Book Title: Anekant 1967 Book 20 Ank 01 to 06
Author(s): A N Upadhye
Publisher: Veer Seva Mandir Trust
Catalog link: https://jainqq.org/explore/538020/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ the l+* } *:ie ni dliai. Chcz' n . (- 4 i 7 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aprela 1967 SxkkkkK*********XXXXXXXX********kkk - Jnnkaan UUUUUUUITMuna antima tIrthaMkara bhagavAna mahAvIra samantabhadrAzrama (vIra-sevA-mandira) kA mukhapatra XXX***************kkkkkkkkkkk******* Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya-sUcI anekAnta ke pAThakoM se mAka viSaya pRSTha anekAnta ke premI pAThakoM meM nivedana hai ki pichale praka ke sAtha sadasya phIsa samApta ho cakI hai| aba yaha 205 naye varSa kA prathamAka hai, ataeva ima cAlU varSa kA vArSika mUlya 6) rupayA isa kiraNa ke milate hI manIgrAuMra meM bhejane kI kRpA kre| anyathA agalA akavI. pI meM bhejane meM 60 me adhika dene hoge| prAzA hai premI pAThaka hama nivedana para dhyAna dege| vyavasthApa 'anekAnta' borasevAmandira 21, dariyAgaja, dillI 27 1. zrI zAntinAtha stavanam - vAdI maha 2. gvAliyara ke tomara rAjavaza ke samaya jainadharma -paramAnanda zAstrI 3. zrI atarikSa pAzvanAtha paulI mandira zirapura nemacanda dhannUmA jaina 4 jJAnArNava na yoga zAstra : nka tulAnAtmaka adhyayana-bAlacanda sidhdAnta zAstrI 5. rUpaka pada (gIta) ---kavi ghAsIgama 6. cAru kIrti-DA0 vidyAdhara johaga purakara 7 bha. vinayacandra ke samaya para vicAra paramAnanda jaina zAstrI 8. dhanapAla vicita bhavisayatakahA aura usakI racanA tithi-DA. devendra kumAra jaina 6. jaina prAgamo ke kucha vicAraNIya zabda muni zrI nathamala jI 10. zrI guruvayaM gopAladAsa jI varayA pa0 mANikacanda jI nyAyAcArya 1. kavivara pa. zrIpAla-vyaktitva eva kRtitva HAI kallUracanda kAsalIvAla vIrasevAmandira ko sahAyatA vIra sevAmandira ko bAbU nirmala kumAra jI muputra 33 | bAbU nandalAla jI sarAvagI ne zravaNa belgola ke mastakA bhipeka me lauTate hue vIra sevAmandira me Thahare the / prApana 21) rupayA pradAna kie, isake lie ve dhanyavAda ke pAtra vyavasthApaka vo sevA mandira, 21 dariyAgaja dillI PthA sampAdaka-maNDala DA0 ne0 upAdhye DApremasAgara jana zrI yazapAla jaina - anekAnta kA vArSika mUlya 6) rupayA eka kiraNa kA mUlya 1 rupayA 25 pai0 anekAnta meM prakAzita vicAro ke lie sampAnaka magarala uttaradAyI nahIM hai| vyavasthApaka anekAnta Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAra sevA marera laya mom mama : : .. anekAntA paramAgamasya bIjaM niSiddhajAtyandhasindhuravidhAnam / sakalanayavilasitAnAM virodhamathanaM namAmyanekAntam / / varSa 29 } varSa 20 kiraNa 1 / / bIra-sevA-mandira, 21 dariyAgaMja, dillI-da vIra-sevA-mandira, 21 dariyAgaMja, dillI-6 vIra nirvANa savat 2463, vi0 saM0 2023 mila.. aprela san 1967 zrI zAntinAtha-stavanam bhagavana darNayadhvAntarAko pathi me sati / sajjJAnadIpikA bhUyAtsaMsArAvadhivardhanI // janma-jIrNATavImadhye januSAndhasya me sto| sanmArge bhagavana bhktirbhvtaanmuktidaayinii|| svAntazAnti mamaikAntAmanekAntaM kanAyakaH / zAntinAtho jinaH kuryAtsaM patiklezazAntaye // -vAdobhasiMha arSa-he bhagavan ! durnaya rUpa andhakAra se vyApta mere mArga meM prApakI bhakti mokSa kI prakAzaka samyagjJAna rUpa dIpikA hove / arthAt mujhe usa parama jJAna kI prApti ho jimame merA prajJAna dUra ho / / he bhagavan ! janma jarA maraNa rUpa saMsAra vana me janmAya kI taraha bhramaNa karate hue mujhe, sanmArga meM pravRtti karAne vAlI prApakI bhakti mukti dene vAlI ho jAya / anekAnta athavA syAdvAda ke nAyaka he zAntinAtha jina ! sasAra sambandhI duHkho ko zAnta karane ke lie mere antaHkaraNa meM dRr3ha zAnti utpanna kreN| arthAt prApakI bhakti meM mere antarmAnama meM aisI sudRDha zAnti utpanna ho, jimakA kabhI vinAza na ho sake / Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gvAliyara ke tomara rAjavaMza ke samaya jainadharma paramAnanda jaina zAstrI 'tomara' zabda eka pratiSThita prAcIna kSatriya jAti Dola ho gaI thii| isI samaya avasara pAkara vIrasiMha ne kA sUcaka hai| isa vaMza ke rAjA anaMgapAla prathama dvArA gvAliyara kile para adhikAra kara liyA thaa| vIrasiMha dillI ko basAye jAne kA zreya prApta hai| itanA hI nahIM eka vIra parAkramI zAsaka thA aura rAjanIti meM dakSa thaa| kintu isa vaza ke aneka rAjAnoM ne dillI aura usake vaha bar3A sAhasI aura vivekI thA, usame doSoM ko pacAne pAsa-pAsa ke pradezo para zAsana kiyA hai| sabhavata. gvA- aura unakA nigraha karane kI kSamatA thii| liyara kA tomara rAjavaMza bhI dillI ke tomara vaza kA uddharaNa deva vIrasiMha kA putra thA2 jo apane pitA ke vazaja ho, lagatA hai dillI kA rAjya cale jAne para vaha bAda gaddI para baiThA thaa| mabhavata. san 1400 (vi0 sa0 vaza gvAliyara kI prora calA gayA ho| gvAliyara ke 1457) ke pAsa-pAsa hI rAjya sattA isake hAtha meM pAI tomara vaza ne DeDha sau varSa ke lagabhaga zAsana kiyA hai| thii| isane thoDaM hI samaya rAjya kiyA hai| isake rAjya gvAliyara ke tomara rAjAmo ke nAma isa prakAra hai - samaya kI koI ghaTanA mere avalokana meM nahIM paaii| vIrasiMha, uddharaNasiMha, vIramadeva, gaNapatideva, DUMgara vIramadeva uddharaNadeva kA putra thA 3 / san 1402 siha, kItisiha yA karaNasiMha, kalyANamala, mAnasiMha aura (vi0ma0 1456) yA usake kucha samaya bAda rAjya sattA vikramAditya / vIramadeva ke hAtha meM pAI thii4| yaha rAjanIti meM catura iname vIrasiMha 1 dillI ke bAdazAha kI sevA meM raha aura parAkramI zAsaka thaa| isane apane rAjya kI sudRDha kara gvAliyara kA kiledAra niyata humA thaa| parantu vahA vyavasthA kI thii| zatru bhI isakA bhaya mAnate the| isake ke zayyada kiledAra ne vIrasiMha ko kilA sopane se ikAra mamaya hijarI san 805 san 1405 (vi0 sa0 1462) kara diyaa| phira bhI vIrasiMha ne usase mitratA bar3hAne kA me mallU ikabAla khA ne gvAliyara para caDhAI kii| parantu yatna kiyA aura usako apane yahA mehamAna kara nazIlI use nirAza hokara hI lauTanA pddaa| phira usane dUsarI cIjo se mizrita bhojana karAyA aura jaba vaha behoza ho bAra vAliyara para gherA DAlA, kintu isa bAra bhI use prAsagayA taba use kaida kara liyaa| yaha san 1375 (vi0 sa0 pAsa ke ilAke naTa-pATa kara dillI kA rAstA lenA pdd'aa| 1432) kI ghaTanA hai| usa samaya bhArata para taimUralaga ne prAkraNa kiyA thA, taba bhArata me muslima satA DAbA- 2. Izvara cuDAratnaM vinihata karaghAtavattasaMhAtaH / candra iva dugdhasiMdhostasmAduda raNabhUpatijanita. / + dezosti hariyAnAkhyA pRthivyA svargasannibha / -yazodharacarita prazasti DhillakAkhyApurI tatra tomarairasti nimmitA / / 1 // 3 tatputro vIramendraH sakalavasumatIpAlacUDAmaNiyaH, -dillI myUjiyama lekha / / prakhyAtaH sarvaloke sakalabudhakalAnadakArI vizeSAt / 1. jAtaH zrIvIrasiMha. sakalaripukulavAtanirghAtapAto, tasmin bhUpAla ratne nikhilanidhigRhe gopadurge prasiddhi, vaze zrItomarANA nijavimalayazokhyAtadikcakravAla / bhujAne prAjyarAjyaM vigataripubhaya suprajaH sevyamAnaH / / dAnani vivekanaM bhavati samatA yena sAka nRpANA, -yazodharacarita prazasti kezAmeSA kavInAM prabhavati dhiSaNA varNane tdgunnaanaa|| 4. vi0 sa0 1460 kI likhita prazasti me vIramadeva -yazodharacarita prazasti ke rAjya kA ullekha hai, jise Age diyA gayA hai| Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gvAliyara ke tomara rAjavaMza ke samaya janadharma voramadevake mahAmAtya dvArA mandira aura graMthanirmANa thii| prathama patnI ralho se kalyANasiMha nAma kA putra kuzarAja vIramadeva kA vizvAsapAtra mahAmAtya thA, utpanna huaA thA, jo baDA hI rUpavAna, dAnI paura jinajo jaisavAla jaina kula meM utpanna hapA thaa| rAjanIti me guru kI caraNArAdhanA meM tatpara rahatA thaa| dakSa aura parAkramI thaa| isake pitA kA nAma napAla vIramadeva ke rAjya me jainadharma dhArakoM ko acchA aura mAtA kA nAma 'loNA' devI thaa| kuzarAja ke 5 suavasara milA thA, kyoMki jaba rAjya meM susthiratA hotI bhAI aura bhI the jiname cAra bar3e aura eka choTA thaa| hai taba janatA pUjA aura upAsanA meM apanA samaya ThIka hasarAja, saugaja, rerAja, bhavarAja, ye bar3e bhAI the rUpa me lagA sakatI hai| yadyapi vaha samaya viSama sthiti aura kSemarAja choTA bhAI thaa1| isane gvAliyara me candra- kA thaa| zatruno kI dRSTi use haDapane kI thI, kintu prabha jinakA eka vizAla mandira banavAyA thA aura usakA vIramadeva ne rAjya ko sudRDha banAne kA yatna kiyA thA, pratiSThonsava baDe bhArI samAroha ke sAtha sampanna kiyA aura viveka ke sAtha usake sarakSaNa para dRSTi rakhatA thaa| thaa| kuzagaja kI tIna patniyA thI-ralho, lakSaNazrI isa kAraNa zatrugaNa usase bhaya khAte the| prataeva janatA aura kaushiig| ye tIno hI dharmapatnI satI sAdhvI, guNa- usa samaya nirbhayatA se dharma sAdhana kara sakI thii| vatI aura pativratA thii| nitya jinapUjana kiyA karatI kuzarAja ne vIramadeva ke rAjya meM padmanAbha nAma ke 1. vaze'bhUjjaimavAle vimalaguNabhUlaraNa sAdhuranna, kAyastha vidvAna se yazodharacaritra (dayA sundara vidhAna) sAdhuthI jainapAlo bhavaduditayAstatsuto dAnazIla / nAma kA kAvya banAne kA anurodha kiyA thA jise padmanAbha jainendra rAdhanesu pramudita hRdaya sevaka. sadgurUNA, ne bha0 guNakIti ke AdezAnusAra racA thaa| isake prati. logagArUpA sanyazIlA'jani vimalamatijainapAlasya bhAryA rikta anya koI gratha usa kAla kA racA hA mere pravajAna paTananayAstayo sukRtino zrIhasarAjobhavat, lokana me nahI paayaa| nepAmAdyanamastatastadanujaH saurAjanAmA jani / vIramadeva ke rAjya meM jaina granthoM kI pratilipiyAMraigajobhavarAnaka mamani prarUpAtakItimahA vIramadeva ke rAjyakAla me gopAcala meM likhI gaI 4 sAdhuzrI kuzarAjakastadanu ca zrI kSemarAjo laghuH / / 6 / / granthalipi prazastiyAM mere pravalokana me pAI hai jo savat jAtA: zrIkuza rAja eva sakalakSmApAlacUDAmaNaH, 1460, 1468, 1466 pora saM0 1476 kI likhI huI zrImattAmara vIramamya vidito vizvAsapAtraM mahAn / hai| anveSaNa karane para aura bhI aneka prazastiyA upalabdha matrI ma vicakSaNa. kSaNamaya kSINAripakSa. kSaNAt / ho sakatI hai| kSoNImIkSaNa rakSaNakSaNamati nandra pUjArata. 7 sa0 1460 me gopAcala me sAha varadeva ke caityAlaya svargapaddhisamRddhiko tivimalazcatyAlaya. kArito, meM bha0 hemakIti ke ziSya muni dharmacandra ne mAghavadi 10 lokAnA hRdaya gamo bahudhanaMzcandraprabhasya prabho / magalavAra ke dina samyaktvakaumudI ko prati prAmapaThanArtha yana tatsamakAlameva ruciraM bhavya ca kAvya tathA, likhI thii| yaha grantha jayapura ke nerApathI mandira ke zAstra sAdhuzrIkuzarAjakena sudhiyA kItazcirasthApaka || bhaNDAra meM surakSita hai| timrastasyaiva bhAryA guNacaritayuSastAsu ralhobhidhAnA, patnI dhanyA caritrA vrataniyamayutA zIla zaucena yuktaa| 1 mavat 1460 zAke 1125 SaSThAndayomadhye virodhI dAtrI devArcanADhayA gRhakRtikuzalA tatsuta: kAmarUpo, nAma mavatmare pravartana gopAcala durgasthAne rAjA vIramadAtA kalyANasiMho jinagurucaraNArAdhane tatparo'bhUt / / deva rAjya pravartamAne sAhu varadeva caityAlaye bhaTTAraka lakSaNazrIH dvitIyAbhUtsuzIlA ca pativratA / zrI hemakItideva tatziSya muni dharmacandreNa prAtmapaThakozIrA ca tRtIyeyamabhUd guNavatI satI // 10 nArtha pustakaM ligvita, mAgha vadi 10 bhaumadine / -yazodhara carita prazasti -terApaMthI mandira jayapura Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhanekAnta saM0 1468 me prASAr3ha vadi 2 zukravAra ke dina vimalamati ko pUjA vidhAna mahotsava ke sAtha samarpita kI gvAliyara meM rAjA vIramadeva ke rAjyakAla meM kASThAsagha thI, jise paDita rAmacandra ne likhA thaa| yaha prati mAmera mAthurAnvaya puSkaragaNa ke prAcArya zrI bhAvasena, sahasrakIti bhaNDAra meM upalabdha hai| aura bha0 guNakIti kI prAmnAya me sAha maradeva kI putrI yadyapi vIramadeva ke rAjyakAla me aneka dhArmika, devasiri ne 'pacAstikAya' TIkA kI prati likhavAI thI, sAmAjika rAjanaitika aura mAskatika kAma jo isa samaya kAraMjA ke zAstrabhaDAra me upalabdha hai| hai| kintu una saba kA ekatra saMkalana na hone se usa para savat 1466 meM ukta rAjA ke rAjakAla meM prAcArya isa samaya kucha nahI likhA jA sktaa| vIramadeva ke bAda amRtacandrakRta pravacanasAra kI 'tattvadIpikA' TIkA likhI unakA putra gaNapatideva gaddI para baiThA / parantu usane bhI gaI thI, jaisA ki usakI prazasti ke nimna vAkyo se prakaTa thoDe samaya hI rAjya kara pAyA hai, isI se usaka rAjya kAla ke koI ullekha abhI upalabdha nahIM hue| vikramAvityarAjya'smizcaturdazaparezate / navaSaSThayA yute kina gopAdrI devapattane // 3 // rAjA DUMgararAMsaha anekabhUbhakapada padmalagnastasminnivAsI nana pArarUpaH / man 1424 (vi0 sa0 1481) meM gaNapatideva kA zRMgArahAro bhuvi kAminInAM bhabhaka prsiddhHshriiviirmendrH||4 pUtra igamiha gaddI para baiThA, Dagarasiha eka vIra senAnI __savat 1476 me apAr3ha sudi 5 budhavAra ke dina aura parAkramI zAmaka thaa| vaha tomara vaza kA rAjahasa ra gopAcala me vIramadeva ke rAjya samaya2 gaDhotpUra ke nemi thA, usakI jaina dharma para pUrNa prAsthA thii| usake jIvana nAtha caityAlaya meM kASThAsaMgha mAthurAnvaya puSkaragaNa ke meM jainadharma ke siddhAnta usake sahayogI bane hue the / yadyapi dina jamA bhaTrAraka bhAvasena, sahasrakIti pratiSThAcArya guNakIti gvAliyara kI sudRr3ha sthiti aura vaibhava ko dekhakara zatrugaNa deva, vimalakIrtideva, rAmakItideva, khemacandradeva, bhaTTAraka DUMgaramiha ko cana se rahane nahIM denA cAhate the| mAlavA guNakIti ke ziSya yaza kIti, haribhUSaNa, ajikA kA huzagazAha aura dillI kA mubAraka zAha dono hI dharmathI, sayamadhI, zIlazrI, cAritrazrI, dharmamati vimala matata kaSTa dete rahate the| parantu DUMgarasiha rAjanaitika mati aura sumatimati kI prAmnAya meM agravAla kulotpanna viveka ke sAtha apane kartavya kA pAlana karatA thA "huzaMga caturmukha ke nivAsI sAhu yajana patnI udasiri putra jautu zAha me pIchA chur3Ane ke lie vaha kabhI mubAraka zAha kA gurjara, jautu patnI saro putravAdhU usakI do striyA thI aura kabhI huzaMga zAha kA sahayoga prApta kara letA thaa| jolhAhI aura suhAgadhI, putra praaddhaa| inake madhya meM isake lie use kara bhI denA par3atA thA, isa taraha vaha jautakI strI saro ne apane jJAnAvarNI karma ke kSayArtha paTa. apanI caturAI me svataMtratA ko kAyama rakhane meM samartha ho karmopadeza kI yaha prati likha kara jaita thI kI ziSyA sakA thaa| usame dayAlutA aura dhArmikatA ke sAtha adamya 1. saMvatsaresmin vikramAditya gatAbda 1468 varSe prASADha utsAha aura sAhasa thA jisase vaha vipadA me bhI dhairya vadi 2 zakra dine zrI gopAcale rAjA vIramadeva vijaya rakhatA thaa| dharma me use dRr3hatA thii| vaha rAjanIti me dakSa, rAjya pravartamAne zrI kASThAsaghe mAtharAnvaye puSkara gaNe zatruyo ke mAna mardana karane meM samartha aura kSatriyocita prAcArya zrI bhAvasenadevA tatpaTTa zrI sahasrakItidevAH kSAtra teja se alaMkRta thaa| guNa samUha se vibhUSita, anyAya tatpa bhaTrAraka zrI guNakotidevAsteSAmAmnAye saghada rUpI nAgoM ke vinAza karane meM pravINa, pacAga matra zAstra mahArAjavadhU sAdhu maradeva putrI devasiri tayA idaM me kuzala, tathA pratirUpa agni se mithyAtvarUpI vaMza kA paMcAstikAyasAra graMtha likhApitam / dAhaka thA, jisakA yaza saba dizApo meM vyApta thaa| rAja -kArajA bhaDAra paTTa se alakRta vipula bhAla aura bala se sampanna thaa| 2. dekho, mAmera bhaDAra atha prazasti sa0 / DUMgarasiMha kI paTarAnI kA nAma cadAde thA jo atizaya Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gvAliyara ke tomara rAjavaMza ke samaya jainadharma rUpavatI aura pativratA thii| inake putra nAma kIrtipAla1 DUMgarIsaha tomaravaMza kA ziromaNi thA, maneka rAjAmoM se yA kItisiha thA, jo apane pitA ke samAna hI guNajJa, pUjita aura sammAnita thA aura zatrumo kA mAna mardana balavAna aura rAjanIti meM catura thA2 / DUMgarasiha ne san karane meM dakSa thA3 / zatru jana sake pratApa eva parAkrama se 1438 (vi0 saM0 1465) me narasara ke kile para gherA bhayabhIta rahate the| yuddha sthala meM usake samAna manya koI DAlA thA, jo usa samaya mAlave ke prAdhIna thaa| yadyapi bIra yoddhA nahIM thaa| jaba usakI talavAra zatrukapoloM para DUMgarasiMha ko usa samaya saphalatA na milI, parantu bAda meM paDanI thI taba ve kamalanAla kI taraha khaDita ho jAte the| uma para tomara vaza kA adhikAra ho gayA thaa| rAjA vaha zatrugaraNoM kI kAmaniyo ke mana ko salla dene vAlA thA, 1. kavi radhu ne zrIpAla carita me-'taha kittipAlaNa- bahuta kahana meM kyA usakA yaza dazo dizA meM vyApta thaa4| daNu gari?' vAkya dvArA kIrtipAla nAma kA ullekha garasiMha dvarA jaMna mUti nirmANa kArya kiyA hai, aura kItisiMha nAma bhI diyA hai| jainadharma para usakA kevala anugaga hI na thA kintu sva0 gaurIzakara hIrAcanda jI ojhA ne TADa uma para usakI parama prAsthA bhI thii| usane kile kI rAjasthAna ke 250 pRSTha kI navara vAlI TippaNI meM beDola aura amandara lagane vAlI caTTAno ko apAra kItisiha ke dUsare bhAI pRthvIrAja kA ullekha kiyA maundayaM meM parigata kraayaa| jaMna mUrtiyoM ke nirmANa meM hai, jo man 1452 (vi. sa. 1506) ma jonapura usane mahamro rupayA vyaya kiye the| jaina pratimAno ke ke mulatAna mahamUda zAha zarkI aura dillI ke bAda unkorNa hone kA kAla 33 varSa pAyA jAtA hai| yaha kArya zAha bahalola lodI ke bIca hone vAle sagrAma ma DUgargasaha apane jIvanakAla meM pUga nahI kaga sakA, taba mahamUda zAha ke senApati phatahakhA hAvI ke hAtha se usake priya putra kI timiha ne pUga kgyaa| gvAliyara gar3ha mArA gayA thaa| parantu ra idhU kavi ne DUMgarImaha ka ke cAro mora kalAtmaka jaina muniyo kA nirmANa karAkara dvitIya putra kA koI ullekha nahIM kiyaa| apanI udAra bhAvanA kA paricaya diyA hai| gvAliyara gar3ha 2. hi tomara kula mirirAyahamu, ko yaha bhAvamayI pratimAe mUrtikalAkI mahatvapUrNa vastu hai / guNagaNa-rayaNAyaru laddhasamu / kile kI beDaula aura muka cadrAne zilpiyo kI mAdhanA aNNAya-NAya-NAsaNa pavINa,.. 3 zrI lomana kazikhAmaNintra, arirAya uratthali-diNNi-dAhu / ya prApa bhUpAlagatAvitAniH / samaraMgaNi pattau vijaya-lAhu, zrIgajamAno hatazatra mAna , khaggagi Dahiya je miccha-vasu / zrIr3agaredrAtra ngghiposti| jasa Uriya riya je disatu, ---mamayamAra lipi 10 managaNa bhaMDAra, kArajA NivapaTTAla kiya viulebhAlu / ... ... .. bhaya bala pamANa, atuliya bala khala-palaya-kAlu, mamaraMgaNi aNNa Na tahu mamANu / miriNiva gaNesa NadaNu payaDu / Niruvabha avirala guNa maNi pike u, Na gorakkhaNa vihiNa u vamaDu, mAhaNamamuddu jayasiriNivAmu, mattaga rajja bhara diNNa khadhu / jasa Uyari pariyadahadisAmu / sammANa-dANa tosiya - saba, karavAla NihAeM ari-kavAla, karavAla paTTi vipphuriya jIhu / toDi vi ghalli u Na kamalaNAlu / - X X X dumpiccha miccha raNaragu mallu, taha paTTa mahAevI pasiddha, cadAdegAmA paraNayariddha / ariyaNakAmiNimaNa diNNu sllu| sayalate uramajbhaha pahANu Niya-pada-maNa-poSaNa saavhaannu| -sammattaguNanidhAna prazasti Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhanekAnta aura kaThora chainI se pAhata hotI huI zAnti aura tapasyA nArtha likhavAI thii| kI mahAn bhAvanA se mukharita ho uThI haiM / zilpI ne kalA kavi ra idhU ne gvAliyara nivAsI sAha kamalasiMha ke kI abhivya janA karate hue vizAlatA, vItarAgatA pora lie sammatta guNanidhAna nAmaka grantha kI racanA saM0 saundarya kI apUrva puTa dekara bhUtiyoM ko utkIrNa kiyA hai| 1492 meM bhAdrapAda mAsa kI pUrNimA ke dina samApta kI aura nirmApaka kI nirmala bhAvanAmoM ko sAkAra rUpa dekara thii| isa gratha kI racanA kavi ne tIna mahIne meM kI thI, amara banAne kA prayatna kiyA hai| inase gar3ha ke cAroM ora jaisA ki usake padyo se prakaTa hai :kA vAtAvaraNa apUrva saundarya aura zAnti se mukharita ho caudaha saya vaNava uttarAli, varisai gaya vikkamarApakAli, uThA hai| vakkhayattu ji jaNa-vaya samakvi, bhaddavamAsammi saseya pakkhi / uravAhI dvAra kI 22 jaina mUtiyo me AdinAtha kI puNNami diNa kujavAre samoI, suhayAra suhaNAmeM jaNoiM / mUrti sabase vizAla hai / vaha 57 phuTa kI hai, usake caraNo tihu mAsa raMyati pugNa hUu, sammatta guNAhiNihANu dhUu / ke pAsa 6 phuTa kI caur3AI hai| inameM neminAya kI padmAsana mavat 1492 me pUrva sAhu khemasiha ke putra kamalasiha mUrti 30 phuTa UMcI hai| itanI vizAla mUrti anyatra ne 11 hAtha UMcI prAdinAtha kI eka vizAla sarti kA milanA kaThina hai / ina 22 pratimAnoM meM se chaha para saM0 nirmANa kagayA thA / jisake pratiSThotsava ke lie rAjA 1467 se 1510 ke lekha aMkita haiM / DUgargamaha meM prAjJA mAgI thii| taba rAjA ne svIkRti dete kile ke uttara pazcima ke mUrti samUha me prAdinAtha hA kahA thA ki Apa isa dhArmika kArya ko sampanna kI eka mahatvapUrNa mUrti hai jisa para 1527 kA abhilekha akita hai| uttara pUrva kI mUrtiyoM kI kalA sAdhAraNa hai, 1. mavat 1486 varSe azvaNi vadi 13 somadine aura una para lekha bhI nahI haiN| gopAcala durge rAjA DUMgarasiMhadeva vijayarAjya pravartadakSiNa pUrva kI kalAtmaka vizAla mUrtiyA gvAliyara ke mAne zrI kASThAmadhe mAthurAnvaye prAcArya zrI bhAvasena phUna bAga daravAje se bAhara nikalate hI lagabhaga ardha mIla devAstatpa? zrIsahasrakIti devAstatpa? zrI guNakIti taka utkIrNa kI huI dikhAI detI hai| iname aneka mUniyA devAstatiSyena thI eza kItidevena nijajJAnAvaraNI 20 phuTa se 30 phuTa taka kI UcAI ko lie hue hai| karma kSayArtha idaM sukamAla carita likhApitaM / kAyastha uname prAdinAtha, neminAtha, padmaprabha, candraprabha, kunthanAtha yAna naputra thalU lekhanIya / -jayapura bhaDAra paura mahAvIra Adi kI mUrtiyA hai| jiname se kucha para mavat 1486 varSe prApA Dha vadi 6 guru dine gopAcalapaM0 15.5 se 1530 taka ke abhilekha utkIrNa hai| durge rAjA DUgarasIha rAjya pravartamAne zrI kASThAsaMghe mAthurAnvaye puSkaragaNe prAcArya zrI sahasrakIti devADUMgarasiMha ke rAjya meM graMtha nirmANa aura mUtipratiSThA statpaTTa prAcArya guNakIti devAstacchiSya yaza:kIti rAjA DUMgarasiha ke samaya gvAliyara ke jaina dharmAnu devAstena nijajJAnAvaraNI karma kSayArtha idaM bhaviSyadatta gAyI zrAvakoM ne bhI aneka mUrtiyoM kA nirmANa karAyA patramI kathA likhApita / aura unakA pratiSThA mahotsavAdi kAryabhI sampanna kiyA hai / (nayA. maMdira dharmapurA dillI) itanA hI nahIM kintu aneka graMthoM kI racanA bhI huii| aura 2 jo devAhideva titthaMkaru, pAiNAha titthoya suhaMkaru / aneka prathoM kI pratilipiyAM bhI kI gaI hai / jiname se yahA tahu paDimA duggai-NiNNAsaNi, kucha kA ullekha pAThakoM kI jAnakArI ke lie kiyA jA micchatta-girida-sarAsaNi / nAtA hai| jA puNu bhabvaha suhagai-sAsaNi, saMvat 1486 (san 1426) me bha0 guNakIti ke jA mahiro-soya-duha-NAsaNi / ziSya bha. yaza kIti ne sukamAla carita aura kavi zrIdhara sA eyAraha kara pavihaMgI, kArAviya Niruvama prstugii|| kI saMskRta bhaviSyadatta pacamI kathA kI pratiyA prAtma paTha- -sammata guNa ni0 jaina graMtha praza. sa bhAma 2 pR.86 Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gvAliyara ke tomara rAjavaMza ke samaya janadharma kIjie / mujhase jo pApa mAMgege vahI dU gA / aura tAmbUla jIvana bitA rahI thii| naitika dharAtala ucca koTi kA Adi se usakA sammAna bhI kiyA thaa| isase DUMgarasiMha thA, isI se vahA corI, anyAya, atyAcAra prAdi nahIM kI dhArmika udAratA kA paricaya milatA hai| isakA hote the| prajA me kahIM bhI dInatA dikhAI nahIM detI thii| ullekha kavi raidhU ne sammatta guNanidhAna kI pIThikA me sabhI varga apane-apane vyavasAya meM anurakta rahate the| paura kiyA hai| sabhI ko apane-apane dharmasevana kI svatatratA prApta thii| isake bAda kavi raidha ne neminAtha carita, pAzvanAtha hA rAjya kI bhora se gau saMrakSaNa anivArya thaa| vahAM ke carita aura balabhadra carita (rAmAyaNa) kI racanA kI hai| bAjAro me vividha vastugro kA kraya-vikraya hotA thaa| kyoMki saM0 1496 meM race jAne vAle sukauzala carita me janatA kA vyavahAra niSkapaTa aura sukhada thaa| vahA khala, ukta gratho ke race jAne kA ullekha kiyA hai| duSTa aura pizuna jana dekhane meM nahIM pAte the| logo kA savat 1497 meM paramAtmaprakAza kI saTIka prati vyavahAra sarala aura premamaya thaa| loga prAtma nirIkSaNa likhI gaI, jo isa samaya jayapura ke TholiyoM ke mandira ko adhika pasanda karate the| yahI kAraNa hai ki rAjya me ke zAstrabhaDAra me surakSita hai| kahI bhI prazAnti dRSTigocara nahIM hotI thii| usa samaya savata 1506 me dhanapAla kI bhaviSyadatta pacamI kathA gvAliyara meM mahAjana aura dhanADhaya vyakti nivAsa karate kI prati lipi kI gaI, jo kArajA ke zAstra bhaDAra meM the, jo devazAstra aura guru kI vimaya karate the| zrAvaka maujUda hai| loga prAvazyaka paTkarmo kA dRDhatA se pAlana karate the| savat 1510 meM samayasAra kI pratilipi kI gaI, aura nArIjana zIla vrata kA dRDhatA se pAlana karatI thiiN| jo aba kArajA ke senagaNa bhaDAra me upalabdha hai| samyagdarzana jJAna caritra kA nirantara prayAsa hotA thA, savat 1467 aura savat 1510 me pratiSThApita loga bhava-bhogoM se virakta rahate the, sAmAyika aura svAmUrtiyo ke lekha upalabdha hai1 / dhyAya samaya para hote the, parva ke dino me proSadha (upavAsa) bhI kiyA karate the| isa taraha zrAvaka jana viSaya-kaSAyoM DUMgarasiMha ke rAjya meM gvAliyara ko jItane kA upakrama karate the| dUsaroM ke avaguNoM para isa taraha gopAcala jaina saMskRti kA kendra banA huA kabhI dRSTi nahIM DAlate the| jumA prAdi saptavyasano me rahita thaa| vahA jaina saskRti ke pracAra aura pramAra me bha0 guNa hokara aNuvratAdi dvAdaza vrato kA anuSThAna karate the| kIrti, unake ziSya praziSyo kA pUrNa sahayoga rahA hai| mayAna meM vipita the| loka kalA mamyagdarzana se vibhUpita the / loka kalyANa me pravRtti karate bha0 guNakIrti eka prabhAvazAlI vidvAna bhaTTAraka aura hA grAtma-sAdhanA meM nirata rahate the| ahAra ke samaya pratiSThAcArya the| unhone aneka mUrtiyo kI pratiSThA karAI dvArApekSaNa me mAvadhAna rahate the| dAnAdi dvArA jana thii| gvAliyara ke tomara rAjavaza para bha. guNakIti kA kalyANa karanA prAtma kartavya mAnate the| jinendra pUjA aura mahatvapUrNa prabhAva thaa| unake ziSyoM kA baDA parikara mahotsava rUpa vyavahAra dharma me pravRtti karate hue bhI apane gvAliyara meM vidyamAna thaa| rAjA DUgaramiha ke gajyakAla lakSya bhUta prAtmA ke caitanya guNa para dRSTi rakhate the| aura me gvAliyara caramonnati kI sImA ko pahu~ca cukA thaa| nirantara jina mUtra rUpa ramAyana ke pAna se satuSTa rahate the / vahA kI prajA atyanta khuzAla thI aura santoSa pUrvaka isa prakAra usa samaya ke zrAvako kI dinacaryA se spaSTa hai 1. dekho, janarala eziyATika sosAiTI bhAga 31, ki gvAliyara meM jaina dharma kA pracAra evaM prasAra kisa rUpa pR0 423 / meM ho rahA thaa| gopAcana durge tomaravaze rAjA zrI gaNapati devAsta rAjA DUgaramiha ne saMvat 1451 se sa, 1510 taka putro mahArAjAdhirAja zrIDUMgargasaha rAjye [pratiSThita] 30 varSa taka gvAliyara para zAmana kiyA hai| usake rAjya caurAsI mathurA kI mUlanAyaka mUrti kA lekha / kAla me prajA sukhI aura samRddha rahI hai| Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta rAjA kotisiMha jaunapara vAloM kA sahAyaka bana gayA thaa| san 1478 meM yaha eka vIra parAkramI zAsaka thaa| isane apane pitA darzanazAha dillI ke bAdazAha bahalola lodI se parAjita ke rAjya ko saMrakSita rakhate hue use aura bhI baDhAne kA hokara apanI patnI aura sampatti vagairaha ko chor3a kara yatna kiyA thaa| yaha dayAlu, sahRdaya aura prajAvatsala thaa| bhAgA aura bhAgakara gvAliyara meM rAjA kI tisiMha kI yaha bhI apane pitA ke samAna jainadharma para vizeSa anurAga zaraNa me gayA thaa| taba kIrtisiMha ne dhanAdi se usakI rakhatA thaa| aura usane apane pitA dvArA prArabdha jaina sahAyatA kI thI aura kAlapI taka use sakuzala pahu~cAyA matiyoM kI khadAI ke avaziSTa kArya ko pUrA kiyA thaa| bhI thaa| kItisiha ke samaya ke do lekha sana 168 kavivara ra idhU ne isake rAjyakAla me 'samyaktva kaumudI yA (vi. sa. 1525) aura san 1473 (vi. saM. 1530) ke zrAvakAcAra kI racanA kI thii| usame kavi ne kItimiha mile hai / kIrtisiMha kI mRtyu san 1476 (vi. saM. 1536) ke yaza kA varNana karate hue likhA hai ki-"vaha tomara meM huI thii| ata: isakA rAjyakAla sa. 1510 se 1536 kula rUpI kamalo ko vikasita karane vAlA mUrya thA aura taka mAnA jAtA hai / durvAra zatrunoM ke saMgrAma se pratRpta thaa| bhora apane pitA isake rAjyakAla meM hone vAlA mUrti utkhanana kA ke samAna rAjyabhAra ke dhAraNa karane meM samartha thA / kAryakAla maM0 1522 se sa. 1531 taka kA milatA hai| sAmantoM ne jise bhArI artha samarpita kiyA thA, tathA rmavat 1525 kI pratiSThita kI kaI mUrtiyA hai jina para jisakI yazarUpI latA lokavyApta ho rahI thI aura vaha prakita lekha meM kI tisiha ke rAjya kA ullekha hai / , una me usa samaya kalikAla cakravartI thaa|" me pAThakoM kI jAnakArI ke lie bAbA vAvaDI ke dAhinI rAjA kItisiMha ne apane rAjya ko khUba pallavita evaM ra kA khUba pallAvata evaM mora pArvanAtha kI khaDagAmana mUrti ke caraNabhAga me utkIrNa vistRta kiyA thA aura vaha usa samaya mAlave ke samakakSa / samakakSa lekha nIce diyA jAtA hai| isakI sAiDa me 6 mUrtiyA aura ho gayA thA / aura dillI kA bAdazAha bhI kItisiha kI bhI hai jiname kucha padmAsana aura khaDgAsana hai| unakA kRpA kA abhilApI banA rahanA cAhatA thA, parantu san mugva khaDita kara diyA gayA hai 1465 (vi. sa. 1522) me jonapura ke mahamUda zAha ke putra hurzanazAha ne gvAliyara ko vijita karane ke lie zrImatparamagaMbhIrasyAdvAdomoghalAJchanam / bahuta baDI senA bhejI thI, taba se kItisiMha ne dillI ke jIyAtralokyanAthasya zAsanaM jinazAsanam / / bAdazAha bahalola lodI2 kA pakSa choDa diyA thA aura svasti savat 1525 varSe caitra sudI 15 gurau zrImUla 1. tomara kula kamala viyAsa mittu, saghe sarasvatI gacche balAtkAragaNe zrI kundakundAcAryAmnAye dubAra-vari sagara pratittu / bhaTTAraka zrI prabhAcandradevA tatpaTTa bhaTTAraka zrI padmanandiDUMgara niva rajjagharA mamattha, devA tatpa? bhaTTAraka zrI zubhacandra devA tatpa? bhaTTAraka zrI badiyaNa samappiya bhUri prattha / jinacandra yatIzvarA; tatpa? bha0 sihakIrti RSIzvarAste. caurAya vijja pAlaNa prataMdu, SAmupadezAt zrI gopAcala parvatAye zrI tomarAnvaye mahANimmala jasavalnI bhvnn-kdu| rAjAdhirAja zrI kIrtisiMha vijaya rAjye pratiSThApakaH zrI kali cakkaTTi pAyaDa NihAlu, zrAvaka baMzodbhava golArAIti majaka. zrI zAntirastu tuSTi. siri kitisighu mahivai pahANu // rastu..... 'sadAstu me| -sAvayacariu prazasti 2. bahalola lodI dehalI kA bAdazAha thaa| usakA saMvat 1521 me ukta kotimiha ke rAjyakAla me rAjyakAla san 1451 (tri0 sa0 1508) se lekara gvAliyara ke jasavAla kulabhUSaNa ulhA sAhuka jya0 putra san 1486 (vi. ma.1446) taka 38 varSa pAyA padmasiha ne apanI cacala lakSmI kA sadupayoga karane ke lie jAtA hai| 24 jinAlayoM kA nirmANa karAyA aura eka lAkha grantha Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gvAlipara ke tomara rAjavaMza ke samaya janadharma likhavA kara bheTa kie the| yaha grantha bArAbaMkI ke ke 'mAtma saMbodha kAvya' kI 26 patrAtmaka jIrNa prati milI zAstrabhaMDAra me maujUda hai| hai jo saMvat 1446 kI likhI huI hai| "saMvat 1448 savat 1521 me lipi kI gaI jJAnArNava kI eka prati varSe phAlguNa vadi 1 gurau dine srAvaga laSmaNa kammakSaya jaina siddhAnta bhavana pArA meM upalabdha hai| vinAzArtha likhitaM / " isa prazasti se spaSTa hai ki yaha bha0 gugabhadra ne aneka kathAmo kA nirmANa bhI gvA. radhu kavi kI prAdya racanA hai| isase raidhU kavi kA samaya liyara nivAsI zrAvako kI preraNA se kiyA thaa| isa taraha saM. 1448 se 1525 taka kA upalabdha hotA hai jisame kIrtisiMha ke rAjya meM aneka sAMskRtika kArya nirmANa kiye racanAkAla sabhavataH 1515 aura usake kucha bAda taka rahA gaye haiM, kItisiMha ne sa. 1510 se 1536 taka rAjya kiyaa| hai| aura pratiSThAkArya sa. 1467 se 1525 taka jAna kIrti siMha ke bAda rAjyasattA kalyANamala (mallasiMha) par3atA hai| isase yaha tathya nikalatA hai ki raidhU kavi dIrgha ke hAtha meM AI thI, isake rAjyakAla ke sAMskRtika koI jIvI the| isase ve zatavarSa jIvI rahe jAna par3ate haiM / ullekha nahIM mile / sirpha 1552 kA eka mUrtilakha upa mAnasiMha labdha hai| kalyANamala kA putra mAnasiMha apane pitA ke bAda balahahacariu me mirpha harivazapugaNa (nemijina gvAliyara kI gaddI para baiThA thaa| yaha rAjA pratApI saMgIta cariu) ke race jAne kA ullekha hai| isase spaSTa hai ki priya aura kalA priya thaa| aura jisa kisI prakAra se valahadda cariu ke bAda harivaMza purANa kI racanA huI hai| apane pUrvajoM dvArA saMrakSita evaM saMvaddhita rAjya ko svatatra harivaMza purANa meM triSapThizalAkAcarita (mahApurANa) rakhane meM samartha ho sakA thaa| isake rAjya samaya dillI meghezvara carita, yazodhara carita, vRttasAra aura jIvadhara ke bAdazAha bahalola lodI ne gvAliyara para bhAkramaNa caritra ina chaha grantho kA ullekha hai| isase ye chaha grantha karanA prArambha kara diyaa| taba mAnasiMha ne kUTanIti se bhI sa 1466 me pUrva race gaye hai| kabhI dhana dekara usa saMkaTa se pIchA chuddaayaa| vaha lola mammaijinacariu prazasti me meghazvara carita, ' lodI kI mRtyU san 1486 meM ho gii| usake bAda triSaSTi mahApagaNa, siddhacakravidhi, balahaddacariu, sudarzana sikandara lodI gaddI para baiThA / isakI gvAliyara para dRSTi carita aura dhanyakumAra carita nAmaka gratho kA samullekha hai| / thI hI, parantu usane ima baliSTha rAjA kI mora pahale prata kahanA cAhie ki ye gratha bhI raidhu ne sa. 1466 se maMtrI kA hAtha bddhaayaa| aura rAjA ko ghoDA tathA pUrva kimI mamapa ce hai| sa bhavata. ye sabhI gratha sa. 1462 pozAka bhejii| mAnasiha ne bhI eka.hajAra ghur3asavAroM ke se 1466 ke madhyavartI kAla me race gaye hai| inase kavi mAtha apane bhatIje ko bheMTa lekara sultAna se milane ke vara raidha kI kavitA karane kI zakti kA aMdAja lagAyA lie vayAnA bhejaa| imase mAnasiha kucha samaya taka . jA sakatA hai| niSkaTaka rAjya kara skaa| san 1505 me tomaro ke __mujhe abhI hAla meM jayapura ke mAmera bhaMDAra me rahadhU rAjadUta nihAla se kuddha hokara sikandara lodI ne gvAliyara 1. vijjula caMcalu lacchIsahAu, para prAkramaNa kiyA, kintu mAnasiMha ne dhana dekara aura pAloiviu jiNadhammabhAu / apane putra vikramAditya ko bhejakara sulaha kara lii| san jiNa gaMthu lihAvau lakkhu eku, 1505 me sikandara ne gvAliyara para prAkramaNa kiyA, aura sAvaya lakkhA hArIti rikkhu / 1. eka sovanako lakA jisi, to varu rAu sabala vrviir| muriNa bhojaNa bhuMjAviya sahAsu, bhayabala prAyu ju sAhasa dhIraM, mAnasiha jaga jAniye / cauvIsa jiNAlau kiu subhAsu / tAke rAja sukhI saba loga, rAja samAna karahiM dinbhog| -jaina grantha prazasti saM0 pR0 144 janadharma bahuvidhi caleM, zrAvagadina na kara paT karma / 2. jaina lekhasaMgraha pUrNacanda nAhara bhAga 2 -nemIzvara gIta Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta isa bAra bhI mAnasiMha ne dhana dekara tathA putra ko bhejakara san 1512 (vi. sa. 1566)2 meM rAjA mAnasiha salaha kara lii| sana 1505 meM sikandara ne gvAliyara para ke rAjya meM gopAcala meM zrAvaka sirImala ke patra catarUne panaH prAkramaNa kiyaa| abakI bAra gvAliyara kI senA nemIzvara gIta kI racanA 44 padyoM meM kI hai| yaha grantha ne usake dAMta khaTTe kara diye / usakI rasada kATa dI gaI, Amera bhaDAra meM surakSita hai| jisameM jainiyoM ke 22veM aura vaha bar3I durAvasthA ke sAtha bhaagaa| pazcAt san tIrthakara neminAtha kA jIvana paricaya prakita hai| 1517 taka mAnasiMha ko caina milaa| parantu isa bAra tomaravaMza kA antasikandara pUrNa taiyArI ke sAtha gvAliyara para hamalA sikandara ke bAda ibrAhIma lodI dillI kI gaddI para karanA cAhatA thA kintu sikandara mara gyaa| baitthaa| rAjya sabhAlate hI usakI mahatvakAMkSA gvAliyara mAnasiMha kA kalAprema lene ko huii| use apane prapitA vahalola lodI aura pitA mAnasiMha ne mRganayanA gujarI ke lie gUjarI mahala sikandara lodI ke prasaphala hone kI bAta yAda thI hii| bnvaayaa| aura 'mAna kutUhala' nAma ke saMgIta grantha ko ata: usane sampUrNa zakti tayyArI meM lgaaii| usane racanA kii| gvAliyara kA mAnamandira (citramahala) hindU gvAliyara ke kile para gherA DAla diyA, usI samaya mAnasthApatya kalA kA prabhuta namUnA hai| isakA nirmANa siha kI mRtyu ho gii| mAnasiMha ke bAda tomara lodiyoM vizuddha bhAratIya zailI meM huA hai| jisane mugala sthApatya ke prAdhIna ho ge| aura mAnasiha kA beTA vikramAditya kalA ko prabhAvita kiyA hai / isa mahala ko anupama citro apane pUrvajo kI svAtatrya bhAvanA ko nibhA na skaa| se alaMkRta kiyA hai| unakA raga AkarSaka caTakIlA hai| upasaMhAramAnamandira ke prAgano aura jharokhoM me atyanta sundara isa taraha gvAliyara ke tomara vaza meM jaina dharma kA Thosa khudAI kA kAma hai| prAgana ke khabhoM, bhIto, toDo aura sAMskRtika kArya huaA hai, usakA yahAM kucha nirdeza kiyA gayA gokhoM meM sundara puSpoM, mayUro tathA siMha, makara Adi hai| merA vicAra hai ki gvAliyara rAjya meM jitane jaina utkIrNa kiye gaye haiN| bAbara ne bhI isa mahala kI kArI zilAlekha, mUtilekha hai, yadi unakA saMkalana kara sakA to garI kI prazaMsA kI hai| tatkAlIna vidvAna bhaTTArako, rAjAoM aura dhAvakoM kA mAnasiha ke rAjya samaya me kyA kucha sAskRtika prAmANika itivRtta bhI likhA jA skegaa| kArya hue hai| isa sambandha meM yadyapi vizeSa anusaMdhAna nahIM ho pAyA hai to bhI eka do ullekha nIce die jAte gvAliyara me purAtanakAla se jaina saskRti ke pAlaka bidvAna muni, bhaTTAraka aura zreSTi jana apanI zakti bhara jaina dharma ko samunnata karane ke prayatna me lage rahe hai / yahI san 1501 (vi0 sa0 1558) me caitra sudI 10 somavAra ke dina gopAcala durga me rAjA mAnasiMha ke kAraNa hai ki vahAM jainiyoM ke purAtattva kI vipulatA hai| rAjya meM kASThAsagha nadigaccha vidyAgaNa ke bhaTTAraka soma maghe nadigacche vidyAgaNe bha. zrI somakItidevAstakIrti aura bha0 vijayasena ke ziya brahmakAlA ne pramara paTTe bha0 zrI vijayasena devAstat ziSya brahmakAlA kIrti ke SaTkarmopadeza kI prati apane paThanArtha likhAI da SaTkarmopadezazAstraM likhApyaM prAtmapaThanArtha / thI / -prazasti sa0 Amera pR0 173 1. atha napati vikramAditya savat 1558 varSe caitra sudI 2. savatu paMdraha se do gane, gunahuttari tAUpara bhane / 10 somavAsare prazlekhA nakSatre gopAcalagar3ha durge mahA- bhAdI vadi paMcamIvAra, soma naSitu revatI sAra / rAjAdhirAja zrI mAnasiha rAjye pravartamAne zrI kATA -ne mIzvara gIta Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI aMtarikSa pArzvanAtha paulI maMdira, zirapura nemacanda dhannUsA jaina zirapura jilA akolA me zrI pratarikSa pArzvanAtha prabhu mAdi kI di0 jaina pratimAeM sthApita hai, to bhI isa nAma ke do digambara jaina maMdira haiN| jahA prAja devAdhideva hI zrI pratarikSa pAzvaM prabhu kI mUrti ke lie yaha maMdira 1008 zrI aMtarikSa pArzvanAtha kI pratimA virAjamAna hai badhAyA gayA thA isalie isa madira ko prAja bhI zrI paM. aura jisake dono maMjila para aneka digambara jaina mUrti pArzva paulI maMdira aisA hI kahate haiN| pAdukA, gurugAdI prAdi virAjamAna hai| isakA vivecana yA yoM kahie ki yaha isa madira kA vizeSa nAma' hama Age krege| Aja jisa madira kI jAnakArI hama hai, zAstro me jise 'nAma nikSepa' kahate hai| kyoMki isa vAcaka ko denA cAhate hai vaha hai dUsarA mdir| jo gAva maMdira para jo zilAlekha I. sa. 1406 kA satkIrNa hai ke pazcima me aura hemADapaMthI hai| yaha madira elicapura usame 'aMtarikSa zrI pArzvanAtha' yaha nAma hai| aura isI ke dhopAla Ila rAjA ne banavAyA hai| yaha madira bagIce me lie isa maMdira ko zrI pratarikSa pArzvanAtha paulI madira hai aura yahA ke hI pugane kuvAM ke jala se zrIpAla-Ila kahate hai| gajA kA kuSTa roga gayA thaa| Aja bhI zraddhApUrvaka isI pAnI kA upayoga karane se aneko logo ke kuSTa, isa lekha ke Upara ke eka zilA para 'zrImannemicandrAcarmaroga, naSTa ho rahe hai aura udara vyAdhi bhI calI jAtI cArya pratiSThita digaMbara jaina madira' aisA lekha milatA hai| hai aimA anubhava prAtA hai| dIrgha kAla bhagavAna kI isase itanA to spaSTa hai ki yaha madira prAja taka pratipratimA isI kapa me rahI hai to usake sasarga se usa jala SThita hai, aisA jo zvetAmbara kahate hai vaha prasatya hai aura hogaye hoge to prAzcarya nhii| zrI nemicadrAcArya nAma ke di0 muni ke tatvAvadhAna meM isa maMdira kI pratiSThA huI hai| bar3I bhakti aura zraddhA ke bAda rAjA Ila ko yaha pratimA milI thii| ata ve isa pratimA ko elicapura maMdira kI racanA zailI aura zilpa-yadyapi isa le jAnA cAhate the| lekina vaha yahAM hI-jahA bastI / ra madira kA kAma devagirI ke hemAdvipata ke karIbana eka madira banA hai-sthira ho gaI / isalie bIca me zataka pahale prArambha hupA thA, to bhI bAda me hI pUrA hI isakI sthApanA karane ke bajAya jahA~ isako prApta karane kA prayatna kiyA gayA isalie isa madira ko kiyA vahA hI isake lie bhavya maMdira banA kara usame hemADapathI hI kahate hai| arthAt yaha madira mUla meM pUrA isa pratimA ko sthApana karanA isa hetu se Ila rAjA ne pApANa kA hI hai aura pASANa ko miTTI yA canA sena yaha maMdira nirmANa kiyaa| lekina mUti yahA se na haTane jor3ate hue lohe ke kAMca se jor3A gayA hai| ke kAraNa isa maMdira meM prabhu kI mUrti kI sthApanA na hA madira ke sAmane eka mahAdvAra banAyA gayA hai isase skii| yadyapi isa maMdira meM bAda meM anya aneka pAtra prasTiA ke dau-gi 1. zve. loga kahate haiM ki "rAjA ko isa maMdira nirmANa aimA lagatA hai, lekina vaha pUrI na ho sakI, pora yaha karane ke bAda garva ho gayA thA, isalie pratimA ne pravezadvAra prAja dhUpa tathA pAnI ke mAra se jIrNa ho gayA isa maMdira meM praveza nahIM kiyA" yaha bAta ekadama hai| isakI marammata pradAjA 200 sAla pahale ho gaI thI magara abhI isakI pazcima bAjU gira gaI hai| isake pUrva Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta ke daravAje para eka papAsanI di0 jana mUrti utkIrNa hai| para natya pathaka tathA vAdya pathaka aneka vAdyoM se alaMkRta hai mUla maMdira kI racanA do bhAgoM me baTa sakatI hai| daravAje para bhI aneka vAdyapaTu batAye gaye haiN| isa sabhAgarbhAgAra aura sabhAmaDapa / garbhAgAra-bAhara se pacakoNA- maMDapa kI dIvAla meM 12 tathA garbhAgAra ke pAsa ke do aise kRti hokara pratyeka bAjU meM jo devalI rakhI hai uname eka- kula 14 stabha hai| isa bIca eka aura cAra staMbha vAlA eka kSetrapAla kI sthApanA kI gaI hai| sabhAmaDapa caurasa sabhAmaMDapa hai| isake pazcima-dakSiNa ke staMbha para eka 6 hai, isake pUrva, pazcima aura dakSiNa me 3 daravAje hai| iMcI khar3I nagna pratimA hai| isa bIca ke sabhAmaDapa meM ina tInoM dvAra ke sAmane svataMtra tIna choTe sabhAmaDapa jamIna para pASANa kI kamalAkAra racanA kI hai| banAye gaye the, lekina sAmane ke darzanIya bhAga kA sabhAmaDapa jaba garbhAgAra meM praveza karate hai to vaha andara se naSTa hA hai| usake avazeSa prabhI vahA par3e hue hai / eka caurasa aura ekadama 'lena dekha kara aAzcarya hotA hai / andara baDA bhanna dharmacakra bhI usa prasiddha kuvA ke pAsa rakhA koI zilpa yA nakzIkA kAma nahIM hai / sIdhe hAtha ke kone gayA hai| me eka akhaDa pApAgAkA mAnamtabha hai / usa para sAmane kA madira pUrvAbhimukha hai| madira meM praveza karane ke pahale ullekha karane vAlA zilAlekha hai| andara vedI para tathA Upara ullekhita zilAlekho para najara jAtI hai| tathA bAhara bhI sagamaramara kI aneka di0 jaina mUrtiyA hai tathA usake Upara prAja 'zrI pratarikSa pAzvanAtha digambara jaina pApANa kI eka paca parameSThI kI pratimA vahA hai jo ati paulI madira' aisA borDa bhI lagA huA hai| isa para se prAcIna hai| zvetAmbara yAtrI bhI yaha kahate hai ki yaha madira diga- isa madirakI mUrtiyA, yatra, zilAlekha tathA ghaNTA prAdi mbaroM kA hI hai| tathA anapar3ha prAdamI bhI isa maMdira ke upakaraNa mabadhI do lekha anekAnta ke pichale aMko meM kramaza zilpa ko dekhakara kahate hai ki yaha madira digambara jaino prasiddha hae hI hai| adAjA 10-15 sAla pahale isa madira kA hI hai| kyoMki isa madira ke jo 3 dvAra hai una para ke prasiddha kUpa kA gAra nikAlate samaya eka do phuTa ko prAja bAja 2 yakSendra tathA kama se kama eka phuTa U~cI aisI padmAsanI pASANa kI pratimA milI thI, usakA sira dhar3a se do-do khar3agAsana pratimAjI utkIrNa hai, aura Upara ekeka alaga thA, lekina zilpakAra ne pUrI vItarAgatA usame bhara papAsana mati hai| isI taraha garSAgAra ke dvAra para bhI dI thii| yaha prAcIna pratimA isa madira me sthApana kI eka padmAsana mUrti hai| hogI magara paracakra ke prAkamaga me isakA vidhvasa kiyA tathA garbhAgAra ke pAsa sIdhe hAtha ke kone meM stabha gayA hogaa| isalie use jala samAdhi dI gaI hai| para eka 6 iMca kI khaDI nagna pratimA utkIrNa hai| racanAkAla aura krama-isa maMdira ko dekhane ke bAda isalie garbhAgAra meM jAkara prabhujI ke darzana karane ke aisA lagatA hai ki isa madira kA kAma cAra bAra prA hai pahale mana mabhAmaMDapa ke stambho para ke zilpa dekhane meM daga aura vaha bhI anta me adhUrA hI rahA hai| mahAdvAra kA hotA hai| vaha jaisA thoDA pIche haTatA hai vaise hI usako akelA rahanA yA parikara nahI honA yaha to usakI pazcimottara bAja ke stambha para pUrvAbhimukha khaDI 6 ica UcI apUrNatA hI dikhatI hai| magara mUla madira me pApANa kA hAtha me pIchI kamaNDalu lie hue pratimA dikhAI detI hai| isa kAma do daphe huA hai, bAda me canA aura ITa kA kAma bhI para se jAna paDatA hai ki isa madira ke nirmANa meM kisI do daphe hokara Upara zikhara ko sirpha cAla chor3I hai, di. jaina muni kA sahayoga jarUra rahA hogaa| zikhara kI apUrNatA pUre bAdhakAma kI apUrNatA hI batAtI usI stambha para prabhujI ke janmAbhiSeka samaya prabhu ke hai| mAtA-pitA ko jo kRtrima nidrA pAtI hai usakA dRzya pASANa kA kAma do daphe hamA thA, yaha kahane ke do bahuta hI uThAvadAra hai| bAjU me una mAtA pitA kI sevA hetu hai / (1) madira para jo darzanIya bhAga ke daravAje para karane vAle devagaNa hai| usI pora usake sAmane ke staMbha lekha khudA hai usame I0sa01406 tathA jayasiMha rAjA Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI aMtarikSa pArzvanAtha paulI maMdira, zirapura kA ullekha milatA hai| agara yaha maMdira damavIM sadI ke to bhI usa maMdira ke Upara zikhara nahIM hai| Ila rAjA ne hI baMdhAyA hai to usa para 14vI yA 15vI aisA lagatA hai ki baratIke madira kI paca parameSThI kI sadI aura jayasiMha cAlukya (antima I0 sa0 1304) pASANa kI bar3I pratimA auraMgajeba ke jisa saradAra ne kA ullekha kaisA? yaha lekha par3hane vAle kucha pAzcAtya khaDita kI usI saradAra ne isa maMdira kA darzanIya bhAga ko vidvAna kahate haiM ki-'isa lekha kI khudAI ke kama se kama naSTa kara madirake vidhvaMsa kI ceSTA kI hogI / bAda meM zrI sau sAla pahale yaha maMdira bAdhA gayA hogaa| jinasena jI bhaTTAraka mahArAja ne yahA~ prapanA lambA jIvana sAnomA khaTAyA hogAmA (I0 sa0 ...... taka) bitAyA aura isa maMdira kI cUnA mAkapA aura ITo se durustI kii| isako bhI madhUrA jAna kara karane kA prayatna usa samaya hunA hogA aura vaisA unlekha bhaTTAraka zrI padmanandi ke upadeza se I0 sa0 1820 ke yA 'jIrNoddhAraka' aisA jayasiha kA nAma hogA to ucita daramyAna mahAdvAra kI marammata kI gayI, isa madira ke hI hogaa| tathA madira ke andara garbhAgAra ke pAsa sabhA- Upara phira ITa aura cUnA se chata kI gayI aura zikhara maDapa kA kAma dekhane se aisA lagatA hai ki garbhAgAra kA banAnA prArambha kiyA / madira me jahA-jahA gola kAma pahale hI kiyA gayA hogA bAda meM sabhAmaMDapa juDAyA gummaTa kI racanA kI hai vahA-vahAM agara zikhara bAMdhA jAtA gayA hogaa| isakA kAraNa bhI spaSTa hai ki bhagavAna kI to yaha madira chaha zikhara vAlA hotA, aura abhI bhI pAMca mUrti bAhara dhUpa me thii| ata. jaDa se jamIna taka kA aura zikhara vAlA bana sakatA hai| to bhI usa samaya bhI vahA madira kA sampUrNa talakAma to ekadama cAlU kiyA gayA eka bhI zikhara pUrNa na ho skaa| Aja bhI vahI hAlata hogA magara mUrti ko jaldI se jaldI andara virAjamAna kAyama hai| karane kI dRSTi se pahale garbhAgAra kA kAma kara liyA hai samAdhi :- isa madira ke sAmane 4 digabara jainoM kI aura bAda me sabhAmaDapa jur3AyA hai| isa samaya bhagavAna kI samAdhiyA hai-(1) bhaTTArakajI zrI jinasena urpha kubaDe mUrti ko yahA lAne kA prayatna kiyA gayA, lekina vaha svAmI (2) bhaTTAraka zrI zAMtisena mahArAja (3) paM0 apane hI sthAna para sthira rahane se bastI meM umI sthAna jItamalajI (4) 50 govida baapujii| para eka nayA madira bAdhA gyaa| ima madira bAvata sAhityika ullekha tathA lokamataisa taraha gAMva me dUsarA madira banane se ima maMdira ke isa bAbata sabase prAcIna ullekha 'guru natI' meM milatA tarapha svabhAvata: durlakSa ho gayA aura I0 sa0 1020 ke hai| usameM likhA haidaramyAna zAha abdula rahamAna gAjI ke sAtha Ila rAjA kA "vivAdi bhUtavAda hi tyaktvA zrI jilayam / yuddha ho gyaa| bAda meM kucha dina ke bhItara hI rAjA kA nutanaM viracayyAsau dakSiNApathagAvabhata // " paca pige dvArA khUna ho gyaa| isase isa kSetra ko milA zrI maladhAri padmaprabhadeva prAcArya jaba zrIpura bulAye huprA rAjAzraya banda huprA / zAyada cAlukya rAjA jayasiha gaye, taba unhoMne isa madira mambandhI vAda ko jAnakara mUrti (dvitIya vA tRtIya) inhone isa madira ko pUrA karane ke jahA rukI thI vahA hI nayA madira bghaayaa| usa samaya lie madada dI hogii| isIlie unakA nAma usa madira ke dUsaga madira nirmANa hone se pahalA yaha madira adhUrA raha zilAlekho meM milatA hai| gayA ho to prAzcayaM nhiiN| yadyapi usa samaya bhI yaha madira zikhara banda na ho (2) bhaTTAraka zrI mahIcadra jI (sa. 1674) zrI sakA to bhI usakA kAma bahuta kucha ho gayA thaa| yA yo a. pA0 vinatI me likhate hai-"rAjA ko pratimA kA kahie ki usa samaya zikhara virahita bhI jinamadira banate sAkSAtkAra hone se rAjA ne prathama madira kA kAma zuru the| jintUra (ji. parabhaNI) ke pAsa me nemagirI karake kiyaa| bAda meM mUrti ko kara prApta use elicapura le eka atizaya kSetra hai, vahAM bar3e vizAla tIna jinabiMba hai janA cAhA / lekina vaha vahA hI sthira hone se rAjA ke hA / Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 bhanekAnta madira taka bhI na jA sakI / jyotiSI logoM se rAjAko yaha pahale kA to nizcita hai|" hAla mAlUma paDA ki yaha mUrti rAjA ke maMdira me na praveza (4) zrI rAyaba. hIrAlAla jI-Diskripsana praoNpha karegI to rAjA vaisA hI elicapura gyaa| (dekho zloka...) lisTa praoNpha iMskripsana ina sI. pI. eMDa verAra 1616 kI ___isa para se yaha to spaSTa hai ki rAjA ke madira me kitAba me saphA 134 me likhate hai-"yaha aMtarikSa pArzvamUrti ne praveza nahI kiyA isalie rAjA ke elicapura cale nAtha madira digabara jaino kA hai| usa para ke zilAlekha jAne para zrAvakoM ne hI bastI meM madira bdhaayaa| Azcarya yaha meM 'atarikSa pAzvanAtha kA aura madira bAMdhanevAle 'jagahai ki isameM yA anya digambara sAhitya me do madira aura miha' (jaryAsaha) kA ullekha pAtA hai|" guru kA koI ullekha nahI hai| zvetAbaroM ke bhI kisI isI taraha isa madira ko digaMbara jaino kA pramANita sAhitya meM1 isa mUrti ke lie do madira yA kisI guru kA karane vAle nIce ke cAra pratha hai / ullekha nahI hai| isIlie Ila rAjA ne mUrti kI sthApanA (5) gavarnameMTa Apha bAmbe janarala DipArTameMTa prAciyAkahAM kI thI-isa bAbata zakA kisI ko prAtI hai| koI lojikala progresa riporTa Apha di prAciyAlojikala sarve kahate hai ki rAjA ne isI paulI madira meM usa mUrti kI prApha vesTarna iMDiyA phAra di iyara eDiga 30 jUna 1602 / sthApanA kI thI aura vaha mugalo ke prAkramaNa ke samaya gAva (6) akolA Di0 gajeTiyara volUma na0 1 meM lAkara pratiSThita kI hogii| isa prakAra mAnane se kisI (7) meTrala provinsesa eMDa verAra DisTrikTa gajeTiyara guru ko bhI bulAne kI AvazyakatA nahIM pdd'tii| akolA DisTrikTa volUma 8 DisTrikTiva bAya-sI. brAUna koI kahate hai rAjA ke madira me mUrti ne praveza nahI pAya-sI. yas. eDa e. I. nilena Aya sI. yas. janarala kiyA isalie bastI meM dUsarA madira baghAyA gyaa| aura eDoTara eDa supariTe DeTa Apha gajeTiyarsa / tathA jaise pUjA-pratiSThA mahotsava prasaga meM caturvidha saMgha ko (8) iporiyala gajeTiyarsa grApha iMDiyA vAlUma 23 / mAmaMtrita karane kI pahale se prathA to hai hI, usame isa sAtizaya mUrti kI sthApanA kisI tyAgI ke hAtha se karane (8) zrI gaThI jaja (vAzIma)--isa paulI madira kI bhAvanA honA svAbhAvika hai| savAla yahI hai ki ke kheta ke keza ke janmeTa meM likhate hai-"yaha Upara kI ke khana ke keza / jisa hetu se guru mahArAja ko bulAyA gayA vaha hetu saphala cAro kitAbe spaSTa karatI hai ki paulI madira ati prAcIna nahI huA aura dUsarA madira bAdhanA hI pdd'aa| sAtha me ve hai, tathA digabara jaino kA hai| dI ipIriyala gajeTiyara the isalie unake tatvAvadhAna meM pratiSThA haI hogI, anyathA isake bhI Age jAkara batAtA hai ki zirapura kA aMtarikSa vaha kisI ke hAtha se to ho hI jaatii| isa prakAra usa pArzvanAtha bastI madira bhI digabara jaino kA hai|" prasaMga ko khAsa mahattva na dekara kisI ne yadi vaha ghaTanA (10) zrI yAdava mAdhava kAle-'va-hADacA itihAsa' nahI batAI to usakA matalaba vaha ghaTanA hI nahIM ghaTI, pRSTha 70 para likhate haiM-"ilicapura ko ilAvataM kahate aisA nahIM hotaa| hai| yahAM Ila nareza rAjya karatA thaa| vaha jainadharmI hokara (3) mi0 kojhina sAheba "progresa riporTa 1602 mahAna parAkramI thaa| isakA prabhala elorA taka thaa| isane pRSTha 3 para likhate hai-"zrI aMtarikSa pAzrvanAtha madira NAha dulhA rahimAna gAjI kA pa"bhava kiyaa| (tathA pR0 digabara janoM kA hai| usa para saskRta me eka zilAlekha 304 para) jainadharmI imAratI-eka daphe bahADa para I0 sa0 1406 kA hai| lekina vaha maMdira isase sau sAla jaina rAjA kA prabhala thaa| usase vahADa meM jainadharmI maMdira vivijaya jI kI jo racanA batAyI jAtIvara bhI bahuta haiN| uname sAtapuDA meM muktAgirI ke dhabadhabA ke kRtrima hai| vaha zAyada Upara nidiSTa gAvinatIko pAsa kA maMdira tathA zirapura kA jaina maMdira prasiddha hai| nakala hai| usameM jo kAla batAyA hai vaha ekadama (11) mi. phargyusana sAheba-hisTrI mApha iMDiyana galata hai aura kucha ghaTanA bhI kapolakalpita hai| IsTarna ciTekcara isa kitAba meM likhate hai-"elica Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI aMtarikSa pArzvanAtha paulI maMdira, zirapura pura ke rADU (Ila) rAjA ne yaha atarikSa pArzvanAtha kA 'hama mainejara hai' yAne saMsthAna kI pUrI sTeTa ke akele hI maMdira bdhaayaa| vaha digabara jainoM kA hai|" prAdi / sarvAdhikArI ho gaye aise manorAjya meM ve pIche kaba, kaisA (12) zrI aM0 pA0 sasthAna ke 1610 ke kesa meM kyoM bake isakA vismaraNa hokara ve praba khada hI usa maMdira parA 20 ke meM jaba di. jainoM kI tarapha se kahA gayA kI tArIpha kara rahe haiN| thA zirapura kA prAcIna hemADapaMthI madira zrI devAdhideva zvetAbaro ne 'zrI pratarikSa pArzvanAtha' isa nAma se gujapratarikSa pArzvanAtha kI mUrti ko virAjamAna karane ke lie rAtI, hindI, marAThI pora saMskRta bhASA me eka kitAba digaMbara jaina Ila rAjA ne baMdhAyA thaa| aura usa para kA prasiddha kI hai| usameM ve likhate hai-"vahAM (zirapura me) zilpa bhI digaMbara paMtha kA hI posaka hai" prAdi / taba isa eka kalApUrNa aura vizAla sundara jinamadira hai| paura vidhAna ko ThukarAte hue zvetAbara kahate the-"ki isa kalama usake pAsa hI eka baDa kA bar3A vRkSa hai| zirapura ke meM kiyA gayA vidhAna vAdI ko maMjUra nhii| yaha loga kahate hai, ki isa hI peDa ke nIce pratimA pracala mUrti virAjamAna karane ke lie digabara dhanika ne yaha aura adhara haI thii| aura isI pratimA ke lie hI rAjA hemADapaMthI madira badhAyA nhii| jisa zvetAbarI rAjA ko ne yaha madira badhAyA hai| lekina rAjA ke abhimAna se yaha mUrti milI aura jisane vaha zirapura taka lAI vahI bhagavAna ne isa madira meM praveza nahIM kiyaa| isalie aba rAjA ne mUrti ke lie eka madira bdhaayaa| aura usame vaha maMdira khAlI hai| yaha bAta anya dRSTi se dekhate hue yaha mUrti le jAne kA prayatna kiyaa| lekina vaha siddhi ko bhI barAbara dIkhatI hai| aneka yUropiyana adhikAriyoM ne gayA nhii| usa rAjA ne baghA humA madira hAla meM pahale bahADa (vidarbha) meM pravAsa karake bahADa ke zilpa sthApatya jaisA kAyama nhii| usa madira kA bahuta sA bhAga aneka para likhA hai| unhoMne kahADa ke sundaratama aura prAcInatama kAraNoM se naSTa hayA hai| aura usame kAlAMtara se aura zilpa sthApatya me zirapura gAva ke bAhara hone vAle apane kAlagatI se bahuta pheraphAra hue hai| isase 'zirapura gAva ke jaina madira kA bhI varNana kiyA hai| bahADa ke mahAna pazcima bAja meM hAla jo maMdira hai vaha hI prAcIna maMdira itihAsajJa yAdava mAdhava kAle inhoMne vahADa cA itihAsa' hai| aba jisa sthiti me hai usa hI sthiti me jaba bAdhA nAmakI pastaka me ima madira kA pArTa pepara para sundara phoTo gayA taba thA' aisA vAdI (zve0) mAnya nahIM krtaa| chapA ke mundara macamuca isakI mundaratA aura mahattA prakA(dekho tA. 20-12-1911 kA javAba) zita kI hai| sAtha hI zilpazAstroM ke aitihAsika Topa -zvetAMbaroM ne yaha javAba hetupurassara diyA abhyAsa se bhI yaha spaSTa hai ki zirapura kA yaha madira thaa| isa maMdira kA rUpa anizcita rakha kara jisa mUti karIbana eka hajAra mAla purAnA hai|" ke lie yaha madira banAyA usakA bhI svarUpa anizcita ina dono utAro se pAThaka samajha gaye hoge ki Upara sA kara diyaa| aisA nahIM karate to isa madira ke spaSTa kA ullekha zvetAbaro kA spavacanavAdhita hI hai| yUro. svarUpa se, jaisA yaha madira digaMbarI siddha hotA hai vaisA hI piyana aura bhAratIya lekhako ke vicAra imI lekha me die Tisa mUrti ke lie yaha maMdira banAyA gayA vaha mUrti bhI digabara pAmnAya ko spaSTa siddha hotii| yaha mAnyatA 1. asala me to zirapura ke vRddha loga isa bAta kA upazvetAmbaro ko aniSTa thI, isalie unhone Upara jamA hAsa karate hue kahate hai ki yaha vRkSa hamAre sAmane javAba diyA aura vaha mUna mUrti zvetAMbara sampradAya kI hai lagAyA gayA hai aura isake pahale na vahA koI vRkSa aisA koThaM ko jhUThA bhAsa kara diyaa| usase unako sirpha thA aura na vahA mUrti aDa gayI thii| mUrti paura maMdira kA kevala mainejameTa karane kA adhikAra 2. isa madira me pahale jamAne se / neka di. jaina mUrti diyA gyaa| sAtha me digaMbaro kA bhI samAna rUpa se pUjana pratiSThina haiN| magara vahA eka bhI zvetAMbara mUti na aura mainejameMTa kA adhikAra kAyama rakhA gyaa| lekina hone se unakI dRSTi se yaha maMdira rikta hI hai| Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta haiM tathA yAdava mAdhava kAle kA utArA bhI dekhA hai / kAle (14) mahArASTrAtIla jilhe-akolA jilA isa jI ke aura bhI vicAra grAge ke lekha meM die jaaege| ye kitAba me bhI Upara jaisA ullekha milatA hai| saba itihAsajJa aura zilpajJa paulI maMdira ko digaMbaroM kA TIpa :-zirapura me pAMca sAla pahale eka vizAla hI siddha karate haiM / to bhI 'mere murge kI eka hI TAMga' aimA zvetAbara mandira kI pratiSThA huI hai| usakA nAma vighnakarane vAle vighnasaMtoSI loga prAja bhI kahate hai ki- hara pArzvanAtha hai| "(i) yaha madira zvetAbara kA hI hai| (ii) isa maMdira me (15) 'mandiramAla muknAgirI' isa kitAba kA ajaina eka bhI digabarI mUrti nahIM hai| (iii) isa maMdira para lekhaka di. jaina siddha kSetra muktAgirI kA itihAsa batA mainejameMTa zvetAMbaroM kA hI hai|" kara pRSTha para likhatA hai-(anuvAda) "sAtapuDe ke eka zvetAMbara sAdhu to yahA taka likhate haiM ki pAyathe me elicapara isa rAjadhAnI meM rAjya karane vAle digabaro ne jabadastI se isa maMdira me hAlahI kucha digaMbarI Ila rAjA ne (I0 sa0 1058) IzAnya dizA meM pAca mUrtiyAM rakhI haiM pAdi / yaha saba ullekha janatA ke sAmane koma para muktAgirI yaha ramaNIya sthala nirmANa kiyaa| rakhane kA kAraNa yaha hai ki yahAM hamako kucha dhokhA dikha nidAna isa kSetra kA pahalA jIrNoddhAra Ila rAjA ne kiyA rahA hai| grAja taka kabjA aura mainejameTa isa madira para aura taba se jaino kA yAtrAsthala karake usako prasiddhi digabaroM kA hI hai| magara usameM bAdhA DAlI jAyagI tathA milii| isa Ila rAjA ke aMbhala meM vidarbha me aneka jaina zAyada vahA pratiSThita digaMbara mUrtiyA haTAkara zvetAbara sthala nirmANa he| jainoM ke itihAsa kA vaha baharakAla murtiyAM sthApita hogii| isa dhokhAko TAlane ke lie durustI thaa| zirapura, mAdaka, pAtUra Adi ke jaina mandira bhI kArya prArambha kara diyA hai, usakA bajeTa 15 hajAra rupaye isI kAla me nirmANa hae hai| isa kArya me Ila rAjA kA ke karIbana hai| prAgA karatA hai dAnI loga isako na bar3A mahayoga thaa|" bhuulege| (16) 'elicapura ke rAjAIla tathA muktAgirI' isa aba pAThako ke adhika vizvAma ke lie aura bhI kucha 7 lekha meM prAdhunika mahAna itihAsajJa zrI ya. khu dezapADe prAdhunika utAre peza kara rahA hai| bImavI sadI ke manta likhate hai ki Ila gajA digabara jaina dharmAnuyAyI thaa| me bhI isa madira ke zilA bAbata likhane vAle iga mandira usane zirapura kA bhI mandira banavAyA thaa| ko 'digaMbarI' aisA spaSTa likhate haiN| dekhie prAdi aneka bhAratIya itihAsajJoM ke mata, isa maMdira (13) mahArASTra rAjya paricaya-(sarakArI prakA ko spaSTayatA digaMbarI hI ghoSita karane vAle, diye jA zana) pAna 128 para 'prekSaNIya sthale' me likhA hai sakate haiN| lekina vistAra bhaya ke kAraNa isa viSaya ko 'zirapUra yaha do jaina maMdira ke lie prasiddha hai| usameM eka yahAM hI chor3a detA haiN| amata pUrA cAkhane para hI moThA digaMbara jaina samAja kA aMtarikSa pArzvanAtha kA pratizaya lagatA hai, aisA nahIM to usakA praza bhI miThAI ke lie prAcIna maMdira hai|" paryApta hai| 1. jaba isa madira me ilekTrI phiTiga digambariyoM kI anta me kahatA hU~ ki jisa zrI devAdhideva aMtarikSa tarapha se kI gaI, taba usame bAdhA lAte hue zvetAMbaro pArzvanAtha kI mUrti ke lie yaha digaMbarI zilpavAlA maMdira ne aisA lekhI javAba dAkhala kiyA hai| lekina saMtopa nirmANa humA vaha mUrti bhI digabarI hI hai| isakA pUrA kI bAta hai ki isa kArya kI digaMbarI ne nAnome lagana vivecana pAThako ko prAge ke lekha meM milegA / pAThaka derI rahane se vaha kArya derI se kyoM na ho, pUrNa hamA hai| ke lie kSamA kareM / astu / Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnArNava va yogazAstra : eka tulanAtmaka adhyana bAlacandra siddhAnta-zAstrI jJAnArNava nizcaya nahI hapA hai, tathA jinakI prazubha bhAvalezyA naSTa prAcArya zubhacandra viracita jJAnArNava eka prasiddha grantha nahIM huI hai| aise vyaktiyo ko usa dhyAna kA anadhikArI batalAyA gayA hai| isI pramaga me yaha bhI saMketa kiyA isI ime yogapradIpAdhikAra bhI kahA gayA hai| yaha parama gayA hai ki jo munidharma ko jIvana kA upAya banA thana prabhAvaka maNDala bambaI meM prakAzita (1927) prati lete hai unheM lajjA pAnI caahie| unakA yaha duSkRtya ke anumAra 42 prakaraNo meM vibhakta hai| bhASA usakI emA aimA ghRNAspada hai jaise koI apanI mA ko vezyA banAkara maskRta hai jo marala va mAkarSaka hai| grantha kA adhikAza jIvanayApana karane laga jAya / jo sAdhu hokara bhI nilaMjja javinaya bhAga anuSTup chanda meM hai, mAtha hI usameM yatra tatra zArdala- hote hue isa prakAra ke ghRNita kArya kiyA karate hai ve sanmArga vikroDina. sagyarA, mandAkrAntA, zikhariNI aura mAlinI kI virAdhanA karake naraka ke madhya meM praviSTa hote hai|| Adi aneka anya rocaka chando kA bhI upayoga kiyA gayA prakRta me prayojana mokSa kA hai aura usa mokSarUpI hai / grantha kA pramugdha varNanIya viSaya dhyAna honese yahA usase mahala kI sIr3hiyAM hai anityAdi bAraha bhaavnaae| isImambaddha ghAtA- dhyAna ke adhikArI, dhyeya aura dhyAna- lie prastuta grantha meM prathamata: una bAraha bhAvanAmo kA phala kA bhI varNana kiyA gayA hai| nirUpaNa kiyA gayA hai| karmarUpa sAMkaloM ke tor3ane kA __dhyAnA kA varNana karate hue granthakartA ne usa dhyAna ke upAya eka hI hai, vaha hai samyagdarzana-jJAna-cAritrasvarUpa adhikArI una dhIra vIra mahAmuniyoM ko batalAyA hai| ratnatraya kI prApti / prataH dhyAna kI siddhi ke lie ratnajo kAmabhogo me virakta hokara apane zarIra kI bhora se traya kI prApti ko anivArya samajha yahA samyagdarzana, samyagabhI nirmamatva ho cuke hai, jinakA citta capalatA ko choDa jJAna aura samyakacAritra kA bhI varNana kiyA gayA hai| sthiratA prApta kara cukA hai, tathA jinhone sayama kI tatpazcAt kapAya aura indriyoM para vijaya prApta karane ke dhuga ko dhAraNa kara prANo kA vinAza hone para bhI phira lie unake svabhAva kA citraNa kiyA gayA hai| kabhI use nahI choDA hai| isake viparIta jo lokAnu-: 3. lokAnugna pApaH karmabhigauravaM shritaaH| rajana karane vAle pApakAryoM ko karate hue apane ko gaura ajinanijasvAntA prakSArthagahane ratAH / / vAnvita mamajhate hai, jinakA mana prAtmadhyAna meM nahI ragA anudadhUnamana zanyA prakRtAdhyAgamanizcayA / hai, jo indriyaviSayo meM anurakta ho rahe hai, jinake anta - pabhinnabhAvadurlezyA nipiDA dhyAnasAdhane / / karaNa me zalya nahIM nikala sakI hai, adhyAtma kA jinhe pR. 80 zloka 46-4, 1 ityAdiparamodAmpUNyAcaraNalakSitAH / 4 yanitva jIvanopaya kurvanta. ki na lajjitAH / dhyAnamiddhe mamAkhyAtA pAtra munimahezvara // mAna paNyamivAlambya yathA kecid gataghRNA // 87 zloka 17 nistrapA. karma kurvanti yatitve'pyatininditam / 2. mamayamadhuga dhIranaM hi prAraNAtyaye'pi y.| nato virAdhya sanmArga vizanti narakodare / syAnA mahattvamAlambya ne hi dhyAna-dhanezvarA // pR. 81 zloka 56-57 pR. 85 zloka 4 5. pR.91-195. Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta kucha logo ne zivatattva, garuDatattva aura kAmatattva ko kiyA gayA hai2 (pR0 307-16) / kalpanA kI hai| ye tatva paramAtmasvarUpa hI hai, usase jisane nija ke svarUpa ko nahIM samajhA hai vaha parabhinna nahIM hai| yaha pragaTa karate hue prakRta grantha me gadya mAtmA ko nahIM jAna sakatA / prataeva yadi usa paramAtmA sandarbha ke dvArA ukta tIna tattvo ko umI rUpa se prarUpaNA ko jAnanA hai to sarvaprathama pratmasvarUpa kA nizcaya kI gaI hai (pR0 221-26) / karanA caahie| isI tattva ko lakSya meM rakhakara yahA anyatra kinhI RSiyo ke dvArA yama, niyama, prAmana, AcArya zubhacandra ne samasta prANiyoM meM vidyamAna usa prANAyAma, pratyAhAra, dhAraNA, dhyAna aura samAdhi; ye pATha mAtmA ke bahirAtmA, antarAtmA aura paramAtmA ina tIna aga1 tathA kinhI ke dvArA yama-niyamake vinA zeSa chaha hI bhedo kA nirdeza karate hue usa pAtmasvarUpa ko vistAra se dhyAna ke sthAna mAne gaye hai| unake viSaya meM prAcArya samajhAyA hai3 (. 316-35) / zubhacandra kahate hai ki ukta yoga ke pATha praga citta kI khata yoga ke mATha praga citta kI anAdi kAla se paDe hue saskAra ke kAraNa anya kI prasannatA ke dvArA mukti ke kAraNa ho sakate hai / mo jisa tAba to bAta kyA, kintu jisa yogI ne usa pAtmatattva ko jAna ne usa citta ko vaza meM kara liyA hai usake vaza meM saba liyA hai vaha bhI mohAdi ke vazIbhUta hokara usame bhraSTa ho jAtA hai, isIlie yathAvasthita samasta loka kA kucha ho cukA hai| isa prakAra unhone mana ke niyantraNa para paryApta prakAza DAlA hai| mana kI zuddhi se rAga-dveSAdi kA mAkSAtkAra karane ke lie tathA prAtmavizuddhi ko prApta bhI nirodha ho jAtA hai aura jahA rAga-dveSAdi kA nirodha karane ke lie nirantara vastusvarUpa meM sthira rahate hue humA ki yogI samatAbhAva para prArUr3ha ho jAtA hai| alakSyabhUta tattva se lakSyabhUta tattva kA, sthUla tatva se mukSma tattva kA pora pAlambana sahita tattva se pAlambana dhyAna ke mAmAnyatayA do bheda nirdiSTa kiye gaye hai vihIna tattva kA cintana karanA cAhie / isa prakAra usa durdhyAna aura prazasta dhyAna / iname prAtaM aura raudra ke bheda nirAlambana-nirvikalpa samAdhi-kI prApti ke upAyabhUta se duni do prakArakA hai tathA dharma aura zukla ke bheda se. .prazasta dhyAna bhI do hI prakArakA hai| apane-apane bheda- 2 mama zakyA guraNagrAmo vyaktyA ca parameSThina / prabhedoMke sAtha ina cAroM dhyAnoM kA yahA yathAsthAna vistAra etAvAnAvayo daH zakti-vyaktisvabhAvataH / / me varNana kiyA gayA hai| prasagavaza yahA prANAyAma (pR0 pR. 306 zloka 10 284-303), pratyAhAra aura dhAraNA kA bhI nirUpaNa 3. bahirAtmA, antarAtmA aura paramAtmA se sambaddha yaha kiyA gayA hai| pUga prakaraNa prAcArya pUjyapAda ke samAdhitaMtra se pratisavIrya dhyAna kA vivecana karate hue kahA gayA hai ki zaya prabhAvita hai-samasta prakaraNa samAdhitatra ko apane hI vilAsa se utpanna rAga-deSAdi se baddha hokara maiM sAmane rakhakara racA gayA hai| isakA nirNaya sakhyA kamase ukta donoM granthoM ke nimna zlokoM kA milAna isa durgama saMsAra meM paribhramaNa karatA rahA huuN| Aja merA karane se hotA haivaha rAgabhAva vinaSTa humA hai tathA moha-nidrA bhI dUra ___ mamAdhitatra-8-6, 10, 13, 18-26, 27. 28 huI hai, isIlie aba maiM dhyAnarUpa khaDga ke dvArA karmarUpa me 37, 36-53, 63-66, 67.66, 7,71, 72 se zatru ko naSTa kara detA hU~ / samyagdarzanAdi guNo kA samu 75, 77, 76.84. dAya zaktirUpa se mujhame hai, aura vyaktirUpa se parameSThI ke hai, yahI to zakti aura vyaktirUpa svabhAva se dono me bheda jJAnArNava (32vA prakaraNa)-13-14, 15, 20, 25-33, 36, 42.51, 52.66,70 (samAdhitatra ke hai| ityAdi rUpa se yahA prAtmA-paramAtmA kA vicAra 63.66 zlokoM kA bhAva jJAnArNava ke 72veM zloka 1. yama-niyamAsana-prANAyAma - pratyAhAra-dhAraNA-dhyAna me sagRhIta hai), 73-75, 77, 76, 78.81. 82, samAdhayo'STAvaGgAni / yogasUtra 2-26. 83.88. Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnArNava va yogazAstra: eka tulanAtmaka adhyayana yahA dharmadhyAna ke prAjJAvicayAdi cAra bhedoM kA vistAra- vaha varSA, prAdhI aura zItAtapAdi ko bAdhA se kabhI pUrvaka nirUpaNa kiyA gayA hai (pR. 336-80) / vicalita nahIM hotA; tathA vaha na kucha dekhatA hai, na kucha tatpazcAt dhyAna ke piNDastha, padastha, rUpastha paura sunatA hai, na sUMghatA hai, aura na kisI prakAra ke sparza kA rUpAtIta, ina cAra bhedoM kA nirdeza karake piNDastha dhyAna bhI anubhava karatA hai| isa prakAra yogI dharmadhyAna ke me pArthivI, prAgneyI, zvasanA (vAyavya), vAruNI aura prabhAva se deva va manuSyoM ke anupama sukha ko bhogatA humA tanvarUpavatI. ina pAMca dhAraNAmo kA tathA padastha dhyAna meM isa zukla dhyAna kA sahArA lekara pravinazvara pada ko prApta aneka prakAra ke matrapadoM kA varNana kiyA gayA hai / tRtIya karatA hai (pR. 423-26) / rUpastha pAna meM nirantara smaraNIya prahaMta prabha ke alaukika anta meM sarvasAdhAraNa ke lie asabhava usa zukla mAhAtmya ko pragaTa kiyA gayA hai tathA antima rUpAtIta dhyAna dhyAna ke pathaktvavitarka prAdi cAra bhedo kA ullekha kA varNana karate hue yaha kahA gayA hai jo yogI vItarAga kara grAhaMntya avasthA, kevaligamudghAta aura yoganirodha paramAtmA kA smaraNa karatA hai vaha svaya vItarAga hokara prAdi kA digdarzana karAte hue grantha ko samApta kiyA gayA kamabandhana ne mukti pA letA hai, aura jo rAgI sarAga hai tathA santi meM yaha sUcanA kara dI hai ki jJAnArNavadavAdi kA Azraya letA hai vaha kara karmo ke daha bandhana me jJAna-samudra-ke mAhAtmya kA cina me nirdhAraNa kara bhavya baddha hokara bhayAnaka dukha ko sahatA hai| isa rUpAtIta jAva dustara bhava-samudra sa pAra ha dhyAna meM grAkAza ke samAna nirlepa, nirAkAra-varNAdi se yogazAstra rAhata, siddhi ko prApta-kRtakRtya, zAnta, acyuta-janma- jisa prakAra digambara sampradAya me yogaviSayaka maraNAdi me pratIta, antima zarIra se kucha hIna, saghana pUrvokta jJAnArNava anya apratima hai usI prakAra zvetAmbara grAmapradezoM me avasthita, lokazikhara para virAjamAna, sampradAya meM prAcArya hamacandra kA yaha yogazAstra bhI eka givIbhUta-sarva dukhoM se nirmakta hokara nirAbAdha va mahattvapUrNa grantha hai| bAraha prakAzo meM vibhakta vaha bhI zAzvanika ananta sukha me paripUrNa, roga se sarvathA rahita jJAnArNavake mamAna sarala va subodha saskRta me racA gayA hai / aura puruSAkAra ko prApta, aise amUrta mida paramAtmA kA isakA 61 padyamaya 11vAM prakAza pAryAvRtta me mora 12vaM dhyAna karanA batalAyA gayA hai| (pR. 381-423) prakAza ke prArambhika 51 padya bhI AryA me, 52 va 53 ye isa prakAra dharmadhyAna ko pUrNa kara va zukladhyAna ko do padya krama se pRthvI va mandAkrAntA vRttoM me tathA mantima lakSya banAkara granthakAra kahate hai ki jo muni vizvadRzvA do padya zArdalavikrIDita vRtta me race gaye hai / zeSa saba hI ko zrI ko-sArvajaya lakSmI ko-cAhatA hai use duranta anya anuSTapa chanda meM nirmita humA hai / grantha ke kartA janma-maraNa rUpa jvara se kRTila apane manakA samyak prakAra hemacandra muri ne maMgala ke pazcAt prakRta yogazAstra ke nirodha karanA caahie| para alpa vIryavAlA muni yadi racane kI pratijJA karate hue yaha sUcanA kI hai ki maiM zrutause vaza meM karane ke lie samartha nahI hotA hai to use samudra, gurUparamparA aura svakIya anubhava se yoga kA nirNaya rAga-dveSa ko dUra kara usa mana ko sthira karanA caahie| kara hama yogazAstra ko racatA huuN| tatpazcAt yoga ke pralla zaktike dhAraka prANiyo kA mana caki sthira karane para prabhAva ko pradarzita karate hue yaha kahA gayA hai ki vaha bhI vicalita ho uThatA hai, ataeva aise hIna zakti vAle yoga samasta vipattiyo kA vighAtaka va aneka Rddhiyo kA prANiyoM ko zukla dhyAna kA adhikAra nahIM prApta hai. utpAdaka hai| yaha uma yoga kA hI prabhAva hai jo bharata kintu jo varSabha-vacanArAcasahanana kA dhAraka-mahA- kSetra kA adhipati bharata vistRta sAmrAjya ko bhogakara zaktizAlI-puruSa hai vahI usa kladhyAna me adhikRta hai| 1. tAmbhodheradhigamya saMpradAyAcca sadguro / aimA mahAnubhAva zarIrake chinna-bhinna hone, naSTa hone aura svamavedanatazcApi yogazAstra viracyate // jana jAne para bhI apane ko usase sarvathA dUra dekhatA hai, yo. zA.1-4. Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta kaivalyavibhUti ko bhI prApta huA hai| cAroM puruSArthoM me dhyAna kI rasAyana batalA kara unakA bhI saMkSepa meM svarUpa pradhAna puruSArtha mokSa hai aura usa mokSa kI prApti kA dikhalAyA gayA hai| upAya hai jAna-zraddhAna-cAritrarUpa ratnatraya / isame granthakAra dhyAna kI siddhi ke lie yogI ko, jisane prAsana ne prathamata: samyagjJAna aura samyakazraddhAna-samyagdarzana- para vijaya prApta kara lI hai, aAtmasthiti ke hetubhUta kisI kA svarUpa mAtra nirdiSTa karate hue cAritra kA vistAra se tIthasthAna athavA anya kisI bhI pavitra sthAna kA prAzraya varNana kiyA hai / cAritra ke kathana me prathamata. munidharma ko lenA caahie| isake lie prakRta meM paryaka, vIra, vaca, lakSya karake ahiMsAdi pAca vratoM aura unakI pRthak pRthak kamala, bhadra, daNDa, utkaTikA (utkuTuka), godohikA aura bhAvanAmoM kA varNana karate hue pAca samitiyoM eva tIna kAyotsarga; ina prAsanavizeSo kA nirdeza karake unakA guptiyo ke svarUpa kA nirdeza kiyA gayA hai| pRthaka pRthak lakSaNa bhI dikhalAyA gayA hai| ____ muna jahA upayukta himAdi vratoM kA sarvAtmanA pAcave prakAza meM prANAyAma kI prarUpaNA karate hue paripAlana karate haiM vahA usa munidharma me anurakta gRhastha prANApAnAdi vAyubhedo ke sAtha pArthiva, vAruNa, vAyavya ukta vratoM kA dezata: hI pAlana karate hai| isa gRhidharma aura grAgneya nAmaka vAyumaNDalo tathA unake pravega-nigamana ko prarUpaNA karate hue granthakAra ne prathamata: 10 zloko me ko lakSya me rakhakara usame mUcita phala kI vistAra se (47-56) yaha batalAyA hai ki kaMsA gRhastha usa gRhiyamaM carcA kI gaI hai| ke paripAlana ke yogya hotA hai| tatazcAt pAca aNu- chaTe prakAza me parapura praveza va pragAAyAma ko nirathaka vratAdisvarUpa gRhastha ke bAraha vrato ko samyaktvamUlaka kaSTa da batalAkara use mukti prApti me bAdhaka batalAyA batalA kara yahA usa samyaktva va usake viSayabhUta deva, hai| sAtha hI dhamadhyAna ke lie mana ko indriyaviSayo kI gRha aura dharma kA bhI varNana karate hue una bAraha vratA kA ora se khIcakara use nAbhi prAdi vividha dhyAnasthAno vistAra se kathana kiyA gayA hai| yaha saba varNana prArambha me se jisa kisI bhI sthAna meM sthApita karane kI preraNA ke tIna prakAzo me pUrNa huA hai| kI gaI hai| caturtha prakAza meM kaSAyajaya, indriyajaya, manaHzuddhi mAtave prakAza ke prArambha me kahA gayA hai ki dhyAna paura rAga-dveSajaya ko vidhi kA vivecana karate hue samatA ke icchuka jIva ko dhyAtA, dhyeya aura usake phala ko jAna bhAva ko uddIpta karane vAlI bAraha bhAvanAmo kA varNana lenA cAhie, kyoki, sAmagrI ke binA kabhI kAya siddha kiyA gayA hai| sAtha hI vahA yaha kahA gayA hai ki mokSa nahI hote hai| tadanusAra yahA dhyAtA ke viSaya meM kahA jisa karmakSaya se saMbhava hai vaha karmakSaya pAtmajJAna se hotA gayA hai ki jo mayama kI dhurA ko dhAraNa karake prANo kA hai, aura vaha mAtmajJAna siddha kiyA jAtA hai dhyAna se / nAza hone para bhI kabhI use nahIM chor3atA hai, zIta-uSNa sAmyabhAva ke vinA dhyAna nahIM aura dhyAna ke vinA vaha AdikI bAdhAse kabhI vyagra nahIM hotA hai, krodhAdi kapAyA sthira sAmyabhAva bhI sambhava nahI hai| isIlie donoM se jisakA hRdaya kabhI kalupita nahI hotA hai, jo kAmaparaspara eka dUsare ke kAraNa hai| isa prakAra dhyAna kI bhogo se virakta hokara zarIra me bhI ni.spRha rahatA hai, bhUmikA bAdhate hue bhAge dhyAna kA svarUpa va usake dhamyaM tathA jo sumeru ke gamAna nizcala rahatA hai, vahI yAtA pora zukla ye do bheda nirdiSTa kiye gaye hai tathA dharmyadhyAna prazasanIya hai| ko saskRta karane ke lie maitrI Adi bhAvanApro ko dhyeya (dhyAna kA viSaya) ke piNyastha, padastha, rUpastha 1. yo. zA. 1, 1846 aura rUpAtIta; ira cAra bhedo kA nirdeza karake piNDastha 2. sAgAradharmAmRta ke antargata 'nyAyopAttadhano yajan me sambhava pArthivI, prAgneyI, mArutI, vAruNI aura tatrabhU guNagurUna-' ityAdi zloka (1,11) ina iloko ina pAca dhAraNAmo kA pRthaka pRthak vivecana kiyA gayA sa pUrNatayA prabhAvita hai| hai / sAtha hI usa piNDastha dhyeya ke pAzraya me jo yogI Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAnArNavabayogazAstra: eka tulanAtmaka adhyayana ko apUrva zakti prApta rotI hai usakA bhI digdarzana karAyA vipaya samAviSTa haiM, bhale hI ve krama kI apekSA pAge pIche gayA hai| kyo na hoN| yaha bAta nimna viSayasUcI se aura bhI spaSTa pAThave prakAza meM padastha, nauve prakAza me rUpastha aura ho jAtI haidasave prakAza meM rUpAtIta dhyAna kA varNana kiyA gayA hai| viSaya jJAnArNava yogAstra isake atirikta damave prakAza me usa dharmadhyAna ke prAjJA- 12 bhAvanAye pR. 16-60 4,55-110 vicayAdi anya cAra bhedo kA svarUpa dikhalAte hue ukta ratnatraya ,, 91-195 1, 15 se 3-55 dharmadhyAna kA phala bhI mUcita kiyA gayA hai| 4 kapAye .. 166-212 4, 6-23 __ gyArahavaM prakAza me pRthaktvavitaka prAdi cAra prakara- indriyajaya . 212-16 , 24-34 ke zuknadhyAna kA ullekha karake kevalI jinake mAhAtmya manonirodha , 232-28 .34-44 ko pragaTa kiyA gayA hai| gaga-dvapajaya .. 216-45 , 5-50 antima bArahave prakAza ke prArambha meM 'thuna-mamudra aura mAmyabhAva ., 246-52 , 50-54 guru ke mukha se jo kucha maine jAnA hai usakA varNana kara maMtrI grAdi 4 bhAvanAye .. 272-74 , 197-22 cukA hai, praba yahA nirmala anubhavasiddha tattva ko prakAzita dhyAnasthAna // 274-78 , 123 karatA hai aisA nirdeza karake vikSipta, yAtAyAta, dilaSTa dhAnAsana 278-80 , 124-36 praura mUlIna, rana cittabhedo ke svarUpa kA kathana karate hue prANAyAma-pratyAhAra ,284-03 5, 1-261 bahirAtmA antarAtmA aura paramAtmA kA svarUpa bhI kahA bahirAtmAdi 3 jIvabheda 317-35 12, 7-12 gayA hai| anta me citta kI sthiratA para vizeSa bala diyA prAjJAvicayAdi 4 , 33 -0 10, 7-4 gayA hai| piNDastha padastha prAdi4,381-423 7, 8 se 10-6 ukta donoM pranyoM ko samAnatA zukla dhyAna 4 , 430-47 11, 1-51 upara jo donoM granthoM kA sakSipta paricaya karAyA hA. yaha avazya hai ki kisI vizeSa viSayakI prarUpaNA gayA hai usame itanA to bhalI bhAti vidita ho jAtA hai yadi eka me sakSipta hai to dUsare meM vaha kucha vistRta hai| viSayavivecana kI apekSA dono grantha samAna hai-eka meM jame-bahirAtmA prAdi 3 jIvabhedokA varNana jJAnArNava jina viSayoM kA mamAveza hai, dUsare meM bhI prAya 1 ve hI - (2) jJAnANava ma kucha sthAna dhyAna ke ayogya kahe gaye 1. 'prAyaH' kahane kA abhiprAya yaha hai ki kucha 24 gaye hai (1.274 daloka 20-34), jo yogazAstra viSayo kI dono grantho me hInAdhikatA bhI dekhI me nahI dekhe jaate| isI prakAra dhyAnayogya prAsana bhI jAtI hai| jaise jJAnArNava meM nirdiSTa haiM (pR. 277 zloka 1-8), (1) jJAnArNava me dhyAna ke prazasta va prazasta isa prakAra parantu isake lie yogazAstra meM yaha eka hI loka sAmAnya se do bhedo kA nirdeza karake pAta raudra pAyA jAtA haisvarUpa paprazasta dhyAna kA bhI nirUpaNa kiyA hai tIrtha vA svasthatAhetu yattadvA dhyAnasiddhaye / (pR 256-71) va unakA phala krama se tiyaMca aura kRtAsamajayo yogI vivikta sthAnamAdhayet / / 4-123 naraka gati kI prApti batalAyA hai| isa praprazasta (3) yogazAstra me cAritra ke prasaga meM mahAzrAvaka dhyAna kA ullekha yogazAstrame upalabdha nahI hotA- kI dinacaryA (3, 121-147) kI prarUpaNA kI gaI vahA mAtra dhyAna ke dharmya aura zukla ye do bheda hI hai, jo jJAnANaMva meM upalabdha nahIM hotii| vaha dinanirdiSTa kiye gaye hai| yathA caryA sAgAradharmAmRta ke chaThe adhyAya meM upalabdha hotI muhantimaMnaHsthaya dhyAna chadmasthayoginAm / hai, jo yAgazAstraprApita isa dinacaryA meM paryApta dharmya zukla ca taddhA yAgarodhastvayoginAm / 4-115 prabhAvima hai| Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta meM kucha vistAra se kiyA gayA hai, jo yogazAstra meM sakSipta isa prakAra darzAyA gayA haihai| isI prakAra prANAyAma kI prarUpaNA yogazAstra me tannApnoti mana svAsthyaM prANAyAmaH kathitam / jJAnArNava kI apekSA kucha vistRta hai| (dekhie pUrvokta 6-4 kA pUrvArdha vissysuucii)| isakA uttarArdha isa prakAra haiisa prakAra vipayavivecana va racanAzailI ko dekhate prANasyAyamane pIDA tasyAM syAccittaviplavaH / hae yadi yaha kahA jAya ki eka grantha ko sAmane rakhakara yaha jJAnArNava (pa. 306) gata zloka ke pUrvArdha dUsare grantha kI racanA huI hai to yaha atizayokti nahI se samAnatA rakhatA hai| ythaahogii| udAharaNa svarUpa yahA dono grantho ke kucha iloko prANasyAyamane pIDA tasyAM syAdAtaMsambhavaH / kA milAna kiyA jAtA hai, jisase yaha jJAta ho sake ki donoM meM antara mAtra 'cittaviplava.' aura 'mArtasambhavaH' eka grantha kA prabhAva dUsare para sunizcita hai| yathA- kA hai| prazaMsanIya dhyAtA kA ullekha karate hae jJAnArNava meM jJAnArNava (pa 306) me nimna zloka ke dvArA dhyAna (pR. 85) me yaha kahA gayA hai ke kucha (10) sthAna dikhalA kara uname se kisI eka satsaMyama-dhurA dhorana hi prANAtyaye'pi yH| sthAna para viSayavAchA me rahita mana ko prAzrita karane kI syaktA mahasvamAlambya te hi dhyAna-dhanezvarAH // 4 // preraNA kI gaI hai isase milatA-jalatA yaha zloka yogazAstra me upa- netradvandva zravaNayugale nAsikAgre lalATe labdha hotA hai vaktre nAbhau zirasi havayaM tAluni bhrayugAnte / pramuJcan prANanAzaM'pi saMyamakadhurINatAm / dhyAnasthAnAnyamalamatibhiH kItitAnyatra dehe paramapyAtmavat pazyan svasvarUpAparicyutaH // 7-2 teSvekasmina vigataviSayaM cittamAlambanIyam // 13 isI prakaraNa me jJAnArNava (pR 86) me dUmaga zloka yahI abhiprAya yogazAstra meM nimna do zloko ke yaha upalabdha hotA hai dvArA vyakta kiyA gayA hai-- svarNAcala ivAkampA jyotiHpatha ivAmalAH / nAbhi hRdaya-nAsApa-bhAla-bhrU-tAlu dRSTayaH / samIra iva niHsaGgA nirmamatvaM samAzritAH / / 15 / / mukhaM karNAM zirazceti dhyAnasthAnAnyakIrtayan / / isakA milAna yogazAstrake nimna zloka se kIjie- teSAmekatra kutrApi sthAne sthApayato manaH / sumehariva nikampaH zazIvAnandadAyakaH / / utpadyante svasavittabahavaH pratyayAH kila // 6, 7-8 samIra iva niHsaGgaH suSordhyAtA prazasyate // 7-7 isa prakAra kitane hI sthala aise hai jahA ukta dono jJAnArNava me (pR. 218) 'monA mRtyu prayAtAH' Adi grantho ke antargata aneka zlokoM me zabda, prartha athavA 2 zlokoM (35-36) ke dvArA pAcoM indriyo me se eka ubhaya se bhI samAnatA dekhI jAtI hai| isake atirikta eka indriya ke vazIbhUta hokara kaSTa bhogane vAle machalI prANAyAma kA prakaraNa to aisA hai jahA pUre prakaraNa me hI Adi prANiyoM kA udAharaNa dete hue una prANiyo para prAyaH anukrama se donoM granthoM meM samAnatA pAI jAtI hai| pAzcarya pragaTa kiyA gayA hai, jo pAMco hI indriyo ke isa prakaraNa ko prArambha karate hue jJAnArNava (pa. viSayoM meM magna rahA karate hai| 284) me kahA gayA hai ki jina muniyoM ne siddhAnta kA yahI abhiprAya yogazAstra meM bhI 6 (4, 28-33) nirNaya kara liyA hai ve dhyAna kI siddhi aura antarAtmA zlokoM dvArA vyakta kiyA gayA hai| (antaHkaraNa) ko sthira karane ke lie prANAyAma kI mAnArNava (pa. 305) meM zloka 4 kA uttarArdha hai- prazaMsA karate haiM / yathA-- prANAyAmena vikSiptaM manaH svAsthyaM na vindati / sunirNItasusiddhAntaH prANAyAmaH prazasyate / yahI bhAva usI prakAra ke zabdo dvArA yogazAstra meM manibhinisikhayartha stharyApaM cAntarAtmanaH // 1 Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnANava va yogazAstra: eka tulanAtmaka adhyayana lagabhaga yahI bhAva yogazAstra meM bhI ina zabdoM dvArA hue unake dhAraNa ke phala kI bhI sUcanA kI gaI hai (5, vyakta kiyA gayA haiprANAyAmastataH kazcit prAdhito dhyaansiddhye| yaha huI yogazAstra kI vizeSatA / aba mAge jo ina zakyo netarathA kartuM manaHpavananirjaya // 5-1 dono grantho me mamAnatA dRSTigocara hotI hai vaha isa ukta prANAyAma ke pUraka, kumbhaka aura recaka isa prakAra haiprakAra se tIna bheda dono hI grantho me nirdiSTa kiye gaye jJAnArNava (pR. 285) meM kahA gayA hai ki nAbhi se hai| yathA nikalakara hRdaya-kamala ke madhya meM jAtI haI dvAdazAnta meM tridhA lakSaNabhedena saMsmRtaH pUrvasUribhiH / / vidhAma ko prApta huI vAyu ko paramezvara jAnanA caahie| pUraka kumbhakazcaiva recakastadanantaram / / jJA02 mAtha hI yaha bhI kahA gayA hai ki ukta vAyu ke saMcAra, prANAyAmo gaticchedaH zvAsa-prazvAsayormataH / gati aura sthiti ko jAnakara nirantara apane kAla, prAyu recakaH parakaracava kambhakazceti sa vidhA / / yo. 5.4 eva zabhAzabha phala kI eva zubhAzubha phala kI utpatti ko jAnanA cAhie / yathA-- niko mAta vizeSatA yaha hai ki yogazAstra meM prANAyAma ke nAbhiskandhAd viniekAntaM hRtpadamodaramadhyagam / mAmAnya svarUpa kA nirdeza karate hue ukta tIna bhado kA dvAvazAnte suvidhAntaM tajjaya paramezvarama // 7 // ullekha kiyA gayA hai, parantu jJAnArNava me uma prANAyAma tasya cAra gati budhvA saMsthA caMbAtmanaH sadA / sAmAnya kA lakSaNa nahI nirdiSTa kiyA gayA hai| isake cintayet kAlamAyuzca zubhAzubhaphalodayam // 8 // atirikta yogazAstra me anya RSiyo matAnusAra ukta lagabhaga unhI zabdoM meM isI abhiprAya ke2 sUcaka tIna bhedo ke sAtha pratyAhAra, zAnta, uttara aura pradhara ; ina nimna do zloka yogazAstra meM bhI upalabdha hote haicAra anya bhedoM ko sammilita karake usake sAta bheda bhI nAniSkAmatazcAraM hRnmadhye nayato gatim / kahe gaye hai| yathA tiSThato dvAvazAnte tu vidyAt sthAna nabhasvataH / / 5-37 pratyAhArastathA zAnta uttarazcAparastathA / taccAra-gamana sthaanmaanaavbhyaasyogtH| ebhivezcatubhistu saptadhA kotyaMte paraiH // 5-5 jAnIyAt kAlamAyuzca zubhAzubhaphalodyama // 5-30 prAge calakara vahA ina sAta bhedo kA usI krama meM mAge jJAnANaMva me 'ukta ca zlokadvayam' kahakara nimna lakSaNanirdeza karate hue uname se pratyeka ke phala kA bhI do zloka kahe gaye haiullekha kiyA gayA hai (5, 6-12) / samAkRSya yadA prANadhAraNaM sa tu pUrakaH / tatpazcAt vahA prANa, apAna, samAna, udAna aura nAbhimadhye sthirIkRtya roSana sa tu kumbhakaH / / vyAna , ina pAca vAyubhedo kA ullekha kara unake jItane kI / yat koSThAvatiyatnena nAsAbrahmapurAtanaH / preraNA karate hue pRthak pRthak lakSaNanirdezapUrvaka unake jItane kI vidhi bhI batalAI gaI hai (13-20) / isake bahiH prakSepaNaM vAyo. sa recaka iti smRtH|| atirikta ukta pAca vAyunoM meM ye, paM, ve aura lo ina ye donoM zloka kucha pAThabheda ke mAtha viparIta krama bIjapado ke dhyAna karane kI pora AkRSTa karate hue unake me yogazAstra meM isa prakAra upalabdha hote haijItane ke phala kA bhI nirdeza kiyA gayA hai (5, 21-24) / yat koSThAdatiyatnena nAsAbrahmapurAnanaH / se na arco vAyanoM ke abhyAsa meM kazala hokara bahiH prakSepaNaM vAyoH sa recaka iti smata unako kahA kisa krama se dhAraNa kare, isakA nirdeza karate - 2. bheda itanA hai ki jahA jJAnArNava meM ukta vAyu ko 1. jAnArNava me mAtra pUrva mUriyo ke anusAra ukta 3 hI paramezvara-marvazreSTha-kahA hai vahA yogazAstra me bhedoM kA nirdeza karate hue unhIM tInoM kA lakSaNa ukta vAyu kA sthAna jAnanA cAhie, aisA kahA gayA nirdiSTa kiyA gayA hai (pR. 285, 3-6) / hai / yahA vAkya kucha mAkAkSa sA banA rahatA hai| Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta mamAkRSya yadApAnAt pUraNa sa tu pUrakaH / kucha magata nahI dikhtaa| vahA ke pAThabheda ke anusAra nAbhipadame sthirIkRtya roSanaM sa tu kumbhaH // 5-7 pUraka kA lakSaNa yaha hotA hai-'samAkRSya yadA prANadhAraNa pahA yaha vicAraNIya hai ki kyA ye dono zloka mata parakaH / tadanamAra , jAnArNava me yogazAstra se lekara uddhRta kiye gaye hai| isa vaha to pUraka hai' yaha sambaddha partha nahI hai| 'yadA' kA viSaya meM abhI antima nirNaya karanA to zakya nahI hai| 'tadA' me jaisA mambandha apekSita hai vaisA 'sa.' se nahI kAraNa ki bahudhA aimA humA karatA hai ki prakRta viSaya ke banatA, aura yogazAstragata 'samAkRpya yadApAnAt pUraNaM sa vidvAna kUcha samAnatA dekhakara granthAntaro ke pravataraNoM ko ta pUraka' pAThabheda ke anumAra sambaddha artha yaha hotA haihastalikhita pratiyoM ke mArjina prAdi para likha dete hai, jA apAna vAyu se kheca kara jo (yat-apAnAt) pUrNa kiyA prAge calakara usa prani ke mAdhAra se anyAnya pratiyo ke jAtA hai vaha paraka prANAyAma hotA hai| lekhakoM dvAga usI kA aMga samajha kara mUla prati me sammi- anyatra paraka ke lakSaNa isa prakAra upalabdha hote lita kara diye jAte hai| isake atirikta yaha bhI sambhava hai-'dakSiNena bAhyaparaNaM pUraka' (yo. sU. nA. bhaTTavRtti hai ki 'uktaM ca zlokadvayam' yaha pATha mUla me na rahA ho 2-50) / arthAt dakSiNa nAmikApuTa se bAhya vAyu ko aura pIche kisI prakAra se jur3a gayA ho| pUrNa karanA, isakA nAma puraka hai| isake atirikta donoM grantho me una dono zloko kA vaktreNotpalanAlena toyamAkarSayennaraH / kramavyanyaya bhI vicAraNIya hai| yadi prA. zubhacandra buddhi evaM vAyugahItavyaH pUrakasyati lakSaNam / / purasmara una dono iloko ko yogazAstra se lekara uddhRta arthAt jisa prakAra manuSya kamalanAla ke dvArA mukha va gte hai to unake viparIta bama se uddhRta karane kA koI me jala ko khIcanA hai usI prakAra vAyu ko jo grahaNa kAraNa nahIM dikhtaa| yaha avazya hai ki jJAnArNava meM pUraka, kiyA jAtA hai, yaha pUraka kA lakSaNa hai| kumbhaka aura recaka ina tona vAyunoM kA jo Rma rahA hai| dUsare zloka me jo 'purAnana ' ke sthAna meM jJAnANava (degviA zloka 3) tadanusAra vahA ve dono zloka yathAkrama meM 'puratana' pAThabheda huyA hai vaha ta aura na ko banAvaTa me hI hai| sAtha hI yogazAstra meM bhI unake jisa krama ko me adhika bheda na hone ke kAraNa lipidopa me humA hai| apanAyA gayA hai tAnumAra ve vahA bhI yathAkrama se hI hai| aura yaha pATha cUki hindI TIkAkAra zrI pa. jayacandrajI ke vAstava meM to purAtana yogaviSayaka grantho meM ukta vAyuno sAmane rahA hai, ataeva unhone "nAsikAbrahma ke jAnane ke krama ke viSaya me manabheda rahA hI hai| yathA- vAle pugatana puruSoM ne kahA hai" aisA artha karake pATha kI sa prANAyAmo bAhyavRttirAbhyantaravRtti-stambhavRni- maMgati baiThAne kA prayatna kiyA hai, parantu ukta artha vastuta ritti tridhA, recaka-pUraka-kumbhakabhedAt / xxx yAja. magata pratIta nahI hotaa| vahAM 'jAnanA' artha kA bodhaka valkyena pUraka-kumbhaka-recaka iti krama ukta.. koI zabda bhI nahIM hai| pratyuta isake yogazAstragata pATha(yogasUtra-nAgojIbhavRtti 2-50) bheda ke anumAra 'atizaya prayatna pUrvaka jo vAyu ko donoM granthagata una iloko me jo pAThabheda dRSTigocara nAsikA, brahmapura aura mukha ke dvArA bAhira phekA jAtA hai hotA hai usa para vicAra karane se jJAnArNava kA pAThabheda ume recaka kahA jAtA hai| yaha prartha sagata pratIta hotA hai| 1. dekhie jainasiddhAnta-bhAskara bhAga 11 kiraNa 15 *yo mU. 2-46 kI jayakisanadAsa jeThA bhAI viracita 6-12 meM zrI paM0 phUlacanda jI zAstrI kA "jJAnA- gujarAtI TIkA me uddhata / rNava aura usake kartA ke kAma ke viSaya meM kucha ____ gujarAtI anuvAda-jema kamalanA nAlavaDe mANasa zAtavya bAteM" zIrSaka lekha tathA 'jaina sAhitya ba pANIna mAkarSaNa kare cha teja pramANe nAsikA va mumba itihAsa' meM sva. zraddhaya premI jI kA "zubhacandra kA dvAga vAyu ne pAkarSaNa karIne prapantara dezamA sthApI jJAnArNava" zIrSaka lekha / devo ye pUraka lakSaNa ch| Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnArNava va yogazAstra: eka tulanAtmaka adhyayana 25 recaka kA lakSaNa yogasUtra (2-50) ko nAgojI ye 2 zloka yogazAstra ke bhI dekhiebhaTTavRtti meM isa prakAra prApta hotA hai tataH zanaiH samAkRSya pavanena samaM mnH| tatra vAmanAmApuTena antarvAyostyAgo recakaH / yogI hRdaya padamAntavimivezya niyantrayeta // 3 // prarthAt bAyeM nAsikAramdhra se bhItarI vAyu kA tyAga tato'vidyA vilIyante viSayecchA vinazyati / karanA-nikAlanA-isakA nAma recaka hai| vikalpA vinivartanta jAnamantaviz2ambhate // 4. usakI pUrvokta gujarAtI TIkA (pR. 275) me usake prAge jAkara donoM hI pranthoM meM yaha kahA gayA hai ki lakSaNasvarUpa uddhRta yaha zloka upalabdha hotA hai ukta prakAra se citta ke sthira ho jAne para vAyu kA ukSipya vAyumAkAza zUnyaM kRtvA nirAtmakam / vizrAma kahA para hai, nADiyA kyA hai, vAyumo kA sakramaNa zUnyabhAvena yajIyAdrecakasyeti lakSaNam / / nADiyoM meM kisa prakAra hotA hai, maNDalagati kyA hai, aura abhiprAya yaha ki bhItarI vA! ko [nAsikA dvArA] yaha pravRtti kyA hai; yaha saba jAnA jAtA haibAhira nikAla kara nirAtmaka karake zanya prAkAza meM kutra zvasanavizrAma: kA nAuyaH saMkramaH kapam / joDanA-choDa denA-isakA nAma recaka hai / kA maNDalagatiH keyaM pravRttiriti budhyate ||jaa. 13 eka bAta aura bhI hai, vaha yaha hai ki ukta dono kva maNDale gatiyoH sakrama. kva va vizramaH / zloka cAhe prA. zubhacandra dvArA svaya sagrahIta kiye gaye kA ca nADIti jAnIyAta tatra citte sthirIkRte / ho yA viSaya kI samAnatA dekhakara anya kisI ke dvArA yo. 5, 41 mUla meM sammilita kara diye gaye ho; para ve prA zubha candra dvArA pUrva meM nirdiSTa (4-6) ukta pUraka prAdi ke lakSaNo tatpazcAt jJAnArNava (zloka 16 va 18) aura yogake poSaka hai aura kisI anya grantha ke hI hai, anyathA puna zAstra me (5-42) bhI nAsikAra ko adhiSThita karake jo pArthiva (bhauma), vAruNa, vAyavya aura agnijhavina anivArya hai| isIlie unakA avasyAnakrama zloka 6 ke bAda sambhava hai| maNDala, ye cAra pura (maNDala) avasthita hai unake nAmo kA nirdeza kiyA gayA hai| isa prakAra prasaMganApna una dono zloko kI sthiti jJAnArNava ke uparyukta dono zloko ke madhya meM para vicAra karake aba hama prakRna viSaya para pA jAte hai sthita 17ve zloka meM yaha kahA gayA hai ki ukta pArthiva __ukta dono zloko ke anantara jJAnArNava meM zloka 10 me kahA gayA hai ki yogI nirAlasa hokara vAyu ke prAdi cAra vAyumaNDala yadyapi durlakSya hai to bhI kuzAgramAtha mana ko nirantara dhIre-dhIre hRdaya-kamala kI kaNikA buddhi manuSya ke lie ve abhyAma ke vaza svakIya saMvedana meM praviSTa karAte hue use vahI para niyantrita kre| phira (svAnubhava) ke viSaya bana jAte hai| prAge 2 zlokoM dvArA usa mana ke sthira kara dene se kyA- yaha mUcanA yogazAstra meM prAge-una cAro ke lakSaNakyA lAbha hotA hai, yaha mUcita kiyA gayA hai| ve tIno nirdeza ke pazcAt ---473 zloka dvArA kI gaI hai| zloka isa prakAra hai una cAro maNDalI ke lakSaNa kA nirdeza jJAnANaMda meM zanaiH zanarmano'jasra vitandraH saha vAyunA / krama se zloka 16-22 ke dvAga aura yogazAstra meM zloka pravezya hakyAmbhojakaNikAyAM niyantrayet / / 10 43-46 ke dvArA kiyA gayA hai / vikalpA na prasUyante viSayAzA nivartate / tadanantara jAnANaMva meM zloka 24.27 bhora yogazAstra antaH sphurati vijJAnaM tatra citta sthirIkRte // 11 meM zloka 45-51 dvArA ukna maNDaloM meM sambhava cAra evaM bhAvayataH svAnte yAyavidyA bhayaM kSaNAt / vAyuproM ke mparza, varNa, pramANa aura nAma (1 purandara, vimabI syustaSAmANi kaSAyaripubhiH sama 2. varuNa, 3. pavana aura jvalana-dahana) kA ullekha isI bhAva ko vaise hI zabdoM meM antahita karane vAle samAna rUpa se kiyA gayA hai / Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta pazcAt donoM granthoM meM yaha sUcanA kI gaI hai ki ke dhyAna meM prA jAne para usake pAge 31vAM likha diyA mtambhAdi kArya meM purandara (mahendra-indra), prazasta saba aura saMkhyA mAge kI DAla dI gaI hai| svIkRta krama ke kAryoM meM varuNa, cala-malina kAryoM meM vAyu aura vazyAdi anusAra pavana ke pazcAt dahana kA ullekha kiyA jAnA kArya meM vahni ko uddezya karanA cAhie-prAjJA denA cAhie thaa| cAhie / yathA 2 jJAnArNava kA 61 aura yogazAstra kA 250vA stambhAvike mahendro varuNaH zasteSu sarvakAryeSu / zloka ubhayatra zabdazaH samAna hai| cala-malineSu ca vAyurvazrAdau vahniddezyaH // jJA. 28 3 tulanA me 64 ke bAda yogazAstra ke 215-16 indraM stambhAvikAryeSu varuNaM zastakarmasu / prAdi zloka pAte hai| isakA kAraNa yaha hai ki vahA isa vAyaM malina-loleSu vazyAdau vahnimAvizat / yo 52 bIca meM zloka 65-85 me vAmA nADI (candranADI) aura dakSiNA nADI (sUryanADI) zukla pakSa aura kRSNa pakSa me isa prakAra tulanAtmaka rUpa se itane kramika viSaya sUrya-candra ke udayAdi me kaisA zubhAzubha phala dene vAlI hai, vivecana ko dekha kara pAThaka yaha nirdhArita kara sakege ki ityAdi vicAra kiyA gayA hai| prAge zloka 86-2.4 me ukta dono meM prAthaya-prAzrayI bhAva avazya rahA hai| para kAla kA nirNaya-nADI, janmanakSatra, nADiyo meM vAyukisane kimako AdhAra banAyA hai, isa sambandha meM abhI sacAra, itara zakuna-apazakuna va svapna prAdi ke pravalokana kucha na likha kara yathAvasara anya lekha ke dvArA usa para ke prAzraya se anya zubhAzubha ke sAtha hI mRtyukAla kA bhI kucha prakAza DAlane ke lie prayatnazIla rhuuNgaa| nizcaya kiyA gayA hai / isake prAge 212 zloka taka aba maiM pAge adhika vistAra meM na jAkara ina dono vidyAbala se usa kAla kA vicAra kiyA gayA hai| isa saba granthoM kI zlokasaMkhyA kA nirdeza mAtra kara detA hU~ jo kI sUcanA vahA nimna zloko dvArA kI gaI haiviSaya, artha aura bahutAza me zabdo kI apekSA bhI paraspara me samAnatA rakhate hai / yathAkrama se milAna kIjiye prathevAnI pravakSyAmi kicita kAlasya nirNayam / saryamArga samAzritya sa ca pauSNe ca gamyate // 86 jJAnANava-26-32, 33-34, 35. 37, 38, 36, iti yantraprayogeNa jAnIyAt kAlaniNayam / 40, 43-45, 47, 48-46, 50, 51, 52, 53-56, 61, 62-63, 64, 65, 66, 67-68, 66, 70, 77, yavi vA vidyayA vidyAd vakSyamANaprakArayA // 20 // evamAdhyAtmikaM kA vinizcetuM prsNgtH|| 56.80, 81.86, 88.86, 61, 12, 63.68, 66, 100, pR. 305 zloka 5 u., 10 / bAhyasyApi hi kAlasya nirNayaH paribhASitaH // 212 __ yogazAstra-5-56, 57-58, 56 kA pU. va 60 uparyukta yaha saba varNana jJAnArNava me dRSTigocara nahIM kA pU.. 60 kA u. va 56 kA u, 65, 66, 67, 62 hAtA na hotA hai| se 64, 213, 215-16, 217, 218, 216, 220 se 4 jJAnArNava zloka 13-18 aura yogazAstra zloka 226, 230, 231-32, 227, * 33, 34, 236.36, 254.56 me parapura praveza- uttarottara abhyAsa ko 240, 241, 242, 243, 244.47, 248-56, 250, bar3hAte hue yogI kA krama se akaMtUla, jAti (mAlatI) 251, 524-56, 261, 6-1, 6-4 pU, 6-5 / mAdi puSpa, kapUra mAdi gandhadravya, mUkSma patri-(pakSi-) vizeSa kAya, bhramara-pataMga mAdi ke zarIra, manuSya ghoDA-hastizarIra 1. jJAnArNava ke 31-32 zloko (pa. 260) me aura anta me patthara prAdi me prAtmapraveza evaM ni.saraNa kI jo kramavyatyaya upalabdha hotA hai vaha lipikAra ke pramAda kriyA-Nita hai| se humA dikhatA hai-kisI lipikAra ke dvArA pramAdavaza yahA yogazAstra me mAge ke loka me yaha sUcanA dI 31 ko choDakara 32vA likha dene para va tatpazcAt galatI gaI hai ki isa prakAra vAma nAsikA se mRtazarIra meM praveza Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAnANava va yogazAstra : eka tulanAtmaka adhyayana karanA cAhiye / pApa kI zakA se jIvita zarIra meM praveza pRSThau ca dakSiNAkSaravestavAharAcAryAH // yahAM nahIM kahA jA rahA hai / yathA jAnA. pR. 267-70 evaM parAsu-deheSu pravizeda vAmanAsayA / 3. nADIzuddhi karate vahanapara binakarasya mArgeNa / jIvaddehapravezastu nocyataM pApazaMkayA // 5, 260 niSkAmadvizadi doH puramita reNa ke'cyaahuH|| jJAnA. pR. 300-87 pUrva sAhitya kA parizIlana 4. SoDaza mitaH kazcit nirNIto vAyasaMkrama / dono grantho me prarUpita viSayo ko dekhate hue yaha yaha mahorAtramita kAle dvayornADyoryayAkramam / nizcita jJAta hotA hai ki prAcArya zubhacandra aura hemacandra jJAnA pR. 501-60 dono hI talasparzI vidvAn the| unake sAmane jo bhI yogazAstrayogaviSayaka prAcIna sAhitya upasthita thA usakA unhone 1. prANAyAmastataH kazcit prAdhito dhyaansikhye| 5-1 gambhIra adhyayana kiyA thaa| isakA maMketa ina dono grantho .. pratyAhArastathA zAnta uttarazcAparastathA / ke viSaya vivecana meM svaya upalabdha hotA hai| yathA ebhivezcabhistu saptadhA kIryate paraMH // 5-5 1. tridhA labhaNabhedena sasmRtaH pUrvasUribhiH / 3. candra strI puruSaH sUrye madhyabhAge napuMsakam / pUrakaH kumbhaka caMva recaka stadanantaram // praznakAle tu vijJeyamiti kazcinnigadyate // .35 jAnA pR. 285-3 4. agre vAbhiAge hi zazikSetra pracakSate / 2. agne vAmavibhAge candrakSetra vadanti tattvavivaH / pRSThe dakSiNabhAga ta ravikSetra mniissinnH|241 rUpaka pada kavi dhAsorAma mohanI gaga meM gAyA gayA kavi ghAsIrAma kA yaha rUpaka pada prAtmA aura zarIra kI pRthakatA para sundara udAharaNa prastuta karatA hai| kavi kahatA hai ki jIva ko isa kAyArUpI nagarI me kisa prakAra se rahanA caahie| usakA eka sundara dRzya akita kiyA hai / zarIra rUpI kuprA eka hai pAco indriyA panihArI hai, ve prapanA-apanA nIra bharatI hai| usake pura jAne se kumA kA pAnI sUkha gayA, taba ve pAco panihArI vilakhatI hai / hama uDa gayA kevala miTrI paDI rahanI hai, usa kacana mahala aura rUpAmaya chajje ko choDa kara nagarI kA rAjA calA gyaa| isase hame viveka kI mora dRSTi denA cAhie aura para padArthoM meM mamatA haTA kara caitanya svarUpa prAtmA kI pora dRSTi danA cAhie / rAga sohanI isa nagarI meM kisa vidhi rahanA nita uTha talaba lagAve rI bhenA / eka kumA pAMcoM paNihArI, nIra bhare saba nyArI nyArI 1 pura gayA kamA sUkha gayA pAnI, vilakha rahI pAMcoM pnnihaarii||2 bAlU kI reta mosa ko TATI, uDa gayA haMsa par3I rahI mATI // 3 kaMcana mahala rUpyamaya chAjA, chor3a calA nagarI kA rAjA / / 4 'ghAsIrAma' sahaja kA melA, ur3a gayA hAkima luTa gayA rerA // 5 Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cArukIrti DA0 vidyAdhara joharApurakara bhagavAna gommaTezvara kI mahAmUti se pavitrIkRta tIrtha cauthe ullekha kA anumAnita samaya bhI sana 1200 zravaNabelagula me jaina bhaTTArakoM kA eka maTha hai| yahA ke hai| bandali ke grAma ke isa lekha me abhaya candra ke ziSya bahuta se prAcAryoM ke ullekha mANikacandra granthamAlA dvArA cArukoti dvArA eka mandira kA jIrNoddhAra kiye jAne kA prakAzita jainAzilAlekhasaMgraha ke pahale aura tIsare bhAga me varNana hai (bhAga 3 pa0 65) / prApta hote hai| ina meM kaI AcArya cArukIti isa eka hI eka hA pAcavA ullekha dhavaNabelagula ke eka samAdhilekha me nAma se jAne jAte the| pichale varSa janazilAlekhamagraha kA hai jisakA samaya zaka 1235 sana 1313 hai / isama cauthA bhAga prakAzita huA hai| isa me bhI cArukIti nAmaka varNita dezIgaNa kI guruparamparA isa prakAra hai-kulabhUSaNakaI prAcAryoM ke ullekha hai / ina saba utlekho kA samanvita mAghanandi-zubhacandra-cArukIrti-mAghanandi-prabhayacandra adhyayana prastuta karanA hI isa lekha kA uddeza hai| isa meM -bAlacandra-rAmacandra / rAmacandra ke ziSya zubhacandra kA jo grantha-pRSThoM ke ullekha hai ve saba uparyukta jainazilAlekha ukta varSa meM svargavAsa huprA thA / ataH isameM varNita cArasagraha ke hai| kIrti kA samaya bhI sana 1200 ke AsapAsa pratIta hotA hamAre adhyayana ke anusAra cArakIti nAmaka maba se hai (bhAga 1 pR. 30-33) / pugatana prAcArya yApanIya sagha ke vRkSamUla gaNa ke municandra vidya ke ziSya the / inhe sovimeTTi nAmaka sajjana ne eka chaThavA ullekha hale bIDa ke eka sama dhilekha me hai| udyAna arpaNa kiyA thA aimA varNana doNi grAma ke eka isame dezIgaNa kI igalezvarabali kI guruparamparA isa zilAlekha me hai / yaha lekha sana 1066 kA he (bhAga 4 prakAra batalAI hai---gaNDavimukta-zubhanandi-cArukIrtipR0 122) / mAghanandi-abhayacandra-bAlacandra-abhayacandra / antima __ cArukIrti nAmaka dUsare prAcArya kA ullekha zravaNabela- AcArya abhayacandra kA svargavAsa zaka 1201=sana 1296 gula ke zaka 1050-sana 1128 ke eka lambe zilAlekha me humA thaa| ata imameM varNita cArukIrti kA samaya bhI me hai / lekha kA lekhaka bokimayya unakA ziSya thaa| kintu sana 1200 ke grAmapAsa pratIta hotA hai (bhAga 3 10 isame unakI paramparA athavA guru grAdi ke bAre meM koI 371-73) / vivaraNa nahIM miltaa| (bhAga 1 pR0 67) / sAtavA ullekha zravaNabenagula ke eka zilAlekha meM tIsarA ullekha saurASTa ke verAvala nagara ke eka hai jisakA anumAnita samaya zaka 1247%1325 hai| khaNDita lekha meM hai| nandimagha ke kaI prAcAryoM ke nAma isameM dezIgaNa ke abhinava cArukIrti paNDita ke ziSya isame hai jinameM eka cArukIti bhI hai| kintu lekha prAdhA / da sAdhA magAyi dvArA tribhuvanacUDAmaNivasati banavAne kA varNana hai TUTA hone meM unake guru-ziSyAdi ke bAre meM koI vivaraNa (bhAga 1 pR0 260) / isame nahI milatA / isa lekha kA samaya bArahavI zatAbdI pAThavA ullekha kaNave grAma ke zaka 1284mana kA antima caraNa hai (bhAga 4 pR0 221) / maMsUra pradeza 1362 ke eka lekha meM hai| isake prArambha me dezIgaNa ge bAhara cArukIti nAmaka prAcArya kA yaha ekamatra ke cArukIrti paNDita kI prazaMmA hai aura bAda meM mahArAja ule va hai| bukkarAya ke samaya meM eka mandira kI bhUmi ke bAre me Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cArakoti kucha vivAdoM kA adhikAriyo dvArA nirNaya diye jAne kA pArzvanAtha mandira ke lie zaMkaraseTi ne kucha dAna diyA varNana hai (bhAga 3 pR0 363) / thA jo abhinava cArukIrti paNDita ke prAjJAvartI seTinauvA ullekha gera soppe ke zaka 1323 sana 1401 kAro ko saupA gayA thaa| (bhAga 4 pR. 326-7) / ka samAdhilekha meM hai| isame nagirapura ke sAmanta caudahavAM ullekha cikkahanasoge ke sana 1585 ke maMgarasa ke svargavAsa kA varNana hai / lekha TUTA hone se isame zilAlekha meM hai| isake anumAra cArukIrti paNDita ke jo cArukIrti paNDita kA nAma hai usakA pUrvApara sambandha ziSya paNDitayya dvArA tIna jinamUrtiyo kI sthApanA kI aspaSTa hai (bhAga 4 pR0 267 / / gaI thI (bhAga 4 10 331) / dasavA ullekha zravaNabelagula ke do lekho me hai jinakA pandrahavA ullekha zravaNabelagula ke zaka 1556 sana samaya zaka 1360sana 1368 tathA zaka 1355=sana 1634 ke zilAlekha me hai| isake anusAra belagula ke 1433 hai| isameM varNita cArukIrti dezIgaNa kI igalezvara- maTiko mani giratI vI gaI thii| gajA cAurna vali ke zranakIrti ke ziSya the| voDeyara ke kahane para tathA cArukIrti paNDita ke samakSa lekho me cArukIrti ke ziSya paNDitayati, paNDitayati cennaNa prAdi seTho ne isa sampatti ko RNamukta kara diyA ke ziSya siddhAntayogI aura siddhAntayogI ke ziSya zruta th| (bhAga 11 168) / muni kI prazamA hai / thunamuni kA svargavAsa zaka 1355 solahavA ullekha mUDavidure ke zaka 1562 sana me huaA thA / prata isa lekha meM vaNita cArukIti kA samaya 1641 ke tAmrapatra meM hai| isake anusAra abhinava cArasana 1350 ke pAsa pAsa panIna hotA hai| ina cArukoti kIrti tathA unake ziSyavarga ko cikkarAya proDayara dvArA ke varNana me sAratraya, yuktizAstra aura zabdavidyA me murakSA kA prAzvAsana diyA gayA thA (bhAga 410 341) / unakI pravINa nA kI prazamA hai tathA ballAla rAja ko satrahavA ullekha zravaNabelagula ke eka samAdhilekha meM nIroga karane kA theya bhI unhe diyA gayA hai (bhAga 1 hai| isake anusAra zaka 1565-mana 1643 meM cAra kIrti pR0 213 tathA 203) / panDita kA svargavAsa huA thA (bhAga 1 pR0 263) / ___ gyArahavAM ullekha mUDabidure ke eka tAmrapatra kA hai aThArahavAM ullekha zravaNabelagula ke eka mUrtilekha meM jisakA samaya gaka 1426 mana 1504 hai| isameM kadamba hai| isake anumAra kArajA ke bhaTTAraka dhamacandra tathA kula ke zAsaka lakSmappasa aparanAma bhairasa dvArA jaino ke cArukIrti paNDita ke upadeza se zaka 1570 mana 1648 72 masthAno ke pradhAnAcArya cArukIrti ke eka ziSya ko apane rAjya ke eka bhAga ke dhArmika adhikAra pradAna meM yaha mUti sthApita kI gaI thI (bhAga 110 226) / kiye jAne kA varNana hai (bhAga 4 pR0 313) / unnIsavA ullekha zrIragapaTTama ke mana 1666 ke eka bArahavA ullekha ajanagiri ke zaka 1466sana zilAlekha meM hai| isake anusAra cArukIrti paNDita ke 1544 ke eka lekha me hai| isake anusAra dezIgaNa- ziSya pAyaNNa ne aSTAnhikA mahotsava ke lie kucha dAna iMgulezvarabali ke belagulapUra ke cArukIrti paNDita ke diyA thA (bhAga 4 pR0 343) / praziSya ke ziSya abhinava cArukI ti panDita the| inake bIsamA ullekha madane grAma ke zaka 1565=sana ziSya zAntikIti the jinhone suvarNAvatI nadI se prApta 1673 ke eka zilAlekha meM hai| isake anusAra belagula do jinabimbo kI pratiSThA ke lie eka mandira banavAyA ke cArukIrti paNDita ko maimUra ke devarAja pauDeyara ne madane thA tathA usake lie candA ekatra kiyA thA (bhAga 3 grAma dAna diyA thA (bhAga 3 10 566) / pR0 530-33) / ikkIsavA ullegva mUDabidure ke zaka 1679sana terahavAM ullekha mUDabidure ke zaka 1485=sana 1563 1757 ke eka tAmrapatra meM hai| isake anusAra hammaDi ke tAmrapatra meM hai| isake anusAra mUDabidure ke caNDona [zeSa pR0 62 para] Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaTTAraka vinayacanda ke samaya para vicAra paramAnanda jaina zAstrI bhaTTAraka vinaya candra kA jo mamaya maiMne 'prazasti saMgraha kA nirNaya nahIM denA caahie| dvitIya bhAga kI prastAvanAme diyA thaa| usa para Apatti bhaTAraka vinayacandra mAthara saMgha ke bhaTTAraka udayacandra karate hue agara canda jI nAhaTA ne jana sandezakezodhAka ke ziSya aura bAlacanda muni ke dIkSA ziSya the / vinaya kI 18 me pRSTha 273 para 'cUnaDI' ke racayitA bha. vinaya canda ne 'cUnaDIgama' meM 'mAyura maMghaha~ udaya mugIsara' aura candra kA samaya' zIrSaka lekha meM binA kisI pramANa ke nirbhara pacamI kahAgama' me udayacanda guru' rUpa se udayavinayacandra kA mamaya 1400 ke grAma-pAsa kA batalAyA canda kA smaraNa kiyA hai| aura bAlacanda kA cUnar3I meM hai| paura nigyA hai ki bhApA ke prAdhAra para usakA mamaya bAlainda gA gaNaharU, nathA nirbhara pacamI kahA gasa' meM isame pUrva kA nahIM ho sakatA / parantu prApane bhASA ka uma 'vaMdivi bAla mUNe' rUpa meM ullekha kiyA hai| isa kAraNa AdhAra kA, jo pApake samaya kI samarthaka ho, usakA koI ve una donoM ke ziSya the| kintu udaya vanda ne jaba 'sugadhavizleSaNa yA pramANa upasthita nahIM kiyA, aura na koI dazamI kathA banAI, usa samaya ve gRhastha the; kyoMki aisA aitihAmika prAdhAra hI upasthita kiyA jo unake unhone ukta kathA ke anta meM apanI patnI 'demati' kA abhimata ko puSTa karanA ho| aisI sthiti me uma kalpanA ullekha kiyA hai| bAda meM ve muni ho gae jAna paDate hai| ko 1400 ke grAma pAsa kA samarthaka kaise kahA jA skaa| vinayacanda ne jaba 'naraka utArI-kathA' likhI, taba usakI hai? binA kimI pramANa ke digambara vidvAnoM aura unakI prazasti me udayacanda ko muni nahI likhA kintu 'guNa racanAtroM ko arvAcIna batalAnA, tathA jJAna bhaMDAroM kI gaNahara garuvau' rUpa me smaraNa kiyA hai| aura bAlacanda binA kisI jAca ke yaha likha denA ki di0 vidvAno ko manirUpa me smata kiyA hai| jaisA ki usake jimna padya dvArA hama viSaya kA mAhitya nahI racA gyaa| bAda meM se saSTa hai:vaha sAhitya di0 bhaDAge me mila gayA, taba unakI vaha 'udaya candu gaNa gaNaharu gahavau, kalpanA nirarthaka ho gaI / imame lekha likhate samaya vicAra so maI bhAveM maNi annsriyu| kara hI likhanA caahie| dUsare amuka granthakAra ne amuka bAlaiMdu maNi vivi NiraMtaru, sampradAya ke grantho kA ullekha taka nahIM kiyaa| yaha usa jaraga utArI kahami kahatA // ' zodhaka vidvAna kI kamI nahI, usane to apanA prabandha isa kathA ko kavi ne yamunA nadI ke taTa para base hue likhane ke lie prayatna kiyA hI hogaa| phira bhI yadi mahAvana nagara ke jina mandira me racA hai| isase saSTa kimI sampradAya ke kisI granthakA paricaya yA atha lekhaka ko jAna paDatA hai ki udayacanda bAda meM muni bane hai| prApta nahIM hA ho to vaha aimI sthiti meM usakA ullekha vinaya canda ne 'nijhara pacamI kahA rAsa' tribhuvana giri kame kara sakatA hai ? galtI to taba kahalAtI jaba usake (nahanagaDa) kI talahaTI meM racA hai / aura cUnar3I rAsa kI ma mane vaha gratha hotA aura vaha usakA ullekha bhI na krtaa| racanA kA sthala tribhuvanagiri nagara ke prajaya narendra prata bhaviSya me ina bAto ke sambandha me nAhaTA jI ko 1 amiya sarIsau javaNa jalu, Nayaha mahAvaNu saggu / thoDA-mA sayama se kAma lenA cAhie, jaldI se usa viSaya 1 tahi jiNa bhavaNi vasaMta iNi virahau rAsu samaggu / / 1. dekho, jaina anya prazasti sagraha dUmarA bhAga pR. 117 -naraga utArI kathA Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bha0 vinayacanda ke samaya para vicAra (majayapAla) kRta rAja vihAra ko batalAyA gayA hai| taba usase pUrva sa0 1384 me ve kahA ke rAjA the| yaha usa samaya tahanagar3ha jana dhana se samRddha thaa| usakI isa spaSTa karanA cAhie thaa| marjunapAla kyA tribhuvana gar3ha samRddhi kI puSTi cUnar3I rAsa kI nimna pakti se hotI hai bhI rahA, yadi nahI to phira usake sAtha ekatva kaisA? jisame use--'saggakhaNDa NaM dhariyala pAyau'- svarga khaNDa arjunapAla prajayapAla nahI ho sakate / kyoki dono ke samAna subhaga batalAyA gayA hai| use vijayapAla ke ke samaya me kApho antarAla hai| prajayapAla kI prazasti putra tahanapAla ne basAyA thA / vayAnA (zrIpatha) tahanagar3ha san 1950 kI hai aura arjunapAla kA samaya 1384 se (tribhuvanagiri) aura karaulI ke zAsaka yaduvaMzI kSatriya 1418 taka batalAyA gayA hai| aisI hAlata meM donoM kI the, jo zrIkRSNa ke vaMzaja kahalAte the| unakI paramparA ekatva kalpanA nirarthaka jAna par3atI hai| mere pAsa karaulI nimna prakAra milatI hai - jaitAla, vijayapAla, tahanapAla ke zAsakoM ko jo sUcI hai| usameM bhI bahuta rAjAno ke dharmapAla, ajayapAla, haripAla, sahanapAla aura kumArapAla bAda arjunapAla kA nAma diyA hai| prora kuvarapAla ke bAda prAdi / isa paramparA meM kumArapAla kA nAma mahanagala ke ajayapAla kA sapramANa ullekha pAge kiyA gayA hai ajaya bAda prAtA hai, jisakA ullekha mana 1192 ke lekha meM narenda hI ajayapAla hai| aura unakA samaya bhI diyA gayA milatA hai / kintu vRtta vilAma vAlI parampaga meM prayukta hai| usase spaSTa ho jAtA hai, ki arjunapAla ajayapAla nAmo meM kucha krama bhaga bhI pAyA jAtA hai / jaise dharmala nahI ho sakate / ke bAda aura ajayapAla se pUrva kuvarapAla kA nAma diyA vattavilAsa kI vazAvalI prasiddha aitihAsika vidvAna hupA hai| hIrAcanda jI projhAke nibandha magraha meM prakAzita huI hai| kintu nAhaTA jI ne likhA hai ki-"jagadIza miha usI para se kucha padya nIce diye jAte hai| aura ve isa gahalota likhita gajasthAna ke itihAsa me kagainI rAjya prakAra haikA itihAsa diyA hai. usame ajaya rAja kumArapAla ke bAda bhaye kRSNa ke vaza meM vijaya la mahipAla / sohanapAla, nAgArjuna, pRthvIpAla ke nAma pAte hai| tada tinake suta paragaTa bhaye, tihaNapAla chitipAla // 6 nantara tilokapAla vimaladeva, sAMsadeva, prAmaladeva ke nAma prazvamedha jihi jaga kiya, dIne aganita dAna / prAte hai| phira gokUladeva ke uttarAdhikArI mahArAjA hemakoTi vasa sahasa go, gaja sahasra parimAna // 7 arjunapAla kA vizeSa vivaraNa hai jisane karaulI sa 1405 vIsa saha (saha) ya sAtasaM, sAsana bIne gAma / meM basA kara rAjadhAnI bsaaii| prarjunapAla kA samaya ma. dharmapAla tinake bhaye, bhapa parama ke ghAma // 8 1384 se 1418 kA diyA hai|" kuMvarapAla tinake bhaye, bhapati bakhata vilAsa / (jaina sandeza zodhAka pR0 274) prajapAla pragaTa bahuri, karyo jagata pratipAla / nAhaTA jI ne Upara jisa itihAsa kA ullekha kiyA haripAla tinake bhaya, bhUpa mukuTa jimi hIra / kiyA hai, vaha yahA nahI hai| para unhone arjunapAla ko tinake sAhanapAla napa, sAhasa samada gaMbhIra // 10 prajayapAla samajha kara vinayacanda kA samaya ma0 1400 ke anagapAla nRpa pragaTa huva, tinake pathvIpAla / tinake suta pragaTe bahuri, rAjapAla mahipAla // 11 pAsa-pAsa kA batalAyA hai| jo kimI taraha bhI maMgata nahI baiThatA / arjunapAla ne sa. 1405 me jaba karaulI basAI yaha krama aitihAmika dRSTi se viruddha-sA jAna paDatA hai ; kyoMki ajayapAla kI mahAvana se prApta prazasti meM samaya 1. tihuyaNa giri puru jagi vikkhAyau, san 1150 (vi0 sa0 1207) diyA hapA hai / aura sagga khaMDu Na dhariyali prAyau / tahiM NivasaMte muNivare prajayariMdaho rAja vihArahi / prajayapAla ke uttarAdhikArI haripAla ke rAjya ko utkIrNa prazasti umI mahAvana se man 1180 (vi0 sa0 1237) vege viraiya, cUnaDiya sohaha muNivara je suyadhArahiM / / .. --cunar3IrAsa prazasti 2. dekho, epigrAphikA iDikA jilda 110 286 / Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 anekAnta kI milI hai 1 / tathA bharatapura ke 'aghapura' nAmaka sthAna mUrtiyA naSTa-bhraSTa kara dI gii| vi0 sa 1275 me race se prApta mUrtikhaNDa para san 1192 ke utkIrNa lekha meM gaye jinadatta carita ko prazasti meM kavi lakSmaNa ne tahanasahanapAla nareza kA ullekha hai / eva musalamAnI tavArIkho gar3ha ke vinAza kI ghaTanA kA ullekha kiyA hai / cUMki kavi meM hijarI san 572 san 1162 me kumArapAla kA svayaM vahA kA nivAsI thA aura svayaM apane parivAra sahita ullekha hai| ina aitihAsika tathyoM se Upara vAlI paramparA vahAM se bhAgA thaa| kavi lakSmaNa ne vahA~ ke rAjA kA kA krama ThIka jAna paDatA hai| phira bhI isa sambandha me aura yadi ullekha kara diyA hotA to samasyA sahaja hI samApta anveSaNa karane kI prAvazyakatA hai| jisase anya pramANo ho jAtI, para aisA nahIM hugrA / kI rozanI meM uma para vizeSa prakAza par3a ske| ho sakatA jaba ajayapAla kA gajya vahA san 1150 (vi0 hai ki karaulI meM zAsako kI prAmANika sUcI aura sama sa0 1207) me tahanagar3ha meM thA, aura kitane samaya rahA, yAdi mila ske| yaha abhI prajJAta hai| para man 1170 sa pUrva taka usakI kahA jAtA hai ki kumArapAla man 1192 (vi. sa. sImA kA anumAna kiyA jA sakatA hai| kyoMki san 1246) ke grAsa-pAma gaddI para baiThA thaa| musalamAnI 1170 me haripAla kA rAjya thaa| cUki cUnar3I rAsa tabArIkha 'jalamAmora' ma hasana nijAmI ne likhA hai vinayacandra ne ajayanarendra (ajayapAla) ke rAja vihAra me ki-hijarI san 572 (vi0 sa0 1252) me muhammada baiTha kara bnaayaa| imase spaSTa hai ki ukta cUnar3I rAsa gorI ne tahanagar3ha para prAkramaNa kara adhikAra kara liyA vikrama kI 13vI zatAbdI ke prArambhika samaya meM racA thaa| usa samaya vahA kA rAjA kumArapAla thaa| usa gayA hai| musalamAnI mAmrAjya hone para to vahA rAja samaya vahA ke hindU jaina mabhya parivAra nagara choDakara yatra- vihAra meM baiTha kara racanA karanA saMbhava bhI nahI jctaa| tatra bhAga gye| vahA mUrtipUjA kA bar3A jora thA ataeva usa samaya to usa nagara kI bahuta burI dazA thii| aisI vahAM baDA anyAya atyAcAra kiyA gayA. mandira aura dazA meM binA kisI pramANa ke use sa0 1400 ke prAsa pAma ko racanA kaise kahA jA sakatA hai / prAzA hai nAhaTA 1. epigrAphikA iDikA khaNDa 2 10 276 tathA jI isa para vicAra karege aura Age jhaTa-paTa likhane kI A canningham V.L. XX. prapekSA soca-vicAra kara likhane kA prayatna krege| [10 26 kA zeSAsa] arasappoDeya ne cArukIrti paNDita ko veNNegAva kI kucha pradAna kI thii| yaha sanada mana 1810 kI hai (bhAga 1 bhUmi arpita kI thI (bhAga 410 347) / 10 356) / bAIsavA ullekha zravaNabelagula ke zaka 1731-sana caubIsavA ullekha bhI zravaNabelagula kI eka sanada 1.10 ke eka samAdhilekha me hai| isake anusAra desigaNa kA hai / isake anusAra mana 1830 meM kRSNa rAja vaDeyara ke cArukIrti ke ziSya prajitakIti ke ziya zAnti kIrti ne cArukIrtimaTha kI rakSA ke lie cAra grAma arpita kiye ke ziSya ajitikIrti kA ukta varSa meM svargavAsa huA the (bhAga 110 261) thA (bhAga 110 154) / paccIsavA ullekha zravA belagula ke do mUrtilekho kA teIsavA ullekha zravaNabelagula me prApta eka sanada kA hai| isake anusAra zaka 1778-sana 1856 me cArukIrti hai| isake anusAra dIvAna pUrNayA ne belagula ke sanyAsI paNDita ke ziSya manmatisAgara varNI ke lie ye mUrtiyA cArukIrti ko eka grAma kI prAya diye jAne kI saMmati sthApita kI gaI thIM (bhAga 1 pR0 364-65) / * Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhanapAla viracita "bhavisayatta kahA" aura usakI racanA-tithi DA0 devendrakumAra zAstrI apabhraza sAhitya me "bhavisayattakahA" atyanta mahattva- "abhI taka jo marabhraza sAhitya upalabdha humA hai pUrNa prabandhakAvya hai / bhAratavarSa me prakAzita hone vAlA usame gadya paura dRzya kAvyoM kA prabhAva hai| samUcA apabhraza kA yaha prathama kAvya grantha hai / sana 1923 meM yaha sAhitya pAThaya kAvya ke antargata hai| unake mukhya tIna kathAkAvya gAyakavAr3a proriyanTala sIrija, bar3audA se bheda ho sakate haiM-prabandha, khaNDa paura muktaka kAvya / jo prakAzita hapA thaa| usa samaya taka apabhra za-sAhitya ke prabandha-kAvya grantha upalabdha hai, ve mukhya rUpa se kathAsambandha me bahata hI kama jAnakArI mila pAI thii| idhara kAvya haiN| unameM kathA paura kAvya kA padabhuta mizraNa hai| apabhraza kI pramukha racanAmoM ke prakAzana se hindI-jagat isa kAvyadhArA ke bhI do bheda hai-purANakAvya bhaura me paryApta carcA hone lagI hai| kintu apabhraza-sAhitya caritakAvya / caritakAvya ke do rUpa hai-eka zuddha yA kA vAstavika mUlyAkana abhI taka kaI dRSTiyoM se nahIM dhArmika caritakAvya aura dUsarA romaannttik|........... ho sakA hai| isakA mukhya kAraNa yahI hai ki samprati prabandhakAvya ko kathAkAvya kahanA adhika saMgata hai, kyoMki apabhraza kA adhikAMza sAhitya bhaNDArI me hai| jaba taka umameM kathA kI hI mukhyatA hai / kathA cAhe paurANika ho prAmANika rUpa me hindI anuvAda sahita isa sAhitya ke yA kAlpanika / " sAmAnya rUpa se DA. jaina apabhraza ke prakAzana kI samucita vyavasthA nahIM hotI taba taka sAhitya prakoM prabandhakoM ko kathAkAvya kahate haiM / aura isalie unhoMne masAra meM ime yathocita sthAna nahI mila skegaa| kevala "NAyakumAracariu" kI bhAti "bhavisayatakahA" ko kathA MMS bhAratIya jJAnapITha, vArANasI eka aisI sasthA hai jo kAvya mAnA hai, jo unakI dRSTi me vAstava me romANTika apabhraMza ke prakAzana kA kArya hAtha meM lie hai, anya caritakAvya hai / vastuta DA. jaina kI yaha mAnyatA apabhraMza prakAzanoM se koI prAmAra lakSita nahIM hote| kyoki hama kI kucha prakAzita racanAmoM ke prAdhAra para hai / apabhraMza svaya ise mahatvapUrNa nahI samajhate / vAstava meM yaha bhAvanA me abhI taka kaI aimI hastalikhita racanAeM lekhaka kI hIna pravRtti kA dyotana karane vAlI hai| kucha prakAzaka jAnakArI me hai jo ukta sImA ke antargata nahIM paatii| apane nihita svArthoM ke kAraNa tathA vyApArika uddezya me apabhraMza kA kathA-sAhitya viSaya aura pariNAma kI dRSTi ima pora dhyAna hI nahIM denA caahte| ataeva samAja me me pracara mAtrA meM upalabdha huaA hai / ise na to caritakAvya aise sasthAno kI AvazyakatA hai jo isa prakAra kA kaha sakate hai aura na paurANika / sAmAnya rUpa se yaha hastamahattvapUrNa kArya-bhAra vahana karane meM samartha ho| likhita sAhitya do rUmo me milatA haiabhI hAla meM hI bhAratIya jJAnapITha me DA. devendrakumAra jaina kA zodhaprabandha "apabhraza bhASA aura mAmiya" sandhibadabahata kathAno ke rUpa meM, jo nizcaya hI prakAzita hamA hai| DA. jaina ne isa kRti meM caritakAvya prabandhakAvya hai aura dUsare sandhibaddha laghukathApo ke rUpa meN| aura kathAkAvya me koI antara nahI mAnA hai| unake hI yaha samasta sAhitya padyabaddha hai / mandhibaddha hone ke kAraNa zabdoM meM isame kathA aura kAvyatattva kA samAna rUpa se saMyoga hai| inameM kucha aisI bhI racanAe hai jo kavikalpanApradhAna yA 1. DA. devendrakumAra jaina : apabhra za bhASA aura mAhitya, lokajIvanaprasUta haiM; jaise ki jinadattakathA (lAkhU kRta 1665, pR0 85 / jinnyttkhaa)| isI prakAra ke anya kathAkAvyoM kA Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta vicAra ukta zodhaprabandha meM nahIM kiyA gyaa| yaha sambhava kAlAntara meM kAvya ke sAce meM prabandha ke rUpa me DhAla dI bhI nahIM thA / kyoki DA. jaina 1656 I0 me gaI hai| isIliye ina kathAno meM kaI prakAra ke parivartana apanA zodhaprabandha likha cuke the| isa prabandha ke likhe jAne tathA jor3a-mor3a milate hai| kucha kathAe lokakayA yA ke uparAnta jo mahattvapUrNa racanAe prakAza meM AI hai jana thati ke rUpa meM pracalita hone para bhI vrata-mAhAtmya uname se eka sAdhAraNa siddhasana kRta-"vilAsavaIkahA' hai, tathA anuSThAnoM se sambaddha hokara kAvya-badha kA aga hI jisakA ullekha DA0 kochaDa, DA0 tomara aura DA0 jaina nahIM, prANa bana gaI hai| hIroika poTrI meM kayA alpa kI kisI bhI kRti meM nahIM hai| isI prakAra anya racanAe tathA sUkSma rahatI hai| parantu kathAkAvya me mukhya vastu. bhI hai| prataeva jaba taka sampUrNa prakAzita-aprakAzita eva kathA saMyojanA tathA ghaTanAoM kA mahatvapUrNa varNana rahatA hastalikhita apabhra za-sAhitya kA anuzIlana na kiyA hai| bhaviSyadattakathA aisI hI kathA hai jo pahale zruti ke jAyegA taba taka DA0 jaina jaise vidvAn bhale hI apabhraMza- rUpa meM jana-mAnasa meM pracalita rahI aura phira paramparAgata kathAkAvya kI svatantravidhA kA astitva svIkAra na kare prabandha kAvya kI zailI meM likhI gaI / isIlie hIroika para prAkRta-apabhraza sAhitya me kathAkAvyamUlaka kaI prakAra poiTI se bhI kaI bAto me antara dikhAI par3atA hai, kI racanAe milatI hai, jinase yaha patA calatA hai ki kyoki jaba hIroika poidI romAza meM pariNata hone kathAkAvya kI isa vidhA kA vikAsa apabhraMza meM prAkRta lagatI hai taba usame geya cetanA, komala bhAvanApro aura kAvya-dhAga se huaa| pAkarSaka dRzyoM se mRdu tathA sAhasika kAroM ke madhya bhAratIya mAhitya meM kathAkAvya kI paramparA atyanta virAma dene vAlI grAnandamayI anubhUtiyoM se mavedanIya ho prAcIna kAla se calI pA rahI hai / kAla ke mUla me jIvana jAtI hai / prataeva apabhra za tathA bhAratIya sAhitya meM kI lipibaddha kathAe hI hai jo zruti rUpa meM varSoM taka kathAkAvya tathA caritakAvya kI vidhA apane Dhaga kI alaga pracalita rahI hai aura deza-dezAntaro me apane apane mUla hI prabandha-racanA hai| apa meM sthAnAntarita hotI rahI hai| apabhraMza me aisI hI bhAratIya sAhitya meM kadAcit prAkRta aura apabhraza kathAeM mahAkAvyoM kI kaDI meM paribaddha kathAkAvya ke rUpa meM isa sAhityika vidhA kA mUtrapAta hamA jinameM kathA meM lakSita hotI hai jiname mAnavIya savedanA katipaya aura kAvya mila kara loka jIvana ke paripAvaM me yathArtha ghaTanAmo ke vigraha me sajIva eva cAritrika bandhano me rIti se ganizIla tathA manuSya jIvana meM ghaTanAyo kA anusyata rahatI hai / kathA hI kathAkAvya meM mukhya hotI hai romAcaka evaM vAstavika prabhAva darzAte huye lakSita hote jo kisI uddezya se kahI jAtI hai aura vaha uddezya nAyaka hai| yadyapi kahI kahI paurANika pravRtti ke anugamana se ke kArya-vyApAge se mambaddha rahatA hai| yaha kathAe prAya ghaTanApro me asvAbhAvikatA-sI jAna par3atI hai parantu vaktA-zrotA zailI meM kahI jAtI hai / iname kahI-kahI sunane prabadha-maMghaTanA aura racanA-zilpa meM zithilatA nahIM dikhAI vAlA kathA evaM ghaTanA ke sambandha me jijJAsA aura paDatI / apabhra za ke ina kathAkAvyo kI vizeSa pravRtti utsukatA prakaTa karatA calatA hai aura lekhaka usakI hai-prema kI madhura vyajanA / adhikatara nAyaka pavitra prema utsukatA kI vRddhi karatA huA Age kI ghaTanAgro kA se prerita eva sacAlita digvAI par3ate hai| kahI-kahI prema sajIva varNana karatA calatA hai| caritakAvyoM me nAyaka ke kI udAtta vya janA dhAmika vAtAvaraNa meM huI hai aura na hIjIvana kA samUcA itivRtta alaukika rUpa me vaNita rahatA kahIM zuddha mAnavIya / isa rUpa me hindI ke premAkhyAnaka hai| uname abhiprAya vizeSa bhI nAyaka ke prAdarza tathA kAvyavastu eva zilpa-racanA kI dRSTi se hI nahIM zailI asAdhAraNa guNoM tathA atilaukika camatkAro se samanvita aura prema kI madhura vyajanA meM bhI apabhraza ke ina kathAhote hai| jina kathAkAvyo me vastu soddezya niyojita nahIM kAvyo se prabhAvita jAna par3ate hai| hai ve lokakathAeM hai jo sAhityika rUr3hiyoM ke sAtha kathA pahale pAkhyAta thI, jo zurU itivRtta thI parantu Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhanapAla viracita bhavisayattakahA" aura usakI racanA-tithi jyojyoM kAvya-tatvoM se usakA tAla-mela baiThatA gayA, tyo ataeva hama isa yuga ko punarjAgaraNa kAla (Renaissance) tyo vaha kahAnI aura upanyAsa kA rUpa grahaNa karatI gii| kaha sakate hai, jiname janavAdI pravRttiyAM janma le rahI thI bhaviSyadatakathA ko padya me likhA hA eka prakAra kA mora paurANikatA se haTa kara sAhitya loka-cetonmukhI upanyAsa hI samajhanA cAhiye / yadyapi racanA-tatvo me ho rahA thaa| prataepa loka-jIvana ke vividha tatva kathApramamAnatA hai para hama use kathA hI kahate pAye hai aura kAvya meM sahaja hI lakSita hote hai / isa yuga meM kathAkAvya isalie bhI ki vastu rUpa meM vaha loka kathA hI hai| kA nAyaka prAdarza puruSa hI nahIM, rAjA, rAjakumAra, bariyA, saMskRta meM likhI gaI kathAe gadya me haiN| bANabhaTTa ko rAjapUta yA anya koI sAdhAraNa se sAdhAraNa puruSa ho 'kAdaMbarI' to upanyAsa hI jAna par3atI hai| parantu vaha sakatA thA jo apane puruSArtha se sAdhAraNa vyaktitva tathA kathA hI hai / prAkRta aura apabhraza meM choTI tathA bar3I guNoM ko prakaTa kara mAnava bana sakatA thaa| sabhI kathAlagabhaga sabhI prakAra kI kathAye chandobaddha hai / 'kuvalayamAlA kAvyo me yaha vyApti pUrNatayA lakSita hotI hai / isase deza kathA' pradazya gadya me likhI milatI hai| isI prakAra anya ke sAhityika vikAsa kI eka navIna utthAnikA kA patA racanAe bhI ginAI jA sakatI haiM, parantu prAkRta aura lagatA hai jo madhyayugIna sAhitya kI viziSTatA hai| apabhraza me pagabaddha kathAeM likhane kI sAmAnya pravRtti rahI apabhraza aura hindI ke premAkhyAnaka kAvyo me nimnahai / guNADhya kI 'bRhatkathA' se lekara prAja taka na jAne likhita bAto meM bahuta kucha samAnatA milatI hai :kitanI taraha kI kathAe aura kahAniyA likhI gaI jo 1. kathA-vastu evaM ghaTanAmoM meM kahIM-kahIM adbhuta nIti-rIti, mAnavIya sthitayoM kI vividhatA aura yathArthatA samAnatA dRSTigocara hotI hai / pratyeka kuvara yA rAjakumAra me mamanvita likhI jAtI rahI hai| bhApA kI bhAti kI samudra-yAtrA aura siMhaladvIpa me sundarI kA varaNa karanA, mAhityika vidhAmro kA bhI yaha parivartana mAja itihAsa eka aimI sAmAnya ghaTanA hai jo lagabhaga sabhI premAkhyAnaka kI vastu bana kara raha gayA hai| una parivartano kA pUrNa kAvyoM meM milatI hai| isI prakAra citra-darzana-rUpa-darzana, vivaraNa denA pAja asabhava-sA jAna paDatA hai| prathama milana va darzana meM hI prema ho jAnA prAdi bAte apabhra za sAhitya kA hI nahI, yadi hama dasavI samAna rUpa se milatI hai| zatAbdI se lekara pandrahavI zatAbdI taka ke bhAratIya 2. sAmantayugIna vaibhava, bhoga-vilAsa tathA yuddha ke sAhitya kA anuzIlana kare to jJAta hotA hai ki madhya- citraNa bhI ina kAvyoM meM varNita hai| kimI-kisI kathAyugIna bhAratIya kAvyoM kI mukhya pravRtti udAtta prema kI kAvya bhe mundarI ke liye bhI yuddha kiyA jAtA hai, jaise ki bhaviSyadattakathA meM bhaviSyadatta sumitrA kI rakSA ke prema pratilaukika bhAva-bhUmikA meM bhI citrita hA hai. liye yuddha karatA hai aura apanI zUra-vIratA pradarzita parantu kAvya kA samAnya dharAtala laukika prema meM hI abhi- karatA hai| vyakta hamA hai| isaliye atilaukika prema aura pAdoM 3. kathAnaka-rUDhiyo ke sAtha hI prabandha-racanA evaM ko samajhane ke liye hameM kinhI pratIkoM aura rUpako ke saMghaTanA ma bhA sAmya lakSita hAtA hai| iza-vandanA, namratArahasyo ko kholanA par3atA hai| parantu apabhraza ke kathA- pradazana, kavi yA kAvya-racanAmA kA ullekha, kAvya par3hane kAvyoM meM prAyaH yaha vyaMjanA nahIM milatI hai| yadyapi prema kA adhikArI, kAvya viSayaka saketa tathA mAnyatA prAdi bIja se lekara usake vikAsa taka kI sampUrNa paristhitiyo bAtoM kA ullekha parampagagata rUr3hiyA haiM jinakA pracalana eva avasthAmoM kA inameM pUrNa vikAsa lakSita hotA hai sambhavata. prAkRta yuga se humA hai| parantu vyaktivAdI vaicitrya evaM camatkAra nahIM miltaa| apamraza-kathAkAvyo me dhanapAla kRta "bhavisayattakahA" vastutaH ye kapAkAvya madhyayugIna bhAratIya sAhitya kI dena kA pratyanta mahatvapUrNa sthAna hai| sapA -kAvya sAhitya haiM jo lokajIvana kI paramparA kA pratinidhitva karate haiN| meM kathAkAvyoM meM "bhavisayattakahA" aura premAsyAnaka Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta kAvyoM me sAdhAraNa siddhasena viracita "vilAmavaIkahA' apabhraza-sAhitya kI racanA huI hai aura prabhAva rUpa meM pratinidhi racanAe hai / ye dono hI kAvya prAkRta saskRta-sAhitya kI kaI vizeSatAeM apabhraza-kaviyo kI kAvya-paramparA se sambandha sthApita karane ke lie usa racanAyo me milatI hai para apabhraza-bhASA ke vyAkaraNa kI zRkhalA ke samAna hai jo eka ora prAbhijAtya racanA kI bhAti ima dezI bhASA ke sAhitya ke lie sAhityika sUtra se sambaddha hai aura dUsarI mora nava- zAstrIya sAhitya prAdarza nahI bana sakA hai| isa sAhitya yugonmeSI svacchanda pravRttiyoM kI vikasanazIla bhAva- kA samagra rUpa loka-jIvana se hillolita hai| yathArtha me dhArA se prAndolita hai| jisame eka pora sAmantIya samAja vAtAvaraNa loka-jIvana kA hone para bhI mAlocyamAna kA varNana hai aura dUsarI ora jana mAnava kA yathArtha sAhitya-zAstrIya tathA lokazailI ke madhyavartI rUpa meM likhA nitraNa hai| yadyapi donoM prabandhakAvya dhArmika pariveza meM gayA hai| prataeva sthAnIya rUpa-ragoM se citrita hone para race gaye hai para kAvya-kalA kI dRSTi se tathA zRgAra kI bhI prabandha kAbyo kI sAhityika zailiyo tathA sAmantavAdI pUrNa abhivya janA hone se vizuddha kathAkRtiyA hai| kathAoM jIvana-rekhAyo se bhI cacita hai| aura yahI kAraNa hai ki me nibaddha ghaTanAe sahaja tathA loka-jIvana kA hai| yadyApa zuddha rUpa meM ise loka-mAhitya bhI nahIM kahA jA sakatA kahI-kahI unheM prati laukika tattvo se bhI samanvita kiyaa| hai| yaha ina dono hI sAhitya ke bIca kI kar3I hai jo gayA hai para ve yathArtha se dUra nahIM hai / uname kathAbhi- pavana nama kathAbhi- paravartI yugo me dezI sAhitya ke nAma se abhihita prAya tathA rUr3hiyoM kA pracura sanniveza lakSita hotA hai| mAnA yathArtha meM madhyayugIna bhAratIya sAhitya me isa prakAra kI kahA jAtA hai ki hindI ke sUphI kAvyoM kI racanA kAvya-racanAe vizeSa mahatvapUrNa hai jo eka aura prAcIna 'masanavI' zailI meM huI hai| masanavI kA artha 'do' hai| paramparA kA nirvAha karatI hai aura dUsarI ora navIna isameM pratyeka zera ke do misare hote hai| isakA pratyeka zera vidhAmoM meM prAdhunika bhAratIya prArya bhASAmo ke sAhitya chanda aura bhAva kI dRSTi se pUrNa hotA hai| muktaka kI ke lie preraNAdAyaka tathA navya bhUmikAe sasthApita karane bhAti iname bhAva yA citrapUrNa hotA hai tathA vAkya-racanA vAlI siddha huI hai / ataeva purAnI hindI, janI gujarAtI, bhI kasI huI rahatI hai| misarA samatukAnta hotA hai, prAcIna bagalA tathA rAjasthAnI grAdi bhApAyoM meM likhA jinakA pAge kI pavitayo se tUka kI dRSTi se koI sambandha hamA prArambhika sAhitya bahuta kucha prAkRta eva apabhraza- nahI hotaa| kAvya sagoM meM yA paricchedo me vibhavata na sAhitya se prabhAvita hai| prAdhunika bhAratIya prAryabhApAyo hokara viSayAnurUpa zIrSako me tathA ghaTanAgro me prAbaddha ke jina sAhityika aga tathA rUpo para apabhraMza-sAhitya rahatA hai| isa zailI meM likhA gayA kisI prakAra kA bhI kA prabhAva lakSita hotA hai uname se murUpa hai-prabandha- prabandha kAvya kyoM na ho vaha masanavI mAnA jAyagA / saghaTana, pada-zailI, chandoyojanA, varNana kI tAratamyatA, phiradausI kA 'zAhanAmA' aura 'yUsupha-julekhA' masanavI kathAnaka rUr3hiyoM kA prayoga, bhASAgata zabda-prayoga tathA kAvya mAne jAte hai| kintu apabhraMza kathAkAbya pora bhASA kI savedanazIlatA ke hetu anuraNana-zruti-sagIta-nAda caritakAvya kI racanA saMdhibaddha hotI hai tathA sandhi yA Adi vividha tatvo kA samAveza / madhyakAlIna bhAratIya pariccheda 'kaDavakabaddha' hote hai / kaDavaka paddhar3iyA, praDillA, saMskRti aura itihAsa para bhI isa sAhitya ke adhyayana se yA usI prakAra ke kimI chandoM kA samUha hotA hai paryApta jAnakArI milatI hai| kevala bhASA ke rUpa me hI jisame kisI eka dRzya yA bhAva kA varNana rahatA hai| nahIM dharma, samAja tathA saMskRti ke rUpa meM isa sAhitya ke apabhraza me kaDavakoM tathA uname vihita chandoM kI saMkhyA Aloka meM madhyayugIna bhAratavarSa ke sahajasphUrta tathA rUpa niyata nahIM hai / sAdhAraNata. eka kambaka meM mATha yamaka yA me maNDita rekhA-citra parilakSita hote hai / solaha paktiyoM kA prayoga kiyA jAtA rahA hai| parantu - -- - - - yadyapi saMskRta-sAhitya ke samAnAntara hI prAkRta tathA 1.dekhie, didIbahAkAbakAsvarUpa vikAsa, pra. 416 Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhanapAla viracina "bhavisayattakahA" aura usakI racanA-highi kaI kAvyoM me aThAraha, bIsa, bAIsa, caubIsa, tIsa, battIsa kI kathAye bhI jaina kathAmro se bahuta kucha milatI julatI aura chattIsa taka paktiyA tathA chanda eka kaDavaka me hai2 / paramparAgata pracalita bhAratIya lokakathApo ko grahaNa lakSita hote hai| kaDavaka dvipadI yA duvaI prathavA dohA ke kara mUphI kaviyoM ne prema abhivyajanA tathA alaukika prema AkAra ke kisI chanda se jur3e rahate hai| kahI kahI kaDa- kI abhivyakti ke lie kahIM-kahI uname parivartana bhI vaka ke prAdi me aura kahI-kahI anta-mAdi dono meM dohA kiyA aura pantakathAno ko choDa kara jana mAnama meM apane ke AkAra kA koI na koI chanda sayukta rahatA hai| grAdarzI kI pratiSThA karane kA bhI prayatna kiyaa| vastuta: adhikatara yaha panta me jar3A dekhA jAtA hai| prabandha-racanA ve isa rIti ko choDakara bhAratIya janatA ke bIca loka kI yaha zailI apabhraMza tathA hindI ke premAkhyAnaka kAvyo priya nahI bana sakate the| isaliye kathA, caritra, zailI, ke samAna rUpa se milatI hai| vastu, ghaTanA, kathAnaka-rUDhi bhASA aura abhivyakti ke anya upAdAno ko bhI unhone nathA caritra-citraNa meM hI nahI prabandha racanA bhI muphI grahaNa kara pAdoM kA pracAra kiyaa| apabhraMza ke kathA kAvya apabhraza kAvyo kI paramparA se prabhAvita jAna paData nathA caritakAmyo se ye kevala eka bAta meM hI bhinna hai / spaSTa rUpa me hindI ke premAkhyAnaka kAvyo kI racanA lakSita hote hai aura vaha hai-calate huye kathAnaka me caupAI-dohA zailI meM huI hai jo apabhraza kAvyo kA dana alaukika prema kI vyajanA / parantu yaha vizeSatA jAyasI hai| yaha avazya hai ki apabhraza kAvyo kI racanA sandhi, ke padmAvata me hI milatI hai| apabhraza kI abhI taka pariccheda, vikrama yA bhAsa prAdi meM kI gaI hai aura sUphI koI racanA nahIM mila sakI hai| tathA premAkhyAnaka kAvyo kI racanA zIrSakabaddha hai| parantu apabhra za meM prAkRta kI bhAti dhArmika vAtAvaraNa me prAkRta kA 'gauDavaha', kuvalayamAlAkahA aura apabhraza ma hI loka-jIvana kI unmukta dazAgro me bhI svavatra bhAvaharibhadramUri racita miraNAhacariu' sargahIna racanAe hai| bhUmi para loka gAthAmro ko prema evaM ramamayI vANI pradAna mabhava hai ki isa prakAra kI racanAe aura bhI likhI gaI kI gaI hai uname loka-cetanA kA mahaja pravAha lakSita hotA ho para kAla-pravAha meM na vaca pAI ho| ima sabadha meM zrI hai| tathA mAmantakAlIna prAbhijAtya vaga ke mAmAjika rUpa parazurAma caturvedI dvArA niSkarSa rUpa me abhivyakta vicAra kA spaSTa darzana hotA hai| apabhraza me kathA kAvyo ma hI ucita jAna paDatA hai-"jisa samaya hindI ke mUphI prayukta adhikatara kathAe premagAthAe hai jo kinhI vibhinna premAkhyAno kI racanA prArambha huI uma mamaya taka unake uddezyo me kaI upa-kathAno ke mAtha jur3I huI hai aura racayitAnoM ke liye aisI aneka bAte prastuta kI jA cukI uddezya prazana hone ke kAraNa kaI sthAnoM para dhArmika thI jinakA ve kisI na kisI rUpa meM bar3I saralatA se vAtAvaraNa meM abhivyakta kI gaI hai| caritakAvyo kI upayoga kara sakate the| kyA kathA-vastu, kyA kAvya-rUpa, kathAno me moha tathA parivartana kama hai, kyoki uname kyA racanAzalI, aura kathA-rUr3iyo jaisI sAmagrI, inama prArambha me hI nAyaka ko amAdhAraNa eva anilaukika rUpa se kadAcit kisI ke liye bhI unhe na to koI savayA citrita kiyA jAtA hai / deva loga unakA snAna-abhiSeka navIna mArga nirmita karane kI AvazyakatA thI aura na karate hai, taraha-taraha ke mAdhana juTAte hai aura unake pratiadhika prayAsa karane ko1" / aura yaha sarvamAnya satya hai ki zaya mpa tathA mApa meM pahale meM hI prabhAvita eva sUphI premAkhyAnoM meM prayukta adhikatara kathAya bhAratIya hai, prAkarSita rahate hai| kintu kathAkAvya meM dukha mukha ke bhAratIya loka-jIvana kI hai| udAharaNa ke liye-apabhraza bhalo meM jhUlate hue, magharSa-viSayo me TakarAte hue, prAzAkI 'vilAsavatIkathA' aura dukhaharanadAsakRta 'pRhapAvatI' nigazA meM DUbate-utarane hue nAyaka apane jIvana kA svaya me adbhuta sAmya hai| isa prakAra padmAvatI tathA mRgAvatI ni HATHIAvatI nirmANa karate hai aura mAdhAraNa me mAdhAraNa puruSa kI 1. "lokagAthA aura mUphI prAkhyAna" zIrSaka legya, 2. dekhiye, kutubana kRta magAvanI-DA. ziva gopAla "hindustAnI", bhAga 23 aka 2, pR0 38 / mizra, hindI sAhitya mammelana, prayAga / Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta bhAMti duHkha tayA vedanAmo ko jhelate hai| meM kisI na kisI prAdarza kI pratiSTA huI hai| bhAratIya yadyapi caritakAvyo meM bhI nAyaka ke sAhasa tathA zUra- mAnya siddhAntoM kI bhAti inakA mUla svara prAdarza kA hai, vIratA ke kArya vyApArI kA varNana rahatA hai para vaha ati- yathArtha kA naho / yadyapi vyaktivAdI prAdarzo tathA mAnyatA laukika zaktiyoM se prerita tathA samanvita hotA hai| kI avahelanA nahIM kI gaI hai aura kahI-kahI unakA prabhAva isalie umameM sahaja hI devI bhAva lakSita hotA hai| bhI darzAyA gayA hai kintu santa dhArmika vAtAvaraNa tathA purANoM kI bhAti caritakAvyoM meM prAyaH eka se adhika prAdarza siddhAnto ke pAlana aura pUrNatA ke sAtha huaA hai| kathAe eka sAtha vaNita dekhI jAtI hai| kathA meM se kathA spaSTa hI apabhraza ke kathA tathA caritakAvyoM kA prArambha phuTa kara janma-janmAntaroM kI ghaTanAmoM tathA itivRttoM se aura anta zAnta rasa meM paryavasita humA hai| imaliye ina isa prakAra sa yukta ho jAtI hai mAno kathA kI hI mukhya kAvyo ke adhyayana se kabhI-kabhI yaha pratIta hone lagatA hai aMga hoN| caritakAvyoM kI apekSA kathAkAvyoM meM isa prakAra ki jIvana ke mUlyoM kI apekSA kI gaI hai parantu mare hI kI cippiyA kama lagI milatI hai aura kama se kama pUrvArddha kSaNa zAnta aura vairAgya kI jhalaka bahirmukhI loka se kathAnoM tathA ghaTanAyo me aimA vyavasthita krama milatA hai antarloka kI pora prApita kiye binA nahI rahatI hai| ki kriyAnvita kA nirvAha nahI dekhA jAtA hai / carito ke yahI isakI sAmAnya vizeSatA hai| mAdhyama se prapamraza kaviyo ne kisI-kisI caritakAvya me dhAmika uddezya bhI prakaTa kiyA hai| mahAkavi puSpadanta ne bhavisayattakahA kI racanA-tithi 'jasaharacariu' pI racanA "himA parama dharma hai" isa yaha pratyanta prAzcarya kI bAta hai ki dasavI zatAbdI manyatA ko prabhAvazAlI Dhaga se prakaTa karane ke liye ko se lekara molahavI zatAbI taka jo apabhra za-sAhitya hai, aura isa uddezya ke sAtha hI grantha kI bhI samApti likhA gayA usame kahI bhI- dhanapAla kA ullekha kisI ho jAtI hai| hindI ke premAkhyAno meM bhI yahI pravRtti bhI kavi nahI kiyaa| bhI kavi ne nahI kiyaa| isakA eka kAraNa yaha kahA milatI hai| jA sakatA hai ki kavi kI prasiddhI loka me adhika samaya apabhraza ke kathA tathA caritakAvyoM me jisa sAmanta* taka nahIM rhii| isalie apabhraza ke paravartI kaviyo ne kAlIna vAtAvaraNa kA citraNa milatA hai vahIM prAge calakara jina pUrva kaviyoM kA ullekha kiyA hai unama kisI bhI kutubana kRtta 'mRgAvatI' tathA anya mUphI eva premAkhyAnaka dhanapAla kA nAma nahIM miltaa| apaza me dhanapAla kAvyoM meM dikhAI paDanA hai rAjakumAra kA bahupatnItva, nAmaka do kaviyoM kA vivaraNa prApta hotA hai| iname se samudra-yAtrA, Adarza prema, romAnca tathA dhana-yauvana prAdi "bhavisayattakahA' ke lekhaka dhanapAla caudahavI zatAbdI ke vaibhava evaM samaddhi se ullasita jIvana imI tathya kI ora lagabhaga hae the| aura dUsare dhanapAla "bAhubali carita" saMketa karate hai| ke racayitA hai, jo pandrahavI zatAbdI ke kavi the| ye isa prakAra madhyayugIna sAhitya me vikasanazIla gajarAta ke parabADa vaza ke tilaka svarUpa the| ina dono paurANika tathA lokAkhyAno se eka navIna kAvyadhAga kA hI kaviyoM kA vizeSa vivaraNa prApta nahI haataa| "bhavipracalana humA, jo Age calakara sUphI premArUpAnaka tathA sayattaka hA" me avazya svayaM kavi ne ullekha kiyA hai ki hindI ke premApAnakoM me pallavita tathA puSpita hii| use sarasvatI me vara milA thaa| isase yaha anumAna vastuta: apabhraza-kathAkAvya kI yaha dhArA cirapracalita lagAyA jAtA hai ki kavi prasAdhAraNa vyaktitva se sampanna prAkRta lokAkhyAno kI paramparA me vikasita huI hai. jo thA kAvya-racanA se isa saMbaMdha meM vizeSa puSTi nahIM hotii| mUlata: nAyako ke carita tathA dhArmika prabhAva ko prakAzita parantu yaha nizcaya hI kahA jA sakatA hai ki apabhraMza evaM prasArita karane meM pratyanta upayogI siddha hue haiN| yahI kathAkAvyoM meM yaha atyanta mahattvapUrNa kRti hai| racanAkAraNa hai ki apabhraMza ke pratyeka kathA tathA caritakAvya paribhAga kI dRSTi se kathAkAvya kI vidhA meM abhI taka Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhanapAla viracita "bhavisayatakahA" aura usakI racanA-tithi itanI bRhat racanA upalabdha nahIM ho sakI hai| yadyapi dera pattA' arthAt pratyanta durgama dUra dezoM meM pahu~ca gaye bahiraGga rUpa meM koI aimA Thosa pramANa nahIM milatA, the| usa samaya muhammada zAha kA zAsana dillI rAjya para jisake prAdhAra para kAvya kI racanA-tithi kA nirNaya thaa| kahA gayA hai ki usakA rAjya dakSiNa bhArata taka kiyA jA sake, kintu antaraGga pramANa ke AdhAra para yaha bahata dUra-dUra taka phailA thaa| itihAsa ke ullekhoM se kathAkAvya mahAkavi dhanapAla ke zabdo meM "pauSa zukla patA lagatA hai ki vaha eka saphala zAsaka thaa| usane dvAdazI, momavAra, savat 1363 (1336 I.) meM likhA dakSiNa bhArata taka ke kaI balavoM ko dabAyA thaa| jisa gayA thaa|" una dino dillI ke rAjya-sihAsana para samaya pracaNDa muhammadazAha dillI meM gajya kara rahA thA, muhammadazAha thArUda thaa| kavi ne svaya usakA ullekha usI samaya dillI se sATha kosa dUra pazcima me atyanta kiyA hai / itihAsa meM muhammada nAma ke kaI bAdazAha hue| ramya 'mAsopavaNNa' nagara meM ratnapAla nAma kA agravAla imalie muhammadazAha se yahA para-itihAsa prasiddha kula me utpanna jaina dhAvaka rahatA thaa| usakA putra madanamuhammada bina tugalaka abhipreta hai| muhammada tugalaka ke miha atyanta paropakArI thaa| usake cAra putra utpanna hue anya nAmo meM muhammadazAha bhI milatA hai2 / muhammadazAha jyeSTha putra kA nAma 'dullaha' thaa| usake tIna suputra kA rAjya kAla san 1325-1351 mAnA jAtA hai| utpanna hue| pahale kA nAma himapAna, dUsare kA devapAla kavi-likhita-prazasti ke anumAra 1335 I. ke lagabhaga aura tIsare kA luddapAla baa| himapAla dillI me rahatA dillI meM bagAvata vidroha huA thaa| man 1335 I0 me thA / vaha atyanta dhana-sapanna thaa| usake putra kA nAma multAna muhammadazAha jaba maduga ke lie kUca karatA hai| vAdhU pA / akAla par3ane para vAdhU japharAbAda calA gyaa| taba vAragala meM hI lauTa pAtA hai| jaba sultAna dillI japharAbAda jaunapura ke pAma, jaunapura me caudaha mIla dUra vApisa lauTa kara pAtA hai taba dekhanA hai ki cAro ora hai| vahI para kavi dhanapAla ne vAghU ke hetu isa kAvya grantha akAla paDa rahA hai| sahasro manuSya aura pazu mara gaye / kA praNayana kiyA5 / imase yaha bhI spaSTa hai ki kavi imalie vaha apanI gajadhAnI dillI se haTA kara-gagA dhanapAla japharAbAda meM rahate the| isa prakAra aitihAsika ke pAma zamazAbAda meM le gayA3 / prazasti meM bhI kavi ne| ullekho ke aAdhAra para yaha nizcita hai ki kavi dhanapAla isa prakAla kA sata kiyA hai| pratIta hotA hai ki uma mahammada bina tugalaka ke zAsanakAla meM tathA gajya me rahate mamaya dillI meM bhayaMkara akAla par3A thA, jigame himapAla the aura unhone gajanainika sthiti ke mambadha me jo kucha jaise mAhakAra bhI-daridra ho gaye the aura bahuta se loga likhA hai vaha akSaraza manya hai| apane prANa-dhana kI rakSA karate hue bahuta dUra-dUra pradezo - meM jA kara basa gaye the| prazasti meM kahA gayA hai ki- 4. mahammada mAho vi gamI paya Do, loga apane-apane sthAnoM ko choDa kara-'mahAduggadUrammi liyo teNa mAyara pamANehi daI / umakviTTa Nilivi maligrovi mANo, 1. sumavacchare akkiga vikkameNaM, kiyo rajja ikacchatti huI uvytmaanno| ahIehi teNavadi terahasaeNa / -antya pragamti, bhavisayattakahA / varismeya prameNa meyAmbi pasme, 5. payaTTa vi dUmammi kAle raudde, tihI vAramI somi gahihi rikve / / pahano muvalUma daphagayavAda / 2. dillI majanata, prakAzita bhAratIya vidyAbhavana, hahatte parate muhAyAraheDa, bambaI, prathama saskaraNa, pR061| tiNe lihiye muapaMcamI NiyahaM heu / 3. vahI, caturtha pariccheda, pR077 / -antima prazasti Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina AgamoM ke kucha vicAraNIya zabda muni zrI nathamala pamha yA pamma padma kA artha lAla hai| chaThe tIrthakara kA nAma padmajaina mAgamo meM chaha lezyAe prarUpita hai| uname pAcavI prabha hai| unakA varNa rakta batalAyA gayA hai| mANaka lejhyA papa hai / pana kA prAvRta rUpa 'pamma' yA 'pauma' ho dhAtu kA nAma padamarAga hai| vaha lAla hotA / isIlie sakatA hai kintu vetAmbara sAhitya-mAgama kara va bhAgametara use lohitaka aura aruNopala kahA gyaa| granthoM meM 'pamha' rUpa milatA hai| pamha kA saskRta rUpa padama lezyA kA haritAla, haladI Adi ke samAna sakSama hotA hai| prAkRta vyAkaraNa ke anusAra ma ko 'mha' haihama para para saMdeha hai ki pIta lezyA hotA hai| ke pudgalo ko padma kyoM kahA gayA ? isakA samAdhAna pakSma-pamha, padma-pamma yA uma hama nimna zabdoM meM pA jAte haiN| padma pIlA nahIM hotA pamha kA saMskRta rUpa padma nahI hotA-yaha prazna itane lambe samaya meM kyo nahI uThA? pamha kA prayoga kintu usakA garbha bhAga pIlA hotA hai| usI ke AdhAra kisI eka sthala meM eka bAra nahIM hai, kintu aneka bAra para isa lezyA kA nAma padma rakhA gayA hai| abhayadeva mUri hai| isa sthiti meM yaha mAna lenA ki lipi-doSa ke kAraNa ne ise padama garbhavarNa vAlI batAyA hai / yaha rUpa parivartita ho gayA. sahaja nahIM hai| uccAraNabheda yadi pAha kA pakSama rUpa kiyA jAya to bhI pIta varNa ke kAraNa imA ho, yaha phira bhI saMbhava ho sakatA hai| ke sAtha isakA sambandha ho sakatA haiN| pakSma kA eka artha pamma praura pamha ke uccAraNa meM bahuta kama bheda hai| kinta kesara (kiMjalka-puppareNa) hai| puSpareNu ke samAna pIta varNa yaha uccAraNa bheda sarvatra sthAna pA gayA, yaha bhI kaThina vAlI lezyA ko pakSama-lezyA kahA jA sakatA hai| kalpanA hai| sthAnAga mUtra me pamha pamha kUDa, pamha gAvatI isa cintana ke tIna phalita haipamha lessA, pamhA aura pAhAvaI -- itane prayoga milate hai| 1 pamma kA rUpa parivartana hokara pamha zabda pracalita inameM vRttikAra abhayadevamuri ne pamha2 kA maskRta rUpa huprA hai| pakSma aura pamhakaDa kA saskRna ra padmakaTa kiyA hai| 2. padma kA pamma pArSa vyAkaraNa-siddha ho to bhale kintu vartamAna prAkRta vyAkaraNo se isakA samarthana nahI ho kinna vartamAna prAkRta-vyAkaraNa se yaha siddha nahI hai| hotaa| unake anusAra pamhakUDa kA saskRta rUpa padamakUTa 3. pamha kA maskRta hA pakSama kiyA jAya to bhI bhI ho sakatA hai| artha me sagati ho sakatI hai| lezyAmro ke nAma varNa ke grAdhAra para hai ina tIno phalito para vizeSa vimarza ke mai anusandhivizyA varNa lezyA varNa yutsu varga ko mAdara prAmatrita karatA huuN| kRSNa kAlA nejama agnikaNa, lAla bhoga yA bhoja--- nola haga parama padmagarbha varNa, pIlA rUpa-viparyaya ke udAharaNa milate hai| uname eka hai kApota kabUnamiyA raga, dhUmra varNa zukla sapheda 4. abhidhAna cintAmaNi 146 ' raktau ca padamaprabha 1. hemacandra / vaasupuujyo| 5. vahI 4.130 / 2. sthAnogavRti, patra 20 / 6. sthAnAga vRtti 221 padmagarbhavarNA lezyA pIta varNe3. sthAnAga vRni, paE2 / tyartha , padmalezyA...... Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaMna prAgamoM ke kucha vicAraNIya zamba bhoga / vaza ke karaga me 'uggA bhogA rAiNNA'-aimA ke prAdhAra para hama apane prAcIna ullekhoM evaM mAnyatAmoM pATha milatA hai / bhoga pazabda kA mUla 'bhoja' hai| bhojavaza ko sahamA kaise jhuThalA sakate hai| mahAbhArata kAlIna prasiddha vaMza hai| uttarAdhyayana1 tathA cAhe phAsupra zabda ko lIjie, cAhe nAyaputta zabda dazavakAlika2 me 'bhoga' kA prayoga milatA hai| uttarA- ko yA kimI paura zabda ko| prAcIna prAkRta vizeSa nAmo dhyayana ke vattikAra zrI zAtimUri ne 'bhoga' kA saskRta ke maskRta rUpAntara kI kalpanA karate samaya bahuta bar3I rUpa 'bhoja' kiyA hai3 / zrIpapAtika (sUtra 14) me 'bhoga sAvadhAnI kI apekSA hai| anyathA svakalpanA prerita mAtra pavva iyA' pATha hai| prabhayadevasUri ne usakA artha bhoga zabda-sAmya kI dRSTi saMskRtIkaraNa kI pravRtti se, kevala (mAdideva kA guru sthAnIya vaza) kiyA hai| yaha mUla se eka aura adhika naI bhrAnti utpanna karane ke atirikta dUra hai| isa prakAra eka hI zabda aneka prAcAryoM dvArA aura kucha bhI pariNAma nahIM hogA / " aneka proM meM vyAkhyAta hubhA hai| pa0 becaradAsa jI nAyaputta kA nAgaputta rUpa karane para jJAta yA nAga yaha tarka prastuta karate haiM ki prAcArya haribhadra aura prAcArya 'bhagavAna mahAvIra jAtaputra the yA nAgaputra ?'- hemacandra prAdi prAcIna bahuzruta prAcAryoM ne bhI nAyaputta poSaka mere lekha ko mora saketa karate hue 50 becadarAsa kA jJAtaputra hI saMskRta rUpa banAyA hai aura bhanekatra unakA jI jIvarAjajI dosI ne likhA hai-"kucha samaya pUrva jJAta nadana ke rUpa me ullekha kiyA hai| aisI sthiti meM anekAnta nAmaka jaina patra meM, eka jaina muni ne nAyaputta vyartha kI nirAdhAra eva bhrAnta kalpanAmo ke prAdhAra para kA saskRta rUpAntara nAgaputra karake zramaNa bhagavAna mahAvIra hama apane prAcIna ullekhoM va mAnyatAmoM ko sahamA kaise ko nAgavazI pramANita karane kA yatna kiyA hai| yaha bhalA sakate hai ?" kintu dUsarI pora phAsupa pAda kA prayatna jaina aura bauddha sAhitya tathA aitihAsika paramparA aneka bahazrata prAcAryoM dvArA 'prAsuka' rUpa kiyA gayA hai, kI dRSTi me sarvathA pramagata hai| jaba ki bauddha tripiTaka usake sthAna para paDinajI 'sarzaka' rUpa ko upayukta batAte grantho ke mUna meM 'dIgha tapasmI niggaTo nAtaputto' ke rUpa hai| e 'nAtaputta' zabda kA maDAI-mRtAdI kA artha kyA prabhayadevamUrI ne prAmukaprayoga hamA hai aura vaha mAkSI rUpa me mAja bhI nivivAda sojI nahIM kiyA kinna paDinajI isakA artha yAcitarUpa meM pAnI tripiTaka me upalabdha hai, taba prAkRta jainAgamo bhojI karanA cAhate hai aura vaha upayukta bhI lagatA hai| meM prayukta nAtaputta kA saskRta rUpa nAgapRtta mamajhanA mora imI prakAra nAyapUna kA artha yadyapi aneka bahuzruta bhagavAna mahAvIra ko itihAsa prasiddha jJAtavA se mabadhita prAcAryoM ne jJAnAtra kiyA hai kintu vaza-itihAmake adhyayana na mAnakara unakA nAgavaza se sambandha joDanA spaSTa hI meM yaha jJAta hotA hai ki vaha magata nahI hai| isakA pratinirAdhAra kalpanA nahI to aura kyA hai? mAcArya haribhadra pAdana maiM apane pUrvavartI do nibandho meM kara cukA hai| prAcArya paura prAcArya hemacandra yAdi prAcIna bahuthuna prAcAryoM ne abhayadevamage bhI nAya ke masta hA ke bAre meM prasadina bhI nAyatutra kA jJAtaputra hI maskRta rUpa batAyA hai| aura nahIM the| unhoMne propAnika (mUtra 14) me pAye hue 'NAya' pranekA unakA jJAta-nadana ke rUpa se unlekha kiyA hai| maTake do kiA hai-jAna yA nAga3 / pata. pAya aisI sthiti meM partha kI nirAdhAra evaM bhrAnta kalpanAmoM kA nAgakara nirAdhAra nahI hai| 1. uttarAdhyayana 23 / 43 / 6 ratnamuni smRti granya, prAgama pora mAyA mahina,pR.101 2 dazavakAlika 28 7 rakamuni smRti anya prAgama aura vyAkhyA sahita, 3. vRhadvatti , patra 465 / pRSTha 101 / 2. vahI / 4. praupapAtika vRtti, pRSTha 50 / 8. bhopapAtika 14 vRtti, pRSTha 5.: jAtA idAkuvaMza5. uttarASpayana bRhadvati, patra 465 / vizeSabhUnA nAgAvA-nAgavaMzaprasUtAH / Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI guruvarya gopAladAsajI varaiyA paM0 mANikacanda jI nyAyAcArya ima zatAbdI me zrImAn guru gopAladAma jI baDe kiyA thA / lagana ke pakke dhanI the / anubhavI gaNanIya viziSTa vidvAna ho cuke hai| maiM maMvat gurujI jaina siddhAnta ke to agAdha talasparzI adhi(vikrama) 1964 me banArasa adhyayanArtha gayA thA usase kArI paNDita the| eka bAra trilokamAra paDhAte hue unase 20 varSa prathama kAzI meM brAhmaNoM meM pa0 bAlazAstrI jI Udhrvaloka kA pinapTi gaNita nahI lgaa| kintu do dina bar3e bhArI vidvAn vidyamAna the / ve vyAkaraNa, nyAyasAhitya ghora parizrama kara paNDita jI ne pinaSTi ke rekhAgariNata pariSkAra, kAvya prAdi viSayoM ke prakANDa paNDita the| ko paripUrNa hastagata kara liyA aura tIsare dina hama mabhI SaDdarzanoM ke pAradRzvA the / maiM jaba banArasa pahU~cA thA taba chAtro ko hastAmalakavat spaSTa samajhA diyA / jima svargIya paM0 bAlazAstrI jI ke ziSya zrI zivakumAra jI gaNita ke lie mahAvidvAna prAcArya dezIya paNDita ToDarazAstrI, dAmodara jI zAstrI, sItAgama jI zAstrI, rAma- malajI mA0 ne bhI trilokasAra bhASA TIkA me likha diyA mizra jI zAstrI, tAtyA jI zAstrI, gagAdhara jI zAstrI, hai ki yaha prakaraNa merI samajha meM nIkA nahI pAyA hai| devIprasAda jI zukla prati vidvAn banArasa me khyAti gommaTasAra, trilokasAra, paMcAdhyAyI ke to paNDita jI prApta the| ye saba rAjyamAnya mahAmahopAdhyAya the| eka se antaH pravezI vidvAn the hI, jana nyAya ke bhI prakANDa eka prakhara paNDita the| inakA paraspara zAstrArtha baDA ruci- vidvAn 5 / pramANa, prAmANya, pramANa phala, svata prAmANya kara hotA thaa| parata. prAmANya kA maccA vivecana karate the / umI prakAra 50-55 varSa prathama paNDita pravara niHsvArtha sevI gopAladAsa jI hA the| unake zipya paNDita banzIdhara jI paNDita jI mamAja se bheTa, dakSiNA nahIM lete the| (beranIvAsI), pa. khUbacandra jI umarAvasiha jI, 50 yadyapi unakI Arthika sthiti prazasta nahIM thI phira bhI makkhanalAla jI, paM0 vazIdhara jI, (maharaunI), 50 devakI jaina bandhuoM se svabhAvata: unane eka paisA nahIM liyaa| nandana jo aura mai aise pATha, dasa vidvAn isa jaina dharA eka bAra bambaI samAja se mArga vyaya jo diyA gayA thA maNDala ko alakRta kara cuke the| paNDitajI ko buddhi bar3I umame dasa pAne adhika prA gaye the| ve manIArDara karake panI thii| ve yadyapi coTI bA~dha kara, Agve pAnI se bhigo bambaI vApisa bheja die ge| paNDita jI yadi cAhate to kara, ghaDI meM alArma lagA kara, vyAkaraNa nyAya kI pustakoM 50.40 hajAra rupaye unako jaina dhanikoM se anAyAsa mila ko guru sanmukha kholakara ekAgra baiThakara cAra, cha varSa taka makate the, kintu paNDita jI ne eka paisA nahI liyaa| eka nyAya, vyAkaraNa, sAhitya, dharmazAstra nahI paDhe the phira bhI bAra eka paNDita jI ko bAhara ke do bhAI livAne paaye| pratibhA nitAnta tIkSNa thii| kSayopazama tIvra hone se ve kucha gRha kalaha ke kAraNa paNDita jI ghara me kapar3e nahI le vyAkaraNa, nyAya, sAhitya viSayo me bhI anta -praveza kara pAe / jasA malina kurtA pahane the, usI veSa me cala die, lete the| agAdha gambhIra paNDita vareNya baldevadAsa jI se mujhe bhI sAtha le gaye the| iTAvA pahu~ca kara paNDita jI ne Agare meM paNDita jI ne kucha adhyayana kiyA tathA ajamera navIna do kurtA banavAe aura dUkAnadAra ko mUlya 2 =) me pa0 mohanalAlajI pahAr3e sAhaba ke sAtha guru jI kA phaurana apanI jeba se nikAla kara de die| tatrastha jaina carcA pUrNa samparka rhaa| mAgareme stoka saMskRta kA adhyayana bandhu meSavat yo hI dekhate rahe, kucha kahate nahI banA niH Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI guruvarya gopAladAsajI varayA svArtha jJAnadAnI kA prakSuNNa prabhAva thaa| paNDita jI ko praSTasahasrI, zlokavAttika paryanta nyAya grantha par3hAe / jaina dharma prabhAvanA, zAstrArtha karanA, syAdvAda pracAra kA anya bhI pacAsoM chAtra nyAya, siddhAnta granthoM ko par3hate rhe| gADha anurAga thA / nitAnta ghora parizrama karake, parISahe pa0 jI jinavANI ke nitAnta zraddhAlu the| kabhI kabhI thI saha kara unhe jainadharma kI patAkA UcI phaharAnA abhISTa 108 vidyAnanda prAcArya kI kaThina paktiyo ko sunane ke thaa| iTAvA ke paNDita puttalAla jI, candrasaina jI vaidya lie athavA merA adhyApana parIkSaNa karane ke lie pAThanAdigvijayasiha jI, rUpacandra jI vaidya Adi utsAhI jaina vasara para baiTha jAte the| banno ne tattvaprakAzinI sabhA sthApita kara rakhI thii| paNDita jI kI tIkSaNa pratibhA nyAyazAstro me manta. usake dvArA jIvanara, Tera, ajamera mAdi aneka sthAno praveza kara jAtI thI bhayosex praveza kara jAtI thI, kSayopazama tIva jo thaa| jinavANI para zAstrArtha kie gae tathA jainamiddhAnta kI utkaTa prabhA- kI prabhAvanA kI utkaTa bhAvanA jo thii| gommaTasAra prAdi vanA kI gii| ke to ve anrtAmI mahArathI vidvAna the hii| ___ prAdya paricaya tIna cAra varSa taka morenA me kirAe ke makAna me jovanera (jayapura sTeTa) ke ThAkura sAhaba vicAra guru jI siddhAnta grantho me gommaTasAra, trilokasAra, paJcAvimA ke anurAgI the| pAryasamAjI vicAra ke the| dhyAyI ko paDhAte the| aura maiM pa. vaMDara vaizAkha mambat 1968 me ThikAnedAra raIsa ne tattvaprakA- makkhanalAla jI prAdi ko praSTasahasrI, mArtaNDa, zloka zinI mabhA (iTAvA) ko nimantrita kiyA / mujhe bhI Thosa vAtika par3hAtA thaa| aura gurujI se siddhAnta granthoM kA pratibhAzAlI, vidvAn zrI prajanalAla jI seThI ne tAra adhyayana bhI vazIdhara jI prAdi ke sAtha karatA thaa| bar3A dekara grAmantrita kiyaa| tadanusAra maiM cAvalI se jIvanara Ananda prAtA thaa| dina rAta adhyayana, adhyApana, zAstra. phuNcaa| pa0 gopAladAsa jI, seThI jI, digvijayasiha jI, carcA meM hI vyatIta hote the / paNDita jI kI tIvra bhAvanA candramana jI mantrI vahA prathamata zAstrArtha meM DaTe hue the| thI ki vidyAlaya unnati kare aura vidyAlaya kA nija kA baDA muzobhana prabandha thA, vAtAvaraNa santoSaka thaa| bhora ke vyAkhyAna hue| gurUjIkI sukIti vidvattA vyA- pAvana tIvra bhAvanA avazya phalavatI hotI hai| pacAyata khyAna zailI pANDityapUrNa thii| mujhe bhI vyAkhyAna dene kA vicArAnusAra sthAnIya digambara pAzvanAtha jainamandira ke avasara diyA gyaa| mujhase gurU jI bhArI prasanna hue| vizAla ahAte meM hI vidyAlaya bhavana kA nirmANa prArambha mere gale me bA~he DAlakara gurujI ne sAmoda prAgraha kiyA ho gayA / isa kArya meM paNDitajI ko bhArI parizrama karanA ki aba mai tumako nahIM choDagA, mAtha hI morenA le pddaa| unake arthopArjana kA kArya bhI zithila paDa gyaa| clgaa| pa. jI bar3e mAhasI, parAkramI the| prArambha karake haTa unake gADha snehapUrNa Andolana ko mai nahIM TAla sakA jAnA unakI prakRti meM nahIM thaa| do tIna varSa me hI aura 15 dina me pUjya bhAI jI kI prAjJA lekara morenA siddhAnta vidyAlaya bhavana pUrNa bana gayA aura navIna bhavana meM pahu~ca jAnA maiMne svIkAra kara liyaa| paThanapAThana cAlU ho gyaa| jeTha mudI vi0 saM0 1968 ko mai morenA phuNcaa| usa samaya morenA vidyAlaya kI kotti prazasta thI usa samaya gurujI gommaTasAra kI dezAvadhi mAgalA ko pratyeka vidyAlaya ke chAtra morenA adhyayana kI chApa lagapaDhA rahe the| paM0 khUbacandra jI, pa0 vaMzIdhara jI, pa0 vAte the / yoM saM0 1972 me morenA vidyAlaya me 25 chAtra makkhanalAla jI, paM. umarAvasiMha jI, pa0 devakInandana jI 4 adhyApaka (pa0 makkhanalAla jI, 50 vazIdharajI mahaye pradhAna vidyArthI the| dUsare dina gurujI ne mujhe nyAyA- raunii| pa0 jagannAtha jI zAstrI aura maiM) niyukta the| dhyApaka niyukta kara diyaa| maiMne morenA me upayukta chAtro phira vidyAlaya kA kArya bar3hatA hI gyaa| gurUjI ne sarvadA ko prameyaratnamAlA, prAptaparIkSA, prameyakamala mArtaNDa, se mujhe pradhAnAdhyApaka pada para pratiSThita kiyA / kucha dina Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pranekAnta mai mantrI bhI rhaa| kintu prabandha karane meM rAga-dvepa kI kalakattA meM bAbU dhannUlAla jI aTarnIke nimantraNa para bhaneka jhaMjhaTe hotI hai / mUrajabhAna jI vakIla devabanda kI saM. 1972 meM gae the| taba bhI paNDitajI mujhe sAtha le preraNA se eka jaina chAtra mujhe nikAlanA bhI par3A jisakA gae the / kalakatte ke saikaDo udbhaTa vidvAn sabhA me prAmatrita ki mujhe adyApi anutApa hai| ata: paThana-pAThana hI merI the| paNDitajI ne baDI vidvattA ke sAtha jinAgamokta dravya, prakRti ke anukala pdd'aa| vidyAlaya ke aMgabhUta chAtrAzrama, guNa, paryAyoM tathA anekAnta kA pratipAdana kiyaa| 10 muparinTenDenTa, rasoiyA. bhojanazAlA kI suvyavasthA bhI satIzacandra jI DI. liT , pramathanAtha nyAyacakravartI Adi kara dI gaI, yo morenA vidyAlaya kA tadAnIntana atyadhika 200 vaiSNava brAhmaNa cUr3AmaNi vidvAno ne pa0 jI ko kA nAma kAma bar3ha gayA thaa| 100 chAtra the 7 adhyApaka nyAyavAcaspati' padavI se alakRta kiyA / isI prakAra ajamerame hajAro jainA jaina janatA ke sanmukha bambaI parIkSAlaya kI vArSika parIkSAeM hotI thiiN| svAmI zraddhAnandajI ke sAtha paNDitajI kA zAstrAthaM huaa| phala 10 pratizata nikalatA thaa| vidyAlaya meM par3hakara pa0 paDitajI kI akATaya yaktiyo ke sammukha svAmI jI kI vaMzIdhara jI, paM0 makkhanalAla jI ne praSTa sahasrI meM acche yuktiyAM nirbala rhii| usa samaya "sarasvatI" patra ke nambara prApta kie the| punaH agrima varSa nokavAtika me sampAdaka mahAvIra prasAda jI dvivedI aAdi prauDha vidvAno ne bhI parIkSA dekara uttIrNatA prApta kara lI / atyanta prasanna svakIya prasiddha patrikAmo me yahI TippaNI likhI thI ki hokara gurujI ne 10 makkhanalAla jI pora vazIdhara jI kA jano kI ora se vizeSa prabala yaktiyA dI gaI thii| ajanyAyAlakAra padavI se vibhUpita kiyA thA usa dina vidyA- merameM merA bhI pa0 yajJadattajI nyAyazAstrI se saskRta bhASA laya me vizeSa adhivezana kiyA gayA thaa| aura paNDitajI me do dina zAstrArtha hapA thA / jainadharma kI prakANDa prabhAne mujhe abhinandita kiyA tathA vetana me 10) mAsika banA hii|| vaTi kii| hita bddh'aayaa| tathA svapuruSArtha se jinavANI paNDitajIkI samaya para sUjha bar3I tIkSNa thI / pratiSThA, kI prabhAvanA dekhakara aneka putra janmo se bhI adhika melA, dazalakSaNa, zAstrasabhAmo me bhI tattvo kA pratipAdana prAtmIya harSa kA anubhava kiyA, apane lagAe hue vRkSa ke antaHpraviSTa hokara karate the| jobanera, aTera, bhiNDa, madhura phalo kA pAsvAdana kara paNDita jI ne harpa se gadgad monAgira, dillI prAdi me gambhIra suzikSita vakIla, hokara ye zabda kahe ki-"prAja mujhe parama hapa hai ki variSTara, dArzanika prAdi vidvatsamAja meM pa0 jI kA dhArAvidyAlaya meM uccakoTi ke nyAya aura siddhAta ke adhyetA, pravAhI vyAkhyAna gambhIra vidvattApUrNa hotA thaa| ve adhyApaka vidyamAna hai| jinAgama ko dipAbane vAle sUrya the| buddhi vaibhava bambaI me mAdhaubAga me paDita jI kA sArvajanika gurujI jainadharma prabhAvanArtha bAhara bhI jAte the to bhASaNa humA / 8 hajAra vicArazIla janatA upasthita thii| mujhe bhI sAtha rakhate the| kaI sthAno para garviSTha vidvAn IzvaradAsa, anekAta dravyanirUpaNa viSayo para pa0 jI 2 pA jAte the jo ki kaThina maskRta bhASA me bhASaNa karate ghaNTe taka bolate rhe| guNI sajjano ne paNDitajI ko hae pUrva pakSa upasthita kara dete the| ve dakSiNa mahArASTra "syAdvAdavAridhi" padavI pradAna kara kRtajJatA pragaTa kii| sabhA ke sabhApati hokara belagAva gaye the| unake sAtha parama paNDita jI svalpa santoSI the| prAzA rahita the| prabhAvaka mAnya 50 dhannAlAla jI bhI the| 50 jI mujhe pratibhAzAlI mahApaNDita the| 50 jI ke jIvanakAla meM bhI sAtha le gaye the| vahA unakA sabhApati bhASaNa nitAnta siddhAnta vidyAlaya morenA kA bhArI mabhyudaya hmaa| Aja gambhIra hA thaa| dakSiNa ke jaina bhAiyo kI gurujI para kala jo pArAtIya vidvAna dRSTigocara ho rahe hai saba pa. tIvra zraddhA thii| hajAro dAkSiNAtya jainabandhu dhanika unake jI kI ziSya praziSya paramparA me hI antanihita hai|50 bhakta ho gaye the| caraNasparza karate the| jI ne jaina samAja kA bar3A bhArI upakAra kiyA hai / jaina Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI guruvarya gopAladAsajI varayA samAja unake upakAroM se anRNa nahI ho sakatA hai / unako the| eka do bAra pezakAra ne kucha laJcA le lI thii| pa. snehapUrNa kRtiyoM ko hama smaraNa kara unake caraNo me jo usa para atyadhika kupita hue punaH usako pRthaka kara zraddhAjali samarpita karate hai| diyaa| 10 jI kA rAjya meM vizeSa prAdara prabhAva thaa| eka bAta prakaraNAntara kI kahAnI hai| mujhe paM0 gvAliyara ke mahArAja sAhaba ne paNDita jI ko darabArI durgAdAsa jI, jIvamanAtha jhA, harivaza ojhA, sahadeva jhA, pozAka dekara satkRta kiyA thaa| rAjya ke tadAnIntara ambAdAsajI zAstrI, rAmAvatAra pANDeya, AdivaSNava pamArasAba to gurujI ke mitra the tathA zikSA mantrI eca. vidvAno se siddhAntakaumudI, manoramA zabdenduzekhara, vyutpattiH ema bula (agreja) paNDitajI ko mAnya karate the| yo rAjya, vAda, zaktivAda, kAvyaprakAza, rasagagAdhara, sAmAnya nirukti, rASTra prajAjano me paNDitajA kA puskala pAdara sammAna thaa| siddhAntalakSaNa, sAdhAraNa, sanprati pakSa prAdi vaiSNava granthI sthAnIya raIsa lA0 rAmajIvanajI (sabhApati), lAlA ko par3hakara jo Ananda prApta hayA thaa| gurujI se dharmazAstra / miTThanalAlajI (vyApArI), lA vazIdharajI caudharI, seTha ke grantha paDhakara vaha saba prakANDa sukha ke samyagjJAna rUpa se giravarajI, chItaramalajI jaina, sabhI pratiriThata nAgarika pariNata huprA / yaha saba guru jI ke prasAda se prApta hugrA sajjana paM. jI ko uccAsana dete the| ' vidvAn savatra pUjyate" "tebhyo gurubhyo nama." gurujI ko jaina granyo ke hI adhyayana pa. jI ne sammedazikharajI, jainabadrI, sonAgirijI, adhyApana kA pakSa thaa| muktAgirijI Adi aneka tIrthoM kI bhAvabhakti pUrNa vandapujya pa0 varNI jI mahArAja gaNezaprasAda jI (gaNaza- nAe kI thii| dharma artha, kAma kA parasparavirodha se sevana koti manirAja) 10 mahendrakumAra jI, 50 darabArIlAna karate the| nyAyapUrvaka prAjIvikA karate the| alpa prArambha jo koTiyA Adi vidvAno ne bhI avacchedakAvacchinna parigraha unako rucikara thaa| saMvedI nivadI the| phakkikAnoM, pariSkAra grAdi par3hAne meM bhArI zrama kiyA paNDitajI ke eka kauzalyA lar3akI thii| bhAI maannikhai| maiMne bhI 15 varSa ghora adhyavasAya kara vaiSNava nyAya, candra eka laDakA thaa| do pautra the| paNDitAnI, putravadhU, vyAkaraNa, sAhitya ke adhyayana meM ajamera, jayapura, mathuga, pautra, nAtinI 2 yo choTA sA hI parivAra thA / moranA me kAzI me samaya yApana kiyA hai kintu iname amRtAbdhi prAr3ata kI dukAna kii| sAdhAraNa vastra bhUpAvepa thaa| viloDana kara bhI pravAla hI prApta huaa| paNDita jI kA paThana-pAThana carcAvArtA, zaGkA samAdhAna hA gommaTasAra, rAjavAttika, zlokavAttika grantho meM vyAkhyAna, lekha likhanA, yahI rAtri divasIyacaryA thii| paryApta amRtasarvasva mujhe prApta humA / ata. maskRtAdhyayana sAttvika vRtti ke jaina patro ke sampAdaka bhI raha cuke the| karane vAle chAtroM se merA sAgraha nivedana hai ki ve alpa uma samaya paMDitajI ke lekho kA bhArI prabhAva thaa| sAra granthoM meM adhika zrama nahIM kara jaina vAimaya jainanyAya nirbhIka hokara pAgamokta tatvo kA pratipAdana karate the| kAvya grantho me parizrama kre| jinase ThAma vidvattA ke sAtha ve kimI dhanika ke prabhAva yA cAdakAritA ke prasaGga me svapara kalyANa karate hae ghora parizrama ko saphala kara nahIM pdde| make / "taddhi jAnanti tadvidaH" nyAya pakSa anumAra ve dhaniko ko bhI bhatsita kara zAsaka dete the| antaraga me dayAlutA, dhArmika sneha, samudra taragita paNDitajI mahodaya gopAla siddhAnta vidyAlaya ke to rahatA thA / paNDitajI jaina samAja ke prAdhAra stambha the| marvAgINa zAsanakartA the hii| sthAnIya myunisipalTI ke me ni svArtha upakArI, dhurandhara vidvAn bhI kAla kavalita bhI kamiznara the tathA sthAnIya pacAyatI borDa ke bhI maji- ho gae / "yamamya karuNA nAsti kartavyo dharma sacayaH / " sTreTa raha cuke the| ve satya aura nyAya anusAra nirNaya dene (jaina mandeza me sAbhAra) Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kavivara paM0 zrIpAla-vyaktitva evaM kRtitva DA0 kastUracanda kAsalIvAla ema. e. pI-eca. DI. 15vI zatAbdI me bhaTTAraka sakalakoti ke AkarSaka abAIdAma, anantadAsa, vallabhadAsa evaM vimaladAsa / putriyAM evaM sevAbhAvI vyaktitvase bAgaDa (rAjasthAna) eva gujarAta thI amarabAI, bhaganIbAI eva velbaaii| isa prakAra pa. pradeza ke sAdhu eva bhAvaka dono hI voM meM sAhitya ke prati zrIpAla bahu kuTumba vAle vidvAna the| adbhata prema utpanna ho gayA thaa| sakalakIti svaya ne to kavi ne apane padoM eva gItoM me bha. abhayacandra, bha. eka vizAla sAhitya kI racanA kI hI thI kintu apane zubhacandra eva bha. ratnacandra ke guNa gAye haiM isase jJAta hotA ziSya praziSyo meM bhI sAhitya sevA ke bhAvo ko kUTa-kUTa hai ki unhoMne apane jIvana meM ukta tInoM bhaTTArakokA samaya kara bhara diyA thaa| yahI kAraNa hai ki unake pIche hone dekhA thaa| ina bhaTrArakoM ke sambandha me gIta likhakara kavi vAle prAyaH sabhI bhaTTArako evaM unake ziSyone khUba sAhitya ne eka acchI paramparA ko janma diyaa| inake padoM eva racanA kii| iname brahma jinadAsa, bha0 jJAnabhUSaNa, bha. zubha- gIto meM aitihAsika sAmagrI bharI par3I hai aura kitanI hI candra, bha. ratnakIti, kumudacandra prAdi ke nAma vizeSarUpa se navIna jAnakArI upalabdha hotI hai| kArya kI kRtiyo ko ullekhanIya hai / sAdhUvarga se prabhAvita zrAvakoMne bhI sAhitya hama nimna bhAgo me vibhakta kara sakate haisevA ke isa anuSThAna me pUrA yoga diyA aura kitanI hI 1aitihAsika gIta, 2. tIrthavandanA gIta, 3. stuti mahatpUrNa racanAe likhakara samAja ko eka nayA mArga darzana paraka pada, 4 eva zrAvakAcAra prabandha / diyA / prastuta lekha meM aise hI eka zrAvaka kavi kA pari aitihAsika gotacaya diyA jA rahA hai-- kavivara zrIpAla ne kitane hI aitihAsika pada likhe __kavivara zrIpAla 18vI zatAbdI ke vidvAn the / guja hai / ye pada tatkAlIna bhaTTArako, zrAvakoM evaM saMgha rAta va sUrata nagara inakA janma sthAna thA jo sbhvt| patiyo kI prazasA me likhe gaye hai| ina gItoM ke adhyayana hematara ke nAma se bhI vikhyAta thaa| isI nagara meM rahate the| se bhaTTArakoM ke vyaktitva eva lokapriyatA para acchA prabhAva kavi ke pUrvaja pitAmaha baNAyaga eva pitA jIvarAja jo paDatA hai| jaina kaviyo ne isa prakAra ke kisI sAdhu eva siMparA jAtike zrAvaka the / zrIpAla apane pitA ke lADale zAvaka ke vyaktitva para bar3hata kama sAhitya likhA hai| putra the isalie lAlana-pAlana kI pora bhI vizeSa dhyAna bha. ratnakIti eva kamadacandra ke grAmnAya meM hone vAle diyA gayA thaa| prArambha se hI adhyayana kI pora vizeSa sAdhano eva zrAvaka vidvAnoM ne vizeSa rUpa se likhe hai / ruci hone ke kAraNa ye sAdhugro kI sagati meM adhika rahane lekhaka ko aise 100 se bhI adhika gIta evaM pada prApta ho lage / pahale unhoMne saMskRta, prAkRta, apabhra za, gujraatii| cake hai| zrIpAla dvArA bha. abhayacandra ke prati likhe hae do evaM rAjasthAnI bhASA kA adhyayana kiyA evaM unake padoM ko paDhiyapravacano kA lAbha utthaayaa| rAga dhannAsI zrIpAla kA kisa prAyu meM vivAha huaA yaha to unakI candravadanI mRgalocanI nAri / racanAyo eva prazastiyo se jJAta nahI ho makA hai / kintu abhayacandra gacha nAyaka vaMdo sakala saMgha jayavAri // 1 // eka prazasti ke anusAra unakI strIkA nAma mahattalade thaa| madana mahAmada moDerA munivara, goyamasama gunnssaarii| isI prazasti me unake 6 putro evaM tIna putriyo ke nAma kSamAvaMtavi gaMbhIra vicakSaNa, gayo guNa bhaMDArI // 2 // bhI ginAye gaye hai putroM ke nAma the pa. paravaI, amarasI, nikhila kalAniSi bimala vidyAniSi vikaTavAdI hala haarii| Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kavivara paM0 zrIpAla-myatitva evaM kRtitva ramya rUpa raMjita nara nAyaka, sajjana jana sukhkaaro||3|| prAvo sacI saha saMge sundarI milii| sarasatI gacha zrRMgAra ziromaNi, malasaMgha mnohaarii|| vAMvirya zrI zubhacandra mananI ralI // 3 // kumadacandra para kamala divAkara, zrIpAla tuma blihaarii||4 paca mahAvata paMca sumati dhaarii| 2) praNya gupati guru arevi caarii||2|| dhAna prAnaMda mana prati ghaNo rA, kaI varatapo jaya jykaar| sahasa aSTAvasa zIla gaNa sAgara / abhayacandra mani prAvayA rA, kAI sUrata nayara majhAra re // 1 puNya pratApe e pragaTayo prabhAkara // 3 // ghare ghare ueva prati ghaNAe, kAI mAnanI magala gAyare / mUlasaMgha maDaNa manivara mahanta / aga pUjA ne uvarANA rA, kAMI kaMkuma pagade baDAya re // 2 sarasati gacha mAhi gora sohaMta // 4 // zloka vakhANo gora sobhatA re, vANI moThI apAra sAra re| abhayacaMda ne pAri praanNdkaarii| dharmakayA ye mANIne matibodhe rA, jativara jagamAhi japo je kaarii||5|| koI kumatino kare parihAra re // 3 paramata vAdIgaja kesarI kahora / savata satara chalotare, kAI harajI memajI nI dUMgI bhAsa re| makala siddhAnta aMba uvadhi-nahIe // 6 // rAmajI ne zrIpAla haraSI pAe, manamatha rUpe buddha prabhayakumAra / kAI belajI kuMarajI mohanakAmade // 4 zIla sudasaNa nita mame zrIpAla // 7 // gautama samagora sobhatArA, kAMI bUSe japo abhayakumAra re| zubhacandra ke pazcAt bha. gamacandra bhaTTAraka gAdI para sakala kalA guNa maDaNorA, kAI devajo kahe udayo udAra re|| baiThe / kavi ne inakA samAroha dekhA thaa| ve inase bhI ukta dono padoM meM bha abhayacandra ke viSaya meM kitane atyadhika prabhAvita the / eka gIta meM kavi ne unake unama tathyo kA patA lagatA hai ki ve bha. kumudacandra ke ziSya the caritra kI nimna prakAra prazamA kI hainathA aAkarSaka vyaktitva vAle the| mavat 1706 meM ve prAvo re sakhI cadravadana guNamAla / jaba eka bAra mUrata nagara padhAre the to samAja ne unakA mUrivara ratnacandra ko vadhAmro motIpara bhare thAla // 1 hArdika svAgata kiyA thaa| sUrata nagara meM usa samaya hari zola prAbhaSaNa aMga mohe sayama vivaza prakAra / jI, memajI, velajI, kuvara mohanadAsa samAja ke pratiSThita aSTAviMzati malamuNottama dharma sadA vaza dhAra // 2 // vyakti the / svaya kavi bhI isa svAgata samAroha meM mammi- parisA sahe nija aMge ragaM, kare parigraha tyAga / lita huaA thA / zrIpAla kahe yaha paMcama kAle, pragaTa kare ziva bhAga // 3 bha. zubhacandra apane samaya ke acche vidvAn the : bha. makala- bhaTTArakoM ke atirikta maghapati vAgha jI eva sadhapati koti kI paramparA meM hone vAle bha. vijayakIti ke ziSya harijI gIta bhI likhe hai va bhadrArako ke gIto meM pramukha bha. zubhacandra se ye bhinna hai| prastuta zubhacandra bha. abhayacandra zrAvakoM ke nAmo kA ullekha kiyA hai| ke ziSya the / kavi inakI vidvatA eva middhAnta jJAna para vizeSa rUpa se mUgdha thaa| inakI prazamA ma bhA kavi na 5 kavi ne eka bAra saparivAra mAgItaMgI kI yAtrA kI gIta likhe hai| eka gIta me saMvat 1721 me inakA bhaTTArakA thI jimakA makSita varNana eka gIta meM kiyA hai| ima magha pada para abhiSeka hone kA varNana bhI diyA hai kA netRtva bha. ratnacandrane kiyA thA magha mUratanagarase ravAnA saMvata satara ekkIsa re, jeTha vadI paDave cg| huprA thA nathA bAraDolI, boDoDa prAdi hotA hA mAMgI jaya jayakAra kare naranArI, DhAle kalaza uttaMga re // 16 // nagI pahuMcA thaa| vahA umane kitane prakAra ke unmava bhI dharmabhUSaNa sUrI maMtraja prAppA, thApyA kI shubhcndr| kiye the / abhayacandra ne pAri virAji, seve sajjana vRnda re // 20 // mAgI tuMgI pUjI cAlie re, vIna cauthe gaNavAna / zabhacandra ke sambandha meM hI eka praura pada dekhiye- gIta gAye vara kAmiNI re, jaya jaya bole bANa / Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta jaya jaya bole vANa bade sahaloka, apano pharo thApyo pho| saMghapati rAma tine upade se, kahe su zrAvakAcAra re| aMgI pare uchava kare saha koya, pIpala nAra prAvya sukha hoya / / saheTa vaMsa siromaNi, sohe jIvarAja suta sAra re| (3) stuti paraka pada zrIpAla vivadha vaMdara vANI, sAMbhalatA jayakAra re|| zrIpAla kavi ne kucha pada bhI likhe hai jo stuti paraka samayahai tathA varNanAtmaka haiN| pada bar3e haiM aura vibhinna rAga- kavi ne apane samaya ke bAre me bahuta kama ullekha rAganiyoM meM likhe gaye hai iname neminAtha gIta, prAdIsvaranu kiyA hai| kevala 5 gItoM evaM prazastiyoM meM vibhinna ghaTagIta. balabhadra kI vInatI, virahamAna vinatI prAdi ke nAma nAmoM ke samaya kA saMketa kiyA hai| inameM sarva prathama saM0 vizeSata: ullekhanIya hai| ye gIta evaM bhAva, bhASA evaM 1706 kI ghaTanA hai jaba bha. abhayacandra sUrata nagara meM zaMlI kI dRSTi se vizeSa uccastara ke nahIM hai| padhAre the aura samAja ne unakA pUre utsAha se svAgata zrAvakAcAra prabandha kiyA thaa| saMvat 1721 me bha, zubhacandra kA eva savat yaha kavi kI sabase bar3I evaM maulika kRti hai| isa 1734 meM bha. ratnacandra ke mahAbhiSeka kA bhI saMkSipta kRti me isakA dUsarA nAma upAsakAdhyayana bhI diyA huA pAkhoM dekhA hAla diyA hai| savat 1748 kI jo eka hai| grantha kI eka prati bhadrArakIya zAstra bhaNDAra DUgarapura prazasti upalabdha haI hai usame bha. ratnacandra ke sAtha sAtha meM saMgrahIta hai| isame 6 adhyAya hai| prathama adhyAya meM apane parivAra ke bhI pUre nAma diye hai aura apane putra eva samyaktva eva mithyAtva kA varNana hai| dUsare adhyAya meM putriyoM kI saMkhyA evaM usake nAma bhI diye hai isa prazasti sAta tatva, nava padArtha eva gugaNasthAna carcA hai| tIsare meM se patA calatA hai ki saMvat 1748 meM kavi apane pUre samyagdarzana ke pATha agoM kA, saptavyasano tathA zikSAvrata parivAra ke sAtha the / ukta kucha lekhoM se anumAna lagAyA evaM guNavatoM kA varNana kiyA gayA hai| cauthe adhyAya meM jA sakatA hai ki zrIpAla ne 17vI zatAbdI ke antima pratimAno kA varNana calatA hai jo antima adhyAya (chaThA) bhAga me janma liyA thA aura sa. 1750 ke karIba ve taka calatA hai| bIca bIca meM kathAe bhI dI huI hai| jIvita rahe the| isa prakAra kavi 17-18vI sadI ke eka prabandha meM caupAI, dUhA, rAgadegArava, dUhArAga bhairava, acche vidvAna the| dUhArAga, prAmAurI, cAla bArAmAsanI, DhAla muktAvalI, aba taka kavi kI nimna racanAra upalabdha ho cukI gaga mArU, kedAro, gauDI, malhAra Adi rAgo kA prayoga hai| ye sabhI hindI me hai aura unakI pratiyA DUgarapura eva kiyA gayA hai| isakI racanA hUMbaDa vaza meM utpanna hone riyamadeva ke zAstra bhaNDAroM meM saMgrahIta hai| ina kRtiyo ke vAle madhapati gama ke prAgraha vaza kI gaI thii| isakA nAma nimna prakAra hairacanAkAla nahI diyA gayA hai lekina eka prazasti ma 1. zrAvakAcAra prabandha, 2 zAtinAthanA bhavAMtaranugIta, bhaTrAraka zubhacandra kA ullekha kiyA gayA hai isameM yaha 3. pada. 4. balibhadra svAminA gIta, 5. abhayacandra bhaTTAraka spaSTa hai ki yaha maMvat 1121 ke pazcAt likhI gaI thii| , svAgana, 6. ratnacandra stavana, 7. gIta (zrI zubhacandra kula kRti ke prArambha meM likhI haI eka prazasti paDhie-- vaza divAkara), 8 rattacandanA gIta, 6. sadhapati vAghajI sarasvatI gaccha siromaNI, kAMi balAtkAra gaNabAra re| gIta, 10. maMdhapani hIra jI gIta, 11. zrIpAla prazasti, abhayacandra sUrI saraha havA, kAMda vidyA guNa dAtAra re / 12.14. muni zubhacandra gIta, 15. zubhacandra hamacI, tasa pada paMkaja vasi kasaM, kAMi zrI subhAndra munIndra re| 16-16. pada, 20. gurUgIta (abhayacandra stavana), 21. gaccha nAyaka gaNe pAgalo, kAi sevita majjana banda re| garvAvali, 22. balabhadanI vInatI, 23. neminAtha kI eha guranA pada anusarI, kahayo paMca mithyAta vicAra re| vInatI, - 4. virahamAna vInatI, 25. prAdinAthakI dhamAla, sAMbhale samakati upaje, hoya nirmala bhavapAra re / 26. bharatezvagnu navavidhAnanu gIta, 27. neminAtha gIta, hUbaMDa vaMza baDI sAkhA rA, jIvA kula zRMgAra re| 28. prAdIzvarana gIta, 26. gIta / Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcakalyANaka pratiSThA aura go. varaiyA janma zatAbdI samAroha dehalI meM di0 11 se 16 maI taka pacakalyANaka pratiSThA zrI lAlA rAjakRSNa jI jaina kI ora se sampanna ho rahI hai| isI samaya ke lagabhaga di 17-18 me yahA zrI 10 gopAladAsa jI varayA janmazatAbdI samAroha bar3e paimAne para hone jA rahA hai| usameM dillI ke pratiSThita mahAnubhAvo ke atirikta bhArata sarakAra ke aneka mazrI gaNa aura urucakoTi ke vidvAno ke sammilita hone kI prAzA hai| usI samaya 'varayA smRti grantha' bhI bheTa kiyA jaavegaa| aise panIta avasara para vidvAno ko umame mamminita honA atyanta prAvazyaka hai| vIra-sevA-mandira aura "anekAnta" ke sahAyaka 1000) zrI mizrIlAla jI dharmacanda jI jaina, kalakattA 150) zrI jagamohana jI sarAvagI, kalakattA 1000) zrI devendrakumAra jaina, TrasTa 150) , kastUracanda jI prAnandIlAla jI kalakatA zrI sAhU zItalapramAda jI, kalakattA 150) , kanhaiyAlAla jI mItArAma, kalakattA 500) zrI rAmajIvana magavagI eNDa sama, kalakattA 150) , 50 bAbUlAla jI jaina, kalakattA 500) zrI gajarAja jI sarAvagI, kalakattA 150) , mAlIrAma jI sagavagI, kalakattA 500) zrI nathamala jI seThI, kalakattA 150) / pratApamala jI madanalAla pADyA, kalakattA 500) zrI vaijanAtha jI dharmacanda jI, kalakattA 150) , bhAgacanda jI pATanI, kalakattA 500) zrI ratanalAla jI jhAjharI, kalakattA 150) , zikharacanda jI sarAvagI, kalakattA 251) zrI rA0 bA0 harakhacanda jI jaina, rAMcI 150) , surendranAtha jI narendranAtha jI kalakattA 251) zrI amaracanda jI jaina (pahADayA), kalakattA 10 ) , mAravADI di0 jaina samAja, vyAvara 251) zrI sa0 mi0 dhanyakumAra jI jaina, kaTanI 101) ,, digambara jaina samAja, kekaDI 251) zrI seTha sohanalAla jI jaina, 10.) . seTha candUlAla kastUracandajI, bambaI na0 2 masasaM munnAlAla dvArakAdAsa, kalakattA 101) , lAlA zAntilAla kAgajI, dariyAgaja dillaM 251) zrI lAlA jayaprakAza jI jaina 101) , seTha bhaMvarIlAla jI bAkalIvAla, imphAla svastika meTala varksa, jagAdharI 101) ,, zAntiprasAda jo jaina, jaina buka ejenmI, 250) zrI motIlAla horAcanda gAdhI, usmAnAbAda naI dillI 250) zrI banzIvara jI jugalakizora jI, kalakattA 101) ,, meTha jagannAthajI pANrayA jhamarItalayA 150) zrI jagamandiradAsa jI jaina, kalakattA 101) , seTha bhagavAnadAsa zobhArAma jI sAgara 250) zrI siMghaI kundanalAla jI, kaTanI (ma.pra.) 250) zrI mahAvIraprasAda jI agravAla, kalakattA 101) .. bAbU napendrakumAra jI auna. kalakatA 250) zrI bI0 prAra0 sI0 jana, kalakattA 100) , badrIprasAda jI prAtmAgama mo, paTanA 250) zrI rAmasvarUpa jI nemicandra jI, kalakattA 100) , rUpacandajI jaina, kalakattA 150) zrI bajaragalAla jI candrakumAra jI, kalakatsA | 100) , jaina ratna seTha gulAbacanda jI ToMgyA 150) zrI campAlAla jI marAvagI, kalakattA Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIra-sevA-mandira ke upayogI prakAzana R. N. 10591/62 sabhI grantha paune mUlya meM (1) pugatana-jainavAkya-mUcI-prAkRta ke prAcIna 46 mUla-grantho kI padyAnukramaNI, jisake mAtha 48 TIkAdigrantho me uddhRta dUmare padyo kI bhI anukramaNI lagI huI hai| maba milAkara 25353 padya -vAkyo kI suucii| sapAdaka mukhtAra thI jugalakizora jI kI gaveSaNApUrNa mahatva kI 70 pRSTha kI prastAvanA se alakRta, DA0 kAlIdAsa nAga, ema. e. DI. liT ke prAkkathana (Foreword) aura DA. e. ena. upAdhye ema. e. DI. liT kI bhUmikA (Introduction) se bhUpita hai, zodha-khoja ke vidvAnoke lie atIva upayogI, baDA sAija, sajilda 15.00 (2) prApta parIkSA--zrI vidyAnandAcArya kI svopaja saTIka apUrva kRti,prApto kI parIkSA dvArA Izvara-viSayaka mundara, vibecana ko lie hue, nyAyAcArya paM darabArIlAlajI ke hindI anuvAda se yukta, sajilda / 8.00 (3) svayambhUstotra-mamantabhadrabhAratI kA apUrva grantha, mukhtAra zrI jugalakizorajI ke hindI anuvAda, tathA mahatva kI gaveSaNApUrNa prastAvanA se suzobhita / / ... 2-00 (4) stutividyA-svAmI samantabhadra kI anokhI kRti, pApo ke jItane kI kalA, saTIka, mAnuvAda aura zrI jugala kizora mukhtAra kI mahatva kI prastAvanAdi se alakRta sundara jilda-sahita / (5) adhyAtmakamalamArtaNDa-pacAdhyAyIkAra kavi rAjamala kI sundara AdhyAtmikaracanA, hindI-anuvAda-sahita 1.50 (6) yukyanuzAsana- tatvajJAna se paripUrNa samantabhadra kI asAdhAraNa kRti, jisakA abhI taka hindI anuvAda nahI hayA thaa| mukhtAra zrI ke hindI anuvAda aura prastAdhanAdi se alaMkRta, sajilda / ... 75 (7) zrIpurapAzrvanAthastotra-mAnArya vidyAnanda racita, mahatva kI stuti, hindI anuvAdAdi sahita / 75 (8) zAmanacatusthizikA-(tIrthaparicaya) muni madanakoti kI 13vI zaptAnI kI racanA, hindI-anuvAda sahita 75 (6) samIcIna dharmazAstra--svAmI samantabhadra kA gRhasthAcAra-viSayaka pratyuttama prAcIna grantha, mukhtAra zrIjugalakizora jI ke vivecanAtmaka hindI bhASya aura gaveSaNAtmaka prastAvanA se yukta, sajilda / ... 3-00 (10) jainagrantha-prazasti sagraha bhA0 1 saMskRta aura prAkRta ke 171 aprakAzita granthoM kI prazastiyo kA magalAcaraNa mahita apUrva saMgraha uparyagI 11 pariziSTo kI pora pa0 paramAnanda zAstrI kI itihAsa-viSayaka mAhitya paricayAtmaka prastAvanA meM alakRta, majilda / (11) mamAdhitantra aura dRSTopadaMza-adhyAtmakRti paramAnanda zAstrI kI hindI TIkA mahita (12) anityabhAvanA-prA0 padmanandIkI mahatvakA racanA, mustAra zrI ke hindI padyAnuvAda aura bhAvArtha sahita 25 (13) tatvArthasUtra--(prabhAcandrIya)-mukhtAra zrI ke hindI anuvAda tathA vyAsyA se pukt| ... 25 (14) zravaNabelagola aura dakSiNa ke anya jainatIrtha / (15) mahAvIra kA sarvodaya tIrtha 16 paise, (5) samantabhadra vicAra-dIpikA 16 paise, (6) mahAvIra pUjA 25 (16) bAhubalI pUjA--jugalakizora mukhtAra kRta 25 (17) adhyAtma rahasya-pa0 pAzAdhara kI mundara kRti mukhtAra jI ke hindI anuvAda sahita / (18) jainagrantha-prazasti magraha bhA 2 apabhra za ke 122 aprakAzita granthokI prazastiyo kA mahatvapUrNa sagraha / 55 granthakAge ke aitihAsika pratha-paricaya aura pariziSTo sahita / sa. 101ramAnda zAstrI / sajilda 12.00 (16) jaina sAhitya pora itihAsa para vizada prakAza, paSTha makhyA 740 sajilda (vIra zAsana-sagha prakAzana 5.00 (20) kasAyapAhuDa sukta--mUla grantha kI racanA mAja se do hajAra varSa pUrva zrI guNadharAcArya ne kI, jisa para zrI yativRSabhAcArya ne pandraha sau varSa pUrva chaha hajAra zloka pramANa cUNipUtra likhe| sampAdaka pa hIrAlAlajI siddhAnta zAstrI, upayogI pariziSTo mora hindo anuvAda ke sAtha bar3e sAija ke 1000 se bhI adhika pATho meM / puSTa kAgaja aura kapar3e kI pakkI jilda / ... .. 20.00 (21 Reality mA0 pUjyapAda kI sarvArtha siddhi kA agrejI me manuvAda bar3e prAkAra ke 300 pR. pakkI jilTa 6.00 prakAzaka-premacanda jaina, vIrasevA mandira ke lie, rUpANI priTiMga hAusa, dariyAgaMja, dillI se mudrit| 4-00 Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Bkaan| Sai Jue Sai Lai Lai Lai Pai Pai Lai Lai Lai Lai Lai Lai Lai Lai Lai Lai Lai Sai Sai Qiu Sai ********* - Ke Li : Lai Lai Lai Lai Lai Lai Lai Lai Lai Lai Lai Lai Lai Lai Lai Lai Lai Lai Lai That I to the cua (gam) samantabhadrAzrama (bora-sevA-mandira) kA mukhapatra Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya-sUcI anekAnta ke grAhakoM se viSaya pRSTha kramAMka anekAnta ke jina premI grAhako kA vArSika mUlya prApta nahIM huA hai| unheM cAhie ki ve 20 varSa kA 1. RSabha jina stotram-muni zrI padmanandi 46 | vArSika zulka chaha rupayA manIgrAIra se bhijavA de / 2. alopa pArzvanAtha pramAda-muni kAtimAgara 51 anyathA agalA aka vI0 pI0 se bhejA jAvaigA, jimame 3. devagaDha kA zAntinAtha jinAlaya 85 paMmA vI0pI0 gvacaM kA denA hogaa| prAgA hI nahIM pro. bhAgacanda jI jaina ema. e. kintu vizvAsa hai ki pramI pAThaka vArSika mUlya bheja kara 4. zrI anarikSa pAzvanAtha panalI digambara jaina anugRhIta kreNge| mandira zirapura-nema banda dhannamA jaina TaravasthApaka 'anekAnta' 5. kaivalya divaga eka sujhAva-muni zrI nagagaja 74 ghorasevAmandira 21, dariyAgaMja, dillI 6. mahAvIra aura buddha ke pAripAzvika bhikSa bhikSaNiyA--nidhI nagarAja 7 gajA zreNika yA bimbamAra kA prAyupyakAla - / pa0milApacanda kaTAriyA 8. paMDita bhagavatIdAsa kRta vaidyavinodanA0 vidyAdhara johagapUrakara vIramevAmandira kA pustakAlaya anumandhAna se sambandha 6 bhAratIya jJAnapITha dvAga 1966 kA puraskAra rakhatA hai| aneka zAdhaka vidvAna apanI thIsima ke lie ghopina-lakSmIcanda jaina bhAratIya jJAnapITa 61 / upayukta maMTara yahA se magahIta karake le jAte hai| macA10. sAhitya-samIkSA-paramAnanda zAstrI laka gaNa cAhate hai ki vIgmevAmandira kI lAyabrerI ko paura bhI upayogI banAyA jAya tayA mudrita aura amudrita zAstroM kA acchA maha kiyA jAya / ana. jinavANI ka premiyo ga hamArA namra nivedana hai ki ve vIrasevAmandira sUcanA lAyatraMge ko ucca koTi ke mahatvapUrNa prakAzita eva hasta. lisita anya bheTa bheja kara nathA bhijavA kara anugahIna ima aka ke dUsare prema meM chapane ke kAraNa zuru do| phArmoM ke nambara 1 me 16 taka chA gaye hai| unake sthAna | kre| yaha masyA purAtatva aura anusandhAna ke lie pramita hai| para 46 64 taka ke nambara banA lenA caahie| vyavasmAraka vIrasevA mandira, 21 dariyAgaja dillI jinavANI ke bhaktoM se 331 sampAdaka-maNDala DA0 prA0 ne0 upAdhya DA0premasAgara jaina zrI yazapAla jaina anekAnta kA vArSika mUlya 6) rupy| eka kiraNa kA mUlya 1 rupayA 2550 anekAnta me prakAzita vicAnI ke lie mampATa maNDala uttaradAyo nahI hai| dhyavasthApaka anekAnana Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ moma pahana 3nnkaan paramAgasya bIjaM niSiddhajAtyandhasindhura vidhAnam / sakalanayavilasitAnAM virodhamathanaM namAmyanekAntam // varSa 20 / kiraNa 2 . vIra-sevA-mandira, 21 dariyAgaMja, dillI-6 vIra nirvANa samvata 2463, vi. sa. 2023 / san 1967 RSabha jina stotram (muni zrI padmanandi) Nihoso prakalaMko prajaDo caMdo 'va' sahasi taM taha vi| sIhAsaNAyalattho jiNida kaya kuvalayANaMdo // 23 // artha - he jinendra ! mihAsana kA udayAcala para sthita prApa cU ki candramA ke samAna kuvalaya (pRthivImaNDala, candra pakSa meM kumuda) ko prAnandita karate hai, ataeva usa candramA ke samAna muzobhita hote hai, to bhI prApameM usa candramA kI apekSA vizeSatA hai-kAraNa ki jisa prakAra prApa ajJAnAdi dopo se rahita hone ke kAraNa nirdoSa haiN| uma prakAra candramA nirdoSa nahI hai-vaha sadoSa hai| kyoki vaha doSA (rAtri) se sambandha rakhatA hai| tathA prApa jar3atA (ajJAnatA) se rahita hone ke kAraNa ajaDa hai, parantu candramA ajaDa nahI hai| kintu jar3a hai-hima me grasta hai| pracchata tAva iyarA phariya viveyA NamaMtasira sihraa| hoi prazomo rukkho vigAha vaha saMNihANattho // 24 // prathaM-he nAtha ! jinake viveka pragaTa huA hai nathA jinakA zirarUpa zikhara prApako namaskAra karane meM namrIbhUta hai aise dUsare bhavya jIva to dUra hI rahe, kintu prApake samIpa meM sthina vakSa bhI prazoka ho jAtA hai| vizeSArtha- yahA~ stutikAra RSabha jina kI stuti karate hue unake samIpa me sthita praSTa prAtihAryo meM se prathama azoka vRkSa kA ullekha karate haiN| yadyapi vaha vakSa nAma se hI 'azoka' prasiddha hai, phira bhI ve apane zabda cAtUtha me yaha vyakta karate haiM ki jaba jinendra magavAna kI kevala samIpatA ko pAkara vaha sthAvara vakSa bhI prazoka (zoka rahita) ho jAtA hai taba bhalA jo vivekI jIva unake samIpa meM sthita hokara inhe bhaksi pUrvaka namaskAra prAdi karate haiM ve zoka rahita kaise na hoge ? avazya hI ve zoka rahita hokara anupama sukha ko prApta kareMge // 24 // Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta chattattayamAlaMbiyANammalamuttAha lacchalA tujA / jaNaloyaNesu barisai ayamaM pi va gAha vihi // 25 // artha-he nAtha ! Apake tIna chatra laTakate hue nirmala motiyo ke chala se mAno bindupro ke dvArA bhavya jano ke netro meM amRta kI varSA karate haiM-bhagavAna RSabha jinendra ke zira ke Upara jo tIna chatra avasthita the unake maba aora jo sundara motI laTaka rahe the, ve logoM ke netroM meM aise dikhate the jaise ki mAno ve tIna chatra una motiyo ke miSa se amRta binduno kI varSA hI kara rahe haiN| kamaloyaloyaNuppalaharisAi suresahattha cliyaaii| tuha deva sarayasasaharakiraNakayAI va camarAI // 26 // pratha-he deva / logo ke netrorUpa nIla kamaloM ko haSita karane vAle jo camara indra ke hAthoM se Apake Upara re jA rahe the ve zaratkAlIna candramA kI kiraNoM meM kiye gae (nirmita) ke samAna pratIta hote the / vihalIkayapaMcasare paMcasaro jiNa tumammi kAUNa / amarakayapupphaviTThicchalA bahU muvai kusumasare // 27 // artha-he jina ! aApake viSaya meM apane paca bAgoM ko vyartha dekha kara vaha kAmadeva devo ke dvArA kI jAne vAlI puSpa vRSTi ke chala se mAno aApake Upara bahuta se puSpamaya bAgo ko chor3a rahA hai--kAma deva kA eka nAma pacAra bhI hai, jisakA artha pa va bANoM vAlA hotA hai / ye bAga umake lohamaya na hokara puSpamaya mAne jAte hai / vaha inhI bArago ke dvArA kitane hI avivekI prANiyoM ko jIta kara unheM viSayAsakta kiyA karatA hai| prastuta gAthA meM bhagavAna RSabha jinendra ke UAra jo devo ke dvArA puSpo kI varSA kI jA rahI thI usa para yaha utprekSA kI gaI hai ki vaha puSpa varSA nahIM hai, kintu bhagavAna ko vaza meM karane ke liye jaba usa kAmadeva ne unake Upara apane pAMco bAgo ko canA diyA aura phira bhI ve usake vaza me nahI ho sake taba u mane mAno unake upara eka sAtha bahuta se bANoM ko choDanA prArambha kara diyA thA // 28 // esa jiNo paramappA NANo aNNANa suNaha mA vygN| tuha dudahI rasaMto kahA va tijayasya miliyassa // 28 // artha-he bhagavan / zabda karatI huI tumhArI bhege tIno loko ke sammilita prANiyo ko mAno yaha kaha rahI thI ki he bhavya jIvo / yaha jinadeva hI jJAnI paramAtmA haiM, dUsarA koI paramAtmA nahI hai; ataeva eka jinendra deva ko choDa kara tuma loga dUsaroM ke upadeza ko mata suno // 28 // raviNo saMtAvayara sasiNo uNa jaDyAyaraM dev| saMtAvajaDattaharaM tujna cciya pahu pahAvalayaM // 26 // artha-he deva / sUrya kA prabhAmaNDala to satApa ko karane vAlA hai aura candra kA prabhAmaNDala jaDatA (zaitya) ko utpanna karane vAlA hai| kintu he prabho / satApa aura jaDatA (ajJAnatA) ina dono ko dUra karane vAlA prabhAmaNDala eka prApakA hI hai / / 26 / / maMdiramahijjamANaMbarAsiNigghosasaMNihA tujna / vANI suhA Na aNNA saMsAravisassa NAsayarI // 30 // prI-meru parvata ke dvArA mathe jAne vAle samRdrakI dhvani ke samAna gambhIra prApa kI uttama vANI amRta svarUpa ho kara saMsAra rUpa viSa ko naSTa karane vAlI hai, isako chor3a kara aura kisI kI vANI usa samAra viSa ko naSTa nahIM kara sktii| Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alopa pArzvanAtha-prAsAda (muni kAntisAgara) vyaktisvAtaMtryamUlaka zramaNa-saskRti kI garimA kA bar3A mahatva hai| yahA ke kagA-kaNa me zatAbdiyoM ke ko sarvAgarUpeNa abhivyakta karane vAle nAmahRda-nAgadA hAsa-vikAsa avismaraNIya kA itivRtta parivazita hotA riyana arakSina-upekSita prAsAdo meM pralopa pArzvanAtha kA hai| kisI samaya prAtmalakSI, parakalyANavAchU aura mayamazikharamaNDita mandira pratyanta mahattvapUrNa hai / rAjamAga se zIla manISiyoM kA yaha satata mivAsa rahatA thA, prAsAda hI daSTi AkRSTa kara letA hai| lagabhaga eka sahasra varSa se ke ghaNTAnAdo se nAgadA kI upalakAe lokottara svara bhI adhika prAcIna zikhara, bhale hI kAlimAvRtta ho gayA hai lahariyo se gUja gUja uThatI thI evam bhArata ke vibhinna para isakI vizAlatA usake vyatIta vaibhava ko vyakta kara korago me prAgana zraddhAlu jana bhAvabhInI prarpaNAMjali rahI hai| nAgadA aura kailAzapurI ke gaNyamAna lekhayukta samaSita kara kRtakRtya hote the kintu pAja sthiti yaha hai mandige me imakI parigaNanA kI jAtI hai| yadyapi yaha ki camagAdaDe cakramaNa karatI haiM aura yadAkadA hisapaza mamaya-mamaya para jIrNoddhata hotA rahA hai nathApi imakI bhI nirbhayatA meM vicaraNa karate hai| prAzcarya to isa bAta maulikatA apanA viziSTa mahatva rakhatI hai ima svatantra kA hai ki ahimA aura saskRti ke paramonnAyaka pAzvaprAmAda kI apekSA gRhA-pramAda kahanA adhika upayukta nAtha ke sthAna para kabhI vizvakalyANa kA cintana hotA jAna paDatA haiN| kAraNa ki isake garbhagRha kI mayojanA thA, para prAja to nimina itihAsa ko rauMdane vAlA bhI kimI guhA se kama nhiiN| purAtana kAla meM gRhA-mandige kadAcit hI bhUle-bhaTakate pahuMca pAte hai, nahI kahA jA kI hI parampaga thI, vahI muni vAma karate the| bhAratIya gakatA uname meM kitane pApAgoM para bikharI huI svanigama samkRti kA vikAma gRhA-saMskRti se sambaddha hai| medapATa itihAsa kI pAThya rekhAgro ko hRdayanetro meM paDha-dena zilpiyo ne isa kalA meM adbhuta naipuNya prApta kiyA thaa| pAte hai| / yo to mandira mAtra prAdhyAtmika mAdhanA aura padma rAvala yA pArzvanAtha utpreraNA kA pAvana kendra hotA hai| para jahA mAdhaka prAtma-nirIkSaNa ke dvArA pragati kA prazasta-patha pAnA hai| apekSita jJAna kI apUrNatA ke kAraNa aura purAtana para jahAM namagika muSamA hai vahAM vaha maoNskRtika sAdhano avazeSo ke prani nizcita dRSTikoNa ke prabhAva meM bhArata meM aura bhI atula bala pradAna karatA hai| kalAkAra bhI gthApatyAvazeSoM ke mAtha mamucita nyAya nahIM ho pAyA hai| prakRti se samujjavala upazana grahaNa kara maudarya kI racanA prAmINa janatA dvArA unake mAtha aneka prakArake laukika karatA hai aura apanI saudaryAbhivyajaka mAdhanA meM jagat prAjyAna joDa diye jAne hai| aura kramaza. una para jana zrA ko bhI sammilita kara letA hai. lokonara-sAdhanA pora tha niyA kA itanA prabAra car3ha jAtA hai ki satya bhI antarmukhIcittavattiyo ke vikAma bha niSThAvaMka jo gati- dhUmila ho jAnA hai| isI meM maMskRti aura sabhyatA ke mAna hotA hai use bAhya-bhautika vAtAvaraNa adhika mukha ko ujjavala karane vAle preraka kalAtmaka pratIko prabhAvita nahI karatA, parantu jo sAmAnya koTi ke loga kA vAstavika itihAsa nimigabana rahA hai| pASANo haiM unhe prArama-mAdhanA meM bAyopAdAno kA mahAga lenA kI vAcA rahita vANI ko prAtmamAna karanA sabhI ke par3atA hai| prata: prakRti ke prAMgaNa me sthApita deva bhavano lie mambhava nahI hai / yahA kI sadAma rekhAmro meM zatAndi. Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmakAnta yoM kA jo gaurava surakSita rahA hai use samajhane ke sthita hai| vizAla girizRMga se saTA hai| yahAM bhI kisI lie antardRSTi cAhie aura saMvedanazIla hRdaya / samaya sopAna the| toraNa sahita siMhadvAra bhI thA, kintu zatAbdiyoM ke mUsalAdhAra jala pravAha ke kAraNa ina sabakA astitva vilIna ho gyaa| avaziSTa cihnoM se se isakA sahaja hI anumAna hotA hai| girizRMga kI mukhya jaladhArA kA paThana kendra saupAna hI the, pahAr3I kI talahaTI meM nirmita donoM prAsAdo ko bhI paryApta kSati pahu~cI hai| yahAM taka ki padmAvatI prAsAda to bahuta hI Dhaka gayA hai| garbha gRha kA sthAnakiMcit hI dRSTi-zeSa rahA hai| yadi isI prakAra isa zilpa vaibhava ke prati kucha varSoM taka upekSA rahI to mandira kA ullekha kevala itihAsa ke pRSTho meM hI raha jAyagA / anopa pAzrvanAtha kA prAsAda bhI kiMvadantiyoM ke ambara se anAvRta nahIM hai| janatA kA vizvAsa hai ki grAmonya mandira padma rAvala kA hai, jaise sumAna devarA phoramamIpavartI padmAvatI kA mandira, jise padma rAvala kI bhaginI kA mandira mAnA jAtA hai| ye donoM zraddhAMginI smAraka nAgadA meM haiN| aitihAsika dRSTi se yaha vicAra gIya hai, kisI bhI nareza kA smAraka banAne kA jahAM taka prazna hai, yaha bAta samajha meM pAnI hai, ki para unake nAma para svatantra prAmAda bane ho aura vaha bhI nAgadA meM / yaha to sarvathA hI sambhava hai| puSTa pramAraNa ke prabhAva meM isa janazra uti para vizvAsa nahI kiyA jA sakatA, kAraNa ki mandira ke sambandha meM vizeSa kucha kahane kI apekSA yahAM kI zailpika zailI svayaM bolatI hai| sthApatya hI usakA itihAsa hai / yadyapi yaha satya hai ki pATa ke sihAsana para padmasiMha zakla huA hai jo mathanasiMha kA uttarAdhikArI thA, imI ne yorAja ko nAgade kI kotavAlI suprata kI thI, mamamuca yadi unakA mandira hotA to cIravA - prazasti meM ullekha avazya ho milanA unakI rAnI padmAvatI rahI hogI, saca bAta to yaha hai ki prAsAda pAzrzvanAtha kA hai aura padmAvatI unakI piTA hai prAmAda kI zilpakalA aura tathA utkIrNa lekha bhI upayukta tathya kA samarthana karate haiM, dUsarI bAta yaha hai ki yahA kI mUrtiyA~ svayaM apane ApameM akATya pramANa hai / saM 1962 kA lekha bhI ise jaina mandira hI pramANita karatA hai, padma rAvala kA astitva samaya terahavI zatI hai| tAtparya prasAda paryApta pUrvavartI hai| prAsAda-sthAna nAgadA se devakulapATaka- delavADA jAne vAle purAtana rAjamArga se kucha Upara upatyakArI variMgata prAsAda prava 1. oparcAsahabhUpAlo yogarAjastanAratA / nAgahRdepure prAya paurakhItipradAyaka // - boravA pravAsti prAsAda kA navya nAmakaraNa jaina stutiparaka sAhitya meM "nAga hRdezvara" pArzvanAtha kA ullekha pAtA hai aura usako lekara dono sampradAyoM meM kabhI bAda bhI calA thA jisakA vistRta vivecana yathA sthAna hogA, yahA~ to kevala itanA hI saMketa zralam hogA ki purAtana 'jaina sAhitya aura silorakIrNa lekhoM meM pArzvanAtha ke isa mandira kA ullekha pAyA jAtA hai paura samaya-samaya para jo bhI yAtrI Aye unameM ke kuchekane apane Agamana kAla aura uddezya mandira kI bhitti para aMkita kara diye hai| mandira kI vartamAna avasthA para vicAra prakaTa karane ke pUrva prazna yaha upasthita hotA hai ki isakA nAma "alopa pArzvanAtha" kaise pahA ? bhagavAn zaMkara bhaura tIrthakaroM meM pArzvanAtha ke aneka nAma haiM, unameM yaha navya hai| kevala yAtriyo ke saketo meM yaha nAma pAyA jAtA hai| anumAna hai ki garbhagRha meM dhanyakAra hone ke kAraNa dina ko bhI pratimA adRzyavat pratIta hotI hai isa lie nAmakaraNa bhI vaisA hI kara diyA gayA hai, isa nAmakaraNa kA itihAsa 16 vI zatI se prAcIna nahIM hai, zilotkIrNa prazastiyo meM to pArzvanAtha kA hI sUcana hai| prAsAda kI vartamAna sthiti kabhI-kabhI preraka bhI svaya preraNA kA pAtra bana Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAlopa pAzrvanAtha-prAsAda jAtA hai, yaha prAsAda isa kA apavAda nahI, zikhara patiyo ne svatantra kalopakaraNoM kA unmukta bhAva se kAlimAvRtta hai / kSupa utpanna ho gaye haiM, sabhA maNDapa ke upayoga kara prAntIya yA kSetragata zailiyo ko surakSita pASANa khisakane lage hai| bhItarI aMza bhI jala dhArA se rakhA hai| rAjasthAna ke madhyakAlika devAyatana ke pravezaprabhAvita hai / garbhagRha camagAdar3o se paripUrNa hai| kakSAsana dvAra guptayugIna kalopakaraNoM se sarvathA aprabhAvita nahIM kI pratimAe aura maNDAvarIya mUttie~ sarakAI jA cukI hai| nAgadA sthita sAsa-bahU kA madira aura kailAzapugestha haiM, sundara patthara girane kI sthiti meM haiN| tAtparya pratyeka lakulIzaprAsAda aura prazata: kumbhazyAma guptakalA me dRSTi se prAsAda ko kSati pahuMcAne ke sabhI prayatna sAkAra prabhAvita hone ke bAvajUda bhI unameM apanA kSetragata hue haiN| bAvajUda bhI usakA apanA astitva hai| nijatva hai| pravezadvAra vAstuzAstra vijJoM ne apanI paribhASA ke anusAra cAra bhAgo meM vibhakta kiyA hai| udumbara-UbarA-dahalI pravINa sthapatiyo ne prAsAda-praveza dvAra ko savArane do pArvastambha, uttaraMga-siradala ina caturago ko sva. kA pUrA prayatna kiyA hai| saudaryamaNDita aise dvAro se kSamatAnusAra sarvatra sajAne-saMvArane kA sadaprayatna kiyA na kevala vyakti kA mAtvika bhAvanAmoM ko hI bala hai| dvArazAkhA ke nicale aza meM arddhaca drAkAra prAkRti milatA hai, apitu, prArAdhya ke prati bhI hArdika zraddhAMjali dono gagAre, zaMkhAvaTI evam latAsaha padmapatro kA apita karane ko mana vikala ho uThatA hai| pravezadvAro akana kiyA jAtA thaa| kavi kAlIdAsa ne uttara meM ina para khanita prAkRtiyA prAdhyAtmika bhAva sRSTi ke sAtha zabdo meM ullekha kiyA hai :janajIvana kA bhI uddIpana karatI haiN| bhAratIya kalA kI dvAropAnte likhitavapuSI zaMkhapavamoca vaSTavA yahI sarvAgINa vizeSatA hai| dahalI ke tIna aMza kara, tamadhyavartI bhAga me latA yukta kamala paMkhur3iyo kA addha golAkAra takSaNa karane kA guptakAla meM vAstu aura mUttikalA unnati ke carama vidhAna rahA hai, zilpI paribhASA meM ise mandAraka kahate utkarSa para thii| usa yuga ke pravezadvAra saudayAbhivyajana ke sAtha antarmukhI jIvana-vikAsa kI aora dizA nirdeza pAzvastambho ke tIna bhAgo ko choDa kara eka karate hai| tigavA aura devagaDha ke dvAra isake sAkSI hai / bhAga ke udaya meM donoM ora dvArapAla banAne kA unakI kalAbhivyakti adbhuta hai| yahA ullekhanIya hai vidhAna' hai| zeSa stambha zAkhA banAnI cAhie / ina ki gupta yA guptapUrvakAla se madhyakAla taka ke isa prakAra zAkhAmoM ko kalAkAra apanI kalAmo dvArA sajAteke gRhA yA mandiro ke dvAro kA kramika vikAsa itihAma zilpa-sthApatyazAstra ke prakAza meM likhA jAnA cAhie, savArate the| inakA krama prAsAda pragAnumAra rahatA thaa| tAki vividha kalAtmaka alaMkaraNo kI vikasita paramparA uttaraMga athavA miradala bhI dvArakA mahatvapUrNa aMga kA samyaka adhyayana prastuta kiyA jA ske| mandira paura hai| isaka madhya ma gabhagRha sthApita pratimA kA bimba mUttikalA ke vikAsa mAna itivatta ke samAna isakA bhI rahatA hai, jana mAndaga meM isakA savatra paripAlana daSTirocaka itihAma kama upAdeya nhii| svalpa adhyayana meM 1- dvAradaghaya caturthAza dvArapAlo vidhIyate / vidita hasA ki prAcInatama zailpika racanAmo ke sampUrNa mtambha zAkhAdika zeSa trizAkhA ca vibhAjayet // 62 siddhAnto kA paripAlana sarvatra prAsAdo meM dRSTigocara -prAsAdamaNDana, adhyAya 3 nahIM hotaa| yaha krama madhyakAla aura tadanantara bhI 2- yasya devasya yA mRtiH maiva kAryottaraMgake / pracalita rahA hai / imakA eka mAtra kAraNa yahI jJAta zAlAyAM ca parivAro gaNezazconaragake // 6 // hotA hai ki maulika siddhAntoM kI rakSA karate hae mtha ---prAmAdamaNguna, pradhyAya 3 Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta gata hotA hai, hara jainetara prAsAdoM meM kahI.kahI kevala ke adhyayana meM kabhI-kabhI anubhava ke prabhAva meM aisI gaggezapratimA hI sthApita kara santoSa kara liyA jAtA viSamatAmo kA sAmanA karanA par3atA hai| hai, uttaraga ke ubhayapArzva meM gavAkSa Adi bhI dRSTigocara rUpazAkhAmro kA akana bahuta hI sAmAnya hai, lalA hote hai, aise aneka dvAra ima kSetra kI viziSTa upalabdhi bimbo meM pArzvanAtha kA rUpa hai| zRgAra caukI sAmAna hai| lagabhaga yaha aza 11 phuTa lambA cauDA hai, sAla prAmAda-dvArapAlA ke mamIpa hI dono mora kramazaH prastara mayojanA se vidita hotA hai ki vaha jIrNoddhRta hai makaravAhinI gagA aura kacchapavAhinI yamunA kI pratimA zailpika vaipamya bhI hai| madhya meM jaina tIrthakaro kI muurtiy| sthApita kI jAtI hai| vAvATakavaza ke mandiroM meM to sazraddhAlU vidyamAna haiM natya ke aneka pramago kA pAlekhana prAya. sarvatra imakA paripAlana kiyA gayA hai, kAraNa ki aAkarSaka hai / kakSAsana lagabhaga sabhI gira cuke the jinheM vAbATaka na kevala gaMgApremI hI the, apitu, unake zako zrI eligajI purAtatva saMgrahAlaya ke lie surakSita karavA ko parAsta kara gagApradeza para prAdhipatya sthApita kiyA liyA hai, inameM trimUrtiyo kA mundara akana hai| prAgthA, hindukarmakANDamUlaka racanAmo me dvArapUjana ke pramaga maNDapa me eka bhavyaka kamalAkRti hai jisake adho bhAga meM dakSiNazAkhA meM gagA aura vAma zAkhA meM yamunA ko meM yaha lekha khudA hai:sthApita karane kA mamarthana hai / binA kimI mAmpradAyika bhedabhAva ke kailAzapurI aura nAgadA ke mamasta mandirI 1 siddhI zrI savat 1725 varSe meM isakA astitva hai| 2 zrI mUlasaMge (ghe) zrI pArasva nAgahada-nAgadA ke pArzvanAtha maMdira kA pravezadvAra 3 nAtha caityAlaya paNDita thAna 6 phuTa UcA aura 5 phuTa 1 iMca cauTA hai, udambara, zambA 4 siMha kamala kIthA vaTI maravaktra, dvArapAla, natyaratA nArI prAdi kA pAra. sabhAmaNDapa mparika aMkana ke sAtha pAmranambamahina devI pratimA hai maNDapo kI paramparA ke bIja baidika yajJayAga ke jimakI bAyI goda meM eka bAlaka hai, yaha ambikA kI maNDapo meM sambaddha hai| kAlAntara meM prAvazyakatAnusAra pratimA hai| dAhinI ora imI sthAna meM gomeda yakSa hai| parivartana kiye jA rahe / paurANika sAhitya aura nATako irAke bAyeM hAtha meM vajra tathA eka hAtha me bijoga evam meM imakI mAmagrI murakSita hai, gupta yuga meM yaha vikAsa zeSa khaNDita hai| kI mImA para thii| madhyakAlika zilpiyo ne anukUla pArzvanAtha kI adhiSThAta to padmAvatI devI hai aura parivartana kara mAja-majjA meM ullekhanIya abhivRddhi kI adhiSThAtA dharaNedra / ambikA to neminAtha kI adhiSThAna hai| zailpika niyamo kA paripAlana karate hue maNDapo me hai, madira pArzvanAtha kA hai, yaha viSamatA kamI mahagA una-una sampradAyoM ke paurANika prasago kA takSaNa hone prazna uThanA hai| yahA~ spaSTa karanA Avazyaka hai ki muni- lagA thaa| vAdyayatramAhita natyAganAe, vidyAdhara gajatAla vidhAna zAstrI kA yaha niyama marvatra paripAlita nahIM hai pakaNTha pAdi sthAno ke modayaM kI pratiSThA kara dhAmika ki jima tIrthakara kA mandira ho umI ke adhiSThAtA yadhi- bhAvo ko uddIpita kiyA hai| SThAna ke bimba dvAra ke pAsa sthApita karane caahie| pArvanAtha mandira me mabhA maNDapo kI lambAI antaprAcIna aneka kAmadeva ko pratimAe milI haiM jiname gala mahita gabhaMgRhadvAra me zRgAra caukI ke praza ko choDa cakezvarI ke sthAna para ambA hI milatI hai, ambikA kara 27 phUTa hai aura cauDAI pUrva meM pazcima 23 phuTa kI viziSTa mAnyatApro ke kAraNa hI aimA kiyA gayA 2 ica / 16 stambha mAmAnya hai| pATha para to prazvArUDhA pratIta hotA hai / mutividhAnamAtra ke prakAga meM pranimAmo mahilAe hai / mabhI ke kara meM cavara hai| gatimAna prazvo Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pralopa pAzrvanAtha-prAmAda kA takSaNa atyanta bhavya hai| nRtyamaNDapa meM nartakiyo kA aMkana anivArya mAnA gayA hai sUcita prAsAda isakA ap| vAda nhii| "gIta vAdya tathA natya saMgItaMtrayamacyate" ke bhAva ye sundariyA sAkAra kie hai| vitAnakI zAlabhaMjikAe aba nIM rhii| bhitti para paryaTaka saMketa sabhAmaNDapa tridrika khulA hai| dIvAro para palastara kara mevADa zailI ke citra akita kie hai, zeSa sthAnoM meM paryaTako ke saketa hai itihAsa kI daSTi se inakI upayogitA hai prataH inhe uddhRta karanA Avazyaka hai :1 saMvata 1650 varSe jyeSTha sadi8 bhaume gAMdharva ThA0 bihArIdAsa sA. jI dosI mAnasiMga lakSmIcaMda sarADA e sahasAthI bhaTTAraka zrI kSemacandra sAthI zrI nAgadA pArasvasanAtha jAtrA saphala kIdhI ... ... 2 mahArAjAdhirAja mahArANA zrI amarasiMha jI, savat 1750 caita badI 1 e paMcaulI gadharva sandara jI rAmacandra gaMdharva pArasanAtha jI jAtrA kiidhii| 3 ... sutAra gAjI jI eta beTA TIlA rAja zrI udepura jAta pUravyA dehare kAma karI jAtrA gayA, sutAra nAna jI ko zrI rANAM rAja siMgha jii|| ka vara jesiMgha jI ... sovana kI pAlakhI prateM li pethA // 4 samvata siMgha zrI alopapArasvasanAtha jI rA devarA kamAI bheTavA para le jI karAvI pAne navalaSAgotre bAI jI zrI meNakabAI jI karAvImA samvata 1713 varSa prASAr3ha vada 7 sutaragA jo jasatara ... ... kIrcha / 5 saMvata 1764 varSe mAhamAse kRSNapakSe tithau - guruvAsare pArasanAthajIko jAtrA saphala kI thI, zrI vijayagaccha mahaSi * ..'saubhAgayasAgara sarI jI riSi rUpajI riSi hemA... 'prAdIyA riSi baladeva ...riSi prAnanda jii| 6 sambat 1766 varSe phAgaNa sadi 5 badhavAsare zrIcaMtragacche ThANe pAThasuM riSi chItarajI zAma jI bhANojI giradhara jI sandara jI lAbhAnanda jI SaDagojI mojI pratarA ThANe prAtarA pralopa pArasanAtha jI rI saphala, maunA bheda bhaNe jane cItoDArA pApa. vAMce jiNe vadanA dharmalAbha / 7 samvata 1766 varSe mAgasara vadi 6 danye garu lAlacanda devacanda gulAba canda mayAcanda phalajI pusta balopa pArasanAtha jI mAtrA sAmala kIdhI ... / 8 saMvata 1773 pravartamAne caitramAse kRSNapakSe ekAdazI budhavAsare bhaTTAraka zrI 108 vizvabhUSaNastatpaTTe bhaTTAraka zrI 105 surendra bhUSaNa ta0 ziSyeNa bra0 kpuurcndrnn| hai samvata 1768 varSe popa vadi 5 dine bha0 zrI jinaharSasarI jI laSita mahAmahopAdhyAya zrI hIrasAgara gaNi Semacanda jI jAtrA kiidhii| ina ma keno ke atirikta binA kAla ke bhI manaka lekha hai| stambha lekha garbhagRha manmukha eka nambha para vimati padmAmana aura khar3agAmana me utkIriNata, pratimAeM anAvata hai| koragI meM do lekha khude haiM, paThinAza isa prakAra hai .-- 1 // 50 // svasti zrImalasaMghejani naMdi 2 saMghe tasmina balAtkAragaNati ramye 3 tadabhApUrvapadAMza bedi zrI mAghanaMdi 4 naradevavadya zrI anantakotidevA ... ... dvirI pa 5 de kAkA ... ... pita sA0 bhImA patra 6 lebu TAlI ... ' putra mohaNa pAsA 7 tAlhaNa bhadAlA jAlA ... ... Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anakAnta 8 lokade ... ... pu0 bhIbhiNi beTI 3 bhAle bhI bane hue haiM, pAzrvavartI stambhoM para khar3agA9 usInAM zubhaM bhavatu guru sanastha jina pratimAoM kA akana hai| isa prAsAda ko 10 saghaI bhImA agivANa... . navyopalabdhi meM isa zilAlekha ko mAnatA hU~ jisameM 11 hu|| puna saM 1436 va bhagavAna pArzvanAtha ke jIvana sambandhI mukhya ghaTanAyeM 12 jyeSTa vadi 11 vAru zukra utkIriNata haiM, kamaThopasarga kA saphala aMkana to usa samaya kI pUrNa sthiti kA tAdRza rUpa khaDA kara detA hai, 1||50||svsti zrI devakItidevaH prasannatA hai ki isa para sa. 1190 aMkita hai , purAtatva 2 niSedikA Na aura kalA-samanvita isa maMza kA viziSTa mahatva hai| 3 ... paNamati yaha zilA malabhAga ke Upara ke bhAga meM khaDI hai, lekha 4 sA0 rADa bhAryA kA 6 paMkti kA hai, para bhItarI aMdhakAra ke kAraNa use paDhanA 5rAja... mati ..... bhrAtA asambhava hI hai, niratara varSAkAlika jalase vaha bahuta prabhAvita huaA hai| isameM takSita pratimAno para kirITa7 ... zrI grahavasaba mukuTa isa bAta kA paricAyaka hai ki nAgadA vaiSNava 8 sa. 1436 varSe saskRti kA kendra rahA hai aura kRSNa ke mastaka kI zobhA kirITa hI abhivRddha karatA rahA hai, isakA ina do lekho ke atirikta imI stambha ke pUrvAbhi prabhAva jaina matiyo para bhI paDanA svAbhAvika hai| makha aMza meM dampati yugala hai, Upara nIce do lekha bhI saM0 112 varSe caitra vadi 4 ravI devazrIpAzrvakhade haiM. dUsarA stambha sayakta hone se unheM sambhava nahI nAtha zrIsakalasaghazAcAryacandrabhAryA ....... || para lekho kA sambandha digambara sampradAya me hai kRSNavaraNIya zilA para yaha lekha bhI akita hai :garbhagRhadvAra aura garbhagRha sa0 1356 varSe zrAvaNa vadi 13 NAresA tejala garbhagRha devabhavana kA mahatvapUrNa bhAga hotA hai / isI sut| me pAra !dhya kA prAvAsa rahatA hai, madira kA garbhagRhadvAra 6 phuTa UMcA aura 3 phuTa cauDA hai, sopekSata: imakA saMghapati pAsadeva saghasamasta ....." sAhaita zrImadAraka, kItimukha aura zaMkhAvaTI sundara hai, dvAra isa pAsanAtha / kSetra kI paramparA ke anumAra nahI hai |sjjaa kA abhAva donA lekhA se koI vizeSa aitihya prakaTa nahI hotaa| hai| donoM pora pradha: bhAga meM anyopakaraNo ke mAtha garbhagRha meM surakSA kI dRSTi se Upara kI aura pakkA dharaNedra aura padmAvatI kA aMkana hai| sAtha hI yahA bhI palastara hai| do vizAla pAlo meM jinabimba rahane kI ambikA anuprekSaNIya rahI hai, agrima bhAga meM do tAka sambhAvanA kI jA sakatI hai| Upara kI ora suraMga samAna matizanya hai, yahA bhI eka vistRta lekha ke dazana hue eka aisA sthAna banA hai jisake prAge zilA jar3a dI jAya parantu una para cUne kA aisA gaharA punAi hA gadahaka to gUpta bhaNDAra kA rUpa le sakatA hai, yaha 8 phUTa lambA hai paryApta saphAI ke bAda bhI pATha apaThanIya hI rhaa| parAne manTige se ye gata bhaNDAra vipatti garbhagaha kI lambAI-cauDAI kramaza 8 phaTa 6 iMca lie banavAye jAte the| aura 11 phUTa 7 ica hai| ta 3-3 phaTa UcI aura cauDI yahA prazna ho sakatA hai ki mahApuruSa yA jinasandara kalApUrNa vedikA upatyakA ke mala meM nirmita hai pratimAno kA dIvAra se salagna sthApita na kiyA jAnA Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pralopa pArzvanAtha-prAsAda caahie| yaha sthAna imakA apavAda hai| guhA-caitya ke , kamala, kamala, varada, bijaurA, kAraNa hI aisA humA jAna paDatA haiN| pustaka, kamala, varada, bijaurA, prastuta guhA-caitya meM sthApita pratimA dakSiNAbhimukhI gadA, gadA, varada, bIjapUraka, hai zilpazAstra kA niyama : kamala, pustaka, vagda, bojapUraka, pratimA dakSiNAbhimukhI hai| jaba ki zAstrIya niyama kama, vara, kamala, bijaurA, yaha hai ki garageza, bhairava, caNDI, nakulIza, navagRha aura kamala, vara, kamala, bijaurA, mAtakAmo kI pratimAeM hI dakSiNAbhimUkhI honI cAhie. 10 sabhA kucha tathava jaina pratimA bhI inakA apavAda nahI hai| aneka jaina pravezadvAra ke bAyI pora meM pratimAno kA saMketa :mandira isa prakAra ke pAye gaye haiN| 1 Upara ke do karo meM vRttAkAra vastu, varada, bijaurA, mandira kA bAhya bhAga * kamala, vagda, kamala, bIjapUraka, 3 marpa, vagda, sarpa bijaurA, isakI udaramya nase spaSTa isakI mayojanA devakulapAThaka-delavADA ke purAtana dikhatI haiM / rAjamArga para dAgaNacautare ke samIpa kI mamatala bhUmi para 4 cakra, vara, cakra, bijoga, kI gaI hai| eka hI bhitti dono ko alaga karatI hai| 5 kamala, vara, kamala. bijIrA, durga madaza mthAna me do vRttAkAra vRjI me me eka kA 6 nathaiya cihana prAja bhI vidyamAna hai| asambhava nahIM yahA~ mAnasabha kI sthApanA rahI ho| mandira kA bAhya bhAga bahuta 8,9,10 miTTI jama jAne meM aspaSTa kucha aMzo meM mUtti vihIna banA diyA hai| saudaryAbhivyaMjaka ina mUttiyoM kI pakti ke Upara bhI kiMcit vizAla grAmapaTTI ke uparAnta sarvatra devImaniyA sthApita hai| pratimAeM hai, inameM me bhI svalpa hI zeSa raha sakI haiM :patthara kI kSaragaNIlatA ke kAraNa paNDI utara jAne se bahuta sI pratimAnoM ke Ayudha naSTa ho gaye hai| pratyeka 1 mthAna rikana 2 dAhine Upara ke hAtha meM tU bI kI vINA, bAye meM tADapratimA kA svatantra paricaya dene kI apekSA vihagAlokana patrAkAra pustaka, dAye me dAhine nIce ke hAtha meM hI paryApta hogA : mAlA aura bAyeM me kamaNDala, sarasvatI kI yaha sundara pratimAno kA saMketa pravezadvAra meM dAhinI yora me pratimA sthAna cyuta to kara dI gaI hai, prArambha kiyA jAtA hai : - 3-4 vilupta 1 caturbhuja, prAyudhakrama kamala, kamala, mAlA, bIjapUraka, 5 dakSiNAbhimukha komA para sthApita pratimA ke donoM 2 , , kamala, gadA, varada, vijoga Upara ke hAtho meM praddhavanAkAra saMkala thAmeM hai, zeSa meM 3 , , marpa, vagda, bIjapUraka / mAlA paura kamAla hai, makara isakA udara cAmuNDAvat / 6 rikta 1. bhittisaMlagagabimba uttamapurima savvahA pramuha 7 cakra, khaNDita, cakra, kamaNDalu, -Thakkura phairu vatthusAra payaragaNa, pRSTha 126 / 8 kama,vara, kamala. bijaurA, 2. vidhanezo bhairavazcaNDI nakulIzo grhaastthaa| rikna mAtaro ghanadazcaiva dakSiNAdiDamukhA: (1) // 36 // 10 kA 10 maI, vara, sapaM aspaSTa, caraNa ke samIpa mRga, 3. prasAdamaNDana, adhyAya 2 / pravezadvAra ke bAye bhAga kI pratimAeM hama prakAra haiM: Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. - kaa 1 se 5 sthAna rikta usameM avakAza nahI / prAtma-darzana hI usakA kAmya hai / 6 pAza, aMkuza, mAlA, khaNDita, samAjamUlaka pradhyAtmavAda usakI maulika vizeSatA hai| 7 kama, vara, kamala, kamaNDalu, ina saba bAto ke bAvajUda bhI kAlAntara meM sarvathA vaidika 8 rikta dharma aura paramparA me apane asaMpRkta na rakha skii| 6 trizUla, khaNDita, mAlA, khaNDita, tAntrika vidhAno ne imameM praveza kara hI liyaa| deva1. rikta deviyo ke vizad parivAra kI kalpanA imI kI pariNati ina pratimAno ke Upara kakSAsana ke bAharI aMzo meM hai| prAcAradinakara, nirgaNalikA Adi kRtiyA~ ina mRttiyAM thI, aba nahIM haiN| paktiyo ke samarthana meM upasthita kI jA makatI hai| tIrthazikhara karI ke adhiSThAtA aura adhiSThAtayo kI kevala kalpanA hI nahI kI, apitu unake parikara meM bhI inhe bhAratIya prAsAda niriNakalA meM zikhara kA viziSTa samucita sthAna milA bAda meM etadviSayaka zAstroM kI svasthAna hai| chajje ke Upara isakA prArambha hotA hai| zuga tantra-racanA bhI prAvazyaka mAnI gii| solaha vidyAdeviyA~, zikhara kI vividha abhivyakti kA mAdhyama hai| pratyuta nizigayo tAntrika prabhAva kA hI pariNAma hai| yadyapi kahanA yaha cAhie ki zRgo ke prAdhAra para hI zikhara kA inheM vahA~ mamakitI mAna kara apanAyA gayA hai| nAtparya ki ThATha banatA hai| prAsAdo ke vividha nAmakaraNa inhI para jaina saMskRti meM apane DhaMga se tantravAda praviSTa ho gayA aura prAcata hai / kailAzapurI pora nAgadA meM madhyakAlika zikhara samartha jainAcAryoM ne bhI isakA virodha nahIM kiyA, pariadhyayana kI navya dizA prastuta karate hai| zimvara ziva- NAmataHktipUjA ne apanI jaDa aisI jamAI ki prAja bhI liMga kA pa mAnA gayA hai| zilpazAstrIya vikAsAtmaka usakA astitva marvatra hai| deviyoM ke svatantra bimba aura parampaga ke pariprekSya meM zikharoM ke kamabaddha aura tulanA- prasAda bhI banane lage, padmAvatI prAmAda bhI usI paramparA tmaka adhyayana nahI kiyA gayA hai| vivecya mandira kA kI eka mabala kahI hai| zivara kalA kI dRSTi se bahuta mundara aura pAkarpaka no jaina zAntipUjA kI mpRti rUpa padmAvatI kA svatantra nahI hai tathApi paramparA kI apekSA me navyasa mUtra to prAmAda sAdhanA kA kendra thaa| avagahapugaraNa, nAradIyadetA hI hai| tridak trimUtiyo kA saparikara khanana hai| pUgagA aura rudrayAmala meM padamAvatI kA ullekha pAtA hai, tIna ugo meM laghu tIna-tIna zRga nirmita hai / Upara para sUcita padmAvatI imase bhinna hai| koNo meM chaH chaH hai| pratyeka me puSpAkRtiyA takSita hai| zrabhA-garamparA pracalita arcanapaddhati aura pratimAdakSiNa meM dvAra hai| vidhAnAnumAra inako sundara pratimAe prabhUna parimANa meM prAmAda pITha para lakunnIza mandira kA anukaraNa upalabdha hai| donoM sampradAyoM meM vaha samAna bhAvena pUjyA dRSTigocara hotA hai| tamAlapatrikA grAsapaMkti Adi hai| vAhana aura prAyudho meM kicit parivartana avazya hai, usIke anurUpa hai| chAdya ke pradyo bhAga meM tIno pora , yaha viSamatA to vadika zaktirUpoM meM bhI parilakSita pratimAeM vidyamAna hai, iname katipaya to tIrthakaro kI hotI hai| pora zeSa tyAgamaya jIvana kI mora maketa karatI hai| mucita mandira ke uttara meM umI kSetraphala meM adhini mandaha ye pratimAe murakSita aura akhaNDa hai| iname kI pThAtakA prAmAda nimina hai / dazA grAsa bahuta hI dayanIya RSi pratimAeM yahA pAzcarya utpanna karatA hai| hai| upatyakA meM patita mRtikA kA mabama adhika prabhAva padmAvatI-prAsAda imI mandira para par3A hai, yahA taka ki imakA garbhagRha aimA jaina mamkRti tyAga pradhAna rahI hai| aihikatA ko daba gayA hai ki mAno mamatala bhUmi hI ho, yaha maNDapa medara Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alopa pAvanAma-prAmAda aura sUkSmakoraNI kA paricAyaka hai / zikhara ke koNo meM avoSo se siddha hai| isakA marvocca bhAga nopAja zrI pratimAe hai jo padmAvatI kA saphala pratinidhitva karatI hai| liga jI ke purAtatva magrahAlaya kI gobhAvaddhi kara rahA hai| mAnastambha mandira ke agabhAga meM vizAla stambha sthApita karane prAcIna ullekha ko paramparA rahI hai / ise mAnamtambha kI maMjA ma abhihina nAgadadezvara pAnA mA tIrtha kA pA kiyA jAnA hai| smaraNIya hai ki bhAratIya lalitakalA ke narokIriNata lekhoM meM spaSTa hai| parantu imake mAhityika itihAsa me stambha anuprekSaNIya nahIM rhe| yajamaNDapo me ullekha 13 vI zatI ke pUrva ke nahI milate / kyA isa vyavahata stammo kA hI vikAsa zilpakRtiyoM meM huaA hai| kAla me upekSita rahA? yA kahA jA sakatA hai jaina yo to mukhyata zabda me vitAnAdhAra kA hI bodha honA hai, mAhitya me prAcArya madanakoti ne sarvaprathama isakA ullekha para gilyazAstrajJo ne isake aneka prakAra batAkara unakI apanI catumbizikA me isa prakAra kiyA hai .vaijJAnikatA para vizad prakAza DAlA hai| unakI upa- sraSTeti dvijanAmahaririti proTagIyate vaiSNa yogitA sarvavyApaka rahI hai| mauryakAla meM vAstukalA me bauddhatipramoda vivazaH zalItimAhezvaraH mambaddha upalandha stambho me pramANita hai ki unakA nimANa kuSTAniSTa-binAzayojanadazAM yo lakSyattivibhuH kAmika pariveza meM huyA th|| gugnavAna me ugavalA ne sazrInAgahRdezvaro jinapati vigvAsasAM zAsanam paura bhI vikAga kiyA, mAnamAra pIra bRhanmahinA jaise 15vI zanI ke udayakotti ne bhI apanI nirvANamapratiSThi grantho me inake bheda-prabhedI vI carcA hai / pIti bhakti meM isa prakAra ullekha kiyA hai :mtambha, garuDamtambha, vijayamnambha / mmAraka gtambha aura mAnastambha prAdi ke rUpa meM mnambho ne apanI vikAma nAgaddaha parasu sayabhudeu hAM bavajasu gaNa Nasthi cheva yAtrA kI hai| dharmastambhoM meM garuDadhvaja vizeSa mahatva rakhatA hai| parantu digambara jaina vidvAnoM ne nAgadaha kA madhyapradeza viSNa] prAmAdo ke sammukha yaha svaDA kiyA jAtA thA kA nAgadA mAna liyA thA, jaba uga prAmAda-prApti kI aura isake sarvocca bhAga me gADa kI pratimA baiThAI jaatii| mUcanA maine pa. paramAnanda jI ko dI to ve prasanna hue maura thI, aise stambho kA Dhalana gupta mudrAgrI meM hanA thA, aba patha viSNu mandiro ke mabhA maNDapo meM garur3a ko sthApanA kI mI prakAra banAmbara jaina mAhitya meM bhI nAgadA jAtI hai yA mammugva svatantra maNDapa banAyA jaataa| ke pAvanAtha tIrtha kA mana hai, para vaha bhI prAcIna nahI kailAzapurI me aisA svatantra maNDapa kumbhakarNa ne banavAyA hai, isa para anyatra vicAra kiyA gayA hai| 201226 ke vidhyavannI vinoliyA ke gilotkIrNa thaa| jaina tIrthaMkaro kI sabhAyAtrA ke sarvAgra bhAga ma 1 zrAnA madanakoni vidareya granthakAra aura vizAla. "indradhvaja" kI vyavasthA rahatI thii| mambhava hai imI kA kIni kezAya th| ma0 1401 me rAjazekharamUri anukaraNa digambara jaino ne kiyA ho| isameM manorana dAga prgii| prabandhakoga me unakA vignata paricaya itanA hI kiyA hai ki mAnamtambha UparI prama meM diyA huA hai| inakA amina mamaya vi0 maM. caturmukha-manAbhadra-jinaprAnamAe sthApita rahanI thI, 126 hai / vizeSa ke lie dATavya :nAgadA ke mahAtIrtha pAzrvanAtha mandira ke Age bhI vizAla -pa0 darabArIlAla jI jaina, candAbAI abhinandana mAnamtambha kA astitva thA jamA ki usane. vimbara grantha, pRTa 73, Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 anekAnta lekha meM nAgahRdIya pArzvajinezvara kA ullekha' hai| adyatanollekha DA0 bhANDAra karane nAgadA ke avazeSo kA varNana mAkiyolojikala sarve profa iMDiyA 1905-6 ke vArSika vRtAnta meM kiyA hai| isake AdhAra para brahmacArI zItalaprasAda jI ne ullekha kiyA hai ki: "ekaliMgajI kI pahAr3I ke nIce eka mandira jainiyo padmAvata ke nAma se hai| bhItara choTe mandira haiM / dAhinI tarapha caumukhI mUrti hai zeSa khAlI hai| lekha saM0 1353 aura 1391] ke haiM yahA~ pArzvanAtha ko mUrti hogI caahie| yaha digambara jainoM kA hai| maNDapa meM eka mUrti zvetAmbara rakhI hai jo kinhIM dhanyatra sthAna se lAI gaI hai / isa para rAjA kuMbhakarNa kA kharataragaccha kA lekha hai / eka vedI para pASANa hai jisake madhya meM eka dhyAnAkAra jina mUrti haiN| Upara magala-bagala zeSa tIrthaMkaro kI mUrtiyA~ haiN|" uddharaNa kA padmAvatI mandira pAsa hI banA hai| yahAM tIna mandiro kA prazna hI nahIM uThatA, upayukta varNana pArzvanAtha mandira para caritArtha hotA hai, kAraNa ki isake garbha gRha meM dono ora ke vizAla zrAlo meM sabhavataH una dino pratimAeM rahI ho| jisa caumukhI pratimA kA saMketa hai vaha to mAnastabha kA hI ucca bhAga hai / kumbhakaraNaM ko lekhavAlI pratimA zrAja udayapura ke rAjakIya purAtatva saMgrahAlaya meM 1. tadA nAgahR deyakSa giristatra papAta saH // 73 // yadAvatAramAkamadana pAdajinezvaraH / / X X X X tatrAhamapi yAsyAmi yatra pArzvavibhurmama / vIravinoda pRSTha 387 2. prAcIna jaina smAraka, pRSTha 145, ( madhya bhArata maura rAjapUtAnA ) vidyamAna hai| bhAjaka digambara vidvAna isa mandira ke astitva sthAna ke sambandha meM saMdigdha hI the / muni zrI himANuvijaya jI ne bhI isa prAsAda ko dekhA thA, parantu yaha sAmpradAyika abhiniveza yA isake sAtha nyAya na kara sake, zrApane ime zvetAmbara prAsAda sthApita karane kA viphala prayAsa kiyA, inake guru itihAsa premI muni vidyA vijaya jI ne mevAr3a kI yAtrA meM isakA to kyA abada jI ke atirikta kisI bhI jaina maMdira kA ullekha hI nahIM kiyA, eka kalApremI aura zodhaka kI dRSTi se kevala yaha maMdira prophala rahA, yaha bAta nahIM hai Apane to davadjI ke samIpavartI mokala se bhI pUrva ke do kalApUrNa maMdiroM kA bhI saketa nahIM kiyA hai| yaha bar3e / kheda kI bAta hai ki zodhaka bhI sAmpradAyika kSudratA kA parityAga nahI kara pAte / nirmANa kAla yadyapi tIrtha sthApanakAla para vistAra se "AcArya samudrasUri aura pArzvanAtha tIrtha" zIrSaka meM vicAra kiyA gayA hai, yahA~ saMkSepa meM prAsaMgika rUpa se hI saketa karanA alam hogA / yahA para utkIriNata lekhoM se aisA koI spaSTa saMketa upalabdha nahI jo isa samasyA ko samAdhAna kA rUpa de sake / yadyapi 16 vI satI ke prabhAvazAlI prAcArya muni sundarasUri ne apanI gurvAvalI meM ullekha kiyA hai ki maurya samrAT samprati ne nAgahRda me maMdira banavAyA thA, parantu isa kathana kI puSTi meM Aja taka koI akATya pramAraNa upalabdha nahIM ho sakA hai, saca bAta to 1. lekha isa prakAra prakita hai - 1 zrInAmadapure rANA zrI kumbhakarNa rAjye 2 zrI pAdinAtha vivasya parikaraH kAritaH 3 pratiSThitaH zrI varataragacche zrImativaddha namUri 4 bhiH / utkIrNavAn sUtradhAra dhrrnnaaken| zrI // gharA mutradhAra ke lie dRSTavya" kumbhaNyAma prAsAda / " 2. AtmAnanda janma zatAbdIca gujarAtI vibhAga, pRSTha 131 , Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pralopa pAzrvanAtha-prAsAda yaha hai ki maurya kAla meM nAgahRda kA astitva hI nahI kiyA hI jA cukA hai ki 13 vI zatI se pUrva koI sUcanA thA, isa puNyadharA ne nAgahRda nAma kaba se sArthaka kiyA? jaina sAhitya nahIM detA, paravartI saketa to paryApta hai| nahI kahA jA sktaa| saM0 702 aura saM0 718 kI nAgahRda kI sthApanA ke samaya yadi vaha guhilakAla meM huI kramaza. zIla aura aparAjita kI prazastiyoM meM nAgahRda ho to jaino kA prabhutva thA, kyoki cittauDa me haribhadrasUri kA saketa nahI hai / isakA sarva prathama ullekha sa0 1082 kA sAdhanA keMdra sa0 1028 kI lakulIza prazasti se jaina ke lekha meM prApta humA hai jo sagrahAlaya ke kramAMka 35 ke samparka svataH middha hai| zilApaTTa para akita hai, aura nAgadA se hI lAyA gyaa| prAsAda nirmANakAla ke sambandha meM bhI pramANAbhAva thA, paurANika pAkhyAna to ise somavaMzIya janamejaya taka meM nirzacata nahI kahA jA sakatA / sa0 1192 ke lekha le jAte haiM, para isameM tathya pratIta nahI hotA, mevADa me se itanA hI siddha hotA hai ki itaH pUrva yA samakAla meM janazra ti hai ki nAgAditya ne apane nAma se nAgadA maMdira kA astitva thA, prAcIna lekha meM mampradAya sUcaka basAyA thA, raNachoDa ghaTTa praNIta "amrkaavy|'' meM bhii| koI saketa nahIM hai, tathApi prAmAdastha pratimAeM aura zikhara yahI saMketa hai| etadviSayaka pramANa anveSaNIya hai / prasa- ke bimba digambara mAnyatA kA hI samarthana karate haiM, yahA~ bhava nahI yahAM kisI samaya nAgavaziyoM kA zAsana rahA ke sAkSya ise vetAmbara madira pramANita karane meM sarvathA ho yA nAgapUjA kA vizeSa pracalana, bhaura umI kI smRti asamartha haiN| yaha spaSTa saketa isa lie karanA paDa rahA hai svarUpa nAgahRda nAma par3a gayA ho| ki muni zrI mAnane himAMzuvijaya jI evama jaina tIrtha sarva aitihAsika ghaTanA pramago se siddha hai ki bApA rAvala saMgraha ke mapAdaka ne ise spaSTata zvetAmbara prAsAda manake pUrva nAgahRda kA astitva thaa| guhilakAla meM varSoM vAne kA pramaphala prayAsa kiyA hai| yahAM pradabada jI ke taka pATanagura ke rUpa me gaurava ajita karatA rhaa| pAsa eka aura pAzrvanAtha kA prAsAda hai jisake stambha para pAThavI zatI meM jaina maskRtikA yahA vyApaka pracAra thA, saM0 1426 kA eka lekha hai| sabhava hai usI mamaya girikandA meM gRhA-caitya paristhA- vAstukalA ke prakAza meM gRhA-caitya 11-12 vI zatI pina kiyA jAkara kAlAntara meM vizAlaprAsAda ke rUpa meM kI racanA hai, kAraNa ki isakI zailI aura makaravaktrapariNata ho gayA ho| prApta ullekho kA maketa Upara pakti, tamAlapatrikA, chApa aura khalvAkRtiyA~, zikhara3. merI mevADa yAtrA paSTha 61, zraga Adi anya prayukta alaka raNa lakulIza prAsAda kA 1. yaha lekha vidratna paramezvara jI solaMkI ne varadA, varSa anusaraNa karate hai| kAlAntara me bhakto dvArA prAntarika 6, aka 1 me prakAzita hai, yaha lekha kisI sUryabazI bhAga samaya-samaya para prasAmpradAyika dhArmika sAdhanA kA vaiSNava rAjA kA hai, 6 pakti me nAgahada kA ima kendra banA rahA / para puna sarakAra kI mahati pAvazyaprakAra ullekha hai:--sthAnanAgahRdAbhikhyamasti kanA hai| 2. eligAntika soya cakre nAgahRdApura / 1. bhAga 2, pRSTa 336-8, baTohI sambodhana mithyAmati raina mAhi gyAnabhAna uda nAhi prAtama anAdi pathI bhUlo mokha ghara hai| narabhau sarAya pAya bhaTakata vasyo prAya kAma krodha grAdi tahA~ tamakara ko Dara hai| sovego aceta soI khovego gharamadhana tahA~ gurU pAharU pukAra dayA kara hai| gAphila na ha bhrAta aisI hai aMdherI rAti jAgare baTohI yahA cogna ko Dara hai||1|| narabhau sarAya sAra cAroM gati cAra dvAra grAtamA pathika tahA~ sovata aghorI hai| tInoMpana jA~ya prAva nikasa vitIta bhae ajo paramAda mada nidrA mAhi dhorI hai| to bhI upagArI guru pAhA prakAra kara hA~ hA re nidrAlU nara kamI nIda jorI hai| uThe kyoM na mohI dara deza ke baTohI aba jAgi paMya lAgi bhAI rahI raina thorI hai // 2 // Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ devagaDha kA zAntinAtha jinAlaya pro0 bhAgacana jaina, bhAgendu, ema0 e0 zAstrI sAmAnya paricaya isakA prAcIna nAma 'luacchagiri" thaa| isa nAma kA devagar3ha uttarapradeza meM jhAsI jile kI lalitapura taha- spaSTa ullekha vikrama saM. 116 ke gurjara pratihAra rAjA sIla meM vetavA nadI ke kinAre, 24deg 22 prakSAza aura bhoja ke zilAlekha meM hai| prata 10vI zatAbdI IsvI 78deg15 dezAtara para sthita hai| madhya relave ke dillI- taka yaha sthAna 'laacchagiri' nAma se prasiddha thaa| bambaI mArga ke lalitapura sTezana se yaha dakSiNa-pazcima meM bArahavI zatI se isa sthAna kA nAma kIti giri 33 kilo mITara kI eka pakkI sar3aka se jur3A hai| usI pracalita huaa| ata: yaha kahA jA sakatA hai ki isa relave ke jAkhalauna sTezana se isakI dUrI 13 kilo sthAna kA nAma 'devagaDha' 12vIM zatAbdI ke anta kA mITara hai| terahavIM ke prArambha meM kisI mamaya rakhA gyaa| prAcIna deyagaDha vindhyAcala ke pazcimI chora kI eka 'deva' zabda 'devatA' kA vAcI hai aura 'gaha' kA zAkhA para giri durga ke madhya sthita thaa| jabaki artha 'durga' hotA hai / mege apanI rAya meM yahA~ durga ke prAja vaha usakI pazcimI upatyakA meM basA hai| 1.dekhiye-mandira mamyA 12 ke mahAmaNDapa ke mAmane vartamAna meM yahA~ 54 gharo meM 366 manuSya nivAsa karate avasthita adhamarapa ke dakSiNa pUrva ke stambha para haiN| eka vizAla jaina dharmazAlA aura zAmakIya vizrAma utkIrNa abhilekh| gRha bhI yahA hai| grAma ke uttara meM prasiddha 'dagAvatAra- - 2 dekhiye --- devagar3ha durga ke dakSiNa pazcima meM rAjaghATI hI mandira' tathA zAsakIya saMgrahAlaya aura pUrva meM pahADI para ke kinAre bandelavazI gajA kItivarmA ke mantrI usake dakSiNI pazcimI kone para jaina smAraka haiN| isa vatsarAja dvArA utkIrNa abhilekh| pahADI kI adhityakA ko ghere hae eka vizAla prAcIra 3. (a) grama maha : amarakoSa, vArANasI, 1957 : hai, jisake pazcima meM kuja dvAra aura pUrva meM hAthI daravAjA kANDa 1, varga 1, padya 7-6 dekhe jA sakate hai| isake madhya eka prAcIra aura hai, (ba) dhanaMjaya * nAmamAlA, amarakIti viracita jise 'dUsarA koTa' kahate haiM, isI ke madhya vartamAna jaina bhASyopetA, pa. zambhunAtha tripAThI sampAdita, smAraka hai / 'dUgare koTa' ke madhya meM bhI eka choTA-sA kAzI, 1650 . zloka 56, pRSTa 3. prAcIra thA, jimake avazeSa grAja bhI vidyamAna haiN| isa (sa) maskRta zabdArtha kaustubha, caturvedI dvArakAprasAda prAcIra ke bhI madhya eka prAcIra sadA dIvAla sana 1630 garmA tathA tAritIza jhA sampAdita, me svargIya maTha padamacanda jI bainADA prAgarA nivAsI kI ilAhAbAda, 1957 pRSTha 530 aora se banAI gaI, jisame dono pora khaNDita mUrtiyA (2) nAlandA vizAla da mAgara, navalajI mampA. jaDI huI hai / vizAla prAcIra ke dakSiNa pazcima meM varAha dina, : dehalI, vikamAna 2007 pRSTa 613 mandira aura dakSiNa meM vetavA nadI ke kinAre nAhara ghATI 4. (a) amarasiMha amarakoSa,2-8-17 paura rAjaghATI hai| (ba) dhana jaya, nAmamAlA, zloka 1:, pRSTha 6 (sa) maskRta zabdArtha kaustubha, pRSTha 523 devagaDha, yaha isa sthAna kA prAcIna nAma nahIM hai| (Da) nAlandA vizAla zabda sAgara, pRSTha 3.5 Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ devagaDha kA zAntinAtha jinAlaya andara 'deva' mUrtiyo kI pracUratA hone ke kAraNa kadAcit kI dekharekha meM eka viNAma aura mAnyapUrNa mahAmaya isa sthAna kA nAma devagaDha pdd'aa| kA nirmANa ho gA hai| devagar3ha meM samprati upalabdha purAtatva sAmagrI isa tathya yadyapi devagaDha kI jaina kalA aura purAtatva kA kI poSaka hai ki maurya yuga se lekara IsA kI 14vI vizeSa adhyayana meM kara rahA hUM, kintu mere isa nibandha meM 15vI zatI taka mukhya rUpa se aura 15vI zatI taka gauNa vahA ke eka vidoSa ullekhanIya mandira kA hI paricaya rUpa se rAjanaitika, dhArmika, kalAtmaka, aitihAsika aur| diyA jA rahA hai| sA~skRtika gatividhiyo kA kendra rhaa| yadyapi vahA ke mAnvara sakhyA 12 bahusakhyaka smAraka dharAzAyI ho gaye haiM. aura prakRti kI aura patikI devagar3ha durga ke pUrvI koNa para jaina mandira mamaha ke goda meM samAviSTa hai, punarapi bhAratIya purAtatvajo evaM madhya meM avasthita isa vizAla, bhavya mora gaganacumbI anya samAjaseviyo ke prayatna se jo jIroddhAra hokara pazcimAbhimugva mandira ke prAkAra prakAra me aneka sAmane AI hai, vaha bhI bahata hai| isa dizA meM man sambhAvanAye chipI hai| vartamAna meM yaha pacAyatana zailI 1874 meM marvaprathama alakjenDara kaniMghama kA dhyAna gyaa| kA mandhAra-prAmAda hai| hama sarvaprathama ardhamaNDapa meM praveza isa sandarbha meM rAyabahAdura dayArAma sAhanI, vizvambhagdAma karate hai| umame me 6 mIDhiyo dvArA eka cauDe pabatare gArgIya aura nAyarAma siMghaI kI mevAye bhI ullekhanIya para pAte hai / naba chaha-chaha mnambho kI chaha paktiyo para mahatva rakhatI hai| devagaDha purAtAtvika adhyayana aura AdhArita eka bhavya mahAmaNDapa meM praveza karate haiM. jisake jIrNoddhAra ke kSetra meM lalitapura ke zrI paramAnanda bagyA bAyeM ma0 sa0 13 praura ma0 sa. 14 ko dakSiNI dIvAne ne jo gaharI dilacampI lI hai, unhone zAmana aura mamAja sthita hai| ina dIvAlo aura mahAmaNDapa ke bIca lagabhaga ke mahayoga se devagaDha kI jo sevA kI hai aura kara rahe haiM, 3 phuTa kA jo antara pA umameM mahAmaNDapa ke pharza se 1 vaha taba taka nahI bhUlAI jA sakatI, jaba taka devagaDha kA phuTa 6 ica UcI aura 2 phUTa lambI vedI banA dI gii| astitva hai| kSetrIya prabandha samiti ke vartamAna matrI pora uma para 20 zilApaTa sthApita kiye gae haiM jinameM zrI zikharacandra mighaI bhI kSetra ke bahamukhI vikAma ke meM do para padmAsana aura zeSa para kAyotsargAsana tIthaMkara liye satat prayatnazIla haiM, mAha zAntipramAda jI ne bhI mUniyA utkIrNa hai| mahAmaNDapa me antarAla meM pahuMcA jIrNoddhAra meM stutya sahayoga kiyA hai| jAtA hai aura jisake dAyeM bAya eka eka maDhiyA vidyamAna devagaDha meM samprati 40 mandira (pugatatva vibhAga hai| bAya pAra kI mADhayA meM viti-bhujI cakrezvarI' dvArA prakita 1 jIrNodvAra prAdi dvArA anvepita ha na . yaha prathama nIrthakara bhagavAna RSabhanAtha kI zAsana mandira 4.) aura 18 mAnastambha yA stambha vidyamAna devI hai, - haiN| isake atirikta mahastrAdhika khaNDita aNDina draSTavya-(gha) nivaSama niloya paNatI, bhAga 1, mUrtiyoM ko cina kara eka prAcIra madaza divAla hai, jo 8627, DA0 e0ena0 upAye aura DA. hIrAlAla yahA~ ke pramukha maMdira makhyA 12 ko ghere hue hai| aneka jaina sampAdina, golApura, 1943 / 10 267 Tolo prAdi para mUrtiyoM aura bhavano ke avazeSa mpaSTa dekheM (ba) pa. prAgAdhara, pratiSThAmAgeddhAra, adhyAya 3 jA sakate haiN| durga ke pUrva kI pora hAthI-daravAje me padya 156, bambaI vi0 ma0 1674 / patra 7. bhI kucha jaina murtiyoM jaDI haI hai| nIma koTa ke bAhara (ma) nemicandra deva, praniSThAnilaka, pari07 pr| bhI jana sAmagrI yadA kadA prApta hotI rahatI hai| parvata ke bambaI, 1918 / pR. 387-241 / nIce jaina dharmazAlA me eka caityAlaya hai aura yahI mAha ma) zukla, DA0 dijendranAtha, bhAgnIya vAstuzAstra, mAntiprasAda jI kI pora se zrI vizanacanda pravargamayara pranimAvijJAna, 8vA paTala pRSTha 270 Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta paura dAye mora kI maDhiyA meM kisI anya jaina yakSI kI mandira tIna yA cAra bAra meM nirmita humA pratIta hotA pratimAya thI, jinhe aba vahA~ se dharmazAlA meM sthAnA- hai| isakA mahAmaNDapa apanI mAdagI se spaSTa hI ghoSita ntarita kara diyA gayA hai| karatA hai ki usakA nirmANa guptakAla se pUrva, kadAcit antarAla ko pAra karake hama 4 phUTa 3 ica cauDe mauryakAla me huyA thaa| isake madhyavartI cAra stambho ke pradakSiNA-patha meM praveza karate hai, isameM cAro ora bIca eka vedI thI', jisame jaDA huA eka 'jAna zilA' vizAlAkAra padmAsana 6 aura 48 kAyotsargAsana 54 nAmaka zilAlekha prApta hayA hai| tIrthakara pratimAye aMkita hai| inameM se 15 abhilikhita isa abhilekha kI lipi yadyapi aneka bhAratIya hai / antarAla se cAra sIDhiyo dvArA utara kara isa madira lipiyo kA mizraNa hai tathApi imameM azoka kAlIna meM bhavya garbhagRha meM pahuMcA jAtA hai| isameM eka vizAlA- brAmhI lipi ke lakSaNa adhika aura spaSTa dekhe jA sakate kAra kAyotsargAsana tIrthakara mUrti hai, jo yahA~ kI maulika haiN| ima mahAmanDapa ke mauryakAlIna hone kA nImarA kAraNa pratimA hai / isake atirikta praveza dvAra se maTI huI dAye yaha hai ki itane vizAlAkAra mahAmanDapo kA nirmANa bAyeM do, aura tIrthaMkara kI vizAlAkAra mUrti ke dono usa kAla meM hI hotA thaa| bAda meM mahAMmaDapo kA pora eka eka ambikA mUrtiyAM vidyamAna hai| avadha / alAhAbAda, 1861 // sthApatya kalA ke vikAsa kI dRSTi se yaha sampUrNa (sa) mAhanI, dayAgama, enuala progresa riporTa prApha di muprinTenDenTa hindU eNDa buddhisTa mAnumenTama, pratiSThAmArodvAra ke anusAra isa devI ke 16 hAtha nArdanaM marvisa, (lAhaura, 1918) pR06 kintu pratiSThA tilaka pR0 340-341 ke anusAra (Da) zrI paramAnanda jI vagyA, jo devagaDha ke jIrNo20 hAtha hote hai| vibhinna sthAno me kalAkAro ne dvAra meM prArambha meM hI dattacitta hai, ne bhI ima ima devI ke hAtho kI saMkhyA aura unameM dhAraNa ko gaI vastupo meM vividhatA kA nirUpaNa kiyA hai| tathya kI puSTi kI hai| yaha vedI abhI kucha mamaya pUrva haTA dI gaI hai| yaha vedI mUlataH devagaDha ke ima mandira meM isa devI kI 20 bhUjAye hai usa samaya kI hogI jaba yaha 'mahAmaNDapa' mUla aura mabhI meM cakra dhAraNa kiye hai| mandira ke rUpa meM nirmita huA hogaa| 8. digambara aura zvetAmbara dono hI ise 21ve tIrthakara 8. sAhanI, dayArAma, e. pro. ri0, pRSTha 10 / bhagavAna neminAtha kI zAsana devI ke rUpa meM svIkAra 9. (ma) devagaDha kA yaha mahAmaNDapa 42 phuTa 6 ica kA karate hai| AyatAkAra hai| dRSTavya (ma) pratiSThA sArodvAra, 2 / 176, patra 73 / (ba) moryayuga se stambho para mandira nirmita hone (ba) pratiSThA tilaka, 7 / 22, pRSTha 347 / lage the, para uDIsA ke sthApatya meM stambho kA (sa) bappa bhaTTa sUri, caturvizatikA, pRSTha 150 kAI mahatva nahI rhaa| (3) bhAratIya vAstuzAstra, pratimAvijJAna, 10. 'kevala mtambho para AdhArita mandira, isase (khUju pRSTha 274, rAho me) bahuta pahale devagata me nirmita hone 7. (ma) kanighama, e : pAkiyolAjikala ma Apha lage the| iMDiyA, jilda 10, (kalakattA, 1880) pRSTha dekhiye--anekAnta, dillI, 1966 / varSa 19, 100-101, kiraNa 3 me prakAzita pa0 gopIlAla 'amara' ema. (ba) phuharara, e : mAnumenTala enTikviTIja eNDa e. ke 'khujurAho kA ghaNTaI mandira' zIrSaka nivadha izakripzansa, ina dI nArtha vesTanaMprAvizeja eNDa kI pAdaTippaNI maMkhyA 18, pR. 23 / Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ devagaDha kA zAntinAtha jinAlaya prAkAra kramazaH choTA hotA gayA maura khajurAho taka rita hai / sAmane ke do stambha eka samAna hai, jabaki mAtA prAtA lagabhaga 10'x10' kA raha gayA prathavA pazcAdvartI do stambha pUrI taraha se prasamAna hai / merA lupta ho gyaa| vizvAsa hai ki mUla stambhoM ke khaNDita ho jAne se inheM mahAmaMDapa ke pazcAt garbhagRha arthAt mukhya mandira kisI anya smAraka ke avazeSoM meM se lAkara samAviSTa kA nirmANa honA cAhie | isakI rekhAkRti, adhiSThAna, kiyA gayA hogaa| kyoki yadi unameM pralaMkaraNa mAdi pravezadvAra, usa para kA pralakaraNa, zikhara ko gumbadanumA kA sUkSma aMkana na bhI kiyA jA sakatA, to bhI moTAI prAkati. usake sAtha pragazikhageM aura urUgI kA prabhAva prAdi meM samAnatA to lAI hI jA sakatI thii| una donoM prAdi kucha aise tathya haiM, jo ise guptakAla yA usake kI cokiyA bhI mAghAraNa pattharo se banA dI gii| kicita anantara kA siddha karate haiN| yahIM ke 'dazAvatAra yadyapi unake zIrSa maulika hai| mandira' kI anukRti para yaha yA isakI anukRti para vaha sAmane ke stambho para caukiyo ke UparI bhAga ke nirmita huyA ho, yaha adhika sambhava hai| cAro mora kSetrapAlo kA aMkana hai, aura unake Upara pradakSiNApatha, nivivAda rUpa se garbhagRha ke pazcAt zikharAkatiyo me yakta devakalikAmo meM tIna tIna mora nirmita hamA hai kyoMki : 1. gupta kAlIna mandiro me prada- kAyotsargAsana tIrthakaro aura eka mora eka eka yakSiNI - kSiNA patha prAya: nahI dekhA jAtA, 2. ima mandira kI para pratimAno kA aMkana hamA hai| unake Upara dono stambho 'kAniza' ko kATa kara bAda meM samAhita kiye gaye prada- para pratyeka mora eka ka kAyotmarga tIrthakara dikhAye gae kSiNApatha ke 'uSNoSa' apanI asamAnatA ko isa samaya haiM, aura unake donoM ora do sundariyAM unhe rijhAne kA bhI nahI chipA sakate, 3. isakI bhittiyo ke bahirbhAga niSphala prayatna kara rahI hai| unake bhI dono ora eka meM cinI haI jAtiyAM aura yakSiNI pratimAno ke prakana eka puruSAkRtiyA~ aura eka eka nArI prAkRtiyAM dazita sahita stambho kI kalA mvuz2arAho kI kalA (svI zanI haiN| isake pazcAt pratyeka una para makaramukho kA pralakaraNa I.) ke samakAlIna prasIta hotI hai| 4. yakSiNI aura usake Upara vibhinna devI devatAgro kA prakana hai| pratimAnoM ke nIce utkIrNa unake nAmo ke varaNoM kI usake bhI Upara natya maNDalI kA atyanta manorama maMkana lipi 10vI zatI yA 11vI zatI kI mambhAvita hai| hamA hai, jisake Upara nayanAbhirAma jAlIdAra kaTAva hai| 5. pradakSiNA-patha kA praveza dvAra mukhya mandira ke mAtha isake pazcAt samagra maNDapa kA bhAra samhAlane meM dattacita hI usake prardhamaNDapa ke dvAra ke rUpa meM nirmita huyA thA, kItimukha dikhAe gae haiM / toggA para bhI mukha yakSa ke kyoki isake aura garbhagRha ke dvAra kI kalA aura prata:- anantara vividha vAdyayantro se sajjita eka lambI sagIta karaNa prAdi meM pUrNa samAnatA spaSTa rUpa se dekhI jA maNDalI kA agna kAphI dilacaspa bana par3A hai| sakatI hai, jabaki pradakSiNA-patha ke bAhara aMkita isa maNDala ke dakSiNa-pUrvI mtambha para eka aitihAsika yakSiNiyo kI mUrtiyoM aura pradakSiNA-patha ke praveza-dvAra prabhilekha utkIrNa hai, jimake dvArA devagar3ha kA prAcIna meM aMkita mUrtiyoM tathA anya antaHkaraNa meM kisI bhI nAma evaM rAjA bhojadeva kI rAjyamImA va samaya nirdhArita dRSTi se samAnatA nahIM hai| karane meM bahuta baDI mahAyatA milatI hai| yaha abhilekha pradakSiNA patha ke sAtha yA usake kucha samaya prAsa- 10 paktiyo meM 1 phUTa DhAI ica Uce aura 1 phuTa 5 ica pAsa hI antarAla paura arghamaNDapa kA nirmANa huA honA cauDe sthAna meM utkIrNa hai| isake eka akSara kI lambAI caahiye| lagabhaga 1 ica hai| prarSa maNDapa : antarAla kA pravezadvAra :isa mandira kA pracaM mApa cAra stambho para prAdhA- antarAla kA praveza dvAra vizeSa rUpa se pralakRta hai| Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta isake donoM pakSoM para gaMgA aura yamunA kA aMkana atyanta mora bAIsaveM tIrthakara neminAtha kA yakSa pAzvaM aura bhavyatA se usakI sahAyaka deviyo ke sAtha hamA hai / yaha lakSmI kA aMkana hai| tatpazcAt pratyeka dvAra pakSa do dvAra tathA garbhagRha kA pravezadvAra eka hI samaya kI kRti do paMktiyoM meM Upara kI ora bar3hatA hai| bAharI paMktiyAM mAne jAne cAhie / donoM kA pralaMkaraNa aura viSayavastu caukhaTa ke UparI bhAga ke sAtha UparI bhAga taka bar3hatI zailI mAdi kI dRSTi se eka jaisA hai| jAtI haiN| unameM sarvaprathama eka eka devI kA aura pradakSiNA patha tatpazcAt vibhinna prAkRtiyo ke zArdUlo kA aMkana hai, pradakSiNA-patha kI dIvAla ke bAhara jAlIdAra lambe jinameM gajamukha zArdUla kI chaTA darzanIya hai / bAye mora kintu makare gavAkSoM kI sundara saMyojanA huI hai| prati do kI bhItarI paMkti meM apanI tIna sahAyaka deviyo ke sAtha stambhoM ke madhya eka zikharAkRti se yukta devakalikA makaravAhinI gaMgA darzita hai, jisake Upara nAga aMkita hai| darzAyI gaI hai, jimake UparI bhAga meM eka padmAsana isake Upara eka pustakadhArI sAdhu utkIrNa hai| isake tIrthakara aura unake nIce apanI sahAyaka deviyoM ke sAtha Upara pAMca pAca devakulikAoM kI tIna paMktiyA~ nIrthakara kI yakSiNI kA aMkana hayA hai| pratyeka zAsana- hai| inameM me madhyavartI kiMcit prAge ko nikalI huI hai devI kA nAma usake pAdapITha meM utkIrNa hai| isa prakAra aura yaha cauDAI meM pAzrvavartI paktiyo se duganI hai / madhya pradakSiNA-patha meM cAge mora caubIsa tIrthakaroM aura unakI kI kI prathama devakAlikA meM eka mAdh apanI pIchI yaura zAsana deviyo kA jo aMkana yahAM hanA hai va bhAratIya kamaNDalU liye khaDe haiM aura eka dADhIdhArI yuvaka vinanApugatatva meM kadAnita ekamAtra hai| 12 isase na nimA. pUrvaka unake caraNa sparza kara rahA hai tathA unake nikaTa zAstra kA samRddhi aura paripUrNatA kA mapramAga bodha eka mahilA aMjali bAMdhe hA apanI namratA abhivyakta hotA hai| kara rahI hai| isake Upara kI tIna devakAlikAyoM meM tIna gabhaMgaha kA pravezadvAra dampatiyo ko premAmakta mudrA meM utkIrNa dikhAyA gayA garbhagRha kA pravezadvAra tatkAlIna sthApatya kA prati hai| nikaTavartI donoM paMktiyo kI devakulikA pro meM nidhitva karatA hai| yaha pratyanta bhavya aura sUkSmatA se sanI vibhinna mudrAyo meM vibhinna vAdyayantroM ke sAtha khaDe hue daza va malaMkRta hai| caukhaTa ke nIce ke bhAga ke madhya meM kauti- strI-puruSoM kA nayanAbhirAma aMkana hai| mukha aura makaramukha kI ubharI huI sajjA ke dono ora dAyIM pora marvaprathama apanI sahAyaka deviyoM ke sAtha eka eka natya maNDalI ke pazcAt sneha krIDA meM magna karmavAhinI yamunA devI kA nitAnta nayanAbhirAma aMkana siMha aura hAthI kI bhavya prAkRtiyA darzita haiM, tathA bAyI hayA hai| usake Upara nAgI ko avasthita dikhAyA gayA 11. isa dvAra ke dono pakSoM kA vivaraNa garbhagar3ha ke praveza hai| isake bAyI aora sAdhu pIchI kamaNDalu tathA jJAna kA dvAra ke dono pakSoM se milatA julatA hai| ata: sAdhana grantha ghAraNa kie hue dikhAye gaye haiN| isake vahI se jJAta kara le| Upara (bAyI prora kI bhAMti) yahAM bhI pAca pA~ca deva12. rAyabahAdura dayArAma sAhanI isa mandira meM kevala kulikAoM ko tAna pa kulikAgro kI tIna paMktiyAM haiN| madhyavartI pakti meM 20 yakSiNI pratimAyeM dekha ske| premAmakta dampatiyo aura nikaTavartI paMktiyoM meM pUrvavat e. pro. ri0, pR. / / vibhinna mudrAmo me vibhinna vAdyayantra dhAraNa kie hue kadAcita unhoMne maDhiyo ke pIche imo mandira kI 13 pAvoM dhanurvAga bhaNDi-mudgarazca phala vara / divAla meM jaDI 2-2 yakSI pratimAno para marparUpa: zyAmavarga: kartavya shaantimicchnaa|| nahIM diyaa| yadi kiyA honA to unhe 24 yakSi- zukla, DA0 dvijendra nAtha, bhAratIya vAstuzAstra, rigayo kI mutiyA avazya miltii| pratimA vijJAna, pAThavA paTala, pR0 274 Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ devagar3ha kA zAntiAya jinAlaya strI-puruSoM kA manorama aMkana hupA hai| vidvAnoM ko nimitta pAThaka kahA jAtA thaa| prAjIvaka caukhaTa ke Upara madhya meM bahuta hI sundara kamalAkRti sampradAya meM nimita-zAstra bahuta pracalita thA / IsA pUrva prAsana para dvitIya tIrthakara bhagavAn ajitanAtha kA panA- prathama zatI meM kAlakAcArya ne inhI se nimitta-zAstra ko sana meM aura unake dono mora eka eka tIrthakara kA parNa vidyA prApta kI thii| ina solaha svapno kA , kAyotsargAsana meM aMkana hai| unameM bhI dono para pAMca digambara jaina parampaga meM bahata adhika mahatva hai aura pAMca vidyAdhara yugala uDate hue dikhAye gaye haiM aura unake vibhinna grantho meM vistAra se unakA phala batAyA gayA Upara navagraho kA prakana hai / isake Upara eka navIna pakti hai| zvetAmbara jaina parampaga meM bhI bhagavAna jinendra ke prArambha hotI hai, jisake madhya meM eka devakulidA meM eka pUrva mAtA ko mvAna-darzana aAvazyaka mAnA gayA hai, vintu paghAsana tIrthakara aura unake donoM ora cAra-cAra padyA- unake yahAM inakI saMkhyA caudaha mvIkAra kI gaI hai| sana aura chaha-chaha kAyotsargAsana tIrthakarI kA aMkana hai| solaha-svapno ke dRzya utkIrNa karane kI paramparA bahuta isa pakti ke Upara tathA madhyavartI devakulikA ke dono pracalita rahI hai, ise khajurAho ke ghaNTaI mandira aura pora tIrthaMkara kI mAtA ke molaha maMgala mvapnoM kA grAdinAtha mandira meM prAva ke svaratara bamahi meM bhI dekhA mArmika citraNa hai, unameM (bAyeM se dAye) eka hAthI, baina, jA sakatA hai| yatra natra paba bhI ye dRzya aMkita kiye siha, lakSmI, jhUlatI haI do mAlAye pUrNa candramA, udIya- jAte haiN| mAna sUrya, marovara meM krIDA karatA hamA machaliyoM kA ima mandira ke garbhagRha ke praveza dvAra para utkIrNa yugala / devakulikA ke dAye : do svarNa kalaza, padya mvAno kI molaha saMkhyA nirvivAda rUpa meM siddha karatI hai, magevara, laharAtA hayA samudra glajaTina mihAmana, svargIya kiema mandira kA sambandha digambara jaina paramparA me vimAna, dharagagendra kA bhavana, ratna mamaha aura prajvalita rahA hai| upayukna molaha svapnI kI bAyI pora mahAagni aMkita hai| kAlI nAma kI nagamatA pAThayI vidyAdevI kA prakana hai, maMgala-svapno kI mAnyatA bhArata meM pratyanta prAcIna jisakA eka hAtha abhaya mudrA meM hai, eka hAtha kiMcita hai| chAndogya upaniSad meM ullekha hai ki vaha yadi strI khaNDita ho gayA hai aura zepa do meM vajra tathA ghaNTI hai| ko dekhe to samajha le ki abhISTa kArya saphala hogaa| una 17 zAha, DA. umAkAnta premAnanda : mTaDIja ina jaina svapnoM ke nimita me samajha leM ki una kAryoM meM saphalatA pArTa, banArasa 1952 pR105, TipparagI-1 milagI"" digambara jaina paramparA ke anusAra bhagavAna 18 (a) jinamena, mahApurANa prAdi pugaNa, marga 12, / jinendra jaba mAtA ke garbha meM prAne lagate hai, naba mAtA padya 155 aura prAge / molaha svapnoM ko dekhanI haiN| prata. ye svapna bhagavAn (ba) vIranandI : candraprabha carita, 16-63 / 'jinendra ke janma kA anumAna karAne meM sUcanA svarUpa hai| (ma) munimuvratakAvya, 3, 28, 26 / bhagavAn mahAvIra me pahale svapna-phala pradarzita karane vAle (Da) rUpacandra -paca magala pATha. jinavANI mgrh| kalakalA, 1937 / pR0 52 // 14 (a) bhagavajjinamenAcArya, mahApurANa prAdi purAgAH, 19 (na) bhadrabAha / kalpamUtra, DA. hamana yAkobI dvAga paM. pannAlAla jaina mampAdita, kAzI, vi.ma. mUtra 3, pRSTha 216 / nathA mUtra 31-36, pRSTha 2007 / marga 12. zloka 101 me 1 1taka / 226 me 28 nk| (ba) jinamena, igviza purANa, (bamba, 1920) (ba) zAha, DA. yU. pI. * sTaDIja ina jaina pArTa, marga 8 zloka 58 tathA 74 / pR0 105 / 15 dekhiye-dAdogyopaniSada, 2,8-- | 20 zukla, DA0 dvijendranAtha - bhAratIya vAstuzAgtra, 16 vognandrI-nandraprabha pagni, marga 16. 57 pR. 271.274 / Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta dAye bAIsaveM tIrthakara neminAtha kI yakSiNI siMha bhaktoM ne usakI yathA sambhava jur3AI karA dI hai| ise vAhinI ambikA prakita hai, jisake dAyeM hAtha kI goda 16veM tIrthakara zAntinAtha kI pratimA mAnakara isa mandira mI aura bAye hAtha meM prAmagucchaka hai| ullekha- kA nAma hI zAntinAtha mandira pracalita ho gayA hai / parantu nIya yaha ki isa mUrti meM usakA dUsarA putra anupasthita zAntinAtha kA cinha hiraNa yA yakSa yakSiNI Adi hai| isa zAsana devI kA mukuTa apanI nijI vizeSatA koI bhI yahA~ dRSTigata nahI hote / aisA pratIta hotA hai / rakhatA hai, jisakI banAvaTa mAdhunika senApati kI TopI me ma ki prahAra, khajurAho, sIrona, cA~dapUra prAdi nikaTavartI ' bahuta kucha milatI julatI hai| tIrtha sthAno para vidyamAna kAyotsargAmana vizAlAkAra . isake ThIka nIce vINAvAdana meM tanmaya sarasvatI kI zAntinAtha kI pratimAno kI samAnatA ke kAraNa bhaktoM manohArI pratimA aMkita hai| isake Upara ke dAyeM hAtha meM ne ise bhI zAntinAtha pratimA kahanA prArambha kara diyA, sUtra se majabUtI ke sAtha lepeTI gaI pustaka aura bAye meM jo kadAcit sambhava bhI hai| bhakto ne isake cinha yA yajJa Adi kA anveSaNa yA to kiyA hI nahI, yA ve isameM ghaTa vidyamAna hai| isake prAbhUSaNoM meM paga meM pAyala, pA~va poza, karadhanI, hathaphala, vadhamA ke cUrA, bAjUbanda, mohana asaphala rahe, kyoMki abhI kucha varSa pUrva taka isa pratimA ke sAmane 2 phuTa 3 iMca ke antara se eka dIvAla khar3I mAlA, bhoralA, ThUsI, karNaphUla aura baidI tathA vastra atyanta mUkSmatA ke mAtha nidarzita haiN| isakI keza rAzi thI, jisameM praveza karane ke liye 1 phuTa 6 iMca cauDAI kI eka khiDakI thI, isame me praveza karake eka andhakAraatyanta ghugharAlI aura jUDA Upara ko samhAla kara bAMdhA pUrNa aura badabUdAra sakarI koTharI24 meM mUrti kA cinha gayA hai| khoja nikAlane kA sAhasa kadAcit hI kimI ko hotA isake mukAbale (caukhaTa ke dAye kinAre) caturbhujA vartamAna meM ima dIvAla ko haTA diyA gayA hai, aura eka lakSmI kA bhI bahuta sundara aMkana huA hai jisake dAye Upara ke hAtha meM kamala hai aura nIce kA varad mudrA meM hai, 22 (a) phuharara ne patA nahI kisa prAdhAra para ime tathA bAyA Upara kA khaNDita hai tathA nIce ke hAtha meM RSabhanAtha kI mUrti likhA hai| phuhAra, e : kamala hai| mAnyUmenTala e i0 / alAhAbAda 1881 / isa prakAra garbha kA praveza dvAra sUkSmatA aura bhavyatA (ba) kanighama isa viSaya meM pUrNata: mauna dhAraNa kiye se alaMkRta hai, aura tatkAlIna sthApatya kA pratinidhitva hai, ve ise mAtra vizAlAkAra digambara pratimA karatA hai| kahate haiN| pRSTha 100-prA0ma0ri jilda 10 (sa) kintu sAhanI ne ise zAntinAtha kI mUrti kahA garbha gRha hai / dekhiye-sAhanI, dayArAma : eka pro0 ri0 . praveza dvAra ko vartamAna meM lakar3I ke kivADo se pRSTha 10 / banda kiyA jAtA hai cAra sIDhiyo se utara kara 2 phuTa 23 (4) kaniMghama, e : prA0ma0ri0, jilda 10 pR0100 nIce pAnA par3atA hai, praveza karate hI donoM pora ambikA (ba) phuharara, e : di0 mA0 e* haM0, / alAhAbAda, kI 4 // phuTa U cI pratimAyeM aMkita dRSTavya hai / sAmane 1861 / hI 12.4" UMcI kAyotsargAsana bhavya tIrthakara pratimA ke 24 (ma) kaniMghama, e : prA0 sa0 ri0, jilda 10, pR.100 darzana hote hI hRdaya bhakti me bhara uThatA hai / yaha vizAlA- (ba) sAhanI, dayArAma : e0 pro. ri0, pR0 1. / . kAra pratimA kala ke karAla thapeDo aura prAtatAyiyo kI (sa) zrI paramAnanda jI barayA ne bhI isa dIvAla, kAlI karatUto me bahuta kucha khaNDita ho gaI hai| parantu khiDakI tathA vahA~ ke andhakAra viSaka tathyo 21 dekhie-TippaNI, sakhyA 6 kI puSTi kI hai| Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI aMtarikSa pArzvanAtha pavalI digambara jaina maMdira, zirapura ( nemacanda bannasA jaina ) vidarbha ke prAcIna zilpa ke yAda meM jisakA ullekha bhara to nizcita hai tathA usake eka bhAga meM cUne kA hotA hI hai tathA jaina zilpa-kalA meM jisakA nAma pahale plAsTara hai| ina ITo kA yAne divAla kA kAsa pradAjA pAtA hai aisA pavalI mandira zirapura gAMva ke bAhara gupta kAla batAyA jAnA hai| yaha iMTa vajana meM bahuta pazcima dizA ko pora hai| isa mandira ke zilpa-racanA- halkI hai| vAstu ke bAbata pichale aMko meM vistRta carcA kI gaI hai| isa mandira ke andara garbhagRha ke mAmane cUne ke isa mandira ke irdagirda kucha jamIna khoda kara miTTI bAjU plAsTara kI jagaha pASANa kI pharmI bichAne ke irAde se kara dI, to patA calA kI jamIna para 4-5 phuTa miTTI caDha khodate samaya tA06-3-67 ko 11 mUrti prakhaNDa milii| gaI thI jisameM mandira kA nIce kA bhAga daba gayA thaa| bahuteka mUrti hare pASANa kI hai, eka lAla pASANa kI hai, aba mandira ke tInoM bAjUmo ke daravAje ke sAmane saba mUrtiyA AkarSaka hai| pratyeka mUrti para lekha hai 1.'x10' ke cabUtare lage haiN| aura usake sAmane se tathA kucha para ke lekha ghisa gaye hai| prApta mUrti meM eka sIDhiyAM bhI lagI haiN| isa khudAI meM tA 20-2-67 ke mUrti to sirpha do ica kI hai| dina eka prati jIrNa pASANa kA khagAsana caturmukha ina jina bimbo kA pragaTa hone kI bAta kaI vartamAna jina vimba, jinabimbastambha tathA eka zilAlekha stambha patroM meM prakAzita huI hai tathA kucha peparo meM phoTo bhI milA hai / kucha bhagnAvazeSa bhI prApta hue hai / prAye haiN| unhe par3ha kara aura dekha kara mujhe zirapura jAne mandira ke bAhara garbhAgAra ke dono ora 2 se 1 // kI icchA huii| isI samaya para DA. yazavaMta khuzAla phITa lambI tathA 6 ica cauDI aura 2 / / ica se 3 ica dezapADe, adhyakSa-zAradAzrama yavatamAla (hallI mu. jAhI ITo kI divAla milI hai| vaha jamIna meM puruSa nAgapura) nAtI ko zAdI meM paratanA DA.(acalapura) gArDara dvArA TUTI huI kar3I ko samhAla kara usakA uddezya kI chata jamIna se 17 phUTa U~cI hai aura chata para se pUre pUrA kara diyA gayA hai| isa vizAlAkAra mUrti ke dono zikhara kI UMcAI lagabhaga 45 phuTa hai| isa prakAra mora, pravezadvAra ke bhItara dono tathA caukhaTa ke Upara dAye isa mandira ke pratyanta bhavya pradhamaNDapa, antarrAla, ambikA paura caukhaTa ke nIce bAyeM pAzvaM yakSa kA prakana pradakSiraNa patha aura garbhagRha se isakI pacAyatana zailI hone se yaha sambhAvanA adhika hai ki yaha mUni 22 va spaSTa hai tathA sthApatya aura vAstu kalA ke kramika vikAsa tIrthakara neminAtha kI honI caahiye| kI dRSTi se isameM aneka sambhAvanAyeM chipI huI hai| ___lagabhaga 3 phuTa UMce 40 phuTa 5 iMca lambe aura 35 sahastro zIta, grISma aura varSA RtueM bitA dene para phuTa caur3e adhiSThAna vAle isa mandira ke pradakSiNA patha para bhI prakRti ke prAgana meM nirbhayatA se avasthita devagaDha 25 merI isa mAnyatA kI puSTi zodhaka vidvAn zrI nIraja kA yaha mandira vahA~ ke mabhI smArako meM sarvAdhika samRddha jaina ke vicAro se bhI hotI hai| aura mahatvapUrNa hai| tathA apane nirmAtAmoM kI yazogAthA draSTavya-anekAnta, varSa 17 kiraNa 4 meM prakAzita bhamara kie hue hai| nibandha -devatApo kA gara : devagaDa. pR0 168 Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta prAye the / unhone mujhe TapAla dI aura unake sAtha sAtha me sA0 26-30 mArca ko zirapura phuNcaa| DA0 yazavaMtarAva ne isa mandira kA sUkSmatA se nirIkSaNa kiyA, tathA gA~va ke bhI aMtarIkSa pArzvanAtha mandira kI bheTa dii| unakI riporTa hai kI, yaha pavalI mandira 6 vI yA 10 vI zatAbdI kA hai tathA spaSTatayA aura pUrNatayA yaha mandira digambariyoM kA hI hai| DA0 yazavatarAva ne prApta mUrtiyoM ke lekha tathA zivAya bhI utAra liye hai usakI eka prati unhone mujhe bhI dI hai| unakA savistAra ahavAla tathA mUrtile graha anekAnta meM chapavAne kI anumatI uname lI hai ta vaha zrAge de rahA hU~ / lekina pahale "yaha mandira bhI zvetAmbaro kA hI hai aura yaha mandira zvetAmbaro ke mainejameMTa ke andara hI hai / " Adi eka lekha vahA ke zvetAmbara mainejara ne tA0 24-3-67 ke dainika mAtRbhUmi meM prakAzita kiyA hai, isakA marala artha hai ki yaha digambarI samAja aura itihAsa ke liye lAla jhar3I hai / zvetAMbara loga kisI bahAne se yahA~ bhI kabjA karane kI taiyArI meM haiN| hAla hI aprela ke paMnima saptAha meM ( 26-4-67 ) budhavAra ke dina una logo ne digambarI dharmazAlA ke tAle tor3e tathA boDaMsa niklvaaye| uma samaya jo jhagar3A huprA / usa kAraNa tAle tathA borDas sthAnIya pulisa sTezana meM japta hokara rakhe gaye haiM / yadyapi vahAM kI digambara janatA jAgRta hai, tathApi samAja ke sAre loga unake pIche tana, mana, dhana se nahIM hoMge taba taka unakI bAjU majabUta nahIM ho sktii| isa mandira kA jIrNoddhAra kA kArya cAlU hai / usake liye kama se kama 15 hajAra rupaye kI tathA mandira jI ke sAmane ke mahAdvAra ke prAjubAjU dharmazAlA ke nirmANa hetU 25 hajAra rupaye kI AvazyakatA hai| isakI pUrti agara hamAre gaNamAnya dhanI tathA dAnI loga karege to bhAge ke jhagaDe tathA vipakSI se yaha sthAna baca sakatA hai / bAda meM hama korTa kacerI meM hajAro rupaye lagA dege yA yaha mandira naSTa hone para lAkho rupaye lagAyeM to bhI aisA mandira khar3A nahI ho sakatA / ataH isakI kImata samaya para yadi na AkI jAya to isako khatarA hai yaha sunizcita hai / aura yaha nirvivAda hai ki, Aja taka iga mandira para kabjA kabhI zvetAmbaro kA na thA, aura na hai| pichale aMka meM isa mandira bAbata aitihAsika tathA saMzodhaka logo ke mata prakAzita kiye haiN| prabhI aura kucha digambara jaina samAja ke liye yahA diye jAte hai| isase bhI isa mandira para hamArA kabjA kaisA hai yaha siddha hotA hai : - (1) eca0 sI0 jajjameMTa pRSTha 312 (pI0pI0bI0) "zvetAmbara loga isa pavalI mandira ke kabhI mAlika nahI ho sakate, kyoki unhoMne hI mukhya mandira ke kesa meM mAlakI hakka kI mAga pIche lI hai|" Adi / (2) kamramvezana riporTa bAlesTona, prAMga sTenTa mAviyAnAjIkala sarva IsTarna sarkala bAlapura tA 17-4-1913 - 'sirapura kA prAcIna mandira ta pArzvanAtha bhagavAna kA hai tathA vaha digambara jaino kA hai|' aadi| -- (3) lIsTa Apha proTekTeDa mAnupeTa ekspekTeDa bAya dI gavarnameMTa grApha iNDiyA karekTeDa grAT sapTembara 1626 - yaha zirapura gA~va ke bAhara kA antarikSa pAnAtha kA mandira jaino kA hai tathA purAtatva vibhAga ne isako saMrakSita karake tAbe me liyA hai aura tA08 mArca 1921 ke karAra ke anusAra digambarI loga prArDInarI riperI kara sakate haiM tathA spezala riperI sirpha gavarnameMTa hI karegI / " AAdi / (4) akolA jilAdhyakSa kA vArAma ke tahamInadAra ko patra 13-3-61 - zirapura gAya ke pazcima meM jo digambara logo kA prAcIna mandira hai, vahA~ ve loga sarakAra ke tAbe meM dene ke lie taiyAra hai kyA ?" aadi| ( 5 ) Upara ke patrako digambara samAja ke paco kI tarapha se zrI yAdavarAva jI zrAvaNe kA uttara tA0 1-4 61 "yaha mandira samasta digambara jaina samAja kA hone me mAlakI meM amalA nahI choDa sakatA tathA isa mandira meM abhI aneko digambara mUrtiyA~ virAjamAna hai, jo ki samAja me nitya pUjI jAtI hai| aura abhI isa mandira ke Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 71 zrI pratarikSa pArzvanAtha pavalI digambara jaina mandira, girapura jINoddhAra kI prAvazyakatA hai, vaha eka to sarakAra ne vaizAkha mudi 13 zukravAra kASThAmaMpe........ pratiSThA / karanA yA hama ko karane kI paravANagI denaa|" (4) zrI pAzvanAtha - U~cI 8 // ica-zake 1591 (6) purAtatva vibhAga-bhopAla se tA0 26-12-63 phAlagaNa mRdI dvitIyA managage bha0 somasena upadezAta kA patra-"pApakI vinatI ke anusAra prApako pavalI zrIpura (nagare) pratiSThA / mandira kI durustI karane kI paravANagI dI jAtI hai| (5) zrI pArzvanAtha- ica UMcI-svasti zrI sarakAra kI tarapha se abhI nahI hogii|" aadi| savata 1811 mAgha zu0 10 zrI kundakundAmnAye guru (7) pugatatva vibhAga bhopAla se tA. 5-12-68 jAnamana upadazAt prAdinAtha tatputra pAsobA saitavAla kA patra-"sarakAra kI tarapha me zirapura ke pavalI mandira (putra) kRpAla janma nimitte vIpura nagare matarikSa pAzrvakI riperI nahI ho sakI, kyoki yaha pavalI mandira nAtha pavalI jI(ji)nAlaya jINodvAra kRtya pratiSThitamidaM marakSina sthaloM ke yAda me meM nikAla diyA hai| pApa bimbam / mAlika hI hai, ataH aba Apa ucita marammata kara sakate (6) (7) zrI candranAtha-3 iMca UcI, lekha nhii| hai|" aadi| (8) zrI aadinaath-2|| ica UcI-lekha nhiiN| praba batAiye ima mandira ke mAlika kona hai aura TIpa---yaha saba pratimA hare pASANa kI hai lekha na. Aja taka yaha mandira kimake mainajameTa ke andara hai tathA 4 nathA 5 itihAma ke liye vizeSa mahattva rakhate haiM / kimake kabje meM hai ? ma mandira bAbata aura datihAga (9) zrI ratnatraya prabhu-lAla pASANa 8 // isa UMcI kAge ke mana mamAja ke mAmane rakhanA hai: lekha nhiiN| (a) prAciyAlAjikala ma grAphAMDayA, meDivhala (10) zrI pAzrvanAtha ---kAlasara pASANa // iMca uNcii| lekha nhii| Tepala grApha dI dakkhana bAya kojhenma 1931 peja 67 - TIpa-lekha : tathA 10 yaha do mUrti zilpa kI dRSTi "yaha aMtarikSa pArzvanAtha pavalI Tepala digambara jainI se vizeSa mahattva kI hai aura prApta mUniyo meM mabase prAcIna kA hai|" adi| hai yAnaM kama se kama eka hajAra sAla pahale kI hai| ina 1) hampIriyala gajheTIyara (grAmaphaI) pArTa 7, do maniyo kA alaga phoTo diyA hai / tathA gupa phoTo peja 67-bAsama DisTrikTa-anarikSa pAzrvanAtha kA ekTa-anArakSa pAzvanAtha kA bhI diyA hai| prAcIna mandira ima jile me mabame AkarSaka kalAkRti kA (11) caubIsI pItala kii-1|| phuTa UMcI sone kI sthAna hai| yaha mandira digambara jainoM kA hai|" praadi| janA kA hai|" praadi| pAlima hai / isa para lekha hai| lekina yaha pratimA tijorI aba hama hI mandira me hAla jo 11 mUni tathA me hona meM lekha bAcana ko nahIM milii| sambhalakha milA unake Upara ke upalabdha lekha dekho - (12) mandira ke bAhara jo 20-2-67 ko zIla(1) neminAtha prabhU-7 iMca UcI "mavata 1727 stambha prApta humA umake kAra kA lekha-zrI pratarIkSa mAgIyarSa mudi 13 dAkle thI kAThamadhe mAthuragaccha nama guru kundra kunda nama: mavata 1811 mAgha muda 1. pRSkaragagaNe zrI lohAcAryAnvaye bhaTTAraka zrI lakSmImanAmnAye bhAdinAtha putra pAmAMbA sahatavAla." "putra kRpAlA bhaTTAraka zrI gaNabhadropadezAt .. - jJAnIya vAku- janme deUba uddhAra kele / vama upagata yAvAyaka gotra sa0 ka (lyA) na tasyAtmaja. ima parame ima kSetra meM jIvana bharane vAle kauna haiM sa0 vAmudava tamyAtmaja. ida vimba prgnti| isakA patA calatA hai| isa sthAna ko nirmANa karane (2) mipha 2 ica UcI lekha nahI, lAMchana nhii| vAle nathA kAyama gabana vAle aura sarakSaNa savardhana kA (3) bI pAzrvanAtha-UcI 7 ica- mambat 1754 inihAma banAne vAle digambara jaina hI hai| isI bAta kA Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta samarthana DA. yazavaMta khuzAla dezapAMDe jI ne apane abhiprAya meM kiyA hai| bAcakoM ke liye maiM usakA anuvAda de rahA huuN| : 72 sAptAhika taruNa bhArata, nAgapura tA0 23-4-67 pRSTha 8 ke prAdhAra se anuvAdita lekhaka - DA0 ya0 stu0 dezapAMDe zirapura yahA~ ke zrI paMtarikSa pArzvanAtha mUrti, zilpa aura vAstu inake nirIkSaNa kA havAla tA0 24 mArca, 1964 ke taruNa bhArata ke aMka meM "zirapura meM prAcIna mUrti prApta huI isa zIrSaka ke nIce kA vRta bAcA taba bhAratIya aura tadagabhUta vidarbhake prAcIna mUrti zilpa inakA abhyAsaka isa nAte merA lakSa vedhA bAda meM tA0 24-2-67 ke dainika mAtRbhUmi ke aMka meM zirapura ke jaina saMsthAna mainejara kA khulAsA, isa mamale ke nIce eka lekha prasiddha huA hai, usa para se vahA~ digambara aura vetAmbaroM ke bIca jhagar3A rahate hue aba digambara logoM ne prAcIna mandira kI devar3I kA khodakAma cAlu karake saba prAcIna avazeSa naSTa karane ke ke kArya meM lage haiM, prAdi majakUra prasiddha huA hai| isa para se digambarI aura vetAmbarI logoM meM vahA saMgharSa hai| aisA mAlUma par3ane para bhI isa saMgharSa kA vicAra na karate hue bhI pratyakSa vastusthiti kaisI hai, dhaura vidarbha ke prAcIna vastu, zilpa aura mUrti kA abhyAsa pUrvaka nirIkSaNa karane ke hetU mere isa vRddhapana meM parAdhInatA prApta hone para bhI pratyakSa zirapura jAne kA maine ThaharAyA aura tA0 26,30 mArca ko mere mitra kI sahAyatA se rAta ko zirapura dhAkara digambariyo kI dharmazAlA meM mukAma kiyaa| tA0 30 ko savere prathama paulI mandira kI tarapha gyaa| yaha mandira atyanta jINaM zINaM hudhA hai aura isake turanta durustI kI vyavasthA na huI to naSTa hone kI aura vidarbha ke prAcIna vAstuzilpa tathA mUrti jo ki bhAratIya vaidarbhIya saMskRti kA bahumUlya pratIka hai naSTa hone kI sambhAvanA hai / yaha sAmAnya prAdamI ko bhI dikhatA hai| mandira ke sabhAmaNDapa dvAra kA tAlA thA vaha digambara pujArI ne lagAyA thA aisA mAlUma pdd'aa| maiM mahA dvAra se praveza karake mandira cauka meM dhaayaa| vahA~ aneka zatAbdI kA baiThA huA 4-5 phuTa miTTI kA thara nikAlake maMdira baMdhA usa samaya jo pAtavI thI vaha prApta huvI bhava maMdira ke sAmane ke cabUtare ko 3-4 hAtha sIr3hiyAM mUlasvarUpa meM dIkha rahI hai| vahAM vidyamAna digaMbarI logoM ne vaha cAlU jIrNoddhAra kI jAnakArI dI aura yaha levhalIMga kA kArya karate samaya vahAM prApta huve huye catu mukha biMba, prastara staMbha aura usa parakA zilAlekha bhI btaayaa| maiMne usa zilAlekha kA vAcana karake TIpaNe lii| yaha saba lekha digambarI hone kA mAlUma pdd'aa| mandira ke i dakSiNa, pazcima aura uttara bAjU nekA kArya tathA vahAM mile hue prAcIna vastu, jamIna meM jo gupta kAlIna IMTo kI (ITa do phuTa lambI) divAla ke avazeSa haiM usakA nirIkSaraNa karake usakA TIpaNa liyA / ke aba taka mandira kA pujArI vahA~ mAyA, usane mandira kA dvAra kholA phira hamane kucha digambarI logoM ke sAtha mandira meM praveza kiyA / mandira ke bAhara ke sthApatya tathA andara ke sthApatya aura zilpa divAla para utkIrNa mUrti tathA tIrthaMkaro ke caritra ke kathA prasaMga vahAM dIkha paDe / tathA garbhAgAra auaura sabhA maNDapa me prasthApita mUrti jisakI pUjA abhI bhI digambarI karate haiM, dIkha pdd'ii| isa para se mere mutAbika kisI bhI abhyAsakoM ko nizcaya hogA kI yaha mandira tathA jisane yaha mandira banavAyA vaha pavetAMbarI nahIM thA to digambarI paMca kA hI thaa| yaha spaSTa hai| vahA~ ke pratiSThita aisI mandira meM kI sthApita digambarI mUrti, digambarI pujArI yaha deza kara ina mUrtIyo kI aba taka digambaro kI tarapha se hI pUjA hotI hai yaha spaSTa hai / isake bAda mandira meM jahA~ pharsI nahIM thI vahA lodane se 11 digambara mUrtiyA milI, unakA nirIkSakha kiyA aura jina mUrtiyoM para lekha meM unakA vAcana karake utArA kiyaa| yaha saba digambaro ke hI hai aisA mAlUma pdd'aa| isa paulI mandira meM eka bhI zvetAmbarI mUrti dikhI nahI / nirIkSaNa pUrNa hone ke bAda meM apane nivAsasthAna meM Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI aMtarikSa pArzvanAtha pavalI digambara jaina mandira, zirapura prAyA, sAtha meM eka do digambarI bandhU bhI the| gAMva ke aneka sthaloMpara jo vastu-zilpa tathA mUrti hai, inameM mandira meM bhI paribhramaNa karate samaya zvetAmbarI mainejara sAdazya hai| maine dAviDa morisA prAMta ke pramukha purAne vA anya zvetAmbarI bandhu mile nahI, usase unako mila bastu-zilpa-mUrti kA abhyAsanIya nirIkSaNa kiyA hai| kara mandira bAbata carcA karane kA yoga mAyA nhii| vidarbha ke prAcIna vAstu prAdi kA kAla 8 se 10 vIM ___ mandira samIpa jAte hI prAvAra ke bAhara jainoM kI zatAbdIkA pAtA hai| dharmazAlA lagatI hai| mandira ke bAhara ke prAgana meM praveza vidarbha ke prAcIna vAstu zilpa tathA mUrti inako karate hI sAmane pUrva dizA meM zvetAmbariyoM ne apane alaga honA vaisA abhyAsa humA nhii| yaha saba bhAratIya prAcIna pUjA ke liye bhavya mandira banA kara jayapura se khAsa dhana sarakSaNa karane kI jimmedArI una dharmIya logoMko saMgamaramara pASANa kI vighnahara pArzvanAtha kI zvetAmbarIya tathA bhAratIya sarakAra kI hai| dUsare kI zraddhA ko pakSata kI mUrti banA kara usakI yahAM pratiSThApanA karane dhakkA na dete huye apane dharma kA pAlana karake dUsare kA dhyAna meM pAyA / mUla mandira ke sAmane (paDosa meM) ko zraddhA ko dhakkA na dete huye apane dharma kA pAlana karake jo purAnI dharmazAlA hai usameM sabhI yAtrekarU Thaharate haiN| dUsare dhamiyoM para AkramaNa na karake unase bhAIcAre se aisA mAlUma pdd'aa| phira maine mandira ke prAMgana meM praveza rahanA hI zreyaskara hai, aisA merA ina 1-1 // dina ke kiyaa| vahAM se mukhya mandira ke tala ghara meM praveza kiyaa| nirIkSaNa kA phala karake maiM namratA se janatA ke sAmane vahAM itanA mAlUma humA ki, mukhya mUrti kA jo vAda hai yA vicAra ke lie rakhatA huuN| unake pUjA kA jo mamaya nizcita hupA hai use choDa kara mAne yA na mAne to bhI yaha ahavAla mahatva kA hI bAkI mati tathA guru pITha inakI pUjA mirpha digambarI hai| kyoki, hA0ya. khU. dezapAMDe sAhaba 75 sAla ke loga hI kara sakate hai / makhya mandira ke bAhara Ane para umara ke haiM, yAne vayovRddha hone ke mApa jJAnavRddha bhI haiN| mAmane hI zvetAmbarI patha ke vyavasthApako kI baiThaka bhArata svatantra hone para bhArata kI svatantratA kA itihAsa (alaga alaga) dikhatI hai| likhane me unakA hI sahayoga thaa| ve itihAsa saMzodhana isa taraha mere ina eka dina ke nirIkSaNa kA troTaka ke liye tathA aitihAsika ahavAla prasiddha karane ke liye ahavAla hai| aura prAdhArabhUta granthoM kA tathA lekho kA deza meM yA videzoM meM jaba jAgatIka pariSada huI taba usameM abhyAsa karake eka vistRta ahavAla prasiddha karane kA yathA samaya bhAga lete hI rahe haiN| mahAnubhAvoM ke marAThI mANasa hai| maiM khuda vaidika dharmAnuyAyI huuN| merA yaha dRDha vAGgamaya para unakA vizeSa adhikAra hai| unhoMne usakA nizcaya hai ki kisI bhI dhamiyoM ne pora dharmapathiyo ne acchA sampAdana bhI kiyA haiM / hindu ho yA muslima sabake apane apane zraddhA ke anumAra dharmAcaraNa karanA, una para itihAma kI tarapha ve gaurava ke mApa dekhate haiM tathA una anya dharmiyo ne vA paMthiyo ne dUsare ke zraddhA ko dhakkA sabakA jatana karanA ve khuda kA kartavya samajhate haiN| aba lagegA aisA vartana nahIM krnaa| aura ye purAtana bhAratIya bhI isa 75 sAla kI umara me va abhyAsaka hI kahalAte dharma va paMca paraspara meM bhAI-cAre se tathA prema se ekatra hai| ata: unake isa adamya utsAha ke liye ve bhAratIya rahanA / para mata sahiSNUtA yaha bhAratIyoM kA pramukha guNa janatA ke dhanyavAda ke pAtra to haiM hI, lekina samasta hai| usase hI bhArata meM aneka dharma aura paMthoM ne hajAroM bhArata ke itihAsa kI calatI nidhI hai| prabhu unako sAla se ekIbhAva se raha kara paracakrakA virodha kiyA dIrghAya tathA prArogya pradAna kare aisI merI unake prati hai| aura yaha hI sahiSNUtA paraspara meM prema bhAva bar3hAne prAdagajalI hai| ko kAraNIbhUta huyI hai| unhoMne jo hamako bhAIcAre kI zikSA dI usakA hama prata meM yaha spaSTa karanA hai ki, vidarbha meM milane sAdara karaMge aura nija para kalyANa ke liye taiyAra raheMge vAlI prAcIna vAstu, zilpa aura mUrti, dakSiNa dravir3a mI ummIda rakhatA / deza meM tathA prorisA meM kopAraka, purI va bhuvanezvara prAdi Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaivalya divasa eka sujhAva muni zrI nagarAja jI vaizAkha zuklA dazamI kA dina mAyA aura calA jaina ekatA kI dRSTi se bhI kaivalya-divasa kA manAyo gyaa| prAcAryoM, muniyoM va zrAvaka-zrAvikAmo ko yaha jAnA bahuta upayogI hogaa| sabhI saMgho meM yaha eka manubhava hI vizeSataH nahIM humA ki vaha hamArA koI aitihA nirvivAda tithi hai| sabhI zvetAmbara sampradAya aura sabhI sika divasa thA aura usake prati hamArA kucha kartavya bhI digambara sampradAya vaizAkha zuklA dazamI ko hI mahAvIra thaa| vaizAkha zuklA 'panarasa' kA dina prAyA, agale dina kI kaivalya tithi ko mAnate haiN| digambara prAmnAya ke kI samAcAra-patroM meM par3hA gayA, pramuka jagaha vaizAlI pUNimA anusAra mahAvIra kI prathama dezanA zrAvaNa kRSNA pratikA samAroha manAyA gayA, logoM ne jAnA, yaha bAdhA kA pado ko hotI hai| isa bIca meM bhagavAna mahAvIra gaNagharo aitihAsika divasa hai isI dina buddha kA janma huA thaa| ke prabhAva meM nizzabda rahate haiN| isI dina baddha ko sambodhilAbha huaA thA aura isI zvetAmbara mAnyatA ke anusAra bhagavAna mahAvIra dina buddha kA parinirvANa bhii| buddha ke sambodhi-divasa kI prathama dezanA kaivalya-prApti ke anantara hI deva aura ko jahAM sarva sAdhAraNa bhI jAnate haiM vahA~ mahAvIra ke devAMganAmo ke bIca ho jAtI hai| vrata-lAbha kI dRSTi kaivalya-divasa ko bahuta sAre jaina bhI nahIM jAnate / isakA se vaha vANI phala-zUnya rahatI hai| dUsarI dezanA meM kAraNa hai, kaivalya-divasa ke nAma se jaina dharma-saghoM meM koI indrabhUti prAdi dIkSita hote haiM aura caturvidha tIrtha kI prAdhyAtmika samAroha kiye jAne kI prathA nahI hai| sthApanA hotI hai| bhagavAna mahAvIra ke janma, kaivalya aura parinirvANa dezanA-kAla kI isa vividhatA se kaivalya-divasa ye tIna utkRSTa jIvana prasaMga hote haiN| caitra zuklA prabhAvita nahIM hotA / sabhI jaina paramparAmoM meM trayodazI janma-jayantI ke rUpa meM manAI jAne lagI hai| tadasambandhI mAnyatA jyo kI tyo rahatI hai| kaivalyakAtika pramAvasyA bhI parinirvANa divasa ke rUpa meM kucha divasa kI sthApanA ke bAda jaina samAja ke pAsa tIna kucha manAI jAtI hai / vaizAkha zuklA dazamI kaivalya-divasa parva aise ho jAte hai. jinhe vaha nirvivAda tathA eka dina ke rUpa meM kahI manAI jAtI ho, aisA nahIM sunA gyaa| aura eka sAtha manA sakatA hai| ve hoge-janma-divasa janma aura parinirvANa-divasa se bhI adhika mahattva kucha kaivalya-divasa aura parinirvANa divasa / apekSAmoM se kaivalya-prApti kA hai / sabhI jaina saMgho meM isa sambatsarI parva kI ekatA meM aneka bAdhAeM dIvAra divasa ko prAdhyAtmika samAroha ke rUpa meM manAne kA banakara khar3I haiN| isa sthiti me kaivalya-divasa kI krama cAlU ho, to eka bahuta hI sAttvika paramparA kA sthApanA bahuta kucha pUraka ho sakegI aisI mAzA zrI gaNeza hogaa| sArvajanika stara para ise manAte rahane hai| apekSA hai saMgho evaM saMsthAnoM ke dAyitvazIla meM jaina zAsana kI gaurava vRddhi kA eka abhinava sUtrapAta loga isa ora dhyAna de va apane apane pariprekSa meM hogaa| ima sAtvika parampaga kA zrI gaNeza kre| 1bauddho kI sarvAstivAdo paramparA me buddha kA parinirvANa kArtika pUrNimA ko mAnA jAtA hai| Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra aura buddha ke pAripAzvika bhikSu bhikSuNiyAM ( muni zrI nagarAja jI ) avazya aise hote haiM jo ke lie amara rahate haiM kisI bhI mahApuruSa kI jIvana-kathA meM kucha pAtra usa jIvana kathA ke sAtha sadA mahAvIra aura buddha kI jIvanayoga bhaura bhI bahulatA se milatA / caryA meM aise pAtroM kA hai / mahAvIra ke sAtha gyAraha gaNadharo ke nAma amara haiM / nAyaka the| inhoMne hI dvAdazAgI ye saba bhikSu saMghoM ke kA prAkalana kiyaa| gautama gautama una saba meM prathama the aura mahAvIra ke sAtha ananya rUpa se saMpRkta the| ye gUDha se gUr3ha aura sahaja se sahaja prazna mahAvIra se pUchate hI rahate the| inake prazno para hI vizAlatama zrAgama vivAha paNNatta (bhagavatI sUtra ) gaThita huA hai / ye apane labdhi-bala se bhI bahuta prasiddha rahe hai / gautama kA mahAvIra ke prati asIma sneha thA / mahAvIra ke nirvANa prasaga para to vaha taTa tor3a kara hI bahane lgaa| unhone mahAvIra kI nirmoha vRtti para ulAhanoM kA ambAra khar3A kara diyA, para panta meM sambhale / unako vItarAgatA ko pahacAnA aura apanI sarAgatA ko / para-bhAva se svabhAva meM aae| prajJAna kA prAvaraNa httaa| kaivalya yA svayaM zrahaMta ho gaye / gautama dvArA pratibuddha pandraha sau tApasa bhikSuo ko jaba sahaja hI kaivalya prApta humrA, gautama ko apane para glAni huii| unake usa anutApa ko miTAne ke lie mahAvIra ne kahA thA- "gautama ! tU bahuta samaya se mere sAtha sneha se saMbaddha hai| tU bahuta samaya se merI prazasA karatA zrA rahA hai / terA mere sAtha cirakAla se paricaya hai / tUne cirakAla se merI sevA kI hai| merA pranusaraNa kiyA hai, kAryoM meM pravartita huA hai / pUrvavartI deva-bhava tathA manuSya-bhava meM bhI terA mere sAtha sambandha rahA hai, dhaura kyA, mRtyu ke pazcAt bhI ina zarIroM ke nAza ho jAne para donoM samAna, eka prayojana vAle tathA bheda rahita (siddha) hoMge / " 1 ukta udgAroM se spaSTa hotA hai, mahAvIra ke sAtha gautama kA kaisA abhinna sambandha thA / candanabAlA candanabAlA mahAvIra ke bhikSuNI saMgha meM pragraNI thii| pada se vaha 'pravartinI' kahalAtI thii| vaha rAja- kanyA thI / usakA samagra jIvana utAra-caDhAva ke calacitroM meM bharA pUrA thA / dAsI kA jIvana bhI usane jiyA / lohazrRMkhalA meM bhI vaha prAbaddha rahI, para usake jIvana kA pratima adhyAya eka mahAn bhikSuNI saMgha kI sacAlikA ke gauravapUrNa pada para bItA / kalpasUtra' ke anusAra mahAvIra ke bhikSu saMgha meM sAtavI bhikSu, caudaha sau bhikSuNiyoM ne kaivalya (sarvazatva) pAyA / teraha sau bhikSu bhikSuNiyo ne avadhi jJAna prApta kiyA / pA~ca sau bhikSu manaH paryavajJAnI hue| tIna sau caturdaza-pUrvaghara hue tathA inake atirikta anekAneka bhikSu bhikSuNiyA~ labdhidhara, tapasvI, vAda-kuzala Adi hue / mahAvIra kabhI-kabhI bhikSu bhikSuNiyoM kI vizeSatAnoM 1. samaNe bhagavaM mahAvIre bhagavaM goyamaM grAmaMletA eva vayAsI - 'cirasaMmiTTo 'mi meM goyamA ! cirasathupro 'si me goyamA / ciraparicino 'sI me goyamA / cirajusino'si me goyamA ! cirAgo'si me gomA / cirANuvattIsi me goyamA ! praraNatara devaloe praNaMtaraM ! cutA mAksa bhave, kiM paraM ? maraNA kAyassa bhedA, imro do vi tullA egaTThA zravisesa maraNAgatA bhavissAmo / - bhagavatI sUtra, za0 14, u07 2. sUtra saM0 138-40, 42, 44 // Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta kA nAmagrAha ullekha bhI kiyA karate the| aura vikSipta manuSya ko chor3a kara aisA kauna manuSya tripiTaka sAhitya meM buddha ke pAripAzvika bhikSuproM hogA, jise prAyuSmAn sAriputra na suhAte hoN| AyuSmAna kA bhI paryApta vivaraNa mila jAtA hai| sAriputra, maud- sAriputra mahAjJAnI haiM, mahAprAjJa haiN| unakI prajJA pratyanta galyAyana, mAnanda, upAli, mahAkAzyapa, prAjJAkauNDinya prasanna, atyanta tIvra hai|' prAdi bhikSu buddha ke agragaNya ziSya the| jaina paramparA meM sAriputra ke nidhana para buddha kahate haiM-"mAja dharmagaNadharo kA eka gauravapUrNa pada hai aura unakA vyavasthita rUpa kalpa vRkSa kI eka vizAla zAkhA TUTa gaI hai|" buddha dAyitva hotA hai| bauddha paramparA meM gaNadhara jaisA koI sAriputra ko dharma senApati bhI kahA karate the| sunizcita pada nahI hai, para sAriputra prAdi kA boddha bhikSu sau saMgha meM gaNadharoM jaisA hI gaurava va dAyitva thaa| sAriputra maudgalyAyana kA nAma bhI sAriputra ke sAtha-sAtha buddha ke pradhAna ziSyoM meM pAtA hai| ye tapasvI aura Rddhigautama kI taraha sAriputra bhI buddha ke ananya mahacarI mAna the / jaina paramparA meM jaise gautama ke labdhi-bala ke meM the| ve bahana sUja-bUjha ke dhanI, vidvAn aura vyAkhyAtA viSaya meM aneka bAte pracalita hai, usI prakAra maudgalyAyana the| buddha ina para bahuna bharosA rakhate the| eka prasaMgavizeSa para buddha ne inako kahA-"sAriputra | tuma jisa ke Rddhi-bala kI aneka ghaTanAeM bauddha paramparA meM pracalita haiM / gautama kA eka hI sIra-pAtra se pandraha sau tIna dizA meM jAte ho, utanA hI pAloka karate ho, bhikSuSoM ko manohatya khIra khilAnA aura maudagalyAyana jitanA ki buddha / " pAgama-sAhitya meM kezI-gaunama-carcA kA UcAI para baMdhe candana pAtra ko prAkAza meM uDakara kA bahata U~cA sthAna hai| kezIkumAra zramagA pA~ca mau utAra lAnA dono ke tapobala kI ullekhanIya ghaTanAe haiN| bhikSu po ke netA aura pArva-parampaga ke anuyAyI the| gautama bhI pAca mau bhikSayoM ke parivAra me vihAra karate pAcasau vajjI bhikSupro ko devadatta ke netRtva se mukta the| dono kA milana hayA / pAzrva aura mahAvIra ke karane meM mAriputra ke sAya maudgalyAyana kA bhI puga hAtha prAcAra-bhedoM para mAnvika carcAeM haI / gautama ko rahA hai / pratyutpanna medhA me prabhAvita zramaNa kezIkumAra apane buddha kI pramukha upAmikA vizAkhA ne sattAIsa karoDa bhimU-samudAya ke sAtha mahAvIra kI anuzAsanA meM praviSTa svarNa mudrAmo kI lAgata se buddha aura usake bhikSa-saMgha ke lie eka bihAra banAne kA nizcaya kiyaa| isa kArya ke lie mAriputra kI sUja-bUjha kA bhI eka anUThA udAharaNa vizAkhA ne buddha se eka mArga-darzaka bhikSa kI yAcanA kii| tripiTaka sAhitya meM milatA hai| buddha kA virodhI ziSya buddha na budra ne kahA- 'tuma jisa bhikSa ko cAhatI ho, usI kA devadatta jaba 500 vajjI bhikSupro ko sAtha lekara bhikSu cIvara aura pAtra utthaalo|' vizAkhA ne yaha socakara ki sagha se pRthaka ho jAtA hai to mukhyata: sAriputra hI apane maudgalyAyana bhikSu RddhimAna hai, unake Rddhi-bala se merA buddhi-kauzala se una pAMca so bhikSupro ko devadatta ke / kArya zIghra sampanna hogA, unhe ho isa kArya ke lie caMgula se nikAla kara buddha kI zaraNa meM lAte haiN| mAgA / buddha ne pAMca sau bhikSuSoM ke parivAra se maudgalyAeka bAra buddha ne prAnanda se pUchA-"tumhe sAriputra / yana ko vahAM rkhaa| kahA jAtA hai, unake Rddhi-bala se suhAtA hai na ?" prAnanda ne kahA-"bhanne / mUrkha, duSTa vizAkhA ke karmakara rAta bhara meM sATha-sATha yojana se baDe baDe vRkSa, patthara grAdi uThA le pAne meM samartha ho 1. aMguttara nikAya, aTakathA, 1-4-1 2. uttaradhyayana sUtra, a0 23 1. saMyukttanikAya, pranAthapiNDikavagga, susimasutta / 3. vinayapiTaka, cullavagga, saMgha-bhedaka-sandhaka / 2. vinayapiTaka, cullavagga, sagha-bhedaka-khandhaka / Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra maura buddha ke pAripAzvika bhikSu-bhikSuriNayA jAte the| 5. aneka bhikSa jalloSadha labdhi ke dhAraka the| jaina paramparA ukta samArambha pUrNa upakrama ko bhikSu unake zarIra ke mela se dUsaro ke roga miTate the| ke lie prAcaraNIya nahIM mAnatI aura na vaha labdhi-bala 6. paneka bhikSu viSoSadha labdhi ke dhAraka the| ko prayujya hI mAnatI hai, para labdhi-bala kI kSamatA aura unake prasravaNa kI bUda bhI roga-nAzaka hotI thii| prayoga kI aneka adbhuta ghaTanAeM usameM bhI pracalita haiN| 7. aneka bhikSu mAmapauSadha labdhi ke dhAraka the| mahAvIra dvArA saMdIkSita nandIsena bhikSa ne jo zreNika unake hAtha ke sparza-mAtra se roga miTa jAte the| rAjA ke putra the, apane tapobala se vezyA ke yahA svarNa 8. bhaneka bhikSu sarvoSadha labdhi vAle the| unake mudrAmoM kI vRSTi kara dikhAI / / keza, nakha, roma prAdi sabhI prauSadha rUpa hote the| mahAvIra ne paMguSTha-sparza se jaise samaya meru ko 6. aneka bhikSu padAnusArI labdhi ke dhAraka the; jo prakampita kara indra ko prabhAvita kiyA; bauddha paramparA meM eka pada ke zravaNa-mAtra se anekAneka padoM kA smaraNa kara lete the| maudgalyAyana dvArA vaijayanta prAsAda ko aMguSTha-sparza me 10. aneka bhikSu saMbhannizrota lamdhi ke dhAraka the, prakampita kara indra ko prabhAvita kara dene kI bAta kahI jAtI hai| kahA jAtA hai, eka bAra buddha, maudgalyAyana jo kisI bhI eka indriya se pAMco indriyoM ke viSaya praharaNa kara sakate the| udAharaNArtha-kAna se suna bhI prati pUrvArAma ke UparI bhauma me the| prAsAda ke nIce bhI sakate the, cakha bhI sakate the prAdi / kucha pramAdI bhikSa vArtA, upahAsa prAdi kara rahe the| unakA dhyAna khIcane ke lie maudgalyAyana ne apane Rddhi 11. aneka bhikSu prakSINamahAnama labdhi ke dhAraka the, bala se sAre prAsAda ko prakampita kara diyaa| savigna / jo prApta anna ko jaba taka svayaM na khAlete the; taba taka aura romAcita una pramAdI bhikSuSo ko buddha ne udbodhana zataza:- sahasrazaH vyaktiyoM ko khilA sakate the| diyA / 12. aneka bhikSu vikurvaNa Rddhi ke dhAraka the| apane nAnA rupa banA sakate the| propapAtika sUtra meM mahAvIra ke pAripAzvika bhikSugro ke viSaya meM batAyA gayA hai : 13. aneka bhikSa jaMghAcAraNa landhi ke dhAraka the / ve jaMdhA para hAtha lagAkara eka hI ur3Ana meM terahaveM rucakavara "1. aneka bhikSa aise the, jo mana se bhI kisI ko dvIpa taka aura meru parvata para jA sakate the| abhizapta aura anugRhIta kara sakate the / 14. aneka bhikSa vidyAcAraNa labdhi ke dhAraka the| 2. aneka bhikSu aise the, jo vacana se aisA kara ve ISat upaSThambha se do uDAna meM pAThaveM nandIzvara dvIpa sakate the| taka aura meruparvata para jA makate the| 3. bhaneka bhikSa aise the, jo kAyika-pravartana se aisA 15. aneka bhikSu pAkAzAtipAtI labdhi ke dhAraka kara sakate the| the| ve grAkAza meM gamana kara sakate the| mAkAza se rajata 4. aneka bhikSa zleSmauSadha labdhi vAle the| unake prAdi iSTa paniSTa padArthoM kI varSA kara sakate the|" zleSma se hI sabhI prakAra ke roga miTate the| 1. appegaiyA maNa sAvANuggahasamatthA, vaeNaM 1. dhammapada aTThakathA, 4-44 / sAvANuggahasamatthA, kAeNa sAvANuggahamamatyA, appegaiyA 2. triSaSTizalAkApuruSacaritram parva 10, sarga 6 / / khelosahipattA, eva jallosahipattA, vippomahipattA,mAgamo3. majjhimanikAya, cUlataNhAsaMkhaya sutta / sahipattA, samvomahipattA, ......"payANusAro, saMminna4. saMyuttanikAya, mahAvagga, RddhipAda sayutta, moprA, akkhINamahAraNasiyo, viuvva rigaDDhapattA, cAraNa, prAsAdakampanavamga, maugAlAna sutta / vijjAharA, maagaasaaivaaigo| --uvavAiya mutta15 Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta maudagalyAyana kA nidhana bahuta hI dayanIya prakAra kA sthAka niyukta kro| upasthAka ke abhAva meM merI batAyA gayA hai| unake Rddhi-bala se jala-bhuna kara itara avahelanA honI hai| maiM kahatA hU~, isa rAste calanA hai, taithikoM ne unako pazumAra se maag| unakI asthiyA~ bhikSu usa rAste jAte hai / merA cIvara aura pAtra bhUmi para itanI cUra cUra kara dI gaI ki koI khaNDa eka tandula me yo hI rakha dete haiN|" sAriputra, maudgalyAyana prAdi sabhI bar3A nahI rhaa| yaha bhI batAyA gayA hai ki pratikAraka ko TAla kara buddha ne prAnanda ko upasthoka-pada para Rddhi-bala ke hote hue bhI inhoMne ise bhAvI kA pariNAma niyukta kiyaa| samajha kara svIkAra kiyaa| taba se Ananda buddha ke amanya sahacArI rahe / samaya mAnanda samaya para gautama kI taraha unase prazna pUchate rahate aura kucha drapTiyo se buddha ke sAriputra aura maudgalyAyana samaya-samaya para parAmarza bhI dete rhte| jisa prakAra se bhI adhika abhinna ziSya prAnanda the / buddha ke sAtha mahAvIra se gautama kA sambandha pUrva-bhavo meM bhI rahA; usI inake mammaraNa bahuta hI rocaka aura preraka haiM / inake prakAra jAtaka sAhitya meM prAnanda ke bhI buddha ke sAtha hAthoM kucha eka aise aitihAsika kArya bhI hue haiM, jo bauddha utpanna hone kI aneka kathAeM milatI hai| Agantuko ke paramparA meM madA ke lie amara rahege / bauddha paramparA meM lie buddha me bheTa kA mAdhyama bhI mukhyata: ve hI banate / bhikSaNI saMgha kA zrIgaNeza nitAnta prAnanda kI preraNA se buddha ke nirvANa-prasaMga para gautama kI taraha Ananda bhI hamA / buddha nArI-dIkSA ke pakSa me nahI the / unheM usameM vyAkula hu" / gautama mahAvIra-nirvANa ke pazcAt vyAkula aneka doSa dIkhate the| kevala prAnanda ke Agraha para mahA hue| Ananda nivAraNa ma pUva hA eka pAra jAkara dIvAla prajApati gautamI ko unhAne dIkSA dii| dIkSA dene ke kA phUTA pakaDa kara gana laga, jaba ki unheM buddha ke dvArA mAtha-gAya yaha bhI unhoMne kahA-"prAnanda | yaha bhikSa umI dina nirvAgaga hone kI sUcanA mila cukI thii| sagha yadi mahasU varpaka Tikane vAla' thA to ba pAcamo mahAvIra-nirvANa ke pazcAt gautama umI rAta ko kevalI varSa meM adhika nahIM ttikNgaa| arthAt nArI-dIkSA se mara ho gye| buddha-nivAraNa ke pazcAt prathama bauddha saMgIti meM dharma-magha kI pAdhI hI umra meSa raha gaI hai|" jAne meM pUrva prAnanda bhI arhan hA ge| gautama kI taraha prathama bauddha saMgIti meM tripiTako kA saMkalana humA / inako bhI arhat na hone kI prAtma-glAni huii| dono hI ghaTanA-prasaga bahuta sAmIpya rakhate hai / pA~camI arhat-bhikSumo meM eka prAnanda hI aise bhikSu the, jo mUtra ke adhikArI jJAtA the; ataH unhe hI pramANa mAna mahAvIra ke bhI eka ananya upAsaka prAnanda the, para ye grahI-upAsaka the aura bauddha-paramparA ke prAnanda buddha kara suttapiTaka kA sakalana huaa| kucha bAto ko spaSTatA ke bhikSu upAsaka the / nAma-mAmya ke atirikta donoM meM yathA samaya buddha ke pAsa na kara lene ke kAraNa unhe bhikSu koI tAdAtmya nahIM hai| mahAvIra bhikSu ziSyo me bhI eka saMdha ke samakSa prAyazcitta bhI karanA pddaa| pAzcarya to prAnanda the, jinhe bulAkara gozAlaka ne kahA thA-merI yaha hai ki bhikSu-saMgha ne unhe strI-dikSA kA preraka banane tejolabdhi ke abhidhAta meM mahAvIra zIghra hI kAla-dharma ko kA bhI prAyazcita kraayaa| prApta hoNge| jisakA ullekha goNAlaka salApa meM prAtA hai| ___ Ananda buddha ke upasthAka (paricAraka) the| upamyAka banane kA ghaTanA-prasaMga bhI bahuta magma hai / buddha ne upAli apanI prAyU ke 56 ve varSa meM eka dina sabhI bhikSumoM ko upAli prathama magIna meM vinaya-mUtra ke sagAyaka the| prAmatrita kara kahA-"bhikSupro / meMre lie eka upa 1. agattaranikAya, aTThakathA :-4-1 1. dhammapada, aTThakathA, 13-7 2. upAsakadazAga sUtra, a0 1 Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra aura buddha ke pAripArzvika bhikSu-bhikSuriNI UE vinaya-sUtra unhone buddha kI pAripAzvikatA sa grahala kiyA gautamI pA ye nApita kula me hA the / mAkya gajA bhadiga, prAnanda bauddha bhikSaNiyo meM mahAprajApati gautamI kA nAma prAdi anya pAtra zAkya kumArI ke sAtha prabajita hue the| utanA hI pratigamya hai, jitanA jaina parampaga meM mahAsatI mahAkAzyapa candanabAlA kaa| dono ke pUrvatana jIvana-vatta meM koI mahAkAzyapa buddha ke karmaTha ziSya the / isakA pravrajyA samAnatA nahI hai, para dono hI apane-apane dharma-nAyaka kI grahaNa se pUrva kA jIvana bhI bahuta vilakSaNa aura preraka rahA prathama ziSyA rahI hai apane-apane bhikSugNI-magha meM agraNI hai| pippalI kumAra aura bhadrAkumArI kA prakhyAna inhI bhii| kA jIvana vratta hai| vahI pippalIkumAra mANavaka dharma sagha gautamI ke jIvana kI do bAte vizeSa ullekhanIya haiN| meM pAkara prAyupmAn mahAkAzyapa bana jAtA hai| isake usane nArI-jAti ko bhikSu-sadha meM sthAna dilavAyA tathA sukomala aura bahumUlya cIvara kA sparza kara buddha ne pragamA bhiNiyo ko bhikSumo ke samAna hI adhikAra dene kI kii| inhone buddha meM vastra-gRhaNa karane kA prAgRha kiyaa| bAta buddha me khii| buddha ne gautamI ko prajina karate buddha ne kahA- maiM tumhArA yaha vastra le mI lU, para kyA mamaya kucha zarte usa para DAla dI thI, jiname eka thotuma mere isa jINaM moTe aura malina vastra ko dhAraNa kara cira dIkSitA bhikSuNI ke liye bhI sadya: dIkSita bhikSa makoge ?" mahAkAzyapa ne vaha svIkAra kiyA aura umI vandanIya hogaa| gautamI ne use svIkAra kiyA, para mamaya buddha ke mAtha unakA cIvara-parivartana hA / buddha ke pravrajita hone ke pazcAt bahana zIghra hI umane buddha me jIvana aura bauddha paramparA kI yaha eka aitihAmika ghaTanA prazna kara liyA-"bhante / cira dIkSitA bhikSugI hI mAnI jAtI hai| nava-dIkSina bhikSa ko namaskAra kare, aimA kyo ? kyo na mahAkAzyapa vidvAna the| ye vRddha mUktoM ke vyAkhyAkAra nava dIkSita bhikSu hI cira dIkSitA bhikSaNI ko namaskAra ke rUpa meM prasiddha rahe haiN| baddha ke nirvANa-pramaMga para ye kare " buddha ne kahA .. "gautamI | itara dharma-magho meM mukhya nirdezaka rahe haiN| pAca mau bhikSayo ke parivAra me bhI romA nahIM hai / hamArA dharma-maMgha to bahana zreSTha hai ..'' vihAra karane, jisa dina aura jisa samaya ye citA-sthala prAja me DhAI hajAra varSa pUrva gautamI dvArA yaha prazna pahaMcate hai, usI dina aura usI samaya buddha kI antyeSTi uThA lenA, nArI-jAti ke Atma-sammAna kA mUcaka hotI hai| unake dama uttara me patA calatA hai, mahApuruSa bhI kucha ajAtazatru ne inhI ke sujhAva para rAjagRha meM baddha eka hI navIna mUlya sthApita karate haiN| adhikAzataH to ve kA dhAtu vidhAna (asthi garbha) banavAyA, jise kAlAntara bhI laukika vyavahAra yA laukika Dhage kA anumaraNa karate se samrATa azoka ne kholA aura buddha kI dhAnapI ko haiN| amtR, gaunamI kI yaha bAta bhale hI grAja paccIma mau dUra-dUra taka phuNcaayaa| varSa bAda bhI phalita na huI ho, para umane buddha ke samakSa ye mahAkAzyapa hI prathama bauddha magIti ke niyAmaka apanA prazna rakhakara nArI-jAti ke pakSa meM eka gauravapUrNa tihAga to banA hI diyA hai| prAjJAkauNDinya, aniruddha aAdi aura bhI aneka bhikSu gautamI ke atirikta gvemA, utsalavara, paTAcAga, aime rahe haiM, jo buddha ke pAripAzvika kahe jA makate hai| kuNDala kegA bhadrAkApilAyanI prAdi anya aneka 1. dIrdhAnakAya, mahAparinivvANa mutta / bhikSaNiyA~ bauddha dharma-magha meM muvikhyAna rahI hai| buddha na 2. doghanikAya, aTThakathA, mahAparinivAraNa mutta / enadagga vagga mutta' meM apane dakacAlima bhikSI tathA 3 vinayapiTaka, cUllavagA, pacazAnikA bandhaka / 1. vinayapiTaka, callavagga, bhivaNI bandhaka Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta bAraha bhikSuriNayoM ko nAma-grAha abhinandita kiyA hai tathA 14. ....."mAraNyakoM (vana vAsiyoM) meM revatakSadira pRthak-pRthaka guNo meM pRthaka-pRthak bhikSa-bhikSuNiyoM ko baniye! ..... bhagragaNya batAyA hai / ve kahate haiM : 15. ....."dhyAniyo meM kaMkhA revata: .... 1. bhikssmoN| mere anuraktajJa bhikSumoM meM prAjJA- 16. ....."udyamazIloM meM soNakoDivIsa........ koNDinyA pagragaNya hai| 17. ... * suvaktAoM meM soNakuTikaNNA ... 2. ... mahAprAjJoM meM sAriputra' .. / ...... 'lAbhArthiyoM meM sIvalI...... 3. ... RddhimAno meM mahAmaudgalyAyana' 19. ...... zraddhAzIloM meM vakkali .... 4. ..."dhutavAdiyo (tyAgiyoM) meM mahAkAzyapa / 20. ......saMghIya-niyama-baddhatA meM rAhala...... 5. ...."divyacakSukoM meM anuruddha ... / 21. ..... zraddhA se pravajitoM meM rASTrapAla.... .. 6. ..... uccakulInoM meM bhaddiya kAligodhA-putra... 22. ....."prathama zalAkA grahaNa karane vAloM meM 7. ....""komala svara se upadeSTAmoM meM lakuNTaka kuNDadhAna' .. .. maddiya .... 23. ...... kaviyoM meM vaMgIsa10 8. ....."siMhanAdiyoM meM piNDola bhAradvAja ...... 24. ..."samantaprAsAdikoM (sarvataH lAvaNya sampanna) 9. ....."dharma-kathikoM meM pUrNa maitrAyaNI-putra.... .. meM upasena vaganta putrI.... 10. ......vyAkhyAkAroM meM mahAkAtyAyana ... 25. zayanAsana-prajJApakoM meM dravya-mallaputra" . . . . . 11. ... "manogata-rUpa-nirmAtAmoM va citta-vivarta 26. .... devatAmoM ke priyoM meM pilindivAtsya.... caturoM meM cullapanyakI...... 27. .."prakhara buddhimAnoM meM bAhiyadArucIriyA . 12. ... saMjJA-vivarta-caturoM meM mahApanyakA . .... 28. .. .. vicitra vaktAoM meM kumAra kAzyapa....... 13. .. . araNya-bihAriyoM va dakSiNeyoM meM mubhUti.... 1. magadha, nAlaka brAhmaNa-grAma, sAriputra ke anuja 1. zAkya, kapilavastu ke samIpa droNa vastu grAma, 2 kauzala, zrAvastI, mahAbhoga brAhmaNa 3. aga, campA, zreSThI 2. magadha, rAjagRha se avidUra upatiSya (nAlaka) 4. avantI, kurarappara, vaizya grAma brAhmaNa 5. zAkya, kuNDiyA, kSatriya, koliya-duhitA supravAsA 3. magadha, rAjagRha se avidUra kolitagrAma, brAhmaNa kA putra 4. magadha, mahAtIrtha brAhmaNa grAma, brAhmaNa 6. kauzala, zrAvastI, brAhmaNa 5. zAkya, kapilavastu, kSatriya, buddha ke cAcA apa- 7. zAkya, kapilavastu, kSatriya, siddhArtha-putra todana zAkya ke putra 8. kuru, yullakoNti, vaizya 6. zAkya, kapilavastu, kSatriya 9. kauzala, zrAvastI, brAhmaNa 7. kauzala, zrAvastI, dhanI (mahAbhoga) 10. kauzala zrAvastI, brAhmaNa 8. magadha, rAjagRha, brAhmaNa 11. magadha, nAlaka brAhmaNa-prAma, brAhmaNa, sAriputra 9. zAkya, kapilavastu ke samIpa droNa-vastu grAma ke anuja 10. pravantI, ujjayinI, brAhmaNa 12. malla, anUpiyA, kSatriya 11. magadha, rAjagRha, zreSThi-kanyAputra 13. kauzala, zrAvastI, brAhmaNa 12. magadha, rAjagRha, zreSThi-kanyAputra 14. vAhiyarASTra, kulaputra 13. kauzala, zrAvastI, vaizya 15. magadha, rAjagRha lasa Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21.pratisAvitprApto meM mahAkoSThi 30. sthAko meM zrAnanda' ... ... 33. 34. zobhita... 35. 36. 31. 32. kula prasAdako meM kAla-udAyI ...nirogoM meM vakkula pUrva janma kA smaraNa karane vAloM me mahAvIra aura buddha ke pAripAzvika bhikSu bhikSuNiyA~ bahuzra uto, gatizIlAM, sthitimAnoM va upa ... .... ..... mahApariSad vAloM meM uruvela kAzyapa vinayagharoM meM upAli mithuniyo ke upadeSTA jitendriyoM meM nanda... 37 38. bhikSu ke upadeSTAo me mahAkapina" teja-yAlA me svAgata... 36. 40. pratibhAzAliyAM me rAgha 41. ...... rUkSa cIvara ghAriyo me mogha rAja 3...... bhikSuNiyoM meM 1. bhikSutro ! merI raktajJA bhikSuNiyoM me mahAprajApati gautamI agragaNya hai" / 2. ...mahAzaya meM ... 1. kauzala, zrAvastI, brAhmaNa 2. zAkya, kapilavastu, kSatriya, bhaudana putra 3. kAzI, vArANasI, brAhmaNa 4. zAkya, kapilavastu, amAtya geha 5. vatsa, kauzAmbI, vaidaya 6. kauzala, dhAvastI, bAhmaNa 7. zAkya, kapilavastu, nApita 8. kauzala, dhAvatI, kunageha 9. zAkya, kapilavastu, kSatriya, mahAprajApatI- putra 10. sImAnta, kukkuTavatI, rAjavaza 11. kauzala, bhAvastI, brAhmaNa 12. magadha, rAjagRha, bAhANa 13. kauzala, bAvastI, brAhmaNa, bAbarI-ziSya t, 14. zAkya, kapilavastu, kSatriya, zuddhodana kI patnI 15. madra, sAgala, rAjaputrI, magadharAja bimbisAra kI patnI 3. 4. 5. 6. dharmopadezikAtho me dhammadinnA....... dhyAyikAoM meM nandA ... 7. udyamanInAmro me moraNA * da. prakhara pratibhAgAtiniyoM me bhadrAkuNDala kelA. ... "dizAsiniyo me utpa vinayadharAmro me paTAcArA ..... ... ha .....pUrvajanma kA dhanura kArikAdhoM meM bhadrA kApilAyanI 10. mahApramizA rikAmo meM bhadrA kAvyA yanI" 11. kSa cIvara dhArikAyAM meM kRNA gautamI" 12. zraddhA-yuvatI me zrRMgAla mAtA ...... zrAgama sAhitya meM 'etadagga vagga' kI taraha nAmagrAha koI vyavasthita prakaraNa dasa viSaya kA nahIM milatA, para kalpasUtra kA kevanI prAdi kA saMkhyAbaddha ullekha mahAvIra ke bhikSuma kI vyApaka sUcanA hameM de detA hai| propapAtika sUtra me niyo ke vividha tapo kA paura unakI anya vividha vizeSanAmro kA savistAra varNana hai| tapa ke viSaya meM batAyA gayA hai- "aneka bhikSu kanakAvalI tapa karate the / aneka bhikSu ekAvalI tapa, aneka bhikSu laghunihita tapa, aneka bhikSu mahAsahafroster naga, aneka bhikSu laghumihaniSkrIDita tapa, anaika bhikSu bhadra pratimA, dhaneka bhikSu mahAbhadra pratimA, aneka bhikSu prAbila varddhamAna tapa, aneka bhikSu mAsikI bhikSu 81 1. kauzala, zrAvastI, zraM paThi-kula 2. kauna, bAvanI, dhoSThi kula 3. magadha, rAjagRha, vizAkha zreSThI kI patnI 4. zAkya, kapilavastu mahAprajApatI gautamI kI putrI 5. kauzala, zrAvastI, kulageha 6. kauzala, zrAvastI, kulageha 7. madra, sAgala, brAhmaNa, mahAkAzya kI patnI 8. zAkya, kapilavastu kSatriya, rAhula mAtA-deva dahavAsI, suprabuddhazAkya kI putrI 9. kauzala, zrAvastI, vaizya Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta pratimA, aneka bhikSu dvimAsikA bhikSu pratimA se sapta caturdaza sahastra bhikSuSoM meM duSkara kriyA karane vAlA hai| mAsikI bhikSu pratimA aneka bhikSu prathama-dvitIya-tRtIya meghakumAra sapta ahorAtra pratimA, aneka bhikSu eka ahorAtra pratimA, bimbimAra ke putra meghakumAra dIkSA-paryAya kI prathama aneka bhikSu eka rAtri pratimA, aneka bhikSu sapta saptamikA rAta meM saMyama se vicalita ho gye| unhe lagA, kala taka pratimA, aneka bhikSu laghUmonda pratimA, aneka bhikSu yava- jaba maiM rAjakumAra thA, sabhI bhikSu merA Adara karate the, madhyacandra pratimA tathA aneka bhikSu vajramadhyacandra pratimA sneha dikhalAte the| Aja maiM bhikSu ho gayA, merA vaha tapa karate the|" prAdara kahA~ ? muha TAla kara bhikSu idhara-udhara apane anya vizeSatApo ke sambandha se vahA batAyA gayA kAmo meM dauDe jAte hai| sadA kI taraha mere pAsa Akara koI jamA nahIM hue / zayana kA sthAna mujhe antima milA hai-"ve bhikSu jAna-sampanna, darzana-sampanna, cAritra sampanna, hai| dvAra se nikalate aura pAte bhikSu merI nIda uDAte hai| lajjA-sampanna va lAghava-sampanna the / ve projasvI, tejasvI, varcasvI pora yazasvI the, ve indriya-jayI, nindrA-jayI mere sAtha yaha kaisA vyavahAra ? prabhAta hote hI maiM bhagavAn aura pariSaha-jayI the| ve jIvana kI prAzA aura mRtyu ke mahAvIra ko unakI dI huI pravrajyA vApisa kruuNgaa| bhaya se vimukta the ve, prajJapti prAdi vidyApro va maMtro meM prAta:kAla jyo hI ve mahAvIra ke sammukha pAye, mahAvIra ne apane hI jJAna-bala se kahA-"meghakumAra / rAta ko pradhAna the| ve zreSTha, jJAnI, brahmacarya, matya va zoca meM kuzala the| ve cAru varNa the| bhautika prAzA-bAMdhA se ve tere mana meM ye ye cintAe utpanna huii| tumane pAtra-jo haraga Adi saMbhalA kara jAne kA nizcaya kiyaa|" Upara uTha cuke the protsukya rahita, zrAmaNya-paryAya meM mAva meghakumAra ne kahA- "bhagavan / pApa matya kahate hai|" dhAna aura bAhya-grAbhyantarika granthiyo ke bhedana meM kugala the / sva-siddhAnta paura para-siddhAnta ke jJAtA the| paravA mahAvIra ne unhe sayamArUDha karane ke lie nAnA upadeza diyo ko parAsta karane meM agraNI the / dvAdazAGgI ke jJAtA diye tathA unake pUrva bhava kA vRttAnta batAyA medhakumAra aura masasta gariNapiTaka ke dhAraka the / akSaro ke samasta puna- mayamAraha ho gyaa| sayogo ke va mabhI bhASAyI ke jJAtA the / ve jina (sarvajJa) meghakumAra bhikSu ne jAti-ramaraNa jJAna pAyA / ekAdana hote hue bhI jinake sadRza the|" zAgI kA adhyayana kiyA / guNaratnasaMvatsara napa kI prakIrNa rUpa se bhI anekAneka bhikSu-bhikSuNiyo ke pArAdhanA kii| bhikSu kI 'dvAdaza pratimA' paaraadhii| anta meM mahAvIra se AjJA grahaNa kara vaibhAra giri para jIvana prasaga pAgama-sAhitya meM bikhare paDe hai, jinase unakI vizeSatAno kA paryApta vyaurA mila jAtA hai| AmaraNa anazana kara utkRSTa deva-gati ko prApta hue| bauddha paramparA meM sadya: dIkSita nanda kA bhI medhakumAra kAkandI ke dhanya jaimA hI hAla rhaa| vaha apanI nava vivAhitA patnI kAkandI ke dhanya battIsa pariNItA naruNiyoM aura janapada kalyANI nandA ke antima grAmazraNa ko yAda kara battIsa mahalo ko choDakara bhikSu hue the / mahAvIra ke sAtha dIkSita hone ke anantara hI vicalita-sA ho gyaa| buddha rahate unhoMne itanA tapa tapA ki unakA zarIra kevala 1. imesiNa bhante ! idabhuI pAmokkhaNaM caudasaNhaM / asthi kaMkAla-mAtra raha gayA thaa| rAjA bimbisAra ke samaNa sAhasINaM kayare araNagAre mahAdukkara kArae ceva dvArA pUche jAne para mahAvIra ne unake viSaya meM kahA mahAriNajjarakAraeceba ? evaM khalu seriNayA / imIsi "abhI yaha dhanya bhikSu apane tapa se, apanI sAdhanA se idabhUI pAmoklavANa caudasaNha samaNa sAhasINa dhanne 1. uvavAiya sutra, 15 maNagAre mahA dukkarakArae ceja mahAnijjara kArae ceva / 2. uvavAiya sutra 15-16 -praguttarobavAI dasAga, varga0 3, pra. 1 Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra aura buddha ke pAripAzvika bhikSu-bhikSuriNayA 23 ne yaha saba jAnA aura use pratibuddha karane ke liye parvana aura apane putra ke darzana ko taiyAra ho rahI thii| utsukatA para le gaye / vahAM eka bandarI kA zava ume dikhAyA aura me umane ghara Ae muni kI ora dhyAna hI nahIM diyA / pUchA- kyA tumhArI patnI isase adhika mundara hai ?" karmakarI ne bhI apane svAmI ko pahacAnA zAlibhadra binA vaha bolA-"avazya / " taba buddha ume trAstriza svarga meM bhikSA pAe hI loTa pAe rAste meM eka ahigna milii| le gye| apsarAmoM-sahita indra ne unakA abhivAdana dahI kA maTakA lie jA rahI thii| muni ko dekhakara usake kiyaa| buddha ne apsarAmo kI bhora saMketa kara pUchA- mana meM sneha jagA / romAcita ho gii| stano se dUdha kI "kyA janapada kalyANI nandA isase bhI sundara hai ?" vaha dhArA vaha clii| usane muni ko dahI lene kA prAgraha bolA-"nahI, bhante !" buddha ne kahA-"taba usake kiyaa| muni dahI lekara mahAvIra ke pAsa prAye pAraNA lie tU kyo vikSipta ho rahA hai ? bhikSu dharma kA pAlana kiyaa| mahAvIra se pUchA--"bhagavan / mApane kahA thA, kara / tujhe bhI aisI apsagaeM milegii|" nanda puna zramaNa mAtA ke hAtha meM pAraNA kge| vaha kyoM nahI humA ?" dharma meM prArur3ha huaa| usakA vaha vaipayika lakSya taba miTA, mahAvIra ne kahA-zAlibhadra | mAtA ke hAtha se hI jaba sAriputra Adi prasmI mahA thAvako (bhikSo) ne uma pAraNA hupA hai| vaha pahirana tumhAre pichale janma kI isa bAta ke lie lajjita kiyaa| anta meM bhAvanA se bhI mAtA thii|" viSaya-mukta hokara vaha arhat huaaa| mahAvIra kI anujJA pA zAlibhadra ne usI dina vaibhAra meghakumAra aura nanda ke vircAlata hone ke nimitta giri parvata para jA prAmaraNa anazana DhA diyA / bhadrA sarvathA bhinna the, para ghaTanA-krama dono kA hI bahuta mamAna samavazaraNa me paaii| mahAvIra ke mukha me zAlibhadra kA hai| mahAvIra meghakumAra ko pUrva bhava kA duHkha batAkara bhikSAcArI meM le kara anazana taka kA sArA vRttAnta sunaa| mumthira karate haiM aura buddha nanda ke aAgAmI bhava ke mukha mAtA ke hRdaya para jo bIta sakatA hai, vaha bItA / natkAla batAkara karate hai| vaha parvata para paaii| nirmohI putra ne pAmba uThAkara bhI zAlibhadra umakI ora nahI dekhaa| putra kI uma napa: kliSTa kAyA ko aura maraNAbhimukha sthiti ko dekha kara usakA hRdaya rAjagRha ke zAlibhadra, jinake vaibhava ko dekhakara hila uThA / vaha dahADa mAra kara rone lgii| rAjA bimbarAjA bimbimAra bhI vismita raha gaye the; bhikSu jIvana svAra ne uma mAntvanA dii| udbodhana diyaa| vaha ghara meM pAkara utkaTa tapasvI bane / mAsika, dvimAmika aura gii| zAlibhadra marvocca devagata ko prApta he| unake traimAsika tapa unake nirantara calatA rhtaa| eka bAra gRhI-jIvana kI vilAsa-priyatA mora bhikSu-jIvana kI mahAvIra vRhat bhikSu-magha ke mAtha gajagRha pAye / zAlibhadra kaThora mAdhanA dono hI utkRSTa thii| bhI mAtha ye / usa dina unake eka mahIne kI napasyA kA skandaka pAraNA honA thaa| unhone natamastaka ho, mahAvIra meM mkandaka mahAvIra ke parivAjaka bhikSu the| parivrAjakabhikSArtha nagara me jAne kI prAjJA maaNgii| mahAvIra ne kahA-"jAmo, apanI mAtA ke hAtha meM pAraNA paanii|" ; mAdhanA meM bhikSu-mAdhanA me AnA aura usameM utkRSTa rUpa zAlibhadra apanI mAtA bhadrA ke ghara paae| bhadrA mahAvIra meM rama jAnA unakI ullekhanIya vizeSatA thii| pAgama banAte hai skandaka yatnApUrvaka calate, yatnApUrvaka Thaharate, 1. suttanipAta, aTakathA, pR0 272, dhammapada, paTTha- pratnApUrvaka baiThate. yatnApUrvaka mone, yatnApUrvaka khAte aura kathA, khaNDa 1, 66-105; jAtaka sa. 182, yeragAthA yatnApUrvaka bolate / prAgaNa, bhUta, jIva, matva ke prati sayama 157; Dictionary of Pah Proper Name, rkhte| ve kAtyAyana gotrIya skandaka IryA mAdi pAMcoM Vol. I, pp 10-11 maminiyoM meM mayata, manaH maMyana, vaca. maMyata, kAya-maMyata, Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta paca: saMyata, jitendriya, prAkAMkSA-rahita, capalatA-rahita skandaka tapasvI ko bolane meM hI nahIM, bolane kA aura saMyamarata the| mana karane mAtra se hI klAnti hone lgii| apane zarIra ve skandaka bhikSu sthaviro ke pAsa adhyayana kara ekA- kI isa kSINAvasthA kA vicAra kara ve mahAvIra ke pAsa daza aMgoM ke jJAtA bane / unhoMne bhikSu kI dvAdaza pratimA prAye unase AmaraNa anazana kI prAjJA mAgI / anujJA pA, maaraadhii| bhagavAna mahAvIra se prAjJA lekara guNaratnasaMvatsara paricAraka bhikSumo ke mAtha vipulAcala parvata para pAye, tapa tpaa| ima utkRTa tapa se unakA sundara suDaula aura yathAvidhi anazana grahaNa kiyaa| eka mAsa ke anazana se manohArI zarIra rUkSa, zuSka aura kRza ho gyaa| carma- kAla-dharma ko pA acyutkalpa svarga meM deva hue| mahAvIra veSTita haDiyA hI zarIra meM raha gaI / jaba ve calate, ke pAripArzviko meM unakA bhI ullekhanIya sthAna rahA hai| unakI har3iyA~ zabda karatI; jaise koI sUkhe pattoM se bharI pacamAga bhagavatI sUtra meM unake jIvana aura unakI sAdhanA gADI cala rahI ho, koyalo se bharI gADI cala rahI ho| para savistAra prakAza DAlA gayA hai| ve apane tapa ke teja se dipta the| mahAvIra kI bhikSuggiyo meM candanabAlA ke atirikta 1. bhagavatI sUtra, za0 2, u0 1 mRgAvatI, devAnandA, jayantI, sudarzanA prAdi bhaneka nAma 2. tae NaM se aNagAre teNa urAleNaM, viuleNaM ullekhanIya hai| mahAgAbhAgeNaM tavokammeNa mukke, lakkhe, nimmame, paTTi mahAvIra aura buddha ke pAripAzvika bhikSa-bhikSaNiyo cammAvaNaddhe, kiDikiDiyAbhUe, kime, dhamaNi, saMvae jAe ko yaha sakSipta paricaya-gAthA hai| vistAra ke lie isa yAvi hotyaa| jIva-jIveNa gacchai, jIva jIveNa ciThThai, dizA meM bahuna avakAza hai| jo likhA gayA hai, vaha to bhAsaM bhAsittA vi gilAi, bhAma bhAsamArage gilAi, bhAsaM prastuta viSaya kI jhalaka mAtra ke lie hI yatheSTa mAnA bhAsi-ssAmIti gilAyati / se jahAnAmae kadasargAcyA i ||s jahAnAmaesamArA jA sakatA hai| vA, pattasagaDiyA ivA, patta-tila-bhaMDa sagaDiyA i vA, eraDakaTTasaDiyA i vA, iMgAlamagaDiyA i vA uNhe diNNA avacie maMsamoNieNaM, hayAmaNe viva bhAmArAsipaDicchaNago mukkA mamApI samagacchada, sasahaciTThai, aivA meva khadae taveNaM, teeNaM, tava teyagirIe atIva atIva uvamobhemAgo vi aNagAre sasadda gacchai, sasadda ciTThai, uvacie taveNaM, citttti| -bhagavatI mUtra, za0 2, u01 jAe . rAjA zreNika yA bimbasAra kA AyuSya kAla ( paM. milApacanda kaTAriyA ) jaina zAstro meM rAjA zreNika kI bhAyu ke viSaya meM "rAjA kuNika ko zrImatI rANI se zreNika nAma kahI koI spaSTa nirdeza nahIM milatA hai ki unakI kitanI kA putra humA / rAjA ke aura bhI bahuta se putra the| rAjA prAyu thI / tathApi unake kathA prasagoM se unakI mAyu kA ne eka dina socA ki ina saba putroM meM rAjya kA adhikArI patA lagAyA jA sakatA hai| isa lekha meM hama isI para kauna putra hogA ? nimittajJAnI ke batAye nimitto se rAjA carcA karate haiM : ko nizcaya humA ki eka zreNika putra hI mere rAjya kA uttarapurANa ke 74 ve parva meM rAjA zreNika kA uttarAdhikArI bnegaa| taba rAjA ne dAyAdoM se aMgika caritra nimnaprakAra batAyA hai : kI rakSA karane ke liye zreNika para banAvaTI krodha karake Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjA zraNika yA bimbasAra kA prAyuSya kAla 85 use nagara se nikAla diyaa| vahAM se nikala kara zreNika satya ko ne jyeSThA putrI kI yAcanA usake pitA rAjA dUra deza meM jAne kI icchA se calatA huaA naMdigrAma meM ceTaka se kI thii| parantu ceTaka ne use nahI dI jisase pahA / kitu nadigrAma ke nivAsiyo ne rAjAjJA ke bhaya Rddha ho satyaki ne ceTaka se samrAma kiyaa| saMgrAma meM se rAjakumAra zreNika ko koI pAzraya nahIM diyaa| isase satyaki hAra gyaa| prataH lajjita ho vaha damadhara muni se nArAja ho zreNika pAge bddh'aa| rAste meM use eka brAhmaNa dIkSA le muni ho gyaa| isI taraha celanA putrI ko bhI kA sAtha hmaa| usase premapUrvaka aneka bAte karatA huA rAjA zreNika ne mAMgI thI parantu usa samaya zreNika zreNika usa brAhmaNa ke makAna para jA pahucA / theNika kI umra Dhala cukI thI jisase ceTaka ne use dene se kI vAkcAturI, yauvana prAdi gugaNoM para mugdha hokara uma ikAra kara diyA thaa| phira abhayakumAra ke prayatna se brAhmaNa ne usake sAtha apanI yuvA-putrI kA vivAha kara chipe taura para celanA ke sAtha zreNika kA vivAha humA thA diyA / theNika aba yahI rahane lgaa| yahI para thegika usa prayatna me jyeSThA kA vivAha sambandha bhI zreNika ke ke usa brAhmaNa kanyA se eka abhayakumAra nAma kA putra sAtha hone vAlA thA kita celanA kI cAlAkI se vaisA hamA / eka dina thaNika ke pitA kuNika ko apanA na ho skaa| imI eka kAraNa se virakta ho jyeSThA ne rAjya choDane kI icchA huii| kuNika ne brAha ga ke grAma prapanI mAmI yazasvatI prAyikA se dIkSA le lI thI aura se zreNika ko bulA kara use apanA maba gajya sabhalA vaha prAyikA ho gaI thii| (zloka 3 se 34 taka) diyaa| aba dhaNika rAjya karane lgaa| pIche se abhaya kumAra aura usakI mAtA bhI rAjA zreNika se pA mile / uttarapurAgA parva 76 zloka 31 prAdi meM likhA hai (zloka 418 se 430) ki-zreNika ne mahAvIra ke samavazaraNa meM jA vahA~ uttarapugaraNa parva 75 meM likhA hai ki : gautamagaNadhara se pUchA ki-"pratima kevalI kauna hogA" midhudeza kI vaizAlI nagarI ke rAjA ceTaka ke 10 putra ima para gautama ne kahA ki-vaha yahA samavazaraNa meM paura 7 putriyA thI priyakAriNI mRgAvatI suprabhA, prabhAvatI, prAyA huA vidyunmAlI deva hai jo prAja se 7 dina bAda jambU nAma kA seTha putra hogaa| jisa samaya mahAvIra mokSa celanA, jyeSThA caMdanA ye una putriyo ke nAma the| ye padhAreMge usa mamaya mujhe kevalajJAna hogA aura maiM mudharma saba-vaya meM uttarottara choTI choTI thii| inameM sabase bar3I gaNadhara ke sAtha vicaratA hugrA imI vipulAcala para putrI priyakAriNI thI jo rAjA siddhArtha ko vyAhI gaI thI jisase--bhagavAn mahAvIra kA janma huA thaa| aura isase chado bhaMga bhI nahI hotA hai| sabase choTI putrI cadanA thI jo bAlabrahmacAriNI hI raha harivaMzapurANatriloya paNNattI triloyasAra, hariSeNa kara mahAvIra svAmI kI sabhA meM prAyikAmo meM pradhAna kathAkoza, vicAramAra prakaraNa (zve.) sabhI meM 11ve rudra gaNinI huI thii| tathA gaMdhAra deza ke mahIpura ke rAjA kA nAma saccai mupa (matyaki suta) dete hue isa rAjA 1 uttara pUrANa parva 57 ilo0 meM 'satyako' pada hai kA nAma satyaki hI prakaTa kiyA hai| isI rAjA kA jimase nAma 'satyaka' prakaTa hotA hai kintu isI ke prAdhAra muni avasthA meM utpanna putra 11 vA rudra hai| prataH hamane para bane puSpadatta kRta apabhraza mahApurANa meM imI sthala 'satyaki' hI nAma saba jagaha diyA hai| haripeNa kathA kopa para (bhAga 3 pR. 243 meM) 'saccaI' pada hai jisase nAma meM sAMka ke sAtha kahI kahI sAtyaki nAma bhI diyA 'satyaki' prakaTa hotA hai isake sivA uttara purANa hI meM hai| bra0 nemidatta kRta pArAdhanA kathAkoSa meM to sAtyakI sarga 76 zlo0 474 me "matyaki-putraka" pada dete hue hI diyA hai| prAkRta ke 'saccaha' pada kA sAtyaki aura satyaki nAma sUcita kiyA hai prataH parva 75 zlo0 13 meM satyaki dono bana jAtA hai| tathA 'ki' bhI hasva aura satyako kI jagaha satyaki (satyakI zuddha pATha honA cAhie dIghaM dono rUpoM meM ho jAtI hai| Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pranekAnta grAUMgA / usa vakta isa nagara kA rAjA celanA kA putra ra kuNika parivAra ke sAtha merI vadanA ko ghaavegaa| tabhI / jambUkumAra bhI mere pAsa thA dIkSA lene ko utsuka hovegA / usa vakta usake bhAI bandhu use yaha kaha kara roka deMge ki--thoDe hI varSoM meM hama loga bhI tumhAre hI sAtha dIkSA dhAraNa karege / bandhu logo ke isa kathana ko vaha TAla nahI sakegA aura vaha usa samaya nagara me vApisa calA jAvegA / tadananara parivAra ke loga use moha me phamAne ke liye cAra seTho kI cAra putriyo ke sAtha usakA vivAha raca dege / itane para bhI jambUkumAra bhogAnurAgI na ho kara ulTe dIkSA lene ko udyamI hogaa| yaha dekha unake bhAI bandhu prora kuNika rAjA ( zloka 183 ) usakA dIkSotsava manAyeMge / usa vakta mujhe vipula cala para virAjamAna jAna kara vaha jambU utsava ke sAtha mere pAsa zrI merI bhakti pUrvaka vadanA kara sudhamaMgaNadhara ke samIpa sayama dhAraNa karegA / mere kevalajJAna ke 12vaM varSa jaba mujhe nirvANa prApta hogA taba sudharmAcArya kevalI aura jambUsvAmI zrutakebalI hoge / usake bAda phira 12va varSa meM jaba sudharma kevalI mokSa jAyege taba jambUsvAmI kAM kevalajJAna hogA / phira ve jambU kevalI apane bhava nAma ke ziSya ke sAtha 40 varSa taka vihAra kara mokSa pdhaareNge| uttara purANa parva 74 zloka 331 prAdi me likh| hai ki : eka dina umaminI ke smazAna meM mahAvIra svAmI pratimAyAMga sa virAjamAna the / unako dhyAna se vicalita karane ke liye rudra ne una para upasarga kiyaa| parantu vaha bhagavAna ko dhyAna se DigAne meM samartha na ho sakA / taba rudra ne bhagavAna kA mahatimahAvIra nAma rakhakara unakI bar3I stuti kI aura phira nRtya kiyA 86 1. usara purANa ke anusAra ki ke pitA kA nAma bhI kuNika hai chora kA nAma bhI kuNika hai| hone me ' maharzana mahAvIra" yaha eka hI nAma siddha hotA hai 2 bhAratIya jJAnapITha, kAzI me prakAzita uttara purANa pR0 465-66 meM mahani zraura mahAvIra aise 2 nAma anuvAdaka jI ne diye hai kintu mUla meM eka vacanAta pada Upara hama jisa mAye hai ki rAjA peTaka kI putrI jyeSThA kuMvArI hI dhArmikA ho gaI thI aura rAjA satyaki hone se 'mahatimahAvIra' yaha eka hI nAma siddha hotA hai dekho parva 74 " samahatimahAvIrAkhyA kRtvA vividhaH / stutI " ||436 // | isI ke AdhAra para AzAdhara ne bhI viSaSThi smRti zAstra meM sarga 24 no0 34 meM "mahatimahAvIra" yaha eka nAma sUcita kiyA hai / isI taraha svakRta sahastranAma ke zloka 91 meM bhI 'mahati mahAvIra' yaha eka nAma dete hue usakA gharSa isa prakAra kiyA haimasya malamya hatirhananamahati / mahato mahAvIra: mahati mahAvIraH / ( pApo ke nAza karane meM zUravIra) pAkSikAdi pratikramaNa ( kriyAkalApa pR0 73 ) meM mahadimahAvIreza mAgegA mahAkavegA" pATha ghAtA hai isameM bhI 'mahati mahAvI' yaha eka nAma hI sUcita kiyA hai| mahadi prAkRna kA saMskRta me mahani maura mahAnidono rUpa banate haiM ataH kavi azaga ne apane gahAvIra carita meM 'mahAtimahAvIra' yaha eka nAma diyA hai jisakA artha hotA hai mahAn se bhI pratyanta mahAn vIra / sva0 pa0 khUbacanda jI sA0 ne isake hindI anuvAda meM prativIra aura aura mahAvIra aise do nAma banAye haiM jo mUla se viruddha haiN| mUla maiM to | eka vacanAta prayoga kiyA hai dekhosa mahAni mahAdireSa vIraH pramadAdityabhidhAvyadhattanasya // 126 // parva 17 mata ke anusAra bhI "mahAnimahAvIra. " yaha eka nAma ho siddha hotA hai| = dhanaMjaya nAma mAlA ke zloka 115 meM likhA haisanmati maMhati vIro mahAvIro' ntyakAzyapaH / / yahA mahAti: 'vIra' mahAvIra aige ghanaga calaga nAma banAye haiM yaha kavi kI pratibhA hai amarakIti ne isake bhAdhya meM 'mahatiH' nAma kA dharma isa prakAra kiyA hai- mahatI pUjA yasya sa mahatiH / kintu uttarapurANa prAdi meM 'mahati mahAvIra yaha eka nAma diyA hai| do isaliye bhI nahI ho makate ki uttara purANa parva 74 zloka 265 me 'mahAvIra' yaha nAma sarpaveSI saMgamadeva ne pahile hI rakha diyA thA, dekho - stutvA bhavAnmahAvIra iti nAma cakAra ma Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 87 rAjA theNika yA bimbasAra kA pAyupya kAla jo jyeSThA ko cAhatA thA vaha bhI muni ho gayA thaa| muni ho gayA / vaha navadIkSita muni gyAraha praga dazapUrvI uttarapurANa meM inakA itanA hI kathana kiyA hai| kintu tu kA pAThI ho gayA aura rohiNI prAdi pAnau mahAvidyAmo anya jaina kathA granthoM meM inakA prAge kA hAla bhI likhA va mAta mau kSudra vidyApo kI bhI ume prApti ho gaI / baha milatA hai| hariSeNa kathAkoza kI kathA na. 17 meM vidyA ke pratApa me miha kA rUpa banA kara una logo ko likhA hai ki Dagane lagA jo loga satyakI mani kI vaMdanArtha pAte jAte eka bAra jyeSThA prAdi kitanI hI mAyikAye mAtA the| usakI aimI ceSTA jAna kara matyakI muni ne ume pana yoga meM sthita ukta satyaki munikI vadanArtha gaI thii| phaTakArA aura kahA ki tU strI ke nimitta me eka dina vahA se lauTa kara pahAr3a para se utarate samaya akasmAt bhrATa hovegaa| guru vAkya mUma kara mayAka putra ne nizcaya jala varSA hone lagI jisase prAyikAya titarabitara ho kiyA ki maiM aimI jagaha jAkara upa kA' jahA~ strI mAtra gii| uma vakta jyeSThA eka guphA meM praveza kara apane bhIge kapaDe utAra lara nicoDane lgii| usI samaya ve satyaki kA darzana bhI na ho sake taba maiM kaise bhraSTa hoU~gA? aisA soca kara vaha kailAza parvata para jA pahuMcA aura vahA~ muni bhI apanA prAtApana yoga samApta kara usI guphA meM pAnApana yAMga meM sthita ho gyaa| vahA~ eka vidyAdhara kI pA ghume / vahA~ jyeSThA ko khule aga dekha ekAna pA muni ke dila meM kAma vikAra ho uThA / dono kA mayoga huaa| pATha kanyAye mnAna karane ko bhAI / unakI anupama jyeSThA ke garbha rhaa| matyaki to isa kukRtya kA guru se mundaratA ko dekha kara vaha una para mohita ho gyaa| jyo prAyazcitta le punaH muni ho gye| kiMtu jyeSThA sagarbhA thI hI ve kanyAyeM apane vamyAbhuSaNa utAra vApikA ke jala meM usane apanI gurvANI yazasvatI ke pAma jA apanA maba snAna karane ko ghumI naba hI usa ne apanI vidyA ke dvArA hAla yathArtha munA diyaa| gurvANI ne use rAnI celanA ke unake vastrAbhUSaNoM ko magA liyaa| vApikA me nikala yahA pahuMcA diyaa| celanA ne zaraNa dekara jyeSThA ko gupta kara una kanyApro ko jaba taTa para apane 2 vastrAbhUSaNa rUpa se apane pAsa rkkhaa| vahI usake putra paidA humA / na hI mile to unhone una muni se pUchatAcha kii| muni ne putra janma ke bAda jyeSThA ne apanI gUrvAgI meM prAyazcitta una meM kahA tuma maba merI bhAryA bano to tumhAre bambAdi tumhe mila makate hai / uttara meM una kanyAno ne kahA ki lekara puna AryikA kI dIkSA grahaNa krlii| yaha bAta to hamAre mAtA pitA ke prAdhIna hai| ve agara ___ jyeSThA ke jo putra humA thA usakA lAlana pAlana bhI hameM prApako denA cAhe to hamArI korTa iMkArI nahI hai| palanA ne hI kiyaa| vaha putra baDA uddaDa nikalA / eka umane kahA acchA to tuma maba apane mAtA dina usakI uDatA me hairAna hokara celanA ke mukha se paTha lo yaha kaha umane unake vastrAbhUSaNa de diye / una nikala paDA ki-"duSTa jAra jAta yahA se calA jA" yaha kanyAno ne ghara para jA yaha bAta apane pitA devadAru ko yaha muna usane apanI utpatti celanA meM jAnanI caahii| khii| devadAru ne eka baddha kaMcakI ko bheja kara matya kI celanA ne maba vRttAnta uma ko yathAvat munA diyaa| sUna patra meM kahalavAyA ki - merA bhAI vidya jihva mujhe rAjya kara vaha apane pitA satyakI muni ke pAsa jA dIkSA le meM nikAla pApa gajA bana baiThA hai| agara Apa usase 1. ba. nemidattakRta pArAdhanA kathA koza me ima merA gajya dilAmako to maiM ye maba kanyAye prApako de jagaha yAyikAoM kA bhagavAna mahAvIra kI vaMdanArtha sakatA hai| manyaki putra ne aisA karanA svIkAra kiyA jAnA likhA hai| vaha ThIka nahIM hai| kyoki isa vakta aura apanI vidyApo ke bala se usake bhAI vidya jihva taka to abhI mahAvIra ne dIkSA hI nahIM lI hai| naba ko mArakara devadAru ko gajA banA diyaa| taba devadAra unakI bahanA kI kahanA pramaMgana hai| jaimA ki dama pAge ne bhI apanI pAThI vanyAno kI gAdI mAyAMka ke sAtha bnaayege| kara dii| vitu va maba kanyAyeM nima ke samaya usake Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 55 anakAnta zukra ke teja ko na saha sakane ke kAraNa eka eka karake mara giiN| isI taraha anya bhI eka so vidyAdhara kanyAye maraNa ko prApta huI / prAkhira meM eka vidyAdhara kanyA aisI nikalI jo isa kAma meM usakA sAtha de sakI / usake sAtha usa ne nAnA prakAra ke bhoga bhoge / phira isI satyakI putra ( 21 ve rudra) ne Akara bhagavAna mahAvIra para upasarga kiyA thaa| yaha kathA zrutasAgara ne mokSa pAhuDa gAthA 46 kI TIkA meM bhI isI taraha likhI hai 0 nemidatta ne bhI dhArAdhanA kathA koza meM likhI hai| 1 isa prakAra uttarapurANa kI kathAmro ke ye uddharaNa aise haiM jinase hama rAjA lika kI dhAyu kA padAjA lagA sakate hai ki ko deza nikAlA hone para usane jo dezAMtara meM eka brAhmaNa kanyA se vivAha kiyA thA zraura usase abhayakumAra putra huA thA usa samaya zreNika kI umra kama se kama 18 varSa kI to hogI hI / prAge cala kara isI prabhayakumAra ke prayatna se zreNika kA calanA ke sAtha vivAha huA hai aisA kathA meM kahA hai / to calanA ke vivAha ke vakta dhamayakumAra kI dhA bhI 18 varSa se to kyA kama hogI ? isI prakAra yahA taka yAnI cetanA ke vivAha ke vakta taka kI umra karIba 36 varSa kI siddha hotI hai / usIse kathA meM likhA hai ki ki kI Ayu Dhala jAne ke kAraNa hI rAjA ceTaka apanI putrI belanA ko khika ko denA nahI pAhatA thaa| aba prAge caliye - celanA kI bahina jyeSThA ko zroNika kI prApti na huI to vaha dIkSA le prAyikA ho gii| isI dhArmika ke satyaka muni ke saMyoga se satyaki putra ( rudra ) utpanna huA hai| celanA ke vivAha ke bAda 1. isa 11ve rudra kA asalI nAtha kyA thA yaha kisI granthakAra ne sUcita nahI kiyA hai kintu kavi azAga ne mahAvIra carita sarga 17 zloka 125-126 meM bhava nAma diyA hai / hariSeNa kathAkoza kI kathA na067 me tathA zrIdhara ke apabhraMza varddhamAna carita prAdi meM bhI bhava diyA hai lekina yaha nAma nahI hai rudra kA paryAyavAcI zabda hai dekho dhanaMjaya nAmamAlA zjoka 70 athavA amarakoSa / satyakI 'putra kI utpatti hone taka kama se kama eka varSa kA kAla bhI mAna liyA jAve to yahA taka zra eNika kI umra 37 varSa kI hotI hai zAstro me rudroM ke 3 kAla mAne haiM-- kumArakAla saMyamakAla aura asaMyamakAna harivaMza purANa sarga 60 meM likhA hai ki varSANi sapta komArya vizati saMyameTabhi / ekAdadAsya rudrasya catustripAdasaMyame || 545 / / - 11ve dra kA kumArakAla 7 varSa, saMyamakAla 28 varSa zraura prasayamakAla 34 varSa kA thA / yaha viSaya trilokaprajJapti meM bhI bhAyA hai / usake cauthe adhikAra kI gAthA naM 1467 isa prakAra hai| sagavAsa komArI saMjayakAlI havedi cotI | aDavIsaM bhaMgakAlo eyArasayassa ruTssa // / 1467 / / isameM 11 va rudra kA sayamakAla 34 varSa kA zraura zramamakAla 28 varSa kA batAyA hai / yaha gAthA zrazuddha mAlUma par3atI hai| isaliye isakA kathana harivaMzapurANa me nahI milatA hai| isa gAthA meM prayukta 'cautIsa' ke sthAna meM 'aDavIsa' aura 'aDavIsa' ke sthAna meM 'cottIma' pATha honA caahiye| jAna par3atA hai kisI pratilipikAra ne pramAda se ulaTa palaTa likha diyA hai| aba prakRta viSaya para Aiye - rudra ne mahAvIra para upasarga kiyA to vaha aisA kAma sayamakAla meM to kara nahI sakatA hai| rudra kI saMyamakAla kI avadhi unakI 35 varSa kI umra taka mAnI gaI hai jaisA ki Upara likhA gayA hai ina 35 varSoM ko zreNika kI ukta 37 varSa kI umra me joDane para yahA~ taka ki kI umra 72 varSa kI ho jAtI hai / phira saMyamakAla kI samApti ke bAda satyaki putra kA phailAza para pahu~ca kara vahA vidyAdhara kanyAo ko vyAhane aura eka eka karake una kanyAo ke marane para aMta meM viziSTa vidyAdhara kanyA ke sAtha ramaNa karate hue bhagavAna mahAvIra taka pahuca kara una para upasarga karane meM bhI jyAdA nahI eka varSa bhI gina le aura aura mahAvIra ko unakI umra ke 42 ve varSa meM kevalajJAna huA usI varSa meM hI yaha upasarga bhI mAna le to isakA yaha atha huA ki mahAvIra ko jaba kevala jJAna paidA hu Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ GE rAjA zreNika yA bimbasAra kA prAyuSya kAla taba rAjA zreNika kI umara lagabhaga 73 varSa kI thii| arthAt mahAvIra se zreNika 31 varSa baDe the / isa hisAba se jaba zreNika ne celanA se vivAha kiyA taba zreNika 36 varSa ke the aura mahAvIra 5 varSa ke the| itihAsa meM mahAvIra aura gautama buddha ko samakAlIna mAnA jAtA hai| ata: usa vakta gautama buddha bhI bAlaka hI mAne jAyeMge aisI hAlata meM usa vakta hama zreNika ko bauddhamatI bhI nahIM kaha sakate haiM bauddha dharma ke calAne vAle khuda gautama hI jaba usa vakta bAlaka the to usa samaya bauddhadharma kahA se prAyegA ? agara hama itihAsa kI gar3abar3I se buddha aura mahAvIra kI vaya meM 10-15 varSa kA prantara bhI mAna leM taba bhI zreNika ke samaya meM bauddha mata kA sadbhAva nahI thA / isIliye hariSeNa kathAkoza meM zreNika ko bhAgavatamata (vaiSNavamata) kA batAyA hai / vaha ThIka jAna paDatA hai / tathA mahAvIra kA nirvAraNa unakI 72 varSa kI vaya meM huprA mAnA jAtA hai ataH mahAvIra me 31 varSa bar3e hone ke kAraNa zreNika kI umra vIra nirvANa ke vakta 103 varSa kI mAnanI hogii| umra kA yaha ToTala yahA~ kama se kama lagAyA gayA hai, isase adhika bhI saMbhava ho sakatA hai vIranirvANa ke vakta zreNika jIvita the ki nahIM the yaha uttarapurANa se spaSTa nahIM hotA hai| kiMtu harivazapurANa meM vIranirvANa ke utsava meM rika kA zarIka honA likhA hai / aura haripeNa kathAkoza meM vathA 2055 meM ki kA aMtakAla vIra nirdhAraNa se karIba 3||| varSa bAda honA batAyA hai| yathA : tato nirvANamApanne mahAvIre jinezvare / timrasmamAzcaturthasya kAlasya parikIrtitAH // 306 / / tathA mAsASTaka jJeya SoDazApi dinAni ca / etAvati gate kAle nUna duHkhamanAmani // 307 || pUrvokta zreNiko rAjA sImataM naraka yayo / 1308 || artha- mahAvIra ke nirvANa ke bAda caturthakAla ke 3 varSa 5 mAsa 16 dina vyatIta hone para dukhama nAma ke pA~ca kAla meM manavAcita mahAbhogI ko bhoga kara rAjA zreNika mara kara prathama naraka ke sImata bila me gayA / 1. uttarapurANa meM caturthakAma kI samApti meM ukta 103 varSa meM vIra nirdhAraNa ke bAda ye 3 / / varSa jor3ane para zreNika kI kula prAyu 107 varSa karIba kI banatI hai / aba hama zreNika kI prAyu ke sAtha jambUkumAra kA saMbaMdha batAte hai- Upara uttarapurANa kI kathA meM likhA hai ki - gautama kevalI jaba prathama bAra vipulAcala para zrAye the usa samaya rAjagRha kA rAjA kuNika thaa| yAnI rAjA zreNika usa samaya nahI the ve mara cuke the / arthAn vIra nirvANa se 3 || varSa bAda jaba zreNika na rahe taba taka prathama bAra gautama kevalo vipulAca dhAye the| usa samaya bAMdhavo ke anurodha se jambUsvAmI dIkSA lete 2 ruka gye| puna jaba dubArA gautama kevalI vipulAca pa zrAye taba unake sAnnidhya meM sudharmAcArya ke pAsa se jambU svAmI ne dIkSA grahaNa kii| isa dIkSA ko agara hama pradAjana vIra nirvANa se yoM kahiye gautama ke kevalI hone se 6 varSa ke bAda honA mAna le aura dIkSA ke vakta jambU kumAra kI 20 varSa kI umra mAnate to kahanA hogA ki vIrana ke vakta jambUkumAra 14 varSa ke the aura jambU kI 17 / / / varSa kI umra ke lagabhaga taka zreNika jIvita rahe the / isaliye jambU kA zreNika kI rAja sabhA meM mAnA jAnA va zreNika dvArA sanmAna pAnA to saMgata ho sakatA hai| parantu kucha jaina kathA pranthoM meM likhA hai ki- " jambUkumAra kI madada se rAjA zreNika ne eka vidyAdhara kanyA ko vivAhI thI" yaha bAta nahIM banatI hai / kyoMki usa samaya rAjA zreNika bahuta hI vRddha ho ho cale the / jaba jambU 11 varSa ke the taba zreNika eka sau varSa ke the| isI taraha kucha kathA grantho meM jambU ke dIkSotmaya meM zika kI upasthiti banAnA bhI galata hai| uttara purANa ke anusAra dubArA gautama kevalI vipulAcala para prAye the taba jambU ne dIkSA lI thI kintu prathama bAra jaba gautama kevalI vipunAcala para ghAye ye usana varSa 8 / / mAsa zeSa rahane paravIranirvANa honA likhA hai / yahA~ 3 varSa mAsa 16 dina isaliye likhA hai ki 16 ve dina paMcama kAla kA prAraMbha hotA hai dhaura usI dina meM ki kI mRtyu huI hai| Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta zreNika maujUda na the usa vakta bhI kuriNaka hI kA rAjya hai-uttara purANa, harivaza turANa aura hariSeNa kathA thA aimA uttara purANa meM likhA hai taba jambU ke dIkSotsava koza kaa| tIno hI grantha prAcIna haiN| uttarapurANa kA meM zreNika ko upasthita batAnA ayukta hai| jambU kI racanA kAla vi0 sa0 110 ke karIba / harivaMza purANa dIkSA ke vakta zreNika kI vidyamAnatA kA ullekha harivaza kA vi0 saM0 840 aura hariSeNa kathA koza kA vi0 saM0 pugaNa aura haripeNa kathA koza meM bhI nahI hai| 988 hai| isa nibandha meM 3 kathA grantho kA upayoga kiyA gayA paMDita bhagavatIdAsa kRta vaidyavinoda ( DA0 vidyAdhara joharApurakara, maNDalA ) 1 jaina sAhitya meM vaidyaka grantha aThArahamUla kADhA, gaMgAdhara cUrNa Adi auSadhiyo ke prayAga prAcIna jaina prAcAryoM ne lokahita kI preraNA se kA varNana hai| nImare uddezya meM 76 padya hai tathA prarza, kaI laukika viSayo para bhI grantha likhe hai| vaidyaka bhI zUla, kRmi, kSaya grAdi rogo ke upacAra batalAye gaye haiN| inhI viSatho me se eka hai| yadyapi aba taka pUjyapAda cauthe uddezya meM 75 padya hai tathA isame zvAsa, kAsa, nAmAMkina vadyamAra aura ugrAditya viracita kalyAgA- madAgni. ajIrNa, vipucI, sardI, hicakI Adi rogo ke kAraka ye do hI jaina vaidyaka grantha prakAzita hue hai tathApi upacAroM kA varNana hai| isake bAda grantha ke anta taka anya kaI aprakAzita avasthA meM hai| ugrAditya ke kathana strI-puruSo ke viziSTa rogo kI cikitsA batalAI hai| se mAlama hotA hai ki vaidyaka ke aneka prago para jaina isa prakaraNa kA kAphI bar3A hissA putra prApti ke upAyo prAcAryoM ne grantha likhe the| unhone pUjyapAda prakaTita se ghirA hagrA hai| zAlAkya, pArasvAmi prokta zAlyatanya aura middhasena kRta 3 grantha racanA kA samaya aura sthAnavipogra grahagamana vidhi kA nAmollekha kiyA hai| inhI lekhaka kI antima prazasti ke anusAra isa grantha kI anupalabdha yA aprakAzita grantho meM se eka kA paricaya racanA zAhajahA~ ke kAla me maMvata 1704, caitra zukla kaganA isa lekha kA uddezya hai / 14 guruvAra ko akabarAbAda meM pUrNa huI thii| yathA2 prastuta grantha vaidya vinoda satrahamai ruviDottarai mukala caturdasi caitu / yaha grantha pRganI hindI meM likhA gayA hai| isameM gurudina bhanI pUranu kariu sulitA puri saha jayatu / 624 padya haiN| mukhya rUpa se dohA aura caupAI chando me 616 ye padya haiN| kahI-kahI aDilla, paddhaDiyA aura soraThA ligviu akabarAbAdi gira sAhajahA~ ke raaj| sAha nimai mAi sammui desa koga gaja bAji / / chandoM kA bhI prayoga hai| grantha ke pahale uddezya meM 52 padya hai tathA isameM maMgalAcaraNa ke bAda vaidya ke guNa-avaguNa 4 granthakartA paMDita bhagavatIdAsanADI ke lakSaNa, vAta, pitta, kapha, doSo ke lakSaNa aura sAdhya-pramAdhya rogo ke lakSaNa batalAye hai| dUsare uddezya antima prazAsana me lekhaka ne apane pitA kA nAma meM 120 padya hai| isameM bhinna-bhinna prakAra ke jvara, kRSNadAsa tathA nagara kA nAma bUDhiyA batAyA hai, yathAmannipAla, saMgrahaNI, pANDagega, atisAra grAdi rogo ke kRSNadAma tanuruha guNI nayari bUDiyai bAm / lie sudarzanacUrNa, cintAmariNa rasa, kanakamundarI vaTI, suhidu ju jogIdAsa kau kavi su bhagavatIdAsa / / 621 Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paDita bhagavatIdAsa kRta vaidyavinoda grantha ke magalAcaraNa me bhaTTAraka mahendrasena ko nAtha stuti / inake atirikta hamArI jisa pothI meM namaskAra hai / grantha kI hastalikhita prati kI prazastiyo vaidyavinoda likhA hai usI ma lekhaka kI eka racanA se mAlUma hotA hai ki mahendrasena kASThAsagha - mAthuragaccha jyotiSasAra bhI aMkita hai| antima prazasti ke anusAra ke bhaTTAraka the, unake guru kA nAma sakalacandra aura praguru isakA racanAkAla ma0 1664 tathA sthAna hisAra kA kA nAma guraNacandra thaa| grantha meM lekhaka ne jogIdAsa aura vardhamAna mandira thaa| udayacanda muni ke upadeza se isa naina mukha ina do lekhako kA ekAdhika bAra aAdhAra ke grantha kI racanA huI thii| isameM dvAdazamAsaphala kANDa, rUpa meM ullekha kiyA hai / mahAjvagakuzavaTI ke varNana me ardhakANDa tathA grahaphalAdi vicArakANDa ye tIna bhAga haiM / unhone vadyamahotsava nAmaka grantha kA bhI ullekha hindI, apabhraza aura saskRta tIno bhApAnI ke padya kiyA hai| isameM prayukta hae hai| isakI racanA kI preraNA bihArI 5 lekhaka kI anya racanAeM dAsa sAdhanA ne dI thii| aAdhAra ke rUpa me gargamuni aura anekAnta meM paM0 paramAnandajI zAstrI ne bhagavatIdAsa bhaDulI ke nAma pAe hai / igI pothI meM dvAvidadrakevalI ke bAre meM samaya-samaya para cAra lekha likhe hai, jiname tathA navAkakevalI ye zakuna grantha bhI hai / pahale ko gautama unakI kaI racanAzrI ke nAma mAlUma hote hai| ye lekha svAmI kRta aura dUsare ko gargAcAryakRta kahA hai tathA varSa 5 pR0 13, varSa 7 pR0 54, varSa 11 pR0 25 unake anuvAda bhagavatIdAsakRta hai aisA prazastiyo se tathA varSa 14 pR0226 para chape hai| inase jJAta hona pratIta hotA hai| dala ke atirikta kApiDa vicAra yaha vAlI racanAyo ke nAma isa prakAra haiM zakunadarzaka racanA bhI bhagavatI dAma ke nAma meM imI pothI ___ mukati ziromaNi cUnaDI gIta (mavata 1680) meM likhI hai| mItA matu (maM0 1684), laghu sItA satu (sa / 1687) yahA~ para bhI noTa karanA jarUrI hai ki brahmavilAsa mRgAka lekhAcaritra (saM. 1700)' TaMDAgAgama, prAditya ke kartA bhaiyA bhagavatIdAsa pAsavAla the| ve vaidyavinAda vratarAsa, dazalakSaNagama, khicaDIrAma, sAdhumamAdhirAma, ke kartA se bhinna aura uttaravartI hai / unakI racanAyo jogIrAma, mana karahArAma, rohiNIvratarAsa, caturavanajArA, kA samaya sa0 1731 se 55 taka arthAt vaivinoda dvAdaza anuprekSA, mugadhadazamI kathA, prAditya vAra kathA, kartA se koI prAdhI zatAbdI bAda kA hai| anathamI kathA, vIrajinida gIna, rAjamatI nemIzvara DhamAla, sajJAnI DhamAla, AdinAtha stuti aura zAnti bhAratIya jJAnapITha dvArA 1666 kA puraskAra ghoSita zrI tArAzaMkara bandyopAdhyAya kI kRti gaNadevatA para (zrI lakSmIcanda jaina, bhAratIya jJAnapITha) dillI, 11 maI, 1967 yaha dvigIya puraskAra hai, prathama puraskAra malayAlama bhAratIya jJAnapITha dvArA pranina eka lava rupaye ke mahAkavi jI kara kurupa ko bheTa kiyA gayA thA vAdhika mAhityika puraskAra kI pravara pariSada ne dinAka jisakA mamarpaNa samAroha gata 16 navambara 1966 ko 11 maI, 1967 ko yahA huI apanI baiThaka meM man 1966 pa koyaTA prapatI Taka meM mana REE vijJAna bhavana, naI dillI meM sampanna huyA thaa| kA puraskAra suprasiddha upanyAsakAra zrI nAgazakara banarjI yaha puraskAra bhAratIya bhASAmo meM se sarvazreSTha ke pakSa meM ghoSita karane kA nirNaya kiyA hai| sarjanAtmaka mAhityika kRti para diyA jAtA hai| sana Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhanekAnta 1965 meM prathama puraskAra jo mahAkavi kurupa ke nAma eka nirdhana adhyApaka jisakI mAnavIya sadAzayatA meM ghoSita huA thA, vaha unakI isI koTi ko kAvya racanA pAsthA anta taka maDiga rahatI hai| use vizvAsa hai ki "bhoTakkuSala bAMsurI" para diyA gyaa| prathama puraskAra mAnavatA apanI pUrI-pUrI prAba ke sAtha eka bAra phira ke lie pustakoM kI prakAzana avadhi thI 1920 se 1958 se sira UMcA karake calane lgegii| tk| aba dUsare puraskAra ke lie zrI tArAzakara kI yadyapi upanyAsa meM saMkramaNakAlIna baMgAla ke grAmyakRti ko san 1925 se 1956 taka kI avadhi meM prakA jIvana kA hI citraNa hai| parantu pratIkarUpa meM yaha pUre zita prathoM meM se cunA gayA hai| samakAlIna bhAratIya grAmoM kA pratinidhitva karatA hai| puraskAra pradAyinI saMsthA bhAratIya jJAnapITha kI upanyAsakAra ne apane pAtroM ko hAr3a-mAMsa ke sajIva sthApanA san 1944 meM zrI zAntiprasAda jaina ne kI thii| caritroM ke rUpa meM prastuta kiyA hai jo vyaktigata guNoM jJAnapITha prakAzanoM kI saMkhyA aba 500 se Upara ho ke sAtha-sAtha samUhagata pratinidhitva bhI hokara sAmane cukI hai| inameM saMskRta, prAkRta, pAlI, adhamAgadhI, pAte haiN| sAmila evaM kannaDa kI prAcIna pANDulipiyoM ko vaijJA- upanyAsakAra zrI tArAzaMkarajI kA janma 25 julAI nika paddhati se sampAdita kara prakAza meM lAye gae zodha 1808 ko lAbapura, jilA bIrabhUma, pazcima baMgAla ke prantha tayA suprasiddha evaM navIna lekhakoM ke mUla hindI tathA eka jamIMdAra parivAra meM huprA thaa| yaha sva0 zrI haridAsa anya bhAratIya bhASAmoM se anUdita sAhityika grantha banarjI ke jyeSTha putra haiN| nAgabAbU kevala pATha varSa ke hI sammilita haiN| ye jaba inake pitA kA dehAnta ho gyaa| inakA pAlana vArSika sAhityika puraskAra kI pravara pariSada ke poSaNa apanI mAtA zrImatI prabhAvatI devI ke saMrakSaNa meM adhyakSa haiM DAkTara smpuurnnaannd| pariSada ke anya sadasya hI hamA, jo abhI taka jIvita haiN| haiM-kAkA sAhaba kAlelakara, DA. prAra0pAra0 divAkara, apane gAMva ke aMgrejI hAI skUla se hI tArAbAbU ne hA0 harekRSNa mahatAba, DA. nIhAra raMjana re, DA. maiTrika parIkSA pAsa kI / skUla jIvana ke aMtima varSoM meM gopAla reDDI, DA. karNasiMha, DA. vI rAghavana, zrImatI inakA saMparka krAntikAriyoM se ho cukA thaa| maiTrika ramA jaina tathA zrI lakSmIcandra jaina / ye antima do jJAna karane ke bAda prApane kalakattA ke seNTa jeviyarsa kAleja meM pITha kA pratinidhitva karate haiN| zrImatI ramA jaina jJAna meM praveza kiyaa| yahAM prAkara krAntikAriyo se samparka pITha kI adhyakSA hai tathA zrI lakSmIcandra jaina isake mora bar3hA tathA phalasvarUpa inheM kAlija kI pahAI chora maMtrI haiN| kara apane gAva meM najarabanda honA pdd'aa| prabara pariSada kI isa baiThaka ne puraskAra kA ucca nirNaya marvasammati se kiyA / gAMva meM yoM to inakA kAma apanI choTIsI jamIdArI kI dekhabhAla karanA thA, magara inakA mana lekhana kArya meM gaNadevatA tathA isake lekhaka zrI tArAzaMkara vanoM hI ramatA thaa| prataH inhone isI kSetra kA cayana kara gaNadevatA bagAla ke usa grAmya jIvana eva samAja liyA, aura kavitAe tathA nATaka limvane lage / kA pratibimba hai jo svatantratA saMgrAma ke prArambhika varSoM meM vidyamAna thaa| isa upanyAsa meM prAcIna grAmya san 1928 meM tArA bAbU ne kahAniyAM likhanI vyavasthA ke vighaTana tathA naye paidA hae lAlacI dhanika zurU kii| prApakI pahalI kahAnI 'kallola' nAmaka varga ke ubharane kI prakriyA kA yathAtathya citraNa hai| patrikA meM prakAzita huI thii| paripAla meM citrita haiM-choTe-choTe prApasI jhagaDe tathA phira rASTrIya prAndolana ne inheM khIcA paura prApa zoSaNa kI manovRtti jinake bIca prakelA jUjhanA hA sthAnIya kAMgresa ke rUpa meM jena pane game / jena jAne Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMDita bhagavatIpramAda kRta vaidyavinoda ke pahale ve eka choTAsA upanyAma 'caitAlI ghagnI' puraskAra milaa| (caita kA nUphAna) bhI likha cuke the, jo inhone bAda meM 1656 me mI upanyAma para mAhitya akAdemI netAjI subhASacandra bosa ko samarpita kiyaa| netAjI puraskAra prApta hyaa| se inakA paricaya nayA-nayA hI huA thaa| man 1956 me bhArata marakAra ke do pratinidhiyo meM jela meM rahate hue Apane jela jIvana para hI eka me eka ke rUpa me nAga bAbu ko cIna bhejA gayA, kintu anya upanyAma ligvA / gamte meM hI bImAra para jAne ke kAraNa pApako ragUna me nAga bAba ima mamaya taka mo meM adhika pRstaka mvadeza lauTa pAnA pdd'aa| phira agale hI varSa cIna saralikha cuke haiM, jinameM cAlIma upanyAma hai bAkI mukhyatayA kAra ke nimantraNa para grApa vahA gaye aura eka mahIne kathA saMgraha aura nATaka hai / maphala upanyAmakAra nathA kahAnIkAra hone ke mAtha-mAtha Apa acche nATakakAra bhI hai| inake do nATako kA to kalakattA ke ragamaca pr| viziSTa mAhityika upalabdhiyoM ke kAraNa Apako bagabara pradarzana hotA rahatA hai| pAkI mukhya kRtiyo man 1956 me palakattA vizvavidyAlaya kI ora se ke nAma hai : 'jagata tAriNI' padaka prApta hayA / eziyAI lembaka mammelana (1958) kI taiyArI(ka) kathA-mAhitya mamiti kI baiTA meM bhAga lene ke lie pApa mAmko bhI 1. dhAtrI devatA, 2. kAlinI, 3dAvI, 8. gagaga gaye the, nathA phira umI varSa tAzakanda meM hue apheziyAI devanA, 5. pacagrAma, 6. hA~mulI baoNkera upakathA, 7. gammelana meM bhAratIya giSTa-gaNTala ke natA banAkara nAginI kanyera kAhinI, 8. vicAraka, 6 Arogya bheje gye| niketana, 10. maptapadI, 11. paca pAthAlI, 10 gadhA mana 1951 me 1960 naka aApa pazcima bagAna 33. kannA, 14. maMjarI praapeg| vidhAna mabhA ke manonIta madampa rahe / phira 1660 me (kha) nATaka . 1966 taka rAjya mabhA ke manonIna madagya / 1958 me 1. dvipuruSa, 2. kaalindii| akhila bhAgnIya legvaka mammelana ke madrAma pradhivegana 'hAmUlI bakara upakathA' nAmaka upanyAma para nAga kA mabhApatitva kiyA / bAbu ko 1947 me zaratacandra smRti puraskAra' marvaprathama rana dinoM Apa eka bahad anyAma para kAma kara bheTa kiyA gayA thaa| rahe hai| jimako paThabhUmi hai.---1769 me 1953 taka 1955 me Apake 'prAgagya niketana' ko 'ravIndra baMgAla kI jamIdArI prathA / mAhitya samIkSA (1) jaina nibandha ratnAvalI- lekhaka pa, milApa hue haiM jo vAjapUrNa hai| bAbU choTelAla jI kala kanA kA candra jI kaTAriyA aura ratanalAla kaTAriyA, kekdd'ii| vicAra me aneka khojapUrNa mAhityika nibandhI ke prakAzaka, zrI vIra zAmana magha, klknaa| pRSTa maNyA prakAzita karane kA thA, kintu unakI yaha bhAvanA pUrNa na 438, mUlya 5) rupye| ho mkii| yaha nibandha saMgraha gajasthAna ke prasiddha sAhitya prastuta pustaka meM vividha viSayo ke 5. nibandha diye mevI, nirbhIka vaktA, mArmika samAlocaka aura gaNI Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta janAnurAgI vidvAna paM0 cainasukhadAsa jI ko samarpaNa najarandAja karate hue granthagata viSaya kA paricaya karAyA kiyA gayA hai| gayA hai, kintu usameM bahuta kucha sAvadhAnI bartI pitA aura putra dono hI lekhako ne bar3e parizrama se gaI hai| phira bhI itanA dikhAne kA avazya prayatna kiyA zuddhAmnAya meM prAne vAlI bhrAntiyoM kA udbhAvana karate hai ki acela paramparA ko bhI ye pAgama mAnya rahe hai yA hue vastusthiti ko sarala bhASA meM rakhane kA prayala unake AdhAra para unhone (digambaro ne ) graMtha race hai| kiyA hai| prANA hai donoM vidvAna bhaviSya meM aura bhI pRSTha 36 para likhA hai ki acela paramparA ke mahatvapUrNa nibandha likhakara jaina sAhitya kA gaurava prAcArya dharamena, yativRSabha, kundakunda, bhaTTa prakalaMka bddhaayege| pAdi ne ina pustakArUDha pragamo athavA iname pUrvake upavIra zAmana sagha kA yaha prakAzana sundara humA hai| labdha pAgamo ke prAdhaya ko dhyAna meM rakhate hue navIna isake lie lekhaka aura prakAzaka dono hI badhAI ke pAtra sAhitya kA sRjana kiyA hai| prAcArya kunda kunda racita hai / majinda prati kA 5) mUlya adhika nahIM hai| mamAja mAhitya meM prAcAra pAhuDa, munapAhuDa, samavAya pAhuDa mora vidvAno ko cAhie ki ve kharIda kara pddh'eN| prAdi aneka pAhaDAnta granthoM kA mamAveza kiyA jAtA hai| ina pAhuDo ke nAma munane me grAcAgaMga, sthAnAga, (2) jaina mAhitya kA bRhad itihAsa (prathama mabhavAyAga pra.di kI mani ho jAtI hai| bhAga)- lekhaka pa. becagdAsa doSI, aura DA0 mohana ___ isa viSaya meM itanA hI nikhanA paryApta hogA ki lAna mehtaa| prakAzaka, pArzvanAtha vidyAzrama zodha mahAvIra kA dAmana jaba pranima tha nave valI bhadrabAhu ke saMgthAna, jainAthama hindU yUnivarsiTI, vArANamI / pRSTha sacyA 360. pakkI jilda, chapAI-maphAI uttama, mUlya : mamaya bhikSAdi kAragI ge do bhAgo me vibhakta hamA saba gagAbhara indrabhUni racita dvAdazAgamUtra dono hI 15) rupye| paramparAmo ke mAdhugro me kaNThastha rahe / ana unake nAmo ima gratha me zvetAmbara jaina sAhitya kA itihAsa me mamAnatA rahanA mvAbhAvika hai| kintu unake mamAna f:yA gayA hai, jo eka saMgaThita yojanA kA pariNAma hai| nAmamAtra kI upalabdhi para meM yaha natIjA nahI nikAlA make prathama bha ga meM praga mAhitya kA paricaya karAyA jA makalA ki vartamAna meM jo zvetAmbargaya prAgama gyaa|mgrnth kI pramAvanA pa0 dalamukha mAlavagNi- mAhitya upalabdha hai. uma para meM digambara mAhitya racA yA ne nisvI, jigameM inihAma kA vivaraNa dete hue aga- gayA hai| ago ke nAma eka hone para bhI unake viSaya, upAgo ke sambandha meM vicAra kiyA gayA hai, aura unakI vivecana aura paribhASAdi me bheda pAyA jAtA hai| eka tAlikA bhI dI hai| parantu prastAvanA meM praga-sUtro anveSaNa karane para unameM kucha aimI vipanAe bhI prApta kI bhASA aura umake itihAsa ke sambandha meM koI prAcIna ho sakatI hai jinake kAraNa ve eka nahI ho makane / ataH puSTa pramANa nahIM diye ge| praga mAhitya ke itihAsa digambara gAhitya svetAmbara mAhitya ke prAdhAra para racA ke isa anya meM unakI bhASA ke sambandha meM kisI prAkRta gayA hai yaha korI nirAdhAra kalpanA hai| bhASA ke viziSTa abhyAmI vidvAna se vicAra karAnA yadi aisA hotA to usake mAdhAra kA spaSTa ullekha mAvazyaka thaa| miltaa| para kundakundAdi jina prAcAryoM ke nAmo kA aga grantho kA 270 pRSTho meM paricaya diyA gayA ullekha kiyA gayA hai, unakA koI bhI grantha zvetAmbarIya hai jisame do vizeSatAeM dRSTigata hotI hai| eka to prAgama mAhitya ke prAdhArapara nahI racA gyaa| jamA ki umame zvetAmbara digambara ke sthAna para sacela acela zvetAmbarIya grantho meM digambara granthoM kA anukaraNa dekhA pa maga kA ullekha kiyA gayA hai / dUmare mata-bhedoM ko jAtA hai| kundakundAcArya kA jo sAhitya pAyA jAtA Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAhitya-samIkSA hai, usa para zvetAmbarIya mAgama kA koI prabhAva nahIM hai| jarUra hotA, para aisA nahIM hai; aura na usakA khaNDana hI pora na samayasArAdi grantho kI mAnya carcA bhI bhAgamo hai| zvetAmbarIya praga mAhipa para bauddha sAhitya kA meM milatI hai| prAcArya kundakunda ne apane grantho me sthAna prabhAva hai| kahA nahIM jA makanA ki aisI prasagata eva pAhuDa aura samavAya pAhuDa Adi atho kA koI ullakha dharma viruddha bAne aga-mUtrI meM kaise praviSTa ho gii| nahIM kiyaa| pAhuDo ke ve nAma kalpita jAna par3ate hai| ye maba kazana prAcAra zithilatA ke dyotaka hai| aisI itihAsa ke pRSTha 114 aura 136 ke kathano kI thiAna meM vartamAna prAgama digambaro ko mAnya rahe, sagati ahimA dharma ke sAtha saMgata nahI baiThanI, kyoMki likhanA mamucita nahI hai| usameM mAMsa bhakSaNa kI spaSTa anumAna hai| koI bhI ahi- praga sAhitya meM aneka kathAmro kA ullekha milatA saka vratI thAvaka mAma kA nAma sunakara bhojana choDa hai, jinakA makSipta paricaya prastuna grantha meM diyA hai, detA hai| sAtha meM madya, makkhana aura madhu kA mevana bhI bhASA sarala aura muhAvaredAra hai| atI gRhasthajano meM vajita hai| phira sAdhu ke no umakI (3) jaina sAhitya kA vRhad itihAsa bhAga 2 / sambhAvanA hI kaime ho makanI hai? vaha to panapApa ke lekhaka, DA. jagadIzacandra aura mohanalAla mehtaa| mAtha grArambha parigraha kA bhI tyAgI hai mahAvanA hai| prakAzaka : pArzvanAtha vidyAzrama jodha saMsthAna, jainAzrama agrAhya bhojana kA kathana karate hA pra0 116 meM hindU yunivamiTI, vArANasI-5 | pRSTha 460, mUlya 15) likhA hai ki-"kahI para atithi ke lie mAma athavA prastuta bhAga aga bAhya pAgama se sambaddha hai| isameM machalI pakAI jAtI ho athavA tela meM pUe nale jAte ho upAgoM kA paricaya diyA hamA hai| upAMgo ko tIna to bhikSu lAlacavaza lene na jAya / kimI rugNa bhikSu ke bhAgo meM bAMTA gayA hai| upAga, mUlamutra aura chedasUtra / lie usakI pAvazyakatA hone para vaisA karane meM koI ina mabakA paricaya upAgo kI acchI jAnakArI pradAna harja nhii| mUlasUtra meM eka jagaha yaha bhI batAyA gayA karatA hai| aMga sUtro ke paricaya se upAgoM kI kathanagayA hai ki bhikSu ko asthi bahula arthAt jisameM haDDI lI aura vastu-tattva kA vivecana vistRta aura sarala hai| kI bahalatA ho vaisA mAMsa va kaMTaka bahula parthAt jimama upAgo meM prajJApanA, uttarAdhyayana pAvazyaka, dazavakAkAToM kI bahulatA ho, vaimI machalI nahI lenI caahie| lika, piNDaniyukti, vahakalpa, anuyogadAra aura nandiyadi koI gRhastha yaha kahe ki prApako aisA mAma va mUtra mAdi hai, jinameM vastu tatva kA vistRta vyAkhyAna machalI cAhie? to bhikSu kahe ki yadi tuma mujhe yaha milatA hai| jisase jijJAsu pAThaka apana vicAga ko denA cAhate ho to kevala pudgala bhAga do aura haDiyA vizada banAne ma mamayaM ho sakate hai| isa bhAga meM upAgoM va kATe na pAveM, imakA dhyAna rkho| aisA kahata hA kA paricaya makSipta aura marala gati meM diyA gayA hai| bhI gRhastha yadi haDDIvAlA mAsa va kAMTo vAlI machalI mAtha meM kucha paurANika mAnyAnA kA bhI ullekha kiyA de to use lekara ekAnta meM jAkara kimI nirdoSa sthAna hai, aura use bodhagamya banAne meM DA. mahatA ne acchA para baiThakara mAma va machalI khAkara bacI huI haDDiyo va zrama kiyA hai| upAgo ke prakAzita samkaraNoM kA bhI kATo ko nirjIva sthAna para DAla de|" phUTanoTa meM paricaya kagayA gayA hai| isa taraha janaima kathana meM bhI mAMsa bhakSaNa kA spaSTa ulekha hai| mAhitya ke inihAma kA yaha dvitIya bhAga bhI apanI jaina prAcAra to pahisaka mora saMyama pradhAna evaM nivRtti- viziSTanA ko lie hue hai / isake lekhaka vidvAn bhora paraka hai| usameM isa prakAra ke kathano kI margAta upayukta prakAzaka saMsthA mabhI dhanyavAda ke pAtra haiN| nahI hai| yadi usa kAla ke jaina sAdhumo meM mAma bhakSaNa (6) jana prAcAra -lekhA, hA. mohana lAla kI pravatti hotI to digambara mAhitya meM umakA ummalesa mehanA, prakAzaka pAzrvanAtha vidyAthama joSasasthAna, Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta jainAthama hindU yUnivamiTI, vaaraannsii-5| pR0 244, prakAzaka mohanalAla jainadharma prakAzaka samiti amRtasara / mulya 5) rupyaa| baDA sAIja, mUlya 24) rupayA / prastuta pustaka kA viSaya jaina prAcAra hai| jo cha prastuta grantha eka khojapUrNa zodha prabandha hai jisameM adhyAyo yA prakaraNoM meM vibhAjita hai| jainAcAra kI IsA kI 7 vI zatAbdI me 13 vI zatAbdI taka ke iti bhUmikA jaina daSTi me caritra vikAma, jaina AcAra grantha, vRtto para acchA prakAza DAlA gayA hai| grantha kA phAravarDa thAnakAcAra, zramagadharma aura zramaragasaMgha / (bhUmikA) prasiddha vidvAna sva / DA. vAsudeva zaraNa jI ___ legvaka mahodaya ne ina prakaraNoM meM jainAcAra ko agravAla ne likhA hai| aura isa para lekhaka ko banArasa spaSTa karane ke lie digambara-zvetAmbara granthoM ke prati- hindU yUnivamiTI me pI. eca. DI. kI DigrI bhI rikta baudra aura vaidika grantho kA bhI upayoga kiyA hai| milI hai| praura prAnAra sambandhI mAnyatAoM ko spaSTa karane hA DA. gulAbacanda caudharI acche vidvAna hai unhone viSaya nA spaSTIkaraNa kiyA hai| DA0 mAhaba ke vicAra apane ima zodha prabandha meM 7vI meM 13 vI zatAbdI ke mUlabhe dA hai| bhASA sarala aura mahAvaredAra hai| DA0 madhyavartI mamaya meM hone vAle vividha rAjavazo, gajAno, mA0 ne nigambara-vetAmbara prAcAra granthoM kA tulanAbhmaka mabhyatA aura usa samaya ke race jAne vAle sAhitya meM adhyayana kiyA hai| usake vikAma ke do rUpo kA kathana / ullikhita jaina iti- vano evaM kalA para prAmANika bagnehA use isa rUpa meM rakhane kA prayatna kiyA hai, prakAza DAlane kA yatna kiyA hai| mAtha hI grantho, grantha nimame namameM kimI virodha kI sambhAvanA hI na rhe| prazastiyo, zilAlekho, nAmrapatro, murtilekho prAdi para prAzA hai DA. mA0 jaina dharma ke jina siddhAntoM para talanA- se jo itivanna makalita kiyA ume yathA sthAna niyojita smaka adhyayana karanA zeSa hai, una para bhI tulanAtmaka kiyA hai aura phuTanoTa meM unake uddharaNa bhI de diye hai| dapiTa me nimtana prakAza DAlane kA yatna kreNge| imame grantha mahatvapUrNa ho gayA hai aura anveSaka vidvAno pramnata pamnaka pArzvanAtha vidyAzrama ke prAraNa lA. aura chAtroM ke lie upayogI bana gayA hai| isake lie harajamarAya jaina amanamara ko bheTa kI gaI hai| isake liye DA. gulAbacanda naudharI pora ukta samthA ke manAlaka lekhaka aura pakAlAka dono hI dhabhAvAda ke pAtra haiN| gagA mabhI dhanyavAda ke pAtra hai| 5 poliTikala hisTrI prApha nArdana inDiyA phroma jana sorseja -lekhaka DA. gulAbacanda caudharI -paramAnanda jaina zAstrI anekAnta ke grAhaka baneM 'pranekAnta' pUrA khyAtiprApta zodha-patra hai| aneka vidvAnoM aura samAja ke pratiSThita vyaktiyoM kA abhimata hai ki vaha nirantara prakAzita hotA rhe| aisA tabhI ho sakatA hai jaba umameM ghATA na ho aura isake lie grAhaka saMkhyA kA baDhAnA anivArya hai| hama vidvAnoM, prophemaroM, vidyArthiyoM, seThiyoM, zikSAsaMsthAnoM, maMskRta vidyAlayoM, kAlejoM aura janazrata kI prabhAvanA meM zraddhA rakhane vAloM se nivedana karate haiM "anekAnta' ke grAhaka svayaM baneM aura dUsaroM ko bnaaveN| aura isa taraha jaina saMskRti ke pracAra evaM pramAra meM sahayoga pradAna kreN| Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIra-sevAmandira meM vIra zAsana-jayantI kA utsava sAnanda sampanna tA022 ko prAta.kAla 8 vaje vIrasevAmandira bhavana 21 dariyAgaja meM gata varSoM kI bhAti isa varSa bhI vAra zAsana jayantI kA utsava rA.ba. lAlA dayAcanda jI aura bAbU yazapAla jI jaina sampAdaka jIvana sAhitya kA adhyakSatA meM sAnanda sampanna hyaa| vIrazAmana kI mahattA para vidvAno ke bhASaNa hae aura jaina bAlAdhama ka chAtrA ka do upadezika pada hae / tathA mahilAthama kI chAtrAno kA eka sundara bhajana huaa| bhApaNakatA vidvAnA' zAstrI, 50 jayantIpramAda jI, lA. premacanda jI janAvAca, pa0 matharAdAma jI, bA0 vimalapramAda jI pahADIdhIraja aura bAbU yazapAla jI ke mahatvapUrNa bhASaNa he| bA vimalapramAda jI ne apane bhASaNa meM kahA ki jaba taka hamArI dRSTi nahI badalegI taba taka hama dharma ke vAstavika rahasya ko nahI pA skeNge| bAhya kriyAkANDo me malagna rahakara hama parma ke svarUpa taka nahIM pahuMca sakate / prata dRSTi kA badalanA atyanta prAvazyaka hai| vA0 yazapAla jAne apane pakSIya bhASaNa meM bhagavAna mahAvIra ke aparigraha para prakAza jAlI hA mahatmA TAlasTAya kA 6 gana jamAna na kahAnI kA sAra batalAyA aura kahA ki mahAvIra kA yaha giddhAnta kinanA mAvaNa hai TamakA jIvana meM amala kr| para prAtmA vAstavika zAnti kA pAtra bana sakatA hai| iga tahamabhI bhASaNa rockhe| anta meM bA0 pramacanda mA ge mamAgata majjano kA AbhAra vyakta kiyA, aura vIrazAmana kI jayahani pUrvaka unmava gamApta humaa| premacanda jaina ma. matrI vIrasavAmandira CIPE aMtarikSa pArzvanAtha pavalI dina mandira zirapura ke garbhagRha ke sAmane kA cUne kA plAsTara khodane mamaya tA0 6-3-67 ko jo 11 prakhaMDita di0 matiyAM milI unakA sitra Upara diyA gayA hai| Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ R. N. 10591/62 re.. N. sAhU zAntiprasAda jI jaina saMsthApaka-bharatIya sAnapITha kAzI zrImatI ramA baina adhyakSA-bhAratIya jJAnapIka kAzI tArAzaMkara dhopAdhyAya papovatA kRti ke racayitA prAvaka-pavana jaina, vIrasevA manisa ke lie, apavANI priMTiMga hAusa, dariyAgaMja, dillI se edrita / Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvaimAsika agasta 1967 Bkaan **** ******* **************** ** ** * ** SATEL - MMAR CARE Home MERHe digambara jaina pArzvanAtha mandira nAgadA (udayapura) paricaya-dekho, anekAnta jUna 1967 XXXXXKKKKKKK********************* samantabhadrAzrama (vora-sevA-mandira) kA mukhapatra Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya ma kA viSaya-sUcI jinavANI ke bhaktoM se kramAka vIramevAmandira kA pustakAlaya anusandhAna me sambandha 1. mupAzva-jina stuni.-mamantabhadrAcArya | rakhatA hai| aneka godhaka vidvAna apanI thIsisa ke lie 2 agravAloM kA jaina maskRti me yogadAna upayukta maMTara yahA meM magahIta karake le jAte hai| macAparamAnanda zAstrI 18 laka gaNa cAhate hai ki vImevAdira kI lAyabrarI ko 3. prAcArya hemacanda ke yogazAstra para eka prAcIna aura bhI upayogI banAyA jAya tathA mudrita aura amudrita digambara TIkA -zrI jugalakizora mumtAra 107 zAstroM kA acchA magraha kiyA jAya / prata. jinavANI ke 4. mAgAra dharmAmata para itara zrAvakAcArga kA premiyo me hamArA namra nivedana hai ki ve bIsevAmandira prabhAva-pa. bAlacandra middhAnta-zAstrI 116 lAyana ko uccakoTi ke mahatvapUrNa prakAzita eva hasta5. bAdAmI ke cAlukya nareza aura jaina dharma likhita grantha bheTa bheja kara tathA bhijavA kara anugahIta pro0 durgAprasAda dIkSita ema. e | kre| yaha mathA purAtattva pora anusandhAna ke lie prasiddha hai| 6. jaina taka meM hanvanumAna-DA0 pradyumna kumAra 130 vyavasthApaka ". maha na santa bhaTTAraka vijaya kIti-- vIrasevA mandira, 1 dariyAgaja dillI DA0 kastura canda kAsalIvAla 8. mahAkavi samaya sundara aura unakA dAnazIla tapa bhAvanA savAda-mayanArAyaNa svAmI ema. e. 46 6. mAhitya-samIkSA-paramAnanda zAstrI anekAnta ke grAhakoM se anekAnta ke grAhaka baneM / anekAnta ke jina premI grAhako kA vArSika mUlya 'anekAnta purAnA khyAtiprApta zodha-patra hai| aneka prApta nahIM hugrA hai / he cAhie ki ve ve varSa kA vidvAnoM aura samAja ke pratiSThita vyaktiyo kA abhimata vArSika zulka chaha rupayA manIprArDara meM bhijavA de / hai ki vaha nirantara prakAzita hotA rhe| aisA tabhI ho anyathA agalA aka vI0 pI0 se bhejA jAvaigA, jisameM sakatA hai jaba usameM ghATA na ho aura isake lie grAhaka 85pamA vI0 pI0 barca kA denA hogaa| prAzA hI nahI saMkhyA kA bar3hAnA anivArya hai / hama vidvAnoM, prophesaroM, | kintu vizvAsa hai ki premI pAThaka vArSika mUlya bheja kara vidyAthiyo, seThiyoM, zikSA-saMsthAnoM, saMskRta vidyAlayoM, anugRhIta krege| kAlejo paura janazrata kI prabhAvanA meM zraddhA rakhane vAlo vyavasthApaka 'anekAnta' se nivedana karate hai ki ve 'anekAnta' ke prAhaka svayaM bane aura dUsaroM ko banAye / aura isa taraha jaina saskRti ke dhorasevAmandira 27, dariyAgaMja, dillI pracAra evaM prasAra meM sahayoga pradAna kre| vyavasthApaka 'pranekAnta' sampAdaka-maNDala DA0 prA0 ne0 upAdhye DA. premasAgara jaina zrI yazapAla jaina __ anekAnta kA vArSika mUlya 6) rupayA eka kiraNa kA mUlya 1 rupayA 25 10 anekAnta meM prakAzita vicAroM ke lie sampAdaka maNDala uttaradAyI nahIM haiN| vyavasthApaka anekAnta Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ moma pahana anekAnta paramAgamasya bIjaM niviDajAtyaSasindhuravidhAnam / sakalamayavilasitAnA viroSamayanaM namAmyanekAmsam // varSa 20 kiraNa 3 / // vIra-sevA-mandira, 21 dariyAgaMja, dillI-6 vIra nirvANa saMvat 2463, vi0 saM0 2024 agasta / san 1967 supArzva-jina stutiH (murajaH) stavAne kopane caiva samAno yanna pAvakaH / bhavAneko'pi neteva svamAzreyaH supaashrvkH||26|| -samantabhadrAcArya marSa-he bhagavan ! supAzrvanAtha ! mApa, stuti karane vAle paura nindA karane vAle donoM ke viSaya meM samAna haiM-rAga dveSa se rahita haiN| sabako pavitra karane vAle hai-sabako hita kA upadeza dekara karma bandhana se chuTAne vAle hai| mata: mApa eka prasahAya (dUsare pakSa meM pradhAna) hone para bhI netA kI taraha sabake dvArA prAzrayaNIya hai-sevanIya haiN|| bhAvArya-jisa taraha eka hI netA bhaneka prAdamiyoM ko mArga pradarzita kara iSTa sthAna para pahuMcA detA hai usI taraha bhApa bhI aneka jIvoM ko mokSamArga batalAkara iSTa sthAna para pahuMcA dete haiN| aura svayaM bhI pahuMce haiN| prataH pApa saba kI zraddhA aura bhakti ke bhAjana hai| Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ agravAloM kA jaina saMskRti meM yogadAna (gata varSa 16 ki. 5 se prAge) paramAnanda jaina zAstrI agravAla jaina samAja ke prameka vyaktiyoM ne rASTrIya samAja ke sammAnanIya vyakti hai| unameM dhArmikatA vinaya kSetra me jo apanI sevAye pradAna kI hai| unameM se kucha zIlatA aura udAratA prAdi guga vidyamAna hai| unake dvArA vyaktiyoM ke nAma ullekhanIya hai| bAbU zyAmalAla jI kI jAne vAle tIrtha rakSA aura prAcIna mandiro kA jINoMeDavokeTa gehataka ne kAMgresa meM bar3A bhArI kArya kiyA hai| dvAra kArya, jaina prAkRta vidyApITha, ye saba ka.yaM unakI unhoMne aneka bAra jela yAtrA kI aura apane bhAparaNoM mahattA aura maudArya ke sUcaka haiN| bhAratIya jJAnapITha dvArA janatA me kAgresa ke prati dRDha prAsthA utpanna kii| unakI mahatvapUrNa prakAzana saMsthA hai prApakI dharmapatnI unakA bhASaNa acchA aura prabhAvaka hotA thaa| bAbU zrImatI ramArAnI bhI dhArmika, sAhityika kAryoM meM bhAga mumaniprasAda jI vakIla mujaphara nagara, bAbU ratanalAla jI letI rahatI hai| aura bhAratIya jJAnapITha kI adhyakSA vakIla bijanora ye dono vakIla bhUtapUrva ema. ela. hai, jo hai| samAja ko Apa donoM se bahuta prAzAe~ hai| apane kartavya pAlana me sadA sAvadhAna rahate hai| aura mApake suputra prazokakumAra aura pralokaprakAza bhI sAmAjika kAryoM meM sahayoga dete rahate hai| bAbU ajita- dhArmika kAryoM meM yoga dete rahate hai| isa taraha mApa kA prasAda jaina vakIla sahAranapura jo khAdyamatrI bhI rahe hai| samUcA parivAra dhArmika bhAvanA se prota-prota hai| Apa ayodhyAprasAda goyalIya aura lAlA tanasukharAya maadi| kA jaina samAja kI prAya. sabhI sasthAgro meM Arthika yogasvarAjya milane ke bAda bhI aneka vyakti rASTrasevA me dAna denA, santo kI sevA meM samupasthita rahanA aura prapane bahumUlya jIvana lagAte rahe hai|| sAmAjika tathA dhArmika kAryoM me tatparatA dikhalAnA, khataulI ji0 mujappharanagara ke seTha mADelAla ne khataulI sarAhanIya hai| jahAM mApa udyogapati hai vahA yogyavicAraka ke dassoM ko dhArmika zraddhA ko kAyama rakhane ke liye tathA dhArmika niSThAvAna hai| paropakArI aura vinayazIla apanA sarvasva homa diyA, taba kahI unakA sthitikaraNa hai| vIrasevAmandira para pApakA vizeSa anugraha hai| sAhu ho skaa| ve vipadA ke samaya bhI apane dhairya kA satulana dheyAnsaprasAda jI kI taraha sAha zItalaprasAda jI bhI barAbara rakha sake yahI unakI mahAnatA hai| dhArmika tathA sAmAjika kAryoM meM mabhiruci lete rahate hai / isa samAja ke pratiSThita vyaktiyoM meM aneka vyakti paura apanI udAravRtti dvArA uname sahayoga pradAna kara aise hue hai jinhoMne dharma praura saskRti ke saMrakSaNArtha apane unakI pragati kA prayatna karate rahate haiN| kartavya kA niSThA ke sAtha pAlana kiyA hai aura kara rahe kalakattA ke seTha rAmajIvana sarAvagI aura unakA kara haiM / sAha khAnadAna meM sAhasale khacanda jI, sAha jagamandira parivAra tathA putrAdi apane pitA ke anukUla dhArmika dAma jI, sAhu zreyAnsaprasAda jI bhora zrAvaka ziromaNi bhAvanA kA udbhAvana kara rahA hai| unake putroM meM sabase sAha zAntipramAda jI prAdi ke nAma khAsa taura se ullekha- adhika lagana bAbU choTelAla jI meM thii| purAtatva aura nIya hai| maha zreyAnsaprasAda jI kA dhArmika, sAmAjika jaina sAhitya ke pracAra me unakA sarAhanIya sahayoga rahA prAdi sabhI kAryoM meM sahayoga rahatA hai| rAjanaitika kAryoM hai| ve kevala dhArmika saMsthAnoM meM svaya dAna dete aura meM bhI yoga rahA hai / vatamAna me sAhU zAntiprasAda jI isa dilAte hI nahIM the; kintu unakI pragati me saba taraha kA Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apavAloM kAna saMskRti meM yogadAna 96 sahayoga bhI pradAna karate the| vIrasevAmandira to unakI ullekha nahIM kiyaa| kavi kI prathAvadhi tIna racanAmoM pravRttiyoM kA jItA jAgatA udAharaNa hai| purAtattva ke kA ullekha milatA hai, jiname do upalabdha hai tathA unakI sambandha meM unake kaI mahatva ke lekha prakAzita hue haiM, aura bhASA apabhraMza yA purAnI hindI hai tIsarI racanA kI bhI bahata mI sAmagrI unakI apUrNa par3I hai / khaNDa giri bhASA bhI apabhraMza hI jAna paDatI hai| aura tIsarI racanA udayagiri ke sambandha meM unhone jo prayatna kiyA vaha bhI candraprabhacariu' kA pAzvanAtha cariu kI mAya prazasti me sarAhanIya hai| ve pratithi satkAra ke bar3e premI the| unake ullekha hai| kavi ne pAzvanAtha caritra kI racanA savat laghubhrAtA bAbU nandalAla jI sarAvagI bhI apanI udAra 1186 me yoginIpura (dillI me) anaMgapAla (tRtIya) ke pravatti dvArA sAmAjika kSetra meM sevA-kArya bar3I lagana se rAjya me magasira vadI aSTamI ke dina kI hai| isa grantha karate haiN| pUjyavarNI gaNezaprasAda jI ke smAraka tayyAra kI sa. 1577 kI likhI prati mAgera zAstra kA bhaNDAra karAne me pApane jo sahayoga diyA vaha prazaMsanIya hai| me upalabdha hai| vIrasevAmandira meM to pApakA sarAhanIya sahayoga rahA hai ki TamarI racanA 'aramANa crit| aura vartamAna me hai / dono hI bhAI pUjyavarNIjI ke pratyanta kI 10 sandhiyo me jainiyo ke antima tIrthakara vardhamAna bhakta hai, varNI jI mahApuruSa the, unakA sabhI para sama bhAva kA jIvana-paricaya prakita hai / kavi ne isa kRti ko rahatA thaa| anveSaNa karane para agravAla samAja ke aneka 'vedAra' nagara ke jAyasavazI dinakara, jJAha naravara ke patra vyaktiyoM kA aisA paricaya bhI upalabdha hogA jinhone nemacanda kI manamati se vi0ma0 1160 ke jyeSTha mAsa deza, dharma aura samAja ke utthAna meM apanA sarvasva prapaMNa ke prathama pakSa kI pacamI guruvAra ke dina samApta kI hai| kiyA hai| pratha kI prati dhyAvara bhavana meM upalabdha hai| katipaya agravAla jaina kavi aura vidvAna dvitIya kavi saghAru hai jinakI jAti agravAla thii| jaina saMskRti ke prasAra praura pracAra meM kevala zrAvako pitA kA nAma mahArAja aura mAtA kA nAma 'mudhanu' thaa| ne ho yogadAna nahIM diyA kintu samaya-samaya para aneka jo guNavatI thii| kavi raccha nagara ke nivAsI the| agravAla jaina kaviyo paura vidvAno ne apanI racanAmoM inakI banAI huI eka mAtra kRti 'pradyumna caritra' hai jisame dvArA loka kalyANa kI bhAvanAmo ko prottejana diyA hai| yAdavavaMzI zrIkRSNa ke putra pradyumna kA jIvanacarita prakita itanA hI nahIM kintu tAtkAlika rIti-rivAjoM ke sAtha kiyA gayA hai| yaha hindI bhASA kA eka sundara camita apanI dhArmika bhAvanAmoM ko vRddhigata kiyA hai| agravAla jainoM meM aneka kavi hue hoge kintu yahA unameM se kucha 1. sa NavAsieyArahasaehi, vidvAno aura kaviyoM kA hI saMkSipta paricaya diyA jAtA parivADie barisahaM parigAha / kasaNaTumIhi mAgahaNamAsi, prathama kavi zrIdhara hariyAnA deza ke nivAsI the aura ravivAra samANiu misira bhAmi / / agravAla kula meM utpanna hue the, ve hariyAnA se yamunA nadI -pAsaNAha cariu prazasti ko pAra kara dillI prAye the| kavi ne pArzvanAtha carita 2. NivavikkamAicca ho kAlae, kI prAdi prazasti meM dillI kA pracchA varNana diyA hai| Nikchava vara tUra khaale| vahAM ke tAtkAlika zAsaka tomaravaMzI rAjA managapAla eyAraha maehiM parivigayahiM, (tRtIya) kA bhI ullekha kiyA hai jisakA rAjya saMvat maMvacchara saya NavahiM mameyahiM / / 1186 me dillI meM maujUda thaa| kavi ke pitA kA nAma jeTa pahama pakkha i paMcami diNe 'budhagolha' aura mAtA kA nAma 'bIlhA devI' thaa| kavi guruvAre gayaNaM gaNi ThiiyaNe / / ne apanI guru paramparA aura jIvanAdi ghaTanA kA koI -vardhamAna parita prazasti Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta kAvya hai| parantu lekhakoM kI kRpAse usameM pratyadhika pATha ko dikhalAte hue usakA tyAga karane kI praraNA kI gaI bheda upalabdha hote haiM unase aisA lagatA hai ki saMbhavataH. hai aura batalAyA hai ki jisa taraha andhA manuSya prAsa kavi ne hI use saMkSipta kiyA ho, kucha bhI humA ho, para kI zuddhi-azuddhi sundaratAdi kA avalokana nahIM kara usake sambandha meM abhI anya prAcIna pratiyoM kA anveSaNa sktaa| usI prakAra sUrya ke prasta ho jAne para rAtri meM karanA prAvazyaka hai, jisase paristhiti kA ThIka patA cala bhojana karane vAle logoM se kIr3I, pataMgA, jhIMgura, ciuMTI, sake / kavi ne isa kAvya ko saM0 1411 meM banAyA haiN| DAMsa, macchara prAdi sUkSma aura sthUla jIvoM kI rakSA nahIM kathAnaka patiraMjita hai, phira bhI kavi ne use saMkSepa meM ho sktii| bijalI kA prakAza bhI unheM rokane meM samartha rakhane kA yatna kiyA hai| nahIM ho sktaa| rAtri meM bhojana karane se bhojana meM una jaba gaNadhara se dvArikA ke 12 varSa meM vinAza hone, virSale jantuSoM ke peTa meM cale jAne se aneka taraha ke roga ho jAte haiN| unase zArIrika svAsthya ko bar3I hAni kRSNa bhaura halaghara ke bacane aura jaratkumAra ke hAtha se pahuMcatI hai| ataH zArIrika svAsthya kI dRSTi se tathA kRSNa kI mRtyu kA samAcAra jJAta kara kuMvara pradyumna ne jina vaidyaka aura dhArmika dRSTi se rAtri bhojana kA parihAra dIkSA lene kA vicAra kiyA taba zrIkRSNa ne manA kiyaa| karanA zreyaskara hai| kavi kA samaya 15vIM zatAbdI jAna paura kahA ki tuma dvArikA kA rAjya kro| taba kumAra ne jo uttara diyA vaha bar3A sundara hai : par3atA hai| cintAyukta bhayo paradubana, dIkSA laM kInhA~ tapacaran / cauthe kavi vIru hai, jo agravAla kula meM utpanna hue vilakSa vadana bole nArAyana hamako sAtha putta prduvn| the / mora zAha totU ke putra the| tathA bhaTTAraka hemacandra ke kavana buddhi upajI tuhi mAja, tU lehi dvArikA bhuMja raaju| ziSya the| kavi ne 'dharmacakra pUjA' saM0 1586 meM rohatakara tU rAjadhuraMdhara jaMTho puta, to vidyAbala prahibaha tattu / tero pauruSa jAna saba kavanu, 1. jihi diTThi Naya sarai baMdhu jema, jima ta lehi so puttu parakhuvanu / nahi gAsa-suddhi bhaNu hoya kema / kimi-kIDa-payaMgai bhiMgurAi, nArAyana ke vacana sunehi, tApa kaMdapu uttara dehi| pippIlaI DaMsai mcchiraaii| kAko rAju bhogu paravAha, supanaMtara hai yaha sNsaar| khajjarai kaNNa salAiyAI, kAko bAlaka pauruSa ghanoM, kAko bApa kuTuMba muhitnoN| pravarai jIvai je baha syaaii| mannANI Nisi bhuMjaMtaeNa, isa taraha anya ke aneka kathana sundara paura sarasa hai| . bhASA meM apabhraMza aura dezI bhASA ke zabdoM kI bahulatA pasusarisu dhariu appANu tenn| hai| grantha kA manana karane se hindI ke vikAsa kA maulika pattA-jaM vAli vidINau kari ujjovau rUpa sAmane mA jAtA hai|| mahiujIu saMbhavai praa| tIsare kavi haricanda haiN| jo agravAla kula meM utpanna bhamarAha payaMgaI bahuviha bhaMgaI * maDiya dosaha jityu dharA / / hue the| kavi ke pitA kA nAma 'jaMDa' paura mAtA kA nAma -jaMna grantha prazasti saM0 bhA0 2 pR0 115 / 'vIlhA' devI thaa| yaha kahAM ke nivAsI the aura inakI guru paramparA kyA hai ? yaha kRti para se kucha jJAta nahIM 2. ruhitAsapura rohataka kA nAma hai / yaha hariyAnA pradeza hotA / kavi kI eka mAtra kRti 'praNayamiyakahA' hai, jo meM hai, aura yahAM agravAla jAti ke sampanna loga apabhraMza bhASA meM racI gaI hai| ukta kathA meM 16 kaDavaka nivAsa karate haiM / 16vIM zatAbdI meM aneka vidvAnoM diye hue hai jinameM rAtri bhojana se hone vAlI hAniyoM dvArA anya racanA kI gaI hai| Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ agravAloM kA na saMsahati meM yogadAna nagara ke pAzrvanAtha mandira meM banAkara samApta kI thii| pataeva paTTAvalI kA ukta samaya (saM0 1507) saMkita kavi kI dUsarI racanA 'vahatsika cakrapUjA' hai| jise grantha ho jAtA hai| ma. jinacandra usa kAla ke prabhAvika vidvAna kartA ne vi0 saM0 1584 meM dillI ke bAdazAha bAbara ke the| pApake dvArA pratiSThita mUrtiyAM bhArata ke pratyeka rAjyakAla meM rohataka ke ukta pAzrvanAtha mandira meM kASThA- prAnta ke mandiroM meM pAI jAtI hai| pApake paneka ziSya the saMgha mAthurAnvaya puSkaragaNa ke bhaTTAraka yazosena kI ziSyA unameM paM. medhAvI pramukha the| ye hisAra ke nivAsI the prAyikA rAjazrI ke bhAI nArAyaNasiMha padmAvatI puravAla aura kucha samaya nAgaura bhI rahe the| unhoMne nAgaura meM ke putra jinadAsa kI pAjJA se banAI thii| kavi kI hI saM0 1541 meM phirojakhAna ke rAjya kAla meM 'medhAvI donoM racanAeM saMskRta bhASA meM haiM aura ve saba pUjA ke saMgraha zrAvakAcAra' pUrA kiyA thaa| pApake dvArA aneka viSaya meM likhI gaI haiN| kavi kI anya racanAmoM ke anya dAtR prazastiyAM likhI gaI haiM jo saM0 1516 se sambandha meM anveSaNa karanA caahie| nandIzvara pUjA mora 1542 taka kI likhI huI upalabdha hotI haiN| ma.jinaRSi maMDalayatra pUjA ye do graMtha bhI inake batAye jAte haiN| candra ke ziSya pustaka gacchIya zrutamuni aura do anya parantu unake binA dekhe yaha kaha sakanA kaThina hai ki ve muniyoM se medhAvI ne praSTasahasrI kA adhyayana kiyA thaa| inhI vIru kI kRti haiM yA anya kisI vIru nAma ke jinacandra ke ziSya ratnakIti, ratnakIti ke ziSya vimalavidvAna kii| kIti the| jo zrutamuni ke dvArA dIkSita the| medhAvIkRta pAMcave kavi paM0 meghAvI hai| jo solahavIM zatAbdI ke dAtR prazastiyoM meM aneka aitihAsika ullekha paura tAtkAprasiddha bhaTTArakIya vidvAna the| pApakA vaMza agravAla thA, lika zrAvako kI dhAmika pariNati kA paricaya pitA kA nAma sAha 'ukharaNa' paura mAtA kA nAma 'bhISahI' hai| maghAvA hI hai| meghAvI pratiSThAcArya bhI the| parantu inake dvArA pratithA3 / kavi prApta mAgama ke ghaddhAnI maura jina caraNoM ke SThita mUrti mabhI avalokana meM nahIM prAI hai| bhramara the| inake guru bha.jinacandra the jo dillI meM bha0 chaThavaM kavi hai, chohala jo bhagravAla kulabhUSaNa nAlligazubhacandra ke paTTa para saMvat 1507 kI jyeSTha kRSNA paMcamI vaMza ke vidvAna the| pApa ke pitA kA nAma nAtha yA nAthake dina pratiSThitae the| mApakI jAti bagheravAla aura rAma thaa5| pApakI racanAmoM meM paca sahelI gIta. panthIpaTTakAla 64 varSa batalAyA jAtA hai| kintu mApake dvArA gIta, pacAna jA gIta, paMcendriyaveli bhora bAvanI bhAdi hai| paMcasahelIgIta pratiSThita mUrtiyAM saM0 1502 kI upalabdha hotI hai| eka aura eka zRgAra paraka racanA hai jo saM0 1575 me phAlguna 1. candrabANASTaSapThAkaiH (1586) vartamAneSa srvtH| 4. sapAdalakSe viSaye'tisudare zrIvikramanapAnnUnaM nayavikramazAlinaH / / zriyA puraM nAgapuraM samasti tat / poSe mAse site pakSe SaSThoMdudinanAmakaH (ke)| perojakhAno nRpatiH prapAti ruhitAsapure ramye pAzrvanAthasya mandire | yanyAyena zauryeNa ripUgnihanti ca // 18. -dhamaMcaka pUjA 2. vedASTabANa zazi-savatsara vikrmnpaadhmaane| medhAvinA nivasannahaM budhaH, ruhitAsanAmni nagare babara mugalAdhirAja-sadrAjye // pUrvA vyavAM graMthamimaM tu kArtike / zrIpAzvacaityagehe kASThAsaMgheca mAthurAnvayake / caMdrAmdhibANakamite'tra vatsare, puSkaragaNe bbhuuv.......................|| kRSNa trayodazyahani tvbhktitH|| -vRhtsirckrpuujaa| -dharmasa graha zrA. 3. svagrotAnUkajAtodaraNatanuruho bhiissuhiimaatRsuutH| 5 nAtiga baMsa si nAthu sutanu, agaravAsa kula pragaTa rmi| mohAsyaH paMDito jinamatanayataH zrIhisAre pure'smin / / bAvanI basudhA bistarI, kavi kaMkaNa chIhala kavi / / -dharma saMgraha shraa| Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 102 sudi 15 ke dina racI gaI thI racanA meM paMcasaheliyoM ke viraha kA varNana hai| varNana sahaja aura svabhAvika hai| panthIgIta - sAsArika dukha kA eka paurANika udAharaNa hai| ise rUpaka kAvya kahA jA sakatA hai| yaha paurANika dRSTAnta mahAbhArata aura jaina grantho me pAyA jAtA hai / vahA~ ise saMsAra vRkSa ke nAma se ullekhita kiyA gayA hai : eka pathika calate calate rAstA bhUla gayA aura siho ke vana me pahu~ca gayA / vahA rAstA bhUla jAne me baha jagala me idhara udhara bhaTakane lgaa| usI samaya use sAmane eka madonmatta hAvI prAtA huA dikhAI diyA, usakA rUpa raudra thA aura vaha krodhavaza apane zuNDAdaNDa ko hilAtA humA thA] rahA thaa| pathika use dekha bhayabhIta hokara bhAgane lagA aura hAthI usake pIche pIche calA vahA pAsapUma se DhakA humrA eka dhandhA kuprA thA panthI ko vaha na dikhA, aura vaha usameM gira gayA, usane vRkSa kI eka TahanI pakaDa lI maura usake sahAre laTakatA huprA dukha bhogane lagA / usa kue ke kinAre para hAthI khaDA thA, usame cAro dizAmroM meM cAra sarpa maura bIca me eka prajagara muhavAe par3A thA / uma kue ke pAsa eka vaTavRkSa thA, rs s madhumakkhiyoM kA eka chattA lagA huA thaa| hAthI ne use hilA diyA, jisase bhagati madhu maksiyA uDane lagI aura madhu kI eka eka vindu uma pathika ke mukha me par3ane lagI / isameM kUpa saMsAra hai, paMthI jIva hai, sarpa gati hai, nigoda hai, hAthI ajJAna hai aura madhu vindu viSaya kavi kahatA hai ki yaha saMsAra kA vyavahAra hai| prataH he gavAra tU caita, jo moha nidrA me gote hai ve adhika asA! vadhAna hai / indriyarasa me magna ho paramabrahma ko diyA bhulA hai, isa kAraNa terA nara janma vyartha hai / kavi chohala kahate hai ki he dhAtman tU jinendra pratipAdita dharma kA avalamvana kara karma bandhana se chUTa sakatA hai-- jaisA ki ukta gIta ke nimna padya se prakaTa hai:"saMsAra ko yaha vivahAro cita cetahare gaMdhArI, mohanidrA meM se janatA se prANI prati ke gUtA / prANI meM bahuta se jina paramA visAriyo, bhrama bhUmi iMdriya tano rasa, nara janamagaMvAiyo / ---- ajagara hai| bahu kAla nAmA dukha barasA chIla he kazcirma, jina bhASita jugatisyo tyo mukti pada lahyo / " pacendriya beli 4 padyoM kI eka laghu racanA hai, jisameM dhAtmasambodhana kA upadeza nihita hai| apane dharAdhyadeva ko ghaTa meM sthApita karane ke liye hRdaya kI pavitratA - vazyaka hai, yadi ghaTa pavitra hai to japa, tapa, tIrthayAtrA di saba vyartha hai, mata ghaTa kI prAntarika zuddhi ko lakSya meM rakha kara bhava-samudra se tirA jA sakatA hai / cauthI kRti bAvanI hai, jo chohala bAvanI ke nAma se prasiddha hai yaha racanA 0 1500 kI kArtika zuklA praSTamI guruvAra ke dina racI gaI hai 1 / isakI padya saMkhyA 53 hai / kavi ne isame pAMco indriyo ke viSaya rAga se honevAle pariNAma kA sundara citraNa karate hue indriya viSayoM se apanA marakSaNa karane kI preraNA kI hai| kavi kI bhASA para braja aura rAjasthAnI kA prabhAva aMkita hai usakA Adi aura anta bhAga isa prakAra hai: moMkAra prAkAra rahita pravigata aparampAra / alakha jonI . sRSTi kartA vizvambhara / ghaTa-ghaTa aMtara vasa tAsu cInhaha nahi koI 1 jala-bala-sura-pAli jihAM dekha tihaM soii| jogasiddha munivara jinake prabala mahAtapa siddha / 'chohala' kahas ta puruSa ko kiNahI pranta na lakha // / 1 X X X nAva zravaNa dhAvanta tajaha maga prANa tatakkhaNa, indriya parasa gayada vArija, prati maraha vicakSaNa / loNa budhapataMga par3Ava pelantara / rasanA svAda vilaggi, mIna bajjhai bekhantau mRga mIna- bhaMvara kujara pataga e sama viNasaha ikkarasi chohala kahai re loiyA indriya rakkhau prapyavasi // 2 mRgavana majjhi caraMta riu pAradhI pikkha tihi / jaba pachi puni calyo adhika ropiya bhatihi / disAhibAna siMha jiya sanmukha dhAya / 1- caurAsI praggala saiju panaraha saMvacchara / sukula pakSa praSTamI kAliMga guruvAsara - bAvanI hRdaya upagmI buddhi nAma zrI guru ko lInhoM / sArada tarAi pasAha kavita sampUraNa kInhoM / / "bAvanI Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ agravAloM kA jama saMskRti meM yogadAna bAma aMga para jaliya tAsu bhaya jANa na paayu| bhora zravaNadAsa ke putra nandalAla ko eka mAnakara unake chohala gamaNa bahuvisi nahIM cita cintA cintauhariNa sAtha pAMDe hemarAja kI putrI jainI kA vivAha ho gayA likhA hAhA va saMkaTa paro to viNa pravara na ko saraNa 3 hai| jaba ki donoM nandalAla bhinna bhinna vyakti haiN| donoM antabhAga: ke samaya, sthAna pora mAtA pitA ke nAmo meM bhI bhinnatA baurAsI aggala sahaja panaraha saMbanchara / hai| aisI sthiti meM unakA ekasva sadoSa aura nirAdhAra sukula paksa maSTamI kAtiga guru vAsara / hai| pAzA hai pAThakagaNa isa bhUla kA parimArjana karane kA hRdaya upannI buddhi nAma zrI guru ko liinhoN| prayatna kreNge| sArada taNai pasAi kakti sampUraNa kiinhiiN| dUsarI racanA 'yazodhara caritra' hai jisameM rAjA yazonAtigavaMza si nAthasutanu agaravAla kula pragaTa ravi / bAvanI vasudhA vistarI kavi kaMkaNa chohalla kvi|| dhara kA carita aMkita hai| kathAnaka paurANika hote hue bhI kavi ne usameM navInatA lAne kA prayatna kiyA hai / pAMcavI kRti udara gIta hai, jo sambodhaka upadezaka bhASA me pramAda aura gatizIlatA hai| kavi ne anya ke racanA hai| kavi kI anya kRtiyoM kA anveSaNa honA caahiye| prArambha me jahAgIra dvArA hone vAle govadha niSedha kI ghaTanA sAtave kavi nandalAla hai, jo prAgarA ke pAsa gosanA nAmaka grAma ke nivAsI the / inakI jAti . agravAla aura kA ullekha kiyA hai-'govadha meTyo mAna divAya / gotra goyala thaa| pitA kA nAma bhairoM yA bhaigedAsa paura ___ kIrati rahI deza meM chApa / " jahAMgIra ke rAjyakAla meM mAtA kA nAma caMdA devI thaa| kavi kI do kRtiyA mere jainiyo ke dvArA sampanna hone vAlI pratiSThA kA bhI ullekha avalokana meM pAI hai| dono hI racanAe sundara haiN| pahalI kiyA hai:racanA sudarzana carita hai, jisame 510 padyo me seTha sudarzana hoya pratiSThA jinavara tanI, dIsahi dharmavaMta bahamanI / ke carita kA citraNa kiyA gayA hai| kathAnaka para nayanandI eka karAvahiM jinavara dhAma, lAge jahAM prasaMkhima vAma // 14 ke 'sudasaNa cariu, kA prabhAva spaSTa hai / bhASA aura bhAva kavi ne isa grantha kI racanA savat 1670 me zrAvaNa dono kA cayana sundara hapA hai| anya yadyapi caupAI chanda zabalA saptamI somavAra ke dina samApta kI thI, jaisA ki me likhA gayA hai: caritra rocaka aura zikSA prada hai| kavi usake nimna pada se prakaTa hai:ne isa anya kI racanA sa0 1663 mAgha zuklA 1camI2 ___ saMbata sauraha se maSika, sattari sAvana mAsa / guruvAra ke dina jahAMgIra bAdazAha ke rAjya meM samApta kI sukala soma Tina sattamI, kahI kathA mRdabhAsa // hai / grantha kI yaha prati nayAmandira dharmapurA dillI ke zAstra bhaDAra meM upalabdha hai| kavi kI donoM hI racanAeM bhI praprakAzita haiM jinheM DA. premasAgara jI ne hindI jaina bhakti kA prakAza meM lAnA caahie| * pR0 158 para nanda kavi ke paricaya me, nanda kavi pAThave kavi vazIdAsa hai, jo phAtihAbAda ke nivAsI 1. prapravAra hai vaMza gosanA thAnako, aura agravAla kula meM utpanna hue the| paura mUlasaMgha ke goila gota prasiddha cinha tA ThAva ko| bhaTTAraka vizAlakIrti ke ziSya the| kavi kI banAI haI mAtA caMdA nAma pitA bhairoM bhanyoM, eka mAtra kRti rohiNI vidhi kathA hai jise kavi ne sabata nanda kahI manamoda suguna ganunA ganyo / 1665 jeTha vadI doyaja ko banAkara samApta kI thI, 2. saMbata saurahasai uparAnta, maThi jAnaha varasa mahata 110 jaisA ki grantha kI mAdi prazasti ke nimna padyoM se spaSTa mAgha mAsa ujAra pAkha, guru vAsara dina pNcmii| hai:baMdha copahI bhApa, nanda kahI mati sAriNI // 506 saurahasau pacAmauvaI, jyeSTha kRSNA kI dutiyA bhii| -surdazana caritra phAtihAbAda nagara mukhamAna, agravAla ziva jAti pradhAna / Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta navaveM kavi bhagavatIdAsa haiM, jo bUr3hiyA1 jilA prastuta rAjAvalI zAhajahAM ke rAjyakAla taka kI hai| ambAlA ke nivAsI the| bhagavatI dAsa kA kula pragravAla tIsarI racanA cunar3I hai jise kavi ne saM0 1680 meM aura gotra 'vaMsala' thaa| inake pitA kA nAma kisanadAsa banAkara samApta kiyA thaa| cauthI racanA laghusItAsatu1 thaa| inhoMne caturthavaya meM munivrata dhAraNa kara liyA thaa| aura pAMcavIM racanA anekArya nAmamAlAra jo saM0 1987 bhagavatIdAsa bar3hiyA se dehalI mA gaye the aura dillI ke meM racI gaI hai| kavi ne anekArtha nAmamAlA aura anya kaI kASThA saMghI bhaTAraka mUni mahendrasena ke ziSya ho gaye, racanAe~ 'siharadi' nagara meM racI hai jo ilAhAbAda ke pAsa the, jo bhaTTAraka sakalacandra ke praziSya the3 / bhagavatIdAsa gaMgA nadI ke taTa para basA humA thaa| vahAM jaina mandira ne hindI sAhitya kI apUrva sevA kI hai mApakI samasta pora agravAla jainoM ke aneka ghara the| kavi ne vahAM raha upalabdha racanAeM saM0 1651 se saM0 1704 taka kI upa- kara aneka racanA racI hai, jinameM ukta nagara kA ullekha labdha hotI haiN| isase prApa dIrghajIvI jAna par3ate haiN| hai| chaThI racanA jyotiSa sAra hai jise kavi ne zAhajahAM unakI pAya 75-80 varSa se kama nahIM jAna paDatI, pApa ke rAjyakAla meM hisAra ke varSamAna mandira meM saM0 1614 kI prAyaH sabhI racanAeM padyoM meM racI gaI haiM jinakI saMkhyA meM racA thA3 / sAtavIM racanA mRgAMka lekhAcarita hai jise 6. se Upara hai| una racanAtroM ke nAma isa prakAra haiM- kavi ne saMvat 1701 meM banA kara samApta kiyA thaa| 1. agalapura jina bandanA (1651) eka aitihAsika yaha apabhraMza bhASA kI racanA hai, isase hindI ke vikAsa 'racanA hai jisameM ukta saMvat meM prAgarA ke 48 jina - mandiroM prAdi kA varNana diyA hai, racanAkAla saM0 1651 solaha sai satasIha susavati jAnie, hai jaisA ki usake nimna padya se prakaTa hai jeThani jalasiya mAsi budhau mana mAnie / "saMvat solaha sAikyAvana, ravivina mAsa kumArI ho| agaravAla jina bhavani puri siharadi bhalI, jinacaMdana kariphiri parimAe, vijayasamirajayArI ho|' mahA kavi subhagotIdAsa bhanI rAjAbalI // 66 // dUsarI racanA dillI kI 'dohArAjAvalI' hai, jo -dillI rAjAvalI aitihAsika padyabaddha racanA hai aura jisakA racanAkAla 1. saMvatu sunahu sujAna, solaha sai ju satAsiyA / (1687) aura vaha siharadi nagara meM racI gaI hai| caiti sukala tithi dAna, bharaNI sasi dina so bhyo| -sItAsatu 1. buDhiyA pahale eka choTI-sI riyAsata thI, jo dhana 2. solaha sayaru satAsiyA, sADhi tIja tama pAkhi / dhAnyAdi se khUba samRddha nagarI thii| jagAdharI ke basa guru dini zravaNa nakSatra bhani, prIti jogu puni bhaakhi|| jAne se bUr3iyA kI adhikAMza prAvAdI vahAM se calI sAhijahAM ke rAjamahi, 'siharadi' nagara majhAra / pAI, mAtra kala vahAM khaMDahara adhika dikhAI dete hai artha aneka junAma kI, mAlA bhaniya vicAri // 6. jo usake gata vaibhava ke sUcaka haiN| -anekArtha nAmamAlA 2. kisanadAsa paNiu tanuja bhagautI, 3. varSe SoDaza zata ca navati mite zrI vikramAdityake, turiye gahiu vrata muni ju bhgotii| paMcamyA divase vizuddha tarake mAsyAzvine nirmale / nagara bUDhiye vasaM bhagautI, janmabhUmi hai prAsi bhgautii| pakSe svAti nakSatra yoga sahite vAre buSe saMsthite, agravAla kula baMsala gotI, paMDita pada jana nirakha bhgautii| rAjatsAhi sahAvadIna bhuvane sAhijahAM kthyte|| -vRhat sItAsatu -jyotiSasAra prazasti 3. sakamacanda tisa paTTabhani, bhavasAgara tAra / tAsu paTTa puni jAniye, risimuni mAhiMdasena / 4. sagabaha saMvadatIha tahA vikkamarAya mahappae / bhaTTAraka bhuvi prakaTa vasu, jini jitiyo raNi manu / pragahaNasiya paMcami somadiNe puNNa Thiyara prviyppe| -pramekArtha nAmamAlA -mRgAMkalekhA carita Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ agravAloM kA jana saMskRti meM yogadAna kA mahatva khyApita hotA hai| bhAThavIM racanA 'vaidyavinoda' 47. bArahamAsA caritragaDekA 1250, 48. vivAhagIta hai jise kavi ne saM0 1704 me sulatAnapura (bhAgaga) meM vArahamAsa 1250, 46. rusinavelI kA bArahamAsa 5 banAyA thaa| anya zeSa racanAmo meM saMvat nahIM diyA hai| 1450, 50. gIta 11 10, gar3ha dillI meM bnaayaa| prataeva ve saba racanAe~ inhI ke madhya meM racI gaI hai| 51 vaigagIlAla bArahamAsA 16 pa. (motI bAjAra unake nAma aura padya saMkhyA nimna prakAra haiM : dillI meM banAyA), 52. caumAsA gIta 5 50, madhukara .TaDANArAsa, 10. prAdityavratagasa, 11.pakhavADA gIta 14 pa0 dillI motI bAjAra meM bnaayaa| 53. rAsa, 12. dazalakSaNa rAsa.13. khicaDIrAsa. 14. mamA- divAlI DhAla gIta 1150dillI motIbAjAra meM banAyA. ghirAma, 15. jogIrAsa, 16. manakarahArAsa, 17. rohiNI- 54. rAgamArU pada 1-13 50, 55. pazcimI bhASA kA vratarAsa, 18, caturakhanajArA rAsa, 19. dvAdaza anuprekSA, vaNajArA gIta 14 50, 56. DhamAla 3550, 57. rAja. sugadha dazamI kathA, 21 prAdityavAra kayA, 22. anathamI matI nemIsura gIta 1850, 58. muktAvalirAsa 2050. kathA, 23. cUnar3I (muktiramaNakI) 24. rAjamatI nemI- 56. rAjamatI nemIzvara DhamAla 86 50, kapisthala meM nAtha stavana, 25. sajJAnI DhamAla, 26. prAdityanAtha stavana, banAyA, 60. vanajArA gIta 35 padya / 27. zAntinAtha stavana, 8. bAvanI chapaI 7 padya, 26. inake pratirikta kavi kI anya aneka racanAe~ prabhI manaharaNagIta me 650, 30. manamaigalugIta 2 13 pa0, 31. manvaSaNAya hai / ina racanAmA meM se katipaya racanAeM sundara dahADhAlagIta 12 10 32. dahADhAla gIta (dvitIya) 15 / haiM; aura prakAzana kI vATa joha rahI haiM / kheda hai ki dina padya, 33. lalAre gIta 1250, 34. dahAgIta 11 10, samAja kA dhyAna sAhitya prakAzana kI pora nagaNya sA hai| 35. bhamarA gIta 18 pa0, 36. laghumandhi, 37 khicaDI dasave kavi pADe rUpacanda haiN| inakI jAti mapravAla rAsu 26 50, 38 baDAvIra jiniMdagIta 22 50, 36. aura gotra 'garga' thaa| inakA jama kurudeza ke salemapara' hAlimaDe kA gIta 17 pa0, 40. sAMvalA gIta 1250, nAma ke sthAna para humA thaa| inake pitAmaha kA nAma 41. rAisADhAlagIta 17 pa0, 42. caitaDhamAla 3 rAga mAmaTa mora pitA kA nAma bhagavAnadAsa thA / bhagavAnadAsa sAliga 17 pa0 43. DhamAla gaga gADI 1750, kI dUsarI patnI se rUpacanda kA janma humA thaa| inake pAra motIhaTakaI deha raha raMga bhIne, mArUlAla raMga bhIne ho| bhAI aura bhI the, harirAja, bhUpati, prabhayarAja paura kIti44. tuma chADi cale jina lAho, gIta 10pa0, 45. mana- candra / rUpacanda ne banArasa meM zikSA pAI thI, vidvAna aura savA gIta 18 padya, karmacetanA hiMDolA gIta 16 10, kavi the aura adhyAtma ke premI the| inakI katiyA paramArthI 1. satraha sai ruci Dottarai. sukala caturdazi ctu| dohA zataka, magala gIta prabandha, neminAtha gasa, khaTolanA guru dina bhanI pUranu kariu, sulitAMpura sahajayatu // gIta aura adhyAtmapada pApakA dohA zataka aura pradhyAtmika gIta donoM hI sAMsArika viSayoM se virAga utpanna karanevAle 2. idra dhanuSa sama sohanI viSaya sukhana kI prAzA re| sukha cAhai te vAvare prati ju hohi nirAsA re||5 taI tajiya matihIna samajha manasUvA re // 1 // aMta-pare dharma dhyAna manulAie tau pAvami miva vAsore, x ___ motIhaTa joginipure bhanata bhagotI daasore| prata-dAsa bhagavatI iuM manai manasUvA re / 3. aMta-lalanA motIhaTa joginapure bhanata bhagotIdAsa / jo gAvahi naranAri samujhi jinavANI, jinajI je nara gAvahI te khaMDati prgh-paasu| manadharaha manasUbA re| lalanA neminavala merai manivase // 17 // te utarahi bhava pAra samajha manasUvA re // 18 // 4. pAdi-bhava vana bhamata dukhita bhae mana sUvAre / 5. aMta-je nara nArI jiNa guNa gAvahi, idriya mukha ja adhIna samabha mana sUvAre / pAvahi amara vilaaso| zrI jinazAsana vanu bhalA manasUvAre / gar3ha dillI motIhaTi jiNahari bhaNata bhagautIdAso // 14 Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 anekAnta aura adhyAtmarasa se sarAbora hai par3hate hI hRdaya meM viSayoM lAyA hai| ve mAtma-sambodhakI bhAvanA se paripUrNa hai| ke prati glAni aura svarUpako pahicAnane kI dRSTi mA jAtI khaTolanA gIta bhI mAdhyAtmikatA se prota-prota hai| yaha hai, unakA hRdaya para prabhAva paDe binA nahIM rahatA, kintu racanA aneka varSa 10 ki0 3 meM prakAzita hA cukI hai| mohavaza vaha pralpakAlika hotA hai| pAThakoM kI jAnakArI gyArahaveM kavi jagajIvana haiM-jo AgarA ke nivAsI ke lie yahAM tIna-cAra dohe diye jAte hai : pora saMghavI abhayarAja tathA mohanade ke putra the / yaha parakI sagati tuma gae, khoI apanI jAti / vidvAna kavi aura adhyAtma zailI ke variSTha preraka the| pApA para na pichAnahU, rahe pramAvani mAti // 42 inakI jAti agravAla maura gotra garga thaa| saghavI prabhairAja binA tatsva para lagata, aparabhAva abhirAma / usa samaya sabase adhika sukhI aura sampanna the| unake tAma aura rasa hacita haiM, pramata na cAkhyo jAma 10% aneka patniyAM thIM; jinameM sabase choTI mohanade se jagacetana ke paravaM binA, japa tapa saba prakayatya / jIvana kA janma huA thaa| saghavI abhayarAja ne prAgarA kana vina tuSa jyoM phaTakate, kachu na prAva hatya / / 85 me eka jinamandira banavAyA thaa| jagajIvana jAphara khAM cetana sau paracaM nahIM, kahA bhaye vratadhAri / ke dIvAna the, aura jApharakhA bAdazAha zAhajahA kA pA~ca sAli vihane kheta kI, vRthA banAvati vAri 86 hajArI umarAva thaa| usa samaya kI adhyAtma zailI me magala gIta prabandha aura neminAtha rAsa donoM hI sundara racanAeM hai / jo pAThakoM ko apanI prora hemarAja, rAmacandra, mathurAdAsa, bhavAladAsa, bhagavatIdAsa prAkarSita karatI haiM / samavasaraNa pATha saMskRta kI aura pa0 hIrAnanda prAdi the| "sama joga pAi jagajIvana racanA ko saM0 1662 me banA kara samApta kiyA thaa| vikhyAta bhayau, jJAnina kI maNDalI meM jisa ko vikAsa vaha Agare me pAye the aura tihunA sAhu ke dehare (mandira) hai|" pa0 hIrAnanda kI jagajIvana kI preraNA se samava hai| meM Tahare the| taba banArasI dAsa aura unake sAthiyoM ne saraNa vidhAna saM0 1701 meM banAyA thA aura unhIM gommaTa sAra graMtha bacavAyA thA, rUpacandajI ne karma siddhAnta jagajIvana kI preraNA se saM0 1711 meM pacAstikAya kA kA varNana kara ekAnsa dRSTi ko dUra kiyA thA, isase padyAnuvAda racA thaa| (kramazaH) banArasIdAsa aura unake sAthI jainadharma meM dRr3ha hue the| dekho jaina graMtha sUcI pra0 4 pR0 102 / / pApa pradhyAtma rasa ke rasiyA the| pApake pradhyAtmika padoM 3.paba suni nagararAja pAgarA, sakala sobha anupama saagraa| me viSaya-virakti aura adhyAtmarama kA anubhava milatA hai, sAhajahAM bhUpati hai jahAM, rAja karai nayamAraga tahAM / 75 pada bar3e hI sarala evaM prAtma-mambodhaka hai| paramArthI dohA tAko jAphara khAM umagava, paMcahajArI pragaTa kraau| pAlaka me sundara dohoM dvArA viSaya sevana se hone vAle tAko agaravAla dIvAna, garagagota saba vidhi paradhAna 76 kaTuka phaloM kA digdarzana karAte hue unheM nissAra bata maghahI prabhairAja jAnie, sukhI adhika sabakari maanie| 1. zrIrasahAre'sminnarapatinutayavikramAditya rAjye- vanitAgaNa nAnA parakAra, tinameM laghu mohanade sAra / / 80 'tIteduganaMdabhadrAMzu kata parimite (1672) kRssnnpkssessmaase| tAko pUta pUta siramaura, jagajIvana jIvana kI Thaura / / devAcArya pracAre zubhanavamitithI siddhayoge prsitte| sudararUpa subhaga mabhirAma, parama punIta gharama dhana-dhAma 1 -samavasaraNa vidhAna paunarvasvitpuTara the (?) samavasRtimahaM prAptamAptA samApti / / / t|" 4. pabhaigaja saMghapati saMghahI ko vani udeharonIko ho, 2. anAyAsa isa hI samaya nagara pAgare thAna / sAhimatI vAI uttima satI sayAnI bhorI ho| rUpacanda paDita gunI, prAyo gama jaan| giradhara pahita gunagana maMDita baMdhu narAyana jorI ho| -prardha kathAnaka, 630 pa. tihunAsAhu deharA kiyA, tahA prAi lina DerA liyaa| ___ bandhu narAyanu giradhari pAMDe, bahuta bino kari rAkhe / -argalapura jinavandanA jaina saM0 zoSAM0 5 saba pradhyAtmI kiyo vicAra, grantha vacAyo gommaTasAra // 5. kima sAhu tihanA agravAla aura garga gotrIya the| inhone sAvana sudi sAtami budhi ramai / saM0 1616 meM prASAr3ha sudi ekama ke dina mAtmAnu- tA dina saba saMpUrana bhayA, zAsana kI saTIka prati lisavAI thii| samavasarana kahavata parinayA ||2-smvsrnn vidhAna Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya hemacandra ke yogazAstra para eka prAcIna di0 TIkA jugalakizora mukhtAra 'pugavIra' zrImadamitagati niHsamayogirAjaviracita yogasAra prAbhRta kI hastalikhita mUla pratiyo tathA usa para likhI gaI kisI saMskRta TIkA kI khoja karate-karate samaya mujhe hAla meM deva yoga me eka granyaprati upalabdha huI hai jisake Upara bAda ko kisI dUsarI kalama meM likhA gayA hai:"ayaM yogaprakAzaH granthaH prasya TokA iMdranaM vinAmA bhaTTArakena kRtA " -- granthaprati ke anta me grantha ko 'yogasAra' prora TIkA ko 'yogavAra TIkA' bhI likhA hai parantu dekhane para mAlUma huyA ki yaha apane abhISTa yogasArabhUta kI TIkA nahIM hai balki prAcArya hemacanda ke yogazAstra para likhI gaI eka TIkA hai, jisame yogazAstra ko yogazAstra nAma se hI nahIM kintu yogaprakAza' aura 'yogasAra' nAma se bhI ullekhita kiyA hai| yaha TIkA prati kAraMja (akolA) ke eka zAstra bhaMDAra se prAmANikacandra jo cavare dvArA upalabdha huI hai, jisake lie maiM unakA prAbhArI hU~ / isa prati kI patra saMkhyA 77, patro kI lambAI 11 / prora cauDAI 4 / / / incI hai, patra ke pratyeka pRSTha para pakti saMkhyA prAyaH 11-kahI kahI 12 tathA do tIna patroM para 13-10 bhI hai. prati paMkti akSara saMkhyA prAya: 55 se 60 taka, kAgaja purAnA dezI aura likhAI, jo par3I mAtrAo ke prayoga ko bhI lie hue hai, acche sundara akSaroM meM prAyaH zuddha hai-- kahIM kahIM kucha azuddhiyA~ bhI pAI jAtI hai| kAgaja prAdi kI sthiti ko dekhate hue yaha prati prAyaH 400 varSa purAnI lisI jAna par3atI hai| - isa TIkA ko dekhakara mere hRdaya meM yaha jijJAsA utpanna huI ki kyA yaha TIkA pahale se upalabdha eva lokaparicaya meM bhAI huI hai athavA naI hI upalabdha huI hai / digambara zAstra bhaNDAroM ko maiMne bahuta dekhA hai, bahutoM kI sUciyA~ bhI dekhane me AI haiM parantu isase pahale kahIM se bhI isa TIkA kA koI paricaya mujhe prApta nahIM humA dhIra isalie maiMne pa0 dalasukha jI mAlavaNiyA ( ahamadAbAda ) aura paM0 subodhacandra jI ( jaina sAhitya vikAsa maMDala, bambaI ) jaise kucha zvetAmbara vidvAnoM se yaha jAnanA cAhA ki kyA hemacandrAcArya ke yogazAstra para unake svopajJa vivaraNa ke bAda kI banI huI koI saMskRta TIkA 10 zAstra bhaNDArI meM upalabdha hai ? uttara meM yahI mAlUma par3A ki aisI koI TIkA upalabdha nahI hai ? paM0 subodhacandra jI ne to digambara TIkA kI upalabdhi ko jAnakara apanI prasannatA vyakta karate hue yaha bhI likhA ki "yogasAra zAstra para digambarIya TIkA hone kA (hAla ) maiM sarvaprathama suna rahA haiM, yaha prAnanda dAyaka samAcAra hai|" aisI sthiti me isa navopalabdha TIkA kA sarva sAdhAraNa ko paricaya dene ke lie mujhe mantaHkaraNa se preraNA milI aura maiMne TIkA kA tulanAdi ke rUpa meM kucha vizeSa adhyayana prArambha kiyaa| isa adhyayana ke liye paM0 darabArIlAla jI jana koThiyA nyAyAcArya ne yogazAstra kI svopajJa vivaraNa sahita mudrita prati mujhe syAdvAda vidyAlaya kAzI ke akalaka sarasvatI bhavana se bheja dI, jisake liye maiM unakA prabhArI hai / parantu yogazAstra kI yaha mudrita prati moTe kAgaja para hone para bhI itanI jINaM tathA kaDakavvala jAna par3I ki patroM ko idhara udhara palaTane para unake TUTa jAne kA bhaya upasthita ho gayA aura isalie usa para kAma karanA kaThina jAna pdd'aa| zrI e0 mubodhacandra jI ko jaba kisI dUsarI mUla grantha prati ko bhijavAne ke lie likhA gayA taba unhone bhI svopajJa-vivaraNa-prati kI jIrNatA ko svIkAra kiyA aura likhA ki hamArA maMDala isako phira se chapavAnA cAhatA hai| sAtha hI eka dUsarI mudrita prati kI sUcanA kI jo yogazAstra mUla ke sAtha usake svopaza vivaraNa meM pAye jAne vAle 'prAntara' ilokoM ko bhI bhinna Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta aura adhyAtmarasa se sarAbora hai par3hate hI hRdaya me viSayoM lAyA hai / ve prAtma-sambodhakI bhAvanA se paripUrNa haiM / ke prati glAni aura svarUpako pahicAnanekI dRSTi pA jAtI khaTolanA gIta bhI prAdhyAtmikatA se prota-prota hai| yaha hai, unakA hRdaya para prabhAva paDe binA nahIM rahatA, kintu racanA aneka varSa 10 ki0 3 me prakAzita ho cukI hai| mohavaza vaha alpakAlika hotA hai| pAThakoM kI jAnakArI gyArahave kavi jagajIvana haiM-jo AgarA ke nivAsI ke lie yahAM tIna-cAra dohe diye jAte hai . pora saMghavI abhayarAja tathA mohanade ke putra the / yaha parako sagati tuma gae, khoI apanI jAti / vidvAna kavi aura adhyAtma zailI ke variSTha preraka the| pApA para na pichAnahU, rahe pramAvani mAti // 42 inakI jAti agravAla aura gotra garga thA / saghavI abhairAja binA tatva para lagata, aparabhAva abhirAma / usa samaya sabase adhika sukhI aura sampanna the| unake tAma aura rasa rucita haiM, pramata na cAkhyo jAma // aneka patniyA thI; jinameM sabase choTI mohanade se jagacetana ke para binA, japa tapa saba akayattha / jIvana kA janma huA thaa| saMghavI abhayarAja ne prAgarA kana vina tuSa jyoM phaTakatai, kachu na prAva hattha / / 85 me eka jinamandira banavAyA thaa4| jagajIvana jApharakhA cetana sau paraca nahIM, kahA bhaye vrtdhaari| ke dIvAna the, aura jApharakhA bAdazAha zAhajahA kA pAMca sAli vihUne kheta kI, vRthA banAvati vAri 86 hajArI umarAva thaa| usa samaya kI adhyAtma zailI me __magala gIta prabandha aura neminAtha rAsa donoM hI hemarAja, rAmacandra, mathurAdAsa, bhavAladAsa, bhagavatIdAsa sundara racanAe~ hai / jo pAThako ko apanI ora / aura pa0 hIrAnanda prAdi the| "samai joga pAi jagajIvana prAkarSita karatI hai / samavasaraNa pATha saMskRta kI / vikhyAta bhayau, jJAnina kI maNDalI me jisa ko vikAsa racanA ko saM0 1662 me banA kara samApta kiyA thaa| vaha prAgare me pAye the aura tihunA sAha ke dehare (mandira) hai hai|" pa0 hIrAnanda kI jagajIvana kI preraNA se samavameM Tahare the2 / taba banArasI dAsa aura unake sAthiyoM ne saraNa vidhAna sa0 1701 ma banAyA thaa| prAra unhA gommaTa sAra graMtha bacavAyA thA, rUpacandajI ne karma siddhAnta jagajAvana ka jagajIvana kI preraNA se saM0 1711 me paMcAstikAya kA kA varNana kara ekAnta dRSTi ko dUra kiyA thA, isame padyAnuvAda racA thaa| (kramazaH) banArasIdAsa aura unake sAthI jainadharma me dRr3ha hue the| dekho jaina graMtha sUcI pra04 pR0 102 pApa adhyAtma rasa ke rasiyA the| Apake pradhyAtmika pado 3. aba sUni nagararAja nAgarA, sakala sobha anupama saagraa| me viSaya-virakti aura adhyAtmarama kA anubhava milatA hai, mAhajahA bhUpati hai jahA, rAja kara nayamAraga tahAM / 45 pada baDe hI sarala eva prAtma-sambodhaka hai| paramArthI dohA tAko jAphara khAM umagava, paMcahajArI pragaTa karAu / zataka me sundara dohoM dvArA viSaya sevana se hone vAle tAko agaravAla dIvAna, gara gagota saba vidhi paradhAna / 76 kaTuka phalo kA digdarzana karAte hue unhe nissAra bata maghahI abhaigaja jAnie, sukhI adhika sabakari maanie| 1. zrIsatsaMvAre'sminnarapatinutayadvikramAditya rAjye- vanitAgaNa nAnA parakAra, tinameM laghu mohanade sAra // 80 'tIte duganaMdabhadrAMzukrata parimite (1672) kRssnnpkssessmaase| tAko pUta pUta siramaura, jagajIvana jIvana kI Thora / / khAnA pacA nAmajozI suMdara rUpa subhaga abhirAma, parama punIta dharama dhn-dhaam|81 -samavasaraNa vidhAna paunarvasvitpuDara the (?) samavatimahaM prAptamAptA samApti / / tA' 4. abhaigaja saghapati saghahI ko vani udeharonIko ho, 2. anAyAsa isa hI samaya nagara prAgare thAna / sAhimatI bAI uttima satI sayAnI bhorI ho| rUpacanda paDita gunI, prAyo jagama jAna / / giradhara paDita gunagana maMDita baMdhu narAyana jorI ho| -pradhaM kathAnaka, 630 pa. bandhu narAyana giradhari pADe, bahata vino kari rAkhe / tihunAsAhu deharA kiyA, tahA pAi tina DerA liyA / -prargalapura jinavandanA jaina saM0 zodhA. 5 saba adhyAtmI kiyo vicAra, grantha vacAyo gommaTasAra / / 5. eka adhika satraha sau samai, sAhu tihunA agravAla ghora garga gotrIya the| inhone sAvana sudi sAtami budhi rm| sa0 1616 me prASAr3ha sudi ekama ke dina prAtmAnu- tA dina saba sapUrana bhayA, zAsana kI saTIka prati likhavAI thii| samavasarana kahavata pgniyaa||2-smvsrnn vidhAna Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya hemacandra ke yogazAstra para eka prAcIna di0 TIkA jugalakizora mukhtAra 'yugavIra' zrImadamitagati-ni.sagayogirAja-viracita yogamAra- bhI isa TIkA kA koI paricaya mujhe prApta nahI hamA paura prAbhUta kI hastalikhita mUla pratiyo tathA usa para likhI isalie maine pa0 dalasukha jI mAlavaNiyA (prahamadAbAda) gaI kisI saskRta TIkA kI khoja karate-karAte samaya mujhe aura paM0 subodhacandra jI ( jaina mAhitya vikAsa maDala, hAla meM deva yoga me eka grantha prati upalabdha huI hai jisake bambaI) jaise kucha zvetAmbara vidvAnoM se yaha jAnanA cAhA Upara bAda ko kisI dUsarI kalama me likhA gayA hai:- ki kyA hemacandrAcAya ke yogazAstra para unake svopajJa "praya yogaprakAzaH granthaH prasya TokA inadinAmA vivaraNa ke bAda kI banI huI koI saMskRta TIkA zve. bhaTTArakena kRtA" zAstra bhaNDAge meM upalabdha hai ? uttara meM yahI mAlama pahA granthaprati ke anta meM grantha ko 'yogasAra' aura TIkA ki aimI koI TIkA upalabdha nahIM hai ? 40 subodhacandra jI ko 'yogasATIkA' bhI likhA hai, parantu dekhane para mAlUma ne to digambara TIkA kI upalabdhi ko jAnakara apanI hA ki yaha apane prabhISTa yogasAra pAbhata kI TIkA nahIM prasannatA vyakta karate hue yaha bhI likhA ki "yogasAra hai balki prAcArya hemacanda ke yogazAstra para likhI gaI zAstra para digambarIya TIkA hone kA (hAla) maiM sarvaprathama eka TIkA hai, jisame yogazAstra ko yogazAstra nAma se suna rahA hai, yaha prAnanda dAyaka samAcAra hai|" aisI sthiti hI nahIM kintu 'yogaprakAza' aura 'yogamAra' nAma se bhI me isa navopalabdha TIkA kA sarva sAdhAraNa ko paricaya ullekhita kiyA hai| yaha TIkA prati kAraMjA (akolA) ke dene ke lie mujhe antaHkaraNa se preraNA milI aura maiMna eka zAstra bhaDAra me brahmacArI mANika vanda jI cavare dvArA TIkA kA tulanAdi ke rUpa meM kucha vizeSa pradhyayana prArambha upalabdha huI hai, jisake lie maiM unakA prAbhArI huuN| ima kiyaa| isa adhyayana ke liya pa0 darabArIlAla jI jaina prati kI patra saMkhyA 77, patro kI lambAI 10 paura koThiyA nyAyAcArya ne yogazAstra kI svopajJa vivaraNa sahita cauDAI 4 / / incI hai, patra ke pratyeka pRSTha para pakti saMkhyA mudrita prati mujhe syAvAda vidyAlaya kAzI ke prakalaka prAyaH 11-kahI kahI 12 tathA do tIna patro para 13.13 sarasvatI bhavana se bheja dI, jisake liye maiM unakA prAbhArI bhI hai. prati paMkti akSara saMkhyA prAyaH 55 me 60 taka, hai / parantu yogazAstra kI yaha mudrita prati moTe kAgaja para kAgaja purAnA dezI aura likhAI, jo par3I mAtrAmo ke hone para bhI itanI jINaM tathA kaDakavvala jAna paDI ki prayoga ko bhI lie hae hai, acche sundara prakSoM meM prAyaH patroM ko idhara udhara palaTane para unake TUTa jAne kA bhaya zuddha hai-kahI kahI kucha azuddhiyA~ bhI pAI jAtI haiN| upasthita ho gayA aura isalie usa para kAma karanA kaThina kAgaja prAdi kI sthiti ko dekhate hae yaha prati prAyaH 400 jAna paDA / zrI 10 mubodhacandra jI ko jaba kisI dUsarI varSa purAnI likhI jAna par3atI hai| mUla grantha prati ko bhijavAne ke lie likhA gayA taba isa TIkA ko dekhakara mere hRdaya me yaha jinAmA utpanna unhone bhI myopajJa-vivaraNa-prati kI jIrNatA ko svIkAra huI ki kyA yaha TIkA pahale se upalabdha evaM loka- kiyA pAra likhA ki hamArA maDala isakA phira sa chapaparicaya me bhAI huI hai athavA naI hI upalabdha huI hai| vAnA cAhatA hai| sAtha hI eka dUsarI mudrita prati kI digambara zAstra bhaNDAroM ko maiMne bahuta dekhA hai, bahato kI sUcanA kI jo yogazAstra mUla ke sAtha usake svopajJa sUciyAM bhI dekhane meM prAI hai parantu isase pahale kahI se vivaraNa meM pAye jAne vAle 'prAntara' ilokoM ko bhI bhinna Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 anekAnta TAipa-dvArA sAtha me liye hue hai, aura kucha dina bAda use (indranandI mUri ke) 'Ihita kI nandinI' bhI batalAyA hai| bhijavA diyA, jisake lie mai unakA bhI prAbhArI haiN| TIkA ke anta me jo prazasti padya diyA hai usame TIkA kA isa TIkA ke tulanAtmaka adhyayana aura usa para se nAma 'yogiramA' sUcita kiyA hai aura use 'yogasArI' paricayAtmaka noTsa tathA mUla ke pAThAntara lene Adi para vizaSaNa bhI diyA hai| sAtha hI jisake vizeSa bodha ke jo parizrama kiyA gayA hai usake phala svarUpa hI prAja yaha nimitta yaha TIkA racI gaI hai usakA nAma 'candramatI' paricAyaka lekha likhA jAkara pAThakoM kI sevA me upasthita diyA hai aura use jainAgama, zabdazAstra, bharata (nATaya) kiyA jAtA hai, jisase andhakAra meM par3I haI yaha TIkA aura chanda.zAstrAdi kI vijJA tathA 'cAruvinayA' batalAyA prakAza meM pAe aura apane lAbho se jagata ko lAbhAnvita hai-'cAruvinayA vizeSaNa se vaha unakI acchI vinayakarane meM samartha ho ske| sAtha hI hama apane upakArI TIkA- zIlA ziSyA bhI ho sakatI hai / prazasti kA vaha padya, kAra ko kucha jAna pahacAna sake, jimane upakAra-buddhi se jisame TIkA ke nirmANa kA samaya bhI diyA huA hai, isa TIkA ke nirmANa meM kaba kitanA parizrama kiyA thA aura prakAra hai:usake dvArA mUla yogazAstra ko kahA~ taka ujAlA thA / khASTaza zaravIti mAsi ca zacI zakla dvitIyAtiyoM prastuta TIkA ke nirmAtA bhaTTAraka indranandI hai, jo una TIkA yogiramendranandimanipa: zrI yogasArI kRtA / bhaTTAraka zrI amarakIti ke ziSya the jinhe TIkA ke prAdi yojanAgamazabdazAstra bharata-chandobhimukhyAdikame caturdhAgamavedI, mumukSunAtha, Izina, anekavAdivraja- vetrI candramatIti cAruvinayA tasyA vibodhya zubhA // me vitacaraNa aura loke parilamdhapUjana jaise vizeSaNo ke isameM TIkA kA jo nirmANa kAla 'khASTeze prAdi pado sAtha ullekhita kiyA gayA hai| TIkA kI prAdi me magalA- ke dvArA diyA hai usase vaha zaka-savata 1180 kI jyeSTha caraNAdi ko lie hae jo tIna padya hai ve isa prakAra hai- zaklA dvitIyA ke dina banakara samApta huI jAna par3atI praNamya vIraM trijaspravandya vibhaavnekaantpyodhinndrm| hai| 'khASTeza' pada 1180 kA aura 'zaravi' pada savatsara deveza mahAnatamaH kharAzuM samastabhASAmayasudhvanIzam // 1 kA vAcaka hai / yaha 1180 vikrama saMvat to ho nahI lasamacaturSAgamavedina paraM mumukssnaathaa'mrkotimiishinm| makatA , kyoki usa vakta taka to mUla yogazAstra kA anekavAdivajasevitakrama vinamya loke parilabdhapUjanam / 2 nirmANa bhI nahI huA thA, taba yaha zaka saMvat hI honA jinA (nijAtmano jJAnavive praziSTAM cAhie / dUsare 'khASTeze' pada meM jisa Iza' zabda kA prayoga vidvadviziSTasya suyoginAM ca / hai vaha 'Izvara' kA vAcaka hai aura zaka kAla-gaNanA me yogaprakAzasya karomi TokAM sUrIndranandohitanandanoM vai // 3 'Izvara' nAmakA 11vAM savatsara hai, usIse usakI 11 inameM se prathama padya vIra bhagavAna kI aura dUsarA sakhyA kA grahaNa kiyA jAtA hai / tadanusAra yahA~ 1180 apane guru amarakIti svAmI kI stuti meM hai| tIsarA zaka saMvat hI ThaharatA hai / jo vikrama saMvat 1315 ke padya TIkA ke nirmANa kI pratijJA ko liye hue hai, jisame barAbara hai aura isalie TIkA ko nimita hue Aja 708 mUla grantha ko yahA~ 'yogaprakAza' nAma ma ullekhita kiyA varSa se Upara kA samaya ho cukA hai / prAcArya hemacanda kA hai, jisakA kAraNa usame yoga-viSaya ke dvAdaza prakAzo nidhana vi0 savat 1226 me huyA hai, unake nidhana se yaha kA honA jAna par3atA hai| anyatra saMdhiyoM meM 'yogazAstra' TIkA koI 86 vaSa bAda kI banI huI hai| aura 'yogasAra' nAma se bhI ullekhita kiyA hai / mUla yogazAstra mukhyata. do vibhAgo meM vibhakta hai, jinameM granyakAra ke liye yahA~ 'vidviziSTa' vizeSaNa kA prayoga se prathama vibhAga me mAdi ke cAra prakAza hai aura dvitIya kiyA gayA hai aura TokA ko apane tathA anya yogiyoM ke vibhAga zeSa pAMca se bAraha taka pATha prakAzo ko liye hue liye 'jJAnavide praziSTA' likhA hai aura sAtha hI apane hai| prA. hemacandra kA svopajJa vivaraNa prAyaH prayama vibhAga Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAcArya hemacandra ke yogazAstra para eka prAcIna digambara-TIkA 106 ke Upara hai, dvitIya vibhAga ke Upara jo kucha hai use prAyaH dvitIya vibhAga ke pATho prakAzoM para ho mukhyata. prastuta nAma mAtra kA vivaraNa kahanA cAhie-jagaha jagaha TIkA likhI gaI hai, jisase mAlUma hotA hai ki jina ilospaSTaH, spaSTI, spaSTAH prAdi likhakara usakI sthAna pUti ko ko spaSTa' kahakara chor3a diyA gayA hai uname vivaraNa kI gaI hai| zAyada isI se yogazAstra kI pa. hIrAlAla ke yogya kitanA tatva bharA hayA hai / dvitIya vibhAga ke zrAvaka kRta jo gujarAtI TIkA (bhASAtara) san 1866 mATho prakAza TIkA meM kramaza dvitIya adhikAra se prArambha me prakAzita haI thI usakI prastAvanA me zA0 bhANa jI hote hai. yogazAstra vivaraNa aura TokA me paraspara padyo kA pAthA ne yaha sApha likha diyA hai ki kucha antara bhI pAyA jAtA hai --kucha padya eka dUsare me temA bArA prakAzo cha; temAnA pahelA cAra prakA kamato-baDhatI upalabdha hote hai----manekAneka pATha bheda bhI zona temaNe vivaraNa kaya cha, bhane bAkonA pATha prakAzo pAye jAte hai, jinakA kucha paricaya pAge calakara diyA nuM ka nyii| jAyagA / yahA~ sabase pahale TIkA ke prathama pradhikAra gata isame grantha ke 12 prakAgoM meM se prathama cAra prakAzo mUla padyoM para vicAra kiyA jAnA grAvazyaka hai| isa kA granthakAra ne vivaraNa kiyA hai bAko pATha prakAzo kA pradhikAra meM mUla yogazAstra ke 5.8 padyo kA ullekha hai, adhikAra meM prala gogA 7.: tato vivaraNa nahIM kiyA, aisI spaSTa sUcanA kI gaI hai / yadi jinameM me pahalA padya TIkA-mahina isa prakAra hai:yaha ThIka hai taba ATha prakAzoM para jo kahI kahI kucha paramAtmA jina sarvadeha vyApya nirajanaH / vivaraNa pAyA jAtA hai vaha kiMgakA kiyA huprA hai ? yaha sarvatra sarvagaH zudaH buddho vasati nityazaH // 1 // eka nayA prazna paidA hotA hai| TokA-prathAdo magalArtha prathama ima padaM kathyate prathama vibhAga ke tIna prakAzo para jo vivaraNa hai yadaka, prAdau madhye vama ne ca magala bhASita budh.| usame aneka lambI lambI kathAeM. kathAnaka tathA caritra tajinendra gugAstotra tadvighnaprazAntaye // 1 // diye hai. jinake nAma isa prakAra hai1.mahAvIra carita, 2-sanatkumAra carita, 3-bharata atra namaskArArtha jinendrastunividhIyane / jina pataMtra cakrikathA, 4-prAdinAtha carita, 5-marudevI dRSTAnta, vamati / iti ma carAcara lokye vamati / ki kRtvA sarvadeha 6-dRDha prahAri kathA, -cilAniputra kathA, -subhUma-brahma vyApya marva ca tatadeha sakalazarIra cAbhigamya vamati / ki viziTa ? paramAtmA paramazcAmAvAtmA paramAtmA prakRSTAdatta kathA, 6-kAla saukarika putrakathA, 10-kAlikArya vasugaja kathA, 11-14 kauzika-gaihineya-rAvaNa mudarzana tmeti / katha vasani ? nityaza sarvadeva / puna. kathaM bhUna / savaMgaH sarva gacchati jAnAtyeva maga / jJAnana kRtvA mavaM kI kathAe 15-18 sagara kucikaNaM-tilaka-nanda ke kathAnaka, bajati iti vA / zuddha. nimala. karmakalakajina / buddha. 16.abhayakumAra kathA, 20-candrAvatama kathA, 21-culinI budhyate sma buddha kAnya vedoni / puna katha bhUna ? niraMjana. pitu kathA, 22-24 magamaka-sthUlabhadra-kAmadeva kI kathAe. paura prAnanda zrAvaka kI kathA / nirgatamajana yasmAt nirajana kalimala ra hita ini| 1 // ina saba kathA kathAnakI ke citraNa me, jinameM se isase prakaTa hai ki yaha padya, jinendra-guNastuti ko adhikAza kA yoga viSaya ke mAtha koI sambandha bhI nahIM liye hA mUla grantha ke magalAcaraNa pa me ullikhita humA hai pora na yogazAstra meM jinako prastuta Dhaga se udAha hai| isake bAda "prathotpanimAha" hama prastAvanA vAkya ke karake rakhanA upayuzta tathA prAvazyaka mAlama hotA hai, jima mAtha dUsarA padya TIkA-sahina isa prakAra hai mamaya aura zakti kA vyaya hA hai ve dono yatheSTa mAtrA me prAdo tasyotpattizcA'tra kathyate sA svistraa| pavaziSTa nahIM rahe aura imalie kucha parasthitiyo ke vaza pazcAttasya mayA mabhyaga lakSaNa paramAtmanaH / / 2 / / dvitIya vibhAga ke pATho prakAgo ko prAya vinA vivaraNa TAkA-pAdo prathama tasya paramanirajanasya madA ke hI samApta kara denA paDA, aisA jAna par3atA hai / astu, cidAnandarUpasya paramAtmana upanirudbhava kathyana ucyate Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta mA utpattiH savistarA kathyate / pazcAttasya paramAtmano use yogazAstra-TIkA kA mAdima-madhikAra batalAyA hai| mayA samyaka samyaktayA mAsArikatvApekSayA kathayitvA isa adhikAra ke pare 58 padya yogazAstra ke ukta niraMjanenocyate kathyate // 2 // svopajJa vivaraNa meM nahIM pAe jAte; taba yaha prazna paidA ima padya me magalAcaraNa-gata paramAtmA kI zarIra se hotA hai ki ye padya TIkA meM kahA~ se prAe? jo TIkAkAra utpatti ko vistAra ke sAtha kathana karane kI pratijJA kI yogazAstra kI TIkA likhane kI pratijJA kare aura usa gaI hai aura usake bAda paramAtmA kA samyak lakSaNa batalAne pratijJA ke anantara hI eka pUrA prakaraNa kisI dUsare grantha kI bAta kahI gaI hai| tadantara "prathotpatti darzayan garbha- me uThAkara rakhe tathA mandhi-vAkya me bhI use yogazAstra sthAnasvarUpamAha" isa pratijJAvAkya ke mAtha mUla kA kA aMza mUcita kare, yaha bAta kucha jI ko lagatI mAlUma tIsaga padya diyA hai, jo TokA-sahita nimna prakAra hai:- nahI hotI-khAsakara aisI hAlata meM jaba ki TIkAkAra striyo nAbheraSo'dhazca hU~ zire naalvtttH| mUlakAra ke prati bahumAna kA bhAva rakhatA hai| TIkAkAra kozavadyonirAmrasya maMjarIvAsti pezikA // 3 // ne hemacandrAcArya ko eka jagaha (pa0 3) 'vidvadviziSTa' TIkA-striyo nAryAH nAbheradha dve zire sta zirA dvaya- (vidvAno meM zreSTha) likhA hai aura dUsarI jagaha dvitIya masti padmakozavat padmanAla iva / tatastasmAdadhaH kozava adhikAra meM pacama prakAza ke 'pRthvIbIjasaMpUrNa' ityAdi 43veM dyonirasti / koza iva yonigaM tvattyAzayaH vrtte| (58) padya kI TIkA me-'hemacandrAcArya ke pRthvIbIja tato'pyadha. aAmrasya cUtavRkSasya majarIva pezikA mAsa- 'kSa' kA samarthana karate hue, unhe 'paramayogIzvara' batalAyA grandhirasti iti // 3 // hai, jaisA ki TIkA ke nimna aMza se prakaTa hai:isame garbhotpani sthAna kI zirAyo tathA prAkArAdika "pRthvIbIjaM kSaMkAraM tena bIjena saMpUrNa samyaka pUrNIkRtaM / kA ullekha karate hue utpattikama ke kayana ko prArambha kecanAcAryA laMkAraM vadantIti / SaDAvayatsAMbhabhorAmArgatA kiyA gayA hai aura phira "tammAna ki jAyate" ityAdi prArAdhakena lAmAvi kSAtyAmakSaramUrtyA vilasanti iti prastAvanAvApoM ke mAtha mUla ke agale caturthAdi padyo ko vacanAta tena hetunA paramayogIzvareNa hemacandrAcAryeNa dekara unakI TIkA dI gaI hai, jina sabameM zarIra se para. kAraM bIja issttN|" mAtmA kI utpani kA kathana hai| anta meM upamahArAtmaka aisI sthiti me bahuta sabhava hai ki yogazAstra kI jo 58vA padya diyA hai, jo isa prakAra hai: pahalI prati likhakara taiyAra huI ho usake prathama prakAza me zarIramitthaM kathitaM mamAsataH yogasya samAdhanahetave ca yt| ukta prakaraNa ho, usa prati para se hone vAlI kucha pratiyA~ tadUhyA(?)mavaM pavanasya vazyatAM vidhAya sadyogivarA svsiddhye| bAhara calI gaI hoM aura unhI meM se koI prati TIkAkAra isa padya para TIkA nhiiN| isakA prAgaya itanA hI ko prApta huI ho| bAda ko vivaraNa likhane prAdi ke samaya jAna paDatA hai ki jo zarIra yoga ke sasAdhana kA hetu hai hemacandrAcArya ne svecchA se athavA kisI kI preraNA pAkara ume sakSepa meM isa prakAra batalAyA gayA hai, isa prakAra ke ukta prakaraNa ko yogazAstra jaise grantha ke lie anupayukta zarIra ko lekara pavana ko svAdhIna karane kA vidhAna kara samajhate hue nikAla diyA ho| kucha bhI ho, yaha viSaya sad yogivara apanI siddhi ke liye pravRtta hote haiN| vidvAno ke lie anumadhAna ke yogya hai aura isakI macchI isa padya ke anantara adhikAra ko samApta karate hue khoja honI cAhie, jisase vastusthiti kA ThIka patA jo sandhivAkya diyA hai vaha isa prakAra hai: cala ske| ___ "bhaTTAraka zrI indra nandiviracitAyAM yogazAstra- isa prakaraNa ke prArambhika 2-3 padyo ko antima padya TIkAyAM garbhotpatyAvinAmAvimodhikAraH // 1 // " sahita pa0 subodhacandra jI ke pAsa bambaI bhejakara maine yaha isameM adhikAra kA nAma 'gabhotpattyAdi' diyA hai, jo mAlUma karanA cAhA thA ki kyA hemacandrAcArya ke kisI paramAtmA kI garbha se utpatti mAdi kA sUcaka hai mora grantha me ye padya pAye jAte hai| uttara me unhone likhA thA Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAcArya hemacandra ke yogazAstra para eka prAcIna digambara TokA ki 'garbhotpattyAdiviSayaka ullikhita zloka kahI nahIM mile parantu Agama me jo pATha hai use likhakara sAtha me bhejA hai yadi isa pATha kI AvazyakatA ho to likhe| to pUrA likhakara bhijavAUMgA / zrAgama kA jo pATha unhoMne likha kara bhejA vaha do gAthAmro ke rUpa meM TIkA sahita isa prakAra hai - thAhArAdhikAre kiJcid garbhAdisvarUpamAhaityoe nAbhihiTThA sirAdurga pupphanAliyAgAra / tarasa ya hiTThA joNI ghahomUhA saThiyA kosA // 6 // he zrAyuSman ! he gautama striyA nAya nAbhedhobhAge puSpAlikAkAraM sumanovRntasadRza zirAdvika dharmaniyugma vartate, ca punastasya girAdvikasyAdho yoni smarakUpi - kA saMsthitA'sti / kiMbhUnA ? adhomukhA / puna kibhUtA ? (kosa ti) konA lahAnakAkAretyartha // 6 // tassa ya hiTThA cUyassa maMjarI tArisAu maMsassa / taMrikAle kuDiyA soviyA vimoyanti // // ( tassa ya ) tasyAzca yoneradho'dhobhAge cUtasyA mrasya yAdRzyoM maryo ballayoM bhavanti tAdRzyoM mAsasya patanasya maJjaryo bhavanti, tA maJjaryo mAsAnte strINA yadajasrama dina sravati tadkAlIna tasmina sphuTitA praphullA matya. zoNitalavakAn rudhira bindUn vimuJcanti sravanti / 'saptAhaM vindyAn tataH saptAhamadam / dAjjAyate pesI pesIto'vi ghanaM bhavet // 1 // ukta dono gAthAeM (6-10) kauna se prAgama grantha kI hai, yaha kucha mAlUma nahIM ho sakA; parantu ve jisa zve 0 zrAgama grantha kI bhI hai usake zrAhArAvikAra se sambandha rakhatI hai prora uname jisa viSaya kA ullekha hai vaha yogazAstra kI TIkA ke prathama adhikAra me diye hue ukta padya na0 3 ke viSaya meM bilkula milatA julatA hai aura imalie maiMne prAgama ke usa mAre kathana ko TIkA sahita uddhRta karake kSetra dene ko likha diyA thA, parantu paM0 vAcanda jI apanI kucha paristhitiyoM ke vaza prabhI taka use bheja nahIM pAe ise dhAge kA tulanA kArya nahIM ho sakA ho sakatA hai ukta prAgama kI gAthAmroM ke viSaya ko lekara prAcArya hemacandra dvArA 'garbhotpatyAdi' nAma ke usa prakaraNa ko makalita kiyA gayA ho jo yogazAstra kI TIkA meM prathama adhikAra rUpa se pAyA jAtA hai, yaha bhI manusandhAna tathA khoja kA viSaya hai / 111 aba maiM dvitIya vibhAga ke cAroM prakAzoM ko letA hai, jo TIkA meM kramazaH dvitIyAdi adhikAroM ke antargata hai| aura moTe rUpa se yaha dikhalAnA cAhatA hai ki unameM paraspara padyoM kI kyA kucha kamI-bezI pAI jAtI hai / (1) TIkA ke tRtIya adhikAra meM yogazAstra ke cha prakAza ke chaha padya hai, jabaki vivaraNa me usakI sakhyA ATha dI hai| nimna do padya TIkA meM grahIta nahI hai - jitvApi pavanaM nAnAkaraNa: klezakAraH / nAi pracAramAyatta viSAyApi vapurgatam // 2 // pUraNe kumbhane paMya recane ca paribhramaH / siklezakaraNA muktaH pratkAraNam // 5 // ho sakatA hai ki ye donoM padya vivaraNa ke samaya grantha me naye pravRSTa kiye gae ho athavA apane apane pUrvavartI padya ke sAtha 'prAntara' zloka ke rUpa me ho aura ina para galatI se nambara paDa gaye hoN| ina para tathA inake pUrvavartI padyoM para bhI koI vivaraNa nahIM hai| cauthe padya ko dekhate hue vivaraNa meM yaha prastAvanA-vAkya diyA hai- "prANAyA masta kazcidAzrito dhyAna-siddhaye iti yaduktaM tat zlokadvayen pratikSipati / " zraura isake bAda cauyA padya nimna prakAra se kiyA hai sammApnoti manaH svAsthyaM prANAyAmaH karacitam prANAsyAyamane pIDA tasyAM syAzcisaviplavaH // // isa padya ke sthAna para jo padya TIkA meM pAyA jAtA hai kA rUpa isa prakAra hai prANAyAmastato [taH] kaMcidati momi nApnoti manaH svAsthyaM prANAyAmaH kadarpitam // // - 1 (2) TIkA ke cauthe adhikAra meM yogazAstra kA mA tava prakAza pUre 28 padyo ko lie hue hai| vivaraNa meM una padyo kA prAyaH koI artha nahI diyA, jaba ki TIkA meM acchA prathaM yatra-maMtrAdi ke sAtha diyA huA hai| (3) TIkA ke adhikAra meM yogazAstra kA pAThava prakAza hai, jisake vivaraNa meM padya sarUpA 81 dI hai, jo 80 jAna par3atI hai; kyoMki nimna 'ukta ca' zloka para mI Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta galatI me nambara 76 par3a gayA hai| jaba ki vaha nahI par3anA (6) TIkA ke mAThaveM adhikAra meM yogazAstra kA, cAhie thA 11vA prakAza hai, jisakI padya sakhyA 60 hai, vivaraNa meM vItarAgo bhavedyogI yatkicadapi cintayet / yaha 61 dI hai| kucha padyo meM yavAha' prAdi zlokoM kI tadeva dhyAnamAmnAtamato'nyada granthavistarA // 7 // dRSTi se kucha antara bhI hai; jaise patte na khalu svAsthya' TIkA meM isa prakAza ke padyo kI sakhyA 86 dI hai, nAma ke tIsare padya ke nIce 'spaSTama' pada ke bAda jo 'yadAha' isa vRddhi ke sAtha donoM meM paraspara kucha padyoM kI nyUnA- kahakara 'chinne bhinne hate dagdhe' prAdi do padya diye haiM unheM dhikatA bhI pAI jAtI hai, jaise ki vivaraNa ke nimna tIna TIkA meM manarUpa se grahaNa kiyA hai| padya TIkA meM nahI hai - (7) TIkA ke have adhikAra me yogazAstra kA 12vA tadeva ca kramAtsUkSmaM dhyAyeda bAlAgrasannibhama, (26) prakAza hai, jisakI padya saMkhyA vivaraNa me 55 dI hai, TIkA pracyAvamAnasahanakSyAdalakSya dadhataH sthiram ( 7) me vaha 47 ho rahI hai, jisakA kAraNa kucha padyo para doeva ca matravidyAnAM varNeSa ca padeSu ca (80 bArA pUrva ke nambara par3a jAnA hai / vivaraNa kA nimna padya ___ imame TIkA me anya 12 padyoM kI vRddhi samajhanI TIkA meM nahIM pAyA jAnA jo 'gurumeva stoti' vAkya ke cAhie, jinheM tulanA karake mAlUma karane kI jarUrata hai| sAtha diyA hai.kucha mahatva ke pAThameda bhI hai jaise pApabhakSiNI vidyA ke yadvatsahastrakiraNaH prakAzako nicitatimiramagnasya / matra me 'kSa' ke prAge tathA 'kSI' ke pUrva kSe akSara kI vRddhi ya(ta)dvadgururatra bhavedajJAnadhvAnta-patitasya // 16 // hai aura 'jJAnavadbhiH mamAmnAtaM vajra vAmyAdibhiH sphuTam' vAkya meM prayukta 'vajrasvAmyAdibhiH' pada ke sthAna para ho sakatA hai ki yaha padya vivaraNa ke samaya baDhAyA 'vanasvAhAdibhiH' pada TIkA ma diyA hai aura usakA arthabhI gayA ho athavA TIkA me chUTa gayA ho| 'vanaregyAsvAhAdiH yeSAM teH te taiH sphuTaM prakaTaka jJAnavarvAdaH (8) zeSa rahA TIkA kA dUsarA adhikAra, yaha yogasamAmnAtaH samArAdhyaH' aisA diyA hai| isa adhikAra meM zAstra ke pAMcave prakAza ko prAtmasAt kie hue hai, jo yatra bhI diye hai, jo vivaraNa me nahI hai aura kucha matra bhI padya saMkhyA kI dRSTi se grantha kA sabase bar3A prakAza hai / adhika diye hai| pUrI taraha tulanA karane kI jarUrata hai, vivaraNa me isake padyoM kI saMkhyA 273 dI hai jaba ki TIkA jisake lie avakAza nahIM mila skaa| meM vaha 324 ke lagabhaga pAI jAtI hai / donoM meM mUla padyoM kA jo paraspara antara pAyA jAtA hai usakA sthUla rUpa se (4) TIkA ke chaThe adhikAra me navamA prakAza hai, sakSipta sAra isa prakAra hai:jisake 15 padya hai; jaba ki vivaraNa me padya saMkhyA 16 TIkA meM nimna padya ko pacama prakAza kA prathama padya do hai, jisakA kAraNa nimna 'ukta ca' padya para 14vA~ nirdiSTa kiyA hainambara par3a jAnA hai - yena yena hi bhAvena yujyate yaMtravAhakaH / prathAtmasiddhimAnetuM mano vaze vidhIyate / tena tanmayatAM yAti vizvarUpo maNiyathA // 14 // tanmanaH pavanAdhInamabhyastA mArutaM tataH // 1 // vivaraNo me mUla padyoM kA koI artha nahIM; jabaki isameM prAtmasiddhi ke liye mana ko vaza meM karane Adi TIkA me vaha pAyA jAtA hai| kI jo bAta kahI gaI hai usakA sambandha prathama adhikAra (5) TIkA ke sAtave adhikAra meM yogazAstra kA ke antima (58ve) padya me prayukta 'pavanasya vazyatA 10vA prakAza hai| vivaraNa meM isa prakAza ke 24 mUla padya viSAya sadyogivarA: svasiddhaye vAkya ke sAtha jur3atA hai| diye hai, jabaki TIkA meM unakI saMkhyA 61 dI hai / vivaraNa yaha padya jisake prArambha meM 'pratha' zabda maMgala kA bhI me navamAdi padyoM ke anantara jinhe 'pAntara zloka' likhA vAcaka hai / vivaraNa me nahI hai / vivaraNa meM isa prakAza hai ve TIkA me prAya. mUla padyo ke rUpa me pAye jAte hai| kA pahalA padya hai: Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 113 prANAyAmastata: kazcidAdhito dhyaansiddhye| nA'nile jitvA, na jJAtvA ca vizeSa hi, prANAyAmena yuktaMna, zakyo netarathA kartu manaHpatrananirjayaH // 1 // hikkA zvAsazca kAzazca, yaSA siMho gajo vyAghraH, pustaM isa padya ko dete hue, vivaraNa me prANAyAma ko dUsaroM yuktaM civedvAyuM, nAmake chaha padya apanI apanI TIkA ke sAtha dvArA yoga ke pATha aMgoM meM nirdiSTa kiyA hai aisA dikhalA- diye hai| inake bAda vivaraNa ke 5 se 7 nambara vAle tIna kara likhA hai: padya hai jinake nambara TIkA meM 15 se 17 diye haiM, eka ___ "na ca prANAyAmo muktisAdhane ghyAne upayogI, nambara kI kamI calI jAtI hai / vivaraNa ke samAkRSya prasaumanasyakAritvAt tathApi kAyArogya kAlajJAnAdau sa yadApAnAt' nAmaka padya na0 7 ke manantara TIkA meM jo upyogotysmaabhirpohopdyte|" eka atirikta padya na0 18 para diyA hai vaha isa prakAra arthAt-yadyapi prANAyAma mukti ke sAdhana rUpa dhyAna hai.me prasaumanasyakArI hone se upayogI nahI hai tathApi zarIra prapAnena ca ligena bahitiM tu mAtam / ke prArogya aura kAlajJAnAdi meM upayogI hai, isalie pUritvovaramArudhya muktastenApi recakaH // 1 // vaha hamAre dvArA yahA pradarzita kiyA jAtA hai| isake bAda TIkA meM 16 se 76 nambara taka prAya: ve ___ yaha padya TIkA meM dUsare nambara para hai aura isake bAda saba padya hai jo vivaraNa meM na08 se 64 taka pAye jAte TIkA meM nimna do padya 'yugma' rUpa meM aura diye hai, jo hai| vivaraNasthita 12se padya ke bAda TIkA meM 24vA jo vivaraNa meM nahI hai - atirikta padya diyA hai usakA rUpa haikSArAmlAhAravarjena kSIrabhojanameva ca / "aho nAstIvRzaM loke prANAyAmAcca kevalAt / miSTAhAra mitAhAraM kRtvA brahana ca sa (da ) vratam / / 3 / / __ prANavAyurjayetkRtsnAna gegAnna dehasaMbhavAn // " kodhAdicatuSksya jaya tyaktaparigrahama / tadantara yuddhAdi prazno ko lekara TIkA meM padya na. sukhAsamaM sthito yogI prANAyAmaM karoti ca ||4||yugmN / 80 me 125 taka jo 46 padya TIkA sahita diye hai ve inakI TIkA ke anantara 'kimartha karotyAzakyAha' vivaraNa me 64ve padya ke anantara nahIM pAye jAte / vivaraNa ima vAkya ke sAtha pAcavA padya (TIkA sahita) nimna me 'vAmA zastodaya pakSe' (65) se lekara 'rohiNI prakAra diyA hai: zazibhUllakSma' (136) taka jo padya hai ve TIkA meM prAya prANAyAma vinA dhyAna na siddhayati kadAcana / 126 se 162 nambara taka pAye jAte hai-kahIM kahI kucha manaHpavanamAjetuM na zakyate narairapi // 5 // antara bhI hai / nambara 162 ke bAda TIkA me do padya ye tIno padya vivaraNa me nahI hai| vivaraNa meM jo mUlarUpa meM nimna prakAra diye hai, jo vivavaNa meM 'laukikA 'mano yatra mahattatra' grAdi tIna padya naM02 se 4 diye prapyAhUH' isa vAkya ke sAtha udhana haihai ve TIkA meM na06 me 8 taka hai-6 nabara do padyo para arundhatI dhra va cava viSNostrINi padAni ca / paDa jAne se yATi se na0 7 taka hai| unake bAda TIkA kSINAyako na pazyanti caturtha mAtRmaNDalam // 18 // meM 'sa tridhA katha kArya ityAzakya darzayitumAhAyaMyA' isa aru dhatI bhavejihvA dhra va mAsApramucyate / vAkya ke sAtha nimna padya AryA chanda meM diyA hai, jo tIna vArA viSNupada prokta bhra vo syAtmAtamaNDalam // 164 / / prakAra kA prANAyAma kaise kiyA jAya / ise akSara-masyA inakI TIkA na dekara 'etadvaya sugama' likha diyA hai| se nirdiSTa karatA hai: vivaraNa meM 'svapne sva bhakSyamANaM' (137) se lekara svaraH pUryo vAyaH prathamamIDayA kaMbhakamiti / 'pRcchAyAH samaya lagnA'-(202) taka jo mUla padya hai catuHSaSThayA, recyAstavana ravAna pigalA // 8(9) ve TIkA meM prAyaH padaya naM0 165 se 273 ke antargata hai| imakI TIkA ke anantara 'eva sAmAnyaH prANAyAmo- kahIM kahI kucha padya chaTe hai; jaise 'vakSApre kutracitpazyet' 'to vizeSaprANAyAmamAha" isa vAkya ke mAtha sAmAnya- (136) praSTotarasahastrasya jAyAt (175) manAturahate Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 anekAnta hyetat (182) ye padya TIkA meM nahIM hai / TIkA meM vivaraNa mAluma nahI) caulukya nRpati (kumArapAla) kI prArthanA se ke 'prathavA zakunA dvidhAta' nAmaka padya na0 177 se pahale prerita hokara liyA gayA hai, yaha bAta svopajJavatti (viva'yaduktaM' rUpa me 6 padya diye hai, pazcAt 'atha yatramAha' raNa) ke nimna padaya se jAnI jAtI haivAkya ke sAtha bahuta se padya yaMtra-matrAdi ke sAtha diye hai, zrI caulukyakSitipatikRtaprArthanAprerito'haM, tadanantara ukta padya na0 177 ko liyA hai / isI taraha tattvajJAnAmRtajalanidhogazAstrasya vRttim / vivaraNa meM sthita 'lagnasthazcocchazIsauri'-(203) se svopajJasya vyaracayamimAM tAvadeSA ca nandyAd, 'ebamAdhyAtmika kAla' (224) nAma ke padya bhI TIkA yAvajjanapravacanavatI bhavaHsvastrayIyam / / meM grahota nahI hai| isake bAda 'ko jyeSyati dvaryoyuddha dvitIya adhikAra kI samApti para jo nimna sandhi(225) se lekara 'krameNavaM parapura: pravezAbhyAsazaktitaH' vAkya TIkA meM diyA hai umame spaSTa ghoSaNA kI gaI hai ki (273) taka ke padya TIkA meM padma na. 274 se 324 yaha adhikAra yogazAstra kI TIkA meM usake pAMcave prakAza ke antargata hai-kucha padya nahIM bhI hai, jaise 'agre vAma. kI amarakIti bhaTTAraka ke ziSya indra nandi bhaTrAraka viravibhAga' (253), 'lAbhA'lAmo sukha duHkha' (254) cina TIkA ke rUpa meM hai:nAma ke padya TIkA me nahI hai / iti yogazAstrasya pacama prakAzasya zrImadamarakotiisa taraha pacama prakAza ke vivaraNa aura TIkA dono bhaTTArakANAM ziSya zrI bhaTrArakaindranandivirazitAyAM me paraspara yogazAstra ke mUlapadyoM kI kamI-vezI prAdi yogazAstrasya TIkAyAM dvitIyodhikAraH // ke rUpa meM kitanA hI antara pAyA jAtA hai / yaha saba padayo ke ukta antara ke atirikta prATho prakAzo me antara kaba kaise tathA kisake dvArA ghaTita humA, eka anu- vivaraNa gata tathA TIkAgana mUla iloko me paraspara pAThAsadhAna kA viSaya hai, jisakA patA una prati prAcIna pratiyoM ntara bhI bahata pAye jAte hai, jinameM kucha sAdhAraNa aura tathA unapara se honevAlI dUsarI pratiyo se calAyA jA kucha vizeSa mahatva ke hai, una saba kI sUcI banAnA samayamakatA hai jo svopajJavRtti rUpa vivaraNa ke likhe jAne se sAdhya hai aura isaliye usako yahA~ choDA jAtA hai; phira pUrva pracAra me AI hoM / vivaraNa mUla grantha ke sAtha sAtha bhI namUne ke taura para kucha pAThAntara yahA~ paMcama prakAza ke nahIM likhA gayA, balki bAda ko (kitane varSa bAda yaha aura digbalAye jAte hai - vivaraNagata pATha padya naM0 sahita TIkAgata pATha padya nabara sahita 21 prANApAnasamodAnadhyAneSveSu vAyaSu / 6 prANApAna...... rau lau bIjAnidhyAtavyAni yathAzramam // aiMdrobaMroM lA bIjAni dhAtavyAni yathAkramama 28 pANoM gulphe ca jaghAyAM 43 pANI gulphe jaghayozcA 68 udeti pavanaH pUrva zazinyeSa yaha tataH 126 uveti pakSe vinArambhe yatnena zazinastathA 86 prathedAnI pravakSyAmi 145 adhunA pravivakSyAmi 118 prAdhyAtmiviparyAsaH, saMbhaveda 173 prAdhyAtmikaviparyAsaH, sabhaveda vyAdhitopitannizcayAya, kAlasya lakSaNam tyAhitopi, tattvaizvaryAya, kAlasya nirNayam 127 SaDAviSoDazavinAnyAntarANyapi zoSayet 183 SaDAdiSoDazAntAnAmagnidhoSa zRNoti na / 181 anupUrNahazogAvo 252 azubhaghUrNadRzo gAvo Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aba mai aime mUna padyo kI TIkA ke kucha namUne aura namaskArAdi promitya (tyekA) kSarA maMtra prahamiti dayadikhalA denA cAhatA hai jinapara vivaraNa nahIM hai jinhe kSage maMtra ityAdi parizadakSaro namaskArAdInAM smRti vivaraNa meM 'spaSTa' kahakara chor3a diyA hai athavA nAma karAtAti padastha / prAtamAdikAvayavadhyAna karotIti padastha / pratimAdikAvayavadhyAna karotIti mAtra kA sAdhAraNa vivaraNa hai - rUpaspaM / rUpAtItaM nirajanamiti / upatApamasaMprAptaH shiitvaataatpaadibhiH| pAvivo syAvAgneyI mArutI vANI tthaa| pipAsuramarIkAri yogaamRtrsaaynm:| tatra (sva) bhUH paMcamI ceti piNasye paadhaarnnaaH| // TIkA-zItavAtAtapAdibhi. zItazca bAtazca pAta TIkA--pathivyA bhavA dhAraNA pArivI / prathAnantarapazca zItavAtAtapA te pAdau yeSA te gItavAtAtapAdayaH mAgnemo pragno bhvaagneyii| vAyorbhavA vAyavI varuNe bhavA pAdizabdAt dazamazaka-taSArogAdayastarupatApa kaSTa vAruNI / tatvabhU tattve bhavatIti tatvabhUriti kapabhUtA sapta. prasajJApnA'veditA pipAsu pItu matma pInAbhilASI pramaga dhAnuhita niSkalaMka nirmala candrabimbasadaza ujvalakAti ityAdi amaraM karotItyamarAkAni / evavidha yogAmata sarvajJamadazamAtmAna smarediti / bahulatejaH pujaizca dalitarasAyana yoga evAmRtaM yogAmRta tadeva rasAyana yogAmRta- tamobharaM mihAmanAhaTa devadAnava gaNadharagaMdharvasidavAraNarasAyana anantakAlajIvitakara yogAmana mApana pItamUsaka maniprabhRtibhi mektinaraNa anekAtizaya zobhAyamAna iti bhAvaH // 3 // vidalitakarma mahimnA nidhAna / rAgAdibhiranAkrAnta krodhAdibhirakSima / pAni zarIre puruSAkAramAtmAna smaredityeSA tattvabhUH prAtmArAmaM manaH kurvannirlepaH sabaMbasnuSa // 7-4 // pacamI dhAraNA jhaMyA // 6 // virata (ktaH) kAmabhogebhya svazarIre'pi ni:mphH| TIkA ke ina namuno se vijJa pAThaka TIkA kI prakRtisavegahavanirmagnaH (savebavanimagnaH) sarvatra samatA apan / sthiti umake mahatva eva upayoga ko bhalI prakAra anubhava meM lA sakate hai| isa prakAra yogazAstra dvitIya vibhAga ke TokA-yogI samatA svarNa-taNa-bhitra-ratna-dRSatsva. pATho prakAzoM ke maikaDoM payo kI ThIkA ko yaha 'yogiramA' pagadiSvekabhAvaH samatA zrayedAbhajet / kathaMbhUta man rAgA- TIkA apane me prAvirbhUta kiye hue hai| aura isalie isakI dibhI rAga-dvapa-matsarAdibhiranAkrAnto nAkrAnto na vyApta upayogitA kucha kama mAlUma nahIM hotii| yaha prAcIna TIkA iti / kiviziSTa sarvakarmamunilepa marvavyApArAdipu zIghra prakAza me pAne ke yogya hai| isase yogazAstra ke karmam vyatirikta / kathabhUtaH ? kAmabhogebhyaH virakto pAThAntaro kA bhI kitanA hI patA calegA aura usase vivakta san svazarIre'pi ni:spRha. / api tu prAtmadehe'pi anusadhAna kA viSaya prazasta bnegaa| sphaajitH| mavedahanimagnaH vedai saha-saveda taccahRn isa TIkA ko koI dusarI prati abhI taka nahIM milii| tasminneva nimagnaH savedahRnimagna vedA paMvedAdaya veda- hAla meM janasiddhAntabhavana mArA, aillaka pannAlAla vyAptahadaye'nimagna. / krodhAdibhi. krodha-mAna-mAyA-lobhA sarasvatI bhavana vyAvara aura mahAvIra bhavana jayapura Adi prAdizabdAt pramAdA api prAhmAstaradUSita teSAM dopa- ko khAma taura se likhakara talAza karAI gaI: parantu saba rahitamiti / evaMbhUtaM manazcitta / puna. kathabhUta ? prAnmA- jagaha se unara nakArAtmaka hI prApta huaa| digambara aura rAma mAtmanyAramatItyAtmArAma svarUpacintanapara kurvan / zvetAmbara dono hI sampradAyo ke zAstra bhaNDAroM meM isakI sarvatra samabhAvamaznIyAditi bhAva // 4,5 // paura prayatna pUrvaka khoja honI caahie| muni zrI puNyapiNDasthaM ca padastha ca rUpasya rUpavajitam / vijaya jI ko zvetAmbara zAstra bhaNDAroM kA bahuta patA hai, pAturSA dhyeyamAmnAtaM dhyAnasyAlambhanaM vrssH|||| unhe kRpayA prakaTa karanA cAhie ki kyA unake paricaya ke (vivaraNa) piNDa zarIra tatra tiSThatIti piNDasthaM pyye| kisI bhaNDAra meM yaha TIkA upalabdha hai / jo sajana apane ____TokA-piNDe zarIre pArthavaprabhatikadhAraNa karo- anusaMdhAna ke phala svarUpa isa TIkA kI kisI dUsarI prati tIti / zarIre yo (yad) dhyAyet tapiMDaspamiti dhyaan| kA paricaya dege ve mAmAra ke pAtra hoNge| * Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAgAradharmAmRta para itara zrAvakAcAroM kA prabhAva bAlacandra siddhAnta-zAstrI grantha-paricaya vana tathA maraNa mamaya me sallekhanA; ise paM0 pAzAdhara ne paNDitapravara zrI mAzAdhara viracita sAgAradharmAmata paripUrNa mAgAradharma batalAyA hai (1-12) / unhone zrAvakAcAra sambandhI eka mahattvapUrNa grantha hai| isakI thAvaka ke pAkSika, naiSThika aura mAdhaka ye tIna bheda racanA unake samaya meM vartamAna mamasta zrAvakAcAra nirdiSTa kiye hai aura tadanusAra hI unhone yahA mAge sambandhI sAhitya ke parizIlanapUrvaka kI gaI hai| prastuta thAvakAcAra kA varNana bhI kiyA hai| anya paM. mAzAdhara viracita 'dharmAmata' grantha kA uttagardha dvitIya adhyAya meM pAkSika zrAvaka ke prAcAra kI hai| isake Upara svayaM unhIM ke dvArA racI gaI eka bhavya- prakapaNA karate hue sarvaprathama zrAvakadharma ke prAdhArabhUta kumudacandrikA nAma kI upayogI TIkA bhI hai, jo mA. 8 mUlaguNo kA nirdeza kiyA hai3 / tatpazcAt varNabheda ko pranthamAlA dvArA mUlagrantha ke sAtha prakAzita ho cakI hai| lakSya me rakhakara yathAyogya pUjAvidhAna, dAnavidhi va usakA isake atirikta jJAnadIpikA nAmakI eka pajikAra bhI phala, yatiparamparA ke sthira rakhane kI preraNA, vizeSa unake dvArA racI gaI hai| vratavidhi aura kIti-marjana; ityAdi viSayo kA vivecana prastuta grantha 8 adhyAyo me vibhakta hai| prathama adhyAya kiyA gayA hai| pAkSika zrAvaka dezacAritra ko pakSa-. bhUmikA svarUpa hai| usame prathamataH gRhasthoM kI avasthA pratijJA kA viSaya banA kara yathAsambhava usake paripAlana kA citraNa karake samyaktva va mithyAtva ke prabhAva ko kA prayatna karatA hai| pragaTa karate hue samyagdRSTiyo ke virala hone se bhadra tRtIya adhyAya meM naiSThika-ukta dezavrata kA niSThA mithyA dharma meM sthita hokara bhI samIcIna dharma se dveSa na pUrvaka paripAlana karane vAle-zrAvaka ke bhedabhUta darzanika karane vAle-puruSoM ko bhI upadeza ke yogya batalAyA hai| Adi gyAraha zrAvako meM se prathama darzanika kI katavyanirmala samyaktva; niraticAra aNuvrata, guNavrata va zikSA vidhikA vicAra kiyA gayA hai| usame nyAyocita mAjIvikA, abhakSya bhakSaNa kA tyAga, sAta vyasanoM kI 1. yathA-prA. kundakunda kA cAritraprAbhUta, umAsvAmI virati aura patnI ko dharmAdhiSThita karanA; ityAdi kI kA tatvArthasutra (ma07), svAmI samantabhadra kA carcA kI gaI hai| ukta darzanika zrAvaka ke lakSaNa meM ratnakaraNDaka, prA. jinasena kA mahApurANa (parva 40), . haribhadra sUri kI thAvakaprazapti, hemacandra sUri kA 3. ina mUlaguNo kA nirdeza karate hue pa0 pAzAdhara ne yogazAstra, somadeva sUri kA upAsakAdhyayana, prA. momadeva sUri kA anusaraNa kara svamata se madya, mAsa, amitagati kA amitagati-zrAvakAcAra, amRtacandra mUri madha aura pAca udumbara phaloM ke tyAgarUpa pATha kA puruSArthasiddhyupAya mora vamunandI kA vasunandi- mUlaguNo ko apanAyA hai| sAtha hI svAmI samannazrAvakAcAra maadi| bhadra sammata pAca aNuvratoM ke sAtha madya-mAsa-madhu ke 2. isakA ullekha unhoMne bhavya-kumudacandrikA TIkA ko tyAga ko aura jinasena svAmI ke matAnusAra ukta prArambha karate hue nimna zloka meM kiyA hai pAca udumbara phaloM ke parityAga ke sAtha madya, mAMsa samarthanAdi yannAtra vyAsabhayAt kvacit / aura dyUtakrIDA ke parityAga ko pATha mUlaguNa kahA tajjJAnadIpikAsyatatpaJjikAyAM vilokyatAm // gayA hai| (dekhiye zloka, 2, 2-3 va 18) Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAgAramamamRta para itara bAyakAcAroM kA prabhAva upayukta 'parameSThipardakadhI vizeSaNa kA spaSTIkaraNa karate hue svopajJa TIkA meM kahA gayA hai ki darzanika zrAvaka dhApatti meM ghira kara bhI unase chuTakArA pAne ke vicAra se zAmanadevatAdi kI kabhI bhI ArAdhanA nahI karatA hai1 / caturtha adhyAya meM vratika (dvitIya) zrAvaka kI prarUpaNA ko prArambha karate hue usake lakSaNa meM kahA gayA hai ki jo samyagdarzana ke sAtha nirmala mATha mUlaguNo aura bAraha uttaraguNo kA paripAlana karatA hai use pratikaka kahA jAtA hai| yahA grahisANuvrata ke varNana me usake praticAroM kA nirdeza karate hue hisA hasA kA vistAra pUrvaka vicAra kiyA gayA hai ( 4,15- 38 ) / tatpazcAt satyavratacaryAta svadArasantoSa aura parigrahaparimANa praNuvrata kI prarUpaNA kI gaI hai / - pAcaveM adhyAya me 7 zIloM-3 guNavrata ra 4 zikSA to kA darzana kiyA gayA hai| yahA bhogopabhogamA vrata ke prasaga me madya, mAma va madhu tathA trasaghAta, bahughAta eva pramAda ke viSayabhUta padArthoM ke parityAga ke sAtha hI prati javRddhi janoM ke ghAva se rakamoM ke bhI prAzraya kharakarmo ke bhI parityAga kA upadeza diyA gayA hai| chaThe adhyAya meM uparyukta vratika zrAvaka kI dinacaryA ke varNana me prathamataH prAta kAlIna anuSTheya vidhi kA vivecana karate hue zayyA ko tyAga kara zrAvaka ko kyA karanA cAhiye, jinamandira meM kisa prakAra jAnA cAhiye tathA vahA kyA karanA cAhiye aura kyA na karanA cAhiye, ityAdi kI carcA kI gaI hai| tatpazcAt arthArjana kI vidhi, hAni-lAbha meM samabhAva kA vidhAna, bhojanavidhi maura zrAgamarahasya ko jAnakArI Adi kA kathana karate hue sAndhya kRtya kA varNana kiyA gayA hai / anta meM nidrA ke naSTa hone para kyA vicAra karanA cAhiye, isakA nirUpaNa karate hue adhyAya ko samApta kiyA gayA hai / 15 15 isa prakAra tIsare pradhyAya meM darzana pratimA tathA cauthe. pAcave aura chaThe ina tIna madhyAyoM me vratapratimA kA varNana 1. prApadAkulito'pi darzanikastannivRttyarthaM zAsana devatAdInU kadAcidapi na bhajate pAkSikastu bhavatyapItyevamarthamekagrahaNam (sA. pa. svo TIkA 33) I 117 karake Ane ke sAtaveM adhyAya meM sAmAyika Adi zeSa nI pratimAoM kI prarUpaNA kI gaI hai| antima AThave adhyAya meM zrAvaka ke tIsare bheda rUpa sAdhaka kA varNana karate hue anta me manuSTheya sahalekhanA kA vistArapUrvaka vivecana kiyA gayA hai / yaha prastuta grantha kA makSipta viSayaparicaya hai / 1 tattvArthasUtra va usakI TokA svArtha ke mAye ghayAya meM subhAbhava kI prarUpaNA sUtra karate hue sakSepa meM zrAvakAcAra kI prarUpaNA kI gaI hai / usake aura usa para racI gaI sarvArthasiddhi, tasyArthavAtika evaM dalokavArtika prAdi TIkAo ke bhI rahate hue upata sAmAndharmAmRta kI racanA meM unakA vizeSa prAthaya nahI liyA gayA hai| usakI racanA ratnakaraNDaka, upAsakAdhyayana, yogazAstra aura vasunandizrAvakAcAra se adhika prabhAvita dikhatI hai| yathA 2. ratnakaraNDaka aura sAgAradharmAmRta prAcArya samantabhadraviracita ratnakaraNDaka me makSipta hone para bhI zrAvakAcAra kI sarvAGgapUrNa prarUpaNA kI gaI hai / yadyapi imameM pramukhatA se zrAvakAcAra kA varNana dekhA jAnA hai, para grantharacanA kA uddeza dharma kI dezanA rahI hai3 / dharma me abhiprAya mamyagdarzana, samyagjJAna zrIra 2. yatra vacitvArthamUtra kA bhI upayoga kiyA gayA hai / yathA -- tattvArtha sUtrake 7vaM pradhyAya meM vidhi dravyadAnpAvazeSAt tadvizeSa. yaha maMtra (31) upalabdha hotA hai| isakA prabhAva sA. dha. ke nimna zloka para pUrNatayA dekhA jAtA haigratamatithimavibhAga. pAtravizeSAya vidhivizeSaNa | dravyavizeSavitaraNa dAtRvizeyasya phalavizeSAya // 41 isake pratirivata mA. gha. me usake nAma kA ullekha bhI svayaM paM0 prAzAdhara ne kiyA hai / yathA tvarikAparigRhItAparigRhItAgamanalakSaNamaticAradraya tatvArthazAstropadiSTamapi saGgRhIta bhavati 1 mA0 pa0 svo0 TIkA 4-58 2. pratya ke prArambha me sUcanA bhI bemI kI gaI haidezayAmi samIcInaM dharma karma nivarhaNam / sasAgdu khata. satvAn yo dharatyuttame sune / / ra. ka. 2 Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta samyakcAritra rUpa ratnatraya kA rahA hai| isIlie isakA meM jahA tahA kahIM svAmI samantabhadra 5, kahI kevala svAmI, ratnakaraNDaka-rano kI peTI-yaha sArthaka nAma bhI aura kahI ratnakaraNDaka7 nAma kA bhI nirdeza svayaM kiyA prasiddha humA hai2 / ukta dharma kI prarUpaNA karate hue vahA hai / isake atirikta yatra kvacit binA kisI prakAra ke yathAkrama ne prathamata. 41 zlokoM me samyagdarzana kA varNana nAmollekha ke bhI ratnakaraNDaka ke mata kA nirdeza kiyA kiyA gayA hai| pazcAt 42-46 zloko me samyagjJAna ke gayA hai| mA0 samantabhadra kI viSayavarNanapaddhati ko svarUpa kA digdarzana karAte hue usake viSayabhUta prathamAnu- unhoMne kahI to apanA liyA hai aura kahI matAntara ke yoga prAdi cAra anuyogoM kA kathana kiyA gayA hai| tadanantara rUpa meM usakA ullekha kara diyA hai / yathA47-121 zloko meM samyakcAritra kA vivecana karate hue vacana karate hue 1. prA. samantabhadra ne vikalacAritra kI prarUpaNA karate usake sakala aura vikala ina do bhedo kA nirdeza karake hue prathamata. pAMca aNuvratoM ke svarUpa kA nirdeza kiyA hai| uname sakala cAritra ke nirdezapUrvaka vikalacAritrabhUta thAva tatpazcAt pATha mUlaguNo kA ullekha unhoMne isa prakAra kAcAra kA kucha vistAra se nirUpaNa kiyA gayA hai| kiyA haitatpazcAt 122-35 zloko me sallekhanA kA vicAra maca-mAMsa-maghatyAga sahANuvratapaJcakam / karake prAge 136-47 zloko me zrAvakapado ke- praSTo malagaNAnAhagaMhiNAM zramaNottamAH // 66 // 11 pratimAno ke-svarUpa mAtra kA nirdeza kiyA gayA hai| arthAt madya, mAMsa aura madhu ke parityAgapUrvaka pAca anta me (146) upasahAra karate hue uddeza ke anumAra aNuvratoM kA pAlana karanA; ye pATha mUlaguNa hai jo zramayaha kahA gayA hai ki pApa-ratnatraya svarUpa dharma ke prati Nottama-gaNadharAdi-ke dvArA nirdiSTa hai| pakSabhUta mithyAdarzana, mithyAjJAna aura mithyAcAritra ye samantabhadra ko abhIpTa ina pATha mUlaguNo kA nirdeza jIva ke zatru hai3, kyoki ve bhavapaddhati svarUpa hai-sasAra paribhramaNa ke kAraNa hai4, aura ratnatrayasvarUpa dharma usa 5. [ka] svAmisamantabhadramate puna sUriH smaret (2-3) / jIva kA bandhu-hitapI mitra hai| aimA nizcaya karake yadi [kha] etena yadukta svAmisamantabhadradeva. 'darzanikastamumukSa bhavya jIva samaya ko-paramAgama athavA prAtmA svapathagRhma' iti darzanapratimAlakSaNaM tadapi sghiitm| ko-jAna letA hai to vaha nizcita hI zreSTha jJAtA ho (3-25) jAtA hai| 6. [ka] svAmyuktASTamUlaguNapakSe (2-3) / paNDitapravara pAzAdhara ne apane sAgAradharmAgata kI [kha] yattu "samyagdarzanazuddha ... // " iti svAmimatena racanA meM isa ratnakaraNDaka kA paryApta upayoga kiyA hai| darzaniko bhavet ....... (4-52) / unhone apanI bhavya-kumudacandrikA nAmakI svopajJa TIkA [ga] svAmimatena vime-ativAhanAtisagraha (4-64) 1 sadaSTi-jJAna-vRttAni dharma dharmezvarA vidu / [gha] atrAha svAmI ythaa-vissy-vipto'nupekssaa| yadIyapratyanIkAni bhavanti bhavapaddhati // ra. ka. 3 (5-20) 2. yena svaya vItakalavidyA-dRSTi-kriyAratnakaraNDabhAvam / [3] svAmI puna gopabhogaparimANazIlAticAgananItastamAyAti patIcchayeva sarvArthasiddhistriSu viSTapeSu / / nyathA paThitvA (7-11) / ra. ka. 146 [ca] yadAha svAmI "annaM pAna khAdya...(0-15) 3 pApamagatidharmo bandhurjIvasya ceti nizcinvan / 7. anyatra punA ratnakaraNDakAdizAstre rAtribhakta zabdo samayaM yadi jAnIte zreyojJAtA dhrava bhavati // nirucyte"(7-15)| ra. ka. 148 / 8. tato na 'zrAvakapadAni devarekAdaza dezitAni (ra.ka. 4. dekhiye TippaNa / 136)' ityanena birodhaH (3-8) / [cA Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAgAradharmAmRta para itara zrAvakAcAroM kA prabhAva sA. gha. meM kiyA gayA hai| dikhalAte hue jo prabhiprAya vyakta kiyA gayA hai lagabhaga 2. rAnakaraNDaka meM matyANavata ke svarUpa ko dimva. dahI abhiprAya 10mANAdhara ne bhI apane sA.dha. meM base lAte hue yaha kahA gayA hai ki sthala jhUTha kA tyAgI- hI kucha zabdo dvArA vyakta kiyA hai| ratnakaraNDaka meM matyANuvatI-aise satya vacana ko bhI na svayaM bolatA hai jaMge parastrI kA parityAga 'pApabhIteH' arthAta kevala pApa paura na dUsare ko bulavAtA hai jo vipatti kA kAraNa ho2| ke bhaya se hI karAyA gayA hai, na ki gajadaNDAdika bhaya isako spaSTa karate hue usakI TIkA meM prabhAcandrAcArya ne me, vaise hI mA. dha meM bhI ugakA parityAga 'maMhaso kahA hai ki jo satya bhI bacana dUmare ko prApattijanaka ho bhItyA' arthAt pApa ke ho bhaya se karAyA gayA hai, gajause bhI matyANuvratI nahI bolatA hai| daNDAdi ke bhaya nahIM kagayA gyaa| vizeSatA yaha rahI hai ima kathana ko 50 prAzAdhara ne somadeva mUri ke ki 'paradAgan' pada ke dvAga jahA~ mA. samantabhadra ko anusAra4 kucha aura vikasita karate hue 'satyamapi svA. svastrI me bhinna anya mabhI striyA prabhita hai vahA sA. nyApade tyajan' kahakara yaha sUcanA kI hai ki jo satya bhI dha. meM 'anyastrI' me anya me sambaddha patnI va putrI pAdi vacana sva va parako vipattikara ho usakA bhI parityAga use mAtra vivakSita dikhatI hai, anyathA vahAM usake sAtha 'prakaTakaranA cAhie5 / vizeSatA yaha rahI hai ki ratnakaraNDaka strI' ke grahaNa kI kucha prAvazyakatA nahIM rahatI8 / dUsarI me jahA 'vipade' inanA mAtra sAmAnya se kahA gayA hai aura vizeSatA yaha hai ki ratnakaraNDaka me ukta prata kA ullekha jime usa para TIkA karate hue prabhAcandrAcArya ne mAtra para paradAranivRni aura svadArasantoSa ina do nAmoM se ko vipattikara mAnA hai, vahAM pa0 prAzAdhara ne use para ke kiyA gayA hai, parannu mA. gha. me mAtra svadAramantoSI ke mAtha sva (nija) ko bhI vipattijanaka svIkAra kiyA hai| nAma me hI usakA ullekha kiyA gayA hai| 3. ratnakaraNDaka me brahmacaryANavata ke svarUpa ko 4. ratnakaraNDaka (63) me nirgatacAra pAca praNa vratoM ke pAlana kA phala svargaloka kI prApti batalAyA 1. mvAmimamantabhadramate punaH mUriH smaret / ki tat ? gayA hai| isI prakAra unake paripAlana kA phala mA. dha. mthulavadhAdi sthUlahisAntasteya-mathuna-granthapaJcakam / (4-66) me bhI svargIya zrI kA upabhoga hI nirdiSTa kva ? phalasthAne paJcodumbaraphalaprasage tannivRtto vaa| kiyA gayA hai| madya-mAsa-madhuviratitraya paJcANuvratAni cASTau mUla- . guNAn smaredityartha / (sA. gha. svo. TIkA 2-:) 6 na ta paradAgana ganchani na parAna gamayati ce pApa2. sthUlamalIka na vadati na parAn vAdayati satyamapi bhItayan / mA pagdAnivRtti svdaarsntopnaamaapi|| vipade / yattad vadanti mantaH sthUlamapAvAdava .ka. 5.9 ramaNam // 55 // go'sti svadAramannopI yo'nystrii-prkttstriyo| 3 na kevalamalIkam, kintu matyamapi cauro'yamityAdi- na gacchanyahamo bhItyA nAnyargamaryAta vidhA / / rUpa na svaya vadani na parAn vAdayati / kiviziSTam ? mA0 504-52 yadukta matyaM parasya vipadepakArAya bhavati / 7 yat paradArAna paggRihItAn aparigRhItAzca / prabhA0 TIkA 3-6 prabhA0 TIkA 3-13 4 tat matyamapi no vAcya yan syAt paravipattaye / - anyastrI pagdAgaH parigRhItA aparigahItAzca / tatra jAyante yena vA svasya vyApadazca durAspadAH / / parigRhItAH sasvAmikAH aparigahInA mbaMriNI upAsakA0 377 propitamata kA kulAGganA vA anaathaa| kanyA nu 5 kanyA-go-kSmAlIka-kUTasAkSya-nyAmApalApavat / bhAvimana katvAt pitrAdiparatantratvAdvA manAyanyanyasyAt satyANuvratI satyamapi svAnyApade tyajan / / strIto na viziSyate / prakaTastrI vezyA / sA0 gha04-36 mA0 50 svo TIkA 4-52 Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 5. ratnakaraNDaka meM kahA gayA hai ki digbrata dhAraka niyama-parimita kAla-aura yama-yAvajjIvana-ke rUpa zrAvaka ke aNuvrata mahAvrata rUpatA ko prApta ho jAte hai| me kiyA gayA hai usI prakAra sA.dha. (5-14) meM bhI kAraNa yaha ki digdhata me svIkRta maryAdA ke bAhira unake pramANa kA vidhAna kiyA gayA hai| gamanAgamana kA prabhAva ho jAne se usake sthUla pApoM ke 7. sAmAyika ke prakaraNa me usake kAla ko lakSya meM samAna sUkSma pApoM kI bhI nivRtti ho jAtI hai| isake rakhakara ratnakaraNDaka me kahA gayA hai (18) ki jaba taka atirikta usake dravya pratyAkhyAnAvaraNa-saMyamaghAtaka- kezoM kA bandhana, muTThI kA bandhana, vastra kA bandhana (gATha) sAmAna kA mandAdaya hA jAna sa bhAvarUpa cAritramAha ke aura paryaka bhAsana kA bandhana zithilatA ko prApta nahI pariNAma bhI atizaya mandatA ko prApta ho jAte haiM, ataH hotA hai taba taka sAmAyika baiThakara yA khar3e rahakara karanA unakA rahanA na rahane ke barAbara hai| caahiye| yahI bAta sA. dha. me bhI lagabhaga vaise hI zabdoM me ratnakaraNDaka ke ukta kathana kA anusaraNa kara sA. dha. kahI gaI hai| ubhaya granthagata ve zloka nimna prakAra hai1 meM bhI kahA gayA hai ki prAramadhyAnI kezabandhana prAdi ke pravagharSa hiraNupApaprativiratedigvatAni dhArayatAm / chuTane taka2 sAdhu ke samAna jo samasta hiMsAdi pApoM kA pacamahAvatapariNatimaNuvratAni prapadyante // parityAga karatA hai, isakA nAma sAmAyika hai (5-28) / pratyAkhyAnatanutvA-manvatarAzcaraNamohapariNAmA / .. isI prakaraNa me sAmAyika ke samaya zrAvaka ko sattvena duravadhArA mahAvatAya prakalpyante // kyA vicAra karanA cAhie, isakI sUcanA ratnakaraNDaka me -ra. ke 70-71 / isa prakAra kI gaI haidigviratyA bahiH saumnaH sarvapApanivartanAt / prazaraNamazabhamanityaM dukha manAtmAnamAvasAmi bhavama / taptAyogolakalpo'pi jAyate yativad ghii| mokSastadviparItAtmeti dhyAyantu sAmayike // 10 // dikhatodriktavattaghnakaSAyodayamAnyataH / imakA milAna sA.dha. ke nimna zloka (5-30) mahAvatAyate'kSyamohe gahinyaNuvratam // ke sAtha kIjiye -sA dh.5,3-4| 6. ratnakarAuka meM bhogopabhogaparimANadhata ke 2 kiyatkAlama ? kezabandhAdimokSaM yAvat-kezabandha pragapa me bhogopabhoga vastuyo kA pramANa kara lene ke ani grAdiyaSA muSTibandha-vastragranthyAdInA gahItaniyamakAlAvarikta madhu, mAma, madha, alpaphala va bahuvidhAna rUpa prAdaka cche dahetUnAM te kezabandhAdaya , tapA mokSo mocana tamavadhI kRtya (adarakha) Adi tathA aniSTa aura anupamevya paTAcI sthitamyetyartha. / sAmAyika hi cikIrpavidaya kezabanyo ke parityAga kI preraNA kI gaI hai| (82,84-86) vastragranthyAdiryA mayA na modhyate tAvat sAmyAnna pracali. ThIka usI prakAra se sAgAradharmAmRta me bhI ukta jyAmIti pratijJA karoti / (sA dha. sko TIkA 5-28) bhogopabhoga vastugro kA pramANa kara lene (5-13) ke yadyapi iga TIkA meM 'mayA na mocyate' kahakara yaha sAtha mAga ke samAna saghAtajanaka, madhu ke samAna bahu samAna bahu abhiprAya pragaTa kiyA gayA hai ki jaba taka maiM upayukta vighAtajanaka. madya ke samAna pramAdotpAdaka, aniSTa pAra na prAdi ko nahI choDa detA hai taba taka ma mAmAanupasevya padArthoM ke bhI parityAga kI preraNA kI gaI hai yika se vicalita nahI hoUgA, aisI pratijJA sAmAyika vratI karatA hai, para prA. samantabhadra kA abhiprAya bhI aisA hI isake atirikta ukta bhogopabhoga vastupro ke pari rahA ho, yaha sambhAvanA bahuta kama kI jA sakatI hai| mANa kA vidhAna jisa prakAra ratnakaraNDaka (87) meM ukta kathana se to yahI abhipreta dikhatA hai ki bAloM 1 ubhaya granthagata ina iloko kA TIkA bhAga bhI prAdi meM lagAI gaI zithilatApUrNa gAMTha prAdi jaba taka 6STavya hai| nahIM chUTa jAtI hai taba taka sAmAyika meM sthita rhuuNgaa| Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSa prAtmA sukha nityaH zubhaH zaraNamanyathA / bhavo'smin vasato menyat ki syAdityApadi smaret / / 1. TamI aura caturdazIko cApadinoM me cAroM prakAra ke mAhAra kA parityAga karanA, isakA nAma proSadhopavAsa hai / proSadhopavAsa kA yaha lakSaNa ratnakaraNDaka ( 106) aura sAgAradharmAmRta ( 5-34) dono grantho me prAya samAna hI dekhA jAtA hai / para sAdha me usake uttama - cAra bhuktikriyAo kA parityAga 1, madhyana - jala ko na chor3akara zeSa cAra prakArake bAhAra kA parityAga aura jaghanya prAcAmla va nivikRti yAdi ko rakhakara zeSa prahAra kA tyAga isa prakAra proSadhopa vAsavratI ko zakti ke anusAra tIna bheda kara diye gaye hai / isa prakAra kI vizeSatA samantabhadra ko abhISTa nahI rahI diltI | 1 sAgAradharmAta para itara AvakAcAroM kA prabhAva - isake atirikta samantabhadra ne upavAsa ke dina vizeSa rUpa se jo pAMca pAvakara (dAra) Adi kA parityAga karAyA hai3 usake Upara grantha ke vistRta hone para bhI paM0 zrazAdhara ne bala nahI diyA / 10. ratnakaraNDaka me sallekhanA kA svarUpa isa prakAra kahA gayA haiupasarge durbhikSe jarasi rujAyAM ca niHpratIkAre / parmAya tanuvimocanamA sallekhanAmAryAH / / 122 / / isI ko lakSya meM rakhakara sA. dha. me bhI lagabhaga isI prakAra se usakA svarUpa kahA gayA hai . 1. caturbhuvanaM cataNA muktInA bhojyAnAmazanacaturbhuktyujjhanaM strAdya-khAdya-peyadravyANA bhuktitriyANA ca syAmaH ekA hi bhUktiviyA dhArakadine he upanAyaTine caturthI ca pArakadine pratyAkhyAyate / (mA. gha. svo TIkA 5-34) 2. tathAcAmlam kRtamovI rvinbhojnm| nivi kRti - vijiye jihvA-manasI yeneti vikRtiyoMraserasa vitriyete phalarama-dhAnya rasabhedAccaturdhA / tatra gorasaH kSIra-ghRtAdi, ikSurama khaNDa- guDAdiH, phalaraso drAkSA mrAdiniSyandaH, dhAnya rasastaila- maNDAdi / athavA yadyena saha bhujyamAna svadate vikRtirityucyate tena bhojanaM nivikRtiH (sA. pa. vo TIkA 5-35) 3. ra. ka. 107. 121 dharmAya vyASi- durbhikSa-jarAvo niSpritikriye / vaktuM vapuH svapAkena taccyuto vAzanaM svajet // 8-20 11. Age isI prakaraNa meM sallekhanAvidhi kA varNana karate hue ratnakaraNDaka meM kahA gayA hai ki sallekhanA ke samaya zoka va bhaya Adi ko chor3akara prAtmabala ke sAtha utsAha ko prApta hotA huA zrAgamavAkyoM ke prAya se mana ko prasanna kare aura taba grAhAra- kavalAhAra - kA parityAga karake snigdha pAna-pIne yogya dUdha Adiko vRddhigata kre| phira krama se usa dUdha prAdi ko bhI chor3akara kharapAna - zuddha garama jala ko rakkhe praura anta meM use bhI chor3akara upavAsa ko svIkAra karatA huA paMca-namaskAra maMtra me dattacitta hokara zarIra ko chor3a de4| ratnakaraNDakokta isI tyAgakrama ko prAya: sA. gha. meM bhI apanAyA gayA hai5 / vizeSa itanA hai ki ratnakaraNDaka me jahA kevala sAta zlokoM meM (122-28) hI ukta sallekhanA kA varNana kiyA gayA hai vahAM sA. dha. meM 4. ra. ka. 126-28 5. sA. dha. prAhArAdi kA tyAgakrama 8, 55-56 va 63-64 pacanamaskAra maMtra ke smaraNa ke sAtha zarIratyAga 8-110. ukta donoM granthoM kI TIkAmoM me jo mUla granthagata kucha padoM kA spaSTIkaraNa kiyA gayA hai usameM bhI samAnatA dekhI jAtI hai / yathA - ra. ka. TIkA bAhAraM kabalAhArarUpam \ stigma dugdhAdirUpaM pAnaM vivardhayet paripUrNa dApayetkhAna kajikAdi zuddhapAnIyarUpaM vA / (pari. 5, zloka 6 ) -- sA. dha. svo TIkA -- ki tat ? prazanaM kavalAhAram / snigdhapAnaM dugdhAdi ( 8-55) / kiM tat ? kharapAna prathama kAJjikAdirUpaM pazyAcca zuddhapAnIrUpam (8.56) / yaha vizeSa smaraNIya hai ki zAdhara ne ranakaraNDaka ke paM prazAdhara TIkAkAra prabhAcandra kA bar3e Adara ke sAtha smaraNa kiyA hai / yathA yathAstatra bhagavanta zrImatprabhedevapAdA ratnakaraNDakaTIkAyA caturAvartatritaya ityAdisUtre (ana. dha. 8-93) / ' sUtre' kahane se yaha bhI jJAta ho jAnA hai ki paM0 zrAzAvara prastuta ratnakaraNDaka ko sUtragrantha jaisA ho samajhate the| ...... Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta pUre eka adhyAya (8ve) ke dvArA usakA vistAra ke sAtha mUDhatApo se rahita honA cAhie / ina mUDhatAnoM me eka varNana kiyA gayA hai / yahAM sallekhanA me adhipThita zrAvaka devamUDhatA bhI hai| usakA svarUpa batalAte hue kahA gayA ko usa meM dRr3ha karane ke lie vividha prakAra se upadeza dvArA hai ki rAga-dveSa se malinatA ko prApta hue devo kI abhISTa utmAhita kiyA gayA hai| phala kI prApti kI abhilApA se jo prArAdhanA kI jAtI 12. ratnakaraNDaka meM darzanika zrAvaka kA svarUpa isa hai, yaha devamUDhatA hai3 / tAtparya yaha ki samyagdRSTi prANI prakAra kahA gayA hai aise devo kI upAsanA-pUjA-bhakti prAdi-kisI bhI samyagdarzanazuddhaH sasAra-zarIra-bhoganiviSNaH / avasthA meM nahI krtaa| paJcagurucaraNazaraNo varzanikastattvapathagahAH1 // 137 // isa bAta ko 50 prAzAdhara bhI svIkAra karate hai| isameM upayukta sabhI vizeSaNa prAya sA. dha. me nirdiSTa unhone apane anagAradharmAmRta me kahA bhI hai ki muni darzanika zrAvaka ke lakSaNa me (3,7-8) upalabdha hote hai| kI to bAta hI kyA hai, kintu zrAvaka ko bhI sayama se yathA-pAkSikAcArasaMskAradRr3hIkRtavizuddhadRk, bhavAGga-bhoga- hIna mAtA-pitA, guru, rAjA va matrI grAdi, veSadhArI sAdhu, niviNNa., parameSThipadaikadhIH / kudeva-rudra Adi tathA zAsanadevatA prAdi-aura vaisA zrAvaka 13. prAcArya samantabhadra ne 'svaguNaH pUrvaguNaH saha bhI; iname se kisI kI bhI vandanA nahI karanA caahiye| satiSThante kramavivRddhAH'2 kahakara yaha abhiprAya vyakta kiyA para isa kathana meM zrAvaka se abhiprAya unakA naiSThikahai ki mAge ko pratimAnoM kA paripAlana yadi pUrva prati- pratimAdhArI-zrAvaka kA rahA hai, pAkSika zrAvaka kA mAmI kI pUrNatA ke sAtha hotA hai to unakI pratiSThA nahI-pAkSika zrAvaka vaisA kara sakatA hai5 / kintu prA. mamajhanA cAhie-anyathA unakI sthiti sambhava nahIM hai| samantabhadra to asayatasamyagdRSTi ke lie bhI usakA isa prAzaya ko paM0 pAzAdhara ne sA. dha. meM bhI sarvathA niSedha karate hai6 / zloka 3-5 ke dvArA vyakta kara diyA hai / ratnakaraNDaka se vizeSatA 3. varopalipsayAzAvAn rAga-dveSamalImasA. / uparyukta jo thor3e-se udAharaNa diye gaye hai unase devatA yadupAsIta devatAmUDhamucyate ||r.k. 23 . yadyapi isakI TIkA me prA. prabhAcandra ne yaha spaSTInizcita hai ki paM0 pAzAdhara ne prA. samantabhadra viracita karaNa kiyA hai ki yadi samyagdRSTi zAsamadevatA ke prastuta ratnakaraNDaka ko eka mahattvapUrNa zrAvakAcAra grantha nAte unakI pUjA-bhakti Adi karatA hai to isase mAnA hai aura tadgata bahuta-se vidhi-vidhAno ko apane usake samyagdarzana kI virAdhanA nahI hotI-usakI sAgAradharmAmata me yathocita sthAna diyA hai| para ve tadgata virAdhanA to svArthavaza vaisA karane para hI hotI hai; saba vidhAnoM se sahamata nahIM ho ske| isakA kAraNa deza para prA. samantabhadra kA bhI vaisA abhiprAya rahA hai, kAla kI paristhiti hI samajhanA cAhiye / isIse unhone kahA nahIM jA sakatA; kyoki, unhone sarvathA hI kahIM to ratnakaraNDaka se kucha bhinna mata pragaTa kiyA hai usakA niSedha kiyA hai| aura kahIM tadgata vidhAna ko kucha vikasita kiyA hai| jaise 4. zrAvakeNApi pitarau gurU gajApyasaMyatA / 1. ratnakaraNDakokta samyagdarzana ke lakSaNa me 'trimUDhA kuliginaH kudevAzca na vandyAH so'pi sayataiH / poDha' eka vizeSaNa diyA gayA hai (zloka 4) / tadanusAra (mana. dha. 8-52) samyagdarzana meM prApta, prAgama aura padArthoM kA zraddhAna tIna tAna 5. prApadAkulito'pi darzanikastannivRttyartha zAsanadevatA1. tattvapathagRhyaH-tattvAnAM pratAnAM paMthA mArgA. madyAdi- dIna kadAcidapi na bhajate, pAkSikastu bhajatyapItyevanivRttilakSaNA aSTamUlaguNAH te gahyAH pakSA yasya / marthameka grahaNam / (sA. gha. svo. TIkA 3-7) (prabhA. TIkA 5-16) 6. bhayAzA-sneha-lobhAcca kudevAgama-liGginAm / 2. ra. ka. 136 praNAma vinaya caiva na kuyu: zuddhadRSTayaH ||r. ka. 30. Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAgAramamRta para itara AbakAcAroM kA prabhAva 2. prA. samantabhadra ko jahA~ madya, mAMsa aura madhu ke parityAga ke sAtha pAMca aNuvrata; ye zrAvaka ke ATha mUlaguNa abhipreta hai vahAM paM0 prazAdhara madya, mAsa va madhu ke tyAga ke sAtha pAMca udumbara phaloM ke parityAga rUpa prATha mUlaguNoM ko svIkAra karate hai 1 / 3. prA. samantabhadra satyANuvrata meM aise satya vacana ko bhI haiva hI mAnate hai jo vipattijanaka para ke liye - pIDAprada ho parantu paM. bhAzAghara aise satya vacana ko heya mAnate haiM jo sva-para ke liye kaSTaprada ho2 / 4. prA. samantabhadra ko brahmacaryANuvrata ke paradAranivRtti aura svadArasantoSa ye donoM hI nAma prabhISTa hai / unakA abhiprAya hai ki brahmacaryANuvratI apanI patnI ko chor3a zeSa sabhI striyoM kA parityAgI honA cAhie parantu pa0 mAzApara ukta brahmacaryA ko do bhedoM me bha karate hai-- svadArasantoSa dhaura paradAravarjana inameM prathama kA paripAlaka dezasaMyama meM prabhyasta naiSThika zrAvaka aura dvitIya kA paripAlaka usa dezasaMyama ke abhyAsa meM saMlagna vyakti hotA hai3 / 5. bhogopabhogaparimANavrata ke jo pAMca praticAra mA. samantabhadra ko abhISTa hai, paM0 zrAzAdhara tattvArtha sUtra kA anusaraNa kara unase bhinna hI una praticAroM kA ullekha karate hai4 | 6. prA. samantabhadra niyata samaya taka pAco pApo ke pUrNatayA tyAga ko sAmAyika batalAte haiM / para paM0 zrAzAdhara lagabhaga isI prakAra ke lakSaNa kA nirdeza karake5 bhI uma sAmAyika kI siddhi ke lie tadAkAra jinapratimA ke viSaya me abhiSeka, pUjA, stuti aura japa ke 1. ra. ka. 66, sA. dha. 2, 2-3 . 2. ra. ka. 55; sA. dha. 4-36. 3. ra. ka. 56; sA. dha. 4-52 (dvividhaM hi tad vataM svadArayantoSaH paradAravarjanaM ceti etacca dhanya strI-prakaTastriyAviti strIdvaya sevApratiSedhopadezAstamyate / tatrAdyamabhyastadevAsaMyamasya naiSThikasyedhyate, dvitIyaM tu tadabhyAsonmukhasya svo TIkA / ) 4. ra. ka. 60; sA. dha. 5-20. 5. ra. ka. 67; sA. gha. 5-28. 123 prayoga kA tathA atadAkAra jinapratimA ke viSaya meM abhiSeka ke binA zeSa tIna ke prayoga kA upadeza karate hai6 | paM0 prAzAvara ke isa kathana kA zrAdhAra somadeva sUrikA upAsakAdhyayana rahA hai, jahAM prApta sevA ke upadeza ko samaya kahakara usame niyukta karma ko -snAna va pUjanAdi rUpa vividha jivAkANDoM ko sAmA ki kahA gayA hai aura isI se una saba kI vahAM vistArapUrvaka usa sAmAyika ke prakaraNa meM prarUpaNA bhI kI gaI hai| 7. prA. samantabhadra ke samAna proSadhopavAsa ke lakSaNa kA nirdeza karake bhI pa0 prazAdhara ne pAtra kI zakti ko lakSya me rakhakara use uttama, madhyama aura jaghanya isa prakAra tIna bhedo me vibhakta kara diyA haiM10 / kintu prA. samantabhadra ko ukta proSadhopavAsa me cAroM prakAra ke hI mAhAra kA sarvathA tyAga abhISTa rahA pratIta hotA hai / 8. samantabhadra ne vaiyAvRtya ke prasaMga meM jinendradeva kI paricaya pUjAkA sAmAnya se nirdeza kiyA hai11| usakA kucha vikasita rUpa mahApurANa 11, upAsakAdhyayana 13 6. snapanAca stuti- japAn sAmyArtha pratimApite / yujyAdyayAmnAyamAdyAdRte saMkalpite'haMti / / 5-31 7. prAptasevopadezaH syAt samayaH samayArthinAm / niyuktaM tatra yat karma tat sAmAyikamUcire // 460 (paM0] bhAgApara ne ukta zloka (4-31) kI spo. TIkA meM isa upAsakAdhyayana ke nAma kA nirdeza svayaM bhI kara diyA hai| yathA-katham ? yathAmnAyam upAsakAdhyayanAthAgamAnatikramerA) - 8. dekhiye pR. 212 87 / 6. ra. ka, 106; sA. dha 5-34 | 10. sA. pa. 2-35 (dekhiye pIche * 121) 11. ra. ka. 111-20, 12. parva 38, zloka 26-32 ( isa prakaraNa me sAgAra dharmAmRta ke ye zloka mahApurANa ke nimna zloko ke Azraya se race gaye hai-sA. 225-ma. 38, 27-28, sA. 26- ma. 32; sA. gha. 27-ma. 30; sA. 28 --- ma. 31; sA. 29 - ma. 33) 13. upAsakA. pR. 233-87 / Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 anekAnta damaNa vaya mAmAiya posaha sacitta rAyabhatte ya / babhAraMbha parigaha praNamaNa uddidu desavirado ya // yahA chaThI pratimA kA ullekha rAyabhata -rAtribhaktake nAma se huA hai / mukti aura bhakta donoM zabda paryAyabAkI hai, unakA jaise bhojana hotA hai ne hI sevana bhI hotA hai / prakRta me rAtribhatavrata se rAtri meM strIsevana kA vrata rakhanA - dina meM usakA parityAga karanA, yaha abhiprAya nikAlanA kucha kliSTa kalpanA ke prAzrita aura vasunandizrAvakAcAra1 prAdi ke AdhAra se sAgAradharmAmRta meM upalabdha hotA hai2 / C. prA. samantabhadra ne sAmAnya se zrAvaka ke darzanika AdigrahoM kA hI nirdeza kiyA hai| parantu paM0 zrAzAdhara ne prathamataH usake pAkSika, naiSThika aura mAghaka ina tIna bhedoM kA ullekha kiyA hai4 aura tatpazcAt unake dvArA ukta darzanika prAdi gyAraha bheda uname se naiSThika dhAvaka ke nirdiSTa kiye gaye hai| sambhavataH pAkSika Adi ukta tIna bheda samantabhadra ke samaya taka nahIM rahe hai| 10. ratnakaraNDaka meM chaThe zrAvaka kA ullekha rAtribhaktivirata ke nAma se karake usake svarUpa me kahA gayA hai ki jo rAtri meM anna, pAna, khAdya bhora lehya cAro prakAra ke bhojana ko nahIM karatA hai vaha rAtribhuktivirata kahalAtA hai / para sAgAradharmAmRta meM usakA rAtri maktavrata ke nAma se ullekha karake yaha kahA gayA hai ki jo niSThApUrvaka pUrva pAca pratimAoM kA paripAlana karatA huA mana, vacana kAya aura kRta, kArita, anumodanA se dina me zrI kA upabhoga nahI karatA hai vaha rAtribhaktavrata zrAvaka hotA hai7 / mA. kundakunda viracita cAriprabhUtame saje me mAgAra saMyamacaraNa- dezavAriza kA varNana kiyA gayA hai| vahAM dezacAritra se sambandhita nimna gAthA upalabdha hotI hai 1. vasu0 bhA0 380-458 / 2. sA0 602, 23-34 / 3. 20 ka0 136 / 4. mA0 0 1-20 / 5. sA0 dha0 3-1 / 6 20 ka0 142 / 7 sA0 0 7 12 / ( Age zloka 7 15 me ratnakarause ke ukta zrabhimata kI bhI sUcanA isa prakAra kara dI hai-- nirucyate'nyatra rAtrau caturAhAravarjanAt / ) 8. samavAyAga sUtra meM gyAraha pratimAnoM ke nAma isa - prakAra niviSTa kiye gaye haiM ekkArasa uvAsagapa DimAmro pa0 ( paNNattAo) hai / isameM strI kA adhyAhAra karanA par3atA hai / para usase rAtri me bhojana kA vrata rakhane rUpa artha kA bodha saralatA me ho jAtA hai / gyArahavIM pratimA ke dhAraka zrAvaka ke viSaya me ratnakaraNDaka meM itanA mAtra kahA gayA hai ki jo gRhavAsa ko chor3akara muni prAthama meM calA jAtA hai aura vahA guru ke samIpa me vratoM ko grahaNa karake tapazcaraNa karatA huA bhikSAvRtti se bhojana karatA hai tathA vastrakhaNDalagoTI mAtra ko dhAraNa karatA hai vaha utkRSTa zrAvaka hotA hai101 udhara sA. dha. meM kahA gayA hai ki jo pUrva vrato ke zrAzraya se moha ko manda karatA humrA uddiSTa bhojana ko choDa denA hai vaha antima utkRSTa zrAvaka hotA hai11 | Age calakara usake do bhedo kA nirdeza karake unameM yaha bheda batalAyA gayA hai ki prathama utkRSTa dhAtraka to bAloM ko tao ( ta jahA ) - maraNasAvara 1 kayavvayaka me 2 sAmAtyakaDe 3 pIsahovavAsanirae 4 diyA bayAne rati parimANakaDe 5 dinAvi rAmro vi babhayArI amilAI DimoI molikaDe sacitapariNAe 7 dhArabharie pemapariNAe ubhita 8 6 pariNAma 10 samaNabhUe 11 zrAvi bhavai samaNAumo / samavA0 11 pR0 18-16 / 1. kasmAt ? rAtrI nidhi strIsevAyA vartanAt rAtrI bhakta strIbhajana vratayati rAtribhaktacyata iti tacchabdasya vpAdanAt / (sA. dha. stro. TIkA 7-15 ) 10. 20 ka0 147 ( mA0 60 kA 7 47vA zloka isase pUrNatayA prabhAvita hai ) / 11. sA0 gha0 7-37 / Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAgAradharmAmRta para itara zrAvakAcAroM kA prabhAva 125 kaicI athavA ustare se banavA letA hai para dvitIya utkRSTa hotA hai ki yadi pradharatana pado me-damI-nauvI mAdi zrAvaka una bAlo kA loca hI karatA hai, prathama mapheda nIce ko pratimAno me-kUcha zithilatA rahatI hai to vaha lagoTa ke sAtha uttarIya vastra ko bhI dhAraNa karatA hai para una pratimAno vI pUrNatA me bAdhaka nahIM ho sakatI hai| dvitIya mAtra do lagoToM ko hI dhAraNa karatA hai, prathama jahA sthAnAdi kA samArjana kisI komala vastra prAdi se 3. upAsakAdhyayana pora sAgAradharmAmRta karanA hai vahA dvitIya unakA samArjana munivat piccho se momadeva mUri viracita yazastilakacampU eka suprasiddha karatA hai, tathA prathama yadi pAtra meM bhojana karatA hai to kAgagrantha hai / vaha pATha pAzvAso meM vibhakta hai| unameM dvitIya gahastha ke dvArA diye gaye bhojana ko hAtha meM ma prathama prAsvAgoM me yazodhara gajA kA jIvana vatsa lekara zodhanapUrvaka khAtA hai / isake atirikta dUsare kA vaNana hai aura antima 3 (6.8) grAzvAmo me thAvakAcAra nAma 'pAya' hotA hai|| (prathama kA nAma kyA hotA cacina hai / ye tIno pAzvAma pAmakAdhyayana ke nAma se hai, isakA ullekha nahIM kiyA gyaa)| prasiddha he6 / upAmaka yaha zrAvaka kA sArthaka nAma hai, prathama utkRSTa thAvaka ke bhI vahA do bheda mUcita kyAki, vaha jinadevAdi kI upAsanA-prArAdhanA-kiyA kiye gaye hai2-eka to vaha jo pAtro ko lekara prati ke karatA hai| zrAvaka bhI use isalie kahA jAtA hai ki vaha yogya bhojana ko kitane hI gharoM se lAtA huA eka sthAna muni jana - muni jano se dharmavidhi ko zravaNa kiyA karatA hai| me, jahA prAsuka jala upalabdha hotA hai, baiThakara hAtha me (kramaza) athavA vartana meM khAtA hai| bIca me yadi koI bhojana ke 6 yaha dhI pa0 kailAzacanda jI zAstrI ke dvArA sampAliye prArthanA karatA hai to usake pUrva meM bhikSAprApta Tina hokara bhAratIya jJAnapITha ke dvArA pRthaka bhojana ko khAkara tatpazcAt prAvazyakatAnusAra vahA bhojana me bhI prakAzita ho cukA hai| usakA vizeSa paricaya kara letA hai3 / dUsarA vaha jimakA niyama eka hI gRha vahA degdA jA sakatA hai| mambandhI bhikSA kA hotA hai| prA. prabhAcandra viracita ratnakaraNDaka kI TIkA me yahA prathama utkRSTa ke viSaya meM jo yaha kahA gayA pratyeka pariccheda ke anta me jo samApti sUcaka vAkya hai ki cAra paryoM meM cAroM prakAra ke prAhAra ke parityAga ( mamantabhadrasvAmiviracitopAsakAdhyayanaTIkAyAM ) svarUpa upavAma use karanA hI cAhiye5, umase pratIta upalabdha hotA hai usame aimA pratIta hotA hai ki ratna karaNDaka kA nAma bhI upAsakAdhyayana rahA hai / 1. mA0pa07,38-39 va 45-46 / 2. etena prathamotkRSTo dvadhA syAdanekabhikSAniyama. eka- 7 mapattadasaNAI paidiyaha jaijaNA muNeI ya / bhikSAniyamazcetyuktaM pratipattavyam / mAmAyAri paramaM jo khanu taM sAvaga vinti // sA. gha. svo. TIkA 7-46 / (dhA0 prApti 2) 3. mA. gha. 7,40-43 / zrRNoti gurvAdimyo dharmamiti zrAvakaH / (sA.pa. 4. sA gha. 7-46 / svo0 TIkA 1-15) / zRNoti tatva gurubhya iti 5. kuryAdeva catuSpAmupavAsaM caturvidham sA. gha. ".36 / zrAvakaH (sA. gha. 5.55) / Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAdAmI ke cAlukya nareza aura jainadharma zrI durgAprasAda dIkSita ema0 e0 sAtavAhana sAmrAjya ke dhvaMsAvazeSa para dakSiNa meM anekoM rAjavaMzoM kA udaya aura prasta huA / prAyaH sabhI rAjavaMza apane pratidvandiyoM ko harAkara eka sAmrAjya nirmANa kI kAmanA rakhate the| jisa samaya uttara bhArata gupta sAmrAjya ke svarNa yuga se gujara rahA thA usI samaya vidarbha tathA usake AsapAsa ke pradezoM para vAkATako kA rAjya thA / parantu dakSiNa bhArata me choTI 2 rAja zaktiyA Apasa meM lar3a rahIM thiiN| tabhI dakSiNa meM eka navIna rAjavaMza kA udaya huA jisane karIba 250 varSa taka dakSiNa kI ina vizraMkhalita zaktiyo ko eka sUtra me bAdhane kA prayatna kiyaa| unakI yaha saphalatA, usa samaya unnati kI carama sImA para thI, jaba uttara bhArata me samrAT harSavardhana kA zAsana thaa| yaha zakti sampanna rAjya bAdAmI ke cAlukya narezoM kA thA / isa aTala satya se mukha mor3A nahIM jA sakatA hai, ki isa rAjavaMza ke zAsana kAla meM dakSiNa meM jo sAskRtika vikAsa usakI hupA kisI bhI rAjavaMza ke zAsana tulanA yuga ke sAMskRtika vikAsa se kI jA sakatI hai dakSiNa ke kalAtmaka vaibhavoM kI prAdhAra zilA isa yuga meM hI rakhI gayI thii| jantA elorA aura elIphanTA kI guphAoM meM pradarzita bhAratIya kalA kA bahuta baDA bhAga isI yuga kI dena hai / saMskRta aura kannar3a bhASAzro kA jo mukharita svarUpa hame pazcimI cAlukyoM ke abhilekhoM meM milatA hai, vaha nisandehAtmaka rUpa se isa tathya kI ghoSaNA karatA hai ki isa rAjavaMza ne na kevala ina bhASAoM ke vidvAnoM ko prAya hI diyA balki pragati ke lie samucita vAtAvaraNa pradAna kiyA thaa| ina paristhitiyoM me ravikIrti kA yaha svAbhimAna nitAnta svAbhAvika hI hai ki vaha kavi kula guru ziromaNi kAlidAsa tathA bhAravi se apanI tulanA 1 mirAzI; vA0vi0, vAkATaka nRpati aura unakA kAla kare 2 | dharma ke bhI kSetra meM yaha rAjavaMza kisI se pIche nahIM yA cAlukyoM kI chatra chAyA meM sabhI dharmoM ko samAna rUpa se pallavita puSpita tathA phalita hone kA avasara milaa| bAdAmI cAlukya narezoM ke aneka abhilekhoM me anekoM mandiroM, zivAlayoM, tathA guphA gRhoM ke nirmANa kA ullekha hai / jisake lie unhoMne anekoM dAna diye the / yaha prAyaH satya hI hai ki unakA vyaktigata dharma va prathavA vaiSNava thA, parantu unhoMne svadharma ko kisI para lAdA nahIM thaa| anekoM rAja parivAra ke sadasyoM dvArA jinAlayo jaina saMsthAnoM aura anya dhArmika sampradAyoM ko dAna denA, tathA jaina vizvAsu dhaura baddhAluoM kA ucca rAjakIya pada para honA 3, unakI dharma nirapekSatA kA jItA jAgatA aura jalatA hudhA namUnA hai| zAyada hI bhArata kA aisA koI kSetra ho jahAM jaina dharma ke parizramI pracAraka na pahu~ce ho| Adhunika mahArASTra, maisUra, dhAdhra pradeza tathA gujarAta ke jina aMzoM para chaThI sAtavI zatAbdI meM bAdAmI ke cAlukya narezoM kA prAdhi patya thA, vahA~ mAtra bhI itanI zatAbdiyoM ke bAvajUda jainadharma bar3I zraddhA aura bAdara ko dRSTi se dekhA jAtA hai| yaha tathya ho isa tarka ko udghoSaNA karatA hai ki cAlukyoM kI chatra chAyA meM jaina prasArakoM ko anukUla vAtAvaraNa aura sarakSaNa prApta huprA thA / usa yuga ke kalAtmaka nirmANa me jaina bhikSuSoM kA paryApta hai| 2 aihola prazasti epigrephiyA iNDikA jilda 6, pR0 7. "yenAyoji navezmAsthirama vidhI vivekitA jinavedayama sa vijayatAM ravikIrti X kavitAzrita kAlidAsa bhAravi kIrtiH // 37 // " 3 ehola prazasti kA lekhaka ravikIrti evaM cAlukyo ke zAsana patroM ke lekhaka, jo mahAsandhi vigrahIka bhI the, jainadharmAvalambI pratIta hote haiN| Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAdAmI ke cAlukya nareza aura jainadharma 127 saMskRti aura zikSA ke tatkAlIna kucha kendra yadyapi pAja kalApo kA baDA hI sundara evam sAhityika varNana hai| choTe nagara hai| para unake avazeSa, mandiro tathA jinAlayoM isame ravikIti ke dvArA eka jinendra bhavana ke nirmANa meM bacI huI kalAkRtiyA~ tathA vAstu ke namUne unakI kA ullekha hai| yadyapi abhilekha meM yaha nahIM batAyA gayA bhavyatA, gaurava, prasiddhi tathA uccatA ke pratIka hai| hai ki jinAlaya kA nirmANa kahA~ humA thA, parantu abhilekha bAdAmI ke cAlukya narezoM ke itihAsa jAnane ke kA ehola meM upalabdha honA yaha mUcita karatA hai ki pramukha mAdhana, unake abhilekha, tatkAlIna kalAkRtiyA~ isakA nirmANa kahI ehola nagara meM hI huA thaa| prazasti nathA dvenasAMga ke vivaraNa he| isa vaza ke lagabhaga eka me aimA pratIta hotA hai ki ravikoti pulikezana dvitIya darjana abhilekhoM kA uddezya jainadharma se sambandhita hai| kA koI adhikArI thaa| usake dvArA pulikezana dvitIya kAlakramAnusAra prathama cAlukya vazIya jaina abhilekha praltema ke zAsana kAla kA bar3A hI mUkSma vivaraNa isa vicAra kA me prApta huA thaa| isa abhilekha ko adhikatara samarthana karatA hai / dUsarA abhilekha lakSmezvara (dhAravAr3a vidvAnoM ne jAlI mAnA hai| lekina prAya sabhI vidvAna jilA) meM prApta huprA hai| isa abhilekha kI satyatA isa vicAra se sahamata hai ki jAlI abhilekhoM ke sabhI para kucha vidvAno ne zaMkA vyakta kI hai 10 / lakSmezvara abhisandarbha jAlI hI hoM, aisA nahIM kahA jA sakatA hai / isa lekha me sendraka rAjA durgazakti dvArA, puligere nagara meM abhilekha meM cAlukya samrAT satyAzraya (puli ke gin prathama) eka kSetra dAna dene kA ullekha hai| isa dAna kA uddezya kA ullekha hai| taduparAnta kuhaNDi viSaya ke zAsaka zaMkha jinendra ke caitya meM pUjA kI zAzvata vyavasthA thii11|| rudranIka saindraka vaMzIya sAmiyAra rAjA kA varNana hai| sendraka rAjA cAlukyo ke sAmanta the / sAmiyAra ne alaktaka nagara meM eka jaina mandira banavAyA cAlukya vikramAditya prathama ke zAsanakAla ke eka thA, tathA isI mandira ke lAbhArtha usane samrAT satyAzraya abhilekha me12 rAjA ke dvArA kurutakuNTe grAma ke dAna kA kI prAjJA se zaka 411 meM kucha gA~voM kA dAna diyA thaa| ullekha hai| dAna grahaNakartA ravi zarmA bamari magha kA thaa| ima tAmrapatra kI truTipUrNa tithi tathA anya aneka prAdhAroM sambhavataH isa bamari sagha kA sambandha jano me hai| isakI para phlITa tathA anya vidvAnoM ne ise jAlI mAnA hai| truTi pUrNa tithi tathA anya aneka prAdhAge para vidvAno ne kIrtivarmana prayama evaM usake anuja maGgaleza ke rAjyakAla ise jAlI mAnA hai .3 / cAlukya vinayAdinya ke zAsanakA hameM koI bhI jana abhilekha nahIM milatA hai| lekina kAla ke kevala eka abhilekha kA sambandha jainadharma se hai| isase yaha anumAna nikAlanA prasagata hI hogA ki upayukta imame vinayAditya dvArA pAka 608 me mUlasagha paramparA kI mamrATo ke samaya me jaina sampradAya aura dharma ke pracAra me devagaNa zAkhA ke kisI jaina prAcArya ko dAna dene kA gajya kI tarapha se koI rukAvaTa thI / ullekha hai14 / phlITa mahodaya ne lakSmezvara se upalabdha pulakezin dvitIya ke zAsana kAla ke do abhilekhoM isa mabhilekha ko bhI jAlI karAra diyA hai15 / parantu kA sambandha jainadharma se hai| prathama abhilekha ehola prazasti kA lekhaka ravikIti eka jina upAsaka thaa| isa 6 i0 e0 jilda 7, pR0 106 / 10 i0 e0 jilda 30, pR0 218, na0 37 prazasti me pulakezina dvitIya kI vijayoM tathA anya kArya 11 iNDiyana eNTi kverI jilda 7. pR0 116 aura maage| 4 pulikeri, prADUra, paralUra tathA aNNigeri prAdi / 12 iNDiyana eNTikverI jilda 7, pR0 216 5 iNDiyana eNTikverI, jilda 7, pR0 206 13 iNDiyana eNTikverI jilda 7, pR0 216 tathA jilda 30 6 i0 e0, jilda 7, pR0 209-214 pR0 217 naM. 30 7 i. e., jilda 7, pR0 209-214 evaM jilda 30, 14 iNDiyana eNTikverI jilda 7, pR0 112 aura aage| pR0 218, na0 35 15 iNDiyana eNTikverI jilda 7, pR0 112 tathA prAge 8 ehola prazasti, e0 i0, jilda 6, pR. 7 paura jilda 30, pR0 218, naM0 38 Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 anekAnta yaha vicAra sarvamAnya nahIM hai| vibhinna kasauTiyo para yaha hai| dAnagrahaNakartA zrI vijaya deva paNDita mUlasaMgha paramparA lekha kharA utaratA hai| kI devagaNa zAkhA se sambandhita the| vaha jayadeva paNDita cAlukya nareza vijayAditya ke zAsana kAla ke tIna ke ziSya rAmadevAcArya ke ziSya the / dAna eka vyApArI abhilekhoM kA sambandha jaina sampradAya se hai| zivagA~tra ke anurodha para, jina pUjA ke vikAsArtha diyA gayA thaa20|| (dhAravAr3a jilA) se upalabdha tAmrapatra meM zaka 630 me, kIrtivarmana dvitIya ke zAsana kAla ke tIna abhilekho meM malUpa (malUka) sAmanta citra vAhana ke anurona para jainoM kA ullekha hai| inameM se do abhilekha to pADUra jilA vijayAditya dvArA jaina vihAra ko dAna dene kA vivaraNa dhAravADa se mile haiM 21, tathA eka aNNigeri meM milA hai 22 // hai 16 / ima jaina vihAra kA nirmANa vijayAditya ko bahina Aira se prApta donoM abhilekha tithi vihIna haiN| prathama kukama devI dvArA puligere nagara meM kiyA gayA thaa| kukama grADara abhilekha kA prArambha vardhamAna kI prArthanA ke sAtha devI dvArA jaina sasthAna kA nirmANa cAlukya narezoM dvArA hotA hai| kisI rAjA yA sAmanta dvArA 25 nivattana jainoM ko zraddhA kI dRSTi se dekhane kA makATya pramANa bhUmidAna kA ullekha hai| dAna dharmagAmuNDa dvArA nirmita hai / isI gajyakAla ke do abhilekha lakSmezvara meM mile jinAlaya aura bhikSa gaha ko diyA gayA thaa| prADara se haiN| prathama kI tithi zaka 645 tathA dvitIya kI tithi so prabhilekha meM kItivarmana visIya aura usake 651 zaka hai17 / zaka 645 kA lakSmezvara abhilekha sAmanta mAdhavavatti prarasa kA ullekha hai| isame mAdhavavatti naSTaprAya hai aura usake vivaraNoM ke viSaya me ni mande- jinena mandira ke pajArtha tathA anya dhArmika hAtmaka rUpa se kucha bhI kahanA kaThina hai| zaka 651 kriyAnoM ke liye paralara ke ceDiya (caitya) ko bhUmidAna vAle abhilekha meM vijayAditya dvArA pulikara nagara ke dene kA vivaraNa hai jaina guru va prabhAcandra kA bhA dAnA dakSiNa meM sthita kadama nAmaka grAma ko udayadeva paDita ADara prabhilekho meM ullekha hai| aNNigeri (jilA bAraupAkhya nirvAdha paNDita ko dAna diye jAne kA vivaraNa vADa) se prApta abhilekha me jevaphageri ke pramukha klihai| parampaga kI devagaNa zAkhA se sambadhita the| dAna yamma dvArA ceDiya (jaina mandira) ke ullekha hai / lekha pulikara nagara ke zava jinendra ke mandira ke lAbhArtha diyA ke sampAdaka zrI yana. lakSmI nArAyaNa rAva ke anumAra gayA thaa| udaya deva paNDita ko samraT vijayAditya ke kaliyamma kottivarmana dvitIya ke prAdhIna koI adhikArI pitA kA purohita banAyA gayA hai18 / ataeva yaha spaSTa pArA hI hai, ki vinayAditya ko bhI jaino me prAsthA aura zraddhA pakta saMkSipta vivaraNa se yaha spaSTa hai ki prAya' thii| usake zAsana kAla me unhe pUrNa sammAna evam sara- sabhI cAlakya narezo ne isa dharma ke prati apanI kSaNa prApta thaa| kI hai / cAlukya nareza vijayAditya ke purohita kA jaina vikramAditya dvitIya ke zAsana kAla kA zaka 656 honA. rAjavaMza me jainoM ke prabhAva mora mAdara kA spaSTa kA lakSmezvara abhinne kha 16, usake zAsana kAla me jaino pramANa detA hai| prAya. sabhI abhilekho meM jaina mandige ke ko sthiti para prakAza DAlatA hai| isame vikramAditya nirmANa yA jIrNoddhAra kA ullekha hai jo yaha batAtA hai ki dvitIya dvArA pulikara nagara me zasa tIrtha vasati nAmaka usa yuga meM isa pradeza me jina pUjA paryApta unnatizIla mandira ko suzobhita karake, zveta jinAlaya ke jIrNoddhAra avasthA meM thii| prAdhe se adhika jainoM se sambandhita ke uparAnta nagara ke uttara meM bhUmidAna dene kA vivaraNa 20 iNDiyana eNTikverI jilda 7, pR0 116 aura pAge 16 e0 i0, jilda 32. pR0 317 aura prAge 21 iNDiyana eNTikverI, jilda 11, pR0 66, karnATaka / 17 iNDiyana eNTikverI jilda 7, pR0 112 abhilekha (paMcasukhI dvArA sampAdita) jilda 1 pR04 18 iNDiyana eNTikverI jilda 7, pR0 112 22 epigrephiyA iNDikA, jilda 21, pR0 206 19 iNDiyara eNTikverI jilda 7, pR0 106 23 epinephiyA inDikA jilda 21, pR0 206 aura mAge Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAvAmI ke cAlukya nareza aura jainadharma 129 cAlukya abhilekha lakSmezvara me mile hai / yaha isa tathya tathA zigAMva meM upalabdha tAmrapaTa, isa tathya ko udghokI ora saMketa karatA hai ki prAdhunika lakSmezvara prAcIna SaNA karate hai ki cAlukya narezo ke rAjya kAla meM jaina kAla me, jainadharma ke prasAra aura pracalana kA eka pramukha dharma ko phalane, phalane aura phailane kA pUrNa avasara paura kendra thaa| adhikatara cAlukya-jaina abhilekha Adhunika vAtAvaraNa milA thaa| rAjya kI ora se unheM saMrakSaNa, dhAravADa jile meM mile hai| phalata: yaha spaSTa ho hai ki sahAyatA aura nirbAdha stra siddhAnto, prAdarzoM tathA niyamo prAdhunika dhAravADa jilA aura usake prAsapAsa ke kSetra ko pAlana karane kI svatatratA thii| sarakSaNa kA tAtparya me, usa yuga me isa dharma ne paryApta prabhAva aura prasiddhi yaha nahIM hai ki isa dharma ko rAjakIya marakSaNa prApta thA / prajita kI thii| rAjavaza ke aneko madasyo kA vibhinna matAvalambiyo viDambanA kA viSaya hai, ki prAdhe se adhika aura ko prAzraya tathA sahAyatA denA, cAluAyoM kI dharma nirapekSatA lakSmevara se prApta sabhI jaina-abhilekhoM ko panITa jaise ko pramANita karatA hai| vidvAna ne jAlI karAra diyA hai24 / lekina bAda meM anta meM hama isa niSkarSa para pahuMcate hai ki cAlukya upalabdha sAkSyo ne phlITa ke isa mata ko, sabhI abhinekho narezo ke zAsana kAla meM dakSiNa-pazcima bhArata me jaina ke prani to nahI, parantu kucha ke prati amagata siddha kara dharma kA paryApta pramAra humA / svayam cAlukya samrATo diyA hai| kucha bhI ho, aise abhilekha jinako matyatA para tathA unake parivAra ke sadasyo ne isa punIta karma kI zaMkA nahI kI jA sakatI hai 25, yadyapi thoDe hai, parantu ora apanI sahAyatA praura mahAnubhUti vyakta kara dhArmika apane meM vaha uma sAmagrI ko saMjoye hue hai, jo cAlukya praudArya kA eka amiTa udAharaNa prastuta kiyA hai| jaina narezo ke isa dharma ke prati dRSTikoNo ko spaSTa karata mUlamagha parampaga kI devagaNa zAyA ko isa kSetra meM paryApta hai| ehola prazasti, prADUra abhilekha, aNigeri abhilekha sahAyatA milI thii| aneko nagara jaina saMskRti aura dhama 24 iNDiyana eNTikverI, jilda 30, pR0 217-218 pracAra ke kendra bana gaye the| isa dharma ke pracAra aura pramAra 25 ehola prazasti, pAira abhinekha, aNigeri abhilekha ne kannaDa aura saMskRta bhASA ko bhI vikasita hone kA evama zigAMva tAmrapatra / suavasara pradAna kiyA thaa| anekAnta kI purAnI phAileM anekAnta kI kucha purAnI phAile avaziSTa hai jiname itihAsa, purAtatva, darzana aura sAhitya ke mambandha me khojapUrNa mahatva ke lekha likhe gae hai jo paThanIya tathA sagrahaNIya hai| phAila anekAnta ke lAgata mUlya ) 20 me dI jAvegI, posTeja kharca alaga hogaa| phAile varSa 4, 5, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 19 varSoM kI hai| agara mApana abhI taka nahI maMgAI hai to zIghra magavA lIjie, kyoki phAile thor3I hI pravaziSTa hai| mainejara 'anekAnta' borasevAmandira 21 dariyAgaMja, dillii| Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina tarka meM hetvanumAna DA. pradyumnakumAra jaina ema. e. po-eca. Do. tarkazAstra (Logic) cAhe bhAratIya rahA ho athavA bhAratIya tarkazAstra ke vivecana me pramA jJAna athavA pazcimI, hetvanumAna (Sytlogism) sarvatra hI nyAya kI vizuddha jJAnopalabdhi ke kAraNa rUpa meM pramANa kA samyak dhUrI rUpa meM svIkAra kiyA gayA hai| usakI yathArtha sthiti vivecana sabhI tarka zAstriyoM ko mAnya rahA hai| yadyapi aura rUpa kA nirNaya tarkazAstra kA mukhya viSaya hai / yahA pramANa kI saMkhyA ke bAre meM matabheda milatA hai, parantu lekhaka ko kevala jaina tarkAzrita hetvanumAna kA eka sarala prAmANika citana ke lie pramANazAstra ke adhyayana para adhyayana pazcimI tarkazAstra ke dRSTikoNa se prastuta karanA sabhI ekamata hai| jaina paramparA ke anusAra pramANa ke abhIpsita hai| kevala do bheda hai-pratyakSa aura parokSa3 / parokSa pramANa haMtvanumAna (Syllogism) kyA hai ? ke bhI smRti pratyabhijJA, tarka, anumAna, aura pAgama bheda hetvanumAna kA takanIkI prayoga pazcimI tarkazAstra mammata hai| ina bhedoM meM nyAya kI dRSTi se kevala tarka kI pramukha dena hai| anumAna kI prAkArI (Formal) aura anumAna kA hI mahatva hai| tarka vyApti-nirmANa kI prazAkhA meM avyavahita (Immediate) aura vyavahita eka prakriyA hai, jise pazcimI tarkazAstra me aAgamana paddhati (Mediate) prakAroM me se vyavahita kA prakAzana hetvana- ke rUpa meM adhyayana kiyA jAtA hai| anumAna sAdhana se mAna ke rUpa meM hI hotA hai| ataH pazcimI tarkazAstra ke mAdhya-jJAna kI upalabdhi meM nihita hai5 / yahI sAdhana se janaka 'parastU' ne hetvanumAna kI paribhASA isa prakAra kI, sAdhya-vijJAna kI zAbdika abhivyakti bhAratIya tarkazAstra "hetvanumAna eka vaha rIti hai jisame kucha kathita cIjo se me parArthAnumAna rUpa me abhipreta hai, jo pazcimI takazAstra tadbhinna kucha anya cIje anivArya rUpeNa nigamita hotI ke hetvanumAna ke samakakSa hai| ataH parArthAnumAna aura hai|" isI paribhASA ko pariSkRta rUpa meM 'braDale'ne hetvanumAna prayojana kI dRSTayA lagabhaga eka hI hai| prakaTa kiyA, ki "hetvanumAna vastuta: eka tarka hai, jisame jaina hetvanumAna kA prArUpa uddezya aura vidheya ke rUpa me, do pado kA eka hI nIsare jana naiyAyikoM kA hetvanumAna ke sambadha me apanA pada ke sAtha die hue saMbandha meM anivArya rUpeNa svaya unhI eka viziSTa dRSTikoNa hai jo hindU aura pArastavIya nayAdono pado ke madhya, uddezya vidhaya rUpa me, sambadha nigamita yikoM ke dRSTikoNo se azata: sAmya rakhate hue sampUrNata kiyA jAtA hai|" isase spaSTa hai, ki hetvanumAna anumAna unase bhinna hai| jaina hetvanumAna kA AkAra apekSAkRta kA eka viziSTa takanIka hai, jisake dvArA prakRta anumAna saMkSiAta hai| usame kevala do avayava abhipreta hai, jaba ki ko suvyavasthita DhaMga se dUsaro taka pahu~cAyA jA sakatA hai, nyAyadarzana me pA~ca aura pArastavIya laoNjika meM tIna mAne maura niSkarSa kI vaidhatA pUrvasvIkRta siddhAntoM ke prAdhAra jAte hai / yathApara siddha kI jA sakatI haiN| isameM tIna pada hote hai, jinameM parvata para agni hai, eka madhyama pada ke dvArA zeSa do padoM meM sambadha prasthApita kyoMki vahAM dhUmra hai| kiyA jAtA hai| 3. parIkSAmukham-2-1 1. Anal Priora, 24 b, 18 se / 4. vahI-3-2 2. Principles of Logic, Bk. Il pt. I CIV, P.10 5. vahI-3-14, pramANa mImAMsA 1-2-7 - - ---- Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina tarka meM hetvanamAna isameM pahalA avayava pakSa aura dUsarA hetu hai| isI hai| yahA~ taka ki jaina nayAyika kI dRSTi meM udAharaNa na ko hindU nyAya mata me nimna prakAreNa pAca avayavoM meM kevala nirarthaka hI hai, balki sAdhya-jJAna kI upalabdhi me vyakta kiyA jAtA hai2 : bAdhaka hai, kyoki hame siddha karanA hai ki prAga parvata para hai, parvata para agni hai; (pratijJA) jaba ki udAharaNa meM prAga parvata ke binA bhI sambhava kyoMki vahAM dhUmra hai; (hetu) dikhAI gaI hai| prata. prastuta pakSa ke mukAbile dUsare pakSa jahA~-jahA~ dhUmra, vahA~-vahA~ agni, ko prakaTa kara saMdeha kA bIjAropaNa hotA hai, jo sAdhya jaise- (udAharaNa) jJAna kI siddhi me sahAyaka nahIM kahA jA sakatA / aisA hI yahA~ hai; (upanaya) udAharaNa ke atirikta paMcAvayava hetvanumAna meM aMtima prataH parvata para agni hai| (nigamana) do avayava, yathA-upanaya paura nigamana, bhI jano ke anu pArastavIya hetvanumAna me uparyukta pA~ca avayavo me se sAra piSTapeSaNa mAtra hai| jaina naiyAyika mANikyanandi pahale tIna ko viloma rIti se rakhA jAtA hai3, yathA- pUchate hai . 'kuto'nyathopanaya nigamane' (arthAt-panyathA jahA~ dhUmra hai vahA~ agni hai; (Major premise) kisalie upanaya aura nigamana hoM ?), upanaya aura parvata para dhUmra hai, (Minor premise) nigamana meM jo yaha kahA gayA, ki aisA yaha parvata dhUmramaya prataH parvata para agni hai| (Conclusion) hai 'ataH parvata para agni hai', to kyA upayukta avayavo me jaina naiyAyika paMcAvayava hetvanumAna meM udAharaNa vaNita aura udAharaNa me pramANita parvata para dhUmra se prabhRti tIna avayavoM ko tarka kI vidvad goSThI ke lie agni ke jJAna meM koI saMdeha raha gayA thA? anyathA upavyartha mAnate hai| unakA tarka hai ki hetvanumAna me udAharaNa naya aura nigamana kI kyA prAvazyakatA paDa gaI? ataH nAmaka avayava kA koI kArya nahIM hai| udAharaNa se na to jaina naiyAyika ke anusAra upanaya paura nigamana bhI anusAdhyajJAna upalabdha hotA hai, kyoMki sAhA ke lie to mAna ke aMga nahIM hai, kyoMki pakSa me sAdhya aura hetU ke hetu hI hai aura na vyApti kA hI udaya hotA hai, kyoki nizcaya ho jAne para koI saMzaya zeSa nahI rhtaa| vyApti athavA avinAbhAva ke nizcaya ke lie vipakSa kA hetvanumAna me udAharaNa paMga ke prati janoM kI upekSA pratiyoga siddha honA prAvazyaka hai| mAtra rasoI ke udA. vastutaH eka vizeSa mAne rakhatI hai| hindU naiyAyika vyApti haraNa se vyApti kA nizcaya nahIM hotaa| sAtha hI nirmANa kI kriyA ko vastutaH anumAna se pRthaka 'nahI udAharaNa kevala viziSTa dRSTAta kA nidarzana karatA hai mAnatA, balki usI kA eka aMga mAnatA hai| parantu jaina jabaki vyApti sAmAnya satya kaa| eka vizeSa sAmAnya naiyAyika vyApti prathavA bhavinAbhAva sambandha ke nizcayIkI siddhi ke lie aparyApta hai| yadi usa eka vizeSa para karaNa kI kriyA ko tarka prayavA UhA kA nAma detA hai, saMdeha kare, to dUsarA vizeSa, dUsare para sadeha kI avasthA jise anumAna kI hI taraha anumAna se alaga svatantra me phira praura, praura aise hI avasthA doSa sunizcita hai5| pramANa svIkAra karatA hai| yahI para jaina aura pArastavIya aba koI kahe, ki udAharaNa se vyApti-smaraNa ho jAtA tarkazAstra ekamata ho jAte haiM / arastU ne sAmAnya hai, to vaha bhI ThIka nahIM hai, kyoMki vyApti-smaraNa ke sAdhyavAkya (Major premise) athavA vyApti-vAkya lie hetu hI paryApta hai, aura udAharaNa sarvathA nirarthaka kI upalabdhi prAgamana prakriyA ke dvArA mAnya kI hai, jise 1. parIkSAmugkm 3-37, pramANanaya tatvAlokAla kAra 3.28 vaha tAkika anumAna kI prakriyA se pRthaka sthAna detA hai| 2. tarkasaMgraha 45; nyAyasUtra, 1-1-32 6. prameya ratnamAlA 3-41 pramANa naya tatvA0 3-37 3. velTana kRta inTaramIDieTa laoNjika, pR. 200 7. parIkSAmukham 3-42 4. parIkSAmukham , 3-38, 36 8. vahI, 3-43 5. vahI, 3-4. pramANanaya tatvAlokAlaMkAra 3-36 6. vahI 3-4 pramANa naya tatvA0 3-4. Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta yaha prAgamana prakriyA kA vijJAna hI jainoM kA 'takaM athavA existence and Law of Succession kahate hai5 / isa kahA hai, jo vyAptirUpI sAmAnya jJAna kI khoja aura prakAra anivArya mabadha me hetu ke sabhI dRSTAnta sAdhyamaya middhi karatA hai aura anumAna-kriyA kA prAdhAra nirmita hote hai athavA hetu kA koI daSTAnta sAdhya ke binA sambhava karatA hai| ataH pazcima ke prAkArI takaMzAstrI ThIka nahI hai / yadi sAdhya nahI hai, to hetu bhI nahI ho sakatA; jaino kI bhAMti henvanamAna me na to udAharaNa, na upanaya umI ke mAtha-sAtha yadi hetu upalabdha hai to isakA artha hai aura na nigamana hI svIkAra karate hai, balki madhyama pada ki vahA mAdhya avazya hai| isa prakAra nyAya kI padAvalI athavA hetu (Middle term) ke dvArA pakSa athavA dharmI me hetu vyApya aura sAdhya vyApaka kahA jAtA hai, kyoki (Minor term) ke sAtha sAdhya athavA dharma (Major mAdhya hI hena ke dRSTAnto meM vyApaka hotA hai| isa se term) kA sambandha-sthApana honA mAnate hai|| spaSTa huA ki hetu aura sAdhya kA sambandha vyApya-vyApaka hetu-mImAMsA sambandha hotAhai, jo sahabhAva mora kramabhAva dono rUpoM me aba hama hetvanumAna ke samasta pahalumoM ke vistAra meM vyakta ho makatA hai| na jAkara kevala hetupada para apanA dhyAna kendrita karate haiM, jaina naiyAyika jaba hevanumAna kA kathana karatA hai, to kyoMki hetu hI sampUrNa hetvanumAna kI dhurI hai| hetu ke usake dono avayavoM meM trikoNIya sambandha ko vyakta mAdhyama se hI apratyakSa sAdhya kA jJAna hotA hai| ataH karatA hai| yathA--- mAdhya kI samyaka jJAnopalabdhi ke lie hetu kA mamyaka parvata para agni hai, jJAna prAvazyaka hai| kyoki vahA~ dhUmra hai| hetu kI paribhASA me jaina naiyAyika mANikyanandi kA imame trikoNIya mambandha isa prakAra hai :kathana hai, ki 'jisa pada kA sAdhya ke mAtha avinAbhAva agni (sAdhya) sambandha ho vahI hetu yA liGga hai2|' avinAbhAva kA tAtparya hai, ki jisake hone para hI ho aura na hone para na ho| mAnA ka hetu hai aura kha mAdhya / ka aura kha ke pravinAbhAva kA tAtparya hai ki kha ke hone para hI kaho, na hone para na ho, to aisA sambadha avinAbhAva hotA hai| pazcimI taka. parvata zAstra meM ise panivArya (Necessary) sambandha kahate hai3 / (pakSa) aimA anivArya sambandha sahabhAva mora kramabhAva do rUpo meM eka pora, parvata aura agni kA guhya sambandha, dUsarI dhyakta hotA hai| / pazcima meM ise kramaza Law of Co- mora, parvata aura dhUmra kA prakaTa sambandha tathA tIsarI ora 1. dekhie-Bradley-Principles of Logue Bk. l] Principlesoflawle pt. dhUmra prAra dhUmra aura agni kA UhAdhita avinAbhAva sambandha hai| Pt. I Ch. IV P. 10. isame avinAbhAva ko prAdhAra banAkara dhUmra aura agni Joseph--An Introduction to logic, P. 253 ko kramazaH prakaTa aura guhya mAna kara anumAna ke nimnaSecond Ed. Revised. limvita cAra rUpa mambhava ho jAte hai :parIkSAmukham 3-14 (1) ka-parvata para agni hai; pramANa mImAMsA 1-2-7 kyoMki vahA dhUmra hai| 2. parIkSAmukham 3-15 kha-parvata para zIta sparza nahIM hai| 3. dekhie-ela. esa. sTeviga kRta A modern Intro kyoki vahA~ dhUmra hai| duction to Logic, pR. 271 (2) ka-parvata para dhUmra nahIM hai| 4. parIkSAmukham 3-16; pramANa mImAMsA 1-2-1. 5. je. esa. mila kRta Logic Bk. III Ch.xXII pR. 4 Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jana taka meM hetvanumAna gIta sparga Adi ko sambhAvanA miDa karake) karatA hai| isa prakAra upalabdhi aura anupalabdhi hetu me vidhi paura niSedha ke mizraNa me hetu mumyataH cAra rUpo meM prakaTa hotA hai, yathA 1. upalabdhi praviruddha (udAharaNa sa0 1-ka) 2. upalabdhi viruna (udA0 saM0 1-kha) 3. anupalabdhi aviruddha (udA0ma02-ka) 4. anupalabdhi viruddha (udA0 sa02-kha) aba henu ke ina prakAroM meM se sAmAnya niyamoM kA nigamana karane se pUrva inhe tanika citrAtmaka Dhaga se samajha lenA aura upayukta hogaa| 11 (kha) sAdhA heta ( N pIta) kyoki agni nahIM hai| kha-parvata para zIta sparza hai; kyoki agni nahIM hai| ina cAraM vikalpoM kI sambhAvanA kA prAdhAra avinAbhAva kA nihita artha hai / nihita artha hai : dhUmra aura agni kA vyApya-vyApaka sambandha, jisame 1. jahA dhUmra (vyApya) vahA~ agni (vyApaka); phira 2. jahA dhUmra (vyApya) vahA anyAbhAva nahI athavA zIta sparza nahI (vyApaka) [kyoki anyAbhAva = zIta sparza]; aura 3. jahA~ agni nahIM (vyApya) vahA~ dhUmra nahI (vyApaka); usI prakAra 4. jahA~ agnyAbhAva (vyApya) vahAM agni virodhI zotasparga hai| ina cAra vikalpo kI sambhAvanA kA prAdhAra avinAbhAva kA nihita artha hai| nihita artha meM avinAbhAvI pado kA vyApya-vyApaka sambandha hI dRSTavya hai, ki 1. jahA~ cyApya, vahA~ vyApaka, 2. jahA~ vyApaka nahI vahA~ cyApya nhii| yahA~ pahale vikalpa meM vyApya hetu hai aura dUsare meM vaha vyaapk| pahale me hetu pakSa me upalabdha hai (dekhie uparyukta udAharaNa sasyA 1 (ka) va (kh)| ata jaina hetu kI upasthiti aura anupasthiti ko prAdhAra banA kara hI ume do bhedoM meM rakhate hai 1, yathA 1. upalabdhi hetu 2. anupalabdhi hetu phira umI sambandha me hetu kA sAdhya ke sAtha duharA mambandha hotA hai / jaba hetu sAdhya ko siddha karatA hai to vaha eka tarapha to mAdhya kA vidhAna karatA hai aura dUsarI ora sAdhyAbhAva kA niSedha bhI jaba dhUmra rUpI upalabdhihetu eka aora agni kA vidhAna karatA, to dUsarI ora vaha agnyAbhAva kI sabhI avasthAmo yathA, zItasparza prAdi kA niSedha bhI karatA hai| aisA hI anupalabdhi hetu me jaba eka ora agni kA prabhAva dhUmrabhAva kA vidhAna karatA hai, to dUsarI ora vahI bhagnyAbhAva dhUmrAbhAva ke viruddhabhAva (dhUmra) kA niSedha (ghUmAbhAva kI aneka avasthAeM, yathA1. parIkSAmukham 3-57 |2(ka) 2(rasa) 4 . (takana maketa-jina pado ke vRttoM kI paridhi eka dUsare meM gAmila haiM usakA nAtparya hai ki uname vidhAnAtmaka sambandha hai; aura jo vRtta paraspara asambaddha haiM unameM niSedhAtmaka sambandha samajhanA caahie| udAharaNArtha 1 (ka) meM pakSa hetu aura sAdhya tIno meM bhAvAtmaka mambandha hI hai| 1 (kha) meM pakSa aura hetu ke madhya bhAvAtmaka tathA sAdhya me donoM kA niSedhAtmaka sambandha hai 2 (ka) me hetu paura sAdhya ke madhya bhAvAtmaka aura donoM kA pakSa ke sAtha 1. parIkSAmukham 3-58, aura bhI dekhie campatarAyakRta Science of Thought, 10 121-122 // Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta niSedhAtmaka sambandha hai| 2 (kha) me pakSa aura sAdhya ke tarkazAstra (Formal Logic) kI kasauTI para kase, to madhya bhAvAtmaka aura donoM kA hetu ke sAtha niSedhAtpaka hama pAege ki ve vastutaH eka hI prakAra ke tarka haiM, aura sambandha hai| unakI tAtvikatA meM koI bheda nahI hai| hama unheM prAkArI isase aba ye niyama nikalate hai, ki tarka kI bhASA meM nimna prakAra vyakta kara sakate hai :1. upalabdhi hetu kA pakSa ke sAtha dhanAtmaka (bhAvAtmaka) 1 (ka) sabhI dhamrAvasthAe agni kI avasthA hai. Map sambandha hotA hai| parvata para dhUmrAvasthA hai; SaP 2. anupalabdhi hetu kA pakSa ke sAtha RNAtmaka (niSedhA .:. parvata para agnyAvasthA hai| :: SaP (Barbara) smaka) sambandha hotA hai| 1 (kha) koI dhUmrAvasthA zItAvasthA nahIM hai; MaP 3. aviruddha hetu kA sAdhya ke sAtha dhanAtmaka (saMgatipUrNa) sambandha hotA hai| parvata para dhUmrAvasthA hai; SaM . 4. viruddha hetu kA sAdhya ke sAtha RNAtmaka (prasaMgati parvata para zItAvasthA nahIM hai| .:. SeP (PEzata pUrNa) sambandha hotA hai| ko agnyAbhAva mAnate hue) isa prakAra hetvanumAna ke trikoNIya saMbaMdha meM uparyukta (Celarent) prakAra se do bhajAmoM kA nirNaya pUrA ho gyaa| yathA- 2(ka) koI anyAbhAva dhumrAvasthA nahIM hai, PaM hetu pora pakSa, tathA hetu aura sAdhya ke bAre meN| aba zeSa parvata para pragnyAbhAva hai| SaP bhujA rahatI hai pakSa praura sAdhya kI, jo uparyukta do .. parvata para dhUmrAvasthA nahIM hai| .:. SaM bhujAmoM kI sthiti se nizcita hotI hai, athavA jisake (Celarent) niyama upayukta niyamoM se nigamita hote hai| yaha nigamana gaNita ke mIdhe aura sarala niyamoM ke prAdhAra para bar3I 2 (kha) saba agnyAbhAva zItAvasthAe hai; PaM parvata para anyAbhAva hai| SaP mAsAnI meM kiyA jA sakatA hai| gaNita me dhana-dhana ke :. parvata para zItAvasthA hai| .:. SaM (ME zIta samuccaya kA pariNAma dhana, dhana-RNa ke samuccaya kA ko dhUmrAbhAva mAnate hue) pariNAma RNa tathA RNa RNa ke samuccaya kA pariNAma (Barbara) dhana hotA hai| hamane hetu saMbaMdha ke uparyukta cAra niyamo meM upalabdhi ko "+", anupalabdhi ko "-", aviruddha ko upayukta udAharaNoM ko dekhane se bilkula spaSTa hai ki "+" aura viruddha ko "--" mAnya kiyA hai| prata. cAroM hetvanumAnoM ke sAdhyavAkya (Mayor premise) gaNita ke sarvamAnya niyama ke anusAra : bilkula eka hI hai| 1 (ka) ke sAdhyavAkya kA prati1. upalabdhi (+) aviruddha (+) hetu se niSkarSa dhanA- vartita vAkya (Obverse proporition) / 1 (kha) kA __smaka hogA; [yathA-parvata para agni hai-1(ka)] sAdhya vAkya hai| 1 (kha) ke sAdhya vAkya kA parivartita 2. upalabdhi (+) aviruddha (-) hetu se niSkarSa (Converse Proposition) aura 1 (ka) kA pariprati RNAtmaka hogA; [yathA-parvata para zIta nahIM hai-1(kha)] vartita vAkya (Contrapositive) 2 (ka) kA sAdhya 3. anupalabdhi (-)maviruddha (+) hetu se niSkarSa RNA- vAkya hai, tathA 2 (ka) ke sAdhyavAkya kA pUrNa pariprati tmaka hogA; (yathA parvata para agni nahIM hai-2(ka)] vartita (Complete contrapositive) vAkya 2 (kha) 4. anupalabdhi (-) viruddha (-) hetu se niSkarSa dhanA- mAdhyavAkya hai / yathAtmaka hogA; yathA-parvata para zIta. hai-2(kha)] MaPE MEP (Obvdrse) 1-(kha) hetvanumAna kA prAkArI nirvacana " : " (Incomplete contrapositive)2.ka aba hama yadi upayukta cAroM hetvanamAnoM ko mAkArI MaPa PaM (Complete contrapositive) 2-kha Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina tarka meM hanumAna [kha] kArya isa prakAra cAroM sAdhya vAkya mUla me eka hai| vAro kA pakSa to pUrNataH aparivartita hI hai| hetu pada upalabdhi aura anupalabdhi prakAroM meM bhinna ho gayA hai, [ga] kAraNajo sAdhya vAkya kI jarUrata ke lihAja se huA hai, kyoki pratyeka hetvanumAna ko prathama prakRti meM hI rahanA thA / isIlie sabhI hetvanumAna prathama prAkRti ke bArabArA zrIra kelerIna saMyogo meM ho simaTa kara raha gaye hai ta prakAra kI dRSTi se ve saba eka ho prakAra ke anumAna hai| [gha] pUrvacara [5] uttaracara - [4] sahacara Upara ke pairAgrApha meM jana hetvanumAna kI pazcimI tarkazAstra sammata prAkAra ke sadarbha me jA~ca kI gii| aba isake sAtha hama yaha bhI batAnA cAheMge, ki jaina hetvanumAna kA viSaya-vistAra ArastavIya hetvanumAna ke sImita vistAra se hI baMdhA nahIM hai| vastutaH jaina hetvanumAna kI sabase baDI upalabdhi yaha hai ki vaha AkArI dRSTikoNa se rAmiDa hote hue bhI prAkArI tarkazAstra kI samAyo se bhI mukta hai| pazcima ke prAkArI tarkazAstriyoM ne bhI AkArI tarkazAstra kI pora ghAlocanA kI, kyoki isa AkArI hetvanumAna (Formal syllogism ) kI paridhi bahuta sakI hai| isame pratyeka prakAra kI tarka-prakriyA zrAkAra gata nahIM kI jA sakI, jaise ki kAraNa se kArya kArya se kAraNa, anukrama aura mahavartI ghaTanAoM saMbaMdhI anumAna Adi / ataH vastugata dRSTi (Material viewpoint) se prAkArI hetvanumAna koI adhika mUlya nahI rakhA usameM kevala uddezya aura viyarUpa meM pAne yogya varga-sambodhanA (Class concepts) sabaMdhI dhanumAna hI viSaya kie jA sakate haiN| parantu jaina hetvanumAna me varga sambodhanA ke sAtha anya anumAnoM kA bhI sthAna hai| aura usI dRSTikoNa se hetu ke uparyukta cAra bhedo ke aneka upabheda kiye gaye hai, jo nimna prakAra hai| ina upabhedo kA vistArapUrvaka adhyayana samprati sthAnAbhAva ke kAraNa sambhava nahI hai / upamaMda 1 upalabdhi zraviruddha hetu [ka] vyApya udAharaNa zabda pariNAmI hai; kyoMki zabda banatA hai / 1. parIkSAmukham 365 se isa pazu meM buddhi hai; kyoMki isameM vyavahAra hai| 135 yahA~ chAyA hai; kyoMki chAtA hai / rohiNI kA udaya hogA; kyoki kRttikA udaya ho cukA hai| bhariNI kA udaya ho cukA hai; kyoMki rohiNI kA udaya hai / phala me rUpa hai; kyoki rasa hai / 2. upalabdhi viruddha hetu [ka] vyApya - [kha] kArya [ga] kAraNa -- [gha] pUvacara- [3] uttaracara- muhattaM pUrva bhariNI udita na hogA, kyoMki puSya kA udaya hai / yaha bhitti para bhAga vihIna nahIM hai| kyoki usakA atarbhAga mojUda hai / [ca] sahacara - yahA~ zItamparza nahIM hai; kyoMki uSNatA nahI hai / yahAM zItasparza nahIM hai, nayoki hai| isa zarIra meM sukha nahIM hai; kyoki hRdaya zalya hai / muhamati rohiNI udita na hogA; kyoki revatI kA udaya hai / 2. anupalabdhi praviruddha hata [ka] svabhAva [kha] vyApaka - [ga] kArya [gha] kAraNa [Ga] pUrNacara bhUtala para paTa nahIM hai| kyoMki ghaTa svabhAva nahI hai / yahA~ zizipA (vRkSa) nahI hai; kyoMki yahA~ koI vRkSa nahIM hai| yahA~ apratibaddha samarthana magni nahIM hai; kyoMki nahIM hai / yahA~ dhUmra nahIM hai; kyoMki yahA~ pani nahIM hai| muhUtaM bAda rohiNI udita na hogA; kyoMki kRtikodaya nahIM hai| Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [ca] uttaracara- muhatepUrva bhariNI udita nahIM humA hai. isame arastU kI hetvanumAna saMbaMdhI sabhI upalabdhiyAM tathA kyoki abhI kRtikA Upara nahI hai| sImAno se adhikAMzataH mukti maujUda hai| [a] sahacara- samatulA kA eka chora unnAma nahIM hai| (jJAnapura-vArANasI) kyoki dUsarA chora nAma nahIM hai| sahAyaka grantha sUcI (Bibliography) 4. anupalabdhi viruddha hetu 1. Aristotle--Anal Priora [ka] kArya- isa prANi me vyAdhi vizeSa hai, 2. F.H. Bradley-Principles of Logic kyoki nigamaya ceSTAe~ nahIM hai| 3. Welton-Intermediate Logic [kha] kAraNa- isame duHkha hai, 4 Joseph -An Introduction to Logic kyoki iSTa saMyoga nahI hai| 5. LS. Stabling-A modern Introduction to [ga] svabhAva- sabhI vastueM anekAnta dharmI hai, Logo kyoki uname ekAnta svabhAva nahIM hai| 6 JS mill-Logic 7. C.R. Jain-Science of Thought isa prakAra sakSepa meM, upalabdhi ke donoM prakAge meM 7-7 upaprakAra aura anupalabdhi meM aviruddha ke 8 tathA / 8. P.K. Jain-Jaina and Hindu (Nyay.) Logic-a cumparative study viruddha ke 3 upaprakAra kie gae hai| 9. mANikyanandi-parIkSAmupama upasaMhAra 10. hemacandra-pramANa momAsA upayUkasa vivecana ke AdhAra para yaha kahA jA sakatA || annamabhadra-takaM sagraha hai, ki jaina taka ke kSetra meM kisI varga ye nagAstriyoM meM 12 gautama-nyAyamUtra pIche nahI hai| devanamAna kI vida carcA aura usakA 13. pramANanaya tatvAlokAlakA uhApoha mahina vivevana jainadana kI mahAn upalabdhi hai| 14 ananabArya-prameya ratnamAlA sva-para sambodhaka pada mAnata kyoM nahi re, he nara / mItra sayAnI / bhayo praceta mohamada poka, apanI sudhi visarAnI TaMka dukhI anAdi kubodha avrata te, phira tinamoM rati tthaanii| jJAnasudhA nija bhAva na cAsyo, para paranati mati mAnI // 1 // bhava pramAratA lakhai na kyoM jaha, nRpa ha kRmi viTa thAnI / sadhana niSana nRpa dAsa svajana ripu, dukhiyA hari se prAnI / 2 / deha yeha gada geha neha ima, hai bahu vipati nisaanii|| jaDa malIna china chIna karamakRta, baSana ziva-mukha-hAnI // 3 // cAha-jvalata Idhana-vidhivana-dhana, prAkulatA kulakhAnI / zAna-sudhArasa-zoSana ravi ye, viSaya amita mRtuvAnI // 4 / / poM lasi bhaktana-bhoga viraci kari, nijahita suna jinavAnI / tajasa rAga baula praba, avasara, yaha jinacandra basAnI // 5 // vivara daulatarAma Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAna santa bhaTTAraka vijayakIrti DA0 kastUracanda kAsalIvAla ema. e. po-eca. DI. 15vIM zatAbdI meM bhaTTAraka sakalakIti ne gujarAta kArI svIkRta kiyA. aura apane hI samakSa inhe bhaTTAraka pada evaM rAjasthAna meM apane tyAgamaya evaM vidvattApUrNa jIvana se dekara svaya sAhitya sevA meM laga gye| bhaTTAraka saMsthA ke prati janatA kI gaharI prAsthA prApta vijayakIti ke prArambhika jIvana ke sambandha meM abhI karane meM mahAna saphalatA prApta kI thii| unake pazcAt koI nizcita jAnakArI upalabdha nahIM ho sakI hai lekina inake do sUyogya zipya prazipyoM ne bha0 bhuvanakIti evaM bha. zubhacanda ke vibhinna gItoM ke prAdhAra para ye zarIra bha. jJAnabhUSaNa ne usakI nIMva ko aura bhI dRDha karane meM se kAmadeva ke samAna sundara the| inake pitA kA nAma apanA yoga diyaa| janatA ne una sAdhanoM kA hArdika sAha gagA tathA mAtA kA nAma kupari thaa| svAgata kiyA aura unhe apane mArgadarzaka evaM dharma gurU ke sAhA gaMgA tanaye karau vinaye zuddha guruu| rUpa meM svIkAra kiyaa| samAja meM hone vAle pratyeka zubha vasaha jAte kuprari mAtaM paramaparaM / dhArmika evaM sAMskRtika tathA sAhityika samAroho me sAkSAdi subaddhaM jokoha zuddha dalita samaM / inakA parAmarza liyA jAne lagA tathA yAtrA sagho eva surasevata pAyaM mArIta mAyaM mathita tamaM // 10 // bimbapratiSThAnoM meM inakA netRtva svata. hI anivArya mAna -zubhacandra kRta gurU chanda gItikA / liyA gyaa| ina bhaTTArako ke vihAra ke avasara para bAlyakAla me ye adhika madhyayana nahIM kara sake the dhArmika janatA dvArA inakA apUrva svAgata kiyA jAtA lekina bha0 jJAnabhUSaNa ke saMparka meM prAte hI inhoMne aura unhe adhika se adhika sahayoga dekara unake mahatva siddhAnta granthoM kA gaharA adhyayana kiyaa| gomaTTasAra ko janasAdhAraNa ke sAmane rakhA jaataa| ye bhaTTAraka bhI labdhisAra, trilokasAra prAdi saiddhAntika granthoM ke pratijanatA ke adhika se adhika priya banane kA prayAsa karate rikta nyAya, kAvya vyAkaraNa prAdi ke prathoM kA bhI gaharA the| ye apane sampUrNa jIvana ko samAja evaM saMskRti kI adhyayana kiyA aura samAja me apanI vidvattA kI adbhuta sevA meM lagAte aura adhyayana, adhyApana evaM pravacano dvArA chApa jamA dii| deza meM eka nayA utsAhaprada vAtAvaraNa paidA karate / labdhi sugamaTTasAra sAra trailokya mnohr| vijayakIti aise hI bhaTrAraka the jinake bAre meM abhI karkaza tarka vitarka kAvya kamalAkara diNakara / bahuta kama likhA gayA hai| ye bhaTrAraka jJAnabhUSaNa ke ziSya zrImalasaMdhi vikhyAta nara vijayakIti vAhita krnn| the aura unake pazcAta bhaTTAraka sakalakIti dvArA pratiSThA jA cAMvasUra tA lagi tayo jayaha sUri zubhacaMdra srnn| pita bhaTTAraka gAdI para baiThe the| inake samakAlIna eva inhoMne jaba sAdhu jIvana meM praveza kiyA to ye apanI bAda meM hone vAle kitane hI vidvAno ne apanI graMtha yuvAvasthA ke utkarSa para the| sundara to pahale se hI ye prazastiyo me inakA pAdarabhAva se smaraNa kiyA hai| kintu yauvana ne use aura bhI nikhAra diyaa| inhoMne sAdhu inake pramukha ziSya bhaTTAraka zubhacanda ne to inakI pratya- banate hI apane jIvana ko pUrNataH saMyamita kara liyaa| dhika prazaMsA kI hai aura inake saMbaMdha meM kucha svatantra gIta kAmanAoM evaM SaTarasa vyaMjano se dUra haTa kara ye sAdhu bhI likhe hai| vijayakIti apane samaya ke samartha maTrAraka jIvana kI kaThora sAdhanA meM laga gye| aura ye apanI the| unakI prasiddhi evaM lokapriyatA kAphI acchI thI, sAdhanA meM itane tallIna ho gaye ki deza bhara meM inake bahI bAta hai ki jJAnabhUSaNa ne unheM apanA padAdhi- caritra kI prazaMsA hone lgii| Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta bha. zubhacandra ne inakI mundaratA eva mayama kA eka kAmadeva kI senA prApasa meM mila gii| bAje bajane rUpaka gItameM bahuta hI sundara citra prastuta kiyA hai| rUpaka lge| kitane hI manuSya nAcane lge| dhanuSa-bANa calane gota kA sakSipta nimna prakAra hai| lage aura bhISaNa nAda hone lgaa| viSama nAda kiye gye| mithyAtva to dekhate hI Dara gayA aura kahane lagA ki isa kAmanAno para vijaya kA patA calA to vaha IrSyA se jala manna ne no mithyAtva rUpI mahAna vikAra ko pahile hI bhana gayA aura krodhita hokara manta ke mayama ko DigAne dho DAlA hai| isake pazcAta kamati kI bArI prAyA kA nizcaya kiyaa| lekina use thI kArya me saphalatA nahIM milii| moha kI nAda eka vairi variMga raMgi koI naaviiyo| menA bhI zIghra hI bhAga gaI anta me svaya kAmadeva ne usa mala sadhi paTTa baMdha viviha bhAvi bhaaviiyo| para AkramaNa kiyaa| isakA varNana par3hietasaha bherI Dhola nAda vAda teha upaano| mahA mayaNa mahIyara caDIyo jayavara kammaha parikara sAthi kiyo bhaNi mAra teha nAri kavaNa prAja nopnno| matsara mada mAyA vyasana nikAyA pAkhaMDa rAyA sAthi liyo| kAmadeva ne tatkAla devAMganAno ko bulAyA aura udhara vijayakoti dhyAna me tallIna the| unhone zama, vijayakIti ke maMyama ko naSTa karane kI prAjJA dI lekina dama eva yama ke dvArA eka bhI nahIM calane do jisase jaba devAganAmoM ne vijayakoni ke bAre meM munA to unhe madana rAja ko usI kSaNa vahA se bhAganA pdd'aa| atyadhika dukha humA aura manta ke pAma jAne me kaSTa anu- jhaMTA jhaMTa karIya tihAM laggA, mayaNarAya tihAM tatakSaNa bhaggA bhava karane lgii| isa para kAmadeva ne unhe nimna zabdoM se prAgati gho mayaNAdhiya nAsai, unmAhita kiyaa| jJAna khaDaga muni pratihi prakAsa // 27 vayaNa suni nava kAmiNI dukha dhArii mahata / isa prakAra hama gIta meM zubhacandra ne vijayakIti ke kahI vimAsaNa majhahavI navi vArayo rahi kaMta // 1 // caritra kI nirmalatA dhyAna kI gahanatA eva jJAna kI mahattA re re kAmaNi ma kari tu dukhaha / para acchA prakAza DAlA hai| isa gIta se unake mahAna iMdra narendra magAcyA bhikhaha / vyaktitva kI jhalaka milatI hai| hari hara babhami kIyA rNkh| vijayakIti ke mahAn vyaktitva ko sabhI paravartI loya savva mama vasIhu~ nisaMkaha // 14 // kaviyo eva bhaTTArako ne prazasA kI hai| bra0 kAmarAja ne isake pazcAt krodha mAna mada eva mithyAnva kI menA unhe supracAraka ke rUpa me smaraNa kiyA hai1 / bha0 sakalakhaDI kI gii| cAro ora vasanta Rtu karadI gaI jisame bhUSaNa ne yazasvI, mahAmanA, mokSasukhAbhilASI, Adi koyala vaha-kuha karane lagI aura bhramara gujAne lge| bherI vizeSatAyo se unakI koti kA bakhAna kiyA hai| zubhabajane lgii| ina maba ne manna vijayakIti ke cAro ora candra to unake pradhAna ziSya to the hI isalie unhone jo mAyA jAla bichAyA umakA vaNana kavi ke zabdo me apanI prAyaH sabhI kRtiyo meM unakA ullekha kiyA hai| paDhie-- zreNika caritra meM yatirAja, puNyamUti prAdi vizeSaNoM se bolata khelaMta cAlata dhAvata dhUNata / apanI zraddhAjali arpita kI hai|| dhUjata hAkkata pUrata moData / jayati vijayakoti puNyamUrtiH sukIrtiH tudaMta bhaMjaMta khaMjata mukkata mArata rageNa / ____jayatu ca yatirAjo jhUmipaH spRSTapAdaH / phAuMta jANaMta ghAlaMta pheData khaggeNa / jANIya mAra gamaNaM ramaNaM ya tiiso| 1. vijayakItiyo'bhavat bhaTTArakapadezinaH / / 7 / / -jayakumAra purANa bolyAbai nija valaM sakalaM sussoso| 2. bhadrAraka zrIvijayAdikItistadIyapaTe varalabdhakIttiH / sannAha bAhubahu Tora tuSAra bNtii| mahAmanA mokSasukhAbhilASI babhUva jnaavniyaacyNpaadH|| rAyaM gaNaMyatA gayo bahu yuddha kaMtI // 18 // -upadeza ratnamAlA Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAna santa bhaTTAraka vijayakoti ya-nalina himAMzAnabhUSasya paTTe, mila gayA thaa| usa samaya bhaTTAraka jJAnabhUSaNa jIvita the vividha para vivAdi mASare vanapAtaH // 22 // kyoki unhone maMvat 1560 me tattvajJAna taragiNI ko -zreNika caritra / racanA samApta kI thI vijayakIti ne sabhavataH svaya ne bha. devendrakIti eva lakSmIcanda cAdavADa ne bhI koI kRti nahI likhii| ve kevala apane vihAra evaM apanI kRtiyoM meM vijayakIti kA nimna zabdoM meM ullekha pravacana meM hI mArga darzana dete rhe| pracAraka kI dRSTi se kiyA hai| unakA kAphI UMcA sthAna bana gayA thA aura bahuta se vijayakIrti tasa paTadhArI, pagalyA pUraNa mukhakAra re| rAjAmo dvArA bhI sammAnita hote the| ve zAstrArtha evaM -pradyumna prabandha / vAda vivAda bhI karate the aura apane akATya tako se tina paTa vijayakIrti jaivaMta, gurU pranyamatI paravata smaan| prapane virodhiyo me acchI Takkara lete the| jaba ve bahasa --zraNika caritra karane to zrotAgaNa matra mugdha ho jAte aura unakI tako sAMskRtika sevA ko sunakara unake jJAna kI prazaMsA kiyA krte| bha0 zubhavijayakIti kA samAja para jabaradasta prabhAva hone ke candra ne apane eka gIta meM inake zAstrArtha kA nimna prakAra kAraNa samAja ko gatividhiyoM meM unakA pramukha hAtha varNana kiyaa| rahatA thaa| inake bhaTTAraka kAla meM kitanI hI pratiSThAeM vAdIya vAda viTaMba vAdi migAla mada gaMjana / huii| mandiro kA nirmANa evaM jIrNoddhAra kiye gye| vAdIya kuMda kudAla vAdi zrAvaya mana rjn| inake atirikta sAMskRtika kAryakramoM ke sampAdana me bhI vAdi timira hara mUri, vAdi nIra saha sudhAkara / inakA vizeSa ullekhanIya yogadAna rahA / marvaprathama inhoMne vAdi viTa bana vIra vAdi nigANa guNa sAgara / savat 1557-1560 aura usake pazcAt mavat 1561, vAdona vivadha sarasati gachi mUlasaMdhi digaMbara raha / 1564, 1568,1570 prAdi savato me sampanna hone kahi jJAnabhaSaNa so padizrIvijayakIti jAgI yativaraha // 5 vAlI pratiSThAnoM meM bhAga liyA aura janatA ko mArgadazana inake caritra jJAna eva sayama ke sambandha me inake ziSya diyA / ina savato meM pratiSThita mUrtiyAM DUMgarapura, udayapura zubhacandra ne kitane hI padya likhe hai unameM se kucha kA rasAprAdi nagaroM ke mandiroM meM milatI hai| savat 1561 me svAdana kIjie--- inhoMne samyagdarzana samyajJAna evaM samyakacAritra kii| suranara khaga vara cArUca cita caraNadvaya / mahattA ko pratiSThApita karane ke lie ratnatraya kI mUrti samayasAra kA sAra haMsa bhara citita cinmaya / ko pratiSThApita kiyaa| vakSa pakSa zubha mukSa lakSya lakSaNa patinAyaka / svarNakAla : vijayakIti ke jIvana kA svarNa kAla jJAna dAna jinagAna praya cAtaka jaladAyaka / mabat 1552 se 150 taka kA mAnA jA sakatA hai| kamanIya mati sundara sukara dharma zarma kalyANa kara / ina 18 varSoM meM inhoMne deza ko eka nayI sAskRtika jaya vijayakorti sUrIza vara zrI zrI baddhana saukhya vara // 7 cetanA dI tathA apane tyAga evaM tapasvI jIvana se deza ko vizada visaMbada vAdi varana kuMDa gada bheSaja / Age baDhAyA / savat 1557 me inhe bhaTTAraka pada avazya durnaya banada samIra vIra vaMdita pada paMkaja / 1. bhaTTAraka sampradAya 0144 punya payoSi sucaMdra cA cAmokara sundr|| 2. yaH pUjyo nRpamallibhairavamahAdevendra mukhya pH| sphati korti vikhyAta sumUrti sobhita subha saMkara / SaTatAMgamazAstrakovidamatirjAgratayazazcaMdramAH / / samAra sarpa baha bappa hara nAgaramani cAritra para / bhavyAMbhoruhabhAskara: zubhakara: saMsAravicchedakaH / zrI vijayakorsi sUrIya jayavara zrIvardhana paMkahara // 8 // sovyAcchI vijayAdikIti munipo bhttttaarkaadhiishvrH| isa prakAra vijayakIti apane samaya ke mahAn santa the vahI pR0 144 jinake viSaya me prabhI paryApta khoja honA bAkI hai| Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAkavi samayasudara aura unakA dAnazIla tapa bhAvanA saMvAda satyanArAyaNa svAmI ema. e. rAjasthAna meM eka kahAvata hai-samayasudara rAgotar3A, racanA hai| unake aparimita phuTakara gIta bhI bar3e mahattvakuMbha rAI rA bhItar3A' arthAt jisa prakAra mahArANA kubhA pUrNa hai / mahAkavi ke saMbaMdha meM vistRta jAnakArI evaM dvArA banavAye hue sapUrNa makAnoM, madiroM, staMbhoM aura unako laghu racanAoM ke rasAsvAdana ke lie zrI agarazilAlekhoM Adi kA pAra pAnA kaThina hai usI prakAra cada nAhaTA aura bhaMvaralAla nAhaTA saMpAdita 'samayasudara samayasadara jI viracita samasta gItoM kA patA lagA pAnA kRti-kusumAjalI' dRSTavya hai / yahA prastuta hai unakI aneka bhI duSkara kRtya hai| unake gIta aparimita hai| laghukRti 'dAna zIla tapa bhAvanA savAda' kA saMkSipta kavi-paricaya adhyayana / __ mahAkavi samayamadara 17havI zatAbdI ke labdhapratiSTha kRti-paricaya rAjasthAnI jaina kavi hue haiN| unakA janma poravAla prastuta kRti kI racanA ma0 1662 meM rAjasthAna ke jAtIya pitA zrI rUpasiha aura mAtA lIlAdevI ke yahAM bhUtapUrva prAmera (jayapura) rAjya ke sAgAnera nagara me huii1| anumAnataH savat 1610 vi0 me mAcora (satyapura) meM isake do apara nAma zrI agara cada bhaMvaralAla nAhaTA ke hamA / bAlyAvasthA meM hI unhoMne dIkSA grahaNa kara kramaza / anusAra 'dAna zIla tapa bhAvanA savAda zataka' aura zrI mahopAdhyAya pada prApta kiyaa| madhura svabhAvI mahAkavi vinayasAgara ke anusAra dAnAdi cauDhAliyA' hai yadyapi apanI apratima vidvattA se apane jIvana kAla meM hI prazasina svaya mahAkavi ne isakA nAma 'dAna zIla tara bhAbanA ho cuke the| unane bhArata ke aneka pradezoM kA bhramaNa savAda' hI rakhA hai dAna sola tapa bhAvanA re rAsa racyau sagado re| karake apanI nAnAvidha racanAyo pora madupadezo dvArA tatrasya janasamudAya ko kalyANapatha kI ora agrasara kiyaa| bhaNatAM guNatA bhAvasuMre, riddhi samRddhi suprasAdo re / / maubhAgyavaza mahAkavi ne dIrghAyu prApta kI thii| maM0 // DhAla 5 chada 10 // 1703 meM unhoMne caitra zuklA trayodazI ke dina ahamadA pAca dAlo meM prAbaddha kula eka sau eka chadoM kI isa sApaka nazvara deha ko tyAga kara svaga kI sone meM bAsaTha sama re. sAMgAnera majhAra / ora prasthAna kiyaa| apanI isa dIrghAyu meM mahAkavi ne padma prabhU supasAu la re, eha thuNyo adhikAro re // saskRta aura rAjasthAnI ko aneka racanAeM kii| "inakI -sa. kR. ku. me vinayasAgarajI kA nibaMdha, pR0 56 yogyatA eva bahumukhI pratibhA ke sabaMdha meM vizeSa na kaha [nAhaTA-baMdhunoM dvArA prakAzita rAsa me isakA kara yaha kaheM to koI pratyukti na hogI ki kalikAla racanA-saMvat 'solai sai chAsaThi' chapA hai jo sabhavataH sarvajJa hemacadrAcArya ke pazcAt pratyeka viSaya me maulika prUpha rIDiMga kI bhUla rahI hai, anyathA apane 'sItAsajanakAra evaM TIkAkAra ke rUpa me vipula sAhitya kA rAma-caupAI' kI bhUmikA me (pR. 40) unhoMne isanirmAtA anya koI zAyada hI humA ho|" 'sItArAma kA racanA saM0 1662 hI likhA hai| zrI desAI caupAI' nAmaka vRhatkAya jaina-rAmAyaNa kavi kI pratinidhi (mohanalAla dalIcada) ne bhI apane nibaMdha 'kavivara 1. gahopAdhyAya vinayasAgaraH 'samayasuMdara kRti-kusumAMjali' samayasuMdara' (AnaMdakAmya mahodadhi mau07, pR. 35) gata nibaMdha 'mahopAdhyAya samayasuMdara', pR0 1. me isI saMvat kA ullekha kiyA hai|] Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAkavi samayasuMdara aura unakA 'dAna zIlatapa bhAvanA savAra laghu kRti me rUpakAtmaka DhaMga se dAna, zIla, tapa aura gyaa| zreNika rAjA ne gaja ke bhava me zazaka ko prANabhAvanA-dharma ke ina cAro tattvoM kA paraspara vivAda dAna diyA jisake phalasvampa ume meghakumAra-se putra kI pradarzita kiyA gayA hai| prApti huI5 / isa prakAra usane cadanabAlA satI kA bhI prAraMbha ullekha kiyaa| kRti ke prArabha meM magalAcaraNa ke rUpa meM mahAkavi imI bIca zIla ne use Toka diyA-para, kyo vyartha ne prathama jinezvara Rpabhadeva bhagavAna kA vadana tathA guru kA ahakAra kara rahA hai / yAcaka ke sAtha tumhArA pAThoM pramAda kA smaraNa kiyA hai prahara pADabara kA vyavahAra rahatA hai| tumhArA pAge baDhanA prathama jiNasara paya namI, pAmo suguru prasAda / kyA artha rakhatA hai ? maba kucha to mere pIche hai / bhalA dAna sIla tapa bhAvanA, bolisi bahu savAda // dohA 1 // savArI ke Age calane vAlA dAsa bhI kabhI rAjA ho makatA hai6 / koI jinendra kA nayA hI svarNa maMdira banarAsa kA sAra vAye aura karor3oM kA monA dAna de taba bhI vaha merI gasa kA mAra isa prakAra hai samatA nahI kara sktaa| zIla se samasta sakaTa Tala eka bAra bhagavAna mahAvIra rAjagRha ke udyAna meM jAte hai, yaza aura saubhAgya kI prApti hotI hai tathA deva. mamosare (padhAre) / jaba ve bAraha pariSadoM ko upadeza tAno kA sAnnidhya prApta hotA hai| yahI kyo, zIla-vratadene vAle the ki dAna ne unase kahA-prabho ! mai baDA hU~ cArI ko na to mApa cha sakatA hai, na agni jalA sakatI etadathaM vyAkhyAna meM pahale merA mAhAtmya batalAye 1 / aura hai tathA na anya bhISaNa vanya prANI hI bhayabhIta kara usane bar3e darpa ke sAtha apane sAthiyoM se kahA-saba suna makate hai| lo, hai koI mere samAna mahAna ? dIkSA-prasaga para bhagavAna tatpazcAn zIla bhI dAna kI taraha DIga hAkate hue bhI pahale dAna dete hai| dAtA kA prAtaHkAla uThate hI nAma una samasta nara-nAriyo kA jikra karatA hai jinakA usake smaraNa kiyA jAtA hai aura usakI manokAmanA to siddha dvArA uddhAra huA hai / vaha kahatA hai-jagadvikhyAta kalaha hotI hai| samasta saMsAra ko vaza me karanA mere lie karAne vAlA aura bhramaNazIla nArada ko maiMne siddhi dii| jarA-sI bAta hai / mujha jaisA Rddhi-samRddhi kA dAtA bhI rAvaNa ke ghara se AI sItA ko agni-parIkSA meM pAvaka maMsAra me koI nhii3| ko pAnI banAkara maiMne hI maphalatA dilAI thii| pAMDavoM tatpazcAt vaha una mahAna prAtmAno kA nAmollekha 4. prathama jiNesara pAraNai, zrI zreyAMsakumAra / karatA hai jisakA ki nistAra dAna ke dvArA huprA thA selaDi rasa viharAviya u, pAmyau bhavanau pAra // 117 mumukha nAmaka gAthApati, cakravartI bharata, zAlibhadra ko 5. gaja bhava sasilau rAmbiyau, karuNA kIdhI sAra / mere hI prasAda me hI sukha milaa| mUladeva uDada ke bAlako zreNika nai ghari mavatayaMu, agaja meghakumAra // 1 // 10 ke dAna dvArA rAjA bana gyaa| bhagavAna RSabhadeva ko ikSu 6. garva makara re dAna tUM, mujha pUThaha saha koya / rama kA pAraNA karAne se zreyAsakumAra bhavasAgara se tara cAkara cAlai prAli, nau syu rAjA hoi // 113 1. baiThI bAraha paraSadA, suNivA jiNavara vaanni| 7. jina madira sonA taNau, navau nIpAvai koya / dAna kahai prabhu hU~ baDau, mujha nai prathama bakhANi // sovana koDiko dAna dyAi, sIla samau nahi koya / / 1 / 4 pra. do03 8. sIlai sarpa na prAmaDai, sIlai sItala maagi| 2 prathama pahari dAtAra na, lyAi saha koI nAma / sIlai pari kari kesarI, bhaya jAyai maba bhAgi // 116 dodhAM rI devala caDai, sIjhara vaMchita kAma // 115 9. kalikAraka jagi jANiyai, 3. dAna kahA jaNi hai baDau, mujha sarikhau nahI koy| bali virati nahI paNi kAi re| riddhi samRddhi sukha saMpadA, dAnaha daulati hoya // 22 te nArada mahamIbhavya u, mujha jovanae adhikAi re / / 2 Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 anekAnta dvArA harI gaI dropadI ko lajjA eka sau pATha bAra vastra nistAra kiyA hai| pradAna kara maiMne hI bacAI thii| inake atirikta vaha ina tInoM kA vivAda prabhI samApta hI nahIM huA ki satI kalAvatI,subhadrA, sudarzana seTha, sanAha matrIzvara ; satI- bhAva bIca meM hI kUda paDA-are tuma tInoM kyo bhUThA grAhI, candanabAlA, ceTAnareza kI sAto putriyo, rAji. abhimAna karate ho| mahAna loga kahate pAye hai ki dharma matI aura kutI ityAdi kI bhI isa saMbaMdha me carcA karatA me bhAva hI pramukha hotA hai bAkI saba gaunn5| isa bAta kA sAkSI to vyAkaraNavettA hI de dege ki tuma loga napusaka zIla kI bAta kATakara tapa usase kar3aka kara bolA- ho ataH mere prabhAva meM prApa se kucha bhI kArya saMpanna nahI tU baDha-vaDa kara kyo bola rahA hai, mere sAmane tumhArI kyA ho sktaa| rasa ke binA kanaka kI utpatti, jala ke aukAta hai ? tune svAdiSTa bhojana, madhura tAna aura binA vRkSoM meM vRddhi aura lavaNa ke binA jaise bhojana meM zarIra-majjA kA to parityAga kara rakhA hai| prAnaMda nAma svAda nahI pA pAtA usI prakAra mere binA kisI ko kI to tumhAre pAsa cIja hI kyA hai ? nArI se Darane siddhi bhI nahIM mila sktii| maMtra, tatra, maNi, auSadhi vAlA tathA bhUTha-kapaTa dvArA jyo-nyo karake prANa bacAne tathA devatA, dharma aura gurU kI sevA me yadi bhAvanA kA vAlA tU kAyara kyo bAte baghAra rahA hai ? tumhArA samAveza nahI hA to ye kadApi phaladAyI nahIM hote7 / sammAna to viralA hI karatA hai kyoki tU yadi naSTa hotA tuma logo ne abhI jo apane vRttAMta kahe uname yadi bhAva hai to cAroM ko bhI sAtha le baiThatA hai| aura idhara maiM ! nahIM hotA to siddhi milatI hI nhiiN| aura maiMne, maine merA sparza pAkara to kuSTa Adi roga bhI havA ho jAte akele hI bahuta se nara-nAriyoM ko mukti dilAI hai, jarA hai| unama tapa se aTThAIsa labdhiyAM utpanna hotI hai| sAvadhAna hokara unake nAma bhI muna lo| aura vaha nAma maiMne jinhe tArA hai unheM jAnakara tU pAzcaryacakita raha sunAne lagatA hai jo isa prakAra hai-prasannacaMdra RSi, ilA jAyagA / le suna putra karagaDU aNagAra, kapila, pratagaDa kevalI, khadakasUri ke sAta manuSyo ko sadaiva mauta ke ghATa utArane vAle ziSya. caDarudra, magAvatI, marudevI. dugatA, bharata, prASADhaarjanamAlI ke ghora pApo kA palAyana karake maina hI " bhUti, gajasakamAlaya, pRthvIcada grAdi / jati usake kaThora karmo ko kATA hai4 / isI taraha ___ isA taraha bhagavAna mahAvIra aba taka ina cAro kA vivAda suna naMdiSaNa, harikezI caDAla, viSNukumAra, dhannA praNagAra, rahe the| unhe dharma-karma ke saMbaMdha me jhagaDate rahanA bhalA DhaMDharaNa RSi aura balabhadra prAdi aneka tapasviyo kA maine tInoM ko TIvanadA meM virata hone 1. pahiraNa cIra pragaTa kIyA, mai padottara-madavAro re| kA upadeza dene lage-nidaka jaisA pApI koI nahIM hotaa| pADava hArI drapadI, mai rAkhI mAma udaagere||25 caMDAla kI taraha hotA hai vaha / usakA muMha taka koI nahIM 2. sarasA bhojana tai tajyA, na gamai mIThI naad| dekhanA cAhatA / isalie pApa parAnadA pAra pA deha taNI sobhA tajI, tujha nai kisyau savAda // 2/2 parityAga kiijie| apane-apane sthAna para rahane se hI nAri thakI Daratau rahai, kAyari kisbau bkhaann| 5. dAna sIla tapa sAbhalau, ma karau bhUTa gumAna / kaDa kapaTa bahu kelavI, jima tima rAkhai prANa // 3 loka saha bar3e sAkhi ye, dharamaI bhAva pradhAna / / 3/4 ko viralau tujhe pAdarai, chADai sahu saMsAra / i sahu saMsAra / 6. Apa napusaka sahu triNhe, dyai vyAkaraNI sAvi / eka pApa tu bhAjatau, bIjA bhAjai cyAra // 4 kAma sarai nahI ko tumhe, bhAva bharagai bho pAkhi // 3/5 3. mujha kara pharasai upasamai, kuSTAdika nA rog| 7. matra, taMtra, maNi auSadhi, deva dharama guru seva / labadhi aTThAvIsa Upaja.i, uttama tapa sayoga // 2/ bhAva binA te savi vRthA, bhAva phalai nitameva // 3/7 4. sAta mANasa nita mAratau, karatau pApa praghora ho| 8. dIkSA dina kAusagi rAu, gayasukamAla masANi / parajanamAlI.maI Uparayo, chedyA karama kaThora ho / 3/3 somila sIsa prajAlIu re, siddhi gayau suhabhANi / 4/17 Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAkavi samayasuMdara aura unakA dAna zIla tapa bhAvanA saMvAda mArA saMsAra bhalA lagatA hai5 / tatpazcAt bhagavAna mahA- mamAna batalAyA hai 1 / kintu mahAkavi phira bhI niSkarSa vIra apanA cAturtanvamamanvina dharmopadeza prArabha karate hai6| mpa me bhAva ko hI zreSTha batalAte haiM, kyoMki vaha akelA hI sarvathA samartha hai, yadyapi burA ve tInoM ko bhI nahIM kAvyatva btlaate2| bhAva-pakSa kI dRSTi se to racanA meM dharmopadeza hI ko kalA-pakSa bhI kRti kA samaddha hai| sarala aura muhApramugkhatA hai| bhagavAna mahAvIra dvArA upadiSTa dharma ke cAroM varedAra cuTIlI bhASA me dharma-tattvo kA savAda bar3A hI tattvoM para prAcaraNa karane kI preraNA to prastuta kRti se gecaka hai| dohA aura pAca dezI DhAloM-1. madhukara, milatI hI hai, sahRdayo ko zAta rama se sarAbora hone kA 2 pAsa jiNaMda jahArIyai, 3 naNadala (dala), 4. kapUra bhI muavasara milatA hai| huyai ati Ujala re tathA 5. ceti cetana karI-me kRti pAbaddha hai| upamA, udAharaNa, anuprAsa prAdi alaMkAroM bhagavAna mahAvIra ne to yadyapi vivAda miTAne ke lie kA prayoga vizeSata. huyA hai| madhyama mArga nikAla kara dAna zIla tapa aura bhAva ko - 1. bhagavana haTha bhAjaNa bhaNI, cyAre sarikhA gaNati / cyAra karI mukha prApaNA, caturvidha dharama bhaNati / / 4/8 5. ko kehanI ma karau tumhe, nidA nai prahakAra / 0 nau paNi adhika bhAva chai, ekAkI samarastha / Apa prApaNI DhAmai ra ya u, sahu ko bhalau masAra / / 4/5 dAna mola tapa triNa bhalA, paNi bhAva binA akayAtha / 4/6 6. dharama hIyai dharau, dharama nA cyAra prakAge re / ajana prAkha pAjatA, pradhikI prANi rekha / bhaviyaNa sAMbhala u, dharama mugati mugvakAge re||52 gja mAhe taja kADhatA, adhika u bhAva vidoSa // 7 sAhitya-samIkSA 1. prAkRta bhASA-lekhaka DA. prabodha vecaradAsa vikAma bhAratIya prAyaM pradeza meM hotA hai aura azvaghoSa paDita, prakAzaka pAzrvanAtha vidyAzrama hindU yUnivamiTI ke samaya meM prAkRta mAhityika svarUpa prApta kara letI hai| vaaraannsii| pR0 makhyA 57 mUlya haMDha rupyaa| boliyo ke bheda se hI prAkRta ke vibhinna rUpa dRSTigocara prastuta pustaka prAkRta bhASA para san 1953 me diye hote hai / nATakoM kI prAkato para bhI vicAra kiyA gayA gaye prabodha paDita ke tIna bhASApro kA sakalana hai| jise hai| prastuta pustaka prAkRta ke chAtroM ke lie vizeSa upaunhone sitambara ke mahIne meM banArasa yUnivarsiTI ke yogI hai| bhAratI mahAvidyAlaya meM diye the| uname pahalA bhASaNa 2. bauddha aura jainAgamoM meM nArI jIvana-lakhaka DA. prAkRta bhASA kI aitihAsika bhUmikA, dUsarA prAkRta ke komalacanda jaina, prakAzaka mohanalAla jaina dharma pracAraka prAcIna bolI vibhaag| isa bhASaNa meM prAkRta sambandhi samiti amRtasara / pR0 sadhyA 270 mUlya 15 rupyaa| bhaneka boliyoM para vicAra karate hue vyAkaraNa kI dRSTi prastuta zodhaprabandha me, jima para hindU vizvavidyAlaya se prAkRta bhASA ke kucha rUpoM para vicAra kiyA gayA hai| banArasa se lekhaka ko pI-eca. DI ko DigrI milI hai| tIsarA hai prAkRta kA uttara kAlIna vikAsa / isa nibandha grantha ke 7 adhyAyoM meM bauddha aura jainAgamo meM vihita me mahAvIra aura buddha ke samaya pratiSThita prAkRtoM kA nArI ke jIvana para acchA prakAza DAlA gayA hai| Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta dUsare adhikAroM meM vivAho kA kathana karate hue 3. jIvana-darzana-lekhaka gopIcanda dhaadd'iivaal| svayavara vivAha para mahatvapUrNa prakAza DAlA hai| aura saMpAdaka DA. mohanalAla mehatA, prakAzaka pArzvanAtha vidyA. nAyadhammakahA ke anusAra usake svarUpa aura vizeSatAyo zrama zodha saMsthA vArANasI-5 / pR0 sakhyA 68 mUlya para vicAra kiyA gayA hai, pora likhA hai ki bauddhAgamo meM tIna rupyaa| svayaMvara vivAha kA koI ullekha nahIM hai jaba ki zvetAmbara prastuta pustaka me zramaNa meM prakAzita lekho kA cayana nAyadhammakahA meM usa para vistRta vicAra kiyA gayA hai| kiyA gayA hai jo lekhaka dvArA samaya-samaya para likhe gaye svayaMvara vivAha ke sabandha me digambara granthoM kA koI hai| unheM pAtmavijJAna, pradhyAtmavAda, karmavijJAna, hiMsA ullekha nahIM kiyA gayA jabaki di. kathA-grantho me rAjA pora ahiMsA-sAdhanA rUpa pAMca prakaraNo me vibhakta kiyA prakapana kI putrI sulocanA ke svayaMvara kA ullekha hai jisa 1 gayA hai| sabhI prakaraNa sambaddha aura janasAdhAraNa ke hita para meM bharata cakravartI ke putra prakIti, jayakumAra (bharata kI dRSTi ko lakSya me rakhakara likhe gaye hai| lekhaka kI senApati) aura anya aneka rAjakumAra padhAre the| svayabara vicAradhArA santulita aura preraNAprada hai / pustaka upayogA me sulocanA ne varamAlA jayakumAra ke gale meM DAlI thii| hai| isake lie lekhaka aura prakAzaka donoM hI dhanyavAda isameM kucha virodha hA pora yuddha meM jayakumAra vijayI ke pAtra hai| huprA / aitihAsika dRSTi se yaha svayavara kA ullekha bahuta 4 merA dharma kendra aura paridhi-lekhaka prAcArya prAcIna aura mahatvapUrNa hai| dUsare sItA aura dopado ke tulasI, prakAzaka kamaleza caturvedI prabandhaka prAdarza sAhitya svayavara kI ghaTanAeM bhI ullikhita milatI hai| sagha curU (rAjasthAna) pR0 sarUpA 128 mUlya sajilda prati tIsare prakaraNa me vAhika jIvana para prakA prakAra kA do rupayA paccIsa pNsaa| DAlA gayA hai, umase jJAta hotA hai ki vaidika kAla meM prastuta pustaka meM 25 nibandha vividha viSayo para diye patnI ko prAdara kI dRSTi se dekhA jAtA thaa| baudAgamo hae hai, jiname vastusva kA kA vivecana sarala bhASA meM meM patnI ke bheda bAhya paristhiti pora svabhAva ko lakSya kiyA gayA hai| iname se katipaya nibandha aAdhunika dRSTi rakhakara kiye gaye hai| una para se usa kAla ko patnI ke se vivecita hai, jaise lokataMtra aura cunAva, vizvazAnti prakAroM kA sAmAnyabodha ho jAtA hai| isa taraha yaha zodha aura praNazAstra, vRddha aura santulana, sarva dharma samabhAva aura prabandha apane viSaya kA spaSTa vivecaka hai| isake lie syAdvAda eziyA meM janatA kA bhaviSya / prAcArya tulasI lekhaka aura prakAzaka sasthA dono hI dhanyavAda ke pAtra hai| ne janamAnama ko vastutattva kA bodha karAne ke lie yaha mUlya kucha adhika jAna pahatA hai| upakrama kiyA hai| prakAzana sundara hai| paramAnandajaina zAstrI apanI saMbhAla antaraGga ke pariNAmo para dRSTipAta karane se prAtmA ko vibhAva pariNati kA patA calatA hai / mAtmA para padArthoM kI lipsA se nirantara dukhI ho rahA hai, mAnA jAnA kucha bhI nhiiN| kevala kalpanAmoM ke jAla meM phamA humA apanI mudha me vesudha ho rahA hai / jAla bhI apanA hI poSa hai / eka mAgama hI zaraNA hai yahI mAgama paca parameSThI kA smaraNa karAke vibhAva se prAtmA kI rakSA karane vAlA hai| -varNI vANI se Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zraddhAJjali Image ke manta pUjya varNI gaNeza prasAda jI kI 14vI janma jayantI Adivana caturthI 22 sitambara ko manAI gii| pUjya varNI jI mAnava mamAja ke prAdhyAtmika manta the| una jaimA mahRdaya vyakti anya dekhane meM nahI paataa| jaina dharma kI jinanI dRDha zradvA aura samayamArAdi adhyAnma granthoM kA jitanA gambhIra manana umaNa, anya ko zAyada hI ho| unakA hRdaya mabake prati nirmala bhAvanApro me ona-pona thaa| naba kA magana cAhane vAle, aura gyAsakara vidvAno kezubhA~cantaka mahAmanA varNI jI aba yahA nahI hai, kinna unakI amara prAmA paraloka meM mukha-zAnti kA anubhava kara rahI hogii| dillI ke cAturmAma me jo loga horajana mandira praveza ke kAraNa unake virodhI the, unake prati bhI unakA vamA hI cAmika bhAva banA hugrA thA, umama racamAtra bhI pagvinana nahIM huprA aura na kabhI unake prati prapriya zabda kA vyavahAra hI kiyaa| isase unakI nirmala pariNati kA mahaja hI prAbhAma ho jAtA hai| unakI dama sama pariNani ke + raNa unake virodhI bhI parokSa meM prazamA karate the / uma mahAna AtmA ke prati bIragaMvA madira parivAra apanI zraddhAjali apaNa karatA hai| mAtha hI mamAja meM nivedA karanA hai ki unakA mAraka unakI pavitra bhAvanAyo aura abhilApAnI ke anamra honA cAhiye / -vIra sevA mandira parivAra vIra-sevA-mandira aura "anekAnta" ke pahAyaka 1000) zrI mizrIlAla jo dharmacanda jI jaina, kalakattA / 150) zrI jagamohana jI marAvagA, kalakattA 1000) zrI devendra kumAra jaina, TrasTa 150) ,, kastUracanda jo prAnandIlAla jI kalakattA zrI mAhu zItalaprasAda jI, kalakattA 150) , kanhayAlAla jI mInAgama, kalakattA 500) zrI rAmajIvana marAvagI eNDa sasa, kalakattA 150) , 50 bAba nAla jI jana, kalakattA 50 / / zrI gajarAja jI magavagI, ka nakattA 150) , mAlIgama jI magavagI, kanakatA 500) zrI nathamala jI meThI, kalakattA 150) ,, pratApamala jo madana lAna pAThyA, kalakatA 500) zrA vajanAtha jI dharmacanda jI, kalakattA 150) , bhAgaranda jI pATanI, kalakattA 100) zrI ratanalAla jI jhAjharI, kalakattA 150) , zikharacanda jI magavagI, kalakattA *51) zrI ga0 bA0 rakhacanda jI jaina, rAcI 550) , murendranAtha jo narendranAtha jA kalakatA 251) zrI amaracanda jI jaina (pahAucA), kalakattA 101) , mAravArI di. jana mamAja, dhyAvara 251) zrI ma0 mi0 dhanyakumAra jI jana, kaTanI 101) ,, digambara jana mamAga, kekaDI 25.1) zrI seTha mohanalAla jI jaina, 101) / meTha candUlAla kastUracandajI, bambaI na02 maimarsa munnAlAla dvArakAdAma, kalakattA 101) , lAlA zAntilAla kAgajI, dariyAgaja billI 251) zrI lAlA jayaprakAza jI jana 10), seTha bhavarIlAla jo bAkalIvAla, imphAla svastika maiTala varma, jagAdharI 101) , zAntipramAda jI jaina, jena buka ejanmI, 250) zrI motIlAla hIrAcanda gAdhI, usmAnAbAda naI dillI 250) zrI banzIvara jo jugalakizora jI, kalakattA 101) , meTha jagannAthagI pANrayA jhamarItalaMyA 650) zrI jagamandiradAma jo jana, kalakattA 101) , meTha bhagavAnadAsa zobhArAma jI mAgara 250) zrI sighaI kundanalAla jI, kaTanI (ma0pra0) 21.0) zrI mahAvIrapramAda jI agravAla, kalakattA 101) , bAbU nRpendrakumAra jI jaina, kalakattA 250) zrI bI. pAra0 sI0 jaina, kalakattA 100), badrIprasAda jI prAtmArAma jI, paTanA 250) zrI rAmasvarUpa jI naimicandra jI, kalakatA 100) , rUpacandajI jaina, kanakanA 150) zrI bajaragalAla jI candrakumAra jI, kalakattA / 100) jaina ratna seTha gulAbacanda jI TogyA 550) zrI campAlAla jo sarAvagI, kalakattA indaura Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIra-sevA-mandira ke upayogI prakAzana R.N. 10591/62 sabhI grantha paune mUlya meM (1) pRgatana-janavAkya-mRcI-prAkRta ke prAcIna 46 mUla-granthoM kI padyAnukramaNI, jinake sAtha 48 TIkAdigrantho me uddhRta dUsare padyo kI bhI anukramaNI lagI huI hai| maba milAkara 25353 padya -vAkyoM kI sUcI / mapAdaka mRnnAra zrI jugalakizora jI kI gaveSaNApUrNa mahatva kI 70 pRSTa kI prastAvanA se alakRta, DA0 kAlIdAsa nAga, ema e DI liT ke prAkkathana (Foreword) aura DA0 e. ena. upAdhye ema. e. DI. liT kI bhUmikA (Introduction) me bhUpita hai, godha-khoja ke vidvAnoM ke lie atIva upayogI, baDA sAija, majilda 15.00 (2) prApta parIkSA--zrI vidyAnandAcArya kI mvopaja maTIka apUrva kRti prApto kI parIkSA dvArA Izvara-viSayaka mundara, vivecana ko lie huNa, nyAyAcArya paM dagbAgelAlajI ke hindI anuvAda me yukta, majilda / 8.00 (3) svayambhUmnotra -samantabhadrabhAratI kA apUrva grantha, munA zrI jugalakizorajI ke hindI anuvAda, tathA mahatva kI gavepaNApUrNa prastAvanA me suzobhita / / ... 2-00 (4) stutividyA-svAmI samantabhadra kI anokhI kRti, pApo ke jItane kI kalA, maTIka, mAnuvAda aura zrI jugala kigora mukhnAra kI mahatva kI prastAvanAdi me alakRta mundara jilda-mahita / / (5) adhyAtmakamalamAnaNDa --pacAdhyAyIkAra kavi gajamala kI sundara prAdhyAtmika racanA, hindI-anuvAda-mahita 150 (6) yuktyanuzAmana -tatvajJAna se paripUrNa mamantabhadra kI agAdhAraNa kRti, jimakA abhI taka hindI anuvAda nahIM hayA thaa| mukhnAra zrI ke hindI anuvAda aura prastAvanAdi me alakRta, mjind| ... 75 (7) zrIpurapAzrvanAthastotra-prAcArya vidyAnanda racita, mahatva kI stuti, hindI anuvAdAdi sahita / 75 (8) zAmanacastriyikA-(nIrthaparicaya) muni madanakoni kI 13vI zatAbdI kI racanA, hindI-anuvAda marina 75 (9) mamInIna dharmazAmya ---svAmI gamantabhadra kA gaharayA cAra-viSapaka atyuttama prAcIna grantha, mukhtAra zrI jugalakizora jI ke vivecanAtmaka hindI bhASya pora goyagAtmaka prastAvanA me yuka, jilda / ... (10) jainagrantha-prazasti magraha bhA01 maskRta yoga prAvana ke 171 aprakAzita grantho kI pragamniyoM kA magalAcaraNa mahita apUrva magraha upayogI 11 parimiTI kI ora 10 paramAnanda zAstrI ko itihAsa-viSayaka mAhitya paricayAtmaka prastAvanA meM alakRta, jilda / (11) mamAdhitantra aura dRSTopadeza-adhyAtma kRti paramAnanda zAstrI ko hindI TIkA mAhita (12) aninyabhAvanA--prA0 padmanandIkI mahatvakA racanA, mukhtAra zrI ke hindI padyAnuvAda aura bhAvArtha mahita '25 (13) tanvArthamutra--(prabhAcandrIya)--mukhtAra dhI ke hindI anuvAda tathA vyApA me pukkA 25 (14) zravaNabelagola aura dakSiNa ke anya janatIrtha / (15) mahAvIra kA marvodaya tIrtha 16 paime, (2) mamantabhadra vicAra-dIpikA 16 me, (6) mahAvIra pUjA 25 (16) vAhubalI pUjA-jugalakizora mukhtAra vRna (17) adhyAtma rahasya- pa. prAzAdhara kI mundara kRti mukhtAra jI ke hindI anuva 6 mhin| (18) jainagrantha-prazasti magraha bhA 2 apabhraza ke 122 aprakAzita granthoko prazastiyo kA mahatvapUrNa sagraha / 55 granthakAro ke aitihAsika gratha-paricaya aura pariziSTo sahita / saM. pa0 paramAnda zAstrI / sajilda 12.00 (16) jaina mAhitya aura itihAsa para vizada prakAza, paSTha makhyA 740 sajilda (vIrAmana-magha prakAzana 5.00 (20) kamAyapAhuDa sutta--mUla grantha kI racanA prAja me do hajAra varSa pUrva zrI guNadharAcArya ne kI, jisa para zrI yativRSabhAcArya ne pandraha mau varSa pUrva chaha hajAra zloka pramANa caNisUtra likhe| mampAdaka pa hIgalAlajI middhAnta zAstrI, upayogI pariziSTo aura hindA anunAda ke mAtha bar3e sAija ke 1000 se bhI adhika papTho meN| puSTa kAgaja aura kapar3e ko pakkI jilda / ... 20.00 (21) Reality mA. pUjyapAda kI sarvArtha siddhi kA agrejI meM anuvAda baDhe pAkAra ke 300 pR. parakI jilda 6.00 prakAzaka-premacanda jaina, vIrasevA mandira ke lie, rUpavANI priTiMga hAusa, dariyAgaMja, dillI se mudrit| 4.00 Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ de mAsika akTUbara 1967 3nnkaan| *****************KKKKK**** , . HTTEN bhagavAna RSabhadeva ga:-- (savAI mAdhopura) meM bhUgarbha se prApta sa0 1350 ko mUrti ***************Xxxxxxxxxx samantabhadrAzrama (vIra-sevA-mandira) kA mukhapatra Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya pRSTha 172 viSaya-sUcI zrI amRtacandra sUrikRta eka apUrva graMtha kramAMka DA0 e. ena. upAdhye 1. zAntinAtha stotram-muni zrI padmanandi 145 - ___muni zrI puNyavijaya kI jJAnArAdhanA se vidvatsamAja 3 2. manvasora meM jainadharma-40 gopIlAla 'pramara' pUrNa paricita hai / kitane hI prAcIna granthoM kA jIrNoddhAra, ema0 e0 sa zodhana aura prakAzana unake zubha hasta se hupA hai| 3. tRSNA ko vicitratA-zrImadrAjacandra prabhI jJAnapacamI ke zubha dina unakA kRpA patra mujhe 150 milA hai| usame ve kahate hai4 sAgAradharmAmRta para itara zrAvakAcAroM 'maiM kucha kArya ke lie De lA kA jJAnabhaNDAra ko dekhane kA prabhAva-20 bAlacandra si0 zAstrI 151 gayA thaa| vahA~ para tADapatra meM likhA hA prAcArya zrI 5. prAtmavidyA kSatriyoM kI dena- munizrI amRtacandra mUrikRta apUrva grantha devaa| zrI amRtacandrAcArya nathamala 162 kI isa kRti kA ullekha pApako prastAvanA me nahIM milaa| 6. zrI aMtarikSa pAzvanAtha bastI mandira ata. pratIta huyA ki zrI amRtacandrAcArya kI yaha kRti tathA mUla nAyaka mUni zirapura | ajJAta hI hai| anya kA nAma haipa0 nemacanda dhannUmA jaina nyAyatIthaM zaktimariNatakoza apara nAma laghutattvasphoTa 7. kavi devIdAsa kA paramAnanda vilAsa ___ imama paccI-paccIsa padyAtmaka paccIsa paccIsiyA~ DA0 bhAgacanda jaina ema0 e0 pI0 hai / arthAta paJcavizani paJcavizikAye hai / isakI racanA eca0 DI0 pAlaMkArika eva prAmAdika hai / thoDe hI samaya meM isakI 8. agravAloM kA jaina saskRti meM yogadAna-- presakApI-pANDulipi ho jaaygii| bAda me vidyAmandira kI paramAnanda jaina zAstrI ora ne prakAzina kiyA jaaygaa|' thAvaka aura dhAvikAno me zrI amatacandra kA khAma 6. bhagavAna mahAvIra gora buddha kA pari svAdhyAyI bahuta hai| isa vArtA meM unakA samAdhAna hogA nirvANa-muni zrI nagarAja 187 -gratha yathAzIghra prakAzita kiyA jAyagA / aura kaI jagaha 10. zrI amRtacandra sUrikRta eka apUrva grantha isa grathakI prati kimI ko paricita ho to sUcanA dIjiye / zrI DA0 e0 ena0 upAdhye TAiTila peja 2 munizrI puNyavijaya jI kI umara 73 varSa hai, aura abhI unake motiyAbidukA oNparezana hone vAlA hai / unase abhI patra vyavahAra karake unhe kaSTa denA ThIka nahI-yahI vinatI hai| anekAnta kA vArSika mUlya 6) rupy| anekAnta ko sahAyatA eka kiraNa kA mUlya 1 rupayA 25 pai0 __ bAbU nAnAlAla jI ke. mehatA, eDavokeTa manekAnta ke bar3e premI hai| zurU meM anekAnta ke sadasya hai / Apane isa varSa paryuSaNa parva me anekAnta ke liye daza 10) rupayA sampAdaka-maNDala bheje hai| isake liye ve dhanyavAda ke pAtra hai| prAzA hai anya DA0 prA0 ne0 upAdhye vidvAna bhI isakA anukaraNa kareMge / vyavasthApaka 'anekAnta' DA. premasAgara jaina zrI yazapAla jaina anekAnta me prakAzita vicAro ke lie sampAva maNDala uttaradAyI nahIM hai| -yavasthApaka anekAnsa * Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAma pahama anekAntA paramAgamasya bIja niSiddhajAtyandhasindhuravidhAnam / makalanayavilasitAnAM virodhamathanaM namAmyanekAntam // varSa 20 kiraNa 4 / // vIra-sevA-mandira, 21 dariyAgaMja, dillI-6 vIra nirvANa savat 2463, vi0 ga0 2024 5 aktUbara / san 1967 zAntinAtha-stotram tralAkyAdhipatitvasUcanaparaM lokezvararuddhataM, yasyoparyu parIndumaNDala nabhaM chatratrayaM rAjate / prazrAntodagatakevalojjvalarucA nirbhatsitArkaprabhaM. so'smAn pAtu nirajano jinapatiH zrozAntinAthaH sadA // 1 // devaH sarvavideSa eva paramo nAnyastrilokopatiH, santyasyaiva samastatattvaviSayA vAcaH satAM saMmatAH / etaddhoSayatIva yasya vibudharAsphAlito dundubhiH, so'smAn pAta niraJjano jinapatiH zrIzAntinA: sadA // 2 // -muni zrI pacanandi artha-jisa zAntinAtha bhagavAna ke eka-eka ke Upara indro ke dvArA dhAraNa kie gae candramaNDala ke samAna tIna chatra tInoM lokoM kI prabhutA ko sUcita karate hue nirantara udita rahane vAle kevala jJAna rUpa nirmala jyoti ke dvArA sUrya kI prabhA ko tiraskRta karake suzobhita hote haiM. vaha pAparUpa kAlimA se rahita zrIzAntinAtha jinendra hama logoM kI sadA rakSA kare // 1 // jisakI bherI devoM dvArA tAr3ita hokara mAno yahI ghoSaNA karatI hai ki tIno lokoM kA svAmI paura sarvajJa yaha zAntinAtha jinendra hI utkRSTa deva haiM aura dUsarA nahIM hai| tathA samasta tattvoM ke yathArtha svarUpa ko prakaTa karane vAle isI ke vacana sajjano ko abhISTa hai-dUsare kisI ke bhI vacana unhe prabhISTa nahI hai| vaha pApampa kAlimA se rahita zrIzAntinAtha jinendra hama logoM kI sadA rakSA kare // 2 // Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bazapura mandasora : prAcInakAla meM mandamora ko dazapura eka deza kA nAma bAra, usakI mandasora meM jainadharma gopIlAla 'amara' ema. e. pura2 bahate ye / japAnI bhI 1. madhyapradeza ke pazcima meM isI nAma ke mukhyAlaya / 2. isa nAma kI sArthakatA siddha karane vAlI eka manorajaka ghaTanA kA ullekha zrAvazyaka sUtra kI cUNi nirmukti aura vRtti yAdi meM isa prakAra milatA hai| mahArAja udayana (chaThI zatI I0 pU0 ) caNDapradyota ko bandI banA kara apanI rAjadhAnIko le jA rahA thA ki varSAkAla prArambha ho jAne se vaha apane adhInastha rAjAoM ke sAtha mArga meM hI Thahara gyaa| una rAjAzroM eka jile kA ne surakSA ke lie dasa dasa kile banA lie| cAra mAha meM vahA~ grAmavAsiyoM kA yAtAyAta aura zrAvAsa bhI prArambha ho gayA / varSAkAla ke pazcAt udayana aura ve rAjA to vahA me cale gae para jo loga vahA~ rahane lage the ve vahI rahate rahe aura vahA eka nagara hI basa gayA jisa dasa puro ( kiloM) ke kAraNa 'dazapura' hI kahA jAne lgaa| 3. kumAragupta ke dadApura abhilekha (zloka 30) me ise mapura' bhI kahA gayA hai kyoki guptakAla me yaha pazcima bhArata kA sarvazreSTha nagara mAnA jAtA thA / 4. malIdAra deze puragonadayorapi vizvalodhanakoza ( bambaI, 1912 ) rAntavarga, zloka 273, pR. 322 5. prAcIna janapadoM kI paramparAgata sUciyoM me dazapura kA nAma nahI milatA, use pravanti yA mAlavA me mannargamita kiyA gayA hai| 6. kAzI deza kI rAjadhAnI vArANasI bhI kAlAntara me 'kAzI' hI kahI jAne lagI thii| dazapura kahalAtI thI7 / 'madamora' zabda 'mada ura' kA tadbhava rUpa pratIta hotA hai jisakA apabhraMza 'maDha dasaura' hogA / 'dasaura' kA pANinIya vyAkaraNa dvArA saMskRtIkRta rUpa 'dasora' hogaa| 'maDha' zabda kA mukhamukha ke lie gaDhA huA rUpa 'maNa' aura phira 'mana hogA / 'mana dasora 10' hI 'mandasora' yA 'madamora' banA hogaa| saMkSipta itihAsa : rAmAyaNakAlIna candra vazI rAjA rantideva kI rAjadhAnI dazapura me thI 12 / chaThI zatI I0 pU0 ke pravanti 7 bRhatsahitA (24, 20 ) aura kumAra gupta tathA anvardhana ke pAvAcastambha tela me ise eka nagara ke rUpa me hI ullikhita kiyA gayA hai| 8. mar3ha nAma kA eka sthAna mandasora ke pAsa zrAja bhI vidyamAna hai / 6. 'dasa + ura', 'pradeG guNa. (aSTAdhyAyI, 11112 ) sUtra se guNa saMjJA aura 'zrAd guNa ( vahI 6 / 1467) ' mUtra se guNa svara sandhi hone para 'dasora' hogA / 10. mandasora ke lie dasora dAda bhI prayukta hotA hai| dekhie, gvAliyara sTeTa gajeTiyara, prathama bhAga pR0 265 zrara bhAge isa kSetra meM kucha samaya pUrva taka pAye jAne vAle dasorA brAhmaNa bhI yahI siddha karate hai| 11. kucha vidvAn ise 'mandasaura' mAna kara kahate hai ki yahA cUki saura (surasya idaM sauram ) arthAt sUrya kA teja manda hotA hai (manda soraM yasmin tat mandasauraM nAma nagaram ) prata yaha mandasaura vahA jAtA hai / 12. meghadUta ( pUrva megha ), zloka 45 para mallinAtha kA TIkA / Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mandasaura meM janaya 147 nareza caNDapradyota kA adhikAra bhI dazapura para rahA13 / bho usakI vandanA kI jAtI hai16 / chaThI zatI I.pU. maurya samrATa azoka jaba pravanti mahAjanapada kA kSatrapa me sindhu sauvIra deza20 ke vItabhaya patanapura21 ke rAjA thA taba usake pazcima prAntIya zAsana me dazapura bhI udAyana22 ke pAsa mahAvIra svAmI ko eka pandana kI sammilita rahA honA caahie| usake pazcAt yahA~ zuGga pratimA thI jise jIvanta svAmI kahA jAtA thaa| isakI aura zaka rAjAmoM kA adhikAra rahA / prArambhika sAta pUjA udAyana aura usakI rAnI prabhAvatI kiyA karatI vAhanoM ne nAsika, zuparika, bhRgukaccha aura prabhAsa ke thii| prabhAvatI kI mRtyu ke pazcAt usakI dAsI devadattA sAtha dazapura ko naSTa-bhraSTa kiyA thA14 / kSaharAta kSatrapa usa mUrti kI pUjA kiyA karatI thii| usakA ujjayinI nahapAna ke zAsanakAla meM usake dAmAda upavAsa (RSabha- ke rAjA caNDapradyota se prema ho gayA jisake sAtha vaha datta) ne jana sAdhAraNa ke upayoga kI bahuta sI cIje daza- ujjayinI bhAga gayo / bhAgate samaya vaha apane sAtha jIpara lAkara azoka kI kIti se pratispardhA kI tho15 / vAnta svAmI kI mUrti bhI letI gayI lekina usake sthAna candragupta dvitIya ne apanI digvijaya yAtrA meM varman rAja- para eka vaisI hI dUsarI mUti chor3a gyii| yaha saba jJAta vaza ko apane adhIna karake unheM dazapura kA rAjyapAla hote hI udAyana ne caNDapradyota kA pIchA kiyA aura use niyukta kiyA thaa| vizvavarman 16 ina rAjyapAlo me se kaida kara liyaa| lauTate samaya, ativRSTi ke kAraNa udAyana eka thA, jo kumAragupta prathama ke zAsanakAla meM bhI cAra mAha ke lie zivanA ke taTa para ruka gyaa| eka dina vidyamAna thaa| isake pazcAt yahA vadhana, morevarI, maMtraka payaMpaNa parva meM usakA upavAsa thaa| rasoie se yaha jAna paura kalacurI prAdi zAsakI ne zAsana kiyA17 / kara caNDapradyota ne bhI apanA upavAsa ghoSita kara diyaa| jaina dharma: yaha sunakara udAyana samajhA ki caNDapradyota jainadharmAvalambI dazapura meM jainadharma kA pracAra prAcInakAla se hI rahA hai prata. usane use sasammAna mukta kara diyA23 / phira hai| usakI gaNanA jaina tIrthoM meM kI gayI hai18 pora prAja usane usa pratimA ko lekara vahAM se prasthAna karanA cAhA 13. prAvazyaka sUtra kI vRtti prAdi / 16. upayukta stotra ke rUpa meM jisakA pATha prAja bhA 14. lA, vimalacaraNa . hisTorikala jAgraphI praoNpha aiMzyeMTa pratidina vizeSata. zvetAmbara mUrtipUjaka samAja ma iNDiyA, pR0 281 / kiyA jAtA hai| 15. vhii| 20. vyAsaprajJapti (13, 6; 10 620) ma ise sindhu 16. isake do abhilekha mile hai, dekhie : epi. iMDikA, nadI ke prAsapAsa kA pradeza kahA gayA hai| ji. 12, pR. 315, 321: vahI, jilda 14, pR0 21. yaha sindhu sauvIra kI rAjadhAnI thI aura isakA 371, je. bI. mo. mAra. esa. jilda 26, pR 127 dUsarA nAma kummAraprakSepa (kumAra pakkheva) thaa| 17 vistAra ke lie dekhie : vidyAlaGkAra, jayacandra dekhie prAvazyakaNi, 2 pR0 37 / isake mamIkaraNa itihAsa praveza, pR0 251 aura paage| ke lie dekhie jaina jagadIzacandra . jaMna prAgana 18. campAyAM candramukhyAM gajapura mathurA sAhitya meM bhAratIya samAja pR0 582 / pattane cojjayinyAM, 22 isakA ullekha mahAvIra svAmI dvArA dIkSita pATha kozAmbyA kozanyAyAM kanakapuravare gajAgro ke mAtha huprA hai| dekhie sthAnAGga 6, 621, devagiryAM ca kAzyAm / vyAkhyAprApti, 13, 6 / nAmikye rAjagehe dazapuranagare 23 uttarAdhyayana TIkA, 18, pR0 253 prAdi / prAvabhahile tAmraliptyA, zrImatIrthakarANAM pratidivamamahaM zyakaNi, pR0 400 prAdi / gaya caudharI, eca. gI natra caityAnivande / pAliTikala hisTrI mApha aizyaMTa iNiyA, (kalakatA -jainatIrthamAlAstotra / 1932), pR0 17, 132. 165 / Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 pranakAnta para vaha pratimA vahA~ se haTAyo na jA skii| devavANI se sUtra, pAvazyakaNi, uttarAdhyayana sUtra, nandIsUtra aura jJAta hA ki usakI rAjadhAnI zIghra hI bhUmisAt ho jAne vividhatIrthakalpa Adi meM inake pAkhyAna pAte hai28 / vAlI hai ataH yaha pratimA yahIM rahanA caahie| ataeva prAryarakSita sUri somadeva aura rudrasomA ke putra the| jo udAyana ne vahIM eka mandira kA nirmANa karAyA aura usameM dazoM dizAmoM ke sArabhUta dazapura meM rahate the26 / phalguvaha pratimA sthApita kara dI24 / apane deza ko lauTakara rakSita inakA anuja thaa| uccazikSA prApta karake jaba ye caNDapradyota ne jIvanta svAmI25 kI pUjA kI aura usa pATaliputra se dazapura lauTe taba svaya rAjA ne inakI mandira ko 1200 grAmoM kA dAna kiyaa| agavAnI ko tho30 / mAtA ke kahane para ye dRSTivAda kA prathama zatI I0 10 me racita nandIsUtra meM prAryarakSita adhyayana karane ko prAcArya tosalIputra ke pAsa gaye mari kI vandanA kI gayI hai| inhone na kevala cAritrarUpI jinhoMne inhe dIkSita karake daSTivAda kI zikSA dii| sarvasvakI rakSAkI thI balki ratnokI peTI ke sadRza anuyAga phira ye ujjayinI me bajragupta sUri ke pAsa pAye aura kI bhI rakSA kI thI26 / dazapura inake janma se hI nahIM, vahA me yathAmabhava jJAnArjana karake vajasvAmI se adhyayana mahatvaparNa yogadAna se bhI mabaddha rahA hai27 / dazavakAlika karane lge| eka an phalgAzita ko mAtA ne le lene ke lie bhejaa| pAryarakSita ne use bhI dIkSita kara vidyA24. pradyotopi vItabhaya pratimAya vizuddhadhI / dhyayana karAyA 31 / eka dina unhoMne guru se pUchA ki zAsanena dazapura dasvAnti purImagAt // mane dazama pUrva kI yavikArya to par3ha lI, aba kitanA anyedhuvidizA gatvA bhAyalasvAminAmakam / devakIyaM pura cakre nAnyadhA dharaNoditam / / adhyayana aura zeSa hai ? guru ne uttara diyA ki abhI to vidyunmAlIkRtAya tu pratimAya mahIpati / tuma meru ke saraso aura samudra kI bUda ke barAbara hI par3ha pradadau dvAdazagrAmasahasra zAsanena s.|| sake ho32 / kucha samaya taka aura adhyayana karake ve daza. --hemacandrAcArya, triSaSTizalAkApuruSacarita, 'pura grAye aura vahAM unhoMne apane sabhI svajano ko dIkSita 1012 / 604-6 / 25. yaha vAstava meM mahAvIra svAmI kI pratimA thI jise 28 dekhie, zrImad rAjendrasUri smAraka grantha ma zrI mahAvIra svAmI ke jIvana kAla meM hI nimita kagaye madanalAla jozI kA lekha, pR0 452 aura prAge / jAne ke kAraNa jIvantasvAmI kI pratimA kahA jAtA 26. prAstepUra dazapura mAra dazadizAmiva / hai| thaa| parantu isa nAma kI pratimA kI paramparA laga momadevo dvijastA rudrasomA ca tatpriyA / / bhaga eka hajAra varSa taka calatI rhii| dekhie, zAha -prAvazyakakathA zloka 1 / umAkAnta premAnanda kA lekha, jaranala prApha dI prorieNTala isTITyUTa, jilda 1, aka 1, 70 72 20. caturdazApi tatrAsau vidyAsthAnAnyadhItavAn / paura bhAge tathA jilya 1, aMka 4, 10 358 paura athAgacchad dazapura rAjAgAt tasya sammukham // mAge / -vahI zloka 77 / 26. baMdAmi prajjarakkhiya-khavaNe, rakkhiyacAritta svst| 31 somyavAd bhrAtarAgaccha vratArthI tejanokhila / rayaNa-karaDaga-bhUpro, aNuyogo rakkhino jehi / / __ sa UMce satyametaccet tattvamAdo parivraja / / -nandIsUtra (ludhiyAnA, 1666), gAthA 32 / -vahI iloka 113 / 27. vistRta vivaraNa ke lie dakhie, abhidhAna rAjendra 32. yavikoNato prAkSIt, zeSamasya kiyat prbho| koSa meM prajjarakviya' zabda (pAge ke uddharaNa vahI svAmyaca marpara megebindumabdhastvamagrahI / meM lie gaye hai)| --vahI, gloka 114 / Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mandasora meM janadharma kiyA33 / isake pazcAt mathurA grAdi kA bhramaNa karake 34 kAyakrama36 me, sabhava hai ye punaH dazapura prAye hoN| dazapura ya eka bAra puna. dazapura pAye 35 aura zeSa jIvana bhI meM jainadharma kA pracAra madhyakAla meM bhI avazya rahA hogA unhone kadAcit vahIM vyatIta kiyaa| isa prakAra dazapura, para usake koI ullekhanIya citra nahIM milte| '15vI prAcArya prAryarakSita mUri kI janmabhUmi hI nahI balki zatAbdi ke mADavagaDha ke mantrI samrAma sonI ke dvArA yahA karmabhUmi bhI rahI 36 / jaina mandira banAne kA ullekha prApta hai| "jainatIrtha sarvadvitIya zatI I0 me, jaina darzana aura prAcAra ke saMgraha" grantha ke anusAra yahA ke khalacIpura ke pArzvanAtha mahAna vyAkhyAtA AcArya samantabhadra ne apane vihAra dvArA mandira kI dIvAra meM lagI huI dvArapAlo kI pratimA bhI dazapura ko pavitra kiyA thA37 / unhone svaya likhA guptakAlIna hai aura khAnapurA sadara bAjAra ke pAzvanAtha hai : 'kAJcI meM maiM nagna (digambara sAdhu ke rUpa meM) ke ghara derAsara (gRha mandira) me papAvatI devI kI pratimA vihAra karatA thA aura merA zarIra mala se malina rahA bhI prAcIna hai| ata isa nagara meM aura usake mAtapAsa karatA thaa| (bAda meM bhasmaka roga ko zAnta karane kI jo bhI zvetAmbara aura digambara jaina mandira hai una mandirI icchA meM) lAmbuza pAkara mene zarIra meM bhasma ramA lI aura mUtiyo tathA khaNDahage kI khoja kI jAnA pratyanta (aura zaiva sAdhu kA veza dhAraNa kara liyaa)| puNDoNTa prAvazyaka hai| mambhava hai uname koI emA lekha bhI mila me me bauddha bhikSu ke rUpa meM phuNcaa| dazapura nagara meM mai jAya jisameM isa nagara ke prAcIna jaina itihAsa para kucha parivrAjaka bana baiThA aura (vahA ke bhAgavana maTha meM) prakAza par3a sake40 / ga0 1618 (1561 I.) me, miSTAnna khAne lgaa| vArANasI pahuMca kara maina candra. isI nagara meM sANDe ra gaccha ke Izvara sUri ne 'lalitA kiraNo ke samAna ujjvala bhasma ramAyI aura (zaiva) carita' nAmaka rAso kAvya kI racanA kI thii41| isakA mAdhu kA kapa dhAraNa kara liyaa| itane para bhI maiM digambara vArANasyAmabhUva zazadharadhavala. pANDurA gastapasvI jainadharma kI vakAlata karatA hUM, he gajan (zivakoTi)' gajana yasyAsti zakti ma badatu purato jnnigrNnyvaad|| jimakI himmata ho vaha mere sAmane Aye aura zAstrAtha kara le38 / ' apane mAlava aura vidizA ke vihAra ke -paramparAprApta zloka 36 pUva pATaliputramadhyanagara bharI mayA tADitA 33 itazca rakSitAcAyagaMtardazapura tata / pazcAnmAlava sindhuThakkaviSaye kAJcIpure vaidize / pravrAjya svajanAn sarvAn saujanya prakaTIkRtam // prAptoha karahATaka bahubhaTa vidyotkaTa sakaTa -vahI, zloka 136 / vAdArthI vicarAmyaha narapate zArdalavikrIDitam / / 34. prathAya rakSitAcAryA mathurA nagarI gatAH / -zravaNabelgola-zilAlekha, sakhyA 54 / -vahI, zloka 175 / 35. athAnyadA dazapara yAntisma gurava kramAt / / 40. nAhaTA, agara canda jaina sAhitya meM vazapura . dazapura janapada saskRti (sampAdaka . mAMgIlAla mehatA, -vahI, zloka 186 / 36. apana ziSya vindhya kI prArthanA para inake dvArA prakAzaka prAcArya, buniyAdI prazikSaNa mahAvidyAlaya, kiyA gayA anuyogoM kA vibhAjana jana sAhitya ke mandasora), pR0 120-21 / itihAma meM tIsarI grAgamavAcanA ke rUpa meM prasiddha 41 'mahi mahati mAlavadesa, hpraa| dhaNa kaNaya lacchi nivem| 37. vistRta paricaya ke lie dekhie, mukhtAra grA. dhIjugala taha nayara maNDava dugga, kigAra / --svAmI samantabhadra ahinavau jANa hi maga // 38. kAcyA nagnATa koha malamalinatanulAmbuga pANDupiNTa tihaM atulabala guNavanta, puNDoNTra zAkyabhikSudaMgapuranagare miSTabhojI privaatt| zrIgyAsa muta jayavanta / / Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta mahatva sAhityika dRSTi se hI nahIM apitu aitihAsika aura sAMskRtika dRSTi se bhI bahuta hai| isa prakAra, dazapura arthAt mandasora meM jainadharma kA pracAra-prasAra bhagavAn mahAvIra ke samaya se rahA siddha hotA hai| vahA prAja bhI jaina samAja kA mahattvapUrNa sthAna hai| sirimAla vaza vayaza, mAninI mAnasa haMsa / sonarApa jIvana putta, bahu putta parivAra jutta // sirimAlika mApharapaTTi, haya gaya suhaDa bahu caTTi / basapuraha nayara majhAri, sirisaMgha tarAI adhAri / siri zAntisUri supamAI, dui duriya dUri palAI / ja kimavi aliyama sAra, guru lahiya varNa vicAra / / kavi kaviu IzvarasUri, taM khamau bahuguNa bhUri / zazi rasu vikrama kAla, e cariya raciu rasAla // ja dhra va ravi sasi mera, taM jayau gaccha saMDera / ' -prazasti / samaratha sahasa dhIra, zrI pAtasAha nisIra / tasu rajji sakala pradhAna, guru rUka rayaNa nidhAna / hindumA rAya bajIra, zrIpuMja mayaNaha dhIra / tRSNA kI vicitratA jisa samaya dInatAI thI usa samaya jamImArI pAne kI icchA huI, jaba z2amIdArI milI to seThAI prApta karane ko icchA huI / jaba seThAI prApta ho gaI taba maMtrI hone kI icchA huI, jaba maMtrI humA to rAjA banane kI icchA huii| jaba rAjya milA, taba deva banane kI icchA huI, deva huA taba mahAdeva hone kI icchA huii| aho rAyacandra vaha yadi mahAdeva bhI ho jAya to bhI tRSNA to baDhatI hI jAtI hai maratI nahIM, aisA maano| maha para jhuriyA paDa gaI , gAla picaka gae, kAlI keza kI paTTiyAM sapheda par3a gaI , saMghane, sunane aura dekhane kI zaktiyAM jAtI rahI aura dAto kI paktiyA khira gaI athavA ghisa gaI, kamara Ter3hI ho gaI, hADa-mAsa sUkha gae, zarIra kA raMga ur3a gayA, uThane-baiThane kI zakti jAtI rahI, aura calane meM hAtha meM lakar3I kA sahArA lenA par3a gyaa| pare ! rAyacandra, isa taraha yuvAvasthA se hAtha dho baiThe, parantu phira bhI mana se yaha rAMDa mamatA nahI mrii| karor3oM ke karja kA sira para DaMkA baja rahA hai, zarIra sUkha kara roga rudha gayA hai| rAjA bhI pIr3A dene ke lie maukA taka rahA hai aura peTa bhI pUrI taraha se nahIM bharA jaataa| uma para pAtA pitA aura strI aneka prakAra kI upAdhi macA rahe haiN| du.khadAyI putra aura putrI khAU khAUM kara rahe hai| are rAyacandra ! to bhI yaha jIva udheDa buna kiyA hI karatA hai aura isase tRSNA ko chor3akara jaMjAla nahI chor3A jaataa| nAr3I kSINa par3a gaI, avAcaka kI taraha para rahA, aura jIvana-dIpaka nisteja paDa gyaa| eka bhAI ne ise antima avasthA meM par3A dekhakara yaha kahA, ki aba isa vicAre kI miTTI ThaMDI ho jAya to ThIka hai| itane para usa dui ne khIjakara hAtha ko hilAkara izAre se kahA, ki he mUrkha cupa raha, terI caturAI para prAga lge| prare rAyacandra ! dekho, dekho, yaha prAzA kA pAza kaisA hai ! marate-marate bhI buDhDhe ko mamatA nahI mrii| (zrI madrAjacandra se sAbhAra) Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gata kiraNa 3 1 1.5 se prAga-- sAgAradharmAmRta para itara zrAvakAcAroM kA prabhAva bAlacandra siddhAnta-zAstrI ima upAsakAdhyayana meM cacina zrAvakAcAra kA prabhAva upAmakAdhyayana pa0 prAgAdhara ke mamakSa rahA hai va unhAna prastuta sAgAradharmAmana para bahuta adhika dikhatA hai / yaha mAgAradharmAmata kI racanA meM usakA bahuta kucha upayoga 1. paM. prAzAdhara ne somadeva mUri aura unake ima upA- . bhI kiyA hai| udAharaNa ke rUpa meM ukta donoM granthoM ke makAdhyayanakA ullekha bhI jahAtihA svayaM kiyA hai- kucha me sthalo ko yahA~ prastuta kiyA jAtA hai jiname ka-'mantrabheda, parIvAda.. .. ' (upAma0 681) bahana kucha mamAnatA dara iti yazastilake aticAgataravacana tabare pyAdyAsta 1 upAsakAdhyayana ke antargata bhavya mena muni ke parIkSAdAtyayA ityanena magahIna pratipanayama / (mAgha prakaraNa (pR062-66) me mauna me mambaddha eka zloka svo. TIkA 4-45) (180) pAyA hai, jo granthAntara kA pratIta hotA hai| vaha kha-mAmadevapaNTinastu mAnanyanAdhikave dAvanI- haga prakAra hai-- cArI manyamAna idamAha--mAnavanyanatAdhikya mtanakama abhimAnasya rakSArtha pratIkSArtha anasya ca / nato graha / vigraha gagraho'rthamyAmteyasyane nivartakA / / vananti munayo monamadanAviSu karmasu / (upAma. 370-upA meM mAnavanya' ke sthAna para makA milAna mA dha. ke nimna zloka (4-5) meM 'potavanya' aura mA dha. meM 'mtenakama' ke sthAna para 'tena kA kIjiye- karma' va 'vigraha' ke sthAna para "vina ho' pATha hai| mA abhimAnAvane gatiroSAda varSayate tapaH2 / dha. svo TIkA 4-50 / / mauna tanoti zreyazca zrutaprazrayatAyanAta / / ga-tadAha somadevapaNDita.-vadhU-vittastriyo mAnavA upAsakAdhyayana aga hI vivakSita hai, na ki muktvA // (upA. 405) sA. dha. svo. TIkA 4-52 prastuta upAmakAdhyayana / dUmare, vaha prakaraNa prastuta gha-somadevapaNDitastvidamAha-kRtapramANo lobhena upAmakAdhyayana meM upalabdha bhI nahIM hotaa| dhanAdyaSikasaMgrahaH / paJcamANuvratajyAnI karoti 2 mauna se caMki gatikA nirodha hotA hai-lolupatA gRhamedhimAm // (upA. 444-mudrita upAsakA. ko chor3anA paDatA hai, mana usa mauna se icchAnirodha dhyayana meM 'kRtapramANAllo' aura 'dhamAdadhika' pATa pa tapa kI vRddhi hotI hai| isake atirikta uke mudrita hue hai, inakI apekSA sA. dha. kI TIkA ma prAzraya se manaHsiddhi-mana ke Upara niyantraNajo pATha upalabdha hai unakI mambhAvanA adhika hai)| aura vacanakI siddhi-sarasvatI kI prasannatA (zloka mA. dha. svo. TIkA 4-64 36)-bhI hotI hai| yaha kathana bhI yahAM upAsakAdu-tadvacpeme'pi zrIsomadevabudhAbhimatA:-duppa- dhyayanagata nimna zloko ke AdhAra se kiyA gayA haikvasya niSiddhasya" ..|| (upA. 163) sA. gha. mvo. laulyatyAgAt tapovRddhirabhimAnasya rakSaNam / TIkA 5-20 natazca samavApnoti manaHsiddhi jagattraye // zloka 7-16 aura 20 kI svo. TIkA meM 'upAsa- zrutasya prazrayAcchaya samRddha. syAt samAzraya. / kAdhyayana' kA nAmollekha huA hai| para usase jaisA tato manujalokasya pramIdati sarasvatI // ki mUla meM (saptame prakSa-7.20) nirdiSTa hai, upA. 835-36 Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 anekAnta upayukna upAsakAdhyayana ke moka meM mona ke lie 4. upAsakAdhyayana ke imo prakaraNa meM madyadoSo kA do kAraNa-abhimAnarakSA pora zrutapratIkSA (zrutavinaya)- umlagna karate hue somadeva mUri ne kahA hai (275) ki nihita hai| ve dono kAraNa gA. dha ke ima inoka meM bhI yadi madya kI eka baMda meM sambhava samasta jIvarAzi phala gabhita hai| 'abhimAnasya rakSArtha' aura 'abhimAnAvane' ma jAya to vaha samasta loka ko vyApta kara sakatI hai| yahI zAbdika samAnatA bhI hai| ki mA. dha. me yahA prakaraNa bAta 10 AzAdhara ke dvArA mA. dha. (2-4) me bhI vahI hI mauna kA rahA hai, ata: usakA varNana vahA kucha vizeSa gaI hai| rUpa meM-34-38 zloko me-upalabdha hai| 5. upAmakAdhyayana meM (pR. 130-33) madyapAyI 2. upAsakAdhyayana meM samyaktva ke prAdurbhAva kI ekapAta parivrAjaka aura umakA vrata rakhane vAle dhUtila mAmagrI kA nirdeza karate hae 'ukta ca' kahakara granthAnnara cora kI kathA pRthaka-pRthaka kahI gaI hai| inhI nAmo kA se yaha zloka uddhRta kiyA gayA hai nirdeza mA. dha meM udAharaNa ke rUpa meM kiyA gayA hai4 / mAsammabhavyatA-kamahAni-saMjJitva-zuddhapariNAmAH / 6 upAmakAdhyayana meM kahA gayA hai ki jo bhojasamyaktvaheturanta hyo'pyupadezakAvizca // 224 nAdi ke samaya-paktibhojanAdi me-pravatiyo-madya isase milatA julatA sA. gha. meM nimna zloka pAyA mAsAdi kA sevana karane vAlo-ke mAtha samarga karanA hai jAtA hai vaha ima loka meM nindA ko prApta karanA hai tathA paraloka mAsannabhagyatA-karmahAni-sazitva-zuddhibhAk / usakA niSphala jAtA hai| sAtha hI vahA carmapAtra meM ye dezanAcastamithyAtvo jIvaH samyaktvamAnute // 1-6 hae pAnI va tela prAdi ke parityAga ke mAtha vrata meM isakA pUrvArdha to prAya: uparyukta zloka kA hI hai| vimukha-madyAdikA sevana karane vAlI-striyo ke pariuttarArdha meM bhI pUrva zloka me jaise samyaktvotpatti ke bAhya tyAga kI bhI preraNA kI gaI hai 5 / hetubhUta upadeza kA ullekha kiyA gayA hai vaise hI sA dha. pichale zloka meM prayukta 'etAn' pada ko spaSTa me bhI ukta zloka ke uttarArdha meM umakA (upadeza-dezanA karate hue usakI svopajJa TokA me prastuta upAsakAkA) nirdeza kiyA gayA hai| dhyayana kA nAmollekha bhI isa prakAra kiyA gayA hai3. upAsakAdhyayana me madya, mAMsa aura madhu ke tyAga kiviziSTAn ? etAn-upAsakAdhyayanAdizAstrAke sAtha pAca udumbara phaloM ke tyAga svarUpa ATha mUlaguNa nRmAribhiH pUrvamanUSTheyatayopadiSTAn / nirdiSTa kiye gaye hai| sA. dha. svo, TIkA 2,2-3 pa. prAzAdhara ne inho ko mAnyatA dekara apane sA. 4 mA.dha. me isI prakAra se anyatra bhI jo jahA-tahA dha. me unheM prathama sthAna dete hue tatpazcAt prA. samantabhadra udAharaNa ke rUpa meM kitane hI nAmoM kA ulle gva aura jinasena ke tadviSayaka abhimata ko sUcita kiyA hai| kiyA gayA hai uname se adhikAza kI kathAye prastuta 1 pranagAradharmAmRta kI svopajJa TIkA (1-1) me ise upAsakAdhyayana me yathAsthAna pAyI jAtI hai / yathA mAMsabhojI saurasena (upA. pR. 140-41; sA. dha. svaya pa0 prAzAdhara ne uddhRta bhI kiyA hai| 2 madya-mAMsa-madhutyAgaH sahodumbarapaJcakai. / 2-6) aura usakA vrata rakhane vAlA caNDa nAmaka aSTAvete gRhasthAnAmuktA mUlaguNAH zrute // 270 cANDAla (upA. pR. 142-43; sA. dha. 2-6) ityaadi| 3 tatrAdau zraddadhajjanImAjJAM hiMsAmapAsitum / kurvannatibhi: mArca saMsarga bhojanAdiSu / madya-mAMsa-madhUnyujbhet paJca kSIraphalAni ca / / prApnoti vAcyatAmatra paratra ca na satphalam // praSTatAn gRhiNA mUlaguNAn sthUlavadhAdi vA / dRtiprAyeSu pAnIya sneha ca kutupAdiSu / phalasthAne smaret dhUna madhusthAna ihaiva vA / / vratastho varjayennitya yoSitazcAvatocitA. // sA. . 2,2-3 upA 268-69 Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAgAradharmAmRta para itara bhAvakAcAroM kA prabhAva 153 isI kA anusaraNa karake pa0 prAzAdhara ne sA. dha. me 11. sAgAradharmAmRta me satyANavata ke prasaMga me vacana yaha kahA hai ke jo satyasatya prAdi cAra bheda nirdiSTa kiye gaye haiM ve bhajana madyAvibhAja strIstAdRzaH saha sasRjan / upAsakAdhyayana me vaNita una vacanabhedoM se pUrNatayA prabhAbhaktyAvau caMti sAkIti madyAdi vitikSatim // 3-10 vita hai| ukta bhedo me cauthA bheda prasatyAsatya hai| carmasthamambhaH snehazca hiMgvasaMhRtacarma ca / / vyavahAra kA virodhI hone se use donoM hI prantho me sarva ca bhojyaM vyApannaM doSaH syAdAmiSavrate // 3-12 samAna rUpa se heya batalAyA gayA hai / 7. antarAyo ke TAlane kI preraNA jaise upAsakA- 12. upAsakAdhyayana me bAhya bhaura abhyantara vastuyo dhyayana meM kI gaI hai vaise hI sA. dha. me bhI kI gaI hai| me 'mameda' isa prakArakA jo sakalpa humA karatA hai use donoM kA arthasAmya va zabdasAmya darzanIya hai parigraha kahA gayA hai| / isI prakAra sAgAradharmAmRta me pratiprasagahAnAya tapasaH privhye| bhI cetana, pracetana aura mizra (cetana-acetana) vastumo me antarAyAH smRtAH savita-bIjavinikriyAH / / jo 'mameda' isa prakArakA saMkalpa hotA hai use hI parigraha upA. 324 kahA gayA hai| pratiprasaMgamasituM parivardhayituM tapaH / 13 somadeva sUri ke samaya meM muniyo meM prAcAravrata-bIjavatIbhakterantarAyAn gRhI zrayet / / viSayaka zithilatA dekhane meM mAne lagI thI, jisase unhe sA. dha. 4-30 unakI mAnyatA meM kamI kA anubhava hone lagA thaa| isI8. rAtribhojana ke parityAga ke sambandha meM bhI se unhe upAsakAdhyayana meM yaha kahanA par3Aukta donoM granthoM ke zloka dekhiye yayA pUjyaM jinendrANAM rUpaM lepAdinimitam / ahisAvatarakSArtha mUlavatavizaddhaye / tathA pUrvamanicchAyAH pUjyAH saprati saMyatAH / / 77 nizAyAM varjayeda bhaktimihAmutra ca TUkhadAm / / isI prabhiprAya ko 50 prAzAdhara ne sAgAradharmAmala upA. 325 (2-64) me ina zabdoM meM vyakta kiyA haiahiMsAvatarakSArtha mlvrtvishddhye| naktaM bhukti caturSApi sadA dhIrastriyA tyajet // prArambhe'pi sadA hisAM sudhI. sAMkalpikI tyajet / 6. upAsakAdhyayana me zrAvaka ke uttaraguNo kA ghnato'pi karSakAduccaH pApo'nannapi dhIvaraH // nirdeza isa prakAra kiyA gayA hai sA. 2-82 aNuvatAni paJcaiva viprakAraM gaNavatam / 2 dekhie upAma. pR. 175-76 kA gadyabhAga aura sA. zikSAvatAni catvAri guNAH syadizottare // 14 dha. zloka 4, 41-43 (una vacanabhedo ke nAma bhI donoM granthoM meM zabdaza: samAna haiN)| sA. dha me ye hI 12 uttara guNa nirdiSTa kiye gaye hai / vahA unage sambaddha zloka kA caturtha caraNa upayukta surIya varjaye nitya lokayAtrA traye sthitA / u. 384 lokayAtrAnurodhinvAt sanyasatyAdivAktrayam / upAsakAdhyayana ke ukta zloka kA hI hai-guNA. syudi. zottare (4-4) / brU yAdasatyAsatya tu tadvirodhAnna jAtucit / / yat svasya nAsti tat kalye dAsyAmItyAdisavidA / 10. upAsakAdhyayana meM jo sAkalpika hiMsA ke vyavahAraM virundhAna nAsatyAsatyamAlapet / / lie dhIvara kA aura prArambhaja hiMsA ke lie karSaka sA. gha. 4-40 va 4-43 (kisAna) kA udAharaNa diyA gayA hai vahI udAharaNa sA. 4 mamedamiti sakalpo bAhyAbhyantaravastuSu / gha. meM diyA gayA hai / parigraho mata: xxx| upA. 432 1 adhnannapi bhavet pApI nighnannapi na pApabhAk / 5 mamedamiti saMkalpazcidacinmizravastuSa / amidhyAnavizeSeNa yathA dhIvara-karSako // u. 341 grantha: xxx ||saa. gha. 4-56 / Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta vinyasyavaMyugIneSu pratimAsu jinAniva / upayukta gyAraha pada samyaktva se virahita jIva ke sambhava bhaktyA pUrvamunInacet kutaH meyo'ticinAm // nahIM haiM, prataH sarvaprathama vahA pATha pragoM sahita samyaktva aura 14 somadeva sUri ne puNyodaya se prApta dhana kA usake viSayabhUta jIvAdi tattvoM kA vivecana kiyA gayA upayoga jainadharmAnuyAyI ke lie karane kI isa prakAra se hai| tatpazcAt yaha nirdeza karate hue ki darzanazrAvaka vaha preraNA kI hai hotA hai jo samyaktva se vibhUSita hokara pAMca udumbara vAllaSaM dhanaM dhanyavaptavyaM smyaashrite| phaloM ke sAtha sAtoM vyasanoM ko chor3a detA hai| ina eko munirbhavelvabhyo na labhyo vA yathAgamam / / 21 jUtAdi sAta vyasano kI yahAM vistAra se prarUpaNA kI yahI preraNA sA. gha. (2-63) meM isa prakAra se kI gaI hai| pa. prAzAghara ne sAgAradharmAmata ke antargata kitane vAmlamba banaM prANaH sahAvazyaM vinAzika hI viSayoM ke varNana meM ukta vasunandi-zrAvakAcAra kA bahamA viniyujAnaH sudhIH samayikAn kSipet // prAzraya liyA hai| uname udAharaNa svarUpa kucha isa 15 upAsakAdhyayana me lakSaNanidaMzapUrvaka dAna ke prAge yathAkrama se isa gAthA me nirdiSTa vinayAdi tIna bheda kahe gaye haiM-rAjasa, tAmasa bhora sAtvika / kA varNana kiyA gayA hai| usame bhI pramukhatA se inameM sAttvika dAna ko uttama, rAjasa ko madhyama pora pUjanavidhAna kA varNana vistArapUrvaka kiyA gayA hai| tAmasa ko sarvajaghanya dAna batalAyA hai| 5 pacubarasahiyAi satta vi visaNAi jo vivajjei / paM. pAzAdhara ne atithisaMvibhAga ke prakaraNa me zloka sammattavisuddhamaI so dasaNasAvapro bhaNiyo // 5 // 5-47 meM dAtA kA svarUpa batalAte hue usakI svopajJa gA0 60-133 / TIkA meM kahA hai ki cUMki vAsA sasvAdi guNo se yukta , 7 svayaM paM0 prAzAghara ne sA. gha. kI svo. TIkA me hotA hai, ataH usake dvArA diyA jAne vAlA dAna bhI prA. vasunandI ke nAmollekhapUrvaka vasu.dhA. kI sAttvika mAdi ke bheva se tIna prakAra kA hai| gAthAmro ko bhI uddhRta kiyA hai| yathA4. basunami-zrAvakAcAra aura sAgAradharmAmRta ka-'pratha-paMcuMbarasahiyAi satta vi vasaNAI jo vivjjei| vasunanvi-zrAvakAcAra ke racayitA mA. vasunandI haiN| sammattavisuddhamaI so daMsaNasAvano bhaNimo ||v. 57 unhI ke nAma para yaha grantha 'vasunandi-zrAvakAcAra' nAma se iti vsunndisaiddhaantimte'| sA. gha. svo. TIkA 3-16 prasirahamA hai| isameM darzana-vrata prAdi gyAraha sthAno kha-yastu 'pcuNbrshiyaaii..||57' iti vasunandisaMvAnti(pratimAmoM) ke mAdhaya se bAvakadharma kA varNana kiyA matena darzanapratimAyAM pratipannastasyeda tanmatenaiva vratagayA hai| sAtha hI vahAM dhAvakoM ke dvArA paura bhI jo pratimA bibhrato brahmANa vrata syAt / tadyathAyathAyogya vinaya, vayAvRttya, kAyakleza va pUjana-vidhAna "pamvesu itthisevaa...."||" (va. zrA. 212) sA. anuSTheya hai unakA bhI kathana kiyA gayA hai|| cUki gha. svo. TIkA 4-52 1 upA. 828-31 / ga-inake atirikta managAradharmAmRta kI svo. TIkA 2. kiM -satvAdiguNadAtaka dAnamapi sAtvikAdi- (8.88)meM bhI jo 'etacca bhagavasunandisaiddhAnta [nti]. bhedAt trivimiSyate / taduktam-itanA kaha devapAdairAcAraTokAyA "duproNada jahAjAda" ityAdisUtre kara bhAge upAsakAdhyayana ke upayukta cAra zlokoM (mUlA.7-104) vyAkhyAta draSTavyam / (mUlA. vRtti ke ko udata bhI kara diyA hai| sA. gha. 5-47 kartA ke rUpa me yahA bhI jisa DhaMga se unake nAma kA 3 yaha varNana prArambha kI 313 gAthAmo meM pUrNa humA hai| ullekha kiyA gayA hai usase aisA pratIta hotA hai ki 4 viNamo vigjAvicca kAyakileso ya pugmaNavihANaM / vasunandi-zrAvakAcAra ke kartA vasunandI paura ukta sattIe jahajomga kAyabvaM desaviraehi // 316 mAcAravRtti ke kartA basunandI donoM eka hI hai|) Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAgAradharmAmRta para itarabhAvakAcAroM kA prabhAva uttama-mamjha-bahan tihiM poshvihaanmuddiN| 1. pA. meM sAta vyasanoM kA varNana karate hue sagasattIe mAsammi parasu pambesubApa // 280 prakaraNa ke anta meM 1-1 gApA dvArA ukta vyasanoM kA isa prakaraNa sambandhI ubhaya pranyagata kucha pada-vAkyoM sevana karake jo durgati ko prApta hue hai unakA udAharaNa kI samAnatA dekhiediyA gayA hai1 / tadanusAra sA. dha. me bhI ukta vyasanoM va. zrA.-sattami-terasidivasammi pratihijaNabhoyakA sevana karane vAloM meM unhI kA nAmollekha kiyA hai NAvasANammi bhuMjaNijjaM bhottaNa-281 (sA. pa.jo va. zrA. meM udAhRta haiM2 / parvapUrvadinasyA pratithya zitottaraM bhuktvA-5-36); 2 va. zrA. meM prathamata: medhAvI-tIvrabuddhi jIvo ko va. zrA.-vAyaNa-kahANupehaNa - sikkhAvaNa-ciMtaNova. lakSya karake dAna ke phala kI prarUpaNA kI gaI hai| progehi divasasesaM NeUNa, pravarANhiyavaMdaNaM kiccA-284 tatpazcAt mandabuddhi janoM ko lakSya karake jo dAnaphala kI (sA.pa.-dharmadhyAnaparo dinaM nItvA, pAparAhikaM kRtvA vahAM prarUpaNA kI gaI hai| usakA anusaraNa kara paM0 mAzA. -5-37); ghara ne sA. dha. me ukta dAnaphala kA varNana kiyA hai| va. zrA.-rayaNisamayamhi kAusaggeNa ThisacAxx 3 proSadhopavAsa ke prasaga me 50 prAzAdhara ne sA. 4 saMthAraM dAUNa Xxx jiNAlaye Niyaghare vA, ahavA gha. me proSadhavidhAna ke uttama, madhyama aura jaghanya ye tIna sayalaM ratti kAussaggeNa NeUNa-285-86 (sA.-patibheda batalAye hai| unameM parvadinoM me 16 pahara ke lie- vadviviktavasati zritaH-4-36, svAdhyAyarata' prAsukasaMstare saptamI va trayodazIke dopahara se nauvI va pramAvasyA (yA pUrNa- triyAmA nayet-4.37); mAsI) ke dopahara taka-pUrNa rUpa se cAro prakAra ke mAhAra va.zrA.-paccUse udvitA vaMdaNavihiNA jiNaM NamaMsittA kA parityAga kara dharmadhyAnapUrvaka ekAnta sthAna meM samaya -287 (mA.-tataH prAbhAtikaM kuryAt-5-38); vitAne ko uttama, jala ke atirikta anya cAroM prakAra ke va. zrA.-ji-suya-sAraNa davya-bhAvapujjaM kAUNapAhAra ke tyAga ko madhyama aura prAcAmla-nivikRti prAdi 287 (sA.-pUjyAna bhAvamayyeva prAsukadravyamayyA vA ko rakhakara zeSa bhojana ke parityAga ko jaghanya proSadha- pUjayA pUjayet -5-36) vidhAna kahA hai| mAyaMbila-NimviyamI eyaTThANaM ca eyabhattaM vaa| isakA prAdhAra vasunandi-zrAvakAcAra kA tadviSayaka ___ jaMkIraha ta NeyaM jahaSNa posahavihANaM / / va. 292 varNana rahA hai| vahAM usake isI prakAra se tIna bheda va tatrAcAmlamasaMskRtasauvIramizrIdanamojanam, siviunake lakSaNa nirdiSTa kiye gaye hai| yathA kRti - vikriyete jihvA-manasI yeneti vikRtiHxx vikRtaniSkrAnta bhojana nivikRti / prAdizabdenakasthAnaka1 vasu. zrA. 125-31 bhakta-rasanyAgAdi / sA. gha. svo. TIkA 5-35 2 sA. dha. 3-17 4 sA. dha. meM uddiSTavirata-prantima zrAvaka-kI 3 va. zrA. 240-43 jo prarUpaNA kI gaI hai vaha ima va. zrA. kI prakRta prarUpaNA 4 va. zrA. 244-48 ke hI prAdhAra se kI gaI hai| vahAM utkRSTa zrAvaka ke jaise 5 sA. gha. 2-67 do bheda kiye gaye haiM vaise hI sA. gha. meM usake do bheda evamuttamaM proSadhavidhAnamukttA (5-34) madhyamaM nirdiSTa kiye gaye haiN| yathAjaghanyaM ca tadupadeSTumAha eyArasammi ThANe ukkiTTho sAvano have bussiho| upavAsAkSamaH kAryo'nupa vAsastadakSamaiH / batyekagharo pahamo kovINaparigaho vividho ||v. 01 pAcAmla-nirvikRtyAdi zaktyA hi zreyase tapa // pammillAgaM cayaNaM ko kattariNavA pdmo| sA. 5-35 ThANAsu paDilehA upayarameNa pkryaa||302 Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta sa dvaghA prathamaH zmazrumUrdhajAnapanAyayat / - yadi isa prakAra se mArga meM koI nahI rokatA hai to sitakopIna saMvyAta. kartaryA vA kSureNa vA // sA. 7-38 kyA kare, isake lie donoM grantho me kahA gayA hai- . sthAnAviSu pratilikheta mRdUpakaraNena saH / 36 pU. grahaNa bhaNai to bhikkhaM bhamejja. NiyapoTapuraNapamANa ! sada dvitIyaH kintvAryasaMjJo luJcatyaso kacAn / pacyA emmi gihe jAejja pAsugaM salila / / kaupInamAtrayaga dhatte yativat pratilekhanam 1 / / 7-48 ja ki pi paDiyabhikkhaM bhujijjo sohiUNa jatteNa / dono hI grantho me utkRSTa zrAvaka ke lie upavAsa / pakhAliUNa pattaM gacchijjo gurasayAsammi // kI anivAryatA samAna rUpa meM batalAyI gaI hai va. thA. 307-8 upavAsa puNa NiyamA cauvihaM kuNai pavvesu // va. 303 / / prArthayetAnyayA bhikSA yAvat svobarapUraNIm / kuryAdeva catuSpAMmapavAsaM catuvidham // sA. 7-36 labhet prAsu yatrAmbhastatra saMzodhya tAM caret / / isI prakAra dono granyo meM ukta zrAvaka ke lie| prAkAMkSana saMyama bhikSApAtraprakSAlanAdiSu / baiThakara hAtho me athavA vartana meM bhojana karane kA nirdeza svayaM yateta cAdapaMH parathA'sayamo mahAn // kiyA gayA hai __mA. dha.7, 43-44 bhaMjei pANipattammi bhAyaNe vA saI smvittttho| va. 302 tatpazcAt dono grantho me samAna rUpa se yaha kahA svaya samupaviSTo'dyAt pANipAtre'tha bhaajne| sA.7-40 gayA hai ki pazcAt guru ke pAsa jAkara vidhipUrvaka cAra bhikSA yAcanA kI vidhi dono grantho meM nimna prakAra ke pratyAkhyAna ko grahaNa karate hue sabako pAloprakAra kahI gaI hai canA kare / yathApakvAliUNa pattaM pavisai cariyAya paMgaNe tthiccaa| gatUNa gurusamIvaM paccakkhANaM caugviha vihinnaa| bhaNiUNa dhammalAhaM jAya bhikkha sayaM ceva // gahiUNa tano savvaM pAlocejjA payattaNa / / va. 310 sighaM lAhAlAhe pradINavayaNo NiyattiUNa tmro| tato gatvA gurUpAntaM pratyAkhyAnaM catuviSam / aNNammi gihe vaccA barisai moNeNa kAyaM vaa|| galIyAd vidhivat sarva garozcAlocayat puraH / / va. zrA. 304-5 sA. 7-45 sa dhAvakagahaM gatvA pAtrapANistabaGgaNe // mAtha hI donoM grantho me yaha bhI kahA gayA hai ki jisako sthitvA bhikSAM dharmalAbhaM bhaNitvA prArthayata vaa| yaha bhikSAbhojanavidhi rucikara nahIM hai va jisake ekamAnena vayitvAMga lAbhAlAbhe samo'cirAt / bhikSA kA hI niyama hai vaha muni ke prAhAra grahaNa kara nirgatyAnya gRha gacched ....... // sA. 7, 40-42 lene para kimI zrAvaka ke ghara jAkara bhojana kre| para bhikSA ke lie jAte hue yadi koI adhabIca me bhojana yadi vidhipUrvaka vahA bhojana nahIM prApta hotA hai to phira karane ke lie prArthanA karatA hai to kyA kare, isake lie use upabAma hI karanA cAhie / yathAdono hI granthoM meM yaha kahA gayA hai jaha eva Na raejjo kAurisa (?) gihammi cariyAe / jaha prakhabahe koi vi bhaNaha patthei bhoyaNa kuNaha / pavisatti (?) epabhikkha pavittiNiyamaNaM tA kujjA / bhotaNa jiyayabhikkhaM tassaNNaM bhuMjae sesaM // va. .06 va. zrA. 306 / yastvekabhikSAniyamo gtvaa'dyaadnumnysau| ................. bhikSodyuktastu kencit| bhuktyabhAve punaH kuryAdupavAsamavazyakam // 7.46 bhojanAyAthito'cAttad bhuktvA yad bhiSitaM manAka // 5. vamunandi-zrAvakAcAra meM isI prasA meM yaha kahA sA. 7,41-42 gayA hai ki dezavratI zrAvaka ko dinapratimA, ricayA, 1 emeva hoi vimo pavari viseso kuNijja giyameNa / trikAla yoga aura siddhAnta rahasyoM ke paDhane kA adhikAra locaM dharijja picchaM bhujijjo pAgipatammi // va. 311 nahIM hai / yadhA Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAgAradharmAmRta para itara zrAvakAcAroM kA prabhAva viNapaDima-bIracariyA-tiyAla jogeSu Natyi ahiyaaro| prAcArya hemacandra bhI isake pUrva 18-45 zlokoM meM siddhatarahassANa vi prajjhayaNe desaviradANaM // va 312 munidharma kA nirUpaNa kara cukane para yahA yaha kahate hai ki yahI bAta sAgAradharmAmRta me bhI isI prakAra se kahI sarva mAvadya ke tyAgarUpa yaha muniyo kA dharma kahA jA cukA hai| isa munidhamaM me anurakta gRhasthoM kA vaha zrAvako vIracaryA'haHpratimAtApanAdiSu / cAritra garvAtmanA-sarvaviratirUpa-na hokara dezata.sthAnAdhikArI siddhAnta rahasyAdhyayane'pi ca // 7-50 5. yogazAstra va mAgAradharmAmRta ekadegaviratirUpa-hI hotA hai| yahA sAgAradharmAmata ke ukta zlokagata 'taddharmarAgiNA' prAcArya hemacandra dvArA viracita yogazAstra meM pramu aura 'mAgArANA' tathA yogazAstra ke isa loka meM prayukta khatA se yoga (dhyAna) kA varNana hai| para pramagavaza vahA 'yatidharmAnuraktAnA' aura 'agAriNA' pada vizeSa dhyAna cAritra ke varNana me zrAvakAcAra kI bhI prarUpaNA kI gaI hai| prastuta sAgAradharmAmata kI racanA me pa0 mAzAdhara ne dene yogya hai| isa yogazAstra kA bhI bahuta kucha upayoga kiyA hai| 2 sAgAradharmAmRta ke prathama adhyAya me zloka 11 ke ... ra dvArA kaisA gRhastha gRhasthadharma ke prAcaraNa ke yogya hotA anya bhI zvetAmbara grantho kA sahArA liyA hai| isa hai, yaha batalAne ke lie vahA 'nyAyopAttadhanaH' mAdi 14 yogazAstra kA sAgAradharmAmRta para kitanA prabhAva hai, yaha vizeSaraNa diye gaye hai| gRhastha kI isa vizeSatA kA varNana dekhane ke lie yahA ina dono grantho ke kucha iloko kA / yogazAstra meM prathama prakAza ke antargata iloka 47.56 me milAna kiyA jAtA hai| vistAra se upalabdha hotA hai / vahA gRhastha kI isa vize patA ko vyakta karane ke lie jo 35 vizeSaNa diye gaye yahAM yaha smaraNIya hai ki ukta sAgAradharmAmRta dharmAmRta hai uname sA dha ke ve 14 vizeSaNa samAviSTa hai| yathAgrantha kA uttara bhAga hai, pUrva bhAga usakA anagAradharmAmRta 1 nyAyopAttadhana 3 ( nyaaymmpnnvibhv.--yaaghai| ina dono hI bhAgo para pa0 prAzAdhara viracita svopaja zA. 1-47), 2 guNagurUna yajan4 (mAtApitrozca pUjaka - TIkA bhI hai| isI prakAra hemacandra viracita yogazAstra para bhI vistRta svopajJa vivaraNa upalabdha hai| 1 dono grantho kI svopajJa TIkA me 'nyAyopAttapana: 1 sAgAradharmAmRta kA prathama zloka isa prakAra hai- (nyAyasampannavibhava:)' kA spaSTIkaraNa isa prakAra pratha natvA'hato'kSaNacaraNAn zramaNAnapi / kiyA gayA haitaddharmarAgiNAM dharmaH sAgArANAM praNeSyate / / mA.dha -svAmidroha-mitradroha vizvamitavaJcana-cauryApa0 mAzAdhara anagAradharmAmRta me munidharma kA nirUpaNa digavArthopArjanaparihAreNArthopArjanopAyabhUta: sva-sva. kara cukane ke pazcAt yahA gRhasthadharma kA varNana prArambha varNAnurUpaH madAcAge nyAyaH, tanopAttamupAjitamAtmakarate hue sarvaprathama yaha pratijJA karate hai ki aba Age usa sAtkRta dhana vibhavo yena ma tathokta / (yo zA. pR. 145 muniyama meM anurAga rakhane vAle gRhastho ke dharma kA -svAmidroha-mitradroha-vizvasitavaJcana-cauryAdigAnirUpaNa kiyA jAtA hai| thopArjanaparihAreNArthopArjanopAyabhUta: sva-svavarNAnaisakA milAna yogazAstra ke isa zloka se kIjie pa: madAcArI nyAyastena sampanna utpanno vibhavaH sarvAtmanA yatIndrANAmetaccAritramoritam / mampadyasya sa tathA / ) yatidharmAnuraktAnA dezataH syAdagAriNAm // tathA guravo mAtA-pitarAvAcAyaMzca, nAnapi pUjayan___ yogazAstra 1-46 trimadhyapraNAmakaraNAdinopacaran, tathA guNani1 isakA granthaparicaya anekAnta varSa 20, kiraNa 1 mayamAdibhirguravo mahAnto guNaguravastAnapi yajan (aprela 1667) pR0 19-21 para dekhiye / -mevAjalyAsanAbhyutthAnAdikara NagaNena mAnayan / yathA-grAvazyakacUNi aura thAvakaprajJapti praadi| (sA. dha. mvo. TokA) Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 anekAnta 50, vratasthajJAnavRddhAnAM pUjakAH-54) 3. sadgI:1 (pravarNa yaha samAdhAna yogazAstra meM zloka 3-33 kI svo. vAdI na kvApi-48), 4 anyonyaguNaM trivarga bhajan pajJa vRtti meM nimna zloka ke dvArA kiyA gayA hai(anyonyApratibandhena trivargamapi sAdhayana-52), 5 tada* yastu prANyaGgamAtratvAt prAha mAMsodane same / haMgRhiNI-sthAnAlayaH (kula-zIlasamaiH sArdha kRtodvAho'nya- strItvamAtrAnmAta-patnyoH sa ki sAmyaM na kalpayet // gotra:-47, manativyakta-gupte ca sthAne supraativeshmike| pR. 476-12 4 ukta donoM pranthoM meM pAMca udumbara phaloM ke nAma aneknigmdvaarvijitniketnH||46, upaplunasthAnaM tyajan isa prakAra nirdiSTa kiye gaye hai-50), 6 hrImayaH (salajjaH-55), 7 yuktAhAra-vihAra: pippala, udumbara, plakSa, vaTa aura phalgu (phalguratra (majINe bhojanatyAgI kAle bhoktA ca sAtmyata 2-52, kAkodumbarikA-svo. TIkA) / sA. dha. 2-13 pradeza-kAlayozcaryA tyajan-54), 8 pAryasamitiH (kRtasaMgaH sadAcAraH-50), prAjJaH (balAbala jAnan-54), yo. udumbara, vaTa, plakSa, kAkodumbarikA aura pippala / yo. zA. 3-42 // dIrghadarzI vizeSajJaH-55), 10 kRtajJa: (kRtajJaH-55), 5 rAtribhojana prakaraNa meM paM0 pAzAdhara ne jisa 11 vazI (vazIkRtendriyagrAma.-56), 12 dharmavivi vanamAlA kA udAharaNa diyA hai (4-26) vaha yogazAstra zRNvan (zRNvAno dharmamanvaham-51), 13 dayAlu ke nimna zloka meM isa prakAra upalabdha hotA hai(sadaya --55), 14 aghabhI. (paapbhiiruH-48)| zrUyate hyanyazapathAnanAdRtyeva lakSmaNaH / 3 pAge (2-10) prANI kA aMga hone se mUga-ur3ada nizAbhojanazapayaM kArito vanamAlayA // 3-68 bhAdi anna ke samAna mAMsa kA bhI bhakSaNa karanA anucita yahAM sA. dha. meM yogazAstra ke 'pranyazapathAna' paura nahIM hai, isa prAzaMkA ke parihAra me pa0 prAzAdhara ne patnI kArito' pada jaise ke taise lie gaye hai| paura mAtA kA udAharaNa dekara mAsa bhakSaNa ke anaucitya 6 isI prakaraNa me pa0 prAzAdhara ne rAtribhojana ko ko siddha kiyA hai| jalodarAdi rogoM kA utpAdaka aura pretAdi ke dvArA .........tasthAzca te jJAnavRddhAzca, teSAM puujkH| ucchiSTa batalAyA hai (4-25) / isa zloka kI svo. pUjA ca sevaajlyaasnaabhyutthaanaadilkssnnaa| (yo. TIkA meM ve usakA spaSTIkaraNa isa prakAra karate haiMzA. svo. TIkA pR. 157) / tatra yUkA bhojanena saha bhuktA jalodaraM karoti, 1 sadgI-matI prazastA parAvarNavAda-pAruSyAdidoSa- kolikA kuSTham, makSikA dim, madigakA medA [medhA] rahitA gIrvAga yasyAsau sadagI. / (sA.dha. svo. TIkA) hAnim, vyajanAnta patito vRzcikastAluvyathAma, 2 yogazAstra meM isa iloka (1-52) ke svo. vivaraNa me kaNTakA: kASThakhaNDaM vA galavyathAm, bAlazca gale lagnaH 'pAnAhArAdayo.....' ityAdi zloka dvArA 'sAtmya' svarabhaGgam / ityAdayo dRSTadoSA sarveSAM prtiitikraa.| kA lakSaNa nirdiSTa kiyA gayA hai| vaha zloka paM0 isa spaSTIkaraNa ke prAdhArabhUta yogazAstra ke nimna zloka rahe haimAzAdhara ke dvArA bhI sA. dha. ke chaThe adhyAyagata meSAM pipIlikA hanti yUkA kuryAjjalodaram / 24veM zloka ko svo. TIkA meM uddhRta kiyA gayA hai| kurute makSikA vAnti kuSTharogaM ca kolikaH / / isake atirikta sA. dha. me isa zloka kI svopajJa kaNTako dAhakhaNDaM ca vitanoti galamyapAm / TIkA ke nIce jo sarvatra zucayo', 'lokApavAdabhI janAntaNipatitastAlu viSyati vRshcikH|| rutvaM': 'yasya trivargazUnyAni'; 'pAdamAyAnidhi vilAnazca gale vAlaH svarabhaGgAya jAyate / kuryAt'; pAyAdhaM ca niyujIta' aura 'yadi satsaga ityAdayo dRSTadoSAH sarveSAM nizi bhojane // nirato' ityAdi zloka diye gaye haiM ve yogazAstra ke yo. zA. 3,50-12 svo. vivaraNa meM kamase pR. 146, 146, 154, 151, ukta rAtribhojana ko pretAdi se ucchiSTa nimna 151 aura 150 para upalabdha hote haiN| zloka meM kahA hai Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAgAradharmAmRta para itara dhAvakAcAroM kA prabhAva 159 annaM preta-pizAcAdyaH sNcrdbhinirNkushH| hai, jo yathAkrama se ina ilokoM meM dekhA jA sakatA haiucchiSTa kriyate yatra tatra nAcAdinAtyaye / yo.zA. 3.48 2, 4-5 va 3-11, 2, 6-10 va 3-12; 2-12, 2-11 7 paM0 mAzAdhara ne dinake prArambha ke do aura mamta ke va 3-13, 2-13 va 3-14, 5-17; 3-14; 2, do antarmuhUtoM ko chor3akara dina meM bhojana kA vidhAna 14-15 tathA 4, 24-26, va 3-15; 5-18 va 3.11 / kiyA hai (4-29) / isI prakAra hemacandrAcArya ne dina ke yogazAstra meM vratAticAro ke varNana ke prasaMga meM prArambha kI do aura panta kI do ghaTikAmo ko chor3akara zloka 3-68 ke dvArA bhojana ke prASaya se bhogopabhogadina meM bhojana kA vidhAna kiyA hai (3-63) / donoM hI parimANavata ke pAMca praticAroM2 kA niveza karake granthoM meM ukta prakAra se rAtribhojana kA parityAga karane tatpazcAta zloka 3, 100-101 ke dvArA ukta bhogopavAle gRhastha kI prazaMsA karate hue kahA gayA hai ki vaha bhogaparimANavrata ke karmAzrita 15 praticAroM kA-kharaisa prakAra se apane jIvana ke ardha bhAga ko to upavAsa karmoM kA nAmollekha kiyA gayA hai| isase pUrva ke ke sAtha vitA detA hai| ve zloka isa prakAra haiM zloka 3-66 ke svopajJa vivaraNa meM bhogopabhogaparimANa yo'tti tyajan dinAcatamuhUrto rAtrivat sadA / kA lakSaNAntara isa prakAra kiyA gayA haisa vayetopavAsena svajanmArdha nayana kiyat // sA.dha. 4.29 bhogopabhogamAnasya ca vyAkhyAnAntarama-bhogopabhogakaroti virati panyo yaH sadA nizi bhojanAt / sAdhana yad dravyaM tadupArjanAya yata karma vyApArastadapi so'dhaM puruSAyuSaSya syAbavazyamupoSita: / / yo.zA. 3.66 bhogopabhogazabdenocyate, kAraNe kAryopacArAt / tatazca sA.pa. meM bhogopabhogaparimANavata ke prasaMga me karmataH karmAzritya, khara kaThora prANivAdhaka yat karma koTabhoga aura upabhoga vastupoM ke pramANa ke pratirikta mAMsa, pAlana guptipAlana bItapAlanAdirUpaM tat tyAjyam, tasmina kharakarmatyAgalakSaNe bhogopabhogavate paJcadazA malAnatimadya, madhu, saghAtavanaka, bahudhAtajanaka, pramAdajanaka, aniSTa pora anupasevya vastumo kA bhI tyAga karAyA gayA cArAn saMtye jet / (pR. 566) hai| isa varNana ke mAdhArabhUta yadyapi pramukhatA se ratna- .. sAgAradharmAmRta me prAcArya hemacandra ke upayukta kathana karaNDagata 85-86 zloka rahe haiM, phira bhI tadviSayaka 1 inameM dvidala se sambaddha ubhaya pranyagata zlokoM meM vizeSa varNana meM yogazAstra kA bhI sahArA liyA gayA hai| bahuta kucha zabdasAmya bhI hai| yathAisa prasaMga meM vahAM prathamataH nimna do (3, 6-7) zloka prAmagorasasapRkta dvidala puSpitodanam / upalabdha hote haiM dadhyahatiyAtIta kuthitAnna ba varjayet // yo. 3-7 maca mAMsaM navanItaM madhumbarapaJcakam / pAmagorasasapRkta dvidalaM prAyazo'navam / anantakAyamajhAtaphalaM rAtrI ca bhojanam // varSAsvadalita cAtra patrazAka ca nAharet // sA. 5-18 pAmagorasasaMpRktaM vivalaM puSpitIvamam / puSpitaudana paura dinadayAtIta dahI kA parityAga sA. badhyahatiyAtIta kuthitAnna ca varjayet // gha. (3-11) meM nimna zloka dvArA karAyA gayA haiina zlokoM meM nirdiSTa kama se vahAM prAge madya kA sandhAnakaM tyajet sarva dadhi-taka yahoSitam / varNana 8-17, mAMsa kA varNana 15-33, navanIta kA kAjikaM puppitamapi madyavratamalo'nyathA / 34-35, madhu kA 36-41, udumbara phaloM kA 42-43, 2 ubhaya granthagata ve paticAraviSayaka zloka bhI bahata anantakAyakA 4-46, prajJAta phala kA 47, rAtribhojana kucha samAnatA rakhate haiN| yathAkA 48-70 tathA bhAmagorasasaMpRkta dvidala, puSpita prodana sacittastena sambaddhaH sanmiyo'bhiSavastathA / va do dina bAda ke dahI kA varNana 71-72 zlokoM me duSpakvAhAra ityete bhogopabhogamAnagAH // yo. 3-68 kiyA gayA hai| sacittaM tena sambaddhaM sammizra tena bhojanam / ina sabakA varNana sA. gha. meM bhI yatra tatra kiyA gayA duSpakvamapyabhiSava bhujAno'tyeti tadvatam ||saa. 5-20 Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta kA sIdhA ullekha na karake paM0 pAzAdhara ne zloka 5-20 brAhma muhUrta uttiSThat parameSThistuti paThan / ko svopajJa TIkA me sitAmbarAcArya kI zakA ke rUpa meM kiMghamaH kiMkulazcAsmi kiMvato'smIti ca smaran / prAya. unhI ke zabdo me use upasthita karate hue pracAra yo. zA. 3-122 batalAyA hai| yathA udhara sA. gha. meM bhI isa prakaraNa ke prArambha me isI atrAha sitAmbarAcArya-bhogopabhogasAdhana yad dravyaM prAzaya kA prathama zloka isa prakAra prApta hotA haitapArjanAya yata karma vyApArastadapi bhogopabhogazabdenocyate, bAgha marta utthAya vksspnycnmsktiH| kAraNe kAryopacArAt / tataH koTapAlAdikha rakarmApi tyA- ko'haM ko mama dharma: ki vrata ceti parAmRzet / / sA.dha. 6.1 jyam / tatra kharakarmatyAgalakSaNe bhogopabhogavate aGgAra 12 tadanantara yogazAstra (3.123) meM kahA gayA jIvikAdIn paJcadazAticArAMstyajet / tdcaaru| hai ki pazcAt snAnAdi se pavitra hotA hRmA ghara para isa prakAra ukta kharakarmoM ke parityAga ko pracAra puSpa, naivedya aura stuti ke dvArA jina deva kI pUjA karake batalAkara bhI pa0 mAzAdhara ne pratijaDabuddhi jano ke prati zakti ke anusAra pratyAkhyAna grahaNa kare aura tatpazcAt unake parityAga ko bhI svIkAra kara liyA hai| devAlaya ko jaay| 1. yogazAstra meM zrAvaka ke 12 vratoM kA varNana yahI bAta sA. gha. meM bhI (6, 3-5) kahI gaI hai| karake tatpazcAt yaha kahA gayA hai ki isa prakAra una isa prakaraNa meM sA. dha. ke nimna zloka yogazAstra vratoM meM sthita hokara jo puruSa bhaktipUrvaka sAta kSetro me ke ina ilokoM se kAphI prabhAvita haiMdhana kA parityAga karatA hai tathA dIna janoM ke lie bhI pAya titiA navani pradakSiNajjinama / dayArdra hokara dAna detA hai vaha mahAzrAvaka kahalAtA hai2|| puSpAdibhistamabhyayaM stavanasattamaH stuyAt // yo. 3-124 isI prakAra sA. dha. me bhI kahA gayA hai ki jo mAlitADighrastavAntaH prvishyaanndnirbhrH| gahastha ukta vratoM kA paripAlana karatA humA guNavAno kI triH pradakSiNayannatvA jinaM puNyAH stutIH paThan / / sA. 6.6 vaiyAvRtti karatA hai, dIna janoM kA uddhAra karatA hai, aura + isa (mAge chaThe adhyAya meM vaNita) dinacaryA kA prAca. tato gurUNAmabhyarNa pratipattipuraHsaram / / raNa karatA hai; vaha mahAzrAvaka hotA hai / vivadhIta vizuddhAtmA pratyAkhyAnaprakAzanam // yo 3-125 11 tatpazcAt donoM hI granthoM me jo zrAvaka kI praryApathasazuddhi kRtvAbhyaya jinezvaram / dinacaryA kA varNana kiyA gayA hai vaha bahata kacha samAnatA zrutaM sUri ca tasyApre pratyAkhyAna prakAzayet // sA 6.11 + + + rakhatA hai| isa prasaMga meM yogazAstra meM sarvaprathama yaha zloka vilAsa-hAsa nisstthyuut-nidraa-klh-dusskyaa| upalabdha hotA hai jine drabhavanasyAntarAhAraM ca catuviSam // yo. 3.81 1 isI se unhoMne zloka 5, 21-22 meM ukta 15 khara- madhye jinagRha hAsa vilAsaM duHkathA kalim / karmo ko nAmanirdezapUrvaka sagrahIta kara liyA hai| nidrAM niSThayatanAhAraM caturvidhamapi tyajet // sA. 6-14 yogazAstra meM ina kharakarmoM kA pRthaka-pRthak nirUpaNa + nAmanirdezapUrvaka zloka 100.114 meM kiyA gayA hai| tataH pratinivRtaH san sthAna gatvA yathocitam / 2 eva vratasthito bhaktyA saptakSecyA dhana vapan / suSIdharmAvirodhena vidadhItArthacintanama // yo. 3-128 dayayA cAtidIneSu mahAdhAvaka ucyate / / yo. 3-120 tato yathocitasthAna gatvA''dhikRtAna sudhIH / evaM pAlayitu vratAni vidadhacchIlAni saptAmalA- praSitiSThed vyavasyedvA svaya dhrmaaviraasstH|| sA. 6-15 nyAgarNaH samitiSvanAratamanodIprAptavAgdIpakaH / + + + vaiyAvatyaparAyaNo guNavatA dInAnatIvodara- tato mAdhyAhnikI pUjAM kuryAt kRtvA ca bhojanam / zcaryA devasikImimAM carati ya. sa syaanmhaashraavk.|| tadvidbhiH saha zAstrArtharahasyAni vicArayet / / yo. 3-126 __ sA. gha. 5-55 vikSamya gurusabrahmacAriyo'thibhiH saha / Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAgAradharmAmata para itara bhAvakAcAroM kA prabhAva + jinAmamarahasyAni vinayena vicArayet // sA. 6-26 / pracura granthoM kA parizIlana kiyA thaa| unake dvArA jaise paneka maulika grantho kI racanA huI hai vaise hI aneka tatazca saMdhyAsamaya kRsthA devAnaM punaH / granthoM para TIkA bhI kI gaI hai| prastuta grantha sAgArakRtAvazyakakarmA ca kuryAt svAdhyAyamuttamam / / dharmAmRta-jo dharmAmRta grantha kA pUrva bhAga hai-isI nyAyya kAle tato dev-gurusmRtipvitritH| kAraNa se eka mahattvapUrNa grantha bana sakA hai| zrAvaka ke nidrAmalpAmupAsIta prAyeNAbrahmavarjakaH / / darA anuSThaMya prAyaH sabhI kriyApro kA isake mUla bhAga me nidrAcchave yoSivaGgasatattva paricintayet / yA usakI svopajJa bhavya kumuda-candrikA TIkA me samAveza sthUlabhadrAbisAdhanAM tannitti praamRshn||yo.shaa.3,130-32 humA hai| kucha viSayavivecana yA kisI viSaya kA vistAra sAyamAvazyakaM kRtvA kRtadeva-gurusmRtiH / yahAM aisA bhI upalabdha hotA hai jo prAyaH praprAmANika yA nyAyyakAle'lpazaH svapyAcchaktyA cAbahma varjayet / / mAmnAyaviruddha mAnA jAtA hai| para usakA bhI varNana nidrAcchede punazcittaM nirve denaMva bhAvayet / paM0 prAzAdhara ne apanI svatantra buddhi se nahI kiyA hai, samyagbhAvitanirvedaH sadyonirvAti cetanaH / / sA.dha. 6,27-28 kintu jaisA ki Apa Upara dekha cuke hai pUrva grantho kAtyaktasaMgo jorNavAsA mlklinnklevrH| cAhe ve digambara rahe ho yA zvetAmbara-mAzraya lekara bhajana mAdhukarI vRtti municA kadA zraye / / yo. 3-142 unhone unakA varNana kiyA hai| binA pranthAdhAra ke unhone kadA mAdhukarI vRtiH sA me syAditi bhAvayan / svatantratA se kucha bhI nahI likhA, aisA mujhe aba taka ke yathAlAbhena santuSTaH uttiSThat tanusthitI / / sA. 6-17 adhyayana se pratIta hotA hai| kucha bhI ho, zrAvakAcAra + + viSayaka yaha vistRta grantha vivekI pAThako ke lie upazatrI mitra taNe straMNe svarNe'zmani maNo mRdi| yogI hI siddha humA hai| mokSa bhave bhaviSyAmi nirvizeSamatiH kadA // yo. 3.146 pure'raNya maNau reNo mitra zatrau sukhe'sukhe / 2 ka-jaise bhAr3A dekara kucha kAla ke lie vezyA ko jIvite maraNe mokSa bhave syAM samaSIH kadA ! sA. 6.41 svastrI mAna usake sevana me brahmacaryANuvrata ko bhaga inake atirikta aura bhI kitane hI zloka hai jo na mAnakara praticAra mAnanA (4-58 kI svopajJa artha aura zabdoM se bhI samAnatA rakhate hai| . TIkA) / isake lie prAdhArabhUta hemacandra sUri ke upasahAra yogazAstra kA svopajJa vivaraNa rahA hai (3.64) / paNDitapravara prAzAdhara maskRta mora prAkRta ubhaya prAyaH usI ke zabdoM meM pa0 mAzAdhara ne ukta pratibhASAmoM ke asAdhAraNa vidvAn hote hue siddhAnta, nyAya, cAra kA vizadIkaraNa kiyA hai| usakA isa prakAra vyAkaraNa, kAvya aura prAyurveda prAdi aneka viSayo me pAraM. kA spaSTIkaraNa prAvazyakacUNi bhora zrAvakaprajJapti gata the| unhone apane samaya meM upalabdha ina viSayo ke grAdi anya bhI zve. granyo meM upalabdha hotA hai| 1 unhoMne kitane hI ziSyoM ko vyAkaraNa, nyAya aura ba-nIrAjanAvidhi me gomaya prAdi ke vidhAna kAvya prAdi viSayoM ko par3hAkara gaNanIya vidvAn kA ullekha (6-22) / isakA prAdhAra upAsakAdhyayana kA nimna zloka rahA haibanAyA thaa| yathAyo dvArakhyAkaraNAdhipAramanayaccha zrUSamANAn na kAna dehe'smin vihitAcaMne ninadati prArabdhagItadhvanApaTutarkIparamAstramApya na yata. pratyathinaH ke'kSipan / vAtoTI: stutipAThamaGgalaravaizcAnandini prAGgaNe / caraH ke'skhalita na yena jinavAga-dIpa pathi grAhitAH mRtsnA-gomaya-bhUti-piNDa-haritAdarbha-prasUnAkSatapItvA kAvya-sudhAM yatazca rasikevApuH pratiSThAna ke| rambhobhizca sacandanaijinapaternIrAjAnAM prastuve / / mana.pa. prazasti upA. 536, pR0236 Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Atma-vidyA kSatriyoM kI dena muni zrI nathamala prAtma-vidyA kI paramparA the| unake prathama jina hone kI bAta itanI vizruta huI brahma vidyA yA prArama-vidyA bhavaidika zabda hai| muNDa- ki prAge calakara prathama jina unakA eka nAma bana gyaa| kopaniSada ke anusAra sampUrNa devatAmoM meM pahale brahmA zrImad bhAgavata se bhI isI mata kI puSTi hotI hai| vahA utpanna hpaa| vaha vizva kA kattI pora bhuvana kA pAlaka batAyA gayA hai ki vAsUdeva ne prAThavAM avatAra nAbhi paura thaa| usane apane jyeSTha putra atharvA ko samasta vidyAnoM marudevI ke vahAM dhAraNa kiyaa| ve RSabha rUpa meM avatarita kI prAdhArabhUta brahma-vidyA kA upadeza diyaa| atharvA ne hue aura unhone saba pAzramoM dvArA namaskRta mArga dikhaaMgira ko, aMgira ne bhAradvAja-satyavaha ko, bhAradvAja satya- lAyA / isalie RSabha ko mokSa-dharma kI vivakSA se vaha ne apane se kaniSTha RSi ko usakA upadeza diyaa| vAsudevAMza kahA gayA7 / isa prakAra guru-ziSya ke kama se vaha vidyA maMgirA RSi RSabha ke sau putra the| ve sabake saba brahma-vidyA ke ko prApta huii| pAragAmI 28 / unake nau putroM ko prAtma-vidyA-vizArada varadAraNyaka meM do bAra brahma-vidyA kI vaMza-paramparA bhI kahA gayA hai| unakA jyeSTha putra bharata mahAyogI batAI gaI hai| usake anusAra pautibhASya ne gaupavana se ..- .. brahma-vidyA prApta kii| guru-ziSya kA krama calate-calate 4. zrI jambUdvIpa prajJapti, vakSaskAra 2, sU030 anta meM batAyA gayA hai ki parameSThI ne vaha vidyA brahmA usahe NAmaM parahA kosalie paDhamarAyA paDhamajiNe se prApta kI / brahmA svayaMbhU haiN| zaMkarAcArya ne brahmA kA paDhamakevalI paDhamatitthakare paDhamadhammavaracakkavaTI martha hiraNyagarbha kiyA hai| usase mAge prAcArya-paramparA smuppjjitthe| nahIM hai, kyoMki vaha svayaMbhU haiM3 / 5. kalpasUtra 164 muNDaka aura bRhadAraNyaka kA krama eka nahIM hai| usabheNaM kosalie kAsavagutte NaM tassa Na paca nAmamuNDaka ke anusAra brahma-vidyA kI prApti brahmA se atharvA dhijjA evamAhijjaMti, taMjahA-usame i vA paDhamako hotI hai bhora bRhadAraNyaka ke anusAra vaha brahmA se rAyA i vA paDhamabhikkhAcare i vA paDhamajiNe i vA parameSThI ko hotI hai| brahmA svayaMbhU hai isa viSaya me 6. zrImadbhAgavata, skandha 1, adhyAya 3, zloka 13 donoM eka mata haiN| praSTame merudevyAM tu, nAbherjAta urukrmH| jaina darzana ke anusAra mAtma-vidyA ke prathama pravartaka darzayan vamaMdhIrANAM sarvAzrama namaskRtam / / bhagavAn RSabha haiN| ve prathama rAjA, prathama jina (mahat), 7. zrImadbhAgavata, skandha 11, adhyAya 2, zloka 16 prathama kevalI, prathama tIrthakara, mora prathama dharma-cakravartI tamAhurvAsudevAza, mokSadharmavivakSayA / 1. muNDakopaniSan 1 / 1102 8. zrImadabhAgavata, skandha 11, ma. 2, zloka 16 2. bRhadAraNyakopaniSad 2 / 6 / 14 / 6 / 1-3 pravatIrNa sutazataM, tasyAsId, brahmapAragam // 3. bRhadAraNyakopaniSad bhASya, 2 / 3 / 6, pR0 618 6. zrImadbhAgavata, skandha 11, ma0 2, zloka 20 parameSThI virAT brahmaNo hiraNyagarbhAt tataH paraM navAbhavan mahAbhAgAH, munayo parthazaMsinaH / prAcArya paramparA nAsti / zramaNA vAtarazanAH, prAtma-vidyA vizAradAH // Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAtma-vivAbhiyoM kI dena paar| hiraNyagarbha ke mUla svarUpa kI jAnakArI ke prabhAva meM jambUDhIpa prApti, kalpasUtra paura zrImad bhAgavata ke ka pracalita thaa| bhASyakAra sAyaNa ke anusAra hiraNyagarbha bala saMdarbha meM hama pAtma-vidyA kA prathama puruSa bhagavAna RSabha / dehadhArI hai| prAtma-vidyA, sanyAsa mAdi ke prathama ko pAte haiN| koI pAzcarya nahIM ki upaniSadkAroM ne RSabha pravartaka hone ke kAraNa isa prakaraNa meM hiraNyagarbha kA praya ko hI brahmA kahA ho| RSabha hI honA caahie| hiraNyagarbha unakA eka nAma bhI brahmA kA dUsarA nAma hiraNyagarbha hai| mahAbhArata ke rahA hai| RSabha jaba garbha me ye taba kubera ne hiraNya kI anusAra hiraNyagarbha hI yoga kA purAtana vidvAna hai, koI vaSTi kI thI. isalie unheM hiraNyaga bhI kahA gayA dUsarA nahIM2 / zrImadabhAgavat meM RSabha ko yogezvara kahA karma-vidyA aura prAtma-vidyA hai3 / unhoMne nAnA yoga-caryAmoM kA caraNa kiyA thaa| / kama-vidyA aura prAtma-vidyA-ye do dhArAeM prArambha haThayoga pradIpikA meM bhagavAna RSabha ko haThayoga-vidyA ke / se hI vibhakta rahI haiN| marIci, agirA, atri, pulastya, upadeSTA ke rUpa meM namaskAra kiyA gayA hai| jaina pulaha, Rtu aura vaziSTha-ye sAta RSi brahmA ke mAnasa prAcArya bhI unheM yoga-vidyA ke praNetA mAnate hai| isa putra hai| ye pradhAna vedavettA pora pravRtti-dharmAvalambI hai| dRSTi se bhagavAn RSabha pAdinAtha, hiraNyagarbha aura brahmA inheM brahmA dvArA prajApati ke pada para pratiSThita kiyA ina nAmoM se abhihita hue haiN| gyaa| yaha karma-parAyaNa puruSoM ke lie zAzvata mArga Rgveda ke anusAra hiraNyagarbha bhUta jagan kA eka prakaTa hupraa11| mAtra pati hai / kintu usase yaha spaSTa nahIM hotA ki vaha sana, sanat, sujAta, sanaka, sanaMdana, sanaskumAra, paramAtmA hai yA dehadhArI ? zaMkarAcArya ne bRhadAraNyakopa kapila aura sanAtana-ye sAta RSi bhI brahmA ke mAnasa niSad me aisI hI vipratipatti upasthita kI hai-kinhI putra hai| inheM svayaM vijJAna prApta hai aura ye nivRtti dharmAvidvAnoM kA kahanA hai ki paramAtmA hI hiraNyagarbha hai aura valambI hai| ye pramukha yoga-vettA, sAkhya-jJAna-vizArada, dharmakaI vidvAn kahate hai ki vaha sasArI hai| yaha sandeha zAstroM ke prAcArya aura mokSadharma ke pravartaka haiM12 / 1. zrImadbhAgavata, skandha 5, 046 __ yeSAM khalu mahAyogI bharato jyeSTha., zreSTha guNaH praasiit| 6. taittirIyAraNyaka, prapAThaka 10, anuvAka 62 sA. bhASya / 2. mahAbhArata, zAntiparva, pra0 34665 10. mahApurANa, parva 12, zloka 65 saMpA hiraNmayI vRSTiH dhanezena nipAtitA / hiraNyagarbho yogasya, vettA nAnyaH purAtanaH / vibhohiraNyagarbhatva miva bodhayitu jagat / / 3. skandha 5, 5043 bhagavAn RSabha devo yogezvara / 11. mahAmArata, zAntiparva, pra0 340 / 66-71 / 4. zrImadbhAgavata, skandha 5, pra0 5 / 35 marIciraGgirAzcAtri: pulastyaH pulahaH RtUH / nAnAyogacaryAcaraNo bhagavAn kaivalyapati RSabhaH / vasiSTha iti saptata mAnasA nimitA hi te / 5. haThayoga pradIpikA ete vedavido mukhyA vedAcAryAzca kalpitAH / zrIgrAdinAthAya namostu tasmai, yenopadiSTA haThayoga vidyA? pravRttimiNacava prAjApatye pratiSThitAH / / 6. jJAnArNava 112 praya kriyAvatA panthatha vyaktIbhUtaH sanAtana. / yogikalpataru naimi, deva-devaM vRSadhvajam / aniruddha iti prokto lokasargakaraH prabhuH / / 7. Rgveda sahitA, maNDala 10,5010, sUtra 121, matra 1 12. mahAbhArata, zAntiparva, pra0 340172-74 hiraNyagarbhaH samavataMtAgre bhUtasya jAtaH patireka prAsIt / sanaH sanatsujAtazca sanaka: sasanandanaH / sa dAdhAra pRthivI dyAmutemA kasmaM devAya haviSA vidham / / sanatkumAraH kapila. saptamazca sanAtana / 8. bRhadAraNyakopaniSad, bhASya 11416, pR0 185 saptate mAnasA proktA RSayo brahmaNa. sutAH / patra vipratipadyante para eva hiraNyagarbha itye ke| sNsaariitypre| svayamAgatavijJAnA nivRtti dharmamAsthita. // Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta saptati zatasthAna meM batalAyA gayA hai ki jaina, zaiva vedottara yuga meM prAtma-vidyA aura usake paripArzva meM aura sAMkhya-ye tIna dharma-darzana bhagavAn RSabha ke tIrtha vikasita hone vAle ahiMsA, mokSa prAdi tattva dono meM pravRtta hue the| isase mahAbhArata ke ukta tatthyAMza kA dhArAoM ke saMgama sthala ho ge| samarthana hotA hai| vaidika sAhitya me zramaNa-saskRti ke praaura zramaNazrImadbhAgavata me likhA hai-bhagavAna RSabha ke sAhitya me vaidika-saskRti ke aneka saMgama-sthala haiN| yahAM kuzAvarta prAdi nau putra nau adhipati bane, kavi Adi nau hama mukhyata: prAtma-vidyA aura usake paripAzca meM hisA putra prAtma-vidyA-vizArada zramaNa bane aura bharata ko chor3a kI carcA kreNge| kara zeSa 81 putra mahAzrotriya, yajJazIla pora karma-zuddha prAtma-vidyA aura veda / brAhmaNa bane / unhoMne karma-taMtra kA praNayana kiyaa| mahAbhArata kA eka prasaMga hai-maharSi bRhaspati ne bhagavAna RSabha ne prAtma-taMtra kA pravartana kiyA aura prajApati manu se pUchA-bhagavan ! jo isa jagata kA unake 81 putra karma-taMtra ke pravartaka hue| ye donoM dhArAeM kAraNa hai, jisake lie vaidika karmoM kA anuSThAna kiyA lagabhaga eka sAtha hI pravRtta hii| yajJa kA artha yadi jAtA hai, brAhmaNa loga jise jJAna kA prantima phala bataprAtma-yajJa kiyA jAe to thor3I bheda rekhAmoM ke sAtha ukta lAte hai tathA veda ke matra-vAkyoM dvArA jisakA tattva pUrNa vivaraNa kA savAdaka pramANa jaina-sAhitya meM bhI milatA rUpa se prakAza me nahI mAtA, usa nitya vastu kA prApa 23 aura yadi yajJa kA artha veda-vihita yaza kiyA jAe mere lie yathArtha varNana kreN| to yaha kahanA hogA ki bhAgavatakAra ne RSabha ke putroM ko yajJazIla batA yajJa ko jana-paramparA se sambandhita karane zramaNa paramparA aura kSatriya zramaNa paramparA meM kSatriyoM kI pramukhatA rahI hai aura kA prayatna kiyA hai| prAtma-vidyA bhagavAn RSabha dvArA parivartita huii| vaidika paramparA meM brAhmaNoM ko| bhagavAn mahAvIra kA devAnanda kI kokha se trisalA kSatriyANI kI kokha meM saMkra unake putroM-bAtarazana zramaNoM-dvArA vaha paramparA ke rUpa meM pracalita rahI / zramaNa aura vaidika dhArA kA sagama maNa kiyA gayA, yaha tathya zramaNa paramparA sammata kSatriya hamA taba pravRttivAdI vaidika mArya usase prabhAvita nahIM jAti kI zreSThatA kA sUcaka hai| mahAtmA buddha ne kahA hue / kintu zramaNa paramparA ke anuyAyo asuroM kI pati thA-vAziSTha ! brahmA sanatkumAra ne bhI gAthA kahI haimAtma-lInatA aura prazokabhAva ko dekhA mora bhautika gotra lekara calane vAle janoM me kSatriya zreSTha haiM / samRddhi kI tulanA meM pAtmika samRddhiko adhika unnata jo vidyA aura mAcaraNa se yukta hai, vaha deva manuSyoM dekhA to ve usase sahasA prabhAvita hue binA nahIM raha meM zreSTha hai / vAziSTha ! yaha gAthA brahmA sanatkumAra ne ske| ThIka hI kahI hai, beThIka nahIM khii| sArthaka kahI, manarthaka ete yogavido mukhyA: saaNkhyjnyaanvishaardaaH| nahIM / isakA maiM bhI anumodana karatA huuN| prAcAryA dharmazAstreNu mokSadharmapravartakAH / / kSatriya kI utkRSTatA kA ullekha bRhadAraNyakopaniSad saptati zatasthAna 340, 341 meM bhI milatA hai| vaha itihAsa kI usa bhUmikA para jahaNaM sahavaM saMkhaM, vemaMtiya nAhimANa buddhANaM / prakita humA jAna par3atA hai, jaba kSatriya aura brAhmaNa eka vaise siyANa vi mayaM, imAiM saga darisaNAI kama // dUsare ke pratidvandvI ho rahe the| vahA likhA hai-bhArambha tinni usahassa titthe, jAyAI sIyalassa te dunni / me yaha eka brahma hI thaa| akele hone ke kAraNa vaha darisaNa megaM pAsassa, sattamaM vIratitthaMmi / / vibhUti-yukta karma karane meM samartha nahIM humA / usane 2. zrImadbhAgavat, skandha 5, ma0 416-13 atizayatA se kSatra isa prazasta rUpa kI racanA kI prarthAta 3. Avazyaka niyukti, pR0 235,236 4. mahAbhArata, zAntiparva, 2014 Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAtma-vidyA maMtriyoM ko dena 165 devatAmoM meM jo kSatriya, indra. varuNa, soma, rudra, megha, yama, mora usase bolA-zrImAn ne mujhe zikSA diye binA hI mRtyu aura IzAn mAdi haiM, unheM utpanna kiyaa| ata: kaha diyA thA ki maiMne tujhe zikSA de dI hai| kSatriya se utkRSTa koI nahI hai| isI se rAjasUya yajJa me usa kSatriya bandhu ne mujhase pAMca prazna pUche the, kintu brAhmaNa nIce baiTha kara kSatriya kI upAsanA karatA hai, vaha maiM unameM se eka kA bhI vivecana nahIM kara skaa| usane kSatriya me hI apane yaza ko sthApita karatA hai| kahA-tumane usa samaya (pAte hI) jaise ye prazna mujhe munAe hai, uname se maiM eka ko bhI nahI jaantaa| yadi maiM prAtma-vidyA ke lie brAhmaNoM dvArA kSatriyoM ko unhe jAnatA to tumhe kyoM nahIM batalAtA? upAsanA taba vaha gautama rAjA ke sthAna para pAyA aura usane kSatriyoM kI zreSThatA unakI racanAtmaka zakti ke apanI jijJAsAeM rAjA ke sAmane prastuta kii| kAraNa nahIM, kintu prAtma-vidyA kI upalabdhi ke kAraNa rAjA ne use cirakAla taka apane pAsa rahane kA thI / yaha pAzcarya pUrNa nahIM, kintu bahuta yathArtha bAta hai anurodha kiyA aura kahA-gautama ! jisa prakAra tumane ki brAhmaNoM ko prAtma-vidyA kSatriyoM se prApta huI hai| mujhase kahA hai, pUrvakAla me tumase pahale yaha vidyA brAhmaNoM ke pAsa nahIM gii| isIse sampUrNa loko me kSatriyoM kA prAruNi kA putra zvetaketu paMcAladezIya logo kii| hI (ziSyoM ke prati) manuzAsana hotA rahA hai|| sabhA me paayaa| pravAhaNa ne kahA--kumAra! kyA pitA ne tujhe zikSA dI hai| bRhadAraNyaka upaniSad meM bhI rAjA pravAharaNa prAruNi zvetaketu-hAM bhagavan ! se kahatA hai-isase pUrva yaha vidyA (madhyAtma vidyA) pravAhaNa-kyA tujhe mAlUma hai ki isa loka se (jAne para) kisI brAhmaNoM ke pAsa nahI rhii| vaha maiM tumheM batA. prajA kahAM jAtI hai ? uugaa2| zvetaketu-bhagavan ! nhiiN| upamanyu kA putra prAcInakAla, puluSa kA putra satyayajJa, pravAhaNa-kyA tU jAnatA hai ki vaha phira isa loka me mallavike kA putra indradyumna, zarkarakSA kA putra ja kaise pAtI hai ? azvatarAzva kA putra vuDila-ye mahA gRhastha aura parama shvetketu-nhiiN| bhagavan / zrotriya ekatrita hokara paraspara vicAra karane lage ki pravAhaNa-devayAna aura pitayANa-ina donoM mAgoM kA hamArA prAtmA kona hai aura hama kyA haiM ? eka dUsare se vilaga hone kA sthAna tujhe mAlUma hai ? usane nizcaya kiyA ki aruNa kA putra uddAlaka isa zvetaketu-nahIM bhagavan ! samaya isa vaizvAnara prAtmA ko jAnatA hai| prataH hama pravAhaNa-tujhe mAlUma hai, yaha pitRloka bharatA kyoM nahI usake pAsa cleN| aisA nizcaya kara ve usake pAsa paae| usane nizcaya kiyA ki ye parama zrotriya mahAgRhastha zvetaketu-bhagavan ! nhiiN| mujhame prazna karege, kintu maiM inheM pUrI taraha se batalA nahIM pravAhaNa-kyA tU jAnatA hai ki pAcavIM pAhuti ke havana sakUgA / prataH maiM inheM dUsarA upadeSTA batalA duu| kara diye jAne para prApa (somaghRtAdi rama) puruSa usane unase kahA-isa samaya kekayakumAra pazvapati sajJA ko kaise prApta hote haiM ? isa vaizvAnara saMjJaka mAtmA ko acchI taraha jAnatA hai / zvetaketu-bhagavan ! nhiiN| 'to phira tu apane ko' mujhe zikSA dI gaI hai, aimA 1. chAndogyopaniSad 231-7,10472-479 kyoM bolatA thA? jo ina bAtoM ko nahIM jAnatA 2. bRhadAraNyakopaniSad 618vaha apane ko zikSita kaise kaha sakatA hai? yatheya vidayetaH pUrva na kasmizcana brAhmaNa uvAsa tAM taba vaha trasta hokara apane pitA ke sthAna para pAyA tvaha tubhyaM vkssyaami| Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhanekAnta mAie hama usI ke pAsa cleN| aisA kahakara ve usake pAsa sAhityika gatividhi kI nidarzaka eka kathA, rAjA pratardana cale gye| ke sambandha me pAtI hai ki kisa prakAra vaha mAnI brAhmaNoM unhone kekayakumAra prazvapati se kahA-isa samaya se yaja vidyA ke viSaya meM jUjhatA hai| zatapatha kI 11vIM pApa vaizvAnara prAtmA ko acchI taraha se jAnate haiM, isa- kaNDikA me rAjA janaka sabhI purohitoM kA muMha banda kara lie usakA jJAna hameM deN| dete hai aura to aura brAhmaNoM ko janaka ke prazna samajha meM dUsare dina kekayapati prazvakumAra ne unheM prAtma-vidyA hI nahI pAe ? eka aura prasaga me zvetaketu-somazuSya bhora kA upadeza diyA 1 / brAhmaNoM ke brahmagatva para tIkhA vyaga yAjJavalkya sarIkhe mAne hue brAhmaNoM se prazna karate haiM ki karAte hue palAtazatru ne gArya se kahA thA-brAhmaNa agnihotra karane kA saccA tarIkA kyA hai aura kisI se kSatriyoM kI zaraNa isa prAzA se pAe ki yaha mujhe isa isakA santoSajanaka uttara nahIM bana paataa| yajJa kI brahma kA upadeza karegA, yaha to viparIta hai, to bhI maiM dakSiNA arthAt sau gAe, yAjJavalkya ke hAtha lagatI hai, tumheM usakA jJAna karAUMgA hii2|| kintu janaka sApha-sApha kahe jAtA hai ki agnihotra kI prAyaH sabhI maithila nareza prAtma-vidyA ko prAzraya bhAvanA prabhI svayaM yAjJavalkya ko bhI spaSTa nahIM huI dete the / aura satra ke anantara jaba mahArAja andara cale jAte hai to ___ema-viTaranitsa ne isa viSaya para bahuta vizada vive. brAhmaNo me kAnAphUsI cala paDatI hai ki yaha kSatriya hokara canA kI hai| unhoMne likhA hai-bhArata ke ina prathama hamArI aisI kI taisI kara gayA khaira hama bhI to ise sabaka dArzanikoM ko usa yuga ke purohitoM me khojanA ucita na de sakate haiM-brahmodya (ke vivAda) me ise nIcA dikhA hogA, kyoMki purohita to yajJa ko eka zAstrIya DhAMcA sakate hai ? taba yAjJavalkya unhe manA karatA hai-dekho, dene me dilojAna se lage hue the jabaki ina dArzaniko kA hama brAhmaNa hai aura vaha sirpha eka kSatriya hai. hama use dhyeya veda ke anekezvaravAda ko unmUlita karanA hI thaa| jIta bhI le to hamArA usase kucha bar3ha nahIM jAtA aura jA brAhmaNa yajJA ke prADambara dvArA hA apanA rATA kamAte agara usane hame harA diyA to loga hamArI makhaula ur3AhaiM. unhIM ke ghara meM hI koI aisA vyakti janma le le jo eNge| dekho? eka choTe se kSatriya ne hI inakA abhimAna indra taka kI sattA meM vizvAsa na kare, devatAmro ke nAma carNa kara DAlA / aura uname (apane sAthiyoM se) chuTTI se pAhutiyAM denA jise vyartha najara prAe, buddhi nahI pAkara yAjJavalkya svaya janaka ke caraNo meM hAjira hotA mAnatI / so adhika saMbhava nahI pratIta hotA hai ki yaha bhagavana ! ma bhI bahA.vikSA sambandhI apane svAnabhava dArzanika cintana unhI logoM kA kSetra thA, jinhoMne vedo thA, jinhAna vadA kA kucha prasAda dIjie 1 aura bhI aise aneka prasaga milate me purohito kA zatru arthAt pari, kajUsa, 'brAhmaNo kA hai. jinase prAtma vidyA para kSatriyo kA prabhutva pramANita dakSiNA dene se jI curAne vAlA' kahA gayA hai| hotA hai| upaniSadoM meM to, aura kabhI-kabhI brAhmaNoM me bhI prAtma-vidyA ke puraskartA aise kitane hI sthala pAte hai jahA darzana-anUcintana ke usa ema0 vinTaraniTaja ne likhA hai-jahAM brAhmaNa yajJayuga pravAha meM kSatriyoM kI bhAratIya saMskRti ko dena svataH yAga Adi kI nIrasa prakriyA se lipaTe hue the, adhyAtmasiddha ho jAtI hai| vidyA ke carama praznoM para aura loga svataMtra cintana kara kauzItakI brAhmaNa (26 / 5) meM prAcIna bhArata kI rahe the| inhI brAhmaNetara maNDaloM se aise vAnaprasthoM tathA 1. chAndogyopaniSada 5 / 11 / 1-7, pR0 536-543 ramate parivrAjakoM kA sampradAya uThA-jinhoMne na kevala 2. bRhadAraNyakopaniSada 201215, pR0 422 sasAra maura sAsArika sukha vaibhava se apitu yajJAdi kI 3. zrIviSNu purANa 415134, pR0 310 1. prAcIna bhAratIya sAhitya, prathama bhAga, prathama khaNDa, prAyeNate prAtma-vidyAyiNo bhUpAlA bhavanti / pR. 183 / Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAtma-vidyAtriyoM kI dena nIrasatA se bhI apanA saba nAtA tor3a liyA thaa| Age brAhmaNoM ko udAratA calakara bauddha, jana mAdi vibhinna brAhmaNa-virodhI mata- brAhmaNoM ne bhagavAna RSabha aura unakI madhyAtmamatAntaroM kA janma inhIM svatantra cintakoM tathAkathita vidyA ko jisa prakAra apanAyA, vaha unakI apUrva udAratA nAstikoM kI badaulata hI sambhava ho sakA, yaha bhI eka kA jvalanta udAharaNa hai / ema. vinTaraniTja ke zabdoM meM aitihAsika tathya hai, prAcIna yajJAdi siddhAntoM ke bhasmazeSa hama yaha bhI na bhUla jAe ki (bhArata ke itihAsa meM) se ina svatatra vicAroM kI paramparA vahI-yaha bhI eka brAhmaNoM meM hI pratibhA pAI jAtI hai ki ve apanI ghisI(aura aitihAsika tathya hai| yAjJiko me "jida' kucha dhara piTI upekSita vidyA meM bhI naye virodhI bhI kyoM na hokara jAtI aura na yaha naI dRSTi kucha sabhava ho sktii| vicAro kI saMgati biThA sakate haiM, pAzrama-vyavasthA ko, isI viziSTatA ke sAtha, cupacApa unhoMne apane (bAhmaNa) ina sabakA yaha matalaba na samajhA jAe ki brAhmaNoM kA upaniSadoM ke dArzanika cintana meM koI bhAga thA hI dhama kA aga banA liyA-vAnaprastha mora saMnyAsI loga nahIM, kyoMki prAcIna gurukuloM meM eka hI prAcArya kI chatra bhI unhIM kI prAcIna vyavasthA meM samA gae3 / chAyA meM brAhmaNa-putroM, kSatriya-putroM kI zikSA-dIkSA kA pAraNyakoM aura upaniSadoM meM vikasita hone vAlI taba prabandha thA aura yaha saba svabhAvika hI pratIta hotA adhyAtma vidyA ko vicAra sagama kI sajA dekara hama hai ki vibhinna samasyAoM para samaya-samaya para una dinoM atIta ke prati anyAya nahIM krte| DA. bhagavata zaraNa vicAra vinimaya bhI binA kisI bhedabhAva ke hamA karate upAdhyAya kA mata hai ki RgvaidikakAla ke bAda, jaba ho| upaniSadoM kA samaya pAyA taba taka kSatriya brAhmaNa saMgharSa "bauddha, jaina prAdi vibhinna brAhmaNa virodhI mata matA utpanna ho gayA thA aura kSatriya brAhmaNoM se vaha pada chIna lene ko udyata ho gae the jisakA upabhoga brAhmaNa vaidikantaroM kA janma inhIM svataMtra cintakoM-tathAkathita nAstiko kAla se kie pA rahe the| pAjiTara kA prabhimata isase kI badaulata hI sambhava ho skaa|" isa vAkya kI apekSA bhinna hai| unhone likhA hai-rAjAmro va RSiyo kI yaha vAkya adhika upayukta ho sakatA hai ki bauddha, jaina paramparAe bhinna-bhinna rhii| sudUra pratIta me do bhinna mAdi vibhinna brAhmaNa virodhI mata-matAntaro kA vikAsa paramparAe~ thIM-kSatriya paramrA mora brAhmaNa paramparA / prAtma-vettA kSatriyoM kI badaulata hI sambhava ho skaa| yaha mAnanA vicArapUrNa nahIM ki vizuddha kSatriya-paramparA kyoMki pradhyAtma-vidyA kI paraMparA bahuta prAcIna rahI hai, pUrNataH vilIna ho gaI thI yA pratyadhika bhraSTa ho gaI yA sambhavataH veda-racanA se pahale bhI rahI hai| usake puraskartA jo vartamAna meM hai, vaha maulika nhiiN| brAhmaNa apane dhArmika kSatriya the / brAhmaNa purANa bhI isa bAta kA samarthana karate vyAkhyAnoM ko surakSita rakha sake va unakA pAlana kara haiM ki bhagavAna RSabha kSatriyoM ke pUrvaja haiN| unhone sake haiM to kSatriyoM ke sambandha meM isase viparIta mAnanA sudUra atIta meM adhyAtma-vidyA kA upadeza diyA thaa| pravicAra pUrNa hai| kSatriya paramparA me bhI aise vyakti the, 1 prAcIna bhAratIya sAhitya, prathama khaNDa, prathama bhAga, jinakA mukhya kArya hI paramparA ko surakSita rakhanA thaa| pR0 186 ..'kSatriya va brAhmaNa paramparA kA antara mahatvapUrNa hai 2. (ka) vAyupurANa pUrvArddha pra0 33, zloka 50 aura svabhAvika bhii| yadi kSatriya paramparA kA astitva nAbhistva jamayatputraM marudevyAM mahAdyutiH / nahIM hotA to vaha pAzcaryajanaka sthiti hotI..... RSabhaM pArthiva zreSTha sarvakSatrasya pUrvajam / / brAmhaNa va kSatriya paramparA ko bhinnatA prAcInatama kAla se (kha) brahmANDa purANa, pUrvAddha anuSagapAda m014||6. 3. prAcIna bhAratIya sAhitya, prathama bhAga, prathama khaNDa, RSabha pArthiva zreSTha sarvakSatrasya pUrvajam / pR0 186. RSabhAd bharatojaje, vIra: putrazatAgrajaH // 4. saskRti ke cAra pradhyAya, pR0 110 Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhanekAnta purANoM se saMkalana va paurANika brAmhaNoM kA una para diyaa| pratikriyA kevala brAmhaNa dharma (yajJa) hI nahIM, adhikAra hone taka rhii| grAmhaNoM ke gaDha kuru paMcAla ke khilApha bhI jagI bhora vastutaH kSatriya paramparA RgvedakAla se pUrvavartI hai| vaidika sabhyatA ke bAda vaha samaya pA gyaa| jaba ijjata upaniSad kAla meM kSatriya brAmhaNo kA pada chIna lene ko kurupapAla ra kuru-pacAla kI nahIM, balki magadha aura videha kI hone udyata nahI the pratyuta brAmhaNoM ko prAtma-vidyA kA lgii| kapilavastu meM janma lene ke ThIka pUrva, jaba tathAgata jJAna de rahe the| jaisA ki DA0 upAdhyAya ne likhA hai svarga me devayoni me virAja rahe the, taba kI kathA hai ki devatAnoM ne unase kahA ki aba prApakA avatAra honA brAmhaNoM ke yajJAnuSThAna Adi ke viruddha krAntikara kSatriyoM ne upaniSad vidyA kI pratiSThA kI aura brAmhaNoM cAhie / prataeva prApa soca lIjie ki kisa deza aura ne apane darzanoM kI nIMva ddaalii| isa saMgharSa kA kAla. kisa kula me janma grahaNa kiijiegaa| tathAgata ne soca prasAra kAphI lambA rahA jo pantataH dvitIya zatI I. pUrva samajhakara batAyA ki mahAbuddha ke avatAra ke yogya to meM brAmhaNoM ke rAjanItika utkarSa kA kAraNa huprA / isameM magadha deza aura kSatriya vaza hI ho sakatA hai| isI prakAra mahAvIra, vardhamAna bhI pahale eka grAmhaNI ke garbha me pAe eka mora to vaziSTha, parazurAma, turakAvarSaya, kAtyA the| lekina indra ne socA ki itane bar3e mahApuruSa kA yana, rAkSasa, pataMjali aura puSyamitra, devApi, janamejaya, prazvapati, kaikeya, pravAhaNa, jaibali-prajAtazatru, kauzeya, janma grAmhaNa vaMza me kaise ho sakatA hai ? prataeva usane janaka, videha, pAzrva, mahAvIra, buddha aura bRhadratha kii2| brAmhagI kA garbha carAkara use eka kSatrANI kI kukSI meM DAla diyaa| ina kahAniyoM se yaha niSkarSa nikalatA hai prAtma-vidyA aura ahiMsA ki una dinoM yaha anubhava kiyA jAtA thA ki ahiMsA dharma mahiMsA kA prAdhAra prAtma-vidyA hai| usake binA kA mahApracAraka brAmhaNa nahI ho sakatA, isIlie buddha aura mahAvIra ke kSatriya vaMza me utpanna hone kI kalpanA pahiMsA korI naitika bana jAtI hai, usakA prAdhyAtmika logoM ko bahuta acchI lagane lgii| mUlya nahIM rhtaa| ukta pravataraNo va abhimato se ye niSkarSa hameM sahaja ahiMsA aura hiMsA kabhI AmhaNa aura kSatriya paraMpaga upalabdha hote haiMkI vibhAjana rekhA thii| ahiMsA-priya hone ke kAraNa 1 aAtma-vidyA ke Adi srota tIthaMkara RSabha the| kSatriya jAti bahuta jana-priya ho gaI thii| jaisA ki dina 1. ve kSatriya the| karajI ne likhA hai-pravatAroM meM vAmana aura parazugama, 3. unakI paraparA kSatriyoM meM barAbara samAdata rhii| ye do hI hai, jinakA janma brAhmaNa kula me hRpA thA / 4. ahimA kA vikAsa bhI prAtma-vidyA ke prAdhAra bAkI sabhI avatAra kSatriyo ke vaza me hue hai| yaha prhnaa| prAkasmika ghaTanA ho sakatI hai, kintu isase yaha anumAna 5. yajJa saMsthA ke samarthaka brAmhaNoM ne vaivikakAla meM, prAsAnI se nikala bhAtA hai ki yajJoM para calane ke kAraNa prAgama-kAla me, prAtma-vidyA ko pramukhatA nahI dii| grAmhaNa itane hisApriya ho gae the ki samAja uname ghRNA 6. pAraNyaka upaniSadkAla me ve prAtma-vidyA karane lagA aura bAmhaNoM kA pada usane kSatriyoM ko de rahI |d kI grora prAkRSTa hue| 1. Ancient India Historical tradition byFF 7. kSatriyoM ke dvArA unhe vaha (mAtma-vidyA) prApta Pargiter Page 5-6. 2. saMskRti ke cAra adhyAya, pR0 110 3. vahI, pR0 106, 110 Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI aMtarikSa pArzvanAtha vastI maMdira tathA mUlanAyaka mUrti-zirapura paM0 nemacaMda pannUsA jaina nyAyatIrtha zirapura ke antarIkSa pArzvanAtha kA mandira aitihAsika kiyaa|" mAdira dRSTi se mahatvapUrNa hai yaha bhalI bhAti spaSTa hai| anekAnta isa riporTa kI ghaTanAmo kA samaya mAja meM karIbana varSa 20 kiraNa 2 me zirapura ke pavalI mandira ke sambandha 150 sAla pahale kA yAnI I. sa. 1820 se 26 taka me prakAza DAlA gayA hai| prastuta lekha me bahA ke vastI kA hai| isa riporTa se hama isa bAta me nizaka ho gaye mandira paura mUla nAyaka mUrti ke sambandha meM kucha jJAtavya ki, yadyapi hemADapaMthI pavalI digaMbara jaina mandira zrI itivRtta diyA jA rahA hai| prAzA hai pAThakagaNa uma para aMtarikSa pAzrvanAtha kI pratimA ke liye banAyA gayA thA, vicAra kreNge| tathApi uma mandira me yaha pratimA aAja taka virAjamAna "aimA batAyA jAtA hai ki, yahAM kA purAnA mandira nahIM huii| bhI 40 sAla pahale banavAyA gayA thaa| aba vaha khAlI praba rahI bAta isa riporTa ke prArambha me jo ullekha hai| yahA ke pujArI lADa yA jaina hai|" pAyA hai-pUrAnA mandira bhI 40 sAla pahale banavAyA I.saM. 1868 meM akolA jile ke eka sarakArI gayA, isakA artha imI lekha meM vistAra ke sAtha bhAge prAdamI ne zirapura ke zrI atarikSa pArzvanAtha digaMbara pAyegA hii| jaina mandira ko bheTa dI thii| para vahAM ke vaddha logo se tathA isa naye vastI mandira ke kartatva ke bAre meM milakara kSetra ke bAre meM kucha jAnakArI prApta kI thii| spaSTa ullekha hai ki khAmagAva ji. bulaDhANA ke zrAvagI vaha umakI riporTa meM Upara ke majakUra ke sAtha aura bhI kalotpanna digabara jaina zrAvakoM ne yaha mandira tathA dharmalikhatA hai zAlA kA nirmANa kiyA / isase bhI yahI spaSTa humA ki "ima naye mandira kA bhI nirmANa pradAjA cAlIsa yaha mandira-mandira kI mUrti tathA sabadhita dharmazAlAe sAla pahale hI hayA hai| usake bAda usa purAne mandira se digavara jaina samAja kI hI dena hai| pavalI mandira kA isa naye mandira me mUti kA sthAnAMtara kiyA gyaa| vaha vAsta. zilpa aura kalA dekhakara yaha hI nirNaya humA hai| pramaMga yahA ke vRddho ko acchI taraha yAda hai| isakI carcA 2-3 prako me kI gaI hai| usa para se bhI "uma mahAmagala utsava ke mukhiyA ye khAmagAva ima mandira ke sAtha mUlanAyaka kI mUrti kA svarUpa digabara nivAmI seTha pokAradAsajI zrAvagI tathA unake pitaajii| hI siddha hotA hai| unhoMne hI yahA kI baDI na. 1 kI dharmazAlA banavAyI tathApi isa mandira kI adhika jAnakArI ke liye hai| tathA unake dvArA yahA ke mahAdvAra kA kAma prabhI ma prabhA yahA kI racanA kA tathA racanAkAro kA itihAsa prApake adhUrA hI thaa| [jise unake putra meTha dulIcada jI ne pUrA sAmane rakhatA hai| kiyA hai| yaha hai vaha mahAdvAra, jisakA kAma pUrA hote hI seTha "yahAM kA pAnAthI (hemADapathI) mandira bahuta dulIcada jI prokAradAsa jI thAvagI ne I.sa. 1885 purAnA hai| vaha prAja taka kabhI bhI pUrA nahIM hupA / do ' meM cAra kuDa kI pUjA kI thii| isa samaya taka yahA hara daphe cUnA, viTo me marammata kI gii| lekina mAja bhI vaha adhUrA hI hai| yahA ke pujArI kahate hai ki isa mandira me 1 adhika spaSTI karaNa ke rie prakolA ke inAma buka aMtarikSa pArzvanAtha kI mUrti ne mAna taka praveza hI nahI ke inAma sATiphikeTa dekhiye / Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 anekAnta yAtrI para dara DoI cAra pAnA kara lekara sarakAra devI najara pAtI hai| vaha nirAbharaNa svarUpa, digabara mudrA, kI bhora se naMdAdIpa ke lie ghI milatA thA / ataH isake vItarAga chavI tathA nAsAgradRSTi rUpa prasanna mukha dekhate saMbaMdhita adhikArI pherI kamala sAheba ko isa mahotsava hI sahaja hI bhaktibhAva se donoM hAtha jur3a jAte hai| hara meM bulAyA gayA tathA hara yAtrI ko kara mukta karane kI yAtrI yahAM nata mastaka hokara bhagavAna ke sAmane sASTAga arjI unake sAmane rakhI gii| taba vicAra vimarSa hone praNipAta karatA hai| para unhoMne ghI banda kara yAtrI kara uThAne kI ghoSaNA kI digabara jaina dhAkar3a samAja ne yaha mandira bhaTTAraka thii| kintu digaMbara jaina samAja ne usa samaya unakA zrI jinasena ke smRti nimitta nirmANa kiyA thaa| ataH yathocita satkAra kiyA thA, usase prerita hokara isa isa mandira me bAyI ora unakA gurUpITha hai| usa para mandira ke utpanna (prAya) ke liye mere yaha gAva (yAne yahAM abhI 108 zrI kudakudAcArya jI kA tathA vIrasena bhaTTAke utpanna) inAma dene kI icchA pragaTa kI thii| kintu rakajI (jinasena ke paraparAgata antima ziSya 2 kA phoTo samAja ne unakA kevala prAbhAra mAnakara hI use svIkAra virAjamAna hai| nahIM kiyA thaa| yahA se nIce bhoyare meM utarane ke lie sIdhe hAtha se isa mahAdvAra se andara jAte hI prAvAra ke madhya meM eka aru da mArga hai / prAiye aba nIce calege / mandira kI bar3I imArata dikhatI hai| isakA Upara kA bhoyare meMITo se aura nIce kA kAma pattharoM se kiyA gayA hai| yahAM jo bIca me 3 // phuTa U~cI, kRSNa varNa tathA Upara eka choTA sA gumaTAkAra zikhara hai| sAmane, eka sarpapha.NAlata mati dikhatI hai vaha hai zrI atarikSa pAyasamaya eka hI pAdamI praveza kara sake, aisA choTA daravAjA nAtha bhagavAna / isakI prApti hone para zrIpAla Ila gajA dikhatA hai, basa yaha hI zrI a. pA0 digabara jaina bastI ime elicapara le jAnA cAhatA thA, magara yaha yahA hI mandira hai / isIke eka bhoyare me devAdhideva, trilokInAtha prAkAza meM sthira ho gaI 3 / kahA jAtA hai ki usa samaya zrI pratarikSa prabhu virAjamAna hai| yaha pratimA 7 se 8 phITa UMcAI para sthita thii| isake isa choTe daravAje se andara praveza karane para cauka nIce me panihArI strI mira para ghaDA rakhakara sahaja jA milatA hai| usake cAroM ora cAra phITa UcA cabatarA sakatI 4 thii| yaha bhI kahA ja tA5 hai ki isa pratimA jI hai| usake Upara tIna bAjU meM digaMbarI per3hI kA sAmAna hI ke nIce se eka ghor3e kA savAra bhI nikala sakatA thaa| baiThaka, peTI, kapATe prAdi hai tathA pazcima bAjU me bhaTTAraka kisI kisI kA yaha bhI kahanA hai 6 yaha mUrti isI bhoyare zrI jinasena ke smRti rUpa senagana kA mandira hai| prAyo me vi0 saM0 555 meM bhI virAjamAna thii| yaha mUrti yahA yahA jala se hAtha pAMva dhokara candana lagAeM pora andara kaba se virAjamAna hai| isa vivAda ke viSaya ko choDa cleN| bhI diyA to bhI dasavI sadI meM isa mUti kI, Upara jaisI suniye ye sAmane kI ghar3I1 kyA kahatI hai-"Tan sthiti thI yaha sunizcita hai| kintu Aja yaha mUrti sirpha Tan Tan / I0 sa0 1877 phAlguna vadI 7mI se yahAM eka agula bhara hI adhara hai| mUrti kA eka bhAga jamIna hai| maiM hara yAtre karU se garja kara kahatI hU~ ki merA kA sahArA le rahA hai| caudahavI sadI me mUrti itanI hI mAlika thA digaMbara jaina, niramala (yaha gAva haidrAbAda ke adhara thI isake aneka ullekha milate hai| pAsa hai) kA rahane vAlA nAma hai usakA-vyakobA kAzIbA koThArI bogAra / Tan, Tana, Tan / " 2. dekho yenagaNa bhaTTAraka paraparA yaha hamArA lekha, ane| mandira jI me praveza karate hI sAmane eka vedI para 3. bhaTTAraka zrI mahicadrakRta a pA. vinaMti dekho| 4. somadharmagaNI racita itihAsa dekho| 20-25 digaMbara jaina mUrti tathA pItala kI eka padmAvatI 5. mahicadra tathA lAvaNya samaya / 1. ghaNTA ke Upara ke lekha ke AdhAra se / 6. akolA Di. gajeTiyara I. sa. 1911 / Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bho aMtarikSa pAzrvanAtha bastI madira tathA mUlanAyaka bhUti-zirapura mUrti adhara kaisI hai-isa camatkAra kA cakSurve isa taraha prabhu ke guNa gaurava karane ke bhAva sahaja hI satyam anubhava ke lie (1) vahA kA pujArI mUrti ke nirmANa hote haiN| bAda me dAhinI bhora ke zrI 1008 nIce se eka vastra DAlakara pIche se nikAlakara batAtA hai| mahAvIra bhagavAna ke vedho para sthita sabhI digaMbara mUrti (2) tathA bhoyare kA vidyutaprakAza banda kara do nirAMjanI ke sAmane bhakti se yAtrI kahatA hai|-he mahAvIra prabho, (dIpa) mUrti ke pIche rakhakara mUrti kI sthiti svayaM praja- aneka guNoM se tathA vibhUti se vibhUSita pAtmika guNoM se mAne ko kahatA hai, dekho mUrti ke nIce se pIche kA prakAza paripUrNa, kIrti sapanna aise bhApa samavazaraNa me jaba the, dikhatA hai| taba cadramA ke samAna AkAza me (adhara hI) vihAra karate yA sthira the / prata. prApake dhavala rUpa ko zata zata camatkAra-mUrti kA jamIna se antara dekhane ke lie| praNAma / boliye zrI mahAvIra bhagavAna kI jaya / yAtrI svayaM nata mastaka ho jAtA hai| kyA yaha kama camatkAra hai ? sirpha mUrti kA camatkAra dekhane ke lie bAI ora yaha zrI 1008 mAdi prabhu kI digaMbarI yahA pAne vAle aura apanA zira na jhukAne vAle kA zira vedI hai| isame prAdi prabhu kI mUrti kI sthApanA bhaTTAraka khuda hI jhuka jAnA, isame hI prabhu kA prabhutva hai| zrIsomasena ne zrIpura me hI zake 1661 (I0 sa0 kaisA prabhutva hai 1636) me kI thii| isa vedI para sthita sabhI digabara prAtma guNa maNDite, pAzrvanAtha vadanA / / mUrti, yatra, pAdukA prAdi kI bhakti vaMdanA kara mAge alaMkAra chaDika, kSAtisakhI sevnaa| bhagavAna pArzvanAtha ko zAsana devatA padmAvatI mAtA kA prAtmarUpa dhyAna hai, vItarAga kAraNe / vinaya karane kA bhAva sahaja hI paidA hotA hai| isake dvaya nirgrantha pada, prAtmadharma sAdhane // 1 // zilA para utkIrNa anya digaMbara mUrti kI bhakti karate hama sama tava nAhI, rAga brAhma diyo / samaya yAda AtI hai ki, isa mAtRchatra kI sthApanA anya viSamaya rUpa mAna, prema bAbAsano meM / eka pArzva prabhu kI mUrti ke sAtha vi. sa. 1630 kArtika sahajahi tava ve the, prApta divyAnna vastra / sudI 13 (I. ma. 1874) ke dina huI thii| jisake aMbara tava vizA hI, anya mAne tUM prasma // 2 // saMsthApaka 'bAlasA' di. jaina kAsAra hai| dekhiye, jahAM peDa kA eka pattA prAkAza me binA isake najadIka hI bAlAtkAragaNa ke bhaTrArakoM kA prAdhAra kSaNa bhara bhI sthira nahI raha sakatA vahA karIba gurupITha hai| usa para zrI 108 kudakudAcArya kA tathA eka sahasra varSoM se 3 / / phITa U~cI, majabUta pattharo kI bha. zrI devendrakIti jI kA phoTo hai| bIca meM eko cAMdI aneka (gRNa ratno se) paripUrNa pratimA yahA atarikSa kI kavalI (zAstrI jI rakhane kA prAsana) hai| usa para sthita hai| yaha yahA zirapura meM pAkara dekhane para kisake di. jaina zAstra rahate hai| mana ko cakita na karegI? hareka ke mana ko harane vAle isI taraha prAge ke dAlAna meM cAra digaMbarI vediyA zrI devAdhideva pAzrvaprabhu ke digabara jaina zAsana kA duniyA hai| pratima bhAga me rakhI haI 3 phITa U~cI patthara kI meM jaya jaya kAra ho / boliye-zrI aMtarikSa pAzvanAtha prAcIna pratimA para dRSTi kendrita hotI hai| hA, yaha bhagavAna kI jy| guDaghoM ke pAsa khaDina hone para bhI prakhaNDa hai| yaha pratimA eka aitihAsika ghaTanA ko sUcita karatI hai| 8. patra yatra vihAyasi pravipule sthAtu kSaNa na kSama / (kramaza) tatrAste guNaratna gahaNagiriyo devadevo mahAna / / citra mAtra karoti kasya manaso dRSTa. pure shriipure| kIA bhuvi bhAsitayA vIra, tva guNa samutyayA bhaasityaa| ma zrIpAzrvajinezvaro vijayate digvAsasAM zAsanam / / 3 bhAsoDsabhAsitayA, soma iva vyomni kudshobhaasityaa| Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kavi devIdAsa kA paramAnanda vilAsa DA0 bhAgacanda jaina ema. e. pI-eca. Do. zrI di0 jaina parivAra mandira, itavArA, nAgapura ke raha kara hI zAyada vartamAna caubIsI vidhAna pUjA grantha hastalikhita granthoM kA avalokana karate samaya kavi devI- racA gayA hai / isakA racanA kAla saM0 1821 hai / zAyada dAsa dvArA racita kucha granthoM ke dekhane kA avasara milaa| yaha pratima racanA ho| kavi kI eka racanA pravacanasAra unameM paramAnanda vilAsa, padapakata aura vartamAna caubIsI kA padyAnuvAda bhI hai kavi kA vaza golAlAre aura gotra vidhAna pUjA mukhya hai| prathama do grantha eka sAtha likhe kAsilla (kozila) thaa| inake putra kA nAma gopAla gaye hai aura antima grantha pRthaka hai jisakI aneka pratiyAM thaa| vaha bhI kavitta kalA kA dhanI kahA gayA hai| upalabdha hai| paramAnanda vilAsa kI prati 7415 iJca kavi ne. lagatA hai, kimI skala meM zikSA nahIM prApta hai| patra masyA 48 hai | iJca kA cAro tarapha hAsiyA kii| yaha bAta unhone paramAnanda vilAsa meM aneka bAra chUTA huA hai| lipikAra ne usakA upayoga jahA kahI ga jahA kahA duhagayo hai / zAyada laghutA pradarzana ke nimitta ukta padya gayI prazaddhi hone para pATha ko zuddha karane ke lie kiyA hai| meM kamalApati kA nAma avazya diyA hai-kamalApati sIkha pratyeka patra ke pRSTha para 11 paktiyA hai aura pratyeka pakti mikhAvana vAraM / rAbhava hai ve grantha samAja meM preraka bane meM prAya: 45 akSara hai| sarvatra kAlI syAhI kA upayoga ho| prAge bhI unhoMne garu ke rUpa me kigIkA nAmAkiyA gayA hai| parantu zIrSaka, chanda nAma aura padya makhyA lekha nahI kiyA hai-- likhate samaya lipikAra ne lAla syAhI kA bhI upayoga bhASA vimatimA bhASA kavi matimanda ati hota mahA asamartha / kiyA hai / akSara supAcya hai| kAgaja bhI acchA hai| buddhivata dhari lIjiyo jahaM anartha kari artha / / sthitikAla aura jiivndrshn| guru mukha grantha sunyau nahI manyau jathAvata jAsa / kavi ne paramAnanda vilAsa me koI aisI prazasti nahI niravikalapa samajhAino nija para devIdAsa // dI hai jisake mAdhAra para unakA sthitikAla aura avasAna devIdAsa ne aneka chandoM me jainadharma ke prati atyadhika kAla nizcita rUpa se jAnA jA sake / anya ke madhya me anurAga, vAtsalya aura dRr3hatA pradarzita kI hai| paramArtha buddhi-bAvanI ke antya padya meM yaha avazya nirdeza milatA patha ko jAna lene ke bAda hI prastuna grantha kI racanA kI hai ki prastuta grantha sa. 1812 me caitra vadI paramA (evam) gaI haiguruvAra ko samApta huaa| kavi dugoDA grAma ke nivAsI prAdi jinezvara prAdi anta mahAvIra bkhaanii| the jo aurachA sTeTa me thaa| ke mUla nivAsI rahe hai- jinako jaga caranAraviMda nita prati ura prAnau // saMvat sAla aThAraha se puna dvAdasa aura gharo adhikaare| paragaTa samadarasana supaMtha nijakara sukhakArana / caMtravadI paramA guruvAra kavitta sarva ikaTha kari dhaare|| jJAnAvaraNAdika sugra durabandha nivArana / gaMgaha rUpa gapAla kahai kamalApati sIkha sikhAvana vaare| tasu par3hata sunata prahalAda pradi paramAratha patha ko vikti / kailagA puni prAma dugoDaha ke saba hI basa vAsana haare|| samajhe susaMta gunavaMta ati bhASA kari bano kavitta / / vartamAna caubIsI vidhAnapUjA meM dI gaI prazasti ke kavi ne bhale hI skUlI zikSA prApta na kI ho, parantu anusAra bhI ye dugor3aha-kalagA ke hI mUla nivAsI rahe vaha nizcita rUpa se eka vidvAna kavi rahA hai| aura hai| bAda meM ye kalaguvA me pAkara base / lalitapura meM usane jaina zAstroM kA abhyAsa niHsandeha gabhIratApUrvaka Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kavi devIdAsa kA paramAnanda vilAsa kiyA hai| kavi ne prastuta grantha meM caupAI, chappaya, soraThA, nahI paDhayA mohima sumati so nija porii| gItikA, teIsA, aDilla, kavitta, savaiyA, toTaka, kuNDa- bhASA kari itanI pujI sukama-krama kari jorii|| liyA, carcage, marahaThA, paddharI, narAca, gagodaka Adi tApa bhayo na mai nivAna kari mati mAhita / undo kA upayoga kiyA hai| sAtha hI citrabandha, cakrabandha, mati viseSa vArI ihA na koI puni paMDita // // kamalabandha, dhanakabandha, kaDArabandha prAdi kA bhI prayoga hiye majhAra sumati nahI vairI ko vasa vaas| kiyA hai| bhASA alaMkArika aura miSTa hai| yaha kavi mAphika apanI savita kavi varana devIdAsa // kI vinamratA hai ki vaha apane ko matimanda aura chandaartha jJAnahIna batalAtA hai paramAnandavilAsa kA viSaya grantha ukta dekhI pragaTa kahi bhASI jihi Thaura / paramAnanda vilAsa ke kavi ne grantha meM lagabhaga 28 kAna mAta pada praratha ghaTa ghara lojo buSa aura // viSayoM para kavitta ligve haiM / marva prathama paramAnanda stotra grantha praratha chavi handa ko marati kalA na pAsa / likhA hai| aura umake bAda hai jIva caturbhedAdi vattIsI, saMlI dina maMlI bhaI gati mati deviyadAsa // jinAtagaulI, dharma paMcavizatI kAya, pacapadapaccIsI, tIna mUr3ha aDatImI-38 damadhA samyaktva trayodamI, pukArapaccImI, vItarAgapaccIsI, darasanachattIsI, buddhibAunI, nIna mUDha bhAratIsI, devazAstra paramAnanda vilAsa ke anta meM bhI kavi ne yahA garupajA.sIlAga canadamI, saptavimana, viveka vanIsI, vinamratA abhivyakta kI hai| yathArtha vastu jAnane kI abhi.. mvAyoga gachage mAlocabhAvAMtarAvanI, pacavagna ke lApA se hI isa grantha kI unhone racanA kI hai| guru kI kavina, yoga panImI, tuvakamarI vyavahAra kathana upadeza, binA sahAyatA se jo kucha bhI jJAna krama-Rma se prApta dvAdama bAvanI, upadeza paccIgI, jina stuti dvAra hara kiyA jA sakA, kavi ne grantho ke rUpa meM jana samakSa daura kI. hita upadezakI javage, mItalASTaka, saradhAnaprastuta kiyA hai| sAtha hI apane pApako alpajJa kahakara paccIsI, kaSAyAvalokana cobImI, pacamakAla kI viparIta grantha ke anta me kavine vidhihIna kathana ko mudhAra kara gaiti / ina sabhI para pRthaka-pRthaka vivecana isa alpakAya par3hane ke lie bhI nivedana kiyA hai| nibandha meM sambhava nhii| isalie kucha mukhya viSayo kI pothI jina tanako viSaM likhI tAratA soii| aura hama cle| bhASA chanda majhAra vA gharI vanikA koI / / paramAnanda stotragharI vacanakA koI karI jAkI hama bhaassaa| imame kavi ne prAtmA-paramAtmA ke viSaya meM baI hI mohi jathAraya vastu jAnave ko abhilASA / / mulajhe, na ga se apane vicAra prastuta kiye hai| prAtmA kA gAthA para asaloka samajhive ko mati thothii| nizcaya naya aura vyavahAra naya donoM nayo ke AdhAra para bhASA kI bhASA banAi iha likhI muhama poyo|||| vivecana kiyA hai| prAnmA ke vividha kaMpoM kA varNana mAnaMdakArI bAta hai bhASA grantha majhAra / karane ke bAda kaha diyA hai artha kara suna cAhie samajhe saba saMsAra / bhinna bhinna ko kahi makaM brahma rUpa gana bhAma / samajha saba sasAra likho dekhI hama tNsii| alpa buddhi kara alpa gana varana devIdAsa // // vina gura mukha sara vahI kahI bhASA kari jmii|| deha aura prAtmA ke bIca jo sambandha hai use unhone gaira vidhi jahaM hoi sodhi lIjo budhvaarii| mundara udAharaNa dete hue samajhAyA hai| dUdha athavA dahI paramAnanda visAsa yaha su prati prAnaMdakArI // 2 // me dho aura kASTha meM agni rahatI hai umI prakAra zarIra meM paMDita vinA su kauna pe paDhe paDhayA hohi / prAtmA rahatA hai| ye donoM umI prakAra paraspara bhinna-bhinna milo yahA~ avaloka hU nahIM par3hayA mohi / / bhI ho jAte haiM jaise tilI ke madhya rahane vAlA tela, tila Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 anekAnta se pRthaka ho jAtA hai dina dina puni viparIta kubhiMga, jatI vatIkariva kuliNg|' pAhana mai jaise kanika vahI dUdha meM ghiiuu| pahare vasana bhogavidhi cahai, tina so mugada munIsvara kahe // 26 kATha mAhi jimi pragini hai tyo sarIra meM jIU // 25 // dharma paMcavizatitela tilo ke madhya hai para gaTa nahIM dikhAya / jatana jagata se bhinnatA kharo tela ho jAya // 26 sAMsArika dazA kA varNana karate hue zrAvaka ke lie samasta bhramajAla chor3akara dharma dhAraNa karane kI salAha dI gaI jIvacata dAdi vatIso hai-tajahu sakala bhrama jAla re bhAI, tU iha dharma vicAra / jIva ke cAra bheda hai-sattA, bhUta, prANa aura jiiv| use jaina rasAyana pIne ko kahA gayA hai| aneka udAharaNa sattA ke cAra bheda hai-pRthvI, jala, pAvaka aura pavana / dekara dharma kI upayogitA batAIvanaspati ke jIva ko bhUta kI zreNi me ginAyA hai| jyoM nisa sasi vinaU nahai jii| nAri puruSa vina te na vikalatroM ko prAnavAn kahA hai tathA pacendriyavAn ko jaise gaja danta binA jI / / dharma vinA nara je mare bhaaii||11 jAva kI sajA dI hai| jaise phUla vivAsu ko jI jala vina saravara jeh| isake bAda kisa jIva kA ghAta karane se kitanA jaise graha saMpati vinA jI dharma vinA nara deha re bhAI // 13 pApa lagatA hai yaha batAyA hai| prasaMkhyAta sattA kA ghAta karane para eka bhUta ke vadha ke barAbara, asaMkhyAta vRkSoM kA kA paMcapada paccIsI paca vinAza karane para do indriya jIva ke vadha ke barAbara, kavi ne paca parameSThI kI bhakti vazAt 25 kavitta eka lAkha do indriya jIvo kA vadha karane para tIna indriya likhe hai jo bhAva aura bhASA donoM kI dRSTi se sundara jAra ke vadha barAbara, hajAra tIna indriya jIva ke ghAta bana par3e haiMkarana para eka caturindriya jIva ke vadha barAbara, sau catu- udadhi jAna gaMbhIra moha mada viSaya vihaMDita / rindriya jIvo kA vadha karane para eka pacendriya jIva ke hAraka sama gana vimala suddha jiya prakhaya makhaDita // vadha barAbara aura eka pacendriya jIva ke vadha kI samAnatA / kevala para paragAsa bhayo bhavavIra vibhNjn| sudarzana meru se dI hai sakala tatva vaktavya deva dhuva parama niraMjana / / hema sudarzana mera samAna ghara puna koTa ratana paradhAna / mati hi voSa paragaTa pravadha harana timira jana mana mrn| aisI darva kareM jo punna eka jIva ghAtat saba sunna / cAhata sukha jinadeva yuti bahu prakAra maMgala karana // 5 // isake bAda pRthvI, jala, agni aura vAyu kAyika dasadhA samyaktva trayodazIjovI kI tathA vikalatrayo kI sthiti aura prAyu kA isame samyaktva kA dasa prakAra se bhinna-bhinna chandoM mAMgopAga vivecana diyA hai / tadanantara svayambhUramaNa maccha, meM varNana kiyA gayA hai| chando meM pramukha haiM-chappaya, liga, nArakI, nigoda Adi jIvo kA dhyAkhyAna kiyA soraThA, gItikA, teIsA, aDilla, kavitta prAdi samyaktva hai| anta meM yaha kaha diyA hai-"jIva darava kI kathA ke dasa prakAra ye haiMpananna / jAko kahata na mAve anta" // 31 // prAjJA prathama subhAva dvitIya mAraga sukha vAyaka / jinAtarAulI tatIya nAma upadesa sUtra cautho budha lAyaka // __ isameM caubIsa tIrthakaroM ke bIca hue antarAla kA vIryamA paMcamau SaSTha sakSepa bhanijjaha / varNana kiyA gayA hai| usake bAda huI muni paramparA aura saptama vidhi vistAra artha aSTama guna lijjaa| pacama tathA SaSThama kAla ke viSaya meM bhI vyAkhyAna hai| paramAvagADha navamau kathana para pravagADha vicAracita / muniyoM meM utpanna huI prAcAra zithilatA ke viSaya meM iha bhinna-bhinna dasa bhAMti kahi kahA hai samakita nija hita sunahu mita // 2 // Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kavi devIdAsa kA paramAnanda vilAsa 175 pukAra paccoso bhava dekhyo pada saMsAra mahi bina barasana jenara rhe| bhaktirasa se prota-prota pukAra paccIsI meM "vera hI so saMta puruSa iha jAnakaM cala sabau tini so kahai / / vera pukArata hI janakI vinatI suniye jina rAI' pada baddhi bAvanIpratyeka pada ke anta meM pAyA hai| kavi apane iSTa deva se isameM teIsA' gurU uttara mavaiyA, gatAgata prAdi ke mAdhyama prArthanA kara rahA hai se kavi ne sAmArika dazAkA varNana karate hue paca parameSThI deri karau mati zrIkahanAnidhi ja pati rAkhana hAra nikaaii| kI stuti kI hai| pacaparameSTIkI stuti karate samaya iSTa deva joga jure kramasauM prabha na yaha nyAya hajara bhaI tuma pAI // ko karuNAsAgara aura sva para prakApAka-jJAnavAn kahA haimAni rahyau saranAgati hoM tumarI sani ke tihu loka bdd'aaii|| nAke ghaTa vasa jinavAnI so punIta praanii| vera ho vera pukArata ho jana kI vinatI suniye jinarAI // 22 jAkaM ubhai mAtako dayA samasta hiya hai| vItarAga paccIso jAkI mati painI bheda sva-para prakAzive ko| dravya ke vividha rUpoM kA varNana prAcArya kundakunda ke bhinna bhinna kara chanI ko svabhAva lIya hai| pravacanasAra ke AdhAra para bar3e hI sarasa aura mana nubhA paramo mamatva DAraka saghara nija bhAva / vane padyoM me kiyA hai paramau chAu sudha sarapAna koya hai| jaise aura dhAtu ko milAya vana hIna hema jAke bhrama nAhI pagyau nija gyAna mahiI mo| kasata kasauTI sau sudIsa praadhiintaa| jo pITho patraka race doje prAMca nAnA bhAti to gana ko prathAhI satya ho so cita diya hai // 13 // vigara salonI jAkI ghaTaM na malInatA / / dharma aneka prakAra kA hai parantu syAdAda dRSTi binA jaise kriyA koTi kara prAnI jo viveka binA vaha nirAdhAra hai| sudharma svAmI ko kavi ne dharma rakSaka gharai vrata mauna rahe deha kara kssiiyaa| mAna kara praNAma kiyA hai aura bAda me "dharma vinA janma jAna jo pramAna bhalI bhAti pragama ke jIva nimphala" aimA vicAra abhivyakta kiyA haiMnirajIva prAdi navatattva-darasI / / jyoM javatiya bina kaMta rana vina cada jota bhara / bharama vidArI dhIradharama janapacArI jyau saritAina hoi varSavina Una sUna pr| vigata vibhAva sAra saMjamI smrsii| jyoM gajarAja pravIna hIna daMtana nahi mohata / makatAphala vina pAna tAhi ganavata nagohata / / sukha dukha eka hI pramAna jAna jagate rAga doSa moha dasA DArI hai visarasI // jyoM senA narapati hIna kahi parama latA bina paha phle| aisau saddha parama vivekI munirAja jyoM pA narabhava niraphala kahI jina jinaka nahi dharmadhuva // 28 jA suddha upayoga dhana ghaTA ghaTa varasI // 8 // isI prakAra buddhivAunI me 52 chanda haiN| sabhI eka darasana chattIsI meM eka baDhakara hai / ana kAge kA uname svAbhAvika prayoga darzana pAhuDa ke AdhAra para kavi ne mamyagdarzana, hai| bhANa meM bhakti rasa kA pravAha hai| samyagjJAna aura samyakacAritra kA vibhinna chandoM me, magama isake bAda tIna mUDhatAno kA varNana 38 kavitto meM bhASA me varNana kiyA hai| samyavadarzana hIna vyakti ko kiyA gayA hai| tIno mUDhatApo ke sAta sAta bheda kiye mokSa nahIM mila sktaa| hai| tadanantara prasiddha kavi dyAnatarAyakRta devazAstra guru darasana kari ke hIna na sohai jgmaahiiN| pUjA uddhata hai| yaha yA to prakSiptASA hai athavA kavi kI darasana karake hIna tAhi avyaya pada naahii| atyanta priya pUjana rahI hai / dyAnatarAya ci sa. 18vI zatI jo caritra kari hIna hoi jo barasana dhaarii| ke kavi haiN| kavi devIdAsa se ve kisI prakAra se sambandhita kama kama setI to na puruSa pAvaM siva nArI // rahe hoge| Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 anekAnta zIlAMga caturdazI meM zIla ke 1500 bheda ginAye haiN| ura mAhi rAkhe so ko taravAra DhAla kii| gIta 4 mana, vacana, kAya==1243 kRta kArita, rAI mera ke samAna phera kI suvAta yahai, anumodana 3645 indriya=280 saMskAra, zRGgAra, grantha virSa nAhi meM viloko kahi hAla kii| rAga, krIDAhAsa, sasarga, sakalpa, tananirIkSaNa, tanamaDa, tinaM gara mAna jaina matI je kahAvai sarva, bhoga, mana citA=10x10=1004180-1800 / dekho viparIta aisI paca sukAla ko / / yahA kAma kI daza avasthAmro kA bhI varNana hai| bAda me ja na sAdhanoM kI pAlakI prAdi viSayaka prAlo. pApiyo kI mAnasika avasthA kA sundara vivecana hai| canA kI hai vahAM unake dhana viSayaka prema kI bhI bhartsanA ma viveka battIsI me bhedavijJAna kA prAkhyAna hai| kI hai| ima viparIta rIti ko dekhakara kavi ko itanA bhASA, bhAva aura alaMkAra kI dRSTi se viveka vattIsI dukha huprA ki umane viparIta pAcaraNa karane vAle muni adhika sundara bana par3I hai| anuprAsa kI chaTA dekhiye- veSadhAriyo ko zaTha (mUba) kaha diyA haisarasa darasa sArasa purasa dhIra samara sanivAsa / bheSa dharaina munIsvara ko suvizeSa na raMva hiye mhimaan| parasa darasa pArasa sarasa paurasa sujasa vilAsa // jorata dAma kahAvata nAna jatI viparIta mahA ati ThAne / / pacavarana ke kavitta me devIdAsa kI kAvya-zakti aura aMbara chor3i digabara hota samavara phera gahai taji pAne / bhI nikharI-sI dikhAI detI hai je saThi pApa kara saTha praurana je saTha loga tine gura mAna // siMhAsana seta para samaha seta vAraja hai, ___ anta me kavi isa viparIta AcAra-vicAra ko dekhakara jApa seta bara ko prabhA utaMga calI hai| duHkhita hotA hai aura kahatA hai ki jo nigrantho ko chor3a jApa seta chatra para hIrA naga seta jare, kara aise yAtriyo ko apanA guru svIkAra karate hai ve mano seta bhAna para nikarI rakSa pAlI hai / / vastuta. kalpavRkSa kATakara dhatUre kA vRkSa lagAte haiseta jaga maga jota seta phUpa viSTa hota, sevata je sara apa gara niragraMthana ko chor3i / seta dhyAna dharai seta seta ghara mukti galI hai| kalpavRkSa jyoM kATi ke Thayata dhatUro gor3i // seta saMkha lachana virAje je jinesa jApa, mithyAtI durajana jina upadesata je kUra / mano seta paMkaja kara kalola malI hai / / jaise svAna ku bhakSanI ke mukha deta kapUra / / grantha ke anta me paJcama kAla kI viparIta rIti ke isa prakAra samUcA grantha kavi kI kAvya-zakti kA viSaya me kahate hA kavi ne sAdhupo ke AcAra-vicAra kI dyotaka hai| unhone apanA adhyana aura vicAra sarala kaTu pAlocanA kI hai bhASA aura chandoM ke mAdhyama se upasthita kiyA hai| jAke paramAna sau parigrahA sa jatI nAhI, bhASA me jahA maralatA hai vahAM usameM arthagAMbhIrya aura jatI ho samasta saMga rAkhaM prAdi paalko| mAdhurya bhI hai| pravAha kI maramatA manohAriNI hai isalie siSya sAkhA tinake sa ghore caI pAge calaM, grantha prakAzana ke yogya hai| viveka kI mahattA avivekI mAno jIva apanI rakSA aura pratiSThA ke lie dUsare jIvo kI nindA karatA hai use nIcA dikhAne kA prayatna karatA rahatA hai| usakA prAkAra karane kA bhI yatna karatA hai| para vivekI jIva apanI nirmala pariNati se jagata kA yaha rAga raga dekhatA humA bhI usa ora pravRtta nahIM hotA, vaha to prAtma-nirIkSaNa dvArA apane doSo ko dUra karane aura mAna ko nirmUla karane me hI apanI zakti kA vyaya karatA hai / aura viveka se ahakAra ko jItatA hai / yahI usakI mahattA hai| Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ agravAloM kA jaina saMskRti meM yogadAna paramAnanda jaina zAstrI jagajIvana ne saM0 1701 meM banArasI vilAsa kA prApane pitA aura kuTumbiyo dvArA manupAlita dharma kA hI saMkalana kiyA thaa| prApake aneka pada upalabdha hote haiN| prAcaraNa karate the| mApane hIrAnanda jI ke sAtha ekIbhAva stotra mAdi kA devayoga se Apake pitA kA saM0 1742 meM prApakI padyAnuvAda kiyA thaa| Apake pada bar3e sundara aura bhAva laghuvaya me acAnaka devaloka ho gyaa| usa samaya mApakI pUrNa haiN| yahAM unakA eka pada pAThakoM ke jJApanArtha diyA avasthA nau varSa kI thI, pitA ke prAkasmika viyoga kA jAtA hai jisameM jagata maura jIvana kI anityatA kA prApake jIvana para vizeSa prabhAva pdd'aa| aura gRhasthI kA varNana hai| saba kArya-bhArasvarUpa pratIta hone lgaa| parantu phira bhI jagata saba dIsata ghana kI chaayaa| prAtmIya janoM aura dUsare dharmAtmA sajjanoM ke sahayoga putrakalA mitra tana saMpati, udaya pudagala juri paayaa| se kucha apanA kArya karate hue bhI zikSA kI pora agrasara bhava-parinati varaSAgama sohai, prAstrava-pavana bahAyA // 1 // hote rahe / sa0 1746 me paM0 vihArIdAsa aura mAnasiMha indriya viSaya lahari tar3itA hai, dekhata jAya dilaayaa| ke upaveza se kavi kA jhukAva jainadharma kI pora hapA paura rAga doSa vagu pakati vIkhati, moha gahala ghara rAyA / unakI prAsthA jainadharma para jama gaI / nijasaMpati ratna praya gahikara, munijana nara mana bhaayaa| sahaja anaMta catuSTaya maMdira, jagajIvana sukha pAyA / / ___ savat 1748 meM 15 varSa kI avasthA meM dhAnatarAya jI kA vivAha ho gyaa| paura gRhastha jIvana kI sudRDha jagajIvana dvArA hIrakavi ke sAtha ekIbhAva stotra tathA sAMkaloM se ve prAbaddha ho gaye / kavi ke sAta putra paura 'caturvizatikA' kA padyAnuvAda bhI milakara banAyA humA tIna putrI thii| 16 varSa kI avasthA taka kavi kA upalabdha hai / yadi ghAgarA aura Asa-pAsa ke zAstra-bhaDAro jhukAva viSaya-bhogoM kI bhora rahA, kintu satsamAgama kA kA anveSaNa kiyA jAya to sabhava hai prApake sambandha meM parityAga nahIM kiyA, pariNAma svarUpa kavi jaina siddhAnta aneka jJAtavya prApta ho sakege / ke marmajJa vidvAna bana gye| ve jainadharma ke siddhAntoM ko jIvana-paricaya sarala eva subodha bhASAmeM samajhAte the / kavi ne saM. 1752 bArahave kavi dyAnatarAya hai| yaha prAgarA ke nivAsI me 1783 taka lagabhaga eka sau racanAeM racI haiM / aura the / aApake pUrvaja lAyalapura se prAkara AgarA me basa gaye 323 bhaktipUrNa, upadezaka, prAdhyAtmika gItoM (pado) the| prApakA kula agravAla aura gotra goyala thaa| kavi kI racanA kI hai| kavi ne likhA hai ki saMvat 1775 meM ke pitAmaha (dAdA) kA nAma vIradAsa thA aura pitA merI mAtA ne zIla buddhi ThIka kii| aura saM0 1777 me kA nAma zyAmadAsa / kavi kA janma saMvat 1733 me ve sammeda zikhara kI yAtrArtha gaI aura vahIM para hA thaa| prApakA pAlana-poSaNa bar3e yatna se kiyA gayA paralokavAsinI huii| kavi ne saM0 1783 ke kArtika aura prAraMbhika zikSA bhI milii| usa samaya jainadharma ko mahIne kI zuklA caturdazI ko devaloka prApta kiyaa| jAnate huebhI prApako usa ora ruci nahIM thii| isa kAraNa : 2 satraha saya tetIsa janma vyAle pitA manaM / 1. vizeSa paricaya ke liye dekheM bhane. varSa 11 ki.4.5 aTatAle vyAha sAta suta sutA tIna jii| Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 anekAnta kavi ne jainadharma ke siddhAntoM kA manana kara aura paritApa se usakA mAnasa vikRta ho jAtA hai parezAnI meM prAtma-saundarya ke anubhava ko sasAra ke sAmane isa DhaMga se jIvana vitAnA par3atA hai-use koI nahI puuchtaa| aura rakhA hai, jisase prAntarika vaibhava kA parijJAna sahaja hI use dharma-karma bhI nahI ructaa| kavi kahatA hai ki vaha rujaho jAtA hai| kavi kI kRtiyAM mAnava hRdaya ko svArtha gAra eka dharma karane se pUrA ho jAtA hai :mambandhoM kI saMkIrNa nA se Upara uThAkara loka kalyANa kI rojagAra vinA yAra yArasA na kara pyAra, bhAvabhUmi para le jAtI haiM, usase manovikAroM kA pari. rojagAra binA nAra nAhara jyoM ghara hai| kAra ho jAtA hai-citta zuddhi ho jAtI hai / indriya rojagAra binA saba gaNa to vilAya jAyaM, viSaya-vikAroM kA vizleSaNa kavi kI pratibhA kA dyotaka rojagAra ma nauM ca / hai| mAnava hRdaya ke rahasyoM meM praveza karane kI uname rojagAra binA kacha bAta bani prAva nAhi, atala kSamatA vidyamAna thii| kavi ne upadezazataka meM binA vAma prAThau~ jAma baiTho ghAma jhara hai| mithyAtva-mamyaktva kI mahimA, gRhavAsa kA dukha, indriyoM rojagAra bane nAhi roja roja gArI khAMhi, ko dAsatA naraka-nigoda ke dukha, puNya-pApa kI mahattA, aisau rojagAra eka dharma kiye pUrai hai // 64 dharma kA mahatva, jJAnI-ajJAnI kA cintana aura prAtmAnubhUti kI vizeSatA prAdi viSayoM kA sarasa vivecana ___ jaba taka jIva apanI bhrama dazA kA parityAga nahIM kiyA hai| karatA, taba taka usakI mamatA para padArtha se nahI haTatImAzA kI nUtana rAziyA ajJAnI ke mAnasa kSitija usameM hI cipakI rahatI hai / taba sva-para ke bheda vijJAna meM para udita ho rahI haiN| usase usakA saMtulana bigar3a gayA usakA mana nahI lagatA, vaha rAga-dveSa ke bhramajAla meM hI hai, vaha citA se satapta huaA ki kartavya vimUr3ha ho rahA hai| ulajhA rahatA hai| bhavakUpa se nikalane kI sAmarthya bhI kavi use sAntvanA detA humA soca evaM cintA chor3ane kA usame vyakta nahIM ho paatii| kavi kahatA hai ki mithyAupadeza de rahA hai| timira kA avasAna hone para hI bodha-bhAnu prakaTa hotA kAhe kI soca kara mana mUrakha, soca karai kachu hAtha na aihai, hai tabhI moha kI dauDa dhUpa se jIva ko chuTakArA mila pUrava karma subhAsubha saMcita, so niha apano rasa haiN| sakatA hai| aura taba Apako pApa aura para ko para tAhi nivArana ko balavaMta , tiheM jagamAhi na kou lasahai, mAnatA hai aura prAtmarasa meM vibhora ho zivabhUpa se sneha tAtAha soca tajo samatAgahi, jyoM sakhoDa jinaM ko karatA hai, aura zAzvata sukha kA pAtra banatA hai| yaha ThIka hai ki jIva apanI prAjIvikA yA rujagAra sva-para na bheda pAyo para ho sau mana lAyo, ke lie nirantara cintAvAna rahatA hai, usake prabhAva meM mana na lagAyau nija prAtama sarUpa sau| rAga-doSamAMhi sUtA vibhrama aneka gatA, chayAle mile suguru bihArIdAsa mAnasiMgha / tinoM jaina mAraga kA saradhAnI kIna jii| bhayau nAhi vratA jo nikasoM bhavakUpa sau|| pacattara mAtA merI sIla buddhi ThIka krii| aba mithyAtama sAna pragaTau praboSa-bhAna, satattari sikhara sameda deha khIna jii| mahAsukha dAna prAna moha daura dhUpa sauN| kachu prAgare meM kachu dillI mAhi jora krii| prApa prAparUpa jAnyau para ho ko para mAnyau, assI mAhi pothI konI paravIna jI // 38 parasa sAnyau ThAnyau neha ziva bhUpa sauN||77 kavi ne apanI racanApro me aneka subhASita bhI diye savata vikrama nRpata ke, guNa vasu zaMla sitaza / hai : unakA namUnA isa prakAra hai :katika sukala caturadazI, dyAnata sura gaMtUza // "maiM madhu jorapI nahi viyau, hAtha kala pachitAya / -dharmavilAsa prazasti dhana bhati saMcI vAna vo mAkhI kahai sunaay|| Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ agravAloM kA jana saMskRti meM yogadAna 176 citA citA duha viSa, vidI adhika sadIva / caritArtha hotI hai| 45vI racanA pada saMgraha hai, jisame cintA cetanikoM dahe, vitA bahai nirajIva // 323 bhaktipUrNa, bhaupadezika aura prAdhyAtmika sarasa eba pUrana ghaTa bola nahIM, praraSa bhae chalakaMta / sarala gIto me vastu tattva kA vivecana hai| gunI gumAna kareM mahIM, niragana mAna krt||" mAgama vilAsa meM bhI aneka racanAtroM kA saMkalana hai racanAoM ke nAma jinameM se mukhya ye hai .-1. mAgama zataka me 152 sarvayA 1. upadeza zataka (saM0 1858) 121 padya, haiN| anya kUTakara rcnaaeN| 2. pratimA bahattarI dillI meM 2. chahaDhAlA (saM0 1758), 3. sukhabodha paMcAsikA 52 racI gaI 46 10, (sa. 1881), 3 vidyuta corakathA pa0,4. dharmapaccIsI 27 pa0, 5. tattvasAra bhASA 76 40 pa0, 4. sanatkumAra cakravartI kI kathA 47 50, pa0, 6. darzana dazaka 11 pa0, 7. jJAnadezaka 11 pa0, 5 dohA 50, 6 prakArAdika 52 10,7 varNadvAdazAMga 8. dravyAdi caubola paccIsI 2550, 1. vyasanatyAga 8. jJAna paccIsI, 6. jinapUjASTaka, 10. gaNadhara mAratI poDasa 16 50, 10. saradhA cAlIsI 40 50, 11. sukha 11. kAlASTaka, 12,46, guNajayamAlA, 13. saghapaccIsI, battIsI 32 10, 12. vivekavIsI 2050, 13. bhakti 14 sahaja siddha aSTaka, 15. devazAstra guru kI prAratI, dazaka sabaiyA 31 sA. 10250, 14. dharmarahasyabAvanI aura anya sphuTa rcnaaeN| (teisA savaiyA) 52 50, 15. cArasau jIva samAma 32 dazalakSaNa pUjA, solahakAraNa pUjA, nandIzvara pUjA, pa0, 16. dazasthAna caubIsI 30 pa0, 17 vyohAra paMcameru, deva zAstra-gurupUjA, siddhapUjA, vIma virahamAna paccIsI 26 pa0, 18. pAratI dazaka, 16. dazabola pUjA aura ratnatraya pUjA aAdi / pUjAeM prAya: prakAzita paccIsI 25 pa0, 20. jinaguNa mAla saptamI 31 sA, ho cukI hai| kintu pAgama vilAsa kI anya sabhI raca. 21. samAdhimaraNa 10pa0, 22. pAlocanA pATha 650, nAeM abhI aprakAzita hai| isa grathatAlikA para se sahaja 23. ekIbhAvostra bhApA 26. 10, 24. svayabhUstotra bhASA hI jAnA jA sakatA hai ki kavivara dyAnatarAya ne hindI 25 10, 25. pAzrvanAtha stavana 10 10, 26. tithi bhApA kI kitanI adhika sevA kI hai| racanAyo ko do poDazI 18 pa0, 27. stuti vArasI 12 10, 28 yati bhAgoM meM vibhAjita kiyA jA sakatA hai| bhaktipUrNa propabhavanASTaka 60, 26. sajjanaguNadazaka 11-31 sA., dezika prAdhyAtmika aura kathA jIvana caritAtmaka / gIto 30. vartamAnavIsIdazaka 10pa0, 31. adhyAtma pacA. yA pado ko tIno vibhAgo meM rakhA jA sakatA hai| sikA 50 50, 32. akSaravAvanI 15 50, 33. neminAtha terahaveM kavi darigahamalla hai| jo vatsa dezAntargata bahattarI 72 50, 34. vajadantakathA 11 pa0, 35. pATha sahajAdapura ke nivAsI the, jo gaMgA ke taTa para vasA humA gaNa chanda 11 10, 66. dharmacAhagIta 850, 37. prAdi- thA1, inakI jAti agravAla aura gotra 'garga' thaa| yaha nAtha stuti 36 pa0, zikSA pacAsikA 50 50, kASThAsagha mAthuragaccha puSkaragaNa ke bhaTTAraka kumArasena 38. jugala prAratI 20 pa0, 36. vairAgya chattIsI kI prAmnAya ke vidvAna the, aura meTha sudarzana ke samAna 36 pa0, 40. vANI sakhyA 112 padya, 41. palla- dRDha vratI the| inake putra kA nAma vinodIlAla thA / kavi paccIsI 25 10, 42. paTaguNI hAni vRddhivIsI darigaha mala ke banAye hue aneka pada aura jabar3I prAdi 2. pa0,43. puraNa pacAsikA 55 10. saba racanAe haiM, jo sva-para-sambodhaka haiN| jakaDI meM apane ko sambodhita 'dharmavilAsa' meM prakAzita ho cukI hai| 44. carcAzataka 1 prastuta sahajAdapura prayAga yA ilAhAbAda ke pAsa gagA hindI kI mahatvapUrNa kRti hai jisame saiddhAntika carcApo nadI ke taTa para basA hamA thaa| vahA agravAla ko padyoM me aMkita kiyA huA hai| jo kaNTha karane yogya zrAvakoM ke aneka ghara the, jina mandira thaa| 17vI hai| isase gUDha viSayo kA bhI sakSepa me paricaya mila zatAbdI ke kavi bhagavatIdAsa agravAla ne vahA Thahara jAtA hai| isame gAgara me sAgara bhara dene kI nIti kara aneka racanA racIeM thii| Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 anekAnta karatA huA kavi kahatA hai ki-he jiyarA ! tU suna, rAjyakAla me saM0 1706 me pUrNa ko tho1 / paramAtmasuna, tU to tIna loka kA rAjA hai tU ghara bAra ko chor3a prakAza kI bhASATIkA ma0 1717 meM pAMDe rUpacanda jI kara apane sahaja svabhAva kA vicAra kara, tU para meM kyoM ke prasAda se banAI thii| karma prakRti kI TIkA bhI saM0 rAga kara rahA hai, tUne pranAdi kAla se prAtmA ko para 1717 me banAI thii| pADe hemarAja adhyAtma sAhitya ke mamajhA hai aura para ko praatmaa| isI kAraNa du kha kA acche vidvAna the| Apa kI kavitA bar3I bhAvapUrNa hai| pAtra bana rahA hai| aba tU eka upAya kara, aba suguNoM kavi ne adhyAtmI kuMvarapAla kI preraNA se 'sitapaTa kA prAvalambana kara, jisase karma chIja jAya-vinaSTa caurAsI bola' kI racanA bhI racanA kI thI, jisakA ho jAya / tU darzana jJAna cAritramaya hai, aura tribhuvana kA Adi magala padya isa prakAra hai :rAva hai, jaisA ki usake nimna padya se prakaTa hai :- sunayapoSa hatadoSa, moSasukha zivapada dAyaka / suna suna jiyarA re, tU tribhuvana kA rAva re gunamanikoSa supoSa, roSahara toSa vidhAyaka / tU taji para bhAva re cetasi sahaja subhAva re| eka anaMta svarUpa saMta vaMdita abhinadita / cetasi sahana subhAva re jiyarA, parasoM mili kyA rAca rahe, nija svabhAva parabhAva bhAvi bhAsei amakti / appA parajAnyA para prappANA, caugai duHkha praNA she| pravidita cAritra vilasita amita, aba so guna koje karmahi choja, saNaha na eka upAva re| sarva milita avilipta tana / vaMsaNa NANa caraNa maya re jiya,tU tribhuvana kA rAva re // 1 // avicalita kalita nijarasa lalita, jaya jina dalita sukalila dhana / isase patA calatA hai ki kavi daragahamala kI kavitA bhaktAmara stotra ke padyAnuvAda kA jaina samAja meM dhArmika hote hue bhI sarasa bhAva pUrNa aura sva-para-sambodhaka hai| anya eka jakaDI ke padya me kahA hai ki he mUDha tU paryApta pracAra hai / kavi kI anya kyA kRtiyA hai ? unakA mAnava janama ko vyatha na gamA, isI se tU zAzvata sukha anvepaNa honA caahie| kavi ke jIvana kA anta kaba ko nahI DhUr3ha pA rahA hai| huprA yaha bhI vicAraNIya hai| pandrahave kavi bihArIdAsa hai, jo AgarA ke nivAsI tU yaha maNuyatana, kAhe maDha gamAva; the aura vahA kI adhyAtma zailI me pramukha the| kavi sAsaya sukhadAyaka, so tU DhUMDhi na pAvai / dyAnata rAya ne inhe apanA guru mAnA hai| dyAnatarAya mAnaDhUMDhana pAvaM pAsi tuma hI, pApa prApa samAvae / guna ratana mUThomAhiM terI, kAI daharisi dhAvae / 1 nagara prAgareme hitakArI, kaMvarapAla jJAtA avikaarii| tina vicAra jiyame yaha kInI, jo bhASA yaha hoi nviinii| vaha rAja avicala karahiM zivapura, phira saMsAra na praave| yo kahai barigaha yaha maNuyataNa, kAhe mUr3ha gamAvae // 2 alpa buddhibhI praratha bakhAna, agama agocara pada pahicAna / yaha vicAra mana me tina rAgvI, pADe hemarAja so bhaakho| kavi kA samaya 18vIM zatAbdI kA pUrvArdha hai| xx caudahave kavi hemarAja hai, jo agravAla aura gargagotrI avanIpati vadahi caraNa, suvaraNa kamala vihasata / the| aura AgarA ke rahane vAle the| Apa apane samaya ke sAhajihA dinakara-udai, parigaNa-timira-nasata / / acche vidvAna TIkAkAra aura kavi the| kavi ne apanI putrI 'jainulade' ko, jo rUpavAna, guNazIlavAna thI khUba hemarAja hiya prAni, bhavika jIva ke hita bhnnii| vidyA par3hAI thii| hemarAja ne usakA vivAha nandalAla ke jinavara-prANa-pramAni, bhASA pravacana kI khii| sAtha kara diyA thaa| nandalAla bhI usa samaya prAgarA meM satraha se nava utara, mAgha mAsa sita pAkha / hI rahate ye / mApane kuvarapAla jJAtA kI preraNA se kunda- paMcami prAdita vAra ko, pUrana kInI bhAkha / kundAcArya ke pravacanasAra kI bAlabodha TIkA zAhajahAM ke -pravacanasAra prazasti Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apravAloM kA jana saskRti meM yogadAna 181 nahI hai| siha aura bihArIdAsa ke satsamAgama se hI jainadharma ke prAkRpTa hue the| maura tabhI grantha racanA kI aura bhI rahasya ko pAkara vidvAna bane the| bihArIdAsa ke nAma se citta lagAyA thaa| mApakI nimna racanAeM pravalokana meM aneka pada upalabdha hote hai / saMbhavata: ve inhI ke ho| yaha mAI hai unake nAmAdi nimna prakAra hai :thAnatarAya ke samakAlIna hai| 1. bhaktAmara kathA sa. 1739, 2. samyaktva kaumudI solahaveM kavi mAnasiMha hai| saMbhavataH yaha prAgarA me sa. 1746, 3. zrIpAla vinoda (siddhaSaka kathA) sa. joharI the| bar3e hI sarala hRdaya, vidvAna aura adhyAtma 1750 pauragajeba ke rAjyakAla me banAkara samApta kiyA carcA meM rasa lete the| inhoMne bhI dyAnatarAya ko jaina hai / yadyapi yaha saMskRta racanA kA padyAnuvAda mAtra hai, phira siddhAnta kA parijJAna karAyA thaa| aura bhagavatIdAsa bhI marasa hai / aura dohA, caupAI, soraThA, parilla pAdi posavAla ke sAtha-sAtha dravya saMgraha kA bhI padyAnuvAda aneka chando ke 1354 padyo meM racA gayA hai, kavi ne kiyA thaa| jaisA ki usake nimna vAkya se prakaTa hai| usakI prazasti meM apanA nimna paricaya diyA hai :ihi vidhi graMtha racyo suvikAma, mAnasiMha va bhagotIdAma yaha padyAnuvAda mAgha mudo dazamI ko kiyA gayA hai1 / "nAma kathA zrIpAla vinoba, paDhata sanata mana hoya prmob| kavi mAnasiMha kA yaha prAdhyAtmika pada (gIta) kitanA jAti vAniyA aggaravAra, gotra aThAraha me sirbaar| sarama aura bhAvapUrNa hai ise batalAne kI aAvazyakatA garga gotra jaduvaza pradhAna, anakhacUna mujha alli mahAna / paradAde ko maDana nAma, kulamAna ho so pAma / jagata guru kaba nija prAtama dhyAUM // dAvo pArasa tAsu samAna, yathA nAma jaise guNajAna / nagna digambara mudrA dharika, kaba nija prAtama dhyAU / darigahamalla tAta mujha tanoM zIla mameva savarzana mno| aisI labdhi hoi kaba mokoM, ho vA china ko pAka // 1 tAko anuja vinodIlAla, mai yaha racanA racI vizAla / kaba ghara tyAga hoU banavAsI, parama puruSa lau lAU / / raho aDola jor3a padamAsana karama kalaMka khapAU // 2 savata matraha se pacAma, dvaMja ujArI agahana mAsa / kevalajJAna pragaTa kara apano, lokAloka lakhAU / ravi vAmara pAI zabhagharI, tA dina kathA sapUrana bhii|" janma-jarA-dukha deya jalAMjali, hoM kaba siddha kahAUM // 4. cauthI racanA rAjula paccImI hai, jisame neminAtha sukha anaMta vilasauM tiha pAnaka, kAla anaMta gmaauu| aura gajamati kA varNana hai| pAcavI racanA neminAtha 'mAnasiMha mahimA nija pragaTe, bahuri na bhava meM pAUM // 4 ghAhalA-yaha kavi kI choTI mI marasa racanA hai, isameM mAnasiha ratnaparIkSaka joharI the, aura adhyAtma carcA minAtha kI pArAtakA citraNa kiyA gayA hai| pazu pakSiyoM meM vizepa rasa lete the| ve acche kavi bhI the / kavi kI ko bADe me banda dekhakara mora unakI karuNa pukAra sunakara anya racanAmI kA anveSaNa karanA caahie| himA me bhayabhIta ho vairAgya grahaNa kiyA, aura bhautika sabarve kavi vinodIlAla hai| inake paradAdA kA mukhoM kA parityAga kara mAnava kalyANa ke lie unakA nAma 'maMDana' aura dAdA kA nAma 'pArama' thaa| aura pinA tapasyA ke lie calA jAnA maccA pUrupArya hai| kavi ne kA nAma 'darigaha malla' thaa| vinodIlAla jaina siddhAnna vara kI vepa-bhUpA kA varNana nimna padya meM kiyA hai :ke acche vidvAna aura kavi the| kavi ne apane viSaya meM mora dharo sira dUlaha ke kara kakaNa bAMdha baI kasa horii| likhA hai ki-" pana prAyu vRthA mujha gaI, tIje pana kachu kuMDala kAnana meM jhalake prati bhAla meM lAla virAjati rorii| zubha mati bhii|" isase spaSTa hai ki Ayu ke do bhAga motina kI lar3azobhita hai chavi dekhila vanitA saba gorii| bIta jAne para kavi jainadharma kI pora vizeSa rUpa se lAla vinodI sAhiba ke sukha dekhanako duniyA~ uTha borii|| 1 saMvata satraha se ikatIsa, mAgha sudI dazamI shubhdiis| neminAtha kI virakti kA citraNa nimna padya meM maMgala karaNa parama sukhadhAma, dravya saMgraha prati karahupraNAma / 7 kiyA hai Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 anekAnta nema udAsa bhaye jabase kara joDake siddha kA nAma liyo hai| ho sakatA hai ki kavi ne unake lie racI ho| kintu ambara bhUSaNa DAra diye zira maura UtAra ke DAra diyA hai| grantha kI puSpakAmoM me-"iti zrI manmahArAja zrIjagatarUpa dharo manikA jabahI tabahIM car3hi ke girinAri gayo hai| rAya jI viracatAyAM samyaktva kaumudI kathAyA aSTaM kathA'lAla vinodI' ke sAhiba ne tahAM paMca mahAvata yogalayo hai| naka saMpUrNa // yaha saMbhava hai ki jagatarAya ko usa samaya chaThavIM racanA phUlamAlA paccIsI aura 7vI neminAtha avakAza na ho, aura kavi kAsIdAsa se use banavAyA ho| bArahamAsA hai| aneka pada bhI prApake banAye huye hai| para kAsIdAsa kA anya koI grantha yA paricaya nahI milA / sabhI racanAye sambodhaka aura surucipUrNa hai| kavi kI astu anya kA racanAkAla saM0 1722 sunizcita hai, madhya racanAe anveSaNIya hai| kintu rAjasthAna kI sUcIvAlA saMvata cintanIya hai / 1 aTharahaveM kavi 'jagatarAya' haiM, jo pAnIpata ke pAsa samyaktva kaumudIkI racanAbhI saM01722 meM huI hai| gohAnA nagara ke nivAsI the| aura vahA se prAgarA meN| kavine chandaratnAvalI himmatakhAM ke anurodha se sa0 1730 rahane lage the| inakI jAti agravAla aura gotra siMgala thA me banAkara samApta kI thii| grantha me kavi ne himmatkhAna mAIdAsa zrAvaka ke do putra the, rAmacandra aura nandalAla / ke yaza aura vIratva kI prazaMsA bhI kI hai| jaisA ki usa unameM jagatarAya rAmacandra ke putra the| aura jaganarAya ke nimna padyoM se prakaTa hai .ke putra Tekacanda the| jagatarAya prAgarA ke tAjagaja me rAya se bAga meM jagatarAya sau yaha kahyo, himmatakhAna bulAi / rahate the| ucca koTi ke kavi aura vidvAna the| Apa vahA piMgala prAkRta kaThina hai, bhASA tAhi banAi / / kI adhyAtma zailI ke unnAyaka the| ApakI isa samaya vAna mAna gunavanAna sujAna, dina-dina vADho himmtkhaan| tIna kRtiyA pravalokana meM pAI hai| padmanandi paccIsI, jagatarAya kavi yaha jasa gAyo, paDhata sanata sabahI mana bhaayo|| samyaktva kaumudI aura chanda rtnaavlii| inake mivAya / himmatakhAM so ari kapata, bhAjata le le jIya / saMvat 1784 meM inhoMne kavivara dyAnatarAya kI phaTakara ari ri hameM hU~ saga le, bolata tinakI tIya / kavitAnoM kA saMkalana kara mainapurI me ume pAgama vilAsa + + + nAma diyA thaa2| padmanandi paccImI kavi ne savata saMvata sahasa sAta satIsa, kAtika mAsa zukala pakha dos| 1722 ke phAlguNa zuklA dazamI magalavAra ko samApta bhayo gratha pUrana zubha thAna, nagara prAgaro mahA pradhAna // kI thii| jaisA ki usake nimna padya se prakaTa hai - yahA yaha bAta khAsa taura se ullekhanIya hai ki aneka "saMvata satarAsa bAvIsa, phAguNa mAsi sudi pakSa jgiis| vidvAna jagata rAya, jagatarAma, jagagama ko eka hI vyakti tithi dazamI puSpa magalavAra, grantha samAptabhayo jayakAra // " mAnakara ullekha karate hai| para vicAra karane para jagatagaya yahAM yaha bAta vicAraNIya hai ki DA0 jyotiprasAda aura jagatagama bhinna-bhinna vyakti jJAta hote hai / unakI jI ne samyaktva kaumudI kA racayitA kAmIprasAda nAma ke kisI kavi ko batalAyA hai, jo jagatarAya ke prAzrita the| 1 vikrama savata te jAna, satraha se bAIsa bakhAna / mAdhavamAsa ujiyAro sahI, tithi terasa bhUsutasI lhii| 1 pAnIpatha subhadeza sahara guhAno jaaniye| -prane0 varSa 10, ki0 10 pR. 374 kabahI na dukha ko leza, sukhavara te jahA sarvadA / / rAjasthAna prantha bhaNDAra kI sUcI na0 4 pR.252 rAmacandra muta jagata anUpa, jagata gaya jJAyaka guNabhUpa / para samyaktva komudI kathA bhASA jagatarAya patra sa0 tina yaha kathA jJAna ke kAja, varNI pATho samakita saaj| 15.1 ra0 kAla 1772 phAlguNa sudI 13, beThana na0 -samyaktva kaumudI 753 diyA hai / ataH gratha kA racanAkAla vivAdastha 2 savata sataraha se caurAsI mAgha sudI caturadazI bhaapii| ho jAtA hai| prataH usakI jAca ho jAnA cAhie taba yaha likhata samArata kInI, mainapurI ke mAhi navInI / / ki dono me racanAkAla kaunasA sahI hai| Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ agravAloM kA jaina saMskRti meM yogadAna 183 jAti bhI bhinna-bhinna hai| jagatarAma khaDelavAla jAtike the nava matasaM nava boI praSika savata tuma jaannii| paura unakA gotra thA 'godikaa'| yaha gotra khaDelavAlo me hI mAgha mAsa vima paMcami tama nara riSi suNi maannoN| hotA hai agravAloM meM nhii| rAjasthAna ke prathabhaNDAro kI garaga gota hai agravAla, dhAvaka vrata paale| sUcI bhAga 4 ke pRSTha 581 me 'prAtabhayo sumari deva puNya- veza malakaha bhojarAja suta hai pRthivI pAla / kAla jAta re' pada kA kartA jagatarAma godikA batalAyA nagara tejapura suta ke so pAyo pANIpatha / hai| jagatarAma ke aneka pada milate hai unameM se kucha pado zrutapaMcamI ko rAsa kiyo, paDita tulasI kth| me 'jagarAma' nAma bhI pAyA jAtA hai| prataeva jagatarAma nara nAri je rAsa sahi, mana vaca ruci gaavhiN| aura jagarAma donoM eka hI vyakti jAna par3ate hai / kintu sukha sapati mAnava lahai vAMchita phala pAvahi // kAra jina jagatarAya kavi kA paricaya diyA gayA hai ve bImave kavi bhAU hai / jo tahanagar3ha yA tribhuvanagiri agravAla haiM / ve jagatarAma se bhinna hai| kavi jagatarAma ke nivAsI the| inakI jAti agravAla aura gotra 'garga' ne saM01846 meM 'bRhat nirvANa vidhAna' nAma kA grantha thaa| bhAU ke pitA kA nAma manusAha aura mAtA kA nAma banAyA hai, usame yatra-tatra trilokasAra kI gAthAya uddhRta kariyA kamArI thaa|inkii isa samaya taka cAra racanAmoM hai / ve vahI haiM yA dUsare, yaha vicAraNIya hai| kA patA calA hai-1. prAdityavAra kathA, 2. neminAtharAsa, DA. premasAgara jI ne hindI jaina bhakti kAmya aura 3 pArzvanAtha kathA, jo jayapura ke terApaMthI mandira ke kavi ke pRSTha 255 me jagatarAya ko jagatagama batalA kara gucchaka nambara 13 me darja hai lipi saM0 1704 hai| jagatarAma kI racanA ko jagatarAya kI racanA batalAI hai| graya sUcI bhA0 2 pR. 355 / 4thI racanA puSpadanta pUjA DA. kastUracanda jI kAsalIvAla bhI dono ko eka mAna hai| kavi ne apanI racanAyo meM racanAkAla nahIM diyaa| rahe hai / kintu Upara ke vivecana se spaSTa hai ki jagatarAya isa kAraNa unakA mamaya nizcita banAlAnA saMbhava nahIM hai| aura jagatarAma dono hI vidvAna jude jude hai| eka nahI phira bhI inakA mamaya vi kI 16vI zatAbdI jAna paDatA hai| DA. kastUracanda jI kAsalIvAla ko mAdityavAra jagarAja aura jagarUpa nAma ke do vidvAnoM kA aura kathA kI prati sa. 1626 kI likhI huI milI hai| isase bhI ullekha milatA hai, jo saMbhavata. bhinna bhinna hai| bhI kavi kA mamaya 16 tathA satrahavIM zatAbdI kA jagarAja ne sakalakIti kI sunApitAvanI kA padyAnavAda prathama caraNa ho sakatA hai| maM0 1706 me banAkara samApta kiyA hai| aura jagarUpa ikkIsaveM kavi vU nacanda yA bulAkIdAsa hai / inakA ne zvetAmbara caurAsI bola kI racanA maM0 1811 meM janma ghAgarA me humA thaa| yaha goyala gotrIya agravAla banAkara samApta kI thI, yaha racanA dillI ke nayA mandira agravAla yaha kiyo bakhAna, dharmapurA ke zAstra bhaNDAra me surakSita hai| kaMpari janani tihuvaNa giri thAna / unnIsaveM kavi pRthvI pAla hai, jo agravAla garga gotrIya garagAha gota manU ko pUta, dhAvaka the, aura tejapura ke rahane vAle the| ve pAnIpata bhayo kavijana bhagati sajUta / (pariNapada) pAye mora vahAM unhone bha0 sahasrakIti ke kAraNa kathA karaNa mati bhaI, caraNa kamalo ko namaskAra kara sa. 1662 ke mAgha mahIne tyo yaha dharma kabA artthii| kI kRSNA paMcamIke dina 'thuta pacamI rAsa' banAkara mamApta mana dhari bhAva sune jo koI, kiyA thaa| jaisA ki usake nimna antima prazasti padyo so nara suraga devatA hoI / se prakaTa hai : bhAU bhaNe sukara joDi, sahasa kIti guruvaraNa kamala nami rAsa kiyobuddhi| jina paDita mohi lAvahu khoddi| paMDita jama matihAsa karo, bor3I merI buddhi| -mAdityavrata kathA Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 anekAnta zrAvaka the| inake pUrvaja vayAnA (zrIpatha-bharatapura) meM the4 / mApa kA janma zAhAbAda jile ke vArA nAmaka gAMva rahate the| inake pitAmaha zravaNadAsa kAraNavaza vayAnA meM gaMgA nadI ke kinAre saMvata 1848 meM mAgha zuklA 14 chor3akara prAgare me vasa gaye the| zravaNadAsa ke putra nanda- somavAra ko puSya nakSatra, kanyAlagna bhAnu aMza 27 ke lAla ko suyogya jAnakara paDita hemarAja ne apanI viduSI zubha muhUrta meM hupA thaa| prApake vaMzadhara vArA chor3akara putrI jainulade kA vivAha kara diyA thaa| balAkIdAsa kAzI me Akara rahane lage the| kavi ke pitA kA nAma inhIM ke putra the / mAtA kA apane putra para vizeSa anurAga dhamatra para vizeSa dharmacandra thaa| dharmacandra bar3e dharmAtmA aura gaNyamAnapuruSa thaa| kavi ne bhI mAtA kI vizeSa prazaMsA kI hai| kavi the| ve zarIra se hRSTa-puSTa aura nirmama the| aura choTe ke guru aruNamaNi the| jo bha0 zrutakIti ke praziSya bhAI kA nAma thA mahAvIraprasAda / saMvata 1867 meM 12 paura budharAghava ke ziSya tathA kAnharasiMha ke putra the| varSa kI vaya me vRndAvana apane pitA ke sAtha kAzI pAye inhoMne apanA ajitapurANa saM. 1713 meM jahAnAvAdajaya- the aura kAzI me bAbara zahIda kI galI meM rahate the5 / siMhapurA (naI dillI) ke pArzvanAthamandirameM banAyA thaa| prApake vaMzadhara pahale kAzI meM rahate the| pazcAt ve vArA maruNamaNi ne kavi ko prema se vidyA paDhAI thI, kavi ne cale gaye the aura phira vArA se kAzI meM rahane lage the| apanI mAtA kI preraNA se praznottara zrAvakAcAra sa0 vandAvana apane pitA ke samAna padmAvatI devI ke bhakta the 1747 me samApta kiyA thA, isa thAvakAcAra ke tIna aura matra-tatrAdi meM bhI inakA vizvAsa thaa| hisse jahAnAbAda me aura cauthA pAnIpata meM samApta huA kavi kI mAtA kA nAma sitAbI aura patnI kA nAma thaa3| aura pANDavapugaNa sa. 1754 meM banAyA thaa| rukmaNI thaa| inakI patnI baDI dharmAtmA aura pativratA kavi kI anya kyA kRtiyA hai yaha kucha jJAta nahIM ho skaa| thI / Apake do putra the, ajitadAsa aura zikhara candra / bAIsave kavi vRndAvana haiN| jo agravAla goyala gotrI 4 agaravAla kula gola gotra vRndAvana dharamI / maruna-ratana paMDita mahA, zAstra kalA paravIna / dharamacanda jasu pitA, zitAbo mAtA maramI / / -pravacanasAra prazasti bulacanda tinapaM patayo, gyAna aMza tahA lIna // 16 5 vArANasI pArA tAke vIca vasa vArA, bahuta hetakari aruna nai, dayo jJAna ko bheda / taba subuddhi ghaTa me jagI, kari kududdhi tama cheda / / 20 suramari ke kinArA tahA janama hamArA hai| aise suta + adhika hI, karai ju mAtA prIti / ThAraM paDatAla mAgha meta caudai soma puSpa, saba cintA suta kI hara, yahai mAya kI rIti // 21 kanyA lagna bhAnu praza sattAIsa dhArA hai / -praznottara zrAvakAcAra sATha mAhi kAzI prAye tahA satsaMga pAye, 2 rasa-vRSa-yati-candra khyAta savatsare (1713) smin / jainadharma marma lahi bharma saba DArA hai| niyamita sita vAre vaijayatI-dazamyA / salI sukhadAI bhAI kAzInAtha Adi jahA, racitamamalavAgmi, rakta, ratnena tena / / 4 / / adhyAtama vAnI kI akhaDa vahai dhArA hai / -pravacanasAra praza0 pR. 110 / mudgale bhUbhunAM zreSThe rAjye'varagasAhi ke / kavi ne chanda zataka me apanI guNavatI patnI kA jahAnAbAda nagare pArzvanAtha jinAlaye // 41 // prAdarza sAmane rakhakara majubhASiNI chanda kA udAharaNa -ajitapurANa prazasti banAyA jAna par3atA hai:3 "satraha se saitAla meM, dUja sudI vaizAkha / 'pramadA pravIna vratalIna pAvanI, buddhavAra bhai rohinI, bhayo samApata bhAkha / diDha zIla pAli kularIti rAkhinI / tIna hisse yA graMtha ke, bhaye jahAnAvAda / jala anna zoSi muni dAna dAyinI, cauthAI jalapatha viSa, vItarAga parasAda / / vaha dhanya nAri mRdumaju bhASinI // -praznottara zrAvakAcAra prazasti -chanda zataka, vRndA. pR.85 Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ agravAloM kA jana saMskRti meM yogadAna 185 inameM ajitadAsa bhI apane pitA ke hI samAna kavi haiM, unase unakI antarvyathA kI spaSTa jhalaka milatI hai| the| inhoMne apane pitA kI mAtrA se hindI meM jaina rAmA- kavi vandAvana mAzu kavi the, unameM kAvya racane kI yaNa kI racanA 71 sarga taka kara pAI thI, ki asamaya me svAbhAvika pratibhA thI / kavitA meM svAbhAvikatA aura devaloka ho gyaa| mApakI yaha rAmAyaNa bAbU haridAsajI saralatA hai| pArA vAloM ke pAsa thii| kavi kI sasurAla kAzI meM prApakI nimna chaha racanAeM hai-1 pravacanasAra ThaTherI bAjAra meM thii| inake sasura bar3e dhanika vyakti the| 2 caturvizati jinapUjA, tIsa caubIsI pATha, chanda zataka, unake yahAM usa samaya TakasAla kA kAma hotA thaa| eka mahatpAzA kevalI aura vRndAvana vilAsa / baha kavi kI dina kirAnI aMgreja inake sasura kI TakasAla dekhane ke aneka phuTakara racanAmo kA saMgraha hai| kavi kI ye sabhI lie mAyA, taba usane kahA ki hama tumhArA kArakhAnA kRtiyAM mahatvapUrNa hai| pUjA-pATha prati sundara bana par3e haiN| dekhanA cAhate haiM ki usameM sikke kaise taiyAra hote haiN| unameM yamakAlaMkAra mAdi kA citraNa hai, kavitA sundara vRndAvana ne use TakasAla nahIM dikhAI, isase vaha nArAja aura manamohaka hai| inameM chanda zataka mahatva kA paMtha hai, hokara calA gyaa| daivayoga se vahI aMgreja kucha dinoM bAda isameM hindI ke sau chandoke banAne kI vidhi sodAharaNa dI kAzI kA kalekTara hokara paayaa| usa samaya vRndAvana huI hai| unake udAharaNa usI chanda meM prakita hai| chandasarakArI khajAMcI ke pada para prAsIna the| sAhaba bahAdura zataka kavi ne sa. 1818 me aThAraha dina meM apane jyeSTha ne prathama sAkSAtkAra ke samaya hI inhe pahicAna liyA, putra ajitarAsa ke paDhane ke lie banAI hai, jaisA ki usake aura badalA lene kA vicAra kiyaa| yadyapi kavivara nimna prazasti padyo se prakaTa hai :apanA saba kArya bar3I ImAnadArI se karate the, para jaba jitavAsa nija sumana ke paThana heta abhinNd| aphasara hI virodhI ho, taba vaha kitane dina baca sakatA zrIjiniba sukhavanda ko racyo chada yaha vRnda / / 115 hai| pAkhira sAhaba ne eka jAla banA kara kavi ko tIna pauSakRSNa caudasa sudina, tAvina kiyo prarabha / varSa kI jela kI sajA de dii| kavi ne usake atyAcAroM pradAraha dina meM bhayo, pUrana zamnabaMbha // 116 ko zAnti se sahA, kucha dina ke bAda kavi-"ho dIna + + + baMdhu zrIpati karuNA nidhAna jii| aba merI vyathA kyo na nidhAna jii| aba merA vyathA kyAna mahAraha sau ThAna, saMvata vikrama bhUpa / haro vAra kyA lgii|" prAdi stuti banA kara gA rahe the| doja mAgha kaliko bhayo, pUrana chaMda anUpa / / 118 / usa samaya usa aMgreja ne unakI tanmaya dazA ko dekhA, pravacanamAra kavi kI sundara aura bhAvapUrNa kRti hai, aura pUchA ki tuma kyA gA rahA thaa| taba unhone kahA use kavi ne tIsarI bAra me sa. 1605 me udayarAja ke ki maiM paramAtmA kI stuti kara rahA thaa| aura unheM bAda upakAra se banAkara samApta kiyA hai| caturvizati jina me usane rihA kara diyaa| taba se vaha stavana 'sakaTamocana pUjA kA samaya premI jI ne vRndAvana kI prati para se sa. stotra' ke nAma se prasiddha ho gyaa| 1875 kArtika kRSNa pramAvasyA guru batalAyA hai1 / tIsa ukta ghaTanA ke saMsUcaka aneka ullekha milate haiM, caubImI pUjApATha sa. 1876 mAgha zuklA pacamIko pUrNa pAThakoM kI jAnakArI ke lie eka do kA udAharaNa nimna prA hai :-daraya tatva guNa kevala su, savata vikramavAna / prakAra hai : mAgha dhavala pAMca navala, pUraNa parama nidhAna / / 1aba mopara kyoM na kRpA karate, yaha kyA aMdhera jamAnA hai| pratyAsAkevalI kA racanAkAla saM. 1861 hotA hai insApha karo mata dera karo sukhavanda bharo bhagavAnA hai| jaisA ki nimna dohe se prakaTa hai : vR. vi..2 saMvatsara vikrama vigata, candra radhra dinacanda / 2 vazcanda, nandavanda ko, upasarga nivaaro| vR.vi.pa. 20 mAgha kRSNa prAThe gurU, pUrana jayati jinanda / / jAna par3atA hai kavi ne jela meM aneka stavana banAye 1 dekho, vRndAvana vilAsa kI prastAvanA / Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 anekAnta isameM randhra' zabda se lie gaye haiN| kyoki mala ko tatvArtha-viSaya ke jAnane kI vizeSa ruci ko dekhakara dvAra chidra hote haiN| jaisA 'nava dvAra vaha ghinakArI' sva-para-hita ke lie gRdhra picchAcArya ke tattvArtha sUtra vAkya se prakaTa hai| kI 'artha prakAzikA' nAma kI TIkA pAMca hajAra zlokoM kavi kA antima jIvana kaisA bItA, aura dehotsarga ke parimANa meM banA kara paM0 sadAsukha jI ke pAsa jayapura kaba huprA yaha kucha jJAta nahIM humaa| bhejI thii| taba sadAsukha jI ne use gyAraha hajAra zloka tevIsaveM kavi jogIdAsa hai / yaha salemagar3ha ke nivAsI pramANa banAkara vApisa unhIM ke pAsa mArA bheja dI thii| jaisA ki usake prazasti padyoM se prakaTa hai| the| inako jAti agravAla thii| inakI ekamAtra kRti 'aSTamI kathA' paMcAyatI mandira khajUra masjida dillI meM pUraba meM gagAtaTa dhAma, ati sundara pArA tisa nAma / maujUda hai, jisakA manta nimna prakAra hai : tAmaiM jina tyAlaya lasa, agravAla jainI bahu baseM // 13 "saba sAhana prati gar3amalasAha, tAtana sAgara kiyo bhvlaah| bahu jJAtA tinamai ju rahAya, nAma tAsu parameSThi sahAya / pohakaraNadAsa tA tanoM, nando jaba laga sasi-sUraja tnauN| jana pranyameM ruci baha kara, mithyA dharama na cita meM paraM // 14 guru upadeza karI yaha kathA, jIvo cira........ 'sadA / so tattvAratha sUtra kI, racI vacanikA sAra / agravAla rahe gar3ha salema, jinavANI yaha hai nita nema / nAma ju artha prakAzikA, giNato pAMca hajAra // 15 suNi kahA muNi puSvaha mAsa, kathA kahI paMDita jogIdAsa // " so bhejI jayapura viSa, nAma sadAsukha jAsa / cAbAsava vidvAna nihAlacanda agravAla haiN| inhoMne so pUraNa gyAraha sahasa, kari bhejI tina pAsa ||16 saM. 1867 meM 'nayacakra' kI bhAva prakAzinI banAI thii| agravAla kula kIraticaMda, ju pAre mAMhi suvAsa / paccIsaveM vidvAna paM0 parameSThI sahAya haiM, jo pArA parameSThIsahAya tinake sUta, pitA nikaTakari zAstrAbhyAsa / 17 ke nivAsI aura zrAvaka kIratacandra ke putra the| inhone kiyo grantha adhigama su sadAsukha rAsa nahu~ diza artha prakAza / apane pitA ke pAsa jaina siddhAnta kA acchA jJAna prApta -artha prakAzikA prastAvanA kiyA thaa| usa samaya ye pArA me acche vidvAna samajhe chabbIsave gadya bhASA ke TIkAkAra nandarAma agravAla jAte the / saM0 1814 meM parameSThI sahAya pArA se kAzI haiM, jo goyalagotrI the| inhone prAgarA me sa. 1604 meM pAye the, usa samaya vahA~ jainadharma ke jJAtAnoM ko acchI zailI thii| pArA meM prApako dhArmika carcA bAbU sImadhara yogasAra kI TIkA banAI thii| TIkAkAra ne prAgarA ke dAsa jI se huA karatI thii| isakA ullekha kavi vRndA tAjagaMja ke pAzvanAtha mandira meM sthita bhagavAna pArzvanAtha vanajI ne kiyA hai| inhoMne sAdharmI bhAI jagamohanadAsa kI zyAmavarNa kI pratimA kI apUrva mahimA kA bhI ullekha kiyA hai| aura vahAM ke acche zAstra maNDAra kA 1 dekho, bAbA dulIcanda kA prantha bhaNDAra graMthasUcI bhI ullekha kiyA hai| nandarAma jI ne TIkA ko ummevI bhA04 pR. 134 / lAla ke sahayoga se pUrNa kiyA thA / 2 saMvata caurAnUmeM suprAya, mAre te parameSThI shaay| saMvata unnisa zataka Upara, aMka gharo tuma cAra sudhaar| madhyAtamaraMga page pravIna, kavitAmeM mana nizidivasa liin| phAguna seta punIta navImI candravAra tIsarA pahAra (?) sajjanatA guna garuve gaMbhIra / kula agravAla suvishaaldhor| zubha nakSatra virSa pUraNakara rAjA prajA sarva sukhakAra / te mama upagArI prayamavarma, sAMce saradhAnI vigata bharma / 175 candrasUra jabaloM tabaloM iha graMtha rahyo vaSako dAtAra | -pravacanasAra prazasti (kramaza:) Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIra aura buddha kA parinirvANa - aNuvrata parAmarzaka munizrI nagarAja mahAvIra kA parinirvANa pAvA meM aura buddha kA pari- va devatA zokAtura hote hai / itanA antara avazya hai ki nirvANa kusinArA meM hmaa| donoM kSetroM ko dUrI ke viSaya mahAvIra kI antyeSTi meM devatA hI pramukha hote hai, manuSya meM dIgha-nikAya-pradakathA (sumaMgalavilAsinI) batAtI gauNa / buddha ko antyeSTi meM dIkhate rUpa meM saba kucha manuSya hai-"pAvAnagarato tINi gAvutAni kusinArAnagaraM" hI karate hai, devatA adRSTa rahakara yogabhUta hote haiM; devatA marthAt pAvAnagara se tIna gavyUta (tIna kosa) kusinArA kyA cAhate hai| yaha mahaMta bhikSu malloM ko batAte rahate haiN| thaa| buddha pAvA ke mAdhyAhna me vihAra kara sAyaMkAla devatAmoM ke sambandha me baudoM kI ukti pariSkAraka kusinArA pahu~cate haiN| ve rugNa the, asakta the, vizrAma lagatI hai| le-lekara vahA~ pahu~ce / isase bhI pratIta hotA hai ki pAvA se antima varSa kA vihAra donoM kA hI rAjagRha se kusinArA baluta hI nikaTa thaa| kapilavastu (lumbinI) , hotA hai| mahAvIra pAvA varSAvAsa karate hai maura kArtika aura vaizAlI (kSatriyakuNDapura) ke bIca 250 mIla kI pramAvasyA kI zeSa gata me vahIM nirvANa prApta karate hai| dUrI mAnI jAtI hai1 / janma kI 250 mIla kI kSetrIya dUrI nirvANa me kevala 6 mIla kI hI dUrI raha gaI / pAvA aura rAjagRha ke bIca kA koI ghaTanAtmaka vivaraNa nahI milanA aura na koI mahAvIra kI rugNatA kA bhI kahanA cAhie, sAdhanA se jo nikaTa the, ve kSetra se bhI ullekha milatA hai / buddha kA rAjagRha se kusinArI taka kA nikaTa ho gye| vivaraNa vistRta rUpa se milatA hai| unakA zarIrAnta bhI ___ dono kI hI antyeSTi malla-kSatriyo dvArA sampanna sukara-maddava se udbhuta vyAdhi se hotA hai| unakI nirvANahotI hai| mahAvIra ke nirvANa-prasaMga para nava mallakI, nava tithi vaizAkhI pUNimA mukhyataH mAnI gaI hai, para licchavI, aThAraha kAzI-kauzala ke gaNarAjA pauSadhavrata sarvAstivAda-paramparA ke anusAra to unakI nirvANa-tithi me hote hai aura prAtaH kAla antyeSTikriyA me laga jAte kArtika pUrNimA hai1 / hai / buddha ke nirvANa-prasaga para mAnanda kusinArA me jAkara ___ nirvANa se pUrva dono hI vizeSa pravacana karate hai| sasthAgAra me ekatrita mallo ko nirvANa ko sUcanA dete mahAvIra kA pravacana dIrghakAlika hotA hai aura buddha kA haiN| mAnanda ne buddha ke nirvANa ke lie kusinArA ko svalpakAlika / praznottara carcA donoM kI vistRta hotI upayukta bhI nahI samajhA thA; isase pratIta hotA hai ki hai| aneka prazna ziSyoM dvArA pUche jAte haiM aura donoM dvArA malla buddha kI apekSA mahAvIra se adhika nikaTa rahe ho| yathocita uttara diye jAte haiN| donoM hI paramparAmoM ke indra va deva-gaNa donoM hI prasaMgoM para pramukhatA se bhAga kucha prazna aise lagate haiM ki ve maulika na hokara pIche se lete haiN| mahAvIra kI citA ko agnikumAra devatA jaDa hue haiN| lagatA hai, jina bAto ko mAnyatA denI thI, prajvalita karate haiM aura medhakumAra devatA ume zAnta karate ve bAteM mahAvIra aura buddha ke muha se kahalAI gaI / mantima haiM; buddha kI citA ko bhI meghakumAra devatA zAnta karate rAta me dono hI kramazaH rAjA hastipAla aura mubhadra haiN| donoM ke hI dAr3hA prAdi avazeSa Urvaloka aura parivrAjaka ko dIkSA pradAna karate hai / pAtAlaloka ke indra le jAte hai / donoM hI prasaMgoM para indra nirvANa-gamana jAnakara mahAvIra ke antevAsI gaNadhara 1. rAhula sAMkRtyAyana, sUtrakRtAMga sUtra kI bhUmikA pR0 1 1. EJ. Thomas, Life of Buddha, P. 158. Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 anekAnta gautama mohagata hote hai, rudana karate hai ; buddha ke upasthAka ghaTanAeM kevala yaha kaha kara batA dI gaI hai-"usa rAta prAnanda mohagata hote haiM aura rudana karate hai| gautama isa ko aisA hmaa|" buddha kA nirvANa-prasaMga apekSAkRta adhika moha-prasaMga ke anantara hI kevalI ho jAte haiN| prAnanda kucha sayojita lagatAra vista bhii| kAla pazcAt prahaMta ho jAte haiN| prastuta prakaraNa me mahAvIra aura buddha; donoM ke nirvANaAyuSya-bala ke viSaya me mahAvIra aura buddha; sarvathA prasaMga kramazaH diye jAte haiN| mUla prakaraNoM ko sakSipta to donoM pRthak bAta kahate hai / mahAvIra kahate haiM-"prAyuSya mujhe karanA hI par3A hai / sAtha-sAtha yaha bhI dhyAna rakhA bala bar3hAyA jA sake, na kabhI aisA hamA hai aura na kabhI gayA hai ki prakaraNa adhika se adhika mUlAnurUpI rahe / aisA ho skegaa|" buddha kahate haiM-"tathAgata cAheM to kalpa mahAvIra ke nirvANa-prasaMga meM kalpasUtra ke atirikta bhara jo sakate hai|" mahAvIra kA nirvANa-prasaMga mUlata: kalpasUtra me upalabdha bhagavatIsUtra, jambUdvIpaprajJapti sUtra, saubhAgyapaJcamyAdi parva hotA hai / kalpasUtra se hI vaha TIkA, cUNi, va caritra-granthoM kathA saMgraha, mahAvIra cariyaM prAdi granthoM kA bhI prAdhAra meM pallavita hotA rahA hai / kalpasUtra mahAvIra ke saptama lenA par3A hai / buddha ke nirvANa-prasaMga meM mahAparinivvAna paTTadhara prAcArya bhadrabAhu dvArA sakalita mAnA jAtA hai| suta hI mUlabhUta prAdhAra rahA hai / mahattvapUrNa uktiyoM ke vaise kalpasUtra me devaddhi kSamAzramaNa taka kucha sayojana hotA mUla pATha bhA navI mUla pATha bhI donoM prasagoM ke TippaNa me de diye gaye hai / rahA hai, aisA pratIta hotA hai / devaddhi kSamAzramaNa kA samaya mahAvIra IsvI san 453 mAnA gayA hai; para isame tanika bhI antima varSAvAsa sandeha nahI ki mahAvIra kA nirvANa-prasaga usa sUtra kA rAjagRha se vihAra kara mahAvIra apApA (pAvApurI)1 mUlabhUta aga hI hai / bhadrabAhu kA samaya IsA pUrva 371 pAye / samavazaraNa lgaa| bhagavAn ne apanI dezanA me 357 kA mAnA gayA hai| batAyA-"tIrthakaro kI vartamAnatA me yaha bhAratavarSa dhanabuddha kI nirvANa-carcA dIghanikAya ke mahAparinivAna- dhAnya se paripUrNa, gAvo aura nagaroM se vyApta svarga-sadRza mutta meM milatI hai| isase aisA lagatA hai ki yaha bhI hotA hai| usa samaya gAva nagara jaise, nagara devaloka jaise, saMgahIta prakaraNa hai / dIghanikAya mUla tripiTaka-sAhitya kA koTambika rAjA jaise praura rAjA kuvera jaise samRddha hote aga hai, para mahAparinidhvAnasutta ke viSaya me rAIsa DeviDsa1 sara hai| usa samaya prAcArya indra samAna, mAtA-pitA deva I0 je0 thomasara viMTaranitja 3 kA bhI abhimata hai ki 1 samAna, sAsa mAtA samAna aura zvasura pitA samAna hote vaha kucha kAla pazcAt sayojita hamA hai| isakA artha yaha haiN| janatA dharmAdharma ke viveka se yukta, vinIta, satyabhI nahIM ki mahAparinivvAna sutta bahuta arvAcIna hai| sampanna, deva aura guru ke prati samarpita, sadAcAra-yukta dono prakaraNo kI bhAva, bhASA aura zailI se bhI unakI hotI hai| vijJajano kA prAdara hotA hai| kula, zIla tathA kAla-viSayaka nikaTatA vyakta hotI hai| prAlaMkArikatA vidyA kA aMkana hotA hai| Iti, upadrava prAdi nahI hote / praura atizayoktivAda bhI dono me bahuta kucha samAna hai| rAjA jina-dharmI hote hai| mahAvIra kA nirvANa-prasaMga bahuta saMkSipta va kahIM-kahI "aba jaba tIrthakara, cakravartI, vAsudeva prAdi atIta akramika-sA pratIta hotA hai| kucha ghaTanAeM kAla-krama kI ho jAyege, kaivalya aura mana: paryayajJAna kA bhI vilopa zRkhalA meM jUDI I-sI pratIta nahIM hotii| bahuta sArI ho jAyegA / taba bhAratavarSa kI sthiti kramazaH pratikUla hI 1. Phys Davids, Dialogues of Buddha, Vol.II, hotI jaayegii| manuSya meM krodha prAdi baDhege; viveka hA P.72. ghttegaa| maryAdAeM chinna-bhinna hoMgI; svairAcAra baDhegA, dharma ghaTegA, adharma bddh'egaa| gAva imAna jaise, nagara preta2. EJ. Thomas, Life of Buddha, P. 156. 3. Indian Literature, Vol. 11, Pp. 37-42. 1. yaha kauna-sI pAvA tho, kahAM thI, prAdi varNana dekhe." Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagarAn mahAvIra aura buddha kA parinirvANa loka jaise, sajjana dAsa jaise va durjana rAjA jaime hone lageMge / matsya nyAya se sabala durbala ko satAtA rahegA / bhAratavarSa binA patavAra kI nAva ke samAna DAvADola sthiti meM hogaa| cora adhika corI kareMge, rAjA adhika kara legA va nyAyAdhIza adhika rizvata lege / manuSya dhanadhAnya me adhika bhAzakta hogA / "gurukulavAsa kI maryAdA miTa jaayegii| guru ziSya ko zAstrajJAna nahIM deNge| ziSya gurujano kI savA nahI kareMge / pRthvI para kSudra jIva-jantumroM kA vistAra hogA / devatA pRthvI se agocara hote jAyege / putra mAtA-pitA kI sevA nahI kareMge, kula-badhueM AcAra-hIna hogI / dAna, jIna tapa ra bhAvanAkI hAni hogI / bhikSu bhikSuNiyo me pAramparika kalaha hote jhUThe tola-mApakA pracalana hogaa| maMtra, taMtra, auSadhi, mariNa, puSpa, phala, rasa, rUpa, prAyuSya, Rddhi prAkRti, UcAI; ina saba uttama bAtome hAsa hogA / "Age calakara dupama-supamA nAmaka chaThe prAre me to ina sabakA atyanta hAni hogii| paMcama duma pAre ke ansa meM duHprasava nAmaka prAcArya hoge, phalguzrI sAdhvI hogI, mAgila dhAvaka hogA, satyazrI yAvikA hogii| ina cAra manuSyoM kA hI catuvidha saMgha hogA / usa samaya manuSya kA zarIra do hAtha parimANa dhIra dhAyuSya bIsa varSa kA hogA / usa paMcama prAre ke antima dina prAtaH kAla cAri dharma, madhyAhna rAjadharma aura aparAhna me pragni kA viccheda hogaa| 189 kreNge| mAsa aura machaliyo ke AdhAra para ve apanA jIvana-nirvAha kreNge| 'isa chaThe mAre ke pazcAt utsapi kAla-bacA kA prathama dvArA praayegaa| yaha ThIka vaisA hI hogA, jaisA avasarpiNI kAla cakrAdhaM kA chaThA dvArA thaa| isakA dUsarA dvArA usake pacama prAre ke samAna hogaa| isameM zubha kA dhArambha hogaa| isake prArambha meM duSkara saMvartaka metha varasegA, jisase bhUmi kI uSmA dUra hogii| phira kSIra-megha barasegA, jisase dhAnya kA udbhava hogaa| tIsarA pUrA-megha barasegA jo padArthoM me snigdhatA paidA kregaa| cauthA pramRta megha barasegA, isase nAnAguNopeta zrauSadhiyA utpanna hogii| pAMcavA rasa-megha barasegA, jisase pRthvI me sarasatA bddhegii| ye pAMco hI megha sAta-sAta dina taka nirantara varasane vAle hoge3 / " vAtAvaraNa phira anukUla bnegaa| manuSya una taTa vivaro se nikala kara maidAna meM basane lagege / kramazaH uname rUpa, buddhi, AyuSya Adi kI vRddhi hogii| duSamasupamA nAmaka tRtIya zrAre me grAma, nagara Adi kI racanA hogii| eka-eka kara tIrthakara hone lagege / isa utpapiNI kAla ke cauthe Are meM yaugalika dharma kA udaya ho jAyegA / manuSya yugala rUpa me vaMdA hoge, yugala rUpa me gye| unake baDe-baDe zarIra aura bar3e-bar3e prAyuSya hoNge| kalpavRna unakI AmApUrti kareMge prApya dhaura bhavagAhanA se bar3hatA huA pAcavA aura chaThA dvArA bhAyegA | isa prakAra yaha utsarpiNI kAla samApta hogA / eka avasarpiNI zrIra eka umApaNI kAla kA eka kAla cakra hogA / aise kAlacakra pratIta me hote rahe hai paura manAgata meM hote raheMge jo manuSya dharma kI vAstavika dhArAvanA karate haiM, ve isa kAla cakra ko tor3akara mokSa prApta kareMge, bhrAtma-svarUpa meM lIna hohu4 / " "2100 varSa ke paMcama dupama Are ke vyatIta hone para itane hI varSoM kA chaThA du.pama-dupamA dhArA prAyegA / dharma, samAja, rAja vyavasthA Adi samApta ho jAyegaM / pitA-putra ke vyavahAra bhI luptaprAyaH hoge| isa kAla ke bhArambha me pracaNDa bAyu calegI tathA pralayakArI meyara brmege| isase mAnava aura pazu bIja mAtra hI zeSa raha jaayeNge| ve gaMgA aura sindhura ke taTa-vivaze me nivAsa 1. bhagavatI sUtra, zataka 7, uddadezaka 6 me ina meghoM ko 3. kramaza: do meghoM ke bAda mAta dino kA 'ughAr3a' hogaa| isa prakAra tIsare para paudhe megha ke pazcAt phira mAta dino kA 'upAya' hogaa| kula milA kara pAcoM meghoM kA yaha 46 dino kA krama hogA / arasamedha, virasamedha, kSAramegha, khaTTamegha, agnimegha, vijjumegha, viSameSa, prasanimeSa zrAdi nAmo se banAyA hai| 2. usa samaya gaMgA aura sidhu kA pravAha ratha-mAgaM jitanA hI vistRta raha jaayegaa| -bhaga0sUtra zataka 7, uddezaka 6 4. nemicandrasUri kRta mahAvIra cariya ke AdhAra se / - jambUdvIpa-prajJapti sUtra, vakSa 2, kAla adhikAra Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 anekAnta mahavIra ne yaha apanA mantima varSAvAsa bhI pAvA- mukta avasthA ko prApta hue / pUrI meM hI kiyA vahA hastipAla nAmaka rAjA thaa| usakI vaha varSAvAsa kA caturtha mAsa thA, kRSNa pakSa thA, rajjuka sabhA (lekha-zAlA 1) meM ve sthiravAsa se rhe| pandrahavAM divasa thA, pakSa kI carama rAtri pramAvasyA thii| kArtika amAvasyA kA dina nikaTa paayaa| antima dezanA eka yuga ke pAca saMvatsara hote haiM, 'candra' nAmaka vaha dUsarA ke lie pantima samavazaraNa kI racanA huii| zakra ne khar3e / saMvatsara thA / eka varSa ke bAraha mAsa hote haiM, unameM vaha hokara bhagavAn kI stuti kI / tadanantara rAjA hastipAla 'prItivarddhana' nAma kA cauthA mAsa thaa| eka mAsa meM do ne khar3e hokara stuti kii| pakSa hote hai, vaha 'nandIvaddhana' nAma kA pakSa thaa| eka pakSa antima dezanA va nirdhAraNa meM pandraha dina hote haiM, unameM 'magnivezya' nAmaka vaha bhagavAn ne apanI antima dezanA prArambha kii| usa pandrahavAM dina thA, jo 'upazama' nAma se bhI kahA jAtA dezanA meM 55 adhyayana pUNya-phala vipAka ke aura 55 hai| pakSa meM pandraha rAteM hotI hai, vaha 'devAnandA' nAmaka madhyayana pApa-phala vipAka ke kahe2; vartamAna me jo sukha pandrahavI rAta thI, jo 'nirati' nAma se bhI kahI jAtI vipAka aura dukha vipAka nAma se bhAgamarUpa hai| 36 hai| usa samaya arca nAma kA lava thA, muhUrta nAma kA adhyayana praSTha vyAkaraNa ke kahe 3, jo vartamAna meM uttarA- prANa yA mitra nAmA : dhyayana-pAgama kahA pradhAna nAmaka marudevI mAtA kA adhya- thA7 / eka ahorAtra meM tIsa muharta hote hai, vaha sarvArddha ena kahate-kahate bhagavAn paryakAsana4 (padmAsana) me sthira najamAvAna nArAyaNa mizana 5. teNa kAleNaM teNaM samayeNaM......"vAbattakhisAi savvAraha, bAdara manoyoga aura vacanayoga ko rokaa| sUkSma uya pAla ittA, khINe veyaNijjAuyanAmagutte, imIse kAyayoga meM sthita raha bAdara kAya yoga ko rokA; vANI prosappiNIe dUsamasusamAe samAe bahuviikaMtAe, aura mana ke sUkSma yoga ko rokaa| isa prakAra zukla tihiM vAsehi addhanavamehi va mAsehi sese hiM, pAda e dhyAna kA "sUkSpakriyA'pratipAti" nAmaka tRtIya caraNa majjhimAe hatthivAlassa raNNo rajjumasabhAe, ege prApta kiyaa| tadanantara mUkSma kAyayoga ko rokakara mabIe, cha?Na bhattaNa apANaeNaM, sAiNA nakkhatteNaM "samucchinnakriyA'nivRtti" nAmaka zakna-dhyAna kA caturtha jogamuvAgaeNaM paccUsakAla samayasi, sapaliyakanisaNe, caraNa prApta kiyaa| phira a, i, u, R,la ke uccAraNa paNapanna prajjhayaraNAi kallANaphalavivAgAi paNapanna kAla jitanI zailezI-avasthA ko pArakara aura caturvidha prajjhayaNAi pAvaphalavivAgAI chattImaM ca ayuTThapraghAtI karma-dala kA kSayakara bhagavAn mahAvIra siddha buddha, vAgaraNAi vAgarittA, pahANaM nAma prajjhayaNa vibhAve mANe kAlagae viikkate samujjAe chinna-jAi-jarA1. isakA zukla zAlA bhI artha kiyA jAtA hai / maraNa-baMdhaNe siddhe, baddha mRtte atagaDe parinivvuDe 2. samavAyAga sUtra, sama0 55, kalAsUtra, sU0 147 savvadukkhappahINe / kalpasUtra, sU0 147, uttarAdhyayana cUNi, patra 283; -kalpasUtra, sU0 147 uttarAdhyayana sUtra ke antima adhyayana kI antima 6. 7 prANa-1 stoka gAthA bhI isa bAta ko spaSTa karatI hai 7 stoka-1 lava iha pAukare buddhe, nAyae prinivvue| chattIsaM uttarajjhAe, bhavasiddhi ya sammae / 77 lava=1 muhUrta yaha vizeSa ullekhanIya hai ki yahA~ mahAvIra ko 'buddha' -bhagavatI sUtra, zataka 6, uddezaka 7 bhI kahA gayA hai| 7. zakunyAdi karaNa catuSke tRtIyamidam / amAvAsyo. 4. saMpaliyaMkanisaNNe-samyaka padmAsanenopaviSTa tarAddhe'vazyaM bhavatyetad / -kalpasUtra, kalpArthabodhinI, patra 123 -kalpArthabodhinI, patra 112 Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra aura buddha kA parinirvANa 161 siddhi nAmaka unatIsA muhUrta1 thaa| usa samaya svAti kregaa|" nakSatra ke sAtha candra kA yoga thaa| zakra dvArA prAyu-vRddhi ko prArthanA prazna carcAeM jaba mahAvIra ke parinirvANa kA antima samaya nikaTa bhagavAna mahAvIra kI yaha mantima dezanA solaha prahara prAyA, indra kA prAsana prakampita hmaa| devo ke parivAra ko thI2 / bhagavAn chaTTha-bhakta se uposita the3 / dezanA se vaha vahA paayaa| usane prathapUrita netro se mahAvIra ko ke antargata aneka prazna-carcAeM huii| rAjA puNyapAla ne nivedana kiyA-"bhagavan ! aApake garbha, janma, dIkSA apane 8 svapnoM kA phala puuchaa| uttara sunakara saMsAra se aura kaivalyajJAna meM hastottarA najJatra thaa| isa samaya usameM virakta hA aura dIkSita humaa4| hastipAla rAjA bhI bhasma-graha sakrAnta hone vAlA hai| prApake janma-nakSatra meM pratibodha pAkara dIkSita huaa| pAkara vaha graha do sahasra varSoM taka bhApake saMghIya prabhAva indrabhUti gautama ne pUchA-"bhagavan ! Apake pari- ke uttarottara vikAsa me bahuta bAdhaka hogA do sahasra varSoM nirvANa ke pazcAt pAMcavA ArA kaba lagegA ?" bhagavAn ke pazcAt jaba vaha aApake janma-nakSatra se pRthaka hogA, ne uttara diyA-"tIna varSa sAr3he pATha mAsa bItane pr|" taba zramaNoM kA, nirgrantho kA uttarottara pUjA-satkAra gautama ke prazna para pAgAmI utsapiNI kAla me hone vAle baDhegA / ata: jaba taka vaha Apake janma-nakSatra meM saMkramaNa tIrthakara, vAsudeva, baladeva, kulakara Adi kA bhI nAma- kara rahA hai, taba taka Apa apane prAyuSya bala ko sthita grAha bhagavAn ne paricaya diyaa| rakhe / aApake sAkSAt prabhAva se vaha sarvathA niSphala ho gaNadhara sudharmA ne pUchA-"bhagavan ! kaivalya-rUpa sUrya jaayegaa|" isa anurodha para bhagavAn ne kahA-'zaka! kaba taka astaMgata hogA?" bhagavAn ne kahA-"mere se AyuSya kabhI baDhAyA nahIM jA sktaa| aisA na kabhI bAraha varSa pazcAt gautama siddha-gati ko prApta hogA, mere hamA hai, na kabhI hogaa| dupamA kAla ke prabhAva se mere se bIsa varSa pazcAt tuma siddha-gati prApta karoge, mere se zAsana me bAdhA to hogI / " causaTha varSa pazcAt dUsarA ziSya jambU anagAra siddha-gati au ko prApta kregaa| vahI antima kevalI hogaa| jambU ke usI dina bhagavAna mahAvIra ne apane prathama gaNadhara pazcAt kramazaH prabhava, zayyambhava, yazAbhadra, sabhUti vijaya, indrabhUti gautama ko devazarmA brAhmaNa ko pratibodha dene ke bhadrabAhu, sthUlabhadra caturdaza pUrvadhara hoMge / iname se zayyambhava lie anyatra bheja diyaa| apane antevAsI ziSya ko dUra pUrva-jJAna ke mAdhAra para dazavakAlika prAgama kI racanA bhejane kA kAraNa yaha thA ki mRtyu ke samaya vaha adhika 1. saMvatsara, mAsa, pakSa, dina, rAtri, mahattaM : inake saha-vihvana na ho| indrabhUti ne devazarmA ko pratiboSa samagra nAmoM ke lie dekheM; kalpasUtra, kalpArthabodhinI, 5. saubhAgyapaJcamyAdi parva kathA saMgraha, patra 106; isa patra 113 / TIkAkAra ne ina samana nAmo ko 'jana grantha ke racayitA ne mahAvIra kI isa bhaviSyavANI zailI' kahakara abhihita kiyA hai| ko kramaza. hemacandrAcArya taka pahu~cA diyA hai| 2. SoDaza praharAn yAvad dezanAM dattavAn 6. "jineza ! tava janmarza gantA bhasmakadugrahaH / -saubhAgyapaJcamyAdi parva kathA sagraha, patra 100%, bAdhiSyate sa varSANA, sahasraM tu zAsanam // kha. solasa praharAi desaNaM karei tasya saGkrAmaNaM pAvadivalambasva tata: prbho| -vividhatIrthakalpa, pR0 36 bhavatprabhAprabhAveNa, sa yathA viphalo bhavet / / 3. kalpasUtra; 147; nemicandrakRta mahAvIra caritra, svAmyUce zaka ! kenA'pi nAyu sandhIyate kvacit / / patra, duSamAbhAvato bAdhA, bhAvinI mama zAsane / / 4. saubhAgyapaJcamyAdi parva kathA saMgraha, patra 100.102 -kalpasUtra, kalpArthabodhinI, patra 121 Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 anakAnta diyA / unheM bhagavAn ke parinirvANa kA samvAda milA / indrabhUti ke zraddhA-vibhora hRdaya para vajrAghAta-sA lagA / apane Apa bolane lage "bhagavan ! yaha kyA kiyA ? isa avasara para mujhe dUra kiyaa| kyA maiM bAlaka kI taraha mApakA aMcala pakaDakara grApako mokSa jAne se rokatA ? kyA mere sneha ko apane kRtrima mAnA? maiM sAtha ho jAtA, to kyA siddha zilA para saMkIrNatA ho jAtI ? kyA maiM Apake lie bhAra ho jAtA ? maiM aba kisake caraNoM meM praNAma karU~gA ? kisase apane jagat aura mokSa viSayaka prazna karUMgA ? kise maiM "dahU~gA? mujhe aba kauna gautama ! gautama !" kahegA ?" isa bhAva-vihulatA meM bahate bahate indrabhUti ne apane Apako samhAlA socane lagA-"are yaha merA kaisA moha ? vItarAgoM ke sneha kaisA ? yaha saba merA eka pAkSika moha mAtra hai| basa ! aba maiM ise chor3atA hU~ / maiM to svayaM eka hU~ / na maiM kisI kA hU~ / na merA yahA~ kucha bhI hai / rAga aura dvepa vikAra mAtra hai / samatA hai / samatA hI zrAtmA kA cAlambana hai / " isa prakAra AtmaramaNa karate hue indrabhUti me tatkAla kevalya prApta kiyaa| jisa rAta ko bhagavAn mahAvIra kA parinirvANa huA, usa rAta ko nava mallakI nava likhavI paThAraha kAzI - kauzala ke gaNarAjA pauSadha vrata me the2 / nirdhAraNa kalyANaka bhagavAna kI antyeSTi ke lie suro ke, asuro ke sabhI indra apane-apane parivAra se vahA~ pahu~ce / satra kI ghA~khoM meM jhAMsU the / unako lagatA thA - hama zranatha ho gaye hai / zakra prAdeza se devatA nandana-vana prAdi se gozIpaM caMdana lAye / kSIra sAgara se jala lAye / indra ne bhagavAn 1. kalpasUtra, kalpArthabodhinI, patra 194 , 2. jaM raryANi ca Na samaNe bhagavaM mahAvIre kAlagae jAva samyakppahINe va ravi nava manaI nava senchaI kAzI-kosalagA baTTArasa-vi gaNarAyAno dhamAvAsAe pArAbhoya pohocavAsaM pavimu - kalpasUtra, sU0 132 ke zarIra ko kSIrodaka se snAna karAyA vilepana Adi kiye, divya vastra pror3hAye / tadanantara bhagavAn ke zarIra ko divya zivikA meM rakhA / ' indroM ne vaha zivikA uThAI devoM ne jaya jaya ni ke sAtha puSpa vRSTi kii| mArga meM kucha devAMganAeM auaura deva nRtya karate calate the, kucha devamaNi ratna mAvi se bhagavAn kI kara rahe the| dhAvaka-dhAvikAeM bhI zoka-bila hokara sAtha-sAtha cala rahe the / yathAsthAna pahuca kara zivikA nIce rakhI gii| bhagavAn ke zarIra ko gozISaM candana kI citA para rakhA gyaa| dhagnikumAra devoM ne dharita prakaTa kI / vAyukumAra devoM ne vAyu pracAlita kI / anya devoM ne ghRta aura madhu ke ghaTa citA para ThaMDene jaba prabhu kA zarIra bhasmasAta ho gayA to meghakumAra devoM ne kSIrasAgara ke jala se citA zAnta kI / zakendra tathA IzAnendra ne Upara kI dAyI aura bAMyI dAdoM kA saMgraha kiyaa| camarendra aura balIndra ne nIce kI dAr3hI kA sagraha kiyA anya devo ne anya dAta aura asthi-khaNDoM kA saMgraha kiyA manuSyo ne bhasma lekara santoSa maanaa| anta meM citA-sthAna para devatAoM ne ratnamaya stUpa kI saghaTanA kI 3 / dopamAlotsava / C jisa dina bhagavAn kA parinirvANa humrA, deva dhaura deviyo ke gamagAgamana se bhU-maNDala bAlokita huA4 / manuSyoM ne bhI dIpa soye isa prakAra dIpamAlApa kA kA pracalana huA5 jisa rAta ko bhagavAn kA parinirvANa huA, usa rAta ko sUkSma kuMdhu jAti kA udbhava huaa| yaha isa bAta kA saMketa thA ki bhaviSya meM sUkSma jIva-jantu bar3hate jAyeMge aura saMyama durArAdhya hotA jAyegA / aneka bhikSu bhikSuNiyoM ne isa sthiti ko samajhakara usa samaya grAmaraNa anazana kiyA6 | 3. ( agale aMka me samApta) pari parva 10 sarga 3 ke AdhAra se 4 kalpasUtra sUtra 130-31 5 saubhAgyapaJcamyAdi parva kathA saMgrara patra 100-110 6. kalpAnasUna sUna 126-37 Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI bA. nAnAlAla ke. mehatA eDavokeTa kA mahatvapUrNa patra zrImAn, samaya kI gati badala rahI hai, bambaI bhArata kA vizAla nagara hai, yahA~ para maiM dekhatA hU~', hara zakhsa sukha prApti ke liye zubha samagrI prApta karane ko daur3atA hai, parantu itane para bhI vaha sukha prApta nahIM kara sakatA, kyoki mukha kahA hai, kaisA hai, va kaise prApta ho sakatA hai yaha vaha samajhatA hI nahI hai kyoki ume vidvAno dvArA aisA uttama sAhitya aura upadeza prApta nahIM hotA hai, abhI dIpAvalI ke zubha avasara para maiMne eka krazciyana ko usake dharma kA sAhitya muphta pAma bAjAra meM bATate hue dekhA aura usane mujhe bhI diyA, parantu jo jaina samAja gaurava ke sAtha dIvAlI bhagavAna zrI mahAvIra ke nirvANa kA pavitra tyohAra manAtI hai, vaha bhagavAna ke sadeza kA jo ki jana samAja ke sukha kA kAraNa bana sakatA hai, jana samAja ke najadIka pahu~cAnA hI nahIM cAhatI, isa yuga meM apane va Ama logoM ke hita ke liye jaina sAhitya kA pracAra honA bahuta hI prAvazyaka hai prataH Apa se nivedana hai ki Apa isa viSaya me-apane "anekAnta" patra meM kucha sAmagrI prakAzita karane kI kRpA krege| anekAnta" pUre jaina samAja kA eka bahuta hI ucca koTi kA patra hai jo hamAre sAmane bar3I mehanata aura parizrama ke sAtha sAhitya sAmagrI prastuta karatA hai aise zreSTha va uttama patra ko hara zakhsane magAkara ise unnati para pahu~cAnA caahie| maiM isa naye vIra savat 2464 ke upalakSa me prabhu se prArthanA karatA hU~ ki vaha hama sabako sadbuddhi pradAna karate hue hamAre "anekAnta" patra ke pracAra kI khUba khUba vRddhi kare / vIra-sevA-mandira aura "anekAnta" ke sahAyaka 1000) zrI mizrIlAla jI dharmacanda jI jaina, kalakattA / 150) zrI jagamohana jI sarAvagI, kalakattA 1000) zrI devendra kumAra jaina, TrasTa, 150) , kastUracanda jo prAnandIlAla jI kalakattA zrI sAhu zItalaprasAda jI, kalakattA 150) , kanhaiyAlAla jI sItArAma, kalakattA 500) zrI rAmajIvana sarAvagI eNDa sasa, kalakattA 150) , 50 bAbUlAla jI jaina, kalakattA 50. ) zrI gajarAja jI sarAvagI, kalakattA 150), mAlIrAma jI sagavagI, kalakattA 500) zrI nathamala jI seThI, kalakattA 150), pratApamala jI madana lAla pAMDyA, kalakattA 500) zrI vaijanAtha jI dharmacanda jI, kalakattA 150), bhAgacanda jI pATanI, kalakattA 500) zrI ratanalAla jI jhAMjharI, kalakattA 150) , zikharacanda jI marAvagI, kalakattA 251) zrI rA0 bA0 harakhacanda jo jaina, rAcI 150) , surendranAtha jI narendranAtha jI kalakattA 251) zrI amaracanda jI jaina (pahADyA), kalakattA 10) , mAravAr3I di. jaina samAja, vyAvara 251) zrI sa0 si0 dhanyakumAra jI jaina, kaTanI 101) ,, digambara jaina samAja, kekar3I 251) zrI seTha sohanalAla jI jaina, 101) , seTha candUlAla kastUracandajI, bambaI naM02 maisarsa munnAlAla dvArakAdAsa, kalakattA 101) , lAlA zAntilAla kAgajI, dariyAgaMja dillI 251) zrI lAlA jayaprakAza jI jaina 101) ,, seTha bhaMvarIlAta jI bAkalIvAla, imphAla svastika meTala varksa, jagAdharI 101) , zAntiprasAda jI jaina, jaina buka ejensI, 250) zrI motIlAla hIrAcanda gAMdhI, usmAnAbAda naI dillI 250) zrI banzIvara jo jugalakizora jI, kalakattA 101) , seTha jagannAthajI pANDayA amarItalaiyA 250) zrI jugamandiradAsa jI jaina, kalakattA 101) , seTha bhagavAnadAsa zobhArAma jI sAgara 250) zrI siMghaI kundanalAla jI, kaTanI (ma.pra.) 250) zrI mahAbIraprasAda jI agravAla, kalakattA 101) , bAbU nRpendrakumAra jI jaina, kalakattA 250) zrI bI. pAra0 so0 jaina, kalakattA 100), badrIprasAda jI prAtmArAma jI, paTanA 250) zrI rAmasvarUpa jo nemicandra jI, kalakattA 100), rUpacanda jI jaina, kalakattA 150) zrI vajaraMgalAla jo candra kumAra jI, kalakattA | 100) , jaina ratna seTha gulAbacanda jI ToMgyA 150) zrI campAlAla jI sarAvagI, kalakattA indora Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1-50 Ta, 75 maaj"d| ... vIra-sevA-mandira ke upayogI prakAzana R. N. 10591/62 (1) purAtana-jainavAkya-mUcI-prAkRta ke prAcIna 46 mUla-grantho kI padyAnukramaNI, jisake sAtha 48 TIkAdigrantho me uddhRta dUsare padyo kI bhI anukramaNI lagI huI hai| maba milAkara 25353 padya-vAkyoM kI suucii| sapAdaka mukhtAra thI jugalakizora jI kI gaveSaNApUrNa mahatva kI 70 pRSTha kI prastAvanA se alakRta, DA0 kAlIdAsa nAga, ema. e.DI. liTa ke prAkkathana (Foreword) aura DA0 e. ena. upAdhye ema. e. DI. liT kI bhUmikA (Introduction) me bhUpita hai, zodha-khoja ke vidvAnoke lie atIva upayogI, baDA sAija, sajilda 15.00 (2) prANa parIkSA--zrI vidyAnandAcArya kI svopaja saTIka apUrva kRti,prApto kI parIkSA dvArA Izvara-viSayaka sundara, vivecana ko lie hae, nyAyAcArya padagbArIlAlajI ke hindI anuvAda se yukta, sajilda / 8.00 (3) svayambhUstotra-mamantabhadrabhAratI kA apUrva grantha, mukhtAra zrI jugalakizorajI ke hindI anuvAda, tathA mahatva kI gaveSaNApUrNa prastAvanA me suzobhita / 2.00 (4) stutividyA--svAmI mamantabhadra kI anokhI kRti, pApo ke jItane kI kalA, maTIka, sAnuvAda aura zrI jugala kimora mukhtAra kI mahatva kI prastAvanAdi me alakRta sundara jilda-mahita / (5) adhyAtmakamalamAtaMNDa-pacAdhyAyIkAra kavi gajamala kI mundara AdhyAtmika racanA, hindI-anuvAda-sahita 1.50 (6) yuktyanuzAmana-tatvajJAna se paripUrNa mamantabhadra kI amAdhAraNa kRti, jisakA abhI taka hindI anuvAda nahIM hunA thaa| mukhtAra zrI ke hindI anuvAda aura prastAvanAdi se alakRta, majilda / (7) zrIpurapArzvanAthastotra-prAcArya vidyAnanda racita, mahattva kI stuti, hindI anuvAdAdi sahita / 75 (8) zAsanacatusthizikA-(tIrthaparicaya) muni madanakoti kI 13vI zatAbdI ko racanA, hindI-anuvAda mahita 75 (6) samIcIna dharmazAstra ---- svAmI gamantabhadra kA gRhamyA cAra-viSayaka atyuttama prAcIna grantha, mukhtAra zrIjugala kizora jI ke vivecanAtmaka hindI bhApya aura gamagAtmaka prastAvanA me yu la, sajilda / .. 3.00 (10) jainagrantha-prazasti magraha bhA0 1 maskRta aura prAkRta ke 171 aprakAzita grantho kI pragastiyo kA magalAcaraNa mahita apUrva magraha, upayogI 11 pariziSTo kI aura pa0 paramAnanda zAstrI kI itihAsa-viSayaka mAhitya paricayAtmaka prastAvanA meM alakRna, gajinda / (11) samAdhitantra aura dRSTopadeza-adhyAtmakRti paramAnanda zAstrI kI hindI TIkA gahita 4.00 (12) anityabhAvanA-grA0 padmanandAkI mahatvakA racanA, mukhtAra zrI ke hindI padyAnuvAda yaura bhAvArtha sahita 25 (13) tatvArthamUtra-(prabhAcandrIya)-mukhtAra zrI ke hindI anuvAda tathA vyAkhyA me yukta / (14) zravaNabelagola aura dakSiNa ke anya janatIrtha / 1.25 (15) mahAvIra kA marvodaya tIrtha 16 paMge, (5) mamantabhadra vinAra-dIpikA 16 paise, (6) mahAvIra pUjA 25 (16) bAhubalI pUjA-jugalakizora mukhtAra vRtta (samApta) ___ 25 (17) adhyAtma rahasya-pa0 pAgAdhara kI mundara kRti mukhtAra jI ke hindI anuvAda mahita / (18) jainagrantha-prazasti magraha bhA 2 apabhraMza ke 120 aprakAzita granthoko prazastiyo kA mahatvapUrNa sagraha / 55 granthakAro ke aitihAsika gratha-paricaya aura pariziSTo mahita / sa.10 paramAnda zAstrI / sajilda 12.00 (16) jaina sAhitya aura itihAsa para vizada prakAza, paSTha nakhyA 740 sajilda (vIra-zAsana-gagha prakAzana 5.00 (20) kasAyapAhuDa suta--mUlagrantha kI racanA aAja se do hajAra varSa pUrva zrI guNadharAcArya ne kI, jisa para thI yativRSabhAcArya ne pandraha sau varSa pUrva chaha hajAra zloka pramANa cUNisUtra likhe| sampAdaka paM hIrAlAlajI siddhAnta zAstrI, upayogI pariziSTo aura hindo anuvAda ke sAtha bar3e sAija ke 1000 se bhI adhika pRSTho meM / puSTa kAgaja aura kapaDe kI pakkI jilda / / ... ... 20.00 (21) Reality prA0 pUjyapAda kI sarvArtha siddhi kA agrejI meM pranRvAda baDe prAkAra ke 300 pa. pakkI jilda 6.00 prakAzaka-premacanda jaina, vIrasevA mandira ke lie, rUpavANI priMTiMga hAusa, dariyAgaMja, dillI se mudrita / Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ **********Kkkkkkkkkkkkkkkk***** disambara 1967 Jiikaan intist kuNDalapura meM sammati sAgara ke kinAre para jaina mandira ******KKKKAKKKKKKKKKKKKKKK***KKK* samantabhadrAzrama (vora-sevA-mandira) kA mukha patra 0 Masala SHREEN vaimAsika XXXX************************* Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kramAMka ganavANa viSaya-sUcI anekAnta ko sahAyatA viSaya 5) lA0 viganacanda jI goTe vAle lagkhanaU kI 1 padmaprabha-jina-stuni--mamantabhadrAcArya 193] muputrI mI0 kiraNa ke vivAhopala meM nikAle hue dAna meM 2. zrIdhara svAmI ko nirvANa bhUmi kuNDalapura-- meM DA. jyoti pramAda jI lakhanaU kI mArphata 5) rupayA pa. jagamAhanalA ra mAstrI 168 madhanyavAda prApta haa| 3 jaina grantha magrahAlayo kA mahattva vyavasthApaka 'anekAnta' DA. kamturacanda kAmalIvAla 196 4 bhAratIya vAstuzAstra me jaina pratimA sambandhI vilamba kA kAraNa jJAtavya... agaracanda nAhaTA 5 bhagavAna mahAvIra aura buddha kA paginarvANa anekAnta kI yaha kiraNa prema meM naye TAipo ko --muni zrI nagagaja vyavasthA ke kAraNa vilamba ge prakAzita ho rahI hai| isake 6. yazapAla jaina kA adhyakSIya bhASaNa | lie hama kheda hai| grAge kI kiraNa yathA sambhava zItra 7. zirapura kA jaina mandira digambara jainiyoM prakAgina karane kA prayatna kiyA jaaygaa| kA hI hai| 227 vyavasthApaka kezi-gautama-mavAda-10 bAlacanda 'anekAnta' siddhAnta zAstrI 6. Atma-nirIkSaNa-paramAnanda zAstrI 232 anekAnta ke grAhakoM se 10 agravAlo kA jaina marakRti meM yogadAna-- paramAnanda zAstrI 033 anekAnta ke jina grAhaka mahAnubhAvo ne apanA vApika 11 svargIya narendramiha midhI kA makSipta paricaya 237 zalka nahI bhejA hai, unheM apanA vArSika zalka ) rupayA 10 sAhitya-mamIkSA-DA. premamAgara tathA manI AIra meM zIghra bheja denA cAhie / kAraNa ki paramAnanda zAstrI 20vA varSa mamApta ho rahA hai| prAgA hI nahI vizvAma hai ki grAhaka mahAnubhAva 20ve varSa kA apanA vApika manya zIghra bhejakara anagRhIta kreNge| sampAvaka-maNDala vyavasthApaka DA0 prA0 ne0 upAdhye anekAnta' DA0 premasAgara jaina vIrasevA mandira 21 dariyAgaja, dillI zrI yazapAla jaina hA hA .28 anekAnta kA vASika mUlya 6) rupayA eka kiraNa kA mUlya 1 rupayA 25 10 bhanekAnta me prakAzita vicAro ke lie sampAdaka mAla uttaradAyI nahIM haiN| -yavasthApaka anekAnta bhokAna meM prakAzita vicAroM ke lie sammA eka kiraNa kA Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prom praham anakAnta paramAgamasya bIja niSiddhajAtyandhasindhuravidhAnam / sakalanayavilasitAnAM virodhamayanaM namAmpanekAntam // varSa 20 ) vIra-sevA-mandira, 21 dariyAgaMja, villI-6 vIra nirvANa saMvat 2463, vi0 saM0 2024 disambara san 1967 kiraNa 5 / padmaprabha-jina-stutiH ( arbabhramaH ) apApApavameyazrIpAdapa prbho'rdy| pApamapratimAbho me padmaprabha matipradaH // 27 // -samaMtabhadrAcArya prayaM-he prabho! Apake caraNakamala pUrvasaMcita pApakarma se rahita haiM, bhApattiyoM se zUnya hai, aura aparimita lakSmI ke zobhA ke-AdhAra hai| tathA pApa svayaM bhI anuSama prAbhA se-teja se sahita hai| he samyagjAna dene vAle papaprabha jinendra ! mere bhI pApakarma naSTa kiijiye| bhAvArya-bhagavan ! Apake niSpApa-pavitra caraNakamaloM ke prAzraya se manuSya ko vaha samyagjJAna prApta hotA hai, jisake dvArA vaha apane samasta pApakarma tathA unake phala svarUpa prApta huI prApattiyoM ko naSTa kara ananta catuSTayarUpa lakSmI se sahita ho jAtA hai aura taba usakI prAtmA ananta teja se prabhAsita ho uThatI hai // 27 // --:: Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIdhara svAmI kI nirvANa bhUmi, kuNDalapura dhojaganmohanalAla jI zAstrI [madhyapradeza kA prasiddha kSetra kuNDalapura apanI prAkRtika suSamA ke liye to vikhyAta hai hI, vahA~ sthApita bar3e bAbA kI advitIya vizAla aura atizaya saumya pratimA ke lie bhI yaha kSetra ullekhanIya hai| pratima kevalI zrIdhara svAmI kI nirvANa bhUmi hone ke kAraNa yahI kuNDalapura kSetra "siddha kSetra" bhI hai aisI sthApanA isa lekha ke vidvAna lekhaka zrImAn paDita jaganmohanalAlajI zAstrI ne isa lekha meM kI hai| lekhaka dvAga prastuta zAstrIya pramANa aura unakA vivecana tathA lekhaka kI navIna zodhajanya dhAraNAeM vicAraNIya hai| -sampAdaka] atima kevalI zrIdhara svAmI ko nirvANa bhUmi kA zrIdhara kevalI kaba hue? antima kebalI to jambU svAmI nAmollekha tiloyapaNNatti, nirvANa kANDa, Adi me AyA kahe gaye hai, phira ye carama kevalI kaise hue ? kuNDalagiri hai| inhI ke AdhAra para ukta nirvANa bhUmi kA nirNaya kauna sA sthAna hai ? ityAdi / atha ke Alokana se yaha karane kA prayAsa kucha vidvAno dvArA pichale bIsa-bAisa jAnA jAtA hai ki kevalI to aneka ke prakAra hote hai para varSoM meM kiyA gayA hai| isa sabadha ke prAya sabhI zAstrIya pratyeka tIrthakara ke samaya do taraha ke kaMbalI mukhyatayA kahe ullekhoM ko dRSTi me rakhakara tatsabadhI upalabdha lekho kA gaye hai| 1. anusaMdhAna yA anubaddha kebalI, aura 2. ananumanana karake tathA kucha navIna udghATita pramANo para vicAra badha yA ananubaddha kevlii| karate hue isa lekha meM bhagavAna zrIdhara svAmI ke nirvANa anubaddha kevalI ve hai jo bhagavAna tIrthaMkara ke samavasthala para vicAra karate hue madhyapradeza ke damoha jile me zaraNa me sthita aneka ziSyoM meM bhagavAna ke pazcAt mukhya sthita prasiddha aura manorama kSetra kuNDalapura ko unakI upadeSTA paramparA meM kevala jJAnI hokara hue| isa taraha siddhabhUmi mAnane ke kAraNa aura sAkSya prastuta karane kA jo paripATI krama se hue ve anubaddha kevalI hai| me prayAsa kara rahA huuN| isa lekha kA prArambha zAstrokta tathA jo paripATI krama me nahI hue kintu kevalI pramANoM se karate hue sarvaprathama hama tiloyapaNNatti kI hue ve anubaddha kevalI kahalAte hai| inakI saMkhyA pratyeka sadabhita gAthA para vicAra krege| tIrthakara ke samaya alaga-alaga batAI gaI hai / jaisezrItiloyapaNNati pratha yativRSabhAcArya dvArA racita hai bhagavAna RSabhadeva ke samavazaraNa me kevalI saMkhyA jA zrIjIvarAja prathamAlA dvArA vi. saM. 2000 me prakA 20000 para anubaddha kevalI kevala 84 / zrI ajitanAtha zita huA hai| yaha triloka sabadhI varNana karane vAlA ke samavazaraNa me sampUrNa kevalajJAniyoM kI saMkhyA 20000 prAcIna graMtha prAkRta bhASA meM hai| pratha ke svAdhyAya kAla para anubaddha kevalI kevala 84 / isI prakAra pratyeka tIrthama gaath| sakhyA 1476 par3hane meM isa prakAra AI kara ke anubaddha aura ananubaddha kevalI kI sakhyAe bhinna hai| zrImahAvIra tIrthakara ke samavazaraNa me kevalajJAnI kuNDala girimmi carimo kevalaNANIsu siridharo siddho| 700 ye aura anubaddha kevalI kevala 3 the| arthAt carama kevalI zrIdhara kuNDalagiri se siddha hue| isakA yaha artha hai ki bhagavAna mahAvIrake paTTaziSya zrI isa gAthA ke par3hane ke bAda aneka prazna khaDe hue| ye gautama gaNadhara the yadyapi gaNadhara 11 the para mukhya gaNadhara zrI Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIdhara svAmI kI nirvANa bhUmi, kugalapura 165 gautama the / bhagavAna mahAvIrake pazcAt kArtika kRSNa 15 ko zrI mahAvIra svAmI haiN| aisA kahA jAtA pA rahA hai| hI zrI gautama kevalI hue unake paTTa para rahane vAle sudharmA- saM0 1757 mAha sudI 15 somavAra kA eka zilAlekha cArya the jo gaNadhara to bhagavAna mahAvIra ke the para unako zrI mandira jI me hai| usameM bhI inheM mahAvIra svAmI paTra zrI gautama svAmI ke bAda prApta huaa| aura sudharmA- likhA hai| para mUrti ke adhobhAga meM jahA~ siMhAsana ke siha cArya bhI kevalI hue inake bAda inake paTTa para zrI jambU- bane hai unake madhya jo rinha banAne kA sthAna hai vahA~ koI svAmI hae jo kevalI hue| jambUsvAmI ke paTTa para zrI cinha nahIM hai / jo cinha hai ve siMhAmana ke rUpa meM hai aura viSNanandi tathA viSNunandi ke paTTa para zrI nandimitra, aise cinha kuNDalapura ke usI mandira me saMsthApita zrI nandimitra ke paTa para aparAjita phira govardhana aura unaka neminAtha, saMbhavanAtha Adi sabhI tIrthakara mUrtiyo me bane paTa para zrIbhadrabAha (prathama) haye para ye saba zrutakevalI huye hai| para ve mAtra sihAsana ke pratIka hai tIrthakara kA cinha kevalI nahI he| inase ziSya praziSya paramparA pAge calI to do sihoM ke madhya meM hai| isa mUla pratimA meM cinha ke jo bhUtabalI prAcArya taka 683 varSa pramANa clii| sthAna para koI cinha nahIM hai| yadyapi prAcArya paramparA Age bhI calI parantu yahA~ pratimA ke Asana ke pASANa me donoM caraNoM ke pAsa taka aMgazAna rahA isake bAda aMgadhArI nahI huye| Aja do kamala bane hai| ye cinha nahI hai, yadi cinha hote to eka ke mahAna graMtha khaTkhaNDAgama zrIpuSpadanta aura bhUtabali banAyA jAtA, aura vaha bhI madhya meM na ki dono caraNoM ke AcArya dvArA racita haiN| nIce eka-eka / isake sivAya mastaka ke AsapAsa dono isa prakAra paTraghara ziSyo kI paramparA meM 3 kevalI' tarapha devo kI uDatI huI mudrA meM banAyA jAnA prAdi hae jinakA ullekha kara Aye hai ve bhagavAna mahAvIra ke lakSaNo se mujhe aisA anumAna huA ki kyA yaha sAmAnya anubaddha kevalI the| inake sivAya jo 700 kevalI samava- kevalI kI mUrti hai ? aura "caraNa kamala tala kamala hai" zaraNa me the ve ananubaddha kevalI the uname sabhI kevalI "nabha te jaya jaya vAni" kI ukti ke anusAra to inake apanI-apanI Ayu ke anta me siddhapada ko prApta hue hoge| caraNoM ke pAsa kamala donoM ora banAe gaye aura jayakAra yadyapi inakA samayollekha nahI hai tathApi pacama kAla ko bolate hue AkAza meM devatA dikhAe gaye hai| Ayu 120 varSa kahI hai taba inakI prAyu bhI adhika se isa kalpanA ke Ane para maine kucha aisA hI nirNaya adhika itanI athavA caturthakAla meM inakA janma hone se kara eka lekha 78 varSa pUrva jaina sadeza meM prakAzita kiyA kucha varSa adhika bhI rahI ho to bhI bhagavAna ke muktigamana thaa| isa lekha ke khaDana meM 2 lekha Aye the| prathama lekha kAla ke bAda prathama zatAbdI me hI inakA muktigamana zrI 'nIraja' satanA kA thA ki mUrti ke Asana ke donoM siddha hai| mora gomukha yakSa aura cakrezvarI kI mUni hai sAtha hI ina 700 kevalI bhagavAnoM me antima kevalI zrI jaTAoM ke cinha mUrti para hai| ata. mUrti zrI Adi zrIvara svAmI the jinakA tiloyapaNNatti me kuNDalagiri tIrthakara kI honI cAhie bhale hI cinha ke sthAna para se muktigamana batAyA gayA hai| cinha na ho ata: zrIdhara kevalI kI mUrti use mAnanA graMtha meM ukta ullekha par3hane para merA dhyAna sarvaprathama pramANita nahIM hotaa| damoha (ma.pra.) ke nikaTa sthita kuNDalapura para gayA yaha maiMne sthAna kA pUnaH nirIkSaNa kiyA aura mujhe nIraja parvata kuNDalAkAra (gola) hai ataH kuNDalagiri ho sakatA hokAra jI kA kathana' sarvathA upayukta jacA aura yaha nizcita hai / anyatra aisA parvata nahIM hai aura na aise grAma ko hI kiyA ki mukhya mUrti bhagavAna AdinAtha kI hai| 1757 prasiddhi hai| meM bra. nemisAgara ne mUla me cinha na dekhakara kevala sihAsana kuNDalapura ke parvata para mukhya mandira meM jo vRhat padmAsana 12 phuTa uttuga mUrti virAjamAna hai ve bar3e bAbA 1. anekAnta aprela 1664 pR0 43. Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 anekAnta ke siMhoM ke prAdhAra para unhe bhagavAna mahAvIra ghoSita droNImati prabala kuNDala mer3hake ca kiyaa| vaibhAra parvata tale vara siddhakUTe cUki kuNDalapura bhagavAna mahAvIra kA janmasthAna RSyAdrike ca vipulAdri balAha ke ca prasiddha hai / aura yaha sthAna kuNDalapura kahalAtA hai phalataH vidhye ca povanapure vRSadIpake ca // 6 // isa sAmya ke kAraNa bhI unakA dhyAna bhagavAna zrI mahA -saMskRta nirvANa bhakti vIra kI ora gayA ho aura inhe bhagavAna mahAvIra mAna nirvANa bhakti meM isake pUrva ke zloko me tIrthakaroM kI liyA ho to koI Azcarya kI bAta nahIM hai| nirvANa bhUmiyo ke nAma dekara 8ve zloka ke pUrva utthAnikA dUsarA lekha zrI paM0 darabArIlAla jI koThiyA nyAyA bhI hai jo isa prakAra haicArya kA thaa| unhoMne apane lekha me pratipAdita kiyA idAnI tIrthakaregyo'nyeSAM nirvANabhUmim stotu mAhathA ki kuNDalagiri sthAna yaha nahIM hai jo damoha (ma0pra0) arthAt tIrthaMkaroM ke bAda anya kevaliyoM kI nirvANabhUmi ke pAsa hai| balki rAjagaha kI paMcapahADiyo me kisI kI stuti karate hai| AThaveM zloka me zatrujaya-tugIgiripahADI kA nAma kpddlgiyaa| aura vahI siTa sthAna kA nAmollekha hai| tadanantara isa zloka kA artha hotA hai| zrI zrIdhara kevalI kA ho sakatA hai| pramANa svarUpa unhone droNImiti (droNagiri) prabalakuNDala, prabalamer3haka ye pUjyapAda svAmI, jo pAMcavI yA chaThavI zatAbdI ke vidvAna donoM, vaibhAra parvata kA talabhAga, siddhakUTa, RSyAdrika, prAcArya haiM, unakI dazabhakti kA diyA thaa| usame nirvANa vipulAdri, balAhaka, vidhya, podanapura vRSadIpaka / bhakti meM paMcapahADiyoM ke sAtha kuNDala zabda par3A hai / isake bAda dasave iloka meM---sahyAcala, himavat, koThiyA jI ke nirNaya se hama sahamata nahI ho sake aura lambAyamAna gajapatha prAdi pavitra pRthiviyo me jo sAdhujana Aja bhI sahamata nahIM hai isake kAraNa nimna prakAra hai| karma nAza kara mukti padhAre ve sthAna jagat meM prasiddha hue| Age ke zloko me ina sthAno kI pavitratA kA varNana kara (1) dazabhakti me jo nirvANa bhakti kA prakaraNa hai stuti kI hai| usameM nirvANa kSetro ke nAmo kI gaNanA hai| usame kevala prastuta prasaMga meM kuNDala zabda para vicAra hai / TIkA paca pahAr3iyo ke nAma hai balki RpyAdri-mer3ha ka-kuNDala me kuNDala aura mer3haka ko "prabala kuNDale pravala mer3hake ca" droNImati-vidhya-podanapura Adi aneka nirvANa bhUmiyo ke aisA likhA gayA hai jisakA artha svatantratA se zreSTha kuNDalanAma hai / iname paca pahAr3iyo me sabhI ke nAma nahI hai| giri aura zreSTha meDhagiri hotA hai| pAMca pahADiyo me kevala unake nAma hai jo siddhi sthAna hai| ve hai vaibhAra kevala 3 nAma Ae haiN| RSyAdrika ise TIkAkAra ne vipulAcala-RSyAdrika / kuNDala zabda ke sAtha mer3haka zabda zramaNagiri likhA hai| yaha koI sahI tarka na hogA ki 4 usake pUrva par3A hai aura usake bAda bhI pacapahAr3iyo me pahAr3iyo ke nAma usameM hai to eka nAma zeSa me se hama . usakA nAma hai| isase siddha hai ki jisa prakAra mer3haka / maka pAcavI pahADI ko mAna le / pAca pahAr3iyo ke nAmameDhagiri ke lie alaga se AyA hai isI prakAra kuNDala (1) ratnAgiri (RSigiri (2) vaibhAragiri (3) vipuzabda kuNDalagiri ke lie alaga se AyA hai phalata: mer3hagiri kI taraha kuNDalagiri svatantra nirvANabhUmi hai| lAcala (4) balAhaka (5) pANDu ye pAca hai| bauddha pratho meM pAMca pahADiyo ke nAma isa prakAra hai-(1) vepulsa anyathA nirvANa bhUmi me usakA ullekha na pAyA jAtA / nirvANa bhUmiyo meM usakA nAma pAnA usa sthAna ko siddha (2) vebhAra (chinna) (zramaNagiri) (3) pANDava (4) bhUmi mAnane ke lie paryApta pramANa hai / isagili (udayagiri) (RSigiri) aura (5) gijjhazloka nimna prakAra hai kUTa / ghavalA TIkA me inake nAma hai (1) RSigiri (2) vaibhAra (3) vipulagiri (4) chinna (balAhaka) 1. anekAnta varSa 8 pR0 115 (5) pANDu / ukta tInoM nAmAvalI se siddha hai ki Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIdhara svAmI kI nirvANa bhUmi, kuNDalapura pAMcoM pahAr3iyoM meM kuNDalagiri kisI kA bhI nAma nahI merA varSoM se mata calA pA rahA hai jabaki anya sthAna thA aura na prAja bhI hai| taba paca pahAr3iyo meM usakI siddha nahIM hote| kalpanA kA koI AdhAra nahIM raha jAtA phalataH kuNDala- yaha kahA jAtA hai ki yaha atizaya kSetra hai kAraNa giri svataMtra nirvANa bhUmi hai yaha siddha hotA hai nIce prasiddha atyAcArI zAsaka moraMgajeba ne mUrtikhaDana karane likhA prAkRta nirvANa bhakti kA ullekha bhI ise siddha kA yahA~ prayAsa kiyA thA para usake sevakoM para tatkAla karatA hai| madhumakkhiyo kA aisA AkramaNa huA ki ve saba bhAga khaDe aggala devaM vaMdami varaNayare nivaNa kuNDalI vNde| hue| isa atizaya ke kAraNa yaha atizaya kSetra mAnA pAsaM sirapuri vaMdami lohAgiri saMkha diivmmi| jAtA hai / nirvANabhUmi abhI taka nahI mAnA jaataa| varanagara me argaladeva (AdinAtha) kI tathA nirvANakuNDalI yahA~ eka prazna hai ki moraMgajeba ke kAla meM yaha patikSetra ko zrIpura meM zrI pArzvanAya ko tathA lohAgiri zaya humA aura taba se yaha atizaya kSetra mAnA jAya para zakhadvIpa me zrI pArzvanAtha ko me vaMdanA karatA huuN| kSetra to moraMgajeba se bahuta pUrva kA hai| chaThavI zatAbdI kI __isa nirvANa bhakti me kuNDalI ke sAtha nirvANa zabda kalA kA anumAna hai / jainetara madira bhI jinhe brahma madira bhI lagA hai| isase bhI yaha nirvANa kSetra siddha hai| paMca- kahate hai chaThI zatAbdI se vahA~ hai aisA kahA jAtA hai| pahAr3iyoM ke nAma isa zloka me nahI hai tAki use uname taba chaThI zatAbdI se auragajeba kAla taka 1000 varSa taka se eka pahADI mAna liyA jaay|| yaha kauna sA kSetra thaa| prastuta pramANoM se "kuNDalagiri koI nirvANa kSetra hai" kuNDalAkAra yaha parvata aisA sthAna nahI hai jahA~ kisI yaha siddha ho gyaa| prazna aba yaha hai ki vaha sthAna kahAM rAjA kA kilA yA gaDhI hai| jisase yaha mAnA jAya ki hai kuNDalapura (bihAra) kuNDala (odha riyAsata) tathA usane mandira aura mUrti banavAI hogii| koI prAcIna kuNDalapura (damoha) ma0pra0 ye tIna sthAna kuNDala nAma se vizAla nagara bhI vahA~ nahIM hai ki kinhIM seThoM ne yA hai| ye tIno bhArata meM sthita hai| cauthA kuNDalagiri samAja ne maMdira nirmANa karAyA ho| taba aisI kauna sI jisakA ullekha magalASTaka me pAtA hai vaha manuSya loka bAta hai jisake kAraNa yahA~ itanA vizAla madira aura ke bAhira kuNDalagiri dvIpa meM, vaha to nirvANa bhUmi nahI mUrti banAI gaI / tarka se yaha siddha hai ki yaha siddha bhUmi ho sakatA / ataH tIna kA hI vikalpa zeSa rahatA hai / ina hI thI jisake kAraNa isa nirjana jaMgala meM kisI ne yaha para pAge vicAra kiyA jAtA hai| maMdira banAyA tathA anya 58 jinAlaya bhI samaya-samaya para (1) bihAra pradeza kA kuDalapura bhagavAna mahAvIra yahA~ banAye gaye jo Aja bhI suzobhita haiN| ye jinAlaya kA janma sthAna mAnA gayA hai na ki nirvANa bhUmi / Aja vi0 saM0 1100 se 1600 taka ke pAe jAte hai / san kala to yaha bhI nahI mAnA jAtA balki vaizAlI kuDapura mavata lekha rahita bhI bImo jita misa unakI janmabhUmi siddha ho cukA hai| hai| vahA~ 1757 kA jo zilAlekha hai vaha madira ke (2) prodha riyAsata meM kuNDala relave sTezana se 2 nirmANa kA nahI balki jIrNoddhAra kA hai| lekha saskRta mIla hai jahA~ do mandira hai para ve bhagavAna pArzvanAtha ke bhASA meM hai ki hai| kintu yaha nirvANabhUmi nahI mAnA jaataa| zrI kunda kundAcArya ke manvaya meM yaza: kIrti nAmA (3) kuNDalapura (ma0 pra0) yaha damoha se 20 mIla munIzvara hue unake ziSya zrI lalitakIrti tadanaMtara dhrmhai| kuNDalAkAra (golAkAra) parvata hai aura mUla mandira kIrti pazcAt papakIrti pazcAt surendrakIrti hue| unake meM (prakhyAta nAma) zrI mahAvIra tIrthakara kI tathA yathArtha ziSya sucandragaNa hue jinhoMne isa sthAna ko jIrNa-zIrNa AdinAtha bhagavAna kI mUrti hai|| dekhakara bhikSAvRtti se ekatrita dhana se isakA jIrNoddhAra yaha sthAna nirvANabhUmi zrI zrIdhara svAmI kI hai aisA karAyA acAnaka unakA dehAvasAna ho gayA taba unake Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 919 anekAnta ziSya ba0 nemisAgara ne vi. saM. 1757 mAgha sudI 15 kara use paDhA to una caraNoM ke pASANa ke sAmane kI paTTI somavAra ko saba chatoM kA kAma pUrA kiyaa| para likhA haiaisI kiMvadantI bhI pA rahI hai ki candrakIti (sucau "kuNDalagirau zrI zrIdhara svAmI" gaNa) nAmaka koI bhaTTAraka bhramaNa karate-karate yahA~ pAe isa lekha ko paDha apanI baraSoM kI dhAraNA saphala unako darzana karake hI bhojana kA niyama thA / kintu koI pramANita ho gaI aura isa pramANa kI samupalabdhi meM koI maMdira pAsa na hone se ve nirAhAra rahe taba manuSya ke chadma saMdeha nahIM raha gyaa| yaha sUrya kI taraha sapramANa siddha hai veza meM kisI devatA ne unheM kuNDalagiri para le jAkara ki-ye caraNa zrI zrIdhara svAmI ke hai aura yaha kSetra zrI sthAna kA nirdeza kiyaa| ve vahA~ para gae aura isa vizAla kuNDalagiri hai| kAya pratimA kA darzana kiyA / tathA inhoMne hI isa madira kA jIrNoddhAra kraayaa| kiMvadantI zilAlekha ke lekha se kuNDalagiri ke nAma ke kAraNa nIce base choTe se grAma mela khAtI hai ataH satya hai| yaha jIrNoddhAra prasiddha bandela- kA nAma kuNDalapura par3A ho isake pUrva isa grAma ko khaNDa kesarI mahArAjA chatrasAla ke rAjyakAla mehmaa| "maMdiraTIlA" nAma se kahate the zilAlekha me ise isI kahate haiM apane ApattikAla me mahArAjA chatrasAla isa nAma se ullikhita kiyA gayA hai| saMbhavataH ba. nemisAgara sthAna meM kucha dina pracchanna rahe haiM aura puna: rAjya bhAra jI kA dhyAna bhI caraNo ke usa choTe se lekha para nahI prApta karane para unake tarapha se hI tAlAba sIDhiyA~ Adi gayA jaise ki pacAsoM barasoM se unake darzana karane vAle kA nirmANa bhaktivaza karAyA gayA hai| hajAro vyaktiyoM kA nahI gayA / yaha lekha isake bAda kSetra ke adhyayana zrI rAjArAmajI bajAja siM. bAbalAla jI ina saba pramANoM ke hote hue bhI loga saMdeha karate the kaTanI tathA vahA~ ke eka maMdira nirmANakartA U~cA ke ki vastutaH yahI sthAna zrIdhara kevalI kI nirvANabhUmi hai siMghaI tathA anya kaI logoM ne par3hA hai| isakA koI likhita pramANa upalabdha nahI hai| abhI isI varSa maiM kuNDalagiri gayA thA, vIra nirvANa mahotsava para / kSetra kameTI ke prabaMdhakoM se maine pratyakSa me bhI nivedana vahA~ bar3e maMdira ke cauka meM eka prAcIna chatarI banI hai kiyA hai tathA isa lekha dvArA bhI nivedana karatA hU~ ki aura usake madhya 6 ica lambe caraNayugala haiM / anekoM bAra / usa sthAna ko surakSita karAveM tAki upalabdha aitihAsika darzana kie ina caraNo ke / ye bhaTTArakoM ke caraNacihna hoMge . mAnate rhe| kAraNa caraNacihna to siddhabhUmi meM cauka me chatarI prArambha se to hai navIna nahI hai| sthApita hone kA niyama hai yaha to atizaya kSetra hai| siddha usase cauka meM sthAna kI kamI A jAtI hai para prAcIna bhUmi nahIM hai| ataH yahA~ caraNoM kA pAyA jAnA yaha hone se abhI taka surakSita calI pAI hai| yaha bhI isa batAtA hai ki kinhIM 'bhaTTArakoM' ne apane yA apane gurU ke bAta kA pramANa hai ki yaha zrIdhara kevalI kA mukti sthAna caraNa sthApita kiye hoNge| hI hai kAraNa chatarI binA prayojana nahI banAI jaatii| / para isa bAra hamAre pAzcarya kA ThikAnA na rahA jaba 1501 ke saMvat kI eka jIrNa pratimA meM usa sthAna kA pujArI ne hameM batAyA ki caraNo ke nIce kI paTTI para nAma niSadhikA (nasiyA~) bhI likhA hai| kucha lekha hai hamane tatkAla use le jAkara jamIna meM sira ukta pramANoM ke prakAza me yaha bilakula spaSTa hai ki rakhakara use bArIkI se par3hA to ghise akSaroM meM kucha spaSTa "kuNDalagiri" (damoha ma. pra.) hI zrI zrIdhara kevalI kI paDhane meM nahI pAyA taba jala se svaccha kara kapar3e se prakSAla nirvANa bhUmi hai| Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjasthAna ke itihAsa nirmANa meM jaina grantha saMgrahAlayoM kA mahattva DA0 kastUracanda kAsalIvAla bhAratIya itihAsa meM rAjasthAna kA mahatvapUrNa sthAna kareM to hame mAlUma hogA ki rAjasthAna me jaina graMtha samahai / itihAsa ke saikaDo pRSTha isa pradeza ke nivAsiyoM kI hAlaya sabase adhika saMkhyA meM milate hai / ye atha saMgrahAlaya vIratA evaM parAkrama kI kahAniyo se bhare paDe hai / vAstava choTe-choTe gA~voM se lekara baDaM 2 nagaro taka me sthApita meM yahA~ ke zAsako evaM zAsito ne deza ke itihAsa ko kiye hue hai| ina saMgrahAlayoM kI nizcita saMkhyA evaM kitanI hI bAra moDa diyA thaa| yahA~ ke raNathambhaura, uname sagrahIta pANDulipiyo kI saMkhyA batalAnA to kaThina cittaura, bharatapura, jodhapura, jaisalamera jaise durga vIratA hai lekina aba taka kI khoja ke prAdhAra para itanA pravazya zodha evaM zakti ke prAdhara stambha rahe the kintu vIratA ke kahA jA sakatA hai ki ina hastalikhita graMthoM kI saMkhyA sAtha sAtha yahA~ bhAratIya sAhitya eva saskRti ke gaurava- 1 lAkha se kama nahI hogo| jayapura, bIkAnera, ajamera, sthala bhI paryApta saMkhyA meM milate hai| yadi rAjasthAnI jaisalamera, bUdI jaise nagarI meM eka se adhika patha saMgrahAlaya vIra yoddhAo ne jananI janmabhUmi kI rakSArtha ha~sate-haMsate hai| akele jayapura nagara meM aise 25 atha bhaDAra hai jinameM prANoM ko nyochAvara kiyA to yahA~ hone vAle prAcAryoM, sabhI me hastalikhita pANDulipiyo kA acchA saMgraha hai| muniyoM, santoM eva vidvAno ne bhI apanI kRtiyo dvArA iname saMskRta, prAkRta, apabhraza, hindI, rAjasthAnI bhASA janatA meM deza bhakti naitikatA eva sAskRtika jAgarukatA ke hajAro grathoM kI pANDulipiyA~ surakSita hai / tADapatra para kA pracAra kiyaa| unhone nAgaura, bIkAnera, ajamera, sabase prAcIna pANDulipi san 1060 kI hai jo jaisalamera jaisalamera, jayapura Adi kitane hI nagaroM meM pratha bhaDAro ke vRhada jJAna bhaDAra meM saMgrahIta hai isI taraha kAgaja para ke rUpa me sAhityika durga sthApita kiye jahA~ bhAratIya saMvat 1326 - san 1272 : pANDulipi jayapura ke zrI sAhitya evaM saMskRti kI surakSA evaM usake vikAsa ke digambara jaina mandira terahapathiyoM ke zAstra bhaMDAra ke saMgraha upAya soce gaye tathA sAre pradeza meM grathoM kI pratilipiyAM meM hai| kAgaja vAlI pANDulipi me dehalI kA nAma yogikaravAne, unake paThana pAThana kA pracAra karane kA artha nIpura evaM tatkAlIna samrAT kA nAma gayAsuddIna tugalaka vyavasthita rUpa se kiyA gayA aura rAjanaitika uthala-puthala ke nAma kA ullekha hai| ina bhaMDAroM me terahavI, 14vI evaM sAmAjika jhagar3o se ina zAstra bhaMDAroM ko dUra rakhA zatAbdI se lekara 19vI zatAbdI taka likhe gaye graMthoM kA gyaa| vAstava meM sAhitya kI surakSA evaM usakI zrIvaddhi vizAla saMgraha hai jiname bhAratIya vidyA evaM saMskRti ke meM sabase adhika jana sahayoga jaina graMtha saMgrahAlayo kA rahA amUlya tattva chipe par3e hai| yahA~ kisI eka viSaya para yahI kAraNa hai ki jaina atha saMgrahAlaya rAjasthAna ke choTe- athavA eka hI bhASA meM ye pANDulipiyoM saMgrahIta nahI hai choTe gAMvoM taka meM milate hai| ina zAstra bhaDAroM ne kintu dharma, darzana, purANa, kathA, kAvya eva carita ke rAjasthAna ke itihAsa ke kitane hI mahatvapUrNa tathyoM ko atirikta itihAsa, jyotiSa, gaNita, Ayurveda sagIta jaise saMjoyA mora use sadA hI naSTa hone se bcaayaa| yadi hama laukika viSayoM para acchI se acchI kRtiyoM kI pANDuina graMtha bhaMDAroM ke saMbaMdha me kucha gambhIratA se vicAra lipiyA~ upalabdha hotI haiN| yahA~ maiM yaha batalAnA cAhUMgA * jodhapUra me prAyojita rAjasthAna itihAsa kAgresa ke prathama adhivezana para diyA gayA eka bhASaNa Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 anekAnta kendra hai| ki jainAcAryoM evaM vidvAnoM ne bhASA vizeSa se kabhI moha unake sambandha meM jAnakArI prastuta karane kA kabhI nahI rakhA kintu janatA kI mAMga ke anusAra inhoMne apanI vyavasthita kArya nahIM kiyA jA skaa| kRtiyoM kA nirmANa evaM unakA sagraha kiyaa| isIlie rAjasthAna ke ina bhaNDAroM ko chAnabIna ke liye prAja ina bhaMDAroM meM prAkRta evaM saMskRta kI kRtiyo ke preraNA dene kA manase preraNA dene kA sabase adhika zreya paM. cainasukhadAsa jI atirikta apabhraza hindI evaM rAjasthAnI kRtiyA bhI nyAyatIrya jayapura ko hai| isa dizA me zrI digambara jaina paryApta saMkhyA me milatI hai| isalie ye prAcIna sAhitya, atizaya kSetra zrI mahAvIra jI kA sAhitya zodha vibhAga itihAsa evaM saMskRti ke adhyayana karane ke liye prAmANika kI sevAe~ ullekhanIya hai isakA mukhya uddezya rAjasthAna ke jaina zAstra bhaDAroM kI graMtha sUciyA~ taiyAra karane evaM lekina rAjasthAna ke ina jaina graMtha saMgrahAlayoM kI unameM aprakAzita sAhitya ko prakAza meM lAne kA hai| mahattA kI aora vidvAno kA sarvaprathama dhyAna AkRSTa karane kSetra ke sAhitya zodha vibhAga kI aora se ina bhaMDAroM kI kA zreya pAzcAtya vidvAna karnala jemsa TADa ko hai jinhone graMtha sUciyo ke cAra bhAga chapa cuke hai jiname karIba apanI pustaka (Travels in Westero India) me 20,000 graMthoM kI sUciyA~ hai| maiMne apanA zodha prabandha jaisalamera ke jaina grantha sagrahAlayo kA bahuta hI sundara eva bhI 'jaina atha bhaDAra ina rAjasthAna' para hI likhA hai| rocaka varNana kiyA / TADa ke 45 varSa pazcAt DA. vhalara jisameM rAjasthAna ke 100 graMtha bhaDAroM para aitihAsika eva DA. jaikobI jaise vidvAnoM ne jaisalamera ke gratha bhaMDAroM dRSTi se prathama bAra likhane kA avasara milaa| mene apane kA nirIkSaNa kiyA aura yahA~ kI sAhitya samRddhi kI pora zodha nibandha meM unakI sAhityika samRddhi eva vizAla vidvAno ko smaraNa kraayaa| ina tIna pAzcAtya vidvAnoM sagraha ke sambandha meM vyavasthita rUpa se prakAza DAlane kA ke mahatvapUrNa eva khojapUrNa lekhoM ke kAraNa bhAratIya prayAsa kiyA hai| vidvAnoM kA bhI unakI ora dhyAna AkRSTa humA / san rAjasthAna ke ina gratha bhaNDAroM meM tADapatra kI 1904 me bhAratIya vidvAno meM sarvaprathama zrIdhara bhaNDArakara pANDulipiyo ko dRSTi se jaisalamera kA vRhada jJAna bhaNDAra jaisalamera gaye aura apanI isa yAtrA kA varNana san 1606 atyadhika mahatvapUrNa hai kintu kAgaja para likhita pANDukI khoja riporTa meM prakAzita karAyA isake pazcAt kitane lipiyo kI dRSTi se nAgaura, bIkAnera, jayapura evaM ajamera hI vidvAna yahA~ ke bhaNDAro ko dekhane ke lie jAte rahe ke zAstra bhaNDAra ullekhanIya hai| akele nAgaura ke jinameM pa. hIrAlAla, hasarAja, sI. DI. dalAla, muni bhaTTArakIya zAstra bhaNDAra me 12000 hastalikhita graMtha punyavijaya jI evaM muni jinavijaya jI ke nAma ullekha- eva 2000 guTako kA saMgraha hai| guTakoM meM saMgrahIta graMthoM nIya haiN| kI sakhyA kI jAve to vaha bhI 1000 se kama nahI hogii| jaisalamera ke gratha bhaDAroM ke atirikta rAjasthAna ke isI taraha jayapura me 25 se bhI adhika gratha saMgrahAlaya haiM manya zAstra bhaMDAroM kI ora vidvAnoM kA vizeSa dhyAna jiname pAmera zAstra bhaNDAra, baDA digambara jaina mandira hote hue bhI kucha varSa pUrva taka kisI bhI bhAratIya terahapaMthiyoM kA zAstra bhaMDAra, pATodiyo ke mandira kA vidvAnoM ne unheM vyavasthita rUpa se nahIM dekhA aura zAstra bhaDAra Adi kA nAma ullekhanIya hai| ina bhaMDAroM sAhitya kI pramUlya nidhiyA uname aise hI banda par3I meM apabhraMza evaM hindI graMthoM kI pANDulipiyoM kA acchA rhii| bIkAnera, cUrU saradAra zahara Adi kucha nagaroM meM saMgraha hai| ina zAstra bhaMDAroM meM jaina vidvAnoM dvArA likhita sthita pratha bhaMDAro kI sUciyAM to avazya banAyI gaI tathA graMthoM ke atirikta jainetara vidvAnoM dvArA nibaddha graMthoM kI bhI zrI agaracaMda jI nAhaTA jugalakizera jI mukhtAra evaM paM. prAcInatama evaM mahatvapUrNa pANDulipiyoM kA saMgraha milatA paramAnaMda jI zAstrI ne apane lekhoM meM kisI kisI hai| inameM mahApaNDita mammaTa viracita kAvya prakAza, rAjabhaDAra para prakAza bhI ddaalaa| lekina vidvAnoM ke samakSa zekhara kRta kAvyamImAMsA, kuttakakavi kRta vakroktijIvita, Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina anya saMgrahAlayoM kA mahattva 201 AcArya dharmakIrti kRta nyAyavindu, zrIdhara bhaTTakRta nyAya- nera prAdi hai| isalie inake zAsakoM evaM rAjasthAna ke kadalI prAdi kI pANDulipiyoM kA acchA saMgraha hai| nATaka nagarI evaM kasboM ke nAma khUba milate haiM jinake prAdhAra para sAhitya meM vizAkhadata kA mudrArAkSasa nATaka, bhaTTa nArAyaNa yahA~ ke grAma aura nagaroM kA itihAsa para bhI acchA prakAyA kRta veNIsahAra, murArI kRta anagharAghava nATaka evaM DAlA jA sakatA hai|| kRSNamizra kA prabodha candrodaya nATaka, mubandhu kRta vAsava- lekhaka prazasyioM ke samAna hI jo graya prazastiyoM hotI dattA nATaka eva anya saikaDoM kRtiyAM bhI ina bhaMDAro meM hai ve aura bhI mahattvapUrNa hotI hai uname lekhaka, athavA saba milatI hai| hindI rAjasthAnI graMthoM kI bhI ina graMthakAra apane itihAsa ke sAtha-sAtha apane grAma nagara kA bhaMDAroM meM bhArI saMkhyA me pANDulipiyA milatI hai| abhI bhI acchA varNana karatA hai| apabhraza, hindI, rAjasthAnI hAla me hindI kI eka prAcInatama kRti jiNadata cArata pratho me hama taraha ke varNana milate hai| 17vI zatAbdI me kI eka pANDulipi upalabdha thii| isa kAvya kA racanA hone vAle eka kavi ne apanI yazodhara caupAI meM badI eva kAla saMvat 1354 hai| hindI bhASA ko savatollekha usake zAsaka kA nimna zabdo me varNana kiyA hai| bAlI kRti prathama bAra prApta huI hai| jo DA0 mAtAprasAda bUMdo indrapurI jakhipurI ki kuberapurI, jI gupta evaM mere dvArA sampAdita hokara prakAzita bho riddhi sisi bharI dvArikA sI ghaTI ghara meN| ho cukI hai| isI taraha 14vI eva 15vI zatAbdiyoM meM dholahara dhAma ghara ghara meM vicitra vAma, racita gratha bhI yahA~ kitanI hI sakhyA meM milate hai / inhI nara kAmadeva jaise seve sukhasara meN| bhaDAroM meM pRthvIrAja rAso, kRSNarukmiNI veli, madhumAlato vAgI vAga vArUNa bAjAra vIyo vidyA vera, kathA siMhAsanabattIsI, rasiphapriyA eva vihArI satasaI kI vibudha vinoda vAnI bole sukhi nara meN| bhI prAcInatama pratiyAM bhI upalabdha huI hai| tahAM kare rAja rAva bhAvasthaMdha mahArAja, hindu dharma lAja pAtisAhi vAja kara meN| aba maiM itihAsa ko dRSTi se ina zAstra bhaDAroM ke mahatva para prakAza DAlanA caahegaa| ina bhaDAroM meM isI taraha 18vI zatAbdI meM hone vAle kavi dilArAma ne aitihAsika kRtiyo ke atirikta jo anya pANDulipiyA~ apane 'dilArAma vilAsa me bUdI nagara kA varNana kiyA hai hai uname jo prazastiyAM hotI hai ve itihAsa kI dRSTi se jo ukta varNana ke hI samAna hai| sana 1768 me kavi atyadhika mahatvapUrNa hai| ye prazasti 11vI zatAbdI se lekara zrutasAgara ne bharatapura nagara eva usake saMsthApaka mahArAjA 16vIM zatAbdI taka kI hai| vaise prazastiyoM do prakAra mUrajamala kA nimna prakAra varNana kiyA hai| kI hai eka svayaM lekhaka dvArA likhI huI tathA dUsarI lipi desa kAThahar3a viraji meM, vadanaspaMgha rAjAna, kAroM dvArA likhI huI hotI haiN| ye dono hI prAmANika tAke putra haiM bhalau, sarijamala guNadhAma / hotI haiM aura jinakI prAmANikatA me kabhI zakA nahIM kI tejapuMja ravi hai mano nyAyanIti gugavAna jA sktii| aisA mAlUma par3ato hai ki ina graMthakAro evaM tAko sujasa hai jagata meM nayo dUsaro bhAna lipikAroM ne itihAsa ke mahattva ko bahuta pahile hI tinahu ja nagara basAiyo nAma bharatapura tAsa samajha liyA thA aura isIlie graMtha likhavAne vAle thAvakoM tA rAjA samaviSTi hai para vicAra upavAsa / kA, unakI gurUparamparA tathA tatkAlIna samrAT athavA 17vI zatAbdI meM kavivara banArasIdAsa hindI ke acche zAsaka ke nAmollekha ke sAtha-sAtha unake nagara kA bhI kavi the ve prAdhyAtmika kavi to the hI kintu ve pahile ullekha kiyA jAtA thaa| rAjasthAna ke ina jaina bhaDAro me kavi hai jinhoMne apanA svayaM kA prAtmacarita likhA thA saMgrahIta pratiyoM ke mukhya kendra dehalI, ajamera, jaisalamera, aura jisakA nAma arddhakathAnaka hai| kavi ne dehalI para nAgaura takSakagar3ha : ToDArAyasiMha : campAvatI : cAkasU : lIna bAdazAho kA zAsana kAla dekhA thaa| bAdazAha DUgarapura, sAgavAr3A, cittaur3a, udayapura, pAmera, bUdI, bIkA- akabara kI mRtyu ke samAcAra jaba kavi ko mile to Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 anekAnta unhoMne usakA isa prakAra varNana kiyA hai paraNI tyAo / lar3AI sAvatA khii| paNI rAvA jaicaMda saMvat solahasa vAsaThA pAyI kAtika pAvasa naThA / pUMgalo pUjyo nahI / sajogatA sarUpa huI / tahi ke basI chatrapati prakabara sAhi jalAla nagara Agare kono kAla / 246 rAjA huo / sau mhailA hau na raho / mahInA paMdarA vArA ne pAI khabara jonapura mAha prajA anAtha bhaI vina naah| nIsarayo nhiiN| purajana loga bhae bhayabhIta hiradai vyAkulatA mukha pIta / 247 3 isI taraha ina zAstra bhanDAroM meM bIkAnera, jodhapura, hI jayapura nagara kI 15vI, 19vI zatAbdI me racita kAvyoM koTA, alavara karaulI cedirAjavaMzI kA jahAM tahAM acchA me acchA varNana milatA hai| iname do kAvya vizeSa rUpa varNana milatA hai| aura jisake samucita adhyayana kI se ullekhanIya hai| eka buddhi vilAsa jisame jayapura nagara AvazyakatA hai| udayapura, Dugarapura, sAgavAr3A ke gratha kI sthApanA kA jo citra upasthita kiyA gayA hai vaha bhaDAro me udayapura ke zAsako kA jo ullekha milatA hai atyadhika sundara evaM prAmANika hai| buddhivilAsa eka jaina unase kitanI hI itihAsa kI vistRta kar3iyoM ko joDA vidvAna vastarAma kI kRti hai jise usane savat 1827 me jA sakatA hai| samApta kiyA thA jisakA prakAzana kucha varSoM pUrva rAja jaisalamera ke zAstra bhaMDAra me jo san 1156 meM sthAna purAtattva mandira jodhapura se ho cukA hai| isame jayapura nagara kI sthApanA ke atirikta vahA~ ke rAjavaza likhita upadeza pada prakaraNa kI jo pANDulipi milI hai usakI prazasti me ajamera nagara evaM usake zAsaka kA kA bhI acchA varNana kiyA gayA hai| itihAsa premI vidvAno nimna prakAra ullekha milatA hai| ko isa pratha ko avazya paDhanA cAhiye / ___ isI taraha jayapura ke hI eka zAstra bhaNDAra me saMvat 1212 caitra sudi 13 gurau pradyeha zrI ajayasagrahIta eka paTTAvAlI meM jayapura rAjavaza kA bistRta merU durge samastarAjAvali virAjita parama bhaTTAraka mahAvarNana milatA hai| rAjasthAna ke zAsako ke atirikta rAjAdhirAja zrI vigrahadeva vijayarAje upadeza TIkA dehalI ke zAsakoM ke sambandha me bhI kitanI hI paTTA- lekhIti / baliyAM milatI hai jiname bAdazAho ke rAjyakAla kA ghar3I rAjasthAna ke zAsakoM ke atirikta yahAM ke nagaroM evaM pala taka kA samaya likhA huA hai / jayapura ke hI kA itihAsa, vyApAra kA utAra caDhAva, vibhinna jAtiyoM digambara jaina terahapathI maMdira ke zAstra bhanDAra meM eka kI utpatti, yahAM kI sAmAjika evaM sAMskRtika jIvana eva saskRta kI "rAjavaMza varNana" kRti hai jisame pANDavoM se vibhinna mAnyatAyo ke saMbaMdha me bhI yahA prabhUta sAhitya lekara bAdazAha auraMgajeba taka hone vAle zAsako kA milatA hai| vAstava meM ye jJAna kI vibhinna dhArAmo ke pUrA samaya likhA huA hai| hindI me likhita "pAtisAhi tisAha bhaMDAra hai / ye bhaDAra jJAna ke samudra hai jisake manthana se kA vyaurA" nAmaka kRti me pRthvIrAja ke sabadha me jo vibhinna ratna prApta ho sakate haiM / isalie mujhe pUrNa vizvAsa varNana kiyA gayA hai usakA bhI eka praza nimna prakAra hai| ki rAjasthAna kA itihAsa vizArada rAjasthAna ke ina taba rAjA pRthvIrAja saMjogatA paraNI / jahi rAjA jJAna bhaMDAroM kA upayoga kareMge aura uname se rAjasthAna kaisA kula saulA 16 sUrI kA 100 huA / lyAke bharose ke vistRta itihAsa ke kaNa kaNa ekatrita kara sakege / Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI aMtarikSa pArzvanAtha vastI maMdira tathA mUlanAyaka mUrti zrI paM0 nemacanda dhannUsA jaina (gatAMka akTUbara 1967 se Age) [yaha paMca parameSThI kI pracIna pratimA khaMDita hone ne use pUchA, "kyoM kyA hapA ? " para bhI akhaMDa hai / yaha pratimA eka aitihAsika ghaTanA ko taba saradAra ne javAba diyA, "naMge se khadA ddre|" sUcita karane vAlI hai| tAtparya yaha mUrti nagI yAne nagna digavara hai yaha suspaSTa isa prAcIna mUrti kA aitihAsika mahattva: hai| Upara kI aitihAsika ghaTanA smRti dene vAlI aura mUla kahate hai ki jaba bAdazAha auragajeba savArI ke lie nAyaka mUrti ko bacAne ke liye usake prAghAta kA svayaM dakSiNa meM AyA thA, taba usakA saradAra zrI devAdhideva svIkAra karane vAlI digabara jaina yaha pratimA praSTa atarikSapArzvanAtha kI kIti muna kara use naSTa bhraSTa prAtihArya se yukta hai| karane aayaa| isa gaMdha vArtA ko suna kara yahA ke karma- yahAM yaha bAta dhyAna meM lAne yogya hai ki, yaha maMdira cAriyoM ne usa mUrti kA bhoyarA bada kara Upara yaha paMca- / agara prArambha se hI digabaroM kA na hotA to, usa samaya parameSThI kI prAcIna pratimA rakha dii| yaha digabarI mUrti vahA para kaise ravI jAtI? isa mUrti niyata samaya para saradAra vahAM AyA aura usane vaha kI nagnatA aura vItarAgatA mUla nAyaka mUrti ke yAne zrI khaMDita kara dii| baDe saMtopa se vaha vApisa jA rahA thA, aMtarikSa pArzvanAtha ke mUrti ke digaMbara svarUpa ko hI siddha to phituro ko isa bAta kA patA claa| unhone saca bAta karatI hai| pAkhe hone para bhI yaha na dekhane vAloM ke liye saradAra ko sunaaii| isase yaha saradAra dvepa se bebhAna bana- aura kyA likhA jA sakatA hai / tayA yahA pAne vAle kara phira madira me pAyA / usako mAlUma kara diyA gayA thA yAtriyoM se bhIgva mAgane vAle bhigvArI bhI jora-jora se ki mUtike Upara nAga kA baDA va kAlA phaNAkAra hai| isa cillAte hai ki, "nage bAbA ke nAma para kucha dAna karo liye vaha socane lagA ki mUrtike pahale maiM nAga ko hI bAbA / " yaha dIna garIvoM kI pukAra bhI jo suna nahI naSTa kara dUgA, bAda meM mUrtiko bhraSTa karUgA nahI to...| sakate, unake liye adhika kahanA kahAM taka ThIka hogA? vasa isa dvividha vicAra se usakA bhAna calA gyaa| nagI to AIye, isa dAlAna ke pAMcoM vediyo tathA talavAra hAtha meM thii| samavasaraNasthiti saba digaMbarIpratimAoM kA darzana pUjana usakA vaha raudra svarUpa dekha kara asalI bhoyare kA kara, Age bahiye / isa hAlata ke aMta meM yaha digabara peTI mArgakholA vaTA ke aMdherA ke kAraNa mazAlacIparale ko Upara jAne kA rAstA hai| tathA sAmane yaha prAcIna utraa| bebhAna rahane se yA nAgaphaNA ko dekhane se bhoyare bhoyare meM utarane ke liye va cauka meM jAne ke liye svatatra me utarate samaya saradAra kA colA calA gayA koI kahate mAga hai| yaha bhoyarA tathA dharmazAlA naM0 3 gAMva meM ke hai kisI bhujaMga ne usI samaya usa para phunkAra karane se prAcIna madira kA avazeSa bhAga hai| isameM hI pahale zrI saradAra ghabarAyA, aura vaha girane vAlA thA ki vahAM ke atarikSapAzvanAtha prabhU kI prasiddha mUrti virAjita thii| mazAlacI ne use samhAlA aura Upara laayaa| nahI to damavIM sadI meM jahA mUrti sthira ho gayI thI, aura usakI talavAra kA vaha hI zikAra bana jaataa| usakI mUrti para hI jahAM zrAvaka logoM ne jo maMdira baMdhavAyA thA dhAmAghUma avasthA ghabar3AyA huvA mukha dekha kara sAthI dAroM vaha yaha hI sthAna hai yaha bhoyarA jaisA Aja dikhatA hai isase Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 anekAnta bhI bar3A va UMcA thaa| kiyA vaisA mandira ke bhI sunaharI zikhara va kucha bhAga ko zvetAMbara loga isI apUrNa bhoyaroM ko saMpUrNa prAcIna naSTa kiyA hogaa| isI kAraNa isa naye mandira kA maMdira batAte hai aura usameM sthita kSetrapAla kI eka vedI nirmANa huA / aba prazna yaha uThatA hai ki yaha kArya kaba para zrI aMtarikSapAzrva prabhU pazcimAbhimukha virAjamAna the, banA ? aisA kahate hai / yaha unakA kathana jhUThA aura kAlpanika hai Upara ke vivecana se itanA to spaSTa huaA ki isa naye isake tIna kAraNa hai mandira kA punargaThana auraMgajeba kI savArI ke bAda hI huA (1) zrIpAla eka rAjA mUrti ko elicapUra le jA hai| auragajeba kI mRtyu I0 san 1707 meM huii| ataH rahA thA, yAne isa mUrti kA mukha pUraba ke tarapha hI hogaa| isake pahale isa mandira kA nirmANa nahI ho sktaa| (2) mUrti jagaha se nahI haTI yAnI mUrti para hI mandira zvetAmbara loga vi. sa. 1715 yAnI I. san 1658vA~dhA gyaa| (3) taba mRti ke nIce se azva savAra jAtA 56 me isa mandira kA nirmANa aura pratiSThA batAte hai| thA itanI vaha U~cI thii| yAnI jamIna se Upara kA chata Upara ke vivecana se yaha kAla nizcita hI bhrAmaka siddha kama se kama (jamIna se mUti kI UcAI 8+ mUrti kI hotA hai| saca to yaha hai ki unake jisa sAhitya meM U~cAI 3 // + mUrti se chata kI U~cAI 3 // 16') 16 isakA ullekha hai vaha sAhitya hI pUrA kAlpanika hai / aura phiTa U~cA honA hI caahie| Aja isa bhoyare kI UMcAI kisI Adhunika anabhijJa vyakti ne banAkara prAcIna bhAvasirpha 7 phuTa hI hai| itane bar3e aura sAtizaya pratimA ke vijaya ke nAma para prakAzita kiyA hai| lie Aja hai itanA hI choTA (bhoyarA) mandira nirmANa dUsarA kAraNa aisA hai ki pavalI mandira ke bAharI karanA ucita nahI lgtaa| khudAI me zilAlekha-stambha prApta huA hai usase yaha spaSTa ataH yaha sthAna adhika U~cA tathA baDA hI hogaa| huyA ki, vikrama saMvat 1811 I. sa. 1754-55 meM usa isake pazcima dizA meM adhika jagaha hogii| vahA trilokI mandira kA jINoddhAra ho gayA thaa| isake kucha sAla bAda nAtha ke liye nidAna 8 phuTa UMcAI para pUrvAbhimukha vedI phira isa para AkramaNa huA, jisame yaha zIla stambha banAI gayI hogii| athavA pratimA ke dono bAjU 8 phuTa jahA~ lagA huA thA vaha sAmane kA sabhAmaDapa yAnI mandira UcAI para aise sthAna banAye hoge jahA khaDe hokara bhagavAna kA dazanI bhAga naSTa kiyA gyaa| zAyada isa samaya meM hI kA abhiSeka pUjana kara sake / vedI kI UMcAI 8 phuTa / bastI mandira para bhI kucha AghAta huA hogaa| jisa batAne kA kAraNa yaha hai ki 14vI sadI se aise sAhitya kAraNa yaha prAcIna mandira naSTa kiyA gayA usa para cakra me ullekha milate hai ki-'mUrti usa samaya sirpha eka kA bhava naSTa hone me yA rAjya meM sthiratA zAti Ane me agula hI adhara thii| isakA kAraNa kaliyuga hai|' tabase 40-50 sAla aura bhI nikala sakate hai| kyoki aise yaha mUrti Aja taka eka agula hI adhara hai| aura 8 phuTa samaya para to logo dvArA mUrti kUpa me DAlane kA yA jamIna UMcI vedI para khaDA hone ke lie chata nidAna 7 phuTa U~cA ma rakha danaka anaka ullekha milata ha / khuda yahA ka pavalA rakhanA par3atA hI hai| mandira me I. san 1755 kI pratiSThita mUrti hAla hI meM isI kAraNa se Aja hai utanA hI pUrA mandira pahale jamIna kI khudAI meM prApta huI hai| ataH aise sthAna para se hogA isa mata kA samarthana nahIM hotaa| nidAma I0 sam 1755 ke pahale isa naye mandira kA nirmANa kadApi zakya nahIM hai| taba yaha nayA maMdira kaba aura kaisA hamA? purAne mandira se nayA mandira kyo banA isake prAyaH 1. I0 san 1964 me jaba mandira ke cauka ke nIce kA do kAraNa jAna par3ate hai-(1) mandira purAnA yAnI bhAga andara se khodakara dekhA gayA taba vaha jagaha jIrNa honA tathA (2) jaba auraMgajeba kA saradAra yahA~ pokala jAna par3I tathA isa jagaha digambara jaina pratimA pAyA thA taba usane jaisA paca parameSTI ke mUrti ko bhraSTa ke khaMDita avazeSa prApta hue the| Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI aMtarikSa pArzvanAtha bastI maMdira tathA mUlanAyaka mUrti 205 prataH I. sa. 1800 ke bAda hI isa naye mandira kA meM senagaNa kI vedI aura gurupITha bhI nirmANa karAyA hai| nirmANa zakya hai| akolA jile ke InAma sArTiphikeTa isame lakSmIsena bhaTTAraka bahuta sakriya the| buka me isa naye mandira kI bAbata jo ullekha hai usakI isa kArya ke samApta hote hI mandira ke dakSiNa bAjU jAnakArI isa lekha me prArambha me hI dI gaI hai| usake me dharamazAlA ba~ghAne kA kArya zrI pAnaMdi ke ziSya prAdhAra se itanA to nizcita hai ki isa naye mandira kA devedrakIti ne kiyaa| yaha samabaI. sa. 1840-45 hogaa| nirmANa I san 1825 ke pahale hI huA hai taba isame mUla- isa dharamazAlA meM cAra kamare banAye gaye the, usame se 2 nAyaka mUrti kA sthAnAtara kiyA gayA thaa| I. sa. 1868 me baratana tathA pUjA kI bhADI Adi sAhitya rahatA thA / meM zirapura meM jo vRddha loga the unako itanA spaSTa smaraNa aura do me zrI padmAvatI mAtA ke tathA iMdroM ke mAbhUSaNa thA ki, mUrti kA jUne mandira se naye mandira meM sthAnAtara / Adi rahate the| inako bhaDAra ke kamare bhI kahate the / ina unake hI pAkhoM ke sAmane huA thA tathA jo purAnA mandira bhaNDAra kI jAca I.sa 1857-58 me bhaTTAraka lakSmIsena khAlI thA usakA bhI jIrNoddhAra (I. sa. 1868 se) kama ne svaya kI thii| unake nijI bahI khAte meM una saba cIjoM se kama 40 sAla pahale hayA thaa| nizcita tathA tithi, kI yAda maujUda hai| pratiSThAkAra yA pratiSThApaka inakA smaraNa na rahanA spaSTa isake bAda mandira kA kapAuDa vaoNla tathA geTa (mahAkaratA hai ki 40 sAla se bhI jyAdA yAnI unake bacapana dvAra) banAne kA kArya cAlU huA jo I. sa. 1868 meM ke samaya kI vaha ghaTanA hogii| isase yaha siddha hotA hai cala rahA thaa| vaha pUrNa hote hI phira dakSiNa kI dharmaki I sa. 1800 ke daramyAna hI isa naye mandira kA zAlA na. 2 kI gaccI para tathA mandira ke garbhAgAra me nirmANa huA hai| cUne kA gilAvA DalavAkara I. sa. 1880 me bhaTTAraka isa samaya mandira ke sarakSaNa ke liye kucha marAThA devedrakIti jI ne hI marammata karavAI thii| logo ko (jinako Aja polakara kahate hai) mandira ke isa nae maMdira ko racanA aura zilpa-kAraMjA ke AvAsa meM hI rahane ke lie jagaha dI tathA unakA bhI yaha bAlAtkAragaNa jaina mandira kI racanA ghora isa mandira ko zraddhAsthAna bane isa lie mandira ke bAhara pazcima ke kone racanA meM bahuta sAmya hai| choTA praveza dvAra, bhagavAna se meM zivapiMDa sthApana kara dI gii| matalaba yaha thA ki kama U~cAI para alaga jagaha kSetrapAloM kI racanA prAdi mandira kA sarakSaNa yAnI zivapiMDa kA sarakSaNa aisA ye bAta eka hI vaiziSTaya yA eka hI zilpakAra kI dena mAlUma loga maaneNge| paDatI hai / yahA ke aura vahAM ke zilpa meM bhI khar3I tayA ___ isake sAtha mandira ke pazcima meM baDI dharmazAlA bhI baiThI nagna pratimAe utkIrNa yA prakita kI gaI hai| nirmANa kI gii| isa kArya meM bhaTrAraka padmanaMdI kA (I. kAraMjA ke isa mandira ke bhaTTAraka aura paMca hI isa mandira sa. 1820) bahuta yogadAna thaa| inako paulakara loga 20) bahata yogadAna yojanA ke mAlika yA paMca rahe haiN| 2 mAlika mAnate the / inakA guru pITha bhI isa mandira me hai| smaraNa rahe ki jaisA isa mandira meM digambara jaina isa naye mandira va dharmazAlA ke nirmANa me kAraMjA ke bhaTTArako ke gurupITha hai aura prAcIna di0 mUti tathA phoTo senagaNa paramparA ke bhaTTArakoM ne bhI tana-mana-dhana se pUrA hai usI taraha yahAM eka bhI zvetAbarI gurupITha nahIM haiM yA sahayoga diyaa| bhaTTAraka jinasena ne (i. sa. 1655 se zvetAmbarI koI svataMtra vedI nahI hai| 1754) apane jIvana ke aMtima 40-50 sAla yahA~ raha isa prakAra yaha mandira kI bhUmi aura isa gAMva kI kara yAnI auraMgajeba kI savArI ke bAda yahA rahakara ghaba- janatA cAhe vaha jaina ho yA prajana, bAla ho yA vRddharAye dhAvakoM ko dilAsA diyA thaa| unakI, unake ziSya kahatI hai ki yaha tIrtha sampUrNatayA di. jainoM kA hI hai| kI bhI samAdhi yahAM huI hai| ina senagaNa bhaTTArako ke phira bhI isa mandira kI bAbata yA yahAM ke aitihAsika smRti hetu isa naye mandira ke Upara ke (darzanI) majila dhArmika jAnakArI ke lie yahA~ pratiSThita maura sthApita Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 anekAnta digambara jaina mUrti-yaMtra prAdi lekhasaMgraha dekhie| vaha ane- a~Da isTarna aacittekttr|' isa kitAba meM elorA ke jaina kAnta ke pichale aMkoM meM prakAzita haiN| leNI ke bAre meM likhate haiM-'yahA~ ke caityAlaya aura anya mUlanAyaka mUti bAbata lokamata-devAdhideva 1008 bhI elicapura ke rAjA eDa (ela) ne nirmANa kI hai| zrI aMtarikSa pArzvanAtha prabhu kI mUrti zrIpAla ela (Ila) usane elorA yaha gA~va deNagI khAtira nirmANa kiyA thaa| rAjA ko kahAM se prApta huI isa bAbata digambara jaina kyoMki yahAM ke eka jhare ke jala se usakA roga dUra ho sAhitya meM pavalI mandira ke najadIka kA kuvAM hI batAyA gayA thaa| jAtA hai| to bhI zvetAmbara va anya sAhitya me isa bAbata (3) zrI yAdava mAdhava kAle, 'vahADacA itihAsa' bhinna-bhinna do mata najara Ate haiM : isa marAThI kitAba meM likhate hai.-pR0 460 para 'zirapura (1) pahalA mata-14vI sadI ke zvetAmbara muni yahA~ jainoM ke do prasiddha prAcIna mandira haiN| muktAgiri jinaprabhasUri aMtarikSa pArzvanAtha kalpa me likhate hai ki jaise ye bhI jainoM ke gatavaibhava kI sAkSI dete hai| isa jagaha 'rAjA ko yaha ratnamayI pratimA jahAM prApta huI vahAM hI aMtarikSa pArzvanAtha kI mUrti isa taraha biThAI hai ki AkAza usane mandira banavA kara apane nAma kA ullekha karane me hI hai, jamIna kA sparza bhI nahI aisA mAnane me AtA vAlA nagara bsaayaa"| yAnI mUrti prApta hone kA aura hai| isalie aMtarikSa kahate hai| yaha pratimA rAjA ela ne rAjA ke mandira banavAne kA eka hI sthAna hai| elorA se lAI aura vaha isako elicapura le jA rahA thaa| (2) dUsarA mata yaha hai ki-mUlanAyaka mUrti ela magara bhagavAna kI AjJA ke khilApha rAjA ne pIche dekhA, rAjA ko elorA ke eka jhare me milI, jahA usakA kuSTa isalie rAste meM zirapura kI jagaha vaha ruka gii| rAjA roga gayA / vahA rAjA ne kuDa vanavAyA aura yaha pratimA ne vahA hI mandira bnvaayaa| elicapura se jAne ko udyata huii| lekina zirapura ke vahI kitAba pR. 464 para likhA hai-'pratarikSa sthAna para rAjA ne zakita bhAva se pIche dekhA to, pratimA pArzvanAtha zirapura kA mandira jainoM ke gata vaibhava kI sAkSI vahA~ hI ruka gii| dekho-(1) zvetAmbara muni jinacaMdra dete hai| rAjA ela ne yaha pratimA elorA se lAyI thI sUri (vi. sa. 1836 tA0 31 mArca 1766) siddhapura aura vaha isako elicapura le jA rahA thA / Adi / " paTTaNa meM jaba the taba unhoMne eka kAvya racA thaa| usame isa taraha aneka ullekha diye jA sakate hai / muktAve batAte haiM, "pratarikSa prabhu mere hRdaya me vAsa karate hai| giri yaha sthAna digambara jaina saskRti kA aura itihAsa ye trilokInAtha hai| yaha mUrti kharadUSaNa rAjA kI pUjA kA jaisA sthAna hai vaisA hI elorA yaha digambara jaina ke lie banAyI gaI thii| bAda meM yaha mUrti jala me 11 saskRti kA kendra sthAna hai| khuda zvetAmbara muni jayasiha lAkha sAla rahakara pragaTa huii| mUri (zake 915) likhate hai-'elaura me (elorA me) jaba elicapUra ke eka rAjA ko kuSTa roga huA thA digambara basahI hai| taba jahA~ yaha mUrti thI vahA~ ke jala se snAna karane se jisa Ila (ela) rAjA ne anaMta dravya kharcA kara rAjA.kA roga dUra ho gayA thaa| rAjA kA zarIra suvarNa elorA meM digaMbara jaina saMskRti sampanna mandira nirmANa samAna kAtimAna huA thaa| vaha sthAna elorA hai| rAjA kiyA, usI zrIpAla ela rAjA dvArA yahA~ sthApanA kI huI yaha mUrti elorA se prAkAza meM se elicapura le jA rahA yaha pratimA digabara hI hai, yahAM aura kahane kI AvazyakatA thaa| lekina mUrti rAste me zirapura kI jagaha ruka gii| na yaha bhagavAna pArzvanAtha sabake lie AkarSaNa hai / " aadi| san 1908 me zvetAmbarI logo ne isa mUrti ko lepa (2) mi. phargyusana sAheba; 'di hisTrI oNpha iNDiyana : 1. isa mUrti ke kAraNa elorA se ela rAjya kA sambandha 1. rannA paDimA adaLUNa adhiIe gate tattheva sirIpuraM nahIM to, vahAM mUla leNyA (guphA) nirmANa karane se nAma nayara nibhranAmo valakkhinaM nivezibhaM / vahAM kA nAma ela ura par3A hai| hisTI oNpha iNDiyana 1. isa mUti ka kA (gaphA) nirmANa Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI aMtarikSa pArzvanAya bastI maMdira tathA mUlanAyaka mUrti karane kI digaMbaroM se sammati lI, aura lepa karate samaya zrI maladhArI pacaprabha deva ko isa mUrti kI pratiSThA meM kArIgaroM ke hAtha se lepa meM kaTisUtra tathA lagoTa ke cihna elicapura padhArane kA prAmaMtraNa diyA hogA / elicapura kI banAne kI kozisa kii| yaha najara me Ate hI digaMbariyo jagaha isa pratimA kI pratiSThA zirapura meM hI ho gii| ne kAma banda kraayaa| to bhI unhone corI se lepa kA rAjA ke mandira me mUrti ne praveza na karane se bAda meM gurU kAma kara liyaa| 4 / 1610 ke kesa meM unhoMne mUrti kA ko bulAyA gayA, yaha bAta barAbara nahI lgtii| svAmUla svarUpa korTa ke sAmane nahI pAne diyA / lepa me batAye bhAvika to yaha hai ki aise maMgala prasaMga meM catuH saMgha ko cihna ke anusAra korTa ko 'kaTisUtra tathA laMgoTa' kI pahale se hI nimaMtrita kiyA jAtA hai| isI kAraNa mUrti mAnyatA denI pddii| lekina hAla hI 1956 me jaba unhone yahA~ hI nikalakara do phalAMga ke antara para rukane me mUrti para kA lepa utAra diyA thA aura isa svayabhU prati- elorA se Akara yahAM rukane meM tathA usakI pratiSThA meM pThita mUrti para TAMkI ke ghAva dekara kaTisUtra nikAlanA catu. saMgha upasthita rahane meM vAdhA nahIM paatii| ata: yaha prArambha kiyaa| yaha kRSNa kRtya pragaTa hone meM dera nahIM padmaprabhadevAcArya yahAM taba upasthita the aura unake tttvaavlgii| sthAnIya adhikArI tathA purAtatva vibhAga ko dhAna me gA~va me hI mandira banavA kara pratiSThita mahotsava isakI sUcanA turanta dI gyii| usa samaya ke pacanAmA hA thaa| tathA spaoNTa insapekzana se spaSTa ghoSita huA ki mUrti majabUta pASANa kI hai tathA mUrti para kaTisUtra yA la goTe Aiye, jAte samaya bAhara se isa mandira ko aura eka ke kAi cihna nahIM hai| yAnI mUrti mUlataH digabarI hai| dapha dekha leM / mandira ke Upara havA meM laharAne vAlA bhalA sadeza de rahA hai :yaha mUrti Upara ke sAhitya meM batAye mutAbika mAna bhI liyA jAya ki, elorA se lAI hai to bhI rAste meM jo "maMDA yaha kezariyA kare pukAra, devagiri sthAna pAtA hai, usa samaya vahA~ hone vAle 108 digaMbara jaina dharma kA jaya jayakAra / " bhAratIya vAstuzAstra meM jaina pratimA saMbaMdhI jJAtavya agaracanda nAhaTA jainadharma me stUpa, ayAgapaTTa, mUtiyoM, mandiro ke viSayoM kI jAnakArI to unake pAsa hotI hai para ve na nirmANa kI prAcIna eva ullekhanIya paramparA rahI hai jaina to svayaM kisI grantha ko par3hate hai aura na apanI jAnakArI mandiroM eva mUrtiyo ke sambandha me madhyakAlIna vAstu lipibaddha hI karate hai / thoDe se zilpI aise jarUra huye hai zAstra sambandhI anekoM grantho me jJAtavya vivaraNa milatA hai jinhone vAstuzAstra saMbadhI grantha banAye hai| yadyapi upalabdha jaina mUrtiyo kI vividhatA kA samAveza jainadharma meM mUrti pUjA jitanI prAcIna hai isa saMbaMdhi ina vivaraNoM me pUrNa rUpa se nahI ho paataa| zilpiyoM ne grantha utane prAcIna nahI milate / prAcIna jaina bhAgamoM ke apanI paramparAgata jAnakArI ko lipibaddha nahI karake anusAra to jaina mUrtiyoM kI pUjA anAdikAla se devaloka vaza paramparAgata rakhA / vaise sabhI zilpI zikSita bhI nahIM prAdi meM paramparAgata calI pA rahI hai| naMdIvara dvIpAdi hote| apanI vaMza paramparA se apanI AjIvikAgata ke mandira va jaina mUrtiyoM ko bhI zAzvata mAnA gayA hai / Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 anekAnta upalabdha jaina mUrti to mauryakAla se pahale kI nahIM milatI prakAzita ho cuke haiM / dvitIya aura paMcama ko san 1956 yadyapi mohanajodar3o, haDappA kI khudAI meM jaina tIrthakaroM meM prakAzArtha likhA gayA prata sambhava hai aba prakAzita ho jaisI dhyAnAvasthita mUrtiyAM prApta huI hai| para ve jaina gaye hoN| tadanatara tRtIya bhAga ke prakAzana kI yojanA thI tIrthakaroM kI hI hai, yaha nizcita rUpa se nahIM kahA jA patA nahI usakI kyA sthiti agrejI me Hindu Science sakatA. sambhAvanA avazya hai / mathurA kA jaina stUpa to of Architecture ke nAma grantha taiyAra hone aura zIghra bahata hI prAcIna hai| vividha tIthaM kalpa prAdi granthoM ke prakAzita hone kI sUcanA san 1956 me caturtha bhAga meM dI anasAra vaha sAtaveM tIthakara zrI supAzrvanAtha kA stUpa hai gaI thii| arthAt DA0 dvijendranAtha zakla kI varSoM kI jinhe jaina mAnyatA ke anusAra to karoDo varSa ho gye| sAdhanA tathA vizAla aura gambhIra adhyayana isa bhAratIya pAzcAtya vidvAno ne usa devanirmita stUpa ke sabadha me yaha vAstuzAstra nAmaka grantha se bhalIbhAMti spaSTa ho jAtA hai anamAna kiyA hai ki jisa samaya isake sabadha meM usake deva. DA0 zakla lakhanaU vizvavidyAlaya ke saskRta vibhAga meM hai nirmita hone kI bAta kahI gaI usa samaya vaha itanA purAnA ema. e. pI-eca. DI. ke sAtha sAhityaratna aura kAvyatIrtha avazya thA ki loga usake nirmAtA ke saMbaMdha meM kucha bhI jaisI uccattama upAdhiyA unheM prApta hai| jAnakArI nahI rakhate the ! arthAt kAphI purAne samaya meM bhAratIya vAstuzAstra ke catartha bhAga kA nAma hai vaha banA thaa| pratimA vijJAna / isameM brAhmaNa bauddha aura jaina pratimA ke bhAratIya vAstuzAstra ke saMbaMdha me itane adhika grantha lakSaNa prAdi kI mahatvapUrNa carcA hai / prArambha me pUjA likhe gaye ki unakI vivaraNAtmaka sUcI prakAzita kI jAya parampaga para prakAza DAlate huye grantha ke pRSTha 138 se to bhI eka bahuta bar3A grantha bana jaaygaa| kaI varSa pUrva 140 ke bIca me jainadharma-jina pUjA sabadhI vivaraNa nAgarI pracAriNI patrikA meM maine eka vAstuzAstra sabadhi diyA hai phira sthApatyAtmaka-madira nAmaka prakaraNa me jaina granthoM kI sUcI prakAzita kI thii| usame zatAdhika grantha the madira ke saMbaMdha meM sakSepa me likhA gayA hai jisame prAba, para usake bAda pUnA se prakAzita zilpa sasAra nAmaka pAlitAnA, giranAra, maisUra, mathurA, elorA, khajarAho. patrikA meM zilpa saMbaMdhI grantho kI sUcI dekhane ko milI devagaDa, kA ullekha kiyA gayA hai / isa grantha me likhA hai jisame 750 ke karIba grantho ke nAma the| vAstuzAstra ki "guhA madiroM kA nirmANa paramparA isa deza meM itanI maMbaMdhI granthoM me kaI bahuta choTe se hai aura kaI bahuta bdde| vRddhigata huI ki samasta deza meM 1200 guhA madira bane meM nahiM nirmANa yA lakSaNa saMbaMdhI hI sakSipta jinameM 600 bauddha, 200 jaina aura 100 hindu hai|" vivaraNa hai to kaiyo me mandira prAdi saMbadhI vistRta grantha ke uttara pIThikA nAmaka bhAga me jaina pratimA prakAza DAlA gayA hai / abhI taka vAstu zilpa sabaMdhI bahuta lakSaNa pRSTha 313 se 318 meM diyA gayA hai| pariziSTa thoDe se grantha prakAzita huye hai| prAcIna granthoM ke sAtha meM aparAjita pRcchA se uddhRta jaina pratimA lakSaNa sambandhI sAtha kaI aise grantha bhI nikale haiM jo aneka granthoM ke prAdhAra saMskRta zloka pR0 333 se 336 meM diye gaye haiM jinakI se taiyAra kiye gaye haiM / hindI bhASA me likhe gaye isa sakhyA 55 hai| viSaya ke granthoM me DA. dvijendranAtha zukla kA bhAratIya brAhmaNa aura bauddha kI pUjA, paramparA aura pratimA vAstuzAstra nAmaka grantha bahuta hI mahattvapUrNa hai| yaha grantha lakSaNa ke sabadha meM jitanA adhika prakAza DAlA gayA hai pAMca bhAgoM meM prakAzita karane kI yojanA hA0 zukla ne use dekhate haye jaina sabaMdhI vivaraNa bahuta sakSipta mAlUma banAI yathA detA hai| para isakA eka mukhya kAraNa to yahI hai ki isa (1) vAstu vidyA evaM puraniveza (2) bhavana vAstu sabaMdha meM sAmagrI bhI bahuta kama milatI hai aura vaha itanI (3) prAsAda (4) pratimA vijJAna (5) citrakalA, yaMtra sulabha bhI nahIM hai kalA aura vAstukoSa / isameM se prathama bhora caturtha bhAga 'anekAnta' ke agasta aMka meM rAyapura myujiyama ke Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya vAstuzAstra meM baina pratimA saMbaMdhI jJAtavya 206 kyUreTara zrI bAlacanda jaina kA eka lekha 'jana pratimA pa 148 zlo0 50,80-meM neminAtha ko jinezvara kahA lakSaNa' nAmaka bahuta hI mahatvapUrNa prakAzita huA hai| gayA hai jyotiprasAda jI ne neminAtha ke sambandha meM eka usake bAda mahArANA kubhA ke zilpI maDala racita rUpa baDA hI adbhuta saMketa Rgveda se bhI nikAlA hai :manDana grantha meM isa sabadhI jo jJAtavya vivaraNa thA vaha maine svasti na indro vRddhazravAH svasti naH pUSA vishvdevaaH| 'anekAnta' meM prakAzanArtha bheja diyA aura aba umI svasti nastAyo pariSTanemiH svasti no bRhaspatibaMdhAtu / / silasile meM DA0 dvijendranAtha zakla ke 'pratimA vijJAna' / R0 1-1-16, yaju0 25016, sA0 308 / grantha me jaina sabadhI jo vivaraNa hai use prakAzita kiyA astu, jaina-dharma kI prAcInatA ke prabala athavA nirbala jA rahA hai pramANo kI avatAraNA yahA~ abhipreta nahI hai isa viSaya kI jaina vAstuzAstra mabadhI grantha meM Thakkura pherU kA vizada samIkSA uparyukta prabandha meM draSTavya hai hA itanA prAkRta bhASA kA vAstumAra grantha vizeSa rUpa se ullekhanIya hamArA bhI prAkUna hai ki isa dharma kA nAma 'jaina-dharma' hai jo gujarAtI aura hindI anuvAda aura vivecana ke mAtha vardhamAna mahAvIra se bhI pahale pracalita thA yaha sandigdha hai 5. bhagavAnadAsa jaina, jayapura ne prakAzita kiyA hai unhone isa dharma kI prAcInatama majA mambhavata 'zrAmaNa dharma' thI hAla hI meM mathala racita 'prAmAdamaDana' kA sAnuvAda aura jo karmakANDamaya brAhmaNa dharma kA virodhI thA isa zrAmaNa sayantra vizeSa saskaraNa prakAzita kiyA hai dUsare mahatvapUrNa dharma ke pracAraka 'ahaMta the jo sarvajJa rAgadveSa ke vijayI, vAstuzAstra sabI grantha muni kalyANa vijayajI racita trailokya-vijayI siddha purUpa the prataeva isakI dUmarI sajA 'kalyANa kanikA' do bhAgo meM jAlora meM prakAzita ho 'ahata-dharma' bhI thI, dIghanikAya meM jana-dharma ke antima cakA hai| jaina zilpa ke muni kalyANa vijayajI eva tIrthadara vardhamAna mahAvIra kA ullekha tatkAlIna vikhyAtabhagavAnadAma jaina vizeSa abhyAmI va jAnakAra hai katipaya nAmA 6 tIrtharo ke sAtha nigaNThanAtana ke nAma se anya jainAcArya, muni aura paDita bhI isa viSaya kI acchI kiyA gayA hai nigaNTha arthAta 'nirgrantha' yaha upAdhi mahAvIra jAnakArI rakhate hai para abhI taka usakA koI grantha ko unakI bhava-badhana kI athiyo ke gvala jAne ke kAraNa prakAzita huA dekhane meM nahI AyA / dI gaI thI gagadveSa-spI zatruoM para vijaya prApta kara lena DA0 dvijendranAthazakla ke pratimA vijAna grantha se jaina ke kAraNa vardhamAna 'jina' ke nAma bhI vikhyAta hue, ataeva sabadhI vivaraNa nIce diyA jA rahA hai vardhamAna mahAvIra ke dvArA pracArita yaha dharma jaina-dharma kaha jana-dharma-jina-pUjA laayaa| jaina dharma meM Izvara kI koI prAsthA nahI dharma pracAraka' jaina-dharma ko bauddha-dharma kA samakAlika athavA umase tIrthakara hI unaka pAgadhya hai 'tIrthaGkara' kA artha mArgastrakucha hI pracInatara mananA sagata nahI navIna gavepaNAno eva / pTA' tathA saMgha vyApaka bhI hai anusandhAna se (de0 jyauti-prasAda jaina Jainism the ___mahAvIra ke pahale pArzvanAtha jI ne isa dharma kA vipula oldest Living Religion) jaina-dharma kAlakrama se bahuta prAcIna hai| bhale hI zrIyukta jyoti prasAda jI ke jaina pracAra kiyA unake mUla siddhAta the ahiMsA, satya, asteya dharma ke pracInatA-viSayaka aneka prAkRta na bhI mAnya ho tathA aparigraha jo brAhmaNa-yogiyo (de0 yoga-sUtra) ko taba bhI vaha nivivAda hai ki janoM ke 24 tIrthaDage me hI sanAtana divya dRSTi thii| pArzvanAtha ne isako cAra kevala mahAvIra hI aitihAsika mahApuruSa nahI the unake mahAvrato ke nAma se pukAga hai| mahAvIra ne ina cAro pahale ke bhI katipaya tIrthaGkara aitihAsika hai jo meM pAMcavA mahAvata brahmacarya joDA hai pArzvanAtha jI vastra ma imbAyapUrva eka hajAra varSa se bhI prAcInatara hai pArzvanAtha ghAraNa ke pakSapAtI the' parantu mahAvIra ne aparigraha-vrata kI (I0 pU09vI zatAbdI ke pUrva ke tIrthaDuro me bhagavAn pUrNatA sampa pUrNatA sampAdanArtha vastra paridhAna' ko bhI tyAjya samajhA neminAtha eka aitihAsika mahApuruSa the ma. bhA. anu parva 1-2. zvetAmbarI mAnyatA hai| Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 anekAnta isa prakAra jainiyoM ke zvetAmbara tathA digambara sampradAyoM mahattvapUrNa sthAna kA adhikArI hai| zvetAmbaroM aura kA bheda atyanta prAcInakAla se calA A rahA hai| digambaroM kI pUjA-praNAlI me bheda hai-zvetAmbara puSpAdi jainiyoM kA bhI bar3A hI pRthula dhArmika mAhitya hai dravyoM kA prayoga karate hai, digambara unake sthAna para prakSata bauddhoM ne pAlI aura jainiyoM ne prAkRta apnaaii| mahAvIra Adi hI caDhAte hai| dUsare digambara pracura jala kA ne bhI tatkAlIna-loka bhASA ardhamAgadhI yA pArSa-prAkRta me (mUtiyA ka snAna ma) prayoga karate hai| parantu zvetA apanA upadeza diyA thA / mahAbIra ke pradhAna gaNadhara bahuta thADa jala sa kAma nikAlate hai| tIsare digambara (ziSya) gautama indrabhUti ne unake upadezoM ko gAtra meM mUti-pUjA kara sakate hai parantu zvetAmbara to apane 12 'aMga' tathA 14 'pUrva' ke rUpa meM nibaddha kiyA inako mandiroM me dIpaka bhI nahIM jalAte---sambhavataH hiMsA na ho jainI loga 'pAgama' ke nAma se pukArate hai / zvetAmbaroM kA jAya / sampUrNa jainAgama 6 bhAgo meM vibhAjita hai / aMga, upAga, jisa prakAra brAhmaNoM ke zAka-varma me zakti-gUjA prakIrNaka, chedamUtra, sUtra tathA mUlasUtra-jisake pRthak-pRthak (devI-pUjA) kA deva-pUjA me pramukha sthAna hai / boDo ne bhI aneka grantha hai| digambaroM ke prAgama SaTkhaNDAgama eva eka vilakSaNa zakti-pUjA apanAI usI prakAra jainiyo meM kasAya-pAhuDa vizeSa ullekhya hai| jainiyo ke purANa hai bhI zakti-pUjA kI mAnyatA svIkAra huii| jaina-dharma jiname 24 tIrthakara 12 cakravartI, 6 baladeva, 6 vAsudeva, tIrthakara-vAdI hai, IzvaravAdI nahI hai yaha hama pahale hI prativAsudeva ke varNana hai / ina saba kI sakhyA 63 hai jo kaha pAye hai| jainiyo ke mandira eva tIrtha-sthAno meM devI'zalAkA-puruSa' ke nAma se ullekhita kiye gaye hai| sthAna pramukha sthAna rakhatA hai| jaina-zAmana kI pUrNatA jaina-dharma kI bhI apanI darzana-jyoti hai parantu isa / zAkta-zAmana para hai| jaina-yati tAntrika upAsanA ke pakSadharma kI maulika bhitti prAcAra hai| prAcAra-pradhAna ima pAtI the / kakAlI, kAcI grAdi tAntrika deviyo kA jaina dharma meM paramparAgata una mabhI AcAgeM (AcAra. prayamo / grantho meM mahatvapUrNa pratiSThA evaM sakIrtana hai / dadetAmbaroM dharmaH) kA anugamana hai jisase jIvana marala, saccA aura ne mahAyAna bauddho ke sadRza tAntrika-paramparA pallavita sAdhu bana sake / kii| jaina-zAsana me tIrthakara-viSayaka dhyAnayoga kA vidhAna jaina-dharma yatiyo evaM zrAvako dono ke lie sAmAnya hai| dama yoga ke ghai.ema evaM viziSTa prAdeza detA hai / ataeva bhAva-pUjA vibhAga hai| dharma-dhyAna keoga bApa ke pana: cAra evaM upacAra-pUjA donoM kA hI isa dharma me sthAna hai| __ vibhAga hai| piNDastha, padastha, rUpastha aura rUpa-vajita / pratIka-pUjA mAnava-sabhyatA kA eka abhinna aMga hone ke inameM mantra-vidyA kA sayoga svAbhAvika thA-hemacandra ke kAraNa sabhI dharmoM eva saMskRtiyoM ne apanAyA, ataH jainiyo yoga-zAstra meM aisA pratipAdana kiyA hai| isa matrame bhI yaha paramparA pracalita thii| vidyA ke kAlAntara pAkara do svarUpa vikasita hue-- upacArAtmaka pUjA-praNAlI ke lie mandira-nirmANa malina-vidyA aura zaddha-vidyA jaisA ki brAhmaNa dharma meM evaM pratimA-pratiSThA anivArya hai| ataeva jainiyoM ne bhI vAmAcAra aura dakSiNAcAra kI gAthA hai| zaddha-vidyA kI zrAvako ke lie dainika mandirAbhigamana evaM deva-darzana adhiSThAta devI sarasvatI kI pUjA jainiyo meM vizeSa mAnya anivArya batAyA / samasta dhArmika kRtyo eva upAsanAo hai| sarasvatI-pUjA ke atirikta jaina-dharma meM pratyeka ke lie mandira hI jainiyo ke kendra hai| deva-pUjA ke tIrthakara kA eka-eka zAsana devatA kA bhI yahI rahasya hai| upacAroM meM jala-pUjA, candana-pUjA, akSata-pUjA, pArAtika zvetAmbaramatAnusAra ye caubIsa devatA Age jaina-pratimA aura sAmAyika (pATha) Adi vizeSa vihita hai / pratIka- lakSaNa meM caubIsa tIrthakara ke sAtha-sAtha sajJApita kiye pUjA kA sarvaprabala nidarzana jainiyo kI siddha-cakra-pUjA hai jaayege| sarasvatI ke SoDaza vidyA-vyUho kA hama Age hI jo tIrthakaroM kI pratimAoM ke sAtha-sAtha mandira me usI avasara para sakIrtana krege| isa prakAra jainadharma me Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya vAstuzAstra meM jana pratimA sambandhI jJAtavya 211 prasAda-devatA, kula-devatA aura sampradAya-devatA ina tIno (jino ke kalyANamaya kArya evaM kAla kI gAthAoM) kA deva-vargoM kA abhyudaya huaa| ina sabhI meM hinduo ke devo bhI to yahI rahasya hai| tIrtharo ke atirikta janoM ke aura deviyo kA hI vizeSa prabhAva hai| bauddho kI apekSA jina-jina devo kI kalpanA paramparita haI usakA saketa jaina hindU-dharma ke vizeSa nikaTa hai| jaina-deva vRnda ke isa pIche bhI kara cuke hai (de0 jainadharma-jinapUjA) tathA kucha saketa meM yakSo ko nahI bhulAyA jA sktaa| tIrthakage ke carcA prAge bhI hogii| pratimA-lakSaNa meM devI sAhacarya ke sAtha-sAtha yakSa-sAhacarya jainiyo kI pratimA-pUjA parampaga kI prAcInatA para bhI eka abhinna aMga hai| prAcIna hindU-sAhitya me yakSo hama saketa kara cake hai| isa paramparA ke poSaka sAhityika kI paramparA, unakA sthAna eka unake gaurava aura maryAdA eva sthApatyAtmaka pramANo me eka do tathyo para pAThakoM ke vipula saketa milate hai / jaina-dharma meM yakSo kA tIrthakara kA dhyAna AkarSita karanA hai| hAthI gumphA-abhilekha se sAhacarya tathA jaina-gAsana me yakSo aura yakSaNiyo kA jaina pratimA pUjA zizunAga aura nanda rAjApro ke kAla ma atyanta mahatvapUrNa sthAna kA kyA marma hai ? yakSAdhipa kubera vidyamAna thI-mA pramANita kiyA jAtA hai| zrIyuta devo ke dhanAdhipa sakIrtita hai| yakSo kA bhoga eva aizvarya bandAvana bhaTTAcArya (See Jain Econography P. 33) sanAtana se prasiddha hai| jaina-dharma kA sarakSaNa sampanna theSThi- ne kauTilya ke arthazAstra meM nirdiSTa jayanta vaijayanta, apakulo eva aizvayaMzAlI vaNika-vRnda meM vizeSa rUpa se pAyA rAjita prAdi jina-devo ko jaina devatA mAnA hai vaha ThIka gayA hai| ataeva yakSa aura yakSiNI prAcIna samRddha jaina- nhii| hAjana sAhitya ko eka prAcIna kRti-- 'antagar3hadharmAnuyAyI thAvakagaNoM kA pratinidhitva karate hai, aisA dAmo meM 'harinega mezi' kA jo saketa, unhoMne ullikhita bhaTTAcArya jI kA (Scc Jain Econography) akUta kiyA hai, usase jina-pUjA parampaga IsA se lagabhaga 600 hai| hamArI samajha meM yakSa aura yakSiNI tAtrika-vidyA varSa pUrva to pramANita avazya hotI hai| mathurA ke pugatantra-matrasamanvitA rahasyAtmikA zakti-upAsanA kA prati- tatvAnveSaNA se bhI yahI niskarSa daDha hotA hai| jenA ke nidhitva karate hai| hinduoM ke digpAla aura navagraha-devo ve tIrthakara kI jisase pratIkopAmanA va pratimA-pUjA ko bhI jainiyoM ne apnaayaa| kSetrapAla, zrI (lakSmI) donoM kI prAcInatA siddha hotI hai| zAnti devI aura 64 yoginiyoM kA vipula vRnda jaina-deva jana pratimAnoM ko vizeSatAeMvRnda me sammalita hai| anta me jaina tIrtho para thoDA saketa (a) pratIka-lAgchana-jana-pratimAe~ hI kyA akhila yAvazyaka hai| jaina-tIrthakaro kI janma-bhUmi athavA kArya bhAratIya pratimAeM-pratIkavAda (Symbolism) se anukaivalya bhUmi jana-tIrtha kahalAye / likhA bhI hai - prANita hai / bhAratIya sthApatya kI pramukha vizeSatA pratIkatva janma-niSkramaNasthAna-jJAna-nirvANa bhUmiSu / hai| isa pratIkatva ke nAnA kalevarga meM dharma evaM darzana kI anyeSu puNyadezeSu nadIkUle nagareSu ca // jyoti ne prANa sacAra kiyA hai| tIrthaGkage kI pratimodgrAmAdisannivezeSu samudrapulineSu c|| bhAvanA meM vagahamihira kI-vRhatsAhitA ke nimna pravacana anyeSu vA manojJeSa karAyajjinamandiram // me jaina-pratimAno kI vizeSatAmoM kA sundara prAbhAsa! jaina pratimA-lakSaNa milatA hai :jaina pratimAnoM kA prAvirbhAva-jaina pratimAoM kA prAjAnulambAhuH zrIvatsAMkaH prazAntamUrtizca / prAvirbhAva jaino ke tIrthakage se huaa| tIrthakage kI prati- digbAsAstahaNo rUpavAzca kAryo'haMtA devaH // mAyoM kA prayojana jijJAsu jaino meM na kevala tIrthakaro ke arthAt tIrthaGkara-vizeSa kI pratimA prakalpana meM lambe pAvana-jIvana, dharma-pracAra aura kaivalya-prApti kI smRti hI laTakate hue hAtha (AjAnulambAhu), zrIvatsa-lAJchana dilAnA thA, varan tIrthakaroM ke dvArA parivartita patha ke prazAnta-mUrti, nagna-zarIra, taruNAvasthA--ye pAMca mAmAnya pathika banane kI preraNA bhii| jinapUjA meM kalyANa-pATha vizeSatAe haiN| inake atirikta dakSiNa evaM vAma pArzva meM / Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 anekAnta kramazaH eka yakSa aura eka yakSiNI kA bhI pradarzana Ava- rikta jainiyoM kA deva vRnda brAhmaNa deva vRnda hI hai| zyaka hai| tIsare azoka (mra vRkSa jisake nIce baiThakara (sa) tIrthaMkarajina-vizeSa ne jJAna prApta kiyA) vRkSa ke sAtha aSTa- jainadharma meM sabhI tIrthakaro kI samAna mahimA hai| prAtihAryoM (divyataru, Asana, sihAsana tathA prAtapatra' bauddha gautamabuddha kI hI jisa prakAra meM sarvatizAyI praticAmara, bhAmaNDala, divya-dundubhi, surapuSpavRSTi eva divya- SThita karate haiM, vaimA jainiyoM meM nhiiN| tIryakara pratimA dhvani) meM se kisI eka kA pradarzana bhI vihita hai| nidarzanoM meM isa tathya kA poSaNa pAyA jAtA hai| jaina tIrthaGkara-vizeSa kI pratimA me ina sabhI pratIkoM kA pratimAno kI dUsarI vizeSatA yaha hai ki jinoM ke citraNa prakalpana anivArya hai| jina pratimA me zAsana-devatAoM- meM tIrthakaro kA sarvazreSTha pada prakalpita hotA hai| brahmAdi yakSoM eva yakSaNiyoM kA pradarzana gauDarUpa se hI abhipreta hai deva bhI goDa-pada ke hI adhikArI hai| isI dRSTi se hA~ unakI nijI pratimAoM me jinamUrti gauDa ho jAtI hai hemacaMdra ke 'abhidhAna-cintAmaNi' me jaina devo kA 'devAdi aura usako AvirbhUta bauddhadeva vRnda me prAvirbhAvaka-deva kI deva' aura deva ina do zreNiyoM meM jo vibhAjana hai, vaha pratimA ke sadRza, zIrSa para athavA anya kimI UvaM pada samajha me yA mktaa| devAdideva tIrthakara tathA deva anya para pratiSThApita kiyA jAtA hai| mahAyaka deva, thI vRndAvana bhaTTAcArya ne ThIka hI likhA hai| (ba) jaina-devoM ke vibhinna varga In inconography also this idea of the relative 'prAcAra dinakara ke anusAra jaino ke deva eva deviyo superiority of the Jains has manipasted itself kI 3 zreNiyoM hai| 1. prAsAda deviyAM, 2. kUla deviyoM In the earliest of Jainism, the Tirthankaras (tAMtrika deviyA~) tathA 6. sAmpradAya deviyaaN| yahA~ para prominently occupy about the what realy of yaha smaraNa rahe ki jainoM ke do pradhAna sampradAyo digambara the stone evaM zvetAmbara-devo eva deviyoM kI eka paramparA nahI hai| jaina-madiro kI mUrti-pratiSThA me mUlanAyaka arthAt tAtrika deviyA~ zvetAmbaroM kI vizeSatA hai| mahAyAnI pramukha jina pradhAna pada kA adhikArI hotA hai| aura anya tathA vajrayAnI bauddho ke sadRza zvetAmbaro ne bhI nAnA tIrthakage kA apekSAkRta gauDa pada hotA hai| isa parampaga devo kI parikalpanA kii| meM sthAna vizeSa kA mahatva antadita hai| tIrthakara-vizeSa se jaino ke prAcIna devavAda me cAra pradhAna varga hai sambandhita sthAna ke mandira me usI kI pradhAnatA dekhI gayI 1 jyotiSI, 2 vimAnavAsI, 3 bhavana pati 4 vyntr| hai| udAharaNArtha mAranAtha ke jaina-mandira meM jo tIrthakara jyotiSI me navagrahoM kA sakIrtana hai| vimAnavAsI do mUlanAlakake pada para pratiSThina hai vaha (parvA / thevAzanAtha) upasagoM meM vibhAjita hai| uttara kalpa tathA anuttara klp| mAranAtha meM utpanna huA thA |-saa mAnA jAtA hai| prathama meM sudharma, IzAna, sanatkumAra, brahmA Adi 12 deva tIrthakara rAga dveSa se rahita hai| sAtha tapasvitA ke parigaNita hai tathA dUsare me pA~ca sthAno ke adhiSThAtRkadeva anusAra jino kI mUrtiyA yogI rUpa meM citrita kI jAtI indra ke pAMca rUpa-vijaya, vijayanta, jayanta, aparAjita hai| pratimA nidarzano me prApta isa tathya kA nidarzana hai / aura sarvArthasiddha / bhavana-patiyo me asura nAga, vidyut padmAsana athavA kAyotsarga mudrA me nagna jina mUrtiyAM sapurNa prAdi 10 zreNiyA~ hai| vyantaroM me pizAca, rAkSasa, sarvatra prasiddha hai| tIrthakaro kI pratimAye eva jina mUrtiyo yakSa, gadharva Adi pATha zreNiyA~ haiN| ina cAra deva vargoM ke meM itanA adhika sAdRzya hai ki sAdhAraNa janoM ke lie atirikta SoDaza zruta athavA vidyA deviyA~ aura aSTa kabhI-2 unakI pArasparika abhijJA duSkara ho jAtI hai| mAtRkAe~ bhI jainiyoM meM pUjya hai / jainiyoM meM vAstu devI katipaya lAchano-zrI vatsa Adi se dono kA pArasparika kI bhI parikalpanA hai| isa saMkSipta samIkSA se yaha pArthakya prakaTa hotA hai / kuzAna-kAla kI mUrtiyoM me pratIka niSkarSa nikalane meM dera na lagegI ki tIrthaMkaroM ke ati- saMyojanA ke atirikta yakSa dakSiNI anugAmitva nahIM prApta Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya vAstuzAstra meM jana pratimA sambandhI jJAtavya hotA hai| yaha viziSTatA gupta kAla se prArambha hotI hai, 24 noryakara zAsana-deviyAM (yakSiNiyAM) jaba se tIrthakaroM kI pratimAoM meM yakSa-yakSiNiyo kA ani- 1 AdinAtha (RSabha) vRSabha cakrezvarI ca. vArya sAhacarya bana gyaa| 2 ajitanAtha gaja rohiNI - ajitabalA jaina-pratimA kI tIsarI vizeSatA gandharva mAhacarya hai| 3 sambhavanAtha azva prajJAvatI duritAri yadyapi prAcInatama pratimAno (mathurA, gAdhAra) meM yakSA 4 abhinandananAtha bAnara / yanazaMkhanA kAlI kA niveza nahI; parantu gandharvo ke una me darzana avazya 5 mumatinAtha kroca naradattA ma.kAlI hote haiM / mathurA kI jaina mUrtiyo me eka pramugba viziSTatA padmaprabhu padya manovegA zyAmA unakI nagnatA hai / gupta kAlIna jaina pratimAye eka navIna- mupArzvanAtha svastika kAlikA zAntA paramparA kI unnAyikA hai / yakSo ke atirikta zAmana 8 candraprabhu candra jvAlAmAlinI jyAlA devatApo kA bhI uname samAveza kiyA gayA, dharma-tra-drA 6 muvidhinAtha makara mahAkAlI satArA kA bhI yahI se zrI gaNaza huA 10 gItalanAtha zrIvatma mAnavI azokA jaina pratimAoM ke vikAsa meM sarvaprathama pratIka paramga 11 zreyAganAtha gaNDaka gaurI mAnavI kA mUlAdhAra hai / prAyAga paTo para citrita jina pratimA 12 vAsupUjya mahIpa gaMdhArI pracaNDA isakA prabala nidarzana hai / prAyAga paTTa eka prakAra ke prgsti| vagaha virATa viditA patra athavA guNAnukIrtana patra (Tables of hamage) hai| / 14 anantanAtha 10 zyana anantamatI akuza inameM jina pratimAye laoNchana zanya hai| kuzAna kAlIna jaina 15 dhamanAtha vana mAnasI kadarpA pratimAya prAcInatama nidarzana hai| inake tIna varga hai- 16 zAtinAtha mRga mahAmAnasI nirvANI stUpAdi madhya pratimA, pUjya pratimA, tathA AyAga paTTIya 17 katha chAga ghayA balA pratimA / hindra trimUrti ke sadaga / caumukhI yA sarvato bhadra 18 agnAtha nandyAvata vijayA dhAriNI pratimA meM cAroM koNo para cAra 'jina' citrita kie jAte 16 mallinAtha kalaza aparAjitA vairATyA hai| pratyeka tIrthakara kA prathaka-prathaka cinha hai| jisame 20 munisuvrata kUrma bahurUpA naradattA nIrthakara vizeSa kI abhijJA (pahicAna) sampanna hotI 21 nAmanAtha nIlotpala cAmuNDA gAdhArI hai| pApAtataH jina pratimA bhI bauddha pratimA ke sadaza hI 22 neminAtha zakha ambikA ambikA pratIta hotI hai parantu jina pratimA kI pahacAna prAbharaNa 23 pArzvanAtha marpa padmAvatI padmAvatI lakaraNa ke vaiziSTya se buddha pratimA se pRthaka kI jA 28 mahAvIra siMha siddhAyikA siddhAyikA makatI hai| ina AbharaNa lakaraNoM ke pratIko meM svastika zAsana deva :stUpa, darpaNa vetazAsana, do matsya, puSpamAlA aura pustaka 1 dRSavaktra 11 yakSeza vizeSa ullekhya haiN| sabhI tIrthakaro kI samAna mudrA nahI / 2 mahAyakSa 12 kumAra RSabha, neminAtha aura mahAvIra-ina tInoM kI prAmana 3 trimukha 13 SaNmukha mudrA meM kaivalya prApti kI sUcaka hai ataH ina tIno kI 4 caturAnana 14 pAtAla pratimA abhijJa me vaha tathya sadaiva mmaraNIya hai / anya zeSa 5 numburU 15 kinnara tIrthakaro kI pratimA kA kAyotsarga mudrA meM pradarzana 6 kusuma 16 garuDa Avazyaka hai kyoMki unheM isI mudrA meM nirvANa prApta huA 7 mAtaga 17 gaMdharva] 8 vijaya 18 yakSeza astu saMkSepa meM nimna tAlikA tIrthaGkaroM ke lachana evaM jaya 19 kubera zAsana-deva tathA zAsana deviyoM kA krama prastuta karatI hai- 10 brahmA 20 varuNa thA / Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 anekAnta hasa siha sarpa 21 bhRkuTi 23 pAva 16 zuka varAha 16 pakSirAja padma 22 gomegha 24 mAtaga 17 , haMsa 17 kRSNa zUkara zikhi Ti0 1 'aparAjitA-pRcchA' ke anumAra, cadraprabha, 18 khara zakha 18 siMha padma puSpadanta (1) zveta-varNa padmaprabha, dharmanAtha rakta varNa; 16 siha gaja 16 apTApada supArzva, pArzvanAtha haridvarNa aura zeSa saba kAJcanavarNa 20 1 vRSa 20 sarpa bhadrAsana citrya hai| 21 1 vRSa 21 markaTa Ti02 tIrthaGkaroM ke anya lAJchano ke vivaraNa pari- 22 1 puruSa 22 siMha ziSTa sa me uddhata aparAjita pRcchA ke avataraNoM me 23 1 kUrma 23 kukkuTa draSTavya hai| 24 hamti gaja 24 bhadrAsana siha pratimA sthApatya me 24 tIrthaGkaro ke atirikta 24 daza-digpAla-digpAlo kI saMkhyA ATha hI hai parantu yakSoM evaM yakSiNiyoke rUpa, 16 zrutadeviyo (vidyA-deviyo) jaino ne daza digpAla mAne hai10 digpAloM, 6 graho tathA kSetrapAla, sarasvati, gaNeza, 1. indra-tAtakAJcanavarNa, pItAmbara, erAvaNa-vAhana, zrI (lakSmI) tathA zAntI devI ke bhI rUpa prApta hai / ata. vajrahasta. parvaTigadhIThA / sakSepa meM inake lakSaNo kI avatAraNA kI jAtI hai| 2 agni--kApalavarNa, vAgavAhana, nIlAmbara, dhanurvANahasta, yakSa-yakSaNiyAM- tIrthaDura-tAlikA meM inakI saMjJA evaM prAgneya, digdhIza / saMkhyA sUcita hai / ata. yahA para isa tAlikA meM sakhyAna- 3. yama-kRSNavarNa, carmAvarNa, mahiSavAhana, dahasta, rUpa inake vizeSa lAchana die gae hai| aAdhAra-vastumAra dakSiNa digadhIza / tathA aparAjita pRcchA; vizeSa vivaraNa pariziSTa me 4 niRti--dhUmravarNa, vyAghracarmAvata, mudgarahasta, pretauddhata aparAjita ke avataraNoM meM draSTavya hai| vAhana, naiRtyadigadhIza / 24 yakSoM ke vAhana-lAJchana 24 yakSaNiyo ke vAhana lAJchana 5. varuNa--meghavarNa, pItAmbara, pAzahasta, malya vAhana, apagajita vAstusAra aparAjitA vastumAra pazcima digadhIza / 1 vRSa gaja 1 garuNa garuNa 6 vAyu---dhasaravarNa, raktAmbara, hariNavAhana, dhvajapraharaNa, 2 gaja 2 ratha lAhAmana govAhana vAyavya digadhIza / 3 mayUra mayUra 7. kubera-zakra kozAdhyakSa, kanakavarNa, zvetAmbara, nara4 hasa gaja 4 hasa vAhana, ratnahasta, uttraadgdhiish|| 5 garuNa garuNa 5 zvetahasti 8. IzAna-vetavarNa, gAjAjinAvRta, vRSabha vAhana, pinAka 6 mRga mRga 6 azva nara zUladhara, iishaanaadgdhiish| 7 meSa gaja 7 mahiSa gaja / nAgadeva-kRSNavarNa, padmavAhana, uragahasta, pAtAlA8 kapota 8 vRSa dhIzvara / 6 kUrma 6 kUrma vRpa 10 brahmadeva-kaJcanavarNa, caturmakha, zvetAmbara, hasavAhana, 10 hasa kamalAsana 10 zUkara padma kamalAsana, pustaka kamalahasta, urvalAkAdhIza / 11 vRpa vRSabha 11 kRSNa hariNa siMha navagraha---- 12 zikhi hasa 12 nakra azva 1 sUrya-- raktavastra, kamalahasta, saptAzvarathavAhana / zikhi 13 vimAna padma 2 candra-zveta-vastra, zvetadazavAjivAhana, sudhAkumbhahasta / 14 1 makara 14 hasa 3 magala-vidrumavarNa, raktAmbara, bhUmisthiti, kudAlahasta / 15 1 kUrma 15 vyAghra matsya 4. duddha-hantivastra, kalahaMsavAhana, pustakahasta / gaja bhava kUrma va Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya vAstuzAstra meM jaina pratimA sambandhI jJAtavya 215 vahana / 5. bRhaspati-kAJcanavaNaM, pItAmbara, pustakahasta, hasavAhana / sthApatya-nidarzano meM-maheta (goMDA) kI RSabhanAtha 6. zukra-sphaTikojjvala, zvetAmbara, kumbhahasta, turaga- mUrti ; devagaDha kI ajitanAtha-mUrti aura cadra-prabhA-pratimA; phaijAbAda saMgrahAlaya kI zAntinAtha-mUrti; gvAliyara-rAjya 7 zanaizcara-nIladeha, nIlA, pazuhasta, kamaThavAhana / kI neminAtha mUrti, jogina kA maTha, (rohataka) me prApta 8. rAhu-kajjalazyAmala, zyAmavastra, parazuhasta, sihavAhana / pAzvanAthIya mUrti---jina-mUrtiyo me ullekha hai| mahAvIra / ketu-zyAmAGga, zvAmavastra, pannagavAhana, pnnght| kI mUni bhAratIya saMgrahAlaya meM prAya sarvatra dRSTavya hai| gvAliyara rAjya meM prApta kubera, cakrezvarI aura gomukha kI kSetrapAla-eka prakAra kA bhagva hai jo yoginiyo kA pratimAe darzanIya hai / devagaDha kI cakrezvarI mUrti baDI adhipati hai| AcAra dinakara meM kSetrapAla kA lakSaNa hai sundara hai / usI rAjya (gaMDavala) me prApta kSetrapAla, devakRSNagaura kAJcanapuMsara-kApalavaNaM, vigAta bhujadaDa, gar3ha kI mahAmAnasI ambikA aura zrata-devI: jhAMsI kI varbara keza, jaTAjUTa-maNDita, vAsukI kRtanijopavIta, lakSaka rohiNI, lakhanaU sagrahAlaya kI sarasvatI, bIkAnera kI kRtamekhala, zeSakRtahAra, nAnAyudhahasta, siMhAcarnAvata, pretA- zrata-devI grAdi pratimAeM bhI ullekhanIya hai / mana, kukkura-vAhana, trilocana / jaina mandirazrutadeviyAM vidyAdeviyAM AbU parvata para jana-mandira bane he jinhe mandira-nagara 1. rohiNI, 2. prajJapti, 3 vajrazRgvalA, 4. bajrA ke rUpa meM akita kiyA jA sakatA hai| ina mandiroM ke kuzI, 5 apraticakrA, 6. puruSadatA, 7. kA nodevI, nirmANa meM magamaramara patthara kA prayoga huA hai| eka 8 mahAkAlI, 6. gaurI, 10 gAndhArI, 11 mahAjyAlA, mandira vimalazAha kA banavAyA hayA hai aura dUsarA teja12. mAnavI, 13. bairoTayA, 14. acchutA, 15 mAnamI, pAla tathA vastupAla bandhumro kaa| ina mandiro me citrakArI 16. mhaamaanmii| va sthApatya-bhUSA-vinyAsa bar3A hI darzanIya hai| Ti. 1 inake lakSaNa yakSaNiyo me milate-julate hai| kAThiyAvADa prAnta me pAlItANA rAjya me zatrajaya Ti0 2 zrI (lakSmI), sarasvatI aura gaNeza kA bhI nAmaka pahADI jaina mandiroM se bharI par3I hai| jainI logoM jainiyoM meM pracAra hai| prAcAra-dinakara me inake lakSaNa kA prAva ke samAna yaha bhI parama pAvana tIrtha sthAna hai| bAdANa-pratimA lakSaNa se milate-julate hai| zAti-devI ke kATiyAvADa ke giranAra parvata para bhI jaina-mandirge kI nAma se bhI zvetAmbaroM ke grathoM meM eka devI hai jo jainiyoM bharamAra hai| jaino ke ina mandira nagaroM ke atirikta kI eka navIna udbhAvanA kahI jA sakatI hai / anya bahuta me mandira bhI labdhapratiSTha haiM jiname prAdinAtha Ti. 3 yoginiyA--jano ko 64 yoginiyA meM kA caumugva-mandira (mAravADa) tathA maimUra kA jana-mandira brAhmaNoM se balakSaNya hai / ahisaka eva parama vaiSNava jainiyo vizeSa ullekhanIya hai| anya jaina-mandira pITho meM mathurA, me yoginiyo kA AvirbhAva una para tAntrika AcAra eva kAThiyAvADa (jUnAgaDha) meM giranAra, ilaurA ke gahA-mandiro tAntrikI pUjA kA prabhAva hai| jaino kI zAktarcA para hama meM indra-sabhA aura jagannAtha,sabhA, khajurAho, devagaDha dhAdi pIche saketa kara cuke haiN| vizepa vizruta hai| svAvalambana-jinhoMne apanI indriyoM tathA mana para niyantraNa kara liyA hai, ve mAnava isa saMsAra meM svatantra haiM / jo indriyoM ke dAsa haiM, ve paratantra haiM / svatantratA mukti hai / paratantratA bandhana hai / svatantratA vikAsa kA mArga hai, paratantratA hAsa kA mArga hai| apane jIvana-nirmANa meM ve hI saphala hote haiM, jo pratyeka kriyA meM svAvalambI hote, paramukhApekSI nahIM hote| Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIra aura buddha kA parinirvANa aNuvrata parAmarzaka muni zrI nagarAja mantima varSAvAsa buddha rAjagRha se vaizAlI praaye| vahA~ kucha dina rhe| varSAvAsa ke lie samIpastha veluva-grAma (veNu-grAma) meM mAye / anya bhikSumo ko kahA-"tuma vaizAlI ke cAge ora mitra, paricita Adi dekhakara varSAvAsa kro|" yaha buddha kA antima varSAvAsa thaa| varSAvAsa meM maraNAntaka roga utpanna huaa| buddha ne socA, mere lie yaha ucita nahI ki mai upasthAko aura bhikSu-sagha ko binA jatalAye hI parinirvANa prApta karU / yaha soca unhoMne jIvana-saskAra ko dRDhatApUrvaka dhAraNa kiyA / gega zAnta ho gyaa| zAstA kA niroga dekhakara mAnanda ne prasannatA vyakta kI aura kahA-"bhanna ! ApakI asvasthatA se merA zarIra zanya ho gayA thA / ma dizAe bhI nahI dIkha rahI thii| mujhe dharma kA bhI bhAna nahA hotA thA / " buddha ne kahA--"prAnanda ! mai jIrNa. vRddha, mahallaka, adhvagata, vaya prApta hai| assI varSa kI merI avasthA hai| jaise purAne zakaTa ko bAMdha -badha kara calAnA par3atA hai, vaise hI maiM apane Apa ko calA rahA hai| maiM aba adhika dina kase calagA? isalie prAnanda prAtmadIpa, prAtmazaraNa, ananyazaraNa, dharmadIya, dharmazaraNa ananyazaraNa hokara vihAra kro|" mAnanda ko bhUla ___eka dina bhagavAna cApAla-caitya meM vizrAma kara rahe the / prAyupmAna unake pAsa baiThe the| prAnanda se bhagavAn ne kahA-.-"Ananda / mene cAra RddhipAda sAye hai| yadi cAhU~ to mai kalpa bhara Thahara sakatA huuN|" itane sthUla saketa para bhI prAnanda na samajha ske| unhone prArthanA nahI ko1. attadIyA viharatha, attasaraNA, anabrasaraNA, dhammadIpA, dhammasaraNA, prnnyjsrnnaa| "bhagavan ! bahuta logo ke hita ke lie, bahuta logo ke sukha ke lie Apa kalpa bhara tthhre|" dUsarI bAra aura tIsarI bAra bhI bhagavAn ne aisA kahA, para Ananda nahIM smjhe| mAra ne unake mana ko prabhAvita kara rakhA thaa| anta me bhagavAn ne bAta ko tor3ate hue kahA-"jAgro prAnanda ! jisakA tuma kAla samajhate ho|" mAra dvArA nivedana Ananda ke pRthak hote hI pApI mAra bhagavAna ke pAsa pAyA aura bolA---"bhante / Apa yaha bAta kaha cuke hai-- 'mai tava taka parinirvANa ko prApta nahI karU~gA, jaba taka mere bhikSa-jhikSaNiyA, upAsaka-upAzikAe~ Adi samyak prakAra se dharmArUDha, dharmapathika aura AkSepa-nivAraka nahI ho jAege tathA yaha brahmacarya (buddha-pharma) samyaka prakAra se Rddha, sphIta va bahu jana-gRhIta nahI ho jAyegA / ' bhante / aba yaha maba ho cukA hai| Apa zIghra nirvANa ko prApta kare / " bhagavAn ne uttara diyaa-"paapii| nizcinta ho prAja se tIna mAsa pazcAt mai nirvANa kruugaa|" bhUkampa taba buddha ne cApAla caitya meM smRti-saprajanya ke sAtha prAya sarakAra ko chor3a diyaa| usa samaya bhayakara bhukampa huaaa| deva dundubhiyA~ bjii| mAnanda bhagavAna ke pAsa Aye aura bole "Azcarya bhanne ! adbhuta bhante !! isa mahAna bhUkampa kA kyA hetu hai ? kyA pratyaya hai ? bhagavAn ne kahA-bhukampa ke pATha hetu hote hai| uname se eka hetu tathAgata ke dvArA jIvana-zakti kA chor3A jAnA hai| usI jIvana-zakti kA visarjana maine abhI-abhI cApAla-caitya me kiyA hai| yahI kAraNa hai, bhUkampa AyA, deva-dundubhiyA bjii|" yaha saba sunate hI Ananda ko samajha AI, kahA"bhante / bahujana hitAya, bahujana sukhAya Apa kalpa-bhara Thahare / " buddha ne kahA-"aba mata tathAgata se prArthanA Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIra aura buddha kA parinirvANa 217 kro| aba prArthanA karane kA samaya nahI rhaa|" mAnanda bhagavAn pAtra-cIbara le cunda karmAra-putra ke ghara Aye aura ne kramaza: tIna bAra apanI prArthanA ko duhraayaa| baddha ne bhAjana kiyA / bhojana karate bhagavAn ne cunda ko kahAkahA-"kyoM tathAgata ko vivaza karate ho ? rahane do "anya bhikSuSoM ko mata do yaha sUkara-mava / ye ise nahI isa bAta ko| prAnanda maiM kalpa bhara nahI ThaharatA, isame / pacA skeNge|" bhojana ke uparAnta bhagavAn ko asIma tumhArA hI dopa hai| maiMne aneka bAra tathAgata kI kSamatA vedanA hii| virecana para virecana hone lagA aura vaha bhI kA ullekha tumhAre sAmane kiyaa| para tuma muka hI bane raktamaya / rhe|" itanA hone para bhI bhagavAn pAvA se kusinArA kI ___ vahA se uThakara bhagavAn mahAvana kUTAgAra zAlA me ora cala pdde| balAnta ho rAste meM baitthe| bhAnanda se aaye| vahA pAkara mAnanda ko Adeza diyA-"vaizAlI kahA-"nikaTa kI nadI se pAnI laayo| mujhe bahuta ke pAsa jitane bhikSu vihAra karate hai, unhe upasthAna-zAlA pyAsa lagI hai|" prAnanda ne kahA- "bhagavan abhI-abhI meM ekatrita kro|" bhikSu ekatrita hue| buddha ne kahA 100 gADe isa nikaTa kI nadI se nikale hai| yaha choTI "hanta bhikSapo ! tumhe kahatA hUM, saskAra (kRta-vastu) nadI hai / sArA pAnI maTamailA ho rahA hai| kucha hI Age nAzamAna hai / prabhAda-rahita ho, prAdeya kA sampAdana kro| kaku thA nadI hai, vaha svaccha aura ramaNIya hai| vahAM pahu~ca acirakAla meM hI tathAgata kA parinirvANa hogA, Aja se kara bhagavAna pAnI piie|" bhagavAn ne dUsarI bAra mora tIna mAsa pazcAt / " tImarI bAra vaise hI kahA, to Ananda uThakara gaye / dekhA, antima yAtrA pAnI atyanta svaccha aura zAnta hai| prAnanda bhagavAna ke taba bhagavAn vaizAlI meM sinArA kI pora cle| isa Rddhi-bala se prAnanda-vibhora hue| pAtra meM pAnI lA yoganagara ke mAnanda caitya meM buddha ne kahA-"bhikSumo koI bhagavAna kA pila bhikSa yaha kahe-'pAvaso ! maiMne ime bhagavAna ke mukha se prAlAra-kAlAma ke ziSya se bheMTa munA; yaha dharma hai, yaha vinaya hai, yaha zAstA kA upadeza bhagavAna ke vahA~ baiThe prAlAra-kAlAma kA giNya hai|' bhikSuyo / usa kathana kA pahale na abhinandana karanA purvabuma malla-putra mArga calate paayaa| eka ora baiThakara na nindA krnaa| usa kathana kI mutra aura vinaya me bolA--"bhante ! pravajita loga zAntatara vihAra se viharate gaveSaNA karanA / vahA~ vaha na ho to samajhanA yaha isa hai| eka bAra bAlAra-kAlAma mArga ke samIpastha vRkSa kI bhikSu kA hI duhIta hai| sUtra aura vinaya me yaha kathana chAyA meM vihAra karate the| 500 gAr3iyAM unake poche se mile, to samajhanA, avazya yaha tathAgata kA vacana hai|" gii| kucha dera pazcAt usI sArtha kA eka pAdamI AyA / bhagavAn vihAra karate kramaza. pAvA phuNce| cunda umane AlAra-kAlAma se pUchAkarmAra-putra ke grAmra vana meM tthhre| cunda karmAra putra ne 'bhante ! gAr3iyo ko jAte dekhA?" bhikSu-sagha-sahita buddha ko apane yahA bhojana ke lie 'nahI Avusa !' prAmatrita kiyA pahalI rAta ko bhojana kI vizepa taiyAriyA 'bhante ! zabda sunA ?' kii| bahuta sArA 'sUkara-maddava" taiyAra kiyaa| yathAsamaya 'nahI Avuma !' 1. buddhaghopa ne (udAna-aTThakathA, 8.5) 'sUkara-mahava' 'bhanne ! so gaye the ?' zabda kI vyAkhyA karate hue kahA hai-"nAtitaruNassa 'nahIM prAvusa !' nAtijiNNassa eka je?kasUkarassa pavattamaMsa" arthAn virodhAbhAsa nahI lgtaa| anya kisI prasaMga para na ati taruNa, na ati vRddha eka (varSa) jyeSTha mUara ugga gRhapati ke anurodha para buddha ne sUkara kA mAMsa kA mAsa' / 'sUkara-maddava' ke ananya pramAsaparaka artha grahaNa kiyA, aisA praguttaranikAya (paJcaka nipAta) bhI kiye jAte hai, para mAMsaparaka meM artha bhI koI meM ullekha hai| Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 anekAnta 'bhante ! ApakI saMghATI para garda par3I hai ?' vana meM zAla-vRkSoM ke bIca tathAgata kA parinirvANa hogaa|" 'hA~ prAvusa !' kakutthA nadI para taba usa puruSa ko huA--'Azcarya hai ! adbhuta hai ! bhagavAn bhikSu-sagha-sahita kakutyA nadI para aaye| pravajita loga Atmastha hokara kitane zAnta vihAra se snAna kiyaa| nadI ko pAra kara taTavartI Amravana me viharate hai !' phuNce| vizrAma karate bhagavAn ne kahA-"Ananda ! cunda bhagavAn ne kahA-"pukkusa ! eka bAra maiM prAtumA karmAra-putra ko koI kahe-'pAvusa cunda ! alAbha hai tujhe ke bhusAgAra me vihAra karatA thaa| usa samaya jogeM se durlabha hai tujhe, tathAgata tere piNDapAta ko khAkara parinirvANa pAnI brsaa| bijalI kddkii| usake girane se do kisaan| ko prApta hue'; to tU cunda ke isa apavAda ko dUra karanA cAra baila mre| usa samama eka AdamI mere pAsa AyA use kahanA-pAvasa canda ! lAbha hai tujhe, sulAbha hai tujhA aura bolA-'bhante ! megha barasA, bijalI kar3akI, kisAna tathAgata tere piNDapAta ko khAkara parinirvANa ko prApta paura baila mare / Apako mAlUma paDA bhante ?' hue haiM aura use batAnA-'do piNDapAta samAna phala vAle 'nahI prAvusa !' hote hai : jisa piNDapAta ko khAkara tathAgata anuttara 'Apa kahA~ the?' samyak sambodhi prApta karate hai tathA jisa piNDapAta ko 'yahI thaa|' khAkara tathAgata nirvANa-dharma ko prApta karate hai'|' 'bijalI kaDakane kA zabda sunA, bhanne ?' kRsinArA meM 'nahIM Avuma / ' kakutthA ke Amravana meM vihAra kara bhagavAn kusinAga 'kyA prApa soye the? kI ora cale / hiraNyavatI nadI ko pAra kara kusinArA me 'Apa sacetana the?" jahA~ mallo kA "upavattana" zAlavana hai, vahA paaye| 'hA~ prAvasa / ' juDave zAla-vRkSo ke bIca bhagavAn macaka (cArapAI) para pUkkama ! taba usa prAdamI ko hupA-'pAzcarya hai, leTe / unakA sirahAnA uttara kI pora thaa| adbhuta hai, yaha zAnta vihAra / " usa samaya AyuSmAn upavAna bhagavAn para pakhA pukkusa malla-putra yaha bAta sunakara bahuta prabhAvita hilAte bhagavAn ke sAmane khaDe the| bhagavAn ne akasmAt hamA aura bolA-"bhante / yaha bAta to pA~ca sau gADiyo kahA-"haTa jAo bhikSu / mere sAmane se haTa jaao|" hajAra gADiyo aura pAMca hajAra gADiyo ke nikala jAne se Ananda ne tatkAla pUchA---''aisA kyo bhagavan ?" bhagavAn bhI baDI hai| prAlAra-kAlAma me merI jo zraddhA thI, use ne kahA-"Ananda / dazo loko ke devatA tathAgata ke Aja maiM havA meM ur3A detA hU~, zIghra dhAravAlI nadI meM darzana ke lie ekatrita hae hai| isa zAlavana ke cAro bahA detA hai| Aja se mujhe zaraNAgata upAsaka dhAraNa aura bAraha yojana taka bAla kI noka gaDAne-bhara ke lie kre|" taba pUkkUsa ne cAkacikyapUrNa do sunahare zAla bhI sthAna gvAlI nahI hai| devatA khinna ho rahe hai ki yaha bhagavAna ko bheTa kiye, eka bhagavAna ke lie aura eka pakhA jhalane vAle bhikSu hamAre antarAyabhUta ho rahA hai| prAnanda ke lie| Ananda ne kahA-"devatA Apako kisa sthiti me dikhapukkusa malla-putra calA gyaa| prAnanda ne apanA zAla lAI de rahe hai ?" / bhI bhagavAn ko pror3hA diyaa| bhagavAn ke zarIra se jyoti "Ananda ! kucha bAla kholakara ro rahe hai, kucha hAtha udbhUta huI / zAloM kA cAkacikya manda ho gyaa| prAnanda pakaDa kara cillA rahe hai, kucha kaTe vRkSa kI bhAMti bhUmi ke pUchane para bhagavAna ne kahA-"tathAgata kI aisI varNa- para gira rahe hai| ve vilApAta kara rahe hai-'bahuta zIghra zaddhi bodhi-lAbha aura nirvANa ; ina do avasaro para hotI sugata nirvANa ko prApta ho rahe hai, bahuta zIghra cakSuSmAn hai| Aja ke antima prahara kUsinArA ke malloM ke zAla- loka se antardhAna ho rahe haiN|" Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIra aura guDa kA parinirvANa 219 prAnanda ke prazna "pata prAnanda ! zoka karo, mata mAnanda ! ropo| maine Ananda ne pUchA-"bhagavan ! aba taka aneka dizAoM kala hI kahA thA, sabhI priyo kA viyoga avazyambhAvI hai| meM varSAvAsa kara bhikSu prApake darzanArtha pAte the| unakA Ananda / tUne cirakAla taka tathAgata kI sevA kI hai| satsaga hame milatA thaa| bhagavan ! bhaviSya meM kisakA ta kRtapuNya hai| nirvANa-sAdhana me lg| zIghra manAyava satsaMga kareMge, kisake darzana kareMge ?" "prAnanda ! bhaviSya meM cAra sthAna savejanIya (vairA- kusinArA ho kyoM ? gyaprada) hoMge aAnanda ne kahA-"bhante / mata isa kSudra-nagaraka meM 1. jahA~ tathAgata utpanna hue (lumbinii)| zAkhA nagaraka me, jagalI nagaraka me pApa parinirvANa ko 2. jahA~ tathAgata ne sambodhi-lAbha kiyA (bodhi-gayA) prApta hoM / aneka mahAnagara hai- campA, rAjagRha, zrAvastI, 3. jahA~ tathAgata ne dharmacakra kA pravartana kiyA sAketa, kauzAmbI, vArANasI, vahA~ pApa parinirvANa ko (maarnaath)| prApta kre|" vahA~ bahuta se dhanika kSatriya, dhanika brAhmaNa 4. jahA tathAgata ne nirvANa prApta kiyA (kuminAga) tathA anya bahuta se dhanika gRhapati bhagavAn ke bhakta haiM / "bhanne ! striyo ke sAtha kaisA vyavahAra ho?" ve tathAgata ke zarIra kI pUjA kreNge| "pradarzana / " Ananda / mata aisA kho| kusinArA kA itihAsa "darzana hone para bhagavan !" bahuta bar3A hai / kisI samaya yaha nagara mahAsudarzana cakravartI "anaalaap|" kI kuzAvatI nAmaka rAjadhAnI thA / prAnanda ! kusinArA "pAlApa Avazyaka ho, vahA~ bhante / " me jAkara malloM ko kaha-'vAziSTo / prAja rAta ke "smRti ko saMbhAla kara arthAt sajaga hokara pAlApa antima prahara tathAgata kA parinirvANa hogA / calo kre|" vAziSTo / calo vAziSTo / nahIM to phira anutApa "bhanne / tathAgata ke zarIrako antyeSTi kaise hogI?" karoge ki hama tathAgata ke binA darzana ke raha gye|" "jaise cakravartI ke zarIra kI antyeSTi hotI hai|" Ananda ne aisA hI kiyaa| malla vaha savAda pA "vaha kaise hotI hai bhagavan / " cintita va duHkhita hue| saba ke saba bhagavAn ke bandana ke "pAnanda ! cakravartI ke zarIra ko naye vastra se lapeTate / lie prAye / Ananda ne samaya kI svalpatA ko samajha kara hai| phira rUI meM lapeTate hai| phira naye vastra se lapeTate hai| eka-eka parivAra ko kramaza: bhagavAna ke darzana karAye / phira tela kI loha-droNI meM rakhate hai| phira mugandhita isa prakAra prathama yAma me mallo kA abhivAdana sampanna kASTha kI citA banA kara cakravartI ke zarIra ko prajvalita huaa| dvitIya yAma me mubhadrA kI pravrajyA' sampanna huii| karate hai| tadanantara caurAhe para cakravartI kA stUpa banAte antima prAdeza 1. taba bhagavAn ne kahA-"prAnanda ! sambhava hai, prAnanda kA rudana tumhe lage ki zAstA cale gaye aba unakA upadeza taba AyuSmAna prAnanda vihAra meM jAkara kapizIrSa zAstA nahI hai / Anda ! aise samajhanA, "maiMne jo dharma kahA (khUTI) ko pakaDa kara rone lage-"hAya ! maiM zaikSya hai| hai, mere bAda vahI tumhArA zAstA hai| maiMne jo vinaya kahA mere zAstA kA parinirvANa ho rahA hai|" bhagavAn ne hai mere bAda vahI tumhArA zAstA hai| bhikSuoM se pUchA-"prAnanda kahA~ hai ?" 2. "aAnanda ! aba taka bhikSu eka-dUsare ko 'prAvusa' bhagavan ! ve vihAra ke kakSa meM ro rahe hai|" kahakara pukArate rahe haiN| mere pazcAt anudIkSita ko "use yahA~ lAmo?" taba AyuSmAn mAnanda vahA~ pAye / bhagavAn ne kahA- 1. pUre vivaraNa ke liye dekha, Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 anekAnta 'pAvusa kahA jAye aura pUrva-dIkSita ko 'bhante' yA nirvANa ke anatara sahampati brahmA ne, devendra zakra ne, 'AyuSmAn' kahA jaaye| AyuSmAn anuruddha ne tathA AyuSmAn prAnanda ne stuti3. "pAnanda ! mere pazcAt cAhe to saMgha choTe aura gAthAe khii| sAdhAraNa bhikSa-niyamo ko chor3a de / / usa samaya avItarAga bhikSu krandana karane lage, rone 4. "prAnanda ! mere pazcAt channa-bhikSa ko brahma-daNDa lage, kaTa vRkSa kI taraha bhUmi para girane lge| anuruddha ne karanA caahie|" unakA moha-nivAraNa kiyA / taba bhagavAn ne upasthita bhikSuo se kahA- "buddha, taba AyuSmAn prAnanda kusinArA me gaye, sasthAgAra dharma aura sagha me kimI ko prAzakA ho, to pUcha le| nahIM meM ekatrita mallo ko unhone kahA-"bhagavAn parinirvRtti to phira anutApa hogA ki maiM pUcha na skaa|" bhagavAn ke ho gaye hai. aba jisakA tuma kAla smjho|" isa du.khada eka bAra, do bAra aura tIna bAra kahane para bhI sb| savAda se sAga kusinArA zoka-satapta huaa| bhikSu cupa rhe| taba kusinArA ke mallo ne 6 dina taka nirvANotsava ___ taba mAnanda ne kahA--"bhagavan ! ina pA~ca sau manAyA / antyeSTi kI taiyAriyA~ kii| sAtave dina ATha bhikSutro meM koI sandehazIla nahI hai| saba buddha, dharma aura malla-pramukho ne bhagavAn ke zarIra ko uThAyA / devatA sagha me Azvasta hai|" aura manuSya nRtya karate sAtha cle| jahA~ mukuTa-badhana taba pAcanda ne kahA-"hanta ! bhikssuo| aba tumhe nAmaka mallo kA caitya thA, vahA~ saba aaye| prAnanda ke kahatA huuN| saskAra (kRta-vastu) vyayadharmA hai / apramAda se mArga-darzana pAkara cakravartI kI taraha bhagavAn kA antyeSTi jIvana ke lakSya kA saMpAdana kro| yaha tathAgata kA pratima kArya sampanna karane lge| usI kama se bhagavAn ke zarIra vacana hai|" ko citA para rkhaa| nirdhAraNa-gamana taba bhagavAn prathama dhyAna ko prApta hue / prathama dhyAna mahAkAzyapa kA prAgamana se uThakara dvitIya dhyAna ko prApta hue| isI prakAra kamana usa samaya mallo ne citA ko prajvalita karanA tRtIya va caturtha dhyAna ko| taba bhagavAn AkAzAntyA caahaa| para ve vaisA na kara ske| AyuSmAn anuruddha ne yatana ko prApta hue, tadanantara vijJAnAnantyAyatana ko, isakA kAraNa batAyA-"vAzipTo / tumhArA abhiprAya sajJAvedayita-nirodha ko prApta hue / prAyupmAn Ananda ne kucha aura hai aura devatAo kA abhiprAya kucha aur| AyuSmAn aAnanda se kahA-"kyA bhagavAn parinirvRta devatA cAhate hai, bhagavAn kI citA taba jale, jaba Ayuho gaye?" anuruddha ne kahA - "nahI Ananda ! bhagavAn pmAn mahAkAzyapa bhagavAna kA caraNa-mparza kara le|" sajJAvedayita-nirodha ko prApta hue hai|" taba bhagavAn _ "kahA~ hai bhante ! AyuSmAn mahAkAzyapa ?" sajAvedayita-nirodha-samApatti (cAro dhyAno ke Upara kI anuruddha ne uttara diyA--"pA~camau bhikSupro ke sAtha mamAdhi) se uThakara navamajAvAmajAyatana ko prApta hue| . va pAvA aura kusinAga ke bIca rAste meM A rahe hai|" taba kramazaH pratiloma se puna saba zreNiyo ko pAra kara mallo ne kahA-"bhante / jaisA devatAo kA abhiprAya prathama dhyAna ko prApta hue| tadanantara kramaza caturtha ho vaisA hI ho|" dhyAna meM Aye aura use pAra kara bhagavAn parinirvANa prAgupmAn mahAkAzyapa mukuTa-badhana caitya me phuNce| ko prApta hue| usa samaya bhayakara bhUcAla pAyA, deva taba unhone cIvara ko eka kadhe para kara, ajali joDa, dundubhiyoM bjii| tIna bAra citA kI parikramA kii| vastra haTA kara apane 1. "hada dAni, bhikkhave. prAmatayAmi vo-vayadhammA, zira se caraNa-sparza kiyaa| sArdhavartI pAcasau bhikSupro ne saGkArA, appamAdena sampAdethA" tti / bhI vaisA kiyaa| yaha saba hote hI citA svaya jala utthii| Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIra aura baDakA parinirvANa 221 jaise ghI aura tela ke jalane para kucha zeSa nahIM rahatA, vaise droNa brAhmaNa ne mallo me kahA-"yaha nirNaya ThIka bhagavAn ke zarIra meM jo carma, mAsa Adi the, unakI na nahI / bhagavAn kSamAvAdI the. hame bhI kSamA se kAma lenA rAkha banI, na koyalA banA / kevala asthiyA hI zeSa rhii| cAhie / asthiyoM ke lie jhagaDA ho, yaha ThIka nhii| bhagavAn ke zarIra ke dagdha ho jAne para AkAza meM medha pATha sthAnoM para bhagavAn kI asthiyA~ hogI, to pATha prAdurbhUta huA aura usane citA ko zAta kiyaa| stUpa hoge aura adhika loga buddha ke prati prAsthAzIla usa samaya mallo ne bhagavAn kI asthiyA apane bnege|" sasthAgAra me sthApita kI / murakSA ke lie zakti-pajara' mallo ne isa prastAva ko pAsa kiyA / tadanantara droNa banavAyA / dhanuSa-prAkAra' vnvaayaa| amthiyoM ke sammAna brAhmaNa ne asthiyo ke pATha vibhAga kara sabako eka-eka meM nRtya, gIta Adi prArambha kiye / bhAga diyA / jisa kumbha me asthiyAM rakhI thI, vaha apane dhAtu-vibhAjana pAsa rakhA / piNalIvana ke morya prAye / asthiyoM baTa cukI usa samaya magadharAja ajAtazatru ne dUta bheja kara thI, ve citA se pragAra (koyalA) le gye| sabhI ne apanemallo ko kahalAyA--"bhagavAn kSatriya the, me bhI kSatriya apane prApta avazeSo para stUpa bnvaaye| hai| bhagavAn kI asthiyo kA eka bhAga mujhe mile / mai stUpa bhagavAna kI eka dADha svargaloka meM pUjita hai pora banavAU~gA aura pUjA kruugaa| isI prakAra vaizAlI ke eka gadhArapura me / eka kaliga rAjA ke deza meM aura eka licchaviyo ne, kapilavastu ke zAkyo ne. mallakAya ke ko nAgagaja pUjate hai / cAlIma keza, gema Adi ko ekabuliyo ne, gama-gAma ke koliyo ne, veTha-dvIpa ke brAhmaNo eka karake nAnA cabavAlo me devatA le gye| ne, tathA pAvA ke mallo ne bhI apane pRthak-pRthak adhikAra -- - -- batalAkara asthiyo kI mAga kii| kusinArA ke mallAne 1 ekA hi dAThA tidivehi pUjitA. nirNaya kiyA--"bhagavAn hamAre yahA~ parinivRtta hA hai, ekA pana gadhArapure mahIyani / ata hama kisI ko amthiyo kA bhAga nahI dege|" kAliGgarao vijite punaka, eka pana nAgarAjA maheni // ......... 1 hAtha me bhAlA lie pumpo kA ghega / casAlIma samA dalA, kesA lomA ca mncmo| 2 hAtha meM dhanupa lie puruSo kA gheraa| davA harima ekeka, cakkavAlaparampaga ti|| anekAnta ke grAhaka baneM 'anekAnta' purAnA khyAtiprApta zoSa-patra hai| aneka vidvAnoM aura samAja ke pratiSThita vyaktiyoM kA abhimata hai ki vaha nirantara prakAzita hotA rhe| aisA tabhI ho sakatA hai jaba usameM ghATA na ho aura isake lie grAhaka saMkhyA kA bar3hAnA anivArya hai| hama vidvAnoM, prophesaroM, vidyApiyoM, leThiyoM, zikSA-saMsthAnoM, saMskRta vidyAlayoM, kAlejoM vizvavidyAlayoM aura janazruta ko prabhAvanA meM zraddhA rakhane vAloM se nivedana karate haiM ki ve 'anekAnta' ke grAhaka svaya baneM aura dUsaroM ko banAveM / aura isa taraha jaina saMskRti ke pracAra evaM prasAra meM sahayoga pradAna kreN| vyavasthApaka 'anekAnta' Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akhila bhAratIya jaina zikSA-pariSada ke saptama adhivezana meM yazapAla jaina kA adhyakSIya bhASaNa priya bahano aura bhAiyo, nagaNya hai / zikSA-sasthAe sambhavata jaina isalie kahI jAtI akhila bhAratIya jaina zikSA pariSada ke isa adhivezana hai, kyoki unakA prabandha jaina karate hai| ina sasthAno dvArA ke sabhApati-pada para Apane mujhe biThAne kA anugraha kiyA, jaina-dharma. saskRti athavA tatvajJAna ko kitanA bala milatA isake lie maiM pApakA atyanta AbhArI hUM, lekina isa hai, yaha eka vicAraNIya bAta hai / jahA taka merI jAnakArI canAva para maiM Apako badhAI nahI de sakatA / vastuta isa hai, ina jaina zikSA-sasthAoM meM adhyApaka aura chAtra sthAna para Apako kisI zikSA-zAstrI ko prAsIna karanA adhikatara jainetara hai| phira eka kaThinAI yaha bhI hai ki cAhie thA, athavA kisI aise vyakti ko, jise zikSA ke zikSA-sasthAnoM para saMvaidhAnika pratibandha hai / vartamAna dharmakSetra kA vyAvahArika anubhava hotA / aise mahAnubhAvo kI nirapekSa rAjya meM Apa kisI bhI saMsthA ko dharma kI zikSA hamAre samAja meM aura deza meM kamI nahI thI / para mai to dene ke lie vivaza nahI kara sakate / yadi ina skUlo aura apane ko ina yogyatApro se zUnya pAtA hai| phira bhI Apane kAlejo meM bahusaMkhyA jaino kI ho, to kucha bAte vizeSa rUpa mujhe sammAna pradAna kiyA, ise maiM ApakA sneha tathA maujanya se cAlU kI jA sakatI hai, lekina maujadA paristhitiyo meM mAnatA hai aura Apa sabake prati baDe vinamra bhAva se apanI kRtajJatA arpita karatA hai| ____ merI nizcita dhAraNA hai ki dhArmika zikSA ko jaba jisa saMsthA ke vizAla prAgaNa meM Aja hama saba ikaTThe taka anivArya viSaya ke rUpa meM sthAna nahI diyA jAtA taba hue hai, vaha mujhe pUjya gaNezaprazAdajI varNI kA smaraNa __ taka vaha pUrI taraha phaladAyaka nahI ho sakatI / dilAtI hai / varNIjI kA samUcA jIvana tyAga-tapasyA kA jIvana thaa| vaha mAnava-jAti ke eka amUlya ratna the / mai bandhuo, jabase hamArA deza svatantra huaA hai, bahutaunakI smRtiko apanI hArdika zraddhAMjali arpita karatA hai| sI bar3I-bar3I yojanAe banI hai| uname se kacha kAryAnvita mujhe isa bAta kA bahuta hI harSa hai ki Apa yahA bhI huI hai, lekina sabase adhika upekSA zikSA kI haI hai| vibhinna jaina zikSA-sasthAoM ke gaNyamAnya pratinidhi tathA videzI sattA ne zAsanakAla meM eka aisI zikSA-paddhati cAla vo itanI bar3I saMkhyA meM ikaTaThe hA hai| mai aAzA kI thI, jo deza kI maulika pratibhA para kuThArAghAta kare karatA hUM ki Apa saba milakara zikSA-samndhI vartamAna aura usake zAsana-tantra meM kAma karane ke lie bAba logo samasyAno para vicAra karege aura aisA mArga nikAlege, kI jamAta khaDI kara de / svarAjya ke bAda bahuta-sI kameTiyA jisase jaina-dharma tathA janadarzana kA adhyayana adhika-se- baiThI, kamIzana bane, lekina durbhAgya se thoDe-bahuta parivartana adhika phaladAyaka ho aura jaina zikSA saMsthAe pUrI upayo- ke sAtha Aja bhI hama usI purAnI, deza-hita-virodhI, zikSA gitA se kAma kara ske| paddhati se cipake hue hai| ___ Aja to dekhane meM AtA hai ki jaina samAja dvArA lAkho isakA duSpariNAma Aja Apa svaya apanI Akho me / rupaye vyaya karake jina saMsthAno kA sacAlana kiyA jA rahA dekha rahe hai / deza kA naitika stara barAbara giratA jA rahA hai, unameM se adhikAza nAmamAtra ko jaina hai / unakA pAThya- hai aura caritra evaM naitika AsthAoM ke abhAva meM prAja krama vahI hai, jo jainetara saMsthAno kA hai / kucha me jaina-dharma sarasvatI ke mandira sattAtmaka rAjanIti ke akhAr3e bana rahe tathA jaina-darzanakI zikSA kI vyavasthA hai| para usakI sakhyA haiN| chAtra-chAtrAeM unameM niSThApUrvaka adhyayana na karake bAta Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yazapAla jana kA adhyakSIya bhASaNa 223 bAta para pAndolana karate hai aura unake hiMsAtmaka upadravo acchA kala yAda karake pAnA / nahI to khaira nahIM hai pragala ko dabAne ke lie sarakAra ko golI kA sahArA lenA dina yudhiSThira pAye to guruke pUchane para unhoMne kahA ki pATha paDatA hai| yAda nahI hapA / isa para droNa ne bahuta kharI-khoTI sunaaii| zikSA-saMsthAoM kI isa duravasthA ke lie zikSA-paddhati kahA ki tumhAre mastiSka me bhUsA bharA hai aura tuma apane to doSI hai hI, adhyApako kI ayogyatA bhI kama jimmedAra jIvana meM kucha nahIM kara sakate burA-bhalA kahane ke bAda nahI hai| ThIka hI kahA jAtA hai ki jinhe aura kisI kSetra unheM eka dina kA avasara aura diyA tIsare dina pAThazAlA meM kAma nahI milatA. ve adhyApaka banate hai| mere kahane kA ke prArambha hote hI gurujI ne yudhiSThira se pATha kI bAta tAtparya yaha nahI hai ki saba-ke-saba adhyApaka prayogya hai, paLI aura jaba yadhiSThira ne inkAra kiyA to droNa ko tAva lekina merI pakkI dhAraNA hai ki bahasakhyaka vA adhyApaka se yA gyaa| unhone yadhiSThira ko pAsa banAyA aura bar3e hai, jinakA zikSA meM na rasa hai, na gati / ve betana-bhogI ke jora se eka cATA usake gAla para mAga / cATA lagate hI rUpa me kAma karate hai| yudhiSThira ne kahA, pATha yAda ho gayA / droNa bole, "mujhe tIsarI eka bAta aura bhI hai aura vaha yaha ki Aja mAlUma nahI thA ki cATA khAkara tumhe pATha yAda hogA, zikSA pustakIya jJAna taka sImita raha gaI hai, AcaraNa se anyathA do dina kA samaya mai kyo kharAba karatA," yudhiSThira usakA sambandha nahI rahA / kisI mahApuruSa ne kahA hai ki ne kahA, "gurujI aisI bAta nahIM hai| pahale dina jaba aApane vicAroM ke anukUla aAcaraNa na ho to vaha garbhapAta ke pUchA thA ki pATha yAda huA to mujhe apane para vizvAsa nahIM samAna hai| ki maiMne krodha ko jIta liyA hai / sambhava hai, koI burA-bhalA hamAre deza kA atIta gauravazAlI rahA to isIlie. kahe to mujhe gussA A jAya / dUsare dina jaba Apane mujha kyoki jJAna ke anurUpa AcaraNa hotA thA aura zikSA kA se kaThora bAte kahI taba bhI majhe gusmA nahI AyA / phira mukhya dhyeya jIvana kA sundara, nirdoSa, niSkAma tathA niru- bhI maine socA ki ho sakatA hai ki koI mAre to mujhe kopa pAdhi banAnA thaa| jo vidyA isame sahAyaka hotI thI vahI A jAya / lekina Aja jaba Apane mArA aura mere maname sarvottama mAnI jAtI thI aura ise sikhAnevAlA sadguru jaga bhI gusmA nahI pAyA, taba mai samajhA ki mubhe. pATha arthAt prAcAryakI saMjJA se vibhUpita kiyA jAtA thaa| prAcArya yAda ho gayA / " kA artha hI hai aAcAravAna / svaya Adarza jIvana kA badhugro, yaha dRSTAnta maiMne yaha batAne ke lie diyA hai prAcaraNa karata hae rASTra se usakA prAcaraNa karA lanevAlA ki saccA jJAna bahI hai jo jIvana meM utare Aja vijJAna hI AcArya kahalAtA thaa| kI pragati se jJAna kA kSetra to bahuta vyApaka ho gayA hai __ zikSA aura jIvana samanvaya ke sambandha meM yahA mujhe, lekina usakA sambandha jIvana se TUTa gayA hai / isalie Aja mahAbhArata kA eka prasaga yAda AtA hai / pANDava apane guru bAra-bAra kahA jA rahA hai ki vijJAna aura adhyAtma kA doNAcArya se zikSA prApta karate the / eka dina droNa ne unheM samanvaya honA caahie| prAja yahI mamanvaya hame nahI dikhAI paDhAyA, satya bolo| par3hAkara unhoMne bArI-bArI se pAco de rahA / bhAiyo se pUchA ki pATha yAda ho gyaa| sabane uttara diyA pUjya muni zrI vidyAnandajI ne apane hAla hI ke eka ki hA, ho gayA agale dina unhoMne paDhAyA, krodha ko jIto patra meM mujhe likhA hai, "aAja dharma aura saskRti para niSThA paDhAkara unhoMne sabase bar3e bhAI yudhiSThira se pUchA ki pATha rakhane kI sarvAdhika AvazyakatA hai yaha eka mahAna prayatna hai yAda hA to unhone kahA, nhii| droNa ne aura bhAiyo jisake lie vizAla tathA uccakoTi kA bahumukhI prayatna se pUchA to sabane kaha diyA ki ho gayA / droNa kA apekSita hai / somadeva sUri ne kahA hai-'lokavyavahArajJoM yudhiSThira para ajhalAhaTa huii| unhoMne kahA ki tumhArI hi sarvajJa. / anyastu prAjo'pyavajJAgata eva'- isalie buddhi kaisI hai, jo yaha mAmUlI sA pATha tumhe yAda nahIM huA loka-vyavahAra ko jAnanA atyAvazka hai aura usameM apanI Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 anekAnta mUla nidhi ko bhulAnA nahIM caahie|' pratiSThiA ho tathA unakI pavitratA ke gIta sabhASoSo meM ____ munizrI ne kucha upayogI sujhAva bhI diye hai, jo hama sunAI de, yahI jaino kA laukika puruSArtha honA cAhie / sabake lie zikSA-darzaka ho sakate haiN| unake sujhAvo ko akAla-stuti me (japujI 150 vANI guTakA me) likhA yahA dene kA lobha mai savaraNa nahI kara sktaa| vaha hai-'srAvaga suddha samUha siddhAna ke dekhi'-aise navIna likhate haiM: ___gIto kI racanA jainAcAra para nirmita ho|" "yuga ke sAtha calanA cAhie, parantu kSamatAvAna to munizrI kI yaha satpreraNA vartamAna jaina-zikSA-sasthAno vahI hai jo yuga ko apane sAtha le calane kI yogyatA upA- ke vicAra tathA dizA-nizcaya ke lie bar3I mahatvapUrNa jita kare / apane sAMskRtika mUlyoM kA yadi hama svayaM sAmagrI prastuta karatI hai| avamulyana nahI kareM to dUsaga kauna unheM girA sakatA hai ? majjano, mai mAnatA ha ki jaina-samAja bhAratIya jIvana samAja aura deza ke sAtha samajhautA karanA uttama bAta hai, kA abhinna aMga hai| isalie Aja jo sakaTa deza ke sAmane parantu apanI Atmika aura dhArmika sampati kA kSaya karake upasthita hai| vaha usakA bhI hai aura use dUra karane meM koI samajhautA nahI kiyA jA sktaa| prAcArya somadeva mUri jana-samAja ko apanA yogadAna denA caahie| sakaTa se mega ne kahA hai-. "jaino ke lie una maba laukika vidhiyo kA grAlaya bhautika vastuo ke makaTa se nahI hai, hAlAki pAlana karanA sugama hai, jinameM mamyaktva kI hAni na ho dainika jIvana meM usakA bhI apanA mahatva hai / merA prAzaya tathA vrato me doSa nahI paaye|" madya, madhu, mAsa tathA aNDA to mUlyoM ke makaTa se hai, uma aAsthA ke prabhAva se, jisake sarvathA tyAjya hai--isa dhArmika matya ko jaina bAlako ko kAraNa aAja cArga aura anaitikatA kA mAmrAjya phailA acchI prakAra mamabhA denA cAhie / hA dikhAI detA hai| sarva eva hi nAnAM pramANaM loSiko vidhi / jaina dharma meM hisA ko paramadharma mAnA hai / usake na yatra samyaktvahAnirna yatra vrata dUSaNam // anuyAyiyo kA kartavya hai ki ve ahimA kI tejasvitA ko 2 yaha yuga sahacAgniA kA hai| bhAvAtmaka ekatA kI vizva ke mAmane pragaTa kare / prAja sArA samAra aNu-zakti gaharI aAvazyakatA hai| eka gATrIyatA tathA mAnavIya pakSa ke vikAza me lagA hai| usake vinAzakArI prayoga ko hama ke lie yathAzakti vAnmalya nirmANa karate jAne me Atmabala hIgegimA tathA nAgAsAkI meM dekha cuke hai| anya aneko banatA hai| prAtmIyoM kI adhikatA hotI hai| esA na dezo me Aja dekha rahe hai| saca bAta yaha hai ki Aja bar3ekarane se dveSa-buddhi ko prazraya milatA hai| kabIra kA dohA / me-baTe gaSTra bhayabhIta ho rahe hai ki yadi dUsare gaSTra ke aAja bhI isa dRSTi se anupekSaNIya hai pAsa grANavika zakti adhika ho gaI to usakA astitva par3oso sUM rUsaNA tila-tila sukha kI haani| khatare meM par3a jAyagA do mahAyuddha hama dekha cuke hai / nImare paMDita bhaye sagavagI pAnI pI chAni // mahAyuddha kI ghaTAe jaba-taba AkAza meM ghira AtI hai jaba 3 zikSA-sasthAga pRthak pAThya-krama banAkara nahI cala masAra itanA trasta ho rahA hai to ahisA ke pracAra ke sakatI, parantu aisA vAtAvaraNa avazya utpanna kara makatI he lie isame baDhakara aura kauna-sA upayukta samaya ho sakatA jimase chAtra-varga satpreraNA le ske| apane sAskRtika hai ? lekina kima ahiMsA kA ? uma ahisA kA nahI, yAyojana, zruti-prArthanA, nATaka-rUpaka, upadeza-vAkya ityAdi jise kAyara apanAtA hai, balki usa ahisA kA, jo vIra dvAga vahA anukUlatA nirmANa kI jA sakatI hai| pradarzana kA bhUSaNa hai aura jisako tejasvitA ke Age zaktizAlI na karate hue prayogAtmakatA apanAnA zreyaskara hai / sasthAo pAzavika bala svata hI parAbhUta ho jAtA hai / kA antaraMga kisI prauDha, dhArmika vyaktitva se paricAlita ahisA ke pujArI hone ke nAte jaina samAja para isa honA caahie| dizA meM bhArI jimmedArI pAtI hai| vartamAna paristhitiyoM loka meM jainoM kA prAdarza jIvana punaH loka sAhitya me me isa jimmedArI kA nirvAha kisa prakAra kiyA jA sakatA Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yazapAla jana kA adhyakSIya bhASaNa 225 hai isa para gambhIratA se vicAra karanA Avazyaka hai| rakhate hoM aura jinakA vyaktitva prabhAvazAlI ho| ina eka bandhU ne sujhAva diyA hai ki zikSA kA sthAna chAtrAvAso meM prAcAra-vicAra kI zuddhatA para sabase adhika kAleja TI do sakate hai| choTI-choTI bala diyA jAya / prArthanA, svAdhyAya grAhaka pAThazAlAoM yA garukalo kA aba zikSA ke kSetra me koI jIvana ke anivArya praga hoN| aisA prayatna bhI kiyA sthAna rahanevAlA nahIM hai usakI dhAraNA hai ki apane svatantra jisase chAtroM kI dRSTi vyApaka bane aura uname maulika gurukUla athavA pAThazAlA calAne kI apekSA zikSA kendroM cintana kI pravRtti utpanna ho| me jaina-chAtravAso kI suvidhA kara dene se jo pariNAma 2 deza kI vartamAna sthiti meM yaha to saMbhava nahIM hai nikala sakate haiM, ve svatantra sasthAeM calAkara nhiiN| ki kisI dharma vizeSa kI zikSA ko pAThyakrama meM sammilita merI mAnyatA hai ki dhArmika saMskAra denA aura dhAmika karAyA jA sake, lekina bhAratIya dharmoM ke sAmAnya pAcAraviSayoM kA jJAna denA, ye do bhinna bAte hai / jahA taka vicAra kI zikSA kI vyavasthA to ho hI sakatI hai aura saMskAra kA sambandha hai, ve gharoM me aura choTI-choTI pATha unake lie prayatna hone caahie| binA pAribhASika zabdAzAlAnoM ke dvArA hI diye jA sakate hai| lekina jahAM taka balA kA prayoga kiye, jana sAmAnya kI bhASA zailI meM. jJAna kA sambandha hai, usake lie mahAvidyAlaya tathA vizva- aise pATha taiyAra karane cAhie, jo jaina tathA jainetA bhI vidyAlaya stara para zikSA tathA anveSaNa kI vyavasthA karanI chAtrA ko naitika jIvana kI zikSA de skeN| hogii| 3 jana zikSA-sasthAnoM meM aise kendra banane cAhie, zikSA kisI bhI rASTra kI rIr3ha hotI hai| binA zikSA jinameM jana-dharma tathA darzaka kA adhyayana eva zodha konA ke koI bhI deza Age nahIM bar3ha sakatA / sasAra kA iti- sake / mRyogya eva kSamatAvAna chAtro ko chAtravaniyA hAsa sAkSI hai ki jina dezo me deza-kAlake anusAra zikSA dekara usa dizA meM vizeSa preraNA denI caahie| dvArA dezavAsiyo kA caritra UcA kiyA gayA hai, una dezI 4. mahAvidyAlaya tathA vizvavidyAlaya meM jahA saskRta ne kucha samaya meM hI bar3I bhArI unnati kI hai / ve kahI-ke- paDhAI jAtI hai, vahAM vikalpa rUpa meM prAkRta, apabhraza prAdi kahI pahuMca gaye hai| bhASAmoM ke adhyayana kA bhI prabandha honA caahie| prAja lekina smaraNa rahe ki sahI Dhaga kI zikSA jitanA bhI bahuta-se vidyAnurAgI yuvaka hai, jo prAkRta, apabhraza lAbha pahucAtI hai, galata zikSA usase kahIM adhika hAni grAdi bhASAmo ke gratho ke adhyayana meM vizeSa ruci rakhate pahacAtI hai / hamAre deza kI jo hAni huI hai aura ho rahI haiM unhe ina bhASAoM ke sIkhane tathA anyoM ke adhyayana kI hai vaha isalie ki hamane abhI taka apanI zikSA ko purAnI muvidhA milanI caahie| lakIra se haTAkara naye sAMce me nahIM ddhaalaa| 5. jaina zikSA-sasthAno meM jaina saMskRti tathA darzana akhila bhAratIya jaina zikSA-pariSada kA mukhya uddezya ke sambandha meM samaya-samaya para vidvAno ke bhASaNo kA jaina zikSA tathA zikSA-saMsthAno ko adhikAdhika vyApaka prAyojana honA cAhie / ina bhASANo meM yaha dRSTi rahanI evaM upayogI banAnA hai| isa sabandha me mai kucha sujhAva Avazyaka hai ki hama apane dharma tathA saskRti ko to jAne, Apake vicArArtha prastuta karatA huuN| lekina hamArI vRtti sarva-dharma-samabhAva kI ho, yAnI hamAre 1. Aja jana-samAja dvArA jitanI zikSA-sasthAoM kA andara saba dharmoM ke lie samAna Adara-bhAva jAgrata ho| saMcAlana ho rahA hai, unake sAtha eka-eka chAtravAsa kI 6. bhArata kI rAjadhAnI meM eka aime saMgrahAlaya kI vyavasthA ho, vizeSakara baDe-baDe nagaroM meM to zIghrAtizIghra sthApanA honI cAhie, jiname jana-dharma ke pramukha mudrita evaM ho jAnI cAhie, jahAM yuvako meM caritra kA hrAsa bar3I hastalikhita granthoMkA saMgraha ho / aise saMgrahAlaya kucha sthAno tejI se ho rahA hai| ina chAtrAvAso ke saMcAlana kA para hai, lekina dillI eziyA kA mahatvapUrNa kendra hai ata. dAyitva una vyaktiyoM para ho, jo dharma meM gaharI prAsthA eka bar3A sagrahAlaya vahA~ honA cAhie / saMgrahAlaya kI Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 anekAnta zAkhAeM vibhinna sthAnoM para kholI jA sakatI hai| bahanoM ne unakI ahiMsaka krAnti ko saphala banAne ke lie 7. jainadharma ke hastalikhita gratha jagaha-jagaha jaina-bhaNDAroM apanA jIvana samarpita kara diyA hai| ve 'jIvanadAnI' kahameM bhare paDe haiM / unakI eka sUcI sakSipta paricaya ke sAtha lAte haiM / aise hI kucha sevA-bhAvI vyakti jaina-samAja meM bhI zIghra hI taiyAra ho jAnI caahie| pAne caahie| ve samAja-sevA ke lie apane jIvanako arpita 8. mujhe saMsAra ke aneka dezo me ghUmane kA avasara kara deM aura apane-apane kSetra meM samAja-sevA kA kArya kare / milA hai / yUropa, dakSiNa-pUrvI eziyA, aphrIkA prazAnta ve apanA pUrA samaya samAja-sevA ko de aura samAja kA mahAsAgara ke deza, saba jagaha mujhe aise vyakti mile hai, dAyitva ho ki vaha unakI jIvikA kI vyavasthA kre| jinhoMne jana-dharma ke prati baDI jijJAsA vyakta kI hai aura 13. aise pAritopiko kI bhI suvidhA honI cAhie, aise sAhitya kI mAMga kI hai, jo unhe sarala bhASA me jaina- jo sadAcAra, nirbhIkatA, bhrAtRbhAva prAdi kI dRSTi se dharma ke buniyAdI siddhAtoMkI jAnakArI de sake / videziyo ucca koTi ke chAtroM ko diye jA sake / aise pAritopiko ke lie hamAre kucha vidvAnoM ne sAhitya taiyAra kiyA thA, se chAtra-chAtrAoM meM svAstha pratispardhA utpanna hogii| lekina taba se aba to saMsAra bahuta Age baDha gayA hai / te 14. hamArI zikSA bahuta-kucha ekAgI hai| vaha pustaloga dharma kA isalie adhyayana karanA cAhate hai ki unheM kIya jJAna karAne kA to prayatna karatI hai, lekina vaha apane dainika jIvana kI samasyAgrI ko sulajhAne meM sahAyatA yavako me svAvalambana kI bhAvanA aura AtmavizvAsa paidA mile / unakA dharAtala bauddhika hai aura ve usI sAhitya nahIM kara sakatA hai javAka hasArI zikSA-sasthAno me udyoga ko agIkAra kara sakate sakate hai, jo buddhi kI kasauTI para / ke zikSaNa kI bhI vyavasthA ho / gAdhIjI ne buniyAdI kasA jA sake / zikSA kA pracalana isIlie kiyA thA / zrama ke binA jJAna 6. isake lie aise prakAzana-gRha kI AvazyakatA hai, adhUga hai aura binA zikSA kharI mehanata ke dharma bhI apaMgu jo vidvAna lekhako sa graba taiyAra karAkara usakA prakAzana hai| isalie hamArI zikSA-sasthAyo me udyoga kA zikSaNa kre| yaha prakAzana-gRha una hastalikhita grathoM kA bhI prakA- anivArya honA caahie| zana kara sakatA hai, jo atyanta upayogI hai aura jo bhaNDArI aise aura bhI bahuta-se kArya ho sakate hai maiM una saba me banda paDe hai| ko yahA ginAnA nahI cAhatA / maiMne to kevala saketa kiyA 10. jaina sAdhu tathA sAdhviyoM deza meM ghUma-ghUmakara dharma- hai| Apa saba vijJa hai / gambhIratA se vicAra karake vyAvaprabhAvanA prasArita karatI hai, lekina unake dAyare sImita hArika yojanAe banAye aura unhe kriyAnvita kre| hai, ata. unakI upayogitA bhI sImita hai| jaina samAja ke jaina dharma kI baDI vyApakatA hai aura jana-samAja kI cune hue vidvAno ke, jA accha vaktA bhI ho, chATa-chATa bar3I upayogitA bhI ho sakatI hai, lekina yaha tabhI saMbhava ziSTamaNDala deza ke vibhinna bhAgo me jA sake, aisI hai, jabaki sArA samAja sagaThita ho aura una AdarzoM ko vyavasthA honI caahie| kucha ziSTamaNDala videzoM meM bhI apane pAcaraNa se sasAra ke sAmane rakkhe, jo sabake lie jAne Avazyaka hai| vahAM ke nivAsI hisA se taga pAkara ahiMsA kI ora AkarSita ho rahe hai aura ve mAnate hai ki jaina-darzana kA samyak jJAna vAstava meM adbhuta hai mana jaina-dAna kA masa usa dizA meM jana-dharma kI vizeSa dena hai| kA jJAna sadA aha kI ekAgI ahatA se nirdhArita tathA 11. dillI tathA anya kendrIya sthAno para samaya-samaya vikRta hotA hai / vaha kabhI samyak bhI nahI hotA / usakI para goSThiyo kA Ayojana bhI upayogI hogA / ye goSThiyA~ upayogitA sAmAjika vyavahAra kI hai / usame yathArthatA janetara vyaktiyoM ko jana-dharma kI ora AkarSita karane meM nahIM hotI aura tabhI 'ziva' aura 'sundara' ke sAtha ekatva sahAyaka ho sakatI hai, aisA merA vizvAsa hai| bhI usame nahI hotaa| hamArA vartamAna jJAna ekAgI, Azika 12. prAcArya vinovA ke AhvAna para bahuta-se bhAI- hai| usame 'ziva' aura 'sundara' kA samanvaya nahI hai| Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zirapura kA jaina mandira digambara jainiyoM kA hI hai 227 jainadharma meM samyaka jJAna kI kitanI mahimA hai, yaha jo saMsthAeM isa dizA meM prayatnazIla haiM, unheM maiM badhAI batAne kI AvazyakatA nahI / yaha jJAna taTastha prAtmA kA detA haiN| para ve merI isa bAta se sahamata hogI ki aba samagrabhAva yukta jJAna hai| vahI jJAna hamAre jJAna aura samaya tejI se prAge bar3hane ko A gayA hai / aba jabaki karma ko ekatva bhAva pradAna karatA hai| Aja isI kI candraloka me jAne aura vahAM basane kI ceSTAe ho rahI hai, AvazyakatA hai aura hamArI zikSA-sasthAo ko aba Age hame apane vartamAna prayatnoM se saMtuSTa nahIM rahanA cAhie / isI dizA meM niSThApUrvaka prayAsa karanA cAhie / 'caraiveti' ke mUlamatra ko sAmane rakhakara gatipUrvaka mAge bar3hanA caahie| prAcArya vinobA ke zabdo meM, "agni kI do zaktiyAM bahano aura bhAiyo, maiMne ApakA bahuta samaya le liyA mAnI gaI hai / eka 'svAhA', dUsarI 'svdhaa'| ye donoM kSamA kre| maiM nahI jAnatA ki ye vicAra mApake lie zaktiyA jahA hai, vahAM agni hai / 'svAhA' ke mAyane hai / kitane upayogI hoge / mai mAnatA hU~ ki aba samaya kahane AtmAhuti dene kI, Atma-tyAga kI zakti aura 'svadhA se adhika karane kA hai / maiM eka bAra punaH prApakA pAbhAra ke mAyane hai 'prAtmadhAraNa karane kI zakti / " ye dono mAnatA hai aura Apane merI bAta dhyAnapUrvaka sunI, usake zaktiyA hamAre zikSaNa me jAgrata honI caahie| lie Apako dhanyabAda detA huuN| zirapurakA jainamandira digambara jainiyoM kA hI hai suprasiddha itihAsakAra DA0 dezapAMDe kA abhimata nAgapura budhavAra / "upalabdha sabhI aitihAsika pramANoM kevala digambara jaina hI the / usa samaya zvetAbarI patha se girapura kA pratarikSa pArzvanAtha jI kA mandira aura ata- astitva me nahI thA, gata 200 mAla se zvetAMbariyoM ne rikSa pArzvanAtha jI kI pratimA, ye donoM pUrNa nirgrantha va vyApAra ke bahAne vidarbha me praveza kiyaa| digambara jainoM ke hai / isame kicit mAtra bhI zakA nahIM" karIba 200 sAla pahale taka vidarbha me eka bhI zvetAaisA vaktavya bhArata ke mAnyavara 86 varSIya itihAsakAra barI mandira athavA pratimAye nahI thIM, taduparAta zvetAbariDA. ya. khu. dezapADe ne diyA hai| yoM ne yojanAyeM banAkara digambara jaina mandige aura mUrtiyoM DA. dezapADe ne itavArI sthita zrI di. jaina senagaNa para pUjA kA haka sthApita karane kA prayAsa kiyaa| isa prayAsa dvArA hI unhoMne zrI atarikSa pArzvanAtha jI mandira mandira ke prAMgaNa meM, nAgapura di. jaina bagheravAla maDala ke tatvAvadhAna meM Ayojita paricaya samAroha kI jAhira sabhA para kucha aMzoM me haka sthApita kiyA / DA. dezapAIne apIla meM bhASaNa dete hue ukta rahasyodghATana kiyaa| adhyakSatA ko ki donoM sampradAyo ke logoM ko dharma kA pracAra kara hiMsA ko tilAjalI denA cAhiye / mandira aura pratimAye nAgapura di. jaina bagheravAla maDala ke adhyakSa zrI va. ka. kisakI hai, yaha nizcita karane kA kArya aitihAsika pramANoM garIbe ne kii| para choDa denA cAhie / DA. dezapADe ne kahA kI sabhI aitihAsika pramANoM se prArabha meM pro. madhukara jI bAbagAMvakara ne DA0 dezapAMDe isa tathya kI puSTi hotI hai ki karIba 2000 sAla pahale kA paricaya kraayaa| isa avasara para pro. bramhAnaMda jI bhArata meM kevala digambara jaina dharma aura usake mandira dezapADe, nemacada DoNaghAvakara, manohara Agrekara ke samayo(pratimAyeM ) astitva meM the, aura bhagavAna mahAvIra ke cita bhASaNa hue| prata meM saciva araviMda joharApurakara ne mahAnirvANa ke bAda 500-600 sAla taka bhAratavarSa meM prAbhAra pradarzana kiyaa| Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kezi-gautama-saMvAda zrI paM0 bAlacandra siddhAnta-zAstrI zvetAmbara sampradAya me eka mahattvapUrNa grantha uttarA- samanvayAtmaka dRSTikoNa se vicAra kiyA gayA hai vaha dhyayana prasiddha hai / usakI gaNanA mUla-sUtra Agamo me prathama bahuta hI AkarSaka hai| mUlasUtra ke rUpa meM kI jAtI hai| isame vinaya va parISaha isa adhyayana meM 86 mUtra hai jo anuSTup vRtta meM hai| prAdi 36 adhyayana hai / unameM teIsavA adhyayana 'kezi-gota- prathama sUtra dvArA bhagavAna pArzva jinendra kA smaraNa karate mIya' hai jo vizeSa mahattvapUrNa hai| isameM bhagavAn pArzva hue unheM ahaMta, lokapUjita, sambuddhAtmA, sarvajJa aura jinake eka ziSya kezikumAra zramaNa aura vardhamAna svAmI dharma-tIrthakara kahA gayA hai| ke pramukha gaNadhara kA madhura milana hone para jo dono ke isa prasaga ko lekara prastuta grantha ke eka vRttikAra madhya meM praznottara hae unakA rocaka varNana hai, jo bahuta zrI micandra ne apanI sakhabodhA vatti meM isa prathama sUtra upayogI hai / apane ko syAdvAdI khyApita karane vAle bIpIkA me bha. pAzrva jina ke caritra kA citraNa kiyA hai jaina mahAnubhAva yadi isa adhyayana ko par3he, manana kare, 25-65) jo kisI anya grantha se jaise kA tara aura jIvana meM utAraM to vartamAna kaluSita vAtAvaraNa liyA gayA pratIta hotA hai| sarvathA samApta ho jaay| isame pArasparika dvaividhya ke mAge (sU 2-4) kahA gayA hai ki bha pArzva jinendra ke viSaya me jo eka dUsare ko sammAna dete hue' saujanyapUrNa eka mahAyazasvI ziSya kezikumAra zramaNa---jo jJAna aura 1 pArasparika sammAna kA patA isase sahaja me lagatA hai cAritra ke pAragAmo hote hue avadhijJAna aura zrutajJAna ki gautama pramukha gaNaghara hokara bhI jyeSTha kula kA se buddha (tattvavettA) the--prAmAnugrAma vihAra karate hue vicAra karake kezikumAra zramaNa se milane ke lie apane ziSyasamudAya ke sAtha zrAvastI purI meM pAye aura svaya unake sthAna para jAte hai| yathA nagarI ke samIpa tinduka udyAna me prAsuka zayyA-sastAraka gotame paDirUvaNNU sIsasaghasamAule / (vasatigata zilApaTTa Adi) para Thahara gaye / jeTTha kulamavekkhato teduya vaNamAgayo / / 15 / / isI samaya lokavizruta bhagavAn varSamAna dharma-tIrthakara udhara unako pAtA huA dekhakara kaizikUmAra bhI ke mahAyazasvI ziSya gautama bhI-jo jJAna va cAritra ke zIghratApUrvaka svAgata karate hue unhe samucita prAsana pAragAmI, bAraha agoM ke vettA va buddha the-grAmAnugrAma Adi dete hai| yathA vihAra karate hue apane ziSyavarga se veSTita hokara upakesIkumArasamaNo goyama dissamAgaya / yukta purI me mAye aura nagara ke samIpa koSThaka udyAna meM paDirUva paDitti samma sapaDivajjatI // 16 // sAha goyama pannA te chinno me sasamo imo| palAla phAsuya tattha pacama kusataNANi ya / anno'vi saMsamo majjhata me kahasu goyamA / / goyamassa NisijjAe khippa sapaNAmae // 17 // (28 va 34 prAdi) isI prakAra kezikumAra ke dvArA pUche gaye pratyeka 1 prakRta grantha ke kitane hI saskaraNa vividha TIkAprazna kA gautama ke dvArA samAdhAna karane para bAra TippaNo ke sAtha nikala cuke hai| kintu hamAre sAmane bAra kezikumAra ke zrImukha se gautama kI buddhicAturya vaha zrI nemicandra kI isa sakSipta sukhabodhA vRtti kI prazasA me nimna sUtra kahalAyA jAtA hai sahita hai| Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kezi-gautama-saMvAda 222 prAsuka zayyA-sastAraka para sthita ho gaye / (5-8) gRhastha pAye / inake atirikta vahAM deva, dAnava, gandharva, isa prakAra jaba ve donoM maharSi apane-apane ziSya- yakSa, rAkSasa aura kinnara ye dRzya tathA adRzya bhUta vyantara sagha ke sAtha pAkara eka hI purI meM pratiSThita hue taba bhI pAye / (19-20) donoM ke ziSyasamudAya me yaha cintA prAdurbhUta huI-yaha hamArA dharma kaisA aura gautama gaNadhara ke ziSyo kA dharma tatpazcAt kezikumAra gautama se bole ki he mahAkasA hai ? bha. pArva jina ne jahA cAturyAma-brahmacarya- bhAga ! maiM pApa se kucha pUchanA cAhatA hai| isa para gautama vihIna cAra hI mahAvrata rUpa---dharma kA upadeza diyA bole ki bhate / jo kucha bhI pUchanA ho, avazya pUchiye / vahAM vardhamAna tIrthakara ne pacazikSita-hisAdi pAca taba anujJA pAkara ke zikumAra bole / (21-22) mahAvrata svarUpa-usI dharma kA upadeza diyaa| isI prakAra kezi-cAtaryAma jo dharma hai usakA upadeza to AcAradharmapraNidhi-ligAdirUpa bAhya kriyAkalApa ke pArzva jinane diyA, aura jo pazikSita dharma hai usakA viSaya meM jahA vardhamAna tIrthakara ne acelaka (digambaratva - upadeza vardhamAna jinane diyA hai| eka hI kArya (mukti) vastrabihInatA) dharma kA upadeza diyA vahA pArzva jina meM pravRtta ukta dono tIrtha Duro ke isa do prakAra dharma kI ne sAntarottara-pramANa Adi meM savizeSa va mahAmUlyavAn prarUpaNA kA kyA kAraNa hai tathA isameM Apako sandeha kyo hone se pradhAna se vastra se yukta- usa dharma kA upadeza nahI hotA ? diyaa| jaba ukta dono hI tIrthakara muktirUpa eka hI gautama-tattvanizcaya se saMyukta isa dharmatattva kA kArya me salagna rahe hai taba unake dvArA upadiSTa isa dharma rahasya buddhi ke bala se jAnA jAtA hai| vAkya ke zravaNa bheda kA kyA kAraNa hai ? (6-13) mAtra se kabhI vAkyArtha kA nirNaya nahI hotA-vaha to ziSyasa gho kI isa cintA ko jAnakara dono mahaSiyo buddhi ke bala para hI huA karatA hai| prathama tIrthakara ke ne Apasa meM milane kA vicAra kiyaa| tadanusAra yathA samaya meM mAghu jana Rju-jaDa-sagla hote hue bhI du pratiyogya vinaya ke vaittA gautama gaNadhara jyeSTha kulakA vicAra pAdya the, antima tIrthakara ke samaya ke sAdhu vakra-jai-- karate hue tinduka vana me kezikumAra zramaNa ke pAsa Aye / kuTila hokara jaDa the, aura madhya ke bAIma tIrthakaro ke unhe prAtA huA dekhakara kezikumAra ne samucita prAtithya samaya ke sAdhu RjuprajJa-sarala hote hue buddhimAna the, me pravRtta hote hue unake baiThane ke lie zIghratA se prAnuka unako samajhAnA kaThina na thaa| isase dharma kI pramapaNA palAla me pacama' kuza tRNo ko-DAbha ke aAsana ko do prakAra se kI gaI hai| prathama tIrthakara ke samaya ke diyaa| (14-17) sAdhugro ko kalpa-sAdhu ke prAcArakA samajhAnA isa prakAra eka sAtha baiThe hue ve dono maharSi candra kaThina thA to antima tIrthakara ke sAdhunoM ko usakA sUrya ke samAna suzobhita hue / (18) pAlana karanA kaThina thaa| kintu madhya ke bAIsa tIrthakarI unake isa madhura milana ke samaya kautukavaza mRgo ke ke samaya ke sAdhu usa kalpa ko mukhapUrvaka samajha bhI sakate samAna bahuta-se pAkhaNDI-itara vratI jana-aura hajAro ' the aura pAlana bhI kara sakate the| (23-27) 1 taNapaNagaM puNa bhaNiya jiNehi kammaTTha-gaThimahaNehiM / 2 kezi-bhagavAn vardhamAna ne to acelaka dharmakA sAlI vIhI koddava rAlaga ranne taNAi ca / / ___ zAli, zrIhi, kodrava, rAlaka aura araNyatRNa, 1 purimA ujju-jaDA u vaka-jaDDA ya pcchimaa| ye pAca palAla ke bheda hai| iname pAcavA cUki araNya- majjhimA ujju-pannA u teNa dhammo duhA kae // 26 tRNa (kuza) hai, ata. usakA ullekha 'pacama' ke rUpa purimANa duvisojho u carimANa duraNupAlabho / kiyA gayA hai| kappo majjhimagANaM tu suvimujjho supAla yo // 27 Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 anekAnta upadeza diyA, para pArzva jinendra ne sAntarottara'-sAntara milakara dasa ho jAte hai| inako jItakara mai nyAyya mArga arthAt vardhamAna svAmI ke samayakI apekSA pramANa meM vizeSa se bihAra kara rahA hU~-yathAyogya saMyama ke sAdhane meM aura uttara arthAt mahAmUlyavAn hone se pradhAna vastrayukta- udyata huuN| (34-38) dharma kA upadeza diyA / muktirUpa eka kArya meM saMlagna donoM 4 kezi-loka me bahuta-se prANI pAzabaddha dekhe jAte tIrthakaro ke madhya meM isa bAhya AcAra viSayaka upadeza hai / phira he mune ! tuma usa pAza se mukta hokara laghubhUta kI vizeSatA kA kAraNa kyA hai ? / hote hue kaise bihAra karate ho? gautama-ukta dono tIrthakaroM ne vijJAna se-viziSTa gautama-una saba pAzo ko chedakara va phira se vaha jJAna svarUpa kevalajJAna se-jAnakara dharmasAdhana ko abhISTa bandhana prApta na ho, isa prakAra ke sadbhUta bhAvanA ke mAnA hai| phira bhI logo ko saMyata hone kA bodha karAme abhyAsarUpa upAya se unheM naSTa karake laghubhUta hotA huA ke lie usa dharmasAdhanaviSayaka aneka prakAra kA vikalpa mai he mune ! vihAra kara rahA hU~-sAdhanA meM pravRtta huuN| kiyA gayA hai| liMga kA prayojana yAtrA-sayama kA kezi-ve pAza kauna-se hai| nirvAha-aura grahaNa (jJAna) rahA hai / vastutaH mokSa ke gautama-rAga-dveSa prAdi tIvra va snehapAza-strIsadbhuta (yathArtha) sAdhana to jJAna, darzana aura cAritra hai; pATima putrAdi sambandha-bhayaMkara hai| unako chedakara mai yathAnyAya yaha dono hI tIrthakage kI pratijJA rahI hai-isa viSaya me -sUtrokta vidhi ke anusAra-kramapUrvaka vihAra kara rahA donoM ke madhya meM kucha bhI matabheda nahI rahA / (28-33) haiN| (36-43) 3 kezi--he gautama | tuma una kaI hajAra zatruo ke 5 kezi-he gautama | hRdaya ke bhItara prAdurbhUta hokara madhya meM sthita ho jo tumhe prApta karanA cAhate hai| una vaha latA sthita hai jo viSaphalo ko utpanna karatI hai / sabako tumane kaise jItA hai ? tumane ume kaise ugvAhA? gautama--eka zatra ke jIta lene se pA~ca, pA~ca ke jIta gautama ----maiMne usa pUrI latA ko kATakara samUlalene se dasa, aura dasake jIta lene se sabhI zatru vijita, gaga-dveSarUpa jaDa ke sAtha naSTa kara diyA hai| isalie hote hai| isa prakAra se maiMne una sabako jIta liyA hai| mai viSabhakSaNa se-viSa jaise dukhada duSTa karma se-mukta kezi-ve zatru kauna-se kahe gaye hai ? hokara nyAyAnusAra vihAra kara rahA huuN| gautama-eka pAtmA- prAtmA se abhinna pratIta hone kaizi-vaha latA kauna-mI kahI gaI hai.? vAlA mana----ajita (durjeya) zatru hai, kyoki, samasta anarthoM gautama--vaha latA bhavatRSNA-lobha-kahA gayA hai| kA kAraNa vahI hai| phira kaSAya (4) ajita zatru hai, ye vaha svabhAvata bhayAnaka hokara bhayakara phalo ko-klipTa usa prAtmA ke sAtha pAMca (4+1) ho jAte hai / phira karmoM ko-utpanna karane vAlI hai| usako ukhAr3a kara indriyA ajita zatru hai, pUrvokta pA~ca ke sAtha indriyA~ (5) mai yathAnyAya vihAra kara raha huuN| (44-48) 1 yazcAyaM sAntarANi-varddhamAnasvAmiyatyapekSayA mAna- 6 kezi-bhISaNa jvAlAoM vAlI ve bhayAnaka vizeSataH mavizeSANi uttarANi-madAsalyatayA agniyA sthita hai jo prANiyoM ko jalAtI hai| tumane unheM pradhAnAni prakramAd vastrANi yasminnasau sAntarottaro kaise bujhAyA hai ? dharmaH pAvana dezita itiihaapekssyte| gautama-jinendrarUpa mahAmegha se prAdurbhUta AgamAntargata (nemicandra vRtti 23, 6-13) saba prakAra ke jala me zreSTha sadupadezarUpa jala ko lekara samIkSAtmaka vicAra ke lie dekhiye zrI paM0 maiM usase unhe nirantara sIcA karatA huuN| isa prakAra se kailAzacandra jI zAstrI kA 'jaina sAhitya kA itihAsa sikta hokara-zAnta hotI huI-be agniyAM mujhe nahIM -pUrva pIThikA' pR. 364-66 / jalAtI hai| Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kezi-gautama-saMvAda kezi-ve agniyAM kauna-sI kahI gaI hai ? gautama-jarA aura maraNa hI vaha jala kA vega hai| gautama-- kaSAye agni kahI gaI hai aura zruta-tadgata usase DUbane vAle prANiyoM ko dharma hI dvIpa hai, jo sthira sadupadeza, zIla (mahAvrata) eva tapa-ko jala kahA gayA hai| pravasthAna kA kAraNa hotA humA usa vega ko rokakara isa prakAra zrutadhArA se abhihata hokara vinAza ko prApta prANiyo kI rakSA karatA hai| vahI dvIpa uttama hai| hotI huI ve agniyAM mujhe nahI jalAtI hai / (46-53) (64-68) / 7 kezi-sahasA pravartamAna yaha bhayAnaka duSTa ghoDA 10 kezi-vizAla jalapravAha se paripUrNa samudra tumhAre abhimukha dauDa rahA hai| usake Upara savAra hokara me nAva, jisa para tuma prArUDha ho, vega se bhAga rahI hai| tuma usake dvArA kaise apahRta nahI kiye jAte ho? usase bhalA tuma kaise pAra pahu~coge ? gautama-usa dauDate hae dupTa ghoDe kA mai zrutarUpa gautama-jo nAva prAsravayukta hai-jala kA saMgraha razmi (lagAma) ko lagAkara nigraha karatA huuN| isame vaha karane vAlI hai-vaha pAra jAne vAlI nahI hai, parantu jo unmArga meM na jAkara samIcIna mArga ko prApta hotA hai| usa prAsrava se rahita hai vaha to pAra jAne vAlI hai| kezi-vaha ghoDA kauna-sA kahA gayA hai ? kezi-vaha nAva kauna-sI kaho gaI hai ? gautama-sahasA pravRtta hone vAlA vaha duSTa bhayAnaka gautama-zarIra nAva aura jIva nAvika-usa nAva ghoDA mana hai jo mere abhimugva dor3atA hai--- rAga-dvepa meM para prArUDha- kahA jAtA hai; tathA sasAra samudra hai, jise pravRtta karanA cAhatA hai| ma jAtya azva ke samAna usa mapi jana pAra kiyA karate hai| ghoDe kA dharmazikSA ke dvArA nigraha kiyA karatA huuN| abhiprAya yaha ki jo zarIra karmAsrava se mayukta hotA (54-58) / hai vaha mukti kA sAdhaka nahI ho sakatA hai; mukti kA 8 kezi-loka me kumArga bahuta-se hai, jinake Azraya sAdhaka to vahI zarIra hotA hai jo usa karmAsrava se rahina se prANI naSTa hote hai| he gautama / aise mArga me sthita ho jAtA hai| (66-73) rahakara bhI tuma kyo nahI vinaSTa hote hA ' / 11 kezi-bahuta-se prANI andhA kara dene vAle bhayA__gautama-jo mArga se jAte hai, aura jo kumArga ke naka andhakAra meM sthita hai| una prANiyo ko samasta loka pathika (yAtrI) hai ve saba mujhe jJAta hai; isI se he mune / meM kauna prakAza karegA? meM naSTa nahI hotA huuN| gautama-jo nirmala sUrya udita hokara saba loka ko ___ kezi-mArga kauna-se kahe gaye hai aura kumArga kauna-se prakAzayukta karane vAlA hai vaha samasta loka meM prANiyoM ko kahe gaye hai ? prakAza kregaa| gautama-kupravacana aura pAkhaNDI ye saba kumArga me sthita hai aura jo jinopadiSTa sanmArga hai vahI uttama mArga kezi-vaha bhAnu (sUrya) kauna kahA gayA hai ? hai| (56-63) gautama--samasta padArthoM kA jJAtA (sarvajJa) jo jina 6 kezi-he gautama ! jala ke prabala vega se Dabate devarUpa sUrya udita hokara sasAra kA vinAza karane vAlA hue prANiyoM kI rakSA karane vAlA va usakI gati ko hai vaha sabhI loka me prANiyo ko prakAza karegA-unhe gekane vAlA dvIpa tuma kise samajhate ho ? apane sadupadeza ke dvArA sanmArga dikhalAvegA, jisake prAzraya gautama-jala ke madhya meM vizAla bhavano se veSTita se ve masAra kA vinAza kara skeNge| (74--78) eka dvIpa hai jahAM usa prabala jala ke vega kI gati (praveza) 12 kezi-he mune ! zArIrika aura mAnasika nahI hai| dukhoM ke dvArA bAMdhe jAne vAle-unase pIr3ita--prANiyoM kezi-vaha dvIpa kauna-sA kahA gayA hai ? ke lie tuma kSema- vyAdhivihIna, ziva-samasta upadravoM se Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 anekAnta rahita honeke kAraNa kalyANarUpa-aura anAbAdha-nirvAdha isa prakAra saMzaya ke vilIna ho jAne para kezikumAra -sthAna kauna-sA mAnate ho? ne mahAyazasvI gautama ko zira jhukAkara namaskAra kiyA gautama-loka ke agra bhAga meM durAroha-kaThinatA aura pUrva tIrthaMkara ko abhISTa va antima tIrthakara prarUpita se prApta hone vAlA-eka zAzvata sthAna (mokSa) hai zubhAvaha-zubhotpAdaka-athavA sukhAvaha-sukhaprada-mArga jahA na jarA hai, na mRtyu hai, na vyAdhiyAM hai, aura na vedanA me bhAvata: pAMca mahAvrata rUpa dharma ko svIkAra bhI hai| kiyaa| kezi-vaha sthAna kauna-sA kahA gayA hai ? ___ kezikumAra aura gautama ke isa saMmilana meM zruta va gautama--- vaha sthAna nirvANa, abAgha, siddhi, lokAgra, zIla kA-jJAna-cAritra kA-utkarSa aura atizaya kSema, ziva aura zranAbAdha hai; jise maharSi jana prApta karate prayojanIbhUta padArthoM kA nirNaya huaa| samasta pariSadahaiM / vaha zAzvata nivAsabhUta sthAna lokazikhara para durAroha zrotRvarga- santuSTa hokara sanmArga para calane ke lie udyata hai, jise pAkara he mune / sasAra ko vinaSTa karane vAle hA-mokSamArga meM pravRtta huA / anta me granthakAra kahate siddha paramAtmA kabhI zokAkula nahIM hote| (79-84) hai ki isa prakAra se saMstuta- vaNita-ve bhagavAn kezi isa prakAra gautama ke dvArA kiye gaye apane praznoM ke kumAra zramaNa aura gautama gaNadhara prasannatA ko prApta ho| samAdhAna se santuSTa ho anta me kezikumAra unakI prazasA (88-89) me kahate hai ki he gautama / tumhArI buddhi utkRSTa hai, he sazayAtIta va sarvamUtra-mahodadhe ! tumhAre lie namaskAra hai| 2 eva tu sasAe chinne kesI ghoraparakkame / abhivadittA sirasA goyama tu mahAyasa // 86 1 sAha goyama pannA te chinno me sasapo imo| pacamahavvaya dhamma paDivajjati bhAvapro / namo te saMsayAIya savvasutta-mahoyahI / / 85 purimimsa pacchimammI magge nattha suhAvahe / / 87 Atma-nirIkSaNa mumukSa ko prAtma-nirIkSaNa karanA atyanta Avazyaka hai, jaise vyApArI ko hisAba dvArA lAbha alAbha kA jAnanA prAvazyaka hotA hai| usI taraha prAtma-nirIkSaNa ke binA Atmagodhana me saphalatA nahIM mila sktii| jaba jJAnI apane jIvana me prAtma-nirIkSaNa kA sakalpa kara letA hai, taba vaha jIvana ko samunnata banAne meM asAdhAraNa sahAyaka banatA hai| prAtma-nirIkSaNa prAtmonnayana kA amogha upAya hai / samyagdRSTi apanA Atma-nirIkSaNa karatA hai, aura gardA nindA dvArA Atma pariNati ko nirmala banAne kA upakrama karatA rahatA hai| tabhI vaha prAtma-zodhana me saphalatA prApta karatA hai| kyoki svaya kA dopa dhyAna meM Aye binA umakA parimArjana karanA azakya hai| AtmanirIkSaNa se apagadha sAmane A jAtA hai / aura taba jJAnI AsAnI se usakA zamana yA parimArjana kara letA hai| jaba taka vyakti prAtmanirIkSaka nahI banatA, taba taka doSo kA parimArjana nahI kara pAtA aura isI lie vaha sAdhya kI saphalatA ke lie sadigdhAvasthA me hI jhUlatA rahatA hai| U~ce nahI uTha paataa| jisa prakAra utsAhI kRSaka prateka zreSTha, zreSThatama bIjo ko upalabdha karake saphalatA nahIM prApta kara sakatA, usI prakAra jIvAtmA prAtma-bhUmi me AtmAnveSaNa aura parimArjana ke binA samatA eva Ananda kA pAdapa pallavita puSpita aura phalita nahI kara sktaa| usakI aparimita abhilASAe~ svapnila mAtra raha jAtI hai| dUsaroM kA doSa dekhanA sugama hai, para apane doSa para dRSTipAta karanA duHsAdhya hai| jo mAnava ThokareM khAkara saMbhala jAtA hai aura prAtmAnveSaNa meM niSNAta yA paripakva ho jAtA hai vaha sAdhya kI saphalatA prApta karane meM sakSama ho jAtA hai / AtmanirIkSaNa se yogyatA, ayogtA, pAtratA, apAtratA, pavitratA aura apavitratA kA sahaja hI AbhAsa ho jAtA hai| ataeva mumukSu ko cAhie ki vaha prAtmanirIkSaNa dvArA apane ko nirdoSa sAdhaka banAtA hA svarasa meM magna hone kA prayatna kre| -paramAnanda zAstrI Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ agravAloM kA jaina saMskRti meM yogadAna paramAnanda jaina zAstrI chanvIsaveM kavi vAsIlAla hai| yaha dillI nivAsI sattAIsave kavi satalAla hai, jo tahasIla nakur3a jilA the, inake mAtA-pitA ke sambandha me kucha jJAta nahI ho sakA sahAranapurake nivAsI the| inakA janma san 1834 meM agraseTha sugunacanda ke putra paM0 giradhArIlAla ne, jo prAkRta vAla kula meM huA thaa| inake pitA kA mAma zIlacanda thA saMskRta ke acche vidvAna the, aura dharmapurA ke naye mandira me satalAla agrejI ke acche vidvAna the, usakI zikSA ruDakI zAstra pravacana kiyA karate the| kAleja me huI thI, aura bI. e kI DigarI prApta kI thI vairAgyazataka 101 padyokA prAkRta gratha hai jisameM sasAra prApakI buddhi tIkSNa thI, aura tarka-vitarka meM prApa dakSa the| kI dazA kA citraNa karate hae vaigagya kA svarUpa aura jaina darzana kA parIkSAmukha aura pramANa parIkSA prAdi dArzausakI mahattA kA varNana kiyA gayA hai| ukta pa0 giradhArI nika grantho kA adhyayana kiyA thaa| dhArmika ruci me dRr3hatA lAlajI ne prAkRta vairAgyazataka kA hindI me artha batalAyA hone ke kAraNa Apane naukarI nahI kI Arya samAjiyoM se aura kavi vAsIlAla ne jIvasukharAya ke par3hane ke liye bhI ApakA zAstrArtha huA thA parantu ve pApa kI yuktipUrNa unhI kI preraNA se sa0 1784 me pauSa zuklA dvitiyA ke bAtoM kA uttara nahIM de sake / Apa samAja aura kurItiyoM dina padyAnuvAda banAkara samApta kiyA thaa| padyAnuvAda ke nivAraNa me agrasara the / Apake banAye hue aneka pada dohoM meM kiyA gayA hai| pAThako kI jAnakArI ke liye aura pUjana maujUda hai ApakI kavitA sarala aura bhAvapUrNa hai do tIna dohe nIce diye jAte hai| : yApakI sUjha-bUjha nirAlI thii| Apa 50 RSabhadAsa jI sukha nAhIM saMsAra meM, kaisA hai saMsAra / cilakAnA ke najadIkI riztedAra the| Apake sahayoga se sAra rahita bASA sahita, aura vedanA laar|| RpabhadAsajI ko dArzanika granthoM ke abhyAsa karane kA zauka prAja kAla parasU karU, aura atarasoM jey| hanA thA / kavi matalAla jI ne middha cakra kA pATha banAne aise puruSa vicAra hai, so bhaTake jaga teya // ke bAda apanI zakti dharmadhyAna kI ora lagAI thii| praratha sampadA citavai, prAU khyauM nahi joya / Apake svabhAva me saralatA thii| Apane san 1886 ke aMjali meM jala kSINa hai, taseM deha samoya // jana mahIne me 52 varSa kI vaya me isa nazvara zarIra kA re jiya jo kala kI kara, so hI prAja kareya / parityAga kiyA thA / DhIla na kari yAmeM kachu, nizcai ura dhara laya // 10 kavi ne siddha cakra pATha kI racanA 40 varSa kI avasthA ke bAda kI hai| isameM dohA, caupAI, paddhaDiyA, 1 mUla grantha ko marma kholika, pattA, soraThA, aDilla, chappaya, mAlA, gItA, cakora, artha kiyo giradhArIlAla / modaka, gelA aura lAvanI Adi chanda diye gae haiN| tA anusAra karI subha bhASA, kavitA bhAvapUrNa aura sarasa hai / eka pUjA kA pada dekhiye, lakhi mana puni kavi vAsIlAla / kitanA sarala hai| hai pariNAma prabhinna pariNAmI, so tuma sASu bhae shivgaamii| pauSa sukala doyaja thiti saMvata vikrama jAna / sAdhu bhae ziva sAdhana hAre, so saba sASuharo adha mhaare|| ThArAsa caurAsiyA, vAraguru zubhamAna // 147 siddha 0 0 106 paDhane kAraNa preraNA karI jIyasukharAya / paDar3I chanda meM likhI jayamAlA, stuti paDhie kitanI yAtai yaha bhASA karI, manavacakAya lagAya // 141 sundara hai: Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta jaya mavana-kadana-mana karaNanAza, gaMbhIra thii|| RSabhadAsajI prakRtitaH bhadrapariNAmI aura jaya zAMtirUpa nijasukha vilAsa parIkSA pradhAnI the / jaba ve kisI vastu kA vivecana karate jaya kapaTa subhaTa paTa karana cUra, the, taba use tarka kI kasauTI para kasakara parakhate the |paap jaya lobha kSobhamada-dambhasUra / kA likhA huA mithyAtvanAzaka nATaka urdU bhASA me para pariNatisoM pratyanta bhinna, likhA gayA thA 'jo mano raMjaka jJAna bardhaka mUlyavAna kRti nijapariNati hai prati hI abhinna / hai / usase kavi ke kSayopazama aura pratibhA kA patA atyanta vimala saba hI vizeSa, calatA hai usake eka do bhAga hI chape hai / parantu kheda hai malleza zoSa rAkho na leza // " ki vaha nATaka pUrA nahI chapa sakA / usakI eka mAtra prati aTThAIsave kavi paDita RSabhadAsajI hai| jo cila kartA ke hAtha kI likhI huI hai| inakI dUsarI kRti kAnA jilA sahAranapura ke nivAsI the| cilakAnA sahArana paca 'bAlayati pUjApATha' hai jise kavi ne vibudha satalAla pura se 6 mIla kI dUrI para vasA huA hai| yaha bhI agravAla ke anurodha se vi0 sa0 1943 me mAghazuklA aSTamI ke jaina the / inake pitA kA nAma kavi magalasanajI aura vAvA dina samApta kiyA thaa| "pUjA rAga samAja, tAtai jainina kA nAma sukhadevajI thaa| pitA sampanna the jamIdArI aura yoga kim" prazno ke samAdhAna ko liye hue hai| yaha sAhUkArI kA kArya karate the| RSabhadAsajI ne cilakAnA bIsavI sadI ke eka pratibhAsampanna kavi the| pApakA 26 me kisI musalamAna miyAM se 3-4 varSa taka urdU kA abhyAsa varSa kI laghuvaya me hI svargavAsa ho gayA thaa| yadi ve kiyA thaa| hindIkA likhanA par3hanA unhone apane pitAjI adhika dina jIvita rahate to kisI anamola sAhitya kI se sIkhA thA / aura unhIM ke sAtha svAdhyAya dvArA jaina saurabha se samAja ko subAsita karate / siddhAnta kA jJAnaprApta kiyA thaa| RSabhadAsajI satalAla unatIsave kavi meharacanda hai| jo 'zvanipada' vartamAna jI nakur3a ke najadIkI riztedAra the / inakI buddhi atyanta sonipata nagara ke nivAsI the aura pa0 mathugadAsa ke laghu tIkSNa thI aura vaha svabhAvata. tarka kI ora agrasara hotI bhrAtA the| yaha maskRta aura phArasI ke acche vidvAna the| thI / unake sahayoga se jaina dArzanika grathA ke adhyayana Apane zekha sAdI ke suprasiddha kAvyadvaya 'gulistA aura karane kI jijJAsA huI aura pariNAma svarUpa, parIkSAmukha, vostA' kA hindI meM anuvAda kiyA thA, jo chapa cukA hai| pramANa priikssaa| aura prAptaparIkSAdi gratho kA adhyayana kavi ne AcArya milliSeNa ke 'sajjinacittavallabha' kA kiyaa| jisame buddhi ke vikAsa meM aura bhI vizadatA hindI anuvAda aura padyAnuvAda kiyA thA, yaha padyAnuvAda AI / chapa cukA hai| pAThakoM kI jAnakArI ke lie do padya nIce __ maMgalasainajI ne apane dono beTo ko alaga-alaga sAha- diye jAte hai / padyAnuvAda bhAvapUrNa aura sundara hai :kArI kI dukAna karAdI thii| RSabhadAsajI urdU phArasI "aurana kA maranA pravicArata, tU apanA amaratva vicAra / aura hindI saMskRta ke acche vidvAna the aura hindI meM acchI iMdriya rUpa mahAgaja ke, vazibhUta bhayA bhava-bhrAMti nivAra / kavitA bhI karate the| unake antarmAnasa meM jJAnakI pipAsA prAjahi prAvata vAkala ke bina, kAla na ta yaha raMca vicAra / / aura dhArmika lagana thI, aura hRdaya me jaina grantho ke abhyAsa taugaha dharma jinezvarabhASita, jo bhavasaMtati vega nivAra // 14 kI umaga thii| ve acche sabhAcatura the aura pravacana karane cAhata hai sukha kyA pichale bhava, dAna diyA graha saMyama lInA / me dakSa the / RSabhadAsajI ne 50 bhImasenajI Arya samAjI nAtara yA bhava maiM sukha prApati ho na, bhaI so purAkRta kiinaa| ke navIna prazno kA aisA takaM sagata uttara diyA thA jise jo nahi DArata bIja mahI para, dhyAna lahai na kRSI mtihiinaa| bAbU sUrajabhAnajI ne anya vidvAno ko dikhalAyA taba ve kITaka bhakSita Ikha samAna, zarIra varSa taja moha pravInA / 15 cakita raha gaye aura Arya samAjI sadA ke liye cupa ho gae / unakI buddhi vilakSaNa thI aura lekhanI sarasa evaM 1 dekho, anekAnta varSa 13, kiraNa 6 pra. 165 Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ agravAloM kA jana saMskRti meM yogarAna 235 kavine anta meM apanA paricaya nimna prakAra diyA hai- bhArata varSa maMjhAra, deza paMjAba suvistRta / tA madha dillI jilA, sakala janako prAnaMdakRta / / tAke uttara madhya nagara sunapata bhayabhaMjana / tA maSa cAra jineza bhavana bhavijana mana raMjana // tisa nagara vAsa mama vAsa hai miharacaMda mama nAma vara hUM paMDita mathurAdAsa ko, laghubhrAtA laghu jJAna pr| isase kavi meharacanda kI kAvya-kalA kA sahaja hI patA calA jAtA hai| tIsaveM vidvAna kavi ha. gulAla jI hai| jo khataulI jilA mujaphpharanagara ke nivAsI the| Apake pitA kA nAma prItamadAsa thaa| usa samaya khataulI me brAhmaNa vidvAna bAlamukanda jI the, jo saskRta ke acche vidvAna mamajhe jAne the| iname hI haragulAla jI ne zikSA pAI thii| aura phArasI kA adhyayana karane ke lie khataulI se masUrapura prati dina jAyA karate the| garmI, jADA aura varSAta kI unhone kabhI paravAha nahIM kii| vahA~ aravI phAramI ke pAlA vidvAna eka zayyada sAhaba the, jo vidvAna sahRdaya aura sampanna the| ve haragulAla kI jJAnAgavana lagana ko dekhakara bahuta khuza hote the| eka dina unhone varSA se sarAbora bhIgate hue haragulAla ko prAte hue dekhA, taba unhone unase kaha diyA ki aba Apa yahA~ na pAyA kare, Apako bahuta takalIpha hotI hai, mai svaya khataulI pAkara pApako adhyayana karAyA kruuNgaa| cunAce ve khataulI pAkara unheM paDhAte the| kucha samaya bAda ve usa bhASA ke niSNAta vidvAna bana gye| jaina zAstro ke adhyayana me unhone vizeSa parizrama kiyA thA, aura acchI jAnakArI hAmila kara lI thii| isa taraha se paM0 haggulAla aravI, phArasI aura saMskRta ke acche vidvAna ho gae the / ApakI pravacana karane kI acchI zakti thI, sAtha meM sabhA-catura bhI the| Apa khataulI se sahAranapura cale ge| usa samaya sahAranapura meM rAjA harasukharAya dillI kI zailI calatI thii| aura vahA~ nandalAla, jamunAdAsa, saMtalAla, jo vahA~ ke vaizyo me pradhAna aura pratiSThita the, inake bhAI vArumala jI the / vahA~ ke mandiroM meM ApakA pravacana hotA thA aura zrotAjana mantramugdha ho sunate the / eka dina haragulAla jI ne vahA~ kI sabhA meM IzvarasRSTikartA para pUrvapakSa ke rUpa me aisA sambaddha bhASaNa diyA ki janasamUha ApakI nirbhIka vaktRtva kalA aura yuktibala ko suna kara atyanta prabhAvita huaa| anta meM Apane kahA ki kala isa bhASaNa kA uttarapakSa hogaa| taba janatA meM carcA hone lagI ki isa vidvAna ne Izvara sRSTikartA para itanA mahattvapUrNa bhASaNa diyA, aba isake uttara pakSa meM kahA hI kyA jA sakatA hai| isase haragulAla jI ke pADitya kA patA calatA hai / Apake banAe hue aneka bhAvapUrNa pada hai| unameM se eka pada pAThako kI jAnakArI ke lie nIce diyA jAtA hai jisame zailI kI mahattA kA digdarzana karAyA gayA haisailI ke parasAda hamAre jinamata kI pratIti ura paaii|| karaNalabdhi balagaha samarasatA le anaMtAnaMta vahIM chittkaaii| mithyAbhAva vibhAva nazyo pragaTyo mama zAnta bhAva sukhdaaii|| " heya jJeya aru upAdeya lakhi, cakhi nija rasa bhrama-bhUli mittaaii| pAnamIka anubhUti vibhUti, mila tattvAratha kI ruci laaii||2 vItarAga vijJAna bhAva mama, nija pariNati pravahI mlkaaii| bhramata anAdi kabahU na tiriyo, taise nijanidhi sahaja pragaTAI // 3 sailI se hitakara bahute nara, samyakjJAna kalA upajAI / para pariNati hara prApa prApa meM, pAya laI apanI ThakurAI // 4 yAsa hita na kiyo bahute nara, janama amolaka ratana gumAI / bhrama haraNI sukha ko dharaNI, yaha 'hara gulAla' ghaTa mAMhi samAI // 5 Apake sabhI pada prakAzana ke yogya hai| kavi ne malliSeNAcArya ke sajjanacitta vallabha grantha kI eka TIkA sa01903 me banAI hai, jo jJAnabhaNDArI meM upalabdha hotI hai| ApakA avasAna kaba aura kahAM humA, yaha abhI jJAta nahI huaa| Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 anekAnta ikatIsaveM kavi hIrAlAla haiM, jo bar3auta jilA meraTha ke to bhI kavitA bhAvapUrNa hai, aura kahIM kahIM para koI koI nivAsI the / aApakI jAti agravAla aura gotra goyala pada cubhatA huA sA hai| cUMki kavi kA 40 varSa kI laghu thaa| isa vaMza maiM jinadAsa aura muhakamasiMha yA mahokama vaya me hI sa0 1653 meM svargavAsa ho gayA / gratha sUrata siMha hue| unake cAra putra hue| jayakumAra, dhanasiha, se prakAzita ho gayA hai| graMtha ke prata meM kavi ne apanA rAmasahAya aura rAmajasa / inameM paMDita hIrAlAla dhanasiha paricaya nimna prakAra se diyA hai -- ke putra the| inake guru paM0 ThaMDIrAma the, jo prAkRta aura prathama lAlA gyAnacanda sudhI su mohi par3hAiyo, saMskRta ke acche bidvAna the| aura gommaTasArAdi siddhAnta mama pitA bAMkerAya guNa nidhi tina mujhe sikhlaaiyo| granthoM kA paThana-pAThana karate the| unase kavi ne akSarA- lakhi agravAla ju vaMza mero gota goyala jAniyoM, bhyAsa kiyA thA aura svAdhyAya dvArA jainadharma kA pari- riSabheSa guNa varNani kiyo abhimAna cita nahi ThAniyo / 140 jJAna kiyA thaa| kavi ne jainiyoM ke pAThave tIrthakara gina veda indrI aMka prAtama, yahI saMvat sundrii| candraprabha kA purANa padya me banAkara vi0 sa0 1613 me kAtika sukRSNa dUja bhauma suvAra ko pUrana karI, samApta kiyA thaa| kavitA sAdhAraNa hai| prathame vividha chando nakSatra azvani jJAnacandra sumeSako mana paavnau| kA upayoga kiyA hai / gratha sUrata se prakAzita ho cukA hai| tA dina virSa pUraNa kiyo yaha zAstra jo ati pAvanau / 141 battIsave kavi pa0 tulasIrAma hai, jo dillI-nivAsI -AdipurANa prazasti the| pApakA janma sabat 1916 me agravAla vaza aura tetIsave aura cotIsave kavi bakhtAvara mala aura ratana goyala gotra me huA thA / Apake pitA kA nAma bA~kelAla lAla hai| dono agravAla vaza me utpanna hue the| ye thaa| Apake do choTe bhAI aura the jinakA nAma choTelAla kApThAsapI lohAcArya kI amnAya ke vidvAna the| iname aura zItaladAsa thA, ve bhI yathAzakti dharmasAdhana karate the| bakhatAvaramala mittalagotrI aura ratanalAla kA gotra sihala bAlya kAla se hI ApakI ruci jaina grantho ke paDhane-sunane (siMgala) thaa| ina dono kA nivAsa dillI ke kUcA kI thii| Apako pa0 jJAnacanda jI kA samparka milA, sukhAnanda meM thaa| dono mitra paraspara 'tattvacarcA' kiyA unhI ke pAsa Apane vyAkaraNa aura jaina siddhAnta ke pratho karate the| aura dono ne hI svAdhyAya dvArA acchA jJAna kA adhyayana kiyA aura thoDe hI samaya ma sArasvata vyA- prApta kiyA thaa| ina dono kI mitratA anta samaya taka karaNa, zrutabodha ratnakaraNDazrAvakAcAra, gommaTasAra, aTUTa banI rahI, usame kabhI koI vikRti nahI pAI / sarvArthasiddhi, carcAzataka aura sAgAradharmAmRta prAdi grantho dono kI dhArmika lagana aura utsAha dekhate hI banatA thaa| kA adhyayana kiyaa| pazcAt zAstra, sabhA eva satsagati ratanalAla ne apane laghu bhrAtA rAmaprasAda se akSara vidyA se apane jJAna ko bar3hAne kA prayatna kiyaa| ApakA vyava- aura chando kA jJAna prApta kiyA thaa| inhone ArAdhanA sAya sarrApha kA thaa| ApakI pharma tulasIrAma sAgaracanda kathAkoSa kI prazasti meM apanA paricaya nimna prakAra ke nAma se pahale cAdanI cauka meM calatI thii| bAda meM diyA hai :darIbA kalA meM thii| agravAla bara aMza hai kASThAsaMghI jaan| Apane bha0 sakalakIti ke AdipurANa kA padyAnuvAda zrI lohAcAraja tanI grAmnAya paramAna // 46 kiyA hai| jise kavi ne sa0 1934 me kArtika kRSNA pustaka gaNa gacha zAradA mittala siMhala gota / doyaja ke dina meru mandira me pUrA kiyA hai| grantha me mitra jugala milake kiyo prantha yahI jagapota // 47 dohA, caupAI, paddhaDiyA, bhajagapratAta, motiyadAma, nArAca, prathama nAma bakhatAbaramala jAniye, gItA, sarbayA 23 sA, soraThA, jogIrAsA, troTaka chada, ratanalAla dUje kA paramAniye / aDilla gAhA, indravajyA, tribhagI, sudarI marahaTI mavaiyA bhrAtA rAmaprasAda tanau laghu hai sahI, 31 sA gAhA, Adi chanda nihita hai| racanA sAdhAraNa hai tuccha buddhi te karI anya racanA yaho / 48 (kramazaH) Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svargIya narendrasiMha siMghI kA saMkSipta paricaya svargIya narendra siMha sighI pAtmaja svargIya bahAdUra karake akAla pIDitoM kI sahAyatA kii| Apane lAgata se siha sighI kA janma 4 julAI sana 1910 me huA thaa| kama mUlya para dila khola kara cAvala kA vitaraNa kiyaa| ne apane jIvana kAla meM jana saMskRti eva sAhitya ina lokahitakara pravRttiyo ke alAvA rAjanaitika, kI jo niSkAma sevA kI use bhUlanA kaThina hai| ve sAmAjika, dhArmika eva zikSA sambandhI kAryoM meM bhI prApa IA-dveSa se rahita atyanta saumya eva dharmaniSTha vyakti bhAga lata the| apanI udAra dRSTi ke kAraNa san 1945 the| pitA ne apane dUradarzI eva anubhavI putra ko parakhA meM Apa vagAla lejisleTiva esembalI ke sadasya cune ge| thA aura apanA samasta kAryabhAra unhe hI saupa gae the| Apa akhila bhAratIya prosavAla mahAsammelana ke matrI, jise unhone jIvana bhara suyogyatA se nibhAyA / pragati suprasiddha siMghI pArka melA ke kopAdhyakSa tathA jiyAgaMja eva ekatA ke prabala samarthaka the| unhone dUsaro ko upadeza sivila ivAkyuezana rilIpha kameTI ke matrI rhe| nahI diyA vagna svaya pragati ke pathapara calakara dikhaayaa| yaa| zrI sighI jI jaina samAja ke eka agraNI netA the / ve sarasvatI ke vagda putra to the hI lakSmI kI bhI una para na zana" kalakattA ko 10 hajAra rupaye asIma anukampA thI / lakSmI eva sarasvatI kA aisA / kI sahAyatA dI thii| pApa usake sthAyI TrasTI the / aneka suyoga virala hI dekhane ko milatA hai| vo taka matrI tathA koSAdhyakSa ke pada para bhI rhe| pApa siMghI jI eka honahAra vidyArthI the| presIDensI kucha dino taka isake sabhApati bhI rhe| sammelana zikhara kAleja kalakattA se bI0 esa0 sI0 tathA ema0 esa0 sI0 tIrthadhAma ke mandiro ke jIrNoddhAra kA kArya evaM pratiSThA kI parIkSAmo mai sarvaprathama rahe aura svarNapadaka bhI prApta mahotsava kI suvyavasthA Apake atyanta prazasanIya kArya hai / kiyaa| sana 1934 I0 meM unhoMne vakAlata kI DigrI ApakI isa sevA ke lie samasta jaina samAja pApakA bhI prApta kii| AbhArI hai| jIrNoddhAra samiti ko mApane 11001 rupaye narendra siMha jI san 1936 se 1645 taka jiyAgaja kI dhanarAzi bheTa kI thii| Apa bhArata ke jaina mahAmaDala eDavarDa kAroNezana (jisakA nAma Ajakala rAjA vijaya ke upAdhyakSa bhI the| siha vidyAmandira hai) avaitanika mantrI rahe / san 1946 sva. bAbU bahAdurasihajI micI ne jisa sidhI prathamAlA se 1955 taka zrIpati siha kAleja murzidAbAda ke bhI kI sthApanA "bhAratIya vidyA bhavana" bambaI me kI thI avaitanika saciva rahe tathA lAlabAga meM unhone abatanika usa kArya ko bhI narendrasiha jI sighI ne Age bddh'aayaa| majisTreTa ke rUpa meM kArya kiyA / san 1946 meM ve banArasa isakA vyaya apane jyeSTha mrAtA ke sahayoga se pUrA kiyaa| hindU vizvavidyAlaya ke korTa ke sadasya rhe| sidhI hAI vAba bahAdurasiha jI kI mRtyu ke bAda bhI graMthamAlA kA skUla lAlabAga, kezarakumArI bAlikA vidyAlaya ajIma- kArya (prakAzana) Age kI hI bhAMti ho rahA hai / isa gaja tathA anya zikSA saMsthAno, jiname bhAratIya vidyA prathamAlA ke tatvAvadhAna meM aba taka 45 gratha prakAzita bhavana bhI zAmila hai Apane pUrNa rUpa se Arthika sahAyatA ho cuke hai jiname kaI sAmAyaka, dArzanika, sAhityika, kii| Apane landana mizanarI aspatAla meM eka vArDa bhI aitihAsika, vaijJAnika evaM kathAtmaka ityAdi viSayoM se bnvaayaa| sabadhita hai| prAcIna hastalikhita graMthoM kA nUtama saMzodhasiMghI jI apane prema ke kAraNa sarvavidita the| san nAtmaka sAhityika prakAzana bhI huA hai| 1942 ke baMgAla durbhikSa meM Apane lAkho rupaye vyaya mApane isake atirikta aneka lokahitakArI dhArmika Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 anekAnta eva zikSA saMbaMdhI saMsthAnoM ko udAratApUrvaka dAna diyA haiN| anyatra aprApya paziyana, mugala, rAjapUta, kAMgaDA tathA hai| apane nivAsa sthAna "sidhI pArka" meM zrI bahAdura- pahAr3I prAdi zailI ke prAcIna citroM kA saMgraha bhI isa siMha jI siMghI bhAratIya sthApatya zilpa-niketana kI' saMgrahAlaya meM hai| prAcIna citrita graMtho meM kaI paziyana sthApanA kI hai| pUrvI bagAla se Ae hue udvAsito ke gratha aise hai jiname zAhajahA~, auraMgajeba Adi bAdazAho ke lie anna, vastra tathA jala ke lie bhI Apane kharca hastAkSara tathA muhara hai| bAdazAha auragajeba jisa kurAna kiyaa| ko paDhane the vaha bhI isa saMgraha meM hai| jaina citrita grathoM meM san 1960 me ludhiyAnA meM sampanna akhila bhAratIya eka zrI zAligrAma caritra hai jisame samrATa akabara va zve. jaina sammelana ke Apa sabhApati the / isake atirikta jahA~gIra kI sabhA ke prasiddha citrakAra zAlivAna dvArA aneka jaina masthAoM se, adhyakSa, koSAdhyakSa tathA sadasya aMkita 32 citra haiN| isa gratha kA lekhana va citraNa vikramI hone ke nAte prApakA ghaniSTa sambandha rahA / pApa murzidA- maM0 1681 dvitIyA caitra sudi zukravAra tadanusAra apraila bAda sagha ke prathama sabhApati the| 1 sana 1626 I0 ko samrATa jahA~gIra ke rAjya meM samApta narendrasiha jI eka pramukha udyogapati the| pApa kiyA thaa| saMgraha me kaI tAmrapatra bhI hai|| phAbaDAkhaNDa kolarIja prA. li., mesarsa midanApura mina- yaha saMgraha vizva ke nAmI sagraho meM se eka hai| dUra rala prA. li. ke DAirekTara tathA dAlacanda bahAduramiha dezAntara vidvAna tathA suprasiddha loga isa saMgraha kA avake mAlika aura nyU iNDiyA TUlsa li. ke borDa Apha lokana karane Ate hai aura sabhI isakI hAdika prazasA DAirekTarsa ke ceyaramaina the| karane hai| zrI sighI jI kI tarapha se bhI bidvAno eva san 1956 me pApa "iNDiyA mAiniMga pheDarezana" ke videziyoM ko isa sagraha kI vastuoM kA adhyayana karane ke ceyaramaina, sana 1962 me "jiyolAjikala mAiniga eDa lie pUrNa sahayoga evaM suvidhAe dI jAtI thii| maiTilajikala sosAiTI Apha iNDiyA" ke sabhApati tathA apane sva. pitA ke nikaTa mitra prasiddha jaina vidvAnoM kola kaunsila Apha iNDiyA ke sadasya the / sva0 siMghI jI ko apanI vidvattA eva vidyAprema se zrI narendrasiha jI ne "mainejameNTa kameTI Apha iNDiyana caimbara grApha kAmarma prAkRATa kiyaa| pitA jI ke bahumUlya sikke, citra, mUtti kalakattA ke aura madhyapradeza gavarnameNTa ilekTrisiTI borDa tathA hastalikhita gratha Adi kA sArA gaMgraha Apako milA ke bhI sadasya the| thaa| usa saMgraha ko Apane bddhaayaa| isa saMgraha ko prakAza siMghI jI kalakattA hI nahI bhArata bhara me apanI meM lAne tathA ina viSayo ko bidvAno ko use adhyayana kalA vidvattA eva surucipUrNa kalA saMgraha ke lie vikhyAta karane ke lie avasara dene kA bhI prabandha kiyaa| the| iNDiyana myUjiyama kalakattA ke borDa Apha TrasTIja ke vijJAna ke vidyArthI hone para bhI zrI sighI jI kI to ve apane jIvana kAla taka AnarerI saciva the| kalA me apAra ruci thii| jala mandira ke zreSTha zilpa, ApakA nivAsasthAna "sighI pArka" purAtana hasta- saundarya se paripUrNa toraNa, cAro ora bAharI divAla barja, likhita pustakoM, virala citroM, utkRSTa mUrtiyo, hAthIdAMta kATana sTrITa kalakattA kA saMgamaramara nirmita anubhAga kI banI huI vastuoM, bhAratIya TikaTo (khAsataura se aura zrI sammeda zikhara jI tathA ajImagaja ke mandiroM ke bhAratIya sikkoM jo ki bhArata ke vyaktigata sagraho meM punanirmANa prApake mUkSma saundarya bodha ke katipaya udAsarvottama mAne jAte hai) ke hI kAraNa nahI varana zAnadAra haraNa hai| bagIcoM, mugalakAlIna rIti se nirmita bhavya phavvAro ke kalA tathA sthApatya zilpa sabadhI jJAna ke kSetra meM kAraNa bhI bhAratIya tathA videzI paryaTakoM ke lie AkarSaka Apa apane sva0 pitA se anuprerita hue the| zrI pAvApUrI kendra banA rahA hai| jala mandira kI cAhAradivArI eva zrI sammeda zikhara jI anamola hAthIdAta kI purAnI mUttiyA~ bhI isa saMgrahame ke mandiroM kA jIrNoddhAra aura punanirmANa prApake isa tIva Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAhitya-samIkSA 236 kalAtmaka jJAna kA paricAyaka hai| kATana sTrITa kalakattA sabake Adara ke pAtra the| ke jaina mandira kA makarAne evaM kArIgarI ke kArya se madhyapradeza sthita saragujA nAmaka sthAna para apanI sundara rUpa dene kA bhAra Apako hI saupA gayA thaa| kolarIja se lauTate samaya khaDagapura ke nikaTa 23 disambara ___ narendra siha jI sighI apanI saujanyatA, sahRdayatA, 167 ko Trena meM unakA svargavAsa ho gayA / kAla ke komala svabhAva, AkarSaka vyaktitva ke kAraNa sabake priya nirmama hAtho ne acAnaka hI jaina samAja se hI nahI, bhArata the| samAja sevA me adamya utsAha tathA lagana ke kAraNa mAtA se bhI unakA eka lAla ratna chIna liyaa| sAhitya-samIkSA 1. puradeva bhakti gaMgA-sampAdaka-muni zrIvidyAnandajI, ne pratyeka yuga meM jana bhASA ko apanAyA hai| munizrI kA prakAzaka-dhUmImala vizAlacanda, cAvar3I bAjAra, dillI-6, yaha prayAsa usI paramparA kI eka kaDI hai| dUsarI bAta, pRSTha sasyA-86, DimAI AkAra, mUlya-amUlya / madhyayugIna jaina hindI kAvya kA jaba taka grAja kI bhASA usa dina meraTha meM munizrI ne 'pUradeva bhaktigagA' meM gadyAtmaka anuvAda na hogA vaha tayugIna anya kAvya par3hane ke lie de dI, ise meM unakA azIrvAda mAnatA h| ke samAna na oNkA jA skegaa| vizvavidyAlayoM aura na-jAne kyoM, bhakta na hote hae bhI bhakti mAhitya meM mana dUrabhASIyatro para bhI agrAhya hI hogA, yadi usakA matA hai, phira vaha cAhe jaina paraka ho yA kisI anya tadanurUpa sampAdana aura prakAzana na huyaa| isa daSTi se sampradAya kA / kAlija me Aja varSo se bI. e. aura munizrI kA yaha prayAsa samAdara-yogya hai / kAma ve sasthAe ema0 e0 kakSAmo ko bhakti kAvya paDhAte rahane se eka niSpakSatA se isako nApe aura parakhe / dRSTi bana gaI hai, jise tulanAtmaka bhI kahA jA sakatA sakalana kA AkarSaka bhAga hai--'bhagavAna puradeva huuN| maiM soca pAtA hU~ ki bhakti hI eka aisA tIrtha hai jahA~ RSabhadeva', munizrI kA likhA huA 'prAkkathana' / isa choTesaba ghAgaeM samAna rUpa se AsamAtI hai| jaina sAdhu kA se nibandha kA eka-eka vAkya zodha kI zilAmo para ghisa. sarvasamattvakArI mana bhI 'puradeva-bhaktigagA' me laga sakA to ghisa kara racA gayA hai| munizrI ko maine sadaiva jaina zodha meM Azcarya nahI hai| nimagna dekhA / yaha usI kA pariNAma hai / bhagavAna RSabhayaha ladhukAya sakalana Thosa aura sakSipta hai| isame deva hI puradeva the, yaha tathya Rgveda Adi prAcIna gratho "kavivara daulatarAma, bhUdharadAsa, jinaharSa, bhaTTAraka ralakIti, aura bhAratIya puratattva ke AdhAra para pramANita kiyA gy| yAnandaghana, dyAnata rAya,budhajana, banArasI dAsa, bhAgacanda, uddharaNa prAmANika aura akATaya hai / anusandhAna meM lage kuja tathA eka-do gurjara kaviyo kI racanAo ko sagRhita sAdhakoM ke lie munizrI ne eka samagrI prastuta kI hai, merI kiyA gayA hai|" racanAe~ bhAva-bhInI hai, bhakti rasa kI to dRSTi me vaha prAmANika hai, nippakSa hai| nidarzana hI hai| kisI sUra aura tulasI se kama nhiiN| prakAzana aimA manomugdhakArI hai ki dekhate hI banatA kalA pakSa bhI sahaja svAbhAvika hai, na kama, na bar3ha / sadhA- hai| yadi kisI bhautika anupUrti kA lezamAtra bhI bhAva npaa-tulaa-saa| kula milAkara sakalana kisI sAdhaka kI sannihita nahI hai to prakAzaka kI yaha zraddhA anuzasA-yogya sAdhanA-sA satulita hai| hai| anya jaina prakAzana bhI isI stara ko apanAye aisA maiM vizeSatA hai---usakA anuvAda / hindI tara bhASA- caahuuNgaa| DA0 premasAgara jaina bhASI kA yaha hindI anuvAda majA huA to hai hI, hindI 2. devAgama aparanAma prAptamImAMsA-mUlakartA prAcArya virodha ke khokhalepana kA spaSTIkaraNa bhI hai / jaina sAdhuo samantabhadra, anuvAdaka pa0 jugala kizAra mukhtAra, prastAvanA Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 anekAnta lekhaka paM0 darabArI lAla jI nyAyAcArya prakAzaka darabArI 3. rAjasthAna ke jaina santa vyaktitva evaM kRtitvalAla jaina koThiyA matrI, vIrasevA madira-TrapTa, 21 dariyA lekhaka DA. kastUracanda kAsalIvAla, prakAzaka gaidI lAla gaMja, dillI 6 / mUlya 1-25 paisA / sAha eDavokeTa, matrI zrI di0 jaina atizaya kSetra zrImahA vIra jI jayapura / pR. saMkhyA 300, sajilda prati kA mUlya prastuta graMtha vikrama kI dUsarI-tIsarI zatAbdI ke 3) rupyaa| tArkikaziromaNI acArya samantabhadra kI mahatvapUrNa dArza prastuta pustaka meM rAjasthAna me 54 jaina santoM aura nika kRti hai| isame anekAMta mata kI sthApanA karate hue unakI kRtiyo kA paricaya karAyA gayA hai| jaina santo ke unakI dvaitakAnta advaitakAnta, kSaNikaikAnta, bhedakAnta, abhedakAnta paricaya meM jainiyo kA koI gratha abhI taka prakAzita nahIM nityakAnta, paurUSakAnta aura devakAnta Adi ekAntoM kI huA thA / DA. kastUracanda jI kAsalIvAla ne isa kamI mamIkSA kI hai| syAdvAda aura saptabhagI ko samajhAne kI ko mahasUsa kiyA aura usakI pUrti nimitta isa pustaka kA yaha eka kuMjI hai| 114 kArikAoM meM vastu tattva kI nirmANa kiyA hai| prAzA hI nahIM kintu vizvAsa hai ki gahana carcA ko gAgara meM sAgara ke samAna samAviSTa kiyA isase usakI Azika pUti ho jAtI hai| pariziSTo me mUla gayA hai| isake anuvAdaka jaina samAja ke cyAta nAma racanAe dekara pUstaka kI mahattA ko bar3hA diyA hai| aitihAsika vidvAna paM. jugalakizora jI mukhtAra hai| prastuta kRti meM bhAratIya jaina santo me se rAjasthAna prastata kA jinhoMne graMtha kI gambhIra karikAoM kA grA0 vidyAnanda kA ke 1450 se 1750 taka ke 54 santoM kA unakI racapraSTa sahasrI kA sahArA lekara hindI me sundara pAra sarala nAyo mahita paricaya diyA gayA hai| usame kucha aise anuvAda kiyA hai / anuvAda mUlAnugAmI hai / mukhtAra sA0 vidvAno kA bhI paricaya nihita hai jo svaya santa to nahI kI lekhana zailI parikRta hai ki jaba ve kisI pratha kA kahalAte the parantu una santo ke ziSya-praziSyAdi rUpa meM anuvAda karane kA vicAra karate hai, taba usa gratha kA khyAta the aura unake sahavAsa se jJAnArjana kara sAhitya khyAta the aura unake kevala vAcana hI nahI karate pratyuta usakA gaharA abhyAsa sevA kA zrI gaNeza kiyA hai| aura jo brahmacArI ke rUpa bhI karate hai / jaba usake rasa kA ThIka anubhava ho jAtA hai meM prasiddha rahe hai| udAharaNa ke lie brahma jinadAsa ko hI taba usa para likhane kA prayatna karate hai / mukhtAra sAhaba lIjie, yaha bhaTTAraka makalakIti ke kaniSTha bhrAtA aura kI isa kRti meM pa0 darabArI lAla jI kI mahatvapUrNa ziSya the, ve svaya bhaTTAraka nahI the| unhoMne apane jIvana prastAvanA ne cAra cAMda lagA diye hai / paricchedI kAri- me jaina sAhitya kI mahatI mebA kI hai| usane akele 45 kAmoM ke paricaya me graMthakAra kI dRSTi ko acchI taraha se rAmA grantha banAye aura anya saskRta ke purANa carita eva spaSTa kiyA gayA hai / isa taraha gratha eka mahatva pUrNa kRti pUjA grantha, stuti stotrAdi, jinako saMkhyA sATha se adhika bana gayA hai / svAdhyAya premiyo aura vidyArthiyoM ke lie hai| unakA paricaya bhI isa grantha meM diyA gayA hai| atyanta upayogI ho gayA hai| yadi sAtha me vasunandI kI prastAvanA meM santoM ke svarUpa ke sAtha unakI mahatA para saskRta vRtti bhI de dI jAtI to yaha saMskaraNa vidyAthiyoM bhI prakAza DAlA hai| pUstaka kI bhUmikA rAjasthAna vizvake lie aura bhI mahattva kA bana jaataa| kAraNa ki vasu- vidyAlaya jayapura ke hindI vibhAgAdhyakSa DA. satyendra me nandi vRtti bhI aba milatI nahI hai / 61 varSa kI isa likhA hai / pustaka kI AvazyakatA aura mahattA para bhI vRddhAvasthA meM itane lagana se sAhitya-sevA karanA mukhtAra prakAza DAlA hai, jo sundara haiM / isa sundara aura samayopasAhaba kI samAja ko khAsa dena hai / pustaka kA mUlya yogI prakAzana ke lie mahAvIra tIrthakSetra kameTI aura DAsa lAgata se bhI kama rakkhA gayA hai| ataH ise magA kara kastUracanda jI dhanyavAda ke pAtra haiN| prAzA hai DA0 sAhaba avazya par3hanA caahie| anya pustakoM dvArA sAhitya kI zrI vRddhi karate rheNge| -paramAnanda zAstrI Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta kI mahattvapUrNa phAileM jaina samAja ke pratiSThita patra anekAnta kI kucha mahattva kI purAnI phAila avaziSTa hai| varSa pATha aura daza ko 4-5 phAile zeSa rahI hai / aura 11 me 20ve varSa kI phAile, jinameM sAhityika aitihAsika aura purAtattva viSayaka mahattvapUrNa sAmagrI kA sakalana hai / phAile lAgata mUlya para milegii| posTeja kharca alaga hogA : phAile thor3I ho hai / ataH maMgAne meM jaldI kare / vyasthApaka 'anekAnta' vorasevAmandira 21 dariyAgaMja, dillii| vIra-sevA-mandira aura "anekAnta" ke sahAyaka 1000) zrI mizrIlAla jI dharmacanda jI jaina, kalakattA / 150) zrI jagamohana jo sarAvagI, kalakattA 1000) zrI devendra kumAra jaina, TrasTa, 150) ,, kastUracanda jI AnandIlAla jI kalakattA zrI sAhu zItalaprasAda jo, kalakattA 150) , kanhaiyAlAla jI sItArAma, kalakattA 500) zrI rAmajIvana sarAvagI eNDa saMsa, kalakattA | 150), paM0 bAbUlAla jI jaina, kalakattA 50.) zrI gajarAja jI sarAvagI, kalakattA 150) , mAlIrAma jI sarAvagI, kalakattA 500) zrI nathamala jI seThI, kalakattA 150) ,, pratApamala jI madanalAla pAMDyA, kalakatA 500) zrI vaijanAtha jI dharmacanda jI, kalakattA 150), bhAgacanda jI pATanI, kalakattA 500) zrI ratanalAla jo jhAMjharI, kalakattA 150) , zikharacanda jI sarAvagI, kalakattA 251) zrI rA. bA. harakhacanda jI jaina, rAMcI 150), surendranAtha jI narendranAtha jI kalakattA 251) zrI amaracanda jI jaina (pahADayA), kalakattA 101) , mAravAr3I di. jaina samAja, vyAvara 251) zrI sa0 si0 dhanyakumAra jI jaina, kaTanI 101) , digambara jaina samAja, kekar3I 251) zrI seTha sohanalAla jI jaina, 101) , seTha candUlAla kastUracandajI, bambaI naM0 2 maisarsa munnAlAla dvArakAdAsa, kalakattA 101) , lAlA zAntilAla kAgajI, dariyAgaMja dillI 251) zrI lAlA jayaprakAza jI jaina 101) , seTha bhaMvarIlAla jI bAkalIvAla, imphAla svastika meTala varksa, jagAdharI 101) , zAntiprasAda jI jaina, jaina buka ejensI, 250) zrI motIlAla hIrAcanda gAMdhI, usmAnAbAda naI dillI 250) zrI banzIvara jI jugalakizora jI, kalakattA 101) , seTha jagannAthajI pANDyA amarItalayA 250) zrI jagamandiradAsa jI jaina, kalakattA 101) , seTha bhagavAnadAsa zobhArAma jI sAgara 25.) zrI siMghaI kundanalAla jI, kaTanI (ma0pra0) 250) zrI mahAvIraprasAda jI agravAla, kalakattA 101) , bAbU nRpendrakumAra jI jaina, kalakattA 250) zrI bI. prAra0 sI0 jana, kalakattA 100) , badrIprasAda jI prAtmArAma jI, paTanA 250) zrI rAmasvarUpa jI nemicandra jI, kalakattA 100) , rUpacandajI jaina, kalakattA 150) zrI bajaraMgalAla jI candrakumAra jI, kalakattA 100) , jaina ratna seTha gulAbacanda jI TogyA 150) zrI campAlAla jI sarAvagI, kalakattA indaura / Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIra-sevA-mandira ke upayogI prakAzana R. N. 10591/62 (1) purAtana-janavAkya-mUcI-prAkRta ke prAcIna 46 mUla-prantho kI padyAnukramaNI, jisake sAtha 48 TIkAdigrantho me uddhRta dUsare padyo kI bhI anukramaNI lagI huI hai| saba milAkara 25353 padya-vAkyoM kI suucii| sapAdaka mukhtAra thI jugalakizora jI kI gavepaNApUrNa mahatva kI 70 pRSTha kI prastAvanA se alakRta, DA0 kAlIdAsa nAga, ema. e. DI. liTa ke prAkkathana (Foreword) aura DA.e. ena upAdhye ema. e. DI. liT kI bhUmikA (Introduction) se bhUpita hai, zodha-khoja ke vidvAnoke lie atIva upayogI, bar3A sAija, sajilda 15.00 (2) grAma parIkSA-zrI vidyAnandAcArya kI svopaja saTIka apUrva kRti,prAptoM kI parIkSA dvArA Izvara-viSayaka sundara, vivecana ko lie hue, nyAyAcArya padagvArIlAlajI ke hindI anuvAda se yukta, sajilda / 8.00 (3) svayambhUstotra-mamantabhadrabhAratI kA apUrva grantha, mukhtAra zrI jugalakizorajI ke hindI anuvAda, tathA mahatva kI gavepaNApUrNa prastAvanA meM muzobhita / ... 2.00 (4) stutividyA-svAmI mamantabhadra kI anokhI kRti, pApo ke jItane kI kalA, maTIka, sAnuvAda aura zrI jugala. kizora mukhnAra kI mahatva kI prastAvanAdi me alakRta mundara jilda-sahita / (5) adhyAtmakamalamArtaNDa-pacAdhyAyIkAra kavi gajamala kI sundara prAdhyAtmikaracanA, hindI-anuvAda-sahita 1.50 (6) yuktyanugAmana-tatvajJAna meM paripUrNa mamantabhadra kI amAdhAraNa kRti, jisakA abhI taka hindI anuvAda nahI humA thaa| mukhnAra zrI ke hindI anuvAda yaura prastAvanAdi se alakRta, sjild| ... 75 (7) zrIpurapArzvanAthastotra-prAcArya vidyAnanda cita, mahatva kI stuti, hindI anuvAdAdi sahita / 75 (6) zAmanacatusthizikA-(tIrthaparicaya) muni madanakIrti kI 13vI zatAbdI kI racanA, hindI-anuvAda sahita 75 (9) samIcIna dharmazAstra--svAmI mamantabhadra kA gRhasyAcAra-viSayaka atyuttama prAcIna grantha, mukhtAra zrIjugalakizora jI ke vivecanAtmaka hindI bhASya aura gaveSaNAtmaka prastAvanA meM yuka, sajilda / ... 3.00 (10) jaina grantha-pragamti magraha bhA0 1 gaskRta aura prAkRta ke 171 aprakAzina grantho kI prazastiyo kA magalAcaraNa mahita apUrva sagraha upayogI 11 paziSTo kI aura paM0 paramAnanda zAstrI kI itihAga-viSayaka gAhitya paricayAtmaka prastAvanA ge alakRna, majilda / 4-0.. (11) mamAdhitantra paura hAdopadeza-pradhyAtma kRti paramAnanda zAstrI kI hindI TIkA mAhita 8-00 (12) anityabhAvanA-pA0 padmanandIkI mahatvakA racanA, muratAra zrI ke hindI padyAnuvAda aura bhAvArtha mahina 25 (13) tatvAthamUtra-(prabhAcandrIya)-mukhnAra zrI ke hindI anuvAda tayA vyAkhyA meM yukta / ... 25 (14) zravaNabelagola aura dakSiNa ke anya jananI / 1-25 (15) mahAvIra kA gadiya nIrtha 16 paima, (5) mamantabhadra vicAra-dIpikA 165ma, (6) mahAvIra pUjA 25 (16) bAhubalI pUjA-jagalakizora mukhtAra kRta (mamApta) .25 (17) adhyAtma rahasya-pa. pAzAdhara kI sundara vRti mukhtAra jI ke hindI anuvAda sahita / 1.00 (18) jainagrantha-prazasti ma graha bhA 2 apabhraza ke 122 aprakAzita granthokA prazastigo kA mahatvapUrNa magraha / 55 granthakAge ke aitihAsika pratha-paricaya aura parizipTo mahita / sa. pa0 paramAnda zAstrI / sajilda 12.00 (16) jaina mAhitya aura itihAsa para vizada prakAza, pRSTha saMkhyA 740 sajilda (bIra gAmana-madha prakAgana 5.00 (20) kasAyapAhuDa mutta-mUlagrantha kI racanA prAja meM do hajAra varSa pUrva zrI guNadharAcArya ne kI, jisa para zrI yativRpabhAcArya ne pandraha mau varSa pUrva chaha hajAra zloka pramANa caNitaSa liye / sampAdaka pa hIrAlAlajI siddhAnta zAstrI, upayogI pariziSTo aura hindo anuvAda ke sAtha baDe mAija ke 1000 se bhI adhika pRSTho me| puSTa kAgaja aura kapar3e kI pakkI jilda / ... 2000 (21) Reality mA0 pUjyapAda kI sarvArthasiddhi kA agrejI meM manUvAda bar3e prAkAra ke 3001. parako jilda 6.00 prakAzaka-premacanda jaina, vIgmevA mandira ke lie, rUpavANI priTiga hAusa, dariyAgaja, dillI se mudrita / Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvaimAsika pharavaro 168 Bkaan ************************************* *** O mohanajodar3oM se prApta dhyAnastha yogiyoM kI mUrtiyAM devagar3ha ke prAcIna mandira ke UparI bhAga kA eka dRzya xxxxx******xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx samantabhadrAzrama (vIra-sevA-mandira) kA mukha patra Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSTha 255 viSaya-sUcI prAkRta bhASA evaM sAhitya para parisaMvAda viSaya / zivAjI vizvavidyAlaya, kolhApUra ke tatvAvadhAna meM 1 zreyo--jina-stuti----samantabhadrAcArya 241 vizvavidyAlaya anudAna pAyoga kI sahAyatA se isI grIpmA2 kArI talAI kI jana mUrtiyAM-10 gopIlAla vakAza meM budhavAra dinAka 22 maI se 25 maI taka prAkRta 'amara' ema. e bhASA eva mAhitya, para eka parisavAda prAyojita kiyA gayA hai, deza ke prasiddha vidvAna vizeSa kara prAkRta bhASA aura 3. samarpaNa aura niSThuratA-muni kanhaiyAlAla 246 sAhitya ke paDita isa parimavAda me sammilita ho rahe hai, 4. vAdAmI cAlukya abhilekho me vaNita jaina prAkRta bhASAyoM ke adhyayana kA mahatva sarvavidita hai, mampradAya tathA prAcArya-pro0 durgAprasAda hindI, magaThI, gujagatI prAdi Adhunika bhAratIya bhASAmro dIkSita ema. e. 01 kI utpatti aura vikAsa bhinna-bhinna prAkRto se huA hai, 5. elicapura ke rAjA zrIpAla upha Ila itanA hI nahI draviDa kula kI kannaDa Adi bhASAmro kA nemacanda dhannUsA jaina 252 zabda bhaDAra bhI prAkRto kI sahAyatA se hI samRddha huA hai 6. vaidhatA aura upAdeyatA-... DA. pradyumnakumAra bhArata ke prAcIna zilAlekha, nATaka, alakAra pratha aura jaina muktaka mAhitya meM prAkRta bhASAoM kA mahatva pUrNa sthAna hai budhajana ke kAvya me nIti-gagAgama 'gaga' pAlI meM ligvita tripiTaka ke samAna ardhamAgadhI meM racita prAgama sAhitya bhI mahatvapUrNa hai, bhAratIya vicAradhArA tathA ema e. maskRti kI mamRddhi me prAkRtika sAhitya kA vizeSa yogadAna mokSamArga prakAzaka kA prArUpa -- bAlacanda hai, bhAratIya vidyA vibhinna kSetro meM prasRta hai| etadsabadhI middhAnta zAstrI-paramAnanda zAstrI godha-kArya prAkRta bhASA eva sAhitya ke adhyayana ke binA 6 zramaNa saskRti kA prAcInatva-muni zrI adhaga hI rahegA, prAkRta bhASA aura sAhitya meM pAzcimAtya vidyAnanda evaM paurvAtya pahito ne vyaktigata rUpa se anusaMdhAna kiyA hai 10. yazastilaka kA sAskRtika adhyayana- - DA. aura kara bhI rahe hai, jitanA kArya hA hai usase adhika gokulacanda jaina prAcArya ema.e pI-eca DI 273 zodha kArya zeSa hai, apane deza meM isake lie vipula sAhitya 11. kavivara devIdAma kA padapakata-DA0 bhAga aura mAdhana upalabdha hai, isa kSetra me Aja taka kie gaye canda ema e pI-eca DI. anusadhAna ke parideza me, bhAratIya vidyAno kI mamRddhi ke 12. mAhitya-samIkSA--paramAnanda zAstrI | lie bhaviSya meM jo kucha kArya karanA hai usakA dizA13 anekAnta ke 20ve varSa kI viSaya-sUcI 287 / darzana isa parisavAda meM kiyA jaaygaa| prAkRta ke prasiddha paDita DA0 parazurAma lakSmaNa vaidya sampAdaka-maNDala jI ke netRtva me isa parisavAda kI taiyArI kA prArambha ho DA0 prA0 ne0 upAdhya cukA hai| akhila bhAratIya prAcya vidyA sammelana ke bhUtaDA0 premasAgara jena pUrva adhyakSa, DA. A. ne. upAdhye, DIna kalA-sakAya zrI yazapAla jaina zivAjI vizvavidyAlaya, ima parisavAda ke nirdezaka hai / 282 prnuskaa| anekAnta meM prakAzita vicAroM ke lie sampAdaka maNDala uttaradAyI nahIM hai| -vyavasthApaka anekAnta | anekAnta kA vArSika mUlya 6) rupayA eka kiraNa kA mUlya 1 rupayA 250 Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prom aham anekAnta paramAgamasya bIjaM niSiddhajAtyandhasindhuravidhAnam / sakalanayavilasitAnAM virodhamathanaM namAmyanekAntam // / varSa 20 kiraNa 6 vIra-sevA-mandira, 21 dariyAgaMja, dillI-6 vIra nirvANa savat 2464, vi0 sa0 2024 { pharvarI san 1968 zreyo-jina-stutiH aparAga samAzreyannanAma yamitobhiyam / vidArya sahitAvArya samutasannaja vAjitaH // 46 aparAga sa mA zreyannanAmayamitobhiyam / vidAryasahitAvArya samutsannajavAjitaH // 47 -samantabhadrAcArya artha-he vItarAga ! he marvajJa ! Apa sura, amura, kinnara Adi sabhI ke lie AzrayaNIya haiM-sevya haisabhI ApakA dhyAna karate hai, Apa sabakA hita karane vAle hai ata: hitAbhilASI jana sadA Apako ghere rahate hai ApakI bhakti vandanA Adi kiyA karate hai / ApakI zaraNa ko prApta hue bhakta puruSa bhaya ko naSTa kara-nirbhaya ho, harSa me romAJcita ho jAte hai / Apa parAga se-kapAya raja se--rahita hai / jJAnavAn zreSTha puruSoM se sahita hai, pUjya hai, tathA rAga-dvepa rUpa sagrAma se ApakA vega naSTa ho gayA hai-Apa rAga-dveSa se rahita hai| maiM Apake darzanamAtra se hI ArogyatA aura nirbhayatA ko prApta ho gayA hai / he zreyAnsa deva / merI rakSA kIjie // 46 // 47 // Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArI talAI ko jainamUtiyA~ zrI paM0 gopIlAla 'pramara' ema. e. sthAna-paricaya lagabhaga 1850 I0 meM yahA~ ke bAgaha mandira me saM0 174 kArI talAI' kA prAcIna nAma karNapura yA karNapurA kA eka zilAlekha prApta huyA thaa| kalacuri-kAla ke hai| yaha kaimUra parvata zreNiyoM ke pUrva me, jabalapura jile tIna zilAlekha aura prApta hue / iname se tIsarA rAyapura kI kaTanI muDavArA tahasIla me mahiyAra se dakSiNa pUrva meM magrahAlaya meM surakSita hai jisase jJAta hotA hai ki kalacuri 22 mIla aura ucaharA se dakSiNa me 31 mIla para kAla meM kArI talAI ko momasvAmipura bhI kahA jAtA sthita hai| parvata ke kinAre yahA~ aneka hindU aura jaina thaa| inake atirikta do anya zilAlekha bhI yahA~ prApta mandiroM ke avazeSa vidyamAna hai| ina avazeSo ke pUrva meM hue haiN| jinameM se prathama zaiku lipi meM utkIrNa hai aura lagabhaga prAdhA mIla lambA eka sAgara nAmaka tAlAba hai- dUsare meM mahArAja vIra gajadeva kA nAma tathA sa0 1412 jisake kinAre dezI pASANa kI aneka arghanirmita jaina vi0 utkIrNa hai| uttara-kalacuri kAla meM bhI kArI talAI matiyA~ bikharI haiN| kArI talAI ke mandiro kI sAmagrI kA mahattva rahA, isake pramANa hai / sthAnIya paM0 rAmaprapanna aura mUrtiyA~ bahuta bar3I mAtrA me isI sthAna para bikharI jI ke saMgraha meM eka tAmrapatra hai-jisake anusAra 18vI paDI hai aura kucha jabalapura tathA rAyapura ke saMgrahAlayo me zatI me unake pUrvajo ko maihara rAjA ke bhAI ne nau grAmo surakSita kara dI gaI hai / kahA jAtA hai ki vijayarAghogaDha ke upAdhyAya (purohita) kA pada diyA thaa| ke kile kA nirmANa kArI talAI ke prAcIna pattharo se dhvaMsAvazeSa hamA thaa'| 1874-75 meM zrI kanighamane yahA~ kA atyanta yaha sthAna kalicari kAlIna avazeSoM ke lie vizeSa sakSipta sarvekSaNa kiyA thaa| phira zrI bAlacandra jaina ne prasiddha hai para sUkSma nirIkSaNa karane para pratIta hotA hai ki 1958 I. ke lagabhaga yahA~ kA vistRta sarvekSaNa kiyA yahA~ yI-vI zatI ke proSa bhI viTAma yahA~ 7vI-8vI zatI ke avazeSa bhI vidyamAna hai| vibhinna aura kaI mahattvapUrNa niSkarSa nikaale| sthAnoM para grAmavAsiyoM ne ITe aura patthara prApta karane ke sthAna kI prAcInatA lie khudAI kI hai jisame kama se kama 8 phuTa nIce taka kArI talAI kI unnati kalacuri-kAla meM savAdhika iMTo kI dIvAle prApta huI hai| yadi isa sthAna kA silaI para usakA itihAsa kAphI prAcIna hai| yahA~ kI kucha silavAra utkhanana kiyA jAe to aAzcarya nahI jo yahA~ gaphAnoMmeM 2000 varSa prAcIna brAhmI abhilekha prApta hue hai' mauryakAlIna avazeSa bhI prApta ho| 1. zrI kaniMghama ne isakA uccAraNa 'kAri-tAlaI' mAnA mUrtiyA~ hai| e pAra, e. esa. pAI, jilda 6, pR07| kalacuri kAla me kArI talAI jaino kA mahattvapUrNa 2. vhii| kendra tathA tIrtha sthAna thaa| yahA~ kama se kama chaha jaina 3. jaina bAlacandra : kArI talAI kA kalA vaibhava : jaina mandiroM kA nirmANa huA thA / yahA~ tIrthakaroM aura zAsana sandeza 16 / 111656 / 4. zrI kaniMghama kI uparyukta jilda / 7. zrI kaniMghama ne ise gupta saMvat mAnA hai| de0 vhii| 5. rAyapura saMgrahAlaya ke purAtattva upavibhAgakI pradarzikA 8. 1874-75 I0 meM yaha zilAlekha bhI kaniyama ke bhAga 1-2 / adhikAra meM thaa| jana bAlacandra : uparyukta lekha / 6. jaina bAlacandra : uparyukta lekha / 50 Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phArI salAI kI baMna matiyAM 243 deviyoM ko pratimAeM adhikAMga meM hai| tIrthaMkaroM meM bhI khaNDita hai| indro ke UparI bhAga bhI khaNDita haiN| caukI prathama tIrthaMkara RSabhadeva kI pratimAeM sarvAdhika haiN| ke UparI bhAga para dAeM yakSa gomukha aura bAe~ yakSI vizeSa pratimAoM me dvimUrtikAe~, trimUrtikAe~, sarvatobhadri- ambikA kI choTI-choTI pratimAeM hai| siMhoM kI pITha kAe~ aura sahasrakUTa jina caityAlaya kI pratikRti kI prati- prApasa me saTI huI hai aura unake pAsa eka-eka pujArI mAe~ ullekhanIya hai| inameM se kucha pratimAeM sthAnIya lAla khaDA hai| zeSa pUrvavat / patthara kI aura kucha sapheda baluvA patthara kI hai| jaisA ki 4. RSabhanAtha (2564), 68.5 se. mI. kahA jA cukA hai, yahA~ kI adhikAMza pratimAe~ yahI, isa sapheda balumA patthara kI padmAsana pratimA kA gale atyanta asta-vyasta eva khaNDita sthiti meM bikharI par3I hai| ke Upara kA bhAga khaNDita hai| kandhoM para jaTAe laTaka kucha pratimAe~ aAsapAsa ke loga uThA le gaye hai" / yahI rahI hai| ise mUlanAyaka mAnakara isake dAe~ padmAsana aura kI eka, bAisave tIrthakara neminAtha kI zAsana devI bAe kAyotsargAsana tIrthakara utkIrNa kie gaye hai / yakSI ambikA kI pratimA, kArI talAI ke samIpavartI grAma canezvarI hai, ambikA nahIM / zeSa pUrvavat / karanapurA meM eka vRkSa ke nIce rakha dI gaI hai jise sthAnIya 5. RSabhanAtha, (2548) 112 se. mI. gor3a loga kheramAI ke nAma se pUjate hai| yahA~ kI kucha yaha pratimA padmAsana hai aura usakA mukha khaNDita hai / pratimAeM mahanta ghAsIdAsa smAraka saMgrahAlaya, rAyapura meM siho ke joDe ke sAtha hAthiyoM kA jor3A bhI banAyA gayA pradarzita hai jinameM se kucha kA saMkSipta vivaraNa yaha hai -- hai| zepa pUrvavat / 1. RSabhanAtha, (2527)", 135 se. mI. 6. RSabhanAtha, (2525), 102 se. mI. tIrthakara UMcI caukI para padmAmana meM dhyAnastha baiThe hai| sapheda balamA patthara kI banI yaha pratimA khANData hAna NData hai| zrI vRkSa, prabhA- ke sAtha hI prakRti ke duSprabhAva se galakara bhaddI ho gayI maNDala, tIna chatra, mahAvatayukta hAthI, dundubhika aura hai| zrI vRkSa jaTAeM aura vRpabha cihna akita hai| puSpa vRSTi karatA hA vidyAdhara yugala tathA unake nIce 7RSabhanAtha aura ajitanAtha, (2586), 107 se. mI. camaradhArI indra akita hai| cokI alakRta hai| uma para sapheda baluA pattharakI isa dvimUrtikA me dono tIrthakara paDA jhala para RSabhanAtha kA cihna bRpabha hai| vRpabha ke kAyotsargAsana meM hai| dono ke prAtihArya aura parikara pRthaka nIce caukI ke ThIka madhya me dharmacakra banA hai jisake dono pRthak haiN| caukI ke nIce eka choTA lekha utkIrNa hai para pora eka-eka siha hai| sihAsana ke dAhine chora para vaha atyanta khaNDina ho gayA hai dono mUrtiyoM ke mukha tathA RSabhanAtha kA zAsana deva gomukha aura bAeM chora para unakI hAtha khaNDita hai| zAmana devI cakrezvarI kI lalitAsana meM baiThI pratimAe~ hai| 8. ajitanAtha aura saMbhavanAtha, (2557), 138 se. mI. 2. RSabhanAtha, (3576), 132 se. mI. lAla baluyA patthara kI isa vizAla dvimUrtikA meM yaha uparyukta pratimA ke samAna hai kintu isakA mastaka dvitIya aura tRtIya tIrthaMkaroM kI kAyotsargAsana me sthita akhaNDita hai keza ghugharAle hai / cakrezvarI apane vAhana garuDa pratimAe~ hai| dono ke mastaka aura hAtha khaNDita haiM / prAtipara AsIna hai| hArya aura parikara hai| tIrthakaro ke caraNoM ke pAsa baiThe 3. RSabhanAtha, (0033), 74 se. mI. bhaktajana unakI pUjA kara rahe hai / kalA atyanta uccakoTi isa padmAsana pratimA kA mastaka aura donoM ghuTane kI hai| 10. kaTanI ke paM0 kajIlAla jI ne kArI talAI se eka . pRSpabanta aura zItalanAtha, (2556), 107 se. mI. sarvatobhadrikA pratimA lAkara apane bagIce me rakhI hai| yaha dvimUrtikA pratimA sapheda balumA patthara kI haiM / jana sandeza, 12 / 11 / 1656, pR0 6, kAlama 1 / isame nauveM aura dasaveM tIrthakara khaDe haiN| nauveM kA dAyA~ 11. koSThakake andara ke aMka rAyapura saMgrahAlayake kramAMka haiM aura dasaveM kA bAyAM hAtha khaNDita hai / zeSa pUrvavat / Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 anekAnta usake pairoM ke nIce baiThA hai| AmravRkSa para bAisave ke dAye aura nIce ke bAye hAtha meM vINA le rakhI hai| tIryavara neminAtha kI choTI-sI padmAsana pratimA hai| vRkSa vAhana aspaSTa hai / nIce eka bhakta usakI pUjA kara rahA ke donoM ora khar3I eka-eka vidyAdharI puSpavRSTi karatI hai aura pratimA ke UparI choroM para vidyAdhara puSpamAlAe~ huI dikhAI gayI hai / ambikA kI pUjA karane vAlI eka lie ur3a rahe haiN| strI usake dAye ora hai| pUjA karane vAlA puruSa usake 35. mahAvatayukta hAthI, (0066), 20 se.mI. bAye ora hAtha joDa khar3A hai / strI bahuta se AbhUSaNa yaha kisI tIrthakara-pratimA kA khaNDita UparI bhAga pahine hai aura puruSa kI halkI sI dADI hai| hai| eka hAthI dAye baiTA huA hai, usakI pITha para ghaNTA 33. ambikA aura padmAvatI, (2581). 48 se mI. laTaka rahA hai / do divya puruSa hAthI para savAra hai| hAthI yaha kisI jaina mandira kI caukhaTa kA khaNDa hai / isake ke sAmane bhI eka puruSa khaDA hai| ora ke prAdhe bhAga meM koI tIrthakara padmAsana me zaMva aura vaiSNava ke atirikta anya hindU deva-deviyo mAsIna hai jinake dono yora eka-eka tIrthakara kAyotsargA- kI mUrtiyAM bhI kArI talAI meM vipula mAtrA meM prApta sana me dhyAnastha khar3e hai| dhura-chora para makara aura purupa hotI hai| inake kucha atyanta manorama namUne rAyapura snhaiN| bAyI aMra ke Adhe bhAga me Upara eka vidyAdhara hai| hAlaya meM dekhe jA sakate hai| khajurAho kI bhAMti yahA~ bhI aura nIce pratimAsthAna meM ambikA aura padmAvatI eka apsarAoM, nAyikAyo aura zAla-bhajikAgrI prAdi kI sAtha lalitAsana meM baiThI hai| ambikA kI goda meM bAlaka adhikatA hai| yahA adalIla pratimAeM bhI prApta hotI hai, aura padmAvatI ke mastaka para sarpa dikhAyA gayA hai| yadyapi unakI sakhyA adhika nahIM hai| makara, narazArdUla, 34. sarasvatI, (2524), 76 se.mI. gajazArdUla aura kIrtimukha aAdi alakaraNa, lokajIvana ke isa atyanta khaNDita pratimA meM caturbhujI sarasvatI vibhinna dRzya tathA dainika upayoga kI vividha vastueM bhI devI lalitAsana me baiThI hai| usake mastaka aura hAtha bhI kArI talAI me madige kI dIvAlo para utkIrNa kI gaya khaNDita hai para prabhAmaNDala pUrNataH spaSTa hai / usake Upara thii| samarpaNa aura niSThuratA muni zrI kanhaiyAlAla lakSmI ! tere jaisI saubhAgyazAlinI sasAra meM koI nahI hai| terI caraNa raja pAne ke lie bar3e-bar3e gajA cakravartI Adi sabhI pratiSThita lAlAyita rahate hai| bhalA, isa vasudhA me terA svAgata kauna nahIM krtaa| terI zuzrUSA ke lie amIra-garIba sabhI apanA sampUrNa jIvana tere caraNo meM samarpita kie calate hai| tere lie ThiThuratI huI sardI, kaDa-kar3AtI huI bijalI va cilacilAtI garmI me bhI manuSya bhaTakate rahate hai| bhUkha aura pyAsa ko bhI bhUla jAte hai / khAte, pIte, sote, jAgate terA hI dhyAna karate hai / terI rakSA ke lie nagI talavAro kA paharA lagatA hai| do-do tAloM vAlI tijoriyAM tere vizrAmArtha zayyA banatI hai| apanI prANa-rakSA kI apekSA terI rakSA adhika mahattvapUrNa samajhI jAtI hai| rahane ke lie acche-se-acchA sthAna tujhe milatA hai / maukA Ane para terA svAmI tere para prANa nyochAvara karane ko bhI taiyAra rahatA hai aura tujhe kimI bhI prakAra kA kaSTa nahIM hone detaa| capale! itanA hote hue bhI tU apanI cacalatA kA parityAga nahIM krtii| Aja kahI, to kala kahI ? lakSmI! tU kyo bhUla rahI hai ? kyA tujhe yaha jJAta nahI hai ki asthira manuSyoM ko sasAra me kyA gati hotI hai aura unakA sammAna kaise hotA hai ? hanta ! samaya para tU kisI kI bhI sahayoginI nahI bana sakatI hai aura na kisI ke kaSToM ko bhI dUra karane kA prayatna karatI hai| kyA yaha terI kRtaghnatA aura niSThuratA nahIM hai ? Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAdAmI cAlukya abhilekhoM meM varNita jaina sampradAya tathA AcArya pro. durgAprasAda dIkSita, ema. e. dakSiNa ke una sajavazo ne jinhoMne sabhI dharmoM ko jya kI sImAno me isa saMgha ke anuyAyiyoM kA bAhulya puSpita, pallavita aura phalita hone ke lie samAna avasara thaa| dUsare zabdoM meM hama yaha bhI kaha sakate hai ki isa sagha diyA, bAdAmI ke cAlukya gajavaza kA nAma vizeSolle- vizeSa ke hI anuyAyiyo ne vizeSa rUpa se isa kSetra meM jaina khanIya hai / isa rAjavaza ke upalabdha abhilekho me karIba dharma kA pracAra kiyA thaa| jaina samudAya ke jo muni nagnatA 12 abhilekho kA sambandha, yena kena prakAreNa jaina dharma me ke mamarthaka the aura use hI mahAvIra kA mUla mAcAra hai| ina abhilekhoM meM gajaparivAra ke sadasyo tathA anya mAnate the ve digambara khlaae'| inakA zvetAmbaroM se vyaktiyo dvAga jaina muniyo tathA saMsthAno ko dAna dene kA vamanya thaa| digambara sampradAya apane ko jaino kA mUla ullekha hai / imI prasaga me aneka jaina sampradAyo, prAcAryo samudAya mAnatA hai phalata: unheM hI mUlasagha nAma se jAnA nathA vidvAnoM kA ullekha hai| isa laghu lekha kA uddezya jAtA hai / vidvAno ke anusAra mUla sagha nAmakaraNa adhika bAdAmI ke cAlukya narezoM ke abhilekhoM me vaNita vibhinna puganA nahI hai / parantu noNamAla ke dAnapatra meM isa nAma jaina sagha, gaNa prAcAryoM tathA mUniyo ke viSaya me carcA kA ullekha isakI prAcInatA kI pratiSThApanA 4thI-pA~cavI karanA hai| ina abhilekho ke sUkSma vizleSaNa se yaha zatAbdI me kara detA hai| bAdAmI cAlukya abhilekho me dhvanita hotA hai ki isa rAjavaza ke darabAra me jaina imakA ullekha isa nAmakaraNa kI prAcInatA kA saketa dete prAcAryoM aura prasArako kI acchI pratiSThA thI / itihAsa hae isa tathya ko prakAzita karatA hai ki yaha nAmakaraNa prasiddha aihola prazAsti' kA lekhaka ravikItti, jo jaina utanA arvAcIna nahI hai jaisI ki kucha vidvAno kI dhAraNA dharmAvalambI thA, sambhavata: cAlukyo ke rAjanaitika adhi- hai| "apane se atirikta dUsaro ko amUla-jinakA koI kAriyo me se thaa| aihola prazasti me usake dvArA rAja- mUla grAdhAra nahI-batalAne ke lie hI yaha nAmakaraNa naitika ghaTanAmo kA kramabaddha evam citrAtmaka varNana ima kiyA gayA hogaa|" isa sadarbha me itanA kahanA hI paryApta sambhAvanA kI puSTi karatA hai| jina jaina mUcanAmo kA hogA ki aAja hama mUla sagha kA jo artha batAkara usake ina abhilekhoM me varNana hai unhI kA kramabaddha vivecana nimna uddezya ko spaSTa karate hai vaha avazya arvAcIna lagatA hai paktiyo me prastuta hai| parantu mvaya mUlasagha nAmakaraNa se kisI prakAra kI prAmUlasaMgha :-prAyaH bAdAmI cAlukya rAjavaza ke sabhI cInatA kA AbhAsa nahIM milatA hai| use prAcIna mAnane se abhilekhoM me (jaina dharma se sambandhita) mUlasagha se samba- kisI prakAra se sAkSya sambandhI bhI koI kaThinAI dRSTindhita jaina muniyo kA ullekha hai| kevala kuratAkoTi se gocara nahIM hotI hai| prApta eka abhilekha meM eka anya saMgha kA ullekha hai| sabhI - 3. kailAzacandra zAstrI "jainadharma" pR0 286-303 / cAlukya jaina abhilekho meM kevala mUlasaMgha ke anuyAyiyoM kA evam jaina sAhitya tathA itihAsa pR0 485 / ullekha isa bAta kA dyotaka hai ki bAdAmI cAlukya mAmrA 4. kailAzacandra zAstrI "jainadharma" pR0 281-303 evam 1. epIgrAphiyA iNDikA jilda 6 pRSTha 1-12 / jaina sAhitya tathA itihAsa pR0 485 / 2. iNDiyana enTikverI jilda 7 pR. 217-20 / 5. jaina zilAlekha sagraha bhAga 2 pR. 60-61 / Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 anekanta altema se prApta cAlukya tAmrapatra meM mUlagaNa kA abhilekho meM pAyA hai| isa mandarbha me devagaNa ko pradhAnatA ullekha hai|' isa abhilekha meM mUlagaNa parampaga rUpI vRkSa milI hai / yadyapi isa sandarbha me ekAdha sthAnIya gaNoM kA ko kanakopala parvata para utpanna batAyA gayA hai| bhI ullekha hai| vizeSa mahattvapUrNa bAta yaha hai ki ina "knkoplsmbhuutvRkssmuulgugaanvye| abhilekho me gacchoM kA ullekha nahIM milatA hai| bhUtassamaprazaddhAntassiddhandi munIzvaraH // " bevagaNa :- lakSmezvara se prApta bAdAmI cAlukya jaina zrI rAIsa ne isa parvata kI pahicAna maisUra ke cAmarAja abhilekhoM meM mulasagha kI zAkhA ke rUpa me isa gaNa kA nagara tAlukA meM sthita maleyUma parvata meM kI hai| kucha ullekha hai / lakSmezvara se prApta adhikAza cAlukya anya abhilekho me ise kanakagiri kahA gayA hai / eka abhilekho ko palITa tathA anya kucha vidvAno ne jAlI anya abhilekha me ise kanakAcala bhI kahA gayA hai| alema kagara diyA hai parantu isa tathya se mukha mor3A nahI jA abhilekha kI satyatA ke viSaya meM vidvAnoM meM matabheda hai|" sakatA hai ki isame ullikhita saMgha sapradAya tathA anya paranta iga abhinana meM vaNita mUlagaNa kA tAtparya mUla-madha jainadharma sambandhI mAmagrI kI prAmANikatA anya AdhAro se hai athavA kisI anya prAcIna jaina sampradAya me yaha kahanA para nizcita hai| hAla hI meM kucha vidvAno ne yaha mata kaThina hai| sambhava hai ki gaNa zabda saMgha ke lie truTi ho| vyakta kiyA hai ki lakSmezvara ke abhilekha kevala prAcIna basurisaMgha : -kuratAkoTi se prApta abhilekha meM isa tAmrapatro kI pApANo para prati lipiyAM he tathA unakI saMgha kA ullekha hai| isa saMgha ke eka vyakti vizarmA kA matyatA ko sakina dRSTi se nahI dekhA hai| ata: ina abhilekha meM ullekha hai, jo mAmaveda pAragata mAvavazarmA kA abhilekhoM meM prApta sAmagrI prAmANika pratIta hotI hai| pautra tathA jayazarmA kA putra thaa| use agasthi (stya) gotra AcArya dandranandi ne apane 'zrutAvatAra' meM prAcArya ahaMda(gAtra) kA batAyA gayA hai" / upalabdha jaina mAhinya bali kA ullekha kiyA hai aura unhI ke dAga azoka sAmagrI meM isa prakAra ke kimI magha kA ullekha nahI vATikA se pAye jaina muniyo me kucha ko 'apagajita' tathA milatA hai| gotra tathA sAmaveda kA nAma ke sAtha ullekha kucha ko "deva" nAma se abhihita kiyA hai| inhI muniyo isa mapa ke jaina na hone kA mana karatA hai parantu mAmaveda ke gipya pramipya tathA anuyAyI devagaNa me sambandhita aura gotra kA ullekha pitAmaha ke vizeSaNA ke rUpa meM hai| hg"| isa prakAra "devagaNa" mUlasagha kI zAkhA mAtra hai| sambhavata ki ravizarmA ke pitAmaha evama pUrvaja vaidika anya vRcha vidvAnoM kA mata hai ki azoka vana se Ane vAle dharmAvalambI rahe hoM paranta svayam unakI AsthA jaina mata muniyoM ko "devagaNa" ke antargata rakhA gayA thaa| meM hI rahI ho| isa viSaya meM nizcita rUpa me kucha kahanA cAlukya sAmrAjya ke dhAravADa kSetra me isa gaNa ke anuto kaThina hai parantu yaha sambhavata. koI jaina saMgha hI thA jo yAyiyoM kA vizepa vAhulya thaa| jina jaina AcAryoM athavA pranayAyiyo ke abhAva meM vizeSa prasiddha na ho skaa| vidvAno kA ullegva cAlukya abhilekhI me milatA hai uname mUla saMgha ke kaI gaNo kA bhI ullekha cAlukya jana se adhikAza devagaNa zAkhA ke the ataeva yaha anamAna 6. i. e. ji. 70 209-217 / mvAbhAvika hI pratIta hotA hai ki devagaNa zAkhA ke anu7 ipIgrAphikA karnATikA jilda 4 pR0 140 / yAyiyo kA cAlukya sAmrAjya meM vizepa bolabAlA thaa| 8 e. karnA0 jilda 4 Ch. No. 144, 150, 153 para lUra gaNa :-aDara se prAptaM do abhilekhoM meM isa ityAdi / 12. i0 e0 jilda 30 pR0 218-216 na0 33,38 / 9. e. pI. karnA, jilda 4 Ch No. 158 / 13 sAutha iNDiyana inskripsansa jilda 20, (bAmbe 10 i0 e.jilda 7 pR0 209-217 evama jilda 30 karnATaka insakripsansa jilda 4) bhUmikA pR07, 8 / pR. 218 naM. 35 / 14. kailAzacandra zAstrI "jainadharma"pR0 300 / 11. i. eka jilda 7 pR. 217-20 / 15. kailAzacandra zAstrI "jainadharma" pR. 301 / Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAdAmI cAlukya abhilekhoM meM varNita jaina sampradAya tathA prAcArya 249 maNa kA ullekha milatA hai| abhilekho meM isa prakAra pustakAnvaya upazAkhA ke the| yaha prabhilekha lagabhaga zaka kA anya koI mUtra upalabdha nahI hai jisake AdhAra para yaha 1040 I0 hai"| patA laga sake ki yaha gaNa kisa sagha me sambandhita thaa| 2 citakAcArya:-ina prAcArya kA ullekha bhI praltema (aprAsIba vinaya nandIti paralaragaNApaNIritabhatiriva" tAmrapatra meM hai / vaha prAcArya siddhanandi ke ziSya the| tasyAsIta prathamavizaSyo devtaavinutkmH| (ba) "kiDipporavartapApama paralUrAcedi yabaki prabhAcandra ziSyaH paJcazataMyuktazcitakAcArya sNkssitH|| guraavpddedaar|" pallema dAnapatra meM unake 50. ziSya saMkhyA kA prabhAcandra nAma ke aneka prAcArya ho gaye hai ataeva ullekha hai / unake viSaya meM adhika jAnakArI prakAzita ima prAdhAra para gaNa ke viSaya meM anumAna lagAnA kaThina mAmagrI me upalabdha nahI hai| hai| abhilekha kI lipi tathA ainihAmika ullekha ke 3 nAgadeva-yaha citakAcArya ke ziSyoM meM se the| AdhAra para vaha chaThI zatAbdI I. kA hai| phalana usame allema dAnapatra me ullikhita dAna ke grahaNakartA jinanandi ullikhita prabhAcandra kI pahicAna candragiri parvata para upa pApake hI ziSya the| nAgadeva nAmaka eka vyakti kA labdha lagabhaga gaka 522 me ullikhita prabhAcandra se kI ulleva mahAnavamI maNDapa (candragiri parvata) stambhalekha jA sakatI hai"| paglUggaNa mambhavata eka sthAnIya gaNa (zaka 1066) me hai jo kisI rAjA kA mantrI thA aura thA tathA paralUra ceDiya meM rahane vAle jaina muni sambhavata / janaguru nayakIni kA ziSya thaa| "parantu yaha uparokta paralura gaNa ke hI rahe hoge / ima sandarbha meM vizeSa mAmagrI nAgadeva prAcArya nahI ho sakate / kyoMki vaha citakAcArya upalabdha nahIM hai| paglUggaNa ke jaina anuyAyiyo kA kArya ke zipya the tathA unakA samaya itane bAda kA nahI ho mthala bhI sambhavata dhAravADa jile ke antargata hI thaa| makatA hai / isake atirikta isa sandarbha meM adhika jAnabAdAmI-cAlukya abhilekhoMmeM ullikhita jaina prAcArya kArI upalabdha nahIM hai| bAdAmI cAlukya jaina abhilekho meM aneka jaina prAcAryoM jinandi-prAcArya jinanandi alaktaka nagara me gurugro aura paNDito kA ullekha milatA hai| alma meM sthita tribhuvana nilaka jinAlaya ke adhiSThAtA the| prApa prApta abhilekha meM cAra jaina AcAryoM kA ullekha hai jo nAgadeva prAcArya ke ziSya tathA sendraka sAmanta sAmiyA ke mUlasagha paramparA ke the| vizeSa kRpApAtra the / prAcArya jinanandi kA ullekha zivArya siddhanandi-tribhuvana tilaka jinAlaya ke jinanandi ke gurumo meM pAtA hai| inhI ke caraNo meM acchI taraha ke pUrva prAcAryoM ke varNana meM sarvaprathama ina muni kA ullekha mUtra aura unakA artha samajhakara 'zivArya ne "bhagavatI ArAdhanA" kI racanA kI thii| isa AdhAra para yaha kahA "bhUtassamaparAyAntassikanandi munIzvaraH" jA sakatA hai ki jinanandi sambhavata. yApanIya sapradAya ke zrInapratharAma premI ne inake yApanoya hone kA anumAna the aura zivArya unake pramukha ziSyo me rahe hoNge| lagAyA hai| "raDukaTTa (candragiri parvata para) vasti me 5rAmadevAcArya-lakSmezvara se upalabdha zaka 656 ke prAdIzvara kI mUrti ke siMhapITha para upalabdha abhilegva meM vikramAditya dvitIya ke pASANa abhilekha me ina prAcArya zabhacandra munIndra ko siddhAnta paramparAo me eka siddhanandi kA ullekha milatA hai| yaha mUgnasaMgha kI devagaNa zAkhA ke kA ullekha hai jo sambhavataH mUlasagha ke desiga gaNa aura mAcArya the| inake ziSya kA nAma jayadeva paNDita thaa| 16. i0 e0 jilda 1168-71 evama karnATaka abhi- 16 jazi0 sa0 bhAga 1 pRSTha 147-148 / lekha bhAga 1 pR. 4-8 / 20 ja0zi0 saM0 bhAga 1 pRSTha 33 / 17 jaina zilAlekha bhAga 1 pR. 1-2 21 jaina sAhitya aura itihAsa (premI) pRSTha 68 / 18 zrI premI jI, jaina sAhitya aura itihAsa pRSTha 167 / 22 i. e. ji07 pR. 106-7 / Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 anekanta altema se prApta cAlukya tAmrapatra meM mUlagaNa kA abhilaMgvo meM pAyA hai| isa mandarbha meM devagaNa ko pradhAnatA ullekha hai| isa abhilekha meM mulagaNa parampaga rUpI vRkSa milI hai / yadyapi isa sandarbha me ekAdha sthAnIya gaNoM kA ko kanakopala parvata para utpanna batAyA gayA hai| bhI ullekha hai| vizeSa mahatvapUrNa bAta yaha hai ki ina "kanakopalasambhUtavRkSamUlagugAnvaye / abhilekho me gacchoM kA ullekha nahIM milatA hai| bhUtassamagrazasAntassiddhandi munIzvaraH // " devagaNa :- lakSmezvara se prApta bAdAmI cAlukya jaina zrI rAIsa ne isa parvata kI pahicAna maisUra ke cAmarAja abhilekho me mUlasagha kI zAkhA ke rUpa meM isa gaNa kA nagara tAlukA meM sthita maleyUrU parvata meM kI hai| kucha ullekha hai / lakSmezvara se prApta adhikAza cAlukya anya abhilekhoM meM ise kanakagiri kahA gayA hai / eka abhilekho ko palITa tathA anya kucha vidvAno ne jAlI anya abhilekha me ise kanakAcala bhI kahA gayA hai| allema karAra diyA hai| parantu isa tathya se mukha moDA nahIM jA abhilekha kI satyatA ke viSaya meM vidvAno me matabheda hai|" sakatA hai ki isame ullikhita saMgha sapradAya tathA anya parantu ima abhila meM vaNita mUlagaNa kA tAtparya mUla-madha jainadharma sambandhI sAmagrI kI prAmANikatA anya AdhAge se hai athavA kisI anya prAcIna jaina sampradAya me yaha kahanA para nizcita hai| hAla hI meM kucha vidvAnoM ne yaha mata kaThina hai / sambhava hai ki gaNa zabda saMgha ke lie truTi ho| bama kiyA hai ki lakSmezvara ke abhilekha kevala prAcIna basurisaMgha :-kuratAkoTi se prApta abhilekha meM isa tAmrapatro kI pApANoM para prati ligiyoM hai tathA unakI saMgha kA ullekha hai| isa magha ke eka vyakti ravizarmA kA matyatA ko mazakina daSTi se nahI dekhA hai| ata. ina abhilekha meM ullekha hai, jo mAmaveda pAragata mAdhavazarmA kA abhilekhoM meM prApta sAmagrI prAmANika pratIta hotI hai / pautra tathA jayazarmA kA putra thaa| use agasthi (mtya gotra prAcArya indranandi ne apane 'zrutAvatAra' meM prAcArya arhada(gAtra) kA batAyA gayA hai" / upalabdha jaina mAhitya bali kA ullekha kiyA hai aura unhI ke dAga azoka mAmagrI meM isa prakAra ke kimI gagha kA ullekha nahI vATikA se pAye jaina muniyoM meM kucha ko 'apagajina' nathA milatA hai / gotra tathA mAmaveda kA nAma ke sAtha ullekha kucha ko "deva" nAma se abhihita kiyA hai| inhI muniyo isa sagha ke jaina na hone kA mana karatA hai paranta mAmaveda ke giAya prazipya tathA anuyAyI devagaNa se sambandhita aura gotra kA ullekha pitAmaha ke vizeSaNo ke rUpa meM hai| hA" / isa prakAra "devagaNa" mUnasagha kI zAkhA mAtra hai| sambhavataH ki ravizarmA ke pitAmaha evama pUrvaja vaidika anya kucha vidvAno kA mata hai ki azoka vana se Ane vAle dharmAvalambI rahe hoM paranta svayama unakI pAmthA jaina mana muniyoM ko "devagaNa" ke antargata rakhA gayA thaa| meM hI rahI ho| isa viSaya meM nizcita rUpa me kucha kahanA cAlukya sAmrAjya ke dhAravAu kSetra meM isa gaNa ke anuto kaThina hai paranta yaha sambhavata koI jana magha hI thA jo yAyiyoM kA vizepa vAhulya thaa| jina jaina prAcAryoM athavA anuyAyiyo ke abhAva meM vizeSa prasiddha na ho skaa| vidvAnoM kA ullekha cAlukya abhilekhI me milatA hai unameM mUla saSa ke kaI gaNo kA bhI ullekha cAlukya jaina se adhikAza devagaNa zAkhA ke ye ataeva yaha anamAna 6. i. e. ji. 7pR0 206-217 / svAbhAvika hI pratIta hotA hai ki devagaNa zAgvA ke anu7 ipIgrAphikA kanATikA jilda 4 pR0 140 / yAyiyo kA cAlukya sAmrAjya meM vizepa bolabAlA thaa| 8 e. karnA0 jilda 4 Ch. No 144, 150, 153 para lUra gaNa :-aDUra se prApta do abhilekhoM meM isa ityaadi| 12. i0 e0 jilda 30 pR0 218-216 na0 37, 38 / 9. e pI. karnA. jilda 4 Ch No. 158 / 13. mAutha iNDiyana inskripsansa jilda 20, (bAmbe 10 i0 e. jilda 7 pR0 209-217 evama jilda 30 karnATaka insakripsansa jilda 4) bhUmikA pR0 7, 8 / pR. 218 ta0 35 / 14. kailAzacandra zAstrI "jainadharma" pR0 300 / 11. 30 e0 jilda 7 pR0 217-20 / 15. kailAzacandra zAstrI "jainadharma" pR. 301 / Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAdAmI cAlukya abhilekhoM meM vaNita jaina sampradAya tathA prAcArya 249 gaNa kA ullekha milatA hai| abhilekha meM isa prakAra pustakAnvaya upazAkhA ke the| yaha abhilekha lagabhaga zaka kA anya koI mUtra upalabdha nahI hai jisake AdhAra para yaha 1040 I0 hai| patA laga sake ki yaha gaNa kisa sagha se sambandhita thaa| 2 citakAcAryaH-ina prAcArya kA ullekha bhI paltema (pra)"mAsIda vinaya nandIti paralaragaNAgraNorindrabhatiriva" tAmrapatra meM hai / vaha prAcArya siddhanandi ke ziSya the| tasyAsIta prathamazziSyo devatAvinutakamaH / (ba) "kiDipporavapApama paralUrAcedi yadabaki prabhAcandra ziSyaH paJcazataMyuktazcitakAcArya saMjitaH // gurAvapaDedAra / " alema dAnapatra meM unake 500 ziSya saMkhyA kA prabhAcandra nAma ke aneka prAcArya ho gaye hai ataeva ullekha hai / unake viSaya meM adhika jAnakArI prakAzita ima AdhAra para gaNa ke viSaya meM anumAna lagAnA kaThina mAmagrI me upalabdha nahI hai| hai| abhilekha kI lipi tathA aitihAsika ullekha ke 3 nAgadeva-yaha citakAcArya ke ziSyoM meM se the| AdhAra para vaha chaThI zatAbdI I0 kA hai| phalana umame allema dAnapatra meM ullikhita dAna ke grahaNakartA jinanandi ullikhita prabhAcandra kI pahicAna candragiri parvata para upa Apake hI ziSya the| nAgadeva nAmaka eka vyakti kA labdha lagabhaga zaka 522 meM ullikhita prabhAcandra se kI ullekha mahAnavamI maNDapa (candragiri parvata) stambhalekha jA sakatI hai| paglUragaNa mambhavana eka sthAnIya gaNa (zaka 1066) me hai jo kisI rAjA kA mantrI thA aura thA tathA paglara ceDiya meM rahane vAle jaina muni sambhavata jainagurU nayakIti kA ziSya thaa| parantu yaha uparokta paralara gaNa ke hI rahe hoge| isa sandarbha meM vizeSa mAmagrI nAgadeva prAcArya nahI ho skte| kyoMki vaha citakAcArya upalabdha nahIM hai| paglUggaNa ke jaina anuyAyiyo kA kArya ke ziSya the tathA unakA samaya itane bAda kA nahIM ho sthala bhI mambhavata dhAravADa jile ke antargana ha. / / makatA hai| hamake atirikta isa sandarbha meM adhika jAnabAdAmI-cAlukya abhilekhoMmeM ullikhita jaina prAcArya kArI upalabdha nahI hai| bAdAmI cAlukya jaina abhilekho meM aneka jana prAcAryo 4 jinanandi -prAcArya jinanandi alaktaka nagara me gurugroM aura paNDito kA ullekha milatA hai| allema se sthita tribhuvana tilaka jinAlaya ke adhiSThAtA the| Apa prArata abhilekha me cAra jaina prAcAryoM kA ullekha hai jo nAgadeva prAcArya ke ziSya tathA sendraka sAmanta sAmiyA ke mUlamagha paramparA ke the| vizeSa kRpApAtra the / prAcArya jinandi kA ullekha zivArya siddhanandi-tribhUvana tilaka jinAlaya jinanandi ke gurutro meM pAtA hai| inhI ke caraNo me acchI taraha * ke pUrva prAcAryoM ke varNana me sarvaprathama ina muni kA ullegva mUtra aura unakA artha samajhakara zivArya ne "bhagavatI pAgadhanA" kI racanA kI thii| isa prAdhAra para yaha kahA "bhUtassamagrarAddhAntassiddhanandi manIzvaraH" jA sakatA hai ki jinanandi sambhavata yApanIya sapradAya ke zrI napatharAma premI ne inake yApanoya hone kA anumAna the aura zivArya unake pramukha ziSyo me rahe hoNge| lagA hai| "eraDukaTTa (candragiri parvata para) vasti meM 5rAmadevAcArya- lakSmezvara se upalabdha zaka 656 ke para kI mati ke siMhapITha para upalabdha abhilegva meM vikramAditya dvitIya ke pASANa abhilekha meM ina prAcArya zabhacandra manIndra kI siddhAnta paramparAmo me eka siddhanandi kA ullekha milatA hai| yaha mUlasaMgha ko devagaNa zAkhA ke kA ullekha hai jo sambhavataH mUlasadha ke desiga gaNa aura prAcArya the| inake ziSya kA nAma jayadeva paNDita thA / 16 i0 e0 jilda 11 pR 65-71 evama karnATaka abhi- 1960zi0 saM0 bhAga 1 pRSTha 147-148 / lekha bhAga 1 pR. 4-8 / / 20 je0zi0 saM0 bhAga 1 pRSTha 33 / 17. jaina zilAlekha bhAga 1 pR.1-2|| 21 jaina sAhitya aura itihAsa (premI) pRSTha 68 / 18 zrI premI jI, jaina sAhitya aura itihAsa pRSTha 167 / 22 i0 e0 ji07 pR0 106-7 / Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 anekAnta adhika sAmagrI isa sandarbha me upalabdha nahI hai| mAnate hai, aura vaha yathArtha hI pratIta hotA hai / inake 6 jayadeva paNDita-zaka 656 ke lakSmezvara abhi- dvArA likhA gayA jainendra vyAkaraNa jaino kA sarvaprathama lekha me vijayadeva paNDita ke gurU ke rUpa me isa jaina paNDita vyAkaraNa hai| isake atirikta savArthasiddhi, samAdhitatra kA ullekha hai| ve mUla saMgha kI devagaNa zAkhA kI gurU ipTopadeza tathA dazabhakti Adi grantho ke bhI vaha kartA paramparA ke the / hemacandra ne apane "chandonuzAsana" (13vI mAne jAte hai| zatAbdI) me aneka chanda praNetA tathA pUrvAcAryo kA udayadeva paNDita--yaha pUjyapAda ke ziSya tathA ullekha kiyA hai / usame jayadeva kA bhI nAma prAtA hai mUlasagha kI devagaNa zAkhA se sambandhita the / vaha cAlukya bahuta sambhava hai ki yaha jayadeva vahI ho / unakI paNDita samrAT vinayAditya ke purohita the jaisA ki zaka 651 ke upAdhi se unake vyAkarNAcArya hone kI sambhAvanA kA patA lakSmezvara abhilekha se spaSTa hai / ve niravadya paNDita, isa lagatA hai| upAdhi se bhI jAne jAte the / sambhavata inakA jIvanakAla 7 vijayadeva paNDita :-yaha jayadeva paNDita ke ziSya 675 I0 se 730 I0 ke bIca meM rahA hogaa| tathA rAmadevAcArya ke prazipya the / ve mUlasagha kI devagaNa 10 prabhAcandra :-aDUra se prApta dono bAdAmI zAkhA ke prAcArya the| vikramAditya ne zakha tIrtha vamati ke cAlukya abhilekho me pApa kA ullekha hai / vaha sambhavata ghavala jinAlaya ke jIrNoddhAra ke nimina tathA jina pUjA gururgurU vAsudeva prAcArya ke ziSya the / dharma , puNDa putraja kI vRddhi ke lie kucha bhUmidAna bAhubali zreSThI ke Agraha zrIvAla jisane aDUrame pacchilApaTTa sthApita kiyA thA, inakA para vijayadeva paNDita ko pradAna kiyA thA / ziSya thaa| prabhAcandra nAma ke aneka jaina AcAryoM aura guruyo kA ullekha, prAcIna jaina sAhitya aura abhilekho 8 pUjyapAda :-cAlukya rAjA vikramAditya ke zaka meM milatA hai| sambhavata yaha vahI prAcArya hai jinakA 651 ke lakSmezvara abhilekha meM " inakA ullekha hai Apa ullekha zrI premI jI ne bhI kiyA hai| sAkSyo ke abhAva cAlukya samrAT vinayAditya ke purohita zrI udayadeva meM adhika vistAra meM na jAkara itanA nisandehAtmaka rUpa paNDita ke gurU the / mUlasagha kI devagaNa zAkhA ke prAcAryo se kahA jA sakatA hai ki ina prabhAcandra kI pahacAna 6ThIme unakA apanA viziSTa sthAna hai sambhavata. pApa bahAvI zatAbdI me hA prAcArya prabhAcandra sa hA kA jAnA pUjyapAda hai jinakA vAstavika nAma devanandi thA tathA | cAhie, kyoMki aDara se prApta abhilekha pUrNata prAmANika apanI baddhimattA ke kAraNa jA jinandra buddhikhlaay| hai tathA Upara batAe gae samaya ke hai| tathA devo ne unake caraNo kI pUjA kI isa kAraNa unakA 11 vAsudeva :- aDUra se prApta abhilekhoM meM prabhAnAma pUjyapAda pdd'aa| candra ke guru ke rUpa meM gururguru vAsudeva prAcArya kA bhI yo devanandi prathamAbhidhAno buddhayA mahatyA sa jinendra ullekha hai / inake grujha kA nAma vinayanandi thA jo parabuddhiH / luggaNa ke the| sambhavata. yaha vahI prAcArya hai jinakA ____ zrI pUjyapAdo 'janidevatAbhiryatpUjita pAdayuga ullekha 'vasudeva-hiDi' ke dUsare khaNDa me gaNitAnuyoga ke yadIyam // kartA ke rUpa me dharmasena gaNI ne kiyA hai / ___inake jIvana kAla ke viSaya meM vidvAno me matabheda "arahaMta-cakki-vAsudeva-gaNitAnuyoga-kramaNi ghiTTa vmuhai| bahusakhyaka vidvAna inakA samaya 5vI-6ThI zatAbdI va carita ti|" isa sandarbha meM abhilekha meM anya sUtroM ke 23 jaina sAhitya aura itihAma (premI) pRSTha / prabhAva meM vizeSa dRDhatA ke sAtha yaha mata prastAvita nahI 24 i0 e0 ji07 pR0 112 / 26 jaina sAhitya aura itihAsa (premI) pRSTha 25 aura 25 jaina sAhitya aura itihAsa (premI) pRSTha 25 aura mAge / prAge / 27 jaina sAhitya tathA itihAsa (premI) pRSTha 65 / Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAdAmI cAlukya abhilekhoM meM varNita jaina sampradAya tathA prAcArya 251 kiyA jA sakatA hai| __ hai ki cAlukya sAmrAjya meM jainadharma kA paryApta pracAra 12 vinayanandi :--prAcArya vinayanandi kA ullekha thaa| rAjAnoM kI ora se bhI unhe utsAha tathA sahayoga aDara abhilekha me milatA hai / inhe paralUragaNa kA agraNI milatA thaa| isI dharma nirapekSa dRSTikoNa ke kAraNa jaina batAyA gayA hai| paralUragaNa sambhavata eka apracalita gaNa dharma ke parizramI pracAraka isa kSetra me jainadharma kA aneka thaa| ata. ina prAcArya ke viSaya me adhika sAmagrI aura zatAbdiyoM pUrva pracAra kara sake the / isa viSaya ke manIparamparAnoM kA prabhAva hai / abhilekha ke AdhAra para inakA Siyo ko cintana tathA adhyayana kI paryApta suvidhAeM prApta samaya 6ThI-7vI zatAbdI ke bIca me rakhA jA sakatA hai| thIM phalataH ve apane vizvAsa kA pUrNa niSThA ke sAtha pracAra uparyukta prAcAryoM ke alAvA kucha anya nAmo kA kara sake / rAjavaza ke aneka sadasya unake sAtvika vicAroM ullekha ina abhilekhoM me milatA hai, udAharaNArtha-indra- se paryApta prabhAvita the / cAlukya samrATa vinayAditya kA bhUti tathA ravizarmA ityAdi / upalabdha sAkSyo me inake purohita svayam eka jaina AcArya thaa| isase rAja darabAra viSaya me samagrI kA prabhAva hai ata isa sandarbha kI koI meM jaina siddhAnto ke sammAna aura pratiSThA kA prAbhAsa nizcita dhAraNA banAnA kaThina hai| isa prakAra yaha spaSTa milatA hai| 'anekAnta' ke svAmitva tathA anya vyore ke viSaya meM prakAzana kA sthAna vIra sevA mandira bhavana, 21 dariyAgaja, dillI prakAzana kI avadhi dvimAsika mudraka kA nAma prebhacanda rASTrIyatA bhAratIya patA 21, dariyAgaja, dillI prakAzaka kA nAma premacanda, mantrI vIra sevA mandira rASTrIyatA bhAratIla patA 21, dariyAgaja, dillI sampAdaka kA nAma DA0 prA. ne. upAdhye ema. e. DI. liT, kolhApura DA0 premasAgara, bar3auta yazapAla jaina, dillI rASTrIyatA bhAratIya patA mArphata vIra sevA mandira 21, dariyAgaja dillI svAminI sasthA vIra sevA mandira 21, dariyAgaja, dillI maiM premacanda ghoSita karatA hU~ ki uparokta vivaraNa merI jAnakArI aura vizvAsa ke anusAra sahI hai| 17-2-64 ha0 premacanda (premacanda) Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ elicapura ke rAjA zrIpAla urpha Ila namacanda dhannusA jaina (1) antarikSa pArzvanAtha ke bastI mandira me jo 1.6 para likhate hai-"karakar3a carita jinake anurAga sapheda pASANa kI padmAvatI mAtA kI digambarI pratimA hai, baza banAyA gayA thA, granthakAra ne unakA nAma kahI bhI unake sAmane vahA kI suvAsinI striyA yaha magala pAratI ullikhita nahI kiyaa| kavi ne unhe dharmaniSTha aura nitya gAtI hai| vyavahAra kuzala batalAyA hai| ve vijayapAla nareza ke 'jAu calA ga sakhe, gAu calA ga sakhe, jAu lavakarI / / sneha pAtra the| unhone bhUpAla nareza ke mana ko mohita gheunI hAtI dIpaka jyotI, ratnakhacita hira mANika mAtI kara liyA thaa| ve karNadeva ke citta kA manorajana kiyA devAcI padmAvatI, kAya sAgU sAjaNI ga jAu lavakarI // 1 // karate the / ... bhapAla rAjAcI kanyA sagonI, zrIpAla rAjAcI ekA kapAnA ukta rAjA gaNa kaba aura kahA hA isI para yahA gadhoda ghe ga sakhe, matraprabhAvanA / ga jAu lavakarI ||shaa vicAra kiyA jAtA hai-eka lekha meM likhA ki vijaya(jasI) sUryA sundara satI, (tasI) zrIpAla raajaamtii|| pAla nareza vizvAmitra gotra ke kSatriya vaza me utpanna hue prasanna ho ga sakhe, mtrprbhaavnaa| ga jAu lavakarI // 3 // the| unake putra bhuvanapAla the, unhoMne kalacUrI, gurjara aura isame dUsarA tathA tIsarA bhAga etihAsika mahatva dakSiNa ko vijita kiyA thaa| yaha lekha damoha jile ke rakhatA hai / jaba zrIpAla rAjA ko kupTa rAga huprA aura haTA tahasIla meM milA thaa| jo Ajakala nAgapura ke vizrAma ke liye usane zrIpura kA prAzraya liyA thaa| taba ajAyaba ghara meM surakSita hai / usake sAtha bhUpAla rAjA kI kanyA thii| jimane rAjA ko maga lekha-bAdA jile ke atargata cadele kI purAnI matra sAdhanA meM sAtha dekara tathA kUpajala yAne mUti sasaga rAjadhAnI kAlijara meM milA hai| usame vijayapAla ke se hA gadhodaka usase snAna karAkara vyAdhi se rAjA ko putra bhUmipAla kA dakSiNa dizA aura rAjA karNa se jItane mukta kiyA thA / vaha kaisI thI? to jaimI sUrya ko satI, kA ullekha hai| vaisI vaha zrIpAla gajA kI rAnI thii| usakA nAma rAjAmatI thaa| matra prabhAva se mAtA padmAvatI ne rAjA ko __tIsarA lekha-jabalapura jile ke atargata 'tIvara' meM sAkSAtkAra dekara mUrti kI prApti karAI thii| / milA hai, isameM bhUmipAla ke prasanna hAne kA spaSTa ullekha zrIpAla gajAkI rAnIke ullekha to aneka sAhitya meM hai| hai| unake utAre yahA dene kI AvazyakatA nahIM hai| tathA jaba sa0 1067 ke lagabhaga kAlijara meM vijayapAla nAma dUsarA prabala virodhI pramANa hamAre sAmane nahIM pAtA taba kA rAjA huaa| yaha pratApI kalacari nareza karNadeva ke taka isako grAhya mAnane meM koI Apatti nahIM aaegii| samakAlIna thaa| aadi|| tathApi imake prAmANya ke lie muni kanakAmara racita muni kanakAmara ina sabake samakAlIna hone se agara 'karakaDu caritra' kI prazasti meM ullegvita 'rAjA bhUpAla' ye bhUpAla aura bhUmipAla eka hI vyakti ho to bhUpAla ke kAla aura sthala para yadi ucita prakAza paDe to acchA nareza kA saMbadha dakSiNa me pAtA hai| ataH usakI laDakI hogaa| usase zrIpAla rAjA ke samadI rAjApo kI jisakA gharelU nAma zAyada 'saMgonI' ho aura byAha samaya paraparA kA patA cala jaaegaa| isake lie zrI pa0 paramA- yA vyavahAra me jise 'rAjA matI' kahate the, usakI zAdI nadajI zAstrI 'jana-gratha-prazasti-sagraha' dvitIya bhAga pRSTha hamAre rAjA zrIpAla se huI ho to koI bAdhA nahI paatii| Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ elicapura ke rAjA zrIpAla urpha Ila 253 sirpha abhI unake nizcita samaya nathA sthAna aura isako rAjA ne ekadama nakAra diyA / bAda meM rAjA ko kAryakSetra para adhika prakAza par3anA caahie| pUchA gayA ki mApa agara vijayI hote to kyA karate? (2) aba rAjA zrIpAla ke gajaba kA dharmaprema tathA rAjA ne uttara diyA ki "mai abdula rahamAna ko vIra aura abhimAnI mRtyu prasaga kA jJAna paThaka gaNa ko uDA detaa| tIkSNa zastroM se usakI camaDI (khAla)nikAlakagate hai / yaha vArtA pramagavatI jilA gajeTiyara meM ulle- kara usako jalA detaa| kisI bhI taraha kA samaya na lagAte khita musalamAnI kathA ke anumAra isa taraha hai| hue isI taraha kI zikSA rAjA ko dene kI abdula rahamAna "kisI eka samaya eka mUmalamAnI phakIra elicapura ne AjJA dI aura usako eka pramukha naraka meM bheja diyaa| ke gajA Ila ke darabAra meM pahu~cA, pIra umana rAjA ko ghaTanA kA samaya hijarI san 392 yAne 1001-2 san imlAma dharma svIkAgne ko kahA tathA dharma pracAra kI anu- IsvI hai| abdula rahamAna gAjo ke anuyAyI, jinhone mati maagii| rAjA ne umako parata jAne ko khaa| lakina rAjA Ila ko pakaDA thA, sAdhAraNata pacapIra yA pacapIra usake haTha ke kAraNa usake hAtha kaTavA die| ke nAma se prasiddha the|" Adi / phakIra ne bhArata chor3A aura apanI dainyAvasthA zAha gajeTIyara ke anta meM likhA hai ki, janazruti ke anuabdula rahamAna ke mAmane rkhii| rahamAna uma mamaya gajanI sAra isa gAjI kA sira ur3A diyA gayA hai| meM thA, aura vaha vahA ke gajA mahamada kA bhAjA thaa| usa yaha hai eka zahIda kI puNya gAthA, jo khuda musalamAna samaya umakI zAdI kA utsava manAyA jA rahA thaa| phakIra khAne ramako pramara banAne ke liA jivI rA? kI vaha karaNa dazA dekhakara usakA dharmaprema jAga uThA aura gajanI meM / kahate hai ki uma para me 'tavArIba-I-pramajIdayA' usane vaha mamArabha bAju rambakara ekadama kityeka hajAra nAma kI eka choTI pustikA pArasI meM elicapura ke khatIpha mainiko ke mAtha begara (vidarbha) kI ora cala pdd'aa| ne prakAzita kI thii| usake mAtha usakI mAtA bIbI malikA-I jahAna bhI thii| yahA Upara kI kathA meM eka amambhava bAta batAI gaI uma mamaya uttara bhArata meM vakada (Vakad) (baralA hai ki abdula rahamAna ne apanA sira kaTA lene para bhI yaha zilAlekha ke anusAra jisakA nAma uchada bakala thaa| jIvita rahA, tathA usane Ila rAjA ko bhI hagayA / gajA rAjya karatA thaa| isako eka samaya Ila rAjA ne imake satyAmatya ke lie zrI yAdava mAdhava kAla kepagabhUta kiyA thA vaha abdula rahamAna ko mila gayA yAne 'kahADacA itihAsa' ke lekha kA ullekha dekha nA ucita usakI isa yuddha meM sahAyatA kii| yaha aAkramaNa kA hAla hai pRSTha 71 para. gAjI rahamAna dula kI aura Ila gajA sunate hI Ila rAjA ne senApati ko usakA pratikAra kI laDAI huii| usame gajA Ila saura zAha rahamAna dono karane ko sasainya bhejA / dono senApro kI bheMTa beglA meM hI par3e / isa lar3AI meM musalamAno ke gyAraha hajAra sainika huI jo vaitUla jile meM hai| prArambha meM musalamAno kI hAra kharcI pdd'e| una mabako eka jagaha gADa diyA gayA hai| hone lgii| itane meM AkAzavANI huI, umame abdula uma para eka bar3A imAlA badhAyA hai| unako 'gajazahIdA' rahamAna ne uttejita hokara zira kaTA liyA aura lar3ane kahate hai / dula rahamAna kI baDI kabara hAla meM hI eliclgaa| isase usake mainika bhI uttejita hokara laDane pura meM maujUda hai| umake varcA ke lie kAilI' yaha gAva lge| unhoMne hinduo ko lUTA aura elicapura taka pIche abhI taka jahAgIra hai| yaha jahAgIra elicapurake navAba nahI dekhaa| ne dI hai / dula rahamAna gAjI kI kabara prathama alAuddIna khilajI ne badhAyI thii| hAla kI imArata bAda meM kI hai| bahA phira khuda rAjA Ila se sagrAma huA, vahA bhI / najadIka hI Ila gajA kA gADa diyA hai|' prAdi / Ila parAbhUta humA aura usane zahara kA Azraya liyaa| usako pakaDakara abdula rahamAna ke sAmane lAyA gyaa| Upara ke ullekha se yaha to spaSTa huA ki rahamAna abdula rahamAna ne usako islAma dharma svIkArane ko kahA, gAjI isa lar3AI me mAga gayA thaa| tathA kheralA ke pAsa Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 anekAnta gAjI ke maDa kI kabara banAI jAtI hai, isase aura mRtyu huii| agara bANa se rAjA kI matyU hotI, to paMca salamAnI kathA se rahamAna dula kA sira kheralA me hI pIro se usakA pakaDe jAnA aura svAbhimAnI maraNa yaha kATA gayA thA aura usase unakI hAra ho rahI thii| lekina ghaTanA jhUThI ThaharatI / lekina rAjA ke vaise maraNa kA spaSTa aisA lagatA hai ki usako mA bIbI malikA-I-jahAna ne ullekha hone se bANa se mRtyu kI kalpanA ThIka nahI baitthtii| usa samaya dhairya rakha kara apanI sainya ko uttejita karate jaMcatA to aisA hai ki jaba pacapIro se rAjA pakar3A jA hae kahA hogA ki "allA kI AvAja Ane se aura rahA thA, taba eka pIra rAjA se Ae hue tIra se ghAyala apane ko vijaya milane ke lie dulA rahamAna ne apanA ho paDA ho, imIlie vaha sthAna muslima loga pUjya sira kaTA liyA hai aura ve dAda mAMgane ke lie allA ke mAnate hai| darabAra me pahu~ca gaye hai| taba kyA Apa bhAga jAnoge ? isa bAta para vizvAsa to jarUra rakhanA par3atA hai ki kyA kAle muha vahA~ batAyege? kyA ApakI pratijJA--- una pIro ke dvArA rAjA kisI bhI taraha pakaDA gayA aura jiyeMge to islAma ke lie, aura marege to islAma ke isa gaMdhavArtA ko sunate hI bIbI malikA ne bace hue lie-Apa bhUla gaye? jaya jihAda kI pukAra karo aura sainiko se phira ekadama hamalA kara nagara ko kabje meM kara laDo / allA ApakI madada kregaa|" liyA ho aura vijaya kI patAkA phahagaI ho| ima taraha AvAja suna kara muslima sainya uttejita haI, aura rahamAna gAjI ke girane se unake sainya kI ghaba. aimI asahAya sthiti meM Ila rAjA ko isa..:ma kA DAhaTa dekha kara rAjA Ila ke sainika gAphila rahe hoge| upadeza diyA gayA / magara usase aisI sthiti me bhI spaSTa acAnaka bIbI malikA ne unapara kaDAke se hamalA kiyaa| nakAra pAne se rAjA ko pUchA gayA ki agara Apa vijayI __ abakI bAra Ila rAjA ke sainika pIche haTe / piich| hote aura abdula rahamAna Apake hAtha par3atA, to Apa kyA haTane se zAyada gajA kA senApati mArA gayA hogaa| isa karate ? lie gajA ke sainika netRtva ke abhAva ke kAraNa elicapUra jabAba vahI milA, jo ki Upara diyA gayA hai / dhanya bhAga paaye| aura inakA pIchA karate hue musalamAno ne hai vaha rAjA, jimane zarIrapara kI khAla utAranekI anana rAste meM jo milA unako lUTA aura naSTa bhraSTa kiyaa| vedanA sahana kI magara sacce dharma kA parityAga nahIM kiyaa| jisane isa eka jIbana kA nAza mAnya kiyA magara anata elicapura meM musalamAno ke gyAraha hajAra mainika mAre bhavo me duHkhadAI aisA bhayAvaha paradharma nahIM apanAyA / gae, isapara se aisA lagatA hai ki vahA~ IlarAjA kA netRtva imI kA nAma dharmaprema hai aura isI kA nAma samyakatva hai| ucita rahA / zAyada isa yuddha me Ila gajA hI vijayI huA hogaa| vayoki lar3AI me parAjita honevAlA aura Azraya usa dharmaniSTha aura vIra rAjA zrIpAla urpha Ila ko hamArA ke lie zahara me bhAganevAlA rAjA pakar3e jAne para vIrazrI praNAma / usake jIvana se hame yahI sadeza milatA hai ki, pUrNa tathA svAbhimAnI uttara nahIM de sakatA thaa| vIra yuddha aAtmahitecchu jIva kisI bhI paristhiti meM dharma kA tyAga me hI maraNa svIkAra karate hai| ataH yuddha me saralatA se nahIM krte| ulaTA prasaMga bItane para prANa kI bAjI lagA vijaya na milatI dekha bIbI malikA ne yuddha ko samApta kara dharma kI rakSA karate hai| to kyA abhI hama usI Ila rAjA ke nirmANa kiye hue isa zrIatarIkSa pArzvanAtha tIrtha hone kI ghoSaNA kara kUTanIti apanAI hogii| kI rakSA nahI kara sakeMge? kareMge, kareMge, avazya hI krege| elicapura ke kamAnapure me eka devaDI meM bANa kI nizAnI batAI hai| yaha sthAna musalamAna pUjya mAnate hai| 1 dulA rahamAna kI kabara elicapura meM hai, isakA artha bANa kI nizAnI gA~va me se bAhara kI ora batAI hai| yahI ki usake zava ko vahA~ gaMja zahIdA ke pAsa janazruti to yaha hai ki yahA~ Ila rAjA kI bANa laga kara daphanA diyA hai| Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'vaidhatA aura upAdeyatA' DA. pradyumnakumAra jaina syAdvAda middhAnta kI AlocanA karate hA katipaya niSkarSa kI vaidhatA prAdhAra ko sApekSatA kA viSaya hai| mamIkSako ne kucha bhauDe Aropa bhI lagAe. jiname se eka vaidhatA prAdhAra-niSkarSa sApekSa hotI hai| yahA~ 'gAMdhI bhArato yahI ki 'jaina syAdvAda ke antargata 'yaha bhI satya hai' tIya hai' bAkya eka vaidha niSkarSa ke rUpa meM nahIM biThAlA ki raTa lagA kara yaha pradarzita karate hai ki unhe kisI jA sakatA, jabaki vahI nimnalikhita taka meM vaidharUpa meM matya para nizcaya nhii| ve mahA anizcaya ke zikAra hai| kahA jA makatA hai - eba jaba unhe kimI kathana para nizcaya hI nahI, to phira (2) saba gujarAtI bhAratIya hai, ve kaise nirNaya kara sakate hai ki jIvana-vikAsa ke lie aura gAMdhI gujagatI hai, kyA upAdeya hai| jaba upAdayanA kI unake samakSa koI ata gA~dhI bhAratIya hai| sambodhanA nahI, to phira samyak jIvana-praNAlI kI isa prakAra vaidhatA kI eka nizcita sImA hai| vaha eka sambhAvanA kame aura kaise saddharma kI sthApanA bhii| unake tAkika ikAI meM pAbaddha hai / vaha apanI tArkika ikAI se manAnamAra jima kathana me anizcaya hai vaha vaidha nahI ho tadAkAra hai aura umakI prAtmA hai| tAkika ikAiyA mktaa| jo vaidha nahI hai vaha upAdeya nahI ho sakatA ananta hai, prata vaMdhatA, mAmbodhanikaH astitva meM eka astu, syAdvAda upAdeya tattva se rahita hai| hote hA bhI astitvagatatA ke kSetra meM ananna hai| isa aba, pUrva pakSa meM jo taka prakriyA prastuta kI gaI use prakAra pratyaka astitvagata vaidha ikAI apana me mAlika yadi sUkSma dRSTi se dekhA jAe, to usame do bhinna sambA- pAra yathAtha hai| usa molika aura yathArtha kA hI yaha dhanAyo ko ekArthaka samabhana kI bhala spaSTa dikhAI pddgii| pariNAma hai ki uparyukta taka ma01 kA niSkarSa kevala ve do sambodhanAe~ hai-vaidhatA aura upaadeytaa| kyA vaidha umA taka ma vadha hai, dUmara taka meM nahIM / umA prakAra taka hai ? kyA upAdeya hai ?-ve dono do bhinna-bhinna pratyaya sa0 2 kA niSkarSa usI meM vaidha hai, sa01 me nhiiN| kSetroM ke pratinidhi vAkya hai| vaidhatA kA kSetra hai nyAya astitvagata ikAiyoM kI isI maulika aura yathArtha vaidhatA (Logic), aura upAdeyatA kA kSetra hai nIti (Ethies), kI abhivyakti syAdvAda kA siddhAnta karatA hai| dono mambodhanAe~ bhinna-bhinna kSetro meM rahatI haI bhinna syAdvAda ke anumAra gA~dhI maraNazIla he' kathana katharUpa se astitvagata bhI hotI hai| vaidhatA usa tAkika cita baMdha yA matya hai, kyoki usakI apanI astitva gata sthiti kA dUsarA nAma hai jo eka nyAya-prakriyA meM prAdhAra mImA hai| uma bhImA ke pare vaha manya nahIM ho sktaa| (Premises) pora niSkarSa (Conclusion) kI pArampa aba isI vAkya kA virodhI vAkya bhI nimnalikhita rika sagati meM upalabdha hotI hai; yathA tArkika ikAI meM karthAcata satya kI kATi meM prAtA hai . (3) maba yazasvI prAtmAe~ amara hai, (1) saba manuSya maraNagIla hai, aura, gAMdhI eka yazasvI yAtmA hai, aura gA~dhI manuSya hai; ana , gA~dhI amara hai| ataH, gAMdhI maraNazIla hai| ima prakAra syAdvAda ke anusAra 'gA~dhI maraNazIla hai' aura yahA~ 'gA~dhI maraNazIla hai vAkya vaidha hai, kyoki vaha 'gA~dhI amara hai' dono kathana, yadyapi nirapekSa dRSTi se Upara ke dono AdhAra-vAkyo se sagata hai| isa prakAra virodhI hai kintu apanI-apanI sApekSa ikAiyo meM kaya Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 anekAnta cita vaidha haiN| ina kathanI ko kathacita vaidha kahanA anizcaya turanta usake aAdhArabhUta mUlya meM jAnA paDegA aura dekhanA kA dyotaka kahA~ huA? isa kathacitatA me to yaha dRDha hogA, ki ukta niSkarSa apane AdhAra se vaidha rUpeNa niganizcaya nihita hai ki apane-apane AdhAra kI dRSTyA mita huA hai| vaidhatA isa prakAra upAdeyatA ko nirNAyika pratyeka niSkarSa nizcayapUrvaka satya hai| isa prakAra baMdhatA hai| dono natva mahajAta hai| hisAdi dharma upAdeya hai; sApekSatA kA upasiddhAnta (Corollary) hai| koI vaidha kyoki va nirvANa nAmaka mUlya meM vaidha rUpeNa nigamita hai vAkya nirapekSa rIti se prakaTa kiyA hI nahIM jA sktaa| kinta himAdi ko upAdeya uma hAlata meM nahIM kahage jaba sAtha hI sAtha koI bhI nirapekSa rIti se kathita vAkya titake mada meM rakhA jaaegaa| gA.vijaya ke kisI dUsare vAkyakI vaidhatA, cAhe vaha kitanA hI virodhI AdhArase vaidharUpeNa himA ko hI nigamita kiyA jA sakatA kyo na lage, bAdhita nahI kara makatA, kyoki nirapekSa hai / ataH upAdeyatA ke lie do pUrvApekSAeM Avazyaka hai| rAmapAle rIti ke vAkya tarkabuddhi se anugata nahI hote, balki pahalI-malyagata sadarbha aura damaro madarbha se nigamita kimI prAsthA ke viSaya hote hai, jo vaidha aura avaidha kI niSkarSa kI sagA~na / prasta. upAdeyatA syAdvAda kA viSaya koTi me nahI pAte / sAra rUpa meM, vadha kathana vaha hai jo aura usame koI praniTijanatA naTI / myATATa pratyeka apane prAdhAra se magata ho aura avaidha baha, jo apane prAcArika kRtya kA tAkika prAdhAra hai| vaha pratyeka kRtya sAmAna mAghAra se sagata na ho| 'gA~dhI magNazIla hai' vAkya apane kA, cAhe vaha kitanA hI mAdhAraNa kyoM na ho, viveka yA mAghAra kI dRSTayA vaidha hai tathA anya prAdhAgaM kI apekSA 'kyo' prastuta karatA hai| vyakti upavAsa karanA hai; bhakti avaidha / aise hI anya niSkarSa-vAkyo ke bAre meM bhI / ima karatA hai, upAsanA karatA hai, Adi Adi syAdvAda una prakAra eka hI kathana kathacita asanya bhii| yahI syAdvAda sabhI para pahale prazna cihna khIcanA hai ki yaha kyo ? siddhAnta kA Azaya hai| uttara meM dhArmika ana karaNa kahatA hai, ki yaha saba mokSa isa prakAra vaidhatA zuddha rUpeNa vaicArika magati kA ke lie / to phira myAdvAda viveka kA racanAtmaka svarUpa abhijJAna hai / eka nirNaya meM dUsare niNaya kA gItabaddha prastuta karatA hai, ki kyA yaha mAre kriyAkalApa mokSa se nigamana vaidhatA kA prakAzana hai| vaidhatA kA kSetra pratyaya vaidharUpeNa magata hai ? taba pratyeka kArya kI vaidhatA nirNIna jagata hai / upAdeyatA vaidhatA ke kSetra me kucha vilaga paDatI kara vaha use mulya mApekSa aura upAdeya ghoSita kara detA hai| upAdeyatA kA kSetra mUlya-jagata me hai / mUlya jIvana- hai| isa ghoSaNA meM kahA~ anizcitatA hai aura kahA~ anupAvyaSTi aura samaSTi dono, kI vaha mApekSa vastusthiti hai deyatA - yaha samajha meM nahI pAnA / jo kAmya hai| imI kAmya vastusthiti kI mApekSatA meM - kucha kA vicAra hai ki dharma aura prAcAra ke lie eka upAdeyatA kA nirNaya hotA hai| jaise nirvANa eka mUlya, nizcita aura aparivartanIya darzana kI AvazyakatA hotI zAyada carama mUlya hai| nirvANa kI vastusthiti kAmanA kA hai| use cAhe tAkika dapTi me nirapekSa kahA jAe yA carama adhikaraNa hai| usa nirvANa kI dizA meM pravartita , ekAnta, dharma pravartana me hai umIkI AvazyakatA / jaina dArzayadi koI kArya-vyApAra hai, to use upAdeya kahA jaaegaa| niko kA yahA~ kucha matabheda hai| unakI nigAha me koI dhArmika cAritra ukta mUlya kA savAhaka hai / ana vaha nirapekSa (Absolute) kathana buddhi mammata nahIM ho upAdeya hai / isI prakAra upAdeyatA kI aneka koTiyA~ bana makatA / vaha kevala kimI anubhUti kI hI abhivyakti ho jAtI haiM, kyoMki mUlyoM kI anekAneka koTiyA~ hai / kahane sakatI hai| jaise ki yadi hama 'gaoNdhI maraNazIla hai' vAkya kA tAtparya yaha hai ki upAdeyatA mUlya-sApekSa hai| binA kimI AdhAra kA sadarbha lie vyakta kare, to yaha upAdeyatA isa prakAra eka niSkarSa hai jo mUlyoM ke kisI vyakti yA samUha kI anubhUti kA hI biSaya hogaa| AdhAra se nigamita hotA hai / konasA kArya-vyApAra upA- ise vaidha yA avaidha nahI kahA jA sktaa| vaidha yaha tabhI deya hai-yaha nirapekSa rIti se taya nahIM ho sakatA / hame hogA, jaba ise 'saba manuSya maraNazIla haiM, prAdi vAkyo Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ budhajana ke kAvya meM nIti 257 ke saMdarbha me parakhA jAe / aura jaba taka koI kathana vaidha pA sakatA / prAge calakara phira aise hI vAstavika rUpameM nahIM hogA, vaha upAdeya nahIM ho sakatA; kyoMki vaidhatA ho gaye avaidha nirNaya jaba pAcAra ke mana stambha bana jAte kA tAtparya hai niSkarSagata satya kI prAdhAragata satya ke sAtha hai to ve adhavizvAsa kA rUpa dhAraNa kara lete hai / syAdvAda saMgati; aura jaba taka aisI saMgati upalabdha nahIM hogI, rUpI viveka isIlie upAdeyatA kA ananya sahacara hai| AdhAragata satya kI pRSThabhUmi meM niSkarSagata satya vastutaH use dharma se alaga nahIM kiyA jA sktaa| dharma pradhakAma nahI kara sakatA hai / jaba vaha kAma nahI kara sakatA, vizvAso kI numAyaza nahIM hai / vaha jJAna aura viveka kA to vaha upAdeya bhI nahIM kahA jA sktaa| yaha bAta dUsarI unnAyaka hai / vaha jIvana mUlyoM kA sarjaka hai| mokSa una hai, ki koI kisI kathana ko sadarbhagata mAghAra kI pRSTha- mUlyo kI zRkhalA meM sarvocca mUlya hai| jainadharma aura bhami me parakhe hI nahI aura use sahI mAnakara pAcaraNa prAcAra kA lakSya-vindu vahI sarvocca mUlya hai jo syAdvAdI kA mAnadaNDa banA le; lekina yaha nizcita hai, ki vaha viveka ke binA sambhava nhii| astu, syAdvAda sarvocca kathana AcaraNa me upAdeya tabhI hogA jaba vaha vastutaH upAdeyatA kA adhikaraNa hai| vaidha hogaa| udAharaNa svarUpa ahiMsA ko hI le / ahiMsA sAra rUpa meM :nAmaka satya tabhI upAdeya hai jabaki vaha cittazuddhi aura vaidhatA niSkarSa-prAdhAra-sApekSatA me anuvyApta tArkika nirvANa-prApti kI bhUmikA me Acarita hotA hai| citta- sagati kA dUsarA nAma hai| zuddhi kI bhUmikA me ahiMsA eka vaidha niSkarSa hai| aba upAdeyatA mUlya-sApekSatAme kiyA gayA vaidha nirNaya hai| yahI para koI nirvANa-prApti ke sadarbha meM hiMsA kA upadeza upAdeyatA vaidhatA ke binA sambhava nahI / kare, to isa nirNaya ko koI kitanA hI ekAnta yA nira- syAvAda vaidhatA kI ejesI hai| pekSa kyo na mAne, vaha upAdeya nirNaya kI koTi me nahI astu, syAdvAda upAdeyatA kA adhikaraNa hai| 'budhajana ke kAvya meM noti' gaMgArAma garga' ema. e. kavi eka sAmAjika prANI hai| vaha kevala apanI pArasparika kalaha, vaimanasya, vidroha, goSaNa va paratatratA ke kAlpanika duniyA meM hI uDAna nahI bhara sakatA; ume kAla me tulamI aura maithilIzaraNa jaise bhAratI ke prasara lokonnati kI daSTi se bhI apanI kRti ko upAdeya banAnA gAyaka hI mana me zAnti va ekatA tathA prANo me vIratA hotA hai| jIvana se ghaniSTa sambandha hone ke kAraNa jIva- kA matra phUka dene meM samartha hue hai| unakA yuga-yugIna nopayogI bAteM batalAnA usakI kavitA kA pramukha lakSya sAhitya cirakAla taka bhAratIya jIvana kA pratinidhitva bana jAtA hai| korA upadeza buddhi-grAhya hone ke kAraNa karatA rhegaa| manuSya ko sudhArane meM saphala nahI hotA; kyoki kAvyagata jaina-racanAe bhAratIya nIti-kAvya ko prakSaya rAzi nIti tattva hRdaya ko sparza karane ke kAraNa vyakti ke kaTu hai| jaina-dharma kI prAcAra-pradhAnatA ke kAraNa jaina sAhitya svabhAva-parivartana athavA lokonnati me adhika prabhAvazAlI meM bhI nIti uktiyA~ pradhAna lakSya bana kara pAI hai| madhyasiddha hotA hai| kAvya-sAgara meM nimagna vyakti zana. zanai kAlIna hindI kAvyAkAza me tulasI, vihArI, rahIma va kavi kI vicAradhArApo se prerita hokara svataH jIvanoH vRnda ke samAna banArasIdAsa, dyAnatarAya, bhUdharadAsa va budhapayogI patha kI ora unmukha hotA hai| yahI kAraNa hai ki jana Adi jaina kavi bhI una nakSatro meM se hai jo apane Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 anekAnta viveka-Aloka se ajJAnAndhakAra meM bhUle baTohiyoM kA patha vipata meMTiye mitra kI tana dhana kharaca mijAja / prazasta karate rahe hai tathA Age bhI karate rhege| kAhUMbAMke bakhata meM karahai terau kANa // 450 // baghajana jaina-kAvya meM sarvAdhika sammAnaprApta nIti- makhate bole miSTa jo ura meM rAvaM ghaal| kAra hai| inhoMne yaryApa tattvArthabodha, yogamAra bhASA, mitra nahIM vaha duSTa hai turata tyAgiye bhAta // 45 // darzana paccIsI Adi kaI grantho kI racanA kI kintu naitika budhajana ne yati, lakhapati, bAlaka, jupArI, cugalakhora, udbhAvanA kI dRSTi se inake 'pada-sagraha' aura 'budhajana- cora tathA nazevAja vyakti ko mitra banAnA burA batasatasaI' do grantha adhika mahattvapUrNa hai| 'pada-sagraha' meM lAyA hai| vibhinna rAga-rAginiyo me 243 pada hai| 'budhajana-satasaI' vidyA-paramparAgata nInikAro kI taraha budhajana bhI meM 'devAnugaga zataka' subhApita nIti, upadezAndhakAra tathA vidyA ko kharca karane se vaDhanevAlA evaM amUlya dhana tathA vigaga-bhAvanA cAra vibhAgo me 665 dohe hai| budhajana ne / sammAnadAtrI vastu mAnate hai| unhone vidyArthI ke alpa dayA, mitra, vidyA, satoSa, dhairya, karma-phala, mada, samatA, bhojana va vastra; kama nidrA; Alasya kA parityAga kara lobha, dhana vyaya vacana, dyUta, mAsa, madya, para-nArI-gamana, vidyA-cintana karate rahanA tathA khela-tamAze se dUra rahanA vezyA gamana, strI Adi viSayo para nItiparaka uktiyA cAra lakSaNa batalAe haikahI hai| pralapa vasana nidrA alapa khyAla na deSa kor| ___ 'dayA-nItikAra nArada ne kSudratama jIvo kI bhI pAlasa taji ghokhata rahai vidhArathI soi // 433 // putravat rakSA anivArya eva sarvottama batalA kara dayA kA rAjaputra ke anumAra vidyA kI sArthakatA ke lie nadabaDA mahatva diyA hai|' budhajana bhI dayA ko paTdarzano kA nukUla AcaraNa karanA vyakti kA dharma hai| yahI budhajana sAra tathA samasta japa, tapa kI sArthakatA ke lie anivArya kahate haimAnate hai| unhone dayAlu vyakti ko apanA nikaTatama jo par3hi kara na pAcaraNa nahiM kara saradhAna / va parama hitapI tathA mana-vacana-kAyA se vandanIya samajhA tAko bhaNivo bolivo kAga vacana paramAna / 431 // mitra-- jaimini ne sukha-dukha me samAna sneha karanevAle saMtoSa-apanI vividha abhilapita vastuoM ko sAthI ko mitra kahA hai| budhajana mitra ke sama sneha se hI aprApya dekha kara du.khI na honA tathA apanI vartamAna sthiti satuSTa nahIM ho jAtaM apitu sUkha-du.kha me usakA samyaka me hI pramanna rahanA satoSa kahalAtA hai / satopa na hone parAmarza bhI cAhate hai| unakI dRSTi meM mitra kA parAmarza dene kA mUla kAraNa tRSNA hai| mundara kavi ne tRSNA ko bigaDe kAmo ko sudhAranevAlA, anIti aura vyasano se duHkha va satoSa ko sukha kA kAraNa kahA hai| yahI budhajana bacAnevAlA tathA sazayoM ko dUra karanevAlA hotA hai| kI bhI dhAraNA hai|" badhajana sarva bAghApo se acche mitra kI sahAyatA tathA zoka koI vipatti A jAne para duHkhI rahanA zoka kumitra ke parityAga kA upadeza dete hai : hai| zoka ko bhAradvAja ne zarIra-zoSaka tathA kauzika ne 1 paM0 mundaralAla zAstrI dvArA anUdita nIti vAkyAmRta 6 vahI, do0 447 / pR0 17 // 7 vahI, do0 427, 424 / 2 budhajana pada-sagraha, pada 174 / 8 anu0 sundaralAla zAstrI, nItivAkyAmRtam pR0 30 / 3 dudhajana satasaI, do0 164 tathA budhajana pada-sagraha, gagArAma garga : 'tulasI kA nIti-darzana' ko pANDapada 174 / lipi, pR0 41 / 4 anu0 sundaralAla zAstrI, nIti vAkyAmRta, pR. 303 / 10 anu0 su0 lAla zAstrI : nItivAkyAmRtaM, pR0 345 / 5 budhajana satasaI, do0 436, 441, 442 / 11 budhajana pada-saMgraha, pR0 52 / Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ budhavana ke kAvya meM nIti 259 dharma prAdi ko trivarga kA nAzaka batalAyA hai |"shok ke budhajana kI dRSTi me adhika bolanA bhI ucita nhiiN| viSaya me lagabhaga yahI vicAra budhajana ke hai vaha to kahate haiM ki jitane parimita tathA hitakArI vacana soka harata hai buddhi ko soka harata hai dhor| kahe jAe utanA acchA / budhajana avasara binA bolane soka harata hai dharma ko soka na kIjai vIra / 271 // ko mAna kA vinAzaka batalA kara avasara para hI bolanA vipatti ko dUra karane kA sabase bar3A upAya hai nivi- ucita samajhate hai| kalpa mana se usake lie yatna krnaa| mana para par3I dukha ta -bhAratIya nItikAro ne cuta ko bhI vayaM kahA kI chAyA manuSyako isa ora prerita nahI hone detI isa taraha hai| na jumArI ke tiraskAra kI carcA karate hue kahate hai vipatti sarvadA banI rahatI hai| ataH kavi kA kahanA hai ki- ki premapUrvaka nIvI khIcane para patnI bhI jumArI pati se vipati para soca na karau ko jatana vicAra / 30 // imalie dUra bhAgatI hai ki vaha kahIM mere vastro ko bhI na ghana-saskRta nItikAro ne sthAna-sthAna para dhana ko chIna le va munandi ke anumAra juA meM prAsakta manuSya sarvaguNasampanna kahalAne vAlA batalAte hue usakI mahimA khAne kI paravAha nahI karatA, rAta-dina sotA bhI nahI, gAI hai| somadeva mUri ke anusAra dhanavAn vyakti hI kisI bhI kAma me umakA mana bhI nahI lagatA tathA sarvadA mahAn aura kulIna hai|" budhajana bhI dhana ke prAdhikya ko cintAkula rahatA hai| ukta nItikAra-dvaya ke samAna budhasaundarya, bala, buddhi, dhairya tathA hitaipiyo ko samAja me baDhAne jana bhI juArI ke parijanoM dvArA tiraskAra tathA zArIvAlA batalA kara umakA mahatva svIkAra karate hai|" rika duvyavasthA kI carcA ina paktiyo meM karake jumA ko kintu vaha adharma, kleza va dInatA ke sAtha lie dhana-magraha heya ThaharAne haiko bahana anucita bhI mAnane hai jvArI ko jor3a taja tajaM mAtu pitu bhraat| dharma hAni saMkleza prati zatru vinaya kari hoya / dravya haraM baraja lara bole bAta kubaat|455|| aisA dhana nahiM lIjie bhUkhe rahie soya / 172 // prasuci prasana ko glAni nahIM rahai hAla-behAla / paramparAgata nItikAro kI taraha budhajana ne jahA~ dhana tAta marata hU~ rata rahai tarja na bhUmA khyAla / 458 // ke bahuta se lAbha ginAye vahA~ do bar3I hAniyo kI aura budhajana ke anusAra junA se kevala parijano dvArA bhI saMketa kiyA hai| eka to usakI asthiratA, dUsarI timrakAra tathA gyAna, pAna eva paridhAna kI azucitA hI sarvadA usake apaharaNa kI cintA kA bane rhnaa|" nahI milatI apitu dhana, dharma yA va suvRttiyoM kA vinAza vacana-bhAratIya nIti-sAhitya meM kaTu vacana kI baDI bhI dekhA jAtA hai| nindA kI gaI hai| dazavakAlika me kaThora, para-pIr3aka, zikAra evaM mAMsa-bhakSaNa-prAcIna nIni-granthoM me satya-vacana kahanA bhI pApa ke pAzrava kA kAraNa batalA kara zikAra-vigedhinI aneka uktiyA milatI hai| vyAsa ke use vajita samajhA gayA hai| budhajana samasta manuSyo ko anusAra nigpagadha prANiyoM ke badhika kI samasta puNyaapanA parijana mAnane va unase karkaza vacana kahane kA pari kriyAye kSINa ho jAtI hai evaM unako ApattiyA baDha jAtI tyAga karane para bar3A bala dete hai haiN|" uttagayaNa meM bhaya aura baira se upagta hue manuSya ke rAma binA hai mAnuSa jete bhAta tAta sama jaan| jIvana ke prati mamatA rakhanevAle sabhI prANiyoM ko apane karkaza vacana varka mati bhAI phUTata mere kAna / " 18 budhajana satasaI, do0 217 / 12 anu0 mundaralAla zAstrI : nItivAkyAmRta, pR0341 / 16 vahI, do0 221 / 13 anu0 sundaralAla zAstrI . nItivAkyAmRtaM, pR0265| 20 anu0 sundaralAla zAstrI, nItivAkyAmRtaM, pR018 / 14 budhajana sanasaI, do0 170 / 15 vahI. do0516 va 107 / 21 uttarAyaNa, 6-7 / 16 dazavai kAlika, pR. 7-11 / 22 vahI, do0 454 / 17 budhajana pada-sagraha, pada 57 / 23 anu0 sundaralAla zAstrI, nItivAkyAmRta, pR0 15 / Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 anekAnta samAna jAna kara unakI hatyA ke lie manA kiyA hai|" nipaTa kaThina para tiya milana mila na pUra hosa / budhajana bhI nirjana vana me ghUmate hue bhUkhe-pyAse tathA mUka loka laraM napa baMDa kara pare mahata puni bosa / 463 // pazubhoM ke peTa meM churI bhoMka dene ko buga kahate hai UMcA para loka na gina kara pAbA dUra / nirajana vana ghana meM phira maraM bhUkha bhaya hAna / moguna eka kusolataM nAsa hota guna bhara 494 // dekhata hI dhuMsata churI nirabaha prathama prajAna / 480 // vezyA-mana-zukra guru", hArIta prAdi sabhI prAcIna unakA kahanA hai nItikAro ne vezyA-prema kI bar3I bhartsanA kI hai / gurU ke prAna poSanA dharma hai, prAna nAsanA pApa / 454 // anusAra zIla aura parijano se parityakta hokara hI vezyA dUdha, ghI, phala prAdi miSTa tathA pauSTika padArtho ko kI abhilApA satuSTa kI jA sakato hai|" hArIta ne tyAga kara apane mAMsa kI puSTi ke lie anya pazuo kA vezyA-gamana ko sukha aura dhana ke kSaya kA kAraNa kahA mAsa khAnevAle manuSyoM ko budhajana madhama' kI sajA hai| budhajana ne bhI vezyA ko sarvasvahInatA aura duHkha kA mUla batalAyA hai| ___madya-madya eka nazIlI vastu hai / basunadi ke vicAra hIna bIna te lIna ha setI aMga milAya / se naze meM besudhi kAraNa zarAvI apane apahRta dhana ke lie letI sarabasa saMpadA, detI roga lgaay|474|| bhaTakatA rahatA hai, use nindanIya kAma karane meM bhI koI je ganikA saMga lona hai sarva taraha se lona / cUka nahIM hotii|" zukra ke matAnusAra to naze meM unmatta tinake kara te khAvanA dharma karma saba chIna / 475 // kulIna purupa bhI apanI mA ke sevana ko bhI anucita nahIM ukta nIti-viSayo ke atirikta budhajana ne kAma-krodha mAnatA / " madyapa ke zarIra kI bemudhi va ucita-anacita ko nirlajjatA va ajJAna kA kAraNa", mamatA ko duHkha ke jJAna kI nyUnatA ke viSaya meM budhajana ke bhI ukta kI nIva", kusaga ko prANo kA nAzaka" batalAkara agrAhya nItikAro jaise hI vicAra hai kahA hai| yuvApana, jIvana va dhana kI kSaNa-bhaguratA dikhalA dArU ko matavAta meM gopa bAta kaha deya / kara mada kI a-yathArthatA bhI pramANita kI hai| pIche bAkA duHkha sahai nupa sarabasa hara leya / 470 // mAgaza meM kahA jA sakatA hai ki budhajana ne jIvanake matavAlA hUMbAvalA cAla cAla kucAla / vividha viSayo para jahA~ basunadi, hArIta, zakra, gurU, jA taM jAvaM kugati mai savA phira bahAla / 471 // putraka prAdi prAcIna nItikAge ke samAna vicAra para-nArI-gamana-bhAratIya nItikAro me RSi putraka prakaTa kie hai vahA~ una viSayo ko apanI maulika dRSTi bhI ne para-nArI-gamana kA duppariNAma daridratA va apayaza pradAna kI hai / 'pada-sagraha' va 'budhajana satasaI' me vivecita tathA gautama RSi ne duHkha, bandhana aura maraNa" kara kara unako nIti-paraka uktiyAM jovana-patha para DagamagAte usako vajita samajhA hai| kavi budhajana bhI use guNa, manuSyo ko sarvadA sambala kA kAma karatI rahegI, prata sammAna tathA yaza kA vinAzaka batalAkara sadoSa ThaharAte kavi budhajana sarvathA prazaMsA va kIrti ke pAtra hai / 30 anu0 sundaralAla zAstrI : nItivAkyAmRta, pR. 365 / 24 uttarAyaNa, 6-7 / 31 vahI, pR0 353 / 25 vahI, do0 462 / 32 vahI, pR0 46 / 26 basunadi zrAvakAcAra, 73 / 33 budhajana satasaI, do0 672, 673 / 27 anu0 sundaralAla zAstrI : nItivAkyAmRtaM pR0 244 / 34 vahI, do0 544 / / 28 'nItivAkyAmRta', pU0 56 / 35 budhajana satasaI, do0 383 / 26 vahI, pR0 56 / 36 budhajana pada-sagraha, pada 127 / Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArgaprakAzakakA prArUpa bAlacandra siddhAntazAstrI-paramAnanda zAstrI zrIpa0 ToDaramala jI ke dvArA viracita mokSamArga- zrI 50 ToDaramalajI dvArA likhita isa prati meM kATA prakAzaka yaha eka bahuta upayogI grantha hai| aisA koI kUTI karake jahA~-tahA~ paryApta saMzodhana kiyA gayA hai viralA hI svAdhyAyapremI hogA jisane isa grantha kA svA- (imake lie sonagaDha saskaraNa va dillI saskaraNa ke prArabha dhyAya na kiyA ho| grantha ke nAmAnusAra hI isame mokSa- me die gae ukta prati ke prArambhika va prantima patroM ko mArga ko prakAzita karanevAle tatvo kI carcA nizcaya aura dekhA jA sakatA hai| sAtha hI vaha apUrNa bhI hai. jahA~ vyavahAra ke prAthaya se bahuta UhApoha ke sAtha kI gaI hai| tahA~ usame anya lekhakoM ke dvArA likhita patra bhI sammiisakI racanA paNDitajIne pacAso jaina-ajana granthoke gabhIra lita kiye gaye hai| prati kI jo paristhiti hai use dekhate madhyayana ke pazcAt maulika rUpame kI hai| durbhAgya yaha rahA hue yadi yaha kahA jAya ki yaha usa mokSamArgaprakAzaka hai ki ve use pUrA nahIM kara sake aura bIca meM hI kAla- kA antima rUpa nahI hai, kintu prAgrUpa yA kaccI kApI kavalita ho gye| isase unhone yatra tatra jina aneka jaisA hai, to yaha anucita na hogaa| bahudhA aisA hamA bhI mahattvapUrNa viSayo ke Age vivecana karane kI jo sUcanA karatA hai ki yadi koI mahattvapUrNa nibandha Adi likhanA hai kI hai tadanusAra unakA vivecana ho nahIM skaa| to pahile usakI kaccI kApI (Rough) karake use taiyAra kara liyA jAtA hai aura tatpazcAt use antima isa grantha ke kitane hI saskaraNa prakAzita ho cuke hai| rUpa (Fair) me likha liyA jAtA hai| tadanusAra hI yaha vartamAna meM (vI0ni0ma0 2463) isakA eka navIna paDita jI ke dvArA mokSamArgaprakAzaka kA pUrva rUpa taiyAra saskaraNa zuddha hindI meM anUdita hokara jaina svAdhyAya madira kiyA gayA hai| isapara se ve use antima rUpa me likhanA TrasTa sonagaDha kI ora se prakAzita huA hai| usakI cAhate the| para durbhAgyavaza yA to Akasmika nidhana ke aprAmANikatA aura prAmANikatA ke sambandha me idhara samA kAraNa ve use likha hI nahI sake yA phira yadi likhA cArapatro meM paraspara virodhI kucha lekha pragaTa hue hai / isake gayA hai to kadAcit jayapura meM usakI baha prati upalabdha pUrva sastI granthamAlA kAryAlaya dillI se bhI usake cAra saskaraNa pragaTa ho cuke hai| isakA sampAdana' hama donome se 1 mUla prati ke prArambha ke 15 patra (phoTo priMTa pR. eka (paramAnanda zAstrI ke dvArA huA hai| usakA AdhAra 106) dUsare lekhaka ke dvArA likhe gaye hai| inameM prAyaH pa. ToDaramalajI ke dvArA svaya likhI gaI prati ko pratyeka patra meM akSara-mAtrAmoM kI azuddhiyA hai, zabda bhI banAyA gayA hai| isIlie sampAdanavaza samAcArapatroM ke yatra tatra kucha svalita hue hai| sAtha hI vaise sazodhana atirikta kucha vyaktigata patra bhI sampAdaka ko prApta hue| kA prApta hue yahA nahI hai jaise ki Age ke patroM meM paNDitajI ke dvArA hai, jiname usake spaSTIkaraNa kI mAMga kI gaI hai| kiye gaye hai| patra 55 para kevala / paktiyA hai, prAge udhara sonagar3ha se jo prastuta saskaraNa prakaTa humA hai vahA~ koSThaka me 'isase mAge patra saMkhyA 56 para dekheM usakA AdhAra bhI pUrvokta 50 ToDaramalajo dvArA likhita yaha kisI dUsare ke dvArA patale akSage meM likhA gayA hai| prati batalAI gaI hai| (prakAzakIya pR0 3) pR0 187 ko sarvathA radda kiyA gayA hai| pR. 336-37 aura 408-6 bhI kisI anya lekhaka ke dvArA likhe 1nAma kevala prathama saMskaraNa me hI diyA gayA hai| yaha Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 40 bhI ho sakatI hai| sAra usakI pUrti ke lie yaha prAvazyaka samajhA gayA ki jaina svAdhyAya madira TrasTa ne isa prati ko jayapurastha uparyukta phoTo priMTa prati se dillI va sonagar3ha dvArA prakAvadhIcandrajI dIvAnajI-madira ke granthabhaNDAra se prApta karake zita donoM saMskaraNoM kA milAna kara liyA jaay| isake usake saba patroM kI do phoTo priTa pratiyA~ taiyAra karA lI lie zrI paM0 cainasukhadAmajI nyAyatIrtha jayapura kI satkRpA hai| unameM se eka prati ko TrasTa ne svaya apane adhikAra meM se usa phoTo priTa prati ko prApta karake hama donoM ne usa rakha kara dUsarI prati ko mUla prati ke sAtha jayapura vApisa para se pUrvokta donoM saMskaraNoMkA sAvadhAnI me kramaza: bheja diyaa| isI ke AdhAra se TrasTa dvArA prastRta saskaraNa milAna kara liyA hai| usase jJAta huA hai ki sastI granthatayAra karAyA gayA hai| mAlA dillI dvArA prakAzita saskaraName jahA~ yatra tatra kucha jaisI ki usake spaSTIkaraNakI mAMga kI gaI hai tadanu- vAkyoM va zabdoM kI hInAdhikatA yA kucha uname parivartana . bhI rahA hai vahA~ jaina svAdhyAya mandira TrasTa dvArA prakAzita saskaraNa meM bhI usI prakAra kucha vAkyo va zabdo kI ke samaya unakA sAmAna jayapura sarakAra dvArA jabta kiyA hInAdhikatA aura parivartana bhI dRSTigocara huA hai| isagayA thaa| usakI lisTa bhI rahI munate hai / sambhava hai usame ko spaSTa karane ke lie hama yahA~ udAharaNa ke rUpa me aisI koI mokSamArgaprakAzaka kI prati bhI rahI ho| dono hI saskaraNo ke aise kucha pAThabheda 5 dete hai:2 dono saskaraNo me jo phoTo priTa prati kI apekSA kucha adhika vAkya deve jAte hai (dekhiye so0 saMskaraNa pR0 sonagar3ha dvArA prakAzita saMskaraNa ke pAThabheva 63 va 109 ke pAThabheda aura dillI saskaraNa ke pR08, prati pRSTha paMkti pAThabheda 23, 37, 11, 156 va 436 ke pAThabheda) unase aisA sona. 34 12 paryAyo ko atyanta spaSTarUpa pratIta hotA hai ki donoM hI saskaraNo ke taiyAra karane me se jAnatA hai| prastuta pratike atirikta anya hastalikhita va mudrita pratiyo pho. 36 14 'spaSTarUpa se' ke sthAna me kA bhI prAzraya liyA gayA hai| kAraNa ki ve vAkya anya 'aspapTapana' hai| hastalikhita pratiyome pAye jAte hai| dillI mamkaraNa so 46-47 28,1 tathA maine nRtya dekhA, gaga pR0 8 kA vaha adhika pATha nayA mandira dillIko 3 hasta sunA, phUla sUghe (padArtha kA likhita pratiyo me bhI hai| jaina grantha ralAkara dvArA svAda liyA, padArthakA sparza prakAzita prati meM bhI pariziSTa pR0 460 me kimI prati kiyA), zAstra jaanaa| ke prAzraya se aise bAkya le liye gaye hai| di0 saM0 pa.. 54 2 koSThagata pATha vahA~ nahI hai| 23 kA koSThakastha sandarbha nayA madira dillI kI prati 47 26-27 indriyajanita (patra 1150 10) me bhI nahI hai| ityAdi / pho. 554 indriyAdijanita sAtha hI kucha duruha tRDhArI bhASA ke zabdo ke spapTI- so. 18 usa vastrako apanA praga jAna karaNa ke lie bhI anya pratiyo kA prAzraya lenA kara apane ko aura vastra ko par3A hai| jaise-thAnaka (yaha zabda mUla prati meM hI azuddha eka mAnatA hai| rahA dikhatA hai, usake sthAna meM 'ghAtaka' rahanAsambhava pho. 58 11 tisa vastra ko apanA aga hai-so. sa. pR0 86 = thAnaka (bAdhaka ?), sa0 gra0 jAni prApakoM para zarIra koM pR0 124 = kAraNa), gadA (= 'DalA' so0068, di. vastrako eka maan| pR0 141), prauhaTe (= 'lajjita' so0 pR0 116, di00 so. 54 12-13 koI mAre to bhI nahI choDatI, 172), jhola diye binA (= 'saca ko milAye so. vinA' so yahA~ kaThinatA se prApta pR0 124, di0 pR0 181) / hone ke kAraNa tathA viyoga Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga prakAzakakA prArUpa 263 pho. so. 62 14-15 kou mAra to bhI na chorai so yahA~ nIThi pAvanA bahuri viyoga (nIThi zabda kI durUhatA ke pho. kAraNa pAThaparivartana huA hai, so. eka anya ha. li pratime 'so yahA~ bhI roga pAvanA' aisA pATha hai; dUmarI eka prati me hAziye para 'nIThi' kA artha roga nikhA gayA hai)| pho 63 25 tathA aimA jAnanA ki jahA kaSAya bahuta ho aura zakti hIna (ho vahA~ bahuta dukha so hotA hai aura jyA-jyo kapAya kama hotI jAe tathA zakti kA bar3hatI jAe tyo tyo dukha kama hotA hai / parantu ekendriyo ke so kapAya bahana aura zaktihIna) imalie ekendriya jIva mahA dukhI hai| 73 12 mA prati kA kopTakagata pATha yahA~ nahI hai| mahAdumbI hote hai| vanaspati hai so pavanase TUTatI hai, zIna uSNatA se 74 2 mahAdukhI ho hai pavanata TUTa hai bahuri vanaspati hai so zIta uSNakari 73 13 nindaka svayameva aniSTa ko prApta hotA hI hai, svaya krodha kisa para kare? 84 14 nindaka svayameva aniSTa pAvai pho. nAhIM hai krodha kaunaso kreN| (phoTo priMTa prati me 'pAve hI haiM' aisA pUrva meM likhA gayA, tatpazcAt 'pAvai nAhI hai aisA usake sthAna meM sazodhana kiyA gayA hai)| 85 12.17-18 'samyagjJAna-mithyAjJAna' 18 4-5,8-6 "mithyAjJAna-samyagjJAna' 96 6-7,6 indra, lokapAla ityAdi, tathA advaita brahma, rAma, kRSNa, mahAdeva, buddha, khudA, pIra, paigambara ityAdi, tathA hanumAna, bhaMge, ......tathA gAya sarpa ityAdi 1111 indra lokapAla ityAdi khudA pIra paigambara ityAdi bahuri bhairu......bahuri sarpa ityAdi 66 17 eka kaise mAnA jAye ? ina kA mAnanA no 17 eka kaise mAniye hai eka mAnanA to - vaha brahma koI bhinna vastu to siddha nahI huI, kalpanA mAtra hI ThaharI / tathA eka prakAra 112 4-5 tau brahma koI judA vastu tau na ThaharayA bahuri eka prakAra 68 26 parantu mUkSma vicAra karane para to eka praza apekSA se brahmake parantu sUkSma vicAra kie to eka aza ghaTayA eka aza apekSA brahma ke RE 16 jahAM nyAya nahI hotA 1167 so nyAya hoya hai tahA~ 100 10-11 jo samavAya sambandha hai to 1176 jo sayoga sambandha hai to pIDA utpanna kare to use bAvalA kahate hai, 118 pIDA upajAvai tau tAko vAulA kahiye hai ('tau tAkoM bAulA kahiye hai isa pragako likhane ke pazcAt kATa diyA gayA hai, pho. Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 anekAnta so. 134 162 prayojanabhUta tattvanikA nirNaya kari sake tAta e tattva kahe hai (pUrvame 'jAna' ke sthAna me 'nirNaya bhaeM' likhA gayA thA tatpazcAt use kATakara 'jAna' sazodhana kiyA gayA hai, Age bhii|) 3 so apane abhAvako jJAnI hita kaise mAnegA? so ApakA abhAvako jJAna hita kase mAna 4 tathA RSIzvara bhArata meM 6 bahuri bhArata vipa 3 gaNadhara ne prAcArAgAdika banAye hai so 8 'banAye hai' ke sthAna me yahA~ koI kriyApada nahIM hai 8 anumAnAdikame nahI AtA 4 unmAnAdikamaiM prAva nAhI 17 yadi pApa na hotA to indrA dika kyoM nahI mArate ? 3 so pApa na hotA to kyo na 144 172 145 173 106 22 yaha maheza lokakA sahAra kaise karatA hai ? (apane aMgo se hI saMhAra karatA hai ki icchA hone para svayameva hI sahAra hotA hai ?) yadi apane ago se saMhAra karatA hai 130 2 so prati kA koSThakagata pATha yahA~ upalabdha nahIM hotA so 13 acetana ho jAte hai 16 'acetana' ke sthAname vahA~ pho. 'cetana' hai 115 15-16 tathA ve mokSamArga bhaktiyoga mo. aura jJAnayoga dvArA do prakAra pho. se prarUpita karate hai| aba, so. bhaktiyoga dvArA mokSamArga kahate hai pho. 137 6 yahA~ 'bahuri mokSamArga bhakti yogajJAnayoga' doya prakAra prarUpai so, hai| tahA~ yaha likhakara 'pahile pho. Age jJAnayoga kA nirUpaNa so. kara hai so lipi pIche yAko liSanA' aisI sUcanA Upara pho. kI gaI hai| tadanusAra pahile jJAnayoga kA prakaraNa honA so cAhie thA, tatpazcAt bhakti- pho. yoga kA / parantu sonagar3ha so. saskaraNameM isake viparIta pho. pahile bhaktiyogakA (pR. so. 115-18) aura tatpazcAt (pR. 118-20) jJAnayogakA pho. prakaraNa diyA gayA hai| 127 27 phira kahoge-inako jAne binA so. prayojanabhUta tattvoM kA nirNaya pho. nahI kara sakate, isalie yaha so. tattva kahe hai; pho. 155 1 bahuri kahoge unako jAne pho. 148 177 158 mAre 0 umu X 0 0 27 to pratijJA bhaMgakA pApa huzrA 2 tau pratijJA bhagakA pApa na huprA / 6 artha:8-6 atha 6 tathA jo iSTa-aniSTa padArtha pAye jAte hai 15 bahuri jo ipTa aniSTa buddhi pAiye hai 15 kuguru ke zraddhAna sahita 6 kugurukA zraddhAna rahita 24 adhaHkarma doSoM meM rata hai . adhaHkarma Adi dopaniviSa rata hai so. 181 182 223 pho. Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArgaprakAzaka kA prArUpa 265 so. 228 4 . 185 17 tathApi antaraMga lobhI hotA' pho. hai isalie sarvathA mahatatA so. nahI huI pho. 7 tathApi antaraMga lobhI hoi so dAtArako UcA mAna para di. dAtAra lobhIko nIcA mAna tAte vAke sarvathA mahatatA na bhaI 22 isalie guruoM kI apekSA 12 tAta guNanikI apekSA 4 jIvita maraNa lete hai 5 jIvita mATI le hai di. 10 isalie usakA kArya siddha nahIM huA 14 bahuri tinikA kArya siddhi bhayA 12 aimI dazA hotI hai| jainadharma me pratijJA na lene kA daNDa to hai nahI 302 13 aisI icchA hoya so jainadharma vipa pratijJA lenekA daNDa to hai nahI 2658 vaise aneka prakAra se usa yathArtha zraddhAnakA abhAva hotA HMMM 375 - 6 prabahU trikaraNa kari zuddha jIva 295 12 isI prakAra anyatra jAnanA 3777 aise hI anya jAnanA dillI saMskaraNa ke pAThabheda 11 jinake darzanAdikatai (svapara bhedavijJAna hoya hai kaSAya maMda hoya zAntabhAva ho hai vA) eka dharmopadeza binA 7 3-5 yahA~ dillI saMskaraNakA kopThakagata pATha nahIM hai| 23 1.-17 samAdhAna kara (jo prAparka uttara dene kI sAmarthya na hoya to yA kahai yAkA mokoM jJAna nAhI kisI vizeSa jJAnIse pUchakara tihAre tAI uttara dRgA athavA koI mamaya pAya vizeSa jJAnI tumasau mile to pUchakara apanA sandeha dUra karanA aura mokU hU batAya denA / jAne aisA na hoya to abhimAnake vazate apanI paDitAI janAvanekau prakaraNaviruddha artha upadeza, tAta zrotAnakA viruddha zraddhAna karaneta burA hoya jainadharmakI nidA hoya / ) jAtaM jo aisA na hoya 7 yahA di. maskaraNakA kopThaka gata pATha nahI upalabdha hot|| 37 17 Apa hI mila hai (ara sUryAsta kA nimitta pAya Apa hI vichurai hai| aisA hI nimitta naimittika bani rahA hai| 31 10 di. saM. kA kopThakagata pATha yahA~ nahI hai| 337 -10 taise aneka prakAra kari tima paryAyArthI(?)zraddhAnakA abhAva 260 16 aura karaNAnuyogakA abhyAsa karane para 17 ara caraNAnuyogakA abhyAsa 370 kie di 263 11 vaha samyaktva sva-parakA zraddhAna hone para hotA hai 1 so samyaktva svaparAdika kA zraddhAna bhae hoya 2943 aAja bhI triratnase zuddha jIva 374 pho Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta di. pho. 72 19-20 vaha bAulA tisa vastrako pho. apanA aMga jAni prAparva para zarIrako eka mAna 58 11 ...apanA aMga jAni ApakA para zarIrakU vastra* eka mAne di. 78 12 jaise billI mUsAko pakari pho. pAsakta ho hai / koU mArai tau di. bhI na chorai / so ihA~ iSTa panA hai| bahuri 62 15 yahAM 'so ihA~ ipTapanA hai' ke sthAname 'so ihA~ nIThi pAvanA' pATha hai| pho 61 17-20 bahuri aisA jAnanA, tahA kaSAya bahuta hoya ara zakti- di. hIna (hoya tahA~ ghanA dukha ho hai bahuri jaise kaSAya ghaTatA jAya zakti baghatI jAya taise dukha ghaTatA ho hai| so ekendriyanika kaSAya bahuta para zaktihIna) tAta ekendriya mahAdukhI hai| di 7312 di. sa. kA koSThakagata pATha yahA~ nahI hai| jevarI sAdikake ayathArtha pho. jJAna kA jevarI sAdikake yathArtha aya thArtha jJAna kA 138 15 lokapAla ityAdi / advaitabrahma di. khudA lokapAla ityAdi khudA 16 bahuri gau sarpa ityAdi 111 bahuri marpa ityAdi 20 bahuri zAstra davAta 12 vahuri zastra davAta 13 parantu sUkSma vicAra kie to eka aMza apekSA brahmaka anyathApanA bhayA 1156 parantu sUkSma vicAra kie to eka aza ghaTayA eka aMza apekSA brahmakai anyathApanA bhayA 143 14 mo jahA~ nyAya na hoya hai.mahAM 1167 so nyAya hoya hai tahA~ 156 2-3 kaise sahAra kara hai (apane aMgani hI kari sahAra kara hai ki icchA hotaM svayameva hI saMhAra hoya hai ?) jo apane agani kari saMhAra kara hai 160 2 di. sa. kA kopTakagata pATha yahA~ nahIM hai| 167 15 pho. pri. prati (pR. 137 pa. 6) me kI gaI sUcanA ke anusAra hI yahA~ prathamata. jJAnayoga kA (pR. 167-71) aura tatpazcAt bhaktiyogakA (pR. 171-75) prakaraNa apa nAyA gayA hai| 186 17 bahuri kahoge inako jAne binA prayojanabhUta tattvanikA nirNaya na kari sake, 255 bahuri kahoge inako jAne prayojanabhUta tattvanikA nirNaya kari sakai (dekho mosa. kA milAna) 1988 bahuri eka zarIraviSa pRthvI Adi tau bhinna bhinna bhAsai hai cetanA hoya to lohU uzvA sAdikaka (bIcame pATha chUTA hai) 5 bahuri eka zarIraviSa pRthvI prAdi to bhinna bhinna bhAsa hai cetanA eka bhAsa hai jo pRthvI Adika AdhAra cetanA hoya to hou (so. saM. hAr3a) loho uzvAsAdika ke pho. 16 jevarI 138 Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArgaprakAzaka kA prArUpa diH di. pho. di. 210 18 bahuri RSIzvara bhAratavirSe udayake nimittakari kabahU~ 5 bahuri bhAratavirSe jJAnAdika dhana pragaTa ho haiM 212 3-4 so unako pUchie hai gaNadharane kabahU~ thorai pragaTa ho haiM prAcArAMgAdika banAe haiM so di. 456 16-16 tahA~ rAgAdika kA tIvra udaya tumhAre prabAra pAie hai hote tI viSayakaSAyAdikake 1738 so unako pUchie hai gaNadharane kAryaniviSa hI pravRtti bane AcArAMgAdika tumhAre avAra para pApa puruSArtha kari tina pAie hai upadezAdikaviSa upayogakA 436 16-18 vastrAdikakA kathanaviSa mahI lagAvai, to dharmakAryaniviSa nakA nAma sUkSma, moTAkA pravRtti hoya / bhara nimitta bane, nAma bAdara, aisA artha hai| vA Apa puruSArtha na kara (karaNAnuyoga ke kathanavirSa pho. 403 3-6 tahA~ rAgAdika kA tIvra udaya pudgala skandhake nimittataM ruka hote to viSaya kapAyAdika ke nAhI tAkA nAma sUkSma hai para kAryaniviSa bhI pravRtti hoi / / ruka jAya tAkA nAma bAdara hai) bahuri rAgAdika maMda udaya 2 di. ma. kA koSThakagata pATha hote bAhya upadezAdika kA yahA nahIM hai| nimitta bana para Apa puruSArtha 20 pramANabhedanivipaM spaSTa vyavahAra kari (yahA~ pATha avyavasthita pratibhAsakA nAma pratyakSa hai adhika hai) 380 3-4 pramANabhedaniviSa spaSTa pratibhAsa kA nAma pratyakSa hai kucha aniSTa bhI prasaMga 456 -10 utkarSaNa apakarpaNa sakramaNAdi prastuta grantha kA mahattva ubhaya pakSoM dvArA hI svIkAra hote tinakI zaktihIna adhika kiyA jAtA hai / para jahAM taka hama samajhate hai usake antahoya varmaudaya nimitta rgata saba hI viSayoM se ve zAyada hI sahamata ho| udAharakari tinakA udayabhI madatIya NArtha yahAM hama aise do cAra sthaloM ko udadhata karate ho hai / tinake nimittate hai jinako pratikUlatA kA anubhava prathAsambhava donoM hI navIna baghabhI mada tIvra ho hai| pakSa kara sakate haitAta sasArI jIvanika kaba 1 aneka upAya karane para bhI karma ke nimitta binA jAgatika ho sAmagrI nahIM miltii| (sona saMskaraNa pR. 48) kabahe thore pragaTa ho / 2 athavA bAhya sAmagrI se sukha-dukha mAnane so hI 02 15-17 utkarSaNa apakarSaNa sakramaNAdi bhrama hai| sukha-dukha to sAtA-asAtA kA udaya hone hotaM tinakI zakti hIna Adhaka para moha ke nimitta se hote hai, aisA pratyakSa dekhane meM mAtA hoi hai tAtai tinakA udaya bhI hai| (mo0 pR0 56) mada tIvra ho hai tinake nimitta- 3 isalie sAmagrI ke adhIna sukha-dukha nahIM hai| te navIna baMdha bhI mada tIvra ho sAtA-asAtA kA udaya hone para mohapariNamana ke nimita hai tAta saMsArI jIvanike karma se hI sukha-dukha mAnate haiN| (so. pR060) phI Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 anekAnta 4 tathA vaha kahatA hai ki-jina zAstroM meM adhyAtma dravyoM meM na lage, yadi svayameva unakA jAnanA ho jAye upadeza hai unakA abhyAsa karanA, anya zAstrI ke abhyAsa aura vahIM rAgAdika na kare to pariNati zaddha hI hai| (so. se koI siddhi nahI hai ? saM0 pR0 212) usase kahate haiM-yadi tere saccI dRSTi huI hai to 7 yahA~ koI nivicArI puruSa aisA kahe ki tuma sabhI jaina zAstra kAryakArI haiN| vahAM bhI mukhyata: adhyAtma vyavahAra ko asatyArtha-heya kahate ho, to hama vata, zIla, zAstroM meM to pAtmasvarUpa kA mukhya kathana hai, so samyag- sayamAdika vyavahArakArya kisalie kare ? sabako chor3a dRSTi honepara prAtmasvarUpa kA nirNaya to ho cukA, taba dege| to jJAna kI nirmalatA ke artha va upayoga ko maMda kaSAyarUpa umase kahate hai ki--kucha vrata, zIla, saMyamAdika kA rakhane ke artha anya zAstroM kA abhyAsa mukhya caahiye| mAma vyavahAra nahIM hai, inako mokSamArga mAnanA vyavahAra hai, tathA yAtmasvarUpa kA nirNaya huyA hai, use spaSTa rakhane ke use choDa de| aura aimA zraddhAna kara ki inako to bAhya artha adhyAtma zAstroM kA bhI abhyAsa cAhiye; parantu sahakArI jAna kara upacAra se mokSamArga kahA hai, yaha to anya zAstroM meM aruci to nahIM honA caahiye| (so0 paradravyAzrita hai, tathA saccA mokSamArga vItarAgabhAva hai, pR0 200-201) vaha svadravyAthita hai| isa prakAra vyavahAra ko asatyArtha 5 tathA vaha pUjanAdi kArya ko zubhAsrava jAna kara heya jAnanA / vratAdika ke choDaneme to vyavahAra kA heyadeya mAnatA hai, yaha satya hI hai; parantu yadi ina kAryoM ko patA hotA nIti para fovAnika chor3a kara zuddhopayoga rUpa ho to bhalA hI hai, aura viSaya- chor3akara kyA karegA? yadi hisAdirUpa pravartegA to vahA~ kaSAya rUpa-azubha rUpa-pravartaM to apanA burA hI kiyaa| to mokSamArga kA upacAra bhI saMbhava nahIM hai-vahA pravartane zubhopayoga se svargAdi hoM athavA bhalI vAsanA se yA bhale se kyA bhalA hogA? (mo0 pR0 253-54) nimitta se karma ke sthiti-anubhAga ghaTa jAyeM to samyakatvAdi ko bhI prApti ho jaaye| (so0 pR0 205) Age tathA yadi bAhya sayama se kUcha siddhi na ho to pR. 208 ke dUsare pairAgrApha ko (aba unase pUchate hai......) sarvArthasiddhivAmI deva mamyagdaSTi bahuta jJAnI hai, unake to cauthA guNasthAna hotA hai aura gRhastha zrAvaka manuSyoM ke aura pR. 206 ke antima pairAgrApha ko bhI dekhie| paMcama guNasthAna hotA hai so kyA kAraNa hai ? tathA tIrtha6 phira vaha kahatA hai-jaise, jo strI prayojana jAna kagadika gRhasthapada chor3a kara kimalie sayama grahaNa kare ? kara pitAdika ke ghara jAtI hai to jAye, vinA prayojana jisa-tisa ke ghara jAnA to yogya nahI hai| usI prakAra isalie yaha niyama hai ki bAhya saMyamasAdhana vinA pariNAma pariNati ko prayojana jAna kara sAta tattvo kA vicAra nimala nahIM ho sakate; isalie bAhya sAdhana kA vidhAna karanA, vinA prayojana guNasthAnAdika kA vicAra karanA jAnane ke liye caraNAnuyoga kA abhyAsa avazya karanA yogya nahIM hai ? cAhiye / (so pR0 262) samAdhAna :-jaise strI prayojana jAnakara pitAdika yA (prastuta saMskaraNa meM jisa prakAra adhyAtma ke poSaka mitrAdika ke bhI ghara jAye, usI prakAra pariNati tattvoM ke kucha vAkyo ko yatra-tatra-jaise pR0 51, 52, 57 va158 vizeSa jAnane ke kAraNa (kAraNabhUta) guNasthAnAdika va prAdi-kAle TAipa meM mudrita karAyA gayA hai usI prakAra karmAdika ko bhI jaane| tathA aisA jAnanA ki-jaise bAhya saMyama ke poSaka upayukta sadoMmeM se bhI kucha vAkyoM zIlavatI strI udyamapUrvaka to viTa puruSoM ke sthAna para na kA mudraNa yadi kAle TAipa me karA diyA jAtA to bahuta jAye, yadi paravaza vahA~ jAnA bana jAye, aura vahA~ kuzIla acchA hotA / ) sevana na kare to strI zIlavatI hI hai| usI prakAra bItarAga pariNati upAyapUrvaka to rAgAdika ke kAraNabhUta para- 1 kisI jIvakari apanA prAtmA ThigyA / so kauna ? Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArgaprakAzaka kA prArUpa jiha jIva jinavara kA liMga dhAryA para rAkhakari mAthA kA e bheSadhArI hai''lIcakari samasta parigraha chAMDyA naahiiN| (sastI graMtha mAlA tAkA uttara-jaise rAjAcI sthApanA citrAmAdika prathana saM. pR. 269-70) kari kara to rAjA kA pratipakSI nAhI; para koI sAmAnya - 2 bahari jahAM manika dhAtrI'-duta prAdi chayAlIsa doSa manuSya ApakI gajA manAva, tau tisakA.pratipakSI hoh| mAhArAdiviSa kahe haiM, tahA gahasthanike bAlakanikauM prasanna taise arahatAdika kI pASANAdivirSe sthApanA banAva, tA karanA, samAcAra kahanA, maMtra-poSaSi jyotiSAdi kArya tinakA pratipakSI nAhI, para koI sAmAnya manuSya Apako batAvanA ityAdi, bahuri kiyA karAyA anumodyA bhojana muni manAvaM, to vaha munina kA pratipakSI bhyaa| aise bhI 'lanA ityAdi kriyA kA nipaMdha kiyA hai, so aba kAladoSa sthApanA hotI hAya, to prarahaMta bhI mAphko mnaayaa| (sa ina hI doSaniko lagAya pAhArAdi grahai hai| (sa. na. pa. pa. pR. 273) 270) 4 padmapurANaviSa yaha kathA hai-jo zreSThI dharmAtmA 3 yahA kou kahai, aise guru to abAra nAhI, tAta cAraNa muninako bhramata bhraSTa jAni AhAra na diyA, to jaise parahata kI sthApanA pratimA hai, tasaM gurunikI sthApanA pratyakSa bhraSTa tinako dAnAdika denA kaise sabhava? (sa.pra. pR. 274-75) majjaNa-maMDaNadhAdI khellAvaNa-khIra-prabadhAdI ya / 5 bahuri jinamadira to dharma kA ThikAnA hai| tahAM pacavidhadhAdikammeNuppAdo dhAdidopo du|| nAnA kukathA karanI, sovanA ityAdika pramAdarUpa pravarta, vA mUlAcAra 6-28) nahA bAga vADI' ityAdi banAya viSaya-kaSAya popa, bahuri ghApayati dadhAtIti vA ghaatrii| mArjanayAtrI bAla lobhI puruSanikI guru mAni dAnAdika deM vA tinakI asatya snapayati yA sA mAnadhAtrI / maNDayati vibhUSayati tila- mati kari mahatapanI mAna, ityAdi prakAra kari viSayakAdibhiryA sA maNDanadhAtrI maNDananimitta maataa| bAla kAryAnako to baghAvaM ara dharma mAna so jinadharma to krIDayati ramayati krIr3atadhAtrI krIDAnimitta maataa| kSIra vItarAgabhAvarUpa hai, tisa virSa aisI pravRtti kAladoSata hI dhArayati dadhAti yA sA kSIradhAtrI stnpaayinii| amba- dekhie hai / (ma. pra. pR. 20) ghAtrI jananI, svapayati yA saapymbdhaatrii| etAsA paJca hamArA apanA abhiprAya vidhAnAM dhAtrINAM kriyayA karmaNA ya AhArAdirutpadyate sa dhaatriinaamotpaadndossH| vAla snApayAnena prakAreNa bAla. prastuta mokSamArgaprakAzaka kI yathArtha paristhiti kyA snApyate yena mukhI nIrogI ca bhavatItyevam, mAjananimitta hai, yaha jAnane kI caki kucha sajjanoM ne apekSA kI thI, vA karma gRhasthAya upadizati / nena ca karmaNA gRhastho dAnAya 3 yathA pUjya jinendrANA rUpa nepAdinimitam / pravartate / taddAnaM yadi gRhNAti sAdhustasya dhAtrInAmotpAdana tayA pUrvamunicchAyA pUjyA: maMprati sayatAH / / doSaH........... (mUlA. vasu. vRtti 6.28) (upAsa. 767) 2 uggama uppAdaNa emaNa ca sajojaNaM pamANa ca / vinyamyadayugInaSa pratimAsu jinAniva / igAla dhUma kAraNa advavihA piMDamuddhI du|| bhaktyA pUrvamunInacet kutaH zreyo'ticimAm // (mUlA. 6-2) (sA. dha 2-64) 16 udgama doSa (6, 3-25), 16 utpAdana doSa 4 dekhiye padmapugaNa parva 62 zloka 15-37 / (6, 26-42), 10 eSaNa (azana) doSa (6, 43-62) 5 matramapyanukampyAnAM mRjedanujighRkSayA / tathA saMyojana Adi 5 anya doSa; ina saba dopoM kI yahA~ cikitsAzAlavad duSyannejyAya vATikAgrapi / vistAra se prarUpaNA kI gaI hai| (sA. gha. 2-40 lAmo puruSaniko nyAdi banAyo Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 anekAnta ata eva usIse prerita hokara hameM jo usakI sthiti dikhI phira apanI samajha ke anusAra hI kiyA gayA hai| (sastI graM. hai use vinA kisI pakSavyAmoha ke spaSTa karane kA prayala mA. saMskaraNa meM pR. 78 para jo usakA 'so ihA~ iSTahamane yahAM kiyA hai| jahAM taka hama samajha sake hai ukta panA hai' aisA spaSTIkaraNa kiyA gayA hai vaha jaina grantha donoM saMskaraNoM meM se kisI meM bhI buddhipUrvaka artha- ratnAkara dvArA prakAzita saMskaraNa (pR. 75) ke anusAra viparyAsa yA bhAvaviparyAsa kA prayatna nahIM kiyA gyaa| kiyA gayA hai, nayA mandira dillIkI eka hastalikhita prati mUla prati kI apekSA jo unameM yatra svacit bheda dikhatA meM 'nIThi' ko likhakara tatpazcAt usake sthAna me 'roga' hai vaha asAvadhAnI-vizeSa kara prUpha saMzodhana kI asAva likhA gayA hai|) dhAnI-yA anya hastalikhita va mudrita pratiyoM kA prAzraya __ pR. 63 paM. 25 meM jo phoTo priMTa prati (pR. 73) kI lene se huA hai / jaise apekSA adhika aza pAyA jAtA hai vaha sambhavataH sastI graMtha sona. saM. pR0.85 para mithyAjJAna aura samyagjJAna mAlA saMskaraNa (pR. 61) se liyA gayA hai| jaina graM. ra. kA kramavaiparItya, pa0115-20 meM jo jJAnayoga aura dvArA prakAzita saMskaraNa (pa.58) me bhI vaha aMza pAyA bhattiyoga prakaraNoM meM paurvAparya kI viparItatA huI hai jAtA hai| vaha mUla pratimeM zrI paM. ToDaramala jI dvArA kI gaI sUcanA pa. 135 para pho. priM. pratigata (pR. 164) 'hou (?) (pho. pri0 pR0 137, paM06) ko sAvadhAnI se na paDha lohI' kA anuvAda 'hAr3a, rakta' kiyA gayA hai| na. maM. sakane ke kAraNa huii| dillI kI eka prati (patra 61) meM bhI 'hAr3a' pAyA jAtA prapha saMzodhana kI asAvadhAnI me jaise hai| sa. graM. saMskaraNa (pR. 168) meM 'hou' ko choDa diyA so. ga. pR. 65--'usI prakAra' ityAdi lagabhaga 2 gayA va 'lohI' ke sthAna me lohU likhA gayA hai| ityAdi / paMktiyAM duvArA chapa gaI hai, pR. 100-samavAyasambandha anta me graMtha kI isa paristhiti ko lakSya meM rakhate (sayogasambandha), pR. 155--mAna (mAyA), pR. 182 hae hamAga ubhaya pakSase yahI namra nivedana hai ki isa ikSuphala (ikSuphUla.). pR. 185 gurupro kI (guNana kI), vivAda meM kucha tathya nahIM hai, use samApta kara diyA jaay| ityaadi| bhUla honA kucha asambhava nahIM hai / para bhUla ko bhUla mAna dillI saMskaraNa meM aisI azuddhiyo ke lie anta meM use parimAjita kara lenA kaThina hote huebhI mahattvapUrNa hai| 21 pR. kA lambA zuddhipatra hI de diyA gayA hai| zAnti va sva-parahita bhI usI meM hai| bhUla ko puSTa karate anya pratiyoM ke mAzraya se jaise---so. sa. pR. 54 para rahane se vAtAvaraNa kabhI zAnta nahI bana sktaa| vi mUla pratigata (pho. pR. 62). so ihAM nIThi pAvanA' kA vAdIbhamiha kI yaha yathArtha ukti bahuta hI mahattvapUrNa hai-- 'sI yahA kaThinatA se prApta hone ke kAraNa' yaha spaSTIkaraNa anyadIyamivAtmIyamapi doSa prapazyatA / yA to kisI anya prati ke prAzraya se kiyA gayA hai yA kaH samaH khalu mukto'ya yuktaH kAyena cedapi / ' anekAnta ke grAhaka baneM 'anekA-ta' purAnA khyAtiprApta zodha-patra hai| aneka vidvAnoM aura samAja ke pratiSThita vyaktiyoM kA abhimata hai ki vaha nirantara prakAzita hotA rhe| aisA tabhI ho sakatA hai jaba usameM ghATA na ho aura isake lie grAhaka saMkhyA kA bar3hAnA anivArya hai| hama vidvAnoM, prophesaroM, vidyArthiyoM, seThiyoM, zikSA-sasthAnoM, saMskRta vidyAlayoM, kAlejoM, vizvavidyAlayoM aura jaina zruta ko prabhAvanA meM zraddhA rakhane vAloM se nivedana karate haiM ki ve 'anekAnta' ke grAhaka svayaM baneM aura dUsaroM ko bnaaveN| aura isa taraha jaina saskRti ke pracAra evaM prasAra meM sahayoga pradAna kreN| vyAyApaka 'anekAnta' Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramaNa saMskRti kA prAcInatva muni zrI vidyAnanda maMgalAcaraNa- . siri Namo usaha smrnnaannN| vyAkaraNa ke anusAra saskRti zabda kA artha hai saskAra smpnntaa| saMskAra se vastu utkRSTa bana jAtI hai athavA kahanA cAhiye ki vastu saskAra kiye jAne para apane meM nihita utkarSa ko abhivyakta karane kA avasara prApta karatI hai| saMskAra kiye jAne para hI khanija suvarNa zaddha mvarNa banatA hai| manuSya bhI saMskRti ke dvArA hI apane uccatama dhyeya aura pavitra saMkalpo ko prApta karane ke lie dizA prApta karatA hai| eka kalAkAra anagar3ha pASANa meM chenI hathor3e kI sahAyatA se vItarAga prabhu kI mudrA akita kara detA hai, eka citrakAra rago aura tUlikA kI sahAyatA se kenavAsa para mundara citra banA detA hai, isI prakAra saMskRti bhI manuSya ke antastha saundarya ko prakaTa kara detI hai / yahI manuSyake prAcAra vicAra aura vyavahAra ko banAtIsaMvAratI hai / ye AcAra-vicAra aura vyavahAra hI saMskRti ke mUlasrota ke sAtha sambaddha hokara usakA paricaya dete hai| ana. jaba hama saMskRti kA sambandha zramaNa zabda ke rAAya karate hai, naba hamAre sAmane zramaga dharma aura usake AcAra-vicAra spaSTa ho uThate hai| zramaga kA artha hai nirgandha digambara jaina muni / ataH zramaNa-saskRti kA artha hayA vaha saskRti jisake pravartaka va prastotA digambara jaina mUni hai| isako aura bhI spaSTa karake kaheM to jina prAcAra-vicAra aura Adarzo kA AcaraNa aura upadeza digambara jaina muniyoM dvArA kiyA gayA hai, vaha zramaNa saMskRti hai| bhagavAna RSamadeva prathama digambara muni hai, be hI prathama zramaNa hai / ataH unake dvArA jina prAcAra-vicAravyavahAra aura AdarzoM kA pAcaraNa aura upadeza ke dvArA pracAra-prasAra aura pracalana huA, vahI saMskRti zramaNa saMskRti ke nAma se jAnI pahacAnI jAtI hai| aba hama zramaNatva aura usakI prAcInatA ke bAre meM kucha pramANa prastuna kreNge| ("nAbheH priyacikorSayA tadavarodhAyane meradevyA dharmAna darzayitukAmo vAtarazanAnA zramaNAnAmRSINAmUrya maMpinA zuklayA tanuvAvatAra"" 020). mahArAja nAbhi kA priya karane ke lie unake anta:pura meM mahArAnI marudevI ke garbha se 'digambara zramaNa UrdhvagAmiyoM kA dharma pragaTa karane ke lie vRSabhadeva zuddha matvamaya zarIra se pragaTa hue| bhAgavatakAra ne Adya mana svAyambhuva ke prapautra nAbhi ke putra RSabha' ko digambara zramaNoM aura UrdhvagAmI muniyoM ke dharma kA prAdi pratiSThAtA mAnA hai, unhone hI zramaNa dharma ko pragaTa kiyA thaa| unake sau putroM meM se nau putra zramaNa muni bane, bhAgavata me yaha hI ullekha milatA hai "navAbhavan mahAbhAgA mumayo haaryshsinH| zramaNA vAtarazanA prAtmavidyA vishaardaaH|| -lAgavata 11 / 2 / 20 RSabhadeva ke sau putro meM se nau putra bar3e bhAgyavAna the pAtmajJAna meM nipuNa the aura paramArtha ke abhilASI the| ve zramaNa-digambara muni ho gaye, ve anazana prAdi tapa karate the| yahAM zramaga me abhiprAya hai (zrAmyati tapaH kleza 1 priyavrato nAma muto manoH svAyambhavasya yaH / tasyAgnIdhrastato nAbhiH RSabhastatsutaH smRtaH / / 11 / 2 / 15 bhAgavata purANa / svAyambhuva manu ke priyanAta nAma ke putra the| priyavrata ke agnIgha, agnIdhra ke nAbhi aura nAbhi ke putra RSabhadeva hae / vaidika paramparA ke anusAra svAyambhava manu mAnavoM ke pAdya aSTA aura manvantara paramparA ke prAdya pravartaka the| Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 anekAnta sahate iti zramaNaH) arthAt jo svayaM tapazcaraNa karate hai, jaina zAstroM meM guNasthAna carcA meM jo muni kSapaNaka ve zramaNa hai| zreNI prArohaNa karatA hai, usake sambandha me bhI lagabhaga "vAtarazanA havA RSayaH zramaNA UrdhvamathinI bbhuuvH|" aisA hI varNana AtA hai| zreNI prArohaNa karanevAlAzramaNa -taittirIyAraNyaka 217 muni pApa aura puNya donoM se rahita ho jAtA hai aura sAyaNa-"vAtarazanAlyA RSayaH zramaNAstapasvinaH kaSAya tathA ghAticatuSka kA nAza karake kaivalya kI prApti . . UrvamanthinaH kavaretasaH" kara letA hai| zramaNa satayuga meM prAyaH hote haiM, aisI mAnyatA bhAgavata-digambara zramaNa RSi tapa se sampUrNa karma naSTa karake Urdhvagamana karanevAle hue| kRte pravartate dharmazcatuSpAttanjana taH / ___ sampUrNa karma naSTa hone para jIva Urdhvagamana karatA hai satyaM dayA tapo vAnamiti pAdA vibhona p|| aura loka ke anta taka calA jAtA hai| jIva kA svabhAva santuSTAH karuNA maMtrAH zAntA bAntAstitikSavaH / Urdhvagamana karane kA hI hai, vaha sadA se isake lie prayatna mAtmArAmAH samadRzaH prAyazaH zramaNA janAH // karatA rahA hai| kintu karmoM kA bhAra hone ke kAraNa vaha --bhAgavata 12-3-15-16 utanA hI Urdhvagamana karatA rahA, jitanA karmoM kA bhAra zrI zukadeva jI kahate hai-he rAjana ! kRtayuga meM kama thaa| kintu jaba karmoM kA bhAra bilkula haTa gayA aura dharma ke cAra caraNa hote hai-satya, dayA, tapa aura dAna / ___ isa dharma ko usa samaya ke loga niSThApUrvaka dhAraNa karate jIva karmoM ke bandhana se mukta ho gayA to apane svabhAba ke hai / satayuga me manuSya santuSTa, karuNAzIla, mitrabhAva rakhane anusAra vaha loka ke anta taka Urdhva gamana karatA hai| vAle, zAnta, udAra, sahanazIla, prAtmA me ramaNa karane vAle ("tadanantaramUvaM gcchtylokaantaat||" tatvArtha sUtra1015) aura samAnadRSTi Adi prAyaH zramaNoM meM hI hotI hai| jaina zAstroM meM jahA para bhI mokSa kA varNana pAyA hai, jainAcArya jinasena ne AdipurANa meM kRtayuga meM hI vahA para isakA vistAra se kathana milatA hai| sambhavata. RSabhadeva kA janma mAnA hai / usa yuga kA nAmakaraNa hI zramaNa vAtarazanA muniyo ke liye UrdhvamathI UrdhvaretA khne| RSabhadeva ke kAraNa humA aura vaha kRtayuga kahalAyAmeM vaidika RSiyoM ko jana-zAstra mammata Urdhvagamana hI "yugAdi brahmaNA tena yaditthaM sa kRto yugaH / abhISTa rahA hai| tataH kRtayugaM nAmnA taM purANavido viduH / / aba yahA vRhadAraNyakopaniSad kA eka aura spaSTa prASAr3hamAsabahulapratipaddivase kRtI / uddharaNa avatarita karate hai kRtvA kRtayugArambhaM prajApatya mupeyivAn // " "zramaNo'zramaNastApaso'tApaso'nanvAgataM puNyanA nanyA- (zeSa pRSTha 281) -Adi pu0 16 / 186-190 gataM pApena tI! hi tavA sacchiokAn hRdayasya bhavati / " kAn hRdayasya bhavAta / 1 kRtyug-1728000| satayuga kA prArambha kAtika ___-vRhadA0 413 / 22 se hugraa| zramaNa prathamaNa aura tApasa atApasa ho jAte hai| usa vetaayug-1266000| mamaya taka puruSa puNya se asambaddha tathA pApa meM bhI asambaddha dvaapr-864000| (vaidika kAla-gaNanA) kliyug-432000| hotA hai aura hRdaya ke sampUrNa goko ko pAra kara letA 2 "masamadasamammi NAme sese causIdilakkhapatvANi / vAsatae aDamAse igipakkhe usaha uppattI // 4 / 553 (zramaNaH parivAT-yatkarma nimitto bhavati, satena -tiloyapaNNattI bhA0 1 binimkttvaadshrmnnH|" -zAMkara bhApya "suSama duHSamA nAmaka kAla me caurAsI lAkha pUrva, tIna "zramaNa' arthAt jisa karma ke kAraNa puruSa parivATa varSa ATha mAha aura eka pakSa zeSa rahane para vRSabhadeva hotA hai usase mukta hone ke kAraNa baha zramaNa ho kA avatAra (janma) humaa"| (yahAM kRtayuga kAla jaina jAtA hai| gaNanA ke anusAra hai)- / . Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yazastilaka kA sAMskRtika adhyayana DA0 gokulacanda jaina, prAcArya, ema. e., po-eca. Do. somadeva sarikRta yazastilaka mahArAja yazodhara ke maMtrI kA vyavahAra rakhA aura unhe apane yahA~ vyApAra kI jIvanacaritra ko AdhAra banAkara gadya aura padya me likhA muvidhAe dii| isa vaga ke rAjAmro kA virud vallabharAja gayA eka mahattvapUrNa saMskRta graMtha hai| isame ATha pAzvAsa prasiddha thA jisakA rUpa arava lekhako meM balharA pAyA yA adhyAya haiN| pUre grantha me do hajAra tIna sau gyAraha jAtA hai| padya tathA zepa gadya hai| momadeva ne gadya tathA padya dono gaSTakaTo ke rAjya meM sAhitya, kalA, dharma aura darzana ko milAkara ATha hajAra zloka pramANa batAyA hai| ko caturmakhI unnati huii| usa yuga kI sAMskRtika pRSThayazasnilaka kA racanAkAla nizcita hai, isalie isake bhUmi ko AdhAra banAkara aneka grantho kI racanA kI gii| anuzIlana me ve aneka kaThinAiyA~ nahI pAtI, jo samaya yazastilaka umI yuga kI eka viziSTa kRti hai| kI anizcitatA ke kAraNa bhAratIya sAhitya ke anuzIlana yazaritalaka kI racanA gadya aura padya me huI hai| meM sAdhAraNatayA upasthita hotI hai| somadeva ne yazastilaka mAhitya kI isa vidhA ko samIkSako ne campU kahA hai / ke anta meM svaya likhA hai ki caitra zakla trayodazI zaka svaya momadeva ne imaM mahAkAvya kahA hai| pratyeka prAdavAma maMvA 81 (656 I.) ko jisa samaya zrIkRSNaganadeva ke anta meM jo praNikA vAkya pAyA jAtA hai, umame 'yazopANDaya, mihala, cola, cera Adi rAjAzrI kA jItakara dharamahAgajagni yagtinakAparanAmni mahAkAvye' pada mailapATI menA zivira meM the, uma mamaya unake caraNakama pAyA hai| vAstava meM yaha apane prakAra kA eka viziSTa pratha lopajIvI, cAlukya vazIya arikemarI ke prathama putra sAmana hai aura apane prakAra kI svatantra vidhA / eka utkRSTa kAvya vahiga (vadyaga) kI rAjadhAnI gagapAga meM yaha kAvya gvA ke sabhI guNa mama vidyamAna hai| kayA aura AkhyAyikA ke zilATa, gemA cakArI pora gecaka varNana, gadya aura padya rASTakaTa nareza kRSNagaja tRtIya ke eka dAnapatra meM bhI ke sammizraNa kA ci vaicitrya, rUpaka ke prabhAvakArI aura somadeva ke vivaraNa ke mamAnahI kRSNagajadeva kI digvijaya hRdayagrAhI magna kathanopakathana, mahAkAvya kA vRttavidhAna kA ullekha hai| yaha dAnapatra momadeva ke yastilaka kI rasamiddhi, pralakRta citrAkana tathA prasAda aura mAdhuyaM yukta racanA ke kucha hI saptAha pUrva phAlguna vRSNa trayodazI zaka sarama zailI, magacipuNaM kathAvastu aura mAhityakAra ke maMvat 880 (6 mArca sana 656 I0) ko melapATI (varta- dAyitva kA kalApUrNa nirvAha, yaha yAmtinakakA mAhityika mAna melADI jo unara akoTa kI vAdivAya tahazIla meM svarUpa hai| gadya kA padyo jamA magla bigAma, prAkRta hai) liyA gayA thaa| chandoM kA maskRta meM abhinava prayoga tathA aneka prAcIna rASTrakUTa madhyayuga meM dakSiNa bhArata ke mahApratApI amiddha zabdo kA makalana yazastilaka ke sAhityika mvanareza the| dhAravADa karnATaka tathA vartamAna haidarAbAda pradeza rUpa kI atirikta vizeSatAeM hai| maskRta mAhinya marjana para gaSTrakUToM kA akhaNDa gajya thaa| lagabhaga pAThavI zatI ke lagabhaga eka sahasra boM meM subandhu bANa aura daNDi ke ke madhya meM lekara dazama zatI ke anta taka gaSTrakUTa samrAT grantho me gadya kA, kAlidAsa, bhavabhUti aura bhArgava ke na kevala bhAratavarSa meM, pratyuta pazcima ke araba sAmrAjya mahAkAvyoM meM padya kA tathA bhAsa aura zudraka ke nATako meM meM bhI atyanta prasiddha the| araboM ke mAtha unhoMne vizeSa mpaka racanA kA jo vikAsa huA, umakA aura adhika gayA / / Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 anekAnta pariSkRta rUpa yazastilaka meM upalabdha hotA hai| yazastilaka meM prayatnapUrvaka kiyA hai| unakA uddezya thA yazastilaka kI yaha anyatama vizeSatA hai ki prAcIna ki dazamI zatAbdi taka kI aneka sAhityika aura sAMskRbhAratIya vAGmaya meM saMbhavatayA yaha prathama aura akelA tika upalabdhiyoM kA mUlyAMkana tathA usa yuga kA sampUrNa gratha hai, jisakI kathAvastu ko dugvAnta mAnA jA sakatA hai| citra apane grantha meM utAra deN| ni madeha somadeva ko apane kAvya ke vizepa guNo ke atirikta yazastilaka meM ko isa uddezya meM pUrNa saphalatA milii| yazastilaka jaise isa mI pracura mAmagrI hai, jo ise prAcIna bhArata ke mAskRtika mahanIya grantha kI racanA dazamI zatI kI eka mahattvapUrNa itihAsa kI vibhinna vidhAoM se jor3atI hai| purAtattva, upalabdhi hai| sAmagrI kI isa vividhatA aura pracuratA ke kalA itihAsa aura sAhitya kI mAmagrI ke sAtha tulanA / kAraNa yAstilaka ko svaya somadeva ke zabdo meM eka karane para isakI prAmANikatA aura upayogitA aura bhI aura yogitA aura bhI mahAn abhidhAna koNa kahanA caahie| paripuSTa hotI hai| eka bar3I vizeSatA yaha bhI hai ki soma- yazastilaka meM sAmagrI kI jitanI vividhatA aura deva ne jima viSaya kA sparza bhI kiyA usa viSaya meM pracuratA hai, utanI hI usakI zabda sampatti aura vivecana paryApta jAnakArI dii| itanI jAnakArI ki yadi umakA zailI kI durUhatA bhii| isalie jima vaidugya aura yatna vistAra meM vizlepaNa kiyA jAye to pratyeka viSaya eka ke sAtha somadeva ne yazastilaka kI racanA kI zAyada hI laghukAya mvanantra grantha naiyAra ho sakatA hai| yazasnilaka umase kama vaidupya aura prayatna yazastilaka ke hArda ko para zrIdeva kRta yazastilaka pajikA nAmaka eka sakSipta samajhane me lge| mabhavatayA ima duruhatA ke kAraNa hI saskRta TIkA hai| ise saskRta TippaNa kahanA adhika upa- yagastilaka yAcAraNa pATako kI pahu~na meM dUra banA pAyA, yukta hogaa| yadyapi inake mamaya kA ThIka patA nahI calatA para dakSiNa bhAgna se lekara unara bhArata, gajasthAna aura phira bhI ye somadeva meM adhika bAda ke nahI lagate / mola- gujarAta ke zAratra bhaNDAga meM upalabdha yagamtilaka kI havI gatI meM zrutasAgara mUri ne yazastilaka cadrikA nAmaka hastaligvina pANDulipiyA~ ma bAta kI pramANa hai ki maMskRta TIkA ligvii| yaha lagabhaga mAI cAra pAzvAso para pichalI zatAbdiyoM meM bhI yagamtilaka kA sampUrNa bhAratavarSa hai| sabhavatayA ve isa pUrA nahIM kara mke| zrIdeva ne meM mUlyAkana huaa| paMjikA meM yazastilaka ke viSayoM ko isa prakAra ginAyA bImavI zatI meM pITarasana aura kItha jaise pAzcAtya vidvAnoM kA dhyAna yatilaka kI mahattA aura upayogitA 1 chanda, 2 zabda niSaTu, 3 alakAra, 4 kalA, kI ora AkarSita huyA hai| bhAratIya vidvAnoM ne bhI apanI 5 middhAnna, 6 sAmudrika jJAna, 7 jyotipa, 8 vaidyaka ha veda ima nidhi kI mora aba daSTi DAlI hai| 1. vAda, 11 nATya, 12 kAma, 13 gaja, 14 azva, sampUrNa yastAvaka zrutamAgara mUri kI apUrNa maskRta 15 Ayudha, 26 tarka, 17 pAkhyAna, 18 matra, 19 nIti, TIkA ke sAtha do jindo meM aba taka kevala eka bAra 2. zakuna, 21 vanaspAta, 22 pugaNa, 23 mmRti, 20 lagabhaga mATha varSa pUrva nirNayasAgara prema, bambaI meM prakAzita mokSa, 25 adhyAtma, 06 jagatasthiti aura 27 pravacana / / huA thaa| tIna AvAso kA pUrva khaNDa san 1901 me yadi zrIdeva ke anumAra hI yazastilaka ke vipayo kA aura pAca pAzvAmo kA uttara khaNDa san 1602 meM / pUrva vargIkaraNa kiyA jAye to isa sUcI meM kaI vipaya aura gvaNDa man 1916 ma punarmudrita bhI huA thaa| isa maskaraNa jor3ane hoge / jaise-bhUgola, vAstuzilpa, yantrazilpa, citra- me pATha kI azuddhiyoM hai| unarakhaNDa me to atyadhika hai| kalA, pAka vijJAna, vastra aura vezabhUpA, prasAdhana sAmagrI man 1946 meM bambaI se kevala prathama prAzvAsa zrI je. aura grAbhUSaNa, kalA vinoda, zikSA aura mAhitya, vANijya ena. kSIrasAgara dvAga agrejI TippaNa Adi ke sAtha aura sArthavAha, subhASita aadi| sampAdina hokara prakAzita huA thA / man 1946 me zolA ima sUcI ke kaI viSayo kA samAveza momadeva ne pura se pro. kRSNakAnna handikI kA 'yazaritalaka eNDa Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yazastilaka kA sAMskRtika adhyayana 275 iMDiyana kalcara' prakAza meM pAyA / imama pro0 handikI ne 3. lalita kalAye aura zilpa vijJAna / yazastilaka kI sAskRtika vizeSakara dhArmika aura dArza- 4. yazastilakakAlIna bhUgola / nika mAmagrI kA vidvanApUrNa adhyayana aura vizleSaNa 5 yazastilaka kI zabda-sampatti / prastuta kiyA hai| prathama adhyAyame vaha sAmagrI dI gaI hai jo yazasnilaka man 1960 me vAgaNasI meM pa mundaralAla zAstrI ne ke parizIlana kI pRSThabhUmi ke rUpa meM anivArya hai| ima hindI anuvAda ke sAtha prathama tIna pAzvAsI kA sammAdana adhyAya meM tIna pariccheda hai| pahale paricchadame yazastilaka karake prakAzana kiyA hai| anta meM lagabhaga utane hI zrIdeva kA racanAkAna, yazastilaka kA sAhityika aura sAMskRtika ke TippaNa bhI de diye hai| isa saMskaraNa meM sampAdaka ne svarUpa, yazastilaka para aba taka hue kArya kA lekhA-jokhA, mUla pATha ko prAcIna pratiyo meM bahuta kucha zuddha kiyA hai| somadeva kA jIvana aura mAhitya, somadeva aura kannauja ke pichale 5-6 dazako meM patra-patrikAoM meM bhI somadeva gurjara pratihAra tathA devasatha ke viSaya meM maMkSepa me prAvazyaka aura yazastilaka para vidvAnoM ke kaI lekha prakAzita hue jAna hai, jiname sva0 50 nAthUgama premI, mva0 50 gAvidagama momadeva ke jIvana aura sAhitya kA jo paricaya upazAstrI, DaoN0 vI0 gaghavana tathA DaoN. I. DI. kulakarNI labdha hotA hai, usase unake ujjvala pakSa kA hI patA ke neva vizeSa mahattvapUrNa hai| calatA hai| nItivAkyAmRta aura yazastilaka unakI upayazastilaka ke antima nIna prApvAmI kA pa0 kanAza- labdha racanAeM hai / paNNabatiprakaraNa prAdi cAra anya gratha candra zAstrI ne saMpAdana aura hindI anuvAda kiyA hai, jo anupalabdha hai| bhAratIya jJAnapITha vArANamI dvArA san 1964 ke anta me nItivAkyAmRta ke maskRta TIkAkAra ne mAmadeva ko upAsakAdhyayana nAma meM prakAzita huA hai| sampAdaka ne kannIja ke gurjara pratihAra nareza mahendradeva kA anuja batAyA mUlapATha ko prAcIna pratiyo se bahuta kucha ThIka kiyA hai| hai| yazastilaka ke do padya bhI mahendradeva aura somadeva ke prArambha meM maMpAdaka ne chayAnabe pRSTho kI hindI prastAvanA sambandho kI aura maketa karate hai| unakA anupalabdha grantha bhI dI hai| pa0jinadAsa zAstrI, solApura ne zrutamAgara mahendramAtanimajalA aura somadeva kA devAtanAma bhI zAyada mUri kI TIkA kI pUrti svarUpa maskRta TIkA ligbI hai, vaha isa pora igita hai / mahendrapAla deva dvitIya tathA somadeva ke bhI imake anta meM mudrita huI hai| sambandho meM kAlika kaThinAI bhI nahI pAnI / yazastilaka . yazamtilaka pichale lagabhaga bama varSoM meM mere vizepa meM gajanIti aura gAsana kA jo vizada varNana hai, usase adhyayana kA viSaya rahA hai| hindU vizvavidyAlaya kI pI- momadeva kA vizAla gajyatantra mora zAsana meM paricaya eca. DI upAdhi ke lie likha gaye zodha pravandha meM maiMne mpATa hai| itanI maba sAmagrI hote hue bhI merI samajha meM isakI sAskRtika mAmagrI kA vivecana kiyA hai| maine momadeva ko pratihAra nareza mahendrapAla deva kA anuja mAnane bhagmaka uma sAmagrI kA vivecana kiyA hai jimake viSaya ke lie abhI aura adhika Thoga mAdhyo kI apekSA banI meM isake pUrva kimI ne bhI prakAza nahI DAlA kintu jimakA rahatI hai| upayoga bhAgnavapa kA navAna upalabdhiyA ma kiyA jAnA yamnilaka cAlukyavazIya arikesarI ke prathama putra caahie| vadyaga kI rAjadhAnI gagadhArA meM racA gayA thaa| parikemarI apane zodha-niSkA ko maina mava pAca adhyAyoM meM tRtIya ke eka dAnapatra se somadeva aura cAlukyo ke sameTA hai mambandho kA aura bhI dRDha nizcaya ho jAtA hai| cAlukya 1. yazastilaka ke parizIlana kI pRSThabhUmi / vA dakSiNa ke mahApratApI gaSTrakUTo ke adhIna mAmanta 2. yagastilakakAlIna sAmAjika jIvana / padavI dhArI thaa| yAmnilaka gaSTrakUTa maMskRti ko eka Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 anekAnta vizAla darpaNa kI taraha pratibimbita karatA hai jisa taraha lagabhaga Aja taka yazodhara kI kathA kahate pAye / udyotana bANabhaTTa ne harSacarita aura kAdambarI meM gupta yuga kA citra mUri (777 I.) ne prabhajana ke yazodharacaritra kA ullekha utArane kA prayatna kiyA, usI taraha somadeva ne yazamtilaka kiyA hai| haribhadra kI samarAiccakahA meM yazodhara kI kathA meM rASTrakUTa yuga kaa| AyI hai| bAda ke sAhityakAroMne prAkRta, saMskRta, apabhraza, somadeva devasaMgha ke sAdhu the / parikesarI ke dAna patra pUrAnI hindI, gujarAtI, rAjasthAnI, tamila aura kannar3a meM unheM gauNa sagha kA kahA gayA hai| vAstava me ye donoM bhASAo me yazodharacaritra para aneka granthoM kI racanA eka hI sagha ke nAma the| devasagha apane yuga kA eka kii| pro0pa0 la. vaidya ne jasaharacariu kI prastAvanA meM viziSTra jainasAghu saMgha thaa| somadeva ke guru, nemideva ne untIma grantho kI jAnakArI dI thii| mere sarvekSaNa se yaha saikaDo mahAvAdiyo ko vAgyuddha meM pagajita kiyA thaa| sakhyA cauvana taka pahuMcI hai| aneka gAstra bhaNDAro kI momadeva ko yaha saba virAsata meM milaa| yahI kAraNa hai mUciyoM abhI bhI nahIM bana paayii| isalie mabhava hai abhI ki unake lie bhI vAdIbhapacAnana, nAkika cakravartI grAdi aura bhI kaI grantha yazodhara kathA para upalabdha hoN| vizeSaNa prayukta kiye gaye hai| dvitIya adhyAya meM yazastilakakAlIna sAmAjika isa sampUrNa sAmagrI ko pramANaka mAkSyoM ke mAtha pahale jIvana kA vivecana hai| isameM bAraha pariccheda hai| pariccheda pariccheda meM diyA gayA hai| eka meM samAja gaThana bhaura yazastilaka meM ullikhita sAmAdUsare pariccheda meM yazastilaka kI makSipta kathA dI jika vyaktiyoM ke viSaya meM jAnakArI dI gaI hai| sAMgadeva gaI hai tathA usakI mAskRtika pRSThabhUmi para prakAza DAlA kAlAna mamAja anaka vA ma vibhavA thA / varNa gayA hai| mahArAja yazodhara ke pATha janmo kI kahAnI kA kI prAcIna zrIna-mmAta mAnyatAya pracalita thii| mamAja mUla yazastilaka ke prAsagika vistRta varNanoM meM kahI kho na aura sAhitya dAnA para una mAnyanAmoM kA prabhAva thaa| jAye, isalie sakSipta kathA kA jAna nanA yAvazyaka hai| brAhmaNa ke lie yazastilaka meM brAhmaNa, dvija, vipra. bhadeva, thotriya, vADava, upAdhyAya, maulanika, devabhogI, purohita ___ kathA ke mAdhyama se siddhAnta aura nIti kI zikSA aura trivedI zabda Aye hai| ye nAma prAya unake kAryoM ke kI paramparA prAcIna hai| yazastinaka kI kathA kA uddezya 65 AdhAra para the| himA ke duSprabhAva ko dikhAkara janamAnasa me ahisA ke kSatriya ke lie kSatra aura kSatriya zabda prAya hai| ucca Adarza kI pratiSThA karanA thaa| yazodhara ko pATe ke pauruSa sApekSya pora gajya sacAlana prAdi kArya kSatriyocita murge kI bali dene ke kAraNa chaha janmo taka pazuyoni meM mAne jAte the| bhaTakanA paDA to pazu bali yA anya prakAra kI hisA kA to aura bhI duppariNAma ho sakatA hai| somadeva ne bar3I vaizya ke lie vezya, vaNika, pThi aura sArthavAha kuzalatA ke sAtha yaha bhI dikhAyA hai ki makalpa pUrvaka zabda Aye hai| ye dezI vyApAra ke atirikta TADA bAdhahiMsA karane kA tyAga gRhastha ko vizeSa rUpa meM karanA kara videzI vyApAra ke lie bhI jAne the| thupTha vyApArI cAhie / kathAvastu kI yahI sAskRtika pRSThabhUmi hai| ko gajya kI ora me gajathepThI pada diyA jAtA thaa| tIsare pariccheda me yazodharacaritra kI lokapriyatA kA priyatA kA zudra ke lie yagastilaka meM zUdra, antyaja pora pAmara sarvekSaNa hai| yazodhara kI kathA madhyayuga se lekara bahata zabda Aye hai| prAcIna mAnyatAyoM kI taraha momadeva ke bAda taka ke sAhityakAro ke lie eka priya aura preraka samaya bhI antyajo kA sparza bajanIya mAnA jAtA thA aura viSaya rahA hai| kAlidAsa ne pravanti ke udayana-kayA ve rAjya gacAlana Adi ke ayogya samajhe jAte the| kovida grAmavRddho kI bAta kahI tho, yazodhara kathA ke anya mAmAjika vyaktiyoM meM somadeva ne halAyudhajIvi. vizeSajJa manISI pAThavI zatI ke bhI bahuta pahale se lekara gopa, vajapAla, gopAla, godha, nakSaka, mAlAkAra kaulika Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yazastilaka kA sAMskRtika adhyayana 277 svajin, nipAjIva, rajaka, divAkIti, pAstaraka, savAhaka, lana thaa| somadeva ne ciraparicita pArivArika sambandha dhIvara, carmakAra, naTa yA zailUSa, cANDAla, zabara, kirAta, pati, patni, putra, Adi kA sundara varNana kiyA hai / bAlavanecara aura mAtaga kA ullekha kiyA hai| isa pariccheda krIDA kA jamA hRdayagrAhI varNana yazastilaka meM hai, vaisA meM ina saba para prakAza DAlA gayA hai| anyatra kama milatA hai| strI ke bhaginI, jananI, dUtikA, pariccheda do meM janAbhimata varNavyavasthA aura momadeva mahavarI, mahAnasakI, dhAtR bhAryA zrAdi rUpA para prakAza kI mAnyatApro para vicAra kiyA gayA hai / siddhAnta pa DAlA gayA hai| se jainadharma meM varNavyavasthA kI zrItammAtaM mAnyatAye svIkRta yagastilaka meM vivAha ke do prakAroM kA ullekha hai| nahIM hai / karmagranthoM meM varNa, jAti ora gotra kI vyAkhyA prAcIna gaje-mahArAje tathA bahuta bar3e logo me svayavara pracalita vyAkhyAno se sarvathA bhinna hai| isI prakAra jaina kI prathA thI / svayavara ke AyAjana kI eka vizeSa vidhi grantho me caturvarNa kI cyAmyA bhI karmaNA kI gayI hai| thii| mAtA pitA dvArA jA vivAha prAyojita hAta the, siddhAnta rUpa meM mAnyatAoM kA yaha rUpa hote hue bhI vyava- unameM bhI aneka bAtA kA dhyAna rakhA jAtA thaa| sAmadeva hAra meM jana gamAja meM bhI zrIna-smAta mAnyatAye pracalita ne bAraha varSa kI kanyA nathA molaha varSa ke yuvaka ko thiiN| isalie somadeva ne cilana diyA ki gRhastha ke lo- vivAha yoga banAyA hai| bAla vivAha kI paramparA smRtikika aura pAralaukika do dhama he / loka dharma laukika mA- kAla se calI prAyI thii| smRti granthoM me arajasvalA nyatAoM ke anamAra tathA pAralaukika dharma aAgamo prAmAra kanyA ke grahaNa kA ullaMgva hai| alabaranI ne bhI likhA hai mAnanA caahie| prAcIna karmagranthoM meM lekara mogadana naka ke ki gAgnavarSa ma bAla vivAha kI prathA thii| isa paricchada jaina mAhitya ke pariprekSya meM isa viSaya para vicAra niyA ma:ma sampUrNa mAgagrI kA vibanana kiyA gayA hai| gayA hai| paricchada pAca meM yagarinalaka meM pAyI khAna-pAna pariccheda nIna meM pAzrama vyavasthA aura sanyamna vyakti viSayaka mAmagrI kA vivacana hai| somadeva kI isa sAmagrI yo kA vivacana hai / pAzrama vyavasthA kI prAcIna mAnyanAe kI vividha upayogitA hai| eka to isase khAdya prA. pava pracalita thii| brahmacarya prAthama kI samApti para momadeva vastayo kI lambI sUcI prApta hotI hai, dUsare dazamA zato ne godAna kA ullekha kiyA hai| bAlyAvasthA meM manyamna meM bhAratIya parivAga-vizeSakara dakSiNa bhArata ke pAra hone kA nipaMdha kiyA jAtA rahA hai| para isake bhI paryApna bArga kI khAna-pAna vyavasthA kA patA calatA hai| tAsara apavAda rahe hai| yazastilaka ke pramukha pAtra abhaya ci RtUmoM ke anasAra salina aura svAsthakara bhAjana para aura abhayamati bhI choTI avasthA meM prajita ho gaye the| vyavasthita jAnakArI prApta hotI hai| pAkavidyA 1444 sanyamna vyaktiyo ke lie prAjIvaka, karmandI, kApAlika, meM bhI momadeva ne paryApta jAnakArI dI hai| zubhAra kaula, kumAgzramaNa,ciNikhaDi, brahmacArI, jaTila, dezani, masarga bheda meM maTha prakAra ke vyajana banAye jA s|| 5 / dezaka, nAstika, parivrAjaka, pAgazara, brahmacArI, bhavila, mapazAstra vizeSajJa pAMgaMgava kA bhI ullekha h| panA mahAnatI, mahAmAhasika, muni, mumukSu, yati, yAgaja, yAgI, pakAyI gaI khAdya mAmagrI meM gAdhUma, yaya, dIdiSi, 4110 vaikhAnama, zamitavrata, zramaNa, mAdhaka, mAdhu, pora ripabdo mAli. kalama. yavanAla, cipiTa, mUla, mudga, mA. 11. kA prayoga huA hai| inameM se adhikAza nAma apane-apane mAla tathA dvidala kA ullakha hai| bhojana ke sAtha jala sampradAya vizeSa ko vyana karate hai / inake viSaya meM makSepa kima anapAta pAnA cAhie, jala ko amRta pAra ... meM jAnakArI dI gayI hai| kyA kahA jAtA ha, RtumA ke anusAra vApI, kUpa, .... pariccheda cAra meM pArivArika jIvana aura vivAha kI kahA~ kA jala pInA upayukta hai, jala ko sasiddha . pracalita mAnyatAoM para prakAza DAlA gayA hai| somadeva- jAtA hai, isakI jAnakArI vistAra se dI gyii| kAlIna bhArata meM saMyukta parivAra praNAlI kA prana- mamAlo meM darada, kSapArama, marica, pippalI ..... Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 27% anekAnta tathA lavaNa kA ullekha hai| snigdha padArtha, gaurasa tayA karatA hai| manuSyoM ko prakRti bhinna bhinna prakAra kI hotI anya peya sAmagrI meM ghRta, prAjya, tela, dadhi, dugdha, navanIta. hai| Rtu ke anusAra prakRti meM parivartana hotA rahatA hai| takra, kali, yA avanti, soma, nArikelapha lAbha pAnaka tathA isalie bhojanapAna Adi kI vyavasthA RtuoM ke anusAra zarkarAya peya kA ullekha hai| ghRta, dugdha, dadhi tathA taka karanA caahie| bhojana kA samaya, sahabhojana, bhojana ke ke guNoM ko somadeva ne vistAra se batAyA hai| madhura samaya varjanIya vyakti, bhojya aura abhojya padArtha, viSapadArthoM meM garkarA, zitA, gur3a tathA madhu kA ullekha hai| yukta bhojana, bhojana karane kI vidhi, nIhAra yA malamUtra mAga-sabjI aura phaloM kI to eka lambI sUcI pAyI hai- visarjana, abhyaMga udvartana vyAyAma tathA snAna ityAdi ke paTola, kohala, kAravela, vRntAka, bAla, kadala, jIvantI, vipaya me yazastilaka meM paryApta sAmagrI pAyI hai| uma malaya, visa, vAstUla, taNDulAya, cillA, cibhATakA, sabakA isa pariccheda me vivecana kiyA gayA hai| mUlaka, pAka, dhAtrIphala, ervAru, alAba, kAru, mAlUra, cakraka, agnidamana, rigaNIphala, agasti, Amra, AmrAtaka, rogo meM ajIrNa, ajIrNa ke do bheda vidAhi aura picumanda, sobhAjana, vRhatIvArtAka, eraNDa, palANDu, ballaka, durjara, dRgmAnya vamana, jvara, bhagandara, gulma tathA sitazvita rAlaka, karekUnda, kokamAcI, nAgaraga, tAla, mandara, nAga- ke ullekha haiN| inake kAraNoM tathA paricaryA ke viSaya meM vallI, bANa, Asana, pUga, akSola, khajUra, lavalI, jambIra, bhI prakAza DAlA gayA hai| azvattha, kapittha nameru, pArijAta, panasa, kakubha, baTa, kurabaka, auSadhiyo me mAgadhI, amRtA, soma, vijayA, jambaka, jamba, dardarIka, puNDekSa, madvIkA, nArikela, udambara tathA mudarzanA, marudbhava, arjuna, nakula, sahadeva, abhIru, lakSmI, vatI, napasvinI, candralekhA, kali, arka, aribheda, zivapriya, __ taiyAra kI gaI sAmagrI me bhakta, mUga gAkulI, samidha gAyatrI, granthiparNa tathA pAradarasa ko jAnakArI pAyI hai| yA samitA, yavAg, modaka, paramAnna, khANDava, rasAna momadeva ne prAyurveda ke aneka pAribhASika zabdoM kA bhI amikSA, pakvAnna, pravadaza, upadaMza, sapipisnAta, agAra- prayoga kiyA hai / ima maba para isa pariccheda meM prakAga DAlA pAcina, danAparipluta, payaSA-vizAka tathA parpaTa ke ullegna gayA hai| pariccheda sAta me yA yazastilaka meM ullikhita vastro mAmAhAra tathA sAsAhAra niSedha kA bhI paryApta varNana tathA vezabhUSA kA vivecana hai| somadeva ne binA sile hai| jaina mAmAhAra ke tIvra virodhI the, kintu kIla-kApA vastro me netra, cIna, citrapaTI, paTole, rallikA, dukUla, lika prAdi sampradAyo meM mAsAhAra dhArmikampa se anumata azaka tathA kauzeya kA ullekha kiyA hai| netra ke viSaya thaa| vadhya pazu-pakSI tathA jalajantugro me mepa, mahipa, maya, meM sarvaprathama DaoN0 vAmadevazaraNa agravAla ne vistAra meM mAtaga, mitadu. kubhIra, makara, mAlUra, kulIra, kamaTha, pAThIna, jAnakArI dI thii| netra kA prAcInatama ullekha kAlidAsa bhemaNDa, koca, koka, kukaTa, kurara, kalahama, camara, camUra ke raghavaga kA hai / bANa ne bhI netra kA ullekha kiyA hai| hariNa, hari, baka, varAha, vAnara tathA gobara ke ullekha hai| nAka meM isake cauTa prakAra batAye hai| caudahavI mAmAhAra kA brAhmaNa parivAroM meM bhI pracalana thaa| yaja dAtI taka bagAla meM netra kA pracalana thaa| netra kI pAcUDI paura zrAddha ke nAma para mAsAhAra kI dhAmika mvAkRti goTI aura bichAyI jAtI thii| jAyasI ne padmAvata meM kara mAna lI gaI thii| isa pariccheda meM isa mapUrNa mAmagrI kA vAra netra kA ullekha kiyA hai| gorakhanAtha ke gItoM tathA vivecana kiyA gayA hai| bhojapurI lokagIto me netra kA ullekha milatA hai| cIna pariccheda chaha me svAsthya, roga aura unakI paricaryA deza se Ane vAle vastroM ko cIna kahA jAtA thaa| bhArata viSayaka sAmagrI kA vivecana hai| khAnapAna aura svAsthya meM cInI vastra prAne ke prAcInatama pramANa IsA pUrva pahalI kA ananya saMbaMdha hai| jaTharAgni para bhojana pAna nirbhara dAtAbdI ke milate hai| DaoN0 motIcandra ne isa viSaya para Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yazastilaka kA sAMskRtika adhyayana 276 paryApta prakAza DAlA hai| kAlidAma ne zAkuntala meM cInA- momadeva ne koTa ke artha meM hI prayoga kiyA hai| bhAratIya zuka kA ullekha kiyA hai| vRhatkalpamUtra meM isakI vyAkhyA mAhitya meM bArabANa ke ullekha kama hI milate hai| colaka AyI hai| cIna aura vAhIka se aura bhI kaI prakAra ke bhI eka prakAra kA koTa thaa| yaha paura koTo kI apekSA vastra pAte the| citrapaTa sabhavatayA ve jAmadAnI vastra the, gabase adhika lambA aura DhIlA banatA thaa| ime saba vastroM jinakI binAvaTa meM hI pazu-pakSiyoM yA phUla-paniyo kI ke Upara pahanate the| uttara-pazcima bhArata meM noge ke samaya bhaoNna DAla dI jAtI thii| bANa ne citrapaTa ke takiyoM kA cAlA yA colaka pahanane kA rivAja aba bhI hai| bhArata meM ullekha kiyA hai| paTola gujagata kA eka viziSTa vastra cAlaka mabhavatayA madhya eziyA se zaka logo ke sAtha thaa| Aja bhI vahA~ paTolA mAhI kA pracalana hai| grAyA aura yahA~ kI vezabhUSA me samA gyaa| bhAratIya gallikA laka nAmaka jagalI bakare ke Una me banA vega- philma meM isa prakAra ke koTa pahane mUrtiyAM milatI hai| kImatI vastra thaa| yuvAgaccAga ne bhI isakA ulleca nAhAtavaH eka prakAra kA ghadharInumA vastra thaa| ise strI kiyA hai| vastroM meM mavama adhika ullekha dukAna ke hai| yora prarUpa dAnoM pahanate the| uSNISa pagaDI ko kahate the / AcArAga nathA nizItha-vaNi me dukUla kI vyAmyA yAgA bhAgna meM vibhinna prakAra kI paDiyoM bAdhane kA rivAja hai| poNDa nathA suvarNakuNyA ke ikala viziSTa hote the| prAcInakAla me calA AyA hai| choTe cAdara yA dupaTTA ko dukUla kI binAI, dukala kA jor3A pahanane kA rivAja, hama kopIna kahata the / unarIya ADhane vAlA cAdara thaa| cIvara mithana likhita kUla ke joDe dRkala ke jATa pahanane kI vAddha bhikSugro ke vastra kahalAte the| prAthamavAmI mAdhuno anya mAhityika mAjhI, dala kI mADiyA, palagapota, ke vastroM ke lie momadeva ne aAvAna kahA hai| paridhAna takiyoM ke gilApha, dukUla aura kSAma vastroM meM annA mora , puruSa kI dhotI ko kahate the / bundelakhaNDa kI nokabhApA meM mamAnatA ityAdi kA isa pariccheda meM paryApta vivaMcana emakA gagdaniyA pa aba bhI surakSita hai| upasavyAna kiyA gayA hai| azaka eka prakAra kA mahIna vastra thaa| DoTe nocha ko kahane the| guhyA kachuTiyA lagoTa thaa| yaha kaI prakAra kA hotA thaa| mapheda tathA gIna mI hamAlakA I bhare gaI ko kahA jAtA thaa| upadhAna prakAra kA grazuka banatA thaa| bhAratIya aura cInI yAka takiyA ke lie bahu-pracalita zabda thA / kanthA pugane kapar3o kI apanI-apanI vizeSatAeM thii| kaugeya kogakAra kITo ko eka mAtha milakara banAI gaI rajAI yA gadarI thii| se utpanna regama se bananA thaa| ina kIDokI cAra yoniyA namata UnI namarda the / nicola vistara para bichAne kA batAyI gayI hai| unhI ke anusAra kauzeya bhI kaI prakAra cAdara kahalAtA thA / sicayolloca candrAtapa yA cadovA kA hotA thaa| kI kahate the / isa pariccheda meM ina samasta vastrI ke viSaya pahanane ke vastrA meM mAmadeva ne kacuka, bArabANa. ma pramANaka mAmagrI ke mAtha paryApta prakAza DAlA gayA hai| cAlaka, caNDAtaka, upNIpa, kopona, uttarIya, cIvara, pariccheda pATha meM yazastilaka meM ulligvita pAbhUSaNo bhAvAna, paridhAna upamaMvyAna, aura gRhyA kA ullekha kiyA kA paricaya diyA gayA hai| bhAratIya ala kAraNAstra kI hai / kacuka eka prakAra ke lambe koTa ko kahA jAtA thaa| pTi meM yaha sAmagrI mahattvapUrNa hai| somadeva ne sira ke aura striyoM kI colI ko bhii| momadeva ne colI ke prathaM prAbhapaNA meM kirITa, mauli, paTTa aura mukuTa kA ullekha meM kacuka kA ullekha kiyA hai| vAgvANa yuTanoM taka kiyA hai| kirITa, mauli aura mukuTa bhinna-bhinna prakAra pahu~canevAlA eka zAhI koTa thaa| bhAratIya vaMgabhUpA meM yaha ke mukUTa the / kirITa prAyaH indra tathA anya devI devatAoM mAmAnI Igana kI vezabhUSA meM paayaa| bAravANa pahalavI ke makaTa ko kahA jAnA thaa| mauli prAyaH rAje pahanate the bhApA kA saMskRta rUpa hai| gilpa nathA mRNmUrtiyoM meM vAra- nathA mukuTa mahAsAmanta paTTa sira para bAdhane kA eka vizeSa vANa ke prakana milate hai| strI aura purupa dono bAgbANa prAbhUSaNa thA, jo prAyaH sone kA banatA thaa| bRhatsahitA pahanane the| bArabANa jirahabakhtara ko bhI kahate the, kintu meM pAtra prakAra ke paTTa batAye hai| Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta karNobhaSaNoM meM somova ne prapataMsa, karNapUra, kaNikA, pahanane ke AbhUSaNa the| karNAtpala tathA kuMDala kA ullekha kiyA hai| avataMsa prAyaH isa pariccheda meM ina saba prAbhaSaNoM ke viSaya meM pallava yA puSpoM ke banate the| somadeva ne pallava, campaka, vistAra se jAnakArI dI gaI hai| kacanAra, utpala tathA karava ke bane avataso ke ullekha pariccheda nava me keza vinyAsa, prasAdhana sAmagrI tathA kiye hai| eka sthAna para ratnAvataso kA bhI ullekha hai| puSpa prasAdhana kI mukumAra kalA kA vivecana hai| zira karNapura puSpa ke prAkAra kA banatA thaa| dezI bhASA me dhone ke bAda striyAM sugadhita dhUpa ke dhueM se kezo ko abhI ise kanaphUla kahA jAtA hai| kaNikA tAlapatra ke dhupAyita karatI thii| isase keza bhabhare ho jAte the / bhabhare bhAkAra kA karNAbhUSaNa thaa| Ajakala ise tikonA kahate kezoM ko apanI ruci ke anusAra alakajAla, kuntalakalApa, haiN| utpala ke bhAkAra kA banA karNa kA AbhuSaNa karNAtpala kezapAza, cikurabhaga, dhammilla vinyAsa, maulI, sImantakahalAtAmA / kuNDala, kuDmala tathA gola bAlI ke AkAra mannati, veNIdaNDa, jaTAjUTa yA kabarI kI taraha savAra ke banate haiN| inameM kAno ko lapeTane ke lie eka patalI liyA jAtA thaa| kaiza saMvArane ke ye vibhinna prakAra the| jaMjIrI rahatI thii| bundelakhaNDa meM isa prakAra ke kalA, zilpa aura mRNmUrtiyo me inakA akana milatA hai| kRNDanoM kA dehAMto meM aba bhI rivAja hai| hama pariccheda me ina sabakA paricaya diyA gayA hai| male meM pahanane ke AbhUSaNoM me ekAvalI, ktthik| pramAdhana sAmagrI me ajana, alalaka, kajjala, aguru, maulikadAma, hAra tathA hAgyaSTi kA ullekha / ekAvalI kakola, kukuma, karpUra, candrakavala, tamAladaladhUli, tAmbula, mohiyoM kI ikaharI mAlA ko kahate the| momadeva ne ise paTavAma, mana. sila tathA sindUra kA ullekha hai| puppa samarata pRthvImaNDala ko vaza meM karane ke lie AdezamAlA pramAdhana meM puSpoM ke bane vibhinna prakAra ke anaMkAge ke ke samAna kahA hai| gupta yuga meM hI viziSTa prAbhapaNo ke nAma Aye hai| jaise-avatama kuvalaya, kamala keyUra, viSaya me aneka kiMvadaMtiyA pracalita ho gaI thii| ekAvalI kadalIpravAla mekhalA, karNotpala, karNapUra yA karNaphUla, ke viSaya meM bANa ne eka rocaka kivadantI kA ullekha mRNAlavalaya, punnAgamAlA, bandhUka nUpUra, girISa jaghApiyA hai| kaThikA kaThI ko kahate the| hAra aneka prakAra lakAra, zirIpakumRmadAma, vikilAhAraryApTa tathA kuravakake banane the| somadeva ne pATha bAra hAra kA ullekha kiyA makannaraka / ina sabake viSaya meM prastuta pariccheda me jaanhai| hArayaSTi saMbhavatayA mAgulpha lambA hAra kahalAtA thaa| kArI dI gayI hai| mauktika dAma motiyo kI mAlA ko kahane the / pariccheda daza me zikSA aura sAhitya viSayaka sAmayI bhUjA ke AbhUSaNo meM pragada aura keyura kA ullekha kA vivecana hai| bAlyAvasthA zikSA kA upayukta samaya hai| keyUra bhajA ke zIrSa bhAga meM pahanA jAtA thaa| agada mAnA jAtA thaa| gugkula praNAlI zikSA kA prAdarza thii| bahata mumta hone ke kAraNa hI mabhavatayA agada khnaataa| zikSA mamApti ke bAda godAna kiyA jAtA thaa| zikSA thaa| strI aura puruSa domo agada pahanate the| kalAI ke ke aneka viSayoM kA momadeva ne ullekha kiyA hai / amRtaprAbhapaNo meM kaMkaNa aura vamaya kA ullekha hai| kakaNa prAya mati mahAganI kI dvArapAlikA ko samasta dezo kI sone prAdi ke bano the aura balaya sIga, hAthI dAta pA bhASA aura veza kI jAnakAge kahA gayA hai| tarkazAstra, kAca ke| hAtha kI agulI meM pahanA jAne vAlA gAna purANa, kAvya, vyAkaraNa, gaNita, zabdazAstra, dharmAkhyAna mallA umikA kahalAtA thaa| praguliyaka bhI agulI meM pramANazAstra, rAjanIti, gaja aura azva zikSA ratha, vAhana pahanA jAne vAlA prAbhUpaNa thaa| kaTi ke prAbhUSaNo me aura zastra vidyA, ratnaparIkSA, sagIta, nATaka, citrakalA, kAMco, mekhalA rasanA, sAramanA tathA ghargharamAlikA kA Ayurveda, yuddha vidyA tathA kAmazAstra zikSA ke pramugva viSaya ullekha hai ye saba karadhanI ke hI bhinna-bhinna prakAra the| the| indra, jainendra, candra, apizala, pANini tathA pataMjali ke majIra, hiMjIraka, nUpura, lulAkoTi aura masaka pegeM me vyAkaraNoM kA adhyayana adhyApana hotA thaa| (kramazaH) Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramaNa saMskRti kA prAcInatva 281 (pRSTha 72 kA zepArA) rahita, jarArahita aura utkSepaNa-avakSepaNa gatiyukta ho| -cUMki yuga ke Adi brahmA bhagavAn RSabhadeva ne isa kinca Apa bhedaka (bheda vijJAnI) kintu dUsaroM se bhedana na |kAra karmayuga kA prArambha kiyA thA, isaliye purANa ke kiye jA sakane vAle, balavAna, tRSNArahit paura nirmoha jAnanevAle unheM kRtayuga ke nAma se jAnate hai / kutakRtya hoN| bhagavAn RSabhadeva pASAr3ha mAsa ke kRSNa pakSa kI pratipadA vizeSa-jima cAritrase zramaNa kahalAtA hai, usase mukta ki dina kRtayuga kA prArambha kara prajApati khlaaye| arthAt prAtmasta hone para vaha prazramaNa kahalAtA hai / zithi RSabhadeva ne jaina mAnyatAnusAra karma kI taraha dharma lAcAra rahita evaM mRtyu, bhaya, bur3hApA, tRSNA aura lobha kA bhI pracalana aura upadeza kiyaa| usa samaya kRtayuga se rahita koI bhI zramaNa tapasvI antarmuhurta se adhika kAla thA, jisameM logoM kI pravRtti dharma kI ora thii| jaina zramaNa prAtma-dhyAna ke binA nahIM raha sakatA arthAt chaThA'muniyoM kA sarvatra vihAra thaa| yahI bAta bhAgavatakAra sAtavAM guNa sthAna badalA karatA hai| kica ( prabhaviSNava. kahate hai / bhAgavata ke uparyukna zloko meM "prAyaza." gabda / utkSepaNAvakSepaNa gatyupetA) bAra bAra Upara nIce guNasthAna vizeSa ullekha yogya hai| usakA Azaya yahI hai ki adhi meM car3hatA utaratA rahatA hai / tathA nirmohI, nimpRha, dukhoM kAga zramaNoM meM ye guNa pAye jAne the| prAya sabhI zramaNI paura sagayoM me rahita, ina saba meM balavAna hone se vaha kA jIvana niSpApa thaa| isI prakAra RSabhadeva-kAla kI prAdara yogya aura mabase bhinna hotA hai| janatA ke prAcAra-vicAro ke sambandha meM dono paramparA zramaNa zabda kA adhika mahatva rahA hai| vaiyAkaraNa atyanta anivArya sthiti meM hI kisI zabda vizeSa ke lie brahmopaniSad meM bhI para brahma kA anubhava karanevAla niyama banAne hai, anyathA nhii| kintu zramaNa zabda ke kI dazA kA jo varNana pAyA hai, umame bhI pahale kahe hue mambandha me vyAkaraNa granthoM meM vizeSa niyama upalabdha hotA prAzaya kI puSTi hotI hai hai / sarvaprathama zAkaTAyana ne aisA niyama banAyA hai"zramaNo na zramaNastApaso na tApasaH ekameva tat para "kumAraH zramaNAdinA"-zAkaTAyana 2-1-78 brahma vibhAti nirvANam / " -brahmopaniSadpR0 151 zramaNa zabda ke sAtha kumAra aura kumArI zabda kI caturtha saMskaraNa nirNayasAgara prem| zramaNa zabda sarva prathama Rgvedake dazama maNDala meM upa siddhi viSayaka yaha sUtra hai / usa kAla meM "kumAra zramaNA" labdha hotA hai| isa RcA meM bhI vRhadAraNyakopaniSad kI jaise padaloka pracalita the| yaha zabda majA usa vApasI ke lie pracalita thii| jo kumArI avasthA meM zramaNA taraha dhyAna ko utkRSTa sthiti kA varNana kiyA gayA hai-- (prAyikA) bana jAtI thii| "bhamaNAdi gaNapATha" ke dilA pratRdilAso prayo'zramaNA prabhRthitA pramRtyavaH / / antargata kumAra pravajitA, kumAra tApasI jaise niSpanna manAturA ajarAH sthAmaviSNavaH supaviso pratRSitA pratRSNajaH / / zabdoM se yaha siddha hotA hai ki usa samaya kumAriyAM -Rgveda 108 / 14 / 11 pravrajyA grahaNa karatI thI, yaha loka vizruta thaa| bhagavAn (sAyaNa )-prazramaNAH zramaNavarjitAH prathitAH Rpabhadeva kI brAhmI aura sundarI donoM putriyoM ne kumArI anyarazithilIkRtA amRtyavaH amAritAH anAturAH prarogA' avasthA meM hI zramaNapada grahaNa kiyA thaa| vivAha ke lie ajarAH jarArahitA. sthabhavatha / kiJca prabhaviSNavaH utkSepa samRdyata gajImatI bhI neminAtha dvArA dIkSA lene para zramaNa gAvakSepaNagatyupetA. he AvANa : tRdilA: anyeSA bhedakA. (prAyikA) bana gaI thii| tIrthakara nemi-pAvaM, vIgne bhI atRdilAsa svayamanyenAbhinnAH supavima mubalA * atRpinA tRSA rahitA. atRSNajaH niHspRhA bhavatha / 1 bharatamyAnujA brAhmI dIkSitvA gurvanugrahAt / he AdaraNIya ! prazramaNa prApa zramaNa rahita, dUmaro ke gaNinI padamAryANAM mA bheje pUjitAmara. // dvArA zithila na kiye jA sakane vAle, mRtyuvajita, roga -mahApurANa 24-175 Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 anekAnta kumAra avasthA meM hI zramaNa dIkSA dhAraNa kI thii| astu- paraparA anekezvara tathA anekAnta ke sAtha tapa me, zrama se svayaM zakaTAyana thamaNa saMgha ke prAcArya the jisakI mUla saMgati prAcAra (samyaka cAritra) ke sAtha hai, "mahAzramaNa saMghAdhipatiyaH shaakttaaynH|" mokSa mAnatI hai| yahI inakA zAzvatika virodha hai| -zAkaTAyana vyAkaraNa cintAmaNi TIkA 1 vAstava meM to jJAna aura kriyA kA ekAyana ho mokSahetu prasiddha vayAkaraNa pANini ne kahA hai hai| "jJAna kriyAbhyA mokSaH" iti sarvajJopadezaH / / "kumAraH zramaNAdibhiH" (aSTAdhyAyI 2-1-70) -mUtrArtha muktAvalI 45 yeSAM ca viroSaH zAzvatikaH ityasyAvakAzaH zramaNa brAhmaNA bhuMjate nityaM nAthavantazca bhujate / braahmnnm|" -pAtaMjala mahAbhApya 3-4-6 tApasA bhujate cApi zramaNAzcaiva bhajate pANini ke isa sUtra kA yaha udAharaNa hai| jinakA bAlmIki rAmAyaNa vA0 1112 zAzvata virodha hai, yaha sUtra kA artha hai / yahA jo virodha vahA nitya prati bahuta me brAhyaNa, nAyavanta, napasvI zAzvatika banAyA hai, vaha kisI hetu vizeSa se utpanna aura 'zramaNa bhojana karate the| nahI hayA / zAzvatika virodha maiddhAntika hI ho sakatA hai "mohanajodagaMse upalabdha dhyAnastha yogiyAMkI matiyoMkI gayoMki kimI nimitta se paidA hone vAlA virodha usa prApti meM jainadharma kI prAcInatA nirvivAda siddha hotI hai| nimitta ke dUra hone para samApta ho jAtA hai| vaidika, yuga me vrAtyo aura zramaNa-jJAniyoM kI paramparA parantu maharSi ke "zAzvatika" pada se yaha siddha hotA hai kA pratinidhitva bhI jainadharma ne hI kiyaa| dharma, darzana, ki zramaNoM aura brAhmaNoM kA koI virodha hai, jo zAzva- saMskRti aura kalA kI dRSTi se bhAratIya itihAsa me janatika hai| isa Azaya se hama isa nirNaya para pahuMca dharma kA vizeSa yoga rahA hai|" sakate hai ki brAhmaNa vaidika dhArA kA pratinidhitva karate -zrI vAcaspati gairolA, prayAga hA, ekezvaravAda tathA jJAna se mukti mAnate haiM tathA zramaNa bhAratIya darzana pa0 63 kavivara devIdAsa kA padapaMkata DA0 bhAgacanda jaina, prAcArya, ema. e., po-eca. Do. jaisA maiMne pichale aMka meM likhA thA, kavivara devIdAsa prArambha bhI Teka se hI hayA hai jima sApunayama kItI ke do grantha paramAnanda vilAsa aura padapaMkata lipikAra kahA hai| zrI 50 prAgadAsa tivArI ke dvArA eka hI grantha meM saMgrahIta nAbhinandana carana sevahu nAbhinandana carana / kara diye gaye hai| unhone 48ve pRSTha para paramAnanda tIna loka maMjhAra sAMce deva tArana tarana ||ttek|| vilAsa kI samApti kI ghoSaNA kara dI aura turanta hI dhanuSa se tana pAMca sobhita vimala kaMcana barana / usI pRSTha para padapaMkata kA lekhana prArambha kara diyaa| kAmadeva so koTa lAjoTa ravi chavi harana // se01|| paramAnanda vilAsa kI taraha yaha grantha bhI kavi kI vibhinna bhaktivaMta sopura ghatinake sata zvetAkarana / kAlo meM kI gaI racanAyo kA saMgraha mAtra hai| parantu Uca gati kula gota uttima lahata umi varana ||se02|| kAla kI isa vibhinnatA se kAvya meM kisI bhI prakAra kI mAna kara bhava bhaya subhavana jana mAna leta so sarana / virasatA athavA pravAhahInatA nahI A paayo| devIdAsa so deta panI yukta taravara jana / / sevahu 3 // prAyaH samUce grantha meM TekoM kA upayoga kiyA gayA hai| paramAnanda vilAsa meM jo bhAva aura bhASA kA gAMbhIrya Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kavivara devodAsa kA padapaMkaka 293 dikhAI detA hai vaha padapaMkata meM nahIM miltaa| vahA~ jaisA dvitIya grandha paramAnandavilAsa kI prati me avazya antara viSayavAra vivecana hai vaha bhI yahA~ nhiiN| isakA mukhya dikhAI detA hai| zAstrIjI ne jisa prati kA ullekha kiyA kAraNa zAyada yaha ho sakatA hai ki kavi kI ye phuTakara hai usame unheM kula 24 racanAoM kA saMgraha milA thaa| racanAeM hai| bIca meM jahA~ kahIM racanAkAla bhI diyA gayA aura maine jisa prati kA ullekha kiyA hai usame 28 racahai / jaise pR0 58 para saM0 1824 jeTha vadI 5 likhA hai| nAnoM kA saMkalana hai| mItalASTaka, saradhAna paccIsI, isake bAda saMvat 43 likhA hai jo 1843 kA saMkSipta kapAyAvalokana gaccImI aura pacamakAla kI viparIta rUpa hogaa| pR078 para eka racanA ke bAda savat 187 rIti ye cAra vipaya adhika hai| isake atirikta padya likhA hai / lipikAra kI bhUla me imakA antima aka chUTa samyA meM bhI annara hai| kavikA tRtIya grantha padapaMkata hai, gayA jAna par3atA hai| parantu yaha to nizcita kiyA hI jo zAyada abhI taka aparicita rahA hai| inake atirikta jA sakatA hai ki yaha kAla saMvat 1871 se 1876 taka kavi ke aura bhI grantha hoge jo kinhI mandirI mora koI bhI hogaa| isase yaha bhI niSkarSa nikAlA jA sakatA bhaNDAroM meM abhI bhI kisI zodhaka kI gaha dekhate hoNge| hai ki kavivara devIdAma savat 1880 taka racanAeM likhate padapakana bhI kavi kI anta.pukAra kA pariNAma pratIta rahe / isake bAda kI unakI racanA abhI taka koI nahIM hotA hai| usameM unhoMne rAmakalI, syAla, dhrupada prAdikA milii| paramAnanda vilAsa ke buddhi vAvanI ke antima upayoga kara 124 kavina likhe haiN| viSaya kA maMkSipta padya meM racanAkAla ma0 1810 caitravadI pratipadA gumbAra vivecana isa prakAra hai| likhA hai / ise yadi tIsa varSa kI avasthA meM bhI ligvA kavi kI prAdhyAtmika rasikatA "bhagatimaha cita deta gayA mAnA jAya to devIdAma kA sthitikAla lagabhaga savat prabha terI" Adi jaise padyoM se spaSTa hai| nijatattva kA 1780 se 1880 naka middha hogaa| zraddhAna na honA athavA aAtmika zakti kA prAbhAsa na honA zraddheya pa. paramAnanda jI zAstrI prArambha se hI hI maMmAra bhramaNa kA kAraNa hai| ananta kAla se viSaya prAkRta apabhraza aura hindI ke prAcIna kaviyoM ke vipaya meM vAsanAprI meM ramaNa karate hue bhI jIva ko unase santoSa bahuta likhate rahe hai unhoMne anekAnta ke varSa 11 kiraNa nahIM huA, isakA kaviko bar3A duHkha aura mAzcarya hai -- 7-8 sitambara akTUbara, 1952 ke aMka meM "bundelakhaNDa ke tu jIya re nija tata kauna bhayo srpaanii| kavivara devIdAma" nAmaka zIrSaka se eka lekha likhA thaa| kAla bahuta bhaTakata gaye to ye sauja virAnI // ttek|| umameM unhoMne kavi ke viSaya meM aneka pracalita kiMvadantiyo mithyA mada karakaM mato guru sIkha na maanii| kA ullekha kiyA hai jinako paramAnanda vilAsa ke kavitrI tApaM aura na dUsarI jaga mAhi pralhAnI // 1 // ke sandarbha meM bhI dekhA jA sakatA hai| zAstrI jI ko uma jaba jaba jiya gati mai gayo apanI krmaanii| mamaya kavivara devIda.ma ke kula do grantha mile the-- ura aMtara locana binA barasI na nisAnI // 2 // catuvizati jinagujA aura paramAnanda vilAsa / pichale para paramati raci jyoM tajyau pAvaka juta paanii| aka meM maiMne apane lekha "kavivara devIdAma kA paramAnanda dhAya dhAya viSayana lagyo prasanA na bujhaanii| vilAsa' meM kavi ke vartamAna caubIsI vidhAnapUjA, paramA- kAla ke gAla meM vamatA hugrA bhI jIva macata nahI nanda vilAsa aura padapaMkata ina tIna granthoM kA ullekha hotA / prAja aura kala karate hue mAga jIvana vinA dharma kiyA thaa| vartamAna caubImI vidhAnapUjA vahI hai jisakA pAlana karate hA vyatIta kara detA hai| ullekha gAstrIjI ne caturvizati jinapUjA ke nAma me kiyA vasata kAla ke gAla meM jagajIva nsNgo| hai| zAstrIjI ne isa grantha ke viSaya meM adhika nahIM heya sahaja samajha nahIM athavata dina UMgo ||ttek|| likhA aura mere pAsa bhI isa samaya usakI koI prati nahIM kina-china prati tana chavi ghaTa dina pAvata niirau| isalie donoM pratiyo meM tulanA karanA sambhava nhii| janama marana lakha aura ko cetati na saverI // 1 // Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 anekAnta pana kArana Dolata phirI jovana mada bhuulo| kA japana karanA, pUjana karanA.prAdi dharma batAyA hai / isake china saMtoSa na mana para duSa jyoM cUlau // 2 // bAda jina vacana kA rasAyana mAna kara pratyeka vyakti se viSayA rasako lolupI guru prAna na jhele| usake pAna karane kA Agraha kiyA haikarma kalaMdara vasa parau marakaTa sama khele // 3 // jina vacana rasAyana pIja jii| tina nija guna sAthara gahI ura antara jaagau| amRta tula svAda jAkaM viSaya sukkha bama do jii| devIdAsa sukAla ke basate vaca bhAgau // 4 // parama pratIMdriya mukha ko kArana anuvabhava rasa ura bhojaMjI / / AtmA ke svarUpa kA vivecana nimna paktiyoM me janama jarA marano tridoSa yaha so svayameva hi chIja jii| dekhie devIdAsa karajakara manako sUravIra hoI dIja jii| mAtama tatva vicArau sudhI, tuma prAtama tasva vicaaro| vItarAga parinAmana ko kari vikalapatA saba ddaaro|| kavi ne pratyeka vyakti ke lie parigraha kI eka sImA nizcita kI hai jisake pAlane vAle ko 'baiThe devIdAsa bhArI sudhI tuma prAtama tattva vicaaro||ttek|| gharama jihAja meM" kahA hai| darasana jJAna caranamaya cAsura so niha ura dhaarii| nija anubhUti samAna cidAnaMda hIna adhika na nihArau // 1 // bhama kAsa sa su eka vyApAra ke nimitta jAya, pAMsa rupaiyA roka pAMcasa ko ghnau| sura duragaMSa harita pIparI duta seta asana puna kArau / tIsa mAnI nAja cAra duvatI banAva greha, komala kaThina cikana rUkSa su-sava pudgala darava pasAro // 2 // bhAjana sumana DeDha saM na aura cAhanau / sIta usana halako pana bhArI kaTu kAmala mdhuraarau| tAhI jamA ma te vIsa caumanA ruI kama, tikata kasAya laguna su acetana so nahi rUpa nihaaro||3|| sigara gauna nauna cAra vArA gau na lhnau| zrApa nikaTa ghaTa mAhi bilokahu so saba dekhana haarau| pATha mana ghoU mana eka tela ke pramAna, devIdAsa hohi ihi viSi sau jar3a cetana niravArau // 4 // rAkha nA sivAya prApa karake visahanI // 1 // isake bAda vartamAna caubIsa tIrthakaro ke nAmo ko + + + + chandobaddha karake kavi ne vimalanAtha bhagavAna kI vizeSa rAkha dasa paliMga vichaunA vasahi uDonA rUpa se stuti kI hai aura usameM bhaktirasa kA Akalana dasa hI sugaMDuve supaMto dasa jAjamai / kiyA hai / udAharaNataH ghorau eka mahiSo su doya gauyeM cAra vala tumai prabhu jU pukArata hauN| suhita apanI vicArata ho| cAra hI chero eka visAvaM su sAjameM / / karama vairI so tuma naas| tuma jaba jJAna guna bhaas| vIsa cara jUtI doya dUsarI nA kara joya dharoM nija bhakti ura terii| harau aba ApadA merI / adattA nA laihi thUla prApanI samAjamaiM / tapa kA mahattva mukti prApta karane taka hai| tIrthakara itanI pratijJA karike subhavasAgaramai baiThe varaha ne tapa ke hI mAhAtmya se mokSapada pAyA hai| 'devIdAsa' bhArI dharama jihAja maiM // 2 // "lapa sabako hitakArI jagata mai" yaha usakI mukhya pakti + + + + hai| dharmagItA me "I bhAta dharma so lAgI jI jAta gharI kuparA korI vIsa lI kara kharIda nidAna / jAhA asahI' isa Teka ke sAtha pATha padya hai jinameM kavi ragavAvaM nA dhuvAvahI vanaja heta dika thAna / / ne paramparAnusAra dharma ke svarUpa kA citraNa kiyA hai| lAkha lIla sana maina loha sAvana arasI sau / sacce deva-gurU-zAstra ko pramANa mAnakara calanA, paJca sorA viSa hathiyAra nAja boghe suna pIse / pApAdika se dUra rahakara dayAdika pAlanA, NamokAra mantra mahavA gulI tilo heta bhaMDa sAra nA gavaM / / Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kavivara devIdAsa kA padapaMkata 285 kyaupAra ve mAphika laMha banaja kI nAhI nAvaM kavi kamoM ko atyanta nirdayI mAnatA hai| karmoM kA saMsa phora khaTIka camAra dhIvara puna su hlaaliyaa| vividha mvAMga-racanA ke kAraNa hI vyakti kI mAtmanidhi inaso udhAra kara na, kabahuM leha vaha lau hAlIyA / 2 / kho jAtI hai aura usa sasAra meM bhaTakanA par3atA hai| isase . + + + + mukta hone ke lie syAvAda meM pagI huI jinavANI ke tIraya jaja vivAhama laga vaDaM jo drj| mAdhyama se prAtma dravya ko pahacAnanA caahie| yaha kriyA tIratha jaja vivAha kI nahI mRjAdA sarva // atyanta sarasa, madhura, agocara aura anupama hai| . lobhaSTi karika jo hI jA mRjAda taja deha / mAtama rasa prati nIThau sAdho bhAI mAtama rasa prati miittho| tAko phala yaha jagata maiM narkAvika khuba leha // 1 // syAdvAda rasanA bina jAko milata na svAda, garITI ttek| pAga paravanI dhovatI khora pichaurI Adi / pIvata hota sarasa sukha so puni bahuri na ulaTa puliitthau|. choDi vaharaka suvo vahI bace taja mRjAda / / 2 / / acaraja rUpa anUpa apurakha jA sama aura na iittho|| vastra purAno jAnakai dhovata raMga na leh| sAdho bhAI // 1 // thoro mola visAhaka bar3atI bhAvo nA deha // 3 // tina utkRSTa iSTa rasa cAkho mithyAmati de piitthau| jAko nahIM pramAna kachu basA laha kara kaula / tinha ko iMdra nareMdra mAdi sukha so saba lagata na sone / / TakA rupayA ko kalaga deta leta meM taula // 4 // . sAdho bhaaii||2|| ina padyoM meM bundelakhaNDI bolI kA tAtkAlika rUpa pAnaMda kaMda muchaMda hoyakari bhugatana hAra pttauttho| aura bhI spaSTa ho jAtA hai| nAja, vichonA, vanaja, parama sudhA susamai ika para sata janama jarAdina cotthii|| khaTIka, halAliyA, paradanI, pichaurI Adi zabda to prAja sAdho bhAI // 3 // bhI usI rUpa me hai jisa rUpa meM 18-19vI zatI meM the| bacana pratAta sunAta agocara svAdata phira na uvITho / bhASA kI dRSTi se isalie prastuta grantha kA aura bhI deviyadAsa nirakSara svAratha aMtara ke draga dIThau / / mahattva samajhanA caahie| sAdho bhAI / / . isake bAda krodha, mAna, kapaTa (mAyA) kRpaNatA davIdAsa mUlataH bhakti rasa ke kavi hai| kahI unhone (lobha) ina cAra kapAyoM para sundara kavitta liye hai aura prAtma-darzana karane kA prayatna kiyA hai aura kAhIM bhagavaddarzana imI sandarbha meM jinamata ko "mAraga makta kI magana thanI" kA / aAtmadarzana kA prayatna karate samaya umase vimukha rahane kahakara mAnava janma aura jainadharma donoM kI durlabhatA kA ke kAraNI para vicAra kiyA hai aura bhagavaddarzana kA vivevyAkhyAna kiyA hai| Age dAnapUjA ko "muktipura kI cana karate mamaya chavi ko mundaratA kA pAkhyAna kiyA hai| galI" kaha kara jainadharma kA pAlana karane ke lie malAha imI meM kavi mukha aura prAnanda kI kalpamA maratA hai-- puna nadaya mUrata dekha sukha pAyo maiM prabha terii| ' vana kSetra ke viSaya meM kavi ne eka dAdaga likhA eka hajAra pATha guna sobhita lachana sarasa suhaayau| hai / saMbhava hai, yaha usakA priya kSetra rahA ho / __ me prabha terI sUrata dekha sukha pAyau ttik| calata bhava kyoM nAhI vighana harana thavona / janama janama kita prazubha karama ko rina saba turata cukaayo| prati unnati jina pratimA jAko barana sake chavi kauna // 1 paramAnanda bhayo parapUrata gyAna ghaTA ghaTa chAyau // 1 // . jo apanI nija cahata sudhArayo yA bhava parabhava don|2 prati gaMbhIra guna ThAna vAda tuma mukha kara jAta na gaayo| iha yahI kAla virSe tuma kA mukata mahala ko sauna // 3 jAkaM sunai saradahata prAno karama phaMdA suramAyau // 2 // dekhata dUra hota vikalapa saba ati paramAnaMda bhauna // 4 vikalapatA nasa gaI aba mero nija guna ratana mjaayo| jA parasAda hota subha kAraja azubha karama kara bauna // 5 jAta hatau kauDI ke palaTaM jaba laga parakha na pAyo / devIdAsa kahata latApura ye guna kAja nirauna // 6 para paranAma kugrAma bAsa taja prAtama nagara bsaayo| Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 anekAnta devIdAsa prata bhAva para hAtha jora sira nAyau // 4 // hai-siuNAgira bar3I kSetra calo vadana ko, vaMdana ko karma bhagavajinendra ke darzana ke binA kavi vihvalatA kA pApa nikadana ko| isake bAda puna: dharma kA mahattva diyA anubhava karatA hai| prAzravakA mUla usakI dRSTi meM bhagavaddarzana hai| dharmapAlana karaneke binA caturgati meM bhaTakanA par3egAke prati arucibhAva hI hai| yahAM kavi kI Alocaka dRSTi dharma vina tUM baila huhai| isI prasaMga meM darzana aura pUjana ke pravara ho jAtI hai| aura use dukha va Azcarya hotA hai ki viSaya me bhI kavitta likhe hai| antima kavitta hai dharmagIta vyakti abhI taka Atma bacaka kyoM banA rahA? use abhI -suna lAlA re jina mata kI vAta kAna de| isake anta taka heyopAdeya kA jJAna kyo nahI humA ? ise kavi ne bhodU- meM likhA hai-itI pada paMkata saMpUrNa saMvat 1935 mAgha pana kI maMjA dI hai| bhaudU jaba lagu AI to ko samajha nahIM vadi 12 likhataM paM0 zrI prAgadAsa tivArI jii| patrA 78. isa bhauMdupana ko dUra karane ke lie kavi ne zraddhA jJAna aura isa prakAra bundelakhaNDa ke kavivara devIdAsa kA prastuta cAritra ke sAtha-sAtha sonagiri, zikhara sammeda, girinAra, grantha hai padapaMkata bhAva aura bhASAkI dRSTi se atyanta mahatva kUNDalapura prAdi jaise pavitra tIrtha kSetroM kI bandanA karane pUrNa hai| kavi saMskRta bhASA se paricita hai phira bhI usane ko kahA hai| inameM bhI sAyada kuNDalapura, mahAvIra pora bundelakhaNDI bolI meM apane bhAva vyakta kiye hai| isalie sonagiri kI vandanA karanA ume adhika priya thA- usa samaya kI aura Aja kI bolI jAne vAlI bundelakhaNDI kaMDilapura mahAvIra calau bhava vaMdiye jU / baMdiye pApa bolI para bhASA vijJAna kI dRSTi se vicAra karane ke lie nikaMdiye j| isa prakAra sonagiri ke viSaya meM likhA yaha grantha paryApta sahAyaka hogA, aisA merA vizvAsa hai| sAhitya-samIkSA 1. zrI madAbacandra aura bhaktiratna- -lekhaka premacanda unakI pravRtti nirantara baDhatI jAtI thii| ye kahA karate ravajI bhAI koThArI, anuvAdaka DA0 jagadIzacanda prakAzaka, the aAja daniyA meM jhUTha, phareba, ahaMkAra aura chala kapaTa premacanda ravajIbhAI koThArI' blAka naM06 mahAtmA gAMdhI kI pravRtti bar3ha rahI hai| usako dekhakara unakA hRdaya geDa, ghaTikopara, vambaI 77 / mUlya 3) rupyaa| atyanta vyathita hotA thA, inase haTakara prAtmadharma kI ora prastuta kRti zrImadrAjacandra kI jayantI ke upalakSya meM pravRtti karanA va zreyaskara mAnate the| jisane svayaM kalyANa nikAlI gaI hai| zrImadrAjacandra bhI saMta parampaga meM hue mArga meM pravRtti karate hue dUsaro ke sAmane kalyANa kA haiM / san 1924 meM unakA janma kAThiyAvADa meM huA thaa| mArga prazanta kiyA, jIvana ke lie upayogI narcA vArtAmo ladhuvaya meM hI unhoMne tattvajJAna kI prApti kI thii| kA sakalana kiyA / aise mahApurupa kI jayantI manAnA unakI smaraNa zakti pAzcaryajanaka thii| koI bhI bAta __ atyanta upayogI hai| usase mumukSatroM ko prAtma guNo ke eka bAra dekhane sanane se unake hadaya paTata hara prakita hA vikAsa se sahAyatA milatI hai| prastata meM rAmacandrajI ke jAtI thii| ve hIre javAharAta ke tugala vyApArI the| paricaya ke atirikta unake bAda meM usa parama jyoti ko kintu laukika mahatvakAkSAoM se atyanna dUra rahate the| ujjIvita karane vAlo kA bhI paricaya diyA huyA hai| daniyA kI mAna pratiSThA ko unhoMne kabhI svAkAra nahI mamakSayI umaM magAkara avazya par3hanA caahie| kiyA, kintu unhoMne lokepaNA se rahita hokara laukika kartavyoM kA pAlana kiyaa| unakI prAntarika vRti yAtma 2. jaina grantha bhaNDArAja ina rAjasthAna-DA. kastura svarUpa kI ora thI / vairAgya aura upazama bhAva kI pora canda kAsalIvAla, prakAzaka zrI gaMdIlAla zAha eDavokeTa Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAhitya-samIkSA 287 maMtrI thI di0 pratidAya kSetra mahAvIra jI, jypur| ne apane prAkkathana meM kAmalIvAla ke isa poSa prabandha mUlya 15) rupyaa| kI bahuta prazamA kI hai| isa taraha jahA~ yaha zodhaprabandha yaha eka zodha prabandha hai| isa para kastUracanda jI anveSaka vidvAno ke lie mahatva kI sAmagrI pradAna karatA kAsalIvAla ko pI. eca. DI. kI DigrI rAjasthAna vizva- hai vahA gajasthAnIya grantha bhaNDArI meM prApta durlabha sAmagrI vidyAlaya ne pradAna kI hai| prabandha kI bhASA aMgrejI hai, kA bhI paricaya mila jAtA hai| mahAvIra tIrtha kSetra kameTI kintu uddharaNa sabhI saMskuna hindI me diye gae hai| grantha kA yaha kArya anyana prazamanIya hai| samAja ko cAhie chaha adhyAyo me vibhakta hai| prAthamika kathana meM grantha ki vaha me granthoM ko magA kara aMbazya pddh'eN| lekhana Adi ke sambandha meM vistRta eva jAnane yoga prakAga 3. yuktyanuzAsana pUrvAdha-sampAdaka kSullaka gItalaDAlA gayA hai| kAgaja, syAhI, lekhana, likhita prati kI mAgarajI aura anuvAdaka pa0 mUlacandra jI zAstrI, prakAzaka murakSA aura veSThana Adi ke vipaya meM likhA gayA hai| di0 jana pustakAlaya mAMgAnera (rAjasthAna) mUlya 75 paise / dUmare adhikAra meM grantha bhaNDArI kI sthApanA para prakAA grAnArya mamantabhadra ke yuktyanuzAsana (vIrastavana) ko DAlane hue uttara aura dakSiNa bhArata ke bhaNDAgaM kA pari- 12 kAgkiAgrI kA vistRta hindI vivecana hai| prAcArya caya diyA gayA hai| nIsare meM rAjasthAna ke (ajamera vidyAnanda kI saMskRta TIkA ke AdhAra para umakA vivecana jodhapura, bIkAnera, udayapura aura koTA DivIjana ke) jana kiyA gayA hai yadi isame mUla kArikAmoM ke sAtha saMskRta grantha bhaNDArI kA vistRta paricaya diyA hai| catuthaM adhi- TIkA pora lagA dI jAnI pIra kArikA meM pAye hara kAra meM Amera prAdi jaina grantha bhaNDAroM kI aitihAsika dAnika mantavyoM kA aitihAmika dRSTi se tulanAtmaka mahattA para prakAza DAlA gayA hai| pAcaveM meM jaina grantha vivecana kiyA jAtA aura prantha ko eka hI bhAga meM rakhA bhaNDAroM meM upalabdha zodha-sAmagrI, pArTa aura prinTiga kA jAtA to yaha nimmandeha vizeSa lAbha prada hotA / mAya meM vivecana kiyA hai / aura chaThave me anusandhAna kI mAmagrI prastAvanA bhI Ajakala ke dRSTikoNa ke anumAra honA kA mUlya prAkate hue hindI rAjasthAnI bhASAmo ke lekhako cAhie / umasa mAhitya kI mahattA kA sahaja hI bodha ho kI racanAoM kA bhI paricaya diyA gayA hai| anta ke jAtA hai / chapAI maphAI mAdhAraNa hai, graMtha maMgAkara avazya pariziSTa to bahuta hI upayogI hai| DA. hIgalAla jI pahanA cAhie / anekAnta ke 20veM vaSa ko viSaya-sUco 1 agravAloM kA jaina saMskRti meM yogadAna-. paramAnanda zAstrI 98,177,233 2 alopa pAzrvanAtha pramAda-muni kAnti sAgara 51 3 prAcArya hemacandra ke yogazAstra para eka prAcIna - digambara TIkA-zrI jugalakizora mukhtAra 107 4 atmanirIkSaNa-paramAnanda zAstrI 5 pAtma vidyA kSatriyoM kI dena-munizrI nathamala 162 6 elicapura ke rAjA zrIpAla urpha Ila nemacanda dhannUsA jaina 7 RSama jina strotram-muni zrI paanandi 46 kavivara devIdAma kA paramAnanda vilAsa-. DA0 bhAgacada jaina ema. e. pI-eca. DI. 282 kavivara pa. zrIpAla kA vyaktitva evaM kRtitva -DA. kastUracanda kAsalIvAla 10 kArI nalAI kI jaina mUrtiyAM-paM. gopIlAla 'amara' ema. e 11 kezI gautama savAdapa0 bAlacanda siddhAnta zAstrI 288 12 kaMvalya divasa eka sujhAva-muni zrI nagarAja 74 Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 anekAnta 130 17 13 gvAliyara ke tomara rAjavaza ke samaya jainadharma- 33 yazastilaka kA sAMskRtika adhyayana-DA. paramAnanda zAstrI gokulacanda jaina prAcArya ema. e. pI-eca. DI. 276 14 cAra kIti gIta-DA. vidyAdhara joharApurakara 28 34 rAjA zroNika yA vimbasAra kA prAyuSyakAla 15 jaina prAgoM ke kucha vicAraNIya zabda -50 milApacandra kaTAriyA " .. . 94 muni zrI nathamala . 40 35 rUpaka pada (kavitA)--kavi ghAsIrAma 27 13 jaina grantha saMgrahAlayo kA mahattva-DA. 36 vAdAmI cAlukya abhilekhoM meM varNita jaina kasturacanda kAsalIvAla 666 mampradAya tathA prAcArya-pro0 durgAprasAda dIkSita 17 jainatarka meM hetvanumAna-DA0 pradyumnakumAra ema.e. -18 jJAnArNava yogazAstra eka tulanAtmaka adhyayana 37 vAdAmI cAlukya nareza aura janadharma-bAlacanda siddhAnta zAstrI pro0 durgAprasAda dIkSita ema. e. 16 tRSNA kI vicitratA-zrI madrAjacandra 150 38 vaidhatA aura upAdeyatA-DA0 pradyumnakumAra jaina 255 20 devagar3ha kA zAntinAtha jinAlaya- . 26 zirapura jaina mandira digambara jainiyoM kA hI hai 227 pro0 bhAgacanda jaina.ema. e. 40 zramaNa saskRti kA prAcInatva- ' 21 dhanapAla, viracita bhavisayattakahA aura usako ' 271 muni zrI vidyAnanda racanA tithi-~-DA. devendrakumAra jaina 33 41 zrI aMtarikSa pArzvanAtha pavalI digambara jaina 22 paM0 bhagavatIdAsakRta vaiyavinoda mandira zirapura-nemacanda dhannUsA jaina .. 166 ___DA0 vidyAdhara joharApurakara 60 42 zrI aMtarikSapArzvanAtha paulI mandira zirapura23 paraprabha jinastuti-samantabhadrAcArya 163 nemacanda dhannasA jaina 11 24 bhagavAna mahAvIra aura buddha parinirvANa-- 43 zrI pratarikSa pArzvanAtha vastI mandira tathA mUla- . muni zrI nagarAja 187, 216 nAyaka mUrti zirapura-10 nemacandra dhannUsA jaina 166 25 bha0 vinayacandra ke samaya para vicAra 44 zrI amRtacandra mUrikRta eka apUrva prantha-DA. paramAnanda zAstrI e. ena. upAdhye (TA0 peja 2) 26 bhAratIya jJAnapITha dvArA 1966 kA puraskAra 45 zrI guruvarya gopAladAsa jI varayA-paM. ghoSita-lakSmIcandra jaina 61 mANikacanda jI nyAyAcArya 27 bhAratIya vAstuzAstra meM jaina pratimA sambandhI 46 zrIdhara svAmI kI nirvANabhUmi kuNDalapura--- / jJAtavya-pagaracanda nAhaTA 207 pa0 jaganmohanalAla zAstrI 28 mandasaura meM jainadharma-10 gopIlAla 47 zrI zAntinAtha stavanambAdIrbhAsaha 1 ____ 'amara' ema. e. 186, 48 zreyo jina stuti-mamantabhadrAcArya 26 mahAkavi samayasundara aura unakA dAnazIla taga ! - 46 mamarpaNa aura niSThuratA-muni zrI kanhaiyAlAla 246 bhAvanA saMvAda-satyanArAyaNa svAmI ema. e 140 50 mAgAra dharmAmata para itara zrAvakAcAro kA 30 mahAn santa bha0 vijapakIti-DA. kastUracanda 8 prabhAva-pa0 bAlacanda siddhAnta zAstrI 151 kAsalIvAla 1671 pAva jina-stuti-samantabhadrAcAya 31 mahAvIra aura buddha ke pAripAzvira bhikSa 52 svargIya narendrasiMha sidhI kA saMkSipta paricaya 237 bhikSuNiyA~-muni zrI nagarAja 75 53 mAhitya-samIkSA-paramAnanda zAstrI 63,143,236 32 yazapAla jatakA adhyakSIya bhASaNa 222 54 sAhitya-mamIkSA-DA. premasAgara 236 164 mavAdImita 241 Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImatI rUpAdevI kA svargavAsa zrImAna dharmavIra seTha bhAgacanda jI sonI ajamera ko mAtezvarI zrImatI rUpAdevI kA svargavAsa dinAka 18 apraila ko ho gayA, yaha bar3e kheda kI bAta hai| ajamera kA yaha gharAnA atizaya dhArmika rahA hai| seThAnI rUpA devI atizaya dhArmika vRtti kI mahilA thii| vIra sevA mandira parivAra unake viyoga se jo kuTAmbI jano ko dukha huA hai usame sahabhAgI hotA huA yaha hAdika kAmanA karatA hai ki svargIya prAtmA ko zAntilAbha ke sAtha kuTumbIjano ko isa mahAn duHkha ke sahana karane kA dhayaM prApta ho| vIra-sevA-mandira aura "anekAnta" ke sahAyaka 1000) zrI mizrIlAla jI dharmacanda jI jaina, kalakattA 15.) zrI jagamohana jI sarAvagI, kalakattA 1000) zrI devendrakumAra jaina, TrasTa 150) , kastUracanda jI mAnambIlAla jI kalakatA zrI sAhu zItalaprasAda jI, kalakattA 150) , kanhaiyAlAla jI sItArAma, kalakattA 500) zrI rAmajIvana sarAvagI eNDa sasa, kalakatA / 150) , paM0 bAbUlAla jI jaina, kalakattA 500) zrI gajarAja jI sarAvagI, kalakattA 150), mAlIrAma jI sarAvagI, kalakatA 500) zrI nathamala jI seThI, kalakattA 150) , pratApamala jI madanalAla pAMDyA, kalakatA 500) zrI vaijanAtha jI dharma vanda jI, kalakattA 150), bhAgacanda jI pATanI, kalakatA 500) zrI ratanalAla jI jhAMjharI, kalakattA 150) , zikharacanda jI sarAvagI, kalakatA 251) zrI rA. bA. harakhacanda jI jaina, rAMcI 150) / surendranAtha jo narendranAtha jI kalakattA 251) zrI amaracanda jI jaina (pahADyA), kalakattA 10 ) , mAravAr3I vi0 jaina samAja, vyAvara 251) zrI sa0 si0 panyakumAra jI jaina, kaTanI 101) , digambara jaina samAja, kekar3I 251) zrI seTha sohanalAla jI jaina, 101) , seTha candUlAla kastUracanbaz2I, bambaI na. 2 masasaM munnAlAla dvArakAdAsa, kalakattA 101) , lAlA zAntilAla kAgajI, dariyAgaja bihI 251) zrI lAlA jayaprakAza jI jaina 101) ,, seTha bhaMvarIlAla jo bAkalIvAla, imphAla svastika meTala varksa, jagAdharI 101) , zAntiprasAda jo jaina, jaina buka egensI, 250) zrI motIlAla horAcanda gAMdhI, usmAnAbAda naI dillI 250) zrI banzIvara jI jugalakizora jI, kalakattA 101) , seTha jagannAthajI pANDyA jhUmarItalaiyA 250) zrI jagamandiradAsa jI jaina, kalakattA 101) , seTha bhagavAnadAsa zobhArAma jI sAgara 250) zrI siMghaI kundanalAla jI, kaTanI (ma.pra.) 250) zrI mahAvIraprasAda jI agravAla, kalakatsA 101) , bAbU nRpendrakumAra jI jaina, kalakattA 250) zrI bI0 prAra0 sI0 jana, kalakattA 100) , badrIprasAda jI mAramArAma go, paTanA 250) zrI rAmasvarUpa jo nemicA jI, kalakattA 100) , rUpacandajI jaina, kalakattA 150) zrI bajaragalAla jo candrakumAra jI, kalakattA 100) .. jaina ratna seTha gulAbacanda jo TaoNgyA 150) tho campAlAla jo sarAvagI, kalakattA indaura Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIra-sevA-mandira ke upayogI prakAzana R. N. 10591/62 ( purAtana-jainavAvaya-mUcI-prAkRta ke prAcIna 46 mUla-grantho ko padyAnukramaNI, jisake sAtha 48 TIkAdigrantho me jadayata dasare padyo kI bhI anukramaNI lagI huI hai| maba milAkara 25353 padya-cAkyo kI suucii| mapAdaka mastAra thI jagalakizora jI kI gaveSaNApUrNa mahatva kI 70 pRSTha kI prastAvanA se alakRta, DA. kAlIdAsa nAga, ema. e. DI. liTa ke prAkkathana (Foreword) aura DA. e. ena. upAdhye ema.e DI.liT kI bhUmikA (Introduction) me bhUpina hai, zodha-gvoja ke vidvAnoke lie pratIva upayogI, baDA sAija, majilda 15.00 (2) prApta parIkSA-zrI vidyAnandAcArya kI mvopajJa maTIka apUrva kRti,prApto kI parIkSA dvArA Izvara-viSayaka ___ mandara, vivecana ko lie hue, nyAyAcArya paM darabArIlAlajI ke hindI anuvAda se yukta, sjild| 8.00 (3) svayambhUstotra--mamantabhadrabhAratI kA apUrva grantha, mukhtAra zrI jugalakizorajI ke hindI anuvAda, tathA mahatva kI gaveSaNApUrNa prastAvanA me suzobhita / ... 2.00 (4) stUtividyA-vAmI mamantabhadra kI anokhI kRti, pApo ke jItane kI kalA, maTIka, mAnavAda aura bhI jugala kizora mukhtAra kI mahatva kI prastAvanAdi se alakRta mundara jilda-pahita / (5) adhyAtmakamalamArtaNDa-pacAdhyAyIkAra kavi gajamala kI sundara mAdhyAtmikaracanA, hindI-anuvAda-sahita 1.50 (6) yuktyanuzAsana-tatvajJAna meM paripUrNa mamannabhadra kI asAdhAraNa kRti, jimakA abhI taka hindI anuvAda nahIM hapA thaa| muktAra zrI ke hindI anuvAda pora prastAvanAdi se ajaMkRta, majilda / ... 75 (7) zrIpurapAzrvanAthastAtra-mAnArya vidyAnanda racita, mahatva kI stuti, hindI anuvAdAdi mahita / 75 (6) zAmanacatumiizakA--(tIrthaparicaya) muni madanakIti kI 13vIM zatAbdI kI racanA, hindI-anuvAda mahita 75 (E) mamIcIna dharmazAstra-svAmI mamantabhadra kA gRhasthAcAra-viSayaka pratyuttama prAcIna grantha, mukhtAra zrIjugalakizora jI ke vivecanAtmaka hindI bhApya aura gaveSaNAtmaka prastAvanA se yuka, majilda / ... 3.00 (10) jainagrantha-prazasti saMgraha bhA0 1 mamvRna aura prAkRta ke 171 aprakAzita granthoM kI prazastiyoM kA magalAcaraNa mahina apUrva magraha upayogI 11 pariziSTo pora paM0 paramAnanda zAstrI kI itihAsa-viSayaka mAhitya paricayAtmaka prastAvanA me alakRta, majilda / 4.00 (11) mamAdhitantra aura iSTopadaza-adhyAtmakRti paramAnanda zAstrI kI hindI TIkA mahina 4.00 (12) anityabhAvanA-- prA. padmanandIkI mahatvakA racanA, mukhtAra zrI ke hindI padyAnuvAda aura bhAvArtha mahita 25 (13) tatvAthamUtra--(prabhAcandrIya)-mukhtAra tho ke hindI anuvAda tathA vyAsyA me pRkta / (14) zravaNabelagola aura dakSiNa ke anya janatIrtha / (15) mahAvIra kA marvodaya nIrtha 19 paise, (5) mamantabhadra vicAra-dIpikA 16 me, (6) mahAvIra pUjA 25 (16) bAhubanI pUjA-jugalakizora murUnAra kRta (mamApta) (17) adhyAtma rahasya--pa. prAzAdhara kI sundara kRti mukhtAra jI ke hindI anugada mahita / (18) jainagrantha-prazasti magraha bhA 2 apabhraMza ke 122 aprakAzita granthokI prazastiyoM kA mahatvapUrNa mgrh| 55 granthakAro ke aitihAsika atha-paricama aura pariziSTo mahita / sa. pa. paramAnda zAstrI / sajilda 12.00 (16) jaina sAhitya aura inihAsa para vizada prakAza, pRSTa makhyA 740 sajilda (vIra-zAsana-madha prakAzana 5.00 (20) kamAyapAhuDa sutta--mUlagrantha kI racanA prAja se do hajAra varSa pUrva zrI gRNadharAcArya ne kI, jisa para zrI yativRSabhAcArya ne pandraha sau varSa pUrva chaha hajAra zloka pramANa cUNisUtra likhe| sampAdaka pa hIgalAlajI midAnta zAstrI, upayogI pariziSTo aura hindo anuvAda ke sAtha baDe mAija ke 1... meM bhI adhika pRSTho meN| pRSTa kAgaja aura kapar3e kI pakkI jilda / ... 20.00 (21) Reality pA0 pUjyapAda kI sarvArtha siddhi kA aMgrejI pe anuvAda bar3e prAkAra ke 30.1. pakkI jilda 60. prakAzaka-premacanda jaina, vIrasevA mandira ke lie, rUpavANI priMTiMga hAusa, dariyAgaja, dillI meM mudrit| ... xx Page #316 -------------------------------------------------------------------------- _