Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ behaaNsimu - - - paNAtatacAyAdhigamana sametamAbhAvadamAsvAti gIdhigamasUtramaracIpUjJamA mAnagacchamAsvAti patra yAdhigamasamarmasvI-pajJA mamatamAbhagavatumAsvAmi -o- -o-gocha
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavadumAsvAtipraNItaM tattvArthAdhigamasUtram (svopajJabhASyasametam) sampAdaka:: amRtottamavacanavilasitAnAmutsUtrabhASijanahRdaya kaNTakAnAmanupameyapuNyaprabhAvAnAmanantopakAriNAM prAtaHsmaraNIyAnAM paramapUjanIyAnAmAcAryadhuraMdharANAM zrImadvijayarAmacandrasUrIzvarANAM caraNareNuH muniH prazamarativijayaH prakAzaka: ratnatrayI ArAdhakaH saMghaH, navasArikA zrI ramaNalAla chaganalAla zAha cerITebala TrasTa, navasArikA
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAdhigamasUtram / (svopajJabhASyasametam) adhikArAH saMghAyattAH + ratnatrayI ArAdhaka saMgha ramaNalAla chaganalAla ArAdhanA bhavana, sAMDhakUvA, zAntAdevI roDa, navasArI - dUradhvani : 53556 * dilIpakumAra ghIvAlA B 37 sonArikA, prAptisUtrANi / 25 - C caMdAvADI, sI.pI. Tenka raoNDa, muMbaI- 4 dUradhvani : 3883810 sarasvatIpustakabhaNDAra hAthIkhAnA, ratanapoLa, amadAvAda- 1. dUradhvani : 356692 prakAzanatithiH caitrazuklA trayodazI vikramAbdam - 2052 H zrI rAmacandrasUri ArAdhanAbhavana subhASacoka, gopIpurA, surata dUradhvani : 37410 C/o.: 433322 bI. ke. enTaraprAijha 487/488 ravivAra peTha, saoNnyAmAruti coka, pUnA- 2 dUradhvani : 4530404 sanmArga prakAzana jaina ArAdhanA bhavana, pAchiyAnI poLa, rilIpha raoNDa, amadAvAda - 9. dUradhvani : 5356380 mudraka : dundubhi prInTarsa 54, meghadUta phleTs, Azrama roDa, amadAvAda- 380 009. dUradhvani : 404186 AvaraNam : hiteza pArekha | navasArI /
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ AnandakIyam mahadidamAnandapadam / tattvArthAdhigamasUtramidaM viduSAM hRdayamiva karakamalamapyalaGkarotIti / zramaNAnAmanavaratasvAdhyAyalInAnAmAgamagranthA muhurabhyastA api yathA navamevAvabodhaM pratisvAdhyAyamarpayanti, tathedamapi sUtraM zramaNAnAM, zrAvakAnAca 'gihe dIvamapAsaMtA...' ityAdibhAvanAbhAvitAntaHkaraNAnAmApAdayatyevApUrvamAnandam / mUlasUtrANyasya rahasyamayAni / 'amRtAdamRtotpAda' iti nyAyena bhASyamapyetadIyaM svopajJamadbhutArthAvirbhAvanaparaM rahasyamayameva / gurUgama evAsyAdhyayanavidhiH / gurUgama eva cAsyAdhyayanaparipAkavidhiH / prakAzanamasya vividhavRttisamanvitaM pUrvamapi sampannamasti, tadapi kevalaM sUtraM sabhASyamanupalabdhamadyAvadhi / prastutaM prakAzanaM nirAkarotImAmanupalabdhim / iyamasya prakAzanakathA / vikramasya 2051 varSIyacAtumasiInimittAmasmadIyavijJaptimavadhArya paramopAsyacaraNAravindairanAhatapuNyaprAgbhArairavadhArita jyotizcakra vijJAnavizeSairnijaparamagurukRpAmRtAsvAdasahajanirgaladadbhutavAtsalyadhArA''kaNThasnAtamuninivahopAsyamAnassuvizAlagacchAdhipatibhiH zrImadbhiH vijayamahodayasUrIzvarairasmadhRdayAdhArairarpitA''jJA . syAdvAdasiddhAntAdhyApanakuzalAnAmutsUtrabhASijanahRdayakaNTakAnAmanupameyapuNyazrItiraskRtarAjarAjezvara prabhAvAnAmagaNyabhavyajanahRdayAdhinAyakAnAmamRtottamavaMcanavilasitAyattIkRtAnekatattvavidAmanAratakarUNAvarSaNavazIkRtAgaNyavirodhijanAnAmakSayapadopadezadAnanaipuNyasamupAgatabhavAvibhAvitAntaHkaraNazatAdhikaikaviMzatiparicaryAparAyaNaziSyapraziSyAdisuvihitagaNAdhinAthAnAmAgamAvinAbhUtapravacanAnAmanantopakAriNAmAcAryadhuraMdharANAM zrImatAmapi zrImatAM vijayarAmacandrasUrIzvarANAM ziSyaraladvayasya pUjyamunivarasya zrImadvairAgyarativijayasya, pUjyamunivarasya zrImatprazamarativijayasya ca navasArikAnagaryAM varSAvAsA''sthAnAya / pUjyayoravismaraNIyacAturmAsImadhyAntare idamIyaprakAzanaM nirNItamasmAbhiH / yadyapIdaM pratimudraNavidhayA (ophaseTa - jheroksarItyA) mudraNIyamAsIttadapi pUrvasaMskaraNanihitAzuddhibAhulyanirAkaraNArthaM pUjyairnavamudraNaviSayakaM sampAdanaM svIkRtamiti paramopakArasteSAmayam / dundubhimudrakAnAmapi mudraNasAhAyyamanumodanIyam / prabhavatu granthasyAsyAdhyayanena bhavATavIlaGghanatatparANAmajJAnanirAsaH, dharmakaraNa zIlAnAmantaHkaraNe'dvitIya utsAhAvegaH, nAnAzAstrAdhyayanAvadAtadhiyAmAnandadhArAniSeka iti bhAvayati - ratnatrayI-ArAdhakaH saMgha :, navasArikA /
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ prstutiH| mokSamArga prvkssyaami| tattvArthAdhigamamahAgrantho'yamanavadyagadyapadyAdikuzalakavivinirmitakAvyaprabandha ivAzrayasthAnamavagAhitazabdAdisamayAmeyarahasyAnAmasaMkhyeyasaMkhyAvatAm / raso'sya zraddhAnabhAvo'nantavijinapatisamupadiSTasakalatattveSvAmUlacUlaM prabandhAnusaradamandamoda iva / alaMkArAzcAsya jJAnaprakArA anupadamupasthApitasahRdayahRdayasaMvedanIyavividhatarkAH pradhAnarasasravAnusAriNa iva / guNAzcAsya cAritraprastAvA nijanijasthAnopayojitasvatattvAH sakalarasAvegamutkaTamuttejayanta iva / rItizcAsyA''rhatI bhAvakajanamanaHsaMvAdasampAdanacaturA pratipadamaparihAryeva / vyaktizcehA'viSayA'pi zabdAnAM zabdaprabhavaivAnirvacanIyAnandakandasyAdhyAtmarasasya / aucityaJcAtrAnusaraNabhAvAvezaparavazaM samarpaNamevaikAntikamupaniSadbhUtaJca / / __ Asavo'yaM tattvajJAnasya / parAbhavo'yamatigarhaNIyacaritasyAbhimAnasya / lavo'yamanatizayitadhIdhanamunijanasamArAdhitadRSTivAdamahAnidhAnasya / davo'yamajJAnamahAkAnanasya / dhavo'yaM paramapadavirahAturArAdhanagAnasya / ravo'yamarhadAgamaikatAnasya vihitavairAgyavArivatIsnAnasya bhavavirahadattAvadhAnasya mahAmuneH umaasvaatibhgvtH|
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSayo'sya mokSamArgaH / ayaJca jIvapariNAmavizeSaH / taduktam 'mArgaH viziSTaguNasthAnAvAptipravaNaH svarasavAhI jIvapariNAmaH / ' (dvA. dvA. 4.26) pariNAmavizeSazcAyaM pravRttivizeSasaMvalitatvena pravRttirUpatayA prasiddhaH / pravartakatvena tu zAstramevedaM mokSamArgaH / yadAha- 'mArgaH pravartakaM mAnaM zabdo bhagavatodita' iti (dvA.dvA. 4.1) / pravartakasya pariNAmajanakatvam, pariNAmasya pravRttijanakatvam, pravRttezca mokSaprApakatvamiti spaSTam / ___ atra ca pariNAmavizeSaH sarvaprathamaM bhavabhaya eva / bhayasya hi svaviSayavirUddhatattvAnurAgasvabhAvasya mokSAnurAga eva phalam / yasya bhavabhayotpAdastasyaiva mokSAnurAgasaMbhavaH / yasya na bhavabhayotpAdastasya na mokSAnurAga iti mokSamArgasya prathamaH padakramaH bhavabhayaH / bhavabhayo hi mahAnubhAvaH durgatiprapatajjantudhAraNazIlaM dharmaM prati saMvAhayatyAtmAnam / bhavAbhItAnAM mokSajanakatvenaiva ca dharmaprItiH / bhavaM necchAmi, mokSamevecchAmi, sa ca dharmeNaiva sampAdya iti guravo vadanti, tato dharma eva zaraNam - ityasya bhAvanAvistaraH / mokSAdaraniSThakAraNatAnirUpitakAryatAvacchinnastasya dharmAdara iti tAtparyam / dharmastu punaH mokSaniSThakAryatAnirUpitakAraNatAvacchinna iti sugamo vivekaH / evaJca mokSa evopAdeya iti tattvArthAdhigamaphalam / mokSArthaJca dharma eva vidheyaH / dharmazca vidhIyamAno mokSAzayAviddho vidheyaH / idamuktaM bhavati- mokSArthaM dharma eva / dharmaH mokSArthameva / ubhayAvadhAraNaJcaivaM zAstrasiddham / tathA cAhuH- 'ubhayAvadhAraNaM cAtra bhavati / jarAyujAdInAmeva garbhaH / garbhaH eva jarAyujAdInAm / nArakadevAnAmevopapAtaH / upapAta eva nArakadevAnAm / zeSANAmeva sammUrchanam / sammUrchanameva zeSANAm / ' (tatvArthabhASye (2. 26.) etena- 'dharma mokSa mATe 4 42po me' mA pAya dhana uddezya banAvAne, bhenA prayojana tarIke mokSanuM vidhAna kare che. eTale ja dharmane ja udezya banAvIne mokSabhinna arthakAmanuM prayojana tarIke vidhAna karatuM vAkya (dharma, arthakAma mATe karavo joIe' AvuM pAya) anAthI vi36 43... 55, artha kAma mATe dharma ja karavo joIe' A vAkya, arthakAmane uddezya banAvIne enA upAya tarIke dharmanuM vidhAna karanAruM che. mATe e zI rIte dharma mokSa mATe ja karavo joIe bhevApazyatuM virodhI 43.' iti tattvAvalokanasamIkSAkRdvacanamapAkRtam / mokSArthaM dharma evetyatra virodhaprasakteH / na hi dharmaH arthakAmArthameveti bhaGgo bhavati / kiJca
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 uddezyatve'pi arthakAmayoH azuddhireva dharmasya / tatparihAropadezastu mahAmahopAdhyAyaiH 'anidAnaH - nidAnarahitaH, jinarAgataH bhagavadbhakteH / anenoddezyatvAkhyaviSayatayA zuddhirabhihitA / ' ( dvA. dvA. 6.8) iti nirUktaH / evaJca arthakAmayoruddezyatvaM darzayan bhavAn - 'vinAyakaM prakurvANo racayAmAsa vAnaram' iti arthAntaradUSaNamAptavAn / syAnmatam, arthakAmArthaM dharmo na vidheyaH, tarhi kiM pApaM vidheyam / tattuccham / syAdatra pratipRcchA- arthakAmayoH puNyatvaM pApatvaM vA ? nahi puNyatvaM duSTakarmAnubandhajanakatvAt / pApatvamiti cet, tarhi pRcchAmaH pApArthaM dharmo vidheyo na vA iti / atha pApArthaM dharmaniSedhe kRte pApameva kariSyatItyayamapi pApopadeza eveti ced, ata eva na kevalaM pApasya, kintarhi pApArthitAyA api heyatvamupadizyate / sarvadoSamUlamidaM pApArthitvamiti tattyAge sukara eva sarvArAdhanAprasaraH / nanu adhikArAH khalu bhavanti tattadupadezAnAm, navyajIvAn dharme yojayatAmupadezasyaiko'dhikAraH, dharmaviSaye navInAnAM sthirIkaraNArthamapi prastuta evAdhikAraH 1 samupajAtabhautikAbhilASANAM gurUsamIpamupAgatAnAmupadezasya dvitIyo'dhikAraH tadupAyajijJAsayA tRtIyastu 1 dharmo mokSAyaivetyayamupadezastu tRtIyAdhikAraniSThaH / sa ca zeSadvayaviSaye'prastuta iti samucitamevAmISAM 'arthakAmAdyarthaM dharma eva vidheya ityupadezadAnamiti cet, taccintyam / dharmasusthirANAmupadezasyAdhikAraH mokSopadezasya sarveSAmeva hitakaratvAd / dharmo mokSAyaiva iti zravaNena bhavedeva bhavyAnAmAzayotpAdo yaduta - aho mahAnayaM dharmaH, yato mokSasya lAbhaH / labdho'yaM mayA, tato mokSAvadhAna eva bhavAmi / kiJcaitacchravaNena mahimA'vadhAraNamapi bhavati mokSasya, aho durlabho mokSaH, dharmeNaiva labhya iti, dharmasyApi sAdhanatvamAkalayannayamuttamo dharmAdapIti tadAzaya eva bhavAmi / dharmasusthiramatInAntu mokSecchA'pi prAnte tyAjyetyAdikamupadezadAnamastu / kiJca tRtIyAdhikArapravezo'pi mokSopadezazravaNavaikalye'saMbhavita iti kutastamAmamISAM mokSopadezadAnamaprastutam / samupajAta bhautikAbhilASo'pi jIvo dvividhaH / saJjAtApekSo' navagatatadupAyazca prathamaH / saJjAtApekSo'vagatatadupAyazca dvitIyaH / tatra
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 dvitIyasyA''gamanamazakyamityalaM taccintayA / prathamasya tu dharmaprItirarthakAmAdisAdhakatvena / heyatvaJcAsya kalikAlasarvajJaiH 'dharmastu aihikA''muSmikasukhasAdhanatvenArthakAmAbhyAM yadyapyutkRSyate, tathApi kanakanigaDarUpapuNyakarmanibandhanatvAd bhavabhramaNaheturiti nAgraNIH' / (yo.zA. 9.94) iti darzitam / ___ atha 'jinoktamiti sadbhaktyA grahaNe dravyato'pyadaH / bAdhyamAnaM bhaved bhAvapratyAkhyAnasya kAraNam,' ityaSTakavacanAt tadanuSThAnaM bhautikA''zayavatAmuttamameveti ced, na / aSTakavacastu bhautikA''zayavilaye satyevottamatvaM bhavatIti darzayati / ata evAha vRttikRd - 'jinoktamiti sadbhaktirhi dravyapratyAkhyAnahetUnAmapekSAdibhAvAnAM virUddhA, ato yatra sA syAtteSAM nivRtterbhAvapratyAkhyAnIbhavati' iti / idaM punarbodhyam - apekSAdibhAvAnAM nivRttirapi na sarveSAM bhavati, ata eva sarveSAM bhautikA''zayavatAmanuSThAnamuttamaM bhavatItyapi nAsti / yaduktaM tatraiva 'na sarvameveti bhAvanA / yeSAmevApekSAdibhAvavilayasteSAmeva dharmAnuSThAnasAphalyamiti bhAvaH / apekSAdibhAvavilayA'bhAve tu dharmAnuSThAnasya dravyatvameva / na hi dravyAnuSThAnopadezasyAdhikAro bhavati / anavAptadharmabhAvAnAntu bhavabhayajananopadezadAnamastu / varNayantu nAma bhavasyAnantaduHkhAvinAbhAvisvabhAvasamutpAditAsamAdheH duHstheyatvam, AtmanazcA 'nirvacanIyAnandamayasvabhAvAvirbhAvAnubhavagocarAdbhutavibhUteH sAMprataM malInatvam, tadapagamAya ca dharmasya sakalAkuzalavilayanakauzalanilayasya mAhAtmyam, kimarthamarthakAmAdisAdhanatvena dharmasyopadezadAnaviSaya AgrahaH / / arthakAmAdInAmavyabhicArI dharma ityAdizravaNenAvAptArthakAmAdisukhAH nijasya kRtajJatvaviSaye jAgRtA bhavanti / pUrvA''rAdhitadharmeNa mayA labdheyaM sAmagrI - iti upakRto'smi dharmeNA'ham, bhavatu tadAsevanena mama kRtajJatA''bhivyaktiriti dharmAnurAgo'nutpanno'pi samutpadyate / dharmA''rAdhanaparAstu - madIyamokSo dharmeNaiva bhaviSyatItyetat satyam, atha ca madIyasaMsAro'pi dharmaprabhAveNaiva samAdhisAdhanA'nukUla iti dharmasyAnanto madupari paramopakAra iti bhAvayantaH sudRDhAH bhavanti / dharmAnurAgaH tadRDhatvaJcaitAdRkpAThAnAM phalam / na punaH arthakAmAdInAmapekSApoSaNametena kalpanIyam / etadviSaye bhagavatA pUjyatamena
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImatA siddhasenagaNinA vihitaH parAmarzaH / sa cAyam - 'syAnmatam, nanvevamabhyudayA''zaMsA kRtA syAd, iSTazarIrendriyAdinRsuraprAdurbhAvaphalatvAt puNyasya / niSiddhA'bhyupagame cAbhyupetabAdhA syAditi / ucyate, naiSa doSaH / nRsuraizvaryasukhapratiSedhAd / nRsuraizvaryasukhapratiSedhaparaM hi muneH kRtsnaM vacanam / 'sallaM kAmA...' (utta. 9.43) ityAdi / svargalokagamanasukulapratyApatyAdivacanantu pradhAnArthanizcayadAyApAdanArtham / x x x x naiva cAtra nRsuraizvaryasukhA'nujJA, niHzreyasAvAptihetutvenAnavadyakarmAbhyanujJAnAd punarbandhakaraM na bhavati, mokSakarameva tu bhavati, ityanavA hi karma tat / sarvatra hi bhagavatA nirnidAnatvamabhiprazastam, uktaM hi - bhujjo nidANakaraNaM mukkhamaggassa palimaMthU / savvatthavi NaM bhagavayA aNidANadA pasatthA / iti-(dazAzrutaskandhe) iti // (tattvA-kArikA 3) evaJca pradhAnA'rthanizcayo bhavati- pratyakSaM dRzyamAnA arthakAmA ime yathA dharmasya phalam, tathaiva mokSo'pi dharmasyaiva phalam / na ca mokSArthamiva dharma arthakAmAdyarthamapyastIti phalitamaneneti vAcyam / 'bhavatItividhAnenAvirodhAt / kartavyavidhau kimarthaM vidheya ityayameva vicArA'vasaraH / sa ca mokSArthameveti siddham / arthakAmAdyAzayena vihitasya dharmasya nidAnadoSadUSitatvAd heyatvameveti tadupadezadAnamanucitam / nanu nirAzaMsabhAvena vihitasya dharmasya pazcAtpraviSTena bhavAzayena malInatvaM yatra bhavati tadeva nidAnam, yatra tu AraMbha eva dharmasya bhavAzaMsayA kriyate tatra nidAnatvamanupapannamiti ced, atra brUmaH / mA'stu bhavAzaMsayA''rabdhasya nidAnatvam, pratyuta tasyAdharmatvamevAstu / yadAhuH 'tanirvANA''zayo dharmastatvato dharma ucyate / bhavAzayastvadharmaH syAt tathAmohapravRttitaH // ' (brahmapra. 302) syAdetat, 'jo puNa sukayasudhammo pacchA maggai bhave bhave bhottuM / saddAikAmabhoge bhoganiyANaM imaM bhaNiyaM // 859 // (caityavandanama. bhA.) iti paramarSivacanam / etacca paramottamamokSaphalAzaMsA''rAdhitadharmasya nimittavazena punaH bhavAzaMsAkAtarasya bhogaprArthanaM nidAnamiti darzayati / atra mokSopekSA avagatatanmAhAtyena kRtetyetadeva mahadUSaNam, tadeva ca nidAnapApamiti / atrottaram - nidAnasya praNidhAnarUpatvAt, praNidhAnasya ca pravRteH pUrvaM saMbhavAd, mokSopekSAyA iva 1 bhavatIti - arthakAmalAbho bhavatIti sammatam, tadarthaM kartavyo na veti prazne niSedha eva tAtparyam /
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSApekSAbhAvasyApi tatsaMbhavAt / tadAha tatraiva - jaM saMsAranimittaM paNihANaM taM khu bhannai niyANaM // 856 // na coktaviSaye praNidhAnavizeSapUrvikA pravRttirnAstIti praNidhAnapUrvakatvamevAnupannamiti vAcyam, tatra hi nidAnavizeSasyaiva varNanAt, na punaH nidaanmaatrsy| ata eva trividhamapi nidAnaM tatra varNitam / tRtIyasyaiva kevalasya upasthApanamanavalokitatattvamasamIkSitatattvamanabhyastamokSakalakSitameva / kiJca tattvArthabhASyakRtA dRSTaphalAnapekSitAyA anidAnatvasya ca pRthagupanyAsaH (7. 34) yaH kRtaH so'pi dharmArAdhanAyAH pUrvaM vA pazcAd vA bhavAzaMsAyAH tyAjyatvameva darzayati / bRhatkalpe tu - bandhoti niyANaMttiya Asasajogo ya hoti egaTThA / te puNa Na bohiheU, baMdhAvacayA bhave bohI // (6. 6347) iti bodhilAbhavighnatvena nidAnasya AzaMsAyogasya ca heyatopadeza iti bhavAzaMsAvaikalyopadeza eva zreyAn ityalaM vistareNa / kvacid kariSyAmo vistaram / adhunA prkRtmnusraamH| ArAdhanA ca mokSamArgasya triSu saMbhavati / tadAhuH 'sAdhuH sAddhazca saMvignapakSI zivapathAstrayaH' / / (dvA.dvA. 30) atra triSvanusyUtaM samyagdarzanam / / tadeva yathAsthAnaM jJAnaM cAritraM vA samyakkakSAmAsaJjayati / mokSamArgapravAse trayANAmapi yathAyogyamutsAhavegaM samyagdarzanameva pUrayati / etadvazAdupalabdhena zamasaMvegAdiguNena trayo'pi nijanijakakSAnurUpadoSavilayadoSaparihANi-doSaroSAdIn saMdhArayanti / lakSaNasUtre (1.2) ca yadIyaM zraddhAnamapekSitaM tasya tattvArthasya varNanameva granthe'smin bahumatiM bibharti / samyagdarzanaM tAvat prathamAdhyAyasya dvitIyasUtre, samyagjJAnaM punaH navame sUtre, samyakcAritraM tu navamAdhyAyasyASTAdazasUtre varNitam / jIvAdivarNanantu sarveSvadhyAyeSu vistRtam / adhyAyacatuSTaye jIvatatvam, paJcame'jIvatattvam, SaSThe Asravatatvam, saptamASTamayoH bandhatatvam, navame saMvaratattvaM nirjarAtattvaJca, dazame mokSatattvam // eteSu zraddhAnamiti darzanenAnusandhAnaM yadyapyasti, tathApi jIvAdivarNanaM svataMtramiva bhAsata ityata eva granthakRtA vihitametannAma tattvArthAdhigamasUtramiti // atrAvAntaraviSayatayA nayavAdAdipracuraviSayasamAvezaH bhagavatA vihitaH / ata eva Akaragrantho'yamiti prasiddhiH / pUrvamahApurUSAzcainam - arhatpravacanasaMgraha
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 ityAkhyayA varNayanti / ___ bahuviSayasyAsyAbhyAso yathA bahujanairAdRto'sti tathA tasya vivaraNAdivistaro'pi bahubhASAyAmabhUca bhavati ca / asya pradhAnaM vivaraNaM bhagavatA svayameva bhASyeNa kRtam / bhASyaracanA sakalasUtraracanAsamanantaraM vihitaitairiti saMbhAvyate / prathamaM mUlasUtrA'bhyAsaH, pazcAdbhASyA'bhyAsa iti teSAmAzayaH saMbhavitaH / ata eva bhASye kvacidutthApanikA dRzyate / yathA- 'matizrutayostulyatvaM vakSyati' (1.20) 'uktaM bhavatA mAnuSasya svabhAvamArdavArjavatvaM ceti' / (3. 13) atra * tRtIyAdhyAye pRcchAviSayamuktamiti yaduktam, tat SaSThAdhyAyaviSayam evamanyad / tattvaM tu vidvadgamyam / granthakRdayaM sarveSAM paryAyAn darzayatyeva / paryAyasya collekhamayam 'anarthAntaram' iti viziSTazabdena kurute / tathA ca 'matiH smRtiH saMjJA cintA abhinibodha itianarthAntaram / (1. 13) bhASye'pi - avagraho grahaNamAlocanamavadhAraNamitianarthAntaram / (1.14) kvacit paryAdarzanaparasyAsya zabdavaibhavo'nanyo lakSyate / yathA- apAyaH apagamaH apanodaH apavyAdhaH apetamapagatamapaviddhamapanuttamiti - anarthAntaram / (1.14) kvacidanAntarazabdaM vihAyApi paryAyA darzitAH, yathA kevalaM paripUrNa samagramasAdhAraNaM nirapekSaM vizuddhaM sarvabhAvajJApakaM lokAlokaviSayamanantaparyAyamityarthaH / (1. 30) / pUrvavidayaM granthakAraH / pUrvANAM hi racanAzailImanumAtuM zaknumaH amunA / kiJca gadyalayo'pi paramaviduSo'syA'dbhutaH / tathA cAyam- "evaM nisargAdhigamayoranyatarajaM tattvArthazraddhAnAtmakaM zaMkAdyaticAraviyuktaM xxxxxx nirvANaprAptiyatanayA'bhivardhitazraddhAsaMvego bhAvanAbhirbhAvitA''tmA'nuprekSAbhiH sthirIkRtA''tmA anabhiSvaGgaH saMvRtatvAnnirAsravatvAnnistuNatvAcca vyapagatAbhinavakarmopacayaH parISahajayAd bAhyAbhyantaratapo'nuSThAnAdanubhAvatazca samyagdRSTiviratAdInAM ca jinaparyantAnAM pariNAmAdhyavasAyavizuddhisthAnAntarANAmasaMkhyeyaguNotkarSaprAptyA pUrvApacitakarma nirjarayan x x x x x atyantaprahINArtaraudradhyAno dharmadhyAnavijayAdavAptasamAdhibalaH zukladhyAnayozca pRthaktvaikatvavitarkayoranyatarasminvartamAno nAnAvidhAnRddhivizeSAn prApnoti / ' iti / anyatrApi 'tataH saMsArabIjabandhanirmuktaH phalabandhanamokSApekSo yathAkhyAtasaMyamo
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ jinaH kevalI sarvajJaH sarvadarzI zuddho buddhaH kRtakRtyaH snAtako bhavati / ' evaMrUpaH zabdAbhilekhaH saralo bhAsate, kintu sAralye'pi antaHkaraNasparzakSamo layo virala ev| padyacchaTA'pi cAsya sundarA / yathA - 'garbhasUcyAM vinaSTAyAM yathA tAlo vinazyati / tathA karmakSayaM yAti mohanIye kSayaM gate // xxx dagdhe bIje yathA'tyantaM prAdurbhavatti nAGkuraH / karmabIje tathA dagdhe nArohati bhavAGkuraH // xxx utpatizca vinAzazca prakAzatamasoriha / yugapad bhavato yadvat, tathA nirvANakarmaNoH // xxx samyagdarzanazuddhaM yo jJAnaM viratimeva cA''pnoti / duHkhanimittamapIdaM tena sulabdhaM bhavati janma // janmani karmaklezairanubaddhe'smiMstathA prayatitavyam / karmaklezAbhAvo yathA bhavatyeSa paramArthaH // iti / vastutastu granthakRto'sya prazamaratiprakaraNamananyaM padyalaye / zabdabandhaM pazyantu, arthagarbhaM vA''kalayantu prakaraNametadanupadaM madayatyeva matimatAM mAnasam / yathA kAlidAsaH zAkuntalenaiva khyAtakIrtiH meghadUtaM nirmAyAkSayakIrtiH babhUva, tathA ayamapi bhagavAn tatvArthAdhimasUtreNaiva prAptasphArayazaH prazamaratiprakaraNapraNayanenAnantayazasko babhUva / tattvajJAnaM yadi tattvArthAdhigamenApyate, tarhi svatvajJAnaM nigaditaprakaraNeneti / mokSamArgAvatAro tattvArthena, mokSamArgasthairya bhAvanAzIlaM nigaditaprakaraNeneti / ubhayatra viSayabAhulyaM dRzyate / ubhayatra ca nAvinyamapi vilasati / ekamapi tatvArthAdhigamazAstraM samyagabhyastaM vaiduSyapadamAropayati, tathA kevalamuktaprakaraNamapi samyagadhItaM vairAgyapadamAropayati / evamekatarAbhyAsAbhAvo dussahaH / ayameva cAsya granthakRto vizeSaH / etadvizeSasamAkRSTairasaMkhyavidvadbhirArAdhito'yaM bhagavAn zabdabrahmaNA / ata eva ca tattvArthAdhigamasya bhUrizaH vRttayo labhyante / / tatra pradhAnAnAM nAmasmaraNamupayogi / pUjyAnAM zrImatAM siddhasenagaNivarANAM bRhadvRttiH bhASyAnusAriNI / pUjyAnAM zrImatAM haribhadrasUrivarANAM vRttiH bhASyAnusAriNI / pUjyAnAM zrImatAM yazovijayavAcakapuGgavAnAM vRttirapUrNA'pi mahimAvatI / cirantanamunivarANAM TippaNakam / tathA - zAstropalabdhasamullekhAd gamyate yaduta pUjyAH zrImantaH malayagirisUrayo'pi vRttiM vihitavanta iti / / paJcazatAnAM prakaraNAnAM praNayanametena bhagavatA kRtamiti vidvatpravAdaH / zrImaduttarAdhyayanasUtrasya zrImatzAntisUrivihitavRtau 'samyaktvajJAnazIlAni
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ tapazcetIha siddhaye / teSAmupagrahArthAya smRtaM cIvaradhAraNam // jaTI kUrcI zikhI muNDI, cIvarI nagna eva ca / tapyannapi tapaH kaSTaM, mauDhyAddhi so na sidhyati / samyagjJAnI dayAvAMstu dhyAnI yastapyate tapaH / nagnazcIvaradhArI vA sa sidhyati mahAmuniH // iti vAcakavacanam' (2.13) iti bhagavata ullekhaH / tatraiva cAgre 'uktaM ca vAcakaiH - maMgalaiH kautukairyogairvidyAmaMtraistathauSadhaiH / na zaktA maraNAt trAtuM sendrA devagaNA api' iti (4.1) / etehyullekhAH bhagavato'nupalabdhaprakaraNAnAM tatkAlInamastitvaM dyotayanti, tattatprakaraNAnAJca vaiziSTyam / ___ bhagavatA hi bhASye pANineH pataJjalezca saMdarbhaH saMgRhItaH / pANinisUtrANi yathA 'dravyaM ca bhavye' (5.3.104) iti prathamAdhyAyasya paJcamasUtrabhASye / indriyamindraliGgamindradiSTamindradRSTamindrasRSTamindrajuSTamiti (4.2.93) iti dvitIyAdhyAyasya paJcadazasUtre / pANinisUtrantu . 'indriyamindraliGgamindradRSTamindrasRSTamindradattamiti vA' / tathA 'ahiMsAsatyAsteyabrahmacaryAparigrahA yamAH' iti pataJjalivacanaM (2. 35) paJcamAdhyAya ekonaviMzatitamasUtrabhASye / anyadapi - 'zaucasaMtoSatapaHsvAdhyAyezvarapraNidhAnAni niyamAH' iti (2. 32) tatraiva / ___ zAstramidamAgamAduddhRtamiti paramopAsyamAgamamiva / tattvArthajainAgamasamanvayenAvagamyate zAstrAsyAsyAgamamUlatvam / bhagavato'nyAnyapi zAstrANi santi / prazamaratiprakaraNam, jambUdvIpasamAsaprakaraNam, pUjAprakaraNam, zrAvakaprajJaptiprakaraNam, kSetravicAraprakaraNamityAdi / bhagavato janma zrIvIranirvANAd 714 tame'bde, dIkSA 733 tame'bde, sUripadavI 758 tame'bde, nirvANaJca 798 tame'bda iti vidvAMsaH / janmasthalaJcaiteSAmadyatanamadhyapradezasamIpavartinAgodagrAmaH . nyagrodhikA iti prastutazAstraprazastisamullekhitaH / etadviSaye vaimatyasaMbhavaH / anumAnazataM khalu vidvadbhirAtatamiti / ___paricayazca bhagavataH prazastigranthAdhAreNa bhavati / yathA kila zrImadAryadinnasUrivarANAM pramukhaziSyebhyaH zrImadbhyaH AryazAntizreNikebhya uccanAgarI zAkhA nirgatA / asyAM zAkhAyAM pUrvavidaH vAcanAcAryAH zrImantaH zivazrImunayo babhUvuH / teSAM paTTadharAH zrImanto ghoSanandizramaNAH / naite pUrvadharAH , kevalamekAdazAMgavidaH / amISAM samIpe dIkSitAH bhagavantaH umAsvAtipAdAH /
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 ekAdazAMgAdhyayanAnte pUrvAbhyAsayogyatAmAkalayya gurubhiste mahAvAcanAcAryazrImuNDapAdakSamAzramaNapaTTadharANAM zrImatAM vAcanAcAryANAM zrImUlAnAM sevAyAM sthApitAH / atra ca bhagavatAM pUrvAbhyAsaH / kalpasUtrasammato'yaM kramaH / nijagurUto'dhikAM tejasvitAM dhArayanta ime vinayazIlA Asanniti teSAM zabdA nAmabhyAsena pratIyate 1 tadAhuramI prazamaratau- zrutabuddhivibhavapari hINakastathApyahamazaktimavicintya / dramaka ivAvayavoJchakamanveSTuM taThapravezepsuH // 4 // yaccAsamaJjasamiha chandaHzabdasamayArthato mayA'bhihitam putrAparAdhavattanmarSayitavyaM budhaiH sarvam / / 312 / / 1 evaMvidhanamratA''diguNaguNAlayasya bhagavataH zAstraM tattvArthAdhigamAkhyaM yadyapi anekairanekazazca prakAzitamityanavakAzaH prastutaprakAzanasya, tathApi bahuSvapi prakAzaneSu kevalo bhASyasametaH sUtrapATha durlabha AsId / etAdRk prakAzanaM prAyo 'zItisaMvatsarapUrvaM ArhatamataprabhAkarasaMsthayA kRtam / tatsaMpAdanaJca motIlAla lAdhAjImahodayena samyakkRtam / viduSA hyanena vihitA vividhA TippanyaH, saMkalitAni pariziSTAni, samAvezitAni prakAzanakAla AvazyakAni citrANyapIti / sarvaprathamaM tu sUtrameva kevalabhASyasametaM mudraNIyamiti vicAritamAsIt / kintu vividhazAstrAduddhRtAnAM TippaNInAM mAhAtmyamavadhArya tA api AdeyA eveti nirNItam / aparaJca pratimudraNameva nirNItaM pUrvam / tadarthaJca sUkSmekSikayA pustakametad dRSTam / tadA kiJcidvaikalyaM pratItam / anyatrApi caitadviSaye paThitaM yat zobhanamapIdaM prakAzanaM mudraNazuddhimalpavirAmAdivivekaJcApekSata iti / pratimudraNe tu yathAtathameva mudritaM bhavatIti punarmudraNameva zreyaskaramityavagatam / evaM jAta ArambhaH / etasmin punarmudraNe tu saMpAdanavyavasthA parAvartitA / pUrvasampAdane pariziSTAni mUlagraMthAdarvAgAsan, atra tAni prAnte sthApitAni / pUrvasampAdane TippaNISvapi kvacid vicArapAtramAsId, atra tadIyaM saMzodhanaM kRtam / pUrvasampAdane vAkyaracanAdiSu hastalikhitaprativadevAkSarANAM kvacidekatrIbhAvaH kRtaH, atra yathAzakyaM vAkyopavAkyAdiviveke prayatno vihitaH / pUrvasampAdane yAni citrANyAsana tAnyadyatanasamaye'tiprasiddhAnIti na samAvezitAni / evaMvidhe'pi prayale madIyamaryAdA kSayopazamavaikalyena kvacid dRzyata eveti kSamAyAcanamastu tadartham / saujanyametatprakAzane zrImatyA ArhatamataprabhAkarasaMsthAyA avismaraNIyam /
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 upakArasmaraNaJcAtra bhavati bhavoddhArakAnAM karUNApUrNAnAmanantopakartRRNAM suvihitasArvabhaumAnAM suvizAlagacchAdhinAyakAnAM sUrikoTIrANAM pUjyAmAcArya bhagavatAM zrImadvijayarAmacandrasUrIzvarANAm, tatsvargavAse cAsmadIyavAtsalyatRSAM meghadhArAbhiriva saMtoSayatAM jyortividyAvAcaspatInAM suvizAlagacchAdhinAthAnAM pUjyAnAmAcAryabhagavatAM zrImadvijayamahodayasUrIzvarANAm, prabhAvakAnAmadhyAtmatatvavizAradAnAM pUjyAnAM munivarANAM zrImatkIrtiyazavijayagaNivarANAm, asmadjJAnavivardhanaikacintacittAnAM bahuzrutAnAM pUjyAnAM munivarANAM zrImatsaMvegarativijayAnAmasmatpitRmunivarANAm, vaiduSyamUrtInAM pUjyAnAM munivarANAM zrImadvairAgyarativijayAnAmasmadbandhumunivarANAm / pravacana etadgranthAdhyayanena mahAnubhAvA bahuvibhavA api bhavA'vibhAvitahRdayAH, svajanAdisaMyogAnubaddhA api bhavaviyogAnubaddhacetasaH, dehabhAvavivazA api videhabhAvalAbhAvezaparavazAH - smarAmi paramapadamanizam, harAmi bhavagadaM sAvezam, dhArayAmi hRdaye zramaNamukhaviniryadamRtam, sphArayAmi adhyAtmasAndraM sukRtam, tyajAmi duHsthitaM bhavarAgam, bhajAmi bhagavantaM vigatarAgam, prathayAmi prItiM prazasteSu, bhItimaprazasteSu, zlathayAmi poSaNamaprazastasya, zoSaNaM ca prazastasya ityAdibhAvanAbhAvitAntaHkaraNAH, vidhAya pramAdavicchedam, nidhAya hRdi bhavanirvedam, kadA bhaveyamahaM zramaNadharmArAdhanaparo nirgrantho nirbandho nissaGgo nirmamazceti vibhAvayantu anudinam / bhavatu amISAM bhavanivAsaH azaktimUlaH, na punarAsaktimUlaH / bhavasthitasyApi mama bhavo vRddhiM mA''tanotu iti jAgRtimAdadhAnAzca te bhavabhayamayAzayAH bhagavadAjJAvijJAnena bhavaprajJAvigAnena ca zAzvatAnandakandaparamapadamabhi saMvAhayantu nijamiti zubhamabhilaSitam / prazamarativijayasya / mAghakRSNa trayodazI zanivAsaraH / 2052 / sUryapurI /
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ samarpaNam... zrIrAmacandrasUrIzvara ! karayorastu te'rpitaM zAstram / tatvArthAdhigamAkhyaM tadidaM svopajJabhASyayutam / / vacanaJca zabdaracanaM paThanaM sampAdanaM samagramidam / jIvanamidaJca sakalaM tava karUNAyAH phalaM deva ! // upakRtamanantamanupamAmAsAdayatA mamApi jinadIkSAm / etadupakAraparavazo vadAmi vitarAdhikAM kRpAbhikSAm / /
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. tattvArthakArikA 2. prathamo'dhyAyaH 3. dvitIyo'dhyAyaH 4. tRtIyo'dhyAyaH 5. caturtho'dhyAyaH 6. paJcamo'dhyAyaH 7. SaSTho'dhyAyaH 8. saptamo'dhyAyaH 9. aSTamo'dhyAyaH 10. navamo'dhyAyaH 11. dazamo'dhyAyaH 12. antimakArikAH 13. prazastiH 14. pariziSTam - 1 15. pariziSTam - 2 16. pariziSTam - 3 17. pariziSTam - 4 18. pariziSTam - 5 anukramaH 1-4 5-30 31-61 62-67 68-84 85-99 100-109 110-120 121-131 132-150 151-160 160-163 164 165-181 182-187 188-196 196-199 200
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrutAvatAravAcakapravarazrImad umAsvAtibhagavatpraNItaM svopajJabhASyasametaM tattvArthAdhigamasUtram / sambandhakArikAH samyagdarzanazuddhaM yo jJAnaM viratimeva cApnoti / duHkhanimittamapIdaM tena sulabdhaM bhavati janma // 1 // janmani karmaklezairanubaddhe'smiMstathA prayatitavyam / karmaklezAbhAvo yathA bhavatyeSa paramArthaH // 2 // paramArthAlAbhe vA doSeSvArambhakasvabhAveSu / kuzalAnubandhameva syAdanavayaM yathA karma // 3 // karmAhitamiha cAmutra cAdhamatamo naraH samArabhate / ihaphalameva tvadhamo vimadhyamastUbhayaphalArtham // 4 // paralokahitAyaiva pravartate madhyamaH kriyAsu sadA / mokSAyaiva tu ghaTate viziSTamatirUttamaH puruSaH // 5 // yastu kRtArtho'pyuttamamavApya dharmaM parebhya upadizati / nityaM sa uttamebhyo'yuttama iti pUjyatama eva // 6 // tasmAdarhati pUjAmarhanevottamottamo loke / devarSinarendrebhyaH pUjyebhyo'pyanyasattvAnAm // 7 // abhyarcanAdarhatAM manaHprasAdastataH samAdhizca / tasmAdapi niHzreyasamato hi tatpUjanaM nyAyyam // 8 //
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ kArikAH tIrthapravartanaphalaM yatproktaM karma tIrthakara nAma / tasyodayAtkRtArtho'pyahastIrthaM pravartayati // 9 // tatsvAbhAvyAdeva prakAzayati bhAskaro yathA lokam / tIrthapravartanAya pravartate tIrthakara evam // 10 // yaH zubhakarmAsevanabhAvitabhAvo bhaveSvanekeSu / jajJe jJAtekSvAkuSu siddhArthanarendrakuladIpaH // 11 // jJAnaiH pUrvAdhigatairapratipatitairmatizrutAvadhibhiH / tribhirapi zuddhairyuktaH zaityayutikAntibhirivenduH // 12 // zubhasArasattvasaMha'nanavIryamAhAtmyarUpaguNayuktaH / jagati mahAvIra iti tridazairguNataH kRtAbhikhyaH // 13 // svayameva buddhatattvaH sattvahitAbhyudyatAcalitasattvaH / abhinanditazubhasattvaH sendrailokaantikairdevaiH // 14 // janmajarAmaraNArtaM jagadazaraNamabhisamIkSya niHsAram / sphItamapahAya rAjyaM zamAya dhImAnpravavrAja // 15 // pratipadyAzubhazamanaM niHzreyasasAdhakaM zramaNaliGgam / kRtasAmAyikakarmA vratAni vidhivatsamAropya // 16 // samyaktvajJAnacAritrasaMvaratapaHsamAdhibalayuktaH / 1 yasyodaye sati tribhuvanasyApi pUjyo bhavati tadrUpatvaM tIrthakaranAmakarmaNo lakSaNam / tacca kaivalyAvasthAyAM vipacyate / 2 matizrutAvadhInAM lakSaNaM sU. 19 TippanyAM draSTavyam / 3 yanimittakadRDhatamAdibhedabhinnAsthibandhanarUpavizeSo bhavati tadrUpatvaM saMhananasya lakSaNam / 4 samyaktvam-mokSAnugAmI AtmanaH pariNAmaH / yasmin vyakte sati Atmano'nta mukhapravRttiH / asyaiva pariNAmasya phalaM tattvaruciH / samyaktve siddhe sati prazamasaMveganirvedAnukampAstikatA iti paJca prAyo dRzyante / tathA tattvArthazraddhAnalakSaNaM samyaktvam / tathA cAritram-sAvadyayogaviratirUpatvam / saMvaraH- AzravavirodhanimittakatvaM saMvarasya lakSaNam / manovAkAyalakSaNayogAH zubhAzubhakarma yasmAdAzravanti sa AzravaH /
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAdhigamasUtram mohAdIni nihatyAzubhAni catvAri karmANi // 17 // kevalamadhigamya vibhuH svayameva jJAnadarzanamanantam / lokahitAya kRtArtho'pi dezayAmAsa tIrthamidam // 18 // dvividhamanekadvAdazavidhaM mahAviSayamamita gamayuktam / saMsArArNavapAragamanAya duHkhakSayAyAlam // 19 // granthArthavacanapaTubhiH prayatnavadbhirapi vAdibhirnipuNaiH / anabhibhavanIyamanyairbhAskara iva sarvatejobhiH // 20 // kRtvA trikaraNa zuddhaM tasmai paramarSaye namaskAram / pUjyatamAya bhagavate vIrAya vilInamohAya // 21 // tattvArthAdhigamAkhyaM bahvarthaM saMgrahaM laghugrantham / vakSyAmi ziSyahitamimamarhadvacanaikadezasya // 22 // mahato'timahAviSayasya durgamagranthabhASyapArasya / kaH zaktaH 'pratyAsaM jinavacanamahodadheH kartum // 23 // zirasA giri bibhitseducikSipseca sa kSitiM doAm / pratitIpeca samudra mitseca punaH kuzAgreNa // 24 // vyomnIndu cikramiSenmerugiri pANinA cikampayiSet / gatyAnilaM jigISecaramasamudraM pipAseca // 25 // khadyotakaprabhAbhiH so'bhibubhUSecca bhAskaraM mohAt / yo'timahAgranthArthaM jinavacanaM saMjighRkSeta // 26 // 1 mohAdayaH-mohajJAnadarzanAvaraNAntarAyAH / 2 tIrtha-vartamAnapravacanarUpam / 3 amitA asaMkhyA gamA manthAno nayA vakSyamANAstairyuktam / 4 kAyo vAk manazceti trINi karaNAni taiH zuddhamakalaGka, zuddhAni vA trINi karaNAnyasminniti trikaraNazuddham / zArajagdhAdijJApakAttu niSThAparanipAtaH / 5 pratyAsaH-saMgrahaH / 6 mAtuM gaNayitumicchet / 7 jinavacanasaMgrahaM kartumicchet /
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ ___ ...... kArikAH ekamapi tu jinavacanAyasmAnirvAhakaM mokSaM padaM bhavati / zrUyante cAnantAH sAmAyika mAtrapadasiddhAH // 27 // tasmAttatprAmANyAt samAsato vyAsatazca jinavacanam / zreya iti nirvicAraM grAhyaM dhAryaM ca vAcyaM ca // 28 // na bhavati dharmaH zrotuH sarvasyai kAntato hitazravaNAt / bruvato'nugrahabuddhyA vaktustvekAntato bhavati // 29 // zramamavicintyAtmagataM tasmAcchreyaH sadopadeSTavyam / AtmAnaM ca paraM ca hi hitopadeSTAnugRhNAti // 30 // narte ca mokSamArgAddhitopadezo'sti jagati kRtsne'smin / tasmAtparamimameveti mokSamArga pravakSyAmi // 31 // 1 'karomi bhadanta ! sAmAyikamityetAvataiva padena bhAvataH saMgRhItenAnantakAlena anantAH siddhA' ityuktaM pravacane, udAharaNamAtraM tuSamASaiH svAdhyAya iti / 2 ekAntataH-nizcayena /
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha prathamo'dhyAyaH / samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH // 1 // samyagdarzanaM samyagjJAnaM samyakcAritramityeSa trividho mokSamArgaH / taM purastAllakSaNato vidhAnatazca vistareNopadekSyAmaH / zAstrAnupUrvIvinyAsArthaM 'tUddezamAtramidamucyate / etAni ca samastAni mokSasAdhanAni / ekatarAbhAve'pyasAdhanAnItyatastrayANAM grahaNam / eSAM ca pUrvasya lAbhe bhajanIyamuttaram / uttaralAbhe tu niyataH pUrvalAbhaH / tatra samyagiti prazaMsArtho nipAtaH, samaJcatervA bhAvaH darzanamiti dRzeravyabhicAriNI sarvendriyAnindriyArthaprAptiretatsamyagdarzanam / prazastaM darzanaM samyagdarzanam / saMgataM vA darzanaM samyagdarzanam / evaM jJAnacAritrayorapi // 1 // tattvArthazraddhAnaM samyagdarzanam // 2 // tattvAnAmarthAnAM zraddhAnaM, tattvena vArthAnAM zraddhAnaM tattvArthazraddhAnam, tat samyagdarzanam / tattvena bhAvato nizcitamityarthaH / tattvAni jIvAdIni vakSyante / ta eva cAsteiSAM zraddhAnaM teSu pratyayAvadhAraNam / tadevaM prazamasaMveganirvedAnukampAstikyAbhivyaktilakSaNaM tattvArthazraddhAnaM samyagdarzanamiti // 2 // tanisargAdadhigamAdA // 3 // tadetatsamyagdarzanaM dvividhaM bhavati / 'nisargasamyagdarzanamadhigamasamyagdarzanaM ca / 1 vastumAtrasaMkIrtanamuddezaH / 2 samyagjJAnazabde'pi samyak zabdaH prazaMsArtho nipAtaH, samaJcatervA, jJAnamiti ca bhAva eva, evaM cAritramapi / 3 a. 1 sU. 4. 4 prazamaH . suparIkSitapravaktRpravAcyapravacanatattvAbhinivezAd doSANAmupazamaH / indriyArthaparibhoganivRttirvA / saMvegaH -saMsArabhItiH / nirvedaH- viSayAnabhiSvaGgaH / anukampA- nirupadhiparaduHkhaprahANecchA / Astikyam-asti AtmAdipadArthajAtam ityeSA matiryasya sa AstikaH / tasya bhAva Astikyam / 5 AtmanastIrthakarAdhupadezadAnamantareNa svata eva jantoryat karmopazamAdibhyo jAyate tanisargasamyagdarzanam / . - 6 yat tIrthakarAdhupadeze sati bAhyanimittasavyapekSamupazamAdibhyo jAyate tadadhigamasamyagdarzanam /
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.3 nisargAdadhigamAdvotpadyata iti dvihetukaM dvividham / nisargaH pariNAmaH svabhAvaH aparopadeza ityanAntaram' / jJAnadarzanopayogalakSaNo jIva iti vakSyate / tasyAnAdau saMsAre paribhramataH karmataM eva karmaNaH svakRtasya bandhanikAcanodayanirjarApekSaM nArakatiryagyoni manuSyAmarabhavagrahaNeSu vividhaM puNyapApaphalamanubhavato jJAnadarzanapayogasvAbhAvyAt5 tAni tAni pariNAmAdhyavasAyasthAnAntarANi gacchato'nAdimithyAdRSTerapi sataH pariNAmavizeSAdapUrvakaraNaM tAdRgbhavati yenAsyAnupadezAtsamyagdarzanamutpadyata ityetannisargasamyagdarzanam / adhigamaH abhigama Agamo nimittaM zravaNaM zikSA upadeza ityanarthAntaram / tadevaM paropadezAdyattatvArthazraddhAnaM bhavati tadadhigamasamyagdarzanamiti // 3 // atrAha tattvArthazraddhAnaM samyagdarzanamityuktam, tatra kiM tattvamiti / atrocyate 1 anarthAntaram-paryAyaH / 2 a. 2 sU. 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8. ___ bandho (a. 8 sU. 3) nAma ekakSetrAvasthitAnAM karmayogyaskandhAnAM (skandanti zuSyanti kSIyante puSyante ca pudgalAnAM caTanena vicaTanena ceti skandhAH) rAgadveSasnehAvalIDhasakalAtmapradezeSvAhArapudgalAnAmiva (pUraNagalanadharmANaH pudgalAH) pariNAmakaH sambandhaH / nikAcanA tu spRSTAnantarabhAvinI baddhasya karmaNaH sakalakaraNAyogyatAvasthA / baddhaM nAma karmAtmapradezaiH saha zliSTaM, yathA sUcayaH kalApIkRtAH paraspareNa baddhAH kathyante / tA evAgnau prakSiptAstADitAH samabhivyajyamAnAntarAH spRSTA iti vyapadizyante / tA eva punaH pratApya yadA ghanena tADitAH praNaSTasvavibhAgA ekapiNDatAmitAstadA nikAcitA iti vyapadezamaznuvate / evaM karmApyAtmapradezeSu yojanIyam / tasyaivaM nikAcitasya prakRtyAdi-(8-4)bandharUpeNAvasthitasyodayAvalikApraviSTasya (AvalikA-asaMkhyeyasamayasaMghAtAtmakaH kAlavizeSaH / tAsu zreNiSu praviSTA vyavasthitA) pratikSaNaM yo vipAkAnubhavaH sa udayaH / udayAnubhavasamanantaramevApetasnehalezaM pratisamayaM parizaTat karma nirjarAvyapadezamaGgIkaroti / utpattisthAnam / 5 yadA yadopayukte tadA tadA sAkArAnAkArovayogabalAcetayate tenAsyAnubhava ityarthaH / 6. apUrvakaraNam aprAptapUrvaM tAdRzamadhyavasAyAntaraM jIvenetyapUrvakaraNamucyate / kiMca bhavyajIvo yena pariNAmena rAgadveSarUpAM durbhedyagranthi layayati sa pariNAmaH zAstre'pUrvakaraNamucyate / ayaM pariNAmaH kadAcideva labhyate'tastasyApUrvakaraNamiti saMjJA /
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAdhigamasUtram 'jIvAjIvAsravabandhasaMvaranirjarAmokSAstattvam // 4 // jIvA ajIvA. AsravA bandhaH saMvaro nirjarA mokSa ityeSa saptavidho'rthastattvam / ete vA sapta padArthAstattvAni / tAn lakSaNato vidhAnatazca purastAdvistareNopadekSyAmaH / nAmasthApanAdravyabhAvatastannyAsaH // 5 // ebhirnAmAdibhizcaturbhiranu yogadvAraisteSAM jIvAdInAM tattvAnAM nyAso bhavati / vistareNa lakSaNato vidhAnatazcAdhigamArthaM nyAso nikSepa ityarthaH / tadyathA-nAmajIvaH sthApanAjIvo dravyajIvo bhAvajIva iti / nAma, saMjJAkarma ityanantaram / cetanAvato'cetanasya vA dravyasya jIva iti nAma kriyate sa nAma jIvaH // yaH kASThapustacitrakarmAkSanikSepAdiSu sthApyate jIva iti sa sthApanAjIvo devatApratikRtivadindro, rudraH, skando, viSNuriti / / dravyajIva iti guNaparyAyaviyuktaH prajJAsthApito'nAdipAriNAmi kabhAvayukto jIva ucyate / athavA zUnyo'yaM bhaGgaH / yasya hyajIvasya sato "bhavyaM jIvatvaM syAt sa dravyajIvaH syAt / aniSTaM caitat / / bhAvato jIvA aupazamikakSA yika kSAyopazamikaudayikapAriNA mikabhAvayuktA 1 jIvaH (2-8), ajIvastadviparItaH (a.5), Asrava;-Atmadharmatve sati karmabandhAsAdhAraNakAraNam (6-1, 6-2), bandhaH-abhinavakarmagrahaNam, abhinavapadena saMkramavyavacchedaH (8-2 8-3), saMvaraH- AzravaviparItaH, vipAkAttapasA vA karmaparizATo karmAtmasaMyogadhvaMsaH nirjarA (9-3), mokSaH kRtsnakarmakSayalakSaNaH (10-3) AtmanaH svabhAvasamavasthAnam / 2 aNu sUtraM mahAnarthastataH mahato'rthasyANunA sUtreNa yogo'nuyogaH / nijenAbhidheyena sArdhamanurUpaH sambandhaH / 3 jIvAdInAM svarUpAnubhavaM pratyabhimukhIbhAvarUpatvaM pAriNAmikasya lakSaNam / 4 dravyajIvavikalpo'yaM bhaGgo na sambhavati / mRtpiNDo dravyaghaTa ityAdI bhAvakAraNatAyAmeva dravyapadapravRttinimittatvadarzanAt / uktaprakAreNa prayogAbhAvAttatra niSiddhalakSaNApatteH / 5 bhavyatvaM siddhigamanayogyatvam / 6 pradezavipAke dvividhakarmodayanirodhaH-upazamaH / tajjanyo bhAva aupshmikH| 7 karmaNAM sarvathA kSaye sati prAdurbhavan kSAyiko bhAvaH / 8 kSayopazamAbhyAM pUrvoktAbhyAM jAyamAnaH kSAyopazamikaH / 9 karmodayAjAyamAnaH paryAya audayiko bhAvaH / 10 pariNamanaM pariNAmo jIvatvAdyAkAreNa yadbhavanaM sa pAriNAmikaH /
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.5 'upayogalakSaNAH saMsAriNo muktAzca-dvividhA vakSyante / evamajIvAdiSu sarveSvanugantavyam / paryAyAntareNApi nAmadravyaM, sthApanAdravyaM, dravyadravyaM, bhAvato dravyamiti / yasya jIvasyAjIvasya vA nAma kriyate dravyamiti tatrAmadravyam / yatkASThapustacitrakarmAkSanikSepAdiSu sthApyate dravyamiti tat sthApanAdravyam / devatApratikRtivadindro, rudraH, skando, viSNuriti / dravyadravyaM nAma guNaparyAyaviyuktaM prajJAsthApitaM dharmAdInAmanyatamat / kecidapyAhuH 'yad dravyato dravyaM bhavati tacca pudgaladravyameveti pratyetavyam / 'aNavaH skandhAzca' 'saGghAtabhedebhya utpadyante' iti vakSyAmaH6 / bhAvato-dravyANi dharmAdIni saguNaparyAyANi prAptilakSaNAni vakSyante / Agamatazca prAbhRtajJo dravyamiti bhavyamAha / 'dravyaM ca bhavye' / bhavyamiti prApyamAha / 1 jJAnadarzanayoH samyak svaviSayakasImAnullaGghanena dhAraNarUpatvam, bAhyAbhyantaranimitakatve sati Atmano yathAyogaM caitanyAnukAripariNAmavizeSarUpatvaM vA upayogasya lakSaNam / 2 a. 2 sU. 10 3 ajIva iti nAma yasya kriyate sa nAmAjIvaH / sthApanAjIvaH kASThAdinyastaH, dharmAstikAyAderapi (5-1) sthApanA smArakalipyAkAreNAbhiprAyikI bhavatyeva / dravyAjIvo guNAdiviyuto buddhisthApitaH / bhAvAjIvo gatyAdhupagrahakArI dharmAdiH (5- 17, 5-18, 5-19) / 2 dravyAsrava AtmasamavetAH pudgalAH anuditA rAgAdipariNAmena / bhAvAsravastu ta evoditAH / 3 dravyabandho nigaDAdiH / bhAvabandhaH prakRtyAdiH / 4 dravyasaMvaro'pidhAnam, bhAvasaMvaro guptyAdipariNAmApano (7-6) jIvaH / 5 dravyanirjarA mokSAdhikArazUnyA brIhyAdInAM, bhAvanirjarA karmaparizATaH samyagjJAnAdhupadezAnuSThAnapUrvakaH / 4 pradhAnazabdasya tadarthazabdAntarANi paryAyaH / paryAyAdanyaH paryAyaH paryAyAntaram, tenApyasya catuSTayasya nyAsaH kAryaH / 5 a. 5 sU. 25 6 a. 5 sU. 26 7 a. 5 sU. 37 8 'prAbhatajJa' iti Agame pUrvAkhye (2-41) kathyamAne 'prAbhRtajJa' iti zabdaprAbhRtaM, tacca pUrve'sti, yata idaM vyAkaraNamAyAtaM, tat zabdaprAbhRtaM yo jAnAti sa prAbhRtajJo gururevaM bravIti, na caivamahameva vacmi iti bhAvaH, Agamata ityasya padasya / 9 pANinivyA. 5-3-104 /
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAdhigamasUtram 'bhU prAptAvAtmanepadI / tadevaM prApyante prApnuvanti vA dravyANi / evaM sarveSAmanAdInAmAdimatAM ca jIvAdInAM bhAvAnAM mokSAntAnAM tattvAdhigamArthaM nyAsaH kArya iti // 5 // pramANanayairadhigamaH // 6 // eSAM ca jIvAdInAM tattvAnAM yathoddiSTAnAM nAmAdibhiya'stAnAM pramANanayairvistarAdhigamo bhavati / / tatra pramANaM dvividham / 'parokSaM pratyakSaM ca' "vakSyate / caturvidhamityeke nayavAdAntareNa / nayAzca naigamAdayo vakSyante / / 6 / kiM cAnyat nirdezasvAmitvasAdhanAdhikaraNasthitividhAnataH // 7 // ebhizca nirdezAdibhiH SaDbhiranuyogadvAraiH sarveSAM bhAvAnAM jIvAdInAM tattvAnAM vikalpazo vistareNAdhigamo bhavati // tadyathA // nirdezaH / ko jIvaH / aupazamikAdibhAvayukto dravyaM jIvaH / ___samyagdarzanaparIkSAyAm / kiM samyagdarzanaM dravyam / samyagdRSTijIvo'rUpI 'noskandho nogrAmaH // svAmitvam / kasya samyagdarzanamityetadAtmasaMyogena parasaMyogenobhayasaMyogena ceti vAcyam / AtmasaMyogena jIvasya samyagdarzanam / parasaMyogena jIvasyAjIvasya jIvayorajIvayorjIvAnAmajIvAnAmiti vikalpAH / 1 pANinidhA. pA. curAdigaNe / 2 pramANanayatattvAlokAlaGkAre pa. 1 sU. 1-2 / tattvArtha. 1-35 3 a. 1 sU. 35 4 adhigamaH-jJAnam / 5 a. 1 sU. 10 bhASyam / 6 'pratyakSAnumAnopamAnazabdAH pramANAni' iti gautamasUtre. 1-1-3 7 a. 1 sU 34 / 8 arUpI-avidyamAnaM rUpamasyetyarUpI / nAsau rUpAdidharmasamanvitaH kintvamUrta Atmeti / 9 paJcAstikAya- (5-1, 5-2) samuditiH skandhaH / nozabdasya taddezatvAnnoskandhaH samyagdRSTiH / evaM nogrAmo'pi vaktavyaH / skandhaH - a. 5 sU. 25.. 10 yadA ekaM sAdhyAdikaM jIvaM pratItya samyaktvamutpadyate tadA nimittApekSayA jIvasyaiva / iha yasya samyagdarzanamAgataM sa jIvo na vivakSitaH / evaM arhatpratimApekSayA'jIvasya / dvayoH sAdhvAdInAmanyatamajIvayornimittayorevApekSayA jIvayoriti bhaGgaH / evaM
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 1.7 ubhayasaMyogena jIvasya nojIvasya jIvayorajIkyorjIcAnAmajIvAnAmiti vikalpA na santi / zeSAH santi / / sAdhanam / samyagdarzanaM kena bhavati / nisargAdadhigamAdvA bhavatItyuktam / tatra nisargaH pUrvoktaH / adhigamastu samyagvyAyAmaH / ubhayamapi tadAvaraNIyasya karmaNaH kSayeNopazamena kSayopazamAbhyAmiti // adhikaraNaM trividhamAtmasannidhAnena parasannidhAnenobhayasannidhAneneti vAcyam / AtmasannidhAnamabhyantarasannidhAnamityarthaH / parasannidhAnaM bAhyasannidhAnamityarthaH / ubhayasannidhAnaM bAhyAbhyantarasannidhAnamityarthaH / kasminsamyagdarzanam-AsasannidhAne parasannidhAne ubhayasannidhAne iti / AtmasannidhAne tAvat jIve samyagdarzanaM, jIve jJAnaM, jIve cAritramityetadAdi / bAhyasannidhAne jIve samyagdarzanaM nojIve samyagdarzanamiti yathoktA vikalpAH / ubhayasannidhAne cApyabhUtAH sadbhUtAzca yathoktA bhaGgavikalpA iti // sthitiH / samyagdarzanaM kiyantaM kAlam / samyagdRSTirdvividhA / sAdiH saparyavasAnA, sAdiraparyavasAnA ca / dvayorarha pratimayoH / bahUnAM sAdhvAdInAM nimittabhUtAnAmapekSayA jIvAnAmiti bhaGgaH / evaM bahUnAmarha pratimAnAm / sarveSvapi eteSu prAptasamyaktvo jIvo nApekSyate parasaMyogasyaivAdhikAravivakSaNAt / uttarasaMyoge AtmaparasaMyogacintA kAryA / tatra jIvasya ajIvasya ityetau bhaGgau na staH / ekAkinohyubhayasaMyogAnaucityAt / athAnye bhaGgAstu sambhavantviti na vAcyam / yasmAjIvayorityatra na hi samyaktvayuktasya grahaNe dvayoH kayozcinimittabhUtayoreva grahaH kriyate, tau ca parasaMyogA vizrutAvatastyAjyo jIyayoriti tRtIyo bhaGgaH / evamajIvayornimittabhUtayoH / jIvAnAM nimittabhUtAnAM, ajIvAnAM nimittabhUtAnAmiti SaDapi nAdaraNIyAH, AtmasaMyogaM vinA ubhayasaMyogAnutpatteH / atha SaDeva ca bhaGgAH zeSA AdaraNIyAH / te tvime- jIvasya jIvasya, jIvasya ajIvasya, jIvasya jIvayoH, jIvasya ajIvayoH, jIvasya jIvAnAM, jIvasya ajIvAnAM iti / 1 a. 1 sU. 3 / 2 gurvAdisamIpAdhyAsinaH zubhA yA kriyA samyagdarzanotpAdazaktA sA samyagvyAyAma ityucyate / 3 etacca prAyaH svAmidvAravat vyAkhyeyam / tatra 'yadAtmasaMyogena' ityAdhuktaM tatsthAne'trAtmasaMnidhAnenetyAdi vAcyam / 4 ekApAyasavvyavartinI / aparA tu azuddhadalikarUpasadvyApagame kSINadarzanamohAnAM zreNikAdInAm / dvividhApIyaM sAdi saparyavasAnA / utpattikAle AdimattvAt / AdyAyA mithyAtvapuodaye dvitIyAyAzca kevalajJAnotpattau matijJAnatRtIyAMzApAyApagamenApagamAt /
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAdhigamasUtram . sAdisaparyavasAnameva ca samyagdarzanam / 'tajjaghanyenAntarmuhUrta, utkRSTena SaTSaSTiH 'sAgaropamAni sAdhikAni / samyagdRSTiH sAdiraparyavasAnA / "sayogaH zailezIprAptazca "kevalI siddhazceti // vidhAnam / hetutraividhyAt kSayAditrividhaM' samyagdarzanam / tadAvaraNIyasya karmaNo darzanamohasya ca kSayAdibhyaH / tadyathA / kSayasamyagdarzanaM, upazamasamyagdarzanaM, kSayopazamasamyagdarzanamiti / atra caupazamikakSAyopazamikakSAyikANAM parataH parato vizuddhiprakarSaH // 7 // kiM cAnyat satsaMkhyAkSetrasparzanakAlAntarabhAvAlpabahutvaizca // 8 // sat, saMkhyA, kSetraM, sparzanaM, kAlaH, antaraM, bhAvaH, alpabahutvamityetaizca sadbhUtapadaprarUpaNAdibhiraSTAbhiranuyogadvAraiH sarvabhAvAnAM vikalpazo vistarAdhigamo bhavati / kathamiti ceducyate, sat samyagdarzanaM kimasti nAstIti / astItyucyate / kAstIti ceducyate / ajIveSu tAvannAsti / jIveSu tu bhAjyam / tadyathA / 1 jaghanyena - nyUnanyUnatayA 2 muhUrto ghaTikAdvayAtmakaH kAlaH / tatra prathamakSaNamArabhyAntimakSaNaparyantamantarmuhUrtamiti kathyate / kSaNa eva jainamate samayapadenAbhidhIyate / 3 utkRSTena-adhikAdhikatayA / (4-39) 4 etatparigaNanamagre 4 / 15 sUtre bhASye draSTavyam / 5 'kAyavAGmanaH karma yogaH' // 6 / 1 / / iti yogena sahitaH / 6 zailezI-zailasyeva meroriva acalatA sthiratA asyAmavasthAyAM sA zailezI / athavA zIlaM samAdhAnaM tacca nizcayataH prakarSaprAptasamAdhAnarUpatvAt sarvasaMvaraH / tatastasya sarvasaMvararUpasya zIlasyezaH zIlezaH tasyeyamavasthA zailezIti / 7 kevalajJAnamasyAstIti kevalI / kevalajJAnalakSaNam-sAmagrIvizeSataH samudbhUtasamastAvaraNakSayApekSaM nikhiladravyaparyAyasAkSAtkArisvarUpaM kevalajJAnam / pra. na. lo. pari. 2 sU. 23. kSayasamyagdarzanaM upazamasamyagdarzanaM kSayopazamasamyagdarzanamiti / matyAdyAvaraNIya - (8-7) darzanamohasaptakakSayAdupajAtaM kSayasamyagdarzanamabhidhIyate / teSAmevopazamAjAtaM upazamasamyagdarzanamucyate / teSAmeva kSayopazamAbhyAM jAtaM kSayopazamasamyagdarzanamiti /
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 . - 1.8 'gatIndriyakAya yogakaSAyaveda lezyA samyaktvajJAnadarzanacAritrAhAropayogeSu trayodazasvanuyogadvAreSu yathAsambhavaM sadbhUtaprarUpaNA kartavyA // saMkhyA / kiyatsamyagdarzanaM kiM saMkhyeyamasaMkhyeyamanantamiti / ucyate / asaMkhyeyAni samyagdarzanAni, samyagdRSTayastvanantAH // kSetram / samyagdarzanaM kiyati kSetre / lokasyA saMkhyeyabhAge // sparzanam / samyagdarzanena kiM spRSTam / lokasyAsaMkhyeyabhAgaH / samyagdraSTinA tu sarvaloka iti // 1 gatinAmakarmodayAt vivakSitabhavAdbhavAntaragamanayogyatvaM gaterlakSaNam / 2 aGgopAGgakarmanirmANanAmakarmodayAtprApyAni tvagAdInIndriyANi / 3 pudgalaghaTitatve satyAtmano nivAsarUpatvaM kAyasya lakSaNam / 4 kaluSayanti zuddhasvabhAvaM santaM karma malinaM kurvanti jIvamiti kaSAyAH / 5 yadvazAdhatpAratantryAdabhilASo vAJchA bhavati-jAyate / te trividhAH strIvedaH puMvedaH napuMsakavedaH / tatra striyAH puMsyabhilASaH strIvedaH, puMsaH striyAmabhilASaH puMvedaH, ubhayorapyabhilASo napaMsakavedaH / lizyate zliSyate karmaNA saha AtmA anayeti lezyA, adhyavasAyaH / manoyogapariNAmajanyatvaM lezyAyA lakSaNam / tattvArthazraddhAnam / 8 caturdazarajjupramANAvagAho loko bhavati / iha rajjurdvidhA / aupacArikaH pAramArthikazca / tatra lokAnAM buddhisthairyAya dRSTAntaprAyaH prathamaH, sa ca yathA-'joyaNalakhkhapamANaM nimesamitteNa jAi jo devo / tA chammAse gamaNaM evaM rajju jiNA biMti' / (chAyAyojanalakSapramANaM nimeSamAtreNa yAti yo devaH / tatSaNmAse gamanamevaM rajju jJApayanti / ) iti / dvitIyastu sarvAsaMkhyAtadvIpasamudrayojanapramANaH / 'kevaladvIpapayodhiparyantavartinaH svayaMbhUramaNAbhidhAnajalanidheH parataTavartipUrvavedikAntAdArabhya yAvattasyaiva toyadheraparavedikAnta etAvatpramANA rajjuravagantavyA adhastAdadhobhAgo'dhomukhamallakatulyo'dhomukhIkRtazarAvasadRkSAkAra upari punaH saMpuTasthitayormallakayoH zarAvayorAkAramanusarati lokaH / ayamarthaH / prathamaM tAvadekaM zarAvamadhomukhamavasthApyate tatastasyopari dvitIyamuparimukhaM tasyApyupari tRtIyamadhomukhamityevaM vyavasthitazarAvatrayasadRzAkAraH sakalo'pi loko bhavatIti / sa ca paJcAstikAyamayo dharmAdharmAkAzajIvapudgalalakSaNaiH paJcabhirastikAyairvyAptaH' / (pravacanasAroddhAraTIkAyAM siddhasenasUrizekharakRtAyAM dvAraM 143. 1) asya sarvasya lokasya kalpyA bhAgAzcaturdaza / ekaikasya vibhAgo'yamekaikarajjusaMmitaH // 8 // sarvAdhastanalokAntAdArabhyoparigaM talam / yAvatsaptamamedinyA ekA rajjariyaM bhavet / / 9 / / pratyekamevaM saptAnAM bhuvAmupari vartiSu / taleSu rajjurekaikA syurevaM sapta rajjavaH / / 10 / / ratnaprabhoparitalAt ArabhyAdimatAviSe / paryApteSu vimAneSu syAdeSA rajjuraSTamI / / 11 / / tata Arabhya navamI mahendrAnte prakIrtitA / ataH paraM tu
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAdhigamasUtram 13 atrAha-samyagdRSTisamyagdarzanayoH kaH prativizeSa iti / ucyate / apAyasaddravyatayA samyagdarzanam apAya 'Abhinibodhikam / tadyogAtsamyagdarzanam / tatkevalino nAsti / tasmAnna kevalI samyagdarzanI, samyagdRSTistu bhavati // kAlaH / samyagdarzanaM kiyantaM kAlamityatrocyate / tadekajIvena nAnAjIvaizca parIkSyam / tadyathA / ekajIvaM prati jaghanyenAntarmuhUrtaM utkRSTena SaTSaSTiH sAgaropamAni sAdhikAni / nAnAjIvAn prati sarvAddhA || antaram / samyagdarzanasya ko virahakAlaH / ekaM jIvaM prati jaghanyenAntarmuhUrtaM, utkRSTena upArdhapudgalaparivartaH / nAnAjIvAn prati nAstyantaram // 4 bhAvaH / samyagdarzanamaupazamikAdInAM bhAvAnAM katamo bhAva ucyate / audayikapAriNAmikavarjaM triSu bhAveSu bhavati // alpabahutvam / atrAha samyagdarzanAnAM triSu bhAveSu vartamAnAnAM kiM tulyasaMkhyatvamAhosvidalpabahutvamastIti / ucyate / sarvastokamaupazamikam / tataH kSAyikamasaMkhyeyaguNam / tato'pi kSAyopazamikamasaMkhyeyaguNam / samyagdRSTayastvanantaguNA iti / evaM sarvabhAvAnAM nAmAdibhirnyAsaM kRtvA pramANAdibhiradhigamaH kAryaH // 8 // uktaM samyagdarzanam / jJAnaM vakSyAmaH - matizrutAvadhimanaH paryAyakeva 'lAni jJAnam // 9 // dazamI lAntakAnte samApyate ||12|| bhavedekAdazI pUrNA sahasrArAntasImani / syAd dvAdazayacyutasyAnte kramAdevaM trayodazI // 13 // bhaved graiveyakasyAnte lokAnte ca caturdazI / gharmordhvabhAgAdUrdhvAdhaH saptasapteti rajjavaH || 14 ||' upAdhyAya zrIvinayavijayakRtalokaprakAze 12 sarge / / 1 etallakSaNamagrimasUtre TippanyAM draSTavyam / 2 sarvAddhA - sarvakAlaH / addhA samayAdikAlabhedaH / 3 samyagdarzanaM prApya punazcajjhitvA punaryAvanna samyagdarzanamAsAdayati sa virahakAlaH / samyagdarzanena zUnyaH kAla ityarthaH / 4 paMcasaMvatsarapramANaM yugam / asaMkhyeyayugamAnaM palyopamam / palyopamadazakoTikoTighaTitaM sAgaropamam / dazasAgaropamakoTikoTayAtmikotsarpiNi, evamavasarpiNyapi / anantAbhirutsarpiNyavasarpiNIbhiH pudgalaparAvartaH tasya arthaH ardhapudgalaparAvartaH / tatsamIpamityarthaH / 5 aupazamikakSAyopazamikakSAyikeSu / 6 arthAbhimukho niyataH - pratiniyatasvarUpo bodho bodhavizeSo'bhinibodhaH, abhinibodha evAbhinibodhikaM, abhinibodhazabdasya vinayAdipAThAbhyupagamAt 'vinayAdibhya' ityanena svArthe ikaN pratyayaH / " ativartante svArthe pratyayakAH prakRtiliGgavacanAni" iti vacanAdatra napuMsakatA / yathA vinaya eva vainayikamityatra / athavA abhinibudhyate anenAsmAdasmin veti abhinibodhaH- tadAvaraNakarmakSayopazamaH tena nirvRttamAbhinibodhikaM
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 ............. 1.8 AminibodhikaM ca tad jJAnaM ca AminibodhikajJAnam / indriyamanonimitto yogyadezAvasthitavastuviSayaH sphuTapratibhAso bodhavizeSa ityarthaH / tathA zravaNaM zrutaM vAcyavAcakabhAvapurassarIkAreNa zabdasaMspRSTArthagrahaNe heturupalabdhivizeSaH, evamAkAraM vastu jaladhAraNAdyarthakriyAsamarthaM ghaTazabdavAcyamityAdirUpatayA pradhAnIkRtatrikAlasAdhAraNasamAnapariNAmaH zabdArthaparyAlocanAnusArI indriyamanonimitto'vagamavizeSa ityartha / zrutaM ca tad jJAnaM ca zrutajJAnam / tathA avazabdo'dhaHzabdArthaH, ava-adho'dho vistRtaM vastu dhIyate paricchidyate'nenetyavadhi, athavA avadhirmaryAdA rUpiSveva dravyeSu paricchedakatayA pravRttirUpA tadupalakSitaM jJAnamapyavadhi / yadvA avadhAnam-Atmano'rthasAkSAtkaraNavyApAro'vadhiH / avadhizcAsau jJAnaM cAvadhijJAnam / tathA pari sarvato bhAve avanaM avaH "tudAdibhyo na kau" ityadhikAre "akatau ca" ityanenauNAdiko'kArapratyayaH, avanaM gamanaM vedanamiti paryAyAH / pari avaH paryavaH manasi manaso vA paryavaH manaHparyavaH sarvato manodravyapariccheda ityarthaH / athavA manaHparyaya iti pAThaH / tatra paryayaNaM paryayaH / bhAve'lpratyayaH / manasi manaso vA paryayo manaHparyayaH / sarvatastatpariccheda ityarthaH / sa cAsau jJAnaM ca manaHparyayajJAnam / athavA manaHparyAyajJAnamiti pAThaH / tataH manAMsi manodravyANi paryeti sarvAtmanA paricchinatti manaHparyAyaM "karmaNo'N" iti aNpratyayaH / manaHparyAyaM ca tajjJAnaM ca manaHparyAyajJAnam / yadvA manasaH paryAyAH manaHparyAyAH, paryAyA bhedA dharmA bAhyavastvAlocanaprakArA ityarthaH / teSu teSAM vA saMbaMdhi jJAnaM manaHparyAyajJAnam / tathA kevalaM ekamasahAyaM matyAdijJAnanirapekSatvAt kevalajJAnaprAdurbhAve matyAdInAmasambhavAt / nanu kathamasambhavo yAvatA matijJAnAdIni svasvAvaraNakSayopazame'pi prAduSSanti / tato nirmUlasvasvAvaraNavilaye tAni sutarAM bhaviSyanti, cAritrapariNAmavat / uktaM ca "AvaraNadesavigame jAi vi jAyanti maisuyAINi / AvaraNasavvavigame kaha tAi na hoti jIvassa ? ||1 // (chAyA-AvaraNadezavigame yAnyapi jAyante matizrutAdIni / sarvAvaraNavigame kathaM tAni na bhavanti jIvasya // 1 // ) ucyate, iha yathA jAtyasya marakatAdimaNemalopadigdhasya yAvannAdyApi samUlamalApagamastAvadyathA yathA dezato malavilayaH tathA tathA dezato'bhivyaktirupajAyate, sA ca kvacitkadAcitkathaMcit bhavatItyanekaprakArA, tathAtmano'pi sakalakAlakalApAvalambinikhilapadArthaparicchedakaraNaikapAramArthikasvarUpasyApyAvaraNamalapaTalatirohitasvarUpasya yAvat nAdyApi nikhilakarmamalApagamaH tAvadyathA yathA dezataH karmamalocchedastathA tathA dezataH tasya vijJaptirujjRmbhate sA ca kvacitkadAcitkathaMcidityanekaprakArA / uktaM ca "malaviddhamaNervyaktiryathAnekaprakArataH / karmaviddhAtmavijJaptistathA'nekaprakArataH // 1 // " sA cAnekaprakAratA matizrutAdibhedenAvaseyA, tato yathA marakatAdimaNerazeSamalApagamasambhave samastAspaSTadezavyaktivyavacchedena parisphuTarUpaikAbhivyaktirupajAyate tadvadAtmano'pi
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 tattvArthAdhigamasUtram ___ matijJAnaM, zrutajJAnaM, avadhijJAnaM, manaHparyAyajJAnaM, kevalajJAnamityetanmUlavidhAnataH paJcavidhaM jJAnam / prabhedAstvasya purastAdvakSyante / / 9 // tatpramANe // 10 // tadetatpaJcavidhamapi jJAnaM dve pramANe bhavataH parokSaM pratyakSaM ca // 10 // - Aye parokSam // 11 // Adau bhavamAdyam / Aye sUtrakramaprAmANyAt prathamadvitIye zAsti / tadevamAdye matijJAnazrutajJAne parokSaM pramANaM bhavataH / kutaH / nimittApekSatvAt apAyasadrvyatayA matijJAnam / 'tadindriyAnindriyanimittam' iti vakSyate // tatpUrvakatvAtparopadezajatvAcca zrutajJAnam // 11 // pratyakSamanyat // 12 // matizrutAbhyAM yadanyat trividhaM jJAnaM tapratyakSaM pramANaM bhavati / kutaH / atIndriyatvAt / pramIyante'staiiriti pramANAni / atrAha / iha avadhAritaM dve eva pramANe pratyakSaparokSe iti / anumAnopamAnAgamArthApattisambhavAbhAvAnapi ca jJAnadarzana- (darzanaM-dRzyante zraddhIyante jJAyante vA jIvAdayaH padArthA anenAsmAdasminveti) cAritra- (cAritraM zrAmaNyam) prabhAvato niHzeSAvaraNaprahANAdazeSajJAnavyavacchedenaikarUpA atisphuTA sarvavastuparyAyasAkSAtkAriNI vijJaptirullasati / tathA coktam "yathA jAtyasya ralasya niHzeSamalahAnitaH / sphuTaikarUpAbhivyaktirvijJaptistadvadAtmanaH // 1 // " tato matyAdinirapekSa kevalajJAnaM athavA zuddhaM kevalaM tadAvaraNamalakalaGkasya niHzeSato'pagamAt, sakalaM vA kevalaM prathamata evAzeSatadAvaraNApagamataH sampUrNotpatteH, asAdhAraNaM vA kevalamananyasadRzatvAt / anantaM vA kevalaM jJeyAnantatvAt, kevalaM ca tajjJAnaM ca kevalajJAnam // 1 a. 1 sU. 15, 20, 21, 24, a. 10 sa. 1. 2 pramANamImAMsAyAm 1-1-10 3 apAyaH nizcayaH / sadravyam = samyaktvadalikAni / samyagdarzaninaH kSINAkSINa darzanasaptakasya yo'vAyo, matijJAnaM tat parokSapramANam / 4 a. 1 sU. 14.
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANAnIti kecinmanyante / tatkathametaditi / atrocyate / sarvANyetAni matizrutayorantarbhUtAnIndriyArthasanikarSanimittatvAt / kiM cAnyat / aprAmANAnyeva vA / kutaH / mithyAdarzanaparigrahAdviparItopadezAcca / mithyAdRSTerhi matizrutAvadhayo niyatamajJAnameveti vakSyate / nayavAdAntareNa tu yathA matizrutavikalpajAni bhavanti tathA purastAdvakSyAmaH // 12 // atrAha - uktaM bhavatA matyAdIni jJAnAni uddizya tAni vidhAnato lakSaNatazca purastAd vistareNa vakSyAma iti / taducyatAmiti / atrocyate / matiH smRtiH saMjJA cintAbhinibodha ityanAntaram // 13 // matijJAnaM, smRtijJAnaM, saMjJAjJAnaM, cintAjJAnaM, AbhinibodhikajJAnamityanarthAntaram / / 13 / / // tadindriyAnindriyanimittam // 14 // tadetanmatijJAnaM dvividhaM bhavati / indriyanimittamanindriyanimittaM ca / tatrendriyanimittaM "sparzanAdInAM paJcAnAM sparzAdiSu paJcasveva svaviSayeSu / anindriyanimittaM manovRttiroghajJAnaM ca // 14 // ava grahahApAyadhAraNAH // 15 // tadetanmatijJAnamubhayanimittamapyekazazcaturvidhaM bhavati / tadyathA / avagraha IhA apAyo dhAraNA ceti / tatrAvyaktaM yathAsvamindriyairviSayANAmAlocanAvadhAraNamavagrahaH / avagraho grahaNamAlocanamavadhAraNamityanAntaram // avagRhIte viSayArthaikadezAccheSAnugamanaM nizcayavizeSajijJAsA IhA / IhA UhA tarkaH parIkSA vicAraNA jijJAsetyanAntaram // avagRhIte viSaye samyagasamyagiti guNadoSavicAraNAdhyavasAyApanodo'pAyaH / apAyo'pagamaH apanodaH apavyAdhaH apetamapagatamapaviddhamapanuttamityanAntaram / / 1 'cArvAko'dhyakSamekaM sugatakaNabhujau sAnumAnaM sazAbdaM / tadvaitaM pAramarSaH sahitamupamayA tat trayaM cAkSapAdaH / / arthApattyA prabhAkRt vadati sa nikhilaM manyate bhaTTa etat / sAbhAvaM dve pramANe jinapatisamaye spaSTato'spaSTatazca // 1 // ' atra sambhavaitihyAdikaM pramANamadhikamiti paurANikAH / 2 a. 1 sU. 32 3 a. 1 sU. 35 bhASye / 4 a. 2 sU. 20 / 5 pramANamImAMsAyAm - 1-1-27+28+29+30
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAdhigamasUtram dhAraNA pratipattiryathAsvaM matyavasthAnamavadhAraNaM ca 1 dhAraNA pratipattiravadhAraNamavasthAnaM nizcayo'vagamaH avabodha ityanarthAntaram ||15|| bahubahuvidhakSiprAnizritAnuktadhruvANAM setarANAm // 16 // avagrahAdayazcatvAro matijJAnavibhAgA eSAM bahvAdInAmarthAnAM setarANAM bhavantyekazaH / setarANAmiti sapratipakSANAmityarthaH / bahvavagRhNAti alpamavagRhNAti / bahuvidhamavagRhNAti ekavidhamavagRhNAti / kSipramavagRhNAti cireNAvagRhNAti / anizritamavagRhNAti nizritamavagRhNAti / anuktamavagRhNAti uktamavagRhNAti / dhruvamavagRhNAti adhruvamavagRhNAti / ' ityevamIhAdInAmapi vidyAt // 16 // 17 arthasya // 17 // avagrahAdayo matijJAnavikalpA 'arthasya bhavanti // 17 // vyaJjanasyAvagrahaH // 18 // 'vyaJjanasyAvagraha eva bhavati nehAdayaH / evaM dvividho'vagraho vyaJjanasyArthasya ca / IhAdayastvarthasyaiva // 18 // na cakSuranindriyAbhyAm // 19 // cakSuSA 4 noindriyeNa ca vyaJjanAvagraho na " bhavati / caturbhirindriyaiH kSayopazamotkarSApakarSAdivam IhAdInAmapi IhApAyadhAraNAnAmapi jAnIyAd / bahavIha alpamIhate bahuvidhamIhate ekavidhamIhate kSipramIhate cireNehate anizritamIha nizritamIhate uktamIhate anuktamIhate / dvitIyavikalpe nizcitamIhate sandigdhamIhate dhruvamIhate adhruvamIhate / evamapAye'pi bahvapaitItyAdayo dvAdazavikalpAH dhAraNAyAM ca bahu dhArayatItyAdayo dvAdazaiva, evamavagrahAdInAM svasthAne dvAdazavidham / 1 evamityanenaitat kathayati-yathA viSayasya bahvAderbhedAd dvAdazaprakAro'vagraho'bhihitaH / 2 artha: sparzarasagandhavarNazabdAtmakastasya sparzAdirarthasyAvagrahAdayo'vacchedakA matijJAnavikalpAH- matijJAnasyendriyAdibhedenAvibhaktasya vikalpA aMzA ityarthaH / 3 vyajyate prakaTIkriyate'rtho yena dIpeneva ghaTaH, tad vyaJjanam / vyaJjanamupakaraNendriyasparzAdyAkArapariNatadravyasaMbandhastasyAvagraha evaiko bhavati / tathA 4 noindriyam-manaH / 5 cakSuSA noindriyeNa ca, manaoghajJAnarUpeNa ca, saha te rUpAkArapariNatAH pudgalAzcintya - mAnAzca vastuvizeSAH saMzleSaM na yAnti ato vyaJjanaM cakSurupakaraNendriyanoindriyayorna bhavati /
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 1.20 zeSairbhavatItyarthaH / evametanmatijJAnaM dvividhaM caturvidhaM aSTAviMzatividhaM aSTaSaSTyuttarazatavidhaM SaTtriMzatrizatavidhaM ca bhavati / / 19 / / // zrutaM matipUrvaM vyanekadvAdazabhedam // 20 // zrutajJAnaM matijJAnapUrvakaM bhavati / 'zrutamAptavacanamAgamaH upadeza aitihyamAnmAyaH pravacanaM jinavacanamityanarthAntaram / tadvividhama GgabAhyamaGga praviSTaM ca / tatpunaranekavidhaM dvAdazavidhaM ca yathAsaGkhyam / aGgabAhyamanekavidham / tadyathA / 1 dvividhaM indriyAnindriyanimittabhedAt / caturvidhamavagrahahAvAyadhAraNAbhedataH / aSTAviMzatividhaM sparzanAdInAM mano'ntAnAM (sparzanarasanaghrANacakSuHzrotrANi manazca) SaNNAM pratyekamarthAvagrahAdibhizcaturbhizcaturvizatI bhedeSu nayanamanovarjAnAM caturNA vyaJjanAvagraharUpabhedacatuSTayakSepAt / aSTaSaSTyuttarazatavidhaM-tasyA evASTAviMzaterekaikabhedasya bahvAdibhedena SoDhAbhavanAt / SaTtriMzatrizatavidhaM tasyA evASTAviMzaterbahvAdibhiH setaraidizadhAbhavanAt / 2 tIrthakaropadiSTatve sati buddhyatizayavadgaNadharairavadhAritarUpatvaM zrutasya lakSaNam / 3 prakarSeNa nAmAdibhirnayapramANanirdezAdibhizca jIvAdayo'rthA ucyante'nena tatpravacanam / aMgAni AcArAdIni / tebhyo bAhyA aMgabAhyAH bhitrA anaGgapraviSTAH- candraprajJaptiH sUryaprajJaptiH jambUdvIpaprajJaptiH dvIpasAgaraprajJaptiH, (sthA. 4 ThA. sU. 277) ityAdayaH anekavidhAH / iha puruSasya dvAdaza aGgAni tadyathA- dvau pAdau dve jo dve UrUNI dve gAtrArdhe dvau bAhU grIvA zirazca / evaM zrutarUpasyApi paramapuruSasyAcArAdIni dvAdazAGgAni (1 AcArAGga 2 sUtrakRtAMGga 3 sthAnAMGga 4 samavAyAMGga 5 bhagavatI (vivAhaprajJapti) 6 jJAtAdharmakathAGgaM 7 upAsakadazAGgaM 8 aMtakRddazAMGga 9 anuttaropapAtikadazAMGga 10 praznavyAkaraNaM 11 vipAkaH 12 dRSTivAdaH) krameNa veditavyAni / zrutapuruSasyAGgeSu praviSTamaGgapraviSTam / aGgabhAvena vyavasthitAH zrutabhedAH / gaNadharA gautamasvAmyAdayaH mUlabhUtamAcArAdikaM zrutamuparacayanti teSAmeva sarvotkRSTazrutalabdhisaMpannatayA tadracayitumIzatvAna zeSANAM, tatastatkRtaM sUtraM mUlabhUtamityaGgapraviSTamucyate / yatpunaH zeSaiH zrutasthaviraiH bhadrabAhusvAmyAdibhiH tadekadezamupajIvya viracitaM tadanaGgapraviSTam / sthavirAstu bhadrabAhusvAmyAdayastadRbdhaM zrutamAvazyakaniyuktyAdikamanaGgapraviSTamaGgabAhyamucyate /
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ 19 tattvArthAdhigamasUtram 'sAmAyikaM caturviMzatistavo' vandanaM pratikramaNaM kAyavyutsargaH5 pratyAkhyAnaM dazavaikAlikaM uttarAdhyAyAH dazAH 1degkalpavyavahArau "nizIthamRSi12bhASitAnyevamAdi / aGgapraviSTaM dvAdazavidham / tadyathA / AcAraH sUtrakRtaM sthAnaM samavAyaH vyAkhyAprajJaptiH jJAtadharmakathA upAsakAdhyayanadazAH antakRddazAH anuttaraupapAtikadazAH praznavyAkaraNaM vipAkasUtraM dRSTipAta iti / atrAha / matijJAnazrutajJAnayoH kaH prativizeSa iti / atrocyate / utpanna vinaSTArthagrAhakaM sAmpratakAlaviSayaM matijJAnam / zrutajJAnaM tu trikAlaviSayaM utpannavinaSTAnutpannArthagrAhakam // . __ atrAha / gRhNImo matizrutayo nAtvam / atha zrutajJAnasya dvividhamanekadvAdazavidhamiti "kiMkRtaH prativizeSa iti / atrocyate / vaktRvizeSAd 1 samabhAvo yatrAdhyayane varNyate / 2 caturvizatInAM pUraNasyArAdupakAriNo yatra stavaH zeSANAM ca tIrthakRtAM sa caturvizatistavaH / 3 vandanaM-guNavataH praNAmo yatra varNyate tadvandanam / 4 asaMyamasthAnaM prAptasya tasmAt, pratinivartanaM yatra varNyate / a. 9 sa. 22 5 kRtasya pApasya yatra sthAnamaunadhyAnarUpakAyatyAgena vizuddhirAkhyAyate sa kAyavyutsargaH / 6 svecchApravRttipratikUlatayA maryAdayA vivakSitakAlAdimAnayA AkhyAnaM prakathanaM pratyAkhyAnam / nivRttidvAreNa pratijJAkaraNaM / etaiH sAmAyikAdibhiradhyayanairAvazyakazrutaskandha uktaH / 7 vikAlenAparAhNalakSaNena nirvRttaM vaikAlikaM dazAdhyayananirmANaM ca tadvaikAlikaM ca madhyamapadalopAddazavaikAlikam / zayyaMbhavasUrikRtaH svanAmakhyAtaH zrutagranthaH / 8 AcArAtparataH pUrvakAle yasmAdetAni paThitavanto yatayastenottarAdhyayanAni / 9 pUrvebhya AnIya saMghasaMtatihitAya sthApitAnyadhyayanAni dazA ucyante dazA iti vyavasthAvacanaH zabdaH, kAciprativiziSTAvasthA yatInAM yAsu varNyate tA dazA iti / 10 AbhavaprAyazcittadAnaprAyazcittayoH kalpanAbhedanAdvayavaharaNAdAnAca kalpavyavahArau / 11 ubhayavidhaprAyazcittajJApakatAyA ubhayatra paryAptatvAd dvitvavizrAntapadAbhidhAnaM nizIthamaprakAzaM sUtrArthAbhyAm / 12 RSibhASitAni-pratyekabuddhAdipraNItAni (pratyekabuddhAH-pratItyaikaM kiJcidaSabhAdikamanityatAdi bhAvanAkAraNaM vastu buddhAH buddhavantaH paramArthamiti) kApilIyAdIni / 13 vartamAnabhUtabhaviSyatkAlaviSayam / 14 kiMkRtaH kena kRtH| - - -
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.20 dvaividhyam / yadbhagavadbhiH sarvajJaiH sarvadarzibhiH paramarSibhirarhadbhiHtatsvAbhAvyAtparamazubhasya ca pravacanapratiSThApanaphalasya 'tIrthakaranAmakarmaNo'nubhAvAduktaM bhagavacchiSyairatizayavadbhiruttamAtizayavAgbuddhisaMpannairgaNadharaidRbdhaM tadaGgapraviSTam / gaNadharAnantaryAdibhistvatyantavizuddhAgamaiH paramaprakRSTavAGmatizaktibhirAcAyaiH kAla- "saMhananAyurdoiSAdalpazaktInAM ziSyANAmanugrahAya yatroktaM tadaGgabAhyamiti // sarvajJapraNItatvAdAnantyAcca jJeyasya, zrutajJAnaM matijJAnAnmahAviSayam / tasya ca mahAviSayatvAttAMstAnarthAnadhikRtya prakaraNasamAptyapekSamaGgopAGga nAnAtvam / kiM cAnyat / sukhagrahaNadhAraNavijJAnApohaprayogArthaM ca / anyathA hyanibaddhamaGgopAGgazaH samudraprataraNavadura dhyavaseyaM syAt / etena 10pUrvANi vastUni prAbhRtAni prAbhRtaprAbhRtAni adhyayanAnyuddezAzca vyAkhyAtAH / atrAha / matizrutayostulyaviSayatvaM "vakSyati / dravyeSvasarvaparyAyeSviti / tasmAdekatvamevAstviti / atrocyate / uktametat sAmpratakAlaviSayaM matijJAnaM, 1 a. 6 sU. 12. 2 AptAgamAnantarAgamaparamparAgamabhedAtrividho hyAgamaH / AptAgamo mUlapuruSaprarUpita ucyate / anantarAgamastu dvitIyapuruSagRhIta ucyate / arhatAM dvitIyapuruSA gaNadharA eva bhavanti / paramparAparipATI sA ca tRtIyapuruSAdiSu jJeyA yathA gaNadharANAM dvitIyapuruSA gaNadharaziSyAH syu | arhatAM tvete paramparAgocarAstRtIyapuruSA ityarthaH / 3 gaNadharAnantaryAH- gaNadharaziSyAdayaH / 4 kAladoSAt-kAlasya duHSamAbhidhAnasya svabhAvAtpuruSA alpazaktayo bhavanti / 5 yanimittakadRDhatamAdibhedabhinnAsthibandhanarUpavizeSo bhavati tadrUpatvaM saMhananasya lakSaNam / 6 AyurjIvitaM tadalpam / yaH sarvaciraM jIvetsa varSazatamiti / 7 mahAviSayaM-anekArthaparicchedi / 8 tIrthakarAdinAmakarmodayavartitIrthakarAdinA proktarUpatvaM, aGgAkhyazrutasya lakSaNam / tAdRzAGgArthAnuvAditvamupAGgasya lakSaNam upAGgAni dvAdaza rAjapraznIyAdIni / 9 vijJAnAsamarthamityarthaH / 10 pUrvANi-utpAdapUrvAdIni (2-49), vastUni-tadaMzAH, prAbhRtAni vastvaMzAH, prAbhRtaprAbhRtAni-prAbhRtAMzAH, adhyayanAni-tato'lpatarANi, uddezakAH- tato'lpatarAH / a. 2 sU. 49. 11 a. 1 sU. 27
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAdhigamasUtram 21 zrutajJAnaM tu trikAlaviSayaM vizuddhataraM ceti / kiM cAnyat / matijJAnamindriyAnindriyanimittamAtmano jJasvAbhA' vyApAriNAmikam / zrutajJAnaM tu tatpUrva kamAptopadezAdbhavatIti // 20 // dvividho'vadhiH // 21 // bhavapratyayaH kSayopaza manimittazca / / 21 // bhavapratyayo nArakadevAnAm // 22 // nArakANAM devAnAM ca yathAsvaM bhavapratyayamavadhijJAnaM bhavati / bhavapratyayaM bhavahetukaM bhavanimittamityarthaH / teSAM hi bhavotpattireva tasya heturbhavati pakSiNAmAkAzagamanavat, na zikSA na tapa iti // 22 // yathoktanimittaH SaD vikalpaH zeSANAm // 23 // yathoktanimittaH kSayopazamanimitta ityarthaH / tadetadavadhijJAnaM kSayopazamanimittaM SaDvidhaM bhavati zeSANAm / zeSANAmiti nArakadevebhyaH zeSANAM / tiryagyonijAnAM manuSyANAM ca / avadhijJAnAvaraNIyasya karmaNaH kSayopazamAbhyAM bhavati SaDvidham / tadyathA- anAnugAmikaM, AnugAmikaM, hIyamAnakaM, vardhamAnakaM, anavasthitaM, avasthitamiti / tatrAnAnugAmikaM yatra kSetre sthitasyotpannaM tataH pracyutasya pratipatati, *praznAdezapuruSajJAnavat // AnugAmikaM yatra kvacidutpannaM kSetrAntaragatasyApi na 1 jAnAtIti jJaH / jJatvameva svAbhAvyaM jJasvAbhAvyamAtmarUpatA / tasmAt / 2 sarvakAlavarti na kadAcitsaMsAre paryaTatadbhiretad bhraSTaM, yato nigodajIvAnAmapi akSarasyAnantabhAgo nityodghATa ityAgamaH / ataH pAriNAmikam / (ekazarIrasthA anantA jIvA nigodajIvAH / ) 3 matijJAne sati bhavati, nAsatItyarthaH / 4 bhavaH pratyayo nimittakAraNaM yasya sa tathA / bhavanimittakaM bhavahetukaM janmanaH prabhRti jAyamAnamityartha / a. 1 sU. 22. 5 ayameva guNanimitta ityabhidhIyate / 6 sthAnayogyatAnatikrameNa / 7 yathA naimittikaH kazcidAdizan kasmiM zcid devasthAne zaknoti saMvAdayituM, na sarvatra / evametadavadhijJAnamapi yatrotpannam, tatraiva gamakam, nAnyatra /
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 1.24 pratipatati, bhAskaraprakAzavat 'ghaTaraktabhAvaca // hIyamAnakaM asaMkhyeyeSu dvIpeSu samudreSu pRthivISu vimAneSu tiryagUrdhvamadho yadutpannaM kramazaH saMkSipyamANaM pratipatati A aGgulAsaMkhyeyabhAgAt pratipatatyeva vA paricchinnendhanopAdAnasaMtatyagnizikhAvat // vardhamAnakaM yadaGgulasyAsaMkhyeyabhAgAdiSUtpannaM vardhate A sarvalokAt / adharottarAraNinirmathanotpannopAttazuSkopacIyamAnAdhIyamAnendha narAzyagnivat // anavasthitaM hIyate vardhate ca vardhate hIyate ca / pratipatati cotpadyate ceti punaH punarUrmivat / / avasthitaM yAvati kSetre utpannaM bhavati tato na pratipatatyAkevalaprApteH Abhava kSayAdvA jA'tyantarasthAyi vA bhavati liGgavat // 23 // uktamavadhijJAnam / manaHparyAyajJAnaM vakSyAmaH RjuvipulamatI manaHparyAyaH // 24 // manaHparyAyajJAnaM dvividham / RjumatimanaHparyAyajJAnaM vipulamatimanaHparyAyajJAnaM ca // 24 // 1 ghaTasyApAkAduddhRtasya taDAgAdinItasya raktatA yathA na bhrazyati tadvadAnugAmikamavadhijJAnaM na pratipatati / 2 yathApanItendhanAgnijvAlA nAzamAzu pratipadyate tadvadetadapi / 3 adharottarI-adhauparivartinI yAvaraNI zamyAdikASThanirmitI tAbhyAM yanirmathanaM parasparaM saMgharSaNaM tena niSpannaM, tathopAttaM prakSiptaM zuSkaM yattRNAdi tenopacIyamAno vRddhiM gacchannatha ca AdhIyamAnaH punaH punaH kSipyamANa indhanAnAM palAlAdInAM rAziryatrAgnau tadvat / yathAgniH prayatnAdupajAtaH san punarindhanalAbhAdvivRddhimupAgacchatyevaM paramazubhAghadhyavasAyalAbhAdasau pUrvotpatro vardhata ityarthaH / 4 maraNaM yAvat / 5 jAtyantaramapi gacchantaM jIvaM na muJcati tadavadhijJAnam / tenAnvita eva gacchati / 6 liGgavat-puruSavedAdiliGgaM tridhA tena tulyaM vartata iti liGgavat / yathA iha janmanyupAdAya puruSavedaM janturjAtyantaramAdhAvati / evamavadhimapi / 7 a. 10 sU. 7.
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAdhigamasUtram 23 atrAha / ko'nayoH prativizeSa iti / atrocyatevizuddhyapratipAtAbhyAM tadvizeSaH // 25 // 1 vizuddhikRtazcApratipAtakRtazcAnayoH prativizeSaH / tadyathA / RjumatimanaHparyAyAdvipulamatimanaH paryAyajJAnaM vizuddhataram / kiM cAnyat RjumatimanaHparyAyajJAnaM pratipata' tyapi bhUyaH / vipulamatimanaH paryAyajJAnaM tu na pratipatatIti / / 25 // atrAha / athAvadhimanaH paryAyajJAnayoH kaH prativizeSa iti / atrocyatevizuddhikSetrasvAmiviSayebhyo'vadhimanaH paryAyayoH // 26 // vizuddhikRtaH kSetrakRtaH svAmikRto viSayakRtazcAnayorvizeSo bhavatyavadhimanaHparyAyajJAnayoH / / tadyathA / avadhijJAnAnmanaHparyAyajJAnaM vizuddhataram / yAvanti hi rUpINi dravyANyavadhijJAnI jAnIte tAni manaH paryAyajJAnI vizuddhatarANi manogatAni jAnIte // kiM cAnyat / kSetrakRtazcAnayoH prativizeSaH / avadhijJAnaM saMyatasya' asaMyatasya vA sarvagatiSu bhavati / manaHparyAyajJAnaM tu manuSyasaMyatasyaiva bhavati nAnyasya // kiM cAnyat / viSayakRtazcAnayoH prativizeSaH / rUpi dravyeSvasarva paryAyeSvavadherviSayani 'bandho bhavati I tadanantabhAge manaH paryAyasyeti / / 26 // atrAha / uktaM manaH paryAyajJAnam / atha kevalajJAnaM kimiti / atrocyate / kevalajJAnaM dazame'dhyAye vakSyate / mohakSayAjjJAnadarzanAvaraNAntarAyakSayAcca kevalamiti / (10.1) 1 pratipatati - pracyavate / 2 pApajanaka vyApArAtsarvathA viratasya muneH / 3 pUrvoktaviparItasya / 4 rUpidravyeSu - paramANvAdiSu / 5 ekajJAnaviSayatayA sarvaparyAyarahiteSu / 6 viSayanibandhaH-gocaranibandhaH / taddhi ekaikasya paramANoH kadAcit asaMkhyeyAn paryAyAn jAnAti kadAcit saMkhyeyAn jaghanyena caturo rUparasagandhasparzAn / na tu kadApyanantAn / kevalajJAnasyaivAnantaparyAyagrAhakatvAt / manaHparyAyajJAnasya tu rUpidravyANi na sarvANi viSayaH, avadhijJAnajJAtAnAM dravyANAmanantabhAgIkRtAnAM ya eko'nantabhAgastasminnevAsya viSayanibandhaH / tasmAdatIndriyatvAditaulye'pyavadhimanaH paryAyayorbheda iti siddham /
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 ... 1.31 atrAha / eSAM matijJAnAdInAM jJAnAnAM kaH kasya viSayanibandha iti / atrocyate matizrutayornibandhaH 'sarvadravyeSvasarvaparyAyeSu // 27 // matijJAnazrutajJAnayorviSayanibandho bhavati sarvadravyeSvasarvaparyAyeSu / tAbhyAM hi sarvANi dravyANi jAnIte, na tu sarvaiH paryAyaiH / / 27 / / rUpiSvavadheH // 28 // rUpiSveva dravyeSvavadhijJAnasya viSayanibandho bhavati asarvaparyAyeSu / suvizuddhenApyavadhijJAnena rUpINyeva dravyANyavadhijJAnI jAnIte tAnyapi na sarvaiH paryAyairiti // 28 // tadanantabhAge manaHparyAyasya // 29 // yAni rUpINi dravyANyavadhijJAnI jAnIte tato'nantabhAge manaHparyAyasya viSayanibandho bhavati / avadhijJAnaviSayasyAnantabhAgaM manaHparyAyajJAnI jAnIte rUpidravyANi manorahasyavicAragatAni ca mAnuSakSetraparyApannAni vizuddhatarANi ceti // 29 // sarvadravyaparyAyeSu kevalasya // 30 // sarvadravyeSu sarvaparyAyeSu ca kevalajJAnasya viSayanibandho bhavati / taddhi sarvabhAvagrAhakaM sambhinna lokAlokaviSayam / nAtaH paraM jJAnamasti / na ca kevalajJAnaviSayAtparaM kiMcidanyajjJeyamasti // kevalaM paripUrNaM samagramasAdhAraNaM nirapekSaM vizuddhaM sarvabhAvajJApakaM lokAlokaviSayamanantaparyAyamityarthaH // 30 // atrAha / eSAM matijJAnAdInAM yugapadekasmiJjIve kati bhavantIti / atrocyate - ekAdIni bhAjyAni yugapadekasminA caturthyaH // 31 // 1 sarvANi ca tAni dravyANi ca sarvadravyANi teSu dharmAdharmAkAzapudgalajIvAstikAyAkhyeSu / asarvaparyAyeSu sarve niravazeSA utpAdavyayadhrauvyAtmakAH paryAyA yeSAM tAni sarvaparyAyANi na sarvaparyAyANi asarvaparyAyANi teSu / 2 zuklAdiguNopetAni rUpINi dravyANi jAnAtyavadhijJAnI / teSAmavadhijJAnadRSTAnAmanantabhAgo yastasminnanantabhAge ekasmin manaHparyAyajJAnI jAnIte / 3 sambhinI saMpUrNI yau lokAloko tadviSayam / loko dharmAdharmadravyadvayAvacchinnamAkAzaM, yatra tvAkAze tau dharmAdharmI na staH so'lokaH /
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAdhigamasUtram 25 eSAM matyAdInAM jJAnAnAmAdita ekAdIni 'bhAjyAni yugapadekasmiJjIve A caturthyaH / kasmiMzcijIve matyAdInAmekaM bhavati / kasmiMzcijjIve dve bhavataH / kasmiMzcittrINi bhavanti / kasmiMzciccatvAri bhavanti / zrutajJAnasya tu matijJAnena niyataH sahabhAvastatpUrvakatvAt / yasya tu matijJAnaM tasya zrutajJAnaM syAdvA na veti / ___atrAha / atha kevalajJAnasya pUrvairmatijJAnAdibhiH kiM sahabhAvo bhavati neti / atrocyate / kecidAcAryA vyAcakSate / nAbhAvaH, kintu tadabhibhUtatvAdakiMcitkarANi bhavantIndriyavat / yathA vA vyabhre nabhasi Aditya udite bhUritejastvAdAdityenAbhibhUtAnyanyatejAMsi jvalanamaNicandranakSatraprabhRtIni prakAzanaM pratyakiMcitkarANi bhavanti tadvaditi / kecidapyAhuH / apAyasadvyatayA matijJAnaM, tatpUrvakaM zrutajJAnam,avadhijJAnamanaHparyAyajJAne ca rUpidravyaviSaye, tasmAnaitAni kevalinaH santIti / / kiM cAnyat / matijJAnAdiSu caturyu paryAyeNopayogo bhavati, na yugapat / saMbhinnajJAnadarzanasya tu bhagavataH kevalino yugapatsarvabhAvagrAhake nirapekSe kevalajJAne kevaladarzane cAnusama yamupayogo bhavati / / kiM cAnyat / kSayopazamajAni catvAri jJAnAni pUrvANi, kSayAdeva kevalaM / tasmAnna kevalinaH zeSANi jJAnAni santIti / / 31 // 1 kvacitprathamaM kvacid dve ityAdiprakAreNa vikalpanIyAni / kecidAcAryA vyAcakSate-nAbhAva evAsti pUrvaprAptAnAM matijJAnAdInAM-nAzakAbhAvAt / ekAdhikaraNyAvacchinnasvapUrvavartitAsambandhena kevalasyaiva svasamAnAdhikaraNaguNanAzakatve jJAnacatuSTayavat zarmavIryadarzanasukhitatvAderapi nAzaprasaGgAt / na ca tanAzaH parasyApi sambhavAt, tasmAtsahAvasthAnamastyeva matyAdInAM kevalena / tataH kimiti tAni svamarthaM na prakAzayanti, ucyate abhibhavAt-tadAha kiM tvabhibhUtatvAt hataprabhAvatvAt / akiJcitkarANi svakAryAkArINi bhavantIndriyavaccakSurAdivat / yathAhi kevalinaH sadapi cakSurAdIndriyaM viSayagrahaNaM prati na vyApriyate / kevalaprakAzena caritArthatvAt / evaM matyAdicatuSTayamapIti bhAvaH / 3 vybhre-meghrhite| 4 anugato'vyavahitaH samayo'tyantAbhibhAgakAlo yatra kAlasantAne sa kAla santAno'nusamayastamanusamayaM kAlasantAnamupayogo bhavati / vAraMvAreNopayogo bhavatIti yAvat / ekasmin samaye kevalajJAnopayoge vRtte tato'nyasminkevaladarzanopayoge iti / evaM sarvakAlamavaseyam /
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 1.34 matizrutAvadhayo viparyayazca // 32 // matijJAnaM zrutajJAnamavadhijJAnamiti / viparyayazca bhavatyajJAnaM cetyarthaH / jJAnaviparyayo'jJAnamiti / atrAha / tadeva jJAnaM tadevAjJAnamiti, nanu chAyAtapavacchItoSNavacca tadatyantaviruddhamiti / atrocyate / mithyAdarzanaparigrahAdviparItagrAhakatvameteSAm / tasmAdajJAnAni bhavanti / tadyathA / ' matyajJAnaM zrutAjJAnaM vibhaGgajJAnamiti / avadhirviparIto vibhaGga ityucyate / / 32 / / uktaM bhavatA atrAha samyagdarzanaparigRhItaM matyAdijJAnaM bhavatyanyathA'jJAnameveti / mithyAdRSTayo'pi ca bhavyAzcAbhavyA'zcendriyanimittAnaviparItAnsparzAdInupalabhante, upadizanti ca sparzaM sparza iti rasaM rasa iti / evaM 'zeSAn / tatkathametaditi / atrocyate / teSAM hi viparItametadbhavati / sadasatoravizeSAdyadRcchopalabdherunmattavat // 33 // yathonmattaH karmodayAdupahatendriyamatirviparItagrAhI bhavati / so'zvaM gaurityadhyavasyati gAM cAzva iti loSTaM suvarNamiti suvarNaM loSTa iti, loSTaM ca loSTa iti suvarNaM suvarNamiti, tasyaivamavizeSeNa loSTaM suvarNaM suvarNaM loSTamiti viparItamadhyavasyato niyatamajJAnameva bhavati tadvanmithyAdarzano pahatendriyamatermatizrutAvadhayo'pyajJAnaM bhavanti // 33 // uktaM jJAnam / cAritraMnavame'dhyAye vakSyAmaH / pramANe cokte / nayAn vakSyAmaH / tadyathA naigamasaGgrahavyavahArarjusUtrazabdA 'nayAH // 34 // 1 mithyAdRSTiparigRhItA matirmatyajJAnam / 2 mithyAdRSTiparigRhItaM zrutaM zrutAjJAnam / 3 mithyAdRSTiparigRhIto'vadhirvibhaGgajJAnam / 4 bhavati paramapadayogyatAmApAdayati iti bhavyaH siddhigamanayogyaH / 5 tathAvidhAnAdipAriNAmikabhAvAt ( kadAcanApi ) siddhigamanAyogyaH / 6 gandharUpazabdAnavaiparItyena / 7 kadAcicca loSTaM loSTamevAdhyavasyati kadAcidvA suvarNamityeva tasyonmattasyaivamuktenAvizeSeNa ayathAvadavabodhe loSTaM suvarNamityevaM viparItamadhyavasyataH niyataM nizcitamajJAnameva kutsitameva tajjJAnaM bhavatIti / 8 a. 1 sU. 35 bhASyam /
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAdhigamasUtram 27 naigamaH, saGgraho, vyavahAraH, RjusUtraH, zabda ityete paJca nayA bhavanti // 34 // tatra Ayazabdau dvitribhedau // 35 // Adya iti sUtrakramaprAmANyAnnaigamamAha / sa dvibhedo dezaparikSepI sarvaparikSepI ceti / zabdastribhedaH sAmprataH samabhirUDha evambhUta iti / atrAha / kimeSAM lakSaNamiti / atrocyate / nigameSu ye'bhihitAH zabdAsteSAmarthaH zabdArthaparijJAnaM ca dezasamagragrAhI naigamaH / arthAnAM sarvaikadezasaGgrahaNaM saGgrahaH / laukikasama upacAraprAyo vistRtArtho vyavahAraH / satAM sAmpratAnAmarthAnAmabhidhAnaparijJAnamajusUtraH / yathArthAbhidhAnaM zabdaH / nAmAdiSu prasiddhapUrvAcchabdAdarthe pratyayaH sAmprataH / satsvartheSvasaGkramaH samabhirUDhaH / vyaJjanArthayorevambhUta iti // ____ atrAha / uddiSTA bhavatA naigamAdayo nayAH / tannayA iti kaH padArtha iti / nayAH prApakAH kArakAH sAdhakA nirvatakA nirbhAsakA upalambhakA vyaJjakA ityanAntaram / jIvAdI-padArthAnnayanti prApnuvanti kArayanti sAdhayanti nirvartayanti nirbhAsayanti upalambhayanti vyaJjayantIti nayAH // atrAha / kimete tantrAntarIyA vAdina AhosvitsvatantrA eva 'codakapakSagrAhiNo matibhedena vipradhAvitA iti / atrocyate / naite tantrAntarIyA, nApi svatantrA matibhedena vipradhAvitAH / jJeyasya tvarthasyAdhyavasAyAntarANyetAni / tadyathA / ghaTa ityukte yo'sau ceSTAbhirnivRtta UrdhvakuNDalauSThAyatavRttagrIvo'dhastAtparimaNDalo jalAdInAmAharaNadhAraNasamartha uttaraguNanirvartanAnivRtto dravyavizeSastasminnekasminvizeSavati tajjAtIyeSu vA sarveSvavizeSAtparijJAnaM naigamanayaH / ekasminvA bahuSu vA nAmAdivizeSiteSu sAmpratAtItAnAgateSu ghaTeSu sampratyayaH saGgrahaH / teSveva laukikaparIkSakagrAhyeSUpacAragamyeSu yathAsthUlArtheSu saMpratyayo vyavahAraH / teSveva satsu sAmprateSu saMpratyaya RjusUtraH / teSveva sAmprateSu 1 codako duruktAdisUcakastasya pakSo viSayastaM codakapakSaM grahItuM zIlameSAmiti codakapakSagrAhiNaH / matibhedaH buddhibhedaH tena vipradhAvitA ayathArthanirUpakA iti yAvat / 2 uttarottaraguNAH pAkajaraktAdiguNAsteSAM nirvartanA parisamAptistatsaMpannaH / /
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 1.35 nAmAdInAmanyatamagrAhiSu prasiddhapUrvakeSu ghaTeSu sampratyayaH sAmprataH zabdaH / teSAmeva sAmpratAnAmadhyavasAyAsakramo vitarkadhyAnavat samabhirUDhaH / teSAmeva vyaJjanArthayoranyonyApekSArthagrAhitvamevambhUta iti // atrAha / evamidAnImekasminnarthe'dhyavasAyanAnAtvAnnanu vipratipattiprasaGga iti / atrocyate / yathA sarvamekaM sadavizeSAt / sarvaM dvitvaM jIvAjIvAtmakatvAt / sarvaM tritvaM dravyaguNaparyAyAvarodhAt / sarvaM catuSTayaM 'caturdarzanaviSayAvarodhAt sarvaM paJcatvamasti kAyAvarodhAt / sarvaM SaTtvaM SaD dravyAvarodhAditi / yathaitA na vipratipattayo'tha cAdhyavasAyasthAnAntarANyetAni tadvannayavAdA iti / / kiM cAnyat / yathA matijJAnAdibhiH paJcabhijJa nirdharmAdInAmastikAyAnAmanyatamo'rthaH pRthak pRthagupalabhyate, paryAyavizuddhivizeSAdutkarSeNa, na ca tA vipratipattayaH tadvannayavAdAH / yathA vA pratyakSAnumAnopamAnAptavacanaiH pramANaireko'rthaH pramIyate, svaviSayaniyamAt, na ca tA vipratipattayo bhavanti, tadvannayavAdA iti / Aha canaigamazabdArthAnAmekAnekArthanayagamApekSaH / dezasamagragrAhI vyavahArI naigamo jJeyaH / / 1 / / yatsaGgRhItavacanaM sAmAnye dezato'tha ca vizeSe / tatsaGgrahanayaniyataM jJAnaM vidyAnnayavidhijJaH // 2 // 1 cakSurdarzanAcakSurdarzanAvadhidarzanakevaladarzanarUpANi catvAri darzanAni / tatra cakSuSA darzanaM vastusAmAnyAMzAtmakaM grahaNaM cakSurdarzanam / acakSuSA cakSurvarjazeSendriyacatuSTayena manasA ca yadarzanaM sAmAnyAMzAtmakaM grahaNaM tadacakSurdarzanam / avadhinA rUpidravyamaryAdayA darzanaM sAmAnyAMzagrahaNamavadhidarzanam / kevalena sampUrNavastutattvagrAhakabodhavizeSarUpeNa yaddarzanaM sAmAnyAMzagrahaNaM tatkevaladarzanamiti / 2 astItyayaM trikAlavacano nipAtaH abhUvan bhavanti bhaviSyanti ceti bhAvanA / ato'sti ca te pradezAnAM (pradezaH paramanikRSToM'zaH) kAyAzca rAzaya iti astizabdena pradezAH kaciducyante, tatazca teSAM vA kAyA astikAyAH / te ca paJca 1 dharmAstikAyaH 2 adharmAstikAyaH 3 AkAzAstikAyaH 4 jIvAstikAyaH 5 pudgalAstikAyaH / iti / 3 dharmAdharmAkAzapudgalajIvAH kAlazceti SaDvvyANi / 4 a. 5 sU. 1
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAdhigamasUtram samudAyavyakRtyAkRtisattAsaJjJAdinizcayApekSam / lokopacAraniyataM vyavahAraM vistRtaM vidyAt // 3 // sAmprataviSayagrAhakamRjusUtranayaM samAsato vidyAt / vidyAdyathArthazabdaM vizeSitapadaM tu zabdanayam ||4|| iti // 29 1 atrAha / atha jIvo nojIvaH ajIvo noajIva' ityAkArite kena nayena ko'rthaH pratIyata iti / atrocyate / jIva ityAkArite naigamadezasaGgrahavyavahArarjusUtrasAmpratasamabhirUDhaiH paJcasvapi gatiSvanyatamo jIva iti pratIyate / kasmAt / ete hi nayA jIvaM pratyaupazamikAdiyuktabhAvagrAhiNaH / nojIva ityajIvadravyaM jIvasya vA dezapradezau / ajIva ityajIvadravyameva / noajIva iti jIva eva, tasya vA dezapradezAviti / evambhUtanayena tu jIva ityAkArite' bhavastho jIvaH pratIyate / kasmAt / eSa hi nayo jIvaM pratyaudayikabhAvagrAhaka eva / jIvatIti jIvaH prANiti prANAndhArayatItyarthaH / tacca jIvanaM siddhe na vidyate tasmAdbhavastha eva jIva iti / nojIva ityajIvadravyaM siddho vA / ajIva ityajIvadravyameva / noajIva iti bhavastha eva jIva iti / samagrArthagrAhitvAccAsya nayasya nAnena dezapradezau gRhyete / evaM jIvau jIvA iti dvitva' bahutvAkAriteSvapi / sarvasaGgrahaNe tu jIvo nojIvaH ajIvo noajIvaH jIvau nojIvI ajIvau noajIvau ityekadvitvAkAriteSu zUnyam / kasmAt / eSa hi nayaH saGkhyAnantyAjIvAnAM bahutvamevecchati yathArthagrAhI / zeSAstu nayA 1 odantaH 1 |2| 37 iti haimasUtreNa sandhyabhAvaH / 2 saMsArI / 3 prANAH- indriyANi paMca manovAkkAyAstrayaH prANApAnAveka AyuSazceti / paJcendriyANi dravyaprANAH zeSAstu bhAvaprANAH / 4 jIvanaM prANadhAraNalakSaNaM siddhe na vidyate / 5 evaM tAvaccatvAro vikalpA ekavacanena darzitAH / evaM dvivacanena catvAro vikalpA neyAH / jIvI nojIvI ajIvI noajIvau / tathA ca bahuvacanenApi catvAra eva jIvAH nojIvAH ajIvAH noajIvAH / dvitvabahutvAkAriteSu dvivacanabahuvacanAbhyAmuccAriteSu / 6 eSa saGgrahanayaH /
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ ..............-1.35 jAtyapekSamekasminbahuvacana'tvaM bahuSu bahuvacanaM sarvAkAritagrAhiNa iti / evaM sarvabhAveSu nayavAdAdhigamaH kAryaH / atrAha / paJcAnAM jJAnAnAM saviparyayANAM kAni ko nayaH zrayata iti / atrocyate / naigamAdayastrayaH sarvANyaSTau zrayante / RjusUtranayo matijJAnamatyajJAnavarjAni SaT / atrAha / kasmAnmatiM saviparyayAM na zrayata iti / atrocyate / zrutasya saviparyayasyopagrahatvAt / zabdanayastu dve eva zrutajJAnakevalajJAne zrayate / atrAha / kasmAnnetarANi zrayata iti / atrocyate / matyavadhimanaHparyAyANAM "zrutasyaivopagrAhakatvAt / cetanAjJasvAbhAvyAcca sarvajIvAnAM nAsya kazcinmithyAdRSTirajJo vA jIvo vidyate / tasmAdapi viparyayAna zrayata iti / atazca pratyakSAnumAnopamAnAptavacanAnAmapi prAmANyamabhyanujJAyata iti / atrAha ca vijJAyaikArthapadAnyarthapadAni ca vidhAnamiSTaM ca / vinyasya parikSepAnnayaiH parIkSyANi tattvAni // 1 // jJAnaM saviparyAsaM trayaH zrayantyAdito nayAH sarvam / samyagdRSTeniM mithyAdRSTerviparyAsaH // 2 // RjusUtraH SaT zrayate mateH zrutopagrahAdananyatvAt / zrutakevale tu zabdaH zrayate nA'nyacchrutAGgatvAt // 3 // mithyAdRSTyajJAne na zrayate nAsya kazcidajJo'sti / jJasvAbhAvyAjjIvo mithyAdRSTirna cApyajJaH // 4 // iti nayavAdAzcitrAH kvacidviruddhA ivAtha ca vizuddhAH / laukikaviSayAtItAstattvajJAnArthamadhigamyAH // 5 // // 35 // iti tattvArthAdhigamasUtre svopajJabhASyasamete prathamo'dhyAyaH samAptaH // 1 'jAtyAkhyAyAmekasminbahuvacanamanyatarasyAm-' pANinIyasUtre 1.2.58 tathA-bahuSu bahuvacanam 1.4.21 2 saviparyayANAM-ajJAnasahitAnAm / 3 vyavahArAvadhAraNadazAyAmupajIvakatvAt / 4 svAlocitArthasya parapratyAyane zrutasyaiva mukhanirIkSakatvAdityarthaH / 5 cetanA-sAmAnyaparicchedakatvaM / jJa iti bhAvapradhAnanirdezAt jJatvaM-vizeSapariccheditA tayoH svAbhAvyaM tathAbhavanaM tasmAt / /
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha dvitIyo'dhyAyaH / atrAha / uktaM bhavatA jIvAdAni tattvAnIti / tatra ko jIvaH kathaMlakSaNo veti / atrocyate aupazamikakSAyikau bhAvau mizrazca jIvasya svatattvamaudayikapAriNAmikau ca // 1 // aupazamikaH kSAyikaH kSAyopazamikaH audayikaH pAriNAmika' ityete paJca bhAvA jIvasya 'svatattva bhavanti // 5 // dvinavASTAdazaikaviMzatitribhedA yathAkramam // 2 // ete aupazamikAdayaH paJca bhAvA dvinavASTAdazaikaviMzatitribhedA bhavanti / tadyathA / aupazamiko dvibhedaH / kSAyiko navabhedaH / kSAyopazamiko'STAdazabhedaH / audayika ekaviMzatibhedaH / pAriNAmikastribheda iti / yathAkramamiti yena sUtrakrameNAta Urdhva vakSyAmaH // 2 // samyaktvacAritre // 3 // samyaktvaM cAritraM ca dvAvaupazamikau bhAvau bhavata iti // 3 // jJAnadarzanadAnalAbhabhogopabhogavIryANi ca // 4 // jJAnaM darzanaM dAnaM lAbho bhoga upabhogo vIryamityetAni samyaktvacAritre ca nava kSAyikA bhAvA bhavantIti // 4 // 1 atra ghUNAkSaranyAyAtpAriNAmikabhAvaH- na khalu ghUNAkhyajantuvedhitazuSkakASThasUkSmacUrNakaNasamudAyAdhaHpatanasvayaMpariNatAkSarasya kazcillekhako vartata iti / rUpAntarapariNamanaM hyudayaH sa ca paramArthataH pudgaleSveva, upacArAttu jIveSvapIti yato hi kadAcitparamANurekaguNakRSNavarNapariNato bhUtvA dviguNakRSNimapariNataH syAt / ekaguNatvAd dviguNatvaM rUpAntarameva ityevamanyatrApi pariNAmaH SaDdravye'pi / 2 svatattvaM-svabhAvaH / 3 samyaktvaM tattvaruciH / sadasakriyApravRttinivRttipariNAmalakSaNam / 4 a. 7 sU. 33 5 bhujyate sakRdupayujyata iti bhogaH AhAramAlyAdi / 6 upetya adhikaM punarupayujyamAnatayA bhujyate ityupabhogaH / 7 vizeSeNa Irayati pravartayati AtmAnaM tAsu tAsu kriyAsu iti vIryam / parAkrama ityarthaH / 6ms
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ ....-2.6 jJAnAjJAnadarzanadAnAdilabdhayazcatustritripaJcabhedAH samyaktvacAritrasaMyamAsaMyamAzca // 5 // jJAnaM caturbheda-matijJAnaM zrutajJAnamavadhijJAnaM manaHparyAyajJAnamiti / ajJAnaM tribhedaM-matyajJAnaM zrutAjJAnaM vibhaGgajJAnamiti / darzanaM tribhedaM 'cakSurdarzanamacakSurdarzanamavadhidarzanamiti / labdhayaH paJcavidhA-dAnalabdhilAbhalabdhirbhogalabdhirupabhogalabdhirvIryalabdhiriti / samyaktvaM cAritraM saMyamAsaMyama ityete'STAdaza kSAyaupazamikA bhAvA bhavantIti // 5 // gatikaSAyaliGgamithyAdarzanAjJAnAsaMyatAsiddhatva lezyAzcatuzcatustyekaikaikaikaSaTbhedAH // 6 // gatizcaturbhedA nArakatairyagyonamanuSyadevA iti / kaSAyazcaturbhedaH krodhI mAnI mAyI lobhIti / "liGgaM tribhedaM strIpumAnapuMsakamiti / mithyA darzanamekabhedaM mithyAdRSTiriti / ajJAnamekabhedamajJAnIti / asaMyatatvamekabhedamasaMyato'virata iti / 'asiddhatvamekabhedamasiddha iti / ekabhedamekavidhamiti / 'lezyAH SaTbhedAH 1 cakSuSA darzanamupalabdhiH sAmAnyArthagrahaNaM, skandhAvAropayogavat tadarhajAtabAladArakanayanopalabdhivadvA, vyutpannasyApi acakSurdarzanaM zeSendriyaiH zrotrAdibhiH sAmAnyArthagrahaNam / avadhidRgAvaraNakSayopazamanAdvizeSagrahaNavimukhamavadhidarzanamityucyate / niyamatastu tatsamyagdRSTisvAmikam / evametattrividhamapi darzanAvaraNakarmaNaH (8-8) kSayopazamAdupajAyata iti / 2 a. 6 sU. 20 3 gatinAmakarmodayAdvivakSitabhavAdbhavAntaragamanayogyatvaM gaterlakSaNam / 4 kaSaH saMsArastasyAya upAdAnakAraNavizeSaH kaSAyaH / athavA kaSyante pIDyante prANinaH parasparaM yasminnasau kaSaH saMsAraH / tamayante prApnuvanti jantavo'neneti kaSAyaH krodhamAnamAyAlobharUpaH / saMsAraprAptinimittarUpatvaM kaSAyasya lakSaNam / 5 vedodayajanyatve sati maithunecchArUpatvaM liGgasya lakSaNam / 6 atattve tattvabuddhirUpatvam / 7 mithyAtvamohodaye sati atattvajJAnarUpatvaM ajJAnasya lakSaNam / 8 karmodayaprabhavatvamasiddhasya lakSaNam / (1)kRSNadravyasAcivyAd, mUlAd vRkSonmUlanapariNAmatulyarUpatvaM kRSNalezyAyA lakSaNam / (2) nIladravyasAcivyAtphalAdanecchayA mahAzAkhApAtanapariNAmatulyapariNAmarUpatvaM nIlalezyAlakSaNam / (3) kApotadravyasAcivyAtphalAdanecchayA prazAkhApAtanapariNAma
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ 33 tattvArthAdhigamasUtram kRSNalezyA nIlalezyA kApotalezyA tejolezyA padmalezyA zuklalezyA / ityete ekaviMzatiraudayikabhAvA bhavanti / / 6 / / jIvabhavyAbhavyatvAdIni ca // 7 // jIvatvaM bhavyatvamabhavyatvamityete trayaH pAriNAmikA bhAvA bhavantIti / AdigrahaNaM kimarthamiti / atrocyate / astitva manyatvaM kartRtvaM bhoktR tvaM guNavattva masarvagata tvamanAdikarmasantA nabaddhatvaM pradezatvamarUpatvaM nityatvamityevamAdayo'pyanAdipAriNAmikA jIvasya bhAvA bhavanti, dharmAdibhistu tulyapariNAmarUpatvaM kApotalezyAlakSaNam / (4) raktavarNadravyasAcivyAtphalAdanecchayA gucchasaMdohacchedanapariNAmatulyapariNAmarUpatvaM tejolezyAlakSaNam / (5) pItavarNadravyasAcivyAtphalAdanecchayA phalocchedanapariNAmatulyapariNAmarUpatvaM padmalezyAlakSaNam / (6) zuklavarNadravyasAcivyAtpatitaphalAdanecchayA patitaphalagrahaNapariNAmatulyapariNAmarUpatvaM zuklalezyAlakSaNam / dvinavASTAdisUtreNa jIvavartina eva tripaJcAzadbhedAH saMgRhItA iti saMkhyAniyamo na bhidyate na cAnarthakyaM sUtrasya, jIvavartino'jIvavArtinazca sAdhAraNAH pAriNAmikAste tatra nopAttAstadupAdAnAyedamAdigrahaNam / 2 astitvaM bhAvAnAM maulo dharmaH sattArUpatvam / 3 zarIrAdAtmanastadvilakSaNatvAtparalokasadbhAvAcAvazyamanyatvamabhyupeyam / 4 zubhAzubhakarmaNo nirvartakatvaM yogaprayogasAmarthyAt / 5 kartRtvAdeva ca bhoktRtvam / 6 krodhAdimattvAt guNavattvaM jJAnAdyAtmakatvAdvA / paramANvAdAvapi guNavattvaM ekavarNAditvAtsamAnam / 7 tvakparyantazarIramAtravyApitvAt asarvagatatvaM saMsAryAtmano muktasyApi samantataH parimitatvAt / svadehapramANatribhAgahInAvagAhAtmakatvAdasarvavyApitA prmaannvaadibhistulyaa| 8 avidyamAnAdikarmasaMtatyA veSTitaH saMsArI saMsRtau paryaTatIti na mukta iti / 9 pradezatvaM tu lokAkAzapradezaparimANapradeza eka AtmA bhavati / . 10 rUpasagandhasparzavirahitatvAdAtmano'rUpatvaM taccAkAzAdibhistulyam / 11 'tadbhAvAvyayaM nityam' 5 / 30 iti vakSyate / nityazca tato jJAnAdisadbhAvAdayamAtmA tulyaM caitadAkAzAdibhirevamete daza dharmAH sAdhAraNA bhASyakRtopadarzitA AdizabdAkSiptAH / 12 punarapyAdigrahaNaM kurvan jJApayatyatrAnantadharmakamekaM tatrAzakyAH prastArayituM sarve dharmAH, pravacanajJena puMsA yathAsaMbhavamAyojanIyAH / kriyAvattvaM paryAyopayogitA pradezASTakanizcalatA evaMprakArAH santi bhUyAMsaH /
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ ----- 2-12 samAnA ityAdigrahaNena sUcitAH / ye jIvasyaiva vaizeSikAste svazabdenoktA iti / 'ete paJca bhAvAstripaJcAzadbhedA jIvasya svatattvaM bhavanti / astitvAdayazca / / 7 // kiM cAnyat upayogo lakSaNam // 8 // upayogo lakSaNaM jIvasya bhavati // 8 // sa dvividho'STacaturbhedaH // 9 // sa upayogo dvividhaH sAkAro'nAkArazca / jJAnopayogo darzanopayogazcetyarthaH / sa punaryathAsaGgyamaSTacaturbhedo bhavati / jJAnopayogo'STavidhaH / tadyathA / matijJAnopayogaH zrutajJAnopayogo'vadhijJAnopayogo manaHparyAyajJAnopayogaH kevalajJAnopayogo matyajJAnopayogaH zrutAjJAnopayogo vibhaGgajJAnopayoga iti / darzanopayogazcaturbhedaH / tadyathA / cakSurdarzanopayogo'cakSurdarzanopayogo'vadhidarzanopayogaH kevaladarzanopayoga iti / 9 // saMsAriNo muktAzca // 10 // te jIvAH samAsato dvividhA bhavanti / saMsAriNo muktAzca // 10 // kiM cAnyat - samanaskAmanaskAH // 11 // samAsataste eva jIvA dvividhA bhavanti samanaskAzca amanaskAzca / tAnpurastAdvakSyAmaH // 11 // saMsAriNastrasasthAvarAH // 12 // 1 eta iti pratipadaM ya uddiSTA (211) aupazamikAdayaH paJcaivAnyanAdhikA bhAvAH paryAyAntarANyAtmanastripaMcAzaddedA bhavanti / AtmanaH svatattvaM dvinavASTAdazAdisUtreNa (2 / 2) saMkhyA prAk niyatA saivAnenopasaMhRteti / ete ca vikalpA jIvAnAM yathAsaMbhavamAyojyA na sarve sarveSAmiti / kSAyikapAriNAmikAveva siddhAnAm / aupazamikavardhyA nArakatiryagyonInAm / devamanuSyANAM paJcApi / na tvaupazamikakSAyike samyaktvacAritre vA yugapadbhavata iti / 2 manasA sahitaM samanaskam (2-25) /
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAdhigamasUtram saMsAriNo jIvA dvividhA bhavanti 'trasAH sthAvarAzca / / 12 / / tatra pRthivyabbanaspatayaH sthAvarAH // 13 // pRthivIkAyikA apkAyikA vanaspatikAyikA ityete trividhAH sthAvarA jIvA bhavanti / tatra pRthivIkAyo'nekavidhaH zuddhapRthivIzarkarAvAlukAdiH / apkAyo'nekavidho himAdiH / vanaspatikAyo'nekavidhaH zaivalAdiH // 13 // tejovAyU dvIndriyAdayazca vasAH // 14 // tejaHkAyikA aGgArAdayaH / vAyukAyikA utkalikAdayaH / dvIndriyAstrIndriyAzcaturindriyAH paJcendriyA ityete trasA bhavanti / saMsAriNastrasAH sthAvarA ityukte etaduktaM bhavati, muktA naiva trasA naiva sthAvarA iti / / 14 / / paJcendriyANi // 15 // paJcendriyANi bhavanti / Arambho niyamArthaH SaDAdipratiSedhArthazca / indriyamindraliGgamindradiSTamindradRSTamindra sRSTamindrajuSTamiti vA / indro jIvaH sarvadravyeSvaizvaryayogAdviSayeSu vA paramaizvaryayogAt / tasya liGgamindriyaM liGganAtsUcanA pradarzanAdupaSTambhanAdvyaJjanAcca jIvasya liGgamindriyam // 15 // 3 1 trasanti abhisandhipUrvakaM vA UrdhvamadhastiryakSu calantIti trasAH / 2 tiSThatIti sthAvaraH / 'ukkaliyA maNDaliyA gujA ghaNavAyasuddhavAyA ya / vAyara vAravihANA paJcavihA vaNNiyA ee // 1 // ' (AcArAMgazru. skaM. 1 a. 1 u. 7) sthitvA sthitvA utkalikAbhiryo vAti sa utkalikAvAtaH / maNDalikAvAtastu vAtolIrUpaH / gulA bhaMbhA tadvat guJjanIyo vAti sa guAvAtaH / ghanavAto'tyantaghanaH pRthivyAdyAdhAratayA vyavasthito himapaTalakalpo mandastimitaH zItakAlAdiSu zuddhavAtaH / 4 upAttendriyapaJcakavyatirekeNa yAvanti parairabhyupeyante sarveSAmatra pratiSedhaH / 5 "indriyamindraliGgamindradRSTamindrasRSTamindradattamiti vA" iti pANinisUtram 5-2-93 /
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 dvividhAni // 16 // dvividhAnIndriyANi bhavanti / dravyendriyANi bhAvendriyANi ca // 16 // tatra - nirvRttyupakaraNe dravyendriyam // 17 // nirvRttIndriyamupakaraNendriyaM ca dvividhaM dravyendriyam / nirvRttiraGgopAGganAmanirvartitAnIndriyadvArANi, karmavizeSasaMskRtAH zarIrapradezAH / nirmANanA'mAGgopAGgapratyayA mUlaguNanirvartanetyarthaH / upakaraNaM bAhyamabhyantaraM ca / nirvartitasyAnupaghAtAnugrahAbhyAmupakArIti // 17 // labdhyupayogau bhAvendriyam // 18 // labdhirupayogazca bhAvendriyaM bhavati / labdhirnAma gatijAtyAdinAmakarmajanitA tadAvaraNIyakarmakSayopazamajanitA cendriyAzrayakarmodayanirvRttA ca jIvasya bhavati / sA paJcavidhA / tadyathA / sparzanendriyalabdhiH rasanendriyalabdhiH ghrANendriyalabdhiH cakSurindriyalabdhiH zrotrendriyalabdhiriti // 18 // ___upayogaH sparzAdiSu // 19 // sparzAdiSu matijJAnopayoga ityarthaH / uktametadupayogo lakSaNam / upayogaH praNidhAnam / AyogastadbhAvaH pariNAma ityarthaH / eSAM ca satyAM nirvRttAvupakaraNopayogI bhavataH / satyAM ca labdhau nirvRttyupakaraNopayogA bhavanti / nirvRttyAdInAmekatarAbhAve viSayAlocanaM na bhavati / / 19 / atrAha / uktaM bhavatA paJcendriyANIti / tatkAni tAnIndriyANItyucyate __sparzanarasanaghrANacakSuHzrotrANi // 20 // sparzanaM rasanaM ghrANaM cakSuH zrotramityetAni paJcendriyANi // 20 sparzarasagandhavarNazabdAsteSAmarthAH // 21 // eteSAmindriyANAmete sparzAdayo'rthA bhavanti yathAsaMkhyam // 21 // 1/2 a. 8 sU. 12. 3 a. 2 sU. 8.
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAdhigamasUtram 37 zrutamanindriyasya // 22 // zrutajJAnaM dvividha' manekadvAdazavidhaM noindriyasyArthaH ||22|| atrAha / uktaM bhavatA pRthivyabvanaspatitejovAyavo dvIndriyAdayazca nava jIvanikAyAH / paJcendriyANi ceti / tatkiM kasyendriyamiti / atrocyate - vAyvantAnAmekam // 23 // pRthivyAdInAM vAyvantAnAM jIvanikAyAnAmevendriyaM sUtrakramaprAmANyAtprathamaM sparzanamevetyarthaH / / 23 // kRmipipIlikAbhramaramanuSyAdInAmekaikavRddhAni // 24 // kRmyAdInAM pipIlikAdInAM bhramarAdInAM manuSyAdInAM ca yathAsaGkSayamekaikavRddhAnIndriyANi bhavanti yathAkramam / tadyathA / kRmyAdInAM apAdikanUpuraka- gaNDUpada- zaGkha- zuktikA zambUkA jalaukA-prabhRtInAmekendriyebhyaH pRthivyAdibhyaH ekena vRddhe sparzanarasanendriye bhavataH / tato'pyekena vRddhAni pipIlikArohiNikA - upacikA kundhu- tuMburuka - trapusabIja - karpAsAsthikA-zatapadyutpatakatRNapatrakASThahArakaprabhRtInAM trINi sparzanarasanaghrANAni tato'pyekena vRddhAni bhramara-vaTara-sAraGga-makSikA-daMza-mazaka - vRzcika - nandyAvarta-kITapataGgAdInAM catvAri sparzanarasanaghrANacakSUMSi 1 zeSANAM ca tiryagyonijAnAM matsyoragabhujaGgapakSi-catuSpadAnAM sarveSAM ca nArakamanuSyadevAnAM paJcendriyANIti / / 24 / / atrAha / uktaM bhavatA dvividhA jIvAH / samanaskA amanaskAzceti / tatra ke samanaskA iti / atrocyate - 1 aGgabAhyaM, aGgAntaragataM ca / AdyaM - AvazyakAdyanekabhedam / dvitIyamAcArAGgAdidvAdazabhedam / 2 noindriyasya- manasaH / 3 arthaH- viSayaH / 4 ataH prabhRtisUtrasamAptiparyantaM granthaH zrIhemacandrAcAryaiH pramANamImAMsAyAM kiMcidbhedena zabdazaH saMgRhItaH (pR. 28/29) / apAdikAdayo jantavaH saMpradAyaprasiddhAnusAraM jJAtuM zakyAH / kozAdiSveSAM zabdAnAmanupalambhAt /
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 2-26 'saMjJinaH samanaskAH // 25 // saMpradhAraNasaMjJAyAM saMjJino jIvAH samanaskA bhavanti / sarve nArakadevA garbhavyukrAntayazca manuSyAstiryagyonijAzca kecit // IhopohayuktA guNadoSavicAraNAtmikA saMpradhAraNasaMjJA / tAM prati saMjJino vivakSitAH / anyathA hyAhArabhayamaithunaparigrahasaMjJAbhiH sarva eva jIvAH saMjJina iti // 25 // vigrahagatau karmayogaH // 26 // 3vigrahagatisamApannasya jIvasya 'karmakRta eva yogo bhavati / karmazarIrayoga' 1 saMjJAnaM saMjJA bhUtabhavadbhAvibhAvasvabhAvaparyAlocanam / mAnasakriyAvizeSo vA sA vidyate yasya sa saMjJI / kiMca hyastane divase'hamevamakArSam / zvastane tvevamanyathA vA kariSyAmIti cintanaM sA dIrghakAlikI saMjJetyucyate / dvitricaturindriyANAM hi yadyapi hetuvAdopadezikasaMjJayA bhavati vartamAnakAlikasmaraNaM tathApi te 'dInAramAtreNa kuto dhanavAn' iti nyAyAdasaMjJina eva bodhyAH / atItAnAgatayozcintanavaikalyAt / ato dIrghakAlikasaMjJayaiva saMjJitAvyavahAraH / saMjJA tridhA hetuvAdopadezikI dIrghakAlikI dRSTivAdopadezikI ceti / atra tRtIyA tu samyagdarzanavatAmeva saMjJipaJcendriyANAM bhavati tadapekSayA sarve mithyAtvisaMsArajIvA asaMjJina ityucyamAnAH syuH / AhArasaMjJA-AhArAbhilASarUpaH kSudvedanaprabhavaH AtmapariNAmavizeSaH / bhayasaMjJAhInasattvatayA matibhayavArtAzravaNabhISaNadarzanAdijanitA buddhistayA tadarthopayogena ihalokAdibhayalakSaNArthaparyAlocaneneti / maithunasaMjJA-maithunaM saMjJAyate'nayeti maithunasaMjJA puMvedodayAnmaithunAya stryaGgAlokanaprasannavadanasaMstambhitoruvepathuprabhRtilakSaNA kriyA / parigrahasaMjJA-tIvralobhodayAtparigrahAbhilASaH / 3 gatirantarAlavartinI dvidhA, RjvI vakrA ca, RcI tAvat pUrvazarIra yogotyApitaprayatnavizeSAdeva gatiriSyate / dhanurvyAvimokSAhitasaMskAreSugamanavat / tasyAM ca pUrvakaH sa eva yogo vAcyaH / ato'nyasyAnuvigrahagatau karmayogaH vigraho vakramucyate, vigraheNa yuktA gatirvigrahagati / vigrahapradhAnA vA gatirvigrahagatiH / tasyAM vigrahagatau karmASTakenaiva yogo na zeSaudArikAdikAyavAGmanovyApAra iti / 4 kArmaNazarIrakRtaiva ceSTetyarthaH / a. 2 sU. 49, a. 8 sU. 11 5 karmaiva zarIraM kArmaNam /
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ 39 tattvArthAdhigamasUtram ityarthaH / 'anyatra tu yathoktaH kAyavAGmanoyoga' ityarthaH / / 26 / / anuzreNi gatiH // 27 // sarvA gatirjIvAnAM pudgalAnAM cAkAzapradezAnuzreNi' bhavati, vizreNirna bhavatIti gatiniyama iti / / 27 // avigrahA' jIvasya // 28 // sidhyamAnagatirjIvasya niyatamavigrahA bhavatIti / _ vigrahavatI ca saMsAriNaH prAk caturthyaH // 29 // jAtyantarasaMkrAntau saMsAriNo jIvasya vigrahavatI cAvigrahA ca gatirbhavati / upapAtakSetravazAt tiryagUrdhvamadhazca prAk caturthya iti / yeSAM vigrahavatI teSAM vigrahAH prAk caturyo bhavanti / 'avigrahA ekavigrahA dvivigrahA trivigrahA ityetAzcatuHsamayaparAzcaturvidhA gatayo bhavanti / parato na saMbhavanti / pratighAtAbhAvAdvigrahanimittAbhAvAcca / vigraho vakritam, vigraho'vagrahaH zreNyantarasaMkrAntirityanarthAntaram / pudgalAnAmapyevameva , 1 ayaM ca niyamo'ntargatereva kriyate na kArmaNasyeti khyApayatrAha-anyatra tu yathoktaH 'kAyavAGmanoyoga' - iti / antargateranyatra yathAbhihitA Agame kAyAdiyogA bhavati / tuzabdo gatyantaravizeSapradarzanaparatayoktaH / tadyathA nArakagarbhavyutkrAntitiryagmanuSyadevAnAM trayo'pi yogAH saMmUrchanajanmabhAjAM tiryagmanuSyANAM kAyavAgyogAveva / 2 AkAzapradezAnuzreNirUpeNa jIvapudgalAnAM yA gatiH, tadrUpatvaM anuzreNigaterlakSaNam / AkAzapradezapaMktyanusAreNa gamanarUpatvaM vA / uktalakSaNAyAH zreNeviMgatA yA gatiH sA vizreNirjIvAnAm / 3 Rjugtikaa| 4 upapAtakSetraM yatra janma pratipatsyate tasya vazaH AnulomyamanukUlatA / tasmAtkAraNAt / 5 yasyopapAtakSetraM samazreNivyavasthitamutpitsoH prANinaH sa RjvAyatAM zreNimanutpatyotpadyate tatraikena samayena vakramakurvANaH kaMdAcittadevopapAtakSetraM vizreNisthaM bhavati / tadaikavigrahA dvivigrahA ceti tisro gatayo niSpadyante / AkAzapradezazreNIlikhitvA pratyakSIkriyante / 6 sidhyamAnagatereva pratighAtAbhAvaH / pratighAtakaM hi karma tadabhAvAdityarthaH / tathA jantunA ekavigrahayA gatyA yatsthAnaM yAtavyaM tadasau samayadvayenaiva prApnoti / upapAtakSetravazAt na tato'pi zreNyantaramAtakrAmayatItyato. vigrahanimittAbhAvAducyate / vigrahanimitta upapAtakSetravazaH / ityevaM dvitrivigrahayoryojanIyam /
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 . 2.31 zarIriNAM ca jIvAnAM vigrahavatI cAvigrahavatI ca prayogapariNAvazAt / na tu tatra vigrahaniyama iti // 29 // atrAha / atha vigrahasya kiM parimANamiti / atrocyate / 'kSetrato bhAjyam / kAlatastu ekasamayo'vigrahaH // 30 // ekasamayo'vigraho bhavati / akgrihA gatirAlokAntAdapyekena samayena bhavati / ekavigrahA' dvAbhyAm / dvivigrahA tribhiH / trivigrahA caturbhiriti / atra 'bhaGgaprarUpaNA kAryeti // 30 // ekaM dvau vAnAhArakaH // 31 // vigrahagatisamApanno jIva ekaM vA samayaM dvau vAnAhArako bhavati / zeSaM kAlamanusamayamAhArayati / kathamekaM dvau vAnAhArako na bahUnItyatra bhaGgaprarUpaNA kAryA // 31 // atrAha / evamidAnIM bhavakSaye jIvo'vigrahayA vigrahavatyA vA gatyA gataH kathaM punarjAyata iti / atrocyate / upapAtakSetraM svakarmavazAtprAptaH zarIrArthaM pudgalagrahaNaM karoti / sakaSAyatvAjjIvaH karmaNo yogyAnpudgalAnAdatta iti / 1 kSetrApekSayA / 2 bhavAntarAlavartitAyAM jantogatipariNatasyaikena samayenAtikrAntena vakrA gatirjAyata iti / 3 RjvI gatiH kSetramaGgIkRtya kadAcidavyavahitazreNyantaramAtra eva viramati jantorutpAdavazAt / kadAcicchreNidvayamatikramyoparamatyAlokAntAdvA sidhyamAnasya bhavatItyekasamaya parimANamabhedavarti, sarvatra gativizeSAt / / 4 eko vigraho yasyAM saikavigrahA pUrvAparasamayAvadhikatvAt vigrahasya sAmarthyAnnizcIyate, dvAbhyAM samayAbhyAM niSpAdyata ekavigraha iti / evaM dvitrivigrahayorapi vAcyam / atraivaMvidhe vicAraprastAve bhaGgA vikalpAsteSAM prarUpaNA vibhAvanA kAryA / sA caivaM kAryA / nArakAH kadAcitsarva eva vigrahagatayo bhavanti / athavA avigrahagatayazca vigrahagatizcaikaH syAt / athavA avigrahagatayo vigrahagatayazceti / audArikAdipudgalAnAmAdAnarUpatvamAhArasya lakSaNam / tAdRzAhArAbhAvarUpatvamanAhArasya lakSaNam / tadvAMzcAnAhArakaH / vigrahagatisamApano jIvaH sAmarthyAdvigrahApekSatvAt dvivigrahAM trivigrahAM vAnuprApto gRhyate / tatra dvivigrahAyAmekaM samayaM madhyamaM, trivigrahAyAM dvau samayAvanAhArako madhyamau bhavati /
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAdhigamasUtram 41 kAyavAGmanaHprANApAnAH pudgalAnAmupakAraH / nAmapratyayAH sarvato yogavizeSAditi 'vakSyAmaH / tajjanma / tacca trividham / tadyathA sammUrchana garbhopapAtA janma // 32 // sammUrchanaM garbha upapAta ityetatrividhaM janma // 32 // sacittazItasaMvRttAH setarA mizrAzcaikazastadyonayaH // 33 // saMsAre jIvAnAmasya trividhasya janmana etAH sacittAdayaH sapratipakSA mizrAzcaikazo 'yonayo bhavanti / tadyathA / sacittA acittA "sacittAcittA zItA 10uSNA 'zItoSNA 12saMvRtA 13vivRtA 14saMvRtavivRtA iti / tatra devanArakAnAmacittA yoniH / garbhajanmanAM mizrA / trividhAnyeSAm / garbhajanmanAM devAnAM ca zItoSNA / tejaHkAyasyoSNA / trividhAnyeSAm / nArakaikendriyadevAnAM saMvRttA / garbhajanmanAM mizrA / vivRtAnyeSAmiti // 33 // 1 a. 8 sU. 25. 2 garbhasAmagrI vinA samudbhUtasvarUpatvaM saMmUrchanasya lakSaNam / lokatraye yathAyogaM dehAvayavaviracanarUpatvaM vA / 3 zukrazoNitasaMmIlanAdhArapradezavattvaM garbhasya lakSaNam / 4 kSetraprAptimAtranimittakaM yajanma tadrUpatvam / garbhasaMmUrchanaprakArarAhityena jAyamAnatvaM vA / 5 "yu" mizraNe, yuvanti taijasakArmaNazarIravantaH santaH audArikAdizarIra prAyogyapudgalaskandhasamudayena mizrIbhavantyasyAmiti yonirutpattisthAnam / / 6 jIvapradezaiH sahAnyonyAnugamasvIkRtajIvaddehAdirUpaM yajantUtpattisthAnaM tat sacittAyA lakSaNam / jIvapradezaiH saMbandharUpatvaM vA / 7 zuSkakASThAdirUpaM yajjantUtpattisthAnaM tat / sarvathA jIvapradezasaMbandharahitatvaM vA acittAyA lakSaNam / 8 ubhayasaMbandharahitatvaM sacittAcittAlakSaNam / 9 zItasparzavattve sati jantUtpattisthAnatvaM zItayonerlakSaNam / 10 uSNasparzavattve sati jantUtpattisthAnarUpatvamuSNayonerlakSaNam / 11 zItoSNapariNAmatve sati jantUtpattisthAnarUpatvaM zItoSNayonerlakSaNam / 12 divyazayyAdivadvastrAdyAvRtasthAnarUpatvaM saMvRtayonerlakSaNam / jantUtpattyAdhAravattve sati __anupalakSyamANasthAnavizeSarUpatvaM vA / 13 jantUtpattyAdhAravattve sati spaSTamupalakSyamANasthAnavizeSarUpatvaM vivRtayonerlakSaNam / 14 bahirdRzyamapyadRzyamadhyaM jantUtpattisthAnaM saMvRttavivRttAlakSaNam /
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 2-37 / jarAyavaNDapotajAnAM garbhaH // 34 // jarAyujAnAM' manuSya-go-mahiSAjAvikAzva-kharoSTra-mRga-camara-varAha-gavayasiMha- revyAghrarbha-dvIpi-zva-zRgAla-mArjArAdInAm / aNDajAnAMsarpa-godhA-kRkalAzagRhakokilikAmatsya-kUrma-nakra-zizumArAdInAm / pakSiNAM ca lomapakSANAM haMsa-cASa-zuka-gRdhra-zyena-pArAvata-kAka-mayUra-madgu-baka-balAkAdInAm / potajAnA zallaka-hasti-zvAvillA-paka-zaza-zArikA-nakula-mUSikAdInAm / pakSiNAM ca carmapakSANAM jalUkAvalguli-bhAraNDa-pakSivirAlAdInAM garbho janmeti // 34 // nArakadevAnAmupapAtaH // 35 // nArakANAM devAnAM copapAto janmeti // 35 // zeSANAM sammUrchanam // 36 // jarAyvaNDapotajanArakadevebhyaH zeSANAM sammUrcchanaM janma / ubhayAvadhAraNaM cAtra bhavati / jarAyujAdInAmeva garbhaH / garbha eva jarAyujAdInAm / nArakadevAnAmevopapAtaH / upapAta eva nArakadevAnAm / zeSANAmeva sammUrchanam / sammUrcchanameva zeSANAm / / 36 // ___ audArikavaikriyAhArakataijasakArmaNAni zarIrANi // 37 // audArikaM vaikriyamAhArakaM taijasaM kArmaNamityetAni paJca zarIrANi saMsAriNAM jIvAnAM bhavanti / / 37 // 1 jAlavat prANiparivaraNarUpatve sati vitatamAMsazoNitarUpatvaM jarAyorlakSaNam / tatra jAtA jarAyujAH / 2 camaro nAmAraNyo gauH / 3 RkssH-bhlluukH| .4 dvIpI-vyAghravizeSaH / 5 nakhatvaksadRzopAttakAThinye sati zukrazoNitaparivaraNarUpaM yanmaNDalaM tadrUpatvamaNDasya / tatra jAtA aNDajAH / 6 zizumAraH-matsyavizeSaH / 7 potA eva jAtAH potajAH zuddhaprasavA na jarAyvAdinA veSTitAH / 8 a. 2 sU. 49 bhASye vivRtaM zarIraracanametadIyam /
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAdhigamasUtram 43 teSAM paraM paraM sUkSmam // 38 // teSAmaudArikAdizarIrANAM paraM paraM sUkSmaM veditavyam / tadyathA 1 audArikAdvaikriyaM sUkSmam / vaikriyAdAhArakam / AhArakAttaijasam / taijasAtkArmaNamiti / / 38 // pradezato'saMkhyeyaguNaM prAk taijasAt // 39 // teSAM zarIrANAM paraM parameva pradezato'saMkhyeyaguNaM bhavati prAk taijasAt / audArikazarIrapradezebhyo vaikriyazarIrapradezA asaMkhyeyaguNAH / vaikriyazarIrapradezebhya AhArakazarIrapradezA asaMkhyeyaguNA iti // 39 // anantaguNe pare // 40 // pare dve zarIre taijasakArmaNe pUrvataH pUrvataH pradezArthatayAnantaguNe bhavataH / AhArakAttaijasaM pradezato'nantaguNam / taijasAtkArmaNamanantaguNamiti // 40 // apratighAte // 41 // ete dve zarIre taijasakArmaNe anyatra lokAntAtsarvatrApratighAte bhavataH // 41 // anAdisambandhe ca // 42 // tAbhyAM taijasakArmaNAbhyAmanAdisambandho jIvasyetyanAdisambandha iti // 42 // sarvasya // 43 // sarvasya caite taijasakArmaNe zarIre saMsAriNo jIvasya bhavataH / eke tvAcAryA nayavAdApekSaM vyAcakSate / kArmaNamevaikamanAdisambandham / tenaivaikena jIvasyAnAdiH sambandho bhavatIti / taijasaM tu' labdhyapekSaM bhavati / sA ca taijasalabdhirna sarvasya, kasyacideva bhavati 1 krodhaprasAdanimittau zApAnugraha prati 1 tuzabdo'vadhArakaH / taijasaM labdhyapekSameva bhavati = sattAmAsAdayati / sA ca taijasalabdhirviziSTatapo'nuSThAnAdibhiH sAdhanaiH kasyacideva bhavati, na sarvasya jantostatsAdhanakalApavimukhasya / sa ca - tadyogyasAdhanasamAsAditatejolabdhistejonisargamAtanoti /
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ ----- 2-45 tejonisargazItarazminisargakaram', tathA 'bhrAjiSNuprabhAsamudayacchAyAnirvartakaM taijasaM zarIreSu maNijvalanajyotiSkavimAnavaditi // 43 // tadAdIni bhAjyAni yugapadekasyAcaturthyaH // 44 // te AdinI eSAmiti tadAdIni / taijasakArmaNe yAvatsaMsArabhAvinI Adi kRtvA, zeSANi yugapadekasya jIvasya bhAjyAnyAcaturyaH / tadyathA / taijasakArmaNe vA syAtAm / taijasakArmaNaudArikANi vA syuH / taijasakAmaNavaikriyANi vA syuH / taijasakAmaNaudArikavaikriyANi vA syuH / taijasakArmaNaudArikAhArakANi vA syuH / kArmaNameva vA syAt / kArmaNaudArike vA syAtAm / kArmaNavaikriye vA syAtAm kArmaNaudArikavaikriyANi vA syuH / kArmaNaudArikAhArakANi vA syuH / kArmaNataijasaudArikavaikriyANi vA syuH / kArmaNataijasaudArikA''hArakANi vA syuH / na tu kadAcidyugapatpaJca bhavanti / nApi vaikriyAhArake yugapadbhavataH / svAmivizeSAditi vakSyate // 44 // nirupabhogamantyam // 45 // antyamiti sUtrakramaprAmANyAtkArmaNamAha / tannirupabhogam / na sukhaduHkhe tenopabhujyete, na tena karma badhyate, na vedyate, nApi nirjIryata ityarthaH / zeSANi tu sopabhogAni / yasmAtsukhaduHkhe tairupabhujyete karma badhyate vedyate nirjIryate ca tasmAtsopabhogAnIti // 45 // 1 krodhanimittazApapradAnAbhimukha uSNatejonisargaM karoti / prasAdanimittAnugrahAbhimukhaH zItarazminisargakaro bhavati / zItA razmayo yasya nisRjyamAne tejovizeSasya sa zItarazmiH, zItarazmizcAsau nisargazca zItarazminisargastatkaraNazIlaM zItarazminisargakaraM taijasam / bhrAjanazIlo bhrAjiSNuH prabhANAM samudayastasya chAyA AbhA bhrAjiSNuprabhAsamudayachAyA / tasyAzchAyAnirvartakamutpAdakaM taijasaM zarIreSvaudArikAdikeSu keSucit / 3 yathA hi maNayaH sphaTikAGkavaiDUryAdayo bhrAjiSNuchAyAvimalapudgalArabdhatvAJcalano vA nirastapratyAsannatimiravrAtaH pradyotate, svatejasA, jyotiSkadevAnAM vA candrAdityAdInAM vimAnAnyatibhAsvarANi nirmaladravyArabdhatvAttathA taijasazarIrApekSamaudArikAdiSu zarIreSu keSucideva sphuranmajAjAlamupalabhyate na sarveSu / anyathA tadabhAvAt / 4 a. 2 sU. 47, 49. 5 anubhUyamAnameveha nirjIryate / nirasatAmApadyamAnaM parizayyAtmapradezebhyaH pAdalezenamuktaM rasakusumbhakaM nijIrNamucyate /
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAdhigamasUtram atrAha / eSAM paJcAnAmapi zarIrANAM sammUrcchanAdiSu triSu janmasu kiM ka jAyata iti / atrocyate garbhasammUrchanajamAdyam // 46 // AdyamitisUtrakramaprAmANyAdaudArikamAha |tdgrbhesmmuurchne vaajaayte||46|| vaikriyamaupapAtikam // 47 // vaikriyazarIramaupapAtikaM bhavati / nArakANAM devAnAM ceti // 47 // labdhipratyayaM ca // 48 // 'labdhipratyayaM ca vaikriyazarIraM bhavati / tiryagyonInAM manuSyANAM ceti // 48 // zubhaM vizuddhamavyAghAti cAhArakaM caturdazapUrvadharasyaiva // 49 // zubhamiti zubhadravyopacitaM zubhapariNAmaM cetyarthaH / vizuddhamiti vizuddhadravyopacitamasAvadhaM cetyarthaH / avyAghAtIti AhArakaM zarIraM na vyAhanti na vyAhanyate cetyarthaH / taccaturdazapUrvadhara eva kasmiMzcidarthe kRcchre'tyantasUkSme sandehamApanno nizcayAdhigamArthaM kSetrAntaritasya bhagavato'rhataH pAdamUlamaudArikeNa zarIreNAzakyagamanaM matvA labdhipratyayamevotpAdayati / dRSTvA bhagavantaM chinnasaMzayaH punarAgatya vyutsRjatyantarmuhUrtasya / taijasamapi zarIraM labdhipratyayaM bhavati / kArmaNameSAM nibandhanamAzrayo bhavati / tatkarmata eva bhavatIti bandhe parastAdvakSyati / karma hi kArmaNasya kAraNamanyeSAM ca zarIrANAmAdityaprakAzavat / 1 tapovizeSajanitA labdhistatpratyayaM tatkAraNametaccharIraM bhavati / ajanmajamidamityarthaH / 2 dvAdazAGgasya dRSTivAdAkhya-(dRSTipAta)-mahAsamudrasya paMca padAni, tadyathA parikarma sUtra pUrvAnuyoga pUrvagata cUlikAH / tatra pUrvagatAkhyacaturthapade caturdaza pUrvANi utpAdam, agrAyaNIyam, vIryapravAdam, astinAstipravAdam, jJAnapravAdam, satyapravAdam, AtmapravAdam, karmapravAdam, pratyAkhyAnapravAdam, vidyApravAdam, kalyANam, prANAvAyam, kriyAvizAlam, lokabindusAram / tAni dhAraNAjJAnenAlambate iti caturdazapUrvadharaH / 3 ArambhAprabhRtyA apavargAt sarvo'ntarmuhUrtaparimANaH kAlo bhavati / 4 a. 8 sU. 1, 2, 3.
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 2-49 yathAdityaH svamAtmAnaM prakAzayatyanyAni ca dravyANi na cAsyAnyaH prakAzakaH / evaM kArmaNamAtmanazca kAraNamanyeSAM ca zarIrANAmiti / atrAha / audArikamityetadAdInAM zarIrasaMjJAnAM kaH padArtha iti / atrocyate / udgatAramudAram / utkaTAramudAram / udgama eva vodAram / upAdAnAtprabhRti anusamayamudgacchati vardhate jIryate zIryate pariNamatItyudAram / udAramevaudArikam / naivamanyAni // yathodgamaM vA niratizeSaM, grAhyaM chedyaM bhedyaM dAhyaM hAryamityudAraNAdaudArikam / naivamanyAni udAramiti ca sthUlanAma / sthUlamudgataM puSTaM bRhanmahadityudAramevaudArikam / naivaM zeSANi / teSAM hi paraM paraM sUkSmamityuktam / / ___vaikriyamiti / vikriyA vikAro vikRtirvikaraNamityanantaram / vividhaM kriyate / ekaM bhUtvAnekaM bhavati / anekaM bhUtvA ekaM bhavati / aNu bhUtvA mahadbhavati / mahacca bhUtvA'Nu bhavati / ekAkRti bhUtvA'nekAkRti bhavati / anekAkRti bhUtvA ekAkRti bhavati / dRzyaM bhUtvA'dRzyaM bhavati / adRzyaM bhUtvA dRzyaM bhavati / bhUmicaraM bhUtvA khecaraM bhavati / khecaraM bhUtvA bhUmicaraM bhavati / pratighAti bhUtvA'pratighAti bhavati / apratighAti bhUtvA pratighAti bhavati / yugapaJcaitAn bhAvAnanubhavati / naivaM zeSANIti / vikriyAyAM bhavati, vikriyAyAM jAyate vikriyAyAM nirvaya'te, vikriyaiva vA vaikriyam / AhArakam / Ahriyata iti AhAryam / AhArakamantarmuhUrtasthiti / naivaM zeSANi // tejaso vikArastaijasaM tejomayaM tejaHsvatattvaM zApAnugrahaprayojanam / naivaM zeSANi / karmaNo vikAraH karmAtmakaM karmamayamiti kArmaNam / naivaM zeSANi / ebhya eva cArthavizeSebhyaH zarIrANAM nAnAtvaM siddhm'| kiM cAnyat / 1 ghaTapaTAdInAmiva lakSaNabhedAt /
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ 47 tattvArthAdhigamasUtram kAraNato' viSayataH2 svAmitaH3 prayojanataH pramANataH5 pradezasaMkhyA to'vagAhanataH 'sthitito'lpabahutvata ityetebhyazca navabhyo vizeSebhyaH zarIrANAM nAnAtvaM siddhamiti // 49 // atrAha / Asu catasRSu saMsAragatiSu ko liGganiyama iti / atrocyate / jIvasyaudayikeSu bhAveSu vyAkhyAyamAneSUktam / trividhameva liGgaM strIliGgaM puMlliGgaM napuMsakaliGgamiti / / tathA cAritramohe nokaSAyavedanIye trividha eva vedo"vakSyate / 1 sthUlapudgalopacitamUtyaurdArikam / na tathA vaikriyAdIni / paraM paraM sUkSmamiti (2-38) vacanAt / 2 vidyAdharaudArikazarIrANi pratyAnandIzvarAdaudArikasya viSayaH, jakAcAraNaM, pratyArucakavaraparyantAttiryayUrdhvamApANDakavanAt / vaikriyamasaMkhyeyadvIpasamudraviSayam / AhArakasya yAvanmahAvidehakSetrANi taijasakArmaNayorAsarvalokAt / audArikasya manuSyatiryaJcaH / vaikriyasya devanArakAstiryaGmanuSyAzca kecit / AhArakasya caturdazapUrvadharamanuSyasaMyataH / taijasakArmaNayoH sarvasaMsAriNaH / audArikasya dharmAdharmasukhaduHkhakevalajJAnAvAptyAdi prayojanaM, vaikriyasya sthUlasUkSmaikatvavyomacarakSitigativiSayAdyanekalakSaNA vibhUtiH / AhArakasya tu sUkSmavyavahitaduravagAhArthavyavasthitiH / taijasasyAhArapAkaH zApAnugrahadAnasAmarthya ca / kArmaNasya bhavAntaragatipariNAmaH / / 5 sAtirekaM yojanasahasramaudArikam / yojanalakSapramANaM vaikriyam / ralipramANamAhArakaM lokAyAmapramANe taijasakArmaNe / 'pradezato'saMkhyeyaguNaM prAktaijasAdanantaguNe pare' iti pradezabheda uktaH (2-39,40) / sAtirekayojanasahasrapramANamaudArikamasaMkhyeyaguNapradezeSu yAvatsu avagADhaM bhavati, tebhyo bahutarakAsaMkhyeyapradezAvagADhaM yojanalakSapramANaM vaikriyaM bhavati / AhArakamAbhyAmalpapradezAvagADhaM bhavati hastamAtratvAt / taijasakAmaNe lokAntAyatAkAzazreNyavagADhe bhavataH / __ audArikaM jaghanyena antarmuhUrtasthiti / utkarSeNa tripalyopamasthiti / vaikriyaM jaghanyenAntarmuhUrtasthiti / utkarSeNa trayastriMzatsAgaropamasthiti / AhArakamantaramuhUrtasthityeva / taijasakArmaNayoH saMtAnAnurodhAt anAditvamaparyavasAnatA cAbhavyasaMbandhitayA / anAditvaM saparyavasAnatA ca bhavyasaMbandhitvena / 9 sarvastokamAhArakam / AhArakAdvaikriyazarIrANyasaMkhyeyaguNAni / vaikriyazarIrebhya audArikazarIrANyasaMkhyeyaguNAni / audArikazarIrebhyastaijasakArmaNAnyanantaguNAni / 10 kaSAyasahavartitvAtkaSAyapreraNAdapi / hAsyAdinavakasyoktA nokaSAyakaSAyatA / ___hAsyaratyaratizokabhayajugupsAstrIpuMnapuMsakavedA iti hAsyAdayo nava / 11 - a. 8 sU. 10
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 ---- 2.52 strIvedaH puMvedo napuMsakaveda iti / tasmAttrividhameva liGgamiti // tatra nArakasammUrchino napuMsakAni // 50 // -- nArakAzca sarve sammUrchinazca napuMsakAnyeva bhavanti / na striyo na pumAMsaH / teSAM hi cAritramohanIyanokaSAyavedenIyAzrayeSu triSu vedeSu napuMsakavedanIyamevaikamazubhagatinAmApekSaM pUrvabaddhanikAcitamudayaprAptaM bhavati, netare iti / / 50 // na devAH // 51 // 'devAzcaturnikAyA api napuMsakAni na bhavanti / striyaH pumAMsazca bhavanti / teSAM hi zubhagatinAmApekSe strIpuMvedanIye pUrvabaddhanikAcite udayaprApte dve eva bhavato netarat / pArizeSyAcca gamyate jarAyvaNDapotajAstrividhA bhavanti striyaH pumAMso napuMsakAnIti / / 51 // ___ atrAha / caturgatAvapi saMsAre kiM vyavasthitA sthitirAyuSa utAkAlamRtyurapyastIti / atrocyate / dvividhAnyAyUMSi / apavartanIyAni anapavartanIyAni ca / anapavartanIyAni punardvividhAni / sopakramANi nirupakramANi ca / apavartanIyAni tu niyataM sopakramANIti / / tatra aupapAtikacaramadehottamapuruSAsaMkhyeyavarSAyuSo'napavAyuSaH // 52 // aupapAtikAzcaramadehA uttamapuruSA asaMkhyeyavarSAyuSa ityete'napavAyuSo bhavanti / tatraupapAtikA nArakadevAzcetyuktam / caramadehA manuSyA eva bhavanti nAnye / caramadehA antyadehA ityarthaH / ye tenaiva zarIreNa sidhyanti / uttamapuruSAstIrthakara cakravartyardhacakra vartinaH / asaMkhyeyavarSAyuSo manuSyAH 1 a. 4 sU. 11, 12, 13, 17. 2 napuMsakavedanIyamabaddhatvAt / 3 kAraNAntarAnizcitAvadheH prAk yasya AyuSaH kSayastadAyuH apavartanIyam / 4 kenApi kAraNena hAsamanApnuvat nizcitakAlAvadhi yadAyurupabhogyatAM yAti tadanapavartanIyamucyate // 5 ckrvrtinH-bhrtaadyH| 6 ardhckrvrtinH-raamkRssnnprtikRssnnaadyH|
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAdhigamasUtram tiryagyonijAzca bhavanti / 'sadevakurUttarakuruSu sAntaradvIpakAsvakarmabhUmiSu karmabhUmiSu ca suSamasuSamAyAM suSamAyAM suSamaduHSamAyAmityasaMkhyeyavarSAyuSo manuSyA bhavanti / atraiva bAhyeSu dvIpeSu samudreSu tiryagyonijA asaMkhyeyavarSAyuSo bhavanti / aupapAtikAzcAsaMkhyeyavarSAyuSazca nirupakramAH / caramadehAH sopakramA nirupakramAzceti / ebhya aupapAtikacaramadehAsaMkhyeyavarSAyurvyaH zeSA manuSyAstiryagyonijAH sopakramA nirupakramAzcApavatyAyuSo'napavatyAyuSazca bhavanti / tatra ye'pavatyAryuSasteSAM viSazastrakaNTakAgnyudakAhyazitAjIrNAzaniprapAtodvandhanazvApadavajranirghAtAdibhiH kSutpipAsAzItoSNAdibhizca dvandvopakramairAyurapavartyate / apavartanaM zIghramantarmuhUrtAtkarmaphalopabhogaH, upakramo'pavartananimittam / / atrAha / yadyapavartate karma tasmAtkRtanAzaH prasajyate yasmAnna vedyate / athAstyAyuSkaM karma mriyate ca tasmAdakRtAbhyAgamaH prasajyate / yena satyAyuSke priyate ca, tatazcAyuSkasya karmaNa AphalyaM prasajyate / aniSTaM caitat / ekabhavasthiti cAyuSkaM karma na jAtyantarAnubandhi tasmAnApavartanamAyuSo'stIti / / atrocyate / kRtanAzAkRtAbhyAgamAphalyAni karmaNo na vidyante / 1 saha devakurubhiruttarakuravaH sadevakuruttarakuravaH tatra devakuruttarakuruSu jambudvIpadhAtakI khaNDapuSkaradvIpArdhavRttiSu / / 2 a. 3 sU. 14, 15, 16. 3 akarmabhUmiSu-haimavataharivarSarabhyakahairaNyavatAkhyAsu jambUdvIpadhAtakIkhaNDapuSkaravara dvIpArdhavartinISu / 4 karmaNo bhUmayaH / yatra jAtAH prANinaH sakalaM karma kSapayitvA sidhyanti tIrthakaropadezAttAH karmabhUmayo bharatairAvatavidehakSetrANi paJcadaza pratyekaM paJcabhedatvAt / 5 a. 4 sU. 15 6 manuSyakSetrAbahirbhUteSu / 7 na hyeSAM prANApAnAhAranirodhAdhyavasAnanimittavedanAparAghAtasparzAkhyAH sapta vedanA vizeSAH santyAyuSo bhedakA upakramA ityato nirupakramA eva / 8 kRtanAzaH 1 akRtAbhyAgamaH 2 karmaNAM phalarAhityaM 3 ceti doSatrayamanena pUrvapakSaNa pratipAdyate / 9 anena pUrvoktadoSatrayaM khaNDyate / 3 ur
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 __ - ----- --- 2.62 nApyAyuSkasya jAtyantarAnubandhaH / kiM tu yathoktairu pakrabhairabhihata sya sarvasandohenodayaprAptamAyuSkaM karmaH zIghraM pacyate tadapavartanamityucyate / saMhatazuSkatRNarAzidahanavat / yathA hi saMhatasya zuSkasyApi tRNarAzeravayavazaH krameNa dahyamAnasya cireNa dAho bhavati tasyaiva zithilaprakIrNopacitasya sarvato yugapadAdIpitasya pavanopakramAbhihatasyAzu dAho bhavati tadvat / yathA vA saMkhyeyanAcAryaH6 karaNalAghavArtha guNakArabhAgahArAbhyAM rAziM chedAdevApavartayati, na ca saMkhyeyasyArthasyAbhAvo bhavati, tadvadupakramAbhihato maraNasamudghAtaduHkhAtaH karmapratyayamanAbhogayogapUrvakaM karaNavizeSamutpAdya phalopabhogalAghavArthaM 1 adhyavasAnaviSazastrAdibhiH / 2 abhiplutasya / 3 sarvAtmanA sAkalyenetyarthaH / 4 prAptavipAkamAzu bhavati / yastu tasya kramabhAvI vipAkaH so'pavartyate / anubhavaH punaH sarvasya yugapanna niSidhyate / ityeSo'pavartanazabdArthaH / saMhatatvAtparizeSavAnapi tRNapuJjazcirAya dahyate yadA tu viralito bhavatyavayavazastadAzu bhasmasAdbhavati tadvadAyuSo'pyanubhavaH / yadAyudRDhasaMhitamatighanatayA bandhakAla eva pariNAmamApAditaM bhavati pavanazleSavat / takrameNa vedyamAnaM cirAya vedyate / gaNitAcAryaH / gaNitaprakriyAyAmAhitanaipuNaH / 7 karaNAni guNakArabhAgahArApavartanodvartanAdIni / tatra yo laghuH karaNopAyaH svalpaphalastena tatphalamAnayati gaNitAbhijJatvAt / tulye'pi hi phalAnayane guNakArabhAgahArau cirAya tatphalaM abhinirvartayataH / sa punargaNitanipuNo guNakArabhAgahArAbhyAM cirakAlakAribhyAM sakAzAt karaNalAghavArthamapavartanAha~ rAzicchedAdevArthAdhikAdapavartayati, SaNNavatyAdikamanapavartanAha~ punarlaghukaraNAbhijJo'pi na zaknotyevApavartayitumekam / paJcAzaduttarasahasrAdikaM guNakArabhAgahArakramamevAtra prayojayati / na ca saMkhyeyArthasyAbhAvo bhavati / phalabhUtasya karaNavizeSe satyapi prepsitaphalAbhedamAdarzayati / maraNasamudghAto nAma svazarIrakAdAtmapradezApakarSo mUrchAnugatazcetanAvimukta ivAvyaktaprabodhalakSaNo'stamitasakalabahirvarticeSTAkriyAvizeSaH, sa eva cAticirarUDhamUlapradezotkhananarUpatvAdduHkhaM tenA" viSaNNaH kiMkartavyatAvimukhaH /
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAdhigamasUtram karmApavartayati, na cAsya phalAbhAva' iti // kiM cAnyat / yathA vA dhautapaTo jalArdra eva saMhatazcireNa zoSamupayAti, sa eva ca vitAnitaH sUryarazmivAyvabhihataH kSipraM zoSamupayAti, na ca saMhate tasminnabhUtasnehAgamo, nApi vitAnite'kRtsnazoSaH, tadvadyathoktanimittApavartanaiH karmaNaH kSipraM phalopabhogo bhavati / na ca kRtprnnaashaakRtaabhyaagmaaphlyaani||62|| iti tattvArthAdhigamasUtre svopajJabhASyasamete dvitIyo'dhyAyaH samAptaH // 1 etaduktaM bhavati / AjAnAna eva hi tadapavartanAkaraNena apavartanA/ karma apavartayati / AhArarasAdivipariNAmavat / kimarthaM punarapavartayati / phalopabhogArthamAyuSkarmaphalopabhogAya / anAbhoganivartitena vIryavizeSeNeti / na cAsyAyuSkarmaNaH phalAbhAvo bhavati / iyAMstu vizeSaH-kramaparibhoge bahukAlaH, saMvartitaparibhoge svalpa iti / na punarabhuktaM tatra kiMcitkarma parizaTatIti /
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha tRtIyo'dhyAyaH / atrAha / uktaM bhavatA nArakA iti gatiM pratItya jIvasyaudayi'ko bhAvaH / tathA janmasu "nArakadevAnAmupapAtaH' / vakSyati ca sthitau "nArakANAM ca dvitIyAdiSu' / AsraveSu 'bahvArambhaparigrahatvaM ca nArakasyAyuSa' iti // tatra ke nArakA nAma kka ceti / atrocyate / narakeSu bhavA nArakAH / tatra narakaprasiddhyarthamidamucyate ratnazarkarAvAlukApaGkadhUmatamomahAtamaHprabhAbhUmayo ghanAmbuvAtAkAzapratiSThAH saptAdho'dhaH pRthutarAH // 1 // ratnaprabhA zarkarAprabhA vAlukAprabhA paGkaprabhA dhUmaprabhA tamaHprabhA mahAtamaHprabhA ityetA bhUmayo ghanAmbuvAtAkAzapratiSThA bhavantyekaikazaH sapta adho'dhaH / ratnaprabhAyA adhaH zarkarAprabhA, zarkarAprabhAyA adho vAlukAprabhA / ityevaM zeSAH / ambuvAtAkAzapratiSThA iti siddhe ghanagrahaNaM kriyate tenAyamarthaH pratIyate ghanamevAmbu adhaH pRthivyAH / vAtAstu ghanAstanavazceti // tadevaM kharapRthivI "paGkapratiSThA, paGko ghanodadhivalayapratiSTho, ghanodadhivalayaM dhanavAtavalayapratiSThaM, ghanavAtavalayaM tanuvAtavalayapratiSThaM, tato mahAtamobhUtamAkAzam / sarvaM caitatpRthivyAdi tanuvAtavalayAntamAkAzapratiSTham / AkAzaM tvAtmapratiSTham / uktamavagAhanamAkAzasyeti / tadanena krameNa lokAnubhAvasaMniviSTA asaGkhyeyayojanakoTIkoTyo vistRtAH sapta bhUmayo ratnaprabhAdyAH // saptagrahaNaM niyamArthaM, ratnaprabhAdyA mA bhUvannekazo hyaniyatasaGkhyA iti / kiM cAnyat / adhaH saptaivetyavadhAryate / UrdhvaM tvekaiveti vakSyate // api ca tantrAntarIyA 1. a. 2 sU. 6 2. a. 2 sU. 35. 3. a. 4 sU. 43. 4. a. 6 sU. 16. 5. ralaprabhAyAM sarvAdhastanayojanasahasraM paGka ityucyate / ityevamASaSThyAH / saptamyAM tu sArdhArdhapaJcAzatsahasrayojanAni / 6. taMtrAntarIyA jinapravacanabAhyAH / te ca prAyaH prastAvAnmAyAsUnavIyA eva gRhyante /
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAdhigamasUtram 53 asaMkhyeyeSu lokadhAtuSvasaMkhyeyAH pRthivIprastArA ityadhyavasitAH / tatpratiSedhArthaM ca saptagrahaNamiti / / sarvAzcaitA adho'dhaH 'pRthutarAH chatrAticchatrasaMsthitAH / gharmA vaMzA zailAJjanAriSTA mAghavyA mAghavIti cAsAM nAmadheyAni yathAsaMkhyameva bhavanti / ratnaprabhA ghanabhAvenAzItaM yojanazatasahasram, zeSA dvAtriMzadaSTAviMzativiMzatyaSTAdazaSoDazASTAdhikamiti 1 sarve ghanodadhayo viMzatiyojanasahasrANi ghanavAtatanuvAtAstvasaMkhyeyAni, adho'dhastu ghanatarA vizeSeNeti // 1 // tAsu narakAH // 2 // tAsu ratnaprabhAdyAsu bhUSUrdhvamadhazcaikazo yojanasahasramekaikaM varjayitvA madhye narakA bhavanti / tadyathA / uSTrikApiSTapacanIlohIkarakendrajAnukAjantokAyaskumbhAyaH koSThAdisaMsthAnA vajratalAH sImantakopakrAntA rauravo'cyuto raudro hAhAravo ghAtanaH zocanastApanaH krandano vilapanazchedano bhedanaH khaTAkhaTaH kAlapiJjara ityevamAdyA azubhanAmAnaH kAlamahAkAlarauravamahArauravApratiSThAnaparyantAH / ratnaprabhAyAM narakANAM prastArAstrayodaza / dvidvyUnAH zeSAsu / ratnaprabhAyAM narakavAsAnAM triMzacchatasahasrANi / zeSAsu paJcaviMzatiH paJcadaza daza trINyekaM paJconaM narakazatasahasramityASaSThyAH / saptamyAM tu paJcaiva mahAnarakA iti // 2 // nityAzubhataralezyApariNAmadehavedanAvikriyAH // 3 // I te narakA bhUmikrameNAdho'dho nirmANato'zubhatarAH / azubhA ratnaprabhAyAM, tato'zubhatarAH zarkarAprabhAyAM tato'pyazubhatarA vAlukAprabhAyAm / ityevamAsaptamyAH // nityagrahaNaM gatijAtizarIrAGgopAGgakarmaniyamAdete lezyAdayo bhAvA narakagatau narakapaJcendriyajAtau ca nairantaryeNAbhavakSayodvartanAda bhavanti, kadAcidakSinimeSamAtramapi na bhavanti zubhA vA bhavantyato nityA ityucyante / / na " 1. ekarajjupramANAviSkambhAyAmAbhyAM ratnaprabhA / zarkarAprabhArdhatRtIyarajjupramANA vAlukAprabhA catUrajjupramANA paMkaprabhA paJcarajupramANA dhUmaprabhA rajjuSaTkapramANA tamaH-prabhArdhasaptarajjupramANA mahAtamaH prabhA saptarajjupramANeti / 2. chatramAyAmaviSkambhAbhyAM laghu bhavati tadadhovarti vistIrNataraM tasyApyadho vizAlatamamityataH chatrAticchatravat sthitAH / 3. gharmA iti nAma ratnaprabhA iti gotram / evaM krameNa saptAnAmapi jJeyam /
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 ... 3-3 azubhataralezyAH / kApotalezyA ratnaprabhAyAm / tatastIvratarasaMklezAdhyavasAnA kApotA zarkarAprabhAyAm / tatastIvratarasaMklezAdhyavasAnA kApotanIlA vAlukAprabhAyAm / tatastIvratarasaMklezAdhyavasAnA nIlA paGkaprabhAyAm / tatastIvratarasaMklezAdhyavasAnA nIlakRSNA dhUmaprabhAyAm / tatastIvratarasaMklezAdhyavasAnA kRSNA tamaHprabhAyAm / tatastIvratarasaMklezAdhyavasAnA kRSNaiva mahAtamaHprabhAyAmiti / azubhatarapariNAmaH / 'bandhanagatisaMsthAnabhedavarNagandharasasparzAguru laghuzabdAkhyo dazavidho'zubhaH pudgalapariNAmo narakeSu / azubhatarazcAdho'dhaH / tiryagUrdhvamadhazca sarvato'nantena bhayAnakena nityottamakena tamasA nityAndhakArAH zleSmamUtrapurISasrotomalarudhiravasAmedapUyAnulepanatalAH / zmazAnamiva pUtimAMsakezAsthicarmadantanakhAstIrNabhUmayaH / zvazRgAlamArjAranakulasarpamUSakahastyazvagomAnuSazavakoSThAzubhataragandhAH3 / hA mAtardhigaho kaSTaM bata muJca tAvaddhAvata prasIda bhartA vadhIH kRpaNakamityanubaddharuditaistIvrakarUNairdInaviklavairvilApairAsvinairninAdairdInakRpaNakaruNairyAcitairbASpasaMniruddhainistanitairgADhavedanaiH kUjitaiH santApoSNaizca nizvAsairanuparatabhayasvanAH / azubhataradehAH / dehAH zarIrANi / azubhanAmapratyayAdazubhAnyaGgopAGganirmANasaMsthAnasparzarasagandhavarNasvarANi / huNDAni 'ninANDajazarIrAkRtIni / krUrakaruNabIbhatsapratibhayadarzanAni duHkhabhAMjyazucIni ca 1. bandhaH-pudgalAnAM zarIrAdiSu saMzliSyatAmatyantAzubhatarapariNAmo bhavati / gatiH nArakANAmaprazastavihAyogatinAmakarmo - (8-12) - dayAdazubhA bhavatyuSTrapataGgAdivat / saMsthAna-narakAkRtiH nArakAkRtizca ubhayamapyAlokyamAnamevodvegamupajanayati mahAzvabhravat, pizAcAkRtivadvA / bhedapariNAmo'pi pudgalAnAmazubhaH zarIranarakakuDayAdibhyo vibhidyamAnAH pudgalAH varNasparzAdibhirazubhapariNAmA jAyante, tatazca duHkhahetavo bhavanti / 2. sarveSAM hi jIvAnAM zarIrANyAtmano na gurUNi nApi laghUni iti agurulaghupariNAmaH / sa cAniSTo'nekavidhaduHkhAzrayatvAt / 3. pretabhUtAnAM zvAdInAmudaradaurgandhyavaddaurgandhyaviziSTAH / 4. anubaddhaM-satatam / 5. yatra hastapAdAdyavayavAH bahuprAyAH pramANavisaMvAdinazca tadhuNDamityucyate / 6. nirlana-bhinnam /
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAdhigamasUtram teSu zarIrANi bhavanti / ato'zubhatarANi cAdho'dhaH / sapta dhanUMSi trayo hastAH SaDaGgulamiti zarIrocchrAyo nArakANAM ratnaprabhAyAm / 'dvirdviH zeSAsu / sthitivaccotkRSTajaghanyatA veditavyA / / ___ azubhataravedanAH / azubhatarAzca vedanA bhavanti narakeSvadho'dhaH / tadyathA / uSNavedanAstIvAstIvratarAstIvratamAzcAtRtIyAyAH / uSNazIte caturthyAm / 3zItoSNe paJcamyAm / parayoH zItAH zItatarAzceti / tadyathA / prathamazaratkAle caramanidAghe vA pittavyAdhiprakopAbhibhUtazarIrasya sarvato dIptAgnirAziparivRtasya vyabhre nabhasi madhyAhne nivAte'tiraskRtAtapasya yAdRguSNajaM duHkhaM bhavati tato'nantaguNaM prakRSTaM kaSTamuSNavedaneSu narakeSu bhavati / pauSamAghayozca mAsayostuSAraliptagAtrasya rAtrau hRdayakaracaraNAdharauSThadazanAyAsini pratisamayapravRddha zItamArute 'niragnyAzrayaprAvaraNasya yAdRkzItasamudbhavaM duHkhamazubhaM bhavati tato'nantaguNaM prakRSTaM kaSTaM zItavedaneSu narakeSu bhavati / yadi kiloSNavedanAnarakAdutkSipya nArakaH sumahatyaGgArarAzAvuddIpte prakSipyeta sa kila suzItAM mRdumArutAM zItalAM chAyAmiva prAptaH sukhamanupamaM vindyAnnidrAM copalabheta, evaM kaSTataraM nArakamuSNamAcakSate / tathA kila yadi zItavedanAnarakAdutkSipya nArakaH kazcidAkAze mAghamAse nizi pravAte mahati tuSArarAzau prakSipyeta sadantazabdottamakaraprakampAyAsakare'pi tatra sukhaM vindyAdanupamA nidrAM copalabheta evaM kaSTataraM nArakaM zItaduHkhamAcakSata iti / / / __azubhataravikriyAH / azubhatarAzca vikriyA narakeSu nArakANAM bhavanti / zubhaM kariSyAma ityazubhatarameva vikurvate / duHkhAbhibhUtamanasazca duHkhapratIkAraM cikIrSavo garIyasa eva te duHkhahetUnvikurvata iti / / 3 // parasparodIritaduHkhAH // 4 // parasparodIritAni duHkhAni narakeSu nArakANAM bhavanti / kSetrasvabhAvajanitAccAzubhAtpudgalapariNAmAdityarthaH / / 1. ratnaprabhAnArakazarIrANAM dviguNaM dvitIyasyAM nArakazarIrapramANam / tadapi dviguNaM tRtIyasyAm / ___evaM yAvatsaptamyAM paJcadhanuHzatAni pUrNAni / 2. bahUnAmuSNA stokAnAM zItetyuSNazIte / 3. bahUnAM zItA stokAnAmuSNeti zItoSNe / 4. RtUnAM dvimAsakatvAd dvAbhyAM mAsAbhyAM kramazaH prathamatvacaramatvavyavahAraH / 5. AzrayaH-nivAsasthAnam / - - 6. parasparodIritAni-anyonyadattAni /
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 3-5 tatra kSetrasvabhAvajanitapudgalapariNAmaH zItoSNa kSutpipAsAdiH / zItoSNe vyAkhyAte kSutpipAse vakSyAmaH / anuparatazuSkendhanopAdAnenaivAgninA tIkSNena pratatena kSudagninA dandahyamAnazarIrA anusamayamAhArayanti te sarvapudgalAnapyadyustIvrayA ca nityAnuSaktayA pipAsayA zuSkakaNThISThatAlujihvAH sarvoddhInapi pibeyurna ca tRptiM samApnuyurvardheyAtAmeva caiSAM kSuttRSNe ityevamAdIni kSetrapratyayAni // parasparodIritAni ca / api coktam / 'bhavapratyayo'vadhirnArakadevAnAmiti / tannArakeSvavadhijJAnamazubhabhavahetukaM mithyAdarzanayogAcca vibhaGgajJAnaM bhavati / bhAvadoSopaghAtAttu teSAM duHkhakAraNameva bhavati / tena hi te sarvataH tiryagUrdhvamadhazca dUrataevAjastraM duHkhahetUnpazyanti / yathA ca kAlolUkamahinakulaM cotpattyaiva baddhavairaM tathA parasparaM prati nArakAH / yathA 'vApUrvAJ zuno dRSTavA zvAno nirdayaM krudhyantyanyonyaM praharanti ca tathA teSAM nArakANAmavadhiviSayeNa dUrata evAnyonyamAlokya krodhastIvrAnuzayo jAyate duranto bhavahetukaH / tataH prAgeva duHkhasamudghAtArttAH krodhAgnyAdIpitamanaso'tarkitA iva zvAnaH samuddhatA vaikriyaM bhayAnakaM rUpamAsthAya tatraiva pRthivIpariNAmajAni kSetrAnubhAvajanitAni cAyaH zUlazilAmusalamudgarakuntatomarAsipaTTizazaktyayoghanakhaDgayaSTiparazubhiNDimAlAdInyAyudhAnyAdAya karacaraNadazanaizcAnyonyamabhighnanti / tataH parasparAbhihatA vikRtAGgA nistananto gADhavedanAH sUnAghAtanapraviSTA iva mahiSasUkarorabhrAH " sphuranto rudhirakardame ceSTante / ityevamAdIni parasparodIritAni narakeSu nArakANAM duHkhAni bhavantIti // 4 // saMkliSTAsurodIritaduHkhAzca prAk caturthyAH || 5 || saMkliSTAsurodIritaduHkhAzca nArakA bhavanti / tisRSu bhUmiSu prAk caturthyAH / tadyathA 1 ambAmbarISazyAmazabalarudroparudrakAlamahAkAlAsyAsipatravanakumbhIvAlukAvaitaraNIkharasvaramahAghoSAH paJcadaza paramAdhArmikA mithyAdRSTayaH pUrvajanmasu 1. a. 1 sU. 22. 2. navInAn aparicitAnityartha / 3. zabdayantaH / 4. saunikasya vadhasthAne praviSTAH / 5. urabhraH - meSaH /
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAdhigamasUtram saMkliSTakarmANaH pApAbhirataya AsurIM gatimanuprAptAH karmaklezajA ete tAcchIlyAnnArakANAM vedanAH samudIrayanti citrAbhirupapattibhiH / tadyathA / taptAyorasapAyananiSTaptAyaHstambhAliGganakUTazAlmalyagrAropaNAvatAraNAyoghanAbhighA 57 tavAsIkSuratakSaNakSArataptatailAbhiSecanAyaH kumbhapAkAmbarISatarjanayantrapIDanAyaH zUlazalAkAbhedanakrakacapATanAGgAradahanavAhanasUcIzADvalApakarSaNaiH tathA siMhavyAghradvIpizvazRgAlavRkakokamArjAranakulasarpavAyasagRdhrakAkolUkazyenAdikhAdanaiH taptavAlukAvataraNAsipatravanapravezanavaitaraNyavatAraNaparasparayodhanAdibhiriti / / tathA syAdetat kimarthaM ta evaM kurvantIti / atrocyate / pApakarmAbhirataya ityuktam I tadyathA govRSabhamahiSavarAhameSakukkuTavArtakAlAvakAnmuSTimallAMzca yudhyamAnAn parasparaM cAbhighnataH pazyatAM rAgadveSAbhibhUtAnAmakuzalAnubandhipuNyAnAM narANAM parA prItirutpadyate, tathA teSAmasurANAM nArakAMstathA tAni kArayatAmanyonyaM ghnatazca pazyatAM parA prItirutpadyate / te hi duSTakandarpAstathAbhUtAn dRSTvATTahAsaM muJcanti, celotkSepAnkSveDitAsphoTitAvallitatalatAlanipAtanAMzca kurvanti, mahatazca siMhanAdAnnadanti / tacca teSAM satyapi devatve satsu ca kAmikeSvanyeSu prItikAraNeSu 'mAyAnidAnamithyAdarzanazalyatIvrakaSAyopahatasyAnAlocitabhAvadoSasyApratyavamarSasyAkuzalAnubandhipuNyakarmaNo bAlatapasazca bhAvadoSAnukarSiNaH phalaM yatsatsvapyanyeSu prItihetuSva zubhA eva prItihetavaH samutpadyante // ityevamaprItikaraM nirantaraM sutIvraM duHkhamanubhavatAM maraNameva kAGkSatAM teSAM na vipattirakAle vidyate karmanirdhAritAyuSAm 1 uktaM hi 1 2' aupapAtikacaramadehottamapuruSAsaMkhyeyavarSAyuSo'napavartyAyuSa' iti / naiva tatra zaraNaM vidyate nApyapakramaNam / tataH karmavazAdeva dagdhapATitabhinnacchinnakSatAni ca teSAM sadya eva saMrohanti zarIrANi daNDarAjirivAmbhasIti // 1. zalyate bAdhyate'neneti zalyam klezajvarasvarUpatve sati saMyamasvarUpabheditvaM zalyasya lakSaNam 1 tacca zalyaM dravyatastomarAdi, bhAvatastu idaM trividhaM mAyAnidAnamithyAdarzanabhedAt (1) mAyA - nikRtiH saiva zalyaM mAyAzalyam / (2) nitarAM dIyate-lUyate mokSaphalamanindyabrahmacaryAdisAdhyaM kuzalakarmakalpataruvanamanena devarddhayAdiprArthanapariNAmanizitAsineti nidAnam, (3) mithyA-viparItaM darzanaM mithyAdarzanamiti / 2. a. 2 sU. 52. 3. daNDena ambhasi - jale kRtA rekheva /
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 3-6 evametAni trividhAni duHkhAni narakeSu nArakANAM bhavantIti / / 5 / / teSvekatrisaptadazasaptadazadvAviMzatitrayastriMzatsAgaropamA sattvAnAM parA sthiti // 6 // teSu narakeSu nArakANAM parAH sthitayo bhavanti / tadyathA / ratnaprabhAyAmekaM sAgaropamam / evaM trisAgaropamA saptasAgaropamA dazasAgaropamA saptadazasAgaropamA dvAviMzatisAgaropamA trayastriMzatsAgaropamA / jaghanyA tu purastAdvakSyate / 'nArakANAM ca 1dvitIyAdiSu / dazavarSasahasrANi prathamAyAm' iti / tatrAsravairyathoktairikasaMvartanIyaiH karmabhirasaMjJinaH prathamAyAmutpadyante / sarIsRpA dvayorAditaH prathamadvitIyayoH / evaM pakSiNastisRSu / siMhAzcatasRSu / uragAH paJcasu / striyaH SaTsu / matsyamanuSyAH saptasviti / na tu devA nArakA vA narakeSUpapattiM prApnuvanti / na hi teSAM bahvArambhaparigrahAdayo narakagatinirvartakA hetavaH santi / nApyudvartya nArakA deveSUtpadyante / na hyeSAM sarAgasaMyamAdayo devagatinirvartakA hetavaH santi / udvartitAstu tiryagyonau manuSyeSu votpadyante / mAnuSatvaM prApya kecittIrthakaratvamapi prApnuyurAditastisRbhyaH, nirvANaM catasRbhyaH, saMyama paJcabhyaH, saMyamAsaMyamaM SaDbhyaH , samyagdarzanaM saptabhyo'pIti / / dvIpasamudraparvata-hRdataDAgasarAMsi grAmanagarapattanAdayo vinivezA bAdaro vanaspatikAyo vRkSatRNagulmAdiH dvIndriyAdayastiryagyonijA manuSyA devAzcaturnikAyA api na santi / anyatra "samudghAtopapAtavikri yAsAGgatikanarakapAlebhyaH / upapAtatastu devA ratnaprabhAyAmeva santi / nAnyAsu / gatistRtIyAM yAvat / / ' yacca vAyava Apo dhArayanti na ca viSvaggacchanti,Apazca pRthivIM dhArayanti na ca praspandante, pRthivyazcApsu vilayaM na gacchanti, tattasyAnAdipAriNAmikasya nityasantaterlokavinivezasya lokasthitireva heturbhavati / / 1. a. 4 sU. 43. 2. a. 4 sU. 44. 3. kAyavAGmanaHkRtazubhAzubhakarmAgamanarUpatvamAsravasya lakSaNam / 4. bAdaraH-sthUlaH / 5. syAdvAdamaaryAM navamazlokasya caramapraghaTTake / 6. sAMgatikaM-pUrvajanmamitrabhUtam / 7. narakapAlAH-mahApApinaH /
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ 59 tattvArthAdhigamasUtram atrAha / uktaM bhavatA lokAkAze'vagAhaH / tadanantaraM Urdhva gacchatyAlokAntAditi / tatra lokaH kaH katividho vA kiMsaMsthito veti / atrocyate / / paJcAstikAyasamudAyo lokaH / te cAstikAyAH svatattvato vidhAnato lakSaNatazcoktA 'vakSyante ca / sa lokaH kSetravibhAgena trividho'dhastiryagUz2a ceti / dharmAdharmAstikAyau lokavyavasthAhetU / tayoravagAhavizeSAllokAnubhAvaniyamAt supratiSTakavajrAkRtirlokaH / adholoko gokandharArdhAkRtiH / uktaM hyetat / bhUmayaH saptAdho'dhaH pRthutarAcchatrAticchatrasaMsthitA iti tA yathoktAH / tiryagloko jhallAkRtiH / urdhvaloko mRdaGgAkRtiriti / tatra tiryaglokaprasiddhyarthamidamAkRtimAtramucyate / / 6 / / jambUdvIpalavaNAdayaH zubhanAmAno dvIpasamudrAH // 7 // jambUdvIpAdayo dvIpA lavaNAdayazca samudrAH zubhanAmAna iti / yAvanti loke zubhAni nAmAni tannAmAna ityarthaH / zubhAnyeva vA nAmAnyeSAmiti te zubhanAmAnaH / dvIpAdanantaraH samudraH samudrAdanantaro dvIpo yathAsaGkhyam / tadyathA / jambUdvIpo dvIpo lavaNodaH samudraH / dhAtakIkhaNDo dvIpaH kAlodaH samudraH / puSkaravaro dvIpaH puSkarodaH samudraH / varuNavaro dvIpo varuNodaH samudraH / kSIravaro dvIpaH kSIrodaH samudraH / ghRtavaro dvIpo ghRtodaH samudraH / ikSuvaro dvIpa ikSuvarodaH samudraH / nandIzvaro dvIpo nandIzvaravarodaH samudraH / aruNavaro dvIpo'ruNavarodaH samudraH / ityevamasaGkhayeyA dvIpasamudrAH svayambhUramaNaparyantA veditavyA iti // 7 // dvirddhirviSkambhAH pUrvapUrvaparikSepiNo valayAkRtayaH // 8 // sarve caite dvIpasamudrA yathAkramamAdito dviddhirviSkambhAH pUrvapUrvaparikSepiNo valayAkRtayaH pratyetavyAH / tadyathA / yojanazatasahasraviSkambho jambUdvIpasya vakSyate / tadviguNo lavaNajalasamudrasya / lavaNajalasamudraviSkambhAd dviguNo dhAtakIkhaNDadvIpasya / ityevamAsvayambhUramaNasamudrAditi / / 1. paJcamAdhyAye / 2. svayaM bhavantIti svayaMbhuvo devAste yatrAgatya ramanta iti svayaMbhUramaNaH, ardharajjupramANaH prAntasamudraH / 3. viSkambhaH-madhyavistAraH / . . .-...... 4. a. 3 sU. 9.
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3-9 pUrvapUrvaparikSepiNaH / sarve pUrvapUrvaparikSepiNaH pratyetavyAH / jambUdvIpo lavaNasamudreNa parikSiptaH / lavaNajalasamudro dhAtakIkhaNDena parikSiptaH / dhAtakIkhaNDadvIpaH kAlodasamudreNa parikSiptaH / kAlodasamudraH puSkaravaradvIpArdhena parikSiptaH / puSkaradvIpArdhaM mAnuSottareNa parvatena parikSiptam / puSkaravaradvIpaH puSkaravarodena samudreNa parikSiptaH / evamAsvayambhUramaNAtsamudrAditi // valayAkRtayaH / sarve ca te valayAkRtayaH saha mAnuSottareNeti // 8 // tanmadhye merunAbhirvRtto yojanazatasahasraviSkambho jambUdvIpaH // 9 // 60 teSAM dvIpasamudrANAM madhye tanmadhye || merunAbhiH merurasya nAbhyAmiti merurvAsya nAbhiriti merunAbhiH / merurasya madhya ityarthaH / sarvadvIpasamudrAbhyantaro vRttaH kulAlacakrAkRtiryojanazatasahasraviSkambho jambUdvIpaH / vRttagrahaNaM niyamArtham / lavaNAdayo valayavRttA jambUdvIpastu 'prataravRtta iti yathA gamyeta, valayAkRtibhizcaturasratryatrayorapi parikSepo vidyate tathA ca mAbhUditi // merurapi kAJcanasthAlanAbhiriva vRtto yojanasahasramadhodharaNitalamavagADho navanavatyucchrito dazAdho vistRtaH, sahasramupati 1 trikANDastrilokapravibhaktamUrtizcaturbhirvanairbhadrazAlanandanasImanasapANDukaiH parivRttaH / tatra zuddhapRthivyupalavajrazarkarAbahulaM yojanasahasramekaM prathamaM kANDam / dvitIyaM triSaSTisahasrANi rajatajAtarUpAGkasphaTikabahulam / tRtIyaM SaTtriMzatsahasrANi jambUnadabahulam / vaiDUryabahulA cAsya cUlikA, catvAriMzadyojanAnyucchrAyeNa, mUle dvAdazaviSkambheNa madhye'STau upari catvArIti / mUle valayaparikSepi bhadrazAlavanam / bhadrazAlavanAtpaJcayojanazatAnyAruhya tAvatpratikrAntivistRtaM nandanam / tato'rdhatriSaSTisahasrANyAruhya paJcayojanazatapratikrAntivistRtameva saumanasam / tato'pi SaTtriMzatsahasrANyAruhya caturnavaticatuHzatapratikrAntivistRtaM pANDukavanamiti I nandanasaumanasAbhyAmekAdazaikAdazasahasrANyAruhya pradezaparihANirviSkambhasyeti // 9 // tatra bharatahaimavataharivideharamyaka hairaNyavatairAvatavarSAH kSetrANi // 10 // tatra jambUdvIpe bharataM haimavataM harayo videhA ramyakaM hairaNyavatamairAvatamiti sapta 1. kulAlacakravadvartulAkAraH /
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAdhigamasUtram 61 vaMzAH kSetrANi bhavanti / bharatasyottarato haimavataM haimavatasyottarato harayaH ityevaM zeSAH / vaMzA' varSA vAsyA iti caiSAM guNataH paryAyanAmAni bhavanti / sarveSAM caiSAM `vyavahAranayApekSAdAdityakRtAddigniyamAduttarato merurbhavati / lokamadhyAvasthitaM cASTapradezaM rucakaM digniyamahetuM pratItya yathAsambhavaM bhavatIti // 10 // tadvibhAjinaH pUrvAparAyatA himavanmahAhimavatriSadhanIlarukmizikhariNo varSadharaparvatAH // 11 // teSAM varSANAM vibhaktAro himavAn mahAhimavAn niSadho nIlo rukmI zikharI ityete SaD varSadharAH parvatAH / bharatasya haimavatasya ca vibhaktA himavAn / haimavatasya harivarSasya ca vibhaktA mahAhimavAnityevaM zeSAH // tatra paJca yojanazatAni SaDviMzAni SaT caikonaviMzatibhAgA bharataviSkambhaH / sa dvirddhirhimavaddhaimavatAdInAmAvidehebhyaH / parato videhebhyo'rdhArdhahInAH // paJcaviMzatiyojanAnyavagADho yojanazatocchrAyo himavAn // tadvirmahAhimavAn / tadadvirniSadha iti / / bharatavarSasya yojanAnAM caturdazasahasrANi catvAri zatAnyekasaptatIni SaT ca bhAgA vizeSato "jyA / iSuryathokto viSkambhaH / dhanuH kASThaM caturdazasahasrANi zatAni 1. vaMzAH kila parvavanto bhavanti tadvatparvavibhAgajananAt vaMzA evAmI bharatAdayaH / varSasaMnidhAnAcca varSAH / manujAdinivAsAcca vAsyAH / 2. vyavahAro hi saMgRhItAnAM padArthAnAM vidhipUrvakamavaharaNaM lokaprasiddhavyavahAratatparatvAt, na khalu nizcayamavalambate sarvavyavahArocchedaprasaMgAt / 3. naizcayikI dik kathaM pratipattavyetyata Aha- lokamadhyAvasthitamiti / 4. rucakaH- tiryaglokasya madhyabhAge AyAmaviSkambhAbhyAM pratyekaM rajjupramANau sarvapratarANAM kSullakau dvau nabhaH pradezapratarau vidyete / tayozca merumadhyapradeze madhyaM labhyate / tatra ca madhya uparitanapratarasya ye catvAro nabhaH pradezAstathA - adhastanapratarasya tu ye catvAro vyomapradezAsteSAmaSTAnAmapi pradezAnAM samaye rucaka iti paribhASA / ayaM cASTapradeziko rucakaH samastatiryaglokamadhyavartI gostanAkAraH kSetrataH SaNNAmapi dizAM catasRNAmapi ca vidizAM prabhavaH (uptattisthAnam) mantavyaH - tiryaglokamadhye ratnaprabhApRthivyA upari bahumadhyadeze mervantardvI sarvakSullakapratarau tayoruparitanasya catvAraH pradezA gostanAkArasaMsthAnA adhastanasyApi catvArastathAbhUtA evetyeSo'STAkAzapradezAtmakazcatasro dizAmanudizAM ca prabhava utpattisthAnamiti / ( AcA. 1 zru.) 5. 'atra sugamatvArthaM yojanAnAM kalA eva kalyAH syustAzca jambUdvIpaparimANe
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62 3-11 paJcASTAviMzAnyekAdaza ca bhAgAH sAdhikAH / bharatakSetramadhye pUrvAparAyata ubhayataH samudramavagADho vaitADhayaparvataH SaD yojanAni sakrozAni dharaNimavagADhaH paJcAzadvistarataH paJcaviMzatyucchritaH videheSu niSadhasyottarato mandarasya dakSiNataH kAJcanaparvatazatena citrakUTena vicitrakUTena copazobhitA devakuravaH / viSkambheNaikAdaza yojanasahasrANyaSTau ca zatAni dvicatvAriMzAni dvau ca bhAgau | evamevottareNottarAH kuravazcitrakUTavicitrakUTahInA dvAbhyAM ca kAJcanAbhyAmeva yamakaparvatAbhyAM virAjitAH // videhA mandaradevakurUttarakurubhirvibhaktAH kSetrAntaravadbhavanti pUrve cApare ca / pUrveSu SoDaza cakravartivijayA nadIparvatavibhaktAH 'parasparAgamAH, apare'pyevaMlakSaNAH SoDazaiva // tulyAyAmaviSkambhAvagAhocchrAyI dakSiNottarau vaitADhyau, tathA himavacchikhariNau mahAhimavadrukmiNI niSadhanIlau ceti // kSudramandarAstu catvAro'pi dhAtakIkhaNDakapuSkarArdhakA - mahAmandarAtpaJcadazabhiryojanasahasrairhInocchrAyAH / SaDbhiryojanazatairdharaNitale hInaviSkambhAH / teSAM prathamaM kANDaM mahAmandaratulyam / dvitIyaM saptabhirhInam / tRtIyamaSTAbhiH / bhadrazAlanandanavane mahAmandaravat / tato'rdhaSaTpaJcAzadyojanasahasrANi saumanasaM paJcazataM vistRtam / tato'STAviMzatisahasrANi caturnavaticatuH zatavistRtameva pANDukaM bhavati / upari cAdhazca viSkambho'vagAhazca tulyo mahAmandareNa / cUlikA ceti // viSkambhakRterdazaguNAyA mUlaM vRttaparikSepaH / sa viSkambhapAdAbhyasto gaNitam / icchAvagAhonAvagAhAbhyastasya viSkambhasya caturguNasya mUlaM jyA ekonaviMzatilakSA jAyante / ayaM prakAra iha avagAha iti bhaNyate / tataH icchAvagAho yasya kasyacitkSetrasya viSkambhAvagAhaH pravedanIyaH sa ca kalAgaNanayA bharatasya dazasahasrI bhavati / anena icchAvagAhena kRtvA Uno hInazcAsAvavagAhaH prAguktasvarUpazca icchAvagAhonAvagAhaH 1890000 tena abhyasto guNita icchAvagAhonAvagAhAbhyastastathAbhUtasya viSkambhasya bharatAdivistArasya 18900000000 tatazcaturguNasya 75600000000 yat kila mUlaM samAyAti 274955 atha yojanajJAnAya ekonaviMzatibhAgo deyaH 14471 / 6 iyaM bharatajyA / 1. paraspareNAgamyAH kSetravizeSA ityarthaH / 2. kRteH = vargasya /
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAdhigamasUtram jyAviSkambhayorvargavizeSamUlaM viSkambhAcchodhyaM, zeSArdhamiSuH ' / iSuvargasya SaDguNasya jyAvargayutasya kRtasya mUlaM dhanuHkASTham / jyAvargacaturbhAgayuktamiSuvargamiSuvibhaktaM tatprakRtivRttaviSkambhaH / udagdhanuH kASThAddakSiNaM zodhyaM zeSArdhaM bAhuriti // sarvaparvatAnAmAyAma anena karaNAbhyupAyena sarvakSetrANAM viSkambhajyeSudhanuH kASThaparimANAni jJAtavyAni // / 11 // dvirdhAtakIkhaNDe / / 12 // 63 ete mandaravaMzavarSadharA jambUdvIpe'bhihitA, ete dviguNA dhAtakIkhaNDe dvAbhyAmiSvAkAraparvatAbhyAM dakSiNottarAyatAbhyAM vibhaktAH 1 ebhireva nAmabhirjambUdvIpakasamasaMkhyAH pUrvArdhe cAparArdhe ca cakrArakasaMsthitA niSadhasamocchrAyAH kAlodalavaNajalasparzino vaMzadharAH seSvAkArA aravivarasaMsthitA vaMzA iti // 12 // puSkarArdhe ca // 13 // yazca dhAtakIkhaNDe mandarAdInAM seSvAkAraparvatAnAM saGkhyAviSayaniyamaH sa eva puSkarArdhe veditavyaH // tataH paraM mAnuSottaro nAma parvato mAnuSalokaparikSepI sunagaraprAkAravRttaH puSkaravaradvIpArdhaviniviSTaH kAJcanamayaH / saptadazaikaviMzatiyojanazatAnyucchri tazcatvAri triMzAni krozaM cAdho dharaNItalamavagADho yojanasahasraM dvAviMzamadhastAdvistRtaH / saptazatAni trayoviMzAni madhye / catvAri caturviMzAnyuparIti / 1|2.niymaadvshytyaa dhanuH pRSThavargAt jIvavargaM vizodhyApanIya zeSasya SaDbhAge SaDbhirbhAge hate yanmUlamAgacchati tadiSuparimANaM bhavati / iha bharatasya iSukalAH 10000, tadvargastu 100000000, SaDguNaH sa ca 600000000 ataH paraM jyA cintanIyA / sA tu 274925, tadvargaH sa ca 75540252025 etau dvAvapi iSujyAvargAvekatra saMyojya mUlaM niSkAsyam / taccedaM 276043 tata ekonaviMzatibhAgaiH prApyante 14528/11 idaM bharata kSetradhanupRSTham / 'usuvaggi chaguNajIvA - vaggajUe mUla hoi dhaNupiThThe' iti vacanAt / 3. sampUrNabharatasya dhanuH kASThaM kRtvA dakSiNArdhabharatasyApi dhanuHkASThaM kriyate / idaM ca mahataH sakAzAttyAjyam / zeSamardhadalitaM sadvaitAdyayutottarabharatasya bAhuyugaM syAt / yataH 'dhaNudugavisesasesaM daliyaM bAhAyugaM hoi' iti vacanAt /
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 3-15 ___ na kadAcidasmAtparato janmataH saMharaNato vA 'cAraNavidyAdharaddhiprAptA api manuSyA bhUtapUrvA bhavanti bhaviSyanti ca / anyatra samudghAtopapAtAbhyAm / ata eva ca mAnuSottara ityucyate // tadevamarvAGmAnuSottarasyArdhatRtIyA dvIpAH samudradvayaM paJcamandarAH paJcatriMzatkSetrANi triMzadvarSadharaparvatAH paJca devakuravaH paJcottarAH kuravaH zataM SaSTayadhikaM cakravartivijayAnAM dve zate paJcapaJcAzadadhike janapadAnAmantaradvIpAH SaTpaJcAzaditi / / 13 // atrAha / uktaM bhavatA mAnuSasya svabhAvamArdavArja vatvaM ceti, tatra ke manuSyAH kka ceti / atrocyate prAgmAnuSottarAnmanuSyAH // 14 // prAgmAnuSottarAtparvatAtpaJcatriMzatsu kSetreSu sAntaradvIpeSu janmato manuSyA bhavanti / saMharaNavidyarddhiyogAttu sarveSvardhatRtIyeSu dvIpeSu samudradvaye ca samandarazikhareSviti / / bhAratakA haimavatakA ityevamAdayaH kSetravibhAgena / jambUdvIpakA lavaNakA ityevamAdayaH dvIpasamudravibhAgeneti / / 14 // AryA glizazca // 15 // dvividhA manuSyA bhavanti / AryA mlizazca / / tatrAryAH SaDvidhAH / kSetrAryA jAtyAryAH kulAryAH kAryAH zilpAryA bhASAryA iti / tatra kSetrAryAH paJcadazasu karmabhUmiSu jAtAH / tadyathA / bharateSvardhaSaDviMzatiSu janapadeSu jAtAH zeSeSu ca 1. tapovizeSAnuSTAnAjavAcAriNo vidyAcAriNazca saMyatA nandIzvarAdidvIpAn gacchanti caityavandanAyai / vidyAdharA mahAvidyAsaMpanA RddhiprAptAzca vaikriyAdizarIrabhAjaH sarve gacchanti parataH / natu prANAn parityajanti tatraiveti / 2. kacchAdayo vijayanAmAno dvAtriMzajanapadA jambUdvIpe | catuHSaSTirdhAtakIkhaNDe puSkarArdhe ca / tataH 160 bhavanti / bharatairAvatApekSayA''ryajanapadA dvizataM paJcAzacca bhavanti / tatra tAvadekatrApi bharatavarSe ardhaSaDviMzA dezA AryasaMjJA magadhAdayaH / 3. 6.18 4. tatra kSetrajAtikulakarmazilpabhASAjJAnadarzanacAritreSu ziSTalokanyAyadharmAnapetAcaraNazIlA AryAH / 5. etadviparItAstu mlizo bhavanti avyaktAniyatabhASAceSTatvAt /
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAdhigamasUtram 65 cakravartivijayeSu / jAtyAryA' ikSvAkavo 'videhA harayo'mbaSThAH jJAtA kuravo vuvunAlA ugrA bhogA rAjanyA ityevamAdayaH / kulAryAH kulakarAzcakravartino baladevA vAsudevA ye cAnye AtRtIyAdApaJcamAdAsaptamAdvA kulakarebhyo vA vizuddhAnvayaprakRtayaH / karmAryA yajanayAjanAdhyayanAdhyApanaprayogakRSilipivANijyayonipoSaNavRttayaH 1 "zilpAryAstantuvAyakulAlanApitatunnavAyadeva 'TAdayo'lpasAvadyA agarhitA jIvAH / bhASAryA nAma ye "ziSTabhASAniyatavarNaM lokarUDhaspaSTa zabdaM paJcavidhAnAmapyAryANAM saMvyavahAraM bhASante // ato viparItA "mlizaH / tadyathA / himavatazcatasRSu vidikSu triNi yojanazatAni lavaNasamudramavagAhya catasRNAM manuSyavijAtInAM catvAro'ntaradvIpA 1. pitranvayo jAtiH / 2. mAtranvayaH kulam / 3. asyAmavasarpiNyAM vartamAnAyAM yA tRtIyA samA suSamaduH SamAbhidhAnA tasyA yaH pazcimo bhAgastasmin palyopamASTabhAgapramANe zeSe tiSThati sati kulakarotpattirabhUt / ardhabharatamadhyamatribhAge-gaMgAsiMdhumadhye'tra etasminnarddhabharatamadhyamatribhAge bahumadhyadeze, na tu paryanteSu / utpannAH kulakarAH sapta / ihArdhabharataM vidyAdharAlayavaitADhyaparvatAdArataH parigrAhyaM na tu parataH, vyAkhyAnAt / vimalavAhanaH cakSuSmAn yazasvI abhicandraH prasenajit marudevaH nAbhiH / jambUdvIpaprajJaptyA paMcadaza kulakarAsteSAM nAmAni - sumatiH pratizrutiH sImaMkaraH sImaMdharaH kSemaMkaraH kSemaMdharaH vimalavAhanaH cakSuSmAn yazasvI abhicandraH candrAbhaH prasenajit marudevaH nAbhiH RSabha / iti / atrAha kazcit - AvazyakaniryuktyAdiSu saptAnAM kulakarANAmabhidhAnAdiha paMcadazAnAM teSAmabhidhAnaM katham ? atrottaram - bhavatu nAmaitat puNyapuruSANAmadhikAdhikavaMzyapuruSavarNanasya nyAyyatvAt / 4. anAcAryakaM kila karma tatrAryAH karmAryAH / 5. AcAryopadezAt zikSitaM zilpaM tantuvAyAdi tatrAryA : zilpAryAH 6. etacchabdArtha : sampradAyato jJeyaH / 7. ziSTAH sarvAtizayasaMpannA gaNadharAdayaH teSAM bhASA saMskRtArdhamAgadhikAdikA ca tatra ziSTabhASAniyatA varNA viziSTena paurvAparyeNa saMnivezitA yasyAsau / 8. lokarUDhaH atyantaprasiddhaH saMvyavahAreSu sphuTaH, nAvyakto bAlabhASAvat, lokarUDhaH spaSTaH zabdo yasmin saMvyavahAre tamevaMvidham / 9. kSetrAdibhedabhAjAmanantaroktAnAM saMvyavahAram Agaccha yAhi idaM kuru maivaM kArSIrityevamAdikaM bhASante ye te bhASAryAH / 10. zakayavanakirAtAdayaH glizaH /
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3-17 bhavanti triyojanazataviSkambhAyAmAH / tadyathA / ekorukANAmAbhASikANAM lAGgUlikAnAM vaiSANikAnAmiti // catvAri yojanazatAnyavagAhya caturyojanazatAyAmaviSkambhA evAntaradvIpAH / tadyathA / hayakarNAnAM gajakarNAnAM gokarNAnAM zaSkulikarNAnAmiti // paJcayojanazatAnyavagAhya paJcayojanazatAyAmaviSkambhA evAntaradvIpAH / tadyathA / gajamukhAnAM vyAghramukhAnAmAdarzamukhAnAM gomukhAnAmiti // SaD yojanazatAnyavagAhya tAvadAyAmaviSkambhA evAntaradvIpAH / tadyathA / azvamukhAnAM hastimukhAnAM siMhamukhAnAM vyAghramukhAnAmiti // sapta yojanazatAnyavagAhya tAvadAyAmaviSkambhA evAntaradvIpAH / tadyathA / azvakarNasiMhakarNahastikarNakarNaprAvaraNanAmAnaH // aSTau yojanazatAnyavagAhyASTayojanazatAyAmaviSkambhA evAntaradvIpAH / tadyathA / ulkAmukhavidyujjihvameSamukhavidyuddantanAmAnaH // nava yojanazatAnyavagAhya navayojanazatAyAmaviSkambhA evAntaradvIpA bhavanti / tadyathA / ghanadantagUDhadantaviziSTadantazuddhadantanAmAnaH / ekorukANAmekorukadvIpaH / evaM zeSANAmapi svanAmabhistulyanAmAno veditavyAH / / zikhariNo'pyevamevetyevaM 'SaTpaJcAzaditi / / 15 / / bharatairAvatavidehAH karmabhUmayo'nyatra devakuruttarakurubhyaH // 16 // manuSyakSetre bharatairAvatavidehAH paJcadaza karmabhUmayo bhavanti / anyatra devakurUttarakurubhyaH / saMsAradurgAntagamakasya samyagdarzanajJAnacAritrAtmakasya mokSamArgasya jJAtAraH kartAra upadeSTArazca bhagavantaH paramarSayastIrthakarA atrotpadyante / atraiva jAtAH sidhyanti nAnyatra / ato nirvANAya karmaNaH siddhibhUmayaH karmabhUmaya' iti / zeSAsu viMzatirvaMzAH sAntaradvIpA akarmabhUmayo bhavanti / devakuruttarakuravastu karmabhUmyabhyantarA apyakarmabhUmaya iti // 16 // nRsthitI parApare tripalyopamAntarmuhUrte // 17 // 1. etaccAntaradvIpakabhASyaM prAyo vinAzitaM sarvatra kairapi durvidagdhaiH / yena SaNNavatirantaradvIpakA bhASyeSu dRzyante / anArSaM caitadadhyavasIyate / jIvAbhigamAdiSu SaTpaJcAzadantaradvIpakAdhyayanAt / nApi vAcakamukhyAH sUtrolaMghanenAbhidadhati / asaMbhAvyamAnatvAt / tasmAt saiddhAntikapAzairvinAzitamidamiti / (siddha. TI. evameva haribhadraTIkAyAm / 2. sakalakarmAgnervidhyApanAya siddhiprAptyai bhUmayaH karmabhUmayaH / 3. parA-utkRSTA / aparA-jaghanyA /
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAdhigamasUtram 67 naro narA manuSyA mAnuSA ityanarthAntaram / manuSyANAM parA sthitistrINi 'palyopamAnyaparAntarmuhUrteti // 17 // tiryagyonInAM ca // 18 // tiryagyonijAnAM ca parApare sthitI tripalyopamAntarmuhUrte bhavato yathAsaGkhayameva / pRthakkaraNaM yathAsaGkhyadoSavinivRttyartham / itarathA idamekameva sUtramabhaviSyadubhayatra cobhe yathAsaGkhayaM syAtAmiti // dvividhA caiSAM manuSyatiryagyonijAnAM sthitiH / bhavasthitiH2 3kAyasthitizca / manuSyANAM yathokte tripalyopamAntarmuhUrte parApare bhavasthitI / kAyasthitistu parA 'saptASTau vA bhavagrahaNAni / / tiryagyonijAnAM ca yathokte samAsataH parApare bhavasthitI / vyAsatastu zuddhapRthivIkAyasya parA dvAdazavarSasahasrANi / kharapRthivIkAyasya dvAviMzatiH / apkAyasya sapta / vAyukAyasya trINi / tejaHkAyasya trINi rAtriMdinAni / vanaspatikAyasya dazavarSasahasrANi / eSAM kAyasthitirasaMkhyeyA avasarpiNyutsarpiNyo vanaspatikAyasyAnantAH / dvIndriyANAM bhavasthitiAdazavarSANi / trIndriyANAmekonapaJcAzadrAtriMdinAni / caturindriyANAM SaNmAsAH / eSAM kAyasthiti saGkhayeyAni varSasahasrANi / paJcendriyatiryagyonijAH paJcavidhAH / tadyathA / matsyA uragAH parisA pakSiNazcatuSpadA iti / tatra matsyAnAmuragANAM bhujagAnAM ca pUrvakoTyeva, pakSiNAM palyopamAsaMkhyeyabhAgazcatuSpadAnAM trINi palyopamAni garbhajAnAM sthitiH / tatra matsyAnAM bhavasthitiH pUrvakoTistripaJcAzaduragANAM dvicatvAriMzadbhujagAnAM dvisaptatiH pakSiNAM sthalacarANAM caturazItivarSasahasrANi sammUrchimAnAM bhavasthitiH / eSAM kAyasthitiH saptASTau bhavagrahaNAni / sarveSAM manuSyatiryagyonijAnAM kAyasthitirapyaparAntarmuhUrteveti / / 18 // iti tattvArthAdhigamasUtre svopajJabhASyasamete tRtIyo'dhyAyaH samAptaH // 3 // 1. a. 4 sU. 15. 2. manuSyajanma labdhvA tiryagjanma vA kiyantaM kAlaM jIvati prANI jaghanyenotkarSeNa veti / 3. manuSyo bhUtvA tiryagyonirvA maraNamanubhUya punarmanuSyeSveva manuSyaH, tiryakSveva tiryagyoninairantaryeNa katikRtvaH samutpadyate / 4. aSTamabhave tu devakuruttarakuruSUtpadyate pazcAd devalokaM gacchati / 5. a. 3 sU. 17. 6. a. 4 sU. 15.
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha caturtho'dhyAyaH / atrAha / uktaM bhavatA bhavapratyayo'vadhi rakadevAnAmiti / tathaudayikeSu bhAveSu devagatiriti / 'kevalizrutasaGghadharmadevAvarNavAdo darzanamohasya' 'sarAgasaMyamAdayo devasya / "nArakasammUrchino napuMsakAni' 'na devAH'6 / tatra ke devAH / katividhA veti / atrocyate- ... devAzcaturnikAyAH // 1 // . devAzcaturnikAyA bhavanti / tAnpurastAdvakSyAmaH // 1 // tRtIyaH pItalezyaH // 2 // teSAM caturNA devanikAyAnAM tRtIyo devanikAyaH pItalezya eva bhavati / kazcAsau / jyotiSka iti / / 2 // dazASTapaJcadvAdazavikalpAH kalpopapatraparyantAH // 3 // te ca devanikAyA yathAsaMkhyamevaMvikalpA bhavanti / tadyathA / dazavikalpA bhavanavAsino'surAdayo vakSyante / aSTavikalpA vyantarAH kinnarAdayaH / paJcavikalpA jyotiSkAH" sUryAdayaH / dvAdazavikalpA vaimAnikAH12 13kalpopannaparyantAH14 saudharmAdiSviti // 3 // 1. a. 1 sU. 22. 2. a. 2 sU. 6 bhASye / 3. a. 6 sU. 14. 4. a. 6 sU. 20. 5. a. 2 sU. 50. 6. a. 2 sU. 51. 7 vaimAnikAnadhikRtyedamucyate UrdhvalokAvasara iti / pradhAnatvAt, anyathA bhavanapatayo'dholoke, vyantarajyotiSkAstiryagloka iti / 8. a. 4 sU. 11-12-13-17. 9. a. 4 sU. 11. 10. a. 4 sU. 12. 11. a. 4 sU. 13 12. a. 4 sU. 17. 13. ante pariMgatAH paryantA kalpopapannAH paryantAH yeSAM te ime kalpopapatraparyantAH kalpAzca dvAdaza vakSyamANAH saudharmAdayo'cyutaparyavasAnAH, tatparyantametaccatuSTayaM bhavatItyAvedayati / pare tu dvirvikalpAH- graiveyakavAsino vijayAdivimAnapaJcakanivAsinazca / 14. a. 4 sU. 20-24.
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAdhigamasUtram indrasAmAnikatrAyastriMzapAriSayAtmarakSalokapAlAnIkaprakIrNakAbhiyogyakilli kilbiSikAzcaikazaH // 4 // ekaikazazcaiteSu devanikAyeSu devA dazavidhA bhavanti / tadyathA / indrAH sAmAnikAH trAyastriMzAH pAriSadyAH AtmarakSAH lokapAlAH anIkAni anIkAdhipatayaH prakIrNakAH AbhiyogyAH kilbiSikAzceti / tatrendrAH bhavanavAsivyantarajyotiSkavimAnAdhipatayaH / indrasamAH sAmAnikA amAtyapitRgurUpAdhyAyamahattaravat kevalamindratvahInAH / trAyastriMzA mantripurohitasthAnIyAH / pAriSadyA vayasyasthAnIyAH / AtmarakSAH zirorakSasthAnIyAH / lokapAlA ArakSikArthacarasthAnIyAH / anIkAdhipatayo daNDanAyakasthAnIyAH / anIkAnyanIkasthAnIyAnyeva / prakIrNakAH paurajanapadasthAnIyAH / AbhiyogyA dAsasthAnIyAH / kilbiSikA antasthasthAnIyA iti / / 4 // trAyastriMzalokapAlavarjA vyantarajyotiSkAH // 5 // vyantarA jyotiSkAzcASTavidhA bhavanti trAyastriMzalokapAlavarjA iti // 5 // pUrvayobhandrAH // 6 // pUrvayordevanikAyayorbhavanavAsivyantarayordevavikalpAnAM dvau dvAvindrau bhavataH / tadyathA / bhavanavAsiSu tAvad dvau asurakumArANAmindrau bhavatazcamaro valizca / nAgakumArANAM dharaNo bhUtAnandazca / vidyutkumArANAM hariharisahazca / suparNakumArANAM veNudevo veNudArI ca / agnikumArANAmagnizikho'gnimANavazca / vAtakumArANAM velambaH prabhaJjanazca / stanitakumArANAM sughoSo mahAghoSazca / udadhikumArANAM jalakAnto jalaprabhazca / dvIpakumArANAM pUrNo'vaziSTazca / dikkumArANAma mito'mitavAhanazceti / / ____ vyantareSvapi dvau kinnarANAmindrau kinnaraH kimpuruSazca / kimpuruSANAM satpuruSo mahApuruSazca / mahoragANAmatikAyo mahAkAyazca / gandharvANAM gItaravirgItayazAzca / yakSANAM pUrNabhadro maNibhadrazca / rAkSasAnAM bhImo mahAbhImazca / bhUtAnAM pratirUpo'tirUpazca / pizAcAnAM kAlo mahAkAlazceti / jyotiSkANAM tu bahavaH sUryAzcandramasazca / / vaimAnikAnAmekaika eva / tadyathA / saudharme zakraH / aizAne IzAnaH / sanatkumAre sAnatkumAra iti / evaM sarvakalpeSu svakalpAhvAH / 'paratastvindrAdayo daza 1. acyutakalpAtparataH indrAdayo vikalpA graiveyakeSu vijayAdikeSu ca na bhavanti / sarva eva hi te svataMtratvAdahamindrA gamanAgamanarahitAzca prAya iti /
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ vizeSA na santi / sarva eva svatantrA iti // 6 // pItAntalezyAH // 7 // pUrvayonikAyayordevAnAM pItAntAzcatasro' lezyA bhavanti // 7 // kAyapravIcArA A aizAnAt // 8 // bhavanavAsyAdayo devA A aizAnAtkAyapravIcArA bhavanti / kAyena pravIcAra eSAmiti kAyapravIcArAH / pravIcAro nAma maithunaviSayopasevanam / te hi saMkliSTakarmANo manuSyavanmaithunasukhamanupralIyamAnAstIvrAnuzayAH kAyasaMklezajaM sarvAGgINaM sparzasukhamavApya prItimupalabhanta iti / / 8 / / zeSAH sparzarUpazabdamanaHpravIcArA dvayorddhayoH // 9 // aizAnAdUrdhva zeSAH kalpopapannA devA dvayordvayoH sparzarUpazabdamanaHpravIcArA bhavanti yathAsaGkhayam / tadyathA / sanatkumAramAhendrayordevAnmaithunasukhaprepsUnutpannAsthAnviditvA devya upatiSThante / tAH spRSTvaiva ca te prItimupalabhante vinivRttAsthAzca bhavanti // tathA brahmalokalAntakayordevAnevaMbhUtotpannAsthAnviditvA devyo divyAni svabhAvabhAsvarANi sarvAGgamanoharANi zRGgArodArAbhijAtAkAravilAsAnyujvalacAruveSAbharaNAni svAni rUpANi darzayanti / tAni dRSTavaiva te prItimupalabhante nivRttAsthAzca bhavanti // tathA mahAzukrasahasrArayordevAnutpannapravIcArAsthAnviditvA devyaH zrutiviSayasukhAnatyantamanoharAJ zRGgArodArAbhijAtavilAsAbhilASacchedatalatAlAbharaNaravamizrAnhasitakathitagItazabdAnudIrayanti / tAJ zrutvaiva te prItimupalabhante nivRttAsthAzca bhavanti // AnataprANatAraNAcyutakalpavAsino devAH pravIcArAyotpannAsthA devIH saMkalpayanti, saMkalpamAtreNaiva ca te parAM prItimupalabhante vinivRttAsthAzca bhavanti // ebhizca pravIcAraiH parataH parataH prItiprakarSavizeSo'nupamaguNo bhavati, pravIcAriNAmalpasaMklezatvAt / sthitiprabhAvAdibhiradhikA iti vakSyate // 9 // pare'pravIcArAH // 10 // 1. kRSNA, nIlA, kApotA, pIteti / 2. a. 4 sU. 21. 3. pare-kalpAtItAH / a. 4 sU. 24.
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAdhigamasUtram kalpopannebhyaH pare devA apravIcArA bhavanti, alpasaMklezatvAt svasthAH zItIbhUtAH / paJcavidhapravIcArodbhavAdapi prItivizeSAdaparimitaguNaprItiprakarSAH paramasukhatRptA eva bhavanti // 10 // 71 atrAha / uktaM bhavatA devAzcaturnikAyA dazASTapaJcadvAdazavikalpA iti, tat ke nikAyAH ke caiSAM vikalpA iti / atrocyate / catvAro devanikAyAH / tadyathA / bhavanavAsino vyantarA jyotiSkA vaimAnikA iti // tatra bhavanavAsino'suranAgavidyutsuparNAgnivAtastanitodadhidvIpadikkumArAH // 11 // prathamo devanikAyo bhavanavAsinaH / imAni caiSAM vidhAnAni bhavanti / tadyathAasurakumArA nAgakumArA vidyutkumArAH suparNakumArA agnikumArA vAtakumArAH stanitakumArA udadhikumArA dvIpakumArA dikkumArA iti / kumAravadete kAntadarzanAH sukumArA mRdumadhuralalitagatayaH zRGgArAbhijAtarUpavikriyAH kumAravaccoddhatarUpaveSabhASAbharaNapraharaNAvaraNayAnavAhanAH kumAravaccolbaNarAgAH ' krIDanaparAzcetyataH kumArA ityucyante / asurakumArAvAseSvasurakumArAH prativasanti zeSAstu bhavaneSu' / mahAmandarasya dakSiNottarayordigvibhAgayorbahvISu yojanazatasahasrakoTIkoTISvAvAsA bhavanAni ca dakSiNArdhAdhipatInAmuttarArdhAdhipatInAM ca yathAsvaM bhavanti / tatra 'bhavanAni ratnaprabhAyAM bAhalyArdhamavagAhya madhye bhavanti / bhavaneSu vasantIti bhavanavAsinaH / / bhavapratyayAzcaiSAmimA nAmakarmaniyamAtsvajAtivizeSaniyatA vikriyA bhavanti / tadyathA / gambhIrAH zrImantaH kAlA mahAkAyA ratnotkaTamukuTabhAsvarAzcUDAmaNicihnA asurakumArA bhavanti / ziromukheSvadhikapratirUpAH kRSNazyAmA mRdulalitagatayaH zirassu phaNicihnA nAgakumArAH / snigdhA bhrAjiSNavo'vadAtA vajracihnA vidyutkumArAH / adhikarUpagrIvoraskAH zyAmAvadAtA garuDacihnAH suparNakumArAH / 1. udriktasnehAH / 2. zeSAstu nAgAdayo bhavaneSveva prAyo vasanti nAvAseSu / tAni ca bhavanAni bahirvRttAnyantazcaturasrANi adhaH puSkarakarNikAsaMsthAnAni / 3. tasminneva sthAne navatisahasrANyadho'vagAhya / AvAsAstu sahasradvayaparivarjitAyAM ratnaprabhAyAM sarvatretyabhiprAyaH / 4. bahalasya bhAvaH bAhalyam / ardhazabdo nyUnatvavAcI /
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 - 4-12 mAnonmAnapramANayuktA bhAsvanto'vadAtA ghaTacihnA agnikumArA bhavanti / sthirapInavRttagAtrA nimagnodarA azvacihnA avadAtA vAtakumArAH / snigdhAH snigdhagambhIrAnunAdamahAsvanAH kRSNA vardhamAnacihnAH stanitakumArAH / UrukaTiSvadhikapratirUpAH kRSNazyAmA makaracihnA udadhikumArAH / uraHskandhabAhvagrahasteSvadhikapratirUpAH zyAmAvadAtAH siMhacihnA dvIpakumArAH / jaGghAgrapAdeSvadhikapratirUpAH zyAmA - hasticihnA dikkumArAH / sarve vividhavastrAbharaNapraharaNAvaraNA bhavantIti / / 11 / / vyantarAH kinarakimpuruSamahoragagandharvayakSarAkSasabhUtapizAcAH // 12 // aSTavidho dvitIyo devanikAyaH / etAni cAsya vidhAnAni bhavanti / adhastiryagUz2a ca triSvapi lokeSu bhavananagareSvAvAseSu ca prativasanti / yasmAccAdhastiryagUrdhvaM ca trInapi lokAn spRzantaH svAtantryAtparAbhiyogAcca prAyeNa pratipatantyaniyatagatipracArA, manuSyAnapi keciddhRtyavadupacaranti / vividheSu ca zailakandarAntaravanavivarAdiSu prativasantyato vyantarA ityucyante / tatra kinnarA dazavidhAH / tadyathA- kinnarAH kimpuruSAH kimpuruSottamAH kinnarottamA hRdayaMgamA rUpazAlino'ninditA manoramA ratipriyA ratizreSThA iti // kimpuruSA dazavidhAH / tadyathA- puruSAH satpuruSA mahApuruSAH puruSavRSabhAH puruSottamA atipuruSA marudevA maruto marUtprabhA yazasvanta iti // mahoragA dazavidhAH / tadyathA- bhujagA bhogazAlino mahAkAyA atikAyAH skandhazAlino manoramA mahAvegA maheSvakSA merukAntA bhAsvanta iti // gAndharvA dvAdazavidhAH / tadyathA- hAhA hUhU tumburavo nAradA RSivAdikA bhUtavAdikAH kAdambA mahAkAdambA raivatA vizvAvasavo gItaratayo gItayazasa iti // yakSAstrayodazavidhAH / tadyathA- pUrNabhadrA mANibhadrAH zvetabhadrA haribhadrAH sumanobhadrA vyatipAtikabhadrAH subhadrAH sarvatobhadrA manuSyayakSA vanAdhipatayo vanAhArA rUpayakSA yakSottamA iti / saptavidhA rAkSasAH / tadyathA- bhImA mahAbhImA vighnA vinAyakA jalarAkSasA rAkSasarAkSasA brahmarAkSasA iti // bhUtA navavidhAH / tadyathA- surUpAH pratirUpA atirUpA bhUtottamAH skandikA mahAskandikA mahAvegAH praticchannA AkAzagA iti / / pizAcAH paJcadazavidhAH /
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAdhigamasUtram 73 tadyathA- kUSmANDAH paTakA joSA AhnakAH kAlA mahAkAlAzcaukSA acaukSAstAlapizAcA mukharapizAcA adhastArakA dehA mahAvidehAstUSNIkA vanapizAcA iti // ___ tatra kinnarAH priyaGguzyAmAH saumyAH saumyadarzanA mukheSvadhikarUpazobhA mukuTamaulibhUSaNA azokavRkSadhvajA avadAtAH / kimpuruSA UrubAhuSvadhikazobhA mukheSvadhikabhAsvarA vividhAbharaNabhUSaNAzcitranaganulepanAzcampakavRkSadhvajAH // mahoragAH zyAmAvadAtA mahAvegAH saumyAH saumyadarzanA mahAkAyAH pRthupInaskandhagrIvA vividhAnuvilepanA vicitrAbharaNabhUSaNA nAgavRkSadhvajAH / gAndharvA raktAvadAtA gambhIrAH priyadarzanAH surUpAH sumukhAkArAH susvarA maulidharA hAravibhUSaNAstumburuvRkSadhvajAH / yakSAH zyAmAvadAtA gambhIrAstundilA vRndArakAH priyadarzanA mAnonmAnapramANayuktA raktapANipAdatalanakhatAlujihvauSThA bhAsvaramukuTadharA nAnAratnavibhUSaNA vaTavRkSadhvajAH / rAkSasA avadAtA bhImA bhImadarzanAH ziraHkarAlA raktalambauSThAstapanIyavibhUSaNA nAnAbhaktivilepanAH khaTvAMGgadhvajAH / bhUtAH zyAmAH surUpAH saumyA ApIvarA nAnAbhaktivilepanAH sulasadhvajAH kAlAH / pizAcAH surUpAH saumyadarzanA hastagrIvAsu maNiratnavibhUSaNAH kadambavRkSadhvajAH / ityevaMprakArasvabhAvAni vaikriyANi rUpacihnAni vyantarANAM bhavantIti / / 12 // tRtIyo devanikAyaHjyotiSkAH sUryAzcandramaso grahanakSatraprakIrNatArakAca // 13 // jyotiSkAH paJcavidhA bhavanti tadyathA- 1 sUryA 2 zcandramaso 3 grahA 4 nakSatrANi 5 prakIrNatArakA iti paJcavidhA jyotiSkA iti / asamAsakaraNamArSAcca sUryAzcandramasoH kramabhedaH kRtaH, yathA gamyetaitadevaiSAmUrdhvaniveza AnupUrvyamiti / tadyathA-sarvAdhastAtsUryAstatazcandramasastato grahAstato nakSatrANi tato'pi prakIrNatArAH / tArAgrahAstvaniyatacAritvAtsUryacandramasAmUrdhvamadhazca caranti / sUryebhyo dazayojanAvalambino bhavantIti / samAdbhUmibhAgAdaSTasu yojanazateSu sUryAstato yojanAnAmazItyAM candramasastato viMzatyAM tArA iti / dyotayanta iti jyotIMSi
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 --- 4-14 'vimAnAni teSu bhavA jyotiSkA jyotiSo vA devA jyotireva vA jyotiSkAH / mukuTeSu ziromukuTopagRhitaiH prabhAmaNDalakalpairUjvalaiH sUryacandratArAmaNDalairyathAsvaM cilairvirAjamAnA dyutimanto jyotiSkA bhavantIti // 13 // __ merupradakSiNAnityagatayo nRloke // 14 // mAnuSottaraparyanto manuSyaloka ityuktam / tasmin jyotiSkA merupradakSiNAnityagatayo bhramanti / meroH pradakSiNA nityA gatireSAmiti merupradakSiNAnityagatayaH / ekAdazasvekaviMzeSu yojanazateSu merozcaturdizaM pradakSiNaM caranti / tatra dvau sUryau jambUdvIpe, lavaNajale catvAro, dhAtakIkhaNDe dvAdazA, kAlode dvicatvAriMzat, puSkarArdhe dvisaptatirityevaM manuSyaloke dvAtriMzatsUryazataM bhavati / candramasAmapyeSa eva vidhiH / aSTAviMzatirnakSatrANi, aSTAzItirgrahAH, SaTSaSTiH sahasrANi nava zatAni paJcasaptatIni tArAkoTIkoTInAmekaikasya candramasaH parigrahaH / sUryAzcandramaso grahA nakSatrANi ca tiryagloke, zeSAstUcaMloke jyotiSkA bhavanti / aSTacatvAriMzadyojanaikaSaSTibhAgAH sUryamaNDalaviSkambhaH, candramasaH SaTpaJcAzad, grahANAmadhayojanaM, gavyataM nakSatrANAM, sarvotkRSTAyAstArAyA ardhakrozo, jaghanyAyAH paJcadhanuHzatAni viSkambhArdhabAhalyAzca bhavanti / sarve sUryodayo nRloka iti vartate / bahistu viSkambhabAhalyAbhyAmato'rdhaM bhavanti // etAni ca jyotiSkavimAnAni lokasthityA prasaktAvasthitagatInyapi RddhivizeSArthamAbhiyogyanAmakarmodayAca nityaM 1. atyantaprakAzakAritvAt jyotiHzabdAbhidheyAni vimAnAni / 2. jambUdvIpa (3-9) dhAtakIkhaNDapuSkaravaradvIpArdharUpA dvIpAH dvau ca lavaNodadhikAlodadhirUpI samudrI mAnuSaM kSetraM manuSyANAmutpattermaraNasya ca bhAvAt / asmiMzca mAnuSe kSetre samA vibhAgAH kAlavibhAgAH suSamasuSamAdayo (4-15) bhavanti / tato manuSyakSetrAtparataH sarvamapi devAraNyaM devAnAM krIDAsthAnaM tatra janmato manuSyAH nApi tatra ko'pi kAlavibhAga ityarthaH / 3. a. 3 sa. 14. 4. tatra dvAtriMzaM zataM evaM candrANAmapi dvAtriMzaM zataM paribhAvanIyam / (jI. 3 prati.) 5. ekaikasya zazinaH tArAparivAraH koTIkoTInAM SaTSaSTiH sahasrANi nava zatAni paMcasaptatyadhikAni / sUrya. 19 prA. // 6. sUryamaNDalasya viSkambhaH aSTacatvAriMzadekaSaSTabhAgA yojanasya (jaM. 7 vakSa.)
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAdhigamasUtram gatiratayo devA vahanti / tadyathA-purastAtkesariNo, dakSiNataH kuJjarA, aparato vRSabhA, uttarato javino'zvA iti / / 14 // tatkRtaH kAlavibhAgaH // 15 // kAlo'nantasamayo vartanAdilakSaNa ityuktam / tasya vibhAgo jyotiSkANAM gativizeSakRtazcAravizeSeNa hetunA / taiH kRtastatkRtaH / tadyathA-aNubhAgAzcArA aMzAH kalAlavA nAlikA muhUrtA divasarAtrayaH pakSA mAsA Rtavo'yanAni saMvatsarA yugamiti laukikasamo vibhAgaH / / punaranyo vikalpaH pratyutpanno'tIto'nAgata iti trividhaH / punastrividhaH paribhASyate-saMkhyeyo'saMkhyeyo'nanta iti / / tatra paramasUkSmakriyasya sarvajaghanyagatipariNatasya paramANoH svAvagAhanakSetravyatikramakAlaH samaya ityucyate paramaduradhigamo'nirdezyaH / taM hi bhagavantaH paramarSayaH kevalino vidanti, na tu nirdizanti, paramanirUddhatvAt / paramanirUddhe hi tasmin bhASAdravyANAM grahaNanisargayoH karaNaprayogAsambhava iti / te tvasaMkhyeyA AvalikA / tAH saMkhyeyA ucchvAsastathA niHzvAsaH / tau balavataH paTvindriyasya kalyasya madhyamavayasaH svasthamanasaH puMsaH prANaH / te sapta stokaH / te sapta lavaH / te'STAtriMzadardhaM ca nAlikA / te dve muhUrtaH / te triMzadahorAtram / tAni paJcadaza pakSaH / tau dvau zuklakRSNau mAsaH / tau dvau mAsAvRtuH / te trayo'yanam / te dve saMvatsaraH / te paJca candracandrAbhivardhitacandrAbhivardhitAkhyA yugam / tanmadhye'nte cAdhikamAsakau / sUryasAvanacandranakSatrAbhivardhitAni yuganAmAni / varSazatasahasraM caturazItiguNitaM pUrvAMgam / pUrvAGgazatasahasraM caturazItiguNitaM pUrvam / etaM 1. sarve caite SoDazasahasrasaMkhyA devAH saviturvimAnaM vahanti / tathA candramasaH / evaM vimAnavahanasamaye devAH pUrvadakSiNapazcimottaradikSu yathAkramaM kesarikularavRSabhAzvarUpANi dhArayanti / 2. a. 5 sU. 39. 3. a. 5 sa. 22. 4. pratyutpannaH- vartamAnaH / 5. prathamadvitIyau saMvatsarau cAndrI jJAtavyau, tRtIyasaMvatsaraM abhivardhitaM jAnIhi, caturthasaMvatsaraM bhUyazcAndrameva jAnIhi, paMcamamabhivardhitam / atra ye cAndrAH saMvatsarAH te dvAdazamAsikA ye tu dvau abhivardhitAkhyau-saMvatsarau tau trayodazamAsikau cAndramAsapramANena /
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4-19 tAnyayutakamalanalinakumudatudyaDaDAvavAhAhAhUhUcaturazItizatasahasraguNAH saGkhayeyaH kAlaH / ata UrdhvamupamAniyataM vakSyAmaH / tadyathA hi nAma yojanavistIrNa yojanocchrAyaM vRttaM palyamekarAtrAdyutkRSTasaptarAtrajAtAnAmaGgalomnA gADhaM pUrNa syAdvarSazatAdekaikasminnudhriyamANe yAvatA kAlena tadriktaM syAdetatpalyopamam / taddazabhiH koTIkoTibhirguNitaM sAgaropamam / teSAM koTIkoTayazcatasraH suSamasuSamA / tisraH suSamA / dve suSamaduHSamA / dvicatvAriMzadvarSasahasrANi hitvA ekA duHSamasuSamA / varSasahasrANi ekaviMzatirduHSamA / tAvatyeva duHSamaduSamA / tA anulomapratilomA avasarpiNyutsarpiNyau bharatairAvateSvanAdyanantaM parivartete'horAtravat / tayoH zarIrAyuHzubhapariNAmAnAmanantaguNahAnivRddhI, azubhapariNAmavRddhihAnI / avasthitAvasthitaguNA caikaikAnyatra / tadyathA-kuruSu suSama-suSamA, hariramyakavAseSu suSamA, haimavatahairaNyavateSu suSamaduHSamA, videheSu sAntaradvIpeSu duHSamasuSamA, ityevamAdirmanuSyakSetre paryApannaH kAlavibhAgo jJeya iti / / 15 // bahiravasthitAH // 16 // nRlokaadvhiyotisskaa avasthitAH / avasthitA ityavicAriNo'vasthitavimAnapradezA avasthitalezyAprakAzA' ityarthaH / sukhazItoSNarazmayazceti // 16 // vaimAnikAH // 17 // caturtho devanikAyo vaimAnikAH / te'ta Urdhva vakSyante / vimAneSu bhavA vaimAnikAH // 17 // kalpopapatrAH kalpAtItAzca // 18 // dvividhA vaimAnikA devAH / kalpopapannAH3 kalpAnItAzca / tAn parastAdvakSyAma' iti // 18 // ___ uparyupari // 19 // 1. lezyA varNaH sa nRlokAntarvartinAmuparAgAdibhiranyatvamapi pratipadyate / tabahirvartinAM tu tadabhAvAdavasthitapItavarNatvam / prakAzo'pyavasthitasteSAM yojanazatasahasraparimANo niSkampatvAdastamayodayAbhAvAceti / 2. a. 4 sU. 20. 3. saudharmAdikalpavartinaH / / 4. upariSThAH sarvagraiveyakavimAnapaJcakAdhivAsinaH / 5. a. 4 sU. 24.
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ 77 tattvArthAdhigamasUtram uparyupari ca yathAnirdezaM veditavyAH / naikakSetre, nApi tiryagadho veti // 19 // saudharmezAnasAnatkumAramAhendrabrahmalokalAntakamahAzukrasahasrAreSvAnataprANatayorAraNAcyutayornavasu graiveyakeSu vijayavaijayantajayantAparAjiteSu sarvArthasiddhe ca // 20 // eteSu saudharmAdiSu kalpavimAneSu vaimAnikA devA bhavanti / tadyathA- saudharmasya kalpasyoparyaMzAnaH kalpaH / aizAnasyopari sAnatkumAraH / sAnatkumArasyopari mAhendra ityevamAsarvArthasiddhAditi / / sudharmA nAma zakrasya devendrasya sabhA / sA tasminnastIti saudharmaH kalpaH / IzAnasya devarAjasya nivAsa aizAnaH, ityevamindrANAM nivAsayogyAbhikhyAH sarve kalpAH // graiveyakastu lokapuruSasya grIvApradezaviniviSTA grIvAbharaNabhUtA graivA grIvyA graiveyA graiveyakA iti / / anuttarAH paJca devanAmAna eva / vijitA abhyudayavighnahetava ebhiriti vijayavaijayantajayantAH / taireva vighnahetubhirna parAjitA aparAjitAH / sarveSvabhyudayArtheSu siddhAH sarvArthazca siddhAH sarve caiSAmabhyudayArthAH siddhA iti sarvArthasiddhAH / vijitaprAyANi vA karmANyebhirupasthitabhadrAH parISahairaparAjitAH' sarvArtheSu siddhAH siddhaprAyottamArthA iti vijayAdaya iti // 20 // sthitiprabhAvasukhadyutilezyAvizuddhIndriyAvadhiviSayato'dhikAH // 21 // yathAkramaM caiteSu saudharmAdiSUparyupari devAH pUrvataH pUrvata ebhiH sthityAdibhirathairadhikA bhavanti / / tatra sthitirutkRSTA jaghanyA ca parastAdvakSyate / iha tu vacane prayojanaM yeSAmapi samA bhavati teSAmapyuparyupari guNAdhikA bhavatIti yathA pratIyeta // prabhAvato'dhikAH / yaH prabhAvo nigrahAnugrahavikriyAparAbhiyogAdiSu saudharmakANAM so'nantaguNAdhika uparyupari / mandAbhimAnatayA tvalpatarasaMkliSTatvAdete na pravartanta iti // kSetrasvabhAvajanitAca zubhapudgalapariNAmAtsukhato dyutitazcAnantaguNaprakarSaNAdhikAH // lezyAvizuddhyA'dhikAH / lezyAniyamaH parastAdeSAM vakSyate / iha tu vacane prayojanaM yathA gamyeta yatrApi vidhAnatastulyAstatrApi vizuddhito'dhikA bhavantIti / 1. a. 9 sU. 9. 2. a. 4 sU. 29 ityataHparaM sU. 42 iti yAvat / 3. samA=sthitiH 4. a. 4 sU. 23.
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 4-22 karmavizuddhita eva vAdhikA bhavantIti / / indriyaviSayato'dhikAH / yadindriyapATavaM dUrAdiSTaviSayopalabdhau saudharmadevAnAM tatprakRSTataraguNatvAdalpatarasaMklezatvAccAdhikamuparyuparIti / avadhiviSayato'dhikAH saudharmezAnayordevA avadhiviSayeNAdho ratnaprabhAM pazyanti tiryagasaMkhyeyAni yojanasahasrANyardhvamAsvabhavanAt / sAnatkumAra- mAhendrayoH zarkarAprabhAM pazyanti tiryagasaMkhyeyAni yojanazatasahasrANya_mAsvabhavanAt / ityevaM zeSAH kramazaH / anuttaravimAnavAsinastu kRtsnA lokanAliM' pazyanti / yeSAmapi kSetratastulyo'vadhiviSayaH teSAmapyuparyupari vizuddhito'dhiko bhavatIti / / 21 // ___ gatizarIraparigrahAbhimAnato hInAH // 22 // gativiSayeNa zarIramahattvena mahAparigrahatvenAbhimAnena coparyupari hInAH / tadyathA-dvisAgaropamajaghanyasthitInAM devAnAmAsaptamyAM gativiSayastiryagasaMkhyeyAni yojanakoTIkoTIsahasrANi / tataH parato jaghanyasthitInAmekaikahInA bhUmayo yAvattRtIyeti / gatapUrvAzca gamiSyanti ca tRtIyAyAM devAH, paratastu satyapi gativiSaye na gatapUrvA nApi gamiSyanti / mahAnubhAvakriyAtaH audAsInyAccoparyupari devA na gatiratayo bhavanti // saudharmezAnayoH kalpayordevAnAM zarIrocchrAyaH saptAratnayaH / uparyupari dvayordvayorekAranihIMnA AsahasrArAt / AnatAdiSu tisraH / graiveyakeSu dve / anuttare ekA iti // saudharme vimAnAnAM dvAtriMzacchatasahasrANi / aizAne'STAviMzatiH / sAnatkumAre dvAdaza / mAhendre'STau / brahmaloke catvAri zatasahasrANi / lAntake paJcAzatsahasrANi / mahAzukre catvAriMzat / sahasrAre SaT / AnataprANatAraNAcyuteSu saptazatAni / adhograiveyakANAM zatamekAdazottaram / madhye saptottaram / uparyekameva zatam / anuttarAH paJcaiveti / evamUrdhvaloke vaimAnikAnAM sarvavimAnaparisaMkhyA caturazItiH zatasahasrANi saptanavatizca sahasrANi trayoviMzAnIti / sthAnaparivArazaktiviSayasaMpasthitiSvalpAbhimAnAH paramasukhabhAgina uparyuparIti / / 1. caturdazarajjvAtmakalokamadhyavartinIm / 2. jinAbhivandanAdInmuktvA / 3. araliH niSkaniSTamuSTihastaH (jaM. 2 vakSa.) 'sapta ratnaya' ityapi pAThaH / 4. sthAnaM-kalpAdi / parivAro devA devyazca / zaktiH sAmarthyamacintyam / viSayo'vadherindriyANAM vA / saMpadvibhUtiH / sthitirAyuSa iyattA / athavA viSayasaMpatzabdAdisamRddhiH /
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ 79 tattvArthAdhigamasUtram ucchvAsAhAravedanopapAtAnubhAvatazca sAdhyAH / / ucchvAsaH sarvajaghanyasthitInAM devAnAM saptasu stokeSu AhArazcaturthakAlaH / palyopamasthitInAmantardivasasyocchvAso divasapRthaktvasyAhAraH' / yasya yAvanti sAgaropamAni sthitistasya tAvatsvardhamAseSUcchvAsastAvatsveva varSasahasreSvAhAraH // devAnAM sadvedanAH prAyeNa bhavanti, na kadAcidasavedanAH / yadi cAsadvedanA bhavanti tato'ntarmuhUrtameva bhavanti na parataH,anubaddhAH savedanAstUtkRSTena SaNmAsAn bhavanti / upapAtaH / AraNAcyutAdUrdhvamanyatIrthAnAmupapAto na bhavati / svaliGginAM bhinnadarzanAnAmAtraiveSakebhya upapAtaH / anyasya samyagdRSTeH saMyatasya bhajanIyaM AsarvArthasiddhAt / brahmalokAdUrdhvamAsarvArthasiddhAccaturdazapUrvadharANAmiti // anubhAvo vimAnAnAM siddhikSetrasya cAkAze nirAlambasthitau lokasthitireva hetuH / lokasthitirlokAnubhAvo lokasvabhAvo jagaddharmo'nAdipariNAmasantatirityarthaH / sarve ca devendrA graiveyAdiSu ca devA bhagavatAM paramarSINAmarhatAM janmAbhiSekaniSkramaNajJAnotpattimahAsamavasaraNanirvANakAleSvAsInAH2 zayitAH sthitA vA sahasaivAsanazayanasthAnAzrayaiH pracalanti / zubhakarmaphalodayAllokAnubhAvata eva vA / tato janitopayogAstAM bhagavatAmananyasadRzIM tIrthakaranAmakarmodbhavAM dharmavibhUtimavadhinA''locya saMjAtasaMvegAH saddharmabahumAnAtkecidAgatya bhagavatpAdamUlaM stutivandanopAsanahitazravaNairAtmAnugrahamApnuvanti / kecidapi tatrasthA eva pratyupasthApanAalipraNipAtanamaskAropahAraiH paramasaMvignAH saddharmAnurAgotphullanayanavadanAH samabhyarcayanti / / 22 // pItapadmazukulezyA dvitrizeSeSu // 23 // ___ uparyupari vaimAnikAH saudharmAdiSu dvayostriSu zeSeSu ca pItapadmazuklalezyA bhavanti yathAsaGkhyam / dvayoH pItalezyAH saudharmezAnayoH triSu padmalezyAH sAnatkumAramAhendrabrahmalokeSu / zeSeSu lAntakAdiSvAsarvArthasiddhAcchuklalezyAH / uparyupari tu vizuddhataretyuktam // 23 // ___atrAha / uktaM bhavatA dvividhA vaimAnikA devAH 'kalpopapannAH kalpAtItAzca' (4-18) iti / tat ke kalpA iti / atrocyate1. dviprabhRtyAnavabhyaH pRthaktvasaMjJA pAribhASikI / 2. samavasaranti nAnApariNAmA jIvAH yasmintatsamavasaraNam /
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ 80 ......... 4-26 'prAgveyakebhyaH kalpAH // 24 // prAggraiveyakebhyaH kalpA bhavanti saudharmAdaya AraNAcyutaparyantA ityarthaH / ato'nye kalpAtItAH / / atrAha / kiM devAH sarva eva samyagdRSTayo yadbhagavatAM paramarSINAmarhatAM janmAdiSu pramuditA bhavanti iti / atrocyate / na sarve samyagdRSTayaH kiMtu samyagdRSTayaH saddharmabahumAnAdeva tatra pramuditA bhavantyabhigacchanti ca / mithyAdRSTayo'pi ca lokacittAnurodhAdindrAnuvRttyA parasparadarzanAt pUrvAnucaritamiti ca pramodaM bhajante'bhigacchanti ca / lokAntikAstu sarva eva vizuddhabhAvAH saddharmabahumAnAtsaMsAraduHkhArtAnAM ca sattvAnAmanukampayA bhagavatAM paramarSINAmarhatA janmAdiSu vizeSataH pramuditAH bhavanti / abhiniSkramaNAya ca kRtasaMkalpAnbhagavato'bhigamya prahRSTamanasaH stuvanti sabhAjayanti ceti // 24 // brahmalokAlayA lokAntikAH // 25 // brahmalokAlayA eva lokAntikA bhavanti nAnyakalpeSu, nApi parataH / brahmalokaM parivRttyASTAsu dikSu aSTavikalpA bhavanti // 25 // .. tadyathAsArasvatAdityavanyaruNagardatoyatuSitAvyAbAdhamaruto'riSThAzca // 26 // ete sArasvatAdayo'STavidhA devA brahmalokasya pUrvottarAdiSu "dikSu pradakSiNaM bhavanti yathAsaGkhayam / tadyathA-pUrvottarasyAM dizi sArasvatAH, pUrvasyAmAdityAH, ityevaM zeSAH // 26 // 1. bhavanavAsino (4-11), vyantarAH (4-12), jyotiSkAH (4-13), saudharmAdayo dvAdaza (4-20) / 2. (4-20) sUtre navagraiveyakAdayo yathoktAH / 3. laukAntikAstu sarve samyagdRSTayo'vazyaM cArhacaraNamUlaparyantamAyAnti, ahaMdAdisaMvegaprazaMsArthamAtmahitArthaM ca / 4. "navadevanikAyA pannattA taMjahA- '1 sArassaya 2 mAicA 3 vaNhI 4 varuNA ya 5 gaddatoyA ya / 6 tusiyA 7 avvAbAhA 8 aggicA ceva 9 rihA y|| // 1 // " iti sthA. 9 ThA. 684 / (sthA. 8 ThA. tu 'riThA' iti navamaM nAsti) saMgrahiNyAntarvAcyAdiSu lokAntikadevAnAM nava nikAyA uttamacaritre daza nikAyAH kathitAstatra matAntaramiti jJeyam / 5. atra diggrahaNaM sAmAnyena digvidik pratipattyartham / brahmalokAdhovyavasthitariSThavimAnaprastAravartinyo'kSapATakasaMsthitA aruNavarasAgare samudbhUtA
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAdhigamasUtram vijayAdiSu dvicaramAH // 27 // vijayAdiSvanuttareSu vimAneSu devA dvicaramA bhavanti / dvicaramA iti tatazcyutAH paraM dvirjanitvA sidhyantIti / sakRtsarvArthasiddhamahAvimAnavAsinaH' / zeSAstu bhajanIyAH // 27 // atrAha / uktaM bhavatA jIvasyaudayikeSu bhAveSu tiryagyonigatiriti, tathA sthitau "tiryagyonInAM ca' iti / AsraveSu ca "mAyA tairyagyonasya' iti / tatke tiryagyonaya iti / atrocyate - aupapAtikamanuSyebhyaH zeSAstiryagyonayaH // 28 // aupapAtikebhyazca nArakadevebhyo manuSyebhyazca yathoktebhyaH zeSA ekendriyAdayastiryagyonayo bhavanti / / 28 / / atrAha / tiryagyonimanuSyANAM sthitiruktA / atha devAnAM kA sthitiriti / atrocyate sthitiH // 29 // sthitirityata Urdhva vakSyate // 29 // bhavaneSu dakSiNArdhAdhipatInAM palyopamamadhyardham // 30 // bhavaneSu tAvadbhavanavAsinAM dakSiNArdhAdhipatInAM palyopamamadhyardhaM parA sthitiH / dvayordvayoryathoktayorbhavanavAsIndrayoH pUrvo dakSiNArdhAdhipatiH para uttarArdhAdhipatiH // 30 // zeSANAM pAdone // 31 // zeSANAM bhavanavAsiSvadhipatInAM dve palyopame pAdone parA sthitiH / ke ca atibahalatamaHkAyaprabhavAH kRSNarAjyo'STau bhavanti / yAsAM madhyena prayAn devo'pyekaH saMkSobhamApoteti / tatra dvayordvayoH kRSNarAjyormadhyabhAga ete bhavanti / 1. sarvArthasiddhavimAnavAsinastu . sakRjanitvA manuSyeSu siddhimanugacchanti muktimAsAdayanti, sarve cAnuttaropapAtinaH kila devAH pratanukarmANo bhavantIti / 2. a. 2 sU. 6. 3. a. 3 sU. 18. 4. a. 6 sU. 17. 5. a. 3 sU. 26.
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ 82 zeSA uttarArdhAdhipataya iti // 31 // asurendrayoH sAgaropamamadhikaM ca // 32 // asurendrayostu 'dakSiNArdhAdhipatyuttarArdhAdhipatyoH sAgaropamamadhikaM yathAsaMkhyaM parA sthitirbhavati / / 32 / / saudharmAdiSu yathAkramam // 33 // saudharmamAdiM kRtvA yathAkramamita UrdhvaM parA sthitirvakSyate // 33 // sAgaropame // 34 // saudharme kalpe devAnAM parA sthitirdve sAgaropame iti // 34 // adhike ca // 35 // zAne dve eva sAgaropame adhike parA sthitirbhavati / / 35 / / sapta sanatkumAre // 36 // 4-38 sanatkumAre kalpe sapta sAgaropamAni parA sthitirbhavati // 36 // vizeSatrisaptadazaikAdazatrayodazapaJcadazabhiradhikAni ca // 37 // ebhirvizeSAdibhiradhikAni sapta mAhendrAdiSu parA sthitirbhavati / sapteti vartate / tadyathA - mAhendre sapta vizeSAdhikAni / brahmaloke tribhiradhikAni sapta, dazetyarthaH / lAntake saptabhiradhikAni sapta, caturdazetyarthaH / mahAzukre dazabhiradhikAni sapta saptadazetyarthaH / sahasrAre ekAdazabhiradhikAni sapta aSTAdazetyarthaH AnataprANatayostrayodazabhiradhikAni sapta, viMzatirityarthaH / AraNAcyutayoH paJcadazabhiradhikAni sapta, dvAviMzatirityarthaH // 37 // 1 AraNAcyutAdUrdhvamekaikena navasu graiveyakeSu vijayAdiSu sarvArthasiddhe ca // 38 // AraNAcyutAdUrdhvamekaikenAdhikA sthitirbhavati navasu graiveyakeSu vijayAdiSu sarvArthasiddhe ca ca / AraNAcyute dvAviMzatigraiveyakeSu pRthagekaikenAdhikA trayoviMzatirityarthaH / evamekaikenAdhikA sarveSu navasu yAvatsarveSAmupari navame ekatriMzat / sA vijayAdiSu caturSvapyekenAdhikA dvAtriMzat / sApyekenAdhikA sarvArthasiddhe tvajaghanyotkRSTA trayastriMzaditi // 38 // 1. dakSiNArdhAdhipatiH - camarendraH / uttarArdhAdhipatiH balIndraH /
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ 83 tattvArthAdhigamasUtram atrAha / manuSyatiryagyonijAnAM parApare sthitI vyAkhyAte / athaupapAtikAnAM kimekaiva sthitiH parApare na vidyate iti / atrocyate aparA palyopamamadhikaM ca // 39 // saudharmAdiSveva yathAkramamaparA sthitiH palyopamamadhikaM ca / aparA jaghanyA nikRSTetyarthaH / parA prakRSTA utkRSTetyanAntaram / tatra saudharme'parA sthitiH palyopamamaizAne palyopamamadhikaM ca / / 39 / / sAgaropame // 40 // sanatkumAre'parA sthitiDhe sAgaropame / / 40 / / adhike ca // 41 // mAhendre jaghanyA sthitiradhike dve sAgaropame / / 41 / / parataH parataH pUrvA pUrvAnantarA // 42 // mAhendrAtparataH pUrvA parAnantarA jaghanyA sthitirbhavati / tadyathA mAhendre parA sthitirvizeSAdhikAni sapta sAgaropamAni sA brahmaloke jaghanyA bhavati / brahmaloke daza sAgaropamAni parA sthiti sA lAntake jaghanyA / evamAsarvArthasiddhAditi / ('vijayAdiSu caturpu parA sthitistrayastriMzatsAgaropamAni sA tvajaghanyotkRSTA sarvArthasiddha iti) // 42 // nArakANAM ca dvitIyAdiSu // 43 // nArakANAM ca dvitIyAdiSu bhUmiSu pUrvA pUrvA parA sthitirantarA parataH parato'parA bhavati / tadyathA- ratnaprabhAyAM nArakANAmekaM sAgaropamaM parA sthitiH sA jaghanyA zarkarAprabhAyAm / trINi sAgaropamAni parA sthitiH zarkarAprabhAyAm, sA jaghanyA vAlukAprabhAyAmiti / evaM sarvAsu / tamaHprabhAyAM dvAviMzatiH sAgaropamAni parA sthitiH sA jaghanyA mahAtamaHprabhAyAmiti // 43 // daza varSasahasrANi prathamAyAm // 44 // prathamAyAM bhUmau nArakANAM daza varSasahasrANi jaghanyA sthitiH // 44 // bhavaneSu ca // 45 // 1. arthAsaMgataH pAThaH /
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ 84 bhavanavAsinAM ca daza varSasahasrANi jaghanyA sthitiH // 45 // . vyantarANAM ca // 46 // vyantarANAM ca devAnAM daza varSasahasrANi jaghanyA sthitiH // 46 / / parA palyopamam // 47 / / vyantarANAM parA sthitiH palyopamaM bhavati // 47 // __ jyotiSkANAmadhikam // 48 // jyotiSkANAM devAnAmadhikaM palyopamaM parA sthitirbhavati // 48 // grahANAmekam // 49 // grahANAmekaM palyopamaM sthitirbhavati // 49 // nakSatrANAmardham // 50 // nakSatrANAM devAnAM palyopamArdhaM parA sthitirbhavati // 50 // tArakANAM caturbhAgaH // 51 // tArakANAM ca palyopamacaturbhAgaH parA sthitiH // 51 // jaghanyA tvaSTabhAgaH // 52 // tArakANAM tu jaghanyA sthitiH palyopamASTabhAgaH // 52 // ___caturbhAgaH zeSANAm // 53 // tArakAbhyaH zeSANAM jyotiSkANAM caturbhAgaH palyopamasyAparA sthitiH // 53 // iti tattvArthAdhigamasUtre svopajJabhASyasamete caturtho'dhyAyaH // 4 //
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha paJcamo'dhyAyaH / uktA jIvAH / ajIvAnvakSyAmaH // 'ajIvakAyA dharmAdharmAkAzapudgalAH // 1 // dharmAstikAyo'dharmAstikAya AkAzAstikAyaH pudgalAstikAya 1. jIvo na bhavatItyajIva iti prasajyapratiSedhaH / ajIvAnAM kAyA ajIvakAyAH zilAputrakasya zarIramityabhede'pi SaSThI dRSTA / tathA suvarNasyAMgulIyakam / anyatvAzaMkAvyAvRttyartho vA karmadhAraya evAbhyupeyate / ajIvAzca te kAyAzcetyajIvakAyAH / kAyazabda upasamAdhAnavacanaH / pradezAnAmavayavAnAM ca sAmIpyenAnyonyAnuvRttyA samyagmaryAdayA dhAraNamavasthAnamupasamAdhAnam / 2. astItyayaM trikAlavacano nipAtaH / abhUvat bhavanti bhaviSyanti ceti bhAvanA / ato'sti ca te pradezAnAM (tAdRzadezasambandhakatve sati avibhAgabhAgavizeSakalpanArUpaH pradezaH) kAyAzca rAzaya iti astizabdena pradezapradezAH kvaciducyante, tatazca teSAM vA kAyAH astikAyAH / sa caturdhA dharmAstikAyaH, adharmAstikAyaH, AkAzAstikAyaH, pudgalAstikAyazca / eta eva kAlena saha paJca ajIvasAmAnyamasti jIvena saha ca SaD dravyANIti kathyante / 1 svabhAvataH saJcaratAM jIvapudgalAnAM gamanAgamanAdiceSTAsu bhASAmanovacaHkAyayogAdiSu mInAnAM pAnIyamiva yadApekSitakAraNaM tadrUpatvam, gatirUpeNa pariNatAnAM jIvapudgalAnAM gatau yadApekSitakAraNaM tadrUpatvaM vA dharmAstikAyasya lakSaNam / 2 svabhAvataH sthitimatAM jIvapudgalAnAM, pAnthAnAM chAyAsthalamiva zayananiSadanasthAnAlambanAdiSu yatsAdhAraNanimittaM tadrUpatvaM, sthitirUpeNa pariNatAnAM jIvapudgalAnAM yat sAdhAraNanimittaM tadrUpatvaM vA'dharmAstikAyasya lakSaNam / 3 avagAhamAnAnAM padArthAnAmavakAze zarkarAvahnayordugdhAyogolakavat hetutAdhArakatvamAkAzasya lakSaNam / 4 grahaNadhAraNAdipariNAmatve sati rUpAdimattvam, rUpAdisaMsthAnapariNAmarUpatvaM vA pudgalAstikAyasya lakSaNam / 5 vartante bhavanti bhAvAstena rUpeNa tAn prati prayojakatvaM vartanA sA lakSaNamasyeti vartanAlakSaNaH kAlaH drumAdipuSpodbhedAdinayatyahetuH / 6 upayogavattvaM jIvasya lakSaNam / jJAnadarzanayoH samyak svaviSayakasImAnullaMghanena dhAraNarUpavattvam, bAhyAbhyantaranimittakatve sati Atmano yathAyogaM caitanyAnukAripariNAmavizeSarUpatvaM vopayogasya lakSaNam / pudgalaM vinA sarvadravyANyarUpINi nityAvasthitAni ca tatra nityatvaM nAma pariNAmAntarApattau satyAmapyanvayinoM'zAdapracyutarUpatvaM kadAcidapi paJcabhUtArthaM na vyabhicaratItyevaMrUpatvamavasthitasya lakSaNam / jIvapudgalI vinA niSkriyANyapi tAni santi / tatra kriyAvattvaM nAma karmabandhanibandhanaceSTAvizeSarUpatvam, nimittApekSatve sati dravyasya dezAntaraprAptihetubhUtaparyAyavizeSarUpattvaM vA / tadabhAvavattvaM niSkriyatvam /
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ 86 ityajIvakAyAH I tAn lakSaNataH 'parastAdvakSyAmaH 1 pradezAvayavabahutvArthamaddhAsamayapratiSedhArthaM ca / / 1 / / dravyANi jIvAzca // 2 / 5-5 kAyagrahaNaM ete dharmAdayazcatvAro prANinazca paJca dravyANi ca bhavantIti / uktaM hi "matizrutayornibandho dravyeSvasarvaparyAyeSu" "sarvadravyaparyAyeSu kevalasya" iti // 2 // A stvanekadravyANIti' // 5 // nityAvasthitAnyarUpANi // 3 // etAni dravyANi nityAni bhavanti / " tadbhAvAvyayaM nityam' iti vakSyate // avasthitAni ca / na hi kadAcitpaJcatvaM bhUtArthatvaM ca vyabhicaranti // arUpANi ca / naiSAM rUpamastIti / rUpaM mUrtiH, mUrtyAzrayAzca sparzAdaya iti // 3 // rUpiNaH 'pudgalAH // 4 // pudgalA eva rUpiNo bhavanti / rUpameSAmastyeSu vAstIti rUpiNaH // / 4 // A (A-A) kAzAdekadravyANi // 5 // AkAzAddharmAdInyekadravyANyeva bhavanti 1 pudgalajIvA 1. a. 5 sU. 17-18-19-20 21-22. 2. paTTasATikAdRSTAntasiddhaH sarvasUkSmaH pUrvAparakoTivipramukto vartamAna ekaH kAlAMzaH / 3. a. 1 sU. 27. 4. a. 1 sU. 30. 5. a. 5 sU. 30. 6. pUraNAd galanAcca pudgalAH paramANuprabhRtayo'ntAnantapradezaskandhaparyavasAnAsta eva rUpavattAmananyasAdhAraNImanekarUpapariNatisAmarthyApAditasUkSmasthUlavizeSAvizeSaprakarSAprakarSa vartinIM bibhrati / na dharmAdidravyavizeSA iti rUpavattvamatrAvadhAryate / taddhi na jAtucidatiparicitaparamANudvyaNukAdikramavRddhadravyakalApamujjhati / sAmarthyAcca pudgalA api na tAM vihAya vartante / ataH pudgalA eva rUpiNaH / 7. ekazabdo'sahAyArthamabhidhatte / yathA paramANuH paramANvantareNa sadvitIyaH / AtmA AtmAntareNa jJAnasukhaduHkhajIvanAdibhedabhAjA / na dharmadravyaM dharmadravyAntareNa sahAyam / evamevAdharmavyomanI / 8. itikaraNaM mAda yasmAttulyajAtIyabhUyastvameSAM tasmAdanekadravyANi
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ 87 tattvArthAdhigamasUtram niSkriyANi ca // 6 // A AkAzAdeva dharmAdIni niSkriyANi bhavanti / pudgalajIvAstu kriyAvantaH / kriyeti gatikarmAha / / 6 // atrAha / uktaM bhavatA pradezAvayavabahutvaM kAyasaMjJamiti' / tasmAtka eSAM dharmAdInAM pradezAvayavaniyama iti / atrocyate / sarveSAM pradezAH santyanyatra paramANoH / avayavAstu skandhAnAmeva / vakSyate hi "aNavaH skandhAzca" "saMghAtabhedebhyaH utpadyante" iti // asaMkhyeyAH pradezA dharmAdharmayoH // 7 // pradezo nAmApekSikaH sarvasUkSmastu paramANoravagAha iti / / 7 / / jIvasya ca // 8 // ekajIvasya cAsaMkhyeyAH pradezA bhavantIti / / 8 / / AkAzasyAnantAH // 9 // lokAlokAkAzasyAnantAH pradezAH / lokAkAzasya tu dharmAdharmekajIvaistulyAH // 9 // saMkhyeyAsaMkhyeyAzca pudgalAnAm // 10 // saGkhayeyA asaGkhayeyA anantAzca pudgalAnAM pradezA bhavanti / anantA iti vartate / / 10 // nANoH // 11 // aNoH pradezA na bhavanti / anAdiramadhyo'pradezo hi paramANuH / / 11 // lokAkAze'vagAhaH // 12 // avagAhinAmavagAho' lokAkAze bhavati // 12 // paramANuprabhRtInyanantANukaskandhAvasAnAni kSitijalajvalanAnilatarudvitricatuSpaJcendriyAtmAnazceti bhAvanIyam / 1. a. 5 sU. 1 bhASye / 2. a. 5 sU. 25. 3. a. 5 sU. 26. 4. avagAhaH-pravezaH, avasthAnaM vA / . m
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8 5-16 dharmAdharmayoH kRtsne // 13 // dharmAdharmayoH kRtsne lokAkAze'vagAho bhavatIti // 13 // ekapradezAdiSu bhAjyaH pudgalAnAm // 14 // apradezasaMkhyeyAsaMkhyeyAnantapradezAnAM pudgalAnAmekAdiSvAkAzapradezeSu bhAjyo'vagAhaH / bhAjyo vibhAjyo vikalpa ityanarthAntaram / tadyathA-paramANorekasminneva pradeze / dvyaNukasyaikasmin dvayozca / tryaNukasyaikasmin dvayostriSu ca / evaM caturaNukAdInAM saMkhyeyAsaMkhyeyapradezasyaikAdiSu saMkhyeyeSvasaMkhyeyeSu ca / anantapradezasya ca // 14 // asaMkhyeyabhAgAdiSu jIvAnAm // 15 // lokAkAzapradezAnAmasaMkhyeyabhAgAdiSu jIvAnAmavagAho bhavati / AsarvalokAditi / / 15 // atrAha / ko heturasaMkhyeyabhAgAdiSu jIvAnAmavagAho bhavatIti / atrocyate pradezasaMhAravisargAbhyAM pradIpavat // 16 // jIvasya hi pradezAnAM saMhAravisargAviSTau pradIpasyeva / tadyathAtailavartyagnyupAdAnapravRddhaH pradIpo mahatImapi kUTAgArazAlA prakAzayati, aNvImapi, mANikAvRtaH mANikAM, droNAvRto droNam, ADhakAvRtazcADhakaM, prasthAvRtaH prasthaM, pANyAvRto 'pANimiti / evameva pradezAnAM saMhAravisargAbhyAM jIvo mahAntamaNuM vA paJcavidhaM zarIraskandhaM dharmAdharmAkAzapudgalajIvapradezasamudAyaM vyApnotIti, avagAhata ityarthaH / dharmAdharmAkAzajIvAnAM paraspareNa pudgaleSu ca vRttina virudhyate, amUrtatvAt // atrAha / sati pradezasaMhAravisargasaMbhave kasmAdasaMkhyeyabhAgAdiSu jIvAnAmavagAho bhavati naikapradezAdiSviti / atrocyate / sayogatvAtsaMsAriNAM caramazarIratribhAgahInAvagAhitvAcca siddhAnAmiti / / 16 // atrAha / uktaM bhavatA dharmAdInastikAyAn parastAllakSaNato "vakSyAma iti / tatkimeSAM lakSaNamiti / atrocyate - 1. aparityaktasvAtmAvayavo'pyanekamAkAramAdatte pradIpaH / 2. siddhamidam / jIvo mahAntamaNuM vA saMhAravisargAbhyAM vigrahaM gRhNAti / 3. saha yogena vartata iti sayogaH / kArmaNazarIrIti yAvat / 4. a. 5 sU. 1 bhASye / om x
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAdhigamasUtram gatisthityupagraho dharmAdharmayorupakAraH // 17 // gatimatAM gateH sthitimatAM ca sthiterupagraho dharmAdharmayorupakAro yathAsaMkhyam / upagraho nimittamapekSAkAraNaM heturityanantaram / upakAraH prayojanaM guNo'rtha ityanAntaram // 17 // AkAzasyAvagAhaH // 18 // avagAhinAM dharmAdharmapudgalajIvAnAmavagAha AkAzasyopakAraH / dharmAdharmayorantaHpravezasaMbhavena pudgalajIvAnAM saMyogavibhAgaizceti // 18 // zarIravAGmanaHprANApAnAH pudgalAnAm // 19 // paJcavidhAni zarIrANyAdaurikAdIni vAGmanaHprANApAnAviti' pudgalAnAmupakAraH / tatra zarIrANi yathoktAni / prANApAnau ca nAmakarmaNi vyAkhyAtau / dvIndriyAdayo jihvendriyayogAdbhASAtvena gRhNanti nAnye / saMjJinazca manastvena gRhNanti nAnya iti / vakSyate hi 'sakaSAyatvAjjIvaH karmaNo yogyAn pudgalAnAdatta' iti // 19 // kiM cAnyat-. sukhaduHkhajIvitamaraNopagrahAzca / / 20 // sukhopagraho duHkhopagraho jIvitopagraho maraNopagrahazceti pudgalAnAmupakAraH / tadyathA-iSTAH sparzarasagandhavarNazabdAH sukhasyopakAraH / aniSTA duHkhasya / snAnAcchAdanAnulepanabhojanAdIni vidhiprayuktAni jIvitasyAnapavartanaM cAyuSkasya / viSazastrAgnyAdIni maraNasyApavartanaM cAyuSkasya / / 1. itizabdazcArthe / 2. a. 2 sU. 37. 3. a. 8 sU. 12 bhASye / 4. a. 8 sU. 2. 5. bAhyadravyasambandhApekSasadvedyodayAtsaMsAryAtmanaH prasAdapariNAmaH sukham / iSTadArApatyasraganulepanAnapAnAdidravyopajanitamiti vistaraH / tadeva ca sukhamupagraho'nugrahaH pudgalAnAM nimittatayA pariNatAvAsanaH / evaM duHkhAdiSvapi yojanIyam / asaadyodayAdAtmapariNAmo bAhyadravyApekSaH saMklezaprAyo duHkham / bhavasthitinimittAyurdravyasambandhabhAjaH puruSasya prANApAnalakSaNakriyAvizeSAd vyuparamo jIvitam / tadazeSoparatirmaraNam / kathaM maraNamAtmopagraha iti cet, nirviNNasya puruSasya tapriyatvAt viSAdidravyasambandhe satyAyuSo yaugapadyenopabhogodayAt /
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5-22 atrAha / upapannaM tAvadetatsopakramANAmapavartanIyAyuSAm / athAnapavatyAryuSAM kathamiti / atrocyate / teSAmapi jIvitamaraNopagrahaH pudgalAnAmupakAraH / kathamiti cettaducyate / karmaNaH sthitikSayAbhyAm / karma hi paudgalamiti / AhArazca trividhaH sarveSAmevopakurute / kiM kAraNam / zarIrasthityupacayabalavRddhiprItyarthaM hyAhAra iti / / 20 // .. atrAha / gRhNImastAvaddharmAdharmAkAzapudgalA jIvadravyANAmupakurvantIti / atha jIvAnAM ka upakAra iti / atrocyate - parasparopagraho jIvAnAm // 21 // parasparasya 'hitAhitopadezAbhyAmupagraho jIvAnAmiti // 21 // atrAha / atha kAlasyopakAraH ka iti / atrocyate vartanA pariNAmaH kriyA paratvAparatve ca kAlasya // 22 // tadyathA-sarvabhAvAnAM vartanA kAlAzrayA vRttiH / vartanA utpattiH sthiti prathamasamayAzrayA ityarthaH // pariNAmo dvividhaH / anAdirAdimAMzca / taM parastAdvakSyAmaH / / kriyA gatiH / sA trividhA / prayogagatirvinasA gatimizri keti ||prtvaaprtve trividhe prazaMsAkRte kSetrakRte kAlakRte iti / tatra prazaMsAkRte paro dharmaH paraM jJAnamaparo'dharmo'paramajJAnamiti / kSetrakRte ekadikkAlAvasthitayorviprakRSTaH paro bhavati, sannikRSTo'paraH / kAlakRte dviraSTavarSAdvarSazatikaH paro bhavati, varSazatikAdviraSTavarSo'paro bhavati / tadevaM prazaMsAkSetrakRte paratvAparatve varjayitvA vartanAdIni kAlakRtAni kAlasyopakAra iti // 22 // ___ atrAha, uktaM bhavatA zarIrAdIni pudgalAnAmupakAra iti / pudgalAniti ca 1. hitam-uttarakAle vartamAne yat kSamaM yuktaM nyAyyaM vA / tadviparItamahitam / hitapratipAdanena ahitapratiSedhena copagrahaM kurvanti / 2. a. 5 sU. 42. 3. jIvapariNAmasaMprayuktA zarIrAhAravarNagandharasasparzasaMsthAnaviSayA prayogagatiH / 4. prayogamantareNa kevalA jIvadravyasvapariNAmarUpA paramANvabhrendradhanuHpariveSAdirUpA _ vicitrasaMsthAnA visrsaagtiH| 5. prayogavisrasAbhyAmubhayapariNAmarUpatvAt jIvaprayogasahacaritA cetanadravyapariNAmAt kumbhastambhAdiviSayA mizrikA gatiH / 6. a. 5 sU. 19.
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAdhigamasUtram 'tantrAntarIyA jIvAnparibhASante / sparzAdirahitAzcAnye / tatkathametaditi / atrocyate / etadAdivipratipattipratiSedhArthaM vizeSavacanavivakSayA cedamucyate // sparzarasagandhavarNavantaH pudgalAH // 23 // sparzaH rasaH gandhaH varNa ityevaMlakSaNAH pudgalA bhavanti / tatra sparzo'STavidhaH kaThino mudurgururlaghuH zIta uSNaH snigdhaH rUkSa iti / rasaH paJcavidhastiktaH kaTuH kaSAyo'mlo madhura iti / gandho dvividhaH surabhirasurabhizca / varNaH paJcavidhaH kRSNo nIlo lohitaH pItaH zukla iti // 23 // kiM cAnyatzabdabandhasaukSmyasthaulyasaMsthAnabhedatamazchAyAtapodyotavantazca // 24 // tatra zabdaH SaDvidhaH - tato vitato ghanaH zuSiro gharSo bhASa iti / 1. atra prastAve paro'bhidhatte-pratipAditaM bhavatA zarIrAdayaH sukhAdayazca pudgalAnAmupakAra iti / tantrAntarIyAzca mAyAsUnavIyAH pudgalA ityanena zabdena jIvAn paribhASante pudgalazabdaM jIveSu saGketayanti vyavahArasiddhyarthamiti / nanu ca teSAM jIva eva nAsti, kathaM tadviSayaM pudgaladhvani paribhASerAnniti ? ucyate-astyAryasammatIyAnAM AtmA, sautrAntikAnAM tu cittatadhuktasantatau tatpudgalaprajJaptiH, cittasantatau vedanAsaMjJA cetanAdidharmayuktAyAM cakSurAdisahitAyAM ca cittenAnyonyAnuvidhAnAt, ityeSA cittatadhuktAnAM dharmANAM santatirahaGkAravastutvAdAtmetyupacaryate / tathA punaH punargatyAdAnAt pudgala ityupacaryate, yogAcArANAM tu vijJAnapariNAmaH pudgalaH / yathAha'AtmadharmopacAro hi vividho yaH pravartate / vijJAnapariNAmo'sau pariNAmaH sa ca tridhA' / evaM tantrAntarIyaiH pudgalo jIva uktaH, tvayA punaH zarIrAdhupakAriNaH pudgalA ityucyate tadetatkathaM vipratiSiddhatvAt iti praznayati / / nanvanupapannaH saMzayaH, pUrvamuktameva- 'rUpiNaH pudgalAH' (a. 5 sU. 4.) iti na ca rUpyAtmA pratIta iti, ucyate-rUpazabdena tatra mUrtiruktA, sA ca mUrtiranyairasarvagatadravyaparimANamiSyate, yathA manaH tacca sparzAdirahitaM, etanirAsArthaM idamavazyaM vaktavyam bhavati sUtraM-sparzAdiyuktA mUrtiH, tathA catustridvyekaguNAni pRthivyAdIni kaNabhujoktAni tatpratiSedhArthaM cAvazyaMtayA vidheyaM sarvANyetAni caturguNAnIti / 2. tato mRdaGgapaTahAdisamudbhavaH / 3. vitato vINAtrisarikAditantrIprabhavaH / 4. ghanaH kAMsyabhAjanakASThazalAkAdijanitaH / 5. zuSiro veNukambuvaMzavivarAyudbhavaH / 6. gharSaH RkacakASThAdisaMgharSaprasUtaH / ----- 7. bhASA-vyaktavAgbhirvarNapadavAkyAkAreNa bhASyata iti /
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 5-25 bandhastrividhaH / prayogabandho' visrasAbandhA mizra' iti / snigdharUkSatvAdbhavatIti vakSyate // saukSmyaM dvividhamantyamApekSikaM ca / antyaM paramANuSveva / ApekSikaM dvyaNukAdiSu saMghAtapariNAmApekSaM bhavati / tadyathA-AmalakAdbadaramiti // sthaulyamapi dvividhamantyamApekSikaM ca / saMghAtapariNAmApekSameva bhavati / tatrAntyaM sarvalokavyApini mahAskandhe bhavati / ApekSikaM badarAdibhya AmalakAdiSviti // saMsthAnamanekavidham / dIrgha-hasvAdyanitthaMtvaparyantam / bhedaH paJcavidhaH / 6autkArikaH caurNikaH khaNDaH pratara anutaTa' iti / tamazchAyAtapodyotAzca pariNAmajAH // sarva evaite sparzAdayaH pudgaleSveva bhavantItyataH pudgalAstadvantaH // __ atrAha / kimarthaM sparzAdInAM zabdAdInAM ca pRthak sUtrakaraNamiti / atrocyate / sparzAdayaH paramANuSu skandheSu ca pariNAmajA eva bhavantIti / zabdAdayastu skandheSveva bhavantyanekanimittAzcetyataH pRthakkaraNam / / 24 / / ta ete pudgalAH samAsato dvividhA bhavanti / tadyathA 11aNavaH skandhAzca2 // 25 // uktaM ca - 1. prayogo jIvavyApAraH / tena ghaTito bandhaH prAyogikaH audArikAdizarIrajatukASThAdiviSayaH / 2. visrasA svabhAvaH prayoganirapekSo visrasAbandhaH / sa dvidhA AdimadanAdimabhedAt / tatra AdimAn vidyudAdirviSamaguNavizeSapariNataparamANuprabhavaH skandhapariNAmaH / anAdirapi dharmAdharmAkAzaviSayaH / 3. prayogavisrasAbhyAM jIvaprayogasahacaritAcetanadravyapariNatilakSaNaH staMbhakumbhAdi / 4. a. 5 sU. 32. 5. vRttAdinA nispayituM yanna zakyaM tadanittham / tadbhAvo'nitthantvam / tatparyantamanekadhA saMsthAnam / 6. samutkIryamANadAruprasthakabherIbundAgharSAdiviSayaH autkArikaH / 7. avayavazazcUrNanaM caurNikaH / kSiptapiSTamuSTivat / 8. khaNDazo vizaraNaM khaNDabhedaH / kSiptamRtpiNDavat / 9. abhrapaTalabhUrjapatrAdiSu bahutithapuTocchoTanalakSaNaH pratarabhedaH / 10. vaMzekSuyaSTitvagutpATanam-anutaTaH / / 11. aNyanta ityaNavaH / asmadAdIndriyavyApArAtItatvAt / kevalasaMzabdanasamadhigamyAH saukSmyAt / 12. sthaulyAd grahaNAdAnAdivyApArasamarthAH prAyaH skandhAH saMghAtAH /
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAdhigamasUtram "kAraNameva tadantyaM sUkSmo 'nityazca bhavati paramANuH / ekarasagandhavarNo dvisparzaH kAryaliGgazca" / / iti / / tatrANavo'baddhAH, skandhAstu baddhA eva / / 25 / / atrAha / kathaM punaretadvavidhyaM bhavatIti / atrocyate / skandhAstAvat saMghAtabhedebhya utpadyante // 26 // saMghAtAdbhedAtsaMghAtabhedAditi / ebhyastribhyaH kAraNebhyaH skandhA utpadyante dvipradezAdayaH / tadyathA-dvayoH paramANvoH saMghAtAdvipradezaH / dvipradezasyANozca saMghAtAtatripradezaH / evaM saMkhyeyAnAmasaMkhyeyAnAmanantAnAmanantAnantAnAM ca pradezAnAM saMghAtAttAvapradezAH // eSAmeva bhedAt dvipradezaparyantAH // eta eva saMghAtabhedAbhyAmekasAmayikAbhyAM dvipradezAdayaH skandhA utpadyante / anyasya saMghAtenAnya to bhedeneti // 26 // atrAha / atha paramANuH kathamutpadyata iti atrocyate . bhedAdaNuH // 27 // bhedAdeva paramANurutpadyate, na saMghAtAditi // 27 // bhedasaMghAtAbhyAM cAkSuSAH // 28 // bhedasaMghAtAbhyAM cAkSuSAH skandhA utpadyante / acAkSuSAstu yathoktAsaMghAtAdbhedAtsaMghAtabhedAcceti / / 28 // atrAha / dharmAdIni santIti kathaM gRhyata iti / atrocyate / lakSaNataH / kiM ca sato lakSaNamiti / atrocyate - utpAdavyayadhrauvyayuktaM sat // 29 // utpAdavyayau dhrauvyaM ca yuktaM sato lakSaNam / yadutpadyate, yadvyeti, yacca dhruvaM tatsat / ato'nyadasaditi // 29 // 1. dravyAstikanayA'pekSayAnujjhitamUrtiH / paryAyApekSayA tu nIlAdibhirAkArairanitya eva / 2. samaye bhavaH sAmayikaH / ekazabdaH samAnArthAbhidhAyI / samAnaH samayo yayoH ___saMghAtabhedayostAbhyAmekakAlAbhyAmiti yAvat / 3. anyasya = paramANoH / 4 anyataH = skandhAt /
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ 94 5-29 ('utpAdavyayau dhrauvyaM ca sato lakSaNam / yadiha manuSyatvAdinA' paryAyeNa vyayata, Atmano devatvAdinA paryAyeNotpAdaH, ekAntadhrauvye AtmanitattathaikasvabhAvatayAvasthAbhedAnupapatteH6 / evaM ca saMsArApavargabhedAbhAvaH / kalpitatve'sya niHsvabhAvatayAnupalabdhiprasaGgAt / sasvabhAvatve tvekAntadhrauvyAbhAvastasyaiva tathAbhavanAditi tattatsvabhAvatayA virodhAbhAvAttathopalabdhisiddheH / tadbhrAntatve pramANAbhAvaH / yogijJAnapramANAbhyupagame tvabhrAntastadavasthAbhedaH / itthaM caitat, anyathA na manuSyAderdevatvAdIti / evaM yamAdipAlanAnarthakyam / evaM ca sati "ahiMsAsatyAsteyabrahmacaryAparigrahA yamAH" "zaucasaMtoSatapaHsvAdhyAyezvarapraNidhAnAni niyamAH" iti AgamavacanaM vacanamAtram / evamekAntAdhrauvye'pi sarvathA tadabhAvApatteH tattvato'hetukatvamevAvasthAntaramiti sarvathA tadbhAvAbhAvaprasaGgaH ahetukatvAvizeSAt / na hetusvabhAvatayordhvaM tadbhAvaH, tatsvabhAvatayaikAntena dhrauvyasiddheH / yadAhi hetorevAsau svabhAvo yattadanantaraM tadbhAvastadA dhruvo'nvayastasyaiva tathA bhavanAt / evaM ca tulonAmAvanAmavaddhetuphalayoyugapadvyayotpAdasiddhiranyathA tattadvyatiriktetaravikalpAbhyAmayogAt / tanna manuSyAderdevatvamityAyAtaM mArgavaiphalyamAgamasyeti / evaM samyagdRSTiH samyaksaMkalpaH samyagvAg samyagmArga samyagArjavaH samyagvyAyAmaH samyaksmRtiH samyaksamAdhiriti vAgvaiyarthyam / evaM ghaTavyayavatyA mRdaH kapAlotpAdabhAvAt utpAdavyayadhrauvyayuktaM saditi / ekAntadhrauvye tattathaikasvabhAvatayAvasthAbhedAnupapatteH, samAnaM pUrveNa / evametadvyavahArataH tathA 1. etadAdisUtrasamAptiparyantaM bhASyaM hAribhadravRttI vyAkhyAtaM, na siddhasenavRttau / 2. AdizabdAttiryagAdiparigrahaH / 3. jIvasya / 4. AdizabdAcArakAdiparigrahaH / 5. sarvathApracyutAnutpannasthiraikarUpe / 6. devAdibhedAnupapatterityarthaH / 7. pAtaM. yogasUtram 2-35. 8. pAtaM. sU. 2-32. 9. arthazUnyamityarthaH /
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAdhigamasUtram manuSyAdisthitidravyamadhikRtya darzitam nizcayatastu pratisamayamutpAdAdimattathAbhedasiddheH / anyathA tadayogAt / yathAha "sarvavyaktiSu niyataM kSaNe kSaNe'nyatvamatha ca na vizeSaH / satyozcityapacityorAkRtijAtivyavasthAnAt // 1 // narakAdigativibhedo bhedaH saMsAramokSayozcaiva / hiMsAdistaddhetuH samyaktvAdizca mukhya iti // 2 // utpAdAdiyute khalu vastunyetadupapadyate sarvam / tadrahite tadabhAvAt sarvamapi na yujyate nItyA // 3 // nirupAdAnoM na bhavatyutpAdo nApi tAdavasthye'sya / tadvikriyayApi tathA tritayayute'smin bhavatyeSaH // 4 // siddhatvenotpAdo vyayo'sya saMsArabhAvato jJeyaH / jIvatvena dhrauvyaM tritayayutaM sarvamevaM tu // 5 // " taditthaM utpAdavyayau dhrauvyaM caitattritayayuktaM sato lakSaNam / athavA yuktaM samAhitaM trisvabhAvaM sat / yadutpadyate yadvyeti yacca dhruvaM tatsat ato'nyadasaditi / / atrAha / gRhNImastAvadevaMlakSaNaM saditi / idaM tu vAcyaM tatkiM nityamAhosvidanityamiti / atrocyate - tadbhAvAvyayaM nityam // 30 // yatsato bhAvAnna vyeti na vyeSyati tannityamiti / / 30 // ___ arpitAnarpitasiddheH // 31 // sacca trividhamapi nityaM ca / ubhe api arpitAnarpitasiddheH / arpitavyAvahArikamanarpitavyAvahArikaM cetyarthaH / tacca saccaturvidham / 1. kAraNazUnyaH / 2. arpitam-upanItaM vastu vivakSitena dharmeNa sAkSAdvAcakena zabdenAbhihitaM, vyavahAraH prayojanamasyeti vyAvahArikaM, arpitaM ca tad vyAvahArikaM cetyarpitavyAvahArikam / etaduktaM bhavati / kiMcidvastu viziSTAbhidhAnArpitaM sad vyavahAraM sAdhayati aparamanarpitameva sAkSAdvAcakena zabdena pratIyamAnaM sad vyavahArAya vyApriyata ityata Aha-anarpitavyAvahArikaM cetyarthaH /
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5-32 tadyathA-'dravyAstikaM mAtRkApadAstikamutpannAstikaM paryAyAstikamiti / eSAmarthapadAni dravyaM vA dravye vA dravyANi vA sat / asannAma nAstyeva dravyAstikasya // mAtRkApadAstikasyApi, mAtRkApadaM vA mAtRkApade vA mAtRkApadAni vA sat / amAtRkApadaM vA amAtRkApade vA amAtRkApadAni vA asat / / utpannAstikasya, utpannaM votpanne votpannAni vA sat / anutpannaM vAnutpanne vAnutpannAni vA'sat // arpite'nupanIte na vAcyaM sadityasaditi vA / paryAyAstikasya sadbhAvaparyAye vA sadbhAvaparyAyayorvA sadbhAvaparyAyeSu vA AdiSTaM dravyaM vA dravye vA dravyANi vA sat / asadbhAvaparyAye vA asadbhAvaparyAyayorvA asadbhAvaparyAyeSu vA AdiSTaM dravyaM vA dravye vA dravyANi vA'sat / tadubhayaparyAye vA tadubhayaparyAyayorvA tadubhayaparyAyeSu vA AdiSTaM dravyaM vA dravye vA dravyANi vA na vAcyaM sadityasaditi vA / dezAdezena' vikalpayitavyamiti // ___ atrAha / uktaM bhavatA saMghAtabhedebhyaH skandhA utpadyanta iti / tatkiM saMyogamAtrAdeva saMghAto bhavati / Ahosvidasti kazcidvizeSa iti / atrocyate / sati saMyoge baddhasya saMghAto bhavatIti / / 31 // atrAha / atha kathaM bandho bhavatIti / atrocyate - snigdharUkSatvAdvandhaH // 32 // snigdharUkSayoH pudgalayoH "spRSTayorbandho bhavatIti // 32 // atrAha / kimeSa 'ekAnta iti / atrocyate 1. dravyAstikaM mAtRkApadAstikaM ca dravyanayaH / utpannAstikaM paryAyAstikaM ca paryAyanayaH asti matirasyetyAstikam / dravye Astikam / dravyAstikam / evaM mAtRkApadAstikAdiSvapi yojyam / tatra saMgrahAbhiprAyAnusAri dravyAstikam / vyavahAranayAnusAri mAtRkApadAstikam / 2. sakalasya vastuno buddhicchedavibhakto'vayavo dezastasmin deze Adezo dezAdezastena dezAdezena vikalpanIyaM vyAkhyeyam / 3. a. 5 sU. 26. 4. ekatvapariNatibhAjaH / 5. saMyuktayoH / 6. niyamaH /
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ 97 tattvArthAdhigamasUtram na jaghanyaguNAnAm // 33 // jaghanyaguNasnigdhAnAM jaghanyaguNarUkSANAM ca paraspareNa bandho na bhavatIti // 33 // atrAha / uktaM bhavatA jaghanyaguNavarjAnAM snigdhAnAM rUkSeNa rUkSANAM ca snigdhena saha bandho bhavatIti / atha tulyaguNayoH kimatyantapratiSedha iti / atrocyate / na jaghanyaguNAnAmityadhikRtyedamucyate guNasAmye sadRzAnAm // 34 // guNasAmye sati sadRzAnAM bandho na bhavati / tadyathA-tulyaguNasnigdhasya tulyaguNasnigdhena tulyaguNarUkSasya tulyaguNarUkSeNeti / atrAha / sadRzagrahaNaM kimapekSata iti / atrocyate / guNavaiSamye sadRzAnAM bandho bhavatIti / / 34 // atrAha / kimavizeSeNa guNavaiSamye sadRzAnAM bandho bhavatIti / atrocyate / - dvyadhikAdiguNAnAM tu // 35 // dvyadhikAdiguNAnAM tu sadRzAnAM bandho bhavati / tadyathA snigdhasya dviguNAdyadhikasnigdhena / dviguNAdyadhikasnigdhasya snigdhena / rUkSasyApi dviguNAdyadhikarUkSeNa / dviguNAdyadhikarUkSasya rUkSeNa / ekAdiguNAdhikayostu sadRzayorbandho na bhavati / atra tuzabdo vyAvRttivizeSaNArthaH pratiSedhaM vyAvartayati bandhaM ca vizeSayati // __ atrAha / paramANuSu skandheSu ca ye sparzAdayo guNAste kiM vyavasthitAsteSvAhosvidavyavasthitA iti / atrocyate / avyavasthitAH / kutaH / pariNAmAt // 35 // ____ atrAha / dvayorapi badhyamAnayorguNavattve sati kathaM pariNAmo bhavatIti ucyate1. a. 5 sU. 32. 2. dvAbhyAM guNavizeSAbhyAmanyasmAdadhiko yaH paramANuH sa AdiryeSAM te vyadhikAdiguNAH / guNazabdo'tra guNivacanaH / guNavanto guNAH paramANava ityarthaH /
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5-39 bandhe samAdhiko pAriNAmikau // 36 // 'bandhe sati samaguNasya samaguNaH pariNAmako bhavati / adhikaguNo hInasyeti // 36 // atrAha / uktaM bhavatA 'dravyANi jIvAzca' iti / tatkimaddezata eva dravyANAM prasiddhirAhosvillakSaNato'pIti / atrocyate / lakSaNato'pi prasiddhiH / taducyate - guNaparyAyavadravyam // 37 // guNAn lakSaNato vakSyAmaH / 'bhAvAntaraM saMjJAntaraM ca paryAyaH / tadubhayaM yatra vidyate tadravyam / guNaparyAyA asya santyasminvA santIti guNaparyAyavat / / 37 // kAlazcetyeke // 38 // eke tvAcAryA vyAcakSate-kAlo'pi dravyamiti / / 38 // so'nantasamayaH // 39 // sa caiSa kAlo'nantasamayaH / tatraika eva vartamAnasamayaH / atItAnAgatayostvAnantyam // 39 // atrAha / uktaM bhavatA 'guNaparyAyavadravyam" iti / tatra ke guNA iti / atrocyate 1. bandhaH-saMyogaH / 2. a. 5 sU. 2. 3. avyAptyativyAptyasambhavadUSaNatrayarahitadharmo lakSaNam / 4. a. 5 sU. 40. 5. bhAvAdanyo bhAvAntaram / samabhirUDhanayAbhiprAyeNendanazakanapUrdAraNAdayo'rthavizeSA rUpAdayazca bhAvAntarA bhAvabhedAH saMjJAntarANAM pravRttI nimittabhUtAH / saMjJAntaraM cendrshkrpurndrruupaadi| 6. digambarAH 'kAlazca' iti tattvArtha (5-39) sUtreNa vyAcakSate / 7. ekasya nayasya bhedalakSaNasya pratipattAraH tadupayogAnanyatvAdeke anapekSitadravyAstikanayadarzanAH kAlazca dravyAntaraM bhavatItyAcakSate / 8. atra TippaNakagranthe digambarANAM khaNDanam / 9. a. 5 sU. 37.
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAdhigamasUtram dravyAzrayA nirguNA' guNAH // 40 // dravyameSAmAzraya iti dravyAzrayAH / naiSAM guNAH santIti nirguNAH / / 40 / / atrAha / uktaM bhavatA 'bandhe samAdhikau pAriNAmikau' iti / tatra kaH pariNAma iti / atrocyate tadbhAvaH pariNAmaH // 41 // dharmAdInAM dravyANAM yathoktAnAM ca guNAnAM svabhAvaH svatattvaM pariNAmaH // 41 // sa dvividhaH - anAdirAdimAMzca // 42 // tatrAnAdirarUpiSu dharmAdharmAkAzajIveSviti / / 42 / / rUpiSvAdimAn // 43 // rUpiSu tu dravyeSuAdimAn / pariNAmo'nekavidhaH sparzapariNAmAdiriti // 43 / / __ yogopayogI jIveSu // 44 // jIveSvarUpiSvapi satsu yogopayogau 3pariNAmAvAdimantau bhavataH / tatropayogaH pUrvoktaH / yogastu parastAdvakSyate // 44 // iti tattvArthAdhigame svopajJabhASyasamete paJcamo'dhyAyaH samAptaH // 5 // 1. santi guNAH kiMtu dravyAdavyatiricyamAnasvarUpAH / tadyathA dravyaM zuklAkAreNa pariNataM bhavati tadA kRSNAkArapariNAmo nAstIti sphuTaM nirguNatvamiti / / 2. a. 5 sU. 36. 3. a. 5 sU. 42. 4. a. 2 sU. 19. 5. a. 6 sU. 1.
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha SaSTho'dhyAyaH / atrAha / uktA jIvAjIvAH / athAsravaH ka ityAsravaprasiddhyarthamidaM prakramyate kAyavAGmanaHkarma yogaH // 1 // kAyikaM karma vAcikaM karma mAnasaM karma ityeSa trividho yogo bhavati / kAyAsa pradezapariNAmo gamanAdikriyAhetuH kAyayogaH / bhASAyogyapudgalAtsapradezapariNAmo vAgyogaH / manoyogyapudgalAtmapradezapariNAmo manoyogaH / sa 'ekazo dvividhaH / zubhazcAzubhazca / tatrAzubho hiMsAsteyA brahmAdIni kAyikaH / sAvadhAnRtaparuSapizunAdIni vAcikaH / abhidhyA vyApAdeyA sUyA dIni mAnasaH // ato viparItaH zubha iti // 1 // sa AsravaH // 2 // sa eSa trividho'pi yoga AsravasaMjJo bhavati / zubhAzubhayoH karmaNorAsravaNAdAsravaH / saraHsalilAvAhinirvAhisrotovat / / 2 / / zubhaH puNyasya // 3 // .. zubho yogaH puNyasyAsravo bhavati / / 3 // 1. ekazaH-pratyekam / 2. abrahma-maithunam / 3. AdizabdAd dahanachedanAlekhanahAsyadhAvanaprabhRtikarmavizeSAH kAyiko yogaH / 4. AdizabdAdasatyachalazaThadaMbhAdi / 5. sattveSvabhidrohAnudhyAnaM-abhidhyA / 6. vyApAdaH-svopAyocchAdanAraMbhaH / 7. IrSyA-akSamA / 8. asuuyaa-krodhvishessH| 9. AdigrahaNAd abhimAnaharSazokadainyAdi / 10. ahiMsAsteyabrahmacaryAdikAyayogaH / asAvadyAdivacanamAgamavihitabhASaNaM ca vAcikayogaH / __ anabhidhyAdidharmazukladhyAnadhyAyiteti manoyogaH / 11. Asravati pravizati karma yena AtmanIti AsravaH karmabandhaheturiti bhAvaH / 12 yathA taTAke srotasAM salilAvAhanirvAhAbhyAM na kadAciccintyamAnA riktatA bhavati __ evamAtmani karmadRSTAntayojanA / ataeva niruddhasalilAgamadvArasya taDAgasya riktiH suzraddheyA tathA saMvRtakarmaNo jIvasya /
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAdhigamasUtram 101 azubhaH pApasya // 4 // tatra sadvedyAdi puNyaM 'vakSyate / zeSaM pApamiti / / 4 // sakaSAyAkaSAyayoH sAmparAyike-pathayoH // 5 // sa eSa trividho'pi yogaH sakaSAyAkaSAyayoH sAmparAyikeryApathayorAsravo bhavati, yathAsaGkhyaM yathAsambhavaM ca sakaSAyasya yogaH sAmparAyikasya / akaSAyasyeryApathasyaivaikasamayasthiteH / / 5 / / avratakaSAyendriyakriyAH paJcacatuHpaJcapaJcaviMzatisaMkhyAH pUrvasya bhedAH // 6 // 'pUrvasyeti sUtrakramaprAmANyAtsAmparAyikasyAha / sAmparAyikasyAsravabhedAH paJca catvAraH paJca paJcaviMzatiriti bhavanti // paJca hiMsAnRtasteyAbrahmaparigrahAH / 'pramattayogAtprANavyaparopaNaM hiMsA'5 ityevamAdayo vakSyante / catvAraH krodhamAnamAyAlobhA anantAnubandhyAdayo vakSyante / paJca pramattasyendriyANi / paJcaviMzatiH kriyAH / tatreme kriyApratyayA yathAsaMkhyaM pratyetavyAH / tadyathAsamyaktvamithyAtva' prayogasamAdAnepathAH 13kAyAdhikaraNapradoSa5. 1. a. 8 sU. 26. 2. sakASAyikatrividhayogakRtakarmAgamanarUpatvaM sAMparAyikAsravasya lakSaNam / athavA saMsAraparibhrAntikAraNakatve sati yathAsaMbhavaM trividhayogakRtakarmAgamanarUpatvam / 3. akaSAyakRtatvaikasamayasthitikatvayoH satoryathAsaMbhavaM trividhayogakRtakarmAgamanarUpatvaM-airyApathikAsravasya lakSaNam / 4. a. 6 sU. 5. 5. a. 7 sU. 8. 6. a. 8 sU. 10. 7. a. 2 sU. 20. 8. jinasiddhagurvAdInAM / pUjAnamaskAravastrapAtrAdipradAnarUpavaiyAvRtyAbhivyaGgayatve sati samyaktvapravardhakatvaM samyaktvakriyAyA lakSaNam / 9. tadviparItapravRttirUpatvaM mithyAkriyAlakSaNam / 10. gamanAgamanAdiceSTAviSayakapravRttinimittakatvaM prayogakriyAyA lakSaNam / 11. yogatrayakRtapudgalAdAnarUpatvam / samAdAnakriyAyA lakSaNam athavA yoganivRttisamarthapudgalagrahaNarUpatvaM tatra dhAvanavalganAdirUpaH kAyavyApAraH / paruSAnRtAdirUpo vAgvyApAraH / abhidrohAdirUpo manovyApAraH / 12. IyApathakarmakAraNarUpatvamIryApathikakriyAyA lakSaNam / 13. kAyaceSTAvizeSarUpatvaM kAyikakriyAyA lakSaNam / 14. khaDgAdinirvartanarUpatvamadhikaraNakriyAyA lakSaNam / 15. mAtsaryakaraNarUpatvaM prAdveSikakriyAyA lakSaNam / 36
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 -- 6-7 paritApa'naprANAtipAtAHdarzanasparzanapratyaya samantAnupA tAnAbhogA: "svahasta nisargavidAraNAna"yanAvakAGkSA Arambha'3parigraha "mAyA "mithyAdarzanApra tyAkhyAnakriyA iti // 6 // tIvramandajJAtAjJAtabhAvavIryAdhikaraNavizeSebhyastadvizeSaH // 7 // sAMparAyikAsravANAM eSAmekonacatvAriMzatsAmparAyikANAM tIvrabhAvAt mandabhAvAjjJAtabhAvAdajJAtabhAvAdvIryavizeSAdadhikaraNavizeSAcca vizeSo bhavati / laghurlaghutaro laghutamastIvrastIvratarastIvratama iti / tadvizeSAcca bandhavizeSo bhavati / / 7 // 1. duHkhotpAdanarUpatvaM paritApanyAH kriyAyA lakSaNam / 2. pramattayogAyANAtipAtarUpatvaM prANAtipAtakriyAyA lakSaNam / 3. azvAdicitrakarmakriyAdarzanArthaM gamanarUpatvaM dArTikyAH kriyAyA lakSaNam / 4. rAgAdinA jIvAdInAM spRzataH pRcchato yA kriyA tatkaraNarUpatvaM sparzanapratyayikakriyAyA lakSaNam / 5. jIvAdInAzritya yA kriyA tatkaraNarUpatvaM pratItyakriyAyA lakSaNam / 6. harSavazAdazvarathAdikaM zlAghayato yA kriyA tatkaraNarUpatvaM sAmantopanipAtikyAH kriyAyA lakSaNam / 7. adRSTavA'pramRjya ca bhUmau vastrapAtrAdyAdAnanikSepAdirUpatvaM athavA upayogarAhityena kriyAyAM pravRttikaraNarUpatvaM anAbhogikakriyAyA lakSaNam / 8. svahastagRhItajIvAdinA jIvaM mArayato yA kriyA tatkaraNarUpatvaM svAhastikyAH kriyAyA lakSaNam / 9. yantrAdinA jIvAjIvAdIn nisRjato yA kriyA tatkaraNarUpatvaM naisargikyAH kriyAyA lakSaNam, athavA pApAdAnAdinA pravRttivizeSAbhyupagamakaraNarUpatvam / 10. anyAcaritapApAnAM prakAzanarUpatvaM vidAraNakriyAyA lakSaNam / 11. AnayanaM samuddizya svaparaiH kriyAkaraNarUpatvamAnayanakriyAyA lakSaNam / 12. jinoktakartavyavidhiSu pramAdavazato'nAdararUpatvamanavakAsakriyAyA lakSaNam / 13. chedanabhedanatADanatarjanAdikarmaviSayakapravRttikaraNarUpatvamArambhakriyAyA lakSaNam / 14. sacittAdidravyeSu mameti mamatvakaraNarUpatvaM parigrahakriyAyA lakSaNam / 15. dAmbhikavRttitayA manovAkkAyAnAM pravRttI prerakatvaM mAyApratyayikakriyAyA lakSaNam / 16. cAritramohanIyodaye sati sAvadhayogAdiSu pravRttirUpatvamapratyAkhyAnakriyAyA lakSaNam / 17. prakRSTakarmabandhajaghanyakarmabandharUpapariNAmatAratamyopayogAnupayogapUrvakaprANAtipAtAdipravRtti parAkramavIryAvizeSazastrAvadhikaraNavizeSaiH sAMparAyikAsraveSu vizeSo draSTavyaH /
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ 103 tattvArthAdhigamasUtram ___atrAha / tIvramandAdayo bhAvA lokapratItAH / vIryaM ca jIvasya kSAyopazamikaH kSAyiko vA 'bhAva ityuktam / athAdhikaraNaM kimiti atrocyate adhikaraNaM jIvAjIvAH // 8 // adhikaraNaM dvividham / dravyAdhikaraNaM bhAvAdhikaraNaM ca / tatra dravyAdhikaraNaM chedanabhedanAdi / zastraM ca dazavidham / bhAvAdhikaraNamaSTottarazatavidham / etadubhayaM jIvAdhikaraNamajIvAdhikaraNaM ca // 8 // tatra AyaM saMrambhasamArambhArambhayogakRtakAritAnumata kaSAyavizeSaistristristrizcatuzcaikazaH // 9 // Adyamiti sUtrakramaprAmANyAjjIvAdhikaraNamAha / tatsamAsatastrividham / saMrambhaH samArambha Arambha iti / etatpunarekazaH kAyavAGmanoyogavizeSAtrividhaM bhavati / tadyathA-kAyasaMrambhaH vAksaMrambhaH manaHsaMrambhaH, kAyasamArambhaH vAksamArambhaH manaHsamArambhaH, kAyArambhaH vAgArambhaH manaArambha iti // etadapyekazaH kRtakAritAnumatavizeSAtrividhaM bhavati / tadyathA-kRtakAyasaMrambhaH kAritakAyasaMrambhaH anumatakAyasaMrambhaH, kRtavAksaMrambhaH kAritavAksaMrambhaH anumatavAksaMrambhaH, kRtamanaHsaMrambhaH kAritamanaHsaMrambhaH anumatamanaHsaMrambhaH / evaM samArambhArambhAvapi // tadapi punarekazaH kaSAyavizeSAccaturvidham / tadyathA-krodhakRtakAyasaMrambhaH mAnakRtakAyasaMrambhaH mAyAkRtakAyasaMrambhaH lobhakRtakAyasaMrambhaH krodhakAritakAyasaMrambhaH mAnakAritakAyasaMrambhaH mAyAkAritakAyasaMrambhaH, lobhakAritakAyasaMrambhaH, krodhAnumatakAyasaMrambhaH mAnAnumatakAyasaMrambhaH 1. a. 2 sU. 4, 5. 9 2. chedanadahanamAraNopaghAtasnehakSArAmlAnupayuktamanovAkkAyalakSaNAdhikaraNabhedAt / chedanAdIni prasiddhAni / anupayuktaH sanmanovAkAyAdinA yAM yAM ceSTAM nivartayati tayA tayA karma badhyata ityevaMrUpatvamanupayuktamanovAkkAyalakSaNAdhikaraNasya lakSaNam / 3. bhAvaH tIvrAdirUpAtmapariNAmaH sa evAdhikaraNaM bhAvAdhikaraNam / a. 6 sU. 9. 4. prANAtipAtAdiviSayakasaMkalpAvezarUpatvaM saMraMbhasya lakSaNam / 5. prANAtipAtAdiviSayakasAdhanasaMnipAtajanitaparitApanAdirUpatvaM samAraMbhasya lakSaNam / / 6. prANAtipAtAdirUpakriyAnivRttirUpatvamAraMbhasya lakSaNam /
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 6-10 mAyAnumatakAyasaMrambhaH lobhAnumatakAyasaMrambhaH / evaM vAGmanoyogAbhyAmapi vaktavyam / tathA samArambhArambhau / tadevaM jIvAdhikaraNaM samAsenaikazaH SaTtriMzadvikalpaM bhavati / trividhamapyaSTottarazatavikalpaM bhavatIti / / saMrambhaH sakaSAyaH paritApanayA bhavetsamArambhaH / ArambhaH prANivadhastrividho yogastato jJeyaH // 9 // nirvartanAnikSepasaMyoganisargA dvicaturditribhedAH param // 10 // paramiti satrakramaprAmANyAdajIvAdhikaraNamAha / tatsamAsatazcaturvidham / tadyathA-nirvartanA nikSepaH saMyogo nisarga iti // tatra nirvartanAdhikaraNaM dvividham / mUlaguNanirvartanAdhikaraNamuttaraguNanirvartanAdhikaraNaM ca / tatra mUlaguNanirvartanAH paJca zarIrANi, vAGmanaHprANApAnAzca / uttaraguNanirvartanA kASThapustacitrakarmAdIni // nikSepAdhikaraNaM caturvidham / tadyathA- apratyavekSitanikSepAdhikaraNaM 'duSpramArjitanikSepAdhikaraNaM saha sAnikSepAdhikaraNamanA bhoganikSepAdhikaraNamiti / saMyogAdhikaraNaM dvividham / bhaktapAnasaMyojanAdhikaraNamupakaraNasaMyojanAdhikaraNaM ca // nisargAdhikaraNaM trividham / 'kAyanisargAdhikaraNaM vAGnisargAdhikaraNaM 1degmanonisargAdhikaraNamiti // 10 // 1. audArikazarIraprAyogyavargaNAdravyairnirmApitaM yadIdArikasaMsthAnaM taprathamasamayAdArabhya mUlaguNanirvartanAdhikaraNaM bhavati / / 2. tAdRzasyaudArikasyAGgopAGgAvayavasaMsthAnAdikaM tu mUlApekSayottaraguNanirvartanAdhikaraNaM bhavati / 3. apratyavekSitabhUpradeze nikSepya vastrAdivastuno nikSepakaraNarUpatvamapratyavekSitanikSepAdhi... karaNasya lakSaNam / 4. duSpramArjitabhUpradeze nikSepya vastrAdivastuno duSpramArjitarajoharaNenApramArjitena vA nikSepakaraNarUpatvaM duSpramArjitanikSepAdhikaraNasya lakSaNam / 5. apramArjite duSpramArjite deze nikSepya vastuno nikSepakaraNarupatvaM dezanikSepAdhikaraNasya lkssnnm| 6. anupayogapUrvakapratyavekSite supramArjite vA deze nikSepya vastuno nikSepakaraNarUpatvamanAbhogikanikSepAdhikaraNasya lakSaNam / 7. saMyojanaM mizrIkaraNaM / tacca saMyojanAdhikaraNaM dvividham / 8. nisarga utsargaH tyAga ityarthaH / zastrapATanAgnijalapravezodvandhanaviSaprayogAdibhiH zarIrasya ___tyAgakaraNarUpatvaM kAyanisargAdhikaraNasya lakSaNam / 9. bhASAtvenApAditavacanavargaNApudgalAnAmupadezAdibhistyAgakaraNarUpatvaM vAnisargAdhikaraNasya lakSaNam / 10. manastvena pariNatamanovargaNAdravyANAM cintanAdidvArA tyAgakaraNarUpatvaM manonisargAdhikaraNasya lakSaNam /
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ 105 tattvArthAdhigamasUtram atrAha / uktaM bhavatA sakaSAyAkaSAyayoryogaH sAmparAyikeryApathayorAsrava' iti / sAmparAyikaM cASTavidhaM vakSyate / tat kiM sarvasyAviziSTa Asrava Ahosvit prativizeSo'stIti / atrocyate / satyapi yogatvAvizeSe prakRti prApyAsravavizeSo bhavati / tadyathAtatpradoSanihnavamAtsaryAntarAyAsAdanopaghAtA jJAnadarzanAvaraNayoH // 11 // Asravo jJAnasya jJAnavatAM jJAnasAdhanAnAM ca pradoSo 'nihnavo mAtsaryamanta rAya "AsAdana upaghAta iti jJAnAvaraNAsravA bhavanti / etairhi 1degjJAnAvaraNaM karma badhyate // "evameva darzanAvaraNasyeti // 11 // duHkhazokatApAkrandanavadhaparidevanAnyAtmaparobhayasthAnyasavedyasya // 12 // duHkhaM zokastApa AkrandanaM vadhaH paridevanamityAtmasaMsthAni parasya kriyamANAnyubhayozca kriyamANAnyasadvedyasyAsravA bhavantIti / / 12 / / bhUtavratyanukampA dAnaM sarAgasaMyamAdiyogaH kSAntiH zaucamiti saddhedyasya // 13 // 1. a. 6 sU. 5. 2. a. 6 sU. 26. 3. a. 8 sU. 7, 8. 4. jJAnisAdhvAdInAM jJAnasAdhakapustakAdInAM ca pratyanIkatvenAniSTAcaraNarUpatvaM jJAnajJAniviSayakAntarikAprItikaraNarUpatvaM vA pradoSasya lakSaNam / 5. na mayA tatsamIpe'dhItamityapalApakaraNarUpatvaM nihnavasya lakSaNam / 6. dAnAhe'pi jJAne kutazcitkAraNAdayogyatApAdanarUpatvaM mAtsaryasya lakSaNam / 7. jJAnAdhyayanAdInAM vyavacchedakaraNarUpatvamantarAyasya lakSaNam / 8. manovAgbhyAM jJAnasya varjanarUpatvamAsAdanasya lakSaNam / 9. prazastajJAnAdInAM doSodbhAvanarUpatvamupaghAtasya lakSaNam / 9. a. 8 sU. 7. 10. evamuktena prakAreNa darzanasya darzanavatAM darzanasAdhanAnAM ca pradoSAdaya AlasyAdayazca darzanAvaraNasyAsravA bhavanti / 11. a. 8 sU. 8. 12. a. 8 sU. 9. 13. a. 7 sU. 15.
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 6-19 sarvabhUtAnukampA 'agAriSvanagAriSu ca .. vratiSvanukampAvizeSo dAnaM sarAgasaMyamaH saMyamAsaMyamo'kAmanirjarA bAlatapoyogaH zAntiH zaucamiti sadvedyasyAsravA bhavanti // 13 // kevalizrutasaGghadharmadevAvarNavAdo darzanamohasya // 14 // bhagavatAM paramarSINAM kevalinAmarha proktasya ca sAGgopAGgasya zrutasya cAturvarNasya saGghasya paJcamahAvratasAdhanasya dharmasya caturvidhAnAM ca devAnAmavarNavAdo darzanamohasyAsravA iti / / 14 // kaSAyodayAttIvrAtmapariNAmazcAritramohasya // 15 // kaSAyodayAttIvrAtmapariNAmazcAritramohasyAsravo bhavati // 15 // bahvArambhaparigrahatvaM ca nArakasyAyuSaH // 16 // bahvArambhatA bahuparigrahatA ca nArakasyAyuSa Asravo bhavati // 16 // mAyA tairyagyonasya // 17 // mAyA tairyagyonasyAyuSa Asravo bhavati / / 17 // ... alpArambhaparigrahatvaM svabhAvamArdavArjavaM ca mAnuSasya // 18 // alpArambhaparigrahatvaM svabhAvamArdavArjavaMca mAnuSasyAyuSa Asravo bhavati // 18 // niHzIlavratatvaM ca sarveSAm // 19 // nizIlavratatvaM ca sarveSAM nArakatairyagyonamAnuSANAmAyuSAmAsravo bhavati / yathoktAni ca // 19 // 1. a. 7 sU. 13. 2. a. 7 sU. 33. 3. a. 6 sU. 20. 4. a. 8 sU. 10. 5. sAdhusAdhvIzrAvakazrAvikAH / 6. a. 7 sU. 1. 7. a. 4 sU. 11, 12, 13, 20. 8. a. 8 sU. 10. 9. a. 8 sU. 11. 10. a. 6 sU. 16, 17, 18. / sarveSAmiti zeSaH /
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ 107 tattvArthAdhigamasUtram atha daivasyAyuSaH k Asrava iti / atrocyate sarAgasaMyamasaMyamAsaMyamAkAmanirjarAbAlatapAMsi daivasya / 20 / saMyamo virativratamityanAntaram / '"hiMsAnRtasteyAbrahmaparigrahebhyo virativratam' iti vakSyate // saMyamAsaMyamo dezaviratiraNuvratamityanAntaram / 'dezasarvato'NumahatI'2 ityapi vakSyate // akAmanirjarA parAdhInatayAnurodhAccAkuzalanivRttirAhArAdinirodhazca // bAlatapaH / bAlo mUDha ityanarthAntaram / tasya tapo bAlatapaH / taccAgnipravezamarutprapAtajalapravezAdi / tadevaM sarAgasaMyamaH saMyamAsaMyamAdIni ca daivasyAyuSa AsravA bhavantIti // 20 // atha nAmnaH ka Asrava iti / atrocyate yogavakratA visaMvAdanaM cAzubhasya nAmnaH // 21 // kAyavAGmanoyogavakratA visaMvAdanaM cAzubhasya nAmna Asravo bhavatIti // 21 // viparItaM zubhasya // 22 // etadubhayaM viparItaM zubhasya nAmna Asravo bhavatIti / / 22 // kiM cAnyat darzanavizuddhivinayasaMpana'tA "zIlavrateSvanaticAro'bhIkSNaM jJAnopayogasaMvegau zaktitastyAgatapa"sI saGghasAdhu 1. a. 7 sU. 1. 2. a. 7 sU. 2. 3. a. 8 sU. 12. 4. a. 8 sU. 12. 5. jinoktatattvaviSayakasamyagdarzane niHzaGkitatvAdhaSTAGgasevanarUpatvaM darzanavizuddherlakSaNam / 6. samyagjJAnAdau tadvatsu cAdarakaraNarUpatve sati mAnanivRttikaraNarUpatvaM vinayasampannatAyA lakSaNam / 7. utsargApavAdAtmakasarvajJapraNItasiddhAntAnusAritayA zIlavrataviSayakAnuSThAnakaraNarUpatvaM __zIlaviSayakAnaticArasya lakSaNam / 8. pratikSaNaM vAcanApRcchanAnuprekSAmnAyadharmopadezairabhyasanakaraNarUpatvaM jJAnopayogasya lakSaNam / 9. janmajarAmaraNAdiklezarUpasaMsArAt pratikSaNaM bhayapariNAmarUpatvaM saMvegasya lakSaNam / 10. vidhipUrvakasupAtrapradAnarUpatvaM tyAgasya lakSaNam / 11. karmatApanarUpatvaM tapaso lakSaNam /
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 sa'mAdhivaiyAvRtya karaNamarhadAcAryabahuzrutapravaca'nabhaktirAvazyakAparihA Nirgi pra bhAvanA pravacanavatsalatvamititIrthakRttvasya // 23 // paramaprakRSTA darzanavizuddhiH / vinayasaMpannatA ca / zIlavrateSvAtyantiko bhRzamapramAdo'naticAraH / abhIkSNaM jJAnopayogaH / saMvegazca / yathAzaktitastyAgastapazca / saGghasya sAdhUnAM ca samAdhivaiyAvRtyakaraNam / arhatsvAcAryeSu bahuzruteSu pravacane ca paramabhAvavizuddhiyuktA bhaktiH / sAmAyikAdInAmAvazyakAnAM bhAvato'nuSThAnasyAparihANiH / samyagdarzanAdermokSamArgasya nihatya mAnaM karaNopadezAbhyAM prabhAvanA / arhacchAsanAnuSThAyinAM zrutadharANAM bAlavRddhatapasvizaikSaglAnAdInAM ca saGgrahopagrahAnugrahakAritvaM pravacanavatsalatvamiti / ete guNAH samastA vyastA vA tIrthakaranAmna AsravA bhavantIti // 23 // parA''tmanindAprazaMse sadasadguNAcchAdanodbhAvane ca nIcairgotrasya // 24 // paranindAtmaprazaMsA sadguNAcchAdanamasadguNodbhAvanaM cAtmaparobhayasthaM nIcairgotrasyAsravA bhavanti // 24 // 1. samyagjJAnAdInAmAdhArasya sAdhyAdirUpasaGghasyopadravAbhAvotpAdanarUpatvaM samAdherlakSaNam / 2. a. 9 sU. 24. 3. saGghasya samAdhikaraNaM, sAdho]yAvRtyakaraNaM, athavobhayoH samAdhivaiyAvRtyakaraNaM, ahaMdAcAryabahuzrutapravacaneSu yathAsambhavamAzayazuddhipUrvakAnurAgarUpatvaM bhakterlakSaNam / 4. sakalasAvadyaviratirUpasAmAyikAdyAvazyakAnAM zyatayA kartavyAnuSThAnarUpatvaM, SaDAvazyakAnAM (sAmAyika-caturvizatistavavandanaka-pratikramaNa kAyotsarga-pratyAkhyAnAni SaDAvazyakAni) yathAkAlakaraNarUpatvaM vA AvazyakAparihANerlakSaNam / 5. samyagdarzanAdimArgasya mAnaM parityajya karaNAkaraNopadezadvArA prakAzanaM mArgaprabhAvanAyA lakSaNam / 6. arhacchAsanAnuSThAyinAM zrutadharabAlavRddhatapasvizaikSakaglAnAdInAM saMyamAnuSThAnazrutAdhyayanAdyarthaM vastrapAtrabhaktapAnAdipradAnaM, dravyabhAvataH sAdharmikasnehakaraNarUpatvaM vA pravacanavAtsalyasya lakSaNam / ete kurvANo jIvastIrthakaranAmakarma badhnAti / 7. a. 8 sU. 12. 8. 1/2 a. 8 sU. 13.
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAdhigamasUtram 109 tadviparyayau nIcairvRttyanutseko cottarasya' // 25 // uttarasyeti sUtrakramaprAmANyAduccairgotrasyAha / nIcairgotrAsravaviparyayo nIcairvRttiranutsekazcoccairgotrasyAsravA bhavanti // 25 // vighnakaraNamantarAyasya // 26 // dAnAdInAM vighnakaraNamantarAyasyAsravo bhavatIti / ete sAmparAyikasyASTavidhasya pRthak pRthagAsravavizeSA bhavantIti / / 26 // iti tattvArthAdhigamasUtre svopajJabhASyasamete SaSTho'dhyAyaH samAptaH // 6 // 1. a. 8 sU. 14.
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha saptamo'dhyAyaH / atrAha / uktaM bhavatA sadvedyasyAsraveSu bhUtavratyanukampeti / tatra kiM vrataM ko vA vratIti / atrocyate - 'hiMsA'nRtasteyAbrahmaparigrahebhyo virativratam // 1 // hiMsAyA anRtavacanAtsteyAdabrahmataH parigrahAcca kAyavAGmanobhirvirativratam / virati ma jJAtvA'bhyupetyAkaraNam / akaraNaM nivRttiruparamo viratirityanAntaram // 1 // dezasarvato'NumahatI // 2 // ebhyo hiMsAdibhya ekadezaviratiraNuvrataM sarvato viratirmahAvratamiti // 2 // tatsthairyArtha bhAvanAH paJca paJca // 3 // tasya paJcavidhasya vratasya sthairyArthamekaikasya paJca paJca bhAvanA bhavanti / tadyathA-ahiMsAyAstAvadIryAsamitirmano guptireSaNAsamitirAdAnanikSepaNAsamitirAlokitapAnabhojanamiti / satyavacanasyAnuvIcibhASaNaM krodhapratyAkhyAnaM lobhapratyAkhyAnamabhIrutvaM hAsyapratyAkhyAnamiti asteyasyAnuvIcyavagrahayAcanamabhIkSNAvagrahayAcanametAvadityavagrahAvadhAraNaM samAnadhArmikebhyo'vagrahayAcanamanujJApitapAnabhojanamiti // brahmacaryasya strIpazuSaNDakasaMsaktazayanAsanavarjanaM rAgasaMyuktastrIkathAvarjanaM strINAM manoharendriyAlokanavarjanaM pUrvaratAnusmaraNavarjanaM praNItarasabhojanavarjanamiti // AkiJcanyasya paJcAnAmindriyArthAnAM sparzarasagandhavarNazabdAnAM manojJAnAM prAptau gAdhyavarjanamamanojJAnAM prAptau dveSavarjanamiti // 3 // kiM cAnyaditi / 1. a. 7 sU. 8, 9, 10, 11, 12 2. a. 9 sU. 5. 3. a. 9 sU. 4. 4. AlocanapUrvakaM bhASaNam / 5. a. 8 sU. 10. 6. AlocyAvagraho yAcanIyaH /
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAdhigamasUtram 111 hiMsAdiSvihAmutra cApAyAvadyadarzanam // 4 // paradravyaharaNaprasaktamatiH bhavatIti hiMsAdiSu paJcasvAsraveSvihAmutra cApAyadarzanamavadyadarzanaM ca bhAvayet / tadyathA hiMsAyAstAvat hiMsro hi nityodvejanIyo nityAnubaddhavairazca / ihaiva vadhabandhapariklezAdInpratilabhate pretya cAzubhAM gatim garhitazca bhavatIti hiMsAyA vyuparamaH zreyAn / tathAnRtavAdI azraddheyo bhavati / ihaiva jihvAchedAdInpratilabhate / mithyAbhyAkhyAnaduHkhitebhyazca baddhavairebhyastadadhikAnduHkhahetUnprApnoti pretya cAzubhAM gatim, garhitazca bhavatItyanRtavacanAdvyaparamaH zreyAn // tathA stenaH sarvasyodvejanIyo I ihaiva cAbhighAtavadhabandhanahastapAdakarNanAsottarauSThacchedanabhedanasarvasvaharaNavadhyayAtanamAraNAdIn pratilabhate pretya cAzubhAM gatim garhitazca bhavatIti steyAd vyuparamaH zreyAn // tathA'brahmacArI vibhramodbhrAntacittaH viprakIrNendriyo madAndho gaja iva niraGkuzaH zarma no labhate / mohAbhibhUtazca kAryAkAryAnabhijJo na kiMcidakuzalaM nArabhate / paradArAbhigamanakRtAMzca ihaiva vairAnubandhaliGgacchedanavadhabandhanadravyApahArAdInpratilabhate'pAyAnpretya cAzubhAM gatim garhitazca bhavatItyabrahmaNo vyuparamaH zreyAniti 11 tathA parigrahavAn zakuniriva mAMsapezIhasto'nyeSAM kravyAdazakunAnAmihaiva taskarAdInAM gamyo bhavati / / arjanarakSaNakSayakRtAMzca doSAnprApnoti / na cAsya tRptirbhavatIndhanairivAgneH, lobhAbhibhUtatvAcca kAryAkAryAnapekSo bhavati / pretya cAzubhAM gatiM prApnoti, lubdho'yamiti ca garhito bhavatIti parigrahAdvyuparamaH zreyAn // 4 // kiM cAnyat - duHkhameva vA // 5 // duHkhameva vA hiMsAdiSu bhAvayet // yathA mamApriyaM duHkhamevaM sarvasattvAnAmiti hiMsAyA vyuparamaH zreyAn // yathA mama mithyAbhyAkhyAnenAbhyAkhyAtasya tIvraM duHkhaM bhUtapUrvaM bhavati ca tathA sarvasattvAnAmiti anRtavacanAdvyuparamaH zreyAn / / yathA mameSTadravyaviyoge duHkhaM bhUtapUrvaM bhavati ca tathA sarvasattvAnAmiti steyAdvyuparamaH zreyAn // tathA rAgadveSAtmakatvAnmaithunaM duHkhameva / syAdetat, sparzanasukhamiti / tacca na / kutaH / vyAdhipratIkAratvAt kaNDUparigatavaccAbrahmavyAdhipratIkAratvAt / asukhe hyasminsukhAbhimAno mUDhasya / tadyathA tIvrayA tvakchoNitamAMsAnugatayA kaNDvA
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 7-7 parigatAtmA kASThazakalaloSTazarkarAnakhazuktibhirvicchinnagAtro rudhirAH kaNDUyamAno duHkhameva sukhamiti manyate / tadvanmaithunopasevIti maithunAdvyuparamaH zreyAn // tathA parigrahavAnaprAptaprAptanaSTeSu kAGkArakSaNazokodbhavaM duHkhameva prApnotIti parigrahAdvyuparamaH zreyAn / ityevaM bhAvayato vratino vrate sthairyaM bhavati // 5 // kiM cAnyatmaitrIpramodakAruNyamAdhyasthyAni sattvaguNAdhikaklizyamAnAvineyeSu // 6 // bhAvayed yathAsaGkhayam / maitrI sarvasattveSu / kSame'haM sarvasattvAnAm / kSamaye'haM sarvasattvAn / maitrI me sarvasattveSu / vairaM mama na kenaciditi / / pramodaM guNAdhikeSu / pramodo nAma vinayaprayogaH / vandanastutivarNavA' davaiyAvRttyakaraNAdibhiH samyaktvajJAnacAritratapo'dhikeSu sAdhuSu parAtmobhayakRtapUjAjanitaH sarvendriyAbhivyakto manaHpraharSa iti // kAruNyaM klizyamAneSu / kAruNyamanukampA dInAnugraha ityarthaH / tanmahAmohAbhibhUteSu matizrutavibhaGgAjJAnaparigateSu viSayatarSAgninA dandahyamAnamAnaseSu hitAhitaprAptiparihAraviparItapravRttiSu vividhaduHkhArditeSu dInakRpaNAnAthabAlamomuhavRddheSu sattveSu bhAvayet / tathA hi bhAvayan hitopadezAdibhistAnanugRhNAtIti / mAdhyasthyamavineyeSu / mAdhyasthyamaudAsInya mupekSetyanarthAntaram / avineyA nAma mRtpiNDakASTakuDyabhUtA grahaNadhAraNavijJAnohApohaviyuktA mahAmohAbhibhUtA duSTAvagrAhitAzca / teSu mAdhyasthyaM bhAvayet / na hi tatra vakturhitopadezasAphalyaM bhavati // 6 // kiM cAnyat // jagatkAyasvabhAvau ca saMvegavairAgyArtham // 7 // * jagatkAyasvabhAvI ca bhAvayet saMvegavairAgyArtham / tatra jagatsvabhAvo dravyANAmanAdyAdimatpariNAmayuktAH prAdurbhAvatirobhAvasthityanya tAnugrahavinAzAH / kAyasvabhAvo'nityatA duHkhahetutvaM niHsAratA'zucitvamiti // evaM hyasya bhAvayataH 1. varNavAdaH zlAghA / 2. tabaH tRpipAseti / sa evAgniH paritApakAritvAt / 3. momuhaaH-khlaaH| 4. vRddhAH-saptatisaMvatsarasaMkhyAmatItya vartamAnAH / pariglAnendriyAH paripelavasmRtayaH / 5. audAsInyam / 6 anyatA - bhedapariNAmaH /
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ 113 tattvArthAdhigamasUtram saMvego vairAgyaM ca bhavati / tatra saMvego nAma saMsArabhIrutvamArambhaparigraheSu doSadarzanAdaratiH dharme bahumAno dhArmikeSu ca / dharmazravaNe dhArmikadarzane ca manaHprasAda uttarottaraguNapratipattau ca zraddheti // vairAgyaM nAma zarIrabhogasaMsAranirvedopazAntasya bAhyAbhyantareSUpAdhiSvanabhiSvaGga iti // 7 // atrAha / 'uktaM bhavatA hiMsAdibhyo virativratamiti / tatra kA hiMsA nAmeti / atrocyate / pramattayogAtprANavyaparopaNaM hiMsA // 8 // pramatto yaH kAyavAGmanoyogaiH prANavyaparopaNaM karoti sA hiMsA / hiMsA mAraNaM prANAtipAtaH prANavadhaH dehAntarasaMkrAmaNaM prANavyaparopaNamityanarthAntaram // 8 // atrAha / athAnRtaM kimiti / atrocyate ___ asadabhidhAnamanRtam // 9 // asaditi sadbhAvapratiSedho'rthAntaraM gardA ca // tatra sadbhAvapratiSedho nAma sadbhUtanihnavo'bhUtodbhAvanaM ca / tadyathA-nAstyAtmA nAsti paraloka ityAdi bhUtanihnavaH / zyA mAkataNDulamAtro'yamAtmA, aGguSThaparvamAtro'yamAtmA, AdityavarNo niHSkriya ityevamAdyamabhUtodbhAvanam // arthAntaraM yo gAM bravItyazvamazvaM ca gauriti // gaheMti hiMsApAruSyapaizunyAdiyuktaM vacaH satyamapi garhitamanRtameva bhavatIti // 9 // atrAha / atha steyaM kimiti / atrocyate adattAdAnaM steyam // 10 // steyabuddhyA parairadattasya parigRhItasya tRnnaaderdrvyjaatsyaa''daansteym||10|| atrAha / athAbrahma kimiti / atrocyate - - maithunamabrahma // 11 // strIpuMsayomithunabhAvo mithunakarma vA maithunaM tadabrahma // 11 // atrAha / atha parigrahaH ka iti / atrocyate - mUrchA parigrahaH // 12 // cetanAvatsvacetaneSu ca bAhyAbhyantareSu dravyeSu mUrchA parigrahaH / icchA prArthanA 1. a. 7 sU. 1 / 2 zyAmAkaH - kudhAnyavizeSaH /
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 ..... 7-16 kAmo'bhilASaH kAMkSA gAdhyaM mUrcchatyenAntaram / / 12 / / atrAha / gRhNImastAvad vratAni / atha vratI ka iti / atrocyate niHzalyo vratI // 13 // mAyAnidAnamithyAdarzanazalyaistribhirviyukto niHzalyo vratI bhavati / vratAnyasya santIti vratI / tadevaM niHzalyo vratavAna vratI bhavatIti // 13 // agAryanagArazca // 14 // sa eSa vratI dvividho bhavati / agArI anagArazca / zrAvakaH zramaNazcetyarthaH // 14 // atrAha / ko'nayoH prativizeSa iti / atrocyate aNuvrato'gArI // 15 // aNUnyasya vratAnItyaNuvrataH / tadevamaNuvratadharaH zrAvako'gArI vratI bhavati // 15 // kiM cAnyat - digdezAnarthadaNDaviratisAmAyikapauSadhopavAsopabhogaparibhogAtithisaMvibhAgavata saMpannazca // 16 // ebhizca digvratAdibhiruttaravrataiH saMpanno'gArI vratI bhavati / tatra digvrataM nAma tiryagUrdhvamadho vA dazAnAM dizAM yathAzakti gamanaparimANAbhigrahaH / tatparatazca sarvabhUteSvarthato'narthatazca sarvasAvadyayoganikSepaH // dezavrataM nAmapavarakagRhagrAmasImAdiSu yathAzakti pravicArAya parimANAbhigrahaH / tatparatazca sarvabhUteSvarthato'narthatazca sarvasAvadyayoganikSepaH // anarthadaNDo nAma upabhogaparibhogAvasyAgAriNo vratino'rthaH, tadvyatirikto'narthaH, tadartho daNDo'narthadaNDaH / tadvirativratam // sAmAyikaM nAmAbhigRhya kAlaM sarvasAvadyayoganikSepaH // pauSadhopavAso nAma pauSadhe upavAsaH pauSadhopavAsaH / pauSa dhaH parvetyanarthAntaram / so'STamI caturdazI paJcadazImanyatamAM vA tithimabhigRhya 1. nikSepaH - nirAsaH, virahaH / 2. tadarthaH tnnimitH| 3. pauSadhazabdaH parvavAcakaH / poSaM dhatte puSNAti vA dharmAniti niruktAt /
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ 115 tattvArthAdhigamasUtram 'caturthAdyupavAsinA vyapagatasnAnAnulepanagandhamAlyAlaMkAreNa nyastasarvasAvadyayogena kuzasaMstAraphalakAdInAmanyatamaM saMstAramAstIrya, sthAnaM vIrAsananiSadyAnAM vA'nyatamamAsthAya dharmajAgarikApareNAnuSTeyo bhavati // upabhogaparibhogavrataM nAmAzanapAnakhAdyasvAdyagandhamAlyAdInAmAcchAdanaprAvaraNAlaMkArazayanAsanagRhayAnavAhanAdInAM ca bahusAvadyAnAM varjanam / alpasAvadyAnAmapi parimANakaraNamiti / atithisaMvibhAgo nAma nyAyAgatAnAM kalpanIyAnAmannapAnAdInAM dravyANAM dezakAlazraddhAsatkArakramopetaM parayAtmAnugrahabuddhyA saMyatebhyo dAnamiti // 16 // kiM caanyditi| mAraNAntikI saMlekhanAM joSitA // 17 // kAlasaMhananadaurbalyopasargadoSAdharmAvazyakaparihANiM maraNaM vA'bhito jJAtvA, avamaudaryacaturthaSaSThASTamabhaktAdibhirAtmAnaM saMlikhya, saMyamaM pratipadya, uttamavratasaMpannazcaturvidhAhAraM pratyAkhyAya, yAvajIvaM bhAvanAnuprekSAparaH "smRtisamAdhibahulo mAraNAntikI saMlekhanAM joSitA uttamArthasyArAdhako bhavatIti // 17 // etAni digvratAdIni zIlAni bhavanti / 'niHzalyo vratI' iti vacanAduktaM bhavati vratI niyataM samyagdRSTiriti tatrazaGkAkAGkSAvicikitsAnyadRSTiprazaMsAsaMstavAH samyagdRSTeraticArAH // 18 // zaGkA kAGkSA vicikitsA anyadRSTiprazaMsA saMstavaH ityete paJca samyagdRSTeraticArA bhavanti / aticAro vyatikramaH skhalanamityanarthAntaram // 1. pRthagjanasyAniyatAni bhaktAni / mumukSUNAM sakRd bhojanam / madhyamajanasya bhaktadvayam / tatra madhyamAM pratipattimAzritya caturthAditapogaNanA / atIte'hani bhuktvA pratyAkhyAnamityeko bhojanakAlaH / dvitIye'hani bhaktadvayacchedaH / tRtIye'hani / caturthabhaktakAle bhukta iti caturthabhaktamucyate / eka upavAsaH / AdigrahaNAt . pUrvagaNanayaiva SaSThASTamAdisamastatapovikalpagrahaNam / 2. niSadhA-samasphignivezanaM paryaMtabandhAdi / 3. maryAdAkaraNam / 4. (1) azanaM-saktumudgAkSIradadhyAdi (2) pAnaM khajUradrAkSApAnakoSNapAnakAdi (3) svAdimaM-guDacArukulikAkhaNDekSuzarkarAdi / (4) svAdima-elAphalakarpUra lavaGgapUgIphalanAgarAdi / 5. smRtiH pratijJAtasya mhaavrtaadeH|-- 6. a. 7. sU. 13
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 .... 7-20 adhigatajIvAjIvAditattvasyApi bhagavataH-zAsanaM -bhAvato'bhiprapannasyAsaMhAryamateH samyagdRSTerahaprokteSu atyantasUkSmeSvatIndriyeSu kevalAgamagrAhyeSvartheSu yaH saMdeho bhavati, evaM syAdevaM na syAditi sA zaGkA // aihalaukikapAralaukikeSa viSayeSvAzaMsA kAGkSA / so'ticAraH samyagdRSTeH / kutaH / kAztiA hyavicAritaguNadoSaH samayamatikAmati // vicikitsA nAma idamapyastIdamapIti mativiplutiH // 'anyadRSTirityarhacchAsanavyatiriktAM dRSTimAha / sA dvividhA / abhigRhItA anabhigRhItA ca / tadyuktAnAM kriyAvAdi nAmakriyAvAdinAmajJAnikAnAM vainayikAnAM ca prazaMsAsaMstavau samyagdRSTeraticAra iti / atrAha / prazaMsAsaMstavayoH kaH prativizeSa iti / atrocyate / jJAnadarzanaguNaprakarSodbhAvanaM bhAvataH prazaMsA / saMstavastu sopadhaM nirupadhaM 'bhUtAbhUtaguNavacanamiti // 18 // vratazIleSu paJca paJca yathAkramam // 19 // vrateSu paJcasu, zIleSu ca saptasu paJca paJcAticArA bhavanti yathAkramamiti UrdhvaM yadvakSyAmaH // 19 // tadyathA bandhavadhachavicchedAtibhArAropaNAnapAnanirodhAH // 20 // 1. jinavacanavyatiriktA dRSTiH-anyadRSTiH / asarvajJapraNItavacanAbhiratiH / 2. abhimukhaM gRhItA / idameva tattvamiti buddhavacanaM sAMkhyaM kaNAdAdivacanaM vA / 3. naiko'pyAbhimukhyena gRhItA sarvapravacaneSveva sAdhudRSTiranabhigRhItamithyAdRSTirityarthaH / sarvameva yuktyupapannamayuktikaM cAsamatayA manyate mauDhyAt / .. 4. kriyA kadhInA na kartA vinA kriyAyAH saMbhavaH / iti kriyAmAtmasamavAyinIM ye vadanti tachIlAH / 5. vinayena caranti vainayikAH / samavadhRtaliGgAcArazAstravinayapratipattilakSaNA vinayapradAnAH kAyena vAcA manasA dAnena ca caturmiH prakAraiH suranRpatiyatijJAtisthavirAdhamamAtRpitRSu sapayA~ vidadhati / 6. sakapaTam / 7. niSkapaTam / 8. satyAsatyaguNakathanam /
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAdhigamasUtram 117 trasasthAvarANAM jIvAnAM bandhavadhau, tvakchedaH kASThAdInAM, puruSahastyazvagomahiSAdInAM cAtibhArAropaNaM, teSAmeva cAnapAnanirodhaH, ahiMsAvratasyAticArA bhavanti // 20 // mithyopadezarahasyAbhyAkhyAnakUTalekhakriyAnyAsA pahArasAkAramantrabhedAH // 21 // ete paJca mithyopadezAdayaH satyavacanasyAticArA bhavanti / tatra mithyopadezo nAma pramattavacanamayathArthavacanopadezo vivAdeSvatisaMdhAnopadeza' ityevamAdiH // rahasyAbhyAkhyAnaM nAma strIpuMsayoH paraspareNAnyasya vA rAgasaMyuktaM hAsyakrIDAsaGgAdibhI rahasyenAbhizaMsanam // kUTalekhakriyA lokapratItA // nyAsApahAro vismaraNakRtaparanikSepagrahaNam // sAkAramantrabhedaH paizunyaM guhyamantrabhedazca // 21 // stenaprayogatadAhRtAdAnaviruddharAjyAtikramahInAdhika mAnonmAnapratirUpakavyavahArAH // 22 // ete paJcAsteyavratasyAticArA bhavanti / tatra steneSu hiraNyAdiprayogaH // stenairAhRtasya dravyasya mudhA krayeNa vA grahaNaM tadAhRtAdAnam // viruddharAjyAtikramazcAsteyavratasyAticAraH / viruddhe hi rAjye sarvameva steyayuktamAdAnaM bhavati // hInAdhikamAnonmAnapratirUpakavyavahAraH / kUTatulAkUTamAnavaJcanAdiyuktaH krayo vikrayo vRddhiprayogazca / pratirUpakavyavahAro nAma suvarNarUpyAdInAM dravyANAM pratirUpakakriyA vyAjIkaraNAni cetyete paJcAsteyavratasyAticArA bhavanti // 22 // paravivAhakaraNetvaraparigRhItAparigRhItAgamanA naGgakrIDAtIvrakAmAbhinivezAH // 23 // paravivAhakaraNamitva raparigRhItAgamanamaparigRhItAgamanamanaGgakrIDA tIvrakAmAbhiniveza ityete paJca brahmacaryavratasyAticArA bhavanti // 23 // 1. kalahe'nyatarasyAtisaMdhAnopAyaM vaJcanopAyamupadizati / 2. dvayoH prItiM zUnayati nAzayatIti pizunaH, tadbhAvaH / / 3. itvarI-kulaTA / pratipuruSagamanazIlAyAM sAdhAraNastriyAM kiMcitkAlaM bhATipradAnAdinA grahaNapUrvakamamanapUrvakagamanatvamitvaragamanasya lakSaNam /
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 - 7-29 kSetravAstuhiraNyasuvarNadhanadhAnyadAsIdAsakupyapramANAtikramAH // 24 // kSetravAstupramANAtikramaH, hiraNyasuvarNapramANAtikramaH, dhanadhAnyapramANAtikramaH, dAsIdAsapramANAtikramaH, kupyapramANAtikrama ityete paJcecchAparimANavratasyAticArA bhavanti / / 24 // UrdhvAdhastiryagvyatikramakSetravRddhismRtyantardhAnAni // 25 // UrdhvavyatikramaH, adhovyatikramaH, tiryagvyatikramaH, kSetravRddhiH , smRtyantardhAnamityete paJca digvratasyAticArA bhavanti / smRtyantardhAnaM nAma smRtebhraMzo'ntardhAnamiti // 25 // AnayanapreSyaprayogazabdarUpAnupAtapudgalakSepAH // 26 // dravyasyAnayanaM, preSyaprayogaH, zabdAnupAtaH, rUpAnupAtaH, pudgalakSepa ityete paJca dezavratasyAticArA bhavanti // 26 // kandarpakaukucyamaukharyAsamIkSyAdhikaraNopabhogAdhikatvAni // 27 // kandarpaH, kaukucyaM, maukharyamasamIkSyAdhikaraNamupabhogAdhikatvamityete paJcAnarthadaNDavirativratasyAticArA bhavanti / tatra kandarpo nAma rAgasaMyukto'sabhyovAka prayogo hAsyaM ca / / kaukucyaM nAma etadevobhayaM duSTakAyapracArasaMyuktam / / maukhrymsNbddhbhuprlaapitvm||asmiikssyaadhikrnnNlokprtiitm||upbhogaadhiktvNceti||27|| yogaduSpaNidhAnAnAdarasmRtyanupasthApanAni // 28 // kAyaduSpraNidhAnaM, vAgduSpraNidhAnaM, manoduSpraNidhAnamanAdaraH, smRtya nupasthApanamityete paJca sAmAyikavratasyAticArA bhavanti // 28 // apratyavekSitApramArjitotsargAdAnanikSepasaMstAro pakramaNAnAdarasmRtyanupasthApanAni // 29 // 1. yannAtmanaH kiJcidupakaroti, paraprayojanameva, kevalaM sAdhayatIti / 2. zarIrAvayavAnAM pANipAdAdInAmanibhRtatAvasthApanarUpatvam / 3. varNasaMskArAbhAve sati arthAnavagamarUpatvam / 4. krodhalobhAdikAryavyAsaMgajanyasaMbhramarUpatvam / 5. anutsAhaH / 6. smRtyabhAvaH / 7. pratyavekSaNaM cakSuSA nirIkSaNaM sthaNDilasya sacittAcittamizrasthAvarajaMgamajantuzUnyasya / 8. pramArjanaM vastrAprAntAdinA vizuddhyartham / .
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAdhigamasUtram apratyavekSitApramArjite utsargaH, apratyavekSitApramArjitasyAdAnanikSepI, apratyavekSitApramArjitaH saMstAropakramaH anAdaraH smRtyanupasthAnamityete paJca pauSadhopavAsasyAticArA bhavanti / / 29 / / , sacittasaMbaddhasaMmizrAbhiSavaduSpakkAhArAH // 30 // annAderdravyajAtasya 'sacittAhAraH, 'sacittasaMbaddhAhAraH, sacittasaMmizrAhAraH, abhiSavAhAraH, "duSpakkAhAra ityete paJcopabhogavratasyAticArA bhavanti // 30 // sacittanikSepapidhAnaparavyapadezamAtsaryakAlAtikramAH // 31 // sacitte nikSepaH, sacittapidhAnaM parasyedamiti mAtsaryaM kAlAtikrama ityete paJcAtithisaMvibhAgasyAticArA jIvitamaraNAzaMsAmitrAnurAgasukhAnubandhanidAnakaraNAni // 32 // jIvitAzaMsA", maraNAzaMsA, mitrAnurAgaH, sukhAnubandho, nidAnakaraNamityete mAraNAntikasaMlekhanAyAH paJcAticArA bhavanti // paravyapadezaH, bhavanti // 31 // " 119 4. surAsauvIrakamAMsaprakAraparNAdyanekadravyasaMdhAnaniSpannaH / 5. duHpakkaM tadeteSu samyaktvavratazIlavyatikramasthAneSu paJcaSaSTiSvaticArasthAneSu apramAdo -nyAya iti / / 32 / / atrAha / uktAni vratAni vratinazca / atha dAnaM kimiti / atrocyateanugrahArthaM svasyAtisargo dAnam // 33 // AtmaparAnugrahArthaM svasya dravyajAtasyAnnapAnavastrAdeH pAtre'tisarge dAnam // 33 // 1. mUlakandalyAdInAM pRthvIkAyAnAM vA sacittAnAmAhAraH / 2. sacittena saMbaddhaM karkaTikapakvabadarodumbarAmraphalAdi bhakSayataH sacittasaMbaddhAhAratvam / 3. sacittena saMmizrAhAraH- puSpaphalavrIhitilAdinA mizraH I pipIlikAdisUkSmajantumizrasyAbhyavahAraH / modakAdikhAdyasya 1 mandapakkamabhinnatandulaloSThayavagodhUmasthUlamaNDakAdi aihikapratyavAyakArI yAvatA vA aMzena sacetanastAvatA paralokamapyupahanti / vA tasyAbhyavahAre 6. AzaMsA - abhilASA / 7. vijitendriyakaSAyaH svAdhyAyatapodhyAnasamAdhibhAk mUlottaraguNasaMpadupetaH pAtramiSyate /
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 7-34 vidhidravyadAtRpAtravizeSAttadvizeSaH // 34 // vidhivizeSAd, dravyavizeSAd, dAtRvizeSAtpAtravizeSAcca tasya dAnadharmasya vizeSo bhavati / tadvizeSAcca phalavizeSaH // tatra vidhivizeSo nAma dezakAlasaMpacchraddhAsatkArakramAH kalpanIyatvamityevamAdiH // dravyavizeSo'nnAdInAmeva sArajAtiguNotkarSayogaH // dAtRvizeSaH-pratigrahItaryanasUyA, tyAge'viSAdaH aparibhAvitA, ditsato dadato dattavatazca prItiyogaH, kuzalAbhisaMdhitA, dRSTapha'lAnapekSitA nirupadhatvamanidAnatvamiti // pAtravizeSaH samyagdarzanajJAnacAritratapaHsaMpannatA iti // 34 // iti tattvArthAdhigame svopajJabhASyasamete saptamo'dhyAyaH samAptaH // 7 // 1. dRSTaM phalaM rAjyaizvaryasukhAdi, sarva vA sAMsArikam / svargAdyapi dRSTameva, bahuzo'nukUlatvAt, tannApekSate, na prArthayate yaH sa dRSTaphalAnapekSI, tadbhAvaH / 2. nidAnaM svargamAnuSajanmaviSayaM tatprAptyabhisandhivirahAt nirjarArthameva kevalamanidAnatvamiti /
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha aSTamo'dhyAyaH / ukta AsravaH / bandhaM vakSyAmaH / tatprasiddhyarthamidamucyate / mithyAdarzanAviratipramAdakaSAyayogA bandhahetavaH // 1 // mithyAdarzanaM aviratiH pramAdaH kaSAyA yogA ityete paJca bandhahetavo bhavanti / tatra samyagdarzanAdviparItaM mithyAdarzanam / tad dvividhamabhigRhItamanabhigRhItaM ca // tatrAbhyupetyAsamyagdarzanaparigraho'bhigRhItamajJAnikAdInAM trayANAM 'triSaSTAnAM kuvAdizatAnAm / zeSamanabhigRhItam // 1. ajJAnaM abhyupagamadvAreNa yeSAmasti te ajJAnikAH ta eva vAdino'jJAnikavAdinaH, ajJAnameva zreya ityevaM pratijJA ityartha, vinaya eva vainayikaM tadeva niHzreyasAyetyevaMvAdino vainayikavAdina iti / etadbhedasaMkhyA ceyam 'asiyasayaM kiriyANaM akiriyavAINa hoi culasII / atrANiNa sattaThThI veNaiyANaM ca battIsA / / 1 / / ' (kriyAvAdinAM azItyadhikaM zataM akriyAvAdinAM caturazItirajJAninAM saptaSaSTiH vainayikAnAM dvAtriMzat // 1 // iti) tatrAzItyadhikaM zataM kriyAvAdinAM bhavati / idaM cAmunopAyenAvagantavyam / jIvAjIvAzravasaMvarabandhanirjarApuNyApuNyamokSAkhyAn navapadArthAn viracayya paripATyA jIvapadArthasyAdhaH svaparabhedAvupanyasanIyau / tayoradho nityAnityabhedI / tayorapyadhaH kAlezvarAtmaniyatisvabhAvabhedAH paJca nyasanIyAH / punazcetyaM vikalpAH kartavyAH- asti jIvaH svato nityaH kAlata ityeko vikalpaH, vikalpArthazcAyam-vidyate khalvayamAtmA svena rUpeNa na parApekSayA isvatvadIrghatve iva nityazca kAlavAdinaH, uktenaivAbhilApena dvitIyo vikalpa IzvarakAraNinaH / tRtIyo vikalpa AtmavAdinaH 'puruSa evedaM gni' mityAdi pratipatturiti, caturtho niyativAdinaH, niyatizca-padArthAnAmavazyantayA yadyathA bhavane prayojakakIMti paJcamaH svabhAvavAdinaH / evaM svato'jahatA labdhAH paJca vikalpAH, parata ityanenApi paJcaiva labhyante, tatra parata ityasyAyamarthaH- iha sarvapadArthAnAM pararUpApekSaH svarUpaparicchedo yathA isvatvAdyapekSo dIrghatvAdiparicchedaH evameva cAtmanaH stambhakumbhAdIn samIkSya tavyatirikte hi vastunyAtmabuddhiH pravartata ityato yadAtmanaH svarUpaM tatparata evAvadhAryate na svata iti, nityatvAparityAgena caite dazavikalpAH, evamanityatvenApi dazaiva, evaM viMzatirjIvapadArthena labdhAH ajIvAdiSvapyaSTasvevameva pratipadaM viMzatirvikalpAnAmato viMzatirnavaguNA zatamazItyuttaraM kriyAvAdinAmiti / ete ca vikalpA ekaikazo na labhyante zIlAGgavaditi / tathA akriyAvAdinAM tu caturazItirdraSTavyA, evaM ceyaM puNyApuNyavivarjitapadArthasaptakanyAsastathaiva jIvasyAdhaH svapararUpavikalpadvayopanyAsaH, asattvAdAtmano nityAnityabhedI na staH, kAlAdInAM tu paMcAnAM SaSThI yadRcchA nyasyate, iyaM cAnabhisandhipUrvikArthaprAptiriti, pazcAdvikalpAbhilApaH- nAsti jIvaH svataH kAlata ityeko vikalpaH, evamIzvarAdibhirapi yadRcchAvasAnaiH sarve SaDvikalpAH, tathA nAsti jIvaH parataH kAlata iti SaDeva vikalpA ityekatra dvAdaza, evamamajIvAdiSvapi SaTsu pratyekaM dvAdaza
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 2-9 2 yathoktAyA viraterviparItA'viratiH / / pramAdaH smRtyanavasthAnaM, kuzaleSvanAdaro, yogaduSpraNidhAnaM caiSa pramAdaH // kaSAyA mohanIye 'vakSyante / yogastrividhaH pUrvoktaH ' // eSAM mithyAdarzanAdInAM bandhahetUnAM pUrvasminpUrvasminsati niyatamuttareSAM bhAvaH / vikalpAH, evaM ca dvAdaza saptaguNAzcaturazItivikalpAH nAstikAnAmiti / ajJAnikAnAM tu saptaSaSTirbhavati, iyaM cAmunopAyena draSTavyA- to jIvAjIvAdIn navapadArthAn pUrvavat vyavasthApya paryante cotpattimupanyasyAdhaH sapta sadAdaya upanyasanIyAH / sattva, asattvaM sadasattvaM, avAcyatvaM, sadavAcyatvaM, asadavAcyatvaM sadasadavAcyatva, miti, tata ete nava saptakAH triSaSTi, utpattestu catvAra eva AdyA vikalpAH, tadyathA-sattvamasattvaM, sadasattvaM, avAcyatvaM, ceti, triSaSTimadhye kSiptAH saptaSaSTirbhavanti / vikalpAbhilApazcaivaM ko jAnAti jIvaH sanniti kiM vA tena jJAtenetyeko vikalpaH, evamasadAdayo'pi vAcyAH, tathA satI bhAvotpattiriti ko jAnAti kiM vA anayA jJAtayA ? evamasatI sadasatI avaktavyA ceti, sattvAdisaptabhaMgyAzcAyamarthaH svarUpamAtrApekSayA vastunaH sattvaM, svarUpamAtrApekSayA tvasattvaM, tathA ekasya ghaTAdidravyadezasya grIvAdeH sadbhAvaparyAyeNa grIvatvAdinA''diSTasya sattvAttathA ghaTAdidravyadezasyAparasya budhnAderasadbhAvaparyAyeNa grIvatvAdinA paragataparyAyeNaivAdiSTasyAsattvAt vastunaH sadasattvam, tathA sakalasyaivAkhaNDitasya ghaTAdiva - stuno'rthAntarabhUtaiH paTAdiparyAyairnijaizcordhvakuNDalauSThAyatavRttagrIvAdibhiryugapadvivakSitasya sattvenAsattvena vA vaktumazakyatvAt tasya ghaTAderdravyasyAvaktavyatvam, tathA ghaTAdidravyasyaikadezasya sadbhAvaparyAyairAdiSTasya sattvAdaparasya svaparaparyAyairgupadAdiSTatayA sattvenAsattvena vaktumazakyatvAt ghaTAdidravyasya sadavaktavyamiti, tathA tasyaiva ghaTAdidravyasyaikadezasya paraparyAyairAdiSTasyAsattvAdaparadezasya svaparaparyAyairyugapadAdiSTatvena tathaiva vaktumazakyatvAt tasya ghaTAderasadavaktavyatvam, tathA ghaTAdidravyasyaikadezasya svaparyAyairAdiSTatvena sattvAdaparasya paraparyAyairAdiSTatayatA asattvAdanyasya svaparaparyAyairyugapadAdiSTasya tathaiva vaktumazakyatvenAvaktavyatvAt tasya ghaTAdidravyasya sadasadavaktavyatvamiti / iha ca prathamadvitIyacaturthA akhaNDavastvAzritAH zeSAzcatvAro vastudezAzritA darzitAH, tathA'nyaistRtIyo'pi vikalpo khaNDavastvAzrita evoktaH, tathAhi - akhaNDasya vastunaH svaparyAyaiH paraparyAyaizca vivakSitasya sadasattvamiti, ata evAbhihitamAcAraTIkAyAm 'iha cotpattimaGgIkRtyottaravikalpatrayaM na sambhavati, padArthAvayavApekSatvAt tasyotpattezcAvayavA'bhAvAt' iti, evamajJAnikAnAM saptaSaSTirbhavati iti / vainayikAnAM ca dvAtriMzat sA caivamavaseyA-suranRpatiyatijJAtisthavirAdhamamAtRpitRRNAM pratyekaM kAyena vAcA manasA dAnena ca dezakAlopapannena vinayaH kArya ityete catvAro bhedAH surAdiSvaSTAsu sthAneSu bhavanti te caikatra mIlitA dvAtriMzaditi, sarvasaMkhyA punareteSAM trINi zatAni triSaSTyadhikAnIti / 1. a. 8 sU. 10. vA 2. a. 6 sU. 1. 1. a. 8 sU. 25. 2. bandhaH-jIvasya karmapudgalasaMzleSaH sa caturdhA - sthityanubhAvapradezabandhAnAM yaH samudAyaH sa
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ 123 tattvArthAdhigamasUtram uttarottarabhAve tu pUrveSAmaniyama iti // 1 // ____ sakaSAyatvAnjIvaH karmaNo yogyAnpudgalAnAdatte // 2 // sakaSAyatvAjjIvaH karmaNo yogyAn pudgalAn Adatte / karmayogyAniti aSTavidhe pudgalagrahaNe karmazarIragrahaNayogyAni / nAmapratyayAH sarvato yogavizeSAditi 'vakSyate // 2 // sa bandhaH // 3 // sa eSa karmazarIrapudgalagrahaNakRto bandho bhavati // 3 // sa punazcaturvidhaH // prakRtisthityanubhAvapradezAstadvidhayaH // 4 // prakRtibandhaH, sthitibandhaH, anubhAvabandhaH, pradezabandhaH iti // 4 // tatra - Ayo jJAnadarzanAvaraNavedanIyamohanIyAyuSkanAmagotrAntarAyAH // 5 // Adya iti sUtrakramaprAmANyAprakRtibandhamAha / so'STavidhaH / tadyathA / jJAnAvaraNaM, darzanAvaraNaM, vedanIyaM, mohanIyaM,AyuSkaM, nAma, gotraM, antarAyamiti // 5 // kiM cAnyatapaJcanava-vyaSTAviMzaticaturdvicatvAriMzaddhipaJcabhedA yathAkramam // 6 // sa eSa prakRtibandho'STavidho'pi punarekazaH paJcabhedaH navabhedaH dvibhedaH aSTAviMzatibhedaH caturbhedaH dvicatvAriMzabhedaH dvibhedaH paJcabheda iti yathAkrama pratyetavyam / ita uttaraM yadvakSyAmaH // 6 // tadyathA matyAdInAm // 7 // 1. a. 8 sU. 25. 2. bandhaH-jIvasya karmapudgalasaMzleSaH sa caturdhA - sthityanubhAvapradezabandhAnAM yaH samudAyaH sa prakRtibandhaH / adhyavasAyavizeSagRhItasya karmadalikasya yat sthitikAlaniyamanaM sa sthitibandhaH / karmapudgalAnAmeva zubho'zubho vA ghAtyaghAtI vA yo rasaH so'nubhAvabandho rasabandha ityarthaH / karmapudgalAnAmeva yadgrahaNaM sthitirasanirapekSaM dalikasaMkhyAprAdhAnyenaiva karoti sa pradezabandhaH / uktaM ca 'prakRtiH samudAyaH syAt sthitiH kAlAvadhAraNam / anubhAvo rasaH proktaH pradezo dalasaJcayaH // 1 // ' iti /
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 8.9 jJAnAvaraNaM paJcavidhaM bhavati / matyAdInAM' jJAnAnAmAvaraNAni paJca vikalpAMzcaikaza iti // 7 // cakSuracakSuravadhikevalAnAM nidrAnidrAnidrApracalApracalApracalAstyAnagRddhivedanIyAni ca // 8 // cakSurdarzanAvaraNaM, acakSurdarzanAvaraNaM, avadhidarzanAvaraNaM, kevaladarzanAvaraNaM, nidrAvedanIyaM, nidrAnidrAvedanIyaM, - pracalAvedanIyaM, pracalApracalAvedanIyaM, styAnagRddhivedanIyamiti darzanAvaraNaM navabhedaM bhavati // 8 // sadasavedye // 9 // 1 (1) aSTAviMzatibhedabhinna matijJAnaM yenAvriyate tanmatijJAnAvaraNaM dezaghAti, locanapaTavat / (2) zrotropalabdhirUpazrutajJAnaM yenAvriyate tat zrutajJAnAvaraNam tadapi dezaghAti bhavati (3) indriyAnindriyanirapekSatve sati Atmano'vadhijJAnAvaraNakSayopazamajanyapudgalaviSayakaprakAzAvirbhAvarUpaM avadhijJAnaM yenAviyate tadavadhijJAnAvaraNam tadapi dezaghAtI / (4) sAkSAdAtmano manodravyaparyAyAn nimittIkRtya manuSyakSetrAbhyantaravartisaMjJipaMcendriyamanogrAhiprakAzavizeSarUpaM manaHparyAyajJAnaM yenAviyate tanmanaHparyAyajJAnAvaraNam, tadapi dezaghAti / (5) kevalajJAnAvaraNakSayasamudbhUta mAtmaprakAzasvarUpaM kevalajJAnaM yenAvriyate tatkevalajJAnAvaraNam, tacca sarvaghAti bhavati / 2 (1) pazyatyanenAtmeti cakSuH sarvamevendriyamAtmanaH sAmAnyavizeSabodhasvabhAvasya karaNaM taddvArakaM yatsAmAnyamAtropalambhanamAtmapariNatirUpaM cakSurdarzanam, tadghAti cakSurdarzanAvaraNam taca dezaghAti bhavati / (2) zeSendriyamanoviSayakamaviziSTamacakSurdarzanam, tadghAti karmAcakSurdarzanAvaraNam / taca vetrisamaM bhavati / (3 / 4) avadhidarzanAvaraNakSayopazamasamudbhUtamavadhidarzanam / sAkSAdAtmanaH sAmAnyamAtropalaMbhaM kevaladarzanAvaraNakSayasamudbhUtaM kevaladarzanam / tayorAvArakaM karma avadhidarzanAvaraNam kevaladarzanAvaraNaM ca bhavati / (5) sukhaprabodhasvabhAvAvasthAvizeSarUpatvaM, sukhajAgaraNasvabhAvasvApAvasthAvizeSarUpatvaM vA nidrAyA lakSaNam / (6) duHkhajAgaraNasvabhAvasvApAvasthAvizeSarUpatvaM, duHkhapratibodhasvApAvasthAvizeSarUpatvaM vA nidrAnidrAyA lakSaNam (7) sthitopasthitasvApAvasthAvizeSarUpatvaM pracalAyA lakSaNam / (8) caMkramaNaviSayakasvApAvasthAvizeSarUpatvaM pracalApracalAyA lakSaNam / (9) dinacintitArthAtikAsaviSayakasvApAvasthAvizeSarUpatvaM, jAgradavasthAdhyavasitArthasaMsAdhanaviSayakAbhikAsanimittakasvApAvasthAvizeSarUpatvaM vA styAnaddherlakSaNam // atra nidrAdayastu samadhigatAyA darzanalabdherupaghAte pravartante // cakSurdarzanAvaraNAdicatuSTayaM tu darzanodgamoccheditvAt mUlaghAtaM nirvahanti |
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ 125 tattvAryAdhigamasUtram sadvedyaM asadvedyaM ca vedanIyaM dvibhedaM bhavati // 9 // darzanacAritramohanIyakaSAyanokaSAyavedanIyAkhyAstridviSoDazanavabhedAHsamyaktvamithyAtvatadubhayAni kaSAyanokaSAyAvanantAnubandhyapratyAkhyAnapratyAkhyAnAvaraNa saMjvalanavikalpAzcaikazaH krodhamAnamAyAlobhAH hAsyaratyaratizokabhayajugupsAH strIpunapuMsakavedAH // 10 // tridviSoDazanavabhedA yathAkramam / mohanIyabandho dvividho darzanamohanIyAkhyazcAritramohanIyAkhyazca / tatra darzanamohanIyAkhyastribhedaH / tadyathA / mithyAtvavedanIyaM, samyaktvavedanIyaM, samyagmithyAtvavedanIyamiti / cAritramohanIyAkhyo dvibhedaH kaSAyavedanIyaM nokaSAyavedanIyaM ceti / tatra kaSAyavedanIyAkhyaH SoDazabhedaH / tadyathA / anantAnubandhI krodho mAno mAyAlobhaH, evamapratyAkhyAnakaSAyaH pratyAkhyAnAvaraNakaSAyaH saMjvalanakaSAya ityekazaH krodhamAnamAyAlobhAH SoDaza bhedAH / nokaSAyavedanIyaM navabhedam / tadyathA / hAsyaM; ratiH, aratiH, zokaH, bhayaM, jugupsA, puruSavedaH, strIvedaH, napuMsakaveda iti nokaSAyavedanIyaM navaprakAram // tatra puruSavedAdInAM tRNakASThakarISAgnayo nidarzanAni bhavanti / ityevaM mohanIyamaSTAviMzatibhedaM bhavati // ___anantAnubandhI samyagdarzanopaghAtI / tasyodayAddhi samyagdarzanaM notpadyate / pUrvotpannamapi ca pratipatati / apratyAkhyAnakaSAyodayAdviratirna bhavati / pratyAkhyAnAvaraNakaSAyodayAdviratAviratirbhavati, uttamacAritralAbhastu na bhavati / saMjvalanakaSAyodayAdyathAkhyAtacAritralAbho na bhavati / ___ krodhaH kopo roSo dveSo bhaNDanaM bhAma ityanarthAntaram / tasyAsya krodhasya tIvramadhyavimadhyamandabhAvAzritAni nidarzanAni bhavanti / tadyathA / parvatarAjisadRzaH 'bhUmirAjisadRzaH vAlukArAjisadRza udakarAjisadRza iti / tatra parvatarAjisadRzo nAma / yathA prayogavisrasAmizrakANAmanyatamena hetunA parvatarAjirutpannA naiva kadAcidapi saMrohati, evamiSTaviyojanAniSTayojanAbhilaSitAlAbhAdInAmanyatamena hetunA yasyotpannaH krodha AmaraNAna vyayaM gacchati, jAtyantarAnubandhI niranunayastIvrAnuzayo'pratyavamarzazca bhavati sa parvatarAjisadRzaH / tAdRzaM
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 8.10 krodhamanumRtA narakeSUpapattiM prApnuvanti // bhUmirAjisadRzo nAma / yathA bhUmerbhAskararazmijAlAdAttasnehAyA vAyvabhihatAyA rAjirutpannA varSApekSasaMrohA paramaprakRSTASTamAsasthitirbhavati, evaM yathoktanimitto yasya krodho'nekavidhasthAnIyo duranunayo bhavati sa bhUmirAjisadRzaH / tAdRzaM krodhamanumRtAstiryagyonAvupapattiM prApnuvanti // vAlukArAjisadRzo nAma / yathA vAlukAyAM kASThazalAkAzarkarAdInAmanyatamena hetunA rAjirutpannA vAyvIraNAdyapekSasaMrohA arvAg mAsasya rohati, evaM yathoktanimittotpano yasya krodho'horAtraM pakSaM mAsaM cAturmAsyaM saMvatsaraM vAvatiSThate sa vAlukArAjisadRzo nAma krodhaH / tAdRzaM krodhamanumRtA manuSyeSUpapattiM prApnuvanti // udakarAjisadRzo nAma / yathodake daNDazalAkAGgulyAdInAmanyatamena hetunA rAjirutpannA dravatvAdapAmutpattyanantarameva saMrohati evaM yathoktanimitto yasya krodho viduSo'pramattasya pratyavamarzenotpattyanantarameva, vyapagacchati sa udakarAjisadRzaH / tAdRzaM krodhamanumRtA deveSUpapattiM prApnuvanti / yeSAM tveSa caturvidho'pi na bhavati te nirvANaM prApnuvanti / ____ mAnaH stambho garva utseko'haMkAro do madaH smaya ityanantaram / tasyAsya mAnasya tIvrAdibhAvAzritAni nidarzanAni bhavanti / tadyathA / zailastambhasadRzaH asthistambhasadRzaH dArustambhasadRzaH latAstambhasadRza hati / eSAmupasaMhAro nigamanaM ca krodhanidarzanAkhyAtam // mAyA praNidhirupadhinikRtirAcaraNaM, vaJcanA, dambha,: kUTa, atisandhAnamanArjavamityanAntaram / tasyA mAyAyAstIvrAdibhAvAzritAni nidarzanAni bhavanti / tadyathA / vaMzakuNasadRzI, meSaviSANasadRzI, gomUtrikAsadRzI nirlekhanasadRzIti / atrApyupasaMhAranigamane krodhanidarzanAkhyAte / / lobho rAgo gArthyamicchA mUrchA snehaH kAMkSAbhiSvaGga ityanarthAntaram / tasyAsya lobhasya tIvrAdibhAvAzritAni nidarzanAni bhavanti / tadyathA lAkSArAgasadRzaH kardamarAgasadRzaH, kusumbharAgasadRzo, haridrArAgasadRza iti / atrApyupasaMhAranigamane krodhnidrshnaakhyaate| eSAM krodhAdInAM caturNAM kaSAyANAM pratyanIkabhUtAH pratighAtahetavo bhavanti / tadyathA / kSamA krodhasya, mArdavaM mAnasya, ArjavaM mAyAyAH, saMtoSo lobhasyeti // 10 //
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ 127 tattvArthAdhigamasUtram nArakatairyagyonamAnuSadaivAni // 11 // AyuSkaM caturbheda-nArakaM tairyagyonaM mAnuSaM daivamiti / / 11 // gatijAtizarIrAGgopAGganirmANabandhanasaGghAtasaMsthAna saMhananasparzarasagandhavarNAnupUrvagurulaghUpaghAtaparAghAtA tapodyotocchvAsavihAyogatayaH pratyekazarIratrasasubhagasusvara zubhasUkSmaparyAptasthirAdeyayazAMsi setarANi tIrthakRttvaM ca // 12 // gatinAma jAtinAma zarIranAma aGgopAGganAma nirmANanAma bandhananAma saMghAtanAma saMsthAnanAma saMhanananAma sparzanAma rasanAma gandhanAma varNanAma AnupUrvInAma agurulaghunAma upaghAtanAma parAghAtanAma AtapanAma udyotanAma ucchvAsanAma vihAyogatinAma / pratyekazarIrAdInAM setarANAM nAmAni / tadyathA / pratyekazarIranAma sAdhAraNazarIranAma trasanAma sthAvaranAma subhaganAma durbhaganAma susvaranAma duHsvaranAma zubhanAma azubhanAma sUkSmanAma bAdaranAma paryAptanAma aparyAptanAma sthiranAma asthiranAma AdeyanAma anAdeyanAma yazonAma ayazonAma tIrthanAma tIrthakaranAma ityetad dvicatvAriMzadvidhaM mUlabhedato nAmakarma bhavati / uttaranAmAnekavidham / tadyathA / gatinAma caturvidhaM, narakagatinAma tiryagyonigatinAma manuSyagatinAma devagatinAmeti // jAtinAmno mUlabhedAH paJca / tadyathA / ekendriyajAtinAma dvIndriyajAtinAma trIndriyajAtinAma caturindriyajAtinAma paJcendriyajAtinAmeti // ekendriyajAtinAmAnekavidham / tadyathA / pRthivIkAyikajAtinAma apkAyikajAtinAma tejaHkAyikajAtinAma vAyukAyikajAtinAma vanaspatikAyikajAtinAmeti // tatra pRthivIkAyikajAtinAmAnekavidham / tadyathA / zuddhapRthivIzarkarAvAlukopalazilAlavaNAyastrapu-tAmra-sIsaka-rUpya-suvarNa-vajra- haritAlahiGgulaka-manaHzilA- sasyakAJcanapravAlakAbhrapaTalAbhravAlikAjAtinAmAdi gomedakarucakAGka-sphaTikalohitAkSa-jalAvabhAsa-vaiDUrya-candrakAnta-sUryakAnta-jalakAnta- masAragallAzmagarbha-saugandhika-pulakAriSTa-kAJcanamaNijAtinAmAdi ca // akAyikajAtinAmAnekavidham / tadyathA / upakledAvazyAya-nIhAra-hima-ghanodakazuddhodakajAtinAmAdi // tejaHkAyikajAtinAmAnekavidham / tadyathA /
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 8.12 aGgAra-jvAlA-lAtArcirmurmura- zuddhAgnijAtinAmAdi / vAyukAyikajAtinAmAnekavidham / tadyathA / utkalikA-maNDalikA-jhaJjhakAghanasaMvartakajAtinAmAdi / vanaspatikAyika- jAtinAmAnekavidham / tadyathA / kanda-mUlaskandha-tvak-kASThapatra- pravAla-puSpa-phala- gulma-guccha-latA-vallI-tRNa-parvakAyazevAla-panaka- valaka-kuhana- jAtinAmAdi / evaM dvIndriyajAtinAmAnekavidham / evaM trIndriyacaturindriyapaJcendriya- jAtinAmAdInyapi // zarIranAma paJcavidham / tadyathA / audArikazarIranAma vaikriyazarIranAma AhArakazarIranAma taijasazarIranAma kArmaNazarIranAmeti // aGgopAGganAma trividham / tadyathA / audArikAGgopAGganAma vaikriyazarIrAGgopAGganAma AhArakazarIrAGgopAGganAma / punarekaikamanekevidham / tadyathA / aGganAma tAvat zironAma uronAma pRSThanAma bAhunAma udaranAma pAdanAma / / upAGganAmAnekavidham / tadyathA / sparzanAma rasanAma ghrANanAma cakSurnAma zrotranAma / tathA mastiSkakapAlakRkATikAzaGkhalalATatAlukapolahanucibukadazanauSThadhUnayanakarNanAsAdhupAGganAmAni zirasaH / evaM sarveSAmaGgAnAmupAGgAnAM nAmAni // jAtiliGgAkRtivyavasthAniyAmakaM nirmANanAma || satyAM prAptau nirmitAnAmapi zarIrANAM bandhaka bandhananAma / anyathA hi vAlukApuruSavadabaddhAni zarIrANi syuriti / baddhAnAmapi ca saMghAtavizeSajanakaM pracayavizeSAtsaMghAtanAma dArumRtpiNDAyaHsaMghAtavat // saMsthAnanAma SaDvidham / tadyathA / samacaturasranAma nyagrodhaparimaNDalanAma sAcinAma kubjanAma vAmananAma huNDanAmeti // saMhanananAma SaDvidham / tadyathA / vajrarSabhanArAcanAma ardhavajrarSabhanArAcanAma nArAcanAma ardhanArAcanAma kIlikAnAma sRpATikAnAmeti // sparzanAmASTavidhaM kaThinanAmAdi // rasanAmAnekavidhaM tiktanAmAdi // gandhanAmAnekavidhaM surabhigandhanAmAdi // varNanAmAnekavidhaM kAlakanAmAdi // gatAvutpattukAmasyAntargatau vartamAnasya tadabhimukhamAnupUrvyA tatyApaNasamarthamAnupUrvInAmeti / nirmANanirmitAnAM zarIrAGgopAGgAnAM vinivezakramaniyAmakamAnupUrvInAmetyapare // agurulaghupariNAmaniyAmakamagurulaghunAma // zarIrAGgopAGgopaghAtakamupaghAtanAma, svaparAkramavijayAdhupaghAtajanakaM vA / paratrAsapratighAtAdijanakaM parAghAtanAma // AtapasAmarthyajanakamAtapanAma // prakAzasAmarthyajanakamudyotanAma // prANApAnapudgalagrahaNasAmarthyajanakamucchvAsanAma // labdhizikSarddhipratyayasyAkAzagamanasya janakaM vihAyogatinAma // pRthakzarIranirvatakaM pratyekazarIranAma / anekajIvasAdhAraNazarIranirvartakaM
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAdhigamasUtram 129 sAdhAraNazarIranAma / trasabhAvanirvartakaM trasanAma / sthAvarabhAvanirvartakaM sthAvaranAma / saubhAgyanirvartakaM subhaganAma / daurbhAgyanirvartakaM durbhaganAma / sausvaryanirvartakaM susvaranAma / dauHsvaryanirvartakaM duHsvaranAma / zubhabhAvazobhAmAGgalyanirvartakaM zubhanAma / tadviparItanirvartakamazubhanAma / sUkSmazarIranirvartakaM sUkSmanAma / bAdarazarIranirvartakaM bAdaranAma // paryAptiH paJcavidhA / tadyathA / AhAraparyAptiH zarIraparyAptiH indriyaparyAptiH prANApAnaparyAptiH bhASAparyAptiriti / paryAptiH kriyaaprismaaptiraatmnH| zarIrendriyavAGmanaHprANApAnayogyadalikadravyAharaNakriyAparisamAptirAhAraparyAptiH / gRhItasya zarIratayA saMsthApanakriyAparisamAptiH zarIraparyAptiH / saMsthApanaM racanA ghaTanamityarthaH / tvagAdIndriyanirvartanakriyAparisamAptirindriyaparyAptiH / praannaapaankriyaayogydrvygrhnnnisrgshktinirvrtnkriyaaprismaaptiHpraannaapaanpryaaptiH| bhASAyogyadravyagrahaNanisargazaktinirvartanakriyAparisamAptirbhASAparyAptiH / manastvayogya-dravyagrahaNanisargazaktinirvartanakriyAsamAptirmanaHparyAptirityeke / AsAM yugapadArabdhAnAmapi krameNa samAptiruttarottarasUkSmatvAt, sUtradAdikartanaghaTanavat // yathAsaMkhyaM ca nidarzanAni - gRhadalikagrahaNastambhasthUNAdvArapravezanirgamasthAnazayanAdikriyAnirvartanAnIti / paryAptinirvartakaM paryAptinAma, aparyAptinirvartakamaparyAptinAma / aparyAptinAma tatpariNAmayogyadalikadravyamAtmanA nopAttamityarthaH // sthiratvanirvartakaM sthiranAma / viparItamasthiranAma / AdeyabhAvanirvartakamAdeyanAma / viparItamanAdeyanAma / yazonirvartakaM yazonAma / viparItamayazonAma / tIrthakaratvanirvartakaM tIrthakaranAma / tAMstAnbhAvAtrAmayatIti nAma / evaM sottarabhedo nAmakarmabhedo'nekavidhaH pratyetavyaH // 12 // uccairnIcaizca // 13 // uccairgotraM nIccairgotraM ca / tatroccairgotraM dezajAtikulasthAnamAnasatkAraizvaryAdhutkarSanirvartakam / viparItaM nIcairgotraM caNDAlamuSTikavyAdhamatsyabandhadAsyAdinirvartakam // 13 // dAnAdInAm // 14 // __antarAyaH paJcavidhaH / tadyathA / dAnasyAntarAyaH lAbhara gantarAyaH bhogasyAntarAyaH upabhogasyAntarAyaH vIryAntarAya iti / / 14 / /
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 8.22 ___ uktaH prakRtibandhaH / sthitibandhaM vkssyaamH| . AditastisRNAmantarAyasya ca triMzatsAgaropamakoTIkoTyaH parA sthiti // 15 // AditastisRNAM karmaprakRtInAM jJAnAvaraNadarzanAvaraNavedyAnAmantarAyaprakRtezca triMzatsAgaropamakoTIkoTyaH parA sthitiH // 15 // saptatirmohanIyasya // 16 // mohanIyakarmaprakRteH saptatiHsAgaropamakoTIkoTyaH parA sthitiH // 16 // nAmagotrayoviMzatiH // 17 // nAmagotraprakRtyoviMzatisAgaropamakoTIkoTyaH parA sthiti // 17 // trayastriMzatsAgaropamAnyAyuSkasya // 18 // AyuSkaprakRtestrayastriMzatsAgaropamAni parA sthitiH / / 18 // aparA dvAdazamuhUrtA vedanIyasya // 19 // vedanIyaprakRteraparA dvAdaza muhUrtAH sthitiriti // 19 // nAmagotrayoraSTau // 20 // nAmagotraprakRtyoraSTau muhUrtA aparA sthitirbhavati // 20 // - zeSANAmantarmuhUrtam // 21 // vedanIyanAmagotraprakRtibhyaH zeSANAM jJAnAvaraNadarzanAvaraNamohanIyAyuSkAntarAyaprakRtInAmaparA sthitirantarmuhUrtaM bhavati // 21 // uktaH sthitibandhaH / anubhAvabandhaM vakSyAmaH / vipAko'nubhAvaH // 22 // sarvAsAM prakRtInAM phalaM vipAkodayo'nubhAvo bhavati / vividhaH pAko vipAkaH, sa tathA cAnyathA cetyarthaH / jIvaH karmavipAkamanubhavan karmapratyayamevAnAbhogavIryapUrvakaM karmasaMkramaM karoti, uttaraprakRtiSu sarvAsu mUlaprakRtyabhinnAsu, na tu mUlaprakRtiSu saMkramo vidyate, bandhavipAkanimittAnyajAtIyakatvAt / uttaraprakRtiSu ca darzanacAritramohanIyayoH samyagmithyAtvavedanIyasyAyuSkasya ca jAtyantarAnubandhavipAkanimittAnyajAtIyakatvAdeva saMkramo na vidyate / apavartanaM tu sarvAsAM prakRtInAM
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ 131 tattvArthAdhigamasUtram vidyate / tadAyuSkeNa vyAkhyAtam // 22 // sa yathAnAma // 23 // so'nubhAvo gatinAmAdInAM yathAnAma vipacyate / / 23 // tatazca nirjarA // 24 // tatazcAnubhAvAtkarmanirjarA bhavatIti / nirjarA kSayo vedanetyekArtham / atra cazabdo hetvantaramapekSate / tapasA nirjarA ceti vikSyate / / 24 // ukto'nubhAvabandhaH / pradezabandhaM vakSyAmaH / nAmapratyayAH sarvato yogavizeSAtsUkSmaikakSetrAvagADhasthitAH sarvAtmapradezeSvanantAnantapradezAH // 25 // nAmapratyayAH pudgalA badhyante / nAma pratyaya eSAM ta ime nAmapratyayAH / nAmanimittA nAmahetukA nAmakAraNA ityarthaH / sarvatastiryagUrdhvamadhazca badhyante / yogavizeSAt kAyavAGmanaHkarmayogavizeSAcca badhyante / sUkSmA badhyante na bAdarAH / ekakSetrAvagADhA badhyante, na kSetrAntarAvagADhAH / sthitAzca badhyante, na gatisamApannAH / sarvAtmapradezeSu sarvaprakRtipudgalAH sarvAtmapradezeSu badhyante, / ekaiko hyAtmapradezo'nantaiH karmapradezairbaddhaH / anantAnantapradezAH karmagrahaNayogyAH pudgalA badhyante, na saMkhyeyAsaMkhyeyAnantapradezAH / kuto'grahaNayogyatvAtpradezAnAmiti / eSa pradezabandho bhavati / / 25 // sarvaM caitadaSTavidhaM karma puNyaM pApaM ca / tatrasavedyasamyaktvahAsyaratipuruSavedazubhAyurnAmagotrANi puNyam // 26 // sadvedyaM bhUtavratyanukampAdihetukam, samyaktvavedanIyaM kevalizrutAdInAM varNavAdAdihetukam, hAsyavedanIyaM rativedanIyaM puruSavedanIyaM, zubhamAyuSkaM mAnuSaM daivaM ca, zubhanAma gatinAmAdInAM, zubhaM gotramuccairgotramityarthaH / ityetadaSTavidhaM karma puNyam, ato'nyatpApam // 26 // ..... iti tattvArthAdhigamasUtre svopajJabhASyasamete'STamo'dhyAyaH samAptaH // 8 // 1. a. 2 sU. 52. 2. a. 9 sU. 3.
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha navamo'dhyAyaH / ukto bandhaH / saMvaraM vakSyAmaH AsravanirodhaH saMvaraH // 1 // yathoktasya kAyayogAderdvicatvAriMzadvidhasyAsravasya nirodhaH saMvaraH // 1 // sa guptisamitidharmAnuprekSAparISahajayacAritraiH // 2 // sa eSa saMvara ebhiguptyAdibhirabhyupAyairbhavati // 2 // kiM cAnyat - tapasA nirjarA ca // 3 // tapo dvAdazavidhaM 'vakSyate / tena saMvaro bhavati nirjarA ca // 3 // atrAha / uktaM bhavatA guptyAdibhirabhyupAyaiH saMvaro bhavatIti / tatra ke guptyAdaya iti / atrocyate ___ samyagyoganigraho guptiH // 4 // samyagiti vidhAnato jJAtvAbhyupetya samyagdarzanapUrvakaM trividhasya yogasya nigraho guptiH / kAyaguptirvAgguptirmanoguptiriti / tatra zayanAsanAdAnanikSepasthAnacaMkramaNeSu kAyaceSTAniyamaH kAyaguptiH // yAcanapRcchanapRSTavyAkaraNeSu vAniyamo maunameva vA vAgguptiH / sAvadyasaMkalpanirodhaH kuzalasaMkalpaH kuzalAkuzalasaMkalpanirodha eva vA manoguptiriti / / 4 // IryAbhASeSaNAdAnanikSepotsargAH samitayaH // 5 // samyagIryA samyagbhASA. samyageSaNA samyagAdAnanikSepau samyagutsarga iti paJca samitayaH / tatrAvazyakAyaiva saMyamArthaM sarvato yugamAtranirIkSaNAyuktasya zanairyastapadA gatirIryAsamitiH // hitamitAsaMdigdhAnavadyArthaniyatabhASaNaM bhASAsamitiH // annapAnarajoharaNapAtracIvarAdInAM dharmasAdhanAnAmAzrayasya codgamotpAdanaiSaNAdoSavarjanameSaNAsamitiH // rajoharaNapAtracIvarAdInAM 1. a. 9 sU. 19, 20.
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAdhigamasUtram 133 pIThaphalakAdInAM cAvazyakA) nirIkSya pramRjya cAdAnanikSepau AdAnanikSepaNAsamitiH // sthaNDile sthAvarajaGgamajantuvarjite nirIkSya pramRjya ca mUtrapurISAdInAmutsarga utsargasamitiriti // 5 // uttamaH kSamAmArdavArjavazaucasatyasaMyamatapastyAgAkiMcanyabrahmacaryANi dhrmH||6|| ityeSa dazavidho'nagAradharmaH uttamaguNaprakarSayukto bhavati / tatra kSamA titikSA sahiSNutvaM krodhanigraha ityanAntaram / tatkathaM kSamitavyamiti ceducyate / krodhanimittasyAtmani bhAvA'bhAvacintanAt, paraiH prayuktasya krodhanimittasyAtmani bhAvacintanAdabhAvacintanAdvA kSamitavyam / bhAvacintanAt tAvadvidyante mayyete doSAH, kimatrAsau mithyA bravIti kSamitavyam / abhAvacintanAdapi kSamitavyam, naite vidyante mayi doSA yAn ajJAnAdasau bravItIti kSamitavyam / kiM cAnyat / krodhadoSacintanAcca kSamitavyam / kruddhasya hi vidveSAsAdanasmRtibhraMzavratalopAdayo doSA bhavantIti / kiM cAnyat / bAlasvabhAvacintanAcca parokSapratyakSAkrozatADanamAraNadharmabhraMzAnAmuttarottararakSArtham / bAla iti mUDhamAha / parokSamAkrozati bAle kSamitavyameva / evaMsvabhAvA hi bAlA bhavanti / diSTyA ca mAM parokSamAkrozati na pratyakSamiti / lAbha eva mantavya iti / pratyakSamapyAkrozati bAle kSamitavyam / vidyata evaitadbAleSu / diSTyA ca mAM pratyakSamAkrozati / na tADayati / etadapyasti bAleSviti lAbha eva mantavyaH / tADayatyapi bAle kSamitavyam / evaMsvabhAvA hi bAlA bhavanti / diSTyA ca mAM tADayati, na prANairviyojayatIti / etadapi vidyate bAleSviti / prANairviyojayatyapi bAle kSamitavyam / diSTyA ca mAM prANairviyojayati, na dharmAbhraMzayatIti kSamitavyam / etadapi vidyate bAleSviti lAbha eva mantavyaH // kiM cAnyat / svakRtakarmaphalAbhyAgamAcca / svakRtakarmaphalAbhyAgamo'yaM mama, nimittamAtraM para iti kSamitavyam / kiM cAnyat / kSamAguNAMzcAnAyAsAdInanusmRtya kSamitavyameveti kSamAdharmaH // ___ nIcairvRttyanutseko mArdavalakSaNam / mRdubhAvaH mRdukarma ca mArdavaM, madanigraho mAnavighAtazcetyarthaH / tatra mAnasyemAnyaSTau sthAnAni bhavanti / tadyathA / jAtiH kulaM rUpamaizvaryaM vijJAnaM zrutaM lAbho vIryamiti / ebhirjAtyAdibhiraSTAbhirmadasthAnairmattaH parAtmanindAprazaMsAbhiratastIvrAhaMkAropahatamatirihAmutra ____ cAzubhaphalamakuzalaM
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 9-6 karmopacinoti / upadizyamAnamapi ca zreyo na pratipadyate / tasmAdeSAM madasthAnAnAM nigraho mArdavaM dharma iti // ____ bhAvavizuddhiravisaMvAdanaM cArjavalakSaNam / RjubhAvaH Rjukarma vArjavam / bhAvadoSavarjanamityarthaH / bhAvadoSayukto hyupadhinikRtisaMyukta ihAmutra cAzubhaphalamakuzalaM karmopacinoti / upadizyamAnamapi ca zreyo na pratipadyate / tasmAdArjavaM dharma iti // ____ alobhaH zaucalakSaNam / zucibhAvaH zucikarma vA zaucam / bhAvavizuddhiH niSkalmaSatA, 'dharmasAdhanamAtrAsvapyanabhiSvaGga ityarthaH / azucirhi bhAvakalmaSasaMyukta ihAmutra cAzubhaphalamakuzalaM karmopacinotyupadizyamAnamapi ca zreyo na pratipadyate / tasmAcchaucaM dharmaH iti // satyarthe bhavaM vacaH satyaM, sadbhyo vA hitaM satyam / tadananRtamaparuSamapizunamanasabhyamacapalamanAvilamaviralamasaMbhrAntaM madhuramabhijAtamasaMdigdhaM sphuTamaudAryayuktamagrAmyapadArthAbhivyAhAramasIbhara marAgadveSayuktam / sUtramArgAnusArapravRttArthamarthyamarthijanabhAvagrahaNasamarthamAtmaparAnugrAhakaM nirupadhaM dezakAlopapannamanavadyamarhacchAsanaprazastaM yataM mitaM yAcanaM pracchanaM praznavyAkaraNamiti satyaM dharmaH // yoganigrahaH saMyamaH / sa saptadazavidhaH / tadyathA / pRthivIkAyikasaMyamaH apkAyikasaMyamaH tejaskAyikasaMyamaH vAyukAyikasaMyamaH vanaspatikAyikasaMyamaH dvIndriyasaMyamaH trIndriyasaMyamaH caturindriyasaMyamaH paJcendriyasaMyamaH / prekSyasaMyamaH upekSyasaMyamaH apahRtyasaMyamaH pramRjyasaMyamaH kAyasaMyamaH vAksaMyamaH manaHsaMyamaH upakaraNasaMyama iti saMyamo dharmaH // tapo dvividham / tatparastAdvakSyate / prakIrNakaM cedamanekavidham / tadyathA / yavavajramadhye candrapratime dve, kanakaratnamuktAvalyastisraH, siMhavikrIDite dve, 1. dharmasAdhanamAtrAH-rajoharaNamukhavastrikAcolapaTTakapAtrAdilakSaNAstAsvapyanabhiSvaGgo vigatamUrcha ityartha / 2. asIbharam / Azveva prastutArthaparisamAptikAri / 3. gaNadharAdigrathitaM sUtraM tasya yo mArga utsargApavAdalakSaNaH / 4. anyena pRSTaH pravacanAviruddhaM vyAkarotIti / 5. a. 9 sU. 19, 20.
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAdhigamasUtram 135 saptasaptamikAdyAH pratimAzcatasraH, bhadrottaramAcAmlavardhamAnaM sarvatobhadramityevamAdi / tathA dvAdaza 'bhikSupratimA mAsikyAdyA AsaptamAsikyaH sapta, saptarAtrikyAH tisra, ahorAtrikI, rAtrikI ceti // bAhyAbhyantaropadhizarIrAnnapAnAdyAzrayo bhAvadoSaparityAgastyAgaH || zarIradharmopakaraNAdiSu nirmamatvamAkiJcanyam || vrataparipAlanAya jJAnAbhivRddhaye kaSAyaparipAkAya ca gurukulavAso brahmacaryam / asvAtantryaM gurvadhInatvaM gurunirdezasthAyitvamityarthaM ca paJcAcAryAH proktA:'pravrAjako 3 digAcAryaH zrutoddeSTA zrutasamuddeSTA ' AmnAyArthavAcaka' iti / tasya brahmacaryasyeme vizeSaguNA bhavanti I abrahmavirativratabhAvanA yathoktA iSTasparzarasarUpagandhazabdavibhUSAnabhinanditvaM ceti // 6 // anityAzaraNasaMsAraikatvAnyatvAzucitvAsravasaMvaranirjalokabodhidurlabhadharmasvAkhyAtatattvAnucintanamanuprekSAH | 7| etA dvAdazAnuprekSAH tatra bAhyAbhyantarANi zarIrazayyAsanavastrAdIni dravyANi sarvasaMyogAzcAnityA ityanucintayet / evaM hyasya cintayataH teSvabhiSvaGgo na bhavati mA bhUnme tadviyogajaM duHkhamityanityAnuprekSA // yathA nirAzraye janavirahite vanasthalIpRSThe balavatA kSutparigatenAmiSaiSiNA siMhenAbhyAhatasya mRgazizoH zaraNaM na vidyate, evaM janmajarAmaraNavyAdhipriyaviprayogApriyasaMprayogepsitAlAbhadAridyadaurbhAgyadaurmanasyamaraNAdisamutthena duHkhenAbhyAhatasya jantoH saMsAre zaraNaM na vidyata iti cintayet / evaM hyasya cintayato nityamazaraNo'smIti nityodvignasya sAMsArikeSu bhAveSvanabhiSvaGgo bhavati / arhacchAsanokta eva vidhau ghaTate, taddhi paraM zaraNamityazaraNAnuprekSA / / 1. dazAzrutaskaMdhe a. 7. 2. sAmayikavratAderAropayitA / 3. sacittAcittamizravastvanujJAyI 4. zrutamAgamamuddizati yaH prathamataH / 5. evamuddiSTagurvAderapAye tadeva zrutaM samuddizatyanujAnIte vA yaH sthiraparicitakArayitRtvena samyagavadhAraNAnupravacanena ca sa zrutasamuddeSTA / 6. AmnAya AgamastasyotsargApavAdalakSaNo'rthastaM vakti paramArthapravacanArthakathanenAnugrAhakaH /
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136 . 9.7 ___ anAdau saMsAre narakatiryagyonimanuSyAmarabhavagrahaNeSu cakravatparivartamAnasya jantoH sarva eva jantavaH svajanAH parajanA vA / na hi svajanaparajanayorvyavasthA vidyate / mAtA hi bhUtvA bhaginI bhAryA duhitA ca bhavati / bhaginI bhUtvA mAtA bhAryA duhitA ca bhavati / bhAryA bhUtvA bhaginI duhitA mAtA ca bhavati / duhitA bhUtvA mAtA bhaginI bhAryA ca bhavati // tathA pitA bhUtvA bhrAtA putraH pautrazca bhavati / bhrAtA bhUtvA pitA putraH pautrazca bhavati / pautro bhUtvA pitA bhrAtA putrazca bhavati / putro bhUtvA pitA bhrAtA pautrazca bhavati // bhartA bhUtvA dAso bhavati / dAso bhUtvA bhartA bhavati / zatrurbhUtvA mitraM bhavati / mitraM bhUtvA zatrurbhavati / pumAnbhUtvA strI bhavati, napuMsakaM ca / strI bhUtvA pumAnapuMsakaM ca bhavati / napuMsakaM bhUtvA strI pumAMzca bhavati / evaM caturazItiyonipramukhazatasahasreSu rAgadveSamohAbhibhUtairjantubhiranivRttaviSayatRSNairanyonyabhakSaNAbhighAtavadhabandhAbhiyogAkrozAdijanitAni tIvrANi duHkhAni prApyante / aho 'dvandvArAmaH kaSTasvabhAvaH saMsAra iti cintayet / evaM hyasya cintayataH saMsArabhayodvignasya nirvedo bhavati / nirviNNazca saMsAraprahANAya ghaTata iti saMsArAnuprekSA // eka evAhaM, na me kazcitsvaH paro vA vidyate / eka evAhaM jAye / eka eva mriye / na me kazcitsvajanasaMjJaH parajanasaMjJo vA vyAdhijarAmaraNAdIni duHkhAnyapaharati, pratyaMzahArI vA bhavati / eka evAhaM svakRtakarmaphalamanubhavAmIti cintayet / evaM hyasya cintayataH svajanasaMjJakeSu snehAnurAgapratibandho na bhavati parasaMjJakeSu ca dveSAnubandhaH / tato niHsaGgatAmabhyupagato mokSAyaiva yatata ityekatvAnuprekSA / zarIravyatirekeNAtmAnamanucintayet / anyaccharIramanyo'ham, aindriyakaM zarIram, atIndriyo'ham / anityaM zarIraM nityo'ham / ajJaM zarIraM jJo'ham / AdyantavaccharIramanAdyanto'ham / bahUni ca me zarIrazatasahasrANyatItAni saMsAre paribhramataH, sa evAyamahamanyastebhyaH ityanucintayet / evaM hyasya cintayataH zarIrapratibandho na bhavatIti / anyazca zarIrAnnityo'hamiti niHzreyase saMghaTata, ityanyatvAnuprekSA // azuci khalvidaM zarIramiti cintayet / tatkathamazucIti ced, 1. dvandveSu zItoSNasukhaduHkhAdirUpeSu AramaNaM yasminniti /
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAdhigamasUtram 137 AdhuttarakAraNAzucitvAd, azucibhAjanatvAdazucyudbhavatvAd, azubhapariNAmapAkAnubandhAd, azakyapratIkAratvAcceti / tatrAdyuttarakAraNAzucitvAttAvaccharIrasyAcaM kAraNaM zukraM zoNitaM ca tadubhayamatyantAzucIti / uttaramAhArapariNAmAdi / tadyathA / kavalAhAro hi grastamAtra eva zleSmAzayaM prApya zleSmaNA dravIkRto'tyantAzucirbhavati / tataH pittAzayaM prApya pacyamAno'mlIkRto'zucireva bhavati / pakko vAyvAzayaM prApya vAyunA vibhajyate-pRthak 'khalaH pRthag rasaH / khalAnmUtrapurISAdayo malAH prAdurbhavanti rasAcchoNitaM pariNamati, zoNitAnmAMsam, mAMsAnmedaH, medaso'sthIni, asthibhyo majjA, majjAbhyaH zukramiti / sarvaM caitat zleSmAdizukrAntamazuci bhavati / tasmAdAdyuttarakAraNAzucitvAdazuci zarIramiti // kiM cAnyat azucibhAjanatvAt azucInAM khalvapi bhAjanaM zarIraM karNanAsAkSidantamalasvedazleSmapittamUtrapurISAdInAmavaskarabhUtaM tasmAdazucIti // kiM cAnyat / azucyudbhavatvAt eSAmeva karNamalAdInAmudbhavaH zarIraM tata udbhavantIti / azucau ca garbhe saMbhavatIti azuci zarIram // kiM cAnyat / azubhapariNAmapAkAnubandhAdAtave bindorAdhAnAprabhRti khalvapi zarIraM kalalArbudapezIghanavyUhasaMpUrNagarbhakaumArayauvanasthavirabhAvajanakenAzubhapariNAmapAkenAnubaddhaM durgandhi pUtisvabhAvaM durantaM tasmAdazuci / / kiM cAnyat / azakyapratIkAratvAt azakyapratIkAraM khalvapi zarIrasyAzucitvamudvartanarUkSaNasnAnAnulepanadhUpapragharSavAsayuktimAlyAdibhirapyasya na zakyamazucitvamapanetum / azucyAtmakatvAcchucyupaghAtakatvAcceti / tasmAdazuci zarIramiti / evaM hyasya cintayataH zarIre nirvedo bhavati / nirviNNazca zarIraprahANAya ghaTata iti azucitvAnuprekSA // ___AsravAnihAmutrApAyayuktAnmahAnadIsrotovegatIkSNAnakuzalAgamakuzalanirgamadvArabhUtAnindriyAdInavadyatazcintayet / tadyathA / sparzanendriyaprasaktacittaH siddho'nekevidyAbalasaMpanno'pyAkAzago'STAGgamahAnimittapArago gArgyaH satyakirnidhanamAjagAma / tathA prabhUtayavasodakapramAthAvagAhAdiguNasaMpanna- vanavicAriNazca madotkaTA balavanto'pi hastino hastibandhakISu sparzanendriyasaktacittA grahaNamupagacchanti / tato bandhavadhadamanavAhanAGkuzapANipratodAbhighAtAdijanitAni 1. sthUlabhAgaH / 2. avadyataH khaNDayataH-jIvasyApakAriNaH / 3 satyakiH - strISvAsaktacittaH /
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 9-7 tIvrANi duHkhAnyanubhavanti / nityameva svayUthasya svacchandapracArasukhasya vanavAsasyAnusmaranti / tathA maithunasukhaprasaGgAdAhitagarbhA'zvatarI prasavakAle prasavitumazaknuvantI tIvraduHkhAbhihatA'vazA maraNamabhyupaiti / evaM sarve eva sparzanendriyaprasaktA ihAmutra ca vinipAtamRcchantIti / tathA jihvendriyaprasaktA mRtahastizarIrasthosroto- vegoDhavAyasavat' haimanaghRtakumbhapraviSTamUSikavat goSThaprasaktahRdavAsikUrmavat mAMsapezIlubdhazyenavat baDizAmiSagRddhamatsyavacceti // tathA ghrANendriyaprasaktA auSadhigandhalubdhapannagavat palalagandhAnusArimUSikavacceti // tathA cakSurindriyaprasaktAH strIdarzanaprasaGgAdarjunakacoravat dIpAlokalolapataGgavadvinipAtamRcchantIti cintayet / tathA zrotrendriyaprasaktAstittirikapotakapijalavat gItasaMgItadhvanilolamRgavadvinipAtamRcchantIti cintayet / evaM hi cintayannAsravanirodhAya ghaTata iti AsravAnuprekSA // saMvarAMzca mahAvratAdiguptyAdiparipAlanAd guNatazcintayet / sarve hyete yathoktAsravadoSAH saMvRtAtmano na bhavantIti cintayet / evaM hyasya cintayato mati saMvarAyaiva ghaTata iti saMvarAnuprekSA / / nirjarA vedanA vipAka ityanarthAntaram / / sa dvividho'buddhipUrvaH kuzalamUlazca / tatra narakAdiSu karmaphalavipAko yo'buddhipUrvakastamavadyato'nucintayedakuzalAnubandha iti / / tapaHparISahajayakRtaH kuzalamUlaH / taM guNato'nucintayet / zubhAnubandho niranubandho veti / evamanucintayan karmanirjaraNAyaiva ghaTata iti nirjarAnuprekSA / ____ paJcAstikAyAtmakaM vividhapariNAmamutpattisthityanyatAnugrahapralayayuktaM lokaM citrasvabhAvamanucintayet / evaM hyasya cintayatastattvajJAnavizuddhirbhavatIti lokAnuprekSA // anAdau saMsAre narakAdiSu teSu bhavagrahaNeSvanantakRtvaH parivartamAnasya jantorvividhaduHkhAbhihatasya mithyAdarzanAdyupahatamaterjJAnadarzanAvaraNamohAnta 1. vegenoDho dUraM nIto vAyasaH / 2. haimanaM hemantodbhavatvAcchItena ghanIbhUtam / 3. matsyavedhayantrasthamAMsalubdhamatsyavat / 4. arjunacaurakathA AcArAGgaTIkAto'vaseyA /
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ 139 tattvArthAdhigamasUtram rAyodayAbhibhUtasya, samyagdarzanAdivizuddho bodhidurlabho bhavatItyanucintayet / evaM hyasya bodhidurlabhatvamanucintayato bodhiM prApya pramAdo na bhavatIti 'bodhidurlabhatvAnuprekSA / samyagdarzanadvAraH paJcamahAvratasAdhano dvAdazAGgopadiSTatattvo guptyAdivizuddhavyavasthAnaH saMsAranirvAhako niHzreyasaprApako bhagavatA paramarSiNA'rhatA'hore vyAkhyAto dharma ityevamanucintayet / evaM hyasya dharmasvAkhyAtatattvamanucintayato mArgAcyavane tadanuSThAne ca vyavasthAnaM bhavatIti dharmasvAkhyAtatattvAnucintanAnuprekSA / / 7 / / uktA anuprekSAH / parISahAnvakSyAmaH / mArgAcyavananirjarArthaM pariSoDhavyAH parISahAH // 8 // samyagdarzanAdermokSamArgAdacyavanArthaM karmanirjarArthaM ca pariSoDhavyAH parISahA iti // 8 // tadyathA / kSutpipAsAzItoSNadaMzamazakanAgnyAratistrIcaryAniSadyAzayyAkrozavadhayAcanAlAbharogatRNasparzamalasatkArapuraskAraprajJAjJAnAdarzanAni // 9 // kSutparISahaH pipAsA zItaM uSNaM daMzamazakaM nAgnyaM aratiH strIparISahaH caryAparISahaH niSadyA zayyA AkrozaH vadhaH yAcanaM alAbhaH rogaH tRNasparzaH malaM satkArapuraskAraH prajJAjJAne adarzanaparISaha iti| ete dvAviMzatidharmavighnahetavo yathoktaM prayojanamabhisaMdhAya rAgadveSau nihatya parISahAH pariSoDhavyA bhavanti / 1. samyaktvAdhigamaH jinapraNItadharmaprAptirityarthaH / 2. aho ityAzcarye / 3. parIti samantAt svahetubhirudIritA mArgAcyavananirjarArthaM sAdhyAdibhiH sahyante iti parISahAH / te ca dvAviMzatisaMkhyAkAH- 1. digiJchAparISahaH (bubhukSAparISahaH ) bubhukSA atyantavyAkulatvaheturapyasaMyamabhIrutayA AhAraparipAkAdivAJchAvinivartanena parIti sarvaprakAraM sahyata iti parISahaH digiJchAparISahaH / 2 evaM pipAsApi / 3 zItaM ziziraH sparzaH tadeva parISahaH zItaparISahaH / 4 evaM uSNaparISahaH / 5 dezamazakaparISahaH / 6 acelaM celAbhAvo jinakalpikAdInAm, anyeSAM tu bhitramalpamUlyaM ca celamapyacelameva tadeva parISaho acelaparISahaH / 7 ramaNaM rati saMyamaviSayA dhRtiH, tadviparItA tvaratiH saiva parISahaH aratiparISahaH / 8 strIparISahaH / 9 caraNaM caryA grAmAnugrAmaM viharaNAtmikA saiva
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 - 9-13 paJcAnAmeva karmaprakRtInAmudayAdete parISahAH prAdurbhavanti / tadyathA / jJAnAvaraNavedanIyadarzanacAritramohanIyAntarAyANAmiti // 9 // sUkSmasaMparAyacchadmasthavItarAgayozcaturdaza // 10 // 'sUkSmasaMparAyasaMyate chadmasthavItarAgasaMyate ca caturdaza parISahA bhavanti kssutpipaasaashiitossnndNshmshkcryaaprjnyaajnyaanaalaabhshyyaavdhrogtRnnsprshmlaani||10|| ekAdaza jine // 11 // ekAdaza parISahAH saMbhavanti jine vedanIyAzrayAH / tadyathA / kSutpipAsAzItoSNadaMzamazakacaryAzayyAvadharogatRNasparzamalaparISahAH // 11 // bAdarasaMparAye sarve // 12 // bAdarasaMparAyasaMyate sarve dvAviMzatirapi parISahAH saMbhavanti // 12 // jJAnAvaraNe prajJA'jJAne // 13 // parISahaH caryAparISahaH / 10 niSedhanaM niSedhaH pApakarmaNAM gamanAdikriyAyAzca saprayojanamasyA naiSedhikI-smazAnAdikA svAdhyAyAdibhUmiH niSagheti yAvat saiva parISaho naiSedhikIparISahaH / 11 zayyAparISahaH / 12 AkrozanamAkrozaH asatyabhASAtmakaH, sa eva parISahaH AkrozaparISahaH / 13 vadhaparISahaH / 14 yAcAparISahaH / 15 alAbhaparISahaH 16 rogaparISahaH / 17 tRNasparzaparISahaH / 18 jalla(mala)parISahaH / 19 satkArapuraskAraparISahaH / 20 prajJAparISahaH / 21 ajJAnaparISahaH / 22 darzanaM samyagdarzanaM tadeva kriyAdivAdinA vicitramatazravaNe'pi samyakpariSahyamANaM nizcalacittatayA dhAryamANaM parISaho darzanaparISahaH / yadvA-darzanazabdena darzanavyAmohaheturaihikAmuSmikaphalAnupalambhAdiriha gRhyate, tataH sa eva parISaho darzanaparISahaH / 1. sUkSmasamparAyasaMyataguNasthAnasya lakSaNam-atisUkSmasaMjvalanalobhakaSAyasattvaviSayakatvam, guNazreNisamArohaNe sati dazamaguNasthAnavartirUpatvaM vA sUkSmasamparAyacAritrasya lakSaNam / 2. chadma AvaraNaM, tatra sthitAH chadmasthAH sAvaraNajJAnA ityarthaH / vIto'peto rAgaH sakalamohopazamAt samastamohakSayAcca yasyAsau vItarAgaH krameNaikAdazaguNasthAnavartI dvAdazasthAnavartI ca saMyatau grAhyau / 3. bAdarAH akiTTIkRtAH samparAyAH-saMjvalanakrodhAdayo yasmin sa tathA /
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ 141 tattvArthAdhigamasUtram jJAnAvaraNodaye prajJA'jJAnaparISahau bhavataH / / 13 // darzanamohAntarAyayoradarzanAlAbhau // 14 // darzanamohAntarAyayoradarzanAlAbhau yathAsaGghayaM darzanamohodaye'darzanaparISahaH / lAbhAntarAyodaye'lAbhaparISahaH / / 14 // cAritramohe nAgnyAratistrIniSadyAkrozayAcanAsatkArapuraskArAH // 15 // cAritramohodaye ete nAgnyAdayaH sapta parISahA bhavanti // 15 // vedanIye zeSAH // 16 // vedanIyodaye zeSA ekAdaza parISahA bhavanti ye jine saMbhavantItyuktam / kutaH zeSAH / ebhyaH prajJAjJAnAdarzanAlAbhanAgnyAratistrIniSadyA''krozayAcanAsatkArapuraskArebhya iti // 16 // ekAdayo bhAjyA yugapadekonaviMzataH // 17 // ___ eSAM dvAviMzataH parISahANAmekAdayo bhajanIyA yugapadekasmin jIve A ekonaviMzateH / atra zItoSNaparISahau yugapanna bhavataH / atyantavirodhitvAt / tathA caryAzayyAniSadyAparISahANAmekasya saMbhave dvayorabhAvaH // 17 // sAmAyikacchedopasthApyaparihAravizuddhisUkSmasaMparAyayathAkhyAtAni caaritrm||18|| __sAmAyikasaMyamaH chedopasthApyasaMyamaH parihAravizuddhisaMyamaH sUkSmasaMparAyasaMyamaH yathAkhyAtasaMyama iti paJcavidhaM cAritram / tatpulAkAdiSu vistareNa 'vakSyAmaH // 18 // anazanAvamaudaryavRttiparisaMkhyAnarasaparityAgavivikta zayyAsanakAyaklezA bAhyaM tapaH // 19 // ___anazanaM avamaudaryavRttiparisaGkhyAnaM rasaparityAgaH viviktazayyA''sanatA kAyakleza ityetatSaDvidhaM bAhyaM tapaH / 'samyagyoganigraho guptiH' ityataH prabhRti samyagityanuvartate / saMyamarakSaNArthaM karmanirjarArthaM ca caturthaSaSThASTamAdi samyaganazanaM tapaH // 1. a. 9 sU. 48.
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 9-22 avamaudaryam / avamamityUnanAma / avamamudaramasya avamodaraH, avamodarasya bhAvaH avamaudaryam / / utkRSTAvakRSTau varjayitvA madhyamena kavalena trividhamavamaudarya bhavati / tadyathA / alpAhArAvamaudaryam, upAvimaudarya, pramANaprAptAtkiMcidUnAvamaudaryamiti / kavalaparisaGkhyAnaM ca prAgdvAtriMzadbhyaH kavalebhyaH / / vRttiparisaGghayAnamanekavidham / tadyathA. / utkSiptanikSiptAntaprAntacaryAdInAM saktukulmASaudanAdInAM cAnyatamamabhigRhyAvazeSasya pratyAkhyAnam // rasaparityAgo'nekavidhaH / tadyathA / madyamAMsamadhunavanItAdInAM rasavikRtInAM pratyAkhyAnaM virasarUkSAdyabhigrahazca / / viviktazayyAsanatA nAma ekAnte'nAbAdhe'saMsakte strIpazuSaNDakavivarjite zUnyAgAradevakulasabhAparvataguhAdInAmanyatame samAdhyarthaM saMlInatA // . kAyaklezo'nekavidhaH / tadyathA / sthAnavIrAsa'notkaTukA sanaikapArzvadaNDAyatazayanAtApanAprAvRtAdIni samyakprayuktAni bAhyaM tapaH / asmAtSaDvidhAdapi bAhyAttapasaH saGgatyAgazarIralAghavendriyavijayasaMyamarakSaNakarmanirjarA bhavanti // 19 // prAyazcittavinayavaiyAvRttyasvAdhyAyavyutsargadhyAnAnyuttaram // 20 // sUtrakramaprAmANyAduttaramityabhyantaramAha / prAyazcittaM vinayo vaiyAvRttyaM svAdhyAyo vyutsargo dhyAnamityetatSaDvidhamAbhyantaraM tapaH // 20 // __ navacaturdazapaMcadvibhedaM yathAkramaM prAgdhyAnAt // 21 // tadAbhyantaraM tapaH navacaturdazapaJcadvibhedaM bhavati yathAkramaM prAgdhyAnAt // 21 // ita uttaraM yadvakSyAmaH / tadyathA / AlocanapratikramaNatadubhayavivekavyutsargatapazchedaparihAropasthApanAni // 22 // prAyazcittaM navabhedam / tadyathA / AlocanaM pratikramaNaM AlocanapratikramaNe vivekaH, vyutsargaH, tapaH chedaH parihAraH upasthApanamiti // AlocanaM prakaTanaM prakAzanamAkhyAnaM prAduSkaraNamityanarthAntaram / pratikramaNaM 1. jAnupramANAsanasaMniviSTasyAdhastAt samAkRSyate ca tadAsanaM niveSTA ca tadavastha evAste / 2. vinAsanena bhUmau prAptasphigdvayasya bhavati /
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ 143 tattvArthAdhigamasUtram mithyAduSkRtasaMprayuktaH pratyavamarzaH, pratyAkhyAnaM kAyotsargakaraNaM ca / etadubhayamAlocanapratikramaNe / viveko vivecanaM vizodhanaM pratyupekSaNamityanAntaram / sa eSa saMsaktAnapAnopakaraNAdiSu bhavati / vyutsargaH pratiSThApanamityanarthAntaram / eSo'pyaneSaNIyAnapAnopakaraNAdiSvazaGkanIyavivekeSu ca bhavati / tapo bAhyamanazanAdi prakIrNaM cAnekavidhaM candrapratimAdi / chedo'pavartanamapahAra ityanarthAntaram / sa pravrajyAdivasapakSamAsasaMvatsarANAmanyatamAnAm bhavati / parihAro mAsikAdiH / upasthApanaM punardIkSaNaM punazcaraNaM punavratAropaNamityanarthAntaram / tadetannavavidhaM prAyazcittaM dezaM kAlaM zakti saMhananaM saMyamavirAdhanAM ca kAyendriyajAtiguNotkarSakRtAM ca prApya vizuddhyarthaM yathArha dIyate cAcaryate ca / citI saMjJAnavizuddhyordhAtuH / tasya cittamiti bhavati niSThAntamauNAdikaM ca // evamebhirAlocanAdibhiH kRcchrestapovizeSainitApramAdaH taM vyatikrama prAyazcetayati, cetayaMzca na punarAcaratIti / tataH prAyazcittam, aparAdho vA prAyastena vizudhyata iti / atazca prAyazcittamiti // 22 // jJAnadarzanacAritropacArAH // 23 // vinayazcaturbhedaH / tadyathA / jJAnavinayaH darzanavinayaH cAritravinayaH upacAravinayaH / tatra jJAnavinayaH paJcavidhaH matijJAnAdi / darzanavinaya ekavidha eva samyagdarzanavinayaH / cAritravinayaH paJcavidhaH sAmAyikavinayAdiH / aupacArikavinayo'nekavidhaH samyagdarzanajJAnacAritrAdiguNAdhikeSu, abhyutthAnAsanapradAnavandanAnugamAdiH / vinIyate tena tasminvA vinayaH / / 23 // AcAryopAdhyAyatapasvizaikSakaglAnagaNakulasaGghasAdhusamanojJAnAm // 24 // vaiyAvRttyaM dazavidhaM / tadyathA / AcAryavaiyAvRttyaM, upAdhyAyavaiyAvRttyaM, tapasvivaiyAvRttyaM, zaikSakavaiyAvRttyaM, glAnavaiyAvRttyaM, kulavaiyAvRttyaM, gaNavaiyAvRttyaM,. saMghavaiyAvRttyaM, sAdhuvaiyAvRttyaM, samanojJavaiyAvRttyamiti / vyAvRttabhAvo vaiyAvRttyaM vyAvRttakarma ca / tatrAcAryaH 'pUrvoktaH paJcavidhaH / AcAragocaravinayaM svAdhyAyaM vA''cAryAdanu tasmAdupAdhIyata ityupAdhyAyaH / saMgrahopagrahAnugrahArthaM copAdhIyate saMgrahAdIn vA'syopAdhyeti ityupAdhyAyaH / dvisaMgraho nirgrantha AcAryopAdhyAyasaMgrahaH trisaMgrahA nirgranthI aacaaryopaadhyaayprvrtiniisNgrhaa| pravartinI digAcAryeNa vyAkhyAtA / 1. a. 9 sU. 6.
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ 9-30 144 hitAya pravartate pravartayati ceti pravartinI / vikRSTogratapoyuktastapasvI / acirapravrajitaH zikSayitavyaH zikSaH, zikSAmarhatIti zaikSo vA / glAnaH pratItaH / gaNaH sthavirasantatisaMsthitiH / kulamAcAryasaMtatisaMsthitiH / saMghazcaturvidhaH zramaNAdiH / sAdhavaH saMyatAH / saMbhogayuktAH samanojJAH 1 eSAmannapAnavastrapAtrapratizrayapIThaphalakasaMstArAdibhirdharmasAdhanairUpagrahaH zuzrUSA bheSajakriyA kAntAraviSamadurgopasargeSvebhyupapattirityetadAdi vaiyAvRttyam // 24 // vAcanApracchanAnuprekSAmnAyadharmopadezAH // 25 // svAdhyAyaH paJcavidhaH / tadyathA / vAcanA pracchanaM anuprekSA AmnAyaH dharmopadeza iti / tatra vAcanaM ziSyAdhyApanam / pracchanaM granthArthayoH / anuprekSA granthArthayoreva manasA'bhyAsaH / AmnAyo ghoSavizuddhaM parivartanaM guNanaM rUpadAnamityarthaH / arthopadezo vyAkhyAnamanuyogavarNanaM dharmopadeza ityanarthAntaram // 25 // bAhyAbhyantaropadhyoH // 26 // vyutsarge dvividhaH bAhya Abhyantarazca / tatra bAhyo dvAdazarUpakasyopadheH / AbhyantaraH zarIrasya kaSAyANAM ceti // 26 // uttamasaMhananasyaikAgracintAnirodho dhyAnam // 27 // uttamasaMhananaM vajrarSabhamardhavajranArAcaM ca / tadyuktasyaikAgracintAnirodhazca dhyAnam // 27 // AmuhUrtAt // 28 // taddhyAnamAmuhUrtAdbhavati, parato na bhavati durdhyAnatvAt // 28 // ArtaraudradharmazuklAni // 29 // taccaturvidhaM bhavati / tadyathA / ' ArtaM raudraM dharmaM zuklamiti teSAm / 29 / pare mokSahetU // 30 // 1. zokAkrandanavilapanAdirUpatvam / 2. krUrapariNAmAdirUpatvam / 3. jinapraNItabhAvazraddhAnAdinimittakatvam /
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAdhigamasUtram 145 __ teSAM caturNAM dhyAmAnAM pare dharmazukle mokSahetU bhavataH / pUrve tvArtaraudre saMsArahetU iti // 30 // atrAha / kimeSAM lakSaNamiti / atrocyate - ArtamamanojJAnAM samprayoge tadviprayogAya smRtisamanvAhAraH // 31 // 'amanojJAnAM viSayANAM saMprayoge teSAM viprayogArthaM yaH smRtisamanvAhAro bhavati tadArtadhyAnamityAcakSate / / 31 // kiM cAnyat vedanAyAzca // 32 // vedanAyAzcAmanojJAyAH saMprayoge tadviprayogAya smRtisamanvAhAra Artamiti // 32 // kiM cAnyat - viparItaM manojJAnAm // 33 // manojJAnAM viSayANAM manojJAyAzca vedanAyA viprayoge tatsaMprayogAya smRtisamanvAhAra Artam // 33 // kiM cAnyat nidAnaM ca // 34 // kAmopahatacittAnAM punarbhavaviSayasukhagRddhAnAM nidAnamArtadhyAnaM bhavati // 34 // tadaviratadezaviratapramattasaMyatAnAm // 35 // tadetadArtadhyAnamaviratadezaviratapramattasaMyatAnAmeva bhavati / 35 / / hiMsAnRtasteyaviSayasaMrakSaNebhyo raudramaviratadezaviratayoH // 36 // hiMsArthamanRtavacanArthaM steyArthaM viSayasaMrakSaNArthaM ca smRtisamanvAhAro raudradhyAnaM tadaviratadezaviratayoreva bhavati / / 36 // AjJApAyavipAkasaMsthAnavicayAya dharmamapramattasaMyatasya // 37 // AjJAvicayAya apAyavicayAya vipAkavicayAya saMsthAnavicayAya ca 1. abAdhyAsaMmohAdikaraNarUpatvam /
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 - 9-44 smRtisamanvAhAro dharmadhyAnam / tadapramattasaMyatasya bhavati // 37 // - kiM cAnyat upazAntakSINakaSAyayozca // 38 // upazAntakaSAyasya kSINakaSAyasya ca dharmaM dhyAnaM bhavati // 38 // kiM cAnyat zukle cAye // 39 // zukle cAdye dhyAne pRthaktvavitarkaikatvavitarke copshaantkssiinnkssaayyorbhvtH||39|| pUrvavidaH // 40 // Aye zukle dhyAne pRthaktvavitarkaikatvavitarke pUrvavido bhavataH // 40 // pare kevalinaH // 41 // pare dve zukladhyAne kevalina eva bhavataH, na chadmasthasya // 41 // pRthaktvaikatvavitarkasUkSmakriyApratipAtivyuparatakriyAnivRttIni // 42 // pRthaktvavitarkaM ekatvavitarka kAyayogAnAM sUkSmakriyApratipAti vyuparatakriyAnivRttIti caturvidhaM zukladhyAnam // 42 // tat tryekakAyayogAyogAnAm // 43 // tadetaccaturvidhaM zukladhyAnaM triyogasyAnyatamayogasya kAyayogasyAyogasya ca yathAsaGkhyaM bhavati / tatra triyogAnAM pRthaktvavitarkam, ekAnyatamayogAnAmekatvavitarka, kAyayogAnAM sUkSmakriyamapratipAti, ayogAnAM vyuprtkriymnivRttiiti||43|| ekAzraye savitarke pUrve // 44 // ekadravyAzraye savitarke pUrve dhyAne prathamadvitIye // 43 // tatra 'savicAraM prathamam / 1. amanojJaH-apriyaH / / 2. avicAraM dvitIyamiti vacanAdarthalabhyaM savicAraM prathamamiti / zrIharibhadrasUrayastu avicAraM dvitIyamiti sUtramAlocya savicAraM prathamamiti bhASyaM grathitaM iti vadanti /
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAdhigamasUtram 147 __ avicAraM dvitIyam // 45 // avicAraM savitarka dvitIyaM dhyAnaM bhavati // 45 // atrAha / vitarkavicArayoH kaH prativizeSa iti / atrocyate vitarkaH zrutam // 46 // yathoktaM zrutajJAnaM vitarko bhavati // 46 // vicAro'rthavyAnayogasaMkrAntiH // 47 // arthavyaJjanayogasaMkrAntirvicAra iti // tadAbhyantaraM tapaH saMvaratvAdabhinavakarmopacayapratiSedhakaM nirjaraNaphalatvAtkarmanirjarakam / abhinavakarmopacayapratiSedhakatvAtpUrvopacitakarmanirjarakatvAcca nirvANaprApakamiti / / 47 // ____ atrAha / uktaM bhavatA parISahajayAttapaso'nubhAvatazca karmanirjarA bhavatIti / tatkiM sarve samyagdRSTayaH samanirjarA Ahosvidasti kazciprativizeSa iti / atrocyate / samyagdRSTizrAvakaviratAnantaviyojakadarzanamohakSapakopazamakopazAntamohakSapakakSINamohajinAH kramazo'sa saMkhyeyaguNanirjarAH // 48 // 'samyagdRSTi zrAvakaH virataH anantAnubandhiviyojakaH 'darzanamohakSapakaH 1. samyagdRSTibhAk / 2. AcAryaprabhRtIn paryupAsInaH pravacanasAraM zrRNotIti zrAvakaH / zrRNvaMzcaM sakalacaraNakaraNAkSamo gRhasthayogyamaNuguNazikSAvratalakSaNadharmamanutiSThati yathAzakti vA / dvAdazaprakArasya dharmasyaikadezAnuSThAyyapi zrAvaka eva | 3. sAdhudharmAnuSThAyI sarvasmAtprANAtipAtAdhAvajIvaM virataH / 4. anantaH saMsArastadanubandhino'nantAH krodhAdayaH / tAn viyojayatyupazamayati / 5. darzanamoho'nantAnubandhinazcatvAraH samyagmithyAtvatadubhayAni ca / asya saptavidhasya darzanamohasya kSapakaH /
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148 9-49 mohopazamakaH' 'upazAntamohaH mohakSapakaH kSINamohaH "jina ityete daza kramazo'saMkhyeyaguNanirjarAH / zrAvakAdvirataH viratAdanantAnubandhiviyojaka ityevaM zeSAH / / 48 // pulAkabakuzakuzIlanirgranthasnAtakA nirgranthAH // 49 // pulAko bakuzaH kuzIlo nirgranthaH snAtaka ityete paJca nirgranthavizeSA bhavanti / tatra satatamapratipAtino jinoktAdAgamAnirgranthapulAkAH / nairgranthyaM prati prasthitAH zarIropakaraNavibhUSAnuvartina RddhiyazaskAmAH sAtagauravAzritA avivi ktaparivArAzchedazabala yuktA nirgranthA bakuzAH / 1degkuzIlA dvividhAH "pratisevanAkuzIlAH 12kaSAyakuzIlAzca / tatra pratisevanAkuzIlAH nairgranthyaM prati prasthitA aniyatendriyAH kathaMcitkiMciduttaraguNeSu virAdhayantazcaranti te pratisevanAkuzIlAH / yeSAM tu saMyatAnAM satAM kathaMcitsaMjvalanakaSAyA udIryante te kaSAyakuzIlAH / ye vItarAgacchadmasthA IryApathaprAptAste nirgranthAH / IryA yogaH panthAH saMyamaH yogasaMyamaprAptA ityarthaH / sayogAH zailezIpratipannAzca kevalinaH snAtakA iti // 49 // 1. tathAsyaivopazamakaH / 2. moho'STAviMzatibhedaH SoDaza kaSAyAH samyaktvamithyAtvasamyagmithyAtvahAsyaratyaratibhayazoka jugupsAstrIpuMnapuMsakavedAzca / asyopazamanAdupazAntamohaH / 3. asyaiva sakalasya kSapaNAt / 4. kSapitaniravazeSamohaH / 5. caturvidhaghAtikarmajayanAt / 6. dharmopakaraNAdRte parityaktabAhyAbhyantaropadhayo nirgranthAH / 7. sukhazIlatA-sAtagauravam / tadAzritAH / gauravazabda AdarArthaH / 8. asaMyamAtpRthagbhUtA ghRSTajaMghAstailAdikRtazarIramRjAH kartarikAkalpitakezA evaMvidhaH parivAro yeSAM na / 9. sarvadezachedAhnatIcArajanitazabalena vaicitryeNa yuktAH / 10. aSTAdazasahasrabhedaM zIlaM tata uttaraguNabhaMgena kenacitkaSAyodayena vA kutsitaM yeSAM te kuzIlAH / 11. pratisevanetyAsevanaM jJAnAdyaticArANAM bhajanaM tena kutsitaM zIlaM yeSAM te pratisevanAkuzIlAH / 12. kaSAyA saMjvalanAkhyAstadudayAtkutsitaM zIlaM yeSAm /
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAdhigamasUtram 149 saMyamazrutapratisevanAtIrthaliGgalezyopapAtasthAnavikalpataH sAdhyAH // 50 // ete pulAkAdayaH paJca nirganthavizeSA ebhiH saMyamAdibhiranuyogavikalpaiH sAdhyAH bhavanti / tadyathA / saMyamaH / kaH kasminsaMyame bhavatIti / ucyate / pulAkabakuzapratisevanAkuzIlA dvayoH saMyamayoH 'sAmAyike chedopasthApye' ca / kaSAyakuzIlA dvayoH parihAravizuddhau sUkSmasaMparAye ca / "nirgranthasnAtakAvekasmin yathAkhyAtasaMyame // zrutam / pulAkabakuzapratisevanAkuzIlA utkRSTenAbhinnAkSaradazapUrvadharAH / kaSAyakuzIlanirgranthau caturdazapUrvadharau / jaghanyena pulAkasya zrutamAcAravastu / bakuzakuzIlanirgranthAnAM zrutamaSTau pravacanamAtaraH / zrutApagataH kevalI snAtaka iti // pratisevanA / paJcAnAM mUlaguNAnAM rAtribhojanaviratiSaSThAnAM parAbhiyogAd balAtkAreNAnyatamaM pratisevamAnaH pulAko bhavati / maithunamityeke / bakuzo dvividhaH upakaraNabakuzaH zarIrabakuzazca / tatropakaraNAbhiSvaktacitto vividhavicitramahAdhanopakaraNaparigrahayukto bahuvizeSopakaraNAkAMkSAyukto nityaM 1. samo rAgadveSaviraharUpa Ayo lAbhaH / athavA Ayo gamanaM sakalakriyopalakSaNametat / sarvA ca kriyA sAdho rAgadveSaviyuktasya nirjarAphalA / tAdRzasamasyAyaH samAyaH / tadeva sAmAyikam / 2. prathamApekSayA vizuddhatarasarvasAvadyayogaviratAvasthAnarUpatvaM viviktataramahAvratAropaNarUpatvaM pUrvaparyAyachedapUrvakaparyAyAntare upasthApanarUpatvaM vA chedopasthApanIyasya lakSaNam / 3. sAvadyayogaviratirUpatve sati tapovizeSeNa vizuddharUpatvaM yasmin sati tapovizeSeNa sAvadyayogaviratasya vizuddhatA bhavati tadrUpatvaM vA parihAravizuddhacAritrasya lakSaNam / 4. atisUkSmasaMjvalanalobhakaSAyasattvaviSayakatvaM guNazreNisamArohaNe sati dazamaguNasthAnavartirUpatvaM vA sUkSmasaMparAyacAritryasya lakSaNam / 5. prakSAlitasakalaghAtikarmamalapaTalaH / 6. abhinnamanyUnam / ekenApyakSareNAnyUnAni daza pUrvANi granthavizeSAn dhArayati / 7. caturdazapUrvAn granthavizeSAn dhArayataH / 8. AcArAGgaM prathamam / 9. paJca samitayaH tisro guptayaH / 10.1 prANAtipAtaH / 2 mRSAvAdaH / 3 adattAdAnam / 4 maithunam / 5 parigrahaH iti paJca mUlaguNAH SaSThI ca rAtribhojanaviratiH /
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 ..- 9-50 tatpratisaMskArasevI bhikSurUpakaraNabakuzo bhavati / zarIrAbhiSvaktacitto vibhUSArthaM tapratisaMskArasevI zarIrabakuzaH / pratisevanAkuzIlo mUlaguNAnavirAdhayantruttaraguNeSu kAMcidvirAdhanAM pratisevate / kaSAyakuzIlanirgranthasnAtakAnAM pratisevanA nAsti / tIrtham / sarve sarveSAM tIrthakarANAM tIrtheSu bhavanti / eke tvAcAryA manyante pulAkabakuzapratisevanAkuzIlAstIrthe nityaM bhavanti zeSAstIrthe vA'tIrthe vA / / liGgam / liGgaM dvividham / dravyaliGga bhAvaliGga ca / bhAvaliGgaM pratItya sarve paJca nirgranthA bhAvaliGge bhavanti, dravyaliGgaM pratItya bhAjyAH // lezyAH / pulAkasyottarAstisro lezyA bhavanti / bakuzapratisevanAkuzIlayoH sarvAH SaDapi / kaSAyakuzIlasya parihAravizuddhastitra uttarAH / sUkSmasaMparAyasya nirgranthasnAtakayozca zuklaiva kevalA bhavati / ayogaH zailezIpratipanno'lezyo bhavati / / __upapAtaH / pulAkasyotkRSTasthitiSu deveSu sahasrAre / bakuzapratisevanAkuzIlayoviMzatisAgaropamasthitiSvAraNAcyutakalpayoH / kaSAyakuzIlanirgranthayostrayastriMzatsAgaropamasthitiSu deveSu sarvArthasiddhe / sarveSAmapi jaghanyA palyopamapRthaktvasthitiSu saudharme / snAtakasya nirvANamiti / / ___ sthAnam / asaGkhayeyAni saMyamasthAnAni kaSAyanimittAni bhavanti / tatra sarvajaghanyAni labdhisthAnAni pulAkakaSAyakuzIlayoH, tau yugapadasaGkhayeyAni sthAnAni gacchataH / tataH pulAko vyucchidyate, kaSAyakuzIlastvasaGkhayeyAni sthAnAnyekAkI gacchati / tataH kaSAyakuzIlapratisevanAkuzIlabakuzA yugapadasaGkhayeyAni saMyamasthAnAni gacchanti / tato bakuzo vyucchidyate / tato'saGkhayeyAni sthAnAni gatvA pratisevanAkuzIlo vyucchidyate / tato'saGkhayeyAni sthAnAni gatvA kaSAyakuzIlo vyucchidyate / ata UrdhvamakaSAyasthAnAni nirgranthaH pratipadyate / so'pyasaGkhayeyAni sthAnAni gatvA vyucchidyate / ata Urdhvamekameva sthAnaM gatvA nirgranthasnAtako nirvANaM prApnotIti, eSAM saMyamalabdhiranantAnantaguNA bhavatIti / / iti tattvArthAdhigame svopajJabhASyasamete navamo'dhyAyaH samAptaH // 9 // 1. tarantyaneneti tIrthaM vacanaM prathamagaNadharo vA / 2. kadAcidatIrthe'pi marudevIprabhRtayaH zrUyante / marudevI prathamatIrthakarasya zrIRSabhadevasya maataa| 3. rajoharaNamukhavastrikAdi / 4. jJAnadarzanacAritrANi / 5. kadAcid dravyaliGgaM na nimittaM bhavati, yathA marudevyAmeva /
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha dazamo'dhyAyaH / mohakSayAjJAnadarzanAvaraNAntarAyakSayAca kevalam // 1 // mohanIye kSINe jJAnAvaraNadarzanAvaraNAntarAyeSu kSINeSu ca kevalajJAnadarzanamutpadyate / AsAM catasRNAM 'karmaprakRtInAM kSayaH kevalasya heturiti / tatkSayAdutpadyata iti hetau paJcamInirdezaH / mohakSayAditi pRthakkaraNaM kramaprasiddhyarthaM, yathA gamyeta pUrvaM mohanIyaM kRtsnaM kSIyate tato'ntarmuhUrtaM chadmasthavItarAgo bhavati / tato'sya jJAnadarzanAvaraNAntarAyaprakRtInAM tisRNAM yugapat kSayo bhavati / tataH kevalamutpadyate // 1 // ____ atrAha / uktaM mohakSayAjjJAnadarzanAvaraNAntarAyakSayAcca kevalamiti / atha mohanIyAdInAM kSayaH kathaM bhavatIti / atrocyate bandhahetvabhAvanirjarAbhyAm // 2 // mithyAdarzanAdayo bandhahetavo'bhihitAH / teSAmapi tadAvaraNIyasya karmaNaH kSayAdabhAvo bhavati samyagdarzanAdInAM cotpattiH / 'tattvArthazraddhAnaM3 samyagdarzanam' 4"tannisargAdadhigamAdvA' ityuktam / evaM saMvarasaMvRtasya mahAtmanaH samyagvyAyAmasyAbhinavasya karmaNa upacayo na bhavati / pUrvopacitasya ca yathoktairnirjarAhetubhiratyantakSayaH / tataH sarvadravyaparyAyaviSayaM paramaizvaryamanantaM kevalaM jJAnadarzanaM prApya zuddho buddhaH sarvajJaH sarvadarzI jinaH kevalI bhavati / tataH pratanuzubhacatuHkarmAvazeSa AyuHkarmasaMskAravazAdviharati / tato'sya kRtsnakarmakSayo mokSaH // 3 // kRtsnakarmakSayalakSaNo mokSo bhavati / pUrva kSINAni catvAri karmANi pazcAdvedanIyanAmagotrAyuSkakSayo bhavati / tatkSayasamakAlamevaudArika 1. karmasvabhAvAnAm / 2. a. 8 sU. 9. 3. a. 1 sU. 2. 4. a. 1 sU. 4.
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 .. 10-6 zarIraviyuktasyAsya janmanaH prahANam / hetvabhAvAccottarasyAprAdurbhAvaH / eSA'vasthA kRtsnakarmakSayo mokSa ityucyate // 3 // kiM cAnyat - aupazamikAdibhavyatvAbhAvAcAnyatra kevalasamyaktvajJAnadarzanasiddhatvebhyaH // 4 // aupazamikakSAyikakSAyaupazamikaudayikapAriNAmikAnAM bhAvAnAM bhavyatvasya cAbhAvAnmokSo bhavati, anyatra kevalasamyaktvakevalajJAnakevaladarzanasiddhatvebhyaH / ete hyasya kSAyikA nityAstu muktasyApi bhavanti // 4 // tadanantaramUrdhvaM gacchatyAlokAntAt // 5 // tadanantaramiti kRtsnakarmakSayAnantaramaupazamikAdyabhAvAnantaraM cetyarthaH / mukta Urdhva gacchatyAlokAntAt / karmakSaye dehaviyogasidhyamAnagatilokAntaprAptayo'sya yugapadekasamayena bhavanti / tadyathA / prayogapariNAmAdisamutthasya gatikarmaNa utpattikAryArambhavinAzA yugapadekasamayena bhavanti tadvat // 5 // atrAha / prahINakarmaNo nirAsravasya kathaM gatirbhavatIti / atrocyatepUrvaprayogAdasaGgatvAdvandhacchedAttathAgatipariNAmAca tadgatiH // 6 // pUrvaprayogAt / yathA hastadaNDacakrasaMyuktasaMyogAtpuruSaprayatnatazcAviddhaM kulAlacakramuparateSvapi puruSaprayatnahastadaNDacakrasaMyogeSu pUrvaprayogAdbhramatyevAsaMskAraparikSayAt / evaM yaH pUrvamasya karmaNA prayogo janitaH sa kSINe'pi karmaNi gatiheturbhavati / tatkRtA gatiH / kiM cAnyat // asaGgatvAt / pudgalAnAM jIvAnAM ca gatimattvamuktaM, nAnyeSAM dravyANAm / tatrAdhogauravadharmANaH pudgalA UrdhvagauravadharmANo jIvAH / eSa svabhAvaH / ato'nyAsaGgAdijanitA gatirbhavati / yathA satsvapi prayogAdiSu gatikAraNeSu jAtiniyamenAdhastiryagUrdhvaM ca svAbhAvikyo loSTavAyvagnInAM gatayo dRSTAH, tathA saGgavinirmuktasyordhvagauravAdUrdhvameva sidhyamAnagatirbhavati / saMsAriNastu // karmasaGgAdadhastiryagUrdhvaM ca //
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAdhigamasUtram 153 kiM cAnyat // bandhacchedAt / yathA rajjubandhacchedAtpeDAyA' bIjakozabandhanacchedAccairaNDabIjAnAM gatirdRSTA tathA karmabandhanacchedAtsidhyamAnagati / kiM cAnyat / tathAgatipariNAmAcca / UrdhvagauravAtpUrvaprayogAdibhyazca hetubhyaH tathAsya gatipariNAma utpadyate, yena sidhyamAnagatirbhavati / Urdhvameva bhavati, nAdhastiryagvA / gauravaprayogapariNAmAsaGgayogAbhAvAt / tadyathA / / ___ guNavadbhUmibhAgAropitamRtukAlajAtaM bIjo dAdaGgurapravAlaparNapuSpaphalakAleSvavimAnitasekadau<
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 10-7 sAdhyo'nugamyazcintyo vyAkhyeya ityekArthatvam / tatra 'pUrvabhAvaprajJApanIyaH pratyutpannabhAvaprajJApanIyazca dvau nayau bhavataH / tatkRto'nuyogavizeSaH / tadyathA / kSetram / kasmin kSetre sidhyatIti / pratyutpannabhAvaprajJApanIyaM prati siddhikSetre sidhyati / pUrvabhAvaprajJApanIyasya janma pratipaJcadazasu karmabhUmiSu jAtaH sidhyati / saMharaNaM prati mAnuSakSetre sidhyati / tatra pramattasaMyatAH saMyatAsaMyatAzca saMhriyante / zramaNyapagatavedaH parihAravizuddhisaMyataH pulAko'pramattazcaturdazapUrvI AhArakazarIrIti na saMhriyante / RjusUtranayaH zabdAdayazca trayaH pratyutpannabhAvaprajJApanIyAH, zeSA nayA ubhayabhAvaM prajJApayantIti // kAlaH / atrApi nayadvayam / kasminkAle sidhyatIti / pratyutpannabhAvaprajJApanIyasya akAle sidhyati / pUrvabhAvaprajJApanIyasya janmataH saMharaNatazca / janmato'vasarpiNyAmutsarpiNyAmanavasarpiNyutsarpiNyAM ca jAtaH sidhyati / evaM tAvadavizeSataH / vizeSato'pyavasarpiNyAM suSamaduHSamAyAM saMkhyeyeSu sarveSu zeSeSu jAtaH sidhyati / duHSamasuSamAyAM sarvasyAM sidhyati, duHSamasuSamAyAM jAto duHSamAyAM sidhyati, na tu duHSamAyAM jAtaH sidhyati, anyatra naiva sidhyati / saMharaNaM prati sarvakAleSvavasarpiNyAmutsarpiNyAmanavasarpiNyutsarpiNyAM ca sidhyati / / ___ gatiH / pratyutpannabhAvaprajJApanIyasya siddhigatyAM sidhyati / zeSAstu nayA dvividhA anantarapazcAtkRtagatikazca ekAntarapazcAtkRtagatikazca / anantarapazcAtkRtagatikasya manuSyagatyAM sidhyati / ekAntarapazcAtkRtagatikasyAvizeSeNa sarvagatibhyaH sidhyati / ___ liGgaM strIpuMnapuMsakAni / pratyutpannabhAvaprajJApanIyasyAvedaH sidhyati / pUrvabhAvaprajJApanIyasyAnantarapazcAtkRtagatikasya paramparapazcAtkRtagatikasya ca tribhyo liGgebhyaH sidhyati / ___ tIrtham / santi tIrthakarasiddhAH tIrthakaratIrthe, notIrthakarasiddhAH tIrthakaratIrthe, atIrthakarasiddhAH tIrthakaratIrthe / evaM tIrthakarItIrthe siddhA api / liGge punaranyo vikalpa ucyate / dravyaliGgaM bhAvaliGgamaliGgamiti / 1. pUrva-atItaH / 2. pratyutpannaH-vartamAnaH / 3. tIrthakarItIrthe'pyeta eva vikalpAH / yata Aha 'evaM titthaMkarI titthe' iti (siddhaprAbhRtagAthA 30) /
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAdhigamasUtram 155 2 pratyutpannabhAvaprajJApanIyasyAliGgaH sidhyati / pUrvabhAvaprajJApanIyasya bhAvaliGgaM prati svaliGge sidhyati / dravyaliGgaM trividhaM svaliGgamanyaliGga' gRhaliGgamiti, tatprati bhAjyam / sarvastu bhAvaliGgaM prAptaH sidhyati / / cAritram / pratyutpannabhAvaprajJApanIyasya nocAritrI no'cAritrI sidhyati / pUrvabhAvaprajJApanIyo dvividhaH - anantarapazcAtkRtikazca paramparapazcAtkRtikazca / anantarapazcAtkRtikasya yathAkhyAtasaMyataH sidhyati / paramparapazcAtkRtikasya vyaJjite'vyaJjite ca avyaJjite tricAritrapazcAtkRtazcatuzcAritrapazcAtkRtaH paJcacAritrapazcAtkRtazca / vyaJjite sAmAyikasUkSmasAMparAyikayathA khyAtapazcAtkRtasiddhAH chedopasthApyasUkSmasamparAyayathAkhyAtapazcAtkRtasiddhAH sAmAyikacchedochedopasthApyaparihAravizuddhi sAmAyikacchedopasthApyaparihAra pasthApyasUkSmasamparAyayathAkhyAtapazcAtkRtasiddhAH sUkSmasamparAyayathAkhyAtapazcAtkRtasiddhAH vizuddhisUkSmasamparAyayathAkhyAtapazcAtkRtasiddhAH / / pratyekabuddhabodhitaH / asya vyAkhyAvikalpazcaturvidhaH / tadyathA / / asti 'svayaMbuddhasiddhaH / sa dvividhaH - arhazca tIrthakara : " pratyekabuddhasiddhazca / / bu ~ddhabodhitasiddhaH tricaturthI vikalpaH, parabodhakasiddhAH 'sveSTakArisiddhAH / / jJAnam / atra pratyutpannabhAvaprajJApanIyasya' kevalI sidhyayati / pUrvabhAvaprajJApanIyo dvividhaH anantarapazcAtkRtikazca paramparapazcAtkRtikazca 1. bhautaparivrAjakAdiveSaH / 2. gRhe liMgaM dIrghakezakacchabandhAdi / 3. kadAcitsaliMgaH kadAcidaliMga iti / 4. samastacAritramohasyopazamakSayAnyatararUpatve yathAkhyAtacAritrasya lakSaNam / 5. svayameva buddho nAnyena bodhitaH / 6. pratyekamekamAtmAnaM prati sati kenacinnimittena zuddhAtmasvabhAvAvasthAnApekSArUpatvaM saMjAtismaraNAdvalkalacIrIprabhRtayaH karakaNDvAdayazca pratyekabuddhAH / 7. buddhena jJAtasiddhAntena viditasaMskArasvabhAvena bodhito buddhabodhitaH parabodhitaH / 8. svasmai iSTaM hitaM tatkaraNazIlaH sveSTakArI na parasmai upadizati kiMcit // ete catvAro'pi vikalpadvayamanupravizanti / 9. tRtIyArthe pratyutpannabhAvaprajJApanIyena /
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 10-7 avyajite ca vyajite ca / avyajite dvAbhyAM jJAnAbhyAM sidhyati / tribhizcaturbhiriti / vyaJjite dvAbhyAM matizrutAbhyAm / tribhirmatizrutAvadhibhirmatizrutamanaHparyAyairvA / caturbhirmatizrutAvadhimanaHparyAyairiti / / __ 'avagAhanA / kaH kasyAM zarIrAvagAhanAyAM vartamAnaH sidhyati / avagAhanA dvividhA utkRSTA jaghanyA ca / utkRSTA paJcadhanuHzatAni dhanuHpRthaktvenAbhyadhikAni / jaghanyA saptaralayo'GgulapRthaktvena hInAH / etAsu zarIrAvagAhanAsu sidhyati pUrvabhAvaprajJApanIyasya / pratyutpannabhAvaprajJApanIyasya tu etAsveva yathAsvaM tribhAgahInAsu sidhyati // antaram / sidhyamAnAnAM kimantaram / anantaraM ca sidhyanti sAntaraM ca sidhyanti / tatrAnantaraM jaghanyena dvau samayau, utkRSTenASTau samayAn / sAntaraM jaghanyenaikaM samayam, utkRSTena SaNmAsA iti // saMkhyA / katyekasamaye sidhyanti / jaghanyenaika utkRSTenASTazatam / / alpabahutvam / eSAM kSetrAdInAmekAdazAnAmanuyogadvArANAmalpabahutvaM vAcyam / tdythaa| kSetrasiddhAnAM janmataH saMharaNatazca, karmabhUmisiddhAzcAkarmabhUmisiddhAzca sarvastokAH saMharaNasiddhAH, janmato'saMkhyeyaguNAH / saMharaNaM dvividhaM, parakRtaM svayaMkRtaM ca / parakRtaM devakarmaNA cAraNavidyAdharaizca / svayaMkRtaM cAraNavidyAdharANAmeva / eSAM ca kSetrANAM vibhAgaH karmabhUmirakarmabhUmiH samudrA dvIpA Urdhvamadhastiryagiti lokatrayam / tatra sarvastokA UrdhvalokasiddhAH, adholokasiddhAH saMkhyeyaguNAH, tiryaglokasiddhAH saMkhyeyaguNAH, sarvastokAH samudrasiddhAH, dvIpasiddhAH saMkhyeyaguNAH / evaM tAvadavyaJjite / vyajite'pi sarvastokA lavaNasiddhAH, kAlodasiddhAH saMkhyeyaguNA, jambUdvIpasiddhAH saMkhyeyaguNAH, dhAtakIkhaNDasiddhAH saMkhyeyaguNAH, puSkarArdhasiddhAH 1. AtmanaH zarIre'vagAho'nupravezaH / saMkocavikAsadharmatvAdAtmanaH / 2. utkRSTaM dehamAnaM marudevIprabhRtInAm / 3. dviprabhRtyAnavabhyaH pRthaktvasaMjJA / 4. siddhigamanazUnyakAlaH antaraM, antarAlamityarthaH / 5. vyavacchedaH kadAcidekasamaye dvayostriSu cetyAdi yAvat SaNmAsAH / 6. aSTottarazatasiddham /
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ 157 tattvArthAdhigamasUtram saMkhyeyaguNA iti / kAla iti trividho vibhAgo bhavati / avasarpiNI utsarpiNI anavasarpiNyutsarpiNIti / atra siddhAnAM (vyajitAnAM) vyaJjitAvyajitavizeSayukto'lpabahutvAnugamaH kartavyaH / pUrvabhAvaprajJApanIyasya sarvastokA utsarpiNIsiddhA, avasarpiNIsiddhA vizeSAdhikA, anavasarpiNyutsarpiNIsiddhAH saMkhyeyaguNA iti / pratyutpannabhAvaprajJApanIyasyAkAle sidhyati / nAstyalpabahutvam / ___ gatiH / pratyutpannabhAvaprajJApanIyasya siddhigatau sidhyati / nAstyalpabahutvam / pUrvabhAvaprajJApanIyasyAnantarapazcAtkRtikasya manuSyagatau sidhyati / nAstyalpabahutvam / paramparapazcAtkRtikasyAnantarA gatizcintyate / tadyathA / sarvastokAstiryagyonyanantaragatisiddhA, manuSyebhyo'nantaragatisiddhAH saMkhyeyaguNA, nArakebhyo'nantaragatisiddhAH saMkhyeyaguNA, devebhyo'nantaragatisiddhAH saMkhyeyaguNA iti / __liGgam / pratyutpannabhAvaprajJApanIyasya vyapagatavedaH sidhyati / nAstyalpabahutvam / pUrvabhAvaprajJApanIyasya sarvastokA napuMsakaliGgasiddhAH, strIliGgasiddhAH saMkhyeyaguNAH, pulliGgasiddhAHsaMkhyeyaguNA iti / tIrtham / sarvastokAH tIrthakarasiddhAH tIrthakaratIrthe notIrthakarasiddhAH' saMkhyeyaguNA iti / tIrthakaratIrthasiddhA napuMsakAH saMkhyeyaguNAH / tIrthakaratIrthasiddhAH striyaH saMkhyeyaguNAH / tIrthakaratIrthasiddhAH pumAMsaH saMkhyeyaguNA iti // __ cAritram / atrApi nayau dvau pratyutpannabhAvaprajJApanIyazca pUrvabhAvaprajJApanIyazca / pratyutpannabhAvaprajJApanIyasya nocAritrI noacAritrI sidhyati / nAstyalpabahutvam / pUrvabhAvaprajJApanIyasya vyaJjite cAvyajite ca / avyajite sarvastokAH paJcacAritrasiddhAzcatuzcAritrasiddhAH saMkhyeyaguNAstricAritrasiddhAH saMkhyeyaguNAH / vyajite sarvastokAH sAmAyikacchedopasthApyaparihAravizuddhisUkSmasamparAyayathAkhyAtacAritrasiddhAH chedopasthApyaparihAravizuddhisUkSmasamparAyayathAkhyAtacAritrasiddhAH saMkhyeyaguNAH sAmAyikacchedopasthApyasUkSmasamparAyayathAkhyAtacAritrasiddhAH saMkhyeyaguNAH sAmAyikaparihAravizuddhisUkSmasamparAyathAkhyAtasiddhAH saMkhyeyaguNAH 1. atIrthakarAH santaH siddhAH / tIrthakarasiddhebhyaH saMkhyeyaguNA ebhayazca napuMsakAdayo'pi saMkhyeyaguNAH /
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 10-7 sAmAyikasUkSmasamparAyayathAkhyAtacAritrasiddhAH saMkhyeyaguNAH chedopasthApyasUkSmasamparAyayathAkhyAtacAritrasiddhAH saMkhyeyaguNAH / pratyekabuddhabodhitaH / sarvastokAH pratyekabuddhasiddhAH / buddhabodhitasiddhA napuMsakAH saMkhyeyaguNAH / buddhabodhitasiddhAH striyaH saMkhyeyaguNAH / buddhabodhitasiddhAH pumAMsaH saMkhyeyaguNA iti / jJAnam / kaH kena jJAnena yuktaH sidhyati / pratyutpannabhAvaprajJApanIyasya sarvaH kevala sidhyati / nAstyalpabahutvam / pUrvabhAvaprajJApanIyasya sarvastokA dvijJAnasiddhAH, caturjJAnasiddhAH saMkhyeyaguNAH, trijJAnasiddhAH saMkhyeyaguNAH / evaM tAvadavyaJjite vyaJjite'pi sarvastokA matizrutajJAnasiddhAH, matizrutAvadhimanaHparyAyajJAnasiddhAH saMkhyeyaguNAH, matizrutAvadhijJAnasiddhAH saMkhyeyaguNAH // avagAhanA / sarvastokA jaghanyAvagAhanAsiddhAH, utkRSTAvagAhanAsiddhAstato'saMkhyeyaguNAH, yavamadhyasiddhA asaMkhyeyaguNAH, yavamadhyoparisiddhA asaMkhyeyaguNAH, yavamadhyAdhastAtsiddhA vizeSAdhikAH, sarve vizeSAdhikAH // antaram / sarvastokA aSTasamayAnantarasiddhAH saptasamayAnantarasiddhAH SaTsamayAnantarasiddhA ityevaM yAvad dvisamayAnantarasiddhA iti saMkhyeyaguNAH / evaM tAvadanantareSu, sAntareSvapi sarvastokAH SaNmAsAntarasiddhAH, ekasamayAntarasiddhAH saMkhyeyaguNAH, yavamadhyAntarasiddhAH saMkhyeyaguNAH, adhastAdyavamadhyAntarasiddhA asaMkhyeyaguNAH, upariyavamadhyAntarasiddhA vizeSAdhikAH, sarve vizeSAdhikAH // yAvat saMkhyA 1. sarvastokA aSTottarazatasiddhAH viparItakramAtsaptottarazatasiddhAdayo paJcAzat ityanantaguNAH 1 ekonapaJcAzadAdayo yAvatpaJcaviMzatirityasaMkhyeyayaguNAH / caturviMzatyAdayo yAvadeka iti saMkhyeyaguNAH / viparItahAniryathA - sarvastokA anantaguNahAnisiddhAH, asaMkhyeyaguNahAnisiddhA anantaguNAH, saMkhyeyaguNahAnisiddhA saMkhyeyaguNA iti / evaM nisargAdhigamayoranyatarajaM tattvArthazraddhAnAtmakaM zaGkAdyaticAraviyuktaM prazamasaMveganirvedAnukampAstikyAbhivyaktilakSaNaM vizuddhaM samyagdarzanamavApya samyagdarzanopalambhAd vizuddhaM ca jJAnamadhigamya nikSepapramANanayanirdezasatsaMkhyAdibhirabhyupAyairjIvAdInAM tattvAnAM pAriNAmikaudayikaupazamika
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAdhigamasUtram kSAyopazamikakSAyikAnAM bhAvAnAM svatattvaM viditvA AdimatpAriNAmikaudayikAnAM ca bhAvAnAmutpattisthityanyatAnugrahapralayatattvajJo virakto nistRSNastriguptaH paJcasamito dazalakSaNadharmAnuSThAnAt phaladarzanAcca nirvANaprAptiyatanayAbhivardhitazraddhAsaMvego bhAvanAbhirbhAvitAtmA'nuprekSAbhiHsthirIkRtAtmAnabhiSvaGgaH saMvRtatvAnnirAstravatvAdviraktavyapagatAbhinavakarmopacayaH parISahajayAdvAhyAbhyantarata tvAnnistRSNatvAcca ponuSThAnAdanubhAvatazca samyagdRSTiviratAdInAM ca jinaparyantAnAM pariNAmAdhyavasAyavizuddhisthAnAntarANAmasaMkhyeyaguNotkarSaprAptyA pUrvopacitakarma nirjarayan sAmAyikAdInAM ca sUkSmasamparAyAntAnAM saMyamavizuddhisthAnAnAmuttarottaropalaMbhAtpulAkAdInAM ca nirgranthAnAM saMyamAnupAlanavizuddhisthAnavizeSANAmuttarottarapratipattyA ghaTamAno'tyantaprahINArtaraudradhyAno vAptasamAdhibalaH zukladhyAnayozca pRthaktvaikatvavitarkayoranyatarasminvartamAno nAnAvidhAnRddhivizeSAnprApnoti / tadyathA / dharmadhyAnavijayAda AmarzISadhitvaM' 'vipruDauSadhitvaM sarvauSadhitvaM zApAnugrahasAmarthyajananImabhivyAhArasiddhimIzitvaM vazitvamavadhijJAnaM zArIravikaraNAGgaprAptitAmaNimAnaM laghimAnaM mahimAnamaNutvam / aNimA bisacchidramapi pravizyAsIta / laghutvaM nAma laghimA vAyorapi laghutaraH syAt / mahattvaM mahimA merorapi mahattaraM zarIraM vikurvIta / prAptirbhUmiSTho'GgulyagreNa meruzikharabhAskarAdInapi spRzet / prAkAmyamapsu bhUmAviva gacchet bhUmAvasviva nimajjedunmacca / jaGghAcAraNatvaM yenAgnizikhAdhUmanIhArAvazyAyameghavAridhArAmarkaTatantujyotiSkarazmivAyUnAmanyatamamapyupAdAya viyati gacchet / viyadgaticAraNatvaM yena viyati bhUmAviva gacchet zakunivacca praDInAvaDInagamanAni kuryAt / / apratighAtitvaM parvatamadhyena viyatIva gacchet / antardhAnamadRzyo bhavet / kAmarUpitvaM nAnAzrayAnekarUpadhAraNaM yugapadapi kuryAt / tejonisargesAmarthyamityetadAdi // iti indriyeSu matijJAnavizuddhivizeSAddUrAt sparzanAsvAdanaghrANadarzanazravaNAni viSayANAM kuryAt / saMbhinnajJAnatvaM yugapadanekaviSayaparijJAnamityetadAdi // mAnasaM "koSThabuddhitvaM "bIjabuddhitvaM 1. svahastapAdAvayavasparzamAtreNaiva sarvarogApanayanasAmarthyamAmarzoSadhitvam / 2. tadIya mUtrapurISAvayavasaMpakkAccharIranairujyaM vipruDauSadhitvam / 3. sarva eva tadIyAvayavA duHkhArtAnAmoSadhI bhavantIti sarvauSadhitvam / 4. praDInAdayastiryagAdigativizeSAH / 5. yatkiMtacitpadavAkyAdi gRhItaM tatra kadAcitrazyatIti koSThaprakSiptadhAnyavat / 6. svalpamapi darzitaM vastu anekaprakAreNa gamayati / yathoptaM bIjaM vipuladhAnyarUpeNa / 159
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 ...... antimakArikAH padaprakaraNoddezAdhyAyaprAbhRtavastupUrvAGgAnusAritvamRjumatitvaM vipulamatitvaM paracittajJAnamabhilaSitArthaprAptimaniSTAnavAptItyetadAdi / vAcikaM 'kSIrAtravitvaM madhvAtravitvaM vAditvaM sarvarutajJatvaM sarvasattvAvabodhanamityetadAdi / tathA vidyAdhara tvamAzIviSa tvaM bhinnAbhinnAkSaraca turdazapUrvadharatvamiti / / tato'sya nistRSNatvAt teSvanabhiSaktasya mohakSapakapariNAmAvasthasyASTAviMzatividhaM mohanIyaM niravazeSataH prahIyate / tatazchadmasthavItarAgatvaM prAptasyAntarmuhUrtena jJAnAvaraNadarzanAvaraNAntarAyANi yugapadazeSataH prahIyante / tataH saMsArabIjabandhanirmuktaH phalabandhanamokSApekSo yathAkhyAtasaMyato jinaH kevalI sarvajJaH sarvadarzI zuddho buddhaH kRtakRtyaH snAtako bhavati / tato vedanIyanAmagotrAyuSkakSayAtphalabandhananirmukto nirdagdhapUrvopAttendhano nirupAdAna ivAgniH pUrvopAttabhavaviyogAdhetvabhAvAccottarasyAprAdurbhAvAcchAntaH saMsArasukhamatItyAtyantikamaikAntikaM nirupamaM niratizayaM nityaM nirvANasukhamavApnotIti / / "evaM tattvaparijJAnAdviraktasyA''tmano bhRzam / nirAsravatvAcchinnAyAM navAyAM karmasantatau // 1 // pUrvArjitaM kSapayato yathoktaiH kSayahetubhiH / / saMsArabIjaM kAtsnyena mohanIyaM prahIyate // 2 // tato'ntarAyajJAnaghnadarzanaghnAnyanantaram / prahIyante'sya yugapat trINi karmANyazeSataH // 3 // "garbhasUcyAM vinaSTAyAM yathA tAlo vinazyati / tathA karmakSayaM yAti mohanIye kSayaM gate // 4 // 1. zrRNvatastadIyaM vacanaM kSIramiva svadate / 2. madhuvan svadate / 3. vidvatsaMsanmadhyeSvaparAjitatvam / 4. mahAvidyAH sarvA eva sadA tasya svymevoptisstthnte| . 5. karmajAtibhedAdanekaprakAram / 6. bhinnAkSarANi kiMcinyUnAkSarANi caturdaza pUrvAni saMpUrNAni vA taddhAraNatvam / 7. enamevArtha saMkSepeNopaharati zlokaiH / 8. mastakasUcyAM vinaSTAyAM sarvAtmanA vinAzamupayAti tAlataru / evaM mohanIye kSINe sarva zeSakarma kSayameti /
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAdhigamasUtram 161 tataH kSINacatuSkarmA prApto'thAkhyAtasaMyamam / bIjabandhananirmuktaH snAtakaH paramezvaraH // 5 // zeSakarmaphalApekSaH zuddho buddho nirAmayaH / sarvajJaH sarvadarzI ca jino bhavati kevalI // 6 // kRtsnakarmakSayAdUrdhvaM nirvANamadhigacchati / yathA dagdhendhano vahnirnirupAdAnasantatiH // 7 // dagdhe bIje yathAtyantaM prAdurbhavati nAGkaraH / karmabIje tathA dagdhe nArohati bhavAGkaraH // 8 // tadanantaramevolamAlokAntAtsa gacchati / pUrvaprayogAsaGgatvabandhacchedordhvagauravaiH // 9 // kulAlacakre dolAyAmiSau cApi yatheSyate / pUrvaprayogAtkarmeha tathA siddhagatiH smRtA // 10 // mRllepasaGganirmokSAyathA dRSTA'psvalAbunaH / karmasaGgavinirmokSAttathA siddhagatiH smRtA // 11 // eraNDayantrapeDAsu bandhacchedAyathA gatiH / karmabandhanavicchedAsiddhasyApi tatheSyate // 12 // UrdhvagauravadharmANo jIvA iti jinottamaiH / adhogauravadharmANaH pudgalA iti coditam // 13 // yathAstiryagUrdhva ca loSTavAyvagnivItayaH' / svabhAvataH pravartante tathordhvaM gatirAtmanAm // 14 // atastu gativaikRtyameSAM yadupalabhyate / karmaNaH pratighAtAca prayogAca tadiSyate // 15 // 1. vItayaH = gatayaH /
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 antimakArikAH adhastiryagathordhvaM ca jIvAnAM karmajA gatiH / Urdhvameva tu taddharmA bhavati kSINakarmaNAm // 16 // dravyasya karmaNo yaddhadutpattyArambhavItayaH / samaM tathaiva siddhasya gatimokSabhavakSayAH // 17 // utpattizca vinAzazca prakAzatamasoriha / yugapadbhavato yadvat tathA nirvANakarmaNoH // 18 // tanvI manojJA surabhiH puNyA paramabhAsvarA / prAgbhArA nAma vasudhA lokamUrdhni vyavasthitA // 19 // nRlokatulyaviSkambhA sitacchatranibhA zubhA / UrdhvaM tasyAH kSiteH siddhA lokAnte samavasthitAH // 20 // tAdAtmyAdupayuktAste kevalajJAnadarzanaiH / samyaktvasiddhatAvasthAhetvabhAvAca niSkriyAH // 21 // tato'pyUrdhvaM gatisteSAM kasmAnAstIti cenmatiH / dharmAstikAyasyAbhAvAtsa hi heturgataH paraH // 22 // saMsAraviSayAtItaM muktAnAmavyayaM sukham / avyAbAdhamiti proktaM paramaM paramarSibhiH // 23 // syAdetadazarIrasya jantornaSTASTakarmaNaH / kathaM bhavati muktasya sukhamityatra me zRNu // 24 // loke caturkhihArtheSu sukhazabdaH prayujyate / viSaye vedanAbhAve vipAke mokSa eva ca // 25 // sukho vahniH sukho vAyurviSayeSviha kathyate / duHkhAbhAve ca puruSaH sukhito'smIti manyate // 26 // puNyakarmavipAkAca sukhamiSTendriyArthajam / karmaklezavimokSAca mokSe sukhamanuttamam // 27 //
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAdhigamasUtram 163 susvapnasuptavat kecidicchanti parinirvRtim / tadayuktaM kriyAvattvAt sukhAnuzayatastathA // 28 // zramaklamamadavyAdhimadanebhyazca sambhavAt / mohotpattervipAkAca darzanaghnasya karmaNaH // 29 // loke tatsadRzo hyarthaH kRtsne'pyanyo na vidyate / upagIyeta tad yena tasmAnnirupamaM sukham // 30 // liGgaprasiddheH prAmANyAdanumAnopamAnayoH / atyantaM cAprasiddhaM tad yattenAnupamaM smRtam // 31 // pratyakSaM tadbhagavatAmarhatAM taizca bhASitam / gRhyate'stItyataH prAjJairna 'chadmasthaparIkSayA // 32 // yastvidAnIM samyagdarzanajJAnacaraNasaMpanno bhikSurmokSAya ghaTamAnaH kAlasaMhananAyurdoSAdalpazaktiH, karmaNAM cAtigurutvAdakRtArtha evoparamati, sa saudharmAdInAM sarvArthasiddhAntAnAM kalpavimAnavizeSANAmanyatame devatayopapadyate / tatra sukRtakarmaphalamanubhUya sthitikSayAta pracyuto dezajAtikulazIlavidyAvinayavibhavaviSayavistaravibhUtiyukteSu manuSyeSu pratyAyAtimavApya punaH I anena sukhaparamparAyuktena samyagdarzanAdivizuddhabodhimavApnoti kuzalAbhyAsAnubandhakrameNa paraM trirjanitvA' sidhyatIti / / 1. chadmaM-kapaTaM tatsthapratyakSAdibhiH parIkSyamANaM na jAtucidupalabhyate / 2. pratyAyAtiM pratyAgamanam / 3. manuSyo devaH punarmanuSya iti trINi janmAni samavApya samyaktvajJAnalAbhAt AhitasaMvarastapasA kSapitakarmarAziH sidhyati siddhikSetre /
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 prazastiH / vAcakamukhyasya zivazriyaH prakAzayazasaH praziSyeNa / / ziSyeNa ghoSanandikSamaNasyaikAdazAGgavidaH // 1 // vAcanayA ca mahAvAcakakSamaNamuNDapAdaziSyasya / ziSyeNa vAcakAcAryamUlanAmnaH prathitakIrteH // 2 // nyagrodhikAprasUtena viharatA puravare kusumanAmni / kaubhISaNinA svAtitanayena vAtsIsutenArmyam // 3 // arhadvacanaM samyaggurukrameNAgataM samupadhArya / duHkhArtaM ca durAgamavihatamatiM lokamavalokya // 4 // idamucairnAgaravAcakena sattvAnukampayA dRbdham / tattvArthAdhigamAkhyaM spaSTamumAsvAtinA zAstram // 5 // yastattvAdhigamAkhyaM jJAsyati ca kariSyate ca tatroktam / so'vyAbAdhasukhAkhyaM prApsyatyacireNa paramArtham // 6 // iti tattvArthAdhigame svopajJabhASyasamete dazamo'dhyAyaH samAptaH / samAptazcAyaM granthaH //
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTam - 1 mUlasUtrANi prathamo'dhyAyaH / samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH // 1 // tattvArthazraddhAnaM samyagdarzanam // 2 // tanisargAdadhigamAdvA // 3 // jIvAjIvAsravabandhasaMvaranirjarAmokSAstattvam // 4 // nAmasthApanAdravyabhAvatastanyAsaH // 5 // pramANanayairadhigamaH // 6 // nirdezasvAmitvasAdhanAdhikaraNasthitividhAnataH // 7 // satsaMkhyAkSetrasparzanakAlAntarabhAvAlpabahutvaizca // 8 // matizrutAvadhimanaHparyAyakevalAni jJAnam // 9 // tatpramANe // 10 // Aye parokSam // 11 // pratyakSamanyat // 12 // matiH smRtiH saMjJA cintAbhinibodha ityanarthAntaram // 13 // tadindriyAnindriyanimittam // 14 // avagrahehApAyadhAraNAH // 15 // bahubahuvidhakSiprAnizritAnuktadhruvANAM setarANAm // 16 // arthasya // 17 // vyaJjanasyAvagrahaH // 18 // na cakSuranindriyAbhyAm // 19 // zrutaM matipUrva DyanekadvAdazabhedam // 20 //
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 dvividho'vadhiH // 21 // bhavapratyayo nArakadevAnAm // 22 // yathoktanimittaH SaDuDvikalpaH zeSANAm // 23 // RjuvipulamatI manaH paryAyaH // 24 // vizuddhyapratipAtAbhyAM tadvizeSaH // 25 // vizuddhikSetrasvAmiviSayebhyo'vadhimanaH paryAyayoH // 26 // matizrutayornibandhaH sarvadravyeSvasarvaparyAyeSu // 27 // rUpiSvavadheH // 28 // tadanantabhAge manaHparyAyasya // 29 // sarvadravyaparyAyeSu kevalasya // 30 // ekAdIni bhAjyAni yugapadekasmintrAcaturbhyaH // 31 // matizrutAvadhayo viparyayazca // 32 // sadasatoravizeSAdyadRcchopalabdherunmattavat / / 33 / / naigamasaGgrahavyavahArarjusUtrazabdA nayAH // 34 // Adyazabdau dvitribhedau // 35 // dvitIyo'dhyAyaH / aupazamikakSAyikau bhAvau mizrazca jIvasya svatattvamaudayikapAriNAmikau ca // 1 // dvinavASTAdazaikaviMzatitribhedA yathAkramam || 2 || samyaktvacAritre // 3 // jJAnadarzanadAnalAbha bhogopabhogavIryANi ca // 4 // jJAnAjJAnadarzanadAnAdilabdhayazcatustritripaJcabhedAH samyaktvacAritrasaMyamAsaMyamAzca // 5 // mUlasUtrANi
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ 167 tattvArthAdhigamasUtram gatikaSAyaliGgamithyAdarzanAjJAnAsaMyatAsiddhatvalezyA zvatuzcatustyekaikaikaikaSaTbhedAH // 6 // jIvabhavyAbhavyatvAdIni ca // 7 // upayogo lakSaNam // 8 // sa dvividho'STacaturbhedaH // 9 // saMsAriNo muktAzca // 10 // samanaskAmanaskAH // 11 // saMsAriNastrasasthAvarAH // 12 // pRthivyabbanaspatayaH sthAvarAH // 13 // tejovAyU dvIndriyAdayazca trasAH // 14 // paJcendriyANi // 15 // dvividhAni // 16 // nirvRttyupakaraNe dravyendriyam // 17 // labdhyupayogau bhAvendriyam // 18 // upayogaH sparzAdiSu // 19 // sparzanarasanaghrANacakSuHzrotrANi // 20 // sparzarasagandhavarNazabdAsteSAmarthAH // 21 // zrutamanindriyasya // 22 // vAyvantAnAmekam // 23 // kRmipipIlikAbhramaramanuSyAdInAmekaikavRddhAni // 24 // saMjJinaH samanaskAH // 25 // vigrahagatau karmayogaH // 26 // anuzreNi gatiH // 27 // avigrahA jIvasya // 28 //
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 mUlasUtrANi vigrahavatI ca saMsAriNaH prAk caturthyaH // 29 // ekasamayo'vigrahaH // 30 // ekaM dvau vAnAhArakaH // 31 // sammUrchanagarbhopapAtA janma // 32 // sacittazItasaMvRttAH setarA mizrAzcaikazastadyonayaH // 33 // jarAyyaNDapotajAnAM garbhaH // 34 // nArakadevAnAmupapAtaH // 35 // zeSANAM sammUrchanam // 36 // audArikavaikriyAhArakataijasakArmaNAni zarIrANi // 37 // teSAM paraM paraM sUkSmam // 38 // pradezato'saMkhyeyaguNaM prAk taijasAt // 39 // anantaguNe pare // 40 // apratighAte // 41 // anAdisambandhe ca // 42 // sarvasya // 43 // tadAdIni bhAjyAni yugapedakasyAcaturthyaH // 44 / / nirupabhogamantyam // 45 // garbhasammUrchanajamAdyam // 46 // vaikriyamaupapAtikam // 47 // labdhipratyayaM ca // 48 // zubhaM vizuddhamavyAghAti cAhArakaM caturdazapUrvadharasyaiva // 49 // nArakasammUrchino napuMsakAni // 50 // na devAH // 51 // aupapAtikacaramadehottamapuruSAsaMkhyeyavarSAyuSo'napavAyuSaH // 52 //
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAdhigamasUtram tRtIyo'dhyAyaH / ratnazarkarAvAlukApaGkadhUmatamomahAtamaHprabhAbhUmayo ghanAmbuvAtAkAzapratiSThAH saptAdho'dhaH pRthutarAH // 1 // tAsu narakAH // 2 // nityAzubhataralezyApariNAmadehavedanAvikriyAH // 3 // parasparodIritaduHkhAH // 4 // saMkliSTAsurodIritaduHkhAca prAk caturthyAH // 5 // teSvekatrisaptadazasaptadazadvAviMzatitrayastriMzatsAgaropamA sattvAnAM parA sthitiH // 6 // jambUdvIpalavaNAdayaH zubhanAmAno dvIpasamudrAH // 7 // dviddhirviSkambhAH pUrvapUrvaparikSepiNo valayAkRtayaH // 8 // tanmadhye merunAbhivRtto yojanazatasahasraviSkambho jambUdvIpaH // 9 // tatra bharatahaimavataharivideharamyakahairaNyavatairAvatavarSAH kSetrANi // 10 // tadvibhAjinaH pUrvAparAyatA himavanmahAhimavaniSadhanIlarukmizikhariNo varSadharaparvatAH // 11 // dvirdhAtakIkhaNDe // 12 // puSkarArdhe ca // 13 // prAGmAnuSottarAnmanuSyAH // 14 // ___ AryA mlizazca // 15 // bharatairAvatavidehAH karmabhUmayo'nyatra devakuruttarakurubhyaH // 16 // nRsthitI parApare tripalyopamAntarmuhUrte // 17 // tiryagyonInAM ca // 18 //
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170 mUlasUtrANi caturtho'dhyAyaH / ... devAzcaturnikAyAH // 1 // tRtIyaH pItalezyaH // 2 // dazASTapaJcadvAdazavikalpAH kalpopannaparyantAH // 3 // indrasAmAnikatrAyastriMzapAriSayAtmarakSalokapAlAnIkaprakIrNakAbhiyogyakilbi kilbiSikAzcaikazaH // 4 // trAyastriMzalokapAlavarjA vyantarajyotiSkAH // 5 // pUrvayorTAndrAH // 6 // pItAntalezyAH // 7 // kAyapravIcArA A aizAnAt // 8 // zeSAH sparzarUpazabdamanaHpravIcArA dvayordayoH // 9 // pare'pravIcArAH // 10 // .. bhavanavAsino'suranAgavidyutsuparNAgnivAtastanitodadhidvIpadikkumArAH // 11 // vyantarAH kinarakimpuruSamahoragagandharvayakSarAkSasabhUtapizAcAH // 12 // jyotiSkAH sUryAzcandramaso grahanakSatraprakIrNatArakAca // 13 // merupradakSiNAnityagatayo nRloke // 14 // tatkRtaH kAlavibhAgaH // 15 // bahiravasthitAH // 16 // vaimAnikAH // 17 // kalpopapapannAH kalpAtItAzca // 18 // uparyupari // 19 // saudharmezAnasAnatkumAramAhendrabrahmalokalAntakamahAzukra sahasrAreSvAnataprANatayorAraNAcyutayornavasu aveyakeSu vijayavaijayantajayantAparAjiteSu sarvArthasiddhe ca // 20 //
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ 171 tattvArthAdhigamasUtram sthitiprabhAvasukhadyutilezyAvizuddhIndriyAvadhiviSayato'dhikAH // 21 // gatizarIraparigrahAbhimAnato hInAH // 22 // pItapadmazuklalezyA dvitrizeSeSu // 23 // prAgveyakebhyaH kalpAH // 24 // brahmalokAlayA lokAntikAH // 25 // sArasvatAdityavanyaruNagardatoyatuSitAvyAbAdhamaruto'riSThAzca // 26 // vijayAdiSu dvicaramAH // 27 // aupapAtikamanuSyebhyaH zeSAstiryagyonayaH // 28 // sthitiH // 29 // bhavaneSu dakSiNArdhAdhipatInAM palyopamamadhyardham // 30 // zeSANAM pAdone // 31 // - asurendrayoH sAgaropamamadhikaM ca // 32 // saudharmAdiSu yathAkramam // 33 // sAgaropame // 34 // adhike ca // 35 // sapta sanatkumAre // 36 // vizeSatrisaptadazaikAdazatrayodazapaJcadazabhiradhikAni ca // 37 // AraNAcyutAdUrdhvamekaikena navasu graiveyakeSu vijayAdiSu sarvArthasiddhe ca // 38 // aparA palyopamamadhikaM ca // 39 // sAgaropame // 40 // adhika ca // 41 // parataH parataH pUrvA pUrvAnantarA // 42 //
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 mUlasUtrANi nArakANAM ca dvitIyAdiSu // 43 // daza varSasahasrANi prathamAyAm // 44 // bhavaneSu ca // 45 // vyantarANAM ca // 46 // parA palyopamam // 47 / / jyotiSkANAmadhikam // 48 // grahANAmekam // 49 // nakSatrANAmardham // 50 // tArakANAM caturbhAgaH // 51 // jaghanyA tvaSTabhAgaH // 52 // caturbhAgaH zeSANAm // 53 // . paJcamo'dhyAyaH / ajIvakAyA dharmAdharmAkAzapudgalAH // 1 // dravyANi jIvAzca // 2 // nityAvasthitAnyarUpANi // 3 // rUpiNaH pudgalAH // 4 // A''kAzAdekadravyANi // 5 // niSkriyANi ca // 6 // asaMkhyeyAH pradezA dharmAdharmayoH // 7 // jIvasya ca // 8 // AkAzasyAnantAH // 9 // saMkhyeyAsaMkhyeyAzca pudgalAnAm // 10 //
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ 173 tattvArthAdhigamasUtram nANoH // 11 // lokAkAze'vagAhaH // 12 // dharmAdharmayoH kRtsne // 13 // ekapradezAdiSu bhAjyaH pudgalAnAm // 14 // asaMkhyeyabhAgAdiSu jIvAnAm // 15 // pradezasaMhAravisargAbhyAM pradIpavat // 16 // gatisthityupagraho dharmAdharmayorupakAraH // 17 // AkAzasyAvagAhaH // 18 // zarIravAGmanaHprANApAnAH pudgalAnAm // 19 // sukhaduHkhajIvitamaraNopagrahAzca // 20 // __parasparopagraho jIvAnAm // 21 // vartanA pariNAmaH kriyA paratvAparatve ca kAlasya // 22 // sparzarasagandhavarNavantaH pudgalAH // 23 // zabdabandhasaukSmyasthaulyasaMsthAnabhedatamazchAyAtapoyotavantazca // 24 // __ aNavaH skandhAzca // 25 // saMghAtabhedebhya utpadyante // 26 // bhedAdaNuH // 27 // bhedasaMghAtAbhyAM cAkSuSAH // 28 // utpAdavyayadhrauvyayuktaM sat // 29 // tadbhAvAvyayaM nityam // 30 // arpitAnarpitasiddheH // 31 // snigdharUkSatvAdbandhaH // 32 // na jaghanyaguNAnAm // 33 //
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174 guNasAmye sadRzAnAm // 34 // dvyadhikAdiguNAnAM tu // 35 // bandhe samAdhika pAriNAmikau // 36 // guNaparyAyavad dravyam // 37 // kAlazcetyeke // 38 // so'nantasamayaH / / 39 // dravyAzrayA nirguNA guNAH // 40 // tadbhAvaH pariNAmaH // 41 // anAdirAdimAMzca // 42 // rUpiSvAdimAn // 43 // yogopayogI jIveSu // 44 // SaSTho'dhyAyaH / kAyavAGmanaH karma yogaH // 1 // sa AsravaH // 2 // zubhaH puNyasya // 3 // azubhaH pApasya // 4 // sakaSAyAkaSAyayoH sAmparAyikeryApathayoH // 5 // mUlasUtrANi avratakaSAyendriyakriyAH paJcacatuH paJcapaJcaviMzatisaMkhyAH pUrvasya bhedAH || 6 || tIvramandajJAtAjJAtabhAvavIryAdhikaraNavizeSebhyastadvizeSaH // 7 // adhikaraNaM jIvAjIvAH // 8 // AyaM saMrambhasamArambhArambhayogakRtakAritAnumatakaSAyavizeSaistristristrizcatuzcaikazaH // 9 // nirvartanAnikSepasaMyoganisargA dvicaturdvitribhedAH param // 10 //
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ 175 tattvArthAdhigamasUtram tatpradoSanihnavamAtsaryAntarAyAsAdanopaghAtA jJAnadarzanAvaraNayoH // 11 // duHkhazokatApAkrandanavadhaparidevanAnyAtmaparobhayasthAnyasavedyasya // 12 // bhUtavratyanukampA dAnaM sarAgasaMyamAdiyogaH kSAntiH ___zaucamiti saddhedyasya // 13 // kevalizrutasaGghadharmadevAvarNavAdo darzanamohasya // 14 // kaSAyodayAttIvrAtmapariNAmazcAritramohasya // 15 // bahvArambhaparigrahatvaM ca nArakasyAyuSaH // 16 // mAyA tairyagyonasya // 17 // alpArambhaparigrahatvaM svabhAvamArdavArjavaM ca mAnuSasya // 18 // niHzIlavratatvaM ca sarveSAm // 19 // sarAgasaMyamasaMyamAsaMyamAkAmanirjarAbAlatapAMsi devasya // 20 // yogavakratA visaMvAdanaM cAzubhasya nAmnaH // 21 // viparItaM zubhasya / / 22 // darzanavizuddhivinayasaMpannatA zIlavrateSvanaticAro'bhIkSNaM jJAnopayogasaMvegau zaktitastyAgatapasI saMghasAdhusamAdhivaiyAvRtyakaraNamarhadAcAryabahuzrutapravacanabhaktirAvazyakAparihANirgiprabhAvanA pravacanavatsalatvamiti tIrthakRttvasya // 23 // parAtmanindAprazaMse sadasadguNAcchAdanodbhAvane ca nIcairgotrasya // 24 // tadviparyayo nIcairvRttyanutseko cottarasya // 25 // vighnakaraNamantarAyasya // 26 // ___saptamo'dhyAyaH / hiMsAnRtasteyAbrahmaparigrahebhyo virativratam // 1 // dezasarvato'NumahatI // 2 //
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ 176 ....... mUlasUtrANi tatsthairyArthaM bhAvanAH paJca paJca // 3 // hiMsAdiSvihAmutra cApAyAvadyadarzanam // 4 // duHkhameva vA // 5 // maitrIpramodakAruNyamAdhyasthAni sattvaguNAdhikaklizyamAnAvineyeSu // 6 // jagatkAyasvabhAvau ca saMvegavairAgyArtham // 7 // pramattayogAtprANavyaparopaNaM hiMsA // 8 // asadabhidhAnamanRtam // 9 // adattAdAnaM steyam // 10 // maithunamabrahma // 11 // mUrchA parigrahaH // 12 // niHzalyo vratI // 13 // agAryanagArazca // 14 // aNuvrato'gArI // 15 // digdezAnarthadaNDaviratisAmAyikapauSadhopavAsopabhoga paribhogAtithisaMvibhAgavratasaMpannazca // 16 // mAraNAntikI saMlekhanAM joSitA // 17 // zaMkAkAMkSAvicikitsA'nyadRSTiprazaMsAsaMstavAH samyagdRSTeraticArAH // 18 // vratazIleSu paJca paJca yathAkramam // 19 // bandhavadhacchavicchedAtibhArAropaNAnapAnanirodhAH // 20 // mithyopadezarahasyAbhyAkhyAnakUTalekhakriyAnyAsApahArasAkAra mantrabhedAH // 21 // stenaprayogatadAhRtAdAnaviruddharAjyAtikramahInAdhikamAnonmAna
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ 177 tattvArthAdhigamasUtram pratirUpakavyavahArAH // 22 // paravivAhakaraNetvaraparigRhItA'parigRhItAgamanAnaGgakrIDA tIvrakAmAbhinivezAH // 23 // kSetravAstuhiraNyasuvarNadhanadhAnyadAsIdAsakupyapramANAtikramAH // 24 // UrdhvAdhastiryagvyatikramakSetravRddhismRtyantardhAnAni // 25 // AnayanapreSyaprayogazabdarUpAnupAtapudgalakSepAH // 26 // kandarpakaukucyamaukharyAsamIkSyAdhikaraNopabhogAdhikatvAni // 27 // yogaduSpraNidhAnAnAdarasmRtyanupasthApanAni // 28 // apratyavekSitApramArjitotsargAdAnanikSepasaMstAropakramaNAnAdara smRtyanupasthApanAni // 29 // sacittasaMbaddhasaMmizrA'bhiSavaduSpakAhArAH // 30 // . sacittanikSepapidhAnaparavyapadezamAtsaryakAlAtikramAH // 31 // jIvitamaraNAzaMsAmitrAnurAgasukhAnubandhanidAnakaraNAni // 32 // anugrahArthaM svasyAtisargo dAnam // 33 // vidhidravyadAtRpAtravizeSAttadvizeSaH // 34 // ___ aSTamo'dhyAyaH mithyAdarzanA'viratipramAdakaSAyayogA bandhahetavaH // 1 // sakaSAyatvAnjIvaH karmaNo yogyAn pudgalAnAdatte // 2 // sa bandhaH // 3 // prakRtisthityanubhAvapradezAstadvidhayaH // 4 // Ayo jJAnadarzanAvaraNavedanIyamohanIyAyuSkanAmagotrAtantArAyAH // 5 // paJcanavadvyaSTAviMzaticaturdvicatvAriMzaddhipaJcabhedA yathAkramam // 6 // matyAdInAm // 7 //
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178 mUlasUtrANi cakSuracakSuravadhikevalAnAM nidrAnidrAnidrApracalApracalApracalAstyAnagRddhivedanIyAni ca // 8 // . sadasaddhaye // 9 // - darzanacAritramohanIyakaSAyanokaSAyavedanIyAkhyAstridviSoDazanavabhedAH samyaktvamithyAtvatadubhayAni kaSAyanokaSAyAvanantAnubandhya pratyAkhyAnapratyAkhyAnAvaraNasaMjvalanavikalpAzcaikazaH krodhamAnamAyAlobhAH hAsyaratyaratizokabhayajugupsAH strIpuMnapuMsakavedAH // 10 // nArakatairyagyonamAnuSadaivAni // 11 // gatijAtizarIrAGgopAGganirmANabandhanasaGghAtasaMsthAnasaMhananasparzarasagandhavarNAnupUrvagurulaghUpaghAtaparAghAtAtapodyotocchvAsavihAyo gatayaH pratyekazarIratrasasubhagasusvarazubhasUkSmaparyAptasthirAdeyayazAMsi setarANi tIrthakRttvaM ca // 12 // uccairnIcaizca // 13 // dAnAdInAm // 14 // AditastisRNAmantarAyasyaM ca triMzatsAgaropamakoTIkoTyaH parA sthitiH // 15 // saptatirmohanIyasya // 16 // nAmagotrayoviMzati // 17 // . trayastriMzatsAgaropamAnyAyuSkasya // 18 // aparA dvAdaza muhUrtA vedanIyasya // 19 // nAmagotrayoraSTau // 20 // zeSANAmantarmuhUrtam // 21 // vipAko'nubhAvaH // 22 //
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ 179 tattvArthAdhigamasUtram sa yathAnAma // 23 // tatazca nirjarA // 24 // nAmapratyayAH sarvato yogavizeSAt sUkSmaikakSetrAvagADhasthitAH ___ sarvAtmapradezeSvanantAnantapradezAH // 25 // savedyasamyaktvahAsyaratipuruSavedazubhAyurnAmagotrANi puNyam // 26 // navamo'dhyAyaH / AsravanirodhaH saMvaraH // 1 // sa guptisamitidharmAnuprekSAparISahajayacAritraiH // 2 // tapasA nirjarA ca // 3 // samyagyoganigraho guptiH // 4 // IryAbhASaiSaNAdAnanikSepotsargAH samitayaH // 5 // uttamaH kSamAmArdavArjavazaucasatyasaMyamatapastyAgAkiJcanyabrahmacaryANi - dharmaH // 6 // anityAzaraNasaMsAraikatvAnyatvAzucitvAsravasaMvaranirjarAlokabodhi durlabhadharmasvAkhyAtatattvAnucintanamanuprekSAH // 7 // mArgAcyavananirjarArthaM pariSoDhavyAH parISahAH // 8 // kSutpipAsAzItoSNadaMzamazakanAgnyAratistrIcaryAniSayAzayyAkrozavadhayAcanA'lAbharogatRNasparzamalasatkArapuraskAraprajJA'jJAnadarzanAni // 9 // sUkSmasaMparAyacchadmasthavItarAgayozcaturdaza // 10 // ekAdaza jine // 11 // bAdarasaMparAye sarve // 12 // jJAnAvaraNe prajJA'jJAne // 13 // darzanamohAntarAyayoradarzanAlAbhau // 14 // cAritramohe nAgnyAratistrIniSadyAkrozayAcanAsatkArapuraskArAH // 15 //
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ 180 mUlasUtrANi vedanIye zeSAH // 16 // ekAdayo bhAjyA yugapadekonaviMzataH // 17 // sAmAyikacchedopasthApyaparihAravizuddhisUkSmasaMparAyayathAkhyAtAni cAritram / / 18 // anazanAvamaudaryavRttiparisaMkhyAnarasaparityAgaviviktazayyAsana kAyaklezA bAhyaM tapaH // 19 // prAyazcittavinayavaiyAvRtyasvAdhyAyavyutsargadhyAnAnyuttaram // 20 // navacartudazapaJcadvibhedaM yathAkramaM prAgdhyAnAt // 21 // AlocanapratikramaNatadubhayavivekavyutsargatapazchedaparihAropasthApanAni // 22 // jJAnadarzanacAritropacArAH // 23 // AcAryopAdhyAyatapasvizaikSakaglAnagaNakulasaGghasAdhusamanojJAnAm // 24 / / vAcanApracchanAnuprekSA''mnAyadharmopadezAH // 25 // bAhyAbhyantaropadhyoH // 26 // uttamasaMhananasyaikAgracintAnirodho dhyAnam // 27 // ___AmuhUrtAt // 28 // ArauidradharmazuklAni // 29 // pare mokSahetU // 30 // ArtamamanojJAnAM samprayoge tadviprayogAya smRtisamanvAhAraH // 31 // vedanAyAca // 32 // viparItaM manojJAnAm // 33 // nidAnaM ca // 34 // tadaviratadezaviratapramattasaMyatAnAm // 35 // hiMsAnRtasteyaviSayasaMrakSaNebhyo raudramaviratadezaviratayoH // 36 // AjJApAyavipAkasaMsthAnavicayAya dharmamapramattasaMyatasya // 37 //
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAdhigamasUtram 181 - upazAntakSINakaSAyayozca // 38 // zukle cAye // 39 // pUrvavidaH // 40 // pare kevalinaH // 41 // pRthaktvaikatvavitarkasUkSmakriyApratipAtivyuparatakriyAnivRttIni // 42 // tat tryekakAyayogAyogAnAm / / 43 // ekAzraye savitarke pUrve // 44 // ; avicAraM dvitIyam // 45 // vitarkaH zrutam // 46 // vicAro'rthavyAnayogasaMkrAntiH // 47 // samyagdRSTizrAvakaviratAnantaviyojakadarzanamohakSapakopazamakopazAntamohakSapaka kSINamohajinAH kramazo'saMkhyeyaguNanirjarAH // 48 // pulAkabakuzakuzIlanirgranthasnAtakA nirgranthAH // 49 // saMyamazrutapratisevanAtIrthaliGgalezyopapAtasthAnavikalpataH sAdhyAH // 50 // dazamo'dhyAyaH / mohakSayAjjJAnadarzanAvaraNAntarAyakSayAca kevalam // 1 // bandhahetvabhAvanirjarAbhyAm // 2 // __ kRtsnakarmakSayo mokSaH // 3 // ' aupazamikAdibhavyatvAbhAvAcAnyatra kevalasamyaktvajJAnadarzana siddhatvebhyaH // 4 // tadanantaramUrdhvaM gacchatyAlokAntAt // 5 // pUrvaprayogAdasaGgatvAddhandhacchedAttathAgatipariNAmAca tadgatiH // 6 // kSetrakAlagatiliGgatIrthacAritrapratyekabuddhabodhitajJAnAvagAhanAntarasaMkhyAlpabahutvataH sAdhyAH // 7 //
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTam 2 9 2 3 4 5. 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 agAryanagArazca ajIvakAyA0 a / 7 5 aNavaH skandhAzca 5 ras 7 adattAdAnaM steyam 7 adhikaraNaM jIvAjIvAH 6 adhike ca 4 adhike ca 4 anantaguNe pare 2 anazanAvamaudarya 0 9 anAdirAdimAMzca 5 2 9 7 anAdisaMbandhe ca anityAzaraNa0 a. anugrahArthaM 0 anuzreNi gatiH 2 aparA palyopamamadhikaM ca 4 dvAdazamuhUrtA 8 2 7 apratighAte apratyavekSitA0 arthasya avigrahA jIvasya avicAraM dvitIyam avratakaSAyendriyakriyAH 0 6 6 27 azubhaH pApasya 28 asaMkhyeyAH pradezA0 29 asaMkhyeyabhAgAdiSu0 39 19 41 29 9 17 arpitAnarpitasiddheH 5 31 alpArambhaparigrahatvaM0 6 18 avagrahehApAyadhAraNAH 1 15 2 28 9 44 H 5 14 1 25 15 10 8 35 41 40 19 42 42 7 33 27 6 4 7 15 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 mUlasUtrANAmakArAdyanukramaH / a. asadabhidhAnamanRtam 7 asurendrayoH 0 4 41 42 AmuhUrtAt 50 52 53 54 55 56 A / AkAzasyAnantAH AkAzasyAvagAhaH AkAzAdekadravyANi AcAryopAdhyAya0 AditastisRNA0 Adya saMrambha0 Adyazabda dvitribhedau Adye parokSam 1 Adya jJAnadarzanAvaraNa0 8 AnayanapreSyaprayoga 0 7 43 AraNAcyutAt0 44 ArtaraudradharmazuklAni 45 ArtamamanojJAnAM0 46 AryA lizazca 47 AlocanapratikramaNa0 48 49 . AsravanirodhaH saMvaraH AjJApAyavipAka 0 i / indrasAmAni 0 51 IryAbhASaiSaNA0 uccairnIcaizca 8 uttamaH kSamA0 9 uttamasaMhananasyai0 9 utpAdavyayadhrauvyayuktaM sat 5 upayogo lakSaNam 2 I / u / 9 4 9 9 3 9 9 9 5 5 5 5 9 8 6 1 4 sU. 9 32 9 9 18 24 15 9 35 11 5 26 28 38 29 31 15 22 9 37 4 5 13 6 27 29 v 8
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAdhigamasUtram 57 upayogaH sparzAdiSu 58 uparyupari 59 60 61 * * * * w w w 62 63 65 66 64 ekaM dvau vAnAhArakaH 69 70 71 72 73 ekAdaza jine ekAdayo bhAjyA 0 67 ekAdIni bhAjyAni0 68 ekAzraye savitarke 0 au / 1254899 9 3 3 3 3 3 76 77 78 79 80 81 2 4 upazAntakSINakaSAyayozca 9 U / 74 kaSAyodayAttA0 75 kandarpakaukucya0 kalpopannAH 0 UrdhvAdhastiryagvya0 RjuvipulamatI 0 83 R / 84 e / ekapradezAdiSu bhAjyaH 0 ekasamayo'vigrahaH 85 ka / 82 kevalizrutasaGgha 0 kSutpipAsA0 kAyapravIcArA0 kAyavAGmanaHkarma yogaH kAlazcetyeke audArikavaikriya0 2 2 aupapAtikacaramadeho0 aupapAtikamanuSyebhyaH 0 4 aupazamika kSAyikau0 2 aupazamikAdi0 10 kRmipipIlikA 0 kRtsnakarmakSayo mokSaH 7 kSetra vAstuhiraNya0 kSetra kAlagatiliGga0 "9 5 2 2 9 6 1 .9 6 w9 S 19 19 38 25 10 24 14 30 15 7 27 4 18 4 8 6 9 5 2 on 31 99 17 31 43 37 52 28 1 4 AWN 38 24 10 3 6 9 7 14 9 24... 7 ga / 86. gatikaSAyaliGga0 2 6 87 gatizarIraparigrahA0 4 22 88 gatisthityupagraho0 gatijAtizarIrA0 89 90 garbhasaMmUrchanajamAdyam 91 92 93 94 95 96 guNasAmye sadRzAnAm guNAparyAyavaddravyam grahANAm ca / cakSuracakSuravadhi0 caturbhAgaH zeSANAm cAritramohe0 ja / jagatkAyasvabhAvau ca 102 jIvasya ca 103 jIvAjIvAsruva0 104 jIvitamaraNAzaMsA0 105 jyotiSkAH 0 106 jyotiSkANAmadhikam 97 7 98 jaghanyA tvaSTabhAgaH 4 99 jambUdvIpalavaNAdayaH 3 100 jarAkhaNDapotajAnAM garbhaH 2 101 jIvabhavyAbhavyatvAdIni ca 2 5 1 7 4 4 ta / 5 17 8 4 9 8 12 2 46 5. 34 5 37 4 49 183 107 tatazca nirjarA 108 tatkRtaH kAlavibhAgaH 109 tattvArthazraddhAM0 110 tatryekakAyayogA0 111 taThapramANe 112 tatpradoSanihnava0 113 tatra bharata0 114 tatsthairyArthaM 0 115 (tadanantabhAge manaH paryAyasya 1 8 4 1338 9 8 53 15 7 52 7 34 7 8 4 32 13 48 * Loom w 42 15 1 9 42 2 10 6 11 10 3 7 3 26
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184 116 tadanantaramUrdhva0 117 tadaviratadezavirata0 118 tadAdIni bhAjyAni0 119 tadindriyAnindriya0 120 tadvibhAjinaH 0 121 tadviparyayo0 6 122 tadbhAvapariNAmaH 5 123 tadbhAvAvyayaM nityam 5 124 tannisargAdadhigamAdvA 9 125 tanmadhye merunAbhirvRtto0 3 126 tapasA nirjarA ca 9 127 tArakANAM caturbhAgaH 128 tAsu narakAH 129 tiryagyonInAM ca 130 tIvramandajJAtAjJAta0 131 tRtIyaH pItalezyaH 132 tejovAyU0 133 teSAM paraM paraM sUkSmam 134 teSvekatri0 135 trayastriMzatsAgaropamANyA yuSkasya 136 trAyastrizalokapAla0 10 9 2 2 141 dazASTapaJca0 142 dAnAdInAm 143 digdezAnarthadaNDa0 144 duHkhazokatApA0 145 duHkhameva vA 146 devAzcaturnikAyAH 147 dezasarvato'NumahatI 14 3 11 25 41 30 3 9 3 51 2 3 w Jo 4 m m 3 3 worm 6 4 2 2 3 8 4 da / 137 darzanavizuddhirvinayasa0 6 138 darzanacAritramohanIya0 8 139 darzanamohAntarAyayo0 9 140 daza varSasahasrANi 4 4 5 35 44 8 7 6 7 4 7 18 7 2 14 38 6 18 5 23 10 14 44 3 14 16 12 5 1 2 mUlasUtrANAmakArAdyanukramaH / 5 148 dravyANi jIvAzca - 149 dravyAzrayA nirguNA guNAH 5 150 dvinavASTAdazai 0 2 151 dvirddhirviSkambhAH 0 3 152 dvirdhAtakIkhaNDe 3 153 dvividhAni 2 154 dvividho'vadhiH 1 155 5 dvyadhikAdiguNAnAM tu dha / 156 dharmAdharmayoH kRtsne na 157 nakSatrANAmardham 158 na cakSuranindriyAbhyAm 159 na jaghanyaguNAnAm 160 na devAH 161 navacaturdaza0 5 174 nirupabhogamantyam 175 nirdezasvAmitva0 176 nirvartanAnikSepa0 4 2 5 2 9 5 8 2 40 2 8 8 12 16 21 35 177 nirvRttyupakaraNe0 178 niHzalyo vratI 7 179 niH zIlavratatvaM ca sarveSAm 6 13 I am go. 2 8 5 Fr 50 162 nANoH 163 nAmagotrayoviMzatiH 164 nAmagotrayoraSTau 165 nAmapratyayAH 0 166 nAmasthApanAdravya0 1 1 50 167 nArakadevAnAmupapAtaH 2 168 nArakasaMmUrcchino0 169 nArakANAM ca dvitIyAdiSu 4 170 nArakatairyagyona0 43 8 11 3 171 nityAvasthitAnyarUpANi 5 172 nityAzubhataralezyA0 3 3 173 nidAnaM ca 9 34 2 45 1. 7 6 2 19 33 51 21 11 8 20 17 25 5 35 10 17 13 19
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAdhigamasUtram 185 3 17 86 180 niSkiyANi ca 181 nRsthitI parApare0 211 bandhavadhavicchedA0 7 20 182 naigamasaMgraha 212 bandhahetvabhAvanirjarAbhyAm 10 2 213 bandha samAdhikau0 5 36 183 paJcanava0 214 bahiravasthitAH 4 16 184 paJcendriyANi 215 bahubahuvidha0 1 16 185 parataH parataH04 216 balArambhaparigrahatvaM 6 186 paravivAhakaraNe0 217 bAdarasaMparAye sarve 9 187 parasparodIritaduHkhAH 3 218 bAhyAbhyantaropadhyoH 9 26 188 parasparopagraho jIvAnAm 5 219 brahmalokAlayA0 4 25 189 parAtmanindAprazaMse0 190 parA palyopamam 220 bharatairAvatavidehAH0 3 16 191 pare kevalinaH 221 bhavapratyayo nArakadevAnAm 1 22 192 pare'pravIcArAH 222 bhavanavAsino0 4 11 193 pare mokSahet 223 bhavaneSu dakSiNArdhAdhi patInAM0 194 pItapadmazuklalezyA0 224 bhavaneSu ca 195 pItAntalezyAH . 225 bhUtavratyanukampA0 196 pulAkabakuza0 226 bhedasaMghAtAbhyAM cAkSuSAH 5 197 puSkarArdhe ca 227 bhedAdaNuH 5 27 198 pUrvaprayogAdasaGgatvA0 10 199 pUrvayordIndrAH 228 matiHsmRti0 200 pRthaktvaikatva0 229 matizrutAvadhi0 201 pRthivyabvanaspatayaH0 230 matizrutayornibandhaH0 1 / 202 prakRtisthityanubhAva0 8 4 231 matizrutAvadhayo01 203 pratyakSamanyat 1 12 232 matyAdInAm 204 pradezato'saGkhyeyaguNaM 2 39 233 mAyA tairyagyonasya 6 205 pradezasaMhAra0 5 16 234 mAraNAntikI saMlekhanAM 206 pramattayogAprANavyaparopaNaM joSitA hiMsA 235 mArgAcyavananirjarArtha0 9 8 207 pramANanayairadhigamaH 1 3 236 mithyAdarzanAvirati0 8 208 prAgveyakebhyaH kalpAH 4 24 / 237 mithyopadezarahasyAbhyA209 prAgmAnuSottarAnmanuSyAH 3 . 14. | - khyAna0 210 prAyazcittavinaya0 9 20 238 mUrNa parigrahaH 7 12 >> >> >> >> >> >> >> >> >> 30 ___>> >> wrr .orn vw >> rav v
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ 186 - mUlasUtrANAmakArAdhanukramaH 239 merupradakSiNA0 240 maitrIpramodakAruNya0 241 maithunamabrahma 242 mohakSayAjjJA0 4 7 7 10 14 6 11 1 25 37 243 yathoktanimittaH0 244 yogaduSpaNidhAnA0 245 yogavakratA0 246 yogopayogI jIveSu 1 7 23 28 47 17 9ur 5 44 247 rala-zarkarA0 248 rUpiNaH pudgalAH 249 rUpiSvavadheH 250 rUpiSvAdimAn 3 5 1 1 4 28 | 268 vizuddhyapratipAtAbhyAM tadvizeSaH 1 269 vizeSatrisapta0 4 270 vedanAyAzca 271 vedanIye zeSAH 272 vaikriyamaupapAtikam 2 273 vaimAnikAH 4 274 vyaJjanasyAvagrahaH 275 vyantarAH kitrara0 276 vyantarANAM ca 277 vratazIleSu paJca0 sh| 278 zaGkAkAMkSA0 279 zabdavandhasaukSmya0 280 zarIravAGmanaH0 281 zukle cAye 9 282 zubhaM vizuddhamavyAghAti0 2 283 zubhaH puNyasya 6 284 zeSAH sparzarUpa0 285 zeSANAM saMmUrchanam 2 286 zeSANAM pAdone 287 zeSANAmantarmuhUrtam 8 288 zrutaM matipUrva 289 zrutamanindriyasya 251 labdhipratyayaM ca 2 252 lavyupayogI bhAvendriyam 2 253 lokAkAze'vagAhaH 5 48 18 29 49 3 36 21 22 25 23 26 29 26 h h h h yoga 254 vartanA pariNAmaH- 5 255 vAcanApracchanA0 9 256 vAyvantAnAmekam 2 257 vigrahagatau karmayogaH 2 258 vigrahavatI ca0 2 259 vighnakaraNamantarAyasya 6 260 vicAro'rthavyaJjanayoga saMkrAnti 261 vijayAdiSu dvicaramAH 4 262 vitarkaH zrutam 263 vidhidravyadAtR0 264 viparIta zubhasya 6 265 viparItaM manojJAnAm 9 266 vipAko'nubhAvaH 8 267 vizuddhikSetra0 1 m m 27 m s 290 sa AsravaH 291 sakaSAyatvAnjIvaH08 292 sa kaSAyA0 293 saMkliSTAsuro0 294 sa guptisamiti0 295 saMghAtabhedebhya utpadyante 5 296 saGkhyeyAsakyeyA0 5 297 sacittanikSepapidhAna0 7 | 298 sacittazItasaMvRttAH0 2 h h m m h 34 m 22 33 22 .2 26 10 31 33
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAdhigamasUtram . 187 26 33 . 323 sAgaropame 324 sArasvatA0 4 325 sAmAyikacchedopa0 326 sukhaduHkha0 327 sUkSmasamparAya0 328 so'nantasamayaH 329 saudharmAdiSu yathAkramam / 330 saudharmezAna0 331 stenaprayoga 332 sthitiH 333 sthitiprabhAva0 334 snigdharUkSatvAdvandhaH 5 335 sparzanarasanaghrANa 336 sparzarasagandha0 337 sparzarasa0 32 11 3 299 sacittasaMbaddha0 300 satsaMkhyA0 301 sadasatoravizeSAdya0 1 302 sadasadvedhe 303 sa dvividho 304 sadvedha0 305 saptatirmohanIyasya 306 sa bandhaH 307 saMmUrchanagarbhopapAtA janma 2 308 samanaskAmanaskAH 2 309 samyatkvacAritre 2 310 samyagadarzana0 311 samyagdRSTizrAvaka0 312 samyagyoganigraho gupti 9 313 sapta sanatkumAre 314 sa yathA nAma 315 saMyamazruta0 316 sarAgasaMyama0 317 sarvadravyaparyAyeSu 318 sarvasya 319 saMsAriNo muktAzca 320 saMsAriNastrasasthAvarAH 2 321 saMjhinaH samanaskAH 322 sAgaropame 06.55 < < 6 < < 5050 . 32 4 338 hiMsAdiSvihAmutra0 339 hiMsAnRtasteyaviSaya0 340 hiMsAnRtasteyA0 341 jJAnadarzanadAna0 2 342 jJAnAvaraNe prajJAjJAne 9 343 jJAnadarzanacAritropacArAH 9 | 344 jJAnAjJAnadarzana0 2 4 13 23 5
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTam-3 digambarazvetAmbarAmnAyayoH tulanA vidhAnam / prthmo'dhyaayH| suutraaH| digambarAmnAyIsUtrapAThaH / sUtrAGkaH / zvetAmbarAmnAyIsUtrapAThaH / 15 avagrahehAvAyadhAraNAH / 15 avagrahahApAyadhAraNAH / 21 dvividho'vdhi| 21 bhavapratyayovadhidevanArakANAm / 22 bhavapratyayo nArakadevAnAm / 22 . kSayopazamanimittaH SaDvikalpaHzeSANAm / 23 ythoktnimittH....| 23 RjuvipulamatI manaHparyayaH / .... paryAyaH / 28 tadanantabhAge manaHparyayasya / 29 .... paryAyasya / 33 naigamasaMgrahavyavahArarjusUtrazabdasamabhiruDhe- 34 .... sUtrazabdA nayAH / vambhUtA nyaaH| Adhazabdau dvitribhedau / dvitiiyo'dhyaayH| 5 jJAnAjJAnadarzanalabdhayazcatustritripaJcamedAH / 5 ..... darzanadAnAdilabdhayaH.... samyaktvacAritrasaMyamAsaMyamAzca / ...... / 13 pRthivyaptejovAyuvanaspatayaH sthAvarAH / 13 pRthivyavanaspatayaH sthAvarAH / 14 dvIndriyAdayastrasAH / 14 tejovAyU dvIndriyAdayazca trasAH / 19 upayogaH sparzAdiSu / 20 sparzarasagandhavarNazabdAstadAH / 21 .... shbdaastessaamaaH| 22 vanaspatyantAnAmekam / 23 vAyvantAnAmekam / 29 eksmyaavigrhaa| ekasamayo'vigrahaH / ekaM dvautrInvA'nAhArakaH / 31 ekaM dvau vAnAhArakaH / 31 sammaLanagarbhopapAdA jnm| sammUrchaganarbhopapAtA jnm| 33 jarAyujANDajapotAnAM garbhaH / 34 jarAyvaNDapotajAnAM garbhaH / 34 devanArakANAmupapAdaH / 35 nArakadevAnAmupapAtaH / 37 paraM paraM sUkSmam / 38 teSAM paraM paraM sUkSmam / apratIghAte / 41 aprtighaate| 46 aupapAdikaM vaikriykm| 47 vaikriymoppaatikm| 48 taijsmpi| 6 0 40
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAdhigamasUtram 49 52 53 1 2 3 7 10 12 13 14 15 16 17 18 19 20 zubhaM vizuddhamavyAghAti cAhArakaM pramattasaMyatasyaiva zeSAstrivedAH / aupapAdikacaramottamadehAH saGghayeyavarSAyuSo'napavatyAryuSaH / ratnazarkarAvAlukApaGkadhUmatamomahAtamaHprabhA bhUmayo ghanAmvuvAtAkAzapratiSThAH saptAdho'dhaH / tAsu triMzatpaJcaviMzatipaJcadazadazatripaJconaikanarakazatasahasrANi paJca caiva yathAkramam / I nArakA nityAzubhataralezyApariNAmadehavedanAvikriyAH / jambUdvIpalavaNodAdayaH zubhanAmAno dvIpasamudrAH / bharata haimavataharivideharamyaka hairaNyavatairAvatavarSAH kSetrANi / hemArjunatapanIyavaiDUryarajatahemamayAH / maNivicitrapArzvA upari mUle ca tulya vistArAH / 'padmamahApadmatigiJchakesarimahApuNDarIkapuNDarIkA hRdAsteSAmupari / prathamo yojanasahastrayAmastadardhavi Skambho hRdaH / dazayojanAvagAhaH / 49 tanmadhye yojanaM puSkaram / tadviguNadviguNA hRdAH puSkarANi ca / tannivAsinyo devyaH zrIhIdhRtikIrtibuddhilakSmyaH palyopamasthitayaH sasAmAnikapariSatkAH / gaGgasindhurohidrohitAsyAhariddharikAkAntAsItAsItodAnArInarakAntAsuvarNarUpyakUlAraktAraktodAH saritastanmadhyagAH / 52 tRtIyo'dhyAyaH / 9 2 3 7 10 dharasyaiva / X aupapAtikacaramadehottamapuruSAsaGghaye... .... I ... tAsu narakAH / X nityAzubhataralezyA..... X caturdazapUrva .... I jambUdvIpalavaNAdayaH zubhanAmAno dvIpa samudrAH / tatra bharata.... 1 X X X X X X saptAdho'dhaH pRthutarAH / X X X x X X X 189
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ 190 tulanAvidhAnam 21 dvayordvayoH pUrvAH pUrvagAH / 22 zeSAstvaparagAH. 23 caturdazanadIsahasraparivRttA gaGgAsi dhvAdayo ndhH| 24 bharataH SaDvizatipaJcayojanazatavistAraH SaT caikonaviMzatibhAgA yojanasya / 25 tadviguNadviguNavistArA varSadharavarSAvi dehaantaaH| 26 uttarA dakSiNatulyAH / 27 bharatairAvatayovRddhihAsau SaTsamayAbhyA mutsarpaNyavasarpiNIbhyAm / 28 tAbhyAmaparA bhUpayo'vasthitAH / 29 ekadvitripalyopamasthitayo haimavatakahA rivarSakadaivakuruvakaH / 30 tathottarAH / videheSu sddhyeykaalaaH| 32 bharatasya viSkambho jambUdvIpasya navati shtbhaagH| 38 nRsthitI parAvare triplyopmaantrmuhuurte| 17 .... parApare... / 39 tiryagyonijAnAM ca / 18 tiryagyonInAM ca / caturtho'dhyAyaH / 2 AditastriSu pItAntalezyAH / tRtIyaH pItalezyaH / pItAntalezyAH / 8 zeSAH sparzarUpazabdamanaHpravIcArAH / ..... pravIcArA dvayordvayoH / 12 jyotiSkAH sUryacandramasau grahanakSatra .... prakIrNa prkiirnnktaarkaac| taarkaaH| saudharmazAnasAnatkumAramAhendrabrahmabrahmo- |20 saudharmazAnasAnatkumAramAhendrabrahmalokattaralAntavakApiThazukramahAzukrazatArasahasrA- lAntakamahAzukrasahasrAre... reSvAnataprANatayorAraNAcyutayornavasu praiveyakeSu vijayavaijayantajayantAparAjiteSu sarvArthasiddhe ca / sarvArthasiddhau c| 22 pItapadmazuklalezyA dvitrizeSeSu / .... lezyA hi vizeSeSu / 24 brahmalokAlayA laukAntikAH / .... lokaantikaaH|
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAdhigamasUtram 111 / xxx la xx 28 sthitirasuranAgasuparNadvIpazeSANAM sAga- | 29 sthitiH| ropamatripalyopamArddhahInamitAH / 30 bhavaneSu dakSiNArdhAdhipatInAM palyopamama dhyardham / 31 zeSANAM pAdone / asurendrayoH sAgaropamamadhikaM ca / 29 saudharmazAnayoH sAgaropame'dhike / 33 saudharmAdiSu yathAkramam / 34 saagropme| 35 adhike ca 30 sAnatkumAramAhendrayoH sapta / 36 sapta sAnatkumAre / 31 trisaptanavaikAdazatrayodazapaJcadazabhira- 37 vizeSastrisaptadazaikAdazatrayodazapathadazaghikAni tu| bhiradhikAni c| 33 aparA palyopamamadhikam / 39 aparA palyopamamadhikaM c| saagropme| adhike c| 39 parA palyopamamadhikam / 47 parA palyopamam / jyotiSkANAM ca / jyotiSkANAmadhikam / 49 grahANAmekam / nakSatrANAmardham / 51 tArakANAM cturbhaagH| tdssttbhaago'praa| 52 jaghanyA tvaSTabhAgaH / 53 caturbhAgaH zeSANAm / laukAntikAnAmaSTau sAgaropamANi sarveSAm / paJcamo'dhyAyaH / dravyANi / dravyANi jiivaashc| jIvAzca / 10 saddhayeyAsakyeyAzca pudgalAnAm / asalyeyAH pradezA dharmAdharmayoH / jIvasya ca / 16 pradezasaMhAravisarpAbhyAM pradIpavat / 16 ... visargAbhyAM... / 26 bhedasatebhya utpadhante / 26 sahAtabhedebhya utpadyante / 29 sadravyalakSaNam / 37 bandhe'dhiko pAriNAmikau ca / -- | 37 banye samAdhiko pAriNAmiko / 39 kAlazca / / 39 kaalshcetyeke|
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ 192 tulanAvidhAnam xx xxx xx x 18 23 24 42. anAdirAdimAMzca / 43 rUpiSvAdimAn / 44 yogopayogI jIveSu / SaSTho'dhyAyaH / zubhaH puNyasyAzubhaH pApasya / | 3 zubhaH puNyasya / azubhaH pApasya / indriyakaSAyAvratakriyAH paJcacatuHpaJcapa avratakaSAyendriyakriyA.... caviMzatiMsakhyAH pUrvasya bhedAH / tIvramandajJAtAjJAtabhAvAdhikaraNavIryavi- ... bhAvavIryAdhikaraNavizeSebhyazeSebhyastadvizeSaH / stadvizeSaH / alpArambhaparigrahatvaM mAnuSasya / 18 alpArambhaparigrahatvaM svabhAvamArdavArjavaM ca mAnuSasya / svabhAvamArdavaM c| samyaktvaM c| tadviparItaM zubhasya 22 viparItaM zubhasya / darzanavizuddhivinayasampannatA zIlavrate- 23 SvanatIcAro'bhIkSNajJAnopayogasaMvegau ... bhIkSNaM.... zaktitastyAgatapasI sAdhusamAdhiyAvRtya- tapasIsasAdhusamAdhivaiyAvRtyakara.... karaNamarhadAcAryabahuzrutapravacanabhaktirAvazya kAparihANimArgaprabhAvanA pravacanavatsala- tiirthkRttvsy| tvamiti tIrthakaratvasya / saptamo'dhyAyaH / vAnoguptIryAdAnanikSepaNasamityAlokitapAnabhojanAni paJca / krodhalobhabhIrutvahAsyapratyAkhyAnAnyanuvIvibhASaNaM ca pnyc| zUnyAgAravimocitAvAsaparoparodhAkaraNamaikSyazuddhisadhAvisaMvAdAH paJca / strIrAgakathAzravaNatanmanoharA nirIkSaNapUrvaratAnusmaraNavRSyeSTarasazarIrasaMskAratyAgAH pnyc| manojJAnamojendriyaviSayarAgadveSavarja
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAdhigamasUtram 193 2 nAni paJca / 9 hiMsAdiSvihAmutrApAyAvadhadarzanam / / hiMsAdiSvihAmutra cApAyAvadhadarzanam / 12 jagatkAyasvabhAvI vA saMvegevairAgyArtham / / 7 jagatkAyasvabhAvI ca saMvegavairAgyArtham / 28 paravivAhakaraNetvarikAparigRhItApari- 23 paravivAhakaraNetvaraparigRhItA.... gRhItAgamanAnAkrIDAkAmatIvrAminivezAH / kandarpakautkucyamaukhayyArsamIkSyAdhika kandarpakaukucya.... raNopabhogaparibhogAnarthakyAni / NopabhogAdhikatvAni / 34 apratyavekSitApramArjitotsargAdAnasaM- 29 .... saMstAro stropkrmnnaanaadsmRtynupsthaanaani| - ___... nupasthApanAni / 37 jIvitamaraNazaMsAmitrAnurAgasukhAnuba- 32 ndhanidAnAni / nidAnakaraNAni / aSTamo'dhyAyaH / sakaSAyatvAjjIvaH karmaNo yogyAnpudga- | 2 .... pudgalAnAdatte / lAnAdatte sa bandhaH sa bandhaH / Adho jJAnadarzanAvaraNavedanIyamohanIyAyurnAmagotrAntarAyAH / mohanIyAyuSka naam....| matizrutAvadhimanaHparyayakevalAnAm / matyAdInAm / cakSuracakSuravadhikevalAnAM nidrAnidrAnidrApracalApracalApracalAstyAnagRddhayazca / ... styAnagRddhivedanIyAni ca / darzanacAritramohanIyAkaSAyakaSAyaveda ... mohanIyakaSAyanokaSAya... nIyAkhyAstridvinavaSoDazabhedAH samyaktvamithyAtvatadubhayAnya'kaSAyakaSAyau tadubhayAni kaSAyanokaSAyAvanantAnuhAsyaratyaratizokabhayajugupsAstrIputrapuM bandhyapratyAkhyAnapratyAkhyAnAvaraNasaMjvasakavedA anantAnubandhyapratyAkhyAnapratyA lanavikalpAzcaikazaHkrodhamAnamAyAlomAH khyAnasaMjvalanavikalpAzcaikazaH krodha hAsyaratyaratizokabhayajugupsAstrIputrapuMmAnamAyAlobhAH / sakavedAH / 13 dAnalAbhabhogopabhogavIryANAm / 14 dAnAdInAm / 16 viMzatirnAmagotrayoH / 17 nAmagotrayoviMzatiH / 17 trystriNshtsaagropmaannyaayussH| - -- 18 ... yuSkasya / 19 zeSANAmantarmuhUrtA / | 21 ... muhUrtam /
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ 194 ....... tulanAvidhAnam 24 nAmapratyayAH sarvato yogavizeSAtsUkSmai- ] 25 _.... kSetrA-.. kakSetrAvagAhasthitAH sarvAtmapradezeSvana vagAdasthitAH ..... / ntAnantapradezAH / | 26 sadvedhasamyaktvahAsyaratipuruSaveda25 sadvedhazubhAyurnAmagotrANi puNyam / shubhaayuH...| 26 ato'nyatpApam / nvmo'dhyaayH| 6 uttamakSamAmArdavArjavasatyazaucasaMyamasta- 6- uttamaH kSamA.... pastyAgAkiJcanyabrahmathayyANi dharmaH / 17 ekAdayo bhAjyA yugapadekasminnekona- | 17 .... viNshteH| viMzatiH / 18 sAmAyikacchedopasthApanAparihAravizu- | 18 .... ddhisUkSpasAmparAyayathAkhyAtamiti cAri yathAkhyAtAni cAritram / tram / AlocanapratikramaNatadubhayavivekavyutsa- 22 .... gatapazchedaparihAropasthApanAH / .... sthApanAni / 27 uttamasaMhanasyaikAgracintAnirodho dhyAna- | 27 ... ... ... nirodho dhyAnam / mAntarmuhUrtAt / AmuhUrtAt / 33 viparItaM manojJAnAm / viparItaM manojJasya / 37 ... ... ... 36 AjJApAyavipAkasaMsthAnavicayAya dharmamapramattasaMyatasya / dharmyam 38 upazAntakSINakaSAyayozca / 37 zukle cAghe pUrvavidaH / | 39 zukle caadhe| 40 yekayogakAyayogAyogAnAm / | 42 tattyekakAyayogA.... / 41 ekAzraye savitarkavIcAre pUrve / | 43 .... savitarke pUrva / dazamo'dhyAyaH / bandhahetvabhAvanirjarAbhyAMkRtsnakarmavipra- 2 ... nirjarAbhyAm / mokSo mokssH| kRtsnakarmakSayo mokssH| aupazAmikAdi bhvytvaanaaNc| . aupazAmikAdibhavyatvAbhAvAzcAnyatra keanyatra kevalasamyaktvajJAnadarzanasiddha valasamyaktvajJAnadarzanasiddhatvebhyaH / tvebhyH|
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAdhigamasUtram 195 5 5 ... gcchtyaa...| tdgti| tadanantaramUrdhva gacchantyAlokAntAt / pUrvaprayogAdasaGgatvAdvandhacchedAttathA gatipariNAmAgha / AviddhakulAlacakravatvyapagatalepAlAbuvaderaNDabIjavadagnizikhAvacca / dharmAstikAyAbhAvAt / 8
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ 49 121 124 18 pariziSTam-4 akarmabhUmiH akiyAvAdi agurulaghupariNAmaH aGgam acakSurdarzanam acakSurdarzanAvaraNam ajJAnam ajJAnikAH ajIvaH ajIvakAyaH aNDajAH 28,124 124 32 121 159 w aNavaH w 103 viziSTazabdasUciH avadhidarzanam 32,124 avadhidarzanAvaraNam avadhidarzanam 32,124 avadhidarzanAvaraNam 32,124 avagrahA 39 azanam 115 aSTamabhaktaH 115 astikAyaH 115 asiddhatvam 28,85 AkAzAstikAyaH 32 AbhinibodhikajJAnam . AmISadhI AmnAyArthavAcakaH 135 AyuH 106 ArambhaH 103 AryAH 64 AvalikA AvazyakAparihANiH 108 Azra(stra)vaH 100 Astikyam AsAdanam 105 AhAraH 119 AhArakaH 40 indriyam iSuparimANam utkaTukAsanam utkRSTa utsarpiNiH udayaH upagrahaH upadhAtaH 105 upabhogaH 31 upayogaH 45 addhA adharmAstikAyaH adhikaraNam antarmuhUrtaH antarAyaH anapavartanIyam anukampA anutaTaH anuyogaH anuzreNigatiH apavartanam apavartanIyam apAyaH apUrvakaraNam abhavyaH araliH alokaH avagrahAdayaH avadhijJAnam avadhijJAnAvaraNam 109 .48 6 142 11 24 17 21 124
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAdhigamasUtram 197 19 149 11 21 107 68 107 107 35 150 32 107 - upazamaH upAGgam RjumatiH RSibhASitAni autkArikaH audayikaH aupazamikaH karmaprakRtiH karmabhUmayaH kalpAH kaSAyaH kSAyikaH kSayopazamaH kApotalezyA kAyaH kAyavyutsargaH kArmaNam kriyA kriyAvAdinaH kulakarAH kRSNarAjiH kRSNalezyA kevalajJAnam kevalajJAnAvaraNam kevaladarzanam kevaladarzanAvaraNam kevalI khAdimam gatiH garbhaH cakSurdarzanam cakSurdarzanAvaraNam caturthabhaktaH . caturdazapUrvadharaH 96. 000. 00 caturviMzatistavaH chedopasthApanIyaH jaghanyaH jJasvAbhAvyam jJAnopayogaH janapadAH jarAyujAH jIvaH tapaH tyAgaH trasAH tIrtham tIrthakaranAmakarma tejolezyA darzanavizuddhiH dravyanayaH dravyAstikAyaH 101 digAcAryaH 121 dRSTivAdaH 65 dezAH dhanuHkASTham dharmAstikAyaH kevalajJAnam 123 napuMsakavedaH 124 narakAH 124 nikAcanA nikAcitA nigodajIvAH nidrA nidrAnidrA 124 nirupakramAH 124 nirjarA 115 --nirvedaH 45 nihnavaH 96 136 45 64 53 33 86 11 12 3 11 115 32 124 124 41 49 5 105
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ 198 ......... viziSTazabdasUciH / 74 74 58 17 116 17 116 105 149 105 149 139 96 31 115 74 124 124 50 nIlalezyA nRlokaH noindriyam paJcAticArAH padmalezyA parihAravizuddhiH parISahAH paryAyanayaH palyopamam pAnam pAriNAmikaH pudgalAH pudgalaparAvartaH pudgalAstikAyaH puMvedaH pUrvANi potajAH pauSadhaH pracalA pratarabhedaH pratikamaNam pratyAkhyAnam pratyekabuddhasiddhaH pradoSaH prayogagatiH pravacanamAtaraH pravacanatsalyam pravrAjakaH prazamaH prazravyAkaraNam prANAH bandhaH bAdaraH noindriyam paJcAticArAH padmalezyA parihAravizuddhiH bhavyatvam bhavasthaH bhogaH maNDalaviSkambhaH matijJAnAvaraNam manaHparyavajJAnAvaraNam maraNasamudghAtaH mArgaprabhAvanA mAtRkApadAstikam mAtsaryam mithyAdarzanam mizrikAgatiH glizAH muhUrtaH mUlaguNAH mokSaH yathAkhyAtacAritram yugam yogaH yAniH 12 108 96 105 42 90 114 124 92 11 19 149 19 155 105 155 13 100 41 90 149 108 135 rUcakaH labdhipratyayam liGgam lezyA lokaH 29 prabhRtAni 20 20 vandanam prAbhRtaprAbhRtAni prAyogikaH varSA
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAdhigamasUtram 199 35 140 108 124 62 21 17 61 skandhAH saMghaH saMjJA saMjJI styAnaddhiH strIvedaH sthAvaraH sthitiH snAtakaH samanaskam samavasaraNam samyaktvam samyagdarzanam samAdhiH samArambhaH saMyataH saMyogaH saMrambhaH 16 19 78 26 vaMzA vAtaH bAdarasamparAyaH bAhuH bhaktiH bharatajyA bhavapratyayaH vinayasampannatA vAsyA vipulamatiH vipa~DauSadhI vibhaMgajJAnam virahakAlaH viSkambhaH visrasAgatiH visrasAbandhaH vIryam vIrAsanaH vainayikAH zalyam zuklalezyA zailezI zrutam zrutajJAnam zrutajJAnAvaraNam zrutasamudeSTA zrutAjJAnam SaDdravyANi SaDAvazyakam SaSThabhaktaH 13 108 103 23 31 11 142 103 159 121 sarvoSadhI 57 33 11 59 18 115 2 14 124 136 saMvegaH svayaMbuddhaH svayambhUramaNaH svAdimam saMhananam sAgaropamam sAmAyikaH sUkSmasamparAyaH sUkSmasamparAyasaMyataguNasthAnam sUtramArgaH 149 149 26 108 134 115 hitam
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTam-5 TippaNIprayuktagranthAH 1. tattvArthasUtrasya zrIharibhadrasUrivihitavRttiH / 2. tattvArthasUtrasya zrIsiddhasenagaNivihitavRttiH / 3. tattvArthasUtrasya maho.zrI yazovijayavihitavRttirapUrNA / 4. karmagranthAH / prAcInAH navyAca / 5. abhidhAnarAjendraH / 6. prajJApanAsUtram, saTIkam / 7. nandisUtram, saTIkam / 8. bhagavatIsUtram, saTIkam / 9. uttarAdhyayanasUtram, saTIkam / 10. vipAkasUtram, saTIkam / 11. anuyogadvArasUtram, saTIkam / 12. AcArAMgasUtram, saTIkam / 13. vizeSAvazyakabhASyam / 14. prvcnsaaroddhaarH|
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - magavadamAsvAtipaNItatattvAcA~dhigamasUtro-yajJamASyasametamAmagara svA-yajJamAzamAnetanabhUgadabhAsvAtipaNItattavAdhigamasUtra praNItatatvAAdhigamanasvIpabhAthasamaramAnAvAsArakhAtipa Sya samatamAmAvAdamAsvAlipImanvAyodhigamanAvo-paja netanvAyAdhigamanasvA-ghazabhASyasamatamAmAmAsvAsapraNa bhASyasametamA mAtaDamAsvAtipraNItatvAdhA~dhigamasUtro -- -0-08-0-kAkula