jala ke sIMcane para sUkhA huA vRkSa bhI puna: aMkurita aura zAkhA aura phala vAlA bana jAtA hai; usI prakAra he kSapaka ! yadi tU isako moha rUpI jala se sIMcatA rahegA to gyArahaveM guNasthAna meM nirvikalpa huA mana rUpI vRkSa puna: rAgadveSa rUpI zAkhA se lubdha ho saMkalpabikalpa rUpa phala se phalita ho jAyegA // 68 // isa prakAra ziSya ko mana rUpI vRkSa ke ukhAr3ane kA upadeza dekara aba "manovyApAra ke naSTa ho jAne para indriyA~ viSayoM meM pravRtti nahIM karatI haiM," aisA dikhAte hue AcArya kahate haiM mana kA vyApAra naSTa ho jAne para sArI indriyA~ svakIya-svakIya viSayoM meM nahIM jAtI haiN| (apane viSayoM se virakta ho jAtI haiM) kyoMki vRkSamUla ke kaTa jAne para patte kaise raha sakate haiM // 69 // saMkalpa-vikalpa rUpa citta kA vyApAra manovyApAra kahalAtA hai| usa manovyApAra ke naSTa ho jAne para pA~coM indriyA~ apane-apane viSayoM meM pravRtti nahIM karatI haiM, svakIya viSayoM meM nahIM jAtI haiN| isI artha ko arthAntaranyAsa vA dRSTAnta ke dvArA kahate haiN| vRkSa kI mUla ke naSTa ho jAne para (vRkSa kI jar3a ko kATa
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra-152 kutaH punaH pallavA huMti pallayA bhavati krutaH punarapi pallavAH prarohati / yathA mUlAbhAve aMkurapallavAdInAmabhAva: tathA manovyApArAbhAve iMdriyANAM viSayagamanAbhAva ityarthaH ||69 / / manovyApAravinAzaphalamupadarya tanmAtranyApAre vinaSTe utpanne ca vizeSamupadarzayannAha maNamitte vAvAre NaTuppaNNe ya be guNA huNti| NaTe Asavaroho uppaNNe kammabaMdho ya // 70 / / manomAne vyApAre naSTe utpanne ca dvau guNau bhavataH / naSTe AsravarodhaH utpanne karmabaMdhazca / / 77 / / maNamitte manomAtre cittamAtre saMkalpavikalpalakSaNamAtre vAvAre vyApAre NaTTe naSTaM vinaSTe upaNNe ya utpanne ca jAtamAtre ca ve guNA hI guNau saMvarakarmabaMdhalakSaNau huMti bhvttH| kasmin sati ko guNo bhavatItyAha / dene para) usameM pattoM kI utpatti nahIM hotI hai| jaise vRkSa kI jar3a kaTa jAne para usameM aMkura-pane-phUla-phalAdi nahIM hote haiM, usI prakAra manovyApAra ke naSTa ho jAne para arthAt mana ke saMkalpa vikalpa naSTa hokara nirvikalpa ho jAne para indriyoM ke viSayoM meM pravRtti kA bhI abhAva ho jAtA hai // 69 / / manovyApAra ke naSTa hone para jo phala hotA hai usako dikhAkara mana ke saMkalpa-vikalpa rUpa vyApAra ke hone para kyA hotA hai, usakA vizeSa rUpa se kathana karate hue AcArya kahate haiM manovyApAra ke naSTa ho jAne para aura manovyApAra ke utpanna hone para bhinna-bhinna do guNa (guNa doSa) hote haiN| mananimitta vyApAra ke naSTa hone para Asava kA nirodha hotA hai aura manovyApAra ke utpanna hone para karmabandha hotA hai||70|| mAnasika saMkalpa-vikalpa ho manovyApAra haiN| mAnasika saMkalpa-vikalpa ke naSTa ho jAne para ko kA Agamana ruka jAtA hai arthAta Asravanirodha lakSaNa saMvara hotA hai aura jaba manovyApAra (saMkalpavikalpa) utpanna hotA hai taba karmabandha hotA hai| karmabaMdha cAra prakAra kA hai- prakRti baMdha, pradeza baMdha, sthiti baMdha aura anubhAga baMdha / svabhAva, prakRti, zIla ekArthavAcI haiM ataH kamoM kA svabhAva hai yaha prakRti baMdha hai- jaise jJAnAvaraNIya karma kA svabhAva hai- jJAna guNa kA AcchAdana karanA / darzanAvaraNIya kA svabhAva hai AtmA ke darzana guNa kA AcchAdana krnaa| sukha duHkha denA vA surakha vA duHkha kA vedana karAnA vedanIya karma kA svabhAva hai| jo AtmA ko mohita karatA hai arthAt mohanIya karma kA svabhAva hai AtmA ko mohita. kaluSita vA kaSAyayukta krnaa| Ayu karma kA svabhAva hai jIva ko zarIra meM roka kara ke rkhnaa| nAma karma kA svabhAva hai- zarIra ke nimita se AtmA ke aneka AkAra bnaanaa| gotra karma kA svabhAva hai AtmA ko ucca-nIca kula meM utpanna karanA / antarAya kA svabhAva hai- dAna, lAbha, bhoga, upabhoga aura vIrya meM vighna DAlanA |
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra - 153 chAne naSTe sati Asavaroho AnavanirodhaH karmAsravarodho bhavati uppaNNe utpanne sati utpannamAtrasya saMkalpasyAniSedhe sati kammabaMdho ya karmabaMdhazca prakRtisthityanubhAgapradezalakSaNAtmako bhavati // 70 // yAvatkAlaM viSayavyApArapariNatamaMta: karaNaM tAvatkAlaM karmANi haMtuM na zaktostItyAvedayati parihariya rAyadose suNNaM kAUNa niyamaNaM sahasA / atthai jAva Na kAlaM tAva Na lihaNer3a kammAi // 71 // parihatya rAgadveSau zUnyaM kRtvA nijamanaH sahasA / tiSThati yAvanna kAlaM tAvanna nihaMti karmANi // 71 // atthar3a jAva Na kAlaM yAvatkAlaM na tiSThati yAvataM kAlaM svAtmAbhimukhapariNAmatvena na vartate / kosI kSapakaH / kiMkRtvA na tiSThati / parihariya rAyadose parihRtya rAgadveSau iSTeSu srakcaMdanavanitAdiSu prItiH rAgaH aniSTeSu aprItirdeSaH rAgazca dveSazca rAgadveSau paritaH sarvaprakAreNa tyaktvA / na kevalaM rAgadveSau parihRtya / suNNaM kAUNa NiyamaNaM sahasA zIghraM nijamanaH zUnyaM ca kRtvA / atra manasaH zUnyatvametat yat niHzeSaviSayavimukhatvaM yacca cicamatkAra jizuddhaparatvaM paritya zUnyaM ca manaH kRtvA yAvat kSapako na tiSThati / tAvat kiM na syAdityAha / tAva Na NihaNer3a kammAi tAvanna nirhati karmANi tAvataM kAlaM karmANi jJAnAvaraNAdIni na nihanyAt / iti jJAtvA zuddhAtmasvarUpaM jijJAsunA alolaM manaH kAryam / yaduktam eka samaya meM ba~dhe hue karmoM kI AtmA ke sAtha eka kSetrAvagAhI hokara rahane kI maryAdA sthitibaMdha hai jaise jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, bedanIya, antarAya kI utkRSTa sthiti tIsa kor3A kor3I sAgara pramANa hai| nAma, gotra kI bIsa kor3A kor3o sAgara pramANa hai| Ayu kI utkRSTa sthiti taiMtIsa sAgara hai aura mohanIya karma kI utkRSTa sthiti sattara kor3A kor3I sAgara hai| karmoM meM phaladAna dene kI zakti ko anubhAga baMdha kahate haiM aura jo eka samaya meM siddhoM ke anantaveM bhAga aura bhavya rAzi se ananta guNI jo kArmANa vargaNA AtI hai, vaha pradeza baMdha hai / isa prakAra mAnasika saMkalpa vikalpa meM cAra prakAra kA karmabaMdha hotA hai | 70 // jaba taka viSayavyApAra kI pariNati aMta:karaNa meM sthita hai taba taka karmoM kA nAza karane meM AtmA samartha nahIM hotA hai, isI sambandha meM AcArya kahate haiM jaba taka yaha AtmA zIghra hI rAgadveSa kA tyAga karake nija mana ko zUnya karake (nirvikalpa karake) nahIM rahatA hai, taba taka karmoM kA nAza nahIM kara sakatA // 71 // jo kSapaka iSTa mAlA, candana, strI Adi meM prIti rUpa rAma aura aniSTa mAlA Adi meM aprItirUpa dveSa kA tyAgakara apane mana ko zIghra hI saMkalpoM se zUnya karake, svAtmAbhimukha pariNAmoM se jaba taka ruva meM pariNamana nahIM karatA hai, stramana kI caMcalatA dUra kara apane meM sthira nahIM karatA hai, jaba taka paMcendriyajanya viSayoM se vimukha hokara rAgadveSa se mana ko zUnyaM karake citramatkAra mAtra nija zuddhAtma pariNata ho rAgadveSa ko chor3akara sva meM mana ko sthira nahIM karatA hai, taba taka jAnAvaraNAdi karmoM kA nAza nahIM kara sakatA! aisA jAnakara zuddhAtma svarUpa ke jijJAsu ko svakIya mana ko aDola akampa karanA cAhie. so hI pUjyapAda svAmI ne iSTopadeza meM kahA hai
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra 954 zakyate ityAha rAgadveSAdikallolairalolaM yanmanojalam / sa pshytyaatmnsttH|| avikSiptaM manastattvaM vikSiptaM bhrAMtirAtmanaH / dhArayettadavikSiptaM vikSiptaM nAzrayettataH // tatazca cetanAcetaneSu paradravyeSu rAgadveSau hitvA zubhAzubhamanovacana- kAyavyApArarUpayogatrayaparihArapariNatAbhedaratnatrayalakSaNajJAnabalena zUnyaM viSayavimukhaM ca manaH kRtvA yo vItarAgacAritrAvinAbhUtazuddhAtmAbhimukha - pariNAmastiSThati sa sakalakarmANi jayatIti bhAvArthaH // 76 // yAvaccidAnaMdAtmakaparamabrahmopAsanavAsanAjalena mano nizcalaM na vidhIyate tAvat karmAsravA vArayituM na taNuvayaNarohaNehiM rujjhati Na AsavA sakammANaM / jAva Na NipphaMdakao samaNo muNiNA saNANeNa // 72 // tanuvacanarodhanAbhyAM rudhyate na AsravAH svakarmaNAm / yAvanna niSpadIkRtaM svamano muninA svajJAnena // 72 // jisakA manarUpI jala rAgadveSa rUpI kalloloM se caMcala nahIM hai vahI Atmatattva kA avalokana kara sakatA hai parantu jinakA mana rAgadveSa se caMcala hai ve Atmatattva kA avalokana nahIM kara sakate / mana kA vikSipta nahIM honA hI tattva hai aura mana kA vikSipta honA AtmavibhrAnti hai| isalie avikSipta mana ko dhAraNa karanA cAhie aura vikSipta mana kA Azraya nahIM lenA caahie| arthAt mana kI caMcalatA ke kAraNabhUta rAgadveSa kA tyAga kara use nija svabhAva meM sthira karanA caahie| he Atman ! jo mAnava cetana evaM acetana rUpa paradravya sambandhI rAgadveSa ko chor3akara aura zubha evaM azubha mana, vacana, kAya ke vyApAra rUpa tIna yogoM kA parihAra kara abheda rUpa se pariNata ratnatraya lakSaNa jJAna ke bala se mana ko viSayoM se vimukha kara, caMcalatA se zUnya kara, vItarAga cAritra ke avinAbhAvI zuddhAtmA ke abhimukha pariNAma meM sthira hotA hai; vahIM mAnava sakala karmoM para vijaya prApta karatA hai arthAt sAre karmoM kA vinAza kara svakIya zuddhAvasthA ko prApta hotA hai // 71 // he kSapaka ! jaba taka yaha prANI cidAnaMda Atmika parama brahma kI upAsanA ke bala se svakIya mana ko nizcala nahIM karatA hai, taba taka vaha karmAsrava ko rokane meM samartha nahIM hotA hai, aisA AcArya kahate haiMjaba taka munirAja svakIya jJAna ke bala se apane mana ko nizcala nahIM karate haiM taba taka kAya aura vacana ke rokane mAtra se hI svakIya karmAsrava kA nirodha nahIM kara sakate / / 72 / /
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra - 155 rujjhaMti Na na nirudhyate na nivAryante te AsavA AsravA sakammANaM svakarmaNAM svena AtmIyena jIvena sahakIbhAvaM gatAnA jnyaanaavrnnaadyssttvidh-krmnnaa| kAbhyAM na nivaaryte| taNuvayaNurohaNehi tanuvacanarodhanAbhyAM tanuHkAya: vacanaM vacaH tayonirodhane tAbhyAM tanuvacanarodhanAbhyAM 'duJcamaNe bahuvayaNamiti' prAkRte 1 athavA svakarmaNAmityasya pdsyaaymrthH| kAyenopArjitAni karmANi svakarmANi kAyakarmANi vacanenopArjitAni karmANi svakarmANi vacanakarmANi ucyate / manonirodhena vinA kAyanirodhena kAyakRtAnAM karmaNAmAnavA na niSidhyaMte, vacananirodhena vacanakRtAnAmapi karmaNAmAsavA na niSidhyaMte kiMtu sarvakarmaNAmAsravA ekenaiva manonirodhena niSidhyaMte tasmAdAha jAva Na NipphaMdakao yAvanna niSpaMdIkRtaM nizcalIkRtaM / kiM tat / samaNo svamanaH stracittaM drvybhaavruup| ken| muNiNA muninA mahAtmanA ksspken| kena nizcalIkRtaM / saNANeNa svajJAnena svasaMvedanajJAnaguNena tato nirmalacaitanyasvabhAvasvAtmAbhimukhapariNAmamAhAtmyena durjayamanojayaM kRtvA karmAkhavA nivArayitavyA iti hetormanojaya eva zreyAn // 72 / / mana:prasare nivArite sati yatphalaM bhavati tadAvedayati khINe maNasaMcAre tuTTe taha Asave ya duviyappe / galai purANaM kamma kevalaNANaM payAsei // 73 // kSINe manaHsaMcAre truTite tathAsrave ca dviviklpe| galati purAtanaM karma kevalajJAna prakAzayati // 73 / / he bhavya ! jaba taka bhacyAtmA mahAmuni kSapaka svasaMvedana jJAna ke dvArA apane mana ko nizcala nahIM karatA hai, nirvikalpa nahIM karatA hai, taba taka vacana aura kAya kA nirodha karane para bhI jIva ke sAtha ekIbhAva (ekakSetrAvagAha) ko prApta, jIva ke dvArA upArjita jJAnAcaraNAdi ATha karmoM kA nirodha (saMbara) nahIM kara sakatA hai| athavA svakarma kA artha hai kAya kI ceSTA se upArjita kiyA huA karma, kAryanirodha se naSTa nahIM hotA aura bacana se upArjita kiyA huA karma, vacana ke nirodha se naSTa nahIM hotA hai. parantu mana ke nizcala (nirodha) ho jAne para mana, vacana aura kAya ina tInoM se upArjita kie hue karma eka kSaNa meM naSTa ho jAte haiM aura navIna karmoM kA Agamana ruka jAtA hai| isalie Atmahita icchuka kSapaka ko svasaMvedana jJAna guNa ke bala se vA nirmala caitanya svabhAva svAtmAbhimukha pariNAma ke mAhAtmya se durjaya svakIya mana ko nizcala karane kA abhyAsa karanA caahie| svakIya mana ko nizcala karake karmAsrava kA nirodha karanA caahie| sarvakarmoM ke kSaya saMvara aura nirjarA kA kAraNa mana ko nizcala karanA hI hai ata: mana kA nirodha karanA hI zreyaskara hai vA zreSTha hai / / 72 // mana kA nirodha hone para jo phala prApta hotA hai usako AcArya sUcita karate haiM mana ke saMcAra ke naSTa ho jAne para zubha, azubha vA dravya, bhAvarUpa do prakAra kA Amrava ruka jAtA hai aura Amrava ke ruka jAne para purAne (pUrva meM bA~dhe hue) karma gala jAte haiM, nirjIrNa ho jAte haiM aura kevalajJAna prakaTa hotA hai||73||
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra-956 galai galati vilIyate kSayaM yaati| kiM tat / kamma krm| kIdRzaM / purANaM purAtanaM anekbhvaaNtropaarjit| na kevalamanekabhedabhinna karma vigalati kiMtu kevalaNANaM payAser3a kevalajJAnaM kevalaM ca tat jJAnaM ca kevalajJAnaM prakAzayati Avirbhavati prakaTIbhavati / kasmina sati / khINe maNa-saMcAre prakSINe mana:saMcAre saMcaraNa saMcAra; manasaH saMcAro mana:saMcArastasmin manaHsaMcAre kSayaM vinAzaM gate sti| na kevalaM mana:saMcAre kSINe sati / tuTTe taha Asave ya duviyappe tathA tenaiva prakAreNa Asrabe karmAsrave truTite sati vilayaM gate sati / kIdRze aasrve| duvikalpe dvau vikalpau bhedau yasya sa dvivikalpaH tasmin dvivikalpe zubhAzubhe dravyabhAvarUpe vA / manaHprasare kSINe sati karmAsrave ca nivartite sati bhavabhavArjitaM karma vigalati kevalajJAnaM cAvirbhavatIti smuccyaarthH| tathAhi-yo dhyAtA anaMtajJAnAdicatuSTayalakSaNakAryasamayasArasyotpAdakena vizuddhatarasamAdhipariNAmapariNatakAraNasamayasAreNAMta: 'karaNamata nayati sa karmAsravazatrUn hatvA kevalajJAnavibhUtibhAgbhavati niHsaMzayamiti // 73 // yadi kAkSitrAbhiH sastadA manaH zUnna vidhihoti zikSA prayacchantrAha jai icchahi kammakhayaM suNNaM dhArehi NiyamaNo jhtti| suNNIkayammi citte NaNaM appA payAser3a / / 74 // yadIcchasi karmakSayaM zUnyaM dhAraya nijamano jhttiti| zUnyIkRte citte nUnamAtmA prakAzayati / / 74 / / zubha aura azubha ke bheda se, dravya aura bhAva ke bheda se karma-Asrava do prakAra kA hai| jisa samaya mana kA pracAra-prasAra-saMcAra vA caMcalatA naSTa ho cukatI hai, mana kA nirodha ho jAtA hai, taba zubha-azubha vikalpa vAle donoM prakAra ke karmoM kA Agamana ruka jAtA hai, (karmoM kA saMvara ho jAtA hai)| tathA Asava ke ruka jAne para mana, vacana, kAya ke dvArA aneka bhavoM meM upArjita karma eka kSaNa (antarmuhUrta) meM naSTa ho jAte haiM aura karmoM kA nAza ho jAne para kevalajJAna kA prAdurbhAva hotA hai| arthAt mana kI caMcattatA naSTa ho jAne para navIna karmoMkA Asrava ruka jAtA hai, purAtana karmoM kI nirjarA hotI hai aura kevalajJAna kI prApti hotI hai| yaha isakA samuccaya artha hai| tathAhi - jo dhyAtA bhavyAtmA ananta jJAna, ananta darzana, ananta sukha, ananta vIrya ina ananta catuSTaya lakSaNa kArya samayasAra ke utpAdaka vizuddhatara samAdhi pariNAma se pariNata kAraNa samayasAra ke dvArA apane aMta:karaNa (mana) ko aMtaraMga meM lIna karatA hai, mana ko nirvikalpa karatA hai, vaha karmazatruoM kA saMhAra (ghAta) karake kevalajJAna rUpI vibhUti kA bhoktA bana jAtA hai| isameM kisI prakAra kA saMzaya nahIM hai ||73 / / "he kSapaka ! yadi tumheM karmoM kA kSaya karanA iSTa hai to manako nirvikalpa karane kA prayatna karo", aisI zikSA dete hae AcArya kahate haiM he kSapaka ! yadi tuma karmoM kA kSaya karanA cAhate ho to zIghra hI svakIya mana ko nirvikalpa kro| kyoMki mana ke nirvikalpa ho jAne para nizcaya se AtmA prakAzita hotI hai // 74 //
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra-157 bho kSapaka jar3a icchahi yadi cet icchasi vAchasi abhilaSasi / kiM tat / kAmakkhayaM karmaNAM dravyabhAvarUpANAM kSayo vinAzaH karmakSayastaM karmakSayaM tadA suNNaM dhArehi zUnya lAbhapUjAbhogakAMkSAvirahitaM dhAraya / kiM tat / NiyamaNo nijamanaH saMkalpavikalparUpaM svakIyacittaM / kathaM / jhakti jhaTiti tvaritaM / tatazca suNNIkamagni cile lIkRte tripapani mukhIyo sire naashi| kiM syaadityaah| appA payAsehi AtmA prakAzayati jaladharapaTalavighaTanAviriva prkttiibhvti| kthN| gUNa nUnaM nishcit| tathAhi-ayamAtmA sakalavimalakevalajJAnamayamUrtiH rAgadveSAdidoSojjhite manasi sarvabhAvavilaye vaavbhaaste| yaduktaM sarvabhAvavilaye vibhAti yatsatsamAdhibharanirbharAtmanaH / citsvarUpamabhitaH prakAzakaM zarmadhAma namatAdbhutaM mhH|| yadi cittamudvAsayasi tadA svAtmAnaM pazyasItyAvedayati - uvvAsahi NiyacittaM vasahi sahAve suNimmale gNtuN| jar3a to picchasi appA saNNANo kevalo suddho / / 75 / / udvAsayasi nijacittaM vasasi sadbhAve sunirmale gaMtum / yadi tadA pazya svAtmAnaM saMjJAna kevala zuddham / / 75 / / he kSapaka ! yadi tU dravya karma, bhAva krarma, rUpa sarva karmoM kA kSaya karanA cAhatA hai to saMkalpavikalpa se Akulita apane mana ko khyAti, lAbha. pUjA aura bhogoM kI kAMkSA Adi vicAroM (bhAvanAoM) se zIghra hI zUnya kara | kyoMki mana ke nirvikalpa ho jAne para, paMcendriyajanya viSayoM se vimukha ho jAne para, Atmajyoti kA prakAza hotA hai| jaise bAdaloM kA vighaTana ho jAne para, sUrya prakaTa hotA hai| tathAhi - rAgadveSa se rahita mana ke ho jAne para vA sarva vibhAva bhAvoM ke vilIna ho jAne para nirmala jJAna meM sakala vimala kevala-jJAnamaya mUrti yaha AtmA avabhAsita hotI hai, prakaTa hotI hai| so hI kahA hai jaba satsamAdhi meM rata, nirbhara AtmA ke sarva vibhAva bhAvoM kA nAza ho jAtA hai, taba cAroM tarapha se adbhuta mahAteja, sukhadhAma, citsvarUpa prakAza (kevalajJAna) prakaTa hotA hai, usa mahAtejasvarUpa kevala jJAna ko namaskAra karo |74 / / he kSapaka ! yadi tU citta ko nirvikalpa karatA hai (karegA) to nirmala svAtmA kA avalokana kregaa| aisA AcArya kahate haiM he kSapaka ! tU svakIya citta ko viSayoM se vimukha karatA hai, apane sunirmala AtmA ko jAnane ke lie sva-svabhAva meM mana ko sthira karatA hai, to tU zuddha kevalajJAnamaya apanI AtmA ko dekhna sakatA hai // 75 //
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra - 158 bho kSapaka uvvAsahi NicittaM yadi nijacinaM svakIyAMtaraMga udbAsayasi paMceMdriyaviSayeSu vimukhatAM nayasi udsati kazcittamudvasaM anyaH prayukta dhAtozca hetAvinIti innaMto vas dhAturihAvAtivyaM / tathA bho kSapaka sadbhAve zobhane bhAve vizuddhajJAnadarzanopayogamaye paramAtmani vasasi sthitiM karoSi yadi / kriviziSTe sdbhaave| sunirmale zuddhanizcayanayApekSayA rAgadveSamohaH mdaadidossojjhite| kiM kartuM sadbhAce vsti| gaMtu tameva paramAtmAnaM samyak prichettuN| sarve gatyarthA dhAtavo jJAnArthA iti| yadyevaM karoSi to picchasi-appA tadA AtmAna cidAtmaka svasvarUpaM pazyasi avalokayasi svasaMvedanena svAtmAnaM sNvedysiityrthH| kathaMbhUtamAtmAne / saNNANaM sajjhAnaM sat zobhamAnaM sazayAMvamohavibhramavarjita jJAnaM yasya sa ta sajjJAnaM / puna: kiMviziSTamAtmAnaM | kevlmshaayN| punaH kIdRzaM / zuddha sarvopAdhirahita / yadicet nijacittamuvAsayasi sadbhAve ca vasasi tadA svAtmAnaM pazyasIti samuccayArthaH / tathAhi / bho kSapaka! yadi vaM saMsArazarIrabhogAdiSu parAGmukhatvaM gatosi tarhi paramabrahmopAsanavAsanAniSTho bhava / / yaduktam yadi viSayapizAcI nirgatA dehagehAt sapadi yadi vizIrNo mohnidraatirekH| yadi yuvatikarake nirmamatvaM prapanno jhagiti tanu vidhehi brahmavIthIvihAram / / he kSapaka ! tU svakIya mana ko paMcendriya-viSayoM se vimukha karake svakIya zuddhAtmA ko jAnane ke lie svakIya mana ko zuddha nizcaya naya kI apekSA rAga-dveSa, moha-mada Adi doSoM se rahita nirmala, vizuddha jJAna, darzana upayogamaya paramAtmA meM sthira kara / svasvabhAva meM apane mana ko lIna kr| isa gAthA meM garnu zabda jJAna artha meM hai kyoMki jitane bhI gamanArtha dhAtu haiM ve jJAna artha meM bhI haiN| ata: hai Atman / yadi tU apane mana ko paramAtmA ko jAnane ke lie paramAtmA meM sthira karegA to nizcaya se saMzaya, vimoha, vibhrama se rahita kevalajJAnamaya, zuddha jJAna svarUpa AtmA kA avalokana kregaa| svasaMvedana jJAna ke dvArA zuddha sarva upAdhi rahita apanI AtmA kA vedana-anubhava kregaa| arthAt yadi tU apane mana ko viSaya-vAsanAoM se vimukha karake apane Apa meM sthira karegA to apane jJAna meM apane ApakA avalokana kregaa| apane Apa kA anubhava kregaa| he kSapaka ! yadi tU vyavahAra meM isa samaya saMsAra zarIra, aura bhogoM se parAGmukha huA hai, sAre bAhya padArthoM kA tyAga kara saMnyAsa dhAraNa kiyA hai to usakA sAra prApta karane ke lie apane manako parama brahma paramAtmA ke dhyAna meM, cintana meM sthira kara / parama brahma paramAtmA kI bhAvanA meM lIna ho| so hI kahA hai- "he Atman (kSapaka !) zarIra rUpI ghara se viSaya-pizAcinI nikala gaI hai, yadi isa samaya moha rUpI nidrA kA atireka vizIrNa ho gayA hai, naSTa ho gayA hai| yadi tU nArI ke zarIra se nirmamatva ko grAma huA hai to zIghra hI brahma vIthI meM vihAra kara / parama brahma paramAtmA svarUpa apane zuddha AtmA meM ramaNa kara, usI kA anubhava kara" / bAhya viSayoM se vimukha hokara zuddha Atma svabhAva meM lIna ho / / 75 // yadi kSapaka kA mana paramAtmA ke sadbhAva (dhyAna) se zUnya ho jAtA hai to kyA doSa AtA hai, usako AcArya kahate haiM
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra -159 kSapakasya paramAtmasadbhAvazUnyatve dUSaNamAha taNumaNavayaNe suNNo Na ya suNNo appsuddhsbbhaave| sasahAve jo suNNo havai vaso gayaNakusumaNiho // 76 // tanumanovacane zUnyo na ca zUnya aatmshuddhsdbhaave| svasadbhAve yaH zUnyo bhavati vazo gaganakusumanibhaH / / 76 / / kSapako dhyAtA saNNo zUnyo bhavatu / kasmin zanyo bhvtu| taNumaNavayaNe tanuH zarIraM manazcittaM vacanaM pratItaM tanuzca manazca vacanaM ca tanumanovacanaM tasmin tnumnovcne| idaM zarIrAdikaM madIyamiti prichinti| athavA tanukriyA zubharUpA devArcanAdikA azubharUpA prANihananAdikA, mana:kriyA zubharUpA devaguruguNasmaraNAdikA azubharUpA vadhabaMdhana-ciMtanAdikAH, vacanakriyA: zubharUpA devagurustutyAdikA: azubharUpA mithyAbhASaNAdikA ityetAmu zUnyaH / yaduktaM AstAM bahirupadhi ca yastanuvacanavikalpajAlamapyaparam / karmakRtatvAnmatta: kuto vizuddhasya mama kiMcit / / karmaNo yathAsvarUpaM na tathA tatkarma kalpanAjAlam / tatrAtmamativihIno mumukSurAtmA sukhI bhavati // jisa prakAra kSapaka mana, vacana, kAya kI kriyA se zUnya ho jAtA hai vaise AtmA ke zuddha svabhAva ke sadbhAva se zUnya nahIM hotA hai| kyoMki yadi dhyAtA kSapaka sva svabhAva se zUnya ho jAtA hai to AkAza ke phUla ke samAna mithyA vA asat rUpa ho jAyegA 1176 / / yaha zarIra, vacana aura mana bhega hai aisI jJapti (jJAna) honaa| athavA devapUjA, guru upAsanA Adi kAyika kriyA zubha hai, prANiyoM ko mAranA Adi azubha hai| deva, zAsra, guru Adi ke guNoM kA smaraNa karanA mAnasika zubha kriyA hai aura rAga-dveSa ke vazIbhUta hokara kisI ke vadha, baMdhana, Adi kA cintana karanA azubha kriyA hai| deva, zAstra, guru kI stuti karanA vAcanika zubha kriyA hai aura mithyA bhASaNa, nindA Adi karanA azubha vacana kriyA hai| ina kriyAoM se jJAnadhArA kA zUnya ho jAnA nirvikalpa dhyAna hai| kahA bhI hai "bAhya upAdhirUpa mana, bacana aura kAya ke vikalpa jAla to dUra raho parantu karmakRta hone se vibhAva bhAva mujha zuddhAtmA ke kaise ho sakate haiM? arthAt mana, vacana aura kAya kA samUha tathA karmakRta vibhAva bhAva Adi mujha vizuddhAtmA ke kucha bhI nahIM haiM / karmoM kA yathArtha svarUpa aura una karmoM ke udaya se utpanna vibhAvoM kA vikalpa jAla kucha bhI mer| nahIM hai, maiM vizuddhAtmA huuN| ye vikalpajAla mere haiM," isa prakAra kI buddhi se jo vihIna hai, rahita hai vahI mumukSu AtmA sukhI hotA hai| karmajAla se rahita zuddhAtma tattva ko prApta ho jAtA hai|
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ AsanAsAra-160 tathA Na ya suNNo appasuddhasambhAve na ca zUnya AtmazuddhasadbhAve AtmanazcidAtmakasya zuddho rAgAdimalarahitaH sadbhAvostisvabhAvaH tasmin AtmazuddhasadbhAve na ca zUnyo dhyaataa| nityAnaMdaikasvabhAvaM paramAtmatattvaM tatra nanu jAgradavasthaH ityarthaH / yaduktam aspRSTamabaddhamananyamayutamavizeSamabhramopetaH / yaH pazyatyAtmAnaM sa pumAn khalu zuddhanayaniSThaH / / jisa prakAra zuddhAtmA kA dhyAna karane vAlA kSapaka mana, vacana, kAya kI kriyAoM se aura rAgAdi bhAvoM se zUnya (rahita) ho jAtA hai, usI prakAra vaha kSapaka rAgAdimala rahita AtmA ke sadbhAva se vA svakIya darzana aura jJAnopayoga se zUnya nahIM hotA hai| zuddhAtmA ke svabhAva ke astitva se rahita nahIM hotA hai| isalie he kSapaka ! tuma niraMtara nitya Ananda eka svabhAva rUpa paramAtma tattva ho, usameM hamezA jAgrata raho, usake astitva kA hamezA anubhava kro| so hI kahA hai jo bhavyAtmA puruSa aspRSTa, abaddha, ananya, ayuta, avizeSa, abhrama se yukta aisA apanI AtmA ko dekhatA hai. anubhava karatA hai, vahIM pumAn nizcaya se zuddhanaya meM niSTha hotA hai| bhAvArtha- pumAn, puruSa, AtmA ye ekArthavAcI haiN| (a) jo utpAda, vyaya aura dhrauvya se yukta tathA svakIya guNa paryAyoM se sahita cidAtmA hai, vahI puruSa kahalAtA hai| (ba) vaha pumAn karmoM ke sparza se rahita hai yadyapi karmoM ke sAtha anAdikAla se ekakSetrAvagAhI ho rahA hai phira bhI vaha AtmA kA sparza nahIM karatA hai ata: AtmA aspRSTa hai| (sa) anAdi kAla se yardhApa AtmA vyavahAra nyase karmoM se ba~dhA hai. parantu nizcayanaya se AtmA karmoM se ba~dhA huA nahIM hai| isalie abaddha hai| nara-nArakAdi aneka paryAyoM kI apekSA paryAvArthika naya se anyatva hai, parantu dravyArthika naya se ananya hai| AtmA kI vRddhi-hAni rUpa paryAyoM kI apekSA aniyatatA hai| parantu nitya sthira AtmasvabhAva kA anubhava karane para niyatatA hai| jJAna, darzana Adi guNoM ko bhedarUpa grahaNa karane para vizeSatA aura abheTarUpa grahaNa karane para avizeSatA pratIta hotI hai| yadyapi mohanIya karma ke sAtha saMyukta rUpa avasthA kA anubhava karane para saMyukta hai tathA zuddhAtmA kA anubhava karane para rAgAdi se asaMyukta (ayuta) hai| yadyapi vyavahAra naya se vibhrama sahita hai tathApi nizcaya naya se vibhramarahita hai, avibhrama hai| isa prakAra jo kSapaka aspRSTa, abaddha, ananya, asaMyukta (ayuna), avizeSa, abhrama rUpa zuddhAtmA kA avalokana karatA hai, anubhava karatA hai vaha zuddhanayaniSTha hotA hai| anAdi kAla se yaha AtmA pudalakarma ke sAtha ba~dhA huA hone se puTThala karma ke sAtha sparza vAlA dRSTigocara hotA hai| karma ke nimitta se honevAlI nara-nArakAdi paryAyoM kI apekSA bhinna-bhinna dIkha rahA hai| zakti ke avibhAgI praticcheda {aMza) ghaTate bhI haiM aura bar3hate bhI haiM, yaha vastu-svabhAva hai isalie anitya bhI hai, eka rUpa nahIM hai| darzana, jJAna Adi aneka guNoM kA piNDa rUpa AtmA guNabheda kI apekSA vizeSa rUpa bhI hai| karma ke nimitta se hone vAle moha, rAga, dveSa ATiM pariNAmoM sahita honese sukha-du:kha rUpa bhI hai. isa prakAra vyavahAra naya se azuddha dravyArthika nayakI apekSA AtmA aneka bhedarUpa hai parantu anubhava karate samaya abheda rUpa grahaNa karanA caahie| kyoMki abheda rUpa grahaNa karanepara AtmAnubhUti hotI hai athavA use hI AtmAnubhUti kahate haiN|
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra - 161 svasadbhAve yaH zUnyaH sa kIdRza ityAha / sasahAve jo suNNo svasadbhAve TaMkotkIrNaparamAnadaikasvabhAve yo dhyAtA zUnyo'vikalpaH sa gaganakusumanibho bhavati ca, gaganasya AkAzasya kusumaM gaganakusumaM tannibhaH gagana-kusumanibhaH AkAzakusumatulyaH sa mithyArUpI bhavatItyarthaH / tato'maMdacidAnaMdonirupamasukhAmRtarasaM pipAsunA vizuddhe svAtmani sAvadhAnIbhUya sthAtavyaM iti manaHsaMyamanam / / 76 / / zUnyadhyAnapraviSTaH kSapakaH kIdgavastho bhavatItyAha suNNajjhANapaiTTho joI sasahAvasukkhasaMpaNNo / paramANaMde thakko bhariyAvattho phuDaM havai // 77 // zUnyadhyAnapraviSTo yogI svasadbhAvasaukhyasaMpannaH / paramAnaMde sthito bhRtAvasthaH sphuTaM bhavati / / 77 // joI yogI kSapako bhRtAvastho bhavati / kIdRzo yogii| suNNajjhANapaiTTho zUnyadhyAnapraviSTaH zUnya ca dhyAnaM ca zUnyadhyAnaM nirvikalpasamAdhilakSaNaM tatra praviSTaH sthitaH zUnyadhyAnapraviSTaH nirviklpsmaadhyaavissttH| yatra ca jAyate virasA rasA vighaTate goSThI kathAkautukaM, zIryate viSayAstathA viramati prItiH zarIrepi ca / joSaM vAgapi dhArayaMtyaviratAnaMdAtmana: svAtmana zciMtAyAmapi yAtumicchati mano doSaiH samaM paMcatAm / / sadbhAva se zUnya vastu kaisI hotI hai, so kahate haiN| TaMkotkIrNa paramAnanda advitIya rUpa svasvabhAva se jo dhyAtA zUnya ho jAtA hai, sva-svabhAva se rahita avikalpa ho jAtA hai, vaha AkAza ke phUla ke samAna mithyAtva rUpa ho jAtA hai arthAt usakA abhAva ho jAtA hai| isalie amanda cidAnanda AtmA se utpanna nirupama sukhAmRta rasa ke pipAsu kSapaka ko vizuddha sva-AtmA meM sAvadhAna hokara sthira honA caahie| svakIya mana ko svasvabhAva meM sthira karanA cAhie // 76 || zUnya dhyAna meM praviSTa kSapaka kI kaisI avasthA hotI hai, usakA kathana karate haiM zUnya dhyAna meM praviSTa yogI sva sadbhAva rUpa sukhameM sampanna hokara paramAnanda meM sthita hotA hai, sphuTa rUpa se bhRtAvasthA ko prApta hotA hai||77|| yogI (kSapaka) nirvikalpa samAdhilakSaNa, zUnya dhyAna meM praviSTa hotA hai| jahA~ para "jisa zUnya (nirvikalpa) dhyAna meM rasa virasa ho jAte haiM, kathA-kautuka-goSThI vighaTa jAtI hai arthAt vArtAlApa naSTa ho jAtA hai, viSaya-vAsanA zIrNa ho jAtI hai tathA usa yogI kI zarIra meM bhI prIti naSTa ho jAtI hai, vacana bhI mauna ko dhAraNa kara lete haiN| nirantara Ananda svarUpa svAtmA kI cintA meM arthAt svAtma cintana meM mana bhI sarva doSoM ke sAtha mRtyu ko prApta honA cAhatA hai, arthAt nirvikalpa dhyAna meM mana, vacana, kAya kI sArI kriyAe~ nizcala ho jAtI haiN|"
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra 162 tacchUnyadhyAnamiha gRhyate / punaH kIdRzo yogI / sasahAvasukkhasaMpaNNo svasadbhAvasaukhyasaMpannaH svasya paramAtmano yaH sadbhAvo'naMtajJAnaparamAnaMdAdilakSaNaH svasadbhAvastadutthaM yatsaukhyaM svasadbhAvasaukhyaM tena saMpannaH saMyuktaH svasadbhAvasaukhyasaMpannaH / kIdRzo yogI / paramANaMde thakko paramAnaMde sthitaH paramazcAsAvAnaMdazca paramAnaMdastasmin paramAnaMde sthitaH vizuddhataraparabrahmArAdhanodbhUtasphItAnaMdAmRtarasatRpta ityarthaH / ata eva kSapakaH bhariyAvattho phuDaM havai pUrNakalazavat bhRtAvasthaH avinazvaranirupamAnaMdasudhArasasaMbhRtaH sphuTaM nizcitaM bhavatItyarthaH / evaM jJAtvA viSayazUnyaM dhyAnamavalaMbya svAtmArAdhanIyo'naMtasaukhyaM prApneti // 77 // adhunA zUnyadhyAnalakSaNamAha jattha Na jhANaM jheyaM jhAyAro Neva ciMtaNaM kiMpi / Naya dhAraNA viyappo taM suNNaM suThu bhAvijja // 78 // yatra na dhyAnaM dhyeyaM dhyAtAro naiva ciMtanaM kimapi / na ca dhAraNA vikalpastaM zUnyaM suhu bhAvayeH // 78 // bhaviSya zUrya buku ativena bhAva bho kSapaka taM suNaM jAnIyA iti bhAvArtha: / tat kiM / yatra Artaraudradharmazukla bhedAccaturvikalpaM dhyAnaM nAsti jinasugataharabrahmabhedAdyanekavikalpaM dhyeyaM ca nAsti tathA jhAyAro zuciH prasanno gurudevabhaktaH satyavrataH zIladayAsametaH / dakSaH paTurbIjapadAvadhArI dhyAtA bhavedIdRza eva loke / yahA~ para zUnya dhyAna kA artha nirvikalpa samAdhi grahaNa karanA caahie| nirvikalpa samAdhistha yogI ananta jJAnAdi paramAnanda lakSaNa svasadbhAva se utpanna sukha se sampanna hotA hai aura vizuddhataraparama brahma kI ArAdhanA se utpanna mahAnanda amRta rasa meM tRpta hotA hai| vaha avinazvara nirupama Ananda sudhArasa se paripUrNa avasthA vAlA hotA hai| arthAt nirvikalpa samAdhi meM lIna hone vAlA yogI ananta catuSTaya rUpa arahantAvasthA aura siddha avasthA ke Ananda kA bhoktA banatA hai| aisA jAnakara ananta avinAzI sukha kI prApti ke icchuka kSapaka ko pA~coM indriyoM ke viSayoM se parAGmukha ho kara nirvikalpa samAdhilakSaNa zUnya dhyAna kA avalambana lekara sva-zuddhAtmA kI ArAdhanA karanI cAhie || 77 || aba zUnyadhyAna kA lakSaNa kahate haiM jisameM dhyAna, dhyeya aura dhyAtA kA vikalpa nahIM hai, jisameM kisI prakAra kA cintana nahIM hai aura jisameM dhAraNA kA vikalpa nahIM hai, usakI tuma bhalI prakAra se bhAvanA karo / / 78 / / he kSapaka ! jahA~ Artta, raudra, dharma aura zukla ke bheda se cAra prakAra kA dhyAna nahIM hai, jina, buddha, ziva, brahmA, viSNu Adi aneka prakAra ke dhyeya kA vikalpa nahIM hai| tathA dhyAtA "zuci, prasannavadana, guru deva (deva, zAstra, guru) kA bhakta, satyavrata kA dhArI, zIla- dayA Adi se yukta, catuH dhyAna ke svarUpa ko jAnane meM dakSa, bIja pada (bIjAkSaroM) kI avadhAraNA karane vAlA, ina
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra 163 ityAdiguNopeto yAtApi nAsti tathA yatra Neva ciMtaNaM kiMpi naiva kiMtat / cintanaM zuklakRSNaraktapItAdikamanyadapi zatrutradhAdikaM strIrAjavazyAdikaM vA cintanaM nAsti / tathA Na ya dhAraNA yatra dhAraNApi nAsti kAlAMtarAdavismaraNaM dhAraNaM tannAstItyarthaH tathA viyaNNo asaMkhyeyalokapramANo vikalpopi nAsti tacchUnyaM dhyAnaM arthAnnirvikalpasamAdhilakSaNaM dhyAnaM niHsaMdeha bhAvayeriti / IdRgvidhazUnyatApariNato dhyAtA nayapakSapAtojjhitaH svarUpagupto bhavati / yazca svarUpaguptaH sa paramAnaMdAmRttamevAsvAdayati / yaduktaMya eva muktvA nayapakSapAtaM svarUpaguptA nivasaMti nityam / vikalpajAlacyutazAMtacittAsta eva sAkSAdamRtaM pibanti // anuca - akhaMDitamanAkulaM jvaladanaMtamaMtarbahi mahaH haH paramamastu naH sahajamudvilAsaM sadA / ciducchalananirbharaM sakalakAlamAlaMbato yadekarasamullasallavaNakhillIlAyitam // vizeSaNoM vAlA loka dhAvA hotA hai| parantu jie avasthA meM dhyAtA kA bhI vicAra nahIM hai jisameM zukla, pIta, rakta kRSNAdi kA zatru ke badhabandhanAdikA tathA strI yA rAjA kI adhInatA AdikA cintana nahIM hai| kAlAntara meM nahIM bhUlanA' rUpa dhAraNA bhI jisa avasthA meM nahIM hai tathA asaMkhyAta loka pramANa jo mAnasika vikalpa haiM ne bhI jisa avasthA meM nahIM haiM arthAt jo nirvikalpa samAdhi lakSaNa dhyAna hai, use zUnya dhyAna samajho aura he kSapaka ! nissaMdeha usI kI bhAvanA kro| isa prakAra kA dhyAtA nayapakSa se rahita hotA hai, sva-svarUpa meM lIna hotA hai| jo svarUpa gupta hotA hai, bahI dhyAtA paramAnanda amRta kA AsvAdana karatA hai| sohI samayasAra meM amRtacandra AcArya ne kahA hai kalaza "jo jJAnI nayapakSapAta ko chor3akara sadA svarUpa meM (apane svarUpa meM) guma hokara nivAsa karate haiM, jinakA citta vikalpajAla se rahita zAMta ho gayA hai, ve hI jJAnI mAnava sAkSAt amRta (svAnubhava rUpa sudhArasa ) kA pAna karate haiN|" jaba taka kucha bhI pakSapAta rahatA hai taba taka citta kA kSobha nahIM miTatA / janna naya sambandho pakSapAta vA vikalpa dUra hI jAtA hai taba vItarAga dazA ko prApta hokara svarUpa meM pravRtti hotI hai aura atIndriya sukha kA anubhava hotA hai| samayasAra kalaza meM kahA bhI hai jaise namaka kI DalI eka kSArarasa kI lolA kA avalambana karatI hai, vaise hI yaha AtmatejaprakAza (jJAna) jJeyAkAra meM khaNDita nahIM hotA, isalie akhaNDita hai| karmoM ke nimitta honevAlI AkulatA se rahita honese anAkula haiM / aMtaraMga meM pratyeka prANI ko ahaM pratyaya ( caitantra svabhAva) se anubhava meM A rahA hai aura bAhya meM vacana evaM kAya kI kriyA se dedIpyamAna hai| jisakA sahaja vilAsa sadA udayarUpa hai aura sadA kAla caitanya bhAvoM se paripUrNa hai- arthAt caitanya bhAvoM se uchala rahA hai| aise akhaNDita, anAkula, aMtaraMga evaM bAhya meM dedIpyamAna sahaja caitanya ke udvilAsa se yukta aura namaka kI DalI ke samAna sarvAMga rUpase, caitanya rUpa se paripUrNa hai aise tejapuMja jJAna kA sadA kAla anubhava kro| arthAt yaha jJAnAnandamaya ekAkAra akhaNDa jJAnasvarUpa jyoti hameM sadA prApta ho // 78 //
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra-164 prAguktalakSaNazUnyatApariNataH AtmA zuddha eva bhAvo bhavati sa zuddhabhAvaH kimAkhyo bhavattItyAvedayati; jo khalu suddho bhAvo so jIvo ceyaNAvi sA uttA / taM ceva havadi NANaM saNacArittayaM ceva / / 79 / / yaH khalu zuddho bhAva: sa jIvazcetanApi sA uktA / taccaiva bhavati jJAnaM darzanacAritraM caiva / / 79 // jo khalu suddho bhAvo yaH khalu nizcayena zuddho rAgadveSamohAdidoSojjhitaH bhAvo bhavati sa eva bhAvo jIva; caturbhirdravyabhAvapnANaiH pUrvamajIvata saMprati jIvati agre ca jIviSyati iti jIvaH jJAnadarzanopayogamayaH tathA ceyaNAvi sA uttA sa eva bhAvaH sA jagatprasiddhA cetanA uktA pratipAditA / sa eva bhAtra taM ceva havadi ityAdi tat vizuddha jJAnaM darzanaM cAritraM bhavati / yaduktam tadekaM paramaM jJAnaM tadekaM shcidrshnm| cAritraM ca tadekaM syAttadekaM nirmalaM tpH|| namasyaM ca tadevaikaM tadevaikaM ca maMgalam / uttamaM ca tadevaikaM tadeva zaraNaM satAm / / anuca- AkrAmannavikalpabhAvamacalaM pakSanayAbhyAM vinA, sAro yaH samayasya bhAti nibhRtairAsvAdyamAnaH svayam / upari kathita lakSaNa vAlI zUnyatA se pariNata AtmA hI zuddha bhAva hai, ve zuddhabhAva kisa nAma vAle hote haiM, usakA Avedana (kathana) karate haiM jo jIva kA zaddhabhAva hai vahI jIva hai, vaha zaddha bhAva hI cetanA zabda se kahA jAtA hai aura vaha zuddha bhAva hI jJAna, darzana evaM cAritra svarUpa hai||7|| jo nizcaya se rAgadveSa-mohAdi doSoM se rahita zuddhabhAva hotA hai vahIM bhAva jIva hai| vaha indriya, zvAsocchvAsa, bala, Ayu rUpa cAra dravya prANoM se jItA thA, jI rahA hai aura jIyegA, aisA jJAna darzana upayogamaya bhAvaprANa vAlA jIva hai| vaha zuddha bhAva hI jagat prasiddha cetanA hai| vaha zuddhabhAva hI vizuddha darzana, jJAna evaM cAritra hai| kahA bhI hai vaha zuddha bhAva hI eka parama jJAna hai, vaha zuddha bhAva hI pavitra darzana hai, vahIM eka (advitIya) cAritra hai vahI eka nirmala tapa hai| vaha zuddha bhAva hI eka namaskAra karane yogya hai, vaha zuddha bhAva hI parama maMgala hai, vaha zuddha bhAva hI uttama hai aura vaha zuddha bhAva hI sajjana puruSoM ke lie zaraNa hai| aura bhI kahA hai naya pakSoM se rahita, acala, nirvikalpa bhAva ko prApta jo samaya (AtmA) kA sAra prakAzita hai vA dRSTigocara ho rahA hai, vaha yaha samayasAra nibhRta nizcala AtmalIna puruSoM ke dvArA, svayaM AsvAdyamAna hai
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra 165 vijJAnaikarasaH sa eSa bhagavAn puNyaH purANaH pumAn, jAnaM darzanamapyayaM kimathavA yatkiMcanaikopyayam // yaH khalu zuddho bhAvaH sa eva ratnatrayamityAcaSTe - bhiNNA / hu daMsaNaNANacaritA NicchayavAeNa huMti Na jo khalu suddho bhAvo tameva rayaNattayaM jANa // 80 // darzanajJAnacAritrANi nizcayavAdena bhavaMti na hi bhinnAni / yaH khalu zuddho bhAvastameva ratnannayaM jAnIhi // 80 // bho kSapaka ! daMsaNaNANacaritA darzanaM ca jJAnaM ca cAritraM ca darzanajJAnacAritrANi NicchyavAeNa nizcayavAdena nizcayanayApekSayA huMti Na hu bhiNNA hu sphuTaM bhinnAni paramAtmanaH svarUpAt pRthagbhUtAni na bhavaMti / yaduktam Atmani nizcayabodhasthitayo ratnatrayaM bhavakSataye / bhUtArthapathaprasthitabuddherAtmaiva tatritayam // kathamapi samupAttatratvamapyekatAyA apatitamivAtmajyotidudgacchadaccham / satatamanubhavAmo'naMtacaitanyacihnaM na khalu na khalu yasmAdanyathA sAdhyasiddhiH // (anubhava meM A rahA hai) vaha vijJAna hI jisakA rasa hai aisA bhagavAna hai, vaha vijJAnarasa zuddha AtmA hI pavitra purANa puruSa hai- vahI darzana hai, vahI jJAna hai, adhika kyA kaheM? jo kucha ananta jJAnAdi guNarUpa hai yaha samayasAra ( zuddhAtmA) hI hai| vaha advitIya hai / ( mAtra bhinna-bhinna nAmoM se kahA jAtA hai) nizcaya se AtmA kA jo zuddha bhAva hai vahI ratnatraya haiM, so kahate haiM " nizcaya naya se darzana, jJAna aura cAritra AtmA se bhinna nahIM haiN| isalie jo AtmIya zuddha bhAva hai usako hI ratnatraya samajho // 80 // nizcaya natha kI apekSA samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra paramAtmA ke svarUpa se pRthakbhUta nahIM haiM, kahA bhI hai "AtmA meM nizcaya jJAna kI sthiti hai, jJAna kI sthiratA hai vahIM saMsAra kA nAza karane ke lie ratnatraya hai / bhUtArtha pathameM (nizcayanaya meM) sthita buddhi vAle ke lie AtmA hI darzana, jJAna, cAritra tInoM rUpa hai / " kisI kAraNa (vyavahAra naya) se tIna prakAra ko aMgIkAra karanepara bhI jo ekatva se kabhI cyuta nahIM hai aisI jo nirmalatA ko prApta, ananta (avinAzI ) caitanya cihna vAlI isa Atmajyoti kA hama niraMtara anubhava karate haiM, usI kA hama rasAsvAdana karate haiM kyoMki aisI zuddha Atma jyoti ke anubhava ke binA nizcaya se sAdhya kI siddhi nahIM hotI /
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra - 166 kiM tu jo khalu suddho bhAvo yaH khalu nizcayena zuddhaH karmamalavinirmuktaH bhAvaH tameva bhAvaM ratnatraya jANa jaaniihi| tathAhi ekameva paramAtmAnamAtmani vartamAnamamaMdAnaMdameduramAtmanaiva yo dhyAyati tena ratnatrayamevArAdhitaM bhavediti bhAvArthaH / / 80 / / azeSakAmakrodhalobhamadamAtsaryAdhibhiAvabhAvaparikAme katyAdanamA zUnya ityAcAha tattiyamao hu appA avasesAlaMbaNehiM primukko| utto sa teNa suNNo NANIhi Na savvadA suNNo / / 81 / / tattrikamayo hi AtmA avazeSAlaMbanaiH parimuktaH / uktaH sa tena zUnyo jJAnibhirna sarvadA zUnyaH / / 81 // appA AtmA atati gacchati svakIyAn drvypryaayaanityaatmaa| kiM vishissttH| tattiyamaio tattritayamayaH darzanajJAnacAritramayaH / jJAnibhirAtmA darzanajJAnamayo nirdiSTa iti / yaduktam advaitApi hi cetanA jagati ced drAjJaptirUpaM tyajet tatsAmAnyavizeSarUpavirahAtsAstitvameva tyajet / tattyAge jar3atAvatopi bhavati vyApyo vinA vyApakAdAtmA cAMtamupaiti tena niyataM dRgjJaptirUpAstu cit / / he Atman ! nizcaya se AtmA ke karmamalarahita jo zuddha bhAva haiM unhIM bhAvoM ko ratnatraya smjho| tathAhi, jo sva AtmA meM apanI AtmA dvArA paramAnanda se vyApta paramAtmA kA dhyAna karatA hai, paramAtmA ke guNa-smaraNa meM apane mana ko sthira karatA hai, vahI ratnatraya kI ArAdhanA karatA hai, aisA jAnanA caahie| isalie he kSapaka ! apane mana ko paramAtmA ke guNa-smaraNa meM sthira kro| bAhya vAsanA se mana ko zUnya karake svAtma-cintana meM sthira karo |180 / / sampUrNa kAma, krodha, lobha, mada, mAtsarya Adi vibhAva-bhAvoM se rahita hI yaha AtmA zUnya kahalAtA hai, usakA kathana karate haiM ratnatraya svarUpa yaha AtmA jaba azeSa rAgAdi avalambanoM se rahita ho jAtA hai, usI ko zUnya kahA hai- kyoMki jJAnAdi se sarvadA zUnya AtmA kabhI nahIM hotA hai / / 81 / / apanI dravya, guNa, paryAyoM ko jo 'atati' prApta hotA hai vA 'at dhAtu jJAna artha meM bhI hai ataH jo sva-para ko jAnatA hai, vaha AtmA hai aura vaha AtmA darzana, jJAna, cAritramaya hai, kyoMki jJAniyoM ne AtmA ko jJAna, darzanamaya kahA hai| so hI kahA hai-- isa jagat meM advaita bhI cetanA apane darzana, jJAna, rUpa svarUpa ko nahIM chor3atI hai| yadi cetanA svakIya sAmAnya (darzana) aura vizeSa (jJAna) se rahita ho jAyegI to usakA astitva bhI naSTa ho jAyegA vA vaha apane astitva kA bhI parityAga kara degI / jaba cetanA apane astitva darzanopayoga aura jJAnopayoga
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra - 167 ataH AtmA darzanajJAnopayogamayo'vagaMtavyaH tasyaiva zuddhabuddhasvabhAvasyAtmanaH svAtmani yA sthitistaccAritramiti / athavA vavahAreNuvadissadi gANissa caritta daMsaNaM NANaM / Na vi NANaM Na caritaM Na daMsaNaM jANago suddho / / anuca samyaksukhabodhadRzAM tritayamakhaMDaM parAtmano rUpam / tattritayatatparo yaH sa eva tallabdhikRtakRtyaH / / saMsAravyavahAralyApArolpAdakai; rAgadveSamohazRMgArAdibhiravalaMbana: sAlaMbo bhaviSyati AtmetyAzakyAha avasesAlaMbaNehi parimukko avazeSANi samastAni thAnyAlaMbanAni apadhyAnAdIti taiH sarvaprakAreNa mukto rahitaH utto sa teNa suNNo sa AtmA tenaiva hetunA zUnyaH uktaH prtipaaditH| tatazca samasteMdriyaviSayakaSAyaviSaye zUnya; cidAnaMdaikasadbhAce svarUpe yo'zUnyaH sa sarvaprakAreNopAdeya iti bhAvArthaH / / 8 / / ko chor3a detI hai to jar3apane (acetanapane) ko prApta ho jAtI hai kyoMki vyApaka jJAna-darzana ke binA vyApya AtmA bhI aMta ko prApta ho jAtA hai| isalie AtmA jJAnadarzanamaya niyata hai; jJAna, darzana se kabhI zUnya nahIM hotA hai| isalie AtmA darzanopayoga aura jJAnopayoga maya hai, aisA jAnanA caahie| usa zuddha (rAgAdi rahita), buddha (kevalajJAna) svarUpa AtmA kA apane AtmA meM sthira ho jAnA hI cAritra hai| athavAsamayasAra meM kahA hai "vyavahAra nayase jJAnI AtmA ke darzana, jJAna, cAritra kahA jAtA hai parantu nizcaya se AtmA ke na darzana hai, na jJAna hai aura na cAritra hai; kevala zuddha jJAyaka bhAva rUpa hI AtmA hai|" aura bhI kahA hai samyak sukha, jJAna aura darzana ina tInoM kI akhaNDatA (ekatA abhinnatA) hI paramAtmA kA svarUpa hai| jo ratnatrayamaya AtmA meM tatpara hotA hai vahI bhavyAtmA usa ratnatraya kI prApti se kRtakRtya ho jAtA hai| saMsAra-vyavahAra ke, vyApAra ke utpAdaka rAga-dveSa, moha, zrRMgAra Adi ke avalambana se AtmA sAvalamba hotA hai, aisA pUchanepara AcArya kahate haiM ki ye rAga-dveSAdi avalambana hI AtmA ke ghAtaka haiM isalie ina sAre Arta, raudra dhyAna, apadhyAna rUpa avalambanoM se mukta ho jAnA (jJAnadhArA kA vibhAvabhAvoM se rahita ho jAnA) hI AtmA zUnya kahalAtA hai| arthAt jJAna kA rAgadveSa pariNati se rahita honA zUnyatA kahalAtI hai isalie jo pariNAma samasta indriyajanya viSaya aura kaSAyoM se zUnya hai aura cidAnanda eka sadbhAva rUpa svakIya svarUpa se azUnya hai, yahI avasthA sarva prakAra se upAdeya hai; aisA samajhanA caahie||81||
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra- 168 citsvabhAvaH khalvayamAtmA mokSamArgo mokSo vetyAvedayati evaM guNo hu appA jo so bhaNio hu mokkhamaggotti / ahavA sa eva mokkho asesakammakkhae havai // 82 // evaM guNo hyAtmA yaH sa bhaNito hi mokSamArga iti / athavA sa eva mokSaH azeSakarmakSaye bhavati // 82 // evaM guNI hu appA AtmA ya evaMbhUtA anaMtajJAnAdayo guNA yasya sa evaMguNaH ya evaMguNa AtmA sa eva mokSamArga iti bhaNitaH kathitaH sakalakarmavipramokSalakSaNo mokSastasya mArge darzanajJAnacAritrANi evaMguNaviziSTaH khalvAtmA sAkSAnmokSamArga ityavagaMtavyaH ahavA athavA mokSamArgeNa kiM sa eva mukkho sa evAtmA mokSaH niratizayAnaMdasukharUpaH / kadA sa AtmA mokSo bhavatItyAha / asesakambhakkhaye havai azeSANi samastAni mUlottaraprakRtibhedabhinnAni yAni karmANi jJAnAvaraNadarzanAvaraNAdIni teSAM kSayaH sAmastena vinAza: azeSakarmakSayastasminnazeSakarmakSaye sati sa eva AtmA mokSo bhavatItyarthaH // 82 // nizcaya se cit svabhAva vAlA yaha AtmA hI mokSamArga hai, AtmA hI mokSa hai, aisA kahate haiMisa prakAra ke guNoM se viziSTa jo AtmA hai, vahI mokSamArga hai aura vaha AtmA hI azeSa karmoM kA kSaya hone para mokSa rUpa hotI hai // 82 // sarva karmoM se rahita jo zuddhAtmA kI avasthA hai, vaha mokSa hai aura samyagdarzana, samyagjJAna aura samyak cAritra kI ekatA mokSamArga yA mokSa kI prApti kA upAya hai| ananta jJAnAdi guNoM se viziSTa AtmA ho samyagdarzana Adi guNoM kA AdhAra hai isalie AtmA hI sAkSAt mokSamArga hai, aisA samajhanA caahie| kyoMki AtmA ko chor3akara anyatra samyagdarzanAdi nahIM pAye jAte haiN| jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, vedanIya, mohanIya, Ayu, nAma, gotra aura antarAya ye ATha mUla karma prakRtiyA~ haiM / jJAnAvaraNIya kI pA~ca, darzanAvaraNIya kI nau, vedanIya kI do, mohanIyakI aDhAIsa, Ayu kI cAra, nAmakarma kI tirAnave, gotra kI do aura antarAya kI pA~ca ye eka sau ar3atAlIsa uttara karmaprakRtiyA~ haiN| ina sarva mUla- uttara prakRtiyoM ke kSaya ho jAne para mokSa hotA hai, vaha mokSa bhI AtmA kA hI hotA hai, AtmA aura AtmA hI hI karmoM se chUTatI hai ataH mokSa bhI AtmA hI hai| arthAt AtmA hI mokSa kA kAraNa mokSarUpa kArya hai, aisA samajhakara AtmA kI ArAdhanA karanI cAhie // 82 //
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra - 161 yAvatsAkalyAbhinivezo yoginastAvacchUnyaM dhyAna nAstItyAvedayati jAma viyappo koI jAyai joissa jhANajuttassa / tAma Na suNNaM jhANaM ciMtA vA bhAvaNA ahavA / / 83|| yAcadvikalpaH kazcidapi jAyate yogino dhyAnayuktasya / tAvanna zUnya dhyAnaM citA vA bhAvanA athavA / / 83 / / joimsa yoginaH saMvRdriyasya kSapakasya jAma biyappo koI jAyai yAvatkAla kopi kazcidapi vikalpaH ahaM sukhI ahaM duHkhItyAdi-mapa: Ayate utpdyte| kathaMbhUtasya yoginH| jhANajuttassa dhyAnayuktasya nirviklpsmaadhinisstthsy| kathaM vikalapAvirbhAvaH? pUrvavibhramasaMskArAditi / yaduktam jAnanapyAtmanastattvaM viviktaM bhaavynnpi| pUrvavibhramasaMskArAd bhrAMtiM bhUyopi gacchati / / vikalpAvatArazcadyoginastahi kiM dRSaNamityAzaMkyAha / tAva Na suNNaM jhANaM tAvatkAlaM zUnya saMkalpAtItaM dhyAna nAsti / ttkimstiitvaashkyaahai| ciMtA vA bhAvaNA ahavA tasya paramAtmanazcintA anaMtajJAnAdiguNasmaraNalakSaNA athavA tasminneva TaMkotkIrNajJAyakaikasvabhAve bhAvanA / na punaH zUnyaM dhyAnaM / tathAhi / AtmasvabhAvalaMbino yoginaH saMkalpavikalpa vidalayan zuddhanaya ebodeti / yaduktam jaba taka sAre abhinizoM se yogI kA hRdaya zUnya nahIM hotA hai, taba taka dhyAna nahIM hotA, aisA kahate haiM dhyAnastha yogI ke hRdaya meM jaba taka koI bhI saMkalpa-vikalpa rahate haiM, taba taka zUnya dhyAna nahIM hotA, kevala dhyAna kI cintA aura bhAvanA hotI hai|83 / / dhyAnata. paMcendriya viSaya se virakta kSapathaH ke hRdaya meM jaba naka "maiM sukha hai, maiM da:khI haiM, maiM dhyAtA hU~, yaha dhyeya hai, yaha dhyAna hai", Adi kucha bhI (kiMcit mAtra bhI) vikalpa rahatA hai taba taka dhyAna nahIM hotaa| zaMkA - jo nirvikalpa samAdhi kA icchuka hai, dhyAna kA abhyAsa karane vAlA hai, usake vikalyoM kA prAdurbhAva kaise ho sakatA hai? uttara - pUrva vibhrama ke saMskAra se vikalpoM kA prAdurbhAva hotA hai so hI pUjyapAda svAmI ne iSTopadeza meM kahA hai- "Atmatattva ko jAnate hue bhI tathA zuddhAtmA kI bhAvanA karate hue bhI anAdikAlIna cibhramoM ke saMskAra se bAra-bAra bhrAnti utpanna hotI hai, saMkalpa-vikalyA utpanna hote haiN|" zaMkA - yogI ke mana meM yadi vikalpa hote haiM to usameM kyA doSa hai? uttara-jaba taka yogI ke hRdaya meM vikalpoM kA prAdurbhAva hotA hai taba taka saMkalpAtIta zUnya dhyAna nahIM hotA hai| zaMkA - phira kyA hotA hai? kyA usa kSapaka kA dhyAna abhyAsa nila hai? uttara - kSapaka kA dhyAna kA abhyAsa niSkAna nahIM hai, isake nirvikalpa dhyAna nahIM hai| parantu paramAtmA ke cintana se dhyAna kI cintA hotI hai aura paramAtmA ke ananta jJAnAdi guNoM ke smaraNa rUpa usI TaMkotkIrNa jJAyaka svabhAva AtmA ke svabhAva kI cintana rUpa bhAvanA hotI hai, zUnya dhyAna nahIM hotaa| kyoMki Atma-svabhAva kA avalambana lene vAle yogiyoM ke saMkarapa-vikalpa kA nAza hotA hai taba zuddha natha kA taya hotA hai| so hI RhA hai
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra - 170 AtmasvabhAva parabhAvabhinnamApUrNamAyatavimuktamekam / vilInasaMkalpavikalpajAlaM prakAzayan zuddhanayo'bhyudeti / / taramAcchnya dhyAnamabhilaSatA mumukSuNA zuddhanaya eveSTavya iti / / 83 / / vizadAnaMdamayAtmani svAtmani yasya mano vilIyate tasyAtmA karmanirmUlanakSamaH prAkaTyamupaDhaukate ityAha lavaNavva salilajoe jhANe cittaM vilIyae jss| tassa suhAsuhaDahaNo appAaNalo payAser3a / / 84 / / javApIra malilagoge dhyAne cittaM bilIyate yasya / tasya zubhAzubhadahana AtmAnalaH prakAzayati // 84 / / payAser3a prakAzayati prakaTI bhavati / pradyotate iti yAvat / kosau| appAaNalo Atmaiva analo vahniH AtmAnalaH AtmahutAzanaH / kasyAtmAnalaH prakaTIbhavati ityAha / jhANe cittaM vilIyae jassa yasya __sarva karmoM ke nimitta se hone vAle para-bhAvoM se jo sarvathA bhinna hai, sva-svabhAvase paripUrNa hai arthAt paripUrNa jJAna, darzana ke dhArI hai, jo Adi aMta se rahita hai arthAt jo utpatti aura vinAza se rahita hai, eka hai- (advitIya hai) arthAt jo guNa-guNI ke bheda se rahita hai, "dravya karma, bhAva karma, no karma vA dhara-putrapautrAdika pudgala dravyoM meM apanI kalpanA karanA ye mere haiM' aisA cintana saMkalpa hai aura maiM inakA hU~' vA jJeyoM ke bheda se jJAna meM bheda mAnanA vikalpa hai" ina sAre saMkalpa, vikalpa jAloM se rahita AtmasvabhAva hai, usa AtmasvabhAva ko prakAzita karane vAle zuddhanaya kA udaya hotA hai| arthAt bhedavivakSA rahita AtmasvabhAva ke AsvAdana kA icchuka anAdi kAla ke saMskAra ke kAraNa bAra-bAra vibhrama ko prApta hotA hai parantu dhyAna kI bhAvanA aura dhyAna kI ciMtA hotI hai| isalie zuddha nirvikalpa zUnya dhyAna ke icchuka mumukSu ko zuddha naya kA hI Azraya lenA caahie| zuddha naya kA Azraya lekara nirvikalpa hone kA prayatna karanA cAhie / / 83 / / ___ vizada Anandamaya svAtmA meM jisakA mana lIna hotA hai, usI kI AtmA karmoM kA nirmUlana karane meM samartha hotI hai aisA kahate haiM "jisa prakAra jala meM namaka kI DalI ekameka ho jAtI hai usI prakAra jisakA citta dhyAna meM lIna ho jAtA hai usake hRdaya meM zubha evaM azubha karmoM ko jalAne vAlI AtmarUpa agni utpanna hotI hai // 84 // jisa samaya paMcendriyajanya viSayoM se parAGmukha hokara zuddhAtmasvarUpa meM niSThA rakhane vAle yogI kA citta (mana) nirvikalpa samAdhi lakSaNa dharmadhyAna vA zukladhyAna meM vilIna hotA hai vA cidrUpa meM sthira ho
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra - 171 yogino niyamitapaMceMdriyasya zuddhAtmasvarUpaniSThasya manazcittaM dhyAne dharmazuklarUpe nirvikalpasamAdhilakSaNe vA vilIyate vilayaM vinAza yAti yatazcidrUpe sthitaM lagnaM mano'vazyameva viliiyte| ataeva parAtmani sthiti na karoti / yaduktam nUnamatra paramAtmani sthitaM svAtamaMtamupayAti tbhiH| taM bihAya satataM bhramatyadaH ko bibheti maraNAnna bhUtale // kimiva dhyAne cittaM vilIyata iti pRSTe praah| lavaNavva salilajoe lavaNamiva salilayoge salilena yogaH salilayogastasmin slilyoge| yathA lavaNaM payoyogamAsAdya sadyo vilIyate tathA yasya cittaM zuddhAtmayoge vilayamupaDhaukate tasya cidAnaMdovazya prAkaTyamupagacchati / asmiMzyAtmani anubhavamupavAte dvaitaM na pratibhAti / yaduktam udayati na nayazrIrastameti pramANaM kvacidapi ca na vidmo yAti nikSepacakram / kimaparamabhidadhye dhAmni sarvaMkaSesminnanubhavamupayAte bhAti na dvaitmev|| jAtA hai usa samaya vaha mana avazya hI saMkalpa-vikalpoM se rahita ho jAtA hai, mana kA vilaya ho jAtA hai| isalie vaha mana para-padArtha meM sthiti nahIM karatA hai, parapadArtha ke cintana meM nahIM jAtA hai| so hI kahA hai nizcaya se yaha mana jaba paramAtmA meM sthita hotA hai taba aMta ko prApta ho jAtA hai, mara jAtA hai| kintu yaha mana, paramAtmA ke ciMtana ko chor3akara niraMtara bAhya meM bhramaNa karatA rahatA hai, kyoMki isa bhUtala para marane se kauna nahIM DaratA, sabhI Darate haiN| dhyAna meM citta kisa prakAra vilIna hotA hai? aisA pUchane para AcArya kahate haiM- jisa prakAra namaka kI DalI pAnI kA saMyoga pAkara pAnI rUpa ho jAtI hai, pAnI aura namaka pRthak-pRthak nahIM rahate haiM, usI prakAra jisakA citta zuddhAtmA ke upayoga meM lIna hotA hai taba vaha Atma-svarUpa ho jAtA hai, taba dhyAna aura dhyAtA kA bheda nahIM rahatA hai| jisakA mana vilIna hotA hai, nirvikalpa samAdhi meM lIna usa yogI ko cidAnanda avazya prakaTa hotA hai| isa cidAnanda AtmA kA anubhava A jAnepara dvaita bhAva nahIM rahatA hai, dhyAtA, dhyAna, dhyeya kA vikalpa nahIM rahatA hai| so hI samayasAra kalaza meM amRtacandra AcArya ne kahA hai sAre bhedoM ko gauNa karane vAle zuddhanaya ke viSayabhUta caitanya, camatkAra mAtra, tejapuMja, zuddha AtmA kA anubhava karane para nayazrI kA udaya nahIM hotA hai, pramANa asta ho jAtA hai, nikSepa kahA~ cale jAte haiM hama nahIM jAna sakate, isase adhika kyA kaheM ? zuddhAtmA kA anubhava Ane para dvaita pratibhAsita hI nahIM hotA hai arthAt zuddhAtmA ke anubhava meM pramANa, naya, nikSepa kA anubhava nahIM AtA hai, sAre vikalpa naSTa ho jAte haiN|
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra - 172 kiMviziSTaH aatmaanlH| suhAsuhaDahaNo nareMdrasureMdraphaNIndrasAmrAjyodayahetuH zubhakarma nArakAdiduHkhakAraNamazubhakarma zubhaM ca azubhaM ca zubhAzubhe tayordahanaH zubhAzubhakarmedhanasaMdhAtaploSakAraka ityarthaH / / 84 / / svAtmotthaparamAnaMdasudhAsiMdhau nimagne manasi Atmaiva paramAtmA bhavatItyAvedayati uvvasie maNagehe NaDe NIsesahAraNAvAdAre / vipphurie sasahAve appA paramappao havar3a // 85 // usite manogehe naSTe ni:zeSakaraNavyApAre / visphurite svasadbhAve AtmA paramAtmA bhavati / / 85 / / appA paramappao havai bhavati saMjAyate / kosii| AtmA zarIrAdhiSThAno jIvaH / kathaMbhUto bhvti| paramAtmA bhvti| yaduktam upAsyAtmAnamevAtmA jAyate paramo'thavA / mathitvAtmAnamAtmaiva jAyate'gniryathA trum|| kasmin sati AtmA paramAtmA bhavatItyAha / uvyasie maNagehe manoMtaraMga tadeva gehaM tasmin manogehe udbhUsite sati vinaSTe sati sarvaviSayavyApArebhyaH parAGmukhatAmAgate sati / manaso vinAzakaraNaM paramAtmadhyAna - mev| na kevala udrasite mnogehe| NaTe pIsesakaraNavAvAre naSTe ni:zeSakaraNavyApAre karaNAnAmidriyANAM jisa samaya manarUpI jJAnadhArA zuddhAtmA meM lIna hotI hai yAnI mana saMkalpa-vikalpoM se rahita ho jAtA hai taba dharaNendra, surendra, cakravartI Adi kI sAmagrI ke kAraNabhUta zubha karma aura tiryaMca, naraka, kumAnuSa vA zArIrika mAnasika pIr3Ajanya azubha karma IMdhana ko jalAne meM samartha AtmArUpI (zuddhAtmA ke dhyAna rUpa) agni utpanna hotI hai arthAt sAre karmoM kA nAza karane meM zuddhopayoga hI samartha hai // 44 // svAtmA se utpanna paramAnanda rUpI amRtasAgara meM nimagna hue mana meM AtmA hI paramAtmA ho jAtA hai, aisA kathana karate haiM sampUrNa indriya vyApAra ke naSTa ho jAnepara, manarUpI ghara ke ujar3a jAne para yAnI saMkalpavikalpa se rahita ho jAne para aura sva-sadbhAva ke sphurAyamAna ho jAne para AtmA paramAtmA ho jAtA hai // 85 // "zarIrastha jIva (AtmA) kI upAsanA karake paramAtmA bana jAtA hai| so hI kahA hai- jaise vRkSa kA mathana karane para vRkSa se agni utpanna hotI hai arthAta jaise vRkSa kI upAsanA se vRkSa hI ami rUpa ho jAtA hai, usI prakAra AtmA kI upAsanA karake AtmA hI paramAtmA ho jAtA hai ata: AtmA hI AtmA ke dvArA upAsanA karane yogya hai| aMtaraMga mAnasika saMkalpa-vikalpa ke naSTa ho jAne para arthAt sarva viSaya vyApAra se mana ke vimukha ho jAne para. sparzana Adi indriyoM kA apane-apane viSayoM se vyAvana hokara zAnta ho jAne para AtmA paramAtmA bana
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra - 173 vyApAraH svasvaviSayeSu pravartana karaNa-vyApAra: ni:zeSazcAsau karaNavyApArazca niHzeSakaraNavyApArastasmin ni:zeSakaraNavyApAre naSTe sati paraM karaNanyApAra bahirAtmA dhArayituM na zaknoti kiMtu tatraiva rmte| yaduktaM na tadastIMdriyArtheSu yatkSemaMkaramAtmanaH / tathApi ramate balastatraivAjJAnabhAvanAt / / tatazca hRSIkeSu vijiteSvavazyaM parAtmatattvamAvirbhavati / yaduktam saMhRteSu svamanogajeSu yadbhAti tattvamamalAtmanaH param / tadgataM paramanistaraMgatAmagnirugra iha janmakAnane // tatazca manasi vinaSTe hRSIgaNe prahatagrasare svasvabhAve visphurite Atmaiva paramAtmA bhavatIti samudAyArthaH / / 85 // zUnyaM dhyAnaM vidadhAnasya dhAtuH sakalakarmavipramokSo bhavatItyAha iyaerisammi suNNe jhANe jhANissa baTTamANassa / cirabaddhANa viNAso havar3a sakammANa svvaannN||86|| ityetAdRze zUnye dhyAne dhyAnino vartamAnasya / cirabaddhAnAM vinAzo bhavati svakarmaNAM sarveSAm / / 86 / / jAtA hai| bahirAtmA indriyavyApAra ko rokane meM samartha nahIM hai| vaha to indriyaviSayoM meM hI ramaNa karatA hai| so hI pUjyapAda svAmI ne samAdhizataka meM kahA hai "indriyajanya viSayoM meM AtmA kA kucha bhI kalyANa nahIM hai phira bhI bAla (mUkhaM. bahirAtmA) ajJAna bhAva se unhIM paMcendriya viSayoM meM ramaNa karate haiN|' isalie paMcendriya-viSayoM ko jIta lene para avazya hI paramAtma tavaM kA AvirbhAva hotA hai| so hI kahA hai svakIya mana rUpI hAthI ke vaza ho jAne para nirmala parama Atma tattva (svarUpa) kA prAdurbhAva hotA hai aura parama Atmatattvagata parama nistaraMga (nizcala) 3 ani hI isa saMsAra vA janmavana ko jalAtI hai, saMsAra kA nAza karatI hai| arthAt mana ko vaza meM karane se saMsAra kA nAza hotA hai| manovyApAra ke naSTa ho jAne para indriyoM kA prasAra ruka jAtA hai| indriyoM kA prasAra naSTa ho jAne para svasvabhAva sphurAyamAna hotA hai aura svasvabhAva ke sphurAyamAna ho jAne para AtmA hI paramAtmA bana jAtA hai, aisA samajhanA cAhie / / 8.5 / / zUnya dhyAna ko dhAraNa karane vAle dhAtu (AtmA) ke sakala karmoM kA nAza rUpa mokSa hotA hai, so kahate haiM___ isa prakAra zUnyadhyAna meM sthita yogI ke cira kAla ke ba~dhe hue sarva svakarmoM kA vinAza ho jAtA hai | // 86 //
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAmAra - 174 havai bhavati jAyate / kosau / viNAso vinAzo vilayaH / keSAM / savvANaM sakampANaM sarveSAM mUlottaraprakRtibhedabhinnAnAM svakarmaNAM jJAnAvaraNAdInAM / kasya karmaNAM vinAzo bhavatItyAha / jhANissa dhyAnino yoginaH / kathambhUtasya yoginaH / iyaerisammi suNNe jhANe vaTTamANassa iti prAguktaprakAreNa etAdRze zUnye dhyAne nirvikalpasamAdhilakSaNe pravartamAnasya / etAdRze dhyAne pratiSThitasya yoginaH karmakSayo bhavatIti niHsaMzayaH / tathAhi yogino'yaM yogakalpatarutrachitaM phalaM tadA phalati yadA manogajena notpATito bhavet / yaduktaM cittamattakAriNA naceddhato duSTabodhavanavahninA'thavA / yogakalpatarureSa nizcitaM vAMchitaM phalati mokSamatphalam // tatovazyaM yoginA manogajAdyogakalpataruryatnena rakSaNIya iti bhAvArthaH // 86 // niHzeSakavinAze sati kIdRza phala bhavatAtyA vedayati NIsesakammaNAse pathaDei anaMtaNANacaukhadhaM / aNNevi guNA ya tahA jhANassa Na dullahaM kiMpi // 87 // niHzeSakarmanAze prakaTayatyanaMtajJAnacatuH skaMdhaM / anyepi guNAzca tathA dhyAnasya na durlabhaM kiMcidapi // 87 // isa prakAra uparyukta nirvikalpa samAdhilakSaNa zUnya dhyAna meM sthita (pratiSThita ) yogI ke, kSapaka ke svakIya rAgadveSa bhAvoM se upArjita mUla uttara prakRti se bhinna ( vA dravya bhAva rUpa) sarva karmoM kA vinAza ho jAtA hai; isameM saMzaya nahIM hai| tathAhi, yogiyoM ke yaha yoga rUpI kalpavRkSa taba manovAMchita phala detA hai jaba mana rUpI hAthI ke dvArA yoga rUpI kalpavRkSa ukhAr3A nahIM jAtA hai| so hI kahA hai "yadi manarUpI madonmatta hAthI ke dvArA athavA duSTa ( mithyA) jJAna rUpI vana ani ke dvArA yaha yoga rUpI kalpavRkSa naSTa nahIM kiyA gayA hai, nahIM jalAyA gayA hai to nizcaya se yaha yoga rUpI (saMnyAsa rUpI) vRkSa vAMchita mokSa rUpI mahAphala detA hai|" isalie yogijanoM ko mana rUpI hAthI se yatnapUrvaka yogarUpa kalpavRkSa kI rakSA karanI caahie| arthAt saMyama rUpI kalpavRkSa ke vinAzaka mana rUpI hAthI ko vaza meM karanA cAhie // 86 // sampUrNa karmoM kA nAza ho jAne para kyA phala prApta hotA hai? usakA kathana karate haiM "zUnya dhyAna ke dvArA sAre karmoM kA nAza ho jAne para ananta jJAnAdi catuHskandha aura anya bhI guNa prakaTa hote haiM, kyoMki dhyAna se koI bhI vastu durlabha nahIM hai arthAt dhyAna ke dvArA sarva manovAMchita vastue~ prApta ho jAtI haiM // 87 //
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra- 175 payaDer3a prakaTIbhavati / kiM tat / anaMtaNANacaukhaMdhaM anaMtajJAnAdInAM catuH skaMdhaM anaMtajJAnacatu: skaMdha anaMtavijJAnAnaMtavIryatAnaMtasaukhyatvAnaMtadarzanalakSaNaM / kadA tadetaccatuSTayaM prakaTIbhavati / NIsesakammaNAse niHzeSANi yAni karmANi niHzeSakarmANi teSAM nAzaH niHzeSakarmanAzastasmin nizeSakarmanAze sati / na kevalamanaMtajJAnacatu:skaMdhaM prakaTIbhavati / aNNevi guNA ya tahA tathA tenaiva prakAreNa anyepi apare guNAH sUkSmatvAvyAbAdhAdayo'naMtaguNA: prakaTIbhavanti tattatkarmakSayAtte te guNAH prakRSTAH khalu jAyate / tadyathAdRbodha paramau tadAvRtihate: saukhyaM ca mohakSayAt, vIryaM vighnavighAtato'pratihataM mUrtirna nAmakSateH / AyurnAzavazAnna janmamaraNe gotreNa gotraM vinA, siddhAnAM na ca vedanIyavirahAdduHkhaM sukhaM cAkSayam // yairduHkhAni samApnuvaMti vidhivajjAnaMti pazyaMti no vIryaM naiva nijaM bhajaMtyasubhRto nityaM sthitAH saMsRtau / karmANi pratAni tAnei mahatA yogena yaMsta sadA siddhAnaMtacatuSTayAmRtasarinnAthA bhaveyurna kim || nirvikalpa dhyAna ke bala se AtmA ke jJAnAvaraNAdi ATha karma athavA nRtya karma, bhAva karma aura nokarma rUpa sAre karmoM kA nAza ho jAne para ananta darzana, ananta jJAna, ananta sukha aura ananta vIrya catuskandha rUpa guNa prakaTa hote haiM tathA karmoM kA kSaya ho jAne para kevala ananta jJAnAdi guNa hI prakaTa nahIM hote apitu anya sUkSmatva, avyAbAdhatva Adi ananta guNa prakaTa hote haiN| jaise- jJAnAvaraNa kA nAza hone se ananta jJAna kI prApti hotI hai, darzanAvaraNa kA kSaya hone para ananta darzana kA AvirbhAva hotA hai| mohanIya karma ke kSaya se ananta sukha utpanna hotA hai / antarAya karma ke vinAza se ananta vIrya utpanna hotA hai| nAma karma kA kSaya ho jAne se amUrtitva guNa kA prAdurbhAva hotA hai| Ayu ke nAza ke vaza se janma-maraNa nahIM hotA hai, gotra ke nAza se U~ca-nIca ke abhAva rUpa agurulaghu guNa prakaTa hotA hai aura vedanIya karma ke nAza se siddhoM ko duHkha nahIM hotA apitu akSaya sukha hotA hai| karmAdhIna hokara jo-jo duHkha hamane bhoge haiM una saba ko jAnate dekhate haiN| saMsAra meM rahane vAle saMsArI prANI svakIya vIrya ko nahIM jAnate haiM, apanI zakti kA anubhava nahIM kara rahe haiN| "jina jIvoM ne mahAn yoga ke dvArA karmoM kA nAza kiyA hai, ve sadA ke lie siddhoM ke ananta nirvikalpa catuSTaya rUpI amRta nadI ke svAmI kyoM nahIM hoMge avazya hI hoMge, arthAt jinhoMne yoga ke dvArA, samAdhi ke dvArA sampUrNa karmoM kA nAza kara diyA hai ve nizcaya se eka sAtha tIna loka ko jAnate-dekhate haiM aura ananta jJAnAdika ananta catuSTaya bhoktA banate haiM / "
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAbhAra 176 evaM samastakarmakSaye sati dhyAnamAhAtmyA devAprasiddhatvasya jIvasya anaMta guNA: prakaTIbhavati tataH prAha-jhANassa paNa dullahaM kiMpi dhyAnasya durlabhaM na kiMciditi kiMtu dhyAnamAhAtmyAtsarvaM sulabhamiti / athavA evaM vyAkhyA | anuktamapi dhyAnapadamasyAM gAthAyAmatyUhyaM / dhyAnaM kartR dhyAnino yoginaH anaMtajJAna catuHskaMdha payaDer3a prakaTayet anaMtajJAna-catuH skaMdhamiti karmapadaM aNNevi guNA ya tahA tathA anyAnapi guNAn prakaTayet ata eva dhyAnasya durlabhaM kicinnAsti // 87 // karmakalaMkamuktaH khalvayamAtmA niravazeSaM lokAlokaM parichinattItyAvedayati jAi parasar3a savvaM loyAloyaM ca davvaguNajuttaM / eyasamayassa majjhe siddho suddho sahAvattho // 88 // jAnAti pazyati sarvaM lokAlokaM ca dravyaguNayuktaM ekasamayasya madhye siddhaH zuddhaH svabhAvasthaH // 88 // jANai jAnAti paricchinatti vetti tathA passai pazyati vilokayati / kosI / siddhaH vyaktirUpaH paramAtmA / kiM jAnAti pazyatItyAha / loyAloyaM ca loksaMte vilokyate jIvAdayaH padArthA yasmin sa lokastadviparIto'loka, lokazca alokazca lokAlokastaM sarvaM niravazeSaM / kathaMbhUtaM lokAlokaH / davvaguNajuttaM dravyaguNayuktaM dravyaparyAyasaMyuktaM dravyANi jIvapudgaladharmAdharmAkAzakAlA:, dravyaguNAH isa prakAra dhyAna ke mAhAtmya se samasta karmoM kA kSaya ho jAne para aprasiddha jIva ke ananta guNa prakaTa hote haiN| kyoMki dhyAna se koI bhI vastu durlabha nahIM hai, dhyAna ke mAhAtmya se sArI vastue~ sulabhatA se prApta ho jAtI haiN| isa gAthA meM dhyAna zabda kA prayoga nahIM hai parantu prakaraNavaza Upara se dhyAna zabda kA prayoga hotA hai sArAMza yaha hai ki nirvikalpa dhyAna ke bala se sAre karma naSTa ho jAte haiM aura AtmA meM anantaguNa prakaTa hote haiN| ata: he kSapaka ! mana ko sthira karake AtmadhyAna karane kA prayatna karo // 87 // karmakalaMka se mukta AtmA sAre loka aloka ko jAnatA dekhatA hai, so kahate haiM svakIya zuddha svabhAva meM sthita siddha bhagavAna eka samaya meM lokAkAza aura alokAkAza ko tathA lokAkAza meM sthita sarva dravyoM aura unakI guNa paryAyoM ko eka sAtha jAnate aura dekhate haiM // 88 // jisameM chahoM dravya pAye jAte haiM use lokAkAza kahate haiM aura jahA~ kevala zuddha AkAza hI hai, anya dravya nahIM haiM use alokAkAza kahate haiN| jIva, pudgala, dharma, adharma, AkAza aura kAla ye chaha dravya hai jIva kA guNa cetanA vA jJAna darzana hai| jisameM sparza, rasa, gandha varNa haiM vaha mudala hai arthAta rUpa, rasa Adi puTrala ke guNa haiN| garni pariNata jova aura mugala ke gamana meM sahakArI honA dharma dravya kA lakSaNa hai ( guNa hai ) / Thaharate hue jIva aura pudgala ke aharane meM sahakArI kAraNa adharma dravya hai /
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra- 977 jJAnavarNAdigatisthityavagAhavartanAlakSaNAH, dravyaparyAyAH nRtvadevatvAdidvyaNukadvitriguNAdi dharmAdharmayolokAkAzasya zuddhaparyAya evAkAzasya ghaTAkAzapaTAkAzAdiH kAlasya samayAdilakSaNA tairdravyaguNaparyAyairyuktamityarthaH / kathaM jAnAti / eyasamayassa majjhe ekasya samayasya madhye ekasamayamadhye sUryasya pratApaprakAzavat / yathA krila sUryasya pratApaprakAzAvekasminneva samaye utpadyete tathA vAsya zuddhAtmanaH sarvasyApi sAvayavadravyasya jJAtRtvaM darzanittvaM caikasminneva samaye saMbhava: chadmasthAnAM tu yathAkrameNa / kiM viziSTaH siddhaH / dravyakarma-bhAvakarma - nokarmAdiparityaktaH / punaH kiM viziSTa: / svabhAvasthaH svabhAve cidAnaMdAtmake titIti svabhAvastha: / jAnAti pazyatItyuktvA jJAnadarzana - guNadvayaM siddhAtmanaH prakAzitaM / yaduktam vizvaM pazyati vetti zarma labhate svotpannamAtyaMtikaM nAzotpattiyutaM tathApyacalakaM muktyArthinAM mAnase / chahoM dranyoM ko Thaharane ke lie sthAna - avagAhana denA AkAza kA guNa hai| pratyeka dravya ke parivartana meM nimitta kAla dravya hai| vA varttanA jisakA lakSaNa hai vaha kAla dravya hai / mAnava, deva, nArakI, tiryaMca Adi jIva kI azuddha paryAya hai aura siddha paryAya zuddha pryaay| do aNu, tIna aNu Adi asaMkhyAta aNuoM kA skandha pugala kI paryAyeM haiN| ghaTAkAra paTAkAra Adi AkAra rUpa honA AkAza kI paryAya hai / samaya, AvalI, zvAsocchvAsa, minaTa, mahInA Adi kAla kI paryAya haiN| pratikSaNa parivartana honA kAla dravya kI paryAya hai| isa prakAra chahoM dravyoM kI guNa paryAyoM ko siddha bhagavAna eka samaya meM jAnate aura dekhate hai / jisa prakAra sUrya kA pratApa aura prakAza eka hI samaya meM utpanna hotA hai, usI prakAra jJAnAvaraNAdi dravyakarma, rAgadveSa Adi bhAvakarma aura zarIra Adi nokarma se rahita vyakti rUpa kArya - samayasAra siddhAtmA sAre dravyoM aura unakI guNa evaM paryAyoM ko eka samaya meM jAnate aura dekhate haiN| yadyapi chadyastha jIva prathama samaya meM dekhate haiM aura dUsare samaya meM jAnate haiM, parantu siddha bhagavAna ke darzanopayoga aura jJAnopayoga donoM eka sAtha hote haiN| siddhabhagavAna cidAnandAtmaka apane svabhAva meM sthita haiM, isalie ve svabhAvastha kahalAte haiN| siddha bhagavAna darzanopayoga, jJAnopayogamaya haiM isalie the jJAtA draSTA haiN| kahA bhI hai siddha bhagavAna sAre padArthoM ko jAnate haiM, dekhate haiM, svAtmotpanna Atyantika sukha ko bhogate haiM, vyaya aura utpAda yukta hote hue bhI acala haiN| mukti ke icchuka mAnavoM ke mana meM nirantara ekIbhUta hokara nivAsa
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra - 178 ekIbhUtamidaM vasatyaviratiM saMsArabhArojjhitaM zAMtaM jIvadhana dvitIyarahitaM muktAtmarUpaM mhH|| tathA jJAnAdiguNakathanena jJAnazUndha caitanyamAtramAtmeti sArakhyamataM bujhyAdiguNojjhitaH pumAn iti yogamataM ca pratyuktam / / 88 // siddhAtmAnaMtakAlaM yAvadanaMtasugvamanubhavatItyAha kAlamaNaMtaM jIvo aNuhavai sahAvasaMbhavaM sukkhN| iMdiyavisayAtIdaM aNovamaM dehaparimukko // 89 // kAlamanaMtaM jIvo'nubhavati svabhAvasaMbhavaM saukhyam / iMdriyaviSayAtIta anupamaM dehaparimuktaH / / 89 / / aNuhavai anubhvti| kosii| jJAnakamalAghanAzleSalAlasa: siddhajIva: / kAM karmatAmApanAmanubhavati / sahAyasukkhasaMbhUI svabhAvasukhasaMmUrti svabhAvAt AtmasvabhAvAt yat saMbhUtaM sukhaM anaMtasukha tasya saMbhUtirvibhUtirlakSmI; svabhAvasurakhasaMbhUti: tAM svabhAvasukhasaMbhUti / athavA svabhAvato nisargato yA sukhasaMbhUti: svbhaavsukhsNbhuutistaaN| kiM viziSTAM svbhaavsukhsNbhuuti| iMdiyavisayAtIdaM iMdriyaviSayAtItaM iMdriyANi sparzanarasanaghrANacakSuHzrotrANi teSAM viSayAH sparzarasagaMdhavarNa zabdAstadatItaM iMdriyaviSayAtItaM vissyvirhitaamityrthH| punaH kthNbhuutaaN| anupamA upmaarhitaa| kathaM yaavdnubhvti| kAlamaNataM anaMtakAlaparyaMtamityarthaH / kIdRzaH siddhH|| karate haiM arthAt mokSa ke icchuka sammapadaSTi bhavyAtmA siddha paramAtmA kA nirantara dhyAna karate haiN| jo saMsAra se rahita hai, zAMta hai, jIvadhana hai (AtmapradezoM se yukta hai), dvitIya rahita he arthAt karmoM kI saMgati se rahita eka zuddhAtmA hai, aisA muktAtmA kA svarUpa mahAtejasvarUpa hai| isa gAthA meM siddha bhagavAna jJAnAdi guNoM se yukta haiM, isa kathana se jAnazUnya cetana mAtra hai aisA kathana karane vAle sAMkhya mata kA khaNDana kiyA hai tathA buddhi Adi guNoM se rahita AtmA hai, siddhAvasthA meM aisA kathana karane vAle yoga matta kA khaNDana kiyA hai / / 88 / / siddha bhagavAna ananta kAla taka ananta sukhoM kA anubhava karate haiM, so kahate haiM deharahita siddha bhagavAna ananta kAla taka indriyajanya viSayoM se rahita, anupama, svabhAva se utpanna mukha kA anubhava karate haiM / / 89 / / audArika, vaikriyika, AhArakI, tejasa aura kaamnni| ye pA~ca prakAra ke zarIra haiM. siddha bhagavAna pAMcoM prakAra ke zarIra se rahita haiN| isalie deha parimukta haiM, ve siddha bhagavAna AtmA se utpanna sukha rUpI samudra meM lIna haiM, sadAtRpta haiM aura loka ke agrabhAga meM sthita haiM, jJAnarUpI lakSmI kA dhana AliMgana karane meM hai lAlasA jinakI aise siddha bhagavAna sparza, rasa, gandha, varNa zabda rUpa pA~cI indriyoM ke viSayoM se rahita, svasvabhAva se utpanna anupama sukha kA ananta kAla taka anubhava karate haiN| so hI kahA hai
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAvAra 179 dehaparikko dehA audArikavaikriyikAhArakatai jasakArmaNAni zarIrANi taiH parimuktaH rahitaH dehamuktaH AtmotthasukhAMbudhigatAH siddhAH sadaiva tRptA lokAgranivAsinastiSThati / yaduktam yeSAM karmanidAnajanmavividhakSuttRNmukhA vyAdhayasteSAmannajalAdikauSadhagaNastacchAMtaye yujyate / siddhAnAM tu na karma tatkRtarujo nAtaH kimannAdibhinityAtmotthasukhAmRtAMbudhigatAstRptAsta eva dhruvam / / iti siddhagatisAdhikAmArAdhanAM vijJAya kSapakastriguptigupto bhUtvA ArAdhayatu sAvadhAnatayeti nidarzayatiiya evaM NAUNaM ArAhau pavayaNassa jaM sAraM / ArAhaNacaukhaMdhaM khavao saMsAramokkhaTuM // 90 // iti evaM jJAtvA ArAdhayatu pravacanasya yatsAraM / ArAdhanAcatuHskandhaM kSapakaH saMsAramokSArtham // 90 // ArAhau ArAdhayatu | kosau khavao kSapakaH / kimArAdhayatu / ArAhaNacaukhaMdhaM caturNAM skaMdhAnAM samAhAracatuH skaMdhaM darzanacAritratapo- lakSaNaM ArAdhanAyAzcatuH skaMdhaM ArAdhanAcatuH skaMdhaM / kiMkRtvA ArAdhnotu / iya evaM pAUNaM ityevaM pUrvoktaprakAreNa ArAdhanAdhInAMta: karaNaH prANI ArAdhanApravahaNena vividhataraduHkhabharavAripUrapUrNaM duraMtadurgativaDavAnalavAtulajvAlA - jAlakarAlaM vividhaduHsAdhyavyAdhimakarAkIrNamadhyaM vikrodhaviTapivyApta - vipulapulinaM niSThutarAhaMkAranakramakrocchalanabhISaNaM mAyAmInAlikulAkulaM jina jIvoM ke karmoM ke kAraNa se hone vAlI janmAdi tathA vividha prakAra kI bhUkha-pyAsa pramukha vyAdhiyA~ haiM, unakI una vyAdhiyoM ko zAMta karane ke lie anna, jala Adi auSadhiyoM kA prayoga kiyA jAtA hai parantu siddhoM ke karma aura karmakRta roga nahIM haiN| isalie unako annAdi se kyA prayojana haiM, ve siddha bhagavAna niraMtara nitya AtmasvabhAva se utpanna sukha rUpI amRta ke sAgara meM lIna rahate haiM aura ve hI dhruva sadA tRpta haiM // 89 // isa prakAra siddha gati kI sAdhikA ArAdhanA kA kathana karake kSapaka ko tIna gupti meM lIna hokara sAvadhAnI se jJAnAdi kI ArAdhanA karanI cAhie, isakA nirdezana karate haiM isa prakAra jAnakara kSapaka ko saMsAra kA vinAza karane ke lie pravacana kI sArabhUta ArAdhanA - catuHskandha kI ArAdhanA karanI cAhie // 90 // darzana, jJAna, cAritra aura taparUpa cAra prakAra kI ArAdhanA ke AdhIna aMta:karaNa bAle kSapaka prANI ArAdhanA ke pravAha se vividhatara duHkha rUpI jala se paripUrNa, duraMta durgati rUpa bar3avAnala kI uThatI huI jvAlA ke samUha se vyAma vividha prakAra ke roga rUpa mahAmagara maccha se vyApta haiM madhya jisakA, bhayaMkara krodha rUpI vRkSoM se nyApta hai bar3e-bar3e vistRta pulina jisake atyanta krUra ahaMkAra rUpI nakra cakra ke uchalane se bhISaNa,
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra-180 samullasallomazaivAlasamanvitaM saMsArasamudramalabdhamadhyamuttIrya moksspuraavinshvrsukhmaaraadhnaaphlbhuutmvaapnotiiti| vijJAya kathaMbhUtaM yat ArAdhanAcatuHskandhaM-pavayaNassa jaM sAraM pravacanasya Agamasya siddhAMtasya dvAdazAMgabhedabhinnasya zrutasya yat sAraM rahasyabhUtaM / kimarthamArAdhayatu / saMsAramokkhaTuM paMca-prakArasaMsAramokSArthaM bhavavinAzArthamiti / / 90 // yairmokSaNortha: svasAtkRtastatprazaMsAmAha dhaNNA te bhayavaMtA avasANe svvsNgpricaae| kAUNa uttamaDheM susAhiyaM NANavaMtehiM / / 91 // dhanyAste bhagavaMta: avasAne srvsNgprityaag| kAvA uttamArthaM musAdhita vAglanddhiH / / 11!! NANavaMtehiM yaiH jJAnavadbhiH jJAna vidyate yeSAM te jJAnavaMtaH taiH jJAnavadbhiH vizuddhajJAnadarzanasvabhAvaparamAtmajJAnasaMpannaiH parAtmajJAninazca saMsAre tricaturAH saMti / yaduktaM mAyA rUpI machalI ke kula (samUha) se Akulita, samullasat lobha rUpa zaivAla se yukta, nahIM prApta hai madhya jisakA (apAra) aise saMsAra samudra ko pAra kara ArAdhanA phalabhUta, bhokSapura ke avinAzI sukha ko prApta karatA hai, aisA jAna kara dravya, kSetra, kAla, bhava aura bhAva rUpa pA~ca prakAra ke saMsAra kA nAza karane ke lie dvAdazAMga bheda bhinna siddhAnta zruta kI sArabhUta cAra prakAra kI ArAdhanA kI he kSapaka ! ArAdhanA karanI caahie| arthAt he kSapaka ! cAra prakAra kI ArAdhanA hI zruta kA sAra hai, yahI saMsAra samudra se pAra karane vAlI hai aura yahI saMsAra kA nAza kara avinAzI mokSasukha ko dene vAlI hai, ata: he kSapaka ! mana vacana kAyase cAra prakAra kI ArAdhanA kI ArAdhanA kro| isI ArAdhanA meM magna ho| isI zItala jala kI yApikA meM avagAhana kara saMsAra tApa ko dUra karane kA prayatna karo ||90 // jina mahApuruSoM ne mokSa ke lie ina ArAdhanAoM ko AtmasAt kiyA hai unakI prazaMsA karate hue AcArya kahate haiM jina jJAniyoM ne antasamaya meM sAre parigraha kA tyAga kara uttamArtha ko siddha kiyA hai ve hI jagat-pUjya mahApuruSa dhanya haiM / / 91 // ___ jJAna, jinameM pAyA jAtA hai, ve jJAnavAna kahalAte haiM parantu jJAna ke binA koI bhI jIva nahIM hai, yahA~ para vizuddha jJAna-darzana svabhAva paramAtmajJAna se sampanna ko jJAna kaha! hai aura paramAtmajJAna se sampanna jJAnI saMsAra meM tIna cAra hI prApta ho sakate haiN| so hI kahA hai
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra - 181 vidyute kati nAtmabodhavimukhAH saMdehino dehinaH prApyate katicitkadAcana punarjijJAsamAnA: kvacit / AtmajJA: paramAtmamodasukhina: pronmIladaMtardRzo, dvitrAH syurbahavo yadi tricaturAste paMcaSA durlabhAH / / iti yairjnyaanvdbhiH| kiM kRtN| susAhiyaM susAdhitaM svAtmasAtkRtaM / kiM tat / uttamaDhe uttamArtha mokSalakSaNapadArthaH / kiNkRtvaa| kAUNa kRtvaa| kiM / savvasaMgaparicAe sarvasaMgaparityAgaM sarcaH sa cAsau saMgazca sarvasaMgaH bAhyAbhyaMtaraparigrahalakSaNastasya parityAstaM sarvasaMgaparityAgaM vidhaay| kdaa| avasANe avasAne Ayu:prAMta athavA avasAnamityupalakSaNaM tena bAlakAvasthAyAM taruNAvasthAyAM vRddhAvasthAyAmapi sarvasaMgaparityAgaM vidhAya uttamArthaH sAdhita; / sarvasaMgaparityAgazcAnayA rItyA kRtaH purAtanairAdhunikaizca kartavya iti tdriitimaah| uktaM ca snehaM vairaM saMghaM parigrahaM cApahAya zuddhamanAH / svajanaM parijanamapi ca kSAtvA kSamayet priyairvcnaiH|| Alocya sarvamenaH kRtakAritamanumataM ca nirvyAjam / AropayenmahAvratamAmaraNasthAyi ni:zeSam / / ___ "AtmajJAna se vimukha saMzayAlu saMsArI prANI kitane nahIM haiM arthAt sabhI saMsArI prANI AtmajJAna se parAGmukha haiN| AtmajJAna ke jijJAsu punaH kvacit (kahIM para) kadAcit (kisI kAla meM) katicit (kucha) prApta hote haiN| ughar3a gae haiM antaraMga netra jinake aise paramAtma Ananda se sukhI AtmajJa saMsAra meM do, tIna hote haiM, bahuta ho to tIna, cAra hote haiN| ve AtmajJAnI pA~ca, chaha to atyanta durlabha haiN|" parAtmajJAnasampanna jina jJAniyoM ne Ayu ke anta (maraNa samaya) meM sarva parigraha kA tyAga kara uttamArtha ko siddha kiyA hai, ve hI jagat meM dhanya haiN| yahA~ para Ayu kA avasAna yaha upalakSaNa mAtra hai ata: bAlaka avasthA, taruNa avasthA aura vRddhAvasthA meM bhI sarvaparigraha kA tyAga kara uttamArtha ko siddha karate haiN| purAtana puruSoM ne sarva parigraha kA tyAga isa rIti (vidhi) se kiyA hai. AdhunikoM ko bhI parigraha kA tyAga karanA caahie| usakI vidhi kA kathana karate hai| samantabhadrAcArya ne ratnakaraNDazrAvakAcAra meM kahA hai sallekhanA dhAraNa karane ke icchuka mAnava ko sarva prathama harSa-viSAda kA tyAga karanA cAhie / arthAt anukUla zIta, 3 Adi meM harSa aura pratikUla padArthoM meM viSAda nahIM karanA cAhie kyoMki harSaviSAda ho samAdhi ke ghAtaka haiN| sallekhanA dhAraNa karane ke lie sneha, vaira, saMgha, parigraha ko chor3akara zuddha mana se priya vacanoM se kuTumbI janoM se aura parijanoM Adi se kSamA karAkara unako kSamA kre| chala-kapaTa rahita sarala zuddha bhAvoM se kRta-kArita- anumodanA sahita kiye hue samasta pApoM kI guru samakSa AlocanA karake maraNaparyata pA~coM pApoM kA tyAga kara mahAvrata dhAraNa kre|
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra - 182 AlocanAvidhizcAya kRtakAritAnumanastrikAlaviSayaM mnovcnkaayaiH| parihatya karma sarvaM paramaM nai:krmmvlNbe|| mohAdyadahamakArSa samastamapi karma tatpratikramya / Atmani caitanyAtmani ni:karmaNi nityamAtmanA varte / / mohavilAsavijUMbhitamidamudayatkarma sakalamAlocya / Atmani caitanyAtmani niHkarmaNi nityamAtmanA varte / / pratyAkhyAya bhaviSyatkarma samastaM nirastasaMmohaH / Atmani caitanyAtmani niHkarmaNi nityamAtmanA varte / / samastamityevamapAsya karma traikAlikaM shuddhnyaavlNbii| vinItasoho pahitaM vikAraizcinmAtramAtmAnamAthavalaMye / / amRtacandrAcArya ne bhI samayasAra kalaza meM AlocamA vidhi isa prakAra likhI hai "atIta, anAgata aura vartamAna kAla sambandhI sabhI karmoM kA kuta, kArita, anumodanA aura mana vacana kAya se tyAgakara (chor3akara) utkRSTa niSkarma avasthA kA avalambana karatA huuN| (aisI pratijJA karatA hai)| (yaha pratyAkhyAna hai|) maiMne moha se vA ajJAna se jo karma kiye haiM, una sAre karmoM kA pratikramaNa karake maiM niSkarma (karmoM se rahita) caitanya svarUpa apane AtmA meM nitya apanI AtmA ke dvArA pravRtti karatA huuN| arthAt parapravRtti ko chor3akara svakIya zuddhAtmA kA anubhava karatA huuN| (yaha pratikramaNa hai)| kSapaka apane mana meM vicAra karatA hai ki moha kI vilAsavRddhi ko prAma huA maiM udayamAna karma kI AlocanA karake apanI AtmA (nijazakti) ke dvArA niSkarma caitanya svarUpa nijAtmA meM hI nirantara pravRtti karatA huuN| (yaha AlocanA vidhi hai|) __ pratyAkhyAna karane vAlA vicAra karatA hai ki bhaviSya kAla meM hone vAle sAre karmoM kA (karmAgamana meM kAraNabhUta sAre bhAvoM kA) pratyAkhyAna (tyAga) karane se jisakA moha naSTa ho gayA hai aisA maiM niSkarma caitanya svarUpa AtmA meM apanI AtmA ke dvArA nirantara pravRtti karatA huuN| arthAt he kSapaka ! sAre AgAmI kAla meM hone vAle vibhAva bhAvoM kA tyAga kara nirantara AtmasvabhAva meM pravRtti karanA hI zreyaskara hai| pUrvokta prakAra se tIna kAla sambandhI sAre karmoM ko dUra karake zuddhanavAvalambI vItamoha maiM sarva vikAroM se rahita hokara zuddha caitanya mAtra AtmA kA avalambAna letA huuN|
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra-183 vigalatu karmaviSattaruphalAni mama bhuktimaMtareNaiva / saMcetayehamacalaM caitanyAtmAnamAtmAnam / / iti / tadanu zokaM bhayamavasAdaM klezaM kAluSyamaratimapi hitvA / sattvotsAhamudIrya ca manaH prasAdyaM zrutairamRtaiH / / AhAraM parihApya kramaza: snigdhaM vivrdhyetyaanm| snigdhaM ca hApayitvA kharapAnaM puuryetkrmshH|| kharapAnahApanAmapi kRtvA kRtvopavAsamapi zaktyA / paMcanamaskAramanAstanuM tyajetsarvayatnena / / evamuttamA gatiH sAdhitA te kIdRzA ityAha / dhaNNA te bhayavaMtA dhanyAste bhagavaMta: te puruSAH kSapakA dhanyAH kRtapuNyAH tathA bhagavaMtaH jagatpUjyA ityarthaH / / 91 / / kSapaka nirantara vicAra karatA hai ki he bhagavan ! karmarUpI viSavRkSa ke phala mere dvArA bhoge binA hI khira jAveM, maiM caitanya svarUpa apanI AtmA kA nizcala rUpa se saMcetana-anubhava karatA rahU~, sva-svabhAva meM lIna rhuuN| kSapaka Ajanma mahAvratoM ko dhAraNa kara uparyukta bhAvanA ke dvArA apane bhAvoM ko apane svarUpa meM sthira karane kA prayatna kre| sva-pariNAmoM kI vizuddhi ke lie kSapaka ko aura kyA karanA cAhie? ratnakaraNDa zrAvakAcAra meM samantabhadra AcArya ne kahA hai zoka, bhaya, viSAda, rAga, kaluSatA aura arati kA tyAga karake tathA apane bala aura utsAha ko pragaTa karake saMsAra ke duHkha rUpI saMtApa ko dUra karane vAle zrutarUpI amRta ke pAna se (zAstrazravaNa se) svakIya mana ko prasanna kre| krama-krama se AhAra (anna) kA tyAga kara dUdha aura chAcha kA pramANa bddh'aave| phira dugdhAdi snigdha padArthoM kA tyAga karake rukSa kAMjI Adi kA sevana kare / tatpazcAta uSNa jalapAna kA bhI tyAga karake zakti ke anusAra upavAsa kre| pazcAt NamokAra maMtra kA japa karate hue prayatnapUrvaka prANoM kA visarjana kare | isa prakAra jo bhavyAtmA uttama gati (samAdhi) kI sAdhanA karate haiM, ve hI mahApuruSa dhanya haiM, kRtapuNya haiM, jagatpUjya haiM aura bhagavAna haiN|91 / /
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra - 184 tIvravedanAbhibhUtaH kSapakaH khalvanayoktyA protsAhyata iti zikSA prayacchannAha dhaNNosi tumaM sujasa lahiUNaM mANusaM bhavaM sAraM / kayasaMjameNa laddhaM saNNAse uttamaM maraNaM / / 92 / / dhanyosi tvaM sadyazaH labdhA mAnuSa bhavaM sAram / kRtasaMyamena labdhaM saMnyAse uttama maraNaM / / 92 / / bho sujasa zobhanaM rAkAzazAMkadhavalaM yazo yasya sa sAzA: tasya saMbodhanaM kriyate bho sadmaza: bho kSapaka bho puruSottama tvaM dhanyosi kRtapuNyosi kRtakRtyosi yena tvayA saMnyAse saMnyasanaM saMnyAsastasmin saMnyAse saMnyAsamAzritya uttama maraNaM uttamAnAM paMcavidhamaraNAnAmanyatamaM yattvayA labdha prAptaM / kiM kRtvA pUrvaM / lahiUNaM mANusaM bhavaM sAraM mAnuSyaM bhavaM nRbhavAMtaraM sAraM samastabhavAMtareSu sArabhUtaM labdhvA saMprApya yo nRtvaM duHprApyaM prApya gRhidharmabhAcarati sa dhanyaH / ya:- puna: svAtmArAdhanapUrvaka tapastapati tasya punaH kiM vaacym| yaduktaM labdhvA janma kule zucau varavapurbuddhvA zrutaM puNyato, vairAgyaM ca karoti yaH zucitapo loke sa ekaH kRtii| tenaivojjhitagauraveNa yadi vA dhyAnaM samApIyate, prAsAde kalazastadA maNimayairhemaistadAropitaH / / tIvra vedanA se abhibhUta hue kSapaka ko nizcaya se isa yukti se protsAhita karate hue, isa prakAra zikSA hue pA) - "he kSapaka ! he suyaza ! mAnavabhava ke sAra ko prApta kara tumane kRtasaMyama ke dvArA saMnyAsa meM uttama maraNa prApta kiyA hai, isalie tuma dhanya ho // 12 // he kSapaka ! candramA ke samAna nirmala he yazasvI ! tuma dhanya ho, tuma kRtakRtya ho, tuma puruSottama ho, tuma kRtapuNya ho, kyoMki tumane saMnyAsa kA Azraya lekara uttama maraNa (paMDita bharaNa) karane kA prayatna kiyA hai| he kSapaka ! tumane sAre bhavAntaroM meM (caurAsI lAkha yoniyoM meM) sArabhUta, duSprApya mAnava bhava ko prApta kara gRhasthAvamdhA meM niratidhAra vratoM ko pAlana kiyA aura tatpazcAt svAtmA kI ArAdhanApUrvaka tapa tapa rahe ho, saMnyAsa dhAraNa kiyA hai, samAdhimaraNa karane meM tatpara ho ata: tuma dhanyavAda ke pAtra ho| tumhArI mahimA kA kathana kyA kareM! kahA bhI hai "jo bhavya prANI pavitra kula meM janma aura utkRSTa zarIra prApta kara tathA pUrvopArjita puNya se zruta ko jAnakara tathA vairAgya ko prAma kara pavitra nirdoSa tapa tapatA hai, loka meM vahI eka puNyAtmA hai| yadi vaha garva ko chor3akara dhyAna meM lIna hotA hai, anta meM samAdhibharaNa karatA hai no yaha mahala para suvarNaracita aura maNijar3ita, kalazoM kA AropaNa karatA hai arthAt suvarNamaya mahala para maNimaya kalaza car3hAtA hai|"
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra- 185 kathaMbhUtena tvayA / krayasaMjameNa saMyamana saMyamaH kRtaH saMyama iMdriyamana:saMyamanaM yena sa kRtasaMyamanastena kRtasaMyamanena saMyamaM pratipAlya yattvametAdRzaM saMnyAsottamamaraNamAptavAnasi tattvaM dhanyatamosi / / 12 / / mana:kAyodbhavaM du:khaM kSapakasyAvazya jAyata iti vivRNoti kisie taNusaMghAe ciTThArahiyassa vigydhaamss| khavayassa havai dukkhaM takAle kAyamaNuhUyaM // 13 // kRSite tanusaMghAte ceSTArahitasya vigtdhaamnH| kSapakasya bhavati du:khaM tatkAle kAyamanaudbhUtam / / 13 / / habai bhavati / kiM tt| dukkhaM duHkh| kasya bhavati / khavayassa kSapakasya svIkRtasaMnyAsasya / kIdRzaM duHkha kAyamaNuhUyaM kAyaH zarIraM manazcittaM kAyazca manazca kAyamanasI tAbhyAM sakAzAdudbhUtaM tat kAyamanaudbhUtaM / tatra kAyajaM du:gnaM ziA karNanetratItatAveda gajvarAlezadAhAdyaneka-prakAraM, mana:saMbhavaM duHkha ca etadgRhamime dArA ete bAMdhavA iyaM kamalA mama puna:kvetyAdi saMkalpavikalparUpaM / kadA bhavati du:khaM / kisie taNusaMghAe kRSite tanusaMdhAte tanoH zarIrasya saMghAtaH paramANusacayarUpo hastapAdAdyagulyavayavarUpo vA tanusaMghAtastasmin tanusaMghAte laMghanavazAdadhavA tIvravedanAvazAt kRzatAM kSINatAM gate sti| kIdRzasya kSapakasya / vigayadhAmassa vigatabalasya ata eva ciTThArahiyassa ceSTArahitasya calanabalanAdikA ceSTA tayA rahitasya cessttaavivrjitsy| tataH kSapakeNa saMvizuddhaparamAtmabhAvanAbalena vAgmana:kAyAdikaM karma ca svAtmasvarUpAt pRthak dRSTavyaM tena ca duHkhopazAtirbhavati / yaduktam - he kSapaka ! tumane indriyasaMyama aura prANIsaMthama dhAraNa kara sllekhn| maraNa karane kA udyama kiyA hai| saMnyAsa meM uttama maraNa prApta kiyA hai tuma saMnyAsa meM ArUr3ha hue ho ata: tuma dhandhabATa ke pAtra ho| tumhAre samAna dUsarA koI utkRSTa nahIM hai / / 12 / / kSapaka ko mana, vacana, kAya se utpanna duHkha avazya hotA hai| usakA vivaraNa karate haiM avalamba rahita, nizceSTa kSapaka ke zarIra ko kRza karane para usa samaya zarIra aura mana se kaSTa utpanna hotA hai|||13|| zira, karNa, netra, tIvratara vedanA, jvarAveza, dAha Adi aneka dukha zArIrika haiN| yaha merA ghara hai, ye mere bAMdhava haiM, yaha merI lakSmI hai; isa prakAra ke saMkalpa-vikalpa manodbhava du:kha haiN| pudgala paramANu saMcaya rUpa tathA hasta paira aMgulI Adi avayava rUpa zarIra hai, usa zarIra ko upavAsa Adi ke dvArA kRza karane para vA tIvra vedanA ke vaza zarIra ke kSINa hone para ceSTArahita aura nirAlamba (arthAt halana-calanAdika kriyA rahita) kSapaka ke zArIrika mAnasika duHkha hotA hai| isalie kSapaka ko saMvizuddha paramAtmabhAvanA ke bala se mana-vacana-kAyAdika karma ko strAtma svarUpa se pRthak dekhanA cAhie / arthAt rAgAdi vibhAva bhAva aura mana, vacana, kArya se zuddha caitanya svarUpa ko bhinna samajhanA caahie| usase hI du:kha kI upazAMti hotI hai arthAt isa bhAvanA se hI du:khoM kA nAza hotA hai| so hI kahA hai
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra-186 kabhinnamAnezaM svatokhilaM pazyato vizadabodhacakSuSA / tatkRtepi paramArthavedino yogino na sukhaduHkhakalpanA / / 93 // kaThinatarasaMstarazayanadoSeNa yadi du:khamupajAyate tadA samabhAvena sahasveti zikSA dadatrAha jar3a uppajjai dukkhaM kkkssNthaarghnndosenn| khINasarIrassa tumaM sahataM smbhaavsNjutto||94 // yadyutpadyate duHkhaM krkshsNstrgrhnndossenn| kSINazarIrasya tvaM sahasva samabhAvasaMyuktaH / / 94 // jar3a upajar3a yadi utpadyate saMjAyate / kiM tat / dukkhaM kasya / tava / kena / karkazasaMstaragrahaNadoSeNa karkazasaMstarasya grahaNaM svIkaraNaM karkazasaMstaragrahaNaNaM tadeva doSastena vA doSaH karkazasaMstaragrahaNadoSaH tena karkazasaMstaragrahaNadoSeNa / kathaMbhUtasya tava / kSuttRDjanitatIvratarapIDAvazAt kSINaM sAmarthyavirahitazarIraM yasya sa kSINazarIrastasya kSINazarIrasya durbalIbhUtakAyasya / tuma sahataM tvaM taduHkhaM shsv| kIdRzastvaM / samabhAvasaMjutto samabhAvasaMyuktaH sama: ahIM hAre mitre zatrau tRNe straiNe samAno yo bhAvaH pariNAma; samabhAvastena yuktaH samabhAvasaMyuktaH yato maNau loSTe samabhAvapariNato sUrirAtmAnameva pazyati / yaduta nirantara nirmala jJAna rUpI cakSu ke dvArA svata: karmoM se bhinna akhila AtmA kA avalokana karane vAle paramArthavedI yogI ke karmajanya sukha-duHkha kI kalpanA hI nahIM hotI hai||13 / / he kSapaka ! kaThinatara saMstara para zayana karane se yadi tujhe duHkha utpanna hotA hai to tU samabhAvoM se usako sahana kara, isa prakAra zikSA dete hue AcArya kSapaka ko sambodhita karate haiM "he kSapaka ! karkaza kaThora saMstara ke grahaNa ke doSa se yadi kSINazarIrI tujhe kucha kaSTa hotA hai to tU use samatA bhAvoM se sahana kara, AkulatA mata kara // 94 / / bhUkha-pyAsajanita tIvratara pIr3A se jisakA zarIra atyanta kSINa ho gayA hai, zaktihIna durbala ho gayA hai, kaThora-karkaza saMstara ke grahaNa karane se jisake zarIra meM pIr3A hotI hai, jisase kSapaka Akula-vyAkula hotA hai taba niryApakAcArya usako sambodhita karate haiM- he kSapakarAja ! yadi isa kaThora saMstara ke kAraNa tere mana meM kucha pIr3A kA anubhava ho rahA hai to tu sarpa aura hAra meM, zatru aura mitra meM, sukha aura duHkha meM, tRNa aura suvarNa meM sama bhAva se yukta hokara ina pIr3AoM ko sahana kara / kyoMki jo sUri (kSapaka) maNi aura, loSTha (patthara) meM, sukha aura duHkha meM samabhAva se pariNata hotA hai, vahI apanI AtmA kA avalokana kara sakatA hai, dUsarA nhiiN| so hI kahA hai
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAmAra -187 ekasyApi mamatvamAtmavapuSaH syAtsaMsRte: kAraNaM kA bAhyArthakathA prathIyasi tapasyArAdhyamAnepi ca / tadvAsyAM haricaMdane'pi ca samaH saMzliSTato'pyaMgato bhinnaM svaM svayamaMkamAtmani dhRtaM pazyatyajasraM muniH|| tRNaM vA ratnaM vA ripuratha paraM mitramathavA, sukhaM vA duHkhaM vA pitRvanamaho saudhamathavA / stutirvA niMdA vA maraNamathavA jIvitamatha sphuTaM nirgrathAnAM dvayamapi samaM zAMtamanasAm // yAvatparISahAn sahamAnaH saMstare vasasi tAvadAtmajJAnapariNatastvaM karmANi kSapayasIti kSapakamutsAyannAha taM sugahiyasapaNAse jAvakkAlaM tu vasasi saMthAre / taNhAidukkhatatto NiyakammaM tAva Nijjarasi / / 95 // tvaM sugRhItasaMnyAso yAvatkAlaM tu vasasi sNstre| tRSNAdidu:khatapto nijakarma tAvannirjarayasi // 15 // "ghora tapazcaraNa kI ArAdhanA karane para bhI eka svakIya zarIra kA mamatva saMsAra kA kAraNa hotA hai to anya bAhya padArthoM ke mamatva kA to kahanA hI kyA ! vaha to maMsAra kA kAraNa hI hai| talavAra aura haricandana meM samabhAva rakhane vAle munirAja nirantara ekakSetrAvagAhI bhI zarIra se bhinna eka zuddhAtmA kA apanI AtmAmeM avalokana karate haiM, jJAna rUpI netroM se zarIra se bhinna apanI AtmA kA avalokana karate haiM, anubhava karate haiN| zAMtarama meM mana nirgrantha munirAjoM ke hRdaya meM tRNa aura ratna, zatru aura mitra, sukha vA dukha, zmazAna aura mahala, stuti aura nindA, maraNa aura jIvana donoM hI samAna haiM arthAt pratikUlatA aura anukUlatA meM munirAja ke samabhAva hotA hai aura yaha samabhAva hI AtmAvalokana meM kAraNa banatA hai| isalie he kSapaka ! tU isa zArIrika pIr3A ko samabhAvoM se sahana kara // 94 // niryApakAcArya kSapaka ko utsAhita karate hue kahate haiM ki - jaba taka tU ina parISahoM ko sahana karate hue samabhAvoM se saMstara para rahegA, taba taka karmoM kI nirjarA kregaa| aiso zikSA dete haiM he gRhItasaMnyAsa kSapaka ! jaba taka bhUkha-pyAsa Adi duHkhoM se saMtapta tU saMstara para (saMnyAsa meM) rahatA hai taba taka nija karmoM kI nirjarA karatA hai / / 95 //
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra-108 bho kSapaka jAvakAlaM tu vasasi taM tvaM yAvatkAlaM yAvataM kAlaM vasasi nivAsa karoSi / kv| saMthAre sNstre| tAvat kiM karoSItyAha / tAvaNijarasi taavnnijrysi| kiM tat / NiyakammaM nijakarma bahubhavAMta-ropArjitakarmasaMtAnaM avazyamayamAtmA parAmadhyAnajvalanajvAlAjAlanirdagdha-manA: kSaNAdeva vividhAnAM karmaNAM nirjarAmAracayati na punraatmjnyaanvihiinH| yaduktam ajJo yadbhavakoTibhiH kSapayati svaM karma tasmAdbahu, svIkurvan kRtasaMvaraH sthiramanA jJAnI tu tattatkSaNAt / tIkSNaklezahayAzritopi hi padaM neSTaM tapa:spaMdane, nIyataM nayati prabhuH sphuTatarajJAnaikasUtojjhitaH / / kIdRzaH san karmanirjarAM karoSi tvamityAha / taNhAidukkhatatto tRSNAkSudaMzamazakAdibhiryaduHkhaM dussahatarayAtanA tRSNAdiduHkhaM tena tapta: kadarthitaH tRssnnaadiduHkhtptH| kimiti sarvaparISahAn sahamAnaH kSapakra; saMstaramAsthitaH / yasmAt sugRhItasaMnyAsaH su atizayena gRhItaH saMnyAso'nnapAnAdinivRttilakSaNo yena sa sugRhItasaMnyAsa: gRhItasaMnyAsa: svAtmabhAvanApara: tRSNAdiduHkhamanubhavannapi karmanirjarAlakSaNaM phalamavApnotItyasaMdehamiti // 95 // paramAtmA ke dhyAna rUpI agnisamUha se nijamana ko naSTa kara diyA hai jisane aisA vaha kSapaka jaba taka saMstara para nivAsa karatA hai, bhUkha-pyAsa Adi duHkhoM ko sahana karatA huA saMnyAsa meM sthita rahatA hai, taba taka bhavAntaroM (aneka bhavoM) ke upArjita karmoM kI eka kSaNa meM AtmajJAna se avazya hI nirjarA karatA hai| parantu AtmajJAna se vihIna kSapaka karmoM kI nirjarA nahIM kara sktaa| kahA bhI hai "ajJAnI karor3oM bhavoM meM tapazcaraNa karake apane karmoM kA nAza karatA hai, sthira mana bAlA, jisane saMvara svIkAra kiyA hai, samyagdarzana-samyagjJAna aura sabhyakcAritra kA dhArI jJAnI muni eka kSaNa meM aneka bhavoM meM upArjita karmoM kA nAza kara detA hai|" sphuTatara jJAna rUpI advitIya sArathI se rahita, tapa rUpI ratha meM tIkSNa kleza rUpI ghor3e se Azrita mAnava apane iSTa sthAna para taparUpI ratha ko le jAne meM samartha nahIM hai| kSudhA, tRSA, daMzamazaka Adi parISahoM ke dvArA duHsaha dustara yAtanAoM, duHkhoM se saMtama hotA huA bhI saMnyAsa meM sthita, annapAnAdi se nirvRtta kSapaka svAtma-bhAvanA meM tatpara hokara jaba taka saMnyAsakAla meM samaya vyatIta karatA hai taba taka usake asaMkhyAta-guNI karmoM kI nirjarA hotI hai, athavA vaha karmoM kI nirjarA ke phala ko prApta karatA hai, isameM saMzaya nahIM hai / / 15 / /
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra-189 yathA yathA tRSNAdibAdhA jAyate kSapakasya tathA tAM samabhAvanayA sahamAnasya karmanirava phalaM bhavatItyAcaSTe jahaM jahaM pIDA jAyai bhukkhAiparIsahehiM dehss| sahaM taraMgalaMti pUrNa cimatabahAI kAmAI 16 // yathA yathA pIDA jAyate kssudaadipriisshaidehsy| tathA tathA galaMti nUna cirabhavabaddhAni karmANi / / 96 / / jahaM jahaM pIDA jAyai yathA yathA yena yena prakAreNa pIDA tIvrataravedanA jAyate / ksy| dehasya jIvAviSTasya zarIrasya / kaiH kRtvA nyathA jaayte| bhukkhAiparIsahehiM kSut AdiyeSAM zItoSNadaMzamazakAdInAM te kSudAdayaH kSudAdayazca te parISahAstaiH kSudAdiparoSahai: tathA tathA karmANi vilIyaMte ityAha / tahaM tahaM galaMti NUNaM tathA tathA galaMti tena tena prakAreNa vilayaM prapadyate nUna / kAni / kammAI karmANi / kathaMbhUtAni karmANi / cirabhavabaddhAni anekabhavAMtaropArjitAni / yadyapi siddhAMte tapasA nijaretyuktaM tathApi bhedavijJAnamaMtareNa na karmanirjarA / tataH kSapakena tadevAzrayaNIyaM / yaduktaM karmazuSkatRNarAzirunnatopyudgate zudhisamAdhimArutAt / bhedabodhadahane hRdi sthite yogino jhaTiti bhasmasAdbhavet // agnisaMsargAjalamivAhaM duHkhaistapnosmIti kSapakazcintayedityAha jaise-jaise kSapaka ko bhUkha, pyAsa Adi kI pIr3A hotI hai, vaise-vaise una pIr3AoM ko samabhAvanA sahana karane vAle kSapaka ke karmoM kI nirjata hotI hai, usI kA kathana karate haiM "he kSapakarAja ! jaise-jaise bhUkha-pyAsa Adi parISahoM ke dvArA zarIra ko pIr3A utpanna hotI hai, vaise-vaise cirakAla (aneka bhavoM) meM ba~dhe hue karma nizcaya se galate haiM, nirjarita hote haiM, naSTa hote haiM // 16 // bhUkhapyAsa, zIta, uSNa, dezamazaka Adi paroSahoM ke dvArA jIvayukta zarIra meM jaise-jaise pIDA roga, vyAdhi utpanna hote haiM, vaise-vaise aneka bhavoM meM cirakAla se baMdhe hue karma nissandeha gala jAte haiM, nirita ho jAte haiN| yadyapi siddhAntazAstroM meM tapa ke dvArA nirjarA hotI hai, tapa se karma naSTa hote haiM, aisA kahA gayA hai phira bhI karmanirjarA kA mUla kAraNa bhedavijJAna hai| bheda-vijJAna ke binA nirjarA nahIM hotI hai| isalie kSapaka ko bhedavijJAna kI bhAvanA karanI caahie| kahA bhI hai pavitra samAdhi rUpI vAyu se prajvalita bhaMdavijJAna rUpI agni ke hRdaya meM sthita ho jAne para yogiyoM ke unnata (ati tIvra) bhI karma rUpI zuSka tRNarAzi zIghra hI bhasma ho jAtI hai / / 96 / / agni ke saMsarga se saMtapta jala ke samAna "maiM duHkhoM se saMtapta hU~", isa prakAra cinnA karane vAle kSapaka ko AcArya kahate haiN|
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra - 190 tattohaM taNujoe dukkhnehiM aNovamehiM tibvehiN| NarasuraNArayatirie jahA jalaM aggijoeNa // 97 // taptoha tanuyoge duHkhairnupmaistiitraiH| narasuranArakatirazci yathA jalamagniyogena / / 97 // tattohaM tapto'haM yadyapyahaM zuddhanizcayanayApekSayA anaM tajJAnAmRtavApImadhyamadhyAsIna: sadaivAnaMtasukhasvabhAvaH tathApi vyavahAreNa ahaM taptorima krthitosmi| kaiH| duknehiM duHkhaiH| kIdRzaiH / anupamaiH upamArahitaiH tathA tIvraH dusshtraiH| kdaa| tanuyogaM vapuH saMyoga zarIrasaMyogamAsAdya duHsvapAparAM prigtosmiityrthH| ksmin| NarasuraNArayatirie narazca surazca nArakazca tiryaG ca narasuranArakatiryaG 'dvaMdvaikatvamatra' tasmin narasuranAraka tirthshci| tatra manuSyagatau issttviyogaanissttsNyogvipdaagmaadhivyaadhisNbhvairdu:khairupdrutH| devagatau iMdrAdivibhUtidarzanasaMbhUtairmAnasarduHkhaiH / narakagato asurodIriyadukkhaM sArIraM mANasaM tahA vivihaM / khittubbhavaM ca tivvaM aNNoNNakayaM ca paMcavihaM // ityuktalakSaNaiH paMcaprakAradukhaiH tiryaggatau atibhArAropaNanAsAchedanabhedanavidAraNakSuttaSNAjani jisa prakAra agni ke saMyoga se jala saMtapta hotA hai, usI prakAra maiM zarIra ke saMyoga se mAnava, deva, nAraka aura tiryaMca yoni meM tIvra anupama duHkhoM se saMtapta huA huuN| arthAt cAroM gatiyoM meM maiMne aneka duHkhoM ko sahana kiyA hai, samAdhimaraNa kAla meM yaha bhUkha pyAsa kA duHkha to kucha bhI nahIM hai // 97 / / yadyapi yaha AtmA zuddha nizcayanaya kI apekSA ananta jJAna rUpI amRta kI vApikA ke madhya sthita hai, nirantara ananta jJAna-darzana-sukha svabhAva vAlA hai; tathApi vyavahAra naya kI apekSA zarIra ke saMyoga ko prApta kara mAnava, deva, nAraka aura tiryaMca yonirUpa cAroM gatiyoM meM upamA rahita nIvra dumsahatara duHkhoM se saMtapta huA hai| manuSyagati meM iSTa kA viyoga, aniSTa kA saMyoga, vipadAoM kA Agama, Adhi-vyAdhi se utpanna aneka duHkhoM se saMtapta huA hai, upadravita huA hai| deva gati meM indrAdi kI vibhUti ke darzana se utpanna mAnasika duHkhoM se saMtapta huA hai| naraka gati meM asurodIrita duHkha, zArIrika, mAnasika duHkha, aneka prakAra ke pRthvI ke sparzana se utpanna duHkha aura paraspara nArakI kRta duHkha ina pA~ca prakAra ke nArakIya duHkhoM ko bhogA hai| tiryaJca gati meM atibhAra kA AropaNa, nAsikA Adi aMgoM kA chedana, bhedana, vidAraNa, bhUkhapyAsa Adi aneka du:khoM se merI AtmA saMtapta huI hai, aneka duHkhoM ko sahana kiyA hai| isI artha ko dRSTAnta ke dvArA prakaTa karate haiM jaise agni ke saMyoga se jala saMta hotA hai usI prakAra zuddha caitanya svarUpI maiM bhI
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra - 191 tairanekavidhairdu:khaistapto aymaatmaa| amumevArthaM dRSTAtena vyaktIkaroti / jahA jalaM aggijoeNa yathA jala pAnIyaM zItasvabhAvamapi jvalanasaMyogena taptI bhavati tathAhamapIti vimRshy| tathA jAnAsi tvaM mama bhavabhave yacca yAdRk ca duHkhaM, jAtaM yasya smaraNamapi me zastravanniSpinaSTi / tvaM sarveza: sakRpa iti ca tvAmupeto'smi bhaktyA yatkartavyaM tadiha viSaye deva eva pramANam / / iti stutvA ca devaM zaraNaM yAyA iti yAvat / / 97 / / iti cidAnaMdabhAvanApariNataH svasvabhAvAstitvaM dhRvANo jJAnAmRte tatsaukhyatrAn bhavatItyAha Na gaNei dukkhasallaM iyabhAvaNabhAvio phuDaM khvo| paDivajjai sasahAvaM havai suhI NANasukkheNa // 98 / / na gaNayati duHkhazalyaM itibhAvanAbhAvitaH sphuTa kSapakaH / pratipadyate svasvabhAva bhavati sukhI jJAnasaukhyena 1 / 98 // Na gaNei na gnnyti| ko'sau / khavao ksspkH| kiM na gaNayati / dukkhasallaM duHkhazalyaM / kathaM / phuddhaM sphuTaM prkttN| kIdRzaH ksspkH| iyabhAvaNabhAvio itibhAvanAbhAvitaH yadahamanAdikAle caturgatiklezagartavartasthapuTe paMcaprakAre saMsAre bhrAmaM bhrAmaM yAni dussahAni duHkhAnyanubhUtavA-nasmi tebhyo'mUni karmoM ke saMyoga se saMtama huuN| aisA vicAra kara karmAnubhava se mana ko haTAkara svAnubhava meM lagAnA caahie| svAnubhava ke abhAva meM isa jIva ne kyA-kyA duHrA bhoge haiM, unako kevalI bhagavAna hI jAnate haiN| ekIbhAvastotra meM vAdirAja munirAja ne kahA hai "he bhagavana ! isa apAra saMsAra meM bhramaNa karate hue, bhava-bhava meM maiMne jo aura jaise du:kha bhoge haiM unako Apa sAkSAt jAnate haiM, ve Apake jJAna meM pratibimbita haiN| yadi unakA mujhe smaraNa ho jAe to zastra ke prahAra ke samAna mere Tukar3e-Tukar3e ho jaayeNge| he bhagavan ! tuma sarveza (sabake svAmI) ho, tuma dayAlu ho, maiM bhakti se tumhArI zaraNa meM AyA huuN| he deva ! isa viSaya meM Apa jo karoge vahI mujhe pramANa hai- svIkAra hai" he kSapaka! isa prakAra stuti karake vItarAga prabhu kI zaraNa meM jaao-jaao| unake guNoM ke smaraNa meM lIna ho jaao| isa prakAra cidAnanda svabhAva meM pariNata stra svabhAva ke astitva ko dhruva svIkAra karane vAlA kSapaka ananta sukha kA bhAgI banatA hai| so kahate haiM "isa prakAra kI bhAvanA se bhAvita jo kSapaka duHkha kI zalya ko nahIM ginatA hai, vaha nizcaya se svasvabhAva ko prApta hotA hai aura jJAnasukha se sukhI hotA hai / / 98 / / anAdi kAla se caturgati ke kleza rUpI gAiDoM se Ubar3a-khAbar3a pA~ca prakAra ke parivartana rUpa isa saMsAra meM bhramaNa kara-kara ke maiMne jo du:kha sahana kiye haiM- dussaha duHkhoM kA anubhava kiyA hai, usake samakSa yaha bhUkha
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra-112 kSuttRTprabhavAni na kiMcidiva pratibhAtyevarUpA bhAvanA itibhAvanA tayA bhAvitaH punaH punaH saMskRtaH itibhAvanAbhAvitaH, athavA mama jarAmaraNAdirahitasya vizuddhasya nizcayena duHkhaM nAstItyevarUpA bhAvanA tayA bhAvitaH itibhAvanAbhAvitaH ksspkH| kiM karotItyAha / paDivajjar3a pratipadyate svIkaroti / kaM / sasahAvaM svasvabhAvaM AtmasvabhAvam / yaduktam ityAlocya vivecya tatkila paradravyaM samagra balAt tanmUlAM bahubhAvasaMtatimimAmuddhartukAma: samam / AtmAnaM samupaiti nirbharavahan pUrNIkasaM vidyutaM yenonmUlitabaMdha eva bhagavAnAtmAtmani sphUrjati / / AtmasvabhAvamAsthitaH kSapakaH kIdRzo bhvtiityaah| havai suhI NANasukcheNa bhavati / kIdRzo bhavati / sukhI anirvacanIyasukhasaMpannaH / kena kRtvaa| jJAnasaukhyena bhedajJAnajanitavividhatarAhlAdena / / 28 // durdharaduHkhAni tRNAya manyamAnaH svAtmAnamevArAdhayeti zikSAM dadannAha pyAsa, zIta, uSNa sambandhI duHkha kucha bhI nahIM hai| isa prakAra kI AbanA, 'puna: mitAna ke saMskAra se bhAvita kSapaka athavA 'janma-maraNa se rahita vizuddhAtmA mere nizcaya naya se kucha bhI duHkha nahIM hai', aisI bhAvanA se pariNata kSapaka zArIrika duHkhoM ko kucha bhI nahIM ginatA hai| zarIra kI ora lakSya nahIM detA hai, nija zuddhAtmAmRta meM lIna rahatA hai, vaha kSapaka apane zuddha svabhAva ko prApta hotA hai| kahA bhI hai samayasAra kalaza meM amRtacandrAcArya ne "isa prakAra jo puruSa paradravya kA aura apane bhAvoM ke nimitta-naimittikapane kA vicAra karake tathA samasta para-dravya kA svakIya parAkrama se tyAgakara aura para-dravya jisakA mUla hai aise vividha prakAra ke bhAvoM kI paripATI ko dUrase eka sAtha ukhAr3ane kA icchuka atizaya se bahane vAle pravAha rUpa dhArAvAhI pUrNa eka saMvedana yukta apanI AtmA ko prAta hotA hai; jisane karmabaMdha ko mUla se ukhAr3a diyA hai aisA yaha bhagavAna AtmA apanI AtmA meM skurAyamAna hotA hai|" arthAt jo bhatryAtmA paradravya aura svakIya vibhAva bhAva kA nimitta naimittika sambandha jAnakara paradravya kA tyAga karatA hai taba rAgAdi vibhAva bhAvoM kI saMtati kaTa jAtI hai aura svAtmopalabdhi kI prApti hotI hai| Atma-svabhAva meM sthita kSapaka bheda-vijJAna-janita vividhatara AhlAda se anirvacanIya sukha se sampanna hokara jJAnasukha se sukhI hotA hai| arthAt bAhya zArIrika duHkhoM kA anubhava na karake svakIya svabhAva meM lIna rahatA hai vaha kSapaka kevalajJAnamaya sukhakA bhoktA banatA hai / / 98 / / he kSapaka ! durdhara duHkhoM ko tRNa ke samAna samajhakara apanI zuddhAtmA kI ArAdhanA karo, isa prakAra AcAryadeva zikSA dete haiM
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ AsadhanAsAra - 193 bhittUNa rAyadose chittUNa ya visayasaMbhave sukkhe| agaNato taNudukkhaM jhAyassa NijappayaM khavayA / / 99 / / bhitvA rAgadveSau chitvA ca viSayasaMbhavAni sukhAni / agaNayastanuduHkhaM dhyAyasva nijAtmAnaM kSapaka // 99 / / khavayA bho kSapaka jhAyassa dhyAyasva aaraadhy| kN| NijappayaM nijAtmAnaM caitanyasvabhAvaM yannAmnavAyamAtmA sukhI bhavati / yaduktam nAmamAtrakathayA parAtmano bhUrijanmakRtapApasaMkSayaH / bodhavuttarucayastu tadgatA: kurvate hi jagatAM pati naram / / kiM kRtvA / bhittUpA rAyadose bhitvA rAgadveSau rAgadveSavirahita eva svAtmAnamanubhavati / yataH uktam rAyahosAdiyA ihalijaha va jasma maNasaliA: so piyataccaM picchar3a NauM picchada tassa vivriio| punaH kiM vidhaay| chittUNa ya visayasaMbhave sukkhe viSayebhyaH saMbhava utpattiryeSAM tAni viSayasaMbhavasukhAni chitvA mUlataH smunmuuly| yaduktam he kSapaka ! rAga- dveSa kA nAza kara, paMcendriya viSayajanita sukhoM kA tyAga kara aura zArIrika duHkhoM kI tarapha lakSya na dekara tU nijAtmA kA dhyAna kara / / 99 / / - he kSapaka ! jisake nAma kA uccAraNa karane se AtmA sukhI hotA hai, usa caitanya svabhAva nija AtmA kI nirantara ArAdhanA kara | kahA bhI hai paramAtmA ke nAma mAtra kI kathA se bhavya prANiyoM ke aneka janmoM meM upArjita kiye hue pApa kSaya ho jAte haiM aura paramAtmA ke dhyAnagata samyagdarzana, jJAna, cAritra mAnava ko jagat kA pati (svAmI) banA dete haiN| g2aga-dveSa ko bhedakara, g2agadveSa se rahita hI AtmA svakIya AtmA kA anubhava karatA hai| kahA bhI hai jinakA hRdaya rUpI jala rAga-dveSa rUpI vAyu se caMcala nahIM hai, kampita nahIM hai; ve hI mAnava nijatAva (zuddhAtmatattva) kA avalokana kara sakate haiN| jinakA hRdaya rAgadveSa se caMcala hai ve nijatattva kA avalokana nahIM kara skte| viSayoM ke kAraNa jisakI utpatti hotI hai vaha viSayasaMbhava hai| una viSayoM se utpanna sukhoM ko mUla se ukhAr3ane vAle, unakA tyAga karane vAle hI AtmA kA anubhava kara sakate haiM isalie inakA parityAga karanA caahie| kahA bhI hai
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra - 194 thakke maNasaMkappe rudhde akkhANa visayavAbAre / payaDar3a baMbhasarUvaM appAjhANeNa joiinnN|| punaH kiM kurvan ksspkH| agaNaMto taNudukkhaM tanau zarIre yAni duHkhAni jvarAtraMzAdIni tAni agnnyn| anayA bhAvanayA nirAkurvan / tA bhAvanAmAha na me mRtyuH kuto bhItirna me vyAdhiH kuto vythaa| nAhaM bAlo na vRddho'haM yuvA caitAni pugatle / / tato rAgAdIn vibhAvAn muktvA anaMtajJAnasvabhAve svAtmani nirataH kSapakaH sukhI bhavatIti bhAvArtha: / / 19 / yAvattapo'gninA na taptaM cetanaM kArtasvaraM tAvatkarmakAlimA na mucyata ityAha jAda pA rAvaNisAnaM kAhanUragAI maarptrnnenn| tAva Na cattakalaMka jIvasuvaNNaM khu nnivvddi||100|| yAvanna tapognitaptaM svadehamUSAyAM jaanpvnen| tAvanna tyaktakalaMka jIvasuvarNaM hi niyaMktIbhavati / / 500 / / "indriya janya viSaya-vyApAra ke ruka jAne para aura mana ke saMkalpa dhaka jAne para, miTa jAne para, yogI AtmadhyAna se brahma svarUpa ko pragaTa karatA hai|" jo yogI zArIrika duHkhoM kA anubhava nahIM karatA hai vahIM AtmA kA anubhava karatA hai| isalie he kSapaka! zArIrika duHkhoM kA anubhava mata karo / pUjyapAda svAmI ke dvArA iSTopadeza meM vyakta isa bhAvanA se zArIrika duHkhoM ko jItane kA prayatna kro| vaha bhAvanA kahate haiM "jaba merI mRtyu hI nahIM hai, to bhanma kaise ho sakatA hai arthAt maiM nitya niraMjana hU~. nizcaya se ajara-amara huuN| jaba mere vyAzci nahIM hai, maiM vAstava meM lyAdhirahita hU~ to mere vyathA (pIr3A) kaise ho sakatI hai| na maiM bAlaka hU~, na maiM vRddha hU~ aura na maiM yuvA hU~; ye saba puhUla kI paryAya haiN| he Atman ! isalie rAgAdi vibhAba bhAvoM ko chor3akara ananta jJAna svarUpa apanI AtmA meM lIna ho jAvo kyoMki AtmA meM sthira hone vAlA hI kSapaka sukhI hotA hai||99 // jaba taka yaha AtmA rUpI suvarNa pASANa taparUpI agni ke dvArA nahIM tapAyA jAtA hai taba taka karmakAlimA se rahita nahIM hotaa| yaha sUcita karate haiM jaba taka jJAna rUpI vAyu se prajvalita taparUpI agni ke dvArA deha rUpI mUpAmeM sthita jIva rUpI suvarNa tapAyA nahIM jAtA hai taba taka vaha karma-kAlimA se rahita zuddha rUpa se prakaTa nahIM hotA / / 100 //
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra-195 tAva Na givaDai tAvatkAla tAvaMta kAlaM na nirvyaktIbhavati na karmakalamAna pRthagbhUtaM bhavati ityarthaH / kiM tat / jIvasuvaNNaM daidIpyamAnaguNatvAta jIvasuvarNaM cidAnaMdakArtasvara / kathaM / khu sphuTaM jAva Na tavaggitattaM yAvatkAlaM na tapognitaptaM bAhyAbhyatararUpaM tapa eva dussahatvAdanistapognistena taptaM muhurmuhurAvartitaM / kasyAmadhikaraNabhUtAyAM kSipta jIvasuvarNaM / sadehamUsAe svadehamUSAyAM svasyAtmano dehaH svadehaH svadeha eva mUSA svadehamUSA tasyAM svdehmuussaayaaN| kena karaNabhUtena / NANapavaNeNa jJAnapavanena jJAnaM bhedajJAnaM tadeva pavano vAyuH tena jJAnapavanena karaNabhUtena / kathaMbhUtaM jIvasuvarNa cattakalaMkaM tyaktaM kalakaM karmarUpaM yena tat tyaktakalaMka jJAnapababhena bhedajJAnapavanena vardhamAnatejasA tapojAtavedasA tapta dehamUSAyA sthitaM jIvasuvarNa karmakAlimAnamapahAya vizuddho bhavatItyarthaH / yaduktam tapobhistADitA eva jIvAH zivasukhaspRzaH, muzalaiH khalu siddhyaMti taMDulAstADitA bhRzam / tapaH sarvAkSasAraMgavazIkaraNavAgurA, kaSAyatApamRdvIkA karmajIrNaharItakI / / 10 / / duHkhaM dehasya ahaM ca dehAtmako na bhavAmIti bhAvanayA duHkhaM sahasveti nirdizati NAhaM deho Na maNo Na teNa me atthi ittha dukkhaaii| samabhAvaNAi jutto visahasu dukkhaM aho khavaya // 101 / / ___ nAhaM deho na mano na tena me asti atra duHkhAni / samabhAvanayA yuktaH visahasva duHkhamaho lapaka // 101 / / __isa gAthA meM AcArya ne rUpaka alaMkAra meM kathana kiyA hai, suvarNa kA dRSTAnta diyA hai| jisa prakAra mUSA (sA~ce) meM suvarNa pASANa ko DAlakara vAyu se agni ko prajvalita kara yadi nahIM tapAyA jAtA to zuddha suvarNa ; usI prakAra jaba taka svadeha rUpI mRSA meM sthita AtmA rUpI suvarNa pASANa ko jJAna rUpI vAya se prajvalita taparUpI agni se tapAyA nahIM jAtA hai to yaha jIva rUpI suvarNa karmakalaka se rahita zuddhAvasthA ko prApta nahIM hotA; kyoMki bhedajJAna rUpI vAyu se prajvalita samyak taparUpI agni meM tapa karake hI AtmA zuddha hotA hai| kahA bhI hai "jaise muzala ke dvArA tAr3ita hokara tandula zuddha hotA hai, akSata banatA hai; usI prakAra tapase tAr3ita hI jIva zivasukha kA sparza karane vAlA aura zuddha ho jAtA hai| yaha samyak tapa sarva indriya rUpI hariNo ko vaza meM karane ke lie jAla hai| kaSAya rUpo tApa ko dUra karane ke lie. mudrIkA (drAkSA-dAkha) haiM aura karma ko jIrNa karane ke lie harItakI (harar3a) hai ||100 / / duHkha zarIrAzrita hai aura maiM zarIrAtmaka nahIM hU~, zarIra merA nahIM hai, isa prakAra kI bhAvanA ke bala se he kSapaka ! tU duHratoM ko sahana kara, aisA AcArya nirdeza karate haiM. __ "zarIra merA nahIM hai, mana bhI merA nahIM hai isalie zArIrika aura mAnasika duHkha bhI mere nahIM haiN|'' he kSapaka ! isa prakAra samatA bhAva se yukta hokara duHkhoM ko sahana kara // 101 //
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra - 196 visahasu vizeSeNa shsv| kiM / dukkhaM duHkhaM aadhivyaadhismudbhv| kiM viziSTaH san sahasva / samabhAvaNAi jutto yuktaH saMyuktaH smbhaavnyaa| tAmeva smbhaavnaamaah| NAhaM deho ahaM zuddhadravyArthikanayApekSayA vizuddhacaitanyAtmakaH dehaH kAya audArikAdirUpo na bhavAmi / tathAhaM zuddhanizcayanayena nirvikalpasvabhAvarUpo mana: saMkalparUpaM cittaM na bhavAmi yato manasaH kAyasyApyagocaraH / yaduktam na vikalparahitaM cidAtmakaM vastu jAtu manaso'pi gocrH| karmajAzritavikalparUpiNaH kA kathA tu vacaso jaDAtmanaH / / tathA'hamAtmA IdRgvidhaH svasaMvedanasuvyaktastanumAtro niratyayaH / atyaMtasaukhyavAnAtmA lokAlokavilokana: / / tenaiva prakAreNa itthaM etasmin kAye vyavahAranayApekSayA vasatopi mama nirmalaniSkalaMkasvabhAvasya duHkhAni janmajarAmaraNarogarUpANi na saMti iti samabhAvanApariNataH kSapako vyAdhipratIkAraciMtanarUpeNa ArtadhyAnena na bAdhyata iti bhAvArthaH // 101 // mAnasika pIDA ko Adhi kahate haiM aura zArIrika pIr3A ko vyAdhi kahate haiN| rAgadveSa ko apanA mAnane se Adhi hotI hai aura zarIra ko apanA mAnane se vyAdhi hotI hai| zuddha dravyArthika naya kI apekSA maiM zuddha caitanya svarUpa jJAtA draSTA hU~ aura zarIra paudgalika jar3a hai ataH maiM zarIra-Atmaka nahIM huuN| nizcaya naya se maiM nirvikalpa svabhAvarUpa hU~, rAga-dveSa ke kAraNa hone vAle mAnasika saMkalpa-vikalpa merA svarUpa nahIM haiM, ye vibhAva bhAva haiM, AtmasvarUpa ke ghAtaka haiN| maiM to mana, vacana, kAya ke agocara huuN| kahA bhI hai "vikalparahita cidAnanda svarUpa jo Atmavastu hai, vaha Atmavastu karma-janya vikalpa rUpa mana ke gocara nahIM hai to jar3Atmaka vacana kI to kathA hI kyA karanA ! vacanagocara to AtmA ho hI nahIM sktii|" "maiM AtmA aisI hU~"- AcArya pUjyapAda ne kahA hai svasaMvedana se vyakta hone vAlI hai, svasaMvedana gocara hai, tanu mAtra (zarIra pramANa), avinAzI, atyanta saukhyavAna aura loka-aloka ko dekhane vAlI aisI AtmA hai / yaha mana, vacana ke agocara hai| aisA vicAra karake samabhAva se pariNata hokara Adhi-vyAdhi-janya duHkhoM ko tU sahana kara | 'yadyapi isa samaya vyavahAra naya kI apekSA maiM isa zarIra meM raha rahA hU~, tathApi nirmala niSkalaMka svabhAva vAle mere janma-maraNAdi rUpa roga, duHkha mere nahIM haiN| isa prakAra samabhAvanA se pariNata sAdhu kSapaka vyAdhi ke pratikAra kI cintArUpa ArtadhyAna ke dvArA bAdhita nahIM hotA, pIr3A-cintana nAmaka AtadhyAna se yukta nahIM hotA // 101 / /
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra 197 zarIre rAgAdyudbhavo na punarmama anaMtasukhasaMpatsvabhAvasya iti bhAvanApara: kSapakostItyAdizati Naya asthi kavi vAhINa ya maraNaM atthi me visuddhassa / vAhI maraNaM kAe tamhA dukkhaM Na me asthi / / 102 / / na cAsti kApi vyAdhirna ca maraNaM asti me vizuddhasya / vyAdhirmaraNaM kAye tasmAt duHkhaM na me asti || 102 // Naya asthi ko vahI niraMjanazuddhAtmasamyak zraddhAnajJAnAnuSThAnarUpanizcayaratnatrayAtmakasya mama kApi vyAdhirnAsti tathA mama nityAnaMdaikasvabhAvasya Na ya maraNaM prANatyAgarUpaM maraNaM mRtyurapi nAsti / kathaMbhUtasya mama / vizuddhasya rAgadveSamohAdyupAdhirahitasya athavA vAtapittazleSmAdidoSarahitasya / yadi vyAdhimaraNamapi paramAtmani nAsti tarhi kvAsti / vAhI maraNaM vyAdhirmaraNaM ca kAye tamhA duHkhaM Na me asthi tasmAtkAraNAt duHkhAderabhAvAt mama avinazvaraparamAnaMdamedurAtmanaH duHkhaM nAsti / taduktaM rumjarAdivikRtirna meM jasA sA tanorahamitaH sadA pRthak / melanepi sati khe vikAritA jAyate na jaladairvikAribhiH // 102 // yadyapi zarIra meM rAgAdi bhAvoM kA utpAda hai parantu ananta sukha sampanna mujha meM kiMcita bhI rAgAdi bhAva nahIM haiM, isa prakAra kI bhAvanA meM tatpara hone vAlA hI kSapaka hotA hai. aisA kahate haiM vizuddha AtmA vAle mere koI bhI vyAdhi nahIM hai aura maraNa bhI nahIM hai| vyAdhi aura maraNa to zarIra sambandhI hai aura maiM zarIra vAlA hU~ nahIM, isalie mujhe kisI prakAra kA duHkha bhI nahIM hai / / 102 / / nitya niraMjana zuddhAtmA ke samyak zraddhAna, samyag jJAna aura samyak cAritra rUpa nizcaya ratnatraya ke ArAdhaka mere kisI prakAra kI adhi-vyAdhi nahIM hai| vizuddha rAga-dveSa moha rUpa bhAva bhAva kI upAdhi se rahita vAta, pitta, lema Adi doSoM se rahita, nitya Ananda eka svabhAva trAle mere prANatyAga rUpa maraNa bhI nahIM hai| arthAt jina zuddha jJAna, darzana cetanA rUpa bhAvaprANoM se maiM jItA hU~ una prANoM kA nAza hotA nahIM hai isalie merA maraNa bhI nahIM hai| zaMkA - yadi vyAdhi Adi AtmA meM nahIM hai to phira kisameM hai? uttara - yadyapi zarIra ke sAtha saMyoga rakhane vAle AtmA ke zarIra kA viyoga hone para vyavahAra meM maraNa kahA jAtA hai parantu nizcaya se AtmA kA nAza nahIM hone se AtmA kA maraNa nahIM hai, na AtmA meM vyAdhi hai| zarIra sambandhI mamatva rUpa duHkha ke kAraNoM kA abhAva hone se avinAzI paramAnanda se vyApta (paripUrNa) merI AtmA meM koI duHkha nahIM hai| maiM to svakIya paramAnanda meM nimagra huuN| so hI kahA hai "maiM zarIra se sadA kAla pRthaka ( bhinna) hU~ / isalie meM roga, buDhApA Adi vikRti mere nahIM hai| zarIra kA mere sAtha milApa hone para bhI mujhameM koI vikAra utpanna nahIM hotA hai| kyoMki vikArI bAdaloM ke dvArA AkAza meM vikAra nahIM hotA || 102 //
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra-998 yadi tryAdhyAdika kAyasya tarhi AtmA kIdRza ityAha sukkhamao ahameko suddhappA nnaanndNsnnsmggo| aNNe je parabhAvA te savve kammaNA jnniyaa||103 / / sukhamayo'hamekaH zuddhAtmA jJAnadarzanasamagraH / anye ye parabhAvAste sarve karmaNA janitAH // 103 / / sukkhamao ityaadi| anavaratasyaMdisuMdarAnaMdamudritAmaMdasukhena nirvRttaH sukhmyH| ahaM zarIrAdhiSThito'pi AtmA zuddhanayApekSayA prmaatmaa| yaduktam yaH parAtmA sa evAI yohaM sa paramastataH / ahameva mayopAsyo nAnyaH kazciditi sthitiH / / tathA ekko asahAyaH rAgadveSAdidvitIyarahitaH suddhappA zuddhAtmA zuddhazcAsau AtmA ca zuddhAtmA NANadasaNasamaggo jJAnaM ca darzanaM ca jJAnadarzane tAbhyAM samagraH darzanajJAnasamagra dRzijJamisvabhAva; niyativRttirUpa: / evaMbhUtAt svabhAvAt ye'nye te parabhAvAH ityAha aNNe je parabhAvA TaMkotkIrNacitsvabhAvAdAtmanaH sakAzAt ye'nye rAgadveSamohAdayaH AdhivyAdhimaraNAdayaH te savve te sarve parabhAvAH pudglbhaavaaH| kiM viziSTAH / kammaNo jaNiyA karmaNaH skaashaadutpnnaaH| athvaa| karmaNA karaNabhUtena janitA utpAditAH / tato'hamAtmA kevalaM sukhasvabhAvasaMpanno vizuddhajJAnadarzanasvabhAvosmIti dhyAnayogamArUDhasya kSapakasya krmnijraiv| yaduktaM yadi vyAdhi Adika zarIra ke haiM to AtmA kaisA hai, aisA pUchane para kahate haiM maiM eka sukhamaya jJAna-darzana se paripUrNa zuddhAtmA huuN| zeSa sarva bhAva karmajanita haiM ata: mujha se bhinna haiM, parabhAva haiM / / 103 // nirantara jharate hue sundara Ananda se mudrita amaMda sukhase nivRtta sukhamaya hU~ aura zarIra meM adhiSThita hote hue bhI maiM zuddha naya kI apekSA paramAtmA svarUpa AtmA hai| kahA bhI hai - "jo parAtmA hai vahI maiM hU~ aura jo maiM hU~ vahIM paramAtmA hai| isalie nizcaya naya se maiM hI mere dvArA upAsanA karane yogya hU~ arthAt maiM hI ArAdhya hU~ aura maiM hI ArAdhaka hai; anya koI merA ArAdhya nahIM hai. aisI sthiti hai|" maiM eka, asahAya. rAgadveSa se rahita, darzana aura jJAna se paripUrNa darzana-jJAna svabhAva vAlA huuN| mere ina jJAna, darzana svabhAva se anya (bhinna) jo bhAva haiM ve saba para haiN| kyoMki TaMkotkIrNa citsvabhAva vAlI AtmA se anya jo rAga-dveSa-mohAdi bhAva haiM aura Adhi vyAdhi maraNa Adi bhAva haiM, ve paulika karmajanya haiM, karmoM ke saMyoga se utpanna hue haiM isalie mere nahIM haiN| maiM zuddhAtmA sukhasvabhAva sampanna, kevala zuddha jJAna darzana svabhAva vAlA huuN| aisA vicAra kara dharma dhyAna vA zuklA dhyAna meM ArUr3ha kSapaka ke nirjarA hI hotI hai| pUjyapAda svAmI ne iSTopadeza meM kahA hai
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAmAre - 199 parISahAdyavijJAnAdAsravasya nirodhinii| bhAgate tyAgayogena karmaNAmAzu nirjarA / / punarahamAtmA IdRgvidha iti bhAvanApara: kSapako bhavatAdityAdizati Nicco sukkhasahAvo jaramaraNavivajio syaaruuvii| NANI jammaNarahio ikkohaM kevalo suddho||104|| nityaH sukhasvabhAvaH jarAmaraNavivarjitaH sadArUpI / jJAnI janmarahita: ekoha kevalaH zuddhaH / / 104 / / ayamAtmA yadyapi vyvhaare| anityastathApi zuddhanizcayanayApekSayA nityaH avinazvaraH / yadyapi vyavahAreNa anAdyazubhakarmavazAt kadAciduHkhI zubhakarmavazAtkadAcitsukhI tathApi zuddhadravyArthikanayApekSayA sukhasadbhAvaH paramAnaMdamedurAnaMtasukhasvarUpaH, yadyapi vyavahAreNa paMcaprakArazarIrAzritatvAt jarAmaraNAkrAMta: tathApi nizcayanayena jarAmaraNavivarjitaH / yadyapi anupacaritAsadbhUtavyavahAreNa sparzarasagaMdhavarNavatpudgalAzritatvAt mUrtasvarUpaH gaurakRSNAdirUpopetaH tathApi zuddhanayApekSayA arUpI ruupvrjitH| yadyapi vyavahAreNa "parISahAdi se hone vAle duHkhoM kA anubhava nahIM karane vAle yogI ke dhyAna ke yoga se zIghra hI Asrava kA nirodha karane vAlI (saMvarapUrvaka) karmoM kI nirjarA hotI hai| arthAt jo kSapaka zArIrika aura mAnasika duHkhoM kA anubhava na karake dhyAna ke yoga se svakIya zuddhAtmA kA anubhava karatA hai usake saMvara pUrvaka karmoM kI nirjarA hotI hai " // 103 / / 'merI AtmA aisI hai, isa prakAra kI bhAvanA karane vAlA hI kSapaka hotA hai'; aisA kathana karate haiM___ "maiM nitya hU~, ananta sukha svarUpa hU~, sukha svabhAva vAlA hU~, jarA (bur3hApA) aura maraNa se rahita huuN| sadA arUpI hUM, jJAnI hU~, janma se rahita huuN| eka hU~, kevala (kevalajJAna svarUpa) hU~ aura zuddha huuN|" aisI bhAvanA karane vAlA kSapaka hotA hai||104 / / yaha AtmA yadyapi vyavahAra naya se anitya hai, tathApi zuddha nizcaya naya kI apekSA nitya hai, avinazvara hai| yadyapi yaha AtmA vyavahAra naya se anAdikAlIna azubha karma ke udaya se kadAcit duHkhI hotA hai aura zubha karma ke udaya se kadAcit sukhI hotA hai; tathApi zuddha dravyArthika naya kI apekSA sukha svarUpa hai, paramAnanda se bharita avasthA rUpa ananta sukhkha svarUpa hai| yadyapi yaha AtmA vyavahAra naya se pA~ca prakAra ke zarIra (audArika, vaikriyika, AhAraka, taijasa, kArmANa) ke Azrita vA yukta hone se jarA aura maraNa se AkrAnta hai tathApi nizcaya naya kI apekSA jarA evaM maraNa se rahita hai|
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra 200 1 matizrutajJAnAdyupetatvAt jJAnI tathApi nizcayanayApekSayA kevalajJAnasvabhAvatvAt jJAnI / yadyapi vyvhaare| caturazItilakSayoniSu gRhIta - janmatvAjjanmI tathApi zuddhanizcayanayAdajanmA / yadyapi vyavahAreNa suranarAdibhedAdane kastathApi nizcayena TaMkotkIrNacitsvabhAvatvAdekaH / yadyapi vyavahAreNa jJAnAvaraNAdidravyakarmasaMyogAdakevalaH tathApi dravyArthikanayApekSayA kevalaH / yadyapi vyavahAreNa rAgAdyupAdhisaMyogAdazuddhaH tathApi zuddhadravyArthikanayApekSayA zuddhaH // yaduktam no zUnyo na jaDo na bhUtajanito no kartRbhAvaM gato, naiko na kSaNiko na vizvavitatAM nityo na caikAMtataH / AtmA kAyamitizcidekanilayaH kartA ca bhoktA svayaM, saMyuktaH sthiratAvinAzajananaiH pratyekamekaH kSaNe // iti bhAvanApariNatastvamAtmAnameva tanoH sakAzAnnissArayeti zikSayati iyabhAvaNAI jutto avagaNNiya dehadukkhasaMghAyaM / jIvo dehAu tumaM kahasu khagguvva kosAo // 105 / / yadyapi yaha AtmA anupacArita asadbhUta vyavahAra naya kI apekSA sparza, rasa, gaMdha aura varNa vAle pudrala karma ke dvArA ba~dhA huA hone se mUrtika hai, gaurA, kAlA Adi rUpa se yukta hai, tathApi zuddha nizcaya naya kI apekSA arUpI rUpa rasAdi se rahita hone se amUrttika hai| yadyapi yaha AtmA vyavahAra naya se mati, zruta jJAna svabhAva vAlA hone se jJAnI hai parantu nizcaya naya se kevalajJAnasvabhAva vAlA hone se jJAnI haiN| yadyapi vyavahAra naya se caurAsI lAkha yoniyoM meM janma lene vAlA hone se janmI hai, janma lene vAlA hai parantu zuddha nizcaya naya se yaha AtmA janmarahita hone se ajanmA hai / yadyapi yaha AtmA vyavahAra naya se sura-narAdi paryAyoM kI apekSA aneka rUpa hai, tathApi zuddha nizcaya naya kI apekSA TaMkotkIrNa eka citsvabhAva vAlA hone se eka svarUpa hai| yadyapi yaha AtmA vyavahAra naya se jJAnAvaraNAdi dravya karma ke saMyoga se akevala hai (dUsaroM ke Azrita hai) tathApi dravyArthika naya kI apekSA kevala ( asahAya ) hai / yadyapi yaha AtmA vyavahAra naya se rAgAdi upAdhi ke saMyoga azuddha hai tathApi zuddha dravyArthika naya kI apekSA zuddha hai| kahA bhI hai ekAnta se yaha AtmA na zUnya hai, na jar3a hai, na pRthvI, jala, agni aura vAyu ina cAra bhUta janita hai, na kartA bhAva ko prApta hai, na eka hai, na kSaNika hai, na sAre lokAkAza meM vyApta hai, na nitya hai, parantu kathaMcit yaha AtmA zarIrapramANa hai, caitanvasvarUpa eka nilaya hai| karjA bhI hai, svayaM bhoktA bhI hai| eka haiM, advitIya hai, pratyeka kSaNa meM eka sAtha utpAda, vyaya aura dhrauvya se yukta haiN| arthAt pratyeka samaya AtmA utpAda, vyaya aura dhrauvya rUpa hai || 104 / / isa prakAra kI bhAvanA vAlA hI he kSapaka ! tU svakIya zarIra se AtmA ko pRthak kara sakatA hai| usakI zikSA dete haiM 1 'isa prakAra kI bhAvanA se yukta he kSapaka ! zarIra sambandhI duHkhoM ke samUha kA anubhava nahIM karake, jIva ko zarIra se pRthak kara, jaise myAna se talavAra ko pRthak karate haiM / / 105 / /
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra-201 iti bhAvanayA yukta: avagaNayya dehduHkhsNghaatm| jIna Tezana pikapa raDAmina kozAt / / 105 // he kSapaka tumaM tvaM kaDasu nissaary| kN| jIvo jIva / atra karmaNi prathamA na yuktelyaarsstvaaddossH| kIdRzastvaM itibhAvanAyuktaH, ahaM dehAtmako vyAdhyAdhiniSpItasAro na bhavAmi kiMtu paramAnaMdasAMdra: zuddhazcidevAsmi ityevaMrUpabhAvanayA saMyuktaH svAtmAnaM shriiraannisskaashy| kiM kRtvA pUrvaM / avaNiya dehadukkhasaMghAyaM avgnny| kN| dehaduHkhasaMghAtaM dehe zarIre yAni jvarAvezAtisArodbhavAni duHkhAni teSAM saMdhAta: samUhaH dehaduHkhasaMghAtaH taM dehaduHkhasaMghAta / kamiva vigrahAccetanaM pRthak kuru / khaggubva kosAo khaDgamiva kozAt asimiva kozAt khaDgapidhAnakAt pratyAkArAt / yaduktam zarIrataH kartumanaMtazakti vibhinnamAtmAnamapAstadoSam / jineMdrakozAdiva khaDgayaSTiM tava prasAdena mamAstu zaktiH / / 105 // puna: zikSA prayacchannAha haNiUNa aTTarudde appA paramappayammi tthviuunn| bhAviyasahAu jIvo kaDasu dehAu mlmutto||106|| hattvArtaraudrau AtmAnaM paramAtmani sthaapyitvaa| bhAvitasvabhAva jIva niSkAzaya dehAt malamuktam / / 106 // he kSapaka ! "Adhi-vyAdhiyoM ke Aspad zarIra rUpa meM nahIM hU~, parantu paramAnanda se bharita zuddha caitanya svarUpa huuN|" isa prakAra kI bhAvanA se svakIya Ananda meM magna hokara zarIra ke sambandha se utpanna jvara, atisAra, bhUkha-pyAsa, zIta, uSNa Adi duHkhoM kA anubhava mata kro| svakIya jJAnopayoga ko zarIra meM mata lgaao| AtmAnubhava ke bala se svakIya AtmA ko zarIra se nikaalo| zarIra se pRthak anubhava kara zarIra se pRthak karane kI ceSTA kro| jisa prakAra myAna aura talavAra pRthak-pRthaka haiM usI prakAra AtmA aura zarIra pRthak-pRthak haiM, aisA vicAra kara zarIra se bhinna AtmA kA anubhava kro| amitagati AcArya ne kahA hai "he jinendradeva ! Apake prasAda se myAna se talavAra ke samAna, rAgAdi doSa se rahita, ananta zakti zAlI svakIya AtmA ko zarIra se pRthak karane kI zakti mujhe prApta ho / arthAt he bhagavan ! Apake prasAda se maiM zarIra se AtmA ko pRthaka kara sakU~, mujhe aisI zakti prApta ho' ||105 / / punaH zikSA dete hue AcArya kahate haiM he bhAvita svabhAva vAle kSapaka ! Ana-raudra dhyAna ko chor3akara aura apanI AtmA ko paramAtmA meM sthApita karake apanI nirmala AtmA ko zarIra se pRthak karo yAnI zarIra se pRthak anubhava karo // 106 //
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra- 202 bhAvitaH svabhAvitaH punaH punavinayA svAyattIkRtaH sahajazuddha-svabhAvaH AtmabhAvo yena sa bhAvitasvabhAvaH tasya saMbodhanaM bho bhAvitasvabhAva kSapaka kaDasu nissAraya paralokaM praapy| kaM / jIva svAtmAnaM / kasmAt dehAu dehAt zarIrAt vigrhaat| kiMkRtvA pUrva / homama hatvA mUlata: smunmuuly| kau| aTTarudde Artazca raudrazca Artaraudrau / punaH kiM kRtvaa| appA paramappammi ThaviUNa svAtmAnaM paramAtmani sthApayitvA svAtmanaH paramAtmani sthitIkaraNaM so'hamiti saMskAra ev| yaduktam sohamityAttasaMskArastasmin bhAvanayA punaH / tatraiva dRDhasaMskArAllabhate hyAtmana: sthitim|| yasmAni tAtaraudradurdhyAnaH paramAtmajJAnasaMpannaH ata eva kSapaka: kalaMka mukta: bAhyAbhyaM taraparigrahAdimalojjhitaH etAdRgguNopetaH kSapako nizcitaM sugatimAtmAnaM taccaturvidhArAdhanAsAmarthyAnayatIti bhAvArthaH // 106 // kAlalabdhivazAdArAdhanAdhInA bhavyAstasminneva bhavAMtare siddhayaMtItyAha kAlAI lahiUNaM chittUNa ya aTThakammasaMkhalayaM / kevalaNANapahANA bhaviyA sijhaMti tammi bhave // 10 // kAlAdi labdhvA chitvA ca assttkrmshRNkhlaam| kevalajJAnapradhAnA bhavyA sidhyaMti tasmin bhave // 107 / / jisane bAra-bAra svakIya zuddhAtmA kI bhAvanA se apane Apako sthira kiyA hai, svabhAva meM sthira hone kA prayatna kiyA hai use bhAvita-svabhAvita kahate haiN| sambodhana meM he bhAvitasvabhAva kSapaka ! Artta, raudra dhyAna ko mUla se ukhAr3akara pheMka do aura apanI AtmA ko apanI AtmA meM sthira kro| apanI AtmA ko AtmA meM sthira karane kA upAya 'soha' jo paramAtmA hai. vahIM maiM haiM: yaha saMskAra hI hai| pUjyapAda svAmI ne samAdhizataka meM kahA hai- 'maiM paramAtmA-svarUpa hU~ usI meM punaH punaH bhAvanA hai, aisI bhAvanAse saMskAra dRr3ha hotA hai aura usI dRr3ha saMskAra se AtmA Atmasthiti ko prApta karatA hai| arthAt maiM paramAtmA-svarUpa hU~' isa prakAra kI bhAvanA se jo dRr3ha saMskAra hotA hai, vahI apane svarUpa meM sthiti kA kAraNa hai| isalie maiM arhanta svarUpa hU~ aisI nirantara bhAvanA karanI caahie| jisane Arta raudra dhyAna kA nAza kara diyA hai, jo paramAtmajJAna sampanna hai, aisA kSapaka kalaMka se rahita bAhya abhyantara parigraha lakSaNa mala se rahita, Adi guNoM se yukta hokara cAra prakAra kI ArAdhanA ke sAmarthya se apanI AtmA ko sugati meM le jAtA hai| aisA bhAvArtha samajhanA cAhie / / 106 // cAra prakAra kI ArAdhanA ke ArAdhaka bhavya kSapaka kAlalabdhi ke bala se usI bhava meM vA eka-do bhava meM siddha ho jAte haiM, so kahate haiM _cAra prakAra kI ArAdhanA ke ArAdhaka kSapaka kAlalabdhi ko prApta kara, ATha karmoM kI zrRMkhalA ko chedakara kevalajJAna prAsakara usI bhava meM mokSa meM cale jAte haiN||10||
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra 203 sijjhati sidhyati / ke / bhaviyA bhavyAH AsannabhavyA / kadA | tasmin bhave tasminneva bhavAMtare vartamAnazarIrAdhiSThAnA bhavyAtmanaH siddhiM sAdhayatItyarthaH / kiM kRtvA / kAlAI lahiUNaM kAlAdikaM labdhvA dravyakSetrakAlabhavabhAvalakSaNAM sAmagrI prApya // yaduktam yogyopAdAnayAgena dRSadaH svarNatA matA / dravyAdisvAdisaMpattAvAtmanopyAtmatA matA / punaH kiM kRtvA / chittUNa ya aDakammasaMkhalayaM chitvA / kAM / aSTa- karmazRMkhalAM aSTakarmANyevAtidRDhatvAt zRMkhalA aSTakarmazRMkhalA tAM aSTakarmazRMkhalA saMtaH siddhyaMti kevalaNANapahANA kevalaM ca tajjJAnaM ca kevalajJAnaM tena pradhAnAH saMyuktAH evaMbhUtAH saMta: kecittasminneva bhavAMtare nizcayArAdhanAmahima kamalAliMgitA muktikAMtAsukhaM nirvizati // 107 // ArAdhanArAdhakA udvRtyapuNyaprakRtayaH sarvArthasiddhigAmino bhavatItyAhaArAhiUNa keI cauvvihArAhaNAI jaM sAraM / uvvariyasesapuNNA savvaTTaNivAsiNo huti // 108 // ArAdhya kecit caturvidhArAdhanAyAM yaM sAraM / udvRttazeSapuNyAH sarvArthanivAsino bhavanti // 108 // mokSaprApti meM dravya kSetra, kAla bhava aura bhAva ye pA~ca kAlAdika kahalAte haiN| 'vajravRSabhanArAca saMhanana ko dravya kahate haiN| karmabhUmi kSetra kahalAte haiM / caturthakAla kAla hai / mAnuSa bhava bhava hai aura nirvikalpa samAdhi bhAva hai| ina dravya, kSetra, kAla, bhava aura bhAva rUpa pA~ca prakAra kI sAmagrI kI prApti ko kAlAdi sAmagrI kahate haiN| AsannabhavyAtmA kAlAdi sAmagrI ko prApta kara cAra prakAra kI ArAdhanA ke bala se isI bhava meM vartamAna zarIra se hI mokSa ko prApta ho jAtA hai / dravya, kSetra, kAla, bhAva, bhava rUpa sAmagrI kI prApti mokSa meM kAraNa hai| pUjyapAda svAmI ne iSTopadeza meM kahA hai "jisa prakAra yogya ( nimina) aura upAdAna ke kAraNa patthara (suvarNa pASANa) suvarNa bana jAtA hai, usI prakAra dravyAdi (dravya, kSetra, kAla, bhava), svAdi (svakIya bhAva) saMpatti ko prApta karake AtmA AtmatA ko prApta ho jAtA hai| ina pA~ca prakAra kI sAmagrI ko prApta kara yaha jIva ATha prakAra kI karmazrRMkhalA ko tor3a detA hai aura kevala - jJAna pradhAna hai jisameM aise guNoM ko prApta kara usI bhava meM athavA do-tIna bhava meM mokSa meM calA jAtA hai, siddha ho jAtA hai / nizcaya ArAdhanA rUpa gauravapUrNa kamalA (lakSmI) se AliMgita muktikAMtA ke sukha ko prApta hote haiM || 107 // ArAdhanA ke ArAdhaka mahAna puNya prakRti bA~dhakara sarvArthasiddhigAmI hote haiN| sI kahate haiM koI bhavya cAra prakAra kI ArAdhanA ke sAra kA ArAdhana karake zeSa puNya ke phala svarUpa sarvArthasiddhi ko prApta hote haiM / / 108 / /
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 bhavaM / kecit anuddhRtapuNyaprakRtayaH / kIdRzA bhavaMti / savvaiTThANavAsiNo sarvArthasiddhI nivasatItyevaMzIlAH sarvArthasiddhinivAsina: kAlAdisAmagrImapekSyamANAH sarvArthasiddhimAzritya tiSThatItyarthaH / sarvArthasiddhigamanakAraNamAha / kiM viziSTAH kecit / utvariyasesapuNNA udvRttA anacchannA zeSAH aviziSTAH puNyApuNyaprakRtayo yeSAM yeSu vA udvRttazeSapuNyAH / kiM kRtvA sarvArthasiddhinivAsino bhavaMti / ArAhiUNa samyagArAdhya | kimArAdhya / caubvihArAhaNAI jaM sAraM caturvidhArAdhanAyAM maM sAraM caturvidhArAdhanAsu madhye yaH sAraH zuddhabuddhaikasvabhAva: paramAtmA taM caturvidhArAdhanAyAM sAraM svasvarUpalakSaNamArAdhya paMcalabdhisAmagrIabhAvAt sarvArthasiddhinivAsino bhavaMti kecidityarthaH // 108 // ye jaghanyA ArAdhakAstepyArAdhanAsAmarthyAt kiyatsvapi bhaveSvatIteSu mokSamAsAdayatIti vyanaktijesiM huMti jahaNNA cauvvihArAhaNA hu khavayANaM / sattabhave gaMtuM tevi ya pAvaMti NivvANaM // 109 // ArAdhanAsAra 204 yeSAM bhavaMti jaghanyA caturvidhArAdhanA hi kSapakAnAm / saptASTabhavAn gatvA tepi ca prApnuvaMti nirvANam // 109 // pAvaMti prApnuvaMti labhate / ke / tevi ya tepi ca / kiM praapnuvNti| NivvANaM nirvANaM zAzvatAnaMdasthAnaM / kiM kRtvA praapnuvNti| sattaTThabhave gaMtuM saptabhavAn aSTasaMkhyAkAn vA bhavAn bhavAMtarANi gatvA atikramya gatveti ktvaaprtyyaa'tH| sa'ptASTabhavA'tareSvatIteSu mokSamakSayasukhamAsAdayaMtItyarthaH / te ke ityAha / jesiM huti jahaNNA koI bhavyAtmA kSapaka cAra prakAra kI ArAdhanA ke sAra-zuddha buddha eka svabhAva paramAtmA kI ArAdhanA karake - dravya, kSetra, kAla, bhava aura bhAva rUpa pA~ca prakAra kI vikalatA hone se pUrNa rUpa se puNyapApa rUpa karma prakRtiyoM kA nAza karane meM asamartha hone se tathA puNya prakRti kA anubhAga vizeSa honese sarvArthasiddhi ko prApta hote haiM / arthAt kAlAdi sAmagrI ke abhAva meM sarvArthasiddhi meM kAla vyatIta karate haiM, dUsare bhava meM mokSa jAte haiM // 108 // jo bhavya jIva utkRSTa rUpa se ArAdhanA kI ArAdhanA karate haiM, ve usI bhava se mokSa cale jAte haiM, karmabandha ke jAla ko kATakara usI bhava se mukti ramApati bana jAte haiM aura jo madhyama rUpa se ArAdhanA karate haiM ve sarvArthasiddhi meM jAkara dUsare bhavameM mokSa jAte haiM parantu jo sAdhaka jaghanya rUpa se ArAdhanA karate haiM ve ArAdhanA ke sAmarthya se kitane bhava vyatIta karake mokSa meM jAte haiM, aisA pUchane para AcArya kahate haiM jina bhavyAtmA kSapakoM kI cAra prakAra kI ArAdhanA jaghanya hotI hai ve sAta-ATha bhava meM nirvANa ko prApta kara lete haiM / / 109 // jina kSapakoM kI ArAdhanA jaghanya hotI hai ve sAta vA ATha bhava ke vyatIta hone para zAzvata Ananda ke sthAna akSaya mokSa sukhako prApta kara lete haiN|
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra-205 caudhvihArAhaNAhu hu sphuTaM yeSAM kSapakAnAM caturvidhA ArAdhanA adhanyA bhvNti| tathAhi-ye khalu manazcAMcalyAtsahajazuddhacidAnaMdAtmani svAtmani sthitimalpatarAmAsAdayaMti vyavahAraparamArtharUpeSu darzanajJAnacAritratapa:svapi manovacanakAyasAmarthyarahitatvAtsamyagArAdhanAM nAcarati tepi jaghanyA ArAdhakAstricatureSu bhavAMtareSu atIteSu mokSamakSayasukhamupalabhate ataevArAdhanaiva mokSaM karotIti bhAvArthaH / / 109 // vyavahAranizcayArAdhanopayogabhAjaH zubhakarmotpAditasvaraizvaryAdiphalamanubhUya kamanIyamuktikAmukA bhavaMtItyAha uttamadevamaNusse mulatAI agonapAI bhunaa| ArAhaNauvajuttA bhaviyA sijjhaMti jhANaTThA // 110 // uttamadevamAnuSeSu sukhAnyanupamAni bhuktvA / ArAdhanopayuktA bhavyAH sidhyati dhyAnasthAH / / 510 // sijhaMti sidhyati / ke / bhaviyA bhavyAH / kiM kRtvA / bhuttUNa bhuktvA anubhUya | kAni / sukhAni / kathaMbhUtAni sukhAni / aNovamAI anupamAni upamArahitAni / yaduktam hRSIkajamanAtaMkaM diirghkaaloplaalitm| nAke nAkokasAM saukhyaM nAke nAkokasAmiva / / jo kSapaka mAnasika caMvalatA ke kAraNa sahaja zuddha cidAnanda svarUpa apanI AtmA meM sthira rahane meM samartha nahIM haiM, bahuta kama kAla taka sthira raha pAte haiM, vyavahAra ratnatraya aura paramArtha ratnatraya yA darzana jJAna, cAritra aura taparUpa ArAdhanA meM mana, vacana aura kAya kA sAmarthya nahIM hone se samyak prakAra se ArAdhanA kI ArAdhanA nahIM kara sakate, unake jaghanya ArAdhanA hotI hai| usa jaghanya ArAdhanA ke ArAdhaka puruSa tIna-cAra bhava meM akSaya sukha ke Aspada mokSa ko prApta karate haiN| isalie ArAdhanA hI mokSa kA kAraNa hai, aisA samajhanA cAhie / / 101 // aba vyavahAra aura nizcaya ArAdhanA meM upayoga lagAne vAle kSapaka zubha karmoM ke kAraNa utpanna (prApta) svarga ke aizvarya Adi phala kA anubhava karake kamanIya (sundara) mukti rUpI strI ke ballabha (pati) hote haiM, so kahate haiM ArAdhanA meM upayukta bhavya puruSa uttama deva aura manuSya sambandhI anupama sukhoM ko bhogakara dhyAnastha hokara mukti ko prApta karate haiM / / 110 / / ArAdhaka svarga meM anupama sukhoM kA anubhava karatA hai, svarga ke sukha upamA rahita haiM isalie anupama haiN| pUjyapAda svAmI ne iSTopadeza meM kahA hai "devoM ko svarga meM jo indriyajanya sukha hai vaha dIrghakAla taka rahane vAlA hai aura rogoM kI bAdhA rahita hai| svarga ke devoM kA sukha svarga ke devI ke sukha sabhAna hai, usakI upamA kA saMsAra meM dUsarA sukha nahIM hai isalie vaha anupama hai|"
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAmAra-206 kva / uttamadevamaNusse uttamadevamAnuSe uttamadevatvaM iMdrAdipadaprAptilakSaNaM uttamamAnuSatvaM cakravartipadavI uttamadevazca uttamamAnuSazca uttamadevamAnuSastasmin uttamadevamAnuSe cakritvatridazeMdratAdipadavImanubhUya tadanu siddhisukhabhAjo bhavaMtItyarthaH / ke siyati / ArAhaNauvajuttA ArAdhanopayuktAH tathA jhANasthA dhyAnasthA dhyAne tiSThatIti dhyAnasthA: dharmazuklAdidhyAnabhAjaH / tathAhi / bAhyAbhyaMtaraparigrahaparityAgamAdhAya gRhItasaMnyAsaH nirmalatarasamayasArasaraNipariNatAMta:karaNaH nizcayavyavahArArAdhanopayogayogI vardhamAnapuNyaprakRtyudayajanitasvaraizvaryAdikamanubhUya bhatryAtmA sidhyatItyasaMdehamiti / / 110 / / atitapazcaraNAdikaM kurvANopi svAtmadhyAnabahirbhUto mokSabhAga na bhavatItyupadizati ai kuNau tavaM pAleu saMjamaM paDhau sylstthaaii| jAma Na jhAvai appA tAma Na mokkho jiNo bhaNai / 111 // ati karotu tapaH pAlayatu saMyama paThatu sakalazAstrANi / yAvanna dhyAyatyAtmAnaM tAvanna mokSo jino bhaNati / / 111 / / ai kuNau karotu anucrtu| kosau| praannii| kiM tt| tavaM tapaH pakSe upavAsAdikaM / kathaM / atIva ugrograM tathA jAmeDa prtisspaataaii| kaM; saMjana iMdriyAdilayamA tathA paDhau paThatu adhiitaaN| kAni / sayalasatthAI sakalAni ca tAni zAstrANi sakalazAstrANi vyAkaraNa-chaMdolakAratarkasiddhAMtAdIni paraM jAma jo bhavyAtmA kSapaka, cAra prakAra kI ArAdhanA meM lIna hote haiM, dharmadhyAna vA zukladhyAna meM sthita hote haiM ve kSapaka cakripadatva Adi mAnava bhava ke aura indratva Adi devoM ke uttama-anupama sukhoM ko bhAMgakara mokSapada ko prAma karate haiN| tathAhi, bAhya evaM abhyantara parigraha kA tyAga kara jisane saMnyAsa grahaNa kiyA hai, jisakA hRdaya nirmalatara samayasAra rUpI nadI meM (nadI ke jala meM) pariNata hai, lIna hai, nizcaya aura vyavahAra ArAdhanA meM upayukta hai yoga (mana-vacana-kAya) jisakA aisA yogI, vardhamAna puNya prakRti ke anubhAga ke phalasvarUpa svarga ke vA mAnava ke aizvarya kA anubhava karake, unako bhoga karake muktipada ko prApta karatA hai, isameM saMzaya nahIM hai / / 110 / / atitIvra tapazcaraNa karatA huA bhI jo kSapaka svAtmadhyAna se bahirbhUta hai vaha mokSa kA bhAgI (mokSagAmI) nahIM hotA hai, aisA upadeza dete haiM ___ jo prANI ghora tapazcaraNa karate haiM, utkRSTa saMyama kA pAlana karate haiM aura sakala zAstroM ko bhI par3hate haiM parantu jaba taka svakIya AtmA kA dhyAna nahIM karate haiM taba taka mokSa ko prApta nahIM kara sakate, aisA jinendra bhagavAna ne kahA hai // 111 // jo kSapaka mAsa, do mAsa Adi upavAsa karake ghora tapazcaraNa karatA ho AtApana Adi yoga dhAraNa kara una tapa tapatA ho, prANI saMyama, indriya saMyama kA pAlana karatA ho aura tarka, chanda, vyAkaraNa, alaMkAra, siddhAnta Adi sAre granthoM kA paThana-pAThana karatA ho parantu jaba taka apanI AtmA kA dhyAna nahIM
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra - 207 Na jhAyai appA yAvatkAlaM caitanyAtmAnaM na dhyAyati bhedajJAnena kAyAdibhyaH pRthagavabudhya svasaMvedanena yAvanna saMvedayati tAvattasya prANinaH kSapakasya mokSo nAsti / ko nAma evamAcaSTe / jiNo bhaNai nikhilArthasArthasAkSAtkArI kevalI jinaH bhaNati kathayati / uktaM ca padamidaM nanu karma durAsadaM sahajabodhakalA sulabhaM kila / tata idaM nijabodhakalAbalAtkalayituM yatatAM satataM jagat // yo na vetti paraM dehe devagAnamanaparAyam / labhate na sa nirvANaM tapvApi paramaM tapaH / / evaMvidhaM vidadhAnA bhavyAtmAno'vazyaM muktibhAjo bhavaMtIti nigadati caiUNa savvasaMga liMgaM dhariUNa jinnvriNdaannN| appANaM jhAUNaM bhaviyA sijhaMti NiyameNa / / 112 / / tyaktvA sarvasaMga liMga dhRtvA jinavareMdrANAm / AtmAnaM dhyAtvA bhavyAH sidhyati niyamena // 112 // sijhaMti sidhyaMti siddhi saadhyti| ke| bhaviyA bhvyaatmaanH| kathaM sidhyati / NiyameNa nishcyen| kiNkRtvaa| caiUNa savvasaMga saMgaH parigraho bAhyAbhyaMtararUpaH / tatra bAhyo dshvidhH| yaduktam karatA hai, bhedavijJAna ke dvArA apanI AtmA ko zarIra se pRthak (bhinna) jAnakara saMvedana jJAna ke dvArA apanI AtmA kA saMvedana nahIM karatA hai, taba taka usa kSapaka ko mukti kI prApti nahIM hotI hai| aisA sAre jagat ko sAkSAt jAnane-dekhane vAle bhagavAna ne kahA hai| kahA bhI hai nizcaya se karmoM se durAsada yaha nijapada (Atmapada) sahaja bodhakalA se sulabha hai, arthAt jJAna ke dvArA yaha AtmasvabhAva sahaja prApta ho sakatA hai ataH yaha sArA jagat svakIya bodhakalA (svasaMvedana jJAna rUpI kalA) ke bala se isa svakIya pada (svarUpa) ko jAnane kA prayatna kare ; anyathA mukti kI prApti nahIM hogii| pUjyapAda svAmI ne bhI kahA hai jo prANI svakIya zarIra meM avyaya (avinAzI) AtmA rUpI parama deva ko nahIM jAnatA hai, apane zarIra meM apanI AtmA kA avalokana nahIM karatA hai vaha ghora tapazcaraNa karake bhI nirvANa pada ko prApta nahIM kara sakatA hai ||111 // aisI avasthA ko dhAraNa karane vAlA kSapaka hI mokSabhAgI hotA hai, so kahate haiM sarva parigraha kA tyAga kara, jinendra ke liMga ko dhAraNa kara aura svakIya AtmA kA dhyAna karake hI niyama se (nizcaya se) bhavyAtmA mokSa ko prApta karatA hai // 112 / /
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra-208 kSetraM vAstu dhanaM dhAnyaM dvipadaM ca catuSpadam / AsanaM zayanaM kupyaM bhAMDaM ceti bahirdaza / / abhyaMtarazca parigrahazcaturdazabhedabhinnaH / yaduktam - mithyAtvavedarAgAhAsapramukhAstathA ca SaD doSAH / catvArazca kaSAyAzcaturdazAbhyaMtarA graMthAH / / ityeva lakSaNaM sarvaparigrahaM caiUNaM tyaktvA vimucya / na kevalaM saMgatyaktvA / tathA liMgaM dhariUNa ziNasAzA gANa: liM, namatAdilayAgaM dhRtvA samyak prakAreNa svAtmani jinadIkSAmAropyetyarthaH / yadyapi liMga jAtyAdivikalo nizcayanayApekSayA mokSaheturna bhvti| yaduktam liMgaM dehAzritaM dRSTaM deha evAtmano bhavaH / na mucyate bhavAttasmAdye te liMgakRtAgrahA: / / tathApi vyavahAreNa jinaliMga mokSAya bhavati / tathA appANaM jhAUNaM AtmAnaM ca dhyAtvA / yaduktam aMtaraMga aura bahiraMga ke bheda se parigraha do prakAra kA hai| bahiraMga parigraha kSetra, vAstu, dhana, dhAnya, dvipada, catuSpada, Asana, zayana, kupya aura bhANDa ke bheTa se dasa prakAra kA hai| jisameM khetI kI jAtI hai usako kSetra kahate haiN| dhara ko vAstu kahate haiN| sonA-cA~dI, hIrA-pannA Adi ko dhana kahate haiN| gehU~, cAvala. muMga Adi ko dhAnya kahate haiN| dAsI-dAsa dvipada kahalAte haiN| gAya, bhaiMsa Adi catuSpada kahalAte haiN| baiThane ke caukI pATA Adi Asana, jisa para soyA jAtA hai vaha zayana kahalAtA hai, vastrAdi kupya kahalAte haiM aura bartana Adi bhANDa kahalAte haiN| ye daza prakAra ke bAhya parigraha haiN| abhyantara parigraha bhI caudaha prakAra kA hai- hAsya, rati, arati, zoka, bhaya, jugupsA, tIna veda, mithyAtva aura cAra kaSAya ye 14 aMtaraMga parigraha haiN| __ ina caudaha prakAra ke parigraha kA tyAga karake aura jinendra bhagavAna ke svarUpa nirgrantha liMga ko dhAraNa karake, svakIya AtmA meM jinadIkSA kA AropaNa karake svAtmA kA dhyAna karatA hai| liMga dhAraNa karane mAtra se mukti nahIM hotI, pUjyapAda svAmI ne bhI samAdhizataka meM kahA hai ___ "liMga deha ke Azrita hai aura deha AtmA kA bhava (saMsAra) kahA gayA hai| isalie jo liMga kA Agraha karane vAle haiM, ve bhI saMsAra se nahIM chUTate haiN|" ataH yadyapi liMgAdi vikalpa nizcaya natha se mukti ke kAraNa nahIM haiM, tathApi vyavahAra naya se jinaliMga dhAraNa kiye binA mukti nahIM hotI, aisA akATya niyama hai| aisA jAnakara vyavahAra meM jinendra mudrA rUpa nirgrantha liMga ko dhAraNa kara svAtmA kA dhyAna karanA caahie| pUjyapAda svAmI ne kahA hai
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAthanAsAra -202 saMyamya karaNagrAmamekAgratvena cetasA / AtmAnamAtmavAn dhyAyedAtmanaivAtmani sthitam / / evaM kurvANA ArAdhanArAdhakAH sidhyatItyarthaH / / 112|| atha ye vyavahAra nizcayArAdhanAyA upadezakA ArAdhakAzca tAnnamaskaromItyAhaArAhaNAi sAraM uvaiTTa jehi muNivaridehi / ArAhiyaM ca jehiM te savvehaM pavaMdAmi // 113 // ArAdhanAyAM sAramupadiSTaM yairmunibrendrH| ArAdhitaM ca yaistAn sarvAnahaM pravaMde / / 113 // jehiM uvaiSTa yatisamyagArAdhanArahasyai; upadiSTaM AdiSTa kthit| kiidRshairyaiH| muNivariMdehi pratyakSajJAnino munayasteSAM varA gaNadharAsteSAmiMdrAH svAminastIrthakarAste munivareMdrAstai: munivarendraiH tIrthakRdbhiH / kiM upadiSTaM yaiH / ArAdhanAyAM sAraM sarvasyA ArAdhanAyAH sAra: TaMkotkIrNacitsvarUpaparamAtmArAdhanAlakSaNaH sa upadiSTo yairmunivareMdraistAn pravaMde namaskaromi / na kevalaM tAn ArAdhanopadezakAn brtte| ArAhiyaM ca jehiM yairmunivareMdrarArAdhitaM dravyabhAvArAdhanAsAraM tAn sarvAnapi vidhA namaskaromItyarthaH / / 113 / / / "apanI indriyoM ke samUha kA nirodha kara ke AtmA ekAgra citta se apanI AtmA ke dvArA apanI AtmA meM sthita apanI AtmA kA dhyAna kre|" isa prakAra bAhya-abhyantara 24 prakAra ke parigraha kA tyAga karake aura nirgrantha liMga ko dhAraNa kara apanI AtmA ke dvArA apanI AtmA meM sthita apanI AtmA kA jo dhyAna karatA hai. nirvikalpa samAdhi meM lIna hokara svasaMvedana jJAna ke dvArA apanI AtmA kA vedana karatA hai vahI bhavyAtmA vAstava meM ArAdhanA kA ArAdhaka hokara muktipada ko prApta karatA hai| aisA jAnakara he kSapaka ! tumheM svAtmA kA dhyAna karane kA prayatna karanA caahie|112 / / anna, jo nizcaya aura vyavahAra ArAdhanA ke upadezaka aura ArAdhaka haiM unako namaskAra karatA haiN| aisA AcArya kahate haiM jina munivaroM ne ArAdhanA ke sAra kA upadeza diyA hai aura jinhoMne ArAdhanA ke sAra kI ArAthanA una sarva munivaroM kI maiM vandanA karatA huuN||113|| jina pratyakSa jJAnI gaNadharoM meM zreSTha tIrthaMkara kevalI bhagavAna ne ArAdhanA ke TaMkotkIrNa cit (caitanya) svarUpa paramAtmA kI ArAdhanArUpa ArAdhanA ke sAra kA kathana kiyA hai aura jinhoMne jinendra dvArA kathita ArAdhanA ke sAra kI ArAdhanA kI hai, una ArAdhanA ke sAra ke upadezaka aura ArAdhaka munivaroM ko maiM mana-vacana-kAya se namaskAra karatA hU~ / / 15.3 //
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAthanAsAra-210 svAhaMkAraparihAraM vidadhAnaH AcArya: prAha Na ya me atthi kavigaMNa muNamo chaMdana kiNdi| NiyabhAvaNANimittaM raiyaM ArAhaNAsAraM // 114 // na ca me asti kavitvaM na jAne chaMdolakSaNaM kiMcit / nijabhAvanAnimittaM rcitmaaraadhnaasaarm||114|| Na ya me asthi kavitaM me mama kavitvaM vyAkaraNavizuddha zabdArthAlaMkArasamanvitaM naasti| tathA Na muNAmo chaMdalakkhaNaM kiMpi chaMda: piMgalAdyAcAryapraNItaM chaMdaHzAstraM chaMdazcUDAmaNyAdikaM na jAne ityrthH| tathA lakSaNaM vyAkaraNaM jaineMdrAdikaM athavA kavitvasya guNalakSaNaM na jAnAmi kiMcit stokmpi| yadi na kiMcijjAnAsi tarhi kimarthamAracitavAnasi ityukte praah| NiyabhAvaNANimittaM nijabhAvanAnimitta kevalamAtmabhAvanAnimittaM ArAdhanAsAro mayA vyaraci kRtaH nijabhAvanAM nimittIkRtya mayAyamArAdhanAsArAkhyo graMtho vyaraci na punaryazonimittaM / yaduktam na kavitvAbhimAnena na kiirtiprsrecchyaa| kRti: kiMtu madIyeyaM svabodhAyeva kevalam / / yadyatra pravacanaviruddhaM tadA dravyabhAvazrutakevalino dUSaNamapAkRtya vizuddhamamuM graMthaM kurvantviti bravIti'ArAdhanAsAra' ke racayitA devasenaAcArya svakIya ahaMkAra kA parityAga karate hue kahate haiM na mujha meM kavitva hai, na maiM kiMcit chanda-lakSaNa jAnatA hU~, kevala nijabhAvanA nimitta maiMne ArAdhanAsAra kI racanA kI hai / / 114 // devasena AcArya kahate haiM ki na maiM kavi hU~, na vyAkaraNa se vizuddha zabdArtha-alaMkAra jAnatA hU~ tathA piMgala Adi AcAryapraNIta chandazAstra ko aura cUr3AmaNi Adi chanda ko bhI nahIM jAnatA huuN| tathA kiMcit mAtra bhI jainendrAdi vyAkaraNa vA kavitva ke guNa-lakSaNoM ko nahIM jAnatA huuN| zaMkA - jaba Apa kucha bhI nahIM jAnate ho to phira ArAdhanAsAra kI racanA kaise kI? uttara - isakI racanA kA nimitta nijI bhAvanA hI hai| kevala Atmavizuddhi ke nimitta hI maiMne isa ArAdhanAsAra kI racanA kI hai| isa nimitta se merI Atmavizuddhi ho, mujhe nirvikalpa samAdhi kI prApti ho, yahI merI bhAvanA hai| yahI kAmanA hai, isalie isa ArAdhanAsAra grantha kI maiMne racanA kI hai; khyAti, pUjA-lAbha ke vazIbhUta hokara nahIM kI hai| kahA bhI hai "na kavitva ke abhimAna se maiMne isa grantha kI racanA kI hai aura na kIrti ke prasAra kI icchA se| kintu kevala svabodha ke lie maiMne isa kRti (grantha) kI racanA kI hai" ||114 // aba yahA~ para devasena AcArya kahate haiM ki maiMne isa grantha meM koI zAstraviruddha bAta kahI ho to dravyabhAva zrutakevalI mere isa grantha kI vizuddhi kareM; ve aisI prArthanA karate haiM
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra - 211 amuNiyatacceNa imaM bhaNiyaM jaM kiMpi devaseNeNa / sohaMtu taM muNiMdA asthi hu jai pavayaNaviruddham / / 115 / / ajJAtatattvenedaM bhaNitaM yatkiMciddevasenena / zodhayaMtu taM munIndrA asti hi yadi pravacanaviruddham / / 115 / / zodhayaMtu taM munIMdrAH bhAvadravyazrutakevalina: aMta:svasaMvedanajJAnasaMyuktAH bahiAdazAMgazrutarahasyakovidAH / kiM tt| taM / tat kiM / bhaNiyaM jaM kiMpi yatkiMcit bhaNita nigadita imaM idaM pratyakSIbhUtamArAdhanAsArAkhyaM zAstraM / kena bhnnitN| devasenena devasenAkhyenAcAryeNa / kthNbhuuten| amuNiyatacceNa ajJAta tattva yena sa ajJAtatattvastena ajnyaattttven| garvaparihArArthamidaM vizeSaNaM na punarajJAtatattva AcAryaH, tataH prAcInasUrayo nitarAM guNinopi vigatAhaMkArA; zrUyate / yaduktam satyaM vAci matau zrutaM hRdi dayA zaurya bhuje vikrame lakSmInimanUnamarthinicaye mArge gatau nirvRtaH / yeSAM samAnIha tepi nirahaMkArA zutocarA. zcitraM saMprati lezatopi na guNasteSAM tathApyuddhatAH / / yadi ajJAta-tattva vAle devasena ne, isameM kucha bhI Agamaviruddha kathana kiyA ho to munIndra (jJAnIjana) mere isa grantha kI zodhanA kreN||115||| ajJAnI devasena AcArya ne pratyakSIbhUta isa ArAdhanAsAra grantha kI racanA kI hai, isameM kiMcit bhI Agamaviruddha kathana ho to aMtaraMga meM svasaMvedana jJAna se yukta aura bAhya meM dvAdazAMga zruta ke rahasya ko jAnane meM paNDita, bhAva-dravya zrutakevalo munirAja isa grantha kI zodhanA kareM kyoMki zrutakevalI hI isa kArya ko kara sakate haiN| isa grantha meM AcAryadeva ne jo apane Apa ko ajJAtatattva kahA hai yaha vizeSaNa kevala svakIya garva kA parihAra karane ke lie hai kyoMki devasena ajJAtatattva nahIM the, ve chanda-alaMkAra saba jAnate the| prAcIna AcArya atyanta guNI hote hue bhI bigata-ahaMkAra hote the, aisA granthoM meM sunA jAtA hai| AtmAnuzAsana meM guNabhadra AcArya ne likhA hai ki pUrva kAla meM vacanoM meM satyatA, buddhi meM zruta, hRdaya meM dayA, parAkramI bhujA meM zUratA, arthinicaya (artha ke icchuka) ko anUna (ati adhika) lakSmI kA dAna aura mokSamArga meM gamana jaise guNa hone para bhI ve isa loka meM niraMhakAra the, ahaMkAra ne unakA sparza nahIM kiyA thaa| aisA zrutigocara hai, granthoM meM aisA kathana hai| parantu vartamAna meM jinake lezamAtra bhI guNa nahIM haiM phira bhI ce ati ahaMkArI haiM, garva se unmatta ho rahe haiN|"
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra-212 paraM tadA zodhayaMta asthi hu jar3a payayaNaviruddha hu sphuTaM yadi cet pravacanaviruddha jinAgamaviruddhaM kiMcinmayA pratyapAdi tadA zodhayaMtu / ye bhAva zrutavirahitAH kevalaM dranya zrutAvalaMbinasteSAM punarihArAdhanAsArazodhane nAdhikAraH / ye paramabrahmArAdhanAtatparAsta evAtrAdhikAriNa ityarthaH ||115 / / iti zrIdevasenAcAryaviracita ArAdhanAsAra: smaaptH|| // TIkAkArasya prshstiH|| azvasenamunIzo'bhUt pAradRzvA shrutaaNbudheH| pUrNacaMdrAyitaM yena syaadvaadvipulaaNbre||1|| zrImAthurAnvayamahodadhipUrNacaMdro, nidhUtamohatimiraprasaro muniiNdrH| tatpaTTamaMDanamabhUt sadanaMtakIrti, AnAgnidagdhakusumeSuranaMtakIrtiH / / 2 / / kASThAsaMghe bhuvanavidite kSemakIrtistapasvI, lIlAdhyAnaprasRmaramahAmohadAvAnalAbhaH / AsIdAsIkRtaratipatirbhUpatizreNiveNI, prtygrtvtshcrpddvNdpdmsttopi||3|| devasena AcArya kahate haiM - isa ArAdhanA grantha meM yadi koI pravacanaviruddha kathana kiyA ho to bhAva zrutakevalI isakA saMzodhana kareM, Travya zrutAvalambI nhiiN| kyoMki jo bhAvazrutarahita kevala dravyazruta kA avalambana lene vAle haiM unako isa ArAdhanAsAra kI zodhanA karane kA adhikAra nahIM hai| jo parama brahma kI ArAdhanA meM tatpara hai vahI isa ArAdhanAsAra kI zodhanA kA adhikArI hai| arthAt jo svayaM ArAdhanA ke sAra kA anubhava kara rahA hai, jisane mAnasika pariNati meM use utArA hai, usakA rasAsvAdana kiyA hai vahI 'ArAdhanAsAra' kI zuddhi kara sakate haiM / / 115 // / / itizrI devasenAcAryaviracita - aaraadhnaasaarH|| * TIkAkAra kI prazasti * zrutasAgara ke pAragAmI azvasena nAmaka munirAja hue the| ve syAdvAdarUpI vipula AkAza meM pUrNacandramA ke samAna AcaraNa karate the arthAt syAdvAda kA prakAza karane ke lie candramA ke samAna the // 1 // zrI mAthura saMgha rUpI samudra ke pUrNa candramA, moharUpI andhakAra ke prasAra ke nAzaka, samIcIna ananta kIrti ke dhAraka, dhyAna rUpI agni ke dvArA jalAyA hai kAma ko jinhoMne aise tathA azvasena AcArya ke paTTa para sthita anantakIrti nAma ke AcArya hue the / / 2 / / lokavizruta kASThA saMgha meM kSemakIrti nAma ke tapasvI hue the| dhyAna mAtra se utpanna hone vAle mahAmoharUpI dAvAnala ke lie jo jalasamUha the, jinhoMne kAma ko apanA dAsa banA liyA thA, jinake caraNa-kamaloM meM bar3e-bar3e rAjA loga Akara namaskAra karate the, unake vizAla, prApta udaya (vikhyAta) paTTa
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra-213 tatpaTTodayabhUdhare'timahati prAptodaye durjayaM, rAgadveSamahAMdhakArapaTalaM saMvitkarairdArayan / zrImAn rAjAta hemakIrtitaraNiH sphItAM vikAzazriyaM, bhavyAMbhojacaye digaMbarapathAlaMkArabhUto dadhat // 4 // viditasamayasArajotiSaH kSemakIrti- himakarasamakIrtiH punnymuurtirvineyH| jinapatizucivANIsphArapIyUSavApI- sapanazamitatApo ratnakIrtizcakAsti // 5 // . AdezamAsAdya guroH parAtmaprabodhanAya shrutpaatthcNcu| ArAdhanAyA muniratnakIrtiSTIkAmimAM spaSTatamA vyadhatta // 6 / / iti prazastiH / iti paMDitAcAryazrIratnakIrtidevaviracitArAdhanAsAraTIkA samAptA / rUpI parvatapara hemakIrti nAmaka sUrya kA udaya huA thA, jinakI vRddhiprApta vikAsazrI zobhita thI, jinhoMne bhavya rUpI kamaloM ko vikasita karane ke lie digambara mArga ko svIkAra kara digambara mudrA dhAraNa kI thI, jinhoMne svakIya jJAnarUpI kiraNoM ke dvArA rAgadveSa rUpI mahA andhakAra paTala ko vidAraNa kiyA thaa||4|| jAnaliyA hai samayasAra kI jyoti (jJAna) ko jinhoMne, candramA kI kiraNoM ke samAna ujjvala hai kIrtti jinakI, pavitra hai zarIra jinakA, jinendra bhagavAna ke mukha se nirgata vANI rUpI vizAla amRta kI vApikA meM snAna karake zamana kiyA hai mAnasika aura zArIrika tApa ko (santApako) jinhoMne, aise ratnakIrti nAma ke digambara muni hue the||5|| zrutapATha meM catura muni ratnakIrti ne guru kA Adeza prApta kara paramAtmA ke svarUpa kA jJAna karAne ke lie aura ArAdhanAsAra kI spaSTatA ke lie isa TIkA kI racanA kI hai||6|| iti paMDitAcArya zrI ratnakIrti munirAja ke dvArA viracita ArAdhanAsAra TIkA pUrNa huii| paramapUjya prAta:smaraNIya 108 zrI AcArya zAMtisAgara mahArAja ke prathama ziSya AcArya zrI vIrasAgara mahArAja kI ziSyA indumatI AryikA kI preraNA se vIrasAgara mahArAja ke kara-kamaloM se dIkSita supArzvamatI AryikA ne isakI hindI TIkA kalakattA nagara ke cAturmAsa meM likhI aura vIra saMvat 2521, vi. 2052 meM sAvana mAsa ke zukla pakSa kI saptamI ke dina pUrNa kii|
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ ma gAthAnukramaNikA saMkhyA pRSTha | gAthA gAthA gAthA saMkhyA pRSTha ai kuNau tavaM pAleu 111 148 aiticaveyaNAe asthi kasAyA baliyA 157 168 89 178 __ 93 185 74 ApasahAve Nirao amarakao usago abhuNiyatacceNa ima ariho saMgacyAo ArAhaNamArAhaM ArAhaNAisAro ArAhaNAi sAraM ArAhiUNa keI AhArAsaNaNiddA iya bhAvaNAI juno iyArisammi suNNe iya evaM jAu iMdiyagar3ha Na sukravaM iMdiyamayaM sarIra iMdirAbhallANa jao 155 uvasamavaMto jIvo uccasie maNagehe uccAsahi NiyacittaM evaM guNo hu aNNA kAhi avarehiM ya kanjamA 64 kAlamaNataM jIvo kAlAI lahiUNa krisie taNusaMghAe 553 209 khinAi bAhirANaM 108 khINe maNasaMcAre 26 67 gurudattapaMDavehi 200 caiUNa savvasaMga iMDiya gihavAdAro jattha | jhANa jhoyaM 5.7 140 jar3a icchahi kammakhayaM jai uppajjai dukhaM ai hu~ti kahavi jaiNo 56538 jaravagviNI Na caMpai jaI jaI pIDA jAyai jahaM jahaM trisaesu raI ja! ujjamo Na thiyalai 110 205 | jANar3a passai sandha 205 94 47 25 186 98 67 iMdiyamallehi jiyA iMdiyavisayaviyArA iMdiyavAhehiM hayA iMdiya seNA pasarai uttamadevamaNusse 66 149 2868 88 176
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra - 215 gAthA saMkhyA pRSTha gAthA saMkhyA 76 82 187 37 82 100 61 80 165 101 204 jAma Na gathaM chaMDai jAma Na siDhilAyaMti jAma viyappo koI jAma Na haNai kasAe jAva Na tavagni tattaM jIvo bhamai bhamissai jesi huMti jahaNNA jo khalu suddho bhAvo jo Navi bujjhai appA jo rayaNattayamaio Na gaNei dukkhasallaM Nadve maNavAvAre Naya me asthi kavittaM Na ya asthi kovi vAhI 21 180 18 191 tamhA NANIhi sayA tamhA daMsapa NANaM taM sugahiyasaNNAse teraha vihassa caraNaM tesi bharaNe mukkho daMsaNaNANacarittA dukkhAI aNeyAI dehI vAhiragaMtho dhaNNA te bhayavaMtA dhaNNosi tumaM sujjasa pajjayaNayeNa bhaNiyA parisahadavamgitatto parisahaparacakkabhio parisahabhaDANa bhIyA parisahasuhaDehi jiyA parihariya rAyadose picchaha Naraya patto bArahavihatavayaraNe bhAvANaM saddahaNa bhittUNa rAyadose bhedhagayA jA uttA maNakaraho dhAvato maNaNaravaiNo maraNe maNaNaravai suhubhujai 10 114 102 197 0 0 NANamayabhAvaNAe 48 0 153 106 104 195 199 147 - G NAhaM deho Na maNo Nicco sukkha sahAvo pillUraha maNabaccho NihayakasAo bhavco NIsesammaNAse taNumaNavayaNe suNyo taNuvayaNa rohaNehi tattiyamao hu appA tattoha taNujoe 76 mA 27 0 120 / 142
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra - 296 gAthA saMkhyA pRSTha gAthA saMkhyA pRSTha 152 148 4084 1.03 198 150 maNamitte bAbAre lavaNavva salilajoe vavahAreNa ya sAro vimalayaragujasaniI visayAlaMbaNarahio sahahai sassahAvaM sallehaNA sarIre sallehiyA kasAyA savvaM cAyaM kAU saMgaccAeNa phuDaM saMsArakAraNAI saMsArasuhaviratno sivayaha maNasitharaNa sivabhUiNA visahio sIyAI bAbIsaM sukhamao ahayeko suzANa paiTTho suttatthabhAvaNA vA suddhaNaye caugdhaM so saNNAse uno haNiUNa aTTarudde 8 29 47 73 135 75
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ Wan ArAdhanAsAra kI saMskRta TIkA meM uddhRta tathA prazasti sambandhI gAthAoM aura zlokoM kI anukramaNikA // zloka zloka a. AhAraM parihApya kramaza: 183 iti vairAgyara ke ityAlocya vivecya 192 akSarasthApi dhaikasya akhaNDitamanAkulaM ajJo yadbhavakoTibhiH kSapayati advaitApi hi cetanA agati cet / anekAntAtmArthaprasava aparIkSita na kartavyaM abhyasya sa tato yoga alamalamatijalpaiH avazyaM yAtAraricarataramuSitvApi avikSiptaM manastattvaM avizeSatayA sarva azvasena munizo'bhUt asurodIriyadukkha asti yadyapi sarvatra aspRSTamabaddhamAna udagI narazrI. upAsyAtmAnamevAtmA 172 102 187 212 ekasyApi mamatvamAtma eko me zAzvatazcAtmA evaM dAvAnalenoccai 160 165 186 189 150 A. AkrAmannavikalpabhAvamacalaM Atmani nizcayabodha AtmasvabhAvaM parabhAvabhinna AtmAnaM AtmasaMbhUtaM AdezamAsAdya guroH parAtma ArAdhyazcitsvarUpo Alocya sarvamanaH AstA bahirupadhi ca yam ka. kadhamapi samupAttatritva karmaNo yathA svarUpaM karmabhinnamanizaM karmazuSkatRNarAzirunnato kAraNadvayasAdhyaM na kAlAstrayo'pyatItAdyA kAle viNae uvahANe kASThAsaMghe bhuvanavidite kiM tena jAtu jAtena kRtakAritAnumanane 55 253 39 51 212 182
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra -218 zloka pRSTha zloka kSaNapradhvaMsino duSTa kSetra vAstu dhanaM dhAnyaM 208 . Navi taM kuNai amitto khapAnahApanAmapi 213 109 164 guNAnagRhNAn sujano na nivRti gurUNAM caraNadvandvaM guroH prasAdAddhi sadA sukhena 195 107 ta. tatpaTTodayabhUdho'timahati tadAtvodbhUtavAtyAbhiH tadA jvalanmithovaMza tadeka paramaM jJAna tapaH sarvAkSa sAraMga tapobhistADitA eva tameva paramAtmAna taM ci tavo kAyanvoM tasthau tarostale yasya tRNaM vA ratnaM vA tenApi puNyena kRtaM kRtaM yat 0 - 101 ca. campApuryAmabhUdbhapo caraNayugaM AhuyugaM vittamattakariNA naceddhato cintAvyAkulatAbhayArati 102 187 ja. thakke maNasaMkappe 194 da. 143 jaGghAyA madhyabhAgeSu jAnannapyAtmanastattvaM jAnAsi tvaM mama bhavabhave jAyante virasA rasA vighaTate jAsu Na vaNNu Na gaMdhu rasu jinendrahimavadvaktraM jIvo'pravizya vyavahAramArga sAnadarzanacAritra dikcakra daityadhiSNyaM dRmbodhau paramau tadAvRti vaidhAsaMyamavarjitaM dukhaM vardhata eva 43 kz d' ? dhiga dhig bhavamima
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra-299 zloka zloka 210 139 164 194 na kavitvAbhimAnena na tadariribharAja; na tadastIndriyArtheSu namasyaM ca tadevaika na me mRtyuH kuto bhItiH na vikalparahitaM cidAtmakaM nAmamAtrakathayA parAtmanoM nikAcitAni karmANi nUnamatra paramAtmani sthita no zUnyo na jaDo na bhUta manasazcendriyANAM ca mahAvratAni paJcaitra ma puNu puNNai bhallAi mA jIvanyaH parAvajJA micchattavevarAyA mithyAtvavedarAgA bhInA mRtyu prayAtA mRtyu!caramAgate nijajane mohavilAsavimbhita mohAdyadamakArSa 208 138 46 171 182 182 ya. 207 151 paThatu sakalazAstraM padamidaM nanu karma durAsadaM paradravyeSu sarveSu parISahAdyavijJAnApRSThe yatra kRtIbhUta pratyAkhyAya bhaviSyat prAyo mUrkhasya kopAya 158 ya eva muktvA nayapakSapAta ya; parAtmA sa evAha yaDUraM yadurArAdhya yadi viSayapizAcI yAvatsvasthamidaM kalevaragRhaM yenedaM vijagadvareNyavibhunA yeSAM karmanidAnajanmavividha vairduHkhAni samApnuvanti yogyopAdAnayogena yo na vetti paraM dehe 504 bha. bhavaNAlaya cAlIsA bhavati hapi bhAvayan sa paraM brahma? bhAvazuddhimabibhrANA bhedavijJAnataH siddhA 103 42 / 154 rAgadveSAdikallolairAgAdvA dveSAdvA rAjyaM ca saMpado bhogA: 111
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanAsAra - 220 zloka zloka T rAyosAdihayA sAjarAdivikRtirna me'JjasA rohaNaM sUktiratnAnAM 197 SoDhAbhyantaraSaDviottara 47 108 211 208 la. liMga dehAzritaM dRSTaM loka eSa bahubhAvabhAvita; labdhvA janma kulo 157 167 183 213 satyaM vAci matau zrutaM hRdi dayA samastamityevamapAsya karma samyaksukhabodhadRzA samyagdRSTaya eva sAhasamidaM sayaNAsaNagharachittaM sarvabhAvavilaye vibhAti yat saMyamya karaNagrAma saMhiteSu svamanogajeSu yad siddhAnArAdhanAsAra siddhAnte jinabhASite sukhamAyAti du:khamakSaja so'hamityAttasaMskAra saudhotsale zmazAne stabdhasya nazyati yazo sthAvarANAM trasAnAM ca sneha vaira saMgha spRhA mokSe'pi mohotthA syAjjaGghayoradhobhAge svasaMvedanasuvyakta svAdhIne'pi kalatre 181 vavahAreNuvadissai vArmoghridakSiNorUdhvaM vigalantu karmaviSataru viditasamayasAra vidyante kati nAtmabodhavimukhAH vidvajjanAnAM khalu maNDalISu virajya kAmabhogeSu vizuddhe svasvabhAve yacchU vizvaM pazyati vetti zarma labhate viSayaviratiH saMgatyAgaH vRddhau ca mAtApitarauM 140 202 177 181 114 zarIrataH kartumanantazakti zAstrAgnI maNivadbhanyo zuciH prasanno gurudevabhaktaH zokaM bhayamavasAda zrImAthurAnvayamahodadhi 201 108 162 hRSIka jamanAtaka 205 ***