Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ praznottaraikaSaSTizatakakAvyam / praznottaraikaSaSTizatakakAvyam prazno dAyara zrIjinavallabhasUziviracitaM praznottaraikaSaSTizatakakAvyam maho.puNyasAgaragaNikRtakalpalatikATIkAsamalaGkRtam Mbistarthalamusaheloreoindinanat samannails Repweledgayeidenti M a h imammistansobefoall anmohabatma s ssmatel malegairahmana s ansar bamamA samAeklakamakA sira RAINAatisruardwa fhindsiepidemstemywamessamhara maaaraamaftsmalgaupalabandimaratSaaaaaa aaadla pAomeReawdafhandimaaleeBARBa Ta rat h i TRAIviyisulavizada kamAvikAkula gamesamasyabhAyamAviramA GRAT maulayaNamefshaninaiwan auster sessionational svanipaR makAmArI khatimsoilfalafaldees NaralelparaatmasAmayAka nilimATAkA nAmAniyAmAsasamosA Hiam sAyikatAya sAmAna nikAyama EASY death mara makarasapAyasanAsuparaminirala EARRADE MisROERan MusIkI kA mAhanivArImA amAvasatimiDiIA pAraskArakiyA PCORRESARIzavAkhAmonikA ani tiyAlimA bAlabAliQaslesed nizkAma 20 DESestates mAtmakapAsa mAramaRamilAna mAsithakAlina RATAR PRADii kati samaya BAR - A. zrI vijaya sImacandrasUrijI ma.sA. - mahopAdhyAya vinayasAgara bhottaraikaSaSTizatakakAvyam praznottaraikaSaSTizatakakAvyam praznottarI jyottarekaSaSTizatakakAvyam naraikaSaSTizatakakAvyam
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrInemi-vijJAna-kastUrasUrigraMtha zreNi-36 maNi puSpa - 12 pUjyAcAryazrIjinavallabhasUriviracitaM praznottarakASTazatakakAvyama mahopAdhyAyazrIpuNyasAgaragaNiviracitakalpalatikATIkayA vibhUSitam divyAzIrdAtA pa. pU. zAsanasamrAT zrI nemi-vijJAna-kastUrasUrijI ma. ke ziSya jinazAsanazaNagAra pU. AcArya zrI vijayacandrodayasUrIzvarajI ma. sUrimaMtrArAdhaka pU. AcArya zrI vijayaazokacandrasUrIzvarajI ma. -: sampAdaka :A. zrI vijayasomacandrasUrijI ma. mahopAdhyAya vinayasAgara -: Arthika sahayoga :vilepArle zve.mU.pU. jaina saMgha enDa cerITIjha - vilepArlA -: prakAzaka:zrI rAMdera roDa jaina saMgha - surata ema.esa.pI.esa.jI. cerITebala TrasTa - jayapura
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzaka evaM prAptisthAna : zrI rAMdera roDa jaina saMgha zrI zaMkhezvara pArzvanAtha jaina derAsara, aDAjaNa pATiyA ke pAsa, rAMdera roDa, sUrata - 395 009 (dakSiNa gujarAta) dUrabhASa - 0261 - 2687488 - zrI nemi-vijJAna-kastUrasUri jJAnamaMdira meina roDa, gopIpurA, surata. maMjula jaina mainejiMga TrasTI ema. esa. pI. esa. jI. ceriTebala TrasTa dvArA-prAkRta bhAratI akAdamI 13-e, mena mAlavIya nagara, jayapura-302017. (rAja.) dUrabhASa - 0141 - 2524828, mo. 9314889903 2 (c) sampAdakAdhIna prathama saMskaraNa : san 2008 prati : 700 lejara TAIpa seTiMga : sAgara seThI, prAkRta bhAratI akAdamI, jayapura mUlya : ru.100-00 mudraka : bharata grAphiksa, nyu mArkeTa, pAMjarApola, rilIpha roDa, ahamadAbAda - 380 001 phona : mo. 9925020106, (079) 22134176 /
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI ciMtAmaNI pArzvanAtha bhagavAna vilepArlA, muMbaI : dravya sahAyaka : zrI vilepArlA zve.mU.pU. jaina saMgha enDa cerITIjha (zrI ciMtAmaNi pArzvanAtha jinAlaya jIrNoddhAra - punaH pratiSThA smRti saMvata-2058, mahAsuda-o
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ ka chaS zAsanasamrATa pa.pU. AcArya zrI vijaya nemisUrIzvarajI ma.sA. 2 SS Ra vAtsalyavAridhi pa.pU. AcArya - zrI vijaya vijJAnasUrIzvarajI ma.sA. prAkRtavizArada pa.pU. AcArya zrI vijaya kastUrasUrIzvarajI ma.sA.
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ ) na jinazAsanazaNagAra pa.pU. AcArya zrI vijaya candrodayasUrIzvarajI ma.sA. RE HU TO jemanAM mukhe haMmezA zAstragAthAo ramatI jemanAM jJAnaprema ane svAdhyAyArthe khuda temanA ja gurudeva prAkRtavizArada pU. kastUrasUrIzvarajI mahArAje caMdrarAyavariya nI racanA karI. jeoe ApI amane svAdhyAyanI laganI jemaNe caDhAvyAM amane jJAnamaMdiranA pagathiyAM jemaNe mUkI amArA haiyAmAM pratonI prIti pUrvapuruSonA bhavya vArasAne jotAveMta hRdayamAM jAge evI utkaMThA amArAmAM jemaNe keLavI. evA gADha zrutapremI zAsana saMgha-zrutasevAnA bhekhadhArI jinazAsana zaNagAra "pU. AcArya zrI vijayacaMdrodayasUrijI ma." ne sAdara samarpaNa
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ rI che ke A na karI za karI , rata | sUrimaMtra samArAdhaka pa.pU. AcArya zrI vijaya azokacaMdrasUrIzvarajI ma.sA. pa.pU. AcAthI zrI vijaya somacaMdrasUrIzvarajI ma.sA.
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI ciMtAmaNipArzvanAthAya namaH zrInemi-vijJAna-kastUra-caMdrodaya-azokacaMdrasUribhyo namaH KsaMpAdakIya) 0 gatamAM ghaNA prazno vagaranA mAtra uttaro hoya che, keTalAka uttara vagaranA mAtra prazno ja hoya che, kyAreka prazno kuTila hoya che, uttara sahaja hoya che, to kyAreka uttaro zodhavA muzkela hoya che, prazno saraLa hoya che. chatAMya hajAro varasothI A paraMparA cAlatI AvI che. khuda zrI va prabhue aMtima samaye mAtra uttara svarUpe uttarAdhyayanasUtra dezanArUpe -DAyuM - te te kALanA loko paNa mananI prasannatA mATe prahelikAdapUrti-zlokapUrti vagere racatA. zabdagupti-kriyAgupti vagere aneka yogo karatA. saMskRta-prAkRta kAvyomAM cAlI AvatI e rIta-rasama apabhraMza gujarAtI sAhityamAM cAlu rahI, ema paNa kahI zakAya ke AvA tho sivAya racanA adhUrI lAge ! Ajeya ukhANA-koyaDA-koThA pUravA vagere rUpe A pravRtti sarvatra calita che. ukhANA-prazna pUchavAvALA pUche tyAre khUba AtmavizvAsathI che. uttara ApavAvALA gothA khAya tyAre pUchanAro khUba aMtarathI malakAya. ghaNI vAra to javAbanI najIka sudhI pahoMcI jAya chatAM sAco javAba na maLe tyArano AnaMda kaMI anokho hoya ane jo ema karatA sAco javAba dhI jAya to uttara ApavAvALAnA mukhano malakATa anero hoya che. juo, karo tamAro koyaDo ukelI dIdho ? AvA ja praznottaro AjathI 898 varSa pahelA kharataragacchIya - jinavallabhasUri mahArAje jJAnanA anupama kSayopazame apUrva khUbIthI A "praznottarekaSaSTizataka" nAmanA graMthamAM sAmela karyA che. jyAre eka pachI eka zloka vAMcatA jaIe tyAre ja khabara paDe ke eka eka zlokamAM | kevI kevI khUbI graMthakArazrIe bharelI che. uttaronI viziSTatA vRttikAra mahopAdhyAya zrI puNyasAgarajInI vRtti na hoya to jANavI kyAreka muzkela paDe tevI che. cakrabaMdha kAvyo to kharekhara buddhinI pratibhA vagara ukelavA - kaThIna che.
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ prazno ke uttarono saMbaMdha zodhavA vRttinuM vAMcana karatA vRttikAre pANInI, sArasvata ke kAtaMtravyAkaraNanA kayA sUtro lIdhA che te nirNaya karavA mATe, kayA kayA kozano upayoga thayo che evA ghaNA badhA nizcaya karavA mATe, navA navA prazno UbhA thAya te vakhate pU. 'dAdA" (pa.pU. AcArya zrI vijayaazokacaMdrasUrIzvarajI ma.) jemane nAnA ma. kahI bolAvatA te muni zrI suyazacaMdravijayajI vicAramAM paDI jatA. chatAM thAkI jAya te amArA nAnA ma. nahIM. kyAMka kyAMkathI zodhavA pustako uthalAvI nAkhe ane jyAre pramANabhUta pATha maLe tyAre mukhano malakATa dekhAyA vagara rahe nahi... eTaluM cokkasa e badhA pustako vAMcavA, zodhavA pAThabheda jovA vagere dareka kAma mATe paMnyAsa zrIcaMdravijayajI tathA temanA baMdhu muni sujasacaMdravijayajI paNa khUba ja mahenata le. temanA bApujI ma. muni satyacaMdravijayajI bIju badhuM saMbhALI le. sahavartI dareka sAdhuo pota-potAnI rIte avazya sAtha Ape te paNa A paLe smaraNamAM Ave ja te svAbhAvika che. A graMthanI bhALa kADhI ApanAra, bujhurgavaye paNa saMzodhana kArya mATe satata preraNA-mArgadarzana ApanAra, potAnA anubhavajJAnathI samasyAonuM samAdhAna karI ApanAra, satata kAryarata rahenAra TUMkamAM A graMthanA saMpUrNa sahabhAgI maho. vinayasAgarajIne paNa khUba khUba dhanyavAda ApavA ghaTe. bane pUjyonA samayathI ja jJAnasaMbaMdhI kAryomAM sahayogI banatA zrI vilepArle je. mU. pU. jaina saMghane, vyavasthA saMbhALanAra zrI rAMdera roDa jaina saMgha, surata, tathA ema.esa.pI.esa.jI. cerITebala TrasTa, jayapura temaja mudraNa kArya karanAra bharata grAphiksa, amadAvAdane paNa zuM bhulAya ! prAMte, A praznottaraSaSTizatakanA paThana-pAThanathI jJAnAnurAgI jIvo A praznonA uttaronI jema saMsAramAM AtmA ne kAraNe bhramaNa karI rahyo che te karmonA praznono paNa ukela lAvI karmarahita banI zIdhra zivasukha pAme tevI zubhecchA... jinazAsana zaNagAra pU.A. zrI vi.caMdrodayasUrIzvarajI ma.nA saM. 2065, poSa vada-1 somavAra gurubaMdhu sUrimaMtra ArAdhaka pU.A.bha. zrI kastUrasUrijI ma.no pU.A. zrI vi.azokacaMdrasUrIzvarajI ma. janmadivasa padapadmaraNa - vijaya somacaMdrasUri
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIcintAmaNi-pArzvanAthAya namaH / zrInemi-vijJAna-kastUra-caMdrodaya-azokacandrasUribhyo namaH / (sampAdakIya jagata meM vividha praznoM ke binA bhI uttara prApta hote haiM / kitane hI uttara rahita hone para bhI mAtra prazna hI hote haiM / kabhI prazna kuTila hote haiM, uttara sahaja hote haiM / kabhI uttara kA khojanA kaThina hotA hai, to kabhI prazna sarala hote hai| aisA hone para bhI hajAroM varSoM se yaha paramparA calatI A rahI hai / svayaM zrI vIra prabhu ne antima samaya meM kevala uttara svarUpa hI uttarAdhyayana sUtra kA dezanA ke rUpa meM pratipAdana kiyA thA / usa samaya ke jagat ke loga bhI hRdaya kI prasannatA ke lie prahelikA, pAdapUrti, zlokapUrti, samasyApUrti Adi kA nirmANa karate the / zabdagupti aura kriyAgupti Adi aneka prakAra ke prayoga karate the / saMskRta-prAkRta kAvyoM meM calI A rahI yaha paddhati apabhraMzagujarAtI sAhitya meM bhI cAlU rahI / yaha bhI kahA jA sakatA hai ki inake binA racanA apUrNa pratIta hotI hai / Aja bhI samasyApUrti, riktasthAna kI pUrti, prahelikA Adi rUpa meM yaha pravRtti saba jagaha pracalita hai / prazna pUchane vAle atyanta Atma-vizvAsa se samasyA pUchate haiM, sAmane vAle jaba asamanjasa meM par3a jAte haiM, taba pUchane vAle hRdaya meM muskarAte haiM / bahuta bAra to uttara ke nikaTa pahu~cane para bhI satya uttara nahIM milatA hai / usa samaya kA Ananda anokhA hotA hai yadi jo aisA karate hue uttara prApta ho jAtA hai to uttara denevAle ke mukha kI muskurAhaTa dekhane lAyaka hotI hai- 'dekho tumhArI samasyA kA kaisA uttara diyA hai / ' aise hI prazna-uttara Aja se 898 varSa pahale kharataragacchIya zrI jinavallabhasUrijI mahArAja ne jJAna kA anupama kSayopazama hone para abhUtapUrva paddhati se isa praznottaraikaSaSTizataka' nAmaka grantha meM sammilita kiye haiM / jaba eka ke bAda eka zlokoM ko par3hate jAte haiM tabhI jJAna hotA hai ki eka-eka zloka meM kaisI-kaisI vizeSatAe~ granthakAra ne sammilita kI hai / uttaroM kI vizeSatA vRttikAra mahopAdhyAya zrI puNyasAgarajI ma. kI TIkA na hotI to kabhI-kabhI jAnanA bhI kaThina ho jAtA ki isakA Azaya kyA hai ? aura kavi kyA kahanA cAhatA hai ? cakrabaddha kAvya kA rahasya to vAstava meM buddhi aura pratibhA ke binA khojanA bhI kaThina hotA hai /
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ prazna athavA uttaroM ke sambandha ko khojane ke lie TIkAkAra ne pANini, sArasvata aura kAtantra vyAkaraNa ke kauna se sUtroM ke udAharaNa diye haiM ? tathA kauna-se kauna-se kozoM kA upayoga kiyA hai ? aise anekoM praznoM kA nizcaya karane ke lie navIna-navIna prazna khar3e hote haiM / usa samaya pUjya 'dAdA' (parama pUjya AcArya zrI vijayaazokacandrasUrijI mahArAja) jinako nAnA mahArAja (choTe mahArAja) kahakara bulAte the vaha muni zrI suyazacandravijayajI vicAra meM par3a jAte the, kintu zrAnta nahIM hote the / usa samaya bhI usa pATha-sUtrAdi ko DhUMDhane ke lie pustakeM TaTolate rahate aura jaba pramANabhUta pATha mila jAtA, usa samaya unake mukha kI muskurAhaTa dekhane lAyaka hotI thI / yaha nizcita hai ki aneka pustakoM ko par3hanA, khojanA, pAThabheda likhanA Adi sarva kAryoM ke lie paMnyAsa zrIcandravijayajI mahArAja aura unake bandhu muni zrI sujasacandravijayajI mahArAja ne khUba parizrama kiyA hai / unake pitAjI mahArAjA muni zrI satyacandravijayajI dUsare anya sabhI kArya sambhAla lete the / sahavartI pratyeka sAdhu apanI-apanI rIti se sahayoga dete rahate the, yaha bhI isa samaya meM smaraNa meM Ae binA nahIM rahatA / vRddhAvasthA meM bhI pada-pada para saMzodhana kArya ke lie satata preraNA aura mArgadarzana dene vAle, grantha ke bhAva ko ujAgara karane vAle, svayaM ke anubhava jJAna se samasyAoM kA samAdhAna karane vAle, nirantara kAryarata rahane vAle, vistRta bhUmikA likhane vAle, saMkSepa meM kaheM to isa grantha ke sampUrNa sahabhAgI sAhitya vAcaspati mahopAdhyAya vinayasAgarajI bhI bahuta-bahuta dhanyavAda ke pAtra haiM / donoM pUjyazrI ke samaya se hI jJAna sambandhI kAryoM meM sahayogI banane vAle zrI vilepArle zvetAmbara mUrtipUjaka jaina saMgha, vyavasthA sambhAlane vAle zrI rAMdera roDa jaina saMgha, sUrata tathA ema.esa.pI.esa.jI. ceriTebala TrasTa, jayapura aura mudraNa kArya karane vAle bharata grAphiksa ko bhI kaise bhUla sakate haiM / anta meM isa praznottaraikaSaSTizataka' ke paThana-pAThana se jJAnAnurAgI jIva ina praznoM ke uttaroM ke samAna saMsAra meM AtmA jina kAraNoM se bhramaNa kara rahe hai una karmoM ke praznoM ke uttara prApta kara karmarahita banakara zIghra hI zivasukha prApta kareM, yahI zubhecchA hai / jinazAsana zaNagAra pUjya zrI vijayacaMdrodayasUrijI ma, ke saMvat 2065 mAgha vada 1 somavAra gurubandhu sUrimaMtra ArAdhaka pU.A.ma. zrI vijayakastUrasUrijI ma. pU.A. zrI vijayaazokacandrasUrIzvarajI ma. kA janma divasa . ke pAdapadmareNu 4 vijayasomacandrasUri /
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ che. prakAzakIya jJAnapada bhajIye, jagata suhaMka... bahumukhI pratibhAsaMpanna aneka zramaNa-zramaNIo samaye-samaye jinazAsanane maLatA rahyAM che. temaNe tapa-japa-sAdhanA-jJAna-pravacana-tarka vageremAMthI zAsanaprabhAvanAnA koIka eka kSetramAM potAnI pratibhA ke sAmarthyanA baLe khUba-khUba pragati karI anya darzananI vacce jinazAsananI AgavI oLakha ubhI karI. temAnA ja eka sAhityakSetra upara kRtikRtikArano bheda rAkhyA vagara nyAya-vyAkaraNa-koSa-chaMda-kAvya-nATaka vagerenA aneka AkaragraMtho upara temaNe TIkAgraMthonuM nirmANa karyuM che. pUjyAcArya zrI jinavallabhasUrijI racita AvA ja eka 'praznottara vaSaSTizava-vAvyam' nAmanA graMthanuM maho. puNyasAgarajI kRta TIkA sahita prakAzana pU. zAsanasamrAT zrInemi-vijJAna-kastUra-caMdrodayaazokacaMdrasUrijI ma.nA ziSya pU.A. zrI vijayasomacaMdrasUrijI ma.nI preraNA ane maho. vinayasAgarajInA mArgadarzana heThaLa thaI rahyuM che je . kharekhara AnaMdaprada che. zrI vilepArle je.mU.pU. jaina saMgha enDa cerITIjha, pArlAnA saMghe A prakAzanakAryamAM sahayoga ApI adhUta zrutabhakti karI che. pUjyazrI dvArA prApta thatA AvA jagatasuhaMkara zrutapadabhaktinA avasara prasaMge ame tatpara rahIe e ja bhAvanA saha.. lI. zrI rAMdera roDa jaina saMgha, surata ema.esa.pI.esa.jI. ceriTebala TrasTa, jayapura
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzakIya jJAnapada bhajIye, jagata suhaMkalaM... sarvatomukhIpratibhAsaMpanna aneka zramaNa evaM zramaNIyA~ samaya-samaya para jinazAsana ko prApta hue haiM / unhoMne tapa-japa-sAdhanA-jJAna-pravacana-tarka Adi meM se koI eka kSetra meM svapratibhA evaM sAmarthya ke bala para pragati kara anya darzanoM meM jainadarzana ko agrima sthAna diyA hai / una kSetro meM se sAhitya kSetra ko lakSa meM rakhakara kRti-kRtikAra ke bheda ko bhUlakara koSachaMda-nATya-kAvya Adi ke Akara graMtho para TIkA graMtho kA nirmANa bhI unhoMne kiyA hai| pUjyAcArya zrI jinavallabhasUrijI kRta aisA hI eka 'praznottaraikaSaSTizatakakAvyam' nAmaka graMtha kA maho. puNyasAgarajI kRta TIkA saha prakAzana pU. zAsanasamrAT zrI nemi-vijJAna-kastUra-caMdrodaya-azokacaMdrasUrijI ma. ke paTTadhara pU. AcArya zrI vijayasomacaMdrasUrijI ma. kI preraNA evaM maho. zrI vinayasAgarajI ke mArgadarzanAnusAra ho rahA hai / yaha eka AnaMdaprada samAcAra hai| zrI vilepArle zve.mU.pU. jaina saMgha enDa cerITIjha, pArlA-zrI saMgha ne isa graMthaprakAzana meM sahayoga dekara zlAghArha zrutabhakti pradarzita kI hai / pUjyazrI ke dvArA prApta hone vAle jagata sukhakara aise zrutapada kI bhakti kA avasara hameM punaH punaH prApta ho yaha apekSA saha... lI. zrI rAMdera roDa jaina saMgha, surata ema.esa.pI.esa.jI. ceriTebala TrasTa, jayapura
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkkathana bArahavIM zatAbdI ke jyotirdhara aura dhuraMdhara AcAryoM meM navAMgITIkAkAra abhayadevasUri, saMvegaraMgazAlAkAra jinacandrasUri surasundarIcaritakAra dhanezvarasUri, jinavallabhasUri, municandrasUri, caMdrakulIya dhanezvarasUri, maladhArI abhayadevasUri, maladhArI hemacandrasUri, vAdI devasUri, kalikAlasarvajJa hemacandrasUri aura Apta- TIkAkAra vizvatomukhI pratibhAsampanna AcArya zrI malayagiri Adi hue haiN| inameM bhI karmaprakRti, kAvyazAstra Adi vividha viSayoM va vidhAoM meM sAhityasRjana kI dRSTi se aura inake dvArA sarjita graMthoM kI saMkhyA kI dRSTi se tathA una para 12vIM zatAbdI se lekara 18vIM zatAbdI taka 60 diggaja vidvAnoM dvArA TIkAe~ likhane se jinavallabhasUri ko zIrSapaMkti meM rakhA jA sakatA hai| zrI jinavallabhUsari suvihita mArga ke saMsthApaka zrI vardhamAnasUrijI ke paTTadhara zrI jinezvarasUri kI paTTadhara paramparA meM saMvegaraMgazAlAkAra zrI jinacandrasUri ke paTTadhara navAMgI TIkAkAra evaM stambhana pArzvanAtha tIrtha ke udbhAvaka zrI abhayadevasUri ke paTTadhara hue haiN| prastuta praznottaraikaSaSTizataka kAvya ke praNetA zrIjinavallabhasUri haiM ataH unakA saMkSipta paricaya prastuta hai :paricaya jinavallabha kA bAlyAvasthA kA paricaya prApta nahIM hai| itanA hI jJAta hotA hai ki ye AsikA ( hAMsI) ke nivAsI the aura kUrcapurIyaM caityavAsI jinezvarAcArya ke ziSya the| jinezvarAcArya ke pAsa zikSA prApta karate the hastalikhita sphuTa patroM se sarpAkarSiNI aura sarpamocinI vidyA kA pratyakSa anubhava kiyA / jinezvarAcArya ne inako medhAsampanna jAnakara apanA ziSya 1 9
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ banAyA aura bar3e manoyoga se tarka, alaMkAra, vyAkaraNa, koza Adi aneka zAstroM kA adhyayana bhI krvaayaa| AcArya kI anupasthiti meM eka siddhAnta pustaka unake dekhane meM AI aura caityavAsa-paramparA ko siddhAnta-viruddha dekhakara ve virakta ho gye| jinezvarAcArya usa samaya ke praur3ha vidvAn the| jinapAlopAdhyAya ke kathanAnusAra unhoMne jinavallabha ko pANinIya Adi AThoM vyAkaraNa, meghadUtAdi kAvya, rudraTa-udbhaTa-daNDI-vAmana aura bhAmaha Adi ke alaGkAra graMtha, 84 nATaka, jayadeva Adi ke chandaHzAstra, bharatanATya, kAmasUtra aura anekAntajayapatAkAdi jaina nyAyagraMtha tathA nyAyakaMdalI, kiraNAvalI, nyAyasUtra tathA kamalazIlAdi jainetara dArzanika graMtha paDhAye the| jaisA ki jinapAlopAdhyAya ne kharataragaccha bRhadgurvAvalI (pRSTha 10) para likhA hai: veditAro jinendramatasthApakatarkAbhayadevAnekAntajayapatAkAdi, paradarzanakandalI-kiraNAvalI-nyAyatarkAdi, pANinyAdyaSTa vyAkaraNaM sUtrato'rthatazca, cturshiitinaattk-srvjyotisskshaastr-pnycmhaakaavyaadisrvkaavy-jydevprbhRtisrvcchndojnyaataarH| pratibhAsampanna medhAvI samajhakara jinezvarAcArya ne inako sabhI viSayoM meM pAraMgata vidvAn bnaayaa| Agama-sAhitya jJAna kI pUrti ke lie unhoMne svayaM suvihitAgraNI navAMgI TIkAkAra zrI abhayadevasUri ke pAsa jinavallabha ko adhyayanArtha bhejaa| inakI pratibhA, sevA aura lagana dekhakara abhayadevAcArya bhI prasanna hue aura unhoMne saharSa AgamAmRta rasa kA pAna kraayaa| bhagavAn mahAvIra pratipAdita AcAra dharma kA vizuddha pratipAlana aura suvihita kriyAcAra sampanna dekhakara jinavallabha bhI AcArya abhayadeva ke hI bana gye| bana hI nahIM gaye, apitu unake antaraMga ziSya banakara unase upasampadA prApta kii| sadguru jinezvarasUri ke paTTadhara zrIjinacandrasUri ne vikrama saMvat 1125 meM saMvegaraGgazAlA grantha kI racanA kii| usakI prAcInatama tAr3apatrIya prati kI prazasti meM likhA hai :- iti zrIjinacandra sUrikRtA tadvineyazrIprasannacandrAcAryasamabhyarthitaguNacandragaNipratisaMskRtA jinavallabhagaNinA ca saMzodhitA saMvegaraMGgazAlAbhidhAnArAdhanA smaaptaa||
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ isase spaSTa hotA hai ki saMvegaraGgazAlA kA guNacandragaNi ne parimArjana aura jinavallabhagaNi ne saMzodhana kiyA thaa| guNacandragaNi jo ki AcArya banane ke bAda devabhadrasUri ke nAma se prasiddha hue the, unhIM ne mahAvIra caritra kI racanA vikrama saMvat 1139 meM guNacandragaNi ke nAma se hI kI thii| ataH yaha spaSTa hai ki vikrama saMvat 1125 ke pUrva hI jinavallabhagaNi ne AcArya abhayadevasUri se upasampadA prApta kara lI thii| anyathA eka caityavAsI gaNi se suvihita pakSIya jinacandrasUri isa grantha kA saMzodhana nahIM krvaate| upasampadA ke pazcAt kramazaH vicaraNa karate hue jinavallabhagaNi cittaur3a aaye| unakA vaidagdhya tathA kharatara/tIkSNa evaM kaThora AcAravyavahAra dekhakara vahA~ ke pramukha-pramukha zreSThi bhI inake upAsaka bana gye| vahA~ AcArya jinezvarasUri dvArA pratipAdita vasativAsa, suvihita mArga, vidhi pakSa kA koI bhI jina maMdira nahIM thaa| dhArmika anuSThAnoM meM bhI bAdhA par3atI thii| ataeva jinavallabhagaNi ke upadeza se tatrastha zrAvakoM ne cittaur3a meM bhagavAn pArzvanAtha aura bhagavAn mahAvIra ke do navIna vidhi caitya banavAe aura ina donoM maMdiroM kI pratiSThA bhI inhIM ke hAthoM se sampanna krvaaii| AcArya jinezvara ne caityavAsa kA virodha karane meM jisa niSedhAtmaka pravRtti ko bar3hAvA diyA thA aura jo jyoti jalAI thI, usa jyoti ko parama jyoti kA rUpa dete hue niSedhAtmaka pravRtti kA avalambana lekara bhI vidhimArga arthAt karaNIya mArga kA pratipAdana bhI inhoMne prabalatA ke sAtha kiyaa| yahI kAraNa hai ki kharatara viruda prApta hone para bhI AcArya jinezvara ne svayaM ke lie suvihita zabda kA prayoga kiyA aura jinavallabha ke samaya vidhi para atyadhika jora dene ke kAraNa vahI suvihita pakSa 'vidhi pakSa' ke nAma se prasiddha huaa| kAlAntara meM yahI mArga kharataragaccha ke nAma se abhirUr3ha ho gyaa| inakI asAdhAraNa pratibhA, vaiduSya aura Azukavitva dekha kara mAlava aura medapATAdhipati mahArAja naravarma bhI unake prazaMsaka hI nahIM anuyAyI bhI bana gaye aura unhoMne citrakUTa meM nava-nirmApita bhagavAn mahAvIra ke maMdira meM dAna bhI diyaa| AcArya abhayadevasUri kI antaraGga abhilASA, jise ki ve pUrNa nahIM kara pAye the, use AcArya abhayadeva aura prasannacandrAcArya ke saMketAnusAra
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAvidvAn devabhadrAcArya ne vi0saM0 1167 ASAr3ha sudi6 ke dina bar3e mahotsava evaM vidhi-vidhAna ke sAtha inako AcArya pada pradAna kara AcArya abhayadevasUri kA paTTadhara ghoSita kiyaa| saMyogavazAt usI varSa vi0saM0 1167 kArtika amAvasyA dIpAvalI kI madhya rAtri meM isa zarIra ko chor3akara jinavallabhasUri caturtha devaloka ko prasthAna kara gye| ___ anumAnataH inakA janma samaya 1090 mAna sakate haiN| vi0saM0 1125 ke pUrva hI ye AcArya abhayadeva ke samparka meM A gaye the aura 1167 meM inakA svargavAsa huaa| ataH inakA samaya 1090 se 1167 ke madhya svIkAra kiyA jA sakatA hai| AcArya jinezvarasUri kI paTTa-paramparA meM jinacandrasUri, abhayadevasUri . aura jinavallabhasUri hue| jinavallabhasUri ke paTTadharoM meM dAdAgurudeva yugapradhAna jinadattasUri, maNidhArI jinacandrasUri, jinapatisUri Adi hue| yaha paramparA Aja bhI kharataragaccha ke nAma se avicchinna rUpa calI A rahI hai| jinavallabhasUri ke satIrthya bhrAtA jinazekharasUri se vikrama samvat 1204 meM rudrapallIya zAkhA kA AvirbhAva huA jo 18vIM zatAbdI taka pragatizIla rhii| sAhitya-sarjanA - 12vIM zatAbdI ke udbhaTa vidvAnoM aura mUrdhanya AcAryoM meM inakI gaNanA kI jAtI hai| inakA alaGkAra zAstra, chandazAstra, vyAkaraNa, darzana, jyotiSa, nATyazAstra aura saiddhAntika viSayoM para ekAdhipatya thaa| prAkRta aura saMskRta bhASA ke bhI ye praur3ha vidvAn the| inhoMne apane jIvanakAla meM vividha viSayoM para anekoM granthoM kI racanA kI thii| jisakA ullekha gaNadharasArddhazataka kI bRhavRtti (1295) meM sumatigaNi isa prakAra karate haiM: ___ 'paramadyApi bhagavatAmavadAtacaritanidhInAM zrImarukoTTasaptavarSapramitakRtanivAsa-parizIlitasamastAgamAnAM samagragacchAdRta- sUkSmArthasiddhAntavicArasAra-SaDazIti-sArddhazatakAkhyakarmagrantha-piNDavizuddhi-pauSadhavidhipratikramaNasAmAcArI-saGghapaTTaka-dharmazikSA-dvAdazakulakarUpaprakaraNapraznottarazataka-zRGgArazatakanAnAprakAravicitracitra-kAvya-zaMtasaMkhyastutistotrAdirUpakIrtipatAkA sakalaM mahImaNDalaM maNDayantI vidvajjanamanAMsi prmodyti|
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ jinavallabhasUri kI vartamAna meM choTI-moTI 45 kRtiyA~ upalabdha haiN| inheM siddhAntavettA, vidhivettA, AcAravettA, svapnazAstravettA, upadeSTA, kAvyanirmAtA aura stotranirmAtA ke rUpa meM mAnA jAtA hai| inake dvArA nirmitta sAhitya aura mUrdhanya TIkAkAroM dvArA racita TIkA sAhitya kI sUcI saMlagna hai| TIkA nAma TIkAkAra racanA samaya kra0 graMthanAma 1. sUkSmArthavicArasAroddhAra prakaraNa bhASya * TippaNa * cUrNi * 3. sarvajIvazarIrAvagAhanA stava 4. piNDavizuddhi prakaraNa vRtti vRtti * vRtti * vRtti * prAkRta vRtti * TippaNaka * 2. AgamikavastuvicArasAra prakaraNa bhASya * * bhASya TippaNa * vRtti vRtti vRtti * vivaraNa * TIkA * avacUri * avacUri * uddhAra * vRtti laghu vRtti dIpikA TIkA * dIpikA * avacUri * avacUri * ajJAta kartR rAmadevagaNa municandrasUri dhanezvarAcArya mahezvarAcArya haribhadrasUri cakrezvarAcArya ajJAta kartR ajJAta kartRka ajJAta kartRka ajJAta kartRka rAmadevagaNa haribhadrasUri malayagiri zobhadrasU meruvAcaka ajJAta kartRka ajJAta kartR ajJAta kartRka ajJAta kartRka zrI candrasUri yazodevasUri udayasiMhasUra ajitadevasUri ajJAta kartRka ajJAta kartRka ajJAta kartRka 12 vIM za0 saM0 1170 saM0 1971 12vIM zatA0 12vIM zatA0 12 vIM zatA0 12vIM zatA0 saM0 1172 12vIM zatA0 12vIM zatA 16vIM zatA0 saM0 1978 saM0 1976 saM0 1295 saM0 1629 13
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrAvakavrata kulaka pauSadhavidhi prakaraNa 7. pratikramaNa samAcArI 8. svaprasaptatikA 5. 6. 9. dvAdazakulaka 10. dharmazikSA prakaraNa 11. saGghapaTTaka 12. zRGgArazataka 13. praznottaraikaSaSTizata 14. aSTasaptati aparanAma citrakUTIya - vIra - caitya - prazasti 15. citrakUTIya pArzva-caitya - prazasti 16. AdinAtha caritra 17. zAntinAtha caritra 18. neminAtha caritra 19. pArzvanAtha caritra 20. mahAvIra caritra: 14 paMjikA * avacUri * TIkA * TIkA * kanakakuzala bAlAvabodha * saMvegadevagaNi vRtti * stabaka * TIkA * TIkA TIkA bRhad vRtti laghu vRtti vRtti vRtti * avacUri paMjikA * bAlAvabodha * TIkA 0 TIkA 0 avacUri * avacUri * avacUri * avacUri * TIkA * TIkA 0 avacUri * caritra paMcaka bAlavabodha * ajJAta kartRka zrIcandra ajJAta kartR TIkA * avacUri * yu0 jinacandrasUri vimala kIrti rAjopAdhyA saM0 1513 sarvadevasUra jinapAlopAdhyAya saM0 1293 jinapAlopAdhyAya saM0 1293 jinapatisUri 13vIM zatA0 16 vIM zatA saM0 1513 saM0 1617 17vIM zatA0 13vIM zatA0 lakSmIsena vivekaratnasUri sAdhukIrti upAdhyAya saM0 1619 devarAja lakSmIvallabhopAdhyAya 18vIM zatA0 ajJAta kartRka ajJAta kartRka puNyasAgaropAdhyAya saM0 1640 zrIvallabhopAdhyAya 17vIM zatA0 somasuMdarasUriziSya 16vIM zatA0 kamalamaMdiragaNi 17vIM zatA0 mukticandragaNi 19vIM zatA0 sAdhusomopAdhyAya saM0 1519 kanakasomopAdhyAya 17vIM zatA0 kamalakIrti 17vIM zatA0 samayasundaropAdhyAya 17vIM zatA0 kanakakalaza gaNi saM0 1609
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAlAvabodha * nayameru saM01678 bAlAvabodha * vimalaratna saM0 1802 bAlAvabodha * samayasundaropAdhyAya 17vIM zatA0 stabaka* sumati 17vIM zatA0 21. vIra caritra (jaya bhavavaNa0)* 22. caturviMzati jina stotrANi (bhImabhava0), 23. caturviMzati jina stuti (marudevi nAbhitaNayaM0)* 24. paJca kalyANaka stava (sammaM bhuvaNikka0). 25. sarvajina paJca kalyANaka stava (paNaya sura0)* 26. prathama jina stava (sayala bhuvaNikka0)* 27. laghu ajita zAnti stava ttiikaa| dharmatilakopAdhyAya saM0 1322 (ullAsikkama0). ttiikaa| samayasundopAdhyAya saM0 1695 TIkA* guNavinayopAdhyAya 17vIM zatA0 bAlAvabodha * upAdhyAya sAdhukIrti saM0 1612 bAlAvabodha * kamalakIrti bAlAvabodha * devacandropAdhyAya 18vIM zatA0 28. stambhana pArzvajina stotra (siri bhavaNa0)* 29. kSudropadravaharapArzvajina stotra (namira surAsura0)* 30. mahAvIra vijJaptikA (suranaravara0)* 31. mahAbhaktigarbhA sarvajJavijJaptikA (loyAloya0)* 32. naMdIzvara caitya stava, TIkA sAdhusomopAdhyAya 15vIM zatA0 (vaMdiya naMdiya0) 33. bhAvArivAraNa stotra TIkA, jayasAgaropAdhyAya 15vIM zatA0 (bhAvArivAraNa) TIkA* merusundaropAdhyAya 15vIM zatA0 TIkA* kSemasundaropAdhyAya 15vIM zatA0 TIkA* cAritravardhana 15vIM zatA0 matisAgara 15vIM zatA0 avacUri* ajJAta kartRka bAlAvabodha * merusundopAdhyAya paadpuurtistotraa| padmarAjagaNi saM0 1659 34. paJcakalyANaka stotra (prItiprasanna0)* 35. kalyANaka stava (purandara pura0)* 36. sarvajina stotra (prItiprasanna0)* TIkA*
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ 37. pArzvajina stotra (namasyadgIrvANa)* 38. pArzvajinastotra (pAyAtpArzva0)* 39. pArzvajina stotra (devAdhIza0)* 40. pArzvajina stotra (samudyanto0)* 41. pArzvajina stotra (vinayavinamad0)* 42. pArzvajina stotra citrakAvyAtmaka (zaktizUleSu0)* 43. pArzvajina stotra cakrASTaka (cakre yasya natiH)* 44. sarasvatI stotra (sarabhasalasad). 45. navakAra stava (kiM kiM kappataru0) * - bhAratIya sAhitya meM yaha asAdhAraNa ghaTanA hai ki jinavallabha ke 14 graMthoM kI racanA para unake svargavAsa ke tIna varSa ke pazcAt se hI arthAt vi0saM0 1170 se 1800 taka bRhadgacchIya, candrakulIya, candragacchIya, rAjagacchIya, tapAgacchIya, kharataragacchIya, Apta evaM dhurandhara AcAryoM/vidvAnoM ne 74 TIkAoM kI racanA kI haiN| ajJAta kartRka 14 saMkhyA kama karane para bhI municandrasUri, dhanezvarasUri, mahezvarAcArya, cakrezvarAcArya, malayagiri, yazodevasUri, yazobhadrasUri, udayasiMhasUri, ajitadevasUri, jinapatisUri, jinapAlopAdhyAya, yugapradhAna jinacandrasUri, saMvegadevagaNi Adi sAkSara vidvAnoM ne apanI-apanI TIkAoM meM navAMgI TIkAkAra abhayadevasUri ke ziSya 'jina' arthAt jinezvaroM ke 'vallabha' arthAt atyanta priya jinavallabhasUri ko siddhAntavid evaM Apta mAnate hue TIkAoM ke mAdhyama se apanI bhAvAMjalI prastuta kI hai| jinavallabhasUri kA bhASA jJAna aura zabda koza akSaya thaa| ve prAkRta aura saMskRta bhASA ke uccakoTi ke vidvAn the aura ina bhASAoM para unakA pUrNa prabhutva thaa| AcArya jinavallabha kA saMkSipta jIvana paricaya, jinavallabhasUri dvArA svapraNIta aSTasaptati, jinapAlopAdhyAya praNIta kharataragacchAlaGkAra yugapradhAnAcArya cihnAntargata graMtha vividha saMsthAoM se prakAzita haiN| prakAzana saMsthAoM ke nAma ke lie . vallabha-bhAratI prathama khaNDa dekheN| . * cihnAMkita graMtha adyAvadhi aprakAzita haiN| * cihnAMkita mUla graMtha prakAzita haiN| * kramAGka 1-45 mUlagrantha 'jinavallabhasUri granthAvalI'- meM prakAzita haiN| 0 cihnAMkita grantha yantrastha haiN|
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ gurvAvalI aura mere (mahopAdhyAya vinayasAgara) dvArA likhita vallabhabhAratI prathama khaNDa, jinavallabhasUri granthAvalI aura dharmazikSA prakaraNa kI bhUmikA ke AdhAra se likhA gayA hai| praznottaraikaSaSTizataka zrIjinavallabhasUri kI kAvyazAstra kI dRSTi se vidvajjanAhlAdaka yaha pramukha kRti hai| isakI racanA kisa saMvat meM huI? isakA kahIM ullekha nahIM hai| yaha nizcita hai ki zrIabhayadevUsari se upasampadA prApta karane ke pazcAt hI isa kAvya kI racanA huI hai| kyoMki kAvya ke zloka saM0 159 meM ve svayaM svIkAra karate haiM ki 'madguravo jinezvarasUrayaH' mere guru jinezvarasUri haiN| jabaki isake pUrva hI zloka saM0 158 meM - 'ke vA sadguravo'tra cArucaraNazrIsuzrutA vizrutAH"zrImadabhayadevAcAryAH' likhate haiN| jinavallabhajI kI udAra guNagrAhakatA thI ki apane mUla guru jinezvarAcArya kA smaraNa bhI kiyA hai aura sadguru ke rUpa meM zrIabhayadevasUri kA smaraNa bhI kiyA hai| - jaisA ki nAma se hI spaSTa hai ki prazna aura uttaroM ke mAdhyama se isa kAvya kI racanA kI gaI hai| pratyeka caraNa meM prazna aura uttara samaveta rUpa se prApta hote haiN| vidvAnoM ko uttara dene ke lie dimAgI vyAyAma karate hue apanI udbhaTa pratibhA kA prayoga bhI karanA par3atA hai| 161 padyoM meM isakI racanA hone ke kAraNa isakA nAma 'praznottaraikaSaSTizataka kAvyam' rakhA gayA hai| TIkAkAra mahopAdhyAya puNyasAgara dvArA bhI yaha nAma svIkRta hone se hamane bhI isI nAma kA prayoga kiyA hai| zrIsumatigaNi ne gaNadharasArddhazataka bRhadvRtti meM 'praznottarazataka' kA nAmollekha kiyA hai| jinaratnakoza (pRSTha 275) meM 'praznazatakam' aura 'praznaSaSTizataka' ke nAma kA ullekha kiyA hai| ina donoM nAmoM kA ullekha jaina granthAvalI meM bhI prApta hotA hai| jaina sAhityano saMkSipta itihAsa (pRSTha 587) 'praznottara' ullekha milatA hai| kailAza zrutasAgara sUcI ke anusAra praznazataka' aura 'praznottaraikaSaSTizataka' donoM nAma prApta hote haiN| kAvyazAstra kI dRSTi se yaha alaGkAra pradhAna kAvya hai| alaGkAroM meM bhI zabdAlaGkAroM meM citrAlaGkAra ke nAma se isakA svatantra sthAna hai| jaisA ki kavi ne prArambha ke prathama padya meM hI kahA hai:- 'katicidabudhabuddhyai vacmyahaM praznabhedAn'
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ arthAt sAmAnya vidvAnoM ki buddhivardhana ke lie maiM praznabhedoM kA varNana krugaaN| kAvyagata, citrAlaGkAra kI jAtiyoM meM se 46 jAtiyoM kA ullekha/varNana kiyA hai| (dekheM pariziSTa naM. 4) / sAtha hI praznoM ke uttaragata zabdAvalI ke 33 citrakAvya bhI die hai| praznamaya citrakAvyoM ke udbhava aura varNana kahA~-kahA~ prApta hote haiM isake lie citrAlaGkAra para vivecana karanA Avazyaka hai| citrAlaGkAra alaGkAra zabda kI vyutpatti kartR vAcya evaM karaNa vAcya alaGkarotIti alaGkAraH' 'alaGkriyate anena iti alaGkAraH' dvArA kI jAe, kintu jisa prakAra hArAdi alaGkAra ramaNI ke naisargika saundarya kI vRddhi meM upakAraka hote haiM usI prakAra alaGkAra kAvya kI rasAtmakatA ke utkarSaka haiN| alaGkAra vANI ke bhUSaNa haiM / inake dvArA abhivyakti meM spaSTatA, bhAvoM meM prabhaviSNutA, preSaNIyatA, tathA bhASA meM saundarya kA sampAdana hotA hai| isIlie kAvya meM ramaNIyatA evaM camatkAra kA AdhAna karane hetu alaGkAroM kI sthiti Avazyaka hai| alaGkAra zAstra ke antargata kAvya ke samasta upakaraNa aura racanA-prakriyAeM antarabhUta ho jAtI haiN| lakSaNazAstriyoM ne alaGkAra ko kaTaka-kuNDalavata mAnA hai para saMskRta ke kAvyoM ke adhyayana se avagata hotA hai ki yaha sambandha tantupaTavat hai, kaTaka-kuNDalavat nhiiN| alaGkAra kAvyazarIra ke tAne-bAne se pUrNataH milAjulA hotA hai ata: use alaga nahIM kiyA jA sktaa| niHsandeha alaGkAra kAvya meM rasa ke utkarSaka evaM saundarya kA parivarddhana karane vAle Avazyaka upAdAna haiN| kavi kI saundarya priyatA ke kAraNa hI kAvya meM alaGkAroM kA astitva pAyA jAtA hai| alaGkAroM kA manovRttiyoM se ghaniSTa sambandha hai| kavi apanI rucivaiziSTya ke anusAra alaGkAra kA prayoga kara apanI racanA meM cArutA utpanna karatA hai| alaGkAra dvArA eka vyakti ke hRdaya kI anirvacanIya rasAnubhUti dUsare vyakti ke hRdaya meM saMkramita hotI hai| hamAre jIvana kI rasAnubhUtiyA~ kevala sUkSma, sukumAra evaM ananta vaicitryazIla hI nahIM hotI kintu hRdaya ke gahana antarAla meM anirvacanIya AhlAda kA saMcAra karatI haiN| isa anirvacanIya ke vacanIya karane kI ceSTA asAdhAraNa bhASA dvArA kI jAtI hai|
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ isa asAdhAraNa bhASA ko kAvyocita vizeSokti yA alaGkAra samanvita vizeSokti kahA jA sakatA hai| vANI meM saundarya aura cArutA alaGkAra dvArA hI utpanna hotI hai| kAvyazAstriyoM ne alaGkAroM ke mukhyata: do bheda kie haiM- zabdAlaGkAra, aura arthAlaGkAra-citrakAvyoM/citrAlaGkAra kI gaNanA zabdAlaGkAra ke antargata hI kI jAtI hai, kyoMki yaha artha kA viSaya na hokara zabda kA hI viSaya hai| citrakAvya zabdoM meM camatkAra utpanna karate haiN| camatkAra mUlaka alaGkAroM kA pratibhA aura utkarSa buddhi ke vyAyAma se adhika samabandha hai| isakA niyojana bhI mukhyata: mastiSka kI kriyAoM taka hI Azrita hai| isa zreNI ke alaGkAra mana meM kautuhala utpanna kara vRttiyoM ko jAgaruka banAte haiN| alaGkAra kA kArya bhAvoM ko uddIpta karanA hai| sAmAnya tathya bhI alaGkAra yukta hokara manohara ramaNIya ho jAte haiM jo camatkAra yukta kAvyoM kA to kahanA hI kyA? - citrakAvya zabdagata hone ke kAraNa ve cAhe ekAkSara hoM, vyakSara hoM, trirakSara ho, caturakSara ho yA aSTadala-zatadala-sahastradala kamala yukta hoN| ve hRdaya evaM mastiSka ko jhaMkRtakara ramaNIyatA ko abhivyakta karate haiN| ___ yadyapi rasa niSpatti kI dRSTi se kucha loga citrakAvya ko ucca koTi kA kAvya nahIM mAnate haiN| yaha kucha aMzoM meM satya hai| muktaka citrakAvyoM meM sambhavataH rasAsvAdana na hotA ho kintu 'rAmacaritAbdhiratnam' ke samAna zabdoM meM camatkAra paidA karake rasAsvAdana bhI karAte haiN| alaGkAra zAstra kA bIjAropaNa bharatamuni ke pUrva hI ho cukA thaa| rAjazekhara ne kAvyamImAMsA ke prathama adhyAya ke prArambha meM likhA hai ki 'citrAGgada ne citrakAvya viSayaka grantha kI racanA kI thii|' bharatamuni ke nATyazAstra meM kevala cAra hI alaGkAroM kA ullekha milatA hai, citrAlaGkAra kA nhiiN| agnipurANa (adhyAya 374) meM citra ke prazna, prahelikA, guptapada, cyutapada, dattapada, samasyA aura bandha ye sAta bheda prApta hote haiM / bandha ke antargata gomUtrikA, arddhabhrama, sarvatobhadra, kamala, cakra, cakrAbja, daNDa aura muruja ye 8 bheda prApta hote haiM, kintu inake svatantra rUpa se lakSaNa yA udAharaNa prApta nahIM hote haiN| bhAmahA (IsvI pUrva) ke kAvyAlaGkAra (dvitIya pariccheda) meM zabdAlaGkAroM kA nirupaNa avazya hai kintu citrAlaGkAra kA vizeSa ullekha nahIM hai|
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ daNDi (6vIM zatI) kRta kAvyAdarza (tRtIya pariccheda) meM gomUtra Adi citrabandha kAvya aura prahelikA kA ullekha to prApta hotA hai kintu vizeSa varNana nhiiN| udbhaTTa ke kAvyAlaGkArasArasaMgraha aura vAmana ke kAvyAlaGkArasUtravRtti (cauthA adhikaraNa) meM ullekha avazya prApta hotA hai kintu vizeSa varNana prApta nahIM hotaa| rudraTa (11vIM zatI) kRta meM kAvyalaGkAra ke paMcama adhyAya meM citrakAvyoM kA vistAra se varNana prApta hotA hai| citrAlaGkAra kA nirupaNa karate hue ve likhate hai: bhaGgayantarakRtatatkramavarNanimittAni vsturuupaanni| sAGgAni vicitrANi ca racyante yatra tccitrm||1|| citroM ke lakSaNoM kA varNana kara unake viziSTa bhedoM kA ullekha karate hue unake udAharaNa bhI dete hai: tshckrkhnggmuslairbaannaasnshktishuulhlaiH| cturnggpiitthvircitrthturggjaadipdpaatthaiH|| 2 // anulomprtilomairrdhbhrmmurjsrvtobhdraiH| ityAdibhiranyairapi vstuvishessaakRtiprbhvaiH|| 3 // bhedairvibhidyamAnaM saMkhyAtumanantamasti naitdlm| tasmAdetasya mayA diDmAtramudAhRtaM kvyH||4|| Adi zabda se padmabandha, mAtrAcyuta, binducyuta, prahelikA, kArakagUr3ha, kriyAgUDha, praznottara Adi ke udAharaNa bhI prApta hote haiN| rAjazekhara (10vIM zatI) kRta kAvyamImAMsA meM citrAlaGkAra kA koI varNana prApta nahIM hotA hai| mahArAjA bhoja (11vIM zatI) ne sarasvatIkaNThAbharaNa ke dvitIya pariccheda zloka saMkhyA 109 se 130 meM citrakAvyoM ke vistAra se lakSaNa evaM udAharaNa diye haiN| citra ke mukhyataH 6 bheda batalAe hai| varNa, sthAna, svara, AkAra, gati aura bndh| vrnnsthaansvraakaargtibndhaanprtiihyH| niyamastadbudhaiH SoDhA citramityabhidhIyate // 109 //
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ ina chaH bhedoM ke bhI 8-8 upabheda batalAe gae haiM aura gomUtrikAdi bandhoM ke 21 bheda batAe hai| kAvyaprakAzakAra mammaTa (11vIM zatI) ne bhI navama ullAsa meM likhA hai :taccitraM yatra varNAnAM khaGgAdyAkRtihetutA // 85 // yaha kahakara khaGga, muraja, padma, sarvatobhadra ke udAharaNa die hai| alaGkAradarpaNa yaha prAkRta kI racanA hai / ataH isakA samaya 11vIM12vIM zatAbdI mAnA jA sakatA hai| isameM bhI vizeSa varNana prApta nahIM hotA hai| kavi dharmadAsa (11-12vIM sadI) ne vidagdhamukhamaNDana kI racanA kI hai| yaha sArA grantha hI citrakAvya ke bheda, upabheda, prabhedoM se samanvita hai| isameM citrakAvya ke 68 bheda batAe hai ( padya 9 - 18 taka) / ve nimna hai: - 1. vyasta, 2. samasta, 3. dvivyasta, 4. dvisamastaka, 5. vyastasamastaka, 6. dvivyastasamastaka, 7. dvisamastakavyasta, 8. ekAlApa, 9. prabhinnaka, 10. bhedyabhedaka, 11. ojasvI, 12. sAlaGkAra, 13. sakautuka, 14. praznottarasama, 15. pRSTaprazna, 16. bhagnottara 17. Adyuttara, 18. madhyottara, 19. antyottara, 20. apahnuta, 21. viSama, 22. vRtta, 23. nAmAkhyAta, 24. tarkazAstra, 25. sautra, 26. zabda, 27. zAstra, 28. varNottara, 29. vAkyottara, 30 zlokottara, 31. pAdottara, 32. khaNDottara, 33. cakra, 34. pada, 35. kAlapada, 36. gomUtra, 37. sarvatobhadra, 38. gatapratyAgata, 39. varddhamAnAkSara, 40. hIyamAnAkSara, 41. zRGkhalA, 42. nAgapAza, 43. ciciMkSA, 44. saMsuddha, 45. prahelikA, 46. hRdya, 47. kAlasAra, 48. ajamArAdi, 49. gUDhapada, 50. pAdArtha gUDhaka, 51. stuti nindA, 52. vyartha, 53. apahnuti, 54. apahnuti bindu, 55. kriyA, 56. kAraka, 57. sambandha, 58. guptAnyAmantrita, 59. guptAnya, 60. liGga samAsa, 61. vacana, 62. mAtrA, 63. bindu, 64. visarga, 65. cyutAkSara, 66. sthAnacyuta, 67. vyaJjana cyuta, 68. cyutadattAkSara / praznajAti ke ina 68 bhedoM ko prathama pariccheda meM 9, dUsare pariccheda meM 20, tIsare pariccheda meM 15 aura cauthe pariccheda meM prahelikAdi 24 bhedoM kA vivecana lakSaNodAharaNa ke sAtha kiyA hai 1 kavi jinavallabha ne prastuta grantha ke prathama padya meM kahA hai ki- 'kucha prazna bhedoM kA varNana kruuNgaa|' aisA pratIta hotA hai ki kavi jinavallabha ne 21
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyazAstra ke samasta granthoM kA adhyayana kiyA thA kintu unameM citrakAvyoM ke katicit bheda hI prApta hote haiM / rudraTa ne kAvyAlaGkAra meM kucha adhika bhedoM kA vistAra se varNana kiyA hai| kAvyazAstroM ke atirikta usa samaya citrakAvya ke aneka bheda-prabheda saMskRta sAhitya meM prasiddha hoMge kintu unakA eka sthAna para saMkalana nahIM hogaa| inake bhedoM-upabhedoM kA eka sthAna para saMkalana vidagdhamukhamaNDana meM hI prApta hotA hai| ataH sambhava hai ki kavi jinavallabha ne vidagdhamukhamaNDana ko AdhAra banAkara yA Azraya lekara usameM se citrakAvya ke aneka bhedoM kA saMkalana kara isa kAvya kI racanA kI ho! paravartI kAvyazAstra paravartI kAvyazAstriyoM meM kalikAla sarvajJa hemacandra, vAgbhaTTa, . narendraprabhasUri, vizvanAtha Adi ne bhI citrakAvya ke sambandha meM likhA hai: AcArya hemacandra (12vIM-13vIM zatI) ne kAvyAnuzAsana adhyAya 5, sUtra 5 meM svara, vyaJjana, sthAna, gati, AkAra, niyama, cyuta, gUDhAdi bheda batalAte hue inake udAharaNa bhI die haiN| gati ke antargata gata-pratyAgata, khaDga, muraja, bandha Adi, arddhamAtracyuta, bindu cyuta, kriyA gUr3ha, kAraka gUDha, sambandha gUDha, pAda gUDha, praznottara Adi kA bhI samAveza kiyA hai| __ mantrI vAgbhaTTa (bAhar3a, 12vIM sadI) ne vAgbhaTAlaGkAra ke caturtha pariccheda meM padya 7-15 taka meM citrakAvyoM ke lakSaNa dete hue unake kucha udAharaNa bhI diye hai| jinameM se pramukha hai:- gomutrikA, SoDaSadala padmabandha, ekasvara, mAtrAcyutaka, bindu cyutaka, vyaJjana svara, vyanjana cyutaka aura bhaMgapada ke lakSaNa dekara udAharaNa die hai| narendraprabhasUri (13vIM zatI) ne sAtaveM taraGga meM likhA hai:lipyakSarANAM vinyAse khddg-pdmaadiruuptaa| yasmintrAlokyate citrA taccitramiti gIyate // 21 // isake antargata khaDga, padma varNana mAtra ke udAharaNa mAtra die hai| vizvanAtha (14vIM zatI) ne sAhitya darpaNa ke dazama pariccheda meM likhA hai: padmAdyAkArahetutve varNAnAM citrmucyte||16||
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ Adi zabda se khaga, muraja, cakra, gomutrikAdi kA grahaNa kiyA hai aura prahelikA (17) ke antargata ukti vaicitrya mAtra se cyuta dattAkSarAdi bheja hote hai| AcArya amaracandrasUri (1243 se 1261) ne kavizikSA kI kAvya kalpalatA vRtti meM zleSasiddhi pratAna ke citraprapaJca meM isakA kucha vistAra se vicAra kiyA hai| isameM praznottara, prahelikA, bandha ityAdi ke lakSaNa aura udAharaNa prApta hote hai| mahAkavi ajitase na viracita (12-13vIM zatAbdI) alaMkAracintAmaNi ke dvitIya pariccheda meM pUrNa rUpa se citrakAvya kA hI varNana hai| isameM vistAra pUrvaka citrAlaGkAra kA pratipAdana kiyA gayA hai| isa pariccheda meM citrAlaGkAra ke 42 bheda pratipAdita kie hai aura unake udAharaNa bhI prastuta kie gae haiM:- 1. vyasta, 2. samasta, 3. dvivyasta, 4. dviHsamasta, 5. vyastasamasta, 6. dvi:vyasta-samasta, 7. dviHsamastaka-suvyasta, 8. ekAlApakam, 9. prabhinnaka, 10. bhedyabhedaka, 11. ojasvI, 12. sAlaMkAra, 13. kautuka, 14. praznottara, 15. pRSTa-prazna, 16. bhagnottara, 17. Adhuttara, 18. madhyottara, 19. antyottara, 20. apahnata, 21. viSama, 22. vRtta, 23. nAmAkhyAta, 24. tArkika, 25. sautra, 26. zAbdika, 27. zAstrArtha, 28. vargottara, 29. vAkyottara, 30. zlokottara, 31. khaNDa, 32. padottara, 33. sucakraka, 34. padma, 35. kAkapada, 36. gomUtra, 37. sarvatobhadra, 38. gata-pratyAgata, 39. varddhamAna, 40. hIyamAnAkSara, 41. zrRMkhalA aura, 42. naagpaashk| ye zuddha citrAlaMkAra hai| inake atirikta arthaprahelikA kI gaNanA bhI citrAlaMkAroM meM kI hai| lakSaNazAstra ke samasta granthoM meM jahA~ citrakAvya ke do-cAra bheda hI prApta hote hai vahA~ kevala rudraTa ne kucha adhika bheda prastuta kie haiM aura vidagdhamukhamaNDana meM 68 bheda prApta hote haiM- jabaki paravartI ajitasena ke alaGkAra cintAmaNi meM 42 bheda prApta hote haiM / ataH vidvajjana bhedoM kI dRSTi se vidagdhamukhamaNDana, praznottaraikaSaSTizataka aura alaGkAracintAmaNi kA samIkSAtmaka adhyayana kara prastuta kareMge to vaha citrakAvya premiyoM ke lie upakAraka hogaa| saMskRta sAhitya meM prasiddha mahAkAvyoM meM citrabandha ke katipaya udAharaNa prApta hote haiM ve nimna haiM:
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAkavi bhAravi (7vIM zatAbdI) ke kirAtArjunIya mahAkAvya, sarga 17-gomUtrikA, sarvatobhadra evaM arddhabhramaka ke udAharaNa prApta hote haiN| mahAkavi mAgha (10vIM zatAbdI) zizupAla vadha mahAkAvya sarga 19sarvatobhadra, muraja, gomUtrikA, arddhabhramaka, cakra aura gata-pratyAgata, ekAkSara, vyakSara Adi ke udAharaNa milate haiN| ____mahAkavi zrIharSa (12vIM) ke naiSadhIya caritra mahAkAvya meM koI citrakAvya nahIM hai| mahAkavi harizcandra praNIta dharmazarmAbhyudaya mahAkAvya sarga 19 meM gomUtrikA, arddhabhrama, sarvatobhadra, muraja, SoDazadala padma aura cakra ityAdi kAvya prApta hote haiN| stotra sAhitya meM racita grantha vastuta: lakSaNazAstriyoM ke dvArA praNIta kAvya-granthoM ke racanA se pUrva hI arthAt vikrama kI pA~cavI zatAbdI ke pUrva hI jaina kaviyoM dvArA stotroM meM isa bandha kA prayoga milatA hai| kahA jAtA hai ki bhagavAna mahAvIra ke ziSya nandISeNa ne ajitazAnti stotra kI racanA kii| isa stotra meM nimna bandha prApta hote haiM:- catuSpaTa, vApikA athavA dIpikA, maGgalakalaza, gucchaka, vRkSabandha, SaDdalakamala aura assttdlkml| ___ svAmI samantabhadra racita jinazataka (stutividyA) to pUrNata: citrakAvyAtmaka hai:- muraja, arddhabhrama, gata-pratyAgata, cakra, anuloma, pratiloma aura cakrabandha shlok| stotra paramparA meM to isake pazcAt anekoM mahAkaviyoM ne citrakAvyAtmaka racanAeM kI haiN| jinameM se pramukha hai:- jinavallabhasUri, jinaprabhasUri, munisundarasUri, upAdhyAya harSakula, upAdhyAya zrIvallabha, upAdhyAya sahajakIrti aura mahopAdhyAya meghavijaya praNIta stotra kAvyoM aura vijJapti patroM ko dekhA jA sakatA hai| vistAra bhaya se unake stotroM ke nAma aura bandhoM ke nAma yahA~ nahIM die jA rahe haiN| sA. mahopAdhyAya nAnUrAma saMskartA ne rAjasthAnI loka sAhitya pRSTha 202 para zuddha paheliyoM ke 14 nAmollekha kie hai|:- samAgatA, vaMcitA, vyutakrAMtA, prayuSitA, samAnarUpA, parUSA, saMkhyatA, prakalipatA, nAmAntiritA, nibhRtA, samAnazabdA, saMmUDhA, parihArikA, ekacchanA, ubhayacchanA aura saMkIrNA /
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivAhotsava meM praznottara zatAbdiyoM se sAmAjika aura loka-paramparA kI dRSTi se vivAhotsava eka zlAghanIya aura anukaraNIya prasaMga mAnA jAtA hai / vivAhoparAnta vara-vadhU, apane mitra maNDalI ke sAtha milate haiM to praznottaroM kI jhar3I laga jAtI hai| kucha prazna vara karatA hai aura vadhU uttara detI hai aura kucha prazna vadhU karatI hai aura vara uttara detA hai| kucha dazAbdiyoM pUrva yaha paramparA samAja meM pracalita thI, maiM bhI isakA bhuktabhogI huuN| isa prakAra ke praznottara prAcIna kathAgranthoM meM bhI prApta hote haiN| sumatinAtha caritra, zrIpAla caritra Adi meM vara-vadhU ke praznottara draSTavya hai / prAcIna kathA granthoM kA avalokana kiyA jAe to isa prakAra ke aneka prasaMga prApta ho sakate haiN| rAjasthAnI bhASA meM to premAlApa samaya ke praznottara kaI granthoM meM prApta hote haiN| vidvAnoM ke lie zodha kA viSaya hai / yahA~ citragata praznottara aura prahelikA meM sUkSma antara avazya hai kintu Aja hindI jagat meM praznottara, prahelikA, paheliyA~, hiyAlI, gUr3hA, mukarI Adi isI se sambandhita haiN| amIrakhusaro kI mukariyA~ prasiddha hI haiN| 'hiyAlI' kA eka vizAla saMgraha mere pAsa surakSita hai| koI zodhArthI isa para zodha prabandha likhanA cAhe to likha sakatA hai| TIkAkAra mahopAdhyAya puNyasAgara inake sambandha meM koI vizeSa ullekha prApta nahIM hotA hai| muni harSakula racita 'mahopAdhyAya zrIpuNyasAgara gurugItam' ke anusAra inake pitA ke nAma . udayasiMha thA aura mAtA kA nAma uttamade thA aura inhoMne jinahaMsasUri ke svahasta se dIkSA grahaNa kI thI / dhana uttamade uri dharayau, udayasiMha kuli dinakAra jI / jinazAsana mAMhi paragar3a, suvihita gaccha siNagAra jI // 5 // zrIjinahaMsa sUrisarai, saI hatha dIkhiya zIsa jI / haraSI 'haraSakula' ima bhai, guru pratapau kor3i varIsa jI // 6 // (aitihAsika jaina kAvya saMgraha pRSTha 57) jinahaMsasUri - mAravAr3a ke satrAvA grAma nivAsI copar3A gotrIya megharAja aura kamalA devI inake pitA-mAtA the / inakA janma vikrama saMvat 1524 meM huA thaa| janma nAma dhanarAja thaa| vikrama saMvat 1535 meM vikramapura 25
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ (bIkAnera) meM inakI dIkSA sampanna huI thii| dIkSAnAma dharmaraGga thaa| vikrama saMvat 1555 ahamadAbAda meM inako AcArya pada para sthApita kiyA gayA thaa| jisakA pada mahotsava 1556 meM bIkAnera meM huA thaa| bIkAnera ke maMtrI bohitharA gotrIya karmasI ne kiyA thA aura isa mahotsava meM unhoMne pIrojI lAkha rupaye vyaya kiye the| zrI zAntisAgarasUri ne inako sUrimantra pradAna kiyA thaa| bIkAnera meM hI nemInAtha mandira kI pratiSThA kI thii| tadanantara eka bAra AgarA nivAsI saMghavI DUMgarasI, megharAja, pomadatta pramukha saMgha ke AgrahapUrvaka bulAne para Apa AgarA nagara gye| usa samaya bAdazAha ke bheje huye ghor3e, pAlakI, bAje, chatra, ca~vara Adi ke ADambara se ApakA pravezotsava karAyA gyaa| isa utsava meM gurubhakti, saMghabhakti Adi kArya meM do lAkha rupaye vyaya hue the| sajAvaTa bar3I darzanIya huI thii| logoM kI bhIr3a se mArga saMkIrNa ho gae the| dillIpati bAdazAha sikaMdara gajArur3ha hokara amIra, umarAva, vajIra Adi amaladAroM ke sAtha sAmane Aye the| vAjitra baja rahe the| zrAvikAe~ apane mastaka para maMgalakalaza dhAraNa kara guruzrI ko motiyoM se badhA rahIM thiiN| rajata mudrA (rupayoM) ke sAtha pAna (tAMbUla) diye gye| isa yazasvI kArya se bAdazAha ko bar3A Azcarya huaa| cugalakhoroM ke bahakAne se sUrijI ko rAjasabhA meM bulA kara karAmAta dikhAne ke lie Agraha kiyA, kyoMki use zrI jinaprabhasUrijI ke camatkAroM kI bAteM karNagocara thiiN| unheM dIvAna-darabAra dhavalagRha meM rkhaa| pUjyazrI ne tapasyA aura dhyAna prArambha kiyaa| yathAsamaya zrIjinadattasUrijI ke prasAda aura causaTha yoginiyoM ke sAnnidhya se camatkAra huaa| sUrijI ne daivI zakti se bAdazAha kA manoraMjana kara pA~ca sau bandIjanoM ko kaida se chur3AyA aura abhaya ghoSaNA se suyaza prApta kara upAzraya pdhaare| sArA saMgha bar3A harSita huaa| Apane tIna nagaroM meM pratiSThAe~ kiiN| anekoM saMghapati pramukha pada para sthApita kiye| saM0 1582 meM 'AcArAMga dIpikA' kI bIkAnera meM racanA kii| pATaNa nagara meM tIna dina anazana karake saM0 1582 meM svargavAsI hue| saM0 1587 meM zrI jinamANikyasUrijI dvArA pratiSThita Apake caraNa jaisalamera ke zrI pArzvanAtha jinAlaya meM haiN| mahopAdhyAya dhavalacandra aura vAcaka gajasAra Adi inhIM ke ziSya the| (kharataragaccha kA bRhad itihAsa pRSTha 220)
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavi harSakula ne 'saiM hatha dIkhiya zIsa jI' arthAt jinahaMsasUri ke svahasta dIkSita ziSya the| jinahaMsasUri kA rAjyakAla 1555 se 1582 taka hai| ataH inakI dIkSA isI madhya meM huI hogii| inako upAdhyAya pada kisane pradAna kiyA yaha spaSTa ullekha nahIM hai| sambhava hai jinahaMsasUri ne hI inako upAdhyAya pada pradAna kiyA ho athavA jinahaMsasUri ke paTTadhara jinamANikyasUri ne 12 muniyoM ko upAdhyAya pada diyA thA usa samaya diyA ho| adhika sambhAvanA hai ki unhoMne hI inako upAdhyAya pada diyA ho| jinamANikyasUri ke paTTa para jinacandrasUri saMvat 1612 meM paTTadhara bne| sUripada ke yoga tapa Adi upAdhyAya puNyasAgarajI ne hI karavAe the| yugapradhAna jinacandrasUri alpAvasthA meM hI AcArya bane the ata: unakA zikSaNa-dIkSaNa vayovRddha gItArtha mahopAdhyAya puNyasAgara, mahopAdhyAya dhanarAja aura mahopAdhyAya sAdhukIrti kI dekharekha meM hI huA thaa| yugapradhAna jinacandrasUri ne vikrama saMvat 1617 meM jinavallabhasUri kRta 'pauSadhavidhi prakaraNa' para 'TIkA' kI racanA kI thii| usakI racanA prazasti meM likhA hai ki isakA saMzodhana mahopAdhyAya puNyasAgara, pAThaka dhanarAja aura pAThaka sAdhukIrti ne kiyA thA zrIpuNyasAgaramahopAdhyAyaiH paatthkodrdhnraajaiH| api sAdhukIrti gaNinA, suzodhitA diirghdRssttyem||26|| ata: yaha nizcita hai ki saMvat 1617 ke pUrva hI inako mahopAdhyAya pada prApta ho cukA thaa| dAdAbAr3I (dedAnasara tAlAba ke pAsa) jaisalamera zilApaTTa para aMkita hai(1) // saMvat 1650 varSe ASAr3ha mAse zuklapakSe yuta navamIdine (2) rava(vi)vAre citrAnakSatre rAvala zrIbhImajIvijayirAjye zrI (3) zrIjinakuzalasUrINAM pAduke kArite yugapra(4) dhAnazrIjinacandrasUrIzvarANAM AcArya zrIjinasiMhasUri (5) samalaMka(kR)tAnAmAdezena zrIpuNyasAgaramahopAdhyAyaiH (6) pratiSThite tatpratiSThotsavazca saM0 pAsadatta suzrAvakeNa (7) bhAryA lIlAdeH putra saM0 zAlibhadra kevaMnA caMdrasena (8) nnst:(stu)|| zrIH saMbhAvaMza nArAMiNa pemaNI likhtN|| (mahopAdhyAya vinayasAgara sampAdita kharataragaccha pratiSThA lekha saMgraha lekhAGka 1202) 1. yugapradhAna jinacandrasUri pRSTha 26
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'jambUdvIpaprajJapti TIkA' kI racanA vi. saM. 1645 jaisalamera meM kI thii| 1650 meM jinakuzalasUri caraNoM kI sthApanA jaisalamera meM kI thii| saMvat 1652 meM puNyasAgara mahopAdhyAya ke upadeza se jambUdvIpaprajJapti TIkA kI pratilipi likhI gaI thii| ataH yahI sambhAvanA kI jA sakatI hai ki 1652 ke pazcAt hI inakA svargavAsa jaisalamera meM hI huA ho| sambhava hai vRddhAvasthA ke kAraNa inhoMne jaisalamera meM hI sthiravAsa kara liyA ho| svargagamana ke samaya inakI Ayu lagabhaga 90 varSa kI mAnI jA sakatI hai| sAhitya-nirmANa mahopAdhyAya puNyasAgarajI Agama sAhitya, kAvya sAhitya, vyAkaraNa zAstra ke udbhaTa vidvAn the| prAkRta, saMskRta aura rAjasthAnI bhASA ke bhI praur3ha vijJa the| yugapradhAna jinacandrasUri racita 'pauSagha vidhiprakaraNa bRhadvRtti' kA saMzodhana bhI 1617 meM inhoMne kiyA thaa| isase spaSTa hai ki vidhi-vidhAna sAhitya ke bhI marmajJa the| inake dvArA sarjita saMskRta bhASA meM maulika grantha prApta nahIM hai kintu TIkA grantha hI prApta haiN| rAjasthAnI bhASA meM inakI choTI kRtiyA~ prApta hotI haiN| kramazaH inakA paricaya prastuta hai: 1. jambUdvIpaprajJapti TIkA - isa upAGga para inhoMne 1645 jaisalamera meM mahArAjA zrI bhImasiMhajI ke rAjya meM racanA kii| inhIM ke ziSya vAcaka padmarAja ne jisake lie TIkAkAra ne svayaM ullekha kiyA hai :'yuktAyuktavivecakAH' ne isa racanA meM sahayoga diyA thA aura jJAnatilakagaNi ne isakA prathamAdarza likhA thaa| jambUdvIpaprajJapti bhUgola sambandhI grantha hai| usakI racanA meM Agamika jJAna ke sAtha bhUgola sambandhI jJAna bhI apekSita hai| zrI abhayadevasUri aura malayagiri kRta anya TIkAoM kA upayoga karate hue yaha TIkA likhI gaI hai| TIkA kI racanA prazasti nimna hai: . iti zrIbRhadkharataragacchAvataMsa-zrIjinahaMsasUriziSyazrIpuNyasAgaramahopAdhyAyaviracitA zrIjambUdvIprajJaptivRttiH smaaptaa|| zrImaccandrakule sudharmagaNabhRtpaTTAnupUrvIbhavAH, zrIudyotanasUrayaH samabhavan jnyaankriyaashaalinH| dhyAnArAdhitanAgarATprakaTitazrIsUrimantrasphuramAhAtmyA guravastato rurucire shriivrddhmaanaabhidhaaH||1||
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImadurlabhUmivallabhasabhAdhyakSaM pure pattane, varSe puSkaradiggajAbhavasudhAsaMkhye susaMkhyAvatA / jitvA caityanivAsinaH kharataretyAkhyAM samAsAdayAmAse yena jinezvaraH sa bhavatAt sUrIzvaraH zreyase // 2 // gurugamanayabhaGgIsaGgaraGgannavAGgInavavivRtividhAnavyaktivisphArakIrttiH / sugururabhayadevaH stambhanAdhIzapArzva prakaTanapaTurAsIccakravartI budhAnAm // 4 // cAmuNDikAprakaTabodhanabaddhakakSAH suutroktmaargbhnnnaacrnnaikdkssaaH| citte vasantu jinavallabhanAmadheyAH sUrIzvarA bhuvnbhaasurbhaagdheyaaH|| 5 // yeSAM raivatakAcale kRtatapaH zrInAgadevAbhidha zrAddhArAdhitayAmbayA kila yugpraadhaanymaaviHkRtm| zrIjainendramataprakAzanapaTuprAgalbhalakSmIjuSa ste zrImajjinadattasUriguravo yacchantu me vAJchitam // 6 // tatpadakamalamarAlaM dadataM phlmtulmiipsitvishaalm| naramaNimaNDitabhAlaM stavImi jinacandrasurasAlam // 7 // bhUbhRtsabhAmadhyamamadhyagacchad vAdeSu SaTtriMzatiyaM jayazrIH / abhUt sa vidvajjanavRndacakrI tatastata: zrIjinapattisUriH // 8 // zrImajjinezvaraguruM jitavAdiyodhaM sUrIzvaraM tadanu naumi jinprbodhm| zrIjainacandrasuguruM nutanirvirodhaM saddezanAkRtacaturnRpatiprabodham // 9 // yatsaMsmRtipravaNamAnasamAnavAnA-mAvirbhavanti bhuvi sarvamukhapratAnAH / pratyUhasaMhatibhutaGgamavainateyaM sUriM jinAdyakuzalaM tamahaM bhajeyam // 10 // jinapadmasUrirAjaM jinalabdhiguruM ntottmsmaajm| jinacandraM nirvyAjaM jinodayaM naumi jinarAjam // 11 // paTTe tadIye jinabhadrasUriH saubhAgyabhAgyaikanidhirdidIpe / sUtrArthajAmbUnadastparIkSA- kaSopalaprakhyavizuddhabuddhiH // 12 // nirupamapratibhApratibhAsana: sa jinacandravibhuH zubhazAsanaH / tadanu tasya prazasyaguNodadhi-rjinasamudraguruH supadaM dadhuH // 13 // tadIyapaTTAmbujarAjahaMsA: suraprasAdAptajanaprazaMsAH / vicakSaNazreNizirovataMsAH kRtollasanmuktiramAriraMsAH // 14 // 29
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ yaizcakre prathamAGgasya diipikaa'rthprdiipikaa| te jinahaMsasUrIndrAH jIyAsurguravo mm||15|| yugmm|| tatpaTTalakSmItilakAnukArA bbhuuvuruddaamgunnairudaaraaH| sUrIzvarA labdhanarendramAnAH shriijainmaannikyvraabhidhaanaaH||16|| tatpaTTodayazailarAjazikharapradyotanodyotino, rAjante jinacandrasUriguravastu sAMprataM bhuutle| yatprauDhaprakaTapratApamahimAmudvIkSya vistAriNo, pronmAdiprativAdikauzikakulaM trastaM samastaM kSaNAt // 17 // samprApya tadAdezaM shriimjjinhNssuurishissyvraiH| shriipunnysaagrmhopaadhyaayairlpmtigmyaa||18|| eSA jambUdvIpaprajJatervattirAdarAd viddhe| zrImatpArzvajinezvara-nijaguruvizadaprasAdavazAt // 19 // shriiabhydevsuurishriimnmlygirikRtvividhvRttiiH| samyag vicArya buddhyA vilokya cAnyAni zAstrANi // 20 // ||tribhiH kulkm|| vAcakAH padmarAjAkhyA atra sahAyakaM vydhuH| tathA vizuddhimetasyA yuktaayuktviveckaaH|| 21 // AlasyamapAsya nijaM prathamAdarza lilekha sollaasm| vRttimimAM sanmahimAM vishuddhdhiinitilkgnniH|| 22 // mohAdyadatrAbhihitaM viruddhaM satsampradAyasya viyogato vaa| dayAlucitairhadayAlubhistanmAtsaryamutsArya vizodhanIyam // 23 // zrImajjesalamerudurganagare zrIbhImabhUmIpatau rAjyaM TIkeyaM vihitA sadaiva jayatAdAcandrasUrye bhuvi|| 24 // trayodaza sahasrANi dve zate pNcspttiH| prAyeNAsyA graMthamAnaM pratyakSaranirUpaNAt // 25 // graMthAgraM 13275 zubhaM bhvtu| saMvat 1652 varSe rAula zrIbhImajIvijayarAjye yugapradhAna zrIjinacandrasUrisUrIzvaravijayarAjye AcAryazrIjinasiMhasUriyauvarAjye zrIpuNyasAgaramahopAdhyAnAmupadezena zrIUkezavaMze zrIzaMkhavAlagotre sA. kocarasaMtAne sA. 30 4 //
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAjA tatputra sA. sAraGga tatputra sA. ratanasI sA. jaitasI tatputra sA. thirarAjasuzrAvakeNa svapiturdravyazreyorthe jJAnabhaktyarthe ca zrIjeMsalamerusatkajJAnakoze zrIjambUdvIpaprajJaptivRttipratireSA / sA vAcyamAnA ciraM nndtu| __isakI prati zrI jinabhadrasUri jJAna bhaNDAra, jesalamera kramAkaM 85 para surakSita hai| patra saMkhyA 235 hai| aura, AcArya zrI kailAzasAgarasUri jJAnamandira, kobA (gAMdhInagara) kramAMka saMkhyA 119 para prApta hai| 2. praznottaraikaSaSTizatakakAvyavRtti - mahopAdhyAya puNyasAgarajI ne isa TIkA kA nAma 'kAvyakalpalatikA' rakhA hai| isakI racanA vikrama saMvat 1640 bIkAnera meM yugapradhAna jinacandrasUri ke vijayarAjya meM kI hai| racanA meM padmarAjagaNi kA sahayoga rahA hai| isa TIkA meM pratyeka vAkya kA artha nirdhAraNa kiyA hai| praznagata uttaroM kA samIcIna vivecana kiyA hai| arthaprayoga aura vAkyasiddhi karane ke lie pANinIya vyAkaraNa ke sUtra aura dhAtupATha tathA anekArthI koSoM kA yathA sthAna Azraya liyA hai| TIkA vistRta aura paThanIya hai| isakI pUrNa racanA prazasti nimnalikhita hai: AsItpurA kharatarAbhidhagacchanAthaH, zrImAn jinezvaraguruH shubhshaakhipaadyH| sUristato'pi jinacandra iti pratItaH shiitdyutiprtimcaarugunnairudiitH|| 1 // tadanu kIrtibharairavinazvarAH, shushubhire'bhydevmuniishvraaH| vihitacaGganavAGgasuvRttayaH prhitodytmaansvRttyH|| 2 // tatpaTTodayazailamaulitaraNiH saMvijJacUDAmaNiH, sUrizrIjinavallabhaH smbhvdvaadiibhkumbhesRnniH| tatpaTTe jinadattasUrisuguruH sarvAGgavidyAvadhiH; shuddhaamnaayvidhiHsudhaavidhuddhiprodydgunnaambhonidhiH|| 3 // tatsantatau samajaniSTa gariSThadhAmA, sUrIzvaraH zrutadharo jinbhdrnaamaa| zrIjainacandragaNabhRdguNaratnarAze rabdhistato jinasamudraguruzcakAze // 4 // tatpaTTarAjIvasahasrarazmaya-stato babhuH shriijinhNssuuryH| teSAM vineyairvivRttirvinirmame yatnAdiyaM paatthkpunnysaagraiH|| 5 // samarthitA vikramasatpure'sau, vRttirviyadvArddhirasendu [1640] varSe / gurau zubhazvetasaho dazamyAM, shriijaincndraabhidhsuuriraajye||6|| 31
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ padmarAjagaNisatsahAyatA-yogataH sapadi siddhimaagtaa| - 'vRttikalpalatikA' satAmiyaM pUrayatvabhimatArthasantatim // 7 // ajJAnato bhramavazAdavimarzato vA, yatkiJcidatra vivRtaM mayakA viruddhm| tacchodhayantu sudhiyo dhRtasAdhuvAdAH, kAruNyapuNyamanaso mayi suprsaadaaH|| 8 // isakI do pratiyA~ zrI kailAzasAgarasUri jJAnamandira, kobA (gA~dhInagara) kramAGka 9525 aura 13554 para prApta hai| 3. subAhu sandhiH - vipAkasUtragata sukhavipAka ke antargata subAhu adhyayana ke AdhAra para vikrama saMvat 1604 jaisalamera nagara meM isakI racanA kI gaI hai| isakI bhASA rAjasthAnI hai| isakI racanA prazasti nimna hai: ima jaMbUnaI sohama sAmiIM, eha ajjhayaNa bhaNyau siva kAmiIM, tima sambandha eha guNi bhariu, igyArama aMgaha uudhriyu| saMvat sola caDottara varasaI, jesalameru nayara subha divasaI, zrIjinahaMsasUri guru sIsai, puNyasAgara uvajhAya jgiisi| zrIjinamANikasUri Adesai, subAhu carita bhaNiyau lavalesai, pAsa pasAyai e riSi thuNatAM, riddhi siddhi thAyau nitu bhnntaaN| vividha jJAna bhaNDAroM meM isakI anekoM pratiyA~ prApta haiN| 4. sAdhu vandanA - zrIjinacandrasUri ke Adeza se (1614 ke bAda) isakI racanA kI gaI hai| yaha rAjasthAnI racanA hai| pUrva gaNadharoM, gItArthoM, mahApuruSoM aura AcAryoM ke nAmollekha sahita unakI vandanA kI gaI hai| isakI racanA prazasti isa prakAra hai:Adi paMca parameThi payakamala vaMdI karI, bhAva bali bhAla tali eha aMjalidharI sAdhu bhagavaMtanai nAmagrahaNa karI, jamma supavitta huM karisa zruta annusrii||1|| anta ima suguruzrI jinahaMsasUrisa, tAsu sIsaiM abhinavo, uvajhAya varazrI puNyasAgara kahai e riSi sNthvo| upadeza zrI jinacaMdrasUrIsara taNe je muni thuNai, tasu sAdhuvaMdaNa suhAnaMdana havau sivsukhkaarnnai|| 88 // ina kRtiyoM ke atirikta mahopAdhyAya puNyasAgarajI racita jinastavanAdi
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 3 ; anekoM kRtiyA~ prApta haiM jinake nAma isa prakAra hai: ajita jina stavana, gIta stavana, rAjasthAnI, 17vIM, AditajiNa paNamyai lAbhai bhava aMta... gA. 18', rAjasthAna prAcya vidyA pratiSThAna, jodhapura 27422 AdinAtha 34 atizayagarbhita stavana, gIta stavana, rAjasthAnI, 17vIM, 'gA. 26', aprakAzita AdinAtha stavana, gIta stavana, rAjasthAnI, 17vIM, 'gA. 18', aprakAzita gautama gIta, gIta stavana, rAjasthAnI, 17vIM, 'gA. 5', aprakAzita cauvIsa jina stavana, gIta stavana, rAjasthAnI, 17vIM, 'gA. 20', aprakAzita, abhaya granthAlaya, bIkAnera cauvIsa jina stavana, gIta stavana, rAjasthAnI, 17vIM, 'gA. 22' causaraNa gIta, gIta stavana, rAjasthAnI, 17vIM, 'gA. 6', aprakAzita nami rAjarSi gIta, gIta stavana, rAjasthAnI, 17vIM, 'Aditakari kari kaMkaNa khalakata jANI... gA. 6', rAjasthAna prAcya vidyA pratiSThAna, jodhapura 27422 navavADI gIta, gIta stavana, rAjasthAnI, 17vIM, 'AditazrI jinazAsana naMdana vana bhalai... gA. 28', rAjasthAna prAcya vidyA pratiSThAna, jodhapura 27422 navavADa sajjhAya, gIta stavana, rAjasthAnI, 17vIM, 'gA. 8', aprakAzita nemi stavana, gIta stavana, rAjasthAnI, 17vIM, 'gA. 9', aprakAzita neni stavana, gIta stavana, rAjasthAnI, 17vIM, 'gA. 5', aprakAzita paMca kalyANaka stavana, gIta stavana, rAjasthAnI, 17vIM, 'Aditanamiya payakamala suprabhAva... gA. 25', abhaya granthAlaya, bIkAnera, rAjasthAna prAcya vidyA pratiSThAna, jodhapura 20267 14. paMca nirgranthI sajjhAya, gIta stavana, rAjasthAnI, 17vIM, 'gA. 8', aprakAzita pArzva janmAbhiSeka stavana, gIta stavana, rAjasthAnI, 17vIM, 'paNamiya paNaparamiTTi... 19', kailAzasAgarasUri jJAna mandira, kobA 1797, rAjasthAna prAcya vidyA pratiSThAna, jodhapura 30367 16. pArzvajina stavana, gIta stavana, rAjasthAnI, 17vIM, 'gA. 7', aprakAzita *444 33
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ 17. paiMtIsavANI atizaya stavana, gIta stavana, rAjasthAnI, 17vIM, 'gA. 27', aprakAzita bIkAnera AdinAtha stavana, gIta stavana, rAjasthAnI, 17vIM, 'Adita sayala jagajIva suhakAra paramesaraM... gA. 26', rAjasthAna prAcya vidyA pratiSThAna, jodhapura 30367 maNidhArI jinacandrasUri aSTaka, gIta stavana, rAjasthAnI, 17vIM, 'Adita zrI jinadattasUriMda paya... gA. 9', prakAzita-dAdAguru bhajanAvalI . mahAvIrapaMca kalyANaka stavana, gIta stavana, rAjasthAnI, 17vIM, Adita namai pAya muNirAya jasu hAtha jor3I... gA. 21', abhaya granthAlaya, bIkAnera, rAjasthAna prAcya vidyA pratiSThAna, jodhapura 27422 21. vairAgya sajjhAya, gIta stavana, rAjasthAnI, 17vIM, 'gA. 12', aprakAzita 22. zaMkhezvara pArzvanAtha stavana, gIta stavana, rAjasthAnI, 17vIM, 'gA. 5', aprakAzita ziSya-paramparA mahopAdhyAya puNyasAgara ke anekoM ziSya hoMge kintu unake nAmollekha prApta nahIM hote hai| inake pramukha ziSya upAdhyAya padmarAjagaNi hai| upAdhyAya padmarAjaNi - ye saMskRta prAkRta ke praur3ha vidvAn the, kavi. bhI the aura TIkAkAra bhI the| puNyasAgarajI ne svayaM 'yuktAyuktavivecaka' kahakara inakI prazaMsA kI hai| puNyasAgarajI kI donoM jaMbUdvIpaprajJaptivRtti evaM praznottaraikaSaSTizataka TIkA meM inakA pUrNa sahayoga rahA hai| inake dvArA nirmita choTI-moTI kRtiyA~ nimna hai: 1. bhAvArivAraNa pAdapUrti stotra, svopajJa vRtti sahita - AcArya jinavallabhasUri racita samasaMskRta prAkRta meM mahAvIra stotra aparanAma bhAvArivAraNa stotra prApta hai| usI ke caturtha caraNa kI pUrti svarUpa isa stotra kI racanA kI hai| isa para svayaM ne TIkA bhI likhI hai| isa stotra aura TIkA ko dekhate hue padmarAja bhI praur3ha vidvAn the yaha niHsandeha hai| zloka aura TIkA ke Adyanta isa prakAra hai:mUlAdi- vande mahodayaramAramaNIlalAma, kAmaM mhaamhimdhaamvilaasdhaamm| 34
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIraM bhavAribhayadAvakarAlakIlA sNbhaar-sNhrnntuNgtrnggtoym||1|| mUla kA anta- evaM zrIjinavallabhaprabhukRtastotrAntyapAdagrahAt, kRtvA te samasaMskRtastavamahaM puNyaM yadApaM manAk / saMsevyakramapadmarAjanikaraiH zrIvIra! tenArthaye, nAthedaM prathaya prasAda vizadAM dRSTiM dayAlo! mayi // 30 // TIkAnta- kharataragaNe nvaaNgii-vRttikRtaambhydevsuuriinnaam| vaMze kramAdabhUvan, shriimjjinhNssuuriindraaH||1|| teSAM ziSyavariSThAH, smgrsmyaarthnisskksspttttaaH| zrIpuNyasAgaramaho-pAdhyAyA jajJire vijnyaaH||2|| teSAM ziSyo vivRttiM, vAcakavarapadmarAjagaNirakarot / bhAvArivAraNAntima-caraNanibaddhastavasyaitAm // 3 // grahakaraNadarzanendu (1659) pramitebde caashvinaasitdshmyaaN| zrIjesalamerupare, shriimjjincndrgruraajye||4|| atra yaduktamayuktaM, mtimaandyaadnupyogtshcaapi| tacchodhyaM dhImadbhi, prasAdavizadAzayaiH sdbhiH||5|| isakI tatkAlIna likhita ekamAtra prati ke AdhAra se mere dvArA sampAdita hokara yaha kRti 'zrIbhAvArivAraNapAdapUrtyAdi-stotrasaMgrahaH' ke nAma se sumati sadana, koTA se prakAzita hai| 2. pArzvanAtha laghu stotra (yamakamaya) svopajJa TIkA sahita: Adyanta isa prakAra hai:mUlAdi- samAno! samAno'samAno samAno, mahelA'mahelA mahelA mhelaa| sitArA'sitArAsitArAsitArA vadhIrAvadhIrAvadhI rAvadhIrA // 1 // mUla kA anta- itthaM mayA paramayA ramayA pradhAna stotraM pavitrayamakairvihitaM hitaM te| pArzvaprabho! tribhuvanAdbhutapadmarAjadindIvaracchavitano! vitanotu saatm||6||
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ racanA prazasti- iti zrI kharataragacchAdhirAjazrImacchrIjinahaMsasUrisUrIzvara ziSya zrIpuNyasAgaramahopAdhyAyazrIpadmarAjopanirmitA svopajJa zrIpArzvajinayamakastavavRttiH samAptA vidvadbhirvAcyamAnA ciraM nandatAt shreyH|| yaha kRti bhI mere dvArA sampAdita hokara 'zrIbhAvArivAraNapAdapUrtyAdistotrasaMgraha:' ke nAma se sumati sadana, koTA se prakAzita hai| 3.jinastuti daNDaka (chandomaya) TIkA - kalikAla kevalI zrIjinacandrasUri ke ziSya bhuvanahitAcArya (saMvat 1374 meM dIkSita) ne saMgrAma daNDaka chanda meM jinastuti kI racanA kI thii| usa para padmarAjagaNi kI TIkA prApta hai| TIkA kA maGgalAcaraNa isa prakAra hai: prnnyvinypuutsvaantkaantprbhuutkssitipti-puruhuut-shrennibhiryobhinuutH| zivapatharathasUtastAtsakalpadrubhUtaH; satatamanabhibhUtaH zreyase naabhisuutH||1|| bhuvnhitsuurivircit-rucir-gunnoddnndddnnddkstutyaaH| vyAkhyA vidadhAmi guro, prasAdato mugdhabodhArtham // 2 // yaha TIkA bhI mere dvArA sampAdita hokara zrIbhAvArivAraNapAdapurtyAdistotrasaMgrahaH' ke nAma se sumati sadana, koTA se prakAzita pustaka meM hai| 3. gautamagaNadhara stotra, stotra, saMskRta, 17vIM caturviMzati jina stotra (yamakAlaGkAra zrRMkhalAbaddha), stotra, saMskRta, 17vIM, 'gA. 25', aprakAzita, abhaya jaina granthAlaya, bIkAnera pArzvanAtha stotra-ekasvaracitra svopajJa sAvacUri, stotra, saMskRta, 17vIM, 'gA. 7', aprakAzita, AcAryazAkhA jJAna bhaNDAra, bIkAnera sarvajina stuti-daNDaka TIkA (rucitaruci), stotra, saMskRta, 1644 phalavardhI, Adi-zrInAbhijAtaM praNipatya bhAvataH...', vinaya. pratilipi upasargahara stotra bAlAvabodha, stotra, mUla stotra zrI bhadrabAhu svAmI kA hai usa para padmarAjagaNi ne rAjasthAnI bhASA meM bAlAvabodha likhA hai| saMskRta, 1646 jaisalamera, 'anta-bAlAnAmavabodhAya...', aprakAzita, jinabhadrasUri jJAna bhaMDAra, jaisalamera 4.
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ sthaNDilake 1024 bhAMge, vidhi, rAjasthAnI, 17vIM, aprakAzita, kharataragaccha jJAna bhaNDAra, jayapura saMskRta bhASA ke stotroM ke samAna hI padmarAgaNi kA rAjasthAnI bhASA para bhI pUrNa adhikAra thaa| unake dvArA nirmita tIna rAsa prApta hote haiM jo nimnalikhita haiM: abhayakumAra caupAI, caupaI, isakI racanA yugapradhAna jinacandrasUri ke rAjya meM saMvat 1650 meM jaisalamera meM huI hai| isakI bhASA rAjasthAnI hai| aprakAzita hai| isakI hastalikhita pratiyA~-kharataragaccha jJAna bhaMDAra, jayapura, abhaya jaina granthAlaya, bIkAnera, aura rAjasthAna prAcya vidyA pratiSThAna, jodhapura 28926 Adi sthAnoM meM prApta hai| isakA Adyanta isa prakAra hai:Adi- avicala sukhasaMpati karaNa, praNamuM pAsa jinnNd| zAsananAyaka sevii, varddhamAna jincNd||1|| goyama gaNahara praNamI kari, samarUM sadguru paay| sarasa vacana rasa varasati, sarasati karau psaay||2|| suNatAM cita acarija karai, bahuvidha budhi visaal| munivara abhayakumAranau, bhaNisuM cariya rsaal||3|| anta- ima zrI abhayakumAra prabandha, pabhaNyau sujasa kapura sugndh| tasu caritra Avazyaka valI, zruta anusArai mai mnrlii|| 505 // je jinavacana viruddha kahAi, micchA dukkar3a mujjha thaay| saMvat solahasaI paMcAsi, jesalameru nayari ullAsi // 506 // kharataragacha nAyaka jinahaMsa, tAsu sIsa guNavaMta vyNs| zrI puNyasAgara pAThaka sIsa, padamarAja pabhaNai sujagIsa // 507 // yugapradhAna jinacaMda muNiMda, vijayamAna nirupama aannNd| bhaNai guNaI je carita mahaMta, riddhi siddhi sukha te pAmaMta // 508 // kSullakakumAra prabandha, rAsa caupaI, isakI racanA yugapradhAna jinacandrasUri ke paTTadhara zrIjinasiMhasUri ke Adeza se saMvat 1667 meM mulatAna meM kI gaI hai| isakI bhASA rAjasthAnI hai| yaha aprakAzita hai| isakI hastalikhita pratiyA~-abhaya jaina granthAlaya, bIkAnera meM vidyamAna hai| isakA Adyanta isa prakAra hai:Adi- pAsa jiNesara payakamala, praNamiya parama ullaas| sukhapUraNa surataru taNau, jAgai mahimA jaas||1|| 37
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ anta- solahasaI satasaThA vaccharai, zrI mulatANa mjhaari| phAguNa mAsi dhavala paMcamI dinai, saMgha sayala sukhkaari|| 5 // kharataragaccha jinahaMsa sUrIsara, mahimA guNa abhiraam| tAsu sIsa uvajhAya ziromaNi, puNyasAgara gunndhaam||6|| tasu padapaMkaja madhukara sama sohai, padamarAja uvjhaay| e sambandha bhaNai sukhakAraNai, pAsa jiNaMda psaay||7|| yugapradhAna jagamAMhI paragaDo, zrIjinacaMdra jtiis| AcAraja jinasiMha sUrIsara, tasu Adeza jgiis||8|| bhaNai guNai je bhaviyaNa sAMbhalaI, ye sambandha rsaal| te pAmai kalyANa paramparA, tasu upadeza vizAla // 9 // sanatkumAra rAsa, rAsa caupaI, rAjasthAnI, 1650 jaisalamera, yaha grantha / aprakAzita hai| isakA ullekha jaina gurjara kavio bhAga-1, pR. 393, bhAga-3, pR.875 meM kiyA gayA hai| inakI rAjasthAnI bhASA meM rAsa ke atirikta stavanAdi kaI laghu kRtiyA~ bhI prApta hotI hai| jinakA ullekha isa prakAra hai: aSTApada stavana, gIta stavana, rAjasthAnI, 17vIM, 'Adi-jinacaMda caraNa namI... gA. 14', aprakAzita pratilipi vinayasAgarajI ke saMgraha meN| Adijina stavana, gIta stavana, rAjasthAnI, 17vIM, 'gA. 21', vinaya pratilipi RSabha jina stavana, gIta stavana, rAjasthAnI, 17vIM, 'gA. 4', aprakAzita pratilipi vinayasAgarajI ke saMgraha meN| RSabha lIlA, gIta stavana, rAjasthAnI, 17vIM, 'Adi-rAmati atiralIyAmaNi...', aprakAzita guNasthAna vicAra stavana, gIta stavana, rAjasthAnI, 17vIM, 'Adi-jaga pasarata anaMta kaMta... gA. 21', aprakAzita, hastalikhita prati-abhaya granthAlaya, bIkAnera, rAjasthAna prAcya vidyA pratiSThAna, jodhapura 29063 (77) Adi saMgrahoM meM vidyamAna hai| gautama svAmI gIta, gIta stavana, rAjasthAnI, 17vIM, 'Adi-indrabhUti guru labdhinilo... gA. 3', aprakAzita 7. cauvIsa jina 9 bola stavana, gIta stavana, rAjasthAnI, 1667 mulatAna, M
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'Adi-riSabha pramukha cauvIsa tithaMkara... gA. 24', aprakAzita, hastalikhita prati-cAritra rAjasthAna prAcya vidyA pratiSThAna, bIkAnera, abhaya granthAlaya, bIkAnera Adi saMgrahoM meM vidyamAna hai| cauvIsa jina paMca kalyANaka stavana, gIta stavana, rAjasthAnI, 17vIM, 'gA. 25', aprakAzita, hastalikhita prati-kharataragaccha jJAna bhaM., jayapura meM hai| jambU svAmI gIta, gIta stavana, rAjasthAnI, 17vIM, 'gA. 9', aprakAzita jinakuzalasUri stavana, gIta stavana, rAjasthAnI, 17vIM, 'Adi-kuzala guru hama vInatI... gA. 4', mudrita, dAdAguru bhajanAvalI, pR. 295 meM hai| jinakuzalasUri gIta, gIta stavana, rAjasthAnI, 17vIM, Adi-merau...TakA Avyau guru caraNe... gA. 3', aprakAzita, hastalikhita prati-kAMtisAgarajI saMgraha, dharmakIrti likhita guTakA meM vidyamAna hai| jinakuzalasUri stavana, gIta stavana, rAjasthAnI, 17vIM, Adi-sugurujI macchara... gA. 3', mudrita, dAdAguru bhajanAvalI, pR. 296 meM hai| 13. jinavANI gIta, gIta stavana, rAjasthAnI, 17vIM, 'gA. 11', aprakAzita 14. dazArNabhadra gIta, gIta stavana, rAjasthAnI, 17vIM, 'gA. 6', aprakAzita navakAra chaMda, gIta stavana, rAjasthAnI, 17vIM, 'Adi-zrI navakAra japo mana raMge... gA. 9', mudrita, hastalikhita prati-kailAzasAgarasUri jJAna mandira, kobA 6059 meM vidyamAna hai| neminAtha gIta, gIta stavana, rAjasthAnI, 17vIM, 'Adi-yAdava mana lAgo... gA. 5', aprakAzita neminAtha dhamAla, gIta stavana, rAjasthAnI, 17vIM, 'gA. 11', aprakAzita 18. neminAtha stavana, gIta stavana, rAjasthAnI, 17vIM, 'Adi-zrI nemakumAra... gA. 5', aprakAzita 19. . paMcendriya viSaya gIta, gIta stavana, rAjasthAnI, 17vIM, 'gA. 5', aprakAzita pArzvajina stavana, gIta stavana, rAjasthAnI, 17vIM, 'gA. 5', aprakAzita pArzvanAtha gIta bAraha bhAvanA, gIta stavana, rAjasthAnI, 17vIM, 'gA. 12', aprakAzita, hastalikhita prati-kezariyAnAtha jJAna bhaM., jodhapura meM vidyamAna hai| 22. bAhubalI stavana, gIta stavana, rAjasthAnI, 17vIM, 'gA. 14', aprakAzita
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ 23. 24. . bharata cakravartI gIta, gIta stavana, rAjasthAnI, 17vIM, 'gA. 8', aprakAzita maroTamaNDana nemijina stavana, gIta stavana, rAjasthAnI, 17vIM, 'gA. 17', aprakAzita mohavilAsa gIta, gIta stavana, rAjasthAnI, 17vIM, 'gA. 8', aprakAzita yugapradhAna jinacandrasUri gahUMlI, gIta stavana, rAjasthAnI, 17vIM, aprakAzita, hastalikhita prati-kharataragaccha jJAna bhaM., jayapura meM vidyamAna hai| yugapradhAna jinacandrasUri gIta, gIta stavana, rAjasthAnI, 17vIM, 'gA. 7', aprakAzita yugapradhAna jinacandrasUri gIta, gIta stavana, rAjasthAnI, 17vIM, 'gA. 5', aprakAzita yu. jinacandrasUri stavana, aitihAsika gIta, rAjasthAnI, 17vIM, 'AdizrI goyama gaNadhara praNamI karI... gA. 15', mudrita, dAdAguru bhajanAvalI, pR. 428, aitihAsika jaina kAvya saMgraha, pR. 96 / vayarasvAmI gIta, gIta stavana, rAjasthAnI, 17vIM, 'Adi-huM to terI mohi re pyAre... gA. 3', aprakAzita vAsupUjya jina stavana, gIta stavana, rAjasthAnI, 17vIM, 'gA. 7', aprakAzita vIra jina stavana, gIta stavana, rAjasthAnI, 17vIM, 'gA. 15', aprakAzita zatruJjaya stavana, gIta stavana, rAjasthAnI, 17vIM, 'gA. 7', aprakAzita zItala jina stavana, gIta stavana, rAjasthAnI, 17vIM, 'gA. 11', aprakAzita sanatkumAra gIta, gIta stavana, rAjasthAnI, 17vIM, 'Adi sArada sadguru pAya... gA. 24', aprakAzita savaiyA, gIta stavana, rAjasthAnI, 17vIM, 'Adi-kou dhana kali phirau paradeza... gA. 1.', aprakAzita sImaMdhara jina stavana, gIta stavana, rAjasthAnI, 17vIM, 'gA. 19', aprakAzita, hastalikhita prati-AcAryazAkhA jJAna bhaM., bIkAnera meM vidyamAna 32. 36. 37.. 38. sthUlibhadra caumAsA, gIta stavana, rAjasthAnI, 17vIM, 'gA. 6', aprakAzita
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnatilakagaNi mahopAdhyAya puNyasAgaragaNi ke praziSya evaM upAdhyAya padmarAjaNi ke ziSya haiN| acche vidvAn the| puNsAgarajI racita jambUdvIpaprajJaptiTIkA kA prathamAdarza 1645 meM jaisalamera meM inhoMne likhA thaa| inakI saMskRta meM 1 kRti prApta haiM aura bhASA meM kaI stavanAdi prApta haiN| jinakA vargIkaraNa nimna hai: 1. gautamakulaka TIkA - yaha 20 gAthAtmaka laghu kRti hai| isa para 1660 dIpAvalI ke dina TIkA kI racanA kI hai| isa TIkA meM 69 kathAeM dekara isako vistRta kiyA gayA hai| TIkA kI bhASA sarala aura paThanIya hai| isakA Adyanta isa prakAra hai:Adi- natvA zrIdevagurUn matvA sattvAvabodhanaM vkssye| prAcInagautamaRSi-praNItakulakasya vRttimimAm // 1 // anta- zrIkharataragaNanAyaka-jinahaMsayatIzvarA bbhuuvuH| shriipunnysaagrmho-paadhyaayaastdvineyvraaH||1|| vijayante tacchiSyA vaackvrpdmraajgnniprvraaH| teSAmantevAsI vinirmame jnyaantilkgnnii|| 2 // gautamakulakasuvRttiM vilokya zAstrANi pUrvaTIkAM c| varSe vyomabhavAnI-sutAsyalezyAzazAMkamite // 3 // dIpotsavaparvadine vijayati jinacandrayugavare jgti| yadazuddhaM tacchodhyaM prasadya sadyo'tra dhiimdbhiH||4|| ekonasaptatikathA-samudAyasamanvitA sugmbodhaa| vijJajanavAcyamAnA vRttiriyaM bhuvi ciraM jIyAt // 5 // isakA prakAzana paNDita hIrAlAla haMsarAja, jAmanagara nivAsI ne kiyA thaa| punaH saMzodhita saMskaraNa prakAzita honA caahie| 2. nandiSeNa phAga - isakI rAjasthAnI bhASA meM racanA kI gaI hai| aprakAzita hai| inakI stavanAdi kaI kRtiyA~ prApta hai jo nimna hai:neminAtha gIta, gIta stavana, rAjasthAnI, 17vIM, 'Adi-bhara yauvanabhari nemi... gA. 16', aprakAzita 2. neminAtha dhamAla, gIta stavana, rAjasthAnI, 17vIM, aprakAzita, hastalikhita prati-abhaya jaina granthAlaya, bIkAnera meM vidyamAna hai| 41
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ pArzvanAtha laghustavana, gIta stavana, rAjasthAnI, 17vIM, aprakAzita, hastalikhata prati- bAlacanda saMgraha rAjasthAna prAcya vidyA pratiSThAna, cittaur3a 626 meM hai / zAntijina stavana, gIta stavana, rAjasthAnI, 17vIM, 'gA. 21', aprakAzita, hastalikhita prati - AcAryazAkhA jJAna bhaM., bIkAnera meM vidyamAna hai / jJAnatilakagaNi ke pazcAt mahopAdhyAya puNyasAgarajI kI paramparA kahA~ taka calI jJAta nahIM hai, zodhya hai / praznottaraikaSaSTizataka kI anya TIkAeM 3. 4. prastuta kAvya para mahopAdhyAya puNyasAgara ke atirikta anya lekhakoM ne bhI TIkAeM aura avacUri Adi likhI haiM ve nimna hai : (1) TIkA - zrI zrIvallabhopAdhyAya / jJAnavimalopAdhyAya, isakI 18vIM sadI likhita eka mAtra prati rAjasthAna prAcya vidyA pratiSThAna, jodhapura kramAGka 19867 para prApta hai| isakI patra saMkhyA 10 hai / TIkA kA maGgalAcaraNa isa prakAra hai: zrI zAntistanutAM sukhAni satataM zrI: zAzvatIzcAdarAt navyagranthavidhAnatatparaparaprajJAvatAM dhImatAm // sarvaprANigaNasya cAdbhutaguNaiH puMvRndamadhyAgraNI meghAnAmaghaduHkhahAri sukhakR [ dyaH] puSkarAvarttavat // 1 // jinavallabhasUrIndro gaNe kharatare prabhuH // praznottaraSaSTizatagranthaM jagrantha stpthH|| 2 // tasya TIkAM karotyeSa zrI zrIvallabhavAcakaH // vyAkaraNAdi zAstrAdi darza darzamanekazaH // 3 // (2) avacUri * somasuMdarasUriziSya (3) avacUri * kamalamaMdiragaNi (4) avacUri * mukticandragaNi (5) avacUri * ajJAta kartRka (6) TIkA * ajJAta kartRka 16vIM zatA0 17vIM zatA0 19vIM zatA0 paravartI praznottarakAvya jinavallabhasUri kRta praznottaraikaSaSTizataka kAvya kI paravartI paramparA meM aneka kaviyoM ne praznottarI kAvya likhe haiM / jinameM se nimna kAvya prApta haiM : 42
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. praznazataka - isake praNetA naracandropAdhyAya hai, jo ki siMhasUri ke ziSya hai| ye kAzadraha gaccha ke haiN| isakI racanA saMvat 1324 meM huI hai| isakI svopajJa vRtti bhI prApta hai| prati sanmukha na hone ke isakA vivecana sambhava nahIM hai| isakA ullekha jinaratnakoSa meM pRSTha 275 para huA hai| ___2. bhAvapradIpa - isake racayitA pUrNimAgacchIya kavi hemaratna haiN| anya prati ke anusAra hemaratna hI hemaratnasUri hue the| zrI devatilakasUri ke rAjya meM zrInarmadAcArya ke prasAda se padmarAja ke ziSya hemaratna ne yaha racanA kI hai| anya prati-lekhana ke samaya zrI jJAnatilakasUri vidyamAna the| isakI racanA vikrama saMvat 1638 meM vijayadazamI ke dina huI hai| bIkAnera ke mantrI zrI karmacandra bacchAvata ke anurodha para isakI racanA kI gaI hai| prArambha ke padya 5 se 7 taka aura padya 114 se 116 taka karmacandra mantrI ke sambandha meM draSTavya hai.| mantrI karmacandra bacchAvata kharataragaccha ke ananyopAsaka the| anya gaccha ke hone para bhI unakI prArthanA se pUrNimAgaccha ke kavi isa kAvya ko likhe, yaha kavi kI gacchavAda ke Upara sadbhAva kI hI dRSTi prastuta karatA hai| yaha kevala praznottara kAvya hai| pratyeka zloka meM prazna udbhava kara usI meM uttara diyA gayA hai| praznottaraikaSaSTizataka kAvya kI taraha zloka ke anta meM uttara yA citra evaM jAtiyoM kA ullekha isameM prApta nahIM hai| isa kAvya . ke 121 zloka haiN| isakI prati TippaNa yukta hai| rAjasthAna prAcya vidyA pratiSThAna meM isakI do pratiyA~ prApta haiN| eka sva-likhita evaM dUsarI anya lekhaka likhita hai| rAjasthAna prAcya vidyA pratiSThAna, jodhapura kI patrikA svAhA, aGka 2-3 saMvat 1969 se prakAzita hai| isakA sampAdana kArya maiMne hI kiyA thaa| isakA Adyanta isa prakAra hai:Adi- zrImate vizvavizvaikabhAsvate shaashvtdhute| kevalajJAnigamyAya namo'nantAya tejase // 1 // xxx
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIvikramAkhye nagare gariSThaH, prajJAprapaJce'stitamAM paTiSThaH / mantraprayoge prathitapratiSThaH, zrIkarmacandrasacivo variSThaH // 2 // anta - vikramato vasuvahnikSitipativarSe tathA''zvine mAsi / vijayadazamyAmayamiti vinirmito hemaratnena // 1 // kavi hemaratna racita anya kRti gorA bAdila caritra hai / jisakI racanA 1645 meM itihAsa prasiddha dAnavIra bhAmAzAha ke bhAI tArAcanda kAvar3iyA anurodha para sAdar3I meM kI gaI hai / yaha kRti svalikhita prati ke AdhAra se rAjasthAna prAcya vidyA pratiSThAna se prakAzita ho cukI hai / 3. praznaprabodhakAvyAlaGkAra svopajJa TIkAsaha - jinavallabhagaNi ke praznottaraikaSaSTizataka kAvya ke anukaraNa para hI kharataragaccha kI pippalaka zAkhA ke AcArya jinaharSasUri santAnIya upAdhyAya sumatikalaza ke ziSya vinayasAgaropAdhyAya ne vikrama saMvat 1667 dillI meM svopajJa TIkA ke sAtha isakI racanA kI hai| isakI kartA ke dvArA svayaM likhita prati pravartaka kAntivijayajI saMgraha, bar3audA meM vidyamAna hai| prati samakSa na hone ke kAraNa isake sambandha meM kucha nahIM likhA jA rahA hai / 4. praznottaraikaSaSTizataka kAvya svopajJa TIkAsaha - jinavallabhasUri ke praznottaraiSaSTizataka kAvya ke anukaraNa para hI isakI racanA kI gaI hai| isake praNetA kharataragacchIya zrI jinabhadrasUri zAkhA ke vAcanAcArya padmameru, vAcanAcArya mativarddhana, vAcanAcArya dayAkalaza, vAcanAcArya zrI amaramANikya ke ziSya upAdhyAya sAdhukIrti ke ziSya upAdhyAya sAdhusundara haiM / upAdhyAya sAdhusundara vyAkaraNa aura koSa sAhitya ke udbhaTa vidvAn the / uktiratnAkara, dhAturatnAkara (vyAkaraNa) aura zabda ratnAkara (koSa) Adi maulika kRtiyA~ prApta haiN| inakA sAhitya sarjanA kAla 1670 se hai / isa kRti meM gatAgataM jAti, varddhamAnAkSara jAti, Adi jAtiyA~ bhI prApta haiM aura zloka ke anta meM uttara bhI pRthaka se diyA gayA hai| isakI zloka saMkhyA 161 hai / isa para svopajJa TIkA bhI prApta hai| isakA Adyanta isa prakAra hai: 44
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ Adi- prakaTitaguNavAraM bhavyasAraM pramANaM jinapativaranatvA sadguruM cArucitram / kulakamalaraviM zrIstambhanasthaM hi pArthaM, kiyadapi .... matyai vacmyahaM praznajAlaM // 1 // anta- satstrItva kuhabodhayApamanaM kakSA kamuktaM kSayaH kA dAridryasamuddharA bhavati sadrANayA nitAntaM kila / ? svaM sambodhaya bhavyaloka harida.... cakrena sukhaM keneyaM vihitA ca jalpa kavisatpraznAvalI sAdhunA // 161 // // sAdhusundareNa // yadiha kimapi kAntaM zliSTato durviziSTaM mayi tadadhikaharSaM satprasattiM vidhAya / kila vigalitajAlaiH sadguNAlIvizAlaiH budhavaranivahaiH saMzodhanIyaM nitAntam // 162 // isakI eka mAtra prati zrIharSacandrasUri pArzvacandrasUri gaccha jJAna bhaNDAra, khambhAta meM prApta hai| patra saMkhyA 15 hai / atyanta azuddha prati hai / bhaNDAra ke vyavasthApakoM ne isakI jIroksa kaoNpI bhijavAI hai, vaha bhI spaSTa nahIM hai / bhaNDAra ke vyavasthApakoM ko hArdika dhanyavAda / prati- paricaya prastuta sampAdana meM tIna pratiyoM kA upayoga kiyA gayA hai| jinakA paricaya isa prakAra hai: (1) yaha pratilipi mahopAdhyAya vinayasAgara saMgraha kI hai / kramAMka hai - 789 / prati kI sAIja hai 25.8x10.5 se.mI hai / patra saMkhyA 19, paMkti 20, prati paMkti akSara 68 hai / lekhana saMvat nahIM diyA gayA hai kintu 17vIM zatI kI hI hai / lekhana prazasti bhI nahIM hai, kevala 'medanItaTelikhitaM ' likhA hai / granthAgrantha 1500 diyA hai| prati zuddha hai| mUla aura TIkA kA pATha isI AdhAra se diyA gayA hai| 45
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ (2) yaha prati AcArya zrI kailAzasAgarasUri jJAnamandira mahAvIra jaina ArAdhanA kendra kobA kI hai / kramAMka 13554 hai / prati kI sAIja 29.5x14.2 se.mI. hai| paJcapATha hai| madhya meM mUla pATha diyA gayA hai aura Upara nIce tathA dAyeM-bAyeM meM TIkA dI gaI hai| prati patra meM mUla pATha kI paMkti 10 evaM 11 hai TIkA kI pratipatra paMkti 10 hai / prati paMkti akSara saMkhyA 70 ke lagabhaga hai| lekhana prazasti isa prakAra hai: iti - 2 mUla samAptau : zrImajjainavallabhakharataratarapakSazRGgArahArasuvihitavidvajjanacakracUDAmaNi zrIjinavallabhasUrikRtiriyam // cha // kAvye madIye caritApazabde yo vetti vidvaanpshbdmtrm| tasyAhamAkalyamanalpabuddheH pAdAravindaM zirasA nmaami|| 1 // bRhaspatistiSThatu mandabuddhiH purandaraH kiM kurute varAkaH / mayi sthite vAdini vAdisiMhe naivAkSaraM vetti mahezvaro'pi // 2 // saMvat - 1658 varSe caitra vadi 9 bhome / zrIbRhatkharataragacche zrI jinaharSasUrINAM santAne zrIsAdhudharmopAdhyAyaziSyANuziSyeNa paM. udayasAgaramuninA . likhitam // cha // TIkAsamAptau :- graMthAgraM - 1500 prati zuddhatama hai / pratilipikAra kharataragaccha kI AdyapakSIya zAkhA ke jinaharSasUri kI paramparA meM upAdhyAya sAdhudharma ke ziSya udayasAgara hai| svayaM vidvAn hai / unhoMne yaha prati saMvat 1658 meM likhI hai arthAt TIkA racanA ke 18 varSa bAda likhI gaI hai aura zuddha hai| (3) yaha prati bhI AcArya zrI kailAzasAgarasUri jJAnamandira, mahAvIra jaina ArAdhanA kendra kobA kI hai| kramAMka nambara 9525 hai / sAIja 14x29.7 se. mI. hai| patra saMkhyA 39 hai, prati patra paMkti 15, prati paMkti akSara 40 hai / lekhana saMvat 1676 hai| lekhaka ne apanA nAma kanakasAra likhA hai| 46
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ iti - 3: // granthAgraM 1500 // zrIrastu lekhk-vaackyoH|| zubhaM bhvtu|| vasvAha kA muraripordayitA ca jigye, kena triviSTapamidaM samamatra jetraa| varSe guhAnanapayodhirasendumAne kena pratirvilikhitA lipi cnycuneym||1|| // kanakasAreNa // vystsmstjaatiH|| shriirstu|| pratilipikAra kanakasAra praur3ha vidvAn pratIta hotA hai kyoMki usane lekhana prazasti meM lekhana saMvat aura svayaM kA nAma vyastasamasta jAti citrakAvya meM praznottara rUpa meM pradAna kiyA hai| prati zuddha hai| sampAdana zailI meM jisa prati kA bhI TIkA sammata zuddha pATha najara AyA hai use Upara diyA gayA hai aura dUsarI pratiyoM ke mUla evaM TIkA ke pAThAntara usI pRSTha para die gae haiN| pariziSTa paricaya prastuta pustaka meM pA~ca pariziSTa die gae haiN| prathama pariziSTa meM praznottaraikaSaSTizatakakAvya ke zlokoM kI anukramaNikA dI gaI hai| dvitIya pariziSTa meM praznottaroM kI jAtiyA~ dI gaI haiN| tRtIya pariziSTa meM praznottara jAtiyoM kI akArAnukrama se sUcI dI gaI hai| caturtha pariziSTa meM kAvyastha padyoM kA chandAnukrama diyA gayA hai| paMcama pariziSTa meM TIkAkAra dvArA uddhRta granthoM ke uddharaNa kA sthala zlokAnukrama se diyA gayA hai| AbhAra ___ mujhe parama harSa hai ki zAsanasamrATa AcAryapuGgava zrI vijayanemisUrIzvarajI mahArAja kI paramparA meM pUjya AcArya zrI vijayakastUrasUrijI mahArAja ke praziSya evaM sUrimantrArAdhaka zrI vijayaazokacandrasUrijI mahArAja ke ziSyaratna vyAkaraNa zAstra ke prakhara vidvAn zrI vijayasomacandrasUrijI mahArAja ne isa mahAkAvya kI mahattA ko samajhA aura isake saMzodhana-sampAdana evaM prakAzana kA kArya sahaja bhAva se svIkAra kiyaa| muni zrI suyazacandravijayajI evaM 47
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ sujasacandravijayajI mahArAja ne isa kArya meM unheM pUrNa sahayoga diyA, isalie maiM ina AcAryadevoM evaM munivaroM kA sAdara abhinandana karatA huuN| prastuta pustaka ke sampAdana meM jina-jina lekhakoM kI kRtiyoM, pustakoM kA sahayoga liyA gayA hai una sabhI kA maiM AbhArI huuN| cAritracUDAmaNi paramazAntamUrti pUjya gurudeva zrI jinamaNisAgarasUrijI mahArAja ke apUrva vAtsalya aura amogha AzIrvAda kA hI phala hai ki unakA sAnnidhya pAkara maiM sAhitya sevI bana skaa| pUjya AcArya zrI vijayasomacandrasUrijI mahArAja ke upadeza se zrI jaina zvetAmbara rAndera roDa jaina saMgha, sUrata dvArA yaha prakAzana ho rahA hai| ataH isa saMsthA ke kAryakartA bhI dhanyavAda ke pAtra hai| ___ anta meM AyuSmAna maMjula, putravadhU nIlama, putra vizAla, pautrI titikSA aura pautra vardhamAna ke sneha samarpaNa aura sahayoga ke lie Dhera sAre sAdhuvAda aura antaraGga aashiirvaad| maiM AzA karatA hU~ ki devavANI ke rasika vidvajana bhI isa anUThe citrakAvyAtmaka praznottaroM kA adhyayana evaM rasAsvAdana kara bhaviSya meM samIkSAtmaka adhyayana bhI prastuta kareMge jo ki anusaMdhitsuoM ke lie mArgadarzaka hogaa| 19-11-2008, jayapura ma. vinayasAgara 48
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ // U~ hA~ aha~ nmH|| // zrI nemi-vijJAna-kastUra-candrodaya-azokacandrasUribhyo nmH|| pUjyAcAryazrIjinavallabhasUripAdairviracitaM praznottaraikaSaSTizatakakAvyam mahopAdhyAyazrIpuNyasAgaragaNiviracitakalpalatikATIkayA vibhUSitam // 0 // zrIpArzvanAthAya nmH|| zirasi yasya cakAsati dIpikA, iva phaNA mnnisptkdiiptyH| nikhilabhItitamaHzamanAya kiM, sapadi pArzvajinaM vinavImi tm|| 1 // sa jayatAjjagatIjanavallabhaH, parahitaikaparo jinvllbhH| caturacetasi yasya camatkRti, racayatIha ciraM ruciraM vcH|| 2 // tadviracitaviSamArtha prshnottrssssttishtkshaastrsy| 'zrIgurubhyo namaH' iti 1 / 3 pratau namaskArAtmakaM maGgalaM naasti| 'vinamAmi' iti 3 / 2. prazrottaraikaSaSTizatakAvyam
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ vitanomi vivaraNamahaM, sugamaM svpropkaarkRte|| 3 // iha hi granthakAraH ziSTasamayaparipAlanArthaM niHzeSavighnasaGghAtavighAtena vidhitsitazAstraparisamAptyarthaM ca viziSTAbhISTadevatAnamaskArarUpamaGgalagarbhaM prekSAvatpravRttinimittAbhidheyAdipratipAdakaM ca prathama vRttamAha kramanakhadazakodyaddIpradIptipratAnaidazavidhatanubhAjAmujjvalaM mokssmaargm| pRthakadiva dizantaM pArzvamAnamya samyak, katicidabudhabuddhyai vacmyahaM prshrbhedaan||1|| vyAkhyAH- zrIjinavallabhasUrirvakti- ahaM katicit katipayAn prazrabhedAn vacmi kthyaami| kasyai? abudhabuddhayai, abudhAnAM tAdRk praznavizeSAnabhijJAnAM buddhyai-prabodhAya abudhbuddhyai| kiM kRtvA? pArzva' zrIpArzvanAthaM samyak trikaraNazuddhyAre Anamya nmskRty| kiM kurvantaM pArzvam? dazavidhatanubhAjAM bhavanapativyantarajyotiSkavaimAnikarUpacatuvidhasurastrIpunapuMsakarUpaSaDvidhatiryagmanuSyalakSaNadazaprakAraprANinAM pRthakat pRthak pRthag ujjvalaM prakaTaM mokSamArga dizantamiva drshyntmiv| 'iva' zabda utprekssaayaam| pRthageva pRthkt| 'avyaya-sarvanAmnAmakac prAk TeH' [pANi. 5/3/71], 'kasya ca daH' [pANi. 5/3/72] iti sUtradvayena 'pRthakat' iti siddhyti| 'pRthagiva vidizantam' iti pAThe tu spssttmev| 1. 'pRthagiva vidizantam' iti 2, mu0 pratau c| 'pArzvam' iti na 3 / 'manovAkkAyazuddhyA' ityadhikaH pAThaH 3 / kalpalatikATIkayA vibhUSitam
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ kai? krmnkhdshkodyddiiprdiiptiprtaanaiH| kramayoH-caraNayornakhAH kramanakhAH, teSAM dazakaM kramanakhadazakam, tasmAd udyanta:-UrdhvaM prasaranto dIprA:-bhAsurA ye dIptipratAnA:-kAntisamUhAH, tataH karmadhAraye kramanakhadazakodyaddIpradIptipratAnAH, taiH| kramanakhadazakoTyuddIpradIptipratAnaiH iti pAThe tu kramanakhAnAM yA daza koTayaH-agrabhAgAH, tAbhya ut-UrdhvaM prasaranto dIprA ityAdi, zeSaM praagvt| yadyapi siddhAnte jIvAnAmaikavidhyadvaividhyAdiprakAreNa bAhuvidhyamabhihitamasti, tathApIha kramanakhadazakAnurodhena dezanAyogyAnAM dazavidhatvamupanIyata eveti // 1 // __ atra prathamapAdatrayeNa mngglmaavisskRtm| turyapAdena tvbhidheypryojne'bhihite| sambandhastu saamrthygmyH| sa copAyopeyalakSaNaH, tatropeyaM zAstrArthaparijJAnamupAyastvayameva grantha iti| - itthamAdyapadyena maGgalAdicatuSTayaM pratipAdya yathAbhihitameva nirvaahyti| kIdRgvapustanubhRtAmatha zilpizikyadehAnudAharati kAdhvaniratra kIdRg ? / kAzcArucan samavasRtyavanau bhvaambumdhyprpaatijntoddhRtirjjuruupaa:?|| 2 // ___ // jindntrucyH|| [zabdA0 vyastasamastajAtiH ] // vyAkhyAH- 'tanubhRtAm aGginAM vapuH kIdRg?' iti prazne uttaram- jinat hAniM gacchad, vyoblaadibhiH| 'jyA vayohAnau' [sAra. krayAdi para. pR. 380]; [pANi. dhA. 1598] dhAtuH, zatRpratyayaH, nAvikaraNe 'grahijyAvayi. [kA.sU. AkhyAta. 125] ityAdinA 1. 2. 'ut' iti na 3 / 'aGginAm' iti na 3 / praznottaraikaSaSTizatakAvyam
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ samprasAraNam, 'taddIrgha.' [kA.sU. kRdanta. 52] ityAdinA dIrghatvam, 'pvAdI.' [kA.sU. AkhyAta. 347] ityAdinA hrasvatvam, 'tryAdi.' [kA.sU. AkhyAta. 1656] ityAdinA AkAralopaH, 'jinat' iti siddhm| atha iti praznAntare, 'kAdhvaniH kA iti zabdaH kIdRk san zilpizikyadehAn udAharati ? zilpI prasiddhaH, zikyaM - bhArodvahanayantram, dehaH-zarIram, zilpI ca zikyaM ca dehazca te tathA', tAn brUte' iti prazne uttrm-antrucyH| ruzca cazca yazca rucayA ityakSarANi ante yasya kAdhvaneriti saH antrucyH| kAzabdasyAnte rucayeSu varNeSu datteSu yathAkrama-'kAru-kAca-kAya' iti bhvti| kAru:-zilpI, kAcaH-zikyam, kAyaH-deha iti| caH2 pakSAntare, 'samavasRtyavanau samavasaraNabhUmau bhavAmbumadhye prapAtinI-prapatanazIlA yA janatA-janasamUhaH, tasyA uddhRtau-uddharaNe rajjurUpA:-rajjukalpA bhavAmbumadhyaprapAtijanatoddhRtirajjurUpA:' kA arucan rejuH?' iti prazne uttaram- jinasya dantarucayo jinadantarucayaH arhaddazanadIptaya ityrthH|| zabdArthaliGgavacanabhinnavyastasamastajAtiH // 2 // sazrIkaM yaH kurute sa kIdRgityAha jlcrvishessH?| apsu buDan kimicchati? kIdRkkAmI? ca kiM vAJchet ? // 3 // ||smudrtrnnm|| dvi-stsmstjaatiH|| vyAkhyAH- jalacaravizeSa ityAha iti vkti| iti kiM? "zilpI ca zikyaM ca dehazca te tathA' iti pAThaH 3 pratau nAsti, tatsthAne 'tato dvandve' iti pATho dRshyte| 'ca' iti 2 / 'bhavAmbumadhyaprapAtijanatoddhRtirajjurUpAH' iti na 3 / 'jinadantarucayaH' iti na 3 / kalpalatikATIkayA vibhUSitam
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ yo'nyaM sazrIkaM kurute sa kIdRg ucyate? uttaram- he udra! jalacaravizeSa! 'udrastu jalamArjAra.' [abhi. cintA.-1350] iti vacanAt, sa sam ucyate / saha mayA-lakSmyA vartata iti samaH, taM karotisamayatIti Nijpratyaye tataH kvip 'sam' iti siddham, zrIkaraH sa kthyte| apsu jale buDan nimajjan janaH kimicchati vAJchati? uttaram- taraNaM plvnm| caH pakSe, kIdRk kAmI ? kiM vAJchet ? uttaram- saha mudA-harSeNa vartate yaH sa samut kAmI rate-sambhoge raNaM-zabdavizeSaM rataraNam, rataraNaM vA sambhogayuddhaM vaanychtiityrthH|| dviLastaH // 3 // kIdRk puSpamalivrajo na bhajate ? varSAsu keSAM gatirna syAdadhvani? kaM zritazca kurute kokaM sazokaM rviH?| laGkezasya kila svasAramakarodrAmAnujaH kIdRzIM ?, keSAM vA na mano mude mRgadRzaH shRnggaarliilaaspRshH?|| 4 // ||apraagmnsaam|| dvilstsmstjaatiH|| vyAkhyAH- alivrajaH bhRGgasamUhaH kIdRk puSpaM na bhajate sevate? uttaram- na vidyate parAga:-kiJjalko yatra tad apraagm| varSAsu varSAkAle adhvani mArge keSAM gatirna syAt ? anasAM shkttaanaam| caH pakSAntare, raviH sUryaH kaM zritaH san kokaM cakravAkaM sazokaM kurute ? uttaram- aparasyAM-pazcimAyAM dizi yo'gaH-parvataH so'parAgaH, tam aparAgam astaaclmityrthH| rAmAnujaH lakSmaNo laGkezasya rAvaNasya svasAraM bhaginIM 'pakSAntare' iti 3 / 2. 'sUryaH' iti na 1, 3 / prazrottaraikaSaSTizatakAvyam
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ kIdRzImakarot ? uttaram- anasAM naasaarhitaam| na vidyate nAsikA yasyAH sA anasA, nAsikAyA nas bahuvrIhau, Ap c| vA pakSAntare, 'zRGgAralIlAspRzaH zRGgAralIlAyuktA mRgadRzaH rAmAH keSAM manomude cittaharSAya na bhavanti?' iti prazne uttrmapraagmnsaam| apagato rAgo manasi-citte yeSAm, aparAgaM-gatarAgaM mano yeSAmiti vA te aparAgamanasaH, teSAM niiraagcittaanaamityrthH| dviLastasamastajAti: // 4 // prabhaviSNuviSNujiSNuni yuddhe karNasya kiidRgbhisndhiH?| nakulakulasaGkalabhuvi prAyaH syaatkiidRghinivhH?|| 5 // ||vi(bi)lsdnrtH|| dviHsmstjaatiH|| vyAkhyA:- prabhaviSNU samarthau viSNuzca hariH jiSNuzcArjunaH viSNujiSNU yatra tat, tatra IdRze yuddhe karNasya rAjJaH abhisandhiH pratijJA kIdRk ? a:-kRSNaH, naraH-arjunaH, azca narazca anarau, vilasantau ca yau anarau ca vilasadanarau, tau tasyati-kSayaM nayatIti vilsdnrtH| atra dhAtutvAnna diirghH| yadi vA vilasantau yau anarau, tau tasyAmi-kSayaM nayAmIti kvipi tathaiva, 'tasu upakSaye' [pANi. dhA. 1289] iti dhAtupAThavacanAt / pakSe, nakulakulasaGkalabhuvi nakulagaNAkIrNabhUmau ahinivahaH sarpasamUhaH kIdRg bhavati? uttaram- bilameva sadanam-AzrayaH, tatra rataH-lInaH bilsdnrtH|| dviHsamastajAtiH // 5 // I 1. is 'zRGgAralIlAM spRzantIti zRGgAralIlAspRzaH' iti 3 / 'dviLastasamastajAtiH' iti na 3 / 'haryarjunau' ityadhikaH pAThaH 3 / 'dhAtupAThAt' iti 3 / in 4. w kalpalatikATIkayA vibhUSitam
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ brUto brahmasmarau ke raNazirasi jitAH? kena jetrA''ha vidvAnudyAnaM syAnna kIdRg ? jaladhijalamaho! kIdRzaM syAna gamyam ? / ko mAM vaktyAha kRSNaH ? kva sati paTu vacaH? syAdutaH kena vRddhistyAjyaM kIdRk taDAgaM? natimati laghu kA kiM karotyutkaTaM kim?||6|| ||viiraajnyaavinudtipaapm|| shRngkhlaajaatiH|| vyAkhyAH- brahmasmarau brUtaH - 'kena jetrA raNazirasi ke jitA: jijJire?' iti prazne uttaram- u:-brahmA, i:-kAmaH, uzca izca vI, tatsambodhanaM he vI! vIrAH subhaTAH rAjJA bhUpena jitaaH| evamanyatrA'pi brUtepRcchatyaprAkSItprAhetyAdiSu pRcchAkartRsambodhanapUrvamevottaraM deymiti| vidvAn Aha bravIti- 'vanaM kIdRg na syAt ?' uttaramhe jJa! vidvan ! na vidyante vayaH-pakSiNo yatra tad avi, pakSirahitamudyAnaM na syaadityrthH| aho! iti prazne, kIdRzaMjaladhijalaMgamyaM na bhavati ? uttaramvinu vigatA nau:-beDA yatra tad, beDArahitamabdhijalaM durlayaM bhvtiiti| kRSNaH hariH Aha- ko mAM vakti? uttaram- nautIti nut stutikRd he a! viSNo!, yastvAM nauti sa vkti| kva sati vidyamAne paTu spaSToccAraM vacaH vacanaM bhavet? uttrmdti| dazane sati paTuvacanaM bhvtiityrthH| 'dantasya dati'[ ] iti dt| utaH ukArasya kena vRddhiH? uttaram- tipA tippratyayena, 'uto vRddhiH.' [kA.sU. AkhyAta 348]; [pANi. 7/3/89] ityAdinA nautItyAdau yathA vRddhirbhvti| 'kIdRk taDAgaM saraH tyAjyaM parihAryam?' iti prazne uttrmpaapm| apa-gatA ApaH-jalAni yatra tat pApam, nirjlmityrthH| 1. 'bhavati' iti 3 / praznottaraikaSaSTizatakAvyam
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'vaSTibhAguri0' [sAra avya0] [pANi. avya.pra.] ityAdinA 'atItAdeH' [ ] iti vacanAt, pRSodarAditvAd vA'kAralope 'pApam' iti ruupsiddhiH| pakSe, natirasyAstIti natimAn, tasmin natimati praNAmakartari jane kA kimutkaTaM kiM karoti? atrottaram- vIrAjJA vinudati paapm| zrImahAvIrasyAjJA pApaM vinudati-prerayati, nirdalayatItyarthaH / / zRGkhalAjAtiH // 6 // vI rA jJA vi na da tiM pApaM dRSTvA rAhumukhagrasya-mAnaminduM kimAha taddayitA ? / asumeti padaM kIdRk kAmaM lakSmI ca bodhyti?||7|| // avtmsm|| vissmjaatiH|| vyAkhyAH- 'rAhumukhena grasyamAnaM rAhumukhagrasyamAnam induM candraM dRSTvA taddayitA tatpriyA rohiNI kim Aha kiM vakti?' iti prazne uttaram- avata rakSata masaM candraM bho janAH! pakSe, asumeti caturakSaraM padaM kIdRk san kAmaM lakSmI ca sambodhayati? atrottaram- uzca azca tazca mazca sazca vatamasAH, na vidyante vatamasA yatra tad avtmsm| tato he e!-kAma! he i!lakSmi! bhavati // viSamajAtiH // 7 // kamabhisarati lakSmI:? kiM sarAgairajayyaM ?, sakalamalavimuktaM kIdRzaM jJAnamuktam ? / satataratavimardai nirdaye baddhabuddhiH, kimabhilaSati kAntA? kiM ca cakre hanUmAn ? // 8 // // akssrnnm|| cldvindujaati:2|| 'pracakre' iti / 'caladvindujAtiH' iti na 3 / kalpalatikATIkayA vibhUSitam
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyA:- lakSmIH kam abhisarati abhiramati gacchati ? uttaram -- aM viSNum / sarAgaiH kim ajayyaM jetumazakyam ? uttaram -- akSam indriyam / sakalamalavimuktaM jJAnamarthAt kevalajJAnaM kIdRzamuktam ? atrotaram - akSaram / na kSarati calatIti akSaram, avinazvaramityarthaH / satataratavimarde nirdaye baddhabuddhiH avicchinnasuratabaddhadhIH kAntA kimabhilaSati ? uttaram - akSaraNaM vIryasyApAtamiti / caH pakSAntare, hanUmAn kiM cakre ? uttaram - akSeNa-rAvaNasutena saha raNaM saGgrAmam, akSaiH- pAzakairvA raNaM devanalakSaNam akSaraNam // caladvindujAtiH // 8 // - bhUrApRcchati' kila cakravAkameSo'pi bhUmimaprAkSIt / pItAMzukaM kimakarot ? kutra ? kva nu mAdRzAM vAsaH ? // 9 // // kokanade // dvirgataH // vyAkhyA:- atrAdyatRtIyayoH dvitIyaturyayozca pAdayoH parasparaM sambandho yojyaH / tathAhi bhUH pRthivI cakravAkamApRcchati 'pItAMzukaM pItavastraM kutra kimakarot ?' cakravAka uttarayati - he ko! pRthivi ! akanat zuzubhe e viSNau, viSNau pItAMzukamazobhata ityarthaH, 'kana (kanI ) dIptikAntigatiSu ' [ pANi. dhAtu. 493 ] iti vcnaat| - eSo'pi cakravAko bhUmimaprAkSIt papraccha- mAdRzAM pakSiNAM vAsaH kva sambhavati ? bhUH prAha he koka! cakravAka ! nade hade bhavAdRzAM vAso bhavatIti // dvirgatajAtiH // 9 // 'bhUrApRcchat' iti 2 / - praznottaraikaSaSTizatakAvyam
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ hariratiramA yUyaM kAn kiM kurudhvamado'kSaraM ?, kimapi vadati bheje gItazriyA'pi ca kiidRshaa?| jinamatajuSAM kA syAdasmin kiyacciramaGginAM?, gatazubhadhiyAM kA syAt kutrAbhiyogavidhAyinAm ? // 10 // // yAnatAma sa!, samatAnayA, vibhutA sadA, dAsatA bhuvi|| mnthaanjaatiH|| vyAkhyAH - adasaH akSaram adokSaram, ada etadvAM akSaraM 'saH' ityakSaraM vadati- 'he hariratiramA! yUyaM kAn prati kiM kurudhvam?' iti prazne uttaram- he sa! adokSara! vayaM yAn atAma gcchaam| ko'rthaH? I ca izca azca yAH, tAn yAn / hariH I-lakSmIm, ratiH I-kAmam, ramA aM-hariM yAtIti bhaavH| 'atAma' iti 'ata sAtatyagamane' [pANi. dhAtu. 38] AzI:preraNayorAmapi ruupm| kIdRzyA gItazriyA bheje zuzubhe? smtaanyaa| samaH tAna:gItavizeSo yasyAM sA samatAnA, tyaa| jinamatajuSAM jinamatasevinAm aGginAM kiyacciraM kiyatkAlam asmin loke kA syAt ? uttaram- vibhutA nAyakatvaM sadA sarvakAlaM syaat| gatazubhadhiyAM gatapuNyabuddhInAm abhiyogavidhAyinAm udyamakAriNAM kutra kA syAt? uttaram- dAsatA karmakaratvaM bhuvi pRthivyAM bhavatIti // manthAnajAtiH // 10 // yA na tA | ma sa sa 1. 'yAn' iti na 3 / kalpalatikATIkayA vibhUSitam
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ prativAdidviradabhide guruNeha kimakriyanta ke ksy?| urazabdaH kalyANada-balahimazRGgAn vadati kIdRk ? // 11 // // AdizyantaravavizikhAnuH // vystsmstjaatiH|| vyAkhyAH- 'prativAdina eva dviradAH-gajAH, teSAM bhidebhedAya prativAdidviradabhide guruNA kasya ke kim akriyanta cakrire?' iti prazne uttaram- Adizyanta ravavizikhA nuH| ravA eva vizikhA ravavizikhA:-zabdabANA nu:-puruSasya Adizyanta AdiSTA ityrthH| kIdRg urazabdaH kalyANadabalahimazRGgAn kalyANadAdivAcizabdAn vadati? uttaram- Adau ziryasya sa aadishiH| antaremadhye vazca vizca zizca khazca yasya sa antrvvishikhH| na vidyate uH yatra sa anuH| tata AdizizcAsau antaravavizikhazcAsau anuzca aadishyntrvvishikhaanuH| ko'rthaH? urazabdasya ukAre lupte, Adau zikAre datte, madhye vavizikheSu datteSu krameNa 'zivaM rAtIti zivaraHkalyANadAyI, ziviraM-kaTakam, ziziraH-himam, zikharaM-zRGgam' iti zabdA bhavanti // vyastasamastajAtiH // 11 // / harati ka iha kIdRk kAminInAM manAMsi ?, vyaraci sacivabhAvaH kena dhUmadhvajasya ? / kSayamupagamitA ruk kIdRzenA''tureNa?, prasarati ca vibAdhA kIdRzIhA'rzasAnAm ? // 12 // ||naa yuvA, vAyunA, jAyupA, pAyujA // manthAnAntarajAti: // vyAkhyAH- iha jagati kaH kIdRzaH kAminInAM manAMsi harati? uttaram- nA pumAn yuvA trunnH| 1. 'vyastasamastajAtiH' iti na 1, 2 / 2. 'manthAnajAtiH' iti 2, 3 / / praznottaraikaSaSTizatakAvyam
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhUmadhvajasya-agneH sacivabhAvaH sAhAyyaM kena vyaraci? uttaram- vAyunA pvnen| kIdRzenA''tureNa rogiNAM ruk vyAdhiH kSayam upagamitA prApitA? uttaram- jAyum-auSadhaM pibatIti jAyupAH, kvippratyayaH, tena jaayupaa| arzasAnAm arzorogayuktAnAM kIdRzI vibAdhA iha jagati syAt? uttaram- pAyau-apAne jAtA praayujaa|| manthAnAntarajAtiH // 12 // | nA yu | vA / vAjibalIvardavinA-zasuSThaniSTharamuradviSo ymih| praznaM viddhurvpuss-stsminnevottrmvaapuH|| 13 // // heturnggmokssaantsukhraajinyekH|| smvrnnprshnottrjaatiH|| vyAkhyAH- vAjI ca balIvardazca vinAzazca suSThuniSThurazca muradviT ca vAjibalIvardavinAzasuSThuniSThuramuradviSaH, ete vapuSaH dehasya yaM prazraM vidadhuH cakruH, tasminneva prazne te vAjyAdaya uttaraM praapuH| tathAhi- 'mokSAntaM ca tatsukhaM ca mokSAntasukham, tasya rAji:zreNiH, tasyA naye-prApaNe mokSAntasukharAjinaye he aGga! zarIra! hetuH 1. 'vAjyAdayaH' iti na 1, 2 / 12 kalpalatikATIkayA vibhUSitam
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaH?' iti prazne idamevottaram-turaGgamazcAzvaH, ukSA ca balIvardaH, antazcA'vasAnam, su ca suSThu, kharaM cA'tikaThinam, azca viSNuH, te tathA, tatsambodhanam- he turaGgamokSAntasukharA! jinaH ekH| kvacidavacUrau tu- 'he aGga! mokSAntasukharAyAH janiH, tasyai mokSAntasukharAjanaye mokSAntasukhadAnotpattaye ko hetuH? iti vAjibalIvAdibhiH prazne kRte'GgamidamevottaraM prAha- he turaGgamokSAntasukharAH! samAhAradvandve sambodhanam, janaH eka AtmA heturityarthaH' ityapi vyaakhyaatmsti| jinaH ekaH 'svare yatvaM vA' [sAra. sU. 112] iti sUtreNa "jinayekaH' iti sidhyati // samavarNapraznottarajAtiH // 13 // kravyAdAM kena tuSTirjagadanabhimatA kA ? ripuH kIdRgugraH ?, ke necchantIha lokAH? praNigadati girirvRzcikAnAM viSaM v?| kutra krIDanti matsyAH? pravadati murajitkApile bhogabhAkkaH ?, kIdRkkA kIdRzena praNayabhRdapi cA''liyate na priyenn?||14|| ||asnaataastriimngglepsunaa // assttdlkmlm|| vyAkhyA:-kravyAdA rAkSasAnAM kena tuSTiH ? uttaram- azrA maaNsen| jagata:- vizvasyA'nabhimatA-aniSTA' jagadanabhimatA kA? uttaram- atA alakSmIH, dridrtetyrthH| kIdRg ripuH ugraH utkaTaH? uttaram- astramasyAstIti astrii-shstrvaan| lokAH kaM necchanti ? amaM rogm| 'aniSTA' iti na 3 / 'ugraH' iti na 2 / praznottaraikaSaSTizatakAvyam
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ girirvakti- vRzcikAnAM viSaM kva syAt? uttaram- he aga! parvata! ale pucchknnttke| matsyAH kutra kAsu krIDanti ? uttaram- apsu jlessu| murajit viSNuH pravadati-'kApile sAGkhyamate bhogabhAk bhogI kaH?' iti prazne uttaram- he a! viSNo! nA purussH| ___ pakSe, kIdRzena priyeNa patyA praNayabhRdapi snehavatyapi kA nA''liGgayate? uttaram- asnAtA akRtastrAnA strI maGgalepsunA maGgalaM vAJchatA priyeNa // aSTadalaM padmam // 14 // kIdRzyo' nAva iSyante tarItuM vAri vaaridheH?| azivadhvanirAkhyAti tiryagbhedaM ca kIdRzaH ? // 15 // // apraajyH|| vissmjaatiH|| vyAkhyA:- vAridheH samudrasya vAri tarItuM kIdRzya:' nAva iSyante vAJchyante? uttaram- apagatA rAjayaH-chidrANi yAsu tA apraajyH| ca: pakSAntare, kIdRzo'zivadhvaniH azivazabdaH tiryagbheda 1. 'kIdRzo' iti / kalpalatikATIkayA vibhUSitam
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ / mAkhyAti ? uttaram- akArAtparo'c-svaraH prastAvAdikAra: aparAc, tasyA'ya:-kSayo yatrA'zivadhvanau saH aparAjayaH / etAvatA'zivazabde ikAralope 'azvaH' iti bhavati // viSamajAtiH // 15 // pInakucakumbhalubhyan kimAha bhaginIM smarAturaH kaul:?| haranikarapathasvaHsRSTivAci narnagapadaM kIdRk ? // 16 // // bhvmaasvsaadishstnm||[dvirgtjaatiH ] vyAkhyA- pInakucAveva kumbhau pInakucakumbhau, tatra lubhyanlolupaH san pInakucakumbhalubhyan smarAturaH kAmArtaH kaulaH nAstikaH 'kazcit' iti pAThe tvanyo vA kazcid bhaginIM prati kim Aha' brUte? uttaram- bhava mA svasA, diza stnm| tvaM svasA-bhaginI mA bhavamA bhUH, stanaM dish-dehi| pakSe, narnagapadaM kIdRk san haranikarAdivAcakaM syAt?' iti prazne uttaram- bhazca vazca mAzca svazca sazca bhavamAsvasAH, te Adau yasya tad bhavamAsvasAdi, zastau-luptau nau-nakArau yatra tat zastanam, tataH krmdhaaryH| 'narnaga' iti pade nadvaye lupte 'rga' iti sthite tato bhavAdivarNeSvAdau datteSu yathAkrama-'bharga-varga-mArga-svarga-sarga' iti bhavati // dvirgatajAtiH // 16 // nAbhyambhojabhuvaH smarasya ca ruco vistArayeti zriyaH, patyuH pratyupadezanaM kathamatho patnISyate kiidRshii?| ityAkhyat kamalA tathA kaliyuge kIdRkkurAjyasthitiH? kIdRzyA'hani cnnddbhaaskrkrairnksstrraajyaa'jni?|| 17 // // vibhAvitAnayA // gtaagtdvirgtjaatiH|| vyAkhyAH- zriyaH lakSmyAH patyuH viSNoH iti pratyupadezanaM 'yatrA'zivadhvanau sa aparAjayaH' iti na 2 / 2. 'Aha' iti na 3 / prazrottaraikaSaSTizatakAvyam
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ kathanaM kathaM bhavati? iti kim ? nAbhyambhojabhuvaH brahmaNaH smarasya ca rucaH kAntI: vistAraya / atrottaram - vibhA vitAnaya a! u:vedhAH, i:-kAma:, uzca izca vI, tayorbhAH vibhAH, tA vibhA vitAnayavistAraya he a ! - viSNo ! atho pakSAntare, 'patnI kIdRzI iSyate ?' iti kamalA zrI : Akhyat uvaac| iti prazne uttaraM pratyAgatena - yA natA vibhau i! yA patnI natA - namrA vibhau - patyau he i ! lakSmi ! tathA kalikAle kurAjyasthitiH kIdRk ? uttaram - vibhAvitaH - prakaTito'nayaH - anyAyaH yasyAm, yayA vA sA vibhAvitAnayA / ahani dine caNDabhAskarakaraiH pracaNDadinakarakiraNaiH kRtvA kIdRzyA nakSatrarAjyA nakSatra zreNyA ajani babhUve ? uttaram - vigato bhAyAH-'kAntervitAna:- vistAro yasyA:, tathA tayA vibhAvitAnayA // gatapratyAgatadvirgatajAtiH // 17 // prabhumAzritya zrIdaM kimakurvan ke kayA samaM lakSmi ! ? | kaha keriyA ke maraNamuvagayA luddhayaniruddhA ? // 18 // // samagaMsatAsA mayA // dvirgatabhASAcitrajAtiH // vyAkhyA:- kazcijjano lakSmIM pRcchati- 'he lakSmi ! ke janA: zrIdaM lakSmIdAyakaM prabhuM svAminam Azritya sevitvA kayA samaM kimakurvan ?' iti prazre uttaraM lakSmIH prAha - samagaMsata asA mayA / ko'rtha : ? - te asAH, na vidyate sA - lakSmIryeSAM te asAH-nirdhanA janA mayA - lakSmyA saha samagaMsata-saGgaM gatavantaH, salakSmIkA jAtA ityarthaH / * 'kAntyA vitAna:' iti 1 / 1. 16 kalpalatikATIkayA vibhUSitam
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyapakSe, prAkRtabhASayA praznottaraM darzayati- 'kaha kerisayA ke maraNamuvagayA ? kathaM kIdRzAH ke lubdhakaiH-vyAdhairniruddhAH lubdhakaniruddhAH santo maraNam upagatAH prApuH?' iti prazne uttaramsamagaM satAsA myaa| samakam-ekakAlaM satrAsA:-AkasmikabhayabhItAH 'mayA' iti mRgaaH|| [dvirgata ] bhASAcitrajAtiH // 18 // vasudevena muraripu - hi~sAhetutAM zriyAM pRssttH| teNaM tehiM ciya akkharehiM se uttaraM sittuN|| 19 // ||taaykmnyNtrym||bhaassaacitrsmvrnnprshnottrm|| vyAkhyAH- vasudevena pitrA muraripuH nArAyaNaH zriyAM sampadA hiMsAhetutAM vinAzahetutAM yaiH akSaraiH saMskRtabhASayA pRSTaH, teNamityAdi tena nArAyaNena taireva prazrAkSaraiH prAkRtabhASayA 'se' tasya vasudevasyottaraM ziSTaM kthitm| anukrameNAha- tAH a! kam anayanta rayam? asyArthaH- 'he a!-kRSNa! tAH-lakSmyaH kaM rayaM-kSayam anayanta-nItavatyaH?' iti prazne hariranenaivottarayati- 'tAya! he tAta!-pitaH! kamanayaMtarayam' iti / kramaH-kulAcAraH, 'kramaH kalpAnizaktiSu' [anekArthasaMgraha 2/310] ityanekArthokteH, tataH kramazca nayazca kramanayau-kuladharmanyAyau, tayorante"vinAze ratam-AsaktaM kramanayAntarataM pumaaNsm|| bhASAcitrasamavarNapraznottaramidam // 19 // kiM prAhuH paramArthataH kamRSayaH ? kiM durgamaM vAridhevidyAH kaM na bhajanti ? rAgimithunaM kIdRkkimarthaM smRtam ? / rakSAMsi spRhayanti kiM ? tanumatAM kIdRk sukhArthAdikaM ?, kIdRkkarSakalokaharSajanakaM na vyomvrssaassvpi?|| 20 // ||vigtjldpttlm|| viparItamaSTadalakamalam // 1. 'tehi' iti 2 / 2. 'vinAzahetutAM' iti na 3 / 3. 'kamala' iti na 1 / praznottaraikaSaSTizatakAvyam
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAH- 'RSayaH munayaH kaM paramArthataH kiM prAhuH?' iti prazne uttaram- vilaM glm| galaM-kaNThaM bilaM-vivararUpaM praahuH| vAridheH kiM durgamaM duHprApam? talaM madhyabhUtalam, jalAdhobhAga ityrthH| vidyAH kaM na bhajanti? uttaram- jaDaM mUrkham, DalayoraikyAt / rAgimithunaM kIdRk? uttaram- lalaM vilAsayug bhavati, 'lala(Da)vilAse' [pANi. dhAtu 383] iti dhaatupaatthokteH| ardhaM kim? dalaM khnnddm| rakSAMsi rAkSasAH kiM spRhayanti? palaM maaNsm| tanumatAM prANinAM sukhArthAdikaM bhogadhanAdikaM kIdRk? uttaramTalaM cnyclm| varSASvapi prAvRTkAle'pi kIdRk vyoma karSakalokAnAMhAlikajanAnAM harSajanakaM karSakalokaharSajanakaM na syAt ? vigatajaladapaTalam apgtmeghvRndm|| viparItamaSTadalakamalamiti // yatrAntyAkSaraM karNikAyAM likhitaM dalagatAkSarairAvartyate tadviparItaM padmamucyate, evamagre'pi vijnyeym|| 20 // ta kalpalatikATIkayA vibhUSitam
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhisArikAha kazci'-taruNAH kiM kurvate'tra kaM ksyaaH?| ratisaGgare mRgadRzaH kiM kimakArSIt kathaM kAmI ? // 21 // ||smyNte adhrdlm|| samastavyastajAtiH / / vyAkhyAH- yA priyamabhisarati sA abhisArikA kazcid iSTapariprazne, 'kaJcit' iti pAThe tu kaJcana puruSaM prati Aha' brUte - taruNAH yuvAnaH kasyAH kaM kiM kurvate? atrottaram- samayante samAgacchanti samayaM saGketaM te tv| 'kAmI pumAn ratisaGgare sambhogarUpasaGgrAme mRgadRzaH mRgAkSyAH striyAH kiM kathaM kimakArSIt?' iti prazne uttaram- adharadalam oSThapuTam adharat dhRtavAn alam atyrthm| . vacidavacUrau tu 'adharat akhaNDayat' iti dRzyate / atrA''ryArdhena pRthk-pRthguttrm| ubhayatrApi samastavyastajAtiH // 21 // kAmAH prAhurumApate! tava ruSaH prAgatra kIdRg satI, kA keSAM kimakAri vAritanude ratyA svacetomude ? / pazcAdudbhavajAnusambhavanarAn daityAntyadanSTrAGgajAn, mandaM ca kramazo mujadhvaniragAt kIdRk kva kasmin sti?||22|| ||ajaamdhtbhaapuurvo mene|| dviHsmstjaatiH|| vyAkhyAH- kAmAH prAhuH pRcchanti- he umApate! Iza! atra jagati tava krodhAtpUrvaM kIdRzI satI kA keSAM ratyA kAmabhAryayA kimakAri? kasyai? svacetomude svamana:pramodAya, kIdRzyai svacetomude? vAritA nud-preraNA yasyAH sA, tsyai| 'vAritatude' iti pAThe tu 'kAMzcin' iti mu. prtau| 2. 'Aha' iti na 2 / 'kam' iti na 3 / 'kIdRk' iti 2 / - m4 praznottaraikaSaSTizatakAvyam
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAritavyathAyai / atrottaram- ajA:! madahatabhA pU: va: mene| ayamartha:'ajaH chAge hare viSNau raghuje vedhasi smare' [anekArthasaMgraha 2 / 64] iti vacanAt he ajAH!-kAmAH! vaH-yuSmAkaM pU:-zarIraM menemnitaa| kIdRk pU:? mayA ahatA bhA-prabhA yasyAH sA mdhtbhaashivenetyuttrmdaayi| pakSe, kIdRg mujadhvaniH 'muja' iti zabdaH kva kasmin sati pazcAdudbhavAdivAcakazabdAn agAt avadat? tatra pazcAdudbhavaH-laghubhrAtA mandaH-zaniH, zeSAH sugamA ev| atrotaram- ajAmadahatabhApUrvo me ne| azca jAzca mazca dazca hazca tazca bhAzca ajAmadahatabhAH, te pUrve yasya sa: ajaamdhtbhaapuurvH| tathA me-mujazabdasambandhimakAre ne-nakAre kRte sti| etAvatA mujasthAne 'nuja' iti jAte AdAvajAdiSu varNeSu datteSu yathAkrama- 'anuja-jAnuja-manuja-danuja-hanuja-tanuja-bhAnuja' iti zabdA bhvnti| hanujaH- antyadanSTrA, bhAnujaH-zaniH, zeSAH spaSTA ev|| viSamajAtau dvisamastaH // 22 // jalasya jArajAtasya haritAlasya ca prbhuH| muniryaM prazramAcaSTa' tatraiva praapduttrm|| 23 // ||kaakulaalen mRdyte|| smvrnnprshnottrjaatiH|| vyAkhyAH- jalAdisvAmI kazcid muniryaM prazram AcaSTa vakti sma, tatraiva prazne uttaraM praapt| tathAhi- 'kulAlena kumbhAreNa kA mRdyate?' iti prazne idamevottaram- kaM-jalam, akula:-jArajAtaH, Ala:-haritAlaH, kaJca akulazca Alazca kAkulAlAH, teSAminaH svAmI, tatsambodhanam- he kAkulAlena! yate! mRt mRttikA ||['smvrnnprshn praznottara )jAtiH ] // 23 / / 'yaH' iti 3 / 2. 'AcaSTe' iti mu. prtau| 3. 'samavarNa' iti na 2 / 4. 'Alazca' iti na 2 / 'samavarNaprazrajAtiH' iti na 3 / kalpalatikATIkayA vibhUSitam
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ brUte pumAMstanvi! tavAdharaM kaH, kSaNoti ? ko vA manujavrajacchit ? / priye! svasAnnidhyamanabhyupete, kimuttaraM yacchati pRcchataH shrii:?|| 24 // // naardH|| trirgtH|| vyAkhyAH- pumAn brUte- he tanvi! kRzAGgi! tavAdharaM kaH kSaNoti khaNDayati? utaraM sA prAha- he naH! puruSa! rdH-dshnH| tataH sandhiyoge 'nAradaH' iti syaat| ___ manujAnAM vraja-vRndaM chinattIti manujavrajacchit kaH? uttrmnaardH| narANAM samUho nAram, tad dyati-khaNDayati yaH sa naardH| ___ 'priye kRSNe svasamIpamanabhyupete anAgate sati pRcchato janasya zrIH kimuttaraM yacchati datte?' iti prazne uttaram- na Arat nAgataH a:-kRSNaH / 'R-sR gatau 2' [ R gatau', sAra.ju.para. pR. 298]; [pANi. dhAtu 1173, 1174] ityasya bhUte'sau 'Arat' iti ruupsiddhiH|| trirgatajAtiH // 24 // kimiSTaM cakrANAM? vadati balamarkaH kimatanot ?, jinaiH ko dadhvaMse? virahiSu sadA kaH prasarati ? / bharaM dhaureyANAM nirupahatamUrtirvahati kaH?, surendrANAM kIdRg bhavati jinakalyANakamahaH ? // 25 // ||asmmodaavhH|| mnyjriisnaathjaatiH|| vyAkhyAH- cakrANAM cakravAkapakSiNAM kim iSTaM priyam? uttaram- ahaH dinm| 1. 2. 'kSiNoti' iti mu. prtau| 'R-sR gatau' iti 1 / prazrottaraikaSaSTizatakAvyam 21
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ balaM vadati - arkaH sUryaH kim atanot vistArayAmAsa ? uttaram - he sahaH ! sahaszabdo balavAcI, maha: tejaH / jinaiH ko dadhvaMse dhvasta : ? uttaram - mohaH / virahiSu viyogiSu sadA nityaM kaH prasarati ? uttaram - dAhaH virahasamudbhavadahanam / dhaureyANAM dhuryavRSabhANAM nirupahatamUrtiH ko bhAraM vahati ? uttaram - vahaH skandhapradezaH / pakSe, jinakalyANakamahaH bhagavatkalyANakotsavaH surendrANAM kIdRg bhavati ? atrottaram - asamam-asadRzam, apramANaM vA modaM harSamAvahatiprApayati karotIti asamamodAvahaH // maJjarIsanAthajAtiH // 25 // prAha dvijo gajapaterupanIyate kA ?, pAtrI prabhuzca jinapaGktiravAci kIdRk ? | kIdRgvidheha vanitA nRpateradRzyA ?, prasthASNuviSNutanuraikSyata kIdRzI ca ? // 26 // // vipra !, vidhA, vinA, vigrA, vipradhAnAgrA // [ caturdala ]padmajAtiH // vyAkhyA:- dvijaH prAha vakti- gajapateH gajendrasya kA upanIyate Dhaukyate ? uttaram - he vipra ! vidhA hastyAhAravidhiH, 'vidharddhimUlyayoH prakAre bhAnnavidhiSu' [ anekArthasaMgraha 2 / 245 ] iti hemAnekArthokteH / 1. 2. 22 'sadA - nityam' iti na 2, 3 / 'prApayati' iti na 2 / 'raikSata' iti mu0 pratau / kalpalatikATIkayA vibhUSitam
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAtIti pAtrI, 'pA rakSaNe' [sAra.a.para.pR. 272] [pANi. dhAtu. 1132] tRpratyayaH, tataH 'vraNa Ip' [sA.sU. 366] pAtrI rakSikA prabhuH vizvasvAminI, IdRzI jinapaktiH jinazreNiH kIdRzI avAci uktA? uttaram- vinA! avatIti kvipi U:-rakSikA, inAsvAminI, Uzca inA ca vinaa| iha jagati kIdRgvidhA vanitA strI nRpateH rAjJaH adRzyA draSTamayogyA? uttaram- vigrA vigatanAsikA, 'vikhu-vinA anAsike' [abhi. nAma. 3/450] ityukteH| prasthASNu:- calanazIlo yo viSNuH, tasya tanuH prasthASNuviSNutanuH kIdRzI aikSyata janairadRzyata? uttaram- viSu-pakSiSu pradhAno garuDo'gre yasyAH sA viprdhaanaagraa|| caturdalapadmajAtiH // 26 // vadati vihagahantA kaH priyo nirdhanAnAM ?, bhaNati nabhasi bhUtaH kIdRzaH syaadvisrgH?| vadati javinazabdaH kIdRzaH san' kavIndrAH! kathayata janazUnyaM kajjalaM bhartsanaM ca ? // 27 // // vyntraadivystH|| vyastasamastajAti: [ jAtibhedaH ] // vyAkhyAH- vihagahantA vakti- nirdhanAnAM kaH priyaH? 'sat' iti mu. prtau| 'janazUnyaH' iti mu. prtau| 2. prazrottaraikaSaSTizatakAvyam
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttaram-vIn-pakSiNo'ntayati-vinAzayatIti vyantaH, tatsambodhanam-he vyanta ! pakSihanta ! rA: drvym| nabhasi bhUto bhaNati-visargaH kIdRzaH syAt ? divigagane bhavo digAdidvAreNa yapratyaye divyaH, tatsambodhanam- he divya! sam-sakAraM tasyatIti staH, kvip|| pakSe, he kavIndrAH! yUyaM kathayata-javinazabdaH kIdRzaH san janazUnyaM janarahitasthAnaM kajalaM bhartsanaM ca vadati ? uttaramvizca azca tar ca vyantaraH, te Adau yasya sa vyntraadiH| viH asta:kSipto yatra sa vystH| vyantarAdizcAsau vyastazca vyntraadivystH| ayamarthaH- javinazabde vikAre lupte 'jana' iti bhvti| tataH 'viaM-tar' eteSvAdau datteSu yathAkrama- 'vijana-aJjana-tarjana' iti zabdatrayaM syaat|| vyastasamastabhedaH // 27 // vItasmaraH pRcchati kutra cApalaM, svabhAvajaM? kaH surate zriyaH priyaH ? / sadonmudo vindhyavasundharAsu, krIDanti kAH komalakandalAsu ? // 28 // // anekpaavlyH|| vyastasamastajAtiH // vyAkhyA:- vItasmaraH niSkAmaH pRcchati- svabhAvajaM naisargikaM cApalaM cApalyaM kutra? uttaram- na vidyate i:-kAmo yasyA'sau aniH, tasya sambodhanaM kriyate- he ane! akAmin ! kapau vaanre| 1. . 'bhavati' iti 3 / / 'vyastasamastajAti:( jAtibhedaH)' iti na 3 / 'sadonmadA' iti 3 / 'vyastasamastajAtiH' iti na 3 / kalpalatikATIkayA vibhUSitam
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ surate sambhoge zriyaH lakSmyAH kaH priyaH sukhakaraH? alyH| asya-viSNorlayaH-saMzleSaH alyH| pakSe, vindhyavasundharAsu vindhyAcalabhUmiSu sadA sarvakAlam unmudaH samudbhUtAnandAH kAH krIDanti ramante? uttaram- anekapAHhastinaH, teSAmAvalaya:-zreNayaH anekpaavlyH|| vyastasamastajAtiH // 28 // 'mUSikAnikaraH kIdRk khaladhAnyAdidhAmasu ? / bhIrusambhramakArI ca kIdRgambhonidhirbhavet ? // 29 // ||vi( bi)lsdmkrH|| ekaalaapkjaatiH|| vyAkhyA:-mUSikAnikara: pAThAntare mUSakanikaraH khaladhAnyAdidhAmasu khaladhAnyAdisthAneSu kIdRg bhavati? bilAnyeva sadmAnigRhANi bilasadmAni, tAni karotIti bilsdmkrH| . bhIrUNAM sambhramakArI-bhayaGkaro bhIrusambhramakArI samudraH kIdRg bhavet? uttaram- vilasanto makarA:- matsyavizeSAre yatra sa vilasadmakaraH // ekAlApakajAtiH // 29 // kiM lohAkarakAriNAmabhimataM? sotkarSatarSAturAH,, kiM vAJchanti? haranti ke ca hRdayaM dAridryamudrAbhRtAm ? / spardhAvadbhirathAhaveSu subhaTaiH ko'nyonyamanviSyate?, jainAjJAratazAntadAntamanasaH syuH kIdRzAH sAdhavaH ? // 30 // ||apraajyH|| mnyjriisnaathjaatiH|| vyAkhyAH- lohAkarakAriNAM kimiSTam? ayaH lohH| 'mUSaka' iti mu. prtau| 'bhIruH' iti mu. prtau| 'matasyavizeSAH' iti na 1, 2 / praznottaraikaSaSTizatakAvyam / | mh bh sh
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ sotkarSam-atizayena tarSAturAH-tRSitAH sotkarSatarSAturAH kiM vAJchanti? payaH niirm| dAridryamudrAbhRtAM daridrANAM hRdayaM ke haranti? raayH-drvyaanni| athA''haveSu yuddheSu anyonyaM mithaH spardhAvadbhiH subhaTaiH kaH anviSyate abhilaSyate? jayaH vijyH| pakSe, jainAjJAyAM ratA jainaajnyaartaaH| zAntaM- krodhAbhAvena dAntamindriyadamena mano yeSAM te shaantdaantmnsH| tataH pUrvavizeSaNena saha karmadhAraye jainAjJAratazAntadAntamanasaH sAdhavaH kIdRzA bhavanti ? uttaram- na vidyate pareSu paraiH saha vA Aji:-saGgrAmo yeSAM te apraajyH| yadyapi paJcadaze zloke idamevottaramasti, tathApyatra bhinnArthatvena bhinnajAtitvena ca na paunruktymaashngkniiym| maJjarIsanAthajAti: // 30 // pApaM pRcchati viratau ko dhAtuH? kIdRzaH kRtakapakSI? utkaNThayanti ke vA vilasanto virahiNIhRdayam ? // 31 // // mlymrutH|| [vyastasamastajAtiH ] // vyAkhyAH- pApaM pRcchati- viratau uparame ko dhAtuH? he mala! pApa! yam, 'yamu( ma) uparame' [sAra.bhvA.para.pR. 238] [pANi. dhAtu. 1053] iti dhaatupaatthokteH| __ kRtaka:- kRtrimaH, kASThAdimayaH sa cAsau pakSI ca kRtakapakSI kIdRzaH? arutH| na vidyate rutaM-zabditaM yasya saH arutH| vA pakSAntare, ke vilasantaH prasaranto virahiNIhRdayam utkaNThayanti sotkaNThaM kurvanti? malayasya-parvatasya marutaH-vAtA malayamarutaH, dakSiNAnilA ityrthH|| vyastasamastajAtiH // 31 // 1. 'maJjarIsanAthajAtiH' iti na 3 / 2. 'vyastasamastajAtiH' iti na 3 / kalpalatikATIkayA vibhUSitam 26
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ kenodvahanti dayitaM virahe taruNyaH? prANaiH zriyA ca sahitaH pripRcchtiidm| tArkSyasya kA natipadaM ? sukhamatra kIdRk ?; kiM kurvatA'nyavanitAM kimakAri kaantaa?|| 32 // // manasA, sAnama! vinatA, tAnavi, nmtaa-'saavi|| mnthaanaantrjaatiH| vyAkhyAH- taruNyaH yuvatyo virahe viyogAvasthAyAM dayitaM priyaM kenodvahanti? manasA hRdyen| prANaiH zriyA ca sahitaH kazcididaM paripRcchati- 'tArkSyasya garuDasya natipadaM praNAmasthAnaM kA?' iti prazne uttaram- saha AnaiHprANaiH mayA ca zriyA' varttate yaH sa sAnamaH, tatsambodhanam-he sAnama! vinatA gruddmaataa| ___ atra jagati sukhaM kIdRg? tano vastAnavam, tadvidyate yasya tat tAnavi, alptaanvitmityrthH| kenacit puMsA anyavanitAM kiM kurvatA kAntA svakIyA kimakAri? uttaram- namatA asaavi| namatA-anyakAntAyAH praNAma kurvatA svakAntA'sAvi-roSitA preritA vA, 'SU preraNe' [pANi.dhAtu. 1502] iti vacanAt // manthAnAntarajAti: // 32 // 1. 'lakSyA' ityagre'dhikaH pAThaH 3 / 'manthAnajAtiH' iti na 3 / praznottaraikaSaSTizatakAvyam 27
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhavati caturvargasya prasAdhane ka iha paTutaraH prakaTaH? pRcchatyaGgAvayavaH kaH puujytmstrijgto'pi?||33|| ||naabheyH|| vrdhmaanaakssrjaati:|| vyAkhyAH- caturvargasya dharmArthakAmamokSarUpasya prasAdhane paTutaraH samarthaH kaH prakaTaH ?, 'zreSTho vA' iti paatthaantre| uttaram-nA pumaan| aGgAvayavaH pRcchati- trijagato'pi pUjyatamaH atizayena pUjyaH kaH? he nAbhe! aGgAvayava! nAbheyaH Adyo jinH|| varddhamAnAkSarajAtiH // 33 // vaidikavidhivizastabastAmiSamadatAM svargadaM dvijaM, jainAdiH kimAha sAkSepaM sAsUyaM sakAku ca? kIdRk / pUtavAtaparitApamlecchopAstinutigRhakrIDAhomavizvavegavato jalpati pavadanadapadam ? // 34 // ||paapdysestbhdehbhujaadivipdm|| dvirgtH|| vyAkhyAH- vaidikena-vedoktena vidhinA vizastAH-hatA ye bastA:-ajA vaidikavidhivizastabastAH, teSAmAmiSaM-mAMsaM vaidikavidhi-vizastabastAmiSam adatAM bhakSayatAM janAnAM svargadaM brAhmaNaM prati jainAdiH kRpAlujanaH sAkSepaM sAkrozaM sAsUyaM saroSaM sakAku savacovikAraM ca kim Aha bravIti? uttaram- pApa! dayase stabhadehabhujA divi pdm| re pApa!-adhama! dayase-dadAsi stabhasyachAgasya dehaH-kAyaH, tasya bhug-bhakSaNam, tayA stabhadehabhujA divisvarge pdN-sthaanm| ayamarthaH - 're pApiSTha! chAgamAMsabhakSakANAM yajJavidhAyinAM svargasthAnaM tvaM dadAsi' iti saakssepkaakuuktiH| 1. 2. 'varddhamAnAkSarajAtiH' iti na 3 / 'kRpAluH' iti 1 / kalpalatikATIkayA vibhUSitam
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ pakSe, kIdRk pavadanadapadaM pUtAdivAcakAn zabdAn vadati ? pUtaJca vAtazca paritApazca mlecchazca upAstizca nutizca gRhaJca krIDA ca homazca vizvaJca vegavAMzca, te tathA, tAn / uttaram - pAzca pazca dazca yazca sezca stazca bhazca dezca hazca bhuzca jazca [pApadayasestabhadehabhujAH ], ete Adau' yasya tat pApadayase - stabhadehabhujAdi / tathA vipadam / dazca dazca dau, pazca dau ca padAH, vigatAH pakAradakArA yasmAt tad vipadam / tataH pUrvavizeSaNena saha karmadhAraye pApadayasestabhadehabhujAdivipadam / ayamarthaH- 'pavadanada' iti pade pakAre dadvaye ca lupte 'vana' iti bhavati / tata Adau pApadAdiSvekAdazavarNeSu datteSu yathAkramaM - 'pAvanapavana-davana-yavana-sevana - stavana- bhavana - devana - havana - bhuvana - javana' iti zabdA bhavanti // dvirgatajAtiH // 34 // auSadhaM prAha rogANAM mayA kaH pravidhIyate ? | jAmAtaraM samAkhyAti kIdRzo vaTharadhvaniH ? // 35 // // agadazamaH // [ viSamajAtiH ] // vyAkhyA:- auSadhaM vadati mayA rogANAM kaH kriyate ? he agada! auSadha ! zamaH, tvayA rogANAmupazamo vidhIyate / pakSe, kIdRzo vaTharazabda : jAmAtaraM samAkhyAti brUte ? uttaram - . na vidyate gakArAddazamaH ThakAro yatra sa agadazamaH, vaTharazabde Tharahite 'vara' iti bhavati // viSamajAtiH 2 // 35 // - agre gamyeta kena ? praviralamasRNaM kaM prazaMsanti santaH ?, pANibrUte jaTI kaM praNamati ? vidhavA strI na kIdRk prazasyA ? | vakti stenaH kra vego ? raNabhuvi kurutaH kiM mithaH zatrupakSAvudvegAvegajAtAratiratha vadati strI sakhIM kiM suSupsuH ? // 36 // // halAsaMstaraMsArayetaH // aSTadalaM padmam // 1. 'Adau' iti na 3 / 'viSamajAtiH' iti na 1 / praznottaraikaSaSTizatakAvyam 29
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyA:- agre kena gamyeta bhUyeta? halA vyaJjanena, svarAtprathamaM vyaJjanaM bhvtiiti| santaH sajjanAH pravirala:-stokaH, masRNa:-snigdhaH, tataH karmadhAraye praviralamasRNaH, taM praviralamasRNaM kaM prazaMsanti zlAghante?hasaM hsitm| pANirvakti- jaTI jaTAdharaH kaM praNamati? he hasta! haraM shmbhum| vidhavA strI kIdRzI na prazasyA? hasatIti hasA hsnshiilaa| stena: cauro vakti- vegaH ka? he hara! caura! haye ashve| raNabhuvi yuddhabhUmau zatrupakSau mithaH parasparaM kiM kurutaH? hataH praharataH, 'hana hiMsAgatyoH ' [sAra.a.para.pR. 273] [pANi.dhAtu.1082] vartamAnA tasi 'hataH' iti ruupm| ___ atha dvitIyapakSe, udvegasya virahodbhUtacittanirvedasya vegena prasareNa jAtA'ratiryasyA sA tathA, IdRzI suSupsuH suptumicchuH strI sakhI prati kiM vadati? halA-he sakhi! saMstaraM-zayanIyaM sAraya-praguNIkuru itaHatra sthAne 'halA! saMstaraM sArayetaH' iti| atra halAzabdaH sakhIsambodhane, yaduktam- sakhIhUtau haNDe-haLe-halA( lAH) kramAt [abhinAma. 2/334] // idamaSTadalaM kamalam // 36 // lA vyathitaH kimAha sadayaH kSitakaM kSutkSAmakukSimudvIkSya ? / dAruNadhanvini samare kIdRkkAtaranarazreNi: ? // 37 // ||haavraaknirshn|| gtaagtH|| kalpalatikATIkayA vibhUSitam
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyA:- kazcit sadaya: dayAluH kSutkSAmakukSiM kSudhAkRzodaraM kaJcit kSitakaM raGkam udvIkSya dRSTvA vyathitaH pIDitaH san kimAha ? hA iti khede, he varAka! tapasvin ! nirazana! gatabhojana! pakSe, dAruNA:-bhISaNA dhanvina:-dhanurdharA yatra saH, tasmin dAruNadhanvini samare kAtaranarazreNiH kIdRg bhavati? atrottaraM pratyAgatena- na shrnikraavhaa| nikaraM-bANagaNamAvahatIti zaranikarAvahA, IdRzI na bhvti|| gtprtyaagtjaatiH|| 37 // candraH prAha viyogavAnakaravaM kiM rohiNIM pratyahaM ?, zambho! kena javAdadAhi saruSA kasyAGgayaSTiH kila ? / zIghraM kaiH pathi gamyate'tha kamalA brUte muhurvallabha!, dhyAnAvezavazAdalAbhi purataH kairvaisvarUpaM mm?|| 38 // // myaiH|| ctuHsmstH|| vyAkhyA:- candraH prAha- ahaM viyogavAn virahI san rohiNIM prati kim akaravam akArSam? uttaram- he ma:!-candra! tvaM ai:- agaccha:, 'iN gatau' [sAra.a.para.pR.276] [pANi. dhAtu. 1120] anadyatanIsipi aDAgame vRddhau ca 'aiH' iti ruupm| - kvacidavacUrau tu - aiH smRtavAn, 'ik smaraNe' [sAra.a.para.pR. 277] [pANi. dhAtu.1122] ityasya rUpaM vyAkhyAtamasti, paraM 'iDikAvadhyupasargato na vyabhicarataH' [sAra]; [pANi.] ityukteradhyu-pasargarahita ikprayogo'tra vimRzya iti| he zambho! kena saruSA sakopena kasya aGgayaSTiH tanuH adAhi dagdhA? uttaraM zivo vadati- mayA e: kaamsy| pathi mArge zIghraM kairgamyate? mayaiH ussttrH| atha kamalA brUte- vallabha! dhyAnAvezavazAt vai sphuTaM mama praznottaraikaSaSTizatakAvyam
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ svarUpam, yadvA vizvarUpasya bhAvo vaizvarUpyaM kaiH alAbhi labdham? uttaram- he me! lakSmi! a:-kRSNaH, tadbhaktaiH aiH vaissnnvairityrthH|| caturgatajAtiH // 38 // gururahamiha sarvasyAgrajanmeti bhaTTa, samadamamadayiSyan ko'pi kupyan kimAha ? / tvamadalayapadaM vA AzrayAbhAvamUrchAkaTakanagavizeSAn kiidRgaamntryet?|| 39 // ||aaviprvmaadytvmdm|| dvirgtjaatiH|| vyAkhyAH- 'iha jagati sarvasyAhaM guruH, ahamagrajanmA brahmamukhodbhUtatvAt' iti amunA prakAreNa samadaM sAhaGkAraM bhaTTa dvijavizeSaM amadayiSyan madarahitaM kariSyan ko'pi jainAdiH kupyan kim Aha vakti? uttaram- A ityAkSepe, he vipra! vama muJca AdyatvamadaM mukhytvaahngkaarm| vA pakSAntare, tvamadalayapadaM kIdRzaM san' AzrayAdizabdAnAmantrayeta? uttaram- AvipravamAdi atvmdm| Azca vizca prazca vazca mazca aaviprvmaaH| AvipravamA Adau yasya tad aaviprvmaadi| tvazca mazca dazca tvmdaaH| na vidyante tvamadA yatra tad atvmdm| tataH pUrvavizeSaNena saha karmadhAraye aaviprvmaadytvmdm| tato'yamartha:tvamadalayapade AdyavarNatraye lupte 'laya' iti sthite AdAvavipramukheSu varNeSu datteSu yathAkramaM 'Alaya-vilaya-pralaya-valaya-malaya' ete zabdAH sambodhanAntA bhvnti| tatra 'Alaya:-AzrayaH, vilayaH- abhAvaH, pralaya:-mUrchA, valaya:-karabhUSaNam, malaya:-giribhedaH' iti // dvirgatajAtivizeSaH // 39 // 1. 'sat' iti 1, 2 / kalpalatikATIkayA vibhUSitam
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ kIdRgmayA saha raNe daityacamUrabhavaditi hariH prAha ? | loko vadati kimarthaM kA viditA dazamukhAdInAm ? // 40 // // kSINArihayavAhanAja // gatAgataH // vyAkhyA:- harirvakti- mayA saha raNe daityasenA kIdRzI abhUt ? uttaram - kSINAni arINAM hayavAhanAni yasyAM sA kSINArihayavAhanA he aja! viSNo! pakSe, loko vakti - rAvaNAdInAM kimarthaM kA viditA khyAtA ? uttaram -- he jana ! loka ! AhavAya saGgrAmAya hariNAkSI sItA // gatapratyAgatajAtiH // 40 // dRSTvAtmanaH kila kamapyavasAdavantaM, svAmI puraH sthitanaraM kimabhASataikam ? | kazcid bravItyayi! jigISunRpA akArSIt, kiM kIdRzo vadata rAjagaNo'tra keSAm ? // 41 // // ayaMsIdatirekonaH // [ dvirgatajAtiH ] // vyAkhyA : - ko'pi svAmI AtmanaH, pAThAntare ' agrataH ' kamapi avasAdavantaM saviSAdaM janaM dRSTvA ekaM puraH sthitanaraM kim abhASata uvAca? uttaram -- re naH ! puruSa ! ayaM pratyakSopalakSyamANaH kaH sIdati ? pakSe, kazcid vakti- 'ayi' iti sambodhane, he jigISunRpA( pA: ) ! yUyaM vadata - kIdRzaH keSAM rAjagaNaH kimakArSIt ? uttaram - ayaMsIt hatavAn atirekaH adhiko naH asmAkam / kvacidavacUrau tu 'atireka:- niHzaGkaH san naH - asmAkaM rAjagaNaH ayaMsIt-uparataH ayaMsIdatirekona: ' iti // dvirgatajAtiH // 41 // praznottaraikaSaSTizatakAvyam 33
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ sIrI pANiM va dhatte? kraturathamudagAt syAt kayA dehinAM bhIbUMte'zvaH kvAri viSNuLadhRta ? savidhagaM hantukAmaH kimAha ? / zambhuMghnantaM gajaM drAk sadaya RSiragAt kiM tu kAkvA ? tathAsmin, hAraM kiM nApi dhatse virahiNi! nabhasItyUcuSIM sA vadet kim ? // 42 // ||hlevrsstyaaystembhodehaarstiitH|| dvAdazapatramidaM pdmm|| vyAkhyAH- sIrI halI hastaM kva dhatte? hale laanggle| kratuH yAgaH mucca harSaH agAd abravIt- dehinAM bhIH kayA syAt? he hava! krato! he harSa ! hananaM hatiH, tayA hatyA braahmnnaadighaaten| __azvo brUte-viSNuH ari cakraM kva vyadhRta dadhau? he haya! azva! haste kre| hantukAma: purISotsarga kartRkAmaH savidhagaM samIpasthaM janaM kim Aha-vakti? 'hambho' ityAmantraNe, ahaM hade purISotsargaM kromi| 'hade' iti 'hada purISotsarge' [pANi. dhAtu.1046] ityAtmanepadidhAto ruupm| sadaya RSiH gajaM daityaM nantaM zambhuM prati kAkA kAkoktayA vacanavizeSeNa kim agAt avAdIt ? atrottaram- hahA iti khede, ayaM dayAprakAzaka:, he hara! zaGkara ! hastI gajo hataH vinaashitH| 'tathA' iti pakSAntare, 'he virahiNi! asmin nabhasi zrAvaNe mAsi tvaM hAraM kiM nApi dhatse na paridadhAsi?' iti UcuSIM uktavantIM sakhI prati sA virahiNI kiM vadet? hale! he sakhi! varSati vRSTiM kurvati Ayaste vistIrNe ambhode meghe hAra: tItaH ArdrabhAvaM gtH|| dvAdazadalaM kamalam // 42 // 1. 2. 'kAkoktyA-vacanavizeSeNa' iti na 2, 3 / 'prati' iti na 1 / kalpalatikATIkayA vibhUSitam /
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ ha madhuripuNA nihate sati danujavizeSe tadanugatAH kimaguH ? / abhidadhate ca vidagdhAH satkavayaH kiidRshiirvaacH?||43|| ||amRtmdhuraaH|| dvirgtjaatiH|| - vyAkhyAH- madhuripuNA hariNA danujavizeSe daityavizeSe nihate sati tadanugatAH tatsevakAH kim aguH avAdiSuH? uttaram- amRta prANatyAgaM kRtavAn madhuH dAnavaH AH khede| ca: pakSAntare, vidagdhAH satkavayaH kIdRzIrvAca: abhidadhate vadanti? amRtavanmadhurA amRtmdhuraaH|| dvirgatajAtiH // 43 // brUte pumAn murajitA ratikelikope, saprazrayaM praNamatA kimakAri kA kAm ? / duHkhI sukhAya patimIpsati kIdRzaM vA? kAmI kamicchati sadA rataye prayogam ? // 44 // // nrnaariipriyngkrm||[vystsmstjaatiH ] // sh 'ca' iti / 2. 'dvirgatajAti: ' iti na 3 / 'patimIsati' iti mu. prtau| 'vyastasamastajAtiH' iti na 1, 2 / praznottaraikaSaSTizatakAvyam >>
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAH- pumAn brUte- 'murajitA kRSNena ratikelikope saprazrayaM sasnehaM praNamatA praNAmaM kurvatA kA kAM kimakAri?' iti prazne uttaram- he na:! puruSa! anAri nItA, 'anAri' iti 'nR naye' [pANi dhAtu. 62] ityasya dhAto ruupm| kA? I shriiH| kAm? priyaM praNayam, 'prIG prItau' [pANi. dhAtu. 1219] prnnym| prIH prItiH, kvip, tAM priym| duHkhI sukhAya kIdRzaM patiM vAJchati? kaM-sukhaM rAtIti karaH, taM karaM sukhdaaykm| pakSe, kAmI rataye sambhogAya kaM prayogamicchati? narazca nArI ca te, tayoH priyaGkaraM-prItikaraM nrnaariipriyngkrm|| vyastasamastajAti: // 44 // yUyaM kiM kuruta janAH svapUjyamiti zilpisutakhagau bruutH| smaravimukhacittajainaH kathamAzAste janavizeSam ? // 45 // sNnmaamkaarukumaarvii|| gtaagtH|| vyAkhyAH- zilpisutazca khagazca-pakSI zilpisutakhagau iti bruutH| iti kim? he janA (nAH)! yUyaM svapUjyaM kiM kuruta? atrottaram- saMnamAma kArukumAravI! kArukumArazca vizca kArukumAravI, tatsambodhanam-he kArukumAravI! vayaM saMnamAma- praNAmaM krvaam| ___ pakSe, smarAd vimukhaM cittaM yasya saH, sa cA'sau jainazca smaravimukhacittajainaH kaJcijanavizeSaM katham AzAste zikSayati? pratyAgatenottaram- he vIra! mA kuru kAme-kAmabhoge mAnasaM-cittaM kaammaansm|| gatapratyAgatajAti: // 45 // 1. 2. 'vyastasamastajAtiH' iti na 3 / 'sa' iti na 1, 2 / 'gatapratyAgatajAti:' iti na 3 / kalpalatikATIkayA vibhUSitam
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ subhaTo'haM vacmi raNe ripugalanAlAni kena kimakArSam ? / ceTIpriyo bruve'haM kimakaravaM kAH svaguNapAzaiH ? // 46 // ||asinaadaasiiH|| dvirgtjaatiH|| vyAkhyAH- ahaM subhaTo vacmi- raNe ripugalanAlAni kena kRtvA kimakArSam ? uttaram-asinA khaDgena tvam adAsI: lunavAn, 'dAp lavane' [pANi. dhAtu. 1135] bhUte'sau sipi pare 'adAsI:' iti ruupm| ___pakSe, ahaM ceTIpriyo bruve- svaguNapAzaiH kAH kimakaravam? uttaram- asinA:-abanAH, kAH? dAsI: ceTI:, 'siJ (SiJ) bandhane' [pANi. dhAtu. 1571] anadyatanIsipi nApratyaye 'asinAH' iti ruupsiddhiH|| dvirgatajAti: // 46 // bhUSA kasmin sati syAt kucabhuvi? madirA vakti kutreSTakAH syuH?, kasmin yodhe jayazrIyudhi sarati ? ratiH prAjane kutra nokssnnH?| kAmadveSI tathoDurvadati dadhi bhavet kutra? kiM vA viyoge, dIrghAkSyAH ko'pi pInastanaghanaghaTitaprItiranyaM bravIti ? // 47 // ||haasustniisaaytaakssiire|| vyastaM kmlmssttdlm|| vyAkhyA:- kucabhuvi hRdaye kasmin sati bhUSA syAt ? hAre muktaaklaape| madirA vakti- iSTakAH kutra syuH?- he sure! madire! stare bhittisatke, 'ghara'4 iti prsiddhe| I 1. 2. 3. 'kA' iti 3 / / 'dvirgatajAtiH' iti na 3 / 'kutreSTikAH ' iti mu. prtau| 'thare' iti 3 / / x praznottaraikaSaSTizatakAvyam 37
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ / yudhi saGgrAme kasmin yodhe jayazrI: sarati gacchati? uttrmniire| nitarAm-atizayena Irayati-kSipayati ripUn yaH sa nIraH, tasmin niire| ukSNaH vRSabhasya kutra prAjane totre na ratiH? uttaram- saare| saha ArayA vartate ya sa sAraH, tatra saare| kAmadveSI tathA uDuH nakSatraM vadati- kutra dadhi bhavet? i:kAmaH, tasyAriH yariH, tadAmantraNam he yare! zambho! tAre! nakSatra! kSIre dugdhe dadhi bhvti| pakSe, dIrghAkSyAH AyatanayanAyAH striyAH pInau ca yau stanau ca pInastanau, tatra ghanA-nibiDA ghaTitA prItiryena saH, pInastanaghanaghaTita prItiH ko'pi viyoge sati anyaM prati kiM bravIti ? uttaram- hA sustanI sA AyatAkSI re| 'hA' iti khede, sA sustanI-zobhanakucA AyatAkSI-dIrghanetrA, 're!' iti sambodhane // vyastaM vipriitmssttdlkmlm|| 47 // kiM kuryAH kIdRkSau rAgadveSau samAdhinA tvamRSe! ? / kIdRkSaH kakSe syAt kila bhiissmgriissmdvdhnH?||48|| // tRnnhaanikaarii||[ dvirgatajAti: ] // 'dvirgatajAtiH' iti na 3 / kalpalatikATIkayA vibhUSitam 5.
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAH- 'he RSe ! tvaM kIdRzau rAgadveSau samAdhinA dhyAnavizeSeNa kiM kuruSe?' iti prazne muniruttarayati-kasya-sukhasya arI -vairiNau kArI rAgadveSau ahaM tRNahAni hnmi| tRha-hisi hiMsAyAm' [tRha hiMsAyAm, sAra.ru.para.pR. 322]; [pANi. dhAtu. 1549,1550] tRhadhAto: AzI:preraNayorAnipi rudhAditvAnami 'tRNahAni' iti ruupsiddhiH| pakSe, kakSe tRNe zuSkavane vA bhISmagrISmadavadahana: bhISaNoSNakAladAvAnalaH kIdRzaH syAt? uttaram- tRNAnAM hAnikArI tRNahAnikArI, 'kakSo vIrudhi dormUle kacche zuSkavane tRNe' [anekArthasaMgraha 2/572] itynekaarthnaamkossokteH|| dvirgtjaati:2||48|| zubhagorasabhUmIrabhi kimAha tajjJaH smarendirApRSTaH ? / . virahodvignaH kAmI nindan dayitAM kimabhidhatte ? // 49 // ||kssiiraadimnohaariimaasu||gtaagtjaatiH|| vyAkhyAH- smarendirAbhyAM-kAmalakSmIbhyAM pRSTaH smarendirApRSTaH, pAThAntare 'smarazriyApRSTaH' san kazcittajjJaH gorasabhUmijJaH zubhagorasabhUmI: abhi Azritya kim Aha brUte?- kSIrAdimanohAri ima! aasu| izca mA ca samAhAre imam, tasya sambodhane- he ima!-kAmazriyau! AsubhUmiSu kSIrAdi-dugdhAdi manoharatItyevaM zIlaM manohAri vrttte| pakSe, viraheNodvignaH virahodvignaH kAmI dayitAM nindan kim abhidhatte brUte? suSTha mArI-mAraNAtmikA mArirUpA vA sumArI, hA khede, na:-asmAkaM madirAkSI- yoSit sumArI hA no mdiraakssii|| gatapratyAgatajAtiH // 49 // 2. 'tRha hiMsAyAm' iti 1 / 'dvirgatajAtiH' iti na 3 / 'gatapratyAgatajAtiH' iti na 3 / praznottaraikaSaSTizatakAvyam
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ iyamAryA spssttaiv| 'ke'lIkaratAH mRSAsaktAH' manujanivahAH narasamUhAH ?' iti prazne etadevottaram - kelIM karotIti kelIkaraH, tasya bhAvaH kelIkaratA, tAmanu - Azritya janim - utpattiM vahantIti janivahAH ke lIka ratAmanujanivahAH // samavarNapraznotarajAtiH // 50 // iha ke mRSAprasaktA naranikarA iti kRte sati prazne / yatsamavarNaM tUrNaM taduttaraM tvaM vada vibhAvya // 50 // 1. 2. vyAkhyA: 40 -- // kelIkaratAmanujanivahAH // samavarNaH // vyAkhyAH-- 'tava svajanAH prabhUtaturagAn babhruH dadhuH ?' iti rAjJA pRSTaH san kRpaNako'palapan nihnavAnaH san kimAha ? adharantavAhamapi bandhavo na me / me mama bandhavo vAhamapi ekamapyazcaM nA'dharanta- dhRtavantaH / pakSe, bharttA chalena dazanacchadam oSThaM pItvA paricumbya ugramAnAM kimapi bruvANAM dayitAM kimAha ? - he priye ! ahaM tava adharam oSThapuTaM apibam / tataH premNA priyA''ha - ' tvaM me mama dhavo na, yatastvaM chalena mamA'dharapAnamakArSIH' iti / vAkyottarajAtiriyam // 51 // babhruH prabhUtaturagAn svajanAstaveti, rAjJoditaH kRpaNako'palapan kimAha ? | pItvAcchalena dazanacchadamugramAnAM, bhartA kimAha dayitAM kimapi bruvANAm ? // 51 // // adharaMtavAhamapibaMdhavoname // dvirgatajAtiH 2 // - 'prasaktAH' iti 2 | 'dvirgata' iti 3 / kalpalatikATIkayA vibhUSitam
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIrAkhyadahaM priyamabhi kimakaravaM? kA ca kasya jnyitrii?| adivArIzabdo vA kaistyaktaH prAha gRhadezam ? // 52 // // yaiH|| tri:samastaH // vyAkhyAH- zrI: Akhyat Uce- ahaM priyamabhi kimakaravam? uttaram- yaiH| he i! lakSmi! tvaM ai:- agcchH| kA ca' kasya janayitrI mAtA? yA lakSmI: e: kAmasya maataa| tathA' adivArIzabdaH kaiH tyaktaH rahito gRhadezaM dvAraM prAha? yaiH| izca Izca azca yAH, tairmukto 'dvAra' iti bhavati // triHsamastaH // 52 // kIdRk saraH prasaradambhasi bhAti kAle ?, bhuktyarthateha viditA katamasya dhAtoH ? / utkaNThayed virahiNaM ka iha prasarpan ?, brUte ziphAdhvaniratha zriyamatra kIdRga ? // 53 // ||vishdpnycmH|| vystdviHsmstH|| vyAkhyA:- prasarad ambho yatra saH, tasmin prasaradambhasi kAle varSAkAle saraH kIdRg bhavati? vizantyaH- pravizantya ApaHjalAni yatra tad vishdpm| kasya dhAtoH bhuktyarthatA viditA? camaH, 'camu adane' [pANi. dhAtu. 502] itysy| kaH prasarpan virahiNamutkaNThayet? vizadapaJcamaH nirmala pnycmraagH| 1. 2. 3. 'ca' iti na 3 / 'tathA' iti na 1, 2 / 'kIdRk' iti mu0. prtau| prazrottaraikaSaSTizatakAvyam
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha kIdRk ziphAzabdaH zriyaM vakti? uttaram- vigataH zakAro dakArAcca paJcamaH phakAro yatra sa vishdpnycmH| ziphAzabde zaphAbhyAM rahite i-Ayoge 'yA' iti zrIvAcI zabdaH syaat|| vyastadviHsamastajAtiH // 53 // vadati murajit kutrAtA ca priyA varuNasya kA ?, sa ca bhaNati yaH kruddho naiva dviSaH prirkssti| dazamukhacamUH kAkutsthena vyadhIyata kIdRzI ?, ravaravakavarNAlI kIdRgbravIti gatAratim ? // 54 // ||apraavnnaa|| vrdhmaanaakssrjaatiH|| vyAkhyAH- murajit viSNuH kutrAtA kutsitarakSakazca vadativaruNasya kA priyA? uttaram- he a! viSNo! he apa! na pAtIti apaH, atra kutsitArthe naJ, tasyA''mantraNam- he apa! aparA pshcimaa| yaH kruddho ripUna naiva parirakSati, sa vadati- kAkutsthena rAghaveNa dazamukhacamUH rAvaNasenA kIdRzI vyadhIyata cakre? na parAnzatrUn avatIti aparAvaH, tasya sambodhanam- he aparAva! paramAraka! apagato rAvaNo yasyAM sA apraavnnaa| 'ravaravaka' iti varNAlI kIdRzI gatA'ratim aratirahitaM janaM bravIti ? uttaram- aparA, At-akArAt parA apraa-apuurvikaa| tathA vakArayoH sthAne Nau yatra sA vnnaa| tato'parA cA'sau vaNA ceti apraavnnaa| etAvatA 'araNaraNaka' iti bhvti| araNaraNaka:- gatAratika ucyte|| varddhamAnAkSarajAtiH // 54 // niHsvaH prAha lasadvivekakulajaiH samyagvidhIyeta ko?, mugdhe! snigdhadRzaM priye! kimakaroH ? kiM vA tadoSThaM vydhaaH?| lokaiH ko'tra nigadyate balivadhUvaidhavyadIkSAguruH?, kIdRg bhUmizubhAsazabda iha bho! vizrambhavAcI bhavet ? // 55 // ||atnvmdshmH|| dvilstsmstjaatiH|| 1. 'varddhamAnAkSarajAtiH' iti na 3 / 42 kalpalatikATIkayA vibhUSitam
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAH- niHsvaH nirdhanaH prAha- lasadvivekAzca te kulajAzca kulInA lasadvivekakulajAH, taiH samyak kaH kriyeta? uttaramna vidyate tA- lakSmIryasyA'sau ataH, tasya sambodhanam- he ata! ni:sva! nvmdshmH| navazcAsau madazca navamadaH, tasya zamaH nvmdshmH| he mugdhe! tvaM priye patyau snigdhadRzaM snigdhadRSTiM kimakaro:? sA prAha-aham atanavaM vistaaritvtii| tathA tasya priyasyoSThaM tadoSThaM kiM vyadhAH? punaH sA prAha- aham adazam adhrcumbnmkrvm| ___balerdaityasya vadhUH balivadhUH, tasyA vaidhavyadIkSA balivadhUvaidhavyadIkSA, tasyA guruH balivadhUvaidhavyadIkSAguruH lokaiH kaH procyate? aH kRssnnH| iha prazzre, bho vidvan! bhUmizubhAsazabdaH kIdRg san vizrambhavAcako bhavet ? uttaram- atnvmdshmH| na vidyate tAt-takArAd navamadazamau- bhakAramakArau yatra sa tthaa| tatazca 'U i zu A sa' iti jAte' sandhiyogena 'vizvAsa' iti bhavati // dviLastasamastajAtiH // 55 / / zazinA pramadaparavazaH pRcchati kaH svargavAsamadhivasati ? / cyutasatpathAH kimAhu-laukikasanto vissaadpraaH||56|| ||myaanNdvshnaakii|| gtaagtH|| vyAkhyAH- zazinA candreNa pramodavivazaH pRcchati- kaH svargavAsamadhivasati? uttaram- masA-candreNa Anando mayAnandaH, tena vazaH, paravazaH, tasyA''mantraNam- he mayAnandavaza! nAkI devH| pakSe, cyutasatpathAH muktasanmArgA laukikasanto viSAdaparAH saviSAdAH santaH kim AhuH bruvate? pratyAgatenottaram- kInAzavadanaM 1. 'jAte' ityasya sthAne 'tataH' iti 3 / prazrottaraikaSaSTizatakAvyam
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ yamamukhaM yAma pravizAma, 'vayam' iti shessH| 'yA prApaNe' [sAra.a.para.pR. 271]; [pANi. dhAtu. 1125] AzI:preraNayorAmapi 'yAma' iti rUpam // gatapratyAgatajAtiH // 56 // . uSTraH pRcchati kiM cakAra madRte kasmin zamIvRkSakaH ?, kIdRk sannadhikaM svabhakSyavirahe duHkhI kilA'haM bruve?| yUnaH prAha sarojacArunayanA sambhogabhaGgikrame, prArabdhe'dharacumbane mama mukhaM yUyaM kurudhve kimu?|| 57 // ||hemyaannNdvneclolmk| gtaagtH|| vyAkhyA:- uSTraH kramelakaH pRcchati- madRte mAM vinA, Rte zabdayoge 'mat' ityatrA'smacchabdasya paJcamyekavacanaM hrasvaH, zamIvRkSaH zamIvRkSakaH kasmin kiM cakAra? atrottaram- he maya ! uSTra! Anananda samRddhiM gatavAn vane kaanne| tathA'haM duHkhI san bruve- 'svabhakSyavirahe adhikam atyarthaM kIdRk?' iti prazne uttaram- cala: caJcalaH alam atyartham, na vidyate kaM-sukhaM yasyA'sau akaH, tasya sambodhanam he aka! . pakSe, sarojacArunayanA yUnaH prati prAha- he taruNAH! yUyaM sambhogabhaGgikrame'dharacumbane prArabdhe mama mukhaM ki kurudhve ? tataH taruNAH prAhuH- he kamalalocane! sarojAkSi! tava vadanaM mukhaM nayAmahe, 'tava vadane'dharacumbanaM kurmahe' iti bhaavH|| gtprtyaagtjaatiH|| 57 // cakrI cakraM va dhatte ? ka sajati kulaTA? prItirotoH ka? kasmai, kUpaH khanyeta? rAjJAM ka ca nayanipuNairnetrakRtyaM niruktam ? / kandarpApatyamUce raNazirasi ruSA tAmravarNaH kva karNazakSuzcikSepa? viSNurvadati vasu puraH stena! kiM tvaM karoSi ? // 58 // 1. 44 'gatapratyAgatajAtiH' iti n.3| kalpalatikATIkayA vibhUSitam
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ yujyante kutra muktAH? kva ca girisutayA'saJji? kasminmahAnto, yatnaM kurvanti ? cauryaM nigadati viditA klaikditigmdhaaraa?| kasmindRSTe raTanti kva ca sati karabhAH? pakSmalAkSyA kiloktaH, kazcit kiM vA bravIti smarazaranikarAkIrNakAyaH sadezyAn ? // 59 // ||kjaakssiivaacaasmaanhhshsaacukssubhdre|| // SoDazadalakamalaM vipriitm|| yuglm|| vyAkhyAH- cakrI cakravAn cakraM va dhatte? kare hste| kulaTA asatI va sajati saGgaM kurute? jAre prstriilmptte| oto: mArjArasya prItiH va? kSIre dugdhe| kUpaH kasmai kimarthaM khanyeta? vAre pAnIyAya, 'vAr' ityayaM zabdo jlvaackH| __nayanipuNaiH nItizAstrajJaiH rAjJo( jJA) netrakRtyaM kva niruktam? cAre care, 'cAraiH pazyanti rAjAnaH' [paMcataMtra vigraha0 kAkolUkIya zlo.65] iti vcnaat| kandarpApatyaM Uce-karNaH rAdheyo raNazirasi ruSA kopena tAmravarNaH raktavarNaH san ka cakSuH cikSepa kSiptavAn? uttaramsmarasyApatyaM smAriH, tasya sambodhanam- he smAre! nare arjune| viSNurvadati- 'he stena! caura! tvaM puraH nagaryA vasu dravyaM kiM karoSi ?' iti prazne caura uttaraM yacchati- 'he hare! viSNo! ahaM hare pUrdhanaM caurayAmi' iti| 'hRJ haraNe' [sAra.bhvA.u.pR. 264]; [pANi. dhAtu.965] vartamAnA e pare 'hare' iti ruupm|| ___ muktAH muktAphalAni kutra yujyante? uttaram- sare hArasatke gunnvishesse| praznottaraikaSaSTizatakAvyam
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ girisutayA gauryA kva asaJji saGgazcakre ? hare shngkre| mahAntaH kasmin yatnaM kurvanti ? sAre pradhAne vstuni| cauryaM caurikA nigadati- ekasyAM dizi tigmA-tIkSNA dhArA ekaditigmadhArA, athavA ekadik ekadikkA tIkSNadhArA kva? uttaram - he cure! caurya ! kSure naapitopkrnne| karabhAH uSTrAH kasmin dRSTe ca punaH kva sati raTanti ? bharevAhyadravye dRSTe sati, tathA dare bhaye sti| ___ vA pakSAntare, pakSmalAkSyA striyA uktaH AbhASitaH kazcinnaraH smarasya-kAmasya zaranikaraiH-mArgaNagaNairAkIrNaH-vyAptaH kAyo yasya saH smarazaranikarAkIrNakAyaH san sadezyAn samIpasthAn vayasyAn prati kiM bravIti? asyottaram- kajAkSI kamalanayanA strI vAcA vacanena asmAn karmatApannAn 'ahaha' ityAzcarye sahasA sadyaH acukSubhat kSobhitavatI, 'are!' iti sdeshyaanaamntrnnm| ___ atra kAvyadvayena pAdosarajAtau ssoddshdlkmlm|| atrAntyakSaraM karNikAyAM likhitaM dalagatAkSararAvartyate'to viparItamiti // 58 // 59 // vA cA smA ho jalanidhimadhye girimabhivIkSya, kSitiriti vidan kimAha vivaade?| snigdhasmitamadhuraM pazyantI, harati manAMsi munInAmapi kaa?||60|| ||naaclonggrsaa|| gtaagtH|| kalpalatikATIkayA vibhUSitam 46
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAH- jalanidhimadhye samudramadhye giriM dRSTvA 'iyaM kSitiH-bhUmiH' iti vidan jAnan kazcid vivAde kimAha vakti? na acalaH parvataH, 'aGga' iti komalAmantraNe rsaa-pRthvii| snigdhasmitena-sasnehahasitena madhuraM-manoharaM snigdhasmitamadhuraM yathA bhavati tathA pazyantI munInAmapi manAMsi kA harati? uttrmsaarngglocnaa| sAraGgA:- hariNAH, tadvallocane yasyAH sA saarngglocnaamRgaakssiiraamaa|| gatapratyAgatajAtiH // 60 // dharmeNa kiM kuruta kAH kva nu yUyamAryAH! ?, kIdRzyahiMsanaphalena tanuH sadA syAt ? / puMsAM kalau pratikalaM kila kena hAniH? kIdRgvyadhAyi yudhi kaa'rjuncaapnaadaiH?|| 61 // // yAma tA gavi, vigatAmayA, sAratAdinA, nAditA rsaa|| mnthaanjaatiH|| vyAkhyAH- he AryAH! janAH! yUyaM dharmeNa ka kAH kiM kuruta? vayaM yAma prApnuvAma tA: lakSmI: karmatApannAH, kva? gavi devloke| ahiMsanaphalena ahiMsAyAH phalena tanuH kIdRzI syAt?vigatAmayA nIrogA bhvti| kalau kalikAle pusAM pratikalaM pratikSaNaM kena hAniH ? sAratAdinA prdhaantvaadinaa| yudhi saGgrAme arjunacApanAdaiH gANDIvadhanuSTaGkAraiH kA kIdRzI cakre? uttaram- nAditA zabditA'thavA nAditA nAdayuktA rasA bhUmiH, 'tArakAdibhya itac' pratyaye naaditaa|| mnthaanjaatiH|| 1. 'gatapratyAgatajAtiH' iti na 3 / prazrottaraikaSaSTizatakAvyam 47
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ sa | yA ma | tA | ga vi kIdRzaH syAdavizvAsyaH snigdhabandhurapIha san ? / na sthAtavyaM ca zabdo'yaM pradoSaM prAha kiidRshH?|| 62 // // vitthvcnH|| [ viSamajAtiH // vyAkhyAH- iha jagati snigdhabandhurapi san kIdRzaH avizvAsyaH vizvAsAnarhaH syAt? vitatham-alIkaM vacanaM yasyA'sau vitthvcnH| pakSe, 'nasthAtavyaM ca' iti zabdaH kIdRzaH pradoSaM rAtrimukhavAcakaM zabdaM brUte ? uttaram- vitthvcnH| tazca thazca vazca cazca nazca tathavacanAH, vigatAH tathavacanA yatra sa tthaa| 'na sthAtavyaM ca' zabde tathApi varNavinAkRte 'sAyam' iti bhavati // vissmjaatiH|| 62 // nRNAM kA kIdRgiSTA? vada sarasi babhuH ke ? smarakrIDitoSTrAH, sAdhuH zrIzazca sarve pRthagabhidadhato bodhanIyAH krmenn| kurve'haM brahmaNe kiM ? vadati munivizeSo'tha kIdRk samagraH?; syAt kiM vA paGkajAkSImukhavimukhamanA bhuktbhogo'bhiddhyaat||63|| ||saaraamaarmytenmnonH|| zRGkhalAjAti: // vyAkhyA:- nRNAM narANAM kA kIdRgiSTA ? sA lakSmIH sArA prdhaanaa| 1. 'zRGkhalAjAtiH' iti na 3 / kalpalatikATIkayA vibhUSitam
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ tathA tvaM vada- sarasi sarovare ke babhuH zuzubhire ? uttaram - rAmAH sArasAkhyAH pakSivizeSAH / , smarazca krIDitaJca uSTrazca smarakrIDitoSTrAH, tathA sAdhuH zriyA Iza : zrIzaH zrIpatiH, ete sarve pRthag abhidadhataH jalpantaH krameNa bodhanIyAH sambodhyA: / tatrottaram - he mAra! kandarpa !, he rama! krIDita !, he maya ! uSTra !, he yate ! sAdho !, tA - lakSmIH, tasyA ina: - svAmI tenaH, tasya sambodhanam - he tena ! munivizeSo vadati - ahaM brahmaNe kiM kurve ? tvaM namanamaskAraM kuru! he mano! manunAmaRSe ! - atha samagraH sampUrNaH kIdRg( k ) syAt ? nonaH na Una: / vA pakSAntare, paGkajAkSI yuvatI, tasyA mukhaM, pAThAntare 'sukham' vA suratAdi, tasmAdvimukhaM parAGmukhaM mano yasya sa tathA, IdRza: kazcidbhuktabhogaH kim abhidadhyAt brUyAt ? uttaram - sA rAmA ramayate na mano naH, 'sA- strI naH - asmAkaM mana:- citaM na ramayate - mohayati' ityrthH|| shRngkhlaajaatiH|| 63 // sA rA mA ra ma ya te na ma no naH sa isa madi svajanaH pRcchati jainai - raghasya kaH kutra kIdRze kathita: ? / kathayata vaiyAkaraNAH! sUtraM kAtyAyanIyaM kim ? // 64 // // bandhodhikaraNe // triH samastaH // vyAkhyAH- svajanaH pRcchati - jainaiH kutra kIdRze aghasya pApasya kaH kathitaH ? uttaram - he bandho ! svajana ! adhikaraNe praznottaraikaSaSTizatakAvyam 49
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ pApavyApAre bandhaH kthitH| kIdRze'dhikaraNe? adhikaM raNaM yatra tat, tasmin adhikrnne| __ bho vaiyAkaraNA( NAH)! yUyaM kathayata- kAtyAyanIyaM sUtraM kim ? uttaram- 'bandhodhikaraNe' [kAtantravyA. 4/6/25] iti|| sautrajAtau triH smstH|| 64 // bravItyavidvAn gururAgataH ko sAvitryume kiM kurutaH sadaiva ? / AzaizavAt kIdRgurabhrapotaH puSTiM ca tuSTiM ca kilaapnuviit?|| 65 // // aviduusrtH|| [vyastasamastajAtiH] // vyAkhyA:- avidvAn bravIti- sAvitrI ca umA ca sAvitryume gururAgAt ko prati kiM kurutaH? uttaram- vettIti vit, na vit(d) avit, tasya sambodhanam- he avit ! ajJa ! uzca uzca U brahmamahezvarau prati sarataH gcchtH| pakSe, AzaizavAt AbAlakAlAdArabhya kIdRg urabhrapotaH urabhrabAlaH puSTiM ca tuSTiM ca prApnuvIta? uttaram- aviduusrtH| ave:-gaDDarikAyA dUsaM-dugdham, tatra rata:-AsaktaH aviduusrtH|| vystsmst-jaati:2|| 65 // tanvi! tvaM netratUNodgatamadanazarAkAracaJcatkaTAkSalakSIkRtya smarAnsipadi kimakaroH subhra! tIkSNairabhIkSNam ? / kiM kurvAte bhavAbdhiM sumunivitaraNAdAyakastAvako drAk ?, zraddhAluH prAptamantrAdyucitavidhiparaH prAyazaH kIdRzaH syAt ? // 66 // ||avidhyNtrtH|| [naamaakhyaatjaati:]|| 'avijJa' iti 1 / 'vyastasamastajAtiH' iti na 3 / kalpalatikATIkayA vibhUSitam
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAH - he tanvi! he subhra! tvaM netra eva tUNau- tUNIrau, tAbhyAm udgatAni-ni:sRtAni madanazarAkArA:- kAmabANasadRkSAH caJcantaHprasaranto ye kaTAkSA:-savikAranetrAvalokanavizeSAH te tathA, taiH smarAn-i kAmAturAn janAn lakSIkRtya-vedhyIkRtya kimakaroH? kiM bhUtaiH netratUNodgatamadanazarAkAracaJcatkaTAkSaH? tIkSNaiH mnobhedkaiH| tataH sA prAha- aham avidhyaM vedhitvtii| 'avidhyam' iti 'vyadha tADane' [sAra.di.para.pR. 308]; [pANi. dhAtu. 1258] ityasya daivAdika-syAnadyatanyamipi ruupm| tathA sumunivitaraNAt susAdhudAnAd dAyakastAvako dAyakAnumodako pAThAntare 'dAyakazrAvakau' drAk 'zrAk' vA zIghra bhavAbdhiM kiM kurvAte ? uttaram- tarataH pAraM gcchtH| ___ pakSe, zraddhAluH AstikyavAn kazcit pumAn, kIdRk? prApta:gurumukhAllabdho yo mantrAdiH, tasyocitaH-yogyo' yo vidhiHsAdhanopAyaH2, tatra para:-pravaNaH prAptamantrAdhucitavidhiparaH prAyazaH prAyeNa kIdRzo bhavati? uttaram- avidherantaH-vinAzaH avidhyantaH, tatra rataH avidhyntrtH|| nAmAkhyAtajAti: // 66 // kIdRganiSTamadRSTaM nuH syAdityakSakIlikA bruute| bhaNai piyA te piyayama! kIe kahiM5 abhiramai ditttthii|| 67 // ||muddhetuhrmnne|| bhaassaacitrjaatiH|| vyAkhyAH- akSakIlikA zakaTacakranAbhimukhakIlikA iti 'yogyam' iti 1 / 'sAdhanopAyam' iti 1 / 'nAmAkhyAtajAtiH' iti na 3 / 'kIi' iti 1, 2, 3 / 'kahi' iti 1, mu. pratau c| praznottaraikaSaSTizatakAvyam | m>> 3
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ - bruute| iti kim? 'nuH puruSasya aniSTam azubhaM adRSTaM karma kIdRzaM syAt ? athavA adRSTaM vahnijalAdisamudbhUtamakasmAdbhayaM kIdRzaM sad aniSTam apriyaM bhavati?' iti prazne uttaram- muddhetuharam aNe! he aNe! akSakIlike! mudaH-harSasya hetavo muddhetavaH, tAn haratIti muddhetuhrm| atha prAkRtena priyA bhaNati- he priyatama! te tava dRSTiH 'kIe'- tti kasyAH 'kahiMti kutra abhiramate hRSyati? bhartA prAhamuddhe! mugdhe ! tuha tava ramaNe suratavyApAre, jaghane vaa|| bhASAcitrajAtiH // 67 // kIdRgjaladharasamayajarajanI? pathikamanAMsi kimakarot kasmin ? / madhurasnigdhavidagdhAlokaM straiNaM kIdRg bhramayati lokam ? // 68 // ||sjghnstnnaabhinddhvni|| paadottrjaatiH|| vyAkhyAH- jaladharasamayajarajanI varSAkAlodbhUtarAtriH kIdRg' satI pathikamanAMsi pAnthacittAni kasmin kimakarot? uttaramsajaghanastananA abhinad adhvni| sajjaghanasya-meghasya stananaM-garjitaM yatra sA sajaghanastananA abhinat-bheditavatI, kva? adhvni-maarge| 'bhidira vidAraNe' [pANi.dhAtu.1533] ityasyA'nadyatanIdipi 'abhinat' iti ruupm| pakSe, kIdRzaM straiNaM strIvRndaM kartR lokaM bhramayati mohayati? kimbhUtaM straiNam? madhuraH-manoharaH snigdhaH-sarAgo vidagdhazca- catura Aloka:- darzanaM yasya tat(d) mdhursnigdhvidgdhaalokm| uttrmsjdhnstnnaabhinddhvni| jaghanau ca stanau ca, nAbhireva nadaH-hradaH 1. 'kIdRzI' iti 3 / kalpalatikATIkayA vibhUSitam
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAbhinado, nAbhinadazca dhvanizca jaghanastananAbhinadadhvanayaH, santaH-zobhanA jaghanastananAbhinadadhvanayo yasya tat sjghn(stn)naabhinddhvni|| pAdottarajAtiH // 68 // padmastomo vadati kapisainyena bhoH ! kIdRzA prAk ?, sindhau seturvyaraci? rucirA kA satAM vRttajAtiH ? / ko vA dikSu prasarati sadA kaNThakANDAt purAreH ?, kiM kuryAH kaM rata' iti sakhIM pRcchatI strI kimAha ? // 69 // ||naalin! nalinA, mAlinI, nIlimA, maanaaniinmaali||mnthaanaantrjaatiH|| . vyAkhyA:- padmastomaH ambhojasamUhaH vakti- kIdRzA kIdRzena kapisainyena prAk purA sindhau samudre setuH bandho vyaraci kRta:? uttaram- nalinAnAM samUhaH nAlinam, tasya sambodhanam- he nAlina! nalinA! nala: kapivizeSo vidyate yatra sainye tannaliH, tena nlinaa| satAM viduSAM kA vRttajAtiH rucirA, pAThAntare 'rucitA' vA? mAlinI paJcadazAkSaraH chndovishessH| purAreH harasya kaNThakANDAt kaNThapradezAd dikSu kaH prasarati? nIlimA niilvrnnH| 'he sakhi! tvaM rate sambhogakSaNe, pAThAntare 'rahaH ekAnte' kaM kiM kuryA:?' iti pRcchantIM sakhI prati strI kim Aha brUte ? rahaH' cAtrA'vyayam, yadamarasiMhaH - 'rahazcopAMzu cAliGge' [amarakoSa 2/8/23] iti| mAnAni pUjayAmi aham inaM patiM he Ali! sakhi!, 'mAnAni' iti 'mAnaN pUjAyAm' [pANi. dhAtu. 1986] asya curAdidhAtoH yujAdimadhye vaikalpikanijabhAve AzI:preraNayorAtipi ruupm| 1. 'pAdottarajAti' iti na 3 / 2. 'raha' iti 3, mu. pratau c| prazrottaraikaSaSTizatakAvyam 53
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ athavA kvacidAdarza tu 'linAni inamAli!, he Ali! aham inaM linAni-AzliSyAmi' iti| tatra 'lI zleSaNe' [sAra.kyA.para.pR. 340]; [pANi. dhAtu. 1601] asya kryAdigaNasthadhAtorAzI: preraNayorAnipi 'linAni' iti rUpam // manthAnAntarajAtiH / / 69 // pathi viSame mahati bhare bho dhuryAH! kiM sma kurutha kAM kasya ? / atyamlatAmupagataM kiM vA ke nA'bhikAGkSanti ? // 70 // ||ddhimdhurmnsH||[vaakyottrjaati: ] // vyAkhyA:- bho dhuryAH! vRSabhAH! viSame pathi mArge mahati bhare bhAre sati kasya kAM yUyaM kiM kurutha sma akArTa? uttaramdadhima dhuram ansH| zakaTasya dhuraM vayaM ddhim-dhRtvntH| 'dadhima' iti 'DudhAJ dhAraNapoSaNayoH' [sAra.ju.u.pR. 307]; [pANi. dhAtu. 1167] parokSAparasmaipada uttamapuruSabahuvacane ruupm| atizayenA'mlatA atyamlatA, tAm upagataM prAptaM kiM ke na abhikAGkSanti vAJchanti? uttaram- dadhi karmatA''pannam, madhure mano yeSAM te, madhuramanaso janA dadhi necchanti // vaakyottrjaatiH|| 70 // bhAno: keSyeta pauruDu vadati padaM paprathe kiM sahArthe ?, kAmo vakti vyavAyo'pi ca padanipuNaiH paJcamI kena vaacyaa?| 54 kalpalatikATIkayA vibhUSitam
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ saprANaH prAha puMsi ka sajati janatA? bhASate'thAbhAvaH, kurve'haM kledanaM kiM ? ka ca na khalu mukhaM rAjati vyaGgitAyAm ? // satyAsaktaMca seA: kimatha muraripuMrukmiNIsakhya Akhyan ? // 71 // ||bhaamaartsaantemnsi|| shRngkhlaajaatiH|| vyAkhyA:- pauH bhAnoH sUryasya kA iSyeta vAJchyeta? uttaram- bhA prbhaa| uDu nakSatraM vadati- sahArthe kiM padaM paprathe vikhyAtam? he bha! nakSatra! 'amA' etatsahArthe pdm| kAmaH smaraH ca puna: vyavAyo'pi nidhuvanaM vakti- padanipuNaiH padavijJaiH paJcamIvibhaktiH kena pratyayena vAcyA? uttaram- he mAra! kandarpa! he rata! sambhoga! tasA taspratyayena, yathA 'kutaH' ityaadau| . saprANaH prAha vakti- janatA janasamUhaH kva puMsi sajati saGgaM kurute? uttaram- sahA''naiH-prANairvarttate yaH sa sAnaH, tasya sambodhanam- he sAna! nate nche| athArdrabhAvo bhASate- ahaM kledanam, ArdravaM kiM kurve ? he tema! ArdrabhAva! tvaM mana abhysy| 'mnA'bhyAse' [sAra.bhvA.para.pR. 247]; [pANi. dhAtu. 995] ityasya manAdeze AzI:preraNayorho pare 'mana' iti ruupm| va kasyAM vyaGgitAyAM chinnAyAM mukhaM na rAjati zobhate? uttaram- nasi naasikaayaam| 'atha' iti pakSAntare, 'bhImo bhImasenaH' itivat padaikadeze padasamudAyopacArAt satyA satyAbhAmA, tatrA''saktaM-raktaM satyAsaktaM muraripuM viSNuM prati rukmiNIsakhyaH seAH sAsUyAH satyaH kim prazrottaraikaSaSTizatakAvyam 55
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ Akhyan UcuH? he bhAmArata! satyabhAmAsakta! viSNo! sA rukmiNI te tava manasi n|| zRGkhalAjAtiH // idaM paJcapadaM vRtaM jJeyam / / 71 // bhA mA ra ta sA na te ma na si taruNeSu kIdRzaM syAt ? kiM kurvat ? kIdRgakSi trlaakssyaaH?| sA jovvaNaM bhayaMtI bhaNa mayaNaM kerisaM kuNai ? // 72 // // uvaladdhabalam( vlym)|| bhaassaacitrjaatiH|| vyAkhyAH- taralAkSyAH capalalocanAyAH kIdRg akSi cakSuH kiM kurvat taruNeSu kIdRzaM bhavati? atrottaram- avatIti UH, napuMsakatvAd hrasvatvaM, u rakSakam, taruNAnAM stambhakaM syAdityarthaH, valat vivartamAnaM dhavalaM shvetm| ____ tathA tvaM bhaNa-sA strI yauvanaM bhajantI AzrayantI madanaM kIdRzaM karoti ? uttaram- upalabdhaM balaM yena saH, tam uplbdhblm| 'uvaladdhavalayaM' iti pAThe tu taralAkSyA akSi kIdRzaM syAt? avatIti u prItidam, 'avadhAtuH prItyarthe'pi' [pANi. dhAtu. 640] / kiM kurvat? valat aalgt| kIdRzaM san ? dhave layaH yasya tad dhvlym| pakSe, upalabdhaM valaM yasya saH, tam, kapratyaye upalabdhavalakam // bhASAcitrajAtiH // 72 // satyakSamAtihara Aha jayadrathAjau, pArtha! tvadIya rathavAjiSu kA kimAdhAt ? / 1. 'zRGkhalAjAtiH' iti na 3 / kalpalatikATIkayA vibhUSitam
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ appovamAi kira macchariNo muNaMti, kiM rUvamittha suyaNaM' bhaNa kerisaM tu ? // 73 // ||scchmtucchmcchrsricchm|| bhaassaacitrjaatiH|| vyAkhyAH- 'satyaJca kSamA ca artizca satyakSamArtayaH, tAH haratIti satyakSamArtiharaH kazcid Aha bravIti-'he pArtha! arjuna ! jayadrathasyAjausaGgrAme jayadrathAjau rathavAjiSu kA kim AdhAt akarot?' iti prazre'rjuna uttarayati- sat-satyam, zama:-kSamA, tudatIti tud, vip arttiH, sacca zamazca tucca sacchamatudaH, tAH chyati-zyati-zamayati vA, trayANAmapi dhAtUnAM Dapratyaye sacchamatuccha :, tasya sambodhanam- he sacchamatuccha! mama zarA: maccharAH, teSAM sarit nadI, 'dhoraNiH' iti yAvat / maccharasarit zaM sukham, 'AdhAt' iti smbndhH| pakSe, tvaM bhaNa- 'atra jagati 'kila' iti satye matsariNaH durjanAH kiM rUpaM sujanaM 'appovamAi'tti alpasya-tucchasya upamayA alpopamayA, AtmopamayA vA AtmasAdRzyena kIdRzaM muNaMti jAnanti? uttaram- 'sacchaM' ti-svacchaM svacchasvabhAvaM santaM janamatucchaH-prabhUto matsaro yasya saH atucchamatsaraH, tena sadRkSaM-tulyam atucchamaccharasadRkSaM manyata iti // idaM praznottaradvayaM bhASAcitrajAtirUpaM jJeyam // 73 // kIdRkSaH kathayata dauSikApaNa: syAt ?, nA kena vyaraci ca paTTasUtrarAga: ? / kSudrArirvadati kimutkaTaM jigISoH ?, kiM jaghne zakaripuNeti vakti rngkH?|| 74 // ||shaattkii, kITazA, kaMTaka!, kaTakaM, zAkaM kiiktt|| mnthaanaantrjaatiH|| 'suaNaM' iti 1 / praznottaraikaSaSTizatakAvyam 57
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAH - he vijJA(jJAH)! yUyaM kathayata- dauSika:vastravikretA, tasyApaNaH-haTTaH dauSikApaNaH kIdRkSo bhavati? zATakA vidyante yasmin sa shaattkii| kena jA nareNa paTTasUtrarAgo vyaraci viracitaH? uttaramkITazA! kITAn zyati-vinAzayatIti kITazAH, kvip, tena kiittshaa| kSudrAriH kSudravairI' vadati- jigISoH jetumicchoH utkaTaM kim? he kaNTaka! kSudrAre! kaTakaM sainym| tathA raGka iti vakti- zakaripuNA vikramAdityarAjJA kiM jane hatam? uttaram- zAkaM qIkaTa!, he kIkaTa!- raGka! zakAnAM. rAjJAM samUhaH shaakm|| manthAnAntarajAtiH // 74 // | zA | Ta | kI brahmAstragarvitamariM raNasImni zatrukhaDgAkSama haravitIrNavaraH kimAha ? / kAmI priyAM bhaNati kiM tvaritaM ratArthI ?, vastraM parAsyasahasAdayitebhavAdhaH // 75 // ||vRttmdhysthitottrdvirgtjaatiH|| vyAkhyAH- hareNa- IzvareNa vitIrNaH-dattoH varo yasya sa haravitIrNavaraH, brahmAstreNa garvitaM brahmAstragarvitam, zatrukhaDgaM na kSamate1. 'kSudro vairiH' iti 2 / kalpalatikATIkayA vibhUSitam
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ sahate yaH sa tathA, taM zatrukhaDgAkSamam, evaMvidhaM ariM prati raNasImni, kim Aha bravIti? atrottaram- vastraM parAsyasaha ! sAdayitA ibhbaadhH| pareSAM zatrUNAM asiM-khaDgaM na sahate iti parAsyasahaH, tat sambodhanam-he parAsyasaha ! ibhaM-gajadaityaM bAdhate iti ibhabAdha:-haraH u:- brahmaNo'straM vastraM prati saadyitaa-khnnddnshiilH| ___ pakSe, ratArthI sambhogArthI kAmI priyAM prati tvaritaM zIghraM kiM bhaNati? uttaram- vastraM vasanaM parAsya tyaktvA sahasA vegena he dayite! priye! tvam adho bhava // vRttamadhyasthitapAdottarajAtiH // 75 // pratyAhAravizeSA vadanti nandI nigadyate kIdRg ? / ApRcche gaNako'haM kimakArSaM grahagaNAn vdt?||76|| ||ajgnnH|| tri:smstH|| ____ vyAkhyAH- pratyAhAravizeSA vadanti- nandI IzvaraziSyaH kIdRg nigadyate? uttaram- ac ca ak ca aN ca ajagaNaH, tatsambodhanam- he ajagaNa:! pratyAhAravizeSAH! ajasya-harasya gaNa:pramathaH ajagaNaH, 'ajaH chAge hare viSNau raghuje vedhasi smare' [anekArthasaMgraha 2/66] iti vcnaat| . tathA ahaM gaNakaH jyotiSika ApRcche ApRcchAmi-ahaM grahagaNAn kimakArSam? he lokA(kAH )! yUyaM vdt| uttaraM te prAhu :- tvam ajagaNaH gaNitavAn, 'gaNa saGkhyAne' [sAra.cu.pR. 345]; [pANi. dhAtu.1998] adyatanIsipi 'ajagaNaH' iti rUpam // triHsama-stajAtiH // 76 // kIdRkSe kutra kAntA ratimanubhavati ? brUta valliM? va me mut ?, prAharSiH ko'tra kasyAH smarati gatadhanaH ? zrItayA pRcchyte'dH| 1. 'kIdRk' iti mu. prtau| prazrottaraikaSaSTizatakAvyam
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ va syAt prItistRtIyaM vadati yugamiha kodyamI kAmazatruH?, kAmI rajyet priyAyAH kva ca? nayavinayI kutra putraH pratuSyet ? // 77 // spRhayati janaH kasmai nAsmin sukhe ca na kIdRze, prasajati sudhIH? syAt kIdRkSe va vA vapuravyatham ? / sudRzamabhitaH pazyan kAmI kimAha sakhIn yuvA ?, taralanayanA mAmatreyaM smitaasymitiiksste||78|| yuglm| ||(mdhyottrjaatau ) SoDazadalaM kamalaM vipriitm|| vyAkhyAH- kAntA strI kutra kIdRkSe ratiM sukham anubhavati? tate vistIrNe rate smbhoge| he janAH! yUyaM valliM brUta sambodhayata- he late! valli! RSiH prAha- 'me mama mut kutra bhavati? nate praNate he yate ! zriyo bhAvaH zrItA, tayA'daH pRcchyate- 'atra jagati ko gatadhanaH kasyAH smarati ?' uttaram- nA te mAte! ko'rthaH? mAyA:lakSmyA bhAvo mAtA, tatsambodhanam- he mAte ! nA-pumAn te-tv| ' prItiH kva syAt ? mate abhimte| tRtIyayugaM vadati- kAmazatruH ka kasmin udyamI udyataH? uttaram- he trete! tRtIyayuga! ynte| i:-kAmaH, tasyAntaH-vinAzo yantaH, tasmin ynte| kAmI priyAyAH kva rajyeta? smite iissddhsite'| nayavinayI putraH kutra pratuSyet ? tAte pitri|| janaH kasmai na spRhayati? syatIti syat, tasmai syate antaM kurvte| 'So'ntakarmaNi' [sAra.di.para.pR. 307]; [pANi. dhAtu. 1222] daivAdikadhAtoH zatRpratyaye 'syat' iti ruupm| 1. 'ISaddhaSane' iti 3 / kalpalatikATIkayA vibhUSitam
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ kIdRze sukhe sudhI: na prasajati saGgaM na karoti? uttarammite stoke| kva kIdRze sati vapuH zarIram avyathaM vyathArahitaM syAt? atrottaram- tIte ksste| kSate- vraNAdau tIte-gate sati vapurnirbAdhaM bhvtiiti| pakSe, yuvA kAmI sudRzaM sunetrAm abhitaHsammukhaM pazyan sakhIn vyasyAn prati kimAha? 'sukhI' iti pAThe tu kAmino vishessnnmidm| uttaram- taralanayanA caJcalanetrA mAM karmatApannaM atra pradeze iyaM pratyakSA smitAsyaM yathA bhavati tathA iti amunA prakAreNa IkSate avalokate // madhyottarajAtau viparItaM SoDazadalakamalamidam // 77 // 78 // na 1 te tA nA mA rAjan! kaH samarabhare kimakArayadAzu kiM ripubhaTAnAm ? / kucchiya' vilAsa pabhaNai kerisaM pisunnjnnhiyyN?|| 79 // ||ahmliilvNkN // bhaassaaNcitrkdvirgtH|| vyAkhyAH- he rAjan ! samarabhare kaH kartA ripubhaTAnAM kimaGgaM kim akArayat acIkarat? athavA rAmo rAjyamakArayat itivat svArthaNijantaprayogAnusAreNa kimakarot? uttaram-ahaM kartA alIlavam lAvitavAn svArthe, NijantaprayogArthe tu lUnavAn kaM mstkm| ___ 'madhyottarajAtau' iti na 2, 3 / 2. 'kucchi 1' iti 1 / 3. 'bhASA' iti na 3 / praznottaraikaSaSTizatakAvyam
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ ____ pakSe, kutsitavilAsaH prabhaNati- pizunajanahRdayaM, pAThAntare 'pizunahRdayaM ca' durjanacittaM kIdRzakaM bhavati? uttaram- adhamA lIlA yasya sa tathA, tatsambodhanam- he adhamalIla! kutsitavilAsa! 'vaMka' vakraM kuttilmityrthH|| bhaassaacitrdvirgtjaatiH|| 79 // ayi! sumukhi! sunetre! subhra! suzroNi! mugdhe!, varatanu! kalakaNThi! svoSThi! pInastani! tvm| . vada nijaguNapAzaiH kaM karoSIha keSAM ?, sugururapi ca dadyAt kIdRrzAmatra vidyA: ? // 80 // ___ // naahNyuunaam||[ojsvijaati: ] // vyAkhyAH- 'ayi' ityaamntrnne| he sumukhi! sunetre! ityAdIni sambodhanapadAni sugmaani| he mugdhe! tvaM vada- nijaguNapAzaiH keSAM kaM karoSi? 'Naha bandhane' [sAra.di.u.pR. 314]; [pANi. dhAtu. 1242], nahanaM nAhaH, taM nAhaM bandhanaM yUnAM trunnaanaam| ___'api ca' iti pakSAntare, suguruH kIdRzAM kIdRzAnAm atra vidyAH pAThAntare vA 'mantravidyAH' dadyAt? na ahaM yUnAm anhngkaarinnaamityrthH|| ojasvijAtiH // 80 // pRcchAmi jalanidhirahaM kimakaravaM sapadi zazadharAbhyudaye ? / alamudyamaiH sukRtinA-mityukteH kIdRzaH kaH syAt ? // 81 // // smudlsH|| [nAmAkhyAtajAtiH ] // vyAkhyAH- ahaM jalanidhiH pRcchAmi- zazadharAbhyudaye 'kim' iti mu. prtau| 'kIdRzAm' iti mu. prtau| 'mantravidyAm' iti mu. prtau| 'ojasvijAtiH' iti na 3 / kalpalatikATIkayA vibhUSitam
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ candrodaye sapadi zIghram ahaM kimakaravam ? tvaM samudalasaH samullasitavAn / athavA sam sAmastyena ut prAbalyena alasaH zabditavAn, 'tus hras hrasa zabde' [pANi dhAtu. 756, 757, 758] las ityasya rUpam / 'sukRtinAmudyamaiH alaM sRtam' ityukteH kaH kIdRzo bhavati ? samud (t) saharSaH alasaH AlasyopahataH // naamaakhyaatjaatiH1|| 81 // vadati harirambhodhiM pANiM zriyaH karavANi kiM ?, kimakuruta bho ! yUyaM lokAH ! sadA nizi nidrayA / muniriha satAM vandyaH kIdRk ? tathA'smi ! gururbuve, tava jaDamate! tattvaM bhUyo'pyahaM kimacIkaram ? // 82 // // asasmaraH // vardhamAnAkSarajAtiH // vyAkhyAH - hariH ambhodhiM samudraM prati vadati - ahaM zriyaH pANiM kiM karavANi ? uttaram - he a ! viSNo ! tvaM asa gRhANa, 'a sa dIptayAdAnayo: ( gatidIptyAdAneSu ) ' [ pANi. dhAtu. 950] ityasya rUpam / bho lokAH ! yUyaM nizi nidrayA kim akuruta kRtavantaH ? prAhuH-vayam asasma suptavantaH / 'Sasa svapne' [ pANi. dhAtu. 1154] ityasya adAdidhAtoranadyatanyAmuttamapuruSabahuvacane 'asasma' iti ruupm| iha jagati kIdRg muniH satAM vandyo bhavati ? saha smareNa varttata iti sasmaraH, na sasmaro asasmaraH kAmavikArarahita ityarthaH / tathA, asmi ! ahaM guruH bruve vacmi - he jaDamate ! ahaM tava tattvaM bhUyo'pi kim acIkaram akArayam ? uttaraM jaDaH prAha :tvam asasmaraH smAritavAn / 'smR-dhyai ( smR) cintAyAm ' [pANi. 2. 'nAmAkhyAtajAtiH' iti na 2 / 'kIdRg' iti 1, 3 / 3. 4. praznottaraikaSaSTizatakAvyam 'aham' iti na 3 / 'he a!' iti na 2 / 63
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhAtu. 999] asya dhAto: bhUte kAle sipi preraNe Jipratyaye 'asasmaraH ' iti rUpam // varddhamAnAkSarajAtiH // 82 // rataye kimakurvAtAM parasparaM dampatI cirAn militau ? | mokSapathaprasthitamatiH paraharati ca kIdRzIM janatAm ? // 83 // // atttvrtaam|| [ nAmAkhyAtajAtiH ] // vyAkhyA:- cirAnmilitau dampatI jAyApatI rataye suratAya kimakurvAtAm ? uttaram - atattvaratAM kAmAya zIghrIbhavataH sma / pakSe, mokSapathaprasthitamatiH, pAThAntare 'mokSapathaprathitamatiH ' vA kIdRzIM janatAM paraharati ? na tattve ratA atattvaratA, tAm atttvrtaam| atrA''ryAyAM 'mokSapathaprasthitamatiH' asmin pAThe pravarNAtpUrvasya hrasvatvaM hrAdisaMyogavarjanAnna gurutvam // nAmAkhyAtajAtiH // 83 // he nAryaH ! kimakArSurudgatamudo yuSmad varAH kAH kila ? kruddhaH kAmaripuH smaraM kimakarodityAha kAmapriyA ? | icchurlAbhamahaM manogRhagataM rakSAmi zambhuM sadA'pIti svaM matamUcuSe kila muniH kAmAziSaM yacchati ? // 84 // // upaayNstnotubhdrte|| [ vAkyottarajAtiH ] // vyAkhyA:- 'he nAryaH ! yuSmAkaM varAH - bharttAro yuSmadvarA udgatamudaH samutpannaharSAH' santaH kimakArSuH ?' iti prazne nArya uttarayanti - upAyaMsata pariNItavanta naH asmAn / 'upAyaMsata' iti upapUrvasya 'yama uparame ' [sAra.bhvA.para.pR. 238] ; [pANi dhAtu. 1053] ityasya vivAhArthe AtmanepaditvAd bhUte'sau prathamapuruSabahuvacane ruupm| kAmapriyA iti brUte - 'kuddhaH san kAmaripuH zivaH smaraM 'samutpannaharSAH' iti na 2 / 64 kalpalatikATIkayA vibhUSitam
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ kimakarot?' atubhat vinAzitavAn he rate! kAmapriye! 'Nabha tubha hiMsAyAm' [pANi. dhAtu. 1320-1321] bhUte'sau puSAditvAt atubhat' iti ruupm| ____ pakSe, 'ahaM lAbhamicchuH manogRhagataM zambhuM sadA'pi rakSAmi' iti svaM matam abhiprAyam UcuSe puruSAya muniH kAmAziSaM yacchati dadAti? upAyaM sa tanotu bhadra! te| he bhadra ! sa:- zambhuste-tava upAyamlAbhopAyaM tanotu-vistArayatu // vAkyottarajAtiH // 84 // sarabhasamabhipazyantI kimakArSIH tvaM [ kaM] mama tvamindumukhi!? nayanagatipadaM kIdRg(k) pUjayatItyarthamabhidhatte ? // 85 // ||apprthmnggjm|| [viSamajAtiH ] // - vyAkhyA:- he indumukhi! candravadane! tvaM sarabhasam abhi saMmukhaM pazyantI mama kam kimakArSIH? uttaram- apapratham ahaM vistAritavatI aGgajaM kaamm|| tathA nayanagatipadaM kIdRzaM san 'pUjayati' ityartham abhidhatte vakti? uttaram- apaprathamam na vidyate pakArAt prathamau nakArau yatra tad apprthmm| tathA gajam, gasya sthAne jakAro yatra tad gjm| tato 'yajati' iti bhavati // vissmjaatiH|| 85 // vidhuntudaH prAha raviM grahItuM kIdRkSamAhuH smRtivAdino mAm ? / kA vA na. daivajJavaraiH stuteha prAyeNa kAryeSu shubhaavhessu?||86|| ||raahonishvirlgmN ||gtaagtH|| vyAkhyA:- vidhuntudaH prAha vakti- raviM grahItuM grasituM 'kam' iti na 2 / 'ca' iti 2 / 2. prazrottaraikaSaSTizatakAvyam 65
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ smRtivAdinaH jyoti:zAstravAdino mAM kIdRkSam AhuH kathayanti? uttaram- rAho! he vidhuntuda! nizzabdo nizArthe vynyjnaanto'pysti| tato'nizi- arAtrau, dine ityarthaH, avirala:-nirantaro gamaH-gatiryasya saH, tam anishvirlgmm| yadA hi rAhordivAcAro bhavati tadA ravigrahaNaM bhvtiiti| vA pakSAntare, iha jagati daivajJavaraiH mauhUrtikapradhAnaiH zubhAvaheSu zobhaneSu kAryeSu prAyeNa bAhulyena kA na stutA varNitA? uttaraM prtyaagtenmngglrvishnihoraa| horAzabdaH pratyekaM yojyte| tataH maGgalahorA, ravihorA, zanihorA ca // zAstrajottarajAtau gtprtyaagtjaatiH|| 86 // agnijvAlAdisAmyAya yaM prabhU shriirudairyt| tenaiva samavarNena praapduttmmuttrm|| 87 // ||kopmaanlaabhaaye|| smvrnnprshnjaatiH|| vyAkhyA:- zrI: lakSmIH agnijvAlAdisAmyAya yaM prazram udairayat avadat, tenaiva samavarNena prazna uttamamuttaraM praapt| tathAhi- 'kopamAnalAbhAve ?, analasya-agneriva AbhA-chAyA AdyA-prathamA yasmin tad analAbhAdyam, tasmin analAbhAdye vastuni kA upamA?' iti pra) uttaram- kopmaanlaabhaadyaa| he i! lakSmi! kopazca mAnazca lAbhazca kopAmanalAbhAH, te AdyA yasyAmupamAyAM sA tthaa| ayamatrabhAva:- agnijvAlAsadRzaH kopaH, AdizabdAt prvtaadi| tataH parvatasadRzo mAnaH, khaJjanasadRzo lAbha:-lobha ityrthH| uttare'nuktA'pi AdizabdAd mAyA labhyate, tayA sadRzI gomuutrikaatiivvkraa| kvacidavacUrau tu 'kopamAnalAbhAye- analasyA''bhA-dIptirAdyA yasya vastunaH-parvatavaMzIkuDaGgasamudrAdeH tat, tasmin kA upamA?' ayaM prshnH| uttaraM tu 'kopmaanlaabhaadyaaH| AdyazabdAd mAyA jnyeyaa| lAbha: 66 kalpalatikATIkayA vibhUSitam
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ gaay'm|' ayaM bhAvaH- agnijvAlAtulyaH kopaH, parvatatulyo mAnaH, vaMzIkuDaGgatulyA mAyA, samudratulyaM gAya'm he i! lakSmi!' iti|| samavarNapraznottarajAtiriyam // 87 // / kIdRkSo'hamiti bravIti varuNaH? kApyAha devAGganA, haMho! lubdhaka! ko nihanti hariNazreNI vanAnyAzritAm ? / kAntanyastapadaM stane ramayati strI kiM ? vidhirvaktyadaH, kiM annonnavirohavAraNakae jaMpaMti dhmmsthinno|| 88 // ||avropprNbhemcchronkhmo|| bhaassaacitrkjaatiH|| - vyAkhyAH- 'ahaM kIdRkSaH?' iti varuNo brviiti| uttaramavaraH appa! apa:- jalaM pAtIti appaH, tasya sambodhanam- he appa! varuNa! tvam avrH| avarasyAM dizi vartata ityavaraH, pazcimadigvarttitvAt, athavA avrH-pshcimaaptiH| ko'pi devAGganA Aha- haMho lubdhaka! bho vyAdha! vanAnyAzritAM hariNazreNI ko nihanti? he rambhe! devAGgane! mama zaro mcchrH| vidhiH brahmA ado vakti- kiM stane kAntanyastapadaM strI ramayati AhlAdayati? uttaram-nakham o! 'u:- brahmA, tasya sambodhanamhe o!-brahman! nakhaM-nakhakSatam, kAraNe kaaryopcaaraat| punapuMsakaliGgatvAd nakhazabdasyA'tra npNsktvm| pakSe, dharmArthinaH puruSA anyonyavirodhavAraNakRte parasparavirodhanirodhAya kiM kathayanti ? prAkRtenottaram- 'avaropparaM 'ti parasparaM 'bhe' bhavatAM 'maccharo'tti matsaraH dveSa: na khamo 'tti na kSamaH na yukta iti|| bhaassaacitrijaatiH|| 1. 'o' iti na 1 / prazrottaraikaSaSTizatakAvyam 67
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ // [ zloka ]madhyasthitasamavarNapraznajAtiH // vyAkhyA:- muniH khaDgazriyoH khaDgazriyau prati vA yaM svakam AtmIyaM, pAThAntare 'svagam' vA''tmagataM yaM praznamabravIt, tataH tatreva prazne uttaraM Apat prApat / khaDgazriyoryamabravIt prazraM muniH kila svakam / tatraiva cApaduttaraM kAmesiseviSAyate // 89 // tathAhi - asi: khaDgaH, sA lakSmIH, tayoH sambodhanam - 'he asise! kA me mama viSAyate viSavadAcarati ?' iti pra uttarametadevahe yate ! mune! kAme kAmaviSaye siseviSA sevitumicchA // atra zloke nArAcakaM chandaH, tallakSaNaM cedam nArAcakaM tarau lagau [ jayakIrti. chandonuzAsana. 270 ] iti // zlorkamadhyasthitasamavarNapraznajAtiriyam // 89 // kIdRgbhavet karajakarttanakAri zastraM ? vAkAri kiM rahasi kelikalau bhavAnyA ? | kazcittaruH pravayaNazca pRthag vibodhyau, kiM vA munirvadati buddhabhavasvabhAvaH ? // 90 // // nakhalubhavekopizamitotra // [ vyastasamastajAtiH ] // vyAkhyA:- karajA:-nakhAH, teSAM karttanakAri-chedanakAri karajakarttanakAri zastraM kIddag bhavet ? uttaram - nakhAn lunAtIti nakhalu / bhavAnyA pArvatyA rahasi ekAnte kelikalau krIDAkalahe kva kimakAri ? bhave Izvare akopi kupitam / 2. 68 'zloka' iti na 1, 2 / 'rahasye' iti 2 / kalpalatikATIkayA vibhUSitam
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ kazcit taruH pravayaNazca pirANikA, etau pRthag vibodhyau sambodhanIyau- he zami! vRkSavizeSa! he totra ! pravayaNa! buddhabhavasvabhAvaH jJAtabhavasvarUpo muniH kiM vadati ? na khalu nizcayena atra bhave saMsAre ko'pi zamitaH upazAntaH, zaM-sukhamita:prAptaH, 'zamitaH' iti vA // vyastasamastajAti: // 90 // kumudaiH zrImAn kazci-ddapAtraM prazramAha yaM bhuumeH| tatraivottaramalabhata kairavanivahairamAmatra // 91 // ||[shlokmdhysthitsmvrnnprshnottrjaatiH ] // vyAkhyAH- kumudaiH zrImAn kazcit pumAn bhUmeH yaM praznamAha, kimbhUtaH kazcit? gadAnAM-rogANAM pAtraM gadapAtram, tatraiva prazne uttaram alabhata lebhe| tathAhi- 'kaiH vahai vahAmi he avani ! pRthivi! ramAM lakSmIm atra jagati?, 'vaha prApaNe' [sAra.bhvA.u.pR. 268]; [pANi. dhAtu. 1073] AzI:preraNayorapi 'vahai' iti ruupm|' ayaM praznaH, uttaramapyetadevaamA:-rogAH, teSAmamatraM-bhAjanam amAmatram, tatsambodhanam- he amAmatra! kairavanivahaiH kumudsmuuhaiH| ayamatrabhAvaH- yaH kila kumudaiH zrImAn, sa taireva lakSmImAvahatIti // zlokamadhyasthitasamavarNapraznottarajAtiH // 91 // sadA''hitAgneH kva vibhAvyate kA ?, prAvRSyupAste zayitaM kva kA kam ? / dIrghakSaNA vakti puraH sthitApyahamavIkSyamANA priya! kiM karomi kam ? // 92 // // aaytnetretaapysimaam||vaakyottrjaatiH // 1. "vyastasamastajAtiH' iti na 3 / 2. 'vAkyottarajAtiH' iti na 1 / praznottaraikaSaSTizatakAvyam
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAH- AhitAgneH agnihotriNo viprasya va sadA kA vibhAvyate vilokyate? uttaram- Ayatane gRhe tretA agnitrayam, 'tretA'gnitritaye yuge' [ ] iti vcnaat|| prAvRSi varSAsu va kasmin zayitaM kaM kA upAste? payasi jale mA lakSmIH aM viSNuM sevte| dIrghakSaNA vakti- he priya! ahaM puraHsthitA'pi agresthitA'pi avIkSyamANA kaM kiM karomi? uttaram- he Ayatanetre! tvaM tApayasi mAM karmabhUtam // vAkyottarajAtiH // 92 // lakSmIrvadati balajitaM tvamIza! kiM pItamaMzukaM kuruSe ? / aparaM pRcchAmi priya! kiM kurve'haM bhavaccaraNau ? // 93 // // sevase // gtaagtH|| vyAkhyA:- lakSmI: balajitaM nArAyaNaM prati vakti-'he Iza! tvaM pItam aMzukaM vastraM kiM kuruSe?' iti prazne harirAha- he se! lakSmi! ahaM vase pItaM vastraM priddhaami| 'vasa AcchAdane' [pANi. dhAtu. 1093] AtmanepaditvAd vartamAnA e pare 'vase' iti ruupm| __ pakSe, he priya! aparaM pRcchAmi- ahaM bhavaccaraNau tava pAdau kiM kurve? tvaM sevase sevAM kurusse|| gatapratyAgatajAtiH // 93 // pravIravarazUdrakaM kila jagurjanAH kIdRzaM?, payo vadati kIdRzIM nRpatatiM zrayantyarthina: ? / cakAra kimagaM harirvadata vismaye kiM padaM?, ninIpuramRtAspadaM kathamivAha jaino janAn ? // 94 // // sdaajinvraagmNbudhnraamudaasevt||paadottrjaatau vaakyottrjaatiH|| 'vAkyottarajAtiH' iti na 3 / 2. 'harirvadati' iti 2 / 3. 'jino' iti 1 / kalpalatikATIkayA vibhUSitam
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAH- pravIravarazcAsau zUdrakazca pravIravarazUdrakaH kSatriyavizeSaH, taM kIdRzaM janA jaguH UcuH? uttaram-sadA-nityamAjiSu yadvA satAM-zUrANAmAjiSu-saGgrAmeSu navo rAgo yasya saH, taM sdaajinvraagm| payaH jalaM vadati- kIdRzIM nRpatatiM pAThAntare 'kIdRzaM narapatim' vA arthina: yAcakAH zrayanti? uttaram- he ambu ! jala! dhanaM rAti-dadAti dhanarA, tAM dhnraam| narapativizeSaNe tu 'dhanarAm' iti| vippratyayena pullinggtaa| hariH viSNuH agaM govarddhanagiriM kiM cakAra? udAse utpaattitvaan| utpUrvaH 'asu kSepaNe' [sAra.di.para.pR.311]; [pANi. dhAtu. 1286] parokSe e pare 'udAse' iti bhvti| bho budhA( dhAH)! yUyaM vadata- vismaye kiM padam ? 'bata' iti padaM vismye| jaina: muniH janAn amRtAspadaM mokSapaMda ninISuH netumicchuH kathamivAha pAThAntare 'kathamihAha' bravIti? sadA jinavarAgamaM budhanarA mudA sevt| ayamarthaH- he budhanarAH!-caturamanuSyAH! sadA-sarvadA jinavarAgama-jinendrasiddhAntaM mudA-harSeNa sevt-aaraadhyt|| pAdottarajAtau vAkyottarajAtiH // 94 // kA duritAsaDhUSaNa-sAntvakSatibhUmiriti kRte prshre| yattatsamAnavarNaM taduttaraM kathayata vibhAvya // 95 // // kaamlaalsaamhelaa||[smvrnnprshrjaatiH]|| vyAkhyAH- duritaJca asadUSaNaJca sAntvakSatizca-sAmahAniH, tAsAM bhUmiH duritAsaDhUSaNasAntvakSatibhUmiH kA? iti prazne kRte yattasya prazrasya samAnavarNaM samAnAkSaraM taduttaraM yUyaM vibhAvya kthyt| praznottaraikaSaSTizatakAvyam
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ kA malAlasAmahelA ?-mala:-duritam, ala:-avidyamAnaM dUSaNam, sAma-samatAM hanti sAmahaH, malazca Alazca sAmahazca te malAlasAmahAH, tessaamilaa-bhuumiH| 'malAlasAmahelA kA?' iti prazne uttaram- kAmalAlasA mahelA, kAmalAlasA-kAmalampaTA mhelaastrii|| samavarNapraznajAtiH // 95 // vidhatse kiM zatrUn yudhi ? narapate! vakti kamalA, . varAzvIyaM kIdRk ? kva ca sati nRpAH syuH sumnsH?| vihaGgaH syAt kIdRk ? kva rajati ramA? pRcchati harapratIhArI bhIro! kimiha kuruSe? brUta mdnm|| 96 // // vijye|| gtaagtshcturgtH|| vyAkhyAH- he narapate! tvaM yudhi raNe ripUn kiM vidhatse karoSi? uttaram- ahaM vijaye vizeSeNa jayAmi, viparAbhyAM jeraatmnepditvm| kamalA vakti- varAzvIyaM jAtyAzvavRndaM kIdRk? yA-zrIH, tatsambodhanam- he ye! lakSmi! javi, javaH-vego vidyate yasya tad jvi| kva sati nRpAH sumanasaH tuSTacittAH syuH? uttaram- vizeSeNa jayaH-pareSAM hananaM vijayaH, tasmin vijaye sti| vihaGgaH kIdRg syAt? ve:-pakSiNo jAto vijaH / ramA kutra rajati rAgaM kurute? a:-kRSNaH, tasmin e| atra 'svare yatvaM vA' [sA.sU.112] anena 'vijaye' iti syaat| harasya pratIhArI harapratIhArI pRcchati- he bhIro! kAtara! tvaM kiM kuruSe? uttaram- he vijaye! zaGkarapratIhAri! ahaM vije 1. 'samavarNaprazrajAtiH' iti na 3 / 'Atmanepadam' iti 3 / kalpalatikATIkayA vibhUSitam
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ bibhemi| 'ovijI bhayacalanayoH' [sAra.tu.A.pR.335] [pANi. dhAtu. 1373] AtmanepaditvAd vartamAnA e pare 'vije' iti| he janA(nAH)! yUyaM madanaM brUta sambodhayata- i:-kAmaH, tasya sambodhanam- he e! kaam!|| gatAgatazcaturgataH // 96 // haMho! zarIra! kuryAH kimanukalaM tvaM vayobalavibhAdyaiH ? / / madanaripordRk kIdRg jainaH kathamupadizati dharmam ? // 97 // ||jinaanyjdhvNsdaa|| vaakyottrjaati:2|| vyAkhyA:-'haMho!' ityAmantraNe, 'he zarIra! tvaM vayobalavibhAdyaiH vayobalakAntyAdibhirbhAvaiH anukalaM pratikSaNaM kiM kuryAH?' iti prazre uttaraM kAyo vakti- ahaM jinAni hAniM gcchaamiityrthH| 'jyA vayohAnau' [sAra.krayA.para.pR.340]; [pANi. dhAtu.1598] ityasyAzI:preraNayorAnipi "jinAni' iti ruupm| madanaripoH zivasya dRg dRSTiH kIdRg? aja:-kAmaH, tasya dhvaMsaM dadAtIti ajdhvNsdaa| jaina:-ArhataH kathaM dharmamupadizati? bho bhavyA(vyAH)! yUyaM jinAn yajadhvaM pUjayadhvaM sadA nitym|| vAkyottarajAtiH // 97 // kIdRgbhAti nabho ? na ke ca sarujAM bhakSyA nRpaH pAti kaM?, vAdI pAzupato vivAda udayadduHkhaH zivaM vakti kim ? / nirdambheti yadarthataH praNigadedrUpaM vipUrvAcca tamInAteH kamapekSya jAyata ? iti ktvApratyayaH pRcchti||98|| // bhavadyavA[ bA ]deshm|| vystdviHsmstH|| 'gatAgatazcaturgataH' iti na 3 / 'kIdRk' iti 1, 2 / 'vyastasamastajAtiH' iti mu. prtau| 'vAkyottarajAtiH' iti na 3 / praznottaraikaSaSTizatakAvyam I ai is n x 73
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ nksstryuktm| vyAkhyA: yvdhaanym| - 1. nabhaH kIdRg bhAti ? - bhAni santyatreti bhavat sarujAM rogiNAM ke na bhakSyAH bhakSaNArhAH ? uttaram - yavAH nRpaH kaM pAti rakSati ? dezaM janapadam / pazupaterayaM pAzupataH zaivo vAdI vivAde udayadduHkhaH samutpadyamAnaduHkhaH san zivaM prati kiM vakti ? he bhava ! ziva ! dya khaNDaya vAde pakSapratipakSaparigraharUpe azaM duHkhm| 74 ktvApratyaya iti pRcchati - yadrUpamarthataH 'nirdambha' iti praNigadet vadet tadrUpaM vipUrvAnmInAterdhAtoH kamapekSya jAyate ? iti prazne ktvApratyayaM pratyuttaradAnAya vakti- bhavataH - tava ktvApratyasya sthAne yo'sau yap(b) ityAdezo bhavadyavA ( bA ) deza:, tamapekSya 'vimAya' iti bhavati / ayamatrabhAva :- yAdRzaM nirdambhazabdenA'rthato rUpamabhidhIyate, tAdRzaM vipUrvAnmInAte: ktvApratyayasya yabAdeze sati / tathAhinirdambhazabdena 'nirmAya' ityucyate, anenA'pi 'vimAya' iti sa evArthaH // vyastadviH samastajAtiH 1 // 98 // 1 smRtvA pakSivizeSeNa jagdhaM kamapi pakSiNam / vRSNivaMzodbhavo lakSmI - maprAkSIt kiM samottaram ? // 99 // // yAdava(ba )kaMkaH // vyastasamastaH [ samavarNapraznajAtiH ] // vyAkhyA:- pakSivizeSeNa jagdhaM bhakSitaM kamapi pakSiNaM smRtvA vRSNivaMzodbhavaH yadukulodbhUtaH ko'pi lakSmIM prati kiM samottaram aprAkSIt papraccha ? - yAdava ( ba ) kaMkaH / ayamartha:- 'he i ! lakSmi ! 'vyastadviH samastajAti: ' iti na 3 / kalpalatikATIkayA vibhUSitam
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ada bhakSitavAn bakaM pakSiNaM kaH?' iti prazne uttaraM tu- he yAdava! kaGkaH pkssivishessH| samavarNaprazrajAti: // 99 // prapaJcavaJcanacaNaM dhyAtvA kamapi dehinm| vizvambharA yadaprAkSI-ttataH prApa tduttrm||100|| // konaaliikH||[smvrnnprshnjaatiH]|| vyAkhyA:- vizvambharA bhUH prapaJcavaJcanacaNaM kapaTena vaJcanAyAM prasiddha kamapi dehinaM dhyAtvA manasi kRtya yada'prAkSIt, tataH praznAdeva taduttaraM praap| tathAhi- 'ko nA pumAn alIkaH?' iti pra) etadevottaram-he ko! pRthvi! nAlIka:-mUrkhaH, dyUtakRd vA // samavarNapraznajAti: // 100 // jaatyturgaahitmti-lkssmiiptimpsrovishessptiH| - yairvarNaiyadapRccha-taireva taduttaraM praapt||101|| // menkaajaaneyyutaa||[smvrnnprshnjaatiH ] // vyAkhyA:- jAtyaturagAhitamatiH jAtyAzvasthApitamati: kazcidapsarovizeSapatiH lakSmIpatiM prati yairvaNairyadapRcchat, taireva varNaistaduttaraM praapt| - tathAhi- menakAjAneyayutA ? / 'mA-lakSmIH, tasyA inaH svAmI menaH, tatsambodhanam- he mena! kRSNa! kA AjAneyayutA kulInAzvayutA?' iti prazne uttaram- menakA-apsarovizeSo jAyA yasya sa menakAjAniH, tasya sambodhanam- he menakAjAne! apsarovizeSapate! jAyAyA jAnirityAdezaH, yayutA azvatA', yayuryajJahaye haye [anekArthasaMgraha 1. bh sh 'tu' iti na 1 / __samavarNaprazrajAtiH' iti na 3 / 'samavarNaprazrajAtiH' iti na 3 / prazrottaraikaSaSTizatakAvyam
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2/ 380] iti vacanAt / kacittu 'yayutA ghoTikAsamUhaH' ityapi dRzyate // samavarNapraznajAtiH // 101 // kena keSAM pramodaH syAditi pRcchanti kekinaH / saGgItake ca kIdRkSAH prAha zambhurna bhAnti ke ? // 102 // // nIravAharaveNavaH // dvirgataH // vyAkhyA : - kekinaH mayUrA iti pRcchanti kena kRtvA keSAM pramodaH syAt ? uttaram - nIravAha :- meghaH, tasya ravaH, tena nIravAharaveNa vaH yussmaakm| zambhuH prAha saGgItake nATake' kIdRzAH ke na bhAnti na zobhante? he hara ! zambho ! nIravAH nirgataravA veNavaH vaMzAH // dvirgatajAtiH // 102 // vyAkhyA:- kazcid daityo vadati - he hare ! tvaM danujAn ghnan vinAzayan zakrAt kiM kimAdhAH ? atrottaram - he kaMsa ! daityavizeSa! mAnaM pUjAmaham AyaM lebhe / 'Ayam' iti 'iN gatau' [sAra. a.pa.pU. 276]; [pANi. dhAtu. 1120] ityasyA'nadyatanyamipi rUpam / 1. 2. 3. 4. 5. kazciddaityo vadati danujAn ghnan hare ! kiM kimAdhAH, zakrAtprAhuH pRthagudadhijAkAntavaivasvatAntAH / kSiptaH kazcid kila lalanayA manmathonmAthaduHsthaH, sakhyA''cakhye kathamatha manaH khedavicchedahetoH ? // 103 // // kaMsamAnamAyamakAlAvasAna // gatAgatajAtiH // 76 'samavarNapraznajAtiH' iti na 3 / 'nATake' iti na 3 / 'he, hara ! zambho ! ' iti na 2 / 'dvirgatajAtiH' iti na 3 / 'kaM' iti 3 / kalpalatikATIkayA vibhUSitam
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyA udadhijAkAntaH-hariH, vivasvataH-sUryasyA'patyaM vaivasvato yamaH, antaH-prAntaH, tato dvandve udadhijAkAntavaivasvatAntAH pRthag AhuH iti vadanti- 'kazcit kAmI lalanayA striyA kSipto manmathonmAthenakAmavyathayA duHstha:-pIDito manmathonmAthaduHstha: san atha sakhyA mitreNa cittakhedApanodAya sa katham Acakhye babhASe? atrottaramhe a! viSNo ! he kAla! he yama! he avasAna ! prAnta ! sA'balA strI kAmayamAnam abhilaSantaM kaM naraM na Asa cikSepa, api tu sarvamapi kssiptvtii|| gatapratyAgatajAtiH // 103 / / jananIrahitanarodbhavalakSmIH sitkusumbhedgtbuddhiH| sadhrIcI yadapRccha-ttaduttaraM prApa tata ev|| 104 // // prsuunpunyjenvmaalikaa|| smvrnnprshnottrjaatiH|| vyAkhyA:- jananIrahitanarodbhavA yA lakSmIH sA jananIrahitanarodbhavalakSmIH, kimbhUtA ? site-dhavale kusumabhede gatA buddhiryasyAH sA sitakusumabhedagatabuddhiH satI sadhrIcI sakhIM prati yadapRcchat, tata eva taduttaraM praap| . tathAhi- prasUnapuJje kusumanikare anavamA pradhAnA he Ali! sakhi! kA? iti prazne uttaram- prasUH-mAtA, tayA UnaH prasUnaH, jananIrahita ityarthaH / sa cA'sau pumAMzca prasUnapumAn, tasmAjjAtA prasUnapuJjA / sA cA'sau Izca lakSmIH, tasyAH sambodhanam- he prasUnapuJje! navamAlikA pusspjaativishessH|| samavarNaprazrajAtiH // 104 // 'gatapratyAgatajAtiH' iti na 3 / 'uttaraM' iti 3 / 'tajjAtA' iti / 'samavarNaprazrajAtiH' iti na 3 / praznottaraikaSaSTizatakAvyam s n x 77
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ devIM kamalAsInA-mantakaciranagararakSakaH smRtvaa| yadapRcchattatrottara-mavApa kAlIyamAnavapuratra // 105 // ||[shlokmdhysthitsmvrnnprshnjaatiH // vyAkhyAH - antakasya-yamasya ciranagaraM-purANapuram, tasya rakSakaHantakaciranagararakSakaH kartA kamalAsInAM devIM manasi smRtvA yadapRcchat, tatraiva prazne uttrmvaap| tathAhi- kA AlIyamAnavapuH zrIyamANazarIrA atra jagati? iha prazne uttaram- kAlI devatA, yamasya anavaM-purAtanaM yatpuram, tad trAyaterakSati yaH sa tathA, tatsambodhanam- he yamAnavapuratra! iyaM giitiH|| [ zlokamadhyasthitasamavarNapraznajAtiH // 105 // sainyAdhibhUrabhiSiSaNayiSustvadIyaH, kaM kiM karoti vijayI nRpate! haThena ? / kIdRk ca manmathavataH pratibhAti kAntA, patnIhito vadati cetasi kasya puNsH?|| 106 // . ||mdnmnyjriigRhyte|| dvirgtH|| vyAkhyAH- he nRpate! cakravartin ! vijayI jayanazIlaH tvadIyaH sainyAdhibhUH senAnI: abhiSeNayitumicchu:-abhiSiSeNayiSuH ripUn prati senayA'bhigacchan kaM kiM karoti? uttaraM nRpo datte- mAM na namatIti madanamaH, yo mama praNAmaM na karoti taM jarIgRhyate atizayena gRhNAti / 'graha upAdAne' [sAra.krayA.u.pR.338]; [pANi. dhAtu. 1636] dhAtoratizaye yaGi 'jarIgRhyate' iti ruupm| 1. 2. 'zlokamadhyasthitasamavarNaprazrajAtiH' iti na 3 / 'kaM kiM karoti' iti na 2 / 'atizayena gRhNAti' ityasya sthAne 'atigRhNAti' iti 2 / kalpalatikATIkayA vibhUSitam
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ patnIhito vadati- kasya manmathavataH puruSasya cetasi kIdRzI kAntA pratibhAti? 'gRhA dAreSu sadmani' [anekArthasaMgraha 2/612] ityuktehA:-kalatrANi, tebhyo hitaH gRhyaH, tatsambodhanam- he gRhya ! patnIhita! te tava madanasya-manmathasya maJjarI madanamaJjarI, tad vad AbhAsate ityrthH|| dvirgatajAtiH // 106 // kIdRkSA kiM kurute ratisamaye kutra gotrabhidi bhaamaa?| kasmai ca na rocante rAmA yauvnmdoddaamaa:?|| 107 // // bhvdrtiirmtye|| [vyastasamastajAtiH ] vyAkhyAH- kIdRkSA bhAmA ratisamaye suratakAle kutra kiM kurute? kimbhUte kutra? gotrabhidi, yata uktaM mAghe navamasarge tadayuktamaGga! tava vizvasRjA, na kRtaM ydiikssnnshsrtym| prakaTIkRtA jagati yena khalu, [sphuTamindratAdya mayi gotrbhidaa||] (9/80) sptniinaamaahvyke| atrotaram-bhavantI-utpadyamAnA aratiryasyAH sA bhavadaratiH ramate e vissnnau| pakSe, yauvanamadoddAmA rAmA:-striyaH kasmai na rocante? bhavAddaro bhavadaraH, tasya tIraM-mokSaH, tatra matiryasya saH, tasmai bhvdrtiirmtye|| vystsmstjaatiH|| 107 // sindhuH kAcidvadati vidadhe kiM tvayA karma janto!, yajvA kasminsajati ? hariNA: kvollasantyudvijante ? / brUte vajraH padamupamitau kiM ? raviH pRcchatIdaM, dehin! bAdhAbharavidhuritaH kutra kiM tvaM karoSi ? // 108 // // remesdpvaabhdeve|| mnyjriisnaathjaatiH|| 1. 'dvirgatajAti: ' iti na 3 / prazrottaraikaSaSTizatakAvyam 79
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMto kammi parammuhA? gharamuhe sohA kahiM kIrae ?, rUDhe kammi rasaMti duTThakarahA? kammi bahuttaM ThiyaM ? / diDhe kattha ya dUrao niyamaNe katthullasaMte duyaM', ke muMcaMti dhaNuddharatti ? bhaNiraM mjjaaymaamNtsu|| 109 // // remesdpvaabhdeve|| vipriitmnyjriisnaathjaatiH|| mithyAjJAnagrahagrastaiH kiM cakre ka kilaanggibhiH?| . kvA'bhISTe kA bhavet kIdR-giti jaina! vada kssiiteH||110|| // remesdpvaabhdeve|| gatAgata ( jAti:) // tribhiH kulkm|| vyAkhyA:- krameNa padyatrayaM vyaakhyaayte| kAcit sindhuH nadI vadati- he janto! tvayA karma kiM vidadhe?- he reve! narmade! meve mayA karma bddhm| 'mava bandhane' [pANi. dhAtu. 639] ityasya parokSe epare 'meve' iti ruupm| yajvA yAgakartA va sajati? save yjnye| mRgAH va kasmin ullasanti sati udvijante? dave daavaanle| vajro vakti- upamitau upamArthe kiM padam? he pave! vajra! vA, 'vAzabdo vikalpopamayoH' [ ] iti vacanAt / raviridaM pRcchati- 'he dehin! tvaM bAdhAbhareNa vidhurita:pIDito bAdhAbharavidhuritaH san kutra kiM karoSi?'-he ave! sUrya!, 'avayaH zaile meghArke' [ ] iti vacanAt, bhave saMsAre'haM deve zucaM karomi, 'tevR deva-devane' [pANi. dhAtu. 532-533] iti vacanAt // iyaM saMskRta bhASayA'nulomamaJjarI // .108 // santaH sAdhavaH kva parAGmukhAH? vere vaire| 'duaM' iti mu. prtau| I ai kalpalatikATIkayA vibhUSitam i
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ gRhamukhe kutra zobhA kriyate? dere dvaare| prAkRte dvArazabdasya 'dera-dAraM-vAraM-duvAraM' iti rUpacatuSTayaM bhvti| duSTakarabhAH kasmin rUDhe Aropite sati rasanti zabdAyante? bhare bhaare| bahutvaM kasmin sthitam? vAre sngghaate| 'kutra dUrato dRSTe sati nijamanasi kasminnullasati sati drutaM dhanurdharAH kAn muJcanti?' iti bhaNantI mryaadaamaamntry| pare vairiNi dRSTe sati' dare bhaye ullasati sati sare zarAn dhanurdharA muJcanti he mere! maryAde! // iyaM prAkRtabhASayA viparItamaJjarI // 109 // atha gatAgataM darzayanti- mithyAjJAnagrahagrastairaGgibhiH kva kiM cakre? uttaram- reme ramitam, punAtIti pavA, na pavA apavA- apavitrA, sA cA'sAvAbhA ca apavAbhA, satI-vidyamAnA apavAbhA yasya, sa cA'sau devazca, sa tathA, tasmin sdpvaabhdeve| 'mithyAjJAnagrahagrastaiH prANibhiH kudeveSu ratizcakre' iti bhaavH| he jina [ jaina]! tvaM iti kSiteH pRthivyA vd| iti kim? kva abhISTe vallabhe kA kIdRg bhavet ? atrottaraM pratyAgatena- vede bhavApadAsamA ire! he ire!- bhUmi! 'irA'mbhovAksurAbhUmiSu' [anekArthasaMgraha 2/40] . iti vacanAt, vede'bhISTe sati bhavApat- saMsArApad asamA-ananyatulyA bhvtiityrthH| atra 'remesadapavAbhadeve' ityuttara-pade'nulomapratilomamaJjarI dvayaM, gatapratyAgataM ca darzitamiti tribhirekamevottaram // 110 // bhAdrapadavAribaddhaH sitazakunivirAjitaM viydviikssy| kaM prabhU sadRzottara-makaSTamAcaSTa vispaSTam ? // 111 // // nabhasyakanaddhava( ba )laakaa|| smvrnnprshnjaatiH|| vyAkhyAH- bhAdrapadavAribaddhaH kazcit sitazakunivirAjitaM 1. 'sati' iti na 1 / praznottaraikaSaSTizatakAvyam
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ zuklapakSivizeSazobhitaM viyad AkAzaM vIkSya ke sadRzottaraM praznam AcaSTa avdt| tathAhi- 'nabhasi AkAze akanat zuzubhe dhavalA kA?' iti prazne idamevottaram- nabhasya:-bhAdrapadamAsaH, tasya kaM- pAnIyam, tena naddhaH-baddho nabhasyakanaddhaH, tatsambodhanam- he namasyakanaddha ! balAkAbisakaNThikA // samavarNaprazrajAtiH // 111 // bhUrabhidadhAti zaradindu-dIdhitiH keha bhAti puSpabhidA ? prathamaprAvRSi varSati jalade kaH kutra smbhvti?|| 112 // // hevninvmaalikaa|| gtaagtH|| vyAkhyA:- bhUrvakti- zaradindudIdhitiH puSpabhidA kA bhAti?- he'vani! bhUme! navamAlikA sitkusumjaativishessH| prathamaprAvRSi jalade varSati sati kutra kaH sambhavati? kAlimA kRSNatvaM vananivahe vanasamUhe // gatapratyAgatajAti: // 112 // kIdRkSaH sanniha parabhave kIdRzaH syAddhitaiSI ?, . kA kIdRg syAdvada gadavatAmatra doSatrayacchit ? / kA kIdRkSA puri na bhavatItyAhaturibhRGgau ?, . cAhatuvArabhRGgA:, kIdRzyo vA kuvalayadRzaH kAminAM kIdRzaH syuH? // 113 // // sdyH|| mdhurtaa|| vipnnyaavlii|| gaurvpussH|| [dviHsmstjaativishessH|] vyAkhyA:- hitaiSI hitecchurjana iha loke kIdRkSaH san parabhave "samavarNaprazrajAtiH' iti na 3 / 'gatapratyAgatajAtiH' iti na / 'kIdRkkA ' iti 1 / kalpalatikATIkayA vibhUSitam
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ kIdRzo bhavati ? atrottaram - sadayaH saha dayayA varttata iti sadayaH san parabhave tu san-zobhano'yaH - lAbho, bhAgyaM vA yasya sa sadayo bhavati / bho vidvan! vada kA kIdRg gadavatAM rogiNAM doSatrayacchit vAtapittakapharUpadoSatrayachedikA bhavati ? madhuratA mAdhuryaM madhuni ratA madhuratA madhusaktA, madhusambandhi mAdhuryaM doSatrayApahAri bhavatIti / 'puri nagaryAM kA kIdRkSA na bhavati ?' iti vAribhRGgau AhatuH, pAThAntare 'brahmabhRGgau' vA brUtaH / uttaram - vipaNyAvalI haTTazreNiH vipaNyA vikreyadravyarahitA na bhavati, Apazca alizca abalI, tatsambodhanam - he abalI! jalamadhukarau !, brahmabhRGgasambodhane tu u:brahmA, aliH- bhRGgaH, uzca alizca valI, tatsambodhanam - he valI ! kIdRzyaH kuvalayadRzaH striyaH kAminAM kIdRzaH kimbhUtA bhavanti ? gauraM vapuryAsAM tA gauravapuSaH gaurAGgayo nAryaH, gauravaM puSNantIti gauravapuSaH, gaurAGgISu strISu prAyaH kAmino gauravaM kurvanti // atra pAdacatuSTaye'pi pRthak pRthaguttaram // dviH samastajAtivizeSaH // mudA zrayati kaM brUte varNaH ko'pi sadaiva kA ? / dhvAnte'nyayAnvitaM vIkSya kiM prAhomA haraM ruSA ? // 114 // // andhakAre // caturgataH // vyAkhyA : - ko'pi varNaH akSaraH brUte - kA kaM mudA zrayati ? aM kRSNaM he dhakAra ! I lakSmIH / dhvAnte'nyayA striyA anvitaM yuktaM haraM dRSTvA umA gaurI ruSA kiM prAha ? andhakAre tamasi, andhako nAma daityaH, tasyA'riH andhakAriH, tasya sambodhanam - he andhakAre ! ziva ! re andha ! gatAkSa ! kA re ! iyaM kA? // caturgatajAtiH // 114 // praznAttaraikaSaSTizatakAvyam 83
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhUmI kattha ThiyA' ? bhaNei gaNiyA ranno pahuttaM kahiM ?, kelI kattha? karesi kiM hariNa! he! diDhe kahiM tkkhnnN?| AmaMtesu kareNuyaM pabhaNae nakkhattalacchI kahi, loyA biMti kayattaNaM? bhaNa kahiM suddhe dharemo mnnN?||115|| // sevedehtpaavbhvaavaase|| mnyjriisnaathjaatiH|| kiM kuruSe ko janto! viSNuH prAha kva karmavivazastvam ? / kA krIyamANA kIdRk kutra bhavedvakti karavAlaH ? // 116 // ||sevedehtpaavbhvaavaase|| gtaagtjaatiH|| yuglkm|| krameNa vyAkhyAH- bhUmiH kutra sthitA? sese shessnaage| gaNikA bhaNati- rAjJaH prabhutvaM kutra? he vese! vaizye! deze jnpde| keliH krIDA kutra? hAse haasye| he hariNa! tvaM kasmin dRSTe kiM karoSi? ahaM tase trase, 'sI udvege' [pANi. dhAtu. 1192] udvije, pAse pAze- bandhanavizeSe dRSTe sti| kareNukAM hastinIm Amantrayasva- vase! vaze! kareNuke!, 'vazA nAryAM vandhyagavyAM, hastinyAM duhitaryapi' [anekArthasaMgraha 2/ 540] ityukteH| nakSatralakSmIH prabhaNati-lokAH kutra kavitvaM kAvyakalAM buvate, pAThAntare 'tAlIladdhakaittaNaM- tAlIlabdhakavitvaM kutra?' bhaM 1. 2. "ThiA' iti mu. prtau| 'kareNuaM' iti 1, mu. pratau c| 'loA' iti 1, mu. pratau c| 'kIdRg' iti / kalpalatikATIkayA vibhUSitam
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ nakSatram, tasya sA-zrIH, tatsambodhanam- he bhase! nakSatralakSmi! vAse vyAse, vyAsaH tAlI datvA kavitvaM krotiityrthH| tvaM bhaNa- kutra zuddhe vayaM mano dharAmaH? vAse jinamatAdau, bhagavadAjJAratayatInAM bodhavizeSe vaa|| maJjarIsanAthajAtiH // 115 // viSNuH prAha- he janto! tvaM svakarmavivazaH san va kau kiM kuruSe? ahaM seve anubhavAmi dehazca tapazca dehatapau kAyasantApau, 'tapa santApe' [pANi. dhAtu. 1054] tapatIti tapaH, acpratyayaH, he a! viSNo! bhavAvAse sNsaarvaase| __ pratyAgatapakSe, karavAlo vakti-kA kutra kriyamANA kIdRg bhavati? sevAvA rakSikA, avatIti avA, bhavapAtaM hantIti bhavapAtahaH, sa cA'sau devazca bhavapAtahadevaH, tasmin bhavapAtahadeve he ase! kRpANa! 'sevedehatapAvabhavAvAse' asminnuttare pUrve prAkRtabhASayA mnyjrii|| tdnugtprtyaagtjaatiH|| 116 // kapaTapaTudevatArcA buddhiprabhUtodbhavo naraH smRtvaa| samavarNavitIrNottara-makaSTamAcaSTa kaM prshnm|| 117 // // kaMsamAyadhyAyati jnH|| [samavarNaprazrajAti: ] // vyAkhyAH- buddhiprabhUtodbhavo naraH kapaTapaTudevatA! mAyAvidevavizeSapUjAM smRtvA kaM prazramAcaSTa? kimbhUtaM prazram? samairvaNairvitIrNaM-dattamuttaraM yatra saH, taM smvrnnvitiirnnottrm| tathAhi- kaM samAyaM mAyAsahitaM dhyAyati pUjayati janaH ? iti prazne uttaram- kaMsaM mInAti-hinastIti kaMsamAyaH, karmaNyaNa, taM kaMsamAyaM viSNuM dhI:-buddhirAyatiH- dIrghatA prabhutetyarthaH, 'prabhordIrghasya bhAvaH' iti kRtvA dhIzca Ayatizca dhyAyatI, tAbhyAM jAto dhyAyatijaH, sa cA'sau nA ca puruSaH, sa tathA, tatsambodhanam -he dhyAyatijanaH / samavarNaprazrajAtiH // 117 // prazrottaraikaSaSTizatakAvyam
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhRGgaH prAha nRpaH kva rajyati cite ? sthairyaM na kasmin jane ?, yuddhaM vakti durodaravyasanitA kutra? ka bhUmnA gunnaa:?|| kasmin vAtavidhUnite taralatA ? brUte sakhI kA'pi me, kodgacchatyabhivallabhaM vilasato'saGkocane locane ? // 118 // ||av(b)loknkutuuhle|| aSTadalaM viparItaM kmlm|| vyAkhyA:- bhRGgaH prAhaH-nRpaH kva cite milite baliSThe vA rajyati? he ale! bhramara! bale sainye| kasmin jane na sthairyam? lole cple| yuddhaM vakti- durodaravyasanitA dyUtavyasanitA kutra? he kale! yuddha! nale raajni| bhUmnA prAyeNa guNA: kva? kule uttmvNshe| vAtena vidhUnite-cAlite vAtavidhUnite kasmin taralatA bhavati? tUle arktuule| kA'pi sakhI brUte- 'abhivallabhaM priyaM prati va udgacchati sati me mama asaGkocane nirnimeSe locane vilasato bhavataH? he hale!. sakhi! avalokanakutUhale avalokanakautuke udgacchati sti|| viparItamaSTadalaM kamalam // 118 // 1. 'viparItamaSTadalaM kamalam' iti na 3 / kalpalatikATIkayA vibhUSitam
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ kIdRkSamantarikSaM syAna-vagrahavirAjitam ? / hanUmatA dahyamAnaM laGkAyAH kIdRzaM vanam ? // 119 // gurushikhividhurvijnysitmndaaraagurucitm||[dviHsmstH ] vyAkhyAH- navagrahavirAjitam antarikSaM gaganaM kIdRkSaM syAt? uttaram- guru:-bRhaspatiH, zikhI-ketuH, vidhuH-candraH, raviH-sUryaH, jJa:-budhaH, sitaH-zukraH, mandaH-zanaizcaraH, Ara:-maGgalaH, aguH-rAhuH, tato dvandvaH, tai: rucitaM- dIptaM guru shikhividhurvijnysitmndaaraagurucitm| 'aguH' iti rAhornAma, yaduktaM bRhajjAtake grahanAmAni vadatA varAhamihireNa jIvoGgirAH suragururvacasA patIjyo( jyaH ), zukro bhRgu gusutaH sita aasphujicc| rAhustamo'gurasurazca zikhI ca ketuH, paryAyamanyadupalabhya vadecca lokaat||1||[bRhjjaatk2/3 ] iti| pakSe, hanUmatA dahyamAnaM laGkAyAH vanaM kIdRzam? guru:vistIrNaH, zikhI-vahniH, tasya vidhuraH-vaidhuryam, tatra vijJAH, tasya vijJA vA, te ca te sitamandArAzca-aguravazca, te tathA, taiH citamvyAptaM gurushikhividhurvijnysitmndaaraagurucitm|| sakautukajAto dviHsamastaH // 119 / / zrutisukhagItagatamanAH shriisutbndhnvitrknnaikruciH| praznaM cakAra yaM kila taduttaraM prApa tata ev|| 120 // ||kaakliibhuuymnohrte||smvrnnprshnottrjaatiH|| vyAkhyAH - zrutisukha-zrutisukhakaraM yad gItam, tatra gataM- lagnaM mano yasya sa shrutisukhgiitgtmnaaH| tathAhi- zrIsuta:-kAmaH, tasya prazrottaraikaSaSTizatakAvyam
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ bandhanam, tatra vitarkaNam, tatra ekA ruci :- abhilASo yasya saH zrIsutabandhanavitarkaNaikaruciH yaM praznaM cakAra tata eva praznAduttaraM prApa / tathAhi - 'kA kalIbhUya - madhurIbhUya manaH cittaM harate?' iti prazre uttaram - kAkalI gItam, I-lakSmIH, tasyA bhavatIti IbhUH, tasya yamanaM - bandhanam, tatra UhaH - vitarkaH, tatra ratiryasya sa tathA, tasya sambodhanam- he IbhUyamanoharate ! // samavarNapraznottarajAtiH // 120 // smaraguharAdheyAn kila dRssttvaagre'nggaarshkttikaa'pRccht| kiM zatruzrutimUlaM prshnaakssrdttnirvcnm|| 121 // ihArikarNajAhasantike // samavarNapraznottarajAtiH // vyAkhyA:- aGgArazakaTikA smaraguharAdheyAn kAmakArtikeyakarNasutAn agre dRSTvA zatruzrutimUlaM prati praznAkSaradattanirvacanaM yathA syAttathA kim apRcchat ? tathAhi - 'iha atra re arikarNajAha! arikarNamUla ! mUle jAhac pratyayaH, santi vidyante ke?' iti prazre uttaram - i:- kAmaH, harasyA'patyaM hAri:- kArtikeyaH, karNaja :- karNasutaH, tato dvandve ihArikarNajA agre santi he hasantike! aGgArazakaTike ! // samavarNapraznottarajAtidvayam // 121 // jantuH kazcan vakti kA kva ramate ? procuH kacAn kIdRzAn ?, brahmAditrayamatra kaH krazayati ? kveDAgamaH syAjjaneH ? | kiM vA'nuktasamuccaye padamatho dhAtuzca ko bhartsane ?, kiM sUtraM sudhiyo'dhyagISata tathA vizrAntavidyAdharAH ? // 122 // 1. 88 ' // jhaSyekAcovazaH sthvozca bhaS // [ sautrajAtiH ] // 'dvayam' iti na mu0 pratau / kalpalatikATIkayA vibhUSitam
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAH- kazcan janturvakti- kA kva ramate? he jhaSi! zaphari! I zrIH e viSNau rmte| janAH kacAn kezAn kIdRzAn procuH? kaM-mastakam aJcantipUjayantIti kAJcaH, tAn kAcaH, zasi pare ruupmidm| atra jagati kaH brahmAditrayaM brahmazivaviSNurUpaM krazayati kRzaM karoti? u:-brahmA, u:-zaGkaraH, a:-kRSNaH, uzca uzca azca vAH, tAn zyati-tanUkarotIti vshH| janeH janadhAtoH kva iDAgamaH syAt? uttaram- sdhvoH sakAradhvakArapratyayayoH parayoH / anuktasamuccaye kiM padam? caH ckaarH| atho atha bhartsane ko dhAtuH? bhaS, 'bhaSa bhartsane' [pANi. dhAtu. 741] iti vcnaat| tathA 'vizrAntavidyAdharAH sudhiyaH vaiyAkaraNAH kiM sUtram adhyagISata peThuH?' iti prazne samastenottaram- 'jhaSyekAco vazaH sthvozca bhaS' [ ] iti sUtraM vishraantvidyaadhrvyaakrnnsy|| sautrajAtiH // 122 // yAJcArthavitatapANiM dramakaM smRtvA sdrthlaabhen| yairvarNairyadapRcchattaireva taduttaraM lebhe||13|| // tttvaayyaackrNkH|| smvrnnprshrjaatiH|| vyAkhyAH- AryArthaH sugama ev| 'tattvA vistArya karaM hastaM yayAca yAcitavAn kaH kartA?' iti prazne uttaramidameva- tattvAya lAbhanimittaM yAcakazcA'sau raGkazca yAcakaraGkaH, karaM prasArya yaacitvaanityrthH|| samavarNaprazrajAtiH // 123 // praznottaraikaSaSTizatakAvyama
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAnaM kutra? kva bhANDe va nayati laghu dhAmAptirAhAnukampA; zaityaM kutra ? va loko na sajati? turagaH kvArcyate? kva vyavasthA ? / zrIbrUte mut kva me syAt? kva ca kamalatulA? mUlataH kvA'zucitvaM ?, kasmai sarvo'pi lokaH spRhayati? pathikaiH satpathe kiM pracakre ? // 124 // ||menemdtokssrnyshkaaraatye|| mnyjriisnaathjaatiH|| kiM cakre reNubhiH khe va sati ? nigadati strI ratiH kvAnuraktA?, kvA'krodhaH ? kruratA'tra kva?cavadati jinaH ko'pilakSmIzca bhuushc| viSNusthANvoH priye ke ? pariramati manaH kutra nityaM munInAM?, kiMcakre jJAnadRSTayA trijagadapi mayetyAha kazcijinendraH ? // 125 // // menemdtokssrnyshkaaraatye|| viprystmnyjriisnaathjaatiH|| kimakRta kuto'calakramavikramanRpa Aha subhagatAmAnI kazcidalaM svm| kasmai strINAM? kiM cakre kA, kasmAtkasya? vada matkuNa! mama tvm|| 126 // // menemdtokssrnyshkaaraateye|| gtaagtH|| tribhirvishesskm|| vyAkhyA:- trayANAmapi krameNa vyaakhyaa| pUrvamanulomamaJjarI yathA- mAnaM kutra? meye drvye| ____ va bhANDe kasmin vastuni ka nayati sati laghu zIghraM dhAmAptiH gRhaprAptiH syAt? uttaram- neye netavye bhANDe maye uSTra prApayati sati zIdhaM gRhe prAptiH syaadityrthH| ___anukampA Aha vakti- zaityaM zItalatvaM kutra? he daye! anukampe! toye jle| 1. 'dhAptihArAnukampA' iti 2 / kalpalatikATIkayA vibhUSitam
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ lokaH kutra na sajati? kSaye vinaashe| turagaH azvaH kva arcyate pUjyate? raye vege| vyavasthA ka? naye niitau| zrIbrUte- mama mut ka syAt? he ye! lakSmi! e viSNau, tataH sandhiyoge 'yaye' iti| kamalatulA padmopamA kva? zeye pANI, 'kamalavad hastaH' iti drshnaat| mUlataH AditaH azucitvaM kutra bhavet? kAye shriire| sarvo'pi lokaH kasmai spRhayati? rAye dravyAya, spRheSu cturthii| satpathe sanmArge pathikaiH kiM pracakre? teye gtm| aya-vayapaya-mayetyAdau 'tayadhAturgatau' [pANi. dhAtu. 513], parokSAyAm epare 'teye' iti ruupm|| iti maJjarI // 124 // reNubhiH khe AkAze va sati kiM cakre ? viparItamaJjaryA uttaram- yeme, 'yama uparame' [sAra.bhvA.para.pR.238]; [pANi. dhAtu. 1053] ityasya parokSe e- pare rUpam, uparataM teme ArdrabhAve sti| strI nigadati-ratiH kvA'nuraktA? he rAme! stri! kAme mnmthe| akrodhaH ka? zame upshme| atra vizve krUratA va? yame kiinaashe| ko'pi jino lakSmIbhUzca krameNa pRcchati- viSNusthANvoH kRSNezvarayoH ke priye? he name! jina! he rame! lakSmi! he kSame! bhUme ! tA-zrIH, umA-gaurI, tA ca umA ca tome| munInAM mano nityaM kutra pariramati? dame indriyvijye| praznottaraikaSaSTizatakAvyam
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ kazcijinendra ityAha / iti kim? jJAnadRSTyA jagatrayaM mayA kiM cakre ? uttaram-mame neme| he neme!-jina! tvayA mme-aaklitm|| 125 // atha gatapratyAgataM drshyti| acala:-nizcalaH kramaH-nyAyo yasya sa acalakramaH, sa cA'sau vikramanRpaH acalakramavikramanRpa Ahakazcit subhagatAmAnI kuta: hetoH svaM dravyaM strINAM kasmai alam atyarthaM kim akRta cakAra? atrottaram - mene madato'kSaranayazakArAte'ye! asyArthaH - mene- manitaM madataH-ahaGkArAd, akSara:acalo nayaH-nItiryasyA'sau akSaranayaH, zakaH rAjA, tasyA''rAti:-vairI vikramaH zakArAtiH, tato'kSaranayazcAsau zakArAtizca sa tathA, tasya sambodhanam- he akSaranayazakArAte! aye-kAmAya, i:- kAmaH, caturthaMkavacane aye| ahaGkArAtsvaM strINAM kAmArthaM he rAjan! tena subhagatAmAninA kRtm| akSaranayetyanenA'calakramatvaM sUcitamiti bhaavH|| pakSe, he matkuNa! tvaM mama vada- kA kI kasmAt kasya kva kiM cakre? uttaram- yete rAkA zayanarakSato damane me| ayamarthaHrAkA-pUrNimArAtriH, rajasvalAkanyA vA zayanarakSata:-nidrArakSaNAd memama damane yete-yatnaM ckaar| 'yatI prayatne' [pANi. dhAtu. 30] parokSA epare 'yete' iti ruupm| gatAgatajAtiH / / tribhivRttairekamevottaraM jAtitrayaM ca // 126 // pAtA vaH kRtavAnahaM kimu ? mRgatrAsAya kaH syAdvane ?, ko'dhyAste pitRvezma ? kaH pramadavAn ? kaH prItaye yoSitAm ? / hRdyaH kaH kila kokilAsu? karaNeSUktaH sthirArthazca ko ?, dRSTe va pratibhAti ko lipivazAdvarNo'purANazca kH?||127|| ||aadshkNdhrvdhenvH|| mnyjriisnaathjaatiH|| laGkezvaravairivaiSNavA: kepyAhuH prItirakAri kena keSAm ? / kalpalatikATIkayA vibhUSitam _92
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ kimakRta kaM vikramAsikAlaH ?, kSmAdharavAruNabIjagAva Akhyan // 128 // // AdazakaMdharavadhenavaH // dvirgataH // yugalakam // vyAkhyA:- ahaM pAtA rakSako vaH yuSmAn kimu kRtavAn kimakArSam? AvaH tvaM rakSitavAn / 'ava rakSapAlane (rakSaNagatikAnti prIti0 ) ' [ pANi. dhAtu. 640] anadyatanIsipi 'Ava:' iti ruupm| vane mRgatrAsAya ko bhavati ? davaH dAvAnalaH / pitRvezma zmazAnaM ko'dhyAste adhitiSThati ? zavaH mRtakaH / pramadavAn saharSaH kaH ? kaM- sukhaM rAti - gacchati prApnotIti kNvH| athavA kamasyAstIti: kaMva:, 'kaMzaMbhyAM vabhAdayaH' [ ] iti vacanAdatra vapratyayo'styarthe / yoSitAM prItaye kaH ? dhavaH bharttA / kokilAsu ko hRdyaH manohara : ? ravaH zabdaH / karaNeSu bavabAlavAdiSu sthirArthaH kaH ? bavaH karaNavizeSaH, yaH kRSNacaturthyAM bhavati / bave kAryamArabdhaM sthiraM bhavatItyarthaH / k kasmin varNe dRSTe sati lipivazAtko varNaH pratibhAti ? uttaram - dhe vaH, dhakAre dRSTe vakAraH pratibhAti / apurANaH kaH ? navaH navInaH, 'purANaH kaH ? ' iti pAThe tu 'anavaH' ityakAraprazleSaH // maJjarIsanAthajAtiH // 127 // `pakSe, laGkezvaravairiNazca te vaiSNavAzca laGkezvaravairivaiSNavAH ke'pi vadanti - kena keSAM prItirakAri ? atrottaram - A! dazakandharavadhena vaH / asya - viSNorime AH, tatsaMbodhanam he A(A:) ! vaiSNavAH !, athavA A-samantAda dazakandharasya - rAvaNasya vadhaH sa tathA, tena dazakandharavadhena vaH- yuSmAkaM prItirutpannetyarthaH / 1. 'yat' iti 2 / praznottaraikaSaSTizatakAvyam 93
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ kSmAdharazca vAruNabIjaJca gauzca mAdharavAruNabIjagAva: ityaakhyn| 'iti' anukto'pi gamyate'rthavazAt / iti kim? vikramasyanRpavizeSasya asiH-khaDga, sa eva kAla:-yamaH vikramAsikAla: kaM kimakRt? atrottaram- Ada zakaM dharavadhenavaH! dharaH-parvataH, va iti vAruNaM bIjaM mAntrikaprasiddham, dhenuH-gauH, tato dvandve sambodhane ca he dharavadhenavaH! Ada-bhakSitavAn zakaM raajaanm|| atra vRttadvayena smbndhH| prathamena maJjarI, dvitIyena dvirgtjaatiH|| 128 // prAha ravirmadvirahe kaistejaHzrIH krameNa kiM cakre ? / kIdRzi ca nadItIrthe nA'vatitIrSanti hitkaamaa:?||129|| ||ahimkrbhairvaape|| dvigrtjaatiH|| vyAkhyA:- prAha raviH- madvirahe mamA'bhAve kaiH tejaHzrI: kiM cakre? uttaram- he ahimakara! Aditya! bhaiH nakSatraiH avApe lbdhaa| 'ca: pakSAntare, kIdRzi nadItIrthe himakAmA janA nAvatitIrSanti avatarItuM necchanti? athavA kIdRze nadItIrthe nAvi beDAyAM titIrSanti tarItumicchanti? uttaram- ahayaH-jalasarpAH, makarA:-matsyavizeSAH, ahayazca makarAzca te tathA, taiH bhairavA:-bhayaGkarA Apa:-jalAni yatra tIrthe tattathA, tasmin ahimkrbhairvaape|| dvirgatajAti: // // 129 // sthirasurabhitayA grISme ye rAgISTA vicintya taanprshrm| yaM cakre karipuruSa-staduttaraM prApa ttraiv|| 130 // // kesraagjnrucitaaH|| smvrnnprshrjaatiH|| 'tejasaH zrIH' iti / 'ca' iti 3 / 'dvirgatajAti' iti na 3 / 'rAgiSThA' iti mu. prtau| kalpalatikATIkayA vibhUSitam
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAH- kazcit karipuruSaH ibhapAlo grISme sthirasurabhitayA sthirasugandhitayA ye rAgISTAH rAgavallabhAH, tAn vicintya yaM praznaM cakre tatraiva prazne taduttara praap| tathAhi- 'saha rAgeNa vartante sarAgAH, te ca te janAzca, teSAM rucitAH sarAgajanarucitA: ke?' iti prazne etadevottaram- kesarAH bakulAH, gajasya nA-puruSaH gajanA, tasya sambodhanam- he gajanaH ! hastipaka! ucitAH prshsyaaH|| samavarNaprazrajAti: // 130 // praNatajanitarakSaM kIdRgarhatpadAbjaM ?, vadati vigalitazrI: kIdRzaM kAmivRndam ? / praNigadati niSedhArthaM padaM tantrayuktyA kRtibhirabhiniyuktaM kiM kilAhaM kromi?|| 131 // ntvmsi|| ojsvijaati:2|| vyAkhyAH - praNatAnAM janitA rakSA yena tat praNatajanitarakSam, evaMvidhaM arhatpadAbjaM kIdRg bhavati? uttaram- ntu| namatIti nat, kvip tugAgame malope ca nat, tato nataM-praNatamavatIti natUH, napuMsakatvAd hrasvatve ntu-prnntrksskmityrthH| .. vigalitazrI: niHzvo vadati- kAmivRndaM kIdRzaM syAt? na vidyate mA-lakSmIryasyA'sau amaH, tatsambodhanam- he ama! gatalakSmIka! si saha inA-kAmena vartate iti| 'sahAdeH sAdiH' [sA.sU.506] anena saha zabdasya sabhAve 'se' iti, tato napuMsakatvAd hrasvatve ekArasya ikAre 'si' iti bhvti| niSedhArthaM padaM praNigadati brUte- tantrayuktyA zAstroktayuktyA kRtibhiH kavibhiH abhiniyuktaM prayuktaM sannahaM kiM karomi? he na! nakAra ! tvamasi niSedhArthaM varttase iti // ojasvijAti: // 131 // 'samavarNapraznajAti: ' iti na 3 / 2. 'dviHsamastajAtiH' iti mu. prtau| 3. 'ojasvijAtiH' iti na 3 / / praznottaraikaSaSTizatakAvyam
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ dampatyoH kA kIdRk ? ke kaM bhejuriti sunRpate ! brUhi / muktAH kayA''driyante ? vadatyapAcyazca madanadhruk kIdRk ? // 132 // // mAyA na madanadA, dAnadamanayA mA, hAradAmakAmyayA, yAmya! kAmadArahA // manthAnajAtiH // vyAkhyA:- dampatyoH bhartubhAryayoH kA kIdRk ? mAyA nikRti: na madanadA na kAmadA / 'he sunRpate ! ke kaM bhejuH ?' iti tvaM brUhi / tato nRpaH prAhaH - dAnadamanayA mA / dAnaJca damazca nayazca dAnadamanayAH karttAro mA-mAM karmatApannaM zrayanti, mayyAzritA bhavantItyarthaH / muktAH mauktikAni kayA''driyante ? uttaram - hAradAmakAmyayA hArayaSTivAJchayA, mauktikahArAbhilASeNa muktAphalAnyAdriyanta ityarthaH / apAcyaH dAkSiNAtyo vadati - madanadhuk kAmaripuH kIdRk ? uttaram -- yamasyeyaM yAmI, tasyAM bhavaH, tata AgataH vA yAmyaH, tatsambodhanam- he yAmya! dAkSiNAtya ! kAmasya dArAM- manmathabhAryAM hantIti kAmadArahA / atra gIticchandaH // manthAnajAtiH 1 // 132 // mA yA na 1. 96 hA ra dA 'manthAnajAti:' iti na 3 / ma kA mya yA te kIdRzAH kva kRtino ? vyaJjanamAha ripavo'naman kasmai ? / kAM pAtIndraH ? paTTo bravIti kIdRk kva bhUH prAyaH ? // 133 // // ye ratA jinamate // temana ! jitAraye // lekharAjimAsana // nasamAjirAkhale // manthAnajAtiH // dana dA kalpalatikATIkayA vibhUSitam
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyA:- te janAH ka viSaye kIdRzAH kRtinaH paNDitA ucyante? uttaram- ye ratAH abhiniyuktA jinasya mataM jinamatam, tasmin jinmte| ___ vyaJjanaM brUte- ripavaH kasmai anaman praNemuH? he temana! he vyaJjana! jitA arayo yena sa tathA, tasmai jitaarye| indraH kAM pAti? lekharAjiM devshrennim| paTTo bravIti- prAya: bAhulyena bhUH kva kIdRk ? he Asana! paTTa ! na samAjirA na samaprAGgaNA khale dhAnyamalanasthAne // manthAnajAtiH // 133 // | ye ra tA | ji | na ma te | sa varSAH zikhaNDikalanAdavatIrvicintya, shailaashvvkndhnaakssrvaavduukaan| lakSmIzca naSTamadanazca samAnavarNadattotaraM kathaya kiM pRthaguktavantau ? // 134 // kadAgamayuragAdinaH kekaastenire|| smvrnnprshnottrjaatiH|| vyAkhyAH- lakSmIH tathA naSTamadanazca pRthak samAnavarNadattottaraM kimuktavantau? tat tvaM kthy| kAn prati? zailAzvavAdahanAkSara1. 'manthAnajAtiH' iti na 3 / praznottaraikaSaSTizatakAvyam
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAvadUkAn / zaila:- giriH, azvavaktraH - kinnaraH, dahanAkSaraM -rakAra:, vAvadUka:- vAdI, tato dvandve te, tAn / kiM kRtvA ? zikhaNDikalanAdavatI: mayUramadhurradhvaniyuktA varSA vicintya / tathAhi - 'kadA kasmin kAle'gaH - parvata, mayuH-azvavaktraH, ra :- dahanAkSaraM mAntrikaprasiddham, gadatIti gAdI - vAvadUkaH tato dvandvaH, tatsambodhanam- he agamayuragAdinaH ! ke karttAraH kAH karmatApannAH tenire vistAritavanta: ?' iti praznaH uttaram - kaM- pAnIyaM dadAtIti kadaH-meghaH, tasyAgamaH, sa tathA tasmin kadAgame uragAn- sarpAn adantIti uragAdinaH mayUrAH kekAH mayUradhvanIn, tA- lakSmIH, tasyA sambodhanam - he te!- lakSmi ! nirgataH i:- kAmo yasyA'sau niriH, tasya sambodhanam - he nire! he niSkAma ! kadAgame ghanAgame sati uragAdinaHmayUrAH kekA:- mayUradhvanIn [tenire ]- vistArayanti smetyarthaH // samavarNapraznottarajAtiH // 134 // // nevastezayAlUlomAma // maJjarIsanAthajAtiH // kiM kuryAM haribhaktimAha kamalA kutra cyute cATubhi: ?, kIdRkSe kila zuklazuklavacasI kaJcitkhagaM prAhatuH ? | jJAnaM kIdRzi mohabhUruhi bhavedibhyaiH kva cAruhyate ?, vaktyArkiH kva curA ? cakAsti vimale kasmin sarojAvalI ? // 136 // // nevastezayAlUlomAma // viparyastamaJjarIsanAthajAtiH // 1. 3. sambodhayArdhamahimAMzukaraiH svabhAvaM, kurve kimityabhidadhAti kilArdrabhAvaH / kSAntiM vada praharamAhvaya pRccha pucchaM, brUyAstanuruhamudAhara mAtulaM ca // 135 // 98 'madhura' iti na 2 / 'maJjarIjAti:' iti 2 / 2. 'samavarNapraznottarajAti:' iti na 3 / 4. 'kila zuklavacasI' iti na 3 | kalpalatikATIkayA vibhUSitam
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiM kuruthaH ke kIdRzakau vAmalasau ? pRcchati tanuruharogaH / chettumavAJchan varamArAmaM kenApyuktaH ko'pi kimAha ? // 137 // // nevastezayAlUlomAma // gatAgataH // tribhirekmuttrm| krameNa trayANAM vyAkhyA- ardhaM sambodhayahe nema! ardha ! ArdrabhAva ityabhidadhAti - 'aham ahimAMzukaraiH sUryakiraNaiH svabhAvaM kiM kurve?" iti prazne uttaradAtA vakti -- tvaM svabhAvaM vama tyaja he stema! ArdrabhAva!, tima-STima-STIma ArdrabhAve [pANi dhAtu. 1198, 1199, 1200], AdityakarairArdrabhAvo'pagacchatItyarthaH / he vidvan ! kSAntiM vada - he rAma !, praharaM Ahvaya sambodhaya - he yAma ! prahara!, pucchaM pRccha-- he lUma ! puccha !, tanuruhaM lomaM brUyAH - he loma ! tathA mAtulamudAhara- he mAma! he mAtula ! // ityanulomamaJjarI // 135 // kamalA Aha-- cATubhiH priyavAkyaiH kutra cyute vyatIte sati ahaM haribhaktiM kiM kuryAm ? mana manyasva he i ! lakSmi ! mAne ahaGkAre gate sati / kIdRkSe zuklazuklavacasI kaJcitkhagaM pakSivizeSaM prAhatuH ? atrottaram -- lone, lena-lakAreNa Une lone / ayamarthaH - 'zuklazukla' iti zabdau lakArarahitau 'zukazuka' iti khagavAcakau bhavataH / mohabhUruhi kIdRzi kIdRze sati jJAnaM bhavet utpadyate ? lUne chinne sati / ibhyaiH zrImadbhiH kvA''ruhyate ? yAne vAhane / arkasyA'patyam ArkiH zanaizvaraH pRcchati - curA caurikA kva ? he zane ! zanaizcara! stene caure / prazrottaraikaSaSTizatakAvyam 99
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ kasmin vimale sarojAvalI cakAsti zobhate? vane paaniiye|| iyaM pratilomamaJjarI // 136 // tanuruharogaH pRcchati-ke vAM yuvAM kayauM kIdRzakau alasau prati kiM kuruthaH? uttaram- na iva: na gcchaavH| 'iN gatau' [sAra.a.pa.pR.276]; [pANi. dhAtu. 1120] vartamAnottamapuruSadvivacane 'ivaH' iti ruupm| te lakSmyau katryau zayAlU Alasyena zayanazIlau bhavantau karmatApannau nAzrayAva ityarthaH, lomnAm amaH-rogo lomAmaH, tasya sambodhanam- he lomAma! tathA ko'pi jano varamA''rAmaM chettum avAJchan anicchan san kenA'pi uktaH bhASitaH kimAha? mama alolUyA na lavitumicchA zaste zobhane vane // iti gtaagtH|| tribhirvRttairekamevottaram'nevastezayAlUlomAma' iti // 137 // kA kIdRkSA jagati bhavinAM ? vakti mRtyUgrarogaH, zocatyantaH kila vidhivazAtkIdRgatyuttamAstrI ? / gambhIrAmbhaHsavidhajanatA kIdRzI syAtbhayArtA ?, brUte ko'pi smaraparigato'rakSi kA bhUribhUpaiH ? // 138 // ||taa gatvarI maraka!, karamarItvagatA, sAratarIparamA, mAraparIta! rsaa|| mnthaanjaatiH|| vyAkhyA:- mRtyukArI ugrarogo mRtyUgraroga: mAri: vakti- jagati bhavinAM prANinAM kA kIdRkSA? tA lakSmI: gatvarI gamanazIlA he maraka! mAre! atyuttamAstrI kulInAstrI vidhivazAt daivayogAt kIdRg satI antaH cittamadhye zocati? uttaram- karamarItvagatA! haThenA'pahatA strI karamarI ucyate, tadbhAvaM karamarItvaM gatA-prAptA karamarItvagatA- bandIbhAvaM prAptA shoctiityrthH| karamarIzabdo dezyaH, yaduktaM ratnAvalyAM dezInAmamAlAyAM zrIhemacandrasUripAdaiH- 'karamarI bandI' [2/15 ] iti| kalpalatikATIkayA vibhUSitam 100
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ gambhIram-agAdhaM yad ambhaH, tasya savidhA-samIpavartinI, sA cA'sau janatA ca gambhIrAmbhaHsavidhajanatA bhayArtA satI kIdRzI syAt? sArA cA'sau tarI ca sAratarI, tasyAM paramA-pradhAnA tatparA saartriiprmaa| ___ ko'pi smaraparigataH kAmavyApto brUte- bhUribhUpaiH kArakSi rakSitA? he mAraparIta! manmathAyatta ! rasA bhuumiH|| manthAnajAtiH // 138 // tA ga tva | rI maraka tA ga tva 44444 maraka sAntvaM niSedhayitumAha kimugradaNDaH ?, svAmazriyaM vadati kiM ripusAccikIrSan ? / namraH sthiro gururiheti vidan kimAha ?, ye dyantizatrukamalAM kila te kimuucuH?|| 139 // // sAma dhAri mA tvayA, yAtvamAridhAma sA, neha garimodyAtAM, tAM dyaamo'righne||mnthaanjaatiH|| vyAkhyAH- 'ugradaNDaH sAntvaM sAmabhAvaM niSedhayituM kimAha?' iti prazre uttaram- sAma dhAri mA tvyaa| tvayA sAmanItirdhAri mAmA dhAri, na dhrnniiyetyrthH| 'dhRJ dhAraNe' [pANi. dhAtu. 966] kartari mAyoge'To lope 'dhAri mA' iti ruupm| kazcit svAm AtmIyAm azriyaM daridratAM ripusAt riporadhInAM cikIrSan kiM vadati? yAtu vrajatu amA alakSmI: aridhAma zatrugRhaM sA prsiddhaa| 1. 'vadan' iti mu. prtau| praznottaraikaSaSTizatakAvyam 101
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'iha jagati namraH sthiro guruH syAt' iti vidan kimAha? na iha garimA gurutvam udyAtAM dhaavtaa-cplaanaamityrthH| ye zatrukamalAM dyanti khaNDayanti, te kimUcuH? tAM zriyaM dhAmaH khaNDayAmaH arigahane shtrughne|| manthAnajAtiH // 139 // 1 hot sA ma dhA | ri mA tva yA kA strI tAmyatI kIdRzA svapatinA? vidyA sadA kiMvidhAH, sidhyed bhaktimato'tha lokaviditA kA kIdRgambA ca kaa?| kimbhUtena bhaveddhanena dhanavAn ? sAGkhyaizca puMseSyate, kIdRkSA prakRtirvasantamarutotkaNThA bhavet kiidRshaa?|| 140 // // myaadhyaasaamaasyuvaataa|| mnyjriisnaathjaatiH|| keSTA viSNornigadati gadaH ? prAha savyetaro'tha, zrIrudrANyoH kathayata samAhArasambodhanaM kim ? / prAharjuH kiM jigamiSuminaM vakti kAntAnuraktA ?, sAntvaM dhUmra praharamapi smbodhyaanukrmenn|| 141 // // myaadhyaasaamaasyuvaataa|| vipriitmnyjriisnaathjaatiH|| bhaNa kena kiM pracakre nayena bhuvi kIdRzena kA nRpte!?| kAH pRcchati taralataraH ke yUyaM kiM kuruta satatam // 142 // // myaadhyaasaamaasyuvaataa|| gtaagtH|| 1. 'manthAnajAtiH' iti na 3 / 102 kalpalatikATIkayA vibhUSitam
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ triSvekamuttaram / krameNa trayANAmapi vyAkhyA - kA strI kIdRzena svapatinA svabhartrA tAmyati khedaM karoti ? matA abhimatA yAtA bahirgacchatA, yadA bharttA bahirgacchati tadA'bhimatA strI tAmyatItyarthaH / bhaktimato janasya kiMvidhA vidyA sidhyet ? dhyAtA satI / atha lokaviditA kA kIdRg ? sA zrIH atatIti atA, ' caJcalA ' iti viditA / ambA kA ? mAtA jananI / kimbhUtena dhanena dhanavAn bhavet ? satA vidyamAnena / sAGkhyaiH kApilaiH puMsA saha kIdRzI prakRtiriSyate ? yutA sambaddhA- AtmanA sahitA / kIdRzA vasantamarutA vasantavAyunA utkaNThA bhavet ? vAtA prasaratA // ityanulomamaJjarI // 140 // . gadaH rogo nigadati - viSNoH kA iSTA ? tA lakSmI: he ama! roga ! tathA 'savyaM dakSiNe vAme ca pratikUle ca' [ anekArthasaMgraha 2/389] ityanekArthokteH savyAditaraH savyetaro'tra vAmaH prAhazrIrudrANyoH samAhArasambodhanaM kim ? tatkathaya - he vAma ! savyetara ! athavA savyetaraH-dakSiNaH, tatra akAraprazleSeNa vyAkhyA - he'vAma ! I ca umA ca yumam, tatsambodhanam - he yuma ! RjuH prAha- anuraktA kAntA jigamiSuM gantumicchum inaM patiM prati kiM vakti ? he sama! Rjo ! mA'ma mA gaccha / sAntvaM dhUmaM praharaM ca anukrameNa sambodhaya - he sAma ! samate, he dhyAma ! he dhUmra !, he yAma ! prahara ! iti viparItamaJjarI // 141 // praznottaraikaSaSTizatakAvyam 103
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ he nRpate! tvaM bhaNa- 'kena kIdRzena ka; nayena karaNabhUtena bhuvi kA kiM cakre?' iti prazne nRpa uttarayati- myaa'dhyaasaamaasyuvaataa| ayamarthaH- mayA uvA-rakSakeNa tA- rAjyAdilakSmI: adhyaasaamaaseadhisstthitaa| avatIti kvipi UH, tatastRtIyaikavacane 'uvA' iti bhvti| atha pratyAgatapakSe, taralataraH pRcchati- ke yUyaM satataM kAH kiM kuruta? uttaram- he vAyusama! aticapala! asA: alakSmIkAH vayaM tAH lakSmI: karmatApannA dhyAyAma cintyaam|| iti gtaagtH|| 'mayAdhyAsAmAsayuvAtA' ityasminnuttare jAtitrayamadarzi // 142 / / loke kena kilA''pi kAntakavitA? kIdRg mahAvaMzajazreNiH? zrIsurayAjJikendriyajayA bodhyAH smaahaartH| he duSpravrajitapradAnaka! kutaH kA pAtradAtrorbhavet ?, kIrtiryasya kilottaraM tamakhilaM praznaM surAyai vd|| 143 // // kAlidAsakavinA, nAvikasadAlikA, tAmarasavidama!, madavisaramatA, saraka! vidAmavidalitA nAma kaa?|| mnthaanaantrjaatiH|| vyAkhyAH- loke zivazAsane kAntakavitA manojJakAvyakaraNaprAvINyaM kena Api prAptA? kAlidAsakavinA kaalidaasaabhidhpnndditen| ___mahAvaMzajazreNiH kulInajanazreNiH kIdRzI? nauti-paraguNAn stautIti nAvikA-stAvikA sadAli:-satzreNiryasyAM sA nAvikasadAlikA, bhAve km| athavA na-naiva avikasantI- avRddhimatI Ali:-paramparA yasyAH sA naaviksdaalikaa| kiM tarhi? vikasadAlikA bhvti| zrIzca surazca yAjJikazca indriyajayazca zrIsurayAjJikendriyajayAH samAhArato bodhyAH smbodhniiyaaH| uttaram- tAmarasavidama!, tA ca 104 kalpalatikATIkayA vibhUSitam
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ amarazca savI ca yAjJika : damazca samAhAradvandve tAmarasavidamam, tatsambodhanam- he tAmarasavidama! duHpravrajite pradAnakaM kutsitapradAnam, tatsambodhanam- he duHpravrajitapradAnaka! pAtradAtroH grAhakadAyakayoH kutaH kA bhavet? uttaram- mat avisrmtaa| matsakAzAd aviH-eDakaH, saramaH-zvA, avizca saramazca avisaramau, tayorbhAvaH avisrmtaa| kupAtradAnAt grAhakasyaiDakatA dAtuH zvAnatA syaadityrthH| yasya prazrasya kIrtirityuttaraM bhavati, tamakhilaM prazaM surAyai madirAyai vd| he saraka! sure! vidAM paNDitAnAM avidalitA akhaNDitA kA? kIrtiH nAma zabdaH praakaashye|| mnthaanaantrjaatiH|| 143 // kAlidA kavinA tamAlavyAlamaline kaH kva prAvRSi sambhavI ? / AkhyAti mUDhaH kvaa''ruuddh'-nistiirnnstuurnnmrnnvH?||144|| ||teponvjlvaahe|| gtaagtH|| vyAkhyAH- prAvRSi varSAkAle ka kasmin kaH sambhavI sambhavet? kimbhUte kva? tamAlA:-tApicchA vyAlA:- sarpA gajA vA, tadavanmaline-zyAme tmaalvyaalmline| uttaram- tepa:-kSaraNaM navajalavAhe, nUtanajImUte tepaH-jalasya kSaraNaM bhavatItyarthaH, athavA tepH-drdurH| mUDhaH Akhyati- kvA''rUDharjanaiH arNavaH abdhiH tUrNaM prazrottaraikaSaSTizatakAvyam 105
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ zIghra nistIrNaH? he bAla! mUDha ! javo'syAstIti javanaH, lomapAmAdibhyo matvarthIyo nH| javanazcA'sau potazca javanapotaH, tasmin javanapote, vegavadvAha nArUr3ha : samudraH zIghraM tIryata ityartha : // gatapratyAgatajAtiH // 144 // dhvAntaM brUte'rhatAM kA tRNamaNisu? khagaH kazcidAkhyAti kena, prItirme'thAha karma prasabhakRtamaho! durbalaH kena puSyet ? / kAmadhugvakti kAtra prajanayati zuno? yuddhahRtpUrvalakSmIsattAsandigdhabuddhiH kathamatha kRtibhiH shshvdaasvaadniiyH?||145|| // tAmasa! samatA! sArasa! sarasA! sAhasa! sahasA! mArasa! saramA! samarahara! tA sA sA maas|| pdmaantrjaatiH|| vyAkhyAH- dhvAntaM brUte- arhatAM tRNamaNiSu kA? he tAmasa! andhakAra! samatA smbhaavH| kazcit khagaH pakSI vakti- me mama prItiH kena kriyate? he sArasa! sarasA srovrenn| atha prasabhakRtaM karma vakti- aho lokAH! durbalaH kena puSyet? he sAhasa! aparyAlocitakarman! sahasA blen| kAmAya druhyatIti kAmadhuk smaradrohI vakti- kA zunaH prajanayati? mAraM syati-antaM nayantIti mArasaH, tatsambodhanam- he mArasa! saramA shunii| pUrvalakSmyAH sattAyAM sandigdhA buddhiryasya saH pUrvalakSmI sattAsandigdhabuddhiH, evaMvidho yuddhahat kRtibhiH-paNDitaiH kathamAzvAsanIyaH? he samarahara! yuddhahRt ! sA. sA saiva tA lakSmI: mA mAm Asa cikssep|| padmAntarajAtiriyam // 145 // 1. 'gatapratyAgatajAtiH' iti na 3 / 2. 'padmAntarajAtiriyam' iti na 3 / 106 kalpalatikATIkayA vibhUSitam
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ I | tA ma | sa | ha sA tAma ( sahasA kimabhidadhau karabhoLaM satatagatiM kila pAtaH sthirAkartum ? / jananI pRcchati vikace kasminsantuSyati' bhramaraH ? // 146 // ||maatrmbhoruhe|| dvirgtH|| vyAkhyAH- patiH satatagatiM karabhoLaM nijapriyAM sthirIkartuM kim abhidadhau uvAca? mA ata mA satataM gaccha he rambhoru!, rambhAvat- kadalIvadUrU yasyAH sA rambhorU:, tadAmantraNam- he rambhoru ! pakSe, jananI pRcchati- 'kasmin vikace vikasvare bhramaraH santuSyati? he mAtaH! janani! ambhoruhe kmle|| dvirgatajAti: // 146 // prAdhAnyaM dhAnyabhede va ? kathayati cayaH kIdRzI vAyupatnI?, nakSatraM vakti kurve kimahaminamiti ? prAha ttstotrjiivii| brUhi brahmasvaraM ca kSitakamabhigadA'thollasallIlamaJjUllApAmAmantraya strI va sajati na jana: ? prAha ko'pymbupkssii||147|| // kalame, melaka!, karatA, tAraka!, kavase, sevaka!, karAva, varAka!, kalaravArAme!, tAse va( ba )k|| pdmaantrjaatiH|| vyAkhyA:- cayaH kathayati- va dhAnyabhede prAdhAnyam? kalame zAlivizeSe he melaka! caya! 1. 2. 'santuSyate' iti mu. prtau| 'dvirgatajAti: ' iti na 3 / "kSitakamabhigada prollasallIlamaJjU.' iti 2 / prazrottaraikaSaSTizatakAvyam 107
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ nakSatraM vakti- vAyupatnI kIdRzI? ke-vAyau ratA karatA he tAraka! he nakSatra! tatstotrajIvI svAmistavopajIvI pAThAntare 'zAstropajIvI' vA iti praah| iti kim ? aham inaM svAminaM kiM kurve? kavase tvaM stauSi he sevaka! brahmasvaraM brUhi- kasya-brahmaNo rAva:-zabdaH karAvaH, tasya sambodhanam- he karAva! brahmasvara! kSitakamabhigada- he varAka! kSitaka! atha ullasallIlamaJjullApAM strImAmantraya- kala:-madhuro ravo yasyAH sA tathA, sA cA'sau rAmA ca sA tathA, tasyAH sambodhanamhe kalaravarAme! ko'pyambupakSI prAha- janaH ka na sajati? uttaram- tAMlakSmI syatIti tAsaH, tasmin tAse zrInAzake he baka! pkssivishess!|| iyamapi pAntarajAtiH // 147 // tA mela kA vase | va se kIdRkSaM lakSmIpatihRdayaM? kIdRgyugaM ratiprItyoH? kaH stUyate'tra zaivai-guNavRddhI cA'jjhalau ksy?||148|| // syuH|| dvirgtjaativishessH|| 108 kalpalatikATIkayA vibhUSitam
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkSyAH- lakSmIpatihRdayaM viSNucittaM kIdRkSam? saha yAlakSmyA varttata iti si| 'saha I' iti sthite sahasya sabhAve sa agre i (I), 'a i e' [sAra.sU.43] anena se iti bhvti| tato napuMsakatvAd hrasvatve 'si' iti siddhm| ratiprItyoH kAmabhAryayoH yugaM kIdRk? saha inA-kAmena varttate iti si| atrApi hrasvatvaM praagvt| zaivaiH kaH stUyate? uH shngkrH| 'kasya dhAtoH ac ca halc ajjhalau svaravyaJjanarUpe guNavRddhI syAtAm?' iti prazne uttaram- u: RkArasya ar-ArlakSaNe guNavRddhI bhvtH| 'R' ityasya SaSThI Dsi pare Rto GauH [sAra.sU.171] anena 'uH' iti siddhyti|| dvirgatajAtivizeSaH // 148 // kutra prema mameti pRcchati hariH zrIrAha kuryAM priyaM, kiM premNAhamaho guNAH! kuruta kiM yUyaM guNinyAzraye ? / kiM kurve'ya'mahaM ? pragAyati kimudgAtAha sIrAyudhaH, kiM preyaHpraNayAspadaM? smarabhavaH prynvyuktaamyH||149|| ||yaaymaansaaraadhem // mnyjriisnaathjaatiH|| vikaruNa! bhaNa kena kimAdheyA kA? rajyate ca kena jano'yam ? / kAryA na kA vaNijyA? kA dharmeneSyate? kayA'raJji hriH?||150|| . ||yaaymaansaaraadhem // vipriitmnyjriisnaathjaatiH|| kAH kIdRzI: kurudhve kiM santoSAgninarSayo yUyam ? / kimahaM karavai madana-bhayavidhuritaH kAn kayA kthy?||151|| // yaaymaansaaraadhem|| gtaagtH|| 1. 'ca' iti mu. prtau| prazrottaraikaSaSTizatakAvyam 109
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ trissvekmuttrm| krameNa trayANAM vyAkhyA:- 'mama prema kva' ?' iti hariH pRcchati- I-lakSmIH, tasyAM yAM lakSmyAM he a! viSNo! zrIrAha- ahaM priyaM prati premNA kiM kuryAm? he i! he lakSmi! tvaM ama gaccha, tataH sandhiyoge 'yama' iti| aho guNAH! yUyaM guNinyAzraye kiM kuruta? vayaM mAma sampUrNAH tisstthaam| mA mAne [sAra.a.pa.pR.271]; [pANi. dhAtu. 1138] AzI:preraNayorAmapi 'mAma' iti ruupm| aham arghyaM pUjyaM kiM kurve? uttaram- tvaM nama nmskuru| sIrAyudhaH balabhadra Aha- udgAtA sAmavedavit kiM pragAyati pApaThIti?- sAma sAmavedaM he rAma! he baladeva! 'preyasaH-patyuH praNayAspadaM-premasthAnaM preyaHpraNayAspadaM kim?' iti smarabhava Amayazca paryanvayukta papraccha-daM kalatram, e:-kAmasya apatyam aH, apatye aNi, ivaNetyAdinA ilope pratyayamAtrAvasthAne, tatsambodhanam he a! kAmasuta! tathA he ama (he'ma)! rog!|| ityanulomamaJjarI / / 149 // he vikaruNa! nirdaya! tvaM bhaNa - kena kA kimAdheyA kiM karttavyA? uttaraM nirdayo vakti- mayA heyA tyAjyA dayA krunnaa| . tathA ayaM janaH kena rajyate? rAyA drvyenn| kA vaNijyA na kAryA? saha Ayena-lAbhena varttate yA sA sAyA na yA vnnijyaa| kA dharme neSyate? mAyA nikRtiH| hariH viSNuH kayA'raJji? yayA lkssmyaa|| iymaaryaagiitiH|| viparItamaJjarI // 150 // 1. 'kaH' iti 1 / 110 kalpalatikATIkayA vibhUSitam
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ bho RSayaH! yUyaM santoSAninA kAH kIdRzIH kiM kurudhve? RSaya uttaramAhuH- vayaM yAH lakSmI: amAnasArA: apUjApradhAnA dahema bhsmiikuryaam| 'daha bhasmIkaraNe' [sAra.bhvA.para.pR.242]; [pANi. dhAtu. 1060] ityasya vidhisambhAvanayoH yAmapare 'dahema' iti ruupm| ___ ahaM madanabhayavidhuritaH san kayA kAn kiM karavai? uttaraM pratyAgatena- mhedraasaanmaayyaa| ko'rthaH? tvaM maha-pUjaya, e:- kAmAt dara:- bhayam, taM asyanti- kSipanti ye te idarAsA:- kAmabhayabhedakA arthAtsAdhavaH, tAn idarAsAn amAyayA-chadmAbhAvena puujyetyrthH|| gatAgataH // atraikasminnuttare vRttatrayeNa jAtitrayaM drshitm|| 151 // kRSIbalaH pRcchati kIdRgArhataH ?, kva kena vidvAnupayAti hAsyatAm ? / surAlayakrIDanacaJcuruccakaizcyutikSaNe zocati nirjaraH katham ? // 152 // // hAlika!, kalihA, nAlike, kelinA, nAkakeli! haa!|| mnthaanaantrjaativishessH|| vyAkhyAH- kRSIbalaH pRcchati - ArhataH jainaH kIdRk? he hAlika! kRSika! kaliM-kalahaM hantIti klihaa| vidvAn ka kenopahAsyatAM yAti? nAlike mUrkhe kelinA haasyen| tathA surAlaye-svarge krIDanam, tena caJcuH-prasiddhaH surAlayakrIDanacaJcaH, evaMvidho nirjaraH devaH cyutikSaNe cyavanasamaye kathaM zocati? uttaram-nAkakeli! hA! nAkasya-devalokasya kelI- krIDA nAkakelI, tasyA AmantraNam- nAkakeli!, 'hA' iti khede| tAM smRtvetyamunA prakAreNa shoctiityrthH|| manthAnAntarajAtivizeSaH // 152 // prazrottaraikaSaSTizatakAvyam
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ | hA li| ka kaM kIdRkSaM spRhayati janaH zItavAtAbhibhUtaH?, . kazcid vRkSo vadati palabhugmAMsasatke va rajyet ? / hetui~te parivahati kA sthUlamuktAphalAbhAM ?, yavyakSetrakSitiriha bhavet kIdRgityAha kaakH|| 153 // // kaMbalaM, kesara, kAraka, syvaa|| gtaagtctussttym|| vyAkhyAH- zItavAtAbhibhUto janaH kaM kIdRkSaM spRhayati? kambalaM lambameva lambakam, svArthe kaH, vistiirnnmityrthH| kazcid vRkSo vadati- palabhuga mAMsAzI ka mAMsasatke rajyet? he kesara! bakula! rasake mAMsasambandhinirase, vahnisaMyoge yaH rakSati sa rasaka ucyate, tsmin| hetubUte- sthUlamuktAphalAbhAM sthUlamauktikopamAM kA parivahati? uttaram- he kAraka ! heto! karakA ghanopalaH, karakazabdasya triliGgatvAdatra striitvm| _ 'yavyakSetrakSitiH yavadhAnyasambandhikSetrabhUmiH kIdRgbhavet ?' iti kAko bruute| uttaram- saha yavaivartata iti sayavA he vAyasa! kaak!|| gatapratyAgatacatuSTayam // 153 // 1. 'gatapratyAgatacatuSTayam' iti na 3 / 112 kalpalatikATIkayA vibhUSitam
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIcitte priyaviprayogadahano'haM kIdRze kiM dadhe ?, premNA kiM karavANyahaM haripadoH ? papraccha lkssmiiriti| kasmai ciklizuraGgadAdikapayaH ? kvA'nokahe namratA ?, kasmai kiM vidadhIta bhktvissytyaagaadikrhitH?||154|| // se tapa, pata se!, setave, vetase, tapase, sevet|| mnthaanaantrjaatiH|| vyAkhyA:- ahaM priyaviprayogadahanaH priyavirahAniH kIdRze zrIcitte kiM dadhe dhArayAmi? uttaram- saha ena-viSNunA vartate sam, tasmin se, sahazabdasya sabhAve napuMsake saptamyekavacane 'se' iti rUpam, tapa santApaM kuru| lakSmIriti papraccha- ahaM premNA haripadoH viSNucaraNayoH kiM karavANi?- pata praNAmaM kuru he se! lakSmi! aGgadAdikapayaH kasmai ciklizuH klezaM cakruH? uttaramsetave setubndhaay| kvA'nokahe kasmin vRkSe namratA? vetase jlvNse| ArhataH bhaktaviSayatyAgAdikarma kasmai kiM vidadhIta? uttaram- tapase taponimittaM seveta kurvIta // manthAnAntarajAti: // 154 // se ta pa| himavatpatnI paripRcchati kaH kIdRk kIdRzi kasyAH kasmin ? / kena na labhyA nRsurazivazrI-rityAkhyakila ko'pi jinendrH||155|| menepinaakiivktaavaannetevinye||gtaagtH|| 1. 'manthAnAntarajAtiH' iti 2 / 2. 'na' iti na 2 / praznottaraikaSaSTizatakAvyam 113
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAH- himavatpatnI menA paripRcchati - kasyAH kasmin kIdRzi kaH kIdRk ? uttaram - he mene ! himAcalabhArye! pinAkIhara: vaktA vacanazIla:, 'vana - SaNa sambhaktau ' [ pANi. dhAtu. 495496], inanta:(?) tato vAnayatIti vAnanaH, anaTpratyayaH, tasmin vAnane sambhaktikArake - vibhAgavati te tava sambandhini vinaye / 'nRsurazivazrIH kena na labhyA?' ko'pi jinendra ityAkhyat Aha sma / atrottaraM pratyAgatena - yena puMsA vitene vistAritA na naiva vAk vANI tAvakInApi tava sambandhinyapi he neme ! nemijinezvara ! ayamartha :- he neme ! yena tava vANI na pramANIkRtA tena narasuramuktizrIrna labhyeti // gatapratyAgataMjAtiH // 155 // / bahulaharitaracchakulacalacchaMkhemakaraM // [ bhASAcitrajAti: ] // vyAkhyAH-- 'tRNajalatarupUrNaM tathA vyAdhazUnyamapi lubdhakarahitamapi 'rannaM' ti araNyaM hariNakulAnAM kIdRzaM sat kIdRzaM na bhavati ?' iti tvaM bhnn| uttaram - bahulAH- prabhUtA harayaH - siMhAH, te ca taracchAH ca riJchAH te tathA, teSAM kulAni teSAM calAni akSINi yatrA'raNye tattathA bahulaharitaracchakulacalAkSaM sat 'khemaMkaraM 'tti kSemakaraM zubhakaraM na syAdityarthaH / pakSe, pralayasya yaH pavanavegaH pralayapavanavegaH, tena yatpreraNam, 1. 2. 3. taNajalatarupunnaM vAhanaM pirannaM, ? bhaNa hariNakulANaM kerisaM kerisaM no ? pralayapavanavegapreraNAt kIdRze'bdhau, satatatadadhivAsaM vyUDhamaikSanta' kaM vA ? // 156 // 114 'gatapratyAgatajAtiH' iti na 3 / 'mekSaM.' iti 2 / '0 maikSyanta' iti 3 / 'khemaMkaroti' iti 1 / kalpalatikATIkayA vibhUSitam
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasmAt pralayapavanavegapreraNAt kIdRze'bdhau satataM tasmin samudre'dhivAso yasya saH, taM satatatadadhivAsaM vyUDhaM kam aikSanta janA dadRzuH ? uttaram-- bahvayazca - pracurAH tAH laharayazca tAH, tAsu tarantaH zakulAHjIvavizeSAH calantazca zaGkhA yatrA'bdhau sa tathA, tasmin bahulaharitaracchakulacalacchaGkhe makaraM jalacaravizeSamapazyan // bhASAcitrajAtiH 1 // 156 // ko dharmaH stRtivAdinAM ? dadhati ke dviH saptasaGkhyAmiha ?, prArthyante ca janena ke bhavabhavA: ? puMsAM zriyaH kIdRza: ? / ko vA'bhraGkaSakoTayaH zikhariNAM rejustathA kAMzcana, zrIrasmAnajaniSTa nAGgajamiti proktAn vadet kiM smaraH ? // 157 // // mAmasUtasAnavaH // maJjarIsanAthajAtibhedaH // smRtivAdinAM ko dharma: ? mano RSerayaM mAnavaH, vyAkhyAH aNi pratyaye rUpam / dviH saptasaGkhyAM caturdazasaGkhyAM ke dadhati ? manavaH / manuzabdena caturdazA'bhidhIyante / tathAhi - 'svAyambhava' - svaroviSa' - uttama' - tAmasa cAkSuSa' - raivata' - vaivasvata'- sUryasAvarNa'- brahmasAvarNa' - rudrasAvarNa10 - dharmasAvarNa11dakSasAvarNa12-raucya13-bhauvya 14 - nAmAno manava RSayazcaturdaza / ' [ J janena ke prArthyante ? sUnavaH putrA bhavabhavAH saMsArotpannAH / puMsAM zriyaH kIdRzaH kIdRkSAH ? tanavaH tucchAH / zikhariNAM girINAm abhraGkaSakoTayaH uccaistarAgrabhAgAH ke rejuH ? sAnavaH prasthAH / 'zrIH lakSmIH asmAn ajaniSTa ajIjanat, na aGgajaM kAmam' 1. 2. 2 bhASAcitrajAti:' iti na 3 / 'kIdRzaH' iti na 2 / praznottaraikaSaSTizatakAvyam 115
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ iti proktAn vaktRn kAMzcana janAn smaraH kiM vadet ? uttaram - mAM smaram asUta janitavatI sA lakSmIH na naiva vaH yuSmAn / yadA kecana evaM vaktAro bhavanti, yaduta -- 'zrIrasmAneva janitavatI na kandarpam' tadA kAmadevastAn pratItipratipAdayedityarthaH // maJjarIsanAthajAtibhedaH // 157 // atha granthakRtsvasyopasampattidAyakAn sadgurUn stotuM tannAmnaiva praznottaramAha pAke dhAturavAci kaH ? kva bhavato bhIro! manaH prIyate ?, sAlaGkAravidagdhayA vada kayA rajyanti vidvajjanAH ? | pANau kiM murajidvibharti ? bhuvi taM dhyAyanti vA ke sadA ?, ke vA sadguravo'tra cArucaraNa zrIsuzrutA vizrutAH ? // 158 // // zrImadabhayadevAcAryAH // [ vyastasamastajAtiH ] // vyAkhyA:- pAke ko dhAturavAci? zrI, 'zrIJ pAke' [pANi. dhAtu. 1569] iti vacanAt / he bhIro ! bhavataH tava manaH kva prIyate santuSyati ? mamA'bhayaM dadAtIti madabhayadaH, tasmin madabhayade, yo mamA'bhayaM dadAti tatra mama manaH prItiyuktaM bhavatItyabhiprAyaH / sAlaGkAravidagdhayA kayA vidvajjanA rajyanti ? vAcA vANyA / murajid viSNuH pANau kiM bibharti ? arA vidyante yatra tad ari cakram / ke janAH taM viSNuM dhyAyanti ? e - viSNau bhaktiryeSAM te AH vaiSNavAH, 'tatra bhakti:' [ pANi. 2/1/46 ] iti aN / vA pakSAntare, atra jagati cArvI caraNa zrIryeSAM te cArucaraNazriyaH, tathA suSThu - yugapravaraM zrutaM siddhAnto yeSAM te, tataH karmadhAraye 1. 116 - 'maJjarIsanAthajAtibhedaH' iti na 3 / kalpalatikATIkayA vibhUSitam
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ cArucaraNazrIsuzrutAH, tathA vizrutAH vikhyAtAH sthAnAGgAdinavAGgI vivaraNakaraNAvirbhUtAvadAtayazasA, evaM vidhAH sadguravaH ke?atrottaramzrImadabhayadevAcAryAH zrIdurlabharAjasabhAsamakSacaityavAsinirAsAvAptakharataravirudazrIjinezvarasUriziSyAH zrIabhayadevasUraya ityrthH| vyastasamastajAti: // 158 // atha svasya maulagurUnabhiSTotuM tannAmnA praznottaraM pradarzayatikaH syAdambhasi vArivAyasavati ? kva dvIpinaM hantyayaM , lokaH ? prAha hayaH prayoganipuNaiH kaH zabdadhAtuH smRtH?| brUte pAlayitA'tra durdharataraH kaH kSubhyato'mbhonidhebrUhi zrIjinavallabha! stutipadaM kIdRgvidhAH ke satAm ? // 159 // ||mdgurvo jineshvrsuuryH|| dvirgtH|| vyAkhyAH- vArivAyasavati jalakAkayukte ambhasi kaH syAt? madguH jalavAyasaH, tasya ravaH-zabdaH mdgurvH| ayaM lokaH dvIpinaM citrakaM va hanti? ajine carmaNi, crmnimittmityrthH| 'nimittAt karmayoge saptamI vAcyA' [sAra.sU.455, zlo. 85] anena 'ajine' ityatra sptmii| . hayaH prAha- prayoganipuNaiH zabdadhAtuH zabdArthe ko dhAtuH smRtaH? he azvara! ras!, 'tusa-hasa-hUza-rasa zabde' [pANi. dhAtu. 756, 757, 758, 759] iti vcnaat| pAlayitA brUte- kSubhyato'mbhonidheH samudrasya ko durddharataraH dhartumazakyaH? he U! rakSaka! avatIti UH, kvip, rayaH vegH| nh 'vyastasamastajAtiH' iti na 3 / 'asa!' iti 1 / 'ras' iti na 1, 2 // sh prazrottaraikaSaSTizatakAvyam
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ pakSe, he zrIjinavallabha! tvaM brUhi- kIdRgvidhAH ke satAM ziSTAnAM stutipadaM stutiyogyA:? uttaram- mama jinavallabhasya guravo madguravaH, evaM vidhAH santo zrIjinezvarasUrayaH satAM stutipdmityrthH|| dvirgatajAti: // 159 // atha kaviH praznottareNaiva svanAma darzayatipratyekaM ridhAnyabhedazazinaH pRcchanti kiM lubdhaka! tvaM prAptaM kuruSe mRgavrajamatho? khaaddgRhiitaa'vdt| kIdRgbhAti saro'rhatazca sadanaM ? kiM cAlpadhIrnApnuvan, pRSTaH prAha ? tathA ca kena muninA praznAvalIyaM kRtaa?||160|| ||jinvllbhen|| [ gatAgatadvirgataH ] // vyAkhyAH- harizca dhAnyabhedazca zazI ca haridhAnyabhedazazinaH pratyekaM pRcchanti- he lubdhaka! tvaM prAptaM mRgavrajaM kiM kuruSe? he jina! viSNo!, he valla! dhAnyabheda!, bhaM- nakSatram, tasya ina:- svAmI bhenaH, tatsambodhanam- bhena! indo! ahaM nabhe hnmi| atho khAdadgRhItA'vadat-saraH sarovaraM ca punaH arhataH sadanam arhaccaityaM kIdRgbhAti? 'ada-psA bhakSaNe' [sAra0] [pANi. dhAtu. 1081-1131] attIti at, kvip, adaM lAtIti allaH, tasya sambodhanamhe alla! vanajaM-kamalaM vidyate yatra tad vanaji, padmayuktaM saro bhaati| jino vidyate yatra tad jinavat, jinabimbAnvitamarhaccaityaM bhaatiityrthH|| alpadhI pnuvan alabhamAnaH pRSTaH san kiM prAha? ahaM labhe! prAptosmi na naiv| 'tathA ca' iti pakSAntare, kena muninA iyaM pUrvoktA praznAvalI kRtA? jinavallabhena jinavallabhanAmnA munIzvareNa // gatAgatadvirgatajAtiH // 160 // 1. 'dvirgatajAtiH' iti na 3 / 2. 'gatAgatadvirgatajAtiH' iti na 3 / kalpalatikATIkayA vibhUSitam
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha granthasamAptau granthakAraH svagarvaM kharvIkurvan kaviprArthanAga) kAvyamAha kimapi yadihA'zliSTaM kliSTaM tathA cirasatkaviprakaTitapathAniSTaM ziSTaM mayA mtidosstH| tadamaladhiyA bodhyaM zodhyaM subuddhidhanairmanaH, praNayavizadaM kRtvA dhRtvA prasAdalavaM myi|| 161 // vyAkhyAH- iha granthe yatkimapi padam azliSTam arthenA'nAliGgitam, tathA kliSTaM klezagamyArtham, tathA cirasatkavibhiH - purANakavibhiH prakaTito yaH panthAH-mArgaH saH, anena saha aniSTamasammataM 'cirasatkaviprakaTitapathAniSTaM matidoSataH buddhidoSAt mayA ziSTaM kathitam, tatpadaM subuddhidhanaiH kuzAgrIyamatibhiH amaladhiyA nirmalamatyA pUrvaM bodhyaM jJeyaM, pazcyAt zodhyaM shodhniiym| kiM kRtvA? praNayena-snehena vizadaM-nirmalaM praNayavizadaM manaH kRtvaa| punaH kiM kRtvA? mayi prasAdalavam anugrahalezaM dhRtvaa|| ___ iha zAstre bahuSu prazrottareSu dvitryAdijAtisambhave'pyasmAbhiH prAyeNaikaivajAtirdarzitAsti, anyAstu sudhiyA yathAsambhavaM svayamabhyUhyA iti // 161 // // iti shriikhrtrgcchaadhiraajshriiabhydevsuuripttttaalngkaarshriijinvllbhsuurivircitprottrkaavyvRttiH|| shriirstu|| klyaannmstu|| *** 1. 2. "virasaM kvacit prakaTita. ' iti mu. prtau| 'shriirstu| klyaannmstu|' iti na 1, 3 / prazrottaraikaSaSTizatakAvyam 119
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ prazastiH AsItpurA kharatarAbhidhagacchanAthaH, zrImAn jinezvaraguruH shubhshaakhipaadyH| sUristato'pi jinacandra iti pratItaH, shiitdyutiprtimcaarugunnairudiitH|| 1 // [vasantatilakA] tadanu kIrtibharairavinazvarAH, shushubhire'bhydevmuniishvraaH| vihitacaGganavAGgasuvRttayaH prhitodytmaansvRttyH|| 2 // [drutavilambitam] tatpaTTodayazailamaulitaraNiH saMvijJacUDAmaNiH, sUrizrIjinavallabhaH samabhavadvAdIbhakumbhe sRnniH| tatpaTTe jinadattasUrisuguruH sarvAGgavidyAvadhiH, ddhAmnAyavidhiH sudhaavidhuddhiprodydgunnaambhonidhiH|| 3 // . [zArdUlavikrIDitam] tatsantatau samajaniSTa gariSThadhAmA, sUrIzvaraH zrutadharo ' jinbhdrnaamaa| zrIjainacandragaNabhRdguNaratnarAzerabdhistato jinsmudrgurushckaashe|| 4 // [vasantatilakA] tatpaTTarAjIvasahasrarazmayastato babhuH shriijinhNssuuryH| 1. 'zrutadharo' iti na 2 / kalpalatikATIkayA vibhUSitam 120
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ teSAM vineyairvivRttirvinirmame yatnAdiyaM paatthkpunnysaagraiH||5|| [indravaMzA] samarthitA vikramasatpure'sau, vRttirviyadvArddhirasendu [1640] varSe / gurau zubhazvetasaho dazamyAM, shriijaincndraabhidhsuuriraajye|| 6 // [haMsI 5-indrovajropendravajropajAti:] padmarAjagaNisatsahAyatA-yogataH sapadi siddhimaagtaa| vRttikalpalatikA satAmiyaM puurytvbhimtaarthsnttim||7|| [rathoddhatA] ajJAnato bhramavazAdavimarzato vA, yatkiJcidatra vivRtaM mayakA viruddhm| tacchodhayantu sudhiyo dhRtasAdhuvAdAH, kAruNyapuNyamanaso mayi suprsaadaaH||8|| [vasantatilakA] ||iti prazastiH // ||iti praznaSaSTizatakakAvyaTIkA smpuurnnaa|| klyaannmstu||ch|| shriirstu|| medniitttelikhitm||grnthaagrnth 1500 sarvasaGkhyA ||shrii|| prazrottaraikaSaSTizatakAvyam
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaM pariziSTam Adipada agnijvAlAdisAmyAya agre gamyeta kena ? abhisArikAha kazcit ayi sumukhi ! sunetre ! iha ke mRSApraSaktA uSTra: pRcchati kiM auSadhaM prAha rogANAM kaM kIdRkSaM spRhayati kaH syAdambhasi kapaTapaTudevatArcA kamabhisarati lakSmI : ? kazciddaityo vadati kIdRkSA jaga kA duritAsadUSaNa kA strI tAmyatI kIdRzA kAmA: prAhurumApate ! kIdRkSI kurudhve kiM kurutha ke kiM kuruSe kau kiM kuryA: kIdRkSau kiM kuryAM haribhakti kiM cakre reNubhiH kiM prAhuH paramArthataH zlokAnukramaNI * padyAGka 87 36 29 80 50 57 35 153 159 117 8 Adipada kiM lohAkarakAriNA 0 kimakRta kuto'cala0 kimapi yadihAbhiSTaM kimabhidadhau karabhoruM kimiSTaM cakrANAM kIdRk puSpamali0 kIdRk saraH prasara 0 kIdRkSaM lakSmIpati0 kIdRkSaH kathayata kIdRkSaH sannihaparabhave kIdRkSamantarikSaM 103 kIdRkSA kiM kurute 138 kIdRkSe kutra kAntA 95 kIdRkSo'hamiti 140 kIdRganiSTamadRSTaM 22 kIdRgjaladharasamaya 0 kIdRgbhavetakaraja. 151 137 kIdRgbhAti nabho 116 48 kIdRgvapustanubhRtAmatha 136 125 20 * jinavallabhasUri-granthAvalI bhA. 2 granthoddhRtA - 122 kIdRgmayA saha raNe kIdRzaH syAdavizvAsyaH kIdRzyo nAva iSyante kutra prema mameti padyAGka 30 126 138 146 25 4 53 148 74 113 119 107 77. 88 67 68 90 98 40 2 62 15 149
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ padyAGka 158 127 31 131 11 76 160 100 Adipada kumudaiH zrImAn kazci. kRSIbala: pRcchati kena keSAM pramodaH keSTA viSNo ko dharmaH smRtivAdinAM kramanakhadazako. kravyAdAM kena tuSTi. khaGgazriyoryamabravIt gururahamiha sarva cakrI cakraM kva dhatte? candraH prAha viyoga jananI rahitanaro0 jantuH kazcana vakti jalanidhimadhye jalasya jArajAtasya jAtyaturagAhitamati. taNajalatarupuNNaM tanvi! tvaM netratUNodgata. . tamAlavyAlamaline taruNeSu kIdRzaM syAt te kIdRzAH kva kRtino dampatyoH kA kIdRkke devI kamalAsInA. dRSTvAgrataH kila dRSTvA rAhumukhagrasya. dharmeNa kiM kuruta kAH dhvAntaM brUte'rhatAM nAbhyambhojabhuvaH niHsvaH prAha lasadviveka padyAGka Adipada 91 nRNAM kA kIdRgiSTA 152 pathi viSame mahati 102 padmastomo vadati 141 pAke dhAturavAci kaH? 157 pAtA vaH kRtavAnahaM 1 pApaM pRcchati viratau 14 pInakucakumbhalubhyan 89 pRcchAmi jalanidhirahaM 39 praNatajanitarakSaM 58 prativAdidviradabhide 38 pratyAhAravizeSA. 104 pratyekaM haridhAnya. 122 prapaJcavaJcanacaNaM 60 prabhaviSNuviSNu 23 prabhumAzritya zrIdaM 101 pravIravarazUdrakaM 156 prAdhAnyaM dhAnyabhede 66 prAha dvijo gajapate. 144 prAha ravirmadvirahe 72 babhruH prabhUtaturagAn 133 bravItyavidvAn 132 brahmAstragarvitamariM 105 brUte pumAn murajitA 41 brUte pumAMstanvi! 7 brUto brahmasmarau ke 61 bhaNa kena kiM pracakre 145 bhavati caturvagasya 17 bhAdrapadavAribaddhaH 55 bhAno: keSyeta pau0 94 147 X 142 33 111 71
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ Adipada bhUmI katthaThiyA bhUrabhidadhAti zaradi 0 bhUrApRcchAti ki bhUSA kasmin sati bhRGgaH prAhaH nRpaH madhuripuNA hi ? va bhADe mithyAjJAnagrahagrastaiH mudAzrayati kaM mUSikAnikaraH kIdRg yAJcArthavitatapANiM yujyante kutra muktA: ? yUyaM kiM kurutaH janAH ! rataye kimakurvAtAM rAjan ! kaH samarabhare lakSmIrvadati bali. laGkezvaravairivaiSNavAH loke kena kilA'pi vadati murajit kutrAtA vadati vihagahantA vadati harirambhodhiM varSA : zikhaNDi vasudevena muraripu0 vAjibalIvardavinAza vikaruNa ! bhaNa kena vidhatse kiM zatrUn vidhuntudaH prAha raviM vItasmaraH pRcchati padyAGka 115 112 9 47 118 43 124 110 114 29 Adipada vaidikavidhivizasta. vyathitaH kimAha zazinA pramadaparavazaH zubhagorasabhUmIrabhi0 zrIcitte priyaviprayoga. zrIrAkhyadahaM priyamabhi zrutisukhagItamanAH saMto kammi parammuhA? satyakSamArtihara0 sadAhitAgne : kva vibhAvyate 123 sambodhayArdhamahi0 59 sarabhasamabhipazyantI 45 83 79 93 128 143 54 sazrIkaM yaH kurute sAntvaM niSedhayitu 0 sindhuH kAcidvadati sIrI pANiM va dhatte subhaTo'haM vacmi raNe sainyAdhibhUrabhiSi sthirasurabhitayA 0 27 82 smaraguharAdheyAn 134 spRhayati janaH kasmai smRtvA pakSivizeSeNa 19 svajana: pRcchati 13 haM ho zarIra ! kuryAH 150 harati ka iha 96 hariratiramA yUyaM 86 himavatpatnI paripRccha. 28 he nAryaH ! kimakArSu. padyAGka 34 37 56 49 154 52 120 109 73 92 135 85 139 108 42 46 106 130 78 121 99 64 12 10 155 84
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaM pariziSTam zlokajAtaya zlokAGka jAti | 30. 31. 3 34. 34 2 36. 11. 37 12. 38. zlokAGka jAti 26. padmajAtiH [caturdalapadmajAti:] / 27. vystsmstjaatiH| vystsmstjaatiH| ekaalaapkjaatiH| mnyjriisnaathjaatiH| vystsmstjaatiH| 32. mnthaanaantrjaatiH| 33. vrdhmaanaakssrjaatiH| dvirgtjaatiH| vissmjaatiH| aSTadalaM kmlm| gtaagtjaatiH| ctu:smstjaatiH| dvirgtjaatiH| 40. gtaagtjaatiH| 41. dvirgtjaatiH| 42. dvAdazapatraM kmlm| 43. dvirgtjaatiH| vystsmstjaatiH| 45. gtaagtjaatiH| dvirgtjaatiH| 47. vyastaM kmlmssttdlm| 48. dvirgtjaatiH| 49. gtaagtjaatiH| 50. smvrnnprshrottrjaatiH| dvirgtjaatiH| shbdaarthlinggvcnbhinnvyvstsmstjaatiH| dviy'stsmstjaatiH| dviy'stsmstjaatiH| dviHsmstjaatiH| shRngkhlaajaatiH| vissmjaatiH| cldvindujaatiH| dvirgtjaatiH| mnthaanjaatiH| vystsmstjaatiH| mnthaanaantrjaatiH| smvrnnprshrottrjaatiH| assttdlkmlm| vissmjaatiH| dvirgataH [dvirgtjaati:]| gtprtyaagtdvirgtjaatiH| * dvirgtbhaassaacitrjaatiH| bhaassaacitrsmvrnnprshrottrm| vipriitmssttdl[kml]m| smstvystjaatiH| dviHsmstjaatiH| smvrgprshrottrjaatiH| trirgtjaatiH| . mnyjriisnaathjaatiH| 13. 39. 14. 17. 18. 21: 22. 23. 24. 25. 125
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ zlokAGka jAti zlokAGka jAti 52. 53. 54. 62. tri:smstjaatiH| 82. vrddhmaanaakssrjaatiH| vystdviHsmstjaatiH| naamaakhyaatjaatiH| vrddhmaanaakssrjaatiH| 84. vaakyottrjaatiH| dvilstsmstjaatiH| vissmjaatiH| gtaagtjaatiH| gtprtyaagtjaatiH| gtaagtjaatiH| smvrnnprshnottrjaatiH| . SoDazadalakamalaM vipriitm| bhaassaacitrkjaatiH| SoDazadalakamalaM vipriitm| shlokmdhysthitsmvrnngtprtyaagtjaatiH| prshnottrjaatiH| mnthaanjaatiH| vystsmstjaatiH| vissmjaatiH| shlokmdhysthitsmvrnnshRngkhlaajaatiH| prshnottrjaatiH| tri:smstjaatiH| vaakyottrjaatiH| vystsmstjaatiH| gtaagtjaatiH| naamaakhyaatjaatiH| padottarajAtau vAkyottarajAtiH bhaassaacitrjaatiH| smvrnnprshnjaatiH| paadottrjaatiH| gtaagtshcturgtH| mnthaanaantrjaatiH| vAkyottarajAtiH vaakyottrjaatiH| vystdviHsmstH| shRngkhlaajaatiH| 99. smvrnnprshrjaatiH| [bhaassaacitrjaati:]| 100. smvrnnprshrjaatiH| bhaassaacitrjaatiH| 101. smvrnnprshrjaatiH| mnthaanaantrjaatiH| 102. dvirgtjaatiH| vRttmdhysthitpaadottrjaatiH|| 103. gtaagtjaatiH| tri:smstjaatiH| 104. smvrnnprshrottrjaatiH| viparItaM SoDazadalaM kmlm| 105. shlokmdhysthitsmvrnnprshrjaatiH| viparItaM SoDazadalaM kmlm| 106. dvirgtjaatiH| bhaassaacitrkdvirgtjaatiH| 109. vystsmstjaatiH|| ojsvijaatiH| 108. mnyjriisnaathjaatiH| nAmAkhyAtajAtiH 109. vipriitmnyjriisnaathjaatiH| 77. 78. 79. 80. 81.
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ zlokAGka jAti 110. gatAgatajAtiH / smvrnnprshrjaatiH| 111. 112. gatAgatajAtiH / dviH samastajAtivizeSaH / 113. 114. caturgatajAtiH / 115. 116. 117. .118. 119. 120. 121. 122. 123. 124. 125. 126. 127. 128. 129. 130. 131. 132. 133. 134. 135. maJjarIsanAthajAtiH / gatAgatajAtiH / samavarNaprazrajAtiH / aSTadalaM viparItakamalam / dviH samastajAtiH / samavarNaprazrottarajAtiH / samavarNaprazrottarajAti: / sau jAti: / samavarNaprazrajAti: / mnyjriisnaathjaatiH| viparItamaJjarIsanAthajAtiH / gatAgatajAtiH / maJjarIsanAthajAtiH / dvirgatajAtiH / dvirgatajAtiH / samavarNapraznajAtiH / dviH samastajAti: / * manthAnajAtiH / manthAnajAtiH / samavarNapraznottarajAti: / maJjarIsanAthajAti: / saasaa zlokAGka 136. 137. 138. 139. 140. 141. 142. 143. 144. 145. 146. 147. 148. 149. 150. 151. 152. 153. 154. 155. 156. 157. 158. 159. 160. 161. jAti viparItamaJjarIsanAthajAtiH / gatAgatajAtiH / manthAnajAtiH / manthAnajAtiH / maJjarIsanAthajAti: / viparItamaJjarIsanAthajAtiH / gatAgatajAtiH / manthAnAntarajAtiH / gatAgatajAtiH / padmAntarajAtiH / dvirgatajAti: / padmAntarajAtiH / dvirgatajAtivizeSaH / maJjarIsanAthajAtiH / viparItamaJjarIsanAthajAtiH / gatAgatajAtiH / manthAnAntarajAtivizeSaH / gatAgatacatuSTayam / manthAnAntarajAtivizeSaH / gatapratyAgatajAtiH / bhASAcitrajAti: / maJjarIsanAthajAtibhedaH / vystsmstjaatiH| dvirgatajAti: / gatAgatadvirgatajAti: / 127
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaM pariziSTam -jAtyanukrama kramAGka jAtiH padyAGka kramAGka jAtiH padyAGka 1. aSTadalaM kamalam - 14, 36 15.dvirgatajAti:- 9, 16, 34, 39, 2. ekAlApaka jAti:- 29 41, 43, 46, 48,51, 102, 3. ojasvijAtiH-80, 131(?) 106, 128, 129, 146, 159 4. gatAgata (gatapratyAgata) 16.dvirgatajAtivizeSaH- 148 caturgatajAti:- 96 17. dvirgatabhASAcitrajAti:-18,79 (?) 5. gatAgata (gatapratyAgata) 18.dvirvyastasamastajAti:- 3, 4, 55 catuSTayam:- 153 19.dviHsamastajAti:-5, 22, 119, 6. gatAgata (gatapratyAgata) jAti:- 131 () 37, 40, 45, 49, 56, 57, 20.dviHsamastajAtivizeSa:- 113 60, 86, 93, 103, 110, 21. nAmAkhyAtajAti:- 66, 81, 83 112, 116, 126, 137, 142, 22. padmajAti:- kamale jnyaatvyaa| 144, 151, 155 23. padmAntarajAti:- 145, 147 7. gatAgata (gatapratyAgata) 24.pAdottarajAtiH :- 68 dvirgatajAti:- 17, 160 / / 25. padottarajAtau vAkyottarajAti:8. caturgatajAti:- 114 9. (caturdalaM) kamalam - 26 26. bhASAcitrajAti:- 67, 72, 73, 10. catuHsamastajAti:- 38 88, 156 11. calabindujAti:- 8 27. bhASAcitradvirgatajAti:- 79(?) 12.trirgatajAti:- 24 28.bhASAcitrasamavarNaprazrottarajAti:13.triHsamastajAti:- 52, 64, 76 14. dvAdazadalaM kamalam :- 42 29. maJjarIsanAthajAti:- 25, 30, 94 128
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ kramAGka jAtiH padyAGka kramAGka jAtiH padyAGka / ra5 47 108, 115, 124, 127, 135, 40. vRttamadhyasthitapAdottarajAti: 140, 149 30. maJjarIsanAthajAtibhedaH- 157 41. vyastadvisamastajAti:- 53, 98 . 31. manthAnajAti:- 10, 61, 132, 42. vyastaviparItASTadalaM kamalam: 133, 138, 139 32. manthAnAntarajAti:- 12, 32, 69, 43. vyastasamastajAti:- 11, 27, 28, 74, 143 31, 44, 65, 90, 107, 158 33. manthAnAntarajAtivizeSa:- 152, 44. vyastasamastajAti bhedaH- 27 154 45.zabdArthaliGgavacanabhinna vyasta34. vardhamAnAkSarajAti:- 33, 54, 82 samastajAtiH- 2 35. vAkyottarajAti:- 70, 84, 92, 46. zRGkhalAjAti:-6, 63, 71 97 __ 47.zrIkamadhyasthitasamavarNapraznottara36.viparIta maJjarIsanAthajAti:- jAti:- 89, 91, 105 109, 125, 136, 141, 150 48.samavarNapraznottarajAti:- 13, 23, 37.viparItaSoDazadalaM kamalam:- 50, 87, 95, 99, 100, 58,59, 77, 78 101, 104, 111, 117, 38. viparItASTadalaM kamalam:- 20, 120, 121, 123, 130, 134 49. samastavyastajAti:- 21 39.viSamajAti:- 7, 15, 35, 62, 50. sautrajAti:- 122 85 118 *** 129
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthaM pariziSTam -chandonukrama: 139 mAtrika 9. kusumavicitrAH-60 1. AryAH -3, 5, 7, 9, 11, 13. 16. 10. praharSiNI:- 74 / . 18, 19, 21, 31, 33, 37, 40, 11. pRthvI:- 94 43, 45, 46, 48, 49, 50, 52, 12. mandAkrAntAH - 69, 103, 108, 56,64, 67,70,72,76, 79, 113, 138, 141, 153 81, 83, 85, 91, 93, 95, 97, 13. mAlinI:- 1, 8, 12, 27, 39, 101, 104, 107, 111, 112, 80, 131, 156 / / 116, 117, 120, 121, 123, 14. vasantatilakAH - 2, 26, 32, 128, 129, 130, 133, 137, 41, 44, 51, 53, 61, 73, 142, 146, 148, 151 ___ 75, 90, 106, 134, 135, 2. AryAgItiH- 105, 132 3. pAdAkulakaH- 68, 155 15. zArdUlavikrIDita:- 4, 17, 20, 4. skandhakaH- 150 22, 30, 38, 55, 57, 84, 5.aprasiddha ? ):- (mAtrA-18, 20, 88, 98, 109, 115, 118, __16, 18) 126 122, 127, 136, 140, 143, 149, 154, 157, 158, 159, varNika 160 6. anuSTapaH- 15, 23, 29, 35, 62, 16. zikhariNI:- 25 87, 89, 99, 100, 102, 110, 17. sragdharAH-6, 14, 36, 42, 47, 114, 119, 144 58, 59, 63, 66, 71(paJcapadaM 7. indravajrA:- 152 vRttaM), 77, 96, 124, 125, 8. indravajropendravajropajAti:- 24, 65, jAti:-24, 65, 145, 147 18.hariNI:- 10,54, 78, 82, 161 * jinavallabhasUri-granthAvalI bhA. - 2 granthoddhRtaH 130
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ ardhasama aprasiddhaH- [1, 2 caraNa (12 varNa) ta, ta, ja, ra - ja, ta, ja, ra 3, 4 caraNa (11 varNa) ja, ta, ja, gu, la.-ta, ta,ja,gu,la.] padya-28 aprasiddhaH- [1, 2 caraNa (11 varNa) ja, ta, ja, gu., gu. - ta, la, ja, gu., gu. 3, 4 caraNa (12 varNa) ta, la, ja, ra-ja, la,ja, ra] _padya-92 viSama aprasiddhaH- [1 caraNa (20 varNa) bha, na, ra, bha, sa, ra, la., gu. 2 caraNa (18 varNa) ma, ja, ma, ma, ja, ya 3 caraNa (18 varNa) ra, na, ma, ta, na, ma 4 caraNa (18 varNa) ra, ja, ya, na, na, sa ] padya-34 131
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ paJcamaM pariziSTam TIkAkArodatagranthAnAM-tAlikA sthAna. zloka kramAMka 1. ajJAtasthAna - 4, 6, 92, 108, 127, 157 2. anekArthasaMgraha (harSapuSpAmRta graMthamAlA, graMthAMka-59):- 19, 26, 48, 76, 101, 106, 110, 115, 141 / / 3. abhidhAna-cintAmaNi-nAmamAlA:- 3, 26, 36 4. amarakoSaH- 69 5. kAtantravyAkaraNam- 2, 6, 64 6. jayakIrti-chandonuzAsanam- 89 7. dezInAmamAlA TIkA ratnAvalI:- 138 8. paJcatantre vigrahapraka.-kAkolUkIya zlo. 54 :- 58 9. pANinIyavyAkaraNa (siddhAntakaumudIsUtra ):- 1, 6, 38, 158 10. pANinIyavyAkaraNa dhAtupATha (vaiyAkaraNasiddhAntakaumudI, prakA.-caukhambA surabhAratI prakAzana, haridAsa saM. sirIjha, pu.11, sana 1977 ):- 2, 5, 9, 10, 20, 24, 26, 31, 32, 36, 38, 42, 44, 46, 48, 53, 56, 58, 66, 68, 69, 70, 71, 72, 76, 78, 80, 81, 82, 84, 91, 93, 94, 96, 97, 103, 106, 108, 115, 116, 122, 125, 126, 127, 135, 137, 139, 149, 151, 155, 158, 159, 160 11. bRhajjAtakam:- 119 12. mAgha (zizupAlavadham ):- 107 13. vizrAntavidyAdyakhyAkaraNa:- 122 14. sArasvatadhAtupATha (sArasvatavyAkaraNa-vRttitrayAtmakam, prakA.. nirNayasAgarapresa, sana. 1926):- 2, 24, 26, 31, 36, 38, 48, 56, 58, 66, 69,70,71, 76, 78, 80, 84, 91, 94, 96, 97, 103, 106, 137, 149, 151 15. sArasvatavyAkaraNa (sArasvatavyAkaraNa-vRttitrayAtmakam, prakA.nirNayasAgarapresa, sana. 1937):- 7, 13, 26, 38, 93, 148, 159 ***
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIjinavamasUriyithitaM praznottaraikaSaSTizatakakAvyam mAne.puNyasAnAmavisakayalatikATIkAmAtama -A.zrI vijaya jomayavidhImA. -mahIyAdhyAya vijayAjamAna sararararara BHARAT GRAPHICS - Ahmedabad-01. Ph. : 079-22134176, M : 9925020106