Page #1
--------------------------------------------------------------------------
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154/1 11 TAINMaidpx OM NAAMKARAN anekAnta i ata S Maraynvishmak tation *andung . HAN THAN infertainme REARS ThildrARTANTRAMMAR + AA MRI HAMARI Pawan / NAMI pyAja Image . M kand / G + Ag Premwan reyy Majan 869 HAR Mean wi MPARAN MAR FAN MAIN wap + wwwpal MAA maaNSIRAMMAR .Mofo . . .. . Farid... .. . ma diantravdeshotsappensiwari Ma Anistratory-AIVAR MA, i ' hdNROLMAANANDNAMMARRARMERSHAREERANDAR 21, dariyAgaMja, naI dillI-110002
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ | vIra sevA maMdira kA traimAsika anekAnta pravartaka : A. jugalakizora mukhtAra 'yugavIra' isa aMka meM - varSa 54, kiraNa / kahA~/kyA? janavarI-mArca 2001 1. mahAvIra bhagavAna sampAdaka : ___ - zrI subhApa jaina | DaoN. jayakumAra jaina 2 nAsUra banatA sAnagar3ha mizana __parAmarzadAtA : - DaoN jayakumAra jaina pa. padamacandra zAstrI bhagavAna mahAvIra kI ahimA ke nihitArthaM 13 gamthA kI DaoN surendrakumAra jaina bhAratI / AjIvana sadasyatA 4 kaTArga sIdhI yA ulaTI 1100 pUrva nyAyamUrti ema ela jaina / vArSika zulka 5 Adi purANa kA bhASAI pakSa 25 15 __ . DaoN vRpabha prasAda jana damma aka kA mUlya sarvaghAti aura dezaghAni karma prakRtiyA~ 41 - DaoN zrayAmakumAra jaina sadasyoM va madige ka || liA ni-galka 7 AcArya ajitamana kI dRSTi meM upamA 4) __ - DaoN magInA jaina pakAgaka 8 prAcIna bhArata pustaka meM kucha aura 53 | | bhAratabhUSaNa jaina, " vaka bhrAmaka kathana mudraka . - rAjamala jaina mAsTara priyaM / 10032 vizeSa sUcanA : vidvAn lekhaka apane vicAroM ke lie svatantra h| yaha Avazyaka nahIM ki sampAdaka unake vicAro sa mahamata ho| ___ isameM prAyaH vijJApana eva samAcAra nahIM lie jaate| vIra sevA maMdira 21. dariyAgaMja, naI dillI 110002. dRrabhApa : 3250522 gyasthA kA dI gaI mahAyatA gA~za para dhAga S} jI ka atargata Ayakara mahaTa (raji Ara 1059162)
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/54-1 mahAvIra bhagavAn ___ - subhASa jaina mahAvIra bhagavAn, tumhI ne jIvo kA uddhAra kiyaa| sacce sukha kI rAha dikhAkara, duniyA kA upakAra kiyaa|| eka rAta trizalA ne dekhe, solaha sapane anjaane| pUjya pitA siddhArtha lage taba, unakA matalaba smjhaane| tIrthakara kA jIva garbha meM, AyA tumako apnaane| divya deviyo ne taba Akara, mAtA kA satkAra kiyaa|| mahAvIra bhagavAna...1 tumane janma liyA to chAI, hara AMgana meM khushhaalii| janatA nAca-nAca harSAI, sukha vaibhava se vaishaalii| 'varddhamAna' ke nAmakaraNa para, mahaka uThI ddaalii-ddaalii| thame hue se sAre jaga meM, navajIvana sacAra kiyaa|| mahAvIra bhagavAna...2 vana meM jA pahuMce tapa karane, tyAga rAjya kA siNhaasn| dhAraNa karake rUpa digambara, choDe mAsArika saadhn| kezaloca kara nija hAthoM se. Atma sukha me hue mgn| bAraha dharma bhAvanAoM para, nizadina gahana vicAra kiyaa| mahAvIra bhagavAna...3 jaba AhAra hetu nagarI meM, Ae mahAvrata ke dhaarii| par3agAhana ko khar3e hue the, dvAra-dvAra para nr-naarii| tabhI sIMkhaco meM ika abalA, dIkhI bandI becaarii| usI candanA ke hAthoM se, kodoM ko svIkAra kiyaa|| mahAvIra bhagavAna...4 dvAdasa barasa kiyA tapa tumane, tIna loka dutivaMta hue| kevala-jJAna huA taba tumako, tIrthakara arihata hue| samava-zaraNa raca diyA suroM ne, maMDapa divya digata hue| gautama gaNadhara ne vANI ko, samajhA aura prasAra kiyaa|| mahAvIra bhagavAna...5 kAtika mAvasa ke prabhAta meM, dhyAnamagna yoM lIna hue| zeSa aghAti karma nazAkara, zivapada para AsIna hue| jIva mAtra ko divya ratnatraya-mArga dikhA svAdhIna hue| devo ne kI caraNa-vandanA, jaga ne jaya-jayakAra kiyaa|| mahAvIra bhagavAna...6 Ae Aja 'subhASa-zakuna' bhI, zaraNa tumhArI, he bhgvn| bhaTakeM hai ajJAna-timira meM, karado tanika mArga drshn| karma-bandha se chuTa jAyeM hama, chUTe yaha nazvara jiivn| calate haiM jo pada-cinhoM para, unakA ber3A pA kiyaa|| mahAvIra bhagavAna...7 -mahAsaciva, vIra sevA maMdira, 21, dariyAgaMja, naI dillI-2 cosecececocacocececececececececopeda
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 anakAnta / 54-1 2020202 nAsUra banatA sonagar3ha mizana DaoN. jayakumAra jaina jaina sandeza kA sAhU zrI azoka jaina vizeSAMka mere sAmane hai aura usameM DaoN. hukumacanda bhArilla, jayapura ke 'sammedazikhara ke lie samarpita sAhU azoka kumAra 'jaina' lekha meM ullikhita vAkya ne merA dhyAna AkRSTa kiyA hai| vAkya isa prakAra hai " eka sAmAjika kAryakartA, jaina darzana kA adhyetA aura sonagar3ha mizana kA pratinidhi hone ke kAraNa merA sAhU parivAra se vigata 33 varSo se nikaTa kA sambandha rahA hai| " uparyukta vAkya meM DaoN. bhArilla jI ko yathArtha tathyaparaka svIkArokti ke lie dhnyvaad| unhoMne mAtra isa vAkya ke dvArA jAne-anajAne yaha svIkAra kiyA hai ki sonagar3ha mizana kI sattA hai aura ve usa mizana ke pratinidhi haiM, parantu unake saumya, AkarSaka vyaktitva evaM adhyAtmaparaka cintana kA unake kriyA-kalApoM se mela nahIM khaataa| kyoMki sonagar3ha mizana dvArA vyAkhyAyita tathA pracArita adhyAtma aura ozo ke adhyAtmaparaka bhogavAdI cintana meM vizeSa antara nahIM dikhatA hai| ozo bhI bhoga se samAdhi kI prakriyA ko mahattva dete haiM aura sonagar3ha mizana ke saMsthApaka svayambhU ghoSita bhAvI tIrthakara sUryakIrti bhI tapa - dAna - pUjA - tIrthayAtrA Adi ko mithyAttva rUpa meM pracArita karate rahe haiM, prakArAntara se bhogopabhoga ko unhoMne dharmamArga meM bAdhaka nahIM khaa| digambara jaina dharma mUlata: nivRttiparaka dharma ke rUpa meM svIkRta hai aura zrutaparamparA se tapa-dAna-pUjA Adi ko zrAvakocita kartavya mAnate hue paramparayA mokSa - phala dene vAlA taka mAnA gayA hai yahI kAraNa thA ki anekAnta dRSTi se vicAra karane vAle aura digambara jaina dharma para dRr3ha AsthA rakhane vAle manISI vidvAnoM dvArA tathAkathita sonagar3ha se bahupracArita Cac 270
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/54-1 adhyAtma ko ugra virodha kA sAmanA karanA par3A thaa| phira bhI, sonagar3ha kI AdhArabhUta zailI aura kahAnajI ke prati dRDha AsthA meM koI antara nahIM par3A aura ve digambara jaina dharma kI vItarAgatA kI Ar3a meM apanA ullU sIdhA karate rahe to dUsarI ora samAja kI sthiti bhI Azcaryajanaka rUpa se DhAka ke patte ke samAna hI banI rhii| ___ vastuta: isa sonagar3ha ke janaka the-kahAnajI bhAI, jo kahAnajI svAmI ke rUpa meM vikhyAta hue aura unakI khyAti kA sabase bar3A kAraNa thA unakA sthAnakavAsI sampradAya se digambara paramparA meM aanaa| unake isa parivartana meM digambara jaina paramparA poSaka anuyAyiyoM ne socA thA ki eka anya paramparA meM janmeM kahAnajI ko sadbuddhi AyI hai aura unake sAtha hajAroM anuyAyI bhI unake anusA bane haiM to acchA hI hai, parantu unheM kyA mAlUma thA ki isa paMtha parivartana kI Ar3a meM chadma nihita svArtha chupA huA hai| bAta to dhIre-dhIre taba khulI jaba svArtha kI parateM eka ke bAda eka khulatI gaI aura logoM ko tathA digambara jaina dharma ke manISI vidvAnoM ko ahasAsa hone lagA ki yaha to svayaM ko sthApita evaM pracArita karane kA mahaja hathakaNDA aura kucakra hai| pariNAma svarUpa dharma premiyoM aura vidvAnoM ne virodha kA paracama laharAyA, parantu svarNapurI ke vaibhava aura svArthAndha logoM ke nihita svArtha badastUra jArI rhe| kahAnajI bhAI ke saumya vyaktitva aura AbhAmaNDala kI cAmatkArika chAyA meM paramparA vighAtaka gatividhiyA~ dImaka kI taraha panapatI rhiiN| aisA bhI nahIM thA ki samAja soyA thaa| samAja ke jAgarUka logoM ne yathAvasara hara stara para unakA virodha kiyaa| yahA~ taka ki jaba unhoMne apane svayambhU AyatanoM meM sUcanA lagAyI ki yahA~ mAtra sonagar3ha aura kahAnapaMthI Agama kA hI svAdhyAya kiyA jAyagA taba unake AgamoM ko (jo paramparA virodhI hI the) jalasamAdhi dene meM bhI loga nahIM jhijhke| jagaha-jagaha kAle jhaNDoM se kahAnajI bhAI kA svAgata kiyA gyaa| isa prakAra svayambhU bhAvI tIrthakara aura sadgurudeva kA AbhAmaNDala jaba phIkA par3ane lagA taba bhI unake anuyAyiyoM-mumukSuoM kA yakIna pUrvavat banA rahA-unakI dRSTi meMcesecececececececececececececececoce
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/54-1 cococececececececececececececececaca yakatA~ haiM bemisAla haiM aura lAjavAba haiM hazne siphAte dahara meM khuda intakhvAba haiN| pIrI meM bhI namUnaye ahade zabAba haiM goyA ki kahAna jI khuda AfatAba haiN| aura isI yakIna ke calate kahAnajI bhAI kA svayambhU bhAvI tIrthakara banane aura usake nimitta mAyAjAla bunane kA tAratamya bhI calatA rhaa| kAlakramAnusAra jaba ve jasaloka se vidA hue to unakI nazvara deha taka ko bhunAne kA svarNapurI ke sambaddha logoM ne maukA nahIM gaMvAyA aura taba taka unakI antima kriyA nahIM hone dI jaba taka ki unake dUrastha bhakta mumukSagaNa upasthita nahIM ho ge| mumukSuoM ko apane svayambhU AphatAba ke isa prakAra ke bichur3ane kA gaharA sadamA pahu~cA thA, parantu adhyAtma para najara rakhane vAle mumukSu bhAIyoM ne unheM punaH sthApita karane kA bIr3A uThAyA aura 'sonagar3ha mizana' ke rUpa meM suniyojita yojanA ke tahata kArya prArambha kara diyA gyaa| usa mizana ke sarvAdhika jAgarUka samarpita pratinidhi ke rUpa meM DaoN. hukumacanda bhArilla ne isakI kamAna saMbhAla lii| sattA kI lar3AI meM, sonagar3ha meM jaba unakI dAla nahIM galI to unhoMne ToDaramala smAraka jayapura para saMtoSa karanA ucita smjhaa| zanaiH zanaiH unhoMne pravacanakAroM kI ToliyA~ banAyIM, sastA sAhitya upalabdha karAyA, mumukSu svAdhyAya maNDaloM kA nirmANa karAkara samAja ko khaNDa-khaNDa karane meM bhI unhoMne apanI zAna samajhI, parantu tIna-cAra varSa pahale jayapura meM jaba AcArya vidyAsAgarajI ke ziSya munizrI sudhAsAgarajI kA cAturmAsa huA to unhoMne kahAnapaMtha kI svarNima kATha kI hAMDI kA svarUpa logoM ko dikhaayaa| apanI viziSTa zailI aura tattva kI gaharAI ko jaba unhoMne logoM ko samajhAyA to sonagar3ha mizana kI cUleM hilane lgiiN| pariNAmasvarUpa yathAvasara kUTanIti aura rAjanIti ke mAhira samajhe jAne vAle samarpita pratinidhi ne sazakta Azraya kI talAza prArambha kara dii| zIghra hI unakI yaha talAza pUrI huI aura ve rASTrasanta AcAryazrI vidyAnandajI ke zaraNAgata ho ge| AcAryazrI ne zaraNAgata kI rakSA ko ucita samajhA aura aba ve zaraNAgata hokara hI apanI gatividhiyoM ko sara-aMjAma dane meM lage hue haiN|
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/54-1 hAlAMki unakI soca meM koI antara nahIM AyA hai aura na hI unakI zraddhA AcArya ke prati hai| ve to kisI taraha ghusanA cAhate haiN| yahI unakA ekamAtra mizana hai| samaya kI gati bar3I vicitra hotI hai| durbhAgya se 'akhila bhAratavarSIya digambara jaina vidvat pariSad, jaisI saMsthA ko kucha svArthAndha logoM ne tor3ane kA SaDyantra racA to maukA tAr3akara sonagar3ha ke isa pratinidhi ne use havA hI nahIM dI, varan usake saMrakSaka bhI bana baitthe| vittIya saMrakSaNa ke sAtha-sAtha apane kamyUna kA pUrA samarthana bhI use dilA diyaa| isa prakAra isa maMca ke mAdhyama se mumukSumaNDala aura sonagar3ha mizana ko UrjA bhI milI aura svArthAndha logoM ko sNtusstti| akhila bhAratavarSIya digambara jaina vidvat pariSad ne phirojAbAda adhivezana meM sonagar3ha ke pAkhaNDa kA virodha kiyA thA aura mUDabidrI ke bhaTTAraka zrI cArUkIrti svAmI ne sonagar3ha dvArA kie jA rahe prayAsoM ko 'itihAsa kI sabase bar3I DakaitI' kI sajJA dI thii| prastAva nimnalikhita thaa| _ 'akhila bhAratavarSIya digambara jaina vidvatpariSada kA yaha pandrahavAM adhivezana digambara jaina svAdhyAya mandira TrasTa sonagar3ha dvArA tathAkathita bhAvI tIrthakara 'sUryakIrti' ke nAma se jo mUrti sthApita kI gayI hai, use kapola-kalpita evaM digambara paramparA tathA Agama ke pratikUla ghoSita karatI huI, isa kArya ko mithyAttva prerita aura mithyAttvavarddhaka mAnatI hai tathA isakI nindA karatI hai|' prastAvaka-nIraja jaina 27.5.85 samarthaka-lakSmIcanda jaina, bhAratIya jJAnapITha anumodaka bhaTTAraka cArukIrti mUDabindrI bhaTTAraka cArukIrti zravaNabelagolA isa prastAva ke samarthaka vidvat samUha ke katipaya logoM kA sonagar3ha mizana ke pratinidhi kI goda meM baiTha jAnA Azcarya kA viSaya hai aura Azcarya hai ki gata dinoM unhIM vidvat samUha ko zravaNabelagolA ke bhaTTAraka jI dvArA bahumAna denA aura bhI vismaya utpanna karatA hai| jabaki
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/54-1 sonagar3ha mizana ke parde ke pIche ke ejeNDe ke viSaya meM prAya: saba jAnate aura samajhate haiM ki unakI pravRttiyAM digambara jaira paramparA vighAtaka haiN| unake kucha sthala draSTavya haiM - ___ -'gurudeva ke hI mukha se aneka bAra AnandakArI udgAra sune haiM ki merA yaha bhava tIrthaMkara prakRti kA baMdha hone se pUrva kA bhava hai, arthAt jaba agale manuSyabhava meM tIrthakara prakRti kA baMdha hogA, sAkSAt tIrthakara bhagavAn ke samavasaraNa meM pUjya bahina zrI campA bahina ne yaha bAta sunI hai--Atmadharma maI 1976 janma jayantI pR. 24 -maiM tIrthakara hU~, aisA antara meM bhAsita hotA thA, parantu usakA artha aba samajha meM AyA ki maiM tIrthakara kA jIva hU~, tumhAre (campA bahina ke) nirmala jAti-smaraNa jJAna se usa AbhAsa kA bheda Aja spaSTa huA hai| ___ -Atmadharma 1976 pR. 20 (janmajayantI aMka) - 'paramapUjya gurudeva kA jIva gata pUrvabhava meM jambUdvIpa ke pUrva videhakSetra meM rAjakumAra thA, campA bahina kA gata pUrva bhava meM devarAja nAma kA zreSThI putra thA, yaha rAjakumAra bhaviSya meM dhAtakI khaNDa meM sUryakIrti ke nAma ke tIrthakara hoMgeM, yaha bAta bhagavAna kI divyadhvani meM pratyakSa sunI thI, yaha jAti smaraNa meM AyA hai|' -Atmadharma pRSTha 10, janmajayantI bambaI aMka jinavANI ke viSaya meM - - zrI vItarAga kI vANI kA zravaNa bhI para viSaya aura strI bhI paraviSaya hai| jJAnI kI kisI bhI para viSaya meM ruci nahIM hai, vItarAga kI vANI ke zravaNa kI bhI bhAvanA jJAnI kI nahIM hai, ajJAnI jIva strI ko burA aura bhagavAn kI vANI ko acchA mAnakara para-viSaya meM bheda karatA hai| ___ -mokSamArga prakAzaka kI kiraNa-prathama bhAga tIsarA adhyAya pR. 80 digambara sAdhuoM ke viSaya meM - - 'Ajakala jagata meM tyAga ke nAma para andhAdhundhI cala rahI hai kuMjar3e kAchI jaisoM ne bhaTe-bhAjI kI taraha vratoM kA mUlya kara diyA hai|' SRCISSOCIEOCORNEROILASSOCIENCaCOcs
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/54-1 kala ke bhikhArI ne Aja veSa badala liyA, strI va kuTumba ko chor3a diyA, to kyA vaha tyAgI ho gae? sabane milakara tyAgI mAna liyA to kyA bAhya saMyoga-viyoga se tyAga hai| antaraMga meM kucha parivartana huA yA nahIM, vaha to dekh| bAhara se dikhAI detA hai ki aho kaisA tyAgI hai, strI nahIM, bacce nahIM, jaMgala meM rahatA hai| aise bAhya tyAga ko dekhakara bar3A mAnate haiM, lekina tyAga kA kyA svarUpa hai yaha nahIM smjhte| -samayasAra pravacana pRSTha 13, 11 zrAvaka ke 12 vrata aura muniyoM ke 5 mahAvrata bhI vikAra haiM- samayasAra pravacana bhAga - 3 pRSTha 12 tapa evaM parISaha ke sandarbha meM loga mAnate haiM ki khAnA pInA chor3a diyA isalie tapa ho gayA aura nirjarA ho gaI, upavAsa karake zarIra ko sukhA liyA isalie andara dharma huA hogaa| isa prakAra zarIra kI dazA se dharma ko nApate haiN| dharma ke sandarbha meM 7 - bAhya tapa parISaha ityAdi kriyAoM se mAnatA hai ki maiMne sahana kiyA hai| isalie mujhameM dharma hogA, kintu usakI dRSTi bAhya meM hai isalie dharma nahIM ho sktaa| - samayasAra pravacana pR. 308 - 1 jo zarIra kI kriyA se dharma mAnatA hai so to bilkula bAhya dRSTi mithyAdRSTi hai, kintu yahA~ to puNya se bhI jo dharma mAnatA hai, so bhI mithyAdRSTi hai| jitanI parajIva kI dayA, dAna, vrata pUjA bhakti ityAdi kI zubha lagana yA hiMsAdika kI azubha lagana uThatI hai vaha saba adharma bhAva hai| - Atmadharma pRSTha 10, aMka 1, varSa 4 zrAvakocita kartavyoM ke prati koI yaha mata mAnate haiM ki dAna-pUjA tathA yAtrA Adi se dharma hotA hai aura zarIra kI kriyA se dharma hotA hai yaha mAnyatA mithyA hai| - Atmadharma aMka 5, varSa 3 scoca
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/54-1 tIrthayAtrA ke viSaya meM - - sammedazikhara, giranAra Adi kI yAtrA se dharma hotA hai, aisA mAnane vAlA mithyAdRSTi hai| -mokSamArga prakAzaka kiraNa pR. 170 zubha-bhAvoM ke viSaya meM - - dAna pUjA Adi zubha bhAvoM se dharma mAnanA trikAla mithyAttva hai| -samayasAra pravacana bhAga 2 pRSTha 6 zAstroM ke viSaya meM - - mahAvrata, dAna, dayA Adi kA prarUpaNa karane vAle zAstra kuzAstra haiN| __-chahaDhAlA DhAlA-2 padya-13 (sonagar3ha prakAzita) ye kucha udAharaNa haiM-kahAnapaMtha ke, jinameM paramparAgata AcAryoM dvArA sthApita cirantana zAzvata mUlyoM ko nestanAbUda karane kI koziza kI gaI hai| kahAnapaMtha ke viSaya meM AcAryazrI vidyAnanda jI ne jo sAmayika TippaNI kI thI aura 'digambara jaina sAhitya meM vikAra' pustaka meM kahAnapaMtha ke viSaya meM posTamArTama karate hue zrAvakajanoM kA mArga prazasta kiyA thA, vaha Aja bhI sAmayika hai| unhoMne likhA thA___ "ye loga nizcaya ekAntavAdI mithyAdRSTi haiN| inake zAstra kalyANakArI na hokara ghAtaka kuzAstra haiN| unakA paThana-pAThana kyA, avalokana taka nahIM karanA caahie| unheM svAdhyAya maNDaloM meM tathA jinamaMdiroM meM nahIM rakhanA caahie| kahAnajI ne vikRta sAhitya likhakara daNDanIya aparAdha kiyA hai aura samAja meM bhrAmaka sthiti paidA kara dI hai| sonagar3ha se prakAzita sAhitya ArSa paramparA ke viruddha hai|" - muni vidyAnanda (sonagaDha samIkSA pR 56-57) usa samaya aneka AcAryoM ne sonagar3ha mizana ke tahata cala rahe kAryo kA purajora virodha kiyA thaa| AcArya dezabhUSaNajI ne aise sAhitya ko digambara jaina mandira se bahiSkRta kie jAne ko ucita ThaharAyA thA anya
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/54-1 SeacscacassesecacacaIRONICICICIRI AcAryoM ne bhI sonagar3ha tathA kahAnajI pravartita sAhitya ko dharma kA mUloccheda karane vAlA nirUpita kiyA thaa| itanA hI nahIM, manISI vidvAn zrI jugalakizora jI mukhtAra jI ne kahAnajI mata ke udaya ko jainadharma aura jaina samAja ke lie abhizApa mAnate hue AzaMkA vyakta kI thI ki yaha kisI cauthe sampradAya kI nIMva rakhI jA rahI hai- unhoMne anekAnta meM likhA thAAcArya samantabhadra aura kundakunda kA apamAna kahAnajI mahArAja ke pravacana barAbara ekAnta kI ora Dhale cale jA rahe haiN| isase aneka vidvAnoM kA Apake viSaya meM aba yaha khyAla ho calA hai ki Apa vAstava meM kundakundAcArya ko nahIM mAnate aura na svAmI samantabhadra jaise dUsare mahAn jainAcAryoM ko hI vastutaH mAnya karate haiN| kyoMki unameM se koI bhI AcArya nizcaya tathA vyavahAra donoM meM kisI eka hI naya ke ekAnta pakSapAtI nahIM hue haiM, balki donoM nayoM kA paraspara sApekSa, avinAbhAva sambandha ko lie hue, eka dUsare ke mitra ke rUpa meM mAnate aura pratipAdana karate Aye haiM jabaki kahAnajI mahArAja kI nIti kucha dUsarI hI jAna par3atI hai| kahAnajI mahArAja apane pravacanoM meM nizcaya athavA dravyArthika naya ke itane pakSapAtI bana jAte haiM ki dUsare naya ke vaktavya kA virodha taka kara baiThate haiN| use zatru ke vaktavya rUpa meM citrita karate hue 'adharma' taka kahane ke lie utArU ho jAte haiN| yaha virodha hI unakI sarvathA ekAntatA ko lakSita karAtA hai aura unheM zrI kundakunda aura svAmI samantabhadra jaise mahAn AcAryo ke upAsakoM kI koTi se nikAlakara alaga karatA hai, athavA unake vaisA hone kA sandeha paidA karatA hai| isI kAraNa zrI kahAnajI kA apanI kAryasiddhi ke lie kundakundAdi kI duhAI denA prAyaH vaisA hI samajhA jAne lagA hai, jaisA ki kAMgresa sarakAra gAMdhIjI ke viSaya meM kara rahI hai| vaha jagaha-jagaha gAMdhI jI kI duhAI dekara aura unakA nAma le lekara, apanA kAma to nikAlatI hai, parantu gAMdhIjI ke siddhAntoM ko vastutaH mAnatI huI najara nahIM aatii|
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 anekAnta / 54-1 ca jaina samAja meM yaha cauthA sampradAya kahAnajI svAmI aura unake anuyAyiyoM kI pravRttiyoM ko dekhakara kucha logoM ko yaha bhI AzaMkA hone lagI hai ki kahIM jaina samAja meM yaha cauthA sampradAya to kAyama hone nahIM jA rahA hai? yaha to digambara, zvetAmbara aura sthAnakavAsI sampradAyoM kI kucha-kucha apanI bAtoM ko lekara tInoM kaM mUla meM hI kuThArAghAta karegA aura unheM adhyAtmikatA ke ekAntagarta meM dhakelakara, ekAnta mithyAdRSTi banAne meM yatnazIla hogA / zrAvaka tathA munidharma ke rUpa meM saccAritra aura zubha- bhAvoM kA utthApana kara logoM ko kevala AtmArthI banAne kI ceSTA meM saMlagna rhegaa| unake dvArA zuddhAtmA ke gIta gAye jAyeMge, parantu zuddhAtmA taka pahu~cane kA mArga pAsa meM na hone se loga 'ito bhraSTAstato bhraSTAH' kI dazA ko prApta hoNge| unheM anAcAra kA Dara nahIM rahegA, ve samajheMge ki jaba AtmA ekAntata: abaddha hai, sarva prakAra ke karmabaMdhanoM se rahita zuddha-buddha hai, aura usa para vastuta: kisI bhI karma kA koI asara nahIM hotA, taba baMdhana se chUTane tathA mukti prApta karane kA yatna bhI kaisA ? - pApakarma jaba AtmA kA kucha bhI bigAr3a nahIM kara sakate taba unameM pravRtta lene meM bhaya kauna karegA? pApa aura puNya donoM samAna, donoM hI adharma ThahareMge taba puNya jaise kaSTasAdhya kArya meM kauna pravRtta honA cAhegA? isa taraha yaha cauthA sampradAya kisI dina pichale tInoM sampradAyoM kA hitazatru banakara, bhArI saMgharSa utpanna karegA aura jaina samAja ko vaha hAni pahu~cAyegA jo aba taka tInoM sampradAyoM ke saMgharSa dvArA nahIM pahu~ca sakI hai, kyoMki tInoM meM prAyaH kucha UparI bAtoM meM hI saMgharSa hai, bhItarI siddhAnta kI bAtoM meM nhiiN| isa cauthe sampradAya dvArA to jinazAsana kA mUlarUpa hI parivartita ho jaayegaa| vaha anekAnta ke rUpa meM na rahakara AdhyAtmika ekAnta kA rUpa dhAraNa karane ke lie bAdhya hogaa| - anekAnta / julAI 1954/pR. 8 AdaraNIya mukhtyAra sA. ke uparyukta Akalana ko Aja ke pariprekSya meM parakhA jAya to hama pAte haiM ki unakA Akalana kitanA saTIka thaa| aba cauthA sampradAya hakIkata ke rUpa meM sAmane hai| isa sampradAya ne apanA rabar3a COCOCK ceca
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/54-1 kA tambU kA phailAva prArambha kara diyA hai aura unakI yaha garvokti bhI hai ki AgAmI 10 varSa meM sampUrNa dillI meM kahAna mata kA varcasva hogaa| isameM do rAya nahIM ki - ___ - digambara jaina mahAsabhA, di. jaina mahAsamiti vidvat pariSad, zAstrI pariSad Adi ke virodha ke bAvajUda kahAnapaMtha ne apanA vistAra kiyA hai, phira bhI aba taka unheM samAja kA bhaya hotA thA, parantu aba to samAja hI unheM sira AMkhoM para baiThAne ko palaka pAMvar3e bichAkara taiyAra baiThI dikhatI hai| samAja kI viDambanA hI hai ki dhArmika anuSThAnoM ke ADambara pUrNa Ayojana meM vyaya to use sahya hai, parantu paramparAgata vidvAn ko denA asahya rahatA hai aura isa manovRtti kA sonagar3ha mizana ke saMcAlaka pratinidhi ne pUrA lAbha uThAyA hai| arthAbhAva to hai nahIM so unake paNDita/pravacanakAra ni:zulka sevAyeM dekara samAja ke lie zraddhAspada bana jAte haiN| yadyapi unakA vitta-poSaNa TrasTa ke mAdhyama se ho jAtA hai| bhale hI, isakI Ar3a meM lAkhoM kA kahAna sAhitya Apako parosakara cale jaayeN| isa para gambhIra cintana kI AvazyakatA hai| isake atirikta isa tathAkathita cauthe sampradAya ke viSaya meM meraTha sesana jaja kA nirNaya draSTavya hai jisameM mAnya kiyA hai ki "kAMjI svAmI digambara mani bhI nahIM the|" ataH spaSTa hai ki kAMjIpaMthI digambara jainadharmI nahIM haiN| jahA~ digambara jaina samAja kI sabhI zIrSastha saMsthAoM ne kahAna paramparA ko nakArA ho, vidvatsamudAya ne usake kRtyoM ko Agama paramparA virodhI ghoSita kiyA ho aura AcAryoM ne pUrI taraha asvIkRta kara diyA ho, vahIM bhramita jaina samAja ke katipaya karNadhAroM ne bhagavAn mahAvIra '2600veM janma mahotsava ke prasaMga meM usa sonagar3ha mizana ke pratinidhi kA sammAna karane kA nizcaya kiyA hai| vaha bhI digambara jaina sAdhu sAnnidhya meM usa sArvajanika maMca se, jisakI eka sazakta aura prazasta paramparA rahI ho| ukta maMca se bhArilla sAhaba kA sammAna hone kA saMketa prApta kara Azcarya ho rahA hai| kabhI isa maMca kI ora dillI kI digambara jaina
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 anekAnta/54-1 cosececececececececececececececececo samAja aura pUrA deza dekhA karatA thaa| kyA AyojakoM ne isa para vicAra karane kA kaSTa uThAyA hai ki isa sammAna se pUre deza kI digambara jaina samAja ko kyA saMketa aura saMdeza jAyeMge? hamArA dRr3ha mata hai ki kahAnajI paMtha para yaha aisI mohara siddha hogI, jo pUre deza meM pramANa ke rUpa meM prastuta kI jaayegii| Azcarya isa bAta kA bhI hai ki aneka paramparAniSTha aura tattvavettAoM ke rahate hue bhI yaha sammAna kI yojanA banI aura jahA~ isakI phalazruti ke rUpa meM nizcita hI bhAvI tIrthaMkara yaha dekha aura jAnakara pramudita hoMge ki jo kArya ve adhUrA chor3a Ae the use unakA sonagar3ha mizana kA pratinidhi gaNadhara ke rUpa meM pUrA kara rahA hai vahIM dillI kI digambara jaina samAja ko yaha gaurava bhI milegA ki usane eka aisI paramparA ke mArga ko prazasta kiyA jisake lie kahAnapaMthI cAra-pAMca dazakoM se jUjha rahe the aura jo digambara paramparA ke lie vAstava meM ghAtaka thaa| isa prakAra vigata dazakoM meM digambara jaina dharma ke lie sonagar3ha kA udaya eka aise jakhma ke rUpa meM ubhara kara AyA hai, jisane jinazAsana ke mUla ko hI samApta karane kA upakrama kiyA hai| svayambhU tIrthakara ke bAda campA bahina aura usake bAda sonagar3ha mizana ke pratinidhi ke mAdhyama se calane vAle kUTanItika cAloM se jainAgama ko jo AghAta pahu~cA hai usakI bharapAI to kramabaddha paryAya se nahIM hone vaalii| aba bhI, yadi loga nahIM cete to digambara jaina dharma ke mUla svarUpa kA bhAvI rUpa nizcita rUpa se aikAntika adhyAtma paraka hogA aura cAritra-jo jaina dharma kA prANa hai-usakI ghora upekSA hogii| astu, isa sonagar3ha (kAMjIpaMtha ) ke nAsUra ko phailane se pahale hI Aprezana kI sakSama pahala honI cAhie tabhI bhagavAn mahAvIra ke 2600ve janmotsava ko manAne kI sArthakatA hogii| kahIM aisA na ho ki bhAvAveza meM hama apane viveka ko bhUla jAyeM aura Ane vAlI pIr3hiyAM hameM kSamA na kareM kyoMki isa bhUla kA phira nirAkaraNa cAhakara bhI nahIM kara skeNge| __-261/3, paTela nagara, naI maNDI, mujaphpharanagara-251001
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/54-1 13 bhagavAn mahAvIra kI ahiMsA ke nihitArtha - DaoN. surendra kumAra jaina 'bhAratI' Aja vijJAna ko zreya dene kI hor3a hai; kintu vijJAna ne jo diyA vaha hiMsA kA kAraka aura kAraNa adhika hai, ahiMsA kA km| sabase bar3A vijJAna to ahiMsA kA vijJAna hai, jo sabako sukha detA hai aura sabako sukhI rahane detA hai| prasiddha phreMca lekhaka romyA rolA ne likhA hai ki"The Rishis who discover the law of Non Violence anongst the violence have greater genious than Newton and they are greater war icr the weingtan." arthAt jina RSiyoM ne hiMsA ke siddhAnta meM se ahiMsA ke siddhAnta kA AviSkAra kiyA ve nyUTana se bar3e vaijJAnika evaM beliMgaTana se bar3e yoddhA the| isa dRSTi se saMsAra ke supara vaijJAnika evaM yoddhA bhagavAn mahAvIra Thaharate haiM, jinhoMne hiMsaka vAtAvaraNa aura hiMsakoM kI bahulatA kI paravAha na karate hue ahiMsA ko dharma ke rUpa meM pratiSThita kiyaa| unakA yaha niSedhAtmaka svara sabase bar3A vidheyAtmaka svara bana gayA, jisane vigata lagabhaga 2600 varSoM meM jana-jIvana, pazu-prakRti, jalacara, nabhacara, bhRcara, sabhI ke astitva kI rakSA sunizcita kii| krUra AtatAyiyoM kI hiMsA bhI isa svara ko dabA nahIM paayii| bhagavAn mahAvIra ne kahA ki pramAda ke vazIbhUta hokara prANaghAta karanA hiMsA hai- "pramattayogAt prANavyaparopaNaM hiNsaa|" yaha hiMsA do prakAra kI kahI gayI hai- (1) dravyahiMsA (2) bhaavhisaa| kisI jIva kA zarIra se ghAta kara denA, mAra DAlanA yA usake aMga-upAMgoM ko pIr3A pahuMcAnA dravya hiMsA hai, ise kAyikI hiMsA bhI kahate haiN| apane mana se kisI ke prANa harane, du:kha pahuMcAne, yAtanA dene kA vicAra karanA bhAva hiMsA hai| hiMsA ke cAra anya bheda bhI kahe gaye haiM- (1) ArambhI hiMsA (2) udyogI hiMsA (3) saMkalpI hiMsA (4) virodhI hiNsaa| inameM se gRhastha ArambhI hiMsA gRhasthocita kAryo kI anivAryatA ke kAraNa bacA nahIM pAtA, udyogI hiMsA se bharasaka bacane kA prayatna karatA hai, virodhI hiMsA kabhI-kabhAra majabUrI SCc3SCISCESSSSOCIETIESEcs
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 anekAnta/54-1 SOURCESSESSESSOCIEOSSESSISODISTRI meM karatA hai, kintu saMkalpI hiMsA kA pUrNatayA tyAga kara sadgRhastha banatA prAyaH dravyahiMsA kama hotI hai, kintu bhAvahiMsA adhika hotI hai kyoMki usakA sambandha vicAroM se hai| kahA bhI hai svayamevAtmanA''tmAnaM hinastyAtmA prmaadvaan| pUrva prANyantarANAM tu pazcAtsyAdvA na vdhH|| arthAt pramAdI manuSya apane hiMsAtmaka bhAva ke dvArA Apa hI apane kI hiMsA pahale hI kara DAlatA hai, usake bAda dUsare prANiyoM kA usake dvArA vadha ho yA na ho| anyatra bhI kahA hai marada va jiyada va jIvo ayadAcArassa NicchidA hiNsaa| payadassa Natthi bandho hiMsAmitteNa smidss| arthAt jIva mare yA na mare ayatnAcArI ke niyama se hiMsA hotI hai| yadi koI saMyamI apane AcaraNa ke lie prayatnazIla hai, jo (dravya) hiMsA mAtra se use karmabandha nahIM hotaa| ukta sthiti ko dekhate hue sabhI ko bhAva hiMsA se bacanA caahie| ahiMsA kA uddezya to jIvadayA hai| kahA hai ki yasya jIvadayA nAsti tasya saccaritaM kutH| na hi bhUtagRhAM kApi kriyA zreyaskarI bhvet|| arthAt jisake hRdaya meM jIvoM kI dayA nahIM hai usake saccaritra kahAM se ho sakatA hai? jo jIvoM se droha karane vAle loga haiM, unakI koI bhI kriyA kalyANakArI nahIM hotii| eka kI alpa hiMsA, hiMsA ke tIvrabhAva hone ke kAraNa bahuta adhika pAparUpa phala detI hai, jabaki mahAhiMsA bhI hiMsA ke mandabhAva hone ke kAraNa paripAka ke samaya nyUna phala dene vAlI hotI hai| AcArya kahate haiM ekasya saiva tIvaM dizatiphalaM saiva mndmnysy| vrajati sahakAriNorapi hiMsA vaicitryamatra phlkaale| arthAt eka-sI hI hiMsA eka ko tIvra phala detI hai aura dUsare ko mNdphl| jina do manuSyoM ne milakara hiMsA kI ho unake phala meM samAnatA
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/54-1 15 nahIM, apitu vicitratA dekhI jAtI hai aura isakA kAraNa bhAvoM kI viSamatA dravya hiMsA aura bhAva hiMsA ko isa rUpa meM bhI abhivyakta kiyA gayA hai - uccAlidammi pAde iriyAsamidassa nniggmtttthaanne| AvAdejja kaliMgo marejja taM jogmaasejj|| Na hi tassa taNNimitto baMdho suhamo videsido smye| jamhA so apamatto sA u pamAu tti nnidditttthaa| -gamana sambandhI niyamoM kA sAvadhAnI se pAlana karane vAle saMyamI ne jaba apanA paira uThAkara rakhA, tabhI usake nIce koI jIva-jantu capeTa meM Akara mara gayA, kintu isase zAstrAnusAra usa saMyamI ko lezamAtra bhI karmabandhAna nahIM huA; kyoMki saMyamI ne pramAda nahIM kiyA; aura hiMsA to pramAda se hI hotI hai| bhagavAna mahAvIra ne ahiMsA kI zakti ko phcaanaa| unhIM kI bhAvanAnusAra mahAtmA gAMdhI kahA karate the ki-"ahiMsA kAyara kA nahIM, balavAna kA zastra hai|" ahiMsA kA lakSya zAnti kI sthApanA hai cAhe vaha Antarika ho yA baahy| saMsAra meM aneka prakAra ke dharma pracalita haiM, kintu una saba dharmo kA yadi laghuttama nikAlA jAya to vaha ahiMsA hI hogA; bhale hI ve ise sthUla rUpa meM mAnate hoM yA sUkSma rUpa meN| manuSya to kyA tiryaJca bhI ahiMsA ko svIkArate haiN| yahAM taka ki krUratama prANiyoM meM bhI ahiMsaka bhAvanA vidyamAna hotI hai| billI aura zeranI bhI apane baccoM ko nahIM khaate| ahiMsA kAyaratA nahIM hai| DaoN. sarvapallI rAdhAkRSNana ke anusAra-"yaha jamAnA hathiyAra banda kAyaratA kA hai| kAyaratA ne apane hAtha meM hathiyAra isalie rakhe haiM ki vaha dUsaroM ke hamaloM se DaratI hai aura svayaM hathiyAra isalie nahIM calAtI kyoMki usakI himmata nahIM hotii| jo Dara ke mAre hathiyAra calA nahIM pAtI, usI kA nAma kAyaratA hai| isa kAyaratA se iMsAna ko ubArane vAlI eka hI zakti hai aura usakA nAma hai-ahiNsaa|" hiMsA kisI bhI samasyA kA samAdhAna na kabhI thI, na kabhI ho sakatI hai| kabhI-kabhI hiMsA meM ho rahI vRddhi dekhakara vyakti parezAna ho uThatA hai, kintu vAstavikatA meM hiMsA hAra rahI hai| 'hirozimA' aura 'nAgAsAkI'
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 anekAnta/54-1 para huA aNubama kA prahAra bhI jApAna ko naSTa nahIM kara paayaa| Aja to hiMsaka logoM kI bhI hiMsA se AsthA uTha cukI hai| ve bhI zAnti kI talAza meM ahiMsA kA pakSa lete hue saMvAda sthApita kara rahe haiN| hiMsA kA vikalpa ahiMsA hI hai| svamata kI prazaMsA aura dUsaroM ke mata kI nindA se hiMsA janmatI hai| zAstrakAra hiMsA ko nIcagati aura ahiMsA ko uccagati kA kAraNa mAnate haiN| vastRta : ahiMsA eka jIvana zailI hai jo kahatI hai-tama bhI jiyo aura mujhe bhI jIne do| isI meM sabakA bhalA hai, samAja kA hita bhI isase surakSita hotA hai| DaoN. rAjendra prasAda ne ahiMsA kI AvazyakatA pratipAdita kI aura isa sambandha meM jainoM kA AhvAna karate hae kahA ki-"jainadharma ne saMsAra ko ahiMsA kI zikSA dI hai| kisI dUsare dharma ne ahiMsA kI maryAdA yahAM taka nahIM phuNcaayii| Aja saMsAra ko ahiMsA kI AvazyakatA mahasUsa ho rahI hai; kyoMki usane hiMsA ke nagna tANDava ko dekhA hai aura Apa loga Dara rahe hai| kyoMki hiMsA ke sAdhana Aja itane bar3hate jA rahe haiM aura itane ugra hote jA rahe haiM ki yuddha meM kisI ke jItane yA hArane kI bAta itane mahattva kI nahIM hotI jitanI kisI deza yA jAti ke sabhI logoM ko kevala nissahAya banA dene kI hI nahIM, para jIvana ke mAmUlI sAmAna se bhI vaMcita kara dene kI hotI hai| jinhoMne ahiMsA ke marma ko samajhA hai, ve hI isa aMdhakAra meM koI rAstA nikAla sakate haiN| jainiyoM kA Aja manuSya samAja ke prati sabase bar3A karttavya yaha hai ki vaha isa para dhyAna deM aura koI rAstA DhUMDha nikaaleN|" Aja jabaki cahuMora mohabhaMga kA daura cala rahA hai| prabhUta dhana bhI sukha nahIM de pA rahA hai; taba gRhastha jIvana ko ahiMsA kA saMbala dekara hI bacAyA jA sakatA hai| saMyama, anuzAsana, nirlobhatA, zramazIlatA aura svAvalambana ahiMsA ke AdhAra haiN| sukha kI cAha rakhane vAlA inase baca nahIM sktaa| saMsAra meM mAga bahuta haiM kintu sanmArga to vahI hai jisameM tuccha se tuccha prANI kI rakSA kA dhyAna rakhA jaaye| ahiMsaka vyakti yahI dhyAna rakhatA hai| ata: ahiMsA hI parama dharma hai| pradhAna sampAdaka-pArzvajyoti ela-65, nyU indirA nagara, burahAnapura-450331 (ma.pra.) phona 07325-57662
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta / 54-1 Cacacac kaTorI sIdhI yA ulaTI 1 loka zikhara tanuvAta valaya mahaeN saMThiyo dharmadravyavina gamana na jihiM Age kiyo / 17 4020304 pUrva nyAyamUrti ema. ela. jaina - - rUpacanda siddha jIva lokAnta meM tanuvAtavalaya meM sthita haiN| aSTa karama kari naSTaaSTa guNa pAyakaiM aSTama vasudhA mAhiM virAje jAyakaiM siddha jIva aSTama vasudhA meM jAte haiN| siddha AtmAeM jahAM rahatI hai kyA usakA sahI nAma siddha zilA hai? siddha zilA kA AkAra kyA hai? pUjA meM kaisA honA cAhie usakA pratIka ? AcArya vidyAsAgara jI ne pracalita arddhacandrakAra pratIka ke viparIta vicAra pragaTa karake isakA AkAra chatra kI bhAMti isa prakAra honA taya kara diyA hai| isI sUtra ko pakar3a kara zrI ratana lAla jI bainAr3A ne jaina gajaTa 18.2.1999 pR. 5 kAlama 1-3 meM batAyA ki isakA pratIka C hI zAstra sammata hai, kintu aba zodhAdarza 41 / 156 para bra. zrI azoka jaina ne aphasosa jAhira kiyA hai ki purAnA he pratIka loga chor3ane lage haiN| isa duvidhA kI hAlata meM maiM bhI kucha nivedana karanA cAhatA hU~ - hIrA 1. mokSa zilA, siddha zilA, nirvANa zilA, isa nAma kI zilA yadi koI hai, to yaha madhya loka kI vaha zilA hai, jisa para tIrthakaroM ne baiThakara yA khar3e rahakara apanI aMtima tapasyA meM lIna hokara zarIra tyAga kara mokSa kI ora prayANa kiyA thaa| isakA jikara purANoM meM isa prakAra hai guNabhadra (803-895) ke uttara purANa sarga 54/269-272 meM varNana hai ki bhagavAn candraprabha sAre Arya dezoM meM tIrtha pravartana kara sammeda zikhara pahuMce aura vahAM
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 anekAnta/54-1 sosecececececececececececececececaca vihAramupasaMhRtya mAsaM siddhshilaatle| pratimA yoga mAsAdya shsrmunibhissh|| -54/270 ayoga padamAsAdya turya zuklena nirrhrn| zeSa karmANi nirlupta zarIra prmo'bhvt|| -54/272 ve vihAra baMda karake eka hajAra muniyoM ke sAtha siddha zilA para sthita hokara pratimA yoga dhAraNa kara cauthe zukladhyAna se ayoga kevalI pada prApta karake zepa karmo ko naSTa kara nirlupta zarIra parama (siddha) ho ge| jinasena (778-828) ke harivaMza purANa sarga 60/36-37 ke anusAra dhIvara putrI pRtigandhA rAjagRha gaI aura atra siddhazilAM vandyAM vanditvA ca sthitA stii| kRtvA nIla guhAyAM sA satI sallekhanAM mRtaa|| yahA vandanA karane yogya siddha zilA thI usakI vandanA kara nIlaguhA meM rahane lagI aura sallekhanA karake mRtyu ko prApta huii| isI purANa ke marga 65/14 meM likhA hai ki - urjayantagirau vajrI vajeNAlikhya pAvanImA loke siddhazilAM cakre jina lakSaNa pNktibhiH|| giranAra parvata para indra ne vajra se ukera kara isa loka meM pavitra siddha zilA kA nirmANa kiyA aura use jinendra le lakSaNoM se yukta kiyaa| padma purANa sarga 48/186- 222 meM varNana hai ki anaMtavIrya muni ne gavaNa ko batAyA ki yo nirvANa zilAM puNyAmatulAmarcitAM suraiH| samudyatAM sa te mRtyoH kAraNatvaM gmissyti|| -- 186 jo devoM dvArA pUjita anapama puNyamayI nirvANa zilA ko uThAvegA vahI mRtyu kA kAraNa hogaa| yaha vRtAnta sunakara rAma lakSmaNa Adi usa malA ke darzana ke lie gae aura vahAM ve saba vandanA karane lage ki amyA ca ye gatA siddhiM zilAyAM shiildhaarinnH| upagItAH purANeSu sarva karma vivrjitaaH|| - 208 8.5623SESSSSSSSSSSOSISCESS
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/54-1 19 zIla ko dhAraNa karane vAle jo bhI puruSa isa siddha zilA se siddhi ko prApta hue haiM, unakI hara bAra-bAra vandanA karate haiN| tabhI devoM ne kahA - zilAyAmiha ye siddhA ye cAnaye htkilvissaaH| ye vighna sUdanA sarve bhavantu tava mNglm|| -211 isa zilA se jo siddha hue haiM tathA anya jina puruSoM ne pApa karma naSTa kie haiM ve saba vighnasUdana tumhArA maMgala kreN| taba lakSmaNa ne usa zilA ko hilA diyaa| ve phira kiSkidhA Ae aura kahate rahe ki - sA nirvANazilA yena cAlayitA smuddhRtaa| utsAdayatyaM kSipraM rAvaNaM nAtra sNshyH|| -222 jisane usa nirvANa zilA ko calAkara uThA liyA aisA vaha (lakSmaNa) zIghra hI rAvaNa ko mAregA isameM saMzaya nahIM hai| harivaMza purANa meM sarga 5/347- 348 meM pANDuka, pANDukambalA, raktA va raktakambalA ye cAra zilAeM batAI haiM jo arddhacandrAkAra haiN| to phira siddhazilA (?) bhI vaisI hI hogii| pANDuka zilA ke bAre meM vIra vardhamAna carita adhikAra 8/118-119 meM kahA bhI hai ki vaha pANDuka zilA arddhacandrAkAra hai aura ISatprAgbhAra AThavIM pRthvI ke samAna zobhatI hai| 2. manISI ratanalAla bainAr3A ke dvArA die gaye uddharaNoM ko bhI yadi gaura se par3hA jAe to jAhira hotA hai ki trilokasAra (gAthA 557) ke anusAra urdhva loka ke anta meM IpatprAgbhAra AThavIM pRthvI hai - tammajhe rupyamayaM chatrAyAraM maNassa mhivaasN| siddhakkhettaM majhaDavehaM kamahINa behuliy|| -557 uttANa TThiyamaMte pattaM va taNu tadavari taNu vaade| aTThaguNaDDhAH siddhA tiSThinti aNaMta suhtittaa||
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 anekAnta/54-1 isakI TIkA meM uttAna chatra kA uttAna sthita pAtra yA caSaka ke samAna aisA artha kiyA hai| isake madhya meM rajata chatrAkAra siddhakSetra sthita hai| kahAM hai yahAM siddhazilA kA nAma? isI prakAra tiloyapaNNatti 8/657 meM - uttANa dhavala chattovasANaM saMThANa sudaraM edN| paMcAttAlaM joyaNa lakkhANi vaassNjuttN| yaha kSetra (na ki zilA) 45 lAkha yojana pramANa uttAna dhavala chatra ke sadRza hai aura suMdara hai| harivaMza purANa 6/128 meM - sottanita mahAvRta zveta chatropamAkRtiH vizAla gola sapheda uttanita chatra kI AkRti kI AThavIM pRthvI hai-kahAM hai yahAM zilA? siddhAntasAra dIpaka 16/4 va pratikramaNa graMthatrayI pRSTha 28 paMkti meM avazya hI ISatprAgbhAra (AThavIM bhUmi) meM bIca meM mokSa zilA honA batAyA gayA hai| kahAM hai? yahAM bhI siddha zilA kA nAma? jainendra siddhAnta koSa bhAga 3 pR. 323-324 para siddha loka kA varNana hai na ki siddha zilA kaa| isa siddha kSetra ke silasile meM kSapaNAsAra gAthA 258 va jaya dhavalA pu. 16 pR. 193 donoM meM bhI siddha zilA kA nAma nahIM hai| ISat prAgbhAra va sudhA kA varNana hai| ___bhagavAn vRSabha deva ke nirvANa ke bAre meM Adi purANa 47/341 likhatA zarIra tritayApAye prApya siddhatva pryym| nijASTaguNa sampUrNaH kSaNApta tnuvaatkH|| tInoM zarIroM ke nAza hone se siddhatva paryAya prApta kara ve nija ke ATha guNoM se yukta ho kSaNa bhara meM hI tanuvAtavalaya meM jA phuNce|
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/54-1 mallinAtha ke nirvANa kA varNana uttara purANa 66/62 meM yoM haiphAlguNo jjavala paMcamyAM tanuvAtaM samAzrayat phAlguna sudI paMcamI ke dina tanuvAta (valaya) meM sthAna grahaNa kara liyaa| yahAM bhI siddha zilA kA jikara nahIM hai| 3. tiloyapaNNatti 8/657, trilokasAra gAthA 557 meM 'zilA' kA prayoga nahIM hai, 'kSetra' kA prayoga hai yaha bhrama zAyada isalie paidA huA hai ki tIrthaMkaroM kA janmAbhiSeka, dIkSA va jJAna Adi kalyANaka bahudhA zilAoM para hI hue haiN| 4. siddha kSetra to madhya loka meM aneka haiM kaI tIrthasthala kahe jAte haiM para svargo ke aMtima chora ke bAda koI siddha loka sthita hai, jahAM AtmAeM nivAsa karatI haiN| yaha tIna loka ke agrabhAga meM vartulA kAra 45 lAkha yojana lambA va 12 yojana caur3A batAyA jAtA hai vIra vardhamAna carita 11/109 / isa siddha loka/siddhakSetra ke viSaya meM tiloyapaNNatti meM batAyA hai ki yaha AThavIM pRthvI dhanodadhivAta, ghanavAta aura tanuvAta isa tIna vAyuoM se yukta hai| isake madhya bhAga meM cAMdI va suvarNa ke sadRza aura nAnA ratnoM se paripUrNa ISatprArabhAra kSetra hai - edAe bahu maJjhe khettaM NAmeNa IsipabbhAraM ajuNNa savaNNa sarisaM NANArayaNehi pripunnnnN| ti.pa. 8/556 tiloya paNNatti (9/3) ke anusAra pRthvI ke Upara 7050 dhanuSa jAkara siddhoM kA AvAsa hai| yahAM para - jAvadaM gaMdavvaM tAvaM gaMtUNa loya sihrmbhi| ceTThati savva siddhA puha puha gysitthmuusgbbhnnihaa| 9-14 jitanA jAne yogya hai utanA jAkara loka zikhara para saba siddha pRthak pRthak moma se rahita mUSaka ke abhyantara AkAza ke (yAne cUhe ke peTa ke) sadRza sthita ho jAte haiN| (cUhe se tulanA karanA kucha ajIba to laga rahA hai|) isa saba kA sAra yaha jAna par3atA hai ki tanuvAta valaya ke madhyabhAga meM nAnA ratnoM se paripUrNa ISatprAgbhara hai jise AThavIM pRthvI kahate haiN| isake
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 anekAnta/54-1 Upara 7050 dhanuSa jAkara siddhoM kA AvAsa hai, jahAM se Age dharma dravya kA abhAva hai| isa loka kA AkAra karaNAnuyoga ke graMtha kahate haiM dhavala raMga vAlA uttAna chatra yA uttAna caSaka jaisA hai jisakA artha bra. azoka jI ne sahI kiyA hai| kyA vaha zilA sIdhI kaTorI kI taraha hai yA ulTI kaTorI kI taraha? uttAna raMga dhavala hai to phira caMdana kesara se usakI AkRti banAnA bhI samucita nahIM hai| 5. cUMki sarva karma baMdhana mukta zuddha AtmAoM ke bhI do baMdhana haiM-(1) ve kevala urdhvagAmI hI ho sakatI hai aura (2) vahIM taka jAkara sadA ke lie rukI rahatI hai, jahAM taka dharma dravya hai| ataH maujUdA pratIka meM parivartana hI karanA hai, to mere hisAba se isa jagaha kI sahI avadhAraNA yoM kI jAnI cAhie 45 lAkha yAjana 12 yojana gagha vaha paMkti hai jo svargo kA aMtima chora hai aura kakha va paMkti hai jisake Age dharma dravya nahIM hai; ata: siddha loka ukta kakhagagha eka maMjUSA jaisA hai| kakha va gagha kI lambAI 45 lAkha yojana va kaga va khagha kI UMcAI/caur3AI 12 yojana hai isI kSetra ko siddhAlaya, mukti dhAma, apTama vasudhA aura zivapura vizrAma Adi bhI kahate haiN| siddhoM kI pUjAoM meM bhI siddha zilA kA jikara nahIM hai| isa mokSa sthAna kA nAma siddha zilA kaba aura kyoM cala par3A yaha vicAraNIya hai| isa siddha loka ke bIca meM bhagavAna RSabhadeva ke 500 dhanuSa lambAI vAle Atma pradeza virAjamAna hone caahie| purANoM ke anusAra mAnava kI yahI jJAta sabase adhika UMcAI hai aura usake Asa pAsa hI una AtmAoM ke pradeza hone cAhie jo sabase pahale mukti dhAma phuNcii| usake bAda 'eka meM eka samAya' ke anusAra isI kSetra meM asaMkhya AtmAeM samAkara anaMta Ananda kA anubhava kara rahI haiN| yadi aisA tasavvura na kiyA jAe, to phira Sacoscecececececececececececececece
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/54-1 23 yaha mAnanA par3a jAegA ki ve asaMkhya siddha AtmAeM jagaha ke lie Apasa meM kazamakaza kara rahI haiN| 6. cUMki kakhagagha jagaha sImAoM se baMdhI hai isalie AtmAeM vahAM para anaMta zAyada nahIM kahI jA sktii| hAM, anaginata avazya haiN| hAlAMki yaha bhI sahI hai ki siddha AtmAoM kA yahAM AnA anAdi hai, anaMta kAla taka yaha krama calatA bhI rhegaa| benAr3A jI kA eka tarka yaha bhI hai ki arddhacandrAkAra zilA para koI baiTha nahIM sktaa| isa kA samAdhAna bhI pratIka - se ho jAtA hai| isake alAvA mokSa sthAna meM baiThane khar3e hone kA savAla hI kahAM paidA hotA hai| yadi hai, to unake pratIka C/ meM to yaha aura bhI muzkila hai| 7. to pahalI bAta to yaha ki siddha kSetra meM koI siddha zilA nAma kI zilA nahIM hai| siddhaloka ke lie zabda siddha zilA kA prayoga bhrama paidA karatA hai tathA zAstra viparIta hai aura baMda honA caahie| 8. dUsarI bAta hai uttAna zabda ke artha ko lekr| tiloyapaNNatti va trilokasAra donoM hI prAkRta ke graMtha haiM aura prAkRta zabda mahArNava meM uttAna kA artha urdhvamukha hai jisase natIjA nikalegA ki ulTA chatra athavA sIdhI kaTorI-sIdhA chatra va ulTI kaTorI urdhvamukha nahIM hote| siddhAntasAra meM ise uttAna arddha gole ke samAna batAyA gayA hai usase matalaba hai ki pahale gole ko AdhA kATie, to phira urdhvamukha eka AdhA hissA golA kyA aisA nahIM hogA mAnoM ulTA chatra ho| moniyara viliyamsa ke saMskRta koSa pR. 177 kAlama 2 meM bhI uttAna kA artha urdhvamukha leTA huA, vartana ko aise rakhA jAe ki muMha Upara ho aisA diyA huA hai aura bhalA isake alAvA arddhacandrAkAra kyA hotA hai? 9. jaba bhagavAn vRSabha deva ko zreyAMsa kumAra ne hastinApura meM jo IkSu kA AhAra samarpita kiyA thA usakA varNana jinasena ne AdipurANa meM isa prakAra kiyA hai| zreyAn somaprabheNAmA lakSmI matyA ca saadraat| rasabhikSoradAt prAsu (ka) muttAnI kRtpaannye|| -20/100
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/54-1 000 jinhoMne apane donoM hAtha uttAna kie the arthAt hAthoM ko sIdhA milAkara aMjalI (khovA) banAI thI aise bhagavAn vRSabha deva ke lie zreyAMsa kumAra ne rAjA somaprabha va rAnI lakSmImatI ke sAtha Adara pUrvaka IkSu ke prAsuka rasa kA AhAra diyA thaa| mere vicAra se aba uttAna zabda ke artha meM koI zaMkA zeSa nahIM rhtii| AhAra ke samaya kI hAthoM kI yaha sthiti urdhvamukha hI to kahI jaaegii| 24 DOO 10. phira bhI, pratIka to pratIka hai; E ya ra la meM se koI bhI clegaa| pUjA meM bhAvoM kA mahatva hai ki na pratIkoM kaa| jisa taraha, taraha-taraha kI mUrtiyoM ko sAkSAt bhagavAna mAnakara pUjA - yAcanA kI jAtI hai, vaise hI pracalita pratIka ko sahI mAnakara pUjA karane meM mUla zAstroM kA koI ullaMghana nahIM hai, ataH merA khayAla hai ki isa prakAra kI bahasa hI vyartha hai, lakSya se DigAne vAlI hai| zAyada yahI kAraNa hai ki umA (svAti) va vaTTakera ne siddha loka ke kSetraphala AkAra Adi kA koI z2ikara nahIM kiyaa| aisI sUrata meM svarga mokSa ke bAre meM zrI sukhamAla caMda jI ne jo vivecana zodhAdarza 34/56-63 pR. ( va 38 / 160-161) para kiyA hai vaha bar3A hI samucita ThaharatA hai| mUlAcAra 7/44 meM varNita loka ke nau bhedoM meM se eka bhAva loka hai yAne rAgadveSa bhAvoM ke udaya ko hI bhAva loka kahate haiM / mukti ho jAne para ( bhaktoM ke ilAvA) kisa siddha AtmA ko fikara hai ki usake anaMta kAlIna nivAsa kA kSetraphala kitanA hai aura usakA AkAra-prakAra kaisA hai| kaI bAtoM meM kucha navIna karane kI icchA se behatara hai ki purAtana paramparA va pratIka ko hI calate rahane diyA jaae| aisA na ho ki kahIM bhakta jana binA kAkUla vajaha sIdhA chatra yA sIdhI kaTorI meM ulajhakara do nae paMthoM meM baMTa jaaeN| jo samajha meM AyA nivedana kara diyaa| bhUlacUka mAfa kara, jAnakAra mahAnubhAva mujha ajJAnI ke isa nivedana para bhI vicAra karane kI anukampA kareM aura sthiti ko sAfa kara duvidhA kA aMta kareM / -215, mandAkinI enkleva alakanandA, naI dillI-110019
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/54-1 25 AdipurANa kA bhASAI pakSa - pro. vRSabha prasAda jaina yaha nibandha kucha mUlabhUta samasyAoM kI udbhAvanAoM ke sAtha prArambha kiyA jAnA apekSita hai kyoMki AdipurANa kI bhASA kisI bhI sAmAnya prayoktA ke prayoga-jaisI bhASA nahIM hai| koI bhI sAmAnya bhASA prayoktA apane kathya ko grahItA taka pahu~cAne ke lie mAdhyama banAtA hai apane bhASikoccAra (Speech Form) ko, isIlie bhASAvijJAna meM bhASikoccAra ko hI bhASA ke sabase saTIka aprabhAvita rUpa ke rUpa meM liyA jAtA hai, yahI kAraNa hai ki Aja ke bhASAvijJAna meM use vizleSaNa kA kendra mAnA gayA hai| cUMki AcArya jinasena ke dvArA racita AdipurANa kA bhASikoccAra rUpa Aja upalabdha nahIM hai, isIlie bhASikoccAra ke vizleSaNa karane vAle bhASAvijJAna ke mApaka AdipurANa kI bhASA para lAgU nahIM ho skte| dRsarA kAraNa yaha ki bhASAvijJAna meM sAmAnyatayA kisI pATha (Text) ke vizleSaNa ke lie vAkya, upavAkya, padabandha, pada, zabda, rUpima, dhvani Adi ghaTaka chA~Te jAte haiM, kyoMki ye ghaTaka hI prayoktA ke saMdeza-saMpreSaNa ke mAdhyama banate haiM para yadi ina bhASAI ghaTakoM ke AdhAra para AdipurANa kI bhASA ko vizleSita kiyA jAyegA to mujhe lagatA hai ki AdipurANa kA pATha rUpa itanA khaNDita ho jAyegA yA phira tAra-tAra ho jAyagA ki phira usa pATha ko akhaNDa pATha ke rUpa meM dekhanA saMbhava nahIM raha jAegA aura aise vizleSaNa se AdipurANa ke pATha ke kucha viziSTa pakSa yA anudghATita pakSa udghATita bhI nahIM hoNge| yadi koI zodhapatra kisI anachuye yA ajJAta rUpa ko udghATita nahIM karatA hai to mujhe lagatA hai ki vaha vizleSaNa kevala vizleSaNa ke lie hai, kisI prayojana ke lie nahIM; isIlie vaha zodhapatra bhI nahIM raha jaataa| isIlie maiM samajhatA hU~ ki pahale AdipurANa kI bhASA kI prakRti ko samajhA jAya, taba usaka vizlapaNa ke AyAmoM ko sthira kiyA jAya aura phira usake bAda tadanusAra vishlepnn| cecececececececececececececececec ses
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 anekAnta/54-1 yadi kula sAmAnya bhASAI prayogoM ko dekhA jAe to ve pramukha rUpa se do rUpoM meM hote haiM; eka-bhASA ke kisI bhI vaktA yA bolane vAle kI bhASA ke prayoga aura dUsare-racanAkAra kI bhASA ke pryog| cU~ki AdipurANa kI bhASA sAmAnya bhASA-prayoktA kI bhASA bhara nahIM hai, vaha hai racanAkAra kI bhApA bhI, isIlie racanAkAra kI bhASA kI prakRti ko samajhate hue hI AdipurANa ko vizlepita kiyA jAnA apekSita hai| maiM bhASA kI saMgaThana prakriyA yA nirmANa-prakriyA meM do prakriyAoM ko nihita mAnatA huuN| eka bhASA kI vaha sAmAnya gaThana prakriyA jisase sAmAnya bhASA-prayoktA kI bhASA janma letI hai, ise prajanita yA pazcimI zabdAvalI meM Generation kI bhASA kaha sakate haiM aura isakI prakriyA ko Generation kI prakriyA arthAt prajanana prakriyA kyoMki isameM bhASA ke ghaTaka arthAt bhASA kI pratyeka ikAI vyAkaraNa ke niyamoM se pUrI taraha ba~dhakara calatI hai, isIlie isameM vicAra se bhApikAccAra kI prakriyA pUrI taraha nizcita hotI hai, isake caraNa nizcita hote haiN| jabaki racanAkAra kI bhASA vyAkaraNa ke niyama meM pUrI taraha ba~dhI nahIM hotI, vaha anekatra vyAkaraNa ke niyamoM ko lA~ghakara racI jAtI hai para vyAkaraNa ke niyamo ko pUrI taraha nakArakara nhiiN| yadi aisA na ho to racanAkAra apane pATha meM naye artha kI sarjanA nahIM kara sakatA aura kisI bhI racanA kA sabase bar3A mApaka yaha hotA hai ki vaha jitanI bAra par3hI jAe, utanI bAra naye-naye ramaNIka artha kI pratIti kraaye| jo racanA isa naye ramaNIya artha kI pratIti karAne meM jitanI sabala hotI hai vaha racanA utanI bar3I hotI hai| isalie maiM mAnatA hU~ ki racanAkAra kI bhASA sRjana/sarjana kI bhASA hotI hai aura isIlie vaha prajanana prakriyA ke sAtha-sAtha sRjana/marjana pakriyA se nirmita hotI hai| racanAkAra kaI bAra bahuta jagahoM para vyAkaraNa + mA se ba~dhA rahatA hai para bahuta jagahoM para vyAkaraNa ke niyamoM ko chor3akara calatA hai| vahIM anekatra sAmAnya bhASAI vyAkaraNa ke niyamoM ko toDakara kAvyabhApAI vyAkaraNa kI racanA karatA hai| AdipurANa kI bhASA isI taraha kI bhApA- sI lagatI hai| kAvyabhApAI vyAkaraNa kA pahalA AdhAra hai chaMdobaddhatA aura AdipurANa kI bhASA chadobaddha hai bhii| prazna uThatA hai ki jahA~ koI viSaya chaMdoM meM nibaddha hai to kyA usa viSaya ko purassara karane vAlI racanA kAvya C&C IS 2020 2021 2022 20282s2cecgc30303
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ 27 anekAnta/54-1 Decos Cececececececececcocececececo kahalAegI aura usakI bhASA kAvyabhASA? yadi isakA uttara 'hA~' meM mAna liyA jAe to sAre dharmazAstra, sAre dArzanika graMtha, sAre kArikA graMtha va sAre zAstra kAvya kI koTi meM Ane laga jAeMge aura isa prakAra ativyApti ho jAegI, isalie kaMvala chaMdobaddha bhASA ke AdhAra para AdipurANa ko kAvya mAnanA samIcIna nahIM lgtaa| ki kAvya hone ke bahuta sAre abhilakSaNoM meM se chaMdobaddhatA bhI eka abhilakSaNa to hai hI, ata: kAvyabhASA ke anya abhilakSaNoM ko AdipurANa kI bhASA meM talAzA jAnA cAhie aura taba nirNaya kiyA jAnA cAhie ki yaha kAvya hai yA nahIM? ....... aba prazna uThatA hai ki kAvya hone ke yA kAvyabhApA hone ke anya abhilakSaNa kyA haiM? vastutaH dhyAna se dekhA jAe to isa bindu para bhI hameM aneka mata dekhane ko milate haiM, isalie yaha Avazyaka hai ki pahale kAvyatva ke/kAvyabhASAtva ke mAnakoM ko sthira kiyA jAe aura phira unake AdhAra para AdipurANa kI kAvyabhASA kA parIkSaNa kiyA jAe : lekina yaha bhI AsAna nahIM hai, isIlie to AcArya jinasena svayaM kahate haiM ki - kecit sauzabdyamicchanti kecidarthasya sNpdm| kecit samAsabhUyastvaM pare vyastA pdaavliim||/78|| mRdubandhArthinaH kecit sphuTabandhaiSiNaH prm| madhyamA kecidanyeSAM ruciranyaiva lkssyte||1/79|| iti bhinnAbhisandhitvAdadarArAdhA mniissinnH||1/801 arthAt koI zabdoM kI sundaratA ko pasanda karate haiM. koI manohara arthasampatti ko cAhate haiM, koI samAsa kI adhikatA ko acchA mAnate haiM aura koI mRdula-sarala racanA ko utkRSTa mAnate haiM, koI kaThina racanA ko cAhate haiM, koI madhyama zreNI kI racanA pasanda karate haiM aura koI aise bhI haiM, jinakI ruci sabase vilakSaNa anokhI hai| isa prakAra bhinna-bhinna hone ke kAraNa buddhimAn puruSoM ko prasanna karanA kaThina kArya hai, jAki vastutaH kAvyabhASA kA prayojana hai| mujhe lagatA hai ki uparyukta bhinna-bhinna mAnyatAoM ke kAraNa kAvyabhASA ke mApakoM ke nirdhAraNa meM Avazyaka hai ki hama yaha dekheM ki AcArya
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 anekAnta/54-1 cacacacaracaescarcaSacsCOCOCOGICICS jinasena ne svayaM kina abhilakSaNoM ko kAvyabhASA ke mApaka ke rUpa meM svIkArA hai| draSTavya haiM-prathama parva ke nimnAMkita zloka kaverbhAvo'thavA karma kAvyaM tjjnyairnirucyte| tatpratItArthamagrAmyaM saalNkaarmnaakulm| kecidarthasya saundaryamapare pdsausstthvm| vAcAlamalaMkriyAM prAhustadvayaM no mataM mtm| saalNkaarmupaaruuddh'rsmudbhuutsausstthvm| anucchiSTaM satAM kAvyaM sarasvatyA mukhaayte||1/94-96|| AcArya jinasena kahate haiM ki kavi kA bhAva yA kArya kAvya hai| yaha bhAva yA kArya vastutaH bhASArUpa hotA hai, isalie kavi kI bhASA hI kAvya hotI hai| ve Age mAnate haiM ki kavi kA kAvya yA usakI bhASA sarvasammata artha se sahita arthAt pratIkArthavAcaka, grAmya doSa se rahita, alaMkAroM se yukta aura prasAda Adi guNoM se zobhita arthAt anAkula honI caahie| kAvyazAstrI mammaTa kI taraha ve bhI ullikhita karate haiM ki kitane hI vidvAn artha kI sundaratA ko vANI kA alaMkAra kahate haiM aura kitane hI padoM kI sundaratA ko, kintu unakA mata hai ki artha aura pada donoM kI sundaratA hI vANI kA alaMkAra hai| sajjana puruSoM kA banAyA huA jo kAvya alaMkAra sahita, zrRMgArAdi rasoM saM yukta, saundarya se ota-prota aura ucchiSTatA rahita arthAt maulika hotA hai, vaha kAvya sarasvatI devI ke mukha ke samAna zobhAyamAna hotA hai| jisa prakAra zarIra meM mukha sarvapradhAna aMga hai, isake binA zarIra kI zobhA nahIM; ThIka usI prakAra sabhI zAstroM meM kAvya pradhAna hai, yaha hai-AcArya jinasena kI kAvyabhASA kI ksauttii| vastuta: hai bhI yahI, isIlie to kAvya meM na kevala saMracanA hI pradhAna hai aura na kAvyArtha hI, donoM kI samyakyuti hI kAvya hai aura vahI kAvyabhASA kA nirmANa karatI hai| bAta itanI hI nahIM, ye bhI kavitA ko sphuTa kAvya, prabandha kAvya, mahAkAvya ke bheda ke rUpa meM mAnate haiM, aura kahate haiM ki jisa prakAra mahAvRkSoM kI chAyA se mArga kI thakAvaTa dUra ho jAtI hai aura citta halkA ho jAtA hai, usI prakAra mahAkaviyoM kI kAvyabhASA ke parizIlana se arthAbhAva se hone vAlI khinnatA dUra ho jAtI hai aura citta prasanna ho jAtA hai| pratibhA jisakI jar3a hai, mAdhurya, oja,
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta / 54-1 prasAda Adi guNa jisakI unnata zAkhAe~ haiM aura uttama zabda hI jisake ujjavala patte haiM - aisA yaha mahAkavirUpI vRkSa yazarUpI puSpamaMjarI ko dhAraNa karatA hai athavA buddhi hI jisake kinAre haiM, prasAda Adi guNa hI jisameM lahareM haiM, jo guNarUpI ratnoM se bharA huA hai, jo ucca aura manohara zabdoM se yukta hai tathA jisameM guru-ziSya paramparA rUpa vizAla pravAha calA A rahA hai-aisA yaha mahAkavi samudra ke samAna AcaraNa karatA hai / yathAprajJAmUlo guNodagraskandho vAkpallavojjvalaH mahAkavitarurdhatte yazaH kusummNjriim||1 / 1031 prajJAvelaH prasAdormirguNaratnaparigrahaH mahAdhvAnaH pRthusrotAH kavirambhonidhIyate / / 1/104 // yathoktamupayuMjIdhvaM budhAH kAvyarasAyanam / yena kalpAntarasthAyi vapurvaH syAd yazomayam ||1 / 10511 yazodhanaM cicIrpUNAM puNyapuNyapaNAyinAm / paraM mUlyamihAmnAtaM kAvyaM dharmakathAmayam ||1 / 1061 - 29 mahAkAntimAn mahArAja vajrabAhu eka dina apane hI rAjamahala kI aTTAlikA para baiThe haiM, putra vajrajaMgha AnI navavivAhitA patnI zrImatI ke sAtha ramaNa meM lIna hai, acAnaka mahArAja kI dRSTi jAtI hai zarad Rtu ke uThate bAdala para.. bAdala kA utthAna itanA manohara hai ki mahArAja ke roma-roma ko pulakita kara detA hai aura ghera letA hai mahArAja ko hI nahIM, balki unake sampUrNa rAjaprAsAda ko, mahArAja yaha dekha hI rahe haiM, ve usakI sundaratA se apane mana ko abhI bhara bhI nahIM pAe haiM ki bAdala kSaNa bhara meM hI vilIna ho jAtA hai aura usa bAdala kA vilIna honA mahArAja ko bhItara taka jhakajhora detA hai aura unheM sahaja vairAgya kI ora unmukha kara detA hai, bar3A mArmika hai dRzya, bar3I tulI huI, maMjI huI, sadhI huI bhASA hai dRzya kI, eka-eka zabda, eka-eka dhvani aise ba~dhe haiM ki dRzya ke kora kora kA pratyakSa karAnA cAhate haiM apane pAThaka ko / yathAathAnyedyurmahArAja vajrabAhurmahAdyutiH / ve zaradambudhArotthAnaM saudhAgrasthe nirUpayan // 18 /5011 dRSTvA tadvilayaM sadyo nirvedaM paramAgataH / viraktasyAsya citte'bhUditi cintA garIyasI // 18 /51 // COCOCOCO Dacacaca
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 anekAnta/54-1 CamacaeeacOCOGEScacacOCOCOLOGORIES pazya naH pazyatAmeva kathameSa shrddhnH| prAsAdAkRtirudbhUto vilInazca kssnnaantre||8/52|| saMpadabhravilAyaM naH kSaNAdeSAM vilaasyte| lakSmIstaDiviloleyaM itvaryo yauvnshriyH||8/53|| ApAtamAtraramyAzca bhogAH prynttaapinH| pratirakSaNaM galatyAyurgalannAlijalaM ythaa||8/54|| ruupmaarogymaivmissttbndhaasmaagmH| priyAGganAratizceti srvmpynvrithtm||8/55|| ina chandoM kI bhASA ke zabdoM ko mahAkavi kaI srotoM se lete haiN| hama zloka 54 ke prathama "ApAta" zabda kI bAta karate haiM, amarakozakAra ne ise nahIM saMjoyA, para bhASA meM bahupracalita hai, isalie vizvalocanakozakAra se yaha nahIM chUTatA aura nahIM chUTatA mahAkavi jinasena se bhI kyoMki sarvasammata artha ke vAhaka zabdoM ko saMjonA hai na unheM apanI kAvyabhASA meN| kavivara jinasena saMsAra ke janoM kI sthiti para saTIka TippaNI karate hue kahate haiM ki jabaki sajjanoM kA dhana guNa hai aura durjanoM kA dhana dopa, taba phira unheM apanA-apanA dhana grahaNa kara lene dene meM bhalA kauna buddhimAn puruSa bAdhaka hogA? isI krama meM ve apane kAvyarUpa ke sandarbha meM kahate haiM ki durjana puruSa hamAre kAvya se doSoM ko grahaNa kara leM, jisase hamAre kAvya meM guNa-guNa hI raha jAyeM-yaha bAta hamako atyanta iSTa hai kyoMki jisa kAvya se samasta doSa nikAla diye gae hoM, vaha kAvya nirdoSa hokara uttama ho jaayegaa| prakArAntara se unakI mAnyatA hai ki uttama kAvyabhASA sajjanacittavallabha hotI hai| yato guNadhanAH santo durjanA dossvittkaaH| svadhanaM gRhvatAM teSAM kaH pratyarthI budho jnH1/84|| doSAn gRhNantu vA kAmaM guNAstiSThantu naH sphuttm| gRhItadoSaM yatkAvyaM jAyate taddhi pussklm||1/85|| Age kavivara jinasena racanAkAra kI racanA prakriyA yA yU~ kaheM kAvyabhASA ke gar3hane kI prakriyA para TippaNI karate hue kahate haiM ki koI bhI racanAkAra kisI bhI bhASA kA kyoM na ho, usake sammukha ananta maulika prayogarUpa anaMta zabdarAzi hotI hai, usa anaMta zabdarAzi ke
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/54-1 31 mAdhyama se vaha jisa artha ko cAhe usa artha ko vyakta kara de, isalie artha nirNaya bhI usake adhIna hotA hai aura saMsAra meM cU~ki artha rUpa viSaya anaMta haiM, isalie kavitA kAminI kI bhASA ke navarasa bhI bar3e sphuTa bar3e spaSTa hote haiM aura jaba ye tInoM cIjeM spaSTatayA racanAkAra ko prApta ho rahI hoM to racanA kI bhASA ko bA~dhAne vAlI jaTila se jaTila chaMdoM kI vyavasthA bhI use bar3I AsAnI se labhya ho jAtI hai, kyoMki racanAkAra chaMdazAstra kA vidhivat adhikArI to hotA hI hai, isIlie bArahaveM parva meM kavivara jinasena ne aise-aise jaTila chaMdoM ko prastuta kiyA hai, jisase lagatA hai mAnoM ve alabhya yA kaSTalabhya chaMdoM kA zAstra hI raca rahe hoM (nigUDhArthakriyApAdaiH bindumaatraakssrkssyutaiH| devyastA raJjayAmAsuH zlokairanyaizca kaizcana ||12/21311) isake bAda bhI yadi kisI racanAkAra se uttama kavitArUpa bhASA kA sarjana nahIM hotA to AcArya jinasena kI mAnyatAnusAra isase bar3I daridratA aura kyA hogI arthAt racanAkAra ko uttama kAvyabhASAmaI racanA kI gar3hanA caahie| isa prakAra kula milAkara bAta yaha nikalakara AtI hai ki AcArya jinasena ke anusAra kAvyabhASA prasAda Adi guNoM se yukta, alaMkAroM se sajjita, naI udbhAvanA rUpa mUlabhAvanAoM se yukta arthAt maulika, pratIkArthavyaMjaka sajjanacittavallabha rUpa abhilakSaNoM se yukta hotI hai| AdipurANa kI kAvyabhASA adhikAMzataH prasAda aura mAdhurya guNoM se otaprota alaMkAramayI hai| upamA, rUpaka, utprekSA, zleSa, arthAntaranyAsa aura dRSTAnta to chaMda-chaMda meM paga-paga para dekhane ko mila jAte haiM, para parisaMkhyA jaise alaMkAra bhI kavivara se nahIM chuuttte| isalie to ve gandhilA deza kA varNana karate hue kahate haiM ki vahA~ ke manuSyoM kI prIti pAtradAna Adi meM hI thI, viSaya vAsanAoM meM nhiiN| unakI zakti zIla vrata kI rakSA ke lie hI thI nirbaloM ko pIDita karane ke lie nahIM aura unakI ruci proSadhopavAsa dhAraNa karane meM hI thI vArAMganAoM Adi viSaya ke sAdhanoM meM nhiiN| yatra satpAtradAneSu prItiH pUjAsu caahtaam| zaktirAtyantikI zIle proSadhe ca rtirnRnnaam|4/57||
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 anekAnta/54-1 cececececececececececececececececoce para isa AlaMkArikatA kI udbhAvanAyeM bhI kavi kI anUThI haiM isIlie ve bagIce meM hotI kokilAoM kI madhura dhvani meM aisI udbhAvanA karate haiM mAnoM vaha kakadhvani phaloM kA sevana karAne ke lie pathikoM kA AhvAna kara rahI ho| kaise anUThe bhAva ko zabda diyA hai racanAkAra ne! yatrArAmAH sadA ramyAstarubhiH phlshaalibhiH| pathikAnAhvayantIva prpussttklsvnaiH||4/59|| antima kulakara nAbhirAya ke samaya meM AkAza meM ghanI ghaTAoM kA dikhanA, usase jala vRSTi honA tathA nadI, nirjhara Adi ke pravAhita hone kA varNana karatI bhASA bar3I sIdhI hai para hai alaMkAramayI isIlie upamAyeM bhI haiM, utprekSAyeM bhI aura zleSa bhii| kavi eka upamA se na to svayaM tRpta hotA hai aura na apane pAThaka kA tRpta pAtA hai, isIlie isakI zrRMkhalA racatA hai| yathA cAtakA madhuraM reNurabhinandA ghnaagmm| akasmAttANDavArambhamAtene zikhinAM kulm||3/170|| abhiSektumivArabdhA girInambhemucAM cyaaH| muktadhAraM pravarSantaH prkssrddhaatunirjhraan||3/171|| kvacid girisaritpUrAH prAvartanya mhaaryaaH| dhAturAgAruNA muktAraktamokSA ivaadrissu||3/172|| dhvananto vavRSurmuktasthUladhAraM pyodhraaH| rudanta iva zokArtAH klpvRkssprikssye||3/173|| mArdaGgikakarAsphAlAdiva vaatnighttttnaat| puSkareSviva gambhIraM dhvanatsu jlvaahissu||3/174|| vidyunnaTI nabheraGge vicitraakaardhaarinnii| pratikSaNavivRttAGgI nRttaarmbhmivaatnot||3/175|| payaH payodharAsaktaiH pibddhirvitRptibhiH| kRcchlbdhmtipriitaishcaatkairrbhkaayitm||3/176|| kAvyabhASA kA carama lakSya hotA hai saMvedanazIla grahItA ke hRdaya meM rasodreka krnaa| sAmAnyajana apane lokajanya kaSToM ke nivAraNArtha prabhu ke pAsa jAtA hai, prabhu kI divya vANI khirane vAlI hai, vaha jaise hI bhakti vihvala hokara prabhu ke caraNoM meM praNAma karatA hai to praNAma karate hI use SECassesLORDEReacoccaCORORSCOcs
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/54-1 33 lagane lagatA hai ki AkAzagaMgA ke jala ke samAna svaccha prabhu ke caraNoM ke nakhoM kI kiraNeM jaba usake sira para par3a rahI haiM to aisI lagatI haiM mAnoM ve usakA saba ora se abhiSeka hI kara rahI hoN| yaha hai bhakti kI parAkASThA aura utprekSA kA bhI atulanIya rUpa ki bhakta itanA taka bhUla jAtA hai ki prabhu kA abhiSeka karanA usakI dainandina kriyA hai, prabhu kI nahIM; isIlie to use lagatA hai ki prabhu kI nakha-kiraNa rUpa AkAza-jaladhArAyeM usakA abhiSeka karA rahIM haiN| yaha hai kavi jinasena kI kAvyabhASA meM vyakta bhaktirasa kI parAkASThA aura utprekSA kI uttama abhivyakti ko lie unakI kaavybhaassaa| puNyAbhiSekamabhitaH kurvanatIva zirassu nH| vyomagaGgAmbusacchAyA yussmtpaadnkhaaNshvH||2/5|| itanA hI nahIM, bhakta Age aura kahatA hai ki he bhgvn| jisa prakAra sUrya rAta meM nimIlita hue kamaloM ko zIghra hI prabodhita/vikasita kara detA hai usI prakAra Apane ajJAna rUpI nidrA meM nimIlita/soye hue isa samasta jagat ko prabodhita/jAgRta kara diyA hai| hRdaya meM jisa ajJAnarUpI aMdhakAra ko candramA apanI kiraNoM se chU taka nahIM sakatA aura sUrya bhI jisakA saMsparza taka nahIM kara sakatA, use Apa apane vacana rUpI kiraNoM se anAyAsa hI naSTa kara dete haiN| yaha hai prabhu aura sanmArgI prabhubhakta kI ythaarthsthiti| jo loka ke asaMbhava ko saMbhava banA detI hai, isalie hai yathArtha ke sAtha-sAtha pAralaukika bhii| tvayA jagadidaM kRtsnmvidyaamiilitekssnnm| sadyaH prabodhamAnItaM bhaasvtevaabjiniivnm|2/7|| yannendukiraNaiH spRSTamanAlIDhaM raveH kraiH| tattvayA helayodastamantardhvAntaM vcoN'shubhiH||2/8|| bAta itanI hI nahIM, isa bhakti rasa se kevala bhakta hI ba~dhatA ho balki bhajya arthAt yogI bhI ba~dhatA hai, isIlie to anyatra AcArya kI ukti hai bhaktigrAhyA hi yoginH||2/83||
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 anekAnta/54-1 cecececececececececececececosocorose kitanI sarala aura sahaja bhASA hai, para bhaktirasa se sraabor| prabhu kI sabhA lagI huI hai, cU~ki prabhu mokSamArgagAmI haiM isalie alaukika haiM aura isalie unakI sabhA rUpa samavasaraNa bhI alaukika hai| samavasaraNa meM jo pazu baiThe haiM ve dhanya haiM, unakA zarIra mIThI ghAsa ke kAraNa anyanta puSTa ho rahA hai, ye duSTa pazuoM dvArA hone vAlI pIr3A ko bhI jAnate hI nhiiN| pAdaprakSAlana karane se idhara-udhara phaile hue kamaNDalu ke jala se pavitra hue ye hiraNoM ke bacce isa taraha bar3ha rahe haiM mAnoM amRta pIkara hI bar3ha rahe hoN| isa ora ye hathiniyA~ siMha ke baccoM ko apanA dUdha pilA rahI haiM aura ye hAthI ke bacce svecchA se siMhinI ke stanoM kA sparza kara rahe haiM-dUdha pI rahe haiN| aho! bar3e Azcarya kI bAta hai ki jina hiraNoM ko bolanA bhI nahIM AtA, ve bhI muniyoM ke samAna bhagavAn ke caraNakamaloM kI chAyA kA Azraya le rahe haiN| jinakI chAloM ko koI chIla nahIM sakA hai tathA jo puSpa aura phaloM se zobhAyamAna haiM, aise saba ora lage hue ye vana ke vRkSa aise mAlUma hote haiM mAnoM dharmarUpI bagIce ke hI vRkSa hoN| ye phUlI huI aura bhramaroM se ghirI huI vanalatAe~ kitanI sundara haiM? ye saba nyAyavAn rAjA kI prajA kI taraha kara-bAdhA (hAtha se phala-phUla Adi tor3ane kA du:kha, pakSa meM Taiksa kA du:kha) ko to jAnatI hI nahIM haiN| yathA pAdapradhAvanotsRSTaiH kmnnddlujlairime| amRtairiva barddhante mRgazAvAH pvitrtaaH||2/12|| siMhastanandhayAnatra kariSyaH paayyntymuuH| siMhadhenustanaM svairaM spRzanti kalabhA ime||2/13|| aho paramamAzcaryaM yadavAco'pyamI mRgaaH| bhajanti bhagavatpAdacchAyAM munigaNa iv||2/14|| akattavalkalAzcAmI prsnphlshaalinH| dharmArAmatarUyante parito vnpaadpaaH||2/15|| imA vanalatA ramyAH praphullA bhrmrairvRtaaH| na viduH karasaMbAdhAM rAjanvatya iva prjaaH||2/16|| zleSa ko vyakta karatI mahAkavi kI bhASA kitanI sahaja hai|
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/54-1 35 AdipurANa kI sampUrNa bhASA ko dekheM to anekatra lagatA hai ki yaha kevala kavitA bhara nahIM hai, yaha zAstra hai yathA-kAladravya kA varNana dekhie, koI vyaMgya nahIM, sIdhe siddhAnta rakha rahe haiM AcArya - anAdinidhanaH kAlo varttanAlakSaNo mtH| lokamAtraH susuukssmaannupricchinnprmaannkH||3/2|| so'saMkhyeyo'pyanantasya vsturaasherupgrhe| varttate svgtaanntsaamrthypribNhitH||3/3|| yathA kulAlacakrasya bhraanterheturdhshshilaa| tathA kAlaH padArthAnAM varttanopagrahaM mtH||3/4|| AdipurANa meM vijJAnavAda, zUnyavAda, bhUtavAda Adi ke khaNDana-maNDana kI bhASA yadyapi chaMdobaddha hai para barAbara lagatA hai ki zAstrArtha kI bhASA hai kyoMki isameM zAstrArtha ke tarko kI taraha tIkSNatA hai aura vaha nirantara paramatoM ko poSita karane vAlI bhASA kA yA prakArAntara se paramatoM kA khaNDana karatI hai, isalie ise yA yU~ kaheM AdipurANa kI sampUrNa bhASA ko kavitA kI bhASA yA kavitA bhara nahIM mAnA jAnA cAhie; balki ise kucha aura-aura mAnanA cAhie yA phira isake aise sthaloM ko kahanA cAhie zAstroM kA zAstra aura aise sthaloM kI bhASA ko bhI zAstroM ke zAstra kI bhASA (Meta-language) mAnanA cAhie kyoMki isameM zAstra-jaisA gAmbhIrya hai, para vaisI durUhatA nhiiN| isI prasaMga meM kAla ke svarUpa ko spaSTa karate hue AcArya nirUpita karate haiM ki yaha vyavahAra kAla vartanA lakSaNa rUpa nizcaya kAla dravya ke dvArA hI pravartita hotA hai aura vaha bhUta, bhaviSyat tathA vartamAn rUpa hokara saMsAra kA vyavahAra calAne ke lie kalpita kiyA jAtA hai| yathA vartito dravyakAlena varttanAlakSaNena yH| kAlaH pUrvAparIbhUto vyavahArAya klpyte||3/11|| smyaavlikocchvaas-naalikaadiprbhedtH| jyotizcakrabhramAyattaM kAlacakraM vidurbudhaaH|3/12|| bhvaayusskaaykrmaadisthitisNklnaatmkH| so'nantasamayastasya privtto'pynntdhaa||3/13||
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 anekAnta/54-1 __kitanA gUr3ha vivecana kiyA hai bar3e sIdhe zabdoM meM AcArya ne, lagatA hai mAnoM tattvadarzana kI gA~Tha hI khola dI ho| uparyaMkita prasaMgoM se hameM AdipurANa kI bhASA ko kAvyabhASA ke rUpa meM yA zAstra bhASA ke rUpa meM yA ri kisI anya rUpa meM pUrI taraha mAnane se pahale yaha Avazyaka lagatA hai ki hama una binduoM ko bhI talAzeM jinake AdhAra para AdipurANa kI purANtA hai; svayaM AcArya kahate haiM ki yaha grantha atyanta prAcInakAla se pracalita hai, isalie purANa kahalAtA hai aura cUMki mahApuruSoM kA varNana hai aura hai unakA upadeza isalie usake paThana-pAThana se hai yaha mhaapuraann| purAtanaM purANaM syAt tnmhnmhdaashryaat| mahabhirupadiSTatvAt mhaashreyo'nushaasnaat||1/21|| kaviM purANamAzritya prasRtatvAt puraanntaa| mahattvaM svamahimnava tsyetynyairnirucyte||1/22|| mahApuruSasaMbandhi mhaabhyudyshaasnm| mahApurANamAmnAtamata etnmhrssibhiH||23|| bAta itanI hI nahIM, yaha grantha RSi praNIta hone ke kAraNa ArSa, satyArtha kA nirUpaka hone ke kAraNa sUkta tathA dharma kA prarUpaka hone ke kAraNa dharmazAstra, 'yahA~ aisA huA' aisI aneka kathAoM ke isameM upanibaddha hone ke kAraNa yaha 'itihAsa', 'itivRtta' va 'aitihya' bhI kahalAtA hai| vastuta: itihAsa 'yahA~ aisA huA' kA ciTThA bhara nahIM hotA kyoMki jo aisA hotA hai aura calA jAtA hai, vaha itihAsa kA aMga nahIM banatA yA bana pAtA, isakA kAraNa yaha ki vaha sahasA huA hotA hai| itihAsa kA aMga banatA hai "aisA hotA AyA hai" isalie itihAsa meM "aise hae" kI nirantaratA hotI hai, isIlie purANa kI bhASA eka huI kahAnI ko nahIM kahatI, vaha kahatI hai/upanibaddha karatI hai kahAniyoM kI zrRMkhalA ko, AdipurANa kI bhASA bhI aise hI jIva ke Atmika guNoM ke vikAsa ko saMjone vAlI kahAniyoM kI lambI saraNi hai, eka chUTatI hai to dUsarI sammukha hai, isIlie isakI bhASA chor3atI bhI hai chur3AtI bhI hai aura jor3atI bhI hai| yaha chor3atI hai vaha sUtra jisase Apa Atmasammukha ho sake, chur3AtI hai saMsAra ke baMdhana ko aura jor3atI hai pratyeka AtmA ko usakI niSkalaMka avasthA ke mArga se|
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/54-1 37 isIlie AcArya isakI bhASA ko, isakI kathA ko paribhASita karate hue kahate haiM ki mokSa puruSArtha ke upayogI hone se dharma-artha tathA kAma kA kathana karanA hI kathA kA honA hai| jisa bhASA meM dharma kA vizeSa nirUpaNa hotA hai, use buddhimAn satkathA kahate haiN| dharma ke phalasvarUpa jina abhyudayoM kI prApti hotI hai unameM artha aura kAma bhI mukhya haiM, ata: dharma kA phala dikhAne ke lie artha aura kAma kA varNana karane vAlI bhASA bhI kathA kI koTi meM AtI hai, para vahI artha aura kAma ko vyakta karane vAlA bhASika varNana yadi dharmakathA se vimukha hotA hai to vikathA kI koTi meM A jAtA hai| isIlie unakI aura mAnyatA hai ki jIvoM ko svargAdi abhyudaya tathA mokSAdi kI jisase prApti hotI hai, vAstava meM vahI dharma hai aura usase sambandha rakhane vAlI jo kathA hai vahI saddharbhakathA hai aura vahI samyak bhaassaa| yathA - puruSArthopayogitvAtrivargakathanaM kthaa| tatrApi satkathAM dhAmAmananti mniissinnH||1/118|| tatphalAbhyudayAGgatvAdarthakAmakathA kthaa| anyathA vikthaivaasaavpunnyaastrvkaarnnm||1/119|| yto'bhyudyniHshreysaarthsNsiddhirNjsaa| saddharmastannibaddhA yA sA saddharmakathA smRtaa||1/120|| ve Age aura kahate haiM ki vaktA ko bhASA kA prayoga karate samaya ve hI vacana bolane cAhie jo hitakArI hoM, priya hoM, dharmonmakha ho aura hoM yazaskara bhii| prasaMga Ane para bhI adharmasammata aura apayazakAraka vacanoM kA prayoga nahIM karanA caahie| bhASika prayoga meM kitane sajaga haiM aacaary| yathA - hitaM yAnmitaM brUyAd brUyAd dharmya yshskrm| prasaGgAdapi na bruuyaaddhrmymyshskrm||1/133|| dharma ke mahattva ko batAte hue AcArya kahate haiM ki dharma se icchAnusAra sampatti milatI hai aura usase hI icchAnusAra sukha kI prApti hotI hai aura umase manuSya prasanna rahate haiM, isalie yaha paramparA kevala dharma se hI saMcAlita hai| rAjasampadAyeM bhoga-upabhoga, uttama kula meM janma, sundaratA
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 pANDitya, dIrgha Ayu aura Arogya yaha saba dharma kA hI phala hai| jisa prakAra kAraNa ke binA kArya kI utpatti nahIM hotI, dIpaka ke binA prakAza nahIM, bIja ke binA aMkura nahIM, megha ke binA bAdala nahIM, chatra ke binA chAyA nahIM, ThIka vaise hI binA dharma ke sampattiyA~ bhI nahIM hotiiN| yathA anekAnta / 54-1 202 dharmAdiSTArthasaMpattistataH kAmasukhodayaH / sa ca saMprItaye puMsAM dharmAt saiSA paramparA // 15 / 151 rAjyaM ca saMpado bhogAH kule janma surUpatA / pANDityamAyurArogyaM dharmasyaitat phalaM viduH // 5 / 161 na kAraNAd vinA kAryaniSpattiriha jAtucit / pradIpena binA dIptirdRSTapUrvA kimu kvacit // 15/17 // nAGkuraH syAd binA bIjAd binA vRSTirna vAridAt / chatrAd binApi nacchAyA binA dharmAnna saMpadaH 115/1611 aura bhI dayAmUlo bhaved dharmo dayA praannynukmpnm| dayAyA: parirakSArtha guNAH zeSAH prakIrtitAH // 15/2111 dharmasya tasya liGgAni damaH kSAntirahiMstratA / tapo dAnaM ca zIlaM ca yogo vairAgyameva ca / 15/ 2211 ahiMsA satyavAditvamacauryaM tyaktakAmatA // niSparigrahatA ceti prokto dharmaH sanAtanaH // 15/2311 vastutaH caitanya zarIra svarUpa nahIM hai aura na zarIra caitanya rUpa hI hai| ina donoM kA paraspara viruddha svabhAva hai| caitanya cit svarUpa aura jJAna darzana rUpa hai| zarIra acit svarUpa aura jar3a hai| zarIra aura caitanya donoM milakara eka nahIM ho sakate, kyoMki donoM meM paraspara virodhI guNoM kA yoga hai| caitanya kA pratibhAsa talavAra ke samAna aMtaraMga rUpa hotA hai aura zarIra kA myAna ke samAna bahiraMga ruup| pratibhASa bheda se donoM bhinna-bhinna haiM eka nahIM / kAyAtmakaM na caitanyaM na kAyazcetanAtmakaH / mitho viruddhadharmatvAt tayozcidacidAtmanoH // 5/51 // $2830303 204
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta / 54-1 CICIC kAyacaitanyayornaikyaM virodhiguNayogataH / tyorntrbhiiruupnirbhaasaaccaasikoshvt||5/52|| zarIra aura AtmA kA saMbandha aisA hai, jaise ghara aura dIpaka kA; Adhara aura Adheya rUpa hone se ghara aura dIpaka pRthak-pRthak hai, usI prakAra AtmA aura zarIra bhI / yathA gRhIpradIpayoryadvat sambandho yutasiddhayoH / AdhArAdheyarUpatvAt tadvaddehopayogayo : 115/ 55 // 39 aisA nahIM ki AdipurANa kI bhASA ne kevala dharma, darzana aura vairAgya ko apane meM sameTA hai balki zrRMgAra kA utkRSTa varNana bhI hameM isameM dekhane ko milatA hai / yathA latevAsau mRdU bAhU dadhau viTapasacchavI / nakhAMzumaMjarI cAsyA dhatte sma kusumazriyam 116 / 701 AnIlacUcukau tasyAH kucakumbhau virejatuH / pUrNAM kAmarasasyeva nIlaratnAbhimudritau // 6 / 71 stanAMzukaM zukcchAyaM tasyAH stanataTAzritam / babhAse ruddhapaDkejakuTmalaM zaivalaM yathA // 16 / 7211 hArastasyAH stanopAnte nIhArarucinirmalaH / zriyamAdhatta phenastha kaJjakuTmalasaMspRzaH // 16 / 731 grIvAsyA rAjibhirbheje kambubandhuravibhramam / strastAvaMsau ca haMsIva pakSatI sA dadhe zucI // 16/74 // mukhamasyA dadhe candrapadmayoH zriyamakramAt / netrAnandi smitajyotsnaM sphuraddantAzukezaram // 16/751 svakalAvRddhihAnibhyAM ciraM cAndrAyaNaM tapaH / kRtvA nUnaM zazI prApat tadvaktrasyopamAnatAm // 6/76 / karNau sahotpalau tasyA netrAbhyAM laGghatau bhRshm| svAyatyArodhinaM ko vA sahetopAntavarttinam // 16/77 // sUktoM kI bhASA meM jinasenAcArya ne bar3e durUha se durUha viSayoM ke sUkSma se sUkSma aMzoM ke rUpa meM anantabhAva ko bar3e sahaja hI vyakta kara diyA hai, lagatA hai mAnoM gAgara meM sAgara bhara diyA ho| yathA
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 anekAnta/54-1 vizuddhapariNAmena bhaktiH kiM na phlissyti||6/1100 aura dahatyadhikamanyasmin maanniiyvimaantaa||6/138|| saMskArAH prAktanAM nUnaM prerayantyaGgino hite||9/97|| prAyaH zreyo'rthino budhaaH||15|| vidyA yazaskarI puMsAM vidyA zreyaskarI mtaa| sabhyagArAdhitA vidyAdevatA kaamdaayinii||16/99|| na tatsukhaM prdrvysNbndhaadupjaayte| nityamavyayamakSayyamAtmotthaM hi paraM shivm||21/209|| isa prakAra AdipurANa kI sampUrNa bhASA ke sandarbha meM kahA jA sakatA hai ki jahA~ bhASA kA uddezya kevala kula paramparA Adi ke tathyoM ko kahanA hai, usakI saraNi ko batAnA hai, vahA~ AdipurANa itihAsa hai; jahA~ zAzvata satyoM ko udghATanA karanI hai vahA~ sUktabhASA hai aura jahA~ dharma-darzana ke siddhAntoM ko rakhanA hai vahA~ kavitA kAminI kI taraha vyaMgya pradhAna bhASA na rakhakara sAkSAt viSayonmukhI abhidhAdharmI dhArmazAstrIya bhASA gar3hI hai racanAkAra ne| jise dUsare rUpa meM kahA jA sakatA hai ki AdipurANa kI bhASA viSayAnugAminI yA yU~ kaheM ki paristhityAnugAminI hai| use jahA~ AvazyakatA hai vahA~ vaha zliSTapadAvalI se saMyukta hai, jahA~ virala zabdoM kI apekSA hai vahA~ vaha sphuTa padarUpa hai, jahA~ AlaMkArikatA kI apekSA hai vahA~ alaMkAramayI aura rasamayI bhii| kula milAkara prayojanavatI bhASA hai AdipurANa kI, isalie use sAmAnya bhASA ke mApakoM ke AdhAra para nahIM taulA jAnA caahie| sAmAnya bhASAgata vizeSatAoM ke sandarbha meM AdipurANa para dRSTi DAleM to sannanta prakriyA, nAmadhAtu prakriyA kA pracura prayoga inakI bhASA meM milatA hai, para hai vaha sArtha hii| yathA-dharmArAmatarUyante (2/15); sArthavAhAyate (2/19) Adi aneka pryog| nidezaka-hindI vyAkaraNa ikAI mahAtmA gAMdhI antarrASTrIya hindI vizvavidyAlaya bI-1/132, sekTara-jI, alIgaMja, lakhanaU
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/54-1 41 sarvaghAti aura dezaghAti karma prakRtiyA~-eka cintana - DaoN. zreyAMsa kumAra jaina jainAgama meM karma siddhAnta kA vistAra pUrvaka pratipAdana hai| AcArya nemicandra siddhAntacakravartI ne gommaTasAgara karmakANDa nAmaka svatantra grantha ke mAdhyama se karma kA svarUpa, karma kI mUla evaM uttara prakRtiyAM, karma kI vividha avasthAeM, karma phala, jIva aura karma ke sambandha Adi viSayoM kA vistAra ke sAtha varNana kiyA hai| isI ke AdhAra para karma ke vaiziSTya ke sAtha jIva ke svabhAva ko pragaTa na hone dene vAlI karma kI zakti para vicAra kiyA hai| isI ke AdhAra para karma ke vaiziSTya ke sAtha jIva ke svabhAva ko pragaTa na hone dene vAlI karma kI zakti para vicAra kiyA jA rahA hai| jIva ke sAtha bandhane vAle vizeSa jAti ke pudgala skandha karma hai| ye sUkSma jar3arUpa hote haiN| jIva ke pradezoM meM praveza pAte haiN| yaha anAdi paramparA hai| arthAt jIva aura karma kA khAna se nikale svarNa pASANa kI bhAMti anAdi sambandha hai athavA jaise bIja aura aMkura kI santAna paramparA anAdi hai usI prakAra jIva aura karma kI paramparA anAdi hai', kintu anAdi ke sAtha sAtha sAnta aura ananta bhI hai, jisa prakAra bIja ko agni meM jalA diyA jAya to usa bIja se aMkarotpati asaMbhava hai usI prakAra bhavya jIva sAdhanA ke mAdhyama se karmo ko AtmA se pRthak kara detA hai to vaha punaH karmabaddhatA ko prApta nahIM hotaa| abhavya jIva kI apekSA karma kA sambandha anAdi ananta hai, kyoMki vaha karma ko apane se kabhI bhI pRthak nahIM kara sakatA hai| saMsAra avasthA meM to pratikSaNa sabhI jIva karmoM tathA no karmoM ko grahaNa karate haiM jaisA ki kahA hai -"jIva audArika Adi zarIra nAmakarma ke udaya se yoga sahita hokara pratisamaya karma-nokarma vargaNA ko sarvAMga se Sacsc00000000cacacasseDECORRORace
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 anekAnta / 54-1 202020 grahaNa karatA hai yathA tapAyA huA lohe kA golA sarvAga se jala ko grahaNa karatA hai| karmatva kI apekSA samasta karmoM ko eka kahA jA sakatA hai, kintu dravyakarma aura bhAvakarma kI apekSA se usake do bheda ho jAte haiM, jo jisa pudgala piNDa ko grahaNa karatA hai, vaha dravyakarma hai aura usakI phaladAyinI zakti kA nAma bhAvakarma hai / jIva ke bhAvoM kA nimitta pAkara 'karma' nAmaka sUkSma jar3a dravya jIva ke pradezoM meM eka kSetrAvagAhI hokara sthita ho jAtA hai| nAnA prakAra ke phala ko detA hai, usI kA nirUpaNa kiyA jA rahA hai| / Agama meM anubhAgabandha ko 24 anuyoga dvAroM kA Alambana lekara ogha aura Adeza prakriyA anusAra vistAra se nibaddha kiyA gayA hai| prathamataH saMjJA anuyoga dvAra meM saMjJA ke do bheda batalAye gaye haiM- ( 1 ) ghAtisaMjJA (2) sthAnasaMjJA / jo AtmA ke jJAna, darzana, samyaktva, cAritra, sukha, vIrya dAna, lAbha, bhoga aura upabhoga Adi anujIvI guNoM kA ghAta karate haiM, unheM ghAtikarma kahate haiN| ye jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya aura antarAya nAmaka cAra karma haiM tathA jo karma ukta jJAna darzana Adi guNoM kA ghAta karane meM samartha nahIM haiM, unheM aghAtikarma kahate haiN| inake nAma vedanIya, Ayu, nAma aura gotra haiM / ghAtiyA aura aghAtiyA karmoM para vizeSa vicAra karane se pUrva mUla karmaprakRtiyoM ke krama aura unakI saMgati para vicAra kara lenA bhI ucita hai| NANassa daMsaNassa ya AvaraNaM veyaNIya mohaNiyaM / AugaNAmaM godaMttarAyamidi aTTha payaDIo // go. karma.gA. 8 jJAnAvaraNa. darzanAvaraNa, vedanIya, mohanIya, Ayu, nAma, gotra aura antarAya ye karma kI mUla prakRtiyAM haiN| mUla karma prakRtiyAM ghAtikarma aura aghAtikarma ke rUpa meM vibhakta haiM kintu vedanIya nAmaka aghAtikarma ko ghAtikarma ke sAtha rakhanA aura antarAya nAmaka ghAtikarma ko aghAtikarma ke sAtha rakhanA sAbhiprAya hai| isI para vicAra kiyA jA rahA hai : vedanIya karma kI gaNanA mohanIya karma se pUrva ghAtiyAkarmoM ke sAtha kI gaI kintu jIvavipAkI nAma aura vedanIya karmoM ko ghAtiyA nahIM mAnA jA sakatA hai, kyoMki unakA kArya anAtmabhUta $30000g
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/54-1 43 subhaga durbhaga Adi jIva paryAyoM ko utpanna karanA hai, inameM jIva ke guNoM kA vinAza karane kI zakti nahIM hotI hai| vedanIya karma rati aura arati mohanIya karma ke sAtha hI jIva ke guNoM ko ghAtatA hai| isa kAraNa vedanIya ko mohanIya se pahile ghAtiyAkarmoM ke sAtha rakhA gayA hai| hAM, vaha svayaM to aghAtiyA hI hai, kintu mohanIya karma ke saMyoga se ghAtiyAvat kArya karatA hai| ___ antarAya karma ke sambandha meM bhI cintana kI AvazyakatA hai-ki yaha ghAtiyAkarma anubhAga ke antargata hai, phira ise aghAtiyAkarmo ke anta meM kyoM rakhA gayA hai? isake sambandha meM AcArya zrI vIrasena svAmI ne yaha samAdhAna diyA hai ki nAma gotra aura vedanIya ina tIna karma ke nimitta se hI isakA vyApAra hai| yahI kAraNa hai ki aghAtiyA karmo ke anta meM antarAyakarma ko kahA gayA hai| antarAyakarma kA nAza ho jAne para aghAtiyAkarma bhune hue bIja ke samAna ni:zakta ho jAte haiN| isa prakAra mUla karma prakRtiyoM kI gaNanA evaM kaMcana ke aucitya ko samajhakara evaM ghAtikarma tathA aghAtikarma kI vyavasthA jAnakara bandha kI apekSA se karma ke bhedoM para vicAra kiyA jA rahA hai| bandhApekSA se karma prakRti, sthiti, anubhAga aura pradeza rUpa cAra prakAra kA hai| inameM se prakRti aura pradeza yoga-mana, vacana, kAya kI pravRtti se hote haiM tathA sthiti aura anubhAga krodhAdi kaSAyoM ke dvArA hote haiN| bandha prakriyA meM anubhAga kA vizeSa sthAna hai| vividha karmo kI phaladAna zakti anubhava yA anubhAga hai| tattvArthasUtrakAra "vipAko'nubhava:" anubhAgakarma ke phala ko kahate haiN| anubhAga bandha kapAyoM kI tIvratA, mandatA aura dravya, kSetra, kAla, bhava, bhAva ke anusAra aneka prakAra kA hotA hai| jIva ke bhAvoM ke anusAra hI phaladAna zakti meM taratamatA hotI hai| jaise ubalate hue tela kI eka bUMda zarIra ko jalA DAlatI hai parantu kama garma mana bhara tela bhI zarIra ko nahIM jalAtA hai, usI prakAra adhika anubhAga yukta thor3e se karma jIva ke guNoM kA ghAta karane meM samartha hote haiM, parantu alpa anubhAga yukta adhika karma bhI jIva ke guNoM kA ghAta karane meM samartha nahIM hote haiN| karmabandha meM anubhAga kI pradhAnatA hotI hai| karma pradezoM ke adhika hone para yaha Avazyaka nahIM ki karma ke anubhAga meM bhI vRddhi ho kyoMki anubhAga bandha kaSAya se hotA hai|
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 anekAnta/54-1 90050cccmamacacacacacaDOCOCOCOGOcs mUla aura uttara karma prakRtiyoM kA anubhAga kI apekSA hI vastutaH ghAti' aura aghAtirUpa se vibhAjana hai| ghAtikarma-sarvaghAti aura dezaghAti do bheda rUpa haiN| parNa rUpa se gaNoM ko ghAta karane vAlA anubhAga yA karma prakRtiyAM sarvaghAti haiN| sarvaghAtikarma prakRtiyAM Atmazakti ke eka aMza ko bhI prakaTa nahIM hone detI haiN| AcArya nemicandra siddhAntacakravartI inakI saMkhyA batalAte hue likhate haiM - kevala NANAvaraNaM daMsaNachakkaM ksaayvaarsyN| micchaM ca savvaghAdI sammAmicchaM abNdhmhi|| go.ka.gA. 32 kevalajJAnAvaraNa, darzanAvaraNa kI chaha, kaSAya bAraha, evaM mithyAtva ye 20 prakRti bandha kI apekSA sarvaghAti hai| yahA~ itanA vizeSa hai ki samyagmithyAtva prakRti kicit sarvaghAti to hai kintu bandha yogya nahIM hai, udaya aura satva meM jAtyantara rUpa se sarvaghAti hai| ata: udaya aura satva kI apekSA ikkIsa prakRtiyAM sarvaghAti haiN| eka deza rUpa se guNoM kA ghAta karane vAle hIna zakti yukta anubhAga (karmaprakRtiyoM) ko dezaghAti kahA jAtA hai| dezaghAti karmaprakRtiyAM AtmA ke AMzika rUpa ko pragaTa hone detI haiM arthAt AtmA kI AMzika pragaTatA meM bAdhaka nahIM hotI haiN| ye prakRtiyAM saMkhyA meM chabbIsa batAyI gayI haiM arthAt mati-zruta-avadhi, mana paryayajJAnAvaraNa kI cAra, darzanAvaraNa kI cakSu, acakSu, avadhi tIna, samyaktva prakRti darzanamoha sambandhI eka sajvalana kaSAya rUpa krodha, mAna, mAya, lobha, hAsya rati, arati, zoka, bhaya, jugupsA, strIveda, puMveda, napuMsakaveda ye cAritramohanIya kI teraha aura antarAya kI dAna, lAbha, bhoga, upabhoga, vIrya ye paaNc| isa prakAra ye sabhI 26 prakRtiyAM dezaghAtI haiN| ukta sarvaghAti aura dezaghAti sabhI prakRtiyAM aprazasta rUpa hI hotI haiN| arthAt se sabhI pApa prakRtiyAM haiN| inake sthAna cAra prakAra ke batalAye gaye haiM-eka sthAnIya, dvi sthAnIya, tri sthAnIya aura catuH sthaaniiy| jisameM latA ke samAna lacIlA ati alpa phaladAna zakti yukta anubhAga pAyA jAtA hai, vaha eka sthAnIya anubhAga kahalAtA hai| jisameM dAru (kANTha) ke samAna kucha saghana aura kaThina phaladAna zaktiyukta anubhAga
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/54-1 pAyA jAtA hai, vaha dvisthAnIya anubhAga kahalAtA hai| jisameM haDDI ke samAna saghana hokara atikaThina phaladAna zakti yukta anubhAga pAyA jAtA hai, vaha tristhAnIya anubhAga kahalAtA hai| jisameM pASANa ke samAna kaThinatama saghana phaladAna zaktiyukta anubhAga pAyA jAtA hai, vaha catu:sthAnIya anubhAga kahalAtA hai| AcArya zrI nemicandra siddhAnta cakravartI ne karma prakRtiyoM kI taratamAvasthA ko latA, dAru asthi aura zaila ke udAharaNa dvArA hI spaSTa kiyA hai| arthAt jJAna ko AcchAdita karane vAlI prakRti mohanIya aura vighna kI kAraNabhUtaantarAya prakRti kI zakti latA, dAru asthi aura zaila ke samAna hai, jisa prakAra latA Adi meM kramaza: adhika-adhika kaThoratA pAI jAtI hai, usI prakAra ina karma sparddhaka-karmavargaNA samUhoM meM apane phala dene kI zakti rUpa anubhAga kramazaH adhika adhi ka pAyA jAtA hai| ina latA, dAru, asthi aura zaila meM se latA bhAga ke sampUrNa aura dAru ke bahubhAga sparddhaka dezaghAti haiM, kyoMki ye sparddhaka AtmA ke sampUrNa guNoM kA ghAta nahIM karate haiN| dAru ke zeSa sparddhaka aura asthi va zaila ke sampUrNa sparddhaka sarvaghAti kahalAte haiM kyoMki ye AtmA ke kisI bhI guNa yA guNAMza ko utpanna nahIM hone dete haiN| eka hI karma prakRti meM dezaghAti aura sarvaghAti donoM prakAra ke zaktyaMza bhI pAye jAte haiM jaise jahA~ avadhijJAna kA aMza bhI prakaTa na ho, vahA~ avavijJAna ke sarvaghAti sparddhakoM kA udaya jAnanA cAhie jahA~ avadhijJAna aura avadhi jJAnAvaraNa bhI pAyA jAtA hai, vahA~ avadhijJAnAvaraNa ke dezaghAti zaktyaMzoM kA udaya jaannaa| donoM prakAra ke spardhaka kevala dezaghAti karma prakRtiyoM meM hI hote haiN| jo prakRtiyAM sarvaghAtinI haiM, unake sabhI sparddhaka dezaghAti hote haiM arthAt jo sparddhaka tristhAnika aura catuH sthAnika rasavAle hote haiM, ve dezaghAti bhI hote haiM aura sarvaghAti bhI hote haiM kintu eka sthAnika rasavAle sparddhaka dezaghAti hI hote haiN| AcArya zrI nemicandra siddhAntacakravartI ne mUla karma prakRtiyoM meM se mithyAtva prakRti kA vaiziSTya batAte hue kahA hai-latA bhAga se lekara dAru ke anantaveM bhAga binA zeSa bahubhAga ke ananta khaNDa kareM, unameM se eka khaNDa pramANa sparddhaka bhinana hI jAti kI sarvaghAti mizra prakRtirUpa haiM tathA zeSa dAru ke bahubhAga aura asthi tathA zailarUpa sparddhaka sarvaghAti mithyAtvaprakRti rUpa jAnanA" AryikA 105 zrI AdimatI jI ne eka udAharaNa ke mAdhyama se isa viSaya ko spaSTa kiyA hai : "mAnA ki darzanamohanIyakarma kI
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/54-1 cacscscacacarseICEReseacococcase anubhAga zakti ke spardhaka 120 hai aura ananta kI saMkhyA 4 mAna lo. latA bhAga kI zakti ke sparddhaka 8, dArubhAga ke spardhaka 16, asthibhAga ke spardhaka 32 tathA zaila bhAga ke spardhaka 64 haiM arthAt 8+16+32+64-120 meM darzanamohanIyakarma kI anubhAga zakti ke spardhaka haiN| inameM se latAbhAga ke 8 dAru bhAga kA anantavAM bhAga 16:434 isa prakAra 8+4=12 bhAga samyaktva prakRti ko mileNge| mizra prakRti ko dArubhAga ke 16-4=12 bhAga jo zeSa usakA anantavAM bhAga arthAt 12:4=3 bhAga mithyAtvaprakRti ko dAru bhAga meM se 9 bhAga bace tathA asthibhAga kI anubhAga zakti ke spadha 'ka 32 va zaila bhAga ke spardhaka 64 milAkara (9+32+643105) spardhaka mileNge| ___ yaha jAnAnA Avazyaka hai ki kauna-kauna sI dezaghAti aura sarvaghAti karma prakRtiyAM zakti kI apekSA kisa kisa rUpa se pariNata hotI haiM? mati, zruta, avadhi, mana:paryaya jJAnAvaraNa, cakSu, acakSu avadhiA darzanAvaraNa antarAya, 4 saMjvalana aura eka puruSaveda ye 16 prakRtiyAM zaila, asthi, dAru aura latA ina cAra bhAvarUpa se pariNata hotI haiN| zaila bhAga ke abhAva meM zeSa tIna rUpa se pariNata hotI haiN| zaila, asthi evaM dAru ke abhAva meM zeSa do rUpa se pariNata hotI haiN| zaila asthi evaM dAru ke abhAva meM mAtra latA rUpa se hI pariNata hotI haiN| ukta 16 va samyaktva aura mizra ko chor3akara zeSa ghAtiyA karma kI prakRtiyAM tIna bhAva rUpa hotI haiN| kevalajJAnAvaraNa kevaladarzanAvaraNa 5 nidrA aura anantAnubandhI, apratyAkhyAna, pratyAkhyAna krodha, mAna mAyA, lobha rUpa 12 kaSAya ke sarvaghAti sparddhaka hI haiM dezaghAti nhiiN| ata: inake sparddhaka zaila, asthi aura dAru ke ananta bahubhAga rUpa haiN| zaila ke abhAva ye zeSa do rUpa aura zaila asthi ke abhAva meM mAtra dAru ke ananta bahubhAga rUpa se haiN| puruSa veda binA 8 nokaSAya kevala latA rUpa pariNata na hokara cAra rUpa aura tIna rUpa vikalpa se pariNata hotI hai| ___ pariNamana avasthA ko jAnane ke anantara donoM prakRtiyoM kI sahabhAvI avasthA batAyA jA rahA hai| dezaghAti aura sarvaghAti jaba eka sAtha kAma karegI taba kSayopazama avasthA AtI hai kintu kSayopazama meM dezaghAti kA udaya aura sarvaghAti kA anudaya honA caahie| yadi anya karma bhI usa guNa ke kSayopazama meM bAdhaka hoM to usa karma ke bhI usa guNa ko ghAta karane
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/54-1 47 vAle sarvaghAti sparddhakoM kA anudaya honA cAhie aura matijJAnAvaraNa ke dezaghAti sparddhakoM kA udaya honA caahie| sarvadhAtikarma prakRtiyoM ke viSaya meM yaha jJAtavya hai ki ye svamukha se kSaya ko prApta nahIM hotI haiN| sarvaghAti dravya dezaghAti rUpa badalakara hI kSaya ko prApta hotA hai| eka udAharaNa ke mAdhyama se isa prakAra se jAnA jA sakatA hai ki nagara nigama kI vizAla TaMkI jala se bharI huI hai, kintu usase sIdhA pAnI nahIM lie jAne ke kAraNa vaha khAlI nahIM hotI hai, usa TaMkI se pAnI pAipa ke dvArA upabhoktA ke makAna taka pahuMcatA hai| makAna meM lage hue jala mITara se nikalakara rasoI yA snAnagRha meM lagI huI ToMTI se pAnI upabhoktA vyaya karatA hai| pAnI ghara meM lagI ToMTI se vyaya hotA hai aura khAlI nagara nigama kI mukhya TaMkI hotI hai| isI prakAra sarvaghAtikarma prakRtiyoM kA dravya dezaghAti rUpa parivartita hokara dezaghAti rUpa se kSaya hotA hai aura sarvaghAti prakRti zaktihIna hotI jAtI hai| anantara pUrNa rUpa se kSaya ko prApta ho jAtI haiN| dhavala Adi Agama granthoM meM sarvaghAti aura dezaghati prakatiyoM ke viSaya meM zaMkA samAdhAna ke mAdhyama se bahuta adhika UhA-poha kiyA gayA hai| yahA~ eka hI prasaMga liyA jA rahA hai| zaMkA-kevalajJAnAvaraNIya karma sarvaghAti yA dezaghAti haiN| sarvaghAti nahIM ho sakatA hai| kyoMki kevalajJAna kA abhAva mAna lene para jIva ke abhAva kA prasaMga A jaayegaa| dezaghAti bhI nahIM ho sakatI hai kyoMki Agama sarvaghAti kahA jAne ke kAraNa sUtra kA virodha ho jaaegaa| samAdhAna yaha hai-kevala jJAnAvaraNa sarvaghAti prakRti hI hai kyoMki vaha kevalajJAna kA ni:zeSa AvaraNa karatI hai, phira bhI jIva kA abhAva nahIM hotA kyoMki kevalajJAna ke anAvRta hone para bhI cAra jJAnoM kA astitva upalabdha hotA hai| mithyAtva prakRti ke sarvaghAtipane ko sakAraNa siddha kiyA gayA hai aura samyagmithyAtva prakRti ke bhI sarvaghAtipane kI siddhi kI gii| samyaktva prakRti ke dezaghAtipane ko batalAyA hai| kasAyapAhur3a, SaTakhaNDAgama Adi Agama granthoM se vistArapUrvaka jAnanA zreyaskara hogaa| uparyukta pratipAdana sarvaghAti aura dezaghAti karma prakRtiyoM ke svarUpa aura kArya para saMkSipta hI prakAza DAlanA hai vizeSa bodha hetu karuNAnuyoga kA vipula sAhitya upalabdha hai|
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 anekAnta/54-1 000000000000SamacaracanaGORORSCOOODS sandarbha 1. payaDI sIla sahAvo jIvaM gANaM aNAi sNbdho| kaNayo balaM malaM vA tANathittaM sayaM siddh|| go-karma-2 2. dehodayeNa sahio jIvo Aharadi kamma Nokamma paDisamayaM savvaMga tattAya sapiMDa ovva jlN|| go-karma-3 3. kammattaNeNa ekkaM davvaM bhAvotti hodi kuvihNtu| poggala piMDo davvaM tassattI bhAvakammaM du|| go-karma-6 4. mahAbandha 5. AvaraNa mohavigghaM ghAdI jIva gunnghaadnnttaado| __ AugaNAmaM godaM veyaNiyaM taha aghaaditti|| go-karma-gA-8 6. "jIvaguNa viNAsayattata virahAdo "dhavala pu. 6/2 pRSTha 63 7. "ghAdiva veyaNIyaM mohassa valeNa ghAdade jIvaM" go.ka.gAM. 19 8. shessghaatitrityvinaashaavinaabhaavino| bhraSTabIjavannizakti kRtaaghaatikrmnnii|| dhAvala pu. 1 pR. 44 9. payaDi-TThidi aNubhAga ppadesa bhedA du caduvidho bNdho| jogApayaDi-padesA Thidi aNubhAgA kasAyado hoti||231|| jinavANI 10. dhavala pu. 12/4 pR. 115 11. tatra jJAna darzanAvaraNa mohAntarAyAkhyA ghaatikaa| rAja.vA.pR. 584 12. ghAtikAzcApi dvividhA sarvaghAtikA deshghaatikaashc|| rA.vA.pR. 584 13. NANAvaraNa caukkaM tidaMsaNaM sammagaM ca sNjlnnN| Nava No kasAya vigghaM chavvIsA desghaadiio|| go.ka.gA. 40 14. mahAbandha bhAga 2 15. ghAti karmaNAmanubhAgo latA dArvasthi zailasamAnacatuH sthaanm|| karma prakRti 545. 16. sattI ya ladA dAru aTThI se lovamAhu ghaadiinnN| dAru atimabhAgotti desaghAdI tado svv|| go.karma.gA. 180 17. desotti have samma tatto dAru aNatime miss| sesA aNaMtabhAgA atthisilA phaDDhayA micche|| go.karma 181 18. gommaTasAra karmakANDa 182 nidezaka-digambara jaina muni vidyAnaMda zodhapITha, bar3auta
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/54-1 49 AcArya ajitasena kI dRSTi meM upamA - DaoN. saMgItA jaina upamA kA zAbdika artha hai - sAdRzya, samAnatA evaM tulyatA Adi / 'upa sAmIpyAtmAnam ityupamA' arthAt upa aura mA ina do zabdoM ke yoga se banA hai yA mApa (taulanA) / isameM do padArtho ko samIpa rakhakara tulanA kI jAtI hai, eka padArtha kA dUsare padArtha ke sAtha sAdRzya sthApita kiyA jAtA hai| upamA sAdRzyamUlaka alaMkAra hai / isameM sAdRzya ke kAraNa jo saundaryAnubhUti hotI hai, usI kI pradhAnatA hai| upamAlaMkAra sabhI arthAlaMkAroM meM pramukha hai| ise alaMkAroM kA mUlabhUta svIkAra kiyA gayA hai|' saMskRta ke prAcInatama grantha Rgveda meM upamA ke pracura udAharaNa upalabdha hote haiM tathA upaniSad, rAmAyaNa, mahAbhAratAdi granthoM meM bhI isake udAharaNa vidyamAna haiN| isa prakAra upamA kI prAcInatA asaMdigdha hai| upamA kA sarvaprathama zAstrIya vivecana yAska kRta nirukta meM hai / " isa prakAra nirukta ke pramANa se yaha spaSTa hai ki yAska se pUrva upamA kA vivecana gArgya Adi AcAryo dvArA ho cukA thA aura veda - mantroM ke artha meM upamA kI vyAkhyA kI jAtI thii| AlaMkArikoM ne upamA ko atyanta gauravazAlI pada pradAna kiyA hai| sabhI arthAlaMkAroM meM upamA ko hI prathama sthAna prApta hotA hai| rAjazekhara ne upamA ko alaMkAroM kA ziroratna kahakara isakI mahimA kA bakhAna kiyA hai| bharata ke nATyazAstra meM ullikhita cAra alaMkAroM meM upamA bhI hai| prasiddha AlaMkArika evaM alaMkArasarvasva ke racayitA rAjAnaka ruyyaka ne upamA ko alaMkAroM kA 'bIjabhUta' kahakara isakI prazasti kA gAna kiyA hai| ruyyaka ke anusAra isakA pradhAna kAraNa upamA kA aneka prakAra se vaicitryapUrNa honA hI hai| AcArya ajitasena ne sarvaprathama aneka alaMkAroM kA kAraNa hone se upamA kA lakSaNa kahA hai| unhoMne upamA kI paribhASA dete hue kahA hai 209
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 varNyasya sAmyamanyena svataH siddhena dharmataH / bhinnena sUryabhISTena vAcyaM yatropamaikadA // ' anekAnta/54-1 svato bhinnena svataH siddhena vidvatsaMmatena aprakRtena saha prakRtasya yatra dharmataH sAdRzyaM sopmaa| svataH siddhenetyanenotprekSAnirAsaH / aprsiddhsyaapyutprekssaayaamnumaantvghttnaat|| svato bhinnenetyanenAnanvayanirAsaH / vastuna ekasyaivAnanvaye upmaanopmeytvghttnaat| suurybhiissttenetynenhiinopmaadiniraas:|" arthAt svataH pRthak tathA svataH siddha AcAryo ke dvArA abhimata aprakRta kA eka samaya dharmataH sAdRzya varNana karanA, upamAlaMkAra hai / isa 'lakSaNa meM 'svataH siddhena' yaha vizeSaNa nahIM diyA jAtA to utprekSA meM bhI upamA kA lakSaNa ghaTita ho jAtA, kyoMki svataH aprasiddha kA bhI utprekSA meM anumAna upamAnatva hotA hai| isI prakAra 'svataH svatobhinnena' yadi lakSaNa meM samAviSTa na kiyA jAtA to ananvaya meM bhI upamA kA lakSaNa praviSTa ho jAtA, kyoMki eka hI vastu ko upamAna aura upameya rUpa se ananvaya meM kahA jAta hai / yadi upamA ke ukta lakSaNa meM 'sUryabhISTena' pada kA samAveza nahIM kiyA jAtA to hInopamA meM bhI upamA kA ukta lakSaNa praviSTa ho jaataa| ata: upamA ke lakSaNa meM 'sUryabhISTena' AcAryAbhimata diyA gayA hai| ajitasena ne upamA kA yaha lakSaNa padasArthaka pUrvaka diyA hai| unhoMne pratyeka pada kI sArthakatA dikhalAkara anya alaMkAroM ke sAtha usake pRthaktva kI siddhI kI hai| unake lakSaNa kA pratyeka pada anya alaMkAroM pRthaktva ghaTita karatA hai| ukta lakSaNa meM ' dharmataH ' pada zleSAlaMkAra kA vyavacchedaka hai, kyoMki zleSa meM kevala zabdoM kI samatA mAnI jAtI hai, guNa aura kriyA kI nhiiN| spaSTa hai ki ajitasena kA ukta lakSaNa avyApti, ativyApti aura asambhava tInoM doSoM se rahita hai| upamA kI paribhASA sabhI AcAryo ne dI hai kintu unake lakSaNa meM kucha antara dikhAyI par3atA hai| upamA ke lakSaNa meM sabhI AlaMkArikoM ne sAdRzya, sAmya evaM sAdharmya meM se kisI eka zabda kA prayoga kiyA hai| bharata, daNDI, jayadeva, jagannAtha tathA vizvezvara paMDita ne sAdRzya kA sanniveza kiyA hai to vAmana, bhAmaha, vidyAnAtha, vizvanAtha evaM vAgbhaTa ne COCO
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta / 54-1 51 sAmya kA tathA udbhaTa, mammaTa, ruyyaka, hemacandra ora ajitasena ne sAdharmya zabda kA prayoga kara upamA ke svarUpa kA nirUpaNa kiyaa| kucha AcAryoM ne sAdRzyAdi ke atirikta upamA kI paribhASA meM guNaleza yA usake paryAyavAcI zabda kA bhI vyavahAra kiyA hai tathA kucha AcArya upamAnopameya evaM anya alaMkAroM se vibheda sthApita rine vAle zabdoM kA bhI samAveza karate haiN| udbhaTa evaM ruyyaka upamAnopameya kA prayoga karate haiM to mammaTa, vidyAnAtha, ajitasena, vizvanAtha evaM vizvezvara ne anya alaMkAroM se bheda upasthita karane vAle zabdoM kA sanniveza kiyA hai| AcArya ajitasena ne sarvaprathama upamA ke pUrNA evaM luptA do bheda kiye| ina donoM bhedoM ke punaH zrautI evaM ArthI ke bheda se do-do bheda kiye| puna: vAkyagA, samAsagA tathA tadvitagA ke bheda se pUrNopamA ke zrautI evaM ArthI donoM bhedoM ke tIna-tIna bheda kiye| isa prakAra pUrNopamA ke kula chaH bheda kiye| isI prakAra luptopamA ke kula chaH bheda kiye| isI prakAra luptopamA ke zrautI evaM ArthI donoM bhedoM ke vAkyagA anuktadharmA, samAsagA anuktadharmA- ina do bhedoM se luptopamA zrautI ke do bheda evaM ina do bhedoM ke atirikta taddhitagA anuktadharmA sahita luptopamA ArthI ke tIna bheda kiye| luptopamA ke anya bheda isa prakAra haiM - karmaNamA anuktadharmA, kartRNamA anuktadharmA, kvipA anuktadharmA, karmakyac anuktadharmA, akathita upamAna luptopamA, samAsagA luptopamA, vAkyadharmopamAnikA samAsagA, anuktadharmA ivAdi sAmAnyavAcaka luptopamA / isake atirikta upamA ke anya bheda isa prakAra haiM-mAlopamA, dharmopamA, vastUpamA, viparyAsopamA, anyonyopamA, niyamopamA, aniyamopamA, samuccayopamA, atizayopamA, mohopamA, saMzayopamA, nizcayopamA, zleSopamA, santAnopamA, nindopamA, prazaMsopamA, AcikhyAsopamA, virodhopamA, pratiSedhopamA, cATUpamA, tattvAkhyAnopamA, asAdhAraNopamA, abhUtopamA, asambhAvitopamA, vikriyopamA, prativastUpamA, tulyayogopamA evaM hetpamA / ' AcArya ajitasena ke pUrNopamA evaM luptopamA ke bhedoM para mammaTa kA prabhAva hai tathA upamA ke anya bhedoM para agnipurANa evaM daNDI kA prabhAva hai| Ko
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52 upamA ke bheda-prabheda nirUpaNa ke pazcAt AcArya ajitasena ne upamA meM prayoga karane yogya sAdRzyavAcaka zabdoM kA parigaNana kiyA hai- iva, vA, yathA, samAna, nibha, tulya, saMkAza, nIkAza, pratirUpaka, pratipakSa, pratidvandva, pratyanIka, virodhI, sadRk, sadRkSa, sadRza, sama, saMvAdi, sajAtIya, anuvAdi, pratibimba, praticachanda, sarUpa, saMmita, salakSaNabha, sapakSa, prakhya, pratinidhi, savarNa, tulita zabda aura kalpa, dezIya, dezya, vat ityAdi pratyayAnta candraprabhAdi zabdoM meM samAsa kA / ' anekAnta / 54-1 000000 isa prakAra ajitasena ne upamA kA bahuta vistAra ke sAtha vivecana kiyA hai| yaha vivecana anya alaMkAra granthoM se bhinna na hone para bhI viziSTa avazya hai| sandarbha 1. abhrAteva puMsa eti pratIcI gartIrugiva sanaye dhanAnAm / jAyeva patya uzatI muvAsA uSA hasteva nirNIte apsaH / Rgveda 8-2-342 2. idamiva / idaM yathA / agnirna ye| catuzcid dadamAnAt / brAhmaNa bratacAriNaH / vRkSasya nu te puruhutaH vayAH / jAra A. bhagam / meSo bhUto3bhiyatrayaH / tadrUpaH / tadavarNaH / tdvt| tthetyupmaa||13|| tRtIyo'dhyAyaH / 3. alaMkAraziroratnaM sarvasvaM kaavysmpdaam| upamA kavivaMzasya mAtaiveti matirmama // - alaMkArazekhara pR. 34 4. alaMkAracintAmaNi, 4 / 18 5. vahI, pR. 120 6. draSTavya, alaMkAracintAmaNi, 4128-89 7. vahI, pR. 140 Coco dvArA - zrI jambUprasAda jaina, paTela nagara, mujaphpharanagara
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta / 54-1 09090 prAcIna bhArata pustaka meM kucha aura bhrAmaka kathana 53 71 rAjamala jaina uparyukta pustaka kI sAmagrI kA adhyayana karane se yaha tathya sAmane AyA hai ki lekhaka ne aneka bhrAmaka bAteM prAcIna itihAsa meM jaina yogadAna ke saMbaMdha meM likhI haiM yA unheM ojhala kara diyA hai jo ki kizora vidyArthiyoM ko bhrama meM DAla sakatI haiN| aisI kucha bAtoM ke saMbaMdha NCERT tathA vidvAnoM kA dhyAna isa ora AkarSita kiyA jAtA hai| 1. vaidika bharata ke nAma para bhAratavarSa nahIM zrI vAsudeva zaraNa agravAla, adhyakSa, bhArata vidyA vibhAga, banArasa vizvavidyAlaya ne bharata se bhArata kI tIna vyutpattiyAM batAI thiiN| eka to agni (bharata) se, dUsarI duSyanta ke putra bharata se aura tIsarI manu (bharata) se| vicArAdhIna pustaka ke dUsare hI pRSTha para zrI zarmA ne likhA hai- " bhArata ke loga ekatA ke lie prayatnazIla rhe| unhoMne isa vizAla upamahAdvIpa ko eka akhaNDa deza smjhaa| sAre deza ko bharata nAmaka eka prAcIna veza ke nAma para bhAratavarSa (arthAt bharatoM kA deza ) nAma diyA aura isa deza ke nivAsiyoM ko bhAratasantati kahA / " uparyukta lekhaka ne apratyakSa rUpa se yaha siddha karane kA prayatna kiyA hai ki vedoM meM bharata nAma AyA hai aura usI ke nAma para yaha deza bhArata kahalAtA hai| yaha nAma kise diyA gayA, yaha unhoMne spaSTa nahIM kiyaa| vedoM meM agni ko bharata kahA gayA hai kyoMki vaha anna Adi pakAne meM sahAyaka hone ke kAraNa saba kA bharaNa karatI hai| isa prakAra agni ke nAma bharata ko yaha zreya diyA jAtA hai ki isa kalpita bharata ke nAma para yaha deza bhArata kahalAtA hai| agni ke saMbaMdha meM zrI agravAla ne likhA thA, " Rgveda meM hI agni ko bhArata kahA gayA hai... agni bharata hai kyoMki vaha prajAoM ko bharatA hai|
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 anekAnta/54-1 deza meM jahAM-jahAM agni phailatA hai prajAeM usakI anugAmI hokara usa pradeza meM bhara jItI haiM... isa prakAra samagra bhUmi bharata agni kA vyApaka kSetra bana gaI aura yahI bharatakSetra bhArata kahalAyA / " isa vyAkhyA ko purANoM ne svIkAra nahIM kiyA aura RSabha ke putra bharata ke nAma para bhArata svIkAra kiyaa| dUsarI vyutpatti manu bharata ke saMbaMdha meM unhoMne likhA thA ki prAcIna anuzruti ke anusAra "saba prajAoM kA bharaNa karane aura unheM janma dene ke kAraNa manu ko bharata kahA gyaa| nAma kI usa nirukti ke anusAra yaha varSa bhArata kahalAyA... Rgveda kAla meM bharata AryoM kI eka pratApI zAkhA yA jana kI saMjJA thI / " yadi zrI zarmA kA saMketa isa vyutpatti kI ora hai, to vaha bhI purANoM meM svIkRta nahIM huii| vaidika Aryo ne to apane deza ko saptasiMdhu ( sAta nadiyoM kA deza ) kahA hai| usakI sImA meM kAbula, siMdha, paMjAba aura kazmIra Ate the| isa choTe-se pradeza ke bAziMdoM ne apane pradeza kA bhI nAma badala kara zeSa ajJAta pUre bhArata ko bhAratavarSa nAma de diyA hogA yaha vizvasanIya nahIM jAna pdd'taa| samarthana meM paM. kailAzacaMda kI pustaka se eka uddharaNa prastuta hai- " Rgveda meM saptasiMdhava deza kI hI mahimA gAI gaI hai| yaha deza siMdhu nadI se lekara sarasvatI nadI taka thaa| ( sarasvatI nadI kA nAma to Rgveda meM kevala eka bAra hI AyA hai|) ina donoM nadiyoM ke bIca meM pUrA paMjAba aura kAzmIra AtA hai tathA kubhA nadI jise Aja kAbula kahate haiM, usakI bhI veda meM carcA hai| ataH aphagAnistAna kA vaha bhAga jisameM kAbula nadI bahatI hai, Aryo ke deza meM garbhita thA / yaha saptasiMdhava deza hI Aryo kA Adi deza thaa| (A. A. 33 ) [ Aryo kA Adi deza, saMpUrNAnaMda ] kiMtu prAcya bhASAvid DaoN. su. caTarjI kA kahanA hai ki prAcIna rUr3hivAdI hiMdU mata ki Arya bhArata meM hI svayaMbhUta hue the vicAraNIya hI nahIM hai ( bhA. A.hiM. pR. 20) [bhAratIya AryabhASA aura hiMdI ] '' tIsarI vyutpatti duSyanta saMbaMdhI hai| duSyanta putra bharata ke nAma para bhAratavarSa nahIM kahalAyA kyoMki usakA to vaMza hI nahIM claa| usake tIna putroM ko usakI rAniyoM ne mAra DAlA thaa| isalie ki ve usake anurUpa nahIM the (bhAgavata purANa) aura RSiyoM ne duSyanta ke vaMza kA aMta hone kI sthiti A jAne para use eka lar3akA lAkara diyA thA jo bharadvAja Ca
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/54-1 55 khlaayaa| kAlidAsa ne bhI abhijJAnazAkuMtala meM duSyanta ke putra ke nAma para bhArata nahIM likhaa| zrI agravAla ne "bhArata kI maulika ekatA' (pR. 21-26-27) meM agni aura anya vyutpatti saMbaMdhI bhUla kara baiThe the kiMtu bAda meM apanI bhUla ko unhoMne sudhAra liyaa| aMtatogatvA samyak vicAra ke bAda zrI agravAla ne yaha mata vyakta kiyA-"RSabhanAtha ke carita kA ullekha zrImadbhAgavata meM bhI vistAra se AtA hai aura yaha socane para bAdhya honA par3atA hai ki isakA kAraNa kyA rahA hogaa| bhAgavata meM hI isa bAta kA bhI ullekha hai ki mahAyogI bharata RSabha ke zata putroM meM jyeSTha the aura unhIM se daha deza bhAratavarSa kahalAyA yeSAM khalu mahAyogI bharato jyeSThaH zreSThaguNa aasiit| yenedaM varSa bhAratamiti vypdishnti|| bhAgavata 5/4/9 / " (zrI agravAla likhita prAkkathana, jaina sAhitya kA itihAsa-pUrvapIThikA, lekhaka paM. kailAzacanda) RSabha-putra bharata ke nAma para bhArata ke lie vaidika purANa yathA / mArkaNDeya 2 kUrma 3 agni 4 vAyu 5 garuDa 6 brahmAMDa 7 vArAha 8 liMga 9 viSNu 10 skaMda Adi aura bhI purANa dekhe jA sakate haiN| inameM se koI bhI purANa vaidika bharata-vaMza se bhAratavarSa nAma kI vyutpatti nahIM batAtA hai| ___"purANa-vimarza' nAmaka apanI pustaka meM purANa saMbaMdhI samasyAoM kA mahatvapUrNa samAdhAna prastuta karane vAle prasiddha vidvAn sva. baladeva upAdhyAya kA mata uddhRta karanA ucita hogaa| unakA kathana hai-"bhAratavarSa isa deza kA nAma kyoM par3A isa viSaya meM purANoM ke kathana prAyaH eka samAna haiN| kevala matsyapurANa ne isa nAma kI nirukti ke viSaya meM eka nayA rAga alApA hai| bharata se hI bharata banA hai| parantu bharata kauna thA? isa viSaya meM matsya (purANa) ne manuSyoM ke Adima janaka manu ko hI prajAoM ke bharata aura rakSaNa ke kAraNa bharata kI saMjJA dI hai - bharaNAt prajAnAcyaiva manurbharata ucyte| niruktavacanezcaiva varSa tad bharataM smRtm|| matsya 11415-6 / "pratIta hotA hai ki yaha prAcIna nirukti ke Upara kisI avAMtara yuga kI nirukti kA Aropa hai| prAcIna nirukti ke anusAra svAyaMbhuva ke putra the CatacacaesesexesssesecasOSOSORasacs
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 anekAnta/54-1 priyavrata jinake putra the naabhi| nAbhi ke putra the RSabha jinake ekazata putroM meM se jyeSTha putra bharata ne pitA kA rAjya prApta kiyA aura inhIM rAjA bharata ke nAma para yaha pradeza 'ajanAbha' se parivartita hokara bhAratavarSa kahalAne lgaa| jo loga duSyanta ke nAma para yaha nAmakaraNa mAnate haiM, ve paraMparA ke virodhI hone se apramANa haiN|" pRSTha 333-334 / aMta meM unhoMne apane kathana ke samarthana meM vAyupurANa, bhAgavatapurANa ke uddharaNa die haiN| __ sva. upAdhyAyajI prastuta lekhaka ke banArasa hiMdU vizvavidyAlaya meM saMskRta guru the| sarasa, spaSTa zailI ke dhanI upAdhyAyajI 99 varSa kI Ayu meM divaMgata hue| kucha hI varSoM pUrva ve kAzI ke eka jaina vidyAlaya meM padhAre the| sabhA meM unhoMne itanA hI kahA ki yaha deza RSabhadeva ke putra bharata ke nAma para bhAratavarSa kahalAtA hai aura apane nivAsa sthAna lauTa ge| prastuta lekhaka isa lekha ke mAdhyama se unheM zraddhAMjali arpita karatA hai| zrI ApTe kA vizAlakAya saMskRta-aMgrejI koza bhI bharata nAma kI praviSTi meM yaha ullekha nahIM karatA hai ki veda-kAla ke bharata nAma para yaha deza bhArata kahalAtA hai| yaha koza prAcIna yA paurANika saMdarbha bhI detA hai| uparyukta cauthI vyutpatti - RSabha-putra bharata ke nAma para bhArata hI bhAratIya paraMparA meM sarvAdhika mAnya huI hai| 2. nagna mUrtiyAM nahIM, kAyotsarga tIrthaMkara ___tAmra-pASANa yuga kI carcA karate hae zrI zarmA ne likhA hai, "kaI kaccI miTTI kI nagna putaliyAM (!) bhI pUjI jAtI thiiN|" (pR. 48) unhoMne yaha spaSTa nahIM kiyA ki inake pUjane vAle kauna the? ve zAyada yaha jAnate hoMge ki kuSANa kAla kI jo jaina mUrtiyAM mathurA meM milI haiM, unameM 6 iMca kI eka mUrti bhI hai| jaina vyApArI jaba videza vyApAra ke lie nikalate the, taba ve isa prakAra kI laghu mUrtiyAM apane sAtha pUjana ke lie le jAyA karate the| Age calakara aisI pratimAeM hIre, sphaTika Adi kI banane lgiiN| ve kucha maMdiroM meM Aja bhI upalabdha aura surakSita haiN| ata: unheM 'putaliyAM' aura 'pUjI jAne vAlI' donoM eka sAtha kahanA anucita hai| 3. pazupatinAtha sIla, ahiMsAsUcaka hai siMdhu sabhyatA kI eka sIla (pra. 66) ke saMbaMdha meM zrI zarmA ne likhA hai ki use dekhakara 'pazupati mahAdeva' kI chabi dhyAna meM A gii'| yadi
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/54-1 ve dhyAna se dekhate, to aisA nahIM likhte| isa sIla meM tIrthakara yoga avasthA meM dhyAnamagna hai| unake eka ora hAthI aura bAgha haiN| dUsarI ora gaiMDA hai| pAThaka samajha sakate haiM ki ye paraspara bairI yA virodhI jIva haiM kintu apane baira ko bhUlakara ve zAMta bhAva se baiThe haiN| yogI ke Asana ke nIce do hiraNa binA kisI bhaya ke sthita haiN| yaha tIrthakara kI upadeza sabhA meM jise samavasaraNa kahate hai, saMbhava hotA hai| kucha jaina maMdiroM meM zera aura gAya ko eka hI pAtra se pAnI pIte hae aMkita dekhA jA sakatA hai| aisI eka ghaTanA eka aMgreja zikArI ke sAtha caTagAMva meM huI thii| jaba usake hAthI ne zera ke Ane para use nIce paTaka diyA, taba zikArI bhAgakara eka muni ke pAsa jA baitthaa| zera AyA kintu apane zikAra ke lie Ae zatru ko binA hAni pahuMcAe lauTa gyaa| vaise pazupati meM 'paza' zabda kA artha hI galata lagAyA jAtA hai| usakA artha deha yA AtmA hai| jisane inheM apane vaza meM kara liyA, vahI pazupatinAtha kahA jA sakatA hai| saMskRta zabdoM kA artha prasaMgAnusAra karanA hI ucita hotA hai| isa prakAra kA eka aura udAharaNa pazu saMbaMdhI yahAM diyA jAtA hai| "RSabho vA pazunAmAdhipatiH (tA. vA. 14-2-5) tathA "RSabho vA pazunAM prajApatiH (zata. brA. 5,12-5-17) saMkhyAtmaka saMdarbha prastuta lekhaka ne kailAzacaMdajI kI pustaka (pR. 109) se lie haiN| yadi yahAM pazu kA artha animal se liyA jAe, aura RSabha se baila (jaisA ki zrI zarmA karate haiM, to kramazaH 'baila pazuoM kA rAjA hai' (zera kA kyA hogA?) aura 'baila pazuoM kA prajApati hai' yaha bAta gotA khA jAne kI bana gii| yadi pazu kA artha manuSya yA dehadhArI kiyA jAe aura RSabha se RSabhadeva kiyA jAe, to matalaba nikalegA RSabhadeva mAnavoM ke rAjA the| yaha jaina mAnyatA hai| dUsare kA Azaya bhI isI prakAra RSabhadeva dehadhAriyoM ke prajApati the yaha hogaa| jaina mAnyatA hai ki jaba kalpavRkSoM se mAnavoM kI AvazyakatAeM pUrI honA kaThina ho gayA, taba usa samaya ke manuSya RSabha ke pAsa jIvikA ke upAya pUchane gae tathA unase apanA adhipati yA rAjA banane kI prArthanA kI jo RSabha ne svIkAra kara lI aura unheM asi, masi, kRSi, vidyA, vANijya aura zilpa kAryoM se jIvikA karane kA upadeza diyaa| logoM ne unase apanA zAsaka banane kI prArthanA kI thI, isalie ve prajApati khlaae| yahAM yahI saMketa jAna par3atA hai aura artha bhI ThIka baiTha jAtA hai|
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 anekAnta/54-1 yadi zrI zarmA bhAgavata ke paMcama skaMdha ke pAMcaveM adhyAya ke 19veM zloka ke gorakhapura saMskaraNa ke hindI anuvAda ko hI dekha lete, to unheM yaha jAnakArI milatI "mere isa avatAra zarIra kA rahasya sAdhAraNa janoM ke lie buddhigamya nahIM hai| zuddha satva hI merA hRdaya hai aura usI meM dharma kI sthiti hai| maiMne adharma ko apane se bahuta dUra pIche hI ora Dhakela diyA hai| isI se satpuruSa mujhe 'RSabha' kahate haiN|" ye zabda bhAgavatakAra ne putroM ko upadeza dete samaya RSabha se kahalavAye haiN| vaidika koSa meM bhI unheM RSabha ke artha 'vijJAnavAna (paramayogI), utkRSTa guNakarma svabhAvasya rAjJaH tathA anaMtabala: (paramAtmA)' Adi artha vidvAna lekhaka ko mila jaate| halAyudha koSa meM RSabha ko AdijinaH avatAravizeSaH kahA gayA hai| 4. janapada rAjya-zaizunAka vaMza IsA se chaTI zatAbdI pUrva meM solaha mahAjanapada the| unakI jAnakArI ke saMbaMdha meM zrI zarmA ne yaha nahIM batAyA ki unake saMbaMdha meM jaina grathoM se sabase adhika sUcanA prApta huI hai| kintu buddha kAla meM nagaroM ke saMbaMdha meM unakI sUcanA hai ki "pAli aura saMskRta graMthoM meM ullikhita aneka nagaroM ko khoda (kisane?) nikAlA gayA hai, jaise kauzAmbI, zrAvastI, ayodhyA, kapilavastu, vArANasI, vaizAlI, rAjagIra, pATaliputra aura cmpaa|" kapilavastu ko chor3akara anya sabhI sthAna jaina graMthoM meM adhika carcita evaM vaMdanIya mAne gae haiN| biMbisAra aura ajAtazatru buddha ke sAmane natamastaka hue the yaha zrI zarmA kA kathana hai| kiMtu biMbisAra mahAvIra kA parama zrotA thaa| mahAvIra kI mAtA trizalA vaizAlI gaNataMtra ke adhyakSa ceTaka kI putrI thiiN| trizalA kI bahina celanA kA vivAha biMbisAra se huA thaa| biMbisAra ne mahAvIra se jo prazna kie, unase jaina purANa bhare par3e haiN| kiMtu zrI zarmA ne yaha likha diyA ki usa samaya kA rAjA "buddha jaise dhArmika mahApuruSoM ke Age hI natamastaka hotA thA...biMbisAra aura ajAtazatru isake acche udAharaNa haiN|" kiMtu biMbisAra to buddha dvArA apane dharma kA pracAra karane se pahale hI mahAvIra kA anuyAyI ho cukA thaa| (DaoN. jyotiprasAda jaina, bhAratIya itihAsa-eka dRSTi, pR. 63)
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/54-1 59 jahAM taka ajAtazatru kA prazna hai, vaha to buddha se yaha pUchane gayA thA ki kisa prakAra vaha vRjji, videha aura vaizAlI gaNataMtroM para vijaya pA sakatA hai| gautama buddha ne ina gaNataMtroM kI sAta vizeSatAeM apane ziSya AnaMda ko lakSya kara btaaiiN| unameM yaha bhI thI ki jaba taka ye milakara kAma karate raheMge, taba taka ve vRddhi ko prApta hoNge| ajAtazatru ko maMtra mila gayA aura usane ina gaNataMtroM ko apane rAjya meM milA liyaa| yaha vijetA bhI jaina thaa| kiMtu bauddha paraMparA se bAda meM jor3a diyA gayA batAyA jAtA hai| usane koI bauddha smAraka banAyA ho aisA nahIM lgtaa| 5. "buddhakAla meM rAjya aura varNa-samAja" __yaha to saMbhavataH sabhI jAnate haiM ki IsA pUrva chaTI zatAbdI mahAvIra aura gautama buddha kA yuga thA aura donoM ne hI varNa-vyavasthA kA virodha kiyA thA kintu zrI zarmA ne adhyAya 13 meM yaha mata vyakta kiyA hai ki isa yuga meM "varNa vyavasthA kI gaI aura hara eka varNa kA kartavya (pezA) spaSTa rIti se nirdhArita kara diyA gyaa|" pR. 126 / isa kathana se bar3ha kara tathya-virodha aura kyA ho sakatA hai? eka itihAsakAra ke anusAra to usa samaya buddha ke bahuta hI kama anuyAyI the| vAstava meM, vaha mahAvIra kA yuga thaa| ve buddha se jyeSTha the aura buddha se pahale hI apane zramaNa dharma kA pracAra prAraMbha kara cuke the| acchA hotA ki isa adhyAya kA nAma mahAvIra yuga kI sthiti hotaa| yadi buddha ke prati Agraha hI thA, to mahAvIra-buddha yuga zIrSaka ho sakatA thA kintu lekhaka kA uddezya to varNa vyavasthA kI zreSThatA batAnA saMbhavataH thaa| 6. vaizAlI gaNataMtra zrI zarmA ne vaizAlI gaNataMtra ke prazAsana taMtra kI carcA kI hai| kintu eka bAra bhI 'vaizAlI gaNataMtra' samasta pada kA prayoga nahIM kiyA hai| zAyada unhoMne yaha vidyArthiyoM para chor3a diyA hai ki ve anumAna kara leM ki vaizAlI nAma kA koI gaNataMtra bhI thaa| zrI kAzIprasAda jAyasavAla ne use "Recorded Republics" meM gaNita kiyA hai| usakA vistRta varNana bauddha sAhitya meM upalabdha hai| buddha ne aMtima vaizAlI darzana ke samaya hAthI kI bhAMti mur3ate hue apane ziSya AnaMda se kahA thA ki vaha unake saMgha kA saMgaThana vaizAlI jaisA kre| zrI dinakara ne vaizAlI ko "saMsadoM kI jananI" kahA hai| yaha gaNataMtra vizva kA sabase prAcIna gaNataMtra mAnA jAtA hai jisakA likhita vivaraNa upalabdha hai| cacacacacacacacacacc0000OCODSEODOES
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ 60 anekAnta/54-1 vaizAlI ke licchaviyoM kI nyAya praNAlI kI zrI zarmA ne eka prakAra se khillI ur3AI hai| ve likhate haiM "licchaviyoM ke gaNarAjyoM meM eka ke Upara eka sAta nyAyapITha hote the jo eka hI mAmale kI sunavAI bArI-bArI se sAta bAra karate the| lekina yaha atyadhika uttama hone ke kAraNa avizvasanIya hai|" isake viparIta zrI jAyasavAla kA mata hai, "Liberty of the citizen was most jealously guarded A citizen could not be held guilty unless he was considered so by the Senapati, the Upraja and the Raja seperately and without dissent" (Hindu Polity, p 46) yaha atirikta sAvadhAnI ukta sapta vyavasthA ke atirikta thii| usakA sabase ucca nirNAyaka gaNataMtra kA adhyakSa hotA thaa| Ajakala bhI to presIDeMTa ko kSamAdAna kA adhikAra suprIma korTa ke phaisale ke bAda bhI hai aura usa para apanI TippaNI maMtrI hI bhejatA hai| 7. caMdragupta maurya dAsI-putra nahIM zrI zarmA ne adhyAya 14 ko maurya yuga nAma diyA hai kiMtu anya adhyAyoM kI bhAMti eka bhI sahAyaka pustaka kA nAma nahIM diyA hai| adhyAya 23 meM unhoMne itihAsakAra zrI rAmazaMkara tripAThI kI pustaka kA nAma diyA hai| zrI tripAThI kI History of Ancient India bhI unhoMne dekhI hogii| usameM zrI tripAThI ne isa bAta kA khaNDana kiyA hai ki murA se maurya zabda banA hai| vAstava meM, nepAla kI tarAI meM pippalI gaNataMtra ke kSatriya moriya vaMza meM caMdragupta kA janma huA thaa| isalie ve maurya khlaae| brAhmaNa paraMparA ne unheM nimna utpatti kA batalAne ke lie yaha kahAnI gar3ha lI hai aisA jAna par3atA hai| isI prakAra isa paraMparA meM jaina naMda rAjAoM ko bhI zUdra kahA gayA hai| kucha itihAsakAra usI ko saca mAna kara asatya kA sAtha dete haiN| samrAT khAravela ke zilAlekha meM spaSTa ullekha hai ki naMda rAjA kaliMgajina kI pratimA uThA le gayA thA, use vaha vApasa lAyA hai| spaSTa hai ki naMda rAjA jaina the| zrI zarmA ne to khAravela ke zilAlekha ke ullekha se hI paraheja kiyA hai aisA jAna par3atA hai| 8. jaina samrAT khAravela ke zilAlekha kI anadekhI khAravela kA lagabhaga 2200 varSa prAcIna zilAlekha bhArata ke purAtAtvika itihAsa meM eka atyaMta mahatvapUrNa sthAna rakhatA hai| vaha Aja bhI vidyamAna hai| zrI zarmA ne usakA ullekha hI nahIM kiyA hai| kevala pR. 209 para
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta / 54-1 61 khAravela kA nAma lekara hAtha dho lie haiN| kiMtu agale hI pRSTha para vasiSTha, nala, mAna, mAThara jaise choTe-choTe rAjyoM kA ur3IsA meM honA pahicAna kara batAyA hai aura yaha likhA hai, " hara rAjya ne brAhmaNoM ko bulAyA thaa| adhikAMza rAjA vaidika yajJa karate the| " yaha hai eka itihAsakAra kA dRSTikoNa / dIrghajIvI maurya zAsana ke rAjA jaina the aisA likhanA ve na jAne kisa kAraNa se bhUla ge| azoka ko bhI bhAMDArakara Adi vidvAnoM ne jaina mAnA hai| maurya vaMza ke sabhI rAjA jaina the| aisA kathana itihAsa ke sAtha nyAyapUrNa hotA / 9. dakSiNa bhArata zrI zarmA ne dakSiNa bhArata ke sAtavAhana aura sudUra dakSiNa ke tIna rAjyoM karnATaka, tamilanADu (prAcIna nAma tamilagama) aura kerala meM brAhmaNa rAjAoM kA hI prAdhAnya, vaidika yajJoM kA pracAra Adi para hI adhika jora diyA hai| maurya zAsana kI samApti (maurya rAjA kI hatyA usake brAhmaNa senApati ne kI thI ) para unakI TippaNI hai..." maurya sAmrAjya ke khaMDahara para khar3e hue kucha nae rAjyoM ke zAsaka brAhmaNa hue| madhya pradeza meM aura usase pUrva maurya sAmrAjya ke avazeSoM para zAsana karane vAle zuMga aura kaNva brAhmaNa the| isI prakAra dakana aura AMdhra meM cirasthAyI rAjya sthApita karane vAle sAta vAhana bhI apane Apako brAhmaNa mAnate the| ina brAhmaNa rAjAoM ne vaidika yajJa kie jinakI azoka ne upekSA kI thI / " itihAsa ke jJAtA jAnate haiM ki zuMga aura kaNva vaMza alpajIvI the kiMtu zarmAjI ne dIrghajIvI mauryayuga ke prathama samrAT candragupta ke bAre meM itanA bhI nahIM likhA ki vaha jainadharma kA anuyAyI thA / isakA pramANa zrIraMgapaTTana kA zilAlekha hai jo ki 600 I. kA hai aura isa pustaka kI samaya-sImA meM AtA hai| AMdhra ke sAtavAhana vaMza ke eka rAjA hAla ne mahArASTrI prAkRta meM gAthA saptazatI likhI hai, usa para jaina prabhAva hai| isa zAsana meM " prAkRta bhASA kA hI pracAra thA" (DaoN. jyotiprasAda jaina) / prAcIna jaina sAhitya meM bhI sAtavAhana rAjAoM ke ullekha pAe jAte haiN| zAyada zrI zarmA kA dhyAna ina tathyoM kI ora nahIM gyaa| unhoMne yaha avazya likhA hai ki "uttara ke kaTTara brAhmaNa loga AMdhroM ko varNasaMkara mAna kara hIna samajhate the| " (pR. 164)
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/54-1 karnATaka ke kadamba aura gaMga vaMza jainadharma ke anuyAyI the| unake saMbaMdha meM zrI zarmA kA mata hai-"pazcimI gaMga rAjAoM ne adhikatara bhUmidAna jainoM ko diyaa| kadamba rAjAoM ne bhI jainoM ko dAna diyA para ve brAhmaNoM kI ora adhika jhuke hue the|" karnATaka ke itihAsa kI sabase pramukha ghaTanA hemAgaMda deza (kolAra golDa phIlDa se pahicAna kI jAtI hai) ke rAjA jIvaMdhara dvArA svayaM mahAvIra se jaina muni dIkSA lenA hai| karnATaka sTeTa gajeTiyara meM ullekha hai, "Jainism in Karnataka is believed to go back to the days of Bhagawan Mahavir, a prince from Karnatak is described as having been initiated by Mahavir himself." dUsarI pramukha ghaTanA caMdragupta maurya kA zravaNabelagola kI caMdragiri pahAr3I para tapasyA evaM nirvANa hai| zrI zarmA ne itihAsa prasiddha ina ghaTanAoM kA ullekha nahIM kiyA hai jaba ki isa brAhmaNa anuzruti kA jikra kiyA hai, "kahA jAtA hai ki mayUrazarman ne (kadamba vaMza kA saMsthApaka) aThAraha azvamedha yajJa kie aura brAhmaNoM ko asaMkhya (?) gAMva dAna meM die|" prasiddha purAtatvavida zrI rAmacaMdrana kA mata hai ki banavAsi ke kadamba zAsaka yadyapi hiMdU the tathApi unakI bahuta-sI prajA jaina hone ke kAraNa ve bhI yathAkrama jainadharma ke anukUla the| gaMga vaMza ke saMbaMdha meM zrI zarmA ne Upara kahI gaI dAna kI bAta ke alAvA aura koI tathya nahIM likhaa| isa vaMza kI sthApanA meM sarvAdhika yogadAna jainAcArya siMhanaMdi kA thaa| aneka gaMga rAjAoM ne jaina maMdiroM Adi kA nirmANa karavAyA thaa| zrI rAmacaMdrana ne likhA hai, "jainadharma kA svarNayuga sAdhAraNatayA dakSiNa bhArata meM aura vizeSakara karnATaka meM gaMga vaMza ke zAsakoM ke samaya meM thA jinhoMne jainadharma ko rASTradharma ke rUpa meM svIkAra kiyA thaa|" tamilanADu (tamilagama) : isa pradeza ke cAra rAjavaMza prakhyAta haiM-pallava, pAMDya, cola aura cer| pallava vaMza AMdhra aura tamilanADu ke sImAvartI pradeza para zAsana karatA thaa| usakI rAjadhAnI kAMjIvaram (kAMcI) thii| isake saMbaMdha meM zrI zarmA likhate haiM ki pallaca kisI kabIle ke the aura unheM "pUrA-pUrA
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/54-1 63 sabhya hone meM kucha samaya lagA kyoMki pallava zabda kA artha tamila bhASA meM DAka hotA hai|" prasiddha jainacArya samantabhadra apane ko kAMcI kA nivAsI batAte the| isa vaMza kA rAjA dUsarI sadI meM sthApita mAnA jAtA hai| isa vaMza ke kucha rAjA jaina the| chaTI sadI meM isa vaMza ke mahendravarmana prathama (600-630) ne aneka jaina maMdiroM tathA guphAoM kA nirmANa karavAyA thaa| prasiddha sitannavAsala jaina guphA kA nirmANa bhI usI ne karavAyA thA kintu vaha zaiva bana gayA aura usane jainadharma ko bahuta adhika hAni phuNcaaii| cola vaMza ko sammilita karate hue bhI zrI zarmA ne likhA hai ki "tamila deza meM IsA kI AraMbhika sadiyoM meM jo rAjya sthApita hue unakA vikAsa brAhmaNa saMskRti ke prabhAva se huA...rAjA vaidika yajJa karate the| vedAnuyAyI brAhmaNa loga zAstrArtha karate the|" yahAM yaha sUcanA hI paryApta jAna par3atI hai ki cola rAjA kIlikavarmana kA putra zAMtivarmana (120--185 A.D ) jaina muni ho gayA thA aura vaha jaina paramparA meM samaMtabhadra ke nAma se AdaraNIya aura pUjya hai| svAmI samaMtabhadra ne bhArata ke aneka sthAnoM para zAstrArtha meM vijaya pAI thii| ve apane Apako vAdI, vAgmI Adi kahate the| cauthI sadI meM jaba cola rAjAoM kA prabhAva bar3hA, taba bhI ve jainadharma ke prati sahiSNu rhe| pAMDya vaMza kA itihAsa atyaMta prAcIna hai| zrI zarmA ne yaha mata vyakta kiyA hai ki "pAMDya rAjAoM ko romana sAmrAjya ke sAtha vyApAra meM lAbha hotA thA aura unhoMne romana samrATa oNgasTasa ke darabAra meM rAjadUta bheje| brAhmaNoM kA acchA sthAna thaa|" pR. 172 kintu DaoN. jyotiprasAda kA kathana hai, "I. pUrva 25 meM tatkAlIna pAMDya nareza ne eka jaina zramaNAcArya ko sudUra roma ke samrAT oNgasTasa ke darabAra meM apanA rAjadUta banAkara bhejA thaa| bhar3auca ke baMdaragAha se jalapota dvArA yaha yAtrA prAraMbha huI thii| ukta muni ne apanA aMta nikaTa jAna kara roma nagara meM sallekhanA dvArA deha tyAga dI thI aura vahAM unakI samAdhi banI thii|" pR. 246 cera rAjavaMza kA nAma azoka ke zilAlekha meM bhI hai| yaha vaMza AraMbha se hI jaina dharma kA anuyAyI pratIta hotA hai| zrI zarmA ne yaha likhA hai ki "ceroM ne cola nareza kArikala ke pitA kA vadha kara diyA kintu cera nareza ko apanI jAna gaMvAnI par3I...kahA jAtA hai ki cera rAjA ne pITha
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 anekAnta/54-1 pocececocopacopopecececececodedecese meM ghAva lagane ke kAraNa lajjAvaza AtmahatyA kara lii|" yaha rAjA udiyana cera lAtana thaa| isa zAsaka ke saMbaMdha meM usake zatru rAjA ke kavi ne usake bAre meM likhA thA, "Is not he (cher king) nobler than three (Chol Karikal) who ashamed of the wound on his back, starves without food to gain glorious death?' apanA aMta samaya nikaTa jAna kara anna-jala kA tyAga karanA jaina paramparA meM sallekhanA dhAraNa karanA kahalAtA hai| kavi ne isI sallekhanA kI prazaMsA kI hai| udiyana ne use dhAraNa kiyA thA na ki AtmahatyA kI thii| tamila meM sallekhanA ko vaDakkiruttala kahate haiN| dUsarI sadI meM hue yuvarAjapAda ilego iDigala (zalappadikArama nAmaka mahAkAvya meM jaina zrAvikA kaNNagI aura usake pati kovalana kI amara prema gAtha ke mahAkavi) bhI jaina AcArya the| isa vaMza ke cera kAppiyana ke lie nirmita zaila zayyA Aja bhI pugalUra meM (tamilanADu) hai| kalabhra zAsaka - IsA kI tIsarI se pAMcavIM sadI kA kerala sahita tamilanADu kA itihAsa aMdhakArapUrNa (histoncal night) mAnA jAtA hai arthAt usa kAla kA koI itihAsa nahIM miltaa| itanA likhA milatA hai ki kalabhra zAsaka 'kali arasana' yAnI kali kAla meM sabhyatA ke zatru the| zrI zarmA ne pR. 225 para likhA hai, "kAlAbhroM ko duSTa rAjA kahA gayA hai| unhoMne anekAneka rAjAoM ko ukhAr3a pheMkA aura tamilanADu para apanA kabjA jamA liyaa| unhoMne bahuta-sAre gAMvoM meM brAhmaNoM ko mile brahmadeyaM adhikAroM ko khatma kara diyaa| lagatA hai ki kAlAbhra bauddha dharma ke anuyAyI the|" vAstava meM, kalabhra jaina the| kucha loga unheM karnATaka se Ae batAte haiN| rAmAsvAmI ayaMgAra kA mata hai, "it looks as thought the Jains had themselves invited the Kalabhras to establish Jainism more firmly in the country. The period of the Kalabhras and that which succeeds it must, therefore, be considered as the period when the Jains had reachered their zenith. It was during this period that the famous Naladiyar (collection of didagctical poems by Jain asetics) was composed by the Jains There are two references in Naladiyar to Muttaraiyar (lords of pearls) indicating that the alabhras were Jains and patrons of Tamil literature," p 56, Studies in South Indian Jainism bI-1/324, janakapurI, naI dillI -110058
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ gl goodhri . nuuN drk drdjii baalaa drd * bbuu78 hoor baaluu pl7) pni deeg , $7 prcaard gaig dujhaan sdaa craagoor bdld vtt bNd joo sd , 21 , kdraaj , g udsii.93000 | Gggool caah sST? jhukaa c jhnee nii ditaa jsooc drd lai scd ai yg g rl chjoo lii ruutt cooN sph'gp dd chai| kcn riisool lii grg) 7 lii sn joo sooj ldbaa / hchii lhaa lai l ph'sdee bddin roo jii ds lii grij g dhn sph'r vicr phai| phild baagndaar , gur/aa G57 skdb gee joo jg maideya ddee phai, a d7 07@ree rl kraagee lee dhuu dr cudraa vii doo ddai| chuu n skaa tuuN l cglii ddgnjoo lee bs cooN 07GG # Guddii jgj'ilaa roog l sg lgee naa pg droo / Rdl lur loo ddgd $ 77$? jii goo cuddaa vii csiij' dd lii choojii d v d d googooddii jhg caav vai| drbook drd lii srj'ii lgaa droo chtu jhglee dhookaa doo joo sm laa dbd jhoog d lg llaa cooN luul jgb lai liy G.E.O. G.E.O., ki jis jgii| % ddNkaarj'd gaig dvaann jiidin cgoor daad dd joo jhlooN drd ld sl lks bbrdaa| vai| ciin chu daa vai/ pruur jhri chuhiid Sd jgg big lai sidhu bbdhkii chai| saal dGjoo soo gool goo l lrri ldroo chtu ddgd G.E.O. cuulee gais daa loo 125 veeN yooddheeroo laahoogii ddgaa laa yg daa / dooddgii vdd l sidnnaald ruudrlee bug pth lii 7 . DaoN sureza candra jaina
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - amanawarm AIRMANOs AMASHAN 542 AMPARAN PRESENT anakAnta Rangana - MMELANA REHENTRALISARTAVASHOMEPRAYARRI H MANTERESTMISTRIC n . IRAHATEHPTARACTIMATARNIMONIANT HAKHANNA MAHAMANHARIAAFNAINMEWORDSPEATHASEANISM r amsodel: EAKERLARASIMHALAYANAKineMustarreranthamsitrotichurimitha T tinentation n ISROPHANSARTAIsraemonside P I EHORE dsi aartoisseur me, liternamaAMPARASHTiminar op /AMPAINTERNAMAIRNESHWAR orihi hd. . M IMisriranirurtan.vidox4.4GHINimn" I MOM.1ve 'NaraynviroKASHMAHES " s ition. RAMMADrnwapino a.64vidyhatsAMRATARA . loadmi-u Noun ' ' Omganitromitra.' ATNAMRATHI M.Mantri. . - | Anre. - ... REPii NA NCE .. . .. .. " / 2. FARMEETIN HEAR-law. .. ... hir'141. May HERE saspa . -METRO AMERA :-ATESTRA ' Home PATNAGAR * MAHERE AWANINNER army RAIGYear AADAshes Prities.in ANSAMPARAN MAAVATMENT S mrition ANNAMAnath HTTPHARI'... WHeekrry Eleupane SAAMANA ARTHREATHAan's Poeswapshots ANSAR ... SAAHIKun - HaHAN.. B RTNRipawan b-NAMA M NATOKAMAN PANA ASHISM * A MERICASER F TAMAN .. MERA . SHARIRein, Anwarthi i narsu... Headline Niphiudaan.. ASTRATiagnet.. / RepM Rewar MANTRAM vid . . ASHTAKAM Margare... MAHAAN Train I.. / / 4 / / H WARNIMAhir'140 HAMAuran- 200gArkestry MARKatrishyaintridelinewstr VAMPARAMARAAT Harametertainment Foirala E MANSAMERA KRANTIDURATRO vIra sevA maMdira 21, dariyAgaMja, naI dillI-110002
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIra sevA maMdira anekAnta traimAsika pravarttakaM : A. jugalakizora mukhtAra 'yugavIra' isa aMka meM kahA~ / kyA? 1. guru samAna dAtA nahiM koI kavivara dyAnatarAya - DaoN. jayakumAra jaina 2. jainadharma kI prAcInatA 3. ArSamArga paM. javAharalAla jaina 4. AdipurANa meM pratipAdita dhyAna ke bheda-prabheda 10 - DaoN. zreyAsa kumAra jaina 5. jaina zramaNAcAra aura dhyAna DaoN. azoka kumAra jaina 6. aparigraha se dvandva visarjana : samatAvAdI samAja-racanA DaoN. suSamA arorA 7. saMyama : eka prAyogika sAdhanA zrI vinoda kumAra jaina 87. paM. pannAlAla jI sAhityAcArya ke katipaya preraka sasmaraNa bra. viveka jaina 'vicAra' 9. AryikAe aura navadhA bhakti jasTisa ema. ela. jaina 10. bhAratavarSa aura bharata - - 1 kailAza vAjapeyI 2 6 25 31 42 47 50 62 varSa - 54, kiraNa-2 apraila-jUna 2001 sampAdaka : DaoN. jayakumAra jaina 261/3, paTela nagara mujaphpharanagara (u. pra. ) phona : (0131) 603730 parAmarzadAtA : paM. padmacandra zAstrI sasthA kI AjIvana sadasyatA 1100/ vArSika zulka 15/ isa aka kA mRlya 5/ sadasyoM va maMdiro kaM lie ni:zulka prakAzaka bhAratabhUSaNa jaina, eDavokeTa mudraka mAsTara prinTarsa- 110032 vizeSa sUcanA : vidvAn lekhaka apane vicAroM ke lie svatantra hai| yaha Avazyaka nahI ki sampAdaka unake vicAroM se sahamata ho / isameM prAya: vijJApana evaM samAcAra nahI lie jaate| vIra sevA maMdira 21, dariyAgaMja, naI dillI- 110002, dUrabhASa : 3250522 sasthA ko dI gaI sahAyatA rAzi para dhArA 80 jI ke atargata Ayakara meM chUTa (raji Ara 10591/62)
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ anakAnta/54-2 guru samAna dAtA nahiM koI guru samAna dAtA nahiM koii| bhAnu prakAza na nAzata jAko, so aMdhiyArA DArai khoii|| megha samAna sabanapai barasai, kacha icchA jAke nahiM hoii| naraka pazugati AgamAMhiteM, suraga mukata mukha thApai soii|| tInaloka maMdira meM jAnau, dIpakasama parakAzaka loii| dIpatalai aMdhiyArA bharyo hai, antara bahira vimala hai joii|| tAraNa taraNa jihAja muguru haiM, saba kuTumba Dovai jgtoii| 'dyAnata' nizidina niramala mana meM, rAkho gurupada paMkaja doii|| - kavivara dyAnatarAya
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ aaaa jaina dharma kI prAcInatA anekAnta / 54-2 DaoN. jaya kumAra jaina vizva ke dharmo meM jaina dharma kA eka viziSTa sthAna hai| isakI paramparA atyanta prAcIna hai| yUropa meM jaina granthoM ke upalabdha na hone ke kAraNa yUropIya saMskRtajJa vidvAn vilsana, vebara Adi jaina dharma ko bhagavAn mahAvIra se prArambha mAnate the| pAzcAtya paramparA ke andhAnugAmI kucha bhAratIya paNDita bhI aisA mAnane kI bhUla kara baiThe, kintu dhIre-dhIre prAcya-pAzcAtya vidvAnoM ne apanI bhUla kA sudhAra kiyA aura aba ve yaha svIkAra karane lage haiM ki mahAvIra se pahale bhI jaina tIrthakara aura ho cuke the, jinake nAma, janmavRttAnta Adi jaina sAhitya meM pUrNatayA surakSita haiN| ina tIrthakaroM meM RSabhadeva yA vRSabhadeva prathama haiM, isIlie unheM AdinAtha bhI kahA jAtA hai| bhAratIya saMskRti meM anAdi kAla se nivRttimArgI zramaNa paramparA evaM pravRttimArgI brAhmaNa paramparA eka sAtha vidyamAna rahI haiN| samaya-samaya para donoM meM paraspara AdAna-pradAna bhI hotA rahA hai| isI kAraNa kucha bhrAntiyAM huI, kucha ulajhAva bhI huaa| yahAM para jainaMtara dharmo meM ullikhita tathyoM ke AdhAra para una ulajhanoM ko sulajhAne kA prayAsa kiyA gayA hai aura unhIM niSkarSo taka pahuMcAyA gayA hai, jo jaina paramparA meM mAnya hai| Rgveda upalabdha vizva vAGmaya meM prAcIna grantha mAnA jAtA hai, ata: aitihAsika jAnakArI ke lie usakI mahattA ko nakArA nahIM jA sakatA hai| Rgveda ke aneka mantroM meM RSabha zabda kA ullekha huA hai| yadyapi veda ke bhASyakAroM ne isakA artha tIrthakara RSabhadevaparaka nahIM kiyA hai, tathApi prAcya-pAzcAtya itihAsajJa una ullekhoM meM RSabhadeva kI stuti mAnate haiN| isa sandarbha meM kucha mantra draSTavya haiM 200
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/54-2 'RSabhaM mA samAnAnAM sapatnAnAM vissaashim| hantAraM zatrUNAM kRdhi virAja gopatiM gvaam|| Rgveda 10.166.1 'anarvANaM RSabhaM mandra jidhvaM vRhaspativardhayA navyamarkeH' Rgveda 10.190.1 'eva babhro vRSabha cekitAna yathA deva na hRNISe na hNsii|' Rgveda 2.23.15 brAhmaNa granthoM meM RSabha ko pazupati kahA gayA hai| (RSabho vA pazUnAmadhipatiH- tANDya brAhmaNa, RSabho vA pazUnAM prajApati:-zatapatha brAhmaNaM) yahAM jJAtavya hai ki inhIM brAhmaNa granthoM meM pazu kA artha zrI, yaza, zAnti, dhana aura AtmA kiyA gayA hai| inakI saMgati RSabhadeva ke sAtha samucita ghaTita ho jAtI hai| inhIM AdhAroM para DaoN. esa. rAdhAkRSNan jaise manISiyoM ne yaha svIkAra kiyA hai ki vedoM meM RSabhadeva Adi jaina tIrthakaroM ke nAma Aye haiN| Rgveda meM vAtarazanA muniyoM kA varNana AyA hai| vAtarazanA kA artha vahI hai jo digambara kaa| kyoMki vAyu hai mekhalA jinakI yA dizAyeM haiM vastra jinake ye donoM hI artha nagnatA rUpa eka hI bhAva ko iMgita karate haiN| vAtarazanA muniyoM ko maladhArI kahA gayA hai| ___- 'munayo vAtarazanA pizaGgAH vasate mlaaH| Rgveda 10.135.5 jaina muni ke asnAnavratI hone se saMbhavata: aisA kahA gayA hai| vedoM meM ziznadeva zabda kA ullekha bhI kadAcit jaina muni ke lie hI huA hai| Rgveda ke aneka mantroM meM vrAtyoM kA ullekha AyA hai| karmakANDI brAhmaNa inase dveSa karate the| manusmRti meM licchaviyoM ko vrAtya kahA gayA hai| jJAtavya hai ki mahAvIra kI mAtA licchavI gaNatantra ke pradhAna jaina rAjA ceTaka kI putrI thii| vrAtya kA artha hai vrata meM sthit| ye nivRtti mArgI jaina paramparA ke pUrva puruSa kahe jA sakate haiN| upaniSadoM meM kSatriyoM kI cintanadhArA hai| yahAM para Atmatattva kA vistAra ke sAtha vicAra huA hai| upaniSadoM kI vicAradhArA vaidikadhArA se kaTI huI sI tathA nivRttimArgI nirgrantha jaina dhArA se atyanta prabhAvita pratIta hotI hai|
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/54-2 oooooooopeecapaci mahAbhArata meM eka zloka prApta hone kA ullekha milatA hai, jisameM kahA gayA hai ki he arjuna! aba tuma ratha para ArohaNa karo aura gANDIva ko dhAraNa kara lo| samajho ki tuma pRthivI ko jIta cuke ho| kyoMki sAmane nirgrantha guru vidyamAna haiN| _ 'Aroha rathaM pArtha gANDIvaM cApi dhaary| nirjitAM medinIM manye nirgrantho gururgrtH|| isase spaSTa hai ki mahAbhArata kAla meM jaina muni kA ananta sammAna thA aura unakA darzana zubhasUcaka mAnA jAtA thaa| veda brAhmaNa, mahAbhArata ke ullekhoM ke atirikta vaidika purANoM meM RSabhadeva kA vistRta varNana milatA hai| yaha varNana jaina paramparA meM upalabdha varNana se adhikAMza samAna hai| zrImadbhAgavata meM to unheM Izvara kA AThavAM avatAra kahakara pratiSThA dI gayI hai| vahAM yaha bhI kahA gayA hai ki RSabha ke sau putroM meM bharata jyeSTha the aura unhIM ke nAma se yaha deza bhAratavarSa khlaayaa| yeSAM khalu mahAyogI bharato jyeSThaH zreSThaguNa AsIt, yenedaM varSa bhAratamiti vyydishnti| -paMcamaskandha teSAM vai bharato jyeSTho naaraaynnpraaynnH| vikhyAtavarSametad yannAmnA bhaartmdbhutm|| - ekAdaza skandha bhAgavata ke atirikta mArkaNDeya purANa, agnipurANa, vAyupurANa, kUrmapurANa, garuNapurANa, liMgapurANa, varAhapurANa, viSNupurANa, skandapurANa evaM brahmANDapurANa meM bhI RSabhadeva kA varNana AyA hai| jo jainadharma kI prAcInatA ke sAtha-sAtha usakI mahattA kI aparihAryatA kA bhI sUcaka hai| skandapurANa ke prathamakhaNDa meM varNana AyA hai ki apane pUrvajanma meM vAmana ne tapa kiyA hai| usa tapasyA ke prabhAva se ziva ne vAmana ko darzana diye| ve ziva zyAmavarNa digambara jaina padmAsana se sthita the| vAmana ne unakA nAma neminAtha rkhaa| yaha neminAtha isa kaliyuga meM sarvapApanAzaka haiN| unake darzana se koTi yajJoM kA phala milatA hai| mahAbhArata ke kucha saMskaraNoM meM eka zloka milatA hai -
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta / 54-2 22 revatAdro jino nemiryugAdirvimalAcale / RSINAmAzramadeva muktimArgasya kAraNam // aaaaada raivata (giranAra) parvata para jina kA ullekha aura skandapurANa kA ukta varNana jainadharma ke 22veM tIrthakara zrIkRSNa ke cacere bhAI neminAtha ke sAtha adbhuta sAmya rakhatA hai, kintu anya vaidika purANoM meM neminAtha kA spaSTa ullekha na honA vicAraNIya hai| jaina paramparA meM neminAtha viSayaka sAhitya meM zrIkRSNa kA sarvatra ullekha milatA hai| yahAM taka ki neminAtha kI mathurA se prApta mUrtiyoM meM kRSNa aura balarAma kA aMkana donoM tarapha pAyA gayA hai| teIsaveM tIrthakara pArzvanAtha kI aitihAsikatA aba asaMdigdha hai| ve cAturyAma dharma ke upadezaka ke rUpa meM vikhyAta rahe haiN| bauddha grantha dhammapada ke brAhmaNa vagga meM jisa dharma kA ullekha huA hai, vaha tIrthakara pArzvanAtha dvArA pratipAdita cAturyAma dharma se abhinna hai| gautama buddha kA cAcA vappa pArzvanAtha kI paramparA kA anuyAyI thaa| bauddha sAhitya meM mahAvIra kA to nigaNThanAta putra ke nAma se bahudhA varNana hai hI, RSabhadeva kA bhI ullekha huA hai - 'AbhaM pavaraM vIraM mahesiM vijitavinaM' - dhammapada, gAthA 423 AryamaMjuzrI mUlakalpa nAmaka grantha meM AdikAlIna rAjAoM ke varNana ke prasaMga meM nAbhiputra RSabha aura RSabhaputra bharata kA varNana kiyA gayA hai| mohanajodar3o aura har3appA kI khudAI se prApta sikkoM evaM mUrtiyoM se spaSTa ho jAtA hai ki sudUra prAgaitihAsika kAla meM jainadharma bahuta vyApaka dharma thA tathA jinoM kI rASTrIya stara para pUjA hotI thii| prasiddha purAtanavavid zrI candA evaM rAdhA kumuda mukharjI to mohanajodar3o se prApta yogI kI mUrti ko RSabhadeva kI mUrti mAnate haiN| ukta jainetara pramANoM se spaSTa ho jAtA hai ki jaina paramparA ke sAtha hI jainetara dhArAyeM bhI jainadharma kI prAcInatA ko evaM usakI mahattA ko svIkAra karatI rahI hai| cxccccccco
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/54-2 ArSa-mArga lekhaka-javAharalAla siddhAnta zAstrI, bhINDara (rAja.) anumodaka-DaoN. pannAlAla jI sAhityAcArya, sAgara-jabalapura paM. nAthUlAla jI zAstrI pratiSThAcArya indaura DaoN. cetana prakAza pATanI jodhapura paM. sAgaramala jI vidizA DaoN. jaya kumAra jI jaina mujaphpharanagara A. 'RSi praNIta zAstra' ko ArSa kahate haiN| ata: RSiyoM (AcAryo-sAdhu parameSThiyoM) kI vANI ko mukhyatA se prAmANika mAnane vAlA mArga ArSa-mArga kahalAtA hai| B jinendra deva vItarAga, sarvajJa va hitopadezI hote haiN| C. AtmA tathA paramAtmA kI zaraNa saMsAra nAza ke ananya upAya haiN| D. anAdi se jitane dravya haiM utane hI Aja bhI haiN| na ghaTA na bddh'aa| ata: yaha spaSTa hai ki koI kisI kA kartA-hartA nahIM hai| E. saba kucha bhAgya aura puruSArtha ke yoga se hI hotA hai| F. vartamAna kAla ke munirAja bhI pUjya haiN|' G. paMcama kAla ke anta taka bhAvaliMgI muni hoNge| / pratyeka kArya do kAraNoM se hotA hai-aMtaraMga kAraNa tathA bahiraMga kaarnn| 1. zuddhopayoga sAtaveM guNasthAna se prArambha hotA hai, isake pUrva nhiiN| J. vyavahAranaya jhUTha nahIM hotaa|' K. anekAnta rUpa samaya ke jJAtA puruSa aisA vibhAga nahIM karate ki 'yaha naya saccA hai aura yaha naya jhUThA hai|" L. puNya aura pApa kacit samAna haiM aura kathaMcit asmaan|'
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ janekAnta/54-2 M. AtmA zuddhAzuddha kA piNDa hai, ata: vaha kathaMcit zuddha hai, kathaMcit ashuddh| N. jo eka jinavacana ko bhI nahIM mAnatA, vaha mithyAdRSTi hai| O. cauthe guNasthAna meM guNazreNI nirjarA nahIM hotI (kabhI-kabhI ho sakatI P. jisakA kAla nahIM AyA hai usakA maraNa nahIM ho sakatA, aisA ekAnta nahIM hai| ata: akAlamaraNa satya hai| Q. atyanta niSkAma puNya paramparA se mokSa kA kAraNa hai|" R pahale vyavahAra hotA hai, phira nishcy|' ityAdi ........... TippaNa - 1 isakA yaha abhiprAya hai ki paMDitoM ke granthoM kI prAmANikatA AcArya praNIta granthoM ke AdhAra se hotI hai| 2. jaisA kevalajJAna meM jhalakA hai vahI hotA hai yaha satya hai| tathaiva yaha bhI satya hai ki jaisA bhAgya va puruSArtha kA yoga hogA, phala usI ke anusAra hogaa| ataH puruSArtha meM pravRtti karanI caahie| 3 AtmAnuzAsana gAthA 33, pa.pra 2/37, mo pA. 77, sAdha 2/64, pa.paM. 1/68 aadi| 4. tri sA 857 se 859 tathA ti.pa 4/1520-1533 5. nyAya dIpikA 2/4/27, bha.A. (vijayo.) 1070, ka.pA 1/1/13 / pR 265, pa.mu. 6/63, sva.sto 33, 56, 60, sa si 5/30/300 tathA zloka vA. bhAga 6 pR. 197-198 evaM ja.dha. 15/191 / 6. prasA. gAthA 9 TIkA tA vR, vahI gAthA 181 tA.va., vRdri.sa 34, a a ka. pR. 374 (pa jagamohanalAla jI), jaina saMdeza di 6 5.58 pa. 4. jaina gajaTa di. 23.11.67 pa. 8 tathA 152.73 pa. 7 tathA 41.68 pR 7, mukhtAra grantha pR. 833 pra.sA. gAthA 230 tA vR pa pra. 2/111 Adi satraha pramANa dekho :-vItarAga vANI apraila-maI 98 pR 9-12 / 7 ja.dha 1/7 Na ca vavahAraNao cpplo| 8. te uNa Na diTThasamao vihayai sacce va alIe vaa| nayA saMskaraNa ja.dha. 1/2331 9 mo pA.gA 25 tathA iSTopadeza tathA tattvArthasAra (amRtcndr)| 10. bha.A gAthA 38-391 Zuccee
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8 11 12 13 cococca momA pra ( sastI granthamAlA prakAzana dillI) adhi. 7 pRSTha 341, 308 tathA 364, dhavalA 8/83, ratanacanda patrAvalI 18 180, mukhtAra grantha pR. 842, 1110 Adi, jayadhavala 12/285, jaina saM. 11 12 58 pR 5, jaina gajaTa 8.1.70 pR. 7, phUlacanda si.zA patra 20.1.80 I, dhavala 6/236, bA. aNu. 67 kA a. 104, labdhisAra ( rAjacandra ) pR 74, ka. pA. sUtrA pRSTha 628-629 sarvArthasiddhi pR. 352 ( jJAnapITha) III perA aadi| (ina saba pramANo se yaha bhI siddha hotA hai ki caturtha guNasthAna me avipAka nirjarA nahIM hotI / guNazreNI nirjarA avipAka nirjarA hI hai / ) anekAnta / 54-2 na hyaprAptakAlasya ( rA vA maraNAbhAva., khaDgaprahArAdibhi. maraNasya darzanAt / 2/53 bhAga 5 pRSTha 261-62 vidyAnandi svAmI) atyanta niSkAma puNya arthAt nidAna rahita puNya yAni bhAvI bhogoM kI icchA rahita puNyakarma / karaNAnuyoga ke ananta jIvo me se eka jIva hI saMcita kara samyagdRSTi hI saMcita kara pAtA hai / (1) nirnidAna-puNyaM pAramparyeNa mokSa--kAraNaM 1 hai / artha-nidAna rahita puNya paramparA se mokSa kA kAraNa ( bhAvapAhuDa 81 TIkA) (11) etatpUjAdilakSaNaM puNyaM... mokSakAraNaM nirgranthaligena / sAkSAd bhogakAraNaM.. tRtIyAdibhave artha-mokSArthI dvArA kiyA gayA pUjA Adi puNya sAkSAt to svargAdi ke bhoga kA kAraNa hai| tIsare Adi bhava me nirgranthalaga dvArA mokSa kA kAraNa hai / (bhA.pA. 82 TIkA) anusAra aisA puNya pAtA hai| aisA puNya (III) paramparayA nirvANakAraNasya tIrthaMkaraprakRtyAdi - puNyapadArthasyApi karttA bhavati / artha- paramparAnirvANa ke kAraNabhUta tIrthaMkara Adi puNya karma ko samyagdRSTi bAMdhatA hai| sasA pR 1861 (IV) vratadAnAdikaM samyaktvasahitaM punaH paramparayA muktikAraNaM / ( sa.sA 153 pIThikA) / artha- samyaktva sahita vratadAnAdika paramparA se mukti kA kAraNa hai / (v) tamhA sammAdiTThIpuNNaM mokkhassa kAraNaM havaI / iya pAuNa gihattho puNNaM cAyarau jatteNa / / ( bhAvasaMgraha gA. 404 tathA 424 ) COOCOOOO
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ aaaaada artha- samyagdRSTi kA puNya mokSa kA kAraNa hai yaha jAnakara gRhastha ko yatnapUrvaka puNya kA upArjana karate rahanA caahie| (VI) nidAna - rahita uttamasaMhananAdiviziSTapuNyarUpakarmApi siddhagate. sahakArI kAraNaM bhavati / (paMcAsti. gAthA 85 kI TIkA tathA a.sa. pR. 257 ) anekAnta / 54-2 artha - tIrthaMkara prakRti, uttama sahanana Adi viziSTa puNyakarma bhI siddha gati ke lie sahakArI kAraNa hai| (see also pa pu. 32/183, mUlArAdhanA 745, u a 155) (VII) zubhopayogaH grahiNAM tu . kramata paramanirvANasaukhyakAraNatvAcca mukhyaH / (prasA 45 amRtacandrIya TIkA) artha- zubhopayoga gRhastha ke kramaza parama nirvANa saukhya kA kAraNa hotA hai| (VIII) zubhAzubhau mokSabandhamArgI / sa.sA. 145 AkhyA. TIkA tathA jayadhavala 1 pRSTha-61 sAra yaha hai ki niSkAma puNya (dAna pUjAdika) tatkAla to bandha kA kAraNa hotA hai, parantu paripAka (udaya) ke kAla meM atyanta niSkAma prazasta pariNAma, uttama sAdhana, satsaMga Adi silasiloM ko vaha puNya pradAna karatA hai| ye sabhI kathacat ratnatraya ke hetu hote haiN| tathA ratnatraya se mokSa hotA hai| yahI "paramparA" zabda kA rahasya hai| 14. kundakunda prAbhRta saMgraha prastAvanA pR. 98 tathA mukhtAra grantha pR. 1344 se 13521 (1) udAharaNa - prathama dezanA labdhi (vyavahAra) pazcAt upazama samyaktva ( nizcaya) hotA hai| (ii) pahale suvarNa pASANa (vyavahAra) kI prApti ke bAda hI suvarNa ( nizcaya) prApta kiyA jA sakatA hai| (III) vastra tyAga ke bAda hI sayama (bhAvaliMga) sambhava hai| nizcaya kI prApti ke pUrva bhI vyavahAra ko zakti kI apekSA vyavahAra (sAdhana) panA hai hii| itanA avazya hai ki vyavahAra - avalambana ke kAla meM lakSya nizcaya kA hI honA caahie| 00000 ccccccccio
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 anekAnta/54-2 PPPSS - AdipugaNa meM pratipAdita dhyAna ke bheda-prabheda - DaoN. zreyAMsa kumAra jaina jaina saMskRti ke samagra svarUpa kA pratipAdaka AdipurANa jaina sAhitya meM hI nahIM, apitu sampUrNa saMskRta sAhitya meM mahatvapUrNa purANa grantha hai| isameM AcAryavarya zrI jinasena svAmI ne yugapravartaka devAdhideva prathama tIrthakara RSabhadeva aura prathama cakravartI bharata ke jIvana carita ko vistAra pUrvaka varNita kiyA hai sAtha meM ina donoM zalAkA puruSoM se sambandhita anya mahApuruSoM aura sAmAnya janoM ke jIvana vRttAnta ko anta:kathAoM sahita citrita kiyA hai| varNya zalAkA puruSoM ke kAla kI sAmAjika aura sAMskRtika virAsata ko darzAne vAlA yaha mahApurANa grantha mahAbhArata aura rAmAyaNa ke samAna vividha tatvoM aura tathyoM rUpI ratnoM ko dhAraNa karane vAlA mahArNava hai kyoMki isameM ukta aitihAsika granthoM ke samAna itihAsa puruSoM ke jIvana vRtta kA pratipAdana kiyA gayA hai aura Agama tathA adhyAtma viSayaka viSayoM kA gumphana bhI sahajatA se kiyA gayA hai isalie mahAbhArata aura rAmAyaNa ke samAna hI saMskRta vAGmaya meM isakA gauravapUrNa sthAna hai| prathamAnuyoga sambandhI isa grantharAja meM karaNAnuyoga, caraNAnuyoga aura dravyAnuyoga ke pratipAdya viSayoM kA nirUpaNa grantha kI garimA ko zrIvRddhi karane vAlA hai| Agama aura adhyAtma sambandhI vibhinna viSayoM kA varNana to isa purANa grantha ke gaurava ko loka zikhara para pahuMcAne vAlA hai| mokSamArgiyoM ke lie adhyAtma viSaya hI atyadhika upayogI aura upAdeyabhUta hote haiN| inhIM kalyANakArI adhyAtma viSayoM ke antargata dhyAna kA prarUpaNa AtmotthAna ke lie parama sahakArI hai ata: AdipurANa meM varNita dhyAna ke bheda-prabheda ko samajhane kA samyak upakrama kiyA jA rahA hai|
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/54-2 "dhyai cintAyAm" dhAtu se dhyAna zabda niSpanna huA hai| zabdotpatti kI dRSTi se dhyAna kA artha cintana hai kintu pravRtti labdha artha usase bhinna hai| isa dRSTi se dhyAna kA artha hai citta ko kisI eka lakSya para sthira krnaa| AdipurANa meM tanmaya hokara kisI eka hI vastu meM jo citta kA nirodha kara liyA jAtA hai use dhyAna kahA hai, vaha dhyAna vajravRSabhanArAcasaMhanana vAloM ke adhika se adhika antarmuhUrta taka hI rahatA hai| dhyAna ke aneka paryAyavAcI haiM yathA yoga, samAdhi, dhIrodha arthAt buddhi kI caMcalatA ko rokanA, svAnta:nigraha arthAt mana ko vaza meM karanA aura anta: saMlInatA arthAt AtmA ke svarUpa meM lIna honaa|' dhyAna viSayaka mUla granthoM kI apekSA bhinna kartR karaNa aura bhAva sAdhana kI vivakSA se dhyAna zabda kI niruktiyAM prastuta kI haiM, jo isa prakAra haiM-AtmA jisa pariNAma se padArtha kA cintavana karatA hai, usa pariNAma ko dhyAna kahate haiM, yaha karaNa sAdhana kI apekSA dhyAna zabda kI nirukti hai| AtmA kA jo pariNAma padArtho kA cintavana karatA hai, usa pariNAma ko dhyAna kahate haiN| yaha kartRvAcya kI apekSA dhyAna zabda kI nirukti hai kyoMki jo pariNAma pahale AtmArUpa kartA ke parataMtra hone se karaNa kahalAtA thA, vahI aba svataMtra hone se kartA kahA jAtA hai aura bhAva vAcya kI apekSA karane para cintavana karanA hI dhyAna kI nirukti hai| yahAM AcArya jinasena ne zakti ke bheda se jJAna svarUpa AtmA ke eka hI viSaya meM tIna bheda darzA die haiN| karaNa kartR bhAva vAcya niruktiyoM se anuprekSA yA cintA rUpa artha kI niSpatti hotI hai kyoMki cintavana meM citta kI caMcalatA ko avakAza hai ataeva jo citta kA pariNAma sthira hotA hai, vaha dhyAna hai| citta ke sAtha zarIra aura vANI kI bhI niSpakampa sthiti dhyAna kahalAtI hai| jainAcAryo kI dRSTi se mana, vacana aura kAya tInoM kI sthiratA kA sambandha dhyAna se batalAyA hai kintu paMtajali ne dhyAna kA sambandha kevala mana se hI mAnA hai|' visuddhimagga' ke anasAra dhyAna mAnasika hI hai| jaba taka zarIra aura vANI mana sahita eka rUpatA ko prApta nahIM hote taba taka dhyAna kI pUrNatA asaMbhava hai isIlie AcArya kahate haiM ki jahAM para mana ekAgra hokara apane lakSya ke saMlagna hotA hai, S SSSSSOC2C2CCCCCCCCC
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 anekAnta / 54-2 saaaaaa zarIra aura vANI bhI usI lakSya kI ora lagate haiM vahAM para mAnasika, vAcika aura kAyika ye tInoM dhyAna eka sAtha ho jAte haiN| " arthAt tInoM kI ekatA ho jAtI hai, sthiratA ho jAtI hai| 8 AcArya jinasena ne dhyAna ko jJAna kI paryAya kahA hai unakA kahanA hai yadyapi jJAnaparyAyo dhyAnAkhyo dhyeyagocaraH / tathApyekAgrasaMdaSTo dhatte bodhAdi vAnyatAm // 21/15 A.pu. arthAt yadyapi dhyAna jJAna kI hI paryAya hai aura dhyAna karane yogya padArtho ko hI viSaya karane vAlA hai tathApi eka jagaha ekatrita rUpa se dekhA jAne ke kAraNa jJAna, darzana, sukha aura vIryarUpa vyavahAra ko bhI dhAraNa kara letA hai| siddhi kI prApti hetu vicAroM kA ekAgra honA Avazyaka hai yahI kAraNa hai ki bhagavadgItA', manusmRti", raghuvaMza" aura abhijJAnazAkuntalam 2 Adi meM jJAna se dhyAna ko viziSTa kahA gayA hai kyoMki "svasthe citte buddhayaH prasphuranti" arthAt dhyAna se mana sthira aura zAnta ho jAtA hai, usameM buddhi kI sphuraNA hotI hai| vaidika paramparA meM jJAna se dhyAna ko viziSTa kahA hai, kintu AdipurANakAra to dhyAna ko jJAna kI hI paryAya svIkAra karate haiN| sAtha meM unhoMne jJAna kI zuddhi se dhyAna kI zuddhi bhI kahI hai| 14 mana kI caMcalatA para vijaya binA dhyAna ke nahIM hotI hai|" yaha satya hai ki kisI bhI eka viSaya para citta kI ekAgratA antarmuhUrta se adhika nahIM ho sakatI / " citta kI ekAgratA ke phalasvarUpa cetanA ke virAT Aloka meM citta vilIna ho jAtA hai arthAt dhyeya viSaya meM citta ko sthira karanA hI dhyAna hai| 17 zubha aura azubha cintavana ke Azraya se vaha dhyAna prazasta aprazasta ke bheda se do prakAra kA smaraNa kiyA gayA hai| jo dhyAna zubha pariNAmoM Co
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/54-2 se hotA hai, vaha prazasta hai aura jo dhyAna azubha pariNAmoM se hotA hai, vaha aprazasta hai| isa prakAra mukhya rUpa se dhyAna ke do bheda hue-aprazasta dhyAna aura prazasta dhyaan| ina donoM ke bhI do-do bheda hote haiM aprazasta dhyAna ke ArttadhyAna aura raudradhyAna ye do bheda haiM aura prazasta dhyAna ke dharmya evaM shukl| inameM aprazasta sambandhI Arta aura raudra dhyAna saMsAravRddhi ke kAraNa hote haiN| prazasta sambandhI dharmya aura zukla dhyAna mokSa ke kAraNa hai| vaidika paramparA meM aprazasta dhyAna ko kliSTa aura prazasta dhyAna ko akliSTa kahA gayA hai|'' bauddhAcArya ne aprazasta dhyAna ko akuzala aura prazasta dhyAna ko kuzala zabda se vyavahRta kiyA hai| AcArya zubhacandra ne azubha, zubha aura zuddha ina tIna bhedoM kA kathana kiyA hai jo Arta, raudra, dharmya aura zukla ina cAra dhyAnoM meM samAviSTa ho jAte haiN| ___ azubha aura zubha donoM prakAra ke dhyAnoM ke cAra adhikAra hote haiM-1. dhyAtA 2. dhyeya 3. dhyAna 4. dhyAna kA phl| ina adhikAroM kI vizeSatAoM ke kAraNa hI azubha yA zubha saMjJA dI jAtI hai| jaba dhyAtA paMcendriya ke viSaya bhogoM ko bhogane vAlA hogaa| prakRti se krUra aura bAhya viSayoM meM Asakti rakhane vAlA hogA taba usakA dhyeya saMsAra ko bar3hAne vAlA koI padArtha vizeSa hI hogA, usa padArtha vizeSa kI prApti yA viyoga viSayaka cintana meM jo usakI ekAgratA hogI, usakA pariNAma azubha arthAt naraka, nigoda aura tiryanca gatiyoM meM pahuMcAne vAlA hogA aura jaba dhyAtA kaSAya aura indriyoM kI pravRtti ko rokane ke lie, mana ko niyaMtrita karane ke lie, mokSamArga se cyuta na hone ke lie zubha padArtho ke cintana kA avalambana letA hai taba usakA pariNAma zubha hotA hai, jisase saMvara nirjarA hotI hai aura svarga-mokSa kA mArga prazasta ho jAtA hai| AdipurANakAra prathamataH aprazasta dhyAnoM kA varNana karate haiM, kyoMki ina khoTe dhyAnoM ko choDe binA sukha nahIM mila sktaa| ata: du:kha janya dhyAnoM ko jAnanA atyAvazyaka hai| ve Arta aura raudra rUpa haiN| ArttadhyAna-Rte: bhAvam Arttam arthAt du:kha kA bhAva ArttabhAva hai| Artta zabda "Rta' yA arti se banA hai| Rta kA artha du:kha aura arti
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta / 54-2 cccccccoo 10000% kA artha pIr3A hotA hai ataH pIr3A yA duHkha saMvedanamaya dhyAna ko ArttadhyAna kahate haiN| 21 ArttabhAvoM se saMklezamaya bhAvoM (pariNAmoM) kI paramparA satata rahI hai kartavyAkartavya kA viveka na rahakara isa dhyAna vAlA prANI kabhI zAnti aura vizrAma ko prApta nahIM karatA hai AdipurANa meM ArttadhyAna ke antarbhedoM para vicAra kiyA gayA hai| vahAM kahA gayA hai ki Rta arthAt duHkha meM ho vaha pahalA ArttadhyAna hai jise cAra bhAgoM meM vibhakta kara vizeSa rUpa se jAnA jA sakatA hai iSTavastu ke na milane se, aniSTa vastu ke milane se, nidAna se, aura pIr3A Adi ke nimitta se / " kisI iSTavastu ke viyoga hone para unake saMyoga ke lie bAra-bAra cintavana karanA so prathama iSTaviyogaja nAma kA ArttadhyAna hai| kisI aniSTa vastu ke saMyoga hone para usake viyoga ke lie nirantara cintavana karanA so dvitIya aniSTa saMyoga nAma kA ArttadhyAna hai| AgAmI kAla sambandhI bhogoM kI AkAMkSA meM citta ko tallIna karanA tRtIya nidAna nAma kA ArttadhyAna hai| isakI vizeSatA yaha hai ki yaha dhyAna dUsare kI bhogopabhoga kI sAmagrI dekhane se saMkliSTa citta vAle prANI ke hotA hai| vedanA se pIr3ita prANI ke dvArA vedanA naSTa karane ke lie cintana karanA yA citta meM lIna honA caturtha vedanA janma nAmaka janma nAmaka ArttadhyAna hai| 23 inameM nidAna nAmaka dhyAna ko chor3akara zeSa tIna dhyAna mithyAdRSTi, sAsAdana, mizra, asaMyatasamyagdRSTi, dezavirata aura pramattasaMyata guNasthAnoM taka jIvoM ke hote haiN| nidAna paMcama deza virata guNasthAna vAle taka hI karate haiN| azubhalezyAoM ke sadbhAva meM hI yaha dhyAna hotA hai, kintu paMcama aura SaSTha guNasthAnoM meM jo ArttadhyAna saMbhava hai ve zubhalezyAoM ke avalambana se hote haiN| isameM kSAyopazamikabhAva kI avasthA rahatI hai| cAroM gatiyoM meM hotA hai / antarmuhUrta isakA kAla hai 24 aura antarmuhUrta ke bAda Alambana avazya badala jAtA hai| 14 raudradhyAna- rudra-krUra pariNAma ko kahate haiM AdipurANa ke zabdoM meM prANinAM rodanAt rudraH krUrasatveSu nirghRNaH / pumAMstatra bhavaM raudraM viddhi dhyAnaM caturvidham // parva 21 zlo 42 CCCCCCX
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/54-2 SSSSSScccccccccc -- jo puruSa prANiyoM ko rulAtA hai, vaha rudra krUra athavA saba jIvoM meM nirdaya kahalAtA hai, aise vyakti meM jo dhyAna hotA hai, vaha raudra dhyAna hai yaha bhI cAra prakAra kA hai| isameM bAMdhane, jalAne, vidAraNa evaM mAraNaM hI cintA meM citta kI sthiratA hotI hai| hiMsA Adika kriyAoM meM raudradhyAnI Ananda mAnatA hai| isameM bhauMha Ter3hI mukha vikRta, pasInA, zarIra kampana aura netroM meM raktatA honA pAyA jAtA hai| isameM pApa pravRtti bar3hatI hai ata: naraka gati kA kAraNa hai| dezavratI bhI isake Azrita ho jAte haiN| yaha atyanta azubha hai| kRSNa, nIla, kApota lezyAoM vAloM meM mukhyataH se hotA hai| isake cAra bheda haiM1. hiMsAnanda-trasa yA sthAvara jIvoM kA saMkliSTa pariNAmoM ke vazIbhUta hokara svayaM ghAta karanA yA anya se karAnA athavA anya ko karate dekha prasanna honA athavA anya ko prANI ke vadha, bandhana, tAr3ana mAraNa kA niyoga milA denA prathama raudradhyAna hai yahI AdipurANa meM varNita hai| jIvoM para dayA na karane vAlA hiMsaka vyakti isa hiMsAnanda raudradhyAna ke vaza apane ApakA ghAta karatA hai, pIche anya jIvoM kA ghAta kare yA na kre| __ AcArya jinasena ne tandulamatsya ko bhAvahiMsA se sAtaveM naraka jAne vAlA khaa| aravinda vidyAdhara ko rudhira se snAna karane se raudradhyAna ke phalasvarUpa naraka jAnA par3A ata: isase sadaiva bacanA caahie| 2. mRSAnanda-asatya bolakara logoM ko dhokhA dene ke lie cintana karanA usI meM lIna honA mRSAnanda nAma kA dUsarA raudradhyAna hai| kaThora bolanA, Adi isake bAhya cinha haiN|" 3. steyAnanda-dUsare ke dravya haraNa karane arthAt corI karane meM apane citta ko sthira kara Ananda mAnanA tRtIya rodradhyAna hai| 4. parigrahAnanda-krUra citta hokara Arambha parigraha rUpa sAmagrI kA saMgraha karanA athavA anya ke dvArA parigraha ke saMcaya ko dekhakara prasanna honA caturtha raudradhyAna hai| gaNadhara deva ne ina raudradhyAnoM kA phala narakagati ke du:kha prApta honA btaayaa|"
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/54-2 concesscccccccccce Artta aura raudra donoM dhyAna anAdi kAla kI vAsanA ke kAraNa utpanna hone vAle haiN| ata: svayaM utpanna ho jAte haiN| mokSamArgI ko inase bacakara prazasta dhyAna kA Azraya grahaNa karanA caahie| prazasta dhyAna parama sAdhyabhUta mokSaprApti ke lie AcAryoM ne saddhyAna kI prakriyA kA mAdhyama svIkAra kiyA hai| mokSamArga hI jIva ke lie yathArthasatya hai| satya kA anveSaNa saddhyAna hI se hotA hai| vastuta: Atmatatva hI paramasatya kI koTi meM AtA hai jo mahAmAnava usa parama tatva kI khoja karanA cAhate haiM, unheM niyama se saddhyAna kA Azraya lenA hogaa| isIlie Adi purANa meM bhI kahA hai-"adhyAtma ke rUpa ko jAnane vAlA muni zUnya-gRha, zmazAna, jIrNavana, nadItaTa, parvata zikhara, guhA, vRkSa kI koTara athavA anya mandira Adi pavitra aura manohara pradeza meM jahAM zIta uSNa kI bAdhA na ho, teja vAyu na cala rahI ho, varSA na ho, sUkSma jIvoM kA upadrava na ho, vahAM paryaka Asana bAMdhakara pRthvItala para virAjamAna ho zarIra ko sarala aura nizcala kara jinamudrA meM sthira kara, mana kI svacchandatA ko rokakara apane abhyAsa ke anusAra mana ko hRdaya meM, mastaka para athavA anya kisI sthAna para rakhakara parISaha sahana karate hue nirAkula bhAva se jIvAdi tatvoM ke samyaksvarUpa kA cintana meM lIna honA zreyaskara hai|'' AdipurANakAra kA kahanA hai ki jo kisI eka hI vastu meM pariNAmoM kI sthira aura prazaMsanIya ekAgratA hotI hai, use hI dhyAna kahate haiM, aisA dhyAna hI mukti kA kAraNa hotA hai vaha dharmyadhyAna aura zukladhyAna ke bheda se do prakAra kA hotA hai|" dharmya aura zukla ko hI mukhya rUpa se dhyAna mAnane kA kAraNa AcArya zrI vIrasena svAmI kA "jhANaM duvihaM dhammajjhANaM sukalajjhANamidi''34 kathana hai| ina mokSa ke sAdhana svarUpa donoM dhyAnoM ko mukhya rUpa se jAnatA hai| ata: unhIM ko kahA jA rahA hai| dharmyadhyAna "uttamakSamAdi dharmAdanapetaM dharmyam' arthAt jo uttama kSamA Adi dharma se anapeta-sahita ho, vaha dharmya dhyAna hai| utpAda vyaya aura dhrauvya ina tInoM
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/54-2 sahita jo vastu kA yathArtha svarUpa hai, vahI dharma kahalAtA hai, jo dhyAna dharma se sahita hotA hai, vaha dharmya dhyAna kahalAtA hai| ina dhyAna ke mAdhyama se tatvoM kA anveSaNa kiyA jAtA hai| citta kI vRttiyA~ zAMta hotI haiM, jinheM citta kI vRttiyAM kahA jAtA hai| vastuta: ve AtmA kI hI vRttiyAM haiN| rAgI dveSI AtmA hI mana ke dvArA rAga dveSa rUpa vyApAroM meM pravRtta hotA hai| rAga dveSa para niyaMtraNa ke binA citta kI caMcalatA para niyaMtraNa nahIM ho sktaa| citta kI caMcalatA nitrita hue binA AtmA kA sAkSAtkAra nahIM kiyA jA sakatA hai| citta kI caMcalatA ko niyaMtrita karane vAlA sAdhana hI Atmadarzana karatA hai jaisA ki pUjyapAda kahate haiM rAgadveSAdikallolairalolaM ynmnojlm| sa pazyatyAtmanastattvaM tatratvaM netaro jnH|| jisakA mana rUpI jala rAgadveSa Adi laharoM se caMcala nahIM hotA vaha AtmA ke yathArtha svarUpa ko dekhatA hai| anya jana usa Atmatattva kA darzana nahIM kara skte| Atmadarzana kA mukhya sAdhana dharmya aura zakla dhyAna hI haiN| inakA dhyAtA uttama saMhananadhArI hotA hai| jaisA ki AdipurANa meM kahA hai-jo vajravRSabhanArAca saMhanana nAmaka atizaya balavAn zarIra kA dhAraka hai, jo tapazcaraNa karane meM atyanta zUravIra hai, jisane aneka zAstroM kA acchI taraha se abhyAsa kiyA hai, jisane Artaraudra nAmaka khoTe dhyAnoM ko dUra haTA diyA hai, jo azubha lezyAoM se bacatA rahatA hai, jo lezyAoM kI vizuddhatA kA avalambana kA pramAda rahita avasthA kA cintavana karatA hai, atizaya buddhimAn hai, yogI hai, jo buddhibala se sahita hai| zAstroM ke artha kA avalambana lene vAlA hai, jo dhIra-vIra hai aura jisane samasta parISahoM ko saha liyA hai aisA uttama muni dhyAtA hai|" ___ AdipurANa ke anusAra apramatta muni ko dharmyadhyAna kA svAmI batAyA gayA hai jisakA samarthana AcArya devasena ke tattvasAra, AcArya rAmasena ke tattvAnuzAsana, AcArya nAgasena ke tatvAnuzAsana evaM AcArya zubhacandra ke SoSaxxxssasarezarazarazzar
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/54-2 anoonceir jJAnArNava se bhI hotA hai| ina AcAryoM ne dharmyadhyAna ke adhikArI mukhya aura upacAra ke bheda se apramattaguNasthAnavartI aura pramattaguNasthAnavartI muniyoM ko mAnA hai| AcArya jinasena kA kahanA hai ki alpa zrutajJAnI atizaya buddhimAn aura zreNI ke pahile pahile dharmyadhyAna dhAraNa karane vAlA utkRSTa muni hI uttama dhyAtA (svAmI) hai| sAtha meM yaha bhI kahA hai ki samyagdRSTi, dezavratI pramatta saMyata muni ko bhI dharmya dhyAna hotA hai| ____ AcArya pUjyapAda, akalaMkabhaTTa, vidyAnaMdI Adi AcAryoM ne cauthe guNasthAna se apramattaguNasthAna taka ke prANiyoM ko dharmya dhyAna kA svAmI kahA hai| ina AcAryo kA avirata samyagdRSTi aura dezavirata ko upacAra se dharmyadhyAna kA svAmI kahanA hai kyoMki bhakti gRhastha kA dharmyadhyAna hai| unheM mokSa kA sAdhana bhUta dharmyadhyAna na hokara dharma bhAvanA rUpa (AjJAvicaya apAryAvacaya) dharmyadhyAna hotA hai| inhIM kI apekSA avirata samyagdRSTi aura dezavratI ko dharmyadhyAna kahA gayA hai| gRhasthAvasthA meM dhyAna kI siddhi kadApi nahIM ho sakatI haiM kyoMki gRhasthAvasthA kI ApadArUpI mahAn kIcar3a meM jinakI buddhi phaMsI huI hai tathA jo pracuratA se bar3he hue rAgarUpI jvara ke yaMtra se pIr3ita hai aura jo parigraha rUpI sarpa ke viSa kI jvAlA se mUchita hue haiM ve gRhasthajana vivekarUpI mArga se calate hue skhalita ho jAte haiM jaisA ki zubhacandra AcArya kahate haiN| khapuSpamathavAzRMgaM kharasyApi prtiiyte| na punardezakAle'pi dhyaansiddhirghaashrme| AkAza ke puSpa aura gadhe ke sIMga nahIM hote| kadAcit kisI deza va kAla meM inake hone kI pratIti ho sakatI hai parantu gRhasthAzrama meM dhyAna kI siddhi honI to kisI deza va kAla meM saMbhava nahIM hai| isa prakAra siddhi rUpa dharmyadhyAna ke adhikArI to apramatta muni haiM kintu bhAvanA rUpa dharma dhyAna gRhastha-avirata samyagdRSTi, dezavratI aura pramattasaMyata muni ko hotA hai|
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/54-2 acce 22 dharmyadhyAna ke dhyeya viSayoM para vicAra karate hue kahA gayA hai ki dravyadhyeya aura bhAvadhyeya donoM vastutaH Atma tatva kI upAdeyatA kA hI grahaNa karAte haiN| dravyadhyeya meM arahanta yA parameSThI grahaNa hote haiN| bhAva dhyeya meM svarUpa rUpa mAtra kA grahaNa kiyA gayA hai| yathArtha bhUta dhyeya ke grahaNa se hI dhyAna kI siddhi hotI hai| AcArya rAmasena ne kahA hai ki jaba dhyAtA dhyAna ke bala se apane zarIra ko zUnya karake dhyeya svarUpa meM praviSTa hone se svayaM usa rUpa ho jAtA hai, taba vahI usa prakAra ke dhyAna kI kalpanA se rahita hotA huA paramAtmA svarUpa ho jAtA hai / " dharmyadhyAna kaSAya sahita jIvoM ke hI hotA hai isa bAta kI puSTi karate hue AcArya vIrasena svAmI dhavalA pustaka 13 meM kahate haiM ki asaMyata samyagdRSTi, saMyatAsaMyata, pramattasaMyata, apramattasaMyata kSapaka aura upazamaka apUrvakaraNa saMyata kSapaka aura upazAmaka, anivRttisaMyata kSapaka aura upazAmaka evaM sUkSmasAmparAya saMyata kSapaka aura upazAmaka jIvoM ke dharmyadhyAna kI pravRtti hotI hai aisA jinendra deva kA upadeza hai isase jAnA jAtA hai ki dharmyadhyAna kaSAya sahita jIvoM ke hI hotA hai| kaSAya sahita prANI ke hone ke kAraNa yaha eka vastu (AtmA) meM stoka kAla taka hI rahatA hai| stoka kAla ke viSaya meM vIrasena svAmI hetu dete haiM ki kaSAya sahita pariNAma kA garbhagRha ke bhItara sthita dIpaka ke samAna cirakAla taka avasthAna nahIM pAyA jAtA hai| 12 AcArya vIrasena svAmI zubhopayoga, zuddhopayoga donoM meM hI dharmyadhyAna svIkAra karate haiN| dharmyadhyAna ke phala para vicAra karate hue kahA gayA hai ki - akSapaka jIvoM ko deva paryAya sambandhI vipula sukha milanA aura karmoM kI guNazreNI nirjarA honA phala hai tathA kSapaka jIvoM ke to asaMkhyAtaguNa zreNI rUpa se karma pradezoM kI nirjarA honA aura zubha karmo kA utkRSTa anubhAga kA honA dharmyadhyAna kA phala hai| aTThAIsa prakAra kI mohanIya kI sarvopazamanA aura mohanIya kA vinAza bhI phala hai 1 44 0000000
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 anekAnta / 54-2 scccccca AdipurANa meM dharmyadhyAna ke AjJAvicaya, apAyavicaya, saMsthAnavicaya aura vipAkavipaya cAra bheda svIkAra kiye gaye haiM / 45 200 AjJAvicaya- atyanta sUkSma antarita aura dUravartI padArtho ko viSaya karane vAlA jo Agama hai, use hI AjJA kahate haiM kyoMki pratyakSa aura anumAna ke viSaya se rahita kevala zraddhAna karane yogya padArtha meM eka Agama kI hI gati hotI hai|" vaha cAra anuyogoM meM vibhakta hai / dravyazruta aura bhAvazruta Agama sarvatra praNIta hai ata: usameM varNita sapta tatva padArtha SaDdravya paMcAstikAya kA cintana karate hue sthira honA AjJAvicaya dharmyadhyAna hai| apAyavicaya- tIna (mAnasika, vAcika, kAyika athavA janma jarA, mRtyu) prakAra ke saMtApa se bhare hue saMsAra rUpI samudra meM jo prANI par3e hue haiM unake apAya kA cintana karanA duHkhoM se nikAlane kA vicAra karanA apAya vicaya dharmyadhyAna hai / 17 vipAkavicaya- zubha aura azubha bhedoM meM vibhakta hue karmoM ke udaya se saMsArarUpI Avartta kI vicitratA kA cintavana karane vAle muni ke jo dhyAna hotA hai use Agama ke jJAtA tRtIya dharmyadhyAna kahate haiN| saMsthAnavicaya-loka ke AkAra kA bAra bAra cintavana karanA tathA loka ke antargata rahane vAle jIva ajIva adi tattvoM kA vicAra karanA caturtha dharmyadhyAna kahalAtA hai| AdipurANa tathA anya dhyAna viSayaka zAstroM meM dharmyadhyAna ke ukta cAra bhedoM kA hI kathana hai kintu cAritrasAra meM vizeSa kathana karate hue apAyavicaya, upAyavicaya, jIvavicaya, ajIvavicaya, vipAkavicaya, virAgavicaya, bhavavicaya, saMsthAnavicaya, AjJAvicaya, hetuvicaya ina daza bhedoM kA kathana kiyA gayA hai| dhyAna viSayaka granthoM meM saMsthAna vicaya ke piNDastha, padastha, rUpastha, rUpAtIta bheda nirUpita kiye gaye haiN|" AcArya amitagati ne padastha, piNDastha, rUpastha aura rUpAtIta krama 2 0000
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/54-2 svIkAra kiyA hai jisakI samAnatA bRhadravya saMgraha kI TIkA meM uddhRta dhyAna bhedoM meM bhI hai| ina dhyAnoM ke varNanIya viSayoM ke sambandha meM kahA gayA hai piNDasthe svAtmacintanaM, padasthe mNtrvaakysthm| rUpasthe sarvacidrUpaM rUpAtItaM nirNjnm|| piNDastha dhyAna meM svAtmacintana, padastha meM maMtra vAkyoM kA cintavana, rUpastha meM sarvacidrUpa arahanta svarUpa kA dhyAna aura rUpAtIta dhyAna meM niraMjana nirvikAra siddhAtmA ke svarUpa kA dhyAna karate hue ekAgratA ko prApta kiyA jAtA hai| jJAnArNava, upAsakAdhyayana", jJAnasAra Adi ke anusAra piNDastha dhyAna ke andara pArthivI dhAraNA, AgneyI dhAraNA, vAyavI dhAraNA, vArUNI dhAraNA aura tattvarUpavatI dhAraNA kA varNana hai| inakA dhyAna karane se svAtmarata saMyamI puruSa anAdikAlIna karmabandhana ko chinna karake mukti prApta kara sakatA hai| saMsthAna vicaya sambandhI dhyAna ke ina bhedoM kA tattvArthasUtra, mUlAcAra, bhagavatI ArAdhanA, dhyAnazataka aura AdipurANa meM ullekha bhI nahIM kiyA gayA hai| zukladhyAna kaSAyoM ke upazama yA kSaya hone kA nAma zuciguNa hai| AtmA ke isa zuciguNa ke sambandha se jo dhyAna hotA hai, use zukladhyAna kahate haiN| vaha zukla aura parama zukla ke bheda se do prakAra kA hai, usameM prathama zukla dhyAna chadmasthoM meM hotA hai arthAt zreNI ArohaNa karane vAle upazAmaka aura kSapaka ke sAtha upazAMta moha nAmaka guNasthAnavartI sAdhaka aura kSINa mohI jina ko hotA hai| dvitIya parama zukla dhyAna kevalI bhagavantoM ke pAyA jAtA hai| prathama zukla dhyAna ke bhI pRthaktvavitarka vIcAra aura ekatvavitarka vIcAra do bheda haiN| parama zukla dhyAna ke sUkSma kriyApratipAtI aura samucchinna kriyAnivarti ye do bheda hote haiN| yahAM itanI vizeSatA hai ki AdipurANakAra zreNI se zukla dhyAna svIkAra karate haiM kintu dhavalAkAra SSSSSSSSOC2222222222
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/54-2 AcArya vIrasena upazAMta kaSAya nAmaka gyArahaveM guNasthAna se caudahaveM guNa sthAna taka ke sAdhakoM meM zukla dhyAna mAnate haiN| pRthaktvavitarkavIcAra __ pRthaktva kA artha bheda hai, vitarka kA artha dvAdazAMga zruta hai vIcAra kA tAtparya artha, vyaMjana aura yoga kI saMkrAnti hai| eka artha se dUsare artha kI prApti honA artha saMkrAnti hai| eka vyaMjana se dUsare vyaMjana meM prApta hokara sthira honA vyaMjana saMkrAnti aura eka yoga se dUsare yoga meM gamana honA yoga saMkrAnti hai| isa prakAra jisa dhyAna meM vitarka-zruta ke padoM kA pRthak-pRthak rUpa se vIcAra-saMkramaNa hotA rahe use pRthaktva vitarkavIcAra nAmaka prathama zukla dhyAna kahA jAtA hai| upazAnta kaSAya vAlA sAdhaka yA zreNI ArohaNa karane vAlA sAdhaka zukla lezyA se yukta rahatA huA antarmuhUrta kAla taka chaha dravya nau padArtha viSayaka cintana karatA hai aura usI meM sthira ho jAtA hai| artha se arthAntara kA saMkramaNa hone para bhI isa dhyAna kA vinAza nahIM hotA kyoMki isase cintAntara meM gamana nahIM hotaa| yaha donoM zreNiyoM meM hotA hai| ekatvavitarkavIcAra dhyAna yahAM eka kA bhAva ekatva hai| vitarka dvAdazAMga ko kahate haiM aura avIcAra kA artha asaMkrAnti hai| abhedarUpa se vitarka sambandhI artha vyaMjana aura yogoM kA avIcAra (asaMkrAnti) jisa dhyAna meM hotA hai vaha ekatva vitarka avIcAra nAmaka dvitIya zukla dhyAna hai| AdipurANa meM kahA hai-jisa dhyAna meM vitarka ke ekarUpa hone ke kAraNa vIcAra nahIM hotA arthAt jisameM artha, vyaMjana aura yogoM kA saMkramaNa nahIM hotA use ekatvavitarkavIcAra kahate haiN| isa dhyAna kA dhyAtA zuklalezyA vAlA, moha ko naSTa karane vAlA, tIna yogoM meM se kisI eka yoga kA dhAraNa karane vAlA paramatapasvI amita tejadhArI mahAmuni hotA hai| jo bArahaveM guNasthAna meM pahuMcA huA hotA hai|
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ janekAnta/54-2 SOSocc8888OOD sUkSmakriyApratipAtI yahAM kriyA kA artha yoga hai aura vaha yoga jisake patanazIla ho vaha pratipAtI kahalAtA hai| usakA pratipakSa apratipAtI hai, jisameM kriyA arthAt yoga sUkSma hotA hai, vaha sUkSma kriyA kahA jAtA hai aura sUkSmakriyA hokara jo apratipAtI hotA hai vaha sUkSmakriyA apratipAtI dhyAna kahalAtA hai| isake svAmI kevalI haiN| ve kevalajJAnI samudghAta kI vidhi prakaTa karate haiN| samudghAta ke mAdhyama se aghAtiyA karmoM kI sthiti ke asaMkhyAta bhAgoM ko naSTa kara dete haiM aura azubha karmoM ke anubhAga ke bhI ananta bhAga naSTa karate haiN| antarmuhUrta meM yogarUpI Asrava kA nirodha karate hue kAya yoga ke Azraya se vacanayoga aura manoyoga ko sUkSma kahate haiM phira kAya yoga ko bhI sUkSma kara usake Azraya se hone vAle sUkSma kriyA pratipAtI dhyAna ke svAmI kevalI hote haiN| samucchinna kriyAnivarti-jisameM kriyA-yoga samyak prakAra se ucchinna ho cukA hai, vaha samucchinna kriyA haiN| samucchinna kriya hokara jo karma bandha se pUrNa nivRtta nahIM hue haiM arthAt mukta nahIM hue haiM vahI samucchinna kriyA nivarti dhyAna karane vAle haiM, unakA dhyAna hI vyuparata kriyA nivarti yA samucchinna kriyA nivarti kahalAtA hai jaisA ki AdipurANakAra bhI kahate haiM jisake samasta yogoM kA pUrNa nirodha ho gayA hai aise yogirAja pratyeka prakAra Asrava se rahita hokara samucchinna kriyA nivarti nAma ke caturtha zukla dhyAna ko prApta hote haiN|" yaha dhyAna bhI antarmuhUrta taka dhAraNa kiyA jAtA hai| isake svAmI ayoga kevalI caudahaveM guNasthAna ke upAntya samaya meM bahattara aura antima samaya meM teraha karma prakRtiyoM ko vinaSTa kara mukti prApta karate haiN| paramasiddhAtmA banakara akSaya ananta amUrtika ho siddhAlaya meM virAjamAna hote haiN| ukta prakAra ke dhyAna ke bheda-prabhedoM kA varNana kiyaa| dhyAna sabhI tapoM kA sAra hai| dhyAna kA sarvAtizAyI mahatva isalie hai kyoMki isake dvArA hI karmo kI nirjarA hokara mukti prApta hotI hai|
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/54-2 1. Avazka niyukti gAthA 1463 2. AdipurANa parva 2 zloka 8 3. parva 21 zloka 12 4 parva 21 zloka 13-14 5. parva 21 zloka 9 6. tatra pratyayaikatAnatA dhyAnam pA bho. 3/2 7. visuddhimaggo pR. 141-151 8 Avazka niyukti 1476-77 9 bhagavadgItA 12-22 10 manusmRti 1-12, 6-72 11 raghuvaMza 1-73 12. abhijJAnazAkuntalam 7 13. jJAnAt dhyA viziSyate 14 tasmAdAzayazuddhacaryamiSThA ttvaarthbhaavnaa|| ____ jJAnazuddhistastasyAM dhyaanshuddhiruuddhaahtaa|| AdipurANa parva 21 zloka 26 15. dhyAnazataka 8 16 tatvArthasUtra 6-28 yogapradIpa 15-33 17 dhyAnaMtuviSaye tasminneka pratyaya satati-abhijJAna cintAmaNi koSa 1/84 18 AdipurANa parva 21 zloka 27, 28, 29 19 taittirIyopaniSada 20 visuddhimagga 21. jJAnArNava 3/28-31 22. "Rtamardanamarti vA tatra bhavamAtam" tatvArtharAjavartika 9/28/1 23-25. AdipurANa parva 21, zloka 31-36, 38 26. jJAnasAra gAthA 12 27. tatvArthasUtra 1/35 28-32 AdipurANa parva 21, zloka 45, 50, 51, 57-64 33 prazastapraNidhAnayat sthira mekatravastuni, taddhyAnamuktaM muktyaMga dharmya ___ zuklamitidvighAM A pu pa 21 zloka 132 34. dhavalA pustaka 13 pRSTha 60 35 AdipurANa parva 21 zloka 133 36 samAdhitaMtra 35 37 AdipurANa parva 21 zloka 85-87 38. jJAnArNava gAthA 25 pR 267 39 AdipurANa parva 21 zloka 102 va 156 40 jJAnArNava 41. tatvAnuzAsana 135-36 42. dhavalapustaka 13 pR. 74 43 jJAnArNava pR 268 gA 28 44 dhavala pustaka 13 pR. 13 gA. 56-57 45-47 AdipurANa parva 21, zloka 134, 135, 141 48 yogasAra gAthA 97 49. jJAnArNava 34/1 (1877) 50 bRhadravyasaMgraha gA. 48 kI saMskRta TIkA 51 jJAnasAra 52 jJAnArNava 53. upAsakAdhyayana 54-55. AdipurANa parva 21, zloka 167, 168 56. dhavala pu. 13 pR. 79 57-59 AdipurANa parva 21, zloka 179, 189, 196 rIDara-digambara jaina kAlija, bar3auta nidezaka-digambara jaina muni vidyAnaMda zodhapITha, bar3auta
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/54-2 jaina zramaNAcAra aura dhyAna-vimarza __- DaoN. azoka kumAra jaina bhAratavarSa dharma pradhAna deza hai| yahAM para vaidika paramparA evaM zramaNa-paramparA kA pravAha avicchanna rUpa se gatimAna hai| donoM hI paramparAoM meM vizAla vAGmaya upalabdha hai| zramaNa saMskRti kI cintanadhArA mUlata: AdhyAtmika hai| adhyAtma meM dharAtala para jIvana kA carama vikAsa zramaNa saMskRti kA antima lakSya hai| jIvana kA lakSya sacce sukha kI prApti hai| yaha sukha Atma-svAtaMtrya meM hI saMbhava hai| karmabandhanamukta saMsArI jIva isakI pahacAna nahIM kara pAtA vaha indriyajanya sukhoM ko vAstavika sukha mAna letA hai| zramaNa-saMskRti vyakti ko isa bheda-vijJAna kA darzana karAkara use nizreyas ke mArga para calane ke lie pravRtta karatI hai| jaina zramaNa samatA kI sAkSAt pratimUrti hai| jaina AcAra kA lakSaNa samatva prApti hai aura vaha rAga-dveSa kI nivRtti se hI saMbhava hai| sUtrakRtAMga kI zIlAGkakRta TIkA' meM likhA hai 'zrAmyati tapasA khidyata iti kRtvA zramaNo vaacyH| arthAt jo AtmA kI sAdhanA ke lie zrama karatA hai yA tapa-sAdhanA se zarIra ko kheda-khinna karatA hai vaha zramaNa hai| zramaNa zabda svayaM meM mahAn tapasvI sAdhu kA dyotaka hai| ve bahiraMga aura antaraMga tapoM meM nirata rahakara AtmasAkSAtkAra kI dizA meM agrasara hote haiN| antaraMga tapoM meM dhyAna kA zAstroM meM atyanta mahatva pratipAdita kiyA gayA hai| ___'dhyai cintAyAm' dhAtu se dhyAna zabda niSpanna hai tathA jisakA artha hotA hai cintn| eka viSaya meM cintana kA sthira karanA dhyAna hai| tatvArthasUtra meM likhA hai ki 'uttama saMhanana vAle kA eka viSaya meM cittavRtti kA rokanA dhyAna hai jo antarmuhUrta taka hotA hai| aparAjitasUri ne eka padArtha meM jJAna santati ke nirodha ko dhyAna kahA hai| bhagavatI ArAdhanA meM dhyAna kI sAmagrI ke viSaya meM kahA hai ki bAhya dravya ko
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 anekAnta/54-2 dekhane kI ora se A~khoM ko kiMcit haTAkara arthAt nAsikA ke agrabhAga para dRSTi ko sthira karake eka viSayaka parokSa jJAna meM caitanya ko rokakara zuddha cidrUpa apanI AtmA meM smRti kA anusaMdhAna kreN| yaha dhyAna saMsAra se chUTane ke lie kiyA jAtA hai| AcArya jinasena ne tanmaya hokara kisI eka hI vastu meM jo citta kA nirodha kara liyA jAtA hai use dhyAna kahA hai| vaha dhyAna vajravRSabhanArAca saMhanana vAloM ke adhika se adhika antarmuhUrta taka hI rahatA hai| jo citta kA pariNAma sthira hotA hai use dhyAna kahate haiM aura jo caMcala rahatA hai use anuprekSA, cintA, bhAvanA athavA citta kahate haiN|' yoga, dhyAna, samAdhi, dhIrodha arthAt buddhi kI caMcalatA rokanA, svAnta nigraha arthAt mana ko vaza meM karanA aura anta:saMlInatA arthAt AtmA ke svarUpa meM lIna honA Adi saba dhyAna ke hI paryAyavAcaka zabda hai| dhyAna ke bheda-dhyAna ke do prakAra haiM-1. zubha dhyAna 2. azubha dhyaan| bhogI kI zakti kA upayoga azubha dhyAna meM hotA hai| yogI kI zakti kA upayoga zubha dhyAna meM hotA hai| ataH dhyAna ko prAthamika bhUmikA se uThAkara antima zikhA taka le jAne ke cAra AyAma haiM cattAri jhANA paNNatA taM jahA aTTe jhANe rohe jhANe dhamme jhANe sukke jhaanne|' tatvArtha sUtra meM bhI likhA hai 'Artaraudradharmya zuklAni'' arthAt dhyAna ke cAra prakAra kahe haiM-ArtadhyAna, raudradhyAna, dharmyadhyAna aura shukldhyaan| 1. ArttadhyAna-Arta zabda 'Rta' athavA 'arti' inameM se kisI eka se banA hai| inameM se Rta kA artha duHkha hai aura artikI, ardanaM arti, aisI nirukti hokara usakA artha pIr3A pahuMcAnA hai| isameM jo hotA hai vaha ArtadhyAna hai| isake cAra bheda haiN| 1. aniSTa saMyoga 2. iSTa viyoga 3. parISaha (vedanA) 4. nidaan| kaSAya sahita hone se yaha aprazasta mAnA jAtA hai| 2. raudradhyAna-yaha bhI kaSAya sahita hotA hai ata: yaha bhI aprazasta dhyAna ke antargata hai| isameM krUratA kA prAdhAnya hotA hai| hiMsaka evaM krUra bhAvoM ssocessssssccccccccc
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/54-2 o ccccc se yukta sva aura para ke ghAta kA nirantara cintana karanA raudradhyAna hai| raudradhyAna ke corI, asatya, hiMsA kA rakSaNa tathA chaha prakAra ke Arambha ko lekara cAra bheda kahe haiN|" Arta aura raudradhyAna aprazasta hai| sugati meM vighna DAlane vAle aura mahAn bhaya ke kAraNa hone se mahAbhaya rUpa raudra aura Arta dhyAna ko tyAga kara buddhi sampanna kSapaka dharmyadhyAna aura zukladhyAna ko dhyAtA hai| 3. dharmyadhyAna-dharma se yukta dhyAna dharmadhyAna hai| yahAM dharma zabda vastusvabhAva kA vAcaka hai ata: dharma arthAt vastu svabhAva ko dharma kahate haiN| tattvArtha sUtra meM likhA hai 'AjJApAyavipAka saMsthAna vicayAya dharmyam' arthAt AjJA, apAya vipAka aura saMsthAna inakI vicAraNA ke nimitta mana ko ekAgra karanA dharmyadhyAna hai|'5 zivArya ke anusAra Arjava, laghutA, mArdava, upayaza aura jinAgama meM svAbhAvika ruci, ye dharmyadhyAna ke lakSaNa haiN|" sthAnAMgasUtra meM dharmyadhyAna ke cAra lakSaNa batAye haiM-1. AjJAruci arthAt pravacana meM zraddhA honA 2. nisargaruci-satya meM sahaja zraddhA honA 3. sUtraruci-sUtra paThana se satya meM zraddhA utpanna honA 4. avagAr3ha ruci-vistRta paddhati se satya meM zraddhA honaa| dhyAna kI ekAgratA ke lie AlambanoM kA honA Avazyaka ho jAtA hai| zivArya ne isa sambandha meM likhA hai-dhyAna karane ke icchuka kSapaka ke lie yaha loka AlambanoM se bharA huA hai| vaha mana ko jisa ora lagAtA hai vahI Alambana bana jAtA hai| dharmyadhyAna ke mukhya cAra Alambana mAne gaye haiM1. vAcanA 2. pRcchanA 3. parivartanA 4. anuprekssaa| zivArya ne sabhI anityAdi bAraha anuprekSAoM ko dharmyadhyAna ke anukUla Alambana mAnA hai|" bheda-dharmadhyAna ke cAra bheda haiM-AjJA vicaya, apAya vicaya, vipAka vicaya tathA saMsthAna vicaya-ye cAroM dharmyadhyAna ke dhyeya bhI hai| inakA vivaraNa isa prakAra hai1. AjJA vicaya-pAMca astikAya (jIva, pudgala, dharma, adharma aura AkAza) SaD jIva nikAya (pRthvI, apa, teja, vAyu, vanaspati aura trasa), kAla dravya tathA anya karmabandha, mokSa Adi ko jo sarvajJa kI AjJA se hI gamya hai, AnaviSaya nAmaka dharmagyAna ke S SSSCCCCCCCC2
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 anekAnta/54-2 SSSSSSSssccccccccccer dvArA vicAra karatA hai| parama dayAlu aura rAga-dveSa se rahita sarvajJadeva ne jisa rUpa meM inheM kahA hai ve usI rUpa meM haiN| isa prakAra ke cintana ko AjJA vicaya dharmadhyAna kahate haiN| 2. apAya vicaya-tIrthaMkara pada ko dene vAle darzana vizuddhi Adi dvArA kathita upadeza ke anusAra karatA hai athavA jIvoM ke zubha aura azubha karma viSayaka apAyoM kA vicAra karatA hai| isakA abhiprAya hai ki jIva zubha aura azubha karmo se kaise chUTe isa prakAra kA satata cintana apAya vicaya hai| 3. vipAka vicaya-karmo ke phala, udaya, udIraNA, saMkrama, bandha tathA mokSa Adi kA cintana karanA vipAka vicaya dharmyadhyAna hai|" 4. saMsthAna vicaya-paryAya arthAt bheda sahita tathA vetrAsana, jhallarI aura mRdaMga ke samAna AkAra sahita Urdhvaloka, adholoka aura madhyaloka kA cintana karanA saMsthAna vicaya dharmyadhyAna hai| 4. zukladhyAna-jisameM zuci guNa kA sambandha ho use zukla kahate haiN| jisameM ativizuddha guNa hote haiM, karmoM kA upazama tathA kSaya hotA hai aura zukla lezyA hotI hai vaha zukladhyAna hai| jaba kSapaka dharmyadhyAna ko pUrNa kara letA hai taba vaha ati vizuddha lezyA ke sAtha zukladhyAna ko dhyAtA hai kyoMki pariNAmoM kI paMkti uttarottara nirmalatA ko liye hue haiN| ata: vaha krama se hI hotI hai jisane prathama sIr3hI para paira nahIM rakhA vaha dUsarI sIr3hI para nahIM car3ha sktaa| ata: dharmyadhyAna meM paripUrNa huA apramatta saMyamI hI zukladhyAna karane meM samartha hotA hai| bheda-zukladhyAna ke cAra bheda haiM-1. pRthaktvavitarka 2. ekatvavitarka 3. sUkSmakriyApratipAti 4. vyuprtkriyaanivrti|28 1. pRthaktvavitarka vIcAra-prathama zukladhyAna kA nAma pRthaktva vitarka hai kyoMki isameM yoga parivartana ke sAtha dhyeya kA bhI parivartana hotA rahatA hai isalie isako pRthaktva kahate haiN| zrutajJAna ko vitarka kahate haiN| caudaha pUrvo kA jJAtA sAdhu hI isa zukladhyAna ko dhyAtA hai isalie isa prathama zukladhyAna ko savitarka kahate
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/54-2 haiM athavA zruta kA kAraNa hone se vitarka zabda kA artha zruta hai| nAnA artho ke vAcaka jo zabda haiM unameM saMkrama arthAt parAvartana ko aura yogoM ke parivartana ko vIcAra kahate haiN| isa vIcAra hone se zukladhyAna ko Agama meM savIcAra kahA hai| isa taraha pRthaktva arthAt bhedarUpa se vitarka arthAt zruta kA vIcAra (saMkrAnti) jisa dhyAna meM hotA hai vaha pRthaktvavitarka vIcAra nAmaka prathama zukladhyAna hai| yaha dhyAna upazAntamoha kaSAya nAmaka gyArahaveM guNasthAnavI jIvoM ko hotA hai|" 2. ekatvavitarka avIcAra-yaha dUsarA zukla-dhyAna kA bheda hai isakA nAma ekatvavitarka hai kyoMki isameM eka hI yoga kA avalambana lekara eka hI dravya kA dhyAna kiyA jAtA hai ata: eka dravya kA avalambana lene se ise ekatva kahate haiM prathama zukladhyAna kI taraha dUsarA bhI savitarka hai| yaha dhyAna kSINamoha nAmaka bArahaveM guNasthAnavI jIvoM ko hotA hai|" 3. sUkSmakriyA pratipAti-sUkSmakAyayoga meM sthita kevalI usa sUkSma bhI kAyayoga ko rokane ke lie tIsarA zukladhyAna dhyAtA hai| yaha dhyAna vitarka aura vIcAra se rahita avitarka aura avIcAra hai| isameM prANa, apAna, zvAsocchvAsa kA pracAra, samasta kAya-yoga, manoyoga, vacana yoga rUpa halana-calana kriyA kA vyApAra naSTa ho jAtA hai isalie vaha akriya hai| isa dhyAna se saba karmo kA Asrava ruka jAtA hai ata: ise niruddha yoga kahA hai| isake anantara koI dhyAna nahIM hotA isase ise apazcima kahA hai tathA yaha parama zukladhyAna hai| 4. vyuparatakriyA nivarti-kAya-yoga kA nirodha karake ayogakevalI audArika, taijasa aura kArmaNa zarIroM kA nAza karatA huA antima zukladhyAna ko dhyAtA hai| eka antarmuhUrta kAla taka atinirmala usa dhyAna ko karake zeSa cAra aghAti karmoM kA vinAza kara mokSa ko prApta hotA hai| ayoga kevalI ke upAntyasamaya meM bAsaTha aura antima samaya meM teraha prakRtiyAM naSTa ho jAtI haiN|
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 anekAnta/54-2 usake pazcAt vaha zuddhAtmA Urdhvagamana svabhAva ke kAraNa eka hI samaya meM loka ke anta paryanta jAkara siddhAlaya meM virAjamAna ho jAtA hai| jaina zramaNAcAra meM jJAna aura dhyAna ye donoM kArya zramaNa ke vizeSa rUpa se varNita kiye gaye haiN| Antarika tapoM meM dhyAna sAdhanA para vizeSa bala diyA gayA hai| ataH karma kSaya meM dhyAna kI mahatvapUrNa bhUmikA hai| sandarbha 1. sUtratAGga , zIlAMkakRta TIkA 1/16 2. ekAgracintAnirodhodhyAnamiti-mUlAcAravRtti 5/197 3. uttama saMhananasyaikAgracintA nirodho dhyaanmaantrmuhuurtaat| tatvArthasUtra 9/27 4. ekasmin prameye niruddhajJAnasatatirdhyAnam-vijayodayA TIkA pR. 249 5. bhagavatI ArAdhanA gAthA 1701 kI vijayodayA TIkA pR 756 6. AdipurANa 2118 7. vahI 21/9 8. vahI 21/12 9 sthAnAMga sUtra-4 10. tatvArthasUtra 9/28 11. sarvArthasiddhi pRSTha 351 12-14 bhagavatI ArAdhanA gAthA 1697, 1692, 1699 15 tatvArthasUtra 9/27 16-17 bhagavatI ArAdhanA gAthA 1703 kI vijayodayA TIkA pR. 757, gAthA 1704 18 ThANaM 4/66 pR 310 19-24. bhagavatI ArAdhanA 1870, 1705, 1706, 1707, 1708, 1709 25 sarvArtha siddhi 9/28 pR. 874 26. kArtikeyAnuprekSA gAthA 481 27 bhagavatI ArAdhanA gAthA 1871 28. tatvArthasUtra 9/39 29-32. bhagavatI ArAdhanA gAthA 1872-1875, 1878, 1881, 1883 - variSTha prAdhyApaka, jaina vidyA evaM tulanAtmaka dharma darzana vibhAga jaina vizva bhAratI saMsthAna, lADanUM (rAja.)
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta / 54-2 ccccccccdc aparigraha se dvandvavisarjana : samatAvAdI samAja - racanA DaoN. suSamA arorA vijJAna ke uttarottara vikAsa ke sAtha yaha vizva cAhe jitanA choTA hotA jA rahA ho, usameM eka kone se dUsare kone taka pahuMcane kI samaya kI dUsarI cAhe kitanI saMkucita hotI jA rahI ho, kintu usakI parivAra jaisI choTI aura rASTra jaisI bar3I ikAiyoM ke bIca bhI saMgharSa aura azAnti ke bAdala ghumar3a rahe haiN| rASTra rUpI ikAiyoM ke bIca saMtulana banAye rakhane ke lie saMyukta rASTrasaMgha jaisI vizAlatama saMsthAeM bhI nirantara asaphala ho rahI haiN| nagara, grAma aura parivAra Adi choTI ikAiyoM ke bIca bhI saMgharSa aura azAnti kA jo tUphAna uThatA hai, use grAma, nagara, pradeza athavA rASTra kI nyAyapAlikAeM zAnta nahIM kara pAtIM, apitu azAnti ke jhaMjhAvAta se ve svayaM bhI atizaya bhArAkrAnta hokara apanI asamarthatA ko svIkAra karane lagIM haiN| vartamAna zatAbdI ke samAjazAstrI isa saMgharSa aura azAnti ke samAdhAna karane kA athaka prayAsa karake bhI asaphala ho rahe haiM aura unake dvArA sthApita samAjavAda ke Adarza ko apanAkara calane vAlI bar3I-bar3I ikAIyAM nirantara bikhara rahI haiN| soviyata rUsa kA vighaTana isakA jvalanta pramANa hai| bhArata ke prAcIna manISiyoM ne utkaTa sAdhanA se prasUta viveka (RtambharA prajJA- yogaja jJAna) ke dvArA sudUra bhaviSya meM uThane vAlI ina samasyAoM ko pahacAnA thA aura mAnava samAja ko unase surakSita banAye rakhane ke lie kucha upAya prastuta kiye the| unake anusAra samAja kI samasta samasyAoM kA kAraNa lobha, moha Adi mAnasa vikAra hote haiN| ina manovikAroM kA kAraNa premamaya vAtAvaraNa meM jIne vAlA madhura mAnava hiMsaka aura krUra ho uThatA hai|' vaha sarala aura sahaja jIvana jInA chor3akara dala-prapaMca ko apanA letA hai / santoSapUrNa tRpta jIvana ke sthAna para ananta lAlasAo, kAmanAoM se grasta hokara bhaTakane laga jAtA hai| prAcIna bhArata ke prAyaH sabhI sampradAyoM ke manISiyoM ne vidveSa aura azAnti ke isa mUla ko samAna
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/54-2 rUpa se dekhA thA aura unakA nirvivAda rUpa se paraspara abhinna eka mArga sujhAyA thA, jaina paramparA ne sarvaprathama ise aNu yA mahAvrata ke rUpa meM svIkAra kiyA, to bauddha paramparA ne daza mUla zikSAoM meM inheM pratiSThita kiyaa| vaidika paramparA ke manu aura paMtajali Adi ne inheM yama ke nAma se sArvabhauma mahAvrata mAnA hai| ahiMsA Adi mahAvratoM ke pratipakSI hiMsA, asatya (chala-chadma), steya (parasvApaharaNa), abrahmacarya (kAmukatA) aura parigraha arthAt lobha, moha pUrvaka ananta sAdhana-sAmagrI kA saMgraha; ye mAnava kI ananta samasyAoM ke mUla haiN| prastuta Alekha meM hama parigraha ke duSpariNAmoM tathA aparigraha ke mAdhyama se mAnava kI bahuvidha samasyAoM ke samAdhAna ke rUpa para vicAra kreNge| parigraha kA artha hai kama yA adhika, choTe yA bar3e, sacitta yA acitta vidyamAna yA avidyamAna bAhya dravyoM athavA Abhyantara bhAvoM ke prati Asakti evaM mamatva kA anubhava karate hue citta kA lobha-moha se mRcchita honaa| aparigraha kA artha hai amuurchaa|' aparigraha vrata (aNuvrata aura mahAvrata) ke pAlana meM ina sabake prati Asakti; mamatva (mUrchA) kA parityAga karanA abhISTa hotA hai| mamatva kI parateM jitanI saghana hotI haiM, nirmalatA para utanA hI saghana AvaraNa rahatA hai| sAdhaka ke pAsa jo vastra, pAtra, kambala, pAda proMchana Adi, yahAM taka ki pIchI aura kamaNDalu, jo saMnyAsa dharma ke anivArya upakaraNa haiM, ke prati bhI mamatA (Asakti) rUpI mUrchA kA visarjana abhISTa hai| ina sAMsArika yA dhArmika upakaraNoM ke prati rAgavaza apanatva yA svAmitva kI kalpanA hone se unakI prApti meM harSa aura aprApti meM pIr3A kA janma hotA hai tathA harSa aura pIr3A ke prati lagAva yA durAva aneka prakAra ke saMgharSoM ko janma detA hai| parigraha ke mUla meM lobha aura moha rahA karate haiN| eka bAra utpanna hue lobha kI phira koI sImA nahIM hotI kAmanAeM nirantara vaise hI bar3hatI calI jAtI haiM, jaise ghRta kI Ahuti se agni|' jisake phalasvarUpa samAja meM bar3I-bar3I viSamatAeM, baira-virodha aura saMgharSa utpanna hote haiN| cAroM ora azAnti kA sAmrAjya chA jAtA hai| sAmAjika niyama athavA rAja-vyavasthA dvArA parigraha kI bhAvanA kA unmUlana kabhI sambhava nahIM hai| isI kAraNa parigrahamUlaka viSamatAoM, saMgharSo aura azAnti kA zamana samAja vyavasthA athavA rAjavyavasthA dvArA na kabhI ho sakA hai aura na kabhI ho skegaa| isIlie
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/54-2 dharmasaMsthA ne manuSya kI Abhyantara cetanA ko jAgRta kara parigraha-vRtti para niyamana karane kA prayatna kiyA hai| Abhyantara cetanA ke jAgRta hone para sAmAnya manuSya bhI sAdhanA meM pravRtta hotA hai aura usake ucca aura uccatara zikhara para pahuMcatA hai| isa tathya ko kendra meM rakhakara jainamanISiyoM ne parigraha ke pratipakSabhUta aparigraha kI sAdhanA ko aNuvrata aura mahAvrata ke rUpa meM pAlanIya mAnA hai| sAmAnya gRhastha ke kartavyoM meM parivAra kA bharaNa-poSaNa, sAmAjika vyavasthAoM ke saMcAlana meM yogadAna, AzrayahIna jIva-jantuoM, kITa-pataMgoM kA pAlana, sAdhu-saMtoM aura munijanoM ke nirvighna sAdhanA-sampAdana ke lie unake AhAra Adi kI vyavasthA ityAdi bahuta kucha sammilita hai| ve hI sampUrNa samAja ke Azraya usI prakAra hote haiM, jaise nadiyoM kA Azraya samudra hotA hai| isalie unake lie kucha parigraha dharma-sAdhana ke rUpa meM anivArya bana jAtA hai, parantu vahIM sAdhanoM ke prati mamatA (Asakti) moha aura aura lobha viSamatA, saMgharSa aura azAnti ko janma dete haiN| ataeva gRhasthoM ke pAsa parigraha hote hue bhI vaha saMyamita ho, saMtulita ho, ise dhyAna meM rakhakara jaina muniyoM ne unake lie aNuvrata ke rUpa meM aparigraha ko pAlanIya mAnA hai| jaisA ki pahale kahA gayA hai ki parigraha ke sAtha-sAtha moha-mamatA banI hI rahatI hai aura yaha moha-mamatA mana kA eka sahaja dharma hai| isalie manISiyoM ne mana ke saMyama kI ora vizeSa dhyAna diyA hai| mana ko samajhAne ke lie unhoMne tarka diye haiM ki sAMsArika bhoga kI sAmagrI sAdhanabhUta parigRhIta sAmagrI acira sthAyI hai, vinAzazIla hai, usakA viyoga to honA hI hai| usake prati Asakti hone para vaha sAdha nasAmagrI-viyoga pIDAdAyI hogA, to kyoM na anAsakta bhAva se usakA tyAga kiyA jaaye| mana meM isa prakAra ke cintana ke aMkurita hokara vikasita aura puSTa hone para mana ke adhIna hokara kArya karane vAlI indriyAM viSayoM kI ora AkRSTa nahIM hotI, kyoMki indriya rUpI senA ke adhyakSa mana meM viSayoM ke prati Asakti samApta ho cukI hotI hai| jisa prakAra pratyakSa yuddha meM vIratApUrvaka yuddha karatI huI senA bhI senApati ke mAre jAne para svAmIhIna hokara bhayabhIta aura nirAza ho jAtI hai tathA yuddhabhUmi ko chor3akara bhAga khar3I hotI hai, usI prakAra viSaya-vAsanA rUpI yuddhabhUmi meM mana ke anAsakta ho jAne para, dUsare zabdoM meM viSayoM ke prati mana ke
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 __ anekAnta/54-2 Conssssssccccccccces mara jAne para indriyAM viSaya vAsanAoM meM nahIM TikatIM, ve bhI vahAM se bhAga khar3I hotI haiM maNaNaravaiNo maraNe marati seNAI iNdiymyaaii| tANaM maraNeNa puNo maraMti nnisseskmmaaiN|| viSayoM ke prati mana meM Asakti rahane para indriyAM asaMyata hokara viSayopabhoga ke lie bhAgatI haiN|| phalata: manuSya ApattiyoM se ghira jAtA hai| aneka prakAra ke saMgharSoM meM par3akara apanI zAnti kho baiThatA hai| ata: sAdhaka paramparA ne indriyoM ke saMyama ko hI sukhoM kA mUla mAnA hai| kahA bhI gayA hai ApadAM kathitaH panthA indriyaannaamsNymH| tajjayaH saMpadAM mArgo yeneSTaM tena gmytaam||2 jaina paramparA ke isa aparigraha siddhAnta kI mUlabhUmi ko zrImadbhagavadgItA meM bahuta manovaijJAnika DhaMga se prastuta kiyA gayA hai| vahAM kahA gayA hai ki parigraha se prApta hone vAle, dUsare zabdoM meM parigraha se abhISTa viSayopabhogoM kA cintana karane mAtra se unake prati Asakti utpanna hotI hai| viSayoM ke prati Asakti kAmanA ko janma detI hai| yaha anivArya nahIM hai ki kAmanA sadA sampUrNa rUpa se pUrNa hoN| aisI sthiti meM kAmI ke hRdaya meM krodha bhabhaka uThatA hai| krodha se sammoha kA janma hotA hai, arthAt krodha se viveka vilIna hone lagatA hai, jisakA pariNAma hotA hai smRtibhrNsh| smRtibhraMza kA uttararUpa hai buddhinAza aura buddhinAza kA pariNAma hai srvnaash| yahAM gItAkAra kA tAtparya yaha hai ki parigraha sarvanAza kA kAraNa hai, isalie jo sarvanAza se bacanA cAhate haiM, unheM aparigraha kA pAlana anivArya rUpa se karanA caahie| parigraha kA artha kevala sthUla rUpa se bhoga-sAdhanoM kA saMgraha hI nahIM hai, apitu mana aura vacana se bhI unake prati Asakti hai| eka sAmAnya gRhastha jo aNuvrata ke rUpa meM aparigraha kA pAlana karatA hai, vaha apekSita sAdhana-sAmagrI kA na kevala mana aura vacana se, apitu sthUla rUpa se bhI parigraha to karatA hai, parantu usake prati Asakti nahIM rkhtaa| isIlie vaha parigraha karate hue bhI kSetravAstuhiraNyasuvarNadhana-dhAnya dAsa-dAsI gharelU upakaraNa ke sambandha meM eka pramANa nizcita karatA hai ki maiM isa mAtrA se SSSSSSSSCCCCCCCCC
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta / 54-2 35 cccccccccdo adhika (kheta), ghara, suvarNa AbhUSaNa, dhana-dhAnya, dAsa-dAsI tathA anya gharelU upakaraNoM ko saMgRhIta nahIM karUMgA aura isa nirdhArita sImA kA vaha AjIvana pAlana karatA hai| sthUla rUpa se inakA pAlana karatA huA, yadi vaha mana se bhI parigraha karane ko socatA hai to use aticAra kahA jAtA hai| aticAra kA svarUpa isa prakAra ho sakatA hai, mAna lIjie eka vyakti ne kSetra aura vAstu ke sambandha meM parimANa nirdhArita kiyA ki maiM eka kheta se adhika kheta yA eka ghara se adhika ghara nahIM rkhuuNgaa| isa nizcaya ke anusAra usane anya khetoM aura gharoM ko tyAga bhI diyA; kintu kAlAntara meM usake kheta ke pAsa eka aura kheta sulabha ho jAtA hai evaM usake ghara ke pAsa eka aura ghara usake adhikAra meM A jAtA hai| usa samaya usa vyakti ke mana meM lobha utpanna ho jAtA hai aura vaha nirdhArita pramANa kA sthUla rUpa se pAlana karane ke lie donoM khetoM ke bIca kI vibhAjaka rekhA ko miTAkara do khetoM ko eka banA letA hai| donoM gharoM ke madhya kI sImA - bhitti ko tor3akara unheM eka ghara ke rUpa meM pariNata kara detA hai| isa sthiti meM vaha kSetra, vAstu pramANa kA sthUlataH pAlana avazya kara rahA hai, parantu ise kSetra - vAstu pramANa kA aticAra hI kahA jaayegaa| isI prakAra suvarNa AbharaNa, dhana-dhAnya, dAsa-dAsI aura gharelU upakaraNa Adi ke pramANa - nirvAha ke lie atirikta navIna prApta ko kisI prakAra pramANa meM lAnA athavA kisI anya ke ghara surakSita kara denA dhana-dhAnya, dAsa - dAsI, kupya Adi kA aticAra mAnA jaayegaa| ina sabhI aticAroM meM mAnasika parigraha kA adhika mahattva hai / " 14 aparigraha mahAvrata ke pAlana meM mahAvratoM kI nimnalikhita pAMca bhAvanAeM bahuta mahattvapUrNa haiN| ye bhAvanAeM haiM- pAMcoM jJAnendriyoM ke viSayoM meM se priya ke prati rAga aura apriya ke prati vidveSa kA pUrNatayA parityAga / ina bhAvanAoM ko zrotrendriya rAgoparati, cakSurindriya rAgoparati, ghrANendriya rAgoparati, rasanendriya rAgoparati aura sparzendriya rAgoparati nAma se jAnA jAtA hai| ina pAMcoM bhAvanAoM meM manojJa ke prati rAga ke visarjana ke sAtha-sAtha amanojJa ke prati dveSa kA visarjana bhI Avazyaka mAnA jAtA hai|" yahAM prazna ho sakatA hai ki aparigraha ke krama meM amanojJa ke prati dveSa ke visarjana ko bhAvanA meM kyoM sammilita kiyA gayA hai? kyoMki viSaya-bhoga sAmagrI cAhe manojJa ho yA amanojJa, usake prati dveSa to parigraha kA kAraNa nahIM banatA / CC3000
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 anekAnta/54-2 Sssssssscccccccccee isa AzaMkA kA samAdhAna yaha hai ki rAga aura dveSa eka hI sikke ke do pahalU haiN| jisa prakAra anukUlatA taTasthatA ke pratikUla hai aura manojJa vastu ke prati rAga kI sUcaka hai, usI prakAra amanojJa ke prati dveSa bhI taTasthatA ke pratikUla hai aura anukUla ke prati rAga-vRtti ko sUcita karatA hai kyoMki anukUla ke prati rAga ke abhAva meM anukUlatA-pratikUlatA kA bodha na hone se amanojJa ke prati dveSa honA sambhava nahIM hai| amanojJa ke prati dveSa kI utpatti tabhI ho sakatI hai, jaba usake viparIta (manojJa) ke prati rAga ho| isalie jisa prakAra rAga parigraha kA mUla hai, usI prakAra rAga ke samAnAntara amanojJa ke prati utpanna hone vAlA dveSa bhI parigraha kA kAraNa hai aura isIlie ukta pAMcoM bhAvanAoM meM manojJa ke prati rAga aura amanojJa ke prati dveSa ko samAna rUpa se saMgRhIta kiyA gayA hai| jaina paramparA meM mUlataH parigraha ke anataraMga aura bAhya ye do bheda kiye gaye haiN| inameM antaraMga parigraha ke 14 bheda haiM-mithyAtva, hAsya, rati, arati, zoka, bhaya, jugupsA, strIveda, puruSaveda, napuMsakaveda, krodha, mAna, mAyA aura lobh| bAhya parigraha ke 10 bheda haiM--kSetra, vAstu, dhana, dhAnya, dvipada, catuSpada, yAna, zayanAsana, kupya aura bhaanndd| isa prakAra parigraha ke kula caubIsa bheda haiN| yaha bheda kalpanA atyanta sUkSma aura manovijJAna para AdhArita hai| ina saba kA mana, vacana aura kAya pUrvaka tyAga se hI aparigraha mahAvrata siddha hotA hai| uparyukta antaraMga aura bAhya parigrahoM kA pUrNavisarjana kramaza: caudaha guNasthAnoM meM ArohaNa ke mAdhyama se hotA hai| yahAM yaha prazna ho sakatA hai ki parigraha viSamatA, saMgharSa aura azAnti kA kAraNa kisa prakAra hai? isa prasaMga meM yaha suvidita honA cAhie ki prakRti jahAM vizva ke vividha prANiyoM ko janma detI hai, vahIM vaha unake AhAra Adi ke lie apekSita mAtrA meM hI (na kama na adhika) bhogasAdha na bhI prastuta karatI hai| jaba mAnava-samAja ke kucha vyakti anivArya apekSA se adhika sAdhana sAmagrI saMkalita kara lete haiM, to nizcaya hI dUsarI ora kucha logoM ke lie anivArya sAdhana-sAmagrI kA abhAva ho jaayegaa| aisI sthiti meM asantoSa aura saMgharSa kA janma honA svAbhAvika hai, jo azAnti kA mUla kAraNa banatA hai| bhUkha se tar3apatA huA vyakti, vyaktivizeSa ke pAsa apAra bhojana-sAmagrI ko dekhakara usake prati
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta / 54-2 aaaaaa IrSyA-dveSa se yukta hokara saMcita bhojana ko prApta karane ke lie saMgharSa kare aura hiMsA Adi krUra karmoM ko apanAne lage, yaha asvAbhAvika nahIM hai| dUsarI ora sAdhana-sampanna vyakti lobha-moha ke kAraNa apanI sampatti kI rakSA ke prayatna meM una kSudhApIr3itoM ke prati bhI krUra ho jAye, yaha bhI sahaja hI hai| yaha saba saMgharSa aura azAnti kA hI rUpa hai, jisakA janma parigraha ke kAraNa huA hai| saMgharSa, kalaha, hiMsA aura azAnti kI sthiti utpanna na ho, isIlie mahAvIra svAmI sahita prAcIna bhArata ke sabhI prabuddha vicArakoM ne aparigraha ko sArvabhauma mahAvratoM meM svIkAra kiyA hai| una logoM ne gRhasthoM ke lie bhale hI pramANa-parimANa kA nirdhAraNa kiyA hai parantu yati janoM ke lie sarvaparigraha ke niSedha ko anivArya mAnA hai| jina gRhasthoM ko AMzika rUpa se dharmasAdhana ke lie parigraha kI anumati bhI dI hai, unake lie bhI yaha nirdeza diyA hai ki ve manojJa athA amanojJa bhautika sAdhanoM ke prati Asakti rahita hoN| isa anAsakti ko samaya-samaya para paripuSTa karate rahane ke lie gRhasthoM ke lie dAna rUpa kartavya ko bhI Avazyaka batAyA hai, jisase samAja meM viSamatA kA janma na ho ske| yadi thor3I bahuta viSamatA anumata parigraha ke kAraNa utpanna bhI huI ho, to dAna Adi ke kAraNa usakA vilaya ho sake tathA samatAvAdI samAja kI sthApanA ho ske| 37 yahAM eka prazna ho sakatA hai ki jisa prakAra eka sAmAnya gRhastha ko Aja kisI vastu kI AvazyakatA hone para usake pAsa saMgRhIta dhana-sampatti ke vinimaya se hI apekSita vastu sulabha ho pAtI hai, usI prakAra bhaviSya meM bhI kisI anivArya vastu ko prApta karane ke lie vinimaya hI eka mAtra upAya vidita hotA hai aura vinimaya ke lie Avazyaka hai saMgraha arthAt prigrh| isa prakAra bhaviSya sukhamaya ho, surakSita ho, isake lie parigraha Avazyaka pratIta hotA hai| vastutaH bhaviSya kI surakSA ke lie parigraha kA honA Avazyaka nahIM hai / aneka logoM ne gRhastha jIvana meM bhI aparigraha kA samagra rUpa se pAlana karate hue bhI pUrNa Anandamaya aura surakSita jIvana jIkara sAmAnya gRhasthoM ke lie eka Adarza prastuta kiyA hai| isa dRSTi se mithilA ke ayAcI mizra kI kathA (itihAsa) ko uddhRta kiyA jA sakatA hai| COCCOL
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/54-2 mithilA ke prAya: sabhI vidvAn ayAcI mizra kA nAma bahuta garva se lete haiM aura unakI vidvattA tathA nispRhatA kI prazaMsA karate nahIM thkte| unakA vAstavika nAma paM. jayadeva mizra thaa| eka dina se adhika ke lie bhojana sAmagrI kA saMgraha na karanA unakA niyama thA evaM kabhI kisI se yAcanA na karanA unakA vrata thaa| apane isa vrata ke kAraNa hI ve ayAcI mizra ke nAma se prasiddha ho gaye the| zAstroM kA adhyayana karane athavA zAstra sambandhI gutthiyoM ke sulajhAne ke lie unake yahAM vidyArthiyoM aura vidvAnoM kA tAMtA lagA rahatA thaa| mizrajI apane nitya karma pUjA-pATha Adi se nivRtta hokara apanI kuTiyA meM Asana para baiTha jAte aura Ane vAle vidyArthiyoM tathA jijJAsuoM ko kramazaH par3hAte aura unakI zaMkAeM dUra krte| vidyArthI aura vidvAn jijJAsu Ate aura pIche baiTha jaate| jaba pUrva Agata jijJAsu uThakara cale jAte, taba pIche vAle Age bar3hakara mizrajI ke sammukha apanI jijJAsA prakaTa krte| yahI vahAM kI paramparA thii| __ mizrajI kI vidvattA aura akiMcanatA kI khyAti sarvatra pradeza meM ho gayI thii| usa kSetra ke rAjA ke pAsa bhI unakI khyAti phuNcii| rAjA ne socA ki mere rAjya meM itanA bar3A vidvAn garIba rahe, yaha mere lie lajjA kI bAta hai| vaha apane mahala se nikalakara mizrajI kI kuTiyA para phuNcaa| vahAM aneka jijJAsu pahale se baiThe the| vaha bhI praNAma karake sabase pIche bar3I zAlInatA ke sAtha baiTha gyaa| eka-eka karake jaba Age ke loga adhyayana karake uTha gaye, taba rAjA ne Age bar3ha kara punaH paMDitajI ko praNAma kiyaa| mizrajI ne usase pUchA-bolo, tumhArI kyA samasyA hai? rAjA ne apanA paricaya dekara kahA ki maiMne ApakI vidvattA aura garIbI donoM ke viSaya meM sunA hai, maiM ApakI sevA ke lie kucha anna aura kucha dha na-sampatti lAyA thA, Apa svIkRti deM to maiM bAhara se uThavAkara rakhavA duuN| paM. jayadeva mizrajI ne apanI patnI ko AvAja lagAyI aura usake Ane para usase bhaNDAra kA hAla puuchaa| paMDitAnI ne santoSa kI mudrA meM uttara diyA ki Aja ke lie bharapUra sAmAna eka ziSya ghara meM pahuMcA gayA hai| paMDitAnI kA uttara sunakara mizrajI ne rAjA se bahuta AdarapUrvaka kahA-mahArAja! ghara meM saba kucha hai, Apa kisI garIba ko yaha dAna dene kI kRpA kreN| rAjA ne bahuta Agraha kiyA ki kala ke lie yA Age ke Ssscccccccccer
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/54-2 lie rakha leN| parantu mizrajI ko yaha svIkAra nahIM thaa| unakA uttara thA jisane Aja taka merA prabandha kiyA hai, usa prabhu kA apamAna hogA, yadi maiM kala kI cintA kruuNgaa| ataH Apa kRpA karake vaha saba le jAeM, jo mujhe denA cAhate haiM, vaha kisI aura ko de deM jise isakI AvazyakatA hai| Aja samAja ke ninyAnabe pratizata loga hI nahIM, lAkhoM meM eka Adha ko chor3akara prAyaH sabhI loga jIvana bhara ke lie hI nahIM, apitu Age kI sAta pIr3hiyoM taka ke lie dhana-sampatti zIghra se zIghra ekatra karane kI socate haiN| isI cintA meM vyApArI sAmAnoM meM milAvaTa karatA hai, munAphAkhorI evaM corabAjArI karatA hai tathA Teksa kI corI karatA hai, sarakArI karmacArI ghUsakhorI karatA hai aura rAjanetA bar3e se bar3A bhraSTAcAra karatA hai| samAja kA eka anya varga lUTa-khasoTa, corI-DakaitI aura hatyAeM karatA hai| ina saba anAcAroM ke pIche logoM kI yaha mithyA vicAradhArA, yaha mithyAdarzana kArya karatA hai ki Aja jitanA dhana saMgraha kara leMge, kala kA hamArA jIvana utanA hI sukhI aura surakSita rhegaa| vastutaH dhana kA saMgraha karanA jitanA kaSTakara hai, usakI rakSA kI cintA usase adhiAka kaSTadAyI hai tathA dhana ke naSTa hone para jo apAra kaSTa hotA hai, vaha kalpanAtIta hai| Aja samAcAra patroM ke panne corI, DakaitI aura dhana ke kAraNa hone vAlI hatyAoM ke samAcAroM se bhare rahate haiN| aisI hatyAeM kisI garIba kI nahIM hotI, jhuggI-jhopar3I vAloM kI nahIM hotI, parigrahI lakhapatiyoM aura karor3apatiyoM kI hotI haiN| tAtparya yaha hai ki mehanata karake yA chala-prapaMca karake ekatra kI gayI dhana-sampatti surakSA nahIM, bhaya pradAna karatI hai| dhana kA sabase acchA upayoga hai daan| binA kisI svArtha ke, binA kisI pratyAzA ke paricita- aparicita una sabhI ke lie apane pAsa vidyamAna dhana sampatti athavA upayoga sAdhanoM kA upayoga karanA jinako unakI AvazyakatA hai| baiMka meM jamA kI gayI dhanarAzi kI apekSA isa prakAra upayoga kiyA gayA dhana adhika surakSita rahatA hai, AvazyakatA par3ane para apratyAzita rUpa se hamAre pAsa A jAtA hai| apekSA rahita hokara diyA gayA dAna samAja meM prema aura saumanasya kI pratiSThA karatA hai, bhAI-cArA banAtA hai, eka-dUsare ke hRdaya ko jor3atA hai| dAna ke mAdhyama se jarUratamanda vyaktiyoM meM vitaraNa karate rahane kI samAja kI pravRtti samAja
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 anekAnta/54-2 conc ke pratyeka vyakti meM surakSA aura nizcintatA kI bhAvanA ko baddhamUla karatI hai| pratyeka vyakti Azvasta ho jAtA hai ki kala yadi vipannatA ne merA dvAra khaTakhaTAyA, to hamArA samAja hameM bhI apanI goda meM lekara pUrA saMrakSaNa pradAna kregaa| hIre javAharAta, sonA-cAMdI athavA baiMka baileMsa kabhI yaha surakSA nahIM de sktaa| isalie yadi hama pUrNa surakSA cAhate haiM, zAntipUrvaka nibhaya jIvana jInA cAhate haiM, to hameM dAnazIla (aparigrahI ) bananA hogaa| smaraNIya hai ki parigRhIta dhana-sampatti na sAtha AyI hai, na sAtha jaayegii| dAna ke dvArA jitanA prema prApta kara liyA jAyegA, vahI kAma aayegaa| samatAvAdI samAja kA mukhya uddezya hai : anucita rAga aura dveSa kA tyaag| dUsaroM ke sAtha anyAya tathA atyAcAra kA vyavahAra nahIM karanA; nyAyapUrvaka hI apanI AjIvikA sampAdita karanA; dUsaroM ke adhikAroM ko har3apa nahIM karanA, dUsaroM kI AjIvikA ko hAni nahIM pahuMcAnA, unako apane jaisA svatantra aura sukhI rahane kA adhikArI samajhakara unake sAtha bhAIcAre kA vyavahAra karanA, unake utkarSa meM sahAyaka honA, unakA kabhI apakarSa nahIM socanA, jIvanopayogI sAmagrI ko svayaM ucita aura Avazyaka rakhanA aura dUsaroM ko rakhane denA, saMgraha, lolupatA, zoSaNa kI vRtti kA parityAga karanA aadi| kahane kA tAtparya yaha hai ki jaina AcAryo ne samatAvAdI samAja ko Adarza samAja ke rUpa meM svIkAra kiyA hai aura usakI sthApanA ke lie aparigraha ko pradhAna hetu mAnA hai| jaina AcAryo ne jitanI zakti ahiMsA para lagAyI hai, utanA hI bala aparigraha para diyA hai, kyoMki ahiMsA kI siddhi aparigraha ke maMtra se hI ho sakatI hai| aparigraha kA pUrNatayA pAlana hone kI sthiti meM sAdhaka, sAdhaka na rahakara siddhakevalI ho jAtA hai| + sandarbha . lobhamohakrodhapUrvakAH mRdumadhyAdhimAtrA:.. . iti 1. vitarkAH hiMsAdayaH. pratipakSabhAvanam / yogasUtra 2/34 2. hiMsARnRtasteyabrahmaparigrahebhyo viratirvratam / dezasarvato'NumahatI / tattvArthasUtra, 711-2 3. pANAtipAtA veramaNIsikkhApadaM samAdiyAmi / mudAvAdAveramaNI. / adinnAdAnAveramaNI. | abrahmacariyAveramaNI. / -visuddhimagga / XXXXOO
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 . 4. (ka) yamAn seveta satataM na niyamAn kevalAn budhH| yamAn patatyakurvANo ............... / / manusmRti 4/204 (kha) ahiNsaastyaasteybrhmcryaaprigrhaaH| jAtidezakAlasamayAnavacchinnAH sArvabhaumAH mhaavrtm| yogasUtra 2/30-31 5 muurchaaprigrh.|-tttvaarth sUtra 7/17, dazavaikAlika 6/21 6 na jAtu kAma kAmAnA upabhogena shaamyti| ___ haviSA kRSNavarmeva bhUya evaabhivrdhte|| manusmRti 2194 7 yathA nadInadAH sarve sAmare yAnti sNsthitim| tathaivAzramiNa sarve gRhasthe yAnti sNsthitim|| manusmRti 6/90 8. avazyaM yAtArazcirataramuSitvARpi viSayA, viyoge ko bhedastyajati na jano ytsvymmuun| vrajantaH svAtantryAdatulaparitApAya manasaH, mvayaM tyaktA hyete zamasukhamanaMtaM viddhti|| jaina tattvamImAMsA pR. 14 se uddhRta 9. iMdiyaseNA pasarai maNa-Naravai-periyA Na sNdeho| tamhA maNasaMjamaNaM khavaeNa ya havadi kaayvyN| ArAdhanAsAra 58 10. ArAdhanAsAra, 60 11. indriyANAM hi caratAM ynmnoRnuvidhiiyte| tadasya harati prajJAM vAyu vamivAmbhasi / / zrImadbhagavadgItA 2/67 12. jaina tattvajJAnamImAsA, pR. 17 se uddhRt| 13. (ka) dhyAyato viSayAnpuMsa. sNstessuupjaayte| saMgAtsaMjAyate kAmaH kaamaatkrodhoRbhijaayte|| krodhAdbhavati sammohaH smmohaatsmRtivibhrm.| smRtibhraMzAd buddhinAzo buddhinaashaatprnnshyti|| zrImadbhagavadgItA 2/62-63 (kha) manasazcendriyANA ca yatsvasvArthe prvrtnm| yadRcchayeva tatta jJA indriyAsaMyamAvidu. / / jaina tattvajJAnamImAMsA pR 13 se uddhRta 14 kSetravAstuhiraNyasuvarNadhanadhAnyadAsIdAsakupyapramANAtikramAH / tattvArthasUtra 7129 15. (ka) mUlAcAra 5/144, cArittapAhuDa 36, AcArAMga 2/15, samavAyAga samavAya 25 (kha) manojJAmanojJendriyaviSayarAgadveSavarjanAni pNc| tattvArthasUtra 718 16. mUlAcAra 5/210-211, bhagavatI ArAdhanA 1118-1119, tattvArthasUtra 7/29, 8/9 pUrva saMskRta vibhAgAdhyakSa 185, dvArikApurI, mujaphpharanagara (u.pra.)-251001
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 5330 anekAnta / 54-2 cccccccaao saMyama : eka prAyogika sAdhanA = vinoda kumAra jaina, TIkamagar3ha saMyama eka satata prAyogika sAdhanA kI prakriyA hai| isa sAdhanA kI zuruAta karane se pUrva saMyama zabda kA artha evaM artha- saMlipta bhAva ( gUr3hagarbhita bhAva) ko samajhanA Avazyaka hai| saMyama sam + yama yama arthAt jIvana-paryanta nirvahana hetu liye jAne vAlA vrt| aisI pratijJA jo jIvana bhara ke lie dhAraNa kI jAtI hai| sam> sama arthAt samatA / samatA se spaSTa hotA hai ki nija bhAva sthiti meM icchA-AkAMkSA, saMkalpa-vikalpa rahita hokara iSTa-aniSTa ko eka samAna grahaNa karate hue svAbhAvAnusAra kRtitva meM dRr3hatA banAye rkhnaa| samatA sva se hI nisRta ho sakatI hai, AvaraNita yA thopI huI nahIM ho sktii| adhika sUkSmatA se samajhane ke lie sama kA eka anya bhAva grahaNa karate haiN| sama se huA samana (zamana) arthAt indriyaka viSaya bhogoM kI tuSTi, lipsA evaM gRddhatA Adi vikArI bhAvoM kA zamana, matalaba vikArI bhAvoM ko zAMta karanA yA unakA upazama honaa| to saMyama zabda ko aba hama isa prakAra paribhASita kara sakate haiM "karmodaya ke vipAka kA nimitta pAkara svabhAva se pare utpanna hone vAlo vikArI bhAvoM kA zamana kara samatApUrvaka jIvana paryanta nirvahana hetu dhAraNa kiye gaye vrata ko saMyama kahate haiN| " prazna utpanna hotA hai ki indriyoM kA zamana hI kyoM karanA va kaise karanA ? sAmAnya bhAva rahatA hai ki indriyoM evaM mana kA damana karane se saMyama AtA hai| damana meM icchAzakti kI dRr3hatA ko pramukhatA prApta hai, jo ajJAnabhAva se bhI ho sakatI hai| yaha bAta vegavatI bahatI nadI kI dhArA para bAMdha banAne jaisI hI bAta hai, dhArA ke vega ke viparIta ar3akara khar3e hone picocon
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/54-2 comics.comcccccccror jaisI bAta hai| isameM tIvra vega kI sthiti meM dhvaMsa (patita) ho jAne, bAMdha ke TUTa jAne kI AzaMkA prabala rahatI hai| TUTana sadaiva vidhvaMsa va vinAza kI janmadAtrI hai jabaki zamana meM viveka ko pramukhatA prApta hai| viveka = vi + ve + ka vi = viziSTa ve = vettA ka = kriyA to viveka se bhAva spaSTa huA ki aisI kriyA jo viziSTa vettA dvArA kI jAya yAni viziSTa vettAtmaka kriyaa| sarala rUpa meM kaheM to vizeSa jJAnayukta kriyaa| viziSTa jJAna vastu svarUpa ko jAnane evaM usakA yathArtha bhAva grahaNa karane se prakaTa hotA hai| vastu svarUpa jAne evaM grahaNa kiye binA heya-upAdeya, kRta-akRta kI sthiti spaSTa nahIM hotI hai| heya ko tyAga upAdeya ko grahaNa kara nijAtma svarUpa kA vettA hokara kI jAne vAlI kriyA hI dharma hai evaM isI se mana evaM indriyoM kA zamana (zAMti) hotA hai| ___ to samagra svarUpa para vicAra karane se spaSTa hotA hai ki aisA karma/kArya jo mana evaM indriyoM kA zamana kara jIvana-paryanta samatA bhAva se kiyA jA ske| udAharaNasvarUpa kisI ko kahA jAya ki camar3e kI vastuoM kA tyAga kara do to usake mana meM turanta prazna utpanna hogA, kyoM? yadi yahI bAta use sIdhe na kaha kara samajhAyA jAya ki kisa prakAra hiMsA kA mArga apanA kara camar3e ko prApta kiyA jAtA hai| isa prakriyA meM usa zabda vargaNA rahita jIvoM kA kitanI vedanA sahana karanI par3atI hai| usako samajhAyA jAye ki sva jaisA hI jIva tatva una pazuoM meM bhI vidyamAna rahatA hai| aisI vastuoM ke upayoga se svayaM meM hiMsAdika vikArI bhAva utpanna hote haiM aura pariNAmasvarUpa kisa prakAra bAra-bAra janma-maraNa kI yaMtraNA sahane ko yaha jIva majabUra hotA hai| isake alAvA camar3e se itara vastuoM kA upayoga karane se bhI abhISTa kArya vizuddhipUrvaka sampanna ho jAte haiM, to phira aisA vyakti svataH hI camar3e ke upayoga se svayaM to vimukha hotA hI hai, dUsaroM ko preraNA bhI detA hai|
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/54-2 aba dekhiye, na to pravAha kI dhArA ko bAMdhanA par3A, na hI dhArA ke viparIta khar3A honA par3A aura yatheSTa kArya sampanna ho gyaa| bhAiyoM! pravAha kI dhArA ko bAMdhanA saMyama nahIM, apitu pravAha kI dhArA ko sahI dizA pradAna kara denA hI saMyama hai| mana meM sadaiva bhAva utpanna hote rahate haiM, bhAvoM kI dhArA para savAra ho, buddhi ko vAhanacAlaka banAkara mana akalpanIya tIvratA se vicaraNa karatA hai| mana ke isa svacchaMda vicaraNa se AkAMkSA, lAlasA evaM gRddhatA utpanna hotI hai, jisase para-padArtho meM prabala moha jAgrata hotA hai| viveka ke paine aMkuza se jaba mana ke buddhi se jur3e taMtuoM para prahAra hotA hai taba buddhi saMyamita hotI hai| buddhi ke saMyamita hote hI mana kI gati maMda ho jAtI hai| punaH viveka ke aMkuza se dizA pAkara mana dRSTavya dizA meM calanA zurU kara detA hai| sahI dizA prApta hote hI dazA badalane meM dera nahIM lgtii| dazA kA badalanA hI saMyama kI pUrNatA hai| isa labdhi kI prApti ko sulabha karane hetu apane jIvana meM eka kramagata prayoga kI AvazyakatA para bala detA hUM, jisase jIvana kI dizA avazya hI parivartita hogii| isa jIvana kA koI bhI eka dina cayanita kara prAta: sokara uThane se lekara rAtri ko zayana se pUrva taka kiye gaye pratyeka choTe-bar3e kAryo kI sUcI una kAryo meM lage samaya ke sAtha likha leN| aba prayoga kI sAmagrI taiyAra hai| Apake kRta kI eka dina kI yaha sUcI hI Apake jIvana kI dizA parivartita kregii| kaise? sarvaprathama to Ane vAle dinoM meM kisI bhI eka dina, jisa dina Apa apekSAkRta zAMta evaM prasanna anubhUta kara rahe hoM, isI sUcI para vicAra evaM adhyayana zurU kara deN| yaha kriyA cAra caraNoM meM pUrNatA ko prApta hogii| prathama caraNa meM isa sUcI para mAtra laukika dRSTi se hI vicAra ho paayegaa| dekhiye evaM svayaM nirNaya kIjiye ki isa sUcI meM kitane kArya bilkula hI anAvazyaka kArita hue haiM jinako kiye bagaira bhI ApakA jIvana ArAma se cala sakatA thaa| thor3e se ciMtana se yaha svayaM hI spaSTa ho jAyegA taba apane agale dinoM kI dinacaryA se aise anAvazyaka kAryoM ko kramazaH haTAte jaayeN| isa caraNa kI pUrNatA taka Apa pAyeMge ki Apake pAsa apane Avazyaka kAryoM ke lie adhika samaya hai| pariNati meM Apa apane Avazyaka kArya adhika zAMti, tanmayatA evaM saphalatApUrvaka niSpAdita kara paayeNge| isase ApakA vizvAsa svayaM meM dRr3ha hogA tathA mana zAMta hogaa|
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/54-2 dUsare caraNa meM aba usa sUcI para adhika ekAgratA se ciMtana saMbhava ho sakegA aba dekhiye ki kisa-kisa kArya meM Apane kitanA-kitanA samaya lagAyA hai| kyA vAstava meM utanA hI samaya laganA cAhie thA yA phira usase kucha kama samaya meM bhI usI kuzalatA se usa kArya ke niSpAdana ke lie paryApta hai| Apa pAyeMge ki vAstava meM Apane kAphI samaya vyartha kiyA hai, jo Apa bacA sakate the| isa samaya ko bacAne kA abhyAsa kriye| samaya kI bacata ke sAtha hI ApakI UrjA kA apavyaya bhI rukegaa| dUsare caraNa kI pUrNatA taka Apa pAyeMge ki Apake pAsa kAphI samaya evaM UrjA bacI rahatI hai| prathama do caraNoM kI kriyA se aba Apake pAsa samaya evaM UrjA donoM kA surakSita koSa ho gayA hai| isI koSa ke sadupayoga se aba tIsarA caraNa zurU hotA hai| isa koSa kA upayoga aise kAryo meM karanA zurU kariye jisase mana saMyamita, zAMta ho sake, svabhAva meM dRr3hatA Aye tathA loka meM kIrti bhI phaile| aise sva, para kalyANakArI kArya karanA zurU kreN| supAtroM ko dAna, dayA dAna, deva,pUjana, gurupAsti, svAdhyAya, zAstra zravaNa aadi-aadi| isa prakAra ke kAryo se jahAM eka ora nija svarUpa se nikaTatA meM vRddhi hogI vahIM dUsarI ora jIvana meM samyak zraddhAna, jJAna evaM zubha bhAvoM kI vRddhi hogii| samyak bhAva Ane se SaTkAya ke jIvoM kI rakSA hetu kRtasaMkalpita hoNge| jIvana meM nikAMkSita karma kA mahatva samajha skeNge| pApa prakRtiyoM kA kSayopazama hogA, puNya prakRtiyoM ke phalodaya meM vRddhi hokara puNyAzravI utkRSTa puNya prakRtiyoM kA baMdha hogaa| isase loka meM vaibhava, kIrti, yaza meM vRddhi ko prApta ho nizaMkita rUpa se dharma mArga para calane kI dRr3hatA svameya vRddhi ko prApta hogii| tRtIya caraNa kI pUrNatA se huI zubha bhAvoM kI vRddhi kA avalamba le caturtha caraNa, jo mukhyataH dhyAna evaM ciMtana kA caraNa hai, kI zuruAta kriye| sociye, anAdikAla se dUsaroM para dayA, karuNA karatA AyA hUM, para-padArthoM ko jAnane kA puruSArtha karatA AyA huuN| kyA Aja taka dUsaroM para karuNA, dayA kara pAyA? kyA para kI dazA, para kA pariNamana parivartita kara pAyA? kyA vAstava meM para-padArtho kA pariNamana parivartita kara pAnA saMbhava hai? yA ve saba apane-apane dravya, kSetra, kAla, bhAva kI sImAoM meM sImAbaddha hokara svataMtra, nirbAdha pariNamana kara rahe haiM? ina praznoM para ciMtana o OCOCCCC222227 C
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 anekAnta/54-2 Nosoessssssssccccccccceir se yahI satya udbhASita hogA ki anAdi se kiye gaye mere prayatna vRthA haiN| eka dravya kA dusare dravya meM praveza hI saMbhava nahIM hai| eka dravya dusare kA kartA ho hI nahIM sktaa| pratyeka dravya apane-apane dravya, kSetra, kAla, bhAva rUpI majabUta cAradIvArI se nirmita mahala meM svacchaMda pariNamana karatA hai| mAtra yaha jIvana dravya hI hai jo bhAvarUpI dIvAra meM moharUpI khir3akI se para dravyoM, unakI kriyAoM evaM pariNamana ko dekha-dekha kara unase mohAviSTa ho tAdAtmya sthApita karane ke mithyAbhimAna ko grahaNa kara una kriyAoM kA kartA svayaM ko mAnane kI bhUla kara baiThatA hai| basa yahIM se jIva ke bhoktA hone kI anavarata kriyA cala par3atI hai| kartA bhAva Ate hI Azrava evaM baMdha ke kSetrAdhikAra meM phaMsa kara unake kucakra kA hissA bana jAtA hai| karma prakRtiyoM ke udaya ke vipAka kA nimitta pAkara Atma pradezoM meM utpanna spaMdana se nirvikalpa na raha pAkara apanA samagra udvelita kara letA hai, phira AzrayabhUta padArtho ko nimitta mAnakara unameM rAgadveSa karatA huA Azrava-baMdha udaya ke jAla meM ThIka usa makar3I kI taraha, jo svanirmita jAle ke vistAra kI cAha meM bAhara nikalane kA taMtu bhUla usI jAle meM phaMsa kara bhramita hotI huI prANoM kA utsarjana kara detI hai, yaha jIva janma-maraNa ke jAla meM ulajha caurAsI lAkha yoniyoM ke cakra meM phaMsa kara raha jAtA hai| ciMtana se prakaTa yaha satya dhyAna kI dizA badala detA hai| dhyAna aba parApekSI na rahakara nijAtma svarUpa ko jAnane evaM usase tAdAtmya sthApita karane ke puruSArtha meM rata ho jAtA hai| mRta jJAna kA avalamba chor3a nija jJAna prakAza meM, tatva, artha evaM svarUpa kA satya khoja DAlatA hai| taba jJAna, jJAna se jJAna kA paricaya karA detA hai| baMdhuoM, para ko jAnane ke prayatna anAdi se karate hue bhI para ko jAna nahIM pAye apitu moha-mithyAtva meM hI ulajha kara raha gye| magara svayaM ko jAnane ke uparAMta para ko jAnane kI AvazyakatA hI nahIM raha jAtI hai kyoMki svAtma prakAza meM para apanI samasta paryAyoM ke sAtha yugapat pratibhASita hotA hI hai| to jJAna jaba jJAna se jJAna ko jAna le, basa tabhI saMyama svata: pUrNatA ko prApta ho jAtA hai| -18, mahAdeva nagara, jayapura-302021
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/54-2 paM. pannAlAla jI "sAhityAcArya' ke katipaya preraka saMsmaraNa ( unakI lekhanI se) - saMkalanakartA-bra. viveka jaina 'vicAra' svargIya paM. jugalakizora jI mukhyAra, jaina zruta ke advitIya vidvAna the| sva sampAdita granthoM ke Upara unakI likhita prastAvanAeM sarvamAnya hotI thIM, Apa itihAsa ke apratima vidvAn the| mANika candra granthamAlA se prakAzita saMskRta TIkAyukta ratnakaraNDaka zrAvakAcAra ke Upara Apane jo aitihAsika prastAvanA likhI hai, vaha paravartI vidvAnoM ke lie mArgadarzaka huI hai| Apane jinavANI ke prakAzanArtha sarasAvA meM vIrasevA maMdira kI sthApanA kI aura usake lie apanA sarvasva samarpita kara diyaa| Apake darzana kA mujhe kaI bAra saubhAgya milA hai| san 1944-45 kI bAta hogii| sAmAjika nimantraNa para maiM sahAranapura ke vArSika rathotsava meM zAmila huA thA, usa samaya vahAM sva. paM. mANikacandra jI nyAyAcArya bhI vidyamAna the| utsava ke bAda maiM apane sahapAThI mitra paM. paramAnanda jI zAstrI se milane ke liye sarasAvA gayA thA, sandhyA ke samaya hama donoM mitra kahIM ghUmane cale gaye, jaba rAta ko 9 baje vApisa Aye taba zrI jugalakizora jI mukhtAra bole kahAM cale gaye the? donoM mitra! hama ApakI pratIkSA meM baiThe haiN| viSaya thA ratnakaraNDaka zrAvakAcAra ko "mUrdharuhamuSTivAso bandha paryaGkabandhanaM caapi| sthAnamupavezanaM vA samayaM jAnanti samayajJA" zloka kI TIkA meM maiMne samaya kA arthakAla na likhakara AcAra likhA thaa| "samayAzapathAcAra kAla--siddhAnta-savida!" itymrH| isa koza ke anusAra samaya kA artha AcAra bhI hotA hai| sAmAyika karane vAle zrAvaka ko sAmAyika meM baiThane ke pahale apane keza tathA vastroM ko samhAlakara baiThanA cAhiye jisase bIca meM AkulatA na ho| baiThakara yA khar3e hokara sAmAyika kI jA sakatI hai| hAtha kI muTThiyAM bhI baMdhI hoM phailI na hoN|
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 anekAnta/54-2 isa artha ko dekhakara unhoMne bar3I prasannatA pragaTa kI kAla kA varNana to agale zloka meM eka bhakta yA upavAsa ke samaya sAmAyika vizeSa rUpa se karanA caahie| dUsare dina unhoMne prAta:kAla vIrasevA maMdira sarasAvA meM hI merA zAstra pravacana rakhA; zAstra pravacana meM maiMne prakaraNa prApta "anekAnta" kI vyAkhyA karate hue kahA ki aneka kA artha yaha nahIM ki nIbU khaTTA bhI hai, pIlA bhI hai aura gola bhI hai kintu paraspara virodhI nitya-anitya, eka-aneka Adi do dharma hI aneka kahalAte haiN| vivakSA ke anusAra una donoM dharmo kA paraspara samanvaya kiyA jAtA hai| vyAkhyA ko sunakara Apa bahuta prasanna hue ki anekAnta ke aneka zabda kA paraspara virodhI do dharma artha karanA saMgata hai| paraspara virodha nitya anitya eka aneka artha hote haiN| ___ Apa samantabhadra svAmI ke bahuta hI bhakta the| bhAratavarSIya digambara jaina vidvat pariSad kI ora se ApakA abhinandana karane ke lie hama aura paM. vaMzIdhara jI vyAkaraNAcArya mainapurI gaye the| usa samaya ve vahAM vidyamAna the| sabhA meM unakI sevA meM vidvat pariSad kI ora se abhinandana patra par3hA gyaa| anya vidvAnoM ne bhI unakI sevA meM bahuta kucha kahA-jaba ve apanA vaktavya dene lage taba kahate-kahate unakA galA bhara AyA aura ruMdhe gale se kahane lage ki AcArya samantabhadra svAmI ne hama logoM kA jo upakAra kiyA hai vaha bhulAyA nahIM jA sktaa| mujhe lagatA hai ki maiM pUrva bhava meM unake samparka meM rahA huuN| eka bAra pUjya gaNeza prasAda varNI jI mahArAja IsarI meM virAjamAna the| prasaMgavaza maiM bhI vahAM upasthita thaa| varNIjI ne Agraha kara sonagar3ha ke nizcayanaya pradhAna pravacanoM ko lakSya kara mukhtAra jI se kahA ki-Apa to vidvAn haiM isa jhagar3e ko sulajhAiye, taba mukhtAra jI ne apane vaktavya meM kahA ki-jinAgama meM nizcaya aura vyavahAra, dravyArthika aura paryAyArthika ina do nayoM ke mAdhyama se vyAkhyAna kiyA jAtA hai| isI prasaMga para amRtacandra svAmI kA puruSArtha siddhayupAya grantha meM racita zloka sunAyA vyavahAranizcayau yaH prabudhya tatvena bhavati mdhysthH| prApnoti dezanAyAH sa eva phalamavikalam shissyH|| samayasAra meM A. kundakunda svAmI ne jahAM nizcaya kI pradhAnatA se kathana kiyA hai vahAM anantara vyavahAranaya kA bhI kathana kiyA hai| kundakunda svAmI kI isa pravacana zailI para Aja taka kisI ne AkSepa nahIM kiyaa| parantu Aja jo nizcayanaya kI apekSA jo
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/54-2 pravacana ho rahe haiM unameM ekAntavAda kI jhalaka milatI hai isI kAraNa virodha ho rahA hai, jana sAmAnya to vizeSa pratibhA nahIM rakhate isalie saba sunate rahate haiM para vizeSa vidvAn ekAntavAda kA virodha karate haiN| __ AdaraNIya mukhtAra jI kA mujha para vizeSa prema thA aura isake kAraNa kaI durUha stotra Adi kI vyAkhyA karane ke lie mujhe likhate the| "marudevi svapnAvali" aisA hI stotra hai jisakA artha likhane ke lie mujhe patra likhaa| maiMne saMskRta TippaNa dekara usakA hindI artha kara unake pAsa bhejA jise unhoMne "anekAnta' patrikA meM prakAzita kiyaa| "stutividyA" kA anuvAda preraNAkara mujhase karavAyA aura use apanI prastAvanA ke sAtha prakAzita kiyaa| eka bAra "anekAnta" patrikA ke mukhapRSTha para dadhi viloDane vAlI gopI kA citra prakAzita kiyaa| jise dekhakara maiMne puruSArtha siddhayupAya grantha ke aMta meM Aye ekanAkarSanti zlathayanti vstuttvmitrenn| antena jayati jainI nItirmanthAnanetramiva gopii| isa zloka ke AdhAra para "jainI nIti'' nAmaka eka hindI kavitA likhakara unake pAsa bhejI thI jise unhoMne prasannatA ke sAtha "anekAnta" patrikA meM prakAzita kiyA thaa| merI saMskRta kavitAoM ko bhI anekAnta meM bar3e prema se prakAzita karate the| phalasvarUpa mere dvArA likhita sAmAyika pATha jisameM vidhipUrvaka chaha aMgoM kA varNana thA Apane bar3I prasannatApUrvaka anekAnta meM chApA thaa| sAtha hI likhA thA ki mujhe gaurava hai Aja ke vidvAn bhI pUrvAcAryoM kI taraha saMskRta meM racanA karate haiN| Apane yuktyanuzAsana svayambhUstotra Adi kucha granthoM kA anuvAda kara pRthak-pRthak pustakoM meM chapAyA hai, Apake dvArA likhita merI bhAvanA kA jitanA Adara deza meM huA hai utanA zAyada hI kisI dUsarI kRti kA huA ho| AcArya mahAvIra paramparA grantha meM Apake vicAroM se kaI sthala sulajhe pratIta hote haiN| Apake vicAroM ko par3hakara Apake agAdha jJAna kA svayaM pramANa mila jAtA hai| Apa vidvAnoM ke Adara ke lie sadaiva Age rahate the| itane uccakoTi ke vidvAn hone ke pazcAt bhI Apa sadaiva laghu banA rahanA ucita samajhate the| vAstava meM Aja Apa jaise vidvAnoM kA samAgama bar3A hI durlabha hai| - zrI varNI di. jaina gurukula pisanahArI kI mar3hiyA, jabalapura 2222222220
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 Seaaa anekAnta/54-2 XXXX AryikAeM aura navadhA bhakti * jasTisa ema. ela. jaina jaina gajaTa 19 akTUbara 2000 meM chape zrI benAr3A va seThiyA ke patra par3hakara lagA ki jaba do Agama dhurandhara Apasa meM TakarA jAeM to jaisA sampAdaka jI kA khyAla hai natIjA nikAla pAnA muzkila kAma hai khAsakara hamAre jaise alpazrutoM ke lie isa bAta para ki AhAra dene ke pahale AryikAoM kI muniyoM kI bhAMti aSTa dravya se pUjA karanA sahI hai yA glt| sAtha hI yaha bhI lagA ki purAtana paripATI ke bAre meM mahatvahIna vivAda cher3akara Akhira kyA hAsila kiyA jA rahA hai| bhalA kyA yaha bhI vivAda kA viSaya hai ki sAdhviyoM kA satkAra usa prakAra nahIM honA cAhie jisa prakAra sAdhuoM kA hotA hai aura vaha bhI mahilA AjAdI ke isa jamAne meN| kyA hI acchA hotA yadi parama viduSI sAdhvI jJAnamatI jI kI isa viSaya para vyavasthA le lI jAtI aura use saba mAnya kara lete parantu zAyada puruSa sAdhuoM ke bhakta samUha ko yaha bAta maMjUra na ho ki mahilA sAdhu koI vyavasthA dene kI adhikArI hai| maiM to jyAdaha hairAna hUM isa bAta se ki hamAre samAja kI jAgaruka mahilAeM jaina sAhitya meM bhare ghora nArI niMdA, mukti niSedha yahAM taka ki dhyAna niSedha taka ko kyoM kara sahana kara rahI haiM aura aba to 'svAdhyAyI vidvAna' benAr3A jI ne jaina vAGmaya ke niSNAta prAcArya narendra prakAza jI sampAdaka jaina gajaTa ke 'do zabda' meM AryikA supArzvamatI jI ke samarthana ke sAtha isa viSaya para eka TrekTa nikAlakara sAdhviyoM ke lie pracalita AhAra vidhi ke khilApha hI nahIM balki unake darje ke bAre meM bhI saMgharSa hI cher3a diyA hai| unake vicAroM kA nicor3a hai - AryikA, AryikA hai muni nahIM jinako ve * navadhAbhakti viSayaka matavaibhinya samAja meM vyartha kA vivAda utpanna kara rahA hai| etadviSayaka eka Alekha hamane pahale chApA thA / usase bhinna mAnyatA vAlA yaha lekha chApakara hama isa vivAda ko virAma de rahe haiN| samAja meM/sAdhu saMghoM meM jahAM jo mAnyatA pracalita hai, usameM visaMvAda ucita nahIM hai| XXXGCD00
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta / 54-2 "niSpakSa bhAva" se kie gae batalAte haiN| mAnoM unhoMne bar3I bhArI khoja kara DAlI hai| koSakAra moniyara viliyamsa ne to apane saMskRta koSa meM darja kiyA hai ki muni zabda puruSa muni ora mahilA muni donoM hI ke lie prayukta huA hai| mere vicAra meM to NamokAra maMtra meM 'loe savva sAhUNaM' kevala puruSa sAdhuoM taka sImita karanA bhI ucita nahIM hai; ina zabdoM meM loka kI sArI mahilA sAdhu (sAdhviyAM) bhI samAhita haiN| svayaM AcArya vIrasena ne sAhUNaM kI kaI vyAkhyAeM kI haiM unameM sabase acchI hai- anaMta jJAnAdi zuddhAtma svarUpaM sAdhantIti sAdhavaH / 51 xcccccccco d khaira, yaha to digambara vidvAn mAnate hI haiM ki jinavANI kA adhikAMza lopa ho cukA hai aura jo kucha bacA hai vaha hai dvitIya pUrva agrAyaNI kA aMza SaT khaNDAgama ke rUpa meM aura pAMcaveM jJAnapravAda kA aMza kaSAya pAhur3a ke rUpa meM / aisI sUrata meM saca to yaha hai ki ArAtIya AcAryo dvArA racita zAstra Agama kI koTi meM nahIM Ate aura unheM Agama tulya hI kyA Agama hI kaha kara hama apanI Agama hAni kI pUrti kara rahe haiN| isalie purANoM kA bhI mahatva bar3ha jAtA hai aura purANa bhI pramANa kA kAma karate haiM purANoM meM itihAsa kama va kalpanA kI adhika milAvaTa ke sAtha-sAtha dravya, loka racanA aura sadAcaraNa ke niyama bhI samAviSTa haiN| isalie unameM likhita AcaraNa kI saMhitAoM kI anadekhI nahIM kI jA sakatI / daraasala yahIM se to zurU hotI hai AhAra dAna va paMcAzcaryo kI ghttnaaeN| sAdhuoM kI dIkSA kA prasaMga AdipurANa 4/152 meM sabase pahale rAjA atibala ke dIkSA grahaNa karane kA hai parantu vahAM para usake AhAra dAna grahaNa ke bAre meM kucha nahIM likhA gyaa| isake bAda vajrajaMgha ke dvArA AkAza gAmI munidvaya damakara aura sAgara sena ko AhAra dene ke bAre meM yoM likhA hai - zraddhAdi guNa saMpatyA guNavadbhyAM vizuddhi bhAk / datvA vidhivadAhAraM paJcAzcaryamavApa saH // 8/173 vajrajaMgha ne vidhivat AhAra dekara paJcAzcaryo ko prApta kiyA / yAne ratna', puSpa, jala', kI barasAteM zItala vAyu aura aho dAnaM kI dhvani pAMca Azcarya hue| parantu kyA vidhi apanAI thI yaha nahIM btaayaa| 4 acccccad
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/54-2 kAlAntara meM yahI vajrajaMgha hastinApura ke rAjA somaprabha kA bhAI zreyAMsa kumAra huaa| yaha usa samaya ke karIba kI bAta hai ki jaba bhagavAna RSabhadeva ne dekhA aho bhagnA mahAvaMzA nava sNytaa| sanmArgasyAparijJAnAt sadyo'mIbhiH priisshaiH|| mArgaprabodhanArthaJca muktezca sukhsiddhye| kAyasthityarthamAhAraM drshyaamstto'dhunaa| 20/3-4 bar3e bar3e vaMzoM meM utpanna hue navadIkSita sAdhu sanmArga kA parijJAna na hone ke kAraNa kSudhAdi pariSahoM ke kAraNa zIghra hI pathacyuta ho gae isalie aba mokSa kA mArga batalAne ke lie aura mukti kI sukhapUrvaka siddhi ke lie zarIra kI sthiti ke artha AhAra lene kI vidhi dikhaauuNgaa| phira isa uddezya se ve jaMgala se bastI kI ora Ae, to kaI logoM ne taraha-taraha ke tarIkoM se bhagavAn ko bhojana ke lie nimaMtrita kiyA parantu vidhi pUrvaka AhAra na milane se bhagavAn ne AhAra nahIM liyaa| tabhI zreyAMsa kumAra ko jAti-smaraNa huA aura zraddhAguNasampannaH puNyaiH nvbhirnvitH| prAdAdbhagavate dAnaM zreyAndAnAdi tiirthkRt|| pratigrahaNamuccaiH sthAne'sya niveshnm| pAdapradhAvanaJcArcA nati: zuddhazca sA tryii| vizuddhizcAzanasyeti nava puNyAni daaninaam| sa tAni kuzalo bheje puurvsNskaarcoditH| 20/81,86,87 dAnAdi tIrtha kA pravartana karane vAle zreyAMsa kumAra ne zraddhA Adi guNoM sahita navapuNyoM se sahita bhagavAn ko (ikSu ke rasa kA) dAna kiyaa| catura zreyAMsa kumAra ne pUrva saMskAra se prerita hokara dAniyoM ke jina nava puNyoM kA pAlana kiyA thA ve nava puNya (navadhA bhakti) isa prakAra haiM par3agAhana', uccasthAna denA, caraNa dhonA', arcanA', namaskAra, mana, vacana', kAya aura bhojana' kI shuddhiyaaN| yahAM para pUjA zabda kA prayoga hI nahIM kiyA gayA hai| (barabasa merA dhyAna jAtA hai zrImadbhAgavata 7/5/23 ke
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/54-2 usa saMdarbha para jahAM nava lakSaNA bhakti isa prakAra batAI gaI hai-zravaNa, kIrtana, smaraNa, pAdasevana, arcana, vaMdana, dAsya, sakhya aura Atma nivedana kI ora) isa dAna tIrtha pravartana meM to arcanA aSTa dravya se karanA aisA bhI nahIM likhA hai| isa vRttAnta se pahale bhagavAn ke janmAbhiSeka ke bAda surendroM ne unakI pUjA gandha', dhUpa, akSata', kusuma', udaka va phaloM se yAne chaha dravyoM se, bhagavAna kI dIkSA ke uparAnta unake beTe bharata ne aSTa dravyoM se bhagavAna kI pUjA kI thii| lekina kevalajJAna hone ke bAda indroM ne amRta', gandha', mAlA', dhUpa' aura akSata yAne pAMca dravyoM se pUjA kI thii| dekhie Adi purANa 17/251-252, 23/201 va 23/106 / lagatA hai samaya pAkara pUjA kA artha aSTa dravyoM se hI pUjA karanA rUr3ha to ho gayA kintu daraasala pUjA meM hama bhI jala', caMdana (dhUpa meM bhI) cAvala' (akSata va puSpa) girI nAriyala (naivedya va dIpa) aura phala ye pAMca dravya hI car3hAte haiN| bhagavAn ne apanI saMtAna ko sArA jJAna-vijJAna zAstra sikhAyA hI thA aura AhAra dAna ke pahale aSTa dravya pUjA sahita vidhi kA jJAna bhI sikhAyA hI hogA kintu samrAT bharata taka usako bhUla ge| bharata ne to zreyAMsa kumAra se pUchA bhI ki Apake bhagavAn kA abhiprAya kisa prakAra jAnA yaha batAie, Apa to Aja hamAre lie bhagavAn ke samAna pUjya ho (bhagavAniva pUjyo'si kururAja tvamadya nH| Adi purANa 20/127) / khaira, yaha to huI tIrthakara munirAja kI baat| aba dekhanA yaha hai ki kyA anya sAdhuoM ko AhAra dAna ke samaya unakI apTa dravya pUjA kA koI vidhAna hai aura vaha kyA mahilA sAdhuoM ko lAgU nahIM kiyA jA sktaa| itanA to avazya hai ki kitanI hI AcAra saMhitAoM ke anukUla vidhi apanAie pUre AThoM hI asalI dravya cddh'aaie| pAMca Azcaryo meM se koI hone vAlA nahIM hai| gRhastha ke jo kartavya haiM, ve yoM batAe haiM - devapUjA gurupAsti svAdhyAyaH saMyamastapaH dAnaM ceti gRhasthAnAm SaT karmANi dine-dine ArAdhyante jinendrA guruSu vintiH| padma. paJca. 6/7
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 anekAnta/54-2 SoSoccccccccc ina kartavyoM meM pUjA to kevala deva kI batAI hai guruoM kI upAsanA va vinti| AzAdhara ne bhI 'devaM sevet gurUn' sA.dha. 2/23 meM guruoM kI sevA karanA aisA likhA hai| phira yaha bhI jarUra likhA ki pAtrAgamavidhi-dravya-deza-kAlAnatikramAta dAnaM deya gRhasthena tapazcaryA ca shktitH| sA.dha. 2/48 arthAt gRhasthoM ko pAtra, Agama, vidhi, dravya, deza va kAla ke anusAra dAna denA cAhie aura zakti ke anusAra tapasyA karanI caahie| vidhi se matalaba navapuNya (navadhA bhakti) liyA gayA lagatA hai| jo navapuNya Upara batAe haiM unameM se mere vicAra meM svAgata, uccAsana, pAdaprakSAlana, namaskAra aura zuddhiyoM ke bAre meM to kisI bhI paNDita yA gRhastha ko kyA etarAja ho sakatA hai, sAdhu cAhe puruSa ho yA mhilaa| merA khyAla hai ki tanAjA isa bAta para hai ki puruSa sAdhu hI aSTa dravya pUjA ke adhikArI haiM kyoMki sAdhu (muni) kI zreNI meM vahI Ate haiM jo 'tana nagana' haiM aura isalie savastra sAdhu yA sAdhvI aSTa dravya pUjA ke adhikArI nahIM haiN| yadi savAla sAmagrI kI saMkhyA kA hI hai to sAta yA nau (9) dravya car3hAkara hala kiyA jA sakatA hai| lagatA hai benAr3A jI AryikAoM kI pUjA ke hI virodhI haiN| mere hisAba se to usase bhI bar3hakara savAla hai nArI kA jaina-zAsana vyavasthA meM sthAna va barAbara ke sammAna kaa| bhikSA prakaraNa meM manusmRti 6/58 ke isa vacana se maiM to sahamata hUMabhipUjitalAbhAMstu jugupsetaiva srvshH| abhipUjitalAbhaizca yatirmukto'pi bddhyte| --pUjApUrvaka milane vAlI bhikSA kI sarvadA niMdA (svIkAra na) kareM kyeki pUjA pUrvaka hone vAlI bhikSA prApti se zIghra mukta hone vAlA yati bhI baMdha jAtA hai| kAraNa sApha hai ki aisI bhikSA meM dAnI ke sAtha lagAva paidA ho jAtA hai aura yati ke vRthA ahaM kA poSaNa hotA hai| pUjA aura bhojana dAna kI mAMgeM aTapaTI lagI hI hoMgI manu ko| paM. AzAdhara nirgranthatA ke bAre meM aura sAdhu-sAdhvI kI samAnatA ke bAre meM likhate haiM -
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/54-2 kopIno'pi sampUrcchatvAt nArhatyAryo mahAvratam / api bhAktamamUrcchatvAt saattke'pyaaryikaarhti| sA.dha. 8/37 eka kopIna mAtra meM mamatva bhAva rakhane se Arya yAne utkRSTa zrAvaka (ailaka) bhI (upacarita) mahAvratI nahIM kahalAtA jabaki AryikA sAr3I meM bhI mamatva bhAva na rakhane se (upacarita) mahAvrata ke yogya hotI hai| aura yaha bhI ki - bAhyo graMtho'GagamakSANAmantaro viSayaiSitA nirmohastatra nigraMthaH pAnthaH shivpure'rthtH| sA.dha. 8/90 -zarIra to bAhya graMtha hai, indriyoM kI viSaya abhilASA antaraMga graMtha hai, ina donoM prakAra ke graMthoM meM jo moha rahita hai vahI vAstava meM zivapura kA pathika hai| isake mutAbika savastra sAdhviyAM bhI nigraMtha kI zreNI meM AtI haiM kyoMki unakA zarIra va vastra se koI moha nahIM hai| majabUrI unakI yaha hai ki ve puruSoM kI duSTatA kI AzaMkA ke kAraNa bahuta cAhate hue bhI vastra kA bhAra utAra nahIM sktiiN| ata: ve kisI nagna muni ke kama satkAra kI pAtra haiM, yaha kahanA merI samajha se to bAhara kI bAta hai| benADA jI to AryikAoM ko AhAra dAna ke lie uttama pAtra bhI nahIM mAnate jaba ki mahApurANa 40/141 ke anusAra sadRSTi: zIla sampannaH pAtramuttamamiSyate, samyakdRSTi aura zIlasampanna vyakti uttama pAtra hotA hai| isake alAvA yaha mAmalA adhikAra vitaraNa kA nahIM hai aura satkAra kI koI sImA nahIM hai| ___ vaTTakera ke mUlAcAra meM jise kundakunda kI racanA bhI batAyA jAtA hai yaha likhA hai ki eso ajjANapia samAcAro jahakkhio pvvN| savvamhi ahorattaM vibhAsidabvo jdhaajogg|| 4/187 - jaisA samAcAra zramaNoM ke lie kahA gayA hai usameM vRkSamUla, abhrAvakAza evaM AtApana Adi yogoM ko chor3akara ahorAtra saMbaMdhI sampUrNa samAcAra AryikAoM ke lie bhI yathAyogya rUpa meM samajhanA caahie|
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 anekAnta/54-2 evaM vidhANacariyaM caraMti je sAdhavo ya ajjaao| te jagapujaM kittiM suhaM ca labhrUNa sijhNti|| 4/196 -isa prakAra AcaraNa karane vAle sAdhu va AryAeM jagatpUjya hokara kIrti, sukha ko prApta karake siddha hote haiN| bhagavatI ArAdhanA ke anusAra kaI striyAM muniyoM dvArA stuti yogya devatAoM ke samAna pUjya huI haiM yathA sIlavadI o succaMti mahIyale pattapADi hraao| savANNugaha samatthAo vi ya kAovi mhlaao|| 992 kiM puNa gaNa sahidAo ithio asthi vitthddjsaao| Naraloga devadAo devehiM vi vNdnnijjaao| titthayara cakkadhara vAsudeva baladeva gnndhrvraannN| jaNaNIo mahilAo suraNara varehiM mhiyaao|| 989-990 mohodayeNa jIvo savvo dussIla mailido hodi| jo puNa savva mahilA purisANaM hoI saamnnnno| 995 -jo guNa sahita striyAM haiM, jinakA yaza loka meM phailA huA hai, jo manuSyaloka meM devatAoM ke samAna haiM aura devoM se pUjanIya haiM unakI jitanI prazaMsA kI jAe kama hai| tIrthakara, cakravartI, vAsudeva, baladeva aura zreSTha gaNadharoM ko janma dene vAlI mahilAeM zreSTha devoM va uttama puruSoM ke dvArA pUjanIya hotI haiN| saba jIva moha ke udaya se kuzIla se malina hote haiM aura vaha moha kA udaya strI puruSoM ke samAna hotA hai| zubhacandra ne jJAnArNava (697 zloka 12/57, 58) meM kahA hai - nanu saMti jIva loke kAzcicchrama sNymopetaaH| nijavaMza tilaka bhUtA zrutasatya samanvitAH nAryaH satItvena vRttena vinayena ca vivekena striyaH kAzcid bhUSayati dharAtalam -avazya hI jIva loka meM aisI kaI nAriyAM haiM, jo tapa va saMyama se yukta haiM, apane vaMza kI tilaka samAna haiM zruta aura satya se samanvita haiM
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/54-2 ve apane satIttva ke mahatva se, sadAcAra se va viveka se dharAtala ko vibhUSita karatI haiN| Adi purANa 24/175-177 se patA calatA hai ki bhagavAn RSabha deva ne apanI donoM putriyoM va aneka rAjakanyAoM ko dIkSA dilavAI thI, jisameM se bar3I putrI to unakI pramukha gaNinI bhI banI aura devoM ne unakI pUjA kii| isake bAvajUda vanitA virodhI jaina zAstra kahate haiM ki striyoM ke saMyama nahIM hai, na ve dIkSA kI hakadAra aura zIla pAhur3a (29) meM to hada kara dI - suNahANa gadhANa va gopasu mahilANa dIsade mokkho| je sodhaMti cautthaM vicchijjaMtA jaNehiM svvehi|| 29 - zvAna, gadhA, gAya aura mahilAoM ke mokSa hotA kisI ne dekhA hai? ise bhI de rahe haiM Agama kA drjaa| daraasala satya to yaha hai ki koI bhI pAhur3a kundakunda kI kRti nahIM hai aura ye vacana usI koTi ke haiM jaise ki koI kahe ki kyA vartamAna kAla meM kisI gadhe, kutte, suara, baila aura puruSa ko bhI mokSa hote dekhA hai kisI nArI virodhI ne| darzana pAhuDa kI jisa gAthA (18) ne benAr3A jI ne apane vicAroM kI nIMva rakhI hai, vaha isa prakAra hai - egaM jiNavarassa rUvaM vIyaM ukkiTTha sAvayANaM avaraTThiyANaM taiyyaM cauttha puNa liMgadasaNaM Natthi isakA sIdhA artha hai - eka jinavara kA rUpa dUsarA utkRSTa zrAvaka tIsarA avarasthita cauthA koI liMga darzana meM nahIM hai| avaraTThiyANaM kA artha pUrvavartI vanitA virodhI vidvAnoM ke anusaraNa meM kiyA gayA hai-jaghanya pada meM sthita AryikA, jaba ki gAthA meM na jaghanya zabda hai, na AryikA hai, na hI hai uttama madhyama va jadhanya shbdaavlii| yadi yahI artha sahI hai to phira zrAvikAoM aura sAmAnya zrAvakoM kA veSa kauna SSS SSSOC222222222222
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 __ anekAnta/54-2 sA hogaa| mere khyAla meM mUlazabda avasiTANaMca rahA honA caahie| jisakA artha hogA avaziSTa jana tIsare veSa meM gine jaaeN| isakA matalaba yaha nahIM ki ve jaghanya ya nimna stara ke haiN| AcArya jJAnasAgarajI ne tattvArtha sUtra 10/9 kI TIkA meM likhA hai ki liMga vezabhUSA ko bhI kahate haiM jo sahaja rUpa se hI mukti hotI hai, kintu vahI agara upasargApanna ho to aura hAlata meM bhI mukta ho sakatA hai jaise ki pANDavoM kI makti bairI ke dvArA pahanAe gae hue garama lohe ke AbhUSaNoM ko pahane-pahane hI ho gaI thii| benAr3A jI ne yaha nahIM batAyA ki utkRSTa zrAvaka kise kahate haiM-Adi purANa 10/158-161 (navIM sadI) se patA calatA hai ki gyArahavIM uddiSTa tyAga pratimA zrAvaka kA utkRSTa pada hai jisameM gRhastha avasthA kA parityAga nahIM hotA thaa| gyArahavIM sadI ke vasunandi zrAvakAcAra meM pahalI bAra gyArahavIM pratimA ke do bheda prathamotkRSTa va dvitIyotkRSTa kie ge| solahavIM zatAbdI meM rAjamala jI ne lATI saMhitA meM unake lie kramaza: kSullaka va ailaka zabda kA prayoga kiyaa| (jai.si. koza bhAga 2 pR. 188 kSullaka) muni pramANa sAgarajI kI sadyaH prakAzita pustaka "jaina dharma aura darzana" pR. 296 ke aMta meM sahI likhA hai ki AryikAeM kSullaka, ailaka se ucca zreNI kI mAnI jAtI haiN| aba kSullaka ailaka ko gRha tyAga karanA hotA hai| AryikAoM ko pahale hara taraha se nicalI zreNI meM DAlane, asaMyamI va avandanIya va pUjA ke ayogya sAbita karane ke bAvajUda benAr3A jI aMta meM likhate haiM ki unakA Azaya pUjya AryikAoM kI vinaya va sammAna meM kamI karane kA nahIM hai aura yaha bhI ki zrAvikAoM se AryikAeM mahAn haiN| ve bhakti-bhAva se unakA darzana va vinaya bhI karate haiM kintu AhAra dene ke viSaya meM unheM muni to kataI nahIM munivat bhI mAnane ko taiyAra nahIM haiN| yadyapi AryikAoM ke prathama cAra mahAvrata to sampUrNa haiM to phira bhalA ve calopasRSTa bhAva liMgI muni kyoM nahIM haiM? yahI hAla hai virodhAsa kA tamAma vanitA virodhI zAstra racane va vyAkhyAna karane vAle ArAtIya AcAryoM kA va vidvAnoM kaa| isa vanitA virodha kI hada kA udAharaNa dekhie dazalakSaNa dharma kI pUjA meM jaba ve brahmacarya kI pUjA meM kavivara dyAnatarAya jI ke sAtha bhakti vibhora hokara gAte haiM
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/54-2 kUre tiyA ke azuci tana meM kAma rogI rati kareM bahu mRtaka sar3ahiM masAna mAhIM, kAga jyoM coMceM bhreN| saMsAra meM viSa velanArI taji gae jogiishvraa| aSTa dravya pUjA ke dIvAne jaba yaha gAte haiM to kyA ve jAnate haiM ki ve tIna jJAna ke dhArI tIrthakaroM ko janma dene vAlI mAtAoM kA aura RSabha deva kA jinane ekAdhika patniyoM se do putriyAM va eka zata putra paidA kie, kisa bhASA meM kitanA apamAna kara rahe haiN| sAmAnya striyoM meM apanI "mAtA bahana sutA pahacAnoM" kI aura unake apamAna kI bAteM to alaga rhiiN| ina jaise ika taraphA vicAroM se apanI asahamati dikhAte hue zivArya ne to bhagavatI ArAdhanA meM likhane kA sAhasa kiyA bhI ki - jahasIla rakkhayANaM purisANaM NididAo mahilAoM tahasIla rakkhayANaM mahilANaM NididA purisaa| 988 jaise apane zIla kI rakSA karane vAle puruSoM ke lie striyAM niMdanIya haiM vaise hI apane zIla kI rakSA karane vAlI striyoM ke lie puruSa niMdanIya hai| yadi apanI kamajorI para kAbU pAne ke lie dUsare kI niMdA se hI vrata rakSaNa hotA hai to kyA isake lie apanI AtmA ke pariNAmoM meM ghora ghRNA va kaSAya paidA karanA kisI taraha ucita hai? kyA acchA nahIM ki donoM hI nirvikAra rheN| isake alAvA sAmAnya pUjA vidhi meM AhvAna, sthApanA, sannihiti va visarjana hote haiN| jaba muni (yA sAdhvI) sAmane uccAsana para virAjamAna haiM to phira kaisA avatara, avatara! kaisA ThaH ThaH! kaisA sannihito bhava aura AhAra grahaNa ke pahale kaisA visarjana! jina sAdhuoM ko AhAra karanA par3atA hai, unako "kSudhArogavinAzAya naivedyaM'' arpita karanA, jinake AThoM hI karmo kA baMdhana banA huA hai 'unako aSTa karma dahanAya' dhUpa car3hAnA/jalAnA aura jinane svayaM anargha pada prApti ke lie sAdhu veSa dhAraNa kiyA hai unako anargha pada prAptaye argha kA nirvApana karanA kaise sahI ThaharatA hai? ata: pUjA kI mukhya vidhi, AhAra ke lie nimaMtrita atithi ke mAmale meM cAhe vaha sAdhu puruSa ho yA mahilA saMbhava nahIM hai| ata: nara sAdhu yA nArI sAdhvI donoM hI pracalita (aSTa dravya) pUjA ke adhikArI nahIM hai| AKADC2288CCCCC
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/54-2 comssssssssccccccccee isake bAvajUda merA nivedana yaha hai ki - (1) yadi koI AhAra dene vAlA kisI sAdhvI yA sAdhu kA sammAna aSTa dravya pUjA se nahIM karatA, to atithi sAdhu/sAdhvI AhAra grahaNa na kare aura aMtarAya kA tIvrodaya samajha kara vApasa ho jaae| Akhira yativara vRSabha deva ne bhI to yahI kiyA thaa| (2) yadi koI sadgRhastha AryikAoM kA bhI sAdhuoM kI taraha aSTa dravya pUjA se sammAna karanA cAhatA hai aura atithi AryikA use svIkAra karatI hai to bhalA isameM koI kyoM etarAja kara sakatA hai aura isameM zAstra virodhI kyA bAta hai! adhika se adhika yaha kahA jA sakatA hai ki kucha jyAdaha hI sammAna de diyaa| zAstra meM koI manAhI bhI to nahIM haiN| nAriyoM ke lie apavAda karanA hotA to koI likhtaa| AryikA kA nagna muni ke samAna AhAra satkAra karane meM na to tatvArtha zraddhAna meM hAni hotI hai, aura na hI yaha aisA kArya hai jisase azubha karma kA baMdha ho| Akhira AhAra dene yA na dene, sammAna kitanA dene yA na dene meM kisI ko, majabUra to nahIM kiyA jA sktaa| (3) ataH dAtA ko acchI lagane vAlI pracalita paripATI meM doSa nikAlakara gRhasthoM ko usameM parivartana ke hita prerita karane ke lie zAstra virodha kA Dara dikhAnA koI samajhadArI nahIM hai, khAsakara nara nArI samAnatA ke isa yuga meN| (4) AcAra saMhitAoM ke niyama to samayAnukUla, dezAnukula badale jA sakate haiM yadi ve mUla siddhAnta ahiMsA, saMyama tathA samyaktva ke pratikUla na ho| Akhira aSTa dravya pUjA meM kiyA hI kyA jAtA hai; jarA vicAra to kIjie; udAharaNa ke lie, dekhie 'arihaMta zruta siddhAnta guru niragraMtha' pUjA meM - 'vara nIra kSIra samudra ghaTa bhari' pUjA racUMaura car3hAte kyA haiM, kuoM kA pAnI; 'bhramara lobhita candana ghisi' pUjA rcuuN| hamane to maMdiroM meM bhramara nahIM dekhe, 'lahi kuMda kamalAdika pahupa' pUjA racUM aura hama car3hAte haiM pIle cAvala;
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/54-2 'nAnA vidhi saMyukta rasa vyaMjana sarasa' jAso pUjA racUM aura car3hAte kyA haiM khAlisa giri; 'dIpa prajAla kaMcana ke subhAjana' kahakara raMgI huI giri sTIla meM rakha kara peza karate haiM; kisa kA mana bahalA rahe haiM Apa, pUjya kA yA pUjaka kA aura ina virodhAbhAsoM ko zrAvaka paNDita kahate haiM Agama smmt| yadi ina avAstavika vacanoM se aura kriyAoM se AtmA prasanna hotI haiM, sAntvanA va zAMti va saMtoSa milatA hai to sAdhuoM kI bhAMti sAdhviyoM kA bhI satkAra calate rahane diijie| purAne jina pUjA saMgrahoM meM muniyoM ke lie AhAra se pahale kI jAne vAlI alaga se pUjAeM haiM to mere dekhane meM nahIM aaii| Adhunika pUjAeM haiM unako racate kyA dera lagatI hai! ve paramparA kI pramANa nahIM ho sakatI, kama se kama Aja to nhiiN| jaba zAstra yaha kahate haiM ki - (1) striyoM ke saMyama nahIM ho sakatA; (2) striyoM ke dhyAna nahIM ho sakatA kyoMki dhyAna uttama saMhanana ke hI __ hotA hai; (3) striyoM ke pravrajyA (dIkSA) nahIM ho sakatI; (4) darzana pAhur3a (18) ke havAle se avaraTThiyANaM kA galata artha karake AryikAoM kA liMga (pada) jaghanya batA rahe haiM, vaha bhI taba jaba caturvidha saMgha meM unakA nambara dUsarA hai| unako dAna ke yogya uttama uttama pAtra bhI nahIM mAnA jaataa| - 215, maMdAkinI enkleva, alakanaMdA naI dillI -110019 . . .
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/54-2 bhAratavarSa aura bharata __- kailAza vAjapeyI satya ko chor3akara yahAM aisA kucha bhI to nahIM jise pAne ke lie becaina huA jaae| use pAne use AtmasAt karane ke lie, yaha bilkula Avazyaka nahIM ki koI tIrtha yAtrA kI jAe yA kisI maThAdhIza ke pAsa jAyA jaae| kyoMki vahAM jo ho rahA hai vaha eka jar3a, niyamabaddha Drila hai aura vahAM jo mahaMta baiThA hai vaha nihAyata phUhar3a taraha se ginatI ke kucha raTe hue zloka doharAkara Apako dhamakA rahA hai isakA dAna do, eka bhaMDArA karo aadi-aadi| nissaMdeha yaha mAtra doharAnA hai aura jise hama doharAe cale jAte haiM vaha satya nahIM hotA usase koI suvAsa nahIM utthtii| saba mahaMta yahI kara rahe haiM svayaM toM svarga meM pahaMce hI hue haiM aura celoM ko bhI AzvAsana de rahe haiM ki eka maTha aura banavA doge to mokSa kA mArga aura bhI sugama ho jaaegaa| yaha jo svarga pahuMcane kI, amara hone kI akulAhaTa hai| isa saMdarbha meM eka bar3I rocaka kahAnI yAda A rahI hai| apane yahAM cAra mahatvapUrNa purupa hue haiM jinakA nAma bharata thaa| pahale bharata, RSabhadeva ke putra the| RSabha kA nAma vaidika aura zramaNa donoM paramparAoM meM AdyaMta milatA hai| dUsare bharata the zrIrAma ke choTe bhaaii| ina bharata jaisA Adarza bhAI duniyA ke itihAsa meM dUsarA nahIM milatA tIsare bharata hue dauSyaMti bharata jinakI carcA mahAkavi kAlidAsa ke 'abhijJAna zAkuMtala' meM hai aura cauthe bharata haiM bharatamuni, nATyazAstra ke rcyitaa| inameM se kisI bharata ke nAma para isa deza kA nAma bhAratavarSa par3A, yaha anusaMdhAna kA viSaya hai| jo kahAnI hama kahane jA rahe haiM vaha RSabha arthAt AdinAtha ke jIvana se saMbaddha hai| varSoM zAsana kara cukane ke bAda RSabhadeva ke mana meM vairAgya udita huaa| unhoMne vana gamana kA mana banAyA aura apanA rAjasiMhAsana apane bar3e beTe bharata ko sauMpakara jaMgala kI rAha SSCCccccccccer
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/54-2 lii| bharata ne, apane puruSArtha se apane rAjya kI sImA kA vistAra itanA adhika kara liyA ki eka dina ve bharata cakravartI ke rUpa meM pratiSThita hue| lAkhoM jIvayoniyAM haiN| pRthvI para AhAra, nidrA, maithuna aura bhayagrasta, magara amara hone kI bImArI sirpha AdamiyoM meM hI pAI jAtI hai| yaha kucha socane jaisA hai ki manuSya meM aisA kyA hai jo use tamAma samajhadArI ke bAvajUda, yaha dhokhA bAra-bAra diyA jAtA hai ki 'amara honA tumhArA janmasiddha adhikAra hai|' rAjanItika rUpa se dUsare zabdoM meM sattAdhArI hone ke bAda, athavA dhArmika rUpa se arthAt maThAdhIza banane ke bAda yahI nahIM, samAjazAstrIya dRSTi se bhI kucha = kucha hone kI, itihAsa meM nAma darja karavA pAne kI, yaha vAsanA kI kyA apane Apa meM AtmavaMcanA nahIM hai AdamI ko kyoM yaha nahIM lagatA ki usake hone na hone se usake astitva para koI aMtara nahIM par3ane vAlA hai| bharata cakravartI the to jJAnI, magara ekAeka unake mana meM indraloka meM adhiSThita vizAla phalaka para svarNAkSaroM meM apanA nAma likhavAne kI icchA jAgI tabhI devarSi yAnI brahmA ke mAnasaputra vahAM A ge| bharata cakravartI ne kahA ki, kyoMki maiM cakravartI samrAT hUM aura saMbhavata: pahalA cakravartI samrAT isalie maiM indraloka calanA cAhatA hUM Apake saath| devarSi ne jaba pUchA to bharata cakravartI ne unheM garva se apanI icchA ke viSaya meM bhI batA diyaa| devarSi ne unheM bahuterA samajhAyA ki itanA apAra hai yaha dikkSetra jisameM lAkhoM AkAza gaMgAeM titalI kI taraha phar3aphar3A rahI haiM ina lAkhoM AkAza gaMgAoM ke apane apane karor3oM saura maMDala haiM apanA bhI unhIM meM se eka adanA sA sUrya hai dUsare darje kA taaraa| Upara kahIM goloka, dhulokAdi haiM taba una sabake nIce indraloka hai| pRthvI bhI jyAdA se jyAdA eka maTara ke dAne kI taraha apanI hI kakSA meM ghUmane ke lie abhizapta hai| usa pRthvI ke bhI eka choTe se Tukar3e para ApakA zAsana hai| tala, atala, vitala, sutala, talAtala aura pAtAla meM se sirpha eka hI tala ko eka khaMDa pr| cakravartI kI upAdhi Apako dene koI nahIM AyA yaha to aisA hI hai ki koI sattAdhIza yA dhanapuza jabarana apane ko vidyAvAridhi kahane lge| to rAjan! kyoM isa AtmavaMcanA meM par3ate haiN| chor3ie isa mithyAbhimAna ko| devarSi kA itanA laMbA vyAkhyAna sunakara bharata cakravartI aura adhika aDiga svara meM iMdraloka
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta / 54-2 0000 calane kI jida karane lge| unhoMne devarSi se kahA- binA yaha kArya pUrA kie maiM saMtapta jIvana jiUMgA / brahmA ke mAnasaputra ne phira doharAyA bharata ! isa jagatItala para mana kA saMtApa aura tana kA saMtApa kisakA kaba kahAM miTA hai| phira bhI Apa jida karate haiM to calie / devarSi aura bharata cakravartI donoM jaba iMdraloka pahuMce to bharata yaha dekhakara avAk raha gae ki usa bhImakAya, nAmapaTTikA ke phalaka para itane nAma pahale se hI likhe hue the ki vahAM eka sUta bhara bhI jagaha nahIM thI jahAM bharata cakravartI apanA nAma likhte| jabaki Ae the ve yaha socakara ki ve pahale cakravartI samrAT haiN| bharata ko usI kSaNa bodha huA aura bodha ke sAtha hI vairAgya / 64 bhAratavarSa kA nAma jina bharata ke nAma para par3A hai usakI ora kucha saMketa agni evaM mArkaNDeyapurANa meM milate haiM: udAharaNa ke lie agnipurANa meM AyA hai - usa himavat pradeza yAnI bhArata meM bur3hApe aura mRtyu kA bhaya nahIM thaa| dharma-adharma donoM nahIM the| vahIM nAbhi rAjA ke ghara RSabha nAmaka eka putra huA RSabha se bharata hue / bharata ke nAma se hI isa deza kA nAma bhAratavarSa pdd'aa| (agnipurANa 10/10 ) yA saMdarbha mArkaNDeyapurANa se jo dUsarA udAharaNa hai vaha isa prakAra hai / AgnIghra - putra nAbhi se RSabha ke sau putroM meM bharata agraja thA ( RSabha ke rAjya kI rAjadhAnI kA nAma thA vinItA) / samaya Ane para RSabha ne apane bar3e beTe bharata kA rAjyAbhiSeka kiyA aura svayaM saMnyAsa lekara pulaha Azrama meM mahAtapa kiyaa| RSabha ne bharata ko himavat nAma dakSiNa- pradeza zAsana ke lie diyA thA ataH usa mahAtmA bharata ke nAma se hI isa deza kA nAma bhAratavarSa pdd'aa| lagabhaga isI se milatA-julatA varNana brahmANDapurANa meM bhI milatA hai| rAjA nAbhi ne marUdevI se mahAdyutivAn RSabha nAma ke putra ko janma diyaa| RSabhadeva pArthiva zreSTha aura saba kSatriyoM ke pUrvaja the| unake sau putroM meM bharata agraja the jabaki bAhubalI kaniSTha / vRhadanArAyaNIya meM bhI inhIM bharata kI carcA hai / vRhadanArAyaNIya kisa zatI kI kRti hai yaha abhI taka sthira nahIM ho sakA hAlAMki DaoN vilsana ise 16vIM zatI kA graMtha mAnate haiN| alaberutI yahAM 11vIM zatI meM AyA thA usane apane yAtrA vivaraNa meM isakA saMdarbha bhI sammilita kiyA hai| QXXXXXX
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/54-2 vaha jise parAvANI yA samAdhi-bhASA kahA jAtA hai lagabhaga usI unmanI sthiti meM apane yahAM Adikavi se lekara mIrA, ravIndranAtha taka utkRSTa racanA huI hai| svayaM veda vyAsa kI kRti zrImadbhAgavata bhI isI samAdhi bhASA meM hai inhIM bharata kA smaraNa karate hue veda vyAsa likhate haiM'yeSAM khalu mahAyogI bharato jyeSThaH zreSTha guNAzrayA' zreSTha guNoM meM AzrayabhUta, mahAgoyIga bharata apane sau bhAiyoM meM jyeSTha the unhIM ke nAma para isa deza ko bhAratavarSa kahate haiN| hama pahale kaha Ae haiM ki RSabha isa deza kI donoM paramparAoM RSi paramparA evaM muni paramparA donoM meM samAnarUpa se AdaraNIya haiN| jina anuzAsana kA pAlana karane vAle yadi unheM AdinAtha kahate haiM to kazmIra ke zaivadarzana meM unheM hI zivarUpa meM mAnA gayA hai| ekanAthI paramparA meM eka jagaha yahAM taka likhA hai : RSabha ke putra bharata aise the jinakI kIrti sAre saMsAra meM Azcaryajanaka rUpa me phailI huI thii| bharata sarvapUjya haiN| kArya AraMbha karate samaya bharata jI kA nAma smaraNa kiyA jAtA hai| zrImadbhAgavata se prerita hokara aneka vaiSNava kaviyoM ne, mAM sarasvatI kI sAdhanA kI hai| ballabhAcArya ke ziSya, mahAkavi sUradAsa ne zrImadbhAgavata kA prabhAva svIkArA hai| usaka paMcama skaMdha meM RSabhAvatAra kA prasaMga AyA hai jisameM bhArata aura bhAratakhaMDa kA ullekha isa prakAra hai| bahuro riSabha bar3e jaba bhaye, nAbhi rAja dai bana ko gae riSabha rAja parajA sukha pAyo, jasa tAko saba jaga meM chAyo riSabha deva jaba bana ko gae, navasuta navau khaMDa nRpa bhaye bharata ko bharata-khaMDa ko rAva, karai sadA kI dharma aru nyAva uparyukta tamAma uddharaNoM se aba lagabhaga yaha spaSTa hI ho jAnA cAhie ki jina bharata ke nAma para isa deza kA nAma bhAratavarSa bar3A ve bharata RSabha ke jyeSTha putra the aura jana jana kI zraddhA ke zikhara biNdu| - hindustAna danika meM sAbhAra
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ 543-4 A MaratihinMAN w H A HAMPERH Hd RMIREOS NEPAL are.tva.. . SamaAARABERD wirinewSRAE HORAMAIRAN ARASHNPATRA A RSINESAMANART" M INA RAYAMAFINESTRAIGHT NANDANSATHIRAINRITERMIREONETI - " mode AAMANARTM REVOSCARE ... Amit STERNAR... N randfat ANSAirARIFREE RAHA. ANTERNME PAIMERainik Ne'. MERIAL MAIN A MARTHATANE PRERASHTRAMAP wwe. . w Aapa ITRATEArti RANCH BRame NEHRADHAN MACitFARPU R PMMSTERS N ETWOw.. HTRA Coa d -----.". ALEN DNALERAP Ctane MATALASARAM MAN ... PERMANGALA RANA . PHOWwin TRAIL NEFITS EDITIAAMAALI HAP antopriatr. APAN Mear Mamtap w itter AMRAPATI SHARANA lever : HmONNER S ee ONLINENavpreg N NEMAT. HARMEROINSEarn Maniper NRNA -PARASWATERMERACT sp4 3GENERA ARMANANDNTONIRMEROLukri NandednisastraMeLIVARIRAM aai MENSPratika-MARNATAKALASARAISINFORM P r iti ATRINATHPARAN AYAREKHANE BAL UMAMMARRIAL Riekalin Cr atiaays AARTA 16... REVIOUPANE B y:.. :. Mail MOSMARNA -- - airht zA Pany T HITRA Home . MEMESSAGE indisayeANA T TAGRAM DINAMANAarogy.dat.. riparASTHAN ....... Homewh eated : 1.90 MausinestudivN .. LCHAAHARASHT RA SARASHTRA . " " '" ... - / vIra sevA maMdira 21, dariyAgaMja, naI dillI-110002 .
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ | vIra sevA maMdira kA mA anekAnta pravartaka : A. jugalakizora mukhtAra 'yugavIra' jaina isa aMka meM - varSa-54, kiraNa-34 kahA~/kyA? julAI- disambara 2001 1 AryikA jJAnamatI kI saskRta mAhitya ko dena sampAdaka : - DaoN jayakumAra jaina ? 2 jayadhavalA TIkA meM prayukta katipaya rUpaka aura dRSTAnta - DaoN phUlacanda jana premI 5 201/3, paTela nagara 3 vaizAlI gaNatantra mujaphpharanagara (u.pra) - zrI gajamala jana | phona : (0131) 603730 4 vavahAro bhRdatyo - jamTiya emAna jena parAmarzadAtA : 34 5. merI bhAvanA kI sarvavyApakatA paM. padmacandra zAstrI DaoN gajendakamAra bamala 50 6 bhaktAmara aitihAsikatA eva paramparAbheda samthA kI - DaoN jyoti janA AjIvana sadasyatA 7 gatri bhojana pApa he ||00/ - DaoN muSmA jana vArSika zulka 8 jaina saskati sampanna bhavya prAcIna kendra phatehapura sIkarI - saraza canda galiyA 79 1) paNDitapravara AzAdhara ke sAgAradharmAmata kI pramakha vizeSatAye isa aka kA mUlya DaoN ramaza candra jana // 10/ 10 jaina darzana meM jIva dravya sadasyo va madiro ka - DaoN zrayAsa kumAra jana 103 lie ni:zulka 11 anekAnta kA marma - kalAza vAjapayI / / / prakAzaka | 12 zikSAvrato meM atithi savibhAga vrata kA mahattva | bhAratabhUSaNa jaina, eDavAkaTa - DaoN murandra kumAra jana 'bhAratI' / / 1 13 zramaNaparamparA me pratipAdita SaTkarma vyavasthA mudraka : - TaoN muza candra jana 13 mAsTara prinTarma-110032 30, vizeSa sUcanA : vidvAn lekhaka apana vicAroM ke lie svatantra hai| yaha Avazyaka nahIM ki sampAdaka unake vicAroM se sahamata ho| isama prAyaH vijJApana evaM samAcAra nahI lie jaate| vIra sevA maMdira 21, dariyAgaMja, naI dillI -110002, dUrabhASa : 3250522 sasthA ko dI gaI sahAyatA rAzi para dhArA 80 jI ke atargata Ayakara meM chuTa (raji. Ara 10591/62)
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta:54/3-4 - AtamarUpa anupama hai ---- AtamarUpa anupama hai, ghaTamAhiM viraajai| jAke sumarana jApa so, bhava-bhava duHkha bhAjai ho| ----- - - - -- --- kevala darazana jJAnamai, ___ thiratA pada chAjai ho| upamAko tihu~ loka meM, kou vastu na rAjai ho||1|| - -- -- - ------------ sahai parISaha bhAra jo, ju mahAvrata sAjai ho| jJAna binA ziva nA lahai, bahu karma upAjai ho||2|| - - --- - tihu~ loka tihu~ kAla meM, ___nahiM aura ilAje ho| - ---- 'dyAnata' ta nija svAratha kAjai ho||3|| -- - kavivara dyAnatarAya - --
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/54/3-4 AryikA jJAnamatI kI saMskRta sAhitya kI dena - DaoN. jayakumAra jaina bhAratIya saMskRti ke sarvAMgINa jJAna ke lie prAcIna bhAratIya bhASAoM meM likhita sAhitya kA paryAlocana atyanta Avazyaka hai| prAcIna bhAratIya bhASAoM meM bhAratIya saMskRti ke eka pramukha vAhana ke rUpa meM saMskRta bhASA kA advitIya mahattva sarvatra svIkRta hai| bhArata kI yaha saMskRti anAdikAla se ananta prakAra ke sampradAyoM kI dena se samRddha huI hai| ataH saMskRta sAhitya kA vizAla bhaNDAra prAcInakAla ke tIna pramukha sampradAyoM-vaidika, jaina aura bauddha ke manISiyoM kI sevA se satata samRddha huA hai| eka viziSTa bhAratIya sampradAya ke rUpa meM jainoM ne sAhitya kI jo sevA kI hai, isa viSaya meM suprasiddha aitihAsika vidvAn DaoN. ema. vinTaranitz2a kA kathana draSTavya hai share to the religious, ethical and scientific literature of ancient India " - The jainas in the History of Indian Literature, page 5 - maiM jainoM kI sAhityika upalabdhiyoM kA yuktiyukta pUrNa vivecana karane meM asamartha rahA huuN| kintu maiM Azvasta hU~ ki jainoM ne prAcInakAla ke dhArmika, naitika aura vaijJAnika sAhitya meM jo sampUrNa sahayoga diyA hai, use maiMne pramANita kara diyA hai| vidvAn samIkSaka kI isa ukti se spaSTa hai ki saMskRta sAhitya ke kSetra meM jainoM kI dena kA pUrNAMga Akalana karanA atyanta Avazyaka hai| purAkAla meM dhArmika sAhitya-sRjana ke kSetra meM sAdhu to agraNI bane rahe kintu sAdhviyoM dvArA likhita sAhitya kI koI ullekhya dhArA nahIM milatI hai| yaha sukhada Azcarya
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/54/3-4 kI bAta hai ki jaina dharmasaMgha ke sabhI sampradAyoM meM sAdhuoM kI bhA~ti sAdhviyA~ bhI sAhitya-praNayana ke kSetra meM bIsavIM zatAbdI ke uttarArddha meM gatizIla huI haiN| samagra jaina sAhitya ke siMhAvalokana se yaha tathya spaSTatayA udghATita ho jAtA hai ki bIsavIM zatAbdI ke uttarArddha ke pUrva vIrazAsana meM aisA eka bhI kAla nahIM rahA hai, jaba kisI jaina sAdhvI ne apane tapomaya jIvana se samaya nikAlakara sAdhuoM ke samAna vizAla stara para sAhitya-praNayana kiyA ho| bIsavIM zatAbdI ke uttarArddha meM sAhitya-jagat meM eka aisI kArayitrI eva bhAvayitrI pratibhAsampanna sAdhvI AryikA jJAnamatI ne kadama rakhA, jisane saMskRta evaM hindI bhASAoM meM viracita apanI zatAdhika kRtiyoM se cintanazIla dArzanikoM, sahRdaya kaviyoM, sazakta TIkAkAroM, guNajJa bhAvakoM aura sAdhaka bhaktoM ko atizaya prabhAvita kiyA hai| yadi maiM apanI samIkSaka dRSTi meM tanika bhakti kA bhI samAveza kara lUM to mujhe eka zilAlekha meM vAdirAja sUri ke lie prayukta nimnalikhita ukti AryikA jJAnamatI ke lie bhI sarvathA samIcIna pratIta hotI hai 'sadasi yadakalaGka kIrtane dharmakIrtiH, vacasi surapurodhA nyAyavAde'kSapAdaH / iti samayagurUNAme kataH saMgatAnA, pratinidhiriva devo rAjate vAdirAjaH // bhAratIya cintana dhArA maulika rUpa se adhyAtmavAdI rahI hai| phalataH bhAratIya manISA sAhitya kA uddezya preya evaM laukika hI na mAnakara zreya evaM AmuSmika bhI svIkAra karatI hai| pUjya gaNinI AryikA jJAnamatI dvArA praNIta samagra sAhitya dharmaniSTha hone ke kAraNa jahA~ eka ora zreya kA sAdhaka hai vahA~ dUsarI ora kAvyasaraNi kA Azraya lene se preya arthAt sadyaH AnandaprApti kA bhI sAdhaka hai| AryikA jJAnamatI ne apanI sAhityasAdhanA se saMskRta sAhitya ko cAra rUpoM meM samRddha kiyA hai - (1) maulika sAhitya kA sRjana karake, (2) saMskRta TIkA kA praNayana karake, (3) kliSTa saMskRta granthoM para hindI TIkA likhakara aura (4) saMskRta granthoM kA hindI padyAnuvAda rckr|
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/54/3-4 1. maulika saMskRta sAhitya sAhitya sRjana kI bhUmikA ke rUpa meM lekhana kSetra meM praveza karate hue lekhikA ne kSullikA vIramatI kI avasthA meM sarvaprathama jina sahasranAma mantra kI racanA kii| yadyapi yaha racanA praur3ha nahIM hai, tathApi sAhityanirmANa meM hetubhUta hone ke kAraNa isakA advitIya mahattva hai| pUjya mAtAjI dvArA viracita ArAdha nA nAmaka grantha kA pravRtti-nivRtti rUpa zAsana karane se tathA sUkSmAtIta tattvoM kA zaMsana karane se zAstratva sarvathA susaMgata hai| saMskRta ke 444 zlokoM me viracita isa zAstra meM pUjya mAtAjI ne munidharma kA sarala evaM prasAdaguNa samanvita zailI meM vivecana kiyA hai| mUlAcAra, bhagavatI ArAdhanA, anagAra dha rmAmRta evaM ratnakaraNDazrAvakAcAra Adi pUrvAcAryo dvArA praNIta granthoM ke sAra ko ArAdhanA meM ekatra prastuta karate hue gAgara meM sAgara bharane kA kArya kiyA gayA hai| ArAdhanA kA zAbdika artha pUjA, upAsanA yA arcanA hai| nizcaya kI apekSA ArAdhanA eka hI hai, kintu vyavahAra kI apekSA se ArAdhanA ke cAra bheda haiM-darzana, jJAna, cAritra aura tp| 'ArAdhanA' nAmaka isa zAstra meM caturvidha ArAdhanA kA sAMgopAMga varNana kiyA gayA hai| pUjya mAtAjI ne mahAvrata evaM mUlaguNa kI anvarthaka saMjJA kI vyutpatti karate hue kahA hai ki mahAvrata ko isalie mahAvrata kahA gayA hai, kyoki ye vrata mahApuruSoM dvArA sevita haiN| isI prakAra mUlaguNa sAdhu kI sthiti meM mUla yA nIMva ke samAna haiM tathA mokSa ke mUla kAraNa haiM, ataeva mUlaguNa kahalAte haiN| ArAdhanA zAstra lekhikA ke apAra vaiduSya, maulika kartRtva, viSayasaMgrAhitva, sarala prastutIkaraNa aura bhASA para apratima adhikAra kA sUcaka hai| kahIM bhI vyAkaraNa yA chandaHzAstra kI dRSTi se skhalana tathA saiddhAntika pratipAdana meM virodha kA abhAva isa zAstra kI vizeSatA hai| yaha grantha sAdhumAtra ko to paThanIya hai hI, zrAvakoM ko bhI isakA mahattva kama nahIM hai| zramaNa AcArazAstra kI paramparA meM AryikA dvArA viracita yaha ekamAtra zAstra hai, ata: isakA mahattva aura bhI viziSTa hai| gaNinI AryikA jJAnamatI ne 40 ke lagabhaga saMskRta stotroM kI racanA kI hai| stotra zabda adAdigaNa kI ubhayapadI stu dhAtu se STran pratyaya kA niSpanna rUpa hai, jisakA artha guNasaMkIrtana hai| strIliMga meM prayukta stuti zabda stotra kA
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/54/3-4 hI paryAyavAcI hai| guNa saMkIrtana ArAdhya kI bhakti kA eka mAdhyama hai aura vizuddha bhAvanA vAlI bhakti bhavanAzinI hotI hai| vAdIbhasiMha sUri ne bhakti ko muktikanyA ke pANigrahaNa meM zulka rUpa kahA hai| mAtAjI dvArA viracita stotroM kA laukikaphala zivetarakSati evaM sadya:paranivRtti tathA AmuSmika phala paramparA se nivRtti kI prApti hai| bhAratIya sAhitya meM stotraparamparA prAcInatama upalabdha sAhitya meM dRSTigata hotI hai| caturvidha veda isake nidarzana haiN| veda ke aneka sUktoM kI mantradRSTA RSikAyeM haiM kintu Age stotraparamparA meM nAriyoM ke avadAna kI isa paramparA kA hrAsa cintya hai| pUjya gaNinI AryikA jJAnamatI ne saMskRta meM aneka uccakoTi ke stotroM kI racanA karake saMskRta stotra vAGmaya meM prathama sthAna banAyA hai| itane vipula stotra sAhitya kA nirmANa sampUrNa saMskRta vAGamaya meM kisI eka vyakti dvArA kiyA gayA ho, aisA ullekha bhI nahIM milatA hai| varNyaviSaya kI dRSTi se mAtAjI dvArA racita stotra bahuAyAmI hai| isameM caubIsa tIrthaMkara, bhagavAn bAhubali, gaNadhara, siddha prabhu, siddhakSetra, trilokasambandha o caityAlaya, paMcameru, jambUdvIpa evaM vartamAna kAla ke munivaroM kI stuti ke sAtha SoDazakAraNabhAvanA, dazadharma Adi kA bhI stavana kiyA gayA hai| munivaroM ke pazcAt prathama gaNinI AryikA brAhmI mAtA kI stuti likhakara unhoMne pUjyatAkrama kA zAstrAnumodita paripAlana kiyA hai| unake dvArA praNIta deva-zAstra-guru kI ye stutiyA~ dhArmika evaM sAhityika donoM dRSTiyoM se mahattvapUrNa haiN| eka lekha meM mAtAjI dvArA viracita ina stotroM kA varNana karanA sarvathA asaMbhava hai| ina stotroM meM kalyANakalpataru nAmaka stotra kA vizva ke stotravAGmaya me sarvAtizAyI mahattva hai| 212 padyAtmaka isa stotra meM 24 tIrthaMkaroM kI stuti kI gaI hai| chandaHzAstra kI dRSTi se isa stotra kA mahanIya yogadAna hai| isameM eka akSara vAle chanda se lekara 27 akSara vAle 143 prakAra ke chandoM kA tathA 30 akSara vAle eka arNodaNDaka kA prayoga huA hai| aisI sthiti saMskRta ke stotra sAhitya meM kahIM bhI dRSTigocara nahIM huI hai| chandoM ke isa upavana meM mAtAjI ne adhyAtma, darzana aura itihAsa ke puSpoM ko puSpita karake bhArata kI vidvatparamparA meM agAdha paiTha banAI hai| isa stotra meM tIrthaMkaroM kI paMcakalyANaka tithiyA~, mAtA-pitA evaM janmasthAna Adi ke nAma, zarIra kA varNa, avagAhanA
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/54/3-4 evaM Ayu mahApurANakAra jinasenAcArya evaM uttarapurANakAra guNabhadrAcArya ke anusAra varNita haiN| TippaNiyoM meM matAntaroM ke samAveza se zodhArthI lAbha uThA skeNge| isakI alaMkAra yojanA bhI prazasya hai| eka mAtra kalyANakalpataru ke sarvAMga adhyayana se sabhI zAstroM kA jJAna ho sakatA hai| pUjya mAtAjI ke stotroM ke vihaMgama samIkSaNa se yaha spaSTa ho jAtA hai ki unakI kArayitrI pratibhA alaukika hai| inameM zAntarasa aura vaidarbhI rIti hai| prasAda guNa se sadyaH arthAbhivyakti hotI hai to mAdhurya ke kAraNa zabda nAcate se pratIta hote haiN| sUktiyoM ke samAveza ne stotroM meM ramaNIyatA lA dI hai| vAstava meM mAtAjI dvArA viracita stotra bhAratIya sAhitya ko unakA spRhaNIya upahAra hai| 2. maulika saMskRta TIkA AcArya kundakunda dvArA prAkRta bhASA meM praNIta granthoM meM niyamasAra kA mahattvapUrNa sthAna hai, kintu unake paJcAstikAya, pravacanasAra evaM samayasAra nAmaka granthoM ko jitanI prasiddhi milI, utanI niyamasAra ko na mila skii| isakA pramukha kAraNa saMbhavata: yahI rahA hai ki isakI koI aisI saMskRta TIkA upalabdha nahIM thI, jo AdhyAtmika aura saiddhAntika donoM dRSTiyoM ko suspaSTa karatI ho| niyamasAra para 1140 I. meM zrIpadmaprabha maladhArideva dvArA racita ekamAtra saMskRta TIkA 'tAtparyavRtti' milatI thii| TIkAoM ke anusaraNa para likhita isa TIkA meM adhyAtma ko to ujAgara kiyA gayA hai, kintu yaha adhyAtma ke sAtha siddhAnta kI saMgati meM adhika sahAyaka nahIM hai| mAtAjI ne niyamasAra para 'syAdvAdacintAmaNi' TIkA daNDAnvaya evaM khaNDAnvaya paddhati se likhI hai, jisase mUla gAthA kA zAbdika artha evaM usakA vizeSa abhiprAya ekadama spaSTa ho jAtA hai| mAtAjI dvArA racita isa TIkA kI sabase bar3I vizeSatA yaha hai ki unhoMne apane kathana ke samarthana meM jaina paramparA ke 62 prAmANika granthoM ke sandarbha evaM uddharaNa prastuta kiye haiN| ubhayavidha nayAzrita hone ke kAraNa samayasArAdi ke TIkAkAra jayasenAcArya ke samAna pUjya mAtAjI ko bhI jaina paramparA meM sthAna prApta hogA, yaha asaMdigdha hai| antima gAthA kI TIkA meM mAtAjI ne AryikAoM ko 11 aMga taka paThana-pAThana kA adhikArI
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/54/3-4 kahakara kadAcit una logoM kA mukhamudraNa kiyA hai, jo aisI AzaMkA karate haiM ki kyA AryikAyeM siddhAnta granthoM kA praNayana kara sakatI haiM? 3. kliSTa saMskRta granthoM para hindI TIkA . mAtAjI ne maulika saMskRta sAhitya evaM saMskRta TIkA ka praNayana ke atirikta jaina vidvAnoM meM 'kaSTasahasrI' ke nAma se prasiddha AcArya vidyAnanda dvArA praNIta 'aSTasahasrI' para 'syAdvAdacintAmaNi' nAmaka hindI TIkA kI racanA karake nyAyazAstra ke jijJAsuoM kA mArga prazasta kiyA hai| lagabhaga 1500 pRSTho ke tIna bhAgoM meM prakAzita aSTasahasrI TIkA pUjya mAtAjI ne yadyapi svAntaHsukhAya likhI hai', tathApi isase na kevala jaina dArzanikoM-naiyAyikoM kA apitu sabhI bhAratIya dArzanikoM-naiyAyikoM kA atyanta kalyANa huA hai| aSTasahastrI jaise duSpravezya zAstra para hindI TIkA mAtAjI ke agAdha vaiduSya tathA nyAya-vyAkaraNa Adi zAstroM ke sUkSmaparizIlana kI to pratIka hai hI, unakI lokahitakAriNI bhAvanA ko bhI abhivyakta karatI hai| 4. saMskRta granthoM kA hindI padyAnuvAda AryikA jJAnamatI jI ne samAdhitantra, iSTopadeza, ratnakaraNDazrAvakAcAra, AtmAnuzAsana Adi granthoM kA padyAnuvAda karake una bhAvaka bhaktoM kA mArga niSkaMTaka banA diyA hai, jo saMskRta bhASA ke hArda ko samajhane meM asamartha haiM tathA saMskRta zlokoM ko kaSThastha karanA jinheM kaThina pratIta hotA hai| mAtAjI ke padyAnuvAdoM meM maulika kAvya kI taraha pravAha hai| isa sandarbha meM iSTopadeza kA eka padya draSTavya hai'vipadbhavapadAvarte pdikevaativaayte| yAvattAvadbhavantyanyAH pracurAH vipdHpurH||12|| isake nimnalikhita padyAnuvAda ko dekheM, jisameM mAtAjI ne isake bhAvoM ko kisa maulikatA ke sAtha spaSTa kiyA hai 'bhavavipadAmaya Avarto meM yaha punaH punaH hI phasatA hai| jaba taka vipadA ika gaI nahIM, A gaIM hajAroM dukhdaahaiN|
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/54/3-4 pUjya mAtAjI dvArA kiyA gayA aSTasaMhasrI kA padyAnuvAda bhI isa durUha evaM kliSTa grantha ke hArda ko suspaSTa karane meM sarvathA samartha hai| anyanta saMkSepa meM maiMne saMskRta sAhitya meM AryikAratna jJAnamatI kI dena kI carcA kI hai| mujhe vizvAsa hai ki pUjya mAtAjI kA saMskRta sAhitya meM kAvyapratibhA evaM tArkika vaiduSI ke lie samIcIna mUlyAMkana hogaa| sandarbha 1. 'tiirthkRcckrvrtyaadimhaapurusssevitm| tasmAnmahAvrataM khyAtamityuktaM munimunggvaiH||' -ArAdhanA, zloka 55 2. 'mUlaM vinA vRkSa ivAlayo ca bhavenna loke ca tathaiva saadhuH| na jAyate mUlaguNAn vinA'smAd ete vimuktirapi muulmev||' -vahI, zloka 88 3. 'zrIpatirbhagavAnpuSyAd bhaktAnAM vA smiihitm| yadbhakti: zulkatAmeti muktiknyaakrgrh||' kSatracUDAmaNi, maMgalAcaraNa 4. 'syAdvAdacintAmaNinAmadheyA, TIkA mayeya kriyte'lybuddhyaa| cintAmaNiH cintitavastudAve, samyaktazuddhayai bhavatAt sadA meN|' -aSTasahasrI, bhAga-1, zloka 17 rIDara evaM adhyakSa-saMskRta vibhAga esa.DI. (pI.jI.) kAleja mujaphpharanagara (u.pra.)-251001
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta /54/3-4 9 jayadhavalA TIkA meM prayukta katipaya rUpaka aura dRSTAnta DaoN. phUlacanda jaina premI jaba hama zaurasenI prAkRta Agama sAhitya kA adhyayana prArambha karate haiM, taba sarvaprathama hamArI dRSTi AcArya guNadhara racita " kasAyapAhuDa sutta" para jAtI hai| yaha vikramapUrva prathamazatI kI racanA hai| yaha upalabdha jaina sAhitya meM karmasiddhAnta viSayaka prAcInatama paramparA kA eka mahAn advitIya grantha mAnA jAtA hai| yaha AcArAMga Adi bAraha aMga AgamoM ke antargata bArahaveM "dRSTivAda" nAmaka aMga ke antargata mAnA gayA hai, parantu dRSTivAda ke antargata pUrvagata arthAt caudaha pUrvo meM jJAnapravAda nAmaka pA~caveM pUrva meM dasavIM vastu ke antargata " pAhuDa" kI bIsa arthAdhikAroM meM tIsare pAhuDa kA nAma pejjadAMsa pAhuDa kahA hai| yaha bahuta hI vizAla grantha thaa| jise sArarUpa meM AcArya guNadhara ne "gAthAsUtra" zailI me 233 gAthAoM meM nibaddha kiyaa| ina gAthAsUtroM ko ananta artha se garbhita kahA gayA hai / isIlie inake spaSTIkaraNa hetu mahAkamma pavaDa pAhuDa ke mahAn vizeSajJa AcArya yativRSabha ne isa para chaha hajAra zloka pramANa cuNNisuttoM kI racanA kii| ina cuNNisuttoM ke spaSTIkaraNa hetu uccAraNAcArya ne bAraha hajAra zloka pramANa 'uccAraNA" nAmaka vRtti kA nirmANa kiyaa| isake bAda zAmakuNDAcArya, tumbalUrAcArya, bappadevAcArya dvArA vRhad TIkAyeM likhIM giiN| ina TIkAoM ke ullekha mAtra to prApta haiM kintu ye mahAn TIkAyeM Aja hameM upalabdha nahIM haiN| 44 jayadhavalA TIkA- yaha satya hai ki dravya, kSetra, kAla aura bhAva ke anusAra sabhI vastuoM meM nirantara parivartana hotA hI rahatA hai, ataH yuga ke anusAra logoM kI smaraNa aura grahaNa zakti meM bhI parivartana honA svAbhAvika hai| ataH siddhAnta ke viSayoM kI gahanatA aura bhASA kI kaThinAI ne isa mahAn jJAna kI
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 anekAnta/54/3-4 avicchinna dhArA meM bAdhA DAlanA prArambha kiyA, taba uparyukta TIkAoM aura mUlagranthoM ke ananta gahana arthoM ke hRdayaMgama karake AcArya vIrasena svAmI (navIM zatI kA pUrvArdha), tathA AcArya jinasena (navIM zatI) ne "maNipravAla-nyAya" se prAkRta-saMskRta mizrita bhASA meM sATha hajAra zloka pramANa "jayadhavalA" nAmaka vizAla TIkA kI sarala bhASA meM racanA karake mahAn Agama jJAna kI paramparA ko surakSita karake apane ko amara aura bhAvI pIr3hI dvArA sadA ke lie zraddhA kA pAtra banA liyaa| jayadhavalA TIkA "mUlagrantha" kasAyapAhuDa aura usake cUrNisUtroM para likhI gaI hai| isameM bIsa hajAra zloka pramANa prArambhika bhAga kI racanA AcArya vIrasena svAmI ne kI tathA inake svargavAsa ke bAda zeSa bhAga kI racanA inake suyogya ziSya "jinasenAcArya' ne kii| isa samaya yaha jayadhavalA TIkA siddhAntAcArya paM. phUlacanda zAstrI aura siddhAntAcArya paM. kailAzacanda zAstrI ke saMyukta sampAdakatva meM hindI anuvAda tathA vizeSa vivecana ke sAtha bhA. digambara jaina saMgha, mathurA se 16 khaNDoM meM prakAzita hai| jayadhavalA TIkA kI upayogitA aura prasiddhi itanI adhika hai ki mUlagrantha taka ko "jayadha valasiddhAnta grantha" nAma se abhihita karate hue prAyaH dekhA jAtA hai| jayadhavalA TIkA vyAkhyAna zailI meM likhita sATha hajAra zloka pramANa hai| jayadhavalAkAra dvArA prastuta viSaya varNana kI prAJjalatA, yuktivAditA tathA apane yA anya AcAryo ke mata ko prastuta karane kI dRr3hatA-isa TIkA kI pramukha vizeSatA hai| rUpaka aura dRSTAnta jaisA ki mUlagrantha kasAyapAhuDa aura isakI jayadhavalA TIkA ke nAma se hI spaSTa hai ki isameM pejjadoSa (pejja-preya-rAga, doSa-dveSa) tathA kaSAya kI bandha, udaya, sattva Adi vividha dazAoM ke dvArA kaSAyoM kA vistRta-vyAkhyAna kiyA gayA hai| isake pandraha adhikAroM meM se prArambha ke ATha adhikAroM meM saMsAra ke kAraNabhUta mohanIya karma kI vividha dazAoM kA tathA antima sAta adhikAroM meM Atma pariNAmoM ke vikAsa se zithila hote hue mohanIya karma kI
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/54/3-4 11 vividha dazAoM kA vivecana hai| ataH karmasiddhAnta kA grantha hone ke kAraNa isameM alaMkAra, rUpaka tathA dRSTAntoM kA durlabha honA svAbhAvika hai, phira bhI kahIM-kahIM jayadhavalAkAra ne maMgalAcaraNoM tathA kahIM-kahIM apane viSaya ko samajhAne ke lie rUpaka aura dRSTAntoM ko jisa rUpa meM prastuta kiyA hai, isa prakAra hai vaha jayadhavalA TIkA ( bhAga - 1 ) ke prArambha meM AcArya vIrasena ne maMgalAcaraNa ke rUpa meM kahA hai titthayarA caubIsa vi kevalaNANeNa diTThasavvaTThA / pariyaMtu sivasarUpA tihuNasira seharA majjha // 2 // arthAt jinhoMne apane kevalajJAna se samasta padArtho kA sAkSAtkAra kara liyA, jo zivasvarUpa hai aura tInoM lokoM ke agrabhAga meM virAjamAna hone ke kAraNa athavA tInoM lokoM ke zalAkA puruSoM meM zreSTha hone ke kAraNa tribhuvana ke sira para zekhara rUpa haiM, aise caubIsoM tIrthaMkara mujha para prasanna hoN| yahA~ caubIsa tIrthaMkaroM ko zivasvarUpa kahA hai| gaNadhara deva ko samudra sadRza batalAte hue AcArya kahate haiM- jo samyagdarzana Adi aneka guNarUpI ratnoM se bhare hue haiM aura zrutajJAna rUpI amita jala samudAya se gaMbhIra haiM, jinakI vizAlatA kA pAra nahIM milatA aura jo aneka nayoM ke uttarottara bheda rUpI unnata taraMgoM se yukta haiM- aise gaNadharadeva rUpI samudra ko tuma loga namaskAra karo' / yahA~ AcArya ne kahA hai ki jaise samudra meM ratna, gaharI jalarAzi tathA taraMge hotI haiM usI prakAra gaNadharadeva meM bhI aneka guNarUpI ratna, zrutajJAna rUpI athAha jJAna hai tathA unakA yaha zrutajJAna bhI nayabhaMga rUpI taraMgoM se yukta hai| Age saMsAra ko bela kI upamA dete hue kahA hai ki jaise bela (latA) kA Adi, madhya aura anta hotA hai, usakI poreM bhI svalpa hotI haiM usI prakAra saMsAra bhI aisI bela hai jo santAnakrama se anAdi kAla se calI A rahI hai - aisI saMsArarUpI bela ko jina jinadeva ne cheda ( samApta kara ) diyA, unheM maiM
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/54/3-4 namaskAra karatA huuN| saptama vedaka nAmaka arthAdhikAra (bhAga 10 pR. 2) meM karmoM kI udaya aura udIraNA ko samajhAte hue kahA hai ki-"jisa prakAra vanaspati ke phala paripAka kAla ke dvArA yA upAya dvArA paripAka ko prApta hote haiM, usI prakAra kiye gaye karma paripAkakAla ke dvArA yA tapa ke dvArA pacate haiN| __ jayadhavalAkAra ne vyaMjana nAmaka anuyoga dvAra ke anta meM kahA hai-jisa prakAra vidyA kI ArAdhanA kaSTasAdhya hotI hai, usI prakAra lobha kA AlambanabhUta bhogopabhoga kaSTasAdhya hone se prakRta meM lobha ko kaSTasAdhya kahA gayA hai| isI prakAra lobha jihvA ke samAna hone se jihvAsvarUpa hai, yahA~ asaMtoSarUpa sAdharmya kA Azrayakara jihvA lobha kA paryAyavAcI batAyA hai| sAtaveM bhAga (pR. 366) meM jinendradeva ko mahodadhi kI upamA dete hue kahA hai ki-jaise mahodadhi ke garbha se uttamottama ratna nikalate haiM. usI prakAra jo jinendradeva ke vacanarUpI mahodadhi se jo samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra rUpa tIna rana nikale haiM ve saMsAra ke sabhI nirmala padArthoM meM sArabhUta haiM ata: ina tIna ratnoM kI sadA jaya ho| aNubhAga vihattI nAmaka pA~caveM bhAga (pR. 130) meM zakti kI apekSA karmo ke anubhAga sthAna ke cAra vikalpa prastuta kiye haiM-1. latA rUpa 2. dAru rUpa 3. asthi rUpa 4. zaila ruup| jayadhavalA bhAga 12 ke upayoga nAmaka saptama arthAdhikAra kI gAthA 2-71 (pRSTha 152) meM dRSTAntoM dvArA krodha kaSAya ko pratipAdita karate hue kahA hai Naga-puDhavi-vAlugodayarAIsa sariso cauvviho koho| selaghaNa-aTThi-dArua-ladAsamANo havadi maanno||2-71|| arthAt krodha cAra prakAra kA hai-nagarAjisadRza, pRthivIrAji sadRza, vAlukArAji sadRza tathA udakarAji sdRsh|
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/54/3-4 1. nagarAjisadRza krodha-arthAt parvatazilA bheda sadRza krodh| ise udAharaNa dvArA samajhAte hue kahA hai ki jaise parvata zilAbheda kisI bhI dUsare kAraNa se utpanna hokara punaH kabhI bhI dUsare upAya dvArA sandhAna ko prApta nahIM hotA, tadavastha hI banA rahatA hai| isI prakAra jo krodha pariNAma kisI bhI jIva ke kisI bhI puruSa vizeSa meM utpanna hokara usa bhava meM usI prakAra banA rahatA hai, janmAntara meM bhI usase utpanna huA saMskAra banA rahatA hai, yaha usa prakAra kA tIvratara krodha pariNAma nagarAjisadRza kahA jAtA hai| 2. pRthivIrAjisadRza krodha-jaise grISmakAla meM pRthivI kA bheda huA arthAt pRthivI ke rasa kA kSaya hone se yaha bheda rUpa se pariNata ho gii| punaH varSAkAla meM jala ke pravAha se vaha darAra bharakara usI samaya saMdhAna ko prApta ho gii| isI prakAra jo krodha pariNAma cirakAla taka avasthita rahakara bhI punaH dUsare kAraNa se tathA guru ke upadeza Adi se upazamabhAva ko prApta hotA hai vaha usa prakAra kA tIvra pariNAma bheda pRthivIrAji sadRza jAnA jAtA hai| 3. vAlukAIja sadRza krodha-ise udAharaNa dvArA samajhAte hue kahA hai ki nadI ke pulina Adi meM vAlukA rAzi ke madhya puruSa ke prayoga se yA anya kisI kAraNa se utpanna huI rekhA jaise havA ke abhighAta Adi dUsare kAraNa dvArA zIghra hI punaH samAna ho jAtI hai arthAt miTa jAtI hai, usI prakAra krodha pariNAma bhI mandarUpa se utpanna hokara guru ke upadeza rUpI pavana se prerita hotA huA atizIghra upazama ko prApta ho jAtA hai| vaha krodha vAlukArAji ke samAna kahA jAtA hai| 4. udakarAjisadRza krodha-isI prakAra udakarAji ke sadRza bhI krodha jAna lenA caahie| itanI vizeSatA hai ki isase bhI mandatara anubhAga vAlA aura stokatara kAla taka rahane vAlA vaha jAnanA caahie| kyoMki pAnI ke bhItara utpanna huI rekhA kA binA dUsare upAya ke usI samaya hI vinAza dekhA jAtA isI prakAra mAyAkaSAya ko bhI sodAharaNa samajhAte hue kahA hai ki
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 anekAnta/54/3-4 vaMsIjaNhugasarisI meMDhavisANasarisI ya gomuttii| avalehaNIsamANA mAyA vi cauvvihA bhnnidaa||3-72|| __ arthAt mAyAkaSAya ke cAra prakAra haiM- bA~sa kI jar3a ke sadRza, mer3he kI sIMga ke sadRza, gomUtra ke sadRza tathA avalekhanI ke sdRsh| 1. jaise bA~sa ke jar3a kI gA~Tha naSTa hokara tathA zIrNa hokara bhI sarala nahIM kI jA sakatI hai, isI prakAra ati tIvra vakrabhAva se pariNata mAyA pariNAma bhI nirUpakrama hotA hai| 2. isI prakAra meDhe kI sIMga ke sadRza mAyA kI dUsarI avasthA hai| jaise ativalita vakratararUpa se pariNata hue bhI meDhe ke sIMga ko agni ke tApa Adi dUsare upAyoM dvArA sarala karanA zakya hai| 3. tIsarI mAyAkaSAya ko gomUtra sadRza kahA hai tathA caturtha mAyAkaSAya ko avalekhanI (dAtauna yA jIbha ke mala kA zodhana karane vAlI jIbhI) lenA caahie| isI prakAra lobhakaSAya ko kRmirAga ke sadRza akSamala ke sadRza, pAMzulepa tathA haridrAvastra ke sadRza batalAyA hai| jayadhavalA ke hI antima 16veM bhAga ke pacchimakhaMdha nAmaka arthAdhikAra meM kahA hai ki jaise bIja ke astitva meM jau, tila, masUra Adi pRthivI meM nikSipta kara aneka kAraNoM ke vaza se aMkuroM ko utpanna karate haiM, usI prakAra saMsAra meM zarIra ko mUla kAraNa karma hai, usa karma ke kSaya ko prApta hone para zarIradha riyoM ke bhava bIja ke nahIM rahane para navabIja kI utpatti nahIM hotii| isa prakAra jayadhavalAkAra ne mUlagranthagata viSaya ke anurUpa siddhAntoM kA hI vyAkhyAna zailI meM prayoga kiyA hai ata: rUpaka aura dRSTAntoM kA kahIM-kahIM grantha kI vizAlatA ko dekhate hue bahuta kama mAtrA meM prastuta kiyA hai| phira bhI, inheM jitane rUpoM meM prastuta kiyA ve apane viSaya ko prastuta karane meM mahattvapUrNa bhUmikA kA nirvAha karate haiN|
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/54/3-4 sandarbha 1. kasAya pAhuDa bhAga-1 pRSTha 3 maMgalAcaraNa gAthA 5. 2. aMtAi-majjharahiyA jAi-jarA-maraNaNaMta porddddhaa| saMsAralayA tamahaM jeNacchiNNA jiNaM vNde|| jayadhAvalA bhAga 3 pR.1 adhyakSa, jaina darzana vibhAga sampUrNAnanda saMskRta vizvavidyAlaya, vArANasI 3. vahIM : bhAga 12, pR. 192. nivAsa-anekAnta bhavanam bI-23/45pI-6, zAradAnagara kAlonI navAbagaMja mArga, vArANasI-221010
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 anekAnta/54/3-4 vaizAlI - gaNatantra zrI rAjamala jaina 25 varSa pUrva anekAnta varSa 28 aMka meM prakAzita mahattvapUrNa Alekha, jisameM vaizAlI gaNatantra ke viSaya meM zodhapUrNa jAnakAriyA~ dI gaIM haiM bhagavAna mahAvIra ke 2600 veM janma jayantI mahotsava varSa ke prasaMga se punaH prakAzita / sampAdaka vaizAlI - gaNatantra ke varNana ke binA jaina rAjazAstra kA itihAsa apUrNa hI rahegA / vaizAlI - gaNatantra ke nirvAcita rASTrapati ('rAjA' zabda se prasiddha ) ceTaka kI putrI trizalA bhagavAn mahAvIra kI pUjya mAtA thii| (zvetAmbara - paramparA ke anusAra, trizalA ceTaka kI bahana thIM) bhagavAn mahAvIra ke pitA siddhArtha vaizAlI ke eka upanagara 'kuNDagrAma' ke zAsaka the| ataH mahAvIra bhI 'vaizAlika' athavA 'vaizAlIya' ke nAma se prasiddha the| bhagavAna mahAvIra ne saMsAra - tyAga ke pazcAt 42 vAturmAsoM meM se cha: cAturmAsa vaizAlI meM kiye the| kalpa - sUtra (122) ke anusAra mahAvIra ne bAraha cAturmAsa vaizAlI meM vyatIta kiye the| mahAtmA buddha evaM vaizAlI : isakA yaha tAtparya nahIM ki kevala mahAvIra ko hI vaizAlI priya thii| isa gaNatantra tathA nagara ke prati mahAtmA buddha kA bhI adhika sneha thaa| unhoMne kaI bAra vaizAlI meM vihAra kiyA thA tathA cAturmAsa bitAe / nirvANa se pUrva jaba buddha isa nagara meM se gujare to unhoMne pIche mur3a kara vaizAlI para dRSTipAta kiyA aura apane ziSya Ananda se kahA, Ananda ! isa nagara meM yaha merI antima yAtrA hogii|" yahIM para unhoMne sarvaprathama bhikSuNI- saMgha kI sthApanA kI tathA Ananda ke anurodha para gautamI ko apane saMgha meM praviSTa kiyaa| eka avasara para jaba 44
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/54/3-4 buddha ko licchiviyoM dvArA nimantraNa diyA gayA to unhoMne kahA-'he bhikSuoM! deva-sabhA ke samAna sundara isa licchavi-pariSada ko dekho|' mahAtmA buddha ne vaizAlI-gaNatantra ke Adarza para bhikSu saMgha kI sthApanA kii| bhikSu saMgha ke chanda (mata-dAna) tathA dUsare prabandha ke DhaMgoM meM licchavi (vaizAlI) gaNataMtra kA anukaraNa kiyA gayA hai|'' (rAhula sAMkRtyAyana-purAtatva-nibandhAvalI-pRSTha 12) yadyapi buddha zAkya-gaNatantra se sambaddha the (jisake adhyakSa buddha ke pitA zuddhodana the), tathApi unhoMne vaizAlI-gaNatantra kI paddhati ko apnaayaa| hindU rAjazAstra ke vizeSajJa zrI kAzIprasAda jAyasavAla ke zabdo meM "bauddha saMgha ne rAjanaitika saMghoM se aneka bAteM grahaNa kii| buddha kA janma gaNatantra meM huA thaa| unake par3osI gaNatantra-saMgha the aura ve unhIM logoM meM bar3e hue| unhoMne apane saMgha kA nAmakaraNa 'bhikSu-saMgha' arthAt bhikSuoM kA gaNatantra kiyaa| apane samakAlIna guruoM kA anukaraNa karake unhoMne apane dharma-saMgha kI sthApanA meM gaNatantra saMghoM ke nAma tathA saMvidhAna ko grahaNa kiyaa| pAli-sUtroM meM uddhRta, buddha ke zabdoM ke dvArA rAjanaitika tathA dhArmika saMgha vyavasthA kA sambandha siddha kiyA jA sakatA hai|' vidvAn lekhaka ne usa sAta niyamoM kA varNana kiyA hai jinakA pUrNa pAlana hone para vajji-gaNa (licchavi evaM videha) nirantara unnati karatA rhegaa| ina niyamoM kA varNana mahAtmA buddha ne magadharAja ajAta-zatru (jo vajjigaNa ke vinAza kA icchuka thA) ke mantrI ke sammukha kiyA thaa| buddha ne bhikSu-saMgha ko bhI ina niyamoM ke pAlana kI preraNA dI thii| bauddha grantha evaM vaizAlI : isa prakAra yaha spaSTa hai ki vaizAlI-gaNatantra ke itihAsa tathA kArya praNAlI ke jJAna ke lie hama bauddha granthoM ke RNI haiN| vivaraNoM kI upalabdhi ke viSaya meM ye vivaraNa nirAle haiN| sambhavata: isI kAraNa zrI jAyasavAla ne isa gaNataMtra ko 'vivaraNayukta gaNarAjya' Recorded republic zabda se sambodhita kiyA hai| kyoMki adhikAMza gaNarAjyoM kA anumAna kucha sikkoM yA mudrAoM se
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 anekAnta/54/3-4 yA pANinIya vyAkaraNa ke kucha sUtroM meM athavA kucha granthoM meM yatra-tatra upalabdha saMketoM se kiyA gayA hai| isI kAraNa vidvAn lekhaka ne ise 'prAcInatama gaNatantra' ghoSita kiyA hai, jisake likhita sAkSya hameM prApta haiM aura jisakI kArya-praNAlI kI jhA~kI hameM mahAtmA buddha ke aneka samvAdoM meM milatI hai| vaizAlI gaNatantra kA astitva kama se kama 2600 varSa pUrva rahA hai| 2500 varSa pUrva bhagavAn mahAvIra ne 72 varSa kI Ayu meM nirvANa prApta kiyA thaa| yaha spaSTa hI hai ki mahAvIra vaizAlI ke adhyakSa ceTaka ke dauhitra the| mahAtmA buddha mahAvIra ke samakAlIna the| buddha ke nirvANa ke zIghra pazcAt buddha ke upadezo ko lekha-baddha kara liyA gayA thaa| vaizAlI meM hI bauddha bhikSuoM kI dUsarI saMgIti kA Ayojana (buddha ke upadezoM ke saMgraha ke lie) huA thaa| vaizAlI gaNatantra se pUrva (chaThI zatAbdI I.pU.) kyA koI gaNarAjya thA? vastutaH isa viSaya meM hama aMdhakAra meM haiN| vidvAnoM ne graMthoM meM yatra-tatra prApta zabdoM se isakA anumAna lagAne kA prayatna kiyA hai| vaizAlI se pUrva kisI anya gaNatantra kA vistRta vivaraNa hameM upalabdha nahIM hai| bauddha graMtha 'aMguttara mikAya' se hameM jJAta hotA hai ki IsA pUrva chaThI zatAbdI se pahale nimnalikhita solaha 'mahAjana pada' the-1. kAzI 2. kosala 3. aMga 4. magadha 5. vajji (vRji) 6. malla 7. cetiya (cedi) 8. vaMsa (vatsa) 9. kuru 10 paMcAla 11. maccha (matsya) 12. zUrasena 13. assaka (azmaka) 14. avanti 15. gandhAra 16. kmboj|" inameM se 'vajji' kA udaya videha-sAmrAjya ke patana ke bAda huaa| jaina graMtha 'bhagavatI sUtra' meM ina janapadoM kI sUcI bhinna rUpa meM hai jo nimnalikhita hai-1. aMga 2. vaMga 3. magaha (magadha) 4. malaya 5. mAlava (ka) 6. accha 7. vaccha (vatsa) 8. koccha (kaccha?) 9. pADha (pANDya yA pauDra) 10. lADha (lATa yA rATa) 11. vajji (vajji) 12. mauli (malla) 13. kAzI 14. kosala 15. avAha 16. sammuttara (sumbhottr?)| aneka vidvAn isa sUcI ko uttarakAlIna mAnate haiM,
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/54/3-4 19 parantu yaha satya hai ki uparyukta solaha janapadoM meM kAzI, kozala magadha, avanti tathA vajji sarvAdhika zaktizAlI the| vaizAlI gaNatantra kI racanA : 'vajji' nAma hai eka mahAsaMgha kA, jisake mukhya aMga the-jJAtRka, licchavi evaM vRji| jJAtRkoM se mahAvIra ke pitA siddhArtha kA sambandha thA (rAjadhAnI-kuNDagrAma) licchaviyoM kI rAjadhAnI vaizAlI kI pahacAna bihAra ke mujaphpharapura jile meM sthita basAr3ha-grAma se kI gaI hai| vRji ko eka kula mAnA gayA hai, jisakA sambandha vaizAlI se thaa| isa mahAsaMgha kI rAjadhAnI bhI vaizAlI thii| licchaviyoM ke adhika zaktizAlI hone ke kAraNa isa mahAsaMgha kA nAma 'licchavi-saMgha' pdd'aa| bAda meM, rAjadhAnI vaizAlI kI lokapriyatA se isakA bhI nAma vaizAlI-gaNatantra ho gyaa| vajji evaM licchavi : bauddha sAhitya se yaha bhI jJAta hotA hai ki vajji mahAsaMgha meM aSTa kula (videha, jJAtRka, licchavi, vRji, ugra, bhoga, kaurava tathA aikSvAku) the| inameM bhI mukhya the-vRji tathA licchvi| bauddha-darzana tathA prAcIna bhAratIya bhUgola ke adhikArI vidvAn zrI bharatasiMha upAdhyAya ne apane graMtha (buddha kAlIna bhAratIya bhUgola, pRSTha 383-84 (hindI-sAhitya sammelana prayAga saMvat 2018) meM nimnalikhita mata pragaTa kiyA hai-"vastutaH licchaviyoM aura vajjiyoM meM bheda karanA kaThina hai, kyoMki vajji na kevala eka alaga jAti ke the, balki licchavi Adi gaNatantroM ko milAkara unakA sAmAnya abhidhAna vajji saMgha kI hI rAjadhAnI thI balki vajjiyoM, licchaviyoM tathA anya sadasya gaNatantroM kI sAmAnya rAjadhAnI bhI thii| eka alaga jAti ke rUpa meM vajjiyoM kA ullekha pANini ne kiyA hai aura kauTilya ne bhI unheM licchaviyoM se pRthak batAyA hai| yUAna cUAG ne bhI vajji (phu-li-ciha) deza aura vaizAlI (phI-ze-lI) ke bIca bheda kiyA hai, parantu pAli tripiTaka ke AdhAra para aisA vibheda karanA
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 anekAnta/54/3-4 sambhava nahIM hai| mahAparinirvANa-sUtra meM bhagavAn kahate haiM, "jaba taka vajji loga sAta aparihANIya dharmoM kA pAlana karate raheMge, unakA patana nahIM hogaa|" parantu saMyutta nikAya ke kaliMgara sutta meM kahate haiM, "jaba taka licchavi loga lakar3I ke bane takhtoM para soyeMge aura udyogI bane raheMge; taba taka ajAtazatru unakA kucha nahIM bigAr3a sktaa|' isase pragaTa hotA hai ki bhagavAn buddha vajji aura licchavi zabdoM kA prayoga paryAyavAcI artha meM hI karate the| isI prakAra vinaya-piTaka ke prathama pArAjika meM pahale to vajji pradeza meM durbhikSa par3ane kI bAta kahI gaI hai (pArAjika pAli, pRSTha 19, zrI nAlandA-saMskaraNa) aura Age cala kara vahIM (pRSTha 22 meM) eka putrahIna vyakti ko yaha ciMtA karate dikhAyA gayA hai ki kahIM licchavi unake dhana ko na le leN| isase bhI vajjiyoM aura licchaviyoM kI abhinnatA pratIta hotI hai|" vidvAn lekhaka dvArA pradarzita isa abhinnatA se maiM sahamata huuN| isa prasaMga meM 'vajji' se buddha kA tAtparya licchaviyoM se bhI thA aura isI AdhAra para vajji saMbaMdhI buddha-vacanoM kI vyAkhyA honI caahie| anya graMthoM meM ullekha : pANini (500 I.pU.) aura kauTilya (300 I.pU.) ke ullekhoM se bhI vajji (vaizAlI, licchavi) gaNatantra kI mahattA tathA khyAti kA anumAna lagAyA jA sakatA hai| pANinIya 'aSTAdhyAyI' meM eka sUtra hai-bhadravRjjayoH kan 412131. isI prakAra, kauTilya ne 'arthazAstra' meM do prakAra ke saMghoM kA antara batAte hue likhA hai-"kAmboja, surASTra Adi kSatriya zreNiyA~ kRSi, vyApAra tathA zastroM dvArA jIvana-yApana karatI haiM aura licchavika, vRjika, mallaka, madraka, kukura, kuru, paJcAla Adi zreNiyA~ rAjA ke samAna jIvana bitAtI rAmAyaNa tathA viSNu purANa ke anusAra, vaizAlI nagarI kI sthApanA ikSvAku-putra vizAla dvArA kI gaI hai| vizAla nagarI hone ke kAraNa yaha
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/54/3-4 'vizAlA' nAma se bhI prasiddha huii| buddhakAla meM isakA vistAra nau mIla taka thaa| isake atirikta, 'vaizAlI, dhana-dhAnya-samRddha tathA jana-saMkula nagarI thii| isameM bahuta se ucca bhavana, zikhara yukta prAsAda, upavana tathA kamala-sarovara the| (vinaya-piTaka evaM lalita vistara) bauddha evaM jaina-donoM dharmoM ke prArambhika itihAsa se vaizAlI kA ghaniSTha sambandha rahA hai| "I.pU. pA~ca sau varSa pUrva bhArata ke uttara pUrva bhAga meM do mahAn dharmo ke 'mahApuruSoM' kI pavitra smRtiyA~ vaizAlI meM nihita haiN| 9 bar3hatI huI janasaMkhyA ke dabAva se tIna bAra isakA vistAra huaa| tIna dIvAreM ise gheratI thiiN| "tibbatI vivaraNa bhI isakI samRddhi kI puSTi karate haiN| tibbatI vivaraNa (sulva 3180) ke anusAra, vaizAlI meM tIna jile the| pahale jile meM svarNa-zikharoM se yukta 7000 ghara the, dUsare jile meM cA~dI ke zikharoM se yukta 14000 ghara the tathA tIsare jile meM tA~be ke zikharoM se yukta 21000 ghara the| ina jile meM uttama, madhyama tathA nimna varga ke loga apanI-apanI sthiti ke anusAra rahate the| (rAkahila lAipha Apha buddha-pRSTha 62)" / prApta vivaraNoM ke anusAra vaizAlI kI janasaMkhyA 16800 thii| kSetra evaM nivAsI : jahA~ taka isakI sImA kA sambandha hai, gaMgA nadI ise magadha sAmrAjya se pRthak karatI thii| zrI re caudharI ke zabdoM meM, "uttara dizA meM licchavi-pradeza nepAla taka vistRta thaa|" zrI rAhula sAMkRtyAyana ke anusAra, vajji pradeza me Adhunika campArana tathA mujaphpharapura jiloM ke kucha bhAga, darabhaMgA jile kA adhikAMza bhAga, chaparA jile ke mirjApura evaM parasA, sonapura pulisa-kSetra tathA kucha anya sthAna sammilita the| vaSAr3ha meM hue purAtatva-vibhAga ke utkhanana se isa sthAnIya vizvAsa kI puSTi hotI hai ki vahA~ rAjA vizAla kA gar3ha thaa| eka mudrA para aMkita thA-"vezali inu..Ta...kAre syaank|" jisakA artha kiyA gayA, "vaizAlI kA eka bhramaNakArI adhikaarii|" isa khudAI meM jaina tIrthaMkaroM kI madhyakAlIna mUrtiyA~ bhI prApta huI haiN|
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 anekAnta/54/3-4 vaizAlI kI janasaMkhyA ke mukhya aMga the-ksstriy| zrI re caudharI ke zabdoM meM "kaTTara hindU-dharma ke prati unakA maitrI bhAva prakaTa nahIM hotaa| isake viparIta, ye kSatriya, jaina, bauddha jaise abrAhmaNa sampradAyoM ke prabala poSaka the| manusmRti ke anusAra, "jhalla, malla, draviDa, khasa Adi ke samAna ve vrAtya rAjanya the|"12 yaha suvidita hai ki vrAtya kA artha yahA~ jaina hai, kyoMki jaina sAdhu evaM zrAvaka ahiMsA satya, acaurya, brahmacarya aura aparigraha-ina pA~ca vratoM kA pAlana karate haiN| manusmRti ke uparyukta zlokoM meM licchaviyoM ko 'nicchavi' kahA gayA hai| kucha vidvAnoM ne licchaviyoM ko 'tibbatI udgama' siddha karane kA prayatna kiyA hai parantu yaha mata svIkArya nahIM hai| anya vidvAn ke anusAra licchavi bhAratIya kSatriya haiM, yadyapi yaha eka tathya hai ki licchavi-gaNatantra ke patana ke bAda ve nepAla cale gaye aura vahA~ unhoMne rAjavaMza sthApita kiyaa| 'licchavi' zabda kI vyutpatti : jaina- graMthoM meM licchaviyoM ko 'licchaI' athavA 'licchavi' kahA gayA hai| vyAkaraNa kI dRSTi se, 'licchavi' zabda kI vyutpatti 'licchu', zabda se huI hai| yaha kisI veza kA nAma rahA hogaa| bauddha graMtha 'khuddakapATha' (buddhaghoSakRta) kI aTThakathA meM nimnalikhita rocaka kathA hai-kAzI kI rAnI ne do jur3e hue mAMsa-piNDoM ko janma diyA aura unako gaMgA nadI meM phikavA diyaa| kisI sAdhu ne unako uThA liyA aura unakA svayaM pAlana-poSaNa kiyaa| ve nicchavi (tvacA-rahita) the| kAlakrama se unake aMgoM kA vikasita huA aura ve bAlaka-bAlikA bana gye| bar3e hone para ve dUsare baccoM ko pIr3ita karane lage, ataH unheM dUsare bAlakoM se alaga kara diyA hai| (vjjitvv-vrjitvy)| isa prakAra ye 'vajji' nAma se prasiddha hue| sAdhu ne una donoM kA paraspara vivAha kara diyA aura rAjA se 300 yojana bhUmi unake lie prApta kii| isa prakAra unake dvArA zAsita pradeza 'vajji-pradeza' khlaayaa|" sAta dharma : magadharAja ajAta-zatru sAmrAjya-vistAra ke lie licchaviyoM para AkramaNa
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/54/3-4 karanA cAhatA thaa| unake apane maMtrI vassakAra (varSakAra) ko buddha ke pAsa bhejate hue kahA-'he brAhmaNa! bhagavAn buddha ke pAsa jAo aura merI ora se unake caraNoM meM praNAma kro| merI ora se unake Arogya tathA kuzalatA ke viSaya meM pUcha kara unase nivedana karo ki vaidehI-putra magadharAja ajAtazatru ne vajjiyoM para AkramaNa kA nizcaya kiyA hai aura mere ye zabda kaho-"vajji-gaNa cAhe kitane zaktizAlI hoM, maiM unakA unmUlana karake pUrNa vinAza kara duuNgaa| isake bAda sAvadhAna hokara bhagavAn tathAgata ke vacana suno|"14 aura Akara mujhe btaao| tathAgata kA vacana mithyA nahIM hotaa| ajAta zatru ke maMtrI ke vacana sunakara buddha ne maMtrI ko uttara nahIM diyA balki apane ziSya Ananda se kucha prazna pUche aura taba nimnalikhita sAta aparihAnIya dharmo (dhamma) kA varNana kiyA 1. abhiNhaM sannipAtA sannipAtA bahulA bhvissNti| -he Ananda! jaba taka vajji pUrNa rUpa se nirantara pariSadoM ke Ayojana karate raheMge! 2. samaggA sannipAtisati samaggA vuTTha-hissaMti samaggA saMghakaraNIyAni krissti| -jaba taka vajji saMgaThita hokara milate raheMge, saMgaThita hokara unnati karate raheMge tathA saMgaThita hokara kartavya karma karate rheNge| 3. appajjata na pajjApessaMti, pajjataM na samucchindissaMti-yathA, pajjatteSu sikkhApadesu samAdAya vttssNti| -jaba taka ve aprajJapta (asthApita) vidhAoM ko sthApita na kreNge| sthApita vidhAnoM kA ullaMghana na kareMge tathA pUrvakAla meM sthApita prAcIna vajji-vidhAnoM kA anusaraNa karate raheMge; 4. ye te saMghapitaro saMghapariNAyakA te sakkarissaMti garu karissati mAnessati
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 anekAnta/54/3-4 pUjessaMti tesaJca sottabnaM mjissNti| --jaba taka taka ve vajji-pUrvajoM tathA nAyakoM kA satkAra, sammAna, pUjA tathA samarthana karate raheMge tathA unake vacanoM ko dhyAna se suna kara mAnate raheMge; 5. ye te vajjInaM vajjimahallakA te sakkarissati, guru karissanti mAnessati, pUjessati, yA tA kulitthiyo kulakuvAriyoM tA na Akkassa pasahya vaassenit| -jaba taka ve vajji-kula kI mahilAoM kA sammAna karate raheMge aura koI bhI kulastrI yA kula-kumArI unake dvArA bala pUrvaka apahRta yA niruddha nahIM kI jAyeMgI; 6. vajji cetiyAni ivmaMtarAni ceva bAhirAni ca tAni sakkarissaMti, garu kariti, mAnessaMti, pUjessati, tesaJca dinnapubbaM katapuvvaM dhAmmikaM bali no parihAssaMti no prihaapessti| --jaba taka ve nagara yA nagara se bAhara sthita-caityoM (pUjA-sthaloM) kA Adara evaM sammAna karate raheMge aura pahale dI gaI dhArmika bali tathA pahale kie gae dhArmika anuSThAnoM kI avamAnanA na kareMge; 7. vajjInaM arahatesu dhammikA rakkhAvaraNa-gutti susaMvihitA bhvissNti| jaba taka vajjiyoM dvArA arahantoM ko rakSA, surakSA evaM samarthana pradAna kiyA jAyegA; taba taka vajjiyoM kA patana nahIM hogA, apitu utthAna hotA rhegaa|" Ananda ko isa prakAra batAne ke bAda buddha ne vassakAra se kahA, "maiMne ye kalyANakArI sAta dharma vajjiyoM ko vaizAlI meM batAye the|" isa para vassakAra ne buddha se kahA, 'he gautama! isa prakAra magadharAja vajjiyoM ko yuddha meM taba taka nahIM jIta sakate, jaba taka ki vaha kUTanIti dvArA unake saMgaThana ko na tor3a deN|" buddha ne uttara diyA, "tumhArA vicAra ThIka hai|" isake bAda vaha maMtrI calA gyaa|
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/54/3-4 25 vaskAra ke jAne para buddha ne Ananda se kahA - "rAjagRha ke nikaTa rahane vAle saba bhikSuoM ko ikaTThA kro| " taba unhoMne bhikSu saMgha ke lie nimnalikhita sAta dharmoM kA vidhAna kiyA 1. he bhikSuoM! jaba taka bhikSu-gaNa pUrNa rUpa se nirantara pariSadoM meM milate raheMge; 2. jaba taka ve saMgaThita hokara milate raheMge, unnati karate raheMge tathA saMgha ke kartavyoM kA pAlana karate raheMge; 3. jaba taka ve kisI aise vidhAna ko sthApita nahIM kareMge jisakI sthApanA pahale na huI ho, sthApita vidhAnoM kA ullaMghana nahIM kareMge tathA saMgha ke vidha noM kA anusaraNa kreNge| 4. jaba taka ve saMgha ke anubhavI guruoM, pitA tathA nAyakoM kA sammAna tathA samarthana karate raheMge tathA unake vacanoM ko dhyAna se sunakara mAnate raheMge; 5. jaba taka ve usa lobha ke vazIbhUta na hoMge jo unameM utpanna hokara duHkha kA kAraNa banatA hai| 6. jaba taka ve saMyamita jIvana meM Ananda kA anubhava kareMge; 7. jaba taka ve apane mana ko isa prakAra saMyamita kareMge jisase pavitra evaM uttama puruSa unake pAsa AyeM aura Akara sukha - zAnti prApta kareM; taba taka bhikSu saMgha kA patana nahIM hogA, utthAna hI hogaa| jaba taka bhikSuoM meM ye sAta dharma vidyamAna haiM, jaba taka ve ina dharmoM meM bhalI-bhA~ti dIkSita haiM, taba taka unakI unnati hotI rhegii| mahAparinibbAna sutta ke uparyukta uddharaNa se vaizAlI - gaNatantra kI uttama vyavasthA evaM anuzAsana kI puSTi hotI hai| vaizAlI ke lie vihita sAta dharmoM ko (kucha parivartita karake) buddha ne apane saMgha ke lie bhI apanAyA; isase
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 anekAnta/54/3-4 spaSTa hai ki 2600 varSa pUrva ke prAcIna gaNatantroM meM vaizAlI gaNatantra zreSTha tathA yogyatama thA / licchaviyoM ke kucha anya guNoM ne unheM mahAn bnaayaa| unake jIvana meM Atma-saMyama kI bhAvanA thii| ve lakar3I ke takhta para sote the, ve sadaiva kartavyaniSTha rahate the| jaba taka unameM ye guNa rahe, ajAtazatru unakA bAla bA~kA bhI na kara skaa|" zAsana-praNAlI : licchaviyoM ke mukhya adhikArI the- rAjA, uparAjA, senApati tathA bhANDAgArika / inameM hI saMbhavataH mantrimaMDala kI racanA hotI thii| kendrIya saMsada kA adhivezana nagara ke madhya sthita santhAgAra ( sabhA - bhavana) meM hotA thaa| zAsana-zakti saMsada ke 7707 sadasyoM ('rAjA' nAma se yukta) meM nihita thI / " saMbhavata: inameM se kucha 'rAjA' ugra the aura eka dUsare kI bAta nahIM sunate the| isI kAraNa lalitavistara - kAvya meM aise rAjAoM kI mAno bhartsanA kI gaI hai - " ina vaizAlikoM meM ucca, madhya, vRddha evaM jyeSTha janoM ke sammAna ke niyama kA pAlana nahIM hotaa| pratyeka svayaM ko 'rAjA' samajhatA hai| 'maiM rAjA hU~! maiM rAjA hU~!' koI kisI kA anuyAyI nahIM bntaa|" isa uddharaNa se spaSTa hai ki kucha mahattvAkAMkSI sadasya gaNarAjA (adhyakSa) banane ke icchuka the / saMsatsadasyoM kI itanI bar3I saMkhyA se kucha vidvAnoM kA anumAna hai ki vaizAlI kI sattA kucha kuloM (7707) meM nihita thI aura ise kevala 'kula- tantra' kahA jA sakatA hai| isa mAnyatA kA AdhAra yaha tathya hai ki 7707, rAjAoM kA abhiSeka eka vizeSatayA surakSita sarovara (puSkariNI) meM hotA thA / " svargIya pro. Ara. DI. bhaNDArakara kA niSkarSa thA - "yaha nizcita hai ki vaizAlI saMgha ke aMgIbhUta kucha kuloM kA mahAsaMgha hI yaha gaNarAjya thA / " zrI jAyasavAla tathA zrI altekara jaise rAjazAstra vida isa niSkarSa se sahamata nahIM haiN| zrI jAyasavAla ne 'hindU rAjazAstra' ( pRSTha 44 ) meM likhA hai - " isa
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/54/3-4 27 sAkSya se unheM 'kula zabda se sambodhita karanA Avazyaka nhiiN| chaThA-zatAbdI I.pU. ke bhAratIya gaNatantra bahuta pahale samAja ke jana-jAtIya stara se gujara cuke the| ye rAjya, gaNa aura saMgha the, yadyapi inameM se kucha kA AdhAra rASTra yA janajAti thA; jaisA ki pratyeka rAjya-prAcIna yA Adhunika kA hotA hai| DaoN. e.esa. altekara kA yaha uddharaNa vizeSataH draSTavya hai-yaha svIkArya hai ki yaudheya, zAkya, mAlava tathA licchavi gaNarAjya Aja ke arthoM meM lokatantra nahIM the| adhikAMza Adhunika vikasita lokatantroM ke samAna sarvocca evaM sArvabhauma zakti samasta vayaska nAgarikoM kI saMsthA meM nihita nahIM thii| phira bhI ina rAjyoM ko hama gaNarAjya kaha sakate haiN|...spaarttaa aithensa, roma, madhya-yugIna venisa, saMyukta nIdaralaiNDa aura polaiNDa ko 'gaNarAjya' kahA jAtA hai; yadyapi inameM se kisI meM pUrNa lokatantra nahIM thaa| isa saiddhAntika pRSThabhUmi tathA aitihAsika sAkSya ke AdhAra para nizcaya hI prAcIna bhAratIya gaNarAjyoM ko unhIM arthoM meM gaNarAjya kahA jA sakatA hai kijasa artha meM yUnAna tathA roma ke prAcIna rAjyoM ko gaNarAjya kahA jAtA hai| ina rAjyoM meM sArvabhauma sattA kisI eka vyakti yA alpasaMkhyaka varga ko na milakara bahusaMkhyaka varga ko prApta thii| 21 __ mahAbhArata meM bhI 'pratyeka ghara meM rAjA' hone kA varNana hai| uparyukta vidvAna ke matAnusAra, "isa varNana meM choTe gaNarAjyoM kI tathA una kSatriya kuloM kI carcA hai jinhoMne upaniveza sthApita karake rAjapada prApta kiyA thaa| saMyukta rAjya amarIkA meM mUla upaniveza sthApakoM ko navAgantukoM kI apekSA kucha vizeSAdhi kAra prApta kie| ___ 'malAbAra gajaTiyara' ke AdhAra para zrI ambikAprasAda vAjapeyI ne 'nayyaroM ke eka saMgha' kI ora dhyAna AkarSita kiyA hai jisameM 6000, pratinidhi the| ve kerala kI saMsada ke samAna the| bauddha-sAhitya se jJAta hotA hai ki rAjA bimbisAra zreNika ke assI hajAra gAmika (grAmika) the| isI sAdRzya para anumAna kiyA jA sakatA hai ki 7707, rAjA vibhinna kSetroM (yA nirvAcana-kSetroM)
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 anekAnta/54/3-4 ke usI rUpa meM svatantra saMcAlaka the jisa prakAra dezI riyAsatoM ke jAgIradAra rAjA ke AdhIna hokara bhI apanI nijI pulisa kI tathA anya vyavasthAe~ karate ot vaidezika sambandha-licchaviyoM ke vaidezika sambandhoM kA niyantraNa nau sadasyoM kI paripad dvArA hotA thaa| inakA varNana bauddha evaM jaina sAhitya meM 'nava licchavi' ke rUpa meM kiyA gayA hai| ajAta zatru ke AkramaNa ke mukAbale ke lie inheM par3osI rAjyoM navamalla tathA aSTAdaza kAzI-kauzala ke sAtha milakara mahAsaMgha banAnA pdd'aa| unhoMne apane saMdeza bhejane ke lie dUta niyukta kie (vaizAlikAnAM licchivinAM vcnen)| nyAya vyavasthA nyAya-vyavasthA aSTakula sabhA ke hAtha meM thii| zrI jAyasavAla ne 'hindU rAjazAstra' (pRSTha 43-47) meM inakI nyAya prakriyA kA nimnalikhita varNana kiyA hai-"vibhinna prakaraNoM (pave-paTThakAna) para gaNarAjA ke nirNayoM kA vivaraNa sAvadhAnI pUrvaka rakhA jAtA thA jinameM aparAdhI nAgarikoM ke aparAdha tathA unake die gae daNDoM kA vivaraNa aMkita hotA thaa| vinizcaya mahAmAtra (nyAyAlayoM) dvArA prArambhika jA~ca kI jAtI thii| (ye sAdhAraNa aparAdhoM tathA dIvAnI prakaraNoM ke lie niyamita nyAyAlaya the)| apIla-nyAyAlayoM ke adhyakSa the-vohArika (vyvhaarik)| ucca nyAyAlaya ke nyAyAdhIza 'sUtradhAra' kahalAte haiN| antima apIla ke lie 'aSTa-kulaka' hote the| inameM se kisI bhI nyAyAlaya dvArA nAgarika ko niraparAdha ghoSita karake mukta kiyA jA sakatA thaa| yadi sabhI nyAyAlaya kisI ko aparAdhI ThaharAte to mantrimaNDala kA nirNaya antima hotA thaa| vidhAyikA licchaviyoM ke saMsadIya vicAra-vimarza kA koI pratyakSa pramANa prApta nahIM hotA, parantu vidvAnoM ne cullavagga evaM vinaya-piTaka ke vivaraNoM se isa viSaya
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/54/3-4 29 meM anumAna lagAe haiN| jaba kosalarAja ne zAkya-rAjadhAnI para AkramaNa kiyA aura unase Atma samarpaNa ke lie kahA to zAkyoM dvArA isa viSaya para mada-dAna kiyA gyaa| mata-patra ko 'chandas' evaM korama ko 'gaNa-pUraka' tathA AsanoM ke vyavasthApaka ko 'Asana-prajJApaka' kahA jAtA thaa| gaNa-pUraka ke abhAva meM adhivezana aniyamita samajhA jAtA thaa| vicArArtha prastAva kI prastuti ko 'jJapti' kahA jAtA thaa| saMgha se tIna-cAra bAra pUchA jAtA thA ki kyA saMgha prastAva se sahamata hai| saMgha ke mauna kA artha sahamati yA svIkRti samajhA jAtA thaa| bahumata dvArA svIkRta nirNaya ko 'ye bhuyyasikam' (bahumata kI icchAnusAra) kahA jAtA thaa| matapatroM ko 'zalAkA' tathA mata-patra-gaNaka ko 'zalAkA-grAhaka' kahA jAtA thaa| aprAsaMgika tathA anarthaka bhASaNoM kI bhI zikAyata kI jAtI thii| zrI jAyasavAla ke matAnusAra, "sudUra atIta (chaThI zatAbdI I.pU.) se gRhIta isa vicAradhArA se 'eka uccata: vikasita avasthA kI vizeSatAe~ dRSTigocara hotI haiN| isameM bhASA kI pAribhASikatA evaM aupacArikatA vidhi evaM saMvidhAna kI antarnihita dhAraNAe~ ucca stara kI pratIta hotI haiN| isameM zatAbdiyoM se prApta pUrva anubhava bhI siddha hotA hai| jJapti, pratijJA, gaNa-pUraka, zlAkA, bahumata-praNAlI Adi zabdoM kA ullekha, kisI prakAra kI paribhASA ke binA kiyA gayA hai, jisase inakA pUrva pravalana siddha hotA hai| vaizAlI-gaNatantra kA anta vaizAlI-gaNatantra para magadharAja ajAta zatru kA AkramaNa isa para ghAtaka prahAra thaa| ajAtazatru kI mAtA celanA vaizAlI ke gaNarAjA ceTaka kI putrI thI, tathApi sAmrAjya vistAra kI usakI AkAMkSA ne vaizAlI kA anta kara diyaa| buddha se bheMTa ke bAda mantrI vassakAra ko ajAtazatru dvArA vaizAlI meM bhejA gyaa| vaha mantrI vaizAlI ke logoM meM mila kara rahA aura usane usameM phUTa ke bIja bo die| vyaktigata mahAttvAkAMkSAoM tathA phUTa se itane mahAn gaNarAjya kA vinAza huaa| 'mahAbhArata' meM bhI gaNatantroM ke vinAza ke lie aise hI kAraNa batAe haiN| bhISma pitAmaha ne yudhiSThira se kahA, 'he rAjan! he bharatarSabha! gaNoM evaM
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 anekAnta/54/3-4 rAjakuloM meM zatrutA kI utpatti ke mUla kAraNa haiM-lobha evaM IrSyA-dveSa! koI (gaNa yA kula) lobha ke vazIbhUta hotA hai, taba IrSyA kA janma hotA hai aura donoM ke mela se pArasparika vinAza hotA hai|" - vaizAlI para AkramaNa ke aneka kAraNa batAe gae haiN| eka jaina kathAnaka ke anusAra, seyAgama (secAnaka) nAmaka hAthI dvArA pahanA gayA 18 zRMkhalAoM kA hAra isakA mUla kAraNa thaa| bimbasAra ne ise apane eka putra vehalla ko diyA thA parantu ajAtazatru ise har3apanA cAhatA thaa| vehalla hAthI aura hAra ke sAtha apane nAnA ceTaka ke pAsa bhAga gyaa| kucha logoM ke anusAra, ratnoM kI eka khAna ne ajAtazatru ko AkramaNa ke lie llcaayaa| yaha bhI kahA jAtA hai ki magadha-sAmrAjya tathA vaizAlI-gaNarAjya kI sImA gaMgA-taTa para cuMgI ke vibhAjana ke prazna para jhagar3A ho gyaa| astu, jo bhI kAraNa ho; itanA nizciya hai ki ajAtazatru ne isake lie bahuta samaya se bar3I taiyAriyA~ kI thiiN| sarvaprathama usane gaMgA-taTa para pATaliputra (Adhunika paTanA) kI sthApanA kii| jaina vivaraNoM ke anusAra, yaha yuddha solaha varSoM taka calA, anta meM vaizAlI gaNatantra magadha-sAmrAjya kA aMga bana gyaa| kyA vaizAlI-gaNarAjya ke patana ke bAda licchaviyoM kA prabhAva samApta ho gayA? isa prazna kA uttara nakArAtmaka ho sakatA hai parantu zrI sAletora (vahI pRSTha 508) ke anusAra, "bauddha sAhitya meM inakA sabase adhika ullekha huA hai kyoMki itihAsa meM eka hajAra varSoM se adhika samaya taka inakI bhUmikA mahattvapUrNa rhii|" zrI re caudharI ke anusAra, "ye nainapAla meM 7vIM zatAbdI meM kriyAzIla rhe| gupta samrATa samudragupta 'licchavi-dauhitra' kahalAne meM gaurava kA anubhava karate the|" 2500 varSa pUrva mahAvIra-nirvANa ke anantara, navamalloM evaM licchaviyoM ne prakAzotsava tathA dIpamAlikA kA Ayojana kiyA aura tabhI se zatAbdiyoM se jaina isa punIta parva ko 'dIpAvalI' ke rUpa meM manAte haiN| kalpa-sUtra ke zabdoM meM, "jisa rAta bhagavAna mahAvIra ne mokSa prApata kiyA, sabhI prANI du:khoM se
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/54/3-4 mukta ho ge| kAzI-kauzala ke aThAraha saMghIya rAjAoM, nava malloM tathA nava licchaviyoM ne candrodaya (dvitIyA) ke dina prakAzotsava Ayojita kiyA; kyoMki unhoMne kahA 'jJAna kI jyoti bujha gaI hai, hama bhautika saMsAra ko Alokita kreN| __2500veM mahAvIra-nirvANotsava ke sandarbha meM Adhunika bhArata vaizAlI se preraNA prApta kara sakatA hai| aneka sAMskRtika kArya-kalApa vaizAlI para kendrita haiN| isI ko dRSTigata karake rASTra-kavi sva. zrI rAmadhArI siMha dinakara ne vaizAlI ke prati zraddhAMjali nimnalikhita rUpa meM prastuta kI hai vaizAlI jana kA pratipAlaka, gaNa kA Adi vidhaataa| jise DhUMr3hatA deza Aja, usa prajAtantra kI maataa|| ruko eka kSaNa, pathika! yahA~ miTTI ko sIsa nvaao| rAja-siddhiyoM kI sampatti para, phUla car3hAte jaao|| sandarbha 1. muni nathamala-zramaNa mahAvIra, pR. 303 2 idaM pacchimaka Ananda! tathAgatassa besAlidassanaM bhvisyti| 3. upAdhyAya zrI muni vidyAnanda-kRta 'tIrthakara vardhamAna' se uddhRta yaM sa bhikkhave! bhikkhanaM devA tAvanisA adiTThA, aloketha bhikkhave! licchavanI parisaM, aploketh| bhikkhave! licchavI parisaraM! upasaMharatha bhikkhve| licchave! licchavI parisaraM tAvanisA sdsnti|| 4. zrI kAzI prasAda jAyasavAla-'hindU poliTI'-pRSTha 40. (caturtha saMskaraNa) 5. purAtatva-nibandhAvalI-20 6. re caudhurI, polikaTakala hisTrI oNpha aiMziyeMTa iNDiyA-kalakattA vizvavidyAlaya, chaThA saMskaraNa, 1953, pRSTha 95 /
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 anekAnta /54/3-4 7. kAmboja surASTra kSatriya zreNyAdayo vArtAzastropajIvinaH licchitrika-vRjikamallaka- kukura - pAJcAlAdayo rAjazabdopajIvinaH / 8. bI. e. sAletora - aiMziyeMTa iNDiyana poliTikala thauTa eNDa insTITyUzaMsa ( 1963 ) pRSTha 509. 9. bI. sI. lA - hisTorikala jyograiphI oNpha aiMziyeMTa iNDiyA, phAineMsa' meM prakAzita (1954) pRSTha 2661 11. vahI - pRSTha 266-671 12. jhallo mallAzca rAjanyAH vrAtyAni licchivirevadho naTazca karaNazca khaso draviNa eva c| 10122 13. bharatasiMha upAdhyAya - vahI- pRSTha 331 14. rI DebiDsa (anuvAda) buddha-sutta (sekriDa-buksa oNpha IsTa - bhAga 11 - motIlAla banArasIdAsa, dehalI pRSTha 2-3-41 15. pAli- pATha rAdhAkumuda mukharjI ke grantha 'hindU sabhyatA' (anuvAdaka - DaoN. vAsudeva zaraNa agravAla) dvitIya saMskaraNa 1958 - pRSTha 199-200 se uddhRta / niyama saMkhyA maiMne dI hai| 16. vahI - pRSTha 6-71 17. dekhie zrI bharatasiMha upAdhyAya - kRta 'buddhakAlIna bhAratIya bhUgola' (pRSTha 385-86) kA nimnalikhita uddharaNa ("saMyukta nikAya pRSTha 308 se uddhRta / "bhikSuoM! licchavi lakar3I ke bane takhte para sote haiN| apramatta ho, utsAha ke sAtha apane kartavya ko pUrA karate haiN| magadharAja vaidehI - putra ajAtazatru unake viruddha koI dAva-peMca nahIM pA rahA hai| bhikSuoM! bhaviSya meM licchavi loga bar3e sukumAra aura komala hAtha-paira vAle ho jaayeNge| ve gaddedAra vichAvana para gulagule takie lagAkara dina car3he taka soye rheNge| taba magadharAja vaidehi-putra ajAtazatru ko unake dA~va-peMca mila jAyegA / "
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/54/3-4 18. tasya nicakAlaM rajja kAretvA vasaMmAnaM yeva rAjana satasahassAni satasatAni tatra c| rAjAno hoti tatta kA, ye va uparAjAoM tattakA, senApatino tattakA, tattakA bhNddaagaarikaa| JI.SO.4. 19. nocca-madhya-vRddha-jyeSThAnupAlitA, ekaika eva manyate ahaM rAjA, ahaM rAjeti, na __ca ksycchissytvmupgcchti| 20. vaizAlI-nagare gaNarAjakulAnAM abhiSekamaMgalapokhariNI-jAtaka 41148 21. DaoN. e.esa. altekara-prAcIna bhArata meM rAjya evaM zAsana (1958) pRSTha 112--113 22. gRhe-gRhe tu rAjAnaH-mahAbhArata 211512 23. vAjapeyI, ambikA prasAda, hindU rAjyazAstra-pRSTha 1041 24. "tena rayo pana samayena rAjA mAgadho seniyo bimbasAro asItiyA nAma sahasseSa issarAdhipacca rAjaM kroti|" zrI bharatasiMha upAdhyAya dvArA uddhRta-vahI-pRSTha-169 25. vahI-pRSTha 95-961 26. vahI-pRSTha 106 para uddhRt| nivAsa-bI-1/324, janakapurI, naI dillI-110058
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 vavahAro bhUdatttho - anekAnta /54/3-4 jasTisa ema.ela. jaina "jo satyAratha rUpa sunizcaya, kAraNa so vyavahAro " - chahaDhAlA, DhAla tIsarI isa lekha kI pRSThabhUmi hai - zrI rUpacanda kaTAriyA dvArA sampAdita, vIra sevA mandira ke tattvAvadhAna meM prakAzita samaya pAhuDa kA prathama saMskaraNa, san 20001 bhUta sRSTi kA eka aMga hai mAnava ! mAnava meM hotA hai aisA dimAga jisakA pratipala vikAsa, mArjana parimArjana hotA AyA hai| yaha (nAma karma janita ) aise pudgaloM kA saMghAta hai jinameM socane kI zakti nihita hotI hai jo taba taka hI kAma karatI hai, jaba aura jaba taka unameM Atma pradeza (jIva) bane rahate haiN| yaha bAta pA~ca iMdriyoM se Age kI hai jise atIMdriya kahate haiM aura ise hI mana bhI kahate haiM aura Atma pradezoM ke pArimANika bhAva bhI yahI haiN| isakI eka khUbI yaha hai ki vaha anya bAtoM ke sAtha yaha bhI jAnanA cAhatA hai ki Akhira vaha svayaM hai kyA! dUsaroM ke maraNa se itanA usakI samajha meM AyA ki jIva aura ajIva ke saMyoga se banA hai, yA banA rahatA hai jIvana aura dimAga hai usI jIvana kA eka hissaa| aba yaha jIva hai kyA cIz2a / kyoM aura kaise hotA hai ajIva se jIva kA saMyoga-viyoga / jaba yaha vaha socane lagA to dimAga meM alaga-alaga soca Ane lge| eka cintaka ne kahA ki yaha saba karatI hai koI jIvottara zakti aura use usane nAma diyA, Izvara / isalie usa zakti ko jAnanA aura khuza rakhanA jarUrI ho gayA aura yadi Izvara hI saba kucha karatA hai, to phira use kaI nAma die ge| eka anya cintaka ne Age socA ki yadi aisA hai to phira isa Izvara kA kartA kauna? isakA javAba na milane para Age usane socA ki Izvara eka kalpanA mAtra hai aura dara asala jIva svayaM hI saba kucha hai| vahI hai mUla aura jaba vaha apane hI pariNAmoM se ajIva se samparka
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/54/3-4 karatA hai aura aise jIva ananta hai, to isakA natIjA hotA hai sNsaar| Age cintana kiyA kiyA, to pAyA ki ajIva saMsAra ananta paramANuoM se banA hai jisameM aise paramANu haiM jo duHkha-sukha, jIvana-maraNa Adi ke kAraNa haiM, kintu unako nAma diyA krm| aba jaba mAnava ne yaha jAna liyA to phira jarUrI ho gayA yaha patA karanA ki inase kaise pIchA chur3AyA jAe to janma huA usa cintana samUha kA jise kahate haiM darzana yAni jo kucha dekhA, socA, samajhA va anubhava kiyA usakA rikaardd| jaba usa darzana kA kendra bindu banA jIva to use kahA gayA jIvana-darzana aura jaba jIva ko AtmA nAma diyA to janmA adhyAtma drshn| kyoM kiyA yaha saba isalie ki cintaka svayaM to samajhe hI, parantu apane sAthiyoM ko bhI samajhAe va samajhAne lagA to banA zAstra aura dhIre-dha re usakA itanA ambAra lagA ki jarUrI ho gayA usakA vargIkaraNa-eka varga kA nAma rakhA "prAbhRta" parantu isa saba ko jAnanA sabake basa kI bAta nahIM to koziza huI usakA bhI sAra aMza DhUMDhane kI aura yoM sAmane AyA adhyAtma kA sAra aura use nAma milA samayasAra! kundakunda ne jo samayasAra (samaya prAbhRta) likhaa| usa samayasAra kA sAra yaha hai ki AtmA eka zuddha dravya hai jo kevala jJAtA hai| kartA nahIM bhoktA nahIM, dRSTA bhI nhiiN| adhyAtmoparinaSad bhI yahI kahatA hai akrtaa'hmbhoktaa'hmvikaaro'hmmvyyyii| zuddhabuddhasvarUpo'ham kevalo'ham. sdaashivH|| racAnubhUtyA svayaM jJAtvA svamAtmAnaM khnndditm| sa siddhaH susukhaM tiSThan nirviklpaatmnaa''tmni|| maiM kartA nahIM hU~, maiM bhoktA nahIM hU~, maiM vikAra rahita hU~, maiM avyaya hU~, maiM zuddha buddha svarUpa hU~, maiM kevalI sadA ziva huuN| jo apane anubhava se svayaM hI apanI AtmA ko akhaNDita jAnakara nirvikAra AtmA dvArA AtmA meM sthita ho, vaha sukhI va siddha hai| yaha saba basa anubhava kI vastu hai| ise zabdoM meM varNana karanA atyanta kaThina kAma hai, parantu paraspara sampreSaNa ke lie yaha jarUrI hai kucha saMketoM kA, kucha dhvaniyoM kA prayoga ho jinako kahate haiM akSara, shbd| ina zabdoM kA samUha hai pada aura padoM se banatI hai bhASA aura bhASA dvArA
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 anekAnta/54/3-4 zabdAtIta kA varNana karanA hI vyavahAra hai| sArA vAGmaya vyavahAra hI hai| jaba ekAnta kA haTha na ho to yahI anekAnta hai aura anekAnta kA hI nAma hai samyak jnyaan| anubhava yaha huA ki AtmA to ananta dharmA hai to phira use pahacAnane ke bhI ananta tarIke hoMge hii| inhIM ko dArzanika paribhASA meM naya kahA jAtA hai| isI kAraNa jinavANI vividha naya kallola vimalA hai| samantabhadra kA kahanA hai anekAnto'pyanekAntaH prAmaNa naya saadhnH| anekAntaH pramANAtte tdekaanto'rpitaannyaat|| pramANa se anekAnta kI aura arpitanaya se ekAnta kI siddhi hotI hai| pramANa va naya se siddha hone ke kAraNa hI jaina darzana kA anekAnta (asalI) anekAnta hai| __ kundakunda ne koI naI khoja nahIM kI hai| zrutakevaliyoM ne apane pUrvavartI cintakoM ke jo anubhava sune the, par3he the aura apane svayaM ke jo anubhava hue the unhIM ko kundakunda ne hamAre hitArtha likhA hai, paramparA aura apanA anubhava donoN| parantu unane isa sAre darzana ko vyavahAra naya aura nizcaya naya ke z2arye vyAkhyAyita kiyaa| isakA natIjA yaha huA ki bAda ke AcAryo aura paMDitoM meM eka vivAda paidA ho gayA isa bAta para ki kauna sA naya sahI hai aura upAdeya hai| usa vivAda meM asalI tattva AtmA ko jaise saba bhUla ge| isako sApha karane ke lie kahA gayA ki jAvadiyA vayaNavihA tAvadiyA hoMtiNayavAdA jAvadiyA NayavAdA tAvadiyA hoMti para smye| -sammai sutta 3/47 para samayaM vayaNaM micche khalu hoMdi savvahA vayaNA jaiNANaM puNa vayaNaM samma du kahaMci vynnaado| go.ka. 894/895 jitane vacana haiM utane hI naya haiM, jitane naya haiM utane hI para samaya haiN| yadi jo eka naya ko sarvathA mAne, to vacana para samaya mithyA hotA hai aura yadi kathaMcid mAnA jAe, to samyak hotA hai| amRtacandra ne pravacana sAra kI TIkA meM aneka nayoM meM se jo aksara kAma meM, vyavahAra meM Ate haiM unameM se 47
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/54/3-4 37 ginAkara unako pramukha mAnA hai| unake sAmane samasyA AI ki kyA ye saba naya para-samaya haiM aura kyA vAstava meM ve mithyA haiN| yadi nayoM ko mithyA kahate haiM to jinavANI hI mithyA ho jAtI hai-ataH unhoMne kahA ki nahIM, aisI bAta nahIM hai kyoMki ubhayanaya virodha dhvaMsinI syAt padAMke jinavacasi ramyate ye svayaM vaantmohaaH| sapadi samayasAraM te paraMjyotiruccai ranavamanayapakSAkSuNNamIkSataeva jo vAnta moha usa jinavANI meM prItipUrvaka abhyAsa karate haiM jo nizcaya aura vyavahAra ke bheda ko dhvasta karane ke lie syAt pada se aMkita hai, ve usa paraMjyoti anava, anayapakSa, akSuNNa Atmatatva ko zIghra hI dekha lete haiN| kundakunda ne bhI kahA hI hai ki logoM ko AtmA kA svarUpa samajhAne ke lie vyavahAra kI bhASA kA prayoga kara rahA huuN| parantu isakA artha kyA yaha hotA hai ki vyavahAra ke dvArA pragaTa kie vicAra sahI nahIM haiM yA ki svayaM kundakunda aisA socate the ki vyavahAra asatyArtha hai? isa bhrama ko dUra karane ke lie kundakunda ne to kahA ki taha vavahAreNa viNA paramatthuvadesaNamasakkaM vyavahAra ke binA paramArtha kA upadeza denA azakya hai| kintu jAna par3atA hai ki phira bhI koI bhrAMtiyAM paidA na hoM, isalie unhoMne sApha ghoSaNA kI ki vavahAro bhUdattho bhUdattho desido du suddhaNao? bhUdatthamassido khalu sammAdiTThI havadi jIvo suddho suddhAdeso NAdavvo paramabhAva darasIhiM vavahAra desido puNa je du aparame TThidA bhAve ina gAthAoM kA sIdhA artha hai ki vyavahAra bhUtArtha hai aura jo bhUtArtha hai vaha zuddha naya nI hai aura jo bhUtArtha kA sahArA letA hai vaha jIva nizcaya hI
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 anekAnta/54/3-4 samyak dRSTi hotA hai| jinakA lakSya parama (siddha) bhAva hai unake lie zuddha kevala zuddha kA hI Adeza hai| yAni jo paramabhAva meM sthita hai use kisI upadeza kI jarUrata nhiiN| zeSa ke lie (yAne jo paramabhAva meM sthita nahIM hai unake lie) upadeza vyavahAra se hI diyA jAtA hai| magara yahIM se vivAda kA prAraMbha hotA hai| kucha manISI yaha kahate haiM ki isa gAthA meM zabda dara asala abhUtArtha hai aura kucha to prAkRta ke niyamoM kI avahelanA karake gAthA meM hI akAra ke pUrva lopa kA nizAna ' banAte haiN| parantu yaha sudhAra, yaha mantavya sahI nahIM hai| isakA koI AdhAra nahIM hai| phira bhI TIkAkAroM ne bhUdattho ko abhUdattho yAni vyavahAra abhUtArtha hai yaha par3hakara bar3e-bar3e vyAkhyAna kie haiN| kundakunda ne phira Age jIvAdhikAra ( jJAnasAgara aura kaTAriyA saMskaraNa) meM kahA ki Nicchayado vavahAro poggala kammANa kattAro, yAni asala meM vyavahAra meM AtmA ko pudgala karmoM kA kartA kahA jAtA hai| yadi yaha vyavahAra vacana asatyArtha hai to phira kyA karma hI apanI marjI se Ate jAte rahate haiN| yadi aisA hotA to kundakunda karmabaMdha aura nirjarA Adi kA itanA bar3A vyAkhyAna samayasAra kI hI lagabhaga cAra sau se adhika gAthAoM meM kyoM karate? kyoM karate koI tapasyA ? kevala dhyAna lagAkara hI jIva ko deha se, karmoM se mukta kara lete| yaha vyavahAra naya hI to hai ki jaba hama kahate haiM ki jIva va deha eka dikhAI dete haiM para asala meM jIva aura deha kadApi eka nahIM haiM, alaga alaga haiM, yathA vavahAraNayo bhAsadi jIvo deho ya havadi ikko Na du Nicchayassa jIvo deho ya kadAvi ekaTTho yaha bAta bilakula sahI hai parantu Age savAla uThate haiM ki phira kyA kiyA jAe ki AiMdA yaha deha dhAraNa na karanA pdd'e| isalie sApha-sApha Age kahate haiM vavahArassa darIsaNamuvade so vaNNido jiNavarehiM / ede jIvA savve ajjhavasANAdao bhAvA //
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/54/3-4 39 rAyA khu Niggado tti ya eso balasamudayassa aadeso| vavahAreNa du uccadi tatthekko Niggado raayaa| emeva ya vavahAro ajjhavasANAdi annnnbhaavaannN| jIvotti kado sutte tatthekko Nicchido jiivo|| jinavara svayaM va sUtra bhI (sUtra kA prayoga zvetAmbara Agama sAhitya meM adhika hotA hai) jo upadeza dete haiM vaha vyavahAra darzana hai varnA adhyavasAnAdi bhAvoM ko lie yaha kaise kahate ki ye jIva hI haiN| yadyapi daraasala jIva to eka hai parantu adhyavasAnAdi parabhAvoM ko jIva kahanA yaha vyavahAra kI bhASA hai, vaise hI jaise phauja ko nikalate dekhakara yaha kahA jAe ki rAjA hI jA rahA hai, yAni sArI phauja ko hI rAjA kaha denA yA yadi koI pathika mArga para lUTa liyA jAe, to kahanA ki mArga luTa gayA hai athavA yuddha to jItA poddhAoM ne para yaha kahanA ki rAjA ne yuddha jItA yA yathA rAjA tathA prajA ke anusAra yoM kahanA hI rAjA prajA meM acchAI burAI paidA karatA hai| yaha saba vyavahAra kI, bolacAla kI, muhAvare kI bhASA hai| isI prakAra jIva ke lie yaha kahanA ki vaha paryApta hai, aparyApta hai, sUkSma hai, bAdara hai, yaha vyavahAra kI (anekAnta kI) bhASA hai yadyapi yaha saba deha ke lie kahA gayA hai parantu prakArAntara se jIva ke lie hI kahA gayA hai pajjA panjatA je suhumA bAdarA ya je jIvA dehassa jIva saNNA sUtte vavahArado uttaa| Age jo yaha kahA ki vavahAreNa du AdA karedi ghaTa paTa rathAdi dvvaanni| karaNANi ya kammANi ya NokammANIha vivihaanni| vyavahAra meM to aisA dekhA hI jAtA hai ki AtmA (mAnava) ghaTa paTa ratha Adi dravyoM ko banAtA hai (yahA~ dravyoM se matalaba pAribhASika dravyoM se nahIM hai balki kevala paryAyoM se, vastuoM se hai) vaise hI AtmA, vividha indriyoM, jJAnAvaraNAdi karmoM aura no karma kA kartA hai, yaha kathana vyavahAra kA kathana hai, parantu yaha bhI to svayaM jinavara ke hI vacana haiM
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 anekAnta/54/3-4 taha jIve kammANaM nokammANaM ca passiduvaNNaM / jIvassa esavaNNo jiNehi vavahAradA utto // aba jaba jinavara svayaM vyavahAra kA prayoga kara rahe haiM to phira bhI kyA use abhRtArtha yAne asatyArtha kahA jAegA? itanA hote hue bhI aura gAthA meM 'abhUdattho' zabda kA prayoga na hote hue bhI amRtacandra ne ise abhUtArtha par3hA, phira bhI unhoMne ise asatya aisA nahIM kahA; avidyamAna, abhRta aisA kahA kintu jayasena ne abhUtArtha kA artha asatyArtha kiyA jo galata hai| yadi inakI bAta mAna leM to yaha svIkAra karanA hogA ki na koI kundakunda hue na likhA gayA koI samayasAra, kyA kundakunda kRta samayasAra bhI asatya vacana hai kyoMki zuddha AtmA kA na koI nAma hai na vaha koI graMtha hI racatI hai| daraasala bhUtArtha kA matalaba hai bhUta arthAt padArthoM meM rahane vAlA jo artha arthAt bhAva hai use jo prakAzita karatA hai use bhUtArtha kahate haiN| bhUta yAnI prANI ke artha yAne hita meM hai| isake viparIta padArtha meM jo artha na ho use prakAzita karanA abhUtArtha hai / lagatA hai jayasena svayaM bhI amRtavandra ke artha se pUrI taraha Azvasta nahIM the| isalie unane vivAdAdhIna gAthA kA eka artha yaha bhI kiyA ki donoM hI naya do do prakAra ke haiM; vyavahAra bhUtArtha aura abhUtArtha donoM hI haiM tathA nizcaya bhI zuddha nizcaya naya aura azuddha nizcaya do prakAra kA hai| svaya amRtacandra bhI apanI pahalI vyAkhyA se saMtuSTa nahIM the, isalie unhoMne kahA ki 'keSAMcit kadAcit so'pi prayojanavAn' arthAt kisI ke lie kabhI vyavahAra naya bhI prayojanavAna hai| unhoMne eka kalaza (naM. 5) bhI isa prakAra kahA hai vyavahAranayaH syAdyadyapi prAk padavyAmihanihita padAnAM hanta hastAvalambaH / tadApi paramartha ciccamatkAra mAtraM paravirahitamantaH pazyato naiva kiMcid // yadyapi prathama padavI meM paira rakhane vAloM ke lie vyavahAra naya hastAvalamba rUpa hai, phira bhI jo puruSa paradravya ke bhAvoM se rahita caitanya camatkAra mAtra parama
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/54/3-4 artha ko antaraMga meM dekhate haiM unake lie vyavahAranaya kucha bhI prayojana nahIM rkhtaa| jayacanda jI kA vicAra hai ki "yadi koI vyavahAranaya ko sarvathA asatyArtha jAna kara chor3a de to zubhopayoga vyavahAra ko chor3a de aura cUMki zuddhopayoga kI sAkSAt prApti prApti nahIM huI isalie ulTA azubhayoga meM hI Akara bhraSTa huA yathA kacid svecchA rUpa pravRtti karegA taba narakAdi kara paramparA se nigoda ko prApta hokara saMsAra meM hI bhramaNa kregaa|" jJAnasAgara jI ne samayasAra kI TIkA meM vyavahAra ko asatyArtha to kahA parantu isa taramIma ke sAtha ki yahA~ asatyArtha kA artha ISat satya lenA . caahie| unhoMne yaha bhI batalAyA ki bhUta kA eka artha 'sama' bhI hotA hai| ataH bhUta kA artha sAmAnya dharma ko batAne vAlA hotA hai aura phira vyavahAra abhUtArtha kA artha hogA vyavahAra paryAyArthika naya yAne vizeSatA ko batAne vaalaa| kyA amRtacandra, kyA jayasena, kyA jJAnasAgara aura kyA anyoM ne jo sarvocca koTi ke dArzanika the phira bhI sIdhe-sIdhe yaha kyoM nahIM kahA ki donoM hI naya bhRtArtha haiN| mujhe lagatA hai ki kisI samaya kisI lipikAra ne apanI akala lagAkara-"vavahAro bhUdattho" ko "vavahAro ' bhUdattho" likha diyaa| saMskRta chAyAkAroM ne ise hI sahI mAnA aura paravartI vidvAna bhI yaha sAbita karane kI koziza meM lage rahe ki vyavahAra naya sikkA to hai, magara khottaa| kaTAriyA saMskaraNa ne paramparA para punarcintana kI AvazyakatA jatAI hai| AzA karanI cAhie ki vartamAna zrutajJa vidvAn isa viSaya para vyApaka rUpa se gaura kareMge aura zruta ke upAsakoM kA sahI mArga darzana kreNge| eka rocaka bAta yaha bhI dikhAI par3atI hai ki sIdhI sAdI bAta kA Agama ke jAnakAra loga kisa prakAra vibhinna artha karate haiN| eka gAthA hai mottUNa NicchayaTTha vavahAre Na vidusA pvtttthti| paramaTTha massidANaM du jadINa kammakkhao hodi||
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 anekAnta/54/3-4 kundakunda bhAratI (1994)-nizcayanaya ke viSaya ko chor3akara vidvAna vyavahAra ke dvArA pravRtti karate haiM kintu (zuddhAtmabhUta) paramArtha ke Azrita yatiyoM ke hI karmo kA kSaya hotA hai| (yAne ki vidvAn loga sahI nahI haiN)| rUpacanda kaTAriyA-vidvAn loga nizcayArtha ko chor3akara vyavahAra meM pravartana nahIM karate haiM kyoMki paramArtha ke Azrita yatiyoM ke hI karma kSaya hotA hai| vavahAreNa ko vavahAre Na aise par3hA hai| jJAnasAgarajI-ne artha kiyA hai ki nizcaya naya ko chor3akara vahI loga vyavahAra meM pravRtti karate haiM jo pramAdI haiM kyoMki karma kA kSaya to unhIM yatIzvaroM ke hotA hai jo paramArtha bhUta svarUpa meM tallIna hote haiN| parantu jJAnasAgara jI ne vizeSArtha meM spaSTa kiyA ki Agama zailI kahatI hai ki vyavahAra meM pravRtti kie binA nizcaya ko prApta nahIM kiyA jA sktaa| jJAnasAgara jI ne donoM taraha se artha kiyA hai| eka ko adhyAtma zailI va dUsare ko Agama zailI se kahanA batAyA hai| daraasala vyavahAra aura nizcayanaya donoM hI adhyAtma ke rAste haiN| kevala kahane kI zailI alaga-alaga hai| mere khyAla meM koI naya asatya nahIM ho sktaa| jo asatya hai vaha naya hI nahIM hai| isa bAta kA samarthana sanmati tarka prakaraNa kI gAthA 1/28 se bhI hotA hai ki Niyaya vayaNijja saccA savvaNayA paraviyAlaNe mohaa| te uNa Na diTThasamao vihayai sacce alIe vaa|| ve sabhI naya apane apane viSaya ke kathana karane meM samIcIna haiM para jaba ve dUsare nayoM kA nirAkaraNa karane lagate haiM taba ve mithyA ho jAte haiM (anekAnta rUpa) samaya ke jJAtA yaha bheda nahIM karate ki yaha naya saccA hai aura yaha naya jhUThA hai alIka hai| ata: isa gAthA kA sahI artha hai ki jo nizcayanaya ko chor3akara vyavahAra meM pravRtta karate haiM ve samajhadAra to haiM kintu jinako karma kSaya iSTa haiM unheM AtmA kA Azraya lenA hI hogaa| isa prakAra eka gAthA aura hai evaM vavahAra Nao paDisiddho jANa nnicchynnyenn|
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/54/3-4 NicchayaNayAsidA puNa muNiNo pAvaMti nnivyaannN|| kundakundabhAratI-vyavahAranaya nizcaya ke dvArA pratiSiddha hai, ve muni hI nirvANa prApta karate haiM jo nizcaya naya ke Azrita haiN| rUpacanda kaTAriyA-nizcaya naya meM vyavahAra naya kA pratiSedha nahIM hai| nizcaya naya meM sthita muni nirvANa ko prApta karate haiN| jayasena-vyavahAra naya nizcaya naya kA sAdhaka hai isalie prArambha meM prayojanavAn hai hii| mere vicAra meM jo sAdhaka hai vaha varjita nahIM ho sktaa| isalie kaTAriyA jI kA anvayArtha sahI jAna par3atA hai| jaya dhavalA 1/7 meM to kahA hI hai ki-Na ca vavahAra Nao cappalao arthAt vyavahAra naya jhUThA nahIM hotaa| kisI manISI ne yaha sahI kahA hai ki suvarNa pASANa kI mAniMda pahale vyavahAra kI prApti ke pazcAd hI suvarNa kI bhAMti nizcaya ko prApta kiyA jA sakatA hai| __kucha samaya pahale maiMne anekAnta meM hI eka lekha meM kahA thA ki yadi vyavahAra ko abhUtArtha bhI mAneM to isakA artha asatya nahIM, Azika satya hogaa| yahI mantavya jJAnasAgarajI kA bhI rahA hai, parantu aba punarvicAra karane para yaha mata banatA hai ki vyavahAra bhUtArtha hai aura isalie vyavahAra bhI satyArtha hai, zuddha hai| kaTAriyA saMskaraNa lagatA hai ThIka hI kahatA hai| mere khyAla meM zAyada isIlie amRtacandra ne zuddhanaya aura nizcaya naya kI alaga-alaga vyAkhyA kI nizcayanaya nizcaya naye na kevala badhya mAnamucyamAna baMdhamokSo cita snigdha rukSatva guNa pariNata paramANu vad bandhamokSayora dvaitAnuvarti nizcaya naya kara AtmA para dravya se baMdhamokSAvasthA kI duvidhA ko nahIM dha garaNa karatA, kevala apane hI pariNAma se baMdha mokSa avasthA ko dharatA hai, jaise akelA paramANu baMdha mokSa avasthA ke yogya apane snigdha, rukSa, guNa pariNAma
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 anekAnta/54/3-4 ko dharatA huA baMdha mokSa avasthA ko dhAraNa karatA hai (baMdha mokSa to daraasala karma paramANuoM kA hotA hai ) / zuddhanaya zuddhanayena kevala mRNmAtravannirupAdhi svabhAvam zuddha naya kara upAdhi rahita svabhAva kevala aise haiM jaise mRttikA hotI hai| nayoM kA upasaMhAra karate hue amRtacandra likhate haiM- "yaha AtmA naya aura pramANa se jAnA jAtA hai jaise eka samudra jaba judI-judI nadiyoM ke jala se siddha kiyA jAe taba gaMgA-yamunA Adi ke sapheda nIlAdi jaloM ke bheda se eka-eka svabhAva ko dharatA hai, usI prakAra yaha AtmA nayoM kI apekSA eka-eka svarUpa ko dhAraNa karatA hai aura jaise vahI samudra aneka nadiyoM ke jaloM se eka hI hai, bheda nahIM, anekAnta rUpa eka vastu hai. (na nadiyAM abhUta haiM na samudra) usI prakAra yaha AtmA pramANa kI vivakSA se anaMta svabhAva maya eka dravya hai| isa prakAra eka aneka naya pramANa se siddhi hotI hai, nayoM se eka svarUpa dikhalAyA jAtA hai, pramANa se aneka svarUpa dikhalAe jAte haiN| isa prakAra syAt pada kI zobhA se garbhita nayoM ke svarUpa se anekAnta rUpa pramANa se anaMta dharma saMyukta zuddha cinmAtra vastu kA jo puruSa nizcaya siddhAnta karate haiM ve sAkSAt AtmasvarUpa ke anubhavI hote haiN|" (pravacanasAra TIkA) itanA hote hue bhI amRtacandra ne AtmakhyAti meM vyavahAra ko jo abhUtArtha (asatyArtha ) kahA hai - isakI eka vajaha yaha lagatI hai ki vyavahAra ko abhUtArtha kahane ke bAda pravacanasAra kI TIkA meM unane viSaya ko aura socA va isa khUbI se spaSTa kiyA hai ki jisase lagatA hai ki ve eka satata adhyayanarata RSi the, ekAnta ke haTha se haTakara, anekAntavAdI, TIkAkAra va lekhaka the| puruSArtha siddhayupAya (gA. 225) ke aMta meM bar3e hI manohArI tarIke se unane anekAnta (vyavahAra va nizcaya ke samanvaya) ko yoM hRdayaMgama karAyA hai ekenAkarSayantI zlathayantI vastutattvamitareNa / aMtena jayati jainI nItirmanthAnanetramiva gopI //
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/54/3-4 jaise gopI (dadhi) maMthana kI rassI ko eka ora se khIMcatI hai va dUsarI ora se DhIlA chor3atI hai vaise hI jainI nIti (anekAnta) kA (vicAra) maMthana hai aura yahI vajaha hai ki anta meM jIta usI kI hotI hai| AcArya mahAprajJa kA niSkarSa hai ki "mahAvIra ne nizcaya aura vyavahAra naya kI yAtrA meM bAharI darzana aura anta darzana kI jaTila samasyA kA samAdhAna kiyA-kundakunda ne bhI nizcaya aura vyavahAra naya ke AdhAra para isa samasyA kA samAdhAna kiyaa| eka prasiddha gAthA hai niryukta sAhitya meM jise amRtacandra ne samayasAra kI TIkA meM bhI uddhRta kiyA hai : jar3a jiNamaya pavajaha mA vavahAra NicchayaM muyh| vavahArassa ucche ye titzucche vo havaI vssN|| yadi jinamArga para calanA cAhate ho to vyavahAra aura nizcaya donoM meM se kisI ko mata chodd'o| vyavahAra kA uccheda hone para tIrtha kA uccheda ho jAegA-vyavahAra aura nizcaya ye do A~kheM haiN| donoM se dekhanA hI pUrNa dekhanA hai| "AcArya kundakunda ne nizcaya kI bAta bahuta kahI, adhyAtma ko samajhane para bahuta bala diyA parantu nizcaya ke sAtha-sAtha vyavahAra ko bhI barAbara nibhaayaa| unhoMne vyavahAra ko chor3A nhiiN| nizcaya kI A~kha hai saccAI ko jAnane ke lie aura vyavahAra ko A~kha hai jIvana kI yAtrA ko calAne ke lie| jIvana kI yAtrA ko chor3akara vyavahAra ko chor3akara saccAI ko pAne kI bAta AkAzIya ur3Ana hai| jIvana hI nahIM to saccAI milegI kaise? donoM bAte sAtha-sAtha calatI haiN|" AcArya mahAprajJa kA to yaha bhI maMtavya hai ki "bahuta vidvAnoM ne AcArya kundakunda ko nizcaya naya kI sImA meM Abaddha karane kA prayatna kiyA hai| unakA dRSTikoNa anekAnta kI sImA kA atikramaNa karatA hai| AcArya kundakunda ne nizcaya aura vyavahAra donoM nayoM ko apanI-apanI sImA meM avakAza diyA hai| kevala sUkSma paryAya hI satya nahIM hai, sthUla paryAya bhI satya hai| kyA satya ke eka pahalU ko nakAra kara asatya ko nimaMtraNa nahIM diyA jA rhaa| isa viSaya para vimarza Avazyaka hai|" to phira bhalA kaise kahA jAe ki vyavahAra bhUtArtha nahIM hai, satyArtha nahIM haiM, bhUta (prANI) ke artha (hita) meM nahIM hai| kaTAriyA ThIka hI kate haiM ki vyavahAra bhI bhUtArtha hai,
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 anekAnta /54/3-4 satyArtha hai, bhUta (prANI) ke hita meM haiN| merA vinamra vicAra to isase kucha thor3A sA Age hai - vyavahAra bhUtArtha hai aura isa kAraNa vaha bhI zuddha hI hai| isake alAvA kundakunda eka AcArya haiM aura unakA samaya prAbhRta daraasala vyavahAra se nizcaya kI yAtrA karAnA cAhatA hai| hAlAMki ve hama se asaMkhya guNA adhika AtmAnveSI manISI vidvAna the phira bhI hameM samajhAne meM mAnava sambhava bhASAjanya cUka kara sakate the| svayaM unheM isa bAta kA ahasAsa thaa| hameM bhI chala rahita hokara bhUlacUka kA sudhAra kara unheM samajhanA caahie| unhoMne kyA likhA yA kahA usameM sadiyoM meM lipikAroM va TIkAkAroM ne kahIM cUka kI hI na ho, aisA samajhanA dimAga kI khir3akiyoM para tAlA DAlanA hai- -zuddha vAyu se vaMcita honA hai| satata ciMtana ko avaruddha karanA hai| AtmAnubhUmi kA vyavahAra kI bhASA meM varNana kA eka acchA udAharaNa denA cAhatA huuN| mamala pAhur3a kI solaha gAthAoM ke "saMsarga phUlanA" (73) meM AtmadarzI santa tAraNa svAmI jo kahate haiM, jarA usakA eka aMza sunie parama parama jinaM paraM su samayaM parma sivaM sAsutaM parama parama padaM padartha mamalaM artha ti artha samaM kamala kamala subhAva vidaMti su samayaM acaSyaM acaSye budhaiH acaSye kevala darsa disTi mamalaM nyAnaM ca caranaM samaM bArambAra viyAranaM su samayaM pUjaM ca pUrva dhuvaM picchaM suddha nyAna disTi mamalaM tArana tu taranaM suyaM sva samaya paramottama jina hai, vaha ziva hai, zAzvata hai| usakA artha samabhAva hai aura vaha parama pada parama nirmala hai| kamala ke samAna usakA praphullita svabhAva hai| vaha samaya (AtmA) svayaM ko jAnatA hai| vaha indriyAtIta hai kintu budhajana dvArA dekhA gayA hai| ve kevala darzana hai, bAdhA rahita nirmala dRSTi hai| vaha jJAna hai, vaha caritra hai aura samyak hai| vaha zuddha samaya bAra-bAra vicArane ke lAyaka hai, vaha pUjya hai, dhruva avasthA meM pUjanIya hai| pIche zuddha jJAna dRSTi se usa nirmala AtmA kA anubhava hotA hai| vaha svayaM hI tArana tarana hai| AtmA apane Apa sUrya samAna prakAzita hai, zuddhAtmA paramAtmA hai, jJAna- jJAna meM hI zuddha nirmala rUpa Ananda magna hai| mukti patha meM sthita hai|
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/54/3-4 AtmA kA yathArtha (bhUtArtha) jJAna honA hI to muzkila kAma hai| dhana kana rAjasukha sabahiM sulabha kara jaan| durlabha hai saMsAra meM eka jathAratha jnyaan|| tAraNa svAmI kI padAvalI meM anubhava mAnoM hilore le rahA hai, chalaka rahA hai| samayasAra meM nyAya aura tarka zAstra kA Adhikya hai aura TIkAoM meM to inakA bAhulya hai| bar3A muzkila kAma hai AnaMda sAgara kI anantatA ko zabdoM meM bhara lenaa| aba kucha viziSTa bAteM 1. kaTAriyA saMskaraNa meM anya saMskaraNoM ke mukAbale karIba 40 gAthAeM adhi ka haiM-unakA AdhAra tAr3apatra hai| isa kAraNa pahalI jarUrata to yaha hai ki gAthAeM vyavasthita hoM, bhASA meM eka rUpatA ho tathA adhikAroM ke zIrSaka sahI hoN| 2. kundakunda kA yaha upadeza to hitakArI hai ki AtmA kA svarUpa, asalI rUpa to (siddha AtmAoM kI taraha mukta) karma rahita zuddha rUpa hai| use ve nizcaya naya se hAsila kI gaI jAnakArI batalAte haiN| yaha jinavara varNita hai| 3. sAtha hI ve yaha bhI to jAnate the ki unakA svayaM kA AtmA aura tamAma siddhetara AtmAeM karmo se baMdhI huI haiM aura karmoM se chuTakArA pAnA aura usake lie upAya karanA bhI jarUrI hai| isako ina upAyoM kI ve vyavahAra naya se hAsila kI gaI jAnakArI batalAte haiM aura yaha bhI jinavara varNita 4. vyavahAra va nizcaya naya donoM hI sahI haiM, bhUtArtha haiM aura adhyAtma kI, mukti kI AvazyakatAeM haiM, saccAIyAM haiN| yadi AtmA ko kendra na banAyA jAe, yadi AtmA para vizvAsa na ho, to dhyAna, tapasyA ke sAre upakrama, sAre vyApAra, sAre vyavahAra bemAnI haiM, digambara yA zvetAmbara sAdhu yA gRhastha veSa saba vRthA ho jAte haiN|
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/54/3-4 5. yahA~ para eka yaha sAvadhAnI baratane kI jarUrata hai ki khAlI AtmA ke dhyAna se hI karma kSaya hone vAlA nahIM hai| AtmadhyAna va vrata yAne nizcaya aura vyavahAra, vratAdi cAritra donoM kA sAmaMjasya jarUrI hai| yadi yaha sAvadha nI na baratI gaI to lagegA ki samayasAra vaha grantha hai jo kahIM kucha, kahI kucha kahatA hai| agara 'naya' zabda kA moha chor3a deM to bAta sIdhI hai nizcaya lakSya hai, vyavahAra mArga hai| 6. aisA bhI pratIta hotA hai ki kundakunda kRta graMnthoM ke alAvA anya graMthoM meM vyavahAra naya kA to jikara hai parantu nizcaya naya kA nahIM hai| isI prakAra mUlAcAra meM to kevala nAma, sthApanA, dravya, kSetra, kAla, bhAva ye chaha prakAra kA pratikramaNa batAyA hai| samayasAra meM ATha prakAra ke jo pratikramaNa batAeM haiM ve Avazyaka niyukti meM bhI pAe jAte haiN| mujhe yadi ijAjata ho to maiM kahU~gA ki nizcaya mArga se matalaba Theory (mUla siddhAnta) se hai aura vyavahAra mArga se matalaba Practice (cAritra) se hai| donoM hI apanI-apanI jagaha bhUtArtha haiN| yaha na bhUlanA cAhie ki jisa vastu ko AtmA kahate haiM usako yaha nAma hamane apanI bhASA meM yAne vyavahAra meM hI diyA hai| zAyada "AtmA' kA isa bAta para dhyAna bhI na ho ki use kucha loga AtmA, kucha Soul, kucha rUha bolate haiN| isI prakAra 'nizcaya naya' yaha nAma bhI bhASA hI kA vyavahAra to hai| yadi yaha (samaya) sAre hRdayaMgama kara leM to nizcaya vyavahAra kA vivAda hI nahIM rhtaa| vivAda bhI vyavahAra kA hI hai| bhUtArtha, abhUtArtha ye zabda bhI vyavahAra ke hI haiN| yadi vyavahAra ko bhUtArtha na mAnA to sAre AcAra zAstra asatya kI koTi meM A jaaeNge| daraasala zAstra kucha nahIM jAnatA hai satthaM NANaM Na havadi jamhA satthaM Na yANade kiNci| tamhA aNNaM NANaM aNNaM satthaM jinnaaviNti|| nizcaya naya se hI sahI kyA hama kaha sakate haiM ki samayasAra kucha nahIM jAnatA aura samayasAra ke vacana jJAna nahIM hai| jinavara kahate haiM ki zAstra alaga cIja hai, jJAna alaga!!
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta /54/3-4 49 anta meM maiM savinaya zrImad rAjacandra ke ina udgAroM ke svara se svara milAnA cAhatA hU~- "he, kundakunda Adi AcAryoM! tumhAre vacana bhI nija svarUpa kI khoja karane meM isa pAmara ke parama upakArI hue haiM, isalie maiM tumheM atizaya bhakti se namaskAra karatA huuN| " maMgalam kundakundAdyo jaina dharmo'stu maMgalam // 215, mandAkinI enkleva, alakanaMdA, naI dillI-110019
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/54/3-4 merI bhAvanA kI sarvavyApakatA - DaoN. rAjendrakumAra baMsala prAcIna jainAcAryoM ko jIvana-kAla aura unakI racanAoM kI zodha-khoja tathA jaina sAhitya meM jaina-siddhAnta virodhI tatvoM kI milAvaTa kA bhaMDAphor3a karane vAle zodha-pipAsu, anavarata jJAnayogI, adbhuta tarkazIla, zramasAdhaka evaM bahuAyAmI vyaktitva ke dhanI paMDita ratna jugala kizorajI mukhtAra ke kRtitva evaM vyaktitva kA mUlyAMkana karanA vAstava meM jaina-saMskRti ko dI gayI unakI bahumUlya sevAoM ke lie vinamra zraddhAMjali denA hai| jisa prakAra vastu-svarUpa zabdAMkana ke pare haiM, usI prakAra kisI karmaTha evaM samarpita virATa vyaktitva ko zabdoM kI paridhi meM bA~dhanA kaThina hai| yahI bAta karmayogI, sAhitya mahArathI, krAMtikArI vicAraka paM. jugala kizora mukhtAra para lAgU hotI hai| vyakti, parivAra, samAja, dharma, saMskRti aura rASTra ke prati jaba-jaba jaisA-jaisA uttaradAyitva una para AyA, unhoMne samarpita bhAva se use svIkAra kiyA aura saphalatA paayii| ve niSkAmakarmI evaM tatva marmajJa the| sAmAjika pariveza meM ve suyogya saMgaThaka, rASTrabhakta, samAjasudhAraka, anveSaka evaM jinazAsana bhakta the| unakA dhyeya vItarAgavANI dvArA prANImAtra kA kalyANa karanA thA, isake liye ve AjIvana samarpita rhe| paM. mukhtAra sAhitya kI pratyeka vidyA ke marmajJa aura sRjaka the| patra-patrikA sampAdana, nibandha lekhana, graMtha samIkSA/parIkSA, TIkAkAra, itihAsa Adi sAhitya kI vidhAoM para unhoMne sArthaka, prabhAvapUrNa saphala lekhanI calAI aura naye-naye tathyoM ko udghATana kiyaa| isI kAraNa paM. mukhtAra apane jIvana kAla meM hI "yugavIra" sambodhana se prasiddha hue| __ vartamAna meM AdhikAdhika sAhitya sRjana evaM prakAzana kI hor3a katipaya sAdhana sampanna mahAnubhAvoM/sAdhakoM meM lagI hai| adhikAdhika prakAzana kI bhAvanA meM sArthaka/sAragarbhita prakAzana kA bodha lupta ho gayA hai| aise mahAnubhAvoM ko paM. mukhtAra kI sAhitya sAdhanA dizA bodha karAtI hai ki sAhitya
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/54/3-4 sRjana/prakAzna guNAtmaka kAlajayI ho, na ki primaannaatmk-saamyik| paM. mukhtAra saphala evaM tArkika lekhaka ke sAtha hI sahRdaya evaM yathArthaparaka kavi bhI the| vItarAgatA, vizvabandhutva, Adarza mAnava jIvana, achUtoddhAra bhaktiparaka stotra Adi mAnava jIvana ko mahimAmaMDita karane vAle viSayoM para unhoMne bhAva-praNava kavitAyeM hindI aura saMskRta bhASA meM zabdAMkita kii| ye kavitAeM "yugabhAratI" nAma se prakAzita huii| merI bhAvanA-jana bhAvanA kI pratIka : unakI hindI kavitAoM meM varSa 1916 meM racita sarvAdhika lokapriya evaM bahupaThita kavitA "merI bhAvanA hai"| merI bhAvanA meM kavi ne pakSapAta kI bhAvanA se Upara uThakara prANImAtra kI zAMti, utthAna aura unheM AdhyAtmika U~cAIyoM taka pahu~cAne vAle vItarAga-darzana, usakI prApti kI prakriyA-pratIka tathA AtmasAdhaka sAdhu-zrAvakoM kI bhAvanA aura AcaraNa kA hRdayagrAhI varNana kiyA hai| isakA prayojana vastu-svarUpa ke bhAvabodha se utpanna prANImAtra ke prati maitrIbhAva, paryAvaraNa-rakSA, lokopayogI jIvana-darzana, sahajanyAya evaM dha rmAdhArita rAjya vyavasthA tathA vItarAgatA kI prApti kA sarvakAlika/sArvabhaumika lakSya rekhAMkita karanA hai| jisa prakAra sva. zrI candradhara zarmA gulerI "usane kahA thA" kahAnI likhakara amara ho gaye, usI prakAra "merI bhAvanA" kavitA likhakara paM. jugala kizora mukhtAra amara ho gye| aMtara mAtra itanA hai ki jo prasiddhi evaM sAhitya meM sthAna gulerI jI ko milA, mukhtAra sA. sAmAjika pariveza meM hI sImita raha gye| kisI anya dharmAvalambI kI yadi yaha racanA hotI to vaha rASTragIta jaisI "rASTrabhAvanA" yA "jana-bhAvanA" ke rUpa meM prasiddha hotii| merI bhAvanA-sArthaka nAma : jaisA bhAva vaisI kriyA, jaisI kriyA vaisA phala, yaha sarvazruta hai| arthAt bhAvAnusAra phala milatA hai| isa manovaijJAnika tathya ke AdhAra para mAnava jIvana ko samyak rUpa se rUpAMtarita karane ke prayojana kI siddhi hetu "merI bhAvanA" eka sArthaka nAma hai| isameM gyAraha padya haiN| isameM vItarAga-vijJAna ke Adya pratipAdaka AcArya kundakunda evaM prakhara tArkika AcArya samantabhadra Adi dvArA pratipAdita vastu-svarUpa, anekAntadarzana, paramAtmA kA svarUpa evaM usakI
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/54/3-4 prApti ke upAya kA sAra to hai hI, sAtha hI anya bhAratIya darzanoM evaM sAhitya jaise gItA, rAmAyaNa, mahAbhArata Adi kI lokopayogI zikSAoM kA bhI samAveza hai| kavi ne merI bhAvanA ke nAma se jagata ke sabhI jIvoM kI udAtta bhAvanAeM vyakta kara dI haiN| paramAtmasvarUpa arahaMta-siddha parameSThI : merI bhAvanA kI prathama pokta "jisane rAgadveSa-kAmAdika jIte, saba jaga jAna liyA" meM paramAtmA kA svarUpa darzAyA hai| kavi kA iSTa paramAtmA rAga-dveSa-kAmAdi vikAroM kA vijetA sarvajagata kA jJAtA aura mokSamArga kA upadeSTA hai, bhale hI use buddha, mahAvIra, jinendra, kRSNa, mahAdeva, brahmA yA. siddha kisI bhI nAma se pukArA jaaye| aise paramAtmA ke prati bhaktibhAva se citta samarpita rahe, yahI kavi kI bhAvanA hai| prathama paMkti meM sarvadoSavihIna eva sarvamAnya virATa paramAtmA ke darzana hote haiM jo apane meM sarva jIvoM ke Atma-svabhAva kI samAnatA evaM patha-nirapekSatA ke bhAva ko sameTe haiN| isame "nispRha ho upadeza diyA", meM arahaMta parameSThI evaM "yA usako svAdhIna kaho" meM siddha parameSThI samAhita ho gaye haiN| mokSamArga ke pathika triparameSThI-AcArya, upAdhyAya evaM sarva sAdhu : . kavi ne merI bhAvanA ke pada do evaM tIsare ke pUrvAddha meM kuzalatApUrvaka AcArya, upAdhyAya evaM sarvasAdhu parameSThI kA svarUpa batAyA hai| "viSayoM kI AzA nahIM jinake, sAmya bhAva dhana rakhate haiN|" yaha paMkti sAmAnya sAdhu ke aMtaraMga svarUpa ko batAtI hai| saMsAra-duHkha kA nAza karane vAle jJAnI-sAdhu indriya bhogoM aura kaSAyoM se virakta hokara samatva bhAva dhAraNa karate hue ahirniza sva-para kalyANa meM nimagna rahate haiM aura bAhya meM kheda rahita arthAt sahaja bhAva se svArtha tyAga arthAt zubhAzubha karma-samUha kI nirjarA hetu kaThora tapasyA karate dikhAI dete haiN| aise jJAnI-dhyAnI-tapasvI sAdhuoM kI satsaMgati sadaiva banI rahe, aisI bhAvanA bhAyI hai| inameM jJAnI-dhyAnI-tapasvI sAdhu AcArya parameSThI haiN| vizeSa jJAnI-dhyAnI sAdhu upAdhyAya parameSThI haiM aura sAdhu to sAdhu parameSThI haiM hii| isa prakAra kavi ne moha rAga-dveSa se nivRtti evaM svabhAva meM pravRtti hetu paMcaparameSThI kI zaraNa grahaNa kI bhAvanA kI hai|
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/54/3-4 paramAtmA hone kA upAya, prakriyA : AtmA kA moha kSobha rahita zuddhajJAyaka bhAva hI dharma hai aura dharma svarUpa pariNata AtmA hI paramAtmA hai| zuddhajJAyaka bhAva meM kaise pravRtti ho, isakA AdhyAtmika evaM prAyogika nirUpaNa kavi ne merI bhAvanA ke padya 9, 10 evaM 11 meM kiyA hai| isa sambandha meM nimna paMktiyA~ mananIya haiM :padya-9 : "ghara-ghara carcA rahe dharma kI, duSkRta-duSkara ho jAve jJAna-caritra unnata kara apanA, manuja janma phala saba pAve" padya-10 : "parama-ahiMsA-dharma jagata meM, phaila sarvahita kiyA kare" padya-11 : "phaile prema paraspara jaga meM, moha dUra hI rahA kare vasta-svarUpa-vicAra khuzI se, saba dukha saMkaTa sahA kare" ukta paMktiyoM ke rekhAMkita binduoM para vicAra karane se yaha spaSTa hotA hai ki moha rUpa Atma-ajJAna hI dukha-svarUpa aura dukha kA kAraNa hai| moha kA kSaya bArambAra vastu-svarUpa ke vicAra evaM bhAvanA se hotA hai| usase AtmA meM paramAtmA kA anubhava hotA hai| aise vyakti ke hRdaya meM Astikya bodha ke kAraNa jagata ke jIvoM ke prati maitrIbhAva aura karuNA sahaja hI utpanna hotI hai| moha nAza se jJAna-svarUpa AtmA kA jJAna hotA hai phira jJAna meM sthiratA rUpa cAritra prakaTa hone lagatA hai jisase vAsanA janya duSkRtya svataH duSkara (kaThina) ho jAte haiN| manuja janma kI saphalatA AtmA ke jJAna evaM cAritra kI unnati meM hai| aisA parama-ahiMsaka sAdhaka jagata ke jIvoM kA hita karatA hai| mohamArga meM vastu-svarUpa ke vicAra kI mahimA paM. banArasIdAsa ne samayasAra nATaka meM nimna rUpa se vyakta kI hai "vastu-vicArata dhyAnateM mana pAve vizrAma rasa svAdata sukha Upaje anubhava yAko nAma anubhava ciMtAmaNiratana, anubhava hai rasakUpa anubhava mAraga mokSa kA, anubhava mokSa svarUpa" sva-para kalyANa kAraka Adarza nAgarika saMhitA : merI bhAvanA meM pada tIna ke uttarArddha se pada 8 taka mAnava vyavahAra kI
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 anekAnta/54/3-4 sva- para kalyANakArI Adarza nAgarika saMhitA kI bhAvanA hai jo jIvana meM anukaraNIya hai, upAdeya hai| kisI jIva ko pIr3ita na karU~ aura jhUTha na boluuN| saMtoSarUpI amRta kA pAna karate hue kisI ke dhana evaM para- strI para mohita na hoU~ ( pada- 3 ) garva aura krodha na karU~, dUsaroM kI pragati para IrSyA na kruuN| niSkapaTa satya vyavahAra kruuN| yathAzakya dUsaroM kA upakAra karU~ ( pada - 4) / sabhI jIvoM para maitrI anukampA kA bhAva rhe| dIna-dukhI jIvoM ke dukha-nivAraNa hetu hRdaya meM niraMtara karuNA rhe| durjana-pApI jIvoM para sAmyabhAva rakhU~ aura ghRNA na karU~ ( pada - 5) / guNIjanoM se prema kruuN| unake doSa na dekhU~ aura yathAzakya sevA karU~ / paropakAriyoM ke prati kRtaghna na banU~ aura na unakA virodha karU~ ( pada - 6 ) 1 maiM nyAya mArga para cluuN| burA ho yA bhalA, dhana Aye yA jAye, mRtyu abhI ho yA lAkha varSa bAda, kitanA hI bhaya yA lAlaca mile kintu kisI bhI sthiti meM, nyAya mArga se vicalita nahIM hoU~ ( pada - 7 ) | yaha kartavya bodha kI parAkASThA hai, jo prajAtaMtra kI saphalatA kA sUtra hai| nyAyacyuta rAjya-vyavasthA saMtrAsadAyI hotI hai jo azAMti ko janma detI hai| sukha meM praphullita aura dukha meM bhayabhIta na houuN| parvata, nadI Adi se bhayabhata na hoU~ / iSTa-viyoga tathA aniSTa - saMyoga meM sahanazIlatA / samatva bhAva rkhuuN| yahI bhAvanA niraMtara banI rahe ( pada - 8 ) | moha - rahita sthiti meM ukta AcaraNa se karmabandha rukegA aura karmanirjarA hogii| dharmAcaraNa se vizvakalyANa evaM rASTra kI unnati : pada 9 evaM 11 meM dharmAcaraNa se vizva ke jIvoM ke kalyANa evaM rASTroM kI unnati kI bhAvanA vyakta kI hai| yaha "vasudhaiva kuTumbakam" kA prayogika rUpa hai| jagata ke sabhI jIva sukhI raheM, bhayabhIta na hoM aura baira - pApa- -abhimAna chor3a kara nitya naye maMgala gAna kreN| ghara-ghara meM dharma kI carcA ho aura nidya-pApa azakya ho jaaveN| sabhI jIva apane svabhAva rUpa jJAna- cAritra meM vRddhi kareM (pada- 9 ) | moharUpa ajJAna kA nAza ho aura vizva meM paraspara prema kA prasAra ho| koI
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/54/3-4 55 kisI se apriya-kaTu-kaThora zabda na bole aura vastu-svarUpa kA vicAra karate hue karmodaya janma dukha aura saMkaToM kA sAmanA samatApUrvaka kareM (pd-11)| sukhI rAjya evaM paryAvaraNa-rakSA kA AdhAra ahiMsA : kavi ne pada 10 meM paryAvaraNa kI rakSA evaM prajA kI sukha-zAMti ke sUtra diye haiN| ahiMsA dharma ke pracAra-prasAra se paryAvaraNa kI rakSA aura jagata ke jIvoM kA kalyANa hogaa| chahakAya ke jIvoM kI rakSA hI ahiMsA aura paryAvaraNa rakSA hai| usase ativRSTi-anAvRSTi na hokara varSA samaya para hogii| roga-mahAmArI-akAla nahIM hogaa| prajA zAMtipUrvaka rhegii| rAjA arthAt zAsakagaNa dharmaniSTha, arthAt nyAya nIti evaM sadAcAra pUrvaka prajA kI rakSA kreN| aisI sthiti meM sabhI rASTra unnati kreNge| saMkSepa meM, "merI bhAvanA" vizva ke jIvoM ke kalyANa amyUdaya aura niHzreyasa pada kI prApti kI Adarza vicAra-AcAra saMhitA hai| merI bhAvanA ke anurUpa jIvana rUpAMtarita ho yahI kAmanA hai| merI bhAvanA kI guNavattA, sArvajanInatA evaM sarvadharma samabhAvanA kA anta:parIkSaNa kara prajJA cakSu paNDita ziromaNI paM. sukhalAlajI saMghavI ne isakI na kevala mukta kaNTha se prazaMsA kI thI, apitu gujarAta ke samasta jaina gurukuloM meM prAta:-sAyaMkAlIna prArthanA ke lie merI bhAvanA kI anuzaMsA bhI kI thii| unhoMne mahAtmA gAMdhI se usakI prazaMsA kara vahA~ ke prArthanA gIta ke rUpa meM svIkRta karane kA anurodha kiyA thaa| yaha ullekhanIya hai ki vaildI phizara dvArA sthApita sAkSaratA niketana lakhanaU, jahA~ para uttara pradeza zAsana ke karmacAriyoM ko prazikSaNa diyA jAtA hai, vahA~ pratidina sarvadharmasabhA meM merI bhAvanA kI prArthanA kI jAtI hai| bI-369, o.pI.ema. kAlonI amalAI pepara milsa jilA-zahaDola (ma.pra.)-484117
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 anekAnta/54/3-4 " bhaktAmara : aitihAsikatA evaM paramparAbheda DaoN. jyoti jaina jainadharma meM bhaktisvarUpa aneka stotroM kI racanA kI gayI hai| inhIM bhakti stotroM meM eka stotra hai ' bhaktAmara stotra' | Aja hama dekhate haiM ki 'bhaktAmara stotra' lokapriyatA ke prathama sopAna para hai yadyapi isase anya stotroM kI mahattA yA cintana kama nahIM ho jAtA hai| 'bhaktAmara stotra' jainoM ke jana-jana meM lokapriya ho gayA hai| maMdira jI meM akhaMDa pATha ho yA kucha ghaMToM kA pATha, prAyaH isI stotra kA karAyA jAtA hai| koI bhI zubha kArya karane se pahale zraddhAlujana 'bhaktAmara' ? jI kA pATha karanA yA karavAnA nahIM bhUlate haiN| Ajakala gharoM meM bhI isakA pATha hone lagA hai| hamAre 'pUjA-paMDitoM' kA bhI ise lokapriya banAne meM kucha kama yogadAna nahIM hai| jisa taraha se ise camatkArI kahA gayA aura zraddhAlu isa para zraddhAnata ho gaye, koI Azcarya nahIM / 'bhaktAmara stotra' ke vrata, pUjA, vidhAna, jApa Adi bhI pracalita haiN| yaha bhI satya hai ki isake prabhAva se sAdhakoM ko alaukika siddhiyA~ prApta huI haiM aura logoM kI manokAmanAyeM pUrI huI haiN| sacamuca yaha stotra zatAbdiyoM se bhaktajanoM kA kaNThAbharaNa rahA hai| jainadarzana meM niSkAma bhakti ko mahattva diyA gayA hai| jainadharma meM Izvara yA paramAtmA sRSTikarttA nahIM hai| jaina stotroM ke racanA ke mUla me jinezvara - bhakti pramukha hai| ina racanAoM meM bhagavan, parameSThI yA devI-devatAoM kI stuti kI gayI hai lekina inameM nihita bhakti anya bhakti se bhinna hai isameM bhakta vItarAga prabhu ko prasanna kara laukika yA alaukika kArya ko saphala karane kA uddezya nahIM rakhatA hai| kyoMki vItarAgI kisI kI stuti se prasanna yA niMdA se kupita nahIM hote haiN| pratyeka jIva ko apane kiye karmoM kA phala svayaM bhoganA par3atA hai| karmo kA karttA aura bhoktA svayaM jIva hI hai hA~ yaha bAta alaga hai ki bhakti karake mAnava apane asthira mana ko ekAgra karatA hai aura vItarAga-prabhu ke guNoM kA smaraNa kara una jaisA banane kI preraNA letA hai| eka Atmika zAMti
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/54/3-4 kA anubhava karatA hai| 'vItarAgI bhagavAna bhale hI kucha na dete hoM, kintu unake sAnnidhya meM vaha preraka zakti hai jisase bhakta svayaM saba kucha pA letA hai| vidvAnoM ne stotroM kI pUjA koTisamaM stotraM' kahA hai| eka karor3a bAra pUjA karane se jo phala milatA hai vahI phala eka bAra stotra-pATha karane se milatA hai| yataH pUjana karane vAle vyakti kA mana pUjana sAmagrI evaM anya bAhya kriyAoM kI ora rahatA hai para stotra kA pATha karane vAlA bhAva se bhagavAna ke guNoM kA smaraNa karatA hai| AcArya mAnatuMga kRta 'bhaktAmara stotra' digambara-zvetAmbara Adi aura sabhI jaina sampradAyoM meM samAna rUpa se mAnya hai| zramaNa varga aura zrAvaka varga donoM hI isakA pratidina pATha karate haiN| yahA~ taka ki aneka zrAvakoM kA niyama hI hotA hai ki vaha pratidina ise par3heM yA suna leN| stotra kA pahalA zabda 'bhaktAmara' hone ke kAraNa isakA nAma bhaktAmara pdd'aa| yaha bhI kahA jAtA hai ki yaha stotra apane bhaktoM ko amara banAne vAlA hai arthAta paramparA se mukti dene vAlA hai isIlie bhakta+amara- bhaktAmara kahate haiN| 'bhaktAmara stotra' ke racayitA AcArya mAnatuMga ke jIvana-paricaya ke sambandha meM aneka vicAradhArAyeM pracalita haiN| kucha itihAsa vettAoM ne inheM harSavardhana ke samakAlIna batAyA hai to kucha ne bhojkaaliin| inake sambandha meM aneka kathAnaka bhI pracalita haiN| 'prabhAvaka carita' meM mAnatuMga ke sambandha meM likhA hai--'ye kAzI nivAsI dha nadeva ke putra the| pahale inhoMne eka digambara muni se dIkSA lI thI aura inakA nAma cArUkIrti mahAkIrti rakhA gayA thaa| anantara eka zvetAmbara sampradAya kI anuyAyinI zrAvikA ne unake kamaNDalu ke jala meM trasa jIva batalAye, jisase unheM digambara caryA se virakti ho gayI aura jitasiMha nAmaka zvetAmbarAcArya ke nikaTa dIkSita hokara zvetAmbara sAdhu ho gaye aura usI avasthA meM bhaktAmara kI racanA kii|
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 anekAnta/54/3-4 bhaTTAraka salakacanda ke ziSya brahmacArI 'pAyamalla' kRta 'bhaktAmara vRti' meM, joki vikrama saMvat 1667 meM samApta huI hai, likhA hai ki 'dhArAdhIza bhoja kI rAjasabhA meM kAlidAsa, bhAravi, mAgha Adi kavi rahate the| mAnatuMga ne 48 sAMkaloM ko tor3akara jainadharma kI prabhAvanA kI tathA rAjA bhoja ko jainadharma kA upAsaka bnaayaa| AcArya prabhAcanda ne kriyAkalApa kI TIkA ke antargata bhaktAmara stotra TIkA kI utthAnikA meM likhA hai 'mAnatuMganAmA sitAmbaro mahAkaviH nirgranthAcAryavaryairapanItamahAvyAdhipratipannanirgranthamArgo bhagavan kiM kriyatAmiti bruvANo bhagavatA paramAtmano guNagaNastotraM vidhIyatAmityAdiSTa: bhktaamretyaadi|' arthAt mAnatuMga zvetAmbara mahAkavi the| eka digambarAcArya ne unako mahAvyAdhi se mukta kara diyA, isase unhoMne digambara mArga grahaNa kara liyA aura pUchA-bhagavan aba maiM kyA karU~? AcArya ne AjJA dI ki paramAtmA ke guNoM kA stotra banAo, phalataH AdezAnusAra bhaktAmara stotra kA praNayana kiyA gyaa| bhaTTAraka vizvabhUSaNa kRta 'bhaktAmara carita' meM bhoja, bhartRhari, zubhacanda, kAlidAsa, dhanaJjaya, vararuci aura mAnatuMga Adi ko samakAlIna likhA hai| batAyA hai AcArya mAnatuMga ne bhaktAmara stotra ke prabhAva se ar3atAlIsa koThariyoM ke tAloM ko tor3akara apanA prabhAva dikhlaayaa| vi.saM. 1361 ke merutuMgakRta 'prabandha ciMtAmaNi' grantha meM likhA hai ki mayUra aura bANa nAmaka sAlA bahanoI paMDita the| ve apanI vidvatA se eka dUsare ke sAtha spardhA karate the| eka bAra bANa paMDita apane bahanoI se milane gayA aura usake ghara jAkara rAta meM dvAra para so gyaa| usakI mAnavatI bahana rAta meM rUThI huI thI aura bahanoI rAta bhara manAtA rhaa| prAtaH hone para mayUra ne kahA-'he tanvaMgI prAya: sArI rAta bIta calI, candramA kSINa sA ho rahA hai, yaha pradIpa mAnoM nidrA ke AdhIna hokara jhUma rahA hai aura mAna kI sImA to praNAma karane taka hotI hai| aho! to bhI tuma krodha nahIM chor3a rahI ho?'
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/54/3-4 kAvya ke tIna pAda bAra-bAra kahate sunakara bANa ne cauthA caraNa banAkara kahA-he caNDi! kuMcoM ke nikaTavartI hone se tumhArA hRdaya bhI kaThina ho gayA 'gataprAyA rAtriH kRzatanuH zaziH zIryata iva pradIpo'yaM nidrAvazamupagata ghUrNita iv| praNAmAnte mAnastyajasi na tathApi krudhamaho kucapratyAsatyA hRdayamapi te caNDi! ktthinm|| bhAI ke mukha se cauthA caraNa sunakara bahana lajjita ho gayI aura abhizApa diyA ki tuma kuSThI ho jaao| bANa pativratA ke zApa se tatkAla kuSThI ho gyaa| prAta:kAla zAla se zarIra Dhakakara rAjasabhA meM aayaa| mayUra ne 'varakor3hI' kahakara usakA svAgata kiyaa| bANa ne devatArAdhana kA vicAra kiyA aura sUrya ke stavana dvArA kuSTharoga dUra kiyA mayUra ne bhI apane hAtha paira kATa liye aura caNDikA kA 'mAM bhAkSI vibhramam' stuti dvArA apanA zarIra svastha kara camatkAra upasthita kiyaa| ina camatkAroM ke anantara kisI jaina dharmadveSI ne rAjA se kahA ki yadi jainoM meM koI aisA camatkArI ho tabhI jaina yahA~ raheM, anyathA inheM nagara se nirvAsita kara diyA jaay| mAnatuMga AcArya ko bulAkara rAjA ne kahA ki Apa apane devatAoM ke kucha camatkAra dikhlaaiye| AcArya ne kahA hamAre devatA vItarAgI haiM unameM kyA camatkAra ho sakatA hai| jo mokSa calA gayA hai vaha camatkAra dikhalAne kyA AyegA? unake kiMkara devatA hI apanA prabhAva dikhalAte haiN| ata: yadi camatkAra dekhanA hai to unake kiMkara devatA se anurodha karanA hogaa| isa prakAra kahakara apane zarIra ko 44 hathakar3iyoM aura ber3iyoM se kasavAkara usa nagara ke zrI yugAdideva ke mandira ke pichale bhAga meM baiTha gye| bhaktAmara stotra ke prabhAva se unakI ber3iyAM TUTa gayIM aura mandira apanA sthAna parivartita kara unake sammukha upasthita ho gyaa| isa prakAra mAnatuMga ne jinazAsana kA prabhAva dikhlaayaa|
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ 60 anekAnta/54/3-4 zvetAmbaracArya guNAkara ne bhaktAmara stotra vRtti, jisakI racanA vi.saM. 1426 meM huI hai, meM prabhAvaka carita ke anusAra mayUra aura bANa ko zvasura aura jamAtA banAyA hai tathA inake dvArA racita sUryazataka aura caNDIzataka kA nirdeza kiyA hai| rAjA kA nAma vRddhabhoja hai, jisakI sabhA meM mAnatuMga upasthita hue the| saMskRta sAhitya ke prasiddha itihAsajJa vidvAna DaoN. e.vI. kItha ne mAnatuMga ko bANa kA samakAlIna anumAna kiyA hai|' unhoMne bhaktAmara kI kathA ke saMbaMdha meM anumAna kiyA hai ki koTariyoM ke tAle yA pAzabaddhatA saMsAra bandha na kA rUpaka hai| isa prakAra ke rUpaka chaThI-sAtavIM zatAbdI meM aneka likhe gaye haiN| DaoN. kItha kA anumAna yadi satya hai to isakA racanAkAla chaThI zatAbdI kA uttarArddha yA sAtavIM kA pUrvArddha honA caahiye| paM. pannAlAla jI sAhityAcArya ne mahApurANa kI prastAvanA pR. 22 meM AcArya mAnatuMga kI 7vIM zatAbdI kA likhA hai| agara yahI samaya hai to AdipurANa parva 7 zloka 293 se 311 kA jo varNana bhaktAmara stotra se milatA huA hai vaha saMbhava hai AcArya jinasena ne bhaktAmara stotra se liyA ho| suprasiddha itihAsajJa paM. gaurIzaMkara hIrAcanda ne apane 'sirohI kA itihAsa' nAmaka grantha meM mAnatuMga kA samaya harSakAlIna mAnA hai| suprasiddha itihAsajJa paM. nAthUrAma premI, jinhoMne vizvabhUSaNa bhaTTAraka ke bhaktAmara carita ko pramANabhUta mAnakara dhArAdhIza bhoja, kAlidAsa, dhanaMjaya mAnatuMga, bhartRhari Adi bhinna-bhinna samayavartI vidvAnoM ko samakAlIna batAne kA prayatna kiyA thaa| parantu jaba bhaTTArakoM dvArA nirmita kathA sAhitya kI aitihAsikatA para sandeha hone lagA taba ATha-dasa varSa bAda unhoMne apanI hI bAtoM kA prativAda kara diyaa| "premIjI ne mAnatuMga AcArya ko harSakAlIna mAnA isa prakAra hama dekhate haiM ki paraspara virodhI AkhyAnoM ke kAraNa AcArya
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/54/3-4 61 mAnatuMga kA samaya vivAdAspada hai| isa samaya ko ulajhAne meM una managar3haMta * kathAoM kA yogadAna hai jo isa stotra ke saMbaMdha meM pracalita haiN| bhaTTArakAdikoM ne isa sarala aura vItarAga stotra ko bhI maMtrataMtrAdi aura unakI kathAoM ke jAla meM phaMsAkara diyaa| ye managar3haMta kathAyeM kitanI asaMgata paraspara virodhI hai yaha spaSTa dikhAI detA hai| kisI kathA meM mAnatuMga ko rAjA bhoja ke samaya kA batAyA, to kisI meM kAlidAsa ke, kisI meM bANa mayUra ke samaya meM batA diyA gyaa| yaha kathA bhI vItarAgatA ke viparIta lagatI hai ki rAjA ne kupita hokara mAnatuMga ko aise kArAgraha meM baMda karavA diyA jisameM 48 koThe the pratyeka koThe meM eka eka tAlA thA / eka vItarAgI sAdhu ko jisake pAsa koI zastrAdi nahIM kaise koI rAjA aisA daMDa de sakatA hai aura 48 zloka isIliye 48 koThe, 48 taale| yadi kama zloka hote to? zvetAmbara sampradAya to 44 zloka hI mAnate haiN| / isa taraha aneka virodhAbhAsa ina kathAoM meM hai / " zrI jinendra vargI ne bhaktAmara kA samaya 11vIM zatAbdI kA pUrvArddha mAnA hai|" AcArya mAnatuMga kRta bhaktAmara stotra eka prAcInatama stotra hai| yaha AcArya mAnatuMga kI eka mAtra racanA hai| yaha AdinAtha stotra bhI kahalAtA hai| isa stotra kI yaha vizeSatA hai ki ise kisI bhI tIrthaMkara kI bhakti meM manana kiyA jA sakatA hai| kAvya kI dRSTi se isake 48 kAvya, bhakti evaM darzana ko prakaTa karate haiN| samasta stotra vasantatilakA chanda meM likhA gayA hai| padyoM meM upamA, utprekSA aura rUpaka alaMkAroM kA samAveza darzanIya hai| bhaktAmara stotra para aneka saMskRta TIkAyeM likhI gayI haiN| hindI evaM aneka bhASAoM meM isake gadya evaM padyAnuvAda upalabdha haiN| digambara aura zvetAmbara donoM sampradAyoM ne ise apane-apane rUpa meM pratiSThA dI hai| prAyaH hastalikhita granthoM meM bhaktAmara stotra ke 48 kAvya hI milate haiN| zvetAmbara sampradAya stotra ke 32 se 35 taka ke cAra zloka nahIM mAnate haiN| kyoMki ina padyoM meM dundubhi, puSpa vRSTi, bhAmaNDala aura divyadhvani kA varNana
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62 anekAnta/54/3-4 huA hai| zvetAmbara sampradAya meM ATha prAtihArya svIkAra kiye gaye haiM, phira ina cAra prAtihAryoM vAle zlokoM ko svIkAra kyoM nahIM kiyA gayA yaha vicAraNIya zvetAmbara sthAnakavAsI kavivara 'muni amaracanda jI' ne pUre 48 zloka mAnakara hI bhaktAmara kA hindI padyAnuvAda kiyA hai| idhara digambara sampradAya ne cAra naye padya jor3akara inakI saMkhyA 52 gar3ha lI hai| 'anekAnta' varSa 2 kiraNa-1 ke anusAra bAda meM jor3e gaye cAra padya nimna 'nAtaH paraH paramavacobhidheyo lokatraye'pi sakalArthavidasti saarvH| uccairitIva bhavataH parighoSayanta stedurgabhIrasuradundubhayaH sbhaayaam||1|| vRSTirdivaH sumanasAM paritaH parAt prItipradA sumanasAM ca mdhuvrtaanaam| rAjIvasA sumanasA sukumArasArA sAmodasampadamadAgjina te sudRshyH||2|| pUSmAmanuSya sahasAmapi koTisaMkhyA bhAjAM prabhAH prasaramanvahayA vhnti| antastayaH paTalabhedayazaktihInaM jainI tanudyutirazeSatamo'pi hnti||3|| devatvadIyasakalAmala kevalAya / bodhaaNtigaadhniruup| ghoSaH sa eva iti sajjanatAnamete gambhIrabhArabharitaM tava divyghossH|| kintu ina zlokoM meM bhI prAtihAryoM kA varNana hone se ye punarukta haiM, ataH asaMgata hai| lagatA hai ki lekhaka ne binA dekhe hI, kevala yaha sunakara ki
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/54/3-4 63 zvetAmbara paramparA meM cAra prAtihAryoM vAle cAra zloka kama kara diye gaye haiN|' ina cAra zlokoM kI racanA kara dii| jabaki ar3atAlIsaveM kAvya meM kAvya samApti kI sUcanA spaSTa hai| prasiddha jaina vidvAn zrI milApacandra kaTAriyA ke pAsa upalabdha guTakoM meM ukta cAra zlokoM ke atirikta anya prakAra ke cAra zloka ullikhita haiN| yahI cAra zloka jaina mitra phAlguna sudI 6 vIra saM. 2486 ke aMka meM chape the| zloka nimna haiM - 'yaH saMstuve guNabhRtAM sumano vibhAti, __ yaH taskarA vilayatAM vibudhAH stuvnti| Anandakanda hRdayAmbujakozadeze, bhavyA vrajanti kila yA bhara devtaabhiH||1|| itthaM jinezvara sukIrtayatAM jinoti, nyAyena rAjasukhavastuguNA stuvnti| prArambhabhAra bhavato aparAparAM yA, sA sAkSaNI zubhavazo praNamAmi bhktyaa||2|| nAnAvidhaM prabhuguNaM guNaratna guNyA rAmA ramanti surasundara saumymuurtiH| dharmArthakAma munayo girihemaratnAH udhyApado prabhuguNaM vibhavaM bhvntu||3|| karNo stuvena nabhavAnabhavatyadhIza yasya svayaM suraguru praNatosi bhaktyA zarmArdhAnoka yazasA munipAraMgA mAyAgato jinayatiH prathamo jineshaaH||4|| para ye bhI mUlagranthAkAra kRta nahIM hai, kyoMki 48veM padya meM hI stotra kA phala batAkara samApta kara diyA gayA hai| ye atirikta zloka bhI, jo bAda meM banAye gaye, asaMgata pratIta hote haiN|'
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/54/3-4 inake sivAya zrI milApacanda kaTAriyA ke pAsa hI upalabdha, guTakoM meM cAra zloka aura atirikta haiM, jinheM 'bIja kAvya' likhA gayA hai, para ye bhI mUla stotrakAra kRta nahIM haiM kyoMki prathamataH ye 48 zlokoM ke atirikta haiN| dvitIyata: svayaM lekhaka ne hI inheM bIjakAvya phaha diyA hai| 'bIjakAvya' zloka nimna haiM - bIjakaM kAdhyam - oM AdinAtha arhansukulevataMsaH zrInAbhirAja nijavaMza zazi prtaapH| ikSvAkuvaMza ripumardana zrIvibhogI zAkhA kalApakalito ziva shuddhmaargH||1|| kaSTa praNAza duritApa samAvanAhi aMbhonidhau duravaya tAraka vighnhrtaa| duHkhAvinAri bhaya bhagnati loha kaSTaM tAlorddhaghATa bhayabhIta smutklaapaaH||2|| zrImAnatuMgaguruNA kRtabIjamaMtraH yAtrA stutiH kiraNa pUjya supaadpiitthH| bhaktibharo hRdayapUra vizAla yAtrA kau dhau divAkara smaaNvnitaaNjnaahiiN||3|| tvaM vizvanAtha puruSottama vItarAgaH tvaM nainarAgakathitA shivshuddhmaargaa| tvauccATa bhaMjanavapuHkhala duHkhahAbjAn __ tvaM muktirUpa sudayA para dhrmpaalaan|1413 samasyApUrti sAhitya kI purAnI vidhA hai| paravartI kAla meM bhaktAmara kAvya itanA prasiddha huA ki muni ratnasiMha ne bhaktAmara ke pratyeka padya kI cauthI paMkti lekara 'prANapriya kAvya' kI racanA kii| isa prakAra prANapriya kAvya meM ar3atAlIsa zloka haiN| pratyeka zloka kI tIna paMktiyAM muni ratnasiMha racita haiM
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/54/3-4 aura caturtha paMkti bhaktAmara kI hai| muni ratnasiMha digambara sampradAya ke muni haiM kyoMki unhoMne 48 padyoM kI samasyApUrti kI hai| inakA samaya kyA hai abhI nizcita nahIM hai| isakA pahalA 'prANapriyaM nRpa sutA' se prArambha hotA hai isIliye ise 'prANapriya' kAvya kahA gayA hai| paM. nAthUrAma premI ne isake tIna padya jaina sAhitya aura itihAsa meM diye haiM jinheM hama sAbhAra yahAM de rahe haiN| prANapriyaM nRpasutA kilaM raiktAdri zraMgAgrasaMsthitamavocaditi pragalbhyam / asmAdRzAmuditanIla-viyogarUpe' vAlambanaM bhavajale patatAM janAnAm // tatkiM vadAmi rajanIsamaye sametya candrAMzavo mama tanuM paritaH spRzanti / dUre dhave sati vibho paradArazaktAn kastAnnivArayati saMcarato yatheSTam // pUrve mayA saha vivAhakRte sabhAgAH muktistriyAstvamadhunA ca samakSato'si / ceccaJcalaM tava mano'pi vabhUva hA tat kiM mandarAdrizikharaM calitaM kadAcit // 65 antima 49veM padya meM muni ratnasiMha ne apanA paricaya dete huye likhA hai ki- 'siMha saMgha ke anuyAyI dharmasiMha ke caraNa kamaloM meM bhramara ke samAna anurakta muni ratnasiMha ne yaha neminAtha kA varNana karane vAlA kAvya banAyA zrIsiMhasaMghasavineyaka - dharmasiMha pAdArabindamadhuliGamuniratnasiMhaH / bhaktAmarastuti caturthapadaM gRhItvA, zrI nemivarNanamidaM vidadhe kavitvam // 4
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 anekAnta/54/3-4 yaha to eka bAnagI mAtra maiMne prastuta kI hai, vastutaH bhaktAmara para itanI TIkAyeM aura anuvAda likhe gaye haiM inakI carcA kara pAnA isa choTe se lekha meM asaMbhava nahIM, to kaThina avazya hai| eka anumAna ke anusAra lagabhaga Der3ha sau saMskRta, hindI TIkAyeM aura anuvAda isa stotra para huye haiN| kucha pramukha TIkAoM ke nAma yahA~ prastuta kara rahI huuN| 'bhaktAmara stotra TIkA' nAma se guNaratnasUri, kanakakuzala, amaraprabhasUri, zAntisUri, meghavijayopAdhyAya, ratnacandra, samayasundaropAdhyAya, indraratna maNi, candrakIrtisUri, haritilaka gaNi, kSemadeva Adi ne isa stotra para TIkAyeM likhI haiN| isI prakAra merusundaropAdhyAya, zubhavardhanagaNi, lakSmIkIrti ne 'bhaktAmara stotra bAlAvabodha' nAma se apanI TIkAyeM likhI haiN| isa stotra ke camatkAra evaM prasiddhi ko dhyAna meM rakhakara kathA, caritra yA mAhAtmya ko prakaTa karane vAlI kathAyeM bhI likhI gayI haiN| inameM prasiddha haiM-brahmarAyamalla kI 'bhaktAmara stotra kathA' zrI bhUSaNa kI 'bhaktAmara stotra pUjA' zubhazIla kA 'bhaktAmara stotra mAhAtmya', jJAnabhUSaNa, surendrakIrti aura somasena ke 'bhaktAmara stotra vratodyApana' ajJAta kavi kRta 'bhaktAmara stotra paMcAMga vidhi| isa stotra para likhe gaye 'pAdapUrti stotra' aura 'chAyA stavanoM' kI saMkhyA bhI kama nahIM hai| kucha pramukha haiM-bhAvaprabhasUri kRta 'nemibhaktAmara stotra', samayasundaropAdhyAya kRta 'RSabha bhaktAmara stotra', lakSmIvinala kRta 'zAntibhaktAmara stotra', vinayalAbha kRta 'pArzva bhaktAmara stotra' dharmavardhanopAdhyAya kRta 'vIra bhaktAmara stotra' dharmasiMha sUri kRta 'sarasvatI bhaktAmara stotra' paM. hIrAlAla kRta 'bhaktAmara pAda pUrti' paM. giradhara zarmA kRta 'bhaktAmara pAdapUrti stotra' mAlliSeNa kRta 'bhaktAmara pAdapUrti stotra' mAlliSeNa kRta 'bhaktAmara stotra chAyA stavana' Adi hindI bhASA meM 'bhaktAmara stotra' ke gadyamaya aura padyamaya zatAdhika anuvAda huye hai| Aja sthiti yaha hai ki logoM ko saMskRta bhASA meM bhaktAmara stotra AtA ho yA na AtA ho| hindI bhaktAmara ko kaMThastha kiye huye aneka
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/54/3-4 6. bhakta sarvatra mila jaayeNge| sandarbha 1. DaoN. premasAgara jaina, jaina bhakti kAvya kI pRSThabhUmi, pR. 29 / 2. prabhAvaka caritaM ke antargata mAnatuMgasUricaritam, pR. 112-117 (saMskRta kAvya ke vikAsa meM jaina kaviyoM kA yogadAna pR. 500) / 3. tIrthakara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA, dvitIya khaMDa pRSTha 268 / 4. vahI pR. 268 / 5. bhaktAmara caritra kI utthAnikA meM zubhacandra aura bhartRhari kI eka laMbI kathA dI hai yaha kathA jJAnArNava ke prAraMbha meM prakAzita huI hai (dekhe-jaina sAhitya aura itihAsa, paM. nAthUrAma premI, pR. 440) / isa kathA kA saMketa saMskRta ke prasiddha kAvya zAstrI AcArya mammaTa ke 'kAvya prakAza' meM bhI pAyA jAtA hai| prathama ullAsa meM kAvya ke prayojana batalAte huye 'zivetarakSataye' ke udAharaNa meM likhA hai-'AdityAdermayUrAdInA- mivAnarthanivAraNam' arthAt jaise sUrya zataka se mayUra ke anartha kA nivAraNa huA thA vaise hI kAvya se anartha kA nivAraNa hotA hai| vyAkhyA granthoM meM bANabhaTTa ko bahanoI aura mayUrabhaTTa ko sAlA batalAyA gayA hai| mayUrabhaTTa ko sUrya zataka kI racanA karate huye dikhAyA gayA hai| (dekheM-'kAvyaprakAza' jJAnamaNDala li. vArANasI prathama ullaas)| 7. e hisTrI oNpha saMskRta liTarecara pR. 214-215 / 8. mahApurANa (AdipurANa) anu. paM. pannAlAla sAhityAcArya pR. 221 9. dekheM-jaina sAhitya aura itihAsa pR. 451 para premI jI kA nott| 10. jaina nibaMdha ratnAvalI, zrI milApa canda kaTAriyA pR. 3421 11. jainendra siddhAnta koSa bhAga 3, pR. 208 /
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/54/3-4 12. jaina nibaMdha ratnAvalI pR. 3401 13. vahI pR. 3411 14. jaina sAhitya aura itihAsa pR. 5241 -kundakunda jaina (pI.jI.) kAleja khataulI (u.pra.)
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta /54/3-4 rAtri - bhojana pApa hai 669 - DaoN. suSamA arorA prAcIna bhAratIya paramparA meM hitAyu aura sukhAyu se sampanna dIrghAyuSya kI kAmanA sadA kI gayI hai| vaidika paramparA meM dIrgha jIvana ke sAtha adIna rahane kI kAmanA bhI nirantara kI gayI hai| dainyarahita jIvana jIne ke lie svAsthya kA sarvAdhika mahattva hai / caraka ke anusAra svAsthya meM hAni kA kAraNa mukhyataH tRSNA, prajJAparAdha evaM AhAra-vihAra kI aniyamitatA hai aura vahA~ spaSTa zabdoM meM kahA gayA hai ki prajJAparAdha se bacakara tathA niyamita AhAra-1 ra-vihAra karake hI manuSya Arogya ko prApta karatA hai| zrImadbhagavadgItA meM bhI samucita AhAra-vihAra evaM suprajJatA se prasUta prazasta karmoM ke dvArA manuSya duHkhoM se mukta hotA hai, aisA svIkAra kiyA gayA hai| jaina paramparA meM bhI samyagdarzana, samyagjJAna aura samyak cAritra rUpa ratnatraya ko sukhAyuSya aura hitAyuSya ke lie hI nahIM, kaivalya kI prApti ke lie bhI Avazyaka mAnA gayA hai, jisakA pratiphalana yukta AhAra-vihAra ke rUpa meM hI hotA hai aura usakA hI ati prazasta rUpa vividha vratoM ke rUpa meM samyak cAritra meM parigaNita hai| jaina paramparA meM samyak cAritra kI pratiSThA hetu jina aneka vratoM kI carcA huI hai. unameM pA~ca aNuvrata yA mahAvrata, tIna guNavrata aura cAra zikSAvrata pramukha haiN| inake atirikta vahA~ gyAraha pratimAoM kA bhI ullekha huA hai, jo vratoM se bahuta dUra nahIM hai| jaina AcAryoM meM kucha ne gyAraha pratimAoM ke antargata aura kucha ne mahAvratoM ke sAtha rAtri - bhojana ke tyAga ko bhI anivArya vrata ke rUpa meM svIkAra kiyA hai| rAtri bhojana - tyAga ke mUla meM aneka dRSTiyA~ vidyamAna haiM, jinameM ahiMsA mahAvrata athavA aNuvrata ke samagra nirvAha ke sAtha-sAtha svAsthya-rakSA bhI anyatama hai| cikitsAzAstra ke aneka granthoM meM sUryAsta se pUrva bhojana kI prazaMsA kI gayI hai| svAsthya-rakSA ke lie Avazyaka mAnakara hI kanADA jaise kucha suvikasita dezoM meM sAyaMkAla chaH baje anivArya rUpa se sAyaMkAlIna bhojana le lene kI paramparA pracalita hai| grahaNa kiye gaye AhAra ke
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 anekAnta /54/3-4 pAcana ke lie sUrya kI kiraNoM kA vizeSa mahattva hai| svarayoga ke paramparAgata granthoM meM sUryanAr3I meM zvAsa-prazvAsa ke pravAhita rahane para hI bhojana lene kI vyavasthA sUrya se pAcana kA sambandha pramANita karatI hai| padmanandi ke anusAra pratyeka gRhastha ko ATha mUlavratoM (guNoM), ahiMsA Adi pAMca aNuvratoM, zIla Adi tIna guNavratoM aura cAra zikSAvratoM ke sAtha rAtribhojana- niSedha kA sampUrNa zakti se pAlana karanA caahie| aisA karane se hI vividha puNyoM kA pariNAma zrAvaka ko mila pAtA hai|' rAtribhojana niSedha kA kAraNa batAte hue zrAvakAcAra sAroddhAra ke lekhaka padmanandi muni ne svIkAra kiyA hai ki sUrya tejomaya hai, usakI kiraNeM nirantara bhautika aura abhautika jagat ko pavitra karatI rahatI haiM, isalie bhojana hI nahIM, apitu samasta zubha karmoM kA sampAdana sUrya kI kiraNoM ke prasAra ke samaya hI karanA caahie|' isa tathya ko hI aura adhika spaSTa karate hue kundakundAcArya ne kahA hai ki rAtri meM snAna, dAna, devapUjana, bhojana, khadira athavA tAmbUla kA prayoga nahIM karanA cAhie / " itanA hI nahIM, buddhimAn loga to kisI bhI prakAra ke zubhakarma dina- samApti ke bAda nahIM kiyA krte| rAtri to vastutaH doSa-nilaya hai|' sambhavata: isI kAraNa rAtri ko 'doSA' nAma se bhI smaraNa kiyA jAtA hai|" jaina paramparA meM yaha bhI mAnA gayA hai ki yati janoM ke sAtha saMsarga athavA satsaMga tathA gurudeva pUjana bhI rAtri meM nahIM karanA caahie| aisI sthiti meM rAtri meM bhojana grahaNa to saMyama kA vinAzaka hI hogaa| rAtri meM bhojana kA niSedha athavA zubhakAryoM ke niSpAdana kA niSedha isalie bhI ucita pratIta hotA hai ki sUrya ke abhAva meM aneka sUkSma jIva-jantu, jo andhakAra meM hI vicaraNa karate haiM, ki hiMsA athavA bhojana ke sAtha unakA bhakSaNa bhI sambhAvita banA rahatA hai|" eka sthAna para kundakundAcArya ne saMketa kiyA hai ki rAtri meM sUryakiraNoM kA saMcAra na hone para nabhomaMDala meM pretagaNa saMcaraNa karate haiN| sUkSma jIva-jantu usa samaya hI vihAra karate haiN| ataH rAtri kA bhojana vividha rogoM ko utpanna karane vAlA ho sakatA hai| isa kAla meM bhojana hI nahIM, sAmAnya jala kA pInA bhI hAnikara hotA hai|" yahI kAraNa hai ki munijanoM ne dina meM bhojana karane aura rAtri meM vizrAma karane kA nirdeza kiyA hai| 12 10
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/54/3-4 jaina paramparA meM yaha svIkAra kiyA gayA hai ki deva, RSi, pitara, daitya aura dAnava inake AhAra kA samaya prAyaH alaga-alaga hai| devagaNa pUrvAhna meM AhAra grahaNa karate haiM, RSigaNa madhyAhna meM aura pitara aparAhna meN| sandhyA samaya athavA usake bAda to daitya-dAnava hI AhAra lete haiN| ata: uttama loga devatAoM ke sadRza kevala eka bAra pUrvAhna meM bhojana lete haiN| madhyama jana dina meM kisI samaya eka yA aneka bAra bhojana grahaNa kara sakate haiM, kintu sAyAhna aura rAtri meM to adhama jana hI bhojana grahaNa karate haiN| jaina paramparA ke anusAra prAta:kAla sUryodaya ke uparAnta do ghar3I taka aura sAyaMkAla sUryAsta se pUrva do ghar3I taka kA samaya sandhyA taka sUryAsta se lekara sUryodaya paryanta kA samaya rAtri mAnA jAtA hai|'' rAtri-bhojana-niSedha ke krama meM ahiMsAvrata pAlana ko mUlabindu ke rUpa meM rakhA gayA hai aura isI kAraNa kahIM-kahIM use (rAtribhojana ko) mAMsabhojana ke samAna nindita kahA gayA hai, to kahIM rAtribhojana ke samaya hiMsA kI sambhAvanA kA anubhava kiyA gayA hai| samAja meM kucha loga bhojana ke prasaMga meM dina aura rAtri meM koI antara nahIM smjhte| AcArya amitagati ke anusAra aise loga mAno prakAza aura andhakAra kA bhI antara nahIM smjhte|" brAhmaNa paramparA meM zivabhakta trayodazI tithi meM pradoSavrata karate haiN| isa vrata meM dinabhara upavAsa karake rAtri ke prathama prahara (pradoSakAla) meM bhojana-grahaNa karate hai aura isase atizaya puNya kI AzA karate haiN| isa prasaMga meM amitagati kI mAnyatA hai ki unakA yaha kArya (vrata) puNya nahIM, pApa dene vAlA hai| unakA yaha kArya aisA hai, mAnoM vRkSa lagAkara usakI vRddhi ke lie usake cAroM ora agni prajvalita kI jA rahI ho|" AcArya padmanandi muni sUryAsta ke bAda ke samaya kI tulanA usa sRtaka se karate haiM, jise pratyeka parivAra meM kisI svajana kI mRtyu ke bAda mAnA jAtA hai| tAtparya yaha hai ki jisa prakAra kisI svajana kI mRtyu ho jAne para parivAra meM sUtaka-kAla mAnakara koI bhI puNya kArya nahIM kiye jAte, yahA~ taka ki dUsaroM ko bhojana bhI nahIM karAyA jAtA, usI prakAra loka-lokAntara ke svAmI dInAnAtha ke astaMgata hone para bhI sUtaka arthAt apuNyakAla mAnanA cAhie
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 anekAnta/54/3-4 aura usa kAla meM bhojana athavA samasta puNyakarmoM kA tyAga karanA caahie|" islAma meM ramajAna ke mahIne meM rojA rakhane kI paramparA hai, jisameM pUre mahIne bhara dina meM bhojana nahIM kiyA jAtA aura sUryAsta ke bAda rAtri meM tathA sUryodaya se kucha samaya pUrva taka bhojana grahaNa karane kA niyama hai| jaina paramparA meM isa para kaThora kaTAkSa kiyA gayA hai| unakI dRSTi se aisA kAnA mAno jala ko viparIta dizA meM arthAt Upara kI ora pravAhita karanA hai| cintAmaNi ko chor3akara khalI (miTTI) kA Tukar3A uThA lenA hai| athavA samasta sukha-sAdha na dene vAle kalpavRkSa ko agni meM samarpita kara denA hai / " rAtri bhojana niSedha ke prasaMga meM gambhIratApUrvaka vicAra karate hue do sthitiyoM kI sambhAvanA kI gayI hai| prathama yaha ki svAsthyarakSA kI kAmanA se cikitsaka ke nirdeza para pratidina sUryAsta se pUrva bhojana karanA athavA rAtri me prakAza Adi kI vyavasthA kA sarvathA abhAva hone se suvidhA kI dRSTi se sandhyA se pUrva bhojana karanA dUsarI sthiti hai ki donoM sandhyA samayoM ko sammilita karate hue rAtri meM bhojana tyAga kA vrata lekara rAtri meM bhojana na krnaa| ina donoM sthitiyoM me vratapUrvaka rAtri - bhojana tyAga hI puNya phaladAyI hotA hai, vivazatApUrvaka rAtribhojana-nivRtti kA koI puNyaphala nahIM miltaa| 22 rAtribhojana tyAga meM khAdya, svAdya, lehya aura peya cAroM prakAra ke bhojya padArtho kA upayoga sammilita kiyA jAtA hai| 23 - muni abhradeva ne rAtribhukti arthAt rAtribhojana niSedha ko rAtrikAla me caturvidha ( khAdya, svAdya, lehya aura peya) bhojya ke tyAga taka hI sImita nahI rakhA hai| unhoMne parastrIvimukhatA, divA-maithuna- niSedha evaM svadAra santuSTi ko bhI isakI sImA meM sammilita karanA cAhA hai| yadyapi inheM (parastrIvimukhatA Adi ko) brahmacarya aNuvrata ke madhya ginanA adhika ucita hai| rAtri -- bhojana kyoM na kiyA jAe, isa saMdarbha meM zrAvakAcAra sambandhI granthoM meM eka hI tarka diyA gayA hai, vaha hai vrata- rakSA | bhavya dharmopadeza upAsakAdhyayana ke lekhaka mahAmuni jinadeva ke anusAra rAtribhojana ke parihAra se sAgAra aura anagAra arthAt zrAvaka aura munijana donoM ke hI samasta vratoM kI rakSA hotI hai|
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/54/3-4 73 yataH munijana anya vividha niyamoM meM baMdhe rahate haiM, ata: unake vratoM kI rakSA to anyathA bhI ho sakatI hai| parantu zrAvakoM ke aNuvrata kI rakSA ke lie rAtribhojana-niSedha to atyanta Avazyaka hai| jinadeva muni ke atirikta anya adhikAMza AcAryoM ne bhI svIkAra kiyA hai ki rAtribhukti parihAra se mukhyataH ahiMsAvrata kA pAlana hotA hai|26 rAtribhojana-niSedha se ahiMsA kI nivRtti kaise hotI hai, isa prasaMga meM jaina AcAryoM ne do tarka diye haiM-prathama to yaha hai ki sUrya ke prakAza ke abhAva meM bhojanakartA yaha nahIM dekha pAtA ki bhojana meM abhakSya padArtha par3a gaye haiM athavA jIva-jantuoM kA praveza ho gayA hai| phalataH anajAne hI unake dvArA bhojana meM praviSTa ho gaye kITa-pataMgoM kI hiMsA ho jAtI hai| yadi prakAza ke lie dIpaka Adi kA prayoga kiyA jAtA hai, to sarvatra andhakAra kI sthiti meM dIpaka para kITa-pataMgoM kA Agamana anAyAsa hI atyadhika hotA hai, varSA Rtu meM to vaha aura bhI adhika bar3ha jAtA hai| isa prakAra dIpaka-prakAza meM hiMsA ke bar3hane kI hI sambhAvanA hai, ghaTane kI nhiiN|28 rAtribhojana-parihAra se hiMsA kI nivRtti kA dUsarA kAraNa hai rAgAdi manobhAvoM para vijaya prApta karane kA pryaas| bhojana ke prati rAga ke kAraNa hI manuSya dina-rAta kI paravAha kiye binA cAhe jaba caratA rahatA hai| rAtribhojana-niSedha kA vrata lene ke anantara vaha (vratI) sAmAnyata: 34 ghar3I arthAt 14 ghaMTe bhojana ke prati apane rAga ko niyaMtrita karane kA prayAsa karatA hI hai| ata: rAgAdi para vijaya pAne se ahiMsA kI rakSA anAyAsa hone lagatI hai|9 bhojana viSayaka rAga para niyaMtraNa na hone para sAmAnya manuSya anna Adi bhojya padArtho ke sAtha hI mAMsAhAra ke prati bhI bhagavAn ho jAtA hai aura usa sthiti meM ahiMsA kI sAdha nA kaise cala sakatI hai| isa prakAra rAtribhojana-parihAra zrAvaka ko hiMsAoM kI sambhAvanAoM se surakSita rakhatA hai| rAtribhojana-parihAra kI mahattA dekhate hue jaina AcAryoM ne isa para bahuta adhika bala diyA hai| mahAmuni amitagati ke anusAra jo vyakti dina-rAta caratA rahatA hai arthAt rAtribhojana-parihAra kA vrata nahIM karatA, vaha sIMga, pUMcha aura khura rahita pazu hI hai|' AcArya vasunandi ke anusAra isa vrata kA pAlana na karane se sarvatra paribhava aura caturdika saMsAra-sAgara ke du:khoM kI pIr3A bhoganI par3atI hai| muni pUjyapAda ke anusAra saMsAra meM jo loga putra, pati Adi
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 anekAnta /54/3-4 se rahita durbhAgyagrasta dikhAyI par3ate haiM, jo aMgahIna haiM athavA jinake dAsa bhI kaThora aura kaTubhASI haiM, unakI ye saba pIr3AeM rAtribhukti parihAra ke abhAva ke kAraNa hI hotI haiN| itanA hI nahIM, unheM vividha vyAdhiyoM kI pIr3A, bandhu jana-viyoga, daridratA Adi aneka kaSTa bhogane par3ate haiN| " AcArya amitagati kI bhI prAyaH yahI mAnyatA hai| unakA kathana hai ki zArIrika vyasanoM kI pIr3A, sarpAdi se bhaya, nirdhanatA, nIcakula meM janma athavA nIca vyaktiyoM kI saMgati, saMkucita manovRtti kA honA, caritra meM zIla, zauca Adi kA abhAva, vividha roga, durjanoM se prApta pIr3A Adi bahuvidha pIr3AeM rAtribhojana parihAra vrata kA pAlana na karane ke kAraNa hotI haiN| 4 unakA yaha bhI kahanA hai ki roga-zoka se yukta, kalahakAriNI, rAkSasI ke samAna bhaya utpanna karane vAlI patnI athavA duHkhI, duzcaritra aura rogI kanyA kA honA Adi kaSTa bhI isa vrata kA pAlana na karane ke kAraNa hI prApta hote haiN| 35 jaina AcAryoM kI yaha bhI mAnyatA hai ki jo vyakti rAtribhojana parihAra vrata kA pAlana nahIM karatA, use kauA, ullU, giddha, sAMpa, bicchU, billI, suara Adi nIca yoniyoM meM janma lenA par3atA hai| yadi kadAcit kucha pUrva puNya se manuSyayoni bhI milI to nIcakuloM meM janma, putrahInatA, nirdhanatA Adi duHkhoM ko bhoganA par3atA hai| 36 zrAvakAcAra sambandhI granthoM meM rAtribhojana parihAra vrata kI atyadhika prazaMsA kI gayI hai| unake anusAra jo vyakti dinArambha aura dinAvasAna dono kI do-do ghar3I aura rAtri meM bhojana kA parihAra karatA hai, vaha mohapAza ko bhaMga karatA huA bhavasAgara ko anAyAsa pAra kara letA hai / vaha jaba taka saMsAra meM rahatA hai, use sarvAdhika sukha prApta hote haiN| kamalanayanI, priyavAdinI, manoramA, lakSmI sadRza priyatamA use jIvana bhara sukha detI hai| usakI sarvAga sundarI kanyAyeM kulamaryAdA ko nirvAha karatI huI use puNya janma kI paMkti meM pratiSThita karatI haiN|" mahAmuni pUjyapAda ke anusAra rAtribhojana parihAra vrata ke pAlana ke phalasvarUpa hI sarvavidha sauMdarya aura svAsthya se yukta, divya vastrAbhUSaNoM se susajjita hokara sAMsArika sukha bhoga kA avasara manuSyoM ko milatA hai| ve yaha bhI mAnate haiM ki isa loka meM jo samAdaraNIya nRpati jana haiM, unheM bhI yaha saubhAgya rAtribhojana parihAra ke kAraNa hI prApta huA hai / " jIvana meM dhanasampatti, padapratiSThA, mohamArga kI anugAmitA aura munibhAva kI
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/54/3-4 prApti bhI isa vrata ke pAlana se hI milatI hai, yaha bhI jaina AcArya svIkAra karate haiN| jaina AcAryoM ke anusAra Aja loka meM jo striyAM bandhu-bAndhavoM se samAdRta, putroM se vandita, sarvavidha vastrAbhUSaNeM se bhUSita, vyAdhiyoM se varjita, zrImatI, lajjAvatI, buddhimatI, dharmaparAyaNA aura sadA sukha bhogane vAlI haiM, jinheM pati se bahuvidha sammAna aura prema prApta hai, yaha saba saubhAgya rAtribhojana-parihAra-vrata ke pAlana se hI unako milatA hai, saha samajhanA caahie| rAtribhojana-parihAra kI mahimA ke prasaMga meM jaina AcAryoM ko mAnyatA hai ki isa vrata ke pAlana se na kevala pratimAsa eka pakSa paryanta arthAt jIvana ke Adhe bhAga meM vrata-upavAsa karane kA phala prApta hotA hai, apitu bahuvidha vrata-dAna Adi asaMkhya puNyoM kA phala unheM milatA hai| eka sthAna para mahAmuni amitagati yaha bhI kahate haiM ki isa mahimAzAlI vrata ke pAlana se utpanna puNyarAzi kA varNana karanA, sAmAnya manuSya ke sAmarthya se bAhara hai, usakA varNana to jinanAtha hI kara sakate haiM rAtribhojanavimocinAM guNA ye bhavanti bhavabhAginAM pre| tAnapAsya jinanAthamISate vaktumatra na pare jgttrye|| kahane kA tAtparya yaha hai ki jaina-paramparA meM rAtri-bhojanaparihAra kI mahimA kA bArambAra gAna kiyA gayA hai aura isa vrata ko ahiMsA Adi vrato ke pAlana meM anivArya mAnate hue unake samAna hI samAdRta kiyA gayA hai| sandarbha 1. pazyema zaradaH zatam jIvema zaradaH zatam zRNuyAma zaradaHzatama pravravAm zaradaH zatam adInAH syAma zaradaH zatam, bhUyazca shrd:shtaat| yajurveda 36/24 2. upadhAhi parohetuH duHkha du:khaashryprdH| tyAgaH sarvopadhAnAM ca srvdu:khvyaapohkH|| (upadhA bhAvadoSa) yastvagni kalyAnarthAna jJo jJAtvA tebhyo nivrtte| anArambhAdasaMyogastaM du:khaM noptisstthte|| dhIdhRtismRti vibhraSTaH krmytkurute'shubhm|
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76 prajJAparAdhaM taM vidhAtsarvadoSaprakopaNam // 3. yuktAhAravihArasya yuktaceSTasya karmasu / carakasaMhitA zarIrasthAna 1.94, 96, 101 8. yuktasvapnAvabodhasya yogo bhavati duHkhahA / / gItA 6/17 4. padmanandipaMcaviMzatikAgata zrAvakAcAra meM dezavratodyotana - zloka 52 5. zrAvakAcAra sAroddhAra (bhAga 3) zloka 103, pRSTha 341 6. kundakunda zrAvakAcAra (bhAga 4) 5/5, pR. 43 7. (ka) amitagati zrAvakAcAra - 5/42 (kha) zrAvakAcAra sAroddhAra zloka 104 atha doSA ca naktaM ca rajanAviti / amarakoSa, 3/6, pRSTha 444 9. amitagati zrAvakAcAra 5/41 anekAnta /54/3-4 10. kundakunda zrAvakAcAra 4/4, 4/7 11. zrAvakAcAra sAroddhAra zloka 1101 12. amitagati zrAvakAcAra 5/451 13. (ka) zrAvakAcAra sArAMddhAra, zloka 106-107 (kha) amitagati zrAvakAcAra 5/4 14. (ka) zrAvakAcAra sAroddhAra, zloka 105, 113 (kha) pUjyapAda zrAvakAcAra, zloka 94 (ga) puruSArthAnuzAsana, zloka 47 15. puruSArthAnuzAsanagata zrAvakAcAra, zloka 45 16. (ka) vasunandizrAvakAcAra, 315-316 (kha) puruSArthAnuzAsana, 46 (ga) pUjyapAda zrAvakAcAra, 17. pradoSo rajanImukham - amarakoSa / zloka 86
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/54/3-4 17 18. (ka) amitagatizrAvakAcara 5/54 (kha) zrAvakAcAra sAroddhAra, zloka 116 19. zrAvakAcAra sAroddhAra, zloka 109 20. (ka) amitagatizrAvakAcAra, 5/51 (kha) zrAvakAcAra sAroddhAra 115, 116 21. (ka) amitazrAvakAcAra, 5/501 (kha) zrAvakAcAra sAroddhAra, 114 22. (ka) svAmikArtikeyAnuprekSA, zloka 81 (kha) vratodyAna zrAvakAcAra, zloka 143 23. bhavyadharmopadeza upAsakAdhyayana, zloka 89 24. puruSArtha siddhayupAya-134 evaM 129, yazastilakacampU-310, svAmikArtikeyAnuprekSA-80, ratnakaraNDazrAvakAcAra 142, zrAvakAcArasAroddhAra-111 25. amitagatirAvakAcAra, 5/40, bhavyadharmopadeza upasakAdhyayana, 87 26. puruSArthasiddhayupAya-133 27. puruSArthasiddhayupAya-130 28. puruSArthasiddhayupAya-132 29. (ka) amitagatizrAvakAcAra 5/44 (kha) zrAvakAcAra sAroddhAra-112 30. vasunandizrAvakAcAra-317 31. pUjyapAdazrAvakAcAra 87-91 32. amitagatizrAvakAcAra 5/58-60 33. amitagatizrAvakAcAra 5/57
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 anekAnta/54/3-4 34. (ka) amitagati zrAvakAcAra 5/65 (kha) zrAvakAcAra sAroddhAra, zloka 118 35. amitagatizrAvakAcAra 5/47-61 36. pUjyapAda zrAvakAcAra, zloka 88-93 37. puruSArthAnuzAsana, zloka 481 38. zrAvakAcAra sAroddhAra, zloka-120-121, amitagatizrAvakAcAra, 5/62-66 39. zrAvakAcAra sAroddhAra, zloka 108, amitagatizrAvakAcAra, 5/49, puruSArthAnuzAsana, zloka 49 40. amitagatizrAvakAcAra, 5/67 pUrva rIDara-saMskRta vibhAga esa.DI. kAleja, mujaphpharanagara
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/54/3-4 jaina saMskRti sampanna bhavya prAcIna kendra phatehapura sIkarI ___ - surezacandra bAroliyA uttara pradeza bhAratIya saMskRti kA Adi srota rahA hai| yahIM para bhAratIya saMskRti aura sabhyatA kI nIMva rakhI hai| yahA~ para zramaNa jaina dharma kI sthApanA huI aura ahiMsA kA prathama udghoSaNA huii| mAnava sabhyatA kI AdhAra zilA yahIM rakhI gayI samAja kalyANa, rAja vyavasthA, vivAha vyavasthA, dharma vyavasthA , kA Arambha yahIM se huA, yaha lipi aura vidhAoM ke AviSkAra kA kendra bindu rahA hai| uttara pradeza janapada kA AgarA pramukha jaina kendra hai| AgarA ke Asa-pAsa nagaroM grAmoM, kasboM meM jaina mUrtiyA~ haiN| tIrthakSetroM tathA atizaya kSetroM ke alAvA yahA~ kisI samaya jainiyoM kI acchI bastI thii| Aja unameM se kucha to samaya kI gati ke sAtha hI jana zUnya sthAnoM ke rUpa meM parivartita ho gaye haiM tathA kahIM-kahIM para unake smAraka hI zeSa raha gaye haiN| vartamAna meM jaina purAtatva kI bahuta hI vastuyeM jo khudAI meM prApta ho rahI haiM unake zilA lekha, tAmrapatra, pratimAe~ Adi aba bhI avaziSTa khaNDaharoM meM unake pUrva vaibhava kA smaraNa karA rahI hai| Aja ye dhvaMzAvazeSa samAja ke vidvAnoM kA dhyAna unake purAtatva ke udghATana va itihAsa ke saMkalpa kI ora AkRSTa kara rahe haiN| Aja na jAne kitane aise sthAna hoMge jinake aitihAsika vivaraNa samaya kI kAlI cAdara meM lipaTe huye pRthvI para simaTe par3e hoNge| na jAne dharatI ke garbha me kauna-kauna se rahasya chipe huye haiN| abhI kucha mAha pUrva AgarA janapada se 36 kilomITara dUrI para purAtatva vibhAga dvArA phatehapura sIkarI meM vIra chabIle TIle para khudAI ke daurAna bhUgarbha se anekoM mUrtiyA~ prApta huI haiN| utkhanana meM jahA~ mahatvapUrNa kar3iyA~ jur3a rahI haiM vahIM Ane vAlI pIr3hI ke liye naye itihAsa kA sRjana ho rahA hai| utkhanana se prApta sAmagrI ke AdhAra para anumAna hai ki phatehapura sIkarI deza kA pahalA
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ 80 anekAnta/54/3-4 heriTeja siTI hogA tathA paryaTakoM kA pravAha tAjamahala se bhI adhika prabhAvakArI hogaa| jisa prakAra roma aura pommaI heriTeja siTI hai usI taraha duniyA ke loga sIkarI dekhane AyA kreNge| sIkarI kA prAcIna vaibhava : sIkarI kSetra purAtAtvika sarvekSaNa ke AdhAra para I.pU. 15vIM aura 12vIM zatAbdI pUrva kI apane vaibhava kI kahAnI batA rahA hai| yaha mata vahA~ se prApta dhUsara bhaoNDa, vahA~ upalabdha prAkRtika mAnava guphAoM meM citrita hai| IsA kI prathama zatAbdI, samrATa kaniSka ke kAla meM sIkarI thii| kuSANakAla kI brAhmI lipi kA eka avazeSa bhI sIkarI ke nikaTa kirAvalI kSetra se prApta huA hai tathA gaMdhAra zailI kI mUrtiyA~ tathA abiMkA kI mUrti bhI prApta huI haiN| cauthI sadI kI gupta kAla kI miTTI kI dIvAra aura mUrtiyA~ bhI utkhanana se prApta huI haiN| zilA lekhoM ke AdhAra para yaha siddha hotA hai ki IsA kI prathama se cauthI zatAbdI meM bhI phatehapura sIkarI eka samRddhazAlI tathA vaibhava sampanna nagarI thii| san 1871-72 meM bhI kaI kSetroM kI khudAI meM prAcIna pratimAeM milI thiiN| sambhava hai ki una dinoM AgarA kalAtmaka mUrtiyA~ banAne kA kendra rahA ho| AgarA gajeTiyara san 1884 pRSTha 482-83 meM ullekha karate hue likhA hai ki sIkarI kSetra bahuta prAcIna thA tathA isako san 815 I. meM candrarAja ne sIkarI ko basAyA thaa| sIkarI para sikaravAra (zikharavAra) jaina tathA rAjapUta rAjAo kA prabhuttva thA isa kSetra meM hindU va jaina mandira ke bhagnAvazeSa Aja bhI batAye jAte haiN| rAjapUta kAla ke mandiroM ke khambhoM va viSNu ke cakra Adi ke avazeSa aba bhI upalabdha batAye jAte haiN| 10vIM sadI meM sIkarI kA nAma saiMkarikya-jaina AcAryoM kI bastI thI ___ bhAratIya purAtatva sarvekSaNa vibhAga dvArA phatehapura sIkarI meM vigata kucha pUrva khudAI karavAI gayI thI, unase jo mUrtiyA~ prApta huI haiM tathA una para likhA huA zilAlekha saMskRta bhASA meM hai| 10vIM zatAbdI kI saMskRta bhASA vyAkaraNa zAbdika dRSTi se kamajora thii| kaI zabda apabhraMza ke the lekina inakA prAcIna bhAratIya itihAsa zodha pariSad, naI dillI ke DaoN. virajAnaMda tathA DaoN. devakaraNa jI ne saMyukta rUpa se anuvAda kiyA hai| DaoN. devakaraNa jI prAcIna pAMDulipiyo
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/54/3-4 ke vizeSajJa mAne jAte haiN| vaisI bhI purAtattva vibhAga kI (epigrAphI zAkhA) prAcIna lekha mudrA zAkhA ne bhI ina zilAlekhoM kA gahana adhyayana kiyA hai tathA jaina pakSiNI kI caturbhuja pratimA para saMskRta meM aMkita haiM, jisakA artha hai oma vikrama saMvat 1067 (1010 IsavI) baizAkha zuklA pakSa navamI ko zrI vajrAma ke rAjA sIkarI nagara- jo zAntI vimalAcArya kI vastI hai meM saMcAbhara aura mallikyA vANI seThoM ne zrI sarasvatI pratimA kI sthApanA kraaii| sAtha meM zilpakAra kA nAma Adila bhI aMkita hai tathA usakA nAma anya zabdoM meM bar3A hai-ho sakatA hai ki Adila mUrtikalA meM kAphI prabhAvazAlI rahA ho| isI prakAra dvitIya lekha RSabhadeva jaina tIrthakara kI pratimA, jo utkhanana meM prApta huI hai usa para likhA zilA lekha kA artha hai vikrama saMvat 1079 jyeSTha mAsa zukla pakSa ekAdazI (1022 IsavI) ravivAra ke dina svAti nakSatra meM zrI RSabhadeva prathama jaina tIrthakara kI pratimA kI sthApanA, zrI vimalAcArya kI saMtAna parama zraddheya devarAja aura unakI patnI dhanapati ina donoM ne krvaaii| tRtIya jaina tIrthaMkara sambhavanAtha kI pratimA ke sAtha zilAlekha para likhA hai ki vikrama saMvata 1079 jyeSTha mAsa zukla pakSa ekAdazI ravivAra (1022 I.) ke dina svAti nakSatra meM zrI sambhavanAtha tRtIya jaina tIrthakara kI pratimA kI sthApanA zrI vimalAcArya kI saMtAna parama zrAvaka devarAja aura unakI patnI dhanapati ina donoM ne krvaaii| pratimA meM likhe saMtAna zabda se abhiprAya apane nijI putra athavA paramparA se prApta ziSya donoM hI sambhava hai| isa prakAra tIna zilA lekha yaha siddha karate haiM ki yahA~ jaina AcAryo kI bastI thI tathA vedI pratiSThA haA karatI thii| yahA~ para khudAI ke daurAna jo jaina sarasvatI kI mUrti milI hai vaha kalA kI dRSTi se advitIya hai vizva meM isase sundara sarasvatI kI koI mUrti nahIM hai| usa bhavya sarasvatI mUrti ke zIrSa para donoM ora digambara jaina tIrthakaro kI mUrtiyA~ dhAraNa kiye huye aMkita hai| mUrti kI keza sajjA, hAra, kAnoM ke kuNDala AbhUSaNa evaM pairoM kI paijaniyoM kI chavi ati vimugdhakArI eva sarvazreSTha sundaratA ko siddha karatI hai| mukuTa maNDala meM bhI tIrthaMkara kI pratimA virAjita hai| RSabhadeva ke pratihAroM dvArA mUrti ke donoM ora ca~vara Dhole jA rahe haiM tathA kamara meM baMdhI karadonI bhI zrRMgAra kA advitIya rUpa liye hai| isI prakAra saMbhavanAtha kI mUrti para donoM ora tIrthaMkaroM kI caubIsI bhavya rUpa meM utkIrNa
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/54/3-4 hai| isame pramANita hotA hai ki yaha kSetra kAphI bhavya thA jisa sthAna para sarasvatI kI mUrti milI hai vahA~ bahuta bhavya vizAla jaina mandira hogaa| aisI pratimA vizAla bhavya jina mandiroM meM hI virAjamAna kI jAtI hai| yahA~ kI guphAoM meM raMgIna zaila citra vidyamAna haiM mahAbhArata meM sIkarI kA ullekha zauka ke nAma se milatA hai| zauka kA artha jala se ghirA kSetra hotA hai yahA~ eka bahuta bar3I jhIla thii| utkhanana se prApta sarasvatI kI pratimA para likhe lekha meM sIkarI kA nAma saikarikya hai| pratimA para likhe zloka se jJAta hotA hai sIkarI eka bhavya vizAla prAcIna nagarI thI tathA yahA~ vizAla jaina mandira the| yahA~ mAnava nivAsa kA pramANa bhI milatA hai| madhya yugIna zahara sIkarI bhArata kI sAjhI saMskRti kA pratIka hai| khojabIna ne yaha pAyA hai ki bhArata kA koI zahara smArakoM kI dRSTi se itanA amIra nahIM hai jitanA sIkarI hai| yaha kSetra jaina saMskRti evaM mandiroM kA pramukha gar3ha hai| sIkarI meM 92 smArako kA samUha thaa| bhAratIya itihAsa meM sIkarI apanI advitIya vizeSatAoM ke liye prasiddha thA isaliye yUnesko ne vizva ke pramukha smArakoM kI zreNI me sIkarI ko rakhA hai| sIkarI kA vinAza evaM patana : mahAn AtmAoM kI smRti meM rAjAoM, dhanI vyApAriyoM tathA jana sAmAnya ne apanI zraddhA va sAmarthya ke anusAra sIkarI nagara meM tathA AsapAsa aneko smAraka jaina mandira, maTha Adi kA 10vIM sadI taka samaya-samaya para nirmANa karavAye the| 11vIM sadI meM barbara videzI AkramaNoM se ve prAcIna mandira dhvasta hokara TIle ke rUpa meM parivartita ho gye| san 1126 tathA 1136 meM mahamUda gajanavI ne AgarA tathA sIkarI para AkramaNa kiyaa| mandiroM ko tahasa-nahasa kiyA; unako DhahA diyA gayA aura mUrti ke sAtha krUratA se peza AyA gyaa| unako sira se alaga kara mukha ko naSTa kara diyA gyaa| sIkarI nagarI ko ujAr3a diyA gyaa| jaina mUrtiyoM ko TUTI avasthA meM eka gaDDhe meM dabAkara dIvAra khar3I kara dI gyii| isake bAda 13vIM sadI meM alAuddIna khilajI bhI sIkarI AyA usane bhI mandiroM ko naSTa kiyaa| mahamUda gajanavI ne to AgarA sIkarI meM katleAma bhI kiyA aura ujAr3a kara tuccha gAMva ke rUpa meM chor3a gyaa|
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/54/3-4 mohammada gaurI to AgarA va AsapAsa ke sthAnoM ko lUTakara 1500 sau UMToM para lUTa kA mAla le gayA thaa| 6 julAI san 1505 meM AgarA va AsapAsa eka bhayaMkara bhUkampa AyA thA, jisase anekoM imArateM naSTa ho gayIM tathA Agare kA prAcIna bAdalagar3ha kA kilA bhI naSTa ho gyaa| eka ullekha ke anusAra san 1501 meM sikandara lodI AgarA AyA aura usane ise apanI rAjadhAnI bnaayaa| sikandara lodI kA vyavahAra bhI hinduoM tathA jainoM ke sAtha asahiSNutA kA thaa| batAte haiM ki eka brAhmaNa ne itanA kahA ki hindU aura musalamAna donoM kA mata saccA hai isa bAta para usane usakI jAna le lI aura mandiroM ko naSTa kara DAlA tathA tIrtha yAtrAoM para roka lagA dii| san 1526 meM mugala samrATa bAbara bhArata AyA 'bAbaranAmA' meM ullekha hai ki bAbara ko bhArata meM jina virodhiyo kI zakti kA bhaya thA usameM pramukha the udayapura nareza rANA saaNgaa| usane mukAbalA karane ke liye sIkarI ko hI cunA aura 25 pharavarI 1527 ko bAbara rANA sAMgA kA yuddha khAnavA ke maidAna meM sIkarI meM huA jisameM bAbara kI vijaya huii| usa samaya bhI mUrtiyoM ko naSTa kiyA gyaa| bAbara kI AtmakathA 'bAbaranAmA' pustaka jo vizva kI 20 prasiddha pustakoM meM ginI jAtI hai usameM bhI mandiroM ko tor3ane, naSTa karane kI jAnakArI dI gayI hai| usI samaya eka musalamAna santa zekha salIma ciztI bhI dillI se Akara sIkarI kI guphAoM meM dharma dhyAna meM lIna rahane lgaa| 26.12.1530 ko bAbara kA nidhana ho gyaa| humAyU~ gaddI para baiThA lekina usakA dhyAna sIkarI kI ora nahIM gayA tathA 30. 10.1558 ko akabara samrATa AgarA A gayA usane apanA nivAsa sthAna prathama AgarA meM bnaayaa| sIkarI kA utthAna evaM vikAsa : sIkarI ke itihAsa meM eka nayA mor3a aayaa| unnati evaM vikAsa ke zubha lakSaNa najara Ane lge| kahA jAtA hai ki mugala samrATa akabara kI do saMtAneM bAlyakAla meM mRtyu ko prApta ho gayI, jisase uttarAdhikArI kI cintA meM samrATa akabara dukhI rahane lgaa| usakI bheMTa sIkarI kI pahAr3I guphA meM usa yuga ke prasiddha salIma ciztI se (jo sAdhanA meM lIna rahatA thA) ho gyii| usane akabara ke 3 saMtAna hone kA vacana diyaa| Amera kI hindU rAjapUta rAnI kI garbhAvasthA ke dina pUrNa hone ke the| usane rAnI ke zekha salIma ke pAsa bheja
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/54/3-4 diyA jahA~ 30 agasta 1569 ko zahajAde salIma (jahAMgIra) kA janma sIkarI meM huaa| dUsarA putra murAdamI 1570 meM sIkarI meM paidA huaa| zekha sAhaba kA AzIrvAda va kRpA mAnakara usane AgarA ko azubha jAnakara tathA zekha salIma jahA~ nivAsa karatA thA use zubha aura maMgalakArI mAnakara eka navIna nagara ke nirmANa ke rUpa meM sIkarI kA vikAsa kiyA aura sIkarI ko apanI rAjadhAnI bnaayaa| san 1569 se 1584 tathA 15 varSa kI alpakAla taka rAjadhAnI rhii| akabara ke rAjya meM rAjadhAnI sIkarI hone ke kAraNa anekoM mahala, bhavya imAratoM kA nirmANa kArya 1957 se zurU hokara tathA 6-7 varSa taka claa| rAjadhAnI sIkarI meM 13 sarakAreM jile tathA 203 paragane the| AgarA kA kSetra 1864 varga mIla thaa| akabara dvArA banAye gaye bhavya bhavana usa samaya kI apanI bhavyatA ko mUka zabdoM meM Aja bhI kahate haiN| mugala samrATa akabara para jaina dharma kA prabhAva : jaina saMta apane AcAra-vicAra evaM caritra zuddhatA ke kAraNa vizva meM jAne jAte haiN| samaya samaya para anekoM rAjAoM ko vibhinna jaina saMtoM se pratibodha pAkara apane jIvana ko dhanya hI nahIM kiyA, balki janahita meM aise kArya bhI kiye haiM jo itihAsa ke pannoM meM svarNa akSaroM meM aMkita ho gaye haiN| mugala kAla meM AcArya harivijaya sUrI upAdhyAya, saMgama sundara, zAnti candrajI, kalyANa sAgara sUri Adi anekoM muniyoM ne mugala bAdazAhoM para apanA prabhAva DAlakara unakA jIvana parivartita kara jaina dharma kI prabhAvanA kI hai| inakA varNana jagadguru kAvya nAmaka grantha meM milatA hai| eka divasa akabara samrAT apane rAjamahala kI chata para baiThA thA usane rAjamArga kI ora dekhA ki eka mahilA pAlakI meM baiThakara gAje-bAje tathA saikar3oM zraddhAluoM ke jaya-jayakAra ke sAtha jina mandira kI ora jA rahI hai| jAnakArI karane para jJAta huA ki isa mahilA ne 6 mahIne kA upavAsa kiyA hai kevala rAtri ke pUrva garma jala letI hai isake 5 mAha vyatIta ho gaye haiM tathA Aja jaina samAja kA koI vizeSa parva hone ke kAraNa maMdira meM pUjA-arcanA karane hetu jA rahI hai tathA isa mahilA kA nAma campA bahina hai| samrAT ko vizvAsa nahIM huaa| yadyapi usakA teja mukha mudrA ko dekhakara tapasyA, kaThora sAdhanA ke viSaya meM kAphI kucha satyatA pratIta hotI thii| phira bhI; isakI parIkSA karanI caahiye| isa vicAra se rAjA ne eka
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta /54/3-4 85 mAha taka apane ekAnta mahala ke andara rahane kI vyavasthA ke sAtha AjJA dI tathA surakSA tathA guptacaroM ko bhI sAvadhAna kara diyaa| campA ahina ko eka mAha samaya nikAlanA koI bar3I bAta nahIM thii| akabara ko usake pavitra AcaraNa, kaThina tapasyA, kaThora sAdhanA kI satyatA mAlUma hone para rAjA Azcarya cakita raha gyaa| usane anekoM prazna kiye, kahA itanI kaThora sAdhanA kyoM aura kisake prabhAva se karatI ho uttara thA - tapasyA Atma-kalyANa hetu kI jAtI hai jaina santoM ke maMgalakArI upadeza ke prabhAva se jIvana ke kalyANa hetu sAdhanA, kaThora vrata dhAraNa karate haiN| akabara ke mana meM jaina santoM ke darzana kI abhilASA jAgRta ho gayI hai / usa samaya ahamadAbAda ke pAsa khammAta ke pravAsa kara rahe harisUrijI ko rAjA se bheMTa karane kA AmaMtraNa bhejA gyaa| vicAra vimarza ke bAda akabara se bheMTa karane kA nirNaya liyA tathA jyeSTha sudI 13 samvat 1639 san 1582 meM jaina AcArya apane 13 vidvAnoM sahita sIkarI pahu~ca gye| bAdazAha ne vinaya Adara pUrvaka ratna jar3ita siMhAsana para baiThane kA anurodha kiyaa| saMta ne kahA ahiMsAvAdiyoM ke liye vastroM para baiThanA, grahaNa karanA, unako chUnA bhI niSedha hai| kisI jIva kI hatyA to kyA dukha denA bhI nahI caahie| aisA hamAre dharmazAstra kahate haiM tathA AvAgamana meM bhI jIvoM kI hatyA na ho kisI prakAra ke vAhanoM kA prayoga nahIM karate haiM tathA 4 hAtha Age dekhakara calate haiM jisase kisI kI hatyA na ho| tathA pA~ca mahAvratoM kA pAlana karate haiN| gRhastho ko bhI zrAvaka dharma kA pAlana karanA par3atA hai| gRhasthoM ke liye jo bhUSaNa haiM vaha sAdhuoM ke liye dRSaNa hai| isa prakAra anekoM prazna carcA karane para tathA unakA saTIka uttara milane para akabara ke Upara kAphI prabhAva par3A / ahiMsA se prabhAvita hokara jaina dharma ke parvo para paryUSaNa parva, jIva hiMsA banda karAne ke Adeza diye| san 1582 meM usane pijar3oM meM baMda sabhI pakSiyo ko chur3avA diyA tathA sIkarI ke pAsa DAbara ke talAba meM machalI na mArane kA bhI Adeza jArI kara diyA / inakA ullekha hariti jaya saridAsa tathA jaina aitihAsika gurjara kAvya saMcaya meM bhI milatA hai| jaina saMtoM kA usake Upara bahuta prabhAva par3A tathA surigoM se prabhAvita hokara usane eka bhavya samAroha kA Ayojana karake unako jagadguru kI upAdhi se sammAnita kiyaa| san 1583 me akabara ke anurodha para jaina santoM ne sIkarI meM cAturmAsakara dharma kI prabhAvana
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ 86 anekAnta/54/3-4 ko bhI bar3hAyA thaa| akabara ne samvat 1640 meM Agare kA prasiddha cintAmaNi pArzvanAtha ke mandira kA nirmANa karAkara usakI vedI pratiSThA kA bhavya Ayojana kiyaa| san 1585 meM usane jajiyA kara jo tIrthayAtriyoM para lagatA thA banda karA diyA tathA jaina tIrtha sammedazikhara pAvApurI giranAra zatrujaya (pAlItAnA) kesariyA jI Adi anekoM tIrtha jaina samAja ko de diye gaye tathA jIva hatyA na karane ke Adeza bhI jArI kara diye| jaina santoM ke upadeza se eka musalamAna zAsaka jo savAsera cir3iyoM kI jIbha pratidina khAyA karatA thaa| usane mAMsAhAra kA tyAga kara diyA tathA sAla meM 6 mahIne pazuvadha kA niSedha karavA diyA tathA hatyA karane para daNDa kA vidhAna rakhA gyaa| sIkarI ke smArakoM para jaina sthApatya kA prabhAva : ____ akabara ne varSa 1569 se 1584 I. taka sIkarI ko rAjadhAnI banAyI thii| isa sthAna para banAye gaye bhavya mahala vizva prasiddha bulanda daravAjA, jodhAbAI kA mahala, dIvAne khAsa, paMca mahala tathA pahAr3I TIle para sthita khaNDahara, bhavya smAraka, usa samaya kI gAthA apane mUka zabdoM meM kahate haiN| san 1573 me gujarAta prAnta ke vijaya ke upalakSya meM isa sthAna kA nAma phatehapura sIkarI rakhA gayA tathA sIkarI kI prAcInatA kA astitva akSuNNa banA rahe tathA isakI pahacAna ke liye purAnA nAma bhI sAtha meM rkhaa| yaha sthAna aba phatepura sIkarI ke nAma se jAnA jAtA hai| akabara ne hindU tathA jaina mandiroM kA nirmANa kiyA tathA apane mahaloM meM bhI pUrA kA pUrA khaMDa jaina sthApatya ke anurUpa banavAyA gyaa| dIvAne Ama ko dekhakara aisA lagatA hai ki pazcimI rAjasthAna tathA gujarAta ke jaina mandiroM tathA haveliyoM meM prayukta hone vAle jaina sthApatya ke khaMDa ko phatehapura sIkarI meM sthApita kara diyA gayA hai| paMca mahala ke zIrSa bhAga meM utIrNa vibhinna alaMkaraNa jaina pratIkoM se hI grahaNa kiye gaye haiN| udAharaNa svarUpa vRkSa, ghaTa, pallava, naMdyAvarta Adi haiN| jodhAbAI ke mahala ke gavAkSoM para bhI jaina sthApatya tathA toraNoM kA prayoga bhI sajAvaTa ke liye kiyA gayA hai| sampUrNa mahala kI sajAvaTa rAjasthAna zailI kI tathA jaina pratIkoM ke prayoga yahAM alaMkaraNa ke rUpa meM kiyA hai| jaina cinha va svAstika, kalaza,
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/54/3-4 87 naMdyAvarta yahAM taka kI tIrthaMkaroM ke lAMkSana sambandhita tathA yakSa yakSiNI kevAhana aura Ayudha Adi smArakoM meM sAja-sajjA ke liye svIkAra kiye gaye haiN| nizcaya hI isa prakAra kI sajjA alaMkaraNa muslima vAstukalA ke niyama ke anukUla nahIM hai jahAM kisI prANI ke rUpa meM prastuti karanA varjita hai| dIvAne-Ama kI banAvaTa zuddha bhAratIya zailI ko hai| ___ yahA~ ke samArakoM meM alaMkAritA ke citraNa meM bahuta yogadAna jaina AcAryo ke prabhAva se utpanna sahiSNutA kA hAtha hone ke sAtha-sAtha apanI avadhAraNA ke yogadAna meM ina smArakoM kI banAvaTa tathA sajAvaTa para jaina kalA kI eka amiTa chApa hai| videzI yAtrI tathA itihAsakAroM kA kathana : sIkarI ke smArakoM, mahaloM, cabUtaroM Adi ke bAre meM kucha pramukha videziyoM ne sIkarI ke bAre meM apane vicAra nimna prakAra se prastuta kiye haiM-- zrI I.vI. haivale kA kahanA hai ki sIkarI meM mukhya jyotiSI kA Asana nizcaya jaina sthApatya kA eka vizuddha pratIka hai| yaha caukora cabUtarA jisake cAroM ora konoM para stambha bane haiM jinake zIrSa para eka gumbada TikA huA hai| gumbada ke vajana ko samAna rUpa meM vitarita karane ke liye pratyeka stambha ke madhya bhAga se makara mukha se nikalatI kamala latA Upara jAkara donoM ora se dhAraNa kara kendra se milakara AdhAra banAtI hai| vandanavAra yukta toraNa kA rUpa dhAraNa karatI hai isaliye ise makara toraNa nAma diyA hai jo ki jaina mandiroM meM bahulatA se milatA hai| isI prakAra jodhAbAI ke mahala kI banAvaTa-sajAvaTa rAjasthAnI jaina zailI kI hai isake pratyeka dvAra se lekara gavAkSa vAle stambha jAliyAM chatariyAM Adi tathA jaMjIroM meM laTakate hue ghanTe kA citraNa jaina zailI kI ora AkarSita karatA hai| yahAM sone cAMdI ke sikke DhAle jAte the| aMgrejayAtrI zalpha phica : yaha yAtrI 1585 meM bhArata AyA thaa| usane kahA hai ki AgarA aura phatehapura sIkarI donoM bar3e zahara haiM unameM se hareka landana (iMglaiMDa) se bar3A hai tathA nivAsI sakuzala haiN|
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88 anekAnta /54/3-4 purtagAlI jesuITa pAdarI pinherI : yaha pAdarI 1595 meM AyA, usane likhA hai ki akabara jaina dharmanuyAyI ho gayA thA / ahiMsA usake jIvana kA manana-cintana bana gayA thaa| madya, mAMsa, juA ke liye niSedha kara diyA gayA thA pharamAna jArI kiye usakA jIvana zAkAhArI, jIva- dayA, sAmAjika naitikatA Adi guNoM se bharapUra thA / Adhunika itihAsakAra DaoN. smitha : akabara kI jaina dharma para bar3I zraddhA thI / usane upadezoM se prabhAvita hokara apane zAsanakAla meM jahAM jaina mandira tor3e gaye the punaH mandira sthApita karavA diye| mandira tor3akara jo masjida banI unako tur3avAkara jaina mandira kI sthApanA krvaayii| sahAranapura kA prasiddha sidhavAna kA jaina mandira ke viSaya meM aisI hI kathA pracalita haiN| dhArmika anuSThAna meM akabara kA yogadAna : bAdazAha apane jIvana meM jaina dharma kI zikSAoM ko utArane kA prayAsa nirantara karatA rahatA thaa| dhArmika anuSThAna, vedI pratiSThA vidhAna Adi kriyAo kA rAjA ke jIvana para bhArI prabhAva par3A thaa| dhArmika kriyAoM ke bAre meM eka ghaTanA pracalita hai ki akabara ke beTe salIma ke ghara kanyA kA janma huA to yotiSiyoM ne ise bahuta hI aniSTa kAraka batAyA aura graha zAnti hetu usane eka vizAla jaina dhArmika anuSThAna- zAntinAtha vidhAna kA bhavya Ayojana kiyaa| pratiSThAcArya ke rUpa meM bIkAnera ke karmacanda vacchAvata ko jaina dha nusAra vidhi-vidhAna evaM dhArmika kriyA hetu sammAna sahita AmaMtraNa diyA aura zAnti vidhAna caitra zuklA pUrNimA ke dina bhagavAna supArzvanAtha kA abhiSeka svarNa rajata kalazoM se bar3e samAroha pUrvaka sampanna kiyaa| isa dhArmika anuSThAna meM samrAT apane putroM aura darabAriyoM sahita sammilita huA tathA abhiSeka kA gandhodaka ko vinayapUrvaka mastaka para lagAyA tathA begamoM ke lie unake mahala meM gadodhaka lagAne hetu bhijvaayaa| usane mandira ko 10 hajAra svarNa mudrAyeM bheMTa kii| akabara ke zAsana meM 1579 meM huI bimba - pratiSThA sarva prathama pratiSThA thii| samrAT ne ASTAnhikA ke dinoM meM pazuvadha baMda kara diyaa| sAla ke 365 dina meM 175 dina pazuvadha banda karavA diyA thaa| jaina siddhAntoM ke prati anurAga tathA
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/54/3-4 jaina dharma kA pAlana karane vAlA vaha sarvazreSTha mugala samrATa mAnA jAtA thaa| isake samaya meM hindI grantha lekhana tathA jaina sAhitya lekhana ke kArya ko bhI adhika mahatva diyA jAtA thA zrI lAladAsa ne 1586 meM itihAsa bhASA grantha likhA tathA kavivara banArasIdAsa ne bhI anekoM grantha likhe| usa samaya jaina paMca puruSoM meM AdhyAtma jJAnI vAsU zAha osavAla pramukha the| akabara kI pustakAlaya meM 24000 hajAra pustakeM thiiN| anekoM prAcIna pustakoM tathA saMskRti kI kitAboM kA tathA usa samaya pracalita lokapriya sAhitya kA arabI phArasI bhASA meM anuvAda karAyA thaa| isa prakAra phatehapura sIkarI meM kiye gaye purAtAttvika utkhanana evaM khojoM se yaha siddha hotA hai ki mAnava kA vikAsa prAgaitihAsika pASANa yuga meM hotA AyA hai aura ajaina paurANika va anya sAhityika sAkSyoM tathA maukhika anuzrutiyoM aitihAsika purAvazeSoM se bahuta kucha prAcInatA para prakAza par3atA hai| vartamAna meM milI huI jaina purAtattva kI bahuta-sI vastuyeM tathA zilAlekha pratimAyeM Adi avaziSTa khaNDaharoM meM usake purAtattva ke udghATana va itihAsa ke saMkalana kI ora AkRSTa kara rahe haiN| AzA hai samAja ke zrImantoM evaM purAtattva ke dvArA kAla tathA avaziSTa dhvaMsAvazeSoM kI khoja karane unake itihAsa va apanI saMskRti kA jJAna prApta karane kI ora abhimukha hoNge| sandarbha 1. AgarAnAmA peja-9, 18, 45, 50, 54 2. RSabha saurabha-1998, 1992 3. bhArata kA itihAsa peja 414 4. ardhakathAnaka peja 99 5. mugala samrAToM kI dhArmika nIti para jaina saMtoM kA prabhAva-DaoN. nInA jaina 6. pramukha akhabAra amara ujAlA 3 pharavarI tathA 30 disambara 2000
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/54/3-4 7. paMcAyata rAja 23 akTUbara 8. jaina gajaTa 2 mArca 2000 9. jaina vicAra saritA 9 akTUbara 10. saMskRti ke cAra adhyAya, dinakara peja 330 11. zahanazAha jahAMgIra kA nAkAbile phraamosh| vI-677, kamalAnagara, AgarA
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/54/3-4 91 paNDitapravara AzAdhara ke sAgAradharmAmRta kI pramukha vizeSatAyeM DaoN. rameza canda jaina paNDitapravara AzAdhara terahavIM zatAbdI ke jainAgama meM niSNAta suprasiddha vidvAn the| unakA sAgAradharmAmRta unake vaiduSya kA paricAyaka to hai hI, sAtha hI unake vistRta svAdhyAya aura nipuNamati ko dyotita karatA hai| unhoMne apane samaya taka likhe gae sabhI zrAvakAcAra paraka granthoM kA adhyayana kiyA thaa| ve brAhmaNa sAhitya ke bhI gaveSI vidvAn the, tatkAlIna samAja kI AvazyakatA kA bhI unheM dhyAna thaa| ataH unakA sAgAradharmAmRta eka aisI racanA bana gaI, jisakA adhyayana karane para pUrvavartI zrAvakAcAroM kA adhyayana apane Apa ho jAtA hai| isake atirikta unake kathanoM kI apanI vizeSatAyeM bhI haiM, jina para prakAza DAlA jAtA hai bhadra kA lakSaNa paNDita AzAdhara jI ke samaya taka jJAna kA hrAsa ho cukA thaa| sacce upadeza dene vAle durlabha the| apanI pIr3A ko ve ina zabdoM meM vyakta karate hai kaliprAvRSi mithyAdiGameghacchannAsu dikSviha / khadyotavatsudeSTAro hA dyotante kvacit kvacit // sA.dha. 1/7 bar3e dukha kI bAta hai, isa bharatakSetra meM paMcama kAla rUpI varSAkAla meM sadupadeza rUpI dizAoM ke mithyA upadeza rUpI bAdaloM se vyApta ho jAne para sadupadeza dene vAle guru juganuoM ke samAna kahIM-kahIM para dIkhate haiN| arthAt saba jagaha nahIM milate haiN| isa paMcamakAla meM bharatakSetra meM bhadrapariNAmI mithyAdRSTi ko bhI acchA mAnate arthAt upadeza dene yogya mAnate haiM, samyagdRSTiyoM ke milane para to kahanA
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/54/3-4 hI kyA; kyoMki suvarNa ke nahIM prApta hone para suvarNa pASANa kI prApti ke lie kauna puruSa icchA nahIM karegA? apitu icchA karegA hii| kudharma meM sthita hone para bhI mithyAtva karma kI mandatA se samIcIna dharma se dveSa nahIM karane vAlA bhadra kahA jAtA hai| vaha bhadra dravyanikSepa kI apekSA arthAt bhaviSyakAla meM samyaktva guNa kI prApti ke yogya hone se upadeza dene yogya hai, parantu bhaviSya meM samyaktva guNa kI prApti ke yogya nahIM hone se abhadra upadeza dene ke yogya nahIM hai| jisa prakAra chidra karane vAlI vajra kI sUcI se cheda ko prApta kara kAntihIna maNi Dore kI sahAyatA se kAntiyukta maNiyoM meM praveza kara jAtI hai to kAntihIna hote hue bhI kAntimAn maNiyoM kI saMgati se kAntimAna maNi ke samAna mAlUma par3atI hai| usI prakAra sadguru ke vacanoM ke dvArA paramAgama ke jAnane ke upAya svarUpa suzruSAdi guNoM ko prApta hone vAlA bhadra mithyAdRSTi jIva yadyapi aMtaraMga meM mithyAtva karma ke udaya ke kAraNa yathArtha zraddhAna se hIna hai to bhI kAntimAn maNirUpI samyagdRSTiyoM ke madhya meM sAMvyavahArika jIvoM ko samyagdRSTi ke samAna pratibhAsita hotA hai'| gRhastha dharma kA dhAraka sAgAra dharmAmRta meM gRhastha dharma ko dhAraNa karane vAle ke jo lakSaNa nidha iirata kie gae haiM, unameM pahalA lakSaNa hai-nyAyopAttadhana- arthAt use nyAya se dhanopArjana karane vAlA honA caahie| Aja ke zrAvaka prAya: isa lakSaNa ko bhUlakara yena kena prakAreNa dhanopArjana kara apane ko sukhI mAnanA cAhate haiM, kintu anyAyopArjita dhana se koI vyakti sukhI nahIM ho sktaa| sadgRhastha ke antima lakSaNa meM use adhamI'-pApa se Darane vAlA kahA gayA hai| Aja loga pApa se bhaya nahIM mAnate haiN| aneka aise haiM, jo pApa ko pApa hI nahIM mAnate haiN| aise logoM ke lie yaha lakSaNa bahuta upayogI hai| pApa ko pApa nahIM mAneMge to bhaviSyat kAla meM pApa ke DaNDe khAne pdd'eNge| pakSa, caryA aura sAdhana ke svarUpa __ paNDitapravara AzAdharajI ne pakSa, caryA aura sAdhana kA jo svarUpa nirdhArita
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/54/3-4 93 kiyA hai, vaha unakA apanA maulika cintana hai, tathApi jainAgama ke sAtha usakI kisI prakAra kI visaMgati nahIM hai| dharmAdi ke lie maiM saMkalpapUrvaka sa prANiyoM kA ghAta nahIM karUMgA, isa prakAra kI pratijJA karake maitrI, pramoda Adi bhAvanAoM se vRddhi ko prApta ho sampUrNa hiMsA kA tyAga karanA pakSa kahalAtA hai| anantara kRSi Adi se utpanna hue doSoM ko vidhipUrvaka dUra kara apane poSya dharma tathA dhana ko apane putra para rakhakara ghara ko chor3ane vAle ke caryA hotI hai aura caryAdi meM lage hue doSoM ko prAyazcitta ke dvArA dUra karake maraNa samaya meM AhAra, mana, vacana, kAya sambandhI vyApAra aura zarIra se mamatva ke tyAga se utpanna hone vAle nirmala dhyAna se AtmA ke rAga- - dveSa ko dUra karanA sAdhana hotA hai / zrAvaka ke tIna bheda pAkSika, naiSThika aura sAdhaka ke bheda se zrAvakoM kA tIna bhAgoM meM vibhAjana AzAdharajI kI maulika vizeSatA hai| zrAvaka dharma ko grahaNa karane vAlA pAkSika hai tathA usI zrAvaka dharma meM jisakI niSThA hai, vaha naiSThika zrAvaka kahalAtA hai aura AtmadhyAna meM lIna hokara samAdhimaraNa karane vAlA sAdhaka kahalAtA hai / aSTamUla guNa ratnakaraNDa zrAvakAcAra meM paJca aNuvratoM ko dhAraNa karane ke sAtha-sAtha madya, mAMsa, madhu ke tyAga ko aSTamUla guNa kahA hai| AzAdharajI kA kahanA hai ki jinendra bhagavAna kA zraddhAlu zrAvaka hiMsA ko chor3ane ke lie madya, mAMsa aura madhu ko tathA pAMca udambara phaloM ko chodd'eN| koI AcArya sthUla hiMsAdi kA tyAga rUpa pAMca aNuvrata aura madya, mAMsa, madhu ke tyAga ko aSTamUla guNa kahate haiM athavA inhIM mUla guNoM meM madhu ke sthAna meM juA khelane kA tyAga karanA mUlaguNa kahA hai" / madya, mAMsa, madhu kA tyAga, rAtri bhojana kA tyAga aura paJcedumbara phaloM kA tyAga ye pAMca aura traikAlika devavandanA, jIvadayA aura pAnI chAnakara pInA ye kahIM-kahIM aSTa mUlaguNa mAne gaye haiM /
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/54/3-4 -- isa prakAra AzAdharajI ne apane samaya taka pracalita sabhI matoM kA aSTamUla guNa ke sandarbha meM ullekha kara sabakA samAhAra kiyA hai| ina aSTamUla guNoM kA pAlana karane vAlA vyakti hI jinadharma sunane ke yogya hotA hai| ina guNoM kA pAlana jina paramparAnusAra karane vAle tathA mithyAtvakula meM utpanna ho karake bhI jo ina guNoM ke dvArA apanI AtmA ko pavitra karate haiM, ve saba samAna hI hote haiM, unameM koI anatara nahIM hotA hai| mAMsa aura anna donoM prANI ke aMga hone para bhI mAMsa tyAjya kyoM hai? ____ kucha logoM kA kahanA hai ki jisa prakAra mAMsa prANI kA aMga hai, usI prakAra anna bhI prANI kA aMga hai, ata: donoM ke khAne meM doSa hai| aise vyaktiyoM ke prati AzAdharajI ne eka sundara dRSTAnta diyA hai prANyaGagatve same'pyananaM bhojyaM mAMsaM na dhaarmikau| bhogyA strItvAvizeSe'pi jnaijiiyaivnaambikaa|| sA.dha. 2/10 prANI ke aMga kI apekSA mAMsa aura anna meM samAnatA hote hue bhI dharmAtmA ke dvArA anna khAne yogya hai, kintu mAMsa khAne yogya nahIM hai, kyoMki strItva rUpa sAmAnya dharma kI apekSA strI aura mAtA meM samAnatA hone para bhI puruSoM ke dvArA strI bhogya hai, mAtA bhogya nahIM hai| zUdra bhI zrAvakadharma dhAraNa karane kA adhikArI hai| upakaraNa, AcAra aura zarIra kI pavitratA se yukta zUdra bhI brAhmaNa, kSatriya aura vaizya ke samAna jinadharma sunane kA adhikArI hai, kyoMki jAti se hIna bhI AtmA kAlAdi labdhi ke Ane para zrAvaka dharma kI ArAdhanA karane vAlA hotA hai| gRhastha ko cikitsAzAlA, anna tathA jala kA vitaraNa karane kA sthAna tathA vATikAdi banavAne kA vidhAna pAkSika zrAvaka cikitsAzAlA ke samAna dayA ke viSayabhUta du:khI prANiyoM kA upakAra karane kI icchA se anna aura jala ke vitaraNa karane ke sthAna ko bhI banavAne tathA jinendra bhagavAna kI pUjA ke lie bagIcA Adi kA banavAnA bhI doSadAyaka nahIM hai|
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/54/3-4 95 jinadeva aura jinavANI meM koI antara nahIM hai jo bhaktipUrvaka jinavANI kI pUjA karate haiM ve manuSya vAstava meM jinendra bhagavAn kI pUjA karate haiM; kyoMki (gaNadhara deva ne) jinavANI aura jinendradeva meM kucha bhI antara nahIM kahA hai| jainoM ke cAra bheda nAma, sthApanA, dravya aura bhAva kI apekSA jaina cAra prakAra ke hote haiN| nAma se aura sthApanA se bhI jaina itaroM kI apekSA utkRSTa pAtra ke samAna AcaraNa karate haiN| dravya se vaha jaina puNyavAn puruSoM ko hI prApta hotA hai| parantu bhAva se jaina to mahAbhAgyavAn puruSoM ke dvArA hI prApya hai| kanyAdAna kise karanA cAhie? gRhastha apane samAna dharma vAle gRhasthAcArya ke lie athavA usake abhAva meM madhyama gRhastha ke lie kanyA, bhUmi, suvarNa, hAthI, ghor3A. ratha, ratna aura makAnAdi ko deN| garbhAdAnAdi kriyAoM ke, tatsambandhI mantroM ke tathA vrata, niyamAdikoM ke naSTa nahIM hone kI AkAMkSA se gRhastha ko sAdharmI bhAIyoM ke lie yathAyogya kanyAdika padArtho ko denA caahie| uttama kanyA ko dene vAle sAdharmI gRhastha ne sAdharmI gRhastha ke lie trivarga sahita gRha diyA hai| kyoMki vidvAn loga gRhiNI ko hI ghara kahate haiM, kintu dIvAla aura bAMsoM ke samUha ko ghara nahIM kahate haiN| gRhastha sukalatra ke sAtha vivAha kareM ___dharmasantati ko, saMklezarahita rati ko, vRtta kula kI unnati ko aura devAdi kI pUjA ko cAhane vAlA zrAvaka yatnapUrvaka prazaMsanIya uccakula kI kanyA ko dhAraNa kare arthAt usake sAtha vivAha kre| yogya strI ke binA pAtra meM pRthvI sonA Adi kA dAna denA vyartha hai| jar3a meM kIr3oM ke dvArA khAe hue vRkSa meM jala ke sIMcane se kyA upakAra hai arthAt kucha nhiiN| vartamAna yuga ke muniyoM meM pUrvakAla ke muniyoM kI sthApanA sadgRhastha pratimAoM meM sthApita kie gae arhantoM kI taraha vartamAna kAla ke muniyoM meM pUrvakAla ke muniyoM ko nAmAdika vidhi ko dvArA sthApita karake
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/54/3-4 bhaktipUrvaka unakI pUjA kre| kyoMki atyanta kSodakSema karane vAloM ke kahAM se puNya ho sakatA hai-21 jJAnI aura tapasvI donoM kI pUjA kareM ___ tapa kA kAraNa hone se jJAna pUjya hai| jJAna ke atizaya meM kAraNa hone se tapa pUjanIya hai| mokSa kA kAraNa hone se donoM hI pUjya haiN| guNAnusAra jJAnI aura tapasvI bhI pUjanIya hai| muniyoM ko paidA karane kA yatna kareM sadgRhastha putra ke samAna jagat ke bandhu jinadharma kI satpravRtti calAne ke lie muniyoM ko paidA karane kA prayatna kareM tathA jo vartamAna meM muni haiM inakA zrutajJAnAdika guNoM ke dvArA utkarSa bar3hAne kA prayatna kre| jaba taka viSaya sevana meM nahIM Ae taba taka ke lie usakA tyAga kareM jaba taka viSaya sevana karane meM nahIM Ate haiM, taba taka una viSayoM kA apravRtti rUpa se niyama kareM arthAt jaba taka maiM ina viSayoM meM pravRtti nahIM karUMgA taba taka mujhe inakA tyAga hai, aisA niyama kreN| yadi karmavaza vratasahita mara gayA to paraloka meM sukhI hotA hai| bhalIbhAMti soca vicAra kara niyama lenA cAhie deza, kAmAdika ko dekhakara vrata lenA caahie| grahaNa kie hue vratoM kA prayatnapUrvaka pAlana karanA caahie| madAveza se athavA pramAda se vratabhaMga hone para zIghra hI prAyazcitta lekara punaH vrata grahaNa karanA caahie| hiMsaka sukhI athavA duHkhI prANI kA ghAta na kare ___ koI ajJAnI jana kahate haiM ki eka hiMsaka sAdi kA ghAta karane se bahuta se jIvoM kI rakSA hotI hai, yaha kahanA ThIka nahIM hai kyoMki jo hiMsaka jIva ko mAratA hai, vaha bhI hiMsaka hai, usako bhI mArane vAlA hiMsaka hai, isa prakAra atiprasaMga doSa prApta hotA hai| koI ajJajana kahate haiM ki sukhI ko mAranA cAhie; kyoMki sukhI marakara parabhava meM bhI sukhI hotA hai| aisA kahanA ThIka nahIM hai; kyoMki sukha. ko mArane
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/54/3-4 se vartamAna meM to pratyakSa sukha kA nAza hotA hai athavA durdhyati se marakara durgati meM bhI jA sakatA hai| ata: sukhI ko nahIM mAranA caahie| ___ koI kahate haiM ki du:khI jIvoM kA mAra denA cAhie, jisase vaha duHkha se mukta ho jAyegA; aisA vicAra kara du:khI jIvoM ko mAranA bhI ThIka nahIM hai| kyoMki tiryaJca mAnuSa sambandhI du:kha to alpa haiN| una svalpa du:kha kA nAza karane ke vicAra se du:khI jIva kA ghAta kiyA aura vaha marakara naraka meM gayA to mahAdu:khI hogA, ata: du:khI ko bhI nahIM mAranA caahie| paM. AzAdharajI ne kahA hai hiMsaduHkhisukhi prANighAtaM kuryAnna jaatucit| atiprasaGgazvabhrArti sukhocchedsmiikssnnaat|| sA.dha.83 atiprasaMga, naraka sambandhI du:kha tathA sukha kA uccheda dekhA jAtA hai, isalie kalyANecchuka mAnava kabhI bhI hiMsaka, du:khI tathA sukhI kisI bhI prANI kA ghAta na kre| dezasaMyamI ke tIna bheda dezasaMyamI tIna prakAra kA hotA hai-prArabdha, ghaTamAna aura nisspnn| prArabdha kA artha upakrAnta hai arthAt zurU kiyA hai, jisane aisA hotA hai| ghaTamAna kA artha hai-grahaNa kie hue vratoM kA nirvAha karane vAlA aura niSpanna kA artha pUrNatA ko praapt| sArAMza yaha ki pAkSika zrAvaka vratoM kA abhyAsa karatA hai, isalie prArabdha deza saMyamI hai| naiSThika pratimAoM ke vratoM kA krama se pAlana karatA hai ata: ghaTamAna hai aura sAdhaka AtmalIna hotA hai ataH niSpanna deza saMyamI hai| dharma ke viSaya meM dharmapatnI ko sabase adhika vyutpanna karanA cAhie ___ darzana pratimAdhArI zrAvaka utkRSTa prema ko karatA huA apanI dharmapatnI ko dharma meM apane kuTumba kI apekSA atizaya rUpa se vyutpanna kare; kyoMki mUrkha athavA viruddha vaha strI dharma se puruSa ko parivAra ke logoM kI apekSA adhi ka bhraSTa kara detI hai|
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ 886 98 anekAnta /54/3-4 strI kI upekSA nahIM karanA cAhie striyoM ko pati kI upekSA hI utkRSTa vaira kA kAraNa hotA hai, isalie isa loka aura paraloka meM sukha ko cAhane vAlA puruSa kabhI bhI strI ko upekSA kI dRSTi se na dekheN| striyAM pati ke anukUla AcaraNa kareM kulIna striyoM ko hamezA pati ke citta ke anukUla hI AcaraNa karanA cAhie; kyoMki pativratA striyAM hI dharma, lakSmI, sukha aura kIrti kA eka sthAna hai | naiSThika zrAvaka go Adi jAnavaroM se jIvikA chor3eM naiSThika zrAvaka go, baila Adi jAnavaroM dvArA apanI AjIvikA chodd'eN| yadi aisA karane meM asamartha ho to unheM bandhana, tAr3ana Adi ke binA grahaNa kreN| yadi aisA karane meM asamartha ho to nirdayatApUrvaka usa bandhanAdika ko na kareM / muniyoM ko dAna dene ke prabhAva se gRhastha paMcasUlajanya pApa se mukta ho jAtA hai pIsanA, kUTanA, caukAcUlI karanA, pAnI rakhane ke sthAna kI saphAI aura ghara, dvAra ko buhAranA ye gRhasthoM kI paJcasUtra kriyAyeM haiN| inase gRhastha jo pApa saMcaya karatA hai, vaha muniyoM ko vidhipUrvaka dAna dene se avazya dho DAlatA hai arthAt usake pApa naSTa ho jAte haiM / zrAvaka kI dinacaryA paNDitapravara AzAdharajI ne zrAvaka kI pratidina kI kyA caryA honI cAhie, isakA sundara nirUpaNa sAgAra dharmAmRta ke chaThe adhyAya meM kiyA hai| yaha varNana anya zrAvakAcAroM meM virala hai| prAta:kAla brahmamuhUrta meM uThakara pahile namaskAra mantra par3hanA cAhie, tadantara maiM kauna hUM, merA dharma kyA hai aura kyA vrata hai, isa prakAra cintana karanA caahie| anAdi kAla se bhayaMkara saMsAra meM bhramaNa karate hue maiMne arhanta bhagavAn ke dvArA kahe hue isa zrAvaka dharma ko kaSTa se prApta kiyA hai| isaliye isa dharma meM pramAdarahita pravRtti karanA cAhie / isa prakAra pratijJA karake zayyA se uThakara snAnAdi se pavitra hokara ekAgra mana se arahaMta
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/54/3-4 99 bhagavAn kI jala gaMdhAdi aSTa prakAra kI pUjA karake deva-vandanA kre| avazya karane yogya kAryoM kI nivRtti ho jAne ke bAda zAntibhakti bolakara apanI zakti ke anusAra bhogopabhoga sAmagrI kA niyama karake bhagavAn punaH darzana mile, samAdhimaraNa ho aisI prArthanA karake jAne ke lie prabhu ko namaskAra kre| samatA pariNAma rUpI amRta ke dvArA vizuddha hue antarAtmA meM virAjamAna hai paramAtmA kI mUrti jisake aisA zrAvaka aizvarya aura daridrapanA pUrvopArjita karmAnusAra hote haiM aisA vicAra karatA huA jinAlaya jaave| apanI zakti ke anusAra bhagavAn kI pUjA sAmagrI ko lekara cAra hAtha jamIna dekhakara jAtA huA dezavratI zrAvaka muni ke samAna AcaraNa karatA hai| jinendra bhagavAn ke mandira ke mastaka para lagI dhvajA ke dekhane se utpanna huA Ananda bahirAtmA prANiyoM kI mohanidrA ko dUra karane vAle zrAvaka ke pApa ko nAza karane vAlA hotA hai| nAnA prakAra ke tathA Azcarya ko paidA karane vAle vAditra tathA svAdhyAyAdika zabda se mAlA, dhUpapUrNa Adi gandha se tathA dvAratoraNa aura zikhara para bane hue citroM dvArA vRddhi ko prApta huA hai, dharmAcaraNa sambandhI utsAha jisako, aisA zrAvaka ni:sahI isa zabda kA uccAraNa karatA huA usa mandira meM praveza kre| kSAlita kiyA hai paira jisane, Ananda se vyApta hai sarvAMga jisakA, aisA zrAvaka ni:sahI isa vAkya kA uccAraNa karatA huA jinabhavana ke madhya pradeza meM praveza karake jinendra bhagavAna ko namaskAra kara puNya ke Asrava ko karane vAlI stutiyoM ko par3hatA huA tIna bAra pradakSiNA kre| yahI Agama meM prasiddha samavasaraNa hai| yaha pratimArpita jinendra bhagavAn hI sAkSAt jinarAja haiM, yaha ArAdhaka bhavya ve hI Agama prasiddha sabhasada haiM, isa prakAra cintana karatA huA zrAvaka usa caityAlaya meM pradakSiNA karate samaya bAra-bAra dha rmika puruSoM kI prazaMsA kre| isake bAda IryApatha zuddhi karake jinendra bhagavAn kI, zAstra kI aura AcArya kI pUjA karake AcArya ke sAmane gRha caityAlaya meM grahaNa kie niyama ko prakAzita kre| isake bAda yaha zrAvaka yathAyogya sampUrNa jinabhagavAna kI ArAdhanA karane vAle bhavya jIvoM ko prasanna kare tathA arahanta bhagavAn ke vacanoM ko vyAkhyAna karane vAloM ko tathA par3hane vAloM ko bAra-bAra protsAhita kre| isake bAda vaha zrAvaka vidhipUrvaka svAdhyAya kare aura vipatri se AkrAnta dIna puruSoM ko vipatti se chuDAve; kyoMki paripakva jJAna
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 anekAnta/54/3-4 " aura dayA vAle puruSoM ke hI sampUrNa guNa siddhi dene vAle hote haiN| jinagRha ke madhya haMsI zrRMgArAdi ceSTA ko, citta ko kaluSita karane vAlI kathAoM ko, kalaha ko, nidrA ko, thUkane ko tathA cAra prakAra ke AhAra ko chodd'eN| pUjAdi kriyAoM ke anantara hitAhita vicAraka zrAvaka dravyAdi ke upArjana yogya dukAnAdi meM jAkara arthopArjana meM niyukta puruSoM kI dekhabhAla kare athavA dha ke aviruddha svataH vyavasAya kre| yaha zrAvaka puruSArtha ke niSphala, alpaphala tathA viparIta phala vAlA ho jAne para bhI na viSAda kare tathA lAbha ho jAne para harSita bhI na ho; kyoMki saba bhAgya kI lIlA hai| mere lie vaha muni ke samAna vRtti kaba hogI, isa prakAra bhAvanA karatA huA jaisA bhI vyApAra meM lAbha huA, usase santuSTa hotA huA zarIra kI sthiti ke lie uThe / zrAvaka ko apane grahaNa kie hue samyaktva tathA vratoM kA ghAta na karate hue mUlya dekara lAe hue jala, dUdha, dahI, dhAnya, lakar3I, zAka, phUla, kapar3A Adi ke dvArA alpa pApa ho, aisI svAsthyAnuvRtti karanI cAhie / nirvAha ke prayojana se sAdharmI bhAIyoM ke bhI ghara meM tathA vivAhAdika meM bhI bhojana karane vAlA yaha vratI zrAvaka rAtri meM banAe hue bhojana ko chor3e aura hIna puruSoM ke sAtha vyavahAra na kre| vaha vratI zrAvaka udyAna meM bhojana karanA, prANiyoM ko paraspara lar3AnA, phUlo ko tor3anA, jalakrIr3A, jhUle meM jhUlanA Adi kriyA ko chor3a de tathA inake samAna hiMsA kI kAraNabhUta dUsarI kriyAoM ko bhI chor3a de| madhyAhna kAla meM doSAnusAra kiyA hai snAna jisane aisA aura dhule hue do vastra ko dhAraNa karane vAlA vaha zrAvaka pApoM kA nAza karane ke lie AkulatA rahita hotA huA devAdhideva kI ArAdhanA kare arthAt mAdhyAhnika sAmAyika kre| abhiSeka karane kI pratijJA karake jahAM para bhagavAn kA abhiSeka karanA hai| vahAM kI bhUmi kI zuddhi karake catuSkuMbha se yukta hai koNa jinakI aisI tathA kuza rakhA huA hai aisI pIThikA para arthAt siMhAsana para jinendra bhagavAn ko sthApita karake AratI utAra kara iSTa dizA meM dizA meM sthita hokara jala, phalarasa, ghRta, dugdha, dadhi ke dvArA abhiSeka karake kiyA hai, uddhartana jisane arthAt candana kA anulepana karake cAroM koNa ke kalazoM se tathA sugandhita jala se abhiSeka kare
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/54/3-4 101 tathA jalacandanAdika aSTadravya se pUjA karake aura nitya vandanAdi vidhi se namaskAra karake kare apane hRdaya meM bhagavAna ko virAjamAna karake apanI zakti anusAra bhagavAn kA dhyAna kre| isake bAda vaha zrAvaka sacce guru ke upadeza se siddhacakra pArzvanAtha yaMtrAdi kI aura zAstra kI tathA gurucaraNoM kI pUjA kare kyoMki kalyANa kAryoM meM kauna tRpta hotA hai| isake bAda apanI zakti aura bhakti ke anusAra muni AryikAdika pAtroM ko tathA sarva apane AzritoM ko santuSTa karake kAla meM jisase ajIrNa Adi na ho aisA apanI prakRti ke aviruddha bhojana kre| vaha zrAvaka isaloka aura paraloka kA virodha nahIM karane vAle dravyoM ko sadA sevana kare / vyAdhi kI utpatti na hone dene meM tathA utpanna ho gaI ho to usake nAza karane ke lie prayatna kare; kyoMki vaha vyAdhi hI saMyama kA ghAta karane vAlI hai| bhojana karane ke bAda zrAvaka thor3I dera vizrAMti lekara guru, sahapAThI aura apanA cAhane vAloM ke sAtha jinAgama ke rahasya kA vinayapUrvaka vicAra kare ! sandhyAkAlIna Avazyaka karmo ko karake deva aura guru kA smaraNa kara vaha zrAvaka ucita samaya meM thor3I dera zayana kare tathA apanI zakti anusAra maithuna ko chor3a de| vaha zrAvaka rAtri meM nidrA ke bhaMga ho jAne para phira vairAgya ke dvArA zrI tatkSaNa mana ko saMskRta kare; kyoMki bhalI prakAra abhyAsa kiyA huA vairAgya kA jisane aisA AtmA zIghra hI prazama sukha kA anubhava karatA hai| bar3e duHkha kI bAta hai ki duHkha hI hai lahareM jisameM aise saMsAra rUpI samudra meM moha se zarIra ko Atmabuddhi se nizcaya karane vAle maiMne yaha AtmA bAra - bAra anAdi kAla se karmoM se bandhita kiyA hai| isalie isa moha ko hI laSTa karane ka lie maiM sadaiva prayatna karatA huuN| kyoMki usa moha ke naSTa ho jAne para kSINa ho gae haiM rAga dveSa jisake aisI yaha AtmA svayameva karmoM se chUTa jAtI hai| puNya-pApa karma ke vipAka se zarIra hotA hai| zarIra meM indriyAM hotI haiM aura ina indriyoM se viSayoM kA grahaNa hotA hai aura sparzAdi viSaya ko grahaNa karane se punaH bandha hotA hai| isalie maiM isa bandha ke kAraNabhUta viSayagrahaNa ko mUla se nAza karatA hU~ / jJAniyoM kI saMgIta tapa aura dhyAna ke dvArA bhI jo asAdhya hai arthAta vaza meM nahIM kiyA jAne vAlA kAma zatru zarIra aura AtmA kA
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 anekAnta/54/3-4 bhedajJAna se utpanna hue vairAgya ke dvArA hI vaza meM kiyA jAtA hai| jinhoMne zarIra aura AtmA ke bhedajJAna ke lie usa prakAra ke aizvaryAdi yukta rAjya ko chor3a diyA thA ve bharatAdi cakravartI dhanya haiN| kintu mere jaise strI kI icdA kI parAdhInatA se duHkhI gRhasthoM ko dhikkAra hai| 1. sAgAra dharmAmRta 1/8, 2. sAgAra dharmAmRta 1/9 3-63. vahI 1.10, 4. vahI 1.11, 5. vahI 1.19, 6. vahI 1.20 7. ratnakaraNDa zrAvakAcAra-66, 8. sA.dha. 8-26, sAgara dharmAmRta-2 2, 3, 18, 19, 20, 22, 40, 44, 54, 56, 59, 60, 61, 64, 65, 71, 77, 79, 9. vahI 2/3, 10. vahI 2/18, 11. vahI 2/19, 12. vahI 2/20 13. vahI 2/22, 14. vahI 2/40, 15. vahI 2/44, 16. sA.dha. 2/54 17. vahI-56, 18. vahI 2/56, 19. vahI 2/59, 20. vahI 2/60 21. vahI 2/61, 22. vahI 2/64, 23. vahI 2/65, 24. vahI 2/71 25. sA.dha. 2/77, 26. vahI 2/79, 27. sA.dha. 3/6, 28. vahI 3/26 29. vahI 3/27, 30. vahI 3/28, 31. vahI 4/16, 32. vahI 5/49 - jaina maMdira ke pAsa, bijanaura (u.pra.)
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/54/3-4 103 jaina darzana meM jIvadravya - DaoN.zreyAMsa kumAra jaina prAcIna kAla se bhArata varSa meM pradhAna rUpa se AcAra aura vicAra sambandhita do paramparAeM vidyamAna haiN| AcAra pakSa kA kArya dhArmikoM ne sampAdita kiyA aura vicAra pakSa kA bIr3A bhAratIya cintaka-manISiyoM ne utthaayaa| AcAra kA pariNAma dharma kA udbhava aura vicAra kA pariNAma darzana kA udbhava hai| darzana zabda kA sAmAnya artha hai-dekhanA, sAkSAtkAra karanA tathA pratyakSa jJAna se kisI vastu kA nirNaya krnaa| bhAratIyoM ke sAmane "du:kha se mukti pAnA" yahI pradhAna prayojana thaa| isI prayojana kI siddhi hetu vibhinna dArzanika vicAradhArAoM ne janma liyaa| duHkha se chuTakArA karAne vAlI pramukha vicAradhArAeM isa prakAra haiM-cArvAka, jaina, bauddha, sAMkhya, yoga, nyAya, vaizeSika, pUrvamImAMsA aura uttaramImAMsA (vedAnta) inhe vidvAnoM ne Astika aura nAstika do zAkhAoM meM vibhAjita kiyA hai| uttaravartI SaDvaidika darzanoM (sAMkhya, yoga, nyAya, vaizeSika, pUrvamImAMsA, uttaramImAMsA) ko Astika aura prathama tIna (cArvAka, bauddha, jaina) ko nAstika saMjJA dI hai| vastutaH ukta vargIkaraNa nirAdhAra hai| Astika aura nAstika zabda asti nAsti diSTaM matiH- pA. 4/4:30 isa pANinIya sUtra ke anusAra bane haiN| maulika artha unakA yahI thA ki paraloka-sattA ko mAnane vAlA Astika aura na mAnane vAlA nAstika kahalAtA hai| spaSTataH isa artha meM jaina aura bauddha jaise darzanoM ko nAstika kahA hI nahIM jA sakatA hai, kyoMki ina donoM meM paraloka-sattA ko dRr3hatA se svIkAra kiyA gayA hai| __kucha dArzanikoM ne SaDdarzana bauddha, naiyAyika, sAMkhya, jaina, vaizeSika aura jaiminIya svIkAra kiye haiN| jaina darzana bhAratIya darzanoM kA samanvita svarUpa hai| isameM dravya kA mahatvapUrNa sthAna hai| dravya utpAdavyayadhrauvyAtmaka hotA hai| guNaparyAya vAlA dravya
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 anekAnta/54/3-4 bhI kahA gayA hai| aneka guNa aura paryAya yukta dravya ke mUla SaDbheda haiM-jIva, pudgala, dharma, adharma, AkAza, kaal'| prathama jIva-dravya kA jaina darzana meM svatantra dravya ke rUpa meM vizada vivecana prApta hotA hai| usI kA saMkSipta nirdezana kiyA jA rahA hai jIva kA sAmAnya svarUpa upayoga hai| upayoga kA artha hai-jJAna aura drshn| jAnopayoga do prakAra kA hai-svabhAvajJAna aura vibhaavjnyaan| jo kevala-nirupAdhirUpa, indriyAtIta tathA asahAya arthAt pratyeka vastu meM vyApaka hai, vaha svabhAvajJAna hai aura usI kA nAma kevalajJAna hai|" vibhAvajJAna sajjJAna aura asajjJAna ke bheda se do taraha kA hai| sajjJAna cAra prakAra kA hai-mati, zruta, avadhi aura mn:pryy| kumati, kuzruta aura vibhaMgAvadhi ke bheda se asajjJAna tIna prakAra kA hai| isI prakAra darzanopayoga bhI do prakAra kA hai-svabhAvadarzanopayoga aura vibhaavdrshnopyog| jo indriyarahita aura asahAya hai, vaha kevala darzana svbhaavdrshnopyog| jo indriyarahita aura asahAya hai, vaha kevala darzana svabhAvadarzanopayoga hai| cakSudarzana, acakSudarzana aura avadhidarzana ye tInoM vibhAva darzanopayoga haiN| jJAnadarzanarUpa upayogamaya jIva hI AtmA hai| cetayitA hai| akalaMkadeva ne kahA hai ki dazasu prANeSuyathApAttaprANaparyAyeNa triSu kAleSu jIvanAnubhavanAt jIvati ajIvIt jIviSyati vA jIvaH, rAjavArtika 9/47/25 / jaina darzana meM jIva (AtmA) ke svarUpa kA pratipAdana sabhI darzanoM ko dRSTi meM rakhakara kiyA gayA hai| isake svarUpa se sambandhita pratyeka vizeSaNa kisI na kisI darzana se sambandha rakhatA hai-jaisA ki nemicandra siddhAntadeva kI gAthA se spaSTa hai jIvo uvaogamao amutti kattA sdehprimaanno| bhottA saMsArattho siddho so visssoddddhgii|| - dravyasaMgraha, 2 jIva, upayogamaya hai, amUrtika hai, kartA hai, svadehapariNAmI hai, bhoktA hai,
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/54/3-4 105 saMsArI hai, siddha hai, aura svabhAva se urdhvagamana karane vAlA hai| cArvAka AtmA kA svatantra na mAnakara zarIra ko AtmA mAnatA hai| jIva sadA jItA hai, vaha amara hai- kabhI nahIM maratA hai| usakA vAstavika prANa cetanA hai jo usI kI taraha anAdi aura ananta hai| usake vyAvahArika prANa bhI hote haiM, jo paryAya ke anusAra parivartita hote rahate haiN| pAMca jJAnendriyAM, manobala, vacanabala, kAyabala, zvAsocchvAsa aura Ayu se dasa prANa saMjJI pazu, pakSI, manuSya, deva, nArakiyoM meM hote haiN| asaMjJI paMcendriya ke nava prANa, cAra indriya vAle ke ATha, tIna indriya vAle ke sAta, do indriya vAle ke cha: aura ekendriya ke cAra prANa hote haiN| yoniyoM ke caitanya naSTa nahIM hotaa| ataeva zarIra kI apekSA jIva (AtmA) bhautika hai aura cetanA kI apekSA abhautika hai| __ naiyAyika aura vaizeSika AtmA ko jJAna kA AdhAra mAnate haiN| jaina darzana meM AtmA ko AdhAra aura jJAna ko Adheya nahIM mAnA gayA, kintu jIva (AtmA) jJAnasvabhAva vAlA mAnA gayA hai jaise ki agni USNasvabhAvAtmaka hai| apane se sarvathA bhinna jJAna se AtmA kabhI jJAnI nahIM ho sakatA hai| bhATTamatAnuyAyI mImAMsaka aura cArvAka AtmA ko mUrta padArtha mAnate haiM, kintu jaina darzana kI mAnyatA hai ki pudgala meM jo guNa vidyamAna hai, AtmA unase rahita hai jaisA ki kahA gayA hai-- arasaruvamagaMdhaM avvattaM cednnaagunnmsdN| jANa aliMggahaNaM jiivmnniditttthsNtthaannN|' -jIva ko rasarahita, rUparahita, gandharahita, sparzarahita, zabdarahita, pudgala rUpa liMga (hetu) dvArA nahIM grahaNa karane yogya, jisake kisI khAsa AkAra kA nirdeza nahIM kiyA jA sakatA aisA aura cetanA guNa vAlA jaano| isa prakAra yaha amUrta hai to anAdikAla se karmo se baMdhA huA hone ke kAraNa vyavahAra dRSTi se use kathaMcit mUrta bhI kahA jA sakatA hai| zuddha svarUpa kI apekSA muurt| yadi use sarvathA mUrta mAnA jAyegA, to usakA astitva khatare meM par3a jaayegaa| pudgala aura usameM bheda nahIM rhegaa| ataeva kacit kI dRSTi se nirdhArita kiyA gayA hai|
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 anekAnta/54/3-4 bhAratIya darzanoM meM AtmA ke AkAra ke sambandha meM matAntara pracalita hai| nyAya vaizeSika, sAMkhya, mImAMsaka Adi AtmA kA anekatva svIkAra karate hue AtmA ko sarvavyApaka mAnate haiN| unakA kahanA hai ki jisa prakAra AkAza sarvavyApaka hai usI prakAra AtmA (jIva) bhI sarvavyApaka hai| upaniSad meM AtmA ke sarvagata aura sarvavyApaka hone kA ullekha hai| aguMSThamAtra tathA aNumAtra hone kA bhI nirdeza hai| jaina darzana meM kahA gayA hai ki AtmA pradezoM kA dIpaka ke prakAza kI bhAMti saMkoca aura vistAra hone se vaha (jIva) apane choTe-bar3e zarIra ke parimANa kA ho jAtA hai| arthAt hAthI ke zarIra meM usI jIva ke pradezoM kA vistAra aura cIMTI ke zarIra meM saMkoca ho jAtA hai| jaha paumarAyaraNaM khitta khIre pabhAsayadi khiirN| taha dehI dehattho sadehamittaM pbhaasdi|| -paMcAstikAya, 33 -jaise dUdha meM DAlI huI padmarAgamaNi use apane raMga se prakAzita kara detI hai, vaise hI deha meM rahane vAlA AtmA bhI apanI dehamAtra ko apane rUpa se prakAzita kara detA hai| arthAt vaha svadeha meM hI vyApaka hai deha ke bAhara nahIM, isIlie jIva svadeha parimANa vAlA hai| yaha sthiti samudghAta dazA ke atirikta samaya kI hai| samudghAta meM to usake pradeza zarIra ke bAhara bhI phaila jAte haiN| yahAM taka ki sAre loka meM vyApta ho jAte haiN| isIlie jaina darzana meM AtmA (jIva) ko kacit vyApaka tathA kathaciMt avyApaka mAnA gayA hai| sAMkhya darzana meM AtmA ke kartRtva ko svIkAra na kara bhoktRtva ko svIkAra kiyA hai| kartRtva to kevala prakRti meM hai, puruSa (jIva) niSkriya hai| jaina darzana ke anusAra jIva (AtmA) vyavahAra naya se pudgala karmoM, azuddha nizcaya naya se cetana karmoM kA aura zuddha nizcaya naya se apane jJAnadarzana Adi zuddha bhAvoM kA kartA hai| kattAsuhAsuhANaM kammANaM phalabhoyao jmhaa| jIvo tapphalabhoyA bhoyA sesA Na kttaaraa|| -vasunandi zrAvakAcAra 35 __ jIva apane zubha aura azubha karmoM kA kartA hai kyoMki vahI unake phala
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/54/3-4 107 kA bhoktA hai| isake atirikta koI bhI dravya na karmoM kA bhoktA hai aura na kartA hai| kartRtva aura bhoktRtva kA koI virodha nhiiN| yadi bhoktA mAnatA hai to kartA avazya mAnanA hogaa| isa prakAra eka dRSTi se kartA aura dUsarI dRSTi se akartA hai| bauddhadarzana kSaNikavAdI hai| ata eva vaha AtmA ke kartA aura bhoktA ke rUpa kA aikya svIkAra nahIM karatA hai| yadi AtmA ko karmaphala kA bhoktA nahIM mAnA jAyegA, to jo karma karegA use phala prApta na hokara anya ko phala prApta hogaa| isase avyavasthA ho jaaegii| isalie AtmA apane karmoM ke phala kA bhoktA avazya hai| itanA avazya hai ki AtmA sukha-duHkha rUpa pudgala-karmo kA vyavahAra dRSTi se bhoktA hai aura nizcaya dRSTi se vaha apane cetana bhAvoM kA hI bhoktA hai| ataeva vaha kathaciMt bhoktA aura kathaciMt abhoktA hai| sadAzivadarzana meM kahA gayA hai ki AtmA kabhI bhI saMsArI nahIM hotA, vaha hamezA zuddha banA rahatA hai| karmo kA usa para koI asara nahIM par3atA, karma usake haiM hI nhiiN| jaina darzana kA isa sambandha meM bhinna dRSTikoNa hai ki pratyeka jIva pahale saMsArI hotA hai, tadanantara muktAvasthA ko prApta hotA hai| saMsArI azuddha jIva hai| anAdi kAla se jIva azuddha hai, vaha dhyAna ke bala se karmo kA saMvara-nirjarA aura pUrNa kSaya karake mukta hotA hai| puruSArtha se zuddha hotA hai| jIva yadi pahale saMsArI nahIM hotA to use mukti ke upAya bhI khojane kI AvazyakatA nahIM thii| jaina darzana kA yaha bhI kahanA hai ki jIva ko saMsArastha kahanA vyAvahArika dRSTikoNa hai| zuddha naya se to sabhI zuddha haiN| isa prakAra jaina darzana jIva ko eka naya se vikArI mAnakara dUsare naya se avikArI mAna letA hai| bhATTa-dArzanika mukti ko svIkAra nahIM karate haiM, usake anusAra AtmA kA antima Adarza svarga hai| AtmA sadA saMsArI hI rahatA hai, usakI mukti hotI hI nahIM, mukti nAma kA koI padArtha nahIM hai| cArvAka to jIva kI sattA hI nahIM maantaa| taba mukti ko bhI kaise svIkAra karegA, vaha to svarga ko bhI nahIM maantaa| jainadarzana kI mAnyatA hai ki AtmA jJAnAvaraNAdi aSTa karmoM ko naSTa karake siddha ho jAtA hai, isalie siddha kA svarUpa batAte hue siddhAntadeva
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 anekAnta/54/3-4 nemicandra ne kahA hai NikammA aTThaguNA kiMcUNA crmdehdosiddhaa| loyaggaThidA NiccA uppAdavaehiM sNjuttaa| - dravyasaMgraha,14 jo jJAnAvaraNAdi ATha karmo se rahita haiM, samyaktva Adi ATha guNoM ke dhAraka hai aura antima zarIra se kucha kama AkAra vAle haiM, ve siddha hai aura urdhvagamana svabhAva ke kAraNa loka ke agrabhAga meM sthita haiM, nitya haiM tathA utpAda-vyaya se yukta haiN| ___ jIva ke saMsArI aura mukta donoM vizeSaNa tarkasaMgata hai| hAM, jaina darzana meM kucha jIva abhavya hote haiM, jinako mukti nahIM miltii|| mANDalika kA kahanA hai ki jIva nirantara gatizIla hai vaha kahIM bhI nahIM ThaharatA, calatA hI rahatA hai| jaina darzana ka use urdhvagamana vAlA mAnakara bhI vahIM taka gamana karane vAlA mAnatA hai, jahAM taka dharma dravya hai| vAstavika svabhAva urdhvagamana hai| azuddha dazA meM karma jidhara le jAte haiM, vahAM jAtA hai, kintu karmarahita jIva urdhvagamana karatA hai aura loka ke agrabhAga meM Thahara jAtA hai| isake Age dravya kI gati nahI hotI hai isalie jIva urdhvagAmI hokara bhI nirantara urdhvagAmI nahIM hai, yaha jaina darzana kI mAnyatA hai| jIva dravya ke lie prayukta sabhI vizeSaNa sArthaka haiM tad tad darzanoM kI mAnyatAoM ke pratipakSa ke rUpa meM ullikhita haiN| yaha jIvadravya do prakAra ke haiM 1. saMsArI 2. mukt| jo apane saMskAroM ke kAraNa nAnA yoniyoM meM zarIroM ko dhAraNa kara janma-maraNa rUpa se saMsaraNa karate haiM, ve saMsArI haiN| jo mana, vacana aura kAyarUpa daNDa arthAta yogoM se rahita haiM, jise kisI prakAra kA Alambana nahIM, jo rAgarahita, dveSarahita, mUr3hatArahita aura bhayarahita haiM vahI AtmA siddhAtmA haiN| indriya kI apekSA se jIva ke bheda- ekendriya jIva ke kevala sparzanendriya hotI hai|" pRthvIkAya, jalakAya, agnikAya, vAyukAya aura vanaspatikAya se pAMca prakAra ke sthAvara ekendriya hai| do, tIna, cAra aura paMcandriya vAle sabhI jIva trasa hote haiN| do indriya ke sparzana aura rasanA indriya hotI hai jaise laTa
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/54/3-4 109 aadi| tIna indriya ke sparzana, rasanA aura ghrANendriyAM hotI haiM jaise pipIlakA aadi| cAra indriya ke sparzana, rasanA, ghrANa aura cakSu indriya hotI hai jaise bhramara aadi| paMcendriya ke bhI do bheda haiM, saMjJI aura asNjnyii| manasahita mAnava, pazu, deva, nArakI saMjJI haiN|" manarahita tiryaMca jAti ke jalacara, sarpa Adi asaMjJI haiN| ukta vivecana se spaSTa hai jaina darzana meM vyApaka rUpa se jIva dravya kA AkhyAna kiyA gayA hai jaba ki anya darzanoM meM eka-eka aMza kA avalambana kiyA gayA hai| prastuta lekha meM jIva-dravya kI mahattA ko batalAte hue jaina darzana meM isake svatantra astitva aura bahu-vyApakatA para saMkSipta prakAza mAtra DAlA gayA hai| 1. "darzanAni SaDevAtramUlabhedApekSayA bauddha naiyAyika sAMkhya, jainaM vaizeSikaM tthaa| jaiminIyaM ca nAmAni, drshnaanaambhuutyho||", SaDdarzanasamuccaya, 3 2. "utpAdavyayadhrauvyayuktaM sat, tatvArthasUtra. 5/30 3. "guNaparyayavadravyam" vahI. 5/38 4. "jIvApoggala kAyA dhammAdhammA ya kAla aayaasN| taccatthA idi bhaNidA NANaguNapajjaehiM sNjuttaa||", niyamasAra, gA.9 5. "jIvo uvaogamao uvaogo NANadaMsaNo hoii| pANuvaogI duviho sahAvaNANaM vibhaavnnaanntti||" vahI, gA. 13 6. vahI, 11-12 7. niyamasAra, 13-14 8. "jIvo NANasahAvo jaha aggI uhvo shaavenn| atyaMtarabhUdeNa hi NANeNa Na so have nnaannii||" kArtikeyAnuprekSA, 178 9. samayasAra, 49 10. "sarvavyApinamAtmAnam" zvetA., 1/16 11. "aNgusstthmaatrpurussH|", vahI, 3/13 12. kaThopaniSad 9/2/20 13. sAMkhyakArikA, 17-19 14. "saMsAriNomuktAzca", tatvArthasUtra, 10
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 anekAnta/54/3-4 15. "NidaMdaDo Nivandvo Nimmamo Nikkalo nniraalNbo| NIrAgo Niddoso NimmUDho Nibhayo appaa||", niyamasAra, 43 16. "eidiyasya phasaNaM ekkaM ciya hoi sesa jiivaannN| eyAhiyA ya tatto jibbhAghANakkhi sottaaii||", paMcAstikAya, 1/67 17. "sajJinaH samanaskAH / ", tatvArthasUtra, 2/24 - pravaktA-saMskRta di. jaina kaoNleja, bar3auta upAdAna eka aura sahakArI aneka upAdAna eka aura sahakArI aneka hote haiN| jaise ghaTa kI utpatti meM upAdAna kAraNa mRttikA aura sahakArI kAraNa daNDa-cakra-cIvara-kulAlAdi haiN| yadyapi ghaTa kI utpatti mRttikA meM hotI hai, ata: mRttikA hI usakA upAdAna kAraNa hai, phira bhI kulAlAdi kAraNa kUTa ke abhAva meM ghaTa rUpa paryAya mRttikA meM nahIM dekhI jAtI, ataH ye kulAlAdi ghaTotpatti meM sahakArI kAraNa mAne jAte haiN| isIlie prAcIna AcAryoM ne jahA~ kAraNa ke svarUpa kA nirvacana kiyA hai, vahA~ 'sAmagrI janikA kAryasya naikaM kAraNaM' arthAt sAmagrI hI kArya kI janaka hai, eka kAraNa nahIM, yahI to likhA hai| ataH isa viSaya meM kutarka karanA vidvAnoM ko ucita nhiiN| yahA~ para mukhya gauNa nyAya kI AvazyakatA nhiiN| vastu svarUpa jAnane kI AvazyakatA hai, 'anvaya vyatirekagamyo hi kArya kAraNabhAvaH' arthAt kAryakAraNa bhAva anvaya vyatireka donoM se jAnA jAtA hai, ata: donoM hI mukhya hai| jaba upAdAna kI apekSA kathana karate haiM taba ghaTa kA upAdAna miTTI hai aura nimitta kI apekSA nirUpaNa kiyA jAe to kulAlAdi kAraNa - pUjya gaNezaprasAda jI varNI, merI jIvana gAthA-bhAga 2, 195-196 -
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/54/3-4 111 anekAMtavAda kA marma -kailAza bAjapeyI iMdrabhUtigaNadhara ne bhagavAna mahAvIra se prazna kiyA:'tattva kyA hai? bhagavAna ne uttara diyA- 'yahI ki padArtha utpanna hotA hai| iMdrabhUti- 'bhaMte! padArtha yadi utpattidharmA hai to vaha loka meM samAegA kaise? bhagavAna- 'padArtha naSTa hotA hai|' iMdrabhUti- 'padArtha vinAza dharmA hai to vaha utpanna hogA aura naSTa ho jAegA, taba phira zeSa kyA rahegA?' bhagavAna-- 'padArtha dhruva hai|' iMdrabhRti- 'bhagavAna! jo utpAda vyayadharmA hai vaha dhruva kaise hogA? kyA utpAda, vyaya aura dhruvatA meM virodhAbhAsa nahIM hai?' bhagavAna-- yaha virodhAbhAsa nahIM, sApekSa dRSTikoNa hai| kuTiyA meM aMdherA thaa| dIpa jalA ki prakAza ho gyaa| vaha bujhA ki phira aMdherA ho gyaa| prakAza aura aMdhakAra paryAya haiN| isakA parivartana hotA rahatA hai| paramANu dhruva haiN| unakA astitva tAmasa aura tejasa donoM paryAyoM meM akhaMDa hai aura abAdha rahatA hai| ise bhagavAna mahAvIra kI tripAdI kI tripathagA kahate haiN| darzana ke itihAsa meM, jaina ciMtana zailI ko anekAMtavAda nAma se jAnA jAtA hai jisakA pratipAdana jainAcArya syAdvAda nAma se karate haiN| yaha to sabhI mAneMge ki jJAna aparimita hai magara jJAna ko vANI dvArA abhivyakta nahIM kiyA jA sktaa| jJAna anaMta, jJeya bhI anaMta, magara vANI sAMta! hama jo kaha pAte haiM vaha parimita hai phira use jo sunane vAlA hai yaha bilkula Avazyaka nahIM ki vaha utanA hI jAnakAra ho| hamAre AsapAsa yaha jo kutarka aura tarka ke bIca ghamAsAna hai usakA kAraNa
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 anekAnta/54/3-4 yahI hai ki hama jAne kucha aura, aura kaha kucha aura jAte haiN| isI taraha sunane vAlA bhI nahIM suna pAtA hai ki jo vaha jAnatA hai| yahI syAdvAda kI jar3a hai| syAdvAda yAnI anekaaNtaatmktaa| syAdvAda, kA AdhAra hai apekssaa| apekSA vahA hotI hai jahAM hama cAheM kucha aura jabaki vAstavikatA kucha aura ho| jAhira hai taba vahAM virodha hogaa| virodha vahIM hogA jahAM eka pakSa kA Agraha 'a' ho aura ubhayapakSa kA 'b'| virodha taba nahIM hogA jaba donoM apane-apane pakSa ke prati kucha kucha aura jAnane ke icchuka hoN| DaoN. devarAja ne likhA hai:- 'syAdvAda kA artha hai shaaydvaad| apane atiraMjita rUpa meM syAdvAda saMdehavAda kA bhAI hai| 'syAdvAda kA udgama anekAMta vastu hai| jo vastu sat hai vahI asat bhI hai| magara jisa rUpa se sat hai usI rUpa se asat nahIM hai| jainAcAryoM ke AdhAra para vastu-tatva kA pratipAdana karane vAlA vAkya saMzayAtmaka ho hI nahIM sktaa| bhagavAna mahAvIra ne isI syAdvAdI paddhati ke AdhAra para aneka praznoM ke uttara die haiN| udAharaNa ke lie: dravya-dRSTi se sAMta hai| kSetra-dRSTi se sAMta hai| kiMtu kAla-dRSTi se anaMta hai! bhAva dRSTi se anaMta hai! eka anya sthala para, prazna kie jAne ke bAda tIrthakara mahAvIra spaSTa karate haiM- 'jIva zAzvata hai| vaha kabhI bhI nahIM thA, nahIM hai aura nahIM hogA- aisA nahIM hotaa| vaha thA, hai aura Age bhI hogA, rhegaa| isalie vaha dhruva, nitya, akSaya, zAzvata aura avyaya hai|' Age bhagavAna mahAvIra kahate haiM jIva azAzvata hai- vaha nairayika hokara tiryaMca ho jAtA hai eka dina deva yoni meM A jAtA hai phira bhava-bAdhAoM ko pAra kara, AtmapariSkAra karatA huA eka dina siddha ho jAtA hai-saMsAra baMdhana se chUTa jAtA hai| kyoMki usakA avasthA-cakra badalatA rahatA hai isalie jIva azAzvata bhI hai| siddha hone ke bAda shaashvt| anekAMtavAda ke anusAra, yaha jo cetanA aura acetana kA milA julA rUpa
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/54/3-4 113 hai dviniyatva ( duniyA zabda isI se banA haiM) ise hI paramArtha satya mAnanA anekAMta kI vizeSatA hai| satya kI eka vizeSatA yaha hai, balki niyama, ki duniyA meM kucha bhI eka sA nahIM hai sarvathA samAna bhI nahIM aura asamAna bhI nhiiN| astitva viparIta kA jor3a hai| eka taraha se dekheM to saba kucha saba kucha ke virodha meM hai| magara agara thor3I taTasthatatA A jAe to kahIM virodha nahI dIkhatA / nAstika bhI yahAM, utanA hI bhayabhIta haiM jitanA aastik| hara sadAzayI vyakti kabhI na kabhI saMzaya se hokara gujaratA hI hai aura hara nAstika bhI aksara ghabar3Akara prArthanA karatA dikhAI par3a jAtA hai| AdamI kI hatAzA kA kAraNa hI yaha hai ki vaha anekAMta ke niyama ko nahIM jAnatA / vaha jaba svastha hotA hai to yaha svIkAra hI nahIM karatA ki vaha kabhI bhI viSANu kI giraphta meM A sakatA hai| vaha yaha bhUla jAtA hai ki koI bhI paryAya saMpratyaya zAzvata nahIM hai| saba paryAya badalatI rahatI haiN| Aja paristhiti yadi pratikUla hai to kala anukUla bhI ho jaaegii| Izvara para vizvAsa karane vAle bhI utane hI vikSipta hote haiM jitanA usa para avizvAsa karane vAle / isalie ki avizvAsa karane ke pahale, virodha karane ke pahale, vaha upAdAna, vaha avadhAraNA bhI to cAhie jisake virodha meM hama nikala par3e haiN| sarvathA virodha, yAni sarvathA avirodha, sarvathA sahamati athavA sarvathA asahamati ye kevala viparyaya haiN| agara saba dakSiNapaMthI ho jAe to vAma kahAM jaaegaa| vAma ke kAraNa hI to dakSiNapaMtha kA astitva hai| donoM ke astitva ke lie donoM kA honA jarUrI hai| patA nahIM aisA kyoM mAna liyA gayA hai ki anekAMta dRSTi kevala tatvavAda taka hI sImita haiM jiMdagI se usakA kucha lenA-denA nhiiN| jabaki jIvana svayaM bhI to tatva hI hai, thor3e se rasAyanoM kA ghola phira itanI mArAmArI kyoM ? - DI0-203 sAketa, naI dillI-110017
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/54/3-4 zikSAvratoM meM atithisaMvibhAga vrata kA mahattva -DaoN.surendrakumAra jaina 'bhAratI' bacapana meM par3hA thA ki "sAI itanA dIjiye, jAmeM kuTuma samaya maiM bhI bhUkhA na rahU~, sAdhu na bhUkhA jaay|" jaba jainadharma ke adhyayana ke prati unmukha huA to zikSAvratoM ke antargata atithisaMvibhAgavata ko jAnA aura uparyukta paMktiyoM ko hRdayaMgama kiyA ki basa mujhe itanA cAhie ki jisameM merA kuTumba bhalI prakAra jIvana yApana kara ske| maiM bhI bhUkhA na rahU~ aura mere dvAra para Ane vAlA sAdhu bhI bhUkhA na jaay| vAstava meM atithisavibhAga isalie vrata hai kyoMki isameM sAmAjika mahaastitva kI bhAvanA hai jo samAja ke caritravAn, zraddhAvAn etaM sAdharmojanoM ke saMrakSaNa ko niyamabaddha karatI hai| yaha nIti yugasApekSa nahI apitu kAlAtIta dharma sApekSa bhI hai| jinameM sAdhu banane kI bhAvanA hai, jinheM sAdhu priya haiM unheM sAdhu kI nikaTatA kA lAbha hitakara hI hotA hai ataH zikSAvratoM ko AcaraNIya batAyA gyaa| zikSAvrata jina vratoM ke pAlana karane se munivrata dhAraNa karane kI yA munivrata dhAraNa kI zikSA milatI hai unheM zikSAvrata kahate haiN| sAgAra dharmAmRta kI TIkA me likhA hai ki "zikSAyai abhyAsAya vrtm"| ye cAra mAne gaye haiM- sAmAyika, proSadhopavAsa, bhogopa-bhogaparimANa tathA atithisNvibhaagvt| zikSAvratoM ko saptazIla ke antargata samAhita kiyA gayA hai| AcArya amRtacandra ke anusAra paridhaya ivanagarANi vratAni kila pAlayati shiilaani| vrata pAlanAya tasmAcchIlAnyapi paalniiyaani| arthAt jisa prakAra nagaroM kI rakSA parakoMTa se karate haiM usI prakAra nizcaya se vratoM kI rakSA zIla karate haiN| isaliye ahiMsA, satya, asteya, aparigraha aura brahmacarya rUpa pA~ca vratoM kI rakSA evaM pAlana karane ke liye zIloM kA bhI pAlana
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/54/3-4 karanA caahiye| ye sAta zIla haiM- tIna guNavrata (digvrata, dezavrata aura anarthadaNDatyAgavrata) tathA cAra zikSAvrata ( sAmAyika, proSadhopavAsa, bhogopabhoga parimANa aura atithisaMvibhAgavrata) / 'atithisaMvibhAgavrata' jAnane se pUrva yaha jAnanA Avazyaka hai ki atithi kauna hai ? atithi 115 'sarvArthasiddhi' meM AcAryapUjyavAda svAmI ne likhA hai ki"sNymvinaashynnttiitytithiH| athavA nAsya tithirastItyatithiH aniyatakAlAgamana ityrthH|" arthAt saMyama kA vinAza na ho, isa vidhi se jo AtA hai vaha atithi hai yA jisake Ane kI koI tithi nahIM hai use atithi kahate haiN| tAtparya yaha hai ki jisake Ane kA koI kAla nizcita nahIM hai use atithi kahate haiN| 'sAgAra dharmAmRta' ke anusAra tithiparvotsavAH sarve tyaktA yena mahAtmanA / atithiM taM vijAnIyAccheSamabhyAgataM viduH || arthAt jisa mahAtmAne tithi, parva, utsava Adi saba kA tyAga kara diyA hai arthAt amuka parva yA tithi meM bhojana nahIM karanA, aise nimaya kA tyAga kara diyA hai, usako atithi kahate haiM zeSa vyaktiyoM ko abhyAgata kahate haiN| 11 cAritrapAhur3a TIkA ke anusAra - " na vidyate tithi: pratipadAdikA yasya' so'tithiH / athavA saMyamalAbhArthamatati gacchati udadNDacaryA karotItyatithiryati: / ' jisako pratipadA Adika tithi na hoM vaha atithi hai athavA saMyama pAlanArtha jo vihAra karatA hai, jAtA hai, uddaNDacaryA karatA hai aisA yati atithi hai| amitagati zrAvakAcAra ke anusAra " atatiH svayaMmeva gRhaM saMyamavirAdhayannanAhUtaH / yaH so'tithiruchiSTaH zabdArtha vicakSaNe sAdhuH // 1-95 arthAt jo saMyamI binA bulAye hI saMyama kI virAdhanA kiye binA gRhastha ke ghara AtA hai vaha atithi kahalAtA hai|
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 anekAnta/54/3-4 atithi saMvibhAga vrata'sarvArthasiddhi' ke anusAra- "atithiye saMvibhAgo'tithi sNvibhaagH| sa caturvidhaH bhikSopakaraNauSadhapratizraya bhedaat| mokSArthamabhyudyatAyAtithaye saMyamaparAyaNAmaya zuddhAya zuddhacetasA niravadyA bhikSA deyaa| dharmopakaraNAni ca samyagdarzanAdyupabRMhaNAni ttaatvyaani| aussdhmpiyogymupyojniiym| pratizrayazca paramadharma zraddhayA pratipAdayitavya iti| 'ca' zabdo vakSyamANa gRhsthdhrmsmuccyaarthH|" arthAt atithi ke lie vibhAga karanA atithi saMvibhAga hai| yaha cAra prakAra kA hai- bhikSA, upakaraNa, auSadha aura pratizraya arthAt rahane kA sthaan| jo mokSa ke lie baddhakakSa hai, saMyama ke pAlana karane meM tatpara hai aura zuddha hai, usa atithi ke lie zuddhamana se nirdoSa bhikSA denI caahie| samyagdarzana Adi ke bar3hAne vAle dharmopakaraNa dene caahie| yogya auSadha kI yojanA karanI cAhie tathA parama dharma kA zraddhApUrvaka nivAsa sthAna bhI denA caahie| sUtra meM 'ca' zabda hai vaha Age kahe jAne vAle gRhastha dharma ke saMgraha karane ke lie diyA gayA hai| 'kArtikeyAnuprekSA' ke anusAra tivihe pattahi sayA saddhAi-guNehi saMjudo nnaannii| dANaM jo dedi sayaM Nava-dANa-vihohi sNjutto|| sikkhAvayaM ca tidiyaM tassa have svvsiddhi-sokkhyrN| dANaM cauvihaM pi ya satve dANANa saaryrN|' arthAt zraddhA Adi guNoM se yukta jo jJAnI zrAvaka sadA tIna prakAra ke pAtroM ko dAna kI nau vidhiyoM ke sAtha svayaM dAna detA hai use tIsarA (atithisaMvibhAga) zikSA vrata hotA hai| yaha cAra prakAra kA dAna saba dAnoM meM zreSTha hai aura saba sukhoM kA va saba siddhiyoM kA karane vAlA hai| _ 'sAgara dharmAmRta' ke anusAra vratamatithi saMvibhAgaH pAtra vizeSAya vidhi vishessenn| dravya vizeSavitaraNaM dAta vizeSasya phalaM vishessaay|| arthAt jo vizeSa dAtA kA vizeSa phala ke lie, vizeSa vidhi ke dvArA, vizeSa pAtra ke lie, vizeSa dravya kA dAna karanA hai vaha atithi saMvibhAga vrata
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/54/3-4 117. kahalAtA hai| 'tattvArthasUtra meM bhI batAyA hai ki dAna meM vizeSatA vidhi dravya, dAtA, pAtra kI vizeSatA se AtI hai-"vidhidravya dAtR vishessaattdvishess:-''| 'ratnakaraNDa zrAvakAcAra' meM AcArya samantabhadra ne atithisaMvibhAga vrata kA ullekha 'vaiyyAvRttya' meM kiyA hai unake anusAra-gRhatyAgI, guNanidhAna tapodhana ko apanA dharmapAlana karane ke lie upacAra aura upakAra kI apekSA se rahita hokara vidhipUrvaka apane vibhava ke anusAra dAna dene ko vaiyyAvRttya kahA hai| dAnaM vaiyyAvRtya dharmAya tapodhanAya gunnnidhye| anapekSitopacAropakriyamagRhAya vibhven|| pAtra (atithi) tIna prakAra ke mAne gaye haiM- uttama, madhyama aura jaghanya uttama pAtra muni haiM, madhyama pAtra AryikA, ailaka, kSullaka tathA pratimAdhArI vratI zrAvaka haiM aura jaghanya pAtra avrata samyagdRSTi zrAvaka zrAvikA kahalAte haiN| sAmAnya sAdharmI jana bhI jaghanyapAtroM kI koTi meM Ate hai| 'padmanandipaMcaviMzatikA' meM batAyA hai ki satpAtreSu yathAzaktiM dAnaM deygRhsthite| dAnahInA bhavetteSAM niSphalaiva gRhsthitaa|' arthAt gRhasthoM ko satpAtroM ke lie yathAzakti dAna denA caahie| dAnahIna gRhastha kA jIvana niSphala hotA hai| 'purUSArtha sidvayupAya' meM AcArya amRtacandra kahate haiM kividhinA dAtRguNavatA dravya vizeSasya jaatruupaay| svaparAnugraha hetoH karttavyo'vazyamatithaye bhaagH|| saMgrahamuccasthAnaM pAdodakamarcana praNAmaM c| vAkkAya manaH zuddhireSaNa zuddhizca vidhimaahuH|| aihika phalAnapekSA kssaantinisskptttaansuuytvm| aviSAditvamuditve nirahaMkAramiti hi daatRgunnaaH||
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 anekAnta/54/3-4 rAgadveSAsaMyamamadaduHkha bhayAdikaM na ytkurute| dravyaM tadeva deyaM sutapaH svaaghyaayvRddhikrm|| pAtraM tribhedayukta saMyogo moksskaarnngunnaanaam| avirata samyagdRSTi viratAviratazca sklvirtshc|| hiMsAyAH paryAyo lobho'tra nirasyate yato daane| tasmAdatithi vitaraNaM hiMsA vyuprnnmevessttm|| gRhamAgatAya guNine madhukaravRttyA praanpiiddyte| vitarati yo nAtithaye sakathaM na hi lobhavAn bhvti|| kRtamArthAya munayaM dadati bhaktamiti bhaavitstyaagH| arativiSAdavimuktaH zithilitalobho bhvtyhiNsaiv|| arthAt dAtA ke guNoM se yukta zrAvaka ko svapara anugraha ke hetu vidhi -pUrvaka yathAjAta rUpa dhArI atithi sAdhu ke lie dravya vizeSa kA saMvibhAga avazya karanA caahie| atithi kA saMgraha (pratigraha, par3agAhana) karanA, uccAsana denA, pAda prakSAlana karanA, pUjana karanA, praNAma karanA tathA vacanazuddhi, kAyazuddhi, mana:zuddhi aura bhojana zuddhi, isa navadhAbhakti ko AcAryoM ne dAna dene kI vidhi kahA hai| isa loka sambadhI kisI bhI prakAra ke phala kI apekSA na rakhanA, kSamA dhAraNa karanA, niSkapaTa bhAva rakhanA, IrSyA na karanA, viSAda na karanA, pramodabhAva rakhanA aura ahaMkAra na karanA ye dAtA ke sAta guNa kahe gaye haiN| jo vastu rAga dveSa, asaMyama, mada, du:kha aura bhaya Adi ko na kare aura tapa evaM svAdhyAya kI vRddhi kare, vaha dravya atithi ko dene yogya hai| jisameM mokSa ke kAraNa bhUta samyagdarzanAdi guNoM kA saMyoga ho vaha pAtra kahalAtA hai| usake tIna bheda kahe gaye haiM- usameM aviratasamayagdRSTi jaghanya pAtra haiN| dezavirata madhyama pAtra haiM aura sakalavirata sAdhu uttama pAtra haiN| yataH pAtra ko dAna dene para hiMsA kA paryAyabhUta lobha dUra hotA hai| ataH atithi ko dAna denA hiMsA kA parityAga hI kahA gayA hai| jo gRhastha apane ghara para Aye hue guNazAlI madhukarI vRtti se dUsaroM ko pIr3A nahIM pahu~cAne vAle aise atithi ke lie dAna nahIM detA
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/54/3-4 119 hai vaha lobhavAlA kaisa nahIM hai arthAt avazya hI lobhI hai| jo apane liye banAye gaye bhojana ko muni ke lie detA hai, Arati aura viSAda se vimukta haiM aura lobha jisakA zithila ho rahA hai aise gRhastha kA bhAvayukta tyAga (dAna) ahiMsA svarUpa hai arthAt atithi ke lie uparyukta navadhAbhakti se diyA gayA dAna ahiMsA svarUpa hI hai| yaha atithi saMvibhAgavata nAmaka cauthA zikSAvrata hai| ' yazastilaka campU' meM dAtA ke sAtaguNa isa rUpa meM bhI batAye haiMzradvA tuSTirbhakti vijJAnamalubdhatA kssmaashktiH| yatraite saptaguNAstaM dAtAraM prshNsnti||' arthAt jisa dAtA meM zraddhA, santoSa, bhakti, vijJAna, alobhI-panA, kSamA aura zakti ye sAta guNa pAye jAte haiM, vaha dAtA prazaMsA ke yogya hotA haiN| jaise hI vaha apane sAmane se kinhIM munirAja ko AhAra mudrA meM nikalate dekhatA hai to bar3e harSa ke sAtha nivedana karatA hai ki he svAmI, namostu! namostu! Aie, Aie, Thaharie, Thaharie, hamArA AhAra-jala zuddha hai| yadi munirAja usakI prArthanA sunakara Thahara jAte haiM to vaha unakI tIna pradakSiNA detA hai, vaha atyanta vinaya ke sAtha unheM apane ghara meM praveza karane kA nivedana karatA hai, usakI ukta, kiyA ko pratigraha yA par3agAhana kahate hai| gRhapraveza hone ke bAda unhe uccAsana para virAjamAna kara sarvaprathama prAsuka jala se unake caraNoM ko dhokara ahobhAva se apane mastaka para lagAtA hai tatpazcAt, jala, gaMdha, akSata, puSpa, naivedya, dIpa, dhUpa aura phalarUpa aSTa dravyoM se unakI pUjA karatA hai| usake bAda vaha unheM praNAma kara nivedana karatA hai ki he svAbhI hamArA mana zuddha hai, zarIra se bhI hama zuddha hai| hamAre dvArA nirmita AhAra jala bhI atyanta zuddha hai, kRpA kara bhojana grahaNa kiijie| isa prakAra nivedana karane para jaba munirAja AhAra grahaNa karate haiM taba 'solA' kI sthiti banatI hai| ' solA' meM navadhAbhakti eMva dAtA ke zraddhA Adi sAta guNoM ko samAhita kiyA gayA hai| 'cAritrasAra' meM AyA hai ki pratigrahocca sthAne ca pAda kssaalnmrcnm| praNAmo yogazuddhizca te nv||
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 anekAnta/54/3-4 uktaM hi zraddhA zaktiralubdhatvaM bhaktirjJAnaM dayA kssmaa| iti zraddhAdayaH sapta gunnaa:syureNhmedhinaam||" arthAt (1) pratigraha (par3agAhana) (2) uccAsana (3) pAdaprakSAlana (4) pUjana (5) praNAma (6) manazuddhi (7) vacanazuddhi (8) kAyazuddhi (9) bhojnshudvi| ye navadhAbhakti hai| tathA (1) zradvA (2) zakti (3) nirlobhitA (4) bhakti (5) jJAna (6) dayA (7) kSamA ye dAtA ke sAta guNa haiN| ina dono ko milAkara 'solA' banatA hai| yahA~ dhyAtavya hai ki mAtra vastrAdikoM kI zuddhi hI solA nahIM hai balki ukta navabhaktiyAM eMva dAtA ke sAta guNa hI yatheSTa 'solA' hai| ___isa prakAra diyA gayA dAna paramparA se mokSakAraNa aura sAkSAt puNya kA kAraNa hai- 'tacca dAnaM pAramparyeNa mokSakAraNaM sAkSAt puNya hetuH| 'ratnakaraNDa zrAvakAcAra' ke anusAragRhakarmaNapi nicitaM karma vimASTi khalu gRhvimuktaanaam| atithinAm pratipUjA rudhiramalaM dhAvate vaari|| isa prakAra atithiyoM kI pUjA aura satkAra karane se gRhakAryoM se arjita samasta karma-mala dhula jAte haiN| pUjyapAda svAmI ne kahA hai ki paropakAra: samyagjJAnadivRddhiH svopakAraH punnysNcy|| arthAt jinheM dAna diyA jAtA hai unake samyagdarzana, jJAnAdi kI vRddhi hotI hai, yahI para kA upakAra hai aura dAna dene se jo puNya kA saMcaya hotA hai vaha apanA upakAra hai| jinheM sva-para upakAra kI cAha hai, unheM atithi saMvibhAga kara dAna avazya denA cahie rasa vrata ke antargata nimnalikhita tathya AcaraNIya haiM (1) saMyamI sAdhuoM, vratiyoM eMva sAdharmiyoM ko parama vAtyalyabhAva se AhAra dAna denA caahie| ___ (2) zarIra janya vyAdhiyoM ke zamana hetu auSadhidAna denA cAhie tAki nIroga zarIra kI prApti ho| (3) AtmA kI bhUkha jJAna hai jisase hitAhita rUpa viveka kI prApti hotI
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/54/3-4 121 hai| kahA bhI hai- jJAnAmRtaM bhojanam ataH jJAna ke pratIka zAstra bheMTa karanA caahie| (4) sAdhuoM ko unake pada ke anurUpa pIchI (saMyamopakaraNa) eva kamaNDalu (zuddhi-upakaraNa) pradAna karanA caahie| (5) sAdhuoM kI yathAyogya vaiyAvRtti karanI caahie| atithisaMvibhAgavata ke aticAra: 'tattvArthasUtra' meM AcArya umAsvAmi ne atithisaMvibhAga vrata ke pA~ca aticAra (doSa) batAye hai sacita nikSepApidhAna para vyapadeza maatsrykaalaatikmaa:||20 jinakA vizleSaNa sarvArthAsiddhi ke anusAra isa prakAra hai (1) sacittanikSepa - sacita kamalapatra Adi meM bhojana rakhanA sacitta nikSepa hai| ___(2) sacittApighAna - sacitta kamalapatra Adi me bhojana DhoMkanA sacintApighAna (3) paravyapadeza - isa dAna kI vastu kA dAtA anya hai, isa prakAra kaha kara dAna denA para vyapadeza hai| __ (4) mAtsarya - dAna karate hue bhI Adara kA na honA yA dUsare dAtA ke guNoM ko na saha sakanA mAtsarya hai| ___(5) kAlAtikama - asamaya meM bhojana karAnA kAlAtikama hai| ukta aticAroM para niyaMtraNa lagAte hue yathAyogya rIti se atithi vibhAga vrata kA pAlana karanA caahie| rAjA soma aura zreyAMsa ne bhagavAna AdinAtha ko ikSurasa kA AhAra dekara atithi saMvibhAga vrata kA pAlana kiyA thaa| phalata: paMcAzcarya hue the, devatAoM dvArA sarAhanA huI thii| 'jina ghara sAdhu na pUjie, hari kI sevA noNhi| te ghara maraghaTa sArikhe, bhUta baseM tina maahiN'| arthAt jinake gharo meM sAdhu janoM kI pUjA nahIM hotI, prabhu kI bhakti nahIM hotI ve ghara zmasAna ke samAna haiN| unameM bhUta nivAsa karate haiN| jinheM akSaya paramparA kI cAha hai,
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 anekAnta/54/3-4 bhogopabhoga hetu sukhakara padArtho kI cAha hai, atulita balazAlI nIroga zarIra kI cAha hai, saMyama mArga para calane vAle saMyamiyoM meM jinakI AsthA hai, anurAga hai unheM nityaprati atithi saMvibhAga vrata kA nirdoSa rIti se pAlana karanA caahie| AcArya amitagati ke anusAra parikalpya saMvibhAgaM svnimittkRtaashnaussaadhaadiinaam| bhoktavyaM saagaarairtithivrtpaalibhinitym|| sandarbha(1) zrAvakAcAra saMgraha bhAga-4, (2) sAgAragharmAmRta TIkA 4-4 (3) bhagavatI ArAdhanA 2082-83e (4) puSArtha siddhayupAya, 136 (5) savarthisiddhi 7,21,703, (6) sAgAra dharmAmRta 5/42 (7)cAritta pAhuDa TIkA 25/45, (8) sarvArtha siddhi 7,21,703 (9) kArtikeyAnuprekSA, 360-361, (10) sAgAra dharmAmRta 5/41 (11) tattvArthasUtra 7/39, (12) ratnakaraNDazrAvakAcAra - 111 (13) padmanandipaMcaviMzatikA, (14) puruSArtha siddhayupAya 167-174 (15) yazastilaka campU , 746, (16) vasunandi zrAvakAcAra. 226-231 (177 yAritrasAra , 12--13, (18) ratnakaraNDa zrAvakAcAra, 114 (19) parvArtha siddhi 7/38/726/289/7, (20) tattvArtha sUtra 7/36 (21 / parvArtha siddhi 7/36/723, (22) kabIra sAkho (23 pAvakAcAra - 94 -pradhAna sampAdaka-pArzva-jyoti ela-65, nyUindirA nagara, burahAnapura (ma0 pra0)
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/54/3-4 123 zramaNa paramparA meM pratipAdita SaTkarma vyavasthA -DaoN.surezacanda jaina zramaNa paramparA eka jIvanta paramparA hai| purANakAvyoM meM Adhunika karma vyavasthA sambandhI paramparA ke mUla srota purANoM meM yatra tatra bikhare par3e haiN| yadyapi AcArya jinasena (vi0 saM0 840 zaka saMvat 705) kA harivaMza purANa bAIsaveM tIrthakara neminAtha ke caritra-citraNa se sambaddha mAnA jAtA hai, phira bhI, unhoneM zramaNa paramparA ke akSuNNa svarUpa kA digdarzana karAyA hai| antima kulakara nAbhirAya eMva tIrthakara RSabhadeva se lekara tIrthakara naminAtha kI jIvanta paramparA kA ullekha bhI harIvaMza purANa meM huA hai| 9veM sarga meM tIrthakara RSabhadeva ke usa samaya kA varNana kiyA hai jaba bhogabhUmija kalpa-vRkSoM ke abhAva se saMtrasta prajA yuvA RSabhadeva ke sammukha pahu~catI hai| athAnyadA prajAH prAptA nAbheya naabhinoditaaH| stutipUrva praNamyocurekI bhUya mhaatyH|| prabho kalpadrumAH pUrva prajAnAM vRtti hetvH| teSAM parikSaye'bhUvan svayaMcyuta rsekssvH|| 25.26 harivaMzapurANa tatkAlIna sthiti kA digdarzana karAte hue A0 jinasena varNana kiyA hai ki pahale kalpavRkSa prajA ke sAdhana the, tadanantara svataH rasamratAvI ikSuvRkSa sAdhana bane, jisake kAraNa kalpa vRkSoM ke upakAra vismRta se hone lage, parantu yatra-tatra bikhare rasahIna ikSuvRkSa, phala se jhuke vRkSoM kA sadbhAva hai, gAya-bhaisoM ke stanasrAva yukta haiN| siMhAdi hiMsA ke pazuoM se hama bhayabhIta haiN| aisI sthiti meM kyA bhakSya hai, kyA abhakSya, isakA mArga pUchane para yuvA RSabhadeva ne dharma-artha-kAma rUpa sAdhanoM kA upadeza diyA tathA sukha kI siddhi ke lie aneka upAyoM ke sAtha-sAtha asi, maSi, kRSi, vidyA, vANijya aura zilpa rUpa SaD karmoM kA bhI upadeza diyaa| -harivaMzapurANa 9.25.35. isI prakAra kA ullekha AdipurANakAra AcArya jinasena dvArA bhI
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 anekAnta/54/3-4 kiyA gayA hai| AdipurANa meM asi, maSi, kRSi, vidyA vANijya aura zilpa ye chaH kArya prajA ke AjIvikA ke kAraNarUpa batAye gae haiN| -- uparyukta SaDkarmo kA ullekha prAyaH sabhI purANoM meM prApta hotA hai| karmabhUmija aura bhogabhUmija yogyatA kA antara spaSTa karate hue harivaMza purANa meM spaSTa kiyA gayA hai ki jahA~ bhogabhUmija manuSya eka samAna yogyatA ke dhAraka hote haiM vahI karmabhUmija manuSyoM meM nyUnAdhika yogyatA pAyI jAtI hai| bhagavAn RSamadeva ne SaDkarmoM kA praNayana karake sAmAjika vyavasthA ko janma diyA aura bhagavAn RSabhadeva isake pravartaka hue / yahI kAraNa hai ki AdyastutikAra AcArya samantabhadra ne svaMyabhUstotra meM unheM prajApati ke rUpa meM smaraNa kiyA hai| "prajApatiryaH prathamaM jijIviSuH zazAsa kRSyAdiSu karmasu prajA:- svayambhU stotra , (1) asikarma-AjIvikA ke sAdhanoM meM asikarma ko prathama sthAna para rakhA gayA hai| asivRtti kA pradhAna udadezya sevA ke sAtha-sAtha zanditamaya sthiti kA nirmANa karanA hai| prathamata: samAja meM zanti vyavasthA kI sthApanA ke lie hI zastra (asi) kA prayoga kiyA jAnA abhipreta thaa| dUsarA kAraNa thA durbaloM kI rakSA karanA / asikarma ke antargata anyAya kA pratikAra aura nyAya kI sthApanA bhI hai| yahI kAraNa hai ki kAlAntara meM zrAvakoM ke lie ( 1 ) ArambhI hiMsA (2) udyogI hiMsA ( 3 ) virodhI hiMsA (4) saMkalpI hisA meM se mAtra saMkalpI hiMsA ko tyajanIya nirUpita kiyA gayA hai, vahIM virodhI hiMsA ko karaNIya bhI mAnA gayA hai| anyAya ke pratikAra aura svajana, samAja, deza kI rakSArtha uThAye jAne vAle zastra atyAcAra - anAcAra ke nirAkaraNa ke lie hote haiN| isIlie unheM kSatriya kahA gayA hai| kSatriya vivekI aura zAnti kA nirmAtA hotA hai| AcArya somadeva ne yazastilaka meM kahA hai yaH zastravRttiH samare ripuH syAt yaH kaNTako vA nijamaNDalasya / astrANi tatraiva nRpAH kSipanti na dInakAnAni zubhAzayeSu // jo raNAMgaNa meM yuddha karane ko sanmukha ho athavA apane deza ke kaMTaka ho athavA jo usakI unnati me bAdhaka ho, kSatriya vIra unhIM ke Upara zastra uThAte haiM dIna-hIna aura sAdhu-Azaya vAloM ke prati nhiiN|
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/54/3-4 125 isase spaSTa dhvanita hotA hai ki dIna, hIna tathA zubhAzaya vAloM para zastrAstra jaise anyAya aura hiMsA hai vaise hI apane deza ke kaMTakoM para usakA na uThAnA bhI anyAya aura hiMsA hai| anyAya kA hamezA hI pratirodha honA Avazyaka hai anyathA vaha vRddhiMgata hokara bhayAvaha rUpa dhAraNa kara letA hai| anyAya pUrNa sthiti meM na dharma ho sakatA hai aura na krm| AjIvikA ke sAdhanoM meM nyAya kA honA aparihArya tattva hai| asi karma bhI gRhastha dharma hai aura gRhastha dharma kI pAtratA ke lie jina guNoM ko Avazyaka mAnA gayA hai usameM nyAyopAtta dhana ko pramukha sthAna diyA gayA hai| AnyAyopArjita dhana-pipAsA aneka anartha kA kAraNa banatI hai| Aja ke AtaMka kA pradhAna kAraNa viveka-hInatA ke sAtha-sAtha anyAyopAtta dhana bhI hai| ___-paM0 AzAdhara-sAgAra dharmAmRta asi karmI nirarthaka-vivekahIna hiMsA meM pravRti nahI karatA 'nirarthaka vadhatyAgena zratriyA vatino matA' jaise udbodhana dvArA AcAryoM ne nirarthaka vadha tyAga ko hI kSatriyoM kA ahiMsA vrata mAnA hai| tIrthakara RSabhadeva kSatriya the tathA sabhI tIrthakara kSatriya hI hue| isake atirikta purANoM meM bAraha cakravartI, navanArAyaNa, nava pratinArAyaNa, nava-balabhadra tresaThazalAkA puruSa caubIsa kAmadeva sabhI-kSatriya the| sabhI kA Adarza jIvana rahA hai| vizeSa rUpa se tIrthakara zAntinAtha, kuMthunAtha, aranAtha ne to AryakhaNDa tathA pA~ca khaNDoM kI vijaya kI thii| jaina purANoM kI viSayavastu yuddhoM se bhare par3e haiN| yahA~ taka ki harivaMzapurANa me mahAbhArata yuddha kI ghaTanA kA bhI varNana kiyA gayA hai| padmapurANa meM yuddha ke lie prasthAna karate hue kSatriyoM ke lie kahA gayA hai samyagdarzana sampanna zUraH kshcidnnuvrtii| pRSThato vIkSyate patnyaH purstridshknyyaa||-73-168 kisI samyagdRSTi aura aNuvratI sipAhI ko pIche se patnI aura sAmane se deva kanyA dekha rahI hai| ApAtataH svayaM, svakuTumba ke dhana, aura AjIvikA kI rakSArtha kI jAne vAlI hiMsA, saMkalpI hiMsA meM garbhita nahIM hai| prAgaitihAsika kAla se jaise- jaise manuSya ne apane jJAna kA upayoga nae-nae bhautika sAdhanoM ke dohana aura unake upayoga meM lagAyA aura bhautika samRddhi kI ora agrasara huA hai vaise-vaise una upalabdhiyoM kI rakSA ke nimitta utane hI bar3e paimAne para rakSA upakaraNoM kA AviSkAra aura saMgraha bhI kiyA hai| yoropIya avadhAraNA hai
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 anekAnta/54/3-4 ki zaktizAlI hI jIvita rahatA hai aura pratyeka vyakti kI yahI soca aura dizA rahatI hai| yahI kAraNa hai ki yoropIya dezoM ne bhautika-samRddhi kI ora vizeSa dhyAna diyA aura sAmarika zastrAstroM kA jakhIrA taiyAra kara diyA hai| isake viparIta jaina paramparA-saMskRti se prabhAvita bhAratIya saMskRti meM pratyeka prANI ko jIne kA adhikAra hai aura vaha svatantra rUpa se apane kartavyoM kA nirvAha kara sakatA hai| ___2 maSikarma-lekhana kalA-dravya arthAt rupaye paise kA Aya-vyaya Adi ke lekhana meM nipuNa masikarmI vyakti ko masikarmI kahA gayA hai| maSI karmI ko hama Aja baiMkiga vyavasthA ke rUpa meM dekhate hai| Aja vizva kI arthavyavasthA kA kendrabindu sammunnata evaM suvyavasthita baiMkiga praNAlI hai| vastuvinimaya, dravyavinimaya ke rUpa meM maSIkarmI deza kI vyavasthA ko gati pradAna karane meM aham bhUmikA kA nirvAha karate haiN| mapIkarmI ko bhI apanI sAkha kA pUrA dhyAna rakhanA par3atA hai kyoMki sAkha para hI usakI pratiSThA aura AjIvikA calatI hai| sAkha kA AdhAra hai satya-vyavahAra aura sadgRhastha maSIkarmI kabhI asatya vyavahAra kA Azraya nahI letaa| AcAryoM ne sadgRhastha ko mithyopadeza, rahobhyAkhyAna kUTalekha kiyA, nyAsApahAra aura sAkAra mantra se bacane kA nirdeza diyA hai| ___ 3 SaDkarma vyavasthA kA tIsarA sopAna hai kRSi karma deza kI samRdvi aura zanti kI avasthA caturdika vikAsa kA mArga prazasta karatI hai| kRSi jIvana dAyinI karma hai| bhUmi ko jotanA-bonA kRSi karma ke antargata AtA hai| hala, kuli, dAntI Adi se kRSi karma karane vAle ko kRSikarmArya kahA gayA hai| kRSi se Atma nirbharatA aura svAdhInatA kA bhAva jAgrata hotA hai| isIlie ise uttama mAnA jAtA hai| uttama khatI madhyama vyApAra, kI kahAvata isa tathya ko spaSTa karatI hai| kurala kAvya meM isa karma ko sarvottama udyama mAnA gayA hai naro gacchatu kutrApi srvtraannmpeksste| tatsiddhizca kRSestasmAt subhikSe'pi hitAya sA // AdamI jahA~ cAhe ghUmeM, para anta meM apane bhojana ke lie use hala kA sahArA lenA hI par3atA hai| isalie alpavyayI hone para bhI sarvottama udyama hai| zramaNa jaina saMskRti kA to udghoSa hI hai RSi bano yA kRSi kro| 4 vidyA karma- cauthA sopAna hai vidyA karma isake antargata Alekhya
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/54/3-4 127 (citra) gaNita Adi 72 kalAyeM AtI hai| vidyA se hI vyakti loka meM sammAna prApta karatA hai| vidyA hI kAmadhenu-cintAmaNi Adi hai, vahI mitra, dhana sampadA hai RSabhadeva ne apanI putriyoM brAhmI aura sundarI ko akSaravidyA aura aMkavidyA kA jJAna karAyA thaa| vAD.maya ke binA kalA kA vikAsa nahI ho sakatA isalie bhagavAna ne sarvaprathama vAD.maya kA upadeza diyA thaa| RSabhadeva ne bharatAdi putroM ko bhI arthazAstra nRtyazAstra, gandharvazAstra, citrakalA, Adi kI zikSA dI thii| isI prakAra bAhubalI ke lie kAmanIti, Ayurveda, dhanurveda, ratnaparIkSA Adi kA jJAna karAyA thaa| isa prakAra lokopayogI sabhI, zAstroM kA jJAna RSabhadeva ne apane putroM ko kraayaa| rAjavArtikakAra ne ise vidyAkarmI Arya ke nAma se abhihita kiyA hai| 5 zilpakarma- dhobI, nAI, luhAra, kumhAra, sunAra Adi kA karma zilpakarma ke antargata AtA hai| prayojya upakaraNoM kA nirmANa karanA hI zilpakarma hai| inheM zilpakArya kahA gayA hai| 6 vANijya karma- candanAdi sugandha padArtho kA, ghI Adi kA rasa va ghanyAdi, kapAsa, vastra, motI Adi ke dravyoM kA saMgraha karake yathAvasara unako samUlya dene kA karma karane vAle vANijya karmArya hai| __ rAjavArtikakAra ne asi, masi, kRSi, vidyA, zilpa aura vANijya ke AdhAra se sAvadha karma-Arya ke rUpa meM gaNanA kI hai| mukhya se rUpa se (1) sAvadha kArya (2) alpasAvadha kArya (3) asAvadha kaary|' asi, masi Adi karma karane vAle sAvadha kArya (avirati hone se), virati, avirati donoM rUpa hAne se zrAvaka aura zrAvikAyeM alpa sAvadha kArya kahe gae haiM tathA karmakSaya ko udyata muni vrata dhArI saMyata asAvadha kArya kahe gae haiN| yadyapi asi masi kRSi Adi SaTkarmo ke abhAva meM gRhastha jIvana cala nahI sakatA, phira bhI use kara karma se bacanA caahie| sAgAra dharmAmRta meM spaSTa kahA gayA hai ki zrAvakoM ko prANiyoM ko du:kha dene vAle khara karma (kUrakarma) kUra vyApAra aticAra sahita chor3a denA caahie| ye karma nimnalikhita haiM (1)vanajIvikA (2) agnijIvikA (3) zakaTajIvikA (4) sphoTajIvikA (5) bhATajIvikA (6) yantrapIr3ana (7) nirlAchana (8) asatIpoSa (9) sara:zoSa (10) davaprada (11) viSavANijya (12) lAkSAvANijya (13) dantavANijya (14) kezavANijya (15) rasavANijya
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 anekAnta/54/3-4 vastutaH bhAratIya saMskRti jisakA prArambha AditIrtha RSabhadeva ne kiyA thA aura jisakA sAmAjika, rAjanaitika dIrghakAlIna prabhAva Aja bhI dikhAI detA hai| pravRtti aura nivRtti donoM SaTkarmavyavasthA meM anusyUta hai| sarvasAdhAraNa jo nivRti mArga kA pUrNataH pAlana nahI kara sakate unake lie ahiMsaka jIvana yApana mArga pradarzaka kI bhUmikA kA nirvAha kareM to samAja va deza meM suvyavasthA kA nirmANa ho sakatA hai| Aja jabaki sArA vizva paramANu bamoM kI paridhi meM aura AtaMka ke sAye meM hai| AvazyakatA isa bAta kI hai ki paraspara varcasva sthApita karane kI pravRti chor3akara sarvasamabhAva aura vAtsalya bhAva ko prAthAmikatA pradAna kI jAya isase na kevala samAna kA hita hogA varan deza kA hita bhI sAghana hogaa| 1. asimaSi: kRSirvidyA vANijyaM zilpameva c| karmANImAni Sor3hA syuH prajAjIvana hetvH|| AdipurANa 16-179 tatrAsikarmasevAyAM maSirlipi vidhausmRtaa| kRSibhUkarSaNe proktA vidyA shaastropjiivne|| vANijyaM vaNijAkarma zilpA syAt krkaushlm| tacca citra kalApatracchedAdi-bahudhA smRtm|| 181-182 AO pu0 2. nyAyopAtta dhanoH yajan guNagurunsadgI strivarga bhaja: nnanyonyAnuguNaM tadarhagRhisIsthAnAlayo hiimyH| yuktAhAravihAra AryasamitiH prAjJaH kRtajJovazI zrRNvan dharmavidhiM dayAluradhamI: saagaardhrmcret|| 3. dravyAya vyayAdi lekhana nipuNa maSIkarmA:-rA. bA. 36 4. mithyopadeza rahobhyAkhyAna kUTalekhakriyA nyAsApAhAra sAkAra mantrabhedA:-tatvArthasUtra -7.26 5. hala kuli dantAlakAdikRSyupakaraNa vidhAna vida kRSivalA kRSikarmA: _ -rA. vA. -3-36 6. karmAstreighA sAvadyakAryA, alpasAvadyakAryA, asaavdykaaryaapuuceti| sAvadya kAryAH ssoddh'aa-asi-msi-kRssi-vidyaa-shilpvnnikkrmbhedaat||-raa. vA. -3-36
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ Sisirav zrI ummedamala jaina pANDyA pitA :- zrI chagana lAla jI pANDyA mAtA :- zrImatI bhaMvarIdevI jI pANDyA janmasthAna :- kucAmana siTI (rAjasthAna) 311 1933-18.11 2001 akhila bhAratavarSIya saMsthAoM ke prati sakriya rUpa se AjIvana samarpita, mRdubhASI, udAramanA, dAnazIla, devazAstra guru ke ananya bhakta, sabhI mAdhu santoM ke kRpA pAtra. zrI digambara jaina Adarza mahilA mahAvidyAlaya zrI mahAvIra jI, luNavA, padmapurA, jambUdvIpa, pAvApura evaM zrI sammeda zikhara jI Adi tIrtha kSetrA ke caturdika vikAsa meM samarpita, bhAratavarSIya digambara jaina mahAsabhA, bhAratavarSIya tIrtha kSetra kameTI va zikhara jI TrasTa ke variSTha upAdhyakSa, jaina mahAsabhA dillI ke adhyakSa, bhAratavarSIya anAtha rakSaka jaina sosAyaTI evaM parAka TrasTa Adi aneka saMsthAoM ke nyAsI, zAzvata tIrthagaja zrI sammedazikhara jI Andolana ke agraNI vyaktitva, zravaNabelagolA yAtrA saMgha va mahAmastakAbhiSeka, sahasrAbdI samAroha zrI mahAvIra jI, kaNDalapura mahAmastakAbhiSeka evaM aneka paMcakalyANakoM meM tana, mana, dhana se pakriya variSTha sahayogI pANDyA jI gata kaI varSoM se vIra sevA maMdira kI kAryakAriNI meM sadasya aura saMsthA ke vidvAna paMDita padamacandra jI zAstrI ke sneha pAtra rahe haiN| samanvayavAdI dRSTikoNa ke lie vikhyAta, Apa paramparA ke sacce upAsaka zraddheya zrI ummedamala jI jaina pANDyA ke prati vIra mevA maMdira kI vinamra shrddhaanyjli| -subhASa jaina, mahAsaciva vIra sevA maMdira
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
_