Book Title: Karan Prakash Author(s): Bramhadev, Sudhakar Dwivedi Publisher: Chaukhamba Sanskrit Series Office Catalog link: https://jainqq.org/explore/009885/1 JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLYPage #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ “અહો શ્રુતજ્ઞાન” ગ્રંથ જીર્ણોધ્ધાર ૧૩૩ કરણ પ્રકાશ :દ્રવ્ય સહાયક : પૂજ્ય આચાર્ય શ્રી પ્રેમભુવનભાનુસૂરિજી સમુદાયના દીક્ષા દાનેશ્વરી પ.પૂ.આ.શ્રી ગુણરત્નસૂરીશ્વરજી મ.સા.ના આજ્ઞાવર્તિની પૂજ્ય પ્રવર્તિની પૂણ્યરેખાશ્રીજી મ.સા.ની સુશિષ્યા પૂજ્ય સાધ્વિજી શ્રી તપોરેખાશ્રીજી મ.સા.ની પ્રેરણાથી રજનીગંધા ટાવર, શાહીબાગમાં આરાધક શ્રાવિકાઓની જ્ઞાનખાતાની ઉપજમાંથી સંવત ૨૦૬૮ : સંયોજક : શાહ બાબુલાલ સરેમલ બેડાવાળા શ્રી આશાપૂરણ પાર્શ્વનાથ જૈન જ્ઞાનભંડાર શા. વીમળાબેન સરેમલ જવેરચંદજી બેડાવાળા ભવન હીરાજૈન સોસાયટી, સાબરમતી, અમદાવાદ-380005 (મો.) 9426585904 (ઓ.) 22132543 ઈ.સ. ૨૦૧૨ Page #2 -------------------------------------------------------------------------- Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ શ્રી આશાપૂરણ પાર્શ્વનાથ જૈન જ્ઞાન ભંડાર 810 સંયોજક – શાહ બાબુલાલ સરેમલ શાહ વીમળાબેન સરેમલ જવેરચંદજી બેડાવાળા ભવન હીરાજૈન સોસાયટી, રામનગર, સાબરમતી, અમદાવાદ-૦૫. (मो.) ८४२७५८५८०४ () २२१३ २५४3 (8-मेल) ahoshrut.bs@gmail.com અહો શ્રુતજ્ઞાનમ્ ગ્રંથ જીર્ણોદ્ધાર – સંવત ૨૦૬૫ (ઈ. ૨૦૦૯) – સેટ નં-૧ પ્રાયઃ જીર્ણ અપ્રાપ્ય પુસ્તકોને સ્કેન કરાવીને ડી.વી.ડી. બનાવી તેની યાદી. या पुस्त: वेबसाट ५२थी upl st6नलोs FN Aशे. ક્રમાંક પુસ્તકનું નામ કર્તા-ટીકાકાર-સંપાદક પૃષ્ઠ | 001 | श्री नंदीसूत्र अवचूरी। पू. विक्रमसूरिजी म.सा. 238 002 | श्री उत्तराध्ययन सूत्र चूर्णी पू. जिनदासगणि चूर्णीकार 286 003 श्री अर्हद्गीता-भगवद्गीता । प. मेघविजयजी गणि म.सा. 004 श्री अर्हच्चूडामणि सारसटीकः | पू. भद्रबाहुस्वामी म.सा. 005 | श्री यूक्ति प्रकाशसूत्रं | पू. पद्मसागरजी गणि म.सा. 006 | श्री मानतुङ्गशास्त्रम् | पू. मानतुंगविजयजी म.सा. 007 अपराजितपृच्छा श्री बी. भट्टाचार्य 008 | शिल्प स्मृति वास्तु विद्यायाम् श्री नंदलाल चुनिलाल सोमपुरा 850 शिल्परत्नम् भाग-१ के. सभात्सव शास्त्री 322 शिल्परत्नम् भाग-२ श्रीकुमार के. सभात्सव शास्त्री 280 011 | प्रासादतिलक श्री प्रभाशंकर ओघडभाई 012 काश्यशिल्पम् श्री विनायक गणेश आपटे 013 प्रासादमम्जरी श्री प्रभाशंकर ओघडभाई 156 014 | राजवल्लभ याने शिल्पशास्त्र श्री नारायण भारती गोंसाई 015 शिल्पदीपक श्री गंगाधरजी प्रणीत 016 | वास्तुसार श्री प्रभाशंकर ओघडभाई 017 | दीपार्णव उत्तरार्ध | श्री प्रभाशंकर ओघडभाई 018 જિનપ્રાસાદ માર્તડ શ્રી નંદલાલ ચુનીલાલ સોમપુરા | 498 019 जैन ग्रंथावली श्री जैन श्वेताम्बर कोन्फ्रन्स 502 020 हीरश हैन श्योतिष શ્રી હિમતરામ મહાશંકર જાની 021 न्यायप्रवेशः भाग-१ श्री आनंदशंकर बी. ध्रुव 226 022 दीपार्णव पूर्वार्ध श्री प्रभाशंकर ओघडभाई अनेकान्त जयपताकाख्यं भाग-१ पू. मुनिचंद्रसूरिजी म.सा. 024 | अनेकान्त जयपताकाख्यं भाग-२ | श्री एच. आर. कापडीआ 500 025 | प्राकृत व्याकरण भाषांतर सह श्री बेचरदास जीवराज दोशी 454 009 010 162 | 302 352 120 88 110 454 640 023 452 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 214 414 192 824 288 520 578 278 2521 324 302 038. 196 190 26 | તત્ત્વોપર્ણસિંહઃ श्री जयराशी भट्ट, बी. भट्टाचार्य | 027 | વિતવાલા | श्री सुदर्शनाचार्य शास्त्री 028 જીરાવ श्री प्रभाशंकर ओघडभाई | 02 | વેવાસ્તુ પ્રમાર श्री प्रभाशंकर ओघडभाई 030 शिल्परत्नाकर श्री नर्मदाशंकर शास्त्री 031 प्रासाद मंडन पं. भगवानदास जैन 032 | શ્રી સિદ્ધહેમ વૃત્તિ વૃદન્યાસ અધ્યાય- પૂ. ભવિષ્યસૂરિની મ.સા. 033 | શ્રી સિદ્ધહેમ વૃહદ્રવૃત્તિ વૃદન્યાસ અધ્યાય-ર પૂ. ભાવસૂરિની મ.સા. श्री सिद्धहेम बृहद्वृत्ति बृहन्न्यास अध्याय-३ 034 | (8). પૂ. ભાવસૂરિની મ.સા. | श्री सिद्धहेम बृहवृत्ति बृहन्न्यास अध्याय-3 (२) 035 | (૩) પૂ. ભાવળ્યસૂરિ મ.સા. 036 | શ્રી સિદ્ધહેમ વૃ૬૬વૃત્તિ વૃદન્યાસ મધ્યાય-૧ | પૂ. ભવિષ્યસૂરિની મ.સા. | 037 વાસ્તુનિઘંટુ પ્રભાશંકર ઓઘડભાઈ સોમપુરા તિલકમશ્નરી ભાગ-૧ | પૂ. લાવણ્યસૂરિજી 039 | તિલકમશ્નરી ભાગ-૨ પૂ. લાવણ્યસૂરિજી 040 તિલકમશ્નરી ભાગ-૩ પૂ. લાવણ્યસૂરિજી 041 સખસન્ધાન મહાકાવ્યમ પૂ. વિજયઅમૃતસૂરિશ્વરજી 042 સપ્તભડીમિમાંસા પૂ. પં. શિવાનન્દવિજયજી 043 ન્યાયાવતાર સતિષચંદ્ર વિદ્યાભૂષણ 044 વ્યુત્પત્તિવાદ ગુઢાર્થતત્ત્વાલોક | શ્રી ધર્મદત્તસૂરિ (બચ્છા ઝા) 04s | સામાન્યનિર્યુક્તિ ગુઢાર્થતત્કાલીક શ્રી ધર્મદત્તસૂરિ (બચ્છા ઝા) 046 | સપ્તભીનયપ્રદીપ બાલબોધિની વિવૃત્તિ પૂ. લાવણ્યસૂરિજી વ્યુત્પત્તિવાદ શાસ્ત્રાર્થકલા ટકા શ્રીવેણીમાધવ શાસ્ત્રી 048 | નયોપદેશ ભાગ-૧ તરકિણીતરણી પૂ. લાવણ્યસૂરિજી 049 નયોપદેશ ભાગ-૨ તરષિણીકરણી પૂ. લાવણ્યસૂરિજી 050 ન્યાયસમુચ્ચય પૂ. લાવણ્યસૂરિજી 051 સ્યાદ્યાર્થપ્રકાશઃ પૂ. લાવણ્યસૂરિજી 052 દિન શુદ્ધિ પ્રકરણ પૂ. દર્શનવિજયજી 053 | બૃહદ્ ધારણા યંત્ર પૂ. દર્શનવિજયજી 054 | જ્યોતિર્મહોદય સં. પૂ. અક્ષયવિજયજી 202. 480 228 _60 218 190 138 047 296 210 274 286 216 532 113 112 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ શ્રી આશાપૂરણ પાર્શ્વનાથ જૈન જ્ઞાનભંડાર સંયોજક – શાહ બાબુલાલ સરેમલ શાહ વીમળાબેન સરેમલ જવેરચંદજી બેડાવાળા ભવન हीराठैन सोसायटी, रामनगर, साजरमती, अमहावाह - 04. (मो.) ९४२५५८५८०४ (ख) २२१३२५४3 ( - भे) ahoshrut.bs@gmail.com અહો શ્રુતજ્ઞાનમ્ ગ્રંથ જીર્ણોદ્ધાર - સંવત ૨૦૬૬ (ઈ. ૨૦૧૦)- સેટ નં-૨ પ્રાયઃ જીર્ણ અપ્રાપ્ય પુસ્તકોને સ્કેન કરાવીને ડી.વી.ડી. બનાવી તેની યાદી. या पुस्तक वेबसाइट परथी पए डाउनलोड झरी शडाशे. પુસ્તકનું નામ કર્તા-ટીકાકાર-સંપાદક ક્રમ 055 श्री सिद्धहेम बृहद्वृत्ति बृहद्न्यास अध्याय-६ 056 विविध तीर्थ कल्प 057 ભારતીય જૈન શ્રમણ સંસ્કૃતિ અને લેખનકળા 058 | सिद्धान्तलक्षणगूढार्थ तत्त्वलोकः 059 व्याप्ति पञ्चक विवृत्ति टीका જૈન સંગીત રાગમાળા 060 061 चतुर्विंशतीप्रबन्ध ( प्रबंध कोश ) 062 | व्युत्पत्तिवाद आदर्श व्याख्यया संपूर्ण ६ अध्याय 063 | चन्द्रप्रभा हेमकौमुदी 064 विवेक विलास 065 पञ्चशती प्रबोध प्रबंध 066 | सन्मतितत्त्वसोपानम् ઉપદેશમાલા દોઘટ્ટી ટીકા ગુર્જરાનુવાદ 067 068 | मोहराजापराजयम् 069 क्रियाकोश 070 कालिकाचार्यकथासंग्रह 071 सामान्यनिरुक्ति चंद्रकला कलाविलास टीका 072 | जन्मसमुद्रजातक 073 मेघमहोदय वर्षप्रबोध 074 જૈન સામુદ્રિકનાં પાંચ ગ્રંથો ભાષા सं सं गुठ सं सं गु. सं सं सं संगु. सं सं पू. लावण्यसूरिजी म.सा. पू. जिनविजयजी म.सा. पू. पूण्यविजयजी म.सा. श्री धर्मदत् | श्री धर्मदत्तसूरि श्री मांगरोळ जैन संगीत मंडळी श्री रसिकलाल एच. कापडीआ श्री सुदर्शन मेघविजयजी गणि पू. श्री दामोदर गोविंदाचार्य पू. मृगेन्द्रविजयजी म. सा. पू. लब्धिसूरिजी म.सा. गुठ सं सं/हिं सं/गु. श्री अंबालाल प्रेमचंद सं. श्री वामाचरण भट्टाचार्य सं/हिं श्री भगवानदास जैन सं/हिं श्री भगवानदास जैन शुभ. श्री हिम्मतराम महाशंकर जानी पू. हेमसागरसूरिजी म.सा. पू. चतुरविजयजी म.सा. श्री मोहनलाल बांठिया પૃષ્ઠ 296 160 164 202 48 306 322 668 516 268 456 420 638 192 428 406 308 128 532 376 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374 238 194 192 254 260. 75 જૈન ચિત્ર કલ્પદ્રુમ ભાગ-૧ 076 જૈન ચિત્ર કલ્પદ્રુમ ભાગ-૨ 077 સંગીત નાટ્ય રૂપાવલી 78 ભારતનાં જૈન તીર્થો અને તેનું શિલ્પ સ્થાપત્ય 079 શિલ્પ ચિન્તામણિ ભાગ-૧ 080 | બૃહદ્ શિલ્પ શાસ્ત્ર ભાગ-૧ 08 | બૃહદ્ શિલ્પ શાસ્ત્ર ભાગ-૨ 082 બૃહદ્ શિલ્પ શાસ્ત્ર ભાગ-૩ 083 આયુર્વેદના અનુભૂત પ્રયોગો ભાગ-૧ 084 | કલ્યાણ કારક 085 | વિવાનો વન વોશ 086] કથા રત્ન કોશ ભાગ-1 | કથા રત્ન કોશ ભાગ-2 238 260 | ગુજ. | શ્રી સારામાં નવા ગુજ. | શ્રી સરામારું નવાવ ગુજ. | શ્રી વિયા સારામારૂં નવાવ | ગુજ. | શ્રી સારામારૂં નવાવ ગુજ. | શ્રી મનસુલતાન મુરમન, ગુજ. | શ્રી નાગન્નાથ મંવારમાં ગુજ. | શ્રી નવીન્નાથ મંગારામ ગુજ. | श्री जगन्नाथ अंबाराम ગુજ. . 3ન્તિસાગરની ગુજ. | શ્રી વર્ધમાન પર્વનાથ શાસ્ત્રી सं./हिं श्री नंदलाल शर्मा ગુજ. | શ્રી લેવલાસ ગીવરન તોશી ગુજ. | શ્રી લેવલાસ નીવરીન प. मेघविजयजीगणि | पू.यशोविजयजी, पू. पुण्यविजयजी મારા શ્રી વિનયર્શનસૂરિની 114 910 436 336 230 088 | હસ્તસગ્નીવનમ 322 089/ એન્દ્રચતુર્વિશતિકા સમતિ તર્ક મહાર્ણવાવતારિકા _114 090 | 560 Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्री आशापूरण पार्श्वनाथ जैन ज्ञानभंडार पृष्ठ 272 240 254 282 118 466 342 362 134 70 हिन्दी | मुन्शाराम 316 224 संयोजक-शाह बाबुलाल सरेमल - (मो.) 9426585904 (ओ.) 22132543 - ahoshrut.bs@gmail.com शाह वीमळाबेन सरेमल जवेरचंदजी बेडावाळा भवन हीराजैन सोसायटी, रामनगर, साबरमती, अमदावाद-05. अहो श्रुतज्ञानम् ग्रंथ जीर्णोद्धार-संवत २०६७ (ई. 2011) सेट नं.-३ प्रायः अप्राप्य प्राचीन पुस्तकों की स्केन डीवीडी बनाई उसकी सूची।यह पुस्तके वेबसाइट से भी डाउनलोड कर सकते हैं। | क्रम | पुस्तक नाम कर्ता/ टीकाकार भाषा | संपादक / प्रकाशक 91 | स्याद्वाद रत्नाकर भाग-१ वादिदेवसूरिजी | मोतीलाल लाघाजी पुना | 92 | स्याद्वाद रत्नाकर भाग-२ वादिदेवसूरिजी | मोतीलाल लाघाजी पुना 93 | स्याद्वाद रत्नाकर भाग-३ वादिदेवसूरिजी मोतीलाल लाघाजी पुना 94 | स्याद्वाद रत्नाकर भाग-४ वादिदेवसूरिजी मोतीलाल लाघाजी पुना 95 | स्याद्वाद रत्नाकर भाग-५ वादिदेवसूरिजी मोतीलाल लाघाजी पुना 96 | पवित्र कल्पसूत्र पुण्यविजयजी साराभाई नवाब 97 | समराङ्गण सूत्रधार भाग-१ भोजदेव | टी. गणपति शास्त्री 98 | समराङ्गण सूत्रधार भाग-२ भोजदेव | टी. गणपति शास्त्री 99 | भुवनदीपक पद्मप्रभसूरिजी सं. वेंकटेश प्रेस 100 | गाथासहस्त्री समयसुंदरजी सुखलालजी 101 | भारतीय प्राचीन लिपीमाला गौरीशंकर ओझा मुन्शीराम मनोहरराम 102 | शब्दरत्नाकर साधुसुन्दरजी सं. हरगोविन्ददास बेचरदास 103 | सुबोधवाणी प्रकाश न्यायविजयजी सं./गु | हेमचंद्राचार्य जैन सभा | 104 | लघु प्रबंध संग्रह जयंत पी. ठाकर ओरीएन्ट इन्स्टीट्युट बरोडा 105 | जैन स्तोत्र संचय-१-२-३ माणिक्यसागरसूरिजी आगमोद्धारक सभा 106 | सन्मति तर्क प्रकरण भाग-१,२,३ | सिद्धसेन दिवाकर सुखलाल संघवी 107 | सन्मति तर्क प्रकरण भाग-४,५ सिद्धसेन दिवाकर सुखलाल संघवी 108 | न्यायसार - न्यायतात्पर्यदीपिका सतिषचंद्र विद्याभूषण एसियाटीक सोसायटी | 109 | जैन लेख संग्रह भाग-१ पुरणचंद्र नाहर सं./हि पुरणचंद्र नाहर 110 | जैन लेख संग्रह भाग-२ पुरणचंद्र नाहर सं./हि | पुरणचंद्र नाहर 111 | जैन लेख संग्रह भाग-३ पुरणचंद्र नाहर सं./हि । पुरणचंद्र नाहर 112 | जैन धातु प्रतिमा लेख भाग-१ कांतिविजयजी सं./हि | जिनदत्तसूरि ज्ञानभंडार 113 | जैन प्रतिमा लेख संग्रह दौलतसिंह लोढा | अरविन्द धामणिया | 114 | राधनपुर प्रतिमा लेख संदोह विशालविजयजी सं./गु | यशोविजयजी ग्रंथमाळा 115 | प्राचिन लेख संग्रह-१ विजयधर्मसूरिजी सं./गु | यशोविजयजी ग्रंथमाळा | 116 | बीकानेर जैन लेख संग्रह अगरचंद नाहटा सं./हि | नाहटा ब्रधर्स 117 | प्राचीन जैन लेख संग्रह भाग-१ जिनविजयजी सं./हि | जैन आत्मानंद सभा 118| प्राचिन जैन लेख संग्रह भाग-२ जिनविजयजी सं./हि | जैन आत्मानंद सभा | 119 | गुजरातना ऐतिहासिक लेखो-१ गिरजाशंकर शास्त्री | फार्बस गुजराती सभा 120 | गुजरातना ऐतिहासिक लेखो-२ गिरजाशंकर शास्त्री सं./गु | फार्बस गुजराती सभा | 121 | गुजरातना ऐतिहासिक लेखो-३ गिरजाशंकर शास्त्री फार्बस गुजराती सभा 122 | ऑपरेशन इन सर्च ऑफ संस्कृत मेन्यु. इन मुंबई सर्कल-१ पी. पीटरसन रॉयल एशियाटीक जर्नल | 123 | ऑपरेशन इन सर्च ऑफ संस्कृत मेन्यु. इन मुंबई सर्कल-४ | पी. पीटरसन रॉयल एशियाटीक जर्नल 124 | ऑपरेशन इन सर्च ऑफ संस्कृत मेन्यु. इन मुंबई सर्कल-५ | पी. पीटरसन रॉयल एशियाटीक जर्नल | 125 | कलेक्शन ऑफ प्राकृत एन्ड संस्कृत इन्स्क्रीप्शन्स पी. पीटरसन भावनगर आर्चीऑलॉजीकल डिपा. 126 | विजयदेव माहात्म्यम् जिनविजयजी जैन सत्य संशोधक 612 307 250 514 454 354 337 354 372 142 336 सं./हि 364 218 656 122 764 404 404 540 274 414 400 320 148 Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ । श्री आशापूरण पार्श्वनाथ जैन ज्ञानभंडार श्री आशापूरण पार्श्वनाथ जैन ज्ञानभंडार पृष्ठ 754 84 194 171 90 310 276 69 100 136 266 244 संयोजक-शाह बाबुलाल सरेमल - (मो.) 9426585904 (ओ.) 22132543 - ahoshrut.bs@gmail.com शाह वीमळाबेन सरेमल जवेरचंदजी बेडावाळा भवन हीराजैन सोसायटी, रामनगर, साबरमती, अमदावाद-05. अहो श्रुतज्ञानम् ग्रंथ जीर्णोद्धार-संवत २०६८ (ई. 2012) सेट नं.-४ प्रायः अप्राप्य प्राचीन पुस्तकों की स्केन डीवीडी बनाई उसकी सूची।यह पुस्तके वेबसाइट से भी डाउनलोड कर सकते हैं। क्रम | पुस्तक नाम कर्ता/ संपादक भाषा | प्रकाशक 127 | महाप्रभाविक नवस्मरण साराभाई नवाब गुज. | साराभाई नवाब 128 | जैन चित्र कल्पलता साराभाई नवाब | साराभाई नवाब 129 | जैन धर्मनो प्राचीन इतिहास भाग-२ हीरालाल हंसराज गुज. | हीरालाल हंसराज 130 | ओपरेशन इन सर्च ओफ सं. मेन्यु. भाग-६ पी. पीटरसन अंग्रेजी | | एशियाटीक सोसायटी 131 | जैन गणित विचार | कुंवरजी आणंदजी | गुज. जैन धर्म प्रसारक सभा 132 | दैवज्ञ कामधेनु (प्राचिन ज्योतिष ग्रंथ) शील खंड सं. ब्रज. बी. दास बनारस 133 | करण प्रकाश ब्रह्मदेव सं./अं. सुधाकर द्विवेदि 134 | न्यायविशारद महो. यशोविजयजी स्वहस्तलिखित कृति संग्रह | यशोदेवसूरिजी गुज. यशोभारती प्रकाशन 135 | भौगोलिक कोश-१ डाह्याभाई पीतांबरदास | गुज.. गुजरात वर्नाक्युलर सोसायटी 136 | भौगोलिक कोश-२ डाह्याभाई पीतांबरदास | गुज. गुजरात वर्नाक्युलर सोसायटी 137 | जैन साहित्य संशोधक वर्ष-१ अंक-१, २ जिनविजयजी हिन्दी | जैन साहित्य संशोधक पुना 138 | जैन साहित्य संशोधक वर्ष-१ अंक-३, ४ जिनविजयजी हिन्दी | जैन साहित्य संशोधक पुना 139 | जैन साहित्य संशोधक वर्ष-२ अंक-१, २ जिनविजयजी हिन्दी | जैन साहित्य संशोधक पुना 140| जैन साहित्य संशोधक वर्ष-२ अंक-३, ४ जिनविजयजी हिन्दी | जैन साहित्य संशोधक पुना 141 | जैन साहित्य संशोधक वर्ष-३ अंक-१,२ जिनविजयजी हिन्दी । जैन साहित्य संशोधक पुना 142 | जैन साहित्य संशोधक वर्ष-३ अंक-३, ४ जिनविजयजी हिन्दी | जैन साहित्य संशोधक पुना 143 | नवपदोनी आनुपूर्वी भाग-१ सोमविजयजी | शाह बाबुलाल सवचंद 144 | नवपदोनी आनुपूर्वी भाग-२ सोमविजयजी गुज. शाह बाबुलाल सवचंद 145 | नवपदोनी आनुपूर्वी भाग-३ सोमविजयजी गुज. | शाह बाबुलाल सवचंद 146 | भास्वति | शतानंद मारछता सं./हि एच.बी. गप्ता एन्ड सन्स बनारस 147 | जैन सिद्धांत कौमुदी (अर्धमागधी व्याकरण) रत्नचंद्र स्वामी | भैरोदान सेठीया 148 | मंत्रराज गुणकल्प महोदधि जयदयाल शर्मा हिन्दी । जयदयाल शर्मा 149 | फक्कीका रत्नमंजूषा-१, २ कनकलाल ठाकूर हरिकृष्ण निबंध 150 | अनुभूत सिद्ध विशायंत्र (छ कल्प संग्रह) मेघविजयजी सं./गुज | महावीर ग्रंथमाळा 151 | सारावलि कल्याण वर्धन पांडुरंग जीवाजी 152 | ज्योतिष सिद्धांत संग्रह | विश्वेश्वरप्रसाद द्विवेदी । सं. ब्रीजभूषणदास बनारस 153| ज्ञान प्रदीपिका तथा सामुद्रिक शास्त्रम् रामव्यास पान्डेय सं. | जैन सिद्धांत भवन नूतन संकलन | आ. चंद्रसागरसूरिजी ज्ञानभंडार - उज्जैन हस्तप्रत सूचीपत्र हिन्दी | श्री आशापुरण पार्श्वनाथ जैन ज्ञानभंडार २ | श्री गुजराती श्वे.मू. जैन संघ-हस्तप्रत भंडार - कलकत्ता हस्तप्रत सूचीपत्र हिन्दी | श्री आशापुरण पार्श्वनाथ जैन ज्ञानभंडार 274 168 282 182 गुज. 384 376 387 174 प्रा./सं. 320 286 272 142 260 232 160 Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ No. 28 ] [ Price Rupee one. 00000000000200000 HES00000००० 7 THE CHOWKHAMBA SANSKRIT SERIES A COLLECTION OF RARE & EXTRAORDINARY SANSKRIT WORKS. 200 करणप्रकाशः। श्री ६ ब्रह्मदेवविरचितः । काशिकराजकीयप्रधानसंस्कृतपाठशालायां ज्योतिषशास्त्रप्रधानाध्यापकेन महामहोपाध्यायश्रीसुधाकरद्विवेदिना वासनाभिरासन्नमानाद्यनेकसिद्धान्तैर्विभूष्य संशोध्य च मुद्रितः। KARANAPRAKASA BY BRAHMADEVA WITH A COMMENTARY AND THEORY OF NUMBERS EDITED BY MAHÂMAHOPADHYAYA SUDHAKARA Dvivadi Professor of Mathematics and Astronomy Government Sanskrit-College, Benares, And Fellow of the Allahabad University PUBLISHED AND SOLD BY THE SECRETARY, CHOWKHAMBA SANSKRIT BOOK-DEPÔT: BENARES. AGENT:-OTTO HARRAK SOWITZ, LEIPZIG: A PRINTED BY FREEMAN & Co., Ld, AT THE TARA PRINTING WORKS, BENARES. 1008 1899. म०6002004600 30a0oSECOVEREONE09000००००००० REGISTERED ACCORDING TO ACT XXV. OF 1867 =006 Aho ! Shrutgyanam Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - wowowwar श्रीः । आनन्दवनविद्योतिसुमनोभिः सुसंस्कृता। सुवर्णाङ्कितभव्याभशतपत्तपरिष्कृता ॥१॥ चौखम्बा-संस्कृतग्रन्थमाला मञ्जुलदर्शना । रसिकालिकुलं कुर्यादमन्दामोदमोहितम् ॥२॥ स्तबका२३ Aho ! Shrutgyanam Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ चौखम्बा - संस्कृत - ग्रन्थमाला । ( ग्रन्थसंख्या ५ ) करणप्रकाशः श्री ६ ब्रह्मदेवविरचितः । काशिकराजकीयप्रधानसंस्कृतपाठशालायां ज्यौतिषशास्त्रप्रधानाध्यापकेन महामहोपाध्यायश्रीसुधाकर द्विवेदिना वासनाभिरासन्नमानाद्यनेकसिद्धान्तैर्विभूष्य संशोध्य च मुद्रितः । काश्याम् तारा - यन्त्रालये श्री०-बा०-हरिदासगुप्तेन फ्रीमैन कम्पनी लिमिटेड द्वारा, मुद्रयित्वा प्रकाशितः । WOO सन् १८९९ ईस्वी । वैक्रमसंवत् १९५६ | शुभम् । Aho! Shrutgyanam Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Aho ! Shrutgyanam Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भूमिका । ब्रह्मदेवः । (१०१४ ) आसीञ्चन्द्रदेवतनयो माथुरो ब्राह्मणोऽयम् । एनेनाssर्यभटानुसारेण शकदिमिते १०१४ शके करणप्रकाशनामकं करणं विरचितम् । अत्र मध्यमाधिकारः । तिथ्यधिकारः । स्पष्टाधिकारः । त्रिप्रभाधिकारः । चन्द्रग्रहणाधिकारः । सूर्यग्रहणाधिकारः । उदयास्ताधिकारः । शृङ्गोन्नत्यधिकारः । ग्रहयुत्यधिकारः । इति नवाधिकाराः संक्षेपतो विलिखिताः सन्ति २२५ लोकैः । माध्व* मतीया एतत्करणानुसारेणागतान् तिथ्यादीन् व्रतोपवासादिषु स्वीकुर्वन्ति । ब्रह्मदेवस्यान्या कृतिरस्माभिर्नोपलब्धा । करणप्रकाशकस्यातीव दुर्मिलं लिखित पुस्तकं शुद्धं प्राचीनं च काशिकराजकीय पाठशालासरस्वतीभवने वर्त्तते । तस्मादेव मया स्वविया वासनाभिर्विभूष्य सर्वेषामुपकारायायं संशोध्य मुद्रितः । यद्यप्ययं ग्रन्थारम्भे स्वकीयं करणमार्यभटानुसारीति विलिलेख तथापि ग्रन्थस्य सूक्ष्मधियाऽवलोकनेन बहुत्रान्यथा प्रतिभाति बहुत्र लोक्तसदृशमेव | - शङ्करवालकृष्णदीक्षितलेखानुसारेण ब्रह्मदेवमतेन ४४९ शकेऽय. नांशाभावः प्रत्यब्दमेककलायनगतिश्च ( भारतीय ज्योतिःशास्त्रस्य २४०२४१ पृष्ठे विलोक्ये) परन्त्वत्रायनभागचर्चा न कुत्रापि दृश्यते । * माध्वसाम्प्रदायिककृष्णामृतव्याक्यार्थे । विष्णोश्च जन्मदिवसानि हरेर्दिनं च विष्णुव्रतानि विविधानि च विष्णुभं च । कार्याणि चायशास्त्रत एव सर्वे "रित्यादि तथा "आर्यभटसिद्धान्तसंमतकरणप्रकाशय न्थः " इति । 46 Aho! Shrutgyanam Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( २ ) O रा राशिद्वयं स्वदेशीयाक्षभागहीनं शेषसमे भानावगस्त्योऽस्तमुपैति । भषट्कमस्तार्कहीनमवशेषसमे द्युमणौ चोदयं व्रजति कुम्भज इति रीतिर्वर्त्तते अगस्त्यास्तोदयसाधने ह्यत्र । अनेन विधिनाऽवन्तिकायां सार्द्धद्विद्विपलभागपुर्थ्यां यदा रविः I ७ | ३० तदाऽगस्त्यास्तः ॥ यदा च रविः == ६ - ( १ । ७ | ३०)=४"। २२ । ३० तदाऽगस्त्योदयः । अयमुदयश्च बृहत्संहितोक्तेन “ तच्चोज्जयिन्यामगतस्य कन्यां भागैः स्वराख्यैः स्फुटभास्करस्ये " त्यादिना प्रायः सम एव । अगस्त्योदयसाधनैतत्प्रकारथ । रा रा ० यदा खरांशुर्भवनद्वयेन स्वाक्षांशहीनेन समस्तदानीम् । प्रयात्यगस्त्योऽस्तमयं भषद्वात् तेन च्युतेनोदयमेति तुल्यः ॥ अयं प्रकारश्च ब्रह्मगुप्तलिखित प्रकारसमः । अथैनं सांवत्सराः समवलोक्य वासनादित्रुटि पूरयन्त्विति तान् सप्रश्रयं प्रार्थयते । Aho! Shrutgyanam सुधाकर द्विवेदी । Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीजानकीवल्लभो विजयते ।। अथ सुधाकरद्विवेदिकृतसहासनासहितः करणप्रकाशः प्रारभ्यते ॥ ब्रह्माऽच्युतत्रिनयनाऽर्कशशाङ्कभीमसौम्येज्यशुक्रशनिवागधिपागणेशान् । नत्वाऽहमार्यभटशास्त्रसमं करोमि श्रीब्रह्मदेवगणकः करणप्रकाशम् ॥ १॥ सत्यव्रतं सततमात्मजनाभिरामं सीतापतिं पितृपरं परिपूर्णकामम् । साकेतकेतनमहस्करवंशगामिराम मनोहरतनुं शिरसा नमामि ॥ १ ॥ श्रीब्रह्मदेवकृतिरत्र कृतिप्रसिद्धा तैर्मानिता विबुध माध्वमतीयासिद्धाः । ये साऽथ सत्सुगमवासनया मयैव सम्पूज्यते सुमनसां च मुदे सदैव ॥२॥ अच्युतो विष्णुः । त्रिनयनो महादेवः । अर्कः सूर्यः। ईज्यो गुरुः । वागधिपा सरस्वती । शेषं स्पष्टार्थम् ॥ १ ॥ शाकः शक्रदशो-१०१४ नितो रवि-१२ गुणश्चैत्रादिमासान्धितो द्विष्ठो दन-२हतो द्विराम-३२सहितोऽधो भूपनन्दै-९१६र्हतः। लब्धोनो विहृतः शिलीमुखरसै-६५ राप्ताऽधिमासैर्युतः खत्रिघ्नः सतिथिर्दिधा कररसै-६२ युक्तस्ततोऽधः कृतः ॥२॥ स्पष्टार्थम् । अत्रोपपत्तिः । आर्यभटमते युगसौरमासाः = ५१८४१० ० ० ० । Aho ! Shrutgyanam Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ करणप्रकाशे । युगाधिमासाः = १९९३३३६ = ११९३३३६ । अनुपतिनैकस्मिन् सौरमासेऽधि मासाः = १५९३३३६ ५१८४०००० - ६६३८९×६५ ६५×२१६०००० ८६३०५७ ४३२००० ६५ नम्= २ = १३२७७८ ६६३८९ ४३२०००० २१६०००० ४३२०००४२ ९४३ - २५०८२५८० १६०३००००८० - ६६३८९×१३ ८६३०५७ ६५×४३२००० ६५४३२००० २ . ९४३ ४३२००० ६५ २ ९१६ ६५ = ९४३४२ २ ६५ । एते इष्टसौरमासगुणिता जाता इष्टाधिमासाः-६६× इसीमा (२ - २२६) अत उपपन्नमधिमासानयनम् । द्विरामा ३२ द्विनेष्टसौरमासयोजना ग्रन्थादिभवोऽधिमासक्षेपस्तत्साधनं तु ग्रन्थान्ते विलोकनीयम् । ततः खत्रिघ्न इत्यादि सुगमम् ॥ २ ॥ विलोचन - शास्त्रिखवेदभू-१४०३हृतः फलान्वितः सागरषद् - ६४ भिरुद्धृतः । फलावमोनो भृगुघारपूर्वको भवत्ययं रभ्युदयादहगणः ॥ ३ ॥ ग्रन्थादौ भृगुवार आसीदतो भृगुवारादिको ऽहर्गणो जातः शेषं स्पष्टार्थम् । अत्रोपपत्तिः । आर्यभटमते युगचान्द्राहाः = १६०३००००८० । क्षयाहाः=२९०८२९८० । अनुपातेनैकस्मिन् चान्द्रा हे क्षयदिनमा - २५०८२५८ ४१८०४३ १६०३००००८ २६७१६६६८ ४३२०००×२ ६५ Aho! Shrutgyanam Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ मध्यमाधिकारः। ४१८०४३४१६ .६६८८६८८. - ४१८०४३४६४ ६४४२६७१६६६८ + ६४X६६७९१६७ १६७ = (१ ) = (२२४२३) । ९५२९ अनुपातेनेष्टचान्द्राहसंबन्धिक्षयाहाः=xइचा(१+१४.३) क्षेपोपपत्तिस्रन्थान्तेऽस्ति । अत उपपन्नं क्षयाहानयनम् ॥ ३॥ दर-२ नो युगणोऽङ्कविश्व-१३६ विहृतो लब्धोनितोऽहां गणोंऽशाद्याः सूर्यसितेन्दुजा गुरुकुजाऽऽर्कीणां चलोञ्च भवेत् । नन्दाष्टेषुतिथीन्दुभिर्दिनगणादाप्तांऽशकैश्चोनितो भागाः खाग्नि-३० हृता गृहा दिनकरै-१२ भक्ता गृहाः पर्ययाः॥४॥ स्पष्टार्थम् । . अत्रोपपत्तिः । आर्यभटमतेन रविभगणाः = ४३२००००। । युगकुदिनानि = १५७७९१७५०० । अनुपातेनैकस्मिन् दिने भागासिका गतिः -४३२००००४१२४३०-४३२००.०४१२४३०:३००x२५ १५७७९१७५०० - १५७७९१७५००:३००४२५ =२२०३६९ = १-३२०३८९......(१) परन्तु ३०२०-६५ तत आसन्नमानानि, ६५, कुईर, आचार्येणेदं, २२. गृहीतम् । ततः ३३०३९५ – ३०३९९ -२३२ +९. २०७३६० २१०३८९ २१०३८९ Aho ! Shrutgyanam Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ करणप्रकाशे। २अह अह ११५५८९ १३९१ २९२४४०७१ १३९ १२९२४४०७१ = २३२ +१२६२८० स्वल्पान्तरात् । (१) समीकरणेऽस्योत्थापनेन भागादिका गतिः = १-२९-११५८० । इयमहर्गणगुणा जाता भागाद्या रविबुधशुक्राः = अह - ३३९४ - २३१६८९ । एत एव शनिजीवभूभुवां चलोच्चमित्युपपन्नमानयनम् । शेषं गृहादिकरणं चातिसुगममिति ॥४॥ अह्रां गणो गुण-३हतो नगचन्द्र-१७भक्तो लब्धान्वितो गुणशशाङ्क-१३ हतो दिनौधः । . .. चन्द्रोंशकादिरिषुभूगुणनाग-८३१५भक्ता दंशादिलब्धरहितो भवति धुवृन्दात् ॥५॥ आर्यभटमतेन चन्द्रयुगभगणाः=५७७५३३३६ । युगसावनदिवसाः=१५७७९१७५०० । लल्लमतेन २५० सौरवर्षेषु =१५७७९७५००४२५०-१५७७ २५०१५७७९२७५४२५-५२५९ २२० २८८ सावनदिवसेषु २५ कला ऋणं बीजम् । ततोऽनुपातेनैकस्मिन् दिने भा गादिका गतिः=५७७९३३३६४१२४३० १५७७९१७५०० _५७७५३३३६४१२४३०६०-५७७५३३३६४६-३४६५२००१६ १६७७९१७५००:६० २६२९८६२५ -२६२९८६२५ २८८x२५ १४६३७८९१ । एकस्मिन् दिने भागात्मकमृणं बीजम् ९७२५४८४६० २२६२९८६२५ । =२२२७२८-८२२४०२८ । उभयोः संस्कारेण भागात्मिका वास्तवा गतिः Aho ! Shrutgyanam Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ मध्यमाधिकारः। २ =१३ १ ४६३९८६३६ ९२२२७२८... (१) २+११७२८ तत आसन्नमानानि १५२८७२१ ३, ६ .... । आचार्येणेदं छ गृहीतम् । (१) समीकरणेऽस्योत्थापनेन वास्तवा भागादिका गतिः=१३+३ -३+४६३७८९१ __२४० '१७ १७ २६२९८६२५ ५२५९७२५० = १३+5 - (-१६३१४६३५)-पश्५५७२५० = १३+3-२६३५१६३६४१-५२६३३७३५० ६७८९१ २४० २३५१७३५० ३ _५१७२८४२+२४०४१७ P१७ ५२५९७२५०४१७ ७=१३+३_१०७५३६ १७ ८९४१५३२५० =१३+-८३२८ स्वल्पान्तरात्। इयमहर्गणगुणा जातो भागादिको विधुः =१३अ + ६७- अ । अत उपपन्नम् ॥ ५ ॥ अह्नां चयो दश-१० गुणः स्वखरामदन-२३० भागोनितो नवशशाङ्क-१९ हृतो लवादिः । क्षोणीसुतो दिनगणात् खगजाऽभ्रभूपै-१६०८० भक्तादवाप्तकलिकादिफलोनितः स्यात् ॥ ६॥ आर्यभटमतेन कुजयुगभगणाः= २२९६ ८२४ । युगसावनदिवसाः = १५७७९१७५०० । अनुपातेनैकस्मिन् दिने भागात्मिका गतिः -२२९६८२४४१२४३०६०-१३७८०९४४ . १५७७९१७५००:६० २६२९८६२५ Aho ! Shrutgyanam Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ करणप्रकाशे । अत आसन्नमानानि १, ३, १९, । आचार्येणेदं १९ २४६४ गृहीतम् । ततो भागात्मिका गतिः = 18 ९ + =}-- १९४८३१४ 1 -(12⋅ - १३७८०९४४५ २६२९८६२५/ १९२६२९८६२६ = १२ (१० - ११४६६३४) अथास्या-इद्देश६६३६ पि विततभिन्नेनासन्नमानानि विधाय तेषामिदं २३ - - गृहीत्वा भागात्मिका दिनगतिः + =१४{ १० – (३३० – ०६५) ११४८३१४ - )} = 3/2 { 80 - (33 % +22 223 22 = १९ (१०-३३० अत्र भागात्मकं गतेः प्रथमखण्डमि १० अ २३० द-१३(१०-२३०) महर्गणगुणं जातं भागादिफलम् =११ (१ ०अ- :-) एतेन पूर्वार्द्धमुपपन्नम् । अथ गतेर्द्वितीयखण्डं भागात्मकं षष्टिगुणं जातं कलालल्लमतेन २५० ११२५९७ × ६० ११२५९७ × १२० १९×२३×२६२९८६२५ १९×२३४५२५९७२५० त्मकम् = बर्षेषु वा ५२५९७२५ × ५ २८८ २३X२६२९८६२५ ११२५९७ १९×२३×२६२९८६२५ ४८४२८८ ५२५९७२५×५ = १२ ( ४८४२८८ तेनैकस्मिन् दिने धनं बीजम् = ५२५९०२५x५ | पूर्वस्थितक्षयकलात्मकगति खण्डसंस्कारेण जातमेकस्मिन् दिने गतेः कलात्मकं वास्तवं द्वितीयखण्डम् सावन दिवसेषु ४ ८ कला भौमस्य धनं बीजम् । अनुपा ११२५९७×१२० १९×२३ × ५२५९७२५० - ४×२८८ × १९ ×२३ - ११२५९७ > १९×२३४५×५२५९७२५ १२×५९५६१ १९×२३×५×५२५९७२५ __७१४७३२ ११४९२४९९१२५ १६०७९ स्वल्पान्तरात् । आचार्येणेदं १६०८. गृहीतम् । इदमहर्गणगुणं जातं कलात्मकं द्वितीयखण्डफलम् अत उपपन्नं सर्वम् ||६ ॥ Aho! Shrutgyanam = भ १६०८० । Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ मध्यमाधिकारः। रुद्रा-११हतो दिनगणो नवरुद्र-११६भक्तो __ लब्धाऽधिको युग-४हतो द्युगणो शशीघ्रम् । अंशादिकं गुणगजाद्रिनवेन्दु-१९७८३भक्ता दह्नां चलाद्भवति लब्धलवादिकोनम् ॥ ७ ॥ आर्यभटमतेन बुधशीघ्रयुगभगणाः=१७९३७०२० । युगसावनदिवसाः=१५७७९१७५०० । अनुपातेनैकस्मिन् दिने भागात्मिका गतिः __१७९३७०२०४१२४३०:३००-२१५२४४२४-४+१८५१२४.....(१) १५७७९१७५००:३०० २२५९७२५ ० ५२५९७२६ (१) अथ ४८५.९२४ -- 14 ५२५९६२५ १०+ - । .७१० सन्नमानानि तत आसन्नमानानि १०३२९ ॐ , ५४, ....। आचार्येणास्य पंद्विगुणलवहरयोरस्य १ लवहरौ निक्षिप्येदं ११ गृहीतम् । ततो भागात्मिका गतिः=४+१४-११ २८८ -१८५५२४ -१११ /११ ११९ ११९४५२५९७२५ । बुधोच्चस्य २५० वर्षेषु वा ५२५९७२५४५ सावनदिनेषु ७ भागा धनं बीजम् । अनुपातेनैकस्मिन् दिने धनं बीजम-७४२००८ । एतत्संस्कारेण जाता वास्तवा भागात्मिका गतिः=४+११ - ७९६१९ - १७४२८८ '११९ ११९४५२५९७२५ ' ५२५९७२५४५ ४.११ .७९६१९४५ +७X२८८४११९ १११९ १९९४५२५९७२५४५११९४५४५२५९७२९ ११ _३९८०९५-२३९९०४- ११ __ १५८१९१ . =४+१६-१९८३ स्वल्पान्तरात् । इयमहर्गणगुणा जातं भागादि बुधचलम्=४अ+१९४-२७ । अत उपपन्नं सर्वम् ॥ ७ ॥ Aho! Shrutgyanam Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ करणप्रकाशे। अहर्गणोऽधः कुयुगाऽग्नि-३४१ भाजितः फलोनितः सूर्य-१२ हृतोऽशपूर्वकः । गुरुर्भवेद्गोऽग्निखसागरतु-६४०३६ भि दिवागणादाप्तकलादिवर्जितः ॥८॥ आर्यभटमतेन युगगुरुभगणाः ३६४२२४ । युगसावनदिवसाः = १५७७९१७५०० । अनुपातेनैकस्मिन् दिने भागात्मिका गतिः -३६४२२४४१२४३०० १५७७९१७५००-६० २६२९८६२५ =१३ -(१३-२६३६५४८)=१-( २६२९८६२५-२६२२४२२८ ) १२४२६२९८६२५ २१८५४४ ३६२९८६३५ =३ - २२४२६२९८६२६ = (१-२६६२५) = (१-३४% + ३४१-२६४१४६५५) ७४४९७ -श्६३९८६३५ =१३ (१-१ +२६२९८६२५ -३४१४७४४९७१ ३४१४२६२९८६२५ -१२ (१ ३४१ + १२ ६२९८६२५-२५४०३४७७ ३४१४२६२९८६२५ ८९५१४८ = १ (१ - ३४१) +१२४३४२२२६२९८६२९ ___ प्रथमखण्डमिदं ३ (१-३४८) भागात्मकमहर्गणगुणं जातं भागादि फलम् = १३ (अ-अ.) एतेन पूर्वार्द्धमुपपन्नम् । गतेर्द्धितीयखण्डं षष्टि _ ८९५१४४४६०६० ____ ८९५१४४ गुणं जातं कलात्मकम् =x उ मा १२४३४१४२६२९८६२५६० ३४१४५२५९७२६ । अथ लल्लमतेन २५० वर्षेषु वा ५२५९७२९४५ सावनदिनेषु ४७ कला २८८ ऋणं बीजम् । अनुपतिनैकस्मिन् दिने बीनम् = ८५० ५२५९७२५४६। एतत् सं Aho! Shrutgyanam Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ मध्यमाधिकारः । स्कारेण जातं गतेः कलात्मकं द्वितीयखण्डं वास्तवम् = ४७२८८ ५२५९७२५४५ = ८९५१४८४५ - ३४१४७२८८ ३४१×५×५२५९७२५ ८९६७८१२५ = ६४०३ स्वल्पान्तरात् । इदमहर्गणगुणं जातं कलात्मकं द्वितीयखण्डफलम् एतेनेोत्तरार्द्धमुपपन्नमिति सर्वं चतुरस्त्रम् ॥ ८ ॥ १०० ६३ _७०२२३८८x१२×३०÷६० १५७७९१७५०० ÷ ६० १०० ६३ = व्योमाभ्रचन्द्र - १०० गुणितो युगणो द्विधाऽसी शैलाभ्रचन्द्र - १०७ विहृतः सफलोऽग्निषड्भिः ६३ । भक्तोंऽशकादि सितशीघ्रमहर्गणाद्भू खाग्न्यष्टषट्क-६८३०९ विहृताच्च फलांशकोनम् ॥ ६ ॥ आर्यभटमतेन शुक्रशी भगणाः = ७०२२३८८ | युगसावनदिनानि =१५७७९१७५०० । अनुपातेनैकस्मिन् दिने भागात्मिका गतिः ४२१३४३२८ २६२९८६२५ - ४४७५७४० - ४६१५७७६ ३४१४५×५२५९७२५ ८९५१४८ ३४१×५२५९७२५ = . १०० ४२१३४३२८ १०० २६२९८६२५०० - ६३ × ४२१३४३२८ + ६३ २६२९८६२५ ६३ ६३×२६२९८६२५ ६३ (१ २६२९८६२५०० -- २६५४४६२६६४ ६३×२६२९८६२५ =६३(१ ० ०+१०७ – १०७+२६३९४६३६)=६३ (१००+१ २३५५०४८ +१०७×२६२९८६२५/ =६३(१ ० ०+१७)+; २३५५०४८ ६३×१०७ ४२६२९८६२५ =\(१००+१)+ २६१६७२ 1 ७×१०७×२६२९८६२५ * ०० भ ६४०३९ Aho! Shrutgyanam ५२६९७२५×५ २८८ ९८६५० I सावनदिनेषु शुक्रशीघ्रस्य लल्लमतेन २५० वर्षेषु वा १५३ कला ऋणात्मकं बीजम् । अनुपातेनैकस्मिन् दिने भागात्मकमृणं h Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ करणप्रकाशे। २४४१५३ २८८४१५३ बीजम् % । एतत्संस्कारण वास्तवा २६१६७२ गाना गाव-६३१T१०७/T७४१०७४२६२९८६२५ - ८२८०००Xx ९४० १९३. १/१००+१००+२६१६७२४५-७४१०७X२४४१५३ (१° ° +306/७४२०७४२६२९८६२५४५ -१(१००+१००)-७४१०७X२४४१५३ -२६१६७२४५ ७४१०७४२६२९८६२५४५ = (१००+108)-२७५०३२८ - १३०८३६०१० ०७॥ ९८४८८३५०६२५ ६°=६३(१००+38) SE३६६६३५ = (१००+१०)-३०१ स्वल्पान्तरात् । इयमहर्गणगुणा जातमंशादि शुक्रशीघ्रोच्चम् ६३(१०० अ+१०० अ क्ष । अत उपपन्नं शुक्रशीघोच्चानयनम् । अत्र भागात्मकगतेरस्या १३३३४६३६ विततभिन्नत आसन्नमानानामेषा-१, २, ३, ५, ६,....मस्य ६ द्वादशगुणलवहरयोरस्य : लवहरौ निक्षिप्यासन्नमान-१०१ मेतद्भवति तत्राचार्येणे-१०० तद्गृहीत्वानयनं ग्रथितमिति ध्येयम् ॥ ९॥ दिवागणोऽधः खखराम-३०० भाजितः फलाधिकः खाऽग्नि-३० हृतोऽर्कनन्दनः । लवादिरष्टाङ्गनवाङ्ग-१९६८ भाजितात् कलादिहीनो दिनसञ्चयाद्भवेत् ॥१०॥ आर्यभटमतेन शनियुगभगणाः =१४६५६४ । युगसावनदिनानि =१५७७९१७५०० । अनुपातेनैकस्मिन् दिने भागात्मिका गतिः _१४६५६४४१२४३०६० ६० =६५९३६३५-०+६२९३६३५-३० १५७७९१७५००:६० २६३८१५२०-२६२९८६२ ३०४२६२९८६२५ ८२८९ द्दिश्ट Aho ! Shrutgyanam Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ मध्यमाधिकारः। =(१ +18...+६२४६३५) =३०(१ +3-३०२६२६२३२६२८ ६३०२४३६२२०६२२) =3(१+86-...१४३०१२५....) .(१+8.)-...२०६०२५ ९०००x१२५९७२९ ६४५२५९७३ अत्र प्रथमखण्डमिद-३(१+३००) महर्गणगुणं जातं भागादिकं फलम् =३.( अ + अ.) एतेन पूर्वार्द्धमुपपन्नम् । गतेर्द्वितीयं खण्डं षष्टिगुणं मायामा जात कलात्मकम् ९०००४ ९२५९७२५ -२५०७६२५९७२५-३०४५२५९७२५ २८६०२५४६० - २८६०२५ _ ५७२०५ = ११४४२.. । लल्लमतेन २५० वर्षेषु वा ५२५९७२९४५ सावनदिनेषु २० कला धनं बीजम् । अनुपातेनैकस्मिन् दिने बीजम् = २०० - २०४२८८ ५२५९७२५४६ एतत्संस्कारेण जातं वास्तवं कलात्मकं गतेर्द्वितीयखण्डम् == २०४२४८. २५९७२५४५ __११४४१ -४४२८८ . ११४४१ -६x४४२८४ . ११४४१ ६४५२५९७२५ १२५९७२५ ६४५२५९७२८६४६२५९७२५६४६२५९७२५ --६९१२ ---११४४२=-३१५५२३५० =-६२६८ स्वल्पान्तरात् । इदमहर्गणगुण जातं कलात्मकं द्वितीयखण्डनं फलम् =-हस । एतेनोत्तरार्द्धमुपपद्यत इति सर्व निरवद्यम् ॥१०॥ द्विधा धुवृन्दः खयुगाब्धि-४४० भाजितः फलान्वितो नन्द-९ हृतो लवादिकम् । फलं विधूच्चं सकलं प्रजायते सप्ताष्टशैलाद्रिहृतादहर्गणात् ॥११॥ आर्यभटमतेन विधूच्चयुगभगणाः=४८८२१९ । युगसावनदिनानि =१५७७९१७५०० । अनुपातेनैकस्मिन् दिने भागात्मिका गतिः १८८२१९४१२४३०:६० १५७७९१७५००-६० ३ الموقع volo mms لمنع ९३१४ टे६२५ Aho! Shrutgyanam Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ करणप्रकाशे। =2+२९२९३१४४९-२६२९८६२५.. ९४२६२९८६२६E + २६२९८६२५ =(१+३६३९१६२५)=(१+४०-४४०+२६६५३६३५) १ ६५२०१४४४०-२६२९८६२५) -१(१+४+४०x२६२९८६२५ =१(१+xks +२४४४२६२९४६२२) =३(१+x?s)+९x४४७२६३६९७२८ । भागात्मकं गतेः प्रथमखण्डमिदं ३ (१+6) दिनगणगुणं जातं भागादि फलम् = ३(अ+ अ.)। एतेन पूर्वाईमुपपद्यते । भागात्मकं ४७७९६३ ९४४४०४१२६९७२९ षष्टिगुणं जातं कलात्मकम ४७७९६३४६० ४७७९६३ २८८ =:४४४०२६२६९७२८-३४२३५८३६२७२८ । लल्लमतेन २५० वर्षेषु वा ५२५९७२९४५ सावनदिनेषु ११४ कला विधूच्चस्य क्षयं बीजम् । अनुपातेनैकस्मिन् दिने बीजम् = ११४४२८४ । एतत्संस्कारेण जातं कलात्मक वास्तव गताहतायखण्डम् =२२४२९७२९-९२५९७२५४५ ४७७९६३ ११४४२८८ - ४७७९६३४५-३४२२४११४४२४८ - २३८९८१५-२१६६९१२ ३४२२४५४५२५९७२५ - १७३५७०९२५० =१७३३३४९३५० टक स्वल्पान्तरात् । इदमहर्गणगुणं जातं द्वितीयखण्डभवं कलात्मकं फलम् = अछ। एतेनोत्तरार्द्धमुपपद्यत इति सर्व निरवद्यम् ॥११॥ अहर्गणो नाग-८ हतो विभक्तो रुपेषचन्द्रः १५१ फलमंशपूर्वम् । गजाब्धिविश्वेषु-५१३४८ हृताहिनौघातू सांशं भचक्रात पतितं तमः स्यात् ॥१२॥ आर्यभटमतेन युगचन्द्रपातभगणाः=२३२२२६ । युगसावनदिनानि . हता विभक्तो Aho! Shrutgyanam Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ मध्यमाधिकारः । =१५७७९१७५० ० । अनुपातेनैकस्मिन् दिने भागात्मिका गतिः _२३२२२६×१२×३०÷६०. १५७७९१७५००÷६० १८+ ? +3 ६+ =969+ जाता भागात्मिका गतिः = +३३३३३५६५ ८ १५१ । अत आसन्नमानानि ... आचार्यणेदं गृहीतम् । ततो ७७५६ १+१६७३८३ C _१३९३३५६×१५१ – ८×२६२९८६२५ १५१×२६२९८६२५ १५१ _ २१०३९६७५६ – २१०३८९००० १५१x२६२९८६२५ =१usta श्५ =s69+ ८ + 9 अथ लल्लमतेन राहुमध्ये २५० वर्षेषु वा सावनदिनेषु ९६ कला ऋणं बीजं तदेव पाते धनं बीजम् । अनुपातेनैकस्मिन् दिने पाते धनं भागात्मकं बीजम् _ ९६४२८८ ७७५६ ९६२४ १५१×२६२९८६२५ '५x२६२९८६२५ _७७५६×५ + १५१४९६४२४. १५१×५×२६२९८६२५ ९६x२४ ९६४२४ 1 <६० ५२५९७२५४५४५ २६२९८६२५४५ उभयोः संस्कारेण जाता वास्तवा भागात्मिका गतिः ७७६६ १५१ × २६२९८६२५ E ५२५९७२५×५ २८८ ८ ३८७८० + ३४७९०४ १९८५५४६१८७५ =१६१+१९८६६४६१८७५ ७५११५१३४८ स्वल्पान्तरात् । १४ । इदं भच अ +६१३४८ इयमहर्गणगुणा जातं भागात्मकं पातमानम् = क्रात् पतितं तमोमानं भवतीत्युपपन्नं सर्वम् । तमो राहुरिति ॥ १२ ॥ अ J 9 Aho! Shrutgyanam १३ Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ करणप्रकाशे । रुद्रा११भूपतयो१६रदा३२नगशरा५७भानी भवा-११स्तारका२७ व्योमाक्षीणि२ नखा२०विधौ हुतमुजोइविश्वे१३खदनार०रसाः । भूपुत्त्रे, तुरगाण्युगानि४कुगुणाः३१सूर्या१२बुधो सदा षड्-दसौररससायका५६मुनियमाः२७क्षेप्या गुरौ भादयः ॥१३॥ आशा १० भवा ११ वसुदृशो-२८ ऽष्टयमाः-२८ सितोश्चे रामा ३ यमौ २ कृतभुवो-१४ ऽग्निहशो-२३ ऽर्कसूनौ । रूपं १ शरा ५ नवयुगानि ४६ नृपा १६ विधूच्चे पाते शशी १ हुतभुज-३ स्तुरगेन्दवो-१७ ऽर्काः १२ ॥१४॥ ग्रन्थादौ ये ग्रहास्त एव क्षेपाः पठिताः । ते च भाद्या रव्यादीनामेते र ११ । १६ । ३२ । ५७ ॥ चं= ११ । २७ । २०१२० ॥ मं% ३।१३ । २० । ६ ॥ बु = ७ । ४ । ३१ । १२ ॥ बृ= ६। २ । ५६ । २७ ॥ शु= १०। ११ । २८ ॥ २८ ॥ श=३।२।१४।२३॥ रा-१३।१७१२ ॥ चं. उ.-१।१।४९।१६ ॥ १०१४ शके चैत्रशुक्लप्रतिपदि भृगौ रव्युदये भादीन् रव्यादीनार्यभटमतानुसारेण प्रसाध्य तत्र 'शाके नखाब्धि-४२० रहिते शशिनोऽक्षदस्तै-२५ स्तत्तुङ्गतः कृतशिवै-१४४ स्तमसः षडक्कैः ९६ । शैलाब्धिभिः ४७ सुरगुरोर्गुणिते सितोच्चात् शोध्यं त्रिपञ्चकु-१५३ हतेऽभ्रशरासि २५० भक्ते ॥ स्तम्बरमाम्बुधि-४८ हते क्षितिनन्दनस्य सूर्यात्मजस्य गुणितेऽम्बरलोचनै-२० श्च । व्योमाक्षिवेद-४२० निहते विदधीत लब्धं शीतांशुसूनुचलतुङ्गकलासु वृद्धिम् ॥' इत्यादिना लल्लमतेन बीजानि संस्कृत्य भाद्या रव्यादिक्षेपाः पठिताः । तदानयनं च ग्रन्थान्ते विलोकनीयम् ॥१४॥ Aho ! Shrutgyanam Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ मध्यमाधिकारः। सूर्याद्भक्तिकलाः क्रमानवशराः ५९ खाङ्कायो ७९० भूगुणा ३१ बाणाम्भोधियमाः२४५ शरा५ रसखगाः दसौ २ रसा ६ वह्नयः३। नागाः ८ सायकवह्नयो ३५ रसयमा २६ दन्ता ३२ नभः • कुअराः८ पूर्ण ० रूपयुगानि ४१ रूपशशिनः ११ प्रोक्ता विलिप्ता इमाः ॥१५॥ स्पष्टार्थम् । सूर्यादीनां मध्यमाः कलाद्या गतयश्चमाः । र= ५९।८ ॥ चं= ७९० । ३५॥ मं=३१।२६॥ बु= २४५ ॥ ३२॥ वृ=५०॥शु=९६॥ ८॥श = २०॥रा=३/११॥चं.उ.-६॥४१॥ आर्यभटानुसारेण महीमितादहर्गणात् कलादीन् ग्रहान् प्रसाध्य भुक्तयः पठिता इत्यत्र वासना प्रसिद्धैव ॥१५॥ अवन्तिकादक्षिणसौम्यरेखा प्रदेशतः पश्चिमपूर्वदेशे । भुक्तयध्वघातात खगजै-८०विभक्ताः फलं विलिप्ताः स्वमृणं ग्रहेषु॥१६॥ इति श्रीकरणप्रकाशे मध्यमाधिकारः । स्पष्टार्थम् । अत्रोपपत्तिः । स्वष्टभूपरिधिना गतिकलास्तदा देशान्तरयोजनैः किम् । लब्धा देशान्तरकलाः षष्टिगुणा विकला जाताः __भुक्ति देख्योx६०। ६- । अत्र स्थूलतया सर्वदेशेषु स्पष्टभूपरिधिः=४८०० स्पष्टभूप कल्पितः । ततो जाता देशान्तरविकलाः भुक्ति ३०योX६० = भुक्ति देव्यो। अत उपपन्नम् । श्रीमत्कृपालोस्तनयेन येन नयेन सत्येन सुधाकरण । सद्वासनाऽकारि बहुत्र तेन विदोदितो मध्यगतौ तु हेतुः इति करणप्रकाशस्य सद्वासनायां मध्यमाधिकारः समाप्तः ॥ ४८०० ८० Aho ! Shrutgyanam Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ करणप्रकाशे। अथ स्पष्टाधिकारः । रूपाग्नयो नवयमाः शरलोचनानि नन्देन्दवो दिनकराः श्रुतयः क्रमेण । ज्याङन्यमूनि वसुशैललवा इनोच्च खेदं मृदुञ्चरहितं मृदुकेन्द्रमाहुः॥१॥ ज्यार्धानि ३१।२९।२५।१९।१२।४ सूर्यमन्दोच्चांशाः ७८ । स्पष्टार्थम् । अत्रोपपत्तिः । पञ्चदशपञ्चदशभागानां खार्कमितव्यासाढ़े ज्योत्पत्तिविधिना जीवाः प्रसाध्य ता अधोऽधो विशोध्य वृत्तपादे रूपाग्रयो नवयमा इत्यादि ज्यानि षट् पठितानि । आर्यभटेन मन्दोच्चस्यात्यल्पगतित्वात् रविमन्दोच्चमागा ये वसुनगमिताः पठितास्त एव स्वल्पान्तरात् सुस्थिराएवाचार्येणापि पठिता इति सर्व स्फुटमेव सिद्धान्तविदामिति ॥ १ ॥ केन्द्र त्रिभादनधिके सति दोस्तदेव राशिवयात् समधिके पतिते भषट्वात् । षड्भोनिते, षडधिके रहिते भचक्रा नन्दाधिके भवति बाहुरिहावशेषम् ॥२॥ स्पष्टार्थम् । अत्रोपपत्तिः । अयुग्मे पदे यातमष्यं तु युग्म-इत्यादि भास्करविधिना स्फुटैवेति ॥ २॥ भागीकृते तत्र शरेन्दु-१५ भक्त भुक्तज्यका संगुणितेऽवशेषे । भोग्यज्यया बाणशशाङ्क-१५ भक्ते भुक्तज्यका योगयुते भुजज्या ॥३॥ स्पष्टार्थम् । ज्याट्टेभ्यः पठितेभ्यश्चापतो ज्यानयनमनुपातेन स्पष्टमिति वासना सिद्धान्तविदां विदितैव कि लेखप्रयासेनेति ॥ ३ ॥ Aho ! Shrutgyanam Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ स्पष्टाधिकारः। ज्यां विशोध्य शरचन्द्र-१५ ताडिते भोग्यखण्डविहृतेऽवशेषके । शुद्धखण्डपरिमाणसङ्गुणै र्बाणशीतकिरणैर्युते धनुः ॥ ४॥ स्पष्टार्थम् । ज्यासाधनवैपरीत्येनास्य वासना प्रकटैवेति ॥ ४ ॥ दोा रवेः शत-१०० गुणा गुणनन्द-९३ भक्ता चन्द्रस्य पञ्च ५-गुणिता द्वि-रहृता फलं स्यात् । लिप्तादि तेन रहितौ सहितौ रवीन्दू ___ केन्द्र क्रमात क्रियतुलादिगते स्फुटौ स्तः ॥५॥ सष्टार्थम् । अत्रोपपत्तिः । आर्यभटानुसारलल्लमतेन यद्यपि रविमन्दपरिधिमागाः १३३ । तथाप्याचार्येण ते भागाः १३ ३ = ४० एते गृहीताः । ततोऽनुपातो यदि भांशैः सूर्यकेन्द्रज्या तदा रविमन्दपरिधिभागैः किम् । लब्धं मृदुभुनफलम् = व्याक । प्रथमज्यार्धानुपाततो भुजफलस्य भागादिचापं षष्टिगुणं जाता रविमन्दफलकलाः = ४० ज्याके ४१५४६० = १०० ज्याके । एवं चन्द्रस्य मन्दपरिधिभागान् ३१ प्रकल्प्य तन्मन्दफलकलाः = ३१ ज्याकेx१९४६० = ५ ज्याके । अत उपपन्नं यथोक्तम् । धनर्णवासना चातिसुगमा । आर्यभटमतेन चन्द्रमन्दपरिधिभागाः = ३१ ३ एते सन्ति ॥ ५ ॥ भोग्यज्यका शक्र-१४ हृता खरांशो र्भवा-११ हता बाण-५ हृता हिमांशोः । फलोनयुक्ते मृगकर्कटाये केन्द्र गती स्पष्टतरे भवेताम् ॥ ६ ॥ ३६०४३४३१ Aho! Shrutgyanam Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . . . ९००४ ९३ २६०० करणप्रकाशे। भोग्यज्यका भोग्यखण्डं केन्द्रज्यासाधने । शेषं स्पष्टार्थम् । __ अत्रोपपत्तिः । पञ्चदशभिरंशैर्वा नवशतकलाभिर्नोग्यखण्डं तदा रविकेन्द्रगतिकलाभिराभिः ५९ किम् । जातमद्यतनश्वस्तनकेन्द्रज्ययोरन्तरम्म् =५९ भी । अस्मात् पूर्वप्रकारेण 'दोा रवेः शतगुणा गुणनन्दभक्ते'त्यादिनाऽद्यतनश्वस्तनमन्दफलकलान्तरं गतिफलम् = ५९ भा ४१०० = भी स्वल्पान्तरतः । ___ एवं चन्द्रस्य केन्द्रगतिः = च म ग - च उग = ७९ ० । ३५-६ । ४ १ =७८३ । ५४ = ७८३ ६४ = ७९३९ । अद्यतनश्वस्तनकेन्द्रज्ययोरन्तरम् = २०३९ भो । चन्द्रस्य पञ्चगुणिता द्विद्वतेत्यनेनाद्यतनश्वस्तनमन्दफलकलान्तरं गतिफलम् = ७०३९ मा. ७८३९ भो ४५ _ ७८३९ भो == ७८३९भी : ७२० = ११ भी स्वल्पान्तरतः । अत उपपन्नं गतिफलानयनम् । धनोपपत्तिः सिद्धान्तोक्त्या स्फुटेति ॥ ६ ॥ भुक्तिर्ग्रहाणां रविदोःफलनी खखाङ्गभूदस्त्र-२१६००हृता फलं स्यात् । कलादिकं तद्रवियविधेयं सूर्यादिकेषु स्वमृणं ग्रहेषु ॥ ७ ॥ रविदोःफलं रविमन्दफलं कलात्मकं शेषं स्पष्टार्थम् । अत्रोपपत्तिः । आचार्येण रविमन्दकलासमा एवं स्वल्पान्तरतो रविमन्दफलोत्था असवः स्वीकृताः । ततो धुरात्रासुभिर्ग्रहभुक्तिस्तदा भास्वत्फलोत्थासुभिः किम् । लब्धा भुनान्तरकला:=र मग । पूर्वमहर्गणोत्था ग्रहा मध्यमार्कोदये ते भुनान्तरसंस्कारेण स्पष्टार्कोदयकाले क्रियन्ते । 'मध्यमार्कोदयात् प्राक् स्फुटार्कोदयःस्याहणे तत्फले स्वे यतोऽनन्तर' मित्यादिभास्करोक्तन धनर्णवासना चातिसरला ॥ ७ ॥ Aho ! Shrutgyanam Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ स्पष्टाधिकारः। त्रिष्ठाऽक्षभा सगुणिता खचन्द्र-१० र्नागै ८ स्त्रिभिः सत्रिलवैः ३।२० क्रमेण । अभीष्टदेशे क्रियपूर्वकाणां विनाडिकाः स्युश्चरखण्डकानाम् ॥८॥ स्पष्टार्थम् । 'दिङ्नागसत्र्यंशगुणैर्विनिनी'त्यादिभास्करविधिना सुगमा वासनास्येति।।८॥ व्योमाद्रिवाणैः ५७० सहितोऽब्दसङ्घो भवन्ति षष्टया १० विहृतोऽयनांशाः । देया बुधैर्लग्नचरापमानां सिद्ध्यै ग्रहे दृग्बलनादिकेषु ॥६॥ स्पष्टार्थम् । अत्रोपपत्तिः । ४ ४ ४ शके ह्याचार्यमतेनायनांशाभावः प्रत्यब्दमेका कला गतिश्च।तत अयनांशकला:=इश-४४४ =इश-१०१४+१०१४ -४ ४ ४= (इश- १०१४)+(१०१४ - ४४४ )-ग्रन्थारम्भतोऽब्दगणः +९७० । एताः षष्टिभक्ता जाता अयनभागाः = अब्दे ग+५७० । अत उपपन्नम् । इदमेवानयन ग्रहलाघवे गणेशदैवज्ञेनापि निबद्धम् ॥९॥ ___भुजीकृतस्पष्टसहस्ररश्मेर्भसंख्यया यञ्चरखण्डकैक्यम् । तद्भोग्यखण्डांशवधात् खरामै-३० राप्तेन युक्तं तु चरार्धकं स्यात् ॥१०॥ स्पष्टार्थम् । उपपत्तिश्च । परमभुजराशित्रयमध्ये त्रीणि चरखण्डानि । अतो भुजराशिसंख्यासमं चराधैक्यं कृतम् । त्रिंशल्लवैरेप्यखण्डं तदा भुजशेषांशैः किम् । लब्धं शेषसम्बन्धि फलं पूर्वागतचरखण्डयोगे युक्तं जातं पलात्मकं चरमित्युपपन्नम् ॥१०॥ द्विष्ठा युतोनाः शरशीतभास-१५ श्वरार्धनाडीभिरिह क्रमेण । द्विघ्नाः प्रमाणं धुनिशोर्भवेत् तत् सौम्येऽन्यथा दक्षिणगोलगेऽर्के ॥११॥ ६० Aho ! Shrutgyanam Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ करण स्पष्टाथम् । 'चरघटीसहिता रहिताः क्रमात् तिथिमिता घटिकाः खलु गोलयोरि'त्यादिभास्करविधिना स्फुटैव वासना ॥११॥ तुलादिमेषादिभषट्कसंस्थे क्रमाद्ग्रहे दक्षिणसौम्यगोलौ । कादिषवस्थितिभाजि याम्यं सौम्यायनं स्यान्मकारादिषट्वे ॥१२॥ स्पष्टार्थम् ॥१२॥ भुक्तिश्चरार्धेन हता विभक्ता खखाङ्गरामैः ३६०० कलिकादिलब्धम्। सूर्येऽस्तगे खं खचरे त्वजादावृणं तुलादावुदितेऽन्यथा स्यात् ॥१३॥ स्पष्टार्थम् । ___यदि षट्त्रिंशच्छतपलैर्ग्रहगतिस्तदा चरपलैः किम् । लब्धाश्चरसम्बन्धिकलाः । 'आदौ स्वदेशेऽथ निरक्षदेशे सूर्योदयो व्यस्तमतोऽस्तकाल' इत्यादिभास्करविधिना धनोपपत्तिः स्फुटा ॥१३॥ अर्कोनशीतांशुकला विभक्ताः खदस्रशैलै-७२० स्तिथयो गताः स्युः। फलं गतैष्ये गगनाङ्ग-६० निघ्ने गत्यन्तरेणापहृते च नाड्यः ॥१४॥ स्पष्टार्थम् । द्वादशभिरंशैर्वा खकरनगकलाभिः सूर्यचन्द्रविवरकलाभिरेका तिथिरिति प्रकटैव वासना । गत्यन्तरानुपातेन गतेप्यघटीसाधनं चातिसुगमम् ॥१४॥ कला ग्रहस्याम्बरपूर्णनागै-८०० विभाजिता भानि हृते गतैष्ये । भुक्त्या दिनान्यर्कशशाङ्कयोगे योगस्तथान्ये गतियोगभक्ते ॥१५॥ ग्रहस्य कलाः खखगजैर्भक्ता लब्धानि भानि गतानि नक्षत्राणि स्युः । शेषकला गतकलास्ता हरतः शुद्धा एष्यकलाः । ते गतैष्ये कले भुक्त्या ग्रहस्य गत्या हृते दिनानि गतेप्यानि भवन्ति । एवमर्कशशाङ्कयोगकलाः खखगजहृता लब्धो योगो गतो भवति । शेषं गतकलास्ता हरात् पतिता एष्यकलाः । एवं ये अन्ये गतेप्यकले ते रविचन्द्रगतियोगहृते गतैष्यदिनानि भवन्तीत्यर्थः । Aho! Shrutgyanam Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २१ स्पष्टाधिकारः । अत्रोपपत्तिः । यदि चक्रकलाभिः सप्तविंशतिर्भानि तदा ग्रहकलाभिः किम् । लब्धानि गतभानि = २७ = प्रकाशेषं वर्तमानभस्य गतकलास्ताः खखगजेभ्यः शुद्धा एष्यकलाः । ततोऽनुपातो यदि ग्रहमुक्त्या एक दिनं तदा गतैष्यकलाभिः किम् । एवं लब्धानि गतैष्यदिनानि । अथार्कशशियोगरूपग्रहान्नक्षत्रवत् योगः साध्य इति । तत्र गतैष्यकलातोऽर्कशशिगतियोगतो दिनानि पूर्ववदनुपातेन साध्यानीति सर्व सुगममिति ॥१५॥ व्यर्केन्दुलिप्ताः खरसाग्नि३६०भक्ताः फलं विरूपं नग-७भक्तशेषम् । प्राहुर्मुनीन्द्राः करणं बवाद्यं तिथेरिवात्रापि भवन्ति नाड्यः ॥१६॥ स्पष्टार्थम् । अत्रोपपत्तिः । एकस्यां तिथौ करणद्वयं भवति । कृष्णपक्षभूतस्योत्तरदलाच्चत्वारि स्थिरकरणानि भवन्ति । अतः पूर्वार्ध प्रतिपदः शुक्लपक्षे चैकं स्थिरकरणम् । तदुत्तरदलतः सप्तचलकरणनां प्रवृत्तिः । तिथिभोगकलाः१२४६०=७२० । एतदर्ध करणभोगकलाः ३६० । अत एतत्कलाभिरेकं करणं तदा व्यर्केन्दुलिप्ताभिः किम् । लब्धगतकरणेभ्यः स्थिरकरणसङ्ख्यां रूपमितां विशोध्य चलकरणसङ्ख्याभिः सप्तमिताभिविरूपं फलं विभज्य शेषं बवादितो गतकरणं ज्ञेयम् । रविचन्द्रगत्यन्तरवशतोऽत्रापि गतेप्यनाड्यो भवन्तीति सर्व निरवद्यम् ॥१६॥ नीहारांशी परिलघुतनौ या तिथिभूतसंज्ञा नूनं तस्यां भवति शकुनि म भागे द्वितीये। ये तिथ्यधैं तदनु भवतस्ते चतुष्पादनागे किंस्तुघ्नाख्यं प्रतिपदि दले प्राचि सन्तो वदन्ति ॥१७॥ नाहारांशौ चन्द्रे परिलघुतनौ परिक्षाणशरीरे कृष्णपक्ष इत्यर्थः । शेषं स्पष्टार्थम् । शकुनिः । चतुष्पादः । नागः । किंस्तुघ्नमिति चत्वारि स्थिराणि करणानि सन्तीति ॥१७॥ Aho! Shrutgyanam Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ करणप्रकाशे। सूर्येन्दुयोगे व्यतिपातवैधृती भार्धे भचक्रे गतियोगभाजिते । न्यूनाधिके गम्यगतं दिनादि पातः स्फुटःक्रान्तिलवैः समैः स्यात् ॥१८॥ इति करणप्रकाशे तिथ्यायधिकारः ॥ २ ॥ यदा रविचन्द्रयोः सायनयोर्योगो भषटुं चक्रं वा भवति तदासन्ने व्यतिपातवैधृतौ पातौ भवत इति सर्व भास्करीयपाताधिकारतः स्फुटमिति॥१८॥ श्रीमत्कृपालोस्तनयेन येन नयेन सत्येन सुधाकरण । सद्वासनाऽकारि बहुत्र तेन विदोदितो भादिविधौ तु हेतुः ।। इति करणप्रकाशस्य सद्वासनायां तिथ्याद्यधिकारः समाप्तः ॥२॥ अथ पञ्चतारास्पष्टाधिकारः । नागेश्वरा११८दशयमा२१०गगनाष्टचन्द्राः १८० खाङ्का६० रसानलयमा २३६ मृदुतुङ्गभागाः । शैघ्या गुणा मुनिनगा-७७ स्त्रिकृता ४३ द्विदस्राः २२ षट्कुञ्जरा ८६ दिनकरा-१२ श्च कुजादिकानाम् ॥ १ ॥ शैव्या गुणाः शीघ्रान्त्यफलज्याः खार्कमितव्यासदले भौमादीनामेताः । भौ=७७ । बु=४३ । गु=२२ । शु=८६ । श=१२ । शेषं स्पष्टार्थम् । ___ अत्रोपपत्तिः । मन्दोच्चानामत्यल्पगतित्वात् स्थिरांशा आचार्येण पठिता यथा लल्लेन च स्वतन्त्रे “वस्वीशा दशबाहवोऽम्बरधृतिः खाङ्का रसत्र्यश्विनो मन्दांशा” इति पठिताः । यद्यपि लल्लमतेन युग्मोजपदीयशीघ्रपरिधिभेदेन भिन्ना भिन्नाः शीघ्रफलभागास्तथाप्यत्राचार्येण स्थूलतया स्थिरान् प्रकल्प्य खार्कव्यासदले पूर्वोक्ता भौमादीनां शीघ्रान्त्यफलज्याः पठिताः । लल्लमतेन युग्मान्ते शैव्या गुणाः भौ=५३ । बु=३१ । गु= १६ । शु=५९ । श=९ । ओनान्ते भौ=५१ । बु=२९ । गु=१५ । Aho! Shrutgyanam Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ स्पष्टधिकारः । शु=५७ । श= ॥ एते सार्धचतुर्भिर्गुणिता जाताः शीघ्रपरिधिभागाः ते खात्रिज्याहता भांशहता युग्मान्ते शीघ्रान्त्यफलज्याः । भौ=७९३ । बु=४६३ । गु=२४ । शु=८८३ । श=१३३ । ओनान्ते भौ=७६३ । बु=४३३ । गु=२२३ । शु%८५३ । श%१२ ॥ स्वल्पान्तरादोजान्तीयशीघ्रान्त्यफलज्यासमा आचार्योक्ताः सन्तीति सुधीभिर्येयम् ॥१॥ शीघ्रोच्चं ग्रहवर्जितं चलभवं केन्द्रं भुजज्या ततः प्राग्वद्वाहुलवोनिताम्बरनव-६०ज्या कोटिजीवा भवेत् । ऐक्यं यञ्चलघातकोटिगुणयोः केन्द्रे मृगाद्येऽन्तरं कादौ सति तद्भुजो थगुणयोर्वर्गक्यमूलं श्रुतिः ॥ २ ॥ चलघातश्चलगुणः खार्कत्रिज्यायां शीघ्रान्त्यफलज्या । शेपं स्पष्टार्थम् । अत्रोपपत्तिः । 'स्वकोटिजीवान्त्यफलज्ययोर्यो योगो मृगादावथ कर्कटादौ । केन्द्रेऽन्तरं तद्गुननीवयोर्यहरॊक्यमूलं कथितः सकर्णः ॥ इति भास्करविधिना कानयनस्य वासना स्फुटैवेति ॥ २ ॥ दोा हता चलगुणेन तु कर्णभक्ता चापीकृताऽऽशुफलमस्य दलं लवाद्यम् । स्वर्ण ग्रहे क्रियतुलादिगते स्वकेन्द्रे कृत्वा ततो व्यपनयेन्मृदुकेन्द्रभागान् ॥३॥ ततो मन्दोञ्चादर्धशीघ्रफलसंस्कृतमध्यग्रहं व्यपनयेत् शोधयेत् । ततो मृदुकेन्द्रभागान् विधाय बाहुगुणः कार्य इत्यग्रेसम्बन्धः। शेष स्पष्टार्थम् । अत्रोपपत्तिः । 'घाताद्भुजज्यान्त्यफलज्योवा कर्णोद्धृता'दित्यादिना भास्करोक्तेन स्फुटा । धनर्णवासना च गोलयुक्त्या सिद्धान्तविदां विदितैवेति । 'मध्ये शीघ्रफलस्यामिति सूर्यसिद्धान्तप्रमाणेनादौ मध्ये शीघ्रफलार्धसंस्कारः कृतः । ततः कर्मयेऽपि समानं मन्दफलं स्वल्पान्तरतोऽङ्गीकृत्य मन्दफलाघसंस्कारो न दत्त आचार्येण किन्तु मध्यमे सम्पूर्ण मन्दफलमेव दत्तमित्यग्रश्लोकेन सर्व स्फुटमिति । अयमेव विधिग्रहलाघवकारेण गणेशेनापि स्वीकृत इति ॥ ३ ॥ Aho ! Shrutgyanam Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ करणप्रकाशे । प्राग्वबाहुगुणस्ततः शर५-हतो भक्तो गजाम्भोधिभिः ४८ षड्बाणेन्दुभि-१५६रष्टशून्यशशिभिः१०८खाङ्गाग्निभिः३६०षड्रसैः६६ । भौमान्मन्दफलं लवाद्यमखिलं तन्मध्यमे पूर्ववत् तस्माच्छीघ्रफलं तत्र सकलं कार्य स्फुटः स्याद्रहः ॥ ४॥ स्पष्टार्थम् । ___ अत्रोपपत्तिः । आचार्येण भौमादीनां परममन्दफलानि भागात्मकानि =: । श=२२४५२० । एतानि स्थिराणि कल्पितानि तानि च ललोक्तेभ्यो भिन्नानि । ततोऽनुपातो यदि खार्कमितकेन्द्रदोर्षीया एतानि मन्दफलानि तदा स्वकेन्द्रदोय॑या किम् । परममन्दफलानां पञ्चमांशेन परममन्दफलानि त्रिज्यां चापवर्त्य लब्धो दोर्ष्यायाः सर्वत्र पञ्चगुणः । हरस्थाने च गजाम्भाध्यादय इति सर्वमुपपद्यते । मध्यमे संस्कारस्तु पूर्वश्लोक एव प्रतिपादित इति ॥ ४ ॥ दस्रा-२ हतं स्वमृदुकेन्द्रजभोग्यखण्डं __ नन्दै-९ नॅपै-१६ वसुयमेन्दुभि-१२८ रङ्गरामैः ३६ । खाभ्राश्विभि-२००श्च विभजेत् कुसुतादिकानां भुक्तः फलं कथितवत् स्वमृणं कलादि ॥५॥ स्पष्टार्थम् । __ अत्रोपपत्तिः । यदि पञ्चदशभागैर्वा नवशतकलाभिर्भोग्यखण्डं लभ्यते तदा भौमादिमृदुकेन्द्रगत्या किम् । लब्धमद्यतनश्वस्तनमन्दकेन्द्रज्ययोरन्तरम् । तस्मात् पूर्वश्लोकेन यद्गृहमन्दफलं लवाद्यं तत् षष्टिगुणं जातमद्यतनश्वस्तनमन्दफलकलान्तरं गतिफलम् । एवं भौमस्य केन्द्रगतिः =उ ग-ग्रग = ५९। " - ३१।२६" __२८४ भोx५४६०-२८ भो = २८ स्वल्पान्तरात् । गतिफलम् = २०४भ । गत ९००x४८३४४८ Aho! Shrutgyanam Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २५ १४४ ९००x१०८ ६०भो . स्पष्टाधिकारः। = २८ भो = २ भो स्वल्पान्तरादत्राचार्येणे २ भो दं गृहीतम् । एवं सर्वे हराः स्वल्पान्तरत उपपद्यन्ते । तद्यथा बु के ग = ६० । स्वल्पा । गतिफलम् = ६०मा __ ६० भोx५४६० - ६० भो - ६० भो - ९००४१५६ -३४१५६ - ४६४ - १६ स्वल्पान्तरतः । गु के ग =५ स्वल्पा. गतिफलम = ५ भोx५४६० स्वल्पान्तरतः । शु के ग = ६० स्वल्पा. । गफ = ६०मात्र _२ भो = ९००४ ३६० -३४३६०-३६ श के ग = २. स्वल्पा. । गफ = २ _२ भो ४५४६०-२ भो - = ९००४६६ - १९८ - २०० । स्वल्पा. अत उपपन्नं सर्वम् ॥ ५ ॥ तदूनशीघ्रोञ्चगतिः कुरामैः३१क्षुण्णाऽऽशुचापागतखण्डनिघ्नी । अष्ट-८नकर्णेन हृताऽऽशुभुक्तः फलं त्यजेत् खेटगतिः स्फुटा स्यात् ॥६॥ स्पष्टार्थम् । __ अत्रोपपत्तिः । त्रिज्यया १२० यद्याद्यज्या-३१ समं भोग्यखण्डं तदा शीघ्रफलकोटिज्यया किं लब्धं शीघ्रफलज्यासाधने तात्कालिकं भोग्यखण्डं तदेव स्थूलतया शीघ्रफलज्यासाधने धूलीकर्मणि उपलब्धभोगखण्डसममाचार्येण स्वीकृतम् । एवं भोखं= ३१ कोज्याशीफ .. कोज्याशीफ=२२०भाखं । ततः ‘फलांशखाङ्कान्तरशिञ्जिनीनी द्राक्केन्द्रभुक्तिरित्यादिना स्फुटकेन्द्रगतिः केगxकोज्याशीफ_केग X१२०भोखं शीक ३१Xशीक ३२केगxभोख १२०-३१केगxभोख _ ३१ केगxभोख र ३१४३१४शीक९६१ शीकशीक स्वल्पान्तरात् । ततः शीघ्रोच्चभुक्तेः स्फुटकेन्द्रगति विशोध्य शेषं स्फुटा खेटगतिः स्यादित्यादि भास्करविधित एव स्फुटम् । तात्कालिकभोग्यखण्डज्ञानार्थ मदीयं चलनकलनं वा मन्मुद्रायितसिद्धान्ततत्त्वविवेकस्य ४ ०१ पृष्ठं Aho! Shrutgyanam Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ करणप्रकाशे। विलोक्यम् । अत्राचार्येण प्रथमचापं पञ्चदशभागात्मकं खार्कमितव्यासदलपरिधौ कल्पितम् । तत्र परिधिः = २१६००४१२०,२४ = ७२००४२० । ३४३८:१८ - ११९ ततो यदि चक्रांशैरयं ७२००४२० परिधिस्तदा पञ्चदशभागैः किं लब्धं प्रथमचापम् = ७२००४२०४१५ २०४२०४१५=६००० = ३१ स्वल्पान्तरात् । अतोऽस्मिन्नपि परिधावाद्यज्यासममेवाद्यचापं स्वल्पान्तराद्भवति - इति सर्वमनुक्तमपि बुद्धिमता ज्ञायत एवेति सर्वं चतुरस्त्रम् ॥ ६ ॥ यदाऽधिकं शीघ्रगतेः फलं स्यात् तदाऽऽशुभुक्तिं फलतोऽभिजह्यात् । शेषं कलाद्यं विपरीतगत्या दिने दिने व्योमचरो भुनक्ति ॥७॥ स्पष्टार्थम् ॥ ७ ॥ रामाङ्गशीतकिरणैः १६३ शरवेदचन्द्र-१४५ स्तत्त्वेन्दुभिः १२५ शरनृपै-१६५ स्त्रिभवः ११३ क्रमेण । चक्रं प्रयान्ति चलकेन्द्रलवैः कुजाद्या ___ श्चक्रच्युतैः क्रमगतिं च समाश्रयन्ति ॥८॥ स्पष्टार्थम् । ___ अत्रोपपत्त्यर्थं ग्रहलाघवे मत्कृता त्रिनृपैः शरजिष्णुभिरित्यादिश्लोकस्योपपत्तिद्रष्टव्या ॥ ८ ॥ रसर्तवः ६६ शीतमयूखदस्रा २१ यमेन्दुशीतद्युतयो ११२ द्विबाणाः ५२ । वेदाग्निचन्द्रा १३४ दिवसा निरुक्ताः सद्भिः कुजावक्रगती क्रमेण ॥ ६ ॥ स्पष्टार्थम् । ___ अत्रोपपत्तिः । पूर्वश्लोकेन भौमस्य वक्रारम्भकेन्द्रांशकाः=१६३ । एते चक्रच्युता मार्गकेन्द्रांशकाः =१९७। एभ्यो वक्रकेन्द्रांशकाः शुद्धाः शेषं वक्रस्थितिपर्यन्तं केन्द्रांशाः =१९७ - १६३ = ३४° एषां कलाः = २०४०। यदि मध्यमकेन्द्रगत्या(५९। ")-(३१ । ३६")= २७। Aho! Shrutgyanam Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ स्पष्टाधिकारः । २७ ४२. अन्यकदिनं लभ्यते तदा केन्द्रान्तरकलाभि - २०४० राभिः किम् । [१२२४०० २०४० २७ । ४२ १६६२ लब्धाः स्थूला दिवसाः = ७० । मध्यममन्दस्पष्टकेन्द्रगतिभेदेन आचार्येण ६६ दिवसाः पठिताः । एवमन्येषां स्थूला दिवसा उत्पादनीया इति । लल्लेनापि 'रसरसाः क्रमतः शशिबाहवो यमनिशाकरशीतमरीचयः' इत्यादिना एत एव दिवसाः पठिताः ॥ ९ ॥ == नागाश्विभिः २८ शरनखै - २०५ मेनुभि- १८ गुणाष्टक्ष्माभि-१८३ र्नखै-२० श्चलभवैर्निजकेन्द्रभागैः । अभ्युद्गमः सुरपतेः ककुभि च्युतैस्तैश्चक्राद्भवेन्नियतमस्तमयः प्रतीच्याम् ॥ १० ॥ स्पष्टार्थम् । अत्रोपपत्त्यर्थं ग्रहलाघवे मत्कृता 'क्षितिजोऽष्टयमैरुदेति पूर्वे' इत्यादि श्लोकस्योपपत्तिर्विलोक्या ॥१०॥ रूपेषुभि - ५१ र्गुणयमै -२३ रुदयो ज्ञभृग्वोः पञ्चाच्च्युतैर्भगणतोऽस्तमयोऽपि तैः प्राक् । संजायते द्विदहनैः ३२ कुनगै-७१ रहोभिरादिश्यतेऽस्तमितयोरुदयस्तयोश्च ॥ ११ ॥ स्पष्टार्थमुपपत्तिश्च पूर्वश्लोकवत् सुगमा ॥ ११ ॥ व्योमाक्षिक्षितयो १२० नृपाः १६ खदहनाः ३० स्तम्बेरमाः ८ षड्गुणाः ३६ पश्चादस्तदिनानि भूमितनयादीनां भवन्ति क्रमात् । षष्ट्य -६६० रचलाग्निभि - ३७ गगुणैः ३७२ शीतांशुबाणाक्षिभि- २५१ नैत्राम्भोधिगुणै - ३४२ रहोभिरुदितास्तेऽस्तं प्रयान्ति स्फुटम् ||१२|| स्पष्टार्थम् । अत्रोपपत्तिः । पूर्ववत् केन्द्रान्तरेण मध्यमकेन्द्रगत्या चानुपातेन स्थूला दिवसाः पठिता इति 'अभ्रार्काः क्षितिपा नमो हुतभुज' इत्यादिललोदितदिवससमा एवेति ॥ १२॥ Aho! Shrutgyanam Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २८ करणप्रकाशे। वक्रोदयास्तावधितोऽधिकोनाः स्वशीघ्रकेन्द्रस्य कला विभक्ताः । भवन्ति मन्दस्फुटभुक्तिहीनस्वशीघ्रगत्या दिवसा गतैष्याः ॥१३॥ इति करणप्रकाशे स्पष्टाधिकारः ॥३॥ स्पष्टार्थ केन्द्रगत्याऽनुपातेन वासना चातिसरला ॥१३॥ श्रीमत्कृपालोस्तनयेन येन नयेन सत्येन सुधाकरेण । सद्वासनाऽकारि बहुत्र तेन विदोदितः स्पष्टगतौ तु हेतुः ॥ इति करणप्रकाशस्य सद्वासनायां स्पष्टाधिकारः समाप्तः ॥ ३ ॥ सूर्ये तुलाजादिगते दिनार्धजे छाये युते दस-२ हृते पलप्रभा । छायाऽर्क-१२ वर्गक्यपदं श्रुतिर्भवेतू कार्क-१२ वर्गान्तरजं पदं प्रभा ॥१॥ स्पष्टार्थम् । विषुवद्दिने दिनदले द्वादशाङ्गुलनुभा पलभेति प्रसिद्धा । विषुवद्दिनं तु वर्षमध्ये सायनमेषतुलादिगते रवौ द्विर्भवति । अतस्तदुद्भवयोर्भयोर्योगाईसमा पलभाऽङ्गीकृताऽऽचार्येण ततः पलकर्णानयन पलकर्णतश्छायानयनं च प्रसिद्धमेव । भानौ गते क्रियतुलादिमहदले ये छाये तयोर्युतिदलं विषुवत्प्रभा स्यादिति लल्लानयनमेवाचार्योक्तमिति ॥ १ ॥ सूर्या-१२ क्षभासंगुणिते त्रिभज्ये लम्बाक्षजीवे पलकर्णभक्ते । अक्षज्यकाया धनुरक्षभागा याम्याः स्वखाऊ-२०शविवर्जिताः स्युः॥२॥ अक्षभागाः स्वस्य खार्क-१२० लवेन विनितास्तदा वास्तवा अक्षभागाः स्युरित्यर्थः । शेषं स्पष्टम् । अत्रोपपत्तिः । अत्र भूटष्ठस्थस्य शङ्कोर्वशेन विषुवद्दिने पलमा विदिता तद्वशतो मध्याह्ने रवेः पृष्ठीया नतांशा अक्षभागा जाताः । अतो रविहग्लम्बनेन ते हीना गर्भाभिप्रायेण वास्तवा अक्षभागाः स्युः । तत्राक्षभागा गणितागता द्विगुणाः स्वल्पान्तरात् जाता पृष्ठीयनतांशज्या २अ । Aho! Shrutgyanam Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ स्पष्टाधिकारः । २६ ततोऽनुपातो यदि खार्क - १२० मितया दृष्टीयनतांशज्यया रवेः परमं लम्बनं तदुतिपञ्चदशांशसमं स्वल्पान्तरात् कलाचतुष्टयं लभ्यते तदा पृष्ठीयनतज्या किम् । लब्धा लम्बनकलाः पष्टिहृता जातं भागाद्यं दृग्लम्बनम् = . २ भ ४४ १२०x६० पाठः साधुरिति सुधीभिर्भृशं विचिन्त्यम् ॥ २ ॥ भ ' । अतः 'स्वखाकांश ' इत्यत्र 'खखाङ्कांश' इति ९०० ग्रहस्य दोर्ज्या शरनेत्र - २५ निघ्नी दस्राङ्ग-६२ भक्ताऽऽप्तफलस्य चापम् । क्षेपोनयुक्तं स्युरपक्रमांशास्तेषां तु दिग्गोलवशात् खगस्य ॥ ३ ॥ खगस्य सायनखचरस्य गोलवशात् तेषामपक्रमांशानां दिग्ज्ञेयेति । शेषं स्पष्टार्थम् । अत्रोपपत्तिः । खार्कमिते व्यासदले परमक्रान्तिज्या = ४९ - 2 = १५ | ततोऽनुपातो यदि त्रिज्यया जिनज्या तदा सायनखेटदोर्ण्य- ५३९ X दोर्ज्या या किं लब्धा क्रान्तिज्या = १९९५ × दोर्ज्या ४×१२० ४×१२० ५x१३ × वोर्ज्या__५×५ x १३ x दोर्ज्या_२५ वर्ज्या = ४४४० ४×४०×५ ८०० १३ रात् । अस्याश्चापमपक्रमांशा भवन्ति । आचार्येण सूर्यसिद्धान्तादिवत् स्वल्पान्तरात् कदम्बप्रातीयशरसंस्कारेणैव स्फुटा क्रान्तिः साधितेति सर्वं निरवद्यम् || ३ || = २५ दोर्ज्या ६२ लङ्कोदयाः कुञ्जरशैलदस्रा २७८ गोनन्दपक्षा-२९९ स्त्रिरदा ३२३ विनाड्यः । ऊनैश्वराधः सहिता विलोमे यस्ताः स्वदेशे भवनोदयाः स्युः ॥ ४॥ Aho! Shrutgyanam स्वल्पान्त स्पष्टार्थमुपपत्तिश्च निरक्षोदयासूनां विनाडीकरणेन स्फुटेति ॥ ४ ॥ सूर्येण भोग्यान् भवनस्य भागान् स्वभोदयघ्नान् विभजेत् खरामैः ३० । लब्धं त्यजेदिष्टविनाडिकाभ्यो भानौ क्षिपेद्रोग्यमथावशेषात् ॥ ५ ॥ Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ करणप्रकाशे। स्पष्टार्थम् ॥ ५ ॥ त्यक्त्वोदयान् भोदयशुद्धतुल्यान् राशीन् क्षिपेद्भास्वति खाग्नि-३०निघ्नान् शेषाद् विशुद्धोदयमानभक्ताभागादि लब्धं च विलग्नमिष्टम् ॥ ६ ॥ स्पष्टार्थम् ॥ ६ ॥ तदेव भार्धान्वितमस्तलग्नं गम्यं रवेः स्यादुदयाद्गतं यत् । प्राग्वत् फलं तद्युतिरेव युक्तो मध्योदयैरिष्टविनाडिकाः स्युः ॥ ७॥ स्पष्टार्थम् ॥ ७ ॥ सवितुरगतकालाल्पेष्टकालः खरामै-३० गुणित उदय भक्तांशान्वितोऽको विलग्नम् । रवितनुविवरांशैः सङ्गुणः स्वोदयोऽसौ खशिखि-३० विहृतकालश्चैकमे लग्नभान्वोः ॥८॥ स्पष्टार्थम् ॥ ८॥ क्रान्त्यक्षयोगविवरं समभिन्नगोले__ऽनष्टं विशोध्य नवते-९० रवशेषमौा । भक्ते विनष्टभवनत्रितयोत्थजीवे १२० सूर्या-१२ हते दिनदले खलु भाश्रुती स्तः ॥ ६ ॥ अनष्टमविनष्टं च नतांशा दिनार्धनाः । शेषं स्पष्टम् । अत्रोपपत्तिः । पलावलम्बावपमेन संस्कृतौ नतोन्नते ते भवतो दिवादले इत्यादिभास्कर प्रकारेण सुगमा । तत उन्नतांशज्यया नतज्यात्रिज्ये तदा द्वादशाङ्गुलशकुना किम् । इत्यनुपातेन छायाकौँ भवत इति सर्व सुगमम् ॥ ९ ॥ कालो गतः प्रागपरत्र शेषः स्यादुन्नतस्तद्रहितं दिनार्धम् । नतो रस-६ना घटिका लवाः स्यु वा नतस्योत्क्रमतो विधेया॥१०॥ स्पष्टार्थम् । अत्रोपपत्तिः । स्यादुन्नतं झुगतशेषकयोर्यदल्पमित्यादिना सुगमम् । इष्टान्त्याज्ञानार्थ नतोत्क्रमज्या साधितेति ॥१०॥ Aho ! Shrutgyanam Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ स्पष्टाधिकारः । ३१ मेषादिगेऽर्के चरखण्डजीवया त्रिज्या युताऽन्त्या रहिता तुलादिगे । तया नतज्योनितया हृताऽन्त्यका स्यादिष्टकर्णो द्युदलश्रवोहता ॥११॥ नतज्योनितया नतोत्क्रमज्याहीनया । शेषं स्पष्टार्थम् । अन्त्या X ि अत्रोपपत्तिः । 'नतोत्क्रमज्या शर इत्यनेन हीनाऽन्त्यका वाऽभिमताऽन्त्यकास्या' दित्यनेन भास्करविधिना साधिताचार्येणेष्टान्त्या ततो द्युज्याऽनुपातेनेष्टहृतिः=इभ×णु हृतिश्च = | त्रिज्यार्कघातः श्रुतिहृन्नरः स्यादित्यादि भास्करविधिना मध्याह्नशङ्कुः = १२षि हृतिः कर्णः । त्रिहृतिः मध्याह्नशङ्कुः कोटिः । तच्छङ्कुतलं भुजः । एवमिष्टहृतिः कर्णः । इष्टशङ्कुः कोटिः । तच्छकुतलं भुजः । इति जात्यद्वयमक्षक्षेत्रत्वात् सजातीयम् । ततोऽनुपातो यदि हृतिकर्णेन मध्यशङ्कुस्तदेष्टहृतिकर्णेन किम् । शं हृ _१२×त्रि×त्रि इअं X X अन्त्या XX मक त्रि मक = ह जात इष्टशङ्कुः := = १२ × त्रि× द्द भं अन्त्या X मक यदीष्टशङ्कुना त्रिज्या कर्णस्तदा द्वादशाङ्गुलशङ्कुना किम् । लब्ध इष्टच्छायाकर्णः = १२Xत्रि_ भन्या X म । अत उपप इ श इ अं न्नम् ॥११॥ इष्टोन्नतो व्योमगजेन्दु - १८० ताडितो भक्तो घुमानेन फलज्यया हृता । त्रिज्या दिनार्धश्रवणेन सगुणा ऽङ्गुलादिरिष्टश्रवणोऽथवा भवेत् ॥ १२॥ इष्टोन्नत इष्टोन्नतकालः खनागेन्दुभि - १८० राहनो घुमानेन दिनप्रमाणेन हृतः । फलस्य ज्यया त्रिज्यादिनार्थमाकर्णाहतिर्हृताऽथवेष्टश्रवणो भवेदित्यर्थः । अत्रोपपत्तिः । दिनार्धमानेन हि नवतिरंशास्तदेष्टोन्नतकालेन किमिति स्थूलानुपातेनेष्टान्त्यचापसमा भागाः फलसंज्ञकाः = ९० x इ उ इ अस्य ज्या फलज्या इष्टान्त्या स्थूलतो भवति ततः पूर्वश्लोक विधिनाऽचार्येणान्त्यां स्थलां त्रिज्यां प्रकल्प्य साधित इष्टच्छायाकर्णः Aho! Shrutgyanam = १८० x इ उ = दि Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३२ करणप्रकाशे। अन्त्या X म क -त्रिxमक । अत उपपन्नं यथोक्तम् ॥१२॥ इअं फज्या अन्त्या दिनार्धश्रवणेन निघ्नी हृतेष्टकर्णेन फलोनिताऽन्त्या । शेषस्य यच्चापमथ क्रमेण रसो-६ घृतं ता नतनाडिकाः स्युः ॥१३॥ स्पष्टार्थम् । • अत्रोपपत्तिः । एकादशश्लोकोक्तविधिवैपरीत्येन सुगमा ॥१३॥ दिनार्धकर्णेन हता त्रिभज्यका विभाजितेष्टश्रवणेन तत् फलम् । क्रमेण चापं दिनखण्डसङ्गुणं खनन्द-६० भक्तं घटिकाः स्युरुन्नताः ॥१४॥ इति करणप्रकाशे त्रिप्रश्नाधिकारः ॥४॥ स्पष्टार्थम् । __ अत्रोपपत्तिः । द्वादशश्लोकोक्तविधिवैपरीत्येन सुगमा ॥१४॥ श्रीमत्कृपालोस्तनयेन येन नयेन सत्येन सुधाकरेण । सद्वासनाऽकारि बहुत्र तेन विदोदितः प्रश्नविधौ तु हेतुः ॥ इति करणप्रकाशस्य सद्वासनायां त्रिप्रश्नाधिकारः समाप्तः ॥४॥ तिथिगतैष्यघटीगुणिते गती गगनषड्-६० विहृते च कलादिना । विरहितौ सहितौ रविशीतगू समकलौ ग्रहणे भवतः सदा ॥१॥ स्पष्टार्थमुपपत्तिश्च चालनविधिना स्फुटा ॥१॥ भुक्तिर्दशां-१० शसहिता दलिता च भानो बिम्बं विधोर्गुण-३ हता विहृताऽब्धिशैलैः ७४। आशा-१० हते युगकरै-२४ विषयाद्रिभि ५७ पस्ते भक्ते गती फलकलाविवरं त्वगोः स्यात् ॥२॥ ते रविचन्द्रयोर्गती आशा-१० हते क्रमेण चतुर्विंशत्या विषयाद्रिमि-७५ हृते फलकलानां विवरं तु अगो राहोर्विम्बं स्यात् । शेष स्पष्टार्थम् । ___ अत्रोपपत्तिः । भानोर्गतिः स्वदशभागयुताधिता वेत्यादिभास्करोतेन रविचन्द्रविम्बानयनं स्फुटम् । भानोर्गतिः शरहता रविभिर्विभक्ते Aho! Shrutgyanam Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ चन्द्रग्रहणाधिकारः । त्यादिभास्करविधिना भूभाकलात्मकविम्बम् १० चग २४५ चग ५x२ × रग १५×५ । अत उपपन्नं सर्वम् ॥ २॥ १२x२ ७५ आवरणं तिमिरं हिमरश्मेस्तव्रिकरस्य सुधाकरबिम्बम् । आवरणावरणीयकयोः स्यान्मण्डलयोगदलं तु तदाख्यम् ॥ ३॥ तदाख्यं मण्डलयोगदलं वा मण्डलयोगखण्डम् | शेषं स्पष्टार्थम् ॥ ३॥ पातोनशीतद्युतिबाहुजीवा नन्दा - हता वेद-४ हृता शरः स्यात् । तद्दिग्-विपातेन्दुवशाच्छरोनं छन्नं भवेन्मण्डलयोगखण्डम् ॥ ४ ॥ स्पष्टार्थम् | अत्रोपपत्तिः । अत्र चक्रशुद्धः पातस्तेनान्येषां सपातेन्दुरत्र विपातेन्दुतुल्यः । ततोऽनुपातो यदि त्रिज्यातुल्यया विपातचन्द्रदोर्ज्यया परमः कलात्मकः शरः खभ - २७० कलासमो लभ्यते तदेष्टविपातचन्द्रदोर्ज्यया किम् । लब्धः कलात्मकः शरः= २७० विपादो ९ दो = । अत उपपन्नं शरानयनम् । शेषोपपत्तिः स्फुटैव सिद्धान्तविदाम् || ४ || ग्राह्यस्य बिम्बादधिकं यदा स्याच्छन्नं तदानीं ग्रहणं समग्रम् । यदा पुनर्मानदलैक्यमूनं विक्षेपतो न ग्रहणं तदा स्यात् ॥ ५ ॥ स्पष्टार्थमुपपत्तिश्च स्पष्टा ॥ ५ ॥ १२० ४ ग्राह्यार्धेन ग्राहकाधे युतोने स्वप्नं ताभ्यां क्षेपवर्गे विशोध्य | मूले षष्टि-६०घ्ने वियोगेन गत्योर्भक्ते स्युः स्थित्यर्धमदर्धनाड्यः ॥५॥ स्पष्टार्थम् । अत्रोपपत्तिः । ' मानार्धयोगान्तरयोः कृतिभ्यां शरस्य वर्गेण विवर्जिताभ्या ' मित्यादिभास्करविधिना स्फुटा ॥ ६ ॥ = स्थित्यर्धमर्दार्धजनाडिकाहता आदी क्षयोऽन्त्ये धनमर्कचन्द्रयोः e १० रंग २४ भुक्तिर्विभक्ता खरसैः ६० कलादिकम् । ५ रग १२ S पातेऽन्यथा स्यात् स्वमृणं ततोऽसकृत् ॥ ७ ॥ Aho! Shrutgyanam २ घग १५ ३३ Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ करणप्रकाशे। ___ स्पष्टार्थम् । उपपत्तिश्च — स्थित्यर्धनाडीगुणिता स्वभुक्ति ' रित्यादिना ' एवं विमर्धफलोनयुक्ते'त्यादिना च भास्करविधिना स्फुटा ॥७॥ तिथ्यन्तमूनमधिकं स्थितिखण्डकाभ्यां प्राग्रासमोक्षसमयं क्रमशो वदन्ति ॥ स्थित्यधयोरिह युतिं खलु पर्वकालं मर्धिसंयुतिमदर्शनकालमिन्दोः ॥८॥ स्पष्टार्थम् । अत्रोपपत्तिः । ' मध्यग्रहः पर्वविरामकाले' इत्यादिना भास्करोक्तेन स्फुटैव ॥ ८॥ अभीष्टहीनस्थितिखण्डनिघ्नं गत्यन्तरं षष्टि-६०हृतं भुजः स्यात् । तात्कालिकेन्दोरिषुरेव कोटिस्तद्वर्गयोगात् पदमिष्टकर्णः ॥ ६॥ अत्रोपपत्तिः । ' वीष्टेन निघ्नाः स्थितिखण्डकेने'त्यादिना भास्करोक्तेन तथा — कोटिश्च तत्कालशरोऽथ कोटीदोर्वर्गयोगस्य पदं श्रुतिः स्यादिति भास्करोक्तेनैवेष्टकर्णानयनवासना सुगमैव ॥ ९॥ गत्यन्तरे मर्ददलाहते च प्राग्वद्विधया भुजकोटिकर्णाः । पिधानसन्दर्शनकालजाः स्यु सो विकर्णस्तनुयोगखण्डः ॥१०॥ गत्यन्तरे मर्ददलाहते प्राग्वत् षष्टिहृते भुजः स्यात् । तत्कालशरश्च कोटिस्तर्गयोगपदं कर्ण इति प्राग्वद्भुनकोटिकर्णाः साध्याः । पिधानसन्दर्शनकालनाः संमीलनोन्मीलनकालभवाः । तनुयोगखण्डो मानैक्यार्धं विकर्ण इष्टकर्णरहितस्तदा ग्रास इष्टग्रासो भवतीत्यर्थः । अत्रोपपत्तिः । संमीलनोन्मीलनकाले वीष्टे स्थितिखण्डे मर्दार्ध एव । अतस्ते एव गत्यन्तरगुणे षष्टिहृते तत्कालयोर्भुजौ भवतः । कर्णोनं मानक्यामिष्टग्रासो भवतीति सर्वा वासना स्फुटैव ॥ १० ॥ अहर्दलाद्रात्रिदलावसानं यावत् कपालं कथयन्ति पूर्वम् । ततो दिनार्धान्तमपूर्वमिन्दो नोर्भवेतां ग्रहणेऽन्यथा ते ॥११॥ Aho ! Shrutgyanam Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ चन्द्रग्रहणाधिकारः। इन्दोश्चन्द्रस्य ग्रहणे दिनार्धाद्वात्रिदलपर्यन्तं पूर्व ततो रात्रिदलादिनदलं यावदपूर्व पश्चिमं कपालं कथयन्ति सिद्धान्तविद इत्यध्याहार्यम् । भानोर्ग्रहणे ते द्वे कपाले अन्यथा विपरीते भवतः । अर्थात् दिनदलाद्रात्रिदलपर्यन्तं पश्चिमं रात्रिदलाद्दिनदलं यावत् पूर्व कपालमिति वेदितव्यम् । __ अत्रोपपत्तिः । याम्योत्तरवलयेन गोलस्य प्राक्पश्चिमक्षितिजगती यो भागौ तावेव पूर्वपश्चिमकपालत्वेन व्यवहितौ । तत्रस्था ग्रहाश्च तत्कपालीया एवोच्यन्ते । चन्द्रग्रहे दिनार्धाद्रात्रिदलं यावत् तावच्चन्द्रः पूर्वकपाले ततः परं पश्चिमकपाले । एवं रविश्च रात्रिदलादिनदलं यावत् तावत् पूर्वकपाले ततः परं पश्चिमकपाल इति सर्वं गोलविदामतिरोहितमेवेति ॥ ११ ॥ स्पर्शादिकालोत्थनतज्यकाभिरक्षप्रभा सङ्गुणिता विभक्ता। निजाक्षकर्णेन फलस्य चापं याम्योत्तरं पश्चिमपूर्वयोः स्यात् ॥१२॥ नतज्यकाभिर्नतकालोत्क्रमज्याभिः । शेषं स्पष्टार्थम् । अत्रोपपत्तिः । अत्र नतकालोत्क्रमज्यासमा सममण्डलीयनतभागोत्क्रमजीवा स्थूलाऽऽचार्येण स्वीकृता ततो ज्याऽक्षज्यागुणा धुज्यया हृता जातमक्षवलनं स्थूलं धुज्यास्थाने त्रिज्यां परिकल्प्य नउज्याभ __नउxबिपलभा _नउ- पलभा, = त्रिx पलकर्ण= पलकर्ण । उक्त = न पला। उत्क्रमज्यया वलनं न समीचीनं भवतीत्येतदर्थं भास्करीया वलनवासनाऽवलोकनीया । आचार्येण च ' स्पर्शादिकालजनतोत्क्रमशिञ्जिनीभिः क्षुणणाऽक्षमा पलभव श्रवणेन भक्ता', इति लल्लानयनानुसारेणोत्क्रमज्ययेह वलनमानीतामति । इदं वलनं पूर्वकपाले उत्तरं पश्चिमे दक्षिणमिति सिद्धान्तविदां विदितमेवेति सर्व स्फुटम् ॥१२॥ ग्राह्यात सत्रि-३गृहाद्विलोमविधिना दोा विधेया ततः प्राग्वत् क्रान्तिरसौ ग्रहत्रययुतस्येन्दोर्दिशि स्यादिह । योगोऽपक्रमचापयोः समदिशोः कार्यो वियोगोऽन्यथा तज्ज्या वेद-४हृताऽङ्गुलादिवलनान्यवं भवन्ति स्फुटम् ॥ १३ ॥ Aho ! Shrutgyanam Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ करणप्रकाशे । चन्द्रग्रहणे ग्राह्यश्चन्द्रः सूर्यग्रहणे च ग्राह्यः सूर्यस्तस्माद्राशित्रयसहिताद्दोर्ज्या विलोम विधिना कार्या । अर्थात् सत्रिभग्रहस्योत्क्रमज्या साध्या ततस्तस्याः प्राग्वत् क्रान्तिः कार्या । अस्यापक्रमस्य पूर्वागताक्षवलनचा - पस्य च समदिशोर्योगोऽन्यथा वियोगः कार्यः । शेषं स्पष्टार्थम् । अत्रोपपत्तिः । सत्रिभग्रहस्य दोर्ज्या खेटकोटिज्या भवति सा जिनज्यागुणा ज्याहृताssयनं वलनं वास्तवं भवति । आचार्येणात्रापि लल्लस्य ग्राह्यात् सराशित्रितयागुजज्या व्यस्ता 1 " ३६ इत्यानयनानुसारेणोत्क्रमज्या जिनज्यागुणिता स्थूलतया च त्रिज्यामितया द्युज्यया हृता । एवं तत्क्रान्तिज्या जाता तच्चापं क्रान्तिरायनवलनांशाः सत्रिभग्रहदिक्का जा ताः । प्रथमं चापसंज्ञकमक्षवलनचापं साधितम् । तयोः संस्कारेण स्फुटवलनभागानानीय तज्ज्या त्रिंशदङ्गुलव्यासदले परिणामिता जातं स्फुट। अत उपपन्नम् ॥ १३ ॥ ३० X तज्ज्या तज्ज्या १२० ४ वलनम् स्वाध्यं - ४शयुक्तं दिनमुन्नताढ्यं दिनार्धभक्तं विहृतिस्तयाऽऽताः । मानार्धमान क्यदलेषु कर्णदोः कोटयः सन्ति तदङ्गुलानि ॥ १४ ॥ दिनं दिनमानं स्वीयचतुर्थांशेन सहितमुन्नतकालयुक्तं च यद्भवेत् तद्दिनार्धभक्तं विहृतिरर्थात् छेदः स्यात् । शेषं स्पष्टम् । अत्रोपपत्तिः । अत्राङ्गुललिप्ताः साध्यन्ते तत्रोदये सार्धकलाद्वयेनै( २३=३) कमङ्गुलं मध्याह्ने सार्धकलात्रयेण चैकमङ्गुलं कल्पितम् । अवान्तरेऽनुपातः । दिनार्धसमोन्नतेनाङ्गुललिप्तान्तरमेका कला तदेष्टान्नतेन किम् । लब्धं सार्थद्वययुक्तं जाता अङ्गुललिप्ता विहतिः ५दि + उन्न उन्न ४ " = कि दि , अनया विहृत्यैकमङ्गुलं तदा मानार्थादिना किय न्त्यङ्गुलानि । इत्यनुपातेन तदङ्गुलानि जातानीति सर्वमुपपद्यते ॥ १४ ॥ आदौ व्योमगुणा - ३० ङ्गुलैः परिमितं मानैक्यखण्डाङ्गुलैः पश्चाद्भाह्यदलाङ्गुलैश्च वलयं संसाधिताशं लिखेत् । Aho! Shrutgyanam Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ चन्द्रग्रहणाधिकारः । आद्ये प्राचि यथादिशं स्ववलनेऽर्केन्द्रोर्विमोक्षादिगे पश्चात् स्पार्शिकमोक्षजेऽन्यदिशिजे ज्यावत् क्रमात् प्रापयेत् ॥ १५ ॥ अत्र स्फुटं वलनं त्रिंशदङ्गलव्यासार्वे परिणतं प्रागेव कृतमतः प्रथमं वृत्तं बलनदानार्थं त्रिंशदङ्गुलव्यासदलेन विलिखितं ततो ' ग्राह्यार्धसूत्रेण विधाय वृत्त' मित्यादिभास्करविधिनैव सर्वं कृतमिति स्फुटम् ||१५|| शिलीमुखस्यात्र ककुप्प्रदेशाद्याम्याश्च सौम्याश्च समान्यकाष्ठे | मध्यं नयेत् पश्चिमपूर्वकाष्ठे तिग्मद्युतेश्चन्द्रमसोऽन्यथा स्यात् ॥१६॥ ३७ शिलीमुखस्य बाणस्य ककुप्प्रदेशाद्दिप्रदेशाद्याम्याद्वा सौम्यात् मध्यं मध्यवलनं समान्यकाष्ठे समभिन्नादिके क्रमेण पश्चिमपूर्वकाष्ठे पश्चिमपूर्वाभिमुखे नयेत् प्रापयेत् । तिग्मद्युतेः सूर्यस्यैवमेव ज्ञेयम् । चन्द्रस्य चातोऽन्यथा विपरीतं स्यात् । अर्थात् शरं विपरीतदिक्कं प्रकल्प्य ततः पूर्ववन्मध्यवलनं देयमित्यर्थः । अत्रोपपत्तिर्भास्करीयपरिलेखलेखनतः 'शरा यथाशा ग्रहणे खरांशोचन्द्रग्रहे व्यस्तदिशस्तु वेद्याः' इत्यादि वचनत स्फुटा ॥ १६ ॥ वृत्ते द्वितीये वलनायकेन्द्रस्पृक्सूत्रचिह्नात् प्रथमान्त्यबाणी । केन्द्रान्न्यसेन्मध्यशरं च मध्येऽर्केन्द्राः स्वकीयान्यदिशि क्रमेण ॥ १७॥ सष्टार्थम् ||१७|| ग्राह्यवृत्तेऽथ बाणाऽग्रतः खण्डिते ग्राहकाप्रमाणेन सूत्रेण वा । स्पर्शमोक्षौ भवेतां दिशी लक्ष्यते मध्यमग्रास संस्थानमाकारतः ॥१८॥ स्पष्टार्थम् ॥१८॥ प्राग्ग्रा से बाहुरिन्दोः स्ववलनककुभि प्राचि पश्चात् स मो केन्द्रात् पूष्णोऽन्यथा स्यात् स्वदिशि दिनपतेः कोटिरिन्दोर्भुजाग्रात् । व्यस्ता मध्यात् प्रसार्य श्रुतिमनृजुगतां कोटिकर्णाप्रयोगादिष्टग्रासादिसिद्ध्यै सुमतिरनुलिखेग्राहकार्धेन वृत्तम् ॥१९॥ स्पष्टार्थम् । उपपत्तिच भास्करपरिलेखात् स्फुटा ॥ १९॥ Aho! Shrutgyanam Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३८ करणप्रकाशे । दिनगणे शशिशैलजिनो - २४७१ नितेशत- १००गुणे द्विनवेषुयमो२५६२द्धृते । फलतुरङ्गभुजङ्गशरा - ५८७धिके खगजचन्द्र - १८०हृतेऽथ दिवागणे ॥२०॥ अहर्गणे शशिशैलजिनो - २४७१ निते ततः शतगुणे द्विनवेपुयमै२५९२ हृते सति यत् फलं तेन तुरङ्गभुजङ्गशरै- १८७ श्राधिके सहिते दिवागणे खगजचन्द्र - १८० हृतेऽथ यत् फलं तदगैर्विभजेदित्यग्रे सम्बन्धः इत्यर्थः । अत्रोपपत्तिः । अत्र सपातार्कस्याहर्गणसम्बन्धिनो दिनानि साध्यन्ते । तत्रार्यभटमतेन रविभगणाः = ४३२०००० | पातभगणाः = २३२२२६। 1 द्वयोर्योगे सपातभगणाः ४५५२२२६ । यदि युगकुदिनैः सपातार्कभगणदिनानि लभ्यन्ते तदैकेन दिनेन किम् । लब्धं रूपमितेऽहर्गणे सपातार्कदिनमानम् = ४५५२२२६ × १२×३०÷६० १५७७९१७५०० : ६० १०१४७३१ - १ + = १ + २५+ १ + = २७३१३३५६ २६२९८६२५ २१५९ ११+४३८१ Aho! Shrutgyanam - रूपं ष्टथक्स्थं कृत्वाऽस्य विततभिन्नस्यासन्नमानानि, २२.... एतानि स्वल्पान्तराद्वास्तवभिन्न - ( वाभि ) समानि । अतः वाभि .. ३११वाभि = १२ वा, ३११× ८ वाभि =२४८८ वाभि =९६ । अथ वाभि = ३६ = १०४ अतः = ४ १०४ वाभिः २५९२ वाभि =१०० । अतः वाभि = २ 00 900 योगे तत एकाहर्गणे सपातार्कदिनमानम् = १ + २ । इदमहर्गणगुणं सपातार्कदिनानि = अ + १०० अ । प्राचीनैर्वराहाद्यैः सपातार्कस्य षड़भिः षड्भिर्मासैरर्थात् खगजचन्द्र - १८० दिनेरेकैकः पर्वपतिरङ्गीक्रियते । ते च पर्वेशाः सप्त सन्ति । ( मन्मुद्रायित - भट्टोत्पलविवृति - सहित - वराह - बृहत्संहिताया राहुचारे १२८ - १२९ पृष्ठे विलोक्ये) । शशिशैलजिन २५९२ १२ = ११ Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ सूर्यग्रहणाधिकारः । ३९ क्षेपस्य तथा तुरङ्गभुजङ्गशरधनक्षेपस्य साधनं ग्रन्थान्ते भविष्यति । इह तु दिनगणस्य गुणहारावेोपपन्नाविति ॥ २० ॥ फलमगै -७ र्विभजेत् कमलासनाद्भवति पर्वपतिस्त्ववशेषकः । डुहिण - चन्द्र- पुरन्दर - वित्तपा वरुण पावक - दण्डधराधिपाः ॥२१॥ स्पष्टार्थम् । उपपत्तिश्च पूर्व कोकेनातिसुगमा ॥ २१ ॥ · आद्यन्त्ये चाऽऽधूम्रवर्णानुरूपं खण्डग्रासे भृङ्गवृन्दानुकारि । ग्रासो रक्तश्यामवर्णोऽधिकोऽधीत् सर्वग्रासं पिङ्गलः शीतरश्मिः ॥२२॥ इति करणप्रकाशे चन्द्रग्रहणाधिकारः ||५|| भृङ्गवृन्दानुकारि भ्रमरपुञ्जसदृशमर्थात् कृष्णमित्यर्थः । शेषं स्पष्टार्थम् ||२२|| श्रीमत्कृपालोस्तनयेन येन नयेन सत्येन सुधाकरण | सहासनाकारि बहुत्र तेन विदोदितश्चन्द्रयुतौ तु हेतुः ॥ इति करणप्रकाशस्य सद्वासनायां चन्द्रग्रहणाधिकारः समाप्तः ॥५॥ अथ सूर्यग्रहणाधिकारः । तिथेर्नताद्वाण - ५ हृताद्गृहाद्यं तेनोनितः प्राचि युतोऽपरत्र । सूर्यस्ततः क्रान्तिलवा युतोनाः स्वाक्षेण तुल्यान्यदिशोलवाः स्यु : ॥ १॥ तिथेर्नताद्दर्शान्तकालिकनतकालाद्यव्यात्मकात् पञ्चभक्ताद्यद्गृहाद्यं फलं तेन प्राचि प्राक्कपाले सूर्यो हीनोऽपरत्र पश्चिमकपाले युक्तस्ततो ये क्रान्तिलवास्ते तुल्यान्यदिशोः स्वाक्षांशेन युतोना लबा वित्रिभनतलवाः स्वल्पान्तरतः स्युरित्यर्थः । अत्रोपपत्तिः । नतघटिकाः षड्गुणा भागास्ते त्रिंशद्धृता राशयः स्युरेवं नतघटिकाः पञ्चभक्ता नाडीवृत्ते रविगतध्रुवप्रोतयाम्योत्तरवृत्तान्तता राशय एव स्वल्पान्तरादर्कदशमलग्नान्तरांशा वा वित्रिभाकीन्तरां - शा जातास्ततः संस्कारेण वित्रिभमानं स्फुटम् । वित्रिभक्रान्तिपलभागानां संस्कारेण वित्रिभनतांशाः साधिता इति सर्वमुपपन्नम् ॥ १ ॥ Aho! Shrutgyanam Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ करणप्रकाशे । लवोनपूर्णाङ्क - ९० जशिञ्जिनीहता गृहाद्यमौ खखपणी ३ - ६००द्धृता ऋणं धनं स्याद्यटिकादि लम्बनं तिथौ हि पूर्वापरभागयोर्मुहुः ||२॥ लवाः पूर्वागता वित्रिभनतांशास्तैरूनाः पूर्णाङ्का नवतयो विभिन्नतांशास्तेषां शिञ्जिनी वित्रिभशङ्कुः सा पूर्वागतस्य गृहाद्यस्य नतकाल - पञ्चमांशसमस्य वित्रिभाकन्तिरस्य मौर्व्या ज्यया हता षट्त्रिंशच्छंतेतालब्धं घटिकादि लम्बनं पूर्वापरकपालयोस्तिथौ क्रमेण ऋणं धनं स्यात् तच्च मुहुरसकृत् साध्यमित्यर्थः । अत्रोपपत्तिः । 'त्रिभोनलग्नार्कविशेषशिञ्जिनी कृताहता व्यासद लेन भाजिते ' त्यादिभास्करप्रकारेण लं= ज्या ( विर ) x विशं x ४ त्रित्रि ४ ज्यागृ X ज्या (९० - ल ) १२०×१२० नयनम् ॥ २ ॥ = X ज्या ( ९० - ल ) ३६०० इत्युपपन्नं लम्बना लम्बनेन गुणिता ग्रहभुक्तिव्यमषट्क - ६० विहृता च कलाद्यम् । तद्विलम्बनवशाच्छशिभान्वोः स्वर्णमत्र तमसोऽपरथा स्यात् ॥ ३ ॥ स्पष्टार्थम् । उपपत्तिश्च लम्बनघटीचालनानयनेन स्फुटा ॥ ३ ॥ भुक्त्वन्तरं लवगुणेन हतं विभक्तं व्योमाभ्रनागशशिभि- १८०० लवदिङ्नतिः स्यात् । तात्कालिकामृतमयूखशरो युतोनो नत्या समान्यककुभोर्भवति स्फुटोऽसौ ॥ ४ ॥ लवगुणेन पूर्वागतवित्रिभनतांशज्यया दृक्क्षेपेणेत्यर्थः । भुक्तयन्तरं रविचन्द्रगत्यन्तरम् । शेषं स्पष्टार्थम् । १५ अत्रोपपत्तिः । गत्यन्तरपञ्चदशांशसमाः परमा नतिकला:-गअं 1 त्रिज्यया १२० परमा नतिकलास्तदा दृक्क्षेपेण किमिति लब्धा नति_गअंXलवगुण_गर्भ X लवगुण | शेषोपपत्तिः स्फुटेति ॥ ४ ॥ कलाः १५×१२० १८०० Aho! Shrutgyanam Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४१ सूर्यग्रहणाधिकारः। स्थितिविमर्ददले शशिपूर्ववत समभिधाय यतश्च तिथेः स्फुटात् । स्थितिदलोनयुतादिह लम्बने स्थितिदले च मुहुर्मुहुरानयेत् ॥ ५॥ स्पष्टार्थम् । अत्रोपपत्तिः। 'तिथ्यन्ताद्गणितागतात् स्थितिदलेनोनाधिकादिति भास्करविधिना स्फुटा ॥ ५ ॥ प्राग्लम्बनं मध्यविलम्बनाद्भवे दनल्पमल्पं यदि मोक्षलम्बनम् । ऋणाख्ययोः स्यादधिकं विमोक्षज प्राग्ग्रासमल्पं यदि वा धनाख्ययोः ॥ ६ ॥ प्राग्यासं स्पर्शकालिकमित्यर्थः । शेषं स्फुटम् ॥ ६ ॥ तदन्तरेण स्थितिखण्ड निजं युतं स्फुटं स्याद्वियुतं ततोऽन्यथा । युत्या युतं लम्बनयोर्धनर्णयो- रयं विधिः स्यात् खलु मर्दखण्डयोः ॥ ७॥ धनर्णयोर्लम्बनयोर्युत्या योगेन स्थितिखण्डनमिष्टं युतं तदा स्फुटं स्थित्यर्ध स्यात् । शेष स्पष्टम् । अनोपपत्तिः । स्पर्शकालः दर्शान्त-स्थि + स्पालं मध्यका= दर्शान्त + मलं स्फुटस्थि-मका-स्पका स्थि+ ( मल-स्पालं ) अत्र प्राक्कपाले यदि स्पालं > मलं वा, स्पालं < मलं तदा ऋणधनचिह्नग्रहणेन स्फुस्थि-स्थि+ ( मलं-स्पालं) =स्थि + ल । मोक्षे तु स्फुटस्थित्यर्धम् = मोका-मका = दर्शा-स्थि + मोलं-- ( दर्शा + मलं) ___ =स्थि + ( मोलं-मलं ) अत्र प्राक्कपाले ऋणलम्बने यदि मोलं < मलं तदा मौक्षिकं स्थित्यर्थं स्फुटम् = स्थि + लअं । अतो Aho ! Shrutgyanam Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ કર करणप्रकाशे। ऽन्यथा स्थित्यर्धे लम्बनान्तरमृणं भवति । यदि मध्यस्पर्शकालिकयो मध्यमोक्षकालिकयोर्लम्बने धनणे भवतस्तदा तयोरन्तरे तद्योगो भवतीति । एवं मर्दखण्डयोः स्फुटयोर्मध्येऽपि विधिरित्यादि सर्व स्फुटमिति सर्वमुपपद्यते ॥७॥ स्याद्वाहुराभिमतः स्फुटेषुजः स्थित्यर्धनिघ्नोऽपहृतः स्फुटन सः । स्फुटस्ततो ग्रासविधिर्यथोक्तवत् ततोऽप्पनेहा विपरीतकर्मणा ॥८॥ तत इष्टग्रासाद्विपरीतकर्मणाऽनेहा इष्टकालः साध्य इत्यर्थः । अत्रोपपत्तिः । 'शेष शशाङ्कग्रहणोक्तमत्र स्फुटेषुजेन स्थितिखण्डकेन' इत्यादिना भास्करविधिना स्फुटा । तत्रैव भास्करविधी मदीयो विशेषश्च चिन्त्यः । (मन्मुद्रायित-लल्लसिद्धान्तशिष्यधीवृद्धिदतन्त्रस्य ३५ पृष्टे मदीया टिप्पणी विलोक्या ) ॥ ८ ॥ मातण्डबिम्बस्य दिवाकरां-१२शः संलक्ष्यते नो खलु खण्डितोऽपि । सुतीव्रभावान्महसः सुधांशोः सुनिर्मलत्वादपि षोडशां-१६शः ॥९॥ इति करणप्रकाशे सूर्यग्रहणाधिकारः ॥ ६॥ स्पष्टार्थमुपपत्तिश्च — इन्दोर्भागः षोडशः खण्डितोपि तेजःपुञ्जच्छनभावान्न लक्ष्यः-' इत्यादिभास्करोक्तेनोपलब्धिरेवेति ॥ ९ ॥ श्रीमत्कृपालोस्तनयेन येन नयेन सत्येन सुधाकरेण । सद्वासनाऽकारि बहुत्र तेन विदोदितः सूर्ययुतौ तु हेतुः ॥ इति करणप्रकाशस्य सहासनायां सूर्यग्रहणाधिकारः समाप्तः ॥६॥ __ अथोदयास्ताधिकारः ऊनो ग्रहो लघुगतिस्तरणेरुदेति प्राच्यामतोऽधिकगतिस्त्वधिकः प्रतीच्याम् । शक्रस्य दिश्यधिकभुक्तिखगः स ऊनो । यात्यस्तमूनगतिरप्यधिकोऽपरस्याम् ॥१॥ Aho ! Shrutgyanam Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ उदयास्ताधिकारः । ४३ तरणेः सूर्याल्लघुगतिरल्पगतिर्ग्रहो यथा भौमगुरुमन्दा वक्रिणौ बुधशुक्रौ च यदा तरणेरूनो ऽल्पस्तदा प्राच्यां दिश्युदेति रात्रिशेषे । अधिकगतिर्ग्रहश्च यथा चन्द्रो व्वणि ज्ञशुक्रौ च यदा खेरधिकस्तदा प्रतीच्यामुदेति । एवं सोऽधिकगतिर्ग्रहो यदा रवेरूनस्तदा शक्रस्येन्द्रस्य दिशि अर्थात् प्राचि ऊनगतिश्च रवेर्यदाधिकस्तदाऽपरस्यां पश्चिमायां दिश्यस्तं यातीत्यर्थः । अत्रोपपत्तिः । ' रवेरूनभुक्तिर्ग्रहः प्रागुदेती 'त्यादिभास्करप्रकारतः स्फुटैव सिद्धान्तविदामिति ॥ १ ॥ कालांश कैर्दिनकरे- १२ नवभिः ९ कुचन्द्र- ११ विश्वे - १३ दिने १५ स्तुरगशीतकरैः १७ क्रमेण । शीतांशुशुक्रगुरुसोमसुतार्किभौमा हीनाधिका दिनपतेः स्युरदृश्यदृश्याः ॥ २ ॥ स्पष्टार्थम् । कालांशाश्च प्राचीनैरेतावन्त एवोपलब्धा इत्यत्र तेषां वागेव कारणं कालांशानां स्थिरत्वे नान्यत् कारणं वक्तुं शक्यत इति । चन्द्रादीनां कालांशाश्च । चं १२ । मं १७ । वु. १३ । गु. ११ । शु. ९ । श. १९ । भास्करादिमतेन बुधशुक्रकालांशा भिन्नाः सन्ति ॥२॥ ग्रहस्य दोर्ज्यारहिता त्रिभज्यका क्षेपाहता शैलनवाश्वि- २९७ भिर्भजेत् । लिप्तादि बाणायनयोः समाशयोः कुर्यादृणं भिन्नदिशोधनं ग्रहे ॥ ३ ॥ त्रिभज्यका ग्रहदो यरहिता कार्या । एवं भुजको व्युत्क्रमज्या जाता सा क्षेपेण ग्रहशरेणाहता तां शैलनवाश्वि- २९७ भिजेदुणक इत्यध्याहा - र्यम् । लब्धं लिप्ताद्यायनदृक्कर्मकलाः स्युरिति । शेषं स्पष्टार्थम् । अत्रोपपत्तिः । स्थूलतया युज्या त्रिज्या गृहीता । नाडीमण्डलासव एव क्रान्तिवृत्ते कलाः कल्पिता उत्क्रमज्ययाऽऽयनवलनं च साधितम् । तत 'आयनं वलनमस्फुटेपुणा सगुणं द्युगुणभाजित ' मित्यादिभा Aho! Shrutgyanam Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४४ करणप्रकाशे। स्करविधिना स्थूला आयनहक्कमकलाः ____आवx श_भुकोउज्या जिज्या श_भुकोउज्या४१९५४श १२० १२० १२० १२०४४ १२० -भुकोउज्या X श_भुकोउज्या X श स्वल्पान्तरात । २९६ २९७ अत उपपन्नमायनदृक्कमकलानयनम् । धनर्णोपपत्तिः स्फुटा ॥३॥ क्षेपेक्षभासङ्गुणितेऽर्क-१२ भाजिते लब्धं कलाद्यं स्वमृणं विधीयते । याम्योत्तरं क्षेपभवं नभश्चरे प्राचीस्थिते पश्चिमभागगेऽन्यथा ॥४॥ स्पष्टार्थम् । अत्रोपपत्तिः । इदानीमक्षजं दृकर्म साध्यते तत्र क्षितिजे स्थूलतयाऽक्षनं वलनमक्षज्यासमं गृहीतम् । ततो 'लम्बज्ययाऽक्षज चेत् स्याद्वलनं किं स्फुटेषुणा' इत्यादिभास्करविधिना मध्यममेव विक्षेपं स्वल्पान्तरात् स्फुटं परिकल्प्य त्रिज्यासमां दुज्यां च गृहीत्वाऽक्षजहकर्मकलाः = अक्षज्या X श =पलभाxश । अत उपपन्नमानयनम् । धनोपपत्तिः सि लम्बज्या १२ द्धान्तयुक्त्या स्फुटा ॥ ४ ॥ एष्योऽल्पादाधिकाद्गतोऽर्कखगयोर्यः स्याद्विनाडीगणो युक्तोऽसौ विवरोदयैर्विधिरयं पश्चात् सचक्रार्धयोः । एकक्षस्थितयोस्तयोः पुनरसी साध्योऽन्तरस्थैर्लवैः कालांशाश्च दशो-१० घृताः स कथिताल्पैस्तैग्रहो नेक्ष्यते ॥५॥ स्पष्टार्थम् । 'उनस्य भोग्योऽधिकमुक्तयुक्त' इत्यादिभास्करविधिना दृग्ग्रहार्कमध्ये विनाड्यः साधिताः कालांशाश्च दशहृता विनाड्यो जातास्तदल्पे साधितग्ग्रहार्कान्तरविनाडीगणे रविप्रभाच्छन्नमूर्त्तित्वादृग्ग्रहो नेक्ष्यत इति सर्वा वासना स्फुटैवेति ॥ ५ ॥ इष्टांशकेभ्योऽभ्यधिका ध्रवाशा यदा तदाख्यानि गतान्यहानि । Aho ! Shrutgyanam Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ उदयास्ताधिकारः । अस्तेऽल्पका गम्यदिनान्यवेहि ४५ विलोमतस्तान्युदये ग्रहाणाम् ॥ ६ ॥ ध्रुवांशाः कालांशाः पठिता इष्टांशेभ्यो ऽभ्यधिकास्तदा तदन्तर्वर्त्तिदिनानि गतानि अल्पाश्चगम्यानि अस्ते अवेहि जानीहि । यदि कालांशाः पठिता इष्टांशेभ्यो ऽभ्यधिकास्तदा एष्यदिनानि अल्पास्तदा गतदिनानीत्यर्थः । उपपत्तिरर्थत एव स्फुटा ॥ ६ ॥ उक्तक्षितकाललवान्तरलिप्ता भुक्त्योर्विवरेण हृता ग्रहभान्वोः । वक्रोपगते द्युचरे गतियुत्या गम्यानि गतानि च सन्ति दिनानि ॥७॥ स्पष्टार्थमुपपत्तिश्चानुपाततो गतगम्यदिनानयनस्य स्फुटा ॥ ७ ॥ यदा खरांशुर्भवनद्वयेन स्वाक्षांशहीनेन समस्तदानीम् । प्रयात्यगस्त्योऽस्तमयं भषङ्कात् तेन च्युतेनोदयमेति तुल्यः ॥ ८ ॥ इति करणप्रकाशे उदयास्ताधिकारः ॥ ७ ॥ स्पष्टार्थम् । ( मन्निर्मितगणकतरङ्गिण्यां ३१-३३ पृष्ठानि विलो - क्यानि ) अत्रोपपत्तिः ः । अगस्त्यस्य याम्याः शरांशाः = ८० लल्लमतेन तज्ज्या =११८ | यदि लम्बज्ययाऽक्षज्या तदा शरज्यया किं लब्धा स्थूला - क्षदृक्कर्म ज्या = । अत्र स्वल्पान्तरात् प्रथमज्याखण्डानुपातेनाक्षज्या= ३१ अ । लम्बज्या च स्थूला = १२० । ततोऽक्षदृक्कर्मज्या ज्याअ x ११८ ज्याल १५ _३१ × अ× ११८ १२०×१५ १२० ० _अX ११८___ । एतच्चापांशाः स्थूलाः=- अ, स्वल्पान्तरात् । स्वल्पान्तरात् कालक्षेत्रयोः समविभागकल्पनया द्वादशकालांशसमान् क्षेत्रांशान् प्रकल्प्यास्तभानुः = ८०० – १२ - अ=६ ८° - अ| अत्राक्षदृकर्मणः स्थूलत्वात् ६८° स्थाने ६०° एते गृहीतास्तारतम्यादाचार्येणात उपपद्यते सर्वम् । उदयभानुरस्तभानुहीनभार्धसमः स्वल्पान्तरादिति ॥८॥ Aho! Shrutgyanam Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४६ करणप्रकाशे। श्रीमत्कृपालोस्तनयेन येन नयेन सत्येन सुधाकरेण । सहासनाऽकारि बहुत्र तेन विदोदितः खेटगमे तु हेतुः ॥ इति करणप्रकाशस्य सद्वासनायामुदयास्ताधिकारः समाप्तः ॥ ७ ॥ __ अथ शृङ्गोन्नत्यधिकारः । अक्षप्रभा क्षेपहता यमस्वरै-७२ भक्ता फलेनोनयुतं स्फुटं भवेत् । इन्दोश्चरार्धे रविवत् प्रसाधितं भिन्नैकविक्षेपशशाङ्कगोलयोः ॥ १॥ स्पष्टार्थम् । अत्रोपपत्तिः । अत्र शरकलावशेन स्थूलत्वात् कुज्याकलासमा एव चरासवः साधितास्ते षड्भक्ताः शरजनितं पलात्मकं चरं स्यात् । तत्संस्कारेण मध्यक्रान्तिभवचरार्धं स्पष्टं चरं स्यादिति । श.क-श । ज्याश-श.x३६ । कुज्या विश.x३२ । एतच्चापभागाः= वि X शX ३१४ १५ _ विश '१२४६०४१५४३१ १२x६० । X । एते षष्टिगुणाः कुज्याकलाः विश । एते षड्भक्ताः शरजं पलात्मकं चरम्=विXश । अत उपपन्नमानयनम् । धनोपपत्तिरतिसुगमा ॥ १ ॥ प्राग्वत् प्रागुदयेन्दुलग्नयोः पश्चात् षड्भयुतास्तचन्द्रलग्नयोः । यः कालोऽन्तरजः स उन्नतो भवेत् साध्याऽतः स्वचरार्धतोऽर्कवत् प्रभा ॥२॥ प्राकक्षितिज उदयेन्दुः प्राग्डग्ग्रह आयनाक्षजदृकर्मसंस्कृत इन्दुः । लग्नं चानयोर्मध्ये प्राग्वत् ' उनस्य भोग्योऽधिकभुक्तियुक्तो मध्योदयाढ्य ' इत्यादिना कालश्चन्द्रस्योन्नतकालो भवेत् । पश्चिमक्षितिजे षड्भयुतास्तचन्द्रलग्नयोर्मध्ये प्राग्वदुन्नतकालः साध्यः । तत उन्नतकालात् स्पष्टचरार्धतश्च शङ्क विधाय अर्कवत् प्रभा छाया चन्द्रस्य साध्येत्यर्थः । Aho ! Shrutgyanam Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ज्यालं ज्यालं शृङ्गोन्नत्यधिकारः। उपपत्तिश्चात्रातिसुगमा ॥ २ ॥ चन्द्रार्कयोः क्रान्तिलवान्तरैक्यतो जीवा विधया समभिन्नगोलयोः । चन्द्रष्टभाकर्णगुणा विभाजिता ____ स्याल्लम्बमौर्व्या फलमिन्दुदिग्भवेत् ॥ ३ ॥ स्पष्टार्थम् । अत्रोपपत्तिः । सूर्यास्तकाले सूर्यायैव सूर्यभुजः क्रान्त्यंशा द्विगुणाः स्वल्पान्तरात् क्रान्तिज्या= २रक्रां । अग्रा-त्रि४२रको । चन्द्राग्रा=२चका त्रि । अभयोः संस्कारेण रव्यपेक्षया चन्द्राग्रा-H४२ ( रक्रां* चंक्रां ) = Exसंस्कारज्या । इयं चन्द्रच्छायाकर्णगुणा त्रिज्याहृता जाता रव्यपेक्षया चन्द्रकर्णवृत्ताग्रा =इक संस्कारज्या । इयमक्षप्रभया याम्यया संस्कृता जातो लघुशङ्कप्राच्यपरसूत्रान्तररूपो भुन इत्यग्रे संबन्धः ॥ ३ ॥ चान्द्रेऽपमेऽल्पे समदिग्भवेऽन्यथा तद्याम्ययाऽक्षप्रभया च संस्कृतम् । स्यादङ्गुलादिः स भुजो दिवाकराः कोटिस्तयोर्वर्गयुतेः पदं श्रुतिः ॥ ४॥ समदिग्भवे चान्द्रेऽपमे सूर्यक्रान्तितोऽल्पे पूर्वागतं कर्णवृत्ताग्रारूपं फलमिन्दुदिक्कादन्यथा विपरीतदिकं ज्ञेयं तद्याम्ययाऽक्षप्रभया संस्कृतं सोऽङ्गुलादिर्भुजः स्यात् । दिवाकरा द्वादश लघुशङ्कः कोटिः । तयोर्वर्गयुतेः पदं श्रुतिः कर्णः स्यादिति ।। अत्रोपपत्तिः । ' त्रिभज्याहृताऽर्काग्रका कर्णनिघ्नी' त्यादिभास्करविधितो लघुशङ्कुप्राच्यपरान्तररूपो बाहुः सूर्यापेक्षया चन्द्रस्य साधित इति पूर्वश्लोके खुपपादितः । ततः सूर्यास्तकाले रविशङ्कुभावादपवर्तितशङ्कादशैव चन्द्रशङ्कर्जातस्तयोर्वर्गयुतेःपदं कल्पितरविचन्द्रयोरपवर्तित ज्यालं Aho! Shrutgyanam Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४८ करणप्रकाशे । विम्बान्तरसूत्रं स्यादिति सर्व स्फुटमेव ॥ ४ ॥ भानुवार्जतसुधाकरांशकाः स्यात् सितं तिथि-१५ विभाजिताः सिते । व्योमकुञ्जरशशाङ्क-१८० वर्जिताः ___ स्यात् तथैव बहुलेऽसितं भवेत् ॥ ५॥ सिते शुक्लपक्षे भानुवर्जितसुधाकरांशकाः सूर्योनचन्द्रांशकाः पञ्चदशभक्ताः सितं सिताङ्गुलानि स्यात् । बहुले कृष्णपक्षे तेऽन्तरांशा व्योमकुञ्जरशशाङ्कतो वर्जितास्ततः पञ्चदशहृता असितं स्यादित्यर्थः । अत्रोपपत्तिः । पञ्चदशभिरंशैरेकं सिताङ्गुलं प्रकल्प्यानुपातेन शुक्लाङ्गुलानि भवन्ति शुक्लपक्षे । कृष्णपक्षे तु सितम्=अं. इदं द्वादशशुद्धं जातमसितम्=१२-अं = १४०-अं भ । अत उपपन्नं सर्वम् ॥ ५ ॥ विन्दोर्बाहुः संनिवेशो यथाऽऽशं पश्चाद्देशे प्राङ्मुखी कोटिरस्मात् । - प्राच्यामिन्दोः पश्चिमाशामुखी स्यात् कर्णस्तिर्यग्बाहुकोट्यग्रमध्ये ॥६॥ स्पष्टार्थम् ॥ ६ ॥ कर्णकोटियुजि षड्भिरङ्गुलमण्डलं शशभृतः समालिखेत् । आनयेदपरतः सितं विधोः कर्णमार्गगमथासितेऽसितम् ॥ ७ ॥ स्पष्टार्थम् ॥ ७ ॥ सिताङ्ग-विश्लेषदलेन नन्दा ६ हृता धिकाः स्यात् परिलेखसूत्रम् । नीतेन शुक्लादनुकर्णगत्या वृत्तं लिखेत् तेन सितप्रसिद्धयै ॥ ८॥ इति करणप्रकाशे शृङ्गोन्नत्यधिकारः॥ ॥ सिताङ्गयोरन्तरार्धेन नव हृता लब्धिश्च सिताङ्गान्तरार्धेनाधिका परिलेखसूत्रं स्यादिति । Aho ! Shrutgyanam Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ग्रहयुत्यधिकारः । अत्रोपपत्तिः । सितोनाः षट् विभास्वभासूत्रयोरन्तरं कोटिकर्णयोः स्यात् । भुज षट् । ततो 'भुजाद्वर्गितात् कोटिकर्णान्तराप्त' मित्यादिना कोटिक र्णयोगः = | कर्णः = ३६ अ + अं भ अनल्पभुक्ती खचरेऽल्पभुक्ते भ शेषोपपत्त्यर्थं भास्करशृङ्गोन्नतिर्निरीक्ष्या । श्रीमत्कृपालोस्तनयेन येन नयेन सत्येन सुधाकरेण । सहासना कारि बहुत्र तेन विदोदितः शृङ्गविधौ तु हेतुः ॥ इति करणप्रकाशस्य सद्वासनायां शृङ्गोन्नत्यधिकारः समाप्तः ||८|| अथ ग्रहयुत्यधिकारः । वक्रस्थयोः शीघ्रगतावनल्पे भं रूनेऽथ वाण्यधिकेऽनुलोमात् । । अत उपपन्नम् । गम्या युतिः स्यात्तु गताऽन्यथा स्यात् ॥ १ ॥ - अनल्पभुक्तावधिकगतौ खचरे ऽल्पभुक्तेर्ग्रहाद्नेऽल्पेऽथ वक्रिणि खगेऽनुलोमादवक्रगाहादधिके द्वयोर्वक्रस्थयोर्ग्रहयोः शीघ्रगतावल्पगतेहादनल्पेऽधिके ग्रहयोर्युतिर्गम्या एप्या स्यादतोऽन्यथा तु गता स्यादित्यर्थः । अत्रोपपत्तिर्ग्रहगतिसंस्थानतो ऽतिस्फुटा ॥ १ ॥ अवक्रयोर्वक्रगयोश्च भक्ता भुक्त्यन्तरेणाऽन्तरलिप्तिकाः स्युः । दिनानि चक्रिण्यथ भुक्तियुत्या ज्ञेया युतिस्तेरगता गता वा ॥ २ ॥ स्पष्टार्थमुपपत्तिश्राग्रिमश्लोकोपपत्तिः स्फुटा ॥ २ ॥ Aho! Shrutgyanam ફર गतिरन्तरलिप्तिकाहता गतियोगाऽन्तरभाजिता तथा । अगते स्वमृणं गते कला योगे वऋगतेऽन्यथा समौ ॥ ३ ॥ 55 Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ करणप्रकाशे। गतिर्ग्रहयोरन्तरलिप्ताभिर्हता एकस्मिन् ग्रहे वक्रिणि गत्योर्योगेनान्यथाऽन्तरेण भाजिता । लब्धाः कला अगते गम्ये योगे स्वं कार्या गते योगे च ऋणं कार्याः । वक्रगते आहे तु अन्यथा विपरीत कार्याः। गम्ये ऋणं गते धनं कार्यास्तदा तौ खेटौ समौ भवत इत्यर्थः । ____ अत्रोपत्तिः । यद्यकस्मिन् ग्रहे वक्रिणि गतियोगेनान्यथा गत्यन्तरेणैकं दिनं तदा ग्रहान्तरलिप्ताभिः किम् । लब्धानि गम्यगतदिनानि = तत एकेन दिनेन ग्रहगतिकलास्तदा पूर्वागत गतगम्यर्दिनः किम् । लब्धाश्चालनकलाः = ग.X धनर्णवासना चातिस्फुय।।३। नवदिनेशरसाऽर्कदिवाकरा दशगुणाः खलु बाणकलाः कुजातू । ९०।१२०६०।१२०।१२० युगयमाऽष्टरसाऽम्बरभूमयो दशहता इह पातलवाःस्मृताः॥४॥ ४०२०1००६०११०० कुजादीनां मध्यमाः परमाः शरकलाः कु. ९० । वु. १२० । गु. ६० । शु. १२० । श. १२० । पातभागाश्च कु ४० । वु. २० । गु. ८० । शु. ६० । श. १०० । अत्रोपपत्तिः । शीघप्रत्तिवृत्तगोले ये शराः परमा उपलब्धास्ते पठितास्तथा ग्रहमन्दोच्चवत्कुजादिपातानामत्यल्पगतित्वात् स्वसमयोपलब्धाः स्थिरा भागाः पठिताः । तथा च स्वतन्त्रे लल्लः । नन्दसूर्यरससूर्यभानवो दिग्गुणाः शरकलाः कुजादितः । वेदलोचनगजाङ्गखेन्दवः पातजाः स्युरथ दिग्गुणा लवाः ॥ आचार्येण लल्लोदिता एव पठिता इति ॥ ४ ॥ युगाश्विनः षट्कृतिरश्ववेदा स्तम्बेरमाम्भोनिधयः खरामाः। व्योमेन्दुनिघ्ना निजकर्णभक्ताः कुजादितो विम्बकला भवन्ति ॥५॥ Aho! Shrutgyanam Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ग्रहयुत्यधिकारः । २४ | ३६ | ४७ । ४८ । ३० एताः संख्या दशगुणा निजनिजशीघ्रकर्णभक्तास्तदा भौमादितः क्रमेण बिम्बकला भवन्ति इति । अत्रोपपत्तिः । ‘पञ्चभिर्दशभिरिन्द्रियेन्दुभिर्व्योमबाहुभिरथेषुलो चनैः । चन्द्रयोजनतनुर्हृतास्फुजिज्जीवसौम्यशनिभौममूर्त्तयः ॥ ' इति लल्लोदितेन स्वल्पान्तरानौमादीनां तनुयोजनानि भौ = बु ४८० २५ - शुः ४८० १५ ४८० ४८० ४८। १० ४८० शु = ९६ ॥ श = = २४ ॥ ५ २० ततो 'योजनानि दशभिर्हतानि वा मध्यमाः स्युरथ मानलिप्तिकाः । ताडितास्त्रिभवनज्यया पुनर्भुग्रहान्तरविभाजिताः स्फुटाः' || इति लल्लोदितेन भौमादीनां स्वल्पान्तरात् मध्यविम्बकलाः । भौ. २ । वु. ३ । गु. ४ । ३० शु. १०। श. २ । ३० स्फुटविम्बकलाच I = १९ स्वल्पान्तरात् ३२ ॥ गु = भौ = - २x१२० = २४×१० . ३ × १२० | बु = शीक शीक शीक . ३६×१० शीक 1 आचार्येण गुरोर्मध्यमविम्बकलाः = ३ १३ शुक्रस्य च ४. एताः कला गृहीतास्तत पूर्वविधिना स्फुटविम्बकलाः। गु= ३१३x १२० शीक ४७ X १० शीक २३ १२० शीक = ५१ - ४८×१० शीक शीक = ३०×१० शीक । अत्र गुरु । श शुक्रविम्बयोर्लल्छेन सह महान् विरोधः सुधीभिर्भृशं विभावनीयः ॥ ५ ॥ भौमसूर्यसुतवाक्पतिपाताः संस्कृताश्चलफलेन यथा ते । स्युः स्फुटा ज्ञसितपातलवाः स्युः स्वीयमन्दफलयुक्तविहीनाः ॥६॥ स्वीयमन्दफलयुक्तविहीना व्यस्तमन्दफलसंस्कृता इत्यर्थः । अत्रोपपत्तिः । अत्र चक्रशुद्धः पातः पातत्वेन गृहीतः । अत्रः 'पातेSथ वा शीघ्रफलं विलोममिति भास्करविधिनाऽत्र यथा संस्कृताः पातलवाः स्फुटग्रहशोधनार्थं स्फुटा भवन्ति । बुध शुक्रपातयोर्मन्द फलसंस्का Aho! Shrutgyanam ' Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ करणप्रकाशे। रार्थ ' ये चात्र पातभगणाः पठिता ज्ञभृग्वोस्ते शीघ्रकेन्द्रभगणैरधिका यतः स्यु-' रित्यादि भास्करवचनं सभाष्यं विलोक्यमिति ॥ ६ ॥ स्वं स्वं पातं सहशकलिकात् सौम्यभृग्वोचलोचात् त्यत्का दोा निजशरहता शीघ्रकर्णोद्धृता च । क्षेपः स्पष्टो भवति दिशि पातोनितव्योमगस्य नत्या सूर्यग्रहणविधिना संस्कृतः शीतरश्मेः ॥ ७॥ सदशकलिकात् स्पष्टग्रहात् । शीतरश्मेश्चन्द्रस्य वाणो नत्या संस्कृतः स्फुटः स्यात् । अत्रोपपत्तिः । मन्दस्फुटात् खेचरतः स्वपातयुक्ताद्भुजज्या पठितेषुनिनीत्यादिना चक्रशुद्धपाततः स्फुटा आचार्येण शरभागाः साधिताः। चन्द्रस्य च नतिमहत्त्वात् स्वीकताऽन्येषां स्वाल्पन्तरात् त्यक्ता तेन भौमादीनां गणितागतःक्षेप एव स्फुटो नतिसंस्कृतो ज्ञेयः ॥ ७ ॥ शरयोः समभिन्नगोलयोर्विवरैक्यं भवति ग्रहान्तरम् । अस्मिँस्तनुखण्डयोगतो भेदोऽल्पे खरसो ६० द्धृते कराः ॥८॥ समभिन्नगोलयोः शरयोः क्रमेण विवरमैक्यं च ग्रहान्तरं भवेत् । अस्मिन्नन्तरे तनुखण्डयोगतो मानक्याईतोऽल्पे भेदो भवति । अधःस्थेनोर्ध्वस्थश्छाद्यत इत्यर्थः । ग्रहयोदक्षिणोत्तरान्तरं शरयोः संस्कारसमं कलात्मकं षष्टिहृतं हस्ता भवन्ति ।। अनोपपत्तिः । अत्रैकममुलं साईद्विकलं ५ गृहीतं तच्चतुर्विंशतिगुणं हस्ताङ्गुललिताः=६० । अतः कलात्मकमन्तरं पष्टिहृतं हस्ता भवन्ति । शेषोपपत्तिरतिसुगमा ॥ ८ ॥ पलप्रभानेन कलेषुणा धगै७२ हतेन संस्कृत्य चरं ततो दिनम् । प्रहैष्ययुग्लग्नगताऽन्तरोदयैर्युतौ भवेदृश्ययुतौ विधिः स हि ॥ ६ ॥ Aho ! Shrutgyanam Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ग्रहयुत्यधिकारः । कलेषुणा कलात्मकशरेण पलप्रभागुणेन वगै ७२ हृतेन फलेन ग्रहस्य मध्यमक्रान्तिभवं चरं संस्कृत्य स्फुटं चरं साध्यं ततः स्फुटाञ्चरात् दिनं दिनमानं साध्यम् । ग्रहस्यैष्यो भोग्यकालस्तात्कालिकलग्नस्य गतकालेनान्तरोदयैश्च युक् एवं युतौ युतिसमये ग्रहस्योन्नतकालो भवेदिति शेषः । एवं दृश्ययुतौ स चन्द्रशृङ्गोन्नतिवद्विधिम्रहावलोकनार्थ कार्य इति शेषः ॥९॥ अत्रोपपत्तिः । आचार्यस्य शृङ्गोन्नत्यध्यायस्य प्रथमश्लोकेन स्फुटचरोपपत्तिः स्फुटा । तेनैवाध्यायेनान्यत् सर्वं च स्फुटमिति ॥ ९ ॥ यदा समकलौ रात्रावूनी तत्काललग्नतः । अधिको चाऽस्तलग्नात् स्तस्तदा दृश्ययुतिर्भवेत् ॥ १० ॥ स्पष्टार्थमुपपत्तिश्च स्फुटा ॥ १० ॥ असमदिशोः शरयोर्युतिभाजी निजनिजबाणदिशि धुचरी स्तः । समककुभोः खलु यस्य शरोऽल्पो ऽपरदिशि सोऽन्यनभश्चरतः स्यात् ॥ ११ ॥ स्वष्टार्थम् । अत्रोपपत्तिः । भास्करग्रहयुत्यधिकारतः स्फुटा ॥ ११ ॥ समफलयोर्ग्रहयोरुदयो यः स्फुटमनयोरुदयात् समयेन । स भवति येन सति ग्रहभेदे स तिथिरतः कुरु लम्बनपूर्वम् ॥ १२ ॥ समकलयोरेकस्थानस्थितयोर्ग्रहयोर्य उदय उदयकालो भवेत् तस्मात् उदयादुदयकालाधन समयेनानयोर्ग्रहयोः स्फुटं स युतिकालो ग्रहभेदे सति भवेत् स एव तिथिर्दन्तिः कल्प्यस्ततः सूर्यग्रहणवल्लम्बनपूर्व लम्बनादिकं कुर्वित्यर्थः। उपपत्तिरत्रातिसरला ॥ १२ ॥ Aho ! Shrutgyanam Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ करणप्रकाशे । ५४ आसीत् पार्थिववृन्दवन्दितपदाम्भोजद्वयो माथुरः श्रीचन्द्राख्यबुधो गुणैकवसतिः ख्यातो द्विजेन्द्रः चितौ । नत्वा तस्य सुतोऽङ्घ्रिपङ्कजयुगं खण्डेन्दुचूडामणेवृत्तैः स्पष्टमिदं चकार करणं श्रीब्रह्मदेवः कृती ॥ १३ ॥ इति श्रीब्रह्मदेवगणकविरचिते करणप्रकाशे ग्रहयुत्यधिकारः ॥ ६ ॥ समाप्तश्चाऽयं करणप्रकाशः । स्पष्टार्थम् ॥ १३ ॥ श्रीमत्कृपालोस्तनयेन येन नयेन सत्येन सुधाकरेण । सद्वासनाsकारि बहुत्र तेन विदोदितः खेटयुतौ तु हेतुः ॥ इति करणप्रकाशस्य सहासनायां खेटयुत्यधिकारः समाप्तः ||९|| श्री सुधाकरकलासुधाकरा वासना बहुविधा बुधा वराः । भास्करीयकृतिकृत्यमण्डिताः सम्पिबन्तु सततं सुपण्डिताः ॥ Aho! Shrutgyanam Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ क्षेपसाधनम् । अथ करणप्रकाशारम्भे १०१४ शके चैत्रशुक्लप्रतिपदि भृगौ सूयोंदये आर्यभटमूलकलल्लमतेन कल्यादेरहर्गणः साध्यते । श= १०१४ ३१७९ क. व. = ४१९३ १२ ८३८६ क. सौदे × युन_२४०५१०८८२५२८०=१५४६ =अधिमासाः | सौदि १५५५२००००० अधिशेषं च = ७६९६२५२८० । कल्यादितश्चान्द्राहाः = ११४६×३० + १५०९४८०=१५५६८६० । ४१९३ क. सीमा = ९०३१६ क. सौ. दि= १५०९४८० क. चादि X युक्ष_३९०२४९८२९१८८०० यु. धादि १६०३००००४८० १५३१५१६ / १ ३०६३०३२ ४५९४५४८ ६१२६०६४ ७६५७५८० ९१८९०९६ १०७२०६१२ १२२५२१२८ १३७८३६४४ १५३१५१६० १० क्षयशेषं च = १५४८९७१२८० । Y as so I w =२४३४४=क्षयाहाः । कल्यादेरहर्गणः = ११५१८६० - २४३४४=११३१५१६ । एका दिगुणा अहर्गणाः एकादिगुणा युगसावनदिवसाः । १५७७९१७५०० १ ३१५५८३५००० २ ४७३३७५२५०० ६३१९६७०००० ७८८९५८७५०० ९४६७५०५००० ११०४५४२२५०० 19 १२६२३३४०००० ሪ १४२०१२५७५०० ९ १५७७९१७५००० १० Aho! Shrutgyanam Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५६ क्षेपसाधनम् । अधिशेषम् = ७६९६२९२८० ६ ५ ३८४८१२६४० ४६१७७६१६८ ००) ५ ० ० २५६ । ४३२०० (३२ ४६६५६ १५५५२००००० ३३६९६ ३११०४ २५९२४३२०० यदि युगसौरदिनैरिदं पूर्वागतमविशेषं तदा ६५ हरेण किम् । लब्धं ३२ विलोमेन स्वात्यष्टिनव ९१७ भागयुतं च स्वल्पान्तराज्जातं तदेव ३२ द्विघ्नमासयोजना ई क्षेपमानम् । (द्रष्टव्यो मध्यमाधिकारस्य २ श्लोकः 1 ) एवं सञ्चारेण ६४ हरसंबन्धि पूर्वागतं क्षयशेषम् क्षयशेषम् = १५४८९७१२८० ६४ ६१९९८८११२ ९२९३८२७६८ १६०३०००० ८०) ९९१३४१६१९२० (६२ स्वल्पान्तरात् ९६१८०००४८ २९९४१९७१२ अस्य द्विघ्नस्य १२४ त्रिखवेदभू १ न्तरात् तेन तिथिगणे योजनाई क्षेपमान व्यमाधिकारस्य २–३ श्लोकौ ) ० ३ भागः शून्यसमः स्वल्पा६२ मिदमेव । ( द्रष्टव्यो म Aho! Shrutgyanam Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ क्षेपसाधनम् । अथ विक्षेपानयनम् । अह रभ = १५३१५१६ ३०६३०३२ ४५९४५४८ ६१२६०६४ १५५५२००००० ) अExरभ = ६६१६१४९२२०००'०० (४१९२।११।१६६३२२५६ ६३११६७०० ३०४४७९१२ रक्षे = १२।१६।३२१५६" १५७७९१७५ १४६६८७३७० १४२०१२५७५ ४६७४७९५० १५१८९६०० १२ १८२२७५२०० १५७७९१७५ २४४९३४५० १५७७९१७५ ८७०४२७५ २६११२८२५० १५७७९१७५ ९४६७५०५० ८६६१४५० ५१९६८७००० ४७३३७५२५ ४६३११७५० ३१५५८३५० १४७५३४०० ८८५२०४००० ७८७९५८७५ ९७२४५२५० ९४६७५०५० २५७०२०० आचार्येण ५६ विकलास्थाने ५७ विकला गृहीताः Aho ! Shrutgyanam Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ क्षेपसाधनम्। अथ चन्द्रक्षेपानयनम् । भह चम -२७७५३३३६ ९१८९०९६ ४५९४५४८ ४५९४५४८ ४५९४५४८ ७६५७५८० २०७२०६१२ २०७२०६१२ ७६५७५८० ।।। युकु-१५००९१७५००)भह चभ%D८८४५०१५८१३७३'७६(५६०५४।१।२८।१९१४२ ७८८९५८७५ ९५५४२८३२ ९४६७५०५० 'शाके नखाब्धि ४२० रहिते ८६७७८१३० इत्यादि ललोक्तेन चन्द्रस्य 10८८९५८७५ कलात्मकं वीजमृणम् ७८८२२६२३ (१०१४-४२०) २५ ६३११६७०० १५७०५९२३७६ =१९४ =५९।२४ १२ ३१४११८४७५२ अहर्गणोत्पन्नश्चन्द्र = ११२८०।१९।४३" ३८८४७१०८५१२ १५७०५९२३७६ वीजमृणम् - ५९।२४ २५७७९२७५ वास्तवश्चन्द्रक्षेपः = १।२७।२०।२९ भाचार्योक्तक्षेपेण सहकविकलान्तरम् ) १४९०००६०१२ ५४७००१८०३६० २५० २३१४१८३०३ १२६२३३४०० ५२८४९०३६० ३११०९४२२६०० २५७७९१७५ १५३३०२४६६ १४२०१२५७५ ११२८९८९१०० ६७७३९३४६००० ६३२१६७०० ४६२२६४६० २४६६८११० Aho ! Shrutgyanam Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ वेपसाधनम् । अथ मामक्षेपानयनम् । माम - २२९६८२४ ६१२६०६४ ३०६३०३२ १२२५२१२८ ९१८९०९६ १३७८३६४४ कु - १५७०९१०५००)भEX भौम = ३५१७६२२७०५१८४(२२२९।३।११।२६३ ३१५५८३५० ३६१७८७७० ४६२०४२०५ ३२५५८३५० १४६४५८५५१ १४२०१२५७५ ४४४५९७६८१ लषमतेत भौमस्य कलास्मकं बीजं धनम् (१०१४-४२०)X१८ २५० = ५९४४.१ =११४॥३" १५४१३५ भा. मौ= ३।११ । २६ । ४ वा. मो. क्षे- ३१३ । २० । ७ भाचार्योक्तक्षेपेणेकविकलान्तरम् ८८९१९५३६८ ४४४५९७६८४ ५३३५१७२२'०८ ४७३३७५२५ ६०१४१९७०८ १८०४२५९१२४० १५७७९१७५ २२६३४२६२ १५०७९१७५ ६८५४९८७४० ४११२९९२४४०० ३१५५८३५० ९५७१५७७४ ९४६७५०५० १०४०६९४०० ६२४४१६४००० ४७३३७५२५ १५१०४११५ Aho ! Shrutgyanam Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ क्षेपसाधनम् । अथ बुधोच्चक्षेपायनम् । अह वु.उ.भ = १७९३७०२० १०७२०६१२ ४५९४५४८ १३७८३६४४ १०७२०६१२ १२ युकु-१५७७९१७५००)अह x वु.उ.भ-२७४७०८३३१२२३२०(२७४०९।६।१७।५३।२६ १५७७९२७५ ११६९९६५८१ ११०४५४२२५ लल्लमतने बुध्रोच्चबीजं कलात्मक ६४६२३५६२ धनम् ६३१२६७०० _ (२०१४-४२०) ४४२० १५०६८६२२३ २५० १४२०१२५७५ __५९४४४२-३५६४४७ ८६७३६५८२० -२४९४८ =९९७१५९" १७३४७२९६४ ८६७३६४८२ =१६° । ३७ । ५५" १०४०८३७७८४० ग. भौ-६६१७ । ५३ । १७ ९४६७५०५० वा. क्षे-७।४ । ३१ । १२ ९४०८७२८४० अयमाचार्योक्तसम एव २८२२६२८५२०० १५७७९१७५ १२४४७०१०२ ११०४५४२२५ १४०१५८७७०० ८४०९५२६२००० ७८८९५८७५ ४७३३७५२५ ४६५६३४५०० २७९३८०७०००० १५७७९१७५ १२१५८८९५० ११०४५४२२५ २११३४७२५ Aho ! Shrutgyanam Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ क्षेपसाधनम् । अथ गुरुक्षेपानयनम् । भद - २५३२५१६ शुभ ६१२६०६४ ६१२६०६४ ४५९४५४८ युकु-१५७७९१७५००)महगुम ५५७८१४८८३५८४(३५३।६।४।४८६ ४७३३७५२५ ७८७९५८७५ ५५४३७५८५ ४७३३७५२५ ८१०००६०८४ लल्लमतेन बीजं कलात्मकमृणम् (१०१४-४२०)४४७ २५० ५९४४४७ २५० -१९९,४०", अह. गु = ६।४। ४८ । ७ बीजम् - १। ५२ । ४० वा. क्षे = ६।२। ५६ । २७ अयमाचार्योक्तक्षेपसम एव १६२००१२१६८ ८१०७०६०८४ ९७२००७३००८ ९४६७५०५० २५२५६८००४ ७५७७०४०२४० ६३११६७०० १२६५३७०२४० ७५९२२२१४४०० ६३११६७०० १२८०५५१४४ १२६२३३४०० १८२१७४४०० १०९३४६४००० ९४६७५०५० Aho ! Shrutgyanam Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ क्षेपसाधनम् । अथ शुक्रोच्चक्षेपानयनम् । अह शु. उ. भ = ७०२२३८८ १२२५२१२८ १२२५२१२८ ४५९४५४८ मृणम् २५० १०७२०६१२ यु. कु. =१५७७९१७५००)अह- शु. उ. भ- १०७५४८९९५८०२०८(६८१५:१०।२७१३२।२ ९४६७५०५० १२८७३९४५८ १२६२३३४०० २५०६०५८० लल्लमतेन शुक्रोच्चबीजं कलात्मक- । १५७७९१७५ ९२८९४०५२ ७८८९५८७५ - (१०१४-४२०) ४१५३ २३९१८२७७०८ १२ २७८३६३५४१६ १३९१८१७७०१ १६७०२८२२४५९६ १५७७९२७५ अह. शु. उ. - १०।१७।३२१२९" ९२२६३७४९६ बीजम् = ६३ ३।३२ २७६७९१२४८८० १५७७९१७५ वा. क्षे. = १०११११२८१५७ १२८९९९४९८ अत्राचार्योक्तक्षेपेण सहकोनत्रि ११०४५४२२५ शद्विकलान्तरं पततीति ८५४५२७३८० महवैषम्यमतस्तत्र 'वसुशराः' इति ५१२७१६४२८०० पाटः साधुरिति सुधीभिश्चिन्त्यम । ४७३३७५२५ ३९३४५१७८ _५९४४ १५३-३६३।३२ ७७८२८२८०० ४६६९६९६८००० ३१५५८३५० १४२०१२५७५ Aho ! Shrutgyanam Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ क्षेपसाधनम् । अथ शनिक्षेपानयनम् । अह शभ = १४६५६४ ६१२६०६४ ९१८९०९६ ७६५७५८० ९१८९०९६ ६१२६०६४ युकु = १५७७९१७५००)अहशभ-२२४४६५१११०२४(१४२।३।१।२६१५२ १५७७९२७५ ६६६७३३६१ ६३११६७०० लळमतेन शिनवीज ३५५६६६१० कलात्मकं धनम् ३१५५८३५० (१०१४-४२०)४२० ४००८२६०२४ २५० ८०२६५२०४८ =५४४२=१३६ ४००८२६०२४ . =४७१३१" ४८०९९१२२८४ अहर्ग श० | ४७३३७५२५ -३११॥२६॥५२ ७६२५९७८८ बीजम् =४७।३१ २२८४७१३६'४० वास्तवशनिक्षेपः=३।२।१४।२३ १५७७९२७५ अयमा योक्तपसम एवं ७०८६७६१४० ४२४२३५६८४'०० ३१५५८३५० १०८९४२१८४ ९४६७२०५० १३८६७१३४०० ८३२०२८०४००० ७८८९५८७५ ४३०६९२९० ११५१०९४००० Aho ! Shrutgyanam Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६४ क्षेपसाधनम् । अथ राहुक्षेपानयनम् । अह पाभ २३२२२६ ९१८९०९६ ३०६३०३२ ३०६३०३२ ४५९४५४८ ३०६३०३२ युकु-१५७७९१७५००)अहxपाभ =३५५६५७८३४६१६(२२५॥४॥२२॥५४॥४२ पातक्षेपः६ पातः-१०२२॥५४॥४२ ४००७४३३४ अयं चक्र शुद्धा जातो ३१५५८३५० राहुः = १७५।१८ लल्लमतन राहुबीज ८५१५९८४६ कलात्मकंमृणम् ७८८९५८७५ -(२०१४-४२०)X९६ ६२६३९७११६ _५९४४९६ १२५२७९४२३२ ६२६३९७११६ =३१४८६ ७५१६७६५३ ९२ ६३११६७०० अह. रा-१ । ७०। बीजम् = ३ । ४८। ६" १२०५०९५३९२ ३६१५२८६१७६० वा. क्षे=१।३।१७। १२ भयमाचायोक्तक्षेपसम एवं ३१५५८३५० १४३८६७६७६० ८६३२०६०५६०० ७८८९५८७५ ७४२४७३०६ ६३११६७०० २२८॥" २५० ६६७८३६३६००० ६३११६७०० ३६६६९३६० ३१५५८३५० ५१११०१००० Aho ! Shrutgyanam Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ क्षेपसाधनम् । अथ चन्द्रोच्चक्षेपानचनम् । भह च. उ. भ लल्लमतेने बुधोचबीजं कलात्मकें मृणमू . (२०१४-४२०) × ४१४ २५० _५९४×११४–२७० १५५” २५० =४° । ३० । ५२” अह.च. उ. = १/१० । २० । ८ बीजम् = ४ । ३० । ५२ वा. क्ष = १।५ । ४९ । ९६ अयमाचार्योक्तसम एव १५३१५१६ ४८८२१९ १३७८३६४४ १५३१५१६ ३०६३०३२ १२२५२१२८ १२२५२१२८ ६१२६०६४ युक्त - १५७७९१७५'८० ) भइ X च . उ. भ = ७४७७२५२२००४० (४७३।१०।१०।२०१७ उच्चक्षपः ३ उच्चम् = १/१०/२०१७ ६३९१६७०० ११६५४८२१० ११०४५४२२५ ६०९३९८५० ४७३३७५२५ १३६०२३२५०४ १२ २७२०४६५००८ १३६०२३२५०४ १६३२२७९०० ४८ १५७७९१७५ ५४३६१५०४८ १६३०८४५१४४० १५७७९१७५ ५२९२७६४४० ३२७५६५५८६४′०० ३१५५८३५० १९८२३६४४०० ११८९४५८४०'०० ११०४५४२२५ ८४८७६१५०० Aho! Shrutgyanam ६५ Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६ क्षेपसाधनम् । चन्द्रग्रहणस्य २० श्लोके । आर्यभटमते सर्वे युगपादाः समाः । अतः कलियुगादौ सपातार्कभगणाः=३४४९५२२२६ एते द्विगुणाः सप्ततष्टाः शेषमितः पर्वपतिः । अतस्ते द्विगुणाः=३४४५९२२२६ ४२–१३६९६६७८=६ ८२८३३९ । एते सततष्टाः शेषं शून्यम् । अतस्तत्र वर्तमानो विधिः पर्वपतिः । अथ कलेरहर्गणस्य २७३१३३५६ एतैर्गुणनाथ न्यासः । अह = १५३१५१६ गु = २७३१३३५६ ९१८९०९६ ७६५७५८० ४५९४५४८ ४५९४५४८ २०७२०६१२ २६२९८६२५)अह ४ गु = ४२८३०८४१७२७६९६(१५९०६०९ २६२९८६२५ १५५३२२२६७ १३१४९३१२५ २३८२९०४२२ २३६६८७६२५ १६०२७९७७६ १५७७९२७५० २४८८०२६९६ २३६६८७६२५ १२११५०७१ Aho ! Shrutgyanam Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ क्षेपसाधनम् । ६७ अतो ग्रन्थारम्भे सपातार्कदिनानि वर्त्तमानानि = ११९०६१० एतानि १८० हृतानि लब्धाः पर्वपतयः ८८३६ शेषदिनानि वर्त्तमानस्य=१३० । लब्धाः पर्वपतयः सप्ततष्टाः शिष्टौ २ तत्संबन्धीनि दिनानि = ३६० वर्त्तमानपर्वपतिदिनसहितानि जातानि विधितः सपातार्कदिनानि = ३६०+१३०=४९० । अथाचार्योक्तप्रकारतः १०० ( अह - २४७१ ) _ १००अ २४७१ ×१००_१००अ २५९२ २५९२ २५९२ ९६ ( स्वल्पान्तरतो वर्त्तमानलब्ध्यर्थं ९९ स्थाने ९६ गृहीता ) अत्र ५८७ अधिके २५९२ कृते जातम् = -९६+९८७= +४९१ | अनेनाधिकेऽहर्गणे १००अ १००अ २५९२ २५९२ २५९२ जातानि विधितः सपातार्कदिनानि = अ + १००अ +४९१ । अत्र प्रथमं खण्डद्वय महर्गणसम्भूतमहर्गणसंवन्धिनः सपातार्कदिवसास्ते पूर्वगतैर्ग्रन्थारम्भे विधितः समागतैः सपातार्कदिवस ४९० रेभिः सहिता जातानि पर्वान्ते सपातार्कदिनानि = अ + १०० + ४९० । पर्वसमाप्तिः प्रतिपदि भवति अतस्तदा पूर्वागतानि सैकानि जातान्याचार्यानीतसमानि सपातादिनानि=अ+अ+४९१ । खगजचन्द्र १८० हृतानि लब्धाः पर्वपतयो भवन्तीति सुधीभिर्भृशं विभावनीयम् । २५९२ Aho! Shrutgyanam Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Aho ! Shrutgyanam Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ आसन्नमानम्। श्रीगणेशाय नमः। अथ प्रसङ्गाग्रहगणितोपयुक्तत्वादासन्नमानार्थक्रिया प्रदर्श्यते, + ७IY b १+ १+----- २+ १ + अत्र प्रथमलब्धिग्रहणेन मानम्==| प्रथमलब्धिद्वयग्रहणेन मानम्=१+=। प्रथमलब्धित्रयग्रहणेन मानम् १++ ३। Aho ! Shrutgyanam Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ आसन्नमानम्। प्रथमलब्धिचतुष्कग्रहणेन मानम्=१+ प्रथमलब्धिपञ्चकग्रहणेन मानम्-१+२ १+१ १+१ २ + १ प्रथमलब्धिषट्कग्रहणेन मानम् =१+ १ एवमत्र, ३,३,६, २६, २७, वास्तवभिन्न । स्यास्यासन्नमानानि कथ्यन्ते। अत्र इदंमानं वास्तवभिन्नमानादल्पम् । ३ इदं चाधिकं द्वितीयखण्डस्याधिक्यात् । ३ इदं चाल्पं तृतीयखण्डस्याल्पत्वात् । एवं पायुक्तभजनरीत्या स्फुटमवगम्यते यद्विषमासन्नमानानि वास्तवभिन्नादल्पानि समानि चाधिकानि सन्तीति। एवं वर्णविन्यासेन ग+ १ १ पूर्ववल्लब्धिग्रहणेनासन्नमानानि Aho ! Shrutgyanam Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ आसन्नमानम्। ७१ ग गध+१ च ( ग घ+१ )+ ग छ{ च( गघ+१ ) }+(गघ+१), १ घ च घ+१ छ( चघ+१)+घ अत्र तृतीये माने तृतीयलब्धिद्वितीयमानांशवधः प्रथममानांशयुक्तो ह्यशः । तृतीयलब्धिद्वितीयमानहरवधः प्रथममानहरयुक्तो हि हर इति दृश्यते । एवं चतुर्थमानादिषु च रीतिदृश्यते तेनासन्नमानद्वयज्ञानाल्लब्धिभ्योऽन्यासनमानानि सुखेन ज्ञायन्ते ।। __ अथ पूर्वागतप्रथमद्वितीययोरासन्नमानयोरन्तरण यादिन्नमुत्पद्यते तत्रांशस्थाने रूपमिति दृश्यते । अथ कल्प्यते त्रीण्यासन्नस्थितान्यासन्नमानानि । । । 9 एतत् सम्बन्धिनी लब्धिश्च ल, तदा पू अ र्वप्रकारेण अ- लभर +, लभर+मद लकर+कर अतः 3 भ अ३ लअ+अ, लश्कर+अश्का ( लकर+अकर) लकर+कर लभ२ +9- क (लकर + कर ) क क(लकर+कर) = अ२१ अ, क२ । अत्रांशमानं भा, भ२. अनयोरन्तरांशमानसममत इष्टपृष्ठस्थयोरन्तरे यदंशमानं तदेवाग्रिमेष्टयोरन्तरे भवत्यंशमानम् । परन्तु प्रथम-द्वितीयासन्नमानयोरन्तरे त्वंशमान रूपसमं पूर्वसिद्ध तेनासन्नस्थयोईयोरासन्नमानयोरन्तरे सर्वदांशमानं रूपं भवतीति सिध्यति । __ अथ पूर्वयुक्तितः अ,क, अ क = १ अतः पूर्वयुक्तितः अक, एतौ वा अ., क, एतौ परस्परं दृढौ भविष्यतो यतोऽन्यथा तदपवर्तनाकेन रूपमपवयं भवति तदयुक्तमित्यत आसन्नमानेषु सर्वेषु हरांशौ ढढौ भवत इति सिध्यति । Aho ! Shrutgyanam Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - आसन्नमानम् । कल्प्यते , भ, अ) अ' आसन्नस्थानि मानानि तदा पूर्ववत् भालअ अ. वास्तवभिन्नं च, ल स्थाने ल+इ, इत्यस्योत्थापनेनं जातं क लकर+क =(ल) अ + अ,। इ-रूपाल्पसंख्या (ल+इ) अर+अ. (ल+ ) कर+कर अतः भि_ अ२ लअ२ + इअ२ + अ कर लकर+इक+का अ२ कर _लकरअ +इकअ+अ,कर-लकरअर-इकअर-अक्षक, कर (लकर+इक+क) _कर -क,अर क(लक+ इक: + क.) क. { के (ल+इ) +क,! लअ+अ, लकर+कर ल +अ+अइ लकर+कर+कर लकर +अक+अ,कर +लक,अ+लकरअइ+लकर क (लकर+कर+कइ) ल करअर+लकर,+लकरअ+लक,अर+अक+क, क (लकर+क+कर) _इ (अ, कर-क, अ२) क (लकर+क+करइ) - इ क. (लकर+क+कर) प्रथमान्तरस्यांशमानादस्यान्तरस्य मानमल्पं तदीयहरमानादस्य हरमान चाधिकमत उत्तरत आसन्नमानानि सूक्ष्माणि वास्तवभिन्नस्य निकटस्थत्वादिति सिध्यति । अथैषां सिद्धान्तानां सूत्राणि । आसन्नमानस्य हरांशमाने अग्राप्तिगुण्ये सहिते क्रमेण । पृष्ठस्थितासनहरांशकाभ्यां तदा हरांशौ भवतोऽग्रिमस्य ॥ १ ॥ आसन्नमानयोरासन्नस्थयोरन्तरे भवेत् । Aho! Shrutgyanam Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ आसन्नमानम् । , क२ अंशस्थाने सदा रूपं चिन्त्यमेतच्च सर्वदा ॥ २ ॥ सर्वेष्वासन्नमानेषु हरांशौ भवतो दृढौ । तथोत्तरोत्तरं सूक्ष्माण्यासन्नानि भवन्ति हि ॥ ३ ॥ कल्प्यते अ, इदमासन्नमानं वास्तवभिन्नात् किञ्चिदल्पम् । स अस्य भिन्नस्य हरमानं क, । अस्मादल्पं तदा स अस्मात् , इदमेव निकटतरं वास्तवभिन्नस्य । यद्येवं न तर्हि अ., अ. अनयोरन्तरात् स अर, अनयोरन्तरमल्पतरम् । यतः क; < 1 < वाभि - ३ (३ = अग्रिमासन्नम् ) अतः क; . कई = क क - अ-स वा कक- अकस वा, के, > अश्र-कइस अथ क, > र । अतः १ > अ२ र - क.स । इदमसम्भवं यतः अर, करस अनयोरभिन्नसंख्ययोरन्तरं रूपाल्पमवशिष्यते ॥ ___ कल्प्यते अ,, आसन्नस्थमासन्नमानद्वयं तदा , ३ इदं वास्तवभिन्नवर्गादधिकं यदि क; > ३, अन्यथाल्पमिति । यतो यदि सावयवल ब्धिः = ल तदा वास्तवभिन्नम् = लअ अ. लकर+क ___ अ, • वाभि.क, वाभि.कर कर/अ, अ२ वाभि भ२ -वाभि अ२ क कर ___अ, (लकर+क,) क, (लअर + अ,) - --- कर (लअर+अ.) wo m anोत. अ (लकर + क)। म। अथ दक्षिणपक्षस्थसंख्ययोरन्त रांशमानम् अ अ. ( लक, +क, ) -- क,क, ( लअ + अ )२ = अ.अ. लक+२ अ.अ. लक.क+अ.अ.कर Aho ! Shrutgyanam Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ क ७४ चक्रवालोपपत्तिः। - क कर लअ - २अ अश्लक क, - क.क.अ = ल अ.क, ( अ,क, – अ.क, ) - अ.क. (अ.कर - अश्क ) = ( ल अ.क, -अक, ) ( अक, -अ.क, ) अत्र ( ल अ.क, - अ,क, ) इदं सर्वदा धनमेव यतः ल > १ . ल. > १ अथ अ. > अ । कर > का ::अ.क, > क,अ। अथ अक,-अक, = क क, (रइदं तु यदा अ१ - अ३ तदा धनमतस्तदा वाभिःअ, (अ,आ:- वाभि') इदं वा कम, अ-वाभि इदं धनं भविष्यति । ततः भA > वाभि इदमुपपन्नं भवति । अतः सूत्रावतारः । आसन्नमानहरतो यद्भिन्नस्य हरो भवेत् । अल्पः साऽऽसन्नमानात् स्यान्नाहो सूक्ष्मतरो विदः ॥ १ ॥ द्वयोरासन्नयोरासन्नस्थयोराहतिर्भवेत् । कृतेर्वास्तवभिन्नस्याधिका पूर्वाधिकेऽग्रिमात् ॥ २ ॥ अथ प्रसङ्गाञ्चक्रवालापपत्तिः। कल्प्यते प्र, प्रकृती क्षे, क्षेपे क, कनिष्ठं, ज्ये, ज्येष्ठं तथा तस्यामेव प्रकृतौ रूपसमे कनिष्ठे इ, ज्येष्ठम् । इ - प्रक्षेपस्ततो भावनया आभ्यां नूतनकनिष्ठज्येष्ठक्षेपाः । १, इ, इ२–प्र के= इक+ज्ये । ज्ये = क प्र+इज्ये । क्षे =क्षे (इ२-प्र) “इष्टववर्गहृतः क्षेप” इत्यादिना क्षे इष्टं प्रकल्प्य जाताः कनिष्ठज्येष्ठक्षेपाः * = इ.क + ज्ये। ज्य = प्र.क + इ.ज्ये, क्षे' = २- अतोऽत्र चेत् क Aho! Shrutgyanam Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ चक्रचालोपपत्तिः ७५ निष्टमभिन्नमपेक्षितं तदा प्रथमकनिष्ठं तथा केनचिदिष्टेन गुण्यं ज्येष्ठयुक्तं क्षेपभक्तं यथा विशुध्येत् । तदर्थमाचार्येण कुट्टकः कृतः । अत उपपन्नं ह्रस्वज्येष्ठपदक्षेपान् इत्यादि भास्करोक्तं चक्रवालम् । एवमभिन्नं यत्कनिष्ठमुत्पद्यते तत्र क्षेपश्च २ - प्र अयम् । क्षे अभाज्य संख्या यदि विपरीतशोधनेन सिद्धा स्यात्तदा क्षेपहृता लब्धिः क्षेपविजातीयातो 'व्यस्तः प्रकृतितश्च्युत इति युक्तमुक्तं भास्क राचार्यैः । क्षे अथ नूतनः क्षेपः इ े म अयं सर्वदाऽभिन्न एवागच्छति तेन इ' - प्रइयं क्षेपेण निःशेषा भवतीत्यस्य कारणज्ञानार्थं कतिपयदृढाङ्क सिद्धान्तान् प्रतिपादयामि | कल्प्यते अ, क, संख्ये मिथो दृढे । क ग अनयोर्घातश्च अ, संख्यया शुध्यति तदा अ संख्यया ग संख्या निःशेषा भवति । अ - क इति कल्पनीयम् । तथा परस्परभजनालब्धयः ल, ले, ल, इत्यादयः शे, शे, शे', इत्यादयः शेषाच कल्प्यास्तदा क= अ. ल+शे, अ = शे ले +शे, शे = शे लै+शे", प्रत्येकं ग संख्यया संगुण्य असंख्यया यदि विभज्यते तदा ग = ग. ल + क्र.ग ग. शे ले + ग. शें अ भ ग. शे = .ग. शे' भ भ ग. शे अ x + अथ ख्या ह्यभिन्ना तेन ग.शे इयमपि अभिन्ना भविष्यति, ततः भ |ग = ...... अ Aho! Shrutgyanam क. ग भ X अ अ इयं सं इयं चा भिन्ना ततः ग× शे" इयमपि अभिन्ना सिध्यति । अ एवं सर्वे शेषा ग गुणिताः अहताः शुध्यन्तीति सिध्यति । अथ अ, क संख्ये मिथो दृढे तेनान्तिमः शेषो रूपसमस्तद्गुणिता ग संख्या, अविकृता अहृता शुद्धा भवतीति सिध्यति । Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ चक्रवालोपपत्तिः। ___ अथ वा यदि भिन्नस्य यत्र हरांशी मिथो दृढौ पृष्ठस्थासन्नमानम् कः तदा आसनसिद्धान्तेन "अभ अत्र अक:-अ-क+१ इदं ग गुणितं जातम् । __ अ कग-अ.क ग+ग अत्र वामभागस्था संख्या अभक्ता निःशेषा भवतीत्यतः ग संख्यापि अभक्ता निःशेषा भवतीति लाघवन सिध्यति । ___ अथ पूर्वकनिष्ठज्येष्ठवशेन पूर्वक्षेपः = प्रक' - ज्ये अतो ज्येष्ठकनिष्ठमहत्तमापवर्त्तनवर्गेण क्षेपोऽपवय॑स्तेनेष्टवर्गेण हृतः इत्यादिना लघुक्षेपे सुखेन कनिष्ठज्येष्ठे ज्ञातुं शक्यते । एवं यदाऽपवर्तनाभावस्तदैव लघुतमक्षेपे तत्कनिष्ठज्येष्ठे गृहीत्वा ततो ह्रस्वज्येष्ठपदक्षेपेभ्यः परस्परं दृढेभ्यः कुदकः कर्त्तव्यः । अतोऽत्र ये कनिष्ठज्येष्ठक्षेपास्ते परस्परं दृढा एव । ततोऽभिन्नं नूतनकनिष्ठम् =इ.ज्ये अस्मादिष्टमानम् = कर अस्य नूतनज्येष्ठस्या प्रक+इज्य स्यांशमाने हयुत्थापने कृते जातमंश__ ज्ये. नूक क्षे-ज्ये+प्र.क. _ ज्ये. नूक. क्षे-क्षे _क्षे ( ज्ये. नूक-१) मानक क अथेदमंशमानमभिन्नं क्षेपकनिष्ठे च मिथो दृढे तेन कनिष्ठभक्त (ज्ये. नूक -- १)मिदं शुध्येदेव पूर्वयुक्त्या , ततो जातमंशमानं नूतनज्येष्ठस्य =क्षे xल। अत्र ल = ज्ये. नूक-१ = अभिन्नसंख्यासमा । ___ अथ नूतनज्येष्ठांशमानं हरेण क्षेपसमेन भक्तं जातमभिन्नं नूतनज्येष्ठमानम् = ल, ततः प्रकृतिकनिष्ठज्येष्ठाणामभिन्नत्वान्नूतनक्षेपोऽप्यभिन्न एवेत्यर्थत एव सिध्यति । इदं ज्येष्ठक्षेपयोरभिन्नत्वसाधनं पूर्वैर्न क्वापि स्टष्टमतो मदुक्तं बुद्धिमद्भिर्भृशं विचिन्त्यम् । नूतनज्येष्ठज्ञानं च नूतनकनिष्ठवर्गादिना विनैव मल्कृतमतीवोपयुक्तमिदम् । पूर्वज्येष्ठहतं नूत्नकनिष्ठ रूपहीनितम् । पूववस्वहृतं लब्धं नवीनज्येष्ठसंमितिः ॥ Aho ! Shrutgyanam Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ आसन्नमूलमानम् । अथ यद्यासन्नमानोक्तविधिनाऽवर्गस्य मूलमानीयते तदाऽधोलिखितक्रियोत्पद्यते । तस्यां च शान्तो विततभिन्नो न भविष्यति यतस्तथात्वे करणी परिच्छिन्नमाना भविष्यति तच्चासम्भवम् । अतो विततभिनेऽनन्ते पुनस्ता एव लब्धय आवर्तरूपा आगमिष्यन्ति । ताभिरुत्तरोत्तरं करणीमानासन्नमानानि सूक्ष्माणि भविष्यन्ति । यथा ./११=२१ +०=३+२१-३= ३+९/२९-३४.९१+१) =३+२...=३+ ३+....=३+ - /११+३ /११ +३ /११+३-६ /११-३ २ ३२- २ यथ %D३+ --- ३+ १ ३+ १ २०/११+३) १२+३ इत्यादि, ३+ ----- -- +-११-३ ३+ - ६+ ३+.. ६+-११- ३ २ /११+३ एवमत्र ३, ३, ६, इत्यादिलब्धिग्रहणेनैकादशमूलस्यासन्नमानानि आसन्नमानोक्तयाऽऽगमिप्यन्ति । एवमक्षरविन्यासेन + . न.. अ +न+ यदि शेन - अतथा न इत्यस्य निरग्रमूलम् = अ । न+ न+अ-शेक शे --क+ श +Hi' यदि =शे.क-अ॥ Aho! Shrutgyanam Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७८ आसन्नमूलमानम् । तथा शेन। अत्रन इत्यस्य निरग्रमूलं अ-संज्ञकेन युक्तं शे-संज्ञया भक्तं यन्निरग्रलब्धं भवेत्तत् क-संज्ञं बोध्यम् । __ एवं तथैव न* * = के+न+भोक = + ! यदि अ-शे. क-अ, तथा शे'= न अत्र न इत्यस्य यन्निरग्रमूलं तत् अ-संज्ञकेन युक्तं शे-संज्ञया भक्तं यन्निरग्रलब्धं तत् के-संज्ञं ज्ञेयमेवमग्रेऽपि बोध्यमित्येवं यद्यप्यत्र स्फुटं दृश्यते शे, शे, शे', इत्यादीनां तथा अ, अ, अ, इत्यादीनां च धनत्वं तथापि स्पष्टार्थ सद्युक्तिः प्रदर्श्यते । कल्प्यते कस्याप्यासन्नमूले क्रमेण त्रयाणां राशिसमूहानां मानानि । ०, अ, अ, अ, अ, .... १, शे, शे, शे ,शै", .... . (२) अ, क, के, के, के, .... (३) कल्प्यते (१) अस्मिन् क्रमेण किमपि राशिवयमानं अ,, अ,, ,, तत्सम्बन्धिराशत्रयं (२) अस्मिन् शे,, शे,, शै',,।क,, के,, के,, च राशिवयं ( ३) अस्मिन्, तथा क,, के, के, वशादासन्नमूलस्यासन्नमानानि , चेति । तदाऽऽसनमानानयनविधिना +प, अथ के, स्थाने यदि सावयवा वास्तवा लब्धिः न+ +प + (/न+8,) + शेप इयं गृह्यते तदा न=-, ' न+ ल(/न+#.) + शेल, श', Aho ! Shrutgyanam Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७६ 14 3-14 आसन्नमूलमानम् । पक्षौ समच्छेदीकृत्यासम्भवसम्भवयोः पृथक् पृथक् समीकरणं कृत्वा जातं समीकरणद्वयम् । अ, 4+शे', प=नल।अ, ले+शे', ल=पाततः अ,(प. ले-पं. ल ) =प. 4- ल. ले. न = ल ल (प-न) शे (प. ल-पं. ल ) = लन-4= लं' (न-) वा, लल'अ" (- ) = लल' (लर्क-न अतः अ, ( - ) = स.-न । अत्र यदि - तदा स. > न यदि च प - मैं तदा पर्न < न आसन्नमानान्तिमसूत्रात् । तेन अ, इत्यस्य मानं सर्वदा धनम् । एवं ललशे'( ) = लं' (न -*) अतः लशे' (44) = लं (न - * ) अत्र ल, ल, सवंदा धनं तथा यदा-1 - तदा न > * यदा च प - 4 तदा न <3 अतः शे" इत्यस्य मानं सर्वदा धनं सिध्यति, अथ (१) अस्मिन् °, अ एतद्वयं धनं तथा ( २ ) अस्मिन् १, शे, इति च धनमस्तीति स्फुटं दृश्यते, तेन किमपि राशिवयं गृहीत्वा पूर्वोक्तरीत्या यदि क्रिया कर्त्तव्या तदा तृतीयो धनात्मकः सिध्यति । अतः ( १),( २ ) अनयोः सर्वे राशयो धनात्मकाः सन्ति । (१) अस्मिन् महत्तमपदमानं "अ" भविष्यति यतः पदानां Aho ! Shrutgyanam Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ८० आसन्नमूलमानम् । रचनानुसारेण शे, शे = न-अं, परन्तु शे, शे इदं धनं तेन न > अं, अतो निरग्रमलात् अमानात् अ, इदमल्पमेव । (२), (३) अनयोः किमपि पदं २अ-अस्मादधिकं न भविष्यति यतो रचनानुसारण अं+अंशे के। अथ अं, अ, एतद्वयमपि "अ" अस्मादल्पमतः शे इदं वा के, इदं द्वयमपि २अ-मानादल्पं भविष्यति । यदि शे" = १ तदा अ = आयतः पूर्वयुक्त्या अ+शे" ल=4, अतो यदि शे-१ तदा अ+एको भिन्नो रूपाल्पः । परन्तु अयं “अ” अस्मात् सूक्ष्मोऽस्य /नमानमेव तेन 4 > अ । अतः अ अ । (१) अस्मिन् प्रथमं पदं विहायान्यत् किमपि यदि "अ" अस्मात् शोध्यते तहि शेषं (२) अस्मिन् तत्सम्वन्धि यत्पदं तस्मादल्पं भविष्यति । यतः पूर्वयुक्त्या अल+शे ल=अतः -ल-(-) तेन शे"> ' -अ. यतः ल ८ १ परन्तु 4 > अ। अतः अ- अ. सुतरां शे" अस्मादल्पम् । (१) अस्मिन् सर्वाणि पदानि "अ" मानादल्पानि (२) अस्मिश्च २अ-मानादल्पानि । अस्थानेषु अमानादल्पाः भिन्ना भिन्नाः संख्याः २अस्थानेषु च २अ-मानादल्पाःभिन्ना भिन्नाः संख्याःस्थातुं योग्याः। अतः श्रेढीद्वये भिन्ना भिन्नाः संख्याः २अ तुल्यस्थानतोऽल्पेष्वेव स्थानेषु स्थातुं योग्या नाधिकेषु । अतः श्रेढीढये कतिपयपदानन्तरं पुनः पुनस्तान्येव मानानि आगमिष्यन्ति । कल्प्यते (१), (२), (३ ) श्रेढीषु क्रमेण पदानि । अ१, अ२, अ३,....अन-१, अन, अन+१,....अम-१, अम, अम+१ । तर, त२, त३.....तन-१, तन, तन+१,....तम-१, तम , तम + १ ,.... कर, क२, क३,....कन-१, कन, कन+१....कम-१, कम, कम +२, .. पूर्वयुक्तित इदं सिद्धमेव यतः पुनः पुनस्तानि मानानि भविष्यन्ति । कल्प्यते न, (म-१ ) एतदन्तर्गतेषु पदेषु एतद्वयसहितेषु पदमानानामावों जातस्तदा । Aho ! Shrutgyanam Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ आसन्नमूलमानम् । 18-१ अम =अन, अम+१=अन+१, अम+२=अन+२ ......... कम =कन , कम+१=कन +१ , कम+२=कम + २ ,............ तम् =तन, तम+१=तन + १ , तम+२-तन +२,............... एवं सतिअम-१ =अन-१ , कम-१ =कन-१ , तम-१ =तन-१, एवं भविष्यति । क्रियाकरणानुसारेणतन-१ तन = ना -- अने, तम-२ तम = ना -- अमें । परन्तु तम=तन तथा अम= अन । अतः तम-२=तम-१।। पुनः अन-१ + अन = तन-१ कन-१, अम-२ + अम = तम-१ कम-१ अतः अम-१ - अन-१ = तन-१ ( कम-१ - कन-१) र = कम-१ - कन-१ इदं शून्येन वा केनचिदभिन्नेन " तन-१ समं भविष्यति । परन्तु पूर्वयुक्तया अ- अन-१ < तन-१, अ- अम-१ < तम-१ अर्थात् < तन-१ । अतः अम-१- अन-१ < तन-१। है अम-१ - अन-१. 'न-< १ तेन कम-१-कन-१ - १ " तन-१ परन्तु पूर्वासद्धमिदं अम-१ -- अन-१ शून्येन वाऽभिन्नेन सममतः समीकरणविषमीकरणयोरैक्यात् अम-१ - अन-२ इदं शून्येन समं भविप्यति तेन अम-१ = अन-२ अतो यदि न-पदमावर्त तदा न-१ पदमपि आवतं भवति । परन्तु एतादृशी स्थितिस्तदैव यदा न > ३ यतः पूर्वयुक्तिर्या प्रतिपादिता सा पदत्रयाधिकपदेष्वव ।। एवं क्रियाकरणेऽभिन्ना निरग्रा लब्धिः २अ-समा भविष्यति । यतो यदि अन्तिमा समग्रा लब्धिः= +अम तदान "म तदा ततोऽनन्तरं - - तम त . एवं भविष्यति ततः पूर्वयुक्त्या । Aho ! Shrutgyanam Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૮૨ श्रसन्नमूलमानम् । अम+अ=तम कम, तमत=ना - अ' अत्र, सर्वत्र ना=अवर्गसंख्यामानम् । परन्तु त=ना–अ े। अतः तम- १ ततः पूर्वयुक्त्या अम-अ : २ अ=कम | = कल्प्यते य = अ + स+ यत्र अ, क,......इत्यादिलब्धयोऽनावर्तास्तथा र=त+ १ स, + कल्प्यते ष्ठासन्नमानं च लं १ क+ सर च+ १ + २ ज+ यत्र त, स,......................इत्यादि - लब्धय आवर्त्ताः । कल्प्यते ष्टासन्नमानं च य= पा ला र+ १ र इदमासन्नमानं नो अस्य अनावर्त्तलब्धिवशेन तत्पृ पर प लेर + ल प । तदासन्नमानानयनयुक्तया र-सावयवलब्धिग्रहणेन ल ( १ ) पी ला इदमासन्नमानं त, स,....स, आवर्त्तलब्धिवशेन तत्पृ तदा र - सावयवलब्धिग्रहणेन । पर+पा लोर + ला ( २ ) ( १ ) ( २ ) अभ्यां वर्गसमीकरणविधिना द्विविध-र-मानेन द्विविधा यमितिरागमिष्यति । तयोर्या धनात्मिका सैवात्रोपयुक्ता । 1 ( २ ) अनेन लार ' + लार = परि+पा : लार ' + (ला-प )र=पा Aho! Shrutgyanam Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ आसन्नमूलमानम् । ततः र = .. (ला-पा)२+४लापा . २ला - ४लारे पूर्वप्रतिपादितसमीकरणेऽस्मिन् । शे" ( प. ल-पं. ल ) = लन-। आसन्नमानानयनयुक्तया प. ल-4. ल=+ १ तेन +शे," = लेन-१२ पक्षान्तरानयनेन पलं'न+ शे" अतो यस्या आसन्नमूलमपेक्षितं सा संख्या चेत्प्रकृतिः कल्प्यते तदा तदासन्नमानस्य हरः कनिष्ठं लवश्च ज्येष्ठं भवति तदग्रिमशेषसमे क्षेपे, इति सिध्यति, अर्थादासन्नमानस्य समत्वे तदग्रिमशेषसमधनक्षेपे विषमत्वे तु तदाग्रेमशेषसमर्णक्षेपे हरांशमाने क्रमेण कनिष्ठज्येष्ठे भवत इति । अतो यदा तच्छेषमानं रूपसमं स्यात्तदा यदासन्नमानं तत्र हरांशमाने रूपक्षेपे वा रूपशुद्धौ हूस्वज्येष्ठे अभिन्ने भवतोऽतो मदुक्तं सूत्रम् ॥ निरग्रं पदं यद्गुणात् स्यात् फलाख्यं धनाख्यं तदेवात्र शेषं तदग्रम् । पदाढ्यं धनं शेषहट्यग्रमन्यत् फलं तद्धतं शेषमूनं धनेन ॥ १ ॥ धनाख्यं नवं तस्य कृत्या विहीनो गुणः शेषभक्तोऽन्यशेषस्य मानम् । मुहुस्त्वेवमन्ते यदा शेषमानं भवेद्रूपतुल्यं तदा लब्धितोये ॥ २ ॥ गुणाप्ती विधुक्षेपके कुट्टकेन भवेतां पदे ते समा लब्धयश्चेत् । विधुक्षेपकेऽथान्यथा रूपशुद्धावभिन्ने सकृत्कुट्टकेनैव तूर्णम् ॥ ३ ॥ Aho ! Shrutgyanam Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૪ आसन्न मूलमानम् । यथा भास्कराचार्यो प्रश्ने प्रकृतिः ६७ । अस्या निरमं पदम् ८ | शेषं ३ ततः सूत्रानुसारेण । ध V 9 6 6 ू २ ७ ^ शे es 9 of 9 १ २ १ वल्ली ८ ५ २ Aho! Shrutgyanam १ १ १ १ २ ५ १ ० तो जाते गुणाप्ती १९६७ । ४८८४२ लब्धयः समाः सन्त्य - तो जाते कनिष्ठज्येष्ठे रूपक्षेपे क १९६७ ज्ये ४८८४२ एते एव मुहुः कुहविधिना समासभावनया च चक्रवोलनाचार्योक्तयाप्यागच्छतः। अथ प्रकृतेरासन्नमूलज्ञानार्थं मदुक्तं सूत्रम् । रूपक्षेपे कनिष्ठं यज्ज्येष्ठं तेन हृतं पदम् । आसन्नं प्रकृतेर्ज्ञेयं सूक्ष्मं बहुकनिष्ठतः ॥ अत्रोपपत्तिः । कनिष्ठज्येष्ठवर्गरूपाभ्यामितिसुगमेति किं ग्रन्थगौरवेण । Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ हढाकसिद्धान्ताः । ८५ अथ चक्रवालगणिते दृढाङ्कसिद्धान्तेन नूतनः क्षेपो निरनो जातस्तदर्थ कतिपयदृढाङ्कसिद्धान्तान् प्रदर्शये । अत्र संख्याशब्देनाङ्केन वा सर्वत्र पूर्णा धनसंख्या ग्राह्या । (१) या संख्या स्वायन वा रूपेणैव निःशेषा भवति सा दृढसंख्या यथा, २, ३, ५, ७ इत्यादयः । अतोऽन्यथाऽदृढसंख्या ज्ञेया । यथा, ४, ६, ८, ९, इत्यादयः । (२) रूपाद्यकोत्तरा अङ्का यथेच्छाः क्रमेण स्थाप्याः । यथा ११, १२, १३, १४, १५, १६, १७, १८, १९, २० २१, २२, २३, २४, २५, २६, २७, २८, २९, ३० ३१, ३२, ३३, ३४, ३६, ३६, ३७, ३८, ३९, ४० ४१, ४२, ४३, ४४, ४५, ४६, ४७, ४८, ४९, ५० (इत्यादयः) अत्र प्रथमं २ दृढसंख्या ग्राह्या । अनया या या एकान्तरा अपवर्त्या भवन्ति तासामुपरि विन्दुः स्थाप्यः । ततोऽपरा अचिन्हिता ३ संख्या ग्राह्या । अनया या या द्वयान्तरा अपवास्तासामुपरि पुनविन्दुः स्थाप्यः । ततोऽप्यपरा अचिन्हिता ५ संख्या ग्राह्या । अनया चतुरन्तरिता या या अपवास्तासामुपरि पुनर्विन्दुः स्थाप्यः । ततोऽपरा अचिन्हिता ११ संख्या ग्राह्या । अनया या या दशान्तरिता अपवास्तासामुपरि पुनर्विन्दुः स्थाप्यः । एवं ततोऽप्यपरामाचन्हितां संख्या गृहीत्वा क्रिया कार्या । एवं यावतीः संख्याः संगृह्य क्रिया कृता तासामचिन्हिता दृढा ज्ञेयाः । यथा अत्र १-५० संख्या गृहीतास्तत्र २, ३, ५, ७, ११, १३, १७, १९, २३, २९, ३१, ३७, ४१, ४३, Aho ! Shrutgyanam Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दृढाङ्कसिद्धान्ताः। स ४७ अचिन्हिता दृढा ज्ञेया यतस्ताः स्वीयेन वा रूपेणैवापवर्त्या भवन्ति । (३) एकद्वित्र्यादिभेदा अभिन्ना धनात्मकाश्च सन्तीति प्रत्यक्षतो दृश्यते । अतो यदि न-संख्यकानां र-संख्यका भेदाः न भे, अनेन द्योतनीयाः स्युस्तदा भेदानयनेन नभेर =न (न-२० मान _न (न-१) (न-२)...(न-र+१) १.२. ३........ एते अभिन्नाः । अतो व्यस्तगणनया एकोत्तराणां र-संख्यकानां बधः एकाद्यकोत्तर-र-संख्यकाबधेन निःशेषो भवतीति सिध्यति । एकाधकोत्तरर-संख्यकानां बधो लाघवेन र अनेन प्रकाश्यते । यथा १. २. ३.....न = न , १.२.३....म = म १. २. ३.....र = र इत्यादयो भवन्ति । एवमेतत्सङ्केतेन न अयं लाघवेन न-भावितमित्युच्यते । जो न (न-१) (न-२)...( न-र+१)_न(न-१) (न-२)...(न-र+१) १. २. ३. ... र =न (न-१) ( न-२.) ... (नर+१) न र= जर इति सिध्यति । एवम्, नभेरनर =न भेनर .... ( १ ) ( ४ ) अ, क, ग अङ्कानां मध्ये यदि अ, क मिथो दृढौ, क. ग अयं च अ--भक्तो निःशेषो भवति तदा अ-संख्यया ग-संख्या निशेषा भवतीति पूर्व प्रतिपादितम् । एतत्सिद्धान्तबलेनाधो लिखिताः सिद्धान्ताः सुखेनोपपद्यन्ते । (आ) यदि अ, क मिथो दृढौ तदा अ,न कम एतौ च दृढौ भवतः । (का) यदि अ, क, ग, घ.... मिथो दृढास्तदा अ,न क.प ग.म घ.ब.....मेथो दृढौ भवतः । २) ... (न-T+१) न- र न % Aho ! Shrutgyanam Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ८ . दृढाकसिद्धान्ताः। (गा ) अ,, अ., अ....,क,, कर, क३....इत्यादिषु यदि अ,,...........प्रत्येकं क,, क.....प्रत्येकेनाङ्केन दृढं तदा अ, अ.अ....., क,क,क.....मिथो दृढौ भवतः । (५) य इत्यत्र या निरग्रा लब्धिः सा नि (2) अनेन प्रकाश्यते । अथ अ-दृढसंख्यायाः कः स महत्तमघातो येना न यं निःशेषो भवतीति विचार्यते । न अत्र यावन्ति गुणकखण्डानि अ, २अ, ३अ,....इत्यादि, तत्खण्डसंख्याप्रमाणम् = नि (4)= नि, । एवं यानि अ,' शुहानि खण्डानि तत्प्रमाणम् = नि (जर) । एवं नरे, न ....शुद्वानां प्रमाणानि विदितानि भवन्ति ततः सर्वखण्डसंख्यायोगसमः अदृढाङ्कघातो महत्तमो येना न यं निःशेषो भवति । यथा उदा. (१), १. २. ३.....१५ = [१९ अयं २ दृढावस्य केन महत्तमघातेन निःशेषो भवति । अत्र नि () = ७ । नि (३५) = ३ । नि (३९) = १ । नि(३) = ० । अतः ७+३+१= ११ अयमेव महत्तमघाताङ्कः । येन अर्थात् २११ अनेना १५ यं निःशेषो भवतीति । (६) मभेर- म (म-२ न (म-१) (म-२ )...(म-र+१), अयं पूर्वयुक्तितोऽ । र १.२.३...... र भिन्नः । अथ यदि म-दृढसंख्या भवेत्तर्हि तदल्पाः १,२,...., र सर्वा मतो दृढा भविष्यन्ति । अतः ( म-१ ) (म-२).... ( म-र+१ ) इयं संख्या र अनेन निःशेषा भविष्यति । अतो यदि (म-१ ) (म-२) ... (म-र+१) =ल, तदा मभे-म.ल । अतस्तदा मभे, अयं म-दृढाङ्केनापवयो भवति । म, अडून योऽपवयों भवति सोऽ अप( म ) नेन द्योत्यते । Aho ! Shrutgyanam Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दृढाङ्कसिद्धान्ताः । (७) द्वियुकूपदसिद्धान्तेन (य+र) म= यम + म यम- १ र म (म-१ ) म ( म १ ) ( म-२ ) २ ? १३ +म(म्-१) य म ेर े+....रम । अत्र म, एते सर्वे गुणका अभिन्नाः । आद्यन्तगुणकविहीनाः सर्वे गुणका यदि म भवेत्ता, ढाङ्केनापवर्त्त्या भवन्ति । एवं द्वियुक्पद सिद्धान्तेनैव यदि म - दृढाङ्को भवेत्तदा ८८ ( य + र + ल + व +.... ) म=यम+म+लम+ ... + अप (म ) इति सिध्यति । अत्र यदि य, र, ल, वादीनां संख्या ना भवेत्तथा सर्वे वर्णा रूपसमाः स्युस्तदा ( १ + १ + ) मनामना + अप (म ) : नाम-ना-ना (नाम - १ - १ ) = अप (म) अत्र यदि ना, म-दृतौ मिथो दृढौ तदा पूर्वयुक्तितः नाम - १ – १ = अप (म ) इति सिध्यति । ३ अयमेव फरमट - गणकस्य सिद्धान्तः ( Fermat's Theorem ) ( ८ ) यदि अ, +क, य+क्य'+क ्य े+....( १ ) अनेन दृढसंख्यैव विदिता भवेत् तदा कल्प्यते यदि य = न, तदाऽनेन दृढसंख्या म भवतीति । तदा म = अ + न+न े+क ुन+.... ( २ ) ( १ ) अस्मिन् यदि यन+न, म तदा ( १ ) समीकरणस्य रूपम्=अ, +क, न+क, नम+क, (न+न, म ) 2 + .... ३ =अ,+क ुन+क्न े+क े+ ... + अप (म ) =म+अप (म ) अर्थात्, इदं म-- संख्यया ऽपवत्त्यं भवेत् । अतो न किमपि बीजगणितेन सूत्रं कर्तुं शक्यते येन दृढसंख्यैव द्योतिता भवेत् । ( ९ ) यदि न - दृढसंख्या स्यात्तर्हि १+ /न- १ अयं न संख्ययाsपवत्यों भवति । अयमेव विलसन - गणकस्य सिद्धान्तः (Wilson's Theorem) Aho! Shrutgyanam Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ हढाकसिद्धान्ताः । ८ अस्योपपत्त्यर्थ प्रथमं दीर्घवृत्तलक्षणेन इप=१+य+ य + २३. +.... .. इय-१-य+ य + य +.... (इय-१ ) प=( य+ य +....) प । अत्र द्वियुक्पदसिद्धान्तेन दक्षिणपक्षे या अस्य गुणकः = १ । वामपक्षे चा__(इय-१ ) प=इयप–प इ य ( प १) +प (५.१ "इय (प-२)...... स्मिन् प्रथम पदे इयप, यप गुणकः = न (दीर्घवृत्तलक्षणेन ) ___ २ पदे या गुणकः = - प (प. १)प अतः सरूपसमीकरणसिद्धान्तेन वामपक्षीयो य--गुणकः = {पप_ प(प-१५+प (प.९(प-२)प_ पाप १प २(प-३)+..}/प =१=दक्षिणपक्षीयो यप गुणकः । ततश्छेदगमेन _पप_प (प-१ ) प प (प.) (प-२) प.....-lu ,....(१) अत्र यदि न-दृढसंख्या तथा स्याद्यथा न-१=प । तदा ( १ ) समीकरणेन न १ = ( न-१ ) न १– न.१ ( न--२ ) न-१ + (न १ ) ( न २ ) (न–३)न-२- .... (२) अत्र न-दृढसंख्या तेन ( न-१ ) न-१ अस्मिन् सर्वाणि पदानि न-अपवानि अन्तिमं चे १न-१ दं फरमटसिद्धान्तेन रूपहीनं तदा न-अपवयं भवेदेवं ( न--२)न-१, (न-३)न-१ इत्यादिषु च स Aho! Shrutgyanam Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६. १ , (न-२) (न-२) १ २ ....., दृढाकसिद्धान्ताः। र्वाणि पदानि न-अपवर्त्यांनि, अन्तिमानि २न-१, ३न-' इत्यादीनि च रूपहीनानि न-अपवानि । एवं (न-१) न-१, (न-२) न-१ इत्यादिषु यदि लब्धयः ल, , ल., ल,,....इत्यादयः स्युस्तदा (२) समीकरणेन न-१ =ल, न+१-न (ल, न+१ ) + (ने १ ) ( न-२) ( ल न+१ ) - .... = अप ( न ) + १ -ना (न-१) पदपर्यन्तम् =अप (न)+(१-१) न-१-१ = अप ( न )-१ । ::१+ न-१ = अप ( न ) अनेन विलसन--सिद्धान्त उपपद्यते । अनेन सिद्धान्तेन निर्दिष्टसंख्या दृढा वाऽदृढाऽस्तीति सुखेन ज्ञा. यते । यथा ११ इयं दृढा वाऽदृढेति प्रश्ने___ अत्र न =११, न-१ +१=१+१.२.३.४.५.६.७.८.९.१ ० =३६२८८०१ इयं न (११) संख्यया शुध्यति । अत ११ इयं संख्या दृढास्तीति । (१०) ( ५ ) सिद्धान्तेन काचित्संख्या दृढाधातगुण्यगुणकखण्डरूपा भवितुमर्हति । अतः काचित् संख्या = सं = अन.क त. गम,.... । यत्र अ, क, ग दृढाः । अथात्र प्रत्यक्षतो दृश्यते यदियं सं=अन. कत. गम,.... (१+अ+अ+..+अन ) ( १+क+क+....+कत ) (१+ग+ग+....+गम ) .... एतेषां बधे यानि पदानि तेभ्यः सर्वेभ्योऽपवर्त्या भवति । अतः सर्वापवर्तकानां योगः = (१+अ+अ+....). ( १+क+क+.... ) ( १+ग+ग+....).... Aho! Shrutgyanam Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ हढाङ्कसिद्धान्ताः। अन+१, कत+११ अ-१ क-१ गम+. ग-१ तथापवर्तकानां संख्या च=( न+१ ) ( त+१ ) ( म+१).... यत्र रूपं सा संख्या चापि अपवर्तकत्वेन गृहीता । अथोपयोगिनां सिद्धान्तानां सूत्राणि ॥ २॥ निजेनैव भुवा वा या संख्या शुध्यति सा दृढा सन्त्यनन्ता दृढाश्चात्र संख्याः संख्यार्णवे ध्रुवम् परस्परं दृढा याः स्युस्तद्वर्गाद्यपि वै दृढम् अन्यवर्गादिघातोऽपि स्वीयतः स्यात्तथा दृढः दृढयोर्भाज्यहरयोहरहृच्चेद्विशुध्यति भाज्यश्च यद्गुणस्तर्हि गुणः शुध्यति हारहृत दृढेकयुग्मादिबधेन संख्यका पृथक् हृता याश्च निरग्रलब्धयः दृढस्य तद्योगसमानघाततस्तत्संख्यकाभावितमेव शुध्यति आद्यो दृढश्चेदपरेण वै दृढस्तदा परस्य प्रथमेन तुल्यः व्येकेन घातो विधुना विहीनआद्येन भक्तः परिशुद्धिमेति तादृक् सूत्रं च युक्तिश्च यद्वशाज्ज्ञायते बुधैः केवलं दृढसंख्यानां मानं नैवोपलभ्यते कश्चित् स्वयं दृढश्चेत्स्यात्तर्हि तेन विशुध्यति विधुना सहितं धीमन् व्येकतढढभावितम् ॥ ४ ॥ ॥ ५ ॥ ॥ ७ ॥ Aho ! Shrutgyanam Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६२ ढाङ्क सिद्धान्ताः । अथैतन्मूलकाः कतिपयसिद्धान्ताः । या या हरहृताः सन्ति तुल्यशेषा हि संख्यकाः तासां तुल्याग्रसंज्ञा स्यात्तद्धरस्य वशादिह एकाकोत्तरा अङ्का व्यकहारसमा गुणाः भाज्येन हारविहृतास्तर्ह्यग्राण्यसमानि हि एकाकोत्तरा अङ्का व्यकहारसमाश्च ये तान्येवाप्यग्रकाणीह यदि भाज्यहरौ ददौ श्रेयोर्द्वयोः पदे द्वे द्वे क्रमातुल्याग्र के यदा तदा द्वयोः सर्वपदाहती तुल्यायके हरात् यद्धारवशतस्तुल्यशेषौ राशी तदन्तरम् तद्धारविहृतं शुध्येदिति चिन्त्यं विपश्चिता दृढः कोऽपि रसैर्भक्त एकाग्रो भवति ध्रुवम् पञ्चाग्रो वा सदा विद्वन् रामानल्पः स चेद् दृढः कोऽपि वर्गः शरहृतो विशुध्येदथवा भवेत् एकाग्रो वेदशेषो वा दृढसिद्धान्तयुक्तितः दृढाङ्कघातः संख्यायाः कस्या अपि विहीनतः तत्संख्ययैव विहृतस्तदृढेन विशुध्यति इत्थं संक्षेपतश्छात्र बुद्धिवृद्धये द्विवेदिना सुधाकरेण लिखिताः सिद्धान्ता दृढसम्भवाः इति दृढाङ्गसिद्धान्ताः समाप्ताः || शुभं भूयात् । श्रीरामो ऽवतु । EKK Aho! Shrutgyanam ॥ ८ ॥ 1 ९॥ 1 ॥१०॥ 1 ॥११॥ 1 ॥१२॥ / ॥१३॥ I ॥१४॥ 1 ॥१५॥ 1 ॥ १६ ॥ Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ॥ श्री। विज्ञप्तिः। १ अस्यां चौखम्बा-संस्कृतग्रन्थमालायां प्रतिमासं पृष्ठशतके सुन्दरैः , सीसकाक्षरैरुत्तमेषु पन्नेषु एकः स्तबको मुद्रयित्वा प्रकाश्यते २ एकस्मिन् स्तबके एक एव प्रन्थो मुद्यते । ३ प्राचीना दुर्लभाश्चाऽमुद्रिता मीमांसावेदान्तादिदर्शन,व्याकर- ण,धर्मशास्त्र,साहित्य, पुराणादिग्रन्था एवात्र सुपरिष्कृत्य मुद्यन्ते । ४ काशिकराजकीयप्रधानसंस्कृतपाठालयाऽध्यापकाः पण्डिता एष एतत्परिशोधनादिकार्यकारिणो भवन्ति ।। ५ भारतवर्षीय ब्रह्मदेशीयः, सिंहलद्वीपवासिभिश्च पतग्राहकैर्देयं वार्षिकमग्रिम मूल्यम् मुद्राः ७ आणकाः ८। मासिकं (व्याल्युपेब्ल्-द्वारा) , , ० , १२ । ६ कालान्तरे प्रतिस्तबकं ७ प्रापणव्ययः पृथग् नास्ति । ८ साम्प्रतं मुद्यमाणा ग्रन्थाः मुद्रिताः स्तबकाः 1.) संस्काररत्नमाला । गोपीनाथभट्टकृता (संस्कारः) (२) शब्दकौस्तुभः। भट्टोजिदीक्षितकृतः(व्याकरणम्) 1) श्लोकवार्तिकम् । भट्टकुमारिलविरचितम् . . पार्थसारथिमिश्रकृत-न्यायरत्नाकराख्यया . व्याख्यया सहितम् (मीमांसा) cr) भाष्योपहितं तत्त्वत्रयम् विशिष्टाद्वैत दशर्नप्रकरणम् । श्रीमल्लोकाचार्यप्रणीतम् ॥ (वेदान्तः) १ (१) करणप्रकाशः । श्रीब्रह्मदेवविरचितः ६ अग्रे मुद्रणीयत्वेनाभीप्सितौ ग्रन्थौः* विधिरसायनम् । अप्पयदीक्षितकृतम् (मीमांसा) ५. न्यायकणिका । वाचस्पतिमिश्रकृता , . एतदन्यानि कानि चित्पुस्तकानि अपेक्ष्यन्ते चेदस्मत्कार्यालय सुस्तकानां मुद्रिता महती सूची आणकाध संप्रेष्य द्रष्टव्या। कार्याध्यक्षः-हरिदासगुप्ता, पवादिप्रेषणस्थानम् चौखम्बा--संस्कृतपुस्तकालयस्य . .. बनारस सिटी । Aho ! Shrutgyanam Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ THE CHOWKHAMBA SANSKRIT SERIES, BENARES. This Monthly Magazine consists of very rare and valuable ancient Sanskrit works on Vedic Literature, Hindu Philosophy different sciences, general literature and Puranas &c, that have never been published before. The monthly issue of this Magazine dealing with one subject contains 100 pages of Demy octavo size printed neatly in beautiful types on good thick paper, after being carefully corrected by the Pandits of the Government Sanskrit College, Benares. The works included in the Magazine hitherto issued and those in course of preparation for publication are as follows:Names of Books, Fasciculus ready for Sale I. Sanskararatnamala, by Gopinatha Bhatta. (Sanskâra) 2. . Sabdakaustubha, by Bhattoji Dikshita. (Vyâkarana) 10. 3. Sloka Vârtika of Kumârila Bhatta together with the Commentary called Nyâya (Mîmânsa) ratnakara, by Parthasarathi Miśra 4. The Vedanta-Tatwatraya of Sri Lokacharyya (Vedanta) 1. 5. Karana-Prakash by Bramhadeva (Complete) 6. Nyâyakanika of Váchaspati Miśra. (Mîmânsa) (in preparation. 7. Vidhirasâyana of Appaya Dîkshita. do. do. FOR INDIA, BURMA & CEYLON. Annual subscription (in advance) Rs. 7 8 0 Monthly Do. (Per V. P. Post) 120 Single copy » 1 0 0 FOR FOREIGN COUNTRIES. £. s. d. Annual subscription (in advance) ... 015 0 Single copy ... Postage free. To be had from : H. D. GUPTA, Secretary, The Chowkhamba Sanskrit Bk. Depot, BENARES CITY. i 9 Aho ! Shrutgyanam Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nanRansoransere- sansar पाकृत-व्याकरणम्। इङ्गलण्डोयभाषानुवाद सहितम् श्रो हृषीकेश शास्त्रि भट्टाचार्येण ... सङ्कलितम् पञ्चनद महाविद्यालयाध्यक्षानुमत्या लवपुरसंस्कृत पुस्तकालयाध्यक्ष लाला मेहरचन्दनामधेयस्य साहाय्येन प्रकाशितञ्च कलिकाता राजधान्यां कोन्स कम्पानि यन्त्रे श्री केदार नाथ दत्तेन मुद्रितम् । CUREURSUWEUSunUVSUERFURFvu. JUNECHERSNESSURESPEERASES THEREGESSEURSEEGRANSLAGEERE PRAKRITA GRAMMAR WITH NGLISH TRANSLATIO BY PUNDIT RISHIKESH SASTRI, PUBLISHED BY LALLA MEHARCHAND, LAHORE. ___CALCUTTA: CONES AND CO., No. 307, BOW BAZAR STREET. 1883. [All rights reserved with the Author.] Scenessreescess-SERessesses Price Rs. 1-12. Aho ! Shrutgyanam Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Aho! Shrutgyanam Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्राकृत-व्याकरणम्। इङ्गलण्डीयभाषानुवाद सहितम् श्रो हृषीकेश शास्त्रि भट्टाचार्येण __सङ्कलितम् पञ्चनद महाविद्यालयाध्यक्षानुमत्या लवपुरसंस्कृत पुस्तकालयाध्यक्ष लाला मेहरचन्दनामधेयस्य साहाय्येन प्रकाशितञ्च कलिकाता राजधान्यां कोन्स कम्पानि यन्त्र श्री केदार नाथ दत्तेन मुद्रितम् । PRAKRITA GRAMMAR WITK ENGLISH TRANSLATION BY PUNDIT RISHIKESH SASTRI. .PUBLISHED LALLA ME HARCHAND, LAHORE. CALCUTTA: CONES AND CO., No. 307, BOW BAZAR STREET 1883. [All rights reserved with the Author.] Aho! Shrutgyanam Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Aho ! Shrutgyanam Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Contents (सूचिपत्रम् ) पकि: विषयः माधारणनियमाः मन्धिः अनुस्वारः लिङ्गविवेकः विशेष नियमाः अविधिः असंयुक्तव्यचनलोपादयः संयुक्रव्यञ्जनलोपादयः प्रत्ययविधान खार्थ प्रत्ययाः विशेषपदानि अव्ययं शब्द माधन विधिः शब्द रूपाणि सर्वनाम शब्दाः तिङन्त प्रकरणं धावादेश विधिः 6 6 RC A2 - c Aho ! Shrutgyanam Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Aho ! Shrutgyanam Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पत्र शद्धि पत्र । पंक्तिः श्राद्ध शाद्ध १४ श्रानन्तयों अानन्तय्या ___, भव भवं ७ १८ नस्य वस्य २३ putport purport ४ ति श्रुति १०२४ वक्रादिम्ब वक्रादिवे ३५ १६ । 8 syllable rowel १ शौद्धदणि शौद्धौदणि प्राप्त २४ स्थान स्थाने पस्य फस्य २४ हए इएव preceeding preceding प्राप्त स्थान do लुग्वा ६. २ दूद्ध लुम्वा २५ दक्ष २० ॥स्था इत्यादि । टः तस्या इत्यादि वट्ठो वट्टो Aho ! Shrutgyanam Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ N ६३ २१ त्तट्टयो तट्टयो se po in all the cases before all the case affixes १ उकारान्त ऊकारान्त ११७ १२ दुवामा दुवामा १२९ १८ several pronouns several persons स्मत्वं व्यं स्मर्त्तव्यं १८ विशेष नियमननु विशेष नियमाननु १४४२ सिप ० १५ मिच Aho! Shrutgyanam Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ PREFACE. The word kúvya in Sanskrit has a more extensive signification than the word poetry in English. Our ancient authorities paid greater attention to the spirit of the composition than to its external form. The rythmical structure of composition was not considered essential to its being classed among the kávyas. Thus the author of Sahitya Darpaua divides kávyas into two classes viz:-Drisya or what is to be seen (represented on the stage) and s'ravya or what is to be heard. All dramatic poems come under the former, while epic and lyric poems are included in the latter. The Dșisyakávyas or dramas are of twenty eight varieties, of which ten are called Rupakas and the rest Uparupkas. Every Dris'yakávya is composed partly in Sanskrit and partly in Prakrita. It is needless to speak here about the Sanskrit. My remarks accordingly will be confined to the Prákrita. Prákrita, according to Hemchandra is derived from prakriti “the Sanskrit." Prakrita is a common name given to all the different dialects originally derived from the Sanskrit such as the Maharastri, S'aurasení &c. Modern philologists have not yet satisfactorily solved the question whether these dialects are derived directly from the Sanskrit or (through) some of its corruptions. It is contended by some that Páli was the medium through which all the Prákrita dialects came into existence others, consider it more reasonable to hold that the Prákrita dialects have been directly derived from the Sanskrita. This question bas been discussed in the introduction to my Hindi Vyakarana in Bengali, and what I have said there I need not repeat. So long as the Sanskrit speaking Aryans were confined to their favourite home of Brahinavarta,no great confusion of this language was possible. But when they began to emigrate into different parts of India the pure sanskrit Euphony became affected by the climatic and other influences of the several places to which they resorted. Thus several dialects differing from each other in minute points gradually sprang up under the common name of Prakrita. Aho ! Shrutgyanam Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ The number of these dialects necessarily increased with the extension of the emigration. Thus professor Cowel in his introduction to Bararuchi's grammar says “the later gramarians include many varieties under the name (Prákrita) but most of them are proDably the subtle refinements of a later age, as the older the grammarian is, the fewer we find the dialects to be, and the oldest Vararuchi has only treated of four.” Lalla Dikshita, in his commentary on Msichchhakatika says: "Quid qat HIOT: 1 s T ait, wafari 1, FRI, #103: 1 dafeम्मते "मागधावन्निजा प्राच्या शौरसेन्यर्द्धमागधी वाहीका दाक्षिणत्याच सप्त भाषाः galitat: " “Some say there are only four varieties of the Prákrita language, viz:--the s'auras'eni, the avantika, the Práchyá and the Mágadhi; according to others there are seven, as the Mágadhi, the avanti, the pra'chya, the s'aurasení, the arddha mágadhi, the búhlika and the da'kshinátya. It is obvious from the above that the number of prákrita dialects increased gradually and not all at once. However we must not suppose that the different Prákrita dialects differed from the mother Sanskrit in no other way than through the necessary influence of time and place. Many such dialects received, more or less, copious accessions of words and forms from the aboriginal and foreign languages with which they in process of time came into contact. Thus the Pra'krita dilects in later times came to be of three classes viz:- Tadihava, Tatsama and Desi. * Tadbhava means one mainly and directly derived from the sanskrit ; Tatsama means one which retains the same form and euphony as the sanskrit ; and by Desi we understand those dialects of which an aboriginal dialect forms the ground work. All Des'i dialects are called by a common name apabhrans' a. Of all the Prákrita dialects maháráshtri undoubtedly is the chief, and it is in this dialect that the beautiful works like the setubandha &c. are composed. † The other Prákrita dialects follow the Maharastrí. * “ agua #teatraasteiti:" | fa costi । महाराष्टौड्भवां भाषां प्रकृष्टप्राकृतं विदुः सागरः स्तूक्तिरत्नानां सेतु वन्धादियम्मयः" इति दण्डी Aho ! Shrutgyanam Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (iii) only differing from it in some minor particulars. Next in import ance to the Maharastri, we may mention the sauraseni, mágadhi, paishachi and apabhrans'a. Mágadhi again has a subdialect called the ardhamagadhi. Apaphrans'a appears to be the general name of the following dialects, viz :-nágara, upanagara, drábida (or sindhi), takka, ma'laví, pa'ncháli, kálindi gurjarí, drábidí, baitálíkí, ka'nchi, abhiri sávari* &c. Hemachandra, the great grammarian of Prákrita dialects, treats of apabhrans'a only generally, but the authors of the Kalpalatiká and other grammars give separate rules for each of the different dialects that come under the term. Whether the pure Sanskrit language remained a spoken dialect for any great length of time even in its native land the Brahmavarta, seems to be open to question. But that the learned and the higher classes long continued to use it in their daily conversation and exchange of thought, may be assumed from the universal practice of the dramatists in putting the divine language into the mouth of their higher personages. It was the peculiarity of our ancient forefathers to bind every practice by rigid rules, so that even when the reality had ceased to exist no departure was allowed from the practice of dramatic representation having the sanction of ages. In the same manner, any uniformity or fanciful excellence which they thought they had discovered in a people speaking a particular dialect, came to be regarded as inherent in them forever afterwards and the work of a dramatist who ventured to violate any of such recognised principles was pronounced unfit to be considered a classic. Mark how boldly and dogmatically the author of the Sahitya Darpana regulates the application of the different Prákrita dialects in a drama. High born and educated persons must speak the Sanskrit and women similarly circumstanced are to speak the S'auraseni dialect. Those latter however should employ the Maharastri in their songs and The ma'gadhí is mentioned as the tongue of those who move verses. "C *It will be observed that the names of the different Prákrita dialects mostly refer to different teritorial divisions. Aho! Shrutgyanam Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( iv ) in the inner apartment of a king. The dialect of servants, princes, and merchants is the half Mágadhi. The Práchya (eastern i.e. gaudiya is the dialect of the Vidúshaka and others, and the Abanti of the gamesters. Drávidi or the southern dialect is spoken by the soldiers and gamblers. The Sakári should be used by the left-hand brotherin-law of kings, by the Sakas and others. The Vahliki dialect belongs to the people of northern India, and the Chándalí to the Chandals and others. The Abhiri and Sávarí are spoken by workers upon wood and by charcoal makers. The Pais'achi is the tongue of the Pisáchas and also of female attendants (see Sahityadarpan, chapter vi.) The different dialects of the Pra'krita are so copiously employed in the Sanskrita dramas that it is impossible to go through an ordinary work of this species of composition without a fair acquaintance with the main principles of those dialects. A comprehensive Prakrita grammar is accordingly much in request among Sanskrit Students. There already exist a good many works on the Prákrita dialects such as the Pịakritaprakás'a of Vararuchi, Prakritalakshmana of Chanda, Prakrita sarvaswa of Márkandeya, Prákritásstadhyáyi of Hemchandra, Prakrita sanjibani of Vizsantraj, Prakrita lankeswara, Irakritakalpalatika &c. Besides we find in the Prakrita sarvaswa of Markandeya names of many former grammarions, such as Sákalya, Sarata, Kahala, Bhamaha &c. whose work:s appear to be however no longer extant. Of the extant works many still lie buried in manscripts ; a few others which have been published by European scholars are inaccessible to students of moderate means. Moreover the system adopted in these works is so repulsive and unmethodical that even a devoted student can only with great difficulty benefit by them. With a view to remove these difficulties from the path of the reader of Sanskrit dramas, I have ventured to compile the present prákrita grammar. In it I have adopted an entirely new system, with what success it is for the public to judge. I beg to mention that the work is mainly a compilation from almost all the extant works on the subject. I lay claim to no originality save the entirely new method of arrangement and treatment of Aho ! Shrutgyanam Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ the subject. few words : ( ) The system pursued by me may be explained in a (a) Unlike the ancient grammarians, who have generally laid down rules for the different Prákrita dialects in separate chapters, I have adopted the simpler plan of treating the Maharastri or the main dialect of the Prákrita in the body of the work, showing in notes its points of difference with other dialects. (b) Instead of following the ancient authors in giving rules that are applicable only to the forms of special words, I have prefered giving a list of those words with their Sanskrit and Prakrita forms side by side. It is hoped much unprofitable trouble to the learner will be saved by this means. (c) I have given, in easy sanskrit, rules for the declension of nouns and conjugation of verbs, and like modern grammarians illustrated these rules by showing declensions of similar classes of nouns as well as the conjugation of similar classes of verbs. In order to make the work more widely useful English version of almost every sentence has been interpolated, though at the cost of making it a little too bulkey. The mighty impetus given to the study of the Sanskrit language by the direct encouragement of our Enlightened Government and the indirect encouragement afforded by the example of the German linguists, is a subject of deep congratulation and the consciousness of having endeavoured to contribute in a humble way to the attain ment of a dear object, will amply repay me for the time and labour I have given to this compilation. I cannot omit to mention here that my deep obligations are due to my esteemed friend Babu S'as'ibhushan Mukerjee M. A., B. L., professor of the Government College, Lahor, who has kindly revised the work in its passage through the press and has given me valuable suggestions which while materially diminishing my labours, have rendered the work more complete than it otherwise would have RHISHIKESH BHATTACHA Aho! Shrutgyanam Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Aho! Shrutgyanam Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्राकृत व्याकरणम्। साधारण नियमाः । । पथ प्राकृतम् ॥१॥ अथशब्द अानन्तार्थोऽधिकारार्थ च । प्रकृतिः संस्कृतं, तत्र भव. तत आगतम्वा “प्राकृतम्" प्राकृते च प्रकृति, प्रत्यय, लिङ्ग, कारक, ममाम, संज्ञादयः संस्कृतवद्दे दितव्याः। The word 'Atha' 'अथ' means both proximity and dependence on subsequent rules (ufuatt). Prakrita is a common name given to the dialects which sprang up or were derived from “ Prakriti, the Sanskrita." There is no difference between the radical forms of words, the affixes, the genders, cases, samasas and nouns, &c. of the Sanskrita and those of the Prakrita. प्राकृतमधिक्रियते Hence prakrita dialects are to be illustrated by the following rules : ॥ लोकादवगन्तव्यः ॥ २ । प्राकृते वर्ण-समाबायो लोकादवगन्तव्यः । यथा (१) अत्र ऋ, ऋ, स्तु, ऐ, औ इत्यतान् विहायापरे स्वरा विद्यन्ते । (२) ङ, ञ, श, ष, न, य, इतरते व्यञ्जनवर्णा प्राकृते म सन्ति । परं वर्गसंयुकयो क्षेत्रो र्व्यवहारः क्वचिद् दृश्यते। ___ (३) प्राकृते भिन्नवर्गीयानां वर्णानां परस्परं संयोगो न भवति। यथा रक, एक, क्त, क्य; क्र, क्ल, ल्क, क, इतेरतेषां क इति रूपं भवति । ज, दग, ग्र, ग्य, य, र्ग, ल्ग इतेरतेषां ग्ग दूति रूपं भवति । दूतादि; पञ्चम-वर्ण-संयोगश्चात्र विरल एव । Aho! Shrutgyanam Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 2 ) (8) 47 ER-TEA 219a aifani The following are specialities of the Prakrita' and must be known from other sources than the Sanskrita. (1) It retains all Sanskrita vowels sxcept , , , ऐ and श्री. (2) The Prakrita discards the following consonants 8, 9, 7, , 77, , but sometimes the use of 5, 57, may be seen in their combination with letters of their own class. (3) The Prakrita avoids union of two consonants of different classes and only a few words are found with let. ters combined with the fifth letters of their own class. (4) No mute consonants occur in Prakrita ; all are vocalized. इदमपि च लोकादवगन्तव्यं यत् प्राकृते दिवचनं चतुर्थी च न भवतः। Be known that the Prakrita has no dual number nor the dative case (the latter being replaced by the genetive.) 11 4594 11 21 759 faiferari afanai, gate TFTHA: 1 Bahula '259' is a term generally meaning “variously” or “optionally.” It must be understood that this (Bahula) is to be implied in the succeeding Sūtras, till the work is finished. ॥ दीर्घ इखौ मिथोवृत्तौ ॥ ४ । १ । si parcurgfaa wa familiar I See the notes on the tenth Satra of this chapter. chart hafafarfall This rule does not apply to Saurasení or other Prakrita dialects. Aho ! Shrutgyanam Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 3 ) वृत्ती ममासे, खराणां दीर्घ इखा वहुलं भवतः । मिथः परस्पर हखस्य दीर्घा दीर्घस्य च इखः । Some times in Samasa or compound words a long vowel is converted into a short one and a short into a long as-अंतावेइ, (अन्तर्वेदी); सत्तावीसा, (सप्तविंशतिः) कचिन्न Hafa, sometimes such change does not take place as जुवनणो, (युवतिजनः); कचिदिकल्पः, and in some instances it is optional as पईहरं, पदहरं (प्रतिगृह) णमोत्तं णमोत्तं (नदोशोतः); वहुमुई, वहमुहं (बहु[५] मुखं) ; कपउरं, कणऊर (कर्णपुरं); मिरोवेश्रणा, सिरवेत्रणा, (शिरोवेदना); पीआपीचं, पित्रापित्रं (पीतापीत) सरोरूह, सररुहं (सरोरुह) ; भुत्रवत्तं, भुत्रावत्तं (भूर्जपत्र) पल्लिवद, पल्लीवदू (पल्लोपति); गामणीसुत्रो, गामणिसुत्रो (ग्रामणोसुतः); अंतउरं, तेउरं (अन्तःपुरं) ; अक्खउहिणी, अक्खोहिणी (पक्षीहिणी); ॥ पदयोः सन्धिवा ।। ५ । संस्कृतोतः सर्वः मन्धिः प्राकृते पदयोर्व्यवस्थितविभाषया भवति । When two words come in immediate conjunction, all sorts of union (सन्धिः ) under the rules of the Sanskrital grammar, are optional in the Prakrita ; as दहि दूसरो, दहीमरो, (दधीश्वरः); वासेमी, वास एसी, (व्यासर्षिः) पदयोरितिकि? Note that the above rule applies to the case of immediate conjunction of two words, for there is never any union in one word, as पायो, (पादः)। Aho ! Shrutgyanam Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ॥न युवर्णसारखे ॥ ६ । दूवर्णमा उवर्णसय चाऽखे वर्णे परे मन्धि नं भवति । The letters < (i) and 3 (u) do not unite with vowels of different kinds as विय, (इव); मधुर, (मधूनि); यख इति कि? Why did we say that i and u do not unite with vowels of different kind ? for the union takes place with vowels of the same kind, as पुजवीसः (पृथिवीशः)। ॥ एदोतोः खरे ॥ ७॥ एकार ओकारयोः खरे परे मन्धि नं भवति । The vowels (6) र and (o) यो do not nnite with any vowel which is in immediate conjunction with them, as देवीए एत्य (देव्याच) ; एत्रो एत्व, (एकोऽत्र) । ॥ स्वरस्योदते ॥ ८ व्यञ्जन-संपृक्तः खरो व्यञ्जने लुप्त योऽवशिष्यते, म उद्दत होच्यते खरस्य उद्दत्ते खरे परे सन्धि न भवति । The word uduritta means here a vowel which remains alone after its inherent cosonant is elided. An udvritta vowel does not unite with any vowel coming before it, as गुहशउलनारी, (गुहक कुलनारी:);णिसारो, (निशाचरः); कचिदिकल्पः in some instances this rule is optionally applied, as सुधरिमो, सूरिसो, (सुपुरुषः); क्वचित् सन्धिरेव, In some special instances the union (सन्धिः ) must take place, as चक्कायो (चक्रवाकः)। ॥ त्यादेः ।। ६ ।। तिवादीनां वरमा (खरे परे) सन्धि न भवति । Aho ! Shrutgyanam Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 5 ) The vowels of the affixes ti (fa) &c., do not unite with any vowel, as होदूदूह, (भवतीह) । ॥ लुक् ॥ १० । १ । खरस्य खरे परे वहुलं लुक् भवति । When a vowel comes after another vowel the latter is elided optionally, as तिअसीमो, तिसईसो, (त्रिदशेशः); राउलं, राप्रउलं (राजकुल); तुहद्धं, तुहअद्धं (तवार्द्ध); महळू महङ्घ (ममा ); पावडयां, पाअवडणं (पादपतन) ; कुंभारो, कुंभ. पारो (कुंभकारः); पवणुद्ध पवणोद्धयं (पवणोद्धृतम्); २ मो ___ (१) प्राकृत प्रकाशे सबमिदं किमप्याधिक्यमुद्दहति, यथा “ सम्वा वचामज् लोपविशेषा वडलम्"। (प्रा० १वाच्य) सन्धी वर्तमानानामचां स्थामे चविशेषा लोपविशेषाच पडल भवति । सूत्रस्यास्य अर्चा स्थाने विशेषा चचा स्लोपविशेषाति वंशयं वर्गले, सदन सूबद्दयेन मुथनमस्ति, एमदध्यायान्तर्गत चतुर्थ सूत्रेण प्रथमांशस्य व्यक्तिरमेन च fantojuet In Prakritaprakasa we find this Sutra somewhat more comprehensive for "when vowels are in Sandhi or in a state of immediate con junction, various kinds of vowels and elisions arise.” This Sutra has two parts i e (1) appearance of various kinds of vowels, (2) that of elisions ; for the first part we have the 4th Sutra of this chapter, and for the second the present one. शौरसेन्यादौनषविधिः This rule does not apply to Sauraseni or other Prákrita dialects. (२) प्राकृत प्रकारे चानाधिकः पाठो वते यथा “ संयोगे परेसन पर्व स्याचोलोपः। When a conjunct consonant follows, it is always the first of the two meeting vowels, which is elided, as पत्थि (नास्ति) ; सबनी, (संक्रान्ति) &c., कचिनित्य, कचिदन्यदेव वजलग्रहणात्। नेमान्यदपि साक्षणिक कार्य भवति । From the use of bahula, or 'variously' in the sutra we conclude that these changes are in some cases absolute, in others they admit of different forms ; hence when other forms are met with, they are still to be considered as provided for in this Lakshana or Sutra, प्राकृतकल्प नि Aho! Shrutgyanam Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अमनं, सोअल्लं ( मौकुमार्य); अन्धारो, अंधारो (अन्धकारः); खन्दारो, खंदारो (स्कन्दावारः) ; पाश्रवीडं पावीचं (पादपीठ)। ॥ अन्य व्यञ्जनस्य ॥ ११ । शब्दानां यदन्यं व्यञ्जनं तसा लुग भवति । A final consonant is generally elided ; (exception is observed in the case of m & n which always become Anuswara). as जाव, (यावत् ) ताव, (तावत ) जमो, (यशः); महं (नभः); सरो (सरस्) ; (कम्मो) कर्मन् ; समासेतु वाक्य बिभतक्त्य पेक्षाया मन्यत्वं मनन्यत्वं बा तेनहि-The finality in the com. pounded words, is determined according to their declension (विभक्तिः ) i. e., the final consonant of the words forming a samasa is also elided ; as-मभिव, (मभितः); एअगणः ( एतद्गुणः) ॥ १। न शदुदोः ॥ १२ । श्रत्, उत् इतरतयोरन्न्यस्य व्यञ्जनस्य लुक् न भवति । कायामनःपरं “ परसंयोगस्ये डोहखः" संयोगे परवर्मिनि एङो इस्वः स्यात्। एकारस्य कारः, योकारस्य उकारः ie "i (इ) and u (उ) are substituted for e and o respectively when a conjunct immediately follows," as it (मृगेन्द:) , कणुप्पलं (कोत्पल)। (१) प्राकृत प्रकाशे सूत्रमिदमित्यमस्ति यथा “अन्त्यस्यहलः" तिस्तभयत्र तुल्यरूप वाधिक्यन्तु " वेति नित" मित्य तद्वचनं। In Prakritaprakasa. this Sutra has a slight different form with the same meaning as--Antyasya Halah, it adds “afa faer” ie the option of the preceding Sutras ends here. चनेन सूत्रेण प्राकृतेहलन्ताः शब्दा न सन्तीति अनितं। Aho ! Shrutgyanam Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ The final t of the words (a) srat and 34 ut is not elided a ; as-सद्धा, (श्रद्धा); उमयं (उन्नयं)। ॥ निर दुरोवा ॥ १३ । निर् दुर दूतातयोरन्य व्यञ्जनस्य वा न लुग् भवति । The final r of nir (निर) and dur (दुर) is elided optionally, as-णिमहं, णीसहं (निस्म); दुस्सहो, दूमहो (दुस्महः) । ॥ खरेऽन्तरश्च ॥ १४ । अन्तरोनिर्दुरश्चान्य व्यञ्जनस्य स्वरे परे लुक् न भवति। The final r of Antar (अन्तर) nir', (निर), and dur (दुर) shall not be elided if followed by a vowel ; as अन्तरप्पा, (अन्तरात्मा); णिरंतरं (निरन्तरं); दुरुत्तरं (दुरुत्तरं); १ ॥खियामादविद्युतः ॥ १५। २ । विद्युत् शब्द वर्जयित्वा खियां वर्त्तमानस्य शब्दस्यान्य व्यञ्जनस्यात्त्व भवति ; खगपबादः । या () is substituted for the final conso (१) प्राकृत प्रकाशेऽन्यान्यपि लोप-विधायक-सूचाणि दृश्यन्ते। यथा “उदुम्बरे दोलीपः” (२४) In udumbara du is elided as उवरं, “कलाायसे यस्य बा" (२४) In kalayasa ya is optionally elided ; as कालासं, कालाचसं ; “भाजने अस्य" (४|४) In Bhajana ja is optionally elided as भाणं, “भाञ्अणं ; यावदादिष नस्य" (५४) In the words yavat &c., v is optionally elided as---जा, जाव ; भा, नाव ; पारायो, पारावो (पारावतः) अनुत्तन्तो अनुवत्तन्तो (अनुवर्तमानः); जीयम्, भीविश्वम्, (जीवितं): एचं, एवं (एवम्); एच एव्व (एव); कुलचं, कुवलचं (कुवस्तयं)। (२) प्राकृत प्रकाशे सूत्रमिदं द्विधा विभक्तमस्ति। यथा “खियामात्” (७४), "न fagfa" (018); Bararuchi's grammar contains two Sutras on this purport instead of one as-" striyam āt" (7ch.4) and “ na vidyuti" (9ch.4). Aho! Shrutgyanam Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 8 ) nant of a feminine word, except that of vidyut (faqa) The "elision" of the preceding sutras ends here; thus. मरिश्रा, (मरित्) ; पडिवत्र, (प्रतिपत्); संपत्रा (सम्पत्) ; वात्रा, (वाच् वा बाक्) ; वहुलाधिकारादिषत् पृटतर 'य' शुतिरपि । The option' being continued, we find in some instances that the letter ६ व्या is uttered as if accompanied with ya (य) as सरिया, पडिवया, इत्यादि। ॥रोरा ॥ १६ । खियां बर्तमानस्य रेफस्य 'रादेशो वा भवति । प्रात्त्वापबादः।१। रा (ra) is substituted for a final rr in a feminine word as सिरा, धुरा, पुरा। ॥ क्षुधी हा ॥ १७। क्षुत् शब्दस्यान्त व्यञ्जनस्य 'हा'ऽऽदेशोभबति । The final consonant of the word leshut (क्षुत् ) is changed into 'हा' as क्षुहा (क्षुत्)। ॥शरदादेरत् ॥ १८।२। In the word sarrat (प्ररत्) &c. a (अ) is substituted for the final consonant as सरय, (शरत्); भिसअ, भिषक् ; ॥ दिक् पावृषोः सः ।। १८ । ३ । एतयोरन्न्य व्यञ्जनस्य मो भवति । १ खूनमिदं प्राकृत प्रकाश समरूपं दृश्यते। Prakrita Prakasa contains this sutra without any addition or alteration (see 8ch.4 of Pra). २ प्राकृत प्रकाशे सूचमिदं भिन्नार्थक मिन खरूपच बनते यथा In Prakrita Prakasa the corresponding sutra is of different form and teaches us entirely a different thing as "शरदो दः" d e is substituted for the final to of sarat. as सरदो। Prakrita Prakasa contains this sutra in the same form (see 11ch.4.) Aho ! Shrutgyanam Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 9 ) स 'sa' is substiuted for the final sibilant of dis (दिश ) and Pravrish (पावृथ् ) ; as दिसो (दिक्); पाउसो (पारट); ॥आयुरप्सरमो वा ॥ २० । एतयो रन्यव्यञ्जनस्य मो वा भवति । Sa # is optionally substituted for the final consonant of the words ayush (आयुष्) and apsctras (अपसरस्). As दीहाउसो, दीहाऊ, (दीर्घायुः) अच्छरसो, अच्छरा, (अप्सरा); ॥ मोऽनुस्वारः ॥ २१ । १ ।। अन्त्यमकारस्यानुस्वारो भवति । Anuswara (अनुखार) is substituted for final m (म); as जलं, फलं, क्वचिदनन्त्यस्यापि In some instances m म, though not a final one becomes an anuswara optionally; as वणम्मि वर्णमि (वने); ॥वावरे मश्च ॥ २२ । २ ।। अन्त्यमकारस्य खरे परोऽनुस्वारो वा भवति । पक्षे लुगपवादः मस्य मकारश्च ।। When a vowel immediately follows, the final m (म) becomes Anuswara optionally. If no Anuswara is substituted m remains unchanged, or in other words, Sandhi in this case is allowed : as फलं आहरदू, १ प्राकृत प्रकाशे सूत्रमिदं किञ्चिभिन्नाकारं दृश्यते यथा “म.जिन्छः” (१२१.४) A little difference is seen in the form of the corresponding sutra of Prakrita Prakasa as “mo Vinduh" (12ch. 4). २ एतदपि सूत्र प्राकृत प्रकाशे भिन्नाकृति विद्यते यथा “यचि मच" The corresponding sutra of Prakritaprakasa is "Achimascha" (13cb.4). Aho! Shrutgyanam Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ फलमाहरदू, (फलमाहर ति) :-बहुलाधिकारात् अन्यस्यापि व्यञ्जनस्य मकार: The option being carried on any other final consonant besides m म, also becomes m म, as विश्वक् वीसुम्; पृथक् पिहम् ; सम्यक् सम्मम् । ॥ ङ, ञ, ण नो व्यञ्जने ॥ २३ ॥ १ । ङ, ञ, ण, न इत्यो तेषां स्थाने व्यञ्जने परेऽनखारो भवति । Anuswara is substituted for the nasals 3, 4, , a when a consonant follows, as:-पत्ती, (पतिः ); परंमुहा, (पराङ्मुखः); कंचुत्रो (कञ्चकः); वंचणं (वञ्जनम् ); संमुहो, (षण्मुखः); उकंठा, (उत्कण्ठा); कंसा, (कन्मः) अंसो, (अनशः); ॥ वक्रादावन्तः ॥ २४ । २ बक्रादिषु यथादर्शनं प्रथमादेः स्वरस्यान्त भागमोरूपोऽनुस्खारो भवति । In the words Vakra &c., Anuswara is inserted as an augment (आगमः); as वंकं (वक्र); तंस (त्रास); अंसू (अश्रु); मंसू १ प्राकृत प्रकाशे “नजोईलि" इत्येवं सूत्रमस्ति। तदत्तिस्तु नकार अकारयोहलिपरतो विन्दुर्भवति मकारय । (१५.१४) The corresponding sutra of Prakrita Prakasa teaches us that Anuswara is substituted for n 7 and n sy only when a cosonant follows, and so also is m म, as कंसो कम्सो (कंसः) वंच वम्चनं (वञ्चन)। २ In Prakritaprakasa the corresponding sutra is "वक्रादिषु" (Pra १५. ४). In Prakrita-kalpa-latika, Vakradi class (वक्रादिगण) is thus enumerated वक्रत्यूस, वयस्याय मात्र, पच्छातिमुक्तको गरिमनखिनी, स्पर्शः, श्रुतप्रतिनं तथा निवसनं दर्शनश्व बक्रादिष्व बमादयः। Aho ! Shrutgyanam Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 11 ) (श्मश्रु) ; गुंठी (गृष्टिः) ; मंथं (मस्तं); पुंच्छ' (पुच्छ'); गुंच्छ' (गुच्छ'); मुंडं (मूर्द्धन्); फंसो (स्पर्श) ; बुंधो (वृघ्नः); कंकोडो (कर्केट :) कुंपलं (कुझलं); दंसणं (दर्शनं); वंणणे (वर्ण :) ; अंसो (श्रवः) ; विच्छित्र ( वृश्चिकः) ; मंजारो (माजीर :) ; एषु आद्यन्य; वयंसो (वयस्यः) ; म ं ंसिणी (मनस्विनी); मण मिला ( मनःशिला ) ; पडिंसुदं (प्रतिश्रुतं); पडिंत्रा (प्रतिश्रुत्) एषु द्वितीयस्य ; उबरिं, ( उपरि); श्रहिको ( श्रभिमुक्तः) । ॥ क्त्वास्वादेर्ण स्वोवी ॥। २५ । १ । क्वायाः स्वादीनां च यो णः सुश्च तयोरनुस्वारोऽन्ते वा भवति । १ प्राकृत प्रकाशेऽत्रभिन्नार्थकमेव स्वं वर्त्तते; यथा “क्वऊण :” (२३. ४) क्तः स्याने जण स्यात्। úna is substituted for ktwá (the affix of the indeclinable past participle) (see pra. 23ch. 4) यथा घेऊण (गृहीत्वा) : सोउण (श्रुत्वा ) काकण ( कृत्वा) : दाऊण (दत्वा); कल्पलतिकामते “काजणं" इत्यादिबज्र्ज्ज क्तः स्थाने तुयं तृणौ स्यातां According to Kalpa-Latika except a few cases as सुलिकणं (श्रुत्वा ) काऊणं ( कृत्वा) tiinam (तूणं) and tüna are substituted for the affix ktwá (वा) as घेतूणं, घेतूण (गृहीत्वा) : कल्पलतिकायां निम्नलिखितानि स्वचाणि सन्ति Kalpa Latika has the following sutras “ उच्चाणः कापि वक्तव्यः" यथा घेउच्चार ( ग्टहीत्वा ) ; सोउच्चार (श्रुत्वा); 'क्तवतोर्वतोर्वन्तः” । क्तवत् प्रत्यये बतः स्थाने वन्तःस्यात् । Bantah (वन्तः) is substituted for bat (वत्) of the affix tabat ( तवत्) as क अवन्तो, ( कृतवान् ) ; गवन्तो (गत 66 बान्) ; शौरसेन्यां “क्तः स्थाने द्वय दूलौ स्थानां" In Sauraseni dialect iya ( इय) and dina (दूत) are substituted for the affix letwd ( ह्वा) as भविय, भोदूल (भूत्वा ) ; पैशाचान्तु “ तूणःस्यात्” Paisáchi tuna is substituted for ktwá (a) as गंतू, (गत्वा) : Aho! Shrutgyanam Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 12 ) Ņ u and su o of the affixes ktwá (at) and swadi (खादि-सु,ौ &c.) have optionally Anuswarra on their top; as-वा-काऊण, काऊण, ( कृत्वा); स्वादि-वच्छेण, वच्छण (वृक्षण); वच्छ सुं वच्छ सु (वृक्षेषु); ॥विंशत्यादेर्लुक् ।। २६ । १ । विंशत्यादीनामनुस्वारस्य लुगभवति । The Anuswara (CET) of vinsati &c. is elided as वीशा, (विंशतिः); तीसा (त्रिंशत्) ; मक्क (संस्कृत); सकारो (संस्कारः); सत्तु अं (संस्तुतं); ॥ मांसादेवी ॥ २७ । मांसादीनामनुस्वारस्य लुग वा भवति । In such words as Mánsa Ata &c. the use of Anuswara अनुखार is optional as मासं, मंसं (मांस); मासलं, मंसलं (मांसलं); कास, कंसं (कांम) ; पासू, पंसू (पांसु); कह, कहं (कथ); एव एवं (एवं); एणण, णू ण (नून); कि, किं (किम् ); दुअआणि, इअणों दाणि, दाणि (दूदानी); समुई, संमुहं (सम्मुख) ; किसुश्र, किंसु (किंशाक); सीहो, सिंघो (सिंहः); १ कल्पलतिकायां सूत्रस्यास्यैवं रूपमस्ति In kalyalatika the corresponding sutra is as follows “ लगविन्दो विशति समेष दीर्धाः ” The Anuswara TERT of such words as vinsati and the like, is elided and the initial vowels become long ; बीसई, वीसा &c., (विंशतिः) ; वामनाचाय्य स्य मते केवलं संस्कत, संस्कार, संस्तत शब्देष नित्यमनुखार लोपः। Aho! Shrutgyanam Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 13 ) ॥ वर्गऽन्यो वा ॥ २८।१। अनुस्वारस्य वर्गे परे तत्य व वर्गस्यान्यो वा भवति । When any consonant of the five classes (वर्ग) immediately follows, Anuswóra may optionally become the nasal of the class to which the letter belongs, as-पंको, पङ्को (पङ्कः); कञ्चुत्रो, कंचुत्रो (कञ्चकः); संका, सङ्का (शङ्का); संखो सङ्खो (गङ्खः) ; सतरद, सन्तरद् (संन्तरति); वर्ग इतिकिं Why do we use the word Barga in the sutra ? for in other cases Anusuvaira is not alterable ; as किंसुओ, (किंशुकः)। ॥ लिङ्गविवेकः ॥ ॥ प्रावृट् शरत्तरुण्यः पुंमि ॥ २८ । २ । प्रावृट् , शरत्, तरुणि इत्येताः शब्दाः पुंमि प्रयोकव्याः । The words právrish, sarad, and taruni although feminine are to be used in the masculine gender only, as पाउमो (प्रावट); मरो (शरत् ); तरुणी (तरुणिः); १ In Prakritaprakasa this sutra is more comprehensive. as “ययितदर्गान्तः” (२०.४) ie when any cosonant immediately follows except hb (ह) and the sibilants, Anuswara may optionally be the nassal of the class to which the letter belongs. २ प्राकृत प्रकाशे, कल्पलतिकायाञ्च सूत्रयमेवं वर्तते Prakritaprakasa und kalpalatika contain these two sutras as. " न सान्त प्रावृट शरदः पुसि" (Pra. 18.ch4). "न शिरो नमसी" (Pra. 19.ch4). Aho ! Shrutgyanam Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 14 ) ॥ न सामदामशिरो नभः ॥ ३० । १ । दामन्, शिरम्, नभम् , वर्जितं सकारान्तं नकारन्तञ्च शब्दरूपं पुंसि प्रयोक्रव्यम्। Nouns ending in n and s except Daman (दामन्), Siras, (शिरस), and Nabhas (नभस ), are to be used in the Masculine gender only the final n ands being elided (see sutra 10). सान्तः- जसो (यशम्); पत्रो (पयम् ); तमो (तमम् ); तेश्रो (तेजस्) ; मरो (सरम्); नान्तः जम्मो (जन्मन् ) नम्मो (नर्मन्); कम्मो (कर्मन्); वम्मो (वर्मन्); अदाम, शिरो नभ इतिकिं ? Why did we except tbe words Daman, Siras, and Nabhas ? examine the following दामं (दाम); शिरं (शिरः); नहं (नभः); यच्च “वत्रं (वचम् ); सुमण (मुमनम्); सम्म (शर्मन्), चम्म (चर्मन्)" इति दृश्यते तवडलाधिकारात् , option being carried on, some nouns of the above mentioned classes are also found in the neuter ; as वचं, सुमणं &c. ॥ वाऽक्ष्यर्थवचनाद्याः ॥ ३१ । अक्षिप-या, वचनादयश्च शब्दा: पुंसि वा प्रयोक्तव्याः । Words having the same meaning with akshi (the eye) and those belonging to the vachana class, are optionally used in the masculine gender ; as अच्छी, अच्छीई (अक्षि); अंगल्यादि पाठादक्षिशब्दः खोलिङ्गेऽपि, the word Akshi being १२९ सूचस्थतिलकं दृश्यतां Look the note on 29 sutru. Aho ! Shrutgyanam Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 15 ) enumerated among Anguli &c., is also used in the feminine gender as एमा अच्छी ; चक्ख, चक्र दुई (चक्षुः) ; प्रणो श्रण (नयनं); लोणो, लोण (लोचनं) १ वचनादि वश्रणो, aru' (वचनं); कुलो, कुलं (कुलं) ; माहाप्यो माहाप्यं (माहात्मा ) ; इत्यादि । 66 “ पृष्ठाक्षि प्रश्नाः स्त्रियां वे” ति केचित् According to some authorities the words Prishtha, Akshi afa, and Prasna are used optionally in the faminine gender; as पुठ्ठी, पुठ्ठे (पृष्ठं), अच्छी, अच्छं (श्रक्षि) ; पहा, पण हो ( प्रश्न.) । || गुणाद्याः क्लोवे वा ॥ ३२ । गुणादयः क्लीवे वा प्रयोक्तव्याः । The words Guna (गुण) &c. are optionally used in the neuter gender. गुण ं, गुणो (गुण:) ; देवं देवा (देवः) ; मंडलग्गं मंडलग्गो (मंडलाग्रः) ; कररुहं, कररुहो (कररुहः) ; ॥ वेमेल्याद्याः स्त्रियाम् ॥ ३३ । २ । इमान्ता श्रञ्ज ल्यादयश्च शब्दाः खियां वा प्रयोक्तव्याः । Words having the affix Iman ( इमन्) at the end and Anjali &c., are optionally used in the feminine gender, १ The following karikà is found in kalpalatika कल्पलतिकायां कारिकैषा वर्त्तते“ शाकल्यः शरदं खीत्वे लीवे नान्तञ्च कुण्डिनः । पुंलीयोस्तथाख्यातं नयनादि तथा परैः ।” According to kalpalatiká the word Rasmi (रश्मि) is optionally used in the feminine gender as " रश्मिः स्त्रियां वेति वक्तव्यं " कल्पलतिका । २ कल्पलतिकायां व्यञ्जत्यादिस्थाने का फीरोमसीमशब्दाः पठिता: " In this sntra kalpalatika reads the words kasmira, ushima, and síma instead of Anjali &c., " का जीरोम सीमेमनि च खियां,” and does not mention of option, कसुमोरा, (कास्मीरः) ; उमदा उयम ; सीमा सीम ; Aho! Shrutgyanam Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 16 ) as. - एमा गरिमा, एसेो गरिमा, एसा महिमा, एसेो महिमा ; एसा अंजली, एसेा अंजली; अंजलि, पृष्ठाऽति, प्रश्न, चौर्य्य, निधि, विधि, रश्मि, ग्रन्थोत्येता अञ्जल्यादयः उक्तपूर्वेभ्यः पृष्ठादिभ्यः शेषा उदाहियन्ते यथा “चोरिश्रा, चोरिओ (चौर्यं); निही (पुंखी) (निधि); विही (पुंस्त्री) (विधि:) ; गंठी पुंखी (ग्रन्थी:) ; || वाहोरात् ॥ ३४ । the feminine बाजशब्दस्य खियामाकारोऽन्तादेशो भवति । When the word Bahu T is used in gender, “ श्रा is substituted for its u (3) as वाहा (वाह ) ; स्त्रियामित्येव when used in the masculine gender its form is Bahut (वाजः ) | || विशेषनियमाः ॥ || अतविसर्गस्य ३५ । संस्कृत लक्षणोत्पन्नस्य श्रतः परस्य विसर्गस्य स्थाने श्री इत्यादेशो भवति । When a visarga follows a, ó is substituted for it as वो (सर्व्वतः); पुर ( पुरतः) ; अभ्गो ( अग्रतः) ; मग्गो ( मार्गतः ) ; एवं सिद्धावम्यापेक्षया It does not matter whether the words really ends in a or not as भवत्री ( भवतः ) ; भवंतो ( भवन्तः ) ; संतो ( सन्तः ) ; कुदो (कुतः) । ॥ निष्प्रति श्रत्परी, माल्यस्थोवी || ३६ | निर्, प्रति, इत्येतौ माल्य शब्दे स्था धातौ च परे यथासंख्यं श्रोत् परी दूत्येवं रूपौ वा भवतः । श्रभदनिद्दशः सर्व्वादशार्थः । Aho! Shrutgyanam Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 17 ) O and Pari are optionally substituted for nir and Prati when they are followed by the word málya and the root sthā respectively, as श्रोमलं निम्मलं (निाल्); परिठ्ठा, पठ्ठा (प्रतिष्ठा); परिडिअं, पट्टि (प्रतिष्ठितं)। ॥श्रादेः ॥ ३७॥ श्रादेरित्यधिकारः क, ग, च, जेत्यादिसूत्रात् प्रागविशेषो वेदि. तव्यः । __By virtue of the authority (अधिकारः), Adeh ie " for the first” is implied in all the succeeding sutras down to the sutra "ka, ga, cha," &c. __त्यदाद्यव्ययात् तत-खरस्य लुक्॥ ३८ । त्यदादेरव्ययाच परस्य तयोरेव त्यदाद्यव्यययोरादेः खरस्य वडलं लगभवति। When either a pronoun of tyad class or an avyaya is followed by a pronoun of the same class or an avyaya, the first vowel of the latter is optionally elided ; as अन्हेब्ब, अम्हेएब्व (वयमेव); जह, जदूअहं (यद्यहं)। ॥ पदादपेवा । ३८ । पदात् परसर अपेरव्ययास्थादेलुंग वा भवति।। The first vowel of api (afu) is optionally elided when it is preceded by a word, as-तंपि, तमपि; किंपि, किमपि; केणवि, केणवि (केमापि); कहं पि, कइमपि (कथमपि)। Aho ! Shrutgyanam Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 18 ) ॥ इतेः स्वरात् तश्चद्विः ।। ४ । पदात् परस्य 'दूते'रव्ययस्यादेखेंग वा भवति। खरात् परश्च तकारोधिर्भवति। The first vowel of the word iti is optionally elided, when it immediately follows a word, and in the case where the preceding word ends in a vowel, the t (a) of the word iti (इति) is doubled. as-किंति, किमिति; जंति, यदिति; स्वरात् तहत्ति, पित्रोत्ति ; पुरिमोत्ति, (तथेति, प्रियति, पुरुष इति)। ॥ लुप्त य र व श ष मां दीर्घः ॥ ४१ । पालत लक्षणवशास्लुप्ता याद्या उपर्या धो वा येषां शकार, षकार, सकाराणां तेषां श्रादेः स्वरमा दीर्घा भवति। The preceding vowel of s' sh and s becomes long, when y,r,v, s', sh or s (as the case may be) adlierent to them is elided, as पास्य य लोपे (in the cas; where / adherent to s is elided) (पासइ पश्यति); कासवो, (कश्यपः); रलोपे (when r adherent to s' is elided) वीसमदू (विश्राम्यति); वीसामो (विश्राम:); संफांसं (संस्पर्श:); व लोपे (where y adherent to s is elided) अासो (अश्वः) : वीसस (विश्वमिति); वीसासो (विश्वासः); श लोपे (where s' adherent to s' is elided) दूसामणो (दृश्शामनः); मणामिला (मनशिला); षस्य य लोपे (where yadherent to sh is elided) सीसो (शिव्यः); पूमो (पुव्यः); मनूसो (मनुव्यः); र लोपे (where ' adherent to sh is elided) कासश्रो (कर्षकः); वर्षा (वासा); व लोपे वीसुं (विश्वक); सस्य य लोपे (where ?y ad Aho ! Shrutgyanam Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 19 ) herent to s is elided) सामं (शस्य ) ; कासदू ( कस्यचित् ) ; र लोपे (where ? adherent to s is elided) ऊसो (उस्र:) ; व लोपे (where o adherent to s is elided) ; विकासारो (विकखरः) ; नोमो (निखः) ; स लोघे (where s adherent to s is elided) नीम हो (निस्महः) ; न दीर्घानुखारादिति प्रतिषेधात् सर्व्वत्रानादौ शेषादेशयत्वमिति द्वित्वाभावः । ॥ अतः समृद्ध्यादौ वा ॥ ४२ । १ समृद्धि इत्येवमादिषु शव्देष्वादेरकारस्य दीर्घे वा भवति । In the words samriddhi &c., the first a is optionally changed to á as सामिद्धी, समिद्धी, (समृद्धि:); पाचर्ड, पचड़ं (पकटं); पासिद्धी, पसिद्धी (प्रसिद्धि:) ; पाडवा, पड़िव (प्रतिपत्) ; पामुक्तं, पसुत्तं (प्रसुप्त ं ); पाड़िसिद्धी, पड़िसिद्धी (प्रतिमिद्धि:) ; मारिच्छो, सरिच्छो (सदृत:) ; माणंसी, मांसी (मनस्त्री); माणंसिणी, मणमिणी ( मनस्विनी) : हिजा (आ) ई, श्रहिजा (श्रा ) ई (अभिजाति); पारोहो, परोहो (पुरोहः); पावास्त्र, पवार ( प्रवासी); पाडिप्फद्धी, पडिप्फद्धी (प्रतिस्पर्द्धा ) । 6: Prakritaprakás'a reads this sutra as या समृद्यादिषु वा" (प्रा० २१) and the word aswa is also included in the samridhi class as असो (अश्वः) In kalpalatika कल्पलतिका the samridhi class is thus enumerated as समृद्धिः प्रतिसिद्धिञ्च प्रसिद्धिः प्रकटं तथा । प्रसुप्तञ्च प्रतिस्पर्धी प्रतिपच मनखिनी । श्रभिजातिः राक्षस समुझादिगणः । 64 Aho! Shrutgyanam Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अविधिः । ॥ दुः खनादौ ॥ ४३ । १ स्वप्न इत्यवमादिष्वादेरस्य इत्त्व भवति । In the words Swapna &c., (इ) is substituted for the first a (य). as सिविणो, आर्षे उकारोपि according to the authority of the rishis u (3) is also substituted for the first a in the word Swapna सुविणी (स्वप्नः); दूमि, (ईषत्); वेडिसो (वेतमः); विलिश्र (वालीक); विअणं (वजन) मुइंगो (मृदङ्गः); किविणणे (कृपणः); उत्तिमो (उत्तमः); मिरित्रं (मरिच ; दिन (दत्त), वहुलाधिकारात् णत्वाऽभावे न भवति; In cases, where on ac. count of option ņ has not been substituted for 7 tta in (Datta) दत्त, इ also is not substituted for the first a (य) as दसं। ॥मयटय दूवा ४ । मयट पत्यये श्रादे रत स्थाने 'अदू' इत्यादेशो वा भवति। In the affix maayat (मयट) ai (अइ) is optionally substi. tuted for the first a; as विसमइयो, विसमग्रो (विषमयः)। ॥ उर्हो णत्त्वे ऽभिज्ञादौ॥ ५५ । अभिज्ञ एवं प्रकारेषु णत्त्वे कृते ज्ञमेवात उत्त्व भवति। In the words abhijna &c., u is substituted for a in the syllable jna in cases where it takes the form of ņ ; as अहिल (अभिज्ञः); सवाल (सर्वज्ञः); आगमन (आगमज्ञः); 'णत्त्वे' १ Prakritaprakasa (प्राकृत प्रकाश:) reads this sutra as follows “इदीषत, पक, वन, वेतस, व्यजन मदङ्गाङ्गारेषु" (pra. 3ch.I) अतःपरं वेतिनिवानमिति पाठय वर्ण" the optionally of the former rule does not apply to this. In the Saurasini dialect in the words angára and vetasa i is not substituted for the first r ( शौरसेन्यां आगार वेतसयोरित्त्व नास्ति )। Aho ! Shrutgyanam Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 21 ) दूति किं ? why did we say in cases where the syllable jna takes the form of n ? Compare the following हिनो सव्वजो । श्रभिज्ञादाविति किं this rule does not apply to the words not belonging to this class; as पलो ( प्राज्ञ:); येषां ज्ञस्य णत्वे कृते उत्त्व ं दृश्यते, तेऽभिज्ञादयः We have to understand the Abhijna class by means of application of this rule only. ॥ ए शय्यादौ ॥ ४६ । १ शय्यादिषु श्रादेरमा एत्वं भवति । In the words sayya &c. e (T) is substituted for the first a ; as सेज्जा ( शय्या ) ; सुंदरं ; (सुंदर) गेंडु (कन्दुकं ) । ॥ वाऽप्पै ॥ ४७ ॥ अर्पयतौ धातौ श्रदे रसा श्रोत्वं वा भवति । O is optionally substituted for the first a in the root arpi as श्रप्पेद, अप्पे, (अर्पयति); श्रपिपचं, अप्पि (श्रर्पितं) । ॥ स्वपावुच्च ॥ ४८ । स्वपिता श्रदे रसा श्रोत् उच्च भवति । The first a in the root swapa is changed to o or u, as मोडू, सुव, (स्वपिति) | ॥ नात् पुनरादावी ॥ ४८ ॥ न ञः परे पुनः शब्द आदे रखा , आइ, इत्यादेशौ वा भवतः । शय्या, सौन्दय्य (१) In Kalpalatika sayyadi class is thus enumerated. पर्य्यन्तोत् करा चर्य्यन्रयोदशः । वल्लीचेत्यादयो ज्ञयाः शय्यादौलक्ष्यदर्शनात्।” Aho! Shrutgyanam CC Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ When the word Punar immediately follows the word Iz the first a in the former takes sometimes the form of a and sometimes that of ái (315) and sometimes it remains unchanged ; as णउणा, णउणाइ, पक्षे णउण (नप नः) । ॥वा, अव्ययोत्खातादावदातः॥ ४६ । १ अव्ययेषु उत्खातादिषु च शब्द षु अादे राकारसा अदा भवति। In avyayas (indeclinable) and utkháta, &c., á is optionally changed to a ; as अव्ययं-जह, जहा. (यथा), तह, तहा, (तथा), अब, अहवा (अथवा); उत्खातादि-उक्ख, उक्खाश्र(उत्खातं); चमरं, चामरं (चामर); कलश्रो, कालो (कालकः); ठवित्रं, ठावित्रं (स्थापित); परिठवित्रं, परिठावि (प्रतिस्थापितं); मंठवित्रं, संठावि (संस्थापित); पउ, पाउ, (प्राकृतं); तलवेण्ट', तालवेण्ट (तालवृन्त) ; हलिश्री. हालिश्रो, (हालिकः); णरायो, णाराश्रो (नाराचः) ; वलश्रा, वलात्रा (वलाका); कुमरो, कुमारो (कुमारः); खग्रं, खाइ (खादित) ; 'बाह्मण पूर्वाहयोरपि' This rule may also be applied to १ प्राकृत प्रकाश कल्पलतिक यो : सूत्रमेतदित्यं पयते। यथा, “अदातो यथादिष वा” (१०१) Both Prakritaprakasa and kalpalatika read this sutra as follows “adátoyuthadishu val” (10ch.1). Kalpalatika thus enumerates the yatha. class as.--"यथा, तथा नालवन्त, प्राकृतोत्खात चामरं। चाटप्रहाव, प्रस्तार, प्रवाहा हालिक स्तथा। माजीरथ क्लमारय माारेयकलोपिनि। संस्थापितं खादितच मराल वमादयः । Aho! Shrutgyanam Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 23 ) the words brāhmana and purbáhna ; as बह्मणां, बाह्मणों (ब्राह्मणः); पुव्वलो पुव्वाहो (पूर्वा) । १ ॥ घज निमित्तो यो घज वृह्येव ॥ ५० । वृद्धिरूप आकार आदिभूतस्य तस्य श्रा भवति । a is optionally substituted for the á which owes its existence to the action of the affix ghan ( घञ्) as वही, पवाहो ( प्रवाह :) ; पारो, पारो ( प्रकार: ) ; २ क्वचिन्न भवति this rule does not apply to some words such as: राम्रो । । मांसादिष्वनुस्वारे ।। ५१ । १ प्राकृतप्रकाश कल्पलतिकायोर्मते वच्यमाणानामपि वाक्यानां विकल्पनात्त्व भवति । According to prakritaprakas'a and kalpalatika this rule may also be applied to the following words : such as - प्रसारः, प्रहारः, दावाग्निः, चाटु माज्जीरः, मरालः प्रवाहः । क्रमेण यथा, पत्थरो, पत्यारो, पहारो, पहरो; दवग्गी, दावग्गी, चडु, चाडु ; मज्जारो माज्जारो ; मरलो, मरालो; पवहो, पवाहो | कल्पलतिकायां स्थापितादेर्नित्यमित्यपि सूत्रान्तरमस्ति | Kalpalatika contains a suppli mentary rule that in the words sthapita &c., a is always substituted for the first ú, as ठवित्र्यं (स्थापित), पंसुरं; (पांशुरं ) मधुरीचं (माधुर्य्य') ; शौरसेन्यादौकचिदत्व निषिद्धं । In Sauraseni &c., such substitution is prohibited in some instances, as जधा, (यथा ) ; तधा, (तथा); &c. २ प्राकृत प्रकाशादौ प्रवाह प्रहारादयः कतिपय घजन्त शब्दा यथाद्यन्तर्निविष्टा चत्रतु सूत्रेनानेन घञन्तमात्रौं । In prákritaprakas'a &c., only a few words such as Prabáha, Prakára &c., are included in the yatha class, but here we find a sutra to be applied to all the words having the affix ghan generaily. Aho! Shrutgyanam Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 24 ) मांस पकारेष्वनुवारे सत्यादेरातोऽभवति । In the word Mánsa &c., a is substituted for the first á in those cases only when the Anuswara adherent to the same is not elided (see sutra 29 chap. I) as मंसं (मांस); पंसू (पांशाः); पंसनो (पांसनः); कंस (कमः); कंमित्रो (कांसिकः); वंसित्रो (वांसिकः); संमिधित्रो (सांसिद्धिकः); संजत्तित्रो (सांयात्रिकः); अनुखार इति किं ? The limitation in the rule emplies that it does not apply to cases where Anuswara is elided as मासं, पास इत्यादि। ॥ दूः सदादिषु ॥ ५२ । सदादिषु शब्दषु पात दूत्त्व वा भवति । In the word sadi &c., it is optionally substituted for it as मदू, सश्रा (मदा); तद् ता (तदा); जदू, जत्रा (यदा); णिसिरो णिमारो (निशाचरः) । १ ॥ आर्यायां र्य ऊः श्वश्वां ॥ ५३ । श्वश्वां वायायां प्रा-शब्द र्यस्थान उद्भवति । When the word A'ryá is used in the sense of motherin-law, u is substituted for á in ryá as 3711 ; ufafa fari? why did we say when it is used in the sense of mother-in-law ? Compare the following अज्जा आर्या श्रेष्ठा इत्यर्थः। १ पाकत पकाश कल्पलतिकादौ “इत्सदादिष" इत्येवं सूत्ररूपमस्ति । Prakrilaprakasa &c., read it as “ itsadadishu". Aho ! Shrutgyanam Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ॥ मात्रटि वा ।। ५४ मात्रट पत्यये बात एद् वा भवति । The ú of the affis Mátrat is optionally changeu to é, as एतिअमेत्तं, एतिमत्त (एतावन्मात्र) ; वहुलाधिकारात क्वचिन्मात्र शब्देऽपि, The law of option being applied, the substitution of é for also takes place in the word Mitra, as भोप्रणमत्त (भोजनमात्र)। ॥ हस्खः मंयोगे ।। ५५ । संयोगे परे दीर्घमा च यथादर्शनं इस्खो भवति । A long vowel immediately followed by a conjunct is sometimes found to become short as अंबं (आम्र); तंव (ताम्र); विरहग्गी (विरहाग्निः); अन्मं (श्रास्य) गुनिंदो (मुनीन्दः); तित्थं (तीर्थ) ; गुरुल्लापाः (गुरूल्लायाः); चुमं (चूम); णरिंदो (नरेन्दः); मिलिच्छो (म्लेच्छः); अहरुलु (अधरोष्ट); मोलुप्पलं (नीलोत्पल); संयोग इतिकिं ? why did we say when a conjuct immediately follows ? Compare following start (प्रायासः)। ॥ दूत एदा ॥ ५५ । १ संयोग इति वर्तते श्रादेरिकारसा संयोगे परे एकारो वा भवति। When a conjunct immediately follows, the first i in a word becomes & as-पेण्ड, पिण्डं (पिण्ड); णेद्दा, णिद्दा १ प्राकृत प्रकाशे कल्प नतिकायांच सत्रमिद मित्थ वर्तते यथा “ एपिण्डसमेघ' Prakrita Prakasa and Kalpalatika read this as follows "etpindasamcsh" In words like pinide koe is optionally substituted for the first i Aho ! Shrutgyanam Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 26;) (निद्रा); मेंदूर, सिंदूरं (सिन्दूरं) ; धम्मन्नं, धम्मिल (धर्मिल); वेण है, विण हू (विष्णुः); पेट पिठ्ठ (पृष्ठ) चेएहं, चिरुइं (चिह); वेल्ल, विल्लं (विल्लं)। १ ॥ अ इतौ तौ वाक्यादौ ॥ ५६ ॥ २ ॥ बाक्यादिभूते दूतिशब्द यस्त स्तत्सम्बन्धिन दूकारस्थाकारो भवति। When the word iti comes before a sentence, a is substituted for i adherent to t as दूध जं पिअवमाणे (इति यत् प्रियावसाने), दूअ उअह अमह व (इतिपश्यतान्यथावचन). वाक्यादावितिकिं ? From the restriction in the rule we infer that it does not hold in a case where iti does not begin a sentance as पिओत्ति (प्रिय इति); पुरिमोत्ति (पुरुष दूति)। ॥र-लुकि निरः ॥ ५७ । निर उपसर्गस्य रेफ लोपे सति दूत ईकारो भवति । Where r in the prefix nir is elided, i' is substituted for i adherent to n in the same as, णीमहो (निस्महः); णीसामी १ समग्रहणं संयोग परस्योपलक्षणार्थ the word sama or like' is used to indicate that the rule only applies when i is followed by a conjunc cosonant. शौरसेनी भाषादौ "पिण्डादिवत्व' न भवति। In sauraseni &c., 10 such substitution takes place as पिण्ड धम्मिल्ल । (P) The only difference between this Sutra and that of Prakrita prakása is, that the latter reads “ Padadau" instead of Vakyadau as here. Aho! Shrutgyanam Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (निःश्वासः); ल कीतिकिं? Why is the elision of ?' a condition for the application of this rule ? examine the following, णिरओ (निरयः); णिमहो (निःसहः)। ॥ द्विन्योरुत ॥ ५८ । दि शब्द नावुपसर्गे च दूत उद्भवति । u is substituted for i in the word dwi and the prefix ni, as दि- आई दुवे (दौ); दुवर्ण (दिवचनं); नहुलाधि. कारात क्वचिदिकल्पः, as option continues throughout, this rule holds but optionally in some instances ; as दुउणो दिउणो (दिगुणः); ईओ, दिउओ (द्वितीयः); क्वचिन भवति । This rule does not apply to some instances at all, as दियो (विजः) ; दिरो (दिरदः); क्वचिदोत्त्वमपि in some instances o' is also substituted for i as दोवत्रणं (द्विवचन); नि-भज्जङ्क (निमज्जति); णुममो (निमनः); क्वचिन्न भवति, the rule has also some exceptions as णिवडद् (निपतति); ॥ ओच्च विधाकृञः ॥ ५८ ॥ १ विधा शब्द कृत्र धातोः प्रयोगे दूत श्रोत्वं चकारादुत्त्वच भवति । O' or u is optionally substituted for i in the word Dridha' when used with the root krin as दोहाकियं, दोहादू, दुआ, (द्विधाकृत) ; दीहादूज्जदू, दुहाइज्जदू (द्विधा क्रियते) ; कृत्रतिकिं ? why did we say “when used with the root krin? Compare following दिहाग. (विधागत); क्वचित् १ प्राकृत प्रकाशे सूत्रमिदं “ोच् द्विधा कृत्रः" इत्येवं दृश्यते। (प्रा० १६।१) । Aho! Shrutgyanam Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 26 ) केवल स्थापि sometimes this rule does apply to the word dwidha even when without krin, as दुहा । ॥ पानीयादिम्बित् ॥ ६ ० । १ पानीयादिषु शब्दषु ईतद्भवति । In the words Pániya, &c. í becomes short (©) asप्राकृतं संस्कृतं प्राकृतं संस्कृतं पाणि पानीयं करिसो करीषो অস্থি अलीक मिरिमो शिरीषः जिअदू जीवति द्वितीयं जिउ जीवतु त हतीयं विलियं व्यलोकं गहिरं २ गभीरं उवणिणं उपनीतं आणि आनीतं पदिविरं प्रदिपितं प्रोसिअंतो अवमोदन पसीद प्रमोद गहि वम्मित्रो वल्मीकः নস্থায়ি तदानी वहुलाधिकारादेषु क्वचिन्नित्यं क्वचिदिकल्पः Under the extensive option previously noticed this rule is found to apply invariably to some words of this class and optionally to others, as पाणीअं, अलोअं, जीद दु गृहोतं १ प्राकृत प्रकाशे “इदीतः पानीयादिषु” (१८९) इत्येवं सूत्रमस्ति। PrakritaPralhas a does not include the following words as उपनीत, यानीत, जीवतु, जीवति, पुदीपित, प्रसीद, शिरीष, गृहीत, वल्मीक अवसीदन्, in the Panya class. agafatarei aratanya'fare e Kalpalatiká thus enumerates the Pániya class. “पानीयं, वीडिता, लीक, द्वितीय, तृतीयकं, तथागहीत मानीतं, गभीरञ्च करीषवत्, इदानीच, तदानीच पानियादिगणो यथा ;. २ गहेर हिन्दी। Aho ! Shrutgyanam Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 29 ) । तीर्थे हो ॥ ६१ । १ तीर्थ शब्द हे मति दूत अत्त्वं भवति । In the word tirtha ú is substituted for é in cases where tha. (थ) is replaced by ha (ह) as तूहं। 'हे' इति किं from the condition attached we infer that this rule does not apply where arthce is not replaced by ha (ह) as तित्यं । ॥ उतोऽन्मुकुलादिषु ॥ ६२ । २ । मुकुल दूत्येवमादिषु शब्दषु आदेस्तोऽत्त्वं भवति । In the words Mukula, &c. a is substituted for the first u as. प्रा० सं प्रा० सं प्रा. सं मउलं मुकुलं मउलो ) अगहुँ अगुरुः गरूई गुवों मउरो । मोअमल मौकुमाय गलोई गुडुची जहुटिलो । जहिहिलो युधिष्ठिरः क्वचिदाकारोऽपि In some cases is also substituted for the first au; as विद्दाश्रो (विद्रुतः)। ॥ गुरौ के वा ।। ६३ । ३ गुरौ खार्थे के सति प्रादे रुतोऽदा भवति । १ केषाञ्चिन्मते उद्गीर्ण शब्दस्यापि इत उत् भवति। According to some in the word Udgirna also u is substituted for i as उगगणं। २ प्राकृत प्रकाशे "अन्मकुटादिषु" इत्येवं सूत्ररूपं विद्यते। In Kalpa. latika Mukuta class is thus onumerated (कल्प लतिकायां मुकुटादिगणो यथा) । मुकुटं, कर्ववुरं, गुवी, सौकुमार्य युधिष्ठिरः, गुरुकञ्चोपरीत्यादौ मुकुटादिषुलक्षयेत् । कर्ववुरशब्दस्य कव्वरमितिरुपम् । ३ प्राकृत प्रकाशे “उपरि" "गरु" शब्दौ मुकुटादिष्वन्तीवितौ तेन न तयोर्विकल्पः In Prakritaprakás'a the words upari and guru arc included in the mukuta class so the substitution invariably takes place to them. Aho ! Shrutgyanam Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 30 ) In the word Guruka when the superfluous affix ka (7) docs not affect its meaning the first u is changed to a; as गरुत्रो, गुरुत्रो (गुरुकः); कतिकिं । when the affix loca affects its meaning the rule does not apply, as गुरुयो (TT#:) meaning a lesser Guru. ॥ उरुतोऽनुत्माहोच्छन्नेत्सच्छे ॥ उत्साह, उच्छन्नर्वज्जिते शवदे यः त्मः च्छ श्च तयोः परयो रादे रुत ऊभवति । When the initial 2 of a word is followed by ts or chchh it changes to ú (3). The words utsaha and uchchhanna are excepted, as ऊसुत्रो (उत्सु कः); ऊसवो (उत्सवः) जसवो (उत्सवः); ऊसित्ता (उसिक्तः); अच्छुओ (उच्छ कः)-उगताः शकायस्मात मः); अनुत्साहाच्छन्न इति किं ? Why did we except the words utsúha and uchchhanna ? Compare the following उछाहो, उच्छलो ; ॥ लुंकि दुरोवा ॥ दुरुपसर्गस्य रेफलोपेसति उत ऊत्त्व वा भवति। Where r of the prefix dur is elided, u is optionally lengthened as दूसहो, दुसहो (दुःसहः) ; दूइओ दुही (दूर्भगः); mentirala? This rule does not apply when r is not elided, as दुस्म हो विरहो । ॥ श्रोत संयोगे ॥ ६ ४ । १ । संयोगेपरे आदेरुत श्रोत्वं भवति । १ प्राकृत प्रकाशे “उत योत्तुण्डरूपेषु” (प्रा० १०११) इत्येवं सूत्रमस्ति । Though the corresponding Srétra of the Prákritaprakás'a does not seem at first Aho! Shrutgyanam Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 31 ) When the first u of a word is immediately followed by a conjunct, it is changed to 6 as तोण्डं (तुण्डं) ; मोण्डं (मुण्ड); पोक्खरं (पुष्कर) ; कोट्टिमं (कुट्टिम) ; पोत्ययं (पुस्तक) लोद्धश्रो (लुब्धकः); मोत्ता (मुना) ; वोक्कंतं (व्युत्क्रान्तं) ; कोंतलो (कुन्तलः) ; १ । ॥ तोऽत् ॥ ६५। श्रादेरिकारस्यात्त्व भवति । A' is substituted for și in the first syllable of a word as घरं (घृतं) ; तणं (ण); कनं (कृत); वसहो (वृषभः); मत्रो (मृगः, मृतोवा) ; वढढी (वृद्धः); घट्टी (घृष्टः) । ॥ इत् कृपादौ ॥ ६६ । १ ।। कृपा इत्येवमादिषु शव्देषु ादे श्रृत इत्त्व भवति । so comprehensive, the explanation of the commentator removes the, doubt as रूपग्रहणं संयोग परलक्षणार्थ The word riipa or like is used in the Sútra to indicate that the u must be followed by a conjunct consonant. कल्पलतिकायां तुण्डादिगणो यथा, Kalpalatika thus enumerates Tundadi class as तुण्ड, कुट्टिम, कुद्दाल, मुक्ता, मुद्गर, लुब्धकाः। पुस्तकञ्चैवमन्येऽपि कुम्भी, कुन्तल, पुष्कराः। शौरसेन्यां सोत्त्वस्य नित्यता नास्ति ; In Sauraseni option is made for such substitution, १ प्राकृत प्रकाशे “दृष्यादिषु” (प्रा० २८१) इत्येवं सूचमस्ति । Prakritaprakas'a reads rishyādi instead of kripadi कल्पलतिकायां अष्यादिगणी यथा Kalpalatiki thus enumerates the rishyadi class ऋष्यादिषु कृतिः कृत्या धृष्टो, वृषभ, वृश्चिकः। एषय, पृथुलो, गृध्रो, मृगाको मरणं, कषिः। सृष्टि, दृढो, रतो, टि, टियण कत, कृत्तयः। संज्ञावाचक कुष्णोऽयमष्यादिगण ईदृशः । Aho ! Shrutgyanam Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 32 ) कृपा मुग घृणा In the words kripa' &c. i is substituted for the initial ri as. प्रा० सं० प्रा० सं० । पा० सं० किवा कृपा हिवं हृदयं मिट्ठ मृष्ट दिट्ठ दृष्टं दिट्ठी दृष्टिः मिट्ट' सृष्टं मिटि सृष्टिः गिट्ठी गृष्टिः पित्थि पृथ्वी भिऊ भृगः भिंगो पृङ्गः भिंगारो भृङ्गारः सिङ्गारो श्टङ्गारः । मियालो ग्टगालः घिण घुमिणं घुसणं विढडो वृद्धिः समिद्धी । समृद्धिः दूढ्डी ऋद्धिः । गिढ्डी गुद्धिः किसो किसाणू कृशानुः किसरी कशरः किच्छ कृच्छ किई कृतिः धिई धृतिः । किवो कृपः किवणो कृपणः किवाणं कृपाणं विञ्चो वृश्चिकः तिप्पं हप्त किसिनो कृषितः निवो नृपः किच्च वित्तं वृत्तं । वित्ती वृत्तिः हि हृतं वाहित व्याहृत विहिरो वृहितः विसी वृषिः दूसो ऋषिः बिहा स्पृहा सदू मत वितिणहो विष्ण: | उक्किट्ठ उतकृष्ट कृशः किच कत्य १ कल्पतिकामते निम्रलिखितेषु तोनित्यमित्त्व । According to kalpala tika' i is invariably substituted for si in the following words as-27 भृङ्गार, टङ्गाराः कृपाणं, कृपएः, कृपा। टगाल हृदये वृटिटिहितमेव च। समृद्धि कृमरा, तृप्तित्तिद्विस्तु कृत्रिमं कृकराकुस्तथेत्यादौ नित्यमित्त्व बृतोमतं। नतोऽन्यत्र faza: 1 It follows from this that in all other words the substitution takes place optionally as विसो वसो (पृषः) । Aho! Shrutgyanam Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 33 ) कल्पलतिकामते विष्णु-वाचिनि कृष्ण शब्दे च विकल्प नेत्वं भवति ; According to kalpalatika when the word krishna means vishnu, i is optionally substituted for ri as किण हो, कण्हो (कृष्णः); ॥ पृष्ठे वाऽनुत्तर पदे ॥ ६ ६ । ॥ पृष्ठशब्देऽनुत्तरपदे ऋत दद्भवति वा । When the word Pristha is not preceded by any other words ie does not stand as a last word in a compound, the xi optionally becomes i; as पिठ्ठ, पट्ट (पृष्ठं); अनुत्तरपद afa fe ? Why did we say when it is not preceded by any other word ? Examine the following ; महिविट्ठ (महीपृष्ठ); ॥ उदृत्वादौ ॥ ६७ । १ । ऋतु इत्यादिषु शब्देषु अादे श्रृंत उद्भवति । ___In ritu &c. el is substituted for the first xi as : प्रा० स० प्रा० स० प्रा० स० उदू तु परामुट्ठो परामृष्टः पुढे पृष्ठ पउट्ट प्रवृष्ठं पुहद् ।. पृथिवी पुहवी पउत्तो प्रवृत्तिः पाउमो प्रावृष पाउअं प्रावतं १ प्राकृत प्रकाशे “उदृत्वादिष्वित्येवं सूचमस्ति (प्रा०१८।१) Praleritaprakasa puts ritwadi in plural instead of singular, as alfr; Ritwadi is thus ennumerated in leelpalatilea (कल्पलतिकायां श्रुत्वादिगणो यथा। अतुर्मदङ्गो निभृतं, वृतः, परभृतो मृतः। प्रावट, प्रवृत्तिर्वृत्तान्तो, माटका घाटकस्तथा । मुणाल पथिवी वृन्दावन जामादका अपि । वृन्दारकच प्रभृतिः एष्ठ वृद्धादयः परे लक्षानुसारतो जेथाः। Aho! Shrutgyanam Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रा० भुइ परश्र म० प्रा० भृतिः पजदि परभृतः णिश्रं जिदं विवृतं संबुदं लिब्बुदू निर्वतं ( 34 ) विउ णिव णिव्वुदं वृंदावणं वृन्दावनं वुढ्डो उसहो नृषभः मुणालं माउवा जामाउश्रो जामादुत्रो भाउश्रो भ्राटक: पिउ जामाढकः स० प्रा० प्रभृति पाउदं लिउ निभृतं संवृतं निर्वृतिः बुंद वृत्तांता वृद्धः मृणालं उजु माढका माऊ बुड्डी Aho! Shrutgyanam म० प्राभृतं निवृतं वृत्तान्तः वृन्द माता मादु पिटकः पुडवी पृथ्विी According to others, the ṛi of mrigánka also is optionally changed to ", मृगाङ्के च विकल्प नोत्वमिच्छन्ति केचित् यथा मुका, मयंक , ॥ गौणान्त्यस्य ।। ६८ । गौणपदस्य योऽन्त्य श्रृत् तस्य उद्भवति । The final ri in the dependant () of two words form ing a compound (समास ) is changed to u, as माउ (दु)मण्डलं (मातृमण्डलं) ; माउ (दु) - हरं (माटग्टइं ) ; पिउवणं (पिटवनं) ; ॥ मातुरिदा ॥ ६८ । मातृशब्दस्य गौणस्य श्रुतद्वा भवति । When the word mátri is compounded with any other word and stands dependant to the same, i is optionally वृद्धिः श्रृजुः Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 35 ) substituted for its ri, as माइहरं, माउहरं (मालगृह) ; क्वचिदगौणस्यापि sometimes this rule is applied to it even when it stands single, as माइणो (मातुः ) ; ।। रिः केवलस्य ॥ ७० ॥ १ केवलस्य व्यञ्जनेनासंपृक्तस्य तो रिरादेशो भवति । The initial vowel ri () of a word when not adherent to any letter takes the form of ri (रि) ; as रिद्धी, (श्रृद्धि:) ; श्रृण, श्रृजु, श्रृषभ श्रृतु, ऋषिषु विकल्पेन रिरादेशो भवति । This rule is optionally applied to words rina &c; as fď (qu) ; रिज्जु, उज्जू (श्रृजुः) ; रिषहो, उसहो (ऋषभः) ; रिऊ, उदू (श्रृतु:) ; रिसी, इसी (श्रृषि:) । ॥ दृशः क्विप् टक्सकः ॥ ७१ ॥ क्विप्, टक्, सक्, दूत्यत्तदन्तस्य दृशोधतो तो रिरादेशो भवति । When the root Dris' takes the krit suffixes of kwip tak and sak, the vowel ri adherent to d changes into the form of xŻ (रि) ; as एश्ररिसो, तारियो, सरियो, सरिच्छो, एरिमो, केरिसी, अलारिसो, अम्हारियो, तुम्हारिमो, टक्, सक्, साहचर्य्यात् त्यदाद्यन्यादिसूत्रविहितः विविध गुह्यते । २ As the suffix kwip is mentioned here along with tak and sak, we are to infer that it is in reference to sutra त्यदाद्यन्त्यादि ; in other words the rule applies only more com १ In Prakritaprakasa this sutra appears as "अयुक्तस्य रिः” । The corresponding rule of Prakritaprakasa is prehensive as-The syllable ri is sometimes substituted for an initial xi even when it is not connected with another letter. शौरसेन्यां यादृशादीनां जादिशं इत्यादिरूपं भवति । In the sauras' eni the words यादृश &c. assume the form of जादि &c. ; as जादिशं तादिशं । अपभ्रं शो In the apabhrans'aजशं, तमित्यादि ; पैशाच्यां जातिसं, नातिस मित्यादि ; Aho! Shrutgyanam Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 36 ) where the root dris' takes the suffix kwip coupled with the pronoun Tyad class. We find an extra rule in kalpalatika as “ Lritah kebalasya.” When the syllable Lưi is not connected with any consonant, Li is substituted for it as waiti लिकारो। कल्पलतिकायां वर्णन्तरामयुक्तस्य लकारस्थ लिः स्यादिति पाठोदृश्यते। ॥ ऐतः एत् ॥ ७२। ऐकारस्थादौ वर्तमानस्य एत्त्व भवति । e (T) is substituted for the first ai @) in a word as मेलो (शैलः); सेत्त, मेचं (शैत्यं); एरावणो (ऐरावणः) ; तेनुक्कं (त्रैलोक्य); केलासो (कैलासः) ; केढवो (कैतवः) ; वेहव्वं (वैधव्यं)। ॥ अद् दैत्यादौ ॥ ७३ । १ दैत्य इत्येव मादिषु च ऐतो अदू इत्यादेशो भवति । एत्त्वापवादः । In the words daitya (दैत्य) &c., a-i (अइ) and not (ए) is substituted for ai ऐ as दचो, (दैत्यः) दण (दैन्यं); अइसरिअं (ऐश्वर्य) ; भदरवो (भैरवः) ; ददव (देवत) ; वालीको (वैतालोकः); वदएसो (वैदेशः) ; वदूएहो (वैदेहः) ; वदअभी In Prakritaprakasa this sútra is given in a different form as “दैत्यादिष्वद्" but having same meaning, kalpalatika. thus enumerates Daityadi class (दैत्यादिगणः) । दैत्यादौ वैश्य, वैशाख, वैशम्पायन कैतवाः । खैर, वैदेह, वैदेश, क्षेत्र, वैषयिका अपि । दैत्यादिष्वपि विज्ञ या स्तथा वैदेशिकादयः । According to Hemchandra this rule applies optionally to कौक्षेयक। Aho ! Shrutgyanam Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 37 ) (वैदर्भः); वदूस्माणरो (वैश्वानरः) कइअवं (कैतवं); वसाहे। (वैशाखः); वसालो (वैशालः) इत्यादि । ॥ वैरादौवा ॥ ७४ । १ वैरादिश्वतोऽद (अ) रादेशो वा भवति । In the words Vaira &c., a-i ze is optionally substituted for ai, as वरं, वरं (वैरं); कलासो, केलामो (कैलासः); करवं केरवं (कैरव) ; वसवणो, वेसवणो (वैश्रवण:) , वदसंपाअणो, वेसंपाश्रणो (वैशम्पायनः); वालिश्रो, वेालित्रो (वैतालिकः); वसिओ, वेसियो (वैशिकः) ; चत्तो, चेत्तो (चैत्र:); ॥ौत प्रोत् ।। ७५ । औकारस्यादे रोद्भवति । Initial an यौ of a word changes to (ो) as; कोमई (कौमुदी); जोब्वणं, (यौवन) ; कोत्थु हो (कौस्तुभः); कोसंवी (कौशाम्बी); कोंचो (क्रौञ्चः); कोसिश्रो (कौशिकः) ; मोहग्गं (सौभाग्य); दोहग्गं (दौभाग्य'); गोदमो (गौतमः)। ॥ उत् मौन्दर्य्यादौ ॥ ७६ । सौन्दर्यादिषु शब्देषु औत उद्भवति। In the words Soundarya सौन्दर्य (beauty) &c. u (उ) is substituted for l यो as सुंदेरं, मुंदरिअं, (सौन्दर्य); मुंडो We find the following karika in kalpalatika instead of a separate sutra as वैर, कैतव, चैत्राश्च कैलास, देव भैरवाः । अइदिच्छन्ति विकल्प न च कोविदाः । शौरशेन्यां दे। नैषविधिः , in saurasini this rule is not applied to the word देव। __२ Kalpalatika thus enumerates saundarya class (कल्पलतिकायां सौन्दर्यादयो) यथा सोन्दर्य शौण्डिको दौवारिकः शौण्डोपरिष्टकं । कोयः पौरुषः पौलौमि मौञ्ज दौस्याधिकादयः॥ Aho ! Shrutgyanam Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 38 ) (शौण्डः); सुद्दोश्रो (शौद्धदनि:); दुवारित्रो (दौवारिकः) ; मुंजाणो (मौञ्जायण:); सुगंधत्तणं (सौगन्धय) ; पुलोमी (पौलोमी) ; सुमित्रो (सौवर्णिकः); ॥ अउः कौशेयक पौरादौवा ॥ ७७ । १ । कौशेयक पौरादिषु च ौत अउ रादशो भवति । In the words kauksheyaka and Paura &c. a-u, अ उ is substituted for an औ, as कउछेत्र, पउरो, (पौरः); कउरवो, (कौरवः) ; कउसलं, (कौशलम्); पउरिसं, (पौरुषं) ; सउई (सौधम् ) ; गउडो, (गौडः); मउली, (मौलिः) ; मउणं, (मौन); सउरा, (शौराः) ; कउलाः, (कौला:)। ॥ अवापोते ।। ७८ । २ अवापयोरुपसर्गयो रादेः स्वरस्य परेण सखरव्यञ्जनेन सह श्रोद्दा भवति । उत इति विकल्यार्थ । O is optionally substituted for the prefixes aba wa and apa gui The word uta in the sutra denotes the option, as ोासो, अवासो (अवकाश:) ; श्रोसरई अवसई (अपसरति); श्रोहणं अअहणं (अपघनं) कचिन्न भवति । These are exceptions to this rule, as अवगवे (अपगत); अवसदो (अपसदः)। १ Kalpalatika thus enumerates Pueradi (कल्पलतिकायां पौरादयो यथा पौर पौरुष शैलानि गौड क्षौरित कौरवाः ।। कौशल मौलि वौचित्य पौराकृति गणा मताः ॥ In the sauraseni dialect a-u is not substituted for a u in the words पौर and कौरव। शौरसेन्यां पौर कौरवयोः क्रमेण पोरो कोरवो इति रूपं भवति । २ प्राकृत प्रकाशे “योदवापयाः” २१।४) इत्येव सूत्र विद्यते। In the Mágadhi dialect u, is also substituted for Aba and Apa (मागध्यां अवापयो रुत्वं योत्वं च)। Aho ! Shrutgyanam Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 39 ) ॥ ऊच्चोपे ॥ ७८ । १ उपशब्दे श्रादेः खरस्य परेण व्यञ्जनेन सह ऊत् श्रोच्चादेशौ भवतः । U' ऊ and 6 यो are substituted for the prefix upa (उप); as अहसि, ओहमिश्र, (उपहमित) अासो, श्रोआसो (उपवामः); इति प्राकृत व्याकरणे प्रथमोऽध्यायः । १। एतदध्यायोक्तानियमाः प्रायः सखिपि प्राकृतभाषासु प्रवर्तन्ते ; केवलं ५५ सूत्रमेतत् शौरसेन्या पिण्डादिषु न प्रवर्तते। The rules mentioned in this chapter hold good with respect to other dialects the sutra 55, however is not applicable to the words fyc &c. in the sauras'eni. Aho ! Shrutgyanam Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ । अथ द्वितीयोधयायः । ॥ खरादसंयुक्तस्थानादेः॥ १।१ अधिकारोऽयं । यदित ऊर्द्ध मनुक्रमिय्याम स्तत् स्वरात् परस्यासंयुक्तस्यानादेर्भवतीति वेदितव्यम् । This sútra being an Adhikara, will be implied in the succeeding Sútras. The rules here in after mentioned shall be taken to refer to a single consonant which does not stand at the begining of a word and has a vowel immediately preceding it. ॥ क, ग, च, त, द, प, य वा प्रायोलुक् ॥२।२। १ The corresponding sitra of Prakritaprakasa stands thus :-" अयक्तस्थानादौ" (प्राकृत प्रकाशे द्वितीयाध्यायस्य प्रथम सुचम्) the phrase "swarāt" i.e., immediately preceded by a vowel, is omitted there (नत्र खरादिति पदं नास्ति) “अबासंयुक्तस्येत्येवं कथनेनैव प्रयोजन-सिदि भवति तत् खरादिति पदं थेति न शङ्कितव्यम्" यवानुस्वारस्य पञ्चम वन जातस्तत्र परवर्ति नो ब्यञ्जनस्यासंयुक्तत्त्वात् लोपे प्राप्ते खरादित्यनेन निषेधः। The condition swarat may appear superfluous for the phrase asanyuktasya (of single consonant) serves the purpose. But I have preferred to put down both as to exclude those cases where anuswara is not replaced by the fifth letter and cousequently the consonant which follows it is still a single one. २। अपने नादृशानां क, ख, त, थ, प, फां ग, घ, द, ध, व, भा भवन्ति। In the A pabhransa the third and fourth letters of a barga are respectively substituted for the first and second of the same when not joined to any consonant &c. (see the sutra); पैशाच्यां नैषविधिः। तचतु ढतीयतूर्ययोः स्थान यथाक्रमं पथमद्वितीयौ। In the Paisachi the first and second letters of a barga is substituted for the third and fourth of the same respectively, as नगरं, नकर, भगवती फकवती। Aho ! Shrutgyanam Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 41 ) खरात् परेषामनादिभूतानामसंयुक्तानां क, ग, च, ज, त, द, प, य, वानां प्रायोलगभवति । ___The nine non-initial consonants k, g, ch, j, t, d, p, y, and v, when not joined to any other consonant and immediately preceded by a vowel, are generally elided ; as क-लोश्रो (लोकः); मढं (शकटं); मुउलः (मुकुल:); एउलो (नकुलः); णोश्रा (नौका); मुउ. चिदा (मुकुलिता); ग-णी (नगः); "अरं (नगर); मश्रको (मृगाङ्कः); सारो (सागरः); भादूरही (भागीरथी); भअवदा (भगवता); च-मई (शची); कगगहो (कचगहः); वर्ण (वचन); सूई (सूची); रोअदि, (रोचते); उद्दं (उचितं); सूत्रनं (सूचकं); ज-रो ( रजकः); पश्रावई (प्रजापतिः); गत्रो (गजः); रश्रदं (रजत); त-विश्राणं, (वितान); कि (कृत); रमाअलं (रसातलं); रअणं (रत्न); द-जदू (यदि); नई (नदी); गश्रा (गदा); मत्रो (मदनः); वणं (वदन); मत्रो (मदः); प-रिऊ (रिपुः); सुउरिमो (सुपुरुषः) ; कई (कपिः); विउलं (विपुल); यदबालू (दयालुः); णअणं (नयन); विश्रोत्रो (वियोगः); वाउणा (वायुना); व-जीबो (जीवः); दिअहो (दिवसः); लाश्रण (लावण्य) ; विश्रोहो (विवोधः); वलाणलो (वडवानलः); प्रायो ग्रहणात् क्वचिन्न मवति The word Prayas (generally) in the Sutra indicates that there are exceptions, specially when, as Praleritaprakāsa says (प्राकृत प्रकाशे) यत्र श्रुति सुखमस्ति Aho ! Shrutgyanam Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 42 } "" euphony wants a different use ( १ ) as, सुकुसुमं ; प्रयागजलं; पियगमणं; सुगदो (सुगतः) ; अगुरू ; सचावं (चापं ) ; विजां; अतुलं; सुतरं; विदुरो ; आदरो ; अपारो; श्रजसो; दवो; दाणवी ; मवमानं; इत्यादि ; खरादितिकिं ? " Why did we say Swarát, preceded by a vowel ? Compare the followingसंकरो ; संगमो ; एक्क' चरो (नक्तञ्चरः) ; धणंजओ ; पुरंदरो; संवरो ; श्रयुक्तस्येति किम् ? as illustrations of what we mean by single consonant" अक्को; वग्गो; अग्घो; मग्गो (मार्ग :) ; अच्ची (अ); उद्दामो " श्रनादे” रितिकिं ? "what do we mean by non-initial” ? compare - कालो, गन्धो, चोरो, जारो, तरू, दवो, पावं ( पापं ) ; समासे तु वाक्यविभक्त्यपेक्षया भिन्न-पदत्वमपि वक्ष्यते तेन तत्र यथादर्शनमुभयमपि भवति । In a compound word where the members are easily distinguishable, the initial letter of the last member is optionally considered as non-initial; accordingly elision takes place optionally, as महारो, सहचरः ; जलअरो, जलचरः सहचारी, सहकार: ; प्राकृतप्रकाशकारस्तु तमेवार्थं भिन्नभङ्गया सूचयति Prakritaprakása expresses 66 ८८ 66 १ Kalpalatiká has ( कल्पलतिकामते) the following karika. प्रायो ग्रहणतस्वात्र पूर्व्वप्राकृतकोविदैः । यत्र न श्रुति सौभाग्यं तत्र लोपो न मन्यते ॥ According to the ancient Prakrita grammarians, elision is not allowed where it violates the rules of euphony as चुचुच्चं (चूचूकं ) ; सुपवि (सुपविचं) ; सतेच्यो ( सतेजः); केचित्तु 'गत्वं' मदकले कस्य तथा मरकते भवेत” इति वदन्ति । Some say that in the words marakata and madakala g, is ubstituted for fe as मरगच्चं (मरकतं ) ; मच्ागलो (मदकलः) ; Aho! Shrutgyanam Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 43 ) same opinion as लोपो भवतीत्यनेन ज्ञापयति सूत्रकारो यथा उत्तर पदादिरनादिरेव ; Hemchandra declares that “ the initial letter of the last member of a compound word is considered as "non-initial"; केचित्त केचित् कस्य गत्वमेवे छन्ति न तु लोपम् according to others instead of an elision, g is substituted for lo in many words, as एगत्तणं (एकत्व); एगो (एकः); अमुगो (अमुकः); आगारो (आकारः); श्रागरिमो (आकर्षः)। आर्षे अन्यदपि दृश्यते The Rishis allow substitution of any letter for any other letter, as 13:50 for याकुञ्चनं । १ __लोप इति निवृत्त We pass now from elision to substitution. ॥ नावात् पः॥ ४ अवर्णत् परस्थानादेः पस्य लुग् न भवति । When a non-initial p is preceded by abarna (ie a or a) it is not elided, as सवहो (शपथः) मावो (शापः)। ॥ अवर्ण यश्रुतिः ॥ ५ । ? In the sauraseni dialect ( Thai) d is substituted for t; walanifesa बजयित्वा तस्य स्थाने दोभवति as नादो (तातः); but in the words पताका व्याटत and गंभित are excepted as पडामा व्वावडो गभिणं and in the word (भरते तस्य धः) bharata dh is substituted for t as HTI and the elision of d is not generally allowed (दलोपः प्रायेण निषिद्ध :) as वदपां, सौदामिणी there are however exceptions (प्रायोग्रहणात कचिदस्य लोपोऽपि) as हिमञ्च (हदयं); मागध्यां छस्थस्थाने श्वो भवति in the māgadhi dialect sch is substituted for chh; तथा जघयोः स्थाने यः and y for j and gh ; and य लोपोन y is not elided. पैशाचां नदयोःस्थाने तो भवति In the paisaichit is substituted for both t and d हदयस्य हितपमिति रुपं भवनि the word hridaye assumes the form of hitapa. Aho! Shrutgyanam Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 44 ) क, ग, च, जेत्यादीनां लुकि सति यः शेषोऽवर्णस्तस्मात् परतो लघुप्रयत्नतर यकार श्रुति भवति । Where k, g, ch, and j &c., are elided, the inherent a, which survives them, if preceded by an abarna (a or a) is pronounced like ya. ख, घ, थ, ध, भां हः ॥ १२ खरात् परेषामसंयुकानामनादिभूतानां ख, घ, थ, ध, भ इत्येतेषां वर्णानां प्रायो हो भवति H is substituted for the five consonants kh, gh, th, dh and bh, when they are single, non-initial and preceded by a vowel ख-महो (मखः); मुहं (मुखं); मेहला (मेखला); लिहदू (लिखति); पमुहेण (प्रमुखेण); सही (सखी) ; प्रालिहिदा (आलि. खिता); घ-मे हो (मेघः); जहणं (जघनं) ; माहो (माघः) ; लाइ (लाघवं); लहु (लघु); थ१ - नाहो(नाथः); गाहा (गाथा); मिहुणं (मिथुन); सवहो (शपथः); कहेहि (कथय); कहेदु (कथयतु); कहदसम (कथयिष्यामि); कहं (कथं); मणोरहो (मनोरथः); ध-सा (साधुः); राहा (राधा); वाहो (वाधः); वहिरो (वधिरः); वाहदू (वाधते); इंदहण (इन्द्रधनुः); अहिश्र (अधिक); माहवीलदा (माधवीलता); महुरो (मधुकरः) भ-सहा (सभा); सहावा (स्वभावः); णहं (नभः); घणहरो (घणभरः); मोहदू (शोभते); साहणे (शोभनं); आहरणं (श्राभरण); दुलहा (दुर्लभः); वलहो (वल्लभः);.२ स्वरादितिकिं ? In the sauraseni except in prithivi and prathama, dh is substituted for th, as जघा (यथा); नधा (तथा); चमधा (धन्यथा) &c., in prithivi, and pra. thama, h and dh are respectively substituted for th, as पड़वी, पढ़मं; पृथिवी प्रथमञ्च वर्जयित्वा शौरसेन्यां थकारस्य प्रायो धो भवति । २ शौरसेन्यां ध भयोः क्रमेण दकार वकार वदुच्चार विहितं न तु लेखत : खारयं In the sauraseni dh and bh are pronounced as d and v respectively, but they do not change their forms. Aho ! Shrutgyanam Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 45 ) why did we say “when preceded by a vowel” ? compare संखो (शङ्ख:); संघो (संव:); कंथा (कन्था), &c. असंयुक्तस्य दूतिकिं ? as illustrations of what we mean by the letters being single,compare लुम्पदू (लुम्पति); मिवउ (मिध्यतु); अक्खद् (अक्षति); अनादेरितिकिं as for the letters being non-initial, compare गज्जंता (गर्जयन); खे; गज्ज घणो (गर्जयति घनः); प्राय दूत्येवं Prayaa being still implied (see Siht 2ch.2) we also find such forms as पखला (प्रखलः); पलम्बघणे (प्रलम्बनः); अधीरो; अधलो (अधन्यः); उपलवभावो (उपलब्धभाव.); जिणधम्मो (जिनधर्मः); दूत्यादि दृश्यते । ॥ टोडः ॥ ६। खरात् परस्यासंयुक्तस्यानादेष्टस्य डो भवति । Single, non-initial ţ preceded by a vowel changes into d,as णडो, (नटः), भडो (भटः), विडवो (विटपः) , घडो (घटः); घडद् (घटते), &c. खरादितिकिं Why did we say when preceded by a vowel ? compare घंटा असंयुक्तस्य इतिकिं ? the t should be single, for compare खट्टा अनादेरितिकिं ? and also noninitial, for compare टंको. क्वचिन्नभवति This rule does not hold good in some instances, as अट (अटति); ॥ पाटौ लो वा ॥ ७। ण्यन्त पटधातौ टस्य लो वा भवति । When the root pat is in causal form, 2 is optionally substituted for t, as फाले, फाडेदू (पाटयति)। . ठोढः ॥ ८ । खरात् परस्यासंयुक्तस्थानादेष्ठस्य ढो भवति । Aho! Shrutgyanam Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 46 ) Dh is substituted for th, when it is single,noninitial and preceded by a vowel, as मढो (मठः); मढो (शठः); कमढो (कमठः); कुढारो (कुठारः); स्वरादित्येव why did we say when preceded by a vowel ? look on the, following वेकुंठो (वैकु. ण्ठः); असंयुक्तस्यतिकिं ? as for its being single' compare चिट्ठद् (तिष्ठति); अनादेरितिकिं ? and for its being noninitia compare ठाई (स्थायी); ॥ डोलः ॥ २९ । १। स्वरात् परस्यासंयुक्तस्यानादे र्डः प्रायो लो भवति । single and noninitial d preceded by a vowel, gene. rally becomes d; as वलवामुहं (वडवामुखं); गरुलो (गरुड़:); कील (क्रीड़ति); तलाओ (तड़ागः); वलही (वडभी); स्वरादित्येव this is the case only when d is preceded by a vowel, for compare such forms as मोंडं, (मुण्ड) ? कोर्ड (कुण्डं ?); असंयुक्तस्य दूत्य व as illustrations of d when not single we have खड्गो ; अनादावित्येव d does not change to l when initial as डिभो; 'प्रायो'ग्रहणात् क्वचिदिकल्पोऽपि from the use of Práya (generally) in the sútra we conclude that option is allowed in some words us, वलिस, वडिस; दालिम, दाडिमं ; गुलो, गुडो ; णाली, गाडी ; णलं, णडं; क्वचिन्न भवति this rule does not at all apply to some instances as निविडं, पीडिझं (पीड़ितं); णीईं। २। १ प्राकृत प्रकाशे “ डस्य च” इति सूत्ररूपमस्ति (sec. Pra 23su. ch.2). २। प्राकृतप्रकाशकारमते दाडिम, वडिस, निविडानां लत्वं न भवति According to Prákritaprakása l is not substituted at all in the words Dádima, Badisa, and Nibida. कल्पलतिकामते केवलं पीडित, गुड, शब्दयोर्विकल्प न लत्वं wafai According to kalpalatika the substitution of 1 for d is optional iu Pidita and Guda only. Aho! Shrutgyanam Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 47 ) ॥ प्रतौ डः ॥ १० प्रत्य पसर्ग तस्य डो भवति । In the prefix prati d is substituted for t as पडिवरसं (प्रतिपन्न); पडिसरो (प्रतिसरः); पडिमा (प्रतिमा) &c प्राय दूत्य व the word Práya (generally) still continues to be implied, so we find also many exceptions of the rule, as पदवं (प्रतीप); संपई (संप्रति); पठ्ठाणं (प्रतिष्ठान); पठ्ठा (प्रतिष्ठा); पद्मा (प्रतिज्ञा)। प्राकृत प्रकाशे ऋत्वादिषु तोदः (प्रा० ७।२) इति सूत्र पठितं हेमचन्दस्तु विधिमिमं शौरसेनीमागधी विषयं मन्यते तन्मते साधारण प्राकृतेतु ऋत्वादीनां उऊ इत्यादिरूपं भवति । In Prakritaprakasa we find a Sútra "ritwadishu todah"(Prá 7su, ch2) in ritu &c., d is substituted for t. But Hemehundra says सतु शौरसेनी मागधी विषय एव दृश्यते इति नोच्यते " as this does generally apply to Sauras'eni and mágadhi dialects I omit it-In common Prakrita however no such substitution takes place"; as उऊ (तुः); रअ (रजत) ; एवं (एत); गश्रो (गतः); मंपत्रं (साम्पत); जत्रो (यतः); तो (ततः); क (कृत); हामी (हताश:); ताओ (तातः); दूत्यादि । १ १ अतुः, किरातो, रजतच, तातः, सुसङ्गतं, संयत साम्पतञ्च । सुसंस्कृति प्रीति समान शब्दा तथा कुतिर्निति तुल्यमेतत् ॥ उपसर्ग समायुक्त कृति ती तागतौ । चत्वादिगणने नेयायन्ये शिष्टानुसारतः।। According to kalpalatika d is invariably substituted for t in the word sutra ; as सुदं श्रुतं and optionally in hata (हत) as हयो हदो (हतः) Aho! Shrutgyanam Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 48 ) ॥ दन्श दहोः ॥ ११ । अनयोर्धात्वोर्दस्य डो भवति । D is substituted for d in the roots Dansa and Daha ; as उसडू (दशति); डहद् (दहति); ॥ प्रदीपौ लः ॥ १२ । प्रपूर्व दीप्यतौ धातौ दस्य लो भवति । L is substituted for d in the root dipa having the prefix pra before it, as पलीबेद् (प्रदीपयति); पलित (प्रदीप्त); ॥ दीपौ धोवा ॥ १३ । दीप धातौ दस्यधो वा भवति । Dha is optionally substituted for d in the root Dipa as धिप्पद्, दिपपद् (दीप्यति); ॥ नोण: ॥ १४ । १। स्वरात् परस्यासंयुक्तस्यानादेर्नस्य णो भवति । Ņ (cerebral) is substituted for dental n when it occurs single and noninitial, and is also preceded by a vowel, as कण्या (कन्या) ; सत्रणं (शयन); इत्यादि। अत्र वररुचि हेमचन्दयोर्महदन्तरं दृश्यते, यथा प्राकृतप्रकाशे " नोण: सर्वच" (पा० ४२ सू २ अ) इति सूत्र दृश्यते, तस्य वत्तिस्त सर्वत्र प्रादौ अनादौ वा नकारस्य णकारो भवति । With regard to this rule difference of opinion is found to exist between Vararuchi and Hemchandra, for while the former substitutes cerebral ņ for a single n every where, the latter attaches the conditions mentioned in the पैशाच्या कारस्य 'न' कारो भवति । In the Paisachi dental n is substituted for cerebral n. Aho! Shrutgyanam Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 49 ) sútra. Thus for instance Vararuchi writes the word Narayana as Narayana, while Hemchandra both Náráyana and Náráyana (see next sutra). The Rishis do not pay any regard to this rule, as gaat afaviti ॥ वादौ ॥ १५॥ असंयुक्तस्यादौ वर्त्तमानस्य नस्य णो वा भवति । Ņ is optionally substituted for a single and initial nas एरो, नरो; णदु, नइ, (नदी); असंयुक्तस्येत्य व this is only when n is single, for compare न्यायः । ॥ पोवः ॥ १६ । १। स्यरात् परस्यायुक्तस्यानादेः पस्य पायो वो भवति । Single noninitial p when preceded by a vowel, generally becomes v. as मवहो (शपथः) ; मावो (शापः); उलवो (उलपः); उवसग्गो (उपसर्ग:) ; पईवो (पदीपः); कामवो (काग्यपः) ; पावं (पाप); उवमा (उपमा) ; महिवालो (महीपालः); गोवे (गोपयति); कलावो (कलापः); तवद् (तपति); कवोलो (कपोल:); स्वरादित्य व as for p not preceded by a vowel, compare कम्पद् ; असंयुक्तस्येत्येव as for its being conjoined to another consonant, compare अप्पमत्तो अनादिरित्य व ; also when it occurs at the begining of words, compare पइ (पठति); प्राय इत्येव the use of práyas (generally) in the sútra signifies that this rule is not universal or in other words it applies only to cases where no elision takes place by sútra (1 chap 2.) as रिऊ (रियः); १। १। प्राकृत प्रकाशे सूत्ररूपं सममेव विद्यते (see Pra. 15-2.) शौरसेन्यां अपूर्व शब्दस्य "अवरूवं," "अञ्च,” इति रूपवयं भवति In the Sauraseni dialect the word Apurba has two forms as just shewn in Nágri character. Tera: v is generally substituted for p. Aho! Shrutgyanam Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 50 ) ॥ पटौ फः ॥ १७ । यन्ते पटि धातौ पस्य फो भवति । Ph is substituted for p in the root Pat when in the causal form ; as फालेइ, फाडेर (पाटयति ) । ॥ फो भहौ । १८ । स्वरात परस्यासंयुक्तस्थानादेः पस्य भहौ भवतः । Bh or h is substituted for a single and noninitial ph when preceded by a vowel. fag: In some words bl only is substituted ; as रेभो (रेफः) ; सिभा ( शिफा ) ; कचित्तु ह in other instances / only is substituted मुत्ताहलं (मुक्ताफल); afagurafa instances may be found where both bh and h are substituted in same words as सेभालिश्रा, सेहालिश्रा (शेफालिका); सभरी सहरी (शफरी) ; खरादित्येव the substitution does not occur when ph is not preceded by a vowel, as गुफद्र (गुम्फति); संयुक्तस्येत्येव neither when it is not single as पुष्कं (पुष्पं); श्रनादावित्येव nor when ph is initial as फणी | १ ॥ बोवः ॥ १८ स्वरात_ परस्यायुक्तस्यानादेर्बस्य वो भवति । V is substituted for a single and noninitial B when preceded by a vowel, as अलावू अलाऊ । ॥ विविन्यां भः ॥ २० 1 विसिन्यां वस्य भो भवति । १ । शौरसेन्यां फस्य दर In the Sauraseni only h is substituted for ph. In Jaina Prakrita b is substituted for म (जैम प्राकृते मस्थाने वो भवति) वम्मी (मन्मथः) । Aho! Shrutgyanam Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 51 ) In the word visini bh is substituted for the initial letter, as भिसिणी स्त्रीलिङ्ग निर्देशादिह न भवति from the express mention of the feminine we infer that this rule does not hold in the neuter form of the word as विसम् । ॥ श्रादेोजः ॥ २१ । पदादेर्यस्य जो भवति । Jis substituted for initial y as जमो (यशः); जमो (यमः); जाई (जातिः); आदे रितिकिं ? as for cases where y is not initial compare अवअवो; वडलाधिकारात् सोपसर्गस्यानादे tra the implication of option being continued we have to understand that even in many cases where y is preced by a prefix and consequently is not initial, the substitution is allowed; as संजमो (संयमः); संजोओ (संयोगः): अवजसो (अपयशः ); कल्पलतिका मते सामान्यत उत्तर पदस्थितस्थापि यकारस्य जादेशो भवति । According to kalpalatiká the substitution takes place also when y stands first in the last word in a compound ; as गाढ़जोव्वरमा (गाढ़यौवना); अजोग्गो (अयोग्यः); आर्षे लोपोऽपि according to the Rishis initial y is also sometimes elided ; as 1917 (यथाजातं) ।१ ॥ युभद्यर्थपरे तः ॥ २२।। युभच्छब्दार्थ परे यस्य तो भवति । The y of the word yusmad changes to t as grifat (युभा दृशः)। १। मागध्यां यस्य जादेशो न भवति । In the Magadhiy remains the same. Aho ! Shrutgyanam Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (52 > ॥ तीयकृद्यो जः ॥ २३ ॥ तोय प्रत्यये, कृदन्तेषु च यो यस्तस्य द्विरुक्तो जो(ज्जः) वा भवति । The single unconnected y, which occurs in a word on account of affix tíya, or any of the krit affixes attached to it optionally becomes jj as कर णिज्ज', करणी; रमणिज्ज रमणीचं ; दोज्जो, दोश्रो (द्वितीय); पेज्ज, पेश्रं (पेयं) । ॥ छायायां होवाकान्तौ ॥ २४ । कान्तौ वर्त्तमाने छाया शब्दे यस्य हो वा भवति । The y of the word chháyá when it is used in any sense other than kanti, optionally changes to h; as वच्चमकाहा (वृक्षस्यछाया) ; । || हरिद्रादौलः ।। २५ । हरिद्रादिषु शब्द स्वसंयुक्तस्य रस्य लो भवति । In the words Haridrá &c. 7 is substituted for the single' ; as हलद्दा (हरिद्रा) : दलिदो ( दरिद्रः) ; कल्पलतिकार्या हरिद्रादिगणो यथा in kalpalatika the Haridra —class is thus enumerated as. हरिद्रा, मुखरा, ङ्गार, सुकुमार, युधिष्ठिराः । करुणा चरणञ्चैव परिखा परिघावपि ॥ किरातश्चाङ्गुरीचैव दरिद्रश्च वमादयः । श्रादिशब्दात पारिभद्रः जठर निष्ठुरापद्वार शब्दानां संग्रहः । Bahula (option) being still implied we have to understand that in the word charana the r changes into l only when it means a foot and used not in any other Aho! Shrutgyanam Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 53 ) sense; as पद्दस्म चरणं, so we also find such forms as जठरं, निट्ठरो। १। ॥ शषोः म ॥ २६ । २। शकार षकारयोः सो भवति । S is substituted for g and sh; as कुसो (कुश:); सेसो (शेषः); इत्यादि in fact s' and se (श&य) do not exist in the prakrita alphabet. ॥ होघोऽनुखारात. ॥ २ । अनुस्वारात परस्य होघो भवति । gh is optionally substituted for h when it is preceded by anuswara as सिंघो, सीहो, (सिंहः); संघारो, संहारो (संहारः); क्वचिदननुस्खारादपि we find the substitution of gh in some instances even where h is not preceded by an anuswara as दाघो दाहः)। इति द्वितीयोऽध्यायः । १ मागध्यां र स्थाने लोभवति। In the maghadhi l is generally substituted for 1. पैशाच्यामपि र स्थाने लः। In the Paisachi l is also substituted for r. In Jaina Prakrita s and n are substituted for r (जैन प्राकते रस्थाने एसौ विहितौ)। (In Prakrita lakshana sutra 18 to 19) as सीसं (शिरः) । २ मागध्यां श ष सांभ ए व In the maghadhi s' (प) is invariably used every where for s', sh and s. ____In Jaina Prakrita r, jha and bh are substituted for h (जने ह, स्थाने र, झ, भा भवन्ति) (In Prakrita lakshana sutra 19, 20, 21) घरं (गृह) घझो (वहिः), जिभा (जीका)। Aho ! Shrutgyanam Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अथ तृतीयोधयायः। प्रथमः पादः । ।। संयुक्तस्य ।। १। यदित ऊर्द्ध मनुक्रमिव्यामस्तत्संयुक्तस्येति वेदितव्यम् । Now we come to conjunct consonants. This Sútra is an adhikúra, that is, in all the succeeding sútras the rules laid down refer to conjunct consonants. ।क, ग, ट, ड, त, द, प, श, ष, मां मूर्द्ध लुक् ; शेषाणां हित्व श्वानादौ ।। मूर्द्धस्थितानां संयुक्तवर्णसम्वन्धिनामेषां लुग्भवति। अनादौस्थितानां शेषाणां द्वित्वञ्च । The consonants k, g, t, d, t, d, P, s', sh, and s when occurring as the first letter in a conjunct are elided; and except when they occur in the beginning of a word, the surviving consonant of the conjunct is doubled, as, प्रा० सं प्रा. सं प्रा० सं प्रा. सं क-भुत्त भुकं ; मित्थं मिक्थं ; भत्तं भक्तं ; मुत्त मुक्त ग-दुद्धं दुग्धं ; मुद्धं मुग्धं ; मिणिद्धो सिग्धः । ट-सप्पो षट्पदः; कप्फलं कट्फलं । उ-खग्गो खड्गो ; मज्जो षड्जः । त-उप्पलं उत्पलं ; उपपाश्रो उत्पातः। द-मुगगो मुगः ; मुग्गरो मुहरी। मगगू मगुः । Aho ! Shrutgyanam Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 55 ) प्रा० सं प्रा. सं प-सुत्त सुप्त; पज्जत्तं पर्याप्त; गुत्तो गुप्तः। श-निचलो निश्चलः; चुपडू नुतति । ष-गोडी गोष्ठी; निठुरो निष्ठरः । स-खलित्रं स्खलितं; णेहो सहः । ॥ अधो म,न,यां, शेषाणां दित्वञ्चानादौ ॥ ३ । म, न, यां संयुक्तस्याधीवर्तमानानां लुगभवति। अनादौ वर्त्तमानानां शेषाणां द्वित्वञ्च । The consonants m, n, and y forming the last letters in conjuncts are elided ; and except when the conjunct occurs in the begining of a word the surviving consonants are doubled. as प्रा. मं प्रा. सं प्रा० में म-जुग्गं युग्म रस्मी रश्मिः सरो स्मरो न--नग्गो नमः भग्गो भग्नः लग्गं लम। य-मोमो सौम्यः । ॥ सर्वत्र लवरामचन्दे शेषाणां द्वित्वञ्चानादौ ॥ ४ । चन्दशब्दादन्यत्र सर्वत्र ल, व, रां संयुक्रस्यो मधःस्थितानां लुगभवति। अनादौ स्थितानां शेषानाञ्च द्वित्व स्थात । The letters l, v, and TM are always elided, whether they occur first or last in a conjunct; and the surviving letters, provided they are not in the beginning of a word, are doubled ; as Aho ! Shrutgyanam Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रा० . मद्दो लुद्धो अक्को ग्रहो ( 56 ) प्रा० सं प्रा. . सं ल-उर्द्ध उक्का उल्का ; वक्त लं वल्कलं शब्दः; अद्दो अब्दः लुब्धः ; लोद्धो लुब्धकः र- , अर्कः; वग्गो वर्ग: ल-अधः मणहं लक्षणं ; विक्कवो विक्लवः व-अधः पिकं पक्क; धत्थ ध्वस्तं चक्क चक्र; गहो रात्रिः रत्ती। Exception ;-In the word chandra. ?' is not elided, as चंद्रो चन्दः (१)। अत्र 'द' इत्यादिसंयुक्तानामुभय लोपप्राप्तौ यथादर्शनं लोपः । According to the preceeding sútra in such conjunct as do &c. both the first and last letters are subject to elision. In such cases we have only to follow ancient authorities to elide either of them, thus face in some instances the first letter is elided, as उब्विग्गो (उद्विग्नः); विउणो (दिगुण:); कम्ममं (कल्मषं); सव्वं (सर्व) ;-क्वचिदधःin some instances the last is elided as कव्वं (काव्य); कुल्ला (कुल्या) ; मल्ल (माल्य); दिनो (दिपः) ; दुबाई (द्विजातिः); क्वचित् zirgu in some instances the elision of either is good, as वारं, दारं (हार); । We find the form चंदी in many manuscripts. Aho ! Shrutgyanam Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ॥ रो रो वा ॥ ५ । १। द्र-शब्दे रेफस्य लुग्वा भवति । In the conjunct dr, the elision of r is optional ; as दोहो (द्रोह) ; रुद्दो (रुद्रः) ; भदं (भद्र) ; समुद्दो (समुद्रः) ; ॥ ज्ञाञः जस्य द्वित्वञ्चानादौ ॥ ६ । २। ज्ञासम्बन्धिना ञस्य लुग्वा भवति । जस्य च द्विवमनादौ । In the conjunct jậa p (7) is optionally elided and the remaining j is doubled, provided it does not stand at the beginning of a word ; as सव्वजो, सव्वसू (सर्वज्ञः) ; अप्पनो, अप्पमू (अन्त्पज्ञः); अहिजो, अहिलू (अभिज्ञः); णाणं, जाणं (ज्ञान); संजा, संमा (संज्ञा); अजो, अलो (अज्ञः); कचिनभवति in some instances the elision does not take place ; as विरमाणं । ॥ अनादावादेशस्य द्विवचनम् ॥ ७। अनादौ वर्तमानस्यादेशस्य दित्व भवति । A single consonant which is substituted for a conjunct by rules herein-after stated, is doubled, provided १ अवन्त्यामपि नियम एष सर्वत्र वर्तते In the abanti this rule is universally applied. २ शौरसेन्यां ज्ञ स्थाने जो भवति In the sauraseni n is is substituted for jn (ज्ञ); मागध्यां ज्ञस्य ज्ञो भवति in the māgadhi jn (ज्ञ) is replaced by doubled n; पैशाच्यामपि मागधीवत् ज्ञस्य ज्ञो राजन् शब्दसम्बन्धिनो ज्ञस्य तु विज, वा in the pais achi also pn is substituted for jn (ज्ञ) but the jn (ज्ञ) of the word Rājan is optionally changed to चित्र। शौरसेनी, मागधी पैशाचीषु न्यण्यो रपि ज्ञो भवति । nn is also substituted for nya and nya in the sauraseni mágadhi aud pais'áchi dialects. Aho! Shrutgyanam Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 58 ) it does not stand at the beginning of a word; as लट्ठी, (यष्टि:) ; दिट्ठी, (दृष्टिः) ; हत्थी इत्यादि । ॥ द्वितीय तुर्य्ययो रुपरि पूर्व्वः ॥ ८ ॥ द्वितीय तुर्य्ययोर्द्वित्वप्रसङ्गे उपरि पूर्वौ भवतः । द्वितीयस्यो - परि पृथमश्ञ्चतुर्थस्योपरि तृतीय इत्यर्थः । When the second or the fourth letter of a class (वर्ग) is to be doubled, it shall, instead of being doubled, be conjoined to the first and the third letter of the same barga respectively, over it ; as वक्खाणं ( व्याख्यानं ) ; अघो (श्रर्थः) । ॥ न दीर्घानुखारात् ॥ । दीर्घानुस्वाराभ्यां परयोः शेषादेशयोर्द्वित्वं न भवति । A consonant preceded by a long vowel or Anuswara is never doubled ; as ईसरो (ईश्वर:) ; लाभं (लास्यं) ; संकंतो (संक्रान्तः) ; संझा (संन्धवा) । ॥ रहोः ॥। १० । रेफ कारयोद्दिवं न भवति । R and h are never doubled ; as-र-सुंदेरं, (सौन्दर्य्य'); वम्हचेरं (ब्रह्मचर्य्य'); धीरं (धैर्य्य); विहलो (विहल : ) ; कछावणी (कार्षापणः) । ॥ समासे वा ।। ११ । मासे द्वित्वं वा भवति ! Aho! Shrutgyanam Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 59 ) The foregoing rules for doubling a letter, optionally applies to the compound words; as नईग्गामो, नईगामी ( नदीग्राम:) ; वज्जलाधिकारादन्यत्रापि option being carried on, any letter in a compound word though not coming under the foregoing rules, may be optionally doubled ; aतेल्लोक्कं, तेलोक्क' (त्रैलोक्य) । ॥ तैलादौ ॥ १२ । १ । तैलादिव्वनादौ यथादर्शन मन्त्यस्यानन्त्यस्य च व्यञ्जनस्य द्वित्व' भवति । In the words taila &c. any consonant except the first is doubled; but ancient usages can alone determine whether the medial is doubled or the final, as तेलं (तैलं) ; मंडुक्को (मण्डूक.) ; वेदलं (विचकिलं); उज्जू (ऋजुः) ; सोत्त' (श्रोत:) ; पेम्म' (पेम); विड्डा (ब्रोडा) ; जोव्वणं ( यौवनं ) ; ॥ सेवादौ वा ॥ ९३ । २ । १ प्राकृत कल्पलतिकायां प्राकृत प्रकाशे च खत्रस्यास्य " नीडादिषु” इत्येवं रूपमस्ति । Both Prakritakalpalatika and Prakritaprakasa read Nídádi instead of tailadi; kalpalatika thus enumerates Nidádi (qzfaqai ateıfè) मणोयथा ― नीड, व्याहृत, मण्डूक, श्रोतांसि प्रेम यौवने । सृजुः स्थ लं, तथा तैलं, त्रैलोक्यञ्च गणौ यथा ।। ܬ ऐड्डं (नीडं) वाहित (व्याहृतं) । 2 Kalpalatika thus enumerates the Sevá class ( कल्पलतिकायां सेवादिगणो यथा) - सेवा, कौतुहलं, दैवं, विहितं मख जानूनि । पिवादयः सवा शब्दा एतदाद्या यथार्थकाः || चैलोक्य' कर्णिकारञ्च वेश्या भूर्द्धश्च दुःखितं । रात्रि विश्वास निश्वासा मनोऽख श्वर रमयः ॥ दीर्घेक शिव तूष्णीक मित्र पुष्पासिदुर्लभाः । दुष्करो निष्कृपः कर्म करेष्वास परस्परं । नायकाद्या स्तथाशब्दाः सेवादिमणसम्मताः । Aho! Shrutgyanam Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 60) सेवादिश्वनादौ यथादर्शनमन्यस्यानन्यस्य च वा द्वित्व भवति । The above rule is optionally applied to the words sevá &c. as. सेवा, सेवा ; विहित्तो, विहिरो ; कोउहल्लं कोउहलं, वाउल्लो, वाउलो इत्यादि। ॥ क्षः खः क्वचित्त छौ ॥ १४ । १ । क्षय खो भवति क्वचित्त, कझा वपि । Kh is generally substituted for ksh but in some cases chh or jh is also found in its place ; as खत्री (क्षयः); लखणं (लक्षणं); क्वचित्त, छमा वपि, the examples of the latter cases are छोणं, खीणं, (तीणं); भिज्जदू, खिद्यति (तिद्धति); ॥ छोऽच्यादौ ॥ १५॥ In Akshi &c. chh and not kh is substituted for the conjunct ; as अच्छी, (अक्षि); उच्छू, (इक्षुः) इत्यादि ; क्वचित् स्थगित शब्देऽपि sometimes chh is also substituted for sth in the word sthagita, as छ । २ । शौरसेन्या सेवादिषु द्वित्व न भवति। This rule does not apply in the Sauraseni dialect. १ मागध्यामनादौ वर्तमानस्य क्षस्य एको भवति ; प्रेक्षाचक्षोस्त स्कः। In the mágadhi s'k is substituted for a noninitial ksh but in the words preksha and áchaksha the substitute is sk. २ Kalpalatikaa thus enumerates the aleshi class (कल्पलतिकायां अक्ष्यादिगणो यथा) अबाक्षि, चक्षु, रक्षुण, क्षार उत्क्षिप्तमक्षिकः। दक्षोवक्षः सोऽक्ष क्षेत्र क्षीरेक्षुकुक्षयः। क्षुधाचेत्यादयः शब्दा यक्ष्यादिगण सम्मताः। थार्षे According to rishis the words ileshu (इक्ष), Kshira (धीर) and sadrilesha (सदक्ष) have the following forms also, as इक्खू खीरं, सरिक्खं । शौरगन्यां सदक्ष क्षार Wezet rea faraa In the sauraseni dialect chh is not substituted for ksh in the words sadriksha and kshára. Aho! Shrutgyanam Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 61 ) ॥ क्षण उत्सवे ॥ १६ । १ । क्षण शव्दे उत्सवाभिधायिनि मयुक्तस्य छो भवति । When the word kshana denotes festival chh is substituted for ksh. But when it denotes a moment the substitution does not take place ; as खणो। ॥ का मोः पः ॥ १७ । २ । का मोः पो भवति । The cunjucts kom and the change into P, as रुप्पं (रुका); रुपिपणी (रुकिानी); कुप्पलं (कुमल); कचित् चमापि in some instances 'चम' is also substituted for कम as सचमी (एक्मी ); ॥षक, स्कयो नाम्नि खः ।। १८ । अनयो नाम्नि संज्ञायां खो भवति । Kh is substituted for shk or sk in a substantive; as धक-पोक्खरं, (पुष्करं); पोक्खरिणी, (पुष्करिणी); निक्खं (निष्क); स्क-खंधो (स्कन्धः); खंधावारः (स्कन्धावारः); नाम्नीति fati? when shk and sk occur in a verb or verbial adjective such substitution does not take place, as दुक्कर, (दुष्कर); निक्काम्मं, (निष्काम्य) ; सक्क (संस्कृत) ; ३ । १। शौरसेन्या क्षणशब्दे छत्वं न। In the sauraseni chh is never substituted for ksh in the word kshana. २। प्राकृत कल्पलतिकायां "का स्य च" इत्येवं सूबरपमस्ति According to Prkrita Kalpalatika the substitution of P is held for km only. । हेमचब्दमतेमागध्यां मंयोगे वर्तमानयोः सकार षकारयोः सो भवति तथाहि कस्कयोः स्क इति रुपं यस्य सृ इति रुपं। According to Hemchandra s is substituted for s and sh when they conjoined to another letter, in the ma'gadhi dialect. Thus the conjuncts shk and sk assume the form of sk and sht the form st. कल्पलतिकामते तत्रापि शकार एव According to kalpalatika the substitute is seven in these.instances. Aho ! Shrutgyanam Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 62 ) ॥ यस्य ठोऽनुष्ट, टा, संदष्टे ।। १८ । उष्ठादिवर्जिते एस्य ठो भवति । Th is used for sht in all words except ushtra, ishtá, and sandashtar ; as लट्ठी (यष्टिः); मुट्ठी (मुष्टिः); दिट्ठी (दृष्टिः) मिट्टी (सृष्टिः); दूत्यादि अनुष्ट्र टा संदष्टइतिकिं ? the words ushtra ishta and sandashța have the following forms. उहो, इट्टा, संदट्ठो। ॥ त्यश्चोऽचैत्ये ॥ २० । चैत्यवर्जिते त्यस्य चो भवति । Ch is substituted for tya in all words except chaitya, as सहं (सत्य); पच्चो (प्रत्ययः); निच्चं (नित्य); पञ्चच्छे (प्रत्यक्ष); अचैत्यतिकिं ? the word चैत्य becomes चइत्तं । ॥ त्व, थ्व, द, ध्वां च, च्छ, ज्ज, ज्याः क्वचित् ॥ २१ । एषां (त्व, थ्व, द, ध्वां) यथा संख्यमेते (च, छ, ज्ज, जमाः); क्वचिद्भवन्ति । In some instances chch, chchh, ij, and jih are substituted for twa, thwa, dwa, and dhwa respectively, as णचा (ज्ञात्वा); सोचा (श्रुत्वा) ; पिच्छी (पृथ्वी); विज (विद्वान्); वुजा (बुध्वा); ॥ तस्याधूतादौ ॥ २२। तस्य टो भवति धूतादीन वर्जयित्वा। T is substituted for rt except that in the words of the dhurta class, as केवट्टो (कैवर्तः) वट्ठी (वत्ती); णट्ठो (नर्तकः); लट्टई (नर्तकी); संवट्टि (सर्वत्तिक); अधूतादाविति किं? Aho ! Shrutgyanam Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 63 ) the substitution does not take place in the words dhúrta &c. as घूत्तो, कित्ती धूती दिर्यथा धूत्तः, कतिः, वार्त्ता वर्त्तनं, निवर्त्तनं, प्रवर्त्तनं, संवर्त्तनं, श्रावर्त्तनं, निवर्त्तकः, प्रवर्त्तकः, संवर्त्तकः, वर्त्तिका, वार्त्तिकः, कार्त्तिकः कर्त्तरि, मूर्त्तिः, मुहर्त्तः, azaifumizia azı bahula being carried on, the word vártá takes the form of vattá. * " ॥ ह्रस्वात् थ्य, श्च, त्स, मा मनिञ्चले छः ॥ २३ ॥ ह्रस्वात् परेषां, थ्य, श्च, त्स, शां को भवति । Chh is substituted for the conjuncts thya, sch, ts, and ps, when they are preceded by a short vowel, as पच्छ (पथ्यं) ; पच्छा (पथ्या); मिच्छा (मिथ्या ) ; रच्छा (रथ्या); च - पच्छिमं (पश्चिम); अच्छर (आश्चर्यं ); पच्छा (पश्चात्); त्म-उच्छा हो ( उत्साहः); मच्छरो (मत्सरः) ; वच्छो (वत्सः) प्स - लिच्छ ( लिप्नति); लिच्छा (लिता); जुगुच्छ (जुगुप्सति); अच्छरा (रा); हस्वादिति किं ? the substitution does not take place when they are not preceded by a short vowel, as ऊसारिओ ( उत्सारित) ; अनिचल इति किं such substitution does not take place in the word nischala, as चिलो. According to the Rishis ( यार्षे ) the word tatthya ( तत्थं) is used as tachcha ( तच्च ) । ॥ द्यस्य जः ॥ २४ । १ । * मागध्यां द्वयोश्च स् इति मं केषाञ्चिन्मते श्ट इति । In the Mágadhi dialect the conjuncts tt and tt change into st but according to some they change into s't. १ | कल्पलतिकायां " पद्यादिषुनेति” पाठो विद्यते । According to Kalpa latika such substitution does not take place in the words padya &c. as पद्द', गद्द', यवद्द; उद्यमं केचिदिच्छन्ति केचिदिच्छन्ति केवलं as regards the word udyama some up hold the substitution while others do not as उज्जमो । Aho! Shrutgyanam Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 6 ) द्यय जो भवति । Jis substituted for diya ; as मज्ज (मद्य); अवनं (अवद्य); वेज्ज (वेद्य); विज्जा (विद्या); ॥ध्यस्य झः २५ । ध्यस्य झो भवति। Jh is substituted for dhyas ; as झाणं (ध्यान); उवज्मात्री (उपाध्यायः); सज्मायो (साध्यायः); मज्म (मध्य); विमो (विन्ध्यः); अमानो (अध्यायः); ॥बज्ञो र्णः । २६ । अनयो भवति । N is substituted for mn and jn, as निलं (निम्न'); पज्जुगो (प्रद्युम्नः); माणं (ज्ञान); संणा (संज्ञा); पमा (प्रधा); विलाणं (विज्ञान); ॥ मोमः ॥ २७। न्मस्य मो भवति । M is substituted for m as जम्मो (जन्म); मम्महो (मन्मथः); ॥ य्य -ः जः २८।१ । १। प्राकृत प्रकाशे " भय्याभिमन्युष जः" इत्येवं सूत्ररुपमस्ति According to Prakritaprakasa, jis substituted for the conjunct rya and also for the conjuncts in the words says and abhimanyu. शौरमेन्या र्यस्य स्थाने wifu wafa I In the sauraseni yy is also substituted for rya. ùniai र्यस्यस्थाने कचित् रियादेशः। In the Paisachi riya is substituted for rya in some instances. Aho! Shrutgyanam Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 65 ) अनयो जः स्यात्। Jis substituted for gya and rya, as थ्य-जज्जो (जय्यः) ; सेज्जा (शय्या); र्य-भज्जा (भार्थ्य); कज्जं (कार्य); वजं (वय) ; पज्जात्रो (पर्यायः) ; पज्जन्तं (पर्यन्त) ; ॥ स्तस्य थोऽसमस्तनम्वे ॥ २८ । समस्त स्तम्व वर्जिते स्तस्य थो भवति । Th is substituted for st in all words except samasta and stamb, as इत्थो (हस्तः); थोत्तं (स्तोत्र); थोत्रं (स्तोक); पत्थरो (प्रस्तरः) ; थुइ (स्तुतिः) ; इत्यादि । १ । असमस्त स्तम्व दूति किं ? The substitution does not take place in the words, samasta and stamb ; as समत्तं, तंवो; ॥ष्प स्पयोः फः ॥ ३० । ष्प स्पयोः फो भवति । Ph is substituted for shp and sp. पुफ्फ, सफ्फं, निफ्फेसो (पुष्पं, शष्पं, निष्पेशो) ; फंदणं पडिफ्फद्दी, फंसो (स्पदनं, प्रतिस्पर्दी, स्पर्श:); ॥श्र, षण, न, ह, हु, क्षणं ण्हः ॥ ३१ । २। नादीनां संयुक्तानां णकाराक्रान्तो हकारादेशो भवति । १। मागध्यां स्तर्थयोः स्त एव । In the magadhi st is substituted for both st and rth. २। पेशाच्यां सस्य ‘सिन' इत्यादेशो भवति । In the paisachi sina is snbstituted for the conjunct sn. Aho ! Shrutgyanam Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 66 ) nh is substituted for the conjuncts s'n, shn, sn, Tiny hn and kshn; as - पण्डा, (प्रश्नः) ; ष्ण - विल्ह (विष्णु) ; न - जोल्हा (ज्योत्सना); कल्हो (कृष्ण) ; उण्हीसं (उष्णीषं) ; एहाऊ (स्नायुः) ; पहाणं (खानं) ; (ज) ; - पुव्वणहो ( पूर्व्वहः) ; - वही ( वहिः) ; जल्ह वरण्हो (अपराह्नः) ; क्ष्ण मण्डं (लक्ष्ण) ; तिण्डं (तीक्ष्ण) ; ॥ श्म, म, स्म, ह्मां न्हः ॥ ३२ ॥ मादीनां संयुक्तानां स्थाने मकाराक्रान्तो इकार श्रादेशो भवति । The conjuncts, sm, shm, sm and im take the form of mh; श्म-कन्हारो (काश्मीर:) ; ष्म- गिन्हो (ग्रीष्म); उन्हं (उद्म); स्म-अम्हारियो (अस्मादृशः) ; विन्हश्रो (विस्मय:) ; ह्म वन्हा (ब्रह्मा) ; सुम्हो ( मुह्मः); म्हणणे (ब्राह्मणः ) वन्हचेरं ( ब्रह्मचर्य्ये ) ; क्वचिद्भोऽपि दृश्यते, in some instances mbh is found in the place of mhi, वम्मचेर ; क्वचिन्नभवति to some instances this rule does not apply at all ; as रस्मी (रश्मिः) ; सरो ( स्मर: ) ; as ॥ ह्यस्य झः ॥ ३३ ॥ tय स्थाने झ इत्यादेशो भवति । The conjunct hya is changed into jh, as मझेो (सह्यः); मझं (मा); गुज्म (गुह्यं) ; दूत्यादि । || हो रहः ।। ३४ । ह्न स्याने लकाराकान्तोदकारादेशो भवति । The conjunct hl is changed into lh, as कल्हारं (कह्नार ); पल्हा (प्रह्लादः) ; Aho! Shrutgyanam Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 67 ) । विप्रकर्षः ॥ ३५। अधिकारोऽयं ; श्रापरिच्छेद समाप्तयुक्तस्य विप्रकर्षा भवति । This rule being an adhikara will be implied in the following sútras, we are therefore to understand that the subject of the succeeding sútras to the end of the section will be the separation of conjuncts. ॥ इत् ला ॥ ३६ । लकारेणान्न संयुक्तस्य विप्रकर्षा पूर्वस्येत्त्व ञ्च । The conjuncts having ? (7) as their last are to be separated and an i (F) shall be added to the first ; as ferformi (क्लिन्न); किलिट्ट (क्लिष्ट); सिलिट्ट (लिष्ट) ; पिलुट्ट (प्लष्ट); मिलोत्रो (श्लोकः); किलेमो (क्लेश:) ; मिलाणं (म्लानं); किलिस्मदू (क्लिय्यति); कचिन्नभवति this rule does not apply to some instances, as कमो (क्लमः); पवो (लवः); सुक्कपकखो (शक्लपक्षः); ॥ तन्वीतुल्येषु ॥ ३७ । उकारान्ता डी प्रत्ययान्तास्तन्वीतुल्याः, तेषु संयुक्रस्य विप्रकर्षः पूर्वयोकार-योगश्च । The conjuncts in the words originally ending in u (उ) and having the suffix f (डी) as तन्वी &c. shall be separated and an u (3) shall be added to the first letter of the conjunct, as तिणुवी, तणुई (तन्वी); लहुवी, लहुई (लघवी); गुरुवी, गुरुई (गुर्ची); पुडवी (पृथ्वी); कचिदन्यत्रापि, we find the application of this rule in some other insances also, as सुरुग्घो (स्वघ्नः) ; आर्षे सूक्ष्मशब्दस्य सुद्धमेति रुपं मवति। According to the Rishis, the word sukshma assumes the form of suhuma. Aho ! Shrutgyanam Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 68 ) || एक पदे श्वः ॥ ३८ ॥ एक पदे यो श्वम् स्व इत्येतौ तयोः, विप्रकर्षः अन्त्यव्यञ्जनात् पूर्व मुच्च भवति । When the words s'was and swa are not compounded but stands before a word, the conjuncts in them are separated and u (उ) is added to the first letter, as सुवेक, (वः कृतं) ; सुवे जना: (खं जनाः) ; अथ तृतीयाध्यायस्य द्वितीयः पादः । प्रत्यय विधानं । ॥ शीलाद्यर्थस्येरः ॥ १ । १ । शील धर्म साध्वर्थे विहितस्य प्रत्ययस्य दूर इत्यादेशो भवति । Ira is substituted for all the affixes which signify the sense of s'ila (habit or inclination), ; Dharma (merit) or sādhu (goodness) ; as इसिरो, रोचिरो, लज्जिरो, भमिरो इत्यादि ; केचित्तु तृण एव दूर माज:, तेषां मते नभिगम्यादीनां एमिर गमिरादयो न सिध्यन्ति । Some authorities would substitute ira for the affix trin only so according to them the sanskrit words नमी गमी &c. do not change in to मिर गमिर &c. १। The affixes which are used to signify sila are txin, in, nin &c. Aho! Shrutgyanam Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 69 ) ॥ वस्तुमत् तण उपाण: ॥ २ । २ । का प्रत्ययस्य तुम, अत, तण, उप्राण इत्येते श्रादेशा भवन्ति । Tum, at, túņ and uáņa are substituted for ktwá (the affix of the indiclinable past participle); as दद्धं, मोत्तुं (दग्ध्वा, मुक्त्वा); भमिश्र, रमित्र, (भ्रमित्वा, रमित्वा) ; घेत्तू ण, काऊण (सहीत्वा कृत्वा) ; भोत्तु आण, सीउ-आण भुत्वा, मवित्त्वा । ॥ इदमर्थस्य केरः ॥ ३ । इदमर्थस्य प्रत्ययस्य केर इत्यादेशो भवति । Kera is substituted for the affixes like yat, tak, and aņ &c. which in sanskrit are used in the sence “ of belonging to ;' as तुझकेरो (पुमदीयः), अम्हकेरः (अस्मदीयः); कचिन्न भवति there are some exceptions, as पाणिणीया &c. ॥ युष्मदस्मदोऽञ एच्चयः ॥ ४ । ३ । श्राभ्यां परस्येदमर्थस्यान एचय दूत्यय मादेशो भवति । . The affix an (3797) at the end of the words yushmad and ashmad to signify the meaning “ of belonging to', assumes the form of echcharya (एच्चय) ; as तुम्हे च्वयं (युम्मा २। शौरसेन्यां त्वा स्थाने द्य दूणौ आदेशौ भवतः। कृगमस्तु अदूय इति In the sauraseni iya and dúụa are substituted for ktwú but after the roots kri and gama, aduya is substituted for it. मागध्यवन्तयोः त्वा स्थाने तूण इत्यादेशों Hafa i túụa is substituted for the affix ktwá in the magadhi and abanti. अपभने त्वा स्थाने उद्द, उइ, विवि इत्येता आदेशा भवन्ति In the apabbransa ii, ui, and biabi are substituted for ktwá. ३। अपभणे यार इत्यादेशो भवति । In the apabhransa. ara is substituted for the same ; as अम्हारो (अस्मदीयः) इत्यादि। Aho ! Shrutgyanam Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ कमिदं); अम्ह चयं (अस्माकमिदं); । त्वस्य वा डिमात्तौ ॥ ५ । त्व प्रत्ययस्य डिमा, त्तण इत्यादेशौ वा भवतः । Dimá and ttana are optionaly substituted for the affix tva ; as पीणिमा, पीण तणं (पीनत्व); &c. पीनता इत्यस्य प्राकृते 'पीणा' इति रूपं भवति 'पीणदा' इतितु भाषान्तरे तेनेह तलो दा न क्रियते । The prakrita form of the word पीनता is atst, while in other dialects it takes the form of 'पीणादा' for in the common prakrita दा is never substituted for the affix तल (ता) ।। ___ वररुचिना सर्वा स्खव भाषासु तल् प्रत्ययस्य दा विहितः but according to vararuchi, it is substituted for a in all dialects (soe Pr. ch. 4 sú 22) ॥ अनंकोठात्त लस्य डेलः ॥ ६ । अंकोठवर्जिताच्छब्दात् परस्य तैल-प्रत्ययस्य डेल्ल इत्यादेशो भवति । In all words except Ankotha (अंकोठ) the affix तेल taila takes the form of डेल्ल (della) ; as दूगुदीएलं (इंगुदीतैलं); goictatfefafæ ? why did we except the word Ankótha ? compare अंकोलतेल्लं । ॥ यत्तदेतदोडावदादेरित्ति एतन्नुक् ॥ ७ । एभ्यः परस्य डावदादेः परिमाणार्थस्य इत्तित्र इत्यादेशो भवति, एतदोलुक्। Aho! Shrutgyanam Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 71 ) Itlia is substituted for the affixes dávat i staa) &c. which affixed to the words यद, तद and एतद give the sensc of measure or quantity; and the word gas is clided; as जित्तियं (यावत); तित्ति (तावत् ); इत्तिअं ( एतावत); ॥ इदं किमो डेत्ति, डेतिल्ल, डेदहाः ॥ ८ । इदं किं शब्दाभ्यां डावतो, डेत्तित्र, खेततिल डेदहा इत्यादेशा भवन्ति । ___Dettia (डेत्तिय), dettilla (डेत्तिल), and deddaha (डेद्दह) are substituted for the affix davat (डावत्) which affixed to the words idam (इदम् ) and lim (किम् ) signify quantity or measure ; as एत्ति, एत्तिलं, एदहं (इयत्); केत्ति, केत्तिल्ल केद्दहं (कियत्); केषांचिन्मते सूत्रमिदं यत्तदेतेष्वपि प्रवर्तते according to some authorities this rule applies to the words यत् तत् and एतत् also ; एतदोलोपच and the word एतद् is clided, as जेत्ति, जेत्तिल जेद्दहं (यावत ) &c. ॥ कृत्वसो हुत्तं ॥६। कृत्वम् प्रत्ययस्थाने हुत्तमित्यादेशो भवति । Hutta is substituted for the affix kritwas; as 4557 (वहुकृत्वः)। ॥ आल्चि, लो, ला, ल, वन्ते, न्ता, मतुपः ॥ १० । भालु, दुल्ल, उल्ल, बाल, वन्त, इन्त, इत्यत श्रादेशा मतुप स्थाने भवन्ति । १ १। केषाञ्चिन्मते मन्तेरावपि according to some manta and ira are also substituted for the same, as सिरिमन्तो ( श्रीमान्); पुसमतो ( पुण्यमान्) ; धरि रो (धनवान् इत्यादि)। Aho ! Shrutgyanam Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 72 ) Alu, illa, ulla, ála, vanta, and inta are substituted for mcatup, the affix signifying possession ; as ईमालू, (ईर्षावान्) णिद्दालू (निद्रावान् ); विद्यारिलो (विकारवान ); धणालो (धनवान् ); इत्यादि। यथादर्शनमेते प्रयोकव्या न सर्वे सर्वत्र । These various substitutes for matup must not be used indiscriminately, but with a due regard to the forms observed in classical authors. दूल्लोल्ला वपरे प्रायः शैषिकेषु प्रयुंजते others use the substitutes illa and ulla in the sense of the affixes technically called scishikaa (see pan. IV. 2, 92 or siddhantakaumudi taddhita seshaprakaranam) as पुरिल्लं (पौरस्त्यं पुरोभवं); अपपुल्ल (आत्मीयं); ॥ वतेवः ।। ११ । वतेः स्थाने व्व इत्यादेशो भवति । bb is substitutes for the affix vati, as महुव्व (मधुवत् )। स्वार्थ प्रत्ययाः (१)। OR The affixes which do not affect the sense of the words. संस्कृत शब्दाः प्रत्ययाः प्राकृतरूपाणि ; नव नवल्लो; (एकल्लो एक (एकला १ अत्र येभ्यः शब्देभ्यो ये प्रत्यया लिखिता स्तेभ्यएव ते भवन्ति नान्येभ्यः। Observe that no other words except those written above can take the affixes standing against them. Aho ! Shrutgyanam Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (73) (डिम् संस्कृतशब्दाः प्रत्यया: प्राकृतरूपाणि ; उपरि (संव्यान) अवरिल्लो (मया (भुमया, भू (डमया (भमया মুল डिअम मणिश्रम (मणिम् , मनाक (उत्रम् ।मण अम् मिश्र ভবিষ্ম मिसालित्रम् दीर्घ दीहर विद्युत् विज्जुला पत्र पत्तलं (पोवलं, पीत (पीअलं अंधलो यम जमलं खार्थे क प्रत्ययस्तु सर्वेभ्यएव शब्देभ्यो भवन्ति । Every word can take the affix k after it without being affected in its sense. (१) सर्वेष्वेव प्राकृत व्याकरणेष्वेकैकस्यापि पदविशेषस्योत्पत्ति-साधक कार्य विशेष सियर्थम् सूत्रविशेषो विद्यते तादृश सूत्राणाञ्च संख्याधिक १। मागध्यां स्वार्थे विहिते के परे दीघो वा स्यात्। In the magadhi dialect when the affix swártha k joins to a word the final short vowel of it becomes optionally long, as पवणाके, पवणके (पवमः)। 10 अंध Aho! Shrutgyanam Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तया केवलं ग्रन्थ-गौरवं जातम्। वयन्तु तद्दोष परिहारार्थमत्राकारादिक्रमेण तत्तत्पदानां संस्कृत-वरुपं प्रदर्श्य तदने प्राकृत रूपं दर्शयामो येन सौलम्यादिष्टसिद्धि भवेत् । The Prakrita grammarians have enlarged the bulk of their work by framing sútras which explain particular words only. We do not find necessity of retaining these special sútras when a list of such sanskrit words together with their prakrita forms can as well serve the purpose. An alphabetical list of these sanskrit words with their special prakrita forms is appended below. अंकोठः संस्कृतं प्राकृतं . संस्कृत प्राकृतं प्रकाण्ड अत्थक्क अन्तश्चारी अंतेवारी স্মৃমি: अग्गी, अगणी | अन्योऽन्यं अलणं, अण अंकोलो अपस्मारः अम्हालो अङ्गारः दूंगलो, (१) अंगालो अचलपुरं अलचपुरं अलसी अतसी अभिमन्युः अणिमुत्तों, अतियुक्तकं २ अणिउत्त, अयस्कारः एक्कारो अदिउत्त अयि अरण्यं रण, अरण अन्तःपुरं अंतेपुरं, (२) अंतेउरं अर्द्धः अड्दं, अर्द्ध १। शौरसेन्यां अंगार शब्दस्य अंगारो इति रूपं भवति । २। शौरसेन्या "अन्नापर" स्य चंदेउरं इति रूपं भवति । अहिवणू, अहिमणू, अहिमजू, अहिमज्जू अधः Aho ! Shrutgyanam Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (75) - - अईन् पाली र संस्कृतं प्राकृतं संस्कृतं प्राकृतं अरिहो, अरहो प्रारब्ध आढत्त, पारद्ध अरुहंतो, श्राद्र उल्लं, आलं, अलं, अहं अरहंतो, आ यति उल्लेद, श्रोले अरिहंतो आर्यः श्राइरिओ, अज्जो अलावुः लाऊ, अलाऊ श्रालानं प्राणालं अवट: अडो, अवडो उली, (श्रेणी) अवहृतं अवहडं, (आर्षे) अाली (सखो) अष्टादश अट्टरह आवर्तमानः २ आत्तमाणो असुराः अगया श्रावत्तमाणो अस्थि अही प्राशीः त्रासीमा अस्पर्श श्राफंसो अच्छोरं, पागतः आश्रो, आअो प्रचरिश्र, श्राचार्यः पारिश्रो, पारिश्रो। अच्छरिश्र, श्रतोद्य अवज्जं श्राोज्जं अच्छत्ररं, श्रात्मा अप्पा, अत्ता अच्छरिज्ज, आत्मीयं अप्पम (१) अच्छीधे श्रादृतः आढिी बालिष्ठं श्रालिट्ट, श्रालिद्धं आपेलो, आसारः उमारो, श्रोसारो श्रापीड: 2 आमेलो, अाहतं आहर्ष, (आ) आवेडो दूक्षुः उच्छू, ईखू इङ्गुदं अंगुनं, रंगु अाम्र अम्बं १। शौरसेन्यां यात्मीय शब्दस्य अत्तरक मिति रूपं भवति । Aho ! Shrutgyanam Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 76 ) संस्कृतं दृशः प्राकृतं । संस्कृतं प्राकृतं एविं | ऋतुः रिऊ, उऊ, उदू इदानीम् । एत्ता ऋद्धिः रिड्ढी, रिडी, दूड्ढी दूप्राणों (१) रिणं, अणं एरिसो (२) ऋषभः रिसहो, उसहो ईषत् इसी ऋषिः रिसी, इसी ईषत्पका कूरपिका (३) एकादश एारह उच्चैम् उच्च एकमि, उत्करः उक्लेरो, उक्करो एक्कमिश्र, उच्छवो, ऊसवो उत्सवः | एकदा एक्कई श्रा, उत्साह उत्थारो, उच्छाहो एगा उत्सुकः उसुत्रो एतावत् इत्ति उदुम्बरो उम्बरो, उडम्बरो ऐरावत: एरावणो (उदूखलं श्रोखलं (४) औषधं श्रोसढं, असहं उलूखलं उलूखलं ककुदं कउहं, ककुछ उधळ उव्वीढं, उव्व ढं ककुभ ककुहा उपरि उवरि (५) अवरिं कण्डूयनं कण्डुअणं उभयं अवई, उवहं, उभयं कतमः कदूमे ऊर्द्ध उभं, उद्धं कतिपयं कवाई, कद्वं रिच्छो, रिक्खो कदनं कडणं, कधणं रिज्जू, उज्जू कदम्बः कलम्बो, कम्बो १ । भौरसन्यां इदानीमो “ दाणिं” इति रूपं भवति । २। शौरसेन्यां ददृशस्य “इदिसं" इति रूपं भवति । ३। समासस्थितस्येषत्-शब्दस्य "कूर" आदेशो भवति ; अन्यत्र ईषत्पक्क । । भौरसेन्या उदूखलस्य " उज-हलं" इति रूपं। ५ । शौरसेन्यां " उच्चरि"। ऋजुः Aho ! Shrutgyanam Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ संस्कृतं कदर्थितं कदलं कदली ( 77 ) प्राकृतं कवठ्ठि केलं, कलं केली, काली ; करली (द्रुमे कण्डलि गेंदु कमंधो, (१) कधी कण्वीरो कणेरू (२) संस्कृतं किरातः किरि क्रिया किसलयं क्लिन्नं कीदृशः कीलक: कन्दरिका कन्दुकं कवन्धः करवीरः करेण कर्णिकारः करो, कणिश्रारो खपपरं कर्परं कामुकः काउंश्री कार्षापण काहावलो, कहावणो कुजः कालासं, कालायसं काला असं (३) कुण्डी काश्मीरः कन्हारो कासितं खामिश्रं कूर्परं कंसुश्रं, केसुश्रं, कृत्तिः किंशुकं किंसश्रं, किसु कृणं १। शौरसन्यां “ कवन्ध " शब्दस्य न रूप परिवर्त्तनं भवति । २। शौरसेन्यां करेण शब्दस्य न रूप-परिवर्त्तनं भवति । ३। ४ । शौरसेन्यां कालायस 'किरात "Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 78 ) संस्कृतं प्राकृतं - संस्कृतं प्राकृतं गड्डो गवयः केढवो कौशेयक, कुच्छ अनं. क्षण: कसिलो, गगदं गग्गरं कृष्णः कसणो (वर्णे), गतः कहो (विष्णौ) गईभः गड्डहो, गद्दहो कमिणं गर्भितं गभिणं किलितं गउश्रो केसरं किसरं, केसरं गाम्भीर्य गंभिरी कैटभः गायनः घायणो ग्राह्यं गेा कौच्छ अनं गुडुची गलोई छणो (उत्सवे), ग्टहं घरं खणो (समय) ग्टहपतिः गहवई छमा (पृथिव्यां), गोदावरी गोला, गोत्रावरी क्षमा खमा (क्षान्तौ) गोणो, गो; छूढं, खित ( गावो, गाओ क्षुत् खी, छी गौः (स्त्री) गावी, गावीश्री हा गौरवं गारवं, गउरवं (१) लिक्वं, कुत्तं चतुर्गुणः चोण, चउणो क्षेटकः खेडो चतुर्थः चोट्टो, चउट्ठो छमा, खमा चतुर्थी चोट्टी, चउट्ठी खचितः खमित्रो, खो चतुर्दश चोद्दह, चउद्दह खण्डितं खुडि, खण्डि | चतुर्दशी, चोदसी, चउद्दसी खल्वाट: खल्लीडो चतुारं चोद्दारं, चउद्दार १। शौरसेन्यां “गौरव" स्य “गोरवं” “गजरवं” इति रूप द्वयं ; क्षिप्त क्षुधा मा - - - Aho! Shrutgyanam Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ संस्कृतं चत्वरं चपेटः चपेटा चन्द्रिका चामुण्डा चिकुरः चिन्ह चैत्य' चौर्य' जन्म जिहा जी चच्चरं चविलो, चविडो चविडा, चवेडा चंदिमा (१) चाउंडा चिजरो चिन्धं, चिह्न चदूचं चोरि कालो छाली प्रायतं छागः छागी छाया छद्म छर्द्दिकः छड्डित्रो जटिलः झडिलो, जडिलो जमणं, जम्मो जीहा, जिभा ( 79 ) छउमं, कम्मं काहा (नात पे), छात्रा, छात्रा (कान्तौ) जुण', जिल जीश्रो, जूश्री जीश्रं, जीविश्रं संस्कृतं ज्या तगरं तत ताम्र ताम्बूलं तावत् तित्तिरिः तिर्य्यक तीक्ष्ण तीर्थं तुच्छ तू तूणीरं तु त्वरः त्रसरः त्रयोदश { त्रयोविंशतिः त्रयत्रिंशत् Aho! Shrutgyanam जीआ टगरं तविश्रं, तत्त तम्ब प्राकृतं तम्बोलं ता, ताव (२), तित्तिश्रं तित्तिरो तिरिच्छी, तिरिया ( श्रार्षे) तिक्खं, तिह तेहं हं तित्थ चुच्छ, छुच्छ तोणं, तृणं तोषीरं तूरं दुवरो टसरो तेरह तेवीस् तेत्तीस जीवः जीवितं १। शौरसेन्यां चन्द्रिकायाः " चंदिया" इति तथा" चिह्न " स्यचिएवं इति रुपं भवति २। तावच्छन्दस्य शौरसेन्यां दाव इति रूपं भवति । अपभ्रं शेतु तवच्चं, नाम, ताङ, नाहिं. तेल; इति रूपाणि भवन्ति । 2. Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 80 ) संस्कृतं प्राकृतं संस्कृतं प्राकृतं दगधं दृप्तः त्रिंशत् तीमा दुअलं, दुअलं, त्रिचत्वारिंशत् तेअलीसा दुकुलं । दुगुल्ल (आर्षे) त्रिपञ्चाशत तेवणा दुर्गादेवी दुग्गावी, दुग्गाएवी दंष्ट्रा दाढा दुर्भगः दुवो, दुहो दुष्कृतं दुक्कडं, () दण्डः डंडो, दंडो | दुहिता धुश्रा, दुहिता दत्तं दिलं दरिओ दनुजवधः दणुवो, दनुभो देवरः दिअरो, देअरो उंभो, दंभो देवकुलं देउलं, देवउलं दरः उरो (भये), दरो (अल्पे) देवं देवं, दव्वं (२) दस, दह दोहदः डोहलो, दोहलो दशनं डसनं, दसणं दोल: डोलो, दोलो दशमुखः दहमुहो, दसमुहों (१) द्वादश वारह दष्टः उट्ठो, दक्को, दट्ठो देरं, दुपारं, दक्षिण: दाहिणा, दक्षिणो दारं दारं, दुवारं, दाहः डाहो, दाहो, दाघो वारं दिवसः दिवहो, दिवसो धणुहो, धणू दीर्घः दिगघो दीहो धात्री धाई, धारी दुःखं दुहं, दक्खं धि धनुष धिक १। भौरसेन्यां संज्ञायां दशशब्दीय "श" कारस्य हकारो न भवति । यथा दशमुहौ (रावणः)। २। भौरसेन्या “देव" शब्दस्य केवलं " देव' इति रूपं भवति । Aho ! Shrutgyanam Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ संस्कृतं धिगस्तु धूर्य्य: धृति: धृष्टः ठद्युम्नः धैर्य ध्वजः ध्वनि: नप्ता धिरस्तु ( 81 ) प्राग्रतं संस्कृतं निशोथ: निश्चल: निवृत्तं धोरि श्रो दिही, घिई धिट्टो, घट्टो धट्टणी (१) धीरं, धिज्ज मत्रो, धो धुनी एन्तित्रो, णन्तु णमोकारो नमस्कारः नवफलिका लोहलिश्रा नवमालिका पोमालिश्रा नारकिकः पेरदूश्रो नापित: हाविश्र, नापिश्रो निकष: हिमो निम्व: निज्मरः निलयः निषण: निषध: नीचैम् नीडं नीप: नीविः नूपुरं नैयायिकः णिश्राश्रो नौः पक्क प्राक्कतं पिसीढो, शिसीहो च्चिलो एमलो, णिमणो fuest णीच पेड', ऐडं, पीड लोमो णीवो लोमी, पीवी णेउरं, णिउरं णुउरं पक्ष्म पञ्चदश पमरह पञ्चपञ्चाशत् पंच्चावणा, पणपणा पणासा पडाचा पट्टणं पाइको, पाई पोमं, पउमं, पद्मं फणसो लिम्बो, शिम्बो उज्मरो, निज्मरो गिलनं वित्तं, णिउत्तं, चित्तं १ | शौरसेन्थां " धृष्टद्युम्न " शब्दस्य " धटुजुसी " इति रूपं ; पञ्चाशत् पताका पत्तनं पदातिः पद्मं पनसः णावा पिक्कं, पक्कं पन्ह Aho! Shrutgyanam 11 Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 2 ) वद्दो संस्कृति प्राकृतं संस्कृतं प्राकृतं पन्या पहो पाषाण: पाहाणो, (२) पासाणो परस्परं परोप्परं (१) | पिठरः पिहढो, पिढरो पारक, पारिक, | पितृस्वमा पिउमिश्रा, पिउच्छा परकीयं पारकेरं, पाराकेरं पिशाचः पिमल्लो, पिसाश्री परिखा फलिहा पीठं पेढं, पीढं परिधः फलिहो | पीतं पीचं परुषः फरुषो पीतलं पीवलं, पीपलं पईः पीयूषं पेउसं पर्यन्तः पेरंतो, पजन्तो पुन्नागः पुरमामो पर्यास्तं पल्लट्ट, पल्लत्य पुरुषः पुरिसो (३) पायां पल्लाणं, पडायणं पूगफलं पोपपलं पलितं पलिअं, पलिलं पूगफली पोपपली पख्यतः पल्लङ्को, पलिको पूतरः पोरो पादपतनं पावडणं, पावडणं पादपीठं पावीडं, पाप्रवीडं। पुरिमं, पब्व (३) पान्थः पहिहो पिधं, पिहं, पापर्द्धिः पारद्धी पुधं, पुहं पारावतः पारो, पारावी पुहद्, पुढवी पारिभद्रः फालिहद्दो पुहवी, १। अपभने “यवरोप्यर" इति रूपं भवति । २। शौरसेन्यो “ पाषाण" शब्दस्य " पाहाण" इति रूपं भवति । ३ । शौरसेन्यां " पुरुष " स्य " पुरसो” तथा पर्खस्य “पुरवं” इति रूपं भवति। पोणं पूर्व पथक पृथिवी 3 Aho! Shrutgyanam Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 8 ) संस्कृतं प्राकृतं । संस्कृतं प्राकृतं पैण्डपातिः पिण्डपाई प्रावारकः पावारी, पारी पौरुषं पउरिसं पलक्खो प्रकोष्ठो पवट्ठो, पोट्टो (१) बलीवर्ड: वल्लो प्रतिज्ञा पईमा वम्हचेरं प्रतिश्रुत् पडसुत्रा ब्रह्मचर्य र वम्भचेरं प्रतिष्ठान पठ्ठीणं वह्मचरित्रं प्रती पदवं भगिणी वहिणी,भइणो प्रत्युषः पञ्चु हो, पञ्चुमो भरतः भरहो प्रथम पुढुमं, पटुमं पढमं भव्यं भवि प्रभूतं वहुध भवान् भवन्तो प्रवामी पावासू भस्म भस्म, भयं प्रवृत्त पट्ट', पउत्त भागिनी भामिणी प्रशिथिलं पसडिलं, पसिढिलं भाजनं भाषणं, भाणं (३) प्राकारः पारो, पाारो भाया भारित्रा प्राभतं पाहुडं भिन्दिपालः भिण्डिवालो (४) पात्रो (२) भीमः भियफो (५) पांगुरणं, भेरः प्रावरणं पाउरणं, भैक्षाजीवः भिक्खालीश्री - पावर भ्रमरः भमरो, भसलो प्रायः भेडों १। शौरसेन्यां " प्रकोष्ट" शब्दस्थ “पोहो" इति रूपं भवति । २। अपभशे "प्रायः” शब्दस्य “प्रायो,” “प्राइ, " "प्राइम्ब,” “प्राविम्ब" इत्यादि रूपाणि भवन्ति । ३। ४। ५। शौरसेन्यां “भाजन" स्य केवल " भानणं" मिति, भिन्दिपालम्य " भिन्दिवाली ” भिगिडवालो इति रूप इयं तथा 'भीम" स्य भिपपो इति रूपं भवति । Aho! Shrutgyanam Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 84 ) मेरा मल्ल मन्युः संस्कृतं प्राकृतं संस्कृतं प्राकृतं भ्रुकुटि: भिउडी मञ्जरो, खञ्जरो, माज्जारः चलता, भूलदा (मज्जारो मघवान् मघोणो मिरा मदकलः मअगलो मुकं मुक्कं, मुत्त मध्यमः मज्झिमो मुषलं मूमलं, मुसलं मध्यानः मन्मलो, मालो मूर्खः मुरुखो, मुक्खो मधूकं महुअं, महत्रं मूर्धा मुड्ढा, मद्धा मनोहरं मोहरं, मणहरं मूल्यं मन्मथः वम्महो मूषिकः मुमो मन्न, मसू . मिश्रको, मयूखः मोहो, मउहो मयूरः मोरो, मउरो, मयुरो मृतकं मड मरकतं मरग मृत्तिका मट्टिा मर्पित मड्डिअं मृत्युः मिनू, मञ्चू मलिनं मदलं, मलिणं म्मृदङ्गः मिअंगो, मुअंगो महहां मसिणं, मसणं माउअं, मउ महान महन्तो (१) माउक्क महाराष्ट्र मरहट्ठ माउत्तणं महत्तणं, मृदुत्व माकन्दः मअन्दा माउक्क माउमिश्रा, मृषा मुसा, मूमा, मासा ; मृषावाक् मुसावापा माधुय्य महरिनं मेथिः मृगाकः । मअंको मृदुकं मातृवसा) माउच्छा मेढी १। शौरसे न्यो “ महान् ” इत्यस्य “ महन्दो' इनिरूपं भवति । Aho! Shrutgyanam Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ संस्कृतं यथा यमुना यष्टिः जहा (१) जा लट्ठी (२) यावत् जित्ति, (३) जा, जाव युधिष्ठिरः { रक्त ं रत्न राजकीयं राजकुलं रात्रिः E रुग्लः रुदितं लघुकं लज्जावति प्राकृतं जट्टिलो, जचिठ्ठिलो (४) रणं, रत्त' रणं राक रात्र के रं (85 ) ܬ रायक्क राउलं, रात्रउलं राई, रत्ती ८८ वनिता व लुक्को, लुग्गो वल्ली रुण वसति: हलुअं, लहु वहिस् लज्जालुदूणी वातूल: १। यथा शब्दस्य शौरसेन्यां जधा तथा अपभ्रंशे जेम, जिह, जिध इति रूपाणि । २। यष्टि " शब्दस्य शौरसेन्यां " जट्ठी " इतिरूपं । "" संस्कृतं प्राकृतं ललाटं डालं, ण्डिालं, एलाडं लवणं लोणं, लचणं लाहलः णाहलो, लाहला (५) लाङ्गल: लागलो, (६) लागलो लाङ्गूलः णाङ्गूलो, लांगूलो (७) वदुरं वज्जं वुडं, वण्डं वोरं (८) वोरी वसई वनप्फई विलया, वणिदा वज्र वण्डं वदरं वदरी वनस्पति " 66 ३ । यावत् ” शब्दस्यापभ्रंशे जेवड्डुयं जेत्तुलो, जाम, जाहिं इति रूपाणि । ४। “ युधिष्ठिरस्य सौरसेन्यां “जहिहिरो” इतिरूपं । ५ | ६ | ७ | शौरसेन्यां “लाहल " लङ्ग ल स" लंगूलं ” इति रूपं भवति । स्य" लेहलं लाङ्गल वरिश्रं वेल्ली, वल्ली वही वाहिं, वाहिर वाउलो 37 66 >> ८। शौरसेन्यां" वदर' स वोरं" इति रूपं भवति । Aho! Shrutgyanam स्य "लंगलं 33 तथा Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 86 ) - वाष वाहो (अशनिः) संस्कृतं प्राकृतं | संस्कृतं प्राकृतं वाराणसी वाणारसी रद्धिः वुड्ढी हन्तं वेण्ट', वोण्ट, विष्ट । वाप्पो (धुमे) वृन्दारकः बुंदारो विंशतिः वीमा विञ्च्छुओ, विचकिल्लं वेदलं, विअदल्लं विच्छुओ, रश्चिकः विच्छई: विच्छड्डो विंचुरो, वितद्धिः विअड्डी । विछिनो विदगधः विअड्ढो वृषभ: उसहो, वसहो विभीतक वहेडअडो दृष्टं विठ्ठ, वुट्ट विशम्भः वीसंभो दृष्टिः विट्टी, वुट्ठी विश्वक वीमुं बहत्तरं वहअरं विश्वस्तः वीमत्थो विहफ्फई (२) विषमः विसढो, विसमो वुहप्फई, विसंष्ठुलं विसंह लं वहस्पतिः वहप्फई, वहस्मई विहीनः विरुणो, विहीणो भयप्फद, भयस्माई विहलः भिभलो, विभलो, विहलो विहम्मई, वुहम्मई वीर्य वीरित्रं वेणुः । वेलू रुक्खो , वच्छो (१) वेतमः बेडिमो (३) वेदना वित्रणा, वेत्रणा एकः वुड्ढो वैदूर्य वेरुलि वृत्त १। शौरसेन्यां " वृक्ष" सा रूपं " रुक्ख" इत्येव । २। ३। शौरसेन्यां " वृहस्पतेः " " विहप्प" इत्येकं रूपं भवति “ वेतम" सा " वेडस'' इति । Aho! Shrutgyanam Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 8 ) __ संस्कृतं प्राकृतं प्राकृतं संस्कृतं श्टङ्खलं शौदीयं शौर्य' श्वा । मंकलं मोडि मोरिअं सा, साणो व्युत्सर्गः व्युत्सर्जन ( मसाणं, श्मशानं र शवरः व्याकरण वारणं, वापरणं व्यापूतः वावडो विउसग्गो वोसिरणं शकटं सअर्ड शक्तः सक्को, सत्तो शनैश्चरः ___ मणिरो शमी छमी समरो शावः छावो (१) शावकः सुवो शाङ्ग मारंग शिथिलं सिढिलं, मढिलं शिरोवेपणा, शिरोवेदना मिरवित्रणा ( सीभरो, शीकरः २ सीहरो, (सीअरो (२) सिप्पी शुक्लं सुझं, सुक्क श्टङ्गं सिंगं, संगं ग्लेभ सेलिफा मीआणं, ( सुत्राणं मस्म श्यामाकः सामो लाघा मलाहा सेलिफो, सेलिम्हो षण्मुखः छम्मुहो षष्ठः छट्ठो षष्ठी छट्टी सटा मढा सप्ततिः सत्तरी सप्तदश सत्तरह सप्तपर्णः छत्तिवणो, छत्तवणो समर्थः अलं, समत्थो समईः समड्डो समस्तं समत्तं शक्तिः १।२। शौरसेन्या "भाव” सा सावो इति तथा "शीकर” सा "भीकर इति रूपं भवति । Aho ! Shrutgyanam Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ संस्कृतं सरोरुहं सर्व्वाङ्गीणः साक्षी सातवाहनः साध्वसं सामर्थ्यं साना सिंहः सिंहदत्तः सिंहराजः सिरा सुकुमारः सुकृतं सुधा सूक्ष्म प्राकृतं सररुहं, मरोरूहं सव्वं मिश्री मक्खिणो मालवाहनो सज्मसं सामच्छ', समत्थ सुहा सीहो सिंहदत्तो सिंहराश्र छिरा सोमाली, सुउमालो, सुकुमालो सकडं (श्रर्षे) कुहा वहश्रो, सुभगः सुहश्रो सुहवो ( 88) सुण्डं, मई, सुमं (श्रर्षे) संस्कृतं सूर्य: मोच्छामः ਜੈਅ सेन्य स्कन्दः स्तव्धः स्तम्वः स्तम्भः स्तवः स्तेनः स्तोकं स्त्यां स्त्री स्थविरः स्थान स्थानुः स्थूणा स्थूलं १ | शौरसेन्यां केवलं " इत्थी " इति रूपं । Aho! Shrutgyanam सुरिश्र प्राकृतं सूत्रासो सिंधवं सिम मे ं खंदो, कंदो ठड्ढो तंवो स्वंभो (स्थूणायां) ; थंभो, ठंभो (निश्चले) थवो, तवो त्यो त्यो छोकं, थोवं, थेवं, थो ठी ं थी ं, थिं दूत्थी, थी (१) थोरो ठी थी खाणू (वृक्षस्कन्दे) ; घाण (शिवे) थोपा, थू थोर, थूलं Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ संस्कृतं स्निग्धं ष स्नेहः स्पृहा स्फटिक थोरिव सद्धि', सिद्धि, षिद्ध हनूमान् हरः ( 89 ) प्राकृतं सुहा, सुसा, मणेहो, ऐहो छिद्दा फलिह खिडिओ, फिडिओ स्फिटिक: स्फोटक : खोडो, फोडश्रो (१) स्यात् (क्रिया) मिश्रा स्वप्नः मिविणो, सिमिलो हमन्त हीरो, हरो संस्कृतं हरीतकी हरिताल: हरिद्रा हरिश्चन्द्रः होनः हृदयं हृदः हडबई, हरडई हलिश्रारो हरिश्रालो हलद्दी हलिद्दी, Aho! Shrutgyanam प्राकृतं हलदा, हलद्दा हरिदो हो, हीणो हिश्रं, हिश्रश्रं (२) हृदो, हदो ; हर (श्रर्षे) शौरसेन्यां विशेष नियमानुसृताः शब्दाः । The following is a list of the words the forms of which have some peculiarities in the saurasení dialect. सं शौ सं प्रतिशीघ्र अन्यथा अतुलित श्रन्यादृशः श्रदिभीग अतुलिदं, अतुलितं (१) । रसेन्यां स्फोटकस्य फोडच्यो इति रूपं भवति । (२) पैशाच्चां हृदय स्य हितपं इति रूपं भवति । शौरसेन्यां दिवयमिति । (३) अपभ्रंशे अन्यथा शव्दस्य अनु, असच इति रूपद्वयं भवति ! (४) अपभ्रंशे धन्यादृशस्य बनादिसो अवराइसो इति रूपदर्थं । शौ अणधा (३) णादिसो (8) 12 Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ शु अर्जुका श्रजश्रा अवस्था श्रस्मदीयं श्रच दूव दूह उत्थितं एतावत् एव कौरव: श्रवरुवं, उव्वं क्षण: क्षारं कथं श्रवित्या अन्हकेर कं श्रचरीनं विश्र दूध उत्थिदं एन्ति ज्जेव, कोव, जेव कोरवो खण: खारं क क्खु गणिश्रा गचिदं ग्रथितं खलु गणिका ग्रथितं चूतलतिका चूदलदिश्रा तथा तथा ( शौ 90 ) सं तावत् त्वदीयं दुहितका नিत: पिटक: प्रगुणं भरतः भन्त भर्तृदारिका मदनिका मदीयं माटक: मूर्ख यथा यावत् वदनं वृक्षः मदृतं मह शौ तेति, दाव तवकेरकं दुहिदिश्रा निचिंदो पितुको उज्जवं भरधों भट्टा Aho! Shrutgyanam भट्टिदारिश्रा मदणिश्रा ममकेरकं मातुको मुरुखो जधा (१) जित्तिश्रं वद रुकखो सहमत्थि महमा मौदामिनी मोदामिणी मरिकखं (१) अपभ्रं मे यथा शब्दस्य जेम, जिह, जिम, इति रूपाणि भवंति । Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 91 ) प्राचायां वक्ष्यमाणकारिकैव विशेषविधायिनी। The following káriká points out the peculiarities of the Práchya dialect : हीही भो परितोषे स्थात् हीमान हीच विस्मये, यजेत्र, ज्जेत्र जिशा शब्दा एवार्थे सम्मताः सतां । वक्र बङ्गु तरङ्गौ दौ सम्बुद्ध्याक्षेपयोररे। दूणं, दूमं, इदं त्रीणि दृश्यन्ते दूदमर्थके वीदा विहित विप्रोको प्रकृते वहिदं तथा ; अवि, भाविद्राविद प्रायोग्राम्योपमा बहु । अवन्त्यां विशेषनियमानुगा: शब्दाः । The following are the words which have special forms in the Abantí dialect : सदृशं सरिछ अवन्यां दृश्यते ते मे दयोः प्रायत्तहं महं, ते-तहं ; मे-महं ; श्रा, मागध्यां विशेषनियमानुगताः । For the following words, special rules are laid down in the Mágadhí: श्रोलं मडे, मदे कोष्णं कोशिएं रत्न कडे, कदे वयस्यः वयंशो गीश्मः गिम्हो वमतिः वसधी गतं गडे, गदे वुभुक्षा भुभका तस्मात् ता (१) Pटगाल: शिाला, शाल कर (१) शौरोन्यामपि तस्मादित्यस्य ता इति भवति । Aho! Shrutgyanam Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 92 ) ही - विस्मयेच, तापेच, कुत्सार्थेच विदुर्बुधाः ; लेले, असे, शव्दाश्च सम्बुध्याक्षेपयोर्मताः । माचार्थे मात्रिकं ख्यातं; किश्चातच पिशात के; गणनयां मता गया; पुरुषो पुलिशस्तथा; हीमानहे विस्मये स्यात् ; लुक् स छन्दोवशादिह, बटोर्वडुव मिच्छन्ति ; हडकं हृदये तथा ; श्रहञ्च दृश्यतेऽत्रापि श्रइमर्थे हगे, हो; युग्मदर्थे पदद्दन्छ तुप्पं तुम्हे च सम्मतं ; पैशाच्यां विशेष नियमानुगताः शब्दाः । Words for which special rules are laid down in the País áchí dialect: सं पै पिच उम्रनं, उह कच्च दूव उष्ण का गृहं पक्ष्म पृथिवी प्रथमं पैशाच्यां टुस्याने तुर्भवति ; in the paisáchi, तु is substituted for टु as कुतुम्बके । अद्भुतं अन्यथा अपभ्रंशे विशेषनियमानुगताः शब्दाः The following are the words under special rules in the Apabhransa. सं अप ढक्करि अनु, अलह ; पै किंडं, खरञ्च पखमं पुथुपी पुथुमं सं दिवा ध्रुवं Aho! Shrutgyanam अप दिवे ध्रुवु Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 93 ) पुनः पुणे ईदृक वृत्त किल अप सं अनादिमो, नव मवख. अन्यादृशः । अवरादूसो नांहि अपस्कन्दः दडवडो परं पर आपत् श्रावद एह पृथक पृथक् जुलं, जश्र ईदृशः अदूसो प्रादू, प्रायो, प्रायः उक्र । प्रादुम्ब, पाविम्व कथं केम, किह, किध मा में। किर मनाक मणाश्री कीदृक केह यत्र जेत्थु, यत्तु कीदृशः कदूसो यथा जेम, जिह, जिध कुतः कउ, कहं यादृक् जेह कुत्र केतथु यादृशः जदूसो चकट: घंप्पलो वर्ती विचं कौतुकं विणा विण क्रीडा विपत् . विवद् ततः तो विषम वुनं तेत्थु, तत्तु शीघं वहिल्ल तथा तिम, तिह, विध संपत् संव तदा समा तादृक् सह सहं तादृशः तसो कोह तो सम Aho ! Shrutgyanam Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (94) पाञ्चांल्यां विशेष-नियमः । ॥ रमोर्व्यत्ययः ॥ The only special rule in the pánchalí is that r and 1 are optionally interchangeable. टक्क भाषायां विशेष नियमः । ॥ उदहलं ॥ The only special rule in the Takka dialect is that u is added to the end of nearly every word. भाभीयां विशेष नियमाः । Following are the special rules in the A'Bhírí dialect , ॥ कीचके कस्यादा ॥ In the word kíchaka the final k optionally assumes the form of a कीअा ; पक्षे जीअयो। ॥ क्वचित् डरयोलः ॥ In some words 2 is substituted for both d and r. ॥ न लोपोऽरण्ये ॥ In the word aranya the initial a is not elided. ॥ समासे लोपश्च ॥ The medial vowels of the compound words are elided. अव्ययं ॥ Indiclinable words. Aho ! Shrutgyanam Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्राम णवि रहाणार्थ हंदि । •B56 195 ) वाक्योपन्यासे मामि, अभ्युपगमे ___ हला, सख्या आमन्तणे वैपरीत्ये हले ) ( विषादे, विकल्ये, दे सख्या सम्मुखीकरणे इंदि र निश्चये, पश्चात्तापे, हुं दाने, पच्छायां, निवारणेच ( सातत्ये ) निश्चये, वितर्के, ॐ सम्भावने, विस्मये च । गहायां, श्राक्षेपे, विस्मये मिव, पिव, ) सूचनायां च विव, वित्र, इवार्थे कुत्मायां व्व, व ) रे, अरे सम्भाषणे, रतिकलहे च गद, चेत्र, _ सम्भाषणे, अवधारणेच चित्र रतिकलहे, क्षेपे च जेण, तेण लक्षणे ओ सूचनायां, पश्चात्तापे वले निर्धारणे, निश्चये च सूचनायां, दुःखे, किर, दर, हिर किलार्थे संभाषणे, अपराधे, णवेर केवले अव्वो र विस्मये, आनन्दे, एपरि श्रानन्तर्यों आदरे, भये, खेदे, অস্থি निवारणे । विषादे, पश्चात्तापे च श्राण, पद निषेधार्थ अदू सम्भावनायां माद मा (अ) थै वणे निश्चये, विकल्प, निर्वे दे । अनुकम्पायां च ( भय, वारण, मणे विमर्श विषादे अम्मो आश्चर्ये ( आमन्तणे च अप्पणो स्वयमर्थे इद्धी Aho ! Shrutgyanam Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दर अल्पार्थे, ( 96 ) पाडिकं । मोरउल्ला मुधार्थे । प्रत्येकार्थे पाडिएक) पश्यार्थे । ईषदर्थ च दूहरा इतरार्थे किणो प्रश्न एक्कसरि झटिति, सम्पति दू, जै, रोरा पादपूरणे शौरसेन्यां अव्ययं । दार्णि इदानों हला सख्याहाने ज्जेव, (यजेव) एव विस्मये, निर्वे दे हीमाणहे। एवंणेदं एवमिदं किंणेदं किमिदं अम्महे हर्षे दडात्थ ट्रागार्थे हीही विदूषकस्य होषों को हंजे चेच्या हाने दव, विश्र, व्व दूतार्थे शेषं प्राकृतवत् । एते ह्यययशब्दा मागभ्यामपि तत्तदर्थेषु व्यवड़ियन्ते। केवलं "अधुना” शब्दस्य अऊरि इति रूपं भवति । अपभ्रंशे विशेषाव्ययशब्दाः । छद्रु यदि हहु इत्यादयः शब्दानुकरणे, घुग्घी इत्यादयः चेष्टानुकरणे । नं, नउ, नाइ, . घ, खाएं दूत्यादि अनर्थकाः नवागू, जणि, जणु ) पच्छदू पश्चात् हेल्लि हे मखि एम्मद एवमेवं एयवारा एकशः अवह अथवा केहिं, तेहिं, रेमि, ) पचलिउ प्रत्युत रेसिं, ताण एत्तहे पुणु पुनः एम्बाहि दूदानी अवसे, श्रवस अवश्यं । तादथे दूतः Aho! Shrutgyanam Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अथ चतुर्थोधयायः । शब्द साधन विधिः । Declension of Nouns. ॥ साधारण नियमाः ॥ General rules. (१) ॥ प्राकृते संस्कृतवत् त्रीण्येव पुंस्त्रीक्लीवाख्यानि लिङ्गानि सन्ति । येषां संस्कृतशब्दानां प्राकृते लिङ्गविपर्य्ययो भवति प्रथमाध्याये तद्वि वेकः कृतः । Prákrita like the sanskrita has three genders, masculine, faminine. and neuter. We have in the first chapter laid down rules how sanskrita words change their gender in Prákita. (3) | (२) ॥ प्राकृते द्विवचनं नास्ति || As stated in the first chapter, Prakrita has two numbers, singular and plural. The latter being also used in the place of sanskrita dual. (३) प्राकृते षड्विभक्तयश्चतुर्थ्या श्रभावः । Prákrita has all the sanskrita cases except the da. tive which is replaced by the genetive. (१) शौरसेन्यां भागधेयं पु ंसि ; The word Bhágadheya which is held neuter in general Prakita, is used in masculine in the Saurasení. सुप्तिङ् लिङ्ग विभक्तीनां शाकार्य्यान्तु विपर्य्ययः । In the sákári dialect the change from sanskrit of the affixes denominated sup and tin and also of the genders and the cases, is most arbitrary. Aho! Shrutgyanam 13 Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 98 ) (४) प्राकृते पञ्चविधाः शब्दा दृश्यन्ते - अवर्णीन्ता, दूवर्णीन्ता ; वर्णान्ता: ; ऋवर्णीन्ताः ; तथा हलन्ताः । For the purposes of declension, Prákita nouns may be divided into five classes; (1) those ending in a and á; (2) those in i and í; (3) those in u and ú; (4) tbos ending originally in ri ; ( 5 ) those ending originally in consonant. (१)। अकारान्त पुंल्लिङ्ग शब्दरूपाणि । General rules for Declension of nouns ending in a (masculine) : (१) अदन्तात् पुंसि प्रथमैकवचनस्य सोः स्याने श्री स्यात् । The affix su of the nom. sing. becomes ० (२). (२) जस्, शस्, ङमि, आम्, एषु परतोऽदन्तस्यान्तस्य दीर्घा भवति जसोलो' पथ । (३) The final a becomes á before the affixes (nom. plu.) शस् (ac. plu.) ङसि (the oblative sing.) and याम् (the १ | वस्तुतस्तु त्रिविधा एव शब्दा कारान्तचलन्तानां कार्य्यं कालेऽभावात् । In fact there are only three classes, for the final ri changes generally to u, or in the some cases to ara or ára and the final consonants are either dropped or takes an 'a' after them. २ | मागध्यां सौपरेऽकारस्य 'ए' कारो भवति सुलोपश्च । In the Magadhí dialect the final a becomes e () before the affix su and the affix su itself is dropped, as वृक्षः रुक्खे एषः - एशे, मेष:- मेशे, अपभ्रंशे स्यमोः परयोरकारस्योकारो भवति । In the Apabhrans'a u is substituted for the final a of a noun when the affix su or am is applied to it. ३। अपभ्रंशे सर्व्व दैव जशशसोलोपः In the apabhrans' a jas and sas are always elided, Aho! Shrutgyanam Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 99 ) genetive plu.); and jas, and sas (the affixes nom. and acc. plu.) are also elided. (३) अतः परस्यामोऽकारस्य लग भवति । The a of am, the affix of the accusative singular is elided. (४) अतः परस्य टा इत्येतस्य षष्टीवहुवचनस्य चामो यो भवति । Ņ is substituted for tá and ám, the affixes of the instrumental singular, and genetive plural. (१) (५) ङि ङसौ वर्जयित्वा सुपि परतः अकारस्य एत्त्वं भवति । The final a of nouns ending in a becomes e in all the cases except fs (loc. sing.) and C(gen. sing.) (६) श्रतः परस्य भिमःस्थाने केवलः सानुनासिकः मानुस्वार श हि भवति । Hi, hin, or him is substituted for bhis, the affix of the instru. plu. (२) (७) अतः परस्य ङ से तो, दो, दु, हि, हित्तो इत्येत आदेशा भवन्ति । दकारस्य लुक् च । १। अपभ्रंशे 'टा' स्थाने सकारानुखारौ विहितौ In the apabhrans' a cither ņ or anuswará is substituted for ţá. अपभ्र' टा परतोऽकारस्य नित्यमेत्त्व भिसि च विकरप्रेन ; In the apabhransa e is invariably substituted for the final a in instr. sing. and optionally in instru. plu. अपभ्रंशे अकारात् परस्यामो 'ई' इत्यादेशो भवति In the apabhransa Gham' is substituted for ām the affix of the gen. plu. मागध्यां धामो डाहं वा In the magadhi dahanm is optionally substituted for am. २। प्राकृत प्रकाश कल्पलतिकयोः केवलं 'हिम्' इत्यादेशो विहिनः According to Prakritaprakasa and Kalpalatika only 'him' is substituted for bhis. Aho ! Shrutgyanam Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 100 ) tto, do, du, hi, and hitto are severally substituted for nasi the affix of the ablative sing. (3) The d of do and du is also elided. (८) अतः परस्य भ्यसः स्थाने त्तो, दो, दु, हि, हिंतो मुंतो इत्यत श्रादेशा भवन्ति । Bhyas the affix of the ablative plural is replaced by tto, do, du, hi, hintto or sunto (२) (६) अतः परस्य ङसः स्थाने स्म इत्यादेशो भवति । Ssa is substituted for nas the genetive, sing. (३). (१०) अतः परस्य डे रेकारो म्मिश्चादेशो भवति । E and mmi are substituted for ni the affix of the locative singular. (8) १। प्राकृत प्रकाश कल्पलतिकयोः ङसेः स्थाने 'आदो' 'दु' तथा 'हि' इति त्रय एव यादेशा विहिताः। According to Prakritaprakasa and Kalpalatika the substitutes for nasi are only three in number ado, du and hi; शौरसेन्यां ङसेः स्थाने यादो, ज्यादु इत्यादेशौ भवतः ; कल्पलतिकामते केवलं दो। In the saurasení ado and adu are substituted for nasi but according to kalpalatika only do is substituted for it. पैशाचां उसेः स्थाने यातो धात्तो इत्यादेशौ भवतः। In the paisachi āto aud atto are the substitutes for iasi. अपभ्रंशे उसे ई, ह In the apabhransh ha and hu are substituted for nasi. २। अपभशे भ्यसोऽकारात् परस्य हूं इत्यादेशो भवति। In the apabhransa hum is substituted for bhyas after nouus ending in a. ३। मागध्यां ङसो विकल्प नाहादेशो भवति । In the magadhi sha is optionally substiuted for ias अपभ्रंशे डसः सु, हो, मो, इत्येत ज्यादेशा wafort I In the apabhrans'a the substitutes for ias are su ho and sso. ४। भौरसेन्यां अदन्तात् वे केवलं एकार एव। In the sauraseni only e is substituted for vi after nouns ending in a. Aho ! Shrutgyanam Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रथमा ( nom.) feater (acc. ) तृतीया (instr.) पञ्चमी ( abl.) षष्ठी (gen.) सप्तमी ( loc.) सम्बोधनं (voc.) ( 101 ) उदाहरणम् । Examples of the above rules. एकवचनं Singular. देवो देवं देवेण (१) देवत्ती देवाची देवाउ देवाहि देवाति इत्यादि देवत देवे, देवेम्मि देव, देवो देवे, देवा देवेहि, देवेहिं, देवेहिं देवाहिंतो देवासंती देवे चिंतो, इत्यादि वहुवचनं Plural. देवा सर्व्वे दन्ता देव शब्दवत् ज्ञातव्याः । All nouns ending in a are declined like देव । १ | कल्पलतिकामते देवेणं देवाणं इति टामो रूपं । २। अपभ्रंश सुपो दिं च कचिद्भवति । देवाण, देवाण देवेसु, (२) देवेसुं देवा पुंलिङ्गकारोकारान्त-शब्दानां रूपाणि । Declension of nouns (masculine) ending in (इ) i or 1. (उ.) नियमाः (rules.) (१) दुदन्तानां सु, जस्, भिस्, भ्यम्, सुप दूत्येतेषु परतो ऽन्तस्य दोघं भवति । Before su ( nom. sing.) jas ( nom. plu. ) bhis (instr. plu.) भ्यस (oblative plu.) the final i or u of nouns becomes long. Aho! Shrutgyanam Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 102 ) (२) इदन्तयो जस प्रोकारादेशो भवति, पोच ; जसोलुक् चः क्वचित् । O or no is substituted for jas (nom. plu.); in some instances jas itself is elided. (३) दूदुदन्तयोः शमो यो भवति । उसश्च वा । (१) Ņo is substituted for sás (the affix acc. plu.) ņo is also optionally substituted for nas (GH) the gen. sing. (४) दुदन्तेभ्यः टा विभकर्ण इत्यय मादेशो भवति । Na is substituted for tā (intr. sing.) (२) (५) ॥ शेषमदन्तवत् ॥ The remaining declension is like that of nouns ending in a. उदाहारणानि Examples. एकवचनं वहुवचनं प्रथमा (nom.) गिरी गिरीयो, गिरियो द्वितीया (acc.) गिरि गिरिणो (३) टतीया (instr.) गिरिणा गिरीहिं पञ्चमी (abl.) गिरिदी इत्यादि गिरिहिंतो, गिरीसुतो इत्यादि got (gen.) गिरिणो, गिरिस गिरिण, गिरिणं (१५) सप्तमी (loc.) गिरिम्मि गिरीसु, गीरीखें, सम्बो (voc.) गिरि गिरीयो १। अपभ्रंशे इटुङ्मयां ङसि, भ्यस्, डीनां यथा क्रमं हे, हुं, हि इत्यादेशा भवन्ति । In the apabhrans'a he hum and hi are substituted for nasi, bhyas and ni respectively after nouns ending in i or u. २। अपभ्रशे टा स्थाने ए सानुस्वारो एकारथ भवति । In the apabhransa e as well as anuswara and na are substituted for tá after nouns ending in i or u. ३। केषाश्चिन्मते शसि च गिरीयो गिरि, गरो , गरु इति रूप द्वयं। According to some authorities these nouns may have two other forms in sás as गिरीयो, गिरि, गुरुचो, गुरु । Aho ! Shrutgyanam Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पञ्चमी ( 103 ) प्रथमा गुरू गुरुयो, गुरुणो द्वितीया गुरुणो (१) तृतीया गुरुणा गुरूहिं गुरुदो इत्यादि गुरुहितो इत्यादि घटी गुरुणो, गुरुस्स गुरुणं, गुरुण (२) सप्तमी गुरुम्मि गुरुसु, गुरुसुं सम्बोधनं गुरु गुरुयो सर्वे दूकारान्ता गिरिशब्दवदुकारान्ताश्च गुरुशब्दवत् रूपाणि भजन्ते। | All nouns ending in i or u are declined like giri or guru respectively. कारान्त पुंलिङ्ग शब्द रूपाणि (नियमाः) । Rules for Declesion of nouns ending in ri () (masculine.) (१) ऋकारान्तस्य सुपि परत पार इत्यादेशो भवति। अदन्त वच्चास्य रूपाणि । The final ri of words becomes ára before all case affixes, and such words are declined like those ending in a. (२) स्वमौ वर्ज सुपि परत ऋकारस्य स्थाने विकल्प नोकारादेशः उत्व पक्षे चोकारान्तशब्दवदरूपाणि भवन्ति । U is optionally substituted for final și before all caseaffixes except सु (nom. sing.); and अम (acc. sing.); when u is substituted for ri, the rules of declension prescribed for nouns ending in u, shall apply. १। अपभ्रंशे यामो हूं हं, च भवति। In the apabhransa, him as well as ham are substituted for ám after nouns ending in i or u. २। शौरसेन्यां भर्ट शब्दस्य 'भट्ठा' इति रूपं भवति। In the saurasent the word bhartri take the form of thattá. Aho! Shrutgyanam Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 104 ) (३) सम्बोधने सौपरे ऋदन्तस्य विकल्पे नाकारादेशो भवति विशेषणवाचिनि तु न। A is optionally substituted for the final ?i (9) of nouns in vocative singular, as हे पित्र, हे पिअर, (हे पितः); but this rule does not apply to words ending in ți () used as adjectives, as हे कत्तार।। (४) पित्त, भ्राट, जामादणां सुपि परत ऋस्थाने 'अरो' भवति अारापवादः। The și of the words pitri, bhrátri, and jámátri becomes ara instead of ara before the case affixes ; तेषामदन्तवत् रूयाणि च they are declined like words ending in a; सौ परत आकारश्चवा before the affix su, the ki of these words may also optionally become á. Examples उदाहरणानि । भर्त्त शब्दः । एकवचनं वहुवचनं १मा (nom.) भत्तारो भत्तु णो, भत्तारा २ या (acc) भत्तारं भत्तु णो, भत्तारे ३या (instr.) भत्तणा, भत्तारेण भत्तारेहिं, भत्तु हिं ५मी (abl.) भत्तारादो, भत्तु णो इत्यादि भत्तारहिं, भत्तु हितो ६ष्टी (gen.) भत्तु णो, भत्तारस्म भत्तु णं भत्ताराणं ७मी (loc. भत्तारे, भत्तारम्मि, भत्तु म्मि भत्तु सु, भत्तारेसु सं (voc.) हे भत्तार हे भत्ताराः सर्वेषामकान्तपुंलिङ्गानां भर्ट शब्दवत् रूपाणि भवन्ति । All nouns ending in și are declined like the word bhartri. Aho! Shrutgyanam Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 105 ) पिट-शब्दः। एकवचनं वहुवचनं १मा (nom.) पित्रा (१) पिअरो पिपरा (२) २या (acc.) पिअरं (३) पिअरे, पिदुणो ३ या (instr.) पिअरेण, पिदुणा पिअरेहिं ५ मी (abi.) पिपरादो, पिदुणो इत्यादि पिअरहितो, पिदुहितो इत्यादि ६ष्टी (gen.) पिअरस्म, पिदुणो पिअराणं, पिदुणं ७मो (loc.) पिअरे, पिअरम्मि, पिदुम्मि पिअरेसु, पिदुसुं में (voc.) हे पित्र, हे पिअर हे पिरा एवं भ्राट, जामात्री रूपाणि भवन्ति । The words bhrátri and jámátri are declined like pitri. ईकारोकारान्तानां पुलिङ्गानां रूपाणि । Declension of words (masc.) ending in í or ú. (१) प्राकृतप्रकाश कल्पलतिकयोरीकारोकारान्तानां शब्दानां साधनार्थं न पृथक् सूत्राणि विद्यन्ते। प्रतीयते तत् तेषामपि यथाक्रम मिकारोकारान्तवत् कार्याणि भवन्तीति । १। शौरसेन्यां प्रथमैकवचने “पिदा” इतिरूपं भवति। यथा “ ताद को वि एदाए पिदा" In the saurasenf the word pitri becomes pida in nom. singular. २। भ्राटशब्दस्य जसि ‘भादरो' इतिरूपम् दृश्यते। We find also the form 'भादरो' in nom. plu. of bleritri as अणगेहन्द एदं ववसिदं ते भादरो। ३। भाषान्तरे अमि 'पिर' इति रूपम्। In some dialects we find also the form fout in acc. sing. 14 Aho! Shrutgyanam Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 106 ) In the Príkrilaprakas'a and kalpalatiká no special rules are given for declension of masculine words ending in í or ú. Such words are declined like those ending in i or u respectively. (२) हेमचन्द्रेणतु क्विवन्तानां ईकारोकारान्तानां सर्वस्यामेव विभक्तौ हस्व विधानं कृतं, सम्वोधनेतु विकल्प न । According to Hemachandra the final í or ú of words, whiclı are formed by the application of the suflix kwip to the roots, becomes short before all casc affixes. This rule is optional in the vocative singular. गो शब्दस्य पुलिङ्गे गाव दूति रूपं भवति । ततोऽस्यादन्तवत रूपाणि भवन्ति। The word go takes the form of na in the masculino and is declined like words eding in a. स्त्रीलिङ्ग शब्दाः । Feminine nouns. स्त्रीलिङ्ग शब्दानां रूपकथनात् प्राक् स्तो प्रत्यया विविच्यन्ते । तेच प्रायः संस्कृतवत्, कचित्तु विशेष नियमानुगताः । Before proceeding to decline feminine nouns it would be necessary to state that the rules for feminine suffixes in sanskrita are in general also applicable to prákrita. Some words in prakrita are however subject to special rules, which we enumerate below. विशेष म्ती-प्रत्ययाः । Suffixes which are applied to some special feminine nouns, Aho ! Shrutgyanam Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 107 ) (१) अणादि प्रत्यय निमित्तो योङीरुखियां तस्य विकल्पः । The suffix né which is, prescribed by pánini's sútra (4/1/1.5) to faminine nouns is optionally applied in Prákrita. (२) अजातिवाचिनोनाम्नः खियां विकल्प न डीः । Except in words signifying species, the suflix ní is optionally applied to all feminine nouns, as काली, काला इत्यादि ; कुमायादौ नित्यमेव the suffix it is invariably applied to the words kumúrí &c. (३) छाया हरिद्राभ्यां वा । Ní is optionally applied to the words chhayá and Ilaridri, as छाहा, छाही ; हलद्दा, इलद्दी; (४) स्वस्रादेः स्थाने स्वसादय, आदन्तबच्चरुपाणि । The feminine words swasri &c. assume the forms of sasá &c. and are accordingly declined like words ending in a ; as ससा, नणंदा, दुहिआ। (५) अनामि सुपि किं-यत्-तद्भः स्त्रियां डीवा । When the pronouns kim, yat, and tat are used in the feminine gender vi the suffix is optoinally applied to them, as कीयो, कायो &c. (१)। ॥ स्त्रीलिङ्ग शब्द माधन नियमाः । The following are the rules for the declension of feminine nouns. (१) खियां जाशसोः स्थाने उत्, श्रोत् इत्येतौ वा भवतः ; दीर्घ श्च वा इवस्य । १। शौरसेन्यां नेष विधिः प्रवर्तते। This rule has no force in the saura seni dialect. Aho! Shrutgyanam Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 108 ) In feminine nouns either ut or ôt is substituted for both the affixes jas and sas and the final short vowels become optionally long (१) । (२) खियां वर्तमानात् नाम्नः परे टा, ङस, ङीनां स्थाने आत् अत्, इत्, एत, इत्यत आदेशा भवन्ति । अादन्तात्तु टादीनां स्थाने पान भवति । In the declension of feminine nouns the affixes tá, nas and it change to either at, at, it or et; (२) these affixes do not change to at after feminine nouns ending in a. (३) सर्वत्र प्रागदीघों ङसेवा। The final short vowel of a feminine noun becomes long before all case affixes ; but before nasi the rule is optional. (३)। (४) स्त्रीलिङ्गस्य नाम्नोऽमि परे इखो वा भवति । The final long vowel of a feminine noun becomes short before the affix anm (acc. sing.) (५) खियां वर्तमानादीकारान्तात् सोः जशशमोश्च स्थाने श्राकार वा भवति । १। शौरसेन्यां जसि खियां उत् नस्यात् In the sauraseni ut is not substituted for the affix jas in the feminine noups, । अपचणे टास्थाने एदेव । In the apabhrans'a only e is substitutes for tá (instr. sing.) ३ अपभ्रम ङसि ङसोःस्थाने हे, भ्यस्यामोः स्थाने ऊं, तथा डेः स्थाने हि भवति In the apabhrans'a he is substituted for nasi and nas ; hum for thays and ám and him for ni. Aho ! Shrutgyanam Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 109 ) In the declension of feminine nouns ending in í (2) á (ET) is optionally substituted for su (nom. sing.) jas (nom. plu.) and sas (acc. plu.) (६) आवन्तात् सम्बोधने आप एत्व । The final á of the feminine nouns formed by the application of the suffix áíp after them, changes to e in vocative singular ; as हेमाले, अन्यत्रतु न भवति। This rule is not applied to nouns ending in á not so formed; as हेपिउच्छा; आकारान्त स्त्रीलिङ्गशब्दाः । Declension of feminine nouns ending in á. लता शब्दाः । एकवचनं वहुवचनं १मा (nom.) लदा लदा, लदाओ, (१) लदाउ २या (ace.) लदं लदा, लदाओ, लदाउ ३या (instr.) लदाए, लदादू लदा लदाहि, लदाहिं, लदाहि ५मी (abl.) लदादो, लदाए इत्यादि लदहिंतो दूत्यादि ६ टी (gen.) लदाए, लदाइ, लदान लदाणं, लदाण ७मी (loc.) लदाए लदाह लदान लदासु लदासं सं (voc.) हे लदे लदाओ सव्व आकारान्ता लतावत्। १। Observe that in Prakrita, no sandhi, is allowed between the vowel of a case affix and the final vowel of the word to which it is applied. प्राकृत प्रातिपदिक विभक्तिखरयोर्न सन्धिः । Aho ! Shrutgyanam Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५ मी (abl.) ( 110 ) All feminine nouns ending in i are declined like लता। इकारान्त स्त्रीलिङ्ग शब्दाः । Feminine nouns ending i. एकवचनं वहुवचनं १मा (nom.) वुद्धी, बुद्धी, वुद्धिो , बुद्धि २ या (acc.) बुद्धि वुद्धी, बुद्धिो , बुद्धिउ या intoवुद्धीए, वुद्धीद ३ या (instr.) वुद्धीहि र ( वुद्धीपा वुद्धि (वुद्धीहं । वुद्धीए, वुद्धीद वुद्धीहितो, वुद्धीमुंतो ( इत्यादि ( इत्यादि ६ष्टी (gen.) । वुडीए, वुडी बुडोणं, । वुडीपा, वुडी । बुद्धीण । वुडीसु, वुडीए, वुडी ७मी (loc.) 8 । र वुडीआ, वुडोत्र । वुडीमुं सं (roc.) वुडी वुडी, वुडीओ इत्यादि सर्च इकारान्त खीलिङ्ग शब्दा वुडिशब्दवत् । All feminine nouns ending in i are declined like the word वुद्धि। उकारान्त स्त्रीलिङ्ग शब्दाः । Feminine nouns ending in u. एकवचनं वहुवचनं १म (nom.) घेण धेणू, धेणूत्रो, घेणउ २या (acc.) घेणु धेण, धेणो, धेउ Aho! Shrutgyanam Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Aho ! Shrutgyanam Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 112 ) उकारान्त स्त्रीलिङ्ग शब्दाः । Feminine nouns ending in ú वधू शब्दः । एकवचनं १ मा ( nom.) वह २या (acc. ) वहं ३ या (instr. ) वहए, वह भूमी ( abl.) वदो, वह ६ ष्टी (gen. ) टतीयावत् मी ( loc.) तृतीयावत् सं (voc. ) वह इत्यादि । इत्यादि इत्यादि वह, वह वह, वह एकवचनं १ मा ( nom.) मात्रा २या (acc.) मात्रं (१) ३ या (instr.) मात्रा, मात्रा इत्यादि बहुवचनं वहृदि, वह हिं ऋकारान्त स्त्रीलिङ्ग शब्दाः । Feminine nouns ending in ri (ञ) मातृ शब्दः । Aho! Shrutgyanam वहणं, इत्यादि इत्यादि वहितो वहतो वहसु, सर्व्वे ऊकारान्त स्त्रीलिङ्ग शब्दा वधूवत् । All feminine nouns ending in ú are declined like the word वधू । वहण वसुं वजवचनं मात्रा: माए माहिं माहि १ | शौरसेन्यां द्वितीयैकवचने 'मादर' इति रूपं भवति । In the sauraseni acc. sing. form of the word मा (átri ) is मादरं ( madaram.) Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 113 > धूमी ( abl.) माश्रादो, मात्राए इत्यादि ६ष्ठी (gen.) तृतीयावत् ७मी (loc. ) तृतीयावत् सं (voc ) मात्र इत्यादि (१) माश्रहिंतो माश्रासुंतों माश्राणं, मात्राण मात्रा, मात्रासुं गो शब्दस्य स्त्रीलिङ्गे गावी, गाई दूतिरूपदयम्, ततश्च ईकारान्तस्त्रीलिङ्ग वद्रूपाणि । The word go in the feminine gender becomes गावी or गाई and is declined like the words ending in í. अजन्त क्लीव लिङ्गशब्दाः । Neuter nouns ending in a vowel. नियमाः (rules.) (१) क्लीवे वर्त्तमानात् स्वरान्तान्नाम्नः सोः स्थाने म् भवति । M is substituted for su ( nom. sing.) (२) क्लोवे वर्त्तमानात् स्वरान्तान्नाम्नः परयोर्जश्शमोः स्थाने दूँ, दूं, णिश्च त्येत आदेशा भवन्ति । ( २ ) । In, im or ni is substituted for jás and sás. (३) क्लीवे सम्वोधने सुलोपो भवति । The voc. sing. affix su vanishes after all neuter nouns. १। हेमचन्द्र मते मात्र शब्दस्य 'माई' 'मायरा' इति रूपद्वयं भवति । According to Hemchandra the word mátri assumes also two other forms viz माई' anÎ ‘मायरा.' २ । शौरसेन्यां लीवे जशसोः स्थाने केवलं फिरादेशः । In the Saurasení dialect, only ii is substituted for jas and sas after neuter nouns. अपभ्रंशे ‘हूं' एव and in the apabhransa, only im is the substitute for jas and sas. 15 Aho! Shrutgyanam Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (114 ) (४) क्लीवे मौपरे दुतो दीर्घः । The final i or u of a neuter noun does not become long before su (nom. sing.) अकारान्त क्लीव लिङ्ग शब्द रूपाणि । Declension of neuter nouns ending in a. कुल शब्दः । एकवचन बहुवचनं ९मा (nom.) कुलं कुलाणि, कुलाई, कुलाद श्या (acc) कुलं कुलाणि, कुलादू, कुलादू सं (voc.) हे कुलं पुम्बदन्यत् | The remaining are like masculine words ending in a. इकारान्त लिव लिङ्ग शब्द रूपाणि । Declension of neuter nouns ending in i. दधि शब्दः । एकवचनं वहुवचनं १मा (nom.) दहिं, दहि दहीणि, दही, दही, श्या (acc.) दहिं, दहि दहीणि, दहीई, दहि मं (voc.) दहि पुम्बदन्यत् । The remaining like masculine in i. उकारान्त क्लीव लिङ्ग शब्द रूपाणि । Declension of neuter nouns ending in u. मधु शब्दः । एकवचन बहुवचनं १मा (nom.) मई, मह महणि, मह, महदूं Aho! Shrutgyanam Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २या (acc.) मडं, मज सं (voc.) मज पुम्बदन्यत् । The remaining like masculine in u. एकवचनं हलन्ता शब्दाः । Declension of nouns ending in consonants. प्राकृते हलन्ताः शब्दा एव न सन्ति । केषाञ्चिदन्य-हलां लोपः केषाञ्चाजन्ते परिणामस्तत एव इलन्त शब्द साधनार्थं न नियम विशेषा लक्ष्यन्ते । प्राकृताचार्यैर्हि केवलमात्मन् राजनित्येतयोः शब्दयोः साधनार्थं कति नियमान् कृत्वा तएवान्यत्र नान्तेषु यथादर्शनं प्रवर्त्तिताः । As final consonants in sanskrita words are elided in Prakita or such words are transformed into others ending in vowels, Prakita granmarians do not give rules for declension of words ending in consonants; some special rules are however found for declesion of átman and Rájan and these are said to be applicable to words ending in n as far as usage of old authorities may allow. राजन् शव्द रूपाणि । Declension of the word rájan. ( nom.) ( 115 ) T ( 1 ) महणि, मह, मह दूँ १ मा २ या (acc.) रात्रं वज्डवचनं रात्राणो, रात्र राए, रात्राणो ९ हेमचन्द्र मरे मान्तस्य पुंसि विकल्प माणादेशो भवति । chandra, ána is optionally substituted for the final ending in n as राज्यालो राया इत्यादि । Aho! Shrutgyanam According to Hem letter of the nouns Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 116 ) ३ या (instr.) रणा, राणा राएहिं ५मी (abl.) रात्रादो, रलो, रात्रादु, रादूणो रावाहितो, राइहितो ६ष्ठी (gen.) रणो, रावणो, राप्रस्म रात्राणं, राणं, राप्राण ७मी (loc.) राम्मि , राए, रादूमि . राएसु, राएK म (voc.) रात्रा, रात्रं इत्यादि श्रात्मन् शब्द रूपाणि । Declension of the word Atman. एकवचनं वहुवचनं १मा (nom.) अप्पा, अप्पाणो अपपाणा, अप्पालो, अप्पा २ या (acc.) अपपाणं, अप्पं अप्पाणे, अप्पणो ३था (instr.) अप्पाणेण, अपपणा अपपाणेहिं, अपपेहि (अप्पाणाश्रो, अप्पणी, ( अपपाणाहितो ५मी (abl.) अप्याओ, अप्पादो अप्पाहिंतो इत्यादि ६ठी (gen.) अप्पाणम्स, अप्पणो अप्पाणाणं, अपपाणं ७मी (loc.) अपपाणम्मि, अप्पे अपपाणसु, अप्पेसु सं (voc.) अप्पं इत्यादि । युवन, ग्रावन, ब्रह्मन् इत्यादयो नकारान्ता आत्मन् शब्दवत् । All other nouns ending in n as युवन् &c. are declined like atman. प्राकृत कल्पलतिकायां सौ परे भवद्भगवद्भांतस्यानुस्वारो विहितः । According to prákrita kalpalatiká the final t of the words bhabat and bhagabat changes to anuswara before दूत्यादि Aho ! Shrutgyanam Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 117 ) su. (both nom. and voc. sing.) भवं (भवान्), हेभवं (हेभवन) भवं (भगवान्), हे भवं (हे भगवन्); (१)। प्राच्यायां भवच्छब्दस्य खोलिङ्गे भोदी दूतिरूपं भवति । In the Práchya dialect the feminine form of bhabat is bhodi. सर्वनाम शवदाः। The Pronouns. प्राकृते मर्ध्वनाम-सम्बन्धिनः केऽपि साधारण नियमा न दृश्यन्ते, सर्च एव नियमा विशेष-स्वभावाः। केवल मदन्तसव नामशब्दानां साधनार्थं कति साधारण नियमाः मन्तीति तेषामुल्लेखः क्रियते । अन्येषान्तु साधन नियमा स्तत्तदुदाहरणेभ्योऽवगन्तव्याः । (२) । There are no general rules in the prakrita grammar for the declension of pronouns. Almost every pro, noun is specially treated. But the declensions of the pronouns ending in a are subject to some common rules which we shall here notice. The declension of other pronouns may be gathered from the several examples given below. १ शौरसेन्यां नियम एष मघवत् शब्देऽपि प्रवर्नते। In the saurasenf this rule is also applied to Maghabat, नत्र दुर्वाससः सौ दुब्वासा इति रूपं In the Sauraseni the word Durbásas becomes dubbásá before nom. sing. । सर्वनामशब्दा अथवा सादिगणाः (The sarvādi class) सर्च, विश्व, उभ, उभय, डतर, डत्तम, (प्रत्ययान्त); इतर, अन्यमर, बत्, ब, नेम, सम, सिम, त्यद, यद्, एतद्, इदम्, यदस, एक, वि, युष्मद् , अस्मद् , भवत्, किम्। Aho ! Shrutgyanam Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 118 ) श्रदन्तसर्वनाम माधन नियमाः । Special rules for the declensions of pronouns ending in a. (१)। सादे रतः परस्य जस एद्भवति । E is substituted for jas (nom. plu.) after the word sarva &c. when used in the masculine gender. (3) (२)। सवा देरदन्तात् श्रामो एसिं इत्यादेशो वा भवति । उच्च सिं, मि, त्य इत्येत आदेशा भवन्ति, तथेदमेतदौ वर्जयित्वा डोईिचादेशो भवति। After the pronouns of the sarvadi class used in the masculine or neuter gender, the affix ám becomes esim, and ni becomes smim, mmi, tth or him optionally. But it does not become him after idam and etad. (२) सर्व शब्द पुं रूपाणि । Declension of the word sarva masculine. एकवचनं वहुवचन १मा (nom.) मयो सव्य श्या (acc.) सव्वं १। भाकऱ्या सर्वनाम एच, In the Sikari, e is optionally substituted for first a of sarvadi as सेव्ये, सकें। शौरसेन्या इदम् किं यत्ता चाम रसिं न स्यात् । In the Saurasent, esim is not substituted for im in idam, kim, yat and tat, टक्क भाषायां किमाई रामो 'ई' स्यात् । In the Takka dialect, ham is substituted for am after kim &c. अपभ्रंशे चकारामात् सर्वमानो के हिमेव केवलं। In the Apabhransa, only him is substituted for í after sarvadi ending in a. Aho ! Shrutgyanam Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 119 ) श्था (instr.) सव्वण सव्योहिं ५मी (abl.) सव्वदो मव्वत्तो इत्यादि मोहिंतो इत्यादि ६ठी (gen.) सव्वस्म सव्व सि सव्वाणं ७मी (loc.) सम्वस्मि सबम्मि सव्वत्य सवहिं (१) मधेसु सब्बसु ___ सव्वा दोनां सीलिङ्गे श्रादन्त स्त्रीलिङ्ग शब्दवस, क्लीवे अदन्त क्लीव लिङ्ग शब्दवत् रूपाणि । In the feminine gender sarvadi are declined like feminine words ending in á, and in the neuter like those ending in a. एवं विश्वादयः। The word viswa &c. which come under sarva class are thus declined. अपभ्रंशे सर्वस्य साहादेशः । In the Apabharanse, साह is substituted for सर्व । यत् शब्द पुं रूपाणि । Declension of the word yat (masculine.) एकवचनं बहुवचनं १मा (nom.) (२) जो २या (acc.) जं ३ या (instr.) जेण, जिण जेहिं ५मी (abl.) जत्तो, जदो जन्हा जात्रो जाहिंतो, जासुंतो इतादि १। चपन दिन्नात् सादे : से हां इत्यादे शो भवति । In the apabhransa ham is substituted for nasi after sarvadi तथा डो केवल हिम् एव and only him for ni (loc. sing) २। चपभ्रंशेध इति रूपं भवति। Aho! Shrutgyanam Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 120 ) ६ठी (gen.) जस्म जास (१) जाणं जेसिं (२) ७मी (loc.) जस्मिं, जम्मि, जहिं (३) जत्थ यच्छब्दस्य स्ती लिङ्गे आम वर्जिते डोब्वा भवति । यथा जी, जीया, दूतादि। The suffix ní is applied to the feminine of yat before all the case affixes except am (gen. plu.) तत् शब्द रूपाणि । Declension of the word tat (masc.) एकवचनं वहुवचनं १मा (nom.) सो ते, दे २या (acc.) तं, णं ३ या (instr.) तेण, तिणा, (४) ोण तेहिं, णेहिं ५मो (abl.) तत्तो, तदो, ता, तम्हा, ताो ताहिंतो दूत्यादि ६ष्ठो (gen.) ताम, से, तस्म (५) ताणं तेसि, मि (६) दाएं ७मी (loc.) तस्मि, तम्मि, तत्थ, तहिं (७) तेसु दूत्यादि १। अपभ्रंशे (In the apablhansa) पुं masc जासु' वी (fem.) जहे। २। शौरसेन्यां (In the sauraseni) केवलं (only) जाएं ; टक्कभाषायां (In the takka) जाहं, जाणं, इति रूप द्वयं । । कालार्थे जाहे, जाला when iii (loc. sing.) signifies time the word yat assumes the forms and it before it. ४। पैशाच्यां (in the paisachi j mase) 'नेन' स्वी (fem.) नाए। ५ सौरसेन्यां ङसि तस्य,' 'से' इति चामि च ताणमिति The form 'तास' is not used before rias in the sauraseni, and 'armis the only form before am. अपच (in the apabhaansa) ङसि (before gen. sing.) पुं (masc) सह, सी (fem.) तासु ; टक्कमाषायां (in the takka) चामि (before gen. plu.) ताहं ताणं ६। कालाथै when ni signifies time ताडे, ताला, शौरसेन्यां डमिन भवति । in the saurasení mmi is not substituted for ní. 5792 In the apabhransa masc तहिं, सी तहे। ७ । चपभशे वं इति रूपं । Aho ! Shrutgyanam Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 121 ) तच्छब्दस्य खोलिङ्ग प्रथमैकवचने सा इति रूपं । The word tat assumes the form of 'सा' in femi - nine nom. sing. लोवे (in neuter ) 'तं'; स्त्रियामाम्-वर्जिते डी च । The suffix ni (डी) is also applied to it before all case affixes except am (gen. plu.) यथा ती, तीच्या इत्यादि । एतच्छन्द पुं रूपाणि । Declension of the word etad (masculine.) एकवचनं ववचनं एते, एदे ; एते दे एतेहिं, एदेहिं, एए हिं १मा ( nom.) एस, एसो, (२) २ या (acc.) एतं, ३ या (instr.) एदिणा, एदेण, एपां भूमी (abl.) एत्तो, एत्ताहो, एश्रात्री इत्यादि ईष्ठी (gen.) एअस्स, एदरस, (२) एश्रम, से श्रयम्मि, एत्थ, दूश्रम्मि, (४) एश्रमि एश्रस्मिं इत्यादि ७मी (loc.) अदस् शब्द पुं रूपाणि । Declension of the word यदस् masculine. एतेहिंतो, इत्यादि सिं, एएसिं, एदाणं (३) एएस, एदेसु, इत्यादि १ | क्लीवे (in the neuter ) इदं एवं इति रूपद्दयं ; खियां (in the feminine एसा, इणमा इति रूपद्वयं ; अपभ्रंशे (In the Apabhrans' u) पुं (masculine) एहो खी (feminine) एह, ली (neuter ) एड : मौरसेन्यां एस इति रूपं न स्यात् the form 'एस' is not used in the Sauraseni dialect. २। अपभ्रंशे (In the Apabhransa ) ङसि ( before gen. sing.) एचहां इति रूपं । ३। शौरसेन्यां (In the Sauraseni, केवलं (only) एदाएं, ठक्क भाषायां (In the Taka) “एट्र्ई” "एदाणं" इति रूप इयं ४ । अपभ्रंशे (In the Apabhransa 'पद' इति रूपं । Aho! Shrutgyanam 16 Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 122 ) अमूणो अमणे इमे एकवचनं वहुवचनं १मा (nom.) अमू (१) २ या (acc.) अमुं ३ या (instr.) अमुणा अमूहिं ५मी (abl.) अमूत्रो, अमूउ, इत्यादि अमूहिंतो इत्यादि ६ठी (gen.) अमुणो अमुस्म अमूणं ७मी (loc.) अमुम्मि, अयम्मि, अम्मि अमूस इत्यादि इदम् शब्द पुं रूपाणि । Declension of the word इदम् (masculine.) एकवचनं वहुवचन १मा (nom.) दमो (२) (अ) २या (acc.) दूर्म, ३या (instr.) इमिणा, मेण, णेण एहिं, दूमेहिं, रोहिं ५मो (abl.) दो, इमादो, इत्तो इत्यादि मेहिंतो इत्यादि १। अदस् शब्दस्य प्रथमैकवचने सर्वच यह इति च रूपं भवति। The form (चह) also is used in all genders in the sing. शौरसेन्यां यह इति रूपं म भवति। In the Santraseni this form is not used. साधारणतः खियां श्रम, मथा क्लीवे अमुं, इति। But the forms पम and k are generally used in fominine and neuter respectively. इदम् शब्दस्य स्वीलिङ्ग सौ, चं, इमिचा तथा लीवे सौ, चमिच, इदम् इणम् इति रूप दयं भवति। In feminine nom. sing. it has two forms चं रमिया ; and the forms in neuter before nom. and acc. sing. are इदम् and इणम। पौरसेन्यां (In the Sauraseni the feininine form in the nom. sing.(खियां सौ) is चं, and (सीवे) in the neuter इदम् इमम्। अपने (In the Apadhransa) इदमो चायादेमः (पाय is substituted for इदम्)। दूमे Aho ! Shrutgyanam Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 123 ) ६ष्ठी (gen.) अस्म, इमस्म, से इमाणं, सिं (१) ७मी (loc.) अस्मिं, इमस्मिं, दूह, णे एसु किं शब्द पुं रूपाणि (२)। Declension of Kim (masculine.) एकवचनं वहुवचनं १मा (nom.) को (३) २ या (acc.) कं ३ या (instr.) किणा, केण केहिं ५मी (abl.) कीणो, कीस, कन्हा, कत्तो कदो (४) केहिंतो इत्यादि ६ष्ठी (gen.) कास, कस्म (५) कास, केसिं, काणं ७मी (loc.) कहिं, कस्मिं कम्मि, कत्थ (६) केसु इत्यादि कालार्थे (when it (डि) signifies time it has the following forms काहे, काला, का । १। शौरसेन्यां चामि केवलं माणं इति रूपं। In the Sauraseni it has only one form इमाणं in the (gen. plu.) । अपभ्रशे किमः स्थाने 'काइ' 'कवणी' इत्यादेशौ च In the A padhrransa 'कार' and 'कवण' are optionally substituted for kin. ३। स्त्रियां (in feminine) का and क्लीवे (in neuter) किं । ४। शौरसेन्यां (In the Sauraseni) ङसौ the form before nasi is कुदो अपच (in the A pabhransa) कहां। ५। स्त्रियां (in the feminine the forms before n's are किस्सा , कीसे) कीय, कीया, कीई, कीर ; शौरसेन्यां पुंसि कास न भवति। the form कास is not used before nas masculine in the Sauraseai qu. (in the Apabhransa) प) masculine कातु, जियां (in the feminine) कहं। । शौरसेन्यां कम्मि इति रूपं न। The form 'कम्मि' is not used in the Sauraseni. Aho! Shrutgyanam Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 124 ) थुमच्छब्द रूपाणि । Declension of the word युष्मत् (yushmat.) एकवचनं वहुवचनं तुमं, तं, तुं, झे, तुज्ये, तुज्म तुन्ह, १ मा (nom.) । तुवं, तुह । तुम्हे, उन्हे, तुह्ये तं, तुं, तु, तुम वो, तुज्म', तुम, या (acc.) (तुइ, तुमे, तुए तुम्हे, तुह्ये, दे, ते, तद, तुए, (तुम्हे हिं, तुह्येहिं, उन्हें हि, ३ या (instr.) तुमं तुमदू, तुमए, १ उज्म हि, तुज्न हि, (तुमे, तुमादू (दूत्यादि तत्तो, तदत्तो, तुवत्तो तुम तुम्हाहितो तुमाहिती तो, तुज्झत्तो, तुम्हत्तो, तु. तुज्मत्तो, तुम्हत्तो ५मौ (abl.) हत्तो, तुह्यत्तो तदो, तुव, तेहितो, दुहितो (दुहि, तुमहिंतो, इत्यादि। इत्यादि । (तुह, तुज्म, तुम्म, तु, तु, (वो, भे, तुज्म, तुह्याण, ६ष्ठी (gen.) (ते, तुम्ह, तुह, तुहं, तुव, तुन्हाण, तुमाण, तुहाण (तुम, तमे, तुमाद, दे,तु ह्य उन्हाण, तुवाण इत्यादि (तदू, तए, तुमए, तुमे, तुमाद् (तुसु, तुम्हे मु, तुह्येस ७मी (loc.) २ तद, तुम्मि, तुमम्मि, तुवम्मि, तुहसु, तुमसु, तुहेस (तुहम्मि, तुज्झम्मि, इतादि (इतादि मागध्यां युभद् शब्दस्यस्थाने तुप्पं, तुम्ह इत्यादेशौ भवतः । In the magadhi तुप्प, and तुम्ह are substituted for yusmad. शौरसेन्यां युअच्छब्द रूपाणि । Aho ! Shrutgyanam Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 125 ) वहुवचनं तुम्हेहिं तुम्हाहिंतो तुम्हाणं तुम्हे सुं एकवचनं १मा, (nom.) २या, (acc.) तुमं ३या (instr.) तए, भूमी (abl.) तुम्हादो ६ठी (gen.) ते, दे, तह, तुम्ह ७मी (loc.) तद, इत्यादि अपभ्रंशे युमच्छब्द रूपाणि । __एकवचनं १मा तुह श्या तई, पई ५मो तउहोंत, तभ्र होत, तु[होत (प्रामि) तुम्हहं, (मुपि) तुम्हासुं वहुवचनं तुम्हे , तुम्हाई तुम्हं अस्मच्छब्द रूपाणि । Declension of the word asmad. एकवचनं वहुवचनं (अहं, अहम्मि, अम्मि, (भे, वयं प्रम्ह, अन्हे १मा (nom.) अहि, हं, अह, मि (अहो, मो (णेणं, मि, अम्मि, अन्हं, (अन्हे, अन्हा, णो, श्या (acc.) मं, मम, मिमं, अहं रणे, अन्ह मिमे, मम, ममए, मए, अम्हेहिं, अम्हाहिं, अन्द, श्या (instr.) ममाद, मद, इणो, मश्रा (अन्हो, णे । (मदत्तो, ममत्तो, मत्तो, (ममत्तो, अन्हत्ती, ममा५मी (abi.) महत्तो, महत्तो, मद्दो, हितो,ममासुंतो,ममेसंतो, (ममदुहितादि (अन्हेहिंतो इत्यादि Aho ! Shrutgyanam Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ मे, मम, मद, मह, ९ मा ( nom.) ही, अहं २ या (acc.) मं ३ या (instr.) मए भूमी (abl.) मत्तो, ममादो ६ष्टी (gen.) मे, मम, मह ईष्ठी (gen.) महं, मा, नहीं श्रम्ह, श्रम्हं मि, मदू, ममादू, मी (loc.) मए, मे, श्रहम्मि, मममएस, एवं श्रम्हसु, म्मि, महम्मि, इत्यादि ममसु इत्यादि (९) शौरसेन्यां “ श्रस्मच्छब्दरूपाणि" declension of asmad in the saursani dialect. एकवचनं ( 126 In the magadhi वयं । ७मी (loc.) मद्दू, मए श्रमहेसु मागध्यां अहं वयमो : स्थाने "हगे” “हके” इत्यादेशौ भवतः । and are substituted for and अपभ्रंशे “श्रस्मद्” शब्दरूपाणि । in the apabhransa. एकवचनं णे, णो, मह्य, अम्ह, श्रम्हं, श्रमहे, श्रम्हो, मम, श्रम्हाणं, महाणं, मह्याणं 'श्रमहेसु ममेसु, महेसु, १ मा ( nom.) इउ २ या (acc.) मद्दू वज्रवचनं श्रम्हे, वयं श्रम्हे श्रमहेहिं श्रम्हे हिंतीदूतगदि श्रम्ह, श्रम्हाणं Declension of “asmad” Aho! Shrutgyanam वहुवचनं श्रम्हे, श्रम्हदू श्रम्हे, श्रम्हई Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १मा ( nom.) ३ या (instr. ) मइ भूमी ( abl.) मह, मह्य म्हे चिंते ईष्टी (gen.) मङ, मधु श्रमदहे ७मी (loc) मह &c. महासु दि शब्दस्य रूपाणि । Declension of the word dwi. वजवचनं २ या (acc.) ३ या (instr.) ( 127 ) दो, दुबे, दोणि, | वेणि, दृणि, विणि दो, दुवे, दोणि, वेणि, दुणि, विि ( दोहिं, दोहि, विहि त्रि शब्दस्य रूपाणि । वचन १ मा ( nom.) तिमि २ या (acc.) तिमि ३ या (instr.) तीहिं चतु: शब्दरूपाणि | वहुवचनं ( चत्तारी, चउरो, चत्तारि १ मा ( nom.) वजवचनं दोहिंतो वेहिंतो, इत्यादि ( दोहं, (१) दोषं वेष्णं ७मी (loc.) दोसु, बेसु ५ मी (abl ) ६ ष्टी (gen.) महि Declension of the word tri (fa) वज्रवचन भूमी (abl) तीहिंती ६ ष्टो (gen.) तिसं ७मी (loc. तोसु Declension of the word chatur ( चतुर) वजवचनं २या (acc ) Aho! Shrutgyanam | चत्तारो, चउरी, ( चत्तारि १। संख्यावाचकेभ्य ग्रामो एवं एड इत्यादेशो भवतः एवं or सह is substituted for ám after the words signifying number as पंचद, दण्ड, सत्तपद इत्यादि यादे न भवति This rule is not applied to विंशति । &c. Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 128 ) ३या (instr) चअहिं ६टो (gen.) चउणई ५ मी (abl.) चऊहिती ७मो (loc.) चउरु ॥ शेषाणामदन्तवत् ॥ उभ्यो न्येषां संख्यावाचकानामदन्तवत् रूपाणि भवंति। All other words signifying number are declined like words ending in a. पञ्चन शब्दस्य स्त्रियां 'आप' भवति The suffix dp is applied to panchan पश्चन् (in the feminine) as पञ्चा, पञ्चाहिं इत्यादि । विभक्त्यादेश विधिः । तादर्थे षष्टी वा। The genetive is optionally used for the dative when the latter signifies 'तादर्थ "for it." प्रावते विभक्ति व्यवहारस्य नियमो नास्ति, क्वचित् द्वितीयादतीययोः सप्तमी, पञ्चम्यास्तृतीया, सप्तम्याद्वितीया, प्रथमाया अपि द्वितीया ; The use of the cases in the prakrita dialects is very anomalous, we find in some instances the use of locative for acc. and instr., that of instr. for the ablative, in others the acc. is used for the locative and even for the nominative. (१) १। मायां सप्तम्यां पचमी। In the sabari ablative is used for the locative. इति चतुर्थोऽध्यायः । Aho! Shrutgyanam Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पच्चमोधयायः । प्रथमः पादः । ( तिङन्त प्रकरणम् ) Verbs. प्रत्यय - विवेकः । Of the affixes. अथ प्राकृते काङ यङादि प्रतायानां न केवलं हेमचन्द्रस्य व्याकरणे “काङोर्यलुक्” । विशेषनियमा वर्त्तन्ते । इत्येकं सूचं दृश्यते । Prákita grammars in general do not give special rules regarding suffixes kyan, yan, &c. In Hemchandra's vyákarna only we find the rule 'kyanoryaluk' ie the 'y' of the suffix kyan is elided, as, रुद्र (गुरुर्गुरुर्भवति ) । (२) प्राकृते गणभेदव्यवस्थैव नास्ति । In prákrita the distinction of gana or classes of roots is not observed. All roots are conjugated alike. (३) प्राकृते तिवादीनां तिङां वर्त्तमान काले वक्ष्यमाण रूपाणि भवन्ति । तथादन्तांश्चवर्ज्जयित्वा धातूनां नात्मने परस्मैपदित्व भेदोऽपि । The conjugation affixes tip &c. of roots in several pronouns are changed to the following in the present tense, no distinction being recognized between parasmai and atmnepadi roots except in those ending in a. (3) (१) चत्रहिं पाणिनीयप्रस्थानानुसारत स्तिवादीनां स्वरूप मवगन्तव्यम् । We must understand here by tip &c. the affixes mentioned in the sútra 3/4/38 of Pamini. यथा तिप, तस, भि; सिप, यस, थ; मिप, वस् मस् ; न, खाताम् झ थास, बाथ, ध्वम् इवहि महिङ; शौरसेन्यां सबै धातवः परस्मैपदिनो भवन्ति । In the sauraseni all roots are used in the Parasmaipadi. Aho! Shrutgyanam 17 Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 130 ) वर्त्तमानकाल-प्रत्ययाः । (the affixes of the present tense.) Singular Plural एकवचनं वहुवचनं प्रथम पुरुषस्य (3rd person) iT (१); nti, nte, ire, न्ति, न्ते, इरे मध्यम पुरुषस्य (2nd person) सि si ; इत्या, ह (ittha, ha) उत्तम पुरुषस्य (1st person) मि, mi; मो,मु,मा,(mo, mu, mā)(२) (४) अकारान्तानामात्मनेपदिधानां प्रथम मध्यमयोरेकवचनस्य स्थाने यथासंख्यं ए, से इतमादेशौ वा भवतः । The atmanepadi roots ending in a take optionally e and se in the 3rd and 2nd person singular instead of i and si; as तुवरए, तुवरसे, (त्वरते, त्वरसे); (५) अदन्ताद्धातो परे त श्राव वा भवति । A' is optionally substituted for tbe final a of roots ending in a, when mi follows, as हसामि, इसमि इत्यादि। (१) । स्मर्वव्य हि प्राकृते द्विवचनं नास्तीति ; The reader should remember that there is no dual number in the Prákrita. (२) । अपभ्रशे वर्तमाने तिवादीनां खरूपाणि यथा In the apabhrans'a the affixes tip &c. are changed into the following in the present tense. sing. एकवचनं plu. वड़वचनं प्रथम पुरुषस्य (3rd person) i () nti (Fort) &c. मध्यम पुरुषस्य (2nd person) hi (हि) hu (5) उनम परषस्य (1st person) u (उ) (hum) हं पैशाच्या ति स्थाने ति, ने, इत्यादेशौ भवतः। In the Paisachi ti and te are substituted for 3rd person singular, शौरसेन्यां निस्थाने 'दि' भवति In the sauraseni di is substituted for ti as होदि, भोदि (भवति) इत्यादि। Aho ! Shrutgyanam Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 131 ) (६) अकारान्ताद्धातो मासुमेषु परेषु श्रत इत्त्व मात्वञ्च भवति, क्वचिदेत्त्वमपि । I or á is substituted for the final a of root when mo, mu, or ma follows, in some instances e is also substituted for the same, as इसिमो, हसामो, हसेमो; हमिमु, हमुतादि । अकारान्त धातूनां वर्त्तमान रूपाणि । The conjugation of roots ending in a in the present tense. भण धातुः । root bhana. Singular. एकवचनं प्र. पु. ( 3rd per . ) भादू, भएए म. पु. ( 2nd per.) भणसि, भणसे उ. पु. ( 1st per. ) एवं हमपठादयः अस धातुस्तु विशेषनियमननुसरति The root as is con jugated in the following ( way ) ; as. अम धातु रूपाणि । भणामि, भणमि एकवचनं प्र. पु. ( 3rd per.) श्रच्छद्र, श्रत्थि म. पु. ( 2nd per.) सि, अच्छसि श्रत्थि उ. पु. ( 1st per.) मिह, श्रत्थि, श्रच्छामि , Plural. वजवचनं भणन्ति, भन्ते, भणिरे भणच, भणित्था भामो, भणिमो, भणेमो इतादि Aho! Shrutgyanam वज्डवचनं अच्छंति, श्रत्थि श्रत्थि च्छित्था, अच्छह महो, म्हा, इतरादि Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 132 ) (७) भूतार्थे विहितस्य प्रतायस्य स्थाने खरान्तात् ी, सी, डी, इत्येत श्रादेशा भवन्ति । In the past tense hi, si, hiya, is indiscriminately used for the affixes after roots ending in a vowel in all persons and numbers, as कामी, काही, काहीत्र, (अकार्षीत् अकरोत्, चकार दूतादि); ठासी, ठाही, ठाही (चस्थात्, प्रतिष्ठव तस्थौ); (८) व्यञ्जनान्ताद्धातो: परस्य भृतार्थे विहितस्य प्रतायस्य स्थाने 'इन आदेशो भवति । In the past tense iya is substituted for all the affixes in the roots originally ending in consonant (१), as गेण्होत्र (अग्रहीत् अटहात्, जग्राह); असधातो भूतार्थेन प्रतायेन मह 'प्रामि' 'रहेमि' इतादेशौ भवतः । यासि or रहेसि is substituted for the root as in the past tense, as आमि, (मः, त्वं, अहं इतरादि) प्रकाशेव कवचनेष्वयं विधिः। According to the Prakkitaprakas'a this rule is used in the singular only. (2) भविष्यति तिवादीनां रूपाणि । In the future tense the conjugation affixes tip &c. assume the following forms. (१)। प्राकृतप्रकाशमते भने प्रत्ययस्य ईछ अादेशो भवति, एकाचस्तु धातो. सैयादेशः। According to prakrita prakasa Iya is substituted for the affix, after roots in the past tense and hiya after a monosyllabic root, as हुवीच, (अभत्, अभवत्, वभव); काहीच, (अकार्षीत, अकरोत्, धकार); प्रायोभने निष्ठान प्रयोग एव दृश्यने। In the past tense generally the verbs formed with the affixes kta and ktabatu are used, Aho ! Shrutgyanam Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 133 ) Singular. Plural. एकवचनं वहुवचनं प्र. पु (3rd per.) hi-i hinti, hinte, hire (हिंदू) (हिन्ति, हिन्ते, हिरे) म. पु (2nd per.) hisi hitha, hiha (हिसि) (हित्थ हिद) उ. पु. (1st per.) himi, hami, ssami, or ssam hissa, hiha. (हिमि, हामि, स्मामि, स्मम् हिस्सा, हिहा (१) भविष्यति धातु रूपाणि । The conjugation of the roots in the future. भ्र धातु रूपाणि। Singular. Plural. एकवचनं वहुवचनं (होहिद, (भवि- (होहिन्ति, दूतादि (भविप्र. पु. (3rd per.) व्यतिभविता वा) (व्यन्ति, भवितारो वा) (१) । शौरसेन्या भविष्यदर्थ प्रत्यये परे सिसर्भवति । स इति कल्प लतिका। In the sauraseni the syllable ssi is used after roots in the future, according to kalpalatika. ssa is used instead of ssi ; मौतु न but this auxilary is not used before mi धातोरतरत इकाराष, and i is also joined to the roots, as भविसिसदि, करिस्सिदि इत्यादि । अवन्यां धातनिडोर्मध्ये भविष्यद्विषये ज्ज, ज्जा, स्या नां In the abanti jj or jja is used between afixes and roots in the future, as होज्नर, होनार, (भविष्यति) पैशाच्या भविष्यति ने 'एस्स' 'एवं' In the Paisachi essa. is substituted for the affix ti 3rd person singular in the future. चपन से भविष्यदर्थ विषयस्य त्यादेः चासो वा भवति, कल्पसतिकामते शव। In the apabhransa ása is optionally substituted for afflxes in the future, according to kalpalatika isa is also substituted for them. Aho ! Shrutgyanam Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 134 ) होहिहि (भवि- म. पु.(end per.)} । व्यमि, दूतरादि) (होहिमि, होमामि, उ. पु. (1st per.) होम्स, (भविष्यामि (इत्यादि) होहित्था, होहिह (भविष्यथ (इत्यादि) होहामो, हीस्मामी इत्यादि (भविष्यामो इत्यादि) ___ व धातु रूपाणि। . काहिद (करिष्यति, (काहिंति (करिष्यन्ति प्र.पु. (3rd per.) (कती, अकरिय्यत्) (कारः अकरिष्यन्त) ( काहिमि, (करिव्यसि (काहित्था, म. पु. (2nd per.) (इत्यादि) एवमन्य १ (करिष्यथ) (त्रापि । (इत्यादि उ. पु (1st per.) काहं, काहिमि कामो इस धातु रूपाणि । Singular. Plural. एकवचनं वहुवचनं हमिहि, (इसि- हमिहिन्ति, हमिव्यन्ति प्र. पु. (3rd per.)२ (य्यति दूत्यादि इत्यादि । (हमिहिमि, (इसि- (हमिहित्था, (हसिय्यथ) म. पु. (2nd per.)२ र व्यसि, इत्यादि (इत्यादि हसिस्मं, इत्यादि हसिस्मामो, इमिहामो उ. पु (1st per) ( इसिव्यामि इतादि (हमिष्यामः दूतादि। एवं भण, पठादयः । Aho ! Shrutgyanam Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 135 ) (११) वक्ष्यमाणधातवो भविष्यति विशेष नियमाननुसरन्ति । तेषामुत्तमपुरुषैकवचन रूपाण्यत्र लिख्यन्ते अन्यत्रतु श्रुधातु वदवगन्तव्यानि । The following roots are specially conjugated in the future tense. Their 1st singular forms are given against them. In other persons, they are like shru which is conjugated below. धातवः ह दा सं-गम रुद विद दृश वच भिद बुध श्रु गम मुच छिद Singular. एकवचनं प्र. पु ( 3rd per.) उत्तम पुरुषैकवचन रूपाणि काहं, काहिमि दाई, दाहिम श्रु धातु रूपाणि | सोच्छ, मच्छिद्र (( श्रोष्यति) इत्यादि देच्छ वेच्छ भेच्छ भोच्छ सोच्छ, मोच्चि, सोच्छिमि इत्यादि संगच्छ रोच्छं वेच्छं Aho! Shrutgyanam गच्छ मोच्छ बेच्छ Plural. वहुवचनं सोच्छिन्ति, सोच्छिहिन्ति, (श्रोषन्ति इत्यादि) Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 136 ) म. पु' (2nd per.) { सोच्छिसि, मोच्छिहिसि { सोच्छित्था, इतदि ( ( श्रोष्यसि दूतादि) । ( ( श्रोष्यथ दूतादि) मोच्छ, इतवादि ( सोच्चि मो, मोच्चि हिमो इतरादि ( श्रोष्यामः इत्यादि) उ. पु. ( 1st per. ) ( श्रोषा मि) दूतादि । (१२) Potential mood (लोट, विधि - लि: &c.) Sing. (एकवचनं ) प्रथम पुरुषस्य ( 3rd person) (3) (१) मध्यम पुरुषस्य ( 2nd person) सु, हि (२) उत्तम पुरुषस्य ( 1st person) मु Singular. एकवचनं प्र. पु. ( 3nd per.) मो विध्यादिषु धातु रूपाणि । The conjugation of the roots in potential mood. हम धातुः । हमउ, (हसतु इसेत्) दूतरादि Plu. वज्डवचनं (न्तु) Plural. वहुवचन हसन्तु, इसेन्तु, (सेयुः) दूतादि Aho! Shrutgyanam (१) 1 शौरभेन्यांमनुज्ञायां उस्थाने 'दु' रादेशो भवति । In the sauraseni du is substituted for u. (२) । व्यकारात् परस्य सोः स्याने 'इब्जसु,' 'इज्जहि,' 'इब्ने,' इत्येत चादेशा भवन्ति After roots ending in a, su becomes optionally ijjasu, ijjahi, ijje, warıनात् सुलोपश्च वा After roots ending in a the affix su is also optionally elided; दण्डिमते एकाच एव हि according to dandin he is used only after monosyllablic root. Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 137 ) हससु, हमहि, हम, हसे म.पु. ( 2nd per.) ज्जसु, हसेज्जहि, हज्जे, (इस, इसे) इत्यादि उ.पु. ( 1st per.) एवं पठादय: ; रूपाणि भवन्ति । हसमु, (इमानि, सेयं) इत्यादि हमद, (हसत, सेत) इत्यादि सामी (इमाम, हसेम) इत्यादि केषाञ्चिन्मते जिधातो विध्यादिषु वर्त्तमानवत् According to some authorities in the potential mood the root ji is conjugated like in the present tense, as to इत्यादि । (१) । (१३) वर्त्तमाने, भविष्यति, बिध्यादिषु चोत्पन्नस्य प्रत्ययस्य ब्ज ज्जा, इत्येतावादेशौ वा भवतः । पते यथाप्राप्त ं । jja and jjá are optionally substituted for the affixes in the present and future tenses, and also in the potential mood; there being an option the forms previously mentioned are also allowed. हेमचन्द्रमते स्वरान्तधातूना ari fafu, according to Hemchandra this rule applies only to the roots ending in vowel, as इसेज्ज, इसेज्जा (हसति, हसिष्यति, हमतु, हसेत् इत्यादि) (२) । १। शौरसेन्यां 'जि' धातो विध्यादिषु 'जेदु' इत्यादि रूपाणि भवन्ति । In the s'aurasení the root ji assumes the form of jedu &c. in the potential mood. २। शौरसेन्यां नैषविधिः । This rule is not applied in the s'aurasení dialect. Aho! Shrutgyanam 18 Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (138 > (१४) वर्त्तमाने, भविष्यति, विध्यादिषु च धातुप्रत्यययोर्मध्येऽपि ज जा इत्यादेशौ वा भवतः । jja and jjá are also used between roots and affixes in the present and future tenses and also in the potential mood, as होज्जर, होज्जादू ( भवति, भविष्यति, भवतु, भूया - दित्यादि) । (१५) शट, शानच् इत्येतयोरेकैकस्य न्त माण इत्येतावादेशौ भवतः । Nta and mána are respectively substituted for the present participle satri and sánach ( १ ) as पढन्ती, पढमाणो ; हसंतो इसमाणो ( पठन्, हसन् ) ; (१६) स्त्रियां वर्त्त मानयोः शट शानचोरीकारादेशो भवति, न्ती, माणा च । I is substituted for sátri and súnach when used in the feminine nti and máná are also substituted for them respectively. (१७) वर्त्तमान, विधिलिङ् शतृषु परतोऽकारस्य स्थाने एकारो वा भवति । (२) E is optionally substituted for the final a of a root in the present, and potential, and also in the present ९ | अपभ्रंशे त्रिकाले शट प्रत्ययः । In the apabhranáa the participle satri is used after a root in three tenses viz: the present, the past and the future, as भोन्नो भवन् भविष्यन्ः &c. २ । शौरसेन्यां धातुतिङोर्मध्ये बहुलं रदानौस्यातां In the s'aurasenf e or & is optionally inserted between the roots and affixes as, भणेदि भणादि । Aho! Shrutgyanam Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 139 ) participle before satri, as हसेदू, इस (हमति); इसेउ, हसउ (हसेत्); शट हसेतो हसतो, (हसन् ); क्वचिन्नभवति there are exeptions of this rule, as जडू (जयति); कचिदात्वमपि in some instances a is also substituted for a as सुणाउ (Pट्रणोतु); (१) भाव कर्मणोः । Passive forms. (१८) भाव कर्मविहितस्य यकः स्थाने दूध, दूज्ज इत्यतावादेशौ भवतः । For yak (the suffix indicating passive form) ia and ijja are substituted, as हसिप्रदू, हसिज्जदू, (इस्यते); दृशवचोस्त भावकर्मणोर्यथासख्यं 'दीम' 'वुच्च' इतिरूपं भवति। The roots dựis, and bach assume the forms disa and buchcha respectively in the passive, as दीस, (दृश्य ते); वुच्च (उच्यते) ; (२) वादीनां कार्यविशेषः । (१८) त्वा, तुम, तव्य, भविष्यत्-काल-विहिते च प्रत्यये परे। अत एत्त्व इच्च भवति । । शौरसेन्यां यकः स्थाने इत्यादेशो भवति । In the saurasenf ia is sub. stituted for jak (the affix of the passive). पैशाच्चान्तु 'य्य' इत्यादेशः in the pais'áchi iyya is substituted for yak. PI According to prákpitaprakás’a only e or áb is substituted for nich, and an a in the first syllable of the root becomes & ; प्राकृतप्रकाश मते णिचः स्थाने ए यावौ भवतः धातोरकारस्य च त्व। Aho ! Shrutgyanam Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 140 ) When the affixes ktwá, tuman, and tabya follow, and also in the future e or i is substituted for the final a of root, as हसेउण दर्मिऊण (हसित्वा), हमेऊ, हষिऊ' (हसितुं); हसेश्रव्वं, हसिश्रव्वं (हसितव्यं) ; इत्यादि । क्त प्रत्यये परत त दुर्भवति । I is substituted for the final a when kta (the affix of the past participle) follows, as fai (हसितं ) ; पठि (पठितं) ; णिजन्तानां । (२०) : स्थाने अत्, एत्, आव, श्रावे इति चत्वार आदेशा भवन्ति । ( २ ) A, e, aba, or dbe is substituted for nich, the causal affix. (२१) के, भाव कर्म्मविहिते च प्रताये परतः पोर्लुक अवीतशदे शव । The causal affix Nich is optionally elided in the passive voice and also when the affix kta follows it; when elision does not occur, abi is substituted for it, as कारिश्रं कराविश्रं ( कारित); हासिश्रं, हसाविश्रं (हसित); शोसित्रं, सोसवि (शोषितं), तोमिश्रं तोमविश्रं (तोषितं); कारीश्रडू, करावीश्र, कारिज्ज कराविज्जद (कार्य्यते) दूत्यादि पिचि भ्रमस्थाने विकल्पेन भमाडादेशः । , १। In the abanti sru &c. assume the forms of subba &c. in the passive. यवन्तग्रां शृणोत्यादेः सुव्व इतप्रादिरूपं यथा सुव्वर (श्र यते), भए (भाते) गम (गम्यने) A Aho! Shrutgyanam Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 141 ) Bhamada is optionally substituted for bhrama before the affix gich as, भसाडदू, भमाडेदू, भामेइ, भमावद् (भामयति)। इति प्रथमः पादः। अथ पच्चमोधयायस्य । द्वितीयः पादः। (धात्वादेशविधिः) साधारण नियमाः। General rules. (१) व्यञ्जनान्ताद्धातोरन्ते 'अकारो' भवति । A is added to every sanskrit roots ending in consonants, as इसई, (इसति) इत्यादि । (२) अकारान्नान् वर्जयित्वा खरान्ताद्धातोरन्तेऽकारागमो वा भवति । A is optionally added to roots ending in vowels, except those which have already a at their end, as पाइ, पाद, (पाति); इत्यादि। Aho! Shrutgyanam Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 142 ) (३) चि, जि, हु, श्रु, स्रु, लू, पू, धूना मन्ते एकारागमो भवति एषां दीर्घस्वरस्य इस्वश्च । Na is added at the end of the roots chi, ji, hu, s'ru, sru, lú, pú and dhú and the preceding long vowel is shortened, as चिणदू &c. च्यादीनां कर्म्मणि भावे च वर्त्तमानानामन्ते द्विरुक्तो वकारागमो वा भवति । In the कर्म्मवाच्य and भाववाच्य ie the true passive and the impersonal passive neuter of a verb vv is also optionally added to the root and the suffix यक ( ज्ज) if ap - plied to it is elided, as चिव्वद्दू, चिणिज्ञ्जदू (चीयते) इत्यादि । चित्र हन खनां कर्म्मणि भावेचान्ते द्विरुक्तो मो वा भवति । यको लोपः । At the end of the roots chi, han and khan when in the (भावकर्म्म) passive voice mm is opptionally added, and the suffix yake ( यक् ज्ज) is elided after it ; as चिम्मद् (चीयते), हम्मदू ( हन्यते ), इत्यादि (१) । हन्तेः कर्त्तर्य्यपि । This rule is also applied to the root han even when in the active voice. (४) रुह, लिह, वह, रुधामन्त्यस्य भावको 'द्विरुक्तो भो भवति । यक् लोपश्च । The final letter of the roots duh, lih, bah and, rudh when in the passive ( भावकर्म्म), becomes and the suffix yake (यक्-ज्ज) is elided after it, as दुव्भदू, दुद्दिज्जदू (दुएते) इत्यादि । (५) गमादीना मन्त्यस्य भावकर्मणो द्वित्व' वा भवति । यक् लोपश्च (१) शौरसेन्यां नियम एष न वर्त्तते In the s'aurasení this rule is not applied. Aho! Shrutgyanam Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 143 ) वध The final letter of the roots gama &c. is optionally doubled in the passive voice (भावकर्मणोः), as गम्म, गमिज्जद (गम्यते) ; इस्मदू, हमिज्जा (हस्यते); वक्ष्यमाणा धातवो भाव कर्मणोर्विशेष नियमाननुसरन्ति । To the following roots special rules are applied in the passive voice. (roots.) their forms in the passive voice. धातवः (भावकर्म रूपाणि) डह्यद, डहिज्ज (दह्यते) वह्यद वंधिज्जद (वध्यते) सं-रुध संस्वभद्, संरुधिज्जद (मरुध्यते) अनु-रुध अण्णस्वभइ, अणुरुधिज्जदू (अनुरुध्यते) उप-रुध उबरु ह्यद, उवरुधिज्जदू (उपरुध्यते) होर (ड्रियते); हरिज्जद कीरद् करिज्जद (क्रियते) तीर तरिज्जदू (तीर्य ते) जीरदू, जरिज्जद (जीर्य ते); (विढप्पद, विढविज्जदू अजिज्जद ((अर्जज्यते); ज्ञा णच्चद् णज्जदू, जाणिज्जद, गाइजद् (ज्ञायते) वि-पा-ह वाहिप्पद्, वाहरिज्जदू (व्याहियते) प्रा-रभ आढप्पड़, वाढवीअर (प्रारभ्यते); Aho ! Shrutgyanam Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 144 > सिप्प (ते); सिप्प (मिच्यते ) ; घेप्पटू गए हिज्जदू ( ग्टह्यते) ; सेह सिप ग्रह स्पृश छिप (६) धातोरन्त्यस्योवर्णस्यावादेशो भवति । Aba is substituted for the final u of a root, as ॠ - ण्हव, इत्यादि । (७) धातोरन्तास्य 'ऋ' वर्णस्थारादेशो भवति । Ara is substituted for the final ri of a root, as ल कर इत्यादि । वृषादीना मृकारस्यतु 'अरि' इत्यादेशो भवति । But ari is substituted for ri in the roots brisha &c. as वृष - वरिस, कृष - करिस इत्यादि । (८) धातोरिवर्णस्योवर्णस्य गुणो भवति । - The final i and u of roots assume the forms of é and 6 respectively, as नेदू (नयति), मोन्तु (सुक्ता ) ; (c) रुषादीनां स्वरस्य दीर्घः । The short vowel of the roots rush &c. becomes long, as रूसइ, पूम्रदू (पुष्णाति), सीस, (शिव्यति) ; (१०) धातुषु वराणां स्थाने स्वरा बहुलं भवन्ति । The final vowels of sanskrit roots arbitarily change to new ones, use being our only guide in such cases. (११) अग्री- लिखिता धातवो विशेषनियम - वशात् रूपान्तर प्राप्नुवन्ति । Aho! Shrutgyanam Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 145 ) The following roots change their forms under special rules. The original sanskrit roots संस्कृत धातवः कथ जुगमा बुभुक्ष ध्या 45 ान उत्-मा श्रुत्-धा पा (पाने) उत-वा मी- द्रा श्रा-घा सम् - से The Prakrit forms which the sanskrit roots optionally assume at the time of conjugation. ( संस्कृत धातूनां प्राकृत रूपाणि ) वज्जर, पज्जर, उप्पाल, पिसुण, संघ, वोल, चव, जंप, सीस, साह; पिव्वर (दुःखार्थे) झुए, दुगुच्छ, दुगुच्छा णीर झा गा जाण, मुल; धुमा ; दद्द ; पिज्ज, कल, पट्ट, घोठ्ठ श्ररुम्मा, वसुश्रा उहीर, उंघ दूग्ध (१) श्रवभुक्क खा (१) मौरर्मन्यां प्रायामे जिंह (in the s'auraseni jinha is substituted for ghri. Aho! Shrutgyanam 19 Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 146 ) स्था (१) उत्-स्था निर्-मा ठा, थक, चिट्ट, निरप्प ठ, कुक्कुर छाप, छाय निम्माणा, मिम्मव निवभर नुम, गुम, सनम, ढक्क, पच्छाल णिहोड, निवार इदि-णिच नि-वृ-णिच नि-पत-णिच णिहोड दूम, धवल-णिच तुल-णिच वि-रिच-णिच मिश-णिच भम-णिच तड-णिच दुम, धवल, (दूमश्च) उहाम (वा) अोलुण्ड, उल्लण्ड, पल्हत्य, विरेज वीसाल, मेलव ; (वा); तालिअण्ट, तमाङ, (वा); आहोड, विहोड (वा) विउड, मासव,, हारव, विप्पगाल, पलाव; नश-णिच (१) अपभशे स्था स्थाने ठक्कच in the apabhrans'a thakka is also substituted, for stha. शौरमेन्यां स्था स्थाने केवलं चिट्ठ उदः परस्यतु उत्य in the sauraseni only chitta is substituted for sthá but when the profix ut is joined to it the substitute is uttha. Kairit wordt er et fee 99, in the sákari dialect chista is also substituted for stha, Aho ! Shrutgyanam Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 147 ) दाव, दंस, दरकव, दरिस ; उग्ग, उगघाड दृश-णिच उत्-घट-णिच स्पृह-णिच सं-भू-णिच मिह उत्-नम-णिच प्र-स्था-णिच वि-ज्ञा-णिच अर्प-णिच या-णिच प्ल-णिच विकोश-णिच रोमन्थ-णिच काम-णिच प्रकाश-णिच कम्प-णिच श्रा-रुह-णिच दोल-णिच रज्ज-णिच घट-णिच वेष्ट-णिच श्रासंघ, (वा) उत्थघ, उल्लाल, गुलुगच्छ उप्पेल, (उस्याव; पट्टव, पेण्डव, पट्ठाव ; वोक, भावुक्क, विश्व अल्लिव, चचुप्प पणाम, अप्प ; जव, जाव; उम्बाल, पव्वाल, पाव ; परकीड (वा) उग्गाल, वग्गोल, रोमंथ णिव पाव, पत्रास ; विच्छोल (वा) वल, रोव ; रंखील, ढोल ; राव (वा) परिवाड (वा) परि-पाल Aho ! Shrutgyanam Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ क्री विक्री भी श्र-ली नि-ली वि-ली A श्रु મ भू (२) ( 148 > किण (१) के कि भा, वीर ; अली पिली, अणि, लुक, पिरिग्ध, लिक लिहक्क, निलिन विरा, (वा) रंज, रुंट, इण, सुप धूव, धुण हव, हो, हव, भव, (वकारेत् व प्रत्यये) ज इत्यादेशः, (पृथग्भूत स्पष्टार्थयोः) णिव्वड इत्यादेश:, (प्रपूर्वकस्यतु भूधातोः) उप्प इत्यादेश:, (क्त प्रत्यये परे ) 'ड' इत्यादेशो वा रव (१) अपभ्रंशे की घाती: 'कीतु' इति रूपं भवति in the apabhransa kcásu is substituted fo kri. (२) अपभ्रंशे पर्यप्राप्तार्थे भुवोच्च इतप्रादेशो भवति । In the apabhransa huchch is substituted for bhū when it is used in the sense of planty ( पर्याप्त ) । शौरसेन्यां भूधातोः स्थाने 'भो' हो'स्व लृटयपोर्भव इति 39, भविष्यादि, भविश्व क्ले-भू in the s'aurasení bho' as well as 'ho' are optionally substituted for bhu, but bhava is substituted for it in the future and before the suffix yap (ktwa) and when the suffix kta is joined to it bhú is substituted. Aho! Shrutgyanam Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ स्मृ (२) ( 149 ) कुण, कर, (काणेक्षितार्थे) णित्रार, (निष्टम्भविषये) |णिट्ट,ह, (अवष्टम्भ विषये) संदाण, (श्रमविषये) | वम्फ, (क्रोधेनोष्ठमालिन्यकरणार्थे) णिचोल, (शैथिल्य लम्बन करणार्थे) पयल, पदल, (निष्पा| ताच्छोटनार्थे) पीलुन्छ, (चौरकरणाथै) कम्म, (चाटु करणार्थ) गुलल । (कर, कूर, भर, भल, लट, विम्हर, सुमर, ९पयर, पन्हह, सर, (विपूर्वकस्य स्मरतेः) पन्दुस, (विन्हर, वीसर। कोक्क, पोक्क, वाहर। छड्ड, अवहेड, मेल्ल, रेव, मिलुञ्छ, धेमाङ, । मुत्र ; (दुःखमोचनार्थ) णिव्वल । वेहव, वेलव, जूरव, उमच्छ ; रणच, अवछ, विउविज्ड उवहत्थ, सारव, समारव, केलाय । मिञ्च, सिमा, सेत्र, वि-श्रा घञ्च सम्-श्रा-रव सिच (१) शौरसेन्या कृलोःस्थाने केवल कर इति चादेशः। वायपोः क इति, तथा वायपोर स्थाने दुच इति च। तुम तव्ययोः का इति in the sauraseni only kara is substituted for kriş and before ktwá and yap ka substutituted for it and ktwa and yap themselves are replaced by duya. Before the afixes tum ani tabya the substitute is ká (२) शौरमेन्या स्मस्थाने सुमर इत्यादेशो भवति in the sauraseni sumara in substituted for smri. Aho ! Shrutgyanam Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 150 ) प्रच्छ पुच्छ गज राज प्र-स नि-सू जाग वि-श्रासं-कृ श्रा-दृ प्र-ह वुक्क, (वृषगर्जने) ढिक; रग्ध, छह्य, सह, रीर, रेह (१) पयन, उव्वेल. (गन्ध प्रसारे) महमह । नीहर, नील, धाड, वरहाड, नीमर जग्ग, जगार; श्राअड्ड, वावार; साहार, साहट्ट ; सन्नाम, श्रादर; सार, पहर; श्रोह, श्रोरस, उपर; चय, तर, तीर, पार; सक; चय; तर; श्रव-द शक त्यज प-णिच पार फक्क छक्क स्वाघ सल्ह वेअड, खच ; सौल, पडल, पत्र पच (१) In the sauraseni ria is substituted for raj शौरसेन्यां राजस्य रात्र इति रूपं। Aho ! Shrutgyanam Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 151 ) मसज (१) पाउड्ड, णिउड्ड, वुड्ड ; खुपप ; पुंज पारोल, वमाट, पुज; लज्ज जीह, लज्ज; उत्-विज उविव तिज श्रोसक्क; (उगघुस, लुञ्छ , पुञ्छ, पुंस, फुस, पुस, लुह, मृज (२) (कुल ; वेमत्र, मुसुमूर, मूर, सूर, सूड, विर, पविरंज, भंज (करञ्ज, नोरंज वज (३) वच, अनु-वज परित्रण, अणु वच्च ; अर्ज विढव, अज्ज; जुंज, जज, जुप्प ; (भुज, जिम, जेम, कम्म, अमह, ममाण, चमड, वड्ड ((उपपूर्वकस्य भुजधातोः । कम्मव इत्यादेशो। गढ, घढ ; सं-घट संगल, संघट्ट भुज घट (१) शौरसेन्यां मस्जधातोः स्थाने वड्ड मज्जौ भवतः in the sauraseni budda and majja are substituted for masj. (२) शौरसेन्यां मजस्थाने धस इत्यादेशो भवति in the sauraseni ghasa is substituted for mrija. . (३) मागध्यां वजधातुस्थाने वञ्ज इत्यादेशो भवति, in the magadhi banja is substituted for braja. Aho ! Shrutgyanam Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 152 ) फुट, फुड, स्कुट स्कुट (हास्य) मण्ड वि-वृत नृत क्वथ ग्रन्थ मंथ चिंच, चिंचत्र, चिचिन, रोड, विडिला; (तोड, तुट्ट, खुट्ट, खुड, उखुख, उपमुक्क, णिलुक्क, (लुक्क, उस्मर घुल, घोल, धूम्म, पहल (१) नच्च ; ढंस, विवट्ट नच ; अह, कढ ; गण्ठ विरोल, धुमल ; अब अञ्च, (ण्यन्तस्याप्यस्यैवं रूप) णुमज्ज (दुहाव, पिच्छल, णिहोर, णिव्वर, णिमूर, लूर, हिंद; (श्रापूर्वकस्य छिदेः) उत्रांद, उद्दाल इत्यादेशौ विज; (मल, मढ, परिहठ्ठ, खड्ड, चड्ड, मड, (परमाड ; साद नि-सद হিৰ विद म्हद () In the s'aurasení only ghumma is substituted for ghurpa (wir सेन्यां केवलं घुम्म इति । Aho! Shrutgyanam Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ स्पन्द पद नि-पद वि-म-वद शद पा-क्रन्द खिद विद चुलुचुल, फंद पजज निव्वल, निप्पजज ; विट्ठ, विलोठ, फंस; विसंवत्र; रुव, रोव ; झड, परकोड णीहर, अक्कन्द ; जूर, विमूर, खिम, मिज्ज रुच्छण्ड्य, रुम्भ, रुह्य हक्क, निसेह; जूर, कुझ्ज ; जात्र, जम्म; सड, तड्ड, तड्डव, विरल थिपप, अल्लिय, उवमपप; मंख; रुध नि-सिध कध जन तन हंप उप-सृप सं-तप वि-श्राप श्रीअग्ग, वाव सम्-श्राप क्षिा समाण, समाव गलत्य, अड्डरक, दूसोल, पल्ल, गोल, (वुह, हुल, पर, घन्त, गुल, खिव 20 Aho ! Shrutgyanam Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 154 ) वेप गुप ( गुलगुच्छ, उत्थंघ, अमत्थ, उअन्त, उस्मिक उत्-क्षिप हखुव, उक्खिव ; (आपूर्वस्य क्षिपतेः) (णीरव, अक्खिव स्वप कमवस, लिम, लोट्ट, सुत्र ; আম্বল, স্বাস্থ ; वि-लप झंख, वडवड, विलव लिंप लिंप विड, बड, गुप्प कृपांकरोति अवदावेद प्रदीप तेश्रव, संदुम, संधुक्क, अभुत्त; लभ संभाव, स्नुभ; खउर, पड्डह; प्रा-रभ आरंभ, आढव, प्रारभ ; उप-श्रा-लभ ऊरंव, पच्चार, वेखव ; उवालभ ; अव जुंभ जंभा, जंभाप्रद नम णव; नम (भाराकान्त कतरि) णिमुढ, नव ; वि-श्रम णिब्वा, वीसम श्रा-क्रम उहाव उत्थार, वंद, अक्कम ; (टिरिटिल्ल, ढुडुल, ढंढल्ल, चक्कम्म, सम्म, भ्रम भमड, भमाड, तलअंट, रुंट, कुंप, भुम, गुम, (फुम, फुम, ढुम, डुम, पर, भम ; सुभ Aho ! Shrutgyanam Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 155 ) गम (१) हम्म (गतौ) सं-गम अभि-पा-गम प्रति-श्रा-गम अह, अच्छ, अणुवज्ज, अवजजस, उकुस, अक्कस, पच्चड्ड, पच्छद, णिम्मह, णी, णीण, णोलुकक, पदअ, रंभ, परिश्रम, वोल, परिअल, णिरिणाम, णिवंह, अवसेह, अवहर, | गच्छ ; (आपूर्वस्यगमेः स्थाने अहिपञ्चुत्र इत्यादेशो भवति वा पक्षे आगच्छ)। हम्म अभिर, संगच्छ उम्मत्थ पलोट्ट, पच्चागच्छ ; परिमाम, पडिमा, सम (संखुड्ड, खेड्ड, उभाव, किलिकिंच, कुछ म, (मोटा, णीसर, वेल्ल, रम; अग्घा, अगघव, उट्ठ म, अंगुम, अहि। रेम, पूर तुवर, जड, वर, (कादौ) तुर इत्यपि ; खिर, कर, पार, पञ्चड, णिव्वल, णिड्डअ चम्ल, चल; शम त्वर (१) शौरसेन्यां क्वायपो नमःस्थाने ग इति त्रायपो दूं यश्च, in the sauraseni ya is substituted for gam before the affixes ktuá and yap and the affixes themselves too assume the form of duya, मागध्यां गमेस्थाने 'गश्च' in the ma'gadhi gas'cha is substituted for gam. Aho! Shrutgyanam Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 156 ) उत-छल वि-गल मील वल भ्रंश नश उत्थल, थिप्प, गिट्टह विमट्ट, दल; मिन्न, मील; वम्फ, वल; फिड, फिट्ट, फुड, फुट्ट, चुक्क, भुल, भस । |णिरणाम, णिवह, श्रवसे इ, पडिसा, सेह । अवहर, नस्म । श्रीवास। अपपाह: (निअच्छ, पिच्छ, अवअच्छ, अकसह्य , रचज्ज, मच्चव, देक्ख, उअक्ख, अवक्ख, ( अवअक्ख, पुल, निश्र, प्रवास । (फास, फंस, फरिम, छिव, छिह, बालंख आलिह; परित्र, पविम ; (२) अव क्रोश सं-दिश दृश (१) स्पश प्र-विश प्र-मृशमुषोः पिष णिवह, णिरिणाम, णिरिणजज, रोंच (चड्ड, पीस । (१) शौरसेन्या दशेः पेछ, pechch, is substituted for dris in the sauraseni, थपधशे दश प्रस, in the apatrransa prassa is substituted for dxzs, कल्पलतिकामते देखथ, according to kalpalatika dekkha is also substituted for it. (p) In the apabhrans'a paisaba is substituted for pra-bis 999 नपर्व कस्यविशलेः परसव इत्यादेशो भवति । Aho! Shrutgyanam Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (157) भाष कृष गबेष कांक्ष प्रति-ईक्ष तक्ष वि-कम भुक्क , भस । कट्ट, साट्ट, अञ्च, अणच्छ, अअच्छ, । श्राइंच्छ, करिम ; (असिकर्षणार्थ) अरकोड ढुढुल्ल, ढंढोल, गमेस, घत्त, गवेस । सामग्ग, अवास, परिश्रत, मिलेस ; चोप्पड, मरक (आाह, आहिलंघ, पाहिलंख, वच्च, बम्फ, (मह, सिह, विलुप, कंख मामाय, विहीर, विरमाल, पडिख तच्छ, चच्छ, रम्प, तस्क, रम्फ ; कोपास, वोसढ्ढ, विप्रम ; गुज़, इस लहम, डिंभ, संस; डर, वीज, वज्ज; णिम, णम ; पल्लीट्ट, पलट्ट, पलहत्य । झख, नोमस ; (उसल, असुम्भ, णिल्लस, पलपात्र, गुजल्ल, । भारोत्र; भिस, भास; घिस, गस; अोवाह, ओगाह ; चड, वलग्ग, पारुह; गुम्म, गुम्मड, मुजझ; चम नि-अस परि-अस् नि-श्वम उत्-लस भास ग्रम अव-गाह प्रारुह Aho ! Shrutgyanam Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 18 ) सिह्य, अहिऊल, आलुख, उह; (वल, गेह, हर, पंग, णिरुवार, अहिपच्चुत्र; ग्रह (१) त्वा, तुम, तव्येषु ग्रहस्थाने घेत् इत्यादेशो (भवति । बच (२) (वा, तुम, तथ्येषु) वोत् त्रा, तुम, तव्येषु परतः रुद, भुज, मुचामन्यवर्णस्य तो भवति । Before the affixes ktwá tum and tavya final consonants of the roots rud, bhuj and mucha becomes t. कृञःस्थाने भूतभविष्यतीः त्रा, तुम, तव्येषु च परतः का इत्यादेशो भवति। The root krin becomes ki in past and future tenses and before the affixes kluwa, tum and tavya. दूच्छ (३) वध कुह्य, यम जच्छ, सिध अच्छ, सद छिद पत भिद वढ, युध जुह्य, वेष्ट वुह्य, सं-वेष्ट ग्ध उत्-वेष्ट उब्वे , उव्वेढ, (१) शौरसेन्यां ग्रहधातोः 'गेल' इतिरूपं भवति । कस्यचिन्मते क्त तव्ययोः 'गे' gfal in the s'aurasení genha is substituted for graha but according to some (ge) is substituted for it before the affixes kita and tabya. भावकर्म णोः गेजझ, घेप्पौ gejja and gheppa are substituted for graha in the passive (भावकमणोः), अपभ्रशे ग्रहस्थाने गहू इत्यादेशो भवति, in the apabharans a griima is substituted for grah. (२) शौरसेन्यां व वचोःस्थाने वञ्च इति, in the sauraaeni bachcha is substituted for the roots bru and bacha in all afflxes. (a) Thaqi #7: qaz, in the s'aurasení puchh is substituted for isha, अस सड, पड, किंद, भिंद, वेड, बुध संवेल्ल, गिह्य, Aho ! Shrutgyanam Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 159 ) खाद धावोरन्तास्य लुगभवति। The final letter of the rocts hid and dhae are optionally elided, as खाइ, खाद (खादति) ; धाड, धार (धावति); सृजधातो रन्तास्य रोभवति । R is substituted for the final letter of the root srija, as, सिरद (सृजति); शकादीना मन्तपस्य द्वित्व भवति । The final letter of the roots s'ak &c, is doubled, as TE, लग्ग, कुप्प, नस्म &c. अफुमादयः शब्दाः श्राक्रमि प्रभृतीनां धानां स्थाने केन सह निपात्यन्ते।। Aphuņņa &c. are used for ákrami &c. with the affix kta, as अफुणो (आक्रान्तः) ; उक्कोसं (उत्कृष्टं); फुडं (स्पष्टं); वोलीणो (अतिक्रान्तः); वीमहो (विकसितः); लुग्गो (रुग्लः) ; विल्हक्को (नष्टः); पम्हट्टो (प्रसृष्टः); विढतं (अर्जित); छित्त (स्पृष्टं) ; जढं (त्यक), ह्यामिश्र (क्षिप्तं) ; निश्छुढं (उद्वृत्तं); चक्खिधं (आस्वादित); निमिश्र (स्थापितं) इत्यादि। Roots which have special forms in the s'auraseni. सं धातुः प्रां रूपं च चव्य, म्ज पुस, छिर, छिप्प; Aho! Shrutgyanam Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 160 ) हुण, दे, (भविष्यति) दद, (ततव्ययोः) दा Pachadi &c. are used for pachayati &c. fut STJATE रणीयं। In these cases old authorities are our only guides. पाचयत्यादीनां 'पचदि' इत्यादयो निपात्यन्ते। In the apnbhransa (अपभ्रंशे) त्रु स्थाने व्वुव इत्यादेशो भवति in the apabhrans'a bbuba is substituted for bru, अपभ्रंशे क्षिप्तादीनां स्थाने छोल्ल इत्यादय श्रादेशा भवन्ति । In the apabhrans'a, chilla &c. are substituted for kshipta &c. अपभ्रंशे आपूर्व चक्ष स्थाने अक्ख इत्यादेशो भवति । In the apabhrans'a akkh is substituted for áchaksha. अपभ्रंशे वदस्थाने वोल्ल इत्यादेशो भवति । In the apabhansa bolla is substituted for vada. सम्पूर्णम् । THE END. Aho ! Shrutgyanam Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Aho! Shrutgyanam Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ NOTICE. This book is available only in the Sanskrit Book Depot, Lahore, . ग्रन्थकारकृत अपर पुस्तकों का नाम संस्कृत श्रुतवोध मू ल्य 2 श्राने (ग्रन्थकार समीप में प्राप्य) कवितावली मूल्य 4 श्राने (कलिकाता गिरिश विद्यारत्न यन्त्र में प्राप्य) विद्योदय संस्कृत मासिक पत्र मूल्य वार्षिक 2 रुपै . (ग्रन्थकार समीपे भाटपाड़ाग्राम में प्राप्य) হিন্দী ব্যাকরণ বাঙ্গালিদিগের মূল্য। কলিকাতা কানিঙ্গ হিন্দী শিক্ষা করিবার অতি সহজ উপায় नारिबाहिर थाना। दत्तक चन्द्रिका मूल्य 8 आने (लाहोर संस्कृत (हिन्दी अनुवादसहिता) पुस्तकालय में प्राप्य) तामृत मूल्य 12 श्राने (लाहोर संस्कृत (हिन्दी अनुवाद महित) पुस्तकालय में प्राप्य) Aho ! Shrutgyanam