Dravya Gun Paryayno Ras Dravyanuyog Paramarsh Part 03

Author(s): Yashovijay
Publisher: Shreyaskar Andheri Gujarati Jain Sangh

Page 205

૭/૫
• असद्भूतव्यवहारबीजप्रदर्शनम् 0 गुणे पर्यायोपचारः, (९) पर्याये गुणोपचारः इति नवविधः असद्भूतव्यवहाराभिधानः द्वितीयोपनयः । यथाक्रममनुपदमत्रैवैते विवरिष्यन्ते। ___अत्र हि सर्वत्रान्यदीयगुणादिः अन्यत्रोपचर्यते प्रयोजनविशेषेण सम्बन्धविशेषवशाद् इति एषां । सर्वेषामेवाऽसद्भूतता ज्ञातव्या। तदुक्तं नयचक्रे द्रव्यस्वभावप्रकाशे च '“अन्नेसिं अन्नगुणो भणइ असब्भूय” रा (न.च.५०, द्र.स्व.प्र.२२२) इति। अस्य नव भेदास्तु तत्रैव “दव्य-गुण-पज्जयाणं उवयारं होइ ताण म तत्थेव। दव्वे गुण-पज्जया गुणे दविय-पज्जया णेया ।। पज्जाये दव्य-गुणा उवयरियव्वा हु बंधसंजुत्ता। । સંવંધો સંસિત્તેરો બાળીનું માહીટિંા(ન..૧૦--૧૨, ..પ્ર.૨૨૩-૨૪) ફ્લેવમુpTEL __इदञ्चात्रावधेयम् - उपचारपदार्थोऽनेकधा प्रकरणादिवशेन व्याकरण-न्यायादितन्त्रवशेन च के પ્રદ્ધિપાત | તથાદિ – (૧) વવત્ પ્રસાધનાર્થે ઉપવારપૂર્વ પ્રયુક્ત, યથા “પ્રવીffમનવોપવાર... રાનમાં પ્રાપ” (ર.વં.૭/૪) રૂતિ યુવંશી
(૨) વિદ્ વિધ્યર્થે, યથા “#પાત્રદળો વારો” (.૪.૭/૭૮) રૂતિ કુમારસમાં ઉપચાર. આ મુજબ અસભૂત વ્યવહાર નામનો બીજો ઉપનય નવ પ્રકારે થાય છે. ક્રમસર આ નવેય ભેદને આગળના શ્લોકોમાં આ જ સાતમી શાખામાં સમજાવવામાં આવશે.
છે. અન્યત્ર ઉપચાર અસભૂત વ્યવહાર શ્રી, (સત્ર) પ્રસ્તુત નવેય ભેદમાં દરેક સ્થળે એક દ્રવ્યના ગુણ વગેરેનો, વિશેષ પ્રકારના પ્રયોજનને આશ્રયીને, અમુક પ્રકારના સંબંધથી અન્યત્ર ઉપચાર કરવામાં આવે છે. તેથી આ નવેય વ્યવહાર અસદ્દભૂત સમજવા. તેથી જ નયચક્ર અને દ્રવ્યસ્વભાવપ્રકાશ ગ્રંથમાં જણાવેલ છે કે “અસદ્દભૂત વ્યવહાર અમુક દ્રવ્યના ગુણને અન્ય દ્રવ્યનો ગુણ કહે છે.' અસદ્દભૂત વ્યવહારના નવ ભેદ તે બન્ને ગ્રંથોમાં આ પ્રમાણે જણાવેલ છે. ‘દ્રવ્યમાં દ્રવ્યનો, ગુણમાં ગુણનો, પર્યાયમાં પર્યાયનો, દ્રવ્યમાં ગુણનો તથા પર્યાયનો, શું ગુણમાં દ્રવ્યનો તથા પર્યાયનો, પર્યાયમાં દ્રવ્યનો અને ગુણનો ઉપચાર કરવો જોઈએ. આ ઉપચાર બંધથી (= સંબંધથી) સંયુક્ત અવસ્થામાં તથા જ્ઞાનીનો શેય આદિની સાથે સંશ્લેષાત્મક સંબંધ થાય છે ત્યારે કરવામાં આવે છે.”
a “ઉપચાર' શબ્દના ૪૦ અર્થ છે (ગ્યા.) અહીં એક વાત ખ્યાલમાં રાખવી કે “ઉપચાર' શબ્દનો અર્થ, પ્રકરણાદિના આધારે તથા વ્યાકરણ તેમ જ ન્યાયાદિ દર્શનોના આધારે, અનેક પ્રકારે પ્રસિદ્ધિને પામેલ છે. તે આ પ્રમાણે :
(૧) ક્યારેક પ્રસાધન અર્થમાં ઉપચાર' શબ્દનો પ્રયોગ થાય છે. જેમ કે કાલીદાસ કવિએ રઘુવંશ કાવ્યમાં જણાવેલ છે કે “જ્યાં અભિનવ ઉપચાર ફ્લાયેલ હતા તે રાજમાર્ગ ઉપર વહુની સાથે વર પહોંચે છે.” અહીં “ઉપચાર' શબ્દનો અર્થ પ્રસાધન = સજાવટ છે.
(૨) ક્યારેક વિધિ અર્થમાં “ઉપચાર’ શબ્દનો ઉપયોગ થાય છે. જેમ કે કાલીદાસ કવિએ જ 1. કચેષામન્યા મત્યસમૂત: 2. દ્રવ્ય--પર્યાયામ ૩પવારો મવતિ તે તત્રેવા દ્રવ્ય કુળ-પર્યાય ગુને દ્રવ્ય -पर्याया ज्ञेयाः।। 3. पर्याये द्रव्यगुणा उपचरितव्या हि बन्धसंयुक्ताः। सम्बन्धः संश्लेषो ज्ञानिनां ज्ञेयादिभिः।।