Book Title: Alankar Sarvasvam
Author(s): Durgaprasad Pandit, Kasinath Pandurang Parab
Publisher: Tukaram Javaji
Catalog link: https://jainqq.org/explore/023476/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ KAVYAMALA 85. THE ALANKARASARVASVA OF RAJANAKA RUYYAKA With the Commentary of Jayaratha. EDITED BY shitsu MAHAMAHOPADHYAYA PANDIT DURGAPRASAD AND KAS'INATH PANDURANG PARAB. PRINTED AND PUBLISHED BY TUKARAM JAVAJI PROPRIETOR OF "JAVAJI DADAJI'S NIRNAYA-SAGARA" PRESS. BOMBAY. 1893. Price 1 Rupee. Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (Registered according to Act XXV of 1867.) (All rights reserved by the publisher.) Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyamAlA 35. rAjAnakaruyyakakRtam alNkaarsrvkhm| jayarathapraNItayA TIkayA sametam / jayapuramahArAjAzritena paNDitabrajalAlasUnunA mahAmahopAdhyAyapaNDitadurgAprasAdena, parabopADhena pANDuraGgatanUbhuvA kAzInAthazarmaNA ca . saMzodhitam / taca mumbayyAM nirNayasAgarAkhyayantrAlaye tadadhipatinA mudrAkSarairaGkayitvA prAkAzyaM nItam / -- 1893 (asya granthasya punarmudraNAdiviSaye sarvathA nirNayasAgarayatrAlayAdhi pterevaadhikaarH|) mUlyaM 11 rUpyakaH / Page #4 -------------------------------------------------------------------------- Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvasya sUcIpatram / ... . 104 111 112 114 121 124 126 128 25 129 132 upoddhAtaH- ... paunaruktyaprakArAH arthapaunaruktyam ... punaruktavadAbhAsaH chekAnuprAsaH ... vRttyanuprAsaH ... yamakam zabdArthapaunaruktyam lATAnuprAsaH ... citram upamA ... ... ananvayaH upameyopamA ... smaraNam rUpakam pariNAmaH saMdehaH ... bhrAntimAn ullekhaH apagutiH utprekSA atizayoktiH tulyayogitA dIpakam prativastUpamA dRSTAntaH nidarzanA vyatirekaH sahoktiH vinoktiH samAsoktiH 1 parikaraH ... 16 zleSaH ... ... , aprastutaprazaMsA ... arthAntaranyAsaH paryAyoktam | vyAjastutiH | AkSepaH 22 virodhaH ... vibhAvanA ... vizeSoktiH ... atishyoktibhedaantrm| 30 asaMgatiH 31 viSamam samam vicitram adhikam | anyonyam vizeSaH vyAghAtaH kAraNamAlA ekAvalI | mAlAdIpakam ... | udAraH (sAraH) ... kAvyaliGgam ... 74 anumAnam 75 yathAsaMkhyam ... paryAyaH 79 parivRttiH 81 parisaMkhyA arthApattiH - ... 84 vikalpaH, ... ... 133 134 135 136 140 141 141 142 143 146 148 150 153 156 158 ... Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 177 178 ... .. ... 183 samuccayaH samAdhiH pratyanIkam pratIpam mIlitam sAmAnyam taduNaH atadguNaH uttaram sUkSmam vyAjoktiH 159 vakroktiH ... 563 svabhAvoktiH ... ... 164 bhAvikam ... ... ... ... 165 udAttam ... ... | rasavatpreyaurjasvisamAhitAni ... ... 169 bhAvodayaH ... ... bhAvasaMdhiH bhAvazabalatA ... ... ... ... 172 |saMkaraH ... ... ... ... ... ... 173 saMsRSTiH 192 197 .. Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| zrImadrAjAnakaruyya(ca)kamaNItam alaMkArasarvasvam / zrImadrAjAnakajayarathapraNItayAlaMkAravimarSiNIsamAkhyayA vyAkhyayA sametam / namaskRtya parAM vAcaM devIM trividhavigrahAm / nijAlaMkArasUtrANAM vRttyA tAtparyamucyate // maGgalakAmanayA granthakRnijeSTadevatApraNAmapuraHsaramabhidheyaM tAtparya caikenaiva vAkyena parAmRzati-namaskRtyeti / parAM vADmayAdhidevatAM parAkhyAM zabdabrahmaNo'pRthagbhUtAM zakti parAM vAcaM devIM trividhavigrahAM bahirullilasiyiSayA pazyantImadhyamAvaikharIrUpeNa prakAratrayeNAdhiSThitazarIrAM namaskRtya nirvighnacikIrSitagranthasamAptaye tAM prati kAyavAGmanobhiH pravIbhUya nijAlaMkArasUtrANAM vRttyA tAtparyamucyata iti mngglaanvyyojnaa| tathA cAtroktalakSaNArthavistara:-'yeyaM vimarzarUpaiva paramArthacamatkRtiH / saiva sAraM padArthAnAM parA vAgabhidhIyate // nAdAkhyA sarvabhUteSu jIvarUpeNa saMsthitA / anAdinidhanA saiva sUkSmA vAganapAyinI // anAdinidhanaM brahma zabdatattvaM yadakSaram / vivartate'rthabhAvena pra. kriyA jagato yataH // vaikharI zabdaniSpattimadhyamA smRtigocarA / dyotikArthasya pa. zyantI sUkSmA brahmaiva kevalam // ' ityAdizAstroktikrameNa sarvatra sadoditAyAH sUkSmAyA: parAyAH zabdabrahmaNaH zakterbahirunmiSantyAH prathamo vivartaH pazyantI nAma / tathA coktam-'avibhAgA tu pazyantI sarvataH saMhRtakamA / svarUpajyotirevAntaH sUkSmA vAganapAyinI // ' iti / asyArthaH-avibhAgA sthAnakaraNaprayatnaprakAreNa varNAnAM vibhAgahInA ata eva saMhRtakramA tathaivAntaHsvarUpajyotiH svayaMprakAzA svasyAtmano rUpaM jyotizca sarvatra hi sarvavidhAyinI zaktireveti vAntaH sUkSmabIjAdaGkaramiva bahirunmiSantI kiMciducchUnA parAyA madhyamAyAzvAvasthAM taTasthA pazyatIti pazyantItyucyate / tataH paraM tu-'antaH saMkalparUpA yA kramarUpAnupAtinI / prANavRttimatikramya madhyamA vAkpravartate // ' etatkathayAmIti vimarzarUpA antaHsaMkalparUpA prANavRttimatikramya zrotragrAhyavarNAbhivyaktirahitA kramarUpAnupAtinI mAnasikavarNoccAraNakrameNa dvitIyo vi. varto madhyamArUpo jAyate / madhyamA kila dvayorvAgvivartayoH pazyantIvaikharIsaMjJayormadhye Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| vartanAnmadhyametyucyate / tadanantaraM ca, 'sthAneSu vivRte vAyau kRtavarNaparigrahA / vaikharI vAkprayoktaNAM prANavRttinibandhanA // ' iti lakSaNAtsthAnakaraNaprayatnakramavyajyamAnaH zro grAhyadundubhivINAdinAdaparicayo gadgadAvyaktagakArAdivilAsasamuccayapadavAkyAtmakatatIyo vivoM vaikharItyucyate / viziSTaM khamAkAzaM mukharUpaM rAti gRhNAtIti vikharaH prANavA. yusaMcAraviziSTo varNoccArastenAbhivyaktA vaikharIti / vikhare zarIre bhavA vaikharIti vA kecit| siddho mngglaarthH| tathA cAtra pUrvAdha eva punarAvRtyAbhidheyapadArthAnvayayojanA-yathA parAM vAcamuttamakAvyarUpatayA kAvyAtmadhvanisaMjJAM abhidhAtAtparyalakSaNottIrNAmutkRpTAm / devIm 'divu krIDAvijigISAdyutistutivyavahAramodamadakAntisvapnagatiH' iti yathAyathaM dhAtvarthAnAmanusmaraNAt zaktimatAM kavInAM zrotaNAM ca svabhAvAtsvecchayA sa. mucchalantI krIDantIm / tathA devIM vijigISU zabdaM tatsaMkIrtitaM cArthamupasarjanIkRtya vartamAnAm / tathA devIM dyotamAnAM dyotanadhvananayoH paryAyatvAddhAnisaMjJAm / tathA devIM stutyAM sarvaiH kAvyAtmatvAdabhivandyAm / tathA devIM vyavaharantI sarvatra pracaritAM na tu kvApi skhalitAm / tathA devIM modamAnAM zrutimAtreNaiva paramAnandadAyinIm / tathA devI mAdyantI kaveH sahRdayasya ca yathAyathaM karaNAvabodhAbhyAM kamapyahaMkAraM janayantIm / tathA devIM kamanIyAM sarvairabhilaSaNIyAm / trividhavigrahAM trividhastriprakAro vigraho vyatirekeNa graho vyatirekamala: pramAkaraNaprakAro yasyAstAm / tathA hi 'gaGgAyAM ghoSaH' ityAdivAkyeSu ghoSasyaM yacchaityapAvanatvAdikaM pratIyate tatra nAbhidhA / gaGgAdi. zabdAnAM zaityAdyarthasyAvAcakatvAt / na tAtparyAtmA / tAtparyazaktyA hyAdhArAdheyabhA. vAgamArtha parasparamanvayamAtra eva kSINatvAt / na lakSaNA / mukhyArthavAdhAdihetutritayAbhAvAt / tasmAdabhidhAtAtparyalakSaNAvyatiriktacaturthakakSyA nikSipto vyaJjanavyApAra i. tyAdi so'yamevAgre vimRSyati vimarSiNIkAraH / atha ca vyaGgayasya zabdArthobhayamalatvena prasiddhastrividho vigraho vizeSaNAnAM bhedAnAM graho yasyA iti vA / etAdRzIM tAM namaskRtya maGgalAcaraNarUpatvena manAguddizya na tu sUtravRttibhyAM tAtparyakathanAdilakSaNaparIkSAvistareNa nirNIya nijAlaMkArasUtrANAM vRttyA tAtparyamucyata iti / asyAbhiprAyaH-- tathA ca dhvanemanAguddezamAtrameva karoti 'iha hi bhAmaha-' ityAdinA / tadetattAvadAstAm / nijeti / parakIyANAM sUtrANAM tAtparyakathanAnavabodho'pi syAditi bhAvaH / tathA na kaizcidapi parairIzi sUtrANi kRtAnItyapi dhvanitam / tAtparyamiti / sNkssiptaarthprkaashnmityrthH| anyathA hi kathanameSAM bahunApi granthena pAraM na yAyAt / nanu 'AdivAkyaM prayoktavyamabhidheyaprayojane / pratipAdayituM zrotavAhotsAhasiddhaye // ' iti nItyA zroTapravRtyartha sarvatraivAdivAkye'bhidheyaprayojanAyabhidhIyate / tacceha noktamiti kathamatra zrotaNAM pravRttiH syAt / maivam / alaMkArA hyatrAbhi 1. khapustake TokAyAM prArambhAtprabhRti AstAmityanto grantho nAsti. 2. pravaro. tsAha' kha. 3. 'zroTapravRttiH' kha. Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / iha hi tAvadbhAmahodbhaTaprabhRtayazciraMtanAlaMkArakArAH pratIyamAnamartha vAcyopaskArakatayAlaMkArapakSanikSiptaM manyante / tathAhi-paryAyoktAprastutaprazaMsAsamAsoktyAkSepavyAjastutyupameyopamAnanvayAdau vastumAtraM gamyamAnaM vAcyopaskArakatvena 'svasiddhaye parAkSepaH parArthaM svasamarpaNam' iti yathAyogaM dvividhayA bhaGgacA pratipAditaM taiH / dheyAH / teSAmatra sAkSAdevAbhidhAnAt / tadabhidhAyakaM cedamalaMkArasarvasvAkhyaM prakaraNamityabhidhAnAbhidheyayoniyamagarbhIkAreNArthAkSipto vAcyavAcakabhAvalakSaNa: saMbandhaH / nahyevaMvidhametadabhidhAyakaM prakaraNAntaramasti / tasyAnviSyamANasyApyupalambhayogyasyAnupalambhAt / ata evAtrAnyAlaMkAragranthavailakSaNyodghoSaNAya 'tAtparyamucyate' ityAdyuktam / abhidheyAzcAtrAlaMkArAH kAvyAlaMkArA na laukikA ityeteSAM kAvyopaskRtidvAreNa pAramparyeNa 'kAvyaM yazase'rthakRte vyavahAravide zivatarakSataye / sadyaH paranirvRtaye kAntAsaMmitatayopadezayuje // ' ityAyuktanItyA tadavinAbhAvasvabhAvatvAdAkSiptasarvapuruSArthasiddhirUpA caturvargAvAptiH prayojanam / tayozca sAdhyasAdhanabhAvalakSaNaH saMbandhaH / iti sthitamevAdivAkyasya zrotRzravaNazraddhAvirbhAvanibandhanatvam / nenu yadIhAlaMkArA abhidheyAstarhi tadalaMkAryo'pyabhidheyaH / 'alaMkArA alaMkAryApekSAH' iti nItyA sa evaiSAM ko nAma yadupaskArakatvenaitatsvarUpamabhidhIyata ityAzaGkaya taidavataraNikAmeva vaktumupakramate-ihetyAdinA / prabhRtinA daNDyAdayaH / tAvacchabdo vipratipattyabhAvadyotakaH / ciraMtanetyAdi / dhvanikAramatamebhirna dRSTamiti bhAvaH / pratIyamAnamiti / vAcyavyatiri. ktatvena svasaMvedanasiddhamapItyarthaH / arthamiti / vizrAntisthAnatayA paramopAdeyatAlakSaNam / vAcyopaskArakatayeti / vAcyopaskArakatvaM hyalaMkArANAmAtmabhUtam / alaMkArapakSanikSiptamiti / samagrAlaMkArAntarbhUtaM na punastadvayatiriktamityarthaH / manyanta iti / tathAtvena te manyante na punastathA saMbhavatItyarthaH / nahyabhimananamAtreNaiva bhAvAnAmanyathAbhAvo bhavatIti bhAvaH / etadeva drshyti-tthaahiityaadinaa| tairvastumAtraM gamyamAnaM vAcyopaskArakatvena pratipAditamiti saMbandhaH / vastumAtraM na punaralaMkArA rasazca / svasiddhaya iti / 'kuntAH pravizanti' ityAdau kuntairAtmanaH pravezasiddhayathe svasaMyoginaH puruSA AkSipyante / taivinA teSAM pravezAsiddhaH / 'gaGgAyAM ghoSaH' ityAdau tu gaGgAzabdaH paratra taTe ghoSAdhikaraNatAsiddhaye svAtmAnamarpayati / svayaM tasya ghossaadhikrnntvaasNbhvaat| yathAyogamiti / kvaciddhi vAcyo'rthaHsvasiddhaye paraMpratIyamAnamarthamAkSipati / kvacicca svayamanupapadyamAnaH sanpratIyamAna evArthe svaM samarpayati / tena yatra yAdRktatra tAgeva yojyamityarthaH / tatra paryAyoktaM yathA-'adhAkSIno laGkAmayamayamudanva 1. 'yuktyA ' ka. 2. 'nanu ca' kha. 3. 'tadavatAraNikAM' ka. 4. 'vAcyasaMskArakatvena' kha. Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| ntamataradvizalyAM saumitrerayamupaninAyauSadhivanAt / iti smAraM smAraM tvadarivalabhIcitralikhitaM hanUmantaM dantairdazati kupito rAkSasagaNaH // ' atra rAkSasagaNavRttAnto vAcyaH san svasiddhaye paraM kAraNarUpamaripalAyanAdyAkSipati / tatpalAyanAdyantareNa rAkSasavRttAntasyAsaMgateH / aprastutaprazaMsA yathA-'prANA yena samarpitAstava balAyena tvamutthApitaH skandhe yasya ciraM sthito'si vidadhe yaste saparyAmapi / tasyAsya smitamAtrakeNa janayanprANApahArakriyAM bhrAtaH pratyupakAriNAM dhuri paraM vetAla lIlAyase // ' atra vetAlaca. ritamaprastutaM prakaraNAdivazena svayamanupapadyamAnaM satprastute kRtanavRttAnte svaM samarpayati / samAsoktiryathA-'dantakSatAni karajaizca vipATitAni prodbhinnasAndrapulake bhavataH zarIre / dattAni raktamanasA mRgarAjavadhvA jAtaspRhairmunibhirapyavalokitAni // ' atra bodhisattve nAyakavyavahAro na saMbhavatIti svasiddhyarthe naayktvmaakssipti| AkSepo yathA-'kiM bhaNimo bhaNNai kitti adha kiM vA imeNa bhaNieNa / bhaNihisi tahavi ahavA bhaNAmi kiM vA Na bhaNiosi // ' atra vakSyamANaviSayo bhaNananiSedho vAcyaH sanvaktumevopakrAntasya niSedhAnupapatteH svayamavizrAmyansvAtmasamarpaNena tvAM prati mariSyAmi athavA mriye yadvA mRtA yAvadahamiti vidhitrayamarthAntaramAkSipati / yattvavAnyaiH 'vAcyo'rthaH svasi. ddhaye'rthAntaramAkSipati' ityuktaM tadayuktameva / tathAtve hi niSedha eva paryavasitaH syAna niSedhAbhAsa ityAkSepAlaMkAra eva na syAt / AmukhAvabhAsamAno hi niSedha AkSepalakSaNam / na ca vidhiniSedhayorvirodhAtsAdhyasAdhanabhAvo yuktaH / vyAjastutiyathA-'IhiNaM pahuNo pahuNo pahuttaNaM kiM ciraMtanapahUNa / guNadosA dosaguNA ehi~ kaA Nahu kaA tehiM // ' atra ciraMtanAnAM nindA vAcyA satI svayamanupapadyamAnA stutaavaatmaanmrpyti| tadgatatvena vastudarzitAyA nindAyA asaMbhavAt / evamadyatanAnAmapi stutinindAyAmAtmAnamarpayati / tasyA api viparItatayA tadgatatvenAsaMbhavAt / yatpunaratrAnyaiH svasiddhaye parAkSepo vyAkhyAtastadupekSyameva / yato'tra ciraMtanAnAM stutyAkSepeNa niSiddhA nindaiva pra. tIyeta adyatanAnAM ca nindAkSepeNa niSiddhA stutireveti vAkyArthavipralopa eva paryavasitaH syAditi naitadyuktam / kiM ca lakSaNAyAmapi svasiddhaye parAkSepo na yuktaH / tathAtve hi lakSaNAyAH svarUpahAniH syAt / vAcyalakSaNasyaiva svasya siddhatvAnmukhyAthabAdhAbhAvAt / na caikadA ekasya bAdhaH siddhizceti vaktuM yuktam / vipratiSiddhaM hyetat / vAcyasyaiva yadyatra siddhistadabhidhaiva syAnna lkssnnaa| tasyA hi mukhyArthabAdha eva jIvitam / 'kuntAH pravizanti' ityAdau ca kuntAnAM svayaM praveSTumasaMbhavAnmukhyArthaSAdha e 1. 'kiM bhaNAmo bhaNyate kimiti atha kiM vA anena bhaNitena / bhaNiSyase tathApi athavA bhaNAmi kiM vA na bhaNito'si // ' iti cchAyA. 2. 'vidhirUpa' kha. 3. 'tadayuktameva / atra samyaDiSedhaH na niSedhAbhAsaH' kha. 4. 'adhunA prabhavaH prabhavaH prabhutvaM kiM ciraMtanaprabhUNAm / guNadoSA doSaguNA ebhiH kRtA na khalu kRtA taiH // ' iti cchAyA. Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / rudraTena tu bhAvAlaMkAro dvidhaivoktaH / rUpakadIpakApahRtitulyayogitAveti parasya kuntavadpasya lakSyasyaivArthasya prAdhAnyam / atazca lakSaNAyAM bAdhitaH sa. nmukhyo'rthaH paratra lakSya eva svaM samarpayatItyeva yuktam / nanu yadyevaM tatparyAyoktAdau vAcyasiddhayartha parasya lakSyasyAkSepaH pratIyata iti tatra kiM pratipattavyam / idaM pratipa. ttavyam-atra hi lakSaNAyA eva nAvakAzaH / tatra hi kathamahaM syAmiti vAcyaM sakArya tadavinAbhAvAtparaM kAraNamAkSipatItyAkSapaNevai siddhestasyA anupayogaH / 'gauranuvandhyaH' ityatra yathA kathaM me zruticoditamanubandhanaM syAditi jAtyA vyaktyavinAbhAvA. dvayaktirAkSipyate na tu lakSyate tathaivAtrApi kAryakAraNayorjeyam / evaM samAsoktAvapi nAyakavyavahArastadavinAbhAvitvAdeva nAyakatvamAkSipatItyatrApi lakSaNAmUlatvaM nAzaGkanIyam / granthakRtA punaretacciraMtanamatAnuvAdaparatayoktam / asmAbhistu prasaGgAdvastu paryAlocitamityalaM bahunA / upameyopamA yathA-'rajobhiH syandanodbhUtairgajaizca ghanasaMnibhaiH / bhuvastalamiva vyoma kurvanvyomeva bhUtalam // ' atra dvayoH parasparamupamAnopame. yatvaM vAcyaM satsvayamanupapadyamAnamupamAntaravirahalakSaNe paratra vastvantare svaM samarpayati / ananvayo yathA-'bhavAniva bhavAneva bhavedyadi paraM bhava / svazaktivyUhasaMvyUDhatrailokyArambhasaMhatiH // ' atraikasyaivopamAnopameyabhAvo vAcyaH sandvitIyasabrahmacAryabhAve paratra vastvantare svaM samarpayati / AdizabdaH prakAre / tenAniSTavidhyAbhAsAkSepAdergrahaNam / yathA-'bhavatu viditaM vyarthAlAparalaM priya gamyatAM tanurapi na te doSo'smAkaM vidhistu parAGgakhaH / tava yadi tathA rUDhaM prema prapannamimAM dazAM prakRtitarale kA no brIDA gate hatajIvite // ' atra kAntaprasthAna vidhirvAcyaH saniSeddhamevopakrAntasya vidhAnAnupapatteH svayamavizrAntaH svamarpaNena niSedhamAkSipati / evaM dvividhayA bhaGgathA gamyamAnaM vastumAtraM vAcyopaskArakamevetyuktam / evamapi pratIyamAnasyArthasya viviktaviSayAntaropAlambhAdalaMkArAntarbhAvo na sidhyatItyAzaGkayAha-rudraTenetyAdi / dvidheti / guNIbhUtAguNIbhUtavastuviSayatvenetyarthaH / yadAha-'yasya vikAraH prabhavanapratibaddhena hetunA yen| gamayati tadabhiprAyaM tatpratibaddhaM ca bhAvo'sau // grAmataruNaM taruNyA navavaJjulamaJjarIsanAthakaram / pazyantyA bhavati muhunitarAM malinA mukhacchAyA // abhidheyamabhidadhAnaM tadeva tadasadRzaguNadoSam / arthAntaramavagamayati yadvAkyaM so'paro bhAvaH / / ekAkinI yadabalA taruNI tathAhamasmadrahe gRhapatiH sa gato videzam / kaM yAcase tadiha vAsamiyaM varAkI zvazrUrmamAndhabadhirA nanu mUDha pAntha // ' iti / yadvA dvidheti pUrvavadeva lakSaNAdvayAzrayeNa vyAkhyeyam / tenAye svasiddhaye parAkSepaH, paratra tu aparArtha svasamarpaNam / yattvavAnyairbhAvanirvedAdibhiru. palakSito vAcyapratIyamAnatvena dvividho bhAvAlaMkAro vyAkhyAtastadutsUtrameva / rudraTena tathAtvena tasyApratipAdanAt / tatrApi ca vastumAtrasya vAcyopaskArakatvAbhidhAnasamaye vaktumucitatvAt / tadevaM guNIbhUtAguNIbhUtatvena dviprakAraM vastu tAvadvAcyopaskArakatvena Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyamAlA | dAvupamAdyalaMkAro vAcyopaskArakatvenoktaH / utprekSA tu svayameva pratI - yamAnA kathitA / rasavatpreyaH prabhRtau tu rasabhAvAdirvAcyazobhAhetutvenoktaH / taditthaM trividhamapi pratIyamAnamalaMkAratayA khyApitameva / pratipAditam / idAnImalaMkArasyApi pratIyamAnasya vAcyopaskArakatvaM pratipAdayatirUpaketyAdinA / tatra rUpakaM yathA - 'bhImabhrU kuTipannagI phaNamaNiH kAmasya caNDaM citAkuNDaM kuNDalitendunAlavalayaprabhraMziraktotpalam / ghrANasyATikarmallikAparicite bhA lAprazAlAjire dIpA dIpazikhA zivasya nayanaM kArSANavaM pAtu naH // ' atra nayanAdInAM maNiprabhRtInAM copamA vAcyopaskArAyAvagamyate / tAM vinA sAdRzyApratipatteH / dIpakaM yathA--'pAuabandhaM paDhiuM bandheuM taha a kujakusumAI | poDhamahilaM a ramiuM viralacci ke vi jANenti // ' atra prAkRtabandhapAThAderupamAvAcyopaskArAyAvagamyate / prakRtasya prauDhamahilAramaNAdeH sAdRzyopAdAnAyaivobhayorupanibandhAt / apahutiryathA - 'avAptaH prAgalbhyaM pariNatarucaH zailatanaye kalaGko naivAyaM vilasati zazAGkasya vapuSi / amuSyeyaM manye vigaladamRtasyandazizire ratizrAntA zete rajaniramaNI gADhamurasi || atra kalaGkasya rajanisAdRzyapratIterupamA vAcyopaskArAyAvagamyata eva / tulyayogitA yathA - 'dviguNitAdupadhAnabhujAcchiraH pulakitAdurasaH stanamaNDalam / adharamardhasamapitamAnanAdvaghaghaTayanta kathaMcana yoSitaH // ' atra bhujAdInAM sAdRzyAvagamAdupamAvAcyopaskArAyAvagamyate / tulyayogitAdAvityAdizabdAnnidarzanAdegrahaNam / upamAdItyA - dizabdAdupameyopamAdInAm / tattu yathA - 'pravAtanIlotpala nirvizeSamadhIraviprekSitamAyatAkSyAH / tayA gRhItaM nu mRgAGganAbhyastato gRhItaM nu mRgAGganAbhiH // ' atra vAcyAyA nidarzanAyA upaskArakatvenopameyopamA gamyate / tAmantareNAsaMbhavadvastusaMbandhatvena vAcyasyAvizrAnteH / atazcAtrAlaMkAro gamyamAnaH sthito na vastumAtram / tena pUrvatra yadAdigrahaNaM saphalayitumanyairetadudAhRtaM tadayuktameva / tatra vastumAtrasya vAcyopaskArakatvena pratipipAdayiSitatvAt / vAcyopaskArakatvenetyuttaratrApi yojanIyam / tena vAcyopaskArakatvenotprekSA kathiteti samanvayaH / sA tu -- 'maihilA sahassabharie tuha fare suhaa sA amAyantI / diahaM aNaNNaammA anaM taNuaM pi taNuei // ' iti / taditthamalaMkAro'pi pratIyamAno vAcyazobhA hetutvenoktaH / adhunA rasasyApi vAcyopaskArakatvaM darzayitumAha - rasavadityAdi / prabhRtizabdAdUrjasvyAdayaH / AdizabdAcca tadAbhAsAdayaH / tatra rasavadalaMkAro yathA - ' kRcchreNoruyugaM vyatItya suci 1. mallikA dIpAdhAradaNDaH 2. 'prAkRtabandhaM paThituM baddhuM tathA ca kubjakusumAni / prauDhamahilAM ca rantuM viralA eva ke'pi jAnanti / / ' iti cchAyA. 3. 'mahilAsahasrabharite tava hRdaye subhaga sA amAntI / divasamananyakarmA aGgaM tanukamapi tanUkaroti iti cchAyA. kvn Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvakham / vAmanena tu sAdRzyanibandhanAyA lakSaNAyA vakroktyalaMkAratvaM bruvatA kazcidbhanibhedo'laMkAratayaivoktaH / kevalaM guNaviziSTapadaracanAtmikA rItiH kAvyAtmakatvenoktA / udbhaTAdibhistu guNAlaMkArANAM prAyazaH sAmyameva sUcitam / viSayamAtreNa bhedapratipAdanAt / saMghaTanAdharmatvena ceSTeH / tadevamalaMkArA eva kAvye pradhAnamiti prAcyAnAM matam / raM bhrAntvA nitambasthale madhye'syAstrivalItaraGgaviSame nispandatAmAgatA / madRSTistRSiteva saMprati zanairAruhya tuGgo stanau sAkAjhaM muhurIkSate jalalavaprasyandinI locane // ' atra vatsarAjasya parasparAsthAbandharUpo ratyAkhyaH sthAyibhAvo vibhAvAnubhAvavyabhicArisaMyogAdrasIbhUtaH sanvAcyopaskArakaH / tatsaMvalitatvena vAcyasya sacamatkAraM pratipatteH / preyolaMkAro yathA-'tiSThetkopavazAtprabhAvapihitA dIrgha na sA kupyati svargAyotpatitA bhavenmayi punarbhAvAmasyA manaH / tAM hartu vibudhadviSo'pi na ca me zaktAH purovartinoM sA cAtyantamagocaraM nayanayoryAteti ko'yaM vidhiH // ' atra vitarkAkhyo vyabhicAribhAvo vAcyazobhAdhAyaka eva / urjasvyalaMkAro yathA-'dRglIlAsu sakautukaM yadi manastanme dRzAM viMzatiniHsaMdhau parirambhaNe ratiratho domaNDalI dRzyatAm / prItizcetparicumbane dazamukhI vaidahi sajA puraH paula. styasya ca rAghavasya ca mahatpazyopacArAntaram / / ' atra sItAM prati rAvaNasya ratiranau. cityena pravRtteti rasAbhAso vAcyopaskArakaH / anyattu svayamabhyUhyam / etadevopasaMha. rti-tditthmityaadinaa| trividhamiti / paryAyoktAdau vastu, rUpakAdAvalaMkAraH, rasavadAdau rasaH / tadevaM ciraMtanaiH pratIyamAnasyAlaMkArAntarbhAva eva tAvaduktaH / tadupaskAryaH punarAtmA kaizcidapi nAbhyupagataH / vAmanena pratIyamAnasyAlaMkArAntarbhAvamabhidadhatApi tadupaskArya AtmA kazcidukta ityAha-vAmanenetyAdi / tuzabdaH pUrvebhyo vyatirekadyotakaH / Atmano'pi pratipAdakatvAt / bruvatati / yadAha-'sAdRzyAllakSaNA vakroktiH' iti / etadevodAjahAra ca-'unmimIla kamalaM sarasInAM kairavaM ca nimimIla muhUrtam' iti / kazciddhanibheda iti / avivakSitavAcyAdiH / kevalamiti / yadi paramityarthaH / guNeti / yadAha-'viziSTA padaracanA rItiH' iti / kAvyAtmakatveneti / yadAha-rItirAtmA kAvyasya' iti / tadevaM viziSTapadaracanAtmikAyAH kAvyAtmatvenAbhyupagatAyA rIte: 'tadatizayahetavastvalaMkArAH' ityAyuktyAnta rbhAvitadhvanayo'laMkArA upaskArakA ityetanmatam / anyaiH punaretadapi pratyuktamityAhaudbhaTAdibhirityAdinA / prAyaza iti / bAhulyenetyarthaH / viSayamAtreNeti / 1. 'vibhAvAdInAM paryayena tatsaMvalitatvena' kha. 2. 'dAyakaH' ka. 3. 'rAghavasya' kha. Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyamAlA | vakroktijIvitakAraH punarvaidagdhyabhaGgI bhaNitisvabhAvAM bahuvidhAM vakroktimeva prAdhAnyAtkAvyajIvitamuktavAn / vyApArasya prAdhAnyaM ca kAvyasya pratipede | abhidhAnaprakAravizeSA eva cAlaMkArAH / satyapi tribhede pratIyamAne vyApArarUpA bhaNitireva kavisaMrambhagocaraH / upacAravakratAdibhiH samasto dhvaniprapaJcaH svIkRtaH / kevalamuktivaicitryajIvitaM kAvyaM, na vyaGgyArthajIvitamiti tadIyaM darzanaM vyavasthitam / bhinnakakSyANAM hyupaskAryopaskArakatvasyAnupapatteH / tathAtve cAlaMkArANAmapi guNopaskAryatvaM prasajyate / samAnanyAyatvAt / tadguNAlaMkArANAM tulyavavAdina evaudbhaTAH / ityamanena vAcyAzrayANAmalaMkArANAM madhya eva dhvanerantarbhAvAdabhidhAvyApAragocara eva dhvanirna punastadvyatiriktaH kazciddhanirnAmeti ciraMtanAnAM matamityuktam / idAnIM yadapyanyairasya bhaktyantarbhUtatvamuktaM tadapi darzayitumAha - vakroktItyAdi / vaidagdhyetyanena vakrokteH H svarUpamuktam / yadAha - 'vakroktireva vaidagdhyabhaGgIbhaNitirucyate ' iti / evakAro'nyasya kAvyajIvitatvavyavacchedakaH / kAvyajIvitamiti kAvyasyAnuprANakam / tAM vinA kAvyameva na syAdityarthaH / yadAha - 'vicitro yatra vakroktivaicitryaM jIvitAyate' iti / vyApArasyeti kavipratibhollikhitasya karmaNaH / kavipratibhAnivartitatvamantareNa hi vakroktireva na syAditi kasya jIvitatvaM ghaTata iti tadanuSaktamevAsyAtra prAdhAnyaM vivakSitam / atazca dvayoH prAdhAnyasya duryojatvamatra nAzaGkanIyam / alaMkArA iti / tenoktA iti zeSaH / evakArazciraMtanoktadhvaniprakAra vizeSa vyavacchedakaH / satyapIti / sadapi pratIyamAnamanAdRtyetyarthaH / vyApArarUpeti vakrasvabhAvetyarthaH / bhaNitirityuktiH / kavIti / tatraiva kaviH saMrabdha ityarthaH / tatsaMrambhamantareNa hi vakroktireva na syAt / nanu ca pratIyamAnasyAnAdaraH kimabhAvamukhenAnyathA vA kRta ityAzaGkayAha--upacAretyAdi / upacAravakratAdInAmeva madhye dhvanirantarbhUta iti tAtparyArthaH / yadAha - 'yatra dUrAntare'nyasmAtsAmAnyamupacaryate / lezenApi bhavekarte kiMcidudriktavRttitA // yanmUlA sarasollekhA rUpakAdiralaMkRtiH / upacArapradhAnAsau vakratA kAcidiSyate // ' iti / etAmevodAjahAra ca - 'gaiaNaM ca mattamehaM dhArAluliajjuNAI a vaNAI | nirahaMkAramiaGko haranti nIlAoM a NisAo // ' atra madanirahaMkAratve aupacArike ityupacAravakratAdInAmapi grahaNam / evaM sarvo'pi dhvaniprapaJca vakroktibhireva svIkRtaH / sasthita eva / yadi paraM tasya prAdhAnyameva nAstItyAha - kevalamityAdi / tadIyamiti / vakroktijIvitakArasaMbandhItyarthaH / taditthaM lakSaNAmUlavakroktimadhyAntarbhAvAnereva tattvaM pratipAditam / kaizcidapyasya 1. 'kiMcitkarte' ka. 2. 'gaganaM ca mattameghaM dhArAlulitArjunAni ca vanAni / nirakAramRgAGkA haranti nIlAzca nizAH // ' iti cchAyA. Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / bhaTTanAyakena tu vyaGgyavyApArasya prauDhoktyAbhyupagatasya kAvyAMzatvaM bruvatA nyagbhAvitazabdArthasvarUpasya vyApArasyaiva prAdhAnyamuktam / tatrApyabhidhAbhAvakatvalakSaNavyApAradvayottIrNo rasacarvaNAtmA bhogAparaparyAyo vyApAraH prAdhAnyena vizrAntisthAnatayAGgIkRtaH / ___dhvanikAraH punarabhidhAtAtparyalakSaNAkhyavyApAratrayottIrNasya dhvanana vAgaviSayatvAdalakSaNIyatvamuktamityAha-bhaTTanAyaketyAdi / prauDhovatyati / na punarlakSaNakaraNena / ata evokteH prauDhatvaM yallakSayitumazakyaM tasyApyabhyupagamaH kAvyAM. zatvamiti na punaH kAvyatmatvam / yadAha-'dhvanirnAmAparo yo'pi vyApAro vyaJjanAtmakaH / tasya siddhe'pi bhede syAtkAvyAMzatvaM na rUpitA // ' iti / vyApArasyeti kavikarmaNaH / anyathA zabdapradhAnebhyo vedAdibhyo'rthapradhAnebhyazcetihAsAdibhyaH kAvyasya vailakSaNyaM na syAt / yaduktam-'zabdaprAdhAnyamAzritya tatra zAstraM pRthagviduH / arthatattvena yuktaM tu vadantyAkhyAnametayoH / dvayorguNatve vyApAraprAdhAnye kAvyadhIrbhavet / ' iti / tatrApIti / kavikarmarUpasya vyApArasya prAdhAnye satyapItyarthaH / 'abhidhA bhAvanA cAnyA tadbhogIkRtireva ca' iti kAvyaM tAvatryaMzaM tenoktam / tatrApi 'abhidhAdhAmatAM yAte zabdArthAlaMkRtI tataH / bhAvanAbhAvya eSo'pi zRGgArAdigaNo mataH // ' ityaMzadvayasya viSayaM pratipAdya 'tadbhogIkRtirUpeNa vyApyate siddhimAnaraH' iti tRtIyoM'zaH sahRdayagatastadaMzadvayacarvaNAtmA 'dRzyamAnAthavA mokSe yAtyaGgatvamiyaM sphuTam' ityuktyA parabrahmAsvAdasavidhavartI vizrAntidhAmatayAbhyupagataH / tadevaM yadyapi 'tAtparyazaktirabhidhAlakSaNAnumitI dvidhA / arthApattiH kvacittantraM samAsoktyAdyalaMkRtiH // rasasya kAryatA bhogo vyApArAntarabAdhanam / dvAdazetthaM dhvanarasya sthitA vipratipattayaH // ' iti nItyA bahavo vipratipattiprakArAH saMbhavanti, tathApi 'kAvyasyAtmA dhvaniriti budhairyaH samAnAtapUrvastasyAbhAvaM jagadurapare bhAktamAhustamanye / kecidvAcAM sthitamaviSaye tattvamacastadIyaM' ityuktanItyaiva dhvanevipratipattiprakAratrayamiha prAdhAnyenoktam |.evmidaaniimetdviprtipttiprkaartryN nirAkurvandhvanereva kAvyAtmatvaM sAdhayati-dhvanikAra ityAdinA / samayApekSArthAvaganazaktirabhidhA / sAmAnyAnAM parasparAnvitatvena vizeSArthAva. bodhanazaktistAtparyam / mukhyArthabAdhAdisahakAryapekSArthapratibhAsanazaktirlakSaNA / etayApAratrayAnuttIrNasya / tadatiriktasyetyarthaH / tathA ca 'gaGgAyAM ghoSaH' ityatra gaGgAzabdo ghoSazabdazca sAmAnyAtmake jalapravAhe gRhanikurumbe ca saMketitau / sAmAnya evodyo 1. 'AdRtya' kha. 2. 'ityetaddyasya' kha. 3. kha-pustake 'tena brUmaH sahRdayamanaHprItaye tatsvarUpam' iti turIyapAdo'pi gRhItaH. 4. 'samayAdarthAvagamana' kha. 5. 'gatiH' kha. 6. 'pAdana' ka. Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyamAlA / dyotanAdizabdAbhidheyasya vyaJjanavyApArasyAvazyAbhyupagamyatvAdhyApArasya ca vAkyArthatvAbhAvAdvAkyArthasyaiva ca vyaGgayarUpasya guNAlaMkAropaskartavyatvena prAdhAnyAdvizrAntidhAmatvAdAtmatvaM siddhAntitavAn / gAt / vizeSasya hi saMketakaraNe AnantyaM vyabhicArazca syAt / tatazcAbhidhayA jalapravAhamAtraM gRhanikurumbamAtraM ca pratItamityekA kakSyA / etatpratipAdyAnyapratipAdanAyApyabhidhA na samarthA / 'vizeSyaM nAbhidhA gacchetkSINazaktivizeSaNe' ityAyuktayuktyA tasyA viramya vyApArAsaMbhavAt / 'sAmAnyAnyanyathAsiddhevizeSaM gamayanti hi' iti nyAyAttAtparyazaktyA sAmAnyAnyAdhArAdheyabhAvenAvasthitaM viziSTaM gaGgAghoSAdyAgUrayantIti tAtparyeNa parasparAnvitatvamAtrameva pratIyata iti dvitIyA / jalapravAhasya ca gho. SAdhikaraNatvamayuktamiti pramANAntarabAdhitaH sangaGgAzabdastadadhikaraNayogyataTaM lakSaya. tIti tRtIyA / tatra tAvat, 'mukhyArthabAdhe tadyoge rUDhito'tha prayojanAt / anyo'rtho lakSyate yatsA lakSaNA ropitA kriyA // ' iti nItyA lakSaNA tritayasaMnidhAveva bhavati / tatra mukhyArthabAdhA tAvatpratyakSAdipramANAntaramUlA / yazca sAmIpyAdisaMbandhaH sa ca pra. mANAntarAvagamya eva / yatpunaridaM ghoSasya zaityapAvanatvAdilakSaNaM prayojanaM pratIyate tacchabdAntarAnuktaM pramANAntarApratipannaM ca kuta Agatam / na tAvatpratyakSAdetatpratItiH / asmAdeva zabdAdavagamAsiddheH / zabdArthe ca tasyApravRtteH / nApyanumAnAt / sAmIpye'pi zaityapAvanatvAderasaMbhavAdanaikAntikatvAt / na smRtiH / tadanubhavAbhAvAt / satyAmapi vA tasyAM niyatasmaraNaM na syAt / asmAdeva ca zabdAdetadeva budhyata iti ko hetuH / tasmAdasyaiva zabdasyaiSa vyApAro'bhyupagantavyaH / nirvyApArasyArthapratItikAritvAbhAvAt / sa tAvannAbhidhAtmA / samayAbhAvAt / na tAtparyAtmA / tasyAnvayapratItAveva parikSayAt / na lakSaNAtmA / mukhyArthabAdhAdyabhAvAt / tasmAdabhidhAtAtparyalakSaNAvyaktiriktazcaturthakakSyAnikSipto vyaGgayaniSTho vyaJjanAvyApAro'bhihitAnvayavAdinAvazyAbhyupagantavyaH / anvitAbhidhAnavAdinApi yatparaH zabdaH sa zabdArtha iti zaravadabhidhAvyApArameva dIrghadIrghamicchatApi naimittikArthAnusAreNa nimittAni kalpyanta iti nimittaparikalpane'pi samapraiveyaM prakriyAnusaraNIyaivetyubhayathApi siddha eva vyaJjanavyApAraH / e. tacca gahanagahanamiti manAgeva siddharasanyAyenehoktam / AdizabdAtpratyAyanAvagamanAdI. nAmapi grahaNam / avazyati / tena vinA vyaGgayasyArthasyAsaMgrahaNAt / vyApArasyeti / vyaanAtmikAyAH kriyAyA ityarthaH / sA khalu sAdhyamAnatvena pUrvAparIbhatAvayavatvAnna svarUpeNopalabhyata iti vicArapadavImeva svayamupAroDhuM notsahata iti kathaM nAma tasyA vAkyArthatvaM syAditi bhAvaH / yadvakSyati-'vyApArasya viSayamukheNa svarUpapratilambhAttatprAdhAnyena prAdhAnyAtsvarUpeNa vicArya(vidita)tvAbhAvAdviSayasyaiva 1. 'pratItamevetyekA' ka. 2. sa ca gaGgAzabdArthAdadhikaraNa' kha. 3. 'zAbde'rthe ka. Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / vyApArasya viSayamukhena svarUpapratilambhAttatprAdhAnyena prAdhAnyAtsvarUpeNa viditatvAbhAvAdviSayasyaiva samagrabharasahiSNutvam / tasmAdviSaya eva vyaGgyanAmA jIvitatvena vaktavyaH / yasya guNAlaMkArakRtacArutvaparigrahasA 11 samaprabharasahiSNutvam' iti / upaskartavyatveneti / tatparatayAvasthAnenetyarthaH / yaduktam--'vAcyavAcakacArutvahetUnAM vividhAtmanAm / rasAdiparatA yatra sa dhvanerviSayo mataH // iti / ata eva vizrAntidhAmatvAdityuktam / Atmatvamiti / sArabhUtatvamityarthaH / atazca tena vinA kAvyameva na syAditi tAtparyam / nahi nirjIvaM zarIraM kApyupayuktam / nanu yadyevaM tarhi 'gaGgAyAM ghoSa:' ityatrApi vyaGgayasya sadbhAvAtkAvyatvaM prasajyate / naitat / iha yadvadAtmano vyApakatvAccharIre ghaTAdau (ca) vartamAnatve'pi kara NAdiviziSTe zarIra eva jIvavyavahAro na ghaTAdau tadvadasyApi vividhaguNAlaMkAraucityacAruzabdArthazarIragatatvenaivAtmatvavyavahAro nAnyatreti na kazciddoSaH / nanu ca sarvatra kriyAyA evaM prAdhAnyaM prasiddhamiha punarviSayasyoktamiti kimetadityAzaGkayAha -- vyApArasyetyAdi / viSaya mukheneti / yathA hyodanAderviklittyAdimukhena pAkAdeH kriyAyAH svruupoplmbhH| tatprAdhAnyeneti / viSayapradhAnatvenetyarthaH / tena vyApArasya prAdhAnyamupacaritamiti bhAvaH / svarUpeNeti / svarUpaM hi tasya sAdhyamAnatvAdvicArayitumazakyam / siddhasya hi vicAro bhavatIti bhAvaH / evakAro vyaJjanavyApAravyavacchedakaH / samagreti / samagrasya bharasyAtmeti vyavahArAdeH sahanazIlatvamityarthaH / etadevopasaMharati -- tasmAdityAdinA / yasyeti / vyaGgyanAmno rasAdyAtmano viSayasya / guNAlaMkArakRtacArutveti / guNAnAM 'ye rasasyAGgino dharmAH zauryAdaya ivAtmanaH / utkarSa hetavaste syuracalasthitayo guNAH // ityAdinItyA sAkSAdeva taddharmatvAt / alaMkArANAmapi 'upakurvanti taM santaM ye'GgadvAreNa dharmiNam | hArAdivadalaMkArAste'nuprAsopamAdayaH / / ' ityAdinItyA zabdArthalakSaNAGgAtizayadvAreNa tadupaskArakatvAt / alaMkArANAM ca rasAdirUpaM vyaGgayamarthamalaMkurvatAM mukhyayA vRtyAlaMkAratvam | alaMkAryasadbhAvanibandhanatvAttasya rasAdyAtmana eva ca vyaGgathasyAlaMkAryatvena pratiSThAnAt / ata eva ca yatra sphuTavyaGgayArtharahitatvaM tatra 'guNavRttyA punasteSAM vRttiH zabdArthayormatA' ityAdinItyA zabdArthamAtra nibandhanatvenoktivaicitryamAtra paryavasitatvAdeSAM gauNamalaMkAratvam / yadabhiprAyeNaiva ca citrAkhyakAvyabhedaprakAratvamalaMkArANAM nirUpayiSyate / ata evAnuprAsAdayo'laMkArAzcitramityAdyanyairuktam / sa ca pratIyamAno'rtho yadyapi vastvalaMkArarasatvena trividhastathApi tena vinA kAvyAtmatvAbhAvAnmukhyatvena rasasyaivAtmatvaM yuktam / atazca * 1. 'kRtaM' ka. 1. 'kAvyaM kAvyameva na bhavatIti tAtparyam' ka. Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| mrAjyam / rasAdayastu jIvitabhUtA nAlaMkAratvena vaacyaaH| alaMkArANAmupaskArakatvAdrasAdInAM ca prAdhAnyenopaskAryatvAt / tasmAdyaGgaya eva vAkyArthIbhUtaH kAvyajIvitamityeSa eva pakSo vAkyArthavidAM sahRdayAnAmAvarjakaH / vyaJjanavyApArasya sarvairanapahRtatvAttadAzrayeNa ca pakSAntarasyApratiSThAnAt / yattu vyaktivivekakAro vAcyasya pratIyamAnaM prati liGgitayA vyaJjanasyAnumAnAntarbhAvamAkhyat tadvAcyasya pratIyamAnena saha tAdAtmyatadutpattya vastvalaMkArayoryadalaMkArapakSanikSiptatvamanyairuktaM tattAvadAstAm, kAvyAtmano rasasya punaralaMkAratvamatyantamevAvAcyamityAha-rasAdaya ityAdi / AdigrahaNAdbhAvatadAbhAsAdInAM grahaNam / na vAcyA iti / vaktumayuktA evetyarthaH / alaMkAryasyAlaMkAratvAnupapatteH / tasya cAlaMkAratvakathane'laMkAryAntaraM prasajyate / tena vinAlaMkArANAmanupapatteH / etadevopasaMharati-tasmAdityAdinA / vyaGgaya iti rasAdirUpaH / ta. syaivopakrAntatvAt / vAkyArthIbhUta iti / avAkyArthIbhUtastu rasAdiralaMkAro'pi syAt / yaduktam-'pradhAne'nyatra vAkyArthe yatrAGgaM tu rasAdayaH / kAvye tasminnalaMkAro rasAdiriti me matiH // ' iti / etacca rasavadAyalaMkAraprastAva eva nirNaSyAmaH / itizabdaH prameyaparisamAptau / etadeva yuktamityAha-eSa evetyAdi / sarvairiti / avAkyArthavidbhirasahRdayaprAyairityarthaH / pakSAntarasyeti / tatra tAvadvA. cyavAcakamAtrAzrayiNAmalaMkArANAM madhye vyaGgyavyaJjakabhAvasamAzrayeNa vyavasthitatvAdasyAntarbhAvo na yuktaH / yaduktam -'vyaGgayavyaJjakasaMbandhanibandhanatayA dhvaneH / vAcyavAcakacArutvahetvantaHpatitA kutaH // ' iti / lakSaNAyAmapyasyAntIvo na yuktaH / tadasadbhAve'sya sadbhAvAttatsadbhAve cAsyAsadbhAvAt / yaduktam -'ativyApterathAvyAptena cAsau lakSyate tayA' iti / nApyasyAlakSaNIyatvaM yuktam / 'yatrArthaH zabdo vA tmrthmupsrjniikRtsvaartho| vyataH kAvyavizeSaH sa dhvaniriti sUribhiH kthitH||' iti| taditthametadvipratipattitrayasyApratiSThAnamupapAditam / idAnImanyo'pi yaH kazcidvipratiprattiprakAraH kaizciduktaH so'pi nopapadyata ityaah-yttvityaadi|dhvnikaaraanntrbhaavii vyaktivivekakAra iti / tanmatamiha pazcAnirdiSTam / yadyapi vakroktijIvitahRdayadarpaNakArAvapi dhvanikA. rAnantarabhAvinAveva / tathApi tau cirantaramatAnuyAyinAveveti tanmataM pUrvamevoddiSTam / anena punaretatsvopajJamevoktam / anumAnAntarbhAvamiti / anumAnarUpatvamevetyarthaH / Akhyaditi / yadAha-'vAcyastadanumito vA yatrArtho'rthAntaraM prakAzayati / saMba 1. 'tadbhAve cAsya cAsaMbhavAtU' ka. . Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvakham / bhAvAdavicAritAbhidhAnam / tadetatkuzAgradhiSaNaiH kSodanIyamatigahanagahanamiti neha prtnyte| asti tAvadvyaGgayaniSTho vyaJjanavyApAraH / tatra vyaGgayasya prAdhAnyAprAdhAnyAbhyAM dhvaniguNIbhUtavyaGgayAkhyau dvau kAvyabhedau / vyaGgayasyAsphuTatve ndhataH kutazcitsA kAvyAnumitirityuktA // ' iti / avicAritAbhidhAnamiti / iha liGgaliGginostAdAtmyatadutpattibhyAmeva tAvatpratibandho nizcIyate / tanizcayenaiva ca saadhysiddhiH| anyathA hi sAdhyasiddhirna syAdvyabhicArAt / tatra tAdAtmyaM yathA kRtakatvAnityatvayoH / tadutpattiryathA vahnidhUmayoH / vAcyapratIyamAnayoH punastAdAtmyatadutpattI na staH / tathAhi-'niHzeSacyutacandanaM stanataTaM nirmUSTarAgo'dharo netre dUramanaane pulakitA tanvI tatheyaM tanuH / mithyAvAdini dUti bAndhavajanasyAjJAtapIDAgamA vApI snAtumito gatAsi na punastasyAdhamasyAntikam // ' ityatra vidhinA niSedho niSedhena vA vidhiH pratIyate / na tasya vAcyena saha tAdAtmyam / viruddhatvAt / nayabhAvo bhAvAtmA bhavati bhAvo'pyabhAvAtmA / nApi tadutpattiH / abhAvasya janyajanakatvAnupapatteH / nApi niHzeSacyutacandanAdInAM vizeSaNAnAM tadantikagamanAnumApakatvaM yuktam / teSAM nAnAdAvapi sadbhAvAdanaikAntikatvAt / etacca dhvanikAreNAdUSitatvAdanthakRtA svakaNThena dUSitam / ata evAnenAnyA vipratipattayo na dUSitAH / etaditi / vAcyasya pratIyamAnena tAdAtmyatadutpattyabhAvAdi neha pratanyata iti vyaktivivekavicAre hi mayaivaitadvitatya nirNItamiti bhAvaH / taditthaM paraparikalpitasamAropApasArapratyAkhyAnena prAptapratiH SThAno dhvanirityAha-astItyAdi / tAvacchabdo vipratipattyabhAvadyotakaH / asyaiva bhedanirdezaM kartumAha-tatretyAdi / vyaGgayaniSThe vyaJjanavyApAre stypiityrthH| prAdhAnyAprAdhAnyeti / yaduktam-'tatparAveva zabdArthoM yatra vyaGgayaM prati sthitau / dhvaneH sa eva viSayo mantavyaH saMkarojjhitaH // ' iti / tathA-'prakAro'nyo guNIbhUtavyaGgyaH kAvyasya dRzyate / tatra vyaGgayAnvaye vAcyacArutvaM syAtprakarSavat // ' iti / asphuTatva iti / vyaGgayasyAvivakSitatve satItyarthaH / yaduktam-'rasabhAvAdiviSayavivakSAvirahe sati / alaMkAranibandho yaH sa citraviSayo mataH // ' iti / tatreti trayanirdhAraNe / tasyetyuttamasya dhvaneH / Adya ityavivakSitavAcyaH / na kevalaM dhvanirdvividhaH yAvattatprabhedo'pyayaM dvividha ityapizabdArthaH / yaduktam-'arthAntare saMkramitamatyantaM vA tiraskR. tam / avivakSitavAcyasya dhvanervAcyaM dvidhA matam // ' iti / dvitIya iti vivakSitAnyaparavAcyaH / yaduktam-'asaMlakSyakramAddayotaH krameNa dyotitaH paraH / vivakSitAbhidheyasya dhvanerAtmA dvidhA mataH // ' iti / atraiva vasturasAlaMkArANAM dhvanyamAnatvaM darza. 1. 'niSedhenaiva vA vidhiryaH' kha. Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| 'laMkAravattvena citrAkhyaH kAvyabhedastRtIyaH / tatrottamo dhvaniH / tasya lakSaNAbhidhAmUlatvenAvivakSitavAcyavivakSitAnyaparavAcyAkhyau dvau bhedau / Adyo'pyarthAntarasaMkramitavAcyAtyantatiraskRtavAcyatvena dvividhaH / dvitIyo'pyasaMlakSyakramasaMlakSyakramavyaGgayatayA dvividhaH / lakSaNamUlazabdazaktimUlo vastudhvanirasaMlakSyakramavyaGgayaH / arthazaktimUlo vastu(rasAdi) yitumAha-lakSaNetyAdi / lakSaNAmUla ityavivakSitavAcyaH / zabdazaktimUla iti na punararthazaktimUlaH / yadyapi zabdazaktimUle'rthazaktirapyasti tathApi tatra tasyAH sahakAritayA vyavasthAnamiti prAdhAnyAcchabdazaktimUlatvamuktam / evamarthazaktimUlatve'pi zeyam / vastudhvaniriti / rasAlaMkAravyatiriktasya vastumAtrasya dhvanyamAnatvAt / tatrArthAntarasaMkramitavAcyo vastudhvaniryathA-'snigdhazyAmalakAntiliptaviyato veladdhalAkA ghanA vAtAH zIkariNaH payodasuhRdAmAnandakekAH kalAH / kAmaM santu dRDhaM kaTho. rahRdayo rAmo'smi sarva sahe vaidehI tu kathaM bhaviSyati hahA hA devi dhIrA bhava // ' atra rAmazabdo rAjyanivAsanAdyasaMkhyeyaduHkhabhAjanatvasvarUpaM vastu dhvanati / atyantatiraskRtavAcyo'pi yathA-'ravisaMkrAntasaubhAgyastuSArAvRtamaNDalaH / niHzvAsAndha ivAda. zcindramA na prakAzate // ' atrAndhazabdaH svArthe nimittIkRtyAdarzanasAdhAraNavicchAyatvAdidharmajAtaM vasturUpaM vyanakti / rasAdIti / AdizabdAdbhAvatadAbhAsAdayaH / tatra rasadhvaniryathA-'tvAmAlikhya praNayakupitAM dhAturAgaiH zilAyAmAtmAnaM te caraNapatitaM pAvadicchAmi kartum / atraistAvanmuhurupacitaidRSTirAlipyate me krUrastasminnapi na sa. hate saMgamaM nau kRtAntaH // ' atra vibhAvAnubhAvavyabhicAribhirabhivyakta eva rasaH / bhAvadhvaniryathA-'jAne kopaparAGgakhI priyatamA svapne'dya dRSTA mayA mA mA saMspRza pANineti rudatI gantuM pravRttA tataH / no yAvatparirabhya cATukazatairAzvAsayAmi priyAM bhrAtastAvadahaM zaThena vidhinA nidrAdaridrIkRtaH // ' atra vidhiM pratyasUyAkhyo vyabhicAribhAvaH / rasAbhAsadhvaniryathA-'stumaH kaM vAmAkSi kSaNamapi vinA yaM na ramase vilebhe kaH prANAnraNamakhamukhe yaM mRgayase / sulagne ko jAtaH zazimukhi yamAliGgasi balAttapaHzrIH kasyaiSA madananagari dhyAyasi tu yam // ' a. trAnekakAmukaviSayo'bhilASa iti rasAbhAsaH / bhAvAbhAsadhvaniryathA-'rAkAsudhAkaramukhI taralAyatAkSI sA smerayauvanataraGgitavibhramAsyA / tatki karomi vidadhe katha. matra maitrI tatsvIkRtivyatikare ka ivAbhyupAyaH // ' atrAnaucityapravRttA cinteti bhAvAbhAsaH / bhAvaprazamo yathA-'ekasmiJzayane parAGmukhatayA vItottaraM tAmyatoranyonyaM hRdayasthite'pyanunaye saMrakSatorgauravam / daMpatyoH zanakairapAGgavalanAmizrIbhavaccakSuSobhamo mAnakaliH sahAsarabhasavyAvRttakaNThagrahaH // ' atrAsUyAyAH prazama iti bhAvaprazama Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkAra sarvasvam / dhvaniH saMlakSyakramavyaGgyaH / zabdArthobhayazaktimUlo vastudhvaniralaMkAradhvanizceti / tatra rasAdidhvaniralaMkAramaJjaryaM darzitaH / kAvyasya zRGgAradhAnatvAt / ziSTastu yathAvasaraM tatraiva vibhaktaH / guNIbhUtavyaGgayo vAcyAGgatvAdibhedairyathAsaMbhavaM samAsoktyAdau darzitaH / citraM tu zabdArthAlaMkArakhabhAvatayA bahutaraprabhedam / tathA hi be 15 dhvaniH / vastudhvaniralaMkAradhvanizceti / tatrazabdazaktimUlo vastudhvaniryathA - 'nirvA NavairadahanAH prazamAdarINAM nandantu pANDutanayAH saha mAdhavena / raktaprasAdhitabhuvaH kSatavigrahAzca svasthA bhavantu kururAjasutAH sabhRtyAH // ' atra kauravANAM kSatazarIrAdikatvaM vasturUpaM zabdazaktyaiva pratIyate / sa evArthazaktimUlo yathA - --' arasasiromaNi dhutta aggimo putti ghaNasamiddhimao / ii bhaNieNa NaaGgI papphullaviloaNA jAA // ' atrArthazaktyA mamaivopabhogyo'yamiti vastu vyajyate / sa evobhayazakti - mUlo yathA - ' - 'penthi Na ettha sattharamatthi maNaM pattharatthale ggAme / uggaapaoharaM pekkhiUNa jai vasasi tA vasasu // ' atra yadyupabhogakSamo'si tadA Assveti vastu vakraucityamAzritya zabdArthazaktyAbhivyajyata ityubhayazaktimUlatvam / zabdazaktimUloSlaMkAradhvaniryathA - 'unnataH prollasaddhAraH kAlAgurumalImasaH / payodharabharastanvyAH kaM na cakre'bhilASiNam // ' atra zabdazaktyA meghalakSaNamarthAntaraM pratIyate / prakRtAprakRtayozcArthayorasaMbaddhAbhidhAyitvaM mA prasAsIditi tayoraupamyaM kalpyata ityalaMkAradhvaniH / sa evArthazaktimUlo yathA - ' - 'tI tANa sirisahoararaaNAharaNammi hiaamekkarasam / bimbAhare piANaM NivesiaM kusumabANena // ' atra kaustubhabimbAdharayoH kevalayaivAzaktyaupamyaM gamyata ityarthazaktimUlo'laMkAradhvaniH / ubhayazaktimUlo yathA - ' hiaavidAraNae dhArAsalilalulie Na ramai tahA / tava diTThI ciurabhare piANa jaha vairikhaggammi // ' atrobhayazaktyA cikurabharakhaGgayoraupamyaM gamyate / itizabdaH prameyaparisamAptau / evaM dhvaneH prabhedajAtaM pradarzya kramaprAptaM guNIbhUtavyaGgayasyAnyato yojayatiguNIbhUtetyAdinA / darzita iti dhvanikAreNa / yadAha - ' vyaGgasya yatra prAdhAnyaM vAcyamAtrAnuyAyinaH / samAsoktyAdayastatra vAcyAlaMkRtayaH sphuTAH // ' iti / evaM guNI 'jaNa 1. 'alasaziromaNirdhUrtAnAmagrimaH putri dhanasamRddhimayaH / iti bhaNitena natAGgI praphulavilocanA jAtA // ' iti cchAyA. 2. 'pathika nAtra sastaramasti manAk prastarasthale grAme / udgatapayodharaM prekSya yadi vasasi tadvasa // ' iti cchAyA. 3. 'tatteSAM zrIsahodararatnAharaNe hRdayamekarasam / bimbAdhare priyANAM nivezitaM kusumabANena // ' iti cchAyA. 4. 'janahRdayavidAraNake dhArAsalilalulite na ramati tathA / tava dRSTizci kurabhare priyANAM yathA vairikhane // ' iti cchAyA. Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 kAvyamAlA / ihArthapaunarukyaM zabdapaunarukyaM zabdArthapaunarukttayaM ceti trayaH paunaruktyaprakArAH // Adau paunaruktyaprakAravacanaM vakSyamANAlaMkArANAM kakSAvibhAgaghaTanArtham / arthApekSayA zabdasyApratItAvantaraGgatve'pi prathamamarthagatadharmanirdeza - zciraMtanaprasiddhyA punaruktavadAbhAsasya pUrva lakSaNArthaH / iheti zAbdaprastAve / itizabdaH prakAre / trizabdAdeva saMkhyAparisamAptisiddheH / tatrArthapaunarukyaM rUDhaM doSaH / prarUDhAprarUDhatvena dvaividhyam / prathamaM heyavacanamupAdeye vizrAntyartham / tatreti trayanirdhAraNe / yathAvabhAsanavizrAntiH prarohaH / bhUtavyaGgayasyApyanyato bhedajAtaM yojayitvA citrasyApi prabhedajAtaM darzayitumAha - citramityAdi / tuzabdaH kAvyaprakAradvayAdasya vailakSaNyadyotakaH / ata eva bahutaraprabhedamityuktam / shbdaarthetyekshessH| tenobhayAlaMkArANAmapi grahaNam / tadeva darzayitumAha - tathAhI - tyAdi / citrAkhyakAvyabhedanirUpaNAvasare kiM paunaruktyaprakAravacanenetyAzaGkayAha -AdAvityAdi / vakSyamANAlaMkArAH punaruktavadAbhAsAdayaH paJca / zabdapratItipuraHsarIkAreNArthapratItiriti prathamaM zabdagata eva dharmanirdezo nyAyyo nArthagata ityAzaGkayAha-atheMtyAdi / ciraMtanaprasiddhyeti / na punaryujyamAnatayeti bhAvaH / ' punaruktavadAbhAsaM chekAnuprAsa eva ca' iti ciraMtanaprasiddhiH / arthAlaMkAratvAdarthAlaMkAraprakaraNe punarasya yujyamAnatvam / nanvAdau zabdagato dharmanirdezaH kAryaH pazcAdarthagataM iti kramasya na kiMcitprayojanamutpazyAma iti kiM teneti yadanyairuktaM tadayuktam / zabdArthayoH krameNaiva pratItAvavabhAsanAttathAtvenaiva dharmanirdezasyopapatteH / kiM ca 'vardhamAnotkarSANi zAstrANi prathante' iti nItyA parimitacamatkArANAmarthAlaMkArANAM pazcAnirdeza: kArya iti saprayojana eva kramaH / ciraMtanametAnullaGghanena ca vayaM pravRttA ityayuktamapi granthakRtA tanmatamAzritam / agre'pyanenAzayena tanmatAzrayaNaM kariSyatyeva / tena vayaM yacciraMtanamatAzrayaNaM vyAkhyAsyAmastadyuktameva / etadeva yathoddezaM nirNetumAha - tatretyAdi / kimalaMkAra prastAve doSakathanenetyAzaGkayAha - prathamamityAdi / upAdeya ityalaMkArasvarUpe / yatheti / yathaiva dRSTastathaiva paryavasita ityarthaH / yathA - 'hariNanayanAM sAraGgAkSa kuraGgavilocanAM kamalavadanAM rAjIvAsyAM sarojasamAnanAm / vilulitakacAM caJcatkezIM calaccikurautkarAM surataviratau saMbhogAnte vilokaya kAminIm // ' atra sAraGgAkSImi , 1. 'lakSyamANa' ka. 2. 'prarUDhadoSaH ' kha. 1. 'uktaM pazyAmaH' ka. 2. 'matollaGghanenaiva' ka. Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / AmukhAvabhAsanaM punaruktavadAbhAsam // AmukhagrahaNaM paryavasAne'nyathAtvapratipattyartham / lakSyanirdeze nApuMsakaH saMskAro laukikAlaMkAravaidharyeNa kAvyAlaMkArANAmalaMkAryapAratantryadhvananArthaH / arthapaunaruktyAdevArthAzritatvAdarthAlaMkAratvaM jJeyam / prabhedAstu tyAdiSu punarvacanaM prarUDham / aprarUDhaM punaralaMkAraH / na caitAvataiva doSAbhAvamAtreNAlaMkAratvamasyAzaGkayam / vakSyamANanItyAlaMkAratvocitasya vicchittivizeSasyApi bhAvAt / tadevAha-AmukhetyAdi / anyathAtveti / yathAvabhAtasyArthasya paryavasAne tathAtvenaivAvizrAntirityarthaH / anyathA hyuktanItyA doSaH syAt / nanu punaruktavadAbhAsazabdasyAlaMkArazabdasAmAnAdhikaraNyAdupamAdivadajahalliGgatvayogAcca puMliGgatve kimitIha nApuMsakaH saMskAraH kRta ityAzaGkayAha-lakSyetyAdi / lakSyasya lakSaNIyasya punaruktavadAbhAsasya punaH zabdApekSayA nirdeze vacana ityarthaH / alaMkAryapAratantryeti / kAvyasAmAnAdhikaraNyena nirdezAt / laukikA hArAdayaH / eSA hyalaMkAryeNa saha saMyogaH saMbandhaH / ata evaiSAM tatparatantratApi na syAt / kAvyAlaMkArANAM punaralaMkAryeNa saha samavAyaH saMbandhaH / ata evaiSAmayutasiddhatvAdalaMkAryapAratantryameveti laukikAlaMkAravaidharmyameva nyAyyam / AzrayAzrayibhAvenAlaMkAryAlaMkaraNabhAvopapatteH kimAzrayamasyAlaMkAratvamityAzaGkayAha-arthetyAdi / evakAraH zabdapaunaruktyAvacchedadyotakaH / tena zabdasyApaunaruktyAna zabdAlaMkAro nApyubhayAlaMkAro'yamityarthaH / paryavasAne vastuto'rthasyAsattvAt / dharmyabhAve ca dharmasya niviSayatvAtpaunaruktyaM kasya dharmaH syAditi na vAcyam / Amukhe'rthasyAvabhAsamAnatvena sattvAddharmidharmabhAvasya naivAniSTerarthagatayoH sattvAsattvayoranupayogAt / AmukhAvagataiva ca pratItiralaMkArabIjaM na pAryavasAnikI / tathAtve hyupamArUpakAdInAmapyavizeSaH syAt / paryavasAne'pyarthasya 'dAruNaH kASThato jAtaH' ityAdAvindhanArthasya sattvAdanaikAntikatvAbhAvAcchazazRGgavadabhAvo na vAcyaH / paryavasAne'pyandhanArthaH sannapi nAlaMkAratvaprayojaka iti arivadhadehazarIraH' ityAdAvapyasatA kAryArthenAvizeSAtsamAnaH / kiM ca ito na paryavasAne'rthasyAsattvam / iha hi pratItimAtrasAratvAtkAvyasya yadyathaiva pratIyate tattathaiva bhavatItyavivAdaH / tadbAdhotpattAvapi taimirikadvicandrapratItivat punaruktatayAvabhAtasyArthasyAvabhAsamAnatvAtsattvameva / nahi zatazo'pi krUrAdyarthopalambhe kASThAderarthasyApunaruktatayA bhAnamasti / bAdhotpatteH punardvicandrapratItivatpaunaruktyapratIteranupapadyamAnatvaM bhavati / natu zuktikAyAmiva rajatapratyayasya svarUpata evAbhAvaH / ata evAbhAtapaunaruktyApi pratItirapaunaruktyaparyavasAyinyasya svarUpam / evamapi vastutaH kAryAdyarthAbhAvastadavastha iti cet, satyam / kiM tu yathA vastuto bahirasaMbhavannapi dvitIyazcandraH pratItau kaMcana vizeSamAdhAtuM notsahate tathehApi vastuvRttena kAyAderarthasyAsaMbhave'pi pratItau na kazcidvizeSa iti diNDikArAga eva 1. 'paryavasAnAnyathAtva' kha. 2. 'atha' kha. Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 kAvyamAlA | vAstavatvAnveSaNam / tasmAdatrAvabhAsamAnatvamevArthasya sattvapratiSThApakaM pramANam na tvavabhAsamAnatvaM pramAtRdharma iti kathaM tadAzrayo dharmaH kAvyAlaMkAra iti cet, asadetat / avabhAsamAnatvasyAvabhAsyaniSThatayA pratIterarthadharmatvAt / tathA hi keSAMcana pratItivAdinAM ' tathAhi vedyatA nAma bhAvasyaiva nijaM vapuH / caitreNa vaidyaM vedmIti kiM hyatra pratibhAsate // ' ityAdyuktayuktyA kaumArilavannIlatAyA iva vedyatAyA apyarthadharmatvameveSTam / iha ca tadupa - krama eveti na vastuvAdasaMsparzo nyAyyaH / AmukhatulyArthatvasya ca zabdadharmatvena zabdAzra - yatvAt zabdAlaMkAratvaM yadyasyocyate tathApi paryavasAne vastutastulyArthatvasyAsaMbhavAt zazazRGgavaddharmadharmibhAvo duSTaH syAt / sattve'pi doSa evetyasmatpakSoktasamagracodyAvakAzaH / atrApi yadyAmukha evaikArthatvenAvabhAsanaM samAdhistadAsmatpakSeNa kimaparAddham / evaM ca virodhe'pi vastuto viruddhasyArthasyAsaMbhavAdviruddhArthasya ca zabdadharmatvAt zabdAlaMkAratvaM prasajyate / atra viruddhasyArthasyAsaMbhave'pi kartrAdibhirvAcyatayAdhyavasAyaH / iha tu paunaruktyAzrayasyAnanvitatvena na vAcyateti cet, naitat / yataH 'dAruNaH kASThato jAta:' ityAdau tAvatpaunaruktyAzrayasya kASThAderarthasya jAtatvAdinA sahAnvitatvAvagamAdastyeva mukhyayA vRttyA vAcyatvam / 'arivadhadehazarIraH' ityAdau tu vastutaH kAyAderavAcyatve'pyavabhAtapaunaruktyAzrayatvAdakRtrimArthazobhAparyavasAyitvena vAcyatayAstyeva vivakSitatvam / atra hyakRtrimo'rtho'laMkRtakRtrimArthopaskRto yathA camatkArakRnna tathA tadupaskRtatayocyamAnaH syAt / 'strINAM hi kaNThAbharaNAni hArAH payodharAnapyabhibhUSayanti' ityAdi dRzA ca hArasya kaNThAlaMkAratve'pi sAmIpyAttAvatizobhAtizayAdhAyakatvAdyathA payodharAdAvapyalaMkAratvaM tathaiva kRtrimArthAzrayatve'pyavabhAsamAnasya paunaruktasyAkRtrimArthopaskArakatvamapi pratIyata eveti nAnubhavApahnavaH kAryaH / evaM ca paunaruktyAzrayasyArthasya yatraiva vAcyatvena vivakSitatvaM tatraivAsyAlaMkAratvaM nAnyatra / 'akRSNapakSendumukhI bandhujIvAdharaghutiH / iyaM vilAsinI kasya na netrotsavakAriNI // ' atrAkRSNetyarthapaunaruktyasya saMbhave'pi vAcyatvenAvivakSitatvAnnAyamalaMkAraH / evaM vakSyamANAnAmapyalaMkArANAM kavivivakSaiva svarUpapratiSThApakaM pramANaM jJeyam / kiM bahunA, sarveSAmapyalaMkArANAmupamitArthatvAdeH zabdadharmatvAcchabdAlaMkAratvaM syAt / tadarthAlaMkAratvamasya jyAyaH / yAvatA hyarthasyAmukta eva punaruktatayAvabhAso'sya jIvitam / ata eva punaruktavadAbhAsamityanvarthasaMjJA / arthasya ca paunaruktyapratItau na kasyacidvivAdaH / tAmevAzritya zabdAlaMkArasya bhavadbhiruktatvAt / evaM ca pratyAsattestadAzrayatvamevAsyAlaMkAratvaM yuktam / anyathA tulyArthazabdatApi vAkyadharma iti tadAzrayo'pi syAdityanavasthAprasaGgaH / athAtra zabdasvarUpavaiziSTyanibandhanaM camatkAra - kAritvamiti tadalaMkAratvamiti cet, kiM nAma zabdasya svarUpe vaiziSTayam / kiM paunarutayam, uta punaruktArthavAcitvam, uta sabhaGgAbhaGgapadena zliSTatvam / tatra na tAvadAdyaH pakSaH / zabdasya dviruccAraNAbhAvAttathAtvApratibhAsanAt / nApi dvitIyaH / vAcyavAcakabhAvenAlaM 1. 'dRSTaM' kha. 2. 'viruddhArthatvasya zabda' kha. Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / vistarabhayAnnocyante / udAharaNaM madIye zrIkaNThastave yathA'ahInabhujagAdhIzavapurva layakaGkaNam / zailAdinandicaritaM kSatakaMdarpadarpakam // vRSapuMgavalakSmANaM zikhipAvakalocanam / sasarvamaGgalaM naumi pArvatIsakhamIzvaram // ' 'dAruNaH kASThato jAto bhasmabhUtikaraH paraH / raktazoNAcaiiruccaNDaH H pAtu vaH pAvakaH zikhI // ' etacca subantApekSayA / tiGantApekSayA ca yathA tatraiva -- 'bhujaMgakuNDalI vyakta zizubhrAMzuzItaguH / jagantyapi sadApAyAdavyAccetoharaH zivaH ||' 19 zabdapaunaruktyaM vyaJjanamAtrapaunaruktyaM svaravyaJjanasamudAyapaunaruktyaM ca / alaMkAra prastAve kevalaM svarapaunaruktyamacArutvAnna gaNyate / iti dvaividhyameva svaravyaJjanasamudAyapaunaruktyaM ca / kAryAlaMkaraNabhAvAttasyAzrayAzrayibhAvenopapatteH / ata eva sarveSAmevArthAlaMkArANAmupamitArthAdivAditvAcchabdasya tadalaMkAratvaM syAdityuktam / nApi tRtIyaH / punaruktavadAbhAsamityanvarthasaMjJAzrayaNAt / paunaruktyAkhyadharmaprayojakIkAreNAlaMkArasyopakrAntatvAt zliSTatvasyeddAnaupayikatvAt / tatpunaratrArthapaunaruktyAvagame nimittamAtram / nimittanimittibhAvazca nAlaMkAratvaprayojaka ityavivAdaH / tasmAdarthAzrayatvAtpaunaruktyasya tadalaMkAratvameveti yuktam / evaM vakralaMkAratApi nirastA / sarveSAmapi vaRtizayarUpatvAttathAtvAnupapatteH / vistarabhayAditi / na tu citratvAbhAvAt / nocyanta iti / vastutastu saMbhavantyevetyarthaH / atazcAyaM prAyo vAkyArthapadArthAzrayatvAtprathamaM dvidhAbhavansamastAsamastapadatvena caturvidhaH / krameNa yathA-' - 'tuhinakSitibhRdyuSmAnpAtAtsarvatra sarvadA khyAtaH / himavAnavatu sadA vo vizvatra samAgataH khyAtim // ' ' nadIprakaramulliGgitavantaM manoharahastamatyajantaM ca, saparyANAM ruciM vahantaM sarvatra pUjanIyaM ca, sakumbhaM sakalazaMcarantaM ca, sadAnadantaM madaparyAviladazanaM karaTaM kamapi bibhrataM kavATavibhramamamuJcantaM ca kuJjarAjivardhitaruciM vAraNaraNaraNikAkulitaM ca, rAjamAnavisaMdhAyinaM virAjamAnaM ca, zArIbhUtaM madasalilena zabalIbhUtaM ca, iti punaruktAzrayam' ityanaGga lekhAyAM hastivarNane / 'batahantAsitaH kAlo govibhAvasudI - dhitIH / kSipAsya rakSAvasitazvetarAjayazobhaya // ' asamastapadaM tu granthakRtaivodAhRtam / kevalasvarapaunaruktyaM kiM na gaNitamityAzaGkayAha - alaMkAretyAdi / yathA - 'indIva1. ' tathAtvopapatteH.' kha. ca, Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 kaavymaalaa| saMkhyAniyame pUrva chekaanupraasH|| dvayorvyaJjanasamudAyayoH parasparamanekadhA sAdRzyaM saMkhyAniyamaH / pUrva vyaJjanasamudAyAzritaM yathA 'kiM nAma dardura duradhyavasAyaM sAyaM kAyaM nipIDya ninadaM kuruSe ruSeva / etAni kelirasitAni sitacchadAnA ___ mAkarNya karNamadhurANi na lajjito'si // ' atra sAyaMzabdenAsyAlaMkArasya yakAramAtrasAdRzyApekSayA vRttyanuprAsena sahakAbhidhAnalakSaNaH saMkaraH / chekA vidagdhAH / anyathA tu vRttynupraasH|| kevalavyaJjanamAtrasAdRzyamekadhA samudAyasAdRzyaM vyAdInAM ca parasparasAdRzyamanyathAbhAvaH / vRttistu rasaviSayo vyApAraH / tadvatI punarvarNaracaneha rammi indammi indaAlammi indiagaNammi indindirammi indami joiNNo srissNkppo||' atra svarapaunaruktyasya cArutvAbhAvAnnAlaMkAratvam / atra kevalavyaJjanasvaravyaJjanasamudAyAzritamalaMkAradvayaM lakSayati-saMkhyetyAdinA / ekavacanasya jAtyA bahutvaprasaGgAdvahuvacanasya ca tryAdInAM svayameva bahutvAtsaMkhyAniyamo dvitva eva saMbhavatIti dvayorityuktam / dvayorapyekadhA sAdRzyaM vRttyanuprAsa evetyAzaGkayAha-anekadheti / yakAramAtretyanena dvayoreve sAdRzyamasya jIvitamiti dhvanitam / yadyapi cAyaM vyaJjanamAtrapaunaruktyAkhyasya sAmAnyalakSaNasya. saMbhavAdanuprAsa evAnyairanta vitaH tathApyasya granthakRtA udbhaTamatAnurodhAdiha lakSaNaM kRtam-anyathetyAdi / etadeva bhedanirdezaM kurvanvyAcaSTekevaletyAdi / samudAyaH pArizeSyAdvyaJjanadvayarUpaH / ekati cAtraiva saMbaddhavyam / kevalasya tryAdInAM cAnekadhApi sAdRzyasyAnena vyAptatvAt / etacca samastAsamastAkSaratvena saMbhavatItyasya prAyaH SaT prakArAH / krameNa yathA-'yayA yAyAyyayA yUyaM yo yo yaM yeyayAyayA / yayuyAyi yayeyAya yayeyAyAya yaayyuk||' asamastAkSaraM tu granthakRtaivodAha'tam / 'dInAdInAM dadau dAnaM ninanAda dine dine / nindinda nandanAnandAnadunodinanandanam // ' 'rucyAbhiH pracurAbhistaruzikharApAcitAbhirucitAbhiH / acirarucirucirarucibhizcirAccirAbhizcamatkRtaM cetaH // tataH somasite mAsi satataM saMmataM satAm / atAmaso 1. 'saMkammA' ka. 2. 'tatra' kha. 3. 'pArizeSAt' ka. 4. 'anekadheti' ka. 5. 'khUbAnI' iti nAmnA kazmIrAdiSu prasiddhaiH phalavizeSaiH. Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21 alaMkArasarvasvam / vRttiH / sA ca prusskomlmdhymvrnnaarbdhtvaatridhaa| tadupalakSito'yamanuprAsaH / yathA'ATopena paTIyasA yadapi sA vANI kaverAmukhe khelantI prathate tathApi kurute no manmanoraJjanam / na syAdyAvadamandasundaraguNAlaMkArajhaMkAritaH saprasyandilasadrasAyanarasAsArAnusArI rasaH // ' yathA vA'sahyAH pannagaphUtkRtAnalazikhA nArAcapAlyo'pi vA rAkendoH kiraNA viSadravamuco varSAsu vA vAyavaH / na tvetAH saralAH sitAsitarucaH sAcIkRtAH sAlasAH sAkUtAH samadAH kuraGgakadRzAM mAnAnuviddhA dRzaH // ' svaravyaJjanasamudAyapaunaruktyaM yamakam // atra kvacidbhinnArthatvaM kvacidabhinnArthatvaM kvacidekasyAnarthakatvamaparasya sArthakatvamiti saMkSepataH prakAratrayam / yathAttamamatiH satI sutamasUta sA // ' 'kamaladRzaH kamalAmalakomalakamanIyakAntivapuramalam / kamalaM kurute tAvatkamalApatito'pi yo vimalaH // ' AdizabdAccaturakSarAdergrahaNam / yathA-'sa dadAtu vAsavAdidevatAsaMstavastutaH / sadA sadvasatiM devaH savitA vitatAM satAm // ' varNaracaneha vRttiriti / upacArAditi bhAvaH / tridheti / yaduktam-'zaSAbhyAM rephasaMyogeSTavargeNa ca yojitA / paruSA nAma vRttiH syAdbahyAdyaizca saMyutA // sarUpasaMyogayutAM mardhavargAntyayogibhiH / sparzaryutAM ca manyante upanAgarikAM budhAH // ' zeSavarNairyathAyogaM racitAM komlaakhyyaa| grAmyAM vRttiM prazaMsanti kaavyessvaahtbuddhyH|| yathA-'nirargalavinirgaladgulagulAkarAlairgalairamI taDiti tADitoDDamaraDiNDimoDDAmarAH / madAcamanacaJcurapracuracaJcarIkocayAH paNaH pariNatikSaNakSatataTAntarA dantinaH // ' atra lakArAdyAvRttyA madhyamatvamiti vRttitraividhyam / evaM vyaJjanamAtrAzrayamalaMkAradvayaM lakSayitvA svaravyaJjanAzrayaM yamakaM lakSayati-svaretyAdi / ekasyetyAdyupalakSaNaparam / ato bahUnAM yamakAnAM kvacitsArthakatvaM nirarthakatvaM ca sthitaM saMgRhItameva / 'kvacitsArthakatvaM kvacinirarthakatvaM' iti tu pAThe prathamameva bhedadvayamuktaM syAna tRtIyaH prakAraH / atazca bhedanirdezagrantho yathAsthita eva jyAyAn / saMkSepata iti / etacca kAvyAtmabhUtarasacarvaNApratyUhakAritvAtprapaJcayituM na yo 1. 'valgantI kha. 2. 'hyetAH' kha. 1. 'pUrva' kha. Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 kaavymaalaa| 'yo yaH pazyati tannetre rucire vanajAyate / tasya tasyAnyanetreSu rucireva na jAyate // ' idaM sArthakatve / evamanyajjJeyam / / zabdArthapaunaruktyaM prarUDhaM doSaH // prarUDhagrahaNaM vakSyamANaprabhedavailakSaNyArtham / yadAhuH-'zabdArthayoH punarvacanaM punaruktamanyatrAnuvAdAt / ' iti / gyamiti ciraMtanAlaMkAravana vibhajya lakSitamiti bhAvaH / evaM citre'pi jJeyam / anyaditi prakAradvayam / tatrAnarthakaM yathA-'sarasamantharatAmarasAdarabhramarasajalayA nalinI madhau / jaladhidevatayA sadRzIM zriyaM sphuTatarAgatarAgarucirdadhau // ' atra tarAgetyanarthakam / anarthakatvasArthakatvayoryathA-'sAhAraM sAhAraM sAhAraM muNai sajasAhAram / saM tANaM saMtANaM saMtANaM mohasaMtANam // ' atra sajasAhAramityanarthakam / anyAni tu sArthakAnIti na kazciddoSaH / idaM ca sthAnaniyamamantareNa na bhavati / yaduktam-'padamanekArthamakSaraM cAvRttaM sthAnaniyame yamakam' iti / ata eva sthAnaniyamAdyamakamityasyAnvarthamabhidhAnam / sa ca sthAnaniyamo vaivakSiko na vAstavaH / yathA-'madhuparAjiparAjitamAninIjanamanaHsumanaHsurabhi zriyam / abhRta vAritavAridaviplavAM sphuTitatAmratatAmravaNaM jagat // ' atrAkSaradvayAnantaraM yamakavinyAsAtsthAnasya niyatatvam / yathA vA'chinyAdbhayAti tava kArtikeyaH zazI jito yena sa kArtikeyaH / utkhAtadanto gaNanAyakasya svAmI yadanyo gaNanAya kasya // ' atra cArdhadvaye yamakadvayamiti sthAnaniyamo dvidhaiveti nAsyAlaMkArasya kSatiH kAcit / atazca 'zrutarasika tarasikalitarukalitarujAlaharijAlahariNatamaH (2) / hariNatamazca tatastava tatastavaH syAdyazorAziH // ' ityatra sattve'pi svaravyaJjanasamudAyapaunaruktyasya sthAnaniyamAbhAvAdyamakAbhAso'yaM vRttyanuprAsaH / prarUDhamiti / yarthAbhAsanaM vizrAnteH / yathA-'tadanvaye zuddhimati prasUtaH zuddhimattamaH / dilIpa iti rAjendurinduH kSIranidhAviva // ' atrenduriti / atrinetrakSIrodajanmatvAdindodvitvAnnaitatprarUDhamiti na kAryam / kavisamaye tathAtvasyApratIteH / AhurityAkSapAdAH / anyatrAnuvAdAditi / anuvAde hi zabdArthayoH punarvacanaM kriyamANaM na doSAya / akriyamANaM punardoSAya bhavatIti bhAvaH / yathA-'udeti raktaH savitA rakta evAstameti ca / saMpattau ca vipattau ca mahatAmekarUpatA // ' atra rakta iti / 'ziraH zArva svargAtpazupatizirastaH kSitidharaM mahIdhrAduttuGgAdavanimavanezcApi jaladhim / adhodho gaGgAvadvayamupagatA nUnamathavA vivekabhraSTAnAM bhavati vinipAtaH zatamukhaH // ' atra paunaruktye'pi zabdasyA 1. 'zrutarasika tarasikalitaM tarukalitatarajAlahariNatamaH' kha. 2. 'bhAsamAna' kha. Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / tAtparyabhedavattu lATAnuprAsaH // tAtparyamanyaparatvam / tadeva bhidyate, na tu zabdArthayoH kharUpam / yathA'tAlA jAanti guNA jAlA de sahiaehi gheppanti / raikiraNANugAhiAi~ honti kamalAi~ kamalAI // ' 'brUmaH kiyannaya kathaMcana kAlamalpamatrAbjapatra nayane nayane nimIlya / hemAmbujaM taruNi tattarasApahRtya devadviSo'yamahamAgata ityavaihi // ' atrAbjapatranayane nayane nimIlyetyAdau vibhaktyAderapaunaruktye'pi ba hutarazabdArthapaunaruktyAlATAnuprAsatvameva / 'kAzAH kAzA ivAbhAnti (ntaH) sarAMsIva sarAMsi ca / cetAMsyAcikSipuryUnAM nimnagA nimnagA iva // ' 23 punarvacanaM pratItyantarajanakatvAddoSaH / tadevAprarUDhamalaMkAra ityAha- tAtparyetyAdi / anyaparatvamiti / ekasya vAcyavizrAntatve'nyasya lakSye vyaGgaye vArthe vAcyavizrAtirityarthaH / bhidyata iti paryavasAne / Amukhe hi zabdavadarthasyApyekatvenaivAvabhAsaH / ata evAha-na zabdArthasvarUpamiti / evaM ca nAyaM dvayorvAcyavizrAntatve'nuvAdamAtramalaMkAraH / nahi doSAbhAvamAtramalaMkArasvarUpam / evaM hi satyapazabdAdyabhAvasyApyalaMkAratvaprasaGgaH / yatparamAdAvuktaM tatparameva punarnocyate / ityeva sAmAnyena yadyapyanyaparatvamucyate tadvirodhAdivat 'udeti raktaH savitA -' ityAdau doSAbhAvamAtratve'pyalaMkAratvocitasyAnyaparatvAkhyasyAtizayasyApi bhAvAdalaMkAratvaprasaGgaH / na caitAvataiva kazcidatizayaH pratIyata iti yethoktameva yuktam / ekaH kamalazabdo vAcyaparyavasitaH anyazca saurabhabandhuratvAdyanekadharmaniSTha iti tAtparyabhedaH / brUmaH kiyaditi / atrAbjazabdasyApyapaunaruktyAllATAnuprAsatvameveti cintyam / atra hi dvayorapi nayanazabdayorvAcyavizrAntatvAdanyaparatvAbhAvAnnAsti tAtpabhedaH / sa eva hyasya jIvitam / anyathA hyanuprAsamAtratvaM syAnAlaMkAratvam / athApi kevalanayanazabdasya svArthavizrAntiH saMsargapadAntargatasya punaH svArthamupasarjanIkRtya saMjJinamabhidadhatazca svArthatyAgAtparArthe ca vRtterastyeva lakSyaniSThatvamiti cet, naitat / lakSaNAsAmadhyabhAvAt / atra hyanyapadArthapradhAnatvAnnayanazabdasya guNIbhAvaH, na mukhyArthabAdhaH | svArtha eva vizrAnteH / na ca guNIbhAvamukhyArthabAdhayeorekatvam / sato hi mukhyArthasya kaMcidapekSya 1. 'na zabdArthasvarUpam' iti TIkAsaMmataH pATho bhAti 2 ka- pustake 'kAzAH kAzA ityAdI' etAvadevAsti. 1. 'prayoktameva jyAyaH' kha. Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| ___ ityAdAvananvayena sahAsyaikAbhidhAnalakSaNo na saMkaraH / anyonyApekSayA zabdArthagatatvenArthamAtragatatvena ca vyavasthitebhinnaviSayatvAt / 'ananvaye ca zabdaikyamaucityAdAnuSaGgikam / asmiMstu lATAnuprAse sAkSAdeva prayojakam // ' tadevaM paunaruktye paJcAlaMkAraH // nirgadavyAkhyAtametat / varNAnAM khaDgAdyAkRtihetule citram // paunaruktyaprastAve sthAnavizeSazliSTavarNapaunaruktyAtmakaM citravacanam / yadyapi lipyakSarANAM khaGgAdisaMnivezaviziSTatvaM tathApi zrotrAkAzasamaveguNIbhAvaH / bAdhaH punaH svasminnevAvizrAntirityanayormahAnbhedaH / nApyatra kiMcitprayojana na vArUDhiriyamityetatpaunaruktyamAtram / evam, 'sitakarakararuciravibhA vibhAkarAkAra dharaNidharakIrtiH / pauruSakamalA kamalA sApi tavaivAsti nAnyasya // ' ityAdAvapi jJeyam / camatkArastvatrAnuprAsakRto'vaseyaH / nanvananvaye'pi zabdapaunaruktyaM dRzyata iti tatrApi kimayamevAlaMkAraH kimu sa evetyAzaGkayAha-ananvaya ityAdi / AnuSaGgikamiti / na punaH sAkSAtprayojakamityarthaH / zabdaikyaM vinApyananvayasya pratipAdanAt / atra hi zabdaikyaM kvacidakriyamANamanaucityamAvahati kvacinneti bhaavH| tattu yathA-'yaccakSurjagatAM sahasrakaravaddhAmnAM ca dhAmArkavanmokSadvAramapAvRtaM ca ravivaddhAntAntakRtsUryavat / AtmA sarvazarIriNAM saviTavattigmAMzuvatkAlakRtsAdhvIM naH sa giraM dadAtu dinakRdyonyairatulyopamaH // ' atra sahasrakarAdayo'nya ivAbhAsamAnA ananvayapratIti vighnayantIti zabdaikyAbhAvo'naucityamAvahati na punarananvayasyAbhAvAt / 'sthairyAdbharvyApakatvAdviyadakhilajagatprANabhAvAnabhasvAnbhAsvAnvizvaprakAzAyugapadapi sudhAsUtirAhlAdanAcca / vahniH saMhArakatvAjjalamakhilajanApyAyanAccopamAnaM satyAtmatve'pi yasya prabhavatu bhavatAM so'STamUrtiH shivaay||' atra nirvighnamevAnanvayasya pratIteH zabdaikyAbhAvo nAnaucityAvahaH / tuzabdo vyatireke / sAkSAditi / zabdaikyaM vinAsyAnutthAnAt / etdevopsNhrti-tdevmityaadi| punavaktavadAbhAsamarthapaunaruktyAzritaM, chekAnuprAsAdayastrayaH zabdapaunaruktyAzrayAH / lATAnuprAsastUbhayAzrita iti paJca paunaruktyAzritA alaMkArAH / yadyapyukteH zabdArthagatatveno, caraNAbhidhAnatayA bhedAtsAmAnyAbhAvAtkasya paJcaprakAratvaM tathApi tasyA dvayorapyanugamAdekatvena pratIteruktisAmAnyanibandhanameva prakAriprakArabhAvavacanam / yaccArthabhedena zabdasyApi bhinnatvaM tadavAstavam / pratItAvekatayaivAvabhAsAt / ata evAnekArthavargAdiSvapi tathAtvenaiva vyavahAraH / varNAnAmityAdi / uccAraNakAle sthAnavizeSazliSTavarNAtmakakhaDgAdisaMnivezasyAbhAvAtpaunaruktyapratIti treti kimAzrayo'yamalaMkAra ityaashngkyaah-ydypiityaadi| 1. nirvivAdaM vyAkhyAtam' kha. Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 25 alaMkArasarvasvam / tavarNAtmakazabdAbhedena teSAM loke pratItervAcakazabdAlaMkAro'yam / AdinahaNAdyathAvyutpattisaMbhavaM padmabandhAdiparigrahaH / yathA 'bhAsate pratibhAsAra rsaabhaasaahtaavibhaa| bhAvitAtmAzubhAvAde devAbhA bata te sabhA // ' eSo'STadalapadmabandhaH / atra digdaleSu nirgamapravezAbhyAM zliSTAkSaratvam / vidigdaleSu tvanyathA / karNikAkSaraM tu zliSTameva / upamAnopameyayoH sAdharmya bhedAbhedatulyale upamA // arthAlaMkAraprakaraNamidam / upamAnopameyayorityapratItopamAnopameyaniSedhArtham / sAdharmya trayaH prakArAH / bhedaprAdhAnyaM vyatirekAdivat / abhedaprAdhAnyaM rUpakAdivat / dvayostulyatvaM yathAsyAm / yadAhu:--'yatra kiM lipyakSarANAM maSIvindurUpANAM zrUyamANatAsatattvavarNazabdAbhedapratipattyA aupacAriko'yaM zabdAlaMkAra iti taatpryaarthH| AdigrahaNaM saphalayituM padmabandhenodAharati-bhAsatetyAdi / khaDgabandhaH punaryathA-'sa pAtrIbhavitA mokSakSaNalakSmyA bhavArasaH / samastajanatAyAsasamudrAbhinnatAbhidaH // ' zliSTameveti / aSTadikamapi nirgamapravezayoH / upamAnetyAdi / arthati / zabdAlaMkAranirNayAnantaramavasaraprAptamityarthaH / nanUpamAnopameyayokha sAdharmya saMbhavati na kAryakAraNAdikayoriti kiM tadupAdAnenetyAzaGkayAha-upamAnetyAdi / tatropamAnasyApratItatvaM liGgabhedAdinA prAcyairuktam / yathA-'kaTu kvaNanto maladAyakAH khalAstudantyalaM bandhanazRGkhalA iva / manastu sAdhu dhvanibhiH pade pade haranti santo maNinapurA iva // ' atra vaNanAdedharmasyopamAne'nyatAM karotIti liGgabhedo duSTaH / yadyapi sAdhAraNadharmasyobhayasaMbandhasaMbhave'pi siddhatvAdupamAne tatsaMbandhasya svayamevAvagamAttasya na zAbdatA yuktetyupamAnapAratantryeNa liGgAdivipariNAmo na kArya iti na liGgabhedAdeduSTatvam tathApyupamAnavAkyasya sAkAGkatvAtpratItivizrAnteH zAbdastatsaMbandha upayukta eva / nahi prabhAmahatyAdAvupamAnavAkye pUtatvAdisaMbandhaM vinA samanvayavizrAntiH syAt / kevalaM samAnadharmasyopameye vidhIyamAnatvamupamAne cAnUdyamAnatvamitIyAneva vizeSaH / tadubhayatrApi tatsaMbandhasyAvazyopayogAdupapadyata eva samAnadharmasyAnugAmitvam / talliGgabhedAderapi duSTatvaM yuktam / upamevasyApratItatvamavarNanIyasyApi varNanIyatvam / yathA-'gauraH supIvarAbhogo raNDAyA muNDito bhagaH / merorarkayollIDhazaSpahemataTAyate // atra tanvaGgayA rUpavarNane bhagavarNanamanaucityAvahamityupameyasyApratItatvam / bhedAbhedatulyatvaM vyAkhyAtuM sAdharmyasya viSayavibhAgeNa vyavasthiti darzayati-sAdharmya ityAdinA / etaireva ca tribhiH prakAraiH sAdharmyAzrayaH 1. 'dharmasyopamAnaikyatA' ka. Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 kAvyamAlA | citsAmAnyaM kazcicca vizeSaH sa viSayaH sadRzatAyAH' iti / upamaivAnekaprakAravaicitryeNAnekAlaMkArabIjabhUteti prathamaM nirdiSTA / asyAzca pUrNA luptAtvabhedAcciraMtanairbahuvidhatvamuktam / taMtrApi sAdhAraNadharmasya kvacidanugAmitasamagra evAlaMkAravargaH saMgRhItaH / tena vyatirekavadityanena sahoktyAdayaH saMgRhItAH / rUpakavadityanena pariNAmotprekSAdayaH / kiM tu rUpakotprekSayorabhedaprAdhAnyasadbhAve'pyAropAdhyavasAyakRta eva vizeSaH / yadvakSyati - 'AropAdabhede'dhyavasAyaH prakRSyate ' iti / atazcAdhyavasAyagarbhedhvalaMkAreSu zuddhAbhedarUpaJcaturthaH prakAro na kazcidAzaGkanIyaH / tatrApyabhedaprAdhAnyasyaiva bhAvAt / anayApyupameyopamAdayaH saMgRhItAH / sAmAnyamityabhedahetukam / vizeSa iti bhedahetukaH / evaM ca bhedAbhedatulyatvaviSaye yaH sAdRzyapratyayo jAyate tasyopamAviSayatvamuktam / nanu ca satsvapyanekeSvarthAlaMkAreSu prathamamiyameva kiM nirdiSTetyAzaGkayAha -- upamaivetyAdi / aneke'laMkArAH sAdharmyAzrayAH tatraivAsyAjIva (bIja) tvAt / uktamiti / 'sAdharmyamupamA bhede pUrNA luptA ca sAgrimA / zrautyArthI ca bhavedvAkye samAse taddhite tathA // ' ityAdinA / atazca kimasmAkaM tadAviSkaraNeneti bhAvaH / evaM ca teSAM gaNane tathA na vaicitryaM kiMci - diti sUcitam / tatrApIti / ciraMtanokte pUrNatvAdibhedanirdeze satyapItyarthaH / sAdhAraNadharmasyeti / dharmaH parAzritaH tasya ca tadatagAmitvAtsAdhAraNatvam / tadeva copamAdyutthAne nimittam / sa ca 'catuSTayI zabdAnAM pravRttiH' iti mahAbhASyaprakriyayA jAtiguNakriyAdravyAtmakeSu dharmiSvevaMrUpa eva bhavati / na caitadvirudhyate / dharmidharmabhAvasyAzrayAzrayibhAvena bhAvAt / ata eva ca dharmidharmabhAvasya na vAstavatvam / jAtyAdyAtmano dharmaitspi kadAcidanyAzritatve dharmatvAt / evaM ca tadatiriktaM dharmamAtramapi sAdhAraNaM na kiMcidvAcyam / catuSTayyA eva zabdAnAM pravRtteruktatvAt / 'sadayaM bubhuje mahAbhujaH sahaso - dvegamiyaM vrajediti / aciropanatAM sa medinIM navapANigrahaNAM vadhUmiva // ' ityAdAvupamAnAdau kriyArUpatvAdeyojayituM zakyatvAttasyA eva ca samagraviSayAvagAhanasahiSNutvAt / nanu jAteH sAdhAraNadharmatve tajJAtIyatvAttattvaM na syAnaM tatsadRzyatvamiti kathamupamAGgatvamasyAH syAditi cet, na / bimbapratibimbabhAvAzrayeNa tathAtvAbhAvAt / tatra hyasakRnnirdezAdayorhAranirjharAdikayorjAtyoH zaityAdyabhedanimittAvalambanenaikatvamAzritya sAdRzyanimittaM sAdhAraNyaM syAt / etacca savistaramupariSTAdvakSyAmaH / tatra dharmiNo jAtyAdirUpatA yathA - 'ghanodyAnacchAyAmiva marupathAddAvadahanAttuSArAmbhovApImiva viSavipAkAdiva sudhAm / pravRddhAdunmAdAtprakRtimiva nistIrya virahAlabheya tvadbhaktiM nirupamarasAM zaMkara kadA // ' atra cchAyAvApIsudhAprakRtInAmupamAnAnAM jAtiguNadravyakriyAtvam / chAyAyAstu jAtirUpatvAdguNatvaM nAzaGkanIyam / upameyasya punaretatsvayamevAbhyam / dharmANAM tu yathA--' - ' vaidehi pazyAmalayAdvibhaktaM matsetunA phenilamamburAzim / chAyApatheneva zaratpra 1. 'luptAdvayabhedAt ' ka. 2. 'atrAsAdhAraNa' kha. 1. 'dharmatve'pi' kha. 2. 'na sadRzatvaM' ka. 3. 'caitya' kha. Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkAra sarvasvam / yaikarUpyeNa nirdezaH / kvacidvastuprativastubhAvena pRthaGgirdeza: / pRthaGgirdeze ca saMbandhibhedamAtraM prativastUpamAvat / bimbapratibimbabhAvo vA dRSTAntavat / krameNodAharaNam - 'prabhAmahatyA zikhayeva dIpastrimArgayeva tridivasya mArgaH / saMskAravatyeva girA manISI tayA sa pUtazca vibhUSitazca // ' 'yAntyA muhurvalitakaMdharamAnanaM tadAvRttavRntazatapatranibhaM vahantyA / digdho'mRtena ca viSeNa ca pakSmalAkSyA gADhaM nikhAta iva me hRdaye kaTAkSaH ||' 27 atra valitatvAvRttatve saMbandhibhedAdbhinne / dharmyabhiprAyeNa tu bimbapratibimbatvameva / 'pANDyo'yamaMsArpitalambahAraH klRptAGgarAgo navacandanena / AbhAti bAlAtaparaktasAnuH sanirjharodgAra ivAdrirAjaH // ' sannamAkAzamAviSkRtatAratAram // ' atra vibhaktamityasya kriyAtvaM rAmasetucchAyA pathayoIvyatvaM phenatArakANAM jAtitvaM prasAdasya ca guNatvaM dravyAtmakAkAzAmburAzigatatvenopanibaddham / evaM prakRtAmeva mahAbhASyaprakriyAmapahAya nirnimittameva prakriyAntaramAzritya yadanyairuktaM tadayuktamevetyalaM bahunA / evaMvidhasya cAsya bhAvAbhAvarUpatayA dvaividhyam / etacca na tathA vaicitryAvahamiti granthakRtA noktam / aikyarUpyeNeti / sakRt / yadvakSyati-- 'tatra sAmAnyadharmasyevAdyupAdAne sakRnnirdeza upamA' iti / pRthaGgirdeza iti / asakRdityarthaH / yadvakSyati - 'vastuprativastubhAvenAsakRnnirdeze'pi saiva' iti / sAdhAraNadharma - syetyatrApi saMbandhanIyam / vastuprativastubhAve'pi dvaividhyamityAha - pRthaGgirdeza ityAdi / saMbandhibhedamAtramiti / na punaH svarUpabhedaH kazcidityarthaH / yadvakSyati -- asakRnni - deze zuddhasAmAnyarUpatvaM bimbapratibimbabhAvo vA iti / etacca bhedatrayaM prAyaH sarveSAmeva sAdRzyAzrayANAmalaMkArANAM jIvitabhUtatvena saMbhavatItyagrata eva tatratatrodAhariSyAmaH / krameNeti yathoddezam / saMbandhibhedAditi / saMbandhino: kaMdharAvRntayorbhedAt / na tu hAranirjharAdivatsvarUpato bhedaH / vastuta ekatvAdvalitatvAvRttatvayorabhedaH / nanu yadi valitatvAvRttatvAkhyo dharma AnanazatapatrayoH zuddhasAmAnyarUpatayopAttastaddharmI kaMdharAvRntarUpaH punaH kiMrUpatayetyAzaGkayAha - dharmyabhiprAyeNetyAdi / evakAraH zuddhasAmAnyarUpatvavyavacchedakaH / kaMdharAvRntayozca yathokte dharmitve'pyAnanazatapatrApekSayA dharmatvameva yuktam / AzrayAzrayibhAvena dharmidharmabhAvasya bhAvAt / ata evAsyAvAstavatvaM pUrvamuktam / 1. 'tAratamyam' ka. 2. 'yadanyairAzrityoktaM' ka. Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyamAlA / atra hArAGgarAgayonijharabAlAtapau pratibimbatvena nirdiSTau / atazcAnanazatapatrApekSayA iti na vyAkhyeyam / tayorupamAnopameyabhAvavAcoyuktareva yuktatvAt / evaM ca sati kaMdharAvRntayoH svarUpamanabhimataM syAt / anenaiva ca bimbapratibimbabhAvasya svarUpe darzite'pyasaMkIrNaprakaTanAzayena punaH 'pANDyo'yam' ityAdyudAhRtam / hArAGgarAgayoriti / svarUpayoriti zeSaH / na cAtra bimbapratibimbabhAvasya viSayAntaraM pradarya vAkyArthagatAmupamAmAzaGkaya guNasAmyanAmA caturthaH prakAro vAcyaH / yAvatA hi sAdhAraNadharmanibandhanamupamAsvarUpaM sa cAtra dharmo nirdiSTAnirdiSTatvena dvividhaH / nirdezapakSe cAsya traividhyamuktam / anirdezapakSe cAsya na vaicitryaM kiMciditi na tadAzrayaM bhedajAtamuktam / atazcAtra nirdiSTaH sAdhAraNadharmo vyavasthita iti kA nAma caturthaprakArakalpanA / vAkyArthopamAgandho'pyatra nAsti / sa hyanekeSAM dharmiNAM parasparAvacchinnAnAM tAdRzaireva dhamibhiH sAmye bhavati / yathA-'janayitryAH kulAlyAzca rakSitryA vidito'bhavat / ratnasUterbhujaMgyAzca pracchanna iva zevadhiH // ' atra janayitryAdInAM ratnasUtyAdInyupamAnAnyupAttAni / eteSAM dharmitvaM parasparAvacchinnatvaM ca sphuTameva / bimbapratibimbabhAvaH punarmivizeSapratipAdanonmukhAnAM dharmANAM bhavati / yathAtraiva / atra hi hArAGgarAgayoH pANDyasya viziSTatApAdanAyaivopAdAnam / indumatI prati tasya viziSTAlambanavibhAvatvena viva. kSitatvAt / atazca tayoH parasparonmukhatvAtsvAtmanyevAvizrAntiriti kA kathopameyatAyAH / evaM pANDyasyAdirAjena hAranirjharAdidharmanimittaivopamA / tAvanmAtreNaiva sAdRzyaparyavasAnAt / tacca hArAdeH sAdhAraNadharmasya bimbapratibimbatvAdRSTAntanyAyasyaitatsUdAharaNameva / nanu hAranirjharayostadatadgAmitvAbhAvAtkathaM sAdhAraNadharmateti cet, ucyate-a. syAstAvaddharmasya sAdhAraNyaM jIvitam / tacca dharmasyaikatve bhavati / na ca vastuto'tra dharmasyaikatvam / nahi ya eva mukhagato lAvaNyAdidharmaH sa eva candrAdau / tasyAnvayAsaMbhavAt / api tu tajAtIyo'trAnyo'sti dharmaH / evaM dharmayorbhedAtsAdhAraNatvAbhAvAdupamAyAH svarUpaniSpattireva na syAt / atha dharmayorapi sAdRzyamabhyupagamyate tattatrApi sAdRzyanimittamanyadanveSyam / tatrApyanyadityanavasthA syAt / tatazca dharmayorvastuto bhede'pi pratItAvekatAvasAyAdbhede'pyabheda ityetanimittamekatvamAzrayaNIyam / anyathA yupamAyA utthAnameva na syAt / evamihApi hAranirjharAdInAM vastuprativastutayopAttAnAM vastuto bhede'pyabhedavivakSakatvaM grAhyam / anyathA hyeSAM pANDyAdrirAjayoraupamyasamutthAne nimittatvameva na syAt / na caiSAmaupamyaM yuktamiti samanantaramevoktam / ata evAtra bimbapratibimbabhAvavyapadezaH / loko hi darpaNAdau bimbAtpratibimbasya bhede'pi madIyamevAtra vadanaM saM. kAntamityabhedenAbhimanyate / anyathA hi pratibimbadarzane kRzo'haM sthUlo'hamityAyabhimAno nodiyAt bhUSaNavinyAsAdau ca nAyikA nAdriyeran / prAcyairapi-'sa munirlAJchito maujhyA kRSNAjinapaTaM vahan / vyarAjannIlajImUtabhAgazliSTa ivAMzumAn // ' 1. 'paryavasAnam' ka. 2. 'vivakSetyekatvaM' kha. 3. 'iti' ka. Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alNkaarsrvsvm| iti / tathA-'sa pItavAsAH pragRhItazAGgoM manojJabhImaM vapurApa kRSNaH / zatahadendrAyudhavAnizAyAM saMsRjyamAnaH zazineva meghaH // ' ityatra maujItaDitoH zaGkhazazinozca vastuto bhede'pyabhedavivakSAmevAzritya sAdhAraNadharmasya hInatvamAdhikyaM coktam / ata evAtra pUrva granthakRtA vastuprativastubhAvavastudvayasya prAcyoktameva vyavahAraM darzayituM prativastUpamAvadRSTAntavacceti taduktameva dRSTAntadvayaM dattam / evaM cAtrAbhedavivakSaiva jIvitam / eSA ca lakSye suprcuraiv| yathA-'vidyutvantaM lalitavanitAH sendracApaM sacitrAH saMgItAya prahatamurajAH snigdhagambhIraghoSam / antastoyaM maNimayabhuvastuGgamabhraMlihAgrAH prAsAdAstvAM tulayitumalaM yatra taistaivizeSaiH // ' atra vidyudvanitAdInAM meghaprAsAdaviziSTatAdhAyakatayA dharmatvenaivopAdAnam / ata eva taistaivizeSairityuktam / teSAM sakRnirdezAbhAvAnnAnugAmitA / ekArthatvAbhAvAna zuddhasAmAnyarUpatvamiti pArizeSyAbambapratibimbabhAva ev| eteSAM cAbhedenaiva pratIteH sAdhAraNatvam / evaM hArAderapi jJeyam / abhedapratItizcAtra saadRshynimittaa| na caitAvataivaiSAmupamAnopameyatvaM vAcyam / tathAtvAvivakSaNAt / sAdRzyasya ca sitatvAdiguNayogitvaM nAma nimittam / evamabhedapratItimukhenAtra hArAdeH samAnadharmatvam / kvacinimittAntareNApyabhedapratItirbhavati / yathA-'dveSyo'pi saMmataH ziSTastasyArtasya yathauSadham / tyAjyo duSTaH priyo'pyAsIddaSTo'GgaSTha ivAhinA // ' atrottarArdhe daSTaduSTayordoSakAritvAdinA ekakAryakAritvaM bhedakAraNamityalaM bahunA / iyaM ca dvayorapi prakRtayoraprakRtayozcaupamye samuccitA bhavati / krameNa yathA--'sadayaM bubhuje mahAbhujaH' ityAdi / atra vadhUmedinyoraciropanatatvAtprakRtatvena sadayApabhoge samuccitatvam / aprakRtA yathA--'svareNa tasyAmamRtasuteva prajalpitAyAmabhijAtavAci / apyanyapuSTA pratikUlazabdA zroturvitatrIriva tAbyamAnA // ' atra bhagavatyapekSayAnyapuSTAvitantryoraprakRtayoH pratikUlazabdatve samuccitatvam / iyamekadezavivartinyapi / yathA-'kamaladalairadharairiva dazanairiva kesaraivirAjante / alivalayairalakai. riva kamalairvadanairiva nalinyaH // ' atra nalinInAM nAyikA upamAnatvenopAttA ityekadezavivartitvam / iyaM ca sAdRzyadAyArtha kavipratibhAkalpite sAdharmya kalpitA bhavati / tacca kvacidupameyagatatvena kvacidupamAnenApi kalpitamiti dvidhAtvamasyAH / yaduktam-'upameyasya vaiziSTayamupamAnasya vA kvacit' iti / vaidharmeNApi sAdharmyamiti tRtIyaH prakAraH punarasyA na vAcyaH / asyopamAyAmeva saMbhavAddALapratipAdanApratItezca / krameNa yathA"taM Namaha NAhiNalinaM hariNo gaaNaGgaNAhirAmassa / chappaachampiagatto malo vva candammi jattha vihI // ' atropameyasya SaTpadAcchAditvaM klpitm| 'AvarjitA kiMcidiva stanAbhyAM vAso vasAnA taruNArkarAgam / saMjAtapuSpastabakAbhinamrA saMcAriNI pallavinI lateva // ' atropamAnagatatvena saMcAriNItvaM kalpitam / na cAsyAH pRthaglakSaNaM vAcyam , 1. 'eva cAtra' kha. 2. 'sAdhAraNadharmatvamuktam' ka. 3. 'samucitA' kha. 4. 'krameNa' kha-pustake nAsti. 5. 'aprakRtA yathA' kha-pustake nAsti. 6. 'taM namata nAbhinalinaM harergaganAGganAbhirAmasya / SaTpadAcchAditagAtro mala iva candre yatra vidhiH // iti cchAyA. Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 kaavymaalaa| eksyaivopmaanopmeykhe'nnvyH|| vAcyAbhiprAyeNa pUrvarUpAvagamaH / ekasya tu viruddhadharmasaMsargoM dvitIyasabrahmacArinivRttyarthaH / ata evAnanvaya iti yogo'pyatra saMbhavati / yathAdvayoropamyapratIteH / sAmAnyalakSaNasyAtrApyanugamAt / athAtra kalpanAstIti cet, na / evaM hi pratibhedaM lakSaNakaraNaprasaGgaH / samuccitatvAdevizeSAntarasyApi bhAvAt / athopamAnaguNaviziSTopameyAvagamaphalatvenopamAyAH pratibhaTabhUtavastvantarAbhAvaprayojanatvena cAsyAH pRthagalaMkAratvamiti cet, na / atropameyasyopamAnaguNaviziSTatayaiva pratIteH phalabhedAbhAvAt / tathA hi 'AvarjitA' ityAdau bhagavatyA latAyAH sAdRzyasya saMcAriNItvenAbhAvo mA prasA. sIditi tayoH sAdharmyameva draDhayituM kavinA latAyAH saMcAriNItvaM kalpitam / nanvatra bhagavatyA anyadupamAnaM nAstIti pratIyate / ananvayAdivadupamAnAntaraniSedhasya vAkyArthatvAt / maivam / evamupameyasyApi vaiziSTayakalpane upameyAntaraniSedhaphalatvaM vAcyam / samAnanyAyatvAt / tadyathA dRDhArope rUpake viSayaviSayiNorabhedameva draDhayituM kasyaciddharmasya hAnirAdhikyaM vA kalpyate tathehApi sAmAnyadAyA'yaiva kalpitatvaM jJeyam / atrApyabhedAlaMkArAkhyAlaMkArAntaratvaM na vAcyam / rUpakeNaivAsyA vicchitteH saMgRhItatvAt / viSayaviSayiNorabhedo hi rUpakasatattvam / sa eva cAtra dAyena pratIyata iti ko nAmAsya rUpakAtpRthagbhAvaH / abhedamAtrapratItau rUpakam , niyatadharmahAnAvanyataH sarvato'pyabhedapratItAvabheda iti pratItibhedo'pyastIti cet, na / evaM hyasti tAvadabhedapratItiratrAnugatA / yastu vizeSaH sa pRthagbhedatve vyavasthApako'stu na pRthagalaMkAratve / nahi zAvaleyatA(?)mAtreNa gotvamazvatvavyapadezyaM bhavati / evaM ca 'gRhItavigrahaH kAmo vasantaH sArvakAlikaH / jahAra hRdayaM kAmI nityapUrNaH sudhAkaraH // ' ityAdau gRhItavigrahatvAdeniyatasya dharmasyAdhikye'pyalaMkArAntaraprasaGgaH / iyaM ca mAlAtvAdinAntabhedeti tadranthavistarabhayAna prapaJcitam / ekasyaive. tyAdi / nanu sAdRzyAzrayANAmalaMkArANAM lakSayituM prastutatvAtsAdRzyasyobhayaniSThatvenaiva saMbhavAdekasya ca tadabhAvAtkathamihAtadAzrayasyApyasya vacanamityAzaGkayAha-vAcyAbhiprAyeNetyAdi / pUrvarUpeti / sAdRzyAzrayatvasyetyarthaH / astyeva hyatra zAbdI sAdRzyapratItiH / mukhaM candra ivetyAdivadevAtropamAnopameyatvasya vAcyatayopanibandhanAt / ata evAha-vAcyAbhiprAyeNeti / na punarvastvabhiprAyeNetyarthaH / vastuto hyekasyaiva sAdhyasiddhadharmarUpatvAsaMbhavAdupamAnopameyatve'pi virodhaH syAt / itthaM zAbdameva sAdRzyAnugamamAzrityehAsya lakSaNam / nanu yadyevamekasyopamAnopameyatvaM virudhyate tatki vastuviruddhena niSphalena caitenetyAzaGkayAha-ekasyetyAdi / evaM cAsya dvitIyasabrahmacArinivRttirevAlaMkAratvapratiSThApakaM pramANam / anyathA punarnAsyAlaMkAratvam / yathA-'tasyAjJayaiva paripAlayataH prajA me karNopakaNThapalitaMkariNI jareyam / yadgarbharUpamiva mAmanuzAsti so 1. 'maivam' kha-pustake nAsti. 2. 'prasaGgAt' kha. Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / 'yuddhe'rjuno'rjuna iva prathitapratApo bhImo'pi bhIma iva vairiSu bhImakarmA / nyagrodhavartinamathAdhipatiM kurUNA mutrAsanArthamiva jagmaturAdareNa // ' . dvayoH paryAyeNa tasminnupameyopamA / 'yamadyApi tanmayi gurorgurupakSapAtaH // ' atra yathaiva garbharUpaM mAM gururanvazAttathaivAdyApyanuzAstIti satyapyekasyopamAnopameyatve dvitiiysbrhmcaarinivRttiprtipttybhaavaannaaymlNkaarH| ekasyaivAvasthAbhedena ca siddhasAdhyadharmasaMbhavAnopamAnopameyatvasya viruddhadharmasaMsargaH / ata eveti / viruddhadharmasaMyogAt / ekasyaiva siddhasAdhyarUpeNopamAnopameyatvenAvidyamAno'nvayaH saMbandho yatra sa tathoktaH / arjunAdanyo yuddhe prathitapratApo nAstIti dvitIyasabrahmacArinivRttiratra jIvitabhUtA pratIyata eva / ata eva kArtavIryahiMsrasattvayorupamAnarUpayorapratIteH zuddhamevaitadudAharaNam / 'Ittiametummi jae sundaramahilAsahassabhariammi / aNuharai Navara tissA vAmAddhaM dAhiNaddhassa // ' ityAdau cAnanvayodAharaNatvaM na vAcyam / atrAnyAdhenAnyArdhasyopamIyamAnatvenopamAyA abhidhIyamAnatvAt / asya yupamAnAntaraniSedhaparyavasAyyabhidhIyamAnamekasyaivopamAnopameyatvaM svarUpam / na ca tadatra zabdenAbhidhIyate'pi tu vyajyata iti pratIyamAnataiva yukteti na vAcyatvamasyeti vAcyam / evaM hyalaMkAradhvanarviSayApahAraH syAt / evam 'gandhena sindhuradhuraMdhara vakramaitrImairAvaNaprabhRtayo'pi na zikSitAste / tattvaM kaicatrinayanAcalaratnabhittisvIyapraticchaviSu yUthapatitvameSi // ' ityatrApyananvayo na vAcyaH / svIyapratibimbaireva sAdRzyapratItestadgandhasyApyabhAvAt / yadi nAma caitatpratIyeta tadapyasya pratIyamAnatvaM sthAna vAcyatvam / yathoktanyAyAt / evaM ca tadekadezenAvasitabhedena vetyapAsya upamAnatayA kalpitenaiva sAdRzyamananvaya ityeva tvayA sUtraNIyam / 'grasamAnamivaujAMsi sadasyaiauraveritam / nAma yasyAbhinandanti dviSo'pi sa pumAnpumAn // ' ityatra puMsaH puMstvAropAdananvayarUpakamiti yadanyairuktaM tadayuktam / ekasyaiva vidhyanuvAdabhAvenAvasthAnAdAropAbhAvAt / dvayorityAdi / dvayorityupamAnopameyayoH, na punadvisaMkhyAkayoH / tena, 'kAntAnanasya kamalasya sudhAkarasya pUrva parasparamabhUdupamAnabhAvaH / sadyo jarAtuhinarAhuparAhatAnAmanyaH parasparamasAvarasaH prasUtaH // ' ityatra trayANAmapyupamAnopameyatvaM sthitamasyA evAGgam / tacchabdeneti tasminnityanena / yaugapadyAbhAva iti kramarUpatvAt / ata iti yogapadyAbhAvAt / sa ca vAkyabhedaH zAbda Arthazca / tatra zAbdo yathA--'rajobhiH syandanodbhUtairgajaizca ghanasaMnibhaiH / bhuvastalamiva vyoma kurvanvyomeva bhU 1. "ekasyaiva' kha-pustake nAsti. 2. 'etAvanmAtre jagati sundaramahilAsahasrabharite / anuharati kevalaM tasyA vAmArdhe dakSiNArdhasya // iti cchAyA. 3. 'upamAnaniSedha' kha. 4. 'kathaM' kha. 5. 'apAsya tenaivAnanvaya iti sUtraNIyam' ka. 6. 'syandanotkIrNaiH' ka. Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyamAlA | tacchabdenopamAnopameyatvapratyavamarSaH / paryAyo yaugapadyAbhAvaH / ata evAtra vAkyabhedaH / iyaM ca dharmasya sAdhAraNye vastuprativastunirdeze ca dvidhA / Adye yathA 'khamiva jalaM jalamiva khaM haMsazcandra iva iMsa iva candraH / kumudAkArAstArAstArAkArANi kumudAni // ' dvitIye yathA 32 'sacchAyAmbhojavadanA sacchAyavadanAmbujA / vApyo'GganA ivAbhAnti yatra vApya ivAGganAH // ' sadRzAnubhavAdvastvantarasmRtiH smaraNam // vaistvantaraM sadRzameva / avinAbhAvAbhAvAnnAnumAnam / yathA talam // ' atra bhuvastalaM vyomeva kurvanniti vAkyapariniSpatteH sphuTa eva zAbdo vAkyabhedaH / Artho yathA - 'bhavatpAdAzrayAdeva gaGgA bhaktizca zAzvatI / itaretarasAdRzyasubhagAmeti vandyatAm // ' atra sphuTe'pi zAbde ekavAkyatve gaGgA bhaktivadbhaktizca gaGgAvadvanyetyastyevArtho vAkyabhedaH / asyAzcopamAnAntaratiraskAra eva phalam / ata evopameyenopamA ityasyA anvarthAbhidhAnam / yatra punarupamAnAntaratiraskAro na pratIyate tatra nAya - malaMkAraH / yathA - 'savitA vidhavati vidhurapi savitarati tathA dinanti yAminyaH / yAminayanti dinAni ca sukhaduHkhavazIkRte manasi // ' na hyatra vidhusavitrAdInAmupamAnAntaratiraskaraNaM vivakSitaM kiM tu sukhaduHkhavazIkRtamanasAmevaM viparItaM bhavatIti / sAdhAraNya iti / etacca dharmasya nirdezAnirdezarUpapakSadvayAgUrakatvenoktam / tatra nirdezapakSe sAdhAraNyamasti tathApyatra sakRnnirdezenaivAnugatatvAttadupalambhaH sphuTa ityatra bhAvaH / anidezapakSe tu vAstavameva sAdhAraNyam / yadanusAraM khamiva jalamityAdyudAhRtam / dharmasyAnugAmitve tu yathA-- 'kamaleva matirmatiriva kamalA tanuriva vibhA vibheva tanuH / dharaNIva dhRtirdhRtiriva dharaNI satataM vibhAti bata yasya // ' atra vibhAtIti sakRnnirdiSTam / vastuprativastunirdezazca pUrvavadihApi zuddhasAmAnyarUpatvabimbapratibimbabhAvAbhyAM dvidhA / tatra bimbapratibimbabhAva prakRtaivodAhRtaH / tatra hyambhojadanayobimbapratibimbabhAvaH / zu sAmAnyarUpatvaM yathA - 'udvalgunA yugapadunmiSitena tAvatsadyaH parasparatulAmadhirohatAM dve / praspandamAnaparuSetaratAramantazcakSustava pracalita bhramaraM ca padmam // ' (atra ) praspandamA - pracalitatvena zuddhasAmAnyarUpatvam / tArakabhramarayostu bimbapratibimbabhAvaH / unmeSAbhiprAyeNa cAnugAmiteti bhedatrayasyApyetadudAharaNam / sadRzeti / vastvantaramiti smaryamANam / sadRzameveti / sAdRzyasyobhayaniSThatvAt / atazca smaryamANenAnubhUyamAnasya, 1. " yadabhihitaM bauddhaiH - 'sadRzAdRSTacintAdyAH smRtibIjasya bodhakAH' iti / vastvantaraM " kha. Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / 'atizayitasurAsuraprabhAvaM zizumavalokya tavaiva tulyarUpam / kuzikasutamakhadviSAM pramAthe dhRtadhanuSaM raghunandanaM smarAmi // ' sAdRzyaM vinA tu smRti yamalaMkAraH / yathA'atrAnugodaM mRgayAnivRttastaraGgavAtena vinItakhedaH / rahastvadutsaGganiSaNNamUrdhA smarAmi vAnIragRheSu suptam (suptaH) // ' atra ca kartRvizeSaNAnAM smartavyadazAbhAvitve smartRdazAbhAvitvamasamIcInam / preyolaMkArasya tu sAdRzyavyatiriktanimittotthApitA smRtirviSayaH / anubhUyamAnena vA smaryamANasya sAdRzyaparikalpanamayamalaMkAraH / yaduktam-'yathA dRzyena janitA sAmyadhIH smaryamANagA / smaryamANakRtApyasti tatheyaM dRzyagAminI // ' iti / tatrAdyaH prakAro granthakRdudAharaNe / tatra hi zizoreva raghunandanena sAdRzyaM vivakSitam / dvitIyastu yathA-'tasyAstIre nicitazikharaH pezalairindranIlaiH krIDAzailaH kanakakadalI. veSTanaprekSaNIyaH / madanahinyAH priya iti sakhe cetasA kAtareNa prekSyopAntasphuritataDitaM tvAM tameva smarAmi // ' atrAnubhUyamAnena meghena smaryamANasya krIDAzailasya sAdRzyaparikalpanam / evaM cAtra sAdRzyasyobhayasaMbandhe'pyanubhUyamAnenaiva punaH smaryamANapratItirbhavatItya. vaseyam / nanu yadyevaM tatparasmAtparapratipatteH kiM nedamanumAnamityAzaGkayAha-avinAbhAvetyAdi / avinAbhAvastAdAtmyAnityasAhacaryAdvA / anubhUyamAnasmaryamANayozca tadabhAvaH / zizuraghunandanayoH sAdRzyaparikalpane cAtizayitasurAsuraprabhAvatvAdidharmo'nugAmitayA nirdiSTaH / vastuprativastubhAvenApi dharmasyAyaM bhavati / tatra zuddhasAmAnyarUpatvena yathA-'sAndrAM mudaM yacchatu nandako vaH sollAsalakSmIpratibimbagarbhaH / kurvannajasraM yamunA. pravAhasalIlarAdhAsmaraNaM murAreH // ' atra sollAsasalIlatvayorekatvam / bimbapratibimbamA. venApi yathA-'pUrNendunA meghalavAGkitena dyAM mudritAM sundari vIkSamANaH / vivAhahomAnaladhUmalekhAmilatkapolAM bhavatI smarAmi // ' atra meghalavadhUmalekhAdInAM bimbapratibimbabhAvaH / etadeva sAdRzyanimittatvaM draDhayituM pratyudAharati-sAdRzyamityAdinA / sadRzAnubhavAbhAvAttatsmRterna sAdRzyahetukatvam / smartavyadazAbhAvitva iti / smartavyadazAbhAvitvaM vAcyaM sadanAdRtyetyarthaH / ata eva vAcyasyAvacanam / smartRdazAbhAvitvamityavAcyasya vacanam / yadyapi smartadazAyAmatItatvAtkarTavizeSaNAnAM mRgayAnivRttatvAdInAmapyatItakAlAvacchinnAnAM tadbhAvitvaM tathApi vartamAnakAlAvacchinnasya smartuvizeSaNabhA. venopanibandhAtteSAM tadavacchinnataiva pratIyata iti yathoktameva dUSaNadvayaM yuktamiti sahRdayA eva pramANam / pratyudAharaNAntaramapi darzayati-preyolaMkArasyetyAdinA / tuzabda 1. 'smRtigAminI' kha. Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| yathA-'aho kope'pi kAntaM mukham' iti / tatrApi vibhAvAdyAgUritatvena khazabdamAtrapratipAdyatve yathA-'atrAnugodaM' ityAdi / 'yaidRSTo'si tadA lalATapatitaprAsaprahAro yudhi sphItAsRksrutipATalIkRtapurobhAgaH parAnpAtayan / teSAM duHsahakAladehadahanaprodbhUtanetrAnala__jvAlAlIbharabhAsvare sararipAvastaM gataM kautukam // ' ityAdau sadRzavastvantarAnubhAve zakyavastvantarakaraNAtmA vishessaalNkaarH| karaNasya kriyAsAmAnyAtmano darzane'pi saMbhavAt / matAntare kAvyaliGgametat / tadete sAdRzyAzrayeNa bhedAbhedatulyatvenAlaMkArA nirNItAH saMpratyabhedaprAdhAnyena kathyante abhedaprAdhAnye Arope AropaviSayAnapahnave rUpakam / zvArthe / sAdRzyavyatiriktaM saMskArAdinimittam / tatrApIti / evaM sthite'pi satI. tyarthaH / vibhAvAdyAgaritatve preyolaMkArasya sAdRzyavyatiriktanimittatotthApitA smRtirviSayo na svazabdamAtrapratipAdyatve smRtiviSaya iti saMbandhaH / tatra vibhAvAdyAgaritatve smRtiryathA-'aho kope'pi kAntaM mukham' iti / svazabdamAtrapratipAdyatve yathodAhRtam 'atrAnugodaM-' ityAdau / atra ca yathA preyolaMkAro bhAvadhvanezcAsya yathA bhinnaviSayatvaM tathAgra eva vakSyAmaH / evaM ca pratyudAharaNadvayasyApi prayojanaM bhinnaviSayatvAt / kvacicca sAdRzyanimittApi smRtiravAkyArthatvAnnAsminparyavasyatItyAha-'yaidRSTo'si-' ityAdi / vastvatra jayApIDadarzanam / vastvantaraM tu bhagavallakSaNam / atra tvadarzanamabhilaSatAM janAnAM na tvadarzanAvAptirevAbhUdyAvatteSAmasaMbhAvyaM bhagavaddarzanamapi jAtamityazakyavastvantarakaraNam / vizeSAlaMkArasya hyazakyavastvantarakaraNaM rUpam iha punarazakyavastvantaradarzanaM sthitamiti kathamatra vizeSAlaMkAra ityAzaGkayAha-karaNasyetyAdi / etacca gamyagamakabhAvamAzrityAnyaiH kAvyaliGgatvenAbhyupagatamiti darzayitumAha-matAntara ityAdi / etaditi smaraNam / matAntara ityaudbhaTe / yaduktam-'zrutamekaM yadanyatra smRteranubhavasya vA / haitutAM pratipadyeta kAvyaliGgaM taducyate // ' iti / iha punargamyagamakabhAvAdanubhUyamAnasmaryamANavyavahAro'pi viziSyata iti pRthagalaMkAratayaitaduktam / etadupasaMharananyadavatArayatitadeta ityAdi / eta ityupamAdyAzcatvAro'laMkArAH / saMpratIti / bhedAbhedatulyatvAzrayAlaMkArAnantaramabhedapradhAnaM lkssyitumucittvaadvsrpraaptaavityrthH| tatra tAvatprathamaM rUpakaM lakSayati-abhedaprAdhAnya ityAdi / vastuta iti / na tu pratItita: / sadbhAva 1. 'yathA' ka-pustake nAsti. Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / abhedasya prAdhAnyAJadasya vastutaH sadbhAvaH / anyatrAnyAvApa AropaH / tasya viSayaviSayyavaSTabdhatvAdviSayasyApahnave'pahutiH / anyathA tu viSayiNA viSayasya rUpavataH karaNAdrUpakam / sAdharmya tvanugatameva / yadAhuH-'upamaiva iti| pradhAnApradhAnayoH saMbandhizabdatvAt |anytraanyaavaap Aropa iti / anyatreti prakRte mukhAdau / anyasyetyaprakRtasya candrAdeH / sa ca sAmAnAdhikaraNyena vaiyadhikaraNyena ca nirdeze bhavati / na tu sAmAnAdhikaraNyena nirdeza eva sH| evaM hi-'yAtAH kaNAdatAM kecit' ityAdAvAropasadbhAve'pi na sAmAnAdhikaraNyamastIti vyAptiH syaat|aarth sAmAnAdhikaraNyamastIti nAvyAptiriti cet , n| bhinnayoH sAmAnAdhikaraNyena nirdezo hyAropalakSaNam / na ca tadatra nirdiSTam / vaiyadhikaraNyena nirdezAttasyArthAvaseyatvAt / arthAvasAyo nirdezazca naikaM ruupm| viprtissedhaat| nIlamutpalamityAdAvapi guNajAtirUpatvena bhinnayornIlotpalayoH sAmAnAdhikaraNyena nirdezAdAropaH prasajyata ityativyAptiH syAt / na cArope bhinnayoH sAmAnAdhikaraNyena nirdeza ucyata ityasaMbhavo'pi / iti na niravadyametadAropalakSaNam / yadyevaM tatkizabde zabdAntaramarthe vArthAntaramAropyata iti cedramaH / tatra na zabde zabdAntarAropaH / mukhazabdAdezcandrazabdAdirUpatvenApratIteranyonyaviviktasvavizrAntarUpopalambhAditi bhavadbhirevoktatvAt / kiM tvarthe'rthAntarAropaH / sa ca prayojanaparatayA tathA nirdizyate na bhrAntyA / ata eva zuktikAyAmiva rajatAropo na mukhe candrAropaH / tasya svarasata evotthAnena bhramarUpatvAt / ata eva tatrAropaviSayasyAropyamANenAcchAditatvena pratItiH / iha punarjAnAna eva kazciJcandraviviktaM mukhaM tatra prayojanaparatayA candrArthamAropayati / ata evoktamAropaviSayAnapahnava iti / bhavadbhirapyanenaivAzayena pratipAdanabhramo'yaM na bhrAntApratipattirityAdyuktam / tasyetyAropasya viSayaH prakRtaH viSayI cAprakRtaH / tAbhyAmavaSTabdhatvaM yuktam / yaduktam-'sAropAnyA tu yatroktau viSayI viSayastathA' iti / anyatheti / apahave / evamanenApaDhutirUpakayorbhedo'pyuktaH / Ahuriti daNDyAdayaH / atazca sAdharmyasadbhAvAttadanuyAyibhedatrayAnuprANitatvamapyasya jJeyam / yathA-'kaMdarpadvipakarNakambumasitairdAnAmbubhiAJchitaM saMlamAanapuJjakAlikamalaM gaNDopadhAnaM rateH / vyomAnokahapuSpagucchamalibhiH saMchAdyamAnodaraM pazyaitacchazinaH sudhAsahacaraM bimbaM klngkaangkitm||' atra kalaGkasya dAnAmbvAdibhiH pratibimbanam / lAJchitatvAGkitatvayoH zuddhasAmAnyarUpatvam / sudhAsahacaratvasthAnugatatvAdanugAmiteti bhedatrayAnuprANitatvam / anena ca sAdRzyanimitta evAropo rUpakamityuktaM bhavati / keSAMcidapi saMbandhAntaraheturapyAropo rUpakAGgameveti matam / yadAhAlaMkArabhASyakAraH-'lakSaNAparamArtha yAvatA rUpakasvarUpaM' ityupakramya 'sAropAnyA ca sAdRzyAvA saMbandhAntarAdvA' ityAdi / sa tu yathA-'amRtakavalaH zobhArAziH pramodarasaprapA sitimazakaTaM jyotsnAvApI tuSAragharaTikA / manasijavasI zR. kArazrIvimAnamaho nu bho niravadhisukhazraddhA dRSTeH kRtI mRgaketanaH // ' atrendurUpa kAraNe Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| tirobhUtamedA rUpakamiSyate' iti / AropAdabhede'dhyavasAyaH prakRSyate iti pazcAttanmUlAlaMkAravibhAgaH / idaM tu niravayavaM sAvayavaM paramparitamiti trividham / AyaM kevalaM mAlArUpakaM ceti dvidhA / dvitIyaM samastavastuviSayamekadezavivarti ceti dvidhaiva / tRtIyaM zliSTAzliSTazabdanibandhanatvena dvividhaM satpratyekaM kevalamAlArUpakatvAccaturvidham / tadevamaSTau rUpakabhedAH / anye tu pratyekaM vAkyoktasamAsoktAdibhedAH saMbhavanti te'nyato drssttvyaaH| krameNa yathAkAryarUpAyAH zraddhAyA AropaH / granthakRtApyalaMkArAnusAriNyAmatra zraddhAhetutvAcchaddhetyabhidhAyA vizeSeNaikasminnanekavastvAropAnmAlArUpakamityabhidadhatAyameva pakSaH kaTAkSitaH / nanu cAdhyavasAyagarbhANAmapyalaMkArANAmabhedaprAdhAnye sati prathamamAropagarbhA alaMkArAH kimiti lakSitA ityAzaGkayAha-AropAdityAdi / cazabdo'nyAlaMkArApekSayA bhedasamuccayArthaH / viSayadyotakastuzabdaH / avayavebhyo niSkrAnta AropyamANo yatra tattathoktam / sahAvayavairAropyamANo vartate yatra tattathoktam / paramparayaikasya mAhAtmyAdaparasyArUpaNatvamAyAtaM yatra tattathoktam / Adyamiti niravayavam / mAlA caikasyAnekasya vAnekAropAdbhavati / evaM paramparitatvena mAlArUpakaM jJeyam / dvitIyamiti sAvayavam / samastamAropyamANAtmakaM vastvabhidhAyA viSayo yatra tattathoktam / ekadeza AropaviSayANAmarthAttadAtmaka evAropyamANaprayojanapratipAdanAya tadrUpatayA vivartate pariNamati yatra tattathoktam / tRtIyamiti paramparitam / yadyapi zleSanibandhane'sminguNakriyAtmakadharmanibandhanasya sAdRzyasyAsaMbhava eva / tathApi zabdamAtrakRtamevAbhedAdhyavasAyataH sAdRzyaM grAhyam / anya iti eta nedASTakavyatiriktAH / saMbhavantIti ciraMtanAlaMkAraprantheSveva / na punarlakSyanta iti bhAvaH / tatra hi teSAM tattve'pyetadbhedASTakakRtameva vaicitryaM pratIyate / tathA ca-pAdaH kUrmo'tra yaSTirbhujagapatirayaM bhAjanaM bhUtadhAtrI tailApUrAH samudrAH kanakagirirayaM vRttavartiprarohaH / arcizcaNDAMzuruccairgaganamalinimA kajalaM dahyamAnA vairizreNI pataGgA jvalati narapate tvatpratApapradIpaH // ' ityatra satyapi vAkyArthoktatve samastavastuviSayakRtameva vaicitryam / krameNeti yathoddezam / dvirbhAvaH smarakArmukasyetyatra ca vAkyArthaparyAlocanayendoH smarakArmukatvAropapratIteH kuTilatvAdyanekadharmanimittaM sAdRzyameva saMbandhaH / indozcaikasya bahava A' ropA iti mAlArUpakam / anekasya tu yathA-'bAhU bAlamRNAlike kucataTI mANikyaharmya ratermuktAzailazilA nitambaphalakaM hAsaH sudhAnirjharaH / vAcaH kokilakUjitAni cikurAzvetobhuvazcAmaraM tasyAstrastakuraGgazAvakadRzaH kiM kiM na lokottaram // ' atrAnekeSAmanekAropAdrUpakamAlA / iyaM ca zleSanibandhanApi dRzyate / yathA-'netre puSkarasodare madhumatI 1. kAzmIrikamahAkavijaNapraNItasomapAlavilAsakAvyaTIkAyAma. Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvakham / dAse kRtAgasi bhavatyucitaH prabhUNAM pAdaprahAra iti sundari nAsmi duuye| udyatkaThorapulakAGkarakaNTakA... ryatkhidyate tava padaM nanu sA vyathA me // ' 'pIyUSaprasUtirnavA makhabhujAM dAnaM tamolUnaye svargaGgAvimanaskakokavadanasrastA mRNAlIlatA / dvirbhAvaH smarakArmukasya kimapi prANezvarIsAgasA mAzAtanturudaJcati pratipadi prAleyabhAnostanuH // ' 'vistArazAlini nabhastalapatrapAtre kundojjvalapraMbhamasaMcayabhUribhaktam (1) / gaGgAtaraGgaghanamAhiSadugdhadigdhaM 'jagdhaM mayA narapate kalikAlakarNa // ' 'AbhAti te kSitibhRtaH kSaNadAprabheyaM nistriMzamAMsalatamAlavanAntalekhA / / indudviSo yudhi haThena tavArikIrtI rAnIya yatra ramate taruNaH pratApaH // ' kSitibhRta ityatra zliSTapadaM paramparitam / . vANI vipAzA matizceto yAti nadInatAM kalayate shonntvmsyaadhrH| cAritraM nanu pApasU. danamaho mAmeSa tIrthAzrayaH snAtuM vAJchati bhUpatiH paramitIvoSNodakaM valgati // ' atrAnekeSAM zliSTA aneka AropitA iti shlissttaarthruupkmaalaa| AbhAtItyatra samAsoktimanye manyanta ityudAharaNAntareNodAhiyate / yathA-'bhavatsaMvitpuSpazriyamanupamAmodamadhurAM samucinvannAnAviSayavanarAjIvikasitAm / bhavodyAne bhaktyA tava saha vizeSollasitayA vihantuM vyamaH syAmanusRtavivekapriyasakhAH // ' atra bhakternAyikAropasyAzAbdatvAdekadezavivartitvam / 'pIyUSasyAdharAmRtena zliSTazabdanirUpaNam' iti lekhakakalpito'yamapapATho jJeyaH / adharAmRtasya hi pIyUSeNa nirUpaNamatra sthitam / atazca 'adharAmRtasya pIyUSeNa zliSTazabdanirUpaNam' iti pATho grAhyaH / atra ca pIyUSavadamRtazabdasyAdhararasAvAcakatvamanye manyanta ityudAharaNAntaramudAhriyate / yathA-'alaukikamahAlokaprakAzitajagatraya / stUyate deva sadvaMzamuktAratnaM na kairbhavAn // ' atra muktAratnamityAropapUrvako vaMza eva vaMza ityAropa iti zliSTazabda 1. 'prabhavasaMcaya' ka. Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 kAvyamAlA | 'kiM padmasya ruci na hanti nayanAnandaM vidhatte na vA vRddhiM vA jhaSaketanasya kurute nAlokamAtreNa kim | vakrendau tava satyayaM yadaparaH zItAMzurabhyudgato darpaH syAdamRtena cediha tadapyastyeva bimbAdhare // ' atra vakreNa rUpaNamahetukam pIyUSeNAdharAmRtasya zliSTazabda rUpaNam / 'vidvanmAnasahaMsa vairikamalAsaMkocadIptayute durgAmArgaNanIlalohita samitsvIkAravaizvAnara / satyaprItividhAnadakSa vijayaprAgbhAvabhIma prabho sAmrAjyaM varavIra vatsarazataM vairizJcamuccaiH kriyAH // ' atra tvameva haMsa ityAropaNapUrvako mAnasameva mAnasamityAdyAropa iti liSTazabdaM mAlAparamparitam / 'yAmi manovAkkAyaiH zaraNaM karuNAtmakaM jagannAtham / janmajarAmaraNArNavataraNataraNDaM harAGkiyugam // ' 'paryaGko rAjalakSmyA haritamaNimayaH pauruSAbdhestaraGgo bhagnapratyarthivaMzolvaNavijayakaristyAnadAnAmbupaTTaH / saGgrAmatrAsatAmyanmuralapatiyazohaMsanIlAmbuvAhaH khaDgaH kSmAsauvidallaH samiti vijayate mAlavAkhaNDalasya // ' atra kSmAsauvidalla iti paramparitamapyekadezavivarti / evamAdayo'nye'pi bhedA lezataH sUcitA eva / idaM vaidharmyeNApi dRzyate / yathA kevalaparamparitam / vidvadityAdihaMsarUpaNAmAhAtmyAnmAnasarUpaNeti paramparitam / evamarNavarUpaNA taraNDAropasya heturiti paramparitam / paryaGka ityatraikasya bahava AropA iti mAlAparamparitam / anekasya tu yathA - 'zrIH zrIdharoraH sthalakhendulekhA zrIkaNThakaNThAbhrataDicca gaurI / zakrAkSipadmAkararAjahaMsI zacI ca vo yacchatu maGgalAni // ' atra bahUnAmanekAropAtparamparitamAlA / evamAdaya iti / paramparitamapyekadezavivartItyevaMprakArAH / sUcitA iti / etacca darzanAdeva / tatazca sAvayavaM dvividhamapi zliSTaM dRzyate / tatra samastavastuviSayaM yathA - ' - 'vihaDantodvadalauDaM phurantadantAkArabahalakesarapaaram / paharimaca1. 'vighaTadoSThadalapuTaM sphuraddantAkArabahala kesaraprakaram / ...... candrAloke hasitaM kumudena surabhigandhodgAram // ' iti cchAyA. Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / 'saujanyAmbumarusthalI sucaritAlekhyAbhittirguNa jyotsnAkRSNacaturdazI saralatAyogazvapucchacchaTA / yaireSA hi durAzayA kaliyuge rAjAvaliH sevyate teSAM zUlini bhaktimAtrasulabhe sevA kiyatkauzalam // ' atra cAropyamANasya dharmitvAdAviSTaliGgatve'pi kvacitvato'saMbhavatsaMndAloe hasiaM kumueNa surahigandhoggAram // ' atra kumudasya zliSTatvam / ekadezavivarti yathA-'yattArAmauktikArghaprakarapulakitaM candrikAcandanAmbhodigdhaM saptarSihastasthitakarakapayodhautamAkAzaliGgam / toyAdhAre pratIci cyutavati dinakRdvimbanirmAlyapane tasyA_puNDarIkaM vyadhita himakaraM satvaraM mUrdhni kAlaH // ' atra kAlaviSaye pUjakAdirAropyamANo na zAbda ityekadezavivartitvam / toyAdhArasya samudranirmAlyodakabhANDavAcakatvAcchuiSTatvam / kvaciccAbhedameva draDhayituM viSayiNo niSedhapUrvamAropyamANatvena tadIyasya vA bhedahetordharmasya hAnikalpanenAdhikyena vA dRDhAropatvenApIdaM dRzyate / krameNa yathA-'kalipriyA zazvadapAlitAjJAvajJAM gurujJAtiSu darzayantI / jAyA nijA yA nanu saiva kRtyA kRtyA na kRtyA saralasya dhArmeH // ' atra kRtyA niSedhapUrva jAyAyAmAropitA / taniSedhena hi jAyAyA kRtyayA dAyena sAmyaM pratIyate / kRtyA tathA na svakarmaNi vyApriyate / yatheyaM tatkarmaNIti hyatra vAkyArthaH / atra ca yadanye vizeSAlaMkAramAhustadabhedAlaMkAranirAkaraNAdeva nirAkRtamiti na punarAyasyate / hAnyA yathA-'vanecarANAM vanitAsakhAnAM darIgRhotsaGganiSaktabhAsaH / bhavanti yatrauSadhayo rajanyAmatailapUrAH surtprdiipaaH||' atrAtailapUreNa hAnikalpanam |aadhikyen yathA-'turIyo hyeSa medhyo'gnirAmnAyaH paJcamo'pi vA / api vA jaMgamaM tIrthe dharmo vA mUrtisaMcaraH // ' atra turIyatvAderdharmasyAdhikyam / 'dRDhataranibaddhamuSTeH koSaniSaNNasya sahajamalinasya / kRpaNasya kRpANasya ca kevalamAkArato bhedaH // ' ityatrApi dRDhAropameva rUpakaM jJeyam / atra hi kRpaNasya kRpANasyeti samuccIyamAnatvena nirdezAcchAbdasyAropasyApratIterapyAkAramAtreNa bhedasyoktervAkyArthaparyAlocanamAhAtmyAtpariziSTasamastadharmAntarasadbhAvAbhyanujJAnAtparyavasAne dAyeM na viSayaviSayiNorabhedapratipattiH / saiva ca rUpakasatattvamiti pUrvamevoktam / anye'pi bhedAH svayamevAbhyUhyodAhAryAH / vaidhayeNApIti / na kevalaM sAdhaNetyarthaH / asya ca vicchittivizeSAntaraM darzayitumAha-atretyAdi / AviSTaliGgatve'pItyanena dharmiNaH svarUpamAtraparyavasitatve'pi dharmAntarasaMbandhinaH saMkhyA tmano dharmAntarasyApi svIkAra ityAveditam / asaMbhavatsaMkhyAyogasyeti / yadyapyekAdivyavahArahetu: saMkhyeti nItyA ekasminnapi dravye tadyogaH saMbhavati tathApyanekadravyavatitvAdyabhiprAyeNaitaduktam / pratyekamAropAditi ayamagniH kapilo'yamagniH kapila ityevaM 1. 'dhatseH' kha. 2. 'hAnyA yathA' kha-pustake nAsti. 3. 'apratItatve'pi' kha. 4. 'pUrvoktamevoktam' ka. Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyamAlA / khyAyogasyApi viSayasaMkhyAtvaM pratyekamAropAt / yathA-'kvacijaTAvalkalAvalambinaH kapilAdAvAgnayaH' ityAdau / na hi kapilamunerbahutvam / 'bhramimaratimalasahRdayatAM pralayaM mUI tamaH zarIrasAdam / maraNaM ca jaladabhujagajaM prasahya kurute viSaM viyoginInAm // ' ityatra niyatasaMkhyAkakAryavizeSotthApito garalArthaprabhAvito viSazabde zleSa eva / jaladabhujagajamiti rUpakasAdhakamiti / pUrva siddhatvAbhAvAnna tannibandhanam / viSazabde zliSTazabdaM paramparitamiti zleSa evAtretyAhuH / AropyamANasya prakRtopayogitve pariNAmaH / / AropyamANaM rUpake prakRtopayogitvAbhAvAtprakRtoparaJjakatvenaiva kevalenAnvayaM bhajate pariNAme tu prakRtAtmatayA AropyamANasyopayoga iti prakRtamAropyamANarUpatvena pariNamati / AgamAnugamavigamakhyAtyabhAvAtsAMrUpAt / atazcAropyamANasya kapilamunarbahutvAyogAdviSayasaMkhyatvam / zliSTatAnibandhanasya paramparitasya zleSAdvailakSaNyaM, dyotayitumAha-bhramimiti / prabhAvita iti / prathamameva pratItigocarIkRta ityarthaH / pUrva siddhatvAbhAvAditi / rUpakasya zleSahetutvAt / tannibandhanamiti rUpakanibandhanam / itizabdo hetau / atazca zleSa evAtrAlaMkAro na paramparitaM rUpakamityatra tAtparyam / cintyaM caitat / yataH zleSastAvadvAcyayordvayoH prakRtayoraprakRtayoH prakRtAprakRtayozca bhavati / atra ca na dvayoH prakRtatvaM nApyaprakRtatvam / varSAsamaye jaladasyeva jalasya varNanIyatvAt / prakRtAprakRtayozca vizeSaNasAmya eva zleSo bhavati iha tu vizeSyasyApi sAmyamiti zabdazaktyutthitasya dhvanerayaM viSayo na zleSasya / atazca nAtra zleSAlaMkAraH / nApi dhvaniH / jaladabhujagajamiti rUpakamAhAtmyAcchabdazaktyA garalArthasyAbhidhAnAt / evamatra zliSTazabdanibandhanaM jaladabhujagajamiti / rUpakAntareNApi garalArthoM yadi pratIyate tatsa dhvaneviSayaH syAdityuktam / sthite tu jaladabhujagajamiti rUpake tanmAhAtmyAdeva viSazabde zliSTazabdanibandhanaM rUpakam / anyathA hi jaladabhujagajamiti rUpakaM vyartha syAt / tena vinA hi garalArthaH pratIyata ityalaM bahunA / AropyamANasyetyAdi / AropyAropaviSayabhAvasAmye'pi rUpakAdvailakSaNyaM darzayannetadeva vyAcaSTe-AropyamANamityAdinA / prkRtoprnyjktveneti| yaduktam-viSayiNA viSayasya rUpavataH karaNAdrUpakamiti / prakRtAtmatayeti / prakRtAGgatayetyarthaH / upayoga iti / tena vinA prakRtArthasyAniSpatteH / pariNamatIti / prakRtamaprakRtavyavahAravi. ziSTatayAvatiSThate / prakRtasvarUpamAtrAvasthAne prakaraNAniSpatteH / evamatra prakaraNopayo 1. 'rUpakamityanucintyaM caitat' ka. Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / 41 khyIyapariNAmavailakSaNyam / tasya sAmAnAdhikaraNyavaiyadhikaraNyaprayogAdvaividhyam / Ayo yathA 'tI| bhUtezamaulisrajamamaradhunImAtmanAsau tRtIya___ stasmai saumitrimaitrImayamupahRtavAnAtaraM nAvikAya / vyAmagrAhyastanIbhiH zabarayuvatibhiH kautukodaJcadakSaM kRcchrAdanvIyamAnastvaritamatha giriM citrakUTaM pratasthe // atra saumitrimaitrI prakRtA AropyamANasamAnAdhikaraNAntararUpatvena pariNatA / Atarasya maitrIrUpatayA prakRte upayogAt / tadatra yathA samAsogitvAbhAvAdityAropyamANasyopayoga iti cAnvayavyatirekAbhyAM prakRtopayogitvasyAsAdhAraNatvaM darzitam / asAdhAraNatvasya hi dharmasya tattvavyavasthApakatvAllakSaNatvam / atazca nAstyevAlaMkArAntareSu prakRtopayogitvam / evam -'AzAsyamanyatpunaruktabhUtaM zreyAMsi sa NyadhijagmuSaste / putraM labhasvAtmaguNAnurUpaM bhavantamIDyaM bhavataH piteva // ' ityatropamAyAm / 'atrAntare sarasvatyavataraNavAAmiva kathayitumavatatAra madhyamaM lokamaMzumAlI' ityAdAvutprekSAyAm 'mandaramehakkhohiasasikalahaMsaparia(mu)kasalilocchaGgam / maragaasevAlovariNisaNNatuhikamINacakkAajuam // ' ityatra ca rUpake tathAnyAlaMkAreSvaucityameva nopayogaH / aucityaM hi siddhasya sataH prakRtArthopalambhakaM bhavati / upayogaH punaH siddhAveva prakRtArthahetutAM bhajate ityanayormahAnbhedaH / tathA hi--'ananvaye ca zabdaikyamaucityAdAnuSaGgikam / asmistu lATAnuprAse sAkSAdeva prayojakam // ' ityatraikasyaiva zabdaikyasyaucityopayogAbhyAM bheda uktaH / atazcaucityopayogayorbhedamajAnadbhiH sarvatraiva prakRtopayogitvamanyairyaduktaM tadayuktam / tasmAdrUpakAdanya eva pariNAmaH / iha punaH prakRtArthasyAprakRtArthAropamantareNa siddhireva na bhavatIti prakRtopayogitaiva jIvitam / 'dAho'mbhaH pratipacaH pracayavAnbASpaH praNAlocitaH zvAsAH prejitadIpradIpalatikAH pANDimni manaM vapuH / kiM vAnyatkathayAmi rAtrimakhilAM tvanmArgavAtAyane hastacchatraniruddhacandramahasastasyAH sthitivartate // ' atra hi cchatrAropamantareNa candrAtaparodha eva na bhavatIti tasya prakRtopayogitvam / atazca prakRtamaprakRtatayA pariNamatIti pariNAmaH / yadyevaM tarhi sAMkhyIyapariNAmAdasya ko vizeSa ityAzaGkayAha-Arope(game)tyAdi / 'jahaddharmAntaraM pUrvamupAdatte yadA hyayam / tattvAdapracyuto dharmI pariNAmaH sa ucyate // ' iti sAMkhyIyapariNAmalakSaNam / maitrIrUpatayeti / maitryAtmatayetyarthaH / upayogAditi / AtaramantareNa 1. 'mandarameghakSobhitazazikalahaMsaparimuktasalilotsaGgam / marakatazevAlopariniSaNNatUSNIkamInacakravAkayugam // ' iti cchAyA. 2. 'prakRtopayogitve ca ka. 3. 'tatazca' kha. 4. 'pariNAmaH kasmAnna bhavatItyAzaGkayAha-AgametyAdi / yadyevaM tarhi sAMkhyIyapariNAmalakSaNam' ka. Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 kaavymaalaa| ktAvAropyamANaM prakRtopayogi taccAropaviSayAtmatayA tatra sthitam, ata eva tatra tadvyavahArasamAropaH / evamihApi jJeyam / kevalaM tatra viSayasyaiva pryogH| viSayiNo gamyamAnatvAt / iha tu dvayorapyabhidhAnaM tAdAtmyAttayoH pariNAmitvam / dvitIyo yathA 'atha pakrimatAmupeyivadbhiH sarasairvakrapathAzritairvacobhiH / kSitibharturupAyanaM cakAra prathamaM tatparatasturaMgamAdyaiH // ' rAjasaMghaTane tUpAyanamucitam / taccAtra vacorUpamiti vacasAM vyadhikaraNopAyanarUpatvena pariNAmaH / viSayasya saMdihyamAnatve sNdehH| abhedaprAdhAnye Aropa ityeva / viSayaH prakRto'rthaH / yadbhittitvenAprakRtaH saMdihyate / aprakRte saMdehe viSayo'pi saMdihyata eva / tena prakRtAprataraNAyogAt / atazca prakRte yata Atarasyopayogastatazca prakRtAyA eva maitryAstatkAryakAritvAttadvyavahArAropaH / etadeva dRSTAntamukhenApi prtipaadyti-tdtretyaadinaa| ati pariNAme / samAsoktau cAropyamANasya prakRtopayuktatvam / prakRtasiddhyarthamevAprakRtasyAkSepAt / AropyamANamapi tatra prakRtAvacchedakatvena sthitaM na punarAcchAdakatvenetyAhatazcetyAdi / ata eveti / AropaviSayAtmakatvAdeva / tatreti samAsoktau / etadeva prakRte yojayati-evamityAdi / yadyevaM tarhi samAsoktipariNAmayoH ko vizeSa ityAzaGkayAha-kevalamityAdi / tayorityabhidhIyamAnayordvayoH / ucitamiti / upayuktatayeti zeSaH / viSayasyetyAdi / viSayaviSayiNoH saMbandhizabdatvAdviSayasyokteviSayiNo'pyAkSepAdatra grahaNam / tena viSayasya viSayiNazca saMdehapratItiviSayatvaM sUtrArthaH / nanu viSayazabdena viSayizabdasya saMbandhizabdatvAdAkSepe'pi vinA vacanamAkSepamAtrAdviSayiNaH kathaM saMdihyamAnatA labhyata iti cet, na / aniyatobhayAzAvalambivimarzarUpatvAdviSayamAtragatatvenAsaMbhavAtsaMdehasyAnyathAnupapatyA viSayiNastatsaMbandhitvaM labhyata eveti yathAsUtritameva jyAyaH / etadeva vibhajya vyAcaSTe-viSaya ityAdinA / yadbhittitveneti / anyathA hyaprakRtasya nirviSayatvamaprastutAbhidhAnalakSaNo vA doSaH syAditi bhAvaH / tena viSayabhittitayA viSayiNAmeva tathAbhAvo bhavatItyAzaGkayAha-aprakRtetyAdi / viSayo'pIti / na kevalaM viSayiNa eva saMdihyamAnatvaM yaavdvissysyaapiitypishbdaarthH| tena kvacidviSayiNAmeva saMdihyamAnatvaM kvacicca viSayaviSayiNorapyalaMkAro bhavet / ubhayatrApi sAmAnyalakSaNAnugamAt / aniyatobhayAMzAvalambI hi vimarzaH saMzayaH / sa ca viSayiNAmeva bhavati / viSayaviSayiNoreva saMdihyamAnatvAt / ata eva ca prakRtAprakRtagatatveneti Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / kRtagatatvena kavipratibhotthApite saMdehe sNdehaalNkaarH| sa ca trividhH| zuddho nizcayagarbho nizcayAntazca / zuddho yasya saMzaya eva paryavasAna thA 'kiM tAruNyataroriyaM rasabharodbhinnA navA vaharI prA vilaya nabhaR___ lIlAprocchalitasya kiM laharikA lAvaNyavArAnidhe / udgADhotkalikAvatAM skhasamayopanyAsavisrasbhiNaH --- kiM sAkSAdupadezayaSTirathavA devasya zRGgAriNaH // 565 nizcayagarbho yaH saMzayopakramo nizcayamadhyaH saMzayAntazca / sa yathA 'ayaM mArtaNDaH kiM sa khalu turagaiH saptabhiritaH ___ kRzAnuH kiM sAkSAtprasarati dizo naiSa niyatam / kRtAntaH kiM sAkSAnmahiSavahano'sAviti cirA samAlokyAjau tvAM vidadhati vikalpAnpratibhaTAH // ' nizcayAnto yatra saMzaya upakramo nizcaye paryavasAnam / yathA'induH kiM kva kalaGkaH sarasijametatkimambu kutra gatam / lalitasavilAsavacanairmukhamiti hariNAkSi nizcitaM parataH // ' kvacidAropyamANAnAM bhinnAzrayatvena dRzyate / yathA'raJjitA nu vividhAstaruzailA nAmitaM nu gaganaM sthagitaM nu / pUritA nu viSameSu dharitrI saMhRtA nu kakubhastimireNa // ' yathAsaMbhavaM yojyam / pratibhUtthApita iti na punaH svarasotthApitaH / sthANurvA puruSo vetyevamAdirUpa ityarthaH / etadeva bhedatrayaM vivRNvannudAharati-zuddha ityAdi / atra prakR. tAyAstanvyAH saMdehapratItiviSayatvAbhAvAdviSayiNAM maJjaryAdInAmeva saMdehaH / viSayaviSayi. NoryathA-'kiM paGkajaM kimu sudhAkarabimbametatki vA mukhaM klamaharaM madirekSaNAyAH / yaddazyate madhukarAbhakuraGgakAntinetradvayAnukRti kArNyamamuSya madhye // ' atra klamaharatvAdiH samAno dharmo'nugAmitvenopAttaH / kvacidvastuprativastubhAvenApi bhavati / yathA-'kimidamasitAlikalitaM kamalaM kiM vA mukhaM sunIlakacam / iti saMzete lokastvayi sutanu sarovatIrNAyAm // ' atrAsitatvasunIlatvayoH zuddhasAmAnyarUpatvam / alikacAnAM ca bimbapratibimbabhAvaH / evaM cAsya sAdRzyanimittatvAtsamAnadharmAnekadharmanimittatvena dvibhedatvaM na vyAkAryam / sAdRzyanimittatvenaivAsya sNgrhsiddheH| vipratipattyAdinimittAntaravaccArutvAbhA 1. 'yatra' kha. 2. 'tiraH' ka. 3. 'iha' kha. 4. 'bhinnaviSayatvena' ka. Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 kAvyamAlA | atrAropaviSayatimire rAgAdi tarvAdibhinnAzrayatvenAropitam / keci - ttvadhyavasAyazrayatvena saMdehaprakAramAhuH / anye tu nuzabdasya saMbhAvanAdyo - takasatvAdutprekSAprakAramimamAcakSate - / sAdRzyAdvastvantarapratItirbhrAntimAn asamyagjJAnatvasAdharmyAtsaMdehAnantaramaisya lakSaNam / bhrAntizcittadharmaH / -- sa vidyate yasminbhaNitiprakAre sa bhrAntimAn / sAdRzyaprayuktA ca bhrAntirasya viSayaH / yathA vAcca / bhinnAzrayatveneti vaiyadhikaraNyena / atraiva pakSAntaramAha - kecidityAdi / anena ca saMdehasyAdhyavasAyamUlatvamapi granthakRtaivoktam / tenAdhyavasAyAzrayo'pyayaM svarUpahetuphalAnAM saMdihyamAnatvena tridhA bhavati / tatra svarUpasaMdeho yathA - ' raJjitA ityAdyeva / yathA vA- - etattarkaya kairavaklamahare zRGgAradIkSAgurau dikkAntAmukure cakorasuhRdi prauDhe tuSAratviSi / karpUraiH kimapUri kiM malayajairAlepi kiM pAradairakSAli sphaTikopalaiH kimaghaTi dyAvApRthivyorvapuH // ' atra kaumudIdhavalimnaH karpUrapUraNAdinAdhyavasitatvAdadhyavasAyamUlatvam / hetusaMdeho yathA - ' - 'devi tvaccaraNAmbujasmRtividhau gADhAvadhAMnaspRzAM dhanyAnAM prasaranti saMtatatayA ye bASpadhArAbharAH / kiM te syuzcirakAlabhAvitabhavApraznakriyAvegataH kiM vAsAditamukticandravadanAsaMdarzanAnandataH // ' atrAzru hetorAnandasya saMsAraviyogo mukti - sAMmukhyaM ceti hetudvayamadhyavasitam / phalasaMdeho yathA - ' - 'nRttAnte pArijAtaM kimu vighaTayituM praSTumAkAzagaGgAM kiMsvidvA candrasUryau kimu vidalayituM zvetaraktAbjabuddhyA / labdhuM nakSatramAlAbharaNabharamuta svargajaM vAbhiyoddhuM dUrodastaH samastastava gaNapatinA svastaye so'stu hastaH // ' atra kariNo niSpAdanasya vighaTanAdiphalamadhyavasitam / atraivAdizabdavannuzabdasya saMbhAvanAdyotakatvAtpakSAntaramapi darzayitumAha -- anya ityAdi / atazca raJjitA ivetyarthaH / pUrvatrArthe tu nuzabdo vitarkamAtra eva vyAkhyeyaH / sAdRzyAdityAdi / asamyagjJAnaM tvasAdharmyAditi na punarAropagarbhatvasAjAtyAlakSitamiti bhAvaH / Aropo viSayaviSayiNoryugapadekapramAtRviSayIkRtatve bhavatIti nAropagarbho bhramaH kvacidapi saMbhavati / zuktikAdInAM zuktikAdirUpatayAvagame rajatAdyabhimAnAbhAvAt / nanu bhrAntizcittadharmaH sa yasyAsti sa bhrAntimAniti vaktuM nyAyyaM tatkathamalaMkArasyaitadabhidhAnamityAzaGkayAhabhrAntirityAdi / sa iti bhaNitiprakAraH / atazvAlaMkAre bhrAntisadbhAva upacarita iti bhAvaH / sAdRzyaprayukteti / na tu 'kAmazokabhayonmAdacaurasvamAdyupaplutAH / a 1. 'rAgAdeH' kha. 2. 'zrayaNena' ka. 3. 'tasya' kha. 1. 'karaNAdi' ka. 2. 'atraiva cevAdizabdasya saMbhAvanA' ka. 3. 'idaM' ka. 4. 'bhrAntimacchabdaH ' ka. Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / 'oSThe bimbaphalAzayAlamalakeSUtpAkajambUdhiyA ___ karNAlaMkRtibhAni dADimaphalabhrAntyA ca zoNe maNau / niSpattyA sakRdutpalacchadadRzAmAttaklamAnAM marau rAjangUrjararAjapaJjarazukaiH sadyastRSA mUrchitam // ' bhUtAnapi pazyanti purato'vasthitAniva // ' ityAdyabhihitAvAntaranimittotthApitetyarthaH / atazca sAdRzyanimittaiva bhrAntiralaMkAraviSaya iti tAtparyArthaH / evaM ca 'prAsAde sA pathi pathi ca sA pRSThataH sA puraH sA paryaGke sA dizi dizi ca sA tadviyogAturasya / haho cetaH prakRtiraparA nAsti te kApi sA sA sA sA sA sA jagati sakale ko'yamadvaitavAdaH // ' ityatraikasyA eva parimitAyA api yoSito gADhAnurAgahetukaM tanmayatAnusaMdhAnaM prAsAdAdAvanekatra yugapatpratItau nimittamiti na bhrAntimadalaMkAraH / sa hi prAsAdAdevallabhArUpatvena pratItau syAt / anyasyAnyarUpatvena samyagabhidhAnAtmAnizcayo hi bhrAntimallakSaNam / na ca prAsAdAdillabhAtvena pratIyate iti sphuTa evAyaM vizeSAlaMkArasya viSayaH / atha prAsAdAdAvabhUtAyA api vallabhAyA darzanAddhAntiriti cet, naitat / evaM hyatra bhrAntimAtra syAnnAlaMkAraH / gADhAnurAgAtmakanimittasAmarthyAtsvarasata eva prAsAdAdAvasatyA api yuvatyAH pratItisamullAsAH / kavipratibhAnirvartitvAbhAvAt / 'devamapi harSa pitRzokavihvalIkRtaM zriyaM zApa iti mahIM mahApAtakamiti rAjyaM roga iti bhogAnbhujagA iti nilayaM niraya ityAdimanyamAnaM' ityAdAvapi na bhrAntimadalaMkAraH / tatra hi viSayAnavagama eva nimittasAmarthyAtsvarasata eva viSayapratItirullaset / zuktikAdInAM zuktikAdirUpatayAvagame rajatAdyabhimAnAnudayAditi samanantaramevoktatvAt / iha punarviSayarUpAM zriyamavagamyApi zrIharSeNa pitRzokavihvalIkRtatvAcchApatvena bhAvyata iti viSamAlaMkAro jyAyAn / 'dAtuM vA chati dakSiNe'pi nayane vAmaH karaH kajjalaM bhaujaMgaM ca bhujo'GgadaM ghaTayituM vAme'pi vAmetaraH / itthaM svaM svamazikSitaM bhagavatorardha vapuH pazyatoH sAdhArasmitalAJchitaM dizatu no vakaM manovAJchitam // ' ityatrApi saMskAra evAlaMkAro na bhrAntimAn / atra hi bhagavatyA netradvayAJjanadAnasatatAbhyAsAdvAmanetrAJjanadAnAnantaraM dakSiNanetrAJjanadAnavAsanAnurodho jAyata iti saMskArasyaiva vAkyArthatvam / athAtra saMskAraprabodhaM vinA tadabhAvAdaJjanadAnasaMskArahetukA bhagavadardhasya svArdhatvenAbhimAnarUpA bhagavatyA bhrAntirevota cet, naitat / pratyutAtra hi bhagavadardhasya tathAtvenaivAvagamAdaJjanadAnasaMskAro na prarohamupAgata iti kAraNasyaiva skhaladgatitvAttatkAryasya bhramasyotpAda eva na saMbhavatIti na bhrAntimato'vakAzaH / prarUDha eva hi saMskAro bhramaH / svAtmamAtrAvasthitastu saMskArAlaMkAraH / ata eva 1. 'vyutpattyA' ka. 1. 'bhagavatoH' kha. 2. 'netrAJjana' ka. 3.'saMskAraprarohamupagataH' ka. 4. 'saMskAraH' ka. Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| gADhamarmaprahArAdinA tu bhrAnti syAlaMkArasya viSayaH / yathA dAmodarakarAghAtacUrNitAzeSavaMkSasA / dRSTaM cANUramallena zatacandraM nabhastalam // ' sAdRzyahetukApi bhrAntirvicchittyartha kavipretibhotthApitaiva gRhyate / yathodAhRtaM na svarasotthApitA zuktikArajatavat / evaM sthANurvA syAtpuruSo vA syAditi saMzaye'pi boddhavyam / ekasyApi nimittavazAdanekadhA grahaNamullekhaH / dAtuM vAJchatItyuktam / evaM cAtra netradvayAJjanadAnasaMtatAbhyAsahetukaH saMskAra eva pratIyate na tu tanimittako'pi bhramaH paramaH / paramezvarArdhasya tathAtvenaivAvagamAttadgandhasyApyabhAvAt / ata evAzikSitaM smitalAJchitaM cetyuktam / avAntara evAnayorvizeSo'laMkArabhASya e. vokta iti tata evAnusatavya iti / evaM ca sAdRzyanimittaiva bhrAntiralaMkAraviSayo na nimittAntarotthApiteti na lakSaNasyAvyApakatvaM vAcyam / evaM sAdRzyanimittakatvAdasya sAdhAraNadharmasyApi trayI gtiH| tatrAnugAmitA yathA--'nIlotpalamitibhrAntyA vikAsitavilocanam / anudhAvati mugdhAkSi pazya mugdho mdhuvrtH||' atra vikAsItyanugAmitvena nirdissttodhrmH| zuddhasAmAnyarUpatvaM tu yathA-'ayamahimarucirbhajanpratIcI kupitavalImukhatuNDatAmrabimbaH / jalanidhimakarairudIkSyate drAvarudhirAruNamAMsapiNDalobhAt // ' atra tAmratvAruNatvayoH zu. ddhasAmAnyarUpatvam / bimbapratibimbabhAvo yathA-'pusiA kaNNAharaNendaNIlakiraNAhaA sasimauhA / mANiNivaaNammi sakajalaMsusaGkAe daieNa // ' atra sakajalatvendranIlakiraNAhatatvayorbimbapratibimbabhAvaH / sAdRzyanirmittatvaM cAsya draDhayituM pratyudAharati-gADhe. tyAdinA / sAdRzyanimittakatve'pi kavipratibhotthApitaiva bhrAntirasyaiva viSayo na punastivItyAha-sAdRzyetyAdi / udAhRtamiti / oSThe bimvaphalAzayetyAdi / etadeva saMdehe'pi yojayati-evamityAdi / saMzaya iti / arthAdAropagarbha eva / tatraiva hyasya sAdRzyaM nimittam / adhyavasAyamUle hi saMdehe sAdRzyAtsaMbandhAntarAdvA viSayaviSayiNoH saMdihyamAnatvaM syAt / yathodAhRtaM prAk / evamAropagaMrbhatva eva sAdRzyaM vinA nAyamalaMkAra ityavagantavyam / tasmAdavizeSeNaiva sAdharmya vihAyApi nimittAntaramavalambya nAsyAlaMkAratvaM vAcyam / sAdRzye'pi kavipratibhotthApitasyaivAlaMkAratvaM na punaH svArasikasyeti / ekasyApIti / anekadhA grahaNamiti na punaranekadhA kalpanam / grahaNaM hi svArasikyAmutpAditAyAM ca pratipattau saMbhavati na tu svArasikyAmeva / yadAhuH--'ataH zabdAnusaMdhAnavandhyaM tadanubandhi vA / jAtyAdiviSayagrAhi sarva pratyakSamiSyate // ' iti / 1. 'cakSuSA' kha. 2. 'pratibhaiva' kha. 1. 'proJchitAH karNAbharaNendranIlakiraNAhatAH zazimayUkhAH / mAninIvadane sakajalAzruzaGkayA dayitena // ' iti cchAyA. 2. 'nimittakatvameva cAsya' kha. 3. 'garbha eva sAdRzye'pi nAyamevAlaMkAraH' ka. 4. 'azeSeNaiva' ka. Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 47 alaMkArasarvasvam / yatraikaM vastvanekadhA gRhyate sa rUpabAhulyollekhanAdullekhaH / na cedaM ninimittamullekhamAtramapi tu nAnAvidhadharmayogitvAkhyanimittavazAdetatkriyate / tatra rucyarthitvavyutpattayo yathAyogaM preyojikAH / taduktam 'yathAruci yathArthitvaM yathAvyutpatti bhidyte|| AbhAso'pyartha ekasminnanusaMdhAnasAdhite // iti // yathA-'yastapovanamiti munibhiH kAmAyatanamiti vezyAbhiH saMgItazAleti lAsakaiH' ityAdi harSacarite zrIkaNThAkhyajanapadavarNane / atra hyeka eva zrIkaNThAkhyo janapadastadguNayogAttapovanAdyanekarUpatayA nirUpitaH / rucyarthitvavyutpattayazca prAyazaH samastavyastA yojayituM zakyante / nanvetanmadhye 'vajrapaJjaramiti zaraNAgatairasuravivaramiti vAtikaiH' ityAdau rUpakAlaMkArayoga iti kathamayamullekhAlaMkAraviSayaH / satyam / asti tAvat 'tapovanaM' ityAdau rUpakavivikto'sya viSayaH / yadatra vastutastadrUpatAyAH kalpanaM punaruktAdyaM pratipattyekagAmIti svArasikyAM pratipattau na saMbhavatItyubhayatrApi vyApakatvAdyathAsUtritameva yuktam / rUpabAhulyati / ata evAmukhe vastvantarapratItirastyeva / anyathA hyekasyAnekadhAgrahaNameva na syAt / ata eva cAsya bhrAntimadanantarameva lakSaNam / ekasya ca na svAtantryeNAnekadhAgrahaNamapi tu tatprayojanavazAdityAha-na ce. damityAdi / etaditi / anekadhA grahaNamekasyaiva nAnAvidhadharmayoginaH svAtantryeNa pratItigocarIbhAvAtkathamekaikadharmaviSayamanekadhAgrahaNaM yuktamityAzaGkayAha-tatretyAdi / tatretyanekadhAgrahaNe / svAtatryeNa vikalpanaM ruciH / arthakriyAbhilASaparatvamarthitvam / vR. ddhavyavahArazaraNatA vyutpattiH / uktamiti zrIpratyabhijJAyAm / tattadguNayogAditi viviktatvAdinAnAvidhadharmasaMbandhAt / munInAM tapovanaviSayamarthitvam vezyAnAM ca kAmAyatanaviSayamarthitvam / evaM lAsakAnAM tu saMgItazAlAviSayA vyutpattirarthitvaM ca / prAyaza ityanena ruciratra nAstIti sUcitam / nanu yo'yaM zrIkaNThAkhyajanapadavarNanagranthakhaNDa udAharaNatvenAnItastatrAlaMkArAntarasaMbandho'pyastIti kathametadviSaya evetyAha-nanvityA. dinaa| etadevAbhyupagamya pratividhatte-satyamityAdinA / tAvacchabdo rUpakAbhAvavipratipattidyotanArtham / tadrUpatAyA iti tapovanAdirUpatAyAH / atrApi yadanyairavayavAvayavibhAvasaMbandhAtsAropAyA lakSaNAyAH sattvAdrUpakAlaMkAramAzaGkaya viviktasya cintyatva 1. 'yogatvAt' ka. 2. 'prajIvikAH' ka. 1. 'AkhaNDyena' ka. 2. kAzmIrikazrImadutpalAcAryapraNItAyAmIzvarapratyabhijJAyAm 3. 'anyatrApi' kha. 4. 'vaicitryasya ka. Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 kaavymaalaa| saMbhavaH / yatra tu rUpakaM vyavasthitaM tatra cediyamapi bhaGgiH saMbhAvinI tatsaMkaro'stu / na tvetAvatAsyAbhAvaH zakyate vaktum / tatazca na doSaH kazcit / evaM hi tatra viSaye bhrAntimadalaMkAro'stu / atadrUpasya tadrUpatApratItinibandhanatvAt / naitat / anekdhaagrhnnaakhysyaapuurvsyaatishysyaabhaavaat|tddhetuktvaacaasyaalNkaarsy saMkarapratItistvaGgIkRtaiva / yadyevam , abhede bheda ityevaMrUpAtizayoktiratrAsu / naiSa doSaH / grahItRbhedAkhyena viSayavibhAgenAnekadhAtvoTTaGkanAttasya ca vicchittyantararUpatvAtsarvathA tasyAntarbhAvaH zakyakriya iti nizcayaH / yathA vA 'NArAaNo tti pariNaavaAhi~ sirivallaho tti taruNIhiM / bAlAhiM uNa kodUhaleNa eme a saccavio // ' muktaM tadayuktam / avayavAvayavibhAvasaMbandhAbhAvAllakSaNAyA evAsattvAt / na hi zrIkaNThAkhye janapade tapovanamavayavanyAyena kutrApyekadeze'sti yattatrAvayavini munibhirAropitam / kiM tu tattadguNayoginaH zrIkaNThasya viviktavAditapovanAdiguNamukhena nijanijaMvAsanAnusAreNArthitvAdinA muniprabhRtInAmIgAbhAsaH / athApi yadyastyavayavAvayavibhAvavivakSA tallakSaNAmAtraM na rUpakam / tasya lakSaNAparamArthatve'pi viSayiNA viSayasya rUpavataH karaNAdalaM. kAratvam / anyathA tu lakSaNAmAtrameva / nahi lakSaNApi rUpakaparamArthA iha ca tapovanAdyA. ropeNAropaviSayasya nAtizayaH kazcit / vastuta eva tadrUpatAyAH saMbhavAt / atazca sthita evAtra rUpakavivikto'sya viSayaH / na kevalamanyAlaMkAravivikto'yamevAsya viSayo yAvadyatrApi rUpakAlaMkArayogo'sti tatrApyayaM saMbhavatyeveti darzayitumAha-yatretyAdi / iyamapi bhaGgiriti ekasyAnekadhAgrahaNarUpA / etAvateti rUpakaprayogamAtreNa / tatazceti rUpakollekhayoH saMkarAt / nanu yaMtra rUpakayogo nAsti tadalaMkArAntarayogaH saMbhavatItyAha-evaMhItyAdi / atapasyeti / atapovanarUpasyApi tapovanarUpatvopanibandhanAt / atasmistadraho bhrama ityetadeva hi bhramasatattvam / apUrvasyeti bhrAntimadasaMbhavinaH / taddhetukatvAditi anekadhAgrahaNAkhyAtizayanimittakatvAt / yadi cAtra bhrAntimAnapyasti tattena sahAsya saMkara evAstvityAha-saMkaretyAdi / yadyevamiti / bhrAntimato'sya vizeSastena sahAsya saMkaro vetyarthaH / eSa iti atizayoktisadbhAvaH / tasyeti grahItabhedAkhyasya vibhAvasya / vicchityantaratvameva hi sarveSAmalaMkArANAM bhedahetu: / tadevaM tattacchaGkAnirAsapUrvamamumeva siddhAntIkRtya punarapyudAharati--NArAaNo ttIti / atra ca nArAyaNatvA 1. 'kartum' ka. 2. 'nArAyaNa iti pariNatavayobhiH zrIvallabha iti taruNIbhiH / bAlAbhiH punaH kautUhalena evameva satyApitaH // ' iti cchAyA. 1. 'yadyatra rUpakaprayogo nAsti tadalaMkAraprayoge na saMbhavatItyAha' ka. 2. 'viSayabhAvagamyavicchityantaratvameva ka. 3. 'tattadIyazaGkA' kha. Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / tNtr| .. adhyavasAye vyApAramAdhAnye utprekSA / pagantavyaH / evamapyanizcayAtmakasaMbhAvanApratyayamUlatvAdutprekSAyAH kathamadhyavasAyamUlatvam / tasya hi viSayanigaraNe viSayinizcayazca svarUpam / na cAtraikamapi saMbhavati / vi. SayopAdAnAnnizcayAbhAvAcceti / atrocyate-iha dvidhAstyadhyavasAyaH-svArasika utpAditazca / tatra svArasike viSayAnavagama eva nimittasAmarthyAtsvarasata eva viSayapratIterullAsAt / nahyavagatazuktikAsvarUpasya pramAtu: kadAcidapi rajatamidamiti pratyayotpAdaH syAt / itaratra tu viSayamavagamyApi tadantaHkAreNa pratipattau svAtmaparatantravikalpanAdviSaye pratipattimutpAdayet / jAnAna eva hi viSayiviviktaM viSayaM tatra prayojanaparatayA viSayiNamadhyavasyet / tatrAdyo bhrAntimadAdiviSayaH / tatra hi pramAtrantaragatA svArasikyeva tathAvidhA pratipattirvakrAnUdyate na tUtpAdyate / yadAhuH-pramAtrantaradhIrdhAntirUpA yasminnanUdyate / sa bhrAntimAn' iti / svArasikatvaM punaratra kavipratibhAnirvartitameveSTam / anyathA hi bhrAntimAtraM syAditi pUrvamevoktam / itarastUtprekSAviSayaH / sa ca dvividha:-siddhaH sAdhyazca / siddho yatra viSayasyAnupAttatayA nigIrNatvAdadhyavasitaprAdhAnyam / sAdhyo yatrevAdyupAdAnAtsaMbhAvanApratyayAtmakatvAdviSayasya nigIryamANatvAdadhyavasAyakriyAyA eva prAdhAnyam / ata evAha-vyApAraprAdhAnya iti / ata eva cAtra kvacidviSayAnupAdAnam / vAcyopayogyAdhyavasAyasya sAdhyamAnatvenopakrAntatvAt / kvacicca viSayasyAnupAdAne'pi na siddhatvam / ivAyupAdAnAnnigIryamANatAyAH prAdhAnyAtsaMbhAvanApratyayasyaivodrekAt / ata eva cAtra viSayasya nigIryamANatvAdAropagatvaM na vAcyam / tatra viSayasya viSayitayA pratItiH / iha punarviSayasya nigIryamANatvena viSayiNa eva pratItiH / nanu viSayanigaraNamadhyavasAyasya lakSaNam iha punarviSayasya nigIryamANateti kathamatrAdhyavasAyateti cet, naitat / 'viSayyantaH kRte'nyasminsA syAtsAdhyavasAnikA' ityAdyuktyAdhyavasAyasya viSayiNA viSayasyAntaHkaraNaM lakSaNam / tacca viSayasya nigaraNena nigIryamANatvena vA bhavatIti na kazcidvizeSaH / nigIryamANamapi pUrvoktanItyA viSayasyopAttasyAnupAttasya vA bhavatItyapi na kazcidvizeSaH / evaM siddhe'dhyavasAye'dhyavasitaprAdhAnyaM sAdhye ca svarUpaprAdhAnyamiti siddham / etacca granthakRdeva vibhajyAne vakSyatIti tata evAvadhAryam / yadeva cAdhyavasAyasya sAdhyatvaM tadeva saMbhAvanAtmakatvam / saMbhAvanA hyekatarapakSazithilIkAreNa pakSAntaradAyena ca prAdurbhavatItyasyAH sAdhyAdhyavasAyatulyakakSatvam / tasyApi viSayazithilIkAreNa viSayidAna cotpatteH / ata eva viSayiNo'pi zAbdena vRttena satyatvam / viSayadAyenaiva sAdhyavasAyasvarUpaprAdurbhAvAt / yaduktaM bhavadbhireva 'saMbhAvanAyAM ca saMbhAvyamAnasya 1. 'atra' kha. 2. 'tatrAdhyavasAye' kha. 1. 'dvividhastvadhyava' ka. 2. 'vikalpabalAt' kha. 3. 'mUlatvam' ka. 4. 'sAdhyAdhyavasAya' ka. Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| __ viSayanigaraNenAbhedapratipattirviSayiNo'dhyavasAyaH / sa ca dvividhaHsAdhyaH siddhazca / sAdhyo yatra viSayiNo'satyatayA pratItiH / asatyatvaM ca viSayigatasya dharmasya viSaya upanibandhe viSayisaMbhavitvena viSayAsaMbhavitvena ca pratIteH / dharmo guNakriyArUpaH tasya saMbhavAsaMbhavapratItau saMbhavAzrayasya tatrAparamArthatayA asatyatvaM pratIyate itarasya tu paramArthatayA satyatvam / yasyAsatyatvaM tasya satyatvapratItAvadhyavasAyaH sAdhyaH / atazca vyApAraprAdhAnyam / siddho yatra viSayiNo vastuto'satyasyApi satyatApratItiH / sa dAvdaparasya ca zaithilyAt' iti / iha saMbhAvyamAnasya viSayiNo dAAdatra saMzayAdvailakSaNyam / tasya hyaniyatobhayAMzAvalambI kiMsviditi vimarzI lakSaNam / saMbhAvanAviSayasya ca zaithilyAnizcayAdapi bhedaH / nizcaye hi bAdhakasadbhAvAdekasya pakSasyApasaraNena zaithilyena vA sAdhakasadbhAvAcca pakSAntarasya siddhiH syAt / atizayoktizca nizcayAtmiketi tato'syA bhedaH / yattu sAdhyo yatra viSayiNo'satyatayA pratItiH' ityAdi granthakRdvakSyati tadvastuvRttAbhiprAyeNAvagantavyam / tadevaM viSayasya nigIryamANatvAdviSayiNazca nizcayAtsiddhamadhyavasAyamUlatvamasyA iti yathoktameva lakSaNaM paryAlocitAbhidhAnam / tasmAt 'ivAdau nizcayAbhAvAdviSayasya parigrahAt / kvacidadhyavasAyena notprekSApi tu saMzayAt // ' ityAdyuktamayuktamevetyalaM bahunA / etadeva vyAcaSTe-viSayetyAdinA / abhedapratipattiriti viSayAntaHkaraNAt / saMbhAvanApratyayAtmakatve'pi sAdhyAdhyavasAyasya vastvabhiprAyeNa tadvailakSaNyaM pradarzayitumAha-sAdhya ityAdi / viSayaparizodhanadvAreNa pramANAnugrAhakatvAtsaMbhAvanApratyayasya puruSeNAnena bhavitavyamityatra vastuvRttena puruSasya satyatvam / iha punastatra tasya prayojanaparatayAdhyavasIyamAnatvAtsaMbhAvanAviSaye saMbhAvyamAnasya vastuno na satyatvamityAhaasatyatayA pratItiriti / atraiva nimittamAha-asatyatvaM cetyAdi / viSaya upanibandha iti / tadgatadharmAbhedenAdhyavasita ityarthaH / anena saprayojanatvamevopodvalitam / dharma iti viSayigataH / sa eva cotprekSaNe nimittam / tasyeti dharmasya / saMbhAvanAzrayasyati viSayiNaH / tatreti saMbhAvanAzraye viSaye / itarasyeti asaMbhavAzrayasya viSayasya / yasyeti viSayiNaH / atazceti / adhyavasAyasya sAdhyamAnatvAt / asatyasyApIti / vastuto viSayiNastatrAsaMbhavAt / satyatApratItiriti / nizcayasvabhAvatvAdatizayokteH / asatyatvanimittasyeti dharmasaMcArAdeH / atazceti dharmasaMcArAnigIryamANa 1. 'viSayiNi satyatayA' kha. 2. 'viSayagatasya' ka. 3. 'pratItaH' ka. 4. 'tatra para' kha. 5. 'aparamArtha' kha. 6. 'yasya satyatvaM' kha. 7. 'satyatayA' kha. 1. 'asaMbhAvyamAnasya' kha. 2. 'viSayasyeti viSayiNaH' kha. Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 49 alaMkArasarvasvam / evam 'pRthururasi arjuno yazasi' ityAdAvavaseyam / iyAMstu vizeSaHpUrvatra grahItRbhedenAnekadhAtSollekhaH, iha tu viSayabhedena / nanvanekadhAtvollekhane gurvAdirUpatayA zlegha iti kathamalaMkArAntaramatra sthApyate / satyam / anekadhAtvanimittaM tu vicchittyantaramatra dRzyate iti tatpratibhotpattihetuH zleSo'tra syAt / na tu sarvathA tadabhAvaH / atazcAlaMkArAntaram / yadevaMvidhe viSaye zleSAbhAve'pi vicchittisadbhAvaH / tasmAdevamAdAvullekha eva zreyAn / evamalaMkArAntaravicchittyAzrayeNApyayamalaMkAro nidarzanIyaH / yullekhane vRddhAprabhRtInAM yathAkramaM vyutpattyarthitvarucayaH / etadevAnyatrApi yojayati-evamityAdi / vizeSa iti pUrvasmAt / viSayabhedeneti vacanAdibhinnatvena / anekadhAtvollekhe gurvAdirUpatayA zleSa iti gurvAdInAmubhayArthavAcitvAt / tatpratibhotpattiheturiti / zleSamantareNAtrollekhAniSpatteH / tadabhAva ityullekhAbhAvaH / atazceti / zleSAbhAve'pyetadvicchittisaMbhavAt / evaMvidha iti viSayabhedarUpe / tattu yathA-'savrIDA dayitAnane sakaruNA mAtaGgacarmAmbare satrAsA bhujage savismayarasA candre'mRtasyandini / seA jahvasutAvalokanavidhau dInA kapAlodare pArvatyA navasaMgamapraNayinI dRSTiH zivAyAstu vaH // ' atraikasyA eva dRSTestattadviSayabhedena nAnAtvollekhanam / tadayaM dviprakAro'pi rUpakAdyAzrayavadanyAlaMkArAzrayo'pi saMbhavatItyAha-evamalaMkArAntaretyAdi / tatrAdyaH prakAraH saMdehAzrayo yathA-'kiM bhAnuH kimu citrabhAnuriti yaM nizcinvate vairiNaH kiM cintAmaNireSa kalpaviTapI kiM veti cAzAgatAH / kiM puSpAkara eSa puSpavizikhaH kiM veti rAmArjanaH kiM rAmaH kimu jAmadagnya iti vA yaM dhanvino manvate // ' atraikasyaiva saMdihyamAnatvenAnekadhAtvollekhanam / atizayoktyAzrayazcAyameva yathA--'vajraM saurAjyasAkSI parikalitamahAH zaktimA parAdho daNDaM khaGgaM ripustrIprasabhaharaNavitkUpavApyAdidRzvA / pAzaM pANAvapazyandhvajamapi balavikoSavedI gadAM ca svAcchandyajJastrizUlaM likhati karatale deva citrAkRteste // ' atra tvamevendra ityAdhatizayoktyA lokapAlAbhedo rAjJa upalabhyate ityekasyAnekadhAtvollekhanam / viSayabhedena ca rUpakAzrayo yathA--'mU_drerdhAturAgastaruSu kisalayaM vidrumaughaH samudre diGmAtaGgottamAGgeSvabhinavanihitaH sAndrasindUrareNuH / sImni vyomnazca hemnaH surazikharibhuvo jAyate yaH prakAzaH zoNimnAsau kharAMzoruSasi dizatu vaH zarma razmipratAnaH // ' atraikasyaiva viSayabhedena rUpakAzrayaM nAnAtvam / 'kArakAntara' ityapapAThaH / prakRtakArakavicchityAzrayasyaivAnuktatvAt / ayaM svarUpahetuphalollekhanarUpatvAtridhA / tatra svarUpollekhaH samanantaramevodAhRtaH / hetallekhastu yathA-'sargahetoH sadA dharmaH sthitihetorapi prajAH / dviSaH saMhArahetozca vidustvAM 1. 'zleSo'tra..... syAt' ka. 2. 'yadyevaM' ka. 3. 'asadbhAvaH' ka. 1. 'janAH ' ka-kha. 7 Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| vissysyaapdvve'phnutiH| vastvantarapratItirityeva / prekrAntApahavavaidharyeNedamucyate / AropaprastAvAdAropaviSayApahutAvAropyamANapratItAvapaDhtyAkhyo'laMkAraH / tasya ca trayI bandhacchAyA-apahnavapUrvaka AropaH / AropapUrvako'pahavaH / chalAdiza dairasatyatvapratipAdakairvApahnavanirdezaH / pUrvoktabhedadvaye vAkyabhedaH / tRtIyabhede tvekavAkyam / Adyo yathA jAtamAtmanaH // ' atraikasyaiva janmano hetUnAmanekadhAtvollekhanan / phalollekhastu yathA'dharmAyaiva vidanti pArthiva yathAzAstraM prajAH pAlitA arthAyaiva ca jAnate'ntaravidaH koSaikadezasya ye / kAmAyaiva kRtArthatAmupagatA nAryazca nizcinvate mokSAyaiva ca vedaM janma bhavataH kazcidvipazcijjanaH // ' atraikasyaiva janmanaH phalAnAmanekadhAtvollekhanam / viSayasye. tyAdi / vastvantareti / bhrAntimato'nuvartata iti zeSaH / ata eva kecana maNDUkaplatinyAyenAnuvartanasyAnucitatvAbhAntimadanantaramapagutimranthakRtA lakSitA ullekhazvAtizayoktyanantaramiti granthaM viparyAsitavantaH / na caitat / yata ullekhastAvadatizayoktyanantaraM granthakRtA na lakSitaH / yadvakSyati-'evamadhyavasAyAzrayeNAlaMkAradvayamuktA gamyamAnaupamyAzrayA alaMkArA idAnImucyante / tatrApi padArthavAkyArthagatatvena teSAM dvaividhye'pi padArthagatamalaMkAradvayaM krameNocyate' iti / tasmAdvastvantarapratIterbhAvAddhAntimadanantaramevAsya granthakRtA lakSaNaM kRtam / ata eva collekhe'pi tatsaMbhavAdvastvantarapratItenirantaramevAnuvartanAdihaivAsyA lakSaNamucitamiti yathAsthita eva granthaH sAdhuH / yadyevaM taryullekhApagutyorihaiva viparyayeNa kiM na lakSaNaM kRtamityAzaGkayAha-prakrAntetyAdi / idamityapahutilakSaNam / tadeva vyAcaSTe-AropetyAdinA / viSayasyApahave viSayiNo'nyasya vidhirityarthaH / tena 'na viSaM viSamityAhurbrahmasvaM viSamucyate / viSamekAkinaM hanti brahmasvaM tu sasaMtatim // ' ityatra viSasya niSedhapUrva brahmasvaviSaya AropyamANatvAdRDhAropaM rUpakameva nApahnutiH / apahRterhi niSedhyaviSayabhittitayaivAnyasya viSayiNo vidhAnaM lakSaNam / atra tu niSedhyasyaiva viSasya brahmasvavi. , Saye AropyamANatvAdvidhAnam / athAtra mukhyasya viSasya niSedhe AropyamANatvAt brahmasvaviSasya gauNasya vidhAnamiti cet, tatra brahmasva viSasya gauNasya vidhAnamiti bhaNiteH ko'rthaH / kiM brahmasvaviSasya vidhAnaM kiM vA dvandvapadArthavadbrahmasvasya ca viSasya ca brahmasve vA viSasyeti / tatra nAyaH pakSaH / viSAdinyAyena brahmasvaviSAtmanaH kasyacidvastuno bahirasaM 1. viSayApahave' ka. 2. 'prakrAntAnapahava' ka. 1. 'nayavidaH' kha. 2. 'deva' kha. 3. 'apratIteH' kha. 4. 'taddevaM yadi' kha. 5. 'putrapautrakam' kha. 6. 'brahmasvaM viSaM' kha. Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / 'yadetaccandrAntanaladalavalIlAM prakurute tadAcaSTe lokaH zazaka iti no mAM prati tathA / ahaM tvindaM manye tvadarivirahAkrAntataruNI kaTAkSolkApAtavraNakiNakalaGkAGkitatanum // ' atraindavasya zazasyApahnave upakSipte zazakaprativastukiNavata indorAropo . nAnvayaghaTanAM puSyatIti na niravadyam / tattu yathA'pUrNendoH paripoSakAntavapuSaH sphAraprabhAbhAsvaraM nedaM maNDalamabhyudeti gaganAbhoge jigISorjagat / mArasyocchUitamAtapatramadhunA pANDu pradoSazriyA mAnonnaddhajanAbhimAnadalanodyogaikahevAkinaH / / dvitIyo yathA'vilasadamaranArInetranIlAlakhaNDA nyadhivasati sadA yaH saMyamAdhaHkRtAni / na tu rucirakalApe vartate yo mayUre . ___ vitaratu sa kumAro brahmacaryazriyaM vaH // tRtIyo yathA'udbhAntojjhitagehagUrjaravadhUkampAkuloccaiHkuca preGkholAmalahAravallivigalanmuktAphalacchadmanA / bhavAt / tatrApyasya brahmasvaM viSaM ceti na bhedenoktiH syAt / nApi gauNatA / svArtha eva pravRtteH / anyadanyatra vartamAnaM gauNamityucyate / na cAtra brahmasvaviSamanyatra kutracidvartate yenAsya gauNatA syAt / evaM dvitIye'pi pakSe na gauNatvaM yuktam / nApyatrobhayavidhiH / brahmasvaviSaye viSasyaiva vidhIyamAnatvAt / tRtIye'pi na gauNasya sato viSasya vidhAnam / brahmasvavRttyabhAvAnmukhyArthabAdhAdguNeSu vartanAt vihitasya tasya gauNatvAt / evaM brahmasvasya dAyaina viSasAmyapratItipratipipAdayiSayA tatra niSedhapUrva viSamAropitamiti dRDhAropameva rUpakaM yuktam / na brahmasvaM viSamidamiti punarucyamAne'paDutiH syAt / tasmAnmukhyasyevetyapAsya viSayasyApahave'nyavidhirapahnutirityeva lakSaNaM kAryam / tasyetyapaTuMtyAkhyasyAlaMkArasya / vAkyabheda ityekavAkyamiti cAnena yathAsaMbhavaM bhedatrayasya svarUpanirdezaH kRtaH / na niravadyamiti / yathoktakramanirvAhAbhAvAt / ataevodAharaNAntaramAha-pUrNendorityAdi / manyezabdasya prayoga iti saMbhAvanAyotakatvAt / Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 kAvyamAlA | sArdhaM tvadvipubhistvadIyayazasAM zUnye marau dhAvatAM bhraSTaM rAjamRgAGka kundamukulasthUlaiH zramAmbhaH kaNaiH // ' atra zUnya ityasya sthAne manyezabdaprayoge sApavotprekSA ityapi sthApa yiSyate ' ahaM tvinduM manye' iti tu vAkyabhedeM manyazabdaprayoge notprekSeti ca vakSyate / etasminnapi bhede'pahavAropayoH paurvAparyaprayogaviparyaye bhedadvayaM sadapi na pUrvavacitratAvahamiti na bhedatvena gaNitam / tatrApahnavapUrvake Arope nirantaramudAhRtam / AropapUrvake tvapahave yathA-- 'jyotsnAbhasmacchuraNadhavalA bibhratI tArakAsthI - nyantardhAnavyasanarasikA rAtrikApAlikIyam / dvapAdvIpaM bhramati dadhatI candramudrAkapAle nyastaM siddhAJjanaparimalaM lAJchanasya cchalena // ' vastvantararUpatAbhidhAyi kvacitpunarasatyatvaM vapuH zabdAdinibandhanaM yathA - 'amuSmallAvaNyAmRtasarasi nUnaM mRgadRzaH smaraH zarvaSTaH pRthujaghanabhAge nipatitaH / yadaGgAGgArANAM prazamapizunA nAbhikuhare zikhA dhUmasyeyaM pariNamati romAvalivapuH ||' iti / notprekSeti / sAdhyavasAyAdyutprekSAsAmagryabhAvAt / vakSyata ityutprekSAyAm / tathA cAsyA ivAdizabdavanmanyezabdo'pi pratipAdakaH / kiM tUtprekSAsAmagryabhAve manyezabdaprayogo vitarkameva pratipAdayatIti / atazca 'avAptaH prAgalbhyaM -' ityAdAvapahutyudAharaNatvamabhidadhataH samAne'pi nyAye 'no mAM prati tathA' ityanena zazakapakSasya nirAkRtatvAdanyasyAnyarUpatayA saMbhAvanAyA abhAvAnmanya ityanena kiNapakSasyaiva nizcitatvAdetizayoktireveti manyante / teSAM pUrvAparavicArakuzalAnAM kimabhidadhmaH / evamanyairatrAnyatra codAharaNAdau bahuprakAraM skhalitaM tatpunargranthavistarabhayAdasmaddarzanadattadUSaNoddharaNasyaiva pratijJAtatvAdasmAbhiH prAtipadyena na dUSitam / etasminniti chalAdizabdapratipAdye / saMbhavamAtraM punardarzayitumetadudAhRtam / vastvantararUpatAbhidhAyIti / vapuH zabdasya zarIrArthAbhidhAyitvAt / atra punarupamAnasyopameyarUpatApariNatau pariNAma iti pariNAmAlaMkAratvaM yadanyairuktaM tadayuktam / tattve hi dhUmazikhAnyagbhAve tatpariNatirUparomAvalIprAdhAnyaM 1. 'pakSatayA ' kha. 2. 'atizayokti' ka. Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkAra sarvasvam / 53 syAt / iha punaH zarvalaSTamadananipatanAnumApakatvena romAvalyapahnave dhUmazikhAyA eva prAdhAnyaM vivakSitamiti na pariNAmo nApi rUpakam / vyAjArthaparyavasAyivapuH zabdabalAdAropaviSayApahnutAvAropyamANasya pratIteH / AropaviSayAnapahave hi rUpakamiti pUrvamevoktam / athAtrApi bhinnayoH sAmAnAdhikaraNyAyogAdekatarasya niSedhaprAptAvAropyamANasya ca niSedhAnupapatterAropaviSayasyaiva paryavasAne niSedhaH pratIyata iti cet, naitat / atra hi mukhAdau candrAdervRttyabhAvo bAdhitaH saMzcandrArthaH svAtmasahacAriNo guNAMlakSayati na tu mukhA derviSayasya niSedhaH pratIyate / mukhazabdAdeH svArtha eva pravRtteH / paryavasAne hyatra mukhAdi candrAdiguNaviziSTaM pratIyate / na tu mukhAderbAdhaH / na mukhamityevamAdeH pratyavamarzAbhAvAt / nApi nidarzanA / saMbandhavighaTanAdyabhAvAt / AdizabdAcca tRtIyayApi kvacidasatyatvaM pratipAdyate / yathA - 'madvAhorvyavahAramujjhatu latA kaNThasthale tAvake mA kArSIratisAhasaM priyatame dAsastava prANiti / nItA vRddhimamI tvayaiva kusumairbASpAyamANA drumA gRhNanti kSurikAmivAlipaTalavyAjena pAzacchide // ' atra kusumairiti tRtIyayApavanibandhanam / AropagarbhatvAcceyaM sAdRzyAdvA bhavati saMbandhAntarAdvA / sAdRzye'pyasyAH sAdhAraNadharmasya trayIgatiH / tatrAnugAmitA yathA - ' taruNatamAlakomalamalImasametadayaM kalayati candramAH kila kalaGkamiti bruvate / tadanRtameva nirdayavidhuMtudadantapadatraNavivaropadarzitamidaM hi vibhAti nabhaH // ' atra tamAlamalImasatvamanugAmitvenopAttam / zuddhasAmAnyarUpatvaM yathA'ayaM surendropavanAddharitrIM sa pArijAto hariNopanItaH / na prApito'yaM sumanaH pravarhaH kazmIradezodbhavatAbhimAnam // ' atropanayanaprApaNayoH zuddhasAmAnyarUpatvam / bimbapratibimbabhAvo yathA-- 'na jyotsnAbharaNaM nabho na militacchAyApatho vAmbudo no tArAprakaro na cedamamRta jyotiSmato maNDalam / kSIrakSobhamayo'pyapAMnidhirasau netrAhinA mandaraH pRkto'yaM maNipUga eSa kalazazcAyaM sudhAnirjharaH // ' atra jyotsnAbharaNatvasya kSIrakSobhamayatvaM pratibimbatvena nirdiSTam / saMbandhAntarAdyathA - 'helodaJcanmalayapavanADambareNAkulAsu preGkhAkeli kamapi bhajatAM cUtazAkhAlatAsu / vAcAlavaM nayadudabhavatkAnane kokilAnAM maunitvaM tatpathikahariNIlocanAnAM vavalga // ' atra kokilavAcAlatvasya kAraNasya niSedhe pathikastrImaunitvasya kAryasya vidhiH / evamAropagarbheyaM saprapaJcaM darzitA adhyavasAyagarbhA punardarzyate yathA - 'na lakSmIsaundaryAnna ca surazaraNyIkRtasurAsudhAdijyeSThatvAnna mukuTamaNitvAdbhagavataH / yadevaM bAlendodizi vidizi vanyatvamuditaM sphuTatve tatkAntAmukhakamaladAsyAdupanatam // ' atra vandyatvasya prabhAvAdihetukatve nigIrya hetvantaramadhyavasitam / yathA vA -- ' kalAbhistatyarthe surapitRnRNAM paJcadazabhi: sudhAsUtirdevaH pratidinamudetItyasadidam / paribhrAmyatyeSa pratiphalanamAsAdya bhavatIkapolAntaryuktatyA tvadadharasudhAsaMgrahaparaH // ' atrodayAdau tattadrAzyupabhogalakSaNaM nimittaM nigIrya 1. 'sAmAnAdhikaraNayoH' kha. 2. 'pratIteH' kha. 3. 'mukhAdibhiH' kha. 4. ' pratyayasyAbhAvArthe nApi nidarzanA' ka. 5. 'pravAha: ' ka. 6. 'sAram' ka. 7. 'tadevaM' kha. Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54. kaavymaalaa| evamabhedaprAdhAnye AropagarbhAnalaMkArAMllakSayitvA adhyavasAyagarbhAlakSayatitatphalabhUtaM nimittAntaramadhyavasitam / etadupasaMharannanyadavatArayati-evamityAdi / AropagarbhAniti / atrAdhyavasAyagarbhatvasyApi vidyamAnatvAnmallagrAma ityAdivadAropagarbhasya prAdhAnyAdevaM vyapadezaH / tatra tAvadutprekSAM lakSayati-adhyavasAya ityAdi / adhyavasAya iti na punaH saMdehaH / iha hi nizcayAnizcayarUpatvena pratyayAnAM dvaividhyam / nizcayazcArthAvyabhicArI samyak, anyathA tvasamyagiti bhedo na prAhyaH / pratItivRttimAtrasyaiveha vicArayitumupakrAntatvAt / tasya ca prAmANyavicAre upayogAt / anizcayazca saMzayatarkarUpatvena dvividhaH / atazcAnizcitaM ca saMdigdhameveti na vAcyam / tarkAtmanaH saMbhAva. nApratyayasyApyanizcayAtmakatve saMdigdhatvAbhAvAt / utprekSA saMbhAvanAdizabdAbhidheyatarkapratItimUleti nAsyAH saMdehamUlatvam / tatya bhinnalakSaNatvAt / athAnavadhAraNajJAnasaMzaya ityanavadhAraNajJAnatvAvizeSAtsaMzayAnArthAntarAbhAvastarkasyetyasyAH saMzayamUlatvamiti cet, naitat / anavadhAraNajJAnatvAvizeSe'pi saMzayatarkayobhinnarUpatvAt / tathAhi sthANurvA puruSo veti sAmAnyena pakSadvayollekhaH saMzayaH / puruSeNAnena bhavitavyamityekatarapakSAnukUlakAraNadarzanena pakSAntarabAdhanamiva trkH| puruSa evAyamiti pakSAntarasaMsparzenaikatarapakSanirNayo nizcayaH ityasti sahRdayasAkSikaM pratyayAnAM traividhyam / bADhamastyeva pratyayAnAM traividhyam / kiM tvanavadhAraNajJAnatvAvizeSAttatsAmAnyatarko'pi saMzayaprakAra iti cet , naitat / evaM hyasamyagjJAnatvAvizeSAzamo'pi saMzayaprakAraH syAt / arthanizcayAnizcayasvabhAvatvAdinA astyanayorvizeSa iti cet, iha punarnAstyatra kiM pramANam / saMzayo hyatizayatobhayAMzAvalambitvenodeti tarkaH punaraMzAntarabAdhaneneva vAhakelidarzanAdyanukUlakAraNaucityAdaMzAntarAvalambanena cetyastyanayorvizeSaH / dezAntare hi yathA spardhamAna eva sthANupakSa Aste na tathA vAhakelibhUmau api tu zithilIbhavati saMbhavatpramAdatvAcca sarvAtmanA na nivartata iti ata eva nizcayaH / sAdhakapramANAbhAve'pyasyopapatteH / nahi pratipakSabAdhAdeva nizcayo bhavati / sAdhakabAdhakapramANasadbhAvena tadutpAdAt / tenAniyatobhayapakSAvalambI kiMsviditi vimarzaH saMdehaH / ekatarapakSAvalambI tu tarka iti / atha ko'sya phalasyopAyavizeSa ityekatarapakSAvalambenApi saMdehaH saMbhavatIti cet, naitat / kimarthenAniyatapakSAntarasvIkArAdekatarapakSAvalambanasyApratiSThAnAt / bAhyAlIdarzanAcca yathA puruSavizeSAH smaraNapathaM samavataranti na tathA sthANuvizeSA ityubhayavizeSasmaraNajanmanaH saMdehAdekataravizeSasmaraNajanmA viziSyate tarka ityAdyavAntaramatigahanamanayorasti bhedasAdhanaM tatpunaH prakRtAnupayogAdiha noktam / 'tena saMdehanizcayAntarAlavartI tadvilakSaNaH saMbhAvanApratyayastrizaGkariva lambamAno'vazyAbhyu 1. 'tattat' ka. 2. 'saMdeha iti' kha. 3. 'bhedena' ka. 4. 'anavadhAraNatAvizeSAt' kha. 5. 'vizeSAtsaMzayaprakArastarka iti' kha. 6. 'nAstIti kiM' ka. 7. 'smaraNaM prathama,mavataranti' kha. 8. 'vizeSAsmaraNa' kha. Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 67 alaMkArasarvasvam / tyatvaM ca (........) pUrvakasyAsatyatvanimittasyAbhAvAt / atazcAdhyavasitaprAdhAnyam / tatra sAdhyatvapratItau vyApAraprAdhAnye'dhyavasAyaH saMbhAvanama. bhimAnastarka Uha utprekSetyAdizabdairucyate / tadevamaprakRtaguNakriyAbhisaMbandhAdaprakRtena prakRtasya saMbhAvanamutprekSA / sA ca vAcyA ivAdizabdairucyate / pratIyamAnAyAM punarivAdyaprayogaH / sA ca jAtiguNakriyAdravyANAmaprakRtAnAmadhyavaseyatvena caturdhA / prakRtasyaitadbhedayoge'pi na vaicitryamiti te na gaNitAH / pratyekaM ca bhAvAbhAvAbhimAnarUpatayA dvaividhye'STavidhatvam / bhedASTakasya ca pratyekaM nimittasya guNakriyArUpatvena SoDaza bhedAH / teSAM ca pratyekaM nimittasyopAdAnAnupAdAnAbhyAM dvaatriNshtprkaaraaH| teSu ca hetusvarUpaphalotprekSaNarUpatvena SaNNavatirbhedAH / eSA gatirvAcyotprekSAyAH / tatrApi dravyasya prAyaH svarUpotprekSaNameveti hetuphalotprekSAbhedAstataH pAtanIyAH / pratIyamAnAyAstu yadyapyudezata etaavnto bhedAstathApi nimittasyAnupAdAnaM tasyAM na saMbhavatIti tairbhedainyUno'yaM prakAraH / ivAdyanupAtAyAH prAdhAnyAbhAvAt / adhyavasitaprAdhAnyamiti / viSayasya nigIrNatvAdviSayiNa eva prAdhAnyamityarthaH / sAdhyatvasiddhatvayozca samanantarameva svarUpamupapAditamitIha na punarA. yastam / tatreti dvayanirdhAraNe / adhyavasAya ityAdizabdairucyata iti saMbandhaH / etadevopasaMharati-tadevamityAdi / yadAhuH-'viSayitvena saMbhAvanamutprekSA' iti / pratIyamAnAyAmiti / ivAdyaprayogAcchabdAnuktatvAdUhyAyAM na vyaGgayAyAmalaMkAraprabhedAnAM pratipipAdayiSitatvAvyaGgayabhedAbhidhAnasyAprastutatvAt / evaM vAcyA pratIyamAnA cotprekSA bhavatItyanuvAdadvAreNa vidhiH / sA ceti / na vaicitryamiti / tasya nigIryamANatvenAprAdhAnyAt / pratyekamiti jAtyAdInAm / nimittasyeti dharmasya / tadbazAdeva hi prakRtagatatvenAprakRtopanibandhaH / hetusvarUpaphalalakSaNamevAsyA bhedatrayaM jIvitabhUtamiti tadeva vi. zrAntidhAmatayA pazcAduddiSTam / jAtyAdibhedagaNanaM punaravaicitryAvahamapi ciraMtanAnurodhAtkRtam / ata eva granthakRtA prAtipadyena nodAhRtam / asmAbhizca nodAhariSyate / e. Seti samanantaroktA / tatrApIti satyAmapi samanantaroddiSTAyAM bhedagaNanAyAm / prAyaHzabdena ca hetuphalayoH kutrApi saMbhavo'stIti darzitam / ata evAlaMkArAnusAriNyAM gra. nthakRtAnayorapi saMbhavo darzitaH / tadevaM dravyasya hetuphalayoH saMbhave prAguktaiva saMkhyA jyAyasI / anyathA vetadbhedaSoDazakasyAbhAvAdazItirbhedAH / asyAzca vakSyamANanItyA haituphalayonimittAnupAdAnAsaMbhavAccatuHSaSTireva bhedAH saMbhavanti / etAvanta iti SaNNa 1. 'adhyavasAyatvena' kha. 2. 'bhedayorapi' kha. 3. 'eva tAvanto' ka-kha. Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| dAne nimittasya cAkIrtane utprekSaNasya niSpramANakatvAt / prAyazca svarUpotprekSAtra na saMbhavati / tadevaM pratIyamAnotprekSAyA yathAsaMbhavaM bhedanirdezaH / eSA cArthAzrayApi dharmaviSaye zliSTazabdahetukA kvacidRzyate / kvacitpadArthAnvayabhedAvA sAdRzyAbhidhAnAdupakrAntApyupamAvAkyArthatAtparyasAmarthyAdabhimantRvyApAropArohakrameNotprekSAyAM paryavasyati / kvacicca cchalAdizabdaprayoge sApahavotprekSA bhavati / atazcoktavakSyamANaprakAravaicitryeNAnantyamasyAH / sAMprataM tviyaM diGmAtreNodAhiyate / tatra jAtyutprekSA yathA'sa vaH pAyAdindurnavabisalatAkoTikuTilaH smarAreryo mUrdhni jvalanakapize bhAti nihitaH / sravanmandAkinyAH pratidivasasiktena payasA kapAlenonmuktaH sphaTikadhavalenAGkuraM iva // ' atrAGkarazabdasya jAtizabdatvAjAtirutprekSyate / kriyotprekSA yathA 'limpatIva tamo'GgAni varSatIvAJjanaM namaH / atra lepanavarSaNakriye tamonabhogatatvenotprekSyete / uttarArdhe tu asatpuruSaseveva dRSTiniSphalatAM gatA // ' ityatropamaiva notprekSA / guNotprekSA yathA'eSA sthalI yatra vicanvatA tvAM bhraSTaM mayA nUpuramekamuAm / adRzyata tvaccaraNAravindavizleSaduHkhAdiva baddhamaunam / ' vatiH / ayaM prakAra iti pratIyamAnotprekSAlakSaNaH / prAya iti / vAcyA yathA svarUpo. tprekSA lakSyeSu pracurA tatheyaM na bhavatItyarthaH / na punaratyantamevAsyA abhAvo vyAkhyeyaH / kvacidapi lakSye'syA dRSTeH / yathAsaMbhavamiti / lakSye bhedanirdeza iti kAryaH / tasyAzcASTacatvAriMzadbhedAH saMbhavanti / taduktamalaMkArAnusAriNyAm-'pratIyamAnotprekSAbhedA aSTacatvAriMzat' iti / arthAzrayApIti / arthAzrayasya yadyapi zabdahetukatvaM na kA. pyupayuktaM tathApi zliSTazabdahetukatvamasyAH kvacidvaicitryamAvahatItyarthaH / upamA utprekSAyAM paryavasyatIti saMbandhaH / Anantyamiti bahuprakAratvam / sAMpratamiti prAptAvasaram / di. yAtreNeti / anena jAtyAdibhedAnAmanavanaptirdhvanitA / tamogatatveneti / tamogatavyApanAdidharmanigaraNenetyarthaH / atra hi tamaso dharmiNo'nyadharmadharmitvaM nigIryAnyadharma1. 'bhavati' ka. 2. 'velAyAM' kha. 3. 'uttare tvardhe' ka. Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvakham / atra duHkhaM guNaH / dravyotprekSA yathA'pAtAlametannayanotsavena vilokya zUnyaM zazalAJchanena / ihAGganAbhiH svamukhacchalena kRtAmbare candramayIva sRSTiH // ' atra candrasyaikatvAdravyatvam / etAni bhAvAbhimAnenodAharaNAni / abhAvAbhimAnena yathA 'kapolaphalakAvasyAH kaSTaM bhUtvA tthaavidhau| apazyantAvivAnyonyamIkSAM kSAmatAM gatau / ' atrApazyantAviti kriyAyA abhAvAbhimAnaH / evaM jAtyAdAvaMpyUhyam / guNasya nimittatvaM yathA-'navabisalatAkoTikuTilaH' ityAdAvudAhRtasya kuTilatvasya / kriyAyA yathA-'IdRkSAM kSAmatAM gatau' ityatra kSAmatAgamanasya / nimittopAdAnasyaite udAharaNe / anupAdAne 'limpatIva tamo'GgAni' ityAyudAharaNam / hetUtprekSA yathA--'vizleSaduHkhAdiva baddhamaunam' ityAdau / svarUpotprekSA yathAdhamitvamavasthApitamityagra eva vakSyAmaH / dravyotprekSeti / dravyasya svarUpeNotprekSaNam / tasyaiva hi hetUtprekSA yathA-'jayati ziziratAyAH kAraNaM sA himAdrestripuraharakirITAdApatantI yusindhuH / satatasahanivAsI kSIrasindhoH prasUto himakara iva hetuH zvaityazaityasya yasyAH // ' atrendordravyasya hetutvenotprekSaNam / phalotprekSA yathA-'madhyesalilamAdityasaMmukhaM dhUlidhUsarAH / kumudinyastapasyanti candrAyeva dine dine // ' atra candrasya dravyatvam / eSAmeva bhAvAbhimAnodAharaNatvamatidizati-etAnItyAdinA / abhyUhyamiti abhAvAbhimAnodAharaNam / nimittopAdAnasyeti / kuTilatvasya kSAmatAgamanasya ca sAkSAnirdezAt / anupAdAna iti / tirodhAyakatvAdenimittasya gamyamAnatvAt / bhedAntareSviti svarUpaphalAdikeSu / jJeyamiti pratIyamAnatvAt / tatra svarUpotprekSA yathA'malaasamIrasamAgamasaMtosapaNiccarAbhisavvatto / vivyAhai calakisalaakarAhi sAhAhi mahulacchI // ' atra madhulakSmIgatatvena calakisalayakaratvAdi nigIrya vyAharaNakriyAsvarUpeNotprekSitA / tadonmukhyotpAdakatvAdi ca nimittamanupAttam / yatpunaruddeze pratIyamAno. tprekSAyAM nimittAnupAdAnaM na saMbhavatItyuktaM tatra prAyastasyAH svarUpotprekSaNasyAsaMbhavo ni. mittam / granthakRto hi pratIyamAnotprekSA hetuphalarUpaiva bhavatItyabhiprAyaH / hetuphalotpre. 1. 'mantarnayano' kha. 2. 'abhyUhyam' ka. 3. 'ukte' kha. 1. 'atra dravyasya' kha. 2. 'bhasma' ka. Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| 'kuberajuSTAM dizamuSNarazmau gantuM pravRtte samayaM vilaGghaya / digdakSiNA gandhavahaM mukhena vyalIkaniHzvAsamivosatsarja // ' phalotprekSA yathA'colasya yadbhItipalAyitasya bhAlatvacaM kaNTakino vanAntAH / adyApi kiM vAnubhaviSyatIti vyapATayandraSTumivAkSarANi // ' evaM vAcyotprekSAyA udAharaNadigdattA / pratIyamAnotprekSA yathA 'mahilAsahassabharie tuha hiae suhaa sA amAantI / __ aNudiNamaNaNNaammA aGgaM taNuampi taNuei // ' iti / amAantI ityatrAvartamAneveti tanUkaraNahetutvenotprekSitam / evaM bhedAntareSvapi jJeyam / zliSTazabdaheturyathA-- 'ananyasAmAnyatayA prasiddhastyAgIti gIto jagatItale yaH / abhUdahaMpUrvikayA gatAnAmatIva bhUmiH smaramArgaNAnAm // ' - atra dharmaviSaye mArgaNazabdaH zliSTaH / upamopakramotprekSA yathA'kastUrItilakanti bhAlaphalake devyA mukhAmbhoruhe rolambanti tamAlabAlamukulottaMsanti maulAvapi / yAH karNe vikacotpalanti kucayoraGke ca kAlAguru sthAsanti prathayantu tAstava zivaM zrIkaNThakaNThatviSaH // ' / kSaNayozca vakSyamANanItyA nimittAnupAdAnaM na saMbhavatItyAzayenaitaduktam / tena pratIyamAnApi svarUpotprekSA nimittopAdAnAnupAdAnAbhyAmeva bhavati / tatra nimittAnupAdAne udA. hRtA / upAdAne tu yathA-'prasAri sarvato vizvaM tiro dadhadidaM tamaH / sarvAGga limpati janaM sAndrairamRtakUrcakaiH // ' atra prasAritvAdi nigIrya tamogatatvena lepanakriyA svarUpeNotprekSitA tirodhAyakatvAdi ca nimittam / 'turIyo hyeSa medhyo'gnirAmnAyaH paJcamo'pi vA / api vA jaGgamaM tIrtha dharmo vA mUrtisaMcaraH // ' ityAdau tu vAmanamate vizeSoktiH / 'bhUtalakArtikeya.' itivat / granthakRnmate tu dRDhAropaM rUpakam / yadvakSyati-yA tvekahAnikalpanAyAM sAmyadAya vizeSoktiriti vizeSoktirlakSitA sAsmaddarzane rUpakabheda eveti / ata evAtra tatsAmagryabhAvAdutprekSodAharaNatvaM na vAcyam / evam 'aparaH pAkazAsano rAjA' ityatrApi dRDhAropameva rUpakam / etaccAlaMkArAnusAriNyAmutprekSAvicAre granthakRtaiva darzitam / phalotprekSA yathA--'gijante maGgalagAhiAhi vrgottdttNknnnnaae| sottuM viNiggao uaha hontabahuAhi romaJco // ' atra zrotumiveti phalamutprekSitam / zliSTa ityrthishrvaacktvaat| Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / atra yadyapi 'sarvaprAtipadikebhyaH kvip' ityupamAnAtkinvidhAvAmukhe upamApratItistathApyupamAnasya prakRte saMbhavaucityAtsaMbhavotthAne utprekSAyAM paryavasAnam / yathA vA virahavarNane 'keyUrAyitamaGgadaiH' ityAdau / eSA ca samastopamApratipAdakaviSaye'pi harSacaritavArtike sAhityamImAMsAyAM ca teSu teSu pradezeSudAhRtA (dRzyate / ) iha tu granthavistarabhayAnna prapaJcitA / sApahnavotprekSA yathA-- 61 'gatAsu tIraM timighaTTanena sasaMbhramaM pauravilAsinISu / yatrollasatphenataticchalena muktATTahAseva vibhAti siprA || ' atrevazabdamAhAtmyAtsaMbhAvanaM chalazabdaprayogAdapahavo gamyate / evaM chadmAdizabdaprayoge'pi jJeyam / 'apara iva pAkazAsanaH' ityAdAvaparazabdAprayoge upamaiveyam / tatprayoge tu prakRtasya rAjJaH pAkazAsanatvapratItAvuAmukha iti na punaH paryavasAne / upamApratItiriti / tadarthameva kvipaH pravRtteH / ata evAtra vAcakAbhAvAnnotprekSAtvamiti na vAcyam / nahi vAcakasaMbhavAsaMbhavamAtramevAlaMkArANAM bhAvAbhAvaprayojakam / evaM hi vyAjastutau nindAdervAcyatve'pyavAcyasya stutyAdeH pratItiralaMkAra 1 paryavasAyinI na syAt / tasmAdvAkyArtha eva prarUDho'laMkArANAM svarUpapratiSThApakaM pramANam / vAkyArthasya ca padArthAnvayavelAto'nyaiva pratipattiH / saMbhavaucityAditi / kastUrItilakAdeviSayiNo bhAlaphalakAdau saMbhave yathaucityaM na tathA kaNThatviDAderviSayasyetyarthaH / ata evAtropamAyAH prakRtasyAprakRtakastUrItilakAdirUpatayA pariNAmAtpariNAmagarbhatvaM yadanyairuktaM tatteSAM pariNAmasvarUpAnabhijJatvam / nahyaucityameva tasya svarUpaM kiM tu yathoktaM prakRtopayogitvam / aucityaM ca notprekSAyAM viruddham / tasya sarvatraiva bhAvAt / utprekSAyAM paryavasAnamiti / kaNThatviSAmeva kastUrItilakatvAdipratIterviSayiNo viSayanigaraNenAbhedapratipatteH / sAdRzyAvagamAbhAvAt / sAdRzyaM hyubhayaniSTham / na cAtra prakRtAprakRtayoH saMspardhitayA pratItiH / yathA vetyanenAsyA lakSye prAcurya darzitam / seti (eSeti ) samastopamApratipAdakaviSaye dRzyamAnA / sA tu yathA - ' sa daNDapAdo bhavadaNDapAda (ta) mutkhaNDayannakSatu caNDikAyAH / yasyendulekhA purataH sphurantI truTyattulAkoTitulAmupaiti // ' atra satyapi tulA (koTi) zabde candralekhAyA eva tulAkoTipratIterutprekSAtvam / chadmazabdaprayogena yathA - 'svedodavindusaMdohacchadmanA tava rAjate / smareNAvaimyanardhApi dattAva kucasthalI // ' asyAzca tattacchabda prayogAprayogAbhyAM pratItibhedAdalaMkAraiH saha vibhAgaM darzayitumAha- apara ityAdi / tatprayoga ityaparazabdaprayoge / ivazabdasya saMbhAvanAdyo - takasyAprayogAtsiddhatvam / ata eva cAtra viSayasyAnupAdAnameva / tadupAdAne hi dRDhAropaM rUpakamiti samanantaramevoktam / anyatra punaH sarvatra viSayopAdAnameva nyAyyam / ta Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ , 62 kAvyamAlA | tprekSaiveyam / ivazabdAprayoge tu siddhatvAdadhyavasAyasyAtizayoktiH / aparazabdasyAprayoge tu rUpakam / tadevaM prakAravaicitryeNAvasthitAyA utprekSAyA hetUtprekSAyAM yasya prakRtasaMbandhino dharmasya heturutprekSyate sa dharmo'dhyavasAyavazAdabhinna utprekSAnimittatvenAzrIyate / sa ca vAcya eva niyamena bhavati / anyathA kaM prati sa hetuH syAt / yathA - 'apazyantAvivAnyonyaM' ityAdau / atra kapolayoH prakRtayoH saMbandhitvenopAttasya kSAmatAgamanasya heturadarzanamutprekSitam / hetuphalaM ca tatra kSAmatAgamanaM nimittam / evaM 'adRzyata tvaccaraNAravinda vizleSaduHkhAdiva baddhamaunam' ityatra nUpura - gatasya maunitvasya heturduHkhitvam / tadutprekSaNe maunitvameva nimittaM jJeyam / evaM sarvatra / svarUpotprekSAyAM yatra dharmI dharmyantaragatatvenotprekSyate tatra dharmo nimittabhUtaH kvacinnirdizyate / yathA - ' sa vaH pAyAdinduH' ityAdau / atra kuTilatvAdi nirdiSTameva / veleva rAgasAgarasya' ityAdau saMkSobhakAri dityaM bhedavaicitryeNAvasthitAyA utprekSAyA hetusvarUpaphalAnAM yathAsaMbhavaM svarUpaM darzayati - tadevamityAdinA / sa dharma iti yaM pratyeva heturutprekSyate / adhyavasAyavazAditi bhede - 'pyabhedAzrayaNAt / abhinna ityaprakRtasaMbandhinA dharmeNa / sa iti nimittatvenAzrito dharmaH / niyameneti / avAcyaH punarna kadA cidbhavatItyarthaH / anyatheti vAcyatve / kaM prati sa heturiti / tasyaiva phalarUpatvAt / nahi yaM pratyeva heturutprekSyate tasyaiva vAcyatvaM yuktam / sAdhyamantareNa sAdhanasya nirviSayatvApatteH / yadi cAsya nimittamAtratvameva syAttadvAcyatvavAcyatvaM syAt / evameka eva dharmo hetorutprekSyamANasya nimittaM phalaM ceti siddham / etadeva darzayati- apazyantAvityAdinA / tatreti / hetUtprekSaNe nimittamiti / tadvinotprekSaNasyAniSpatteH / dvividhamatra kSAmatAgamanaM tapojanitamadarzanajanitaM ca / tayoradhyavasAyavazAdabhinnatvenAzrayaNam / atazca hetoreka eva dharmo nimittaM phalaM ca / vastutastu tapojanitasya nimittatvamanyasya tu hetuphalarUpatvam / ata eva netaretarAzrayadoSaH / dvayorapi bhinnatvAt / maunitvameveti / na punaranyatkiMcidityarthaH / atazca nizcalatvAdijanitasya duHkhajanitasya ca maunitvasyAbhedanAzrayaNam / sarvatretyanena samastalakSyAviruddhavaM hetUtprekSAsvarUpakathanasyoktam / evaM hetutprekSAyA yathAsaMbhavaM svarUpaM pradarzya svarUpotprekSAyA api darzayati - svarUpotprekSAyAmityAdinA / yadyapyuddezata evaitatsvarUpotprekSAyAM nimittopAdAnatvAnupAdAnatvamavagamyate tathApi hetUtprekSAyAM yathA nimittopAdAnameva saMbhavati tathAtrApi na saMbhAvyamityAzayena punarihaitaduktam / yadA cAtra dharmo dharmya - ntaragatatvenotprekSyate tadA tatra nimittasya kIdRgrUpatvaM bhavatItyAzaGkayAha - yatretyAdi / Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 63 alaMkArasarvasvam / tvAdi gamyamAnam / yatra dharma eva dharmigatatvenotprekSyate tatrApi nimitta. syopAdAnAnupAdAnAbhyAM dvaividhyam / upAdAne yathA--- .... _ 'prApyAbhiSekametasminpratitiSThAsati dviSAm / cakampe vepaimAnAntA bhayavihvaliteva bhUH // atra bhUgatatvena bhayavihvalitatvAkhyadharmotprekSAyAM kampAdinimittamupAttam / anupAdAne yathA-'limpatIva tamo'GgAni' ityAdau / atra tamogatatvena lepanakriyAkartRtvotprekSAyAM vyApanAdinimittaM gamyamAnam / vyApanAdau tUtprekSAviSaye nimittamanveSyaM syAt / na ca viSayasya gamyamAnatvaM yuktam / tasyotprekSitAdhAratvena prastutasyAbhidhAtumucitatvAt / tasmAdyathodharma eveti / na punardharmI dharmigatatveneti / dharmibhittitayetyarthaH / atra hi dhamiNo'nyadharmadharmitvaM nigIryAnyadharmamitvamavasthApyate / ata evAtra dharmI bhittibhUtatayA viSayaH / dharmiNaM vinA kevalasyaiva dharmasya vyavasthApayitumazakyatvAdvyavasthApyamAnatve vA dhamitvameva syAt / vastutastu dharma evotprekSAviSayaH / yanigaraNenAbhedapratipattirviSayiNo'vasIyate / sa ca nigIryamANo dharmaH kvacidupAtto bhavati kvaciccAnupAttaH / 'prApyAbhiSekaM' ityAdAvanye, hetRtprekSAtvaM manyante ityudAharaNAntareNodAdiyate-'navarosadalia ghaNaniravalamba saMghaDia taDikaDappavva (1) / narahariNo jaai kaDArakesare kaMdharAbandho // ' atra kandharAbandharmiNi sakesaratvaM nigIrya sataDitkaTapratvamutprekSitam / kaDAratvaM ca nimittamupAttam / nigIryamANazca dharmo dharmitagatvenopAttaH / lepanakriyAkatatvotprekSAyAmityarthAdAzaGkitAyAm / evaM hi tamolepanamiveti pratItiH syAt / na cAtra tathetyAzaGkayAha-vyApanAdAvityAdi / nimittamanyaditi tirodhAyakatvAdi / tena tamasi dharmiNi vyApanAdidharma nigIrya lepanakriyAkartRtvarUpo dharma utprekSita ityarthaH / yadAha zrImammaTa:--'vyApanAdilepanAdirUpatayA saMbhAvitam' iti / yatra ca dharmAntaranigaraNena dharma eva dharmibhittitayotprekSyate tatra bhittibhUtatvAdviSayarUpasya dharmiNaH samanantaroktanItyA gamyamAnatvaM na yujyata ityAha-na cetyAdi / viSayasyeti / nigIryamANotprekSyamANayodharmayobhittibhUtasya dharmiNa ityarthaH / na tu nigIryamANasyeti vyAkhyeyam / tasya hyupAdAnAnupAdAnAbhyAM dvaividhyaM bhavatIti samanantaramevoktam / taccodAhRtam / yathA vA-'yatpuNDarIka iva pArvaNa eva vendAvindIvaradvayamivoditamekanAlam / tatpadmarAganidhimUlamivAdhigamya samyagjitaM nayanayormama bhAgyazaktyA // ' atra mukhAdInAmutprekSAviSayANAmanupAdAnAdgamyamAnatvam / tasyeti dharmirUpasya viSayasya / utprekSitAdhAratveneti / utprekSitasya lepanAderdharmasya vyApAnAdidharmanigaraNenotprekSA. viSayIkRtasyAdhAratvena bhittibhUtatayetyarthaH / dharmiNamantareNa dharmasya vizrAnteH / prastuta 1. 'gamyamAnAtU' ka. 2. 'lokyamAnAstA' kha. 3. 'bhUtagatatvena' ka-kha. Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 kaavymaalaa| ktameva sAdhu / phalotprekSAyAM yadeva tasya kAraNaM tadeva nimittam / tasyAnupAdAne kasya tatphalatvenoktatvaM syAt / tasmAttatra tasya nimittasyopAdAnameva na prakArAntaram / yathA 'rathasthitAnAM parivartanAya purAtanAnAmiva vAhanAnAm / / utpattibhUmau turagottamAnAM dizi pratasthe raviruttarasyAm // ' atra parivartanasya phalasyottaradiggamanaM kAraNameva nimittamupAttam / tadasAvutprekSAyAH kakSyAvibhAgaH pracuratayA sthito'pi lakSye duravadhAratvAdiha na prapazcitaH / tasyAzcevAdizabdavanmanyezabdo'pi pratipAdakaH / kiM tUtprekSAsAmagryabhAve manyezabdaprayogo vitarkabheva pratipAdayati / yathodAhRtaM prAk / 'ahaM vindaM manye tvadariviraha' ityaadi| syeti / avazyAbhidheyasyetyarthaH / evaM hetuphalotprekSayorapi dharmigatatvenaivAnyadharmahetukatvaM nigIryAnyadharmahetutvamanyadharmaphalatvaM cAdhyavasIyate / atazca sa dharmI vAcya eva bhavati / yathoktopapatteH / nigIryamANaH punardharma evopAdAnAnupAdAnAbhyAM dvidhA / tattu yathA-eSA sthalItyAdi / atra nUpurasya dharmiNo baddhamaunatve nizcalatvAdi dharmahetukatvaM nigIrya duHkhahetukatvamutprekSitam / nigIryamANazcAnupAtto dharmaH / upAttastu yathA-'mRNAlasUtraM nijavalla. bhAyAH samutsukazcATuSu cakavAkaH / anyonyavizleSaNamantrasUtrabhrAntyeva cnycusthitmaackrss||' atra cakravAkasyAkarSaNe cATusamutsukahetutvaM nigIrya bhrAntihetutvamadhyavasitam / nigIryamANazca dharma upaattH| anupAttastu yathA-'kumudinyaH pramodinyastadAnImudamImilan / nalinyA bharTavirahAnmlAnimAnamivekSitum // ' atra kumudinInAmunmIlane candrodayahetukatvaM nigIrya darzanaM phalatvenotprekSitam / nigIryamANazca dharmo'nupAttaH / tadevaM hetusvarUpayoryathAsaMbhavaM svarUpaM darzayitvA phalotprekSAyA api darzayati-phalotprekSAyAmityAdinA / tasyati phalasya / etacca hetUtprekSAvicAragranthavivRteravagatArthamiti granthavistarabhayAna punarAyAsyate / tadevaM granthakRdAtmanaH zlAghAM kaTAkSayanetadupasaMharati tdsaavityaadi| asyAzca vAcakavyavasthAM darzayati-tasyAzcetyAdi / utprekSAsAmagryabhAva iti saMbhAvanApratyayAtmakatvAbhAvAt / prAgityapagutau / evamivazabdo'pi kvacidvitarkameva pratipAdayati / ythaa| 'vRttAnupUrve ca na cAtidIrghe jar3e zubhe sRSTavatastadIye / zeSAGganirmANavidhau vidhAturlA. vaNya utpAdya ivAsa yatnaH // ' iyaM ca bhede'bhede ityAdyatizayoktibhedamayyapi dRzyate / tatra bhede'bhedo yathA-pRthvIrAjavijaye-'gRhNadbhiH parayA bhaktyA bANaliGgaparamparAH / anarmadeva yatsainyairniramIyata narmadA // ' atra narmadAyA abhede'pi bhedaH / saMbandhe'saMbandho yathA'advaitaM tadbhavatu bhavatAM saMvidadvaitapuSTayai kSyAbhRtputrIparivRDha ramAkAntadehadvayasya / yatrA 1. 'tatkSaNAt' kha. 2. 'mAnamlAniM' kha. Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvakham / evamadhyavasAyasya sAdhyatAyAmutprekSAM nirNIya siddhatve'tizayokti lakSayati adhyavasitaprAdhAnye tvtishyoktiH| adhyavasAne trayaM saMbhavati-svarUpaM viSayo viSayI ca / viSayasya hi viSayiNAntarnigIrNatve'dhyavasAyasya svarUpotthAnam / tatra sAdhyatve varUpaprAdhAnyam / siddhatve tvadhyavasitatvaprAdhAnyam / viSayaprAdhAnyamadhyava. sAye naiva saMbhavati / adhyavasitaprAdhAnyaivAtizayoktiH / asyAzca paJca kaaye nija iva vidandakSiNArdhaprabhAbhirdehe'nyeSAmapi pararipaH kArghyamantaH pramASTi // ' atra kaayesNbndhe'pysNbndhH / asaMbandhe saMbandho yathA-kSIrakSAlitacandreva nIlIdhautAmbareva ca / TaGkollikhitasUryeva vasantazrIrajRmbhata // ' atra kSIrakSAlitatvAdyasaMbandhe'pi saMbandhaH / kAryakAraNayostulyakAlatve yathA-'yazaseva sahodbhUtaH zriyeva saha vardhitaH / tejaseva sahodbhUtastyAgeneva sahotthitaH // ' paurvAparyaviparyaye yathA-'zarAH purastAdiva nipatanti kodaNDamAropayatIva pazcAt / anvakprahArA iva saMghaTante prANAndviSaH pUrvamiva tyajanti // ' kAryakAraNayorviparyaye'pIyaM dRzyate yathA-'seyaM saMtatavartamAnabhagavadvANArcanaikAgratAvyagropAntalatAvimuktakusumA candraprasUtirnadI / yasyAH pANDurapuNDarIkapaTalavyAjena tIradvaye zazvatpArvaNacandramaNDalazatAnIva prasUte jalam // ' atra narmadAtazcandrasyotpattipratIteH kAryakAraNaviparyayaH / kramikaviparyayeNApIyaM dRzyate yathA-'akharvagarvasmitadantureNa virAjamAno'dharapallavena / samutthitaH kSIravipANDurANi pItveva sadyo dviSatAM yazAMsi // ' atra samutthAnAnantarabhAvino yazaH pAnasya pUrvanirdezAtkramikaviparyayaH / atraiva 'piyannivoccaiH' iti tu pAThe kramikayoH samakAlabhAvitvam / etadupasaMharananyadavatArayati-evamityAdi / tAmeva lakSayitumAha / etadeva vyAkhyAtumadhyavasAyasya tAvadyathAsaMbhavaM svarUpaM darzayati-adhyavasitetyAdi / parasparaniSThatvAnupapatteradhyavasAyasya kiM viSayaviSayibhyAmityAzaGkayAha-viSayasya hItyAdi / viSayaviSayibhyAmantareNAdhyavasAya eva na bhavatItyarthaH / eSAmeva viSayavibhAgaM darzayati-tatretyAdinA / tatreti trayanirdhAraNe / svarUpaprAdhAnyamityadhyavasAyaprAdhAnyam / adhyavasitaprAdhAnyamiti viSayiprAdhAnyam / sAdhyatvaM siddhatvaM cotprekSAyAmeva nirNItam / naiva saMbhavatIti / adhyavasAyasvarUpAnudayAt / tadevaM viSayiNaH prAdhAnyavivakSAyAmalaMkAro bhavatItyAha-adhyavasitetyAdi / uktaM cAnyatra-'adhyavasAyasAdhyatvapratItAviyamiSyate / tatsiddhatApratItau tu bhvedtishyoktidhiiH||' iti / paJceti nyUnAdhikasaMkhyAnirAsArtham / ata eva kAryakAraNapaurvAparyavidhvaMsasya caturthabhedAnta vo na vAcyaH / evaM hi bhedAntarANAmapi tadantarbhAva eva syAt / abhedAdyasaMbandhe'pi saMbandhopanibandhanAt / atha bhavatvetaditi 1. 'adhyavasitasya' kha. 2. 'viruddhatvaM' kha. Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| prakArAH / bhede'bhedaH / abhede bhedaH / saMbandhe'saMbandhaH / asaMbandhe sNbndhH| kAryakAraNapaurvAparyavidhvaMsazca / tatra bhedo'bhedo yathA'kamalamanambhasi kamale ca kuvalaye tAni kanakalatikAyAm / sA ca sukumArasubhagetyutpAtaparamparA keyam // ' cet / na / atra ca yadyapi sarvatra bhede'bhedAdau vastuto'saMbandhe saMbandha eva varNayituM zakyate tathApyavAntarabhedavivakSayAnyairlakSitatvAdviviktasyAsaMbandhe saMbandhasya darzitatvAJca vibhAgena nirdezaH kRta iti bhavadbhirevoktatvAt / tatsamAnanyAyatvAtkathamasyApi caturthabhedAntarbhAvo nyAyyaH / atha yadi kAryakAraNayoH paurvAparyavidhvaMsAtsamAnanyAyatAdyabhAve'pi tathopanibandhe pazcamo'tra prakAra iSyate taddezakAlayoH padArthasaMbandhe vizeSAbhAvAdbhinnadezatvAbhAve'pi tathopanibandhe SaSTho'pi bhedaH parigaNanIya iti nirviSayatvAdasaMgaterabhAvaH prasajyata iti cet / naitat / yasmAdatizayoktAvatizayAkhyaprayojanapratipipAdayiSayA viSayanigaraNena viSayiprAdhAnyaM vivakSitam, asaMgatau tu viruddhatvapratyAyanAya kAryakAraNayobhinnadezatvamityubhayatrApyasti tAvannirvivAdo lakSaNabhedaH / kAryakAraNapaurvAparyavidhvaMse ca vallabhakarTakasya hRdayAdhiSThAnasya kAraNasya smarakarTakasya ca kAryasya pUrvAparIbhAvaM nigIrya tvadarzanenaiva viSayAntaravaimukhyena tvadabhilASaparaiva jAtetyatizayaprayojanapratipAdanArthamanyathAtvamadhyavasitamityatizayoktibhedatvamevAsya nyAyyaM na tvasaMgatibhedatvam / tatra hi 'babandha dhammillamadhIradRSTeH mAnAyakazcampakamAlikAbhiH / citteSu manyuH sthiratA jagAma vipakSasAraGgavilocanAnAm // ' ityAdau dhammille bandhazcitteSu ca manyusthairyamiti kAryakAraNayobhinnadezatvam / yatraiva bandhastatraiva tatkAryasya sthairyasyopapatteviruddhatvapratyAyakam / virodhasya cAtrAbhAsamAnatvam / dhammillabandhamanyusthairyayorvastuto'pi kAryakAraNabhAvasadbhAvAbhAvAkhyasya bAdhakapratyayasyollAsAt / na ca bAdhodaye'pi virodhApratItiH / dvicandrapratItivadanupapadyamAnatayA skhaladgatitvena tatpratIteravasthAnAt / na cAtizayoktau skhaladgatitvam / nizcayasvabhAvatvAdasyA anupapadyamAnatvazaGkAyA apyabhAvAt / nahi kAryakAraNayoH paurvAparyavidhvaMsa upapadyata ityatra vivakSitaM kiMtvevaM phalametaditi ata evAsaMgateratizayoktezva svarUpabhedo'pIti kAryakAraNayoH paurvAparyavidhvaMsenAsaMgatirbhinadezatvena cAtizayoktiriti yathoktameva yuktam / ata eva ca 'paurvAparyaviparyAsasamakAlasamudbhavau / kAryakAraNayoyau~ tau virodhAbhAsapallavau // ' ityAdyapi yadanyairuktaM tadayuktameveti na nyUnaprakAratvam / kecica sarvAlaMkArANAmapyatizayoktereva prabhedatvAdasyA bahuprakAratAmAcakSate / tathA ghupamAyAmapyastyetadbhedatvam / nyUnaguNasya mukhAderadhikaguNena candrAdinA sAmye'tizayAnatipAtAdatizayaM vinA ca gauriva gavaya ityAdAvanalaMkAratvAt / atazcAtizayasyaiva sarvAlaMkArabIjabhatatvAt 'ekaivAtizayoktizca kAvyasyAlaMkRtirmatA' ityuktam / naitat / iha yatizayasya Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / atra mukhAdInAM kamalAdyairbhede'pyabhedaH / abhede bhedo yathA'aNNaM laDahattaNa aNNA vihi kAvi vttnncchaaaa| sAmA sAmaNNapaAvaiNo reha cci a Na hoi // ' atra laTabhAtvAdInAmabhede'pyanyatvena bhedaH / yathA vA'NArAaNottipariNaavayAhi sirivallahotti taruNIhiM / bAlAhiM uNa kodUhaleNa emea saccavio // ' atrAbhinnasyApi viSayavibhAgena bhedenopanibandhaH / saMbandhe'saMbandho yathA'lAvaNyadraviNavyayo na gaNitaH klezo mahAnsvIkRtaH khacchandasya sukhaM janasya vasatazcintAnalo dIpitaH / eSApi svayameva tulyaramaNAbhAvAdvarAkI hatA ko'rthazcetasi vedhasA vinihitastanvyAstanuM tanvatA // ' dvayI gatiH yadayaM kavipratibhAnirvartitaH sAmAnyAtmA bhavati bhede'pyabheda ityevamAdirUpo vizeSAtmA vA / tatrAdyaH sarvairevAlaMkArabIjatayAbhyupagataH / anyathA hi gauriva gavaya i. tyAdAvalaMkAratvaM syAt / tAvatA punaretatprabhedatvaM sarvAlaMkArANAM na yuktam / tattve hi vizeSoktyullekhAdInAmapi tatprasaGgaH / sarvAlaMkArANAmapi vizeSoktyullekharUpatvAt / atha dvitIyapakSAzrayeNaitaducyate tadapyayuktam / asyA hyadhyavasitaprAdhAnya lakSaNam / taccAlaMkAkArANAM na saMbhavati / tathAtvAnavagamAt / atazcaiSAmasaMbhavattatsAmAnyatvAtkathaM tadvizeSatvamiti bahuprakAratvamasyA nirastam / mukhAdInAmiti / na tu vAstavasya saundaryasya / kamalAdhairiti / na tu kavisamarpitena saundaryeNa / ata eva cAtrAtizayAkhyamityAdistadabhiprAyeNaivAdhyavasitaprAdhAnyamityantazcottarakAliko granthaH svamatijADyAllekhakairanyathA likhita iti nizcinumaH / ayaM hi granthakRtaH pazcAtkaizcidvipazcidbhiH patrikAbhilikhita ityavagItA prasiddhiH / tatazca tairanavadhAnena granthAntaraprasaGgatvAdanupayuktatvAdvA patrikAntarAdayamasamaJjasaprAyo granthakhaNDo likhita iti / na punarekatraiva tadaiva mukhAdInAM kamalAdyairbhade. 'pyabheda ityuktvApi na tu vadanAdInAM kamalAdibhirabhedAdhyavasAyo yojanIya ityAdi vacanaM pUrvAparaparAhatamasya vaiduSyazAlino granthakArasya saMbhAvyam / laTabhatvAdInAmityAdizabdAdvivartanecchAyA eva grahaNam / tatraivAbhede'pi bhedavivakSaNAt / uttarArdhe hi saMbandhe'pyasaMbandhaH / 'lAvaNyadraviNavyayo na gaNitaH' ityasya pAdatrayI tanvIlAvaNyaprakarSapratipAdanArthamiti / etatprayojanadarzanaM sarvodAharaNopalakSaNaparam / tenAnyatra svayameva prayojanamabhyU1. 'taccAlaMkArAntarANAM' kha. Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| atra lAvaNyadraviNasya vyayasaMbandhe'pyasaMbandhastanvIlAvaNyaprakarSapratipAdanArtha nibaddhaH / yathA vA'asyAH sargavidhau prajApatirabhUJcandro nu kAntipradaH zRGgAraikarasaH svayaM nu madano. mAso nu puSpAkaraH / vedAbhyAsajaDaH kathaM ne viSayavyAvRttakautUhalo nirmAtuM prabhavenmanoharamidaM rUpaM purANo vidhiH // ' atra purANaprajApatinirmANasaMbandhe'pyasaMbandha uktaH / asaMbandhe saMbandho yathA 'puSpaM pravAlopahitaM yadi syAnmuktAphalaM vA sphuTavidrumastham / tato'nukuryAdvizadasya tasyAstAmrauSThaparyastarucaH smitasya // ' atra saMbhAvanayA saMbandhaH / yathA vA'dAho'mbhaH prasUtipacaH pracayavAnbASpaH praNAlocitaH __zvAsAH prejitadIpradIpakalikAH pANDimni magnaM vapuH / kiM cAnyatkathayAmi rAtrimakhilAM tvanmArgavAtAyane hastacchatraniruddhacandramahasastasyAH sthitivartate // . hyam / saMbhAvanayeti / na tu vastutaH / ata eva saMbandhasyAvAstavatvAdudAharaNAntaramAha-dAho'mbha ityAdi / vAzabdaH samuccayArthaH / atra ca kAryakAraNapaurvAparyavidhvaMsa ityanena prasiddhayoH kAryakAraNayorvidhvaMso viparyayastatha paurvAparyasyAdipazcAtkAlabhAvitvena prasiddhasya kramasya vidhvaMso vyatyayaH sahabhAvo vetyapi bhedatrayaM tantreNoktam / evaM ca kAryakAraNavidhvaMsasyApi pshcprkaaraaH| avAntaraprakAratvAtpunareSAM pazcaprakAratvaM niyamagIkAreNa pUrva vyAkhyAtam / tatra kAryakAraNayorviparyayo yathA-'eattaM avaattaM saMkoaaraM miaGka kAntIiM / gahassapa araindassa kAraNaM bhaNai sarassa (?) // ' atrendukAnteH saMkoce viparyayeNa zatapatrasya kAraNatvamadhyavasitam / atra bhede'bheda ityevaMrUpAtizayoktihetutvena sthitA / utare tvadhai saiva zliSTazabdanibandhanA hetu: / tathAbhAvopanibandhazcAtra vakrasya lAvaNyaprakarSapratipAdanArtham / kramaviparyayo yathA-'kupitasya prathamamandhakArI bhavati vidyA tato bhrukuTi: / AdAvindriyANi rAgaH samAskandati caramaM cakSuH / Arambhe tapo galati pazcAtsvedasalilam / pUrvamayazaH sphuratyanantaramadhara iti / ' atra kopakArye vidyAbhRkuTyAdInAmandhakArIbhavanAdau kramaM nigIrya tdvipryyo'dhyvsitH| tasyaiva sahabhAvo yathA-'raibhavaNAhi pariaNo masaNaM maNimehalA NiambAhiM / lajA hiaAhi 1. 'vyayasya' ka. 2. 'svaviSaya' ka. 3. 'muniH' kha. Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / atra dAhAdInAmambhaHprasRtyAdyairasaMbandhe'pi saMbandhaH siddhatvenoktaH / kAryakAraNapaurvAparyavidhvaMsaH paurvAparyaviparyayAttulyakAlatvAdvA viparyayo yathA 'hRdayamadhiSThitamAdau mAlatyAH kusumacApabANena / caramaM ramaNIvallabha locanaviSayaM tvayA bhajatA // ' tulyakAlatvaM yathA'aviralavilolajaladaH kuTajArjunanIpasurabhivanavAtaH / ayamAyAtaH kAlo hanta mRtAH pathikagehinyaH // ' aiSu paJcasu bhedeSu bhede'bhedAdivacanaM lokAtikrAntagocaram / atra cAtizayAkhyaM yatphalaM prayojakatvAnimittaM tatrAbhedAdhyavasAyaH / tathA hi 'kamalamanambhasi' ityAdau vadanAdInAM kamalAdyairbhede'pi vAstavaM saundarya kavisamarpitena saundaryeNAbhedenAdhyavasitaM bhede'bhedavacanasya nimittam / tatra ca siddho'dhyavasAya ityadhyavasitaprAdhAnyam / na tu vadanAdInAM kamalAdibhirabhedAdhyavasAyo yojanIyaH / abhede bheda ityAdiSu prakAreSvavyApteH / tatra hi 'aNNaM laDahattaNa' ityAdau sAtizayaM laTabhAtvaM nimittabhUtamabhedenAdhyavasitam / evamanyatrApi jJeyam / tadabhiprAyeNaivAdhyavasitaprAdhAnyam / prakArapaJcakamadhyAtkAryakAraNabhAvena yaH prakAraH sa kAryakAraNatAzrayAlaMsamo saranti ..... sasimuhINam // ' atra parijanAdInAmapasaraNe kramikatve'pi samakAlatvamadhyavasitam / evameSAM sarveSAmeva bhedAnAM lokAsaMbhavadviSayatvaM darzayitumAhaeNvityAdi / eSviti viSayasaptamI / eSa cAvayavanirdezaH / lokAtikrAnteti / kavipratibhAnirmitameva sAtizayaM vastveSAM viSaya ityarthaH / atreti bhedapaJcake / cazabdaH prame. yAntarasamuccayArthaH / phalamiti / tasyaiva pratipipAdayiSitatvAt / tatreti / vAstavasya saundaryasya kavisamarpitena saundaryeNAbhedavacanena / nanu cAtra vadanAdInAM kamalAdyadhyavasAyaH pratIyate iti kathametaduktamityAzaGkayAha-na tvityAdi / kutazca teSvavyAptirityAza. yAha-tatra hItyAdi / kamalamanambhasItyatra hi yadi vadanAdInAM dharmiNAmabhedAdhyavasAyayojanaM kriyate tattasya dharmigatatvenaiveSTeriha dharmANAM na syAdavyAptiH / atazca pUrvatra dharmANAmevAdhyavasAyo yojanIyo yena sarvatraika eva pakSaH syAditi tAtparyArthaH / upalakSyaM caitat / yAvatA hyadhyavasitaprAdhAnyamasyA lakSaNam / tacca dharmiNAmastu dharmANAM veti ko vizeSo yenAvyAptiH syAt / pratyuta dharmayorabhedAdhyavasAyAbhyupagame upamAdInAmapyatizayoktiprasaGgaH 1. 'patatA' ka. 2. 'eSveva' kha. 3. 'atazcAtra' kha. 4. 'atra ca' kha. . Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyamAlA / kAraprastAve prapaJcAthai lakSayiSyate / evamadhyavasAyAzrayamalaMkAradvayamuktvA gamyamAnaupamyAzrayA alaMkArA idAnImucyante / tatrApi padArthavAkyArthagatatvena teSAM dvaividhye padArthagatamalaMkAradvayamucyate aupamyasya gamyatve padArthagatatvena prastutAnAmaprastutAnAM vA samAnadharmAbhisaMbandhe tulyayogitA / ivAdyaprayoge hyaupamyasya gamyatvam / tatra prAkaraNikAnAmaprAkaraNikAnAM vA samAnaguNakriyAsaMbandhe anvitArthA tulyayogitA / yathA 'sajjAtapatraprakarAJcitAni samudvahanti sphuTapATalatvam / vikasvarANyarkakaraprabhAvAdinAni padmAni ca vRddhimIyuH // ' atra RtuvarNanasya prakrAntatvAdinAnAM padmAnAM ca praikRtatvAdvRddhigamanaM kriyA / evaM guNe'pi / yathAsyAt / tatrApi dharmANAmeva bhede'bhedavivakSaNAt / evaM ca vijAtIyatvena bhede dharmayorapyavyAptiH prasajyata ityalamasaGgatagranthArthodIraNena / prapazcArthamiti / na tu nirNayArtham / ihaiva tasya nizcitatvAt / prapaJcazca tatraiva darzayiSyate / etadupasaMharananyadavatArayatievamityAdinA / gamyamAnaupamyAzrayA iti ivAdyaprayogAt / padArthamiti / vAkyArthApekSayA padArthapratIterantaraGgatvAt / tatra prathamaM tulyayogitAmAha-aupamyetyAdi / etadeva vyAcaSTe-ivetyAdinA / tatretyaupamyasya gamyatve sati / prAkaraNikAnAmiti dvayoH samAnadharmasaMbandhasya saMbhavAdeva grahaNasiddherbahuvacananirdezo bahUnAM grahaNArtham / ata eva ca bahUnAmaupamyagrahaNAyeti na vAcyam / vakSyamANodAharaNeSu dvayoraupamyasyodbhAsamAnatvAt / evaM dIpake'pi jJeyam / anvitArtheti / samAnadharmasaMbandhinAmatra bhAvAt / anenaiva cAsyAH prakRtAnAmaprakRtAnAM ca guNakriyAtmakadharmayogAdvaividhyena catuSprakAratvamapyuktam / na cAsyAtizayoktiranuprANakatayA vaacyaa| tAM vinApi vakSyamANodAharaNeSvasyAH saMbhavAt / aupamyAbhAve'pi guNasAmyodAharaNadvayaM prAcyodAhRtatvAbranthakRtodAhRtam / yatra punaraupamyaM pratIyate tadudAhriyate yathA-'IrSyAvikArAvasare tavocitamidaM priye / skhaladgatitvaM vacasA lIlAcakamaNasya ca // ' atrocitatvaM guNaH / aprakRtayostu yathA-'bhUbhArodvahanavyagre suciraM tvayi tiSThati / devAya phaNinAmayaH kUrmazca sukhino param // ' atra sukhitvaM guNaH / kecicca nAyikAmilitayoH prAkaraNikatvaM manyanta 1. 'saMjAta' ka-kha. 'saja-Atapatra' iti dinapakSe chedaH; 'sat-jAta-patra' iti ca padmapakSe. 2. 'prakrAntatvam' ka. 1. 'pranthadUSaNodIraNena' ka. 2. 'nigIrNatvAt' ka. 3. 'bahUnAmeva' kha. Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / 'yogapaTTo jaTAjAlaM tAravItvamRgAjinam / ucitAni tavAGgeSu yadyamUni taducyatAm // ' ucitatvaM guNaH / aprAkaraNikAnAM yathA'dhAvattvadazvapRtanApatitaM mukhe'sya nirnidranIlanalinacchadakomalAGgayA / bhagnasya gUrjaranRpasya rajaH kayApi tanvyA tavAsilatayA ca yazaH pramRSTam // ' atra gUrjara prati nAyikAsilatayoraprAkaraNikatve mArjanaM kriyaa| guNo yathA 'tvadaGgamArdavadraSTuH kasya citte na bhAsate / mAlatIzazabhRllekhAkadalInAM kaThoratA // ' kaThoratvaM guNaH / evameSA caturvidhA vyAkhyAtA / prastutAprastutayorvyastatve tulyayogitAM pratipAdya samastatve dIpakamucyateprastutAprastutAnAM tu dIpakam / aupamyasya gamyatva ityAdyanuvartate / prAkaraNikAprAkaraNikayormadhyAde ityudAharaNAntareNodAhiyate yathA-'zaMbhoryannakharazmibhiH praNamatazcUDAmaNitve sthitA gaGgA candrakalA ca sarvajagatAM vanyatvamApAditA / yuktAyAH paratApadAvavipadaH kanyA pitRNAmasau dUrIkAryahimAlayA kathamumApAdadvayI prApyate / atra bhagavatIpAdadvayasyaiva varNanIyatvAdgaGgAcandrakalayoraprakRtatvam / ApAdanaM ca kriyA / bimbapratibimbabhAvenApIyaM bhavati / yathA-'kSipantyacintyAni padAni helayA svarAjahaMsAnadhiruhya ca sthitA / kavIndravakreSu ca yatra zAradA sahasrapatreSu ramA ca rajyati // ' atra vakrapadmayobimbapratibimbabhAvaH / anenaiva cAzayenAtrAlaMkAravArtike granthakRtA vaiziSTayamasyA darzitam / zuddhasAmAnyarUpatvena yathA-'AstAM bAlasya saMnaddhe dve dhAtryau tasya vRddhaye / ekA payaHprasraviNI sarvasaMpatprasUH parA // ' atra prasravaNasya zuddhasAmAnyarUpatvam / etadupasaMharananyadavatArayati-prastutAprastutAnAmiti / ekatreti prAkaraNike'prAkaraNike vA / anyatreti prAkaraNikAdau / dIpaketi 'saMjJAyAm' ityanena kan / sAdRzyena samudAyagamyAyAH saMjJAyA 1. 'aprAkaraNikatvaM' ka. 2. 'mArdavaM' ka. 3. 'atra kaThoratvaM' kha. Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyamAlA | 72 katra nirdiSTaH samAno dharmaH prasaGgenAnyatropakArAddIpanAddIpasAdRzyena dIpakAkhyAlaMkArotthApakaH / tatrevAdyaprayogAdupamAnopameyabhAvo gamyamAnaH / sa ca vAstava eva / pUrvatra zuddhaprAkaraNikatve zuddhAprAkaraNikatve vA vaivakSikaH / atra prAkaraNikatvAprAkaraNikatvavivartitvAdupamAnopameyabhAvasyAnekasyaikakriyAbhisaMbandhAdaucityAtpadArthatvoktiH / vastutastu vAkyArthatve AdimadhyAntavAkyagatatvena dharmasya vRttAvAdimadhyAntadIpakArakhyAstrayo'sya bhedAH / krameNodAharaNam 'rahe mihireNa NahaM raseNa kavvaM sareNa jovvaNaam / amaraNa dhaiNIdhavalo tumaraNa [ a ] NAha bhuvaNamiNam // ' 'saMcArapUtAni digantarANi kRtvA dinAnte nilayAya gantum / pracakrame pallava gatAmrA prabhA pataGgasya munezca dhenuH // ' abhAvAt / tatreti dIpake / vAstava iti / prakRtAprakRtayorupamAnopameyarUpatvAt / pUrvatreti tulyayogitAyAm / iyAneva ca dIpakatulyayogitayorvizeSo'stItyapyanena darzitam / na caitAvataivAnayoH pRthaglakSaNaM yuktam / aupamyagarbhatvAkhyasya sAmAnyasya dvayorapyanugamAt / evaM ca samuccitopamAderapi pRthaglakSaNaM syAt / granthakRtA punazcirantanAnurodhAtkRtam / vaikSika iti / yatraiva vakturupamAnatvamupameyatvaM vA vaktumiSTaM tatraiva prakaraNAdibalAdA1 zrayaNIyamityarthaH / atazca 'prastutasya vinAnyena vyabhicArasya darzanAt' iti nItyA prastutAprastutatvamAtranibandhana evopamAnopameyabhAvo na bhavatIti bhAvaH / evaM 'prasiddhenAprasiddhasya sAdRzyamupamA matA' ityAdidRzA prasiddhAprasiddhatvamAtranibandhano'pyupamAnopameyabhAvo na vAcyaH / 'khamiva jalaM jalamiva khaM' ityAdau dvayorapi tulyatvAt / prasiddhaguNatvAdyabhAve'pyupamAnopameyabhAvasyaiSTervyabhicArasya darzanAt / nanu cAtra sAdharmya vAkyArthagatatvenaiva pratIyata iti kathaM tasya padArthagatatvamuktamityAzaGkayAha -- aneka syetyAdi / evaM pUrvatrApi jJeyam / dhenusaMdhyayoH prakRtatvAdatrAnye tulyayogitAM manyanta ityudAharaNAntareNodAhriyate - 'dhammajaNeNa kANa vi kANavi atthajjaNeNa boleI / kAmajaNeNa kANa vikANa vi emea saMsAro // ' aikakriyamityanenaikaguNamapi dIpakaM svayamevodAhAryamiti sUcitam / 1. 'dIpakAlaMkAroddIpakaH ' kha. 2. 'rAjate mihireNa nabho rasena kAvyaM smareNa yauvanam | amRtena tvayA ca nAtha bhuvanamidam // ' iti cchAyA. 3 'ajIghavalo' kha. 1. 'tu nAnyena' ka. 2. 'ekakriyetyanenaika' kha. Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / 'kivaNANa dhaNaM NAANa phaNamaNI kesarAi~ sIhANam / kulavAliANa thaNaA kutto cheppanti amuANam // ' evamekakriyaM dIpakatrayaM nirNItam / atra ca yathAnekakArakagatatvenaikakriyAdIpakaM tathAnekakriyAgatatvenaikakArakamapi dIpakam / yathA 'sAdhUnAmupakartu lakSmI dhartuM vihAyasA gantum / na kutUhali kasya manazcaritaM ca mahAtmanAM zrotum // ' tatta yathA-'phaNAsahasrabhRdadho divi netrasahasrabhRt / advitIyaH pRthivyAM ca bhavAnnAmasahasrabhRt // ' advitIyatvaM guNaH / evamekAM kriyAM guNaM vAnekakArakagatatvenAbhidhAya tadeva ca dRSTAntIkRtyaikakArakamapyanekakriyAgatatvena dIpakaM bhavatItyAha-atretyAdi / atra cocchAsavarNanIyaM bhairavAcAryAdisaktamupakArakaraNAdivizeSarUpaM prastutaM zrotRnavabodhayituM kavikarTakamidaM sAdhUpakArakaraNAdInAM sAmAnyAnAmaprastutAnAM prazaMsanam / teSAM ca sAmAnyAnAM parasparamaupamyapratIterekakArakagatatveneyaM kArakatulyayogitA / atazca nedaM kArakadIpakasyodAharaNam / tattu yathA--'AliGgituM zazimukhIM ca sudhAM ca pAtuM kIrti ca sAdhayitumarjayituM ca lakSmIm / tvadbhaktimadbhutarasAM hRdaye ca kartu mandAdaraM janamahaM pazumeva jAne // ' atrAliGganAdyanekakriyAkartRtvenaika eva jano nirdiSTaH / prastutAprastutaM sphuTameva / 'svidyati kUNati vellati vivalati nimiSati vilokayati tiryaka / antanandati cumbitumicchati navapariNItA(NayA) vadhUH zayane // ' ityatra tu svedanAdikriyANAM prastutAnAmekAdhAragatatvena samuccIyamAnatvAcca samuccayAlaMkAro na tu kArakadIpakam / taddhi prastutAprastutAnAM kriyANAmaupamyasadbhAve bhavati / evaM sarvakriyANAM prastutatve'pi samuccayasyaupamyAbhAvAdeva tulyayogitAto'pi bhedaH / aupamyasadbhAve'pi tulyayogitaiva / yathA-'cakAra durbalAnAM yaH kSamAmAgasvinAmapi / jaDhe niraparAdhAnAmapi yazca balIyasAm // ' atra karaNaharaNayoH prakRtatvam / dvayorapi rAjagatatvena varNanIyatvAt / idaM bimbapratibimbabhAvenApi bhavati / yathA-'maNiH zANollIDhaH samaravijayI hetinihataH kalAzeSazcandraH suratamRditA bAlalalanA / madakSINo nAgaH zaradi saridAzyAnapulinA tanimnA zobhante galitavibhavAzcArthiSu janAH // ' atra zANollIDhatvAdInAM bimbapratibimbabhAvaH / zuddhasAmAnyarUpatvaM yathA-'phaiNaraaNarAiaGgo bhuaMgaNAho dharaM samuvvahai / NahadappaNovasohiasiho a tuha NAha bhuadaNDo // ' atra rAjitatvazobhitatvayoH zuddhasAmAnyarUpatvam / nanvetadanantarameva mAlAdIpakamanyairlakSitaM tadihApi kiM na lakSyata ityA 1. 'kRpaNAnAM dhanaM nAgAnAM phaNamaNayaH kesarANi siMhAnAm / kulabAlikAnAM stanAH kutaH spRzyante'mRtAnAm // ' iti cchAyA. 1. 'kIrti nidhApayitumarthayituM' kha. 2. 'valgati' kha. 3. 'phaNaratnarAjitAGgo bhujaMganAtho dharAM samudvahati / nakhadarpaNopazobhitazikhazca tava nAtha bhujadaNDaH // ' iti cchAvA. 10 Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 kaavymaalaa| atropakaraNAdyanekakriyAkartRtvena kutUhalaviziSTaM mano nirdiSTam / chAyAntareNa tu mAlAdIpakaM prastAvAntare lakSayiSyate / vAkyArthagatatvena sAmAnyasya vAkyadvaye pRthanirdeze prativastUpamA / padArthArabdho vAkyArtha iti padArthagatAlaMkArAnantaraM vAkyArthagatAlaMkAraprastAvaH / tatra sAmAnyadharmasyevAdyupAdAne sakRnnirdeze upamA / vastuprativastubhAvena sakRnnirdeze'pi saiva / ivAdyanupAdAne sakRnnirdeze dIpakatulyayogite / asakRnnirdeze tu zuddhasAmAnyarUpatvaM bimbapratibimbabhAvo vA / AdyaH prakAraH prativastUpamA / vastutaH zabdasya vAkyArthavAcitve prativAkyArthamupamA / sAmyamityanvarthAzrayaNAt / kevalaM kAvyasamayAtparyAyAntareNa pRthanirdezaH / dvitIyaprakArAzrayeNa dRSTAnto vakSyate / tadevamaupamyAzrayeNaiva prativastUpamA / yathA 'cakorya eva caturAzcandrikAcImakarmaNi / Avantya eva nipuNAH sudRzo ratanarmaNi // ' zaGkayAha-chAyetyAdi / chAyAntareNeti zRGkhalArUpeNa / prastAvAntara iti zRGkhalAbandhopacitarUpatvAt / vAkyArthetyAdi / etadeva vyAkhyAtumalaMkArAntaraiH sahAsyA vibhAgaM darzayati-tatretyAdinA / 'tayA sa pUtazca vibhUSitazca' ityatropamAyAM sakanirdezaH / 'pANDyo'yamaMsArpitalambahAraH' ityAdAvapi cAsakRnnirdezaH / tadevamivAyupAdAne sAdhAraNadharmasya yathAsaMbhavaM svarUpaM nirUpyevAdyanupAdAne'pi nirUpayati-ivAdItyAdinA / yadyapi dIpakatulyayogitayoH sAmAnyasyAsakRnirdezo'pi saMbhavati tathApi sakRnnirdezaM vinA tayoranutthAnAttadeveha prAdhAnyenoktam / asakRnirdezazca dvidhA bhavatI. tyAha-asakRdityAdi / AdyaH prakAra iti zuddhasAmAnyarUpatvam / yadi cAtra sAmAnyasyaikarUpatvamevAsti tatki paryAyAntareNa pRthar3irdezaH kriyata ityAzaGkayAhakevalamityAdi / yaduktam-'naikaM padaM dviH prayojyaM prAyeNa' iti / bimbapratibimbabhAvo dvitIyaH prakAraH / evametadupasaMharanprakRtameva siddhAntayati-tadevamityAdinA / aupamyAzrayeNeti / etadabhidadhatA granthakRtA prativastUpamAyA dRSTAntAdbhedo drshitH| yato'syAH prakRtArthasya vizeSAbhidhitsayA sAdRzyArthamaprakRtamarthAntaramupAdIyate / ata eva cAtra prakRtAprakRtayorupamAnopameyabhAvaH / dRSTAnte punaretAdRzo vRttAnto'nyatrApi sthita iti prakRtasyArthasyAvispaSTA pratItirmA bhUditi pratItiviSadIkaraNArthamarthAntaramupAdIyate / 1. 'pAna' kha. 1. 'sAmyasya' kha. 2. 'vizeSAnabhidhitsayA' kha. Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 75 alaMkArasarvasvam / atra caturatvaM sAdhAraNo dharma upameyavAkye nipuNapadena nirdiSTaH / na kevalamiyaM sAdharmyaNa yAvadvaidhapa'NApi / yathAtraivottarasthAne 'vinAvantIna nipuNAH sudRzo ratanairmaNi' iti paatthe| tasyApi vimbapratibimbabhAvatayA nirdeze dRSTAntaH / tasyApIti na kevalamupamAnopameyayoH / tacchabdena sAmAnyadharmaH pratyavamRSTaH / ayamapi sAdharmyavaidhAbhyAM dvividhaH / Ayo yathA'abdhirlavita eva vAnarabhaTaiH kiM tvasya gambhIratA mApAtAlanimagnapIvaratanurjAnAti manthAcalaH / daivIM vAcamupAsate hi bahavaH sAraM tu sArasvataM ___jAnIte nitarAmasau gurukulakliSTo murAriH kaviH // ' atra yadyapi jJAnAkhya eko dharmo nirdiSTastathApi na tannibandhanamau ata evAtrArthAntaropAdAnaM prakRtasya na kvApyupayuktamapi tu pratipattuH prakRtArthapratIteravispaSTatAnirAsAt / kecicca dRSTAnte dvayoH samarthyasamarthakabhAvenAnayorbhedamAhuH / tadasat / yataH sarUpayovizeSayoH samarthyasamarthakabhAvo na bhavati / vastvantareNa vastvantarasiddhayanupapatteH / nahi sAmAnyavizeSayoreva bhavati / sAmAnyasya niyamena vizeSaniSThatvAdvizeSasya ca niyamena sAmAnyAzrayatvAt / yadi cAtra samarthyasamarthakabhAvaH syAdarthAntaranyAsAdasya pRthagalaMkAratA na syAt / samarthyasamarthakabhAvAtmanaH sAmAnyasyobhayatrApyanugamAt / anye punarubhayatrApyArthamaupamyamAzritya sAmAnyasya zuddhasAmAnyarUpatvabimbapratibimbabhAvAbhyAM vyavasthiteranayorbhedamAhuH / tadapyasat / etAvataivaupamyAkhyasya sAmAnyalakSaNasyAnugatatvAdupamAbhedavadanayoH pRthagalaMkAratvAnupapatteH / tadevaM vAkyanairapekSye'pi vaktRprativakroreva vizeSAdanayorbhedaH siddhaH / vaidhayeNApIti / bhavatIti shessH| tasyApIti / upamAnopameyayoriti / prakRtAprakRtayodharmiNorityarthaH / atazca dharmANAM dharmiNAM ca bimbapratibimbabhAvena nirdezo'yamalaMkAraH / yaduktamanyatrApi-'dRSTAntaH punareteSAM sarveSAM pratibimbanam' iti / upamAnopameyayoriti tu svArtha eva (na) vyAkhyeyam / arthAntarasya prakRtadAkyopAdAnAtsAdRzyasyAvivakSaNAt / Adya iti sAdharmyaNa / yathA vA-sthAneSu ziSyanivahaiH pratipAdyamAnA vidyA guruM hiM guNavattaramAtanoti / AdAya zuktiSu balAhakaviprakIrNai ratnAkaro bhavati vAribhiramburAziH // ' atra sthAnAdInAM zuktyAdibhiH prati 1. 'upamAna' ka. 2. 'karmaNi' ka. 1. 'pratipatteH' ka. 2. 'pratipattyoH ' ka. Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| pamyaM vivakSitam / yannibandhanaM ca vivakSitaM tatrAbdhilaGghanAdAvastyeva divyavAgupAsanAdinA pratibimbanam / dvitIyo yathA'kRtaM ca garvAbhimukhaM manastvayA kimanyadevaM nihatAzca no'rayaH / tamAMsi tiSThanti hi tAvadaMzumAnna yAvadAyAtyudayAdrimaulitAm // - atra nihatvAdeH sthAnAdinA vaidhahNa pratibimbanam / - saMbhavatAsaMbhavatA vA vastusaMbandhena gamyamAnaM pratibimbakaraNaM nidrshnaa| pratibimbakaraNaprastAvenAsyA lakSaNam / tatra kvacitsaMbhavanneva vastusaMbandhaH svasAmarthyAdvimbapratibimbabhAvaM kalpayati / kvacitpunaranvayabAdhAdasaMbhavatA vastusaMbandhena pratibimbanamAkSipyate / tatra saMbhavadvastusaMbandhA yathA 'cUDAmaNipade dhatte yo devaM ravimAgatam / satAM kAryAtitheyIti bodhayangRhamedhinaH // ' bimbanam / yannibandhanaM ceti / arthAlaMkAratvaM na punaraupamyam / tasya ca samanantaroktayuktyAsaMbhavAt / saMbhavatetyAdi / bimbapratibimbabhAvamiti / upamAnopameyatvamityarthaH / dharmadharmiNorabhedopacArAt / evaM cAtra nidarzanAyAM sAdRzyAvinAbhAvaH / tena 'prabhAte pRcchantIranurahasavRttaM sahacarInavoDhA na brIDAmukulitamukhIyaM kathayati / likhantInAM patrAGkaramanizamasyAstu kucayozcamatkAro gUDhaM karajapadamAsAM prathayati // ' ityAdau saMbhavatyapi vastusaMbandhe prathanasyaupamyAbhAvAnna nidarzanAlaMkAratvam / anenaiva vastusaMbandhasya saMbhavAsaMbhavAbhyAmasyA bhedadvayamapyuktam / tadevodAharati-cUDAmaNItyAdinA / tatsamarthAcaraNe prayogAditi / 'kArISo'dhyApayati' ityAdivat / abhyAgatasya veniriNA zirasA dhAraNaM tatsamarthAcaraNam / ata evAtra bodhayanniti NicastatsamarthAcaraNe prayogAnmayeva bhavadbhirapyatithisaparyA kAryAta saMbhavatsaMbandhamUlamatrArthamaupamyam / evaM ca parvatasya bodhanakriyAkartRtvAsaMbhavAdevAbhimantavyApAropArohAbhAvAnnAtra prtiiymaanotprekssaa| nApi smRtyalaMkAraH / gRhamedhinAM gRhakartRkasya sadviSayAtithyabodhakatvasya vAkyArthatvAt / tatra hi sadRzadarzanAdvastvantarasya smRtirbhavati / nacAtra gRhamedhinAM ravidarzanAdatithismRtau kartRtvam / teSAM sadAtithyakartavyatAyA bodhyatvAt / nApyatra raviNAtitheratithinA vA kheH sAmyaM vivakSitam / api tu mayeva gRhamedhibhirapi satAmAtithyaM kAryamiti / ata eva nAtra vastvantarakaraNAtmApi vizeSAlaMkAraH / tapanAvagame'tithyAderasaMbhAvyasyAvagamo 1. 'camatkAra' ka. 2. 'karaNAdapi kha. Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / atra bodhayanniti NicastatsamarthAcaraNe prayogAtsaMbhavati vastusaMbandhaH / asaMbhavadvastusaMbandhA yathA 77 'avyAtsa vo yasya nisargavakraH spRzatyadhijyasmaracApalIlAm / jaTApinaddhoragarAjaratnamarIcilIDhobhayakoTirinduH // ' atra smaracApasaMbandhinyA lIlAyA vastvantarabhUtenendunA sparzanamasaMbhavalIlAsadRzIM lIlAmavagamayatItyadUraviprakarSAtpratibimbakalpanamuktam / eSApi padArthavAkyArthavRttibhedAdvividhA / padArthavRttiH samanantaramudAhRtA / vAkyArthavRttiryathA-- 'tvatpAdanakharatnAnAM yadalaktakamArjanam / idaM zrIkhaNDalepena pANDurIkaraNaM vidhoH // ' kecittu dRSTAntAlaMkAro'yamityAhustadasat / nirapekSayorvAkyArthayorhi bimbapratibimbabhAvo dRSTAntaH / yatra ca prakRte vAkyArthe vAkyArthAntaramAropyate sAmAnAdhikaraNyena tatra saMbandhAnupapattimUlA nidarzanaiva yuktA, na dRSTAntaH / evaM ca jAta ityevamAtmikAyAH pratipatterabhAvAt / atazca satyasati vA saMbandhe nidarzaneti vAcyam / tena yathoktameva bhedadvayaM syAt / asaMbhavaditi / dharmyantarasaMbandhino dharmasya dharmya - ntare'nvayAyogAt / adUraviprakarSAditi / dharmamukhena sAdRzyasya kiMcitpratyAsannatvAt / yathA vA -' - 'aGge pulaaM aharaM savepiaM jampiaM sasikkAram / savvaM sisireNa kaaM jaM kAavvaM piaameNa // ' atra vallabhakAryasya pulakAderdharmasya vastvantarabhUtena zizireNa karaNamasaMbhavattasya sAmyamavagamayatIti zizirasya vallabhatulyatApratIteraupamyam / atazcAtra dharmANAmasaMbandhAbhAvAnna nidarzanetyuktvA pratimAlaMkAratvaM na vAcyam / pratimAyAzcAnyo - dAharaNeSvalaMkArAntarAdiyogaH sphuTa eveti na pRthagalaMkAratvaM vAcyam / evamanyeSAmapi samagrANAmabhinavAlaMkArANAM cAnyairanyAlaMkArayogo yojayituM zakya eveti granthavistara - bhayAdasmaddarzane taddRSaNoddhArasyaiva ca pratijJAtatvAdasmAbhiH pratipadyena (na) dUSitam / na punaretAvataiva paramatamapratiSiddhamanumatameveti dRzA eSAmapi pRthagalaMkAratvaM yuktaM mantavyam / eSetyasaMbhavadvastusaMbandhanibandhanA / na kevalaM nidarzanA yAvattadbhedo'pyayaM dvividha ityapi - zabdArthaH / udAhRteti 'avyAtsa vaH' ityAdinA / keciditi zrImammaTAdayaH / taditi dRSTAntAlaMkAravacanam / etadanyatrApi yojayati - evamityAdinA / uktanyAye 1. 'bAlaiH' ka. 2. 'pratipAdya tena' kha. 3. 'punastAvataiva' kha. 4. 'azeghANAmapi kha. Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| 'zuddhAntadurlabhamidaM vapurAzramavAsino yadi janasya / dUrIkRtAH khalu guNairudyAnalatA vanalatAbhiH // ' ityatra dRSTAntabuddhirna kAryA / uktanyAyena nidarzanAprApteH / iyaM sAmAnyenaivAsaMbhavAtpratipAditA upameyavRttasyopamAne saMbhavAdapi bhavati / ubhayatrApi saMbandhavighaTanasya vidyamAnatvAt / tadyathA 'viyoge gauDanArINAM yo gaNDatalapANDimA / alakSyata sa kharjUrImaJjarIgarbhareNuSu // ' __ atra gaNDatalaM prakRtam / taddharmasya pANDimnaH kharjUrIreNuSu sa~bhavAdaupamyapratItiH / eSa ca prakAraH zRGkhalAnyAyenApi bhavati / yathAneti / prakRtavAkyArthe vAkyArthAntarasya samAnAdhikaraNyenAdhyAropyamANatvAt / atazvAnyairvAkyArthayoH samAnAdhikaraNyanirdezAcchautAropasadbhAvena vAkyArtharUpakaM yaduktaM tattAvadAstAm , yatpunaH prativastUpamodAharaNatvamuktaM tadayuktameva / nirapekSayorvAkyArthayodharmasya zuddhasAmAnyarUpatve prativastUpamA / na cAtraikamapi saMbhavati / vAkyArthayoH sApekSatvAcchuddhasAmAnyarUpatvAbhAvAcca / arthApattyudAharaNatvamapyatrAyuktam / 'jAgrataH kamalAlakSmI yajagrAha tadadbhutam / pAdadvandvasya mattebhagatisteye tu kA stutiH // ' ityatra tu prativastUpamodAharaNatvaM pApAtpI(tpApI ?)yaH / atra hi vAkyArthayoH parasparaM sAhazyamAtramapi nAstIti kA kathA prativastUpamAyAH / evaMvidhameva cAnyatra sarvAlaMkArodAharaNeSvAsamaJjasyaM saMbhavadapi samanantaroktahetudvayAnna darzitam / tathA ca 'AjJAdharaH paJcazaraH purastAtsudhA punaH karmakarI mukhasya / sa cApi saundaryavizeSabandI yondurindIvaralocanAnAm // ' ityatra viSayaviSayiNoIyorapyupAdAnAtsphuTe'pi rUpakatve'tizayoktyudAharaNatvamuktaM tatra cAtizayoktitvameva nAstIti kiM kAryakAraNabhAvapUrvakatvanidarzanenetyalaM bahunA / asaMbhavadvastusaMbandhanibandhanAyAzca yadyapi vastusaMbandhasyAvizeSeNa saMbhava uktastathApi samanantaroktodAharaNeSu yathopamAnasaMbandhI dharma upameyagatatvenaiva saMbhavati tathaivopameyasaMbandhI dharmaH kvacidupamAne'pItyAha-iyamityAdi / ubhayatretyupameye upamAne vaa| vasantavarNanasya prakrAntatvAddyoH prakRtatve'pi gaNDatalasyopameyatvam / tadgatatvenaiva pANDinaH sisAdhayiSitatvAt / siddhasAdhyadharmatvameva copamAnopame 1. 'sAmAnyenopamAnavRttasyopameye'saMbhavAt' kha. 2. 'saMbandhana' ka. 3. 'adRzyata' kha. 4. 'asaMbhavAt' kha. 1. 'asAmAnya' kha. 2. 'anyatrApyuktam' kha. 3. 'gatiH' kha. 4. 'pApotyApIyaH' kha. 5. 'upacArAt' ka. 6. 'nirmUlanena' kha. Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / 'A muNDazirasi badaraphalaM badaropari badaraM sthiraM dhArayasi / jugupsasyAtmAnaM nAgarika vidagdhAzchalyante // ' kvacitpunaniSedhasAmarthyAdAkSiptAyAH prApteH saMbandhAnupapattyApi bhavati / yathA'utkope tvayi kiMcideva calati drAggUrjaramAbhRtA muktA bhUna paraM bhayAnmarujuSAM yAvattadeNIdRzAm / padbhyAM haMsagatirmukhena zazinaH kAntiH kucAbhyAmapi kSAmAbhyAM sahasaiva vanyakariNAM gaNDasthalIvibhramaH // ' atra mukteti niSedhapadaM tadanyathAnupapattyA pAdayorhasagatiprAptirAkSipyate / sA ca tayoranupapannA sAdRzyaM gamayatIti asaMbhavadvastusaMbandhanibandhanA nidarzanA / bhedaprAdhAnye upamAnAdupameyasyAdhikye viparyaye vA vyatirekaH / adhunA bhedaprAdhAnyenAlaMkArakathanam / bhedo vailakSaNyam / sa ca dvidhA bhavati / upamAnAdupameyasyAdhikaguNatve viparyaye vA bhAvAt / viparyayo nyUnaguNatvam / krameNodAharaNamyatvam / yathA vA-tvadvaktralAvaNyamidaM mRgAkSi saMlakSyate patyurapi ksspaayaaH| kathaM tvanenAhRtametadadya kalAvatAM vA kimasAdhyamasti // ' atra cATuSu nAyikAyAH prastutatvAdvaRmupameyam / taddharmasya ca lAvaNyasyopamAne zazinyasaMbhavaH / eSa ityasaMbhavadvastusaMbandhanibandhano vA vAcyaH / AkSiptAyA iti / prAptipUrvakatvAniSedhasya / seti prAptiH / sAdRzyamiti / pAdayo<Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyamAlA / 'didRkSavaH pakSmalatAvilAsamakSNAM sahasrasya manoharaM te / vApIsu nIlotpalinI vikAsaramyAsu nandanti na SaTpadaughAH // ' 'kSINaH kSINo'pi zazI bhUyo bhUyo vivardhate satyam / virama prasIda sundari yauvanamanivarti yAtaM tu // ' atra vikasvaranIlotpalinyapekSayA akSisahasrasya pakSmalatAyA adhikaguNatvam / candrApekSayA ca yauvanasya nyUnaguNatvam / zazivailakSaNyena tasyApunarAgamAt / yathA-' sAdRzya eva paryavasAnAt / ata eva sAdRzyavyatirekeNa saMbhavannapi bhedo nAsya viSayaH / - 'divyottarIyabhRti kaustubharatnabhAji deve pare dadhatu lubdhadhiyo'nubandham / rUpaM digambaramakhaNDanRmuNDacUDaM bhAvatkameva tu bateza mama spRhAyai // ' atra vaiSNavebhyaH svAtmani viSNorvA paramezvare bhedamAtraM vivakSitaM na tu kenApi kasyacidaupamyam / sa iti bhedaH / tasyAdhikyaviparyayAbhyAM dvaividhyAdvyatireko'pi dvividhaH / tadAzrayatvAdasya | candrApekSayeti / zaziyauvanayorhi samAne'pi gatvaratve zazinaH punarAgamanamapi saMbhavati na tu yauvanasyeti tato'sya nyUnaguNatvam / nanvatra viparyayameveti sUtritaM bhedAntaramayuktam / upamAnAdupameyasya nyUnaguNatve vAstavatvAttattve cAlaMkAratvAnupapatteH / yauvanasya cAtrA - sthiratve pratipAdye candrApekSayAdhikaguNatvameva vivakSitam / yadetaccandravadyAtaM sanna punarAyA - tIti / asadetat / yato'tra candravadgataM sadyauvanaM yadi punarapyAgacchettatpriyaM prati cira nubandhaye / kAlAntare'pi hyasya tadavalokanAdinA saphalIkAraH syAt / idaM punarhatayauvanaM yAtaM satpunarnAgacchatItIrSyAdyantarAyaparihAreNa nirantaratayaiva priyeNa saha saphalayitavyamiti dhigIrSyA tyaja priyaM prati manyuM kuru prasAdamityasminpriyavayasyopadeze priyaM prati kopopazamAya candrApekSayA yauvanasyApunarAgamanaM nyUnaguNatvenaiva vivakSitamiti vAkyArthavida eva pramANam / nacaitadvAstavamupameyasya nyUnaguNatvam / tasyaiva sAtizayatvena pratipAdyatvAt / prakRtArthoparaJjakatve hi sarvathA kaveH saMrambhaH / taccAdhikaguNamukhena bhavatvitarathA vA ko vizeSaH / tasmAdyuktameva viparyaye veti sUtritam / pratyuta pratikUlatvaM veti sUtritamayuktam / upamAnAdupameyasyAdhikye ityetAvataiva lakSaNenAsya vyAptatvAt / yataH 'svareNa tasyA amRtasruteva' ityAdAvanyapuSTAlApasya pratikUlatvokteH karNakaTukatvAdinA nyUnatvAvagaterupameyabhUtAyA bhagavatyAH saMbandhinaH svarasyAmRtasrutevetyabhidhAnAdAnandAtizayadAyitvAdezcAdhikyamevAvagamyata ityalaM bahunA / asyApi sAdRzyAzrayatvAtsAmAnyasya trayI gati: / tatrAnugAmitA yathA - 'nAgendrahastAstvaci karkazatvAdekAntazaityAtkadalIvizeSAH / labdhApi loke pariNAhi rUpaM jAtAstadUrvorupamAnabAhyAH // ' atra pariNAhi - 1. 'koNApagamAya' ka. Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkAra sarvasvam / 81 upamAnopameyayeorekasya prAdhAnyanirdeze'parasya sahArthasaMbandhe sahoktiH / bhedaprAdhAnya ityeva / guNapradhAnabhAvanimittakamatra bhedaprAdhAnyam / sahArthaprayuktazca guNapradhAnabhAvaH / upamAnopameyatvaM cAtra vaivakSikam / dvayorapi prAkaraNikatvAdaprAkaraNikatvAdvA sahArthasAmarthyAddhi tayostulyakakSatvam / tatra tRtIyAntasya niyamena guNatvAdupamAnatvam / arthAcca pariziSTasya pradhAnatvAdupameyatvam / zAbdazcAtra guNapradhAnabhAvaH / vastutastu viparyayo'pi syAt / tatra niyamenAtizayoktimUlatvamasyAH / sA ca kAryakAraNapratiniyamaviparyayarUpA abhedAdhyavasAyarUpA ca / abhedAdhyavasAyazca zleSabhittiko'nyathA vA / sAhityaM cAtra kartrAdinAnAbhedaM jJeyam / tatra ca kAryakAraNapratiniyamaviparyayarUpA yathA-- 'bhavadaparAdhaiH sArdhaM saMtApo vardhate tarAmasyAH / ' atrAparAdhAnAM saMtApaM prati hetutve'pi tulyakAlatvenopanibandhaH / rUpatvasyAnugAmitvam / vastuprativastubhAve punargranthakRtaivodAhRtam - didRkSava ityAdi / atra manoharatvaramyatvayoH zuddhasAmAnyarUpatvam / pakSmalatAvilAsavikasvarayozca bimbapratibimbabhAvaH / upamAnetyAdi / kiM hetukaM cAtra bhedaprAdhAnyamityAzaGkayAha - guNetyAdi / guNapradhAnabhAvo'pi kiM hetuka ityAha- sahArthetyAdi / ekasya pradhAnabhUtavibhaktinirdezAdanyasya ca vidhivibhaktinirdezAt / vaivakSikamiti na punarvAstavam / upamAnopameyatvaM hi dvayostulyakakSatve bhavati taccAtra kiM nimittakamityAzaGkayAha - sahArthetyAdi / pariziSTasyeti prathamAntasya / zAbda iti na punarArthaH / vastuto viparyayasyApi saMbhavAt / evaM guNapradhAnabhAvanimittakaM bhedaprAdhAnyamapi zAbdamevAtra jJeyam / . vastuto hi sAdRzyasyaiva paryavasAnAdbhedAbhedayostulyatvenaiva pratItiH / tasmAcchAbdameva bhedaprAdhAnyamAzrityehAsyA vacanam / viparyaya iti / pradhAnavibhaktyA nirdiSTasyAprAdhAnyaM guNavibhaktyA ca nirdiSTasya prAdhAnyam / niyameneti / anenAtizayoktyanuprANanamantareNAlaMkAratvamevAsyA na bhavatIti dhvanitam / setyatizayoktiH / kAryakAraNayoH prati niyamasya viparyayastulyakAlatvAdinokteH / (atha ca kAryakAraNavatpratiniyamasya kramasya vi-: paryayastulyakAlatvAdinokte: 1) anyathetyazleSarUpaH / tadevamasyA atizayoktibhedacatuyamanuprANakam / kartrAdIti AdizabdAtkarmAdayaH / tatreti nirdhAraNe / asyAmanuprANa1. 'saMbandhaH' ka. 2. 'guNabhAvAt' kha. 3. 'AzcaryapariziSTasya' kha. 4 pustakadvaye * strarArdha mUle likhitam. 11 Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 kAvyamAlA / zleSabhittikAdhyavasAyarUpA yathA - 'astaM bhAsvAnprayAtaH saha ripubhirayaM saMhiyantAM balAni / ' atrAstaM gamanaM zliSTam / astamityasyobhayArthatvAt / tadanyathArUpA yathA-- 'kumudavanaiH saha saMprati vighaTante cakravAka mithunAni / ' atra vighaTanaM saMbandhibhedAdbhinnaM na tu zliSTam / etadvizeSaNaparihAreNa sahoktimAtraM nAlaMkAraH / yathA - ' anena sArdhaM viharAmburAzestIreSu tAlIvanamarmareSu' ityAdau / etAnyeva kartRsAhitye udAharaNAni / karmasAhitye yathA 'jano mRtyunA sArdhaM yasyAjau tArakAmaye / cakre cakrAbhidhAnena preSyeNAptamanorathaH // ' atra karotikriyApekSayA yujanasya mRtyozca karmatvam / eSA ca mAlayApi bhavantI dRzyate / yathA 'utkSiptaM saha kauzikasya pulakaiH sArdhaM mukhairnAmitaM bhUpAnAM janakasya saMzayadhiyA sAkaM samAsphAlitam / katvena sthiteti zeSaH / atrAparAdhAnAM zAbdo guNabhAvaH / vastutastu prAdhAnyaM teSAmeva / pratipAdyatvAt / evamanyatra jJeyam / 'kSayameti sA varAkI snehena samaM tvadIyena' ityasyArdham / 'kurvantvAptA hatAnAM raNazirasi janA vahnisAddehabhArAnazrUnmitraM kathaMciddadatu jalamamI bAndhavA bAndhavebhyaH / mArganto jJAtidehAnhatanaragahane khaNDitAngRdhrakaGgaiH' ityasyAdyaM pAdatrayam / 'saha kamalairlalanAnAM mAnaH saMkocamAyAti' ityasyArdham / etadvizeSaNaparihAreNeti atizayoktyanuprANanamantareNa / 'dvIpAntarAnItalavaGgapuSpairapAkRtasvedalavA marudbhiH ' iti dvitIyamardham / etAnIti samanantaroktAni / yamApekSayA yujanasyAnantaramAptamanorathatvamityAdi pazcAdbhAvena kramikayostulyakAlatvenoktiH / yathA vA - 'bhAgyaiH samaM samutpannaM prajAbhiH saha lAlitam / vardhitaM sukRtaiH sArdhamairNorAjamasUta sA // ' atra samutpattya - nantaraM tadbhAgyAnAmutpattiriti kramikayoH samakAlatvam / asyAzca zuddhasAmAnyarUpatvaM yathA-'malaANileNa saha soraha vAsieNa daiANam / vaDanti bahalasomAlaparimalA sAsaNiurambA // ' atra saurabhaparimalayoH zuddhasAmAnyarUpatvam / bimbapratibimbabhAvo yathA- - ' dinaaraaraNiurambA kaNaAalakaDaareNuviSphuriA / viasanti parimalabharo - bbhaDehi N kamalAkarehi N samam // ' atra kanakAcalakaTakareNuvicchuritatvasya parimalabharodbhaTatvaM bimbapratibimbatvena nirdiSTam / pratibhaTabhUtAmiti pratipakSabhUtAm / ata evai 1. 'saha' ka. 2. 'karNarAjaM' kha. " Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alNkaarsrvsvm| vaidehyA manasA samaM ca sahasAkRSTaM tato bhArgava prauDhAhaMkRtikandalena ca samaM teMdbhagnamaizaM dhanuH // ' sahoktipratibhaTabhUtAM vinokti laikSayativinA kaMcidanyasya sadasattvAbhAvo vinoktiH / sattvasya zobhanatvasya bhAvaH zobhanatvam / evamasattvasyAzobhanatvasya bhAvo'zobhanatvam / te dve yatra kasyacidasaMnidhAnAnnibadhyate sA dvidhA vinoktiH / atra ca zobhanatvAzobhanatvasattAyAmeva vaktavyAyAmasattAmukhenAbhidhAnamanyanivRttiprayuktA tannivRttiriti khyApanArtham / evaM ca tadanyanivRttau vidhireva prakAzito bhavati / AdyA yathA_ 'vinayena vinA kA zrIH kA nizA zazinA vinA / rahitA satkavitvena kIdRzI vAgvidagdhatA // ' atra vinayAdyasaMnidhiprayuktazrIvirahAdyabhimAnamukhenAzobhanatvamuktam / atra vinAzabdamantareNApi vinArthavivakSA yathAkathaMcinnimittIbhavati / yathA sahoktau sahArthavivakSA / evaM ca tadanantarametallakSaNam / tadevAha-vinA kaMcidityAdi / eladeva vyAcaSTe-sattva. syetyAdinA / kasyaciditi yatra yAdRzo vivakSita[sta]syeti / nanu cAtra sattvAsattvayovidhimukhenaiva vAcyatve kimiti pratItivaiSamyadAyinA niSedhamukhena nirdezaH kRta ityAza yAha-atra cetyAdi / tacchabdena sattvAsattvayoH pratyavamarSaH / anyanivRttiprayuktena tannivRttikhyApanenApi kiM bhavatItyAzaGkayAha-evaM cetyAdi / anyasya kasyacidanivRttau sattvamasattvameva vA bhavatItyarthaH / Adyeti asattvanibandhanoktiH / kA zrIna kAcicchIriti zriyo viraho'sadbhAvaH / vinayAsadbhAve'pi zriyo'sadbhAvo'stItyetadabhidhAnaM zri. yo'sattve paryavasyatIti vinayanivRttiprayuktaM zriyo'sattvamuktam / evaM vinayasyAnivRttau zriyaH sattva eva vidhiH prakAzito bhavatIti vinaya eva bharabandhaH kAryaH / evamanyatrApi jJeyam / anye cAtra vAstavatvaM manyamAnAH 'tasyAH zaityaM vinA jyotsnA puSparddhiH saurabhaM vi. nA / vinoSNyatvaM ca hutabhuktvAM vinA pratibhAsate // ' ityatra vinoktyalaMkAratvamAhuH / atra hi jyotsnAdInAM zaityAdinA nityamavinAbhAve'pi vinAbhAva upanibaddhaH / yadAhAlaMkArabhASyakAra:-"nityasaMbaddhAnAmasaMbandhavacanaM vinoktiH' iti vinoktirupasaMkhyAsyate" iti / granthakRtA punariyaM cirNtnlkssittvaalkssitaa| yathAkathaMciditi / yadyapi 1. 'saha' ka. 2. 'bhamaM tadaizaM' kha. 3. 'darzayati' ka. 4. 'kiMcit' ka. 5. 'tadanivRttau ka. 1. 'virahasadbhAvaH' ka. Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| 'nirarthakaM janma gataM nalinyA yayA na dRSTaM tuhinAMzubimbam / utpattirindorapi niSphalaiva na yena dRSTA nalinI prabuddhA // ityAdau vinoktireva / tuhinAMzudarzanaM vinA nalinIjanmano'zobhanatvapratIteH / iyaM ca parasparavinoktibhaGgayA camatkArAtizayakRt / yathodAhRte viSaye / dvitIyA yathA 'mRgalocanayA vinA vicitravyavahArapratibhAprabhApragalbhaH / amRtadyutisundarAzayo'yaM suhRdA tena vinA narendrasUnuH // ' atrAzobhanatvAbhAvaH shobhnpdaarthprkssepbhnggyoktH| saiSA dvidhA vinoktiH| adhunA vizeSaNavicchittyAzrayeNAlaMkAradvayamucyate / tatrAdau vizeSaNasAmyAvaSTambhena samAsoktimAha vizeSaNAnAM sAmyAdaprastutasya gamyatve smaasoktiH| iha prastutAprastutAnAM kvacidvAcyatvaM kvacidgamyatvamiti dvaividhyam / vAcyatvaM ca zleSanirdezabhaGgayA pRthagupAdAnena vetyapi dvaividhyam / etavibhedamapi zleSAlaMkArasya viSayaH / gamyatvaM tu prastutaniSThamaprastutaprazaMsAviSayaH yathA sahazabdaM vinApi sahAthai tRtIyAsti tathA vinAzabdaM vinApi dvitIyAdInAM vinArthe sdbhaavo'sti|tthaapi vAkyArthaparyAlocanAsAmarthyAttadarthaH paryavasyatItyasya bhAvaH / sahazabdaM vinApi sahArthavivakSA yathA-'vivRNvatA saurabharoradoSaM bandivrataM varNaguNaiH spRshntyaa| vikasvare kasya na karNikAre ghrANena dRSTervavRdhe vivaadH||'atr ghrANena saheti tatprayoga vinA tatpratItAveva vishraantH| evaM ceti / yasmAdvinAzabdaM vinApi tadarthavivakSA bhavatItyarthaH / yathodAhRta iti nirarthakamityAdau / yathA vA-haMsANa sarehi viNA sarANa sohA viNA Na haMsehiM / aNNoNNaM cia ee appANaM Navara garuenti // ' dvitIyeti zobhanatvanibandhanoktiH / tatretyalaMkAradvayamadhyAt / AdAviti pradhAnatayA / asyA hi vizeSaNamAtrAvaSTambhAtparikarAdvizeSaNasAmyAvaSTambhatvena viziSTatvam / vizeSaNetyAdi / asyAzcAlaMkArAntarebhyo vibhAgaM drshyitumupkrmte-ihetyaadinaa| vAcyatvaM cAtra dvayoH prastutayoraprastutayoHprastutAprastutayozca bhavati / gamyatvaM punaH kvacitprastutasya kvaciccAprastutasya / prastutAprastutayostu na bhavati / tAdrUpyeNa vastusadbhAvAbhAvAt / zleSanirdezabhaGgayeti / prastutayoraprastutayozca / pRtha 1. 'dvaidham' ka. 2. 'viSayam' ka. 1. 'bAhyArtha' kha. 2. 'lobha' ka; 'roSa' kha. rorazabdo dAridyavAcakaH. zrIkaNThaca. ritasthamidaM padyam. 3. 'tatpratIteravizrAnteH' kha. 4. 'vaSTambhatve zliSTatvam' kha. Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkAra sarvasvam / 85 aprastutaniSThaM tu samAsoktiviSayaH / tatra ca nimittaM vizeSaNasAmyam / vizeSasyApi sAmye SaprApteH / vizeSaNasAmyAddhi pratIyamAnamaprastutaM prestutAvacchedakatvena pratIyate / avacchedakatvaM ca vyavahArasamAropo na rUpasamAropaH / rUpasamArope / tvavacchAditatvena prakRtasya tadrUparUpitvAdeva rUpakam / tatazca vizeSaNasAmyaM STitayA sAdhAraNyenaupamyagarbhatvena ca bhAvAtridhA bhavati / tatra zliSTatayA yathA - 'upoDharAgeNa vilolatArakaM tathA gRhItaM zazinA nizAmukham / yathA samastaM timirAMzukaM tayA puro'pi rAgAdgalitaM na lakSitam // ' atra nizAzazinoH zliSTavizeSaNamahimnA nAyakavyavahArapratipattiH / gupAdAneneti / prastutayoraprastutayoH prastutAprastutayozcaitaditi vAcyam / atra cAprastutasya kiM hetukaM gamyatvamityAzaGkayAha -- tatra cetyAdi / tatretyaprastutasya gamyatve / vizeSaNAnAM cAtra bahutvameva vivakSitamiti na vAcyam / 'zvasanaviSamA rAtrijyotsnA taraGgitavibhramA zazimaNibhuvo bASpAyante nimIlati padminI / upacitatamomohA bhUmirvyanakti vivarNatAM taditi gahane darza darza kathaM sakhi jIvyate // ' ityatra vizeSaiNabahutvAbhA - ve'pi samAsokteH sadbhAvAt / atazca vizeSaNAnAM sAmyAditi na sUtraNIyam / abahutve tasyAvyApteH / vizeSaNasAmyamapi kasmAdatra hetutvaM bhajata ityAzaGkayAha - vizeSaNetyAdi / aprastutamiti na punaraprastutadharmA eva / nahyanyadharmisaMbandhino dharmAH svadharmi - NamantareNAnyatrAvatiSThante / nahyanAyake nAyakadharmANAmanvayo yujyate / anyadharmANAmanyatrAnvayAsaMbhavAt / ata evAnyaropyamANo'nyavyavahAro'nyatra na saMbhavatIti tadavinAbhAvAtsvavyavahAriNamAkSipatItyAkSipyamANenAprastutena dharmiNaiva prastuto dharmyavacchidyate na punaraucchAdyate / tathAtve hyaprastutena prastutasya rUparUpitatvAdrUpasamAropaH syAnna vyavahArasamAropa: / ata evAha - prastutAvacchedakatveneti / ata evAprastutasya gamyatve iti sUtritam / evaM samAsoktau vyavahArasamAropAdaprastutena prastutasya vaiziSTayalakSaNamavacchedakatvaM vidhIyate / rUpake tu rUpasamAropAdrUpa rUpitatvAkhyamAcchAdakatvamityanayorbhedaH / tena vizeSaNAnAM sAmyAdaprastutadharmAvaccheda ityapAsyAsmalakSaNAnuguNyenaiva vizeSaNasAmyAdaprastutAvacchedaH samAsoktirityeva sUtraNIyam / atizayoktyAzaGkA punaratra niSpramANikaiva / viSayasyopAdAnAdviSayiNazcAnupAdAnAt / taditi aprastutasya gamyatve nimittam / tatreti 1 1. 'samAsoktergocaram ' ka. 2. 'prastutasya' kha 3 'avacchedakatvAcca' ka. 1. 'bAhulyameva' kha. 2. 'vizeSaNAsadbhAve'pi ' kha. 3. 'dharmANAM ca' kha. 4. 'vayA - sadbhAvAt' kha. 5. 'saMbhavediti' ka . 6. 'Acchidyate' kha. 7. 'eva prastutasya' ka- kha. Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| aparityaktakharUpayonizAzazino yakanAyikAkhyadharmaviziSTayoH prtiiteH| sAdhAraNyena yathA 'tanvI manoramA bAlA lolAkSI puSyahAsinI / vikAsameti subhaga bhavadarzanamAtrataH // ' 'atra tanutvAdivizeSaNasAmyAllolAkSyA latAvyavahArapratItiH / tatra ca lataikagAmivikAsAkhyadharmasamAropaH kAraNam / anyathA vizeSaNasAmyamAtreNa niyatalatAvyavahArasyApratIteH / vikAsazca prakRte upacArato jnyeyH| evaM ca kAryasamArope'pi jJeyA / iyaM ca samAsoktiH pUrvApekSayA aspaSTA / aupamyagarbhatvena yathA 'dantaprabhApuSpacitA pANipallavazobhinI / kezapAzAlivRndena suveSA hariNekSaNA // ' ___ atra dantaprabhA puSpANIveti suveSatvavazAdupamAgarbhatvena ca kRte samAse pazcAdantaprabhAsadRzaiH puSpaizciteti samAsAntarAzrayaNena samAnavizeSaNamAhAtmyAllatAvyavahArapratItiH / atraiva 'parItA hariNekSaNA' iti pAThe upamArUpakasAdhakabAdhakAbhAvAtsaMkarasamAzrayeNa kRte yojane pazcAtpUrvava. nirdhAraNe / nAyaketi sarUpayorekazeSaH / aparityaktasvarUpayoriti / rUparUpitatve hi parityaktaM svasvarUpaM syAt / atreti latAvyavahArapratItau / nanu yadi lataikagAmyeva vikAsAkhyo dharmastatkathaM prakRte saMgacchata ityAzaGkayAha-vikAsa ityAdi / etadevAnyatrApi yojayati-evamityAdinA / tadevaM sAdhAraNyena samAsoktervizeSaNasAmye satyapyaprakRtasaMbandhi dharmakAryasamAropamantareNa tadvyavahArapratItirna bhavatIti siddham / suveSatvaM prakRtArtha evAnuguNamityupamAyAH sAdhakam / atazca tatsamAzrayaH / samAsAntarAzrayaNeneti / yadyapyatropamAsamAsa eva sthitastathApyupamAnopameyayorvyatyayAdeva samAsAntaratvamuktam / pUrvApekSayAsyAnyathAtvAt / atraiveti dantaprabhetyAdau / upamArUpakasAdhakabAdhakAbhAvAditi / parItatvasya hi prakRtAprakRtayostathA nAnuguNyamiti sAdhakatvAbhAvaH / tathA ca na viguNatvamiti bAdhakatvAbhAvaH / atazcaikapakSAzrayAbhAvAdupamArUpakayoH 1. 'aparityaktayoH' ka. 2. 'zazino yakatAkhyadharma' ka. 3. 'niyatasya' kha. 4. 'upacaritaH' kha. 5. 'jJeyam' ka. 6. 'saMkarAzrayeNa' ka. 1. 'tatreti' ka. Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / samAsAntaramahimnA latApratItirjeyA / rUpakagarbhatvena tu samAsAntarAzrayaNAtsamAnavizeSaNatvaM bhavadapi na samAsokteH prayojakam / ekadezavivatirUpakamukhenaivArthAntarapratItestasyA vaiyarthyAt / na ca pUrvadarzitopamAsaMkaraviSaye eSa nyAyaH / upamAsaMkarayorekadezavivartinorabhAvAt / taccaikadezavivartirUpakamazleSeNa zleSeNa ca bhavatIti dvividham / azliSTaM yathA 'nirIkSya vidyunnayanaiH payodo mukhaM nishaayaambhisaarikaayaaH| dhArAnipAtaiH saha kiM nu vAntazcandro'yamityAtataraM rarAsa // ' atra nirIkSaNAnuguNyAdvidyunnayanairiti rUpake payodasya draSTupuruSanirUpaNamArtataraM rarAsetyatra pratIyamAnotprekSAyA nimittatvaM bhajate / zliSTaM yathA 'madanagaNanAsthAne lekhyaprapaJcamudaJcaya niva kila bRhatpatranyastadvirephamaSIlavaiH / kuTilalipibhiH ke kAyasthaM na nAma visUtraya nya'dhita virahiprANeSvAyavayAvadhikaM madhuH // ' saMdehasaMkaraH / tasya samAzraya ubhayasamAsagrahaNam / taccaikasminneva vAkye na saMbhavatIti kAmacAreNa tayorgrahaNam / saMkarasamAzrayeNApyupamAsamAsayojane kRte yadvadayamevAlaMkArastadvadrUpakasamAsayojane'pi kimayameva kimutAlaMkArAntaramityAzaGkayAha-rUpaketyAdi / etacca sAkSAdapi rUpakagarbhe samAse yojyam / samAnanyAyatvAt / yadyevaM tarjupamAsamAzraye'pyekadezavivayupamAmukhenaivArthAntarapratIteH kiM naitadbhavatItyAzaGkayAha-na cetyAdi / eSa iti rUpakoktaH / abhAvAditi udbhaTamatena / yadAhuH-'na ca rudraTasyevodbhaTasyaikadezavivartirUpakavadupamAsaMkarAvekadezinau staH / ' atazcaitattanmatAbhiprAyeNoktam / granthakRnmate hi vakSyamANanItyA tayoH saMbhavaH / nanu yadi tayorgranthakRnmate saMbhavastadaupamyagarbhavizeSaNotthApitaH samAsoktiprakArastarhi na saMbhavati / tasyaikadezavivartirUpakavaMdekade. zavivartibhyAmupamAsaMkarAbhyAmevArthAntarapratItisiddharvaiyarthyAt / naitat / yato'styeva tAvadaupamyagarbhavizeSaNahetukatvaM samAsokteH / kiM tvetadanyabhedasahacaritamevAsyA nimittatA bhajate na punaH kevalam / tathAtve hi vizeSaNAnAmaupamyagarbhatve ekadezavivartinyA upamAyAH prAptiH / tatra liSTatvasahacaritametadyathA-'paripiJjaritAsitAmbarainibiDaiH kaM na haranti 1. 'vaiyarthyam' kha. 2. 'rUpakam' kha. 3. 'kiM kAyasthaiH' kha. 4. 'vyathita' kha. 1. 'rItyA' kha.2. 'anyasyApi' kha.3. 'Aropasya garbhatve' kha.4. zliSTena saha kha. Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| ___ atra hi patralipikAyasthazabdeSu zleSagarbha rUpakaM dvirephamaSIlavairityetadrUpakanimittam / asya ca pracuraH prayogaviSaya iti na samAsoktibuddhiH kAryA / tadevaM zliSTavizeSaNasamutthApitaikA / sAdhAraNavizeSaNasamutthApitA dharmakAryasamAropAbhyAM dvibhedA / aupamyagarbhavizeSaNasamutthApitopamA saMkarasamAsAbhyAM dvibhedA / rUpakasamAzrayeNa tu bhedadvayamasyA na viSayaH / hAribhiH / ayi sAyamimAH payodharaiH sphuTarAgAzcalatArakA dizaH // ' atra 'sphuTasaM. dhyAtapakuGkamaiH' iti pAThe saMdhyAtapakuGkamairityaupamyagarbha vizeSaNam / sAdhAraNyasahacaritaM yathA-'tanvI manoramA bAlA lolAkSI stbkstnii| vikAsameti subhaga bhavadarzanamAtrataH // ' atra stabakastanItyaupamyagarbha vizeSaNam / zuddhakAryasamAropasahacaritaM yathA-'samArurohoparipAdapAnAM luloTha puSpotkarareNupuJje / latAprasUnAMzukamAcakarSa krIDanvane kiM na cakAra caitraH // ' atra prasUnAMzukamityaupamyagarbha vizeSaNam / kevalatvaM punareteSAmekadezavivartinyupamaiva yathA-'babhau lolAdharadalasphuraddazanakesaram / bhUvilAsAlivalayaM lalitaM lalanAmukham // ' atra lalitatvamupamAsAdhakam / samAsAntarAzrayAtsamAnavizeSaNatvaM bhavadapi nAtra samAsokteH prayojakam / ekadezavivaryupamAmukhenevArthAntarapratItestasyA vaiyarthyAt / evaM dantaprabhetyAdAvapi jJeyam / dantaprabhAH puSpANIve. tyevasamAse kRte upamAnabhUtAyA latAyAH pratItisiddhaH samAsAntarAzrayeNAgatAyAstatpratIte. rvyarthatvAt / aprakRtAgaraNe hi kaveH saMrambhaH taccAnayaiva siddhamiti kiM samAsoktyA / ciraMtanAnurodhAtpunaratra granthakRtA samAsoktiruktA / yattu 'yatra samAsoktAvupamAyAM samAsAntareNa vizeSaNasAmyaM yojayituM zakyaM tatraupamyagarbhavizeSaNaprabhAvitA samAsoktiruktA' iti vakSyati tadapi ciraMtanAnurodhaparameva / anyathA hi samAnanyAyatvAdekadezavivartini rUpake'pi yatra samAnavizeSaNatvaM yojayituM zakyaM tatrApi samAsoktiriti kiM noktam / yattu noktaM tadyuktam / rUpakamAhAtmyAtprathamameva tatpratItisiddharanantaraM samAsoktimukhenAprakRtapratItervaiyarthyAt / 'AhlAdicandravadanA sphurattArakamauktikA / ghanAndhakAradhammillA rAjate gaganasthalI // ' ityAdau punarupamAyAH sAdhakAbhAvAdekadezavivarti rUpakameveti na samAsoktibhramaH kAryaH / na caivamAdAvupamArUpakayoH saMdehasaMkaro nyAyyaH / tasyAlaMkArasArakArAdibhinirAkRtatvAt / samAsoktilakSaNAvasare kiM rUpakanirUpaNenetyAzaGkayAhaasyA ityAdi / asyAzca yathopapAditAnbhedAnsaMkalayati-tadevamityAdinA / bhedadvaMyamiti sAkSAtsaMdihyamAnatvena vA / na viSaya iti / yathoktopapatte rUpaka eva 1. 'zanaiH' ka. 2. 'kevalatve punarekadezavivartinyupamA yathA' ka. 3. 'valitatvaM' ka. 4. 'samAsoktAyAM' ka.. Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam | tadevaM paJcaprakArA samAsoktiH / iyaM ca zuddhakAryasamAropeNa vizeSaNasAmyenobhayamayatvena prathamaM tridhA samAsoktiH / vizeSaNasAmyaM ca paJcaprakAraM nirNItam / sarvatra cAtra vyavahArasamAropa eva jIvitam / sa ca laukike vastuni laukikavastu vyavahArasamAropaH / zAstrIye vastuni zAstrIyavastuvyavahArasamAropaH / laukike vA zAstrIyavastuvyavahArasamAropaH / zAstrIye vA laukikavastuvyavahArasamAropa iti caturdhA bhavati / tadevaM bahuprakArA samAsoktiH / tatra zuddhakAryasamAropeNa yathA - 'vilikhati kucAvuccairgADhaM karoti kacagrahaM likhati lalite va patrAvalImasamaJjasAm / kSitipa khadiraH zroNIbimbAdvikarSati cAMzukaM marubhuvi haThAnnazyantInAM tavArimRgIdRzAm ||' atra patrAvalIvilekhanAdizuddhakAryasamAropAtkhadirasya haThakAmukatvapratItiH / vizeSaNasAmyenodAhRtam / ubhayamayatvena yathA'nilUnAnyalakAni pATitamuraH kRtsno'dharaH khaNDitaH karNe rugjanitA kRtaM ca nayane nIlAbjakAnte kSatam / yAntInAmatisaMbhramAkulapadanyAsaM marau nIrasaiH -- -------- kiM kiM kaNTakibhiH kRtaM na tarubhistvadvairivAmabhruvAm // ' atra nIrasaiH kaNTakibhiriti vizeSaNasAmyam / nirlUnAnyalakAnI tyAdizca kAryasamAropaH / vyavahArasamAropaprakAracatuSTaye krameNodAharaNaM yathA 89. vizrAnteH / prathamamiti / etadbhedatrayamasyA mUlabhUtamityarthaH / uktaM punaH prakArapaJcakamasyA avAntarabhedarUpam / vizeSaNasAmyasyaitadbhedatvAt / yadyapi zuddhakAryasamArope'pi vizeSaNasAmyamevAsti tathApyatra zuddha eva kAryasamAropa udriktatayA pratIyata iti tasya pRthagbhedatvamuktam / sarvatreti bhedasaptake / bahuprakAreti / laukikAdInAM vyavahArANAmAnantyAt / udAhRtamiti upoDharAgeNetyAdinA / krameNeti yathoddezam / mImAMsetyatrottaramImAMsA vivakSitA / 1. 'bahuprapazJceti' kha. 12 1. 'itthaM zuddha' ka. 2. 'kucAn' kha. 3. 'nIrase' kha. 4. 'sAmyAt' kha. 5. 'ityAdibhizca' kha. Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| 'dyAmAliliGga mukhamAzu dizAM cucumba ruddhAmbarAM zazikalAmalikhatkarAgaH / antarnimagnacarapuSpazaro'titApA tki kiM cakAra taruNo na yadIkSaNAgniH // ' laukikaM ca vastu rasAdibhedAnnAnAbhedaM svayamevotprekSyam / 'yairekarUpamakhilAsvapi vRttiSu tvAM pazyadbhiravyayamasaMkhyatayA pravRttam / lopaH kRtaH kila paratvajuSo vibhakte stairlakSaNaM tava kRtaM dhruvameva manye // ' atrAgamazAstrapresiddhe vastuni vyAkaraNaprasiddhavastusamAropaH / 'sImAnaM na jagAma yannayanayornAnyena yatsaMgataM na spRSTaM vacasA kadAcidapi yadRSTopamA na yat / arthAdApatitaM na, yanna ca na yattatkicideNIdRzAM lAvaNyaM jayati pramANarahitaM cetazcamatkArakRt // ' atra lAvaNye laukike mImAMsAzAstraprasiddhavastusamAropaH / evaM tarkAyurvedajyotiHzAstraprasiddhavastusamAropo boddhavyaH / 'svapakSalIlAlalitairupoDhahetau mare darzayato vizeSam / mAnaM nirAkartumazeSayUnAM pikasya pANDityamakhaNDamAsIt // ' atra tarkazAstraprasiddhavastusamAropaH / pANDityazabdaH prakRte lakSaNayA vyaakhyeyH| ____ mandamagnimadhuraryamopalA darzitazcayathu cAbhavattamaH / dRSTayastimirajaM siSevire doSamoSadhipaterasaMnidhau // " atrAyurvedaprasiddhavastusamAropaH / 'gaNDAnte madadantinAM praharataH kSmAmaNDale vaidhRte rakSAmAcarataH sadA bidadhato lATeSu yAtrotsavam / 1. 'tatkSaNam' kha. 2. 'vRtte' kha. 3. 'laDitaiH' ka. 4. 'vyAkhyeyaH / tathA' kha. 5. . 'rAjJA' ba. Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkAra sarvasvam / pUrvAmatyajataH sthiti zubhakarImAsevyamAnasya te vardhante vijayazriyaH kimiva na zreyasvinAM maGgalam // ' atra jyotiHzAstraprasiddhavastusamAropaH / 'prasarpattAtparyairapi sadanumAnaikarasikai rapi jJeyo yo no parimitagatitvaM parijahat / apUrvavyApAro guruvara budhairityavasito na vAcyo no lakSyastava sahRdayastho guNagaNaH // ' atra bharatAdizAstraprasiddhavastusamAropaH / tathA hyatra guNagaNagatatvena zRGgArAdirasavyavahAraH pratIyate / yato raso na tAtparyazaktijJeyaH / nApyanumAnaviSayaH / na zabdairabhidhAvyApAreNa vAcyIkRtaH / na lakSaNAgocaraH / kiM tu vigalitavedyAntaratvena parihRtapArimityo vyaJjanalakSaNApUrvavyApAraviSayato'nukAryAnukartRgatatvaparihAreNa sahRdayagata iti prasarpattAparyairityAdipadai rasa eva pratIyate / evamanyadapi jJeyam / 'pazyantI payeva yatra tirayatyAtmAnamabhyantare yatra truTyati madhyamApi madhuradhvanyujjighAsArasAt / cATUccAraNacApalaM vidadhatAM vAktatra bAhyA kathaM devyA te parayA prabho saha rahaH krIDAdRDhAliGgane // ' atrAgamaprasiddhe vastuni laukika vastuvyavahArasamAropaH / laukikavastuvyavahArazca rasAdibhedAdbahubheda ityuktaM prAk / tatra zuddhakAryasamArope kA - ryasya vizeSaNatvamaupacArikamAzritya vizeSaNasAmyAditi lakSaNaM pUrvazAstrAnusAreNa vihitaM yathAkathaMcidyojyam / iha tu 91 tatra hi nikhilapramANAgocaraM paramAtmasvarUpaM darzitam / tadvyavahArasamAropo'tra kRtaH / na tA tparyeti / yaduktam - 'nAbhidhaivaM na tAtparya lakSaNAnumitirna vA / dhvanyantarbhAvane zaktA bhedena viSayasthiteH // ' iti / anukAryo rAmAdiH / anukartA naTAdiH / tadgocarazca na rasaH pratIyate / yaduktam- 'nAnukArye'pi rAmAdau naTAdau nAnukartari / rasaH sacetasAM kiM tu' iti / anyaditi / anyazAstraprasiddhavastusamAropalakSaNam / taditthaM saprapaJcAM samAsoktiM pratipAdya punarapi sahRdayAnAM hRdayaMgamIkartu granthakRdetatpratItiM vibhAgena lakSye yojayati - iha tvityAdinA / avipratipattidyotanArthastAvacchabdaH / kutastyeti / 1. ' tava hRdayasaMstho' ka. 2. 'bahutara' kha. Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| 'aindraM dhanuH pANDupayodhareNa zaraddadhAnAnakhakSatAbham / prasAdayantI sakalaGkaminduM tApaM raverabhyadhikaM cakAra // ' ityatrAsti tAvadravizazino yakatvapratItiH / na cAtra vizeSaNasAmyamiti sA kutastyA / prasAdayantI sakalaGkamindumiti vizeSaNasAmyAccharado nAyikAtvapratItau tadAnuguNyAttayoH samAsoktyA nAyakatvapratItiriti cet ArdranakhakSatAbhamaindraM dhanurdadhAnetyetadvizeSaNaM kathaM sAmyena nirdiSTam / na caikadezavivartinyupamoktA yatsAmarthyAnnAyakatvapratItiH syAt / tatkathamatra vyavasthA / ucyate-ekadezavivartinyupamA yadi pratipadaM noktA taidA sA kena pratiSiddhA / sAmAnyalakSaNadvAreNAyAtAyAstasyA atrApi saMbhavAt / athAtra nopamAnatvena nAyakaH svarUpeNa pratIyate tathApi ravizazinoreva nAyakavyavahArapratItiH / tayoratra nAyakatvAt / tadatrArdranakhakSatAbhamityatra sthitamapi zrutyopamAnatvaM vastuparyAlocanayA aindre dhanuSi saMcAraNIyam / indracApAbhaM nakhakSataM dadhAneti pratIteH / yathA 'dannA juhoti' ityAdau danni saMcAryate vidhiH evamiyamupamAnuprANitA samAsoktireva / iha tu punaH 'netrarivotpalaiH padmarmukhairiva saraHzriyaH / pade pade vibhAnti sma cakravAkaiH stanairiva // ' kimasyA nimittamiti bhAvaH / tadAnuguNyAditi zarado nAyikAtvapratItyanuguNatvAt / tayoriti ravizazinoH / kathamiti / prakRtArthAnanuguNatvAtsAmyAyogAt / kathamatra vyavastheti / vizeSaNasAmyAyogAtsamAsoktaraprApterekadezavivartinyA upamAyA anuktatvAt / sAmAnyalakSaNeti / upamAnopameyayoH sAdharmya bhedAbhedatulyatve upameti / evamekadezavivaryupamAsAmarthyAdevAtra nAyakatvapratItiriti bhAvaH / atheti pakSAntare / yadi cAtra pUrvoktayuktyaivAnuguNyAdravizazinoH samAsoktimukhena nAyakatvapratItistadAnakhakSatAbhamiti vizeSaNaM kathaM sAmyena yojayituM zakyamityAzaGkayAha-tadatretyAdi / etadeva zAstrAntaraprasiddhadRSTAntamukhena hRdyNgmiikroti-ythetyaadinaa| agnihotraM juhuyAdityanenotpattividhivAkyena hi homo vihitaH tasya ca punarvidhAnamadagdhadahanyAyena yAvadaprApta vidheviSaya ityabhyupagamAnna yujyata iti tatrAyuktatvAdupapade dani saMcAryata ityarthaH / upamAnuprANiteti / aupamyagarbhavizeSaNotthApitetyarthaH / samAsokti 1. 'tat' ka. 2. 'yadyapyatropamAnatvena' kha. 3. 'api tu' ka. 4. nAyakatvapratItiH' kha. 5. 'dadhi' kha. 1. 'aprakRtArthA' ka. Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 93 alaMkArasarvasvam / ityatra saraHzriyAM nAyikAtvapratItirna samAsoktyA / vizeSaNasAmyAbhAvAt / tasmAnnAyikAtropamAnatvena pratIyate na tu saraHzrIdharmatvena nAyikAtvapratItirityekadezavivartinyupamaivAbhyupagamyA / gatyantarAsaMbhavAt / yaistu noktA teSAmupamAkhyayaiva / yatra tu 'kezapAzAlivRndena' ityAdau samAsoktAyAmupamAyAM samAsAntareNa vizeSaNasAmyaM yojayituM zakyaM tatraupamyagarbhavizeSaNaprabhAvitA samAsoktireveti na virodhaH kazcit / / sA ca samAsoktirarthAntaranyAsena kvacitsamarthyagatatvena kvacitsamarthakagatatvena bhavati / krameNa yathA 'athopagUDhe zaradA zazAGke prAvRDyayau zAntataDitkaTAkSA / kAsAM na saubhAgyaguNo'GganAnAM naSTaH paribhraSTapayodharANAm // '. ___ 'asamAptajigISasya strIcintA kA manasvinaH / anAkramya jagatsarvaM no saMdhyAM bhajate raviH // atropagUDhatvena zAntataDitkaTAkSatvena ca zazAGkazaradornAyakavyavahArapratItau samAsoktyAliGgita evArtho vizeSarUpaH sAmAnyAzrayeNArthAntaranyAsena samarthyate / sAmAnyasya cAtra zleSavazAdutthAnam / zAntataDitkaTAkSe. tyaupamyagarbha vizeSaNaM samAsAntarAzrayeNAtra samAnam / asamAptetyAdau tu strIzabdasya sAmAnyena strItvamAtrAbhidhAnAtsAmAnyarUpo'rtho liGgavizeSanirdezagarbhaNa kAryopanibandhanenotthApitayA samAsoktyA samAropitanAyakavyavahAreNa ravisaMdhyAvRttAntena vizeSarUpeNa smrthyte| AkRSTivegavigaladbhujagendrabhoga nirmokapaTTapariveSatayAmburAzeH / reveti / na punarekadezavivartinyupamA / gatyantaramalaMkArAntaram / yairityudbhaTAdibhiH / yatra vityAdepranthasya pUrvamevAsmAbhirabhiprAya uktaH / setyuktaprapaJcA / sAmAnyasyetyaGganAzabdasya strItvamAtrAbhidhAnAt / zleSavazAditi / payodharANAM hi zliSTatvam / liGgavizeSeti / ravisaMdhyayoH puMstrIrUpeNa kArya bhajanAkhyam / evamanyAlaMkArasaMmizratvamapyasyA dazayati-AkRSTItyAdinA / setyutprekSA / ekaH kAla iti / jJaptI samAsokti 1. 'upasaMkhyayaiva' ka. 2. 'nAyakanAyikAvyavahAranyAsapratItau' kha. 3. 'nAyakanAyikA' kha. 4. 'AkRSTa' ka. 1. 'AkRSTetyAdi' ka. Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| pala / / manthavyathAvyupazamArthamivAzu yasya ___ mandAkinI ciramaveSTata pAdamUle // ' - atra nirmokapaTTApahnavena samAropitAyA mandAkinyA yadvastuvRttena pAdamUle veSTanaM taccaraNamUle veSTanatvena shlessmuulNyaatishyoktyaadhyvsiiyte| tattathAdhyavasitaM manthavyathAvyupazamArthamivetyutprekSAmutthApayati sotthApyamAnaivAmburAzimandAkinyoH patipatnIvyavahArAzrayAM samAsokti gIkaroti / evaM cotprekSAsamAsoktyorekaH kAlaH / evaM 'nakhakSatAnIva vanasthalInAm' ityatrApi vanasthalInAM nAyikAvyavahAra utprekSAntarAnupraviSTasamAsoktimUla eva / evamiyaM samAsAktiranantaprapaJcetyanayA dizA svayamutprekSyA / vizeSaNasAbhiprAyatvaM parikaraH / vizeSaNavaicitryaprastAvAdasyaha nirdezaH / vizeSaNAnAM sAbhiprAyatvaM pratIyamAnArthagarbhIkAraH ata eva prasannagambhIrapadatvAnnAyaM dhvaneviSayaH / evaM ca pratIyamAnAMzasya vAcyonmukhatvAtparikara iti sArthakaM nAma / yathA'rAjJo mAnadhanasya kArmukabhRto duryodhanasyAgrataH pratyakSaM kurubAndhavasya miSataH karNasya zalyasya ca / garbhIkAreNaivotprekSAyA utthaanaat| evamiti / ythoktgtyetyrthH| vizeSaNetyAdi / iheti samAsottyanantaram / vizeSaNAnAM cAtra bahutvameva vivakSitam |anythaa hyapuSTArthasya doSatvAbhidhAnAttannirAkaraNena svIkRtasya puSTArthasyAyaM viSayaH syAt / evamevaMvidhAnekavizeSaNopanyAsadvAreNa vaicitryAtizayaH saMbhavatItyasyAlaMkAratvam / pratIyamAnArthasya vAcyonmukhatvena prA. dhAnyAbhAvAdgIkArastadantaHkRtatvam / ata eveti pratIyamAnArthasya prAdhAnyAbhAvAt / prasannatvaM vAcyasyaiva prAdhAnyena nirdezAt / gambhIratvaM pratIyamAnasyApyarthasya guNIbhAvena garbhIkArAt / yatra ca pratIyamAnaM pratyupasarjanIkRtasvArthayoH zabdArthayoravasthAnaM sa dhvaneviSaya iti (dhvanividaH / yadAhu:-'tatparAveva zabdArthoM yatra vyaGgayapratiSThitau / dhvane: sa eva viSayaH' iti / atra ca na tathAtvamityuktaM nAyaM dhvaneviSaya iti / ) ata eva nAmApyasya yaugikamityAha-evaM cetyAdi / sotprArzaparatvamiti / tathA ca rAjJo jaga 1. 'pAdamUla' ka. 2. 'caraNamUla' ka. 3. 'bharTapatnI' ka. 1. 'nirAkAreNa' kha. 2. 'vizeSaH' kha. 3. 'tasya' kha. 4. pratIyamAnamanupasarjanIkRtvA zabdArthayoH' kha. 5. koSThakAntaH sthitaH pAThaH ka-pustake nAsti. 6. 'para miti' ka, 7. 'rAjJA' ka. Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / pItaM tasya mayAdya pANDavavadhUkezAmbarAkarSiNaH koSNaM jIvata eva tIkSNakarajakSuNNAdasRgvakSasaH // ' atra rAjJa ityAdau sotprAzaparatvaM prasannagambhIrapadatvam / evam 'a-GgarAja senApate rAjavallabha droNopahAsinkarNa, sAMprataM rakSainaM bhImAdduHzAsanam' ityAdau jJeyam / 99 vizeSyasyApi sAmye dvayorvopAdAne zleSaH / kevalavizeSaNasAmyaM samAsoktAvuktaM vizeSyayuktavizeSaNasAmyaM tvadhikRtyedamucyate / tatra dvayoH prAkaraNikayoraprAkaraNikayoH prAkaraNikAprAkaraNikayorvA zliSTapadopanibandhe zleSaH / tatrAdyaM prakAradvayaM vizeSaNavizeSyasAmya eva bhavati / tRtIyastu prakAro vizeSaNasAmya eva bhavati / vize sAmye tvarthaprakaraNAdinA vAcyArthaniyame'rthAntaragaitadhvanerviSayaH syAt / dakSitavyamasya punaranujamAtrarakSaNAsiddheranyadeva nAmamAtreNa rAjatvamityupahAsaparatvam / evamanyeSAmapi svayamevaitadavagantavyam / Adizabdena 'yasyaikasyaiva doSNAM jayati dazazatI sAnvayo dvAri rudraH kArAgAre surANAM patirapi ca zacI cAmaravyagrahastA / kanyA tasyeyamekA rajanicarapatereSa zuddhAntameko bAlo niHzaGkamasyAH pravizati ca namastejase vaiSNavAya // ityAdAvapi vizeSaNAnAM prasannagambhIratvaM jJeyam / vizeSa (Sya) sthApI - tyAdi / idamiti SalakSaNam / Adyamiti / prAkaraNikagatatvenAprAkaraNikagatatvena ca / evakArazcAtra bhinnakramo draSTavyaH / tena prakAradvayameveti vyAkhyeyam / atazca tRtIyaH prakAro vizeSaNasAmya eva bhavatIti vyavacchedaphalam / anyathA hi prakAradvaya - syAsya vizeSyasAmyAbhAve'pi darzanAdavyAptiH syAt / tadyathA 'saMcArapUtAni digantarANi ' ityAdi / atra prabhAdhenvordvayoH prakRtayorvizeSyayoH sAmyAbhAva: / 'AbAhUdgatamaNDalAgrarucayaH saMnadbhavakSaHsthalAH soSmANo vraNino vipakSahRdaya pronmAthinaH karkazAH / utsRSTAmbaradRSTavigrahabharA yasya smarAgresarA yodhA vAravadhUstanAzca na dadhuH kSobhaM sa vo'vyAjjinaH // ' atra stanayodhayoraprakRtayorvizeSyayoH sAmyAbhAvaH / vizeSaNasAmya eveti na punarvizeSyasAmye / etadapi vizeSyasAmye kiM na bhavatItyAzaGkayAha - vizeSyasAmye tvityAdi / yathA-' - 'laGkAlaANa puttaa vasantamAsammi laddhapasarANam / apIalohiANaM vIhei jo palAsANam // ' atra palAzAnAmiti vizeSyasyApi STatvam / prakaraNavazAcca vRkSavizeSaNAmeva vAcyatvaniyamAtprastutatvena nizAcarANAmaprastutAnAM vyaGgatvam / atra copamAyA eva vyaGgayatvaM yuktaM nAtizayokteriti prakRtAnupayogAdiha noktam / nanu ca 1. 'param' ka. 2. 'gati' kha. 1. 'vaktavyaH' ka. 2. 'vizeSa' kha. 3. 'devavadhU' kha. Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96 kAvyamAlA | Adhe tu prakAradvaye dvayorapyarthayorvAcyatvam / ata evAha - 'dvayorvopAdAne' iti tRtIyaprakAraviSayatvenoktam / 'vizeSyasyApi sAmye' iti tu ziSTaprakAradvayaviSayam / krameNa yathA 'yena dhvastamanobhavena balijitkAyaH purAstrIkRto yazvottabhujaMgahAravalayo gaGgAM ca yo'dhArayat / yasyAhuH zazimacchirohara iti stutyaM ca nAmAmarAH pAyAtsa svayamandhakakSayakarastvAM sarvadomAdhavaH // ' 'nItAnAmAkulIbhAvaM lubdhairbhUrizilImukhaiH / sadRze vanavRddhAnAM kamalAnAM tadIkSaNe // ' 'svecchopajAtaviSayo'pi na yAti vaktuM dehIti mArgaNazataizca dadAti duHkham / mohAtsamAkSipati jIvanamapyakANDe kaSTaM manobhava ivezvaradurvidagdhaH // ' atra hariharayordvayorapi prAkaraNikatvam / padmAnAM mRgANAM copaimAnatvAdaprAkaraNikatvam / IzvaramanobhAvayoH prAkaraNikAprAkaraNikatvam / eSa ca zabdArthobhayagatatvena vartamAnatvAtrividhaH / tatrodAttAdisvarabhedAtprayatnabhedAca zabdAnyatve zabdazleSaH / yatra prAyeNa padabhaGgo bhavati / arthazletu yatra svarAdibhedo nAsti / ata eva na tatra sabhaGgapadatvam / saMkalanayA tUbhaya zleSaH / yathA - -------- yathaivAyaM dhvanerviSayastathaivAdyamapi bhedadvayaM kiM na bhavatItyAzaGkayAha - Adya ityAdi / vAcyatvamiti / ata eva na dhvanerviSayaH / tasya vAcyAtiriktasvarUpatvAt / tRtIyaprakAraviSayatveneti prAdhAnyAduktam / AyasyApi prakAradvayasya dvayorupAdAnasaMbhavAt / eSa iti trividho'pi zleSaH / tatreti trayanirdhAraNe / yatreti zabdazleSe / ata svarAdibhedAbhAvAt / saMkalanayeti saMsabhaGgAsabhaGgapadasaMmelanayA / pRthagiti bhedena / tatra zabdazleSo yathA- 'te gacchanti mahApadaM bhuvi parAbhUtiH samutpadyate teSAM taiH samalaMkRtaM nijakulaM taireva labdhA kSitiH / teSAM dvAri nadanti vAjinivahAste bhUSitAH pratyahaM ye 1. 'vizeSatvena' kha. 2. 'liSTa' ka. 3. 'prAkaraNikatvAt' ka. 1. 'yairevAyaM' kha. 2. 'sabhaGgAsabhaGgapadabhaGgamelanayA' ka. 3. 'sadA dRzyate' kha. 4. 'taizcApi' khaM. Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / 'raktacchadatvaM vikacA vahanto nAlaM jalaiH saMgatamAdadhAnAH / nirasya puSpeSu ruciM samagrAM padmA virenuH zramaNA yathaiva // " atra raktacchadatvamityAdAvartha zleSaH / nAlamityAdau zabda zleSaH / (ubhayaghaTanAyAmubhayazleSaH / ) granthagauravabhayAttu pRthaGgodAhRtam / eSa ca nAprApteSvalaMkArAntareSvArabhyamANastadbodhakatvena tatpratibhotpattiheturiti kecit / 'yena dhvastamanobhavena balijitkAyaH purA strIkRtaH' ityAdau vivikto'sya viSaya iti niravakAzatvAbhAvAnnAnyabAdhakatvamityanyaiH saha saMkaraH / durbalatvAbhAvAnnAnyabAdhakatva(dhyatva)mityanye / tatra pUrveSAmayamabhiprAyaH / iha prAkaraNikAprAkaraNikobhayarUpAnekArthagocaradRSTAH paramezvareNa bhavatA tuSTena ruSTena vaa||' atra padAnAM sabhaGgatvaM spaSTam / arthazleSo yathA'icchantau cibukAnacumbanamatho zaithilyazojjhitau naibiDyena parasparasya na manAkenApi labdhAntarau / dhanyau tau taruNIstanAviva na yau svapne'pi vizliSyato vizleSaM viSamaM viSaya bhavato nAdhomukhau jAtu vA // ' atra padAnAmasabhaGgatvaM spaSTam / saMkalanayA tu granthakRtaivo. dAhRtam / tadevaMrUpasyAsya 'niravakAzA hi vidhayaH sAvakAzAnvidhInbAdhante' iti nItyA nirakhakAzatvAtsarvAlaMkArApavAdakatvaM kecidAhurityAha-eSa cetyAdi / kecidityudbhttaadyH| kecitpunarviSayavaiviktyasya saMbhavAnniravakAzatvAbhAvAnnAsya sarvAlaMkArApavAdakatvamabhyupayantItyAha-yenetyAdi / anyA iti mAdRzAH / vivikto'sya viSaya iti tulyayogitAyA atrAbhAvAt / sA hi dvayorapi prakRtayoraprakRtayorvA vizeSyayoH pRthagupAdAne aupamyasya ca gamyatve bhavati / iha tu tadabhAvaH / vizeSyayoH pRthaganupAdAnAt aupamyasya ca gmytvaabhaavaat.| nahyatromAdhavasya mAdhavena tena vA tasya sAdRzyaM vivakSitam / ekenaiva zabdena zliSTatayArthadvayasya pratipipAdayiSitatvAt / atra hi parasparanairapekSyAttayorumAdhavavAkyArthaparAmarzavelAyAM mAdhavavAkyArthaparAmarzamAtramapi nAstIti ko nAmaupamyasyAvasaraH / tasmAdevamAdAvalaMkArAntaraviviktaviSayatvAcchuiSTatAyAzcauddharakaMdharIbhAvena pratIterna niravakAzaH zleSaH / anyaiH saha saMkara iti dvayorapi tulyakakSatApratIteH / bAdhyatvamiti / zleSasya durbalatvAdalaMkArAntarANAM ca balavattvAt / etacca granthakRdevAne darzayiSyatIti nehAyastam / tadevamasya sarvAlaMkArApavAdakatvaM na yuktam / anyAlaMkAravadeva bAdhyabAdhakabhAvAdidarzanAt / etaccAlaMkArasArakRtA saprapaJcamuktamitIha granthavistarabhayA 1. 'ityatra' ka. 2. koSThakAntargataH pAThaH kha-pustake nAsti. 3. 'eSu' ka. 4. ca, prApteSu' kha. 5. 'bAdhakatvAt' ka. 6. 'iha' ka. 7. 'durlabhatvA' ka. 1. 'durlabhatvAt' ka. 13 Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| tvena tAvapratiSThito'yamalaMkAraH / tatrAcaM prakAradvayaM tulyayogitAyA viSayaH / tRtIye tu prakAre dIpakaM bhavatIti tAvadalaMkAradvayamidaM zleSaviSaye vyAptyA vyavatiSThate / tatpRSThe cAlaMkArAntarANAmutthApanamiti nAsti vivikto'sya viSayaH / ata evAlaMkArAntarANAM bAdhitatvAtpratibhAnamAtreNAvasthAnam / 'yena dhvastamanobhavena' ityAdau ca prAkaraNikatvAdarthadvayasya tulyayogitAyAH pratibhAnam / alaMkAryAlaMkaraNabhAvasya lokavadAzrayAzrayibhAvenopapatteH / 'raktacchadatvaM' ityAdAvarthadvayAzritatvAdayamarthAlaMkAraH / 'nAlaM' ityAdau tu zabdadvayAzritatvAcchabdAlaMkAro'yam / yadyapyarthabhedAcchabdabheda iti darzane 'raktacchadatvaM' ityAdAvapi zabdAzrito'yaM tathApyaupapattikatvAdatra zabdabhedasya pretIterekatAvasAyAnnAsti zabdabhedaH / 'nAlaM' ityAdau tu prayatnAdibhedAttrAtItika eva shbdbhedH| atazca pUrvatraikavRntagataphaladvayanyAyenArthadvayasya zabdazliSTatvam / aparatra jatukASThanyAyena khayameva zliSTatvam / pUrvatrAnvayavyatirekAbhyAM zabdahetukatvAcchabdAlaMkAratvamiti cet, tathA noktam / pUrveSAmityudbhaTAdInAm / avipratipattidyotakastAvacchabdaH / vyaaptyeti| sarvalakSyavyApakatvena sarvatraivAsya trirUpatvAt / tatpRSTha iti tulyayogitAdIpakopari / alaMkArAntarANAmityupamAdInAm / utthApanamiti / tulyayogitAdIpakAbhyAmapi tatpratIterudrekAt / ata eveti / tasya viviktaviSayatvAsaMbhavAt / pratimAnamityAbhAsamAtram / na punastatraiva vizrAntirityarthaH / etacca yathA nopapadyate tathA samanantaramevoktam / asya ca zabdArthAzritatvAdubhayAlaMkAratAM darzayati-alaMkAryetyAdinA / nanu ca 'yAvanta evamarthAH syuH zabdAstAvanta eva hi' ityAyuktyAraktacchadatvamityAdAvapi zabdadvayAzrayAcchabdAlaMkAra evAyaM tatkathamanyathoktamityAzaGkayAha-yadyapItyAdi / e. katAvasAyAditi / raktacchadatvAdeH prayatnAdibhedaM vinA sAdRzyenArthadvayAbhidhAnAt / atazceti / arthadvayasya zabdadvayasya ca zliSTatvAt / pUrvatreti / raktacchadatvamityAdau zabdasya vRntasthAnIyatvAt / aparatreti nAlamityAdau / jatukASThanyAyeneti parasparaM saMva. litatvAt / pUrvatreti raktacchadatvamityAdau / anvayavyatirekAbhyAmiti / raktacchadatvamityeva zabde sthite zleSaH zabdaparivartane tu kRte na zleSa ityatrApi zabdahetukatvAttada 1. 'pratitiSThato' ka. 2. "eva viSayaH' ka. 3. 'utthAnaM' ka. 4. 'pratibhAsanam' kha. 5. 'pratIto' ka. 6. 'bhedAtma' ka. 1. 'utthAnamiti' ka. 2. 'kRSNacchadatvamityeva' ka. Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvakham / 99 na / AzrayAzrayibhAvenAlaMkAratvasya lokavabyavasthAnAt / evaM ca 'sakalakalaM purametajjAtaM saMprati sudhAMzubimbamiva' ityAdau na guNakriyAsAmyavacchabdasAmyamupamAprayojakamapi tUpamApratibhotpattihetuH zleSa evAvaseyaH / zleSagarbhe tu rUpake rUpakahetukasya zleSasya tRtIyakakSAyAM rUpaka eva vizrAntiriti rUpakeNa zleSo bAdhyate / zliSTavizeSaNanibandhanAyAM ca samAsoktau vizeSyasyApi gamyatvAccheSasya bAdhikA samAsoktiH / iha tu 'trayImayo'pi prathito jagatsu yadvAruNI pratyagamadvivasvAn / manye'stazailAtpatito'ta eva viveza zuddhyai vaDavAgnimadhyam // atra zloke vivasvato vastuvRttasaMbhavi adhaHpradezasaMyogalakSaNaM yatpatitatvaM yacca vaDavAgnimadhyapravezaste dve api trayImayatvasaMbandhivAruNIgamanarUpaviruddhAcaraNahetukAbhyAM patitatvAgnipravezAbhyAmatizayoktyA zleSamUlayA abhedenAdhyavasite / so'yamatakriyAyogaH / taddhetukA ca manye laMkAratvamevetyarthaH / AzrayAzrayibhAveneti / na punaranvayavyatirekAbhyAm / tAbhyAM hi yasya yaddhetukatvaM tasya tatkAryatvaM syAna punastadalaMkAratvam / lokavaditi / loke hi yathA karNAzritaH kuNDalAdiH karNAlaMkAra ucyate na punaH suvarNakAraNahetukatvAttadalaM. kAraH / tadevaM svamatopodvalanAya pUrvamasyAnyaiH saha saMkaro durbalatvAdvA (bhAvAnnAnya)bAdhyatvamiti yaduktaM tadeva prapaJcayitumetatkarTakaM tAvadanyAlaMkArabAdhyatvaM darzayati-zleSetyAdinA / tRtIyakakSAyAmiti / prathamakakSAyAM hi rUpakapratItireva / dvitIyakakSAyAM tu zleSapratItiH / zleSasya sarvAlaMkArApavAdatvamicchadbhirapyaudbhaTairyadanyAlaMkArabAdhyatvametasyoktaM tatsarvajanaviruddhaprAyameteSAmiti dhvanayituM taduktameva rUpakasamAsoktibAdhyatvametasya granthakRteha darzitam / bAdhyata iti vidvanmAnasahaMsetyAdau / bAdhiketi upoDharAgeNetyAdau / evaM zleSasyAnyAlaMkArANAM ca parasparaM bAdhyabAdhakabhAvaM prakAzyAnyaiH sahAsya saMkIrNatvaM da. rzayati-iha tvityAdinA / vaDavAgnimadhyapraveze'pi vastuvRttasaMbhavIti vizeSaNaM liGgavipariNAmAdyojyam / te dve iti vaDavAgnimadhyapravezapatitatve / patitatvAgnipravezAbhyAmiti brAhmaNyaparicyAvaprAyazcittAtmakAbhyAm / so'yamiti / yatpatitatvAgnipravezayovastuto'nyathAsthitayorapyanyathAbhUtAbhyAM tAbhyAmabhedenAdhyavasAyaH / taddhetuketi tacchabdena 1. 'iha tu' ka-pustake nAsti. 2. 'iti' ka. 3. 'mUlatayA' kha. 1. 'tadalaMkArabAdhyatvamucyate' ka. 2. 'karmakaM' ka. 3. 'tadvacana' ka. 4. 'siddhayoH ' ka. Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 , kaavymaalaa| ata eva vizuddhyai ityutprekSA(kSayA) atrAta eveti parAmRSTo virodhAlaMkArAlaMkRto'rtho hetutvenotprekSyate / vizuddhyai iti ca phalatvena / tatazca hetuphalayodvayorapyatrotprekSA / virodhAlaMkArasya ce virodhAbhAsatvaM lakSaNam / ato virodhAbhAsanasamaya eva hetuphalotprekSayorutthAnam / uttarakAlaM tu takriyAyogaparAmarzaH / phalatveneti utprekSyata ityatrApi saMbandhaH / tatazceti hetuphalayoIyorutprekSyamANatvAt / nanu virodhAlaMkArasya virodha eva rUpaM tasya duSTatvAtkRte ca samAdhAne virodha eva nAstIti virodhAlaMkRto'rthaH kathamatrotprekSAyAM hetutvaM bhajata ityAzaGkayAha-virodhetyAdi / yadvakSyati-'virodhAbhAsatvaM virodhaH' iti / ata eva ca virodhasyAbhAsamAtrasAratvAdyathAvabhAsaM vizrAntyabhAvAna praroho nApi bAdhotpattAvapi paittikajvalatstambhataimirikacandradvayAvabhAsavadasti pratyaya iti nAtra pUrva virodhabodhaH pazcAdvirodhadhIriti vAkyasyAvasthAdvayam / nanu bAdhyaniSedhaparo naitadevamiti pratyayarUpo bAdho bAdhye ca tathaiva pratIyate kiM tena kRtaM syAditi cet, skhaladgatitvamiti bamaH / tathAhi zuktikArajatamarIcikAsalilAdivibhrAntiSviva nAtra prathamapravRttaviruddhapratibhAsasvabhAvabAdhyavijJAnasamutyusanena bAdhakatvamudeti / bAdhodaye'pi paittikajvalatstambhataimirikacandradvayAvabhAsavadviruddhapratibhAsAnivRtteH / kevalamatra tadvazAdevAnupapadyamAnatAkArA skhaladgatitaivAvagamyate / skhaladgatitve ca pratipattavyavahAraM prati nimittatvAnupapattiH / na hi paittikaH svapittavikArAjjvalatstambhadarzanaM manyamAnastatra dAhapAkAdyathitayA pravatate / timiradoSaM vA jAnAnastaimiriko'pi bahizcandradvayAstitvavyavahAraM vidhatte / evaM bAdhotpatteranupapadyamAnatvAtskhaladgatitvena pratIyamAno'pi virodho na pratipatrapekSotprekSaNalakSaNavyavahAranimittabhAvamupagantumutsahate / yato'nupapadyamAnatvena skhaladgatitvamupapadyamAnatvena ca vyavahAranimittatvamiti parasparaviruddhatvAdanubhavavirodhAcca tayoH kathamekatra samAvezo ghaTate / atazcAnenaivAbhiprAyeNAha-ata ityAdi / virodhAbhAsanasamaya eveti / na tu bAdhakodayasamaya ityarthaH / bAdhodayAnantaraM virodhasyotprekSAhetutvaM na yujyate ityupapAditaM sthitaM cotprekSAhetutvaM virodhasyeti bAdhodayAtprAgevAnyathAnupapattyA nishciiyte| bAdhasya ca svArasikatvavastuvRtteH paryAlocanAlabhyatvena dvividhasyApi sarvatrottarakAlamevollAsaH saMbhavati / tasya ca bAdhyaniSThatvAdvAdhyasya ca pUrvakAlIvitvAt / a 1. 'hetukatvena' ka. 2. 'eva' kha. 3. 'utthAnaM syAt' kha. 1. 'atazceti' ka. 2. 'na rUpaM' kha. 3. 'virodhAlaMkArAkRto' ka. 4. 'bAdhyotpattI' kha. 5. 'bodhatvAccAtra virodhadhIH' ka. 6. 'bAdhyaM' ka. 7. 'pratibhAnivRtteH' ka. 8. 'bhAvitatvAt' ka. Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / 101 virodhasamAdhiH / zleSasya ca sarvAlaMkArApavAdatvAdvirodhapratibhotpattiheturayaM zleSaH / yatra tu prastutAbhidheyaparatve'pi vAkyasya zliSTapadamahimrA vakSyamANArthaniSThamupakSepAparAbhidhAnaM sUcakatvaM tatra kiM zleSa utazabdazaktimUladhvaniriti vicAryate-tatra na tAvaccheSaH / arthadvayasyAnvitatvenAbhidheyatayA vaktumaniSTeH / nApi dhvaniH / upakSepyasyArthasyAsaMbaddhatvAbhAvAttena sahopamAnopameyatvasyAvivakSaNAt / na cAnyA gatirasti taidana kiM kartavyam / ucyate-zleSasyoktana~yenApravRtteva'nerevAyaM viSaya iti nizcayaH / tathAhi zabdazaktimUle dhvanAvarthAntarasyAsaMbaddhatvAtsaMbandhArthamaupamyaM kalpyate sa ca saMbandhaH prakArAntareNaupamyaparihAreNa yadyapyupapAdayituM zakyaH syAt tako'yamabhinivezastatra / upamAdhvanau vastudhvanirapi saMbandhAntareNa tatra samIcInaH syAt / ata eva nyathA hi nirviSayo bAdhaH syAt / atazcottarakAlaM tu virodhasamAdhiriti bhaNiterarthamajAnAnenAyamartho'nveSaNIyaH / yadi hi bAdhaH prAgapyutprekSAyAH svAdhikAravazena svarasata evollasettaduktanItyA utprekSotthAnameva na syAdityabAdhita eva * virodha utprekSAyA nimittamityuktamuttarakAlaM virodhasamAdhiriti / sa ca samAdhiratra digAdyarthAdhigamAdavabudhyata iti virodhasya zleSo'Ggam / tadvazAdevAsyotthAnAt / tathA cAtrAnayoH saMkIrNatvamAtrameva na punaH saMkarAlaMkAraH / sa tu yathA-saMjAtapatraprakarAJcitAni samudvahanti sphuTapATalatvam / vikasvarANyarkakaraprabhAvAdinAni padmAni ca vRddhimIyuH // ' atra zleSatulyayogitayorekavAcakAnupravezena saMkaraH / prAcyAnAM mate punaretatpratibhotpattihetu: zleSo'yamityAha-zleSasyetyAdi / tenAdyaH pakSaH svAbhiprAyeNa granthakRtoktaH / yadvakSyatyetacchokavicAra eva saMkarAlaMkAre / atra prathame'rdhe virodhapratibhotpattihetuH zleSaH / darzanAntare tu virodhazleSau dvAvalaMkArAviti / tadevaM svamatAbhiprAyeNAsyAlaMkArAntaravadanyAlaMkAraiH saha bAdhyabAdhakabhAvaM saMkIrNatvaM ca prakAzya zabdazaktyudbhavAddhanervizeSaM pratipAdayati--yatra tvityAdinA / asaMbaddhatvAbhAvAditi upakSepyasyArthasya varNanIyatvAt / anyeti zleSadhvanivyatiriktA / uktanaye neti arthadvayasyAnvitatvenAbhidheyatayA vaktumaniSTarityanena / saMbandhArthamiti saMgatyartham / yathA-'atandracandrAbharaNA samuddIpitamanmathA / tArakAtaralA zyAmA sAnandaM na karoti kam // ' atra prakRtAprakRtayorasaM 1. 'virodhi' ka. 2. 'upekSaiva parA' kha. 3. 'tatra' kha. 4. 'nayenAtrApravRtteH' kha. 5. 'saMbandhatvAtsaMbandhenArtha kha. 1. 'svavikAra' kha. 2. padmapakSe 'sat-jAta-patra' iti, dinapakSe 'sana-Atapatra' iti cchedaH. Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 kAvyamAlA / 'alaMkAro'tha vastveva zabdAdyatrAvabhAsate / pradhAnatvena sa jJeyaH zabdazaktyudbhavo dvidhA // ' iti nyAyabhavanabandhena dvidhA zabdazaktyudbhava uktaH / evaM prakRte'pi yatra sUcanAvyApAro'sti tatra zabdazaktimUlo vastudhvanirvoddhavyaH / yathA'sadyaH kauzika digvijRmbhaNavazAdAkAzarASTraM rasA 1 tyaktvA dhUsara kAntivalkaladharo rAjAstazailaM yayau / tatkAntApyatha sAntvayantyalikuladhvAnaiH samullAsibhiH krandantaM kumudAkaraM sutamiva kSipraM pratasthe nizA ||' iti / harizcandracarite'tra prabhAtavarNanAnuguNyena rAjazabdAbhidheye'stamupeyuSi candre rohitAzvAkhyatanayasahitayA uzInaryA vadhvA yuktasya harizcandrasya rAjJo vizvAmitra saMpAditopadravavazAtprAtaH svarASTraM tyaktvA vArANasIM prati gaimanaM sUcitaM syAt / tathA ca kauzikazabdaH prakRte indrolUkayorvartate / sUcanIyArthaviSayatvena tu vizvAmitravRttiH / valkalasutAbhyAM tvaupamyaM sUca - baddhArthatvaM mA prasAditi nAyikAzazinoraupamyaM kalpanIyam / saMbandhAntareNeti yatra yAdRzena vivakSitena / tatreti zabdazaktimUle dhvanau / ata eveti / aupamyaM vinApi prakRtAprakRtayoH prakArAntareNa saMbandhasyopapAdayituM zakyatvAt / ukta iti kAvyaprakAzakRtA / candra iti varNyamAna iti zeSaH / sUcitamiti zabdazaktyA / tAmeva vibhajya darzayati - tathA cetyAdinA / atazceti / ityeva zabdazakterbhAvAt / atra ca yadyapi sutAdirUpArthazaktirapyastIti vastudhvanerubhayazaktimUlatvameva tathApi zabdazaktiratra sphuTA sthiteti tanmUlatvameva granthakRtAsyoktam / zuddhastu zabdazaktimUlo vastudhvaniryathA - 'na mahAnayaM na ca vibharti guNasamatayA pradhAnatAm / svasya kathayati cirAya pRthagjanatAM jagatyanabhimAnatAM dadhat // ' atra kevalayaiva zabdazaktyA sAMkhyapuruSarUpaM vastvabhivyaktam / yattu kAvyaprakAzasaMkete pranthakRtA vastudhvaneH zabdazaktimUlatvaM cintyamuktaM tadudAharaNAbhiprAyeNaivonneyam / tatra hi 'panthia Na ittha sattharaM' ityAdyudAharaNamubhayazaktimUlaM zabdazaktimUlasya vastudhvaneH zrImammaTenopAttam / iha tu yathAsaMbhavameva vicAritam / evaM svamatena zleSasya yathopapatti svarUpaM prati 1. 'bhara' kha. 2. 'saMpAditApaddhativazAt' ka. 3. 'prasthAnaM sUcitam ' kha. 1. 'zabdazaktimUlatvamasya granthakRtAnyAnumatAnurodhAduktam' ke. Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkAra sarvasvam / 103 nIyArthanairapekSyeNa sAdRzyasaMbhavamAtreNa saMbhavanIyam / atazca prakRtena sUcanIyasya saMbandhAcchabdazaktimUlo vastudhvanirayam / iha ca 'AkRSyAdAvamandagrahamalakacayaM vakramAsajya vatre kaNThe lagnaH sukaNThaH prabhavati kucayordattagADhAGgasaGgaH / banAsaktirnitambe patati caraNayoryaH sa tAdRkpriyo me bAle lajjA nirastA nahi nahi sarale colakaH kiM trapAkRt // ' ityalaMkArAntaravivikto'yaM zleSasya viSaya iti nAzaGkanIyam / apahnuteratra vidyamAnatvAt / vastuto'pavasya sAdRzyArthamaitrapravRtternAyamapahutyalaMkAra iti cet, na / ubhayathApyapahutisaMbhavAt / sAdRzyaparyavasAyinA vApahavenApahnavaparyavasAyinA vA sAdRzyena bhUtArthApahnavasyobhayatra vidyamAnatvAt / 'sAdRzyavyaktaye yatrApahnavo'sAvapahutiH / apahnavAya sAdRzyaM yatrApyeSApyapahnutiH // ' iti saMkSepaH / AdyA svaprastAva evodAhRtA, dvitIyA tu saMprati darzitA / tenAlaMkArAntaravivikto nAsya viSayo'stIti sarvAlaMkArApavAdo'yamiti sthitam / prastutAdaprastutapratItau samAsoktiruktA adhunA tadvaiparItyenAprastutAtprastutapratItAvaprastutaprazaMsocyate-- pAdyApi prAcyAnurodhAtpunarapi tadIyameva mataM darzayitumAha- iha cetyAdi / bhUtArtho vAstava: saMkSepa iti prameyasaMcayAt / AdyetyAdi sAdRzyaparyavasAyApahnavasvarUpA / svaprastAva ityapahnutilakSaNe / udAhRteti pUrNendorityAdinA / dvitIyeti apahnutiparyavasAyisAdRzyarUpA / pradarziteti AkRSyAdAvityAdinA / atra ca granthakRtA zleSaH sarvAlaMkArApavAdaka iti na kevalaM prAcyamatAnusAramuktam yAvadapahnavaparyavasAyisAdRzyarUpo'pahutibhedospi tanmatAnusAramevoktaH / yadvakSyati -- vyAjoktau catvAraH prakArA vidyanta ityupakramyodbhaTasiddhAntAzrayeNa tattatroktamiti / atazcAtra granthakRnmate vakSyamANasAdRzyA zleSamUlA vyAjoktiH / tasyA eva vAkyArthIbhUtatvena vizrAnteH / ukteti samanantaram / yattu samAsottyanantaraM parikarazleSayorvacanaM tadvizeSaNasAmyAdinA prasaGgAgatam / tAmevAha - aprastutAdityAdi / nanvihAprastutasya varNanamevAyuktamiti kathaM tasmAdapi 1. 'vizramaNIyam'kha. 2. 'prakRtatvena' kha. 3. 'mAtra' kha. 4. 'aprastutAvagatau' kha. Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 kAvyamAlA | aprastutAtsAmAnyavizeSabhAve kAryakAraNabhAve sArUpye ca prastutapratItAvaprastutaprazaMsA / iha prastutasya varNanamevAyuktamaprastutatvAt / prastutaparatve tu kadAcittadyuktaM syAt / na cAprastutAdasaMbandhe prastutapratIti: atiprasaGgAt / saMbandhe tu bhavantI na trividhaM saMbandhamativartate / tsyaivaarthaantrprtiitihetutvopptteH| trividhazca saMbandhaH - sAmAnyavizeSabhAvaH kAryakAraNabhAvaH sArUpyaM ceti / sAmAnyavizeSabhAve sAmAnyAdvizeSasya vizeSAdvA sAmAnyasya pratitau dvaividhyam / kAryakAraNabhAve'pyanayaiva bhaGgayA dvidhAtvam / sArUpye tveko bheda ityasyAH paJca prakArAH tatrApi sArUpyahetuke bhede sAdharmyavaidharmyAbhyAM dvaividhyam / vAcyasya saMbhavAsaMbhavobhayarUpatAbhistrayaH prakArAH / zliSTazabdaprayoge tvarthAntarasyAvAcyatvAcchreSAdvizeSaH / zleSe hyanekasyArthasya vAcyatvamityuktaM tatra sAmAnyAdvizeSasya pratItau yathA'ta tatthi kimpi vaNo kampiajaNaNitti aigaINIva | aNavaradagamaNamIlasakAlaavariassa pAhijjam ||' prastutasya pratItirbhavatItyAzaGkayAha - ihetyAdi / tadityaprastutavarNanam / atiprasaGgAditi sarvasmAtsarvapratipattyAtmanaH / tasyaiveti trividhasya saMbandhasya / sAmAnyasya vizeSAzrayatvAdvizeSasya ca sAmAnyaniSThatvAtsAmAnyavizeSayoH parasparamAgUraNe saMbandhaH / evaM ca kAryasya kAraNaparatantratvAdantyAvasthasya kAraNasya kAryonmukhatvAtkAryakAraNayorapi saMbandhaH / itthametatsaMbandhadvayaM vAstavam / sArUpyaM punaH prAtItikameva / pratItAveva sadRzena vastvantareNa sadRzasya vastvantarasya pratItisiddheH / vastutve hi vastvantarapratItyA vastvantapratItirna syAt / anayaiva bhaGgayeti kAraNAtkAryasya kAryAdvA kAraNasya pratItau / tatrApIti satyapi paJcaprakAratve / zliSTazabdaprayoga iti / viSTazabdanibandhanApyaprastutaprazaMsA bhavatItyanuvAdAdvidhiH / ata evAsya bahuprakAratvamuktam / prastuta iti / prahastavadhavarNanasyaiva prakrAntatvAt / atra vAkyAntaropAtte vizeSAtmani prastute prahastavadhe niyatikarmalakSaNaM sAmAnyAbhidhAnamarthAntaranyAsa ityanye manyanta ityudAharaNAntareNodAhriyate / yathA - 'durja 1. 'iti' ka. 2. bhavatIti' kha. 3. 'dvaidham' ka. 4. 'atyasphuTeyaM gAthA. kha-pustake tu nAsti. 1. 'atyAvazyakasya' kha. Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __ alaMkArasarvasvam / .. 105 atra prahastavadhe vizeSa prastute sAmAnyamabhihitam / vizeSAtsAmAnyapratItau yathA'etattasya mukhAtkiyatkamalinIpatre kaNaM pAthaso yanmuktAmaNirityamasta sa jaDaH zRNvanyadasmAdapi / aGgulyagralaghukriyApravilayinyAdIyamAne zanai statroDDIya gato hahetyanudinaM nidrAti nAntaH zucA // ' atra jaDAnAmasthAna evodyama iti sAmAnye prastute vizeSo'bhihitaH / kAraNAtkAryapratIto yathA'pazyAmaH kimiyaM prapadyata iti sthairya mayAlambitaM kiM mAmAlapatItyayaM khalu zaThaH kopastayApyAzritaH / ityanyonyavilakSadRSTicature tasminnavasthAntare savyAja hasitaM mayA dhRtiharo bASpastu muktastayA // ' atra dhArAdhirUDho mAnaH kathaM nivRtta iti kArye prastute nivRttikAraNamabhihitam / kAryAtkAraNapratItau yathA 'indurlipta ivAJjanena jaDitA dRSTima'gINAmiva pramlAnAruNimeva vidrumaruciH zyAmeva hemaprabhA / kArkazyaM kalayAmi kokilavadhUkaNTheSviva prastutaM ___ sItAyAH puratazca hanta zikhinAM bahAH sagahIM iva // atra saMbhAvyamAnairindvAdigatairaJjanaliptatvAdibhiH kAryarUpairaprastutairlokottaro vadanAdigataH saundaryAtizayaH kAraNarUpaH prastutaH pratIyate / teneyamaprastutaprazaMsA / nanu kAryAtkAraNe gamyamAne'prastutaprazaMsAyAmiSyamANAyAm nadUSitamanasA puMsAM sujane'pi nAsti vizvAsaH / bAla: pAyasadagdho dadhyapi phutkRtya bhakSayati // ' atra kenApi durjanena vipralabdhasya kasyacitsujanavizeSe visambho na jAyate / tasya sujanasyeyaM vizeSa prastute sAmAnyoktiH / teneti / aprastutAtkAraNAtprastutasya kAryasya pratIteH / yathA vA-'anena sArdhaM sarayUvanAnte kjanmayUrImukhare vihRtya / vi. 1. 'pratipattiryathA' kha. 2. 'gamyamAnAyAm' ka. 14 Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| 'yena lambAlakaH sAstraH karAghAtAruNastanaH / , akAri bhagnavalayo gajAsuravadhUjanaH // ' iti / tathA 'cakrAbhighAtaprasabhAjJayaiva cakAra yo rAhuvadhUjanasya / AliGganoddAmavilAsazUnyaM ratotsavaM cumbanamAtrazeSam // ' ityAdau suprasiddha paryAyoktaviSaye'prastutaprazaMsAprayogaH / atra hi gajAsuravadhUgatena lambAlakatvAdinA kAryeNa kAraNabhUto gajAsuravadhaH pratIyate / tathA rAhuvadhUgatena viziSTena ratotsavena rAhuzirazchedaH kAraNarUpo gamyate / evamanyatrApi paryAyoktaviSaye jJeyam / tasmAdaprastutaprazaMsAviSayatvAtparyAyoktasya nirviSayatvaprasaGgaH / naiSa doSaH / iha yatra kAtkiAraNaM pratIyate tatra kArya prastutamaprastutaM ceti dvayI gatiH / yatra yatra prastutatvaM kAryasya kAraNavattasyApi varNanIyatvAttatra kAryamukhena kAraNaM paryAyeNoktamiti paryAyoktAlaMkAraH / tatra hi kAraNApekSayA kAryasyAtizayena saundaryamiti tadeva varNitam / yathoktodAharaNadvaye / atra hi gaijAsuravadhUvRttAnto'pi bhagavatprabhAvajanyatvAtprastuta eva / evaM rAhuvadhUvRttAnte'pi jJeyam / tatazca nAyamaprastutaprazaMsAviSayaH / yatra punaH kAraNasya prastutatve kAryamaprastutaM varNyate tatra spaSTaivAprastutaprazaMsA yathA---'indurlipta ivAJjanena' ityAdau / atra hi indvAdayaH sphuTamevAprAkaraNikAH / tatpraticchandabhUtAnAM mukhAdInAM prAkaraNikatvAt / tenAndvAdigate nAJjana lAsavAtAyanasevanena zlAghyAmayodhyA nagarI vidhehi // ' atra svayaMvarAkhye kArye prastute kAraNasyAbhidhAnam / nanu cAtra kAryAtkAraNasya pratItau yadyaprastutaprazaMsA syAttadvakSyamANasya paryAyoktAlaMkArasya ko viSaya ityAha-nanvityAdi / suprasiddha iti sarvAlaMkArakArAbhimate / tatreti dvayanirdhAraNe / tadeva vaNitamiti kAryamevoktam / kAraNasya gamyamAnatvAt / tatazceti / dvayorapi kAryakAraNayoH prastutatvAt / spaSTaiveti / aprastutasyaiva kAryasya prazaMsitatvAt / atazca dvayorapi prastutatve paryAyoktaM prastutAprastutatve tvapra 1. 'atra prasiddhe' ka. 2. 'gajAsuravadha' ka. 1. 'kAraNe kAryasyAbhidhAnam' kha. Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / 107 liptatvAdinA aprastutena kAryeNa prastutaM mukhAdigataM saundarya sahRdayAhAdakAri gamyate ityatrAprastutaprazaMsA / evaM ca yatra vAcyo'rtho'rthAntaraM tAdRzameva svopaskArakatvenAgUrayati tatra paryAyoktam / yatra punaH svAtmAnamevAprastutatvAtprastutamarthAntaraM prati samarpayati tatrAprastutaprazaMseti nirNayaH / tatazcAnayA prakriyayA 'rAjanAjasutA na pAThayati mAM devyo'pi tUSNIM sthitAH ___ kuje bhojaya mAM kumArasacivairnAdyApi saMbhujyate / itthaM rAjazukastavAribhavane mukto'dhvagaiH paJjarA citrasthAnavalokya zUnyavalabhAbekaikamAbhASate // ' ityatra paryAyoktameva bodhyam / anye tu daNDayAtrodyataM tvAM buddhA tvadarayaH palAyya gatA iti kAraNarUpasyaivArthasya prastutatvAtkAryarUpo'rtho'prastuta eva rAjazukavRttAntasyAprastutatvAtprastutArtha prati khAtmAnaM samarpayatItyaprastutaprazaMsaivAtra nyAyyeti varNayanti / sarvathA paryAyoktAprastutaprazaMsayorviSayavibhAgastu nirUpita eveti sthitam / etAni sAdhodAharaNAni / vaidharyeNa yathAstutaprazaMseti viSayavibhAgaH / atazca sAmAnyavizeSayoH prastutatvAsaMbhavAtkAryakAraNayoH prastutatve'pi kAryAkAraNapratItivatkAraNAtkAryapratItarvaicitryAbhAvAcca 'paryAyave kAryahetvorbhedasAmAnyayostathA / aprastutaprazaMsAyAM sarUpasyaiva gamyatA // ' ityAdyuktamayuktam / yadyevaM tadatra paryAyoktAprastutaprazaMsayoH prastutAprastutarUpaM kArya prastutaM kAraNaM kathamAgUsyatItyAzaGkayAha-evaM cetyAdi / tAdRzameveti vAcyam / svopaskArakatveneti / svasiddhyarthe parasyAkSepAt / samarpayatIti vAcyo'rthaH / itthaM ca 'svasiddhaye parAkSepaH parArthe svasamarpaNam / upAdAnaM lakSaNaM ca' ityuktyA lakSaNAdvayAzritatvAdanayoravAntaro'pi viSayabhedo'stItyatra tAtparyam / tatazceti / anayobhinnaviSayatvAt / anya iti kAvyaprakAzakArAdayaH / sarvatheti / tatra paryAyoktamaprastutaprazaMsA vAstvityabhi. prAyaH / iha ca sArUpyeNa sAdhamryodAharaNAnAM pUrvamanuddiSTAnAmapyetAni sAdhodAharaNAnItyanenAtidezavAkyeneti nizcinumaH / ayaM hi grantho granthakRtaH pazcAtkairapi patrikAbhilikhita iti prasiddhiH / taizcAnavadhAnA udAhararaNapatrikA na likhitaa| atidezavAkyaM ca patrikA1. 'ityaprastutaprazaMsAdauM' kha. 1. 'atra' ka. 2. 'sAdharyeNa sArUpyo' kha. 3. 'kaizcit kha. Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| 'dhanyAH khalu vane vAtAH kahArasparzazItalAH / rAmamindIvarazyAmaM ye spRzantyanivAritAH // ' atra vAtA dhanyA ityaprastutAdAdahamadhanya iti vaidhayeNa prastuto'rthaH pratIyate / vAcyasya saMbhava uktAnyevodAharaNAni / asaMbhave yathA'kastvaM bhoH kathayAmi daivahatakaM mAM viddhi zAkhoTakaM vairAgyAdiva vakSi sAdhu viditaM kasmAdidaM kathyate / vAmenAtra vaTastamadhvagajanaH sarvAtmanA sevate na cchAyApi paropakArakRtaye mArgasthitasyApi me // ' atrAcetanena saha praznottarikA nopapanneti vAcyasyAsaMbhava eva / prastutaM prati tAtparyAtpramukha eva tadadhyAropeNa pratItiriti yujyata evaitat / ubhayarUpatve yathA 'antazchidrANi bhUyAMsi kaNTakA bahavo bahiH / kathaM kamalanAlasya mA bhUvanbhaGgurA guNAH // ' atra vAcye'rthe kaNTakAnAM bhaGgurIkaraNe hetutvaM saMbhavi cchidrANAM tvasaMbhavItyubhayarUpatvam / prastutasya tAtparyeNa pratItestadadhyAropAttatra saMgatamevaitaditi nAsamIcInaM kiMcit / etadeva ca zleSagarbhAyAmasyAmudAha ntarAllikhitamiti pranthasyAsaMgatatvam / bahUni punarudAharaNAni sArUpyahetukasya bhedasya lakSye prAcuryadarzanArtham / evaM vAcyasya saMbhave uktAnyevodAharaNAnItyatrApyayamevAbhiprAyo yojyH| atazca 'parArthe yaH pIDAmanubhavati bhaGge'pi madhuro yadIyaH sarveSAmiha khalu vikAro'pyabhimataH / na saMprApto vRddhiM yadi sa bhRzamakSetrapatitaH kimikSordoSo'sau na punaraguNAyA marubhuvaH // ' tathA-'pAtaH pUSNo bhavati mahate nopatApAya yasmAtkAlenAstaM ka iva na gatA yAnti yAsyanti cAnye / etAvattu vyathayati yadAlokabAyaistamobhistasminneva prakRtimahati vyoni labdho'vakAzaH // ' tathA 'paMthi nipatitAM zUnye labdhvA nirAvaraNAnanAM nanu dadhighaTIM garvonnaddhaH samuddharakaMdharaH / nijasamucitAstAstAzceSTA vikArazatArkulo yadi na kurute kANaH kAkaH kadA nu kariSyati // ' ityudAharaNAnyatra madhye lekhitavyAni yena pranthasya saMgatatvaM syAt / atra ca sArUpyaM sAdharmya vAcyasaMbhavazca sphuTa eva / tadadhyAropeNeti pra. 1. 'zAhoTakaM' ka. 2. 'praznottaratA' kha. 1. 'avanipatitAM' kha. 2. 'kulA' kha. Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / 109 raNam / tadatra sAmAnyavizeSatvena kAryakAraNatvena sArUpyeNa ca yadbhedapazvakarmuddiSTaM tatra dvayoH sAmAnyavizeSayoH kAryakAraNayozca yadA vAcyatvaM bhavati tadArthAntaranyAsAvirbhAvaH / sarUpayostu vAcyatve dRSTAntaH / aprastutasya vAcyatve prastutasya gamyatve sarvathA prastutaprazaMseti nirNayaH / uktanyAyena prAptAvasaramarthAntaranyAsamAha - sAmAnyavizeSabhAvakAryakAraNabhAvAbhyAM nirdiSTaprakRtasamarthanamarthAntaranyAsaH / 1 nirdiSTasyAbhihitasya samarthanArhasya prakRtasya samarthakAtpUrvaM pazvAdvA nidiSTasya yatsamarthanamupapAdanaM na tvapUrvatvena pratItiranumAnarUpA so'rthAntaranyAsaH / tatra sAmAnyaM vizeSasya vizeSo vA sAmAnyasya samarthaka iti a | thA kAryakAraNasya kAraNaM vA kAryasya samarthakamityapi dvau bhedau / tatra bhedacatuSTaye pratyekaM sAdharmyavaidhamrmyAbhyAM bhedadvaye'STau bhedAH / hizabdAbhidhAnAnabhidhAnAmyAM samarthakapUrvopanyAsottaropanyAsAbhyAM ca bhedAntarasaMbhave'pi na tadguNanA sahRdayadahRyahAriNI / vaicitryasyAbhAvAt / tasmAdbhedASTakamevehoTTaGkitam / krameNa yathA-- stutAropeNa / etadityacetanena saha praznottarakaraNam / etacca sAmAnyAdibhedapaJcakaM vAcyaM sadarthAntaranyAsadRSTAntayorviSayo bhavati / anyathA punarasyA eveti darzayitumAha -- tatretyAdi / sarvathetyanenai tallakSaNasyAvyabhicAra uktaH / uktanyAyeneti / aprastutaprazaMsAbhedAnAmeva vAcyatvakathanAt / Aheti sAmAnyetyAdinA / samarthanArhasyeti / sAkAGkSatvAdupapAdanApekSatvAt / upapAdanamityevameva / etaditi nairAkAGkSayotpAdanalakSaNam / kAkAraNabhAvAzrayasya bhedadvayasya kAvyaliGgatvaM granthakRdeva vakSyatIti sAmAnyavizeSabhAvAzrayameva bhedadvayamAzrayaNIyam / vizeSeNApi sAmAnyasamarthane yatra sAmAnyavAkyasyopapAdanApekSatvaM tatrAyamevAlaMkAraH / nahi vizeSAtmakAgastyavRttAntopAdAnaM vinA puMsAM kulavailakSaNyena caritamAtrameva pratiSThAnimittamiti sAmAnyAtmA prakRto'rthaH siddhyeta / yatra punaH svataHsiddhasyaiva pratItivizadIkaraNArthe tadekadezabhUto vizeSa upAdIyate tatrodAharaNAlaM 1. 'samuddiSTaM' kha 2. 'sAmAnyavizeSakAryakAraNa' kha. 3. 'upAdAnaM' ka. 4. evaM kAryakAraNabhAve dvau bhedau / tatra' ka. 1. 'upamAnApe' kha. Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 kaavymaalaa| 'anantaratnaprabhavasya yasya himaM na saubhAgyavilopi jAtam / / eko hi doSo guNasaMnipAte nimajatIndoH kiraNeSvivAGkaH // ' 'lokottaraM caritamarpayati pratiSThAM puMsAM kulaM nahi nimittarmudAttatAyAH / vAtApitApanamuneH kalazAtprasUti lIlAyitaM punaramudrasamudrapAnam // 'sahasA vidadhIta na kriyAmavivekaH paramApadAM padam / / vRNate hi vimRSyakAriNaM guNalubdhAH svayameva saMpadaH // ' atra sahasAvidhAnAbhAvasya vimRSyakAritvarUpasya ca kAraNasya saMpaddharaNaM kArya sAdhamryeNa samarthakam / tasyaivaitatkAryaviruddhatvamApatpadatvam / sahasAvidhAnAbhAvaviruddhAvivekakArya vaidhairyeNa samarthakam / 'pRthvi sthirA bhava bhujaMgamA dhArayainAM ___ tvaM kUrmarAja tadidaM dvitayaM dadhIthAH / dikkuJjarAH kuruta tatritaye didhIrSA __devaiH karoti harakArmukamAtatajyam // ' atra harakArmukAtatajyIkaraNaM pRthvIsthairyAdipravartakatve kAraNaM samarthakatvenoktam / vaidharyeNa sAmAnyavizeSabhAvo yathAkAraH / guNasaMnipAte doSanimajanAtmanaH sAmAnyasya nairAkASeNa siddhasyendoH kiraNeSvivAGga iti tadekadezabhUto vizeSastatra pratItiviSadIkaraNArthamupAttaH / atazca vizeSasyAnyena samarthanamarthAntaranyAsa ityatra vizeSeNApi sAmAnyasya samarthanamiti sUtraNIyam / anyathA hyavyAptiH syAt / tasyaiveti sahasAvidhAnAbhAvasya / etatkAryaviruddhamiti saMpaddharaNakAryaviruddham / viruddhaM sAmAnyarUpatayetyanena vaidharyeNa vizeSaH sAmAnyena samarthita ityuktam / sAmAnyaM tu vizeSeNa samarthyate yathA--'guNAnAmeva daurAtmyAzruri dhuryo niyujyate / asaMjAtakiNaskandhaH sukhaM svapiti gaurgaDI // ' atrApi samarthyasamarthakabhAvasamarthanAdudAharaNatvaM vAcyam / udAhRtamiti 'sahasA vidadhIta-' ityAdinA / etadupasaMharannanyadavatAraya 1. 'udAratAyAH' kha. 2. 'vaidhaye'NodAhRtaM samarthakam' ka. 3. 'rAmaH-Anatajyam' kha. 1. 'saMpatkaraNakAryAviruddham' kha. Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / 111 'aho hi me bahvaparAdhamAyuSA yadapriyaM vAcyamidaM mayedRzam / ta eva dhanyAH suhRdAM parAbhavaM jagatyadRSTvaiva hi ye kSayaM gtaaH||' atrAyuHkartRkAparAddhatvAkSiptasyAdhanyatvasyAyurviruddhakSayagatiprayuktaM dhanyatvaM viruddhaM sAmAnyarUpatayA samarthakatvenoktam / kAryakAraNatAyAM vaidharyeNodAhRtam / hiMzabdAbhihitatvAnabhihitatvAdibhedAH svayameva boddhavyAH / cArutvAtizayAbhAvAnneha pradarzitAH / evamaprastutaprazaMsAnuSaGgAyAtamarthAntaramuktvA gamyamAnaprastAvAgataM paryAyoktamucyate gamyasyApi bhaiGgayantareNAbhidhAnaM paryAyoktam / yadeva gamyatvaM tasyaivAbhidhAne paryAyoktam / gamyasya sataH kathamabhidhAnamiti cet, gamyApekSayA prakArAntareNAbhidhAnasyAbhAvAt / nahi tasyaiva tadaiva tayaiva vicchittyA gaimyatvaM vAcyatvaM ca saMbhavati / ataH kAryamukhadvAreNAbhidhAnam / kAryAderapi tatra prastutatvena varNanArhatvAt / ata evAprastutaprazaMsAto bhedaH / etacca vitatyAprastutaprazaMsAprastAve nirNItamiti tata evAvadhAryam / udAharaNamti-evamityAdinA / tadevAha-gamyasyApItyAdi / nanu kathamekasyaivaikasminkAle gamyatvaM vAcyatvaM ca saMbhavatItyAha-gamyasyaivetyAdi / prakArAntareNeti kA. ryAdidvAreNa / ata iti / ekasyaivaikasminkAle gamyatvavAcyatvAsaMbhavAt / kAryAdidvAreNetyAdizabdaH prakAre / abhidhIyamAnaM hi kArya tadavinAbhAvitvAtsvasiddhaye kAraNamAkSipatIti gamyamapi tadvAcyAyamAnamiti yadeva gamyate tasyaiva bhaGgayantareNAbhidhAnam / atazca 'svabhyastadurnayajayastanayastadIyaH kSmAmArarakSa jayavAhananAmadheyaH / durvAgvairivaravIravilAsinInAM svapnAvazeSamakarotpriyadarzanaM yaH // ' ityAdAvalaMkAraprakAratvaM na vAcyam / bahudhAjayat iti hi kriyamANe 'gato'stamarko bhAtInduH' ityAdivadetadakAvyameva syAt / na ca doSAbhAvamAtramalaMkAratvamiti bahuzaH prAguktaM yattu svapnAvazeSapriyadarzanAtmakaM kAryarUpeNArthena svasiddhyarthe kAraNarUpastadvadha AkSipyate taditaraprakArAntaraM pRthagvaktuM na yuktamiti ni. bIjaiva paryAyoktAntaravAcoyuktiH / ata eveti / dvayorapi kAryakAraNayoH prstuttvaat| 1. 'hizabdAbhihitAnabhihitAdi' ka. 2. 'paryAyAntareNa' kha. 3. 'vAcyatvaM gamyatvaM' kha. 4. 'kAryAbhimukhena' ka. 5. 'tathA-' ka. 1. 'gamyasya' ka. 2. 'ityAdAveva tadalaMkAra' ka. 3 'mAtratve' kha. 4. 'taditaraprakArAntaH pAtitvAtpRthagvaktuM' ka. Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyamAlA / 'spaSTAstA nandane zacyAH kezasaMbhogalAlitAH / sAvajJaM pArijAtasya maJjaryo yasya sainikaiH // ' atra hayagrIvasya kAryamukhena svargavijayo varNitaH / prabhAvAtizayapratipAdanaM ca / kAraNAdiva kAryAdapIti kAryamapi varNanIyameveti paryAyoktasyAyaM viSayaH / gamyatvavicchittiprastAvATyAjastutimAhastutinindAbhyAM nindAstusorgamyatve vyaajstutiH| yatra stutirabhidhIyamAnApi pramANAntarAdbAdhitasvarUpA nindAyAM paryavasyati tatrAsatyatvATyAjarUpA stutirityanugamena tAvadekA vyAjastutiH / yatrApi nindAzabdena pratipAdyamAnA pUrvavadbAdhitarUpA stutiH paryavasitA bhavati sA dvitIyA vyAjastutiH / vyAjena nindAmukhena stutiriti kRtvA / stutinindArUpatvasya vicchittivizeSasya bhAvAdaprastutaprazaMsAto bhedaH / krameNa yathA kAryamukheneti / pArijAtamaJjarIsparzadvAreNetyarthaH / svargavijaya iti kAraNarUpaH |vrnnnii. yamiti / prastutamevetyarthaH / Aheti stutinindAbhyAmityAdinA / pramANAntarAditi va. ktRvAcyaprakaraNAdiparyAlocanAtmanaH / bAdhitasvarUpeti / Amukha eva / praskhaladrUpetyarthaH / ata evAsyA dhvanerbhedaH / sa hi vizrAnte vAkyArthe vaktRvAcyaucityaparyAlocanAbalAdavagamyate / iha punaH pramANAntarAdbAdhitaH sanvAkyArthaH svayamanupapadyamAnatvAtparatra nindAdau svaM samarpayati / tatraiva prakRtavAkyArthasya vizrAnteH / evam -'aha sajaNANa maggo suhaa tae cea Navara nnivbuuddho| ihiM aNNaM hiae aNNaM vAAi loass||' ityAdau vizrAnte vAkyArthe vaktRvAcyaucityaparyAlocanAbalAnindAyAH pratItiriti dhvaniviSayatvameva yuktam / pUrvavaditi pramANAntarAt / ekA dvitIyA cetyabhidadhatA dve evAtra vyAjastutI na punarekaiva dvividhA vyAjastutiriti sUcitam / prakAraprakAribhAvo hi sAmAnyalakSaNAsadbhAve na bhavati / asaMbhavattatsAmAnyasya tadvizeSatvAbhAvAt / zabdanibandhanaM tu sAmAnyamAzritya dvayoratrAbhidhAnam / evaM stutinindAbhyAmaprastutAbhyAM nindAstutyoH prastutayorgamyatvamityatra siddham / yadyevaM tatkimiyamaprastutaprazaMsaiva na bhavatItyAzaGkayAha-stutItyAdi / tatra - 1. 'paranindAdau' kha. Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / 'he helAjitabodhisattva vacasAM kiM vistaraistoyadhe nAsti tvatsadRzaH paraH parahitAdhAne gRhItavrataH / tRSyatpAnthajanopakAraghaTanAvaimukhyalabdhAyazo bhAraprodvahane karoSi kRpayA sAhAyakaM yanmaroH // ' atra viparItalakSaNayA vAcyavaiparItyapratItiH / 'indorlakSma tripurajayinaH kaNThapIThI murAri rdikAgAnAM madajalamaSIbhAji gaNDasthalAni / adyApyurvIvalayatilaka zyAmalimnAnuliptA nyudbhAsante vada dhavalitaM kiM yazobhistvadIyaiH // ' atra dhavalatAhetuyazoviSayAnavaktRptipratipAdanena 'vizeSapratiSedhe zepAbhyanujJAnam' iti nyAyAtkatipayapadArthavaje samastavastudhavalatAkAritvaM nRpayazasaH prtiiyte| 'kiM vRttAntaiH paragRhagataiH kiM tu nAhaM samartha stUSNIM sthAtuM prakRtimukharo dAkSiNAtyasvabhAvaH / gehe gehe vipaNiSu tathA catvare pAnagoSThyA munmatteva bhramati bhavato vallabhA hanta kIrtiH // ityatra prakrAntApi stutiparyavasAyinI nindA hanta kIrtiriti bhaNityA unmUliteti na prarohaM gamiteti zliSTametadudAharaNam / hi sAmAnyavizeSAdInAM gamyatvamuktam / viparItalakSaNayeti / sanimittAtra vAcyavai. parItyapratItiriti bhAvaH / anyathA hi sarvasmAtsarvapratipattiH syAt / lakSaNA ca mukhyArthabAdhapUrvikaiva bhavatItyabhidhIyamAnAyAH stuterbAdhitasvarUpatvamuktam / asyAzca nindAstutyorvAcyatve stutinindayoryadA gamyatvameva bhavati tadaivAlaMkAratvaM nAnyadeti darzayitumAhakiM vRttAntarityAdi / unmUlitati / stutireva vAcyatvenoktetyarthaH / zliSTamiti / anudAharaNamevaitaditi tAtparyam / atazcAsya locanakAreNa yadvathAjastutyudAharaNatva. 1. 'lipta' kha. 1. 'pUrvasmAt kha. 2. 'nAnyatheti' kha. 3. 'vAkyArthatvena' ka. 15 Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyamAlA | gamyatvameva prakRtaM vizeSaviSayatvenorarIkRtyAkSepAlaMkAra ucyateuktavakSyamANayoH prAkaraNikayorvizeSapratItyarthaM niSedhAbhAsa AkSepaH / iha prAkaraNiko'rthaH prAkaraNikatvAdeva vaktumiSyate tathAvidhasya vidhAnArhasya niSedhaH kartuM na yujyate / sa kRto bAdhitasvarUpatvAnniSedhAyata iti niSedhAbhAsaH saMpannaH / tasyaitasya karaNaM prakRtagatatvena vizeSapratipattyartham / anyathA gajasnAnartulyaM syAt / sa cAbhAsamAno'pi niSedhastatroktasya vA syAt AsUtritAbhidhAnatvena vakSyamANasya vA syAt / ityAkSepasya dvayI gatiH / taitroktaviSayatvena kaimarthakyaparamAlocanamAkSepaH / vakSyamANaviSayatvenAnayanarUpamAgUraNamAkSepaH / evaM cArthabhedAdA kSepazabdasya dvAvAkSepAviti vadanti / tatroktaviSaye yasyaiveSTasya niSedhastasyaivAkSepaH / vakSyamANaviSaye muktaM tadayuktameveti bhAvaH / urarIkRtyetyAzritya / tamevAha - uktavakSyamANayorityAdi / tathAvidhasyeti vaktumiSTasya / ata eva vidhAnArhasyetyuktam / sa iti niSedhaH / bAdhitasvarUpatvAditi / prAkaraNike vidhAnArhai tasyAsaMbhavAt / yadyevaM tarhyasAvakArya evetyAzaGkayAha -- tasyetyAdi / anyatheti / vizeSapratipattiryadi na syAt / tasya ca viSayaM darzayati - sa cetyAdinA / uktasyeti vastutaH kathanarUpasya / AsUtritAbhidhaleneti sAmAnyamukhena zoktimukhena vA / anyathA hi sarvatra vivakSitArthasya niSedhamAtrAdeva pratItiprasaGgaH / kaimarthakyeti / kimarthametaditi paryanuyogarUpa ityarthaH / evamiti / kaimarthakyaparyAlocanAnayanarUpAgUraNarUpatvAt / vadantIti prAcyAH / yadAha bhAmahaH-'vakSyamANoktaviSayastatrAkSepo dvidhAmataH / ekarUpatayA zeSA nirdizyante yathAkramam // ' iti / tenAsmAkametanna matamiti bhAvaH / vakSyamANaviSaye hi kathanasyaiva niSedhyatvAtkimarthametatkathyata iti kaimarthakyaparamAlocanameva pratIyate ityeka evAkSepazabdasyArtha iti. bhedAbhAvAddvAvAkSepAviti na yuktam / tatkimeka evAkSepo bhavanmate yukta ityAzaGkayAha - tatretyAdi / AkSepa iti vizeSaH / kAryakAraNayorabhedopacArAt / iSTasyeti vizeSAtmanaH / anyasyeti vizeSAt / evaM niSedhavizeSayorbhedenAvasthiternAtra sAmAnyalakSaNasaMbhavo'stIti tAtparyam / nanu sarvavizeSANAM sAmAnyAnuprANitatvAdekatrApi kRto niSedhAdira 114 1. ' ityucyate' kha. 2. 'tulyatvaM' ka. 3. 'tatra' ka pustake nAsti. 4. 'bhidhatvena' ka. 5. 'taMtra' ka pustake nAsti. 1. 'zabdasyArtha iti tasyArthabhedAbhAvAt' ka. 2. 'nanu sAmAnye sarvavizeSANAM vi zeSe ca sAmAnyAnAmanuprANitatvAt ' kha. Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkAra sarvasvam / 115 tviSTasya niSedhaH / iSTasaMbandhinastvanyasya sAmAnyarUpasya vizeSaH / tenAtra lakSaNabhedaH / vizeSasya cAtra zabdAnupAttatvAdgamyatvam / tatroktaviSaya AkSepe kacidvastu niSidhyate kvacidvastukathanamiti dvau bhedau / vakSyamANaviSaye tu vastukathanameva niSidhyate / tacca sAmAnyapratijJAyAM kecidvizeSaniSThatvena niSidhyate kvacitpunaraMzoktA vaMzAntaragatatvenetyatrApi dvau bhedau / tadevamasya catvAro bhedAH / zabdasAmyanibandhanaM sAmAnyavizeSabhAvamavalambya cAtra prakAriprakArabhAvaprakalpanam / krameNa yathA - 1 'bAlaa NAhaM dUI tIa piosi ttiNa maha vAvAro / sA marai tujha ayaso eaM dhammakkharaM bhaNimo // ' 'prasIdeti brUyAmidamasati kopena ghaTa kariSyAmyevaM no punariti bhavedabhyupagamaH / paratrAvazyameva paryavasyatIti kathamatra niSedhavizeSayorbhinnaviSayatvamuktam / satyam / yadyapyevaM tathApyetanna zabdArtham / arthavazena tatra tathAtvAvagateH / iha ca zAbdamevaitadAkSepAGga nArthavazAyAtam / tathAtve hi rUpakAdInAmapyupamAtvaM syAt / teSAmapyArthasya sAdRzyasyA - bhAvAt / etaccodbhaTavicAre rAjAnakatilakenaiva saprapaJcamuktamiti na tathAsmAbhirAvikRtam / teneti / niSedhavizeSayoreva bhinnaviSayatvAdokSepazabdasyArthe bhedAt / yastva vizeSaH sa kiM vAcyaH kimuta gamya ityAzaGkayAha - vizeSasyetyAdi / kathanameveti / na punaH sAkSAdvastu taditi kathanam / sAmAnyapratijJayeti / sAmAnyamevAzrityetyarthaH / vizeSaniSThatveneti / sAmAnyasya vizeSAvinAbhAvitvAt / niSidhyata ityatrottaratra ca saMbandhanIyam / aMzAntaragatatveneti / sAmAnyapratijJayetyatrApi saMbandhaH / atrApi hyaparAMzoktiH sAmAnyamukhenaiva niSidhyate / vizeSasya hi sAkSAdatra niSedho na bhavati / niSedhAnantaraM tatpratIterbhAvino niSedhAsaMbhavAt / nadyukto niSedhaH zabdAsamarpite tatkAlamapratIyamAne ca viSaye saMbhavati / asyetyAkSepasya / nanu dvayorAkSepayozcatvAro bhedAH saMbhavantIti kathamekasyaivoktA ityAzaGkayAha - zabdetyAdi / prakalpanamiti / na punarvastutaH sadbhAva ityarthaH / vastuno niSedhamukhena vizeSa ityanena yasyaiva 1. 'tatazca' kha. 2. 'kvApi ka. 3. 'prakAraprakArikabhAvaparikalpanam' kha. 4. 'bAlaka nAhaM dUtI tasyAH priyo'sIti na mama vyApAraH ( 3 ) / sA mriyate tavAyaza evaM dharmAkSaraM bhaNAmaH // ' iti cchAyA. 1. 'sadartham ' ka. 2. 'nAkSepazabdasyArtha bhedAt' ka. 3. 'zabdasamarpite tatkAlapratIyamAne ca ' ka. Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| na me doSo'stIti tvamidamapi hi jJAsyasi mRSA kimetasminvaktuM kSamamiti na vedmi priyatame // ' 'suhaa vilambasu thoraM jAva imaM virahakAaraM hiaam / saMThaviUNa bhaNissaM ahavA volesu kiM bhaNimo // ' 'jyotsnA tamaH pikavacaH krakacastuSAraH kSAro mRNAlavalayAni kRtAntadantAH / sarva durantamidamadya zirISamRdvI ___ sA nUnamAH kimathavA hatajalpitena // ' Aye udAharaNadvaye yathAkramaM vastuniSedhena bhaNitiniSedhena coktaviSaya AkSepaH / tatra coktasya dUtItvasya vastuno niSedhamukhenaiva vAstavatvAdivizeSaH / tathA bhaNyamAnasya prasAdasya niSedhamukhenaiva kopoparAganivartanenAvazyasvIkAryatvaM vizeSaH / uttarasminpunarudAharaNadvaye yathAkramaM sAmAnyadvAreNeSTasyAMzoktAvapyazAntarasya svarUpeNa ca bhaNitiniSedhe vakSyamANaviSaya AkSepaH / tatra ca vakSyamANasyeSTasya bhaNitisamiti pratijJA tasya sAtizayAtkopajanakatvAdivizeSaH / tathA cAMzoktAvazAntarasya mriyata niSedhastasyaiva vizeSa ityuktaM nirvAhitam / 'dUrapavAse sa~muho si suhaa AliGgaNaM khaNaM kurusu / ahavA alA hi imiNA gamaNammi vilambaAreNa // ' ityatra punaruktasyAliGganasya niSedho vidhau tAtparyAbhAvAnna niSedhAbhAsatAmiyAdityetadudAharaNaM na vAcyam / yato'tra vilambanakAriNa AliGganasyaiva niSedhena gamanavidhirudrecitaH / sa ca vidhiranupapadyamAnatvAdaprasthAnalakSaNaM niSedhaM lakSayati / atra ca gaMmanasyAvazyaparihAryatvAdivizeSaH prayo. janam / kSaNAliGganamAtrasyaiva ceSTatve gamanasya vidhireva paryavasyenna niSedha iti vivakSitavAkyArthavipralopa eva syAt / atazcoktaviSaye vihitaniSedhe'pyAkSepatvamanyatra niSedho'nyatra vizeSazceti na vAcyam / prasAdaspeti vastuno na yAmiti tatkathanasyaiva niSedhaH / sAmAnyadvAreNeti / bhaNiSyAmIti bhaNanasAmAnyamAzrityetyarthaH / tacca tattadaparAdhodIraNaparameveti tasya vizeSAgUrakatvam / iSTasyeti kAkAkSinyAyena yojyam / aMzoktAviti sarva durantamityAdinA / aMzAntarasyeti mriyate ityAdeH / kimathavA itajalpiteneti 1. 'subhaga vilambasva stokaM yAvadidaM virahakAntaraM hRdayam / saMsthApayitvA bhaNiSyAmi athavA vraja (?) kiM bhaNAmaH // ' iti chAyA. 2. 'vAstavAbhinnAdivizeSatayA bhaNyamAnasya' kha. 2. vidhitAtparyA' ka. Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / iti pratipAdyasyAzakyavacanIyatvAdivizeSaH / evaM ca kSipe iMSTArthastasya niSedhaH niSedhasyAnupapadyamAnatvAdasatyatvaM vizeSapratipAdanaM ceti catuSTayamupayujyate / tena na niSedhavidhiH na vihitaniSedhaH / kiM tu niSedhena vidherAkSepaH / niSedhasyAsatyatvAdvidhiparyavasAnAt / vidhinA tu niSedho'sya bhedatvena vakSyate / tathA ca harSacarite-'anurUpo devyA ityAtmasaMbhAvanA-' ityAdau, tathA 'yAmIti na snehasadRzaM-' ityAdAvuktaviSaya sAmAnyarUpasyaiva niSedhaH / evamapyasya vibhajya svarUpaM pratipAdayati evaM cetyAdinA / upayujyata iti / etaccatuSTayamantareNAkSepa eva na bhavatItyarthaH / tadevAhatenetyAdinA / niSedhavidhirnAkSepa iti saMbandhaH / etaduttaratrApi yojyam / yadAhuH'vihitasya niSedhena na niSedhavidhau bhavet / niSedhena vidhiryatra tatrAkSepaH prakIrtitaH // ' iti / tatra niSedhavidhiryathA-'eSa kSIrodajanmA kumudakulapatiH seyamAkAzagaGgA brAhma zIrSa tadetattadidamanimiSaM netramagneragAram / saiSA hAlAhalazrIvalayitatanavo nAgarAjAsta ete kaGkAlaM kAliyAreridamapi tadalaM bhASitairoM namaste // ' atrAlamiti niSedhasyaiva vidhiH / atazca na tasyAsatyatvam / tadabhAvAcca na vidhiparyavasAnamityAkSepopayoginyAH sAmagryA abhAva iti nAyamatrAlaMkAraH / sa hi catuSTayasaMnidhAveva bhavati / vihitaniSedhastu yathA-'brahmabhyaH zivamastu vastu vitataM kiM cidvayaM brUmahe he santaH zRNutAvadhatta ca dhRto yuSmAsu sevAJjaliH / yadvA kiM vinayoktibhirmama girAM yadyasti sUktAmRtaM mAdyanti svayameva tatsumanaso yAcyA paraM dainyabhUH // ' atra vihitAnAM vinayoktInAM niSedha iti vihitaniSedhaH / pUrvavaccAtra nAkSepAlaMkAraH / niSedhena vidhistu pranthakRtaivodAhRtaH / atra ca niSedhaH svayamanupapadyamAnatvAdavizrAmyansvAtmAnaM vidhyarthe samarpayatIti 'parArthe svasamarpaNam' ityevaMrUpalakSaNAmUlatvamasya siddham / yaduktamanyatra-'yatra svayamavizAnteH parArtha svasamarpaNam / kurute'sau sa AkSepo niSedhasyaiva bhAsanAt // ' iti / niSedhavidhau vihitaniSedhe ca punarabhidheyaniSedhaH / na punaH svasiddhaye parAkSepa ityevaM lakSaNAmUlatvamatra vAcyam / mukhyArthasyaiva vizrAntermukhyArthavAdhAdyabhAvAt / atazcAnyaiH svasiddhaye parAkSepaH pratiSedhasya yatra hi / AkSepastatra naiveSTaH pratiSedhasya bhAsanAt // ' ityAdyayuktamevoktam / yadyapi lakSaNAyAM svasiddhaye parAkSepasya prAgabhAva eva prAguktastathApyetatpakSAzraye'pi prAcyAnAmaparyAlocitAbhidhAnamityevaMparametaduktam / nanu ca yadyevaM niSedhasyAsatyatvAdvidhiparyavasAne AkSepa uktastadvedava vidheniSedhaparyavasAne ko nAmAlaMkAra ityAzaGkayAhavidhinetyAdinA / asyetyAkSepasya / zabdasAmyanibandhanaM sAmAnyabhAvamAzritya cAtra 1. 'ya iSTArthaH' ka. 1. 'ata eva' ka. Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1.18 kAvyamAlA / AkSepaH / 'kevalaM bAla iti sutarAmaparityAjyo'smi / rakSaNIya iti bhavadbhunapaJjarameva rakSAsthAnam' ityAdAvAkSepabuddhirna kAryA / bAlatvAderuktasya niSedhatvenAvivakSitatvAt / pratyutAtra bAlyAdiparityAganiSedhakatvena pratIyate / tena nAyamAkSepaH / kastayaM vicchittiprakAro'laMkAra iti cet, vyAghAtAkhyasyAlaMkArasyAyaM dvitIyo bhedo vakSyate / 'tadiSTasya niSedhyatvamAkSepoktarnibandhanam / saukaryeNAnyakRtaye na niSedhakatA punaH // ' iti piNDArthaH / iha tu 'sAhityapAthonidhimanthanotthaM kAvyAmRtaM rakSata he kavIndrAH / 'yattasya daityA iva luNThanAya kAvyArthacaurAH praguNIbhavanti // gRhNantu sarve yadi vA yathecchaM nAsti kSatiH kApi kavIzvarANAm / .. ratneSu lupteSu bahuSvamatyairadyApi ratnAkara eva sindhuH // ' iti / tathA'deyA zilApaTTakavATamudrA zrIkhaNDazailasya darIgRheSu / viyoginIkaNTaka eSa vAyuH kArAgRhasyAstu cirAdabhijJaH // bANena hattvA mRgamasya yAtrA nivAryatAM dakSiNamArutasya / ityarthanIyaH zabarAdhirAjaH zrIkhaNDapRthvIdharakaMdarasthaH // prakAraprakAribhAvaH kalpito na tu vAstavaH / vidhiniSedhayoniSedhavidhyAgUrakatvAdanayoH sAmAnyalakSaNAyogAt / tatazceti niSedhasya vidhiparyavasAnAt / asya cAlaMkArAntarAzrayA. dvailakSaNyaM darzayati-kevalamityAdinA / atra rAjyavardhanoktau bAlatvAderuktatvam / zrIharSadevoktau tu niSedhAvivakSA / pratyuteti / na kevalaM bAlyAdyatra niSedhyatvena vivakSi. tam / yAvadetadevAnyaniSedhakatvenApItyarthaH / teneti / bAlatvAdeniSedhyatvainAvivakSitatvAt / vakSyata iti / saukaryeNa kAryaviruddhA kriyA cetyAdinA / etadeva sArArthatayA piNDIkRtyApi pratipAdayati-tadiSTasyetyAdinA / anyakRtaya iti niSedhArtham / asya ca yathA vidhimukhena pratItistathA niSedhamukheneti saukaryam / evaM ca niSedhakataivAkSepoktena nibandhanamiti vihitaniSedhAdAvatadbhamo na vidheya ityAha -iha tvi 1. 'niSedhaikatvena' kha. 1. 'vizeSArtham' kha. Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / 119 yadvA mRSA tiSThatu dainyametannecchanti vairaM marutA kiraataaH| keliprasaGge zabarAGganAnAM sa hi smaraglAnimapAkaroti / / ' iti nAkSepabuddhiH kAryA / vihitaniSedho hyayam / na cAsAvAkSepaH / niSedhavidhau tasya bhAvAdityuktatvAt / camatkAro'pyatra niSedhahetuka. eveti na tadbhAvamAtreNAkSepabuddhiH kAryA / ayaM cAkSepo dhvanyamAno'pi bhavati / yathA 'gaNikAsu vidheyo na vizvAso vallabha tvayA / kiM kiM na kurvatenarthamimA dhanaparAyaNAH // ' atra hi gaNikAyA uktau taddoSoktiprastAve nAhaM gaNiketi pratI. yate / na cAsau niSedha eva / gaNikAtvenAvasthita[ta]tayaiva gaNikAtvasya niSedhanAt / so'yaM praskhaladrUpo niSedhAbhAsarUpo vatryA gaNikAyAH zuddhasnehanibandhanatvena dhanavimukhatvAdau vizeSe paryavasyatItyuktaviSaya AkSepadhvanirayam / na tu 'sa vaktumakhilAJzakto hayagrIvAzritAnguNAn / ___ yo''mbukumbhaiH paricchedaM kartuM zakto mahodadheH // ' ityAkSepadhvanAvudAhAryam / niSedhasyaivAtra gamyamAnatvAt / na niSedhAbhAsasya / guNAnAM vaktumazakyatva evAtra tAtparyam / tannimittaka evAtra camatkAro na niSedhAbhAsahetuka iti nAkSepadhvanidhIratra kAryA / sarvatheSTaniSedhAbhAsasya vidhyunmukhasyAkSepatvamiti sthitam / tyAdi / tasyetyAkSepasya / tadbhAvamAtreNeti / kevalenaiva camatkArasadbhAvenetyarthaH / pratIyata iti gamyate / nAhaM gaNiketi niSedhasya zabdAnupAttatvAdvizeSamAtrasya gamyatve AkSepAlaMkAro vAcya eva / niSedhAbhAsasyApi gamyatve dhvanya ityanena darzitam / anyathA hyasya dhvanyamAnodAharaNatvamayuktaM syAt / tasyehAnupakrAntatvAt / itthaM ca niSedhAbhAsasyaiva gamyatve'yaM dhvanyamAno bhavati / na niSedhamAtrasyaiveti darzayitumAha-na tvityaadi| atazca dhvanikRtA yadetadAMkSepadhvanAvudAhRtaM tadayaktameveti bhaavH| evaM cAsya yathopapAditaM svarUpamupasaMhArabhaGgayApi pratipAdayati-sarvathetyAdinA / sarvathe1. yo'mbhaHkaNaiH' kha. 2. 'jJAtuM' kha. 1. 'bhAvasyaiva' ka. 2. 'AkSepAdAvudAhRtaM' ka. Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 kAvyamAlA | evamiSTaniSedhenAkSepamuktvA samAnanyAyatvAdaniSTavidhinAkSepamAha aniSTavidhyAbhAsazca / yatheSTasyeSTatvAdeva niSedho'nupapanna evamaniSTasyApyaniSTatvAdeva vidhAnaM nopapadyate / tatkriyamANaM praskhaladrUpatvAnniSedhe paryavasyati / tatazca vidherupakaraNIbhUto niSedha iti vidhinAyaM niSedho'niSTavizeSaparyavasAyI / ni1 dhAgUraNAdAkSepo yathA - 'gaccha gacchasi cetkAnta panthAnaH santu te zivAH / mamApi janma tatraiva bhUyAdyatra gato bhavAn // ' atra kayAcitkAntasya prasthAnamAtmano'niSTamapyanirAkaraNamukhena vi tyanena kutrApyasya vyabhicAro nAstIti darzitam / etadupasaMharannanyadavatArayati - evamityAdinA / samAnanyAyatvAditi / yathAtreSTasya niSedho bAdhitatvAdvidhau paryavasyati tathaiveApyaniSTasya vidhiniSedhe ityevaMrUpAt / evametAvanmAtramasyAdyasya cAkSepasya sAjAtyam, na punaH sAmAnyalakSarNasaMbhava iti bhAvaH / tadevAha - aniSTetyAdi / etadeva dRSTAntadvArakaM vyAcaSTe - yathetyAdinA / taditi vidhAnam / praskhaladrUpatvAditi svArthabAdhAt / paryavasyatIti / svAtmasamarpaNena niSedhaM lakSayatItyarthaH / tatazceti vidhernissedhlkssnnaat| upakaraNIbhUta iti / svArthabAdhAdupasarjanIbhUta ityarthaH / aniSTavizeSetyanena prayojanamatroktam / anyathA hi gajasnAnatulyatvaM syAt / niSedhAgUraNAditi niSedhasyAtra lakSyamANatvAt / sarvatraiva hi lakSaNAyAM lAkSaNikenaiva lakSyo'rtha AgUryate / tasmAttatpratipatteH / taccArthAntarAgUraNaM 'svasiddhaye parAkSepaH' ityevaM lakSaNAprakArasya pUrva nirastatvAtsvAtmasamarpaNenaiva bhavatIti yathoktameva yuktam / ata evAsyAnvarthAbhidhatvam / paryanuyogavazAdAgUraNamapi hyAkSepazabdasyArthaH / vyAjastutyAdau tu vyAjena stutervivakSitatvAttatra tattvameva yuktaM nApekSatvam / 'iha hi pradhAnena vyapadezA bhavanti' iti nyAyAdyadeva yatra pradhAnatayA vivakSyate tadeva tatra vyapadezanimittam / na tu prajJAtizayaari 'prAjJA vastuni yudhyanti na tu sAmayike dhvanau' iti nItyA nAni vivAdo yuktaH / tasmAt 'AkSipyate'tra vidhinA na yato niSedhaH svArtha vidhAvapi na paryanuyogabuddhiH / tasmAdaniSTavidhireva vilakSaNatvAnnAkSepamadhyapatito'pi tu bhinna eva // ' ityAdi na vAcyam / nirAkaraNamukheneti / pravRttakriyatvAtkAntasyAnumodanadvAreNetyarthaH / praiskhala 1. 'sadbhAva' ityarthaH. 2. 'ca pratijJAzaya' kha. 3. 'anukaraNa' kha. 4. 'praluThadrUpatveneti' ka. Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / dhIyate / na cAsya vidhiyuktaH / aniSTatvAt / so'yaM praskhaladrUpatvena niSedhamAgUrayati / phalaM cAtrAniSTasya prasthAnasyAsaMvijJAnapadanibandhanamatyantaparihAryatvapratipAdanam / etacca mamApi tatraivetyAzIHpratipAdanenAniSTaparyavasAyinA vyaJjitam / yathA vA 'no kiMcitkathanIyamasti subhaga prauDhAH paraM tvAdRzAH __panthAnaH kuzalA bhavantu bhavataH ko mAdRzAmAgrahaH / kiM tvetatkathayAmi saMtatarataklAnticchidastAstvayA smartavyAH zizirAH sahaMsagatayo godAvarIvIcayaH // ' atrAnabhipretamapi kAntaprasthAnaM yadA pramukha evAbhyupagamyamAnaM pratIyate, tadAyamaniSTavidhirAbhAsamAnamAkSepAGgam smartavyA ityanena gamananivRttirevopodvalitA / tasmAdayamapi prakAra AkSepasya smaannyaaytyaabhinvtvenoktH| __ AkSepe iSTaniSedhe'niSTavidhau cAnupapadyamAnatvAdviruddhatvamanupraviSTam / etatprastAvena virodhagarbho'laMkAravargaH prakriyate / tatrApi virodhAlaMkArastAvalakSyate viruddhAbhAsatvaM virodhH| drUpatveneti svArthabAdhAt / AgUrayatIti svAtmasamarpaNena / nanu vidhimukhenAsya kimAgUraNaM svayaM niSedha eva kriytaamityaashngkyaah-phlmityaadi| etacceti vidheniSedhAgUrakatvam / yathA vetyanenAsya lakSye prAcurya darzitam / pramukha eveti / na punaH paryavasAna ityarthaH / etadevopasaMharati-tasmAdityAdinA / abhinavatveneti daNDyAyapekSayA / tena hyasau 'ityAzIrvacanAkSepo yadAzIrvAdavartmanA / svAvasthAM sUcayantyevaM priyayAtrA niSidhyate // ' ityukterasaMbhavatApi lakSaNena lakSitaH / na punargranthakRdupajJatvenaitadvyAkhyeyam / 'vidhiniSedhAbhyAM pratiSedhavidhyuktirAkSepaH' itIdRgeva hi zrIbhojadevenApyasya lakSaNaM kR. tam / idAnIM virodhasya lakSaNamupakramate-AkSepa ityAdinA / etatprastAveneti / viruddhatvAnupravezAnuguNyenetyarthaH / tatrApIti / virodhgrbhaalNkaaropkrme'piityrthH| tAvadityupakrame / tatra hi viruddhagarbhatvasya prAdhAnyam / tadevAha-viruddhetyAdi / 1. 'praluThadrUpa' ka. 2. 'nirbandhaM' ka. 3. 'zithilAH' kha. 4. 'yasya mukhe eva' kha. 5. 'iSTasya' kha. 6. 'pratIyate' ka. 16 Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 kaavymaalaa| iha jAtyAdInAM caturNI padArthAnAM pratyekaM tanmadhya eva sajAtIyavijAtIyAbhyAM virodhibhyAM saMbandhe virodhaH / sa ca samAdhAnaM vinA prarUDho doSaH / sati tu samAdhAne pramukha evAbhAsamAnatvAdvirodhAbhAsaH / tatra jAtivirodhasya jAtyAdibhiH saha catvAro bhedAH / guNasya guNAdibhiH saha trayaH / kriyAyAH kriyAdravyAbhyAM saha dvau bhedau / dravyasya dravyeNa sahaikaH / tadevaM daza virodhabhedAH / tatra diGmAtreNodAharaNaM yathA___ 'paricchedAtItaH sakalavacanAnAmaviSayaH punarjanmanyasminnanubhavapathaM yo na gatavAn / vivekapradhvaMsAdupacitamahAmohagahano vikAraH ko'pyanta Dayati ca tApaM ca kurute // ' atra jaDIkaraNapApakaraNayoH kriyayorvirodho vastusaundaryeNAprAptiparyavasAnena parihiyate / tathA'ayaM vArAmeko nilaya iti ratnAkara iti zrito'smAbhistRSNAtaralitamanobhirjalanidhiH / ka evaM jAnIte nijakarapuTIkoTaragataM kSaNAdenaM tAmyattimimakaramApAsyati muniH // ' tanmadhya eveti| jAtyAdInAM guNAdaya eva vijAtIyA guNAdInAmapi jAtyAdaya eva vijAtIyA grAhyAH, na punaranye yadRcchAdaya ityarthaH / nanu virodhasya doSatvaM vAcyaM pratyutAsya kathamalaMkAratvamucyata ityAzaGkayAha-sa cetyAdi / samAdhAnamiti / vastuvRttaparyAlocanAlabhyo virodhapratItyanantarabhAvI naitadevamiti pratyayarUpo bAdhaH / pramukha eveti na punaH paryavasAne / tenAmukhAvagato virodhaH paryavasAne na tathA prerohametIti bhAvaH / etacca zleSa eva vitatya pratipAditamitIha na punarAyastam / evaM ca satyapi samAdhAne doSAbhAvamAtramevAsya svarUpaM nAzaGkanIyam |alNkaartvpryvsaayino vicchittivizeSasyApi sNbhvaat| jAterguNena saha virodhe ukte 'virodho'nyonyabAdhanam' iti dRzA tenaiva guNasyApi jAtyA saha virodhaH siddhaH / ata eva guNasya jAtivarje trayobhedAH / evamanyatrApi jJeyam / diyAtreNeti / anainaiSAM lakSye tathA vaicitryAbhAvAdanavaktRptirdhvanitA / ata evAsmA 1. 'tatsamAdhAne tu' kha. 1 'prarohatIti' kha. 2. 'vicchittyavizeSasyApi' ka. Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / 123 atra jalanidhiH pIta iti dravyakriyayorvirodho munigatena mahAprabhAvatvena samAdhIyate / evamanyadapi jJeyam / viviktaviSayatvena cAsya dRSTeH / zleSagarbhatve virodhapratibhotpatihetuH zleSa audbhaTAnAm / darzanAntare tu saMkarAlaMkAraH / yathA - 'saMnihitavAlAndhakArA bhAsvanmUrtizca' ityAdau virodhinordvayorapi liSTatve / ekasya tuSTatve 'kupatimapi kalatravallabham' ityAdau / ekaviSayatve cAyamiSyate / viSayabhede tvasaMgatiprabhRtirvakSyate / evaM virodhamuktvA virodhamUlA alaMkArAH pradarzyante / tatrApi kAraNabhAvamUlatve vibhAvanAM tAvadAha bhirapyete nodAhRtAH / anyaditi / aneneha ciraMtanairanuktA api vaicitryAdhAyino bhedA anusartavyA ityapi sUcitam / tena bhAvayorabhAvayorbhAvAbhAvayozca viruddhatvopanibandhe virodho jJeya iti / tatra bhAvayorgranthakRtaivodAhRtam / abhAvayostu yathA - ' taM vIkSya vepathumatI sarasAGgayaSTirnikSepa eva padamuddhRtamudvahantI / mArgAcalavyatikarAkuliteva sindhuH zailAdhirAjatanayA na yayau na tasthau / atrAbhAvarUpayoH kriyayorvirodhaH / bhAvAbhAvayostu yathAnaGgalekhAyAM rAjavarNane 'vidarbhAGganAjanamapi darbhagarbhakaramakarot paJcatAM janayannapi pa cAlasya vaimukhyamapuSNAt, pArasIkaraNamapyArasIkaraNaM cakAra, mAgadhAnapi vimAgadhAnvyadhAtU, colakAntA apyacolakAntAH samapAdayat, kuntalAlasAnapyakuntalAlasAMca nirmame zUrasenAnapyazUrasenAnadarzayat / ityAdi / asyApi matabhedena zleSeNa saha vyavasthitiM darzayitumAha - viviktetyAdi / 'jaDayati ca tApaM ca kurute' ityatrAsya viviktaviSayatvam / darzanAntara iti granthakRdabhimate / saMkarazabdazcAtra saMkIrNamAtre vartate / tenAtra saMkareNa saMkIrNatvena ca zleSemizratvenAlaMkAro virodhAbhAsa iti vyAkhyeyam / alaMkArazabdena cAtra virodhAbhAsa evAbhidhIyate / tasyaiveha prastutatvAt / atra hi zleSo virodhotpattau hetutvaM bhajate / tena vinA tasyAnutthAnAt / saMkarazca svahetubalAllabdhasattAkayoralaMkArayorbhavati / tena yo yasya hetutvaM bhajate tena saha tasya saMkaro na yuktaH / yadvakSyati - ' na ca virodhotpatitau zleSasya virodhena sahAGgAGgisaMkaraH' iti / dvayorekasyetyanena zleSamizratvasyApi vaicitryaM darzitam / asya ca vakSyamANAdvirodhagarbhAdalaMkArAdvailakSaNyaM darzayati - eketyAdinA / jaDIkaraNatApakaraNayorvikArayorvikArigatatvenAsyaikaviSayatvam / viSayabheda iti / kAryakAraNAdInAmekaviSayatvopapattAvapi bhinnadezatvAdyupanibandhanAt / tAvaditi prathamam / kAraNAbhAve kAryotpatteratyantaM viruddhatvAt / Aheti / kAraNAbhAva ityAdinA 1. 'etannodAhRtam' ka. 2. 'anumantavyAH ' kha. 3. 'zliSTa' ka. Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 kAraNAbhAve kAryasyotpattirvibhAvanA / iha kAraNAnvayavyatirekAnuvidhAnAtkAryasya kAraNamantareNAsaMbhavaH / anyathA virodho duSpariharaH syAt / yadi tu kayAcidbhaGgayA tathAbhAva upanibadhyate tadA vibhAvanAkhyo'laMkAraH / viziSTatayA kAryasya bhAvanAt / sA ca bhaGgirviziSTakAraNAbhAvopanibandhaH / aprastutaM kAraNaM vastuto'stIti virodhaparihAraH / kAraNAbhAvena copaiMkrAntatvAdbalavatA kAryameva bAdhyamAnatvena pratIyate, na tu tena kAraNAbhAva ityanyonyabAdhakatvAnuprANitAdvirodhAlaMkArAdbhedaH / evaM vizeSoktau kAryAbhAvena kAraNasattAyA eva bAdhya - kAvyamAlA | tatra tAvatkAryasya kAraNaparatantratAM darzayati- ihetyAdinA / yaduktam -- 'yo hi yena vinA nAsti yasmiMzca sati vikriyA / tadeva kAraNaM tasya nAnyatkAraNamucyate // ' iti / anyatheti / yadi kAraNaM vinApi kAryasya saMbhava upanibadhyata ityarthaH / nanu yadyevaM tatkathaM kAraNAbhAve kAryotpattirUpA vibhAvanA bhavatItyAzaGkayAha-yadi tvityAdi / tathAbhAva iti kAraNAbhAve kAryotpattiH / ata eva kAryasya viziSTatvam / seti / yayA bhaGgayA kAraNaM vinApi kAryasaMbhava upanibadhyata ityarthaH / viziSTeti prasiddham / virodhaparihAra iti / aprasiddhasya kAraNAntarasya prastutatvAt / nanu yadyevaM tatkathamayaM virodha eva na bhavatItyAzaGkayAha - kAraNetyAdi / teneti kA yeNa / yaduktam --' kAraNasya niSedhena bAdhyamAnaH phalodayaH / vibhAvanAyAmAbhAti virodho'nyonyabAdhanam // ato dUravibhedo'syA virodhena vyavasthitaH / iti / etadeva prasaGgAdvizeSokterapyAha - evamityAdi / lekhakakalpitazcAyamapapATha: / tathA hi - ' haratApi tanuM yasya' ityAdau balAharaNena kAryabhAvena tanuharaNarUpaM kAraNaM na bAdhyate api tu satyapi tanuharaNAkhye sAmagrye kathaM na balaM hRtamiti kAryAbhAvasyaiva bAdhyatvena pratItiH / tasmAt ' evaM vizeSoktau kAraNasaMttayA kAryAbhAvasyaiva bAdhyamAnatvamunneyam' iti pATho grAhyaH / etadeva rAjAnakatilakenApyuktam - ' kAraNasAmadhyamiha bAdhakatvenaiva pratIyate kAryAnutpattistu bAdhyatvena' iti / granthakRcca prAyastanmatAnuvartyeva / taduktasamA 2. 'bhAvAt ' kha. 3. ' kAraNAbhAvo bhAvakAryopanibandhaH ' ka. 1. 'yadA' ka. 4. 'ceha' kha. 1. 'vidyate kriyA' kha. 2. 'saMbandhaH' ka 3. 'atra dUre virodhaH syAdvibhedena' ka. 4. 'sattAyAH' kha. 5. 'etacca' ka. Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkAra sarvasvam / 125 mAnatvamunneyam / yena sApi virodhAdbhinnA syAt / iha ca lakSaNe yadyapyanyaiH kAraNapadasthAne kriyAgrahaNaM kRtaM tathApIha kAraNapadameva vihitam / nahi sarvaiH kriyAphalameva kAryamabhyupagamyate / vaiyAkaraNaireva tathAbhyupagamAt / ato vizeSamanapekSya sAmAnyena kAraNapadameveha nirdiSTam / yathA - 'asaMbhRtaM maNDanamaGgayaSTeranAsavAkhyaM karaNaM madasya / kAmasya puSpavyatiriktamastraM bAlyAtparaM sAtha vayaH prapede // ' atra dvitIye pAde madasya prasiddhaM yadAsavAkhyaM karaNaM tadabhAve'pi yauvanahetukatvenopanibandhaH kRtaH / madasya ca dvaividhye'pyabhedAdhyavasAyAdekatvamatizayoktyA / sA cAsyAmavyabhicAriNIti na tadvAdhenAsyA utthAnam, api tu tadanuprANitatvena / iyaM ca vizeSoktivaduktAnuktanimittabhedAdvidhaiva / tatroktanimittodAhRtA / anuktanimittA yathA nanyAyo'smAbhiH pATho lakSitaH / yeneti / ekasyaiva bAdhyatvena pratIteH / nanu ca 'kriyAyAH pratiSedhe'pi yatphalasya vibhAvanam / jJeyA vibhAvanA -' ityAdinodbhaTAdibhiretalakSaNe kriyAgrahaNaM kRtamiti kathamiha tadullaGghanena kAraNagrahaNaM kRtamityAzaGkayAha -- ihe - tyAdi / sarvairiti bauddhAdibhiH / ata iti / vaiyAkaraNaireva ' kriyAphalasya kAryasyAbhyupagamAt / sAmAnyeneti / sarvavAdisAdhAraNatayetyarthaH / sarvavAdisAdhAraNo'yaM granthaH / dvitIya iti / anyapAdayorna vibhAvanetyarthaH / yauvanahetukatveneti / samAdhAnAyAprasiddhaM kAraNamAzrityetyarthaH / anyathA hi virodhaparihAro na syAt / nanu cAsavajanito'nya eva mado yauvanahetukazcAnya evetyatra yauvanahetuka eva vivakSita iti kathaM kAraNAbhAve kAryasyotpattirityAzaGkayAha -- madasyetyAdi / dvaividhya iti kSaiSyadarparUpe / setyatizayoktiH / avyabhicAriNIti / atizayoktiM vinAsyA anutthAnAt / ata eveyamatizayoktyanuprANitaiva bhavatIti siddham / tadevAha -- tadanuprANitatveneti / yaduktamanyatrApi -- 'AzliSTAtizayoktizca sarvatraiva vibhAvanA' iti / 'nirupAdAnasaMbhAramabhi* ttAveva tanvate / jagaccitraM namastasmai kalAzlAdhyAya zUline // ' ityatra tu jagata upAdAnAdiviraheNaiva bhagavatkAryasya vAstavatvAdvibhAvanaiva nAstIti kasyAtizayoktyanuprANitatvaM syAt / evam--'Na a rUvaM Na a RddhI NAvi kulaM Na a guNANa viSNANam / eme a taha vikassa viko vi aNo vallaho hoi ||' ityAdAvapi jJeyam / atazca kacicchuddhasyApi saMbhavAtsarvatrAsyAtizayoktyanuprANitatvamiti na vAcyamiti yaduktaM tadayuktam / vizeSoktivaditi / vizeSoktau prAjyairyathoktamityarthaH / atra cAdya udAharaNe dvitIyapAda 1. ' tadodAharaNam' kha. 2. 'utthApanaM' ka. 1. 'vibhAvanA' ka. 2. ' iti bhAvaH' kha. 3. 'Na a' ka. Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 kaavymaalaa| 'aGgalekhAmakAzmIrasamAlambhanapiJjarAm / analaktakatAmrAbhAmoSThalekhAM ca bibhratIm // ' atra sahajatvaM nimittaM gamyamAnam / asaMbhRtaM maNDanamiti, kAmasya puSpavyatiriktamastramiti ca / atra vivadante-iyameva vibhAvaneti kecit / saMbharaNasya puSpANAM ca maNDanamastraM pratyakAraNatvAdvAnta(?)metat / ekaguNahAnau vizeSoktirityanye / rUpakamevAdhiropitavaiziSTayamiti tvapare / AropyamANasya prakRte saMbhavAtpariNAma ityadyatanAH / vibhAvanAM lakSayitvA tadviparyayasvarUpAM vizeSokti lakSayatikAraNasAmagrye kaaryaanutpttivishessoktiH| iha samagrANi kAraNAni niyamena kAryamutpAdayantIti prasiddham / a. nyathA samagratvasyaivAbhAvaprasaGgAt / yattu satyapi sAmagrye na janayanti kArya sA kaMcidvizeSamabhivyak prayu eva vibhAvanA vyAkhyeyA na punaranyairyathoktamityAha-asaMbhRtamityAdi / keciditi vi. vadanta iti saMbandhaH / akAraNatvAditi / saMbharaNAdIha maNDanAdeH svarUpam / yadyevaM tamutrAnyaH ko'laMkAra ityAzaGkayAha-eketyAdi / anya iti vAmanIyAH / apara ityaudbhaTAH / tRtIyastu pakSo na grAhyaH / lekhakaparikalpitatvAt / tathAhyAropyamANasya prakRte saMbhava iti na pariNAmalakSaNam / AropyamANasya prakRta upayoga iti tasya lakSitatvAt / saMbhavopayogayozca naikatvam / bhinnatvAt / granthakRtApi sAhityamImAMsAyAmetacchokavivRtau pakSadvayamevoktam / lekhakaizcAsya granthasya pratipadameva viparyAsaH kRtaH / tathA cAtraivAsaMbhRtamityAdiko granthastadanuprANitatvenetyasya pazcAdupapanno'pi gamyamAnamityasya pazcAllikhitaH / etacca na tathA dUSaNamityasmAbhiryathAsthita eva grantho vyAkhyAtaH / tadviparyayeti / kAraNasAmagrye kAryAnutpAdAt / tAmevAha-kAraNetyAdi / samagrA. NIti nAvazyaM kAraNAni kAryavanti bhavantIti nyAyAdasamagrANAM punaH kAryajanakatvaM na syAditi bhAvaH / ata evAvyabhicArAyAha-niyameneti / anyatheti yadA kAraNAni kArya notpAdayanti / evaM naikaM kiMcana janaka sAmagrI vai janiti nItyA samagrANAM kAraNAnAM kAryajanakatvaM bhavatyeveti tAtparyArthaH / yadA tvetadviparyaya upanibadhyate tadA vizeSo. ktirbhavatItyAha-yattvityAdi / atra ca vastuto nimittamastIti virodhaparihAraH / 1. 'saMbandhAdimaNDanAdeH' kha. 2. 'nAropyamANasya' kha. Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / 127 jyamAnA vizeSoktiH / sA ca dvividhA-uktanimittAnuktanimittA ca / acintyanimittA tvanuktanimittaiva / anuktasya ca cintyAcintyatvena dvaividhyAt / krameNa yathA 'karpUra iva dagdho'pi zaktimAnyo jane jane / namo'stvavAravIryAya tasmai kusumadhanvane // ' 'AhUto'pi sahAyairemItyuktvA vimuktanidro'pi / gantumanA api pathikaH saMkocaM naiva zithilayati // ' 'sa ekastrINi jayati jaganti kusumAyudhaH / __ haratApi tanuM yasya zaMbhunA na hRtaM balam // ' atra satyapi dAhalakSaNe'vikale kAraNe'zaktatvAkhyasya kAryasyAnutpattiH zaktisvarUpeNAviruddhena dharmeNopanibaddhA / avAryavIryatvaM cAtroktanimittam / tathAhvAnAdayaH saMkocazithilIkArahetava iti teSu satvapi tasyAnutpattau priyatamAsvapnasamAgamAdyanuktaM saccintyaM nimittam / tathA tanuharaNakAraNe satyapi balaharaNasya kAryasyAnutpattau nimittamanuktamapyacintyameva / pratItyagocaratvAt / kAryAnutpattizcAtra. kvacitkAryavirodhotpattyA nibadhyate / evaM vibhAvanAyAmapi kAraNAbhAvaH kAraNaviruddhamukhena kvacitpratipAdyate / tathA ca sati, 'yaH kaumAraharaH sa eva hi varastA eva caitrakSapA ste conmIlitamAlatIsurabhayaH prauDhAH kadambAnilAH / taddhetukamevAsyA bhedanirdezamAha-sA cetyAdi / acintyetyuttAnAzayaiH / vastutastu saMbhavatyeva / anyathA hyasyA virodho duSparihAryaH syAt / avikala iti / samagre viruddhadharmatvaM zaktyazaktyAvirodhAt / asyAzca kAryAnutpattevicchityantareNa bandhaM darzayitumAha-kAryetyAdi / yathA karpUra ivetyAdau / evamiti / yathaivAtra kAryAnutpattiviruddhamukhenopanibadhyata ityarthaH / tathA ca satIti / dvayorapyanayoviruddhamukhena kAryakAraNabhAvopanibandhe satItyarthaH / utkaNThAyAH kAraNaM kaumAraharavarAdyasaMnidhAnam / tasya viruddhaM tatsaMnidhAnam / tena kaumAraharavarAdyasaMnidhAnarUpaM kAraNaM vinApyutkaNThAyA utpAda iti vibhAvanA / tathA kaumAraharavarAdisaMnidhAnarUpasya kAraNasya kAryamanutkaNThA tasyAzca viruddhotkaNThA / tena satyapi kaumAraharavarAdisaMnidhAnarUpe kAraNe samagre kAryasyAnutkaNThA Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 kaavymaalaa| sA caivAmi tathApi cauryasuratavyApAralIlAvidhau revArodhasi vetasItarutale cetaH samutkaNThate // ' ityatra vibhAvanAvizeSottyoH sNdehsNkrH| tathA hyutkaNThAkAraNaM viruddhaM yaH kaumArahara ityAdi nibaddhamiti vibhAvanA / tathA yaH kaumArahara ityAdeH kAraNasya kArya viruddhaM cetaH samutkaNThata ityutkaNThAkhyaM nibaddhamiti vizeSoktiH / viruddhamukhenopanibandhAtkevalamaspaSTatvam / sAdhakabAdhakapramANAbhAvAcAtra saMdehasaMkaraH / yA tu 'ekaguNahAnikalpanAyAM sAmyadAya vizeSoktiH' iti vizeSo. ktirlakSitA sAsmindarzane rUpakabheda eveti pRthaGga vAcyA / ___ atizayoktau lakSitAyAmapi kazcitprabhedaH kAryakAraNabhAvaprastAvenehocyate kAryakAraNayoH samakAlatve paurvAparyaviparyaye caatishyoktiH| iha niyatapUrvakAlabhAvikAraNaM niyatapazcAtkAlabhAvi kAryamiti kAryakAraNayorlakSaNaM prasiddham / yadA tu vizeSapratipAdanAya tayoretadrUpApagamaH kriyate tadAtizayoktiH / etadrUpApagamazca kAlasAmyanibandhanaH kAlavi rUpasyAbhAva iti vizeSoktiH / aspaSTatvamiti / kAryakAraNayoH sAkSAniSedhyatvenApratIteH / nanu cAtrAnayoH kimiti saMdeha ekapakSAzraya eva kriyatAmityAzaGkayAhasAdhaketyAdi / nanu 'dyUtaM hi nAma puruSasyAsiMhAsanaM rAjyam' ityAdau vAmanena yA vizeSoktiruktA sA kiM nocyata ityAzaGkayAha-yA tvityAdi / evamanayaiva dRzA e. kaguNahAnyupacayAdikalpanAyAM sAmyadAya vizeSa iti lakSito vizeSAlaMkAro'pyasmindarzane rUpakabheda eveti na pRthagvAcyaH / prastAvenAnuguNyena / ata eveyantaH kAryakAraNabhAvAzrayA vicchittivizeSAH saMbhavantIti prapaJcamAtraM darzayituM punarihAsyA vacanam / etacca granthakRtaivoktam / prakArapaJcakamadhyAtkAryakAraNabhAvena yaH prakAraH sa kAryakAraNa. tAzrayAlaMkAraprastAve prapazcArtha lakSayiSyata ityucyata iti na punanirNIyate / pUrvatraivAsya nirNItatvAt / taamevaah-kaarykaarnnyorityaadi| ubhayatrApi niyatazabda etadavya 1. 'yastu' kha. 1. punarihAsya' kha. Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvakham / 129 paryAsanibandhanazceti dvidhA bhavannatizayoktimapi dvaidhe sthApayati / krameNa yathA'pazyatsUdgatasAndravismayarasaprotphullanIlotpalaM bhUpAleSu tavAtra sUkSmanizite nistriMzadhArAdhvani / kIrtyA ca dviSataH zriyA ca yugapadrAjanyacUDAmaNe helAnirgamanapravezavidhinA pazyendrajAlaM kRtam // ' 'pathi pathi zukacaJcUcArurambhAGkurANAM dizi dizi pavamAno vIrudhAM lAsakazca / nari nari kirati drAksAyakAnpuSpadhanvA - puri puri ca nivRttA mAninImAnacarcA // ' pUrvatra prauDhoktinirmite'rthe zatruzrIpravezaH kIrtinirgamanasya heturiti bhinakAlayostulyakAlatvaM nibaddham / uttaratra ca mAnanivRttiH smarazaraprakiraNakAryeti teyostulyatvenopapannaM paurvAparya vyatyayena nirdissttmitytishyoktiH| kAryasya cAzubhAvAkhyo vizeSaH pratipAdyate / tayostu bhinnadezatve'saMgatiH / tayoriti kAryakAraNayoH / yadezameva kAraNaM taddezameva kArya dRSTam / nahi mahAnasastho vahniH parvatadezasthaM dhUmaM janayati / yadA tvanyadezasthaM kAraNamanyadezasthaM ca kAryamupanibadhyate tdocitsNgtinivRttersNgtyaakhyo'lNkaarH| viruddhakAryakAraNabhAvaprastAvAdiha lakSyate / yathA- 'prAyaH pathyaparAGmukhA viSayiNo bhUpA bhavantyAtmanA nirdoSAnsacivAnbhajatyatimahAMllokApavAdajvaraH / bhicAradarzanAt / etadrUpApagama iti / kAryakAraNayoH sAmAnyaviparyAsAbhyAmupanibandhanAt / prauDhoktinirmita iti / kIrtizriyorvastuto nirgamanapravezAsaMbhavAt / pratipAdyata iti prayojanatvAt / tayorityAdi / etadeva vyatirekamukhenApi darzayati-nahItyAdinA / ucitasaMgatinivRtteriti / ekadezayorapi kAryakAraNayonidezatvenopanibandhanAt / ata eva ca tayobhinnadezatvAdiyaM viSayabhedena bhavatItyekaviSayAdvirodhAdasya 1. striyA' kha. 2. 'tayorupapannaM paurvAparyeNa nirdiSTam' ka. 3. 'bhAvitvAkhyo' ka. Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| vandyAH zlAghyaguNAsta eva vipine saMtoSabhAjaH paraM bAhyo'yaM varameva sevakajano dhiksarvathA mantriNaH // ' - atra pathyaparAGmukhatvamupAlambhajvaraviSayatvasya bhinnadezo heturityasaMgatiH / evam 'sA bAlA vayamapragalbhavacasaH sA strI vayaM kAtarAH ___ sA pInonnatimatpayodharabharaM dhatte sakhedA vayam / sAkrAntA jaghanasthalena guruNA gantuM na zaktA vayaM doSairanyasamAzritairapaTavo jAtAH sma ityadbhutam // ' (ityatra jJeyam / ) atra bAlyanimittamapragalbhavacanatvamanyadanyacca smaranimittakamityanayorabhedAdhyavasAyaH / evamanyatra jJeyam / virUpakAryAnarthayorutpattirvirUpasaMghaTanA ca viSamam / / virodhaprastAveneha lakSaNam / tatra kAraNaguNaprakrameNa kAryamutpadyata iti prasiddhau yadvirUpaM kAryamutpadyamAnaM dRzyate tadekaM viSamam / tathA kaMcidartha sAdhayitumudyatasya na kevalaM tasyArthasyApratilambho yAvadanarthaprA. bhedaH / iha lakSyata iti / asyA api kAraNayobhinnadezatvena virodhagarbhatvAt / abhedAdhyavasAya iti / anenAtizayoktirasyA apyanuprANakatvena kaTAkSitA / anyathA hi virodho duSpariharaH syAt / evaM pathyajvarazabdayoratizayoktibalAtprajApAlanayuktisaMtApavAcakatvaM draSTavyam / anyatreti kAtaratvAdau / virUpetyAdi / iti / asyA apyananurUpasaMsargeNa virodhagarbhatvAt / virUpamiti / kAraNApekSayA vijAtIyatvenAtadguNatvAt / yadyapi 'gomayAdRzcikotpattiH' itivatkAryakAraNayorvAstavaM virUpatvaM saMbhavati tathApIha kavipratibhAnivartitameva tadrAhyam / tena 'drAkSAphalAni zikhareSu ziloccayAnAM pIyUSasArarasanirbharagarbhavanti / viSvagdRSatkaThinakAyanigUDhazRGgazRGgATakAni punarambhasi saMbhavanti // ' ityAdau viSamaM na vAcyam / IdRza eva kAryakAraNabhAvasya vastutaH saMbhavAt / tasyeti sAdhayitumiSTasya / apratilambha iti / asiddhiriti yAvat / atyanteti / 1. evaM ca' kha. 2. 'samAzrayaiH' ka. 3. 'atra-jJeyam' kha-pustake nAsti. .1. 'virUpatAgarbhatvAt' ka. 2, 'zRGga' ka-kha, 3. 'aprasiddhi' ka, Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / 131 ptirapIti dvitIyaM viSamam / atyantAnanurUpasaMghaTanayorvirUpayozca saMghaTanaM tattRtIyaM viSamam / ananurUpasaMsargo hi viSamam / krameNa yathA 'sadyaH karasparzamavApya citraM raNe raNe yasya kRpANalekhA / tamAlanIlA zaradindupANDu yazastrilokAbharaNaM prasUte // ' 'tIrthAntareSu malapaGkavatIvihAya divyAstanUstanubhRtaH sahasA labhante / vArANasi tvayi tu muktakalevarANAM ___ lAbho'stu mUlamapi yAtyapunarbhavAya // ' 'araNyAnI kveyaM dhRtakanakasUtraH kva sa mRgaH kva muktAhAro'yaM ka ca sa patagaH kveyamabAlA / ka tatkanyAratnaM lalitamahibhartuH kva ca vayaM svamAkUtaM dhAtA nibhRtanibhRtaM kandalayati // ' atra kRSNavarNAcchuklavarNotpattiH kalevarAtyantApahAralakSaNAnantarotpattiriti, atyantAnanurUpANAM cAraNyAdInAM parasparaM saMghaTanaM krameNa na kevalaM tayoH svayaM virUpatvaM yAvattatsaMghaTanAyA apyananurUpatvamityatra tAtparyam / ekamityAdyabhidadhatA granthakRtA viSamANAM bhinnatvamuktam na prakAraprakAritvam / sAmAnyalakSaNasyAsaMbhavAt / evameva punareSAM ksmaadbhidhaanmityaashngkyaah-annuruupetyaadi| yatkicitpunarasmadarzanaviruddhamanyairadhikamuktaM tadihAsmAbhiryathAvastugranthArthamAtravyAkhyAnanirvAhasamutsukamAnasatvAnna nirAkRtamiti na tadeva siddhAntIkAryam / tasya pRthaDirasi. dhyamANatvAt / iha hi yathAzaktyasmAkamAgrahapravRttaparakIyadUSaNoddhAramAtrameva vivakSitam / yathopayogaM punastanirAkaraNamapikRtaM kariSyate ca / atra zuklakRSNavarNatvaM kAryakAraNAtmakaviSayadvayagatatvena sthitamityasya bhinnaviSayatvAdekaviSayAdvirodhAdbhedo jJeyaH / evamanyatrApi jJeyam / araNyAnyAdInAmananurUpamanyonyaghaTanaM vaastvmityudaahrnnaantrennodaahiyte| yathA'zirISAdapi mRdvaGgI kveyamAyatalocanA / ayaM ka ca kukUlAmikarkazo madanAnalaH // ' 1. 'atyartha ka. 2. 'saMghaTanAt' kha. 3. ananurUpetyAdi kha-pustake nAsti. 4. 'pallavayati' kha. 5, 'ghaTana' kha. 1. 'rUpatvAt' kha. 2. 'viSayAnAM' kha. 3. 'ghaTanA' kha. Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 kaavymaalaa| mantavyam / kevalamanarthotpattiratra vyAjastutiparyavasAyinIti zuddhodAharaNamapyUhyam / yathA 'parahia maggantI iAriaM attaNotae hiaam / avyollAhassa kae mUlAoM vicheiA jAA // ' iti tatrodAhAryam / tadviparyayaH samam / viSamavaidhAdiha prastAvaH / yadyapi viSamasya bhedatrayamuktaM tathApi cchabdena saMbhavAdantyo bhedaH parAmRSyate / pUrvabhedadvayaviparyayasyAnalaMkAratvAt / antyabhedaviparyayastu cArutvAtsamAkhyo'laMkAraH / sa cAbhirUpAnabhirUpaviSayatvena dvividhaH / Adyo yathA 'tvamevaMsaundaryA sa ca ruciratAyAH paricitaH kalAnAM sImAntaM paramiha yuvAmeva bhajathaH / ayi dvandvaM diSTayA tadiha subhage saMvadati vA... mataH zeSaM yatsyAjjitamiha tadAnIM guNitayA // ' atrAbhirUpasyaiva nAyakayugalasyocitaM saMghaTanamAzaMsitam / dvitIyo yathA 'citraM citraM bata bata mahaccitrametadvicitraM jAto daivAducitaracanAsaMvidhAtA vidhAtA / atrAnanurUpayostanvImadanAnalayoH saMghaTanam / atreti tIrthAntareSvityAdau / zuddhati / yatra viSamameva na. syAt / tattu yathA-'yo haThaM pratiniSeddhamudastaH subhruvA priyatamasya kaTAkSaH / sa pratoda iva tasya vizeSAtprerakaH kimapi hanta babhUva // ' atra kaTAkSasya haThaniSedhAyodastasya na kevalaM tadasiddhiryAvattasyaivAtyantaM sa prerako jAta ityanarthotpattiH / tadviparyayetyAdi / saMbhavAdityalaMkAratvasya / analaMkAratvAditi / kAraNAtkAryotpattervastusAdhanodyatasya tatsiddhezca vAstavatvAt / yadyevaM tatsarUpasaMghaTanApi vastuta eva yukteti tasyA api kathamalaMkAratvamityAzaGkayAha-antyetyAdi / cArutvAdityalaMkAratvaparyavasAyinaH / abhimAnarUpeti / zobhanAzobhanaviSayatvenetyarthaH / Adya ityabhirU 1. 'abhyUhyam' ka. Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / yannambAnAM pariNataphalasphAtirAvAdanIyA yaccaitasyAH kavalanakalAkovidaH kAkalokaH // ' atrAnabhirUpANAM nimbAnAM kAkAnAM ca samAgama AzaMsitaH / Anu rUpyAtsamatvavyapadezaH / " 133 virodhamUlaM vicitraM lakSayati svaviparItaphalaniSpattaye prayatno vicitram | yasya hetoryatphalaM tasya yadA tadviparItaM bhavati tadA tadviparItaphalaniSpattyarthaM kasyacitprayatna utsAhoM vicitrAlaMkAraH / AzcaryapratItihetutvAt / na cAyaM prathamo viSamAlaMkAraprakAraH / svaniSedhamukhena vaiparItyapratIteH / viparItapratItyA tu svaniSedhastasya viSayaH / yathA - ' tamAlanIlA zaradindupANDu yazastrilokAbharaNaM prasUte' ityAdi / iha tvanyathA pratItiH / yathA-- I 'ghettuM muca ahare aNNanto vala pekkhiuM diTThI / duM vihanti bhuA raAa saraambhi vIsAmo // ' atra mocanavalanavighaTanavizramANAM yathAkramaM grahaNaprekSaNaghaTana remaNAni viparItaphalAni prayatnaviSayatvena nibaddhAni / yathA vA paviSayaH / dvitIya ityanabhirUpaviSayaH / AnurUpyAdityaucityalakSaNAt / svaviparIte - tyAdi / etadeva vyAcaSTe - yasyetyAdinA / yaditi prasiddham / phalamiti kAryam / tasyeti hetoH / taditi kAryam / prayatnasya kAryAdibhede'pi na vaicitryamiti tadiha notam / evaM yasya yatkArye tasya tAvattadviparItaM na bhavati / yadi ca tattvaM syAttanniSpattyarthaM zva yadi kasyacitprayatnaH syAttadAyamalaMkAra ityatra tAtparyam / nanu caitadvirUpakAryotpatteH kiM na viSamameva bhavatItyAzaGkayAha - na cAyamityAdi / tasyeti viSamasya / nIlayApi pANDu yazaH prasUtamiti viparItapratItibalAdetannopapadyata iti hyatra pratIti: / anyatheti niSedhabalAdvaiparItyaprayatna iti / yadyapi viSame virUpasya kAryasya svayamevotpattiriha ca / 1. 'anurUpatvAt ' ka kha 2. 'tasya' ka pustake nAsti 3. 'tadA vicitrAlaMkAraH ' ka. 4. 'maraNAni' kha. 1 1. 'yasyeti' ka. 2. 'viparItapratIteH / yadyapi viSame virUpasya' kha. 3. 'yadyapi -taniSpattaye' iti ka pustake nAsti. Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 kaavymaalaa| 'unnatyai namati prabhuM prabhugRhAndraSTuM bahistiSThati khadravyavyayamAtanoti jaDadhIrAgAmivittAzayA / prANAnprANitumeva muJcati raNe kliznAti bhogecchayA sarva tadviparItameva kurute tRSNAndhahaksevakaH // ' atra viparItaphalaniSpAdanaprayatnaH sujJAnaH / AzrayAyiNorAnurUpyamadhikam / virodhaprastAvAdiha nirdezaH / anAnurUpyasya virodhotthApakatvAt / taccAnAnurUpyamAzrayasya vaipulye'pyAzritasya parimitatvAdvA bhavati yadvAzritasya vaipulye'pyAzrayasya parimitatvAdvA syAt / krameNa yathA 'dyauratra kvacidAzritA pravitataM pAtAlamatra kvaci____tvApyatraiva dharA dharAdharajalAdhArAvadhirvartate / sphItasphItamaho nabhaH kiyadidaM yasyetthamevaMvidhai dUre pUraNamastu zUnyamiti yannAmApi nAstaM gatam // ' 'dordaNDAJcitacandazekharadhanurdaNDAvabhaGgodyata STAMkAradhvanirAryabAlacaritaprastAvanADiNDimaH / taniSpattaye prayatna iti sthito'pyanayoH sphuTo bhedastathApi granthakRtA vizeSaparipoSAyaiva sUkSmakSikAgamyo bhedo'yamuktaH / mocanasyAgrahaNaM svaM phalam / grahaNaM punaH kathaM bhavatItyAmukha evodriktatvenAtra niSedhapratItiH / anantaraM ca tanimittA vaiparItyapratItiH / ata eva viSamAdasya bhedaH / sujJAna iti / pUrvoktayuktyaivAvagatatvAtpunarudAharaNamasya lakSye prAcuryadarzanArtham / etaddhi grnthkRtaivaabhinvtvenoktm| AzrayetyAdi / iheti vicitrAnantaram / nanvananurUpayoH saMghaTane viSamamuktamityAzrayAzrayiNostattve kathamalaMkArAntaratvamucyata ityAzaGkAgIkAreNaitadvyAcaSTe-taccetyAdinA / AzrayasyetyAdhArasya / AzritasyetyAdheyasya / anenaiva cAsya bhedadvayamapyuktam / evaM ca parimitatvAparimitatvayoH sApe. kSatvAttathAvidhavastudvayasaMghaTanayaiva tadavagamanasiddhirityatrAdhArAdheyayoH saMghaTanenaivAnanurUpatva. mavagamyate / viSame cAnanyApekSatvena svata evAnanurUpayoH saMghaTanamityanayormahAnbheda ityatra piNDArthaH / ittham-'AdhArAdheyayoryatra saMsargaH svaadviruupyoH| sa sphuTo viSamo vAcyamadhikaM nAdhikaM tataH // ' iti na vAcyam / taccAzrayAzrayiNoH kavipratibhAkalpitameva grAhyam 1. 'saumanasyAprahaNaH punaH' kha. Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / 135 drAkparyAptakapAlasaMpuTamitabrahmANDamANDodara bhrAmyatpiNDitacaNDimA kathamaho nAdyApi vizrAmyati // ' pUrvatra nabhasa Azrayasya vaipulye'pyAzritAnAM dyuprabhRtInAM pArimityaM cArutvahetuH / uttaratra tu TAMkAradhvanerAzritasya mahattve'pi brahmANDasyAzrayasya stokatvam / parasparaM kriyAjanane'nyonyam / ihApi virodhaprastAva eva nirdezakAraNam / parasparajananasya viruddhtvaat| kriyAdvArakaM yatra parasparotpAdakatvaM na svarUpanibandhanaM svarUpasya tathAtvoktivirodhAt tatrAnyonyAkhyo'laMkAraH / yathA 'kaNThasya tasyAH stanabandhurasya muktAkapAlasya ca nistalasya / anyonyazobhAjananAdbabhUva sAdhAraNo bhUSaNabhUSyabhAvaH // ' na punarvAstavam / tena cArutvApratIteH / tena nabhaso dyuprabhRtInAM cAnyonyApekSayA vaipulyaM pArimityaM ca vAstavamevetyanudAharaNametat / tadudAharaNAntaramanveSyam / tattu yathA-'raNaraNaaguNiamujattaNammi taNuI samuddagahirammi / meruaDavacchasaH tujjha hiae kahaM Nu ThAI // ' atra hRdayasya mahattvaM tanvAzca tanutvamityAdhArAdheyayorananurUpyam / parasparamityAdi / nanu yadi parasparajananasya viruddhatvaM tatkathamasyAlaMkAratvamityAzaGkayAha-kriyetyAdi / kriyAzabdenAtra dharmo lakSyate / anyathA-'prakAzaH ko'pi kailAsazailapUrNenduvimbayoH / udiyAya tadAnyonyapaTutvajananakramAt // ' ityAdau guNAtmakapaTutvamukhena parasparajanane'pyavyAptiH syAt / parasparotpAdakatvamiti / parasparaniSpAdakatvamityarthaH / evaM cAnena jananasya kriyAsAmAnyAtmakakAraNArthatvaM darzitam / tena-'priyatamahRdayaM viveza tanvI parayuvatiprasarApasAraNAya / atisubhagatayA harantu mAnyA iti ca nije hRdaye nive. zayantam // ' ityatra parasparaM hRdayAnupravezastAbhyAM kRta iti pratIteH paryavasAnAtparasparajaMnanasyAvyApakatvaM na vAcyam / 'viparyayaM pUrvakathAdbhutasya cAlukyabhUpAlazarazcakAra / papAta yannaSTadhRtirvarAhasta vihvalAGgaM vasudhA babhAra // ' ityatra punarAdivarAhavRttAntavailakSaNyamAtrasya vivakSitatvAdanyonyAlaMkAra eva nAstIti kasya vyApakatvaM vA syAt / evamanyatrApi jJeyam / tathAtvoktivirodhAditi / itaretarAzrayadoSalakSaNAt / yadi punaratra virodhasamAdhirbhavettadAlaMkAratvamapi syAditi bhAvaH / yathA-'dhanena jAyate . 1. 'viruddhazraddhatvAt' ka. 2. 'parasparopapAdakatvaM' kha. 1. 'yadA' ka. 2. 'jananasya vyApakatvaM' kha. Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| atra zobhAkriyAmukhakaM parasparajananam / anAdhAramAdheyamekamanekagocaramazakyavastvantarakaraNaM vizeSaH / ihAdhAramantareNAdheyaM na vartata iti sthitAvapi yastatparihAreNAdheyasyopanibandhaH sa eko vizeSaH / yaccaikaM vastu parimitaM yugapadanekadhAvartamAnaM kriyate sa dvitIyo vizeSaH / yacca kiMcidArabhamANasyAsaMbhAvyavastvantarakaraNaM sa tRtIyo vizeSaH / AnurUpyaparihArarUpavirodhaprastAvAdihoktiH / krameNa yathA 'divamapyupayAtAnAmAkalpamanalpaguNagaNA yeSAm / ramayanti jaganti giraH kathamiva kavayo na te vandyAH // ' prajJA prajJayA jAyate dhanam / prajJAthI jIvaloke'sminparasparanibandhanam // ' atra prajJA. dhanayoH svarUpasya parasparaM jananam / dezakAlabhedAdvirodhasamAdhiH / zobhAkriyeti / saiva hyatra parasparanimittam / anaadhaarmityaadi| etadeva vyAcaSTe-ihetyAdinA / tatparihAreNeti / AdhAravyatirekeNetyarthaH / parimitamityavyApakam / vyApakasya hi yugapadanekatra sthitirvastusaMbhavinIti tatra nAlaMkAratvam / kiMciditi yatra yAdRgvivakSitam / na kevalamArabdhasya vastuno niSpattiryAvadasaMbhAvyasyApi vastvantarasyetyatra tAtparyArthaH / tacca vastvantaraM cikIrSitaM bhavatyacikIrSitaM vA / evaM ca 'phalAntarasya niSpattizcikIrSAvirahe'pi yA / sa vizeSazcikIrSAyAM prasaGgastu tataH pRthak // ' ityAdhuktayuktyA prasaGgAdanyArthaH / prasaGga iti / prasaGgAkhyamalaMkAratvaM na vAcyam / na hi cikIrSitatvamacikIrSitatvaM vA kazcidvicchittivizeSo yenAlaMkArAntaratvaM syAt / yAvatA yatrAsaMbhAvyasya vastvantarasya vicchittirvivakSitA sA cAtra sthiteti kiM cikIrSitatvAcikIrSitatvakalpanena / tasmAt 'aGgeSu sAndraharicandanapaGkacarcA mArNAlahAravalayAdi ca pAnthavadhvAH / yo'bhUddivA pativiyogaviSAdadambho jyotsnAbhisAraparikarma sa naktamAsIt // ' ityatra haricandanacarcAdinA na kevalaM pativiyogaviSAdadambhaH kRto yAvadabhisArikAparikarmApi kRtamityazakyavastvantarakaraNAtmaivAyaM vizeSaH / vizeSAzcAtra trayo na punarekastrividhaH / lakSaNasya bhinnatvAt / ucitasya tu viziSTatvasya bhAvAtrayANAmapi vizeSatvam / girAmatra kavisvabhAvAdanyatra bhAvaH / zaMbhozca lokottaravastusaMpAdanaM vAstavameveti vizeSamatrAnye na manyante / etAvataiva punarasyAbhAvo na vAcyAH / udAharaNAntareSvasya saMbhavAt / tAni tu yathA-'aGgAni candanarasAdapi zItalAni candrAtapaM vamati bAhurayaM yazobhiH / cAlukyagotratilaka va vasatyasau 1. 'pravRttinimittam' kha. 2. 'prasaMkhyAlaMkArAntaraM' kha. 3. 'hyatrAsadbhAvasya' kha. 4. 'niSpatiH' kha. 5. 'aGgAni-tathA ca' iti kha-pustake truTitam. Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . alaMkArasarvasvam / 137 'prAsAde sA paMthi pathi ca sA pRSThataH sA puraH sA ___ paryake sA dizi dizi ca sA tadviyogAturasya / haMho cetaH prakRtiraparA nAsti te kApi sA sA sA sA sA sA jagati sakale ko'yamadvaitavAdaH // ' 'nimeSamapi yadyekaM kSINadoSe kariSyasi / padaM citte tadA zaMbho kiM na saMpAdayiSyasi // ' atra kavInAmAdhArANAmabhAve'pyAdheyAnAM girAmavasthiti'nyatrabhAvo viSayArtha iti viSayatvena teSAmAdhAratvAt, ekasyA eva yoSitaH prAsAdAdau yugapadavasthAnam, tathA cittaviSaye padakaraNe prastute'pi lokottaravastusaMpAdAnaM krameNa jJeyam / yathAsAdhitasya tathaivAnyenAnyathAkaraNaM vyAghAtaH / yaM kaMcidupAyavizeSamavalambya kenacidyanniSpAditaM tattato'nyena kena te durghattabhUpaparitApaguruH pratApaH // ' atrAGgAdInAmanahatvenAdhAratvAbhAve'pyAdheyasya pratApasya sthitiriti viSeSAlaMkAratvam / tathA ca-'coriaramaNAulie putti piaM harasi sitti ki vujam / vaccantI muhajohAbharehi~ timiraM pi Na Nihisi // ' atra na kevalaM priyaM hariSyasi yAvaccikIrSAvihareNAsaMbhAvyaM timiramapIti vastvantarakaraNAtmA vizeSaH / yathA vA 'mAghaH zizupAlavadhaM vidadhatkavimadavadhaM vidadhe / ratnAkaraH svavijayaM haravijayaM varNayanvyavRNot // ' atra na kevalaM mAghaH zizupAlavadhaM cakAra yAvadasaMbhAvyaM cikIrSitaM kavimadavadhamapItyazakyavastvantarakaraNAtmAyaM vizeSaH / azakyameva kavimadavadhaM kartuM mAghasyAtra kartutvam / evamuttaratrApi jJeyam / ataH "ekasminkriyamANe tajAtIyasya prasaGgataH siddhiranuSaGgaH' ityanuSaGgAlaMkAro'pi vizeSa evAntarbhavatIti na pRthagvAcyaH / yathAsAdhitasyetyAdi / niSpAditamiti na tu niSpAdayituM saMbhAvyamAnam / taddhi dvitIyavyAghAtaviSayaH / tata iti niSpAdanakartuH / tatpratidvandvinota / niSpAditavastuvyAhatikAritvAt / tenaivetyatra bharaH / anyathA hi vaicitryAtizayo na syAt / anyathAkriyata iti / tadupamardakavastvantarajananenetyarthaH / ata eva nAmApyasya yaugikamityAha-niSpAditetyAdi / atazca yatra na niSpannasya vastuno vyAhatirupanibadhyate tatra nAyamalaMkAraH / niSpatterevAprarohAdvayAghAtAyogAt / niSpannavastuvyAhatirhi vyAghAtaH / phalaM cAtra vyAhati 1. "dizi dizi' kha. 2. 'pathi pathi' kha. 3. 'doSaM kariSyati' kha. 4. 'saMpAdayiSyati' kha. 5. 'ananyabhAvaH' kha. 6. 'tathA' kha. 7. 'yaM' ka-pustake nAsti. Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 kaavymaalaa| cittatpratidvandvinA tenaivopAyavizeSeNa yadanyathA kriyate sa niSpAditavastuvyAhatihetutvAdvayAghAtaH / yathA 'dRzA dagdhaM manasijaM jIvayanti dRzaiva yaaH| virUpAkSasya jayinIstAH stuve cArulocanAH // ' atra dRSTilakSaNenopAyena smarasya hareNa dAhaviSayatvaM niSpAditam / mRganayanAbhiH punastenaivopAyena tasya jIvanIyatvaM kriyate / tacca dAhaviSayatvasya pretipakSabhUtam / tena vyAghAtAkhyo'yamalaMkAraH / so'pi vyatirekanimittatvenAtroktaH / virUpAkSasya cArulocanA iti vyatirekagarbhAveva vAcakau / jayinIriti vyatirekoktiH / pUrvavadiha prakaraNaM lakSaNam / kAriNastadvailakSaNyam / ata eva 'utpattivinAzayorekopAyatve vyAghAtaH' iti na sUtraNIyam / evaM hi vyAghAtatvameva na syaat| 'kulamamalinaM bhadrA mUrtirmatiH zrutizAlinI bhujabalamalaM sphItA lakSmIH prabhutvamakhaNDitam / prakRtisubhagA hyete bhAvA amIbhirayaM jano vrajati sutarAM darpa rAjaMsta eva tavAGkazAH // ' ityatra ca kulAdayo yathAnyeSAM darpahetavo na tathA tava / pratyuta vinayakAriNa ityevaMvidhaguNaviziSTabhyaH puruSAntarebhyo'sya vailakSaNyamAtraM vivkssitm| na tu kulAdibhirutpAdito'pi darpastava vyAhata iti yena vyAghAtAlaMkAro bhavati / athAtra darpakAriNo'pi kulAdestadvinAza ityayamalaMkAra iti cet , naitat / kulAdInAM prakRtibhedena dAdarpakAritvasya vAstavatvenAlaMkAratvAt / tatrApi kulAdibhistava darpasya vinAza ityabhyupagamenAyamalaMkAraH / niSpAditavastuvyAhaterabhAvAttannibandhanatvena cAsyoktatvAt / 'viNNANeNa maavisaM viNivai bhiNNakAraNuppaNNam / viNNANakAraNaM jaM taM puNa bhaNa ko NivaTTei // ' ityatrApi madasya vijJAnatadanyahetukatve vastusaMbhavaheturmado vijJAnena nivartyate taddhetukaH punaH kenetyalaMkArabhASyakAroktastanivRttihetuprarohAtmakatvAdvitarkAlaMkAro na vyAghAtaH / vijJAnahetukAyA madaniSpattareva prarohAt / 'gADhakAntadazanakSatavyathAsaMkaTAdarivadhUjanasya yH| oSThavidrumadalAnyamocayanirdazanyudhi ruSA nijaadhrm||' ityatra cAdharavyathAnirmocanAtmakaviparItaphalaniSpattyartha tannirdazanAtmA prayatna upanibaddha iti vicitramiti na vyAghAtAlaMkAro vaacyH| tenaiveti / dRSTilakSaNenaiva na punaranyenetyarthaH / teneti niSpannasya vastunastenaivopAyena vyAhatatvAt / tadeva vibhajati-virUpAkSasyetyAdinA / anenAsya vyatirekaM vinotthAnameva na syAditi sUcitam / tathA hi yenakenacidyatkicitsAdhitaM tadapyanyenAnyathAkriyate tadA tasya tato'nyathAkaraNAnupapattyA 1. 'vAma' kha. 2. 'prativirUpapakSabhUtam' ka. 1. 'vastusaMbhavinyanyaheturmado' kha, 2. 'tadvadanyenAnyadhI' kha. Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / 139 prakArAntareNApyayaM bhavatItyAha saukaryeNa kAryaviruddhakriyA ca vyAghAta ityeva / kiMcitkArya niSpAdayituM saMbhAvyamAnaH kAraNavizeSastatkAryaviruddhanippAdakatvena yatsamarthyate so'pi saMbhAvyamAnakAryavyAhatinibandhanatvAvyAghAtaH / kAryaviruddhaniSpattizca kAryApekSayA sukarA / tesya kAraNasyAtyantaM tadAnuguNyAt / natvatra kAryAbhimatasya kAryatvAbhAvaH / tadviruddhasyAtra saukaryeNa kAryatvAt / ata eva dvitIyAdviSamAdbhedaH / tatra hi kAryasyAnutpattiranarthasya codgamanam / iha tu kAryamakAryameva na bhavati / tadviruddhasyAnarthasya vyatirekiNo'pyatra suSThukAryatvAt / yathA harSacarite rAjyavardhanaM prati zrIharSoktiSu___ 'yadi bAla iti sutarAmaparityAjyo'smi / rakSaNIya iti bhavadbhujapaJjarameva rakSAsthAnam' ityAdi / __ atra rAjyavardhanena zrIharSAprasthApane kArye bAlyarakSaNIyatvAdi kAraNatvena yatsaMbhAvitaM tatpratyuta prasthApanakAraNatvena sukaratayA zrIharSeNa rAjyavardhanasya samarthitamiti vyaaghaataakhyo'lNkaarH| / vailakSaNyamavazyAbhyupagantavyam / atazcAsya sarvAtmanA vyatireko nimittatvaM yAyAt / pUrvavadityAnurUpyaparihArAt / sa caikasyopAyasya sAdhanAnyathAkaraNatvena vivakSaNAt / prakArAntareNeti pratItibhedAt / ayamiti vyAghAtaH / tamevAha-saukaryeNetyAdi / etadeva vyAcaSTe--kiMcidityAdinA / saMbhAvyamAna iti kenacidanyena / tatkAryeti / tacca tatkArya niSpAdayituM prakrAntam / ata evAsya prathamAyAghAtAdbhedaH / tatra hi yenakenacidupAyena niSpAditaM sadvastu tathaivAnyenAnyathIkriyata ityuktam / iha tu kiMciniSpAdayituM saMbhAvyamAnasya kAraNasya tadviruddha niSpAdakatvena samarthanam / tadviruddhaniSpattezca saukarya kimuktamityAzaGkayAha-kAryatyAdi / tadAnuguNyAditi kAryaviruddhAnuguNatvAt / na tviti |api tu duSkaratvena kAryatvamityarthaH / anenApyasya prathamAjhyAghAtAdbhedaH sUcitaH / iha hi kiMciniSpAdayituM saMbhAvyamAnaH kAraNavizeSaH saukaryeNa tadviruddhaniSpAdakatvena samarthyate / tatra rUpAya vizeSavivakSAparihAreNa kertureva pakSapratipakSabhAvamAzritya tathAtvopanibandhaH / ata eveti / dvayorapi kAryatvasaMbhavAt / anarthetyanenApi viSamAdasya bheda evopodvalitaH / saMbhAvitamiti / (tathA / ) sathitamiti / anena prathamavyAghA 1. 'pariniSpAdakatvena' kha. 2. 'tasyAkAraNasya' kha. 3. 'kArya kAryameva' kha. 4. 'vyAdiSTo'laMkAraH' ka. 1. tenApyasya' ka. 2. 'koreva' kha. Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| evaM virodhamUlAnalaMkArAnnirNIya zRGkhalAbandhopacitA alaMkArA lakSyante / tatra pUrvasya pUrvasyottarottarahetutve kaarnnmaalaa| yadA pUrva pUrva krameNottaramuttaraM prati hetutvaM bhajate tadA kAraNamAlAkhyo'yamalaMkAraH / yathA 'jitendriyatvaM vinayasya kAraNaM guNaprakarSo vinayAdavApyate / guNaprakarSaNa jano'nurajyate janAnurAgaprabhavA hi saMpadaH // ' kAryakAraNakrama evAtra cArutvahetuH / todAharaNatvamasya nirastam / tatra hi dvayorapi kAryayoniSpattirvivakSitA / bAlyasya tu kAryadvayaMjanane'pi sAmarthya kiM tu presthApanajanane saukaryam / ata evAtra saMbhAvyamAnasya kAryasya vyAhatatvam / yathA vA-'yatsazabdamiti kAmavimarde nUpuraM pariharanti taruNyaH / tadvabhAra katarApi vidagdhA gopanAya nijakaNTharutAnAm // ' atra saMbhAvyamAnaM kArya parihAraH / tasya vyAhatidhAraNam / upAyasya sukaraduSkaratvena viziSTatvAdatra na prathamavyAghAtodAharaNatvam / yathA ca nAyamartho vakroktabhedastathA vakroktAveva vakSyAmaH / epadupasaMhara. nnydvtaaryti--evmityaadinaa| alaMkAra iti na punaH zRGkhalaivaiko'laMkAraH / evaM hi sAdharmyamapyeka evAlaMkAraH syAt / na hyapamAdiSu sAdharmyaparihAreNa pratyekaM kazcidvicchittivizeSasaMbhavaH yenAlaMkArabhedaH syAt / evaM virodho'pyeka eva vAcyaH / na hi vibhAvAdInAM viruddhatvAdanyaH kazcidvizeSaH kimaparam / evaM saptASTAnAmevAlaMkArANAM lakSaNapraNayanaprasaGgaH / athopamAdInAmapi sAdhAdAvAntaro'sti vizeSa iti cet / tarhi kAraNamAlAdInAmapi zRGkhalAbandhopacitritatve'pi vakSyamANanItyA kAryakAraNavizeSaNavizedhyabhAvAdyAtmAstyevAvAntaro'pi vicchittivizeSaH yenopamAdivatpRthagevaiSAmalaMkAratvaM yuktam / evaM hi zRGkhalAyAmavAntaravicchittivizeSasaMbhave'pyanyAlaMkAropasaMkhyAnaM prasajyata iti cet, na / yadyasti vicchityantaraM tadastvalaMkArAntaropasaMkhyAnaM ko doSaH / pratyutAbhAsamAnasya vizeSasyApanavo na vAcyaH / tadyathAsthita evAlaMkArabheda AzrayaNIyaH / tasmAduttarottarasya pUrvapUrvAnubandhitve viparyaye vA zRGkhaleti na vAcyam / tatra tAvatkAraNamAlAmAha-pUrvetyAdi / kAraNamAlAkhyo'yamiti mAlAnyAyena bahunAM kAraNamAlAnAM yogapadyenAvasthAnAt / ata evAha-kAryakAraNakrama eveti / na puna: kevalameva zRGkhalAtvamityarthaH / ata eva kAraNamAletyasyA anvarthamabhidhAnam / evamanyebhyaH zRGkhalAbandhopacitritebhyo'laMkArebhyo'syA viSayavibhAgaH / na hi teSu kAryakAraNakrama eva cArutva 1. 'atra' ka. 2. 'prasthAna' kha. 3. 'sAdharmya'pyeka' kha. 4. 'apyantaro'sti' kha. 5. 'pUrvAnubandhitvam' kha. 6. 'viparyayo vA' kha. Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvakham / yathApUrva parasya vizeSaNatayA sthApanApohane ekAvalI / yatra pUrva pUrva prati krameNa paraM paraM vizeSaNatvamanubhavati sa ekAvalyalaMkAraH / vizeSaNatvaM ca sthApanena nivartanena vaa| sthApanena yathA'purANi yasyAM savarAGganAni varAGganA rUpapuraskRtAGgayaH / rUpaM samunmIlitasadvilAsamastraM vilAsaH kusumAyudhasya // ' atra varAGganAH purANAM vizeSaNaM sthAnIyatvena sthitam / evaM varAGganAnAM rUpamityAdi jJeyam / nivartanena yathA 'na tajjalaM yanna sucArupaGkajaM na paGkajaM yanna nilInaSaTpadam / na SaTpado'sau na juguJja yaH kalaM na guJjitaM tanna jahAra ynmnH||' atra jalasya sucArupaGkajatvaM vizeSaNaM niSedhyatvena sthitam / evaM paGkajAnAM nilInaSaTpadatvaM jJeyam / pUrvasya pUrvasyottarottaraguNAvahatve mAlAdIpakam / uttarottarasya pUrva pUrva pratyutkarSahetutve ekAvalI / pUrvasya pUrvasyottaro. ttarotkarSanibandhanatve tu mAlAdIpakam / mAlAtvena cArutvavizeSamAzritya hetuH / vizeSaNavizeSyabhAvAdevAvAntarasya vicchittivizeSasya saMbhavAt / kvacidviparyayeNApi bhvti| yathA-'mANo gaNehi jAai guNA vi jAanta suaNasevAi / vimaleNa suaappasareNa suaNavai uTANam // ' atra hi pUrvasyottarottaraM kAraNatayopanibaddham / evamuttaratrApi viparyayo'bhyUhyaH // yathApUrvamityAdi / paraM paramiti / ata eva pUrvasya pUrvasya yathAyathaM viziSTatayAvagamaH / svarUpamAtreNAvagatasya vastuno yatsaMbandhabalena vaiziSTayamavagamyate tadvizeSaNam |ydvkssyti / uttarottarasya pUrva pUrva pratyutkarSahetutve ekaavliiti| ekAvalyalaMkAra iti / pUrvottarayoH parasparAnuSaktatvenaikapatirUpatvAt / pUrvetyAdi / atazcaikAvalyalaMkArAdvailakSaNyaM darzayanvyAcaSTe-uttaretyAdi / utkarSanibandhanatva ityanena kAraNamAlAto'pyasya vailakSaNyamuktam / tasyAM hi pUrvasya pUrvasyottaramuttaraM prati kAraNatvam / nanu cAsya prAcyaiIpakAnantaraM lakSaNaM kRtamiha tu kiM na tathetyAzaGkayAha-mAlAtvenetyAdi / mAlAzabdenAtra zRGkhalA lakSyate / tasyA evopakrAntatvAt / na cAtra mAlopa 1. 'parasparavizeSaNatayA' kha. 2. 'dvidhA bhavati' kha. 3. 'varAGganArUpamityAdi' kha. 1. 'mAno guNena jAyate guNA api jAyante sujanasevAyAH' iti pUrvArdhasya cchAyA. 2. uttarArdha ka-pustake nAsti. Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyamAlA | dIpakaprastAvollaGghaneneha lakSaNaM kRtam / guNAvahatvamutkarSahetutvam / 142 yathA- 'saMgrAmAGganasaMgatena bhavatA cApe samAropite devAkarNaya yena yena sahasA yadyatsamAsAditam / kodaNDena zarAH zarairarizirastenApi bhUmaNDalaM tena tvaM bhavatA ca kIrtiratulA kIrtyA ca lokatrayam // ' atra kodaNDAdibhiH krameNa zarIrAdInAmutkarSo vihitaH / samAsAdanalakSaNakriyAnibandhanaM ca dIpakaM dIpanakriyANAmuttarottarombhitatvena kRtam / uttarottaramutkarSaNamudAraH / pUrvapUrvApekSayottarottarasyotkarSanirbaMndhanatvamudArAkhyo'laMkAraH / yathA'jaye dharitryAH purameva sAraM pure gRhaM sadmani caikadezaH / tatrApi zayyA zayane varastrI ratnojjvalA rAjyasukhasya sAram // ' mAvanmAlAzabdo jJeyaH / ekasyopameyasya bahUpamAnopAdAnAbhAvAt / atra yaiaupamyameva nAsti / kodaNDazarAdInAM tasyAvivakSaNAt / ata evAsya dIpakabhedatvaM na vAcyam / aupamyajIvitaM hi tat / prAcyaiH punaretaddIpanamAtrAnuguNyAttadanantaraM lakSitam / zRGkhalAtvena tu viziSTasya cArutvamitIha lakSaNaM yuktam / etacca dIpaka eva granthakRtoktam / chAyAntareNa tu mAlAdIpakaM prastAvAntare lakSayiSyata iti / atretyAdi / utkarSazca zarAdInAM kodaNDAdisamAsAdanalakSaNaH / dIpanaviSayANAmiti / kodaNDazarAdInAm / ata evAsya dIpakamityanvarthamabhidhAnam // uttaretyAdi / etadeva vyAcaSTe - pUrve - tyAdi / etaccaikasyaiva vastuno bahunAM vA syAdityasya dvaidham / tena pUrvatra pUrvapUrvetyuttarasyeti cAvasthAvizeSAbhiprAyeNa vyAkhyeyam / anyathA hyekasyaiva pUrvatvamuttaratvaM ca kathaM syAt / evamapyuttarottaramupacayaH svarUpeNa dharmeNa vA bhavatItyasya cAturvidhyam / evaM pra kRte yathAyathamArohakrameNa dhArAdhirUDhatayotkarSapratipAdanaM syAdityalaMkArabIjam / yaduktam / uttarottaramutkarSo bhavetsAraH parAvadhiriti / pUrvApekSayottarasyotkRSTatvamityanena mAlAdIpakAdasya bhedo'pyuktaH / tatra hi pUrvasyottaraM pratyutkarSanibandhanatvamuktam / ata eva cAsyottarottarasyotkarSopanibaddhAdanvarthatvam / tatraikasya svarUpeNotkarSo yathA - ' kiM chatraM 1. 'hetukaM' ka. 2. 'dIpanaviSayANAm' kha 3. 'uttarottaramutkarSaH sAraH ' kha. 4. 'nibandhanaM sAraH' kha. 1. 'prastAvAntarena' ka. 2. 'cArvavasthA' ka. Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / 143 atra dharitryapekSayA purasya sAratvamevaM purApekSayA tadekadezasya gRhasyetyAdi yojanIyam / yathA 'rAjye sAraM vasudhA vasuMdharAyAM puraM pure saudham / saudhe talpaM talpe varAGganAnaGgasarvasvam // atra rAjyApekSayA vasuMdharAyAH sAratvamevaM vasudhApekSayA tadekadezasya purasyetyAdi yojanIyam / evaM zRGkhalAvicchittyAlaMkArAH pratipAditAH / adhunA takanyAyAzrayeNAlaMkAradvayamucyate / taMtra hetorvAkyapadArthatA kAvyaliGgam / kiM nu ratnaM tilakamatha tathA kuNDalaM kaustubho vA cakraM vA vArijaM vetyamarayuvatibhiryadvalidveSidehe / urve maulau lalATe zravasi hRdi kare nAbhideze ca dRSTaM pAyAttadvo'bimbaM sa ca danujaripurvardhamANaH krameNa // ' atraikasyaiva harestattadavayavasthAviziSTatayA svarUpeNottarottaramutkarSaH / dharmeNApi yathA-'atasIkusumaprabhaM mukhe tadanu tvatkacamecakadyuti / atha bAlatamAlamAMsalaM pramRtaM saMprati sarvatastamaH // ' atraikasyaiva tamaso nibiDatvAkhyadharmamukhenottarottaramutkarSaH / atra ca yadyapyekasminneva tamasyanekasyAtasIkusumaprabhAdikasyAvasthAnAtparyAyatvam, tathApi tamaso naibiDyaM yathAyathamutkRSTatayA vAkyArthIbhUtamiti yathoktameva yuktam / bahUnAM svarUpeNotkarSoM yathA-'atyuccAstaravaH sphuranti girayaH svarvAsizailastatastasmAdviSNupadaM tataH kimaparaM syAdanyadatyunatam / tasmAtsarvata eva sAdhuhRdayAnyuttuGgabhaGgIni tatkasyA unnataye tavArthipadavI cintAmaNe tanvate // ' atrAnekeSAM pUrvApekSayA svarUpeNottarottaramutkarSaH / dharmeNa yathA-'kukSeH koTara eva kaiTabharipurdhatte trilokImimAmapyudvayUDhabharo bibharti tamapi prIto bhujaMgezvaraH / zrIkaNThasya sa kaNThasUtramabhavaddeva tvayA taM hRdA bibhrANena pareSu pauruSakathA zrIkarNa nirnAzitA // ' atra kaiTabhAriprabhRtInAM pauruSAkhyadharmamukhenottarottaramutkarSaH / evaM 'jaye dharitryAH' ityAdau sAratvamukhena boddhavyam / yadAhAtretyAdi / yathA vA-'trilokyAM ratnasUH zlAghyA tasyAM dhanapaterharit / tatra gaurIguruH zailo yattasminnapi maNDalam // ' atra bahUnAM zlAdhyatvenottarottaramutkarSaH / yattvanyairetatsthAne rUpadharmAbhyAmAdhikyamuktam / tatteSAM nAmamAtranavIkaraNarasikatvam / a. syaiva pUrvapUrvApekSayottarottarotkarSopanibandhanAtmakatvAtsamAviSayAvagAhanasahiSNutvAt / tasmAdasmizca vardhamAne sAropAntarbhAvameti / na punaridamantarbhUtaM sAre parimitaviSaye mahAviSayamityAyuktamevoktam / etadupasaMhRtyAnyadavatArayati-evamityAdinA / tati dvayaM nirdhAraNe / hetorityAdi / yatreti / hetozca vAkyArthapadArthagatyopanibandhAda 1. 'pradarzitAH' ka. 2. 'tatkAnyAyAzrayeNA' kha. 3. 'tatra' iti ka-pustake nAsti. 1. etatparyantaM kha-pustake nAsti. 2. 'yatreti' iti kha-pustake nAsti. Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 kaavymaalaa| . yatra hetuH kAraNarUpo vAkyArthagatyA vizeSaNadvAreNa vA padArthagatyA liGgatvena nibadhyate tatkAvyaliGgam / tarkavailakSaNyAtha kAvyagrahaNam / na hyatra vyAptipakSadharmatopasaMhArAdayaH kriyante / vAkyArthagatyA ca nibaddhopanibaddhasya hetutvam / anyathArthAntaranyAsAnnAsyabhedaH syAt / krameNa yathA 'yattvannetrasamAnakAnti salile mannaM tadindIvaraM medhairantaritaH priye tava mukhacchAyAnukArI zazI / ye'pi tvadgamanAnusArigatayaste rAjahaMsA gatA stvatsAdRzyavinodamAtramapi me daivena na kSamyate // syAnena saha bhedadvayamapyuktam / vAkyArthagatyeti / na tu padArthagatyA / tatra [panibaddhasyaiva hetutvAt / hetutvenaiveti / hetutvasyAmukha evodiktatvena pratItaH / anyatheti / hetutvenopanibandho yadi na syAt / nanu hetorvAkyapadArthobhayopanibandhe na kazcidvicchittivizeSaH pratIyata iti kathamasyAlaMkAratvamuktam / na hi sAdhyasAdhanAyopAttasya hetorevaM prakAradvayAtirekeNopanibandhaH syAt / na ca yathAsaMbhavinopanibandhamAtreNAlaMkAratvaM vaktuM yuktam / kavipratibhAtmakasya vicchittivizeSAtmakasyAlaMkAratvenoktatvAt / na caivamupanibandhAtkazcidatizaya iti kathamasyAlaMkAratvat / evaM hi dRktvAbhAsaiva nAnyena vedyetyAdAvapi svAbhAsatvasya hetovizeSaNadvAreNa padArthagatyA, tathA 'pratyakSAdviralakarAGgulipratItirvyApitvAdakuzalamindriyaM na tasyAm' ityAdau tamasi viralAGgulipratItau vyApitvAdindriyakauzalameva sAdhanamiti hetorvAkyArthagatyopanibandhAdalaMkAratvaM syAt / sa. tyam / yadyapyevamupanibandhasya vastuvRtterasaMbhavAnna kazcidatizayaH pratIyate / tathApi granthakRtA prAcyairlakSitatvAdetadiha lakSitam / atha yatra vyaGgayAzliSTo vAcyArtho vAcyamevArthe prati hetutAM bhajate tatrAyamalaMkAro yujyata eveti cet / tarhi vyaGgayAzleSavazena tadutthAnAdvAkyArthapadArthatayopanibadhyamAnasya hetoH svAtmani na kazcidatizaya iti vyaGgayakRta evAtizayo'bhyupagamyate / na tatkRtaH / tasyaivamupanibaddhasya vAstavyatvAt / yadi ca vyaGgayasAhacaryeNaiva heturalaMkAratAmiyAt tacchabdasyApi hetoralaMkAratvaM prasajyate / yadi tatrApi vyaGgayAzleSaH syAt / atha tasya zAbdatvAdeva vaicitryAbhAvAdayamanalaMkAratve nimittatvaM kathaM na yAyAt / atha tatra vyaGgayAzleSo na bhavatIti cet, kiM nAmAparAddham / yenAtra vyaGgayAzleSastatra ca neti / tathAtvena lakSyAdarzanAditi cet, naitat / avAgdarzina evaM nizcayAnupapatteH / pratyuta yatra bhavatA vyaGgayAzleSa uktastatra sa nAstIti vaktuM za1. upasaMhArAdayaH kriyAvAkyArthagatyA' kha. 1. 'hetutvam' kha. Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / 'mRgyazca darbhAGkaranirvyapekSAstAvAgatijJaM samabodhayanmAm / ___ vyApArayantyo dizi dakSiNasyAmutpakSmarAjIni vilocanAni // ' pUrvatra pAdatrayArtho'nekavAkyArtharUpaH / caturthapAdArtho hetutvenopnystH| uttaratra saMbodhane 'vyApArayantyaH' iti mRgIvizeSaNatvenAnekaH padArthoM hetutvenoktH| eMvamekavAkyArthagatatvena kAvyaliGgamudAhriyate / yathA'manISitAH santi gRheSu devatAstapaH kva vatse kva ca tAvakaM vpuH| padaM saheta bhramarasya pelavaM zirISapuSpaM na punaH patatriNaH // ' 'yadvismayastimitamastamitAnyabhAva mAnandamandamamRtaplavanAdivAbhUt / tatsaMnidhau tadadhunA hRdayaM madIya maGgAracumbitamiva vyathamAnamAste // ' kyate / tathAhi / 'vakSaHsthalI rakSatu sA jaganti jagatprasUtergaruDadhvajasya / zriyo'GgarAgeNa vibhAvyate yA saubhAgyahamnaH kaSapaTTikeva // ' ityatra vakSaHsthalyA jagadrakSakatve jagatprasUtitvaM padArtho hetuH / prasaviturhi nijaprasUteH sarvathaiva rakSaNamucitam / ata eva garuDadhvajavakSaHsthalyA jagadrakSakatve kartRtvaM yuktam / iyAMzcAbhidheya evArthaH / ata eva cAtra na hetoH kazcidvyaGgathAzleSaH / ittham / 'saMjIvaNosahammiva suassa rakkhai aNaNNavAvArA / sAsU NavanbhadaMsaNakaNThAgaajIviaM sohnam // ' ityatra kaNThAgatajIvitatvasya / atra ca jagatprasUtitvasya hetoH padArthatayopanibandhe na kazcidatizayo vizeSaH / evam / 'ayi pra. matte sicayaM gRhANetyukte'pi sakhyA na viveda kAcit / manA hi sA tatra rasAntarAle yatrAntaraGgo bhagavAnanaGgaH // ' ityatrApi jJeyam / yadyapi cAtra rasazabdasya jalavAcitvaM na vivakSitam / tathApyabhedAdhyavasAyAdatizayoktirna punaH zabdazaktimUlaM vyaGgyam / tathAle hi hetuhetumadbhAvasya na kazcidatizayaH / evaM hi / 'ekAntajADyAdUrubhyAM karabhoH parAjitAH / kadalyo yanna taccitraM jayaH kva na kalAvatAm // ' ityatra jADyasyAtizayoktyAliGgitatvena vaicitryAvahatvAcchAbdasyApi padArthasya hetoralaMkAratvaM syAt / evamuMdAharaNA 1. 'anekArthavAkyArtharUpaH' ka. 2. 'caturthapAdArthe' ka. 3. 'evameva' kha. 4. 'yathA' iti. ka-pustake nAsti. 1. 'saMjIvanauSadhimiva sutasya rakSatyananyavyApArA / zvazrurnavAbhradarzanakaNThagatajIvitAM snuSAm' iti cchAyA. 19 Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 kaavymaalaa| pUrvatra varaprAptihetubhUtataponiSedhasya 'manISitAH' iti vAkyArtharUpo hetunirdiSTaH / uttaratra punaH 'astamitAnyabhAvam' ityatra vismayastimitamiti vizeSaNadvAreNa padArthaH / sAdhyasAdhananirdezo'numAnam / yatra zabdavRttena pakSadharmAnvayavyatirekavatsAdhanaM sAdhyapratItaye nirdizyate so'numAnamalaMkAraH / vicchittivizeSazcAtrArthAzrayaNIyaH / anyathA tarkAnumAnAtki vailakSaNyam / udAharaNam'yathA randhra vyomnazcalajaladadhUmaH sthagayati sphuliGgAnAM rUpaM dadhati ca yathA kITamaNayaH / yathA vidyujjvAlo jvalanaparipiGgAzca kakubha stathA manye lagnaH pathikatarukhaNDe smaradavaH // ' atra dhUmasphuliGgakapiladiktvAni vahiliGgAni trirUpatvAddavazabdapratipAditaM.vahni gamayatItyanumAnam / rUpakamUlatvenAlaMkArAntarabhaGgIkAreNa vicchittyAzrayaNAttarkAnumAnavailakSaNyam / ntareSvavaseyam / evaM ca yatrApi vyaGgayAzleSaH syAttatrApi hetorvAkyArthapadArthatayopanivandhe na kazcidatizayaH / atha sAdhyapratItaye hetorupanibandhAdastyeva vaicitryAtizaya iti cet / tarvAnumAnamevedaM syAnnAlaMkArAntaram / sAdhyasAdhanasya tallakSaNatvena vkssymaanntvaat| evaM he. torvAkyapadArthatayopanibaddhasya vAstavatvAdasya pRthagalaMkAratvaM na yuktam / uktavakSyamANanI. tyAnumAna evAntarbhAvopapatteH / sAdhyetyAdi / etadeva vyAcaSTe-yatretyAdinA / evaM cAtra sAdhyapratItaye trirUpasya sAdhyasya nirdezAttarkAnumAnasamAnakakSyamevAsya lakSaNamiti bhAvaH / yadyevaM tattato'sya ko vizeSa ityAzaGkayAha-vicchittItyAdi / taccAnumAnaM dvidhA / svArtha parArtha ca / tatra svArtha yatra mayAyamavagato'rtha iti svaparAmarSasya nizcayaH syAt / parArthe tu yatra pareNAnavagatasya vastutaH pratipAdanAtparapratyAyakatvaM syAt / evaM ca / svArthaparArthabhedena dvividhamanumAnamevaiko'laMkAro vAcyo na punaranumAnahetutayA pRthagalaMkAratvam / ubhayatrApi sAmAnyalakSaNAnugamAtprakAraprakAribhAvasyaivopapatteH / tatra svArthAnumAnaM yathA granthakRtaivodAhRtam / tatra hi smaradavo lagna iti svaparAmarSasyaiva nizcayaH / parArthAnumAnaM yathA-'tadasti teSAM tamasi prasarpiNAM nizAcaratvaM yadi pAramArthikam / tataH priye saMnihite'tra vAsare kathaM nu tatsaMcaraNaM bhaviSyati // ' atra divAsaMcaraNasya kAryasya viruddhaM nizAcaratvaM parapratyAyako hetuH / rUpakamUlatveneti / rUpaka1. 'rUpakamUlameveti' ka. Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvakham / 147 kvacittu zuddhamapi bhavati / yathA 'yatratA laharI calAcaladRzo vyApArayanti dhruvaM ___ yattatraiva patanti saMtatamamI marmaspRSo mArgaNAH / taccakrIkRtacApasaJjitazarapreGkhatkaraH krodhano dhAvatyagrata eva zAsanadharaH satyaM sadAsAM smaraH // ' atra yoSitAM bhrUvyApAreNa mArgaNapatanaM smarapurogAmitve'sAdhye'nalaMkRtameva sAdhanamiti zuddhamanumAnam / prauDhoktimAtraniSpannArthaniSThatvena ca vicchittivizeSAzrayaNAccArutvam / ayamatra piNDArthaH / ihAsti pratyAyyapratyAyakabhAvaH / asti ca samarthyasamarthakabhAvaH / tatrApratItapratyAyane pratyAyyapratyAyakabhAvaH / pratItapratyAyane tu samarthyasamarthakabhAvaH / tatra pratyAyyapratyAyakabhAve'numAnam / samarthyasamarthakabhAve tu yatra padArtho hetustatra hetutvenopAdAne 'nAgendrahastAstvaci karka mantareNAnutthAnAt / nanu cAsyAlaMkArAntaragIkAramAtrameva kiM tarkAnumAnavailakSaNyanimittam / utAnyadapi kiMcidityAzaGkayAha-kvacidityAdi / analaMkRtamiti / zAsanadharmAdeH prauDhoktyA vAstavatvenaiva vivkssittvaadtishyoktyaadylNkaaraantrgrbhiikaaraabhaavaat| atazcAsya kavikarmaiva vailakSaNyanimittamiti bhAvaH / tadAha-prauDhoktItyAdi / evaM ca kavikarmAbhAvAdyatra vicchittivizeSAzrayaNaM na syAttatra naaymlNkaarH| yathA-'yo yatkathAprasaGge cchinnacchinnAyatoSNaniHzvAsaH / sa bhavati taM prati raktastvaM ca tathA dRzyasesutanu ||'atr raktatvaM prati viziSTasya niHzvasitasyArthe'pi hetutve vAstavatvAtkavipratibhAnirvartitatvAbhAvAnnAyamalaMkAraH / yathA-'prajAnAM vinayAdAnAdrakSaNAdbharaNAdapi / sa pitA pitarastvAsAM kevalaM janmahetavaH // ' atra vinayAdAnAdihetUnAM vAstavatvAdanalaMkAratvam |n punaratra hetorArthasvAbhAvAdanalaMkAratvamiti vAcyam |kvikrmnn evAlaMkAranibandhanatvenoktatvAt / arthatvasya tadaprayojakatvAt / na hi hetorArthatve'pi kavikarmavyatirekeNAlaMkAratvaM syAt / tacchAbde'pi hetau kvacitkavipratibhAnirvartitatvenAlaMkAratvAbhyupagame na kazciddoSaH / granthakRtA punaretacciraMtanamatAnurodhenoktam / tanmatamevAdhikRtya hyayamatretyAdinA vicAraH prastutaH / tatreti dvayanirdhAraNe / pratIteti / boddhavyena samarthatayA pramukha evAdhigatasyetyarthaH / 1. 'zuddhameva' ka. 2. 'yathA' iti kha-pustake nAsti. 1. 'zAsanadharAdeH' ka. Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 kAvyamAlA / zatvAt' ityatra na kazcidalaMkAraH yatra tUpAttasya hetutvaM yathodAhRte viSaye 'mRgyazca darbhAGkuranirvyapekSA:' ityAdau tatraiva kAvyaliGgam / yatra tu vAkyArtho hetustatra hetupratipAdakamantareNa hetutvAyopanyAse kAvyaliGgameva / taTasthatvenopanyastasya hetutvenArthAntaranyAsaH / evaM cAsyAM prakriyAyAM kAryakAraNavAkyArthayorhetutve kAvyaliGgameva paryavasyati / samarthaka vAkyasya sApe - kSatvAt / tATasthyAbhAvAt / tatazca sAmAnyavizeSabhAvo'rthAntaranyAsasya vissyH| yatpunararthAntaranyAsasya kAryakAraNagatatvena samarthakatvamuktam, taduktalakSaNakAvyaliGgamanAzritya / tadviSayatvena lakSaNAntarasyaudbhaTairanAzritatvAt / uktalakSaNAzrayaNe tu yattvanetretyAdirvivikto viSayaH kAvyaliGgasyArthAntaranyAsadarzita iti kAryakAraNayoH samarthya samarthakatvamarthAntaranyAsasya pUrva darzitamitIyatI gamanikAzrayitavyA / evaM tarkanyAyamUlamalaMkAradvayamuktvA kAvyanyAyamUlA alaMkArA ucyante uddiSTAnAmarthAnAM krameNAnUddezo yathAsaMkhyam / UrdhvaM nirddiSTA uddiSTAH / pazcAnnirdezo'nUddezaH / sa cArthAdarthAntara na kazcidalaMkAra iti / hetumAtrarUpatvAt / hetutvavAcakaM vinApi tadadhigame ya cArutvAtizaya iti bhAvaH / yadvakSyati -- hetutvapratipAdakamantareNeti / upAttasyeti / pArizeSyAtpadArthasya vAkyArthasya hetutvenopAdAnAbhidhAnAt / ekamiti padArthagatam / hetutvapratipAdaka iti zabdAdiH / taTasthatveneti / na tu hetutvenetyarthaH / ata eva cAnayorbhedaH / tatazceti pArizeSyAt / nanu yadyevaM tatpUrvamarthAntaranyAsasya kenAbhiprAyeNa kArya - kAraNagatatvena samarthakatvamuktamityAzaGkayAha -- yatpunarityAdi / lakSaNAntarasyeti / padArthagatatvenaiveSTeH / yadAhu: - 'zrutamekaM yadanyatra smRteranubhavasya vA / hetutAM pratipadyeta kAvyaliGgaM taducyate // ' iti / yadyetadudbhaTamatAbhiprAyeNoktaM tatkathaM svamataM saMgacchate ityAzaGkayAha -- uktetyAdi / viviktaviSaya iti / tATasthyavyatirekeNa vAkyArthasya hetutvAyopanyAsAdarthAntaranyAsasyAtrA vyApRteH / Azrayitavyeti / na punarvastutaH saMbhavatItyarthaH / etadupasaMharannanyadavatArayati - evamityAdinA / uddiSTAnAmi 1. 'ityAdAviva' kha. 2. 'hetutvapratipAdakaM' kha. 3. 'AzrayeNa' ka. 1. 'atrApravRtteH ' kha. * Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvakham / gataH saMbandhazcAtra sAmarthyAtpratIyate / Urdhva nirdiSTAnAmarthAnAM pazcAnirdiSTairathaiH krameNa saMbandho yathAsaMkhyamiti vAkyArthaH / anye tvimamalaMkAraM kramasaMjJayAbhidadhire / tacca yathAsaMkhyaM zAbdamArthaM ca dvidhA / zAdaM yatrAsamastAnAM pAdAnAmasamastaiH padairarthadvArakaH saMbandhaH / tatra kramasaMbandhasyAtirohitasya pratyeyatvAt / ArthaM tu yatra samAsaH kriyate tatra samudAyasya samudAyena saha saMbandhasya zAbdatvAdarthAvagamaparyAvalocanayA tvavagataH kramasaMbandhaH pratIyate / tathAtra yathAsaMkhyasyArthatvam / AdyasyodAharaNam'lAvaNyaukasi sapratApagarimaNyagresare tyAginAM deva tvayyavanIbharakSamabhuje niSpAdite vedhasA / induH kiM ghaTitaH kimeSa vihitaH pUSA kimutpAditaM cintAratnamaho vRthaiva kimamI sRSTAH kulakSmAbhRtaH // ' atra lAvaNyaukaHprabhRtInAmindvAdibhiH kramasaMbandhasyAvyavahitatvena pratIteH / zAbdaM yathAsaMkhyaM yathA 'kajjalahimakanakarucaH suparNavRSahaMsavAhanAH zaM vaH / jalanidhigirikamalasthA hariharakamalAsanA dadatu // ' atra kajjalAdInAM suparNAdibhiH saMbaddhAnAM jalanidhyAdibhiH saha saMbandho hariprabhRtibhiH saMbandhaH zrutyA samudAyaniSThaH pratIyate / arthAnugamAnusAreNa tvavayavAnAM kramasaMbandhAvagatirityArtha yathAsaMkhyam / tyAdi / arthAditi / uddiSTAnAmeva hyanunirdeze paunaruktyaM syAt / sAmarthyAditi / vAkyaparyAlocanabalAt / anya iti / vAmanAdayaH / yadAhuH-'upameyopamAnAM kramasaMbandhataH kramaH' iti / anenAsya prAcyoktatvaM darzitam / avyavahitatveneti / samAsAdyabhAvAt / avayavAnAmiti / harikajjalAdInAm / na cAsyAlaMkAratvaM yuktam / doSAbhAvamAtrarUpatvAt / uddiSTAnAM krameNAnunirdeze hyakriyamANe'pakramAkhyo doSaH prsjyte| yadaktam-'kramahInArthamapakramam' iti / tacca yathA-'kIrtipratApau bhavataH sU. ryAcandramasAviva' iti / doSAbhAvamAtraM ca nAlaMkAratvam / tasya kavipratibhAtmakavicchi 1. 'yathAsaMkhyam' kha. 1. 'asya' ka. Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 kAvyamAlA / ' ekamanekasminnanekamekasminkrameNa pryaayH| kramaprastAvAdidamucyate / ekamAdheyamanekasminnAdhAre yattiSThati sa ekaH paryAyaH / nanvekamanekagocaramiti prAktanena lakSaNena vishessaalNkaaro'troktH| tatkimarthamidamucyate ityAzaGkayoktam-krameNeti / iha ca kramopAdAnAdarthAttatra yaugapadyapratItiH / tenAsya tato viviktaviSayatvam / tathA ekasminnAdhAre'nekamAdheyaM yatsa dvitIyaH paryAyaH / . nanvatra samuccayAlaMkAro vakSyate ityetadartha krameNeti yojyam / ata eva 'guNakriyAyogapadyaM samuccayaH' iti samuccayalakSaNe yogapadyagrahaNam / ata eva kramAzrayaNAtparyAya ityanvarthamabhidhAnam / vinimayAbhAvAtparivRttivailakSaNyam / tasyA hi vinimayo lakSaNatvena ttivizeSatvenoktatvAt / tattve cAsya 'yathAsaMkhyamanudezaH samAnAm' ityAdisUtrodAharaNAnAM 'tUdIzalAturavarmatIkucavArADakchaNDhavyakaH' ityAdInAmapyalaMkAratvaprasaGgaH / etacca vakroktijIvitakRtA saprapaJcamuktamityasmAbhiriha nAyastam / granthakRtA punaretadudbhaTamatAnuyAyi. tayA lakSitam / evamAsattiviprakarSavatAM tadapekSa upadezAkrama iti lakSitaH / kramo'pyanalaMkAra eva / doSAbhAvamAtrarUpatvAt / AdipazcAnirdezyAnAmatathAnirdeze hyapakramAkhya eva doSaH syAt / yathA-'turaGgamatha mAtaGgaM me prayaccha madAlasam / ' atra gajAzvayorAdipazcAnirdezyayorapyatathAnirdezAdapakramatvam / anayozca svasthAnanirdeze doSAbhAvamAtratvam / na punaralaMkAratvam / tasmAt / 'avazyaM tadaho bhAviviyogo yatra no dhruvam / paricchadasuhRdvandhuviSayendriyajIvitaiH // ' ityatra paricchadAdInAmanyathAnirdeze doSa eva syAt / na cAtra tAdRkkazcidvizeSa upalabhyate / yenAnalaMkAratvaM syAt / evam-'AstAmastamayo'hamityabhimaterdaihAdimAtraspRzo mAbhUdvA viratirmameti ca mRterdArAtmajAdiSvapi / asmAkaM vasuvezmaniSkuTanadIsImAnukedArikAdezakSmezadigAdikeSvapi kathaM sA hanta nAstaM gatA // ' ityatrApi jJeyam / ekamityAdi / idamiti paryAyalakSaNam / tadeva vyAcaSTe-ekamityAdinA / eka iti dvitIyApekSayA / atazca dvau paryAyau / na punareka eva / sAmAnya. lakSaNAyogAt / ata eva kAvyaprakAzakRtA pRthagetau lakSitau / yadAha-'ekaM krameNAnekasminparyAyaH' iti / 'anyastato'nyathA' iti ca / granthakRtA tvanayoratrAnyasyAnyathA grahaNena kramAnyathAbhAvo'pi prasakta iti dUSaNodbhAvanayaivaM lakSaNaM kRtam / evaM krameNaikamanekavAnyathA vA paryAya ityapi sUcitaM tasyaiva prayojanaM drshyti-nnvityaadinaa| kimarthamiti / vizeSAlaMkAreNaiva tatpratItisiddheH / arthAditi / pArizeSyAtmakA Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / 151 vakSyate / tatrAneko'saMhatarUpaH saMhatarUpazceti dvividhaH / tacca dvaividhyamAdhArAdheyagatamiti catvAro'sya bhedAH / krameNodAharaNAni 'nanvAzrayasthitiriyaM kila kAlakUTa kenottarottaraviziSTapadopadiSTA / prAgarNavasya hRdaye vRSalakSmaNo'tha kaNThe'dhunA vasasi vAci punaH khalAnAm // ' 'visRSTarAgAdadharAnnivartitaH stanAGgarAgAruNitAca kandukAt / kuzAGkurAdAnaparikSatAGguliH kRto'kSasUtrapraNayI tayA karaH // ' 'nizAsu bhAsvatkalanUpurANAM yaH saMcaro'bhUdabhisArikANAm / nadanmukholkAvicitAmiSAbhiH sa vAhyate rAjapathaH zivAbhiH // ' 'yatraiva mugdheti kRzodarIti priyeti kAnteti mahotsavo'bhUt / tatraiva daivAvadane madIye patnIti bhAryeta girazcaranti // ' atra kAlakUTamekamanekasminnasaMhate Azraye krameNa sthitimannibaddham / karazcaiko'nekassinsaMhate kramavAn / adharakandukayonivRttyupAdAnatayA saMhRtatvena sthitatvAt / abhisArikAH zivAzcAnekasvabhAvA asaMhatarUpA sAmarthyAdityarthaH / teneti / kramayogapadyarUpatvenetyarthaH / tata iti / vizeSAt / tathetyAdi / atrApi kramagrahaNasya prayojanaM darzayati-nanvityAdinA / ata eveti| vizeSasamuccayayoryogapadyasaMbhavAt / anvarthamiti / 'parAvanupAtya iN' ityanenAnupAtyaye gamyamAne ghano vihitatvAt / atazcAsyaiva kramArthAbhidhAyitvAtkramo'pi pRthagalaMkAratayA na lakSaNIyaH / athAtrArohAvarohayoradhikayoH pratItirastIti yuktamevAsya pRthaglakSaNamiti cet / evaM tAdhArAdheyAnAM parasparaM vilakSatvAbhyAmapyalaMkArAntarapraNayanaM syAt / tayorapyadhikayoH paryAye saMbhavAt / na cAtra tAvatkazcidatizaya upalabhyate / yena pRthagalaMkAratvamapi syAt / evamArohAdinA yadatra vailakSaNyamavagamyate tadetadbhedatve nimittam / na punaH pRthagalaMkAratAyAm / ekasyAnekatrAnyathA vA krameNAvasthAnAkhyasya sAmAnyalakSaNasyAtrApyanugamAt / evaM 'yadekasmAnivRtto'rtha AdhArAntaramAzrayet / sa paryAyo nivRttau tu kramo'yaM bahudhA sthitaH // ' ityapi paryAyAdasya pRthaktve nimittaM na vAcyam / nivRttyanivRttyorvicchittivizeSatvAbhAvAt / tasmAdasya paryAya evAntarbhAvAtpRthaglakSaNapraNayanaM navanavAlaMkArapradarzanahevAkamAtramevetyalaM bahunA // nanu caikAnekarUpasya vastuno'nyatra prApteH parivRttirevAyaM kiM netyAzaGkayAha-vinimayetyAdi / saMhatarUpa iti / saMghAtarUpa 1. 'AdhArAdheyamiti' kha. Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 kAvyamAlA | ekasminnAzraye rAjapathe kramavartinyaH / vacane caikasminnAzraye mugdhatvAdivarga: patnItyAdivargazca vargatvAdeva saMhatarUpo'nekaH kramavAnupanibaddhaH / samanyUnAdhikAnAM samAdhikanyUnairvinimayaH parivRttiH / vinimayo'tra kiMcittyaktvA kasyacidAdAnam / samena tulyaguNena tyAjyamAnena tAdRzasyaivAdAnam / tathAdhikenotkRSTaguNena dIyamAnena nyUnasya guNahInasya parigrahaH / evaM nyUnena hInaguNena tyAjyamAnenAdhikaguNasyotkRSTasya svIkAraH / tadeSA triprakArA parivRttiH / kramapratibhAsaMbhavAtparyAyAnantaramasyA lakSaNam / samaparivRttiryathA-- 'uro dattvAmarArINAM yena yuddheSvagRhyata / hiraNyAkSavadhAhyeSu yazaH sAkaM jayazriyA || ' atroroyazasostulyaguNatvam / adhika parivRttiryathA - 'kimityapAsyAbharaNAni yauvane dhRtaM tvayA vArdhakazobhi valkalam / vada pradoSe sphuTacandratArake vibhAvarI yadyaruNAya kalpate // ' atrotkRSTaguNairAbharaNairnyUnaguNasya valkalasya parivRttiH / nyUnapari vRttiryathA-- 'asya hi pravayaso jaTAyuSaH svargiNaH kimiva zocyate budhaiH / yena jarjarakalevaravyayAtkrItamindukiraNojjvalaM yazaH // ' ityarthaH / asyeti zabdasAmAnyamavalambyoktam / asaMhate iti / AzrayANAmanekatvAt / krameNeti / hRdayAdyanukramAt / evamapyekasyaiva kAlakUTasyottarottarAdhikasthAnAsAdanAdArohaNapratItiH / avaroho yathA - 'ziraH zArva svargAt' ityAdi / atra gaGgAyA uttarottarasthAnAsAdanam / saMhate iti / adharakandukAderanekasyAzrayatvAt / kramavatinya iti / abhisArikAzivAnAmatIta vartamAnakAlAvacchinnatvAt / mugdhatvAdInAM bahutvAdvargatvam / samanyU netyAdi / etadeva vyAcaSTe - vinimaya ityAdinA / tAdRzasyeti / tulyaguNasyetyarthaH / atazcAtra dvayorapi tulyaguNatvAttyajyamAnAdIyamAnayorgamyamAnamaupamyam / evaM ca tannimittasya sAdhAraNadharmasyApi traividhyam / adhikatvaM nyUnatvaM cotkRSTatvAnutkRSTatvayogAt / atazcAtra zabdopAttadadhati ( ? ) / kvacitsAmarthyalabhyaM taditi 1. 'patnItvAdivargazca' kha. 2. 'samAnAdhikanyUnaiH' kha. 1. 'ataH' ityArabhya 'sAmarthyalabhyam' ityantaM kha- pustake nAsti. Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / 153 atra hInaguNena kalevareNotkRSTaguNasya yazaso vinimayaH / __'datvA darzanamate mayANA varatanu tvayA krItAH / kiM tvapaharasi mano yaddadAsi raNaraNakametadasat // ' atrAdye samaparivRttiH / dvitIyArdhe nyUnaparivRttiH / ekasyAnekapAptAvekatra niyamanaM parisaMkhyA / ekAnekaprastAvAdiha vacanam / ekaM vastu yadAnekatra yugapatsaMbhAvyate tadA tasyaikatrAsaMbhAvye dvitIyaparihAreNa niyamanaM parisaMkhyA / kasyacitparivarjanena kutracitsaMkhyAnaM varNanIyatvena gaNanaM prisNkhyaa| sA caiSA praznapUrvikA tadanyathA veti prathamaM dvidhA / pratyekaM ca vairjanIyatve'sya zAbdatvArthatvAbhyAM dvaividhyamiti catuHprabhedAH / krameNa yathA kiM bhUSaNaM sudRDhamatra yazo na ratnaM kiM kAryamAryacaritaM sukRtaM na doSaH / niyamasya trirUpatvAt / kramapratibhAseti / tyAgAdAnayoH paurvAparyeNa Rmiktvaat| tulyaguNatvamiti / vaipulyAdinA sAdhAraNadharmasyAnugAmitayA punaratra tulyaguNatvaM yathA'sudhAvadAtaM pANDutvaM vinidhAya kapolayoH / bhIryatkathotthA zatrUNAM niHzeSamakarodyazaH // ' sudhAvadAtamityasyAnugAmitvam / bimbapratibimbabhAvo yathA-'latAnAmetAsAmuditakusumAnAM marudasau mataM lAsyaM datvA zrayati bhRzamAmodamasamam / latAstvadhvanyAnAmahaha dRzamAdAya rabhasAddadatyAdhivyAdhibhramaruditamohavyatikaram // ' atra matAsamatvayobimbapratibimbabhAvaH / zuddhasAmAnyarUpatvaM yathA-'manoharaM svaM prativetanAya rutaM prakalpyonmadacittahAri / ma. dhvAdadAno madhupAyilokaH padmAkarANAmanRNIbabhUva // ' atra manoharatvacittahAritvayoH zuddhasAmAnyarUpatvam / AbharaNAnAM cAtrotkRSTatvaM vastusAmarthyAllabhyate / valkalasya punarvArdhakazobhItyanena svayameva nyUnatvamuktam / evaM kalevarayazasorapi jarjarojjvalatvena nyUnAdhikatvamuktam / etaccAsya prAcyairapyuktamiti rudraTodAharaNe'pi samaparivRttyAdi yojayatidatvetyAdinA / ekAneketi / paryAye ekasyAnekatra paryavasAnAderuktatvAt / asaMbhAvya iti / kavipratibhAnirvatitatvAbhAvAllokottara ityarthaH / na punaH prAptiviSayatvenAsaMbhAvyatvaM vyAkhyeyam / sarvathAprAptasyArthAntaraniSedhamAtraparo hi vidhiH parisaMkhyA / ata evArthAntaraniSedhe tAtparyameva darzayituM dvitIyaparihAreNetyuktam / apavarjana iti / 'apa parIvarjane' iti vacanAt / seti / yathoktarUpA / eSeti / parisaMkhyA / kiM bhUSaNamiti 1. 'tasyAsaMbhAvya ekatra' kha. 2. 'parivarjane kasyacidvarjane' sva. 3. 'varjanIyatvasya ka. 1. 'vinimayasya' kha. 2. 'atazvAsyAH ' kha. 20 Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 kaavymaalaa| kiM cakSurapratihataM dhiSaNA na netraM ___jAnAti kastvadaparaH sadasadvivekam // 'kimAsevyaM puMsAM savidhamanavA dhusaritaH kimekAnte dhyeyaM caraNayugalaM kaustubhabhRtaH / kimArAdhyaM puNyaM kimabhilaSaNIyaM ca karuNA - yadAsaktyA ceto niravadhi vimuktyai prabhavati // ' 'bhaktirbhave na vibhave vyasanaM zAstre na yuvatikAmAstre / cintA yazasi na vapuSi prAyaH paridRzyate mahatAm // ' 'kauTilyaM kacanicaye karacaraNAdharadaleSu rAgaste / kAThinyaM kucayugale taralatvaM netrayorvasati // ' atra cAlaukikaM vastu gRhyamANaM vastvantaravyavacchede paryavasyatIti vyavacchedyaM vaistvantarazabdamAtraM veti niyamAbhAvaH / alaukikatvAbhiprAyeNaiva kvacitpraznapUrvakaM grahaNam / yathA. 'vilaGghayanti zrutivartma yasyAM lIlAvatInAM nayanotpalAni / bibharti yasyAmapi vakrimANameko mahAkAlajaTArdhacandraH // ' ___ yathA-'citrakarmasu varNasaMkaro yatiSu daNDagrahaNAni' ityAdi zlepraznapUrvakatvam / na ratnamiti zabdopAdAnAtparivarjanIyasya zabdatvam / na punarIzvarAdi sevyamiti parivarjanIyasya zabdAnupAdAnAdarthatvam / atreti / eSUdAharaNeSu / alaukikamiti / kavipratibhAnirvartitam / gRhyamANamiti / vidhIyamAnatayA / vastvantaravyavaccheda iti / arthAntaraniSedhamAtratAtparyAt / niyamAbhAva iti / na hyatra vyavacchedyasya zAbdatvArthatvAbhyAM kazcillakSaNabheda iti bhAvaH / alaukikatvAbhiprAyeNeti / na hi 'paJca pazcanakhA bhakSyAH' ityAdau praznapUrvakaM grahaNamityAzayaH / kvaciditi / kutrApyapraznapUrvakatvamapi bhavediti bhAvaH / zleSasaMpRktatvamiti / zleSazabdazcAtra zliSTazabdanibandhanAyAmatizayoktau vartate / tathAtvoktezvAtizayoktimAtrasaMpRktatve na 1. 'laukikaM kha. 2. 'vastvantaraM zAbdamArthe veti' kha. 1. 'nivartitam' ka. Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkaurasarvasvam / 155 pasaMpRktatvamasyA atyantacArutvanibandhanam / atra ca niyamaparisaMkhyayo:kyavitprasiddhaM lakSaNaM nAdaraNIyamiti khyApanAya niyamanaM parisaMkhyeti sAmAnAdhikaraNyenoktiH / ata eva pAkSikyapi prAptiratra svIkriyata iti yugapatsaMbhAvanaM prAyikam / / tathA cArutvaM bhavatIti prayojanam / atyanteti / pUrvodAharaNebhyaH / nanu niyamaparisaMkhya bhinnalakSaNe prasiddha iti kathaM tayoH sAmAnAdhikaraNyaM sUtritamityAzaGkayAha-atretyAdi / vAkyavido mImAMsakAH / yadAhuH-'vidhiratyantamaprAptau niyamaH pAkSike sati / tatra cAnyatra ca prApte parisaMkhyA nigadyate // ' iti / atrAyamarthaH / iha kasyacidarthasya niyamenAjJAtasya vidhiH kriyamANo yadArthAntaraniSedhArthamapi paryavasyati tadA niyamavidhiH / punarajJAtajJApanamAtraparyavasita eva bhavati / tena niyame 'vrIhInavahanti' ityAdAvavaghAtamAtraparyavasAyitvameva / dalanAderapi niSedhyatvena paryavasAnAt / nApi niSedhamAtra eva tAtparyam / avaghAtAbhAve vidhyaniSpatteH / sarvaprakAraprApteraprAptAMzaparipUraNasyApyabhAve vidhiH kriyamANo'rthAntaraniSedhamAtrArthameva yatra paryavasyati sA parisaMkhyA / tena 'paJca pazcanakhA bhakSyAH' ityAdAvanyapazcanakhabhakSaNaniSedhamAtratAtparyameva / na punaretatpazcanakhabhakSaNakartavyatApi / tathAtve hi paJcAnAM paJcanakhAnAmabhakSaNe pratyavAyaprasaGgo niyamAdasyA bhedo vA na syAt / nAdaraNIyamiti / anenaiva lakSaNenobhayoH saMgrahAt / tathA hi niyame 'same deze yajeta' ityAdau yAgasya samaviSamAtmanyanekatra deze prAptAvekatra sama eva niyamanaM kRtam / parisaMkhyAyAmapi sarvatra bhakSaNasya prAptau paJca paJcanakhaviSaya evaikatra niyamanam / nanvatra paJcapaJcanakhAntaraniSedhamAtratAtparyAtpaJcapaJcanakhaviSaye bhakSaNaniyamanena vAkyArthatvamiti kathamubhayAnugAmye. tallakSaNamiti cet / satyam / asti tAvadAmukhe paJcapaJcanakhaviSaye bhakSaNe vidhiH / yadAsyArthAntaraniSedhaparyavasAyitvaM tadeva jIvitabhUtatvenehAlaMkAratvapratiSThApakam / tacca niyamaparisaMkhyayoH samAnam / atha niyame vidhiniSedhayorvAkyArthatvaM parisaMkhyAyAM ca niSedhasyaivetyanayormahAnbheda iti cet / na / asti tAvadvidherarthAntare niSedhaparyavasAyitvaM samAnaM yanibandhanamanayoralaMkAratvam / yattu niyame vidhAvapi tAtparya na tu parisaMkhyAyAm / tadanaupayikatvAdihAnAdaraNIyam / na hIha pazcAnAM paJcanakhAnAmabhakSaNa eva pratyavAyaH prasajyate yena vidhiniSedhatAtparyAbhyAmanayoralaMkArabhedaH syAt / tathAtve ca sarvAlaMkArabhedAnAM bhedahe. tvatizayAdisaMbhavAdbhinnalakSaNaprasaGge'laMkArAnantyaM syAt / atazcaitadbhedatvameva niyamasya vAcyam / tadAha-ata evetyAdi / svIkriyata iti / bhedatvenetyarthaH / sA ca yathA-'kimAsevyaM puMsAm' ityAdau / dhusarittaTezvarayoH sevAyA na yugapatsaMbhAvanamiti niSedhaparyavasAyI dhusarittaTa evaikatra sevAyA niyamaH kRtaH / ata eva ca tatprAyikamityuktam / 1. 'bhedahetvatizayAMzasaMbhavAt' kha. Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyamAlauM / daNDApUpikayArthAntarApatanamarthApattiH / 1 daNDApUpayorbhAvo daNDApUpikA / ' daNDamanojJAdibhyazca' iti vuJ / pRSodarAditvAcca vRddhyabhAvaH / yathA - ahamahamityAdAviti kecit / anye tu daNDapUpau vidyete yasyAM nItau sA daNDApUpikA nItiH / evamahaM zakto'haM zakto'syAmiti ahamahamiketi vanmatvarthI yaSTannityAhuH / apare daNDApUpAviva daNDApUpiketi Ive prakRtAviti kanaM varNayanti / atra hi mUSakakartRkeNa daNDabhakSaNena taitsahabhAvyapUpabhakSaNamarthAtsiddham / evaM nyAyo daNDApUpikAzabdenocyate / tatazca yathA daNDabhakSaNAdapUpabhakSaNamarthAyAtaM tadvatkasyacidarthasya niSpattau sAmarthyAtsamAnanyAyatvalakSaNAdarthAntaramApatati sArthApattiH / I 196 daNDApUpikayetyAdi / zabdayojanAM tAvadAha - daNDetyAdi / dvandvasaMjJakatvAdasyAnena vuJ / zaiSyopAdhyAyiketivat / nanu cAsya JNiti ceti JitvAdRddhiH kiM na bhavatItyAzaGkayAha -- pRSodaretyAdi / yathopadiSTamityanena hi ziSTaprayogabhAjAM zabdAnAM vyAkaraNazAstreNa lopAgamavarNavikArAdi yadavihitaM tadbhavati / lakSyamUlatvAdvyAkaraNasya / tenAtrAvihito'pi vRddhyabhAvo'nena siddhaH / itizabdo hetau / 'ata iniThanau' iti Than / etacca pakSatrayaM sAmAnyenaivAbhidadhatA granthakRtA svayamevopannaH pakSa AzrayaNIya iti sUci - tam / tenAtrAdya eva pakSa AzrayaNIyaH / pakSAntarayoranupapatteH / tathA cAtra 'ekAkSarAtkRta jAteH saptamyA ca na tau smRtau' ityAdyuktyA tasya saptamyarthe niSiddhatvAt Thaneva na bhavati / athApi viSaya niyamArthasyeti karaNasyAtrApi saMbandhAdihApi bhavatIti cet / na / etaddhi niyatodAharaNaviSayam / anyathA hi niSedhakasyAkaraNaprasaGga eva syAt / ahamahamikAzabdasya punaretadatyantamevAyuktam / adantAtprAtipadikAdano vihitatvAt / kano'pyatra na prAptiH / tasya prakRtau gamyamAnAyAmivArthe vartamAnAtprAtipadikAduktatvAt / adantAtprAtipadikAduktatvAtprakRtyabhAvAcca kanna bhavati / anyathA hi gauriva gavaya ityatrApi kanaH prasaGgaH / taditthamAdya eva pakSo jyAyAn / nanvatra kimarthasiddhyA tatsahabhAvino'rthasya kasyApatanaM sthitaM yeneha dRSTAntatvena darzanamityAzaGkayAha -- atretyAdi / etadeva prakRte yojayati - tatazcetyAdinA / sAmAnyanyAyatvalakSaNAditi / yenaiva nyAyenai 1 1. 'daNDApUpikAyAm' ka; 'daNDApUpikAyArthApatanamarthApattiH ' kha. 2. 'evamaho zaktoShaM zakto'syAmiti' ka. 3. 'matvarthe' kha. 4. 'iva prakRtAviti' kha. 5. ' tatsahabhAvyapUpA - bhakSaNaM' kha. 1. 'jAta' kha. 2. 'saptamyAMzayutau smRtau ' kha. Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / 197 na cedamanumAnam / samanyAyyasya saMbandharUpatvAbhAvAt / asaMbandhe cAnumAnAnutthAnAt / arthApattizca vAkyavidAM nyAya iti tajjAtIyatvene - hAbhidhAnam / iyaM ca dvidhA / prAkaraNikAdaprAkaraNikasyArthApatanamekaH prakAraH / aprAkaraNikAtprAkaraNikasyArthApatanaM dvitIyaH prakAraH / Adyo yathA - 'pazupatirapi tAnyahAni kRcchrAdagamayadadrisutAsamAgamotkaH / kamaparamavazaM na viprakuryurvibhumapi taM yadamI spRzanti bhAvAH || atra vibhuvRttaH prAkaraNiko lokavRttAntamaprAkaraNikamarthAdAkSipati / dvitIyo yathA "dhRtadhanuSi bAhuzAlini zailA na namanti yattadAzcaryam / ripusaMjJakeSu gaNanA keva varAkeSu kAkeSu // ' atra zailavRttAnto'prAmANiko ripuvRttAntaM prAkaraNikamarthAdAkSipati / vacinyAyasAmye nimittaM zleSeNa gamyate - 'alaMkAraH zaGkAkaranarakapAlaM parikaro vizIrNAGko bhRGgI vasu ca vRSa eko gatavayAH / avastheyaM sthANorapi bhavati sarvAmaraguro vidhau vakre mUrdhni prabhavati vayaM ke punaramI // ' atra vidhau vakre iti zliSTam / aprAkaraNikasthANuvRttAntAtprAkaraNikArthApatanam / kasyArthasiddhistenaivApyasyAparasyArthasyetyarthaH / nanvarthAdarthAntarapratIteH kimayamanumAnameva na bhavatItyAzaGkayAha--na cedamityAdi / saMbandharUpatvAbhAvAditi / daNDabhakSaNe hyapUpabhakSaNaM samAnanyAyatvAducitamapi na nizcitameva daNDabhakSaNe'pi pRthakpravezAvasthAnAdinA kenApi nimittenApUpAnAmabhakSaNasyApi bhAvAt / anumAnaM punarniyatamevArthAdarthAntarasyApatanamityasyAH pRthagbhAvaH / iheti / vAkyanyAyamUlAlaMkAraprastAve / dvividhetyanenApatato'rthAntarasya sAmyAdinA bahuprakAratvaM na tathA vaicitryAvahamiti sUcitam / ApatataH punararthAntarasyopAdAnAnupAdAnAbhyAM saMbhavatyasyA vaicitryam / tatropAdAne granthakRtaivodAhRtam / anupAdAne yathA - ' zrIzAradApAdarajaH pavitraiH spRSTAH samantAddhimavanmarudbhiH / yatrollasannirbharazAstragarbhasaMdarbhiNaH santyapi garbharUpAH // ' tatra garbharUpebhyo'nyeSAM kA Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 kaavymaalaa| tulyabalavirodho viklpH| viruddhayostulyapramANaviziSTatvAttulyabalayorekatra yugapatprAptau viruddhatvAdeva yaugapadyAsaMbhave vikalpaH / aupamyagarbhatvAcAtra cArutvam / yathA'namantu zirAMsi dhanUMSi vA karNapUrIkriyantAmAjJA mauryo vA' ityAdi / atra pratirAjakArye namane zirasAM dhanuSAM ca tulyapramANazliSTatvam / saMdhivigrahau cAtra krameNa tulyapramANe / pratirAjaviSayatvena spardhayA dvayorapi saMbhAvyamAnatvAt / dvau cemau viruddhAviti tayoryugapatpravRttiM prApnutazcAtra yugapatprakArAntarasyAnAzayatvAt / tatazca nyAyaprApto vikalpaH / _ namanakRtaM ca tayoH saadRshymitylNkaartaa| evaM karNapUrIkriyantAmityAdau yojanIyam / aupamyagarbhatvAcca kvaciccheSAvalambenApyayaM dRzyate / yathA vArtetyApatadarthAntaramanupAttam / zleSeNeti / zleSamUlayAtizayoktyetyarthaH / tulyetyAdi / etadeva vyAcaSTe-viruddhayorityAdinA / tulyabalatvAdevaikasyApi bAdhAbhAvAnnaikataragrahaNam / tacca dvayorapi yugapatprAptiH / na ca viruddhayoretayujyate ityatrai. kasyApi sAdhakabAdhakapramANAbhAvAdanizcayAdaniyataikatarAvalambanena pAkSikI prAptiH / ata eva niyatobhayapakSAvalambI vikalpaH / nanu ca 'yavaitrIhibhirvA yajeta' iti vAstavatvAdvikalpAdasya ko vizeSa ityAzaGkayAha-aupamyetyAdi / aupamyaM sAdhAraNadharmanibandhanamiti tasyApyatra traidham / evaM ca yatraivaupamyagarbhatvaM tatraivAyamalaMkAro na tvanyatheti bhAvaH / yathA-nindantu nItinipuNA atha vA stuvantu lakSmIH parApatatu gacchatu vA yatheSTam / acaiva vA maraNamastu yugAntare vA nyAyyAtpathaH pracalayanti padaM na dhIrAH // ' atraupamyagarbhavAbhAvAdvikalpamAtratvam / vikalpavRttaM cAtra darzayati-atretyAdinA / krameNeti / zironamane saMdhirdhanunamane vigrahazceti / spardhayetyanena viruddhatvamevodvalitam / dvau cemAviti / saMdhivigrahau / anayoviruddhatvAdetatkAryayorapi zirodhanurnamanayoviruddhatvam / tayoriti / zirodhanunamanayoH / prakArAntarasyoti / yatra zirasAM dhanuSAM ca yugapannamanaM na saMbhavet / tatazceti / viruddhayoryugapatpravRttyasaMbhavAnyAyaprAptatvenAsyAnunmUlyatvamuktam / ata eva caitadabhAvavAdinAmanyAyavAditvamapi sUcitam / atraupamyakRtamevAlaMkAratvamityAha-namanetyAdi / tenAtra namanAkhyasya samAnadharmasyAnugAmitayaikyarUpeNa nirdezaH / vastuprativastubhAvastu yathA-'sraSTuM vidhAturucitaM mukhameva caJcaddhakaM natabhru tava kAntivilokiteSu / eNAGkabimbamatha vA vivalatkalaGkamekaM na yadvihita eva jagatprakAzaH // ' atra caJcadvivalatvayoH zuddhasAmAnyarUpatvaM bhruuklngkyobimbprtibimbbhaavH| Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / 'bhaktiprahnavilokanapraNayinI nIlotpalaspardhinI dhyAnAlambanatAM samAdhiniratainIte hitaprAptaye / lAvaNyasya mahAnidhI rasikatAM lakSmIdRzostanvatI yuSmAkaM kurutAM bhavArtizamanaM netre tanurvA hareH // ' atra netre tanurveti vikalpaH / uttamatvAcca tulyapramANaM zliSTatvam / na cAtra samuccaye vAzabdaH / saMbhavantyAmapi gatau mahAkavivyavahAre tathA prayogAbhAvAt / nanu virodhanimitto vikalpaH kathaM cAtra virodhaH / naitat / tanumadhye netrayoH praviSTatvAttayoH pRthagabhidhAnameva [na] kAryam / kRtaM ca tatspardhibhAvaM gamayati / spardhibhAvazca viruddhatvam / netre athavA samastameva zarIramityarthAvagame virodhasya supratyeyatvAt / sa cAtra zleSAcliSTaH / liGgazleSasya vacanazleSasya cAtra dRSTeH / tasmAtsamuccayapratipakSabhUto vikalpAkhyo'laMkAraH / pUrvairakRtaviveko'tra darzita ityavagantavyam / 9 159 guNakriyAyaugapadyaM samuccayaH / guNAnAM vaimalyAdInAM yaugapadyenAvasthAnam, tathaiva kriyANAM ca samuccayo - 'laMkAraH / vikalpapratipakSeNAsya sthitiH / krameNaM yathA'vidalitasakalArikulaM tava balamidamAzu vimalaM ca / prakhalamukhAni narAdhipa malinAni ca tAni jAtAni // ' uttamatvAditi / dvayorapi bhagavatsaMbandhitvena bhavArtizamanakaraNasAmarthyena samatvAt / nanu ca netre ca tanuzcetyatra samuccaya eva kiM na bhavatItyAzaGkayAha - na cAtretyAdi / gatAviti / vAzabdasya samuccayArthalakSaNAyAm / tatheti / samuccayArthaparatayetyarthaH / na hyatra samuccayArtho vivakSitaH / evamatra virodhAbhAvAtkathaM vikalpo'pi na bhavatItyAha - nanvityAdi / na kAryamiti / tanvabhidhAnenaiva netrayoH svIkRtatvAt / kRtamiti / pRthagabhidhAnam / spardhibhAvamiti / anyathA hi pRthagabhidhAnaM niSprayojanaM syAt / spardhibhAvAditi / tulyatvAt / a (su) pratyeyatvAditi / suSTutvena viruddhasya kaSTakalpanAnirAsaH kRtaH / sa iti / vikalpaH / etadevopasaMharati -- tasmAdityAdinA / samuccaye dvayorapi yugapadavasthAnamiha tvanyathetyasya tatpratipakSabhUtatvam / anenAsya granthakRdupajJatvameva darzitam / guNakriyetyAdi / tathaiveti / yaugapadyAvasthAnenetyarthaH / 1. 'nimittako' kha. 2. 'vikalpasya' kha. 3. 'sa cAtra zleSaH zliSTa' kha. 4. 'i'tyavadhAtavyam' kha. Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 kAvyamAlA | 'ayamekapade tayA viyogaH priyayA copanato'tiduHsaho me / navavAridharodayAdahobhirbhavitavyaM ca nirAtapatraramyaiH // ' etadvibhinnaviSayatvenodAharaNam / ekAdhikaraNatvenApyayamalaMkAro dR zyate / yathA-- 'bibhrANA hRdaye tvayA vinihitaM premAbhidhAnaM navaM zalyaM yadvidadhAti sA vidhuritA sAdho tadAkarNyatAm / zete zuSyati tAmyati pralapati pramlAyati bhrAmyati preGkhatyullikhati praNazyati dalatyunmUrchati truTyati // ' evaM guNasamuccaye'pyudAhAryam / kecitpunarna kevalaM guNakriyANAM vyasta - tvena samuccayo yAvatsamastatvenApi bhavatIti varNayanti / udAharaNam'nyaJcatkuJcitamunmukhaM hasitavatsAkUtamAkekaraM vyAvRttaM prasaratprasAdi mukulaM sapremakampaM sthiram | udbhUbhrAntamapAGgavRtti vikacaM majjattaraGgottaraM cakSuH sAnu ca vartate rasavasAdekaikamanyakriyam // ' atrAkekarAdayo guNazabdA nyaJcadityAdayaH kriyAzabdA iti sAmastyena guNakriyAyaugapadyam / prasAdiprametyAdInAM samAsakRttaddhiteSu saMbandhAbhidhAnamiti saMbandhasya vAcyatvAt / tasya ca siddharUpatvena guNatvAdguNazabdena guNayaugapadyamiti anenaiva cAsya guNakriyANAM yugapadavasthiterbhedadvayamapyuktam / nairmalyamAlinyayorguNayorupanamanabhavanayozca kriyayoryaugapadyenAvasthAnam / vibhinnaviSayatveneti / guNAdInAM balamukhAdiviSayagatatvAt / atazca bhinnAdhikaraNo'yaM samuccayaH / eketyAdi / yadyapyatra zayanAdInAM zoSaNAdInAM ca kriyANAmupanamanabhavanAdivatkAlAntarabhAvitvAnna yaugapadyenAvasthAnam / tathApi tannairantaryeNa jJeyam / evamiti / yathaivAtraikaviSayatvena zayanAdyAH kriyA ityarthaH / tattu yathA-- 'sitaM jyotsnAjAlairaruNaruci saMdhyAkara bharaistamastomaiH zyAmacchavi bhapaTalaiH pItamapi ca / nabho nIlInIlaM ratiramaNalIlAviharaNe sthalI dhAtrA citraM caturamadhunA citritamadaH // ' atra sitAdInAM guNAnAmekAdhikaraNatvena yugapadavasthAnam / nanu ca kekarAdayo nyaJcadityAdayazca yadi guNakriyAzabdAstatprasAdItyAdayaH punaH kiM zabdA ityAzaGkayAha-prasAdItyAdi / tasyeti / saMbandhasya / etadupasaMharati1. 'nirAtapatva' kha. Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / 161 draSTavyam / evamayaM tridhA samuccayaH / ekaM samuccayaM triprakArabhinnaM lakSayitvA dvitIyaM lakSayati- 1 ekasya siddhihetutve'nyasya tatkaratvaM ca / samuccaya ityeva / yatraikaH kasyacitkAryasya siddhihetutvena prakrAntastatrAnyo'pi yadi tatspardhayA tatsiddhiM karoti tadAyamaparaH samuccayaH / na cAyaM samAdhyalaMkAre'ntarbhavati / tatra hyekasya kArya prati pUrNa sAdhakatvam / anyastu kAryAya kAkatAlIyenApatati tatra samAdhirvakSyate / yatra tu khale kapotikayA bahUnAmavatArastatrAyaM samuccayaH / ataH sumahAnbhedosnayoH / sa eSa samuccayaH sadyoge'sadyoge sadasadyoge ca bhavatIti tridhA bhidyate / sataH zobhanasya satA zobhanena samuccIyamAnena yathA - 'kulamamalinaM bhadrA mUrtirmatiH zrutizAlinI bhujabalamalaM sphItA lakSmIH prabhutvamakhaNDitam / prakRtisubhagA ete bhAvA amIbhirayaM jano vrajati nitarAM darpaM rAjasta eva tavAGkuzAH // ' evamityAdinA / tridheti / guNAnAM kriyANAM guNakriyANAM ca yaugapadyenAvasthAnAt / bhinnAbhinnAdhikaraNatvena yo vizeSaH sa etatprapaJca evetina pRthagihopAttaH / lakSayatIti / ekasyetyAdinA / e[kaH] kasyaciditi / yatra yAdRzo vivakSitasya / spa yeti / prakrAntasya hetoH / tatsiddhimiti / kAryaniSpattim / apara iti / pUrvasamuccayAt / bhinnalakSaNatvAt / nanu yadyevaM tatkathaM vakSyamANalakSaNaH samAdhirevAyaM na bhavatItyAzaGkayAha -- na ceti / pUrNamiti / anyanirapekSamityarthaH / AkasmikamApatato hi kAraNAntarasya saukaryeNa mukhena svarUpopacayAdhAyitvena suSTukAryaniSpattiH prayojanam / samuccaye punaH spardhayaiva bahUnAmekakAryakAritvam / ata evAtra khale kapotikati nidarzanIyam / evaM ca - 'sobANA ruhaNa parissameNa kIsTavije vinissariA / tesvi aharidaH sanavaiareNassA sANavAcchiNNAH // ' ityAdau samuccaya eva / sopAnArohaNaparizramaspardhayaiva haridarzanarUpasyApi kAraNAntarasya tadvyavacchedaniSedhamukhena zvAsakAritvopanibandhAt / ata evAtra na samAdhiH / tasya hi kAkatAlIyenApatatA kAraNAntareNa kAryasaukarya lakSaNam / na cAtraitatsaMbhavati / na hyatra kAkatAlIyena haridarzanarUpasya kAraNAntarasyApatanam / tadarthameva sopAnArohaNasyopakrAntatvAt / nApi tadyogAtkAryasyopodva1. pustakadvaye'pyeSA gAthAsphuTaiva. 21 Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 kAvyamAlA | atrAmAlinyena zobhanasya kulasya mUrtyAdibhiH zobhanaiH samuccayaH / ekaikaM ca darpahetutAyogyaM tatspardhayA nibaddham / yathA'durvArAH smaramArgaNAH priyatamo dUre mano'tyutsukaM gADhaM prema navaM vayo'tikaThinAH prANAH kulaM nirmalam / strItvaM dhairyavirodhi manmathasuhRtkAlaH kRtAnto'kSamo no sakhyazcaturAH kathaM nu virahaH soDhavya itthaM zaThaH // ' atra durvAratvenAzobhanAnAM smaramArgaNAnAM tAdRzaireva priyatamAdUratvAdibhiH samuccayaH / navavayaH prabhRtInAM ca yadyapi svataH zobhanatvam, tathApi virahaviSayenAtrAzobhanatvaM jJeyam / sadasataH zobhanAzobhanasya tAdRzena sadasatA samuccIyamAnena yogo yathA - 'zazI divasadhUsaro galitayauvanA kAminI saro vigatavArijaM mukhamanakSaraM svAkRti / prabhurdhanaparAyaNaH satatadurgataH sajjano nRpAGgaNagataH khalo manasi sapta zalyAni me // ' atra zazinaH svataH zobhanasyApi divasadhUsaratvAdazobhanatvena sadasatastAdRzaireva kAminIprabhRtibhiH samuccayaH / natvatra kazcitsamuccIyamAnaH zobhanaH / anyastvazobhana iti sadasadyogo vyAkhyeyaH / nanu nRpAGganagataH khala ityazobhano'nye tvazobhanA iti kathaM samuccIyamAnasya satastAdRzenAsatA yogaH / naitat / 'nRpAGganagataH khala:' iti pratyuta prakramabhaGgAdduSTameva / na tu saundaryanimittamityupakSyamevaitat / lanAtmakaM saukarye haridarzanasyApi sopAnArohaNaparizramaspardhatayA tatkAritvamAtrasyaiva vivakSitatvAt / ata eva 'NavovAcchiNNA' ityuktam / zobhanairiti / bhadratvAditi yogAt / nanu dUranirvAsitatvAdinA priyAdInAM yadyazobhanatvaM tatkathaM navavayaH prabhRtInAmapItyAzaGkayAha -- navetyAdi / tAdRzaireveti / sadasadbhiH / kAminyAdInAM svataH zobhanAnAmapi galitayauvanAderazobhanatvAt / anyathA punaratra sadasadyogo vyAkhyeya ityAzaGkayAha - nanvityAdi / tAdRzeneti / samuccIyamAnenetyarthaH / prakramabhedAditi / 1. 'svAkRteH' kha. 2. 'ityutprekSyamevaitat ' ka. Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / ata evAnyairevamAdau sahacarabhinno'rthaduSTa evetyuktam / prakRte tu nR. pAGganagatatvena zobhanatvaM khalatvenAzobhanatvamiti samarthanIyam / evamapi vizeSyasya zobhanatvaM prakrAntam / vizeSaNasya tvazobhanatvamiha tvanyatheti na sarvathA niravadyam / nanu 'durvArAH smaramArgaNAH' ityuktodAharaNavatkathaM na sadasadyogaH / naitat / iha zobhanasya sato'zobhanatvamiti vivakSA / tatra tvazobhanamevaitaditi vivakSitamityastyanayorbhedaH / ata evaikatropasaMhRtaM 'manasi saptazalyAni' iti / sundaratvenAntaHpraviSTAnAmapi vyathAhetutvAt / aparatra tu 'kathaM soDhavyaH' iti sarvathA duSTatvAbhiprAyeNa / tasmAdasti prakAratrayasya viviktaviSayatvam / kAraNAntarayogAtkAryasya sukaratvaM smaadhiH| kenacidArabdhasya kAryasya kAraNAntarayogAtsaukarya samyagAdhAnAtsamAdhiH / samuccayasAdRzyAttadanantaramupakSepaH / tadvailakSaNyaM tu prAkpratipAditameva / udAharaNam 'mAnamasyA nirAkartuM pAdayorme ptissytH| upakArAya dizvedamudIrNa ghanagarjitam // mAnanirAkaraNe kArye pAdapatanaM hetuH| zobhanAnAmupakrame'pyazobhanasya nirdezAt / ata eveti / saundaryanimittatvAbhAvAt / anyairiti / kAvyaprakAzakArAdibhiH / tattu yathA-'zrutena buddhirvyasanena mUrkhatA madena nArI salilena nimngaa| nizA zazAGkena dhRtiH samAdhinA nayena cAlaMkriyate narendratA // ' atra zrutidhRtibuddhyAdibhya utkRSTebhyaH sahacarebhyo vyasanamUrkhatayonikRSTayobhitratvam / evamapIti / satyAmapyasyAM samarthanAyAm / na samathaiti / anenApi mArgeNa kramabhedopapatteH / asadyogasadasadyogI bhedayati nanvityAdinA / ihati / prakRte sadasadyogodAharaNe / tatreti / asadyogodAharaNe / ata eveti / zobhanasya sato'zobhanatvena vivakSaNAt / soDhavya ityupasaMhRtamityatrApi saMbandhanIyam / etadevopasaMharatitasmAdityAdinA / prakAratrayasyeti / prakAradvayasya tAvadbheda uktastadvacanAdeva pArizeSyAttRtIyasyApi prakArabhedaH pratipAdito bhavatItyetaduktam / kAraNetyAdi / etadeva vyAcaSTe-kenacidityAdinA / saukaryamiti / kAryasya sukhenAnAyAsameva prakRtakAraNavazena niSpannave'pi svarUpopacayAdhAyakatvenAkRcchrArthasyopalakSaNaparatvena vivakSitatvAtsuSTha vA karaNamityarthaH / ata eva kAraNAntarayogAtkAryasya sukhena suSTha vA kA. Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| ___ tatsaukaryArtha ghanagarjitasya kAraNAntarasya prakSepaH / saukarya copakArAyeti pade prakAzitam / evaM bAhyanyAyAzrayiNo'laMkArAnpratipAdyAdhunA lokanyAyAzrayiNo'laMkArA ucyante / tatra pratipakSatiraskArAzaktau tadIyasya tiraskAraH pratyanIkam / yatra balavataH pratipakSasya durbalena pratipakSeNa pratIkAraH kartuM na zakyate iti tatsaMbandhino durbalasya taM bAdhituM tiraskAraH kriyate tatpratyanIkam / anIkasya sainyasya pratinidhiH pratyanIkamucyate / tattulyatvAdidamapi pratyanIkamucyate / yathAnIke'bhiyoktavye tatrAsAmarthyAttatpratinidhibhUtamanyadabhiyujyate / tadvadiha pratipakSe vijeye tadIyasya durbalasya tiraskaraNamityarthaH / pratipakSagatatvena balavattvakhyApanaM prayojanam / yathA raNasya bhedadvayamapi jJeyam / prAgiti samuccaye / heturiti / prakRtaH / tatsaukArthamiti / sukhena kAryaniSpatyarthamityarthaH / yadyAkasmikaghanagarjitayogo na syAttanirAsamAnanirAkaraNaM na siddhyet / etacca prathamaprakArasyodAharaNam / dvitIyasya yathA-'straiNaM lIlAbharaNamabhitastroTayitvA zramAmbhaH zaktyA patrAvalimRgamadavyaJjitazmazrudehaH / kelikSobhaH kuvalayadRzAM mAnmathe kAryabhAve puMvadbhAvaM ghaTitamabhitaH pAripUrNya ninAya // ' atra svedAdinA ghaTitasyApi puMvadbhAvasya kelikSobhAkhyena kAraNAntareNa straiNAbharaNatroTanAdinA svarUpopacayAdhAnAtsamAdhiH / evamevamAdAvavyApakametalakSaNamiti yadanyairuktaM tatteSAme. tallakSaNasvarUpAnavadhAraNamevetyalaM bahunA / etadupasaMharannanyadavatArayati-evamityAdinA / tati nirdhAraNe / pratipakSetyAdi / etadeva vyAcaSTe-yatretyAdinA / balavata iti durbaleneti ca pratIkArAkaraNe vizeSaNadvAreNa hetudvayopanyAsaH / tatsaMbandhina iti| balavatpratipakSamatkasya / tatsaMbandhitvaM ca sAdRzyAdisaMbandhamUlam / durblsyeti| tasyApi hi balavatve durbalena pratipakSena pratIkAraH kartuM na zakyata iti bhAvaH / tamiti / sabalaM pratipakSam / bAdhitumiti / anyathA hi niSprayojanastadIyatiraskAraH syAt / kriyata iti / durbalena pratipakSeNa / naitatsaMjJAmAtramityAzaGkayAha-anIkasyetyAdi / tulyatvameva darzayati-yathetyAdi / kiM cAtra prayojanamityAzaGkayAha-pratipakSe. 1. 'bAdhayituM' kha. 1. 'meghadhanagarjita' ka. 2. 'evamAdau' kha. 3. 'kartuM zakyaH' kha. Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / 'yasya kiMcidapakartumakSamaH kAyanigrahagRhItavigrahaH / kAntavasadRzAkRtikRtI rAhurindumadhunApi bAdhate // ' atra rAhoH sakAzAdbhagavAnbalavAnvipakSaH / tadIyaH punarvakrasAdRzyamukhena durbalazcandramAH tattiraskArAdbhagavataH prakarSAvagatiH / upamAnasyAkSepa upameyatAkalpanaM vA pratIpam / 165 upameyasyaivopamAnabhArodvahanasAmarthyAdupamAnasya kaimarthakyenAkSepa AlocanaM kriyate tadekaM pratIpam / upamAnapratikUlatvAdupameyasya pratIpamiti vyapadezaH / yadyupamAnatayA prasiddhasyopamAnAntarapratitiSThApayiSayAnAdaraNArthamupameyatvaM kalpyate tatpUrvoktagatyA dvitIyaM pratIpam / krameNa yathA-- 1 tyAdi / balavattvAkhyApanamiti / apratIkAryatvAt / atretyAdi / vakrasAdRzyamukhena tadIya iti saMbandhaH / tattiraskArAditi / na punastatsvIkArAt / bAdhata ityuktestiraskArasyaiva sAkSAdvAkyArthatvAt / ata eva parairapi tatsaMbandhitiraskAradvArA tasyaiva bAdhanAdityuktam / prakarSo'pratIkAryatvam / etena cAsya prayojanaM darzitam / atra hyatiraskAryatiraskaraNAtiraskaraNakarturnindAdvAreNa balavata: pratipakSasya pratIkAryatvAtstuti- . pratipAdane tAtparyam / upamAnasyetyAdi / kaimarthakyenetyAdi / tadvyApArasyopameyenaiva kRtatvAdanupayogenetyarthaH / upamAnAntareti / upamAnAnAM madhye | anAdaraNArthamiti / upamAnatvena naitadyogyamiti yAvat / pUrvoktagatyeti / upameyasyo - pamAnapratikUlavartitvAt / anenobhayatrApi naitatsaMjJAmAtramityuktam / ekaM dvitIyamityabhidadhatA granthakRtA pratIpAkhyamalaMkAradvayaM punaH sAmAnyalakSaNAbhAvAdekameva dviprakAramityuktam / upamAprakAratvaM cAnayorna vAcyam / upamAnasyAkSepAdupameyakalpanAcca / na hi tatra tadastIti tato'nayoH supratyaya eva bhedaH / anayoH punaH sAdharmyajIvitatvAtsAdhAraNadharmANAmasti traividhyam / evamaupamyamantareNa naitadalaMkAradvayaM bhavatItyavagantavyam / tena 'Niddazca vandijjia kiM kiraU devaAhiM aNNAhiM / jii pasAeNa pio laghai dUreviNivasanto // ityatrApi pratIpAlaMkAratvaM na vAcyam / atra hi devatAntarANAM tathA sAmarthyAdarzanAttadAkSepeNa svapnakAle priyopalabdhidAyinyA nidrAyA virahiNIkartRkaM vAstavameva vandyatvam / vastu ca nAlaMkAra iti nirvivAdaH / kuvalayadaladAnAmAkSepazcakSuSAmatyantameva tatsAdharmyapratipAdanArthaH / anyathA hi tadAkSepo nirarthakaH syAt / evaM 'kiM karNapUrairyadi sAdhuvAdA muktAphalaiH kiM yadi vAgvilAsAH / kiM cUrNayogairyadi rUpazobhA lAvaNyamAste yadi candanaiH kim // ' ityatrApi jJeyam / atra hi yathA karNapUrAdibhiH zrotrazobhA ki 1. 'tiraskArakartuH' kha. Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyamAlA / 'yatra ca pramadAnAM cakSureva sahanaM muNDamAlAmaNDanaM bhArastu kuvalayadalamAlyAni' ityAdi / yathA vA'lAvaNyaukasi sapratApagarimaNyagresare tyAginAM deva tvayyavanIbharakSamabhuje niSpAdite vedhasA / induH kiM ghaTitaH kimeSa vihitaH pUSA kimutpAditaM cintAratnamaho mudhaiva kimamI sRSTAH kulakSmAbhRtaH // ' atra yathAsaMkhyamapyastIti prAkpratipAditam / 'e ehi dAva sundari kaNNaM dAUNa suNasu vaaNijam / tujjha muheNa kisoari cando uamijai jaNeNa // ' atropamAnatvena prasiddhasya candramaso nikarSArthamupameyatvaM kalpitam / vadanasya copamAnatvavivakSAtra prayojikA / kvacitpunarniSpannamevaupamyamanAdarakAraNam / yathA yate tathaiva sAdhuvAdAdibhiriti sAdhuvAdAdibhireva tatkAryakaraNAtkarNapUrAdInAmAkSepaH / tasya ca sAdhuvAdAdInAmatyantameva tatsAdharmyAtpratipAdanaM phalam / evaM 'khelantInAM surapatiparIvAravArAGganAnAM yanmaJjIradhvanitasubhago rauti kolAhalo'yam / tenaivAste madananRpatermAGgalikye prabodhe moghAyante pathi pathi giraH kacchapArAvatAnAm // ' ityatrApi jJeyam / yatpunaratrAnyairupamAnopameyatvasyAvivakSitatvamuktam, tatteSAM tatsvarUpAnabhijJatvam / lAvaNyAdidharmazcAtra nRpacandrayoranugAmitayA nirdiSTaH / yathA vA-'tasyAzcenmukhamasti saumyasubhagaM kiM pArvaNenendunA saundaryasya padaM dRzau yadi ca te kiM nAma nIlotpalaiH / kiM vA komalakAntibhiH kisalayaiH satyeva tatrAdhare hI dhAtu: punaruktavasturacanArambheSvapUrvo grahaH // ' ityatra saumyasubhagatvAdi sakRnirdiSTam / asakRnirdezastu yathA-'yadyasti tasyAH smarazAbhaGgivilAsavelladbhu mukha ntaanggyaaH| tadindunA kiM vihitaM vidhAtrA sRSTena va. lgnmRgshaavken||' atra veladvalgatvayoH zuddhasAmAnyarUpatvaM bhrUmRgayostu bimbapratibimbabhAvaH / nikarSArthamiti / anyathA candrasyopameyatvakalpanaM nirarthakaM syAt / prayojiketi / utkarSapratipAdanAt / atrApi sAdhAraNadharmasyAnugAmitayA yathA--'mukhena sakhi pIyUSapelavena nizAsu te / upamAnatayA candraM priyeNAziSyate dhruvam // ' atra pIyUSapelavatvamanugAmitayopAttam / asakRnirdezastu yathA-'paulastya vistRtavivelladapUrvababhruvarcacchaTAprakaTitaM 1. 'aye ehi tAvatsundari karNa datvA zRNuSva vacanIyam / tava mukhena kRzodari candra upamIyate janena // ' iti cchAyA. 2. 'niSpannamaupamyam'kha. 3. 'yathA' kha-pustake nAsti. Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / 'garvamasaMvAhyamimaM locanayugalena kiM vahasi bhadre / santIdRzAni dizi dizi saraHsu nanu nIlanalinAni // ' atrotkarSabhAja upamAnasya prAdurbhAva eva nyakkArakAraNam / anena nyAnotkRSTaguNatvAdyadupamAnabhAvamapi na sahate tasyopamAbhAvatvakalpitaM pratI pameva / yathA 'ahameva guruH sudAruNAnAmiti hAlAhala tAta mA sma dRpyaH / nanu santi bhavAdRzAni bhUyo bhuvane'sminvacanAni durjanAnAm // ' atra hAlAhalaM prakRSTadoSatvAdasaMbhAvyamAnopameyabhAvamapyupamAnatvena nibaddham / - 167 vastunA vastvantaranigUhanaM mIlitam / sahajenAgantukena vA lakSmaNA yadvastvantareNa vastvantaraM nigRhyate tada sRjatAdya ca tvAm / nIto'JjanAdrirupameyadhurAM vidhAtrA prottuGgazRGgavivalatpRthudAvavahniH // atra velladvivalatvayoH zuddhasAmAnyarUpatvam, kUrcadAvayostu bimbapratibimbabhAvaH / asya ha vicchityantaraM darzayati--kacidityAdinA / niSpannamiti / siddhatvenokteH / utka bhAja iti / arthAnnetrayugalasya / prAdurbhAva iti / upamAnasyAbhUtasyotpattiH / ata eva spardhAbandhabhAjaH parasyotpAdAbhyakkAraH / anena nyAyeneti / atra yathopamAnatvaprAdurbhAvo nyakkArakAraNaM tathaivetyarthaH / atazca pUrvasyA eva vicchitteridaM vibhajanaM na punarvicchittyantaramiti bhAvaH / pratIpamiti / upamAnabhAvaM yo na sahate tasyopamAnatvaparikalpanena pratikUlavartitvAt / yadyapi prakRSTaguNenopamAnena bhAvyaM nyUnaguNena copameyena, tathApIdRzaprakRSTaguNatvaM vivakSitaM yadapekSayA nyUnaguNamapyupameyaM na saMbhavatItyatra piNDArthaH / ' vaikuNThAya zriyamabhinavAM zItabhAnuM bhavAya prAdAduccaiHzravasamapi vA vajriNe tatkka gaNyam / tRSNArtAya svamapi munaye yaddadAti sma dehaM ko'nyastasmAdbhavati bhuvane vAridherbodhisattvaH // ' ityatra punaranyamate'pi na pratIpam / lakSmyAderadhikaguNasya nyUnaguNenAvatAratvApAdanAbhAvAt / atra hi lakSmyAdidAnAddehadAnasyAdhikaguNatvaM vivakSitam / ata evAmbudheH svadehadAnamutprekSya ko nAma lakSmyAdidAnenotkarSa ityatra vAkyArthaH / etacca vastviti nAlaMkAra ityalamativistareNa / vastuneti / lakSmaNeti / cihnarUpeNa dharmeNetyarthaH / tasya hi sahajAgantukatvena dvividhatvAdasyApi dviprakAratvamastItyanenoktam / nanu vastvantarasya 1. 'tasyaivopamAnabhAvakalpane' kha. 1. 'tasyopameyatvaparikalpanena' iti bhAti. 2. 'abhinava' kha. Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 kaavymaalaa| nvarthAbhidhAnaM mIlitam / na cAyaM sAmAnyAlaMkAraH, tasya hi sAdhAraNaguNayogAdbhedAnupalakSaNaM rUpam / asya tUtkRSTaguNena nikRSTaguNasya tirodhAnamiti mahAnanayorvizeSaH / sahajena yathA 'apAGgatarale dRzau madhuravakravarNA giro vilAsabharamantharA gatiratIva kAntaM mukham / iti sphuritamaGgakairmagadRzAM svato lIlayA yadatra na madodayaH kRtapado'pi saMlakSyate // vastvantareNa nigRhitatvenaikAtmyopanibandhAtkimayaM sAmAnyAlaMkAra eva na bhavatItyAza yAha-na cAyamityAdi / sAdhAraNaguNayogAditi / yadAhuH-'prastutasya yadanyena guNasAmyavivakSayA / aikAtmyaM badhyate yogAttatsAmAnyamiti smRtam // ' iti / bhedAnupalakSaNamiti / prastutAprastutAtmanaH sadRzasya vastudvayasyAsAmAnyAkAratayA pRthagavagatasyApyekataravizeSasmaraNAdubhayavizeSAgrahaNAccaikataratvenaiva nizcayotpAdanAddhaTapaTavaDhdo na prAtiSTakena rUpeNAnupalakSaNaM yathAvagamanamadhyavasAya ityarthaH / yathA-rAjagaJjAdau zuktikArajatayoH saMnikarSaNa sAmAnyAkAratayA pRthagavagame'pyekataravizeSasmaraNAdubhayatra vizeSAgrahaNAtkasyacidekataratvenaiva nizcayo jAyate tathaivehApi jJeyam / mIlite punargyuna guNasyAdhikaguNena tirohitatvAtsAmAnyAkArakatvenApyubhayAvagamo nyUnaguNAcchAdakatayA taddezAvaSTambhenAdhikaguNasyaiva pratibhAsanAt / ata evAtra madodayakRtasya dRktAralyAdernAvagamamAtraM tasya madodayAtpUrvamapi tathaivAvasthAnAt / balavatA svAbhAvikena dRktAralyAdinAcchAditatvAt / sAmAnye punaH-'abhedamUDhastabakAbhirAgatA latAbhirISallalitAli. patibhiH / iyaM puro mArutanartitAlakA na lakSyate vyaktamavAmanastanI // ' ityAdau nikuJjamadhyagatAyA yoSitaH pRthagdezAvaSTambhena sAmAnyAkAratayAvagame'pi sAdhAraNaguNayogAllatAbhyo bhedenAnadhyavasAyaH / ata eva 'na lakSyate vyaktam' ityAdyuktam / atazca svarUpeNAvagatasyApi bhedAnadhyavasAyaH / sAmAnyaM balavatA tirohitatvAtsvarUpAnavagamo mIlitamiti sthitam / ata evAha-mahAnanayorvizeSa iti / evaM tarhi samAnaguNatvasyAvizeSAdvakSyamANodAharaNAdAvabhisArikAdivajjyotsnAderapi bhedAnupalakSaNaM kiM na syAt / nanUkta evAtra parihAro yatsumanoguNatve'pyekataravizeSasmaraNAdubhayavizeSAgrahaNAcceti evamapi kathamiti cet, kasyAyaM paryanuyogaH, kiM jJAturuta jJeyasya vA / etaccAprastutatvAnnehAsmAbhiruktam / iha ca prastutasyaivAprastutAdbhedenAnupalakSaNaM vivakSitam / tadgatatvenaivAbhedadvAreNa 1. 'bhedaH' ka. 1. 'bAdhyate' ka. 2. 'dRktAratamyAdeH' ka. Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvakham / 169 atra haktAralyAdinA svAbhAvikena lakSmaNA madodayakRtaM haktAralyAdi tirodhIyate / Agantukena yathA 'ye kandarAsu nivasanti sadA himAdre stvatpAtazaGkitadhiyo vivazA dviSaste / apyaGgamutpulakamudvahatAM sakampaM teSAmaho bata bhiyAM na budho'pyabhijJaH // ' atra himAdrikandarAnivAsasAmarthyapratipannena zaityena samudbhAvitAvAgantukau kamparomAJcau bhayakRtayostayostirodhAyakau / tirodhAyakatvAdeva ca miilitvypdeshH| prastutasyAnyena guNasAmyAdaikAtmyaM sAmAnyam / yatra prastutasya vastuno'prastutena sAdhAraNaguNayogAdaikAtmyaM bhedAnadhyavasAyAdekarUpatvaM nibadhyate tatsamAnaguNayogAtsAmAnyam / na ceyamapahutiH / kiMcinnibadhya kasyacidapratiSThApanAt / yathA'malayajarajasA viliptatanavo navahAralatAvibhUSitAH / sitataradantapatrakRtavakraruco rucirAmalAMzukAH / zazabhRti vitatadhAmni dhavalayati dharAmavibhAvyatAM gatAH priyavasati prayAnti sukhameva nirastabhiyo'bhisArikAH // ' tatsAdRzyasya pratipAdayiSitatvAt / na caivamapyanyasyAnyatayA pratIterasya bhrAntimatyantarbhAvo vAcyaH / tasya hi prakRtavastvAcchAdakatvenaiva pratItirlakSaNam / iha tu tathAtve'pi vastvantarasya pRthakpratipattirityalaM bahunA / na cAsya saMjJAmAtrametadityAha-tirodhAyakatvAditi / atazca pUrva tadanvarthAbhidhAnaM mIlitamityuktaM nirvAhitam // prastutasyetyAdi / prastutasyetyupameyasya / aprastutenetyupamAnena / sAdhAraNaguNAnAM ca trirUpatvamatrArthasiddham / tena sAdhAraNaguNasyAnugAmitayA yathA-'madhye jAnapadastaiNamukhAnAmamalatviSAm / rohoralakSyatAmeti yatra pUrNendumaNDalam // ' atrAmalakAntitvama. nugAmitayA sakRnirdiSTam / asakRnirdezastu yathA-abhedamityAdau / atra stavakastanayovimvapratibimbabhAvaH / lalitatvanartitatvayoH zuddhasAmAnyarUpatvam / nanu ca prastutasyAprastutenApahavaH kriyata iti kimayamapahnutireva na bhavatItyAzaGkayAha-na ceymityaadi| 1. 'sAdhAraNadharmANo' kha. 2. 'rAhorAlakSyatAM' kha. 3. 'tulitatva' kha. 22 Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 kaavymaalaa| ' atra malayajarajasA vilepanAdInAM candraprabhayA saha 'avibhAvyatAM gatAH' itybhedprtiitirdrshitaa| svaguNatyAgAdatyutkRSTaguNasvIkArastadguNaH / yatra parimitaguNasya vastunaH samIpavartiprakRSTavastuguNasya svIkaraNaM sa tadguNaH / tasyotkRSTaguNasya guNA asminniti kRtvA / na cedaM mIlitam / tatra hi prakRtaM vastu vastvantareNAcchAditatvena pratIyate, iha tvanapadbhutasvarUpameva prakRtam / [yaitra parimitaguNaM vastu tasya samIpavartiprakRSTavastuguNakhIkAraM kurute sa tdgunnH|] vastvantararguNoparaktatayA pratIyata ityastyanayorbhedaH / yathA 'vibhinnavarNA garuDAgrajena sUryasya rathyAH paritaH sphurantyA / ratnaiH punaryatra rucaM rucA svAmAninyire vaMzakarIranIlaiH // ' atra rvirthaashvaanaamrunnvrnnsviikaarH| tasyApi gArutmatamaNiprabhAsvIkAra iti tadguNatvam / , sati hetau tadguNAnanuhAro'tadguNaH / tadguNaprastAvAttadviparyayarUpo'tadguNa ucyate / iha nyUnaguNasya viziSTaguNapadArthadharmasvIkAraH pratyAsatyA nyAyyaH / yadA punarutkRSTaguNapadArthasa'avibhAvyatAM gatAH' ityarthAdukteH // svaguNetyAdi / primiteti| svIkriyamANasya guNasyAbhAvAt / tatsaMbhavAdeva cAnyasya prakRSTaguNatvam / samIpavartItyanena guNagrahaNe yogyatvamuktam / asminniti / parimitaguNe prakRte / atazca naitatsaMjJAmAtram / nanu ca prakRSTaguNena parimitaguNasya tirodhAnAnmIlitamevAyaM kiM na bhavatItyAzaGkayAha-na cetyAdi / AcchAditatveneti / apahnutisvarUpatvenetyarthaH / uparaktatayeti / viziTatvenetyarthaH / tasyeti / aruNavarNasya / apiH samuccaye / yathA vA-'indayazcandanaminduvakrA caitrastavetyAdisahAyasaMpat / vapuzca zRGgAramayaM sa manye saMtApakastvaM haravatiyogAt // ' atra haravadviguNasya saMtApakatvasya svIkAraH // satItyAdi / tadviparyayeti / atra hi pratyAsatyAnyaguNagrahaNamuktam / iha tu yogyatAyAmapi na tadrahaNam / pratyAsattyeti / viprakRSTasya hyanyaguNasvIkArAnupapattiH / yadA tvetana bhavati tadAya 1. 'tadguNam'kha. 2. 'samIpavartiprakRSTaguNasya vastunaH samIpavartiprakRSTavastuguNasya svIkaraNam' ka. 3. yatretyAdi koSTAntargataH pAThaH kha-pustake nAsti. 4. 'guNe'parakta' kha. Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / 171 nidhAnAkhye hetau satyapi tadrUpasyotkRSTaguNasyAnanuharaNaM nyUnaguNenAnanuvartanaM bhavati so'tadguNaH / tasyotkRSTaguNasyAsminguNA na santIti / yadvA tasyAprakRtasya rUpAnanupahAraH satyananuharaNahetau so'tadguNaH / tasyAprakRtasya guNA nAssinsantIti kRtvA / krameNa yathA 'dhavalo si jaha vi sundara taha vi tue majjha raJjiaM hiaam / rAabharie vi hiae suhaa Nihitto Na ratto si // ' 'gAGgamambu sitamambu yAmunaM kajjalAbhamubhayatra majjataH / rAjahaMsa tava saiva zubhratA cIyate na ca na cApacIyate // ' pUrvatrAtiraktahRdayasaMparkAnnAyakasya dhavalazabdavAcyasya prAptamapi raktatvaM na niSpannamityatadguNaH / uttaratrAprakRtasya gAGgayAmunajalasya saMparke'pi na tathA rUpatvamityayamapyatadguNa eva / kAryakAraNabhAvasya cAtrAvivakSaNAnna vissmaalNkaaraavkaashH| malaMkAra ityAha-yadetyAdi / utkRSTaguNasyetyanena vyAkhyAntare dvayorapi guNatvaM sUci. tam / evaM ca prApte'pyanyaguNasvIkAre tadabhAvo'yamalaMkAraH / yaduktam-'tadrUpAnanuhArazcedasya tatsyAdatadguNaH' iti / asminniti / nyUnaguNe / yadveti pakSAntare / aprakRtasyeti / ananudAharaNIyaguNasyAnyasya / tadevaM vyAkhyAnadvayenAsya pra. kAradvayaM darzitam / ananudAharaNAkhyasya sAmAnyasyAnugamAt atiriktatvenAtyutkRSTaguNatvaM hRdayasya darzitam / ayamapIti / samAnaguNatvenApItyarthaH / dhavalo sIti / tattadguNa eveti granthaikadezastu kvacillekhakaiH kalpita ityupekSya eva / pustakAntareSvasyAdRSTeH / na ca gAthAvyAkhyAnaM prastutaM yenAtrAlaMkArAntarasyApi vyAkhyAnaM syAt / nApyatra taguNaH / tasya hi svaguNatyAgenApyanyaguNasvIkAro lakSaNam / na cAtra svaguNatyAgo nApyanyaguNasvIkAraH / tasya dhavalatvavyabhicArAt / kiM tvatra kAraNAbhAve'pi kAryotpAdanAdvibhAvanA, na tu virUpakAryotpattyA viSamAlaMkAraH / tatra hi kAryakAraNayorvirUpatve'pyabAdhyamAnatayA pratIti: / iha tvekasya bAdhyamAnatayeti mahAnanayorbhedaH / nanvatra satyapi kAraNasAmadhye'nyaguNAnudAharaNarUpasya kAryasyAnutpatteH kimayaM vizeSoktireva na bhavatItyAzaGkayAha-kAryetyAdi / avivakSaNAditi / vastutastu saMbhavatyeva kAryakAraNabhAvaH / ata evAlaMkArasArakRtA vizeSoktyantarbhAva evoktaH / 1. 'dhavalo'si yadyapi sundara tathApi tvayA mama raJjitaM hRdayam / rAgabharite'pi hR. daye subhaga nihito na rakto'si // ' iti cchAyA. Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 kAvyamAlA / uttarAtmaznonayanamasakRdasaMbhAvyamuttaraM cottaram / yatrAnupanibadhyamAno'pi prazna upanibadhyamAnAduttarAdunnIyate tadekamutaram / na cedamanumAnam / pakSadharmatAderanuddezAt / yatra ca praznapUrvakamasaMbhAvanIyamuttaraM tacca na sakRt tAvanmAtre cArutvApratIteH / atazcAsakanibandhe dvitIyamuttaram / __ na ceyaM parisaMkhyA / vyavacchedyavyavacchedakaparatvAbhAvAt / krameNa yathA 'ekAkinI yadabalA taruNI tathAha masmadgRhe gRhapatizca gato videzam / anyakRtA tu praacyaanurodhaallkssitH| viSamAlaMkAra-' iti pAThastu pustakAntareSu sthito'pyapAyuktaH / na hi kAryakAraNabhAvavivakSAmAtreNAtra tattvaM syAyena taniSedhena tasyAnavakAzaH / tasya hi virUpasya kAryasyAnarthasyotpattizca lakSaNam / uttraadityaadi| unnIyata iti / praznarUpatvena saMbhAvyata ityarthaH / nanu cApratItasya pratyayanAtkimidamanumAnaM na bhavatItyAzaGkayAha-na cedamityAdi / asaMbhAvanIyamiti / kavipratibhAnivartitamityarthaH / taditi / praznapUrvakamuttaram / evaM praznasyApyasakRdevopanibandho nyAyyaH / atazceti / sakRduttarasya cArutvApratIteH / evaM samAnanyAyatvAtpUrvatrApyanupanibadhyamAnapraznAgarakamuttaraM na sakRt, tAvanmAtreNa cArutvApratIrityAzrayaNIyam / nanu ca praznottararUpatvAdiyaM parisaMkhyaiva kiM na bhavatItyAzaGkayAha-na ceyamityAdi / etaccottarAkhyamalaMkAradvayam / na punarekaH, sAmAnyalakSaNAyogAt / etaccodAharaNadvayaM granthakRtA prAcyamatAnurodhena dattam / vastutastvatra nAstyetadalaMkAradvayam / ata evaitAvatAlaMkArasArakArAdibhiretadalaMkAradvayamapAstam / na ca tadyuktam, lakSaNadoSAbhAvAt / udAharaNAntareSvasya pratiSThAnAt / tattu yathA-'bhikSo kanthA zlathA kiM nanu zapharavadhe jAlikaiSAtsi matsyAnmadhye madyAvadaMzaM pibasi madhu samaM vezyayA yAsi vezyAm / hatvArInki kariSye kati tava ripavaH saMdhibhattAsmi yeSAM corastvaM dyUtahetoH kathamasi kitavo yena bhikSurnamaste // ' atra hi zapharabandhajAlikaiSetyuttarAnmatsyAdanarUpasya praznasyonayanam / evamanyadapi jJeyam / 'yena dAsIsuto'smi' iti punaH pATho grAhyaH / dAsIsutatve kitavasya nimittatvAbhAvAt / praznottaronnayanasyAsamApteH sAkAGkatvAdvAkyArthasyAvi. zrAnteH / dvitIyo yathA-'puMsaH saMbodhanaM kiM vidadhati kariNaM ke ruco'bhiSakkiM kA 'zUnyA te ripUNAM naravara narakaM ko'vadhItkIDanaM kim / ke vA varSAsu na syustaNamiva hariNA kiM nakhAnavibhinnaM vindhyAdrI paryaTanako vighaTayati tanurnarmadAvAripUraH // ' 'narmadA Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkAra sarvasvam / kaM yAcase tadiha vAsamiyaM varAkI zvazramAndhabadhirA nenu mUDha pAntha // ' ' kI visamA devagaI ki laddhaM jaM jaNo guNaggAhI / kiM sokkhaM sukalattaM kiM dukkhaM jaM khalo loo // ' 173 pUrvatra mama vAso dIyatAmiti prazna uttarAdunnIyate / uttaratra daivagatyAdinigUDhatvAdasaMbhAvyamasakRtpraznapUrvakamuttaraM nibaddham / itaH prabhRti gUDhArthapratItiparAlaMkAralakSaNamsaMlakSitasUkSmArthaprakAzanaM sUkSmam / iha sUkSmaH sthUlamatibhirasaMlakSyo yo'rthaH sa yadA kuzAgramatibhiriGgitAkArAbhyAM saMlakSyate tadA tasya saMlakSitasya vidagdhaM prati prakAzanaM sUkSmamalaMkAraH / tatreGgitAdyathA 'saMketakAlamanasaM viTaM jJAtvA vidagdhayA / hasannetrArpitAkUtaM lIlApadmaM nimIlitam // ' atra saMketakAlAbhiprAyo viTasaMbandhinA bhrUkSepAdinA iGgitena lakSitaH rajanikAlabhAvinA lIlApadmanimIlanena prakAzitaH / AkArAdyathA vAripUra:' iti sabhaGgAsabhaGgatvena triruttaram / atra ca yathoktamanumAna parisaMkhyAvailakSaNyaM suspaSTameveti pranthavistarabhayAnnoktamiti // adhunAlaMkArAntarANAM lakSaNaM kartumupakramate - ita ityAdi / etadeva vyAcaSTe - ihetyAdi / iGgitAkArAbhyAM sUkSmArthasaMlakSaNAdasya bhedadvayamapyuktam / evaM saMlakSitasyArthasya prakAzanamayamalaMkAra ityatra tAtparyam / 'kuto'pi lakSitaH sUkSmo'pyartho'nyasmai prakAzyate / dharmeNa kenacidyatra tatsUkSmaM paridRzyate // ' kiM ca 'yatra karNotpalanyastahastadIpAvalokinI / dRSTvA vadhUH priyopAnte sakhIbhiH pratimucyate // ' ityetadvandhaprakriyayAlaMkArodAharaNajAtaM kurvatApyalaMkArabhASyakRtAsUkSmAlaMkAre yattadanuguNamudAhRtaM tatrAyamAzayaH - yatsUkSmasyArthasya saMlakSaNamAtraM prakA - zanamAtraM vApyayamevAlaMkAra iti / ata evAtra sakhIbhiH suratotsukatvaM saMlakSitam / karNotpalanyAsAdinA prakAzitamityubhayArthasahitatvam / tadevamAdau sUkSmAlaMkAra eva 1. 'na zRNoti kazcit ka. 2. ' kA viSamA daivagatiH kiM labdhaM yajano guNagrAhI / kiM saukhyaM sukalatraM kiM duHkhaM yatkhalo lokaH // ' iti cchAyA. Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174. kAvyamAlA / 'vakrasyandisvedabinduprabandhairdRSTvA bhinnaM kuGkumaM kApi kaNThe / puMstvaM tanvyA vyaJjayantI vayasyA smitvA pANau khaDgalekhAM lilekha // ' atra svedabindukRtakuGkumarUpabhinnenAkAreNa saMlakSitaM puruSAyitaM pANau puruSocitakhaDgadhArAlikhanena prakAzitam / udvigannavastunigRhanaM vyaajoktiH| yatra nigUDhaM vastu kutazcinnimittAdudbhinnaM prakaTatAM prAptaM sadvastvantaraprakSepeNa nigRhyate apalapyate sA vastvantaraprakSeparUpasya vyAjasya vacanAvyAjoktiH / yathA'zailendrapratipAdyamAnagirijAhastopagUDhollasa dromAJcAdivisaMsthulAkhilavidhivyAsaGgabhaGgAkulaH / hA zaityaM tuhinAcalasya karayorityUcivAnsasmitaM zailAntaHpuramAtRmaNDalagaNairdRSTo'vatAdvaH zivaH // ' atra romAJcAdinodbhinno ratibhAvaH zaityaprakSepaNenApalapitaH / yadyapyapahuto'pi sasmitatvakhyApanena punarapyudbhinnatvena prakAzitaH / tathApyapalApamAtracintayAsyAlaMkArasyollekhaH / nanvapahRtigranthe 'yathA sAdRzyAya yo'pahavaH sApahutiH, tathApahavAyApi yatsAdRzyaM sApyapadbhutiH' iti sthApitam / vyAjoktau cottaraH prakAro vidyate tatkathamiyamalaMkArAntareNa kathyate / satyam / udbhaTasiddhAntAzrayeNottaratroktam / na hi tanmate vyAjoktyAkhya vAcyaH / sUkSmasyaivArthasya saMlakSyamANatvAdinAvasthAnAt // udbhinnetyAdi / nigUDhamiti / vastutaH / vastvantaraprakSepeNeti / nimittAntarakathanenetyarthaH / ratibhAva iti / sthAyI / apahRto'pIti / vyAjokteH prarohAt / apalA. pamAtracintayeti / tAvanmAtrasyaiva tallakSaNatvAt / asyAzcApadbhuterbhedaM darzayitumupakramate-nanvityAdinA / sthApitamiti / zleSagranthe yaduktam / 'sAdRzyavyaktaye yatrApahnavo'sAvapagutiH' iti / evamapahnavagrantha iti pUrvavAkya eva saMbandhanIyam / uttaraH prakAra iti / apahnavAya sAdRzyaM taditi / uttareNaiva prakAreNa vyAptatvAt / kathamiti / niSprayojakatvAt / etadevApyupagamyaM pratividhatte-satyamityAdinA / 1. 'tattatroktam' kha. Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / 175 malaMkaraNamasti / iha tu tasya saMbhavAvyatiriktApagutiriti pRthagayamalaMkAro nirdissttH| anyathoktasya vAkyasya kAkuzleSAbhyAmanyathA yojanaM vkroktiH| uktivyapadezasAmyAvayAjoktyanantaramasyA lakSaNam / yadvAkyaM kenacidanyathAbhiprAyeNoktaM sadapareNa vakrA kAkuprayogeNa zleSaprayogena vAnya- . thAnyArthaghaTanayA yojyate taduktiH sA vakroktiH / kAkuprayogena yathA 'guruparatantratayA bata dUrataraM dezamudyato gantum / alikulakokilalalite naiSyati sakhi surabhisamaye'sau // atraitadvAkyaM nAyikayA AgamananiSedhaparatvenoktam / tatsakhyA kAkuprayogeNa vidhiparatAM prApitam / kaakuvshaadvidhinissedhyorvipriitaarthsNkraantiH| tadityapahavAya sAdRzyam / tatreti / zleSe / tanmata iti / udbhaTamate / tasyeti / vyAjoktyAkhyasyAlaMkArasya / tadvyatirikteti / apahRtau hi prakRtamevotkarSayitumaprakRtasyopAdAnam / iha tadbhinnaM satprakRtaM vastu vastvantareNAprakRtena nigRhyate ityanayormahAnbhedaH / evaM 'AkRSyAdau' ityAdau ca lokAtmavastvantaraprakSepeNodbhinnapriyanigRhanasyaiva vAkyArthatvAvyAjoktireva na punrpgutiH| ata eva ca nAtra vkroktiH| tasya hi yathAyojanamAtraM lakSaNam // anyathetyAdi / etadeva vyAcaSTe-yadvAkyamiti / anyAbhiprAyeNeti / vivakSitArthaparatayetyarthaH / kAku: dhvanivizeSaH / yaduktam -'vAkyAbhidheyamAne'rthe yenAnyaH pratipadyate / bhinnakaNThadhvaniraiiH sa kAkuriti kathyate // ' anyArthaghaTanayeti / prakrAntAdanyasya vyatiriktasyArthasya ghaTanayollekhanenetyarthaH / yenakenacidvakrAbhipretArthasya pratipAdayiSayoktasya vAkyasyAnyena vighAtAya prahelikAmAtrArtha 'navakambalako'yaM mANavakaH' ityAdinA vAkchalenAnyathAyojanamAtramayamalaMkAra iti piNDArthaH / ata eva dvitIyo vyAghAto nAsyA bhedatayA vAcyaH / na hi tatra vacanavighAtAyaivAnyathA yojanam / tatra hi 'bAla iti sutarAmaparityAjyo'smi, rakSaNIya iti bhavadbhujapaJjaraM rakSAsthAnam' ityAdau bAlavAdikaM prasthAnavizeSatayA rAjyavardhanena saMbhAvitaM zrIharSeNa punaranyathA prasthAnanimitta. tayA yojitam / atazcAtrAnyathA yojanasya prastutavastuvyAhatinibandhanatve'pi prasthAna. vidhau tAtparyam / na tadvighAtamAtreNAsya vakroktAvantarbhAva iti cet, tarhi sAdhAvizepAdupameyopamAdInAmapyupamAyAmantarbhAvaH kiM na syAt / athAtra phalabhedo'stIti kathametaditi cet , evamihApi phalabhedasya vidyamAnatvAtkathamasyAntarbhAvaH syAt / tathA hyanya 1. 'anyAbhiprAyeNa kha. 1. 'zrIkaNThena' kha. Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 kaavymaalaa| tatra zleSo'bhaGgasabhaGgatvenobhayamayatvena trividhaH / tetrAmAzleSamukhena yathA 'aho kenehazI buddhirdAruNA tava nirmitA / triguNA zrUyate buddhirna tu dArumayI kvacit // ' * atra dAruNeti prathamAntaM prakrAntaM zleSabhaGgayA tRtIyAntatayA saMpAditam / sabhaGgazleSamukhena yathA'tvaM hAlAhalabhRtkaroSi manaso mUchI samAliGgito hAlAM naiva bibharmi naiva ca halaM mugdhe kathaM hAlikaH / satyaM hAlikataiva te samucitA saktasya govAhane ___ vakroktyeti jito himAdrisutayA smero'vatAdvaH zivaH // ' ubhayamukhena yathA'vijaye kuzalakhyakSo na krIDitumahamanena saha zaktA / vijaye kuzalo'smi na tu byakSo'kSadvayamidaM pANau // kiM me durodareNa prayAtu yadi gaNapatirna te'bhimataH / kaH pradveSTi vinAyakamahilokaH kiM na jAnAsi // thA yojanasya kvacidvacanavighAtamAtraM phalaM kvacicca saMbhAvyamAnavyAhatinibandhanatve'pyarthAntare tAtparyam / phalabhedazcAlaMkArabhedanimittamityavivAdaH / tena pUrvatra vakroktiraparatra vyAghAta iti yathokta evAlaMkArabhedo nyAyyaH / evaM phalAntareSvapi jJeyam / tasmAt 'eSa zrIkaNThakaNThacchaviranabhimato rAjahaMsavrajAnAM sadyastApaM prajAnAM prazamamupanayanacchadhArAcchalena / kurvandikcakravAlAkramaNamudayate deva ko vArivAho mA maivaM mAlavendro parimalakatarastarhi rAjanasiste // ' ityatra zrotrA saMbhAvitasya vArivAhasyAnyathA khaDgatvena yojanaM tasya tatsAdRzyapratItyarthamityaGgabhUtottaramArthamaupamyaM vakturvivakSitam / vAkchalamupacAraphalam / tadavizeSAditi vAkchalenaivAsya saMgrahAdupacAracchalAtmakaM kvacittvaupacArike prayoge mu. khyArthamApAdAnamiti bhedAntaramapyavasAnavAcyam / yastu tadarthAntarAbhAvAditi nyAyAdvAgupacAracchalayorvizeSa uktaH sa naiyAyikAnAmupayukto nAlaMkArikANAm / tathAtvenAnyathAyojanasya vaicitryAntarAbhAvAt / yadvA mukhyaupacArikArthadvayasyaikavRntagataphaladvaya 1. 'atra' kha. 2. 'Aho' kha. 1. 'mukhyArthApAdAnaM' kha. 2. 'bhedAntaramapyasyA na vAcyaM' kha. 3. 'ekavRntagatacchala. tvanyAyena' ka. Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvakham / candragrahaNena vinA nAsmi rame kiM pratArayasyevam / devyai yadi rucitamidaM nandinnAhUyatAM rAhuH / / hA rAhau zitadaMSTre bhayakRti nikaTasthite ratiH kasya / yadi necchasi saMtyaktaH saMpratyeSaiva hArAhiH / vasurahitena krIDA bhavatA saha kIdRzI na jidveSi / kiM vasubhirnamato'mUnsurAsurAnnaiva pazyasi puraH // Aropayasi mudhA kiM nAhamabhijJA kila tvadaGkasya / divyaM varSasahasraM sthitveti na yuktamabhidhAtum // iti kRtapazupatipelavapAzakalIlAprayuktavakrokti / harSavazataralatArakamAnanamavyAdbhavAnyA vaH // ' vakroktizabdazcAlaMkArasAmAnyavacano'pIhAlaMkAravizeSe saMjJitaH / sUkSmavastusvabhAvayathAvadvarNanaM svbhaavoktiH| iha vastusvabhAvavarNanamAnaM nAlaMkAraH / tattve sati sarva kAvyamalaMkAraH syAt / na hi tatkAvyamasti yatra na vastusvabhAvavarNanam / tadartha sUkSmagrahaNam / sUkSmaH kavitvamAtrasya gmyH| ata eva tannirmita eva yo vastusva nyAyena zabdazliSTatvAdasya zleSavakroktAvantarbhAva: syAt / ubhayamukheneti / sabhaGgAsabhaGgazleSadvAreNa / vijaya iti zleSasyAsabhaGgatvam / medurodareNeti sabhaGgatvam / 'smero'vatAdvaH zivaH' tathA 'prayuktavakrokti' ityAdinA vacanavighAtamAtraprayojanasyAnyathA yojanasya prahelikAprAyatvameva prakAzitam / nanu 'saiSA sarvaiva vakroktiH ko'laMkAro'nayA vinA' iti nItyA samagra evAlaMkAravargo vakroktirUpa iti kathamayameva tathAtvena nirdiSTa ityAzaGkayAha-vakroktItyAdi / iheti / vAkchalAtmakatvenokteH kauTilyAt // sUkSmetyAdi / nanu kathaM vastuvarNanamAtramalaMkAra ityAha-ihetyAdi / 'tadatizayahetavastvalaMkArAH' iti nItyA vastvatizayadAyinAM dharmANAmalaMkAratvAtkathaM vastumAtrasyaivAlaMkAratvaM syAditi bhAvaH / nanu kathametatsUkSmamAtragrahaNenaiva samAhitamityAzaGkayAhasUkSma ityAdi / kavitvamAtrasyati / kuzAgrIyadhiSaNatvAt / evaM sthUlamatInAmakavInAM kukavInAM tasyAvagame'pi tathA vikalpArohe na bhavediti bhAvaH / ata e. 1. 'sUkSmam' kha. 1. 'sUkSmamityAdi' kha. 23 Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 kaavymaalaa| bhAvastasya yathAvadanyUnAnatiriktatvena varNanaM svbhaavoktirlNkaarH| uktivAcoyuktiprastAvAdiha lakSaNam / bhAvikarasavadalaMkArAbhyAmasya bhedo bhAvikaprasaGgena nirNeSyate / yathA'kreGkAro nakhakoTicaJcupuTakavyAghaTTanodRGkita stanvyAH kuntalakautukavyatikare sItkArasImantitaH / pRSTazliSTadavAmanastanabharotsevyAGkapAlIsudhA___ sekAkekaralocanasya kRtinaH karNAvataMsIbhavet // ' atItAnAgatayoH pratyakSAyamANatvaM bhAvikam / atItAnAgatayorbhUtabhAvinorarthayoralaukikatvenAtyadbhutatvAvyastasaMbandharahitazabdasaMdarbhasamarpitatvAcca pratyakSAyamANatvaM bhAvikam / kavigato bhAva AzayaH zrotari pratibimbatvenAstIti, bhAvo bhAvanA vA punaH punazcetasi veti / kavitvamAtragamyatvAt / tanirmita eveti / anyeSAM tathAtvena vaktumazakyatvAt / tadvastugatasyAsAdhAraNasya phalakriyAdeH saMbhavataH svabhAvasya zabdena pratipAdanamAtratvAttanirmita evetyuktam / anyUnAnatiriktatveneti / yathA vastuni saMbhavatItyarthaH / ata eva sacetasAM vastugatasya sUkSmasubhagasya vastuno varNanena hRdayasaMvAdAcca kimayaM rasavadalaMkAro vA na bhavatItyAzaGkayAha-bhAviketyAdi / tatra nirNeSyamANasyaitadbhedasya 'vastunazcittavRttezca saMvAdaH sphuTatA prathA / svabhAvokte rasavato bhAvikasya ca lakSaNam // ' ityayaM saMkSepaH // atItAnAgatayorityAdi / etadeva vyAcaSTe-atItetyAdi / alaukikatvenetyanena sahRdayAnAM tatrAvadhAnArhatvamuktam / vyasteti / yadyapi vAcAmAkulatvaM sarvatraiva varjanIyam tathApi tattatra vaiSamyenArthAvizeSAtpratItervighnamAtraphalam / iha tu tadAkulatvenAtItAnAgatayoH pratyakSAyamANatvameva na syAditi prAdhAnyenaitaduktam / evamanena hetudvayenAsyAlaMkAratvamuktam / iha hi kecidarthAH kavivacasi suspaSTamadhirUDhA vAcyavAcakayo rAmaNIyakamityuktam / ata evaikasyApi rAmaNIyakahAnI nAsyAlaMkAratvam / iha hi kecidarthAH kavivacasi suspaSTamadhirUDhA api nijasaubhAgyAbhAvAttRNazarkarAvatsahRdayAnAmavajJAspadatayA nAvadhAnArhAH / kecicca subhagA api durbhagazabdopArohitayA sahRdayAnAmanAvarjakA evetyubhayamapIhAvazyamAzrayaNIyam / yadAhu:-'pratyakSA iva yatrArthA dRzyante bhUtabhAvinaH / atyadbhutAH syAttadvAcAmanAkulyena bhAvikam // ' iti / vAzabdaH pakSAntaradyotakaH / nanu cApratyakSANAM bhUtabhAvinAM pratyakSeNopanibandhA 1. 'pratyakSAyamAnatvaM' ka. Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / 179 nivezanaM so'trAstIti / na ceyaM bhrAntiH / bhUtabhAvino bhUtabhAvitayaiva prakAzanAt / nApi rAmo'bhUditivadvastumAtram / bhUtabhAvigatasya pratyakSatvAdigatasya dharmasya sphuTasyAdhikasya pratilambhAt / naapiiymtishyoktiH| anyasyAnyatayAdhyavasAyAbhAvAt / nahi bhUtabhAvyabhUtabhAvitvenAdhyavasIyate,, abhUtabhAvi vA bhUtabhAvitvenApi, pratyakSamapratyakSagatatvena, apratyakSamapi pratyakSatvena / __ na hi pratyakSatvaM kevalaM vastudharmaH / pratipattyapekSayaiva vastuni tathAbhAvAt / yadAhuH--'tatra yo jJAnapratibhAsanAtmano'nvayavyatirekAvanukArayati sa pratyakSaH' iti / kevalavastupratyakSatve pratipattuH sAmagrI upayujyate / sA ca lokayAtrAyAM cakSurAdIndriyasvabhAvAyoginAmatIndriyArthadarzane bhAvanArUpA / kAvyArthavidAM ca bhAvanA svabhAvaiva / sA ca bhAvanA vastugatyAtyadbhutatvaprayuktA / atyadbhutAnAM ca vastUnAmAdarapratyayena hRdi saMdhAryamANatvAt / nApi bhUtabhAvinAmapratyakSANAM pratyakSatayaiva pratIterivArthagarbhIkAre krAntimAnevAyaM kiM na bhavatItyAzaGkayAha-na ceyamityAdi / nanu yadi bhUtabhAvitayaiva pratIyate tadetadvastveva kiM netyAzaGkayAha-nApIti / adhikasyati / vastuvRtte tasyAsaMbhavAt / ata evAsya tato vyatirekaH / nanvasyAnyatayAvasAyAmki nAyamatizayoktirityAzaGkayAha-nApIyamityAdi / bhUtabhAvino bhUtabhAvitayaivAsphuTatayAvagamAt / nanvatrApratyakSameve pratyakSeNa kiM nAdhyavasitamityAzaGkayAha-nahItyAdi / taccAprastutatvAdgahanatvAcca neha prapaJcitam / nanu yadyevaM tatpramAtuH sadaiva samastabAhyavastvavagamaH kiM na syAdityAzaGkayAha-kevalamityAdi / bhAvanArUpeti / tatrendriyAdInAmavyApAraNAt / evaM yoginAM bhAvanAbalAdbhUtabhAvitayaiva pratyakSAvabhAsa iti bhAvaH / yadAhu:-'atItAnAgatajJAnaM pratyakSAnna viziSyate' iti / caH samuccaye / tena yoginAmatIndriyArthadarzane yathA bhAvinA nimittaM tathaiva kAvyArthavidAmapItyarthaH / tasyAzca nimittamAha-sA cetyAdi / vastuno'tyadbhutatvamAdare nimittam / Adarazca vastuno hRdi saMdhAraNam / tacca tadekatAnatayA prarUDhaM sadbhAvanAtvamupayAtIti kAvyArthavidAM yoginAmiva bhAvanAbalAtsvakAlAvacchedenaiva bhatabhAvivastupratyakSatayA bhAsata iti nApratyakSANAM prtyksstyaadhyvsaayH| nanu yadyapi yogavidbhUtabhAvino bhAvAH svakAlAvacchedenaiva sacetasaH pratyakSatayeva tadabhAvabhAsanaM yuktamityetatpratIyamAnotprekSaiva kiM netyAzaGkayAha-nApItyAdi / 1. 'kiM netyAha' kha. 2. 'evApratyakSeNa' kha. 3. 'darzanena' ka, Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 kaavymaalaa| NAyaM pratIyamAnotprekSA / tasyA abhidhAnarUpAkhyAdhyavasAyasvabhAvatvAt / na hyapratyakSaM pratyakSatvenAdhyavasIyate / kiM tarhi kAvyArthaviddhiH pratyakSatvena dRzyate iti / nApi vastugatA ivArthA utprekssaapryojkaaH| tasyA abhimAnarUpAyAH prtipttRdhrmtvaat| yadAhuH-'abhimAnena sA yoktirjJAnadharmasukhAdivat' iti ca / kAvyaviSaye ca prayoktApi pratipattaiva / nApyadbhutadarzanAdatItAnAgatatvapratyakSatvapratIteH kAvyaliGgamidam / liGgaliGgayabhAvena pratItyabhAvAt / yogivatpratyakSatayA pratIteH / ___ nApyayaM puraH sphuradrUpatayA sacamatkAraM pratIte rasavadalaMkAraH / ratyAdicittavRttInAM tadanuSaktatayA vibhAdInAmapi sAdhAraNyena hRdayasaMvAditayA paramAdvaitajJAnavatpratItau tasya bhAvAt / iha ca tATasthyena bhUtabhAvinAM sphuTatvena bhinnasarvajJavatpratIteH / sphuTapratItyuttarakAlaM tu sAdhAraNyapratItau sphuTapratItinimittaka auttarakAliko rasavadalaMkAraH syAt / nApIyaM sundaravastusvabhAvavarNanAtsvabhAvoktiH / tasyAM laukikavastugatasUkSmadharmavarNane sAdhAraNyena hRdayasaMvAdasaMbhavAt / kiM tahIti / adhyavasAyo naastyevetyrthH| prtipttaiveti| nahyajAnataH kavituH prayoktatvaM bhavatIti bhAvaH / nanvatyadbhutapadArthapratyakSapratItyorgamyagamakabhAvAtki nedamanumAnamityAzaGkayAha-nApItyAdi / evaM rasavadalaMkArAdasya bhedaM darzayati-nApyayamityAdinA / puraHsphuradrUpatayetyAdinAnayorabhedanimittamuktam / parakIyAyAzcittavRtterAtmIyacittavRttyabhedena parAmarzo hRdayasaMvAdaH / tasya ca svaparavibhAgAbhAvAddezakAlAbhAvAcca vyApakatvena pratIteH sAdhAraNyam / ata eva paramAdvaitajJAnatulyatvam / tasya hyayamityeva praamrshH| tayatiriktasyAnyasyAsaMbhavAt / tATasthyeneti / idamahaM jAnAmIti sAmAnAdhikaraNyena pratItyetyarthaH / ata eva vidyezvarAditulyatvam / nanu bhAvikapratItyanantaraM yatra rasavadalaMkAraH pratIyate tatra kiM pratipattavyamityAzaGkayAha-sphuTetyAdi / evamatrAnayoraGgAGgitayA samAveza iti tAtparyArthaH / tattu yathA-vanAntarAdupAvRttaiH skndaasktsmitkushaiH| agnipratyudgamAtpUtaiH pUryamANaM tapasvibhiH // ' atra tapasvinAM sphuTatvapratItiH zAntAkhyarasodayAGgamiti na tayoraikAtmyam / evaM ca sundarasya vastuno yathAvadvarNanAvazAtpratyakSAyamAnatvamasya svarUpamiti. tAtparyam / nanu yadyevaM tatkimidaM svabhAvoktirevetyAzaGkayAhanApIyamityAdi / IdRgidaM vastvityatra hRdayasaMvAdaH / sa ca yathA-'yatra stanaMdhayA1. cittavRttibhedena' ka. 2. 'svabhAvoktireva netyAzaGkayAha' kha. Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / 181 iha ca lokottarANAM vastUnAM sphuTatayA tATasthyena pratItau kacittu lau - kikAnAmapi vastUnAM sphuTatvena bhAvikasvabhAvoktyoH samAvezaH syAt / na ca hRdayasaMvAdamAtreNa svabhAvoktirasavadalaMkArayorabhedaH / vastusaMvAdarUpa - tvAtsvabhAvokteH / cittavRttisamAdhirUpatvAcca rasavadalaMkArasya / ubhayasaM-, vAdadarzane'pi samAvezo'pi ghaTate / yatra vastugatasUkSmadharmavarNanaM syAttatra svabhAvoktiH, anyatra tu rasavadalaMkAra eva / . haste ratnadIpAJjaghRkSataH / dRSTvA hA heti saMbhrAntA dhAtrI ceTairvihasyate // ' atra dhAtrINAmIyaM svabhAva iti vastunirdiSTo hRdayasaMvAdaH / yathA vA - ' yadAsvAdyaM sItA vitarati tadagre svagRhiNe sumitrAputrAya praNihitavizeSaM tadanu ca / yadAmaM yatkSAmaM yadanatirasaM yacca virasaM phalaM vA mUlaM vA racayati tu tena svamazanam // ' atredRgeva gRhiNInAM svabhAva iti saMvAdaH / sphuTatayeti / puraHsphuradrUpatayA / sA ca pratItiryathA--'nimIlitasya pUrNendoH sudhAyAM paGkilAGgulI / yatra mRtyujitaH pAdau bhAvyete bhAvitaiH puraH // ' yathA ca'darbhAGkureNa caraNa: kSata ityakANDe tanvI sthitA katicideva padAni daitvA / AsIdvivRtta - vadanA ca vimocayantI zAkhAsu valkalamasaktamapi drumANAm // ' atra pAdayoH zakuntalAyAzca zuddhaiva pratyakSatvena pratItiH / nanu ca yatra svabhAvoktAvapi pratyakSatayA pratItistatra kimityAzaGkayAha -- kvacidityAdi / samAveza iti / saMsRSTirUpaH saMkararUpo vA / sa tu yathA--' herambho'tra harIzvare nakhamukhaiH kaNDUyamAne galaM kurvanyucchavivartanAM nivirato romanthalIlAvitAt / saMmIlannayane visaMsthulalasatsAsnaM natonnAmitagrIvaM nizcalakarNamIzvarabalIvardaH sukhaM manyate // ' atra vRSabhasya pucchavivartanAdi sUkSmadharmavarNanena svabhAvoktiH, pratyakSAyamAnatvena bhAvikamityanayoH samAvezaH / svabhAvokterapi rasavadalaMkArAtprasaGgena bhedaM darzayati- na cetyAdinA / hRdayasaMvAdo hi vastucittavRttigatatvena dvividhaH / tatra svabhAvoktau vastusaMvAdaH pradarzitaH / cittavRttisaMvAdastu yathA - ' - 'candrAMzusmeradhammillamalli kAnAM priyaM prati / saudheSu nItaM rAmANAM yatrA libhiranUdyate // ' atra priyAbhilASiNI nAyikAcittavRttiH sacetasAM svacittavRttyabhedena saMvadatIti tatsaMvAdaH / yatra dvividho'pi saMvAdastatra kiM pratipattavyamityAzaGkayAha - ubhayetyAdi / sa ca samAvezo yathA - 'kiMci - tkuzcitacaJcucumbanamukhasphArIbhavallocanA svapne moditacArucATukaraNaizceto'rpayantI muhuH / kUjantI vitataikapakSatipuTenAliGgaca. lIlAlasaM dhanyaM kAntamupAntavartinamiyaM pArAvataM sevate // ' atra pArAvatayoH sUkSmadharmavarNanena svabhAvoktiH, cittavRttivizeSAcca rasavadalaMkAra ityanayoH smaaveshH| anyatreti / yatra vastugatasUkSmadharmavarNanA na syAt / anena ca 1. 'pratIte' kha. 1. 'gatvA' kha. Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 kAvyamAlA | nApyayaM zabdAnAkulatvahetukAjjhagityarthasarpaNAtprasAdAkhyo guNaH / tasya hi sphuTAsphuTobhayavAcyagatatvena jhaTiti samarpaNaM rUpam / asya jhaTiti samarpakasya sataH sphuTatvena pratItau kharUpapratilambhaH / tasmAdayaM sarvottIrNa evAlaMkAraH / lakSye cAyaM pracuraprayogo dRzyate / yathA 'munirjayaMti yogIndro mahAtmA kumbhasaMbhavaH / yenaikaculuke dRSTau divyau tau matsyakacchapau // ' yathA vA harSacaritaprArambhe brahmasadasi vedasvarUpavarNane / tatra hi pratyakSameva sphuTatvena tadIyaM rUpaM dRzyate / evaM tatraiva munikrodhavarNane, pulindavarNanAdau jJeyam / ayaM tu tatra vicAralezaH saMbhavati - iha kvacidvarNanIyasya varNanAvazAdeva pratyakSAyamANatvam / kvacitpratyakSAyamANasyaiva varNanam / Adyo yathodAhRtaM prAk / dvitIyo yathA 'anAtapatro'pyayamatra lakSyate sitAtapatrairiva sarvato vRtaH / acAmaro'pyeSa sateva vIjyate vilAsabAlavyajanena ko'pyayam // ' iti / bhAvikarasavadalaMkArAbhyAmasyA bhedo bhAvikaprasaGge nirNeSyate iti yatprAguktaM tannirvAhitam / idAnIM ca prakRtamevAha - nApyayamityAdi / jhagityarthasamarpaNaM prasAdaH, jhagiti samarpitasyArthasya sphuTatvena pratItirbhAvikamityanayormahAnbhedaH / etadevopasaMharati -- tasmAdityAdi / etacca nAsmAbhirasthAna evAbhiniviSTamityAha - lakSya ityAdi / tatraiveti / harSacarite / tatra krodhamunivarNanaM prArambha eva sthitam / pulindavarNanaM punaraSTamocchAsArambhe sthitamiti tata eva svayamavadhAryam / iha tu granthavistarabhayAnna likhitam / atItAnAgatayoH sUtrite'pi pratyakSAyamANatve dezAdiviprakRSTAnAM pratyakSAyamANatvamudAharatA granthakRtAtItAnAgatatvasya viprakarSamAtrasAratvaM sUcitam / tacca dezakAlasvabhAvavi/ prakRSTAnAmaviziSTamityetadudAhRtam / tatrAgastyamunerdezaviprakRSTatvam / anAgatasya tu ythaa| ' kSiptotkSiptAkhilakhurapuTAhanyamAnAdriraudradhvanatrasyatsuravaranamaskAravAgdattakarNaH / pANisparzAdvahanaturagaM prerayanmlecchajAtiM jeSyatyeSa tribhuvanavibhuH kArkarUpeNa viSNuH // evaM ciraMtanoktanItyA vicArya punarapi svopajJaM kaMcidvicAramAha - ayamityAdinA / saMbhavatIti / na punaH kenApi dRSTa iti bhAvaH / yathodAhRtamiti / munirjayatItyA 1. 'yatra' ka. 2. 'dhvAnabhrAmyat' ka. Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 183 alaMkArasarvasvam / tatra prathamaprakAraviSayo'yamalaMkAro na prkaaraantrgocrH| kavisamapitAnAM dharmANAM hyalaMkAratvAt / na himAMzulAvaNyAdInAmiva vastusannivezinAm / api ca 'zabdAnAkulatA ceti tasya hetUnpracakSate' iti bhAmahIye, 'vAcAmanAkulatvenApi bhAvikam' iti caudbhaTalakSaNe vyastasaMbandhara- ' hitazabdasaMdarbhasamarpitatvaM pratyakSAyamANatvapratipAdakaM kathaM prayojakIbhavet yadi vastusannivezadharmigatatvenApi bhAvikaM syAt / tasmAdvAstavameva mahattvamuttaratra prakAraviSaye varNitamiti nAyamalaMkAraH / yadi tu vAstavamevAtra saundarya kavinibaddhaM kavinibaddhavaktRnibaddhaM vA sakalavaktRgocarIbhUtaM svabhAvoktivadalaMkAratayA varNyate tadAyamapi prakAro nAtIva duHzliSTaH / ata eva 'pratyakSA eva yatrArthAH kriyante bhUtabhAvinaH / tadbhAvikam' iti, evamanya vikalakSaNamakAri / svabhAvoktyA kiMcitsAdRzyAttadanantaramasya lakSaNaM kRtam / samRddhimadvastuvarNanamudAttam / svabhAvoktau bhAvike ca yathAvadvastuvarNanam / tadvipakSatvenAropitavastvA dinA / prathameti / yatra varNanAvazAtpratyakSAyamANatvam / ata eva kavisamarpitadharmatvaM na vastusannivezinAM dharmANAmalaMkAratvAditi saMbandhaH / na hi vastumAtravarNane kavikauzalaM kiMciditi bhAvaH / api ceti / nipAtasamudAyaH samuccayArthaH / atraiva vAkyagatyA he. tvantarasya samuccIyamAnatvAt / kathamiti / vastumAtravarNane zabdAnAmAkulatAyA anAkulatAyAzcAvizeSAt / uttaraprakAreti / anAtapatro'pItyAdau / atrApi prakArAntareNAlaMkAratvaM yojayati-yadi tvityAdinA / sakalavaktRgocarIbhUtamiti / kavitvamAtragamyatvAt / ata eva pratyakSAyamANatvasya tanirmitAyamAnatvaM syAt / sakalavakTagocarIbhUtatve punaryathoktaM vAstavatvameveti bhAvaH / nAtIveti / na puna: prakAravatsuzliSTa iti yAvat / ata eveti / vAstavasyApi saundaryasyAtrAlaMkAratayA varNanAt / etAvadeveti na punaH zabdAnAkulatvAdivastuni tasyAvizeSAt / anyairiti / kAvyaprakAzakArAdibhiH / samRddhimadityAdi / tadvipakSatveneti / vastvavastuvarNanayo 1. 'uttaratvaprakAraviSaye kha. 1. 'vastusaMnivezAdalaMkArasvAditi saMbandhaH' ka. Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 kAvyamAlA / tmana udAttasyAvasaraH / tatrAsaMbhAvyamAnavibhUtiyuktasya vastuno varNanaM kavipratibhotthApitamaizvaryalakSaNamudAttam / yathA'muktAH kelivisUtrahAragalitAH saMmArjanIbhihatAH prAtaH prAGgaNasImni mantharacalabAlAGgrilAkSAruNAH / dUrAdADimabIjazaGkitadhiyaH karSanti kelIzukA yadvidvadbhavaneSu bhojanRpatestattyAgalIlAyitam // ' aGgabhUtamahApuruSacaritaM ca / udAttazabdasAmyAdihAbhidhAnam / mahApuruSANAmudAttacaritAnAmaGgibhUtavastvantarAGgabhAvenopanibadhyamAnaM caritaM codAttam / mahApuruSacaritasyodAttatvAt / yathA 'tadidamaraNyaM yasmindazarathavacanAnupAlanavyasanI / nivasanbAhusahAyazcakAraH rakSaHkSayaM rAmaH // ' atrAraNye varNanIye rAmacaritamaGgatvena varNitam / / viruddhatvAt / tatreti / evamavasare satItyarthaH / asaMbhAvyamAneti / saMbhAvyamAnavibhUtiyuktasya tu varNanaM naitadaGgamiti bhAvaH / yathA-'prAtazcakAsati gRhodarakuTTimAgravi. kssiptrtnkusumprkraavkiirnnaaH| abhyudgatAruNakarAhatipAtyamAnanakSatrarAzizabalA iva yatra rathyAH // ' atra hi bhagavannagaryo vastuta eva saMbhavati ratnavikSepaH / ata evAsya kavipratibhotthApitatvamuktam / evaM cAsya nAmApi sArthakam / alaMkArasArakRtA punaratrAtizayoktiprakAratvamuktam / aGgabhUtetyAdi / etadeva vyAcaSTe-mahApuruSANAmityA. dinA / aGgabhUtasya vastuno mahApuruSacaritamutkarSapratipipAdayiSayAGgatayopanibadhyamAnametadalaMkArAGgam / na tUpalakSaNamAtraparatayopAttamiti tAtparyArthaH / tacca yathodAhRtam / 'kazcitkAntAvirahaguruNA svAdhikArapramattaH zApenAstaMgamitamahimA varSabhogyeNa bhartuH / yakSazcakre janakatanayAsnAnapuNyodakeSu snigdhacchAyAtaruSu vasati rAmagiryAzrameSu // ' atrAGgino girivizeSasya vasatiyogyatvAdidarzanArthamutkarSapratipipAdayiSayA rAmasItAdicaritamupalakSaNaparaM tatra nAyamalaMkAraH / yathA-'godAvaryAH karikulamadakSodadakSodakAyAH pAre pAre bata bata parAmRzyatAmRSyamUkaH / kaMkAlAdrau pihitagagane dundubheryatra rAmaH pAdAGgaSThaM nijamapi bhavadaivataM nirmame'stam // ' atra pavanaM prati viyoginyA uktau rAmacaritamupalakSaNamAtraparam / na hyaGgabhUtenAGginaH kazcidvizeSo vivakSitaH / 'atrAsItphaNiphAzabandhana 1. 'kRtAH ' ka-kha. Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / 185 rasabhAvatadAbhAsatatprazamAnAM nibandhanena rasavatpreya Urjasvisa - mAhitAni / udAtte mahApuruSacaritasya cittavRttirUpatvAccittavRttivizeSasvabhAvatvAcca rasAdInAmiha tadalaMkArANAM prastAvaH / ata eva catvAro'laMkArA yugapalakSitAH / taMtra vibhAvAnubhAvavyabhicAribhiH prakAzito ratyAdizcisavRttivizeSo rasaH / bhAvo vibhAvAnubhAvAbhyAM sUcito nirvedAdistrayastrizadbhedAH / devAdiviSayazca ratyAdirbhAvaH / tadAbhAso rasAbhAso bhAvAbhAsaMzca / AbhAsatvamaviSayapravRttyAnaucityam / tatprazama uktaprakArAbhyAM nivartamAnatvena prazAmyadavasthA / tatrApi rasasya paravizrAntirUpatvAtsA na saMbhavati iti pariziSTabhedaviSayo dra vidhiH zaktyA bhavaddevare gADhaM vakSasi tADite hanumatA droNAdriratrAhRtaH / divyairindrajidatra lakSmaNazarairlokAntaraM prApitastasyApyatra mRgAkSi rAkSasapateH kRttA ca kaNThATavI // ' ityatra tu rAmasya sItAM pratyuktAvupalakSaNIbhUtadezavizeSaM pAzabandhanAdyeva sAkSAdvivakSitamiti na mahApuruSacaritasya vastvantaraM pratyaGgabhAva irti nAyamalaMkAraH // rasabhAveti / ata eveti / caturNAmapi cittavRttivizeSasvabhAvAt / tatreti / yugapallakSaNe sthite satItyarthaH / vibhAvA lalanodyAnAdayaH AlambanoddIpanakAraNAni / anubhAvAH kaTAkSabhujakSepAdayaH kAryAH / vyabhicAriNo nirvedAdayaH sahakAriNaH / prakAzita iti / vyaJjitaH / yaduktam -- 'vibhAvAnubhAvavyabhicArisaMyogAdrasaniSpatti:' iti / ratyAdItyAdi - zabdena hAsAdInAM sthAyinAM grahaNam / nirvedAdiriti / yaduktam - nirveda glAniza - GkAkhyAstathAsUyAmadazramA: / AlasyaM caiva dainyaM ca cintA mohaH smRtirdhRtiH // vrIDA capalatA harSa Avego jaDatA tathA / garyo viSAda autsukyaM nidrApasmAra eva ca // suptaM vibodho'marSazcApyavahitthamathogratA / matirvyAdhistathonmAdastathA maraNameva ca // vAsazcaiva vitarkazca vijJeyA vyabhicAriNaH / trayastriMzadamI bhAvAH samAkhyAtAstu nAmataH // iti / devatAdiviSayANAmAnantyAdanekaprakAratve'pyekaprakAra eva ratyAtmabhAvaH / ata eva ratyA - 'dirityAdizabdaH prakAre / caH samuccaye / yaduktam - ' ratirdevAdiviSayA vyabhicArI tathAJcitaH / bhAvaH proktaH' iti / tathA ' tadAbhAsA anaucityapravartitAH' iti / prazAsyadavastheti / na tu dhvaMsarUpA prazAntAvasthetyarthaH / tathAtve hi sarvatraiva kasyacitprakRtatve sarveSAmanyeSAM prazAntatvAdevaMbhAvaH syAt / nanUktaprakAratvena parAmRSTasya rasasyApi kathaM prazAmyavasthA saMgacchata ityAzaGkayAha - tatrApItyAdi / pariziSTeti / 1. 'nibandhane' kha. 2. 'atra' ka. 3. 'devatAdiviSayazca' ka. 24 Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 kAvyamAlA / STavyaH / eSAmupanibandhakrameNa rasavadAdayo'laMkArAH / raso vidyate yatra nibandhe vyApArAtmani tadrasavat / priyataraM preyo nibandhanameva draSTavyam / evamUrno balaM vidyate yatra tadapi nibandhanameva / anaucityapravRttatvAdatra balayogaH / samAhitaM parihAraH / sa ca prakRtatvAduktabhedaviSayaH prazamAparaparyAyaH / tatra yasmindarzane vAkyArthIbhUtA rasAdayo rasavadAdyalaMkAraH, tatrAGgabhUtarasAdiviSaye rasavadAdyalaMkAraH / dvitIye udAttAlaMkAraH / tanmate tvaGgabhUte rasAdiviSaye rasavadAdyalaMkArAH / anyasya rasAdidhvaninA vyAptatvAttatrodAttAlaMkArasya viSayo nAvaziSyate / tadviSayasya rasavadAdinA vyAptatvam / tatra rasavata udAharaNambhAvatadAbhAsatatprazamaviSaya evetyarthaH / eSAmiti / rasabhAvatadAbhAsatatprazamAnAm / balayoga iti / anucitena balAtkAreNaiva pravRttiH / prakRtatvAditi / tenAtra vastvantaraM prakRtamiti bhAvaH / nanu ca paravizrAntirUpasya kAvyAtmano'laMkAryasya rasasya kathamalaMkAratvaM saMgacchata ityAzaGkayAha-tatretyAdi / yasmindarzana iti / dhvanyabhAvavAdinAM mata ityarthaH / dvitIya iti / aizvaryalakSaNAt / anyasyeti / yatra vAkyArthIbhUto rasaH / evaM dhvanyabhAvavAdimataM viSayadvayasya dRSTAntIkRtya rasarasavadalaM. kArayoranena viSayavibhAgaH kRtaH / aGgabhUtasya rasAdezcAlaMkAratvaM yuktam / tathA ca yAvatopamAdInAM sarvAlaMkArANAM prakRtavastUparaJjakatvamalaMkAratve nibandhanam / aGgabhUtenApi rasena tatkriyata eva / prakRtasya rasAdestadupaskRtatvena bhAvAt / atazcopamAdInAmalaMkAratve yAdRzyeva vArtA tAdRzyeva rasAdInAM yadyapi copamAdayo'rthAlaMkArAH, tathApi tasya vAcyArthasya vibhAvAdirUpatAparyavasAnAdrasaparyavasAyitvameveti kAvyAtmano vyaGgayasya rasAdereva tadalaMkAryatvam / kiM punastasya zabdamukhenopaskArakAH zabdAlaMkArAH, arthamukhena tvarthAlaMkArAH / tattadavayavagatairapi hi kaTakAdibhizcetana Atmaiva tattaccittavRttivizeSaucityasUcanAtmanA tayAlaMkriyate / tathA hyacetanaM zavazarIrAdikaM kaTakAdyupetamapi na bhAti, alaMkAryasyAbhAvAt / atazca dehadvAreNa sarvatrAtmaivAlaMkAryaH / evamasthApi zabdArthazarIratvAttanmukhenaivAlaMkAryatvam / tena rasabhAvAditAtparyamAzritya vinivezanam / 'alaMkRtInAM sarvAsAmalaMkAratvasAdhanam' iti dRzA rasAdyAzrayeNaivAlaMkArANAM vinivezanaM jIvitam / atazcehApi prakRtasya vAkyArthIbhUtatvena pradhAnasya rasAderupaskAryasyAGgabhAvena rasAderalaMkAratvaM yuktam / yadAhuH-'pradhAnatAM yatra rasAdayo gatA raso rasAdidhvanigocaro bhavet / bhavanti te yatra rasAdipoSakA rasAyalaMkAradazA hi sA pRthak // ' iti / nanu nirvedAdInAM bhAvAnAM garbhadAsavatkadAcidapi svaprAdhAnyAbhAvAtsarvadA rasAdya 1. "eSAmupanibandhe krameNa' kha. Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 187 alaMkArasarvasvam / 'kiM hAsyena na me prayAsyasi punaH prAptazcirAdarzanaM keyaM niSkaruNa pravAsarucitA kenAsi dUrIkRtaH / svapnAnteSviti vo vadanpriyatamavyAsaktakaNThagraho buddhA roditi riktabAhuvalayastAraM ripustrIjanaH // ' / Ggatva eva dhvanibhedatvamiti pradhAnetarakakSAdvayAbhAvAdeteSAM bhAvasthityudayasaMdhizabalatAprazamAtmatayA kathamalaMkAratvaM vAcyam / tathAtve hyabhidhIyamAne dhvanibhedatvameSAM na syAt / asadetat / iha hi nirvedAdInAM trayI gatiH / tatra 'vyaktaH sa taivibhAvAdyaiH sthAyIbhAvo rasaH smRtaH' iti nItyA vibhAvAnubhAvaspardhayaiSAM rasavyaJjakatvamekA gatiH / tatra ca rasasyaiva prAdhAnyAnniratizayaprItikAritvena phalavattvAt 'phalavatsaMdhinAvaphalaM tadaGgam' iti nItyA rasavyajakatvamAtreNaiva kRtArthatvAnnAstyeSAM rasavyaktivyatireki kiMcitprayojanAntaram / 'nAyaM kaJcalikAvimokSasamayaH spRSTo na kAJcIguNaH prakrAntA na mayA viparyayaratArambhAya vA prArthanA / na tvatkartakamarthayAmi nibiDaM doHkandalIbandhanaM taniSkAraNameva bAlalavalIvallIva kiM vepase // ' atrAlambanavibhAvo latA, vepanAdiranubhAvaH, vitarkazca vyabhicAribhAvaH / eSAM cAtra samaspardhitayA rasavyaJjakatvamAtrameva prayojanam / vyaktazca rasaH sacetasAM dattaphala iti naiSAM kiMcitphalAntaram / ata eva rasAdyaGgabhUtasya vyabhicAriNaH sthityAdyAtmadhvaniprakAratvaM bhavatIti na vAcyam / tathAtve cAbhidhIyamAne 'nirvedAdeH prAdhAnyAbhAvAt dhvanivyapadeza eva na yuktaH / apradhAnasya pradhAnatvAbhidhAne virodhAt / evaM ca guNIbhUtavyaGgayasyApi dhvanivyapadezaH kena pratyuktaH / kvacidapi 'mukhye rase'pi te'GgitvaM prApnuvanti kadAcana' iti nItyA rAjAnugatavivAhapravRttabhRtyavadvibhAvAnubhAvavyaJjitAnAM rasaguNIbhAvenaiSAmeva prAdhAnyam / yathA-'itazcArupremapraNayasukumArA varavadhUritaH svecchAlabhyAnupamaphalamUlA vanamahI / ito maurvInAdonmukhanikhilasainyo raNavidhiH kva nAmAyaM sAhaktaralahRdayo rajyatu janaH // ' atra vibhAvAnubhAvAbhyAM vyaJjitaH zRGgArAdInAM rasAnAmaprarUDhatvena guNIbhAvAdvAkyatAtparyaviSayatvena vizrAntazcintAkhyo vyabhicAribhAvaH pradhAnam / ata evAtra bhAvasthiterdhvanibhedatvam / evaM cAtra cintAyAH zRGgArAdInprati tadaGgatvAbhAvAna guNIbhAvaH / ata eva cAtra tetparipoSakatvAtyAgAttadIyakAryAkaraNAdrasaM prati guNIbhAvAtsvenaiva ca niratizayaprItikAritvena sacetasAM dattaphalatvAnnijaprayojanAsaMpAdakatvavirahAdrAjAnugatavivAhapravRttabhRtyavanmukhyAnapi rasAnanAdRtya cintAyA eva vAkyatAtparyaviSayatvena prAdhAnyAdaGgitvam / ata eva 1. 'tathA tatve hyabhidhIyamAne' kha. 2. 'atrAlambanavibhAva ughAvepanAdiranubhAvaH' ka. 3. 'pradhAnasya pradhAnatvAbhidhAnavirodhAt' kha. 4. "evaM guNIbhUta' ka. 5. 'tatparipoSakatvatyAgAt' kha. Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 kAvyamAlA | etanmatadvaye'pyudAharaNam / vAkyArthI bhUto'tra karuNo rasaH / aGgabhUtastu vipralambhazRGgAraH / evaM rasAntareSvapyudAhAryam / preyo'laMkArAdau vizeSamanapekSyodAhriyate / preyolaMkAro yathA - ca dRSTAntadantikayorna kazcidviSama upanyAsaH / vaktuzcAtra saralahRdayatvenaikatra tAtparye - cchAbhAvAnnaikatarapakSAzrayaNamiti na kazcidapi rasasya prAdhAnyam / nApyeSAM parasparavirodhAtsaMdhiriti vyabhicAribhAvasyaiva prAdhAnyam / evaM ca nirvedAdInAM garbhadAsavatkadAci - dapi prAdhAnyaM [na] bhavatItyaparyAlocitAbhidhAnam / garbhadAsasyApi kadAcidantato garbhadAsIM pratyasti prAdhAnyam / pradhAnApradhAnabhAvasyApekSikatvAt / ' kvacidapyaparasyAGgam' iti nItyaiSAmaGgatve prAdhAnyAbhAvAdalaMkAratvam / yathA - - 'kacakucacibukAgre pANiSu vyApRteSu prathamajaladhiputrIsaMgame'naGgadhAni / nibiDanibiDanIvIgranthivisraMsanecchocaturadhikakarAzA zArGgiNo vaH punAtu // ' atra zRGgArarasasyAprarUDhatvAdguNIbhAvena vAkyatAtparya - viSayatvenopanirbandhamapyautsukyaM zArGgiviSayAM ratiM pratyaGgamiti preyo'laMkAraH / nanu ca yadyapi parasyAGgatve satyeSAmalaMkAratvaM tadrasAGgabhUtatvAdeSAM sarvatraiva tattvaM syAditi cet, naitat / yasmAnnimittAntarebhyo labdhasattAkasyAGgibhUtasya vastuna upaskArAdhAyakatayAGgatAmupagacchatAmeSAmalaMkAratvamupakAryopaskArakatvanibandhanatayAlaMkAryAlaMkaraNabhAvasyoktatvAt / rasAdeH punaH svarUpanivRttaye nirvedAdayo'GgatAmupayAntIti tatraiSAM rasopasarjanI - bhUtatvAttadvayaJjanamAtrameva phalam / ata eva tatraiva pUrvoktanItyA na dhvanitvam, nApyalaMkAratvam / rasavyaktivyatirekiprayojanAntaraniSpAdanatvAyogAt / evaM nirvedAdInAM rasavyaktau sahakAritvam, aGgitve dhvanitvam aGgatve cAlaMkAratvamiti viSayavibhAgaH / tasmAt 'nirvedAdInAM sarvadaivAGgabhAvAtpreyo'laMkArastadvayapekSo na vAcyaH / tasmAdeteSAM vyaGgayatAyAM dhvanitvaM na prAdhAnyaM kApi yasmAdbhajante // etena bhAvaprazamAdayo'pi vyaGgathAH sadaiva dhvanitAM prayAnti / dhvanitvamiSTaM yadi tarhi teSu na lakSaNIyastu samAhitAdi: // ' ityAdi yadanyairuktaM tadupekSyam // etanmatadvaya iti / dhvanyabhAvavAdinAM dhvanibhAvavAdinAM ca / tatra dhvanyabhAvavAdimate karuNApekSayA rasavadalaMkAraH / zRGgArApekSayA tUdAttam / matAntareNa tu karuNAbhiprAyeNa rasadhvaniH / zRGgArApekSayA tvayamalaMkAraH / atra yadyapi rAjavi - SayAyA rateraGgitvAtkaruNo'pi tadaGgameva, tathApi tasya zRGgArApekSayAGgitvamAzrityaitaduktam / karuNazca zRGgAropaskRtaH pratIyata iti tasyAlaMkAratvam / evamiti / yathA matadvayamapi saMgacchata ityarthaH / tattu yathA - ' kA tvaM raktapaTAvaguNThitamukhI mugdhe tavAhaM sakhI kiM zUnyaukasi kevalA nivasasi tvAmAgatAnveSitum / etadvakramudaJcayeti kathayanyAlokya kUrca tataH patyuH smeramukhAmbujasya taruNI jAtA vilakSasmitA // ' atra vAkyArthIbhUtaH zRGgAraH, aGgabhUtastu hAsaH / evamiti sAmAnyenApyudAharaNavyAptiparaM 1. 'nibaddhamapyautsukyam' kha. 2. ' ityuktaH' ka. Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / 189 'gADhAliGganavAmanIkRtakucaproddhinaromodgamA sAndrasvedarasAtirekavigalacchrImannitambAmbarA / mAmA mAnada mAti mAmalamiti kSAmAkSarollApinI suptA kiM nu mRtA nu kiM manasi me lInA vilInA nu kim // ' atra nAyikAyAM harSAkhyo vyabhicAribhAvaH / yathA vA-- 'tvadvAmRtapAnadurlalitayA dRSTyA va vizramyatAM tvadvAkyazravaNAbhiyogaparayoH zrAvyaM kutaH karNayoH / ebhistatparirambhanirbharatarairaGgaiH kathaM sthIyatAM kaSTaM tadviraheNa saMprati vayaM kRcchrAmavasthAM gatAH // atra cintAkhyo vyabhicAribhAvaH / eSa eva ca bhAvAlaMkAraH / bhAvasya cAtra sthitirUpatayA varNanam / zAntyudayAvasthe tu vakSyete / UrjasvI yathA'dUrAkarSaNamohamantra iva me tannAmni jAte zruti cetaH kAlakalAmapi prakurute nAvasthiti yA vinA / etairAkulitasya vikSatatarairaGgairanaGgAturaiH saMpadyeta kadA tadAptisukhamityetanna vedmisphuTam ||' atra rAvaNasyAbhilASako vipralambhazRGgAraH / autsukyaM ca vyabhicAribhAvaH / anaucityena pravRttau samAhitaM yathA'akSNoH sphuTAsru kaluSo'ruNimAnilInaH zAntaM ca sArdhamadharasphuraNaM bhrukuTyA / vyAkhyeyam / yathA - 'pArvatyA racitAM kapAlivRSabhArUDhaM vilAsAGgadagranthiklAntamahAhilocanalasajjvAlaM pinAkAGkitam / kandarpArpitazAsanAM kavivalatkaMkAlamardhendumadbhasmAGkaM ca punAtu vo navarasAnpuSNanmurArerdhanuH // ' atra bhagavadviSayAyA raternava rasA aGgam / vizeSamiti / aGgAGgitvena / tena dhvanyabhAvavAdimatenAGgAGgitvamevaiSAmAzrityodAhriyata iti tAtparyam / bhAvAlaMkAra iti / nirvedAdInAM bhAvAnAM sthityAtmakatayopanibadhyamAnatvAt / zAntyudayAvastheti bhAvasyetyatrApi saMbandhanIyam / anena cAsya samAhi 1 1. 'prodbhUta' ka. Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 kaavymaalaa| bhAvAntarasya tava caNDi gato'pi roSo no gADhavAmanatayA prasaraM dadAti // ' atra kopasya prazamaH / evamanyatrApyudAhAryam / bhAvodayo bhAvasaMdhirbhAvazabalatA ca pRthglNkaarH| bhAvasyoktarUpasyodaya udgamAvasthA, saMdhiH dvayorviruddhayoH spardhitvenopa tAdibhyo vailakSaNyaM dyotitam / tena yatra bhAvasya sthitistatrAyamalaMkAraH, anyathA tvanye'laMkArA iti / evamiti / yathaitadudAhRtamityarthaH / anyatreti / dhvanivAdamate eSAmaGgatva ityarthaH / tatra preyo'laMkAraH 'kacakuca-' ityAdinA vyabhicAribhAvApekSayodAhRtaH / devatAviSayaratyAtmabhAvopanibandhe punaryathA-'kaNThe'rpayatyuragapAzamasUyayA me yAminyadhIzazikha yatsamaye kRtAntaH / nUnaM tadA muhurupaimi phaNIndrahAra tvattulyatAmiti bhaje maraNe'pi harSam // ' atra bhavadviSayAyA ratemaraNaviSayA ratiraGgamiti preyo'laMkAraH / urjasvI yathA-'vandIkRtya nRpa dviSAM mRgadRzastAH pazyatAM preyasAM zliSyanti praNamanti lAnti paritacumbanti te sainikAH / asmAkaM sukRtairdRzAM nipatito'syaucityavArAMnidhe vidhvastA vipado'khilAstaditi taiH pratyarthibhiH stUyase // ' atra rAjaviSayasya bhAvasya prathamadvitIyArdhadyotyau rasAbhAsabhAvAbhAsAvaGgam / vyabhicAribhAvApekSayA punarayaM yathA'dviSAM tavAraNyanivAsamIyuSAM nitambinInAM nikurambakaM nRpa / muhurmuhukhyazravaladvilocanaM na kena pallIpatinA nirIkSitaH // ' atra zabarANAM paradAraviSayamautsukyamanaucityena pravRttamiti bhAvAbhAso rAjaviSayAM ratiM pratyaGgam / samAhitaM yathA-'aviralakaravAlakampanaibhrukuTItarjanagarjanairmuhuH / dadRze tava vairiNAM madaH sa gataH kvApi tavekSaNe kSaNAt // ' atra rAjaviSayAyA rateraGgabhUtasya zatruviSayasya madasya prazamaH / devatAdiviSayaratyAtmabhAvApekSayA punarayaM yathA-'atyuccAH paritaH sphuranti girayaH sphArAstathAmbhodhayastAnetAnapi bibhratI kimapi na klAntAsi tubhyaM namaH / AzcaryeNa muhurmuhuH stutimiti prastaumi yAvadbhuva. stAvadvibhradimAM smRtastava bhujo vAcastato mudritAH // ' atra rAjaviSayAyA rateraGgabhUtasya bhUviSayasya ratyAkhyabhAvasya prazAmyatvam / ata eva ca samAhitaM yadanyairna lakSitaM tadatyantamevAyuktam / tanmate'pi preyo'laMkAravadratyAbhAvApekSayAsya lakSayituM yuktatvAt / vyabhicAribhAvApekSayA hi bhavadbhiH preyaHprabhRtInAmalaMkAratvaM nirastam / yaduktam-'tasmAdvyabhicArApekSayA preya urjasvisamAhitabhAvodayasaMdhizavalatvAni na pRthagalaMkArANi vAcyAni' iti / tasmAdbhavanmate'pi samAhitAdInAM lakSaNIyatvaM yuktam / bhAvetyAdi / etadeva vyAcaSTe-bhAvasyetyAdi / uktarUpasyeti / vyabhicAridevAdiratitvena dviprakArasyetyarthaH / udgamAvastheti / udgamAvasthA na punaruditetyarthaH / uditAyAM hi bhAvasya sthityAtmakatvAtpreyo'laMkAra eva syAt / ete iti / bhAvodaya Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / nibandhaH, zabalatA ca bahUnAM pUrvopamardaina nibandhaH / ete ca pRthagrasavadAdibhyo bhinnaalNkaaraaH| ___etatpratipAdanaM codbhaTAdibhireSAM pRthagalaMkAratvenAnirdiSTatvAt / atha , ca saMkarasaMsRSTivailakSaNyena / ete ca sarvAlaMkArAH pRthakkevalatvenAlaMkArA iti, sarvAlaMkArazeSatvenoktam / saMsRSTisaMkarayorhi saMpRktatayAlaMkAra sthitistadvailakSaNyapratipAdanametat / tatra bhAvodayo yartha va 'ekasmiJchayane vipakSaramaNInAmagrahe mudhiyA sia... sadyaH kopaparigrahaglapitayA cATUni kurvannapi / AvegAdavadhIritaH priyatamastUSNIM sthitastakSeNA-.. nmAbhUtsupta ivetyamandavalitagrIvaM punIkSitaH // ' atrautsukyasyodayaH / bhAvasaMdhiryathA'vAmena nArInayanAsradhArAM kRpANadhArAjatha dakSiNena / utpuMsayannekataraH kareNa kartavyamUDhaH subhaTo babhUva // ' bhAvasaMdhibhAvazabalatAstrayo'laMkArAH / nanu ca lakSaNasya bhinnatvAdevaiSAM pRthaktvAvagama iti kiM tahaNenetyAzaGkayAha-etadityAdi / atha ceti pakSAntare / eta iti / pUrvoddiSTAH / sarvAlaMkArA iti / punaruktavadAbhAsAdibhAvazabalAntAH / kevalatveneti / tasyaivaikasya vAkyArthatvena prarohAt / tasmAdaGgabhUtairalaMkArAntarairupaskriyamANo vA ya eva yatra vAkyAttAtparyaviSayatvena pratIyate sa eva tatra sAkSAdalaMkAra iti bhAvaH / ata evAtra saMsRSTasaMkaravyapadezaH / yatastayoralaMkArANAM mizratvenAvasthAnaM lakSaNam / tadevAha-saMsRSTItyAdi / yattu pUrvatra kutracidudAharaNeSu saMkarAdyalaMkAratvamasti tattatra saMbhavamAtreNa nidarzanIkRtam / na tu sAkSAdalaMkAratvam / tattatra tathAvidhasyodAharaNasya svayameva lakSyAdabhyUhaH kAryaH / etadudAharaNatrayaM dhvanyabhAvavAdimatena granthakRtopAttam / dhvanivAdimatena punarudAhriyate / tatra bhAvodayo yathA--'sAkaM kuraGgakadRzA madhupAnalIlAM kartuM suhRdbhirapi vairiNi ca pravRtte / anyAbhidhAyi tava nAma vibho gRhItaM kenApi tatra viSamAmakarodavasthAm // ' atra rAjaviSayAyA rataraGgabhUtasya trAsasyodayaH / bhAvasaMdhiyathA-'asoDhA tatkAlollasadasahabhAvasya tapasaH kathAnAM vizrambheSvatha ca rasikaH zailaduhituH / pramodaM vo devyAH kapaTabaTuveSApanayane tvarAzaithilyAbhyAM yugapadabhiyuktaH smaraharaH // ' atra bhagavadviSayAyA rateraGgabhUtayorAvegadhairyayoH saMdhiH / bhAvazabalatA yathA-'pa 1. 'zabalatveneti' ka. 2. 'zAmbhamAtreNa' ka. 3. 'dizyAt' kha. Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 kAvyamAlA / atra snehAkhyaratibhAvaraNautsukyayoH saMdhiH / bhAvazabalatA yathA'kvAkAryaM zazalakSmaNaH kva ca kulaM bhUyo'pi dRzyeta sA doSANAM prazamAya naH zrutamaho kope'pi kAntaM mukham / kiM vakSyantyapakalmaSAH kRtadhiyaH svapne'pi sA durlabhA cetaH svAsthyamupaihi kaH khalu yuvA dhanyo'dharaM pAsyati // ' atra vitarkautsukyamatismaraNazaGkAdainyadhRticintAnAM bhAvAnAM zabalatA / tadete cittavRttigatatvenAlaMkArA darzitAH / adhunaiSAM sarveSAmalaMkArANAM saMzleSasamutthApitamalaMkAradvayamucyate / tatra saMzleSaH saMyoganyAyena samavAyanyAyena ca dvividhaH / saMyoganyAyo yatra bhedasyotkaTatayA sthitiH / samavAyanyAyo yatra tasyaivAnutkaTatvenAvasthAnam / tatrotkaTatvena sthitau tilataNDulanyAyaH, itaratra tu kSIranIrasAha - zyam / krameNaitaducyate-- eSAM tilataNDulanyAyena mizratvaM saMsRSTiH / uktAlaMkArANAM yathAsaMbhavaM yadi kvacidvacanaM syAt, tadA te kiM pRthaktvena 1 zyetkazciccala capala re kA tvarAhaM kumArI hastAlambaM vitara hahahA vyutkramaH kvAsi yAsi / itthaM pRthvIparivRDha bhavadvidviSo'raNyavRtteH kanyA kaMcitphalakizalayAnyAdadhAnAbhidhatte // ' atra rAjaviSayAyA rateH zaGkAsUyAdhRtismRtyotsukya dainyautsukyAnAM pUrvapUrvApamadenopanibaddhAnAmaGgatvam / devatAviSayaratyAtmabhAvApekSayA punarudAharaNatrayaM yathA - 'trizaGkoH paripUrNAnAM puNyAnAmastalakSaNam / yadakasmAdudetyAzu vizvAmitraM prati spRhA // atra vizvAmitraviSayAyA raterudayaH / ' paricumbanIyacalakAkapakSakaM tanayaM kathaM vitaratu kSiteH patiH / abhivandanIyatamapAdapaGkajaM sahasA pratIpayatu vA kathaM munim // ' atra sutamuniviSayayoratyAkhyabhAvayoH saMdhiH / ' tyAjyo naiSa zizuH suto raghukule yAti pratIpo gurustAmyantyasya sahodarA vijayate kSatrasya zastragrahaH / yAtyasminnavasAdameti hRdayaM svArthaH parArthena mevyAmuyantyamunA vinA prakRtayo mAnyo muniH prIyatAm // ' atra putrAdiviSayANAM ratInAM pUrvapUrvopamardenopanibaddhAnAM zabalatvam / atra ca rate rAmacaritaM pratyaGgatvamityalaMkAratvam // alaMkArAntaralakSaNaM kartuM copakramate - adhunetyAdi / adhuneti prAptAvasaram / eSAmiti / pUrvoddiSTAnAm / tatreti / alaMkAradvaye / tasyaiveti / bhedasya / sphuTatvamasphuTatvaM ca suspaSTameva / ata eva tilataNDulanyAyaH, kSIranIranyAyazcetyuktam / eSAmityAdi / etadevopapAdayitumupakramate - uktetyAdinA / Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / 193 paryavasitAH, uta tadalaMkArAntarameva kiMciditi vicAryate-tatra yathA bAhyAlaMkArANAM sauvarNamaNimayaprabhRtInAM pRthakcArutvahetutve'pi saMghaTanAkRtaM cArutvAntaraM jAyate tadvatprakRtAlaMkArANAmapi saMyojane cArutvAntaramupalabhyate / tenAlaMkArAntaraprAdurbhAvo na pRthakparyavasAnamiti nirNayaH / alaM- / tadetatpakSadvayamadhyAdRSTAntopadarzanadvAreNAlaMkArAntaratvameva siddhAntayitumAha-tatretyAdinA / saMghaTanAkRtamiti / ekatraiva dvayorbahUnAM vAlaMkArANAM yugapadvinivezanaM saMghaTanA, tayA kRtam / tdutthaapitmityrthH| cArutvAntaramiti / ekaikAlaMkAranibandhanAtprakRtatvAccArutvAdanyatsAtizayamiti yAvat / upalabhyate / svasaMvitsiddhatayA sAkSAkiyata ityarthaH / teneti / cArutvAntaropalambhena / nahi viSayabhUtAlaMkArAtizayamantareNopalambhAtizayo bhavitumarhatIti bhAvaH / nanu zabdArthAlaMkArANAM saMghaTanAmAtreNaiva kathamalaMkArAntaratvamuktam / bhinnakakSyatvenaiSAmekabuddhathupArohAsaMbhavAcArutvAntarAbhAvAt / teSAM hi saMghaTitatve'pi 'alaMkAreSu cArutvaM tadvadvidi vibhidyte| yathaiva sAdhu mAdhuryamikSukSIraguNAdiSu // ' iti nItyA bhedatvenaiva cArutvAvagamAdbhinnatvameva nyAyyam / nApi laukikAlaMkAravadeteSAM saMghaTanAkRtaM cArutvAntaramupalabhyate / nahi mauktikapadmarAgendranIlAdivatsacetasaH kasyacidanuprAsopamAdInAM parasparaM parabhAgo bhAsate / zabdArthayobhinendriyagrAhyatvena bhinnajAtIyatvAt / asadetat / tathAhi khalu yathA pRthagavasthiteSu sthAlIjalajvalanaratataNDulAdiSu na samatApratyayaH samuditeSu tu bhavati samagrasaMnidhAnAkhyasya dharmasya pratyakSamupAlambhAt, tathaiva bhinnakakSyANAmalaMkArANAM saMghaTanAbalena pUrvAparaikIkAreNaikabuddhyadhirohAdupalabhyata eva kazcana saMsargo nAma yasya saMsRSTisaMkaravyapadezArhatvam / api ca rUpabhede'pyavicchedAdekatvam / 'citrapatraka' ityAdinItyA citrAstaraNAdau yathA svarUpasya rUpAntarAdvayAvRttatve'pi vicchedAnavabhAsodakaghaTazliSTAkArapratyayaH / citrarUpamapyekameva vasturUpaM bhaaste| tathaiva bhinnakakSyANAmapyalaMkArANAM 'saMghaTamAnatvena pratItAvekatAvasAya iti yuktameva saM. sRSTAdyalaMkArAntaratvam / ikSvAdInAM ca mAdhuryasya bhede'pi saMmIlanAyAM pAnakAdirasanipattAvupalabhyata eva kazcidvaicitryAtizayastadvadeSAmapIti yuktamalaMkArAntaratvam / na cAsya cArutAtizayasya zapathapratyayatvaM vAcyam / ekatraivaikasya dvayorbahUnAM vAlaMkArANAmavagame yathAyathamatizayotkarSasya svasaMvitsAkSikatvena vedyamAnatvAt / saMghaTamAnatvena ca pratipatti. ralaMkArANAmekasminvAkye tattacchandasi vA bhavati / na tu kulakAdau, vidUratayA tasyAstAvatyAH prarohAsaMbhavAt / yadAhuH-'vAkyArthabhede'pyekazlokAntargatatvenAlaMkArasyAlaMkArA. ntarasAhityaM pratibhAtyeva / avidUratvAdvibhinna zlokagatatvena vAkyabhede vyavahitatvAna bha. vati sNsRssttiH|' iti / kulakAdAvapyalaMkArANAM vAkyaikavAkyatayA yadyavicchedena pratipatti 1. 'saMghaTamAnatvena ca' kha. 2. 'saMsRSTAdyalaMkAratvam' ka. 25 Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 kaavymaalaa| prarohaH syAttadAtrApi saMsRSTayAdyabhyugame na kazciddoSaH / nanu samapratApratyaye citrajJAne vA sthAlyAdInAM caikendriyagrAhyatvena samAnajAtIyAnAmekabuddhayadhirUDhAdupapadyata eva sAmagAderekasya vastuno'vagamaH / iha tu bhinnendriyagrAhyatvena bhinnajAtIyayoH zabdArthayorekabuddhayadhirUDhAbhAvAttadalaMkArANAM yugapatpratItireva nAstIti kathamekasya saMsargAdervastuno'vabhAso yasyApi saMsRSTayAdyalaMkArAntaravyapadezArhatvaM syAt / atrocyate / zrotrakaraNatvAcchabdAvagamasyaikendriyagrAhyatvAttadalaMkArayoH sajAtIyatve tAvadavivAdaH / ata eva ca tayorekabuddhapadhirohAyugapatpratIteH saMsargAvagamaH / sati ca saMzaye cArutAtizayopasarjana ityatra saMsRSTAyalaMkAratvam / evamarthAvagamasyApi zabdakaraNatvAtsamAnajAtIyayoH saMsRSTatvena pratIyamAnayoralaMkArayorapi jJeyam / zabdArthayoH punarupAyabhede'pi tadalaMkArANAM sugandhibandhUkabodhanyAyena mAnasabodhanyAyena mAnasajJAnaviSayatvAdyugapadavabhAsaH siddhayatIti laukikAlaMkAravadeva zabdArthobhayAlaMkArANAM saMsarge labdhaparabhAgatayAvabhAsata eva cArutvAntaramiti nyAyaprAptameva saMsRSTayAdyalaMkAratvam / yatpunaranyaiH zabdArthayobhinnajAtIyatve bhibendriyagrAhyatvaM nimittamuktaM tadupekSyameva / zabdArthazarIre kAvye zabdapratipAdyasyaivArthasyAGgatvAttaccakSurindriyagrAhyasya bAhyasyAnaupayikatvAt / yadyevaM pUrvalakSitAnAmanuprAsopamAdInAmabhAvaH syAt / asaMkIrNAnAmalaMkArANAmasaMbhavAtsarvatra saMsRSTisaMkarayoreva bhAvAdeSAM viSayApahArAt / naitat / asaMkIrNAnAmalaMkArANAM sahasrazo darzanAt / tathAhi-'yazovarmANamullaGya himAdrimiva jAhnavI / sukhena prAvizattasya vAhinI pUrvasAgaram // uttarAH kuravo'vikSustadbhayAjanmapAdapAn / uragAntakasaMtrAsAdvilAnIva mahoragAH // jayArjitadhanaH so'tha praviveza svamaNDalam / bhinnebhamauktikApUrNapANi: siMha ivAcalam // rAjatAnvApi sauvarNAnkvApi devAnvinirmame / pArveSu mukhyadevAnAM pArthivo dhanadopamaH // tuH khA. razvaGkaNazcakre svanAmAGkavihArakRt / bhUpacittopamaM stUpaM jinArhasamayAstathA // IzAnadevyA tatpalyA khAtAmbu pratipAditam / sudhArasamiva svacchamArogyAdAyi rogiNAm // saMjagrAha sa dezebhyastAMstAMnantaravijjanAn / vikacAnsumanaHstomAnpAdapebhya ivAnilaH // abhedyasAre mayi tu vyaktamevaM vidhIyate / prayAsaH kuNThatAM yAto lohe vajramaNAviva // nidezenaiva saMpazya payaH sUte'dya medinI / rasitenAmbuvAhasya ratnaM vaiDUryabhUriva // ityuktvA so'mbu niSkaSTuM kuntenorvImadArayat / ujihIrSurvitastAmbhaH zUleneva trilocanaH // zrute praNaSTe nagare niHzoko'bhUnmahIpatiH / svapnAntardArite putre prabuddho'gra ivekSyate // avasthaiH sarvadA rakSyaH svabhedaH prabhaviSNubhiH / cArvAkANAmivaiSAM hi bhayaM na paralokataH // ' ityAdi rAjataraGgiNyAM lalitAdityavarNane upamAyAH zuddhamudAharaNajAtam / evamatraivAnyarAjavarNane prabandhAntareSu vA zuddhAyA upamAyAH kiyAnviSaya iti ko nAma darzayitumalam / upamaiva cAnekAlaMkArabIjabhUteti tanidarzanameva kRtam / evamanyAlaMkArANAmapi sahasrazazcAtrodAharaNatvaM saMvadadapi granthavistarabhayAna darzitam / tasmAdeSAM viSayatvaM praviralaviSayatvaM 1. 'avikSan' iti rAjataraGgiNyAm. 2. 'aviSayatvaM' kha. Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alNkaarsrvkhm| 195 kArAntaratve'pi ca saMyoganyAyena sphuTAvagamo bhedaH / samavAyanyAyena vAsphuTatvAvagama iti dvaidham / pUrvatra saMsRSTiH, uttaratra saMkaraH / ata eva tilataNDulanyAyaH, kSIranIranyAyazca tayoryathArthatAmavagamayataH / tatra tilataNDulanyAyena bhavantI saMsRSTistridhA / zabdAlaMkAragatatvena, arthAlaMkAragata- , tvena, ubhayAlaMkAragatatvena ca / tatra zabdAlaMkArasaMsRSTiryathA 'kusumasaurabhalobhaparibhramajhamarasaMbhramasaMbhRtazobhayA / vainitayA vidadhe kalamekhalAkalakalo'lakalolazAnyayA // ' atrAnuprAsayamakayorvijAtIyayoH saMsRSTiH / atraiva 'alakalolakalola' iti, tathA 'kalolakalola' iti sajAtIyayoryamakayoH saMsRSTiH / arthAlaMkArasaMsRSTiryathA 'devi kSapA galati cakSuramandatAra munmIlayAzu nalinIva sabhRGgamanjam / eSa tvadAnanaruceva viluNThyamAnaH pazyAmbaraM tyajati niSpratibhaH zazAGkaH // atra sajAtIyayorupamotprekSayoH saMsRSTiH / 'limpatIva tamo'GgAni varSatIvAJjanaM namaH / asatpuruSaseveva dRSTiniSphalatAM gatA // ' ca na vAcyam / praviralaviSayatve'pyupamAdInAM na saMsRSTisaMkarayorevaM lakSaNIyatayA prAptistAvanmAtraviSayasvIkArAyApyeSoM pRthaglakSayitumucitatvAt / evaM ca na saMsRSTiH / pUrva hArAccArutvAbhAvAJcetyAdyuktamayuktam / ata eva ca 'tasmAtsamastaviSaye pratibandhakAre saM. sRSTisaMkathane calite vidUram / prAdhAnyataH svaviSayaM suvizAlamApya sarvo'pyalaMkRtigaNo rasatAM cirAya // ' ityAzIrvacanasUktamapi niSprayojanam / nanvevaM yadyalaMkArAntaratvaM yuktaM tadeka eva saMsRSTiH saMkaro vAstu, kiM dvAbhyAmityAzaGkayAha-[alaMkArAntaratve'pi ceti / ] zrIbhojadevena punarbhedasya sphuTAsphuTatvamAzritya nAnAlaMkArasaMkaraH saMsRSTiriti saMkIrNamAtrAbhiprAyeNa saMsRSTayAkhya eka evAlaMkAra uktaH / vijAtIyayoriti / yamakAnuprAsayobhinnalakSaNatvAt / atra ca pradhAnasyAnuprAsasya paripoSakatvenAGga yamakamiti saMkarodAharaNaM na vAcyam / atra hi yamakasargasyopakrAntatvAttatraiva kavituH saM 1. 'vadanasaurabha ka. 2. 'valitayA' ka. 1. 'ekalakSaNIyatayA' ka. 2. 'eSA' ka. 3. pustakadvaye'pyatra cchandobhaGgo dRzyate. 4. pustakadvaye'pi pratIkametanna gRhItam. Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 kAvyamAlA / rambhAtizayAdyamakasya prAdhAnyamityanuprAsasya yamakaM prati varamaGgatvaM yuktaM na punarviparyayaH / sakalavAkyavyApino'pyanuprAsasya prAdhAnyenAvivakSaNAt / nApyatra parasparamaGgAGgibhAvo yuktaH / iha hi nimittAnimittabhAvenopakAryopakArakabhAvena ceti dvidhAGgAGgibhAvaH / tatrAdyo dvidhA / sArvatrikaH, prAdezikazceti / tatra sArvatriko yathA vibhAvanAtizayoktyoH / 'AzliSTAtizayoktistu sarvatraiva vibhAvanA' iti dRzA vibhAvanAyAH sarvatraivAtizayoktyapekSAt / prAdeziko yathA zleSAtizayoktyoH / 'rajanImukham' ityAdau kvacidiva zleSavazenAtizayokterutthAnAt / 'kamalamanambhasi' ityAdau zleSamantareNa tasyAH saMbhavAt / etadbhedadvayaM ca na saMkarasya viSayaH / tasya svahetubalAlabdhasattAkAnAmalaMkArANAM saMsarge vakSyamANatvAt / dvitIyo yathA-'aGgulIbhiriva' ityAdau / atra hi sva. hetubalena labdhasattAkAnAmupamAdInAM parasparamupakAryopakArakatvamAnaM yenAGgAGgibhAvaH / na hyatropamayoH parasparaM svarUpaniSpattAvupekSA kAcit / ekatarAbhAve'pyekasyAH svarUpo. sthAnAt / evamupamAdvayaparihAreNa kevalApyutprekSA syAt / sthitAnAM punareSAmiyaM cintA yaccumbane kezagrahaNAderucitatvAdupamAdyupakArakamutprekSA copakAryA yenAGgAGgibhAvaH / evaM ca tena pradhAnatAyAmupamAdInAM nijaM nijaM nAma / aGgatve punareSAM saMkarAdInAmaGgAGgibhAve'pItyAdyanyairayuktamevoktam / iha punaryamakAnuprAsayonimittanimittibhAvaH / sarvatraivAnayoH svarUpaniSpattAknyonyAnapekSatvAt / tattve'pi samanantaroktayuktyA saMkarAyogAt / na ca svahetubhyo labdhasattAkayorapyanayoH parasparamaGgAGgibhAvaH / zabdAlaMkArayoH zabdavadupakAryopakArakatvabhAvAt / atha varNasAvarthena vaicitryAtizayAdhAyakatvenAnayorupakAryopakArakabhAva iti cet / na / iyameva hi saMsRSTiyorbahUnAM vAlaMkArANAM parasparanirapekSANAmapi saMsarge sati cArutAtizayapratipattiH / evamarthAlaMkArasaMsRSTAvapi saMkarodAharaNatvaM na vAcyam / na hi tatropamotprekSayoH parasparamupakAryopakArakabhAvAdyAtmAgAGgibhAvaH / yadyevaM dazadADimAdivAkyavacanayorasaMbaddhatvaM syAditi cet, na / cakSurunmIlanAtmake ekasminneva pradhAne'rthe dvayorapi samRddhatvAt / na ca pAkalakSaNamekamevArthamurarIkRtya vyavasthitAnAM sthAlyAdInAmapyanyaH kazcitsaMbandhaH / athopamAliGgitasya cakSurunmIlanasyotprekSAzliSTaH zazAGkAmbaratyAgaH pAramparyeNa hetutvenopanibaddha iti svAzrayabhatArthavadanayorapyaGgAGgibhAvo'stIti cet / naitat / upamAdyAliGganAbhAve'pi cakSurunmIlanAderhetuhetumadbhAvAnatipAtAdavasthitatve vA tayoruktayuktyA parasparaM saMbandhAbhAvAt / nApyatropamAyA vAkyArthatvam / tasyA apyutprekSAdivaccakSurunmIlanAGgatvenAvasthAnAt / atra hi cakSurunmIlanasyaiva vAkyArthatvam / zazAGkAmbaratyAgopapAditasya kSapAgalanasya taM pratyeva hetutvenopanibandhAt / evaM paraM pratyupasarjanIbhUtayoravAntarasaMbandhAbhAve'pyupamo. tprekSayoH saMsarge sati cArutvAtizayopasarjana iti yathoktameva saMsRSTayudAharaNatvaM yuktam / evam 'anyonyasaMbandhavivajitAnAmalaMkRtInAM vinivezanaM cet / ananvitatvAddazadA 1. 'apekSatvAt' kha. 2. 'zleSamantareNApi' kha. Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / 197 atropamoprekSayorvijAtIyayoH saMsRSTiH / ubhayasaMsRSTiryathA 'AnandasundarapuraMdaramuktamAlyaM maulau haThena nihitaM mahiSAsurasya / pAdAmbujaM bhavatu me vijayAya maJca ___ maJjIraziJjitamanoharamambikAyAH // ' atropamAnuprAsayoH saMsRSTiH pAdAmbujamityatra hyupamAyA maJjIraziJjitayogo vyavasthApakaM pramANam / sa hi rUpake pratikUlaH / pArizeSyAdupamA prasAdayati / tadevaM saMsRSTistridhA nirNItA / adhunA kSIranIranyAyena saMkara ucyatekSIranIranyAyena tu sNkrH| mizratva ityeva / anutkaTabhedatvamutkaTabhedatvaM ca saMkaraH / tacca miDimAdivAkyAdivaDhUSaNameva tarhi // athAnvayo'styeva parasparaM tadguNapradhAnatvamavazyameSyam / tadA na saMsRSTikathA guNasya parAGgatAyAM khalu saMkaraH syAt // ekatra cedaGgini saMgataM syAyaM tadanyonyasamIlanena / na saMkaro nApi na vA guNatve kAryAntarotpAdanazaktiyogAt // ' ityAdyupekSaNIyameva / na cAtrAyaM cAlaMkAra ityArtho'laMkArasamuccaya iti vAcyam / dharmayogapadyamanyasyApi tatkaratvaM ca samuccaya ityuktyA bhavanmate'pyalaMkArayaugapadyasya tallakSaNatvAbhAvAt / tathAtvAbhyupagame cAyaM nAmni vivaadH| evaM hi saMsRSTayA kimaparAddham / 'atra codyaM kariSyAmi' ityAzayena sajAtIyayorupamayoH saMsRSTirityazuddhaM paThitvA yadanyairuktaM tadupekSyameva / atra hi vijAtIyayorupamotprekSayoH saMsRSTiriti sarvatraiva suspaSTaH pAThaH / utprekSayoriti / prathamArdhagatayoH / yadyapi cAnayodvitIyArdhagatayApyupamayA saMsarge saMsRSTireva, tathApi vijAtIyayorupamotprekSayorudAhRtatvAtsajAtIyAbhiprAyeNaivamuktam / nApyatrotprekSAdvayamupamAhetubhUtamiti vAcyam / trayANAmapyalaMkArANAM vAkyArthIbhUtaM tamobAhulyaM pratyaGgatvAt / ubhayasaMsRSTiriti / anuprAsopamayoH zabdArthAlaMkAratvAt / vyavasthApakamiti / maJjIraziJjitayogasya pAdagatatvenaucityAt / pratikUla iti / ambujasya maJjIraziJjitAyogAt / pArizeSyAditi / upamArUpakAbhyAmanyasyAprApteH / etadevopasaMharati-tadevamityAdi / vidheti / yadyapi sajAtIyavijAtIyatvenAnyadapyasyAH saMbhavati bhedadvayam, tathApi taduddiSTasyaivAntarbhavatIti yathokta evAyamupasaMhAraH // idAnIM saMkaramavatArayati-adhunetyAdi / tadevAhakSIretyAdi / taditi / yathoktarUpam / tribhedamiti / anggaanggibhaavaadinaa| prasA1. 'te' ka. Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 kaavymaalaa| zratvamaGgAGgibhAvena saMzayena, ekavAcakAnupravezena ca / tridhAbhavatsaMkara tribhedamutthApayati / krameNa yathA 'aGgulIbhiriva kezasaMcayaM saMniyamya timiraM marIcibhiH / kuGmalIkRtasarojalocanaM cumbatIva raMjanImukhaM zazI // ' atrAGgulIbhirivetyupamA, saiva sarojalocanamityasyA upamAyAH prasAdhikA / rajanImukhamiti zleSamUlAtizayoktiH / prArambhavadanAkhyayormukhyayorabhedAtizayAt / ata eva tayoraGgAGgibhAvaH / evaM ca vAkyoktasamAsoktiH / upamAzleSAnugRhItA cAtizayoktirutprekSayA 'cumbatIva' iti prakAzitAyA anugrAhikA / tabalena tasyAH samutthAnAt / sA ca samutthApitA samutthApakAnAM camatkAritAnibandhanamityastyaGgAGgibhAvaH / yathA vA 'trayImayo'pi prathito jaMgatsu yadvAruNI pratyagamadvivasvAn / manye'stazailAtpatito'ta eva viveza zuddhyai vaDavAgnimadhyam // ' atra prathamArdhe virodhotpattihetuH zleSaH / darzanAntare tu virodhazleSau dvAvalaMkArau tadanugRhItA dvitIye'rdhe manyepadaprakAzitotprekSA / atazcAGgAGgibhAvaH / tathA hyatra yatkAraNamutprekSate tatra virodhazleSAnupravezaH / yaccAtra kAryamutprekSAnimittaM tatra patitatvAgnipravezau vastusthityA anyathAsthitAvapi anyathAbhUtAbhyAM tAbhyAmabhedenAdhyavasito jJeyau / tenAtrAGgAGgibhAvaH saMkaraH / na ca virodhotpattihetau zleSe zleSasya virodhena sahAGgAGgibhAvaH sNdhiketi|aanugunnykaaritvenaanggmityrthH| shlessmuuleti| zleSahetuketyarthaH / atra ca yathAGgAGgitayA saMkarastathA pUrvamevoktam / ata evopamAdvayApekSayaiva tayoraGgAGgibhAva ityupsNhaarH| zleSAnugRhIteti / zleSamantareNAsyA anutthAnAt / tadaleneti / teSAmupamAdInAM balenopakArakatvenetyarthaH / samutthAnAditi / upakAryatvena / udAharaNAntaropAdAnaM dAvApti(?)pradarzanaparam / zleSa iti| audbhaTAnAmiti shessH|dvaavlNkaaraaviti| hetuhetumadrUpAvityarthaH / shlessmntrenn| virodhasyAnutthAnAt / tadanugRhIteti / shlessmuulvirodhopkRtetyrthH| aGgAGgibhAvameva vibhajati tathA hiityaadinaa| kaarymiti| patitvAmipravezalakSaNam / etaccotprekSAnuguNyena prasaGgAdihoktam / teneti / utprekSAvirodhopakRtatvena / nanu virodhotprekSayoryadvadaGgAGgibhAvena saMkarastadvadatizayoktyApi saha tasyA virodhazleSayozca kiM saMkara uta netyAzaGkayAha-na cetyAdi / etaccodbhaTamatAnusArazleSasya prAdhA. Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / 199 karaH, utprekSAyA vA nimittagatAtizayoktyA sahAyaM saMkaraH, tAbhyAM vinA tayoranutthAnAt / atazca niravakAzatvAdvAdhakatvam / na ca mantavyaM virodhamantareNApi zleSo dRzyate iti zleSasya sAvakAzatvamiti / yato na brUmo virodhamantareNa zleSo na bhavatIti / kiM tarhyalaMkArAntaravivikto viSayaH zleSasya nAstIti niravakAzatvAtteSAM bAdhaH / tanmadhye ca virodho'nupraviSTa iti so'pi na bAdhyata iti na kazviddoSaH / evamarthAlaMkArasaMkara uktaH / zabdAlaMkArasaMkarastu kaizcidudAhRto yathA-- 'rAjati taTIyamabhihatadAnavarAsAtipAtisArAvanadA / gajatA ca yUthamaviratadAnavarA sAtipAti sArA vanadA ||' atra yamakAnulomapratilomayoH zabdAlaMkArayoH parasparApekSatvenAGgAGgisaMkara iti / etattu na samyagAvarjakam / zabdAlaMkArayoH zabdavadupakAryopakArakatvAbhAvenAGgAGgibhAvAbhAvAt / zabdAlaMkArasaMsRSTistvatra zreyasI / yathodAhRtaM pUrvam / yadvA atra zabdAlaMkAradvayamekavAcakAnupraviSTamiti tRtIyaH saMkaro jJeyaH / evamekaH prakAro darzito dvitIyaH prakArastu saMdehasaMkarAkhyaH / yatrAntaraparigrahe sAdhakaM pramANaM nAsti bAdhakaM vA pramANaM na vidyate tatra nyAyaprAptaH saMzaya iti saMdehasaMkarastatra vijJeyaH / yathA-- nyAbhiprAyeNoktam / svapakSAbhiprAyeNa tu virodhasyApyetadeva draSTavyam / atra ca yathA na saMkarAlaMkArastathA pUrvamevopapAditam / atra hyubhayathApyeka evAlaMkAraH / na caikasya saMkaro yuktaH / tasya dviprabhRtInAmalaMkArANAM mizratve saMbhavAt / atazceti / virodhaguNIbhAvena zleSasyaiva samutthAnAt / yattu granthakRtA svatAzrayeNaitadapi noktam, tatrAyamAzayaH / yAvatA hi yatrAlaMkArAntarasvarUpaniSpAdane hetutvaM bhajate tatra nAyamalaMkAra iti pratipAdyam / taccaivamapi siddhyatIti tanmatenApyetatsAdhanaM ciraMtanAbhyupagatatvAbhyanujJAnAtmaprayojanam / tanmadhya iti / zleSAdvayatiriktAnAmanyeSAmalaMkArANAM madhya ityarthaH / doSa iti / sAvakAzatvApattirUpaH / kaizciditi / kAvyaprakAzakArAdibhiH / udAhRtamiti / kusumasaurabhetyAdinA / yadveti / pakSAntare / ekavAcaketi / ya eva zabdA yamakasya vAcakAsta eva citrasyeti dvitIya ityaGgAGgibhAvAt / sAdhakamiti / anukUlam / nyAyaprApta iti / sAdhakabAdhakapramANAbhAvAdekasyAnizcayAt / saMdehamevopapA / Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyamAlA | 'yaH kaumAraharaH sa eva hi varastA eva caitrakSapAste conmIlitamAlatIsurabhayaH prauDhAH kadambAnilAH / sA caivAsmi tathApi tatra suratavyApAralIlAvidhau revArodhasi vetasItarutale cetaH samutkaNThate // ' atra vibhAvanAvizeSoktyoH saMdehasaMkaraH / tathA hyutkaNThAkAraNAbhAve utkaNThAyA utpattau vibhAvanA / sa ca kAraNAbhAvo 'yaH kaumAraharaH ' ityAdinA kAraNaviruddhamukhena pratipAditaH / tathA ca 'yaH kaumAraharaH ' ityAdyutkaNThAkAraNasadbhAve'pi anutkaNThAyA anutpattau vizeSoktiH / sA cAnutpattiH 'samutkaNThate' iti virodhotpattimukhenoktA / ata eva dvayorapyasphuTatvamanyatroktam / na cAnayoH pratyekaM sAdhakabAdhakapramANayoga iti saMdehasaMkaro'yam / yathA vA -- 200 'yadvacandre navayauvanena zmazrucchalAdullikhitazcakAsti / uddAmarAmAdRDhamAnamudrAvidrAvaNo mantra iva smarasya // ' atra vakraM candra iveti kimupamA, uta vakrameva candra iti kiM rUpakamiti saMzayaH / ubhayathApi samAsasya bhAvAt / ' upamitaM vyAghrAdibhiH ' ityupamAsamAsaH / vyAghrAdInAmAkRtigaNatvAt / mayUravyaMsakAditvAttu rUpakasamAsaH / mayUravyaMsakAdInAmAkRtigaNatvAt / na cAtra kvacitsAdhakabAdhakapramANasadbhAva iti saMdehasaMkaraH / dayati - tathA hItyAdinA / utkaNThAkAraNAbhAva iti / kaumAraharavarAdyasaMnidhAnarUpasya kAraNasyAbhAva ityarthaH / viruddhamukheneti / tatsaMnidhAnadvAreNetyarthaH / ata eveti / dvayorapi viruddhamukhenopanibandhAt / anyatreti / kAvyaprakAzAdau / ubhayatheti / upamArUpakatvenetyarthaH / candrazabdasyAkRtigaNatvAdvaNadvayenApi hi svIkRtatvamiti bhAvaH / kvaciditi / upamAyAM rUpake vA / na caitadalaMkArasArakArAdInAM matam, alaMkArANAM saMdehAyogAt / tathA hi sthANurvA puruSo veti saMdehaH kasyacideva kadAcidbhavati, na tu sarvadaiva sarveSAM saMnikRSTAnAM tadaivAnantaraM tvanyeSAmapi nizcayotpAdanAt / sarvadA sarvatra sarvAnprati cAlaMkAralakSaNaM praNayanam / tathAtve ca saMdeho'yuktaH, tasya niyatadezakAlapra Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / 201 yatra tu kasyacitparigrahe sAdhakaM bAdhakaM vA pramANaM vidyate tatra niyataparigrahaH / tatrAnukUlyaM sAdhakam, prAtikUlyaM bAdhakam / tatra sAdhakaM yathA 'prasarahindunAdAya zuddhAmRtamayAtmane / namo'nantaprakAzAya zaMkarakSIrasindhave // atra zaMkara eva kSIrasindhuriti rUpakasyAmRtamayatvaM sAdhakam / tasya zaMkarApekSayA kSIrasindhAvanukUlatvAt / upamAyAstu na bAdhakam / zaMkare'pi tasyopacaritasya saMbhavAt / yathA vA 'etAnyavantIzvarapArijAtajAtAni tArApatipANDurANi / saMpratyahaM pazyata digvadhUnAM yazaHprasUnAnyavataMsayAmi // ' mAgatatvAt / saMdeho'pi paryavasAne'vazyamekatarapakSAzrayaNam, uttarakAlaM bAdhakapratyayollAsAt / iha ca saMdehe'pyuttarakAlaM yadyekatarAlaMkArAzrayaNaM tatsa evAlaMkAraH syAt, tasyaiva vAkyArthatvena prarohAt / vAkyArthIbhAva eva tvalaMkArANAM svarUpapratiSThApakaM pramANam / na cobhayorapi vAkyArthIbhAvo vipratiSedhAt / saMdigdhazca vAkyArthoM doSa ityavivAdaH / na ca lakSye'pi tathAbhAvaH, tathA hyAdyodAharaNe vibhAvanAyA eva nizcayaH / viruddhamukhenotkaNThAkAraNAbhAve'pi pratipanne tathApi 'cetaH samutkaNThate' ityutkaNThodayasyaiva kAryasya vAkyArthatvena prarohAt / ata evAnutkaNThotpattiravivakSiteti vizeSoktedhi iti vibhAvanAyA eva vAkyArthIbhAvaH / uttarodAharaNe rUpakasyaiva nizcayaH / yato'trAnyaprayojanayordvayoH samAsayorekatra yugapatprAptestulyabalatvAdvipratiSedhaH / tatazca 'vipratiSedhe paraM kAryam' iti paratvAdrUpakasamAsapravRttiH / etadeva rUpakasya sAdhanaM pra. mANam / ata evAtra yadanyaiH 'abAdhena gatau saMbhavantyAM bAdhagatiraprAmANikA' iti nyAyAlakSaNAtmakarUpakasamAsabAdhakatayAzrayAtmana upamAsamAsasya pravRttirityupamAyAH sAdhakapramANasadbhAvo'stItyuktam / tadayuktam / bhavanmate ca samAsAM prAyazo lakSaNaparatvAdupamAsamAsasyApi lakSaNAtmakatvamityabAdhena gaterasaMbhavAdupamAyA api nAsti bA. dhakapramANasadbhAvaH / athopamAyAM lakSaNA rUpake tu lakSitalakSaNeti na dvayoH pakSayostulyatvamiti cet , naitat / evamapyabAdhena gaterasaMbhavasya tAdavasthyAt / ayaM hi bAdhagatereva pratIyate tatra tatsamAsa eva kArya ityAha-yatra tvityAdi / etadeva darzayati-tatretyAdinA / na bAdhakamiti / na punaH sAdhakamapItyarthaH / bAdhakatvAbhAvamAtreNa sAdhaka. tvAnupapatteH / tathAtve hyatrApi saMdehasaMkaraH syAditi bhaavH| yathA veti / pUrvatra saMkare'pyupacaritasyAmRtamayatvasya saMbhavAtsaMdehabhramaH kasyacitsyAdityasyodAharaNasya punarupAdAnam / 26 Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 'kAvyamAlA | atrAvataMsanaM prasUneSvanuguNamiti rUpakaparigraheNa sAdhakaM pramANam / bAdhakaM yathA 'zaradIva prasarpantyAM tasya kodaNDaTAMkRtau / vinidrajRmbhitaharirvindhyodadhirajAyaMta // ' atra vindhya udadhirivetyupamAparigrahe vinidrajRmbhitahaririti sAdhAraNaM vizeSaNaM bAdhakaM pramANam / 'upamitaM vyAghrAdibhiH saha sAmAnyAprayoge' iti vacanAt / upamAsamAse pratikUlatvAt / atazca pArizeSyAdrUpakaparigrahaH / na tu zaradIvetyupamAtropamAsAdhakatvena vijJeyA / na hyAzepena paJcAzatsiddhiH / na hyekenAlaMkAreNApakrAntena nirvAha: kartavya iti rAjAjJaiSA / nApi dharmasUtrakAravacanam / nApyeSa nyAyaH / uttarottarasAmyaprakarSavivakSaNe prakrAntopamAparityAgena rUpakanirvAhasyocitatvAt / viparyayastu duSTa eva / yathA - 'yenendurdahanaM viSaM malayajaM hAraH kuThArAyate / tasmAtprakRte sAmAnyaprayoge upamAparigrahe bAdhaka iti mayUravyaMsakenAkRtigaNatvAdrUpakasamAzrayeNa rUpakameva boddhavyam / evaM 'bhASyAbdhiH kAtigambhIraH' ityAdau draSTavyam / sAdhakabAdhakAbhAve tu saMdehasaMkaraH / yathodAhRtam | tRtIyastu prakAra ekavAcakAnupravezalakSaNaH / yatrai kasminvAcake'nekAlaMkArAnupravezaH, na ca saMdehaH / yathA sAdhAraNamiti / sAmAnyaprayoge hi vindhya udadhirevetyasamAsa eva syAt / yathA - puru0 So'yaM vyAghra iva zUra iti / atazceti / upamAyA bAdhakapramANasaMbhavAdapravRtteH / pArizevyAditi / na punaH sAdhakapramANasaMbhavAdityarthaH / ucitatvAditi / rUpakanirvAheNa sAmyasyAdhikyena prvRttiH| viparyaya iti / rUpakopakrameNopamA nirvAho duSTa iti sAmyalAghavena pratIteH / 'svecchAcAriNi yatpurA priyasakhIvAcastvayA nAdRtA yatkalyANaparAGmukhi priyatamaH pAdAnato nekSitaH / tasyedaM hariNAkSi durnayataroradyApi bAlaM phalam // ' iti cAsya pAdatrayI / evaM cAdhikaprakarSAlaMkAropakrameNa tatprakarSAlaMkArairnirvAho na kArya ityapyanena sarvAlaMkArazeSatvenoktam / prakRta iti / zaradIvetyAdau / draSTavyamiti / upamAyA bAdhakatvaM prati gambhIratvasya sAmAnyasya hi prayoge upamAsamAse bAdhaka iti rUpakaparigraha eva yuktaH / udAhRtamiti / 'yaH kaumAraharaH' ityAdinA / na ca saMdeha iti / saMdehasatkAre yadyapyekavAcakatvamasti, tathApi tatra saMdihyamAnatvena camatkAro'stIti tato'sya vailakSaNyam / Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / 203 'murArinirgatA nUnaM narake paripanthinI / tavApi mUrdhni gaGgeva cakradhArA patiSyati // ' atra murArinirgateti sAdhAraNavizeSaNahetukA upamA, narakaparipanthinIti zliSTavizeSaNasamutthazcopamApratibhotpattihetuH zleSazcaikasminnivazabde praviSTau, tasyobhayopakAritvAt / atra yathArthazleSeNa sahopamAyAH saMkarastathA zabdazleSeNApi saha dRzyate yathA 'satpUruSadyotitaraGgazobhinyamandamArabdhamRdaGgavAye / udyAnavApIpayasIva yasyAmeNIdRzo nATyagRhe ramante // ' atra payasIva nATyagRhe ramante ityetAvataiva samucitopamA niSpannA / satpUruSadyotitaraGga iti zabdazleSeNa sahaikasminneva zabde zabdAlaMkArayoH punarekavAcakAnupravezena saMkaraH pUrvamudAhRtaH / 'rAjati taTIyam' ityAdinA / ekavAcakAnupravezenaiva cAtra saMkIrNatvam / iha hyekAnupraviSTayoralaMkArayonizcitatvena nibandhanam / ekavAcakAnupraviSTatvena cAlaM. kArayoH saMsRSTatvena cArutAtizayopajana iti naivaikahetukatvena saMkaropamatayorivetyuktyA nAsyAbhAvo vAcyaH / na hi yamakayoH saMsRSTatvenaivAvabhAso'stIti yathoktameva yuktam / arthazleSeNeti / narakazabdasya dAnavanirayArthakatvAt |dyotitrnggeti zabdasya sabhaGgatvA. cchabdazleSaH / na cAsyodAharaNadvayametadyuktam / upamApratibhotpattihetukasya zleSasyaivAtrAlaMkAratvAt / upamA hi zleSasya hetutvenaiva gtaa| tAM vinA tasyA anutthAnAt / atazca zleSa evAtra prAdhAnyenAlaMkAraH / evaM na saMkaraH, ekasyaivAtrAlaMkArasya sthiteH / tasya ca dviprabhRtInAM saMsRSTatAyAmuktatvAt / udAharaNAntaraM yathA-'aGke nyasyottamAGgaM plavagabalapateH pAdamakSasya hartuH kRtvotsaGge salIlaM tvaci kanakamRgasyAGgamAdhAya zeSam / bANaM rakSaHkulapnaM praguNitamanujenAdarAttIkSNamakSNaH koNenaivekSamANastvadanujavadane datta. karNo'yamAste // ' atreDagIzvarANAM svabhAva iti svabhAvoktiH, dAzarathezca pratyakSAyamANavamiti bhAvikamityekasminneva vAcake'laMkAradvayamanupraviSTamityayaM saMkaraH / atra ca bhA. vikasvabhAvoktyorupakAryopakArakabhAvenAGgAGgitve'pyekavAcakAnupravezakRto vaicicyAtizayaH pradhAnatayA pratIyata ityetadudAharaNatvam / aGgAGgibhAvazca bhinnavAcakAlaMkAragatatvena labdhAvakAzo'sti / ato 'rAjati taTIyam' ityAdAvekavAcakAnupravezo'pi niravakAza iti Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 kaavymaalaa| ___ ata eva vyavasthitatvamanyAnubhASitamaprayojanakam / tulyajAtIyayorapyalaMkArayorekavAcakAnupraveze saMbhavAt / zabdArthavartyalaMkArasaMkarastu bhaTTodbhaTaprakAzitaH saMsRSTAvantarbhAvita iti triprakAra eva saMkara iha prdrshitH| idAnImupasaMhArasUtram evamete zabdArthobhayAlaMkArAH saMkSepataH mUtritAH / evamiti pUrvoktaprakAraparAmarzaH / ete iti prakrAntasvarUpanirdezAH / sUtritA alaMkArasUtraiH sUcitAH saMkSepataH prakAzitAH / tatra zabdAlaMkArA yamakAdayaH / arthAlaMkArA upamAdayaH / ubhayAlaMkArA lATAnuprAsAdayaH / saMsRSTisaMkaraprakArayorapi kayozcittadrUpatvAt / tato'sya pRthagbhAvaH / ata eveti / zabdAlaMkArayorekavAcakAnupravezAt / anyeti / anyaiH kAvyaprakAzakArAdibhiH / yaduktam-'sphuTamekatra viSayaM zabdArthAlaMkRtidvayam / vyavasthitaM ca' iti / aprayojanakamiti / tathAnubhASaNaM punarna kazciddoSa iti bhAvaH / murArinirgatetyAdau hyAlaMkAratvAtsajAtIyayorupamAzleSayoH pUrvoktanItyA bhinnaviSayatvenAsyaikavAcakAnupravezo'stItyarthaH / evaM zabdAzrayatvAdarthAzrayatvAcca tulyajAtIyAnAmalaM. kArANAmaGgAGgibhAvAdinA saMkara uktH| zabdArthavartinAmalaMkArANAM punaH saMsargeNAyamalaM. kAra ityAha-zabdArthetyAdi / na kevalaM kAvyaprakAzakAreNa zabdArthavartinoralaMkArayoH saMkara ukto yAvadanenApIti bhAvaH / taduktam-'zabdArthavatyalaMkAravAkya ekatra bhAsinaH / saMkaraH / ' iti / saMsRSTAviti / anayoAzrayabhedAttilataNDulanyAyena spaSTa eva bhedAva. gama ityatraivAntarbhAvo yuktaH / triprakAra iti / aGgAGgibhAvasaMzayaikavAcakAnupravezena / yaduktam-'tenAsau trirUpaH parikIrtitaH' iti / evaM saMdehasaMkarasyAnupapattAvapi ciraMtanoktatvAdevAsya granthakRtA triprakAratvamevoktam // adhunateSAmalaMkArANAmupasaMhAraM kartumupakramate-idAnImityAdinA / prAptAvasareti / yathAtattvaM sarveSAmalaMkArANAM niNIMta. tvAt / tadevAha-evamityAdi / etadeva vyAcaSTe-evamityAdinA / saMkSepeNeti / granthasya / na punararthasya / tasya hi tathAtvakathane teSAM svarUpameva kathitaM na syAt / evaM granthasaMkSepeNApi sarveSAmalaMkArANAM vistarata eva yathAsaMbhavi svarUpamuktamiti prAcyAlaMkAragranthebhyo'sya vailakSaNyamapi dhvanitam / tatra granthavistareNApyetatsvarUpasyAnabhidhAnAt / ata eva granthakAreNa prayojanamapi dyotitam / ke te zabdArthAbhayAlaMkArA ityAzaGkayAha-tatretyAdi / AdigrahaNAdanuprAsAnanvayazleSAdInAM grahaNam / nanu ca lATAnuprAsazleSayorevobhayAlaMkAratve pUrvamuktvA ubhayAlaMkArA iti bahuvacananirdezaH kathaM saMgacchate ityAzaGkayAha-saMsRSTItyAdi / tatra saMsRSTerubhayAlaMkAratvaM yathA-'Anandamanthara-' Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / 205 lokavadAzrayAzrayibhAvazca tattadalaMkAranibandhanam / anvayavyatireko tu tatkAryatve prayojakau / na tadalaMkAratve / tadalaMkAraprayojakatve tu zrautopamAderapi zabdAlaMkAratvaprasaGgAt / tasmAdAzrayAzrayibhAvenaiva ciraMtanamatAnusRtiriti bhadram // saMpUrNamidamalaMkArasarvasvam / kRtistatrabhavadAjAnakaruyya(ca)kasya / ityAdi / saMkarasya yathA-'maivamevAsvasacchAyakarNikAcAruvarNitA / ambhojinIva citrasthA netramAtrasukhapradA // ' atra zabdArthAlaMkArasaMsargAdubhayAlaMkAratvam / saMkarasya caitadubhayAlaMkAratvamaudbhaTamata evAvaseyam / granthakRtA hyasya samanantarameya saMsRSTAvantarbhAva uktaH / atazca granthakRnmate lATAnuprAsasaMsRSTiH / zleSANAmevobhayAlaMkAratvam / nanu tulyatve'pi kAvyazobhAtizayahetutve kazcidalaMkAraH zabdasya kazcidarthasya kazcidubhayasyeti kutaH punarayaM pratiniyama ityAzaGkayAha-lokavadityAdi / loke hi yo'laMkAro yadAzritaH sa tadalaMkAratayocyate, yathA kuNDalAdiH karNAdyAzritastadalaMkAraH / evamihApi zabdAdyAzritastadalaMkAra iti siddha eva viSayavibhAgarUpaH pratiniyamaH / yattvanyairanvayavyatireko tadalaMkAranibandhanatvenoktau tadayuktamevetyAha-anvayetyAdi / evaM hi zrautopamAyAmivAdizabdAnvayavyatirekAnuvartanAttatkAryameva na punastadalaMkAratvam / tasyAvizeSAt / arthasya punaralaMkRtatvAttadalaMkAratvameva yuktamiti tAtparyArthaH / etaccodbhaTaviveke rAjAna[ka]tilakena saprapaJcamuktamiti granthavistarabhayAnehAsmAmiH prapazcitam / etadevopasaMharati-tasmAdityAdi / AzrayAzrayibhAveneti / upaskAryopaskArakabhAvenetyarthaH / tena yo'laMkAro yadupaskAraH sa tadalaMkAra iti piNDArthaH / ciraMtaneti / anenAsmAbhiH sarvatraiva tanmatAnusUtireva kRtetyAtmaviSayamanauddhatyamapi granthakRtA prakAzitamiti zivam // rAjarAja iti bhUbhujAmabhUdagraNIrguNigaNAzrayaH param / tAM satIsarasi rAjahaMsatAmAtanotkila dhanAgame'pi yaH / / zakrAdhikazriyastasya zrIzRGgAra iti zrutaH / guNAtikrAntadhiSaNo mantriNAmagraNIrabhUt // tadAtmajanmA vaidagdhyabandhurjayarathAbhidhaH / vyadhAdidamasAmAnyaM zravaNAbharaNaM satAm // yannAma kiMcidiha samyagathAnyathA vA sAkSAdalaMkRtinayocitametaduktam / vidvaSeroSamapasArya budhaiH kSaNasya tatrAvadheyamiyataiva vayaM kRtArthAH // iti zrIjayarathaviracitAlaMkAravizinI saMpUrNA // Page #212 -------------------------------------------------------------------------- Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvasya shlokaanukrmnnikaa| 197 177 127 177 3 - 113 - 152 - akSNoH sphuTAnu... 189 Anandasundara ... ... aGgalekhA ... ... ... 126 AbhAti te ... aGgulIbhiriva A muNDazirasi ATopena... ... Aropayasi aNNaM laDaha Daha ... ... ... . 67 AhUto'pi atizayita iti kRtapazu ... atrAnugodaM induH kiM ka ... atha pakrimatA indurlipta ... athopagUDhe | indorlakSma anantaratna ... | utkope tvayi ananyasAmAnya ... | utkSiptaM saha ... anAtapatro ... udghAntojjhita ... antazcichadrANi ... unnatyai namati ... abdhilaMcita ... ... upoDharAgaNa apAGgatarale ... ... uro dattvA ... amudhmillAvaNyA ... e ehi dAva ... ayaM mArtaNDaH kiM 43 ekasmiJzayane ... ayaM vArAme ... 122 ekAkinI ... ayamekapade ... 160 etattasya... ... araNyAnI 131 etAnyavantI ... alaMkAraH zaGkA 157 eSA sthalI yatra... alaMkAro'tha aindraM dhanuH ... avirala... 69 oSThe bimbapha ... avyAtsa vo ... | kajalahima ... asamApta... 93 kaNThasya tasyAH ... 'asaMbhRtaM ... 125 kapolaphalakA ... asya hi pravaya ... 152 kamalamanambhasi ... asyAH sarga ... 68 karpUra iva ahameva guruH ... 167 kastUrItila ... ahInabhujagA ... 19 kastvaM bhoH aho kenezI ... 176 kA visamA aho hi me ... 111 kAzAH kAzA ... AkRSTivega ... 93 vAkArya zaza ... AkRSyAdAva ... ... 103 kimAsevyaM ... :::::::::::::::::::::::::::::::::: 191 172 105 201 58 149 135 5 127 192 Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : ... 132 + ... 104 131 kimityapAsyA ... ... kivaNANa ... kiM tAruNyataro... kiM nAma dardura ... kiM padmasya ruci... kiM bhUSaNaM ... kiM me duroda ... kiM vRttAntaiH kiM hAsyena na ... kuberajuSTAM kulamamalinaM kusumasaurabha ... kRtaM ca garvAbhi kreGkAro nakha ... kauTilyaM kaca ... khamiva jalaM ... gaccha gacchasi gaNikAsu gaNDAnte mada gatAsu tIraM garvamasaMvAhya gAGgamambu gADhAliGgana guruparatatra 198 153 :::::::::::::::::::::::::::::::::::: | NArAaNo tti ... ... tadidamaraNyaM tanvI manoramA ... tvaM hAlAhala ... | tvatpAdanakha tvadaGgamArdava ... tvadvakrAmRta tvamevaM saundaryA ... tA tatthi kimpi. ... tAlA jAanti ... tIrthAntareSu tIrkhA bhUteza .... trayImayo'pi trayImayo'pi ... datvA darzana . ... dantaprabhA dAmodarakarA dAruNaH kASThato ... dAse kRtA dAho'mbhaH ... didRkSavaH... divamapyupa durvArAH smara ... dUrAkarSaNa dRzA dagdhaM . ... deyA zilApaTTa devi kSapA ... dordaNDAJcita ... 177 dhujano mRtyunA ... 132 dyAmAliliGga ... 76 dyauratra kvaci ... 60 dhavalo si ... 142 dhanyAH khalu ... 140 dhAvattvadazva 116 dhRtadhanuSi 52) na tajalaM ..: 1 ::::::::::::::::::::::::::::::::::: 136 gRhNantu sarve 138 . 195 24 ghettuM muccai cakorya eva cakrAbhighAta candragrahaNena citraM citraM cUDAmaNipade caulasya yadbhIti... aye dharitryAH ... jitendriyatvaM ... jyotsnA tamaH ... jyotsnAbhasma ... 134 108 Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nanvAzraya nimeSamapi nirarthakaM nirIkSya vidyu nirlUnAnya nizAsu bhAsva nItAnAmA netrairivotpalaiH no kiMcitkatha nyaJcatkuzcita pathi pAtha parahiaaM paricchedAtIta: paryaGko rAja pazupatirapi puSpaM pravAlopa pUrNendo: pari prabhAmahatyA prasaradvindu prasarpatAtparye pazyatsUdgata pazyantI payeva pazyAmaH kimiyaM pANDyo'yamaMsA pAtAlameta pIyUSa pRthvi sthirA purANi yasyAM prasIdeti * prApyAbhiSeka ... prAyaH pathya prAsAde sA bANena hatvA bAlaa NAhaM bibhrANA hRdaye brUmaH kiyannaya bhaktiprahvavilo ... 27 ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... : ... ... ... ... ... ... ... ::: ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3 151 | bhaktirbhave 137 bhAsate pratibhA 84 bhujaMgakuNDalI 87 | bhramimarati 89 | madanagaNanA 151 | manISitAH 96 mandamani 92 | malayajarajasA 121 | mahilAsahassa 160 mAnamasyA 129 | muktA: keli 132 | munirjayati 122 | murArinirgatA 38 mRgalocanayA 157 mRgyazca darbhA 129 yaH kaumAraharaH 91 105 yattvannetrasamAna27 yA laharI 59 yatraiva mugdheti 37 yathA randhra 110 yadi necchasi 141 | yadetaccandrA 68 | yadvacandre 51 yadvA mRSA 27 | yadvismayasti 201 yasya kiMcida 91 tyA muhu 115 | yAmi manovA 63 | yuddhe'rjuno 129 | ye kandarAsu 137 | yena dhvastamano 118 yena lambAlakaH 115 yairekarUpa 160 | yairdRSTo'si 23 | yogapaTTa 159 | yo yaH pazyati 9.0 ... ... ... ... ... 200 ... ... ... ... ... ... ... ... .... ... 9.0 ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... { 154. 25 19 40 87 145 90 169 60 163 184 182 203 84 145 127 200 144 147 151 146 177 51 200 119 145 165 27 38 31 169 96 106 90 34 71 22 Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ raJjitA nu ... 202 raktacchadatvaM sthasthitAnAM rAjati taTIya rAjanarAjasutA ... rAjJo mAna ... 174 ::::::::: la . rAjye sAraM 173 142 ... ... rehai mihi lAvaNyadraviNa lAvaNyaukasi : / 102 43 / zaradIva 97 zazI divasa 64 zuddhAntadurlabha ... 199 zailendrapratipAdya ... sa ekastrINi ... 94 | saMketakAla saMgrAmAGgana ... saMcArapUtAni ... sacchAyAmbhoja ... 67 sajjAtapatra ... | satpuruSadyoti sadyaH karasparza ... 195 sadyaH kauzika ... | sa vaH pAyadi ... 174 sa vaktumAkha | sahasA vidadhati ... | sahyAH pannaga ... | sAdhUnAmupakartuM ... 159 sA bAlA vaya ... 38 sAhityapAtho sImAnaM na jagAma suhaa vilambasu ... ... saujanyAmbu ... spRSTAstA nandane ... svapakSalIlA ... svecchopajAta hA rAhau zita 37 hRdayamadhiSThita 19 he helAjita ... * 177 119 110 191 limpatIva tamo ... lokottaraM vakrasyandi .... vasuhitena ... vAmena nArI ... vijaye kuzala ... vidalitasakalA ... vidvanmAnasa vinayena vinA ... vibhinnavarNA viyoge gauDa vilayanti ... vilasadamara vilikhati visRSTarAgA vistArazAlini ... vRSapuMgavala M . .. 130 118 9. 16 ... 154 15 . 113 Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shuddhiptr| 5 1 rudraTena 6 2 preyaHprabhRtau 24 9 khaDgAdi 32 4 haMsa iva , 7 vadanAH sa " , vadanAmbujAH ,, 25 hyambhojavadanayo 30 5 mahetukam / 41 5 vyAmagrAhya 43 4 vArAMnidheH 48 5 ratrAstu / 58 17 vicinvatA 64 9 vitarkameva 66 3 bhede'bhedo 76 5 nihatatvAdeH 80 2 vApISu 85 4 rUpasamArope tvA 86 3 puSyahAsinI 87 14 vyayAvadhika 94 5 utthApayati / so , 9 samAsokti 101 2 mahinA 110 12 bhujaMgama 112 1 spRSTAstA 116 7 durantamidamadya117 13 vayaMzAntarasya 116 14 samitipratijJAtasya 122 11 tApakaraNayoH 123 3 bhotpattihetoH 128 13 bhAvi kAraNaM 132 8 tacchabdena 134 14 candrazekhara 137 8 mAdhAratvam , 10 saMpAdanam 141 7 sthApanIyatvena 142 7 zarAdInA 145 1kSAstavAga 147 2 laharIcalA , 3 mamRspRzo 151 15 hatatvena 152 10 vadhArtheSu (2) 156 5 matvarthIyaSTani 160 14 rasavazAde , 17 sapremetyAdInAM 161 8 khalekapotikayA 178 6 zliSyadavA 184 12 zcakAra |187 4 buddhA Page #218 -------------------------------------------------------------------------- _