Dravya Gun Paryayno Ras Dravyanuyog Paramarsh Part 03

Author(s): Yashovijay
Publisher: Shreyaskar Andheri Gujarati Jain Sangh

Page 162

डित्थादिशब्दैः व्यवहाराऽभावः ।
૬/૨૪ શો ન” (પ્ર....૨૦૬) રૂત્યુન્
यद्यपि शब्दनयस्य न शब्दप्रधानत्वम्, अन्यथा पर्यायशब्दभेदेऽपि तन्मते अर्थभेद आपद्येत स तथापि शब्दगतकालादौ शब्दोपचारादत्र शब्दप्रधानत्वमुदाहृतमित्यवधेयम्।।
नयचक्रे द्रव्यस्वभावप्रकाशे च “'जो वट्टणं ण मण्णइ एयत्थे भिन्नलिंगआइणं । सो सद्दणओ भणिओ णेओ पुंसाइयाण जहा ।। अहवा सिद्धे सद्दे कीरइ जं किंपि अत्थववहारं । तं खलु सद्दे विसयं देवो सद्देण આ નદ લેવો TI” (ન.૨.૪૦-૪૧, દુ:સ્વ.પ્ર.૨૩૨-૨૨૩) રૂત્યુ પત્ર વજ્જાન્તરે શત્રે સિદ્ધ = વ્યાકરણक व्युत्पत्तिसिद्धे सति तेन अर्थव्यवहारं शब्दनयः करोतीत्युक्त्या डित्थ-डवित्थादिशब्दैरर्थव्यवहारं णि शब्दनयो नाऽभ्युपैतीति सूचितं देवसेन-माइल्लधवलाभ्यामित्यवधेयम् ।
_ “अयम् अपि अर्थ-व्यञ्जनपर्यायोभयरूपस्य वस्तुनः व्यञ्जनपर्यायस्य एव समाश्रयणाद् मिथ्यादृष्टिः" (ફૂ.કૃ.૪.૨/૩.૭.૮9/g.૪ર૭) રૂતિ સૂત્રકૃતવૃત્તો શ્રીશીનાવાર્યા છે કે “(૧) કાલ, (૨) કારક, (૩) લિંગ, (૪) સંખ્યા, (૫) સાધન, (૬) ઉપગ્રહ - આ છે ના ભેદથી અર્થને ભિન્ન જણાવે તે શબ્દનય કહેવાય છે.”
(ા.) જો કે શબ્દનય શબ્દને મુખ્ય નથી બનાવતો. બાકી તો પર્યાયવાચી શબ્દ બદલાય તો પણ શબ્દનયના મતે અર્થ બદલાઈ જવાની આપત્તિ આવે. પરંતુ શબ્દના કાળ, લિંગ વગેરેને જ તે મુખ્ય બનાવે છે. તેમ છતાં પણ શબ્દગત કાળ, લિંગ વગેરેમાં શબ્દનો અભેદ ઉપચાર કરીને પ્રસ્તુતમાં શબ્દનયને શબ્દપ્રધાન કહેવામાં આવેલ છે.
ર શનય અંગે બે મંતવ્ય છે (ન.ય.) નયચક્ર અને દ્રવ્યસ્વભાવપ્રકાશ ગ્રંથમાં પણ જણાવેલ છે કે “જે નય એક જ અર્થમાં ભિન્ન લિંગવાળા શબ્દોની પ્રવૃત્તિનો સ્વીકાર કરતો નથી તે શબ્દનય તરીકે કહેવાય છે. જેમ કે પુલ્લિગવાળો ‘તરત’ શબ્દ અને સ્ત્રીલિંગવાળો “તરી’ શબ્દ અને નપુંસકલિંગવાળો તરં” શબ્દ - આ ત્રણેયના અર્થમાં ભેદ છે. અથવા વ્યાકરણ આદિથી સિદ્ધ એવા શબ્દમાં જે કાંઈ અર્થનો વ્યવહાર થાય તે ખરેખર, શબ્દનયનો વિષય બને. જેમ કે દેવ’ શબ્દથી દિવ્યક્રિયા કરનાર વ્યક્તિ ઓળખાવાય છે.” ઉપરોક્ત બન્ને ગ્રંથમાં અથવા કહેવા દ્વારા શબ્દનય અંગે જે બીજો વિકલ્પ દર્શાવેલ છે તેનું તાત્પર્ય એ છે કે
જો શબ્દ વ્યાકરણની વ્યુત્પત્તિથી સિદ્ધ થયેલો હોય તો જ તેવા શબ્દ દ્વારા અર્થનો વ્યવહાર શબ્દનય કરે છે. અહીં દેવસેનજીએ માઈલ ધવલજીએ એવું સૂચિત કરેલ છે કે ડિલ્થ, પવિત્ય વગેરે શબ્દો દ્વારા કોઈ પણ અર્થનો વ્યવહાર શબ્દનય સ્વીકારતો નથી. આ વાતને ધ્યાનમાં રાખવી.
# શવદન મિથ્યાષ્ટિ , (“સા.) “આ શબ્દનય પણ મિથ્યાષ્ટિ છે. કારણ કે અર્થપર્યાય અને વ્યંજનપર્યાય ઉભયસ્વરૂપ વસ્તુ હોવા છતાં તે વસ્તુના વ્યંજનપર્યાયને = શબ્દવાચ્ય પરિણામને જ ગ્રહણ કરે છે' - આ પ્રમાણે
1. यो वर्तनं न मन्यते एकार्थे भिन्नलिङ्गादीनाम्। स शब्दनयो भणितः ज्ञेयः पुमादिकानां यथा ।। 2. अथवा सिद्धे शब्दे क्रियते यत् किमपि अर्थव्यवहरणम्। स खलु शब्दे विषयः (देवा?) देवशब्देन यथा देवः।।