Book Title: Mokshshastra
Author(s): Umaswati, Umaswami, Pannalal Jain
Publisher: Digambar Jain Pustakalay
Catalog link: https://jainqq.org/explore/001795/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI umAsvAmI viracita mAkSAzAstra (tatvArthasUtra) sacitra aura saTika -: prAptisthAna :digambara jaina pustakAlaya 'khapATiyA cakalA, gAMdhIcauka sUrata-395003 (0261) 2427621 Mob. (0261) 3124727 parasparopagraho jIvAnAm THIRKESEASYA Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI umAsvAmI viracita mokSazA (tattvArthasUtra) sacitra aura saTIka (paM. phUlacandrajI siddhAntazAstrI kRta 56 praznottara sahita) TIkAkAra:paM. pannAlAlajI jaina vasanta sAhityAcArya pI.eca.DI. (sAgara) ___ * * * TAIpa seTiMga evaM oNphaseTa prinTIMga zaileza DAhyAbhAI kApar3iyA digambara jaina pustakAlaya, jainavijaya lesara prinTas, gAMdhIcauka, surata-3 Te.naM. (0261) 2590621 mo. 09374724727 mUlya - 60-00 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [2 ] prakAzakIya nivedana jainasamAjako yaha batAnekI AvazyakatA nahIM haiM ki mokSazAstra (tattvArthasUtrajI) kitanA mahatvapUrNa grantha hai| tatvArthasUtra para bIsoM choTI bar3I TikAe~ huI haiM, aura isIke AdhArapara kaI graMtha likhe gaye haiM-sarvArthasiddhi, rAjavArtika, zlokavArtika, arthaprakAzikA Adi grantha isIkI TIkAeM haiN| isa mokSazAstrako bAlakoMse lekara mahA paMDita taka par3hate haiN| bahuta samayase IsakI bAlakopayogI TIkAkI AvazyaktA thI, ataH sarvaprathama sva. paM. pannAlAlajI bAkalIvAlane isakI bAlabodhinI TIkA kii| isake bAda bhI 1-2 TIkAeM aura prakaTa huIM, magara ve bahuta apUrNa thii| isaliye hamAre anurodhase sAhityacArya paM. pannAlAlajI jaina 'basanta' sAgarane yaha subodha sarala evaM sarvAMga-sundara TIkA taiyAra kii| yaha TIkA itanI uttama siddha huI hai ki alpa samayameM hI isakI daza AvRtiyA~ samApta ho gii| ataH isa apAra maMhagAImeM bhI hama isakI gyArahavIM AvRti prakaTa kara rahe haiN| tIsarI AvRtise isameM zrI paM. phUlacandajI jaina siddhAnta zAstrI vArANasIkRta 56 prazrottara jor3a diye gaye the jo isa AvRti meM bhI prakaTa kiye gaye haiM, jisase chAtroM va svAdhyAya-premiyoMko tattvArthasUtrake gahana viSayoMkA jJAna ho skegaa| citra, nakse, cArTa, noTa, praznottara, tattvArthasUtra mUla, lakSaNasaMgraha, viSayasUcI, tIna parIkSAlayoMke prazrapatra evaM kampyuTara TAIpa seTiMga aura ophaseTa prinTIMga Adise yaha gyArahavIM AvRti aisI sarvAMga sundara banAI gaI hai ki yaha grantha chAtroMke samajhane meM bahuta sulabha ho jAyagA aura inheM dhyAnase samajhanevAle chAtra kabhI anuttIrNa nahIM ho skeNge| isa granthake vidvAna TIkAkara zrI paM. pannAlAlajI sAhityAcArya jaina "basaMta" sAgara tathA praznottara taiyAra karanevAle zrI paM. phUlacandajI jaina siddhAntazAstrI banArasane isake nirmANameM jo athaka parizrama kiyA hai usake liye hama tathA jaina samAja ApakI cirakAla taka atyanta AbhArI rhegii| harSa hai ki aba sabhI digambara jaina zikSA-saMsthAoMmeM yahI TIkA cAlU ho gaI haiN| .. vIra saM. 2527 nivedakasUrata zaileza DAhyAbhAI kApar3iyA, prakAzaka Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / [3] anuvAdakake do zabda "tattvArthasUtra'" jainAgamakA atyanta prasiddha zAstra hai| isakI racanAzailIne tAtkAlika tathA usake bAdake samasta vidvAnoMko apanI ora AkRSTa kiyA hai| yahI kAraNa hai ki usake upara pUjyapAda, akalaMkasvAmI tathA vidyAnanda Adi AcAryone mahAbhASya race hai| tattvArthasUtra jisa taraha digambara AmnAyameM sarva mAnya hai usI taraha zvetAmbara AmnAyameM bhI sarva mAnya hai| isa granthameM AcArya umAsvAmIne pathabhrAMta saMsArI puruSoMko mokSakA saccA mArga batalAyA hai-"samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH" arthAt samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra ina tInoMkI ekatA hI mokSakA mArga hai| mokSamArgakA prarUpaNa honeke kAraNa hI mokSakA dUsarA nAma 'mokSazAstra' bhI pracalita ho gayA hai| mokSamArga-samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra kA isa granthameM vizada vivecana kiyA gayA hai| prathama adhyAyameM samyagdarzana aura samyagjJAna vivecana hai| dUsare adhyAyameM samyagdarzanake viSayabhUta jIvatatvake asAdhAraNa bhAva, lakSaNa, indriyAM, yoni, janma tathA zarIrAdikA varNana hai| tIsare adhyAyameM jIvatattvakA nivAsasthAna batalAneke liye narakaloka aura madhyalokakA sundara prarUpaNa hai| caturtha adhyAyameM Urdhvaloka tathA cAra prakArake devoMke nivAsasthAna, bheda, Ayu, zarIra AdikA varNana kiyA gayA hai| pA~caveM adhyAyameM ajIva tattvakA sundara nirUpaNa hai| chaThaveM adhyAyameM Asrava kA varNana karate hue AThoM karmoke Asravake kAraNa batalAye haiM jo sarvathA maulika haiN| Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [4] sAtaveM adhyAyameM zubhAsravakA varNana karaneke liye sarvaprathama vratasAmAnyakA svarUpa batalAkara zrAvakAcArakA spaSTa varNana kiyA gayA hai| AThaveM adhyAyameM bandhatattvake prakRti, sthiti, anubhAga aura pradeza nAmaka bhedoMkA rocaka vyAkhyAna hai| __navaveM adhyAyameM saMvara aura nirjarA tattvakA varNana hai| ina donoM tattvoMkA varNana apane DhaMgakA nirAlA hI hai| aura dasaveM adhyAyameM mokSatattvakA sarala saMkSipta vivecana kiyA gayA hai| ___ saMkSepameM isa granthameM samyagdarzana, samyagjJAna, samyakcAritra tathA unake viSayabhUta jIva, Astrava, bandha, saMvara, nirjarA aura mokSatattvakA varNana haiN| abhItaka jaina sampradAyameM dharmazAstrake jitane grantha dekhane meM Aye haiM una sabameM tattvoMkA nirUpaNa do rItiyoMse kiyA gayA haiN| eka rIti to yaha hai jise AcArya zrI umAsvAmIne pracalita kiyA haiM aura dUsarI rIti yaha hai jise AcArya nemicandrAcAryane dhavalasiddhAMtake AdhAra para gommaTasArameM bIsa prarUpaNAoMkA varNana karate hue pracalita kiyA hai| tattvanirUpaNakI donoM rItiyA~ uttama haiM, apane apane DhaMgakI anupama haiN| isameM saMdeha nahIM, parantu AcArya umAsvAmI dvArA pracalita huyI rItiko unake bAdake vidvAnoMne jitanA apanAyA hai| apanI racanAoMmeM usa rItiko sthAna diyA hai utanA dUsarI rItiko nhiiN| gommaTasArakI zailIkA gommaTasAra hI hai athavA usakA mUlabhUta dhavalasiddhAMta, parantu umAsvAmIkI zailIse tattvapratipAdana karanevAle aneka grantha haiN| pUjyapAda akalaMka, vidyAnanda to unake vyAkhyAkAra-bhASyakAra hI kahalAye, parantu amRtacandrasUri, amitagatyAcArya, jinasena Adine Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [5] bhI apane granthoMmeM usI paddhatiko apanAyA hai| astu, ina saba bAtoMse prAkRta grantha aura AcArya umAsvAmIkA gaurava atyanta bar3ha gayA hai| ___ mokSazAstra-tattvArthasUtrake upara aneka TIkAye prakAzita ho cUkI haiM, jo ekase eka uttama haiN| parantu phira bhI chAtroMko kaI viSaya samajhanemeM kaThinAI par3atI thI ataH unakI kaThinAIyoM ko kucha aMzoMmeM dUra karaneke liye maiMne yaha prayatna kiyA hai| pustakakI TippaNIkI, noTa, cArTa, nakazA tathA Avazyaka bhAvArtha vagairahako sarala aura rocaka banAnekA udyoga kiyA gayA hai| sAthameM paM. phUlacandajI siddhAMtazAstrI banArasa dvArA likhita pariziSTa bhI saMyukta kara diyA hai jisase svAdhyAya-premI sajana bhI yathocita lAbha uThA sakate haiN| alpakAlameM hI bArahavI AvRti nikAlanekA jo avasara prApta huA hai usase hamAre pAThakoMkA AcAryazrI umAsvAmI aura unake isa anupama grantharatnapara svAbhAvika prema prakaTa hotA hai| yadi chAtroMko kucha aMzoMmeM lAbha huA to maiM apane parizramako saphala smjhNgaa| eka bAta aura hai vaha yaha ki isa granthakA pracAra dekha kucha logoMne isameMse kitane hI aMza le-lekara apanI pustakoMmeM AtmasAt kara liye hai aura usapara kucha ullekha bhI nahIM kiyA hai jo ThIka nahIM hai| vidvAnoMmeM itanI kRtajJatA to cAhiye hii| pramAda evaM ajJAnase aneka truTiyoMkA raha jAnA sambhava hai, ataH vidvadgaNa mujhe kSamA karate huye sauhArdabhAvase una truTiyoMko sUcita karanekI kRpA kareM, jisase AgAmI saMskaraNameM ve truTiyAM na raha skeN| zrI varNI di. jaina gurukula maDhiyA, javalapura, (ma. pra.) vIra nirvANa 2527 vinIta, pannAlAla jaina Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ roo viSaya-sUcI | viSaya adhyAya sUtra viSaya adhyAya) sUtra 'mokSakI prAptikA upAya 1 1 manaHparyaya jJAnakA viSaya 1 28 samyagdarzanakA lakSaNa 1 2 kevalajJAnakA viSaya 1 29 samyagdarzanake bheda 1 3 ekasAtha kitane jJAnasAta tatva 4 ho sakate haiM ? 1 cAra nikSepa 5|mati zruti aura avadhijJAnameMsamyagdarzana Adike mithyApana 1 31 jAnaneke upAya 1-6 8 mithyAddaSTikA jJAnasamyagdarzanake bheda va nAma 1 9 mithyAjJAna hai 1 32 pramANakA svarupa 1 10 nayoMke bheda parokSa pramANa pratyakSa pramANa praznAvalI- prathama adhyAya / matijJAnake dUsare nAma 1 13 jIvake asAdhAraNa bhAva 2 1 matijJAnakI utpati, aupazamikAdi bhAvoMke kAraNa va svarupa 1 14 bhedoMkI gaNanA 2 matijJAnake bheda 1 15 aupazamikAdi bhAvake bheda 2 avagrahake viSayabhU padArtha 1 16 kSAyika bhAvake bheda 2 bahuAdi padArthake bheda 1 17/kSAyopazamika ke bheda 2 avagrahameM vizeSatA 118-19 audayika bhAvake bheda zrutajJAnakI utpati, bheda 1 20 pAriNAmika bhAvake bheda bhavapratyaya avadhijJAnakesvAmI1 21 jIvakA lakSaNa kSayopazama nimittaka upayogake bheda __ avadhijJAnake bheda 1 22 | jIvake bheda manaHparyaya jJAnake bheda 1 23 saMsArI jIvoMke bheda Rjumati aura vipulamatimeM saMsAra jIvoMke bheda 2 12 vizeSatA 1 24 sthAvara jIvoMke bheda 2 13 avadhi aura manaHparyaya trasa jIvoMke bheda jJAnameM vizeSatA 1 25 indriyoMkI gaNanA matizrutajJAnakA viSaya 1 26 indriyoMke mUla bheda avadhijJAnakA viSaya 1 27|dravyendriyakA svarupa 2 17 x mm >> 9 1 2222 Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ WWWWW m m m [7] viSaya adhyAya sUtra viSaya adhyAya sUtra bhAvendriyake svarupa 2 18 jambUdvIpakA vistAra pAMca indriyoMke nAma 2 19 sAta kSetroMke nAma pAMca indriyoMke viSaya 20 kulAcaloMke nAma manakA viSaya 21 kulAcaloMke varNana indriyoMke svAmI 22-23 kulAcaloMkA AkAra samanaska paribhASA 24 sarovaroMkA varNana vigrahagatikA varNana 25-30 prathama sarovarakA nAma 3 janmake bheda 31 prathama sarovarakI gaharAI yoniyoMke bheda 32 prathama sarovarake kamala 3 garbha janmake svAmI 33 mahApadma Adi sarovaraupapAda janmake svAmI 34 tathA unameM rahanevAlesaMmUrcchana janmake svAmI 35 . kamaloMkA varNana 3 18 zarIrake nAma va bheda 2 36 kamaloMkI deviyA~ zarIrokA varNana 2 37caudaha mahAnadiyoMke nAma 3 20 audArika zarIrakA lakSaNa 2 45 nadiyoMke bahanekA krama 3 21-22 vaikriyikakA lakSaNa 246-47 sahAyaka nadiyAM taijasa zarIra bhI Rddhi bharatakSetra kA vistAra 3 24 nimittaka hotA hai 2 48 Age ke kSetra auraahAraka zarIrakA lakSaNa 2 49| parvatoM kA vistAra 3 liGgake svAmI 250-52 videha kSetrakeAge keparvataakAla mRtyu kinakI- aura kSetrokA vistAra 3 26 nahIM hotI 2 53 bharata airAvata kSetrameM kAlakApraznAvalI- dvitIya adhyAya / parivartana 3 anya bhUmi vyavasthA 3 28 sAta naraka narakoMmeM viloMkI saMkhyA himavata Adi kSetroM meM | nArakiyoM ke duHkha AyukI vyavasthA 3 nArakiyoMkI Ayu hairaNyavata Adi kSetroM meM - | kucha dvIpa samudroMkenAma AyukI vyavasthA 3 / dvIpa aura samudroMkevistAra videha kSetrameM AyukI vya. 3 bharatakSatra kA vistAra 3 aura AkAza 3 32 m m m ___ Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAsa [8] viSaya adhyAya sUtra . viSaya adhyAya sUtra dhAtakIkhaNDakA varNana 3 33 vaimAnika devoMmeM lezyAkApuSkArArdhakA varNana 34 varNana 4 22 manuSya kSetra 35 kalpasaMjJA kahAM taka? 4 23 manuSyoM ke bheda 36 laukAMtika devoMkA nivAsakarmabhUmikA varNana 37 aura nAma 4 24-25 manuSyoM ko utkRSTa aura anudiza tathA anuttarajaghanya sthiti 3 38 vAsI devoMke niyama 4 tiryaJcakI utkRSTa sthiti 3 39 tiryaca kauna haiM ? bhavanavAsI devIkIpraznAvali- tRtIya adhyAya / utkRSTa Ayu 4 28 devoMke bheda 4 1/vaimAnika devoMkI Ayu 4 29-32 bhavanatrika devoMmeM lezyAkA- svargomeM jaghanya Ayu 433-34 vibhAga 4 2 nArakiyoMkI Ayu 435-36 cAra nikAyoMke prabheda 4 3 bhavanavAsiyoM kI Ayu 4 37 devoMmeM sAmAnya bheda 4 4-5 vyantaroMkI jaghanya Ayu 4 38 devoMke indrokI vyavasthA 4 6 vyantaroMkI utkRSTa Ayu 4 39 devoMmeM strI sukhakA varNana 4 7-9 jyotiSiyoMkI utkRSTa Ayu 4 40 bhavanavAsIke 10 bheda 4 10 jyotiSiyoMko jaghanya Ayu 4 41 vyantara devoMke 8 bheda 4 11 lokAMtika devoMkI Ayu 4 42 jyotiSI devoMke 5 bheda 12 | praznAvalI- caturtha adhyaay| jyotiSI devoMke varNana vaimAnika devoMkA varNana ajIvAstikAya vaimAnika devoMke bheda dravyoM kI gaNanA 52-3-39 kalpoMkA sthitikrama dravyoM kI vizeSatA 5 4-7 svarga Adike nAma dravyoMke pradeza varNana 5 8-11 graiveyaka aura anudiza 4 dravyoMke upakAra varNana 5 17-22 vaimAnika devoMmeM uttarottara pudgalakI paryAya 5 24 adhikatA 4 20 pudgalakA utpAttaka kAraNa 5 26 28 vaimAnika devoMmeM uttarottara- dravyakA lakSaNa hInatA 4 21 satkA lakSaNa < * * * < < < < 19Ti. 5 Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [9] viSaya adhyAya sUtra viSaya adhyAya sUtra nityakA lakSaNa 5 31 saba AyuoMkAeka hI dravya meM viruddha - sAmAnya Asrava 6 19 dharmokA saMbandha 5 32 deva AyukA Asrava 6 20-21 paramANuoMmeM bandha 533-37 azubhanAma karmakA Asrava 6 22 dravyakA prakArAMtarase lakSaNa 5 38 zubha nAmakarmakA Asrava 6 23 kAladravyakA varNana 539-40 tIrthaGkara nAmakarmakA Asrava 6 guNakA lakSaNa 5 41 nIcagotrakA Asrava paryAyakA lakSaNa 5 42 uccagotrakA Asrava antarAyakA Astrava prazrAvalI- paMcama adhyaay| prazrAvalI SaSTha adhyaay| yogake bheda va svarUpa 6 1vratakA lakSaNa AsravakA svarUpa 6 vratake bheda Astravake bheda 3vratoMkI sthiti svAmIkI apekSA ahiMsAvratakI pAMca bhAvanAeM Asravake bheda 6 4satyavratakI bhAvanAeM sAmparAyika Asravake bheda 6 5 acaurya vratakI bhAvanAeM 7 AstravakI vizeSatA 6 brahmacarya vratakI bhAvanAeM 7 adhikaraNake bheda 6 7 parigraha tyAgakI bhAvanAeM 7 jIvAdhikaraNake bheda 8 hiMsAdi pAMca pApoMkeajIvAdhikaraNake bheda 6 viSayameM vicAra 7 9-10 jJAnAvaraNa aura darzanA nirantara cintavana karanevaraNake Astrava 6 10 yogya bhAvanAeM 7 11 asAtAvedanIyake Asrava 6 11 saMsAra aura zarIrakesAtAvedanIyake Asrava 6 12] svarUpakA vicAra 7 darzanamohanIya Asrava 6 13 hiMsA pApakA lakSaNa cAritra mohanIyake Asrava 6 14 jhUTha pApakA lakSaNa 7 14 naraka AyukA Asrava 6 15 corI pApakA lakSaNa tiryaMca AyukA Asrava 6 16 kuzIlakA lakSaNa manuSya AyukA Asrava 6 17-18 parigrahakA lakSaNa 7 17 gy gr gyi gy- Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [10] viSaya adhyAya sUtra viSaya adhyAya sUtra vratoMkI vizeSatA 18 jJAnAvaraNake pAMcabheda vratoMke bheda lakSaNa 19 darzanAvaraNake 9 bheda agArIkA lakSaNa 20 vedanIyake 2 bheda sAta zIlavrata 21 mohanIyake 28 bheda sallekhanAkA upadeza 7 22 Ayukarmake 4 bheda 8 10 samyagdarzanake aticAra 23 nAmakarmake 42 bheda pAMcavrata aura sAta zIloMke gotrakarmake 2 bheda 8 12 aticAroMkI saMkhyA 7 24 antarAyake 5 bheda ahiMsANuvrata aticAra 7 25 jJAnA0, darzanA0,-vedanIyasatyANuvratake aticAra 7 26/ antarAyakI sthiti acauryANuvratake aticAra 7 / 27 nAma aura gotrakI sthiti 8 brahmacaryANavatake aticAra 7 28 Ayu karmakI parigrahaparimANANuvratake vedanIyakI jaghanya sthiti 8 17 aticAra 7 29 nAma aura gotrakI ja. sthiti 8 19 digvratake aticAra 7 30 zeSa karmokI sthiti 8 20 sAmAyika zikSAvratake anubhava baMdhakA lakSaNa aticAra 7 33 phalake bAda nirjarA 8 23 proSadhopavAsake aticAra 7 34 pradezabandha / 8 24 upabhogaparibhogaparimANa- puNyaprakRtiyAM 8 25 vratake aticAra 7 35 pApaprakRtiyAM atithisaMvibhAga aticAra 7 36 sallekhanA aticAra 7 37/ prabhAvalA aSTama OM praznAvalI aSTama adhyAya / dAnakA lakSaNa 10 saMvarakA lakSaNa dAnakI vizeSatA saMvarake kAraNa prazrAvalI saptama adhyaay| gaptikA lakSaNa bandhake kAraNa 1samitike bheda bandhakA svarUpa 2 dharmake bheda bandhake bheda 3 anuprekSAoMke bheda prakRti bandhake mUlabheda 4 parigraha sahana upadeza prakRti bandhake uttarabheda 8 5'bAIsa pariSaha Gns in Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya adhyAya sUtra | 46 [11] viSaya adhyAya sUtra guNasthAnoMkI apekSA | pAtrakI apekSApariSahoMkA varNana 910-12 nirjarAmeM nyUnAdhikatA 9 45 pariSahoMmeM nimitta 913-16 nigraMtha sAdhuoMke bheda ekasAtha honevAle pulakAdikI vizeSatA 9 47 ___parigrahoMkI saMkhyA 9 17/ praznAvalI navama adhyAya / / pAMca caritra 18 kevalajJAnakI utpattikAbAhya tapake bheda 9 19 kAraNa 10 1 antaraMga tapake bheda 20 mokSakA lakSaNa 10 2 antaraMga tapake uttara bheda 9 22 mokSameM karmoke sivAyaprAyazcitake 9 bheda 22 kisakA abhAva 10 3-4 vinayake 4 bheda 23 karmokA kSaya honekevaiyAvRtyake dasa bheda 24 bAda Urdhvagamana 10 5 svAdhyAyake 5 bheda 25 Urdhvagamanake kAraNa vyutsarga tapake do bheda 26 ukta cAroM kAraNoMkedhyAnakA lakSaNa 27 kramase dRSTAMta 10 dhyAnake bheda 28 lokAgrake Age nahIMdhyAnakA phala 29 jAnemeM kAraNa 10 8 ArtadhyAnake 4 bheda 930-33 mukta jIvoMke bheda ArtadhyAnake svAmI 34 antima zloka pRSTa 204 raudradhyAnake bheda 9 35 praznAvalI- dazama adhyAya / dharmyadhyAnakA svarUpa 9 36 zaMkA-samAdhAna pRSTa 186 zukladhyAnakA varNana 937-44 lakSaNa-saMgraha pRSTa 234 Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [12] mokSazAstrake kartA zrI umAsvAmIkA saMkSipta jIvanacaritra AcAryapravara zrI umAsvAmIkA nAma 'tattvArthasUtra' nAmaka granthake kAraNa ajara amara haiN| yaha grantha jainoMkI 'bAIbala' hai| aura khUbI yaha haiM ki saMskRta bhASAmeM sabase pahalA yahI grantha haiN| sacamuca AcArya umAsvAmIjIne hI jaina siddhAMtako prAkRtase saMskRta bhASAmeM prakaTa karanekA zrI gaNeza kiyA thA aura phira to isa bhASAmeM anekAneka jainAcAryone grantha racanA kii| zrI umAsvAmIkI mAnyatA jainoMke dono sampradAyoM-digambara aura zvetAMbaroMmeM samAna rUpase hai| aura unakA 'tattvArthasUtra' grantha bhI donoM sampradAyoMmeM zraddhAkI dRSTi se dekhA jAtA hai| kintu aise prakhyAta AcAryake jIvanakI ghaTanAoMkA ThIka hAla jJAta nahIM hai| zvetAmbarIya zAstroMse yaha jarUra vidita hai ki nyAyAdhikA nAmaka nagarImeM umAsvAmIkA janma huA thaa| unake pitAkA nAma svAti aura mAtAkA nAma vAtsI thaa| vaha kaubhISaNI gotrake the, jisase unakA brAhmaNa yA kSatrI honA prakaTa hai| unake dIkSAguru gyAraha aGgake dhAraka ghoSanandi zramaNa the aura vidyAgrahaNakI dRSTi se unake guru mUla nAmaka vAcakAcArya the| umAsvAti bhI vAcaka kahalAte the aura unhoMne 'tattvArthasUtra' kI racanA kusumapura nAmaka nagarImeM kI thii| digambara zAstroMmeM unake gRhastha jIvanakA kucha bhI patA nahIM calatA haiN| sAdhu rUpameM vaha bhI kundakundAcAryake paTTa ziSya batAye gaye hai aura zrI 'tattvArthasUtra' kI racanAke viSayameM kahA gayA hai ki saurASTra dezake madhya urjayantagirike nikaTa giranAra nAmake pattanameM Asanna bhavya, svahitArthI, dvijakulotpanna zvetAmbara bhakta "siddhayya" nAmaka eka vidvAna zvetAMbara matake anUkula zAstrakA jAnanevAlA thaa| usane 'darzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH' yaha eka sUtra banAyA aura use Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [13] eka pATiye para likha choddaa| eka samaya caryArtha zrIgRddhapicchAcArya 'umAsvAmI' nAmake dhAraka munivara Aye aura unhoMne AhAra leneke pazcAt pATiyeko dekhakara usameM "samyak" zabda jor3a diyaa| jaba vaha siddhayya vidvAn vahAMse apane ghara AyA aura usane prasanna hokara apanI mAtAse pUchA ki, kina mahAnubhAvane yaha zabda likhA hai ? mAtAne uttara diyA ki eka mahAnubhAva nirgranthAcAryane yaha banAyA hai| isa para vaha giri aura araNyako DhUMr3hatA huA unake AzramameM pahu~cA aura bhaktibhAvase namabhUta hokara ukta munimahArAjase pUchane lagA ki AtmAkA hita kyA hai? munirAjane kahA-AtmAkA hita 'mokSa' hai| isapara mokSakA svarUpa aura usakI prAptikA upAya pUchA gayA, jisake uttararUpameM hI isa granthakA avatAra huA hai| isI kAraNa isa graMthakA aparanAma " mokSazAstra " bhI hai| kaisA acchA vaha samaya thA, jaba digambara aura zvetAmbara ApasameM premase rahate hue dharmaprabhAvanAke kArya kara rahe the| zvetAMbara upAsaka siddhayyake liye eka nirgranthAcAryakA zAstra racanA karanA isI vAtsalyabhAvanAkA dyotaka hai| yaha nirgranthAcArya umAsvAmI hI the| dharma aura usake lie unane kyA kyA kiyA yaha kucha jJAta nahIM hotaa| isa kAraNa ina mahAna AcArya ke viSayameM isa saMkSipta vRttAMtase hI saMtoSa dhAraNa karanA par3atA hai| digambara sampradAyameM vaha zrRti madhura 'umAsvAmI' aura zvetAMbara sampradAyameM vaha 'umAsvAti' ke nAmase prasiddha hai:-bAbU kAmatAprasAdajI kRta 'vIra pAThAvali' se| Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSazAstra (tattvArthasUtra) mUla (AcArya guddhapiccha) mokSamArgasya netAraM bhettAraM krmbhuubhRtaaN| jJAtAraM vizvatattvAnAM vaMde tdgunnlbdhye|| traikAlyaM dravya-SaTkaM nava-pada-sahitaM jIva-SaTkAya leshyaaH| paMcAnye cAstikAyA vrt-smiti-gti-jnyaan-caaritrbhedaaH|| ityetanmokSamUlaM tribhuvana mahitaiH proktamahad bhiriishaiH| pratyeti zradhdhAti spRzati ca matimAn yaH sa vai shuddhdRssttiH||1|| siddha jayappa siddha cauvvihArAhaNAphalaM ptte| vaMditAarahaM te vaucchaM ArAhaNA kmso||2|| ujjovaNamujjavaNaM NivvahaNaM sAhaNaM ca nnicchrnnN| daMsaNa-NANa carittaM tavANamArAhaNA bhnniyaa|| 3 // samyagdarzana-jJAna-cAritrANi mokSamArgaH ||1||tttvaarthshrddhaanN-smygdrshnN // 2 // tnisrgaaddhigmaadvaa||3|| jiivaajiivaastrv-bNdh-sNvr-nirjraa-mokssaastttvN|4|naam-sthaapnaadrvy-bhaavtstnyaasH||5||prmaannnyairdhigmH ||6||nirdeshsvaamitv-saadhnaadhikrnn-sthiti-vidhaantH ||7||stsNkhyaakssetr-sprshn-kaalaaNtr-bhaavaalpbhuutvaishc // 8 // matizrutAvadhi-mana:paryaya-kevalAni jJAnaM ||9||ttprmaanne // 10 // Adye parokSaM // 11 // pratyakSamanyat // 12 // matiH smRtiH saMjJAciMtA'bhinibodha ityanarthAntaraM // 13 // tadindriyAnindriyanimittaM ||14||avgrhehaavaay-dhaarnnaaH ||15||bhu-bhuvidhkssipraaniH-sRtaanukt dhruvANAMsetarANAM // 16 // arthasya // 17 // Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [15] vyaMjanasyAvagrahaH // 18 // na cakSuranindriyAbhyAM // 19 // zrutaMmatipUrvadvayaneka dvaadshbhedN||20|| bhavapratyayo'vadhirdevanArakANAM // 21 // kSayopazama-nimittaHSaDa vikalpaH zeSANAM ||22||Rjuvipulmtii mnHpryyH||23||vishuddhyprtipaataabhyaaN tdvishessH||24|| vishuddhi-kssetrsvaamivissyebhyo'vdhi-mn:pryyyoH||25|| mati zrutayornibandhodravyeSvasarva-paryAyeSu // 26 // rupiSvavadheH ||27||tdnNtbhaage manaHparyayasya // 28 // sarva dravyaparyAyeSu kevalasya // 29 // ekaadinibhaajyaaniyugpdeksminnaacturthyH||30||mtishrutaavdhyovipryyshc // 31 // sadasatoravizeSAdya-dRcchopalabdherUnmattavat // 32 // naigama-saMgraha vyvhaarrjusuutr-shbdsmbhirudvaivN-bhuutaanyaaH||33|| iti tatvArthAdhigame mokSazAstre prathamo'dhyAyaH // 1 // aupazamika-kSAyikau bhAvau mizrazca jIvasya svatattvamaudayika-pAriNAmikau c||1|| dvinavASTA-dazaika viMzati tribhedA ythaakrm||2||smyktv-caaritre / / 3 / / jJAnadarzana-dAna-lAbha-bhogopabhoga-vIryANica ||4||jnyaanaajnyaandrshnlbdhyshctu-stritri-pNcbhedaaHsmyktv-caaritrsNymaasNymaashc ||5||gti-kssaay-liNg-mithyaadrshnaajnyaanaasNytaasiddh-leshyaashctushctustryekaikaikaikssddbhedaaH||6||jiivbhvyaabhvytvaani c||7|| upayogo lkssnnN||8|| sa dvividho'ssttcturbhedH||9|| saMsAriNo muktAzca // 10 // samanaskA Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [16] mnskaaH||11||sNsaarinnstrs-sthaavraaH ||12||pRthivyptejovaayu-vnsptyHsthaavraaH // 13 // dvIndriyAdayastrasAH // 14 // paMcendriyANi // 15 // dvividhAni // 16 // nirvRttyupakaraNe dravyendriyam ||17||lbdhyupyogau bhAvendriyaM // 18 // sparzanarasanAdhrANa-cakSuH zrotrANi // 19 // sparza-rasa-gaMdha-varNazabdAstadarthAH ||20||shrutmnindriysy||21|| vanaspatyaMtAnAmekaM ||22||kRmipipiilikaa-bhrmr-mnussyaadiinaamekaikvRddhaani ||23||sNjnyin:smnskaaH ||24||vigrhgtaukrmyogH // 25 // anuzreNI gatiH ||26||avigrhaa jiivsy||27|| vigrahavatI casaMsAriNaH prAkcaturthyaH ||28||eksmyaa'vigrhaa // 29 // ekNdvautriinvaanaahaarkH||30||sNmuurcchn garbhopapAdAjanma // 31 // sacittazIta-saMvRtAH setraamishraashcaikshstdyonyH|| 32 // jraayujaaNddjpotaanaaNgrbhH||33||devnaarkaannaamuppaadH // 34 // zeSANAMsammUrcchanaM // 35 // audArika vaikriyikA-hAraka taijasakArmaNAni zarIrANi // 36 // paraM paraM sUkSmaM // 37 // pradezato'saMkhyeyaguNaM prAk taijasAt // 38 // anantaguNe pare ||39||aprtiighaate ||40||anaadisNbNdhe ca // 41 // sarvasya // 42 // tadAdIni bhaajyaani-yugpdeksminnaacturthyH||43|| nirupabhogamantyaM ||44||grbhsmmuurcchnjmaadyN ||45||auppaadikN vaikriyikaM ||46||lbdhi-prtyyN c||47|| taijasamapi // 48 // zubhaMvizuddhamavyAghAticAhArakaM pramatta-saMyatasyaiva ||49||naarksNmuurcchino napuMsakAni ||50||ndevaaH // 51 // Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [17] shessaastrivedaaH||52||auppaadik-crmottmdehaa'sNkhyeyvrssaayusso'npvaayussH||53|| iti tatvArthAdhigame mokSazAstre dvitIyo'dhyAyaH // 2 // rtn-shrkraa-baalukaa-pngk-dhRm-tmo-mhaatmHprbhaabhuumyoghnaaNbuvaataakaashprtisstthaaHspto'dho'dhH||1||taasutriNshtpNcviNshtipNcdshdshtri-pNconaiknrk-shtshstraanni-pNc-caivythaakrmm // 2 // nArakA nityaa'shubhtr-leshyaa-prinnaam-dehvednaa-vikriyaaH||3||prsprodiiritduHkhaaH||4||sNklissttaa'suro dIritaH duHkhAzcaprAk caturthyAH // 5 // teSveka-trisapta-dazasaptadaza-dvAviMzati-trayastriMzatsAgaropamA-satvAnAM parAsthitiH ||6||jmbuudviiplvnno-daadyHshubhnaamaanodviipsmudraaH||7|| dvirddhirvisskmbhaa:puurv-puurvprikssepinnovlyaakRtyH||8||tnmdhye merunAbhirvRtto yojana zatasahastra viSkambho jambUdvIpaH // 9 // bharata haimavata-hari videharamyaka-hairaNyavatairAvatavarSAH kSetrANi // 10 // tadvibhAjinaH pUrvAparAyatA himavanmahAhimavaniSadha-nIlarukmi zikhariNo varSa dhara-parvatAH // 11 // hemArjuna tapanIyavaiDUryarajata hema mayAH // 12 // maNivicitra pArthA uparI mUle ca tulya-vistArAH // 13 // padma mahApadmatigiccha kezari-mahApuNDarIka puNDarIkA-hRdAsteSA-mupari ||14||prthmoyojnshstraayaamstdrddhvisskmbho hRdH||15|| dazayojanAvagAhaH // 16 // tanmadhye yojanaM puSkaram // 17 // tadviguNadviguNAhRdAH puSkarANi c|| 18 // tannivAsinyo Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [18] devya:zrI hrIM-dhRti-kIrti-buddhi-lakSyaH palyopamasthitayaH ssaamaanik-prisstkaaH||19||gNgaa-sindhurohidrohi-taasyaa hariddharikAMtAH sItAsItodA nArI narakAMtA suvarNarupyakUlAraktAraktodAHsaritastanmadhyagAH ||20||dvyordvyoH pUrvAH pUrvagAH // 21 // zeSAstvaparagAH // 22 // cartudaza nadIsahastra-parivRtA gaMgAsindhvAdayo nadyaH // 23 // bharataH SaDviMzatipaMcayojanazata-vistAra: SaT caikonaviMzati-bhAgA yojanasya ||24||tdvigunn-dvigunn vistArA varSadharavarSA videhAntAH // 25 // uttarA dakSiNa-tulyAH ||26||bhrtairaavtyorvRddhihraasau SaT-samayAbhyAmutsarpiNyava-sarpiNIbhyAm // 27 // tAbhyAmaparAbhUmayo'vasthitAH // 28 // eka dvi-tri palyopamasthitayo haimavataka-hArivarSaka-daivakuravakAH ||29||tthottraaH // 30 // videheSu saMkhyeya-kAlAH // 31 // bharatasya viSkambho jambUdvIpasyanavati zata bhAgaH // 32 // dvirghAtakI khaNDe ||33||pusskraaddhec ||34||praadd-maanussottraanmnussyaaH // 35 // aaryaamlecchshc|| 36 // bharatairAvata-videhAH karmabhUmayo'nyatra devakuruttara kurubhyaH // 37 // nRsthitI parAvare tripalyopamAnta muhUrte // 38 // tiryagyonijAnAM ca // 39 // ___ iti tatvArthAdhigame mokSazAstre tRtIyo'dhyAyaH // 3 // devAzcaturNikAyAH // 1 // AditastriSu pItAnta-lezyA: // 2 // dazASTa paMcadvAdaza vikalpA: kalpopapannaparyatAH // 3 // indrasAmAnika trAyastriMzatpAri SadAtmarakSa-lokapAlAnIka prakIrNakAbhiyogya kilviSikAzcaikazaH // 4 // trAyastriMza Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [19] lokapAla-vA vyantara-jyotiSkAH // 5 // pUrvayodvIndrAH // 6 // kAya pravIcArAA aizAnAt // 7 // zeSAH sparza rupa zabda manaH prviicaaraaH|8| pre'prviicaaraaH||9||bhvnvaasino'sur nAgavidyut-suparNAgnivAta stanitodadhi dvIpa dikkumArA: // 10 // vyantarA: kinnarakiMpuruSamahoragagandharva yakSa rAkSasa bhUta pizAcAH // 11 // jyotiSkAH sUryA, candramasau graha nakSatra prakIrNaka tArakAzca ||12||meruprdkssinnaa nityagatayo nRloke ||13||ttkRtH kaalvibhaagH||14|| bahiravasthitAH // 15 // vaimAnikAH ||16||klpoppnnaaH klpaatiitaashc||17||upryu pri||18||sau-dhrmeshaan sAnatkumAra-mAhendra-brahma brahmottara lAntavakApiSTha-zukramahAzukrazattArasahasrAreSvAnata-prANatayorAraNAcyutayornavasupraiveyakeSu vijayavaijayantajayantA parAjiteSu sarvArthasiddhau ca // 19 // sthiti prabhAva sukha-dyuti lezyAvizuddhindriyAvadhi viSayato'dhikAH // 20 // gatizarIra parigrahAbhi mAnato hInAH ||21||piit padma zukla lezyA dvitri zeSeSu // 22 // prAgveya kebhyaH kalpAH // 23 // brahma lokA-layAlaukAntikAH ||24||saarsvtaadityvhnyrunngrdtoy tuSitAvyAbAdhAriSTAzca // 25 vijayAdiSu dvi caramAH // 26 // auppaadik-mnussyebhyHshessaastirygyonyH||27|| sthiti rasuranAga-suparNadvIpazeSANAMsAgaropama-tripalyopamArdha hIna-mitAH // 28 // saudharmeMsAnayoHsAgaropame'dhike // 29 // saantkumaarmaahendryoHspt||30||tri-sptnvaikaadsh-tryodsh Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [20] pnycdshbhirdhikaanitu||31||aarnnaacyutaaduurdhvmekaiken navasu graiveyakeSu vijayAdiSu sarvArthasiddhau ca // 32 // aparApalyopamama dhikam // 33 // parataH parataHpUrvApUrvA'naMtarA // 34 // nAra kANAM ca dvitIyAdiSu // 35 // dazavarSa sahastrANi prathamAyAm // 36 // bhavaneSu ca ||37||vyntraannaaN ca // 38 // parApalyo pmmdhikm||39||jyotisskaannaaNc||40||tddsstt-bhaago'praa ||41||laukaantikaanaamssttau sAgaropamANi ca sarveSAM // 42 // iti tatvArthAdhigame mokSazAstre caturtho'dhyAyaH // 4 // ajIvakAyA dharmAdharmAkAza-pudgalAH ||1||drvyaanni // 2 // jIvAzca // 3 // nityaavsthitaanyrupaanni||4|| rupiNaH pudga laaH||5|| AkAzAdekadravyANi // 6 // niSkriyANi ca ||7||asNkhyeyaaH prdeshaadhrmaadhrmaikjiivaanaam||8|| AkAza syaanntaaH|| 9 // saMkhyeyAsaMkhyeyAzca pudgalAnAm // 10 // nANoH // 11 // lokAkAze'vagAhaH // 12 // dharmAdharmayoH kRtsne // 13 // ekapradezAdiSu bhAjyaH pudgalAnAM // 14 // asaMkhyeyabhAgAdiSujIvAnAm ||15||prdesh-sNhaarvisrpaabhyaaN prdiipvt|16 gati-sthityupagrahau dharmAdharmayorupakAraH // 17 // AkAzasyAvagAhaH // 18 // zarIravADmanaH prANApAnA: pudgalAnAm // 19 // sukhaduHkhajIvita maraNopagrahAzca // 20 // prspropgrhojiivaanaam||21||vrtnaa pariNAma kriyA paratvA paratve ca kaalsy||22|| sparza-rasa gandha-varNa-vaMtaH pudglaaH||23|| zabda-baMdhasaukSya sthaulya-saMsthAna-bheda Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [21] tamazchAyAtapo- dyotavaMtazca // 24 // aNavaH skaMdhAzca // 25 // bheda - saMghAtebhyaH utpadyante // 26 // bhedAdaNuH // 27 // bheda - saMghAtA bhyAM 'cAkSuSaH / / 28 / / sad-dravya-lakSaNam // 29 // utpAdavyaya dhauvyayuktaM sat // 30 // tadbhAvAvyayaM nityam // 31 // arpitAnarpitasiddheH // 32 // snigdha rukSatvAdbandhaH // 33 // na jaghanya guNAnAm // 34 // guNasAmye sadRzAnAm // 35 // dvayadhi kAdi guNAnAM tu // 36 // bandhe'dhiko pAriNAmikau ca // 37 / guNaparyayavad dravyam / / 38 / / kAlazca // 39 // so'nanta samayaH // 40 // dravyAzrayA - nirguNA guNAH // 41 // tadbhAvaH pariNAmaH // 42 // iti tattvArthAdhigame mokSazAstre paMcamo'dhyAyaH // 5 // kAya - vAD-manaH karma yogaH // 1 // sa AsravaH // 2 // zubhaH puNyasyAzubhaH pApasya // 3 // sakaSAyAkaSAyayo: sAmparAyikeryApathayoH // 4 // indriyakaSAyAvrata - kriyAH paMca catuH paMcapaMcaviMzati saMkhyA: pUrvasya bhedAH // 5 // tIvra mandajJAtAjJAtabhAvAdhikaraNa- vIrya - vizeSebhyastadvizeSaH // 6 // adhikaraNaM jIvA jIvAH // 7 // AdyaMsaMrambhasamAraMbhArambha-yoga- kRtakAritA numata kaSAya- vizeSaistristristrizca tuzcaikazaH / 8 / nivartanA nikSepa-saMyoganisargA dvi caturdvi tri bhedAH param // 9 // tatpradoSanihnava mAtsaryAntarAyAsAdanopaghAtA jJAnadarzanAvaraNa yoH // 10 // duHkhazoka tApAkrandana vadha paridevanA nyAtmaparobhaya sthAnAnyasad vedyasya // 11 // bhUtavratyanukampAdAna sarAgasaMyamAdi Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [22] yogaHzAMtiHzaucamiti sadvedyasya // 12 // kevali zrutasaMgha dharma devAvarNavAdodarzanamohasya // 13 // kaSAyodayAtIvrapariNAmazcAritramohasya // 14 // bahvArambha parigrahatvaM naarksyaayussH||15||maayaa-tairygyonsy // 16 // alpArambha parigrahatvaM mAnuSasya ||17||svbhaav mArdavaM ca // 18 // niH zIlavratatvaM ca sarveSAm ||19||sraagsNym saMyamAsaMyamA kAma nirjarA bAlatapAMsi daivsy||20||smyktvN ca ||21||yog vakratA visaMvAdanaM cAzubhasya nAmnaH // 22 // tadviparItaMzubhasya // 23 // darzanavizuddhirvinayasampannatA zIlavrateSvanatIcAro' bhIkSNajJAnopayoga saMvegau zaktitastyAga tapasIsAdhusamAdhi vaiyAvRtyakaraNa-marhadAcArya bahuzrutapravacana-bhaktirAvazyakApari hANi rgiprabhAvanA pravacanavatsalatvamiti-tIrthaMkaratvasya // 24 // parAtma-niMdA prazaMse-sadsadguNocchAdanodbhAvane ca nIcairgotrasya // 25 // tadviparyayonIcairvRtyanutseko cottarasya // 26 // vighnakaraNamantarAyasya // 27 // iti tatvArthAdhigame mokSazAstre SaSTho'dhyAyaH // 6 // hiMsAnRta steyAbrahma parigrahebhyo virativratam ||1||deshsrvto'nnu-mhtii // 2 // tatsthairyArtha bhaavnaa:pNc-pNc||3||vaang manoguptIryAdAna nikSepaNa samityAlokita pAnabhojanAni paMca ||4||krodhlobh bhIrutva-hAsya-pratyAkhyAnAnyanuvIcI-bhASaNaM ca paMca // 5 // zUnyAgAra vimocitAvAsa paroparodhAkaraNabhaikSyazuddhi-sadharmA'visaMvAdAH paMca / / 6 // strI rAga-kathA Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [23] zravaNatanmanoharAMganirIkSaNa-pUrvaratAnusmaraNa-vRSyeSTa-rasa svazarIrasaMskAratyAgA:paMca // 7 // manojJAmanojJendriya-viSayarAga-dveSa varjanAni paMca // 8 // hiMsAdiSvihAmutrApAyAvadyadarzanaM ||9||duHkhmevvaa // 10 // maitrI-pramodakAruNyamAdhyasthyAni ca sattvaguNAdhika-klizyamAnA'vinayeSu // 11 // jagatkAyasvabhAvau vA saMvega-vairAgyArtham // 12 // pramattayogAtprANavyaparopaNaM hiMsA // 13 // asadbhidhAnamanRtam // 14 // adattAdAnaM steyaM // 15 // maithunaM brahma // 16 // mUrchA parigrahaH // 17 // niHzalyo vratI // 18 // agAryanagArazca // 19 // aNuvrato'gArI // 20 // digdezAnarthadaNDa viratisAmAyikaproSadhopavAsopa-bhogaparibhoga-parimANAtithi saMvibhAgavata sampannazca ||21||maarnnaantikii sallekhanAMjoSitA ||22||shNkaakaaNkssaa-vicikitsaanydRsstti prazaMsA saMstavA:samyagdRSTaratIcArAH // 23 // vrata zIleSu paMca paMca yathAkramaM // 24 // bandha-vadhacchedAtimArAropaNAnapAna-nirodhAH // 25 // mithyo-padeza rahobhyAkhyAna kUTalekhakriyA-nyAsApahAra-sAkAra-mantrabhedAH // 26 // stenaprayoga tadAhRtAdAnaviruddharAjyAtikrama hInAdhikamAnonmAna-pratirupakavyavahArA : // 27 // paravivAhakaraNetvarikAparigRhItAparigRhItAgamanA nNgkriiddaakaamtiivraabhiniveshaaH||28|| kssetrvaastu-hirnnysuvrnndhndhaanydaasiidaas-kupyprmaannaatikrmaaH||29||urdhvaadhstirygvytikrm kssetrvRddhismRtyntraadhaanaani||30|| Anayana-peSya-prayogazabda-rupAnupAta-pudgala kssepaaH||31||kndrpkotkucymaukhryaa Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [24] samIkSyAdhikaraNopabhoga-paribhogAnarthakyAni // 32 // yogaduHpraNidhAnAnAdara-smRtyanupasthAnAni // 33 // apratyavekSitApramArjitotsargAdAna saMstaropakramaNAnAdarasmRtyanupasthAnAni // 34 // scitt-sNbNdh-smmishraabhissv-duHpkkaahaaraaH||35|| sacitta-nikSepApidhAna-paravyapadeza-mAtsarya-kAlAtikramAH ||36||jiivit-mrnnaa-shNsaa-mitraanuraagsukhaanubndhnidaanaani ||37||anugrhaarth sv-syaatisrgodaanm||38||vidhi-drvydaatR-paatr-vishessaattdvishessH // 39 // iti tatvArthAdhigame mokSazAstre saptamo'dhyAyaH // 7 // mithyAdarzanAvirati-pramAda-kaSAya-yogA bandhahetavaH // 1 // sakaSAyatvAjjIvaH karmaNo yogyAn pudgalAnAdatte sa bandhaH ||2||prkRti-sthitynubhv-prdeshaastdvidhyH||3|| aadyojnyaandrshnaavrnn-vedniiy-mohniiyaayurnaam-gotraantraayH||4||pnycnv-dvyssttaaviNshti-cturdvictvaariNshdvi-pnyc bhedA yathAkramam ||5||mti-shrutaavdhi-mnHpryykevlaanaam||6||ckssurckssurvdhikevlaanaaN nidrA-nidrA-nidrA-pracalA-pracalApracalAstyAnagRddhayazca // 7 // sadasavedye ||8||drshncaaritr-mohniiyaakssaay-kssaayvedniiyaakhyaastridvi-nv-ssoddshbhedaaHsmyktvmithyaatv-tdubhyaanykssaay-kssaayau hAsya-ratyarati-zokabhaya-jugupsA-strI-punapuMsaka-vedA anantAnu-bandhyapratyAkhyAna pratyAkhyAna-saMjvalana-vikalpAzcaikazaH krodh-maan-maayaalobhaaH||9|| nArakatairyagyona-mAnuSa-daivAni // 10 // gatijAti-zarIrAGgo-pAGga-nirmANa-bandhana-saMghAta-saMsthAna Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [25] saMhanana-sparza-rasa-gandha-varNAnupUrvyaguru laghUpaghAtaparaghAtAtapo-dyotocchvAsa-vihAyogatayaH pratyekazarIra-trasasubhaga-susvara-zubha-sUkSma-paryApti-sthirAdeya yaza:kIrtisetarANitIrthaMkaratvaM ca // 11 // uccairnIcaizca // 12 // daanlaabh-bhogopbhog-viiryaannaam||13|| AditastisaNAmaMtarAyasyacatriMzatsAgaropama-koTIkoTyaH praasthitiH||14|| saptatirmohanIyasya // 15 // viMzatirnAma-gotrayoH // 16 // trystriNshtsaagropmaannyaayussH|| 17 // aparA dvAdaza muhuurtaavedniiysy||18||naam-gotryorssttau ||19||shessaannaamntrmuhuurtaa // 20 // vipaako'nubhvH||21|| sa yathAnAma // 22 // tatazca nirjarA // 23 // nAma-pratyayAH sarvatoyoga-vizeSAtsUkSmaikakSetrAvagAha-sthitA:sarvAtma-pradezeSva-nantAnanta-pradezAH // 24 // saddhedya-zubhAyurnAma-gotrANipuNyam // 25 // ato'nytpaapm||26|| iti tatvArthAdhigame mokSazAstre'STamo'dhyAyaH // 8 // Astrava-nirodha: saMvaraH ||1||sgupti-smiti-dhrmaanuprekssaapriisshjy-caaritraiH // 2 // tapasA nirjarA ca // 3 // samyagyoganigraho guptiH ||4||iiryaabhaassaissnnaa dAnanikSepotsargAH samitayaH // 5 // uttmkssmaa-maardvaarjv-styshauc-sNymtpstyaagaakinycny-brhmcryaannidhrmH||6||anityaashrnn-sNsaaraikttvaanytvaashucyaastrv-sNvr-nirjraa-lok-bodhidurlbhdhrmsvaakhyaattvaanucintnmnuprekssaaH||7|| mArgAcyavana-nirjarArthapariSoDhavyAH parISahAH ||8||kssutpipaasaa-shiitossnndNshmshk Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [26] naagnyaarti-strii-cryaa-nissdyaa-shyyaakrosh-vdhyaacnaalaabhrog-tRnnsprsh-ml-stkaarpurskaar-prjnyaajnyaanaadrshnaani||9|| sUkSmasAmparAyacchadmasthavItarAgayozcaturdaza ||10||ekaadshjine ||11||baadrsaampraaye sarve // 12 // jJAnAvaraNe prjnyaajnyaane||13|| darzanamohAntarAyayoradarzanAlAbhau // 14 // cAritramohenAgnyArati strI-niSadyA-kroza-yAcanA-satkArapuraskArAH ||15||vedniiye shessaaH||16|| ekAdayo bhAjyAyugapadekasminnaikonaviMzate: // 17 // sAmAyikacchedopasthApanA-parihAravizuddhisUkSmasAmparAya yathAkhyAtamiti caaritrm||18||anshnaavmaudryvRtti parisaMkhyAna-rasa-parityAga-viviktazayyAsanakAyaklezA bAhyaM tpH||19|| prAyazcita-vinayavaiyAvRtya-svAdhyAyavyutsarga-dhyAnAnyuttaram // 20 // navacaturdarza-paJca dvibhedA yathAkrama-prAradhyAnAt // 21 // aalocnaa-prtikrmnntdubhyvivek-vyutsrg-tpshched-prihaaropsthaapnaaH|| 22 // jnyaandrshn-caaritropcaaraaH||23|| aacaaryopaadhyaay-tpsvishaikssyglaangnn-kul-sNgh-saadhu-mnojnyaanaam||24|| vAcanApRcchanAnuprekSAmnAyadharmopadezAH ||25||baahyaabhyntropdhyoH / / 26 // uttm-sNhnnsyaikaagr-cintaa-nirodhodhyaanmaantrmuhuuttaat|| 27 // Artta-raudra-dharmya-zuklAni // 28 // pare mokss-hetuu||29|| ArttamamanojJasya saMprayoge tadviprayogAya smRtisamanvA-hAraH // 30 // viparItaM manojJasya // 31 / / vedanAyAzca // 32 // nidAnaM ca // 33 // tadavirata-deza-virata Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [27] pramattasaMyatAnAm // 34 // hiMsAnRta-steyaviSayasaMrakSaNebhyoraudramavirata-dezaviratayoH // 35 // AjJApAya vipAkasaMsthAna-vicayAya dharmyam // 36 // zukle cAdye pUrvavidaH // 37 // parekevalinaH // 38 // pRthaktvaikatvavitarkasUkSmakriyApratipAti-vyuparata kriyaanivrtiini||39||tryekyog-kaayyogaa yogAnAm // 40 // ekAzraye savitarka-vIcAre pUrve // 41 // avIcAraM dvitiiym||42||vitrkH zrutam ||43||viicaaro'rthvynyjn-yogsNkraantiH ||44||smygdRsstti-shraavk-virtaanntviyojk-drshnmoh-ksspkopshmkopshaant-mohksspkkssiinnmoh-jinaa:krmsho'sNkhyey-gunnnirjraa ||45||pulaakvkush-kushiil-nirgrnth-snaatkaa nirgranthAH // 46 // saMyamazruta-pratisevanA-tIrtha-liGga-lezyopapAda-sthAna-vikalpataH saadhyaaH||47|| iti tatvArthAdhigame mokSazAstre navamo'dhyAyaH // 9 // mohakSayAjjJAna-darzanAvaraNAntarAya-kSayAcca kevalam // 1 // bandhahetvabhAva-nirjarAbhyAM kRtsna-karma-vipramokSo mokssH|2| aupazamikAdi-bhavyatvAnAM ca // 3 // anyatra kevala samyaktva jJAna-darzana-siddhatvebhyaH ||4||tdnntrmuurdhvgcchtyaalokaantaat // 5 // pUrvaprayogAdasaGgatvAdbandhacchedAttathA gati-pariNAmAcca ||6||aaviddhkulaalckrvdvypgtle pAlAbuvaderaNDabIjavadagnizikhAvacca ||7||dhrmaastikaayaabhaavaat ||8||kssetrkaal gati-liGga-tIrtha-cAritra pratyekabuddhabodhita-jJAnAvagAhanAntara saMkhyAlpabahutvataH sAdhyAH // 9 // iti tatvArthAdhigame mokSazAstre dazamo'dhyAyaH // 10 // Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [28] akSara-mAtra pada-svara-hInaM, vyNjn-sNdhi-vivrjit-rephm| sAdhubhiratra mama kSamitavyaM, ko na vimuhyati zAstrasamudre // 1 // dazAdhyAye paricchinne, tatvArthe paThite sti| phalaM syAdupavAsasya, bhASitaM munipunggvaiH||2|| tatvArtha-sUtra-kartAraM, gRddhpicchoplkssitm| vande gnniidr-sNjaatmumaasvaami-muniishvrm||3|| paDhama caukke paDhamaM paMcame jANi puggalaM tcc| chaha sattame hi Assava aTThame bNdhnnaayvyaa||4|| Navame saMvara Nijjara dahame mokkhaM viyaannehi| iha satta tacca bhaNiyaM daha sukSeNa muNiM dehiN||5|| jaMsakkaitaM kIrai je paNa sakkai taheva sddhnnN| saddahamANo jIvo, pAvai ajarAmaraM tthaannN||6|| tavayaraNaM vayadharaNaM, saMjamasaraNaMca jIva-dayA-karaNam / ante samAhimaraNaM, cauviha dukkhaM NivAraI // 7 // arahaMta bhAsiyatthaM gaNaharadevehiM gaMthiyaM savvaM / paNamAmi bhattijutto, sudaNANamahovayaM sirasA // 8 // guravo pAMtu vo nityaM jnyaan-drshn-naaykaaH| cAritrArNAva-gaMbhIrA: mokss-maargopdeshkH||9|| koTizataM dvAdazacaiva koTyo lkssaannyshiitistrdhikaanicaiv| paMcAzadaSTau ca sahastrasaMkhyAmetad zrutaM paMcapadaM namAmi // 10 // iti tatvArthasUtrAparanAma-tatvArthAdhigama-mokSazAstraM samAptam / Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImad rAjacaMdra Azrama ( agAsa ) gommaTasAra jIvakAMDa -- zrI nemIcaMdra siddhAMtacakravarti kRta mUla gAthAyeM bra. paM. khubacaMdrajI siddhAMtazAstrI kRta naI hindI TIkA yukta | abakI bAra paNDitajIne dhavala, jayadhavala, mahAdhavala aura bar3I saMskRta TIkAke AdhArase vistRta TIkA likhI hai, pakkI jilda / mU. 65 ) gommaTasAra-karmakAMDa - - zrI nemicaMdra siddhAMtacakravarti kRta mUla gAthAyeM, sva. paM. manoharalAlajI zAstrI kRta saMskRta chAyA aura hindI TIkA, jaina siddhAMta-graMtha haiM paMcamAvRtti, mU. 50 ) svAmIkArtikeyAnuprekSA - svAmI kArtikeyakRta mUla gAthAe zrI zubhacaMdrakRta bar3I saMskRta TIkA tathA syAdvAda mahAvidyAlaya vArANasIke pradhAnAdhyApaka paM. kailAzacaMdrajI zAstrI kRta hindI TIkA DA. A. ne. upAdhyeya kRta adhyayana pUrNa aMgrejI prastAvanA yukta / sampAdaka --DA. A. ne. upAdhye, kolhApura, mU. 78 ) paramAtmaprakAza aura yogasAra -- zrI yogIndudeva kRta mUla apabhraMzadohe, zrI brahmadeva kRta saMskRta TIkA va paM. daulatarAmajI kRta hindI TIkA / vistRta aMgrejI prastAvanA aura usake hiMdIsAra sahita / mahAna adhyAtma grantha DA. A. ne. upAdhyekA amUlya sampAdana navIna saMskaraNa / mU. 61 ) jJAnArNava -- zrI zubhacaMdrAcAryakRta mahAna yogazAstra / sujAnagar3ha nivAsI paM. pannAlAlajI bAkalIvAlakRta hindI anuvAda sahita, chaThThI sundara AvRtti / mU. 63 ) pravacanasAra -- zrImatkundakundAcAryaviracita grantha ratnapara zrImadamRtacaMdrAcAryakRta tatvapradIpikA evaM zrImadjayasenAcArya kRta tAtparyavRtti nAmaka saMskRta TIkAyeM tathA pAMDe hemarAjajI racita bAlAvabodhinI bhASATIkA / DA. A. ne. upAdhye kRta adhyayanapUrNa aMgrejI anuvAda aura vizad prastAvanA Adi sahita AkarSaka sampAdana / caturthAvRtti, mU. 66 ) bRhadravyasaMgraha - - AcArya nemicandra siddhAMtideva viracita nUla gAthA, zrI brahmadevanirmita saMskRtavRtti aura javAharalAla zAstrI praNIta hindI - Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhASAnuvAda sahita / Sadravyasapta- tatvasvarUpa varNanAtmaka uttama grantha caturthAvRtti / mU. 38 ) puruSArthasiddhayupAya -- zrI amRtacaMdrasUri kRta mUla shlok| paM. ToDaramalajI tathA paM. daulatarAmajIke TIkAke AdhAra para sva. paM. nAthUrAmajI premI dvArA likhita navIna hindI TIkA sahita / zrAvaka - munidharmakA cittasparzI adbhuta varNana / SaSThAvRtti, mU. 20 ) adhyAtma rAjacaMda-- zrImad rAjacaMdrake adbhuta jIvana tathA sAhityakA zodha evaM anubhavapUrNa vivecana DaoN. bhagavAnadAsa manasukhabhAI mahetAne gujarAtI bhASAmeM kiyaa| mU. 65 ) paMcAstikAya -- zrImadbhagavatkundakundAcArya viracita anupama graMtharAja | A. amRtacaMdrasUrikRta samayavyAkhyA evaM A. jayasenakRta tAtparyavRtti - nAmaka saMskRta TIkAoMse alaMkRta aura pAMDe hemarAjajI racita bAlavabodhinI bhASA TIkAke AdhArapara paM. pannAlAlajI bAkalIvAla kRta pracalita hindI anuvAda sahita / caturthAvRtti, mU. 40 ) aSTaprAbhRta-- zrImadkundakundAcArya viracita mUla gAthAoM para zrI rAvajIbhAI desAI dvArA gujarAtI gadya-padyAtmaka bhASAMtara mokSamArgakI anupama bheMTa | mU. 20 ) bhAvanAbodha - mokSamAlA -- zrImad rAjacaMdra kRta, vairAgyabhAvanA sahita jainadharmakI yathArtha svarUpa dikhAnevAle 108 sundara pATha hai / mU. 20 ) gujarAtI mU. 20 ) syAdvAdamaMjarI -- zrI malliSeNasUri kRta mUla aura zrI jagadIzacaMdra zAstrI ema. e. pIeca. DI. kRta hindI anuvAda sahita nyAyakA apUrva grantha hai| bar3I khojase likhe gaye 8 pariziSTa hai : mU. 60 ) iSTopadeza -- zrI pUjyapAda devanandi a. kRta mUla zloka, paMDitapravara AzAdhara kRta saMskRta TIkA, paM. dhanyakumArajI jaina darzanAcArya ema. e. kRta hiMdI TIkA, sva. bairisTara campatarAyajI kRta aMgrejI TIkA tathA vibhinna vidvAnoM dvArA racita hiMdI, marAThI, gujarAtI evaM aMgrejI padyAnuvAda sahita Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvavAhI AdhyAtmika rcnaa| tRtIya naI AvRtti, mU. 30) samayasAra--AcArya zrI kundakundasvAmI viracita mahAna adhyAtma grantha, tIna TIkAoM sahita nayI AvRtti chapakara taiyAra haiN| mU. 64) labdhisAra--(kSapaNAsAra garbhita) zrImannemicaMdra siddhAMta cakravartI racita karaNAnuyoga grNth| paM. pravara ToDaramalajI kRta bar3I TIkA sahita chapa gayA hai| mU. 80) dravyAnuyogatarkaNA--zrI bhojasAgarakRta taiyAra hai| mU. 61) nyAyAvatAra--mahAna tArkika zrI siddhasena divAkara kRta mUla zloka va zrIsiddharSigaNikI saMskRta TIkAkA hindI bhASAnuvAda jainadarzanAcArya paM. vijayamUrti ema. e. ne kiyA hai| nyAyakA suprasiddha grantha haiN| mU. 25) kriyAkoSa--kavi kizanasiMha viracita zrAvakakI trepana kriyAoMkA savistAra varNana karanevAlI padyamaya racanA zrI pannAlAlajI sAhityacArya kRta hindI anuvAda shit| mU. 70) / prazamaratiprakaraNa--A. zrImadusvAmI viracita mUla zloka, zrIharibhadrasUri kRta saMskRta TIkA aura paM. rAjakumArajI sAhityAcArya dvArA sampAdita sarala artha sahita / vairAgyakA bahuta sundara graMtha hai| mU. 30) sabhASyatattvArthAdhigamasUtra (mokSazAstra )--zrImad umAsvAmI kRta mUla sUtra aura svopajJabhASya tathA paM. khUbacaMdajI siddhAMtazAstrI kRta vistRta bhASA ttiikaa| tatvoMkA hRdayagrAhya gambhIra vizleSaNa, mU. 48) sahaja sukha sAdhana (gujarAtI) mU. 25) saptabhaMgItaraMgiNI-- zrI vimaladAsa kRta mUla aura sva. pN..| ThAkuraprasAdajI zarmA vyAkaraNAcArya kRta bhASA TIkA navyanyAyakA mahatvapUrNa hai| mU. 20) digambara jaina pustakAya, gAMdhIcauka, surata (0261) 2590627 Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvarAja jaina graMthamAlA (solApUra) dhavalA SaTkhaMDAgama-- AcArya puSpadanta bhUtabalI praNita -- vIrasenAcArya viracita dhavalA TIkA samanvita, graMtha saMpAdaka DaoN. hIrAlAlajI jaina evaM paM. phUlacaMdajI siddhAnta zAstrI, paM. bAlacaMdajI siddhAnta zAstrI -- bhAga 1 se 16 pustakAkAra -- mU. 3000) lagabhaga / tiloyapaNNati bhAga 1 - 2800 ) pAMDavapurANa 200 ) 100 ) siddhAMtasAra saMgraha 200 ) 200) kundakundaprAbhRta saMgraha 200 ) 100 ) padmanandI paMcarviMzati 200 ) 40 ) 100 ) gaNitasAra saMgraha 100 ) puNyAstravakathAkoSa 200 ) 150 ) samAdhizataka 20 ) 140) dharmaparIkSA 160 ) 140 ) arthaprakAzikA 120 ) zAMtinAtha purANa 120 ) bhaga. ArAdhanA bhAga-1-2400 ) 120 ) AlApapadhadhati subhASita ratnasaMdoha 24 ) 240 ) zrAvakAcAra bhAga - 2 160 ) zrAvakAcAra bhAga - 1 zrAvakAcAra bhAga - 3 160 ) zrAvakAcAra bhAga-4 160 ) 160 ) jJAnArNava zrAvakAcAra bhAga-5 40) bharateza vaibhava bhAga - 2 60 ) bharateza vaibhava bhAga-1 bharateza vaibhava bhAga-3 15 ) bharateza vaibhava bhAga - 4 40 ) digambara jaina pustakAya, gAMdhIcauka, surata (0261) 2590621 prAkRtazabdAnuzAsana jambUdvIpapaNNati saMgraha bhaTTAraka sampradAya AtmAnuzAsana lokavibhAga caMdraprabhu caritra raIdhU graMthAvalI bhAga - 1 IdhU graMthAvalI bhAga - 2 340 ) Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI umAsvAmI viracitamokSazAstra saTIka prathama adhyAya maGgalAcaraNa dohA- vIravadana-himagirinikasi. phailI jo jaga rngg| naya-taraGga yuta gaGga vaha, kSAlai pApa abhngg| mokSamArgasya netAraM', bhettAraM karmabhUbhRtAm / jJAtAraM vizvatattvAnAM, vande tadguNalabdhaye // artha- maiM mokSamArgake netA, karmarUpI parvatoke bhedana karanevAle aura samasta tattvoMko jAnanevAle Aptako unake guNoMkI prAptike liye vandanA karatA huuN| vizeSa-- yadyapi isa zlokameM vizeSya-AptakA nirdeza nahIM kiyA gayA hai tathApi vizeSaNoM dvArA usakA bodha ho jAtA hai, kyoMki mokSa mArgakA nettRtva,karmarUpI parvatoMkA bhettRtva aura samasta tatvoMkA jJAttRtva Apta arthAt ahaMta devameM hI saMbhava hotA hai / yahAM vizeSyakA ullekhanakara mAtra vizeSaNoMkA nirdeza kara vandanA karanevAle AcAryane apanA yaha 1. jo svayaM mAga para calakara anya purUSoMko mArga pradarzana karatA hai. vaha netA kahalAtA hai| 2. iSTasiddhimeM parvatoMke samAna vAdhaka honeke kAraNa karmomeM parvatoMkA Aropa kiyA gayA hai| Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAkSazAstra saTIka abhiprAya prakaTa kiyA hai ki maiM vyakti vizeSakA pUjaka na hokara guNoMkA pUjaka hU~ jisameM mokSamArgakA netRtva-hitopadezIpanA,karmabhUbhRd bhettRtvavItarAgatA aura vizvatatvajJAttRtva-sarvajJatA ye tIna guNa hoM, maiM usIkA pUjaka hU~, vahI merA ArAdhya deva haiN|' mokSaprAptikA upAya samyagdarzanajJAnacAritrANimokSamArgaH // 1 // artha-( samyagdarzanajJAnacAritrANi ) samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra ye tInoM milakara ( mokSamArgaH) mokSaka mArga arthAt mokSakI prAptike upAya haiN| samyagjJAna- saMzaya viparyaya aura anadhyavasAyarahita jIvAdi padArthokA jAnanA samyagjJAna kahalAtA hai| samyakcAritra-mithyAdarzana, kaSAya tathA hiMsA Adi saMsArake kAraNoMse virakta honA samyakcAritra kahalAtA hai| samyagdarzanakA lakSaNa Ageke sUtrameM kahate haiM // 1 // 1. AptenocchinnadoSeNa, srvjnyenaagmeshinaa| bhavitavyaM niyogena nAnyathA hyAptatA bhavettR // (samantabhadra) rAga Adi doSa rahita sarvajJa aura hitopadezI hI Apta ho sakatA hai| 2. ' mokSamArgaH' isa padameM vyAkaraNake niyamake anusAra bahuvacana honA cAhiye thA para AcAryane ekavacana hI rakhA hai isase sUcita hotA hai ki samyagdarzana Adi tInoMkA milanA hI mokSakA mArga hai| 3. anizcita jJAna, jaise yaha sIpa hai yA caaNdii| 4. ulTA jJAna, jaise rassImeM sAMpakA jnyaan| 5. anizcita tathA vikalparahita jJAna, jaise calate samaya pAvoMse chUe hue patthara vagairahameM kucha hai 'isa prakArakA jJAna / Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyAya samyagdarzanakA lakSaNatattvArthazraddhAnaM samyagdarzanam // 2 // artha- ( tattvArthazraddhAnam ) tattva-vastuke yathArtha svarUpa sahita artha jIvAdi padArthokA zraddhAna karanA ( samyagdarzanam ) samyagdarzana (asti ) hai| bhAvArtha-cauthe sUtrameM kahe jAnevAle jIva Adi sAta tattvoMkA jaisA svarUpa vItarAga-sarvajJa bhagavAnane kahA hai usakA usI prakAra zraddhAna karanA so samyagdarzana hai| samyagdarzanake, utpattikI apekSA bheda tannisargAdadhigamAdvA // 3 // artha- (tat) vaha samyagdarzana (nisargAt ) svabhAvase (A) athavA ( adhigamAt ) parake upadeza Adi se ( utpadyate) utpanna hotA hai| isa prakAra samyagdarzanake utpattikI apekSA do bheda haiM-1-nisargaja, 2 adhigmj| nisargaja- jo parake upadezake binA apane Apa ( pUrvabhavake saMskAra ) se utpanna ho use nisargaja samyagdarzana kahate haiN| adhigamaja- jo parake upadeza Adise hotA hai use adhigamaja samyagdarzana kahate hai ' // 3 // tatvoMke naamjiivaajiivaastrvbNdhsNvrnirjraamokssaasttvm| artha- ( jIvAjIvAtravabandhasaMvaranirjarAmokSAH) jIva, ajIva, 1. ukta donoM bhedoMmeM mithyAtva, samyagmithyAtva. samyaktvaprakRti aura anantAnubandhI krodha mAna mAyA lobha ina sAta karmaprakRtiyoMkA upazama, kSaya athavA kSayopazamakA honA Avazyaka hai| Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAkSazAstra saTIka Astrava, bandha, saMvara, nirjarA aura mokSa ye sAta ( tattvam ) tattva ( santi ) - jIva- jisameM jJAnadarzanarUpa cetanA pAI jAve use jIva kahate haiN| ajIva- jisameM cetanA na pAI jAve use ajIva kahate haiN| Asrava- bandhake kAraNako Asrava kahate haiN| bandha- AtmAke pradezoMke sAtha karmokA dUdha-pAnIkI taraha mila jAnA bandha hai| saMvara- Asravake rUkaneko saMvara kahate haiN| nirjarA- AtmAke pradezoMse pahale bandhe hue karmokA ekadeza pRthaka honA nirjarA hai| mokSa- samasta karmoke bilakula kSaya ho jAneko mokSa kahate haiM // 4 // sAta tattva tathAsamyagdarzana Adike vyavahArake kAraNanAmasthApanAdravyabhAvatastanyAsaH // 5 // artha-(nAmasthApanAdravyabhAvataH ) nAma, sthApanA, dravya aura bhAvase (tat nyAsaH) una sAta tatvoM tathA samyagdarzana AdikA lokavyavahAra ( bhavati) hotA hai| nAma Adi cAra padArtha hI cAra nikSepa kahalAte haiN| nAmanikSepa- guNa, jAti, dravya aura kriyAkI apekSAke vinA hI icchAnusAra kisIkA nAma rakhaneko nAmanikSepa kahate haiN| jaise kisIkA nAma 'jinadatta' hai| yadyapi vaha jinadevake dvArA nahIM diyA gayA hai tathApi lokavyavahAra calAneke liye usakA jinadatta nAma rakha liyA gayA hai| sthApanAnikSepa- dhAtu kASTha pASANa AdikI pratimA tathA anya padArthomeM yaha vaha hai' isa prakAra kisIkI kalpanA karanA sthApanAnikSepa 2. inhIM sAta tatvoMmeM puNya aura pApa milA denese 9 padArtha ho jAte haiN| yahAM unakA Asrava aura bandhameM antabhAva ho jAnese alaga kathana nahIM kiyA hai| 3. pramANa aura nayake anusAra pracalita hA lokavyavahArako nikSepa kahane hai| Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyAya hai| isake do bheda haiM-1-tadAkAra sthApanA aura 2-atadAkAra sthaapnaa| jisa padArthakA jaisA AkAra hai usameM usI AkAravAlekI kalpanA karanA tadAkAra sthApanA hai - jaise pArzvanAthakI pratimAmeM pArzvanAthakI kalpanA krnaa| aura bhinna AkAravAle padArthomeM kisI bhinna AkAravAlekI kalpanA karanA atadAkAra sthApanA hai| jaise zataraMjakI goToMmeM bAdazAha, vajIra vagairahakI kalpanA krnaa|' dravyanikSepa- bhUta bhaviSyat paryAyakI mukhyatA lekara rvatamAnameM kahanA so dravyanikSepa hai| jaise pahale kabhI pUjA karanevAle pUrUSako vartamAnameM pUjArI kahanA aura bhaviSyatmeM rAjA honevAle rAjaputrako rAjA khnaa| bhAvanikSepa-kevala vartamAna paryAyakI mukhyatAse arthAt jo padArtha jaisA hai usako usI rUpakahanA bhAvanikSepa hai| jaise-kASThako kASTha avasthAmeM kASTha, Aga hone para Aga aura koyalA ho jAnepara koylaa||5|| samyagdarzana Adi tathA tatvoMke jAnaneke upAya pramANanayairadhigamaH // 6 // artha- samyagdarzana Adi ratnatraya aura jIva Adi tatvoMkA ( adhigamaH ) jJAna ( pramANanayaiH) pramANa aura nayoMse ( bhavati) hotA haiN| pramANa- jo padArthake sarvadezako grahaNa kare use pramANa kahate haiN| isake do bheda haiM-1-pratyakSapramANa aura 2-parokSapramANa / AtmA jisa jJAnake dvArA kisI bAhya nimittakI sahAyatAse vinA hI padArthoko spaSTa jAne use pratyakSapramANa kahate haiM aura indriya tathA prakAza AdikI sahAyatAse padArthoko eka-deza jAne use parokSa pramANa kahate haiN| naya- jo padArthake ekadezako viSaya kare-jAne use naya kahate haiN| - - - 3. nAmanikSepa aura sthApanAnikSepameM antara - nAnikSepa meM pUjya apUjyakA vyavahAra nahIM hotA. paraMtu sthApanAnikSepoM pRvya apatyakA vyavahAra hotA hai| Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSazAstra saTIka isake do bheda haiM-1-dravyArthika, 2-paryAyArthika / jo mukhyarUpase dravyako viSaya kare use dravyArthika aura jo mukhya rUpase paryAyako viSaya kare use paryAyArthika naya kahate haiM ' // 6 // nirdezasvAmitvasAdhanAdhikaraNasthitividhAnataH artha-nirdeza, svAmitva, sAdhana, adhikaraNa, sthiti aura vidhAna inase bhI jIvAdika tatva tathA samyagdarzana AdikA vyavahAra hotA haiN| nirdeza- vastuke svarUpakA kathana karanA so nirdeza hai| svAmitva- vastuke adhikArako svAmitva kahate haiN| sAdhana- vastukI utpattike kAraNako sAdhana kahate haiN| adhikaraNa- vastuke AdhArako adhikaraNa kahate haiN| sthiti- vastuke kAlakI avadhiko sthiti kahate haiN| vidhAna- vastuke bhedoMko vidhAna kahate haiM // 7 // ' 1. ina avAntara bhedoMkI vivakSAse hI sUtrameM dvivacanake sthAna para bahuvacanakA prayoga kiyA gayA hai| 2. Upara kahe hue chaha anuyogoMse samyagdarzanakA varNana isa prakAra hai| nirdeza- jIva Adi tatvoMkA yathArtha zraddhAna krnaa| svAmitva- saMjJI. paJcendriya, paryAptaka bhavya jiiv| sAdhana-sAdhanake do bheda hai| 1. antaraGga aura 2. bAhya / darzanamohake upazama kSaya athavA kSayopazamako antaraMga sAdhana kahate hai. yaha sabake ekasA hotA hai| bAhya sAdhana kaI prakArakA hotA hai| jaise naraka gatimeM tIsare naraka taka ' jAti smaraNa ' -- dharmazravaNa' aura ' dukhAnubhava ' ye tIna tathA cauthese sAtaveM taka' jAtismaraNa ' aura ' dukhAnubhava ' ye do sAdhana hai / tiyaJca aura manuSyagatimeM ' jAtismaraNa '' dharmazravaNa' aura jinabimba-darzana ' ye tIna sAdhana hai| devagatimeM bArahaveM svargake pahale ' jAtismaraNa' 'dharmazravaNa', 'jinakalyANaka darzana ' aura ' devaddhidarzana ' ye cAra usake Age solahaveM svarga taka 'devaddhidarzana' ko chor3akara tIna tathA navagraiveyakoMmeM 'jAtismaraNa ' aura dharmazravaNa ' ye do sAdhana hai / isake Age samyagddaSTi jIva hI utpanna hote hai| Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyAya - stsNkhyaakssetrsprshnkaalaantrbhaavaalpbhuttvaishc|| artha- (ca) aura sat, saMkhyA, kSetra, sparzana, kAla, antara, bhAva aura alpabahutva ina ATha anuyogoM ke dvArA bhI padArthakA jJAna ( bhavati) hotA haiN| sat- vastuke astitvako sat kahate haiN| saMkhyA -vastuke pariNAmoMkI ginatIko saMkhyA kahate haiN| kSetra- vastuke vartamAna kAlake nivAsako kSetra kahate haiN| sparzana- vastuke tInoM kAla saMbaMdhI nivAsako sparzana kahate hai| kAla- vastuke ThaharanekI maryAdAko kAla kahate haiN| antara- vastuke virahakAlako antara kahate haiN| bhAva- aupazamika, kSAyika Adi pariNAmoMko bhAva kahate haiN| alpabahutva- anya padArthakI apekSA kisI vastukI hInAdhikatA varNana karaneko alpabahutva kahate haiN| adhikaraNa-adhikaraNake do bheda hai / 1. AbhyaMtara aura 2. bAhya samyagdarzanakA Abhyantara adhikaraNa AtmA hai aura bAhya adhikaraNa ekarajju caur3I aura caudaha rajju lambI trasanADI hai| vidhAna- samyagdarzanake tIna bheda hai / 1. aupazamika, 2. kSAyopazamika. aura 3. kssaayik| sthiti- tInoM prakArake samyagdarzanoMkI jaghanya sthiti aMtarmuhRtaM hai tathA aupazamika samyaktvakI utkRSTa sthiti bhI aMtarmuhUrta hai| kSAyopazamikako utkRSTa sthiti 66 sAgara aura kSAyikako saMsArameM rahanekI utkRSTa sthiti 33 sAgara tathA aMtamahataM sahita. ATha varSa kama do koTivarSa pUrvakI hai|| isI taraha samyagjJAna samyakcAritra tathA jIva Adi tatvoMkA bhI varNana yathAyogya rUpase lagA lenA caahie| Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSazAstra saTIka samyagjJAnakA varNana, jJAnake bheda aura nAmamatizrutAvadhimanaHparyayakevalAni jJAnam // 9 // ___ artha- ( matizrutAvadhimana:paryayakevalAni ) mati, zruta, avadhi, manaHparyaya aura kevala ye pAMca prakArake (jJAnaM) jJAna ( santi ) hai| matijJAna- jo pAMca indriyoM aura manakI sahAyatAse padArthako jAne use matijJAna kahate haiN| zrutajJAna- jo pAMca indriyoM aura manakI sahAyatAse matijJAnake dvArA jAne hue padArthako vizeSa rUpase jAnatA hai use zrutajJAna kahate haiN| avadhijJAna- jo indriyoMkI sahAyatAke binA hI rUpI padArthoko dravya, kSetra, kAla, bhAvakI maryAdA liye hue spaSTa jAne use avadhijJAna kahate haiN| mana:paryayajJAna- jo kisIkI sahAyatAke binA hI anya purUSake manameM sthita, rUpI padArthoko spaSTa jAne use mana:paryayajJAna kahate haiM // 9 // kevalajJAna- jo saba dravyoM tathA unakI saba paryAyoMko ekasAtha spaSTa jAne use kevalajJAna kahate haiM // 9 // pramANakA lakSaNa aura bheda. tatpramANe // 10 // artha- tat upara kahA huA pAMca prakArakA jJAna hI ( pramANe) pramANa (asti) hai| bhAvArtha- samyagjJAnako pramANa kahate haiN| usake do bheda haiM1-pratyakSa, 2-parokSa // 10 // parokSa pramANake bheda Adye parokSam // 11 // artha- ( Aye) Adike do arthAt matijJAna aura zrutajJAna ( parokSam ) parokSa pramANa ( staH ) haiM // 11 // Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 prathama adhyAya . - pratyakSa pramANake bheda pratyakSamanyat // 12 // artha- ( anyat ) zeSa tIna arthAt avadhi, mana:paryaya aura kevalajJAna ( pratyakSam ) pratyakSa pramANa haiM // 12 // matijJAnake dUsare nAmamatiH smRtiH saMjJAcintAbhinibodhaitya nrthaantrm||13|| artha- mati, smRti, saMjJA, ciMtA aura abhinibodha ityAdi anya padArtha nahIM haiM arthAt matijJAnake hI nAmAntara haiN| mati- mana aura indriyoMse vartamAnakAlake padArthokA jAnanA mati hai| smRti- pahale jAne hue padArthakA vartamAnameM smaraNa Aneko smRti kahate haiN| saMjJA- vartamAnameM kisI padArthako dekhakara yaha vahI hai' isa prakAra smaraNa aura pratyakSake jor3apa jJAnako saMjJA kahate haiN| isIkA dUsarA nAma 'pratyabhijJAna' hai| ciMtA- 'jahAM jahAM dhUma hotA hai vahAM vahAM agni avazya hotI haijaise rasoIghara' isa prakArake vyApti jJAnako ciMtA kahate haiN| abhinibodha- sAdhanase sAdhyakA jJAna honeko abhinibodha kahate haiM-jaise usa pahAr3a meM agni hai, kyoMki usapara dhUma hai' isIkA dUsarA nAma 'anumAna' hai|' 1. ye saba jJAna matijJAnAvaraNa kamake kSayopazamamaM hote hai isaliye nimina sAmAnyakI apekSAse sabako eka kahA hai parantu ina sabameM svarUpa bheda- arthabheda avazya hai| Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10] mAkSazAstra saTIka matijJAnakI utpattikA kAraNa aura svarUpatadindriyAnindriyanimittam // 14 // artha- (tat) vaha matijJAna (indriyAnindriyanimittam ) pAMca indriya aura manake nimittase hotA hai // 14 // matijJAnake bhedaavagrahehAvAyadhAraNAH // 15 // ... artha- matijJAnake avagraha, IhA, avAya aura dhAraNA ye cAra bheda hai| avagraha- darzanake bAda zukla kRSNa Adi rUpavizeSakA jJAna honA avagraha hai| IhA- avagrahake dvArA jAne hue padArthako vizeSarUpase jAnanekI ceSTA karanA IhA hai| jaise-vaha zuklarUpa bagulA hai yA patAkA IhA jJAnako "yaha cAMdI hai yA sIpa' ityAdikI taraha saMzayarUpa nahIM samajhanA cAhie, kyoMki saMzayameM anizcita aneka koTiyoMkA avalaMbana rahatA hai jo ki yahAM nahIM hai yahAM bagulAkA aura patAkAkA kathana do udAharaNoMkI apekSA hai| usakA spaSTa bhAva yaha hai-yadI yaha bagulA hai to bagulA honA caahiye| aura yadi patAkA hai to patAkA honA caahiye| IhAmeM bhavitavyatArUpaM pratyaya jJAna hotA hai| avAya- vizeSa cihna dekhanese usakA nizcaya ho jAnA so avAya hai| jaise-usa zukla padArthameM paMkhoMkA phar3aphar3AnA ur3anA Adi cihna dekhanese bagulAkA nizcaya honaa| 2. chadmastha jIvoMke jJAnase pahale darzana hotA hai| kisI vastukI sattA mAtrake dekhaneko darzana kahate hai| isakA viSaya bahuta sUkSma hotA hai jo ki udAharaNase nahIM samajhAyA jA sktaa| Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . prathama adhyAya [ 11 dhAraNA - avAyase nizcaya kiye hue padArthako kAlAntarameM nahIM bhUlanA dhAraNA hai // 15 // avagraha Adike viSayabhUta padArthabahubahuvidhakSiprAniH sRtAnuktadhruvANAMsetarANAM // 16 // artha- (setarANAm- bahubahuvidhakSiprAniH sRtAnuktadhuvANAm ) apane ulTe bhedoM sahita bahu, Adi arthAt bahu, bahuvidha, kSipra, aniH sRta, anukta dhruva aura inase ulTe eka, ekavidha, akSipra, niHsRta, ukta tathA adhruva ina bAraha prakArake padArthoMkA avagraha IhAdirUpa jJAna hotA hai / 9. bahu ' - ekasAtha bahuta padArthoMkA avagrahAdi honA / jaisegeMhUkI rAzi dekhanese bahutase geMhUoMkA jJAna / 2. bahuvidha - bahuta prakArake padArthoMkA avagrahAdi honA / jaisegeMhU, canA, cAMvala Adi kaI padArthoMkA jJAna / 3. kSipra - zIghratAse padArthakA jJAna honA / 4. aniH sRta - ekadezake jJAnase sarvadezakA jJAna honA- jaisebAhara nikalI huI sUMDa dekhakara jalameM DUbe hue pUre hAthIkA jJAna honA / 5. anukta- vacanase kahe binA abhiprAyase jAna lenA / jaise- muMhakI sUrata tathA hAtha Adike izArese pyAse manuSyakA jJAna honA / 6. dhruva - bahuta kAlataka jaisAkA taisA jJAna hote rahanA / 7. eka- alpa vA eka padArthakA jJAna / 8. ekavidha - eka prakArakI vastuoMkA jJAna honA ekavidha jJAna hai jaise- eka, saddaza gehu~oMkA jJAna / 9. akSipra-ciragrahaNa - kisI padArthako dhIre dhIre bahuta samayameM jAnanA / 1. yadyapi bahu Adi bAraha prakArake padArtha hai tathApi suvidhAkI dRSTise yahAM unakA jJAnaparaka lakSaNa likhA gayA hai| Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12] mAkSazAstra parTIka 10. nisRta-bAhara nikale hue prakaTa padArthokA jJAna honaa| 11. ukta-zabda sunaneke bAda jJAna honA / 12. adhruva-jo kSaNa kSaNa hIna adhika hotA rahe use adhruva jJAna kahate haiM // 16 // arthasya // 17 // artha- upara kahe hue bahu Adi bAraha bheda padArtha-dravyake haiM arthAt - bahu Adi vizeSaNa viziSTa padArthake hI avagraha Adi jJAna hote haiM // 17 // avagraha jJAnameM vizeSatAvyaJjanasyAvagrahaH // 18 // artha- ( vyaJjanasya) prakaTa rUpa zabdAdi padArthokA ( avagrahaH) sirpha avagraha jJAna hotA hai| IhAdika tIna jJAna nahIM hote| bhAvArtha- avagrahake do bheda haiM-1-vyaJjanAvagraha aura 2-arthaavgrh| vyaJjanAvagraha-avyakta-aprakaTa padArthake avagrahako vyaJjanAvagraha kahate haiN| arthAvagraha- vyakta-prakaTa padArthake avagrahako arthAvagraha kahate haiM // 18 // na cakSuranindriyAbhyAm // 19 // artha- ( cakSuranindriyAbhyAm ) netra aura manase vyaJjanAvagraha (na) 1.kisIkA mata hai kI cakSu Adi indriyAM, rUpa. Adi guNoMko hI jAnatI hai kyoMki indriyoMkA sannikarSa (sambandha) unhIMka sAtha hotA hai / usa matakA khaNDana karaneke liye hI graMthakAne 'arthamya ' yaha patra likhA hai / isase siddha hotA hai ki indriyoMkA sambandha padAthaka hI sAtha hotA hai. kevala guNaka sAtha nahIM hotaa| Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyAya nahIM hotA haiM ' // 19 // zrutajJAnakA varNana, zrutajJAnakI utpattikA krama aura bhedazrutaM matipUrvaMdvayanekadvAdazabhedam // 20 // artha- ( zrutam ) zrutajJAna ( matipUrvam ' ) matijJAnarpUvaka hotA hai arthAt matijJAna usakA pUrva kAraNa hai| aura vaha zrutajJAna (dvayanekadvAdaza: bhedam ) do, aneka tathA bAraha bhedavAlA hai| bhAvArtha- zrutajJAna matijJAna pUrvaka hotA hai| usake do bheda haiM 1-aGga bAhya aura anggprvisstt| unameMse aGgabAhyake aneka bheda haiM aura aGga praviSTake 1-AcArAMga, 2-sUtrakRtAGga, 3-sthAnAGga, 4-samavAyAGga, 5-vyAkhyAprajJapti aGga, 6-jJAtRdharmakathAGga, 7-upAsakAdhyayanAGga, 8-aMtakRddazAGga, 9anuttaropapAdikadazAGga, 10-praznavyAkaraNAGa, 11 vipAkasUtrAGga, aura 12-ddaSTipravAdAGga, ye bAraha bheda haiN| inameMse ddaSTipravAda nAmaka bArahaveM aMgake 5 bheda haiM-1-parikarma, 2-sUtra, 3-prathamAnuyoga, 4-pUrvagata aura 5-cuulikaa| prikrm5bhedhaiN|1-vyaakhyaaprjnypti, 2-dvIpasAgaraprajJapti,3-jambUdvIpaprajJapti, 4sUryaprajJapti, aura 5-cNdrprjnypti| cUlikAke 5 bheda haiM-1-jalagatA, 2sthalagatA, 3-mAyAgatA, 4-AkAzagatA aura 5-ruupgtaa| satragata aura prathamAnuyogake eka 2 hI bheda haiN| pUrvagatake 14 bheda hai- 1- utpAda, 2agrAyaNI, 3-vIryAnuvAda,4-astinAstipravAda,5-jJAnapravAda,6-satyapravAda, 7-AtmapravAda, 8-karmapravAda, 9-pratyAkhyAna, 10-vidyAnuvAda, 11kalyANAnuvAda, 12-prANAvAyapravAda,13-kriyAvizAla aura 14-lokbindu| ina patrake padoMkA pramANa tathA viSaya vagairaha rAjavArtika Adi ucca granthoMse jAnanA caahiye| .. bahu Adi 12 padArthIko avagraha Adi 4 prakArake jJAna. pAMca indriyAM aura mana ina chahakI sahAyatAse hote hai, isaliye 1244-4846-288 bheda hue| inameM vyajanAvagrahaka 1244-48 bheda jor3anasa kula 288-48336 matijJAnaka prabheda hote haiN| 2. zrRta jJAna matijJAna ke bAda hotA hai / yahA~ parvakA artha kAraNa bhI hotA hai. isaliye 'matipUrvaka' isa padakA artha 'matijJAna hai kAraNa jisakA' yaha bhI ho sakatA hai| 'mati: pUrvamasya matiparva matikAraNaM ityartha: / ' ___ Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ matijJAna ke 336 bhed| [4 matijJAna 4 avagraha IhA avAya dhAraNA vyaJjanAvagraha bahUvidha bahuvidha bahuvidha kSipra kSipra kSipra aniHsRta aniHsRta anukta anukta dhruva dhruva - anukta eka arthAvagraha bahu bahu bahuvidha / bahuvidha kSipra . kSipra aniHsRta OF aniHsRta anukta dhruva E dhruva eka ekavidha ekavidha akSipra niHsRta niHsRta ukta - adhruva - 1244 1246 48 + 72 aniHsRta anukta dhruva eka ekavidha akSipra niHsRta ukta adhruva mAsazAstra saTIka sparzana, rasanA, ghrANa, cakSu, karNa, mn| sparzana, rasanA, ghrANa, sparzana, rasanA, ghrANa, cakSu, karma, sparzana, rasanA, ghrANa, cakSu, karNa, mn| eka sparzana, rasanA, ghrANa, cakSu, karNa, mn| eka ekavidha akSipra niHsRta ukta adhruva ekavidha akSipra niHsRta ukta adhruva akSipra ukta adhruva _ 1246 1246 72 1246 72 = 336 72 + Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ASSO Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyAya aGgapraviSTa zrutajJAnakA vistAra lokabindu kriyAvizAla prANAvAyapravAda kalyANavAda vidyAnuvAda pratyAkhyAnAnuvAda karmapravAda sUtragata vyAkhyAprajJapti dvIpasAgaraprajJapti jambUdvIpaprajJapti sUryaprajJapti candrajJa 3 sthAnAGga 2 sUtrakRtAGga 1 AcArAGga pUrvagata pUrvagata 6 jJAtRdharmakathAGga 5 vyAkhyAprajJaptyaGga 4 samavAyAGga parikarma cUlikA AtmapravAda satyapravAda jJAnapravAda astinAstipravAda vIryAnupravAda agrAyaNIpUrva utpAda pUrva prathamAnuyoga rUpagatA 12 ddaSTivAdAGga 11 vipAka sUtrAGga 10 vyAkaraNAGga prazna 9 anuttaropapAdikadazAGga 8 antaH kRddazAGga 7 upAsakAdhyayanAGga AkAzagatA mAyAgatA sthalagatA jalagatA [ 34 Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16] mAnazAstra saTAMka avadhijJAnakA varNanabhavapratyayo'vadhidevanArakANAm // 21 // artha- ( bhavapratyayaH) bhavapratyaya nAmakA ( avadhiH) avadhijJAna ( devanArakANAm ) deva aura nArakiyoMke hotA haiN| ___ bhAvArtha- avadhijJAnake do bheda haiM-bhavapratyaya aura 2 guNapratyaya (kSAyopazamika) bhavapratyaya-deva aura naraka bhava ( paryAya ) ke kAraNa jo utpanna ho use bhavapratyaya kahate haiN| guNapratyaya- jo kisI paryAya-vizeSakI apekSA na rakhakara avadhijJAnAvaraNa karmake kSayopazamase hove use guNapratyaya athavA kSayopazamanimittaka avadhijJAna kahate haiN| noTa-yahAMitanA smaraNa rakhanA cAhiye ki bhavapratyaya avadhijJAnameM bhI avadhijJAnAvaraNa karmakA kSayopazama rahatA hai| para vaha kSayopazama deva aura naraka paryAyameM niyamase prakaTa ho jAtA hai| kSayopazama nimittaka avadhijJAnake bheda aura svAmIkSayopazamanimittaHSaDvikalpaHzeSANAm / 22 / artha- (kSayopazamanimittaH) kSayopazama nimittaka avadhijJAna ( SaDvikalpaH ) anugAmI, ananugAmI vardhamAna, hIyamAna, avasthita aura anavasthita, isa prakAra chaha bhedavAlA hai aura vaha ( zeSANAm ) manuSya tathA tiryaJcoke ( bhavati ) hotA hai| anugAmI- jo avadhijJAna sUryake prakAzakI taraha jIvake sAthasAtha jAve use anugAmI kahate haiN| isake tIna bheda haiM-1-kSetrAnugAmI, 1. tirthaMkaroMke bhI bhavapratyaya avadhijJAna hotA hai / 2. samyagdRSTi deva nArakiyoMke avadhi aura mithyAddaSTi deva nArakiyoMke kuavadhi hotA hai Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - prathama adhyAya [17 2-bhavAnugAmI, aura 3-ubhyaanugaamii| ananugAmI- jo avadhijJAna sAtha nahIM jAve use ananugAmI kahate haiN| isake tIna bheda haiM-1-kSetrAnanugAmI, 2-bhavAnanugAmI aura 3ubhyaannugaamii| varddhamAna- jo zuklapakSake candramAkI kalAoMkI taraha bar3hatA rahe use varddhamAna kahate haiN| hIyamAna- jo kRSNapakSake candramAkI kalAoMkI taraha ghaTatA rahe use hIyamAna kahate haiN| avasthita- jo avadhijJAna eka rahe na ghaTe na bar3he use avasthita kahate haiN| jaise sUrya athavA tila Adike cihn| anavasthita- jo havAse prerita jalakI taraGgakI taraha ghaTatA bar3hatA rahe-ekasA na rahe use anavasthita avadhijJAna kahate haiM // 22 // dUsare granthoMmeM avadhijJAnake nIce likhe hue tIna bheda bhI batalAye haiN| 1-dezAvadhi, 2-paramAvadhi, 3-srvaavdhi| inameM dezAvadhi cAroM gatiyoMmeM ho sakatA hai parantu paramAvadhi aura sarvAvadhi carama zarIrI muniyoMko hI hotA hai| inakA svarUpa aura viSaya anya granthoMse jAnanA caahiye| mana:paryaya jJAnake bhedaRjuvipulamatI manaHparyayaH // 23 // artha-(manaHparyayaH) manaH paryayajJAna (RjuvipulamatI) Rjumati aura vipulamatike bhedase do prakArakA hai| Rjumati- jomana, vacana, kAyakI saralatAse ciMtita dUsareke manameM sthita rUpI padArthako jAne, use RjumatI manaH paryayajJAna kahate hai| vipulamati- jo sarala tathA kuTilarUpase ciMtita parake manameM sthita rUpI padArthako jAne use vipulamati manaHparyayajJAna kahate haiN| Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18] mokSazAstra saTIka - Rjumati auravipulamatImeM aMtaravizuddhayapratipAtAbhyAM tadvizeSaH // 24 // artha- (vizuddhyapratipAtAbhyAm ) pariNAmoMkI zuddhatA aura apratipAta-kevalajJAna honeke pahale nahIM chUTanA, inado bAtoMse (tadvizeSaH)RjumatI aura vipulamatImeM vizeSatA hai| bhAvArtha- RjumatIkI apekSA vipulamatImeM AtmAke bhAvoMkI vizuddhatA adhika hotI hai| tathA RjumatI hokara chUTa bhI jAtA hai para vipulamatI kevalajJAnake pahale nahIM chUTatA RjumatI una muniyoMke bhI ho jAtA hai jo uparake guNasthAnoMse girakara nIce AjAte haiM paravipulamatI jinheM hotA hai una muniyoMkA nIceke guNasthAnoMmeM patana nahIM hotA, donoM bhedoMmeM manaHparyaya jJAnAvaraNa karmake kSayopazamakI apekSA hI hInAdhikatA rahatI hai mana:paryaya jJAna muniyoMke hI hotA hai / / 24 // avadhijJAna auramanaHparyayajJAnameM vizeSatAvizuddhikSetrasvAmiviSayebhyo'vadhimanaHparyayayoH // 25 // ___ artha- (avadhimanaH paryayayoH) avadhi aura manaHparyayajJAnameM (vizuddhikSetrasvAmiviSayebhyaH) vizuddhatA, kSetra, svAmi' aura viSayakI apekSA (vizeSaH bhavati)vizeSatA hotI hai| bhAvArtha- vizuddhi AdikI nyUnAdhikatAse avadhi aura manaHparyayajJAnameM bhedahotA hai // 25 // 1. mana:paryayajJAna uttama RddhidhArI muniyoMko hI hotA hai, para avadhijJAna cAroM gatiyoMke jIvoMko ho sakatA haiN| Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyAya [ 19 avadhijJAnake bheda (ka) avadhijJAna bhavapratyaya guNapratyaya 1 anugAmI, 2 ananugAmI, 3 vardhamAna, 4hIyamAna, 5 avasthita, 6 anavasthita kSetrAnugAmI bhavAnugAmI, ubhayAnugAmI kSetrAnanugAmI bhavAnanugAmI ubhayAnanugAmI (kha) avadhijJAna dezAvadhi paramAvadhi sarvAvadhi mati aura zrutajJAnakA viSayamatizrutayornibandho dravyeSvasarvaparyAyeSu // 26 // ___artha- ( matizrutayoH) matijJAna aura zrutajJAnakA (nibandhaH) viSaya sambandha ( asarvaparyAyeSu ) saba paryAyoMse rahita (dravyeSu) jIva pudgala Adi saba dravyoMmeM (asti) hai| bhAvArtha- indriya aura manakI sahAyatAse utpanna hue matizrutajJAna, rUpI arUpI sabhI dravyoMko jAnate haiM para unakI sabhI paryAyoMko nahIM jAna paate| isalie unakA viSaya sambandha dravyoMkI kucha paryAyoMke sAtha hotA hai // 26 // Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSazAstra saTIka avadhijJAnakA viSayarUpiSvavadheH // 27 // artha - ( avadhe: ) avadhijJAnakA viSaya-sambandha ( rUpiSu ) ' rUpI dravyoMmeM hai arthAt avadhijJAna rUpI padArthoMko jAnatA hai // 27 // mana:paryayajJAnakA viSayatadanantabhAge mana:paryayasya // 28 // artha - (tadanantabhAge) sarvAvadhi' jJAnake viSayabhUta rUpI dravyake anaMtaveM bhAgameM (mana:paryayasya) mana:paryaya jJAnakA viSayasambandha hai / bhAvArtha- sarvAvadhi jisa rUpI dravyako jAnatA hai usase bahuta sUkSma rUpI dravyako mana:paryaya jJAna jAnatA hai // 28 // 20] 1 Rjumati 2 vipulamati kevalajJAnakA viSayasarvadravyaparyAyeSu kevalasya // 29 // artha - (kevalasya) kevalajJAna viSaya-sambandha ( sarvadravyaparyAyeSu ) saba dravya aura unakI saba paryAyoMmeM hai| arthAt kevalajJAna ekasAtha saba padArthoMko jAnatA hai // 29 // mana:paryayajJAnake bhedamana:paryaya jJAna 1. jisameM rUpa rasa gaMdha sparza zabda pAyA jAve aise pudgaladravya tathA pudgaladravyase saMbandha rakhanevAle saMsArI jIva bhI rUpI kahalAte hai| 2. avadhijJAnakA sabase uMcA bheda / Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 21 eka jIvake ekasAtha kitane jJAna ho sakate haiM ?ekAdIni bhAjyAni yugapadekasminnAcaturbhyaH // 30 // prathama adhyAya artha- ( ekasmin) eka jIvameM ( yugapat ) ekasAtha (ekAdIni ) ekako Adi lekara ( AcaturbhyaH ) cAra jJAnataka ( bhAjyAni ) vibhakta karaneke yogya haiM arthAt ho sakate haiN| bhAvArtha- yadi eka jJAna ho to kevalajJAna hotA hai| do hoM to matizruta hote haiN| tIna hoM to mati zruta avadhi athavA mati zruta aura mana:paryaya hote haiM / yadi cAra hoM to mati zruta avadhi aura mana:paryaya jJAna hote haiN| ekasAtha pAMco jJAna kisI bhI jIvake nahIM hote| prArambhake cAra jJAna jJAnAvaraNa karmake kSayopazamase hote haiM aura antakA kevalajJAna kSayase hotA haiM // 30 // mati zruta aura avadhijJAnameM mithyApanamatizrutAvadhayo viparyayazca // 31 // artha- (matizrutAvadhayaH / ) mati zruta aura avadhi ye tIna jJAna ( viparyaya: ca ) viparyaya bhI hote haiM / upara kahe hue pA~coM jJAna samyagjJAna hote haiM parantu mati zruta aura avadhi ye tIna jJAna mithyAjJAna bhI hote haiM / inheM kramase kumati jJAna, kuzruta jJAna aura kuavadhi jJAna (vibhaGgAvadhi) kahate haiN| ' noTa- ina tIna jJAnoMmeM mithyApana mithyAdarzanake saMsargase hotA hai| jaise mIThe dUdhameM kaDuvApana kaDuvI tUmbar3Ike saMsargase hotA hai // 31 // prazna- jisa prakAra padArthoko samyagddaSTi jAnatA hai usI prakAra mithyAddaSTi bhI jAnatA hai, phira samyagddaSTikA jJAna samyagjJAna aura mithyAddaSTikA jJAna mithyAjJAna kyoM kahalAtA hai ? 1. 5 samyak aura 3 mithyA isa prakAra saba milAkara jJAnopayogake 8 bheda hote haiM / Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22] mAkSazAstra saTIka uttara sdstorvishessaadyddcchoplbdheruunmttvt||32|| artha- ( yaddacchopalabdheH) apanI icchAnusAra jaisA taisA jAnaneke kAraNa ( sadasatoH) sat aura asat padArtho meM ( avizeSAt ) vizeSa jJAna na honese ( unmattavat ) pAgala purUSake jJAnakI taraha mithyAddaSTikA jJAna mithyAjJAna hI hotA hai| bhAvArtha- jaise pAgala purUSa jaba strIko strI aura mAtAko mAtA samajha rahA hai taba bhI usakA jJAna mithyAjJAna kahalAtA hai, kyoMki usake mAtA aura strIke bIcameM koI sthira antara nahIM hai, vaise hI mithyAddaSTi jaba padArthoko ThIka jAna rahA hai taba bhI sat asatkA nirNaya nahIM honese unakA jJAna mithyA jJAna hI kahalAtA hai // 32 // nayoMke bhedanaigamasaMgrahavyavahArarju sUtrazabdasamabhirUDhaivaM bhuutaanyaaH||33|| artha- naigama, saMgraha vyavahAra, RjusUtra, zabda, samabhirUr3ha aura evaMbhUta ye sAta naya haiN|' naigama naya- jo naya aniSpanna arthake saMkalpa mAtrako grahaNa karatA hai vaha naigama nyhai|jaise lakar3I pAnIAdisAmagrI ikaTThIkaranevAle purUSase koI pUchatA hai ki Apa kyA kara rahe haiM, taba vaha uttara detA hai ki roTI banA rahA hU~ / yadyapi usa samaya vaha roTI nahIM banA rahA hai tathApi naigama naya usake isa uttarako satyArtha mAnatA hai| 1. vastuke aneka dharmomeMse kisI ekako mukhyatA kara anya dharmokA virodha na karate hue padArthakA jAnanA naya hai| Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyAya saMgraha naya- jo nayaapanI jAtikA virodha na karatA huA ekapanese samasta padArthoko grahaNa karatA hai use saMgraha nayakahate haiN| jaise sat, dravya, ghaTa . ityaadi| vyavahAra naya- jo naya saMgraha nayake dvArA grahaNa kiye hue padArthoko vidhipUrvaka bheda karatA hai vaha vyavahAra naya hai| jaise sat do prakArakA haidravya aura gunn| dravyake 6 bheda haiM-jIva, pudgala, dharma, adharma, AkAza, kaal|gunnke do bheda haiM-sAmAnya aura vishess| isa taraha yaha naya vahAM taka bheda karatA jAtA hai jahAM taka bheda ho sakate haiN| RjusUtra naya- jo sirpha vartamAna kAlake padArthoko grahaNa kare use RjusUtra naya kahate haiN| zabda naya- jo naya liGga saMkhyA kAraka Adike vyabhicArako dUra karatA hai vaha zabda naya hai| yaha naya liGgAdike bhedase padArthako bhedarUpa grahaNa karatA hai| jaise dAra(pu.) bhAryA ( strI0 ) kalatra (na0 ) ye tInoM zabda bhinna liGgavAle hokara bhI eka hI strI padArthake vAcaka hai para yaha naya strI padArthako liGgake bhedase tIna rUpa mAnatA hai| samabhirUDa naya- jo naya nAnA arthoMkA ulaGghana kara eka arthako rUr3hise grahaNa karatA hai use samabhirUr3a naya kahate haiN| jaise vacana Adi aneka ' arthokA vAcaka gau zabda kisI prakaraNameM gAya arthakA vAcaka hotA hai| yaha naya paryAyake bhedase arthako bhedarUpa grahaNa karatA hai| jaiseindra zakra purandara ye tIno zabda indrake nAma haiM para yaha naya ina tInoMke bhinna 1. gauH pumAn vRSabhesvarge khnnddvjrhimaaNshussu| strI gabi bhUmidignetrabAgbANasalile striyH|| iti vishvlocnH| gauHzabdake 11 artha hai - 1 bala, 2 svarga,3 khaNDa, 4 vajra, 5 candranA, 6 gAya, 7 bhUmi, 8 dizA, 9 netra, 10 vANI (strI) aura 11 jala (strI bhuvcnaaNt|) Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24] mokSazAstra saTIka bhinna artha grahaNa karatA hai| evaMbhUta- jisa zabdakA jisa kriyArUpa artha hai usI kriyArUpa pariNamate hue padArthako jo mana grahaNa karatA hai use evaMbhUta naya kahate haiN| jaise pUjArIko pUjA karate samaya hI pUjArI khnaa|' itizrI umAsvAmiviracite mokSazAstre prathamo'dhyAyaH / praznAvalI (1) tattva kamase kama kitane ho sakate haiM ? (2) sirpha samyakcAritrase mokSa prApta ho sakatA hai yA nahIM? (3) nikSepa kise kahate haiM ? , (4) naya aura pramANameM kitanA antara haiM ? (5) zrutajJAna pahale hotA hai yA matijJAna? (6) kSayopazama nimittaka avadhijJAnake bheda ginaao| (7) mana:paryaya aura avadhijJAnameM kyA antara hai ? (8) kyA avadhijJAnake binA bhI mana:paryaya jJAna ho sakatA hai ? (9) saMgraha nayakA kyA svarUpa hai ? udAharaNa sahita btaao| (10)naya aura nikSepameM kyA antara hai ? (11) kyA naya bhI mithyA hote haiM ? yadi hote hai to kaba? 2. naya aura nikSepameM antara- naya jJAnake bheda hai aura nikSepa usa jJAnake anusAra kiye gaye vyavahArako kahate haiN| inameM jJAna aura jJeya, viSayI athavA viSayakA bheda hai| Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya adhyAya dvitIya adhyAya jIvake asAdhAraNa bhAvaaupazamika kSAyikau bhAvau mizrazca jIvasya svatatvamaudayikapAriNAmikau ca // 1 // artha - ( jIvasya) jIvake (aupazamika kSAyikau ) aupazamika aura kSAyika ( bhAvau ) bhAva ( ca mizraH ) aura mizra tathA ( audayikapAriNAmikauca) audayika aura pAriNAmika ye pAMcoM hI bhAva ( svatatvam ) nijake bhAva haiM arthAt jIvako chor3akara anya kisIse nahIM pAye jAte / upazama tathA aupazamika bhAva- dravya kSetra kAla bhAvake nimittase karmakI zaktike prakaTa na honeko upazama kahate haiM aura karmoke upazamase AtmAkA jo bhAva hotA hai use aupazamika bhAva kahate haiM / jaise nirmalIke saMyogase pAnIkI kIcar3a nIce baiTha jAtI hai aura pAnI sApha ho jAtA hai| kSaya tathA kSAyika bhAva- karmoke samUla vinAza honeko kSaya kahate haiN| jaise pUrva udAharaNameM jo kIcar3a nIce baiTha gaI thI usa kIcar3akA bilakula alaga ho jAnA / karmoke kSayase jo bhAva hotA hai use kSAyika bhAva kahate haiM / [ 25 kSayopazama tathA kSAyopazamika bhAva (mizra) kA lakSaNavartamAnakAlameM udaya AnevAle sarvaghAti - sparddhakoMkA udayAbhAvI' kSaya tathA unhIke AgAmIkAlameM udaya AnevAle niSekoMkA savasthArUpa upazama aura dezaghAtisparddhakoMkA 'udaya honeko kSayopazama kahate haiM / jaise pAnIkI svacchatAko bilakula naSTa karanevAle kIcar3ake paramANuoMke 3 1. jo jIvake samyaktva tathA jJAnAdi anujIvI guNoMko pUrI taurase ghAte use maghAtI kahate haiN| 2. vinA phala diye hue udayAgata karmokA khira jaanaa| 3. eka samaya jitane karmaparamANu udayameM AveM una sabake samUhako niSeka kahate hai| 4. jo jIvake jJAnAdi guNoMko ekadeza ghAte / Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSazAstra saTIka mile rahanepara pAnImeM svacchAsvaccha avasthA hotI hai |krmoke kSayopazamase jo bhAva hotA hai use kSAyopazamika bhAva kahate haiM / udaya tathA audayika bhAva- sthitiko pUrI karake karmoke phala deneko udaya kahate haiM aura karmoke udayase jo bhAva hotA hai use audayika bhAva kahate haiN| pAriNAmika bhAva- jo bhAvaMkarmoke upazama kSaya kSayopazama tathA udayakI apekSA na rakhatA huA AtmAkA svabhAva mAtra ho use pAriNAmika bhAva kahate haiN|' bhAvoMke bhedadvinavASTAdazaikaviMzatitribhedA yathAkramam // 2 // artha- upara kahe hue pAMcoM bhAva ( yathAkramam ) kramase (dvinavASTAdazaikaviMzatitribhedaH ) do, nava, aThAraha, ikkIsa aura tIne bhedavAle haiM // 2 // aupazamikabhAvake do bheda samyaktvacAritre // 3 // artha- aupazamika samyaktva aura aupazamika cAritra ye do aupazamika bhAvake bheda hai| aupazamika samyaktva-anantAnubandhI krodha, mAna, mAyA, lobha aura mithyAtva, samyak mithyAtva tathA samyaktvaprakRti ina sAta prakRtiyoMke 1. jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura antarAya ina tIna ghAtiyA karmokI udaya. kSaya aura kSayopazama ye tIna. mohanIya karmakI udaya upazama, kSaya aura kSayopazama ye cAroM tathA zepa karmokI udaya aura kSaya ye do avasthAeM hotI hai| Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya adhyAya [ 27 upazamase - jo samyaktva hotA hai use aupazamika samyaktva kahate haiM / aupazamika cAritra- apratyAkhyAnAvaraNAdi cAritramohanIyakI 21 prakRtiyoMke upazamase jo cAritra hotA hai use aupazamika cAritrakahate haiM // 3 // kSAyikabhAvake nau bhedjnyaandrshndaanlaabhbhogopbhogviiryaannic||4|| artha- kevalajJAna, kevaladarzana, kSAyikadAna, kSAyikalAbha, kSAyika bhoga, kSAyikaupabhoga, kSAyikavIrya tathA 'ca' kArase kSAyika samyaktva aura kSAyikacAritra ye nau kSAyikabhAvake bheda haiN|' kevalajJAna-jojJAnAvaraNake kssyseho|kevldrshn-drshnaavrnnke kSayase ho| kSAyikadAna Adi pAMca bhAva-antarAya karmase 5 bhedoMke kSayase hote haiN| kSAyika samyaktva-jo Upara kahI huI sAta prakRtiyoMke kSayase ho| kSAyikacAritra-jo Upara kahI huI 21 prakRtiyoMke kSayase ho| kSayopazamikabhAvake aThAraha bhedajJAnAjJAnadarzanalabdhayazcatustritripaMcabhedAH samyaktvacAritrasaMyamAsaMyamAzca // 5 // artha-(jJAnAjJAnadarzanalabdhayazcatustripaMcabhedAH) matizruta avadhi manaHparyaya ye cAra jJAna, kumati kuzruta kuavadhi ye tIna ajJAna, cakSurdarzana, 2. anAdi mithyAddaSTi aura kisI kisI sAdi mithyAddaSTike anantAnubandhIko 4 aura mithyAtva 1 ina pAMca prakRtiyoMke upazamase hotA hai| 3. ina nauM bhAvoMko nau labdhiyAM bhI kahate hai| Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28] mokSazAstra saTIka acakSurdarzana, avadhidarzana ye tIna darzana, kSayopazamika dAna lAbha bhoga upabhoga aura vIrya ye pAMca labdhiyAM tathA (samktvacAritrasaMyamAsaMyamAzca ) kSAyopazamika samyaktva, kSAyopazamika cAritra aura saMyamAsaMyama ye aThAraha bhAva kSAyopazamika bhAva haiN| kSAyopazamika samyaktva - anaMtAnubaMdhI krodha, mAna, mAyA, lobha tathA mithyAtva samyagmithyAtva ina 6 sarvaghAti prakRtiyoMke vartamAnakAlameM udaya AnevAle niSekoMkA udayAbhAvI kSaya tathA unhIMke AgAmI kAlameM udaya AnevAle niSekoMkA sadavasthArUpa upazama aura dezaghAti samyaktva prakRtikA udaya honepara jo samyagdarzana prakaTa hotA hai use kSAyopazamika samyaktva kahate haiM / isIkA dUsarA nAma vedaka samyaktva bhI hai| kSAyopazamika cAritra- anantAnubandhI Adi bAraha kaSAyoMkA udayAbhAvI kSaya tathA unhIMke niSekoMkI sadavasthArUpa upazama aura saMjvalana tathA nokaSAyakA yathAsambhava udaya honepara jo cAritra hotA hai use kSAyopazamika cAritra kahate haiM / isIkA dUsarA nAma sarAga-saMyama hai| saMyamAsaMyama- anaMtAnubaMdhI Adi 8 prakRtiyoMkA udayAbhASI kSaya aura unhoMke niSekoMkA sadavasthArUpa upazama tathA pratyAkhyAnAvaraNAdi 17 prakRtiyoMkA yathAsambhava udaya honepara AtmAkI jo viratAvirata avasthA hotI hai use saMyamAsaMyama kahate haiM // 5 // audayika bhAvake ikkIsa bhedagatikaSAyaliGgamithyAdarzanAjJAnAsaMyatAsiddhalezyAzcatuzcatustryekaikaikai kaSaDabhedAH // 6 // artha- naraka, tiryaMca, manuSya aura deva ye cAra gati, krodha, mAna, mAyA aura lobha ye cAra kaSAya, strIveda, puMveda aura napuMsakaveda ye tIna liMga, Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya adhyAya [ 21 mithyAdarzana,' ajJAna, asaMyama, asiddhatva aura kRSNa, nIla, kApota, pIta padma zukla ye chaha lezyAeM isa taraha sabamilAkara audayika bhAvake ikkIsa bheda haiM // 6 // pAriNAmika bhAvake bhedajIvabhavyAbhavyatvAni ca // 7 // artha- jIvatva, bhavyatva aura abhavyatva ye tIna pAriNAmika bhAva haiN| noTa-sUtrameM Aye huai ca'zabdase astitvavastutva prameyatva Adi sAmAnya guNoMkA bhI grahaNa hotA hai| isa taraha jIvake saba milAkara kula 2 +9 +18 + 21 +3 = 53 trepana bheda hote haiM // 7 // (dekheM peja 30 para) jIvakA lakSaNaupayogo lakSaNam // 8 // artha- jIvakA (lakSaNam ) lakSaNa ( upayogaH) upayoga (asti ) hai| upayoga- AtmAke caitanya guNase sambandha rakhanevAle pariNAmako upayoga kahate haiN| upayoga jIvakA tadbhUta lakSaNa hai| upayogake bheda sa dvividho'STacaturbhedaH // 9 // artha- (saH) vaha upayoga bhUlameM (dvividhaH) jJAnopayoga aura 1. audayikabhAvameM jo ajJAnabhAva hai vaha abhAvarUpa hotA hai| aura kSAyopazamika ajJAnabhAva mithyAdarzanake kAraNa dUSita hotA hai / 2. kaSAyake udayase milI huI yoMgoMkI pravRttiko lezyA kahate hai| ... Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aupazamika 2 cAritra 1 samyaktva, kSAyika 1 1. kevalajJAna 2 kevaladarzana 3 kSAyika dAna 4 kSAyika lAbha 5 kSAyika bhoga 6 kSAyika upabhoga 7 kSAyika vIrya 8 kSAyika samyaktva 9 kSAyika cAritra gati - 7 kaSAya L 1 krodha 1 naraka 2 mAna 2 tiryaMca 3 manuSya 3 mAyA 4 deva 4 lobha jJAna 53 bhAva bhAva | 18 kSayopazamika 1 mati 2 zruta 3 avadhi 4 mana:paryaya 1 1 strI ajJAna 2 puruSa 3 napuMsaka 21 audayika darzana labdhi kSA0samyaktva liMga-mithyAdarzana- ajJAna 1 kumati 1 cakSu 1 dAna 2 kuzruta 2 acakSu 2 lAbha kSA. cAritra 3 kuavadhi 3 avadhi 3bhoga saMyamAsaMyama 4 upabhoga 5 vIrya pAriNAmika 53 1 jIvatva 2 bhavyatva 3 abhavyatva asaMyaMta asiddhatva lezyA 4 pIta 1 kRSNa 2 nIla 3 kApota padma 6 zukla 30 ] mAkSazAstra matA Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 31 dvitIya adhyAya darzanopayogake bhedase do prakArakA hai| phira kramase (aSTacatubhedaH ) ATha aura cAra bhedase sahita hai, arthAt jJAnopayogake mati zruta avadhi mana:paryaya aura kevalajJAna tathA kumati kuzruta aura kuavadhi ye ATha bheda haiN| evaM darzanopayogake cakSurdarzana acakSurdarzana avadhidarzana aura kevaladarzana ye cAra bheda haiN| isa prakAra donoM bhedoMke milAnese upayogake bAraha bheda ho jAte haiM // 9 // d jIvake bheda saMsAriNo muktAzca // 10 // artha- ve jIva (saMsAriNa: ) saMsArI (ca) aura (muktA: ) mukta isa prakAra do bhedavAle haiN| karma sahita jIvoMko saMsArI aura karmarahita jIvoMko mukta kahate haiM // 10 // saMsArI jIvoMke bheda samanaskA'manaskAH // 11 // artha- saMsArI jIva samanaska - sainI aura amanaska asainIke bhedase do prakArake hote haiN| samanaska - manasahita jIva / amanaska - manarahita jIva // 11 // saMsArI jIvoMke anya prakArase bheda saMsAriNastrasasthAvarAH // 12 // 3. jJAnopayoga padArthako vikalpa sahita jAnanA hai aura darzanopayoga vikalparahita jAnatA hai / 4. ekendriyase lekara caturindriya taka jIva niyamase asainI hote hai / tiryaMca paMcendriyoMmeM sainI asainI donoM hote hai| zeSa tIna gatiyoMke jIva niyamase sainI hI hote 1 Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upayogake bheda upayoga darzanopayoga jJAnopayoga 1 caturdarzana 2 acakSurdarzana 3. avadhidarzana 4 kevaladarzana mAkSazAstra saTIka matijJAna zrutajJAna avadhijJAna 11 manaHparyayajJAna 12 kevalajJAna | 5 kumati 6 sumati 10 suavadhi 7 kuzruta / 8 suzruta / 9 kuavadhi darzanopayoga 4 jJAnopayoga 8 12 Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya adhyAya artha- (saMsAriNa:) saMsArI jIva (trasa sthAvarAH) trasa aura sthAvarake bhedase do prakArake hai| sthAvaroMke pRthivyaptejovAyuvanaspatayaHsthAvarAH // 13 // artha- pRthvIkAyika, jalakAyika, agnikAyika, vAyukAyika aura vanaspatikAyika ye pAMca prakArake sthAvara haiN| inake sirpha sparzana indriya hotI hai| sthAvara- sthAvara nAmakarmake udayase prApta huI jIvakI avasthAvizeSako sthAvara kahate haiM // 13 // trasa jIvoMke bhedadvIndriyAdayastrasAH // 14 // artha- dvIndriya, trIndriya, caturindriya aura paMcendriya jIva trasa kahalAte haiN| trasa-trasa nAmakarmake udayase prApta huI jIvakI avasthA vizeSako trasa kahate haiM // 14 // indriyoMkI gaNanA paJcendriyANi // 15 // artha- saba indriyAM pAMca haiN| indriya-jinase jIvakI pahicAna ho unheM indriyAM kahate haiM // 15 // indriyoMke mUla bheda dvividhAni // 16 // artha- saba indriyAM dravya indriya aura bhAva indriyake bhedase do do prakArakI haiM // 16 // Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 // mokSazAstra saTIka dravyendriyakA svarUpanirvRtyupakaraNe dravyendriyam // 17 // artha-nirvRti aura upakaraNako dravyendriya kahate haiM / nirvRti- pudgalavipAkI nAmakarmake udayase nirvRtta-racI gaI niyata AkAravAlI pudgalakI racanAvizeSako nirvRti kahate haiN| isake 2 bheda haiM-1-AbhyantaranirvRti aura 2-bAhya nirvRti / utsedhAMgulake asaMkhyeya bhAga pramANa zuddha AtmAke pradezoMkA cakSu Adi indriyoMke AkAra honevAle pariNamanako Abhyantara nirvRti kahA haiM, tathA indriya vyapadezako prApta hue AtmAke una pradezoMme nAmakarmake udayase honevAle cakSu Adi indriyoMke AkAra pariNata pudgala pracayako bAhya nirvRti kahate haiN| upakaraNa- jo nirvatikA upakAra kare use upakaraNa kahate haiM, isake bhI do bheda haiM-1 Abhyantara upakaraNa aura 2 bAhya upakaraNa jaise cakSu indriyameM jo kRSNa-zukla maNDala haiM vaha Abhyantara upakaraNa hai aura palakeM tathA birUnI vagairaha bAhya upakaraNa haiM // 17 // bhAva indriyakA svarUpalabdhyupayogau bhAvendriyam // 18 // artha- labdhi aura upayogako bhAvendriya kahate haiM / labdhi- jJAnAvaraNa karmake kSayopazama vizeSako labdhi kahate haiM upayoga- jisake nimittase AtmA dravyendriyakI nirvRtike prati vyApAra karatA hai usa nimittase honevAle AtmAke pariNAmako upayoga kahate haiM // 18 // paJca indriyoMke nAmasparzanarasanAghrANacakSuHzrotrANi // 19 // artha- sparzana ( tvacA) rasanA ( jIbha) ghrANa ( nAka) cakSuH (AMkha) aura kSotra ( kAna ) ye pAMca indriyAM haiM // 19 // Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya adhyAya [ 35 indriyoMkeviSayasparzarasagandhavarNazabdAstadarthAH // 20 // artha- speza, rasa, gandha, rupa aura zabda ye pAMca kramase upara kahI huI pAMca indriyoM ke viSaya haiN| arthAt ukta indriyAM isa viSayoMko jAnatI hai // 20 // manakA viSayazrutamanindriyasya // 21 // artha- ( anindriyasya) manakA viSaya ( zrutam ) zrutajJAnagocara padArtha hai| athavA manakA prayojana zrutajJAna hai // 21 // noTa- sAmAnya zrutajJAna manasahita aura mana rahita donoM prakArake jIvoMke hotA hai yahAM zAstra jJAna rUpa jo zruta hai use manakA viSaya kahA gayA haiN| indriyoMke svAmIvanaspatyantAnAmekam // 22 // artha- ( vanaspatyantAnAm ) vanaspatikAya hai antameM jinake aise jIvoMke arthAt pRthvIkAyika, jalakAyika, agnikAyika, vAyukAyika aura vanaspatikAyika jIvoMke ( ekam ) eka sparzana indriya hotI hai|||2|| kRmipipIlikAbhramaramanuSyAdInAmekaika vRddhAni // 23 // artha- laTa Adi, ciUMTI Adi, bhauMrA AditathA manuSya Adike kramase eka-eka indriya bar3hatI huI haiN| arthAt laTa Adike prArambhakI do, ciu~TI Adike tIna, bhauMrA Adike cAra aura manuSya Adike pAMcoM indriyAM hotI haiM // 23 // Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 ] mokSazAstra maTIka samanaskakI paribhASAsaMjJinaH samanaskAH // 24 // artha - ( samanaskA: ) mana sahita jIva (saMjJina: ) saMjJI' kahalAte saMjJA - hita ahitakI parIkSA tathA guNadoSakA vicAra vA smaraNAdika karaneko saMjJA kahate haiM // 24 // prazna- jaba ki jIvoMkI hitAhitameM pravRtti manakI sahAyatA se hI hotI hai, tatra ve vigrahagatimeM manake binA bhI navIna zarIrakI prAptike liye gamana kyoM karana ha ? uttara vigrahagatau karmayogaH // 25 // artha - ( vigrahagatau ) vigrahagatimeM ( karmayogaH ) kArmaNa kAyayoga hotA hai / usIkI sahAyatAse jIva eka gatise dUsarI gatimeM gamana karatA hai / vigrahagati - eka zarIrako chor3akara dUsare zarIrakI prAptike liye gamana karanA vigraha gati ' haiM / 2 karmayoga - jJAnAvaraNAdi karmoke samUhako kArmaNa kahate haiM usake nimittase AtmAke pradezoMme jo halana calana hotA hai use karmayoga athavA kArmaNayoga kahate haiM // 25 // gamana kisa prakAra hotA hai ? anuzreNi gatiH // 26 // 1. saMjJI jIva paMcendriya hI hote haiN| 2. vigrahAthAM gati vigrahagati: vigraha- zarIrake liye jo gati ho vaha vigrahagati hai| zarIraM vaSmaM vigrahaH ityamaraH / Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya adhyAya [ 37 artha-( gatiH ) jIva aura pudgaloMkA gamana ( anuzreNi) zreNike anusAra hI hotA hai| zreNi- lokaMke madhyabhAgase upara, nIce tathA tiryak dizAmeM kramase saniveza (racanA) ko prApta hue AkAza-pradezoMkI paMktiko zreNi kahate noTa- jo jIva marakara dUsare zarIrake liye gamana karatA hai usIkA gamana vigraha gatimeM zreNike anusAra hotA hai, anyakA nhiiN| isI taraha jo pudgalakA zuddha paramANu eka samayameM caudaha rAju gamana karatA hai usIkA zreNike anusAra gamana hotA hai, saba pudgaloMkA nhiiN| mukta jIvoMkI gatiavigrahA jIvasya // 27 // artha- ( jIvasya ) mukta' jIvakI gati( avigrahA) vakratArahitasIdhI hotI hai| bhAvArtha- zreNike anusAra honevAlI gatike do bheda haiM- 1 vigrahavatI( jisameM muDanA paDe )aura 2 avigrahA( jisameM mur3anA na paDe / ) inameMse karmokA kSayakara siddhazilAke prati gamana karanevAle jIvoMke avigrahA gati hotI hai| saMsArI jIvoMkI gati aura samayavigrahavatI ca saMsAriNaH prAkcaturthyaH // 28 // artha- ( saMsAriNaH) saMsArI jIvakI gati ( caturthyaH prAk ) cAra samayase pahale pahale ( vigrahavatI ca) vigrahavatI aura avigrahavatI donoM prakArakI hotI hai| 1. Ageke sUtra meM saMpArI jIvakA grahaNa hai isaliye yahAM para jIvasya' isa sAmAnya padase bhI mukta jIvakA grahaNa hotA hai|' Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38] mokSazAstra saTIka bhAvArtha-saMsArI jIvakI gati moDA rahita bhI hotI hai| aura mor3A sahita bhii| jo mor3A rahita hotI hai usameM eka samaya lagatA hai| jisameM eka mor3A lenA par3atA hai usameM do samaya, jisameM do moDA lenA paDate haiM usameM eka samaya lagatA hai| jisameM eka mor3A lenA par3atA hai usameM tIna samaya aura jisameM tIna moDA lenA paDate haiM usame cAra samaya lagate haiN| para yaha jIva cauthe samayameM kahIM na kahIM navIna zarIra niyamase dhAraNa kara letA hai, isaliye vigraha gatikA samaya cAra samayake pahale pahale taka kahA gayA hai|' avigrahAgatikA samayaekasamayA'vigrahA // 29 // artha- ( avigrahA) mor3A rahita gati ( ekasamayA) eka samaya mAtra hotI haiM arthAt usameM eka samaya hI lagatA hai // 29 // vigrahagatimeM AhAraka anAhArakakI vyavasthA ekaM dvau trInvAnAhArakaH // 30 // artha-vigraha gatimeM jIvaeka do athavA tIna samaya taka anAhAraka rahatA hai| AhAra- audArika, vaikriyika aura AhAraka zarIra tathA 6 paryAptiyoMke yogya pudgala paramANuoMke grahaNako AhAra kahate haiN| bhAvArtha- jaba taka jIva upara kahehae AhArako grahaNa nahIM karatA tabataka vaha anAhAraka kahalAtA hai| saMsArI jIva avigrahA gatimeM AhAraka hI hotA hai |kintu eka do aura tIna mor3avAlI gatiyoMme kramase eka do aura tIna samaya taka anAhAraka rahatA haiN| cauthe samayameM niyamase AhAraka ho jAtA hai // 30 // 1. ukta gatiyoMke 4 bheda hai 1 Rjugati (iSugati) 2 pANimuktA gati. 3 lAGgalikA gati, 4 gomUtrikA gati / RjugativAlA jIva anAhAraka nahIM hotaa| Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya adhyAya [ 39 janmake bhedasammUrcchanagarbhopapAdA janma // 31 // artha- ( janma ) janma ( sammuchenagarbhopapAdA) sampUrchana garbha aura upapAdake bhedase tIna prakArakA hotA hai| sammUrcchana janma- apane zarIrake yogya pudgala paramANuoMke dvArA mAtApitAke raja aura vIryake binA hI avayavoMkI racanA honeko sammUrcchana janma kahate haiN| garbhajanma- strIke udarameM raja aura vIryake milanese jo janma hotA hai use garbhajanma kahate haiN| upapAda janma- mAtA-pitAke raja aura vIryake binAdeva nArakiyoke nizcita sthAna-vizeSapara utpanna honeko upapAda janma kahate haiM / yoniyoMke bhedasacittazItasaMvRtAH setarA mishraashcaikshstdyonyH||32|| artha-(sacittazItasaMvRtAH) sacita, zIta, saMvRta tIna(setarAH) inase ulTI tIna acita, uSNa, vivRta (ca) aura ( ekaza:) ekara kara (mizrAH) kramase milI huI tIna sacitAcita, zotoSNa, saMvRta vivRta ye no ( tadyonayaH) sammUrcchana Adi janmoMkI yoniyA~ haiN| sacittayoni- jIva sahita yoniko sacittayoni kahate haiN| saMvRtayoni- jo kisIke dekhanemeM na Ave aise jIvake utpati sthAnako saMvRtayoni kahate haiN| vivRtayoni- jo sabake dekhane meM Ave usa utpati sthAnako vivRtayoni kahate haiN| zeSa yoniyoMkA artha spaSTa hai // 32 // 2. navIna zarIra dhAraNa krnaa| Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40] mokSazAstra saTIka noTa- kauna yoni kisa jIvake hotI hai, isa viSayako Ageke citrapara dekhiye| yoni bheda aura unake svAmI yoni nAma svAmI 1.sacitta sAdhAraNa zarIra 2.acitta deva nArakI 3. sacittAcitta garbha ja 4. zIta tejaskAyika chor3akara 5. uSNa tejaskAyika 6. zItoSNa deva nArakI 7.saMvRta deva, nArakI, ekendriya 8.vivRta vikalendriya 9. saMvRtavivRta garbha ja 1 jIvoMkI utpatti sthAnako yoni kahate hai / yoni aura janmameM AdhAra Adheya kA antara hai| garbhajanmakisake hotA hai ?jarAyujANDajapotAnAMgarbhaH // 33 // artha- jarAyuja, aNDaja, aura pota ina tIna prakArake jIvoke garbhajanma hI hotA hai| athavA garbhajanma ukta jIvoke hI hotA hai| jarAyuja- jAlake samAna mAMsa aura khUnase vyApta eka prakArakI thailIse lipaTe huye jo jIva paidA hote haiM unhe jarAyujakahate haiN| jaise-gAya, bhaiMsa, mnussyvgairh| aNDaja- jo jIva aNr3ese utpanna ho unheM aNDaja kahate haiM, jaisecIla, kabUtara vgairh| pota- paidA hote samaya jina jIvoMpara kisI prakAra kA AvaraNa Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya adhyAya nahIM ho aura jo paidA hote hI calane phirane laga jAveM unheM pota kahate haiM, jaise-hariNa, siMha vagairaha // 33 // upapAda janma kisase hotA hai ? devanArakANAmupapAdaH // 34 // artha-(devanArakANAm )deva aura nArakiyoMke ( upapAdaH) upapAda janma hI hotA hai athavA upapAda janma deva aura nArakiyoMke hI hotA hai| sammUrcchana janma kisake hotA hai ? zeSANAMsammUrcchanam // 35 // artha- (zeSANAM ) garbha aura upapAda janmavAlose bAkI bace hue jIvoke ( sammUchanam ) sammUrchana janma hI hotA hai| athavA sammUrcchana janma zeSa jIvoMke hI hotA hai| noTa- ekendriyase lekara asainI paMcendriya tiryaMcoMkA niyamase sammUrcchana janma hotA hai| bAkI tiryaMcoMke garbha aura sammUrcchana donoM hote haiN| labdhyaparyAptaka manuSyoMkA bhI sammUrcchana janma hotA hai // 35 // zarIrake nAma va bhedaaudArikavaikriyikAhArakataijasakArmaNAni zarIrANi // 36 // artha- audArika, vaikriyika, AhAraka, taijasa aura kArmaNa ye pAMca zarIra hai| audArika zarIra-sthUla zarIra( jo dUsareko cheDe aura dUsarese chiDa sake) ko audArika zarIra kahate haiN| yaha manuSya aura tiryaMcoMke hotA hai| 1. upara kahe hue tInoM sUtromeM 'pAthaM eva dhanurdharaH ' kI taraha donoM orase niyama hai| ___ Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 ] mokSazAstra saTIka vaikriyika zarIra jisameM halke bhArI tathA kaI prakArake rUpa banAnekI zakti ho use vaikriyika zarIra kahate haiN| yaha deva aura nArakiyoMke hotA hai| vikriyA Rddhi isase bhinna hai / AhAraka zarIra sUkSmapadArthake nirNayake liye yA saMyamakI rakSAke liye chaThaveM guNasthAnavartI munike mastakase eka hAthakA jo sapheda raMgakA putalA nikalatA hai use AhAraka zarIra kahate haiM / taijasa zarIra - jisake kAraNa zarIrameM teja rahe use taijasa zarIra kahate haiM / kArmaNa zarIra - jJAnAvaraNAdi ATha karmoke samUhako kArmaNa zarIra kahate haiM / zarIroMkI sUkSmatAkA varNanaparaM paraM sUkSmam // 37 // artha - pUrvase (paraM param ) Age Ageke zarIra (sUkSmam ) sUkSma sUkSma haiM / arthAt audArikase vaikriyika, vaikriyikase AhAraka, AhArakase taijasa aura taijasase kArmaNa zarIra sUkSma hai // 37 // zarIrake pradezoMkA vicAra pradezato'saMkhyeyaguNaM prAktaijasAt // 38 // artha - ( pradezataH ) pradezoMkI apekSA ( taijasAt prAk ) taijasa zarIrase pahale pahaleke zarIra (asaMkhyeyaguNam) asaMkhyAtaguNe haiN| bhAvArtha - audArika zarIrakI apekSA asaMkhyAtaguNe pradeza (paramANu) vaikriyikameM aura vaikriyikakI apekSA asaMkhyAtaguNe AhArakameM hai / anantaguNe pare // 39 // artha - ( pare ) bAkIke do zarIra (anantaguNe) anantaguNe pradezavAle Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - dvitIya adhyAya haiN| arthAt AhAraka zarIrase anantaguNe pradeza taijasa zarIrameM aura taijasa zarIrakI apekSA anantaguNe pradeza kArmaNa zarIrameM haiN|' taijasa aura kArmaNa zarIrakI vizeSatA- . apratighAte // 40 // artha-taijasa aura kArmaNa ye donoM zarIra apratighAta-bAdhArahita haiM arthAt kisI bhI mUrtika padArthase na svayaM rUkate haiM aura na kisIko rokate haiN| anAdisambandhe ca // 41 // artha- ye donoM zarIra AtmAke sAtha anAdikAlase sambandha rakhanevAle haiN| noTa- yaha kathana sAmAnya taijasa aura kArmaNakI apekSAse hai, vizeSakI apekSA pahaleke zarIroMkA sambandha naSTa hokara unake sthAnameM naye naye zarIroMkA sambandha hotA rahatA hai| sarvasya // 42 // artha- ye donoM zarIra samasta saMsArI jIvoMke hote haiM // 42 // ekasAtha eka jIvake kitane zarIra ho sakate haiM ? tadAdIni bhaajyaaniyugpdeksyaacturvyH||43|| artha- (tadAdIni) una taijasa aura kArmaNa zarIrako Adi lekara ( yugapad ) ekasAtha( ekasya) eka jIvake ( AcaturthyaH) cAra zarIra taka ( bhAjyAni)vibhakta karanA cAhie |athaat do zarIra hoM to taijasa kArmaNa, tIna hoM to taijasa kArmaNa aura audArika athavA taijasa kArmaNa aura 1. Age Ageke zarIromeM pradezoMkI adhikatA honepara bhI unakA sanniveza lohapiNDakI taraha saghana hotA hai isaliye ve bAhyameM alparUpa hote hai| Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSazAstra saTIka vaikriyika, tathA cAra ho to taijasa kArmaNa audArika aura AhAraka athavA taijasa kArmaNa audArika aura vaikriyika hote hai / / 43 // kArmaNazarIra kI vizeSatA nirUpabhogamantyam // 44 // ___ artha-( antyam )antakA kArmaNazarIra( nirUpabhogam ) upabhoga rahita hotA haiN| upabhoga-indriyoM ke dvArA zabdAdikake grahaNa karaneko upabhoga kahate haiM // 44 // audArika zarIrakA lakSaNagarbhasammUrchanajamAdyam // 45 // artha- (garbhasammUrchanajamAdyam ) garbha aura sammUrchana janmase utpanna huA zarIra ( Adyam ) audArika zarIra kahalAtA haiM // 45 // vaikriyikazarIrakA varNanaaupapAdikaM vaikriyikam // 46 // artha- ( aupapAdikaM ) upapAda janmase hone vAlA deva nArakiyoMkA zarIra ( vaikriyikam ) vaikriyika kahalAtA haiM // 46 // labdhipratyayaM ca // 47 // artha-vaikriyika zarIra labdhi-nimittaka bhI hotA haiN| labdhi-tapovizeSase prApta huI Rddhiko labdhi kahate haiN| taijasamapi // 48 // artha- taijasa zarIra bhI labdhi pratyaya ( Rddhinimittaka) hotA haiN| noTa-yaha taijasa zubha azubhake bhedase do prakAra kA hotA haiN| zubha taijasa sapheda raMgakA hotA hai aura dAhane kandhese nikalatA hai aura azubha 1. labdhipratyaya veMkriyikakI apekSA / Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya adhyAya [ 45 taijasa sindurake samAna lAla raMgakA hotA hai tathA bAMye kandhese prakaTa hotA haiN| zubha taijasase 12 yojana subhikSa Adi hote haiM aura azubha taijasase 12 yojana pramANa kSetra bhasma ho jAtA hai / AhAraka zarIrakA svAmI va lakSaNa zubhaM vizuddhamavyAghAti cAhArakaM pramattasaMyatasyaiva artha - (AhArakam ) AhAraka zarIra (zubham ) zubha haiM arthAt zubha kAryako karatA hai (vizuddham ) vizuddha haiM arthAt vizuddha karmakA kArya hai (ca) aura ( avyAghAti) vyAghAtabAdhA rahita hai tathA (pramattasaMyatasyaiva ) pramattasaMyata nAmaka chaThaveM guNasthAnavartI munike hI hotA hai / / 49 / / zarIrabheda svAmI aura janma svAmI zarIra audArika 2 vaikriyika 3 AhAraka 4 taijasa 5 kArmaNa manuSya-tiyaJca deva nArakI (labdhi pratyayakI apekSA manuSya bhI) chaThaveM guNasthAnavartI muni samasta saMsArI samasta saMsArI liMga (veda) ke svAmI nArakasammUrchino napuMsakAni // 50 // artha- nArakIya aura sammUrchana janmavAle jIva napuMsaka hote haiN| janma garbha samUrcchana upapAda na devAH // 51 // artha- deva napuMsaka nahIM hote| arthAt devoMmeM strIliMga aura puruSaliMga ye do hI liMga hote haiM // 51 // Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSazAstra saTIka zeSAstrivedAH // 52 // artha- zeSa bace hue manuSya aura tiryaJca tInoM vedavAle hote haiN| akAlamRtyu kinakI nahIM hotI ? aupapAdikacaramottamadehA'saMkhyeyavarSAyu 46 ] So'napavartyAyuSaH // 53 // artha- upapAda janmavAle deva nArakI, tadbhavamokSagAmiyoM meM zreSTha tIrthaGkara Adi tathA asaMkhyAta varSoMkI AyuvAle-bhogabhUmike jIva paripUrNa AyuvAle hote hai| arthAt ina jIvoMkI asamayameM mRtyu nahIM hotI // 53 // bhAvArtha- Ayukarmake niSekoMkA kramakramase na khirakara eka sAtha khira jAnA akAla maraNa kahalAtA hai| yaha akAla maraNa karmabhUmike manuSya aura tiryaJcoMke hI sambhava hotA hai| karmabhUmimeM bhI tadbhavamokSagAmI manuSyoMke nahIM hotA / iti zrImadumAsvAmiviracite mokSazAstre dvitIyo'dhyAyaH // praznAvalI (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8) (9) (10) jIvake asAdhAraNa bhAva kitane haiM ? isa samaya tumhAre kitane bhAva haiM ? vigrahagatimeM jIva anAhAraka kabataka aura kyoM rahatA hai ? yoni aura janmameM kyA antara haiM ? manuSyoMke kauna kaunase janma hote hai ? tumhAre kitane zarIra haiM ? devoMke AhAraka zarIra ho sakatA haiM yA nahIM ? yadi Age Ageke zarIra adhika adhika pradezavAle haiM to ve adhika sthAnako kyoM nahI gherate ? Apa yaha bAta kisa prakAra jAnate haiM ki amuka vyaktikI asamaya mRtyu huI hai / nArakiyoMke kaunasA liGga hotA hai ? Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya adhyAya [ 47 tRtIya adhyAya adholokakA varNana sAta pRthiviyAM-narakaratnazarkarAbAlukApaGkadhUmatamomahAtamaHprabhA bhUmayo ghanAmbUvAtAkAzapratiSThAH saptA'dho'dhaH // 1 // artha- ( ratnazarkarAbAlukApaGkadhUmatamomahAtama:prabhA) ratnaprabhA,' zarkarAprabhA, bAlukAprabhA, paGkaprabhA, dhUmaprabhA, tamaHprabhAaura mahAtamaprabhA, ye bhUmiyAM (sapta) sAta haiM aura kramase (adho'dhaH) nIce nIce (ghanAmbuvAtAkAzapratiSThAH) ghanodadhivAtavalaya, ghanavAtavalaya, tanuvAtavalaya aura AkAzake AdhAra haiN| vizeSa- ratnaprabhA pRthvIke tIna bhAga hai- 1 kharabhAga, 2 paGkabhAga aura 3 abbahUla bhaag| inameMse uparake do bhAgoMmeM vyaMtara tathA bhavanavAsI deva rahate haiM, aura nIceke abbahUla bhAgameM nArakI rahate haiN| isa pRthvIkI kula moTAI eka lAkha assI hajAra yojanakI hai // 1 // . sAta pRthiviyoMmeM narakoM (biloM) kI saMkhyA- " tAsutriMzatpaJcaviMzatipaMcadazadazatripaMconaikanarakazatasahasrANi paMca caiva yathAkramam // 2 // .. artha- ( tAsu ) una pRthiviyoMmeM ( yathAkramam ) kramase (triMzat 1. ratnaprabhA Adi pRthvIke nAma sArthaka hai| rUDha nAma isa prakAra hai| 1 dhammA, 2 vaMzA. 3 meghA, 4 aJjanA. 5 ariSThA, 6 madhavI aura 7 maadhvii| 2. do hajAra kosh| Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48] mokSazAstra saTIka paJcaviMzati paJcadaza daza tripaJconaikanarakazatasahastrANi) tIsa lAkha, paccIsa lAkha, pandraha lAkha, daza lAkha, tIna lAkha pAMca kama eka lAkha (ca) aura ( paJca eva ) pAMca hI naraka-bila haiN| ye bila jamIna meM gar3e hue DholakI pola ke samAna hote hai // 2 // nArakiyoMke duHkhakA varNana nArakA nityAzubhataralezyA' pariNAma dehavedanA vikriyAH // 3 // artha- nArakI jIva hamezA hI atyanta azubha lezyA, pariNAma, zarIra, vedanA aura vikriyAke dhAraka hote haiN| pariNAma-sparza gaMdha varNa aura zabdako pariNAma kahate hai| parasparodIritaduHkhAH // 4 // artha- nArakI jIva parasparameM eka dUsareko duHkha utpanna karate haiMve kuttoMkI taraha parasparameM lar3ate haiM // 4 // saMkliSTA'surodIritaduHkhAzcaprAk cturthyaaH|5| 1- yaha dravyalezyAoMkA varNana hai jo ki Aya paryanta rahatI haiN| bhAva lezyAe antarmuhUrtameM badalatI rahatI haiM / parantu vaha parivartana apane hI avAntara bhedameM hI hotA haiM / pahalI aura dUsarI pRthvImeM kApotIlezyAyeM, tIsarI pRthvIke UparI bhAgameM kApotI aura nIcale bhAgame nIla cauthImeM nIla, pAMcavIke UparI bhAgameM nIla aura nIcale bhAgameM kRSNa tathA chaThavIM aura sAtavIM pRthvImeM bhI kRSNalezyA hotI haiN| 2-deha-pahalI pRthvImeM dehakI UMcAI 5 dhanuSa, 3 hAtha aura 6 aMgula hai| nIce ke narakoMme krama kramase dunI, dUnI U~cAI hotI hai / 3-vedanA-1. 2. 3 aura 4 pRthvImeM sirpha uSNa vedanA, 5 vIM pRthvIke UparI bhAga meM uSNa aura nIce bhAgameM zIta tathA 6 aura 7 vIM pRthvImeM mahAzItakI vedanA haiN| Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - tRtIya adhyAya [ 49 artha- (ca) aura ve nArakI ( caturthyA:prAk ) cauthI pRthvIse pahale pahale arthAt tIsarI pRthvI paryanta (saMkliSTA'surodIritaduHkhAH) atyanta saMkliSTa pariNAmoMke dhAraka ambAvarISa jAtike asurakumAra devoMke dvArA utpanna duHkhase yukta hote hai| arthAt tIsare naraka taka jAkara ambAvarISa--asurakumAra unheM pUrva vairakA smaraNa dilAkara ApasameM lar3ate hai aura unheM duHkhI dekhakara harSita hote haiN| unake isI prakArakI kaSAyakA udaya rahatA hai| narakomeM utkRSTa AyukA pramANateSvekatrisaptadazasaptadazadvAviMzatitrayastriMzatsAgaropamA sattvAnAM parA sthitiH // 6 // ___artha- ( teSu ) una narakoMmeM ( sattvAnAM ) nArakI jIvoMkI ( parA sthitiH) utkRSTa sthiti kramase ( eka tri saptadaza dvAviMzati trayastriMzatsAgaropamA) eka sAgara, tIna sAgara, sAta sAgara, daza sAgara, satraha sAgara, bAIsa sAgara aura teMtIsa sAgara haiN| noTa- narakoMmeM bhayAnaka duHkha honepara bhI asamayameM mRtyu nahiM hotii||6|| madhya lokakA varNana kucha dvIpa samudroMke nAmajambUdvIpalavaNodAdayaHzubhanAmAnodvIpasamudrAH // artha- isa madhyalokameM ( zubhanAmAnaH ) acche acche nAmavAle ( jambUdvIpalavaNodAdayaH dvIpasamudrAH ) jambUdvIpa AdidvIpa aura lavaNasamudra Adi samudra haiN| Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaghanya prastAra mp3w, naraka vyavasthA naM. pRthivI bila zarIrakI U~cAI lezyA zItoSNa | utkRSTa vedanA Ayu / Ayu 1 ratnaprabhA 13 3000000, 7 dhanuSa 3 hAtha 6 aMgula jaghanya kApota uSNa vedanA| 1 sAgara daza hajAra varSa 2 zarkarAprabhA 11 2500000 15 dhanuSa 2 hAtha 12 aguMla madhyama kApota uSNa vedanA 3 sAgara 1 sAgara 3 bAlukA | 9 1500000 31 dhanuSa 1 hAtha utkRSTa kApota uSNa vedanA| 7 sAgara 3 sAgara prabhA jaghanya nIla 4 paGkaprabhA | 7 |1000000 / 62 dhanuSa 2 hAtha madhyama nIla uSNa vedanA 10 sAgara |7 sAgara 5 dhUmaprabhA | 5 | 300000 125 dhanuSa utkRSTa nIla | uSNa zIta |17 sAgara 10 sAgara jaghanya kRSNa 6 tamaHprabhA | 3 | 99995 250 dhanuSa madhyama kRSNa | zIta 22 sAgara 17 sAgara 7 mahAtamaHprabhA 1 5/500 dhanuSa utkRSTa kRSNa | mahAzIta 33 sAgara 22 sAgara noTa: 1 yaha lezyAkA krama svAyuSaH pramANAvadhRtAH dravyalezyA ukta bhAvalezyAstvantarmuhUrta parivartinyaH' isa sarvArthasiddhike matAnusAra likhA hai| gommaTasAra tathA dhavalasiddhAMtake matAnusAra sabhI nArakiyoMke vigrahagatimeM zukla , aparyAptaka avasthAmeM kApota tathA paryAptaka avasthAmeM kRSNadravyalezyA hotI hai aura bhAvalezyAeM, kRSNa, nIla tathA kApota hotI hai jinakA krama upara citrameM batAyA gayA hai| Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya adhyAya bhAvArtha- sabake bIcameM thAlIke AkArakA jambUdvIpa haiM, usake cAroM tarapha lavaNasamudra hai, usake cAroM tarapha ghAtakIkhaNDa dvIpa hai, usake cAroM tarapha kAlodadhi samudra hai, usake cAroM tarapha puSkaravara dvIpa haiM, usake cAro tarapha puSkaravara samudra haiN| isa prakAra eka dUsare ko ghere huye asaMkhyAta dvIpa samudra hai| sabake antake dvIpakA nAma svayaM bhUramaNa dvIpa aura antake samudrakA nAma svayaMbhUramaNa samudra hai // 7 // dvIpa aura samudroMkA vistAra aura AkAra dvirddhirviSkambhAHpUrvapUrvaparikSepiNovalayAkRtayaH8 artha- pratyeka dvIpa samudra dUne dUne vistAravAle, pahale pahaleke dvIpa samudrako ghere hue tathA cUr3Ike samAna AkAravAle haiN| jambUdvIpakA vistAra aura AkAra tanmadhyemerUnAbhirvRttoyojanazatasahasraviSkambho jambUdvIpa // 9 // artha- (tanmadhye) una saba dvIpasamudroMke bIca meM ( merUnAbhiH) sudarzana ' merU rUpa nAbhise yukta (vRtaH) thAlI ke samAna gola aura ( yojanazatasahastraviSkambhaH ) ekalAkhayojana vistAravAlA jambUdvIpa.) jambUdvIpa (asti) haiM // 9 // 1. sudarzana merUkI uMcAI eka lAkha yojana kI hai| jisameM eka hajAra yojana nIce jamInameM aura 99 hajAra yojana upara hai| saba akRtrima cIjoMke nApameM 2000 kozakA bar3A yojana liyA jAtA hai| 2. kisI bhI gola cIja kI paridhi usakI golAIse kucha adhika tigunI huA karatI hai / isa prakAra jambUdvipakI paridhi tIna lAkha solaha hajAra dosau satAIsa yojana tIna koza ekasau aThThAisa dhanuSa aura sAr3e teraha aMgula se kucha adhika hai| 3 isa dvIpameM videha kSetrAntargata 'uttara kurU bhogabhUmi' meM anAdi nidhana pRthvIkAya akRtrima jambU-jAmunakA vRkSa hai. isaliye isa dvIpa kA nAma jambUdvIpa par3A haiN| Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAkSazAstra saTIka sAta kSetroMke nAma bharata-haimavata-hari-videha-ramyaka-hairaNyava terAvatavarSAH kSetrANi // 10 // artha- isa jambUdvIpameM bharata, haimavata, hari, videha, ramyaka hairaNyavata aura airAvata ye kSetra haiN||10|| kSetroMkA vibhAga karanevAle 6 kucAlakoke nAmatadvibhAjinaH pUrvAparAyatA himvnmhaahimvnissdhniilruukmishikhrinnovrssdhrprvtaaH|11| artha- ( tadvibhAjinaH ) una sAta kSetroMkA vibhAgakarane vAle ( pUrvAparAyatAH) pUrvase pazcima taka lambe himavanmahAhimavaniSadhanIlarUkmizikhariNaH) himavat, mahAhimavat, niSadha, nIla, rUkmin aura zikharin ye chaha ( varSadharaparvatAH) varSadharakulAcala parvata haiN| varSa-kSetra // 11 // kulAcaloMke varNa hemArjunatapanIyavaiDUryarajatahemamayAH // 12 // artha- Upara kahe hue parvata kramase suvarNa, cAMdI tapAyA huA suvarNa, vaiDUrya (nIla) maNi, cAMdI aura suvarNake samAna varNavAle haiM / 12 // kulAcaloMkA AkAra maNivicitrapArthA upari mUle ca tulyvistaaraaH| Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya adhyAya artha-( maNivicitrapArthAH ) kaI tarahakI maNiyoMse citravicitra taToMse yukta ( upari mUle ca) upara nIce aura madhyameM (tulyavistArAH) ekasamAna vistAravAle haiM // 13 // kulAcaloMpara sthita sarovaroMke nAma padmamahApadmatigiJchakezarimahApuNDarIka puNDarIkA hradAsteSAmupari // 14 // artha- ( teSAm upari ) una parvatoMke Upara kramase ( padma-mahApadma tigiJcha kezari mahApuNDarIka aura puNDarIka hradAH) padma, mahApadma tigiJcha, kezarina, mahApuNDarIka aura puNDarIka nAmake hrada-sarovara haiM / 14 // prathama sarovarakI laMbAI cauDAI prathamo yojanasahastrayAmastadarddhaviSkambho hRdH| artha- ( prathamahradaH ) pahalA sarovara ( yojanasahastrAyAmaH) eka hajAra yojana lambA aura tadaddhaviSkambhaH) lambAIse AdhA arthAt pAMcasau yojana vistAravAlA hai // 15 // prathama sarovara kI gaharAIdazayojanAvagAhaH // 16 // artha- pahalA sarovara dazayojana gaharA hai // 16 // usake madhyameM kyA hai ? tanmadhye yojanaM puSkaram // 17 // artha- usake bIcameM eka yojana vistAravAlA kamala hai| 7 // Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naM. ov r hrada nAma mahApadma tigiccha 4 kezarI ( kezarina ) mahApuNDarIka puNDarIka 6 padma sthAna himavat mahAhimavat niSadha nIla rukmin zikharin hadoMkA vistAra Adi lambAI caur3AI gaharAI 1000 yojana 500 yojana 10 yojana 10 yojana 1 yojana 2000 yojana 1000 yojana 20 yojana 2 yojana 4000 yojana 2000 yojana 40 yojana 4 yojana 4000 yojana 2000 yojana 40 yojana 4 yojana 2000 yojana 1000 yojana 20 yojana 2 yojana 1000 yojana 1000 yojana 10 yojana 1 yojana kamala [x5 devI zrI hrI dhRti kIrti buddhi lakSmI Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya adhyAya mahApadma Adi sarovara tathA unameM rahanevAle kamalokA pramANatadviguNadviguNA hradAH puSkarANi ca // 18 // artha- Ageke sarovara aura kamala kramase prathama sarovara tathA usake kamala se dUne dUne vistAravAle haiN| noTa- yaha dUne dUnekA krama tigiJcha nAmaka tIsare sarovara taka hI hai| usake AgetIna sarovara aura kamala dakSiNa sarovara ke kamaloM ke samAna vistAravAle hai // 18 // kamaloMme rahanevAlI chaha deviyAMtannivAsinyo devyaH zrIhrIdhRtikIrtibuddhilakSya palyopamasthitayaH ssaamaanikprisstkaaH|19| artha- (palyopamasthitayaH) eka palyakI Ayu vAlI tathA ( sasAmAnika pariSatkAH ) sAmAnika aura pariSada jAtike devose sahita ( zrI hrIdhRtikIrtilakSmyaH ) zrI hrI, dhRti, kIti, buddhi aura lakSmI nAmakI ( devyaH) deviyA~ kramase ( tannivAsinyaH) una sarovaroke kamaloM para nivAsa karatI haiN| 1. ukta kamannoMkI kaNikAke madhyabhAgameM eka koza lambe Adhe koza caur3e aura kucha kama eka koza UMce sapheda raMgake bhavana bane hue hai| unhIMmeM ye deviyAM rahatI hai tathA unhI tAlAboMge jo anya parivAra kamala hai unapara sAmAnika aura pAripada deva rahane Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSazAstra saTAka ___ caudaha mahAnadiyoMke nAma gaGgAsindhurohidrohitAsyAhariddharikAntAsItAsItodAnArInarakAntAsuvarNarupyakUlAraktAraktodAH saritastanmadhyagAH // 20 // artha- gaGgA, sindhu, rohita, rohitAsyA, harit harikAntA, sItA, sItodA nArI, narakAntA, suvarNakUlA, rUpyakUlA aura raktA, raktodA, ye caudaha nadiyA~ jambUdvIpake pUrvokta 7 kSetroke bIca meM bahatI haiN| vizeSa- pahale padma aura chaThaveM puNDarIka nAmaka sarovarase tIna tIna nadiyA~ nikalI hai tathA bAkIke sarovarase do-do nadiyA~ nikalI hai| nadiyoM aura kSetroMkA krama isa prakAra haiM-bharatameM-gaMgA sindhu, haimavatameMrohIta rohitAsyA, harimeM-harita harikAMtA videhameM-sItA sItodA, ramyakameMnArI narakAMtA, hairaNyavatameM-suvarNakUlA, rUpyakUlA, aura airAvatameM-raktAraktodA nadiyA~ bahatI hai // 20 // nadiyoMke bahanekA krama dvayordvayoH pUrvA:pUrvagAH // 21 // artha- sUtrake kramAnusAra gaMgA siMdhu ityAdi do do nadiyoMmeMse prathama naMbaravAlI nadiyA~ pUrva samudrameM jAtI hai| jaise gaMgA siMdhumeM gaMgA Adi // 21 // zeSAstvaparagAH // 22 // bAkI bacI huI sAta nadiyA~ pazcimakI ora jAtI haiN| jaise gaMgA siMdhumeM siMdhu aadi| Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambadvIpa Arya khaNDa erAvata kSetra leka khaNDa nakazA niccha FLAS-la mahApaNDarAkA mleccha khaNDa zikharI parvata NEpyAlA nadI - rukmi parvata - - - - - savaNayalA-nabI - 1 puNDarIka nApIma - - ramyaka va vatavetavya - nIla parvata kesarI isa uttarakuru madhamATegA Loltaw2AJF - - - .in - - 25 vaprA vana 26 suvaprA 27 mahAvaprA 28vaprakAvatI 29gadhA 31gaMdhilA 32 gaMdhamAlinI 30 sugaMdhA // 19 mahApadmA vana 24 sarita 23 kumuda 22 nalinI 21 zaMkhA 20 padmakAvatI 18 supadmA 17 padmA dau 1 kacchA 2 sukacchA 13 mhaakcchaa| 4 kacchAvatI! 5 AvartA 16 lAMgalAvartA 7 puSkalA 18 puSkalAvatI vana 16 maMgalAvatI 15 ramaNIyA H 14 suramyA 12 vatsakAvatI 13 ramyA 11 mahAvatsA javana 10 suvatsA 9 vatsA - - - - Vastu dAnazA RAM.daM niya parvata - hIkAntA naMdI-sTama caEEgha mahAhimavat parvata majhapana - - - sA-rohitAsyA nadI - - - - - - - ma himavat parvata pleyakhaNTha ni pAidA neAsaha dra- rala - mrakhaNDa papatA bhairava kSetra KArya khaNDa - --- - digambara jaina pustakAlaya, sUrata mokSa zAstra (tatvArtha sUtra) Jain Education Int phAna:- (0261) 42 . Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - tatAya adhyAya mahAnadiyoMkI sahAyaka nadiyAM caturdazanadIsahasraparivRtAgaGgAsindhvAda yonadya // 23 // artha- gaMgA siMdhu Adi nadiyoMke yugala caudaha hajAra sahAyaka nadiyoMse ghire hue haiN| noTa-sahAyaka nadiyoMkA krama bhI videha kSetra taka Age Ageke yugaloMme pUrvake yugaloMse dUnA dUnA hai| aura ukta ke tIna kSetroMmeM dakSiNake tIna kSetroMke samAna hai / / 23 / / nadi yugala sahAyaka nadI saMkhyA gaMgA siMdha 14 hajAra rohita-rohitAsyA 28 hajAra harita-harikAntA 56 hajAra sItA-sItodA 01 lAkha bAraha hajAra nArI-narakAMtA 56 hajAra suvarNakUlA-rUpyakUlA 28 hajAra raktA-raktodA 14 hajAra bharatakSetrakA vistArabharataH SaDviMzatiMpaJcayojanazata vistAraH SaT caikonaviMzatibhAgA yojanasya // 24 // artha-( bharata: ) bharatakSetra( SaDvaMzatipaJcayojanavistAra:) pAMcaso chabbIsa yojana vistAravAlA (ca) aura ( yojanasya) eka yojanake ( ekonaviMzatibhAgAH ) unnIsa bhAgoMmeMse ( SaT ) chaha bhAga adhika hai| Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSazAstra paTAka bhAvArtha- bharatakSetrakA vistAra 526; yojana haiM // 54 // ' Ageke kSetra aura parvatoMkA vistAratadviguNadviguNavistArA varSadharavarSA videhAntAH // 25 // artha- (videhAntAH) videhakSetra paryantake ( varSadharavarSAH) parvata aura kSetra ( tadviguNadviguNAH) bharatakSetrase dUne dUne vistAravAle haiM // 25 // videha kSetrake Ageke parvata aura kSetroMkA vistAra uttarA dakSiNatulyAH // 26 // artha- videhakSetrase uttarake tIna parvata aura tIna kSetra dakSiNake parvata aura kSetroM ke samAna vistAravAle hai| inakA krama isa prakAra haikSetra aura parvata vistAra UcAI gaharAI bharata kSetra 526 :- yojana himavat kulAcala 1052 100yo. 25yo. haimavat kSetra 2105 - " + + mahAhimavat kulAcala harikSetra 8421 niSadha kulAcala 16842: '' 400yo. 100yo. -- 42101 -- 1. bharata aura airAvata kSetra ke bIcameM pUrva va pazcima taka lambe vijayAdhaM pavaMta hai| jinase gaGgA siMdhu aura raktAraktodA nadiyoMke kAraNa donoM kSetroMke chaha chaha khaNDa ho jAte hai| unameM bIcakA AyakhaNDa aura zaMSaka pA~ca mlecchakhaNDa kahalAte hai / dIrthaGkara Adi padavIdhArga purupa bharata. gaMgavanaka AyakhaNDagaM aura vidaha kSetroM meM utpanna hote haiN| Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 - + 100yA. E. tRtIya adhyAya [59 videha kSetra 33684 nIla kulAcala . 16842 400yo. 100yo. ramyaka kSetra 8421 rUkmi kulAcala 4210 200yo. 50 hairaNyavata kSetra 2105 zikharI kulAcala 105212 " 200yo. 25 airAvata kSetra 526 :- " bharata aura airAvatakSetrameM kAlacakra kA parivartanabharatairAvatayovRddhihrAsauSaTsamayayAbhyAmu tsarpiNyava sarpiNIbhyAm // 27 // artha- (SaT samayAbhyAm ) chaha kAloM se yukta ( utsarpiNyavasarpiNIbhyAm ) utsarpiNI aura avasarpiNIke dvArA ( bharatairAvatayoH) bharata aura airAvata kSetrameM jIvoMke anubhava AdikI (vRddhihAsau ) baDhatI tathA nyUnatA hotI rahatI hai| bhAvArtha- bIsa kor3Akor3I sAgarakA eka kalpakAla hotA hai| usake do bheda haiM-1 utsarpiNI-jisameM jIvoMke jJAna AdikI vRddhi hotI hai aura 2 avasarpiNI- jisameM jIvoMke jJAna adikA hrAsa hotA hai| avasarpiNIke cha bheda haiM-1 suSamasuSamA 2 suSamA, 3 suSamaduHSamA, 4 duHSamasuSamA, 5 duHSamA aura 6 atiduHssmaa| isI prakAra utsarpiNIke bhI atiduHSamAko Adi lekara chaha bheda haiN| . ina chaha bhedoMke kAlakA niyama isa prakAra haiM 1-suSamAsuSamA-cAra kor3Akor3I sAgara, 2 suSamA-tIna kor3Akor3I sAgara, 3 suSamAduHSamA-doM kor3A kor3I sAgara, 4-duSamA Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSazAstra saTAka suSamA-vyAlIsa hajAra varSa kama eka kor3Akor3I sAgara, 5 duHSamA-ikkIsa hajAra varSa 6-atidaHSamA-ikkIsa hajAra varSa / bharata aura airAvata kSetrameM ina chaha bhedoM sahita utsarpiNI aura avasarpiNIkA parivartana hotA rahatA hai| asaMkhyAta avasarpiNI bIta jAneke bAda eka huNDAvasarpiNI kAla hotA hai| abhI huNDAvasarpiNI kAla cala rahA hai|| 27 // noTa- bharata aura airAvata kSetra sambandhI mlecchakhaNDoM tathA vijayArdha parvata kI zreNiyoMmeM avasarpiNI kAlake samaya caturthakAlake Adise lekara anta taka parirvatana hotA hai, aura utsarpiNI kAla ke samaya tRtIya kAlake antase lekara Adi taka parivartana hotA hai| inameM AryakhaMDokI taraha chahoM kAloMkA parivartana nahIM hotA hai aura na inameM pralayakAla par3atA hai| - anya bhUmiyoMkI vyavasthAtAbhyAmaparA bhUmayo'vasthitAH // 28 // artha- ( tAbhyAm ) bharata aura airAvatake sivAya(aparAH) anya ( bhUmayaH) kSetra ( avasthitA: ) eka hI avasthAmeM rahate haiM-uname kAlakA parivartana nahIM hotA / / 28 // haimavata Adi kSetroM meM AyukI vyavasthA ekadvitripalyopamasthitayo haimavatakahArivarSakadaivakuravakAH // 29 // artha- haimavata, harivarSa aura devakurU ( videha kSetrake antargata eka vizeSa sthAna ) ke nivAsI manuSya tiryaJca kramase eka palya do palya aura tIna palyakI AyuvAle hote hai / // 29 // 1. ina tIna kSetro meM manuSyoM ke zarIrakI U~cAI kramamaM eka do aura tIna kozakI hotI haiM / zarIrakA raMga kramase nIla. zukna aura pIta hotA hai| do hajAra dhanuSakA eka koza hotA hai aura cAra hAthakA eka dhanuSa hotA hai / zarIra kI avagAhanA choTe yAMjana se hotI hai| cAra kozakA choTA yojana hotA hai / Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara eklA nAhI nepAla vakSAra giri ANSAR RELA 3-31 rAyana kSetra nakazA PASSES vijayAI prv| and vakSAra giri rakhatA nI : AMAR vidava rAI bounlodsney 1IST vijayArtha parvata/ GMT// JAWANI Arya khaNDa (KEERARTHAND ReliN -- mila: egavata kSatra NKARYAAVART leha jaDa zisparI parvata maccha % 3E A INRAIL ravitha paryata CAMERANTHE S HRI. bide vatavetanya kesarI uttarakuruH CNa Vanda vivAra ANSAR AS pazcima sAtoTa 25vaprA 8vaprakAvatI 29gedhA 30 sugaMdhA 31gadhilA 32 gaMthamAlinI 26 suvaprA IAL 23 kumudAe 27mahAvaprA22 nalinI 24 srit| 21 zaMkhA H.R. pacakAvatI 19 mahApA ga18 supadyA 17 padhA - 2 sukacchA 4 kacchAvatI vana 3 mahAkacchAma sAgalAvartA 1kacchA16 maMgalAvatI 5 AvatA Jul 7 puSkalA P10 subatmA 18 puSkalAvatoHL 15 14 surmyaa| 13 rAmyA 12vtskaavtii| 11 pahAvatsA 9 vatsA pIyA FER KRISS pa ENA 'piyAparva - PORA IA 14-CA ARRAVAA mahAmiyan paryata / | majhApA HIMAINME / THRI aani HRIER himavat paryata glesaSThaThakha ja rakhaSTha RTO SmokORG . A NNa-: ephplace haben bharata kSetra ROItAma SRN - - TAARO sindI pleyaraDES: Arya khaNDa lephasala apamAna C. manakSatra gaMgA naca vijayAI parvata lA pakSAra giri . TATERI 26-mA SAMRA AyAma yakSAra giri dakSiNa digambara jaina pustakAlaya, sUrata phona :- (0261) 427621 mokSa zAstra (tatvArtha sUtra) Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya adhyAya hairaNyavata Adi kSetroM meM AyukI vyavasthA tathottarAH // 30 // artha- uttarake kSetroM meM rahanevAle manuSya bhI haimavata Adike manuSyoM ke samAna AyuvAle hote haiN| ___ bhAvArtha- hairaNyavata kSetrakIracanA haimavata kSetrake samAna, ramyakakI racanA harikSetrake samAna aura uttarakurU (videhakSetrake antargata sthAnavizeSa) kI racanA devakurUke samAna hai| isa prakAra uttama, madhyama aura jaghanyarUpa tInoM bhogabhUmiyoMke do do kSetra haiM / jambUdvIpameM chaH bhogabhUmiyA~ aura ar3hAIdvIpameM kula 30 bhogabhUmiyA~ haiM / / 30 // videhakSetrameM AyukI vyavasthA videheSu saMkhyeyakAlAH // 31 // artha-videhakSetrameM manuSya aura tiryaJca saMkhyAta varSakI AyuvAle hote haiM // 31 // bharatakSetrakA anya prakArase vistAra bharatasya viSkambho jambUdvIpasya navatizatabhAgaH // 32 // artha- bharatakSetrakA vistAra jambUdvIpake ekasau navvevAM bhAga hai| 12. jinameM saba tarahakI bhogopabhogakI sAmagrI kalpavRkSAsa prApta hotI hai unheM bhogabhUmi kahate haiN| 3. videhakSetra meM manuSyoM kI U~cAi pAMcasau dhanupa aura Ayu eka karor3a varSa pUrvako hotI haiN| caurAsI lAkha varSoM kA eka pUrvAGga hotA hai aura caurAsI lAkha / pavAGgokA eka pUrva hotA hai / eka pUrva meM eka karor3akA guNA karane para eka karor3a pUrva hotA hai| . Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 ] mokSazAstra saTIka noTa- 23veM sUtrameM bharata kSetrakA jo vistAra batalAyA hai usameM aura isameM koI bheda nahIM hai| sirpha kathana karanekA prakAra dUsarA hai| yadi eka lAkhake ekasau navve hisse kiye jAyeM to unameM haraekakA pramANa 526 yojana hogA // 32 // dhAtakI khaNDakA varNana dvirdhAtakIkhaNDe // 33 // artha- dhAtakIkhaNDe' nAmaka dUsare dvIpameM kSetra, kulAcala merU, nadI Adi samasta padArthoMkI racanA jambUdvIpase dUnI dUnI hai // 33 // puSkara dvIpakA varNana puSkarArddhe ca // 34 // artha- puSkarArddha dvIpameM bhI jambUdvIpakI apekSA saba racanA dUnI dUnI hai| vizeSa- puSkaravara dvIpakA vistAra 16 lAkha yojana haiM, usake ThIka bIca meM cUr3Ike AkAra mAnuSottara parvata par3A huA hai, jisase isa dvIpake do hisse ho gaye haiM / pUrvArdhameM saba racanA dhAtakIkhaNDake samAna hai aura jambUdvIpase dUnI dUnI haiN| isa dvIpake uttarakurU prAMtameM eka puSkara ( kamala) hai, usake saMyogase hI isakA nAma puSkaravara dvIpa par3A hai // 34 // manuSya kSetra prADmAnuSottarAnmanuSyAH // 35 // artha- mAnuSottara parvatake pahale arthAt ar3hAIdvIpameM 2 hI manuSya 1. dhAtakIkhaNDa dvIpa lavaNasamudrako ghere hue hai, isakA vistAra 4 lAkha yojana hai| isake uttarakuru prAMtameM dhAtakI (AMbalA) kA vRkSa haiM, usake saMyoga se isakA nAma dhAtakIkhaNDa par3A haiN| 2. jambUdvIpa, lavaNasamudra dhAtakIkhaNDa, kAlodadhi aura puSkarArddha itanA kSetra ar3hAI dvIpa kahalAtA hai| isakA vistAra 45 lAkha yojana haiM / Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtAya adhyAya [63 hote haiN| mAnuSottara parvatake Age RddhidhArI munizvara tathA vidyAdhara bhI nahIM jA sakate // 35 // manuSyoMkebhedaAryAmlecchAzca // 36 // artha- Arya aura mlecchake bhedase manuSya do prakArake hote haiN| Arya- jo aneka guNoMse sampanna hoM tathA guNI purUSa jinakI sevA kareM unheM Arya kahate haiN| mleccha- jo AcAra vicArase bhraSTa hoM tathA jinheM dharmakarma kA kucha viveka na ho unheM mleccha kahate haiM // 36 // karmabhUmikA varNana bharatairAvatavidehAH karmabhUmayo'nyatradevakurUttarakurUbhyaH // 37 // artha- pAMca' merU sambandhI 5 bharata, 5 airAvata aura devakurUuttarakurUko chor3akara 5 videha, isa taraha ar3hAIdvIpameM kula 15 karmabhUmiyAM haiN| karmabhUmi- jahA~para asi, masi, kRSi, vANijya, vidyA aura zilpa ina chaha karmoM kI pravRti ho use karma bhUmi kahate haiM // 37 // manuSyoMkI utkRSTa aura jaghanya sthitinRsthitI parAvare triplyopmaantrmuhuurte||38|| artha- manuSyoMkI utkRSTa sthiti tIna palya aura jaghanya sthiti antarmuhUrtakI hai / / 38 // 3. jambUdvIpakA 1, dhAtakIkhaNDake 2 aura puSkarAddhaM ke 2 isa prakAra kucha 5 meru hote Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAkSazAstra saTAka tiryaJcoM kI sthititiryagyonijAnAM ca // 39 // artha-tiryaJcoMkI bhI utkRSTa aura jaghanya sthiti krama se tIna palya aura antarmuhUrta kI hai| iti zrI madugAmvAmiviracite mokSazAstre tRtIyo'dhyAya: praznAvalI [1] nArakiyoMke duHkhoMkA varNana kara unakI utkRSTa Ayu btaaiye| [2] jambUdvIpa kI paridhi kitanI haiM ? [3] karmabhUmi aura bhogabhUmi ke kSetra btaaiye| [4] dhAtakI khaNDa dvIpa kA citra bnaaiye| [5] gaGgA, sItodA, raktodA aura harikAMtA nadiyoMke nikalane tathA bahane ke sthAna btaaeN| [6] mAnuSottara parvata kahA~ hai ? [7] manuSyoM ke bheda batAkara unakI utkRSTa aura jaghanya Ayu ke bAre meM smjhaave| [8] Apa kisa kSetra meM rahate haiN| [9] jambUdvIpakA nakzA bnaaie| [10] tIrthaGkara kisa kisa kSetrameM janma lete haiM ? Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha adhyAya caturtha adhyAya devoM ke bhedadevAzcaturNikAyAH // 1 // artha- deva cAra samUhavAle haiM arthAt devoM ke cAra bheda haiM 1- bhavanavAsI, 2 - vyantara, 3- jyotiSka, aura 4- vaimAnika / deva-jo devagati nAmakarmake udayakI sAmarthya se nAnA dvIpa samudra tathA parvata Adi ramaNIka sthAnoM para krIr3A kareM ve deva kahalAte haiM // 1 // [ 65 bhavanatrika devoMmeM lezyA kA vibhAgaAditastriSu pItAntalezyAH // 2 // artha- pahaleke tIna nikAyoM meM pItAnta arthAt kRSNa nIla kApota aura pIta ye cAra lezyAeM hotI haiM // 2 // cAra nikAyoMke prabhedadazASTapaMcadvAdazavikalpAH kalpopapannaparyantAH | 3 | artha- kalpopapanna [ solahaveM svarga takake deva ] paryanta ukta cAra prakArake devoMke kramase daza ATha pAMca aura bAraha bheda haiM // 3 // cAra prakAra ke devoMke sAmAnya bhedaiMdrasAmAnikatrAyastriMzapAriSadAtmarakSalokapAlA nIkaprakIrNakAbhiyogyakilviSikAzcaikazaH / 4 / artha - ukta cAra prakAra ke devoMmeM pratyeka ke indra, sAmAnika trAyastriMza, pAriSada, AtmArakSa, lokapAla, anIka, prakIrNaka, Abhiyogya aura kilviSika ye dasa bheda hote hai / Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAkSazAstra saTIka indra -jo deva dUsare devoMmeM nahIM rahane vAlI aNimA Adi RddhiyoMse sahita hoM unheM indra kahate haiN| ye deva, rAjAke tulya hote haiN| sAmAnika-jinakI Ayu vIrya bhoga upabhoga Adi indrake tulya hoM, para AjJArUpa aizvaryase rahita hoM, unheM sAmAnika kahate haiN| trAyastriMza- jo deva mantrI purohitake sthAnApana hoM unheM trAyastriMza kahate haiN| ye deva eka indrakI sabhAmeM tetIsa hI hote haiN| pAriSada- jo deva indrakI sabhAmeM baiThanevAle hoM unheM pAriSada kahate haiN| AtmarakSa- jo deva aMgarakSakake saddaza hote haiM unheM AtmarakSa kahate haiN| lokapAla- jo kotavAlake samAna lokakA pAlana karate haiM unheM lokapAla kahate haiN| anIka- jo deva padAti Adi sAta tarahakI senAmeM vibhakta rahate haiM ve anIka kahalAte haiN| prakIrNaka- jo deva nagaravAsiyoMke samAna hoM unheM prakIrNaka kahate haiN| Abhiyogya- jo deva dAsoMke samAna savArI Adike kAma AveM ve Abhiyogya haiN| kilviSika- jo deva cANDAlAdikI taraha nIca kAma karanevAle hoM unheM kilviSika kahate hai| vyantara aura jyotiSI devoMmeM iMdra Adi bhedoM kI vizeSatA trAyastriMzalokapAlavA vyantarajyotiSkA: 5 artha- vyantara aura jyotiSI deva trAyastriMza tathA lokapAla bheda se rahita haiM // 5 // Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hote haiN| caturtha adhyAya devoMmeM indrakI vyavasthA pUrvayordvandrAH // 6 // artha- bhavanavAsI aura vyantaroMmeM pratyeka bheda meM do do indra [ 67 bhAvArtha- bhavanavAsIyoMke daza bhedoM meM bIsa aura vyantaroM ke ATha bhedoM meM solaha indra hote haiM tathA itane hI pratIndra hote haiM // 6 // devoMmeM strIsukhakA varNanakAyapravIcArA A aizAnAt // 7 // artha- [ A aizAnAt ] aizAna svarga paryanta ke deva arthAt bhavanavAsI, vyantara, jyotiSka aura pahale dUsare svarga ke deva [ kAyapravIcArAH ] manuSyoM ke samAna zarIra se kAma sevana karate haiN| pravIcAra= kAmasevana // 7 // zeSAH sparzarUpazabdamanaH pravIcArAH // 8 // artha- zeSa svarga ke deva, deviyoM ke sparza se, rUpa dekhane se zabda sunane se aura manake vicArane se kAmasevana karate haiN| arthAt tIsare aura cauthe svarga ke deva devAGganAoM ke sparza se pA~caveM, chaThaveM, sAtaveM, AThaveM, svarga ke deva deviyoM ke rUpa dekhane se, nauveM, dazaveM, gyArahaveM aura bArahaveM svarga ke deva deviyoM ke zabda sunanese tathA terahave, caudahaveM, pandrahaveM aura solahaveM svarga ke deva devAGganAoM ke manake vicArane mAtra se tRpta ho jAte haiM- unakI kAmecchA zAMta ho jAtI hai // 8 // pare'pravIcArA // 9 // artha- solahaveM svarga se Age deva kAma sevanase rahita hote haiM / inake kAmecchA hI utpanna nahIM hotI, taba unake pratikArase kyA prayojana ? / / 9 / / Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68] mokSazAstra saTIka bhavanavAsiyoM ke daza bhedabhavanavAsino'suranAgavidyutsuparNAgni vAtastanitodadhidvIpadikkumArAH // 10 // ___ artha- bhavanavAsI devoMke asurakumAra, nAgakumAra, vidyutakumAra, suparNakumAra, agnikumAra vAtakumAra, stanitakumAra, udadhikumAra, dvIpakumAra aura dikkumAra ye daza bheda haiN|' ___vyantara devoMke ATha bhedavyantarAH kinnarakiMpurUSamahoragagandharva yakSarAkSasabhUtapizAcAH // 11 // artha-vyantaradeva-kinnara, kimpurUSa, mahoraga, gandharva, yakSa rAkSasa, bhUta aura pizAca isa prakAra ATha tarahake bheda hote haiN| jyotiSka devoMke pA~ca bhedajyotiSkAH sUryAcandramasau grahanakSatraprakIrNa katArakAzca // 12 // artha- jyotiSka deva-sUrya, candramA, graha, nakSatra aura prakIrNaka tAroMke bheda se pA~ca prakAra ke haiN| noTa- jyotiSkadevoMkA nivAsa madhyalokake samadharAtalase 790 yojanakI U~cAIse lekara 900 yojanakI U~cAI taka AkAzameM hai| 12 / jyotiSkadevoMkA vizeSa varNanamerUpradakSiNA nityagatayo nRloke / 13 / 2. asurakumAra ko chor3akara 9 prakArake bhavanavAsI deva aura rAkSasako chor3akara 7 prakAraka vyantara deva ratnaprabhA pRthvIke uparake khara bhAgameM rahate haiM tathA asurakumAra aura rAkSasa usI pRthvIke paMka bhAgameM rahate hai. isake sivAya vyantara devAMkA madhyalokameM bhI kaI jagaha nivAsa hai| Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha adhyAya [69 artha- Upara kahe hue jyotiSkadeva ( nRloke) manuSyalokameM [ merUpradakSiNA: ] merU parvatakI pradakSiNA dete hue [nityagatayaH ] hamezA gamana karate rahate hai ' // 13 // tatkRtaH kAlavibhAgaH // 14 // artha- [kAlavibhAgaH] ghaDI ghaNTA dina rAta Adi vyavahArakAlakA vibhAga [ tatkRtaH] unhI gatizIla jyotiSka devoMke dvArA kiyA gayA hai // 14 // bahiravasthitAH // 15 // artha- manuSyaloka-ar3hAIdvIpase bAharake jyotiSka deva sthira haiM // 15 // vaimAnika devoMkA varNana vaimAnikAH // 16 // artha- aba yahAMse vaimAnika devoMkA varNana zurU hotA hai| vimAna- jisameM rahanevAle deva apaneko vizeSa puNyAtmA samajheM unheM vimAna kahate hai aura vimAnoMmeM jo paidA hoM unheM vaimAnika kahate haiM // 16 // vaimAnika devoMke bhedakalpopapannAH kalpAtotAzca // 17 // __ artha- vaimAnika devoMke do bheda haiM-1-kalpopapanna aura 2klpaatiit| jinameM indra Adi daza bhedoMkI kalpanA hotI haiM aise solaha svargoko kalpa kahate hai, unameM jo paidA hoM unhe kalpopapanna kahate hai| aura jo solahaveM svargase Age paidA hoM unheM kalpAtIta kahate haiM // 17 // 1. jambUdvIpameM 2, lavaNasamudrameM 4, dhAtakIkhaNDameM 12, kAlodadhimeM 42 aura puSkarAddhama 72 sUrya tathA itanehI caMdramA haiN| Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70] mAkSazAstra saTAka kalpoMkA sthitikrama uparyupari // 18 // artha- solaha svargoke ATha yugala, nava graiveyaka, nava anudiza aura pAMca anuttara ye saba vimAna kramase Upara Upara haiM // 18 // vaimAnika devoMke rahanekA sthAnasaudharmezAnasAnatkumAramAhendra brahmabrahmottaralAntavakApiSThazukramahAzukra satAra sahasrAreSvAnata prANatayorAraNAcyutayornavasupraiveyakeSu vijaya vaijayantajayantAparAjiteSu sarvArthasiddhau c|19| ___artha-saudharma-aizAna, sAnatkumAra-mAhendra, brahma-brahmottara, lAntavakApiSTha, zukra-mahAzukra, satAra-sahastrAra ina chaha yugaloMke bAraha svargomeM, Anata-prANata, ina do svargoMmeM, AraNa-acyuta ina do svargomeM, nava graiveyaka 'vimAnomeM, nava anudiza' vimAnoMmeM aura vijaya vaijayanta jayanta aparAjita tathA sarvArthasiddhi ina pAMca anuttara vimAnomeM vaimAnika deva rahate hai| noTa- isa sUtrameM yadyapi anudiza vimAnoMkA pATha nahIM hai tathApi 'navasu' isa padase unakA grahaNa kara lenA cAhiye / / 19 // - vaimAnika devoMmeM uttarottara adhikatAsthitiprabhAvasukhadyutilezyAvizuddhIndriyA vadhi viSayato'dhikAH // 20 // 1. navagreveyaka - sudarzana. amogha. suprabuddha, yazodhara. subhadra, vizAla. sumana. saumanasa aura priitikr| 2. nava anudiza. Aditya. aci. arcimAlI. vairocana. prabhAma. aciprabha, arciAdhya. acirAvata aura aciNvishisstt| Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * caturtha adhyAya [ 71 artha- vaimAnika deva-Ayu, prabhAva, sukha, dyuti, lezyAkI vizuddhatA, indriya viSaya aura avadhijJAnakA viSaya ina sabakI apekSA. upara upara vimAnomeM adhika adhika haiM // 20 // vaimAnika devoMmeM uttarottara hInatAgatizarIraparigrahAbhimAnato hInAH // 21 // artha- Upara Uparake deva, gati, zarIra, parigraha aura abhimAnakI apekSA hIna hIna haiN| noTa- solahaveM svargase Ageke deva apane vimAnako choDakara anyatra kahIM nahIM jAte / / 21 // vaimAnika devoMmeM zarIrakI UcAIkA krama isa prakAra hai svarga hAtha 13-14 32 15-16 5-8 5 adhograiveyaka 9-12 . 4 madhyapraiveyaka uparimagraiveyaka,anudiza anuttara vimAna svarga 1-2 3-4 vaimAnika devoMme lezyAkA varNanapItapadmazuklalezyA dvitrizeSeSu // 22 // artha- (dvitrizeSeSu ) do yugaloMmeM tIna yugaloMmeM tathA zeSake samasta vimAnoM meM kramase ( pItapadmazuklalezyAH) pIta padma aura zukla lezyA hotI hai| Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72] - mokSazAstra saTIka vizeSArtha- pahale aura dUsare svargameM pItalezyA, tIsare aura cauthe svargameM pIta aura padma lezyA, pAMcave, chaThaveM, sAtaveM AThaveM svargameM padmalezyA, navameM, dazameM, gyArahaveM aura bArahaveM svargameM padma aura zuklalezyA tathA zeSa samasta vimAnoMmeM zuklalezyA hai| anudiza aura anuttarake 14 vimAnoMmeM parama zuklalezyA hotI hai // 22 // kalpasaMjJA kahAMtaka hai ? prAgveyakebhyaH kalpAH // 23 // artha- (graiveyakebhyaH prAk ) graiveyakoMse pahale yahaleke 16 svarga [kalpAH] kalya kahalAte haiM isase Ageke vimAna kalpAtIta haiN| navagraiveyaka vagerahake deva ekasamAna vaibhavake dhArI hote haiM aura ve ahamindra kahalAte haiM // 23 // laukAntika devabrahmalokAlayA laukAntikAH // 24 // artha:brahmaloka [ pAMcavAM svarga] hai Alaya [nivAsasthAna] jinakA aise laukAntika deva haiM / noTa-ye deva brahmalokake antameM rahate haiM athavA eka bhavAvatArI honese loka [ saMsAra ] kA anta [ nAza ] karanevAle hote haiM / isaliye laukAntika kahalAte haiM / yedvAdazAMgake pAThI hote hai, brahmacArI rahate haiM aura tIrthaMkaroMke sirpha tapakalyANakameM Ate haiM / inhe 'devarSi' bhI kahate haiM / laukAntika devoMke nAmasArasvatAdityavahnayarUNagardatoyatu SitAvyAbAdhAriSTAzca // 25 // artha-1 sArasvata, 2 Aditya, 3 vahni, 4 arUNa, 5 gadaMtoya, 6 tuSita, 7 avyAbAdha aura 8 ariSTa ye ATha laukAntika deva haiM / ve brahmalokakA aizAna Adi ATha dizAoM meM rahate haiM // 25 // Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - citra saMrA--- bharata kSetra Jain Edudation International bharata himAna kamAla nISa pAdaha himavAn parvata - ziAdAyala -IVOI: vistAra .me.poragAro NED viskara. yo. mahAyo 1212 mleccha khaNDa vanakhaNDa parayo* timima guphA Azim mamta leccha khaNDa 10820 // leka khaNDa// ra khaNa prapAta guphA. sAyaparamayAmUrm miummamimina dvIpa Pramr - -848 neccha khaNDa "meccha khaNDa Arya khaNDa AY 2. AN javAcyA nadI __ dakSiNabha 'maratakApasa zamata kA phala pRSTa 4 12000yo' 12000yo myUdIpakI agtii| prabhAta dvAra 12000 dona mAgadha dvIpa __www.iainelibrary.org. sAgara praSa lavaNa mokSa zAstra (tatvArtha sUtra) digambara jaina pustakAlaya, sUrata phona :- (0261) 427621 Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 73 caturtha adhyAya anudiza tathA anuttaravAsI devoMmeM avatArakA niyama vijayAdiSu dvicaramAH // 26 // artha-vijaya vaijayaMta jayaMta aparAjita tathA anudiza vimAnoMke ahamindra dvicarama hote hai, arthAta manuSyoMke do janma lekara niyamase mokSa cale jAte hai| kintu sarvArthasiddhike ahamindra eka bhavAvatArI hI hote haiM // 26 // tiryaJca kauna hai ? aupapAdikamanuSyebhyaH zeSAstiryagyonayaH / 27 / artha - upapAda janmavAle deva nArakI tathA manuSyoMse atirikta jIva [ tiryagyonayaH ] tiryaJca hai / tiryAJca samasta saMsArameM vyApta haiM / parantu sanAlImeM hI rahate haiN| bhavanavAsI devoMkI utkRSTa AyukA varNanasthitirasuranAgasuparNadvIpazeSANAM sAgaropamatripalyopamArddhahInamitAH // 28 // artha- bhavanavAsIyoMmeM asurakumAra, nAgakumAra, suparNakumAra, dvIpakumAra aura zeSake 6 kumAroMkI Ayu kramase 1 sAgara, 3 palya, 2 1/2 palya 2 palya aura 1 1/2 palya hai // 28 // vaimAnika devoMkI utkRSTa Ayu - 1 saudharmezAnayoH sAgaropame adhike // 29 // 1. yadyapi bhavanavAsiyoMke bAda vyantara aura jyotiSka devoMkI Ayu batalAnekA krama haiM tathApi lAghavake khyAlase yahA~ kramabhaMga kara vaimAnika devoMkI Ayu batalA rahe hai / Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 ] mokSazAstra saTIka artha- saudharma aizAna svargake devoMkI Ayu do sAgarase kucha adhika hai|' noTa- yahAM 'sAgaropame' isa dvivacanAnta prayogase hI do sAgara artha kiyA jAtA hai // 29 // sAnatkumAramAhendrayoH sapta // 30 // artha- sAnatkumAra aura mAhendra svargameM devokI Ayu sAta sAgarase kucha adhika hai| noTa- isa sUtra meM adhika zabdoMkI anuvRti pUrva sUtrase huI hai // 30 // trisaptanavaikAdazatrayodazapaJca dazabhiradhikAni tu // 31 // artha- Ageke yugaloMmeM 7 sAgarase kramapUrvaka 3-7-9-11-13 aura 15 sAgara adhika Ayu hai / arthAt brahma aura brahmottara svargameM 10 sAgaraseM kucha adhika, lAntava aura kApiSTa svargameM 14 sAgarase kucha adhika, zukra aura mahAzukra svargameM 16 sAgarase kucha adhika, satAra aura sahastrAra svargameM 18 sAgarase kucha adhika' Anata aura prANata svargameM 20 sAgara tathA AraNa aura acyuta svargameM 22 sAgara utkRSTa sthiti haiM // 31 // AraNAcyutAdUrdhvamekaikena navasu greveyakeSu vijayAdiSu sarvArthasiddhau ca // 32 // 1. yaha adhikatA dhAtAyuSka jIvoMkI apekSA hai| jinhoMne pahale UparakI svargokI Ayu bAMdhI thI, bAdameM saMkleza pariNAmoMke kAraNa AyumeM hrAsa hokara nIceke svargameM utpanna hote hai ve ghAtAyuSka kahalAte haiM. aise devoMkI Ayu anyaM devoMkI apekSA AdhA sAgara adhika hotI hai| 2. sUtrameM 'tu' zabda honeke kAraNa adhika zabdakA sambandha bArahaveM svarga taka hI hotA hai. kyoMki ghAtAyuSka jIvoMkI utpatti yahIM taka hotI hai / Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ catutha adhyAya [ 75 3 artha - [ AraNyAcyutAt ] AraNa aura acyuta svargasa [ urdhvam ] Upara [ navasu greveyakeSu ] navagreveyakoM meM [ vijayAdiSu ] vijaya Adi cAra vimAna tathA nava anudizoMmeM [ca] aura [ sarvArthasiddhau ] sarvArthasiddhi vimAnameM [ ekaikena ] eka eka sAgara bar3hatI huI Ayu hai| arthAt pahale greveyakameM 23 sAgara, dUsaremeM 24 sAgara Adi / anudizoM meM 32 sAgara aura anuttaroMmeM 33 sAgara utkRSTa sthiti hai| noTa- sUtrameM 'sarvArthasiddhau' isa padako vijayAdise pRthak kahane se sUcita hotA haiM ki sarvArthasiddhimeM sirpha utkRSTa sthiti hI hotI hai / svargo meM jaghanya AyukA varNanaaparA palyopamamadhikam // 33 // artha- saudharma aura aizAna svargameM jaghanya Ayu eka palyase kucha adhika hai // 33 // * parataH parataH pUrvApUrvA'nantarAH // 34 // artha - [ pUrvApUrvA ] pahale pahale yugalakI utkRSTa Ayu [ parataH parata: ] Age Ageke yugaloMmeM [ anantarAH ] jaghanya Ayu hai| jaise saudharma aura aizAna svargakI jo utkRSTa Ayu kucha adhika do sAgarakI hai vaha sAnatkumAra aura mAhendra svargameM jaghanya Ayu hai| isI kramase Age jAnanA caahie| sarvArthasiddhimeM jaghanya Ayu nahIM hotI // 34 // nArakiyoMkI jaghanya AyunArakANAM ca dvitIyAdiSu // 35 // artha- aura isI prakAra dUsare Adi narakoM meM bhI nArakiyoMkI 3. Adi zabda ke 'prakArArthaka' honese anudizakA bhI grahaNa hotA hai / 4. asaMkhyAta varSokA eka palya hotA hai aura daza kor3Akor3I palyoMkA eka sAgara hotA haiM / Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 ] mokSazAstra saTIka jaghanya Ayu hai| arthAt pahale narakakI utkRSTa Ayu dUsare narakakI jaghanya Ayu hai / isI taraha samasta narakoM meM jAnanA caahie| prathama narakakI jaghanya AyudazavarSasahastrANi prathamAyAm // 36 // artha- pahale narakameM nArakiyoMkI jaghanya Ayu daza hajAra varSoM kI hai / / 36 / bhavanavAsiyoMkI jaghanya AyubhavaneSu ca // 37 // artha- bhavanavAsiyoM meM bhI jaghanya Ayu daza hajAra varSoM kI hai // 37 // vyantaroMkI jaghanya AyuvyantarANAM ca // 38 // artha- vyantara devoMkI bhI jaghanya sthiti daza hajAra varSo kI hai // 38 // hai // 39 // vyantaroMkI utkRSTa AyuparA palyopamamadhikam // 39 // artha- vyantaroMkI utkRSTa Ayu eka palyase kucha adhika jyotiSI devoMkI utkRSTa AyujyotiSkANAm ca // 40 // artha- jyotiSka devoMkI bhI utkRSTa Ayu kucha adhika eka palyakI hai / / 40 / / Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIna loka kI racanA ko. = koza vosojana sikara lo loka sAmAnya = 14 rAjU saMketa 36 rAjU a 36 rAjU rAjU asa nAtI = 1 3 rAjU 3296 2149 I dhanuSa E = 32162241 dhanuSa lo kA kA za sumeru parvata madhya loka a 5 rAjU, a AraNa hai acyuta AnatI hai prANata lAntava zatAra sahastrAra zukra 0 mahAzukra / kApiSTa brahma brahmottara sAnatkumArasa saudharma kA sApa ke zikhara adirA jyoti loka 110 yo... rii prabhA tamaH pramA bhAtavalaya mAhendra aizAna rAjU ---- lAka ke talava vAtavalaya kA lo * loka ke nIce vAle eka rAjU pramANa kalakala nAmaka sthAdara loka ko mAro ora se ghera kara vyavasthita 60,000 yojana moTA vAtavalaya / kA za kalaya (tasanAlI) 14 rAjU bAtavalaya rAjU vAtavalaya 20,000 yo 20.000 yo. 20,000 yojana yojana yAjana upara uttara * nIce kA digambara jaina pustakAlaya, sUrata phona :- 102610 427621 dakSiNa * vAtavalaya kA 7 rAjU za lo sanAlI 14 rAjU - lokake bahumadhya bhAgame lambAyamAna kA za zrI mokSa zAstra (tatvArtha sUtra) Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 77 - caturtha adhyAya jyotiSka devoMkI jaghanya Ayu tadaSTabhAgo'parA // 41 // artha-jyotiSka devoMkI jaghanya Ayu usa-eka palyake AThaveM bhAga hai // 41 // laukAMtika devoMkI AyulaukAMtikAnAmaSTau sAgaropamANi sarveSAm // 42 // artha- [ sarveSAm ] samasta [lokAMtikAnAm ] lokAMtika devoMkI jaghanya aura utkRSTa Ayu [ aSTau sAgaropamANi] ATha sAgarapramANa hai // 42 // iti zrImadumAsvAmiviracite mokSazAstre cturtho'dhyaayH| prazrAvalI (1) bhavanatrikameM lezyAe~ kauna kauna hotI haiM ? (2) solahaveM svargake Ageke deva pravIcArake binA sukhI kisa taraha rahate haiM ? (3) sAmAnika AtmarakSaka aura kilviSika jAtike devoMke lakSaNa btaao| (4) svargalokakA nakazA khIMcakara yathAsthAna saba vyavasthA drshaao| (5) sarvArthasiddhimeM jaghanya sthiti kitanI hai ? (6) vyantara deva kahAM rahate haiM ? (7) ar3hAIdvIpameM kitane sUrya aura kitane candramA haiM ?.. (8) dina AdikA vibhAga kisase hotA hai ? (9) svarga meM dina rAta hote haiM yA nahIM? (10) lokAMtika devoMkI kitanI Ayu hai ? Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ devagati vyavasthA ( bhavanatrika ) deva nivAsa bheda indra| lezyA pravIcAra zarIrakI | utkRSTa jaghanya Ayu u~cAI | Ayu 1040 kRSNa nIla kApota aura 25 dhanuSa |1 sAgara | daza hajAra varSa kAyapravIcAra jaghanya pIta bhAga 3 palya ratnaprabhA pRthvIke Upara nIce eka eka hajAra yojana chor3akara khara bhAgameM bhavanavAsI1 asurakumAra ratnaprabhAkApaMkabahula 2 nAgakumAra 3 vidyutkumAra 4 suparNakumAra 5 agnikumAra 6 vAtakumAra 7 stanitakumAra 8 udadhikumAra 9 dvIpakumAra 10 dikkumAra Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nivAsabheda indra lezyA zarIrakI u~cAI utkRSTa jaghanya Ayu pravIcAra Ayu 3 vyaMtara 832 kRSNa,nIla | eka palyase kucha daza hajAra varSa 1 kinnara upariSTa kharabhAga kApota aura | 10 dhanuSa adhika kAya pravIcAra 2 kipurUSa jaghanya pIta 3 mahoraga 4 gandharva 5 yakSa 6 rAkSasa | paGkavahula bhAga 7 bhUta upariSTa khara bhAga 8 pizAca jyotiSka kucha adhika 1 sUrya 1/8 palya kAya pravIcAra 2 candra 1palya 3 graha 4 nakSatra samAna dharAtalasa yojanakI U~cAIse lekara 900 yojana taka madhya lokameM Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ devagati vyavasthA (vaimAnika deva) / bheda indra | lezyA zarIra kI UM. | utkRSTa Ayu nivAsa jaghanya Ayu |pravIcAra Urdhvaloka 12 sAdhika sAdhikAlya 24 | pIta pIta padma padmalezyA 7 hAtha 6hAtha 5 hAtha 5 hAtha 4 hAtha 4 hAtha 37 hAtha 3 hAtha padmazukla deva kalpasaudharma-aizAna sAnatkumAra-mAhendra brahma-brahmottara lAMtava-kApiSTa zukra-mahAzukra zatAra-sahasrAra Anata-prANata AraNa-acyuta graiveyaka sudarzana amodha suprabuddha / yazodhara subhadra zukla 20 22 ahamiMdra 22 hAtha 24 25 2 hAtha 26 27 vizAla -: 28 29 : sumana sauMmana prItiMkara 0 : Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ deva anudizaAditya arci arcimAlI vairocana prabhAsa arciprabha arcirmadhya arcirAvarta arciviziSTa anuttaravijaya vijayanta nivAsa bheda indra Urdhvaloka "" " 11 " 11 "" " " "" ,, lezyA "" paramazulka " "" " "" 17 "" " ?? "" " 11 zarIra kI UM. | utkRSTa Ayu geul " 11 " "" 11 " hAtha 1 hAtha 11 " 11 w w w w w w w w w "? 32 sAgara 32 32 32 32 32 32 32 "" 91 " 11 11 11 "" ?? " 77 jaghanya Ayu ?? sAdhi 31 sAgara "" "" 31 31 31 31 31 31 " 77 " 97 *1 " *1 " 33 33 33 jayanta aparAjita sarvArthasiddhi 33 33 jaghanya nahIM hotI (1) vaimAnika devoMke 12 bheda indroMkI apekSA haiM / 1, 2, 3, 4, tathA 13, 14, 15 aura 16 veM svargameM pratyeka svarga kA eka-eka indra tathA madhyake 8 svargomeM yugala yugalake indra hai| (2) pA~caveM svarga meM jo laukAMtika deva rahate haiM unakI Ayu 8 sAgara kI hotI hai| 11 "" 55 "? 31 31 32 222 32 32 19 32 11 11 " 11 17 "" " "" " pravIcAra apravIcAra ?? "" "" "1 "" 11 " " "" - - - - : Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSazAstra saTIka paMcama adhyAya ajIvatatvakA varNana ajIvakAyA dharmAdharmAkAzapudgalAH // 1 // artha- (dharmAdharmAkAzapudgalAH) dharma adharma AkAza aura pudgala ye cAra ( ajIvakAyAH) ajIva tathA bahupradezI haiN| noTa- ina sUtrameM bahupradezI nahIM honese kAla dravyakA grahaNa nahIM kiyA hai' // 1 // dravyoMkI gaNanA dravyANi // 2 // artha- ukta cAra padArtha dravya haiN| dravyakA lakSaNa Ageke sUtroMmeM kahA jAvegA // 2 // jIvAzca // 3 // artha- jIva bhI dravya hai| noTa- yahAM 'jIvAH' isa bahuvacanase jIvadravyake aneka bheda sUcita hote hai| inake sivAya 39veM sUtrameM kAladravyakA bhI kathana hogA, isaliye ina sabako milAnepara 1-jIva dravya, 2-pudgala dravya, 3-dharma dravya, 4-adharma dravya, 5-AkAza dravya aura 6-kAla dravya ye chaha dravya hote haiM // 3 // __dravyoMkI vizeSatAnityAvasthitAnyarUpANi // 4 // artha- upara kahe hue sabhI dravya nitya avasthita aura arUpI haiM / 1. jo dravya sattArUpa hokara bahupradezI hoM unheM astikAya kahate hai| ve pAMca hai - 1 jIva, 2 pudgala, 3 dharma, 4 adharma aura ', aakaash| Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama adhyAya [ 83 kabhI naSTa nahIM hote isalie nitya haiN| apanI 6 saMkhyAkA ullaGghana nahIM karate isalie avasthita haiM aura rUpa rasa, gandha tathA sparzase rahita haiM isaliye arUpI haiM // 4 // pudgala dravya arUpI nahIM hai rUpiNaH pudgalAH // 5 // artha- pudgala dravya rUpI arthAt mUrtika haiN| noTa- yadyapi sUtrameM pudgalako sirpha rUpI batalAyA haiM; para sAhacaryase rasa, gandha tathA sparzakA bhI grahaNa ho jAtA hai / / 5 / / dravyoMke svabhedakI gaNanAA AkAzAdekadravyANi // 6 // artha- AkAza paryaMta eka eka dravya haiM arthAt dharma dravya, adharmadravya aura AkAzadravya eka eka haiM / jIvadravya ananta haiM, pudgaladravya anantAnanta haiM aura kAladravya asaMkhyAta ( aNurUpa) haiM // 6 // niSkriyANi ca // 7 // artha- dharma, adharma aura AkAza ye tInoM dravya kriyA rahita haiN| kriyA- eka sthAnase dUsare sthAnameM prApta honeko kriyA kahate haiN| noTa- dharma aura adharma dravya samasta lokAkAzameM vyApta haiM tathA AkAzadravya loka aura aloka donoMjagaha vyApta hai; isaliye anya kSetrakA abhAva honese inameM kriyA nahIM hotIM // 7 // dravyoMke pradezoMkA varNana- . asaMkhyeyAH pradezA dharmAdhamaikajIvAnAm // 8 // artha-(dharmAdharmakajIvAnAm ) dharma adharma aura eka jIva draSyake (asaMkhyeyAH) asaMkhyAta ( pradezAH) pradeza hote haiN| Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84] mAkSazAstra saTIka pradeza- jitane kSetrako eka pudgala paramANu rokatA haiM utane kSetrako eka pradeza kahate haiN| ___ noTa- saba jIva dravyoMke anantAnanta pradeza hote haiM, isalie sUtrameM eka jIvakA grahaNa kiyA hai // 8 // AkAzasyAnantAH // 9 // artha-AkAzake ananta pradeza haiN| parantu lokAkAzake asaMkhyAta hI haiM // 9 // saMkhyeyA'saMkhyeyAzca pudgalAnAm // 10 // artha- (pudgalAnAm ) pudgaloMke (saMkhyaiyA'saMkhyaiyA:ca) saMkhyAta, asaMkhyAta aura ananta pradeza haiN| __ zaGkA- jaba lokAkAzameM asaMkhyAta hI pradeza haiM taba usameM ananta pradezavAle pudagala dravya tathA zeSa dravya kisa taraha raha sakeMge? samAdhAna- pudgaladravyoMmeM do tarahakA pariNamana hotA hai-eka sUkSma aura dUsarA sthuul| jaba usameM sUkSma pariNamana hotA hai taba lokAkAzake eka pradezameM bhI ananta pradezavAlA pudagala skandha sthAna pA letA hai| isake sivAya samasta dravyomeM eka dUsareko avagAhana denekI sAmarthya hai, jisake alpa kSetrameM hI samasta dravyoke nivAsameM koI bAdhA nahIM hotI // 10 // nANoH // 11 // artha- pudgalake paramANuke dvitIyAdika pradeza nahIM haiM arthAt vaha eka pradezI hI hai // 11 // samasta dravyoMke rahanekA sthAnaloMkAkAze'vagAhaH // 12 // artha- Upara kahe hue samasta dravyoMkA avagAha (sthAna) lokAkAzameM hai| Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama adhyAya [ 85 lokAkAza- AkAzake jitane hissemeM jIva Adi chahoM dravya pAe jAveM utane hisseko lokAkAza kahate hai| bAkI hissA alokAkAza kahalAtA hai // 12 // dharmAdharmayoH kRtsne // 13 // artha- dharma aura adharma dravyakA avagAha tilameM telakI taraha samasta lokAkAzameM hai // 13 // ekapradezAdiSu bhAjya: pudgalAnAm // 14 // artha - (pudgalAnAm ) pudgala dravyakA avagAha (ekapradezAdiSu ) lokAkAzake eka pradezako lekara saMkhyAta asaMkhyAta pradezoM meM (bhAjya: ) vibhAga karane yogya haiM // 14 // asaMkhyeyabhAgAdiSu jIvAnAm // 15 // artha - ( jIvAnAm ) jIvoMkA avagAha (asaMkhyeyabhAgAdiSu ) lokAkAzake asaMkhyAtaveM bhAgase lekara sampUrNa lokakSetra meM hai // 15 // prazna- jabaki eka jIva dravya asaMkhyAta pradezI hai taba vaha lokake asaMkhyAtaveM bhAgame kaise raha sakatA hai ? samAdhAna -- pradezasaMhAravisarpAbhyAm pradIpavat // 16 // artha - (pradIpavat ) dIpakake prakAzakI taraha ( pradezasaMhAra visarpAbhyAM ) pradezoke saMkoca aura vistArake dvArA jIva lokAkAzake asaMkhyAtaveM Adi bhAgomeM rahatA hai arthAt jisa taraha eka bar3e makAnameM dIpakake rakha denese usakA prakAza samasta makAname phaila jAtA hai aura usI dIpakako eka choTese bartanake bhItara rakha denese usakA prakAza usImeM saMkucita hokara raha jAtA hai, usI taraha jIva bhI jitanA bar3A yA choTA zarIra pAtA hai usameM utanA hI vistRta yA saMkucita hokara raha jAtA hai / parantu Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAkSazAstra saTIka kevalI samuddhAta' avasthAmeM sampUrNa lokAkAzameM vyApta ho jAtA hai aura siddha avasthAmeM antima zarIrase kucha kama rahatA hai // 16 // dharma aura adharma dravyakA upakAra yA lakSaNagatisthityupagrahau dharmAdharmayorUpakAraH // 17 // artha-svayameva gamana tathAsthitiko prApta hue jIva aura pudgaloMko gati tathA sthitimeM sahAyatA denA kramase dharma aura adharma dravyakA upakAra hai| bhAvArtha- jo jIva aura pudgaloMko calane meM sahAyaka ho use dharma dravya tathA jo Thaharane meM sahAyaka ho use adharma dravya kahate haiM // 17 // AkAzakA upakAra yA lakSaNa AkAzasyAvagAhaH // 18 // artha- samasta dravyokA avakAza denA AkAzakA upakAra hai| bhAvArtha- jo saba dravyoMko Thaharaneke liye sthAna deve use AkAza kahate hai // 18 // pudgala dravyakA upakArazarIravADmanaHprANApAnAH pudglaanaam||19|| artha- audArika Adi zarIra, vacana mana tathA zvAsocchvAsa ye pudgaladravyake upakAra haiM, arthAtt zarIradikI racanA pudgalase hI hotI haiN||19|| sukhaduHkhajIvitamaraNopagrahAzca // 20 // 1. mUla zarIrako na chor3akara AtmAke pradezoke bAhara nikalaneko samuddhAta kahate haiN| isake sAta bheda hote hai / 1. AhAraka, 2. vaikriyika, 3. taijasa, 4. kaSAya, 5. vedanA, 6. mAraNAntika aura 7. kevali loka prnn| __ Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [87 paMcama adhyAya artha- indriyajanya sukha duHkha jIvana aura maraNa ye bhI pudgala dravyake upakAra haiN| noTa 1- isa sUtrameM jo upagraha zabdakA grahaNa kiyA hai usase sUcita hotA hai ki pudgala parasparameM eka dUsarekA upakAra karate haiM jaiserAkha kAMsekA, pAnI lohAkA, sAbuna kapar3ekA aadi| . noTa- yahAM upakAra zabdakA artha nimitta mAtra hI samajhanA caahie| anyathA duHkha, maraNa Adi upakAra nahIM kahalAveMge // 20 // jIvoMkA upakAraparasparopagraho jIvAnAm // 21 // artha- jIvoMkA paraspara upakAra haiM arthAt jIva kAraNavaza eka dUsarekA upakAra karate hai| jaise-svAmI sevakakA, sevaka svAmIkA, guru ziSyakA aura ziSya gurukA // 21 // kAlakA upakAravartanApariNAmakriyAH paratvAparatveca kAlasya // 22 // artha- vartanA, pariNAma, kriyA, paratva aura aparatva ye kAla dravyake upakAra hai| vartanA- jo dravyoMko varatAveM use vartanA kahate haiN|' pariNAma- eka dharmake tyAga rupa aura dUsare dharmake grahaNarupa jo paryAya hai use pariNAma kahate hai| jaise jIvoMmeM jJAnAdi aura pudgaloMmeM vrnnaadi| kriyA- halana calanarupa pariNatiko kriyA kahate haiN| 2. yadyapi sarva dravya apane Apa vartate hai tathApi usake vartanameM jo bAhya sahakArI kAraNa ho use vartanA kahate hai| Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88] mokSazAstra paTAka paratvAparatva- choTe bar3e vyavahArako paratvAparatva kahate hai| jaise25 varSake manuSyako bar3A aura 20 varSake manuSyako usakI apekSA choTA kahate hai| ye saba kAladravyakI sahAyatAse hote haiM, isaliye inheM dekhakara amUrtika nizcaya kAladravyakA anumAna kara lenA cAhie // 22 // pudgala dravyakA lakSaNasparzarasagandhavarNavantaH pudgalAH // 23 // artha- sparza, rasa, gandha aura varNanavAle pudgala hote haiN| vizeSa- ye cAroM guNa haraeka pudgalameM eka sAtha rahate haiN| inake uttara bheda isa prakAra hai sparza ke ATha bheda-1 komala, 2 kaThora, 3 halakA, 4 bhArI, 5 zIta, 6 uSNa, 7 snigdha aura 8 rukss| rasake pAMcabheda- 1 khaTTA, 2 mIThA, 3 kaDUvA, 4 kaSAyalA aura 5 crpraa| gandhake do bheda- 1 sugandha, 2 durgndh| varNake pAMca bheda- kAlA, nIlA, pIlA, lAla aura sphed| ye bIsa pudgalake guNa kahalAte haiM kyoMki hamezA usImeM rahate haiM / / 23 // pudgalakI paryAyazabdabandhasaumyasthaulyasaMsthAnabhedatama zchAyAtapodyotavantazca // 24 // artha- ukta lakSaNavAle pudagala-zabda, bandha, sUkSmatA, sthUlatA saMsthAna ( AkAra), bheda, andhakAra, chAyA, Atapa aura udyota sahita haiN| arthAt ye pudgala kI paryAya haiM // 24 // pudgalake bhedaaNavaH skandhAzca // 25 // artha- pudgaladravya ke aNu aura skandha isa prakAra do rupa haiN| Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 89 paMcama adhyAya aNu- jisakA dUsarA vibhAga na ho sake aise pudgalako aNu kahate haiN| skandha- do tIna saMkhyAta asaMkhyAta tathA ananta paramANuoMke piNDako skandha kahate haiM // 25 / / skandhoMkI uttpatikA kAraNabhedasaMghAtebhya utpdynte||26|| artha- pudgaladravyake skandha, bheda-bichur3ane, saMghAta-milane aura bheda saMghAta-donoMse utpanna hote haiN| jaise 100 paramANuvAlA skandha hai usameMse 10 paramANu bikhara jAnese 90 paramANuvAlA skandha bana jAtA hai aura usImeM 10 paramANu mila jAnese 110 paramANuvAlA skandha bana jAtA hai aura usImeM ekasAtha daza paramANuoMke bichur3ane aura 15 paramANuoMke mila jAnese 105 paramANavAlA skandha bana jAtA hai|| noTa- sUtrameM dvivacanake sthAnameM jo bahuvacana rupa prayoga kiyA usIse yaha tIsarA artha vyakta huA hai|| 26 // aNukI utpattikA kAraNa bhedaadnnuH||27|| artha- aNukI utpatti bhedase hI hotI hai||27|| cAkSuSa ( dekhaneyogya-sthUla) skandhakI utpatti bhedasaMghAtAbhyAM caakssussH||28|| artha- (cAkSuSaH) cAindriyase dekhane yogya skandha (bhedasaMghAtAbhyAm ) bheda aura saMghAta donoMse hI utpanna hote haiN| akele bhedase utpanna nahIM ho skte||28|| dravyakA lkssnnsdrvylkssnnm||29|| artha- dravyakA lakSaNa sat ( astitva) hai // 29 // Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSazAstra saTIka dravya vibhAga dravya jIva ajIva mukta saMsArI pudgala dharma adharma AkAza kAla 1 aNu 2 skaMdha, loka aloka, nizcaya-vyavahAra sthAvara dvIndriya, trIndriya, caturindriya, paMcendriya, pRthvI, jala, teja, vAyu, vanaspati sainI asainI mleccha naraka, tiryaMca, manuSya, deva 1 ratnaprabhAgata jalacara . Arya 2 zarkarAprabhAgata thalacara 3 vAlukAprabhAgata nabhacara, RddhiprApta,anRddhiprApta, kSetramleccha karmamleccha 4 paMkaprabhAgata 5 dhUmaprabhAgata 1 buddhi 1kSetrArya 6 tamaH prabhAgata 2vikriyA 2 jAtyArya 7 mahAtamaH prabhAgata 3 tapa , 3 kArya 4 bala 4 caritrArya 5 auSadhi 5 darzanArya 6 rasa 7 akSINa Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama adhyAya [ 91 satkA lakSaNa utpAdavyayadhrauvyayuktaM sat // 30 // artha- jo utpAda, vyaya aura dhrauvya kara sahita ho vaha sat hai| utpAda- dravyameM navIna paryAyakI utpattiko utpAda kahate haiN| jaise miTTIko piNDaparyAyase ghttkaa| ___ vyaya- pUrva paryAyake vinAzako vyaya kahate haiN| jaise ghaTaparyAya utpanna honepara pinnddpryaaykaa| dhrauvya-donoM paryAyoMmeM maujuda rahaneko dhrauvya kahate haiN| jaise piNDa tathA ghaTaparyAyameM mittttiikaa||30|| nityakA lakSaNatadbhAvAvyayaM nityam // 31 // artha- jo dravya tadbhAvarUpase avyaya hai vahI nitya hai| bhAvArtha- pratyabhijJAnake hetuko sadbhAva kahate haiN| jisa dravya ko pahale samayameM dekhaneke bAda dUsare Adi samayoMmeM dekhane para yaha vahI hai jise pahale dekhA thA aisA jor3arUpa jJAna ho vaha dravya nitya haiN| paraMtu yaha nityatA padArthameM sAmAnya svarUpakI apekSA hotI hai, vizeSa arthAt paryAyakI apekSA sabhI dravya anitya haiM / isaliye saMsArake saba padArtha nityAnitya rUpa haiM // 31 // prazra- eka hI dravyameM nityatA aura anityatA ye do virUddha dharma kisa prakAra rahate haiM ? samAdhAna arpitAnarpitasiddheH // 32 // artha- vivakSita aura avivakSitarUpase eka hI dravyameM nAnA dharma rahate haiN| vaktA jisa dharmako kahanekI icchA karatA hai use arpita-vivakSita ' kahate haiN| aura vaktA usa samaya jisa dharmako nahIM kahanA cAhatA hai vaha anarpita avivakSita hai| jaise vaktA yadi dravyArthika nayase vastukA pratipAdana 1." ninyaM tadeveTamiti pratItenaM nitymnytprtinigaadH| na tadhiru baDigra nininanaimiAnakayogatamne // ' smntbhdr| ____ Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92 ] mokSazAstra saTIka karegA to nityatA vivakSita kahalAvegI aura yadi paryAyArthika nayase pratipAdana karegA to anityatA vivakSita hogii| jisa samaya kisI padArthako dravyakI apekSA nitya kahA jA rahA haiM usI samaya vaha padArtha paryAyakI apekSA anitya bhI hai| pitA, putra mAmA, bhAnajA AdikI taraha eka hI padArthameM aneka dharma rahane para bhI virodha nahIM AtA hai ' // 32 // paramANuoMke bandha honemeM kAraNa snigdharUkSatvAdbandhaH // 33 // artha- cikanAI aura rUkhApanake nimittase do tIna Adi paramANuoMkA bandha hotA hai| bandha- aneka padArthoMmeM ekapanekA jJAna karAnevAle sambandha vizeSako bandha kahate haiM // 33 // na jaghanyaguNAnAm // 34 // artha- jaghanya guNa sahita paramANuoMkA bandha nahIM hotA / guNa- snigdhatA aura rUkSanAka avibhAgI praticchedoM (jisakA Tukar3A na ho sake aise aMzoM) kA guNa kahate haiM / jaghanya guNasahita paramANu- jisa paramANumeM snigdhatA aura rUkSatAkA eka avibhAgI aMza ho use jaghanya guNasahita paramANu kahate haiM // 34 // guNasAmye saddazAnAm // 35 // artha- guNoMkI samAnatA honepara samAna jAtivAle paramANuke sAtha bandha nahIM hotaa| jaise do guNavAle snigdha paramANukA dUsare do guNavAle snigdha paramANu ke sAtha bandha nahIM hotA / 1. jainAgamameM yaha 'sUtra syAdvAda siddhAnta' kA mUlabhUta hai| pAThaka dahI mathanevAlI gopI AdikA udAharaNa dekara vidyArthiyoMkI vivikSA, avivikSA, gauNatA, mukhyatA AdikA svarUpa samajhanekA prayatna kare / Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - paMcama adhyAya [ 93 ___ noTa- sUtrameM "saddazAnAm'' isa padake grahaNase prakaTa hotA hai ki guNoMkI viSamatAmeM samAna jAtivAle athavA bhinna jAtivAle pudgaloMkA bandha ho jAtA hai / / 35 // bandha kinakA hotA haidvayAdhikAdiguNAnAM tu // 36 // artha- kintu do adhika guNavAloMke sAtha hI bandha hotA hai| arthAt bandha tabhI hogA jaba eka paramANuse dUsare paramANumeM do adhika guNa hoveN| jaise do guNavAle paramANukA cAra guNavAle paramANuke sAtha bandha hogA isase adhika va kama guNavAleke sAtha nahIM hogaa| yaha bandha snigdha snigdhakA, rUkSa rUkSakA aura snigdha rUkSakA bhI hotA hai // 36 // ' bandhe'dhikau pAriNAmikau ca // 37 // artha- (ca) aura ( bandhe ) bandharUpa avasthAmeM (adhikau) adhika guNavAle paramANuoMko apane rUpa( pAriNAmikau )pariNamAnevAle hote haiN| jaise gIlA gur3a apane sAtha bandhako prApta hue rajako gur3arUpa pariNamA letA haiN||37|| dravyakA lakSaNaguNaparyayavad dravyam // 38 // artha- jisameM guNa aura paryAya pAI jAve use dravya kahate haiN| guNa- dravyakI aneka paryAya palaTate rahanepara bhI jo dravyase kabhI pRthak na ho, nirantara dravyake sAtha rahe use guNa kahate haiN| jaise jIvake jJAna Adi, pudgalake rUpa rsaadi| 2. yaha dravyakA lakSaNa pUrvalakSaNase bhinna nahIM hai| sirpha zabdabheda hai arthabheda nhiiN| kyoMki paryAyase utpAda aura vyayakI tathA guNase dhauvya arthako pratIti ho jAtI hai| Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAkSazAstra saTIka paryAya- kramase honevAlI vastukI vizeSatAko paryAya kahate hai jaise jIvakI nara nArakAdi // 38 // kAla bhI dravya hai kAlazca // 39 // artha- kAla bhI dravya hai, kyoMki yaha bhI utpAda vyaya dhrauvya tathA guNa paryAyoMse sahita hai| noTa- yaha kAla dravya ratnoMkI rAzikI taraha eka dUsarese pRthak rahate hue lokAkAzake samasta pradezoMpara sthita hai| yaha ekapradezI aura amUrtika hai||39|| kAladravyakI vizeSatA so'nantasamayaH // 40 // artha- vaha kAla dravya ananta samayavAlA hai| yadyapi vartamAna kAla eka samayamAtra hI hai tathApi bhUta bhaviSyatkI apekSAananta samayavAlA hai| samaya- kAladravyake sabase choTe hisseko samaya kahate haiN| maMdagatise calanevAlA pudgala paramANu AkAzake eka pradezase dUsare pradezapara jitane kAlameM pahu~catA hai utanA kAla eka samaya hai| ina samayoMke samUhase hI AvalI, ghaNTA Adi vyavahArakAla hotA hai| vyavahArakAla nizcaya kAladravyakI paryAya hai| nizcaya kAladravya- lokAkAzake pratyeka pradeza para ratnoMkI rAzikI taraha jo sthita hai use nizcaya kAladravya kahate haiN| bartanA usakA kArya hai // 40 // guNakA lakSaNadravyAzrayA nirguNA guNAH // 41 // 3. 'ca' kA anvaya 'dravyANi' sUtrake sAtha hai| Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama adhyAya [ 95 artha- jo dravyake Azraya hoM aura svayaM dUsare guNoMse rahita hoM ve guNa kahalAte haiM, jaise-jIvake jJAna aadi| ye jIva dravyake Azraya rahate haiM tathA inameM koI dUsarA guNa nahIM rahatA // 41 // paryAyakA lakSaNatadbhAvaH pariNAmaH // 42 // artha- jIvAdidravya jisa rUpa haiM unake usIrUpa rahaneko pariNAma yA paryAya kahate haiN| jaise jIvakI nara-nArakAdi paryAya // 42 // vizeSa- paryAyake do bheda haiM-1 vyaJjana paryAya aura 2 artha pryaay| pradezatatva guNake vikArako vyaJjana paryAya kahate haiM aura anya guNoMke avibhAgI praticchedoMke pariNamanako artha paryAya kahate haiN| iti zrImadumAsvAmiviracite mokSazAstre paJcamo'dhyAyaH // prazrAvalI (1) astikAya kise kahate haiM va kitane haiM ? (2) jIva asaMkhyAta-pradezI honepara bhI alpa zarIrameM kisa prakAra rahatA hai ? (3) kAladravyake kyA upakAra haiM ? (4) alokAkAzake AkAzameM kAladravyake binA utpAda Adi kisa taraha hote haiM ? (5) pudgala dravyake kitane pradeza haiM ? (6) "arpitAnarpitasiddheH' isa sUtrakA kyA Azaya hai ? (7) 'jaghanya guNa' zabdakA kyA artha hai ? (8) bandha kina-kinakA hotA hai ? (9) yadi karma dravya na mAnakara usakA kArya AkAza dravyase liyA jAve to kyA hAni hogI? (10) kAla dravya ajIva kyoM hai ? Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16] mokSazAstra saTIka SaSTha adhyAya Asrava tatvakA varNana yogake bheda va svarUpa kAyavAGmanaH karmayogaH // 1 // artha- kAya, vacana aura manakI kriyAko yoga kahate haiM / arthAt kAya, vacana aura manake dvArA AtmAke pradezoMmeM jo pari( halana calana ) hotA hai use yoga kahate haiN| yogake tIna bheda haiM kAyayoga- kAyake nimittase AtmAke pradezoMmeM jo halana calana hotA hai use kAyayoga kahate haiM / vacanayoga- vacanake nimittase AtmAke pradezoMmeM jo halanacalana hotA hai use vacanayoga kahate haiM / manoyoga- manake nimittase AtmAke pradezoMmeM jo halana calana hotA hai use manoyoga kahate haiM / ina tInoM yogoMkI utpattimeM vIryAntarAya karmakA kSayopazama kAraNa hai // 1 // - AstravakA svarUpa sa AsravaH // 2 // artha- vaha tIna prakArakA yoga hI Asrava hai| jisa prakAra kueke bhItara pAnI AnemeM jhireM kAraNa hotI haiM usI prakAra AtmAmeM karma AnemeM yoga kAraNa haiN| karmoMke Aneke dvArako Astrava kahate haiN| noTa- yadyapi yoga Asravake honemeM kAraNa hai tathApi sUtrameM kAraNameM kAryakA upacArakara use Astrava rupa kaha diyA hai / jaise-prANoMkI sthitimeM kAraNa honese anna hI ko prANa kaha dete haiM // 2 // - Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha adhyAya [ 17 yogake nimittase AsravakA bhedazubhaH puNyasyAzubha: pApasya // 3 // artha-zubhayoga puNyakarmake AsravameM aura azubha yoga pApakarmake AstravameM kAraNa hai| zubhayoga- zubha pariNAmoMse race hue yogako zubhayoga kahate haiN| jaise-arahanta bhakti karanA, jIvoMkI rakSA karanA aadi| azubha yoga- azubha pariNAmose race hue yogako azubha yoga kahate haiN| jaise-jIvoMkI hiMsA karanA, jhUTha bolanA aadi| puNya- jo AtmAko pavitra kare use puNya kahate haiN| pApa- jo AtmAko acche kAryose bacAve-dUra kare use pApa kahate haiN||3|| svAmIkI apekSA Asravake bhedskssaayaakssaayyoHsaampraayikeryaapthyoH||4|| artha- vaha yoga kaSAya sahita jIvoMke sAmparAyika Astrava aura kaSAya rahita jIvoMke IryApatha AstravakA kAraNa hai| kaSAya- jo AtmAko kaSai arthAt cAroM gatiyoMmeM bhaTakAkara duHkha deve use kaSAya kahate haiN| jaise-krodha, mAna, mAyA, lobh|| ___sAmparAyika Asrava-jisa AsravakA saMsAra hI prayojana hai use sAmparAyika Asrava kahate haiN| IryApatha- sthiti aura anubhAga rahita karmoke Asravako IryApatha Asrava kahate haiN| ____ noTa- IryApatha Asrava 11 veM se 13 veM guNasthAna takake jIvoMke hotA hai, aura usake pahale guNasthAnoMmeM sAmparAyika Asrava hotA hai| 14 veM guNasthAnameM AsravakA sarvathA abhAva ho jAtA hai // 4 // Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98] mAkSazAstra saTIka sAmparAyika Azravake bhedaindriyakaSAyAvratakriyA: paJcacatuHpaJcapaJcaviMzati saMkhyAH pUrvasya bhedAH // 5 // artha- sparzana Adi pAMca indriyAM, krodhAdi cAra kaSAya, hiMsAdi pAMca avrata aura samyaktva Adi paccIsa kriyAeM, isa taraha sAmparAyika Asravake 39 bheda haiM arthAt ina saba 39 bhedoMke dvArA sAmparAyika karmakA Astrava hotA hai| paccIsa kriyAeM(1) samyaktvako bar3hAne vAlI kriyAko samyaktva kriyA kahate haiM jaise deva pUjana aadi| (2) mithyAtvako bar3hAnevAlI kriyAko mithyAtva kriyA kahate haiM, jaise kudevapUjana aadi| (3) zarIrAdise gamanAgamana rupa pravRti karanA so prayoga kriyA hai| (4) saMyamIkA asaMyamake sanmukha honA so samAdAna kriyA hai| (5) gamanake lie jo kriyA hotI hai use IryApatha kriyA kahate haiN| (6) krodhake vazase jo kriyA ho vaha prAdoSikI kriyA hai| (7) duSTatApUrvaka udyama karanA so kAyakI kriyA hai| (8) hiMsAke upakaraNa talavAra AdikA grahaNa karanA so adhikaraNa kriyA hai| (9) jIvoMko duHkha utpanna karanevAlI kriyAko pAritASikI kriyA kahate haiN| Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manAna [10 (10) Ayu, indriya Adi prANoMkA viyoga karanA so prANAtipAtinI kriyA hai| (11) rAgake vazIbhUta hokara manohara rupa dekhanA so darzana kriyA hai| (12) rAgake vazIbhUta hokara vastukA sparza karanA sparzana kriyA hai| (13) viSayoMke naye 2 kAraNa milanA prAtyayikI kriyA haiN| (14) strI puruSa athavA pazuoMke baiThane tathA sone Adike sthAnameM malamutrAdi kSepaNa karanA samantanupAta kriyA hai| (15) binA dekhI binA zodhI hui bhUmipara uThanA baiThanA anAbhoga kriyA hai| (16) lobhase vazIbhUta ho dUsareke dvArA karane yogya kriyAko svayaM karanA svahasta kriyA hai| (17) pApakI utpanna karanevAlI pravRtiko bhalA samajhanA nisarga kriyA hai| (18) parake kiye huye pApoMko prakAzita karanA vidAraNa kriyA hai| (19) cAritramohanIyakarmake udayase zAstrokta AvazyakAdi kriyAoke karane meM asamartha hokara unakA anyathA nirupaNa karanA so AjJAbyApAdikI kriyA hai| (20) pramAda athavA ajJAnake vazIbhUta hokara Agamokta kriyAoMmeM anAdara karanA anAkAkSA kriyA hai| (21) chedana bhedana Adi kriyAoMmeM svayaM pravRta honA tathA anyako pravRta dekhakara harSita honA prArambha kriyA hai| . (22) parigrahakI rakSAmeM pravRta honA pArigrahikI kriyA hai| ( 23) jJAna darzana AdimeM kapaTarupa pravRti karanA mAyA kriyA hai| Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mazAstra saTAka - - ( 24) prazaMsA Adima kisIko mithyAtva rupa pariNatimeM dRr3ha karanA mithyAdarzana kriyA hai| ( 25 ) cAritra mohanIyake udayase tyAgarUpa pravRtti nahIM honA apratyAkhyAna kriyA hai| AstravakI vizeSatAmeM kAraNatIvramandajJAtAjJAta bhAvAdhikaraNavIrya vishessebhystdvishessH||6|| artha- tIvra bhAva, mandabhAva, jJAtabhAva, ajJAtabhAva. adhikaraNavizeSa aura vIryavizeSase AsravameM vizeSatA-hInAdhikatA hotI hai| tIvrabhAna-- anyanta bar3he hue, krodhAdike dvArA jo tIvrarupa bhAva hote haiM unako tIvrabhAva kahate haiN| . mandabhAva- kaSAyoMko mandatAse jo bhAva hote haiM unheM mandabhAva kahate haiN| jJAtabhAva- yaha prANI mAraneke yogya hai isa taraha jAnakara pravRta honaMko jJAtabhAva kahate haiN| ajJAtabhAva- pramAda athavA ajJAnase pravRtni karaneko ajJAtabhAva kahate haiN| adhikaraNa - jisake Azraya artha rahe use adhikaraNa kahate haiN| vArya dravyakI svazaktivizeSako vIrya kahate hai| adhikaraNake bhedaadhikaraNaM jiivaa'jiivaaH||7|| artha . AMdhakaraNAke do bheda haiM 1 jIva aura 2 - arjIva / arthAt Ammaca nIca aura ajIba donoM ke Azraya hai|| 1 / / Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmparAyika Asravake 39 bheda Astrava IryApatha sAmparAyika indriya kaSAya avrata kriyA ... sparzana krodha hiMsA samyaktva, mithyAtva, prayoga, samAdAna, IryApatha, prAdoSikI, baltkrt rasanA mAna asatya ghrANa mAyA - caurya kAyikI, adhikaraNa, pAritApikI, prANAtipAtinI, darzana, sparzana, prAtyayikI, samantAnupAta, anAbhoga, svahasta, nisarga, vidAraNa, AjJAvyApAdikI, anAkAMkSA, prArambha, pArigrahikI, mAyA, mithyAdarzana, aprtyaakhyaan| cakSu lobha kuzIla karma parigraha 25 Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102] mokSazAstra saTIka jIvAdhikaraNake bhedaAdyaM saMrambhasamArambhArambhayogakRtakAritAnumataka SAyavizeSaistristristrizcatuzcai kshH||8|| artha-AdikA jIvAdhikaraNa Astrava-saMrambha, samArambha, Arambha, mana vacana kAyarupa tIna yoga kRta kArita anumodanA tathA krodhAdi cAra kaSAyoMkI vizeSatAse 108 bhedarupa haiN| bhAvArtha- saMrambhAdi tInomeM tIna yogoMkA guNA karanese 9 bheda hue| ina 9 bhedoMmeM kRta Adi tInakA guNA karane para 27 bheda hue| aura ina 27 bhedoMmeM 4 kaSAyakA guNA karanese kula 108 bheda he| saMrambha- hiMsAdi pApoke karanekA manameM nicAra karanA saMrambha hai| samArambha- hiMsAdi pApoMke kAraNoMkA abhyAsa karanA samArambha hai| Arambha- hiMsAdi pApoMke karanekA prArambha kara denA Arambha hai| kRta- svayaM karanA kRta hai| . kArita- dUsarese karAnA kArita hai| anumata- dUsareke dvArA kiye hue kAryako bhalA samajhanA anumata hai||8|| ajIvAdhikaraNake bhedanirvartanAnikSepasaMyoganisargA dvicatardvitribhedAH prm||9|| artha- para arthAt ajIvAdhikaraNa Asrava-do prakArakI nivartanA, cAra prakArakA nikSepa, do prakArakA saMyoga aura tIna prakArakA nisarga, isa taraha 11 bhedavAlA hai| nirvartanA- racanA karaneko nirvartanA kahate haiN| isake do bheda haiM Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paSTha adhyAya [103 1-mUlaguNa nirvartanA aura 2-uttaraguNa nirvrtnaa| zarIra, mana tathA zvAsocchavAsakI racanA karanA mUlaguNa nirvartanA hai| aura kASTha, miTTI Adise citra vagairahakI racanA uttara guNa nirvartanA hai| nikSepa- vastuke rakhaneko nikSepa kahate haiM-isake cAra bheda haiM-1apratyavekSita nikSepAdhikaraNa, 2-duHpramRSTa nikSepAdhikaraNa, 3sahasAnikSepAdhikaraNa aura 4-anAbhoganikSepAdhikaraNa haiN| binA dekhe kisa vastuko rakhanA apratyavekSita nikSepAdhikaraNa haiN| yatnAcAra rahita hokara rakhaneko duHpramRSTanikSepAdhikaraNa kahate haiM / zIghratAse rakhanA sahasA nikSepAdhikaraNa hai| aura kisI vastuko yogya sthAnameM na rakhakara binA dekhe hI yahAM vahAM rakha denA anAbhoga nikSepAdhikaraNa hai| saMyoga- milA denekA nAma saMyoga hai| isake do bheda haiM-1bhaktapAna saMyoga, 2-upakaraNa sNyog|aahaar pAnIko dUsare AhAra pAnImeM milAnA bhaktapAna saMyoga hai| aura kamaNDala Adi upakaraNoMko dUsarekI pIchI Adise poMchanA upakaraNa saMyoga hai| nisarga- pravartanako nisarga kahate haiN| isake 3 bheda haiN| 1kAyanisarga arthAt kAyako pravartAnA, 2-vAGganisarga arthAt vacanoMko pravartAnA aura manonisarga arthAt manako pravartAnaH // 9 // jJAnAvaraNa aura darzanAvaraNake AstravatatpradoSanihnavamAtsaryAntarAyAsAdanopaghAtA jJAnadarzanAvaraNayoH // 10 // artha- jJAna aura darzanake viSayameM kiye gaye pradoSa, nihnava, mAtsarya, antarAya, AsAdanA aura upaghAta ye jJAnAvaraNa tathA darzanAvaraNa . karmake Astrava hai| pradoSa- kisI dharmAtmAke dvArA kI gaI tatvajJAnakI prazaMsAkA nahIM suhAnA pradoSa hai| Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104] mokSazAstra saTIka nihnava- kisI kAraNase jJAnako chupAnA nihnava hai| mAtsarya-vastu svarUpako jAnakara yaha bhI paNDita ho jAvegA aisA vicAra kara kisIko nahIM par3hAnA mAtsarya hai| antarAya- kisIke jJAnAbhyAsameM vighna DAlanA antarAya hai| AsAdana- dUsareke dvArA prakAzita hone yogya jJAnako roka denA AsAdana hai| upaghAta- sacce jJAnako doSa lagAnA upaghAta haiM / // 10 // asAtAvedanIyake AstravaduHkhazokatApAkrandanavadhaparidevanAnyA tmarobhayasthAnyasadvedyasya // 11 // artha- (AtmaparobhayasthAni) nija tathA para donoMke viSayameM sthita ( duHkhazokatApAkrandanavadhaparidevanAni ) duHkhazoka tApa Akrandana vadha aura paridevana ye ( asadvedyasya) asAtAvedanIyake Astrava haiN| duHkha- pIr3ArUpa pariNAmavizeSako duHkha kahate haiN| zoka- apanA upakAra karanevAlA padArthakA viyoga hone para vikalatA honA zoka hai| tApa- saMsArameM apanI nindA Adike ho jAnese pazcAttApa karanA tApa hai| Akrandana- pazcAttApase azrupAta karate hue ronA Akrandana haiN| 1. yadyapi pratisamaya Ayu-karmako choDakara zeSa sAta karmokA bandha huA karatA hai| tathApi pradoSAdi bhAvoMka dvArA jo jJAnAvaraNAdi vizeSa 2 karmokA bandha honA batAyA hai, vaha sthitibandha aura anubhAga- bandhakI apekSA samajhanA cAhiye / arthAt usa samaya prakRti aura pradezabandha to saba karmokA huA karatA hai, kintu sthiti aura anubhAgabandha jJAnAvaraNAdi vizepa 2 karmokA adhika hotA hai| Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - para adhyAya [ 105 vadha- Ayu Adi prANoMkA viyoga karanA vadha hai| paridevana- saMkleza pariNAmoMkA avalambana kara isa taraha ronA ki sunanevAleke hRdayameM dayA utpanna ho jAve so paridevana hai| noTa- yadyapi zoka Adi duHkhake hI bheda haiM tathApi duHkhakI jAtiyA~ batalAneke liye sabakA grahaNa kiyA hai / / 11 // sAta vedanIyakA AstravabhUtavratyanukampAdAnasarAgasaMyamAdiyogaH kSAntiH zaucamitisadvedyasya // 12 // artha- bhUtavratyanukampA, dAna, sarAgasaMyamAdi yoga, kSAMti aura zauca tathA arhadbhakti Adi ye sAtAvedanIyake Asrava haiN| bhUtavratyanukampAbhUta-saMsArake samasta prANI aura vratI aNu vrata yA mahAvratadhArI jIvoMpara dayA karanA so bhUtavratyanukampA hai| dAna- nija aura parake upakAra yogya vastuke deneko dAna kahate sarAgasaMyamAdi yoga- pAMca indriya aura manake viSayoMse virakta hone tathA chaha kAyake jIvoMkI hiMsA na karaneko saMyama kahate hai, aura rAga sahita saMyamako sarAgasaMyama kahate haiN| noTa- yahA~ Adi zabdase saMyamAsaMyama-(zrAvakake vrata ) akAma nirjarA-( bandIkhAne AdimeM saMklezatArahita bhogopabhogaka tyAgakaranA)aura bAla tapa ( mithyA darzanasahita tarasyA karanA)-kA bhI grahaNa hotA hai| ina sabako acchI taraha dhAraNa karanA sarAgasaMyamAdi yoga kahalAtA hai| kSAMti- krodhAdi kaSAyake abhAvako kSAMti kahate haiN| zauca- lobhakA tyAga karanA zauca hai| noTa- iti zabdase arhadbhakti, muniyoMkI vaiyAvRtti AdikA grahaNa karanA cAhiye // 12 // Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAsazAstra saTAka - darzanamohanIyakA AstravakevalizrutasaMghadharmadevAvarNavA dodarzanamohasya // 13 // artha- kevalI, zruta-(zAstra), saMgha ( muni AryikA zrAvaka zrAvikA) dharma aura deva inakA avarNavAda karanA darzanamohanIya karmakA Astrava hai| avarNavAda- guNavAnoko jhUThe doSa lagAnA so avarNavAda hai| kevalIkA avarNavAda- kevalI grAsAhAra karake jIvita rahate hai, ityAdi kahanA so kevalIkA avarNavAda hai| zrutakA avarNavAda- zAstrameM mAMsa bhakSaNa karanA Adi likhA hai, aisA kahanA so zrutakA avarNavAda hai| saMghakA avarNavAda- ye zudra hai, malina haiM, nagna haiM ityAdi kahanA so saMghakA avarNavAda hai| ___ dharmakA avarNavAda- jinendrabhagavAnake dvArA kahe hue dharmameM kucha bhI guNa nahIM hai-usake sevana karanevAle asura hoveMge ityAdi kahanA dharmakA avarNavAda hai| devakA avarNavAda- deva madirA pIte haiM , mAMsa khAte haiM, jIvoMkI balIse prasanna hote haiM, Adi kahanA devakA avarNavAda haiN||13|| cAritra mohanIyakA AstravakaSAyodayArtIvrapariNAmazcAritramohasya // 14 // artha- kaSAyake udayase honevAle tIvra pariNAma cAritramohanIyake Astrava haiN||14|| Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha adhyAya [107 naraka AyukA AstravabahvArambhaparigrahatvaM nArakasyAyuSaH // 15 // artha- bahuta AraMbha aura parigrahakA honA naraka AyukA Asrava haiN|||15|| tiryaMca AyukA AstravamAyA tairyagyonasya // 16 // artha- mAyA ( chalakapaTa) tiryaMca AyukA Asrava hai|||16|| manuSya AyukA AstravaalpArambhaparigrahatvaM mAnuSasya // 17 // artha- thor3A Arambha aura thor3A parigrahakA honA manuSya AyukA Astrava hai|||17|| svabhAvamArdavaM ca // 18 // artha- svabhAvase hI sarala pariNAmI honA bhI manuSya AyukA Asrava hai| noTa- isa sUtrako pRthaka likhanekA Azaya yaha hai ki isa sUtrameM batAI huI bAteM devAyuke AstravameM bhI kAraNa hai // 18 // saba AyuoMkA AstravaniHzIlavratatvaM ca sarveSAm // 19 // artha-digvratAdi 7zIla aura ahiMsAdi pA~ca vratoMkA abhAva bhI samasta AyuoMkA Asrava hai| . noTa-zIla aura vratakA abhAva kahate hue jaba kaSAyoMmeM atyanta tIvratA aura atyanta mandatA hotI hai tabhI ve kramaseM cAroM AyuoMke - Asravake kAraNa hote hai|| 19 // Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108] mAkSazAstra pIka deva AyukA AstravasarAgasaMyamasaMyamAsaMyamAkAmanirjarAbAlatapAMsi daivasya // 20 // artha- sarAgasaMyama, saMyamAsaMyama, akAma nirjarA aura bAla tapa ye deva Ayuke Asrava haiM ' // 20 // samyaktvaM ca // 21 // artha- samyagdarzana bhI deva Ayu karmakA Asrava hai| noTa- 1-isa sUtrako pRthak likhanekA prayojana yaha hai ki samyaktva avasthAmeM vaimAnika devoMkI hI AyukA Asrava hotA hai| noTa- 2-yadyapi samyagdarzana kisI bhI karmake bandhameM kAraNa nahIM hai tathApi samyagdarzanakI avasthAmeM jo rAgAMza pAyA jAtA hai usIse bandha hotA hai| isI taraha sarAgasaMyama, saMyamAsaMyama Adike viSayameM bhI jAnanA cAhiye // 21 // azubha nAmakarmakA AstravayogavakratA visamvAdanaM cAzubhasyanAmnaH // 22 // artha- yogoMkI kuTilatA aura visamvAdana-anyathA pravRti karanA azubha nAmakarmakA Asrava hai|||22|| zubha nAmakarmakA Astrava tadviparItaM zubhasya // 23 // 1. ina sabakA zabdArtha pIche 12veM sUtrake noTameM likhA jA cukA hai| 2. yenAMzena muddaSTistenAMzenAsya bandhane naasti| yenAMzena tu rAgastanAMzanAmya bandhane bhavati / / - amRtacandrapari 3. Ayu kamakA Asrava sAmAnyarUpase jIvanaka tribhAgameM hotA hai| arthAta Ayuke do bhAga nikala jAne para tRtIya bhAgake prAraMbha hotA hai| Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paSTha adhyAya [ 19 artha- yoga vakratA aura visaMvAdanase viparIta arthAt yogoMkI saralatA aura anyathA pravRtikA abhAva ye zubha nAmakarmake Asrava haiM // 23 // darzanavizuddhirvinayasampannatAzIlavrateSvanaticAro 'bhIkSNajJAnopayogasaMvegauzaktitatastyAgatapasIsAdhusamAdhirvaiyAvRtyakaraNamarhadAcAryabahuzrutapravacanabhaktirAvazyakAparihANirmArgaprabhAvanApravacanavatsalatvamiti tIrthaMkaratvasya // 24 // artha- 1- darzanavizuddhi-paccIsa doSarahita nirmala' samyagdarzana, 2 - vinayasampannatA - ratnatraya tathA unake dhArakoMkI vinaya karanA, 3zIlavrateSvanaticAra - ahiMsAdi vrata aura unake rakSaka krodhatyAga Adi zIloMmeM vizeSa pravRtti, 4-5 abhIkSNajJAnopayogasaMvegau-nirantara jJAnamaya upayoga rakhanA aura saMsArase bhayabhIta honA, 6-7 zaktitastyAga tapasIyathAzakti dAna denA aura upavAsAdi tapa karanA, 8 - sAdhusamAdhisAdhuoMke vighna Adiko dUra karanA, 9 - vaiyAvRtakaraNam - rogI tathA bAlavRddha muniyoM kI sevA karanA, 10-11-12-13arhadAcAryabahuzrutapravacanabhakti arahanta bhagavAnakI bhakti karanA, dIkSA dene vAle AcAryoMkI bhakti karanA, upAdhyAyoMkI bhakti karanA, zAstroMkI bhakti karanA, 14 - AvazyakAparihANi-sAmAyika Adi chaha Avazyaka kriyAoMmeM hAni nahIM karanA, 15 - mArgaprabhAvanA- jainadharmakI prabhAvanA 1. yahA~ darzanavizuddhimaM tAtparya apAya vicaya dhamaMdhyAnake madhyasthita manuSyake jo lokakalyANakI sAtizaya bhAvanA hotI hai usase hai| manuSya zubha rAga hI tIrthakara prakRtikA Akhata hai ! Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110] karanA aura 16 - pravacanavatsalatvam govatsakI taraha dharmAtmA jIvoMse sneha rakhanA / ye solaha bhAvanAyeM tIrthakara pravRti nAmaka nAmakarmake Asrava haiM 113811 1 noTa- ina bhAvanAoMmeM darzanavizuddhi mukhya bhAvanA haiM / usake abhAvameM sabake athavA yathAsambhava hInAdhika honepara bhI tIrthaMkara prakRtikA Asrava nahIM hotA aura usake rahate hue anya bhAvanAoMke abhAvameM bhI tIrthaMkara prakRtikA Astrava hotA hai ' // 24 // nIca gotrakarmakA Asrava parAtmanindAprazaMse sadasadguNocchAdanodbhAvane ca nIcairgotrasya // 25 // artha - ( parAtmanindAprazaMse) dUsare kI nindA aura apanI prazaMsA karanA, (ca) tathA (sadasadguNodbhavane ) dUsareke maujUda guNoMko DhAMkanA aura apane jhUThe guNoMko prakaTa karanA, va e nIca gotrakarmake Asrava haiM / / 25 / / ucca gotrakarmakA Asrava tadviparyayo nIcairvRtyanutsekau cottarasya // 26 // artha- ( tadviparyayaH) nIca gotrake AsravoMse viparIta arthAt paraprazaMsA tathA AtmanindA (ca) aura (nItarvRttyanutsekau ) namra vRtti tathA madakA abhAva ye (uttarasya) ucca gotrakarmake Asrava haiM // 26 // antarAya karmakA Asrava vighnakaraNama'ntarAyasya // 27 // artha- parake dAna, lAbha, bhoga, upabhoga tathA vIrya meM vighna karanA, antarAyakarma kA Asrava haiM // 27 // 1. isa prakRtike udayamaM samavamaraNameM aSTa prAtihArya rUpa vibhUti prApta hotI haiN| Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paTha adhyAya iti zrImadumAsvAmiviracite mokSazAstre paSThe 'dhyAyaH // praznAvalI yoga kise kahate haiM ? aura usake kitane bheda haiM ? ajIvAdhikaraNa Asravake bheda batAo / jabaki Ayu ko chor3akara zeSa sAta karmo kA bandha prati samaya hotA rahatA hai taba pradoSAdi vizeSa 2 karmo ke Asrava kisa prakAra ho sakeMge ? [1] [2] [3] [4] [5] [6] [7] [8] [ 111 sAmparAyika aura IrSyApatha AsravameM udAharaNa dekara bheda samajhAo / jabaki samyagdarzana mokSa kA mArga hai taba use deva AyukA kAraNa kyoM likhA / eka mithyAdraSTi jIva vinayasampannatA Adi pandraha bhAvanAoM kA pAlana kara tIrthaMkara prakRtikA Asrava kara sakatA hai yA nahIM ? yadi nahIM to kyoM ? isa saMsAra meM kyA koI aise bhI jIva haiM jinake kisI bhI karma kA Asrava nahIM hotA ho ? nIce likhe hue zabdoM ke lakSaNa batAo nihnava, sarAgasaMyama, bAla tapa, yogavakratA, anutseka, sAdhusamAdhi, avarNavAda, samArambha aura IryApatha Asrava / Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112] mAkSazAstra saTIka saptama adhyAya zubhAstravakA varNana vratakA lakSaNahiMsA'nRtasteyAbrahmaparigrahebhyo virativratam / 1 / ____ artha- hiMsA, jhUTha, corI, kuzIla aura parigraha ina pAMca pApoMse bhAvapUrvaka virakta honA vrata kahalAtA hai // 1 // vratake bhedadezasarvato'guNamahatI // 2 // artha-vratake do bheda haiM- 1 aNuvrata aura 2 mahAvrata |hiNsaadi pApoM kA ekadeza tyAga karanese aNuvrata aura sarvadeza tyAga karanese mahAvrata haiM // 2 // . vratoMkI sthiratAke kAraNatatsthaiyArthaM bhAvanAH paJca paJca // 3 // artha- una vratoM kI sthiratAke lie pratyeka vratakI pAMca pAMca bhAvanAyeM haiN| - bhAvanA - kisI vastu kA bAra-bAra cintavana karanA so bhAvanA hai // 3 // ahiMsAvratakI pAMca bhAvanAe~vADmanoguptIryAdAnanikSepaNasamityAlokitapAna bhojanAni paJca // 4 // Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama adhyAya artha- vAggupti-vacanako rokanA, manogupti-mana kI pravRttiko rokanA, IryAmiti-cAra hAtha jamIna dekhakara calanA, AdAnanikSepaNa samiti-bhUmiko jIvarahita dekhakara sAvadhAnIse kisI vastuko uThAnA, rakhanA aura AlokitapAna bhojana-dekha zodhakara bhojanapAna grahaNa karanA ye pAMca ahiMsA vratakI bhAvanAyeM haiM // 4 // satyavratakIbhAvanAe~krodhalobhabhIrUtvahAsyapratyAkhyAnAnyanuvIci bhASaNaM ca paJca // 5 // artha- krodhapratyAkhyAna-krodhakA tyAga karanA, lobha pratyAkhyAnalobha kA tyAga karanA, bhIrUtvapratyAkhyAna-bhayakA tyAga karanA, hAsyapratyAkhyAna-hAsyakA tyAga karanA aura anuvIci bhASaNa-zAstrakI AjJAnusAra nirdoSa vacana bolanA, ye pAMca satya vrata kI bhAvanAyeM hai // 5 // ___ acauryavratakI bhAvanAe~zUnyAgAravimocitAvAsaparoparodhAkaraNabhaikSya zuddhisadharmA'visaMvAdAH paJca // 6 // artha-zUnyAgArAvAsa-parvatoMkI guphA, vRkSakI koTara Adinirjana sthAnoM meM rahanA, vimocitAvAsa-rAjA vagairahake dvArA chur3avAye hue svAmitvahIna sthAnameM nivAsa karanA, paroparodhAkaraNa-apane sthAna para Thahare hue dUsaroM ko nahIM rokanA, bhaikSyazuddhi-caraNAnuyoga zAstrake anusAra bhikSAkI zuddhi rakhanA aura sadharmAvisaMvAda-sahadharmI bhAiyoMse yaha hamArA hai, vaha ApakA hai ityAdi kalaha nahIM karanA, ye pAMca acaurya vratakI bhAvanAyeM haiM // 6 // Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSazAstra saTIka brahmacarya vratakI bhAvanAe~ strIrAgakathAzravaNatanmanoharAGganirIkSaNapUrvaratAnusmaraNavRSyeSTarasasvazarIrasaMskAratyAgAH paJca // 7 / artha- strIrAgakathAzravaNatyAga-striyoMmeM rAga bar3hAnevAlI kathAoM ke sunanekA tyAga karanA, tanmanoharAGganirIkSaNatyAga-striyoM ke manohara aGgoMke dekhanekA tyAga karanA, pUrvaratAnusmaraNatyAga-avrata avasthAmeM bhoge hue viSayoMke smaraNakA tyAga karanA vRSyeSTarasa tyAga- kAmavardhaka gariSTha rasoMkA tyAga karanA aura svazarIrasaMskAratyAga- apane zarIrake saMskAroMkA tyAga karanA, ye pAMca brahmacarya vratakI bhAvanAyeM haiM // 7 // 114] parigrahatyAga vratakI bhAvanAe~manojJAmanojJendriyaviSayarAgadveSavarjanAnipaJca / 8 / artha- sparza Adi pAMcoM indriyoMke iSTa aniSTa Adi viSayoM meM kramase rAgadveSakA tyAga karanA, ye pAMca parigraha tyAga vratakI bhAvanAyeM haiM // 8 // hiMsAdi pAMca pApoMke viSayameM karaneyogya vicArahiMsAdiSvihAmutrApAyAvadyadarzanam // 9 // artha - (hiMsAdiSu) hiMsAdi pAMca pApoM ke hone para ( iha ) isa loka meM tathA (amutra) paralokameM (apAyAvadyadarzanam ) sAMsArika aura pAramArthika prayojanoMkA nAza tathA nindAko dekhanA par3atA hai aisA vicAra kare / Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yAptama adhyAya [115 bhAvArtha- hiMsAdi pApa karanese isaloka tathA paralokameM aneka ApattiyAM prApta hotI haiM aura niMdA bhI hotI hai, isaliye inako chor3anA hI acchA hai // 9 // duHkhameva vA // 10 // artha- athavA hiMsAdi pA~ca pApa duHkharUpa hI haiM aisA vicAra kre| noTa- yahA~ kAryameM kAraNakA upacAra samajhanA cAhiye, kyoMki hiMsAdi duHkhake kAraNa hai, para yahA~ unhe kArya arthAt duHkharUpa varNana kiyA hai // 10 // nirantara cintavana karane yogya cAra bhAvanAaimaitrIpramodakArUNyamAdhyasthyAnica sattvaguNA dhika klizyamAnA'vinayeSu // 11 // artha- (ca) aura ( sattvaguNAdhika klizyAmAnAvinayeSu ) satva', guNAdhika ' , vilazyamAna : aura avinaya / jIvoM meM kramase ( maitrIpramodakArUNyamAdhyasthyAni) maitrI pramoda kArUNya aura mAdhyasthya bhAvanA bhaave| maitrI - dUsaroMko duHkha na ho aise abhiprAyako maitrI bhAvanA kahate haiN| pramoda- adhika guNoMke dhArI jIvoMko dekhakara sukha prasannatA Adise prakaTa honevAlI antaraGgakI bhaktiko pramoda kahate haiN| kArUNya- duHkhI jIvoMko dekhakara unake upakAra karaneke bhAvoMko kArUNyabhAva kahate haiN| 1. prANImAtra, 2. jo guNo se adhika ho, 3. du:khI, 4. rogI vagairaha, mithyAddaSTi udaNDaprakRtike dhaark| Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116] mAkSazAstra saTIka mAdhyasthya- jo jIva tatvArthazraddhAnase rahita haiM tathA hitakA upadeza denese ulaTe cir3hate haiM unameM rAga dveSakA abhAva honA so mAdhyasthya bhAvanA hai // 11 // saMsAra aura zarIrake svabhAvakA vicArajagatkAyasvabhAvau vA sNvegvairaagyaarthm||12|| artha- saMvega(saMsArake bhaya )aura vairAgya( rAga dveSake abhAva ) ke liye kramase saMsAra aura zarIrake svabhAvakA cintavana kare // 12 // hiMsA pApakA lakSaNapramattayogAtprANavyaparopaNaM hiMsA // 13 // ___artha-pramAdake' yogase yathAsaMbhava dravya prANayA bhAva prANoMkA viyoga karanA so hiMsA hai| noTa 1- jisa samaya koI vratI jIva IryAsamitise gamana kara rahA ho, usa samaya koI kSudra jIva acAnaka usake pairake nIce Akara daba jAve to vaha vratI usa hiMsA pApakA bhAgI nahIM hogA kyoMki usake pramAda nahIM haiN| maitrIbhAva jagatameM merA, saba jIvoM se nitya rhe| dIna duHkhI jIvoMpara mere, urameM karuNA srota vahe // durjana krUra kumArga ratoMpara, kSobha nahIM mujhako aave| sAmyabhAva rakkhU meM unapara, aisI pariNati ho jAve / / guNI janoMko dekha hRdayameM, mere prema umar3a aave|| ___ - jugalakizora mukhtAra 2. pA~ca indriya, cAra kaSAya, cAra vikathA (strI0 rAja0 rASTra aura bhojana0 ) rAga dveSa aura niMdrA ve 15 pramAda hai| 3. pA~ca indriya. tIna bala, Ayu aura zvAsocchavAsa ye 10 dravya prANa hai| 4. jJAna darzanako bhAva prANa kahate hai| Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama adhyAya [117 noTa 2- eka jIva kisI jIvako mAranA cAhatA thA para maukA na milanese mAra na sakA to bhI vaha hiMsAkA bhAgI hogA kyoMki vaha pramAda sahita hai aura apane bhAva prANoMkI hiMsA karanevAlA hai // 13 // asatyakA lakSaNaasadabhidhAnamanRtam // 14 // artha- pramAdake yogase jIvoMko dukhadAyaka vA mithyArupa vacana bolanA so asatya hai // 14 // steya-corIkA lakSaNaadattAdAnaM steyam // 15 // artha- pramAdake yogase binA dI huI kisIkI vastuko grahaNa karanA corI hai||15|| kuzIlakA lakSaNa maithunamabrahma // 16 // artha- maithunamako abrahma arthAt kuzIla kahate hai| maithuna- caritramohanIya karmake udayase rAga pariNAma sahita strI puruSoMke paraspara sparza karanekI icchAko maithuna kahate haiM / / 16 // parigraha pApakA lakSaNamUrchA parigrahaH // 17 // artha- mUrchAko parigraha kahate hai| mUrchA- bAhya dhana, dhAnyAdi tathA antaraMga krodhAdi kaSAyoMmeM 'ye mere hai ' aisA bhAva rahanA so mUrchA hai||17|| Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118] mokSazAstra saTIka vratoM kI vizeSatAniHzalyo vratI // 18 // artha- zalyarahita jIva hI vratI hai| zalya- jo AtmAko kAMTekI taraha duHkha de use zalya kahate haiN| usake tIna bhaida hai| 1-mAyAzalya (chala kapaTa karanA) 2-mithyAtvazalya (tatvoMkA zraddhAna na honA) aura 3-nidAna zalya (AgAmI kAlameM viSayoMkI vAMchA krnaa|) jaba taka inameM se eka bhI zalya rahatI hai taba taka jIva vratI nahIM ho sktaa| vratoMke bhedaagAryanagArazca // 19 // artha- agArI (gRhastha) aura anagAra (gRhatyAgI muni) isa prakAra vratIke do bheda hai| agArIkA lakSaNaaNuvrato'gArI // 20 // artha- aNu arthAt ekadeza vrata pAlanevAlA jIva agArI kahalAtA hai|' aNuvratake pAMca bheda haiM-1 ahiMsANuvrata, 2-satyANuvrata, 3-acauryANuvrata, 4-brahmacaryANuvrata, 5-prigrhprimaannaannuvrt| ___ ahiMsANuvrata- saMkalpapUrvaka trasa jIvoMko hiMsAkA parityAga karanA so ahiMsANuvrata hai| 1. mahAvratoMko pAlanevAle muni anagAra kahalAte haiN| isa adhyAyameM aNuvratadhAriyoMke hI vizeSa cAritrakA varNana hai| Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama adhyAya [119 satyANuvrata- rAga, dveSa, bhaya Adike vaza ho sthUla asatya bolanekA tyAga karanA satyANuvrata hai|| acauryANuvrata-sthUla corIke tyAgako acauryANuvrata kahate hai| brahmacaryANuvrata-parastrI sevanakA tyAga karanA so brahmacaryANuvrata hai| parigraha- parimANANuvrata-AvazyakatAse adhika parigrahakA tyAgakara zeSakA parimANa karanA so parigraha-parimANANuvrata hai // 20 // ___ aNuvratake sahAyaka sAta zIlavratadigdezAnarthadaNDaviratisAmAyikaproSadhopavAsopa bhogaparibhogaparimANAtithisaMvibhAgavatasampannazca artha- vaha vratI digvrata, dezavrata aura anarthadaNDavrata ina tIna guNavratose tathA sAmAyika,proSadhopavAsa, upabhoga paribhoga parimANa aura atithi, saMvibhAgavata ina cAra zikSAvratoMse sahita hotA hai| arthAt vratI zrAvaka pAMca aNuvrata, tIna guNavata' aura cAra zikSAvrata ' isa prakAra bArahavratoMkA dhArI hotA hai| tIna guNavrata 1- digvrata-maraNaparyaMta sUkSma pApoMkI nivRttike lie dazoM dizAoMmeM AnejAnekA parimANa kara usase bAhara nahIM jAnA so digvrata hai| 2- dezavrata-jIvanaparyaMtake liye kiye huye digvratameM aura bhI saMkoca karake ghar3I ghaNTA dina mahinA Adi taka kisI gRha muhalle Adi taka AnA jAnA rakhanA so dezavrata hai|' 1. aNuvratoMkA upakAra kareM unheM guNavrata kahate hai| 2. jinase munivrata pAlana karanekI zikSA mile unheM zikSAvrata kahate hai| 3. digvrata aura dezavratameM samayakI maryAdAkI apekSA antara hotA hai| Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120] mAkSazAstra saTIka 3- anartha daNdavrata-prayojana rahIta pApavardhaka kriyAoMkA tyAga karanA so anartha daNDavrata hai| isake pAMca bheda haiM -1-pApopadeza( hiMsA Arambha Adi pApake karmokA upadeza denA) 2-hiMsAdAna ( talavAra Adi hiMsAke upakaraNa denA), 3-apadhyAna (dUsarekA bUrA vicAranA), 4-duHzruti ( rAgadveSako car3hAnevAle khoTe zAstroMkA sunAnA) aura 5pramAdacaryA (binA Ayojana yahAM vahAM ghUmanA tathA pRthvI Adiko khodnaa|) cAra zikSAvrata 1- sAmAyika-mana, vacana, kAya aura kRta, kArita, anumodanAse pAMcoM pApoMkA tyAga karanA so sAmAyika hai| 2- proSadhopavAsa-pahale aura Ageke dinoMmeM ekAzanake sAtha aSTamI aura caturdazIke dina upavAsa Adi karanA proSadhopavAsa hai| 3- upabhogaparibhogaparimANavrata-bhoga / aura upabhogakI: vastuoMkA parimANa kara usase adhikameM mamatva nahIM karanA so bhogaupabhogaparimANavata hai| 4- atithi saMvibhAgavata-atithi arthAt muniyoMke lie AhAra kamanDalu pIchI vasatikA AdikA dAna denA so atithi saMbhAvibhAgavata hai| vratIko sallekhanA dhAraNa karanekA upadezamAraNAMtikI sallekhanAM joSitA // 22 // artha- gRhastha, maraNake samaya honevAlI sallekhanAko prItipUrvaka sevana karatA hai| . sallekhanA- isaloka athavA paraloka sambandhI kisI prayojanakI apekSA na karake zarIra aura kaSAyake kraza karaneko sallekhanA kahate haiM // 22 // 1. jo ekabAra bhoganemeM Ave, 2. jo bArabAra bhoganemeM aave| Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrAvakake bAraha vrata * dezavata aNuvrata guNavata zikSAvrata 1. ahiMsANuvrata 1. digvrata 1. sAmAyika 2. satyANuvrata 2. dezavrata 2. proSadhopavAsa mAtama adhyAya 3. acauryANuvrata 3. anarthadaNDavrata 3. bhogopabhoga parimANa 4. brahmacaryANuvrata 4. atithi saMvibhAga 5. parigrahaparimANANuvrata ! + __ + 4 = 12 / [121 Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122] mokSazAstra saTIka samyagdarzanake ' pAMca aticAra zaGkAMkAkSAvicikitsAnyadRSTiprazaMsAsaMstavAH samyagdRSTeraticArAH // 23 // artha- 1-zaGkA (jinendra bhagavAnake dvArA kahe hue sUkSma padArtho meM sandeha karanA athavA saptamaya' karanA) kAMkSa (sAMsArika sukhoMkI icchA karanA), vicikitsA duHkhI daridrI jIvoMko athavA ratnatrayase pavitrapara bAhyameM malinamuniyoM ke zarIrako dekhakara glAni karanA), anyadRSTiprazaMsA (manase mithyAdRSTiyoMke jJAna Adiko acchA samajhanA) aura anyadRSTisaMstava( vacanase mithyAdRSTiyoMkI prazaMsA karanA) ye pAMca samyagdarzana ke aticAra haiM // 23 // 5 vrata aura 7 zIloMke aticAroMkI saMkhyAvratazIleSu paJca paJca yathAkramam // 24 // artha- pAMca vrata aura sAta zIlomeM bhI kramase pAMca pAMca aticAra hote hai, jinakA varNana Age ke sUtromeM hai| // 24 // ahiMsANuvratake pAMca aticArabandhavadhacchedAtibhArAropaNAnapAnanirodhAH // 25 // artha-bandha( icchita sthAnameM jAnese rokaneke liye rassI Adise bAMdhanA), vadha (kor3A veta Adise mAranA), cheda ( nAka, kAna Adi akoMkA chedanA), atibhArAropaNa (zaktise adhika bhAra lAdanA) aura annapAnanirodha ( samayapara khAnA pInA nahIM denA) ye pAMca ahiMsANuvratake aticAra haiM // 25 // 1.jisakA nirdoSa samyagdarzana ho vahI vrata pAla sakatA hai, isaliye pahile samyagdarzanake pA~ca aticAra kahate haiN| 2. vratake eka deza bhaGga honeko aticAra kahate hai| 3. isalokabhaya. paralokabhaya, maraNabhaya, vedanA, aguptibhaya aura Akasmikabhaya ye sAta bhaya hai| Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - saptama adhyAya [ 123 __ satyANuvratake aticAramithyopadezarahobhyAkhyAnakUTalekhakriyAnyAsA pahArasAkAramantrabhedAH // 26 // artha- mithyopadeza [ jhUThA upadeza denA] , rahobhyAkhyAna [strI purUSakI ekAntakI bAtako prakaTa karanA], kUTalekhakriyA [ jhUThe dastAveja Adi likhanA], nyAsApahAra [ kisIkI dharoharakA apaharaNa karanA] aura sAkAramantrabheda [ hAtha calAne Adike dvArA dUsareke abhiprAyako jAnakara use prakAzita kara denA ] ye pAMca satyANuvratake aticAra haiM // 26 // acauryANuvratake pAMca aticArastenaprayogatadAhRtAdAnavirUddharAjyAtikramahInAdhikamAnonmAnapratirUpakavyavahArAH // 27 // artha-stenaprayoga-[ corako, coroke lie preraNA karanA va usake upAya batAnA ], tadAhRtAdAna [ corake dvArA curAI huI vastuko kharIdanA ], virUddharAjyAtikrama [ rAjAkI AjJAke virUddha calanA, TAunaDyuTI, Taiksa vagairaha nahIM denA], ' hInAdhikamAnonmAna [ dene leneke bA~Ta tarAjU vagairahako kamatI bar3hatI rakhanA] aura pratirUpaka vyavahAra [ bahumUlya vastumeM, alya mUlyakI vastu milAkara asalI bhAvase becanA], ye pAMca acauryANuvratake aticAra haiM // 27 // brahmacaryANuvratake pAMca aticAraparavivAhakaraNetvarikAparigRhItAparigRhItAgamanAnaGgakrIDAkAmatIvrAbhinivezAH // 28 // 1. athavA rAjyameM viplava honepara adhika mUlyakI vastuko alpa mUlyameM kharIdanA aura alpa bhUlyakI vastuko adhika mUlyameM becnaa| Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124] mAkSazAstra saTIka artha-- paravivAhakaraNa [ apane saMrakSaNase rahita dUsareke putra putriyoMkA vivAha karanA karAnA ], parigRhItetvarikAgamana [ patisahita vyabhicAriNI striyoM ke pAsa AnA jAnA, lenadena rakhanA, rAgabhAvapUrvaka bAtacIta karanA] , aparigRhItetvarikAgamana [ patirahita vezyA Adi vyabhicAriNI striyoMke yahA~ AnA jAnA lenadena AdikA vyavahAra rakhanA ], anaGgakrIr3A[kAmasevanake liye nizcita aGgako chor3akara anya aGgoMse kAma sevana karanA] aura kAmatIvrAbhiniveza [ kAmasevana kI atyanta abhilASA rakhanA ], ye pAMca brahmacaryANuvratake aticAra haiM // 28 // parigrahaparimANANuvratake aticArakSetravAstuhiraNyasuvarNadhanadhAnyadAsIdAsakupya pramANAtikramAH // 29 // artha-kSetravAstupramANAtikrama[ kheta tathA rahaneke gharoM ke pramANakA ullaMghana karanA ], hiraNyasuvarNapramANatikrama[ cAMdI aura soneke pramANakA ulaMghana karanA , dhanadhAnyapramANAtikrama [ gAya bhaisa Adi pazu tathA gehU~ canA Adi anAjake pramANakA ullaMghana karanA ], dAsIdAsapramANAtikrama [ naukara-naukarAniyoM ke pramANakA ullaMghana karanA ] aura kupyapramANAtikrama [ vastra tathA bartana Adike pramANakA ullaMghana karanA] ye pAMca parigrahaparimANuvratake aticAra haiN| digvatake aticAraUrdhvAdhastiryagvyatikramakSetravRddhismRtyantarAdhAnAni artha- Urdhvavyatikrama [ pramANase adhika U~cAI vAle parvatAdi para car3hanA ], adhovyatikrama [ pramANase adhika nIcAIvAle kue AdimeM utaranA ], tiryagvyatikrama[ samAna sthAnameM pramANase adhika lambe jAnA ], kSetravRddhi [ pramANa kiye hue kSetrako bar3hA lenA] aura smRtvantarAdhAna [kiye hue pramANako bhUla jAnA ], ye pAMca digvratake aticAra haiM // 30 // Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama adhyAya dezavratake aticAra AnayanapreSyaprayogazabdarUpAnupAtapudgalakSepAH / 31 / artha- Anayana [ maryAdAse bArahakI cIjako bulAnA ], preSyaprayoga [ maryAdAke bAhara naukara Adiko bhejanA ], zabdAnupAta [ khAMsI Adike zabdake dvArA maryAdAse bAharavAle AdamiyoMko apanA abhiprAya samajhA denA ], rUpAnupAta [ maryAdAse bAhara rahanevAle AdamiyoMko apanA zarIra dikhAkara izArA karanA ] aura pudgalakSepa [ maryAdAse bAhara kaMkara patthara pheMkanA ], ye pAMca dezavratake aticAra haiM // 31 // anarthadaNDavratake aticArakandarpakautkucyamaukharyAsamIkSyAdhikaraNopabhogaparibhogAnarthakyAni // 32 // artha- kandarpa (rAgase hAsya sahita aziSTa vacana bolanA ), kautkucya ( zarIrake kuceSTA karate hue aziSTa vacana bolanA ), maukharya (pRSTatApUrvaka AvazyakatAse adhika bolanA ), asamIkSyAdhikaraNa (binA prayojana, mana vacana kAyakI adhika pravRti karanA) aura upabhogaparibhogAnarthakya ( bhoga upabhogake padArthoMkA AvazyakatAse adhika saMgraha karanA), ye pA~ca anarthadaNDavratake aticAra haiM // 32 // sAmAyika zikSAke aticAra [ 125 yogaduSpraNidhAnAnAdarasmRtyanupasthAnAni // 33 // artha- manoyoga duSpraNidhAna ( manakI anyathA pravRti karanA ), bAg yogaduSpraNidhAna ( vacanakI anyathA pravRti karanA ), kAryayogaduSpraNidhAna (zarIrakI anyathA pravRti karanA), anAdara ( utsAha rahita hokara sAmAyika karanA) aura smRtyanupasthAna (ekAgratAke abhAvameM Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126] mokSazAstra saTIka sAmAyika pATha vagairahakA bhUla jAnA ), ye pA~ca sAmAyika zikSAvratake aticAra haiN||33|| proSaghopavAsa zikSAvratake aticAraapratyavaikSitApramArjitotsargAdAnasaMstaropakramaNAnAdarasmRtyanupasthAnAni // 34 // ___ artha- apratyavaikSitApramArjitotsarga (binA dekhI binA zodhI huI jamInameM malamUtrAdikA kSepaNa karanA), apratyavaikSitApramArjitAdAna (binA dekhe binA zodhe hue pUjana Adike upakaraNa uThAnA), apratyavaikSitApramArjitasaMstaropakramaNa (binA dekhe binA zodhe hue vastra caTAI Adiko bichAnA), anAdara ( bhUkhase vyAkula hokara Avazyaka dharmakAryoko utsAharahita hokara karanA) aura smRtyanumpasthAna ( karaneyogya Avazyaka kAryoko bhUla jAnA), ye pA~ca proSadhopavAsa zikSAvratake aticAra haiN||34|| bhoga upabhoga parimANake aticArasacittasambaMdhasammizrAbhiSavaduHpakvAhArAH / 35 / artha- sacittAhAra ( jIva sahita-hare phala AdikA bhakSaNa karanA), sacittasambandhAhAra sacita padArthase sambandha ko prApta huI cIjakA AhAra karanA ), sacittasanmizrAhAra( saMcita padArthase mile hue padArthakA AhAra karanA, abhiSAhAra ( gariSTha padArthakA AhAra karanA ), aura duHpakvAhAra ( adhapake athavA adhika pake hue padArthakA AhAra karanA, ye pAMca bhoga upabhoga parimANavratake aticAra hai| // 35 // atithisaMvibhAgavatake aticArasacittanikSepApidhAnaparavyapadezamAtsarya kAlAtikramAH // 36 // Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - saptama adhyAya [127 artha- sacittanikSepa ( sacitta patra AdimeM bhojanako rakhakara denA, ) sacittApidhAna (sacitta patra Adise Dhake hue bhojanAdikA dAna karanA), paravyapadeza ( dUsare dAtArakI vastuko denA), mAtsarya (anAdarapUrvaka denA athavA dUsare dAtArase IrSA karake denA), aura kAlAtikrama (yogya kAlakA ullaMghana kara akAlameM denA), ye pA~ca atithisaMvibhAga vratake aticAra haiM // 36 // sallekhanAke aticArajIvitamaraNAzaMsAmitrAnurAgasukhAnubaMdhanidAnAni artha- jIvitAzaMsA( sallekhanAdhAraNakara jInekI icchA karanA), maraNAzaMsA ( vedanAse vyAkula hokara zIghra maranekI vAJchA karanA), mitrAnurAga ( mitroMkA smaraNa karanA), sukhAnubaMdha ( pUrvakAlameM bhoge hue sukhoMkA smaraNa karanA) aura nidAna ( AgAmI kAlameM viSayoMkI icchA karanA), ye pA~ca sallekhanA vratake aticAra haiN||37|| noTa- upara kahe hue 70 aticAroM kA tyAgI hI nirdoSa vratI kahalAtA haiN| dAnakA lakSaNaanugrahArtha svasyAtisargo dAnam // 38 // artha- ( anugrahArtham ) apane aura parake upakArake lie (svasya) dhanAdikA ( atisargaH) tyAga karanA ( dAnam ) dAna haiN| noTa- dAna dene meM apanA upakAra to yaha hai ki puNyakA bandha hotA hai aura parakA upakAra yaha hai ki dAna lenevAleke samyagjJAna Adi guNoMkI vRddhi hotI haiN| dAnameM vizeSatAvidhidravyadAtRpAtravizeSAttadvizeSaH // 39 // Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128] aticAra pradarzana vrata aticAra samyagdarzana | zaGkA, AkAMzA, vicikitsA, anyaddaSTiprasaMzA, anyddssttisNstv| 5 aNuvrata / | 1 ahiMsANuvrata bandha, vadha, cheda, atibhArAropaNa, annpaannirodh| | 2 satyANuvrata mithyopadeza,rahobhyAkhyAna, kuTalekhakriyA, nyAsApahAra, saakaarmNtrbhed| | 3 acauryANuvrata stenaprayoga, tadAhRtAdAna, virUddharAjyAtikrama, hInAdhikamAnonmAna, prtiruupkvyvhaar| | 4 brahmacaryANuvrata paravivAhakaraNa, parigRhItetvarikAgamana, aparigRhItetvarikAgamana, anaGgakrIr3A, kaamtiivraabhinivesh| | 5 parigrahaparimANANuvrata kSetravAstupramANAtikrama, hiraNyasuvarNapramANAtikrama, dhanadhAnyapramANAtikrama, dAsIdAsapramANAtikrama, kupyprmaannaatikrm| |3 guNavrata | 1 digvata Urdhvavyatikrama,adhovyatikrama, tiryagvyatikrama, kSetravRddhi, smRtvntraadhaan| 82 dezavrata Anayana, preSyaprayoga, zabdAnupAta, rUpAnupAta, pudglkssep| 9 | 3 anarthadaNDavrata | kandarpa, kautkucya, maukharya, asamIkSyAdhikaraNa, upbhogpribhogaanrthky| 4 zikSAvrata| 10 1 sAmAyika manoyogaduSpraNidhAna, kAyayogaduSpraNidhAna, vAgayogaduSpraNidhAna, anAdara, smRtynuprsthaan| 11 2 proSadhopavAsa apratyavekSitApramArjitotsarga, apratyavekSitApramArjitAdAna, apratyavekSitApramArjitasaMstaropakramaNa, anAdara, smRtynuprsthaan| 123 bhogopabhogaparimANa | sacittahAra, sacitta sambandhAhAra, sacitta saMmizrAhAra, abhiSAhAra, duHpkvaahaar| | 4 atithi saMvibhAga / sacitta nikSepa, sacittApidhAna, paravyapradeza, mAtsarya, kaalaatikrm| | 5sallekhanA jIvitAzaMsA, maraNAzaMsA, mitrAnurAga, sukhAnubandha, nidaan| mokSazAstra saTIka Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama adhyAya [129 artha- vidhivizeSa, dravyavizeSa, dAtRvizeSa aura pAtravizeSase usa dAna meM vizeSatA hotI hai| vidhivizeSatA- navadhAbhaktike kramako vidhivizeSa kahate haiN| dravyavizeSa- tapa svAdhyAya Adiko vRddhimeM kAraNa ahArako dravyavizeSa kahate haiN| dAtRvizeSa- zraddhA Adi saptaguNa sahita dAtArako dAtRvizeSa kahate haiN| pAtravizeSa- samyakacaritra Adi guNasahita muni Adiko pAtravizeSa kahate haiM // 39 // iti zrImadumAsvAmiviracite mokSazAstre saptamo'dhyAyaH / / prazrAvalI (1) vratI kise kahate hai ? (2) acaurya vratakI pAMca bhAvanAoMko samajhAo / (3) maitrI, pramoda, kArUNya aura mAdhyasthya.bhAvanAkA kyA svarUpa hai? (4) IryAsamitise calanevAlA manuSya akasmAt kisI jIvake mara jAnepara pApakA bhAgI hogA yA nahIM? (5) mUrchAkI kyA paribhASA hai ? (6) samyagdarzanake aticAra batalAkara sallekhanAkA svarUpa smjhaao| (7) nIce likhehuye zabdoke artha batalAo-sAkAra mantrabheda vimocitAvAsa, kupya, Urdhva vyatikrama, sacitasaMmizrAhAra aura shly| (8) sakSepameM zrAvakoMke vratoMkA varNana kro| (9) digvrata aura dezavratameM kyA antara hai ? (10) kisa kisa gatimeM vrata dhAraNa kiye jA sakate hai| Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130] mokSazAstra saTIka aSTama adhyAya bandhatatvakA varNana bandhake kAraNamithyAdarzanAviratipramAdakaSAyayogAbandhahetavaH1 artha- mithyAdarzana, avirati, pramAda, kaSAya aura yoga ye pAMca karmabandhake kAraNa haiN| mithyAdarzana- atatvoMke zraddhAnako athavA tatvoMkA zraddhAna na honeko mithyAdarzana kahate hai| isake do bheda haiM-1-gRhIta mithyAdarzana aura 2-agRhIta mithyaadrshn| gRhIta mithyAdarzana- paropadezake nimittase jo atatva zraddhAna hoM, use gRhIta mithyAdarzana kahate hai| . agRhIta mithyAdarzana- paropadezake binAhI kevala mithyAtvakarmake . udayase jo ho, use agRhIta mithyAdarzana kahate haiN| ___ mithyAdarzanake 5 bheda aura bhI haiM- 1-ekAMta, 2-viparIta, 3-saMzaya,4-vainayika aura 5-ajnyaan| ekAMta mithyAdarzana- aneka dharmAtmaka vastuyeM yaha isI prakAra hai, isa tarahake ekAMta abhiprAyako ekAMta mithyAdarzana kahate haiN| jaise bauddha matavAle vastuko anitya hI mAnate haiM aura vedAMtI sarvathA nitya hI mAnate haiM / anta-dharma, guNa // viparIta mithyAdarzana- parigraha sahita bhI gurU ho sakatA hai, kevalI kevalAhAra karate hai, strIko bhI mokSa prApta ho sakatA haiM, ityAdi ulTe zraddhAnako viparIta mithyAdarzana kahate haiN| Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama adhyAya [131 saMzaya mithyAdarzana- samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakacAritra ye mokSake mArga hai athavA nahIM, isa prakArase calAyamAna zraddhAnako saMzaya mithyAdarzana kahate haiN| vainayika mithyAdarzana- saba prakArake devoMko tathA saba prakArake matoMko samAna mAnanA vainayika mithyAdarzana hai| ajJAna mithyAdarzana- hitAhitakI parIkSA na karake zraddhAna karanA ajJAna mithyAtva hai| ___ avirati- chaha ' kAyake jIvoMkI hiMsAke tyAga na karane aura 5 indriya tathA manake viSayoMmeM pravRti karaneko avirati kahate haiN| isake bAraha bheda haiM-pRthvIkAyikAvirati, jalakAyikAvirati ityaadi| bandhake hetu mukhya rupase 4 hai-mithyAdarzana, avirati, kaSAya aura yoga / parantu yahAM guNasthAnoMkA krama dhyAnameM rakhate hue kaSAyako do bhAgomeM bAMTA gayA hai-pramAda aura kssaay| isaliye yahAM bandhake pAMca hetu batalAye haiN| pramAda- 5 samiti, 3 gupti, 8 zuddhi - 10 dharma ityAdi acche kAryoM meM utsAhapUrvaka pravRtti na karaneko pramAda kahate haiN|' isake 15 bheda haiN| kaSAya- isake 25 bheda haiN| yoga- isake 15 bheda haiM-4 manoyoga, 4 vacanayoga aura 7 kaayyog| noTa- ye mithyAdarzana Adi, sampUrNa tathA pRthak pRthak bandhake kAraNa haiM / arthAt-kisIke pAMcoM hI bandhake kAraNa haiM, kisIke avarita 1. pAMca sthAvara aura trasa ye chaha kAyake jIva hai| 2. 1.-bhAvazuddhi, 2-kAyazuddhi, 3-vinayazuddhi, 4-IryApathazuddhi, 5- bhaikSyazuddhi, 6-pratiSThApanazuddhi, 7- zayanAsanazuddhi, 8-vaakyshuddhi| 3. pramAda aura kaSAyameM samAnya vizeSakA antara hai| Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Asrava 57 ke bhed| Asrava 15-57 yoga | 12 25 pramAda prANahiMsAdivirati mithyAdarzana avirati 1 ekAnta indriyAvirati 2 viparIta 3 saMyama 1 sparzanendriyAvirati 4 vainayika 2 rasanendriyAvirati 5 ajJAna 3 ghrANendriyAvirati 4 cakSurindriyAvirati 5 karNendriyAvirati 6 mano'virati 1 pRthivIkAyika hiMsAvirati 2 jalakAyika hiMsAvirati 3 agnikAyika hiMsAvirati 4 vAyukAyika hiMsAvirati 5 vanaspatikAyika hiMsAvirati 6 trasakAyika hiMsAvirati kaSAya nokaSAya anaMtA. apratyA. pratyA. saMjvalana. 1 hAsya ' 2 rati 1 krodha 1 krodha 1 krodha 1 krodha 3 arati 2 mAna :mAna 2 mAna 2 mAna 4 zoka 3 mAyA 3 mAyA 3 mAyA 3 mAyA 5 bhaya / 4 lobha 4 lobha 4 lobha 4 lobha 6 jugupsA 7 strIveda / / 8 puMveda / 9 napuM. veda mokSazAstra saTIka kAyayoga vacanayoga manoyoga 1 audArika kAyayoga 2 audArika mizrakAyayoga 3 vaikriyika kAyayoga 4 vaikriyika mizrakAyayoga 5 AhAraka kAyayoga 6 AhAraka mizrakAyayoga 7 kArmaNa kAyayoga 1 satya vacanayoga 2 asatya vacanayoga 3 ubhaya vacanayoga 4 anubhaya vacanayoga 1 satya manoyoga 2 asatya manoyoga 3 ubhaya manoyoga 4 anubhaya manoyoga / Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama adhyAya [133 Adi 4, kisIke pramAda Adi 3, kisIke kaSAya Adi 2 aura kisIke sirpha eka yoga hI bandhakA kAraNa hai // 1 // bandhakA lakSaNasakaSAyatvAjjIvaHkarmaNo yogyAnpudgalAnAdatte sa bandhaH // 2 // artha-( jIvaH) jIva (sakaSAyatvAt ) kaSAya sahita honese ( karmaNaH ) karmake ( yogyAn ) yogya (pudgalAn ) kArmaNa vargaNArUpa pudgala paramANuoMko jo [Adate ] grahaNa karatA hai [sa:] vaha [bandhaH ] hai| bhAvArtha- sampUrNa lokameM kArmaNa vargaNArUpa pudgala bhare hue hai| kaSAyake nimittase unakA AtmAke sAtha sambandha ho jAtA hai yahI bandha kahalAtA hai| noTa- isa satrameM 'karmayogyAna' aisA samAsa na karake jo alaga alaga grahaNa kiyA hai usase sUtrakA yaha artha bhI nikalatA hai ki- "jIva karmase sakaSAya hotA hai aura sakaSAya honese karma-rupa pudgaloMko grahaNa karatA haiM, yahI bandha kahalAtA hai'' // 2 // bandhake bhedprkRtisthitynubhaagprdeshaastdvidhyH||3|| artha- prakRtibandha, sthitibandha, anubhAgabandha aura pradezabandha ye bandhake cAra bheda haiN| prakRtibandha- karmoke svabhAvako prakRtibandha kahate haiN| sthitibandha- jJAnAvaraNAdi karmokA apane svabhAvase cyuta nahIM honA so sthitibandha hai| anubhAgabandha- jJAnAvaraNAdi karmoke rasavizeSako anubhAgabandha kahate haiN| Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 mokSazAstra saTIka pradezabandha- jJAnAvaraNAdi karmarUpa honevAle pudagala skandhoMke paramANuoMkI saMkhyAko pradezabandha kahate haiN| noTa- ina cAra prakArake bandhoM meM prakRti aura pradezabandha yogake nimittase hote haiM tathA sthiti aura anubhAgabandha kaSAyake nimittase hote haiN||3|| prakRtibandhakA varNana-prakRtibandhake mUla bhedaAdyojJAnadarzanAvaraNavedanIyamohanIyAyurnAma ___ gotrAntarAyAH // 4 // artha- pahalA prakRtibandha-jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, vedanIya, mohanIya, Ayu, nAma, gotra aura antarAya aise ATha prakArakA hai| jJAnAvaraNa- jo AtmAke jJAnaguNoMko ghAte use jJAnAvaraNa kahate haiN| darzanAvaraNa- jo AtmAke darzanaguNako ghAte use darzanAvaraNa kahate haiN| vedanIya-jisake udayase jIvoMko sukha duHkha hove use vedanIya kahate haiN| mohanIya- jisake udayase jIva apane svarUpako bhUlakara anyako apanA samajhane lage use mohanIya kahate haiN| Ayu- jo isa jIvako naraka, tiryaJca, manuSya aura devoMmeM se kisI zarIra meM roka rakhe use Ayukarma kahate hai| nAma- jisake udayase zarIra AdikI racanA ho use nAma-karma kahate hai| . gotra- jisake udayase yaha jIva UMca nIca kulameM paidA hove use gotrakarma kahate haiN| antarAya-jisake udayase dAna, lAbha, bhoga, upabhoga aura vIryameM vidha Ave use antarAya karma kahate haiN| Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. - .. - .. - .. - .. - .. - .. - .. - .. - ...-..- .. ... .. jugupsA Cal bhAsthya nasakaveda nirmANa bAdara agopAja nea sa.. rAma kI (asayamA bhAra / saMsthAna 6 sahanana 6 arati ble/tERIAND avagAhanaca saMghAta 5 3 sAdhAraNa basa dirsa hERE 2012 Sarietaily baMdhana 5 sthAvara pratyekajarI viyogati / paraghAta avyAbA-- TYCL MARA mehnt zarIra 5 dhatva hAni upadhAta devAyu AHA bhayajitanAvaraNa (agurujaghuma sAtAdevanAyaka altane TOU acadhurdarzanAvaraNa PAHawnediaries jAti sArakha : cakSudazanAvaraNa uccagotra hindi sAlAvedanIyAna ta vIrya nidrAnidrA TEXTRA (sAmAntaraNa Creenlarg/R ajJAna avajJAnAvaraNaZ acterse TarsanAvaraNaniTI jIyAntazaya vedanIya2 CerliseDER gotra 2 pani Adi nAma 93 AnilDIES karmavRkSa : / mohanIya 28 kA (1.tAdoSa niva mAtsarya Adi 2.tapradoSa niva mAtsaya Adi 3.duHkhazoka Adi + bhUtavRtyanukampA Adi / vadanA 4.kedalIavarNavAda Adi + tIvrapariNAma 15 bahuAraMbha + mAyA + atyAraMbha + sarAgasaMyamAsaMyamAdi Aya 4 yogavaktA Adi + yogasaralatA Adi + darzanAdizuddhi Adi nAma 7. paranindA Adi + nIcati anutseka Adi A8.vighna karaNa mUla prakRti 8 uttara prakRti 148 : digambara jaina pustakAlaya, sUrata / phona :- (0261) 427621 mokSa zAstra (tatvArtha sUtra) - avirati 11 kavAya 25 - .. -- Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - aSTama adhyAya [135 noTa- ukta ATha karmomese jJAnAvaraNa, darzanavaraNa, mohanIya aura antarAya ye cAra karma ghAtiyA[ jIvake' anujIvI guNoMke ghAtanevAle ] haiM aura bAkIke cAra karma aghAtiyA [ pratijIvI guNoMke ghAtanevAle ] haiN|' prakRtibandhake uttara bhedapaJcanavadvayaSTAviMzaticaturdvicatvAriMzadvipaMJcabhedA __ yathAkramam // 5 // artha- Upara kahe hue jJAnAvaraNAdi karma kramase 5, 9, 2, 28, 4, 42, 2 aura 5 bhedavAle haiM // 5 // jJAnAvaraNake pAMca bhedamatizrutAvadhimanaHparyayakevalAnAm // 6 // artha- matijJAnAvaraNa [ matijJAnako DhA~kanevAlA ], zrutajJAnAvaraNa [zrutajJAnako DhAMkanevAlA], avadhijJAnAvaraNa [ avadhijJAnako DhAMkanevAlA], manaHparyaya jJAnAvaraNa [ mana:paryaya jJAnako DhAMkanevAlA] aura kevalajJAnAvaraNa (kevalajJAnako DhAMkanevAlA) ye pAMca jJAnAvaraNake bheda haiN| darzanAvaraNa karmake 9 bhedacakSuracakSuravadhikevalAnAMnidrAnidrAnidrApracalApracalApracalAstyAnagRddhayazca // 7 // 1. sadabhAva rUpa gnn| 2. abhAva rUpa gunn| 3. jisa prakAra eka hI bAra khAyA huA bhojana rasa, khUna Adi nAnA rUpa ho jAtA hai usI taraha ekabAra grahaNa kiyA huA karma jJAnAvaraNAdi aneka bhedarUpa ho jAtA hai / vizeSatA yaha hai ki bhojana, rasa, khUna Adi rUpa krama kramase hotA hai, parantu karma jJAnAvaraNAdi rUpa ekasAtha ho jAtA hai| Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136] mokSazAstra saTIka ___ artha- cakSurdarzanAvaraNa, acakSurdarzanAvaraNa, avadhi darzanAvaraNa, kevala darzanAvaraNa, nidrA, nidrAnidrA, pracalA, pracalApracalAaura styAnagRddhi ye nau darzanAvaraNa karmake bheda haiN| cakSurdarzanAvaraNa- jo karma cakSu indriyoMse honevAle sAmAnya avalokanako na hone de use cakSurdarzanAvaraNa kahate haiN| acakSurdarzanAvaraNa-jisa karmake udayase cakSuindriyako chor3akara zeSa indriyoM tathA manase padArthakA sAmAnya avalokana na ho sake use acakSurdarzanAvaraNa kahate haiN| avadhidarzanAvaraNa-jokarma avadhijJAnase pahale honevAle sAmAnya avalokanako na hone de use avadhi darzanAvaraNa kahate haiN| kevaladarzanAvaraNa- jo karma kevalajJAnake sAtha honevAle sAmAnya avalokanako na hone de use kevaladarzanAvaraNa kahate hai| nidrA- mada, kheda, zrama Adiko dUra karaneke lie jo zayana karate hai vaha nidrA jisa karmake udayase ho vaha karma nidrA darzanAvaraNa hai| nidrAnidrA- nIMdake bAda phira phira nIMda Aneko nidrAnidrA kahate hai| nidrAnidrAke vazIbhUta hokara jIva apanI AMkhoMko nahIM khola sktaa| pracalA-baiThe 2 netra, zarIra AdimeM vikAra karanevAlI, zoka tathA thakAvaTa Adise utpanna huI nIMda pracalA kahalAtI hai| pracalAke vazIbhUta huA jIva sotA huA bhI jAgatA rahatA hai| 1.chadmastha jIvoMke darzana aura jJAna kramase hote hai arthAt pahale darzana bAdameM jJAna / paraMtu kevalI bhagavAnake donoM ekasAtha hote hai, kyoMki unake bAdhaka karmokA ekasAtha kSaya hotA hai| Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - aSTama adhyAya pracalApracalA- pracalAke Upara pracalAke Aneko pracalApracalA prakRti kahate haiN| pracalApracalAke dvArA zayana avasthAmeM muMhase lAra bahane lagatI hai tathA aMgopAMga calameM lagate haiN| styAnagRddhi-jisa nigAke dvArA sotI avasthAmeM bhI nAnA tarahake bhaMyakara kArya kara DAle aura jAgane para kucha mAlUma hI nahIM ho ki maine kyA kiyA hai usako styAnagRddhi kahate haiM // 7 // vedanIyake do bheda sadasavedye // 8 // artha- sadvedya aura asadvedya ye do vedanIya karmake bheda hai| sadvedya- jisake udayase deva Adi gatiyoMmeM zArIrika tathA mAnasika sukha prApta ho use sadvedya kahate haiN| asadvedya- jisake udayase narakAdi gatiyoMmeM taraha-tarahake duHkha prApta ho use asadvedya kahate haiN||8|| mohanIyake 28 bhedadarzanacAritramohanIyAkaSAyakaSAyavedanIyAkhyAstridvinavaSoDazabhedAHsamyaktvamithyAtvatadubhayAnyakaSAyakaSAyauhAsyaratyaratizokabhayajugupsAstrIpuMnapuMsakavedAH anNtaanubNdhyprtyaakhyaanprtyaakhyaansNjvlnviklpaashcaiksh:krodhmaanmaayaalobhH| artha- darzana mohanIya, cAritra mohanIya, kaSAya vedanIya aura akaSAya vedanIya ina cAra bhedarUpa mohanIya karma kramase tIna, do, nau aura solaha bhedarUpa haiN| jinameM se samyaktva, mithyAtva aura samyamithyAtva ye 1. yaha pA~ca tarahakI niMdrA jisa karmake udayase hotI hai vaha niMdrA darzanAvaraNa Adi karmabheda kahalAtA hai| Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138] mAkSazAstra saTIka tIna darzanamohanIya karmake bheda haiN| akaSAya vedanIya aura kaSAya vedanIya ye do bheda cAritra mohanIyake haiN| hAsya, rati, arati, zoka, bhaya, jugupsA, strI veda, puMveda aura napuMsakaveda ye 9 akaSAya vedanIyake bheda haiM aura anantAnubandhI, apratyAkhyAna pratyAkhyAna aura saMcalana ina cAra bhedasvarUpa krodha, mAna mAyA lobha ye solaha bheda kaSAya vedanIyake haiN| bhAvArtha- mohanIya karmake mukhyameM do bheda haiM-1 darzanamohanIya ' aura 2 cAritramohanIya'unameM darzanamohanIyake tIna aura cAritra mohanIyake 25 isa prakAra kula milAkara mohanIya karmake 28 bheda hai| mithyAtva prakRti- jisa karmake dvArA sarvajJa-kathita mArgase parAMgamukhatA ho arthAt mithyAdarzana ho use mithyAtva prakRti kahate hai| . samyaktva prakRti-jisa prakRtike udayase AtmAke samyagdarzanameM doSa utpanna ho use samyaktva prakRti kahate haiN| samyagmithyAtva prakRti- jisa prakRtike udayase mile hue dahI gur3ake svAdakI taraha ubhayarUpa pariNAma ho use samyagmithyAtva prakRti kahate haiN| hAsya- jisake udayase ha~sI Ave vaha hAsya nokaSAya haiN| rati- jisake udayase viSayoM meM prema ho vaha rati hai| arati- jisake udayase viSayoM meM prema na ho vaha arati hai| zoka- jisake udayase zoka ciMtA ho vaha zoka haiN| bhaya- jisake udayase Dara lage vaha bhaya hai| jugupsA- jisake udayase glAni ho vaha jugupsA haiN| strIveda-jisake udayase puruSase ramaneke bhAva ho vaha strIveda hai| 1. AtmAke samyaktva guNako ghAte / .2. jo AtmAke cAritraguNako ghaate| 3. samyaktva prakRti aura samyamithyAtva prakRti ina do prakRtiyoMkA bandha nahIM hotA kintu AtmAke zubha pariNAmoMse mithyAtva prakRtikI anubhAga zakti hIna ho jAnese usameM ina 2 prakRtirUpa pariNamana ho jAtA hai| Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ agrama adhyAya [ 139 puMveda-jisake udayase strIke sAtha ramaneke bhAva ho vaha puMveda hai| napuMsaka veda-jisake udayase strI puruSa donoMse ramanekI icchA ho vaha napuMsakaveda hai|' anantAnubandhI krodha mAna mAyA lobha-jo AtmAke samyagdarzana- guNako prakaTa na hone de use anantAnubandhI krodha mAna mAyA lobha kahate hai| ananta saMsArakA kAraNa honese mithyAtvako ananta kahate haiM usake sAtha hI isakA anubandha (sambandha ) rahatA hai isaliye isako anantAnubandhI kahate hai| apratyAkhyAnAvaraNa krodha mAna mAyA lobha- jisake udayase dezacAritra na ho sake use apratyAkhyAnAvaraNa krodha mAna mAyA lobha kahate haiN| pratyAkhyAnAvaraNa krodha mAna mAyA lobha-jo pratyAkhyAna arthAt sakalacAritrako ghAte use pratyAkhyAnAvaraNa krodhamAna mAyA lobhakahate haiN| saMcalanakrodhamAnamAyAlobha-jisake udayase yathAkhyAta cAritra na ho sake use saMcalana krodha mAna mAyA lobha kahate hai| yaha kaSAyasama arthAt saMyamake sAtha jvalita-jAgRta rahI AtI hai, isaliye isakA nAma saMcalana hai| noTa- ina kaSAyoMmeM Age Age mandatA hai aura nIcera tIvratA hai| __Ayukarmake bhedanArakatairyagyonamAnuSadaivAni // 10 // 1. hAsya Adi 9 kaSAya krodhAdikakI taraha AtmAke guNoMkA pUrA ghAta nahIM kara pAtI isalIye inheM nokaSAya (kicit kaSAya) kahate hai| 2. a-alpapratyAkhyAna cAritrakA AvaraNa krnevaalaa| 3. jo cAritramohanIyake upazama athavA kSayase hotA hai use yathAkhyAta cAritra kahate hai| 4.samyattadesasayalacaritajahakkhAdacaraNapariNAme / ___ ghAdaMti vA kasAyA. causola asNkhlogmidaa|| - '283 jIvakANDa' Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 mAkSazAstra sarTIka artha- narakAyu, tiryagAyu, mAnuSAyu aura devAyuye cAra Ayukarmake bheda haiN| ___ narakAyu-jisa karmake udayase jIva nArakIke zarIrameM rukA rahe narakAyu kahate hai| isI taraha saba bhedoMse samajhanA cAhiye // 10 // nAma karmake bheda gatijAtizarIrAGgopAGganirmANabandhanasaMghAtasaMsthAnasaMhananasparzarasagandhavarNAnupurvyAgurulaghUpadhAtaparaghAtAtapodyotochvAsavihAyogatayaHpratyekazarIratrasasubhagasusvarazubhasUkSmaparyAptisthirAdeyayazaH kIrtisetarANi tIrthakaratvaM ca // 11 // __ artha- gati, jAti, zarIra, aGgopAMga, nirmANa, bandhana, saMghAta, saMsthAna, saMhanana, sparza, rasa, gandha, varNa, AnupUrvya, agurulaghU, upaghAta, paraghAta, Atapa, udyota, uchvAsa aura vihAyogati / ye ikkIsa tathA pratyeka zarIra, trasa, subhaga, susvara, zubha, sUkSma, paryApti, sthira, Adeya, yaza:kIrti ye daza tathA inake ulTe sAdhAraNa, sthAvara, durbhaga, duHsvara, azubha, sthUla, aparyApta, asthira, anAdeya, ayaza:kIrti, ye daza aura tIrthakaratva isa prakAra saba milakara nAmakarmake 42 bheda hai| 1-gati- jisake udayase jIva dasare bhavako prApta karatA hai use gati nAmakarma kahate haiN| isake cAra bheda haiM 1-narakagati, 2-tiryaggati, 3-manuSyagati aura 4-devgti| jisake udayase AtmAko narakagati prApta hove use narakagati nAmakarma kahate haiN| isI prakAra anya bhedoMkA lakSaNa jAnanA caahiye| 1.gati Adike avAMtara bheda joDanese 93 bheda hote haiN| Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama adhyAya [141 2-jAti- jisa karmake udayase jIva narakAdI gatiyoMmeM avyabhicArarupa samAnatAse ekarupatAko prApta hove vaha jAti nAma karma hai| isake pA~ca bheda hai-1-ekendriya jAti, 2-dvIndriya jAti, 3-tIndriya jAti, 4-cAturindriya jAti aura 5-paMcendriya jaati| jisake udayase jIva ekendriya jAtimeM paidA ho use ekendriya jAti nAmakarma kahate hai| isI prakAra saba bhedoMkA lakSaNa jAnanA caahiye| 3-zarIra- jisa karma udayase zarIrakI racanA ho use zarIra nAmakarma kahate hai| isake pA~ca bheda hai-1-audArika zarIra nAmakarma, 2-vaikriyika zarIra nAmakarma, 3-AhAraka zarIra nAmakarma, 4-taijasa zarIra nAmakarma aura 5-kArmaNa zarIra naamkrm| jisake udayase audArika zarIrakI racanA ho use audArika zarIra nAmakarma kahate hai| isI prakAra saba bhedoMke lakSaNa jAnanA caahie| 4-aGgopAGga- jisake udayase aGga-upAGgo kI racanA ho use aGgopAGga nAmakarma kahate hai| isake bheda hai-1-audArika zarIraGgopAGga, 2-vaikriyika zarIrAGgopAGga aura 3-AhAraka shriiraanggopaangg| jisake udayase audArika zarIrake aGga aura upAGgokI racanA ho use audArika zarIrAGgopAGga nAmakarma kahate hai / isa prakAra zeSa do bhedoMke lakSaNa samajhanA caahiye| 5-nirmANa- jisa karmake udayase aMgopA~goMkA yathAsthAna aura yathApramANa ho use nirmANa nAkarma kahate haiN| 6-bandhana nAmakarma- zarIra nAmakarmake udayase grahaNa kiye hue pudgala skandhoMkA paraspara sambandha jisa karmake udayase hotA hai use bandhana 1.do hAtha, do pA~va, nitamba, pITha. vakSaHsthala aura mastaka ye 8 aMga hai tathA aMguli Adi upAMga hai| 'NalayA yahaya tahA Niyamba puTTo uro ya strIsro y| aTTe ba du aMgAI dehe semA uvaMgAi // ' - krmkaaNdd| . Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142] mAnazAstra saTIka 2. nAmakarma kahate haiM isake pA~ca bheda haiM- 1. audArika bandhana nAmakarma, vaikriyika bandhana nAmakarma, 3- AhAraka bandhana nAmakarma, 4- taijasa bandhana nAmakarma, aura 5- kArmaNa bandhana naamkrm| jisake udayase audArika zarIrake paramANu dIvAlameM lage hue iMTa aura gArekI taraha chidra sahita paraspara sambandhako prApta hoM vaha audArika baMdhana nAmakarma hai| isI prakAra anya bhedoMkA lakSaNa jAnanA caahie| 7- saMghAta nAmakarma - jisa karmake udayase audArika Adi zarIroke pradezoMkA chidrarahita bandhana to use saMghAta nAmakarma kahate hai / isake pAMca bheda hai- audArika, saMghAta Adi / 8- saMsthAna nAmakarma- jisa karmake udayase zarIrakA saMsthAna arthAt AkAra bane use saMsthAna nAmakarma kahate hai / isake 6 bheda hai - 1 samacaturastrasaMsthAna nAmakarma, 2nyagrodha- parimaNDalasaMsthAna, 3 svAtisaMsthAna, 4 kubjakasaMsthAna, 5 vAmanasaMsthAna aura 6 hUNDakasaMsthAna / jisa karmake udayase jIvakA zarIra upara nIce tathA bIcameM samAna bhAgarUpa arthAt suDola ho use samacaturastrasaMsthAna kahate haiN| jisa karmake udayase jIvakA zarIra vaTavRkSakI taraha nAbhise nIce patalA aura Upara moTA ho use nyagrAdhaparimaNDalasaMsthAna kahate hai| jisa karmake udayase zarIra sarpakI bAmIkI taraha Upara patalA aura nIce moTA ho use svAtisaMsthAna nAmakarma kahate hai / jisa karmase udayase jIvakA zarIra kubar3A ho use kubjakasaMsthAna nAmakarma kahate haiM aura jisa karmake udayase baunA zarIra ho use vAmanasaMsthAna nAmakarma kahate haiM aura jisa karmake udayase zarIrake aGgopAMga kisI khAsa AkRtike na hoM use huNDakasaMsthAna nAmakarma kahate hai / 9 - saMhanana nAmakarma jisa karmake udayase haDDiyoMke baMdhana meM vizeSatA ho use saMhanana nAmakarma kahate haiN| isake 6 bheda hai1- vajravRSabhanArAca saMhanana, 2- vajranArAca saMhanana, 3- nArAca saMhanana, Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [143 aSTama adhyAya 4-arddhanArAca saMhanana, 5-kIlaka saMhanana aura 6-asaMprAptasRpATikA sNhnn| jisa karmake udayase vRSabha (veSTana), nArAca (kIla) aura saMhanana ( haDDiyAM vajrakI hI hoM use vajranArAca saMhanana nAmakarma kahate haiM / 1||jis karmake udayase vajrake hAr3a aura vajrakI kIliyAM hoM parantu veSTana vajrake na hoM use vajranArAca saMhanana nAmakarma kahate haiM ||2||jiske udayase sAmAnya veSTana aura kIlI sahita hAr3a hoM use nArAca saMhanana nAmakarma kahate haiM / / 3 // jisake udayase haDDiyoMkI saMdhiyA~ ardhakIlita hoM use ardhanArAca saMhanana nAmamakarma kahate haiM ||4||jiske udayase haDDiyAM paraspara kIlita ho use kIlaka saMhanana nAmakarma kahate haiM // 5 // aura jisake udayase judI judI haDDiyAM nasoMse baMdhI huI hoM, parasparameM kIlita nahIM ho use asaMprAptasRpATikAsaMhanana nAmakarma kahate haiM // 6 // 10-sparza-jisake udayase zarIrame sparza ho use sparza nAmakarma kahate haiM / isake ATha bheda haiM-1-komala, 2-kaThora, 3-gurU, 4-laghu, 5zIta, 6-kRSNa, 7-snigdha aura 8-rUkSa / 11-rasa- jisake udayase zarIrameM rasa ho vaha rasa nAmakarma kahalAtA haiN| isake 5 bheda hai-tikta (caraparA), saTa (kaDuA), kaSAya (kaSAyalA), Agla (khaTTA) aura madhura (miitthaa)| 12-gandha- jisake udayase zarIrame gandha ho use gandha nAmakarma kahate haiN| isake do bheha haiM- 1-sugandha, 2-durgndh|| 13- varNa- jisake udayase zarIrameM varNa arthAt rUpa ho vaha varNa nAmakarma kahate haiN| isake pAMca bheda hai-1-zukla, 2-kRSNa, 3-nIla, 4-rakta, aura 5-piit| 14-AnupUrvya- jisake karmake udayase vigraha gatimeM maraNase pahaleke zarIrake AkAra AtmAke pradeza rahate haiM use AnupUrvya nAmakarma Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144] mokSazAstra saTIka kahate haiM / inake cAra bheda haiM- 1 naraka gatyAnupUrvya, 2 tiryaggatyAnupUrvya, 3 manuSyagatyAnupUrvya aura 4 devagatyAnupUrvya / jisa samaya AtmA manuSya athavA tiryaMca Ayuko pUrNakara pUrva zarIrase pRthak ho narakabhavake prati jAneko sanmukha hotA hai usa samaya pUrva zarIrake AkAra AtmAke pradeza jisa karmake udayase hote haiM use narakagatyAnupUrvya kahate haiN| isI prakAra anya bhedoMke lakSaNa jAnanA cAhiye / 15- agurulaghu-nAmakarma- jisa karmake udayase jIvakA zarIra lohe ke golekI taraha bhArI aura Akake tUlakI taraha halakA na ho vaha agurulaghu nAmakarma hai / 16 - upaghAta - jisa karmake udayase apane aMgoMse apanA ghAta ho use upaghAta nAmakarma kahate haiM / 17- paraghAta - jisake udayase dUsarekA ghAta karanevAle aMgopAMga ho use paraghAta nAmakarma kahate haiM / 18 - Atapa - jisa karmake udayase AtAparUpa zarIra ho use Atapa nAmakarma kahate haiM / ' 19- udyota jisake udayase udyotarUpa zarIra ho use udyota nAmakarma kahate hai / ' 20- ucchvAsa- jisake udayase zarIrameM ucchvAsa ho use ucchvAsa nAmakarma kahate haiN| 21 - vihAyogati - jisake udayase AkAzameM gamana ho use vihAyogati nAmakarma kahate haiN| isake do bheda haiM- 1 - prazasta vihAyogati aura 2- aprazasta vihAyogati / 22- pratyeka zarIra- jisa nAmakarmake udayase eka zarIrakA eka 1. isakA udaya sUryake vimAnameM sthita bAdara paryApta pRthvIkAyika jIvoMke hotA hai| 2. isakA udaya candramAke vimAnameM sthita pRthvIkAyika jIvoMke tathA khadyoga (juganu) Adi jIvoMka hotA hai| Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama adhyAya [145 hI jIva svAmI ho use pratyeka zarIra nAmakarma kahate haiN| 23-sAdhAraNa zarIra- jisake udayase eka zarIrake aneka jIva svAmI hoM use sAdhAraNa zarIra nAmakarma kahate hai| 24-trasa nAmakarma- jisake udayase dvIndriyAdika jIvoMmeM janma ho use trasa nAmakarma kahate haiN| 25-sthAvara nAmakarma- jisa karmake udayase ekendriya jIvoMmeM janma ho use sthAvara nAmakarma kahate haiN| 26-subhaga nAmakarma- jisake udayase dUsare jIvIMko apanese prIti utpanna ho use subhaga nAmakarma kahate haiN| 27-durbhaga nAmakarma- jisa karmake udayase rUpAdi guNoMse yukta honepara bhI dUsare jIvoMkoM aprIti utpanna ho use durbhaga nAmakarma kahate haiN| 28-susvara-jisake udayase uttama svara (AvAja)ho use susvara nAmakarma kahate haiN| 29-duHsvara-jisake udayase kharAba svara ho use duHsvara nAmakarma kahate haiN| 30-zubha- jisake udayase zarIrake avayava sundara hoM use zubha nAmakarma kahate hai| 31-azubha- jisake udayase zarIrake avayava dekhanemeM manohara na hoM use azubha nAmakarma kahate haiN| 32-sUkSma- jisake udayase aisA zarIra prApta ho jo na kisIko roka sakatA ho aura na kisIse rokA jA sakatA ho use sUkSma zarIra nAmakarma kahate haiN| 33-bAdara (sthUla )- jisa karmake udayase dUsareko rokanevAlA tathA dUsarese rUkanevAlA sthUla zarIra prApta ho use bAdara zarIra nAmakarma kahate hai| 1. inakA udaya nigodiyA vanaspatikAyika jIvoMke hotA hai| Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146] mokSazAstra saTIka 34-paryApti nAmakarma- jisake udayase apane yogya paryApti pUrNa hoM use paryApti nAmakarma kahate haiN|' 35-aparyApti nAmakarma- jisa karmake udayase jIvake eka bhI paryApti pUrNa na ho use aparyApti nAmakarma kahate haiN| 36-sthira- jisa karmake udayase zarIrako dhAtueM (rasa, rUdhira, mAMsa, meda, hAr3a, majA aura zukra ) tathA upa dhAtuaiM ( vAta, pitta, kapha, zirA, snAyu, cAma aura jaTharAgni) apane apane sthAnameM sthiratAko prApta hoM use sthira nAmakarma kahate haiN| 37-asthira- jisake udayase pUrvokta dhAtu upadhAtueM apane apane sthAnameM sthira na raheM use asthira nAmakarma kahate haiN| ___38-Adeya- jisake udayase prabhAsahita zarIra ho use Adeya nAmakarma kahate haiN| 39-anAdeya- jisake udayase prabhArahita zarIra ho use anAdeya nAmakarma kahate haiN| 1. AhAravargaNA bhASAvargaNA aura manovargaNAke paramANuoMko zarIra indriyAdi rUpa pariNata karanevAlI zaktikI pUrNatAko paryApti kahate hai / isake chaha bheda hai-, 1 - AhAra paryApti, 2-zarIra paryApti, 3-indriya paryApti, 4-zvAsocchavAsa paryApti, 5-bhASA paryApti aura 6 mana: paryApti / inameM se ekendriya jIvake bhASA aura manake binA 4, asainI paMcendriyake manake binA 5 aura sainI jIvake 6 paryAptiyA~ hotI hai| jisa jIvakI zarIra paryApti pUrNa ho jAtI hai vaha paryAptaka kahA jAtA hai| 2. jisa jIvako paryApti pUrNa nahIM hotI use aparyAptaka kahate hai| aparyAptakake do bheda hai, 1-nivRtyaparyAptaka aura 2-lbdhypryaaptk| jisa jIvakI zarIra paryApti abhI pUrNa to na huI ho kintu niyamase pUrNa hone vAlI ho use nirvRtyaparyAptaka kahate hai| jisa jIvakI eka bhI paryApti pUrNa na huI ho aura na honevAlI ho use labdhyaparyAptaka kahate hai| Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama adhyAya [ 147 40 - yaza: kIrti - jisake udayase saMsAra meM jIvakI prazaMsA ho use yazaHkIrti nAmakarma kahate haiM / 41 - ayazaH kIrti- jisake udayase jIvakI saMsArameM nindA ho use ayazaH kIrti nAmakarma kahate haiM / 42- tIrthaMkaratva - arahantapadake kAraNabhUta karmako tIrthaMkaratva nAmakarma kahate haiM / gotrakarmake bhedauccairnIcaizca // 12 // artha- ucca gotra aura nIca gotra ye do bheda gotrakarmake haiN| 1 - ucca gotra - jisake udayase lokamAnya kulameM janma ho use ucca gotrakarma kahate haiM // 12 // 2- nIca gotra - jisa karmake udayase lokanindya kulameM janma ho use nIca gotrakarma kahate haiM // 12 // antarAyakarma ke bhedadAnalAbhabhogopabhogavIryANAm // 13 // artha- dAnAntarAya, lAbhAntarAya, bhogAntarAya, upabhogAntarAya aura vIryAntarAya ye antarAyakarma ke 5 bheda haiN| jisake udayase jIva, dAnakI icchA rakhatA huA bhI dAna na kara sake use dAnAntarAya karma kahate haiN| isa prakAra anya bhedoMke bhI lakSaNa samajhanA cAhie // 13 // sthitibandhakA varNana jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, vedanIya aura antarAyakI utkRSTa sthiti AditastisRNAmantarAyasya ca triMzatsAgaropama koTIkoTya: parA sthitiH // 14 // Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 mokSazAstra sarTIka artha- Adike tIna-(jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, vedanIya) aura antarAya ina cAra karmokI utkRSTa sthiti tIsa koDAkor3I sAgarakI hai| noTa- mithyAddaSTi saMjJI paMcendriya paryAptakA jIvake hI isa utkRSTa sthitikA bandha hotA hai ' // 14 // mohanIya karmakI utkRSTa sthiti saptatirmohanIyasya // 15 // artha- mohanIyakarmakI utkRSTa sthiti sattara kor3Akor3I sAgarakI hai // 15 // nAma aura gotrakI utkRSTa sthitiviMzatirnAmagotrayoH // 16 // artha- nAmakarma aura gotra karmakI utkRSTa sthiti bIsa kor3Akor3I sAgarakI hai // 16 // Ayu karmakI utkRSTa sthititrayastriMzatsAgaropamANyAyuSaH // 17 // artha- AyukarmakI utkRSTa sthiti tetIsa sAgarakI haiM // 17 // __ vedanIyakarmakI jaghanya sthitiaparA dvAdazamuhUrtA vedanIyasya // 18 // artha- vedanIyakarmakI jaghanya sthiti bAraha muhUrtakI haiM // 18 // 1. eka karoDameM eka karoDakA guNA karanepara jo guNanaphala Ave use kor3Akor3I kahate hai| 2. do ghaDI arthAt 48 minaTakA eka mahataM hotA hai| Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apama adhyAya [ 149 nAma aura gotrakI jaghanya sthiti nAmagotrayoraSTau // 19 // artha- nAma aura gotra karmakI jaghanya sthiti ATha muhUrtakI hai // 19 // zeSa pAMca karmokI jaghanya sthiti zeSANAmantarmuhUrtA // 20 // artha- bAkIke jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya, antarAya aura Ayu karmakI jaghanya sthiti antarmuhUrta' hai // 20 // anubhava ( anubhAga) bandhakA varNanaanubhava bandhakA lakSaNa : // 21 // artha- kaSAyoMkI tIvratA mandatA athavA mAdhyamatAse jo AsravameM vizeSatA hotI hai usase hone vAle vizeSa pAkako vipAka kahate haiN| athavA dravya, kSetra, kAla, bhava, bhAvake nimittake vazane nAnA-rUpatAko prApta honevAle pAkako vipAka kahate hai| aura isa pAkako hI anubhava arthAt anubhAgabandha kahate haiN| noTa-1- zubha pariNAmoMkI adhikatA honepara zubha prakRtiyomeM adhika aura zubha prakRtiyomeM hIna anubhAga hotA hai| noTa-2-azubha pariNAmoMkI adhikatA honepara azubha prakRtiyomeM adhika aura zubha prakRtiyoMme hIna anubhAga hotA hai| 1. AvalIse Upara aura muhRtase nIceke kAlako antamuhUrta kahate hai| asaMkhyAta samayoM kI eka AvalI hotI hai| Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150] mokSazAstra saTIka sa yathAnAma // 22 // artha- vaha anubhAgabandha karmoke nAmAnusAra hI hotA hai| bhAvArtha- jisa karmakA jaisA nAma hai usameM vaisA hI anubhAga bandha par3atA hai| jaise jJAnAvaraNa karmameM jJAnako rokanA, darzanAvaraNa karma meM 'darzanako rokanA' Adi // 22 // phala de cukaneke bAda karmokA kyA hotA hai ? tatazca nirjarA // 23 // artha- tIvra manda yA madhyama phala de cukaneke bAda karmokI nirjarA ho jAtI hai| arthAt karma udayameM Akara AtmAse pRthak ho jAte haiN| nirjarAke do bheda haiM- 1 savipAka nirjarA aura 2 avipAka nirjraa| savipAka nirjarA- zubha azubha karmoko jisa prakAra bAMdhAthA usI prakAra sthiti pUrNa hone para phala dekara AtmAse pRthak honeko savipAka nirjarA kahate haiN| avipAka nirjarA- udayakAla prApta na honepara bhI tapa Adi upAyoMse bIcameM hI phala bhogakara khirA deneko avipAka nirjarA kahate haiN| ___noTa- isa sUtrameM jo 'ca' zabdakA grahaNa kiyA hai usase navameM adhyAyake 'tapasA nirjarA ca' isa sUtrase sambandha siddha hotA hai jisase yaha siddhahuA ki karmokI nirjarAtapase bhI hotI hai, athAt ukta do prakArakI nirjarAke kAraNa kramase karmokA vipAka aura tapazcaraNa hai // 23 // 1. 'viziSTa pAkaH' athavA 'vividhaH pAka: vipaakH'| Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | 1 or n MP m x 5 w | antarmuhUrta aSTama adhyAya [151 karmaprakRti bheda tathA sthitibandha naM. karma bheda utkRSTa sthiti jaghanya sthiti jJAnAvaraNa 30 kor3Akor3I sAgara antarmuhUrta darzanAvaraNa | 30 kor3Akor3I sAgara vedanIya 30 kor3Akor3I sAgara- | 12 muhurta mohanIya 70 kor3Akor3I sAgara Ayu 4 | 33 sAgara 6 nAma | 20 kor3AkoDI sAgara 8 muhUrta (93) 7 gotra 2 | 20 kor3Akor3I sAgara 8 muhUrta 8 antarAya 5 30 kor3Akor3I sAgara | antarmuhUrta pradezabandhakA varNana pradezabandhakA svarupanAmapratyayAH sarvato yogavizeSAtsUkSmaikakSetrAva gAhasthitAH sarvAtmapradezeSvanantAnantapradezA:24 ou artha- ( nAmapratyayAH) jJAnAvaraNAdi karmaprakRtiyoMke kAraNa (sarvataH) saba orase athavA deva nArakAdisamasta bhavoM meM (yogavizeSAt ) mana vacana kAyarupa yogavizeSase ( sUkSmaika kSetrAvagAhasthitAH) sUkSma tathA ekakSetrAvagAharupa sthita sarvAtmapradezeSu sampUrNe AtmAke pradezomeM jo (anantAnantapradezAH) karmarupa pudgalake anantAnanta pradeza haiM unako pradezabandha kahate haiN| Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSazAstra saTIka noTa- ukta sUtrameM pradezabandhake viSayameM honevAle nimra likhita 6 praznoMkA samAdhAna kiyA gayA hai| (1) kisameM kAraNa hai ? (2) kisa samaya hotA hai ? (3) kisa kAraNase hotA hai ? (4) kisa svabhAvavAlA hai ? (5) kisameM hotA hai ? aura (6) kitanI saMkhyAvAlA hai ? bhAvArtha- AtmAke yogya-vizeSoM dvArA trikAlameM bandhanevAle, jJAnAvaraNAdi karma prakRtiyoMke kAraNabhUta, AtmAke samasta pradezomeM vyApta hokara karmarupa pariNamane yogya sUkSma, AtmAke pradezoMmeM kSIra-nIrakI taraha eka hokara sthira rahanevAle, tathA anantAnanta pradezoMkA pramANa lie pradezabandharupa pudgala skandhoMko pradezabandha kahate haiM // 24 // . puNyaprakRtiyAMsavedyazubhAyurnAmagotrANi puNyam // 25 // artha-strAtA vedanIya, zubha Ayu, zubha nAma aura zubhagotra ye puNya prakRtiyAM haiN| ___ noTa- ghAtiyA karmokI samasta prakRtiyAM pAparupa hai| kintu aghAtiyA~ karmomeM puNya aura pApa donoMrupa haiN| unameMse 68 prakRtiyAM puNyarupa hai // 25 // ' 1. sAdaM tiNNevAU uccaM NarasuradugaM ca pNciNdii| dehA bandhaNasaMghAdaMgovagAiM baNNacao // 41 // samacaurabajarisahaM uvadhAdUNaguruchakka saggAmaNaM / tasabAra ? saTThI, bAdAlamabhedado satthA // 42 / / (karmakANDa) artha sAtAvedanIya, tIna Ayu (tiryaJca, manuSya, deva) ucca gotra manuSyagati, manuSyagatyAnupUrvya, devagati, devagatyAnupUrvya, paMcendriya jAtI, pA~ca deha, pAMca bandhana, pAMca saMghAta, tIna aMgopAMga, 20 varNAdika, samacaturasrasaMsthAna, vajravRSabhanArAca saMhanana, upaghAtako chor3akara agurulaghu Adi 6 (agurulaghu, paraghAta, ucchvAsa, Atapa, udyota). prazasta vihAyogati aura trasako Adi lekara bAdara (trasa, bAdara, paryApti, pratyeka zarIra, sthira, zubha, subhaga, susvara, Adeya, yazaskIrti, pramANa aura tiirthNkrtv|) isa taraha bheda vivakSAse 68 puNyaprakRtiyAM haiM aura abheda vivakSAse 42 hI haiM kyoMki 16 varNAdikake aura zarIrameM antargata hue 5 bandhana aura 5 saMghAtake isa taraha 26 bheda ghaTAnese 42 hotI haiN| Education International Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama adhyAya [153 pApa prakRtiyAMato'nyatpApam // 26 // artha- isase bhinna arthAt asAtAvedanIya, azubha Ayu, azubha nAma aura azubha gotra ye pApaprakRtiyAM haiM // 26 // iti zrImadumAsvAmiviracite mokSazAstre assttmo'dhyaayH|| 1 ghAdI NIcamasAda, NirayAu Nirayatiriyaduga jAdIsaMThANasaMhadINaM cadupaNapaNagaM ca vnnnnco||43|| uvaghAdamasaggamaNaM, thAvaradasayaM ca appasatthA hu / baMdhudayaM paDi bhede aDaNaudi sayaM ducadurasIdidare / / 44 / / (karmakAMDa) artha- ghAtiyA karmokI (5+9+ 28+5-47) saiMtAlIsa nIcagautra, asAtAvedanIya, narakagati, narakagatyAnupUrvI, tiryaJcagati, tiryaJcagatyAnupUrvI, Adiko 4 jAtiyAM, 5 saMsthAna, 5 saMhanana, varNAdika 10, upaghAta, aprazasta vihAyogati tathA sthAvarakA Adi lekara 16 (sthAvara, sUkSma, aparyApti, sAdhAraNa, asthira, azubha, durbhaga, duHsvara, anAdeya aura ayaza:kIrti) isa prakAra bhedavivakSAmeM 100 prakRtiyAM aura abheda vivakSAmeM 84 prakRtiyAM pAparupa haiN| kyoMki varNAdikake 16 bheda ghaTAnese 84 bheda rahate haiN| inameM se samyagmithyAtva aura samyatvaprakRti ina do kA bandha nahIM honese bheda-vivakSAmeM 18 kA bandha aura 100 udaya hotA hai| ___ noTa- varNAdi cAra athavA unake 20 bheda puNya aura pApa donoM rupa haiM, isaliye ve donoM hI bhedoMmeM gine jAte haiN| . Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154] (1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8) (9) (10) mokSazAstra saTIka praznAvalI bandha kise kahate haiM ? jJAnAvaraNAdi karma kisa dravyake bheda haiM ? yadi pudgalake haiM to dekhanemeM kyoM nahIM Ate ? darzanamohanIya karmake kitane bheda haiM ? aura unakA kyA svarUpa haiM ? vigrahagatimeM jIvakA AkAra kaisA hotA haiM ? aura vaise honemeM kAraNa kyA hai ? paryApti, asthira, vajravRSabhanArAcasaMhanana, prazasta vihAyogati aura lAbhAntarAya, ina karmoke lakSaNa batAo / saba karmokI utkRSTa sthiti batalAo / apane kiye hue karmokA phala kaba bhoganA par3atA haiM ? pradezabandha kise kahate haiM ? 'phala de cukaneke bAda karmokA kyA hotA hai ? pApa prakRtiyAM kitanI haiM ? ginAo / Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama adhyAya [155 navama adhyAya saMvara aura nirjarA tatvakA varNana saMvarakA lakSaNaAsravanirodhaH saMvaraH // 1 // artha- AsravakA rokanA so saMvara haiN| arthAt AtmAmeM jina kAraNoMse karmokA Asrava hotA thA una kAraNoMko dUra kara denese jo karmokA AnA banda ho jAtA hai usako saMvara kahate haiN| saMvarake do bheda haiM-1 dravya saMvara( pudgalamaya karmoke AsavakA rUkanA ) aura 2 bhAvasaMvara (karmAsravake kAraNabhUta bhAvoMkA abhAva honA), // 1 // saMvarake kAraNa-- sa guptismitidhrmaanuprekssaapriisshjycaaritraiH|2| ___ artha- vaha saMvara tIna gupti, pAMca samiti, daza dharma, bAraha anuprekSA, bAIsa parISahoMko jItanA aura pAMca prakArakA cAritra ina chaha kAraNoMse hotA hai| gupti-saMsAra-bhramaNake kAraNasvarUpa kAya, vacana aura mana ina tIna yogoMke vigraha karaneko gupti kahate haiN| samiti-jIvoMkI hiMsAse bacaneke liye yatnAcArapUrvaka pravRtti karaneko samiti kahate haiN| dharma-jo AtmAko saMsArake duHkhoMse chur3Akara abhISTa sthAnameM prApta karAve use dharma kahate hai| anuprekSA-zarIrAdike svarUpakA bAra bAra cintavana karaneko anuprekSA kahate hai| pariSahajaya-bhUkha AdikI vedanA utpanna honepara karmokI nirjarA Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSazAstra saTIka karaneke liye use zAMta bhAvose saha lenA use pariSahajaya kahate haiN| cAritra-karmoke AsravameM kAraNabhUta bAhya Abhyantara kriyAoMke rokaneko cAritra kahate haiM // 2 // nirjarA aura saMvarakA kAraNa tapasA nirjarA ca // 3 // artha- tapase nirjarA aura saMvara donoM hote haiN| noTa-1- tapakA daza prakArase dharmo meM antarbhAva ho jAnepara bhI jo alagase grahaNa kiyA hai usakA prayojana yaha hai ki yaha saMvara aura nirjarA donoMkA kAraNa hai tathA saMvarakA pradhAna kAraNa hai| noTa-2- yadyapi puNyakarmakAbandhahonA bhI tapakA phala haiM tathApi tapakA pradhAna phala karmokI nirjarA hI hai| jaba tapameM kucha nyUnatA hotI hai taba usase puNyakarmakA bandha ho jAtA hai| isaliye puNyakA bandha honA tapakA gauNaphala hai| jaise khetI karanekA pradhAna phala to dhAnya utpanna honA hai| aura gauNa phala palAla ( pyAla ) vagairahakA utpanna honA hai // 3 // guptikA lakSaNa va bhedasamyagyoganigraho guptiH // 4 // artha- bhale prakArase arthAt viSayAbhilASAko chor3akara, kAya, vacana aura manakI svacchanda prakRtike rokaneko gupti kahate hai| usake tIna bheda hai-1 kAyagupti ( kAyako rokanA) 2 vacanagupti ( vacanako rokanA ) aura 3 managupti (manako vazameM karanA) // 4 // samitike bhedaIryAbhASaiSaNAdAnanikSepotsargAH smityH||5|| artha- samyag IryA ' ( cAra hAtha Age jamIna dekhakara calanA), 1. isa sUtrameM Uparake sUtrase yasamk padakI anuvRtti AtI hai| Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMvaratatvake 57 bheda saMvara gupti samiti dharma anuprekSA pariSahajaya cAritra | 3 + 5 + 10 + 12 + 22 + 5 = 57 1 kAyagupti 1 IryA 1 uttama kSamA 1 anitya 1 kSudhA 12 Akroza 1 sAmAyika 2 bAggupti 2 bhASA 2 uttama mArdava 2 azaraNa 2 tRSA 13 vadha 2 chedopasthApanA 3 manogupti 3 eSaNA 3 uttama Arjava 3 saMsAra 3 zIta 14 yAcanA 3 parihAravizuddhi 4 AdAna 4 uttama zauca 4 ekatva 4 uSNa 15 alAbha 4 sUkSmasAmparAya nikSepaNa 5 uttama satya 5 anyatva 5 daMzamazaka 16 roga 5 yathAkhyAta 5 utsarga 6 uttama saMyama 6 azucitva 6 nAgnya 17 tRNasparza 7 uttama tapa 7 Asrava 7 arati 18 mala 8 uttama tyAga 8 saMvara 8 strI 19 satkAra puraskAra 9 uttama AkiMcanya 9 nirjarA . 9caryA 20 prajJA 10 uttama brahmacarya 10 loka 10 niSadyA 21 ajJAna 11 bodhidurlabha 11 zayyA 22 adarzana 12 dharma Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158] mokSazAstra saTIka samyag bhASA (hita mita priya vacana bolanA ), samyag eSaNA (dinameM ekabAra zuddhanirdoSa AhAra lenA), samyagAdAna nikSepaNa ( dekhabhAlakara kisI vastuko uThAnA rakhanA) aura samyag upasarga ( jIva rahita sthAnameM malamUtra kSepaNa karanA ) ye pAMca samitike bheda haiM // 5 // daza dharmauttamakSamAmArdavArjavazaucasatyasaMyamatapastyAgAkiMcanyabrahmacaryANi dharmaH // 6 // ___ artha- uttama kSamA ( krodhake kAraNa upasthita rahate hue bhI krodha nahIM karanA), uttama mArdava ( uttama kula, vidyA, bala AdikA ghamaMDa nahIM karanA), uttama Arjava(mAyAcArakA tyAga karanA), uttama zauca (lobhakA tyAga kara AtmAko pavitra banAnA), uttama satya (rAgadveSa pUrvaka asatya vacanoMko chor3akara hita mita priya vacana bolanA, ) uttama saMyama( 5 indriya aura manako vazameM karanA tathA chaha kAyake jIvoMkI rakSA karanA), uttama tapa (bAhyAbhyantara 12 prakArake tapoMkA karanA), uttama tyAga ( kIrti tathA pratyupakArakI vAMcchAse rahita hokara cAra prakArakA dAna denA), uttama AkiJcanya( para padArtho meM mamatvarUpa pariNAmoMkA tyAga karanA)aura uttama brahmacarya (strI mAtrakA tyAgakara AtmAke zuddha svarUpameM lIna rahanA) ye daza dharma haiN| bAraha anuprekSAe~anityAzaraNasaMsArakatvAnyatvAzucyAstravasaMvaranirjarA lokabodhidurlabhadharmasvAkhyAtatvAnucintanamanuprekSAH artha- anitya, azaraNa, saMsAra, ekatva, anyatva, azucitva, Astrava, saMvara, nirjarA, loka, bodhidurlabha aura dharma ina bArahake svarupako bAra bAra cintavana karanA so anuprekSA hai| ___ Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama adhyAya - __ anityAnuprekSA-saMsArake samasta padArtha indradhanuSa bijalI athavA jalake babUleke samAna zIghra hI naSTa ho jAnevAle hai, aisA vicAra karanA so anityAnuprekSA hai| azaraNAnuprekSA- jisa prakAra nirjana vanameM bhUkhe siMhake dvArA pakar3e hue hariNake bacceko koI zaraNa nahIM haiM usI prakAra isa saMsArameM marate hue jIvako koI zaraNa nahIM haiN| yadi acche bhAvoMse dharmakA sevana kiyA hai to vahIM ApattiyoMse bacA sakatA hai| isa prakAra cintavana karanA so azaraNa-anuprekSA hai| saMsArAnuprekSA- isa cartugati rupa saMsArameM bhramaNa karatA huA jIva pitAse putrase, putrase pitA, svAmIse dAsa, dAsase svAmI ho jAtA hai| aura to kyA, svayaM apanA bhI putra ho jAtA hai, ityAdi saMsArake duHkhamaya svarupakA vicAra karanA so saMsArAnuprekSA hai| ekatvAnuprekSA- janma, jarA, maraNa, roga Adike duHkha maiM akelA hI bhogatA hU~, kuTumbI Adi jana sAthI nahIM hai ityAdi vicAra karanA so ekatvAnuprekSA hai| anyatvAnuprekSA- zarIrAdise apanI AtmAko bhinna cintavana karanA so anyatvAnuprekSA hai| azucitvAnuprekSA- yaha zarIra mahA apavitra hai, khUna, mAMsa Adi se bharA huA hai, snAna Adise kabhI pavitra nahIM ho sktaa| isase sambandha rakhanevAle dUsare padArtha bhI apavitra ho jAte hai, ityAdi zarIrakI apavitratA kA vicAra karanA so azucitvAnuprekSA hai| AsravAnuprekSA- mithyAtva Adi bhAvoMse karmokA Asrava hotA hai, Asrava hI saMsArakA mUla kAraNa hai, isa prakAra vicAra karanA so AstravAnuprekSA hai| saMvarAnuprekSA- AtmAke navIna karmokA praveza nahIM hone denA so saMvara hai| saMvarase hI jIvoMkA kalyANa hotA hai, aisA vicAra karanA so saMvarAnuprekSA hai| Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - nigara __mokSazAstra saTIka nirjarAnuprekSA- savipAkanirjarAse AtmA kA kucha bhalA nahIM hotA kintu avipAkanirjarAse hI AtmAkA kalyANa hotA hai| ityAdi nirjarAke svarupakA ciMtavana karanA so nirjarAnuprekSA hai| lokAnuprekSA- ananta alokAkAzake ThIka bIcameM rahanevAle caudaha rAju-pramANa lokake AkArAdikakA cintavana karanA so lokAnuprekSA hai| bodhidurlabhAnuprekSA- ratnatrayarupa bodhikA prApta honA atyanta kaThina hai, isa prakAra vicAranA so bodhidurlabhAnuprekSA hai| dharma svAkhyAtatvAnuprekSA- jinendra bhagavAnake dvArA kahA huA ahiMsA lakSaNavAlA dharma hI jIvoMkA kalyANa karanevAlA hai| isake prApta na honese hI jIva caturgatike duHkha sahate hai, Adi vicAra karanA so dharma svAkhyAtatvAnuprekSA hai| noTa- ina anuprekSAoM kA cintavana karanevAlA jIva uttama kSamA Adi dharmoko pAlatA hai aura pariSahoMko jItatA hai| isalie inakA kathana donoMke bIcameM kiyA gayA hai||| 7 // pariSaha sahana karanekA upadezamArgAcyavananirjarArtha pariSoDhavyAH prisshaaH|8| __artha- saMvarake mArgase cyuta na honeke lie tathA karmokI nirjarAke hetu bAIsa pariSaha sahana karane yogya haiN||8|| bAIsa prisshkssutpipaasaashiitossnndNshmshknaagnyaartistriicryaanissdyaashyyaakroshvdhyaacnaa'laabhrogtRnnsprshmlstkaarpurskaarprjnyaa'jnyaanaa'drshnaani||9|| Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama adhyAya [161 artha- 1 kSudhA, 2 tRSNA, 3 zIta, 4 uSNa, 5 daMzamazaka, 6.nAgnya, 7 arati, 8 strI, 9 caryA, 10 niSadyA, 11 zayyA, 12 Akroza, 13 vadha, 14 yAcanA, 15 alAbha, 16 roga, 17 tRSNa-sparza, 18 mala, 19 satkAra puraskAra, 20 prajJA, 21 ajJAna aura 22 adarzana, ye bAIsa pariSaha haiN| kSudhA- ( bhUkha ) ke duHkhako zAMta bhAvase saha lenA kSudhA pariSahajaya hai| tRSNA- pipAsArupI agniko dharmarupI jalase zAMta karanA tRSNA pariSahajaya hai| zIta-zItakI vedanAko zAMta bhAvoMse sahanA zIta pariSahajaya hai| uSNa- garmIkI vedanAko zAMta bhAvoMse sahanA uSNa pariSahajaya hai| daMzamazaka- DAMza, macchara, bicchU, ciMunTI Adike kATanese utpanna huI vedanAko zAMta bhAvoMse sahanA so daMzamazaka pariSahajaya hai| nAgnya- nagna rahate huye bhI manameM kisI prakArakA vikAra nahIM karanA so nAgnya pariSahajaya hai| - arati-aratike kAraNa upasthita honepara bhI saMyamameM arati arthAt aprIti nahIM karanA so arati pariSahajaya hai| strI- striyoMke hAvabhAva, pradarzana Adi upadravoMko zAMta bhAvase sahanA, unhe dekhakara mohita nahIM honA so strI pariSahajaya hai| caryA- gamana karate samaya khedakhinna nahIM honA so caryA / pariSahajaya hai| niSadyA- dhyAnake liye niyamita kAlaparyaMta svIkAra kiye hue / Asanase cyuta nahIM honA so niSadyA pariSahajaya hai| zayyA- viSaya kaThora kaMkarIle Adi sthAnoMmeM eka karavaTase nidrA lenA aura aneka upasarga Anepara bhI zarIrako calAyamAna nahIM karanA, so zayyA pariSahajaya hai| Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162] mokSazAstra saTIka Akroza- duSTa jIvoMke dvArA kahe hue kaThora zabdoMko zAMta bhAvose saha lenA so Akroza pariSahajaya hai| vadha- talavAra Adike dvArA zarIrapara prahAra karanevAloMse bhI dveSa nahIM karanA so vadha pariSahajaya hai| yAcanA- prANoMke viyogakA avasara honepara bhI AhArAdikako nahIM mAMganA so yAcanA pariSahajaya hai| alAbha-bhikSAke prApta na honepara santoSa dhAraNa karanA so alAbha pariSahajaya hai| roga- aneka roga honepara bhI unakI vedanAko zAMta bhAvoMse saha lenA so rogapariSahajaya hai| tRNasparza-calate samaya pAvoMmeM tRNa kaMTaka vagairahake cubha jAnese utpanna hue duHkhako sahanA so tRNasparza pariSahajaya hai| malapariSahajaya- jalakAyika jIvoMkI hiMsAse bacaneke lie snAna na karanA tathA apane malina zarIrako dekhakara glAni nahIM karanA so malapariSahajaya hai| satkArapuraskAra- apanemeM guNoMkI adhikatA honepara bhI yadi koI satkArapuraskAra na kare to cittameM kaluSatA na karanA so satkAra puraskAra' pariSahajaya hai| prajJA- jJAnakI adhikatA honepara bhI mAna nahI karanA so prajJA pariSahajaya hai| ajJAna- jJAnAdikakI hInatA honepara logoMke dvArA kiye hue tiraskArako zAMta bhAvose saha lenA ajJAna pariSahajaya hai| _ adarzana- bahuta samaya taka kaThora tapazcaryA karane para bhI mujhe 1. prasaMzAko satkAra kahate hai| 2. koI kArya karate samaya aguA banA lenA so puraskAra hai| Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama adhyAya [163 avadhijJAna tathA cAraNa Adi RddhiyoMkI prApti nahI huI isalie vrata dhAraNa karanA vyartha hai, isa prakAra azraddhAnake bhAva nahI honA so adarzana pariSahajaya hai| noTa- ukta bAIsa pariSahoMko saMklezarahita bhAvoMse jIta lene para saMvara hotA hai| kisa guNasthAna' meM kitane pariSaha hote hai ? suukssmsaaNpraaycchdmsthviitraagyoshcturdsh||10|| artha- sUkSmasAmparAya nAmaka dazaveM aura chadmastha vItarAga arthAt gyArahaveM upazAMtamoha tathA bArahaveM kSINamoha nAmaka guNasthAnameM 14 pariSaha hote hai| unake nAma isa prakAra hai| 1 kSudhA, 2 tRSA, 3 zIta, 4 uSNa, 5 daMzamazaka , 6 caryA, 7 zayyA, 8 vadha, 9 alAbha, 10 roga, 11 tRNasparza, 12 mala, 13 prajJA aura 14 ajJAna // 10 // ekAdaza jine // 11 // artha- saMyogakevalI nAmaka terahaveM guNasthAnameM rahanevAle jinendra bhagavAnake Upara likhe hue 14 pariSahoMmeMse alAbha, prajJA aura ajJAnako chor3akara zeSa 11 pariSaha hote hai| noTa- jinendra bhagavAnake vedanIya karmakA udaya honese usake udayase honevAle 11 pariSaha kahe gaye hai| yadyapi mohanIya karmakA udaya na honese bhagavAnako kSudhAdikakI vedanA nahIM hotI tathApi ina pariSahoMkA 1. goha aura yogake nimittase honevAlI AtmapariNAmoMkI taratamatAko guNasthAna kahate hai| ve 14 hote hai- 1 mithyAddaSTi, 2 sAMsAdana, 3 mizra, 4 asaMyata samyagdRSTi, 5 dezavirata, 6 pramattasaMyata. 7 apramattasaMyata, 8 apUrvakaraNa, 9 anivRttikaraNa, 10 sUkSmasAmparAya, 11 upazAMtamoha, 12 kSINamoha, 13 saMyogakevalI aura 14 ayogakevalI / 2. vedanIya karma, mohanIya karmakI saMgati pAkara hI duHkhakA kAraNa hotA hai, svatantra nhiiN| Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 164] mokSazAstra saTIka kAraNa vedanIya karma maujUda hai, isalie upacArase 11 pariSaha kahe gaye haiN| vAstavameM unake eka bhI pariSaha nahIM hotA hai // 11 // bAdarasAmparAye sarve // 12 // artha- bAdara sAmparAya arthAt sthUla kaSAyavAleM chaThaveMse navaveM guNasthAnataka saba pariSaha hote haiN| kyoMki ina guNasthAnoMmeM pariSahoMke kAraNabhUta saba karmokA udaya hai // 12 // kauna pariSaha kisa karmake udayase hotA hai ? jJAnavaraNe prajJAjJAne // 13 // artha- prajJA' aura ajJAna ye do pariSaha jJAnAvaraNa karmake udayase hote haiM // 13 // darzanamohAMtarAyayoradarzanAlAbhau // 14 // artha-darzanamohanIya aura antarAya karmakA udaya honepara kramase adarzana aura alAbha pariSaha hote haiN||14|| cAritramohe nAgnyAratistrIniSadyAkrozayAcanA satkArapuraskArAH // 15 // artha-cAritramohanIya karmakA udaya honepara nAgnya, arati, strI, niSadyA, Akroza, yAcanA aura satkAra puraskArake ye 7 pariSaha hote haiM // 15 // vedanIye zeSAH // 16 // 1. jJAnAvaraNa karmakA udaya hone para jo thor3A jJAna prakaTa hotA hai vaha ahaMkArako paidA karatA hai| jJAnAvaraNakA nAza ho jAnepara ahaMkAra nahIM hotaa| isaliye prajJA pariSaha bhI jJAnAvaraNake karmake udayase mAnA hai| mational Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama adhyAya [165 artha- zeSake 11 pariSaha (kSudhA, tuSA, zIta, uSNa, daMzamazaka, cayyA, vadha, roga, tRNasparza aura mala) vedanIya karmake udayase hote haiN||16|| ekasAtha honevAle pariSahoMkI sNkhyaaekaadyobhaajyaayugpdeksminnaikonviNshtiH|17| ___artha-(yugapat )ekasAtha( ekasmin ) eka jIvameM (ekAdayaH) ekako Adi lekara( AekonaviMzatiH) unnIsa pariSaha taka ( bhAjyAH) vibhakta karanA caahiye| bhAvArtha- eka jIvake eka kAlameM adhikase adhika 19 pariSaha ho sakate haiM, kyoMki zAMta aura uSNa ina do pariSahoMmeMse eka kAlameM eka hI hogA tathA zayyA, caryA aura niSadyA ina tInoMmeMse bhI eka kAlameM eka hI hogaa| isa prakAra 3 pariSaha kama kara diye gaye hai||17 // pAMca cAritrasAmAyikacchedopasthApanAparihAravizuddhisUkSmasAmparAya yathAkhyAtamiti cAritram // 18 // artha- sAmAyika, chedopasthApanA, parihAravizuddhi, sUkSmasAMparAya aura yathAkhyAta ye cAritrake pAMca bheda haiN| sAmAyika cAritra- bheda rahita sampUrNa pApoMke tyAga karaneko sAmAyika kahate haiN| chedopasthApanA- pramAdake vazase cAritrameM koI doSa laga jAnepara 1. yahA~ koI prazna kara sakatA hai ki prajJA aura ajJAna bhI ekasAtha nahIM hoMge isaliye 1 pariSaha aura kama karanA caahiye| para vaha prazna ThIka nahIM hai, kyoMki eka hI kAlameM eka hI jIvake zrRtajJAnAdikI apekSA prajJA aura avadhijJAnAdikakI apekSA ajJAna raha sakatA hai| ___ Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166] mokSazAstra saTIka prAyazcitake dvArA usako dUra kara punaH nirdoSa cAritrako svIkAra karanA so chedopasthApanA kahate hai| parihAravizuddhi- jisa cAritrameM jIvoMkI hiMsAkA tyAga ho jAnese vizeSa zuddhi prApta hotI hai usako parihAravizuddhi cAritra kahate haiN| sUkSmasAmparAya- atyanta sUkSma lobha kaSAyakA udaya honepara jo cAritra hotA hai use sUkSmasAmparAya cAritra kahate haiN| yathAkhyAta- sampUrNa mohanIya karmake kSaya athavA upazamase AtmAke zuddha svarupameM sthira honeko yathAkhyAta cAritra kahate haiM' // 18 // nirjarAtattvakA varNana bAhya tapaanazanAvamaudaryavRttiparisaMkhyAnarasaparityAgaviviktazayyAsanakAyaklezA bAhyaM tpH||19| artha- 1-anazana (saMyamakI vRddhike liye cAra prakArake AhArakA tyAga karanA), 2-avamaudarya (rAgabhAva dUra karaneke liye bhUkhase kama bhojana karanA), 3-vRttiparisaMkhyAna (bhikSAko jAte samaya ghara, galI AdikA niyama karanA), 4-rasaparityAga (indriyoMkA damana karaneke liye ghRta dugdha Adi rasoMkA tyAga karanA), 5-viviktazayyAsana (svAdhyAya dhyAna AdikI siddhike liye ekAMta tathA pavitra sthAnameM sonA baiThanA)aura6-kAyakleza(zarIrase mamatva na rakhakara AtApana yogaAdi dhAraNa karanA), ye bAhya tapa haiN| ye tapa bAhya dravyoMkI apekSA hote haiM tathA bAhyameM sabake dekhanemeM Ate haiM isaliye bAhya tapa kahe jAte haiM // 19 // 1. sAmAyika aura chedopasthApanA ye do cAritra 6 - 7 - 8 veM 9 veM guNasthAnameM hote hai| parihAravizuddhi 6 veM aura 7 veM sUkSmasAmparAya 10 veM aura yathAkhyAta cAritra 11 veM, 12 veM, 13 veM aura 14 veM guNasthAnameM hotA hai| Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama adhyAya [167 Abhyantara tapaprAyazcitavinayavaiyAvRtyasvAdhyAyavyutsarga dhyAnAnyuttaram // 20 // artha- 1-prAyazcita ( pramAda athavA ajJAnase lage huye doSoMkI zuddhi karanA), 2-vinaya (pUjya puruSoMkA Adara karanA) 3-vaiyAvRtya (zarIra tathA anya vastuoMse muniyoMkI sevA karanA) 4-svAdhyAya (jJAnakI bhAvanAmeM Alasya nahIM karanA), 5-vyutsarga (bAhya aura Abhyantara parigrahakA tyAga karanA) aura 6-dhyAna (cittakI caMcalatAko rokakara use kisI eka padArthake cintavanameM lagAnA) ye Abhyantara tapa haiN| ina tapoMkA AtmAse ghaniSTa sambandha hai isaliye unheM Abhyantara tapa kahate haiM // 20 // Abhyantara tapoMke uttarabhedanavacaturdazapaMcadvibhedA yathAkramaM prAradhyAnAt21 artha- dhyAnase pahaleke pAMca tapa kramase 9, 4, 10, 5 aura 2 bhedavAle haiN||21|| prAyazcitake ' nava bhedaAlocanApratikramaNatadubhayavivekavyutsarga tapacchedaparihAropasthApanAH // 22 // artha- 1-AlocanA (pramAdake vazase lage huye doSoMko gurU ke pAsa jAkara niSkapaTa rItise kahanA), 2-pratikramaNa ( mere dvArA kiye hue aparAdhamithyA hoM aisA kahanA),3-tadubhaya(AlocanA aura pratikramaNa 1. prAyaH = aparAdha, citta = zuddhi, aparAdhako zuddhi karanA prAyazcita hai| Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168] mokSazAstra saTIka donoMko karanA), 4-viveka(saMyukta AhArapAnIkA tathA anya upakaraNoMkA , niyamita samaya taka pRthak vibhAga karanA) vyutsarga ( kAyotsarga karanA ), tapa ( upavAsAdi karanA), cheda ( eka dina, eka pakSa, mahInA AdikI dIkSAkA cheda karanA' ), parihAra (dina, pakSa, mahInA Adi niyamita samaya taka saMghase pRthak kara denA) aura upasthApana (saMpUrNa dIkSAkA cheda kara phirase navIna dIkSA denA) ye 9 prAyazcita tapake bheda haiN| yaha prAyazcitta saMghake AcArya dete haiM // 22 // vinaya tapake 4 bhedajJAnadarzanacAritropacArAH // 23 // artha- 1 jJAna vinaya ( AdarapUrvaka yogyakAlameM zAstra par3hanA, abhyAsa karanA Adi), 2 darzana (zaGkA kAMkSAAdidoSarahita samyagdarzana dhAraNa karanA), 3 cAritravinaya( cAritrako nirdoSa rItise pAlanA ), aura 4 upacAra vinaya (AcArya Adi pUjya puruSoMko dekhakara khar3e honA, namaskAra karanA Adi) ye cAra vinaya tapake bheda haiN||23|| vaiyAvRtya tapake 10 bhedaAcAryopAdhyAyatapasvizaikSyaglAnagaNakulasaMgha sAdhumanojJAnAm // 24 // artha- AcArya, upAdhyAya, tapasvI, zaikSya, glAna, gaNa, kula, saMgha, manojJa, vaiyAvRtya tapa ke daza bheda haiN| 2. bAdameM dIkSita hue muni pahaleke dIkSita muniyoMko namaskAra karate hai, para jitane samayakI dIkSA cheda dI jAtI hai usako utane samayameM dIkSita hae naye maniyoMko namaskArAdi karanA par3atA hai| jo muni pahale unake ziSya samajhe jAte ye dIkSA cheda hone para vaha muni unakA ziSya kahalAne lagatA hai| saMgha, sAghu aura manojJa ina 10 prakArake muniyoMkI sevA Tahala karanA so AcArya, vaiyAvRtya Adi 10 prakArakA vaiyAvRtya hai| Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama adhyAya [169 AcArya- jo muni paJcAcArakA svayaM AcaraNa karate aura dUsaroMko AcaraNa karAte hai unheM AcArya kahate hai| upAdhyAya- jinake pAsa zAstroMkA adhyayana kiyA jAtA ho ve upAdhyAya kahalAte hai| tapasvI- mahAn upavAsa karanevAle sAdhuoMko tapasvI kahate hai| zaikSya- zAstrake adhyayanameM tatpara muni zaikSya kahalAte hai| glAna- rogase pIr3ita muni glAna kahalAte hai| gaNa- vRddha muniyoMke anusAra calanevAle muniyoMke samudAyako gaNa kahate hai| kula- dIkSA denevAle AcAryake ziSyoMko kula kahate hai| saGgha-RSi, yati, muni, anagAra ina cAra prakArake muniyoMke samUhako saGgha kahate hai| manojJa- lokameM jinakI prazaMsA bar3ha rahI ho unheM manojJa kahate hai| svAdhyAya tapake 5 bhedavAcanA pracchanAnuprekSAmnAyadharmopadezAH // 25 // __ artha- vAcanA (nirdoSa granthoko usake arthako tathA donoMko bhavya jIvoMko zravaNa karAnA), pracchanA (saMzayako dUra karaneke liye athavA kRta nizcayako dRr3ha karaneke liye prazna pUchanA ) anuprekSA( jAne hue padArthakA bAra bAra cintavana karanA), AmnAya (nirdoSa uccAraNa karate hue pATha karanA) aura dharmopadeza (dharmakA upadeza karanA) ye pA~ca svAdhyAya tapake bheda haiN| vyutsarga tapake do bhedabAhyAbhyantaropadhyoH // 26 // artha- bAhyopadhivyutsarga (dhanadhAnyAdi bAhya padArthokA tyAga karanA), aura Abhyontaropadhivyutsarga (krodha, mAna Adi khoTe bhAvoMkA tyAga karanA), ye do vyutsarga tapake bheda haiM // 26 // - Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 mokSazAstra saTIka dhyAna tapakA lakSaNauttamasaMhananasyaikAgracintAnirodhodhyAnamAntarmuhartAtra7 artha-( uttamasaMhananasya)' uttama saMhananavAlekA( antarmuhUttAt ) antarmuhUrtaparyanta (ekAgracintAnirodhaH) ekAgratAse cintAkA rokanA (dhyAnam ) dhyAna hai| bhAvArtha- kisI eka viSayameM cittako rokanA so dhyAna hai| vaha uttama saMhananadhArI jIvoke hI hotA hai aura eka padArthakAdhyAna antarmuhUrtase adhika samaya taka nahIM hotA hai| dhyAnake bhedaArtaraudradharmyazuklAni // 28 // artha- ArtadhyAna, raudradhyAna, dharmadhyAna aura zukladhyAna ye dhyAnake cAra bheda haiN||28|| pare mokSahetU // 29 // artha- inameMse dharmadhyAna aura zukladhyAna mokSake kAraNa haiN| noTa 1- dharmadhyAna paramparAse aura zukladhyAna sAkSAt mokSakA kAraNa hai| ___noTa 2- zurUke Arta aura rodra ye do dhyAna saMsArake kAraNa haiN| ArtadhyAna kA lakSaNa aura bhedaArtamamanojJasya saMprayoge tadviprayogAya smRti samanvAhAraH // 30 // 1. vajravRSabha nArAca, vajranArAca aura nArAca ye tIna saMhanana uttama saMhanana kahalAte haiN| ina saMhanana dhArI jIvoMke dhyAna hotA haiM / yaha kathana utkRSTa dhyAnako lakSyameM rakhakara kiyA hagayA hai| 2. duHkhameM honevAle dhyAnako ArtadhyAna kahate hai| Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama adhyAya [171 artha-aniSTa padArthakA saMyoga honepara use dUra karaneke lie bAra bAra vicAra karanA so(1) aniSTa saMyogaja nAmaka ArtadhyAna hai // 30 // viparItaM manojJasya // 31 // artha- strI putra Adi iSTajanoMkA viyoga honepara unake saMyogake lie bAra bAra cintA karanA so (2) iSTa viyogaja nAmaka ArtadhyAna haiM // 31 // vedanAyAzca // 32 // artha- yogajanita pIr3AkA nirantara cintana karanA so (3) vedanAjanya nAmaka ArtadhyAna hai // 32 // nidAnaM ca // 33 // ___ artha-AgAmI kAla sambandhI viSayoMkI prAptimeM cittako tAlIna karanA so (4) nidAnaja nAmaka aartdhyaan||33|| guNasthAnoMkI apekSA ArtadhyAnake svAmItadaviratadezaviratapramattasaMyatAnAm // 34 // artha- vaha ArtadhyAna avirata arthAt Adike cAra guNasthAna, dezavirata arthAt paMcama guNasthAna aura pramattasaMyata arthAt chaThaveM guNasthAnameM hotA hai| ___ noTa- chaThaveM guNasthAnameM nidAna nAmakA ArtadhyAna nahIM hotA hai // 34 // . raudradhyAnake ' bheda va svAmIhiMsAnRtasteyaviSayasaMrakSaNebhyo raudramavirata deshvirtyoH||35|| 1. krUra, pariNAmoMke hote hue jo dhyAna hotA hai use raudradhyAna kahate hai| Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172] mokSazAstra saTIka artha- hiMsA, jhUTha, corI aura viSaya saMrakSaNase utpanna huA dhyAna raudradhyAna kahalAtA hai aura vaha avirata tathA dezavirata (Adike pA~ca) guNasthAnoM meM hotA hai| bhAvArtha- nimittake bhedase raudradhyAna cAra prakArakA hotA haiN| 1hiMsAnandI ( hiMsAmeM Ananda mAnakara usIke sAdhana juTAne meM tallIna rahanA), 2- mRSAnaMdI ( asatya bolane meM Ananda mAnakara usIkA cintavana karanA), 3-cauryAnandI ( corImeM Ananda mAnakara usIkA cintavana karanA), aura 4parigrahAnandI ( parigrahakI rakSAkI cintA krnaa)||35|| dharmadhyAna ' kA svarupa va bhedaAjJApAyavipAkasaMsthAnavicayAya dhrmym|36| ___ artha- AjJAvicaya, apAyavicaya, vipAkavicaya aura saMsthAnavicayake lie cintavana karanA so dharmadhyAna haiN| bhAvArtha- dharmadhyAnake cAra bheda haiM-1 AjJAvicaya (AgamakI pramANatAse arthakA vicAra karanA), 2 apAyavicaya (saMsArI jIvoMke duHkhakA tathA usase chuTaneke upAyakA cintavana karanA), 3 vipAkavicaya (karmake phalakA-udayakA vicAra karanA)aura 4 saMsthAnavicaya( lokake AkArakA vicAra krnaa|) svAmI- yaha dharmadhyAna cauthe guNasthAnase lekara saptama guNasthAna taka zreNI car3haneke pahale pahale taka hotA haiM // 36 // zuklAdhyAna ' ke svAmIzukle cAdye pUrvavidaH // 37 // 1. dharmaviziSTadhyAnako dharmadhyAna kahate haiN| 2. zuddhadhyAnako zukladhyAna kahate haiM / 3. yaha kathana utkRSTatAkI apekSA hai / sAdhAraNa rUpase yaha dhyAna aSTa pravacana mAtRkA taka jJAnavAloMke bhI ho sakatA hai| Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama adhyAya [173 artha- prArambhake pRthaktvavitarka aura ekatvavitarka nAmaka do zukladhyAna pUrvajJAnadhArI zrutakevalIke hI hote haiN| noTa- cakArase zrutakevalIke dharmadhyAna bhI hotA hai||| 37 // pare kevalinaH // 38 // artha- antake sUkSmakriyApratipAti aura vyuparatakriyAnivarti ye do zukladhyAna saMyogakevalI aura ayogakevalIke hI hote haiN|' // 38 // zuklAdhyAnake cAra bhedoMke nAmapRthaktvaikatvavitarkasUkSmakriyApratipAtivyuparata kriyAnivartIni // 39 // artha- pRthakvavitarka, ekatvavitarka, sUkSmakriyApratipAti aura vyuparatakriyAnivarti ye zukladhyAnake cAra bheda haiN||39|| bhAvArtha-jisameM vitarka aura vicAra donoM hoM use pRthaktvavitarka vicAra nAmaka zukladhyAna kahate haiN| aura jo kevala vitarkase sahita ho use ekatvavitarka nAmaka zukladhyAna kahate haiN| sUkSmakAyayogake Alambanase jo dhyAna hotA hai use sUkSmakriyApratipAti nAmaka zukladhyAna kahate haiN| jisameM AtmapradezoMmeM parispanda paidA karanevAlI zvAsocchvAsa Adi samasta kriyAe nivRta ho jAtI haiM-ruka jAtI haiM use vyuparatakriyAnivarti nAmaka zukladhyAna kahate haiN||39|| 1. pahalA bheda sAtizaya apramatta nAmaka sAtaveM guNasthAnase lekara gyAraveM guNasthAna taka rahatA hai| inase mohanIya karmakA upazama athavA kSaya hotA hai| dUsarA bheda bArahaveM guNasthAnameM hotA hai| isase zeSa ghAtiyA karmokA kSaya hokara kevalajJAna prApta hotA hai| tIsarA bheda terahaveM guNasthAnake anta samayameM hotA hai aura cauthA bheda caudahaveM guNasthAnameM hotA hai isase upAntya tathA anta samayameM kramase 72 aura 13 prakRtiyoMkA kSaya hokara mokSa prApta hotA hai| Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174] mokSazAstra saTIka zukladhyAnake AlambanatryekayogakAyayogAyogAnAm // 40 // artha- ukta cAra bheda kramase tIna yoga, ekayoga, kAyayoga aura yogarahita jIvoMke hote haiM / arthAt pahalA pRthaktvavitarkadhyAna kAya, vacana, mana ina tInoM yogake dhArakake hotA hai| dUsarA ekatvavitarka dhyAna tIna yogoMmeMse kisI eka yogake dhArakake hotA hai| tIsarA sUkSmakriyApratipAtidhyAtra sirpha kAyayogake dhArakake hotA hai aura cauthA vyuparatakriyAnivarti yogarahita jIvoMke hotA hai // 40 // Adhike do dhyAnoMkI vizeSatAekAzraye savitarkavIcAre pUrve // 41 // . artha- eka-paripUrNa zrutajJAnIke Azrita rahanevAle prArambhake do dhyAna vitarka aura vIcArakara sahita hai||41|| avIcAraM dvitIyam // 42 // artha- kintu dUsarA zukladhyAna vIcArase rahita hai| vitarka kA lakSaNavitarkaH zrutam // 43 // artha- zrutajJAnako vitarka kahate haiN| vIcArakA lakSaNavIcAro'rthavyaJjanayogasaMkrAntiH // 44 // artha- artha, vyaJjana aura yogako palaTanAko vIcAra kahate haiN| arthasaMkrAnti- artha arthAt dhyAna karane yogya padArthako chor3akara usakI paryAyako dhyAve aura paryAyako chor3akara dravyako dhyAve so arthasaMkrAnti hai| Forry Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brAhI tapa prAyazcitta vinaya 4 1 anazana 1 AlocanA 2 avamodarya 2 pratikramaNa 3 vRttiparisaMkhyAna 3 tadubhaya 4 rasa parityAga 4 viveka 5 vivikta 5 vyutsarga zayyAsana 6 tapa 6 kAyakleza 7 cheda 8 parihAra 9 upasthApana tapake bheda antaraGga tapa vaiyAvRtya svAdhyAya vyutsarga dhyAna 10 / 2 // 1jJAnavinaya 1 AcArya vaiyAvRtya 1 yAcanA 1 bAhyopadhi tyAga 2 darzanavinaya 2 upAdhyAya vaiyAvRtya 2 pRcchanA 2 Abhyontaro3 cAritra vinaya 3 tapasvI vaiyAvRtya 3 anuprekSA padhityAga 4 upacAra vinaya 4 zaikSya vaiyAvRtya 4 AmnAya 5 glAna vaiyAvRtya 5 dharmopadeza 6 gaNa vaiyAvRtya 7 kula vaiyAvRtya 8 saMgha vaiyAvRtya 9 sAdhu vaiyAvRtya 10 manojJa vaiyAvRtya ArtadhyAna raudradhyAna dharmadhyAna. zukladhyAna 1 aniSTasaMyogaja 1 hiMsAnandI 1 AjJAvicaya 1 pRthakatvavitarka 2 iSTaviyogaja 2 mRSAnandI 2 apAyavicaya 2 ekatvavitarka 3 vedanAjanya 3 cauryAnandI 3 vipAkavicaya 3 sUkSmakriyApratipAti 4 nidAna 4 parigrahAnandI 4 saMsthAnavicaya 4 vyuparatakriyAnivarti navama adhyAya [175 Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSazAstra saTIka vyaJjanasaMkrAnti - zrutake eka vacanako chor3akara anyakA avalambana karanA aura use chor3akara kisI anyakA avalambana karanA so vyaJjanasaMkrAnti hai| 176 ] yogasaMkrAnti- kAyayogako chor3akara manoyoga yA vacanayogako grahaNa karanA aura unheM chor3akara kisI anya yogako grahaNa karanA so yogasaMkrAnti hai // 44 // pAtrakI apekSA nirjarAmeM nyUnAdhikatAkA varNanasamyagddaSTizrAvakaviratAnantaviyojakadarzanamohakSapakopazamakopazAntamohakSapakakSINamohajinA: kramazo'saMkhyeyaguNanirjarAH // 45 // artha- 1 samyagddaSTi, 2 paJcamaguNasthAnavartI zrAvaka, 3 virati ( muni), 4 anantAnubandhIkI visaMyojanA karanevAlA', 5 darzanamohakA kSaya karane vAlA, 6 cAritramohakA upazama karanevAlA, 7 upazAMtamohavAlA, 8 kSapaka zreNi car3hatA huA, 9 kSINamoha (bArahaveM guNasthAnavAlA) aura 10 jinendra bhagavAn, ina sabake pariNAmoMkI vizuddhatAkI adhikatAse Ayukarmako chor3akara pratisamaya kramase asaMkhyAtaguNI nirjarA hotI hai // 45 // nirgrantha-sAdhuoMke bheda pulAkavakuzakuzIlanirgranthasnAtakAnirgranthAH / 46 / artha- pulAka, vakuza, kuzIla, nirgrantha aura snAtaka ye pAMca prakArake nirgrantha sAdhu hai| 1. anantAnubandhIke parimANuoMkA apratyAkhyAnAvaraNAdi rUpa badalanevAlA / Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ natA adhyAya [177 pulAka- jo uttaraguNoMkI bhAvanAse rahita hoM tathA kisIkSetra va kAlameM mUlaguNoMmeM bhI doSa lagAveM unhe pulAka kahate hai| vakuza- jo mUlaguNoMkA nirdoSa pAlana karate hoM parantu apane zarIra va upakaraNAdikA zobhA bar3hAnekI kucha icchA rakhate hoM unheM vakuza kahate haiN| kuzIla- muni do prakArake hote haiM- eka pratisevanAkuzIla aura dUsare kssaaykushiil| pratisevanAkuzIla-jinake upakaraNa tathA zarIrAdise viraktatA na ho aura mUlaguNa tathA uttaraguNakI paripUrNatA hai, parantu uttaraguNoMmeM kucha virAdhanA doSa hoM, unheM pratisevanAkuzIla kahate haiN| kaSAyakuzIla- jinhoMne saMcalanake sivAya anya kaSAyoMko jIta liyA ho unheM kaSAyakuzIla kahate haiN| nirgrantha- jinakA mohakarma kSINa ho gayA ho aise bArahave guNasthAnavartI muni nirgrantha kahalAte haiN| snAtaka- samasta ghAtiyA karmokA nAza karanevAle kevalI bhagavAn snAtaka kahalAte haiM / / 46 // pulAkAdi muniyoMmeM vizeSatAsaMyamazrutapratisevanAtIrthaliGgalezyopapAdasthAna vikalpataH sAdhyAH // 47 // artha- ukta muni saMyama, zruta, pratisevanA, tIrtha, liGga, lezyA, upapAda aura sthAna ina ATha anuyogoMke dvArA bhedarUpase sAdhya haiN| arthAt ina ATha anuyogoMke pulAka Adi muniyoM ke vizaSa bhada hote hai||47|| iti zrImadumAsvAmiviracite mokSazAstre nvmo'dhyaayH| Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178] mokSazAstra saTIka - prazrAvalI (1) saMvarake kAraNa kyA haiM ? (2) gupti aura samitimeM kyA antara haiM ? (3) pariSaha kisalie sahana karanA cAhiye ? ekasAtha kitane pariSaha ho sakate haiM ? (4) prAyazcita tapake bheda lakSaNa sahita ginAo ? (5) kyA saMvarake binA bhI nirjarA ho sakatI haiM ? zukladhyAnake bhedoMkA varNana kara unake lakSaNa batAo aura kauna bheda kaba hotA hai ? usakA kyA kArya hai ? yaha bhI btaao| (7) pulAka muni pUjya haiM yA apUjya ? (8) raudradhyAnI jIva marakara kahAM jAtA haiM ? (9) Ajakala dhyAna ho sakatA hai yA nahIM ? (10) dhyAnakI siddhike upayogI kucha niyama btaao| (6) * Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazama adhyAya [179 dazama adhyAya mokSatatvakA varNana kevalajJAnakI utpattikA kAraNa ' mohkssyaajjnyaandrshnaavrnnaantraaykssyaacckevlm|1| artha- mohanIyakarmakA kSaya honese antarmuhUrtake liye kSINakaSAya nAmaka bArahavAM guNasthAna pAkara ekasAtha jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura antarAya karmakA kSaya honese kevalajJAna utpanna hotA hai| . bhAvArtha- cAra ghAtiyA karmokA sarvathA kSaya ho jAne para kevalajJAna hotA hai| noTa-ghAtiyA karmo meM sabase pahale mohanIya karmakA kSaya hotA hai, isaliye sUtrameM gaurava honepara bhI usakA pRthak nirdeza kiyA hai|||1|| mokSake kAraNa aura lakSaNabandhahetvabhAvanirjarAbhyAM kRtsnakarmavipramokSo mokSaH // 2 // artha- bandhake kAraNoMkA abhAva tathA nirjarAke dvArA jJAnAvaraNAdi samasta karmaprakRtiyoMkA atyaMta abhAva honA mokSa hai| bhAvArtha- AtmAse samasta karmokA sambandha chUTa jAnA mokSa hai aura vaha saMvara tathA nirjarAke dvArA prApta hotA hai||| 2 // mokSameM karmoke sivAya aura kisakA abhAva hotA hai ? aupazamikAdibhavyatvAnAM c||3|| artha- mukta jIvameM aupazamika Adi bhAvoMkA tathA pAriNAmika 1. mokSa kevalajJAnapUrvaka hotA hai, isaliye mokSake pahale kevalajJAnakI utpattikA varNana kiyA hai| Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180] mokSazAstra saTIka bhAvoMmeMse' bhavyatva bhAvakA bhI abhAva ho jAtA hai| anyatra kevlsmyktvjnyaandrshnsiddhtvebhyH|4 artha-kevalasamyaktva, kevalajJAna, kevaladarzana aura siddhatvaina bhAvoMko chor3akara mokSameM anya bhAvoMkA abhAva ho jAtA hai| bhAvArtha- mukta avasthAmeM jIvatva nAmaka pAriNAmika bhAva aura karmoke kSayase prakaTa honevAle Atmika bhAva rahate haiM, zeSakA abhAva ho jAtA hai| noTa- jina guNoMkA anantajJAnAdike sAtha sahabhAva sambandha hai aise anantavIrya, anantasukha Adi guNa bhI pAye jAte haiM // 4 // karmokA kSaya honeke bAdatadanantaramUrdhvaM gacchatyAlokAntAt // 5 // artha- samasta karmokA kSaya honeke bAda mukta jIva lokake anta bhAga paryaMta Uparako jAtA hai||5|| mukta jIvake urdhvagamanameM kAraNapUrvaprayogAdasaGgatvAdbandhacchedAttathAgati pariNAmAcca // 6 // artha- pUrvaprayoga-(pUrvasaMskAra) se, saGgarahita honese, karmabandhanake naSTa honese aura tathA gatipariNAma arthAt UrdhvagamanakA svabhAva honese mukta jIva Urdhvagamana karatA hai // 6 // 1. jisake samyagdarzanAdi prApta honekI yogyatA ho use bhavya kahate hai| jaba samyagdarzanAdi guNa pUrNa rUpase prakaTa ho cukate hai taba AtmAmeM bhavyatvakA vyavahAra miTa jAtA hai| Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazama adhyAya [181 ukta cAroM kAraNoMke kramase cAra dRSTAMtaAviddhakulAlacakravadvayapagatalepAlAbuvaderaNDa bIjavadagnizikhAvacca // 7 // artha- (1) muktajIva kumbhakArake dvArA ghumAye hue cAkakI taraha pUrvaprayogase Urdhvagamana karatA haiN| arthAt jisa prakAra kumbhakAra cAkako ghumAkara chor3a detA hai taba bhI cakra pahaleke bhare hue vegake vazase ghUmatA rahatA hai, usI prakAra jIva bhI saMsAra avasthAmeM mokSaprAptike lie barAbara abhyAsa karatA thA, mukta honepara yadyapi usakA vaha abhyAsa chUTa jAtA hai, tathApi vaha pahaleke abhyAsase Uparako gamana karatA hai| (2) mukta jIva, dUra ho gayA hai lepa jisako aise tUmbekI taraha Uparako jAtA hai arthAt tUmbepara jabataka miTTIkA lepa rahatA hai tabataka vaha vajanadAra honese pAnImeM DUbA rahatA hai, para jyoMhI usakI miTTI galakara dUra ho jAtI hai tyoMhI vaha pAnIke Upara A jAtA hai| isI prakAra yaha jIva jabataka karmalepase sahita hotA hai tabataka saMsAra samudrameM DUbA rahatA hai para jyoMhI isakA karmalepa dUra hotA hai tyoMhI vaha Upara uTha kara lokake Upara paha~ca jAtA hai| (3) mukta jIva karmabandhase mukta honeke kAraNa eraNDake bIjake samAna Uparako jAtA hai| arthAt eraNDa vRkSakA sukhA bIja jaba caTakatA hai taba usakI miMgI jisa prakAra Uparako jAtI hai usI prakAra yaha jIva karmoke bandhana dUra honepara Uparako jAtA hai| aura (4) mukta jIva svabhAvase hI agnikI zikhAkI taraha Urdhvagamana karatA hai arthAt jisa prakAra havAke abhAvameM agni (dIpaka Adi) kI zikhA Uparako jAtI hai usI prakAra karmoke binA yaha jIva bhI Uparako jAtA hai|| 7 // . Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182] mokSazAstra saTIka lokAgrake Age nahIM jAne meM kAraNa dharmAstikAyAbhAvAt // 8 // artha- dharmadravyakA abhAva honese mukta jIva lokagraha bhAgake Age arthAt alokAkAzameM nahIM jaate| kyoMki jIva aura pudgaloMkA gamana dharmadravyakI sahAyatAse hI hotA hai aura alokAkAzameM dharmadravyakA abhAva hai' // 8 // mukta jIvoMmeM bheda honeke kAraNakSetrakAlagatiliGgatIrthacAritrapratyekabuddhabodhita jJAnAvagAhanAMtarasaMkhyAlpabahutvataH sAdhyAH / 9 / artha-kSetra, kAla, gati, liMga, tIrtha, cAritra, pratyekabuddhabodhita, jJAna, avagAhana, antara, saMkhyA aura alpabahutva ina bAraha anuyogoMse siddhoMmeM bhI bheda sAdhane yogya haiN| bhAvArtha- kSetra-koI bharatakSetrase, koI airAvatakSetrase aura koI videhakSetrase siddha hue hai| isa prakAra kSetrakI apekSA siddhoMmeM bheda hotA hai| kAla -koI utsarpiNI kAlameM siddha hue haiM aura koI avsrpinniikaalmeN| ___ gati-koI siddha gatise aura koI manuSya gatise siddha hue haiN| 1. lokake antameM 45 lAkha yojana vistAravAlI siddhazilA hai, mukta jIva usIke upara tanuvAtavalayameM Thahara jAte haiN| mokSameM mukta jIvoMke zira eka barAbara sthAna para rahate haiM / mukta jIvoMkA siddhazilAse sambandha nahIM rhtaa| 2. saMharaNakI apekSA aDhAI dvIpa mAtrase mukta hote hai| 3. avasarpiNIke suSamAduSamA nAmaka tIsare kAlake aMtima bhAgase lekara dUSamAsuSamA nAmaka cauthe kAlataka utpanna hue jIva hI mukta hote hai| cauthe kAlakA utpanna huA jIva paMcamakAlameM mukta ho sakatA hai para paMcamakA pedA huA paMcamameM mukta nahIM ho sktaa| Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazama adhyAya [183 liMga-vAstavameM * aliMgase hI siddha hote haiM athavA dravyapuliMgase hI siddha hote haiN| bhAvaliMgakI apekSA tInoM liMgoMse mukta ho sakate haiN| tIrtha-koI tIrthaMkara hokara siddha hote haiM, koI binA tIrthaMkara hue siddha hote haiN| koI tIrthaMkarake kAlameM siddha hote haiM aura koI tIrthakarake mokSa cale jAneke bAda unake tIrtha ( AmnAya) meM siddha hote haiN| cAritra- cAritrakI apekSA koI ekase athavA koI bhUtapUrva nayakI apekSA do tIna cAritrase siddha hue haiN| pratyekabuddhabodhita- koI svayaM saMsArameM virata hokara mokSako prApta hue haiM aura koI kisIke upadezase / jJAna- koI eka hI jJAnase aura koI bhUtapUrva nayakI apekSA do tIna cAra jJAnase siddha hue haiN| avagAhanA- koI utkRSTa avagAhanA-pAMcasau pacIsa dhanuSase siddha hue hai, koI madhyama avagAhanAse aura koI jaghanya avagAhanA-kucha kama sAr3he tIna hAthase siddha hue haiN| antara- eka siddha se dUsare siddha honekA antara jaghanyase eka samaya aura utkRSTase ATha samayakA hai tathA virahakAla jaghanyase eka samaya aura utkRSTase chaH mAhakA hotA hai| saMkhyA- jaghanyase eka samayameM eka hI jIva siddha hotA hai| aura utkRSTatAse 108 jIva siddha ho sakate haiN| alpabahutva- samudra Adi jala-kSetroMse thor3e siddha hote haiM aura videhAdi kSetroMse adhika siddha hote haiN| isa prakAra siddha jIvoMmeM bAhya nimittakI apekSA bhedakI kalpanA kI gaI hai| vAstavameM AtmIya guNoMkI apekSA kucha bhI bheda nahIM rhtaa||9|| // iti zrImadumAsvAmiviracite mokSazAstre dshmo'dhyaayH|| 4. bhAvavedakA udaya navama guNasthAna taka rahatA hai isalie mokSa aveda dazAmeM hI hotA hai| 5. bhUtakAlakI bAtako vartamAnameM khnevaalaa| Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSazAstra saTIka dodhaka vRttaakSaramAtrapadasvarahInaMvyaJjanasandhivivarjitarepham / sAdhubhiratra mama kSamitavyaM kona vimuhyati zAstrasamudre // 1 // artha- isa zAstrameM yadi kahIM akSara mAtrA pada yA svara rahita ho tathA vyaMjana sandhi va rephase rahita ho to sajjana puruSa mujhe kSamA kreN| kyoMki zAstrarUpI samudrameM kauna puruSa mohako prApta nahIM hotA arthAt bhUla nahIM karatA / / 1 / / 184] anuSTup - dazAdhyAye paricchinne tattvArtha paThite sati / phalaM syAdupavAsasya bhASitaM munipuGgavaiH // 2 // artha- daza adhyAyoMmeM vibhakta isa tatvArthasUtra (mokSazAstra ) ke pATha karane tathA paricchedana arthAt mananase zreSTha muniyoMne eka upavAsakA phala kahA hai| bhAvArtha - jo puruSa bhAvapUrvaka pUrNa mokSazAstrakA pATha karatA hai aura usakA cintana karatA hai use eka upavAsakA phala lagatA hai // 2 // 1 1. ye donoM zloka mUla graMthakartAke banAye hue nahIM hai| Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazama adhyAya [185 prazAvalI (1) ghAtiyA karmomeM sabase pahale kisakA kSaya hotA hai ? kyA kevalajJAnake bInA bhI mokSa prApta ho sakatA hai ? mokSakA kyA lakSaNa hai ? "kRtsnakarmavipramokSo mokSaH" isa vAkyameM vipra zabdakA kyA artha hotA hai ? mokSameM jIvokA AkAra kaisA hotA hai ? jabaki bhavyatvabhAva pAriNAmika bhAva hai taba siddha avasthAmeM usakA abhAva kyoM ho jAtA haiM? yadi abhavyatvakA abhAva hotA hai to jIvatvakA bhI abhAva kyoM nahIM hotA ? (7) mukta jIvomeM bheda kisa prakAra hotA hai ? (8) jIvakA Urdhvagamana kyoM hotA hai ? udAharaNa sahita btlaao| (9) mukta jIva siddha lokase Age kyoM nahIM jAte ? (10) mukta jIvoMko madhya lokase mokSagamana taka pahu~canemeM kitanA samaya lagatA hai ? (11) "jo jIva mokSameM rahate hai unheM mukta kahate haiM" yadi mukta jIvoMkA yaha lakSaNa mAnA jAve to kyA hAni hogI? Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSazAstra saTIka pariziSTa zaMkA-samAdhAna ( le:- paM. phUlacandrajI jaina siddhAMtazAstrI, sampAdaka, jayadhavalA ) pAThazAlAoM meM tattvArthasUtra par3hAyA jAtA hai| isameM upayogI saba viSayoMkA saMkalana hai| hamAre mitra paMDita pannAlAlajI jaina sAhityAcAryakA Agraha rahA ki isake pariziSTa meM kucha aise praznottaroMkA saMkalana kara diyA jAye jisase adhyApaka va svAdhyAyapremI sabako lAbha ho / yaha socakara hama donoMne kucha prazna taiyAra kiye the unhIMke anusAra yaha pariziSTa taiyAra kiyA hai| isameM pratyeka adhyAyake kramase prazna va unake uttara saMkalita kie gaye hai| 186] pahalA adhyAya [1] zaMkA- kisa yogyatAke honepara jIvoMko samyagdarzana prApta ho sakatA hai ? [1] samAdhAna - samyagdarzana tIna hai- aupazamika, kSAyika aura kSAyopazamika | inameMse pahale aupazamika samyagdarzanakI apekSA vicAra karate haiN| aisA niyama hai ki saMsArameM rahanekA kAla ardha pudgala parivartana zeSa raha jAnepara aupazamika samyagdarzana ho sakatA hai / yaha eka kAlalabdhi hai| isa kAlalabdhike prApta ho jAnepara bhI usI jIvake aupazamika samyagdarzana utpanna hotA hai jo saMjhI, paryApta sAkAra upayogase yukta aura nirmala pariNAmavAlA hotA hai, anyake nahIM / lezyAoMke viSayameM yaha niyama hai ki manuSya aura tiryaMcoMke vartamAna zubha lezyAaiM honI caahie| kintu deva aura nArakiyoMke jahAM jo lezyA batalAI hai usIke rahate hue aupazamika samyagdarzanakI prApti ho jAtI hai| isI prakAra gotrake viSayameM bhI jAnanA caahie| Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA samAdhAna [187 arthAt jisa gatimeM jo ucca yA nIca gotra sambhava haiN| usake rahate hue aupazamika samyagdarzanakI prApti ho jAtI haiN| yaha bhavanimittaka dUsarI kAlalabdhi hai| tIsarI kAlalabdhikA sambandha karmokI sthitise hai| aisA niyama hai ki jisake karmokI sthiti antaH koDAkor3I sAgarase adhika hotI hai usake prathamopazama samyagdarzanakI prApti sambhava nhiiN| kintu jisake bandhako prApta honevAle karmokI sthiti antaH kor3Akor3I sAgara pramANa prApta hotI hai aura sattAmeM sthita karmokI sthiti saMkhyAta hajAra sAgara kama anta: koDAkor3I sAgara zeSa raha jAtI hai vahI prathamopazama samyagdarzanako prApta hotA hai| cauthI kAlalabdhikA sambandha karmoke anubhAgase hai| jisake aprazasta karmoMkA anubhAga dvisthAnagata hai aura prazasta karmokA anubhAga catuHsthAnagata hai aura usIke prathamopazama samyagdarzana prApta ho sakatA hai| isI prakAra prakRti yA pradezagata aura bhI vizeSatAeM hai jinheM labdhisAra Adi granthoMse jAna lenA cAhie / unameMse eka do bAtoMkA yahA~ ullekha kiye dete haiM / jisake AhAraka zarIra aura AhAraka AMgopAMgakI sattA hotI hai use prathamopazama samyagdarzana prApta nahIM hotaa| bAta yaha hai ki teraha udvelanA prakRtiyoMmeM ina donoMkA bhI samAveza hai| yaha mAnI huI bAta hai ki vedaka kAlake bhItara prathamopazama samyagdarzanakI prApti nahIM hotii| kintu ina donoM prakRtiyoMkI udvelanAmeM yadi palyakA asaMkhyAtavAM bhAva kAla lagatA hai to bhI vaha vedakAlase kama hai| ataH siddha huA hai ki ina donoM prakRtiyoMkI sattA rahate hue prathamopazama samyagdarzanakI prApti nahIM hotii| vedaka kAlake viSayameM yaha batalAyA hai ki samyakatvase cyuta huA mithyAddaSTi jIva, ekendriya paryAyameM paribhramaNa karatA rahatA hai, vaha saMjJI paMcendriya paryAyako prApta karake prathamopazama samyagdarzanako Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 188] mokSazAstra saTIka tabhI prApta kara sakatA hai, jaba usake samyaktva aura samyagmithyAtva ina do prakRtiyoMkI sthiti eka sAgarase kama zeSa raha jaay| yadi isa jIvake eka sAgarase adhika sthiti zeSa hai to use niyamase vedaka samyagdarzana hI prApta ho sakatA hai| aise jIvake tabataka vedakAla mAnA gayA hai aura yadi samyaktvase cyuta huA jIva vikalatraya paryAyameM paribhramaNa karatA rahatA haiM, to usake samyaktva aura samyagmithyAtvakI sAgara pRthaktvakI sthitike zeSa rahane taka vedaka kAla hotA hai| yaha jIva ina donoM prakRtiyoMkI itanI sthitike zeSa rahane taka yadi samyagdarzanako prApta kare to niyamase vedaka samyaktvakI yA samyagmithyAtva sahita donoMkI udvelanA ho jAne para sarvaprathama jIva prathamopazama samyaktvako hI prApta karatA haiN| itane vivecanase nimna bAteM phalita huii| (1) abhavyake samyagdarzanakI prApti sambhava nhiiN| bhavyake bhI ardhapudgala parivartana kAlake zeSa rahanepara hI samyagdarzana prApta ho sakatA hai| (2) aupazamika samyagdarzanako prApta karanevAlA jIva saMjJI paryApta, sAkAra upayogavAlA, vizuddha lezyAvAlA aura paryApta yogavAlA Adi hotA hai| (3) vandhanevAle karmokI sthiti anta: koDAkor3I sAgarase sattAmeM sthita karmokI sthiti saMkhyAta hajAra sAgara antaH kor3Akor3I sAgarase adhika nahIM hotii| anubhAga bhI azubha karmokA dvisthAnagata aura zubha karmokA catuHsthAnagata hotA hai| (4) anAdi mithyAddaSTi jIva sarva prathama prathamopazama samyaktvako hI prApta karatA hai| sAdi mithyAddaSTiyoMmeM jisake mohanIyako 26 yA 27 prakRtiyoMkI sattA hai vaha sarvaprathama Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA samAdhAna [189 prathamopazama samyaktvako hI prApta hotA hai| kintu jisake 28 prakRtiyoMkI sattA hai vaha vedaka kAlake bhItara sarvaprathama vedaka samyaktvako hI prApta hotA hai| hAM, vedaka kAlake vyatIta ho jAne para vaha bhI sarvaprathama prathamopazama samyaktvako hI prApta hotA hai| (5) jisake AhAraka dvikakI sattA hai use prathamopazama samyaktvakI prApti sambhava nhiiN| (6) kaSAyapAhur3ameM eka niyama yaha bhI batalAyA hai ki jisa anAdi mithyAddaSTiko sarvaprathama prathamopazama samyaktva prApta hotA hai vaha ukta samyaktvase cyuta hokara niyamase mithyAtvameM hI jAtA hai, anyatra nhiiN| anyatra jAnA isakA isake pazcAt hI sambhava hai| aupazamika samyagdarzanake do bheda haiM- prathamopazama aura dvitiiyopshm| inameMse prathamopazamake prApta karane meM jisa yogyatAkI AvazyaktA hai isakA ullekha Upara kiyA hI hai| aba rahA dvitIyopazama samyaktva, so isakI prApti vedaka samyagdRSTike sAtizaya apramatta guNasthAnameM hI hotI hai yaha jIva anantAnubandhI cArakI visaMyojanA karake darzana mohanIyakI tIna prakRtiyoMkI upazamanA karatA hai taba yaha dvitIyopazama samyaktva kahalAtA hai| AgamoM meM eka aisA bhI ullekha milatA hai ki prathamopazama samyagdRSTike bhI anantAnubaMdhI cArakI visaMyojanA ho sakatI hai| yaha kriyA cAroM gatikA jIva karatA hai| kiMtu yaha samyagdarzana prathamopazama samyaktvakA hI avAntara bhedatulya hai| upara jisa dvitIyopazama samyakvakA ullekha kiyA hai vaha isase bhinna hai| labdhisArameM prathamopamaza samyaktva prApta honeke pahale pAMca labdhiyAM batalAI hai unakA svarupa nimna prakAra hai Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190] mokSazAstra saTIka (1) kSayopazamalabdhi-azubha karmokI anubhAga zaktike prati samaya anantaguNI hIna na hokara udIraNAko prApta honA kSayopazamalabdhi hai| isase uttarottara pariNAma nirmala hote jAte hai| (2) jina pariNAmoMse sAtA Adi prazasta prakRtiyoMkA hI bandha hotA hai use vizuddhalabdhi kahate hai| prathama labdhi isa labdhikI prAptimeM kAraNa hai| (3) chaha dravya aura nau padArthoke jJAtA guruke milane para unake dvArA upadeze gaye padArthake dhAraNa karaneko dezanAlabdhi kahate haiN| (4) Ayuko chor3akara zeSa saba karmokI sthitiko antaH kor3Akor3I sAgara pramANa kara denA aura azubha karmomeMse ghAtiyA karmoke anubhAgako latA aura dAru ina do sthAnagata tathA aghAtiyA karmoke anubhAgako nIma aura kAMjI ina do sthAnagata kara denA prAyogyalabdhi hai| pahale hamane jitanI vizeSatAeM batalAI haiM una sabakA ina cAra labdhiyoMme antarbhAva ho jAtA hai| pAMcavI karaNalabdhi hai| karaNa kA artha pariNAma hai| arthAt ve pariNAma jo niyamase prathamopazama samyagdarzanakI prAptimeM kAraNa hai unakI prAptiko karaNalabdhi kahate hai| yaha labdhi samyagdarzanako prApta karanevAle jIvake hI hotI hai| isake tIna bheda hai jinakA vistRta khulAsA labdhisArameM kiyA hai| uparyukta labdhiyoM ke sAtha isa labdhike honepara niyamase samyagdarzana hotA hai| saMkSepake kAraNa yahAM hamane pratyeka labdhigata vizeSatAkA varNana nahIM kiyA hai| (2) kSAyopazamika samyaktvakA dUsarA nAma vedaka samyaktva hai ise mithyAddaSTi aura samyagdaSTi dono utpanna kara sakate hai| mithyAddaSTiyoM meM jo vedakakAlake bhItara sthita hai, saMjJI praryApta aura Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [191 zaMkA samAdhAna vizuddha pariNAmavAlA hai usIke vedaka samyaktva utpanna hotA hai| karmokI sthiti isake antaH kor3Akor3I sAgara honI cAhie aisA koI niyama nahIM haiN| adhika bhI ho sakatI hai jo pratyeka karmakI apane apane utkRSTa sthiti sattAse antarmuhUrta kama taka ho sakatI hai| hAM, samyagdarzanakI prAptike samaya isake bandha antaH koDAkor3I sAgarakA hI hogaa| samyagdRSTi meM prathamopazama samyagdRSTi yA dvitIyopazama samyagdRSTi jIvake samyaktva prakRtikA udaya ho jAnepara vedaka samyaktva hotA hai| jaina zataka AdimeM kSAyopazamikake tIna aura vedakake cAra isa prakAra sAta bheda likhe haiM inameMse vedakake cAra bheda sahI haiN| tathA kSAyopazamikake tIna bhedomeMse anantAnubandhI cArakI visaMyojanA aura darzanamohanIya tInake upazamase jo samyaktva utpanna hotA hai vaha aupazamika hI hai, jisakA ullekha aupazamika samyaktvake prakaraNameM kara Aye haiN| aba rahe zeSa do bheda so ve nahIM banate, kyoMki aupazamika samyagdRSTi kSAyika samyaktvako nahIM utpanna karatA hai aisA niyama hai aura isake bInA ye bheda bana nahIM skte| isakA vizeSa khulAsA hama-sarvArthasiddhi TIkAmeM karanevAle hai| vistArabhayase yahAM nahIM likhaa| (3) kSAyika samyaktvako utpanna karanevAle jIvake vedaka samyaktvakA honA Avazyaka hai| isakI utpatti ke valI aura zrutakevalIke pAdamUlameM karmabhUmija manuSyake hI hotI hai| jisase tIrthaMkara prakRtikA bandha karake usa bhavameM kSAyika samyaktvako prApta nahIM kiyA usake antima bhavameM apane nimittase bhI kSAyika samyaktvakI utpatti hotI huI dekhI jAtI hai, isa prakAra kisa yogyatAke hone para jIvake kaunasA samyagdarzana utpanna hotA hai isakA vicAra kiyaa| Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192] mAkSazAstra saTIka [2] zaMkA-samyagdarzanake kitane bheda haiM ? [2] samAdhAna-sAmAnyase samyagdarzana eka hai| utpattike nimittoMke vargIkaraNakI upekSA samyagdarzanake do bheda haiM-nisargaja aura adhigmj'| nisargakA artha svabhAva hai aura adhigamakA artha propdesh| tAtparya yaha hai ki jo samyagdarzana paropadezakI apekSAke binA utpanna hotA hai vaha nisargaja samyagdarzana hai aura jo samyagdarzana paropadezapUrvaka utpanna hotA hai vaha adhigamaja samyagdarzana hai| karmoke upazamAdikakI apekSA samyagdarzanake tIna bheda haiM-aupazamika, kSAyika aura kssaayopshmik| jo darzana mohanIyakI tIna prakRtiyoMke aMtakaraNa upazamase aura anaMtAnubaMdhI cArake upazama yA visaMyojanAse utpanna hotA hai use aupazamika samyagdarzana kahate haiN| jo pUrvokta sAtoM prakRtiyoMke kSayase utpanna hotA hai use kSAyika samyagdarzana kahate hai, tathA jo samyaktva prakRtike udayase utpanna hotA hai use kSAyopazamika yA vedaka samyagdarzana kahate haiN| isa prakAra uttarottara zabdoMkI apekSA saMkhyAta, zraddhAna karanevAloMkI apekSA asaMkhyAta aura zraddhAna karaneyogya padArthokI apekSA anaMta bheda haiN| taba bhI samyagdarzanake daza bhedoMkA sarvatra mukhyatAse ullekha milatA hai| jo ye haiM AjJA samyaktva, mArga samyaktva, upadeza samyaktva, sUtra samyaktva, bIja samyaktva saMkSepa samyaktva, vistAra samyaktva, artha samyaktva, avagAr3ha samyaktva aura paramAvagAr3ha smyktv| jo samyaktva sarvajJa jinadevake pravacanake nimittase hotA hai use AjJA samyaktva kahate haiN| jo samyaktva niHsaMga mokSamArgake zravaNamAtrase utpanna hotA hai use mArga samyaktva kahate haiN| jo samyaktva tIrthaMkara baladeva Adi ke zubha caritra sunanese hotA hai use upadeza samyaktva kahate haiN| dIkSAkI maryAdAke prarupaNa karanevAle AcArasUtrake sunane mAtrase jo samyaktva hotA hai use sUtra samyaktva kahate hai| bIjapadake grahaNase jo sUkSma Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA samAdhAna [193 arthakA zraddhAna hotA hai use saMkSepa samyaktva kahate haiN| jIvAdi padArthokA vistArase jJAna honese jo zraddhAna hotA hai use vistAra samyaktva kahate haiN| vacanoMke vistArake binA arthake grahaNa honese jo zraddhAna hotA hai use artha samyaktva kahate haiM / AcArAMga Adi bAraha aMgoke mananase jisakI zraddhA dRr3ha ho gaI hai use avagAr3ha samyaktva kahate haiN| paramAvadhi jJAnI aura kevalajJAnIke zraddhAnako paramAvagAr3ha samyaktva kahate haiN| isI prakAra Agamake anusAra samyagdarzanake yathAyogya bheda jAnanA caahie| [3] zaMkA-nikSepa vyavasthA kisa prakAra ghaTita hotI hai ? [3] samAdhAna-lokameM jitanA zabda vyavahAra yA tadAzrita vyavahAra hotA hai vaha kahAM kisa apekSAse kiyA jA rahA hai isa gutthIko sulajhAnA nikSepa vyavasthAkA kAma hai| nikSepake mukhyataH cAra bheda hai- nAma, sthApanA, dravya aura bhaav| Age isa vyavasthAko kakI apekSA ghaTita karake batalAte hai| lokameM guNAdikakI apekSA na karake jitanA saMjJA vyavahAra cAlU hai vaha saba nAma nikSepakA viSaya hai| guNAdikakI apekSA jaba yaha vyavahAra kiyA jAtA hai to vaha nAma nikSepakA viSaya na hokara anya nikSepakA viSaya hotA hai| jaise AgamameM manuSyanI yaha zabda strIdharmakI pradhAnatAse AyA hai ata: isakA bhAvanikSepameM aMtarbhAva hotA hai| aura strIvedakA nAza ho jAneke pazcAt manuSyanI zabdakA vyavahAra nAmanikSepakA viSaya ho jAtA hai| to bhI isakA prayojaka mUtaprajJApana naya hai isaliye Age bhI yaha vyavahAra cAlU rahatA hai| pUrva vyavahArase isameM kisI prakArakA antara nahIM hotaa| isase spaSTa huA ki nAma nikSepameM saMjJAkI pradhAnatA hai guNAdikakI nahIM, ata: jisa kisI cetana yA acetana padArthakA Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194] mokSazAstra saTIka karma yaha nAma rakhanA nAmakarma hai| sthApanA nikSepakA vyavahAra pratinidhike sthAnameM hotA hai ataH tadAkAra yA atadAkAra vastumeM yaha 'karma' isa prakArako sthApanA karanA sthApanA karma hai| dravyakarma ke do bheda hai- Agama dravyakarma aura noAgama drvykrm| jo karma viSayaka zAstrakA jJAtA hai kintu vartamAnameM usake upayogase rahita hai use Agama dravyakarma kahate hai| noAgama dravyakarmake tIna bheda haijJAyakazarIra, bhAvI aura tadvayatirikta / jJAyakazarIrameM karmaviSayaka zAstrake jJAtAkA bhUta, bhaviSyat aura bhAvI ina tIno prakArake zarIrakA grahaNa kiyA hai| jo bhaviSyat kAlameM karmaviSayaka zAstrakA jJAtA hogA use bhAvI noAgama dravyakarma kahate hai| tadvayatiriktake do bheda hai-karmatadvayatirikta noAgama dravyakarma aura nokarmatadvayatirikta noAgama dravyakarma jJAnAvaraNAdi ATha karmoko karmatadvayatirikta noAgama dravyakarma kahate haiN| aura ina karmoke udayameM jisakI sahAyatA milatI hai una sahakArI kAraNoMko nokarmatadvayatirikta noAgama dravyakarma kahate hai| bhAvanikSepake do bheda hai-Agama bhAvanikSepa aura noAgama bhaavnikssep| inameM se jo karmaviSayaka zAstrako jAnatA hai aura vartamAnameM usake upayogase yukta hai use karma Agama bhAvanikSepa kahate hai| tathA jo jIva koke phalako bhoga rahA hai use karmanoAgama bhAvanikSepa kahate hai| karma do prakArake hai-jIvavipAkI aura pudglvipaakii| pudgalavipAkI karmokA phala jIvameM nahIM hotA isaliye ina karmokA noAgama bhAvanikSepa nahIM hotaa| kintu jIvavipAkI karmokA phala jIvameM hotA hai isaliye inakA noAgama bhAvanikSepa hotA hai| saMsArI jIvake jitane bheda kiye gaye hai noAgama bhAvanikSepakI apekSA hI kiye gaye hai| Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [195 zaMkA samAdhAna _ [4] zaMkA-matijJAnake mati Adi nAmAntara hai yA pratyeka zabdakA jo artha vaha yahAM liyA gayA hai ? [4] samAdhAna-SaTkhaNDAgamake karmaprakRti anuyogadvArameM matijJAnAvaraNa karmake kathana karaneke pazcAt eka sUtra AyA hai jisakA bhAva hai ki 'aba Abhinibodhika jJAnakI anya prarupaNA karate hai' isakA khulAsA karate huye vIrasenasvAmIne likhA hai ki aba Abhinibodhika jJAnake paryAyavAcI zabdokI prarupaNa karate hai| isase jJAta hotA hai ki mati Adika zabda matijJAnake paryAyavAcI nAma hai| yahA jo pratyeka zabdakA alaga alaga vyutpatyartha lekara matise vartamAnajJAna, smRtise smaraNajJAna, saMjJAke pratyabhijJAna, cintAse tarkajJAna aura Abhinibodhase anumAnajJAna liyA jAtA hai yaha ThIka nhiiN| kyoMki aisA mAnanepara ye paryAyavAcI nAma nahIM rhte| sarvArthasiddhimeM jo ina zabdoMkA 'mananaM matiH' ityAdi rupase vigraha kiyA hai usakA prayojana kevala zabdasiddhi mAtra hai, usase alaga alaga artha lenA ThIka nhiiN| jaise indra, zakra aura purandara inakA vyutpatyartha alaga alaga hai to bhI unase eka devarAja rupa arthakA hI bodha hotA hai| usI prakAra prakRtimeM bhI jAnanA caahiye| samabhirur3ha naya eka zabdako eka hI arthameM svIkAra karatA hai, isa ddaSTi se yadi vicAra karake mati Adi zabdoMkA alaga alaga artha liyA jAtA hai to bhI koI Apatti nhiiN| kintu matijJAnakI maryAdAke andara hI ina zabdokA artha ghaTita karanA caahiye| yahAM itanA vizeSa jAnanA ki Agama granthomeM Abhinibodhika jJAna yaha nAma mukhyatAse AyA hai aura usake saMjJA, smRti, mati aura ciMtA ye cAra paryAyavAcI nAma Aye haiN| vahAM ina nAmoMkA krama vaha hai jo hamane upara diyA hai| Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196] mokSazAstra saTIka [5] zaMkA- darzanakA kyA svarUpa hai ? [5] samAdhAna-AgamameM sAmAnya grahaNako darzana batalAyA hai| isakI vyAkhyA karate hue vIrasenasvAmIne sAmAnya zabdakA artha AtmA kiyA hai| ve likhate hai ki vastu sAmAnya vizeSAtmaka hai| isalie darzanake dvArA kevala sAmAnyakA aura jJAnake dvArA kevala vizeSakA grahaNa nahIM ho sktaa| kintu darzana aura jJAna donoMke dvArA sAmAnya vizeSAtmaka vastukA hI grahaNa hotA hai| isase yaha nizcita huA ki jaba AtmA kisI padArthako grahaNa karaneke sanmukha hotA hai taba sarva prathama jo antarmukha upayoga hotA hai use darzana kahate haiM aura bahirbhava padArthake upayogako jJAna kahate haiN| [6] zaMkA-vyaMjana aura arthameM kyA bheda hai ? [6] samAdhAna-vIrasenasvAmIne prakRti anuyogadvArameM arthAvagraha aura vyaMjanAvagrahakA jo lakSaNa likhA hai usase jJAta hotA hai ki jo padArtha iMdriyoMse sambaddha hokara jAnA jAtA hai vaha iMdriyoM dvArA grahaNa karanekI prathama avasthAmeM vyaMjana kahalAtA hai| tathA jo padArtha iMdriyoMse sambaddha na hokara jAnA jAtA hai vaha, aura jo padArtha iMdriyoMse sambaddha hokara jAnA jAtA hai vaha bhI Adya grahaNake pazcAt artha kahalAtA hai| sarvArthasiddhimeM cakSu Adi iMdriyoMke viSayako artha aura avyakta zabdAdiko vyaMjana kahA hai| yahAM vyaMjanAvagraha aura arthAvagrahako dRSTAMta dvArA samajhAte hue likhA hai ki jisa prakAra nayA miTTIkA sakorA ekabAra do tIna bUndoMke DAlanese gIlA nahIM hotA hai kiMtu punaH punaH sIMcanese vaha gIlA ho jAtA hai usI prakAra zrotra Adi indriyoM dvArA do tIna Adi samayoM meM grahaNa kiye zabdAdi viSaya vyakta nahIM hote haiM kiMtu punaH punaH avagraha honepara ve vyakta ho jAte haiN| vyaMjanAvagraha aura arthAvagrahameM yahI antara hai| kiMtu Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA samAdhAna [197 vIrasenasvAmI " aspaSTa grahaNako vyaMjanAvagraha aura spaSTa grahaNako arthAvagraha kahate haiM " isa matakA khaNDana kiyA hai| ve likhate haiM ki yadi aspaSTa grahaNako vyaMjanAvagraha mAnA jAya to cakSu indriyoM ke dvArA aspaSTa grahaNa honepara use bhI vyaMjanAvagrahakA prasaMga prApta hogaa| parantu cakSu indriyoMse vyaMjanAvagraha hotA nahIM aisA sUtra vacana hai| ataH prApta arthakA grahaNa vyaMjanAvagraha aura aprApta arthakA grahaNa arthAvagraha hai yaha niSkarSa nikalatA hai| isa parase yaha phalita hotA hai ki cakSu aura manase kevala aprApta arthakA hI grahaNa hotA hai, kiMtu zeSa cAra indriyAM prApta aura aprApta donoM prakArake arthakA grahaNa karatI haiN| * vIrasenasvAmI likhate haiM ki yadi aisA na mAnA jAya to sparzana Adi indriyoMkA viSaya 9 yojana Adi batalAyA hai vaha nahIM banatA hai| kyoMki ye sparzana Adi indriyAM dUrake padArthako nahIM jAnatI, kevala spaSTa padArthako hI grahaNa karatI hai to inakA viSaya spaSTa hI likhanA thaa| parantu aisA na karake alaga alaga iMdriyavAle jIvoMke inakA viSaya pariNAma jabaki alaga alaga batalAyA hai isase jJAna hotA hai ki ye sparzanAdi iMdriyAM prApta aura aprApta donoM prakArake padArthoko jAnatI haiN| [7] zaMkA- cakSuindriya aprApyakArI kyoM hai ? [7] samAdhAna- eka to cAindriya spaSTa aMjana Adiko grahaNa nahIM karatI hai| dUsare bhinna dezameM sthita do padArthoMkA isake dvArA ekasAtha grahaNa hotA hai| tIsare cAindriyake viSayameM kSetrabheda pratIta hotA hai| jaba koI cakSuindriyake dvArA kisI padArthako grahaNa karatA hai vaha usase kitanI dUra hai yaha spaSTa mAlUma hotA hai isase jJAta hotA hai ki cAindriya aprApyakArI hai| Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198]. mokSazAstra saTIka [8] zaMkA-aGga aura pUrvokA kyA viSaya hai ? [8] samAdhAna- AgamameM aGgoMke bAraha bheda kiye haiMAcArAMga, sUtrakRtAMga, sthAnAMga, samavAyAMga, vyAkhyAprajJati, jJAtRdharmakathA, upAsakAdhyayana, antaHkRddaza, anuttaropayAdika daza, prazravyAkaraNa, vipAkasUtra aura dRssttiprvaad| AcArAMgameM muniyoM ke AcArakA varNana hai| sUtrakRtAMgameM jJAnavinaya, prajJApanA, kalpyAkalpya, chedopasthApanA aura vyavahAra dharma kriyAkA vyAkhyAna hai| sthAnAMgameM padArthoke ekAdika bhedoMkA varNana hai| krama yaha hai ki eka sthAnakA varNana karate samaya sabake ekasAtha bheda batalAye haiN| do sthAnakA varNana karate samaya sabake do do bheda batalAye haiN| isI prakAra Age smjhnaa| samavAyAMgameM saba padArthoke samavAyakA kathana hai| dravya, kSetra, kAla aura bhAvakI apekSA samavAya cAra prakArakA hai| dharma, adharma lokAkAza aura eka jIvake pradeza samAna haiM yaha dravya samavAya hai, somAntaka naraka, mAnuSaloka, RjuvimAna aura siddhakSetra samAna hai, yaha kSetra samavAya hai| eka samaya dUsare samayake barAbara hai| eka muhUrta dUsare muhUrtake barAbara hai yaha kAla samavAya hai| kevalajJAna kevaladarzanake samAna hai yaha bhAva samavAya hai| isI prakAra sarvatra jaannaa| vyAkhyAprajJatimeM kyA jIva hai ityAdi praznoMkA samAdhAna kiyA hai| jJAtRdharmakathAmeM tIrthaMkarake dharmopadeza, aneka prakArakI kathAoM aura upakathAoMkA vyAkhyAna kiyA hai| upAsakAdhyayanameM gyAraha prakArake zrAvakoMkI caryAkA varNana hai| antaHkRtadazameM eka eka tIrthaMkarake samaya dAruNa upasargoko sahakara nirvANako prApta hue dasa dasa muniyoMkA varNana hai| anuttaropapAdika dazameM eka eka tIrthaGkarake Hamara samayameM dAruNa upasargoko saha HTT anuttara vimAnako prApta hue dasa 9 dasa muniyoMkA varNana hai| prazravyAkaraNameM AkSepiNI, vikSepiNI, 50 saMveganI aura nivedanI ina cAra prakArako kathAoMkA varNana hai| Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA samAdhAna [199 tresaTha prakArake matoMkA nirUpaNa karake unakA nigraha kiyA gayA hai| isa aMgake pAMca bheda hai- parikarma sUtra, prathamAnuyoga, pUrvagata aura culikaa| parikarmake pAMca bheda hai- candraprajJapti, sUryaprajJapti, jaMbUdvIpaprajJapti, dvIpasAgaraprajJapti aura vyaakhyaaprjnypti| candraprajJaptimeM candramAkI Ayu, avagAhanA aura usake parivAra AdikA vistRta vivecana hai| jambUdvIpaprajJaptimeM jambUdvIpameM rahanevAle manuSya AdikA tathA ku lAcala, nadI aura tAlAba AdikA vistRta varNana hai| dvIpasAgaraprajJaptimeM saba dvIpoM aura samudroMkA tathA unakI avAntara racanA AdikA varNana hai| vyAkhyAprajJaptimeM rUpI arUpI dravyoMkA aura bhavya tathA abhavyAdikA varNana hai| ddaSTivAdakA jo dUsarA bheda sUtra hai usameM AtmA abandhaka hai abhedaka hai tathA trairAzika niyativAda, vijJAnavAda, zabdavAda, pradhAnavAda, dravyavAda aura purUSavAdakA varNana hai| ddaSTivAdake tIsare bheda prathamAnuyogameM zalAkA purUSoM va puNya purUSoMke caritrakA varNana hai| dRSTivAdake cauthe bheda pUrvagatake caudaha bheda haiM-utpAdapUrva, agrAyaNIya, vIryAnuvAda, astinAstipravAda, jJAnapravAda, satyapravAda, AtmapravAda, karmavAda, pratyAkhyAna, vidyAnupravAda, kalyANa prANAvAya, kriyAvizAla, aura lokbindusaar| inameMse utpAda pUrvameM saba dravyoke utpAda, vyaya aura dhauvya rUpa avasthAoMkA vicAra kiyA hai| agrAyaNIya pUrvameM saba aGgoMke pradhAnabhUta viSayakA varNana hai| vIryAnuvAdameM AtmavIrya, paravIrya, ubhayavIrya aura kSetravIrya AdikA varNana hai| astinAstipravAdameM astitva aura nAstitvako pramukhatAse jIvAdi padArthokA varNana hai| jJAnapravAdameM pAMca jJAna aura tIna ajJAnokA varNana hai| satyapravAdameM vacanagupti, vacanake saMskArake kAraNa usake prayoga aura bAraha prakArakI bhASA AdikA kathana hai| AtmapravAdameM AtmA jJAtA hai, viSNu hai, bhoktA hai ityAdi rUpase vistArake sAtha AtmatatvakA vivecana kiyA hai| karmapravAdameM ATha prakArake karmokA varNana hai| pratyAkhyAna pUrvame saba prakArake prAmAkhyAnakA, upAsakokI Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 mokSazAstra saTIka vidhikA aura samiti tIna gupti AdikA varNana hai| vidyAnuvAdameM aMguSThasenA Adi sAtasau choTI vidyAoMkA rohiNI Adi pAMcasau mahAvidyAoMkA aura aSTAMga mahAnimittoMkA varNana hai| aMtarIkSa, bhauma, aGga, svara, svapna, lakSaNa, vyaMjana aura chinna ye ATha mahAnimitta hai, inako dekhakara jo zubhAzubhakA jJAna hotA hai vaha nimitta jJAna hai| kalyANa pUrvameM sUrya, caMdramA nakSatra aura tArAgaNoMke gamana, upapAda, gatiphala AdikA tathA zalAkA purUSoM ke garbhAvataraNa Adi kalyANakoMkA kathana hai| prANAvAya pUrvameM aSTAMga Ayurveda, bhUtikarma jAMguliprakarma aura prANApAnake vibhAgakA varNana hai| zalAkA karma, kAyacikitsA bhUtataMtra, zalyataMtra, aGgadatantra, bAlarakSAtantra aura bIjavarddhanatantra ye aSTAMga Ayurveda haiN| zarIra AdikI rakSAke liye jo bhasma aura sUtra Adike dvArA veSTana kiyA jAtA hai use bhUtikarma kahate haiN| jAMguliprakarmakA artha viSavidyA hai| kriyAvizAlapUrvameM lekhana Adi bahattara kalAoMkA aura striyomeM causaTha guNoM AdikA varNana hai| lokabiMdusArameM ATha vyavahAra, cAra bIja, mokSagamana, kriyA aura mokSasUtrakA varNana hai| dRSTivAdake pAMcaveM bheda cUlikAke pAMca bheda haiMjalagatA, sthalagatA, mAyAgatA, rUpagatA aura aakaashgtaa| inameM apanera nAmAnusAra vidyAoMkA varNana hai| [9] zaMkA-vibhaMgajJAnake pahale kaunasA darzana hotA hai ? [9] samAdhAna-satyarUpaNAke 134 veM sUtrakI TIkA karate vIrasenasvAmIne batalAyA hai ki vibhaMgajJAnake pahale honevAle darzanakA avadhidarzanameM antarbhAva ho jAtA hai| isase itanA to jJAna hotA hai ki vibhaMgajJAnake pahale avadhidarzana hotA hai| taba bhI AgamameM isakA spaSTa ullekha nahIM kiyA hai, kyoMki avadhidarzana cothe guNasthAname batalAyA hai aura vibhaMgajJAna isake pahale hotA hai| Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA samAdhAna [201 [10] zaMkA-manaHparyayajJAnakA kyA viSaya hai ? [10] samAdhAna-manaHparyayajJAnake viSayakA nirNaya karate samaya mukhyata: isa bAtakA vicAra karanA Avazyaka hai ki manaHparyayajJAna kevala manakI paryAyoMko hI jAnatA hai yA manake nimittase pravRta hokara sIdhe anya padArthoko bhI jAnatA hai| manaHparyayajJAnakI vyutpatti karate hue vIrasenasvAmIne prakRti anuyogaddhArameM likhA hai ki dUsareke manogata arthako mana kahate haiM aura paryaya zabdakA artha vizeSa hai, isase yaha niSkarSa nikalA ki manakI avasthAe manaHparyaya kahalAyIM aura unakA jJAna mana:paryaya jJAna khlaayaa| yadi isa lakSaNa para bArIkIse dhyAna diyA jAtA hai to isase yahI jJAta hotA hai ki manaHparyaya jJAna sAkSAtarUpase manakI avasthAoMko jAnatA hai| kiMtu vahI prakRti anuyogaddhArameM jo manaH paryayajJAnake viSayakA jJAna karAneke lie sUtra AyA hai unase jJAta hotA hai ki mana:paryayajJAna anya viSayoMko bhI jAnatA hai| sUtra nimna prakAra hai maNe mANase paDividahattA paresiM saNNA sadi madi ciMtA jIvida maraNaM lAhAlAhaM sukhadukkhaM NagaraviNAsaM desaviNAsaM jayapayaviNAsaM kheDaviNAsaMdavvaDaviNAsaM maDaMkaniNAsaM paTTaNaviNAsaM doNNamahaviNAsaM aibuTThi aNAvuTThi suvuDha duvuTThi subhikkhaM dubhikkhaM khemAkhema bhayaroga kAla saMjate atthe vi jaannaadi| tAtparya yaha hai ki matijJAnase dUsareke manako grahaNa karake hI yaha jIva manaHparyayajJAnase dUsarekA nAma smRti, mati, cintA jIvana, maraNa, lAbha, alAbha, sukha duHkha, nagaravinAza, dezavinAza, janapadavinAza, kheTavinAza, karvaTavinAza, maDambavinAza, pattanavinAza, droNamukhavinAza, ativRSTi, anAvRSTi, suvRSTi, durvRSTi, subhikSa, durbhikSa, kSema, akSema, bhaya, rogako kAlakI maryAdA liye hue jAnatA hai| tAtparya yaha hai ki ina sabake utpAda, sthiti aura bhaMgako manaHparyayajJAnI jAnatA hai| Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202] mokSazAstra saTIka isa prakAra yadyapi isa sUtrameM saMjJA, mati Adi anya viSayoMkA ullekha hai to bhI inako manaHparyAyajJAnI tabhI jAnatA hai jaba ve kisIke manake viSaya ho gaye ho yA honevAle hoN| isase jJAta hotA hai ki mana:paryaya jJAnake dvArA mukhyataH bhUta, bhaviSya aura vartamAnarUpa manakI paryAye jAnI jAtI haiN| tatvArtha sUtrameM manaHparyayajJAnakA viSaya jo avadhijJAnake viSayakA anantavAM bhAga batalAyA hai usase bhI ukta niSkarSa nikalatA hai| [11] zaMkA-manake AlaMbanase manaHparyayajJAna hotA hai isakA kyA abhiprAya hai ? [11] samAdhAna-mana:paryayajJAna manogata arthako hI jAnatA hai itanA hI manakA Alambana yahAMpara vivakSita hai| jaise "AkAzameM candramAko dekho " isa udAharaNameM AkAza candramAkA Alambana mAtra hai| yaha kucha candramAko utpattimeM sahAyaka nahIM isI prakAra manaHparyayajJAna kucha manake nimittase utpanna nahIM hotaa| kintu manogata viSaya hI manaHparyayajJAnakA viSaya hai| manaHparyayajJAnameM itanA hI manakA avalambana vivakSita hai| [12] zaMkA-Rjumati aura vipulamatimeM kyA antara hai ? [12] samAdhAna-Rjumati manaHparyayajJAna unhIMke dvArA vicAre gaye padArthako jAnatA hai jinakA mana saMzaya viparyaya aura anadhyavasAyase rahita hai, yA Rjumati manaHparyayajJAna tInoM kAlake viSayako jAnatA huA bhI atIta aura anAgata manake viSayako nahIM jAnatA kintu jo jIva vidyamAna hai aura vartamAna kAlame vicAra kara rahe haiM unhIMke manase sambandha rakhanevAle tInoM kAlake Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA samAdhAna [203 viSayako jAnatA hai| parantu vipulamati mana:paryayajJAnakI yaha bAta nahIM hai| yaha to una sabhI viSayoMko jAnatA hai jinakA cintavana kiyA jA cukA hai, cintavana kiyA jA rahA hai yA cintavana kiyA jaaygaa| tathA Rjumati manaHparyayajJAna pratipAtI bhI hai| vaha, jo jIva upazamazreNI para car3hatA hai usake bhI hotA hai| kintu vipulamati manaHparyayajJAna isa prakArakA nahIM haiM isa prakAra donoM meM bar3A antara hai| [13] zaMkA-kevalajJAna kA kyA viSaya hai ? [13] samAdhAna-prakRti anuyogadvArameM batalAyA hai ki kevalI jina, devaloka, asuraloka aura manuSyaloka kI gati aura Agati maraNa, upapAda, bandha, mokSa, Rddhi, sthiti, yuti, anumArga, tarka, kala, mana, mAnasika, mukta, kRta pratisevita Adikarma, arhakarma, saba loka saba jIva aura saba bhAva ina sabako jAnate aura dekhate hue vihAra karate haiM / isase jJAta hotA hai ki kevalajJAnakA viSaya saba dravya aura unakI saba artha aura vyaMjana paryAyeM haiN| AtmAkA svabhAva jAnanA aura dekhanA haiN| cUMki saMsArI AtmA AvaraNakI hInAdhikatAke kAraNa sabako nahIM jAna dekha pAtA hai| para jisa AtmAke ye AvaraNa naSTa ho gaye vaha yA to sabako jAne aura sabako dekhe yA kisIko na jAne aura kisIko na dekhe| dUsare vikalpake mAnanepara jAnanA aura dekhanA AtmAkA svabhAva nahIM tthhrtaa| ataH yahI siddha hotA hai ki saba dravyakI aura unakI trikAlavartI saba arthaparyAya aura vyaMjana paryAya kevalajJAnakA viSaya hai| Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 204] mokSazAstra saTIka [14] zaMkA-sAta nayoMkA svarUpa kyA hai aura unameM paraspara kyA tAratamya hai ? [14] samAdhAna-jo saMgraha aura asaMgraharupa doMno prakArake viSayoMkoM grahaNa karatA hai use naigamanaya kahate hai| yA arthake aniSpanna rahate hue saMkalpa mAtrako grahaNa karanevAlA naigamanaya hai| jo guNAdikakI apekSA bheda na karake sabako ekarupase grahaNa karatA hai vaha saMgrahanaya haiN| jo saMgrahanayake dvArA grahaNa kiye gaye padArtho meM vidhipUrvaka bheda karatA hai vaha vyavahAranaya hai| ye tInoM dravyArthika naya hai| kyoMki inakA viSaya dravya hai| isameM kAla bheda nahIM pAyA jAtA to bhI ye uttarottara sUkSma haiM, kyoMki saMgrahanaya kevala saMgraharupa padArthako viSaya karatA hai parantu naigamanaya saMgraha aura asaMgraha rUpa donoM prakArake padArthokA viSaya karatA hai isalie naigamanayake viSayase saMgrahanayakA viSaya sUkSma hai aura naigamanayakA viSaya sthuul| isI prakAra vyavahAranaya saMgrahanayake viSayase vidhipUrvaka bheda karake pravartatA hai isalie saMgrahanayake viSayameM vyavahAranayakA viSaya sUkSma hai aura saMgrahanayakA viSaya sthuul| jo vartamAna paryAya mAtrako viSaya karatA hai use RjusUtranaya kahate hai| liMgAdikakA vyabhicAra haTAkara jo zabda dvArA vartamAna paryAyako grahaNa karatA hai use zabdanaya kahate hai| jo zabda jisa arthameM rur3ha ho usI zabda dvArA jo vartamAna paryAyako grahaNa karatA hai vaha samabhirur3ha naya hai tathA jisa zabdakA jo vyutpatti artha ho takriyApariNata arthako jo usa zabdake dvArA grahaNa karatA hai use evaM bhUta naya kahate haiN| ye cAroM paryAyArthika naya haiM isalie dravyArthika nayoMse inakA viSaya sUkSma hai hii| phira bhI paraspara inakA uttarottara sUkSma viSaya hai| RjusUtra naya liMgAdikakA bheda nahIM krtaa| vaha zabda vyavahArako mahatva hI nahIM detaa| isalie isake viSayase Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA samAdhAna [205 zabdanayakA viSaya sUkSma hai aura isakA viSaya sthuul| samabhirur3ha naya liMgAdikakA bheda ho jAnepara bhI eka arthameM eka zabdako hI svIkAra karatA hai kintu zabdanaya meM yaha bAta nahIM pAI jAtI isalie zabdanayake viSayase samabhirur3ha nayakA viSaya sUkSma hai aura zabdanayakA viSaya sthuul| evaM bhUta naya rauDhika arthako svIkAra na karake takriyApariNata samayameM vyutpattirupa arthako hI svIkAra karatI hai isalie samabhirUr3ha nayake viSayase evaM bhUta nayakA viSaya sUkSma haiM aura samabhirUr3ha nayakA viSaya sthuul| inameMse prAraMbhake cAra naya artha naya haiM, kyoMki zabdakI apekSA unake viSayakA vicAra nahIM kiyA jAtA aura aMtake tIna naya zabdanaya haiM kyoMki inake viSayakA zabdakI apekSA vicAra kiyA hai| isa prakAra sAta nayoMkA svarUpa aura unameM paraspara tAratamya jAnanA caahiye| dUsarA adhyAya[15] zaMkA-ekasAtha eka jIvake kamase kama aura adhikase adhika kitane bhAva ho sakate haiM ? [15] samAdhAna-bhAva pAMca haiM-aupazamika, kSAyika, kSAyopazamika audayika aura paarinnaamik| mithyAddaSTi jIvake tIna bhAva haiM-kSAyopazamika audayika aura paarinnaamik| yahAM matijJAna Adi kSAyopazamika bhAva haiN| krodhAdi audayika bhAva haiM aura jIvatva Adi pAriNAmika bhAva haiN| tathA jo kSAyika samyagdRSTi jIva upazama zreNIpara car3hakara upazAnta mohI ho jAte haiM unake pAMco bhAva hote haiN| yahAM kaSAyakA upazama ho jAnese upazAnta kaSAya yaha aupazamika bhAva hai| darzanamohanIya kSaya honese kSAyikakA samyagdarzana yaha kSAyika bhAva hai| zeSa tIna bhAga pUrvavat haiM, kintu itanI vizeSatA hai ki guNasthAna pratipanna jIvoMke abhavyatva bhAva nahIM hotaa| isa prakAra Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206] mokSazAstra saTIka saMsAra avasthAmeM ekajIvake ekasAtha kamase kama tIna aura adhikase adhika pAMca bhAva hote haiM kintu muktAtmAke kSAyika aura pAriNAmika ye do hI bhAva pAye jAte haiM / isaliye yadi saMsAra mokSa avasthAkA bheda na karake vicAra kiyA jAtA ho to ekasAtha eka jIvake kamase kama do aura adhikase adhika pAMca bhAva bhI bana jAte haiN| yahAM para pratyeka bhAvake avAntara bhAvoMkI vivakSA nahIM kI hai| [16] zaMkA-kSAyopazamika samyagdarzanakI utkRSTa sthiti kitanI aura vaha kisa prakAra ghaTita hotI hai ? [16] samAdhAna-kSAyopazamika samyagdarzanakI utkRSTa sthiti chayAsaTha sAgara batalAyI hai, kintu pUrA chayAsaTha sAgara usI vedaka samyagdRSTike prApta hotA hai jo vedaka samyaktvake anta meM kSAyika samyagdRSTi ho jAtA hai| yadi aisA jIva mithyAtvameM jAtA haiM to usake kSAyopazamika samyagdarzanakA utkRSTa kAla antarmuhUrta kama chayAsaTha sAgara hI prApta hotA haiN| mAna lo koI eka upazama samyagdRSTi manuSya vedaka samyaktvako prApta hokara manuSya paryAya sambandhI zeSa bhujyamAna Ayuse rahita bIsa sAgarakI AyuvAle devoMmeM utpanna huaa| vahAMse punaH manuSya hokara tadanantara manuSya Ayuse nyUna bAIsa sAgarakI AyuvAle devoMmeM utpanna huaa| vahAMse punaH manuSya hokara tadanantara bhujyamAna manuSyAyuse tathA deva paryAyase anantara prApta honevAlI manuSyAyumeMse kSAyika samyagdarzanake prApta hone takake kAlase punaH caubIsa sAgara AyuvAle devoMmeM utpanna huaa| tadanantara manuSya huA aura isake jaba vedaka samyaktvake kAlameM antarmuhUrta zeSa raha jAya, taba darzanamohanIyake kSapaNakA prAraMbha karake yaha jIva kRtyakRtya vedaka samyaktvako prApta karatA hai| isa prakAra kRtakRtya vedaka samyaktvake antima samaya taka pUre chayAsaTha sAgara ho jAte haiN| vedaka huaa| tadananA ra taba darzanamoDIdaka samyaktva Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA samAdhAna [207 samyaktvakI chayAsaTha sAgara sthitiko prApta karanekA yaha eka prakAra haiM isI taraha anya prakArase bhI chayAsaTha sAgara sthiti prApta kI jA sakatI haiN| mUla bAta itanI haiM kI aise jIvako manuSyase deva aura devase manuSya paryAyameM utpanna karate AnA caahie| kintu chayAsaTha sAgarakA manuSya paryAyameM pUrA karAve kyoMki darzanamohanIyakI kSapaNAkA prAraMbha karma bhUmiyA manuSyake hI hotA haiN| . [17] zaMkA-pAMca parivartanakA kyA svarUpa hai? [17] samAdhAna-dravya, kSetra, kAla, bhava aura bhAvakI apekSA parivartana haiN| inameMse pahale dravya parivartanameM karma aura nokarmake grahaNakI mukhyatA hai| isa apekSAse isake do bheda ho jAte haiM-eka aisA jIva hai jisane vivakSita rUpa, rasa, gandha aura sparzavAlI nokarma vargaNAoMkA vivakSita yogase grahaNa kiyaa| anantara dvitIyA samayoM meM ve nijIrNa ho gii| tadanantara vaha jIva saMsArameM paribhramaNa karatA rhaa| aura aisA karate hue usake jaba unhIM naukarma vargaNAoMkA pUrvokta avasthAke rahate hue grahaNa hotA hai taba jAkara eka naukarma dravya parivartana hotA hai| isI prakAra karmadravya parivartanakA svarUpa jAna lenA caahie| kintu isameM vizeSatA hai ki karmavargaNAokI nirjarA unako grahaNa karaneke anantara dvitIyAdi samayase na hokara eka samaya adhika eka AvalIkAlake pazcAt prArambha hotI hai| ye donoM milakara eka dravya parivartana hai| isakI vizeSa vidhi anyatrase jAna lenA caahiye| eka sUkSma nigodiyA labdhyaparyAptaka jIva haiM jo lokAkAzake ATha madhyapradezoMko apane zarIrake madhyameM karake utpanna huA aura kSudrabhava taka jIvita rahakara mara gyaa| punaH usI avagAhanAse vahAM dUsarIbAra utpanna huA aura kSudra bhava taka jIvita rahakara mara gyaa| Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208] mAkSazAstra saTIka isa prakAra aMgulake asaMkhyAtaveM bhAga pramANa AkAzameM jitane pradeza sAmane haiM utanI bAra vahIM vahIM utpanna hokara mraa| tadanantara eka eka pradeza saraka kara vaha utpanna huA, aura isa prakAra lokAkAzake saba pradezoMko apanI utpattise samApta kiyaa| isa prakAra yaha saba milakara eka kSetraparivartana kahalAtA hai| eka jIva prathama utsarpiNIke prathama samayameM utpanna huA aura Ayuke samApta honepara mara gyaa| punaH dUsarI utsarpiNIke dUsare samayameM utpanna huA aura Ayuke samApta honepara mara gyaa| punaH tIsarI utsarpiNIke tIsare samayameM utpanna huA aura Ayuke samApta honepara mara gyaa| isa prakAra eka eka samaya bar3hAte hue vaha utsarpiNIke saba samayoMmeM utpanna huaa| tathA isI prakAra avasarpiNIke saba samayoM meM bhI utpanna karAnA caahiye| jo utpatti krama batalAyA hai vahI krama maraNakA bhI samajhanA caahiye| arthAta eka jIva prathama utsarpiNIke prathama samayameM marA, dUsarI utsarpiNIke dUsare samayameM marA aadi| isa prakAra yaha saba milakara eka kAla parivartana kahalAtA hai| narakakI jaghanya Ayu dasa hajAra varSakI hai| isa Ayuke sAtha eka jIva narakameM utpanna huaa| punaH isI Ayuke sAtha dUsarI bAra narakameM utpanna huaa| isa prakAra dasa hajAra varSake jitane samaya ho utanI bAra pUrvokta Ayuke sAtha hI narakameM utpanna hotA rhaa| tadanantara eka samaya adhika dasa hajAra varSakI Ayuke sAtha narakameM utpanna huaa| isa prakAra eka eka samaya bar3hAte hue narakakI tetIsa sAgara Ayu samApta karanA caahie| tiryaMcagatikI jaghanya Ayu antarmuhUrta aura utkRSTa Ayu tIna palya hai| deva gatikI jaghanya Ayu dasa hajAra varSa aura utkRSTa Ayu tetIsa sAgara hai| kintu yahAM ikatIsa sAgara takakI AyukA grahaNa karanA caahiye| Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA samAdhAna [209 kyoMki devaparyAyakI ikatIsa sAgarase adhika AyuvAle jIva samyagdRSTi hI hote hai, jo pAMca parAvartanase rahita haiN| ina tiryaMca Adi gatimeM vahI krama jAnanA cAhiye jo narakagatimeM batalAyA hai| kintu sarvatra apanA apanA jaghanya aura utkRSTa AyukA vicAra karake kathana karanA caahiye| isa prakAra yaha saba milakara eka bhava parivartana kahalAtA hai| ekasaMjJI paMcendriya mithyAddaSTi jIvane jJAnAvaraNakI sabase jaghanya anta: koDAkor3I sAgara pramANa sthitikA bandha kiyA / usake usa sthitike yogya sabase jaghanya kaSAya adhyavasAya sthAna sabase jaghanya anubhAga adhyavasAya sthAna aura sabase jaghanya yogasthAna haiM / aba usake sthiti, kaSAya, adhyavasAya sthAna aura anubhAga adhyavasAya sthAna to vahI rahe, kintu yogasthAna dUsarA huaa| isa prakAra jagatzreNIke asaMkhyAtaveM bhAgapramANa yogasthAnoke honetaka parvokta tIno cIjeM vahI rhiiN| anantara usake sthiti aura kaSAya adhyavasAya sthAna to vahI rahe kintu anubhAga adhyavasAya sthAna dUsarA huaa| yahAM jagatzreNIke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa yogasthAna ho lete hai| isa prakAra asaMkhyAta lokapramANa anubhAgasthAnoMke hone taka sthiti aura kaSAya adhyavasAya sthAna vahI rahate haiM kinta pratyeka anabhAgasthAna prati yogasthAna jagatazreNIke asaMkhyAtaveM bhAgapramANa hI lete hai| anantara sthiti to vahI rahI kintu kaSAya adhyavasAya sthAna dUsarA huA isa dUsare kaSAya adhyavasAya sthAnake prati bhI asaMkhyAta lokapramANa anubhAga adhyavasAya sthAna hote haiM, aura pratyeka anubhAga adhyavasAyasthAnake prati jagatzreNIke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa yogasthAna hote haiN| isa kramase sthiti to vahI rahatI hai kiMtu kaSAya adhyavasAyasthAna asaMkhyAta lokapramANa hote haiN| isa prakAra jaba ina tInoMkA gherA pUrA ho letA hai taba pUrvokta sthitise eka samaya adhika sthitikA bandha hotA hai| antaH koDAkor3I sAgarapramANa sthitike prati jo kaSAya adhyavasAyasthAna, anubhAga Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210] mokSazAstra saTIka adhyavasAyasthAna aura yogasthAnake kramakA kathana kiyA hai vahI krama samayAdhika antaH kor3Akor3I sAgarapramANa sthitike prati bhI jAnanA cAhie / Age bhI kramase jJAnAvaraNa kramakI tIsa kor3Akor3I sAgarapramANa sthiti samApta karanA caahie| tathA jJAnAvaraNa karmakI sthitikA jo parivartana krama batalAyA hai usI prakAra saba mUla prakRti aura uttara prakRtioMkA jAnanA caahie| isa prakAra yaha saba milakara eka bhAva parivartana hotA hai| isa prakAra ye pAMca parivartana haiN| inameM uttarottara adhikakAla lagatA hai| ina parivartanoMkA kathana karate samaya hamArI dRSTi saMkSapase inake svarUpake batalAnekI rhii| inakA vizeSa khulAsA jo jAnanA cAheM ve anyatrase jAna sakate hai| [18] zaMkA- cakSu Adi indriyAvaraNa karmakA kSayopazama sarvAGga hotA hai yA niyata sthAnameM ? [18] samAdhAna-cakSu Adi iMdriyAvaraNa karmakA kSayopazama sarvAGga hotA hai / niyata sthAnameM to unakI nivRtti hotI hai / bAta yaha hai ki eka to kSayopazama niyata sthAnameM bana nahIM sktaa| dUsare AtmAke ATha madhya pradezoMko chor3akara zeSa saba pradeza calAyamAna rahate haiN| aba jina pradezoMmeM cakSu Adi indriyAvaraNa karmakA kSayopazama hai unake niyata sthAnase haTa jAne para aura unake sthAnameM anya pradezoMke A jAnepara unase rUpAdikakA grahaNa nahIM ho sktaa| parantu aisI bAta hotI nahIM ataH siddha huA ki cakSu Adi indriyAvaraNa kSayopazama sarvAGga hI hotA haiN| [19] zaMkA - janma aura yonimeM kyA antara hai ? [19] samAdhAna-yoni AdhAra hai aura janma Adheya / yoni use kahate hai jisameM jIva utpanna hotA hai aura janma nUtana paryAyake grahaNakA nAma hai| isa prakAra ina donoMmeM bar3A antara hai / Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [211 zaMkA samAdhAna [20] zaMkA-zarIrake kitane bheda haiM ? [20] samAdhAna-zarIrake pAMca bheda hai-audArika, vaikriyika AhAraka, taijasa aura kaarmnn| kintu saMyogase ye pandraha prakArake ho jAte haiN| yathA-audArika audArika, audArika taijasa, audArika kArmaNa, audArika taijasakArmaNa, vaikriyikavaikriyika vaikriyikataijasa vaikriyikakArmaNa, vaikriyikataijasakArmaNa, AhAraka AhAraka, AhArakataijasa, AhArakakArmaNa, AhArakataijasakArmaNa, taijasataijasa, taijasakArmaNa aura kaarmnnkaarmnn| audArika zarIrake skandhoMkA anya audArika zarIrake skandhoMse sambandha honepara audArika kahalAtA hai| isIprakAra taijasa, kArmaNa yA ina donoMke sambandhake honepara kathana karanA caahiye| anya saMyogI bhaMgomeM bhI isI prakAra kathana karanA caahiye| yadyapi audArika zarIrake rahate hue vaikriyika zarIra nahIM hotA hai yaha ThIka hai, to bhI audArika zarIrake sadbhAvameM AhAraka zarIrato hotA hai ataH audArika AhAraka yA AhAraka audArika isa prakAra saMyogI bhaMga kahanA cAhie thA, para nahIM kahA, so isakA kAraNa yaha hai ki AhAra zarIrake honepara audArika zarIrakA udaya nahIM hotA ata: audArika aura AhArakakA bandha nahIM prApta hotaa| yahA~ itanA vizeSa jAnanA ki yadyapi audArika vaikriyika yA AhAraka zarIrake rahate huye taijasa aura kArmaNa zarIra niyamase hote hai to bhI inake dvisaMyogI aura trisaMyogI bhaDoke dikhalAneke liye pRthak pRthak kathana kiyaa| [21] zaMkA-amapavartya AyukA khAsa abhiprAya kyA hai ? [21] samAdhAna-anapavartyameM an aura apavartya ye do zabda hai isaliye yaha artha huA ki jisakI Ayu ghaTane yogya nahIM Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212] mokSazAstra saTIka hai ve anapavartya AyuvAle kahalAte hai| aisA niyama hai ki pratyeka karmakI sthiti aura anubhAgameM utkarSaNa aura apakarSaNa hotA rahatA haiN| kintu utkarSaNa bandhake samaya hI hotA haiM aura apakarSaNa kabhI bhI ho sakatA hai| bandhake samaya bhI ho sakatA haiM aura usake binA bhI ho sakatA haiN| yahAM Ayu karmakA prakaraNa haiN| pUrvokta niyamake anusAra cAroM gatiyoMkI bhujyamAna AyumeM apakarSaNa sambhava hai isa aupapAdika caramottama ityAdi sUtrake dvArA yaha niyama kiyA gayA haiM ki upapAda janmavAle, caramazarIrI aura bhogabhUmiyAM ina tInoM jIvoMkI Ayu nahIM ghtttii| bhavake prathama samayameM inhe jitanI Ayu prApta hotI hai utane kAlataka ina jIvoMko usa paryAyameM rahanA hI par3atA hai| tIsarA adhyAya[22] zaMkA-narakoMmeM paTaloMke kramase kisa prakAra Ayu bar3hatI hai ? [22] samAdhAna-prathama narakameM teraha, dUsare meM gyAraha, tIsaremeM nau, cauthemeM sAta, pAMcaveMmeM pAMca, chaThaveMmeM tIna aura sAtaveM narakameM eka paTala hai| inameMse pahale narakake prathama paTalameM jaghanya Ayu dasa hajAra varSa aura utkRSTa Ayu nabbe hajAra varSa hai| dUsare paTalameM jaghanya Ayu navve hajAra varSa aura utkRSTa Ayu navve lAkha varSa hai| tIsare paTalameM jaghanya Ayu eka pUrva koTi hai| cauthe paTalameM jaghanya Ayu asaMkhyAta pUrvakoTi aura utkRSTa Ayu eka sAgarakA dasavAM bhAga haiN| agale paTaloMmeM pUrva pUrva paTalakI utkRSTa Ayu usa paTalakI jaghanya Ayu hai aura utkRSTa AyumeM pratyeka paTalameM eka sAgarake dasaveM bhAgakI vRddhi hotI gaI hai| isa Ayu ke lAneke liye yaha niyama hai ki AkhirI paTalakI utkRSTa Ayu meM se cauthA For Private & Personal use only Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - zaMkA samAdhAna [213 aura jo zeSa rahe unameM nau kA bhAga de do anantara jisa paTalakI utkRSTa Ayu jAnanA ho usakI saMkhyA se guNAkAra do to usa paTalakI utkRSTa Ayu A jAtI hai| yahAM nau kA isaliye bhAga dilAyA ki prArambhake cAra paTaloMkI Ayu alagase kahI hai isalie pAMcaveMse lekara terahaveM taka nau hI paTala hote haiN| isI prakAra agale narakoMke pratyeka paTalameM jaghanya aura utkRSTa Ayu le AnA caahie| udAharaNArtha dUsare narakameM gyAraha paTala haiN| __aba prathama narakakI utkRSTa Ayu eka sAgarako dUsare narakakI utkRSTa Ayu tIna sAgarameMse ghaTA do, zeSa bace do sAgara so isameM gyArahakA bhAga de do| anantara jisa paTalakI Ayu lAnA ho to usase isa labdhako guNA kara do aura use prathama narakakI utkRSTa AyumeM jor3a do to isa prakAra usa paTalakI utkRSTa Ayu A jaayegii| mAna lo hameM dUsare narakake tIsare paTalakI utkRSTa Ayu jAnanA hai to hama pUrvokta vidhike anusAra yaha kriyA kareMge 3-1-2-sAgara 16 11hai sAgara x 3= sAgara, 1+ 5 = 1. saagr| basa yahI tIsare paTalakI utkRSTa Ayu hogii| isI kramase sAtoM narakoMke saba paTaloMkI utkRSTa Ayu le AnA cAhie, tathA apanese pUrvavartI paTalakI jo utkRSTa Ayu hai vahI usase agale paTalakI jaghanya Ayu jaannaa|| _ [23] zaMkA-videha kSetrakA varNana kyA hai ? [23] samAdhAna- videhakSetrakA vistAra 336844 yojana haiM aura madhyameM lambAI eka lAkha yojana hai| isake ThIka madhyameM sumeru parvata hai| sumeruke pAsase do gajadaMta parvata golAkAra niSedhase mile haiN| isI prakAra uttarakI orase gajadaMta parvata nIlase mile haiN| isase videha kSetra cAra bhAgoMmeM baTa jAtA hai| dakSiNakI ora gajadaMtake madhya Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214] mokSazAstra saTIka kSetrako devakuru aura uttarakI ora gajadaMtoke madhyake kSetrako uttarakuru kahate haiN| tathA pUrva dizAkA saba kSetra pUrva videha aura pazcima dizAkA saba kSetra pazcima videha kahalAtA hai| pahale aura tIsare aura cauthe bhAga ke do-do bhAga aura ho jAte hai| isa prakAra tIsare aura cauthe bhAgake kula cAra bhAga hue| ina cAra bhAgoMmeMse bhI pratyeka bhAgakI nadiyoM aura parvatoMke kAraNa ATha ATha bhAga ho jAte haiN| ye kula battIsa hue| yahI battIsa videha haiN| inameM bharata aura airAvata kSetrake samAna Arya aura mleccha khaNDa sthita haiN| vibhUtivAle nArAyaNa Adi va tIrthaMkara Arya khaNDoMmeM utpanna hote haiN| jambUdvIpa meM kula cautIsa DhAIdvIpameM ekasau sattara AryakhaNDa hue| tIrthaMkaroMkI utkRSTa saMkhyA 170 batalAI hai vaha isI apekSAse batalAI hai| videhoMmeM jo sImaMdhara Adi bIsa tIrthaMkara kahe gaye haiM ve DhAIdvIpake bIsa mahAvidehoMkI apekSAse kahe gae jAnanA caahie| kyoMki pUrvokta vibhAgAnusAra jambUdvIpake cAra mahAvideha hue| ataH DhAIdvIpake bIsa mahAvideha hote haiN| vizeSa vidhi trilokaprajJapti Adi granthoMse jAna lenA caahie| [24] zaMkA-tIna lokameM akRtrima caityAlaya kahA~ kahA~ haiM ? [24] samAdhAna-citrA pRthvIke nIce bhavanavAsiyoMke bhavanoMmeM sAta karoDa bahattara lAkha akRtrima caityAlaya haiN| madhyalokameM terahaveM dvIpa taka cAraso aThAvana akRtrima caityAlaya haiN| vyantara devoMke bhavanoM meM aura jyotiSI devoMke vimAnoMmeM asaMkhyAta caityAlaya haiN| aura urdhvalokake caurAsI lAkha sattAnaveM hajAra teIsa akRtrima caityAlaya haiN| madhyaloka caityAlaya meru, kulAcala, vijayA, zAlmalIvRkSa, jambUvRkSa, vakSAragiri, caityavRkSa, ratikara, dadhimukha, aJjanagiri, rucakagiri, kuNDalagiri, mAnuSottara aura iSvAkAra parvatoM para sthita haiN| Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA samAdhAna [ 215 [ 25 ] zaMkA- Arya mlecchoMkA vizada varNana kyA hai ? [25] samAdhAna - jo svayaM guNavAle haiM aura guNavAloMkI saMgati karate hai ve Arya kahalAte haiM, aura zeSa mleccha / AryoMke mukhyataH do bheda hai Rddhi prApta aura Rddhi rhit| AgamameM jo buddhi Adi RddhiyAM batalAI haiM, tapa Adikase ve jinake utpanna ho jAtI haiM ve RddhiprApta Arya haiN| tathA Rddhirahita Arya pAMca prakArake batalAye haiN| kSetrArya, jAtyArya, karmArya, caritrArya, aura darzanArya / kAzI Adi dezoMmeM paidA hue kSetrArya haiN| ikSvAku Adi jAtiyoMmeM paidA hue jAtyArya haiN| asi Adi SaTkarmose AjIvikA karanevAle karmArya haiN| ye tIna prakArake hote haiM- avirati, zrAvaka aura muni, inameM muni asi Adi karma nahIM krte| isI prakAra caritrArya aura darzanAryokA svarupa samajhanA caahie| jo hIna hai, jinameM karmAdi SaTkarma vyavasthA nahIM pAyI jAtI ve mleccha kahalAte haiN| ye do prakArake haiM- antadvIpaja aura karmabhUmija / lavaNa samudra aura kAlodadhi samudrake antadvIpoMmeM jo nivAsa karate haiM aise kubhogabhUmiyoM manuSya antadvapaja mleccha kahalAte haiN| tathA karmabhUmimeM paidA hue zaka, yavanAdika karmabhUmija mleccha kahalAte hai| lokAnuyogake ganthoMmeM mleccha khaNDoM meM nivAsa karanevAle manuSyoMko bhI mleccha batalAyA hai / isa prakAra mleccha manuSya tIna prakArake hote haiN| cauthA adhyAya [26] zaMkA- anyatra jo bAraha svargokI mAnyatA hai usakA prakRta mAnyatAse kaise mela baiThatA hai ? [ 26 ] samAdhAna- indra Adi dasa prakArake devoMkI kalpanA honese svargIko kalpa kahate haiN| aba jaba indra Adi dasa prakArake devoMkI kalpanA hai jinameM, ve kalpa kahalAte haiM yaha artha mukhya rupase vivakSita ho jAtA hai to kalpa solaha prApta hote haiM / kintu ina solaha kalpoMke Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216] mokSazAstra saToka indra bAraha hI haiN| isalie jaba inakI mukhyatAse vivakSA ho jAtI hai taba kalpa bAraha prApta hote haiN| trilokasArakI gAthA 452 aura 453 meM jo solaha aura 454 meM bAraha kalpa batalAye haiM vahA~ bhI vahI vivakSA mukhya rakhI haiN| isa prakAra solaha svargokI mAnyatAke sAtha bAraha svargokI mAnyatAkA sahaja mela baiTha jAtA haiN| yaha vivakSAbheda hai, mAnyatAbheda nhiiN| pAMcavA adhyAya[27] zaMkA-chaha dravyoMkA astitva kisapara siddha hotA hai ? [27] samAdhAna-AtmAkA astitva anubhavagamya hai| bhautika yA jar3a padArthose AtmA bhinna hai yaha anubhavase jAnA jAtA hai| cetana aura acetanakA vibhAga AtmAke astitva para hI nirbhara hai| jJAna ora darzana AdikA anvaya AtmAko chor3akara anyatra nahIM pratIta hotA, isase mAlUma par3atA hai ki AtmA hai| rupa rasa Adi guNavAlA pudgala to spaSTa hI hai| aba rahe dharmAdika cAra dravya so inakA astitva inake kAryose jAnA jAtA hai| dharma dravyakA kAryagamana karanevAle jIva aura pudgaloMke gamanameM sahAyatA karanA hai| adharma dravyakA kArya ThaharanevAle jIva aura pudgaloMke Thaharane meM sahAyatA karatA hai| AkAza dravyakA kArya sabako avakAza detA hai aura kAladravyakA kArya sabake pariNamanameM sahAyatA karanA hai| kAraNa do prakArake hote haiM-sAdhAraNa kAraNa aura asAdhAraNa kaarnn| jo sabake lie samAna kAraNa ho use sAdhAraNa kAraNa kahate haiN| aura pratyeka kAryake alaga alaga kAraNako asAdhAraNa kAraNa kahate haiN| ye dharmAdika dravya gati Adi kAryake sAdhAraNa kAraNa haiN| isalie inakA astitva siddha hotA hai| isa prakAra dravya chaha haiM yaha siddha hotA haiN| Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA samAdhAna [217 [ 28 ] zaMkA- mUrti aura AkArameM kyA bheda hai? [ 28 ] samAdhAna-rUpa rasAdiko mUrti kahate hai aura vastuke svarUpako AkAra kahate hai| pudagala dravya mUrti bhI hai aura sAkAra bhI / anya dravya sAkAra to hai kintu mUrta nahIM / AkArakA artha saMsthAna bhI hai kintu yaha artha yahAM vivakSita nahIM / [29] zaMkA - vartanA aura pariNAmomeM kyA antara hai ? [29] samAdhAna-badala karAneko bartanA kahate haiN| jaise dharmAdika dravya pUrva paryAyakA tyAga karake navIna paryAyakI utpattike prati yadyapi svayaM vyApAra karate haiM parantu unakA yaha vyApAra bAhya nimittake binA nahIM banatA ataH usameM badala karAnA kAla kA kArya hai / isa prakAra yahAM vartanAkA svarupa badala karAnA prApta hotA haiM, jo kAlakA mukhya dharma hai aura pariNAma dravyakI usa avasthAko kahate hai jo eka avasthAkA tyAga karake dUsarI avasthA rUpa ho jAtI hai aura halacala kriyAse rahita haiN| tAtparya yaha haiM ki bartanA kAraNa hai aura pariNAma kaary| bartanA kAladravyakA svabhAva hai aura pariNAma pratyeka dravyakI prati samaya honevAlI paryAya / isa prakAra ina donoMmeM antara hai| [30] zaMkA- paramANukA kyA svarupa hai ? [30] samAdhAna - jisakA Adi, anta aura madhya yaha kucha bhI nahIM, jise indriyoMse grahaNa nahIM kiyA jA sakatA aura jo apradezI hai arthAt eka pradezako chor3akara jisake dvitIyAdika pradeza nahIM pAye jAte use paramANu kahate hai / yaha dravyArthika nayakI apekSA paramANukA svarUpa batalAyA hai| kintu paryAyArthika nayakI apekSA vicAra karane para to paramANukA bhI Adi madhya aura anta prApta hotA hai to bhI unakA vibhAga nahIM kiyA jA sakatA isalie unake Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 218] mokSazAstra saTIka AdhArabhUta dravyako paramANu kahate haiN| isa lakSaNake karane para paramANuke aura saba vizeSaNa pUrvavat haiN| [31] zaMkA-dvayaNukAdi skandhoMkI utpatti kaise hotI hai ? [31] samAdhAna-do yA dose adhika paramANuoMkA saMyoga snigdha yA rukSaguNake kAraNa hokara dvayaNukAdi skandhoMkI utpatti hotI hai| 'dvayadhikAdiguNAnAMtu' isa sUtrameM guNa zabda avibhAga praticchedakA vAcI hai| guNakA yaha aMza jisameM buddhise khaNDakalpanA sambhava nhiiN| avibhAga praticcheda kahalAtA haiN| jaba koi paramANu jaghanya guNavAlA arthAt eka avibhAga praticchedavAlA hotA hai to usakA anya paramANuse kisI bhI hAlatameM bandha nahIM hotaa| isI prakAra samAna guNavAloMkA paraspara bandha nahIM hotA, kintu do adhika guNavAlekA do guNahIna guNavAleke sAtha bandha ho jAtA haiN| isase yaha phalita huA ki snigdha guNavAlekA rukSa guNavAleke sAtha bandha hotA haiN| snigdha guNavAlekA snigdha guNavAleke sAtha bandha hotA haiN| rukSa guNavAlekA snigdha guNavAleke sAtha bandha hotA haiM aura rukSa guNavAleke rUkSa guNavAleke sAtha bhI bandha hotA hai| kiMtu yaha bandha paraspara do adhika guNoMke honepara hI hotA hai| aura bandha ho jAnepara jo adhika guNavAlA hotA haiM tadrupa dUsarA pariNama jAtA hai| aba yaha prazna hotA haiM ki do paramANuoMkA bandha sarvAtmanA hotA hai yA ekadezase hotA hai ? isakA yaha samAdhAna hai ki dravyArthika nayakI apekSA kathaMcit sarvAtmanA bandha hotA hai to bhI ve do paramANu eka nahIM ho jAte kyoMki taba ve do paramANu dvayaNaka skandhake avayava ho jAte haiN| aura paryAyArthika nayakI apekSA kathaMcit ekadezena bandha hotA haiN| yadi sarvathA sarvAtmakA bandha mAna liyA jAya to saba pudgala dravya eka paramANupaneko prApta Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA samAdhAna [211 ho jaayegaa| aura sarvathA ekadezena bandha mAnA jAya to bandhake honepara hIni guNavAle paramANukA adhika guNavAle paramANurUpase pariNamana ho jAtA hai yaha kathana nahIM bana sakatA hai| isa prakAra dvayaNukAdi skandhoMkI utpatti kisa prakAra hotI hai saMkSepameM isakA vicAra kiyA / [32] zaMkA-sUtrakArake dvArA ukta dravyake donoM lakSaNoMkA samanvaya kisa prakAra hotA hai ? [32] samAdhAna- jaba jisameM guNa aura paryAya pAye jAte haiM use dravya kahate haiM / dravyakA yaha lakSaNa kiyA jAtA hai taba guNa anvayI honese dravyake dhrauvyabhAvako sUcita karatA hai aura paryAya vyatireka honese dravyake utpAda aura vyayabhAvako sUcita karatA hai| isI prakAra jisakA utpAda, vyaya aura dhrauvya hai use sat kahate haiM, satkA yaha lakSaNa kiyA jAtA hai taba bhI ukta bAta hI prApta hotI haiN| isa prakAra tattvata: vicAra karanepara ina donoM lakSaNoMkA abhiprAya eka hI haiM isalie inakA samanvaya ho jAtA hai| chaThThA adhyAya [ 33 ] zaMkA- dravyayoga aura bhAvayogakA kyA svarupa hai ? [ 33 ] samAdhAna - AtmapradezoMke parispandako dravyayoga kahate haiN| aura isake paidA karanekI zaktiko bhAvayoga kahate haiN| yaha yoga nimittake bhedase tIna prakArakA hai- manoyoga, vacanayoga aura kAyayoga | vIryAntarAya karmake kSayopazamake rahate hue zarIra nAmakarmake udayase audArikAdi kAyavargaNAoM meM se kisI eka prakArakI vargaNAoMke Alambanase jo Atmapradeza parispanda hotA hai, yaha dravya Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220] mokSazAstra saTIka kAyayoga hai aura AtmAmeM jo isako paidA karanekI zakti hai vaha bhAva kAyayoga hai| vacanavargaNAoMkA avalambana va vacanalabdhike rahate hue vacanoccAraNake sanmukha hue AtmAke jo Atmapradeza parispanda hotA hai vaha dravyavacanayoga hai aura AtmAmeM jo ise pedA karanekI zakti hai vaha bhAva vacanayoga hai| manovargaNAoMke Alambanase mAnasa pariNAmake sanmukha AtmAke jo Atmapradeza parispanda hotA hai vaha dravya manoyoga hai aura AtmAmeM jo ise paidA karanekI zakti hai vaha bhAva manoyoga hai| [34] zaMkA-ajIvAdhikaraNakA rahasya kyA hai ? [34] samAdhAna-AtmAke Asravarupa pariNAmoMke hone meM bAhya cetana aura acetana padArtha nimitta hote haiN| vahAM adhikaraNase inhIMko grahaNa kiyA hai| jisase AtmA Asravake sanmukha hotA hai vaha adhikaraNa kahalAtA hai| vaha adhikaraNa do prakArakA haijIvAdhikaraNa aura ajiivaadhikrnn| jIvAdhikaraNameM jIvakI saba pravRttiyoMko grahaNa kiyA hai| mukhyata: una pravRttiyoM ke ekaso ATha bheda ho sakate haiM jo "AdyaM saMrambha " ityAdi sUtra dvArA ginAye hI haiN| ajIvAdhikaraNameM hiMsAdike prayojana jar3a padArthoko grahaNa kiyA hai| tAtparya yaha hai ki jina-jina bAhya padArthoke nimittase AtmAke Asravarupa pariNAma hote haiM yA karmokA Asrava hotA hai ve saba adhikaraNameM liye jAte haiN| aba yadi ve cetana hote haiM to unakA grahaNa jIvAdhikaraNameM kiyA jAtA hai| aura acetana hote hai to unakA grahaNa ajIvAdhikaraNameM kiyA jAtA hai| isa prakAra ajIvAdhikaraNase una jar3a padArthokA grahaNa karanA cAhiye jo nirantara AtmAke pariNAmoMkA malina karate rahate haiM jisase karmokA Astrava hotA hai| prakRtameM ajIvAdhikaraNakA yahI rahasya hai| Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA samAdhAna [221 [35] zaMkA-kevalIkA avarNavAda kyA hai ? - [35] samAdhAna-jisameM jo doSa na ho usakA usameM kathana karanA arvaNavAda kahalAtA haiN| kevalIke kavalAhAra nahIM hotA taba bhI kevalIke kavalAhArakA kathana karanA kevalIkA arvaNavAda haiN| bAta yaha hai ki jaba yaha jIva kSapaka zreNIpara car3hakara bArahaveM guNasthAnameM praviSTa hotA hai taba dhyAnarupa vahnise isake zarIrakI zuddhi ho jAtI haiN| zarIrameM saba nigodiyA jIvoMkA abhAva ho jAtA haiN| terahaveM guNasthAnameM to isake prabhAvase eka bhI nigodiyA jIva nahIM rhtaa| isake pravRttikA vaha bhAga samApta ho jAtA jisase zarIrameM malakA saMcaya hokara usameM nigodiyA jIva paidA hote hai| sAtizaya puruSa vizeSako yadi chor3a diyA jAya to yaha nizcaya hai ki jo AhAra pAnIko grahaNa karegA usake zarIrameM malamUtrakA saMcaya avazya hogA aura isase usake zarIrameM kRmi va nigodiyA jIvoMkI bhI utpatti hogI cUMki kevalIke zarIrameM isa prakArake jIvoMkA niSedha kiyA hai| isase jJAta hotA hai ki kevalIke kavalAhAra nahIM hotaa| isa saMsArI jIvoMke zarIrameM trasa aura nigodiyA jIva bhare par3e haiN| ve nirantara zarIrakA zoSaNa kara rahe hai jisase zarIrameM uSNatA hokara AhAra, pAnI AdikI AvazyakatA par3atI hai| para kevalIke zarIrameM isa prakArakI uSNatAkA kAraNa nahIM rhtaa| unake zarIrakA zoSaNa aba anya trasa va nigodiyA jIvoMke kAraNa nahIM hotaa| ataH zarIrameM Antara uSNatA utpanna hokara unake zarIrakA upakSaya nahIM hotaa| aura isaliye prati samaya unake zarIrake jitane paramANu nijIrNa hote haiM utane navIna paramANuoMkA grahaNa ho jAnese kavalAhArake binA bhI unake zarIrakI sthiti banI rahatI haiN| jisa prakAra karmavargaNAoMke Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222] mAkSazAstra saToka Ane aura jAne meM kArmaNa zarIrakI sthiti hotI hai usI prakAra aba unake nokarma vargaNAoMke Ane aura jAnese zarIrakI sthiti hotI hai| mAnA ki kevalIke astrAtAkA bhI udaya hotA hai| bhUkha yA pyAsa AdikA paidA karanA asAtAkA kAma nahIM hai| ye to apane kAraNoMse paidA hote haiN| hAM asAtAke udaya vA udIraNameM ye bhUkha va pyAsa Adi nokarma ho sakate haiN| cUMki jina kAraNoMse hama saMsArI janoMko bhUkha va pyAsa AdikI bAdhA hotI haiM ve kAraNa kevalI jinake nahIM pAye jAte ataH unheM bhUkha va pyAsa AdikI bAdhA nahIM hotii| aura cUMki unheM bhUkha va pyAsa AdikI bAdhA nahIM hotii| isaliye unhe kavalAhAra AdikI AvazyakatA nahIM pdd'tii| isase nizcaya hotA hai ki kevalIke kavalAhArakA kathana karanA avarNavAda hai| isI sababase zAstrakAroMne kavalAhArako kevalIkA avarNavAda batalAyA hai| [36] zaMkA-akAma nirjarAkA kyA svarupa hai ? [36] samAdhAna-kAyakleza Adike jina sAdhanoMse karmokI nirjarA to adhikatAse ho kintu AtmAkA vikAsa na hokara vaha saMsArameM hI paribhramaNa karatA rahe usa nirjarAko akAma nirjarA kahate haiN| yaha jIva saMsArameM apanI icchAke binA vividha prakArake kaSTa sahatA hai| kabhI yaha jelakhAnemeM DAla diyA jAtA hai, kabhI isakA AhAra pAnI roka diyA jAtA hai| isase udayaprApta karmokI tIvra udIraNA hokara ve nijIrNa hone lagate hai aura anudayaprApta karmokI bhI yathAyogya udayaprApta karmoke dvArA nirjarA hone lagatI hai| isa prakAra binA icchAke jo kaSTa sahA jAtA hai aura usase jo karmokI nirjarA hotI hai use akAma nirjarA kahate haiN| Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA samAdhAna [223 [37] zaMkA-samyaktva to AtmAkA guNa hai vaha Ayukarmake AstravakA kAraNa kaise ho sakatA hai ? [37] samAdhAna-samyaktvake rahanepara tiryaJca aura manuSyoMke devAyukA hI Asrava hotA hai yaha batalAneke liye samyaktvako bhI Astravake kAraNoM meM gina diyA hai| sarAga saMyama aura saMyamAsaMyamako bhI Asravake kAraNoMmeM ginAyA hai| yahAM bhI isI prakAra samajha lenA caahiye| anyatra jahAM bhI AtmapariNAma Astravake kAraNa batalAye ho vahAM yahI samajhanA cAhiye ki una pariNAmoMke honepara hI jIvake usa prakArakI yogyatA hotI hai| sAtavAM adhyAya [38] zaMkA-aticAra aura anAcAroMmeM kyA antara hai ? [38] samAdhAna-jisa vratakI jo maryAdA hai usakA atikrama karake AcaraNa karaneko aticAra kahate he aura vratake viruddha AcaraNako anAcAra kahate haiN| aticArake honepara vrata sadoSa ho jAtA hai aura anAcaraNake honepara vratakA bhaMga ho jAtA haiN| tAtparya yaha hai ki jaba vratake rakSAkI bhAvanA rahate hue maryAdAkA ullaMghana hotA hai taba aticAra doSa lagatA hai aura jaba jIva vratakI rakSAkI bhAvanAkA tyAga karake viruddha AcaraNa karane lagatA hai taba anAcAra hotA hai| aticArameM ekadeza vratakA bhaMga hai aura anAcArameM vratakA pUrA bhaMga hai| ekadeza vratakA bhaMga kabhI kriyA dvArA aura kabhI bhAvanA dvArA hotA hai aura sarvadeza vratakA bhaMga vratakI Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 224] mokSazAstra saTIka bhAvanA aura tadrUpa kriyA ina donoMke tyAgase hotA haiN| isa prakAra aticAra aura anAcArameM yahI antara haiN| [39] zaMkA-upabhoga paribhoga pariNAma vrata aura usake aticAroMkA vizada abhiprAya kyA hai ? [39] samAdhAna-bAraha vratoMkA svIkAra yAvajIvanake liye kiyA jAtA hai| ina bAraha vratoM meM upabhoga paribhoga pariNAmavratakA bhI aMtarbhAva haiM isake svIkAra karaneke pazcAt yaha sadAkAla rahatA haiM yaha nizcita hotA haiN| yadyapi upabhoga paribhogakI vastuoMkA tyAga do prakArakA hotA hai-kuchakA yAvajjIvanake liye aura kuchakA niyatakAlake liye, to bhI upabhogaparibhoga parimANavrata yaha AtmAkA pariNAma haiM ataH upabhogaparibhogakI vastuoMke niyatakAlika tyAgameM nimitta par3ane para bhI vaha vratarupa pariNAma sadA banA rahatA haiN| dezavakAzikavrata AdimeM bhI yahI krama jAnanA caahiye| aba rahI isake aticAroMkI bAta, so isa viSayameM matabheda haiM to bhI prakRtimeM yaha vicAra karanA hai ki tattvArthasUtrameM isake aticAra kisa abhiprAyase batalAye haiN| mere khyAlase eka to jisa zrAvakake upabhogaparibhoga-parimANa vratameM sacitta AhArakA tyAga bhI garbhita haiM usakI pramukhatAse ye aticAra ginAye haiN| dUsare zrAvakake ghara atithi Ate bhI haiN| ataH yadi zrAvaka AhAra banAte samaya ye doSa utpanna karatA hai to bhI ye aticAra ho jAte haiM, kyoMki ina doSoMke kAraNa vaha AhAra atithike yogya nahIM rahatA, aura aisA karanese AhAra taiyAra karanevAle zrAvakake pariNAma bhI nirmala nahIM rhte| yahI sababa hai ki stracittAhAra Adiko aticAroMmeM ginAyA hai| caritrasArameM bhI yahI yukti dI hai ki inake kAraNa atithikA upayoga ina stracitta Adike viSayameM jAtA haiN| Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA samAdhAna AThavAM adhyAya [40] zaMkA- bandhatattvako cAra bhAgoM meM hI kyoM bAMTA gayA ? [40] samAdhAna- jaba koi eka padArtha dUsare padArthako AvRtta karatA hai yA usakI zaktikA ghAta karatA hai taba AcaraNa karanevAle padArtha meM AcaraNa karanekA svabhAva, AcaraNa karanekA kAla, AcaraNa karanekI zaktikA hInAdhika bhAva aura AcaraNa karanevAle padArthakA pariNAma ye cAra avasthAeM ekasAtha prakaTa hotI hai| yahI bAta prakRtimeM samajhanA cAhiye / prakRtimeM AtmA AvriyamANa aura karma AcaraNa / ataH karmakI bhI bandhake samaya ukta cAra avasthAeM prakaTa hotI hai jinheM prakRtibandha, sthitibandha, anubhAgabandha aura pradezabandha kahate haiN| ye cAroM avasthAeM karmabandhake prathama samayameM hI sunizcita ho jAtI haiN| [225 udAharaNArtha jisa samaya hama lAlaTenako vastrase r3hakate haiM usI samaya vastrameM cAra avasthAeM spaSTataH pratibhASita hotI hai| 1 - vastrakA svabhAva lAlaTenake prakAzako AvRtta karanA, 2 - nizcita kAlataka lAlaTenake prakAzako AvRta kiye rahanA, 3- lAlaTenake prakAzako AvRta karanekI zaktikA vastrameM hInAdhika rUpase pAyA jAnA aura AvRta karanevAle vastrakA pariNAma / [41] zaMkA - vihAyogati nAmakarmakA udaya kisake hotA hai ? [41] samAdhAna- jisa karmake udayase jIva AkAzameM gamana karatA hai use vihAyogati nAmakarma kahate haiN| AkAza sarvatra hai ataH pRthvI Adipara gamana karanA bhI AkAzameM gamana karanA hai| Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226] mokSazAstra saTIka mukhyataH narakagati Adike kAraNa karaneke liye yahAM 'vihAyam' upapada diyA hai| vaise paryApta ho jAne para jo prANadhArIkA gamana hotA hai usameM vihAyogati nAmakarmakA udaya kAraNa hai| tAtparya yaha hai ki paryApta avasthAse trasa jIvoMke vihAya gati nAmakarmakA udaya hotA hai| [ 42 ] zaMkA- bandhe hue karmoMmeM anubhAgakA vibhAga kisa kramase hotA hai ? [42] samAdhAna - ghAtiyA karmokA anubhAga cAra bhAgoM meM baTA hai - latA, dAru, asthi aura shail| inameM se latArupa zakti aura dArUkA anantavAM bhAga dezaghAti anubhAga hai aura zeSa sarvaghAti anubhAga haiN| samyaktvameM prakRtimeM dezaghAti anubhAga pAyA jAtA hai| samyagmithyAtvame dArukA anantavAM bhAga sarvaghAti anubhAga pAyA jAtA hai mithyAtvameM dArukA ananta bahubhAga, asthi aura zailarupa anubhAga pAyA jAtA hai| jJAnAvaraNakI cAra dezaghAti darzanAvaraNakI tIna dezaghAti pAMca antarAya, cAra saMjvalana aura puruSadeva inameM latA, dAru, asthi aura zaila yA latA aura dAru, yA kevala latArUpa cAra prakArakA anubhAga pAyA jAtA haiM / samyatmithyAtvake binA zeSa saba sarvaghAti, prakRtiyoMmeM zaila, asthi aura dArukA ananta bahubhAga yA asthi va dArUkA ananta bahubhAga yA dArUkA ananta bahubhAga isa prakAra tIna prakArakA anubhAga pAyA jAtA hai| tathA puruSavedake binA zeSa ATha nau kaSAyoMmeM zaila, asthi, dAru aura latA yA asthi dAru aura latA yA dAru aura latA isa taraha tIna taraha tIna prakArakA anubhAga pAyA jAtA hai| aba rahe aghAtiyA karma, so inake puNyaprakRti aura pApaprakRti isa taraha do bheda haiN| puNyaprakRtiyoMkA anubhAga gur3a, Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA samAdhAna [227 khAMDa, zarkarA aura amRtake samAna mAnA hai, aura pApaprakRtiyoMkA anubhAga nIma, kAMjIra, viSa aura hAlAhalake samAna mAnA hai| yahAM bhI anubhAgakA tIna prakAra meM pariNamana jaannaa| arthAt puNya prakRtise gur3a khAMDa, zarkarA aura amRtarUpa yA gur3a aura zarkarA rUpa yA gur3a aura khAMr3a rUpa anubhAga hotA hai| aura pAya prakRtiyoMmeM nIma, kAMjIra, viSa aura halAhala rupa yA nIma, kAMjIra aura viSarupa yA nIma aura kAMjIrakA anubhAga hotA hai| [43] zaMkA-pradeza bandhakA vibhAga kisa kramase hotA haiM ? [43] samAdhAna-yadi Ayu karmakA bhI bandha ho rahA haiM to Ayukarmako sabase thor3A dravya milatA hai| nAma aura gotra meM pratyekako isase adhika dravya milatA hai to bhI ina donoM karmokA dravya samAna rahatA hai| jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura antarAyameM pratyekako isase adhika dravya milatA hai to bhI inakA dravya paraspara samAna hotA hai| isase mohanIya karmase adhika dravya milatA hai aura isase vedanIya karmako adhika dravya milatA hai| ghAtiyA karmoko jo dravya milatA hai usameM sarvaghAti dravya saba ghAtidravyakA anantavA~ bhAga hotA hai aura dezaghAti dravya ananta bahubhAga hotA hai| isase bhI dezaghAti dravyakA baTavArA dezaghAti prakRtiyoMmeM hI hotA hai, kintu sarvaghAti dravyakA baTavArA dezaghAti aura sarvaghAti donoM prakArakI prakRtiyoMmeM hotA hai| parantu nau nokaSAyoMko dezaghAti dravya hI prApta hotA hai, sarvaghAti nhiiN| isa prakAra yaha pradezabandha vibhAgakA krama jaannaa| [44] zaMkA-karmoke jIvavipAkI aura pudgalavipAkI isa prakAra bheda karanekA kAraNa kyA hai ? [44] samAdhAna-jIvavipAkI karmoke udayase jIvakI avasthAoMkA nirmANa hotA hai aura pudgalavipAkI karmoke udayase Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228] mokSazAstra saTIka zarIra aura usakI saba avasthAoMkA nirmANa hotA hai| AgamameM jo gati Adi caudaha mArgaNArupa bheda kiye hai ve saba jIvavipAkI karmoke udayAdike kArya haiN| isalie jIvavipAkI karmokA noAgamabhAva nikSepa bhI bana jAtA hai| kyoMki jo AgamabhAvameM karmaphalakA bhoganevAlA jIva liyA jAtA hai, parantu pudgalavipAkI karmokA noAgama bhAvanikSepa nahIM prApta hotA, kyoMki unakA phala jIvameM nahIM hotA hai| isI sababase pudgalavipAkI ko ke noAgamanabhAvakA niSedha kiyA hai| yahI sababa hai ki karmoke jIvavipAkI aura pudgalavipAkI ye do bheda kiye gaye haiN| nauvA~ adhyAya [45] zaMkA-samiti saMvarakA kAraNa kyoM haiM ? [45] samAdhAna-samiti azubha pravRtike nirodhakA kAraNa hai aura zubha pravRtiko saMkucita karatI hai isa prakAra isameM pravRtikI apekSA nivRtikI pradhAnatA hai ata: samitiko saMvarakA kAraNa batalAyA hai| [46] zaMkA-jaba parISahajaya nirjarAkA kAraNa hai to parISahoMko bandhakA kAraNa mAnanA par3atA hai aura aisI hAlatameM bandhake kAraNoMmeM parISahoMko alagase ginanA cAhiye? [46] samAdhAna-bandhake kAraNoMmeM yogako chor3akara zeSa sArA parivAra mohakA hai| yogako bandhake kAraNoM meM isalie ginAyA ki usake nimittase AtmA karmoko grahaNa karatA hai parantu karmomeM sthita aura anubhAgakA mukhya kAraNa to kaSAya hI hai| aba dekhanA yaha hai ki kisa karmake udayase kitanI parISaha hotI hai| jJAnAvaraNase Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parISaha ho yAcanA aura cAritramo parISaha zaMkA samAdhAna [229 aura ajJAna parISaha hotI hai| darzanamohanIyase adarzana parISaha hotI hai| antarAya karmase alAbha parISaha hotI hai| cAritramohanIyase nAgnya, arati, strI, niSadyA, Akroza, yAcanA aura satkAra puraskAra parISaha hotI hai| tathA zeSa parISaha vedanIyake hone para hotI hai| isa prakAra ina parISahoMke nimitta haiM to bhI inakA kArya mohanIyake sadbhAvameM hI hotA haiM, mohanIyake abhAvameM nhiiN| isa bAtako batalAneke liye sUtrakArane bandhake kAraNoMmeM parISahakA alagase nirdeza nahIM kiyaa| aura kAraNake sadbhAvakI apekSA parISahoMkA sadbhAva batalAneke lie jahAM taka unake kAraNa pAye jAte haiM tahAM taka unakA nirdeza kiyaa| isa prakAra sabase bar3I parISaha mohanIyakA udaya hai| [47] zaMkA-bhASAsamiti aura satyadharmameM kyA antara hai ? [47] samAdhAna-bhASAsamitimeM pravRti karanevAlA muni, sAdhu aura asAdhumeM bhASA vyavahAra karatA huA hita, mita, aura priya hI bolatA hai yaha to bhASAsamiti hai| kintu satya dharmameM isa prakAra bolanekA koI niyama nahIM haiN| isameM to ve saba bAteM samAviSTa haiM jo dIkSita aura unake bhaktoMke lie jJAna aura cAritrakA zikSaNa dete samaya kahI jAtI hai| bhASAsamiti aura satyadharmameM yahI antara hai| [48 ] zaMkA-jinendradevameM gyAraha parISaha batalAnekA kyA kAraNa hai ? [48] samAdhAna-vedanIyakarma mohanIya karmake binA apanA kAma karane meM paMgu hai| ATha karmo meM vedanIya karmakA pATha jo ghAtiyA karmoke madhyameM kiyA hai, vaha isI prayojanake dikhalAneke liye kiyA hai| cUMki mohanIya karmakA samUla nAza dazaveM guNasthAnake antameM ho jAtA hai isalie gyArahaveM Adi guNasthAnoM meM tattvataH koI parISaha Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 pAI jAtIpAna hai, kAmakA udaya nandradevake ' 230] mokSazAstra saTIka nahIM pAI jaatii| taba bhI jina parISahoM ke kAraNa gyArahaveM Adi guNasthAnoMmeM vidyamAna hai, kAraNakI apekSA sadbhAva vahAM btlaayaa| cUMki jinandradevake vedanIyakarmakA udaya hai aura vedanIyakarmake sadbhAvameM gyAraha parISaha hotI hai isalie jinandradevake gyAraha parISaha khii| [49] zaMkA-parISaha aura upasargameM kyA antara hai? [49] samAdhAna-parISaha vyApaka hai aura upasarga vyaapy| upasarga para nimitta se hI hotA hai aura parISahake honemeM aisA koI niyama nhiiN| yahI sababa hai ki upasargajayako alagase saMvarakA kAraNa nahIM khaa| upasargako parISahameM hI sammilita kara liyA gayA hai| yaha donoMmeM antara hai| [50 ] zaMkA-parISaha aura kAyaklezameM kyA antara hai ? _[50] samAdhAna-jo antaraMga yA bAhya nimittase sAdhu kI icchAke binA apane Apa prApta hotI haiM ve parISaha hai aura kAyakleza svayaMkRta hotA hai| isa prakAra ina donoMmeM yahI antara hai| [51] zaMkA-AlocanA, pratikramaNa aura tadubhayameM kyA antara hai ? [51] samAdhAna-AlocanAke dasa doSoMse rahita hokara guruke samakSa pramAdakA nivedana karanA AlocanA nAmakA prAyazcita kahalAtA hai| merA doSa mithyA hoo isa prakAra pratikArakA vyakta karanA pratikramaNa nAmakA prAyazcita kahalAtA hai| aura jisameM AlocanA tathA pratikramaNa ye donoM kie jAte hai use tadubhaya nAmakA prAyazcita kahate haiN| yadyapi sabhI pratikramaNa AlocanApUrvaka hote haiM Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - zaMkA samAdhAna [231 isalie pratikramaNa aura tadubhayameM koI bheda nahIM rahatA hai to bhI inake bhedakA kAraNa yaha hai ki pratikramaNa nAmake prAyazcitako ziSya karatA hai jo guruke sAmane doSoMke nivedana kara denepara unakI AjJAse kiyA jAtA hai aura tadubhaya nAmake prAyazcitako svayaM guru kahatA hai| isa prakAra ina tInoMmeM aMtara jAnanA caahie| / [52] zaMkA-dharmadhyAna aura zukladhyAna kahAMse kahAM taka ? [52] samAdhAna-sarvArthasiddhimeM batalAyA hai ki avirata, dezavirata, pramattasaMyata aura apramattasaMyata jIvoMke cAroM prakArakA dharmadhyAna hotA hai| tathA zukladhyAnake cAra bhedoMmeMse pRthaktva virtaka vIcAra nAmaka pahalA dhyAna upazama zreNIke saba guNasthAnameM aura kSapaka zreNIke dazaveM guNasthAna taka hotA hai| ekatvavitarka vIcAra nAmakA dUsarA dhyAna kSINamoha guNasthAnameM hotA hai| sUkSmakriyApratipAti nAmakA tIsarA dhyAna saMyogakevalIke kAyayogake sUkSma ho jAnepara hotA hai aura vyuparatakriyA nivRti nAmakA cauthA dhyAna ayogakevalIke hotA haiM kintu dhavala TIkAmeM batAlAyA haiM ki dharmadhyAna cauthe guNasthAnase lekara dazaveM guNasthAna taka hotA haiN| zukladhyAnakA pahalA bheda gyArahaveM guNasthAnameM hotA haiM aura dUsarA bheda bArahaveM guNasthAnameM hotA haiN| pahalA bheda bArahaveMke prArambhameM bhI pAyA jAtA haiN| itane antarako chor3akara zeSa kathana sarvArthasiddhike samAna haiN| isa matabhedakA kAraNa yaha haiM ki vIrasenasvAmIne batalAyA haiM ki sakaSAya avasthAmeM dharmadhyAna aura kaSAyarahita avasthAmeM zukladhyAna hotA hai kiMtu sarvArthasiddhikArane dharmadhyAna aura zukladhyAnameM isa prakAra antara nahIM mAnA haiN| unake matase zreNI ArohaNake pUrvataka dharmadhyAna aura zreNI meM zukladhyAna hotA hai| tatvata Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 232] mokSazAstra saTIka yaha vivakSAbheda haiN| [53] zaMkA-guNazreNI nirjarAkA kyA kAraNa haiM ? [53] samAdhAna-samyagdarzanAdika guNa, guNazreNI nirjarAkA kAraNa hai| [54] zaMkA-pulAkAdi muniyomeM kina kAraNoMse bheda hotA hai ? [54] samAdhAna-ye saba muni nirgrantha haiM, kevala cAritrakI nyunAdhikatAke kAraNa inameM bheda haiN| jo uttara guNoMko nahIM pAlate kintu mUla guNoMmeM bhI pUrNatAko nahIM prApta haiM ve pulAka muni kahalAte haiN| pulAka pyAlako kahate haiN| vaha jaisA sAra bhAga rahita hotA hai usI prakAra ina muniyoMko jAnanA caahie| jo vratoMko to pUrI taraha pAlate haiM kiMtu zarIra aura upakaraNoMko saMskArita karate rahate haiM, Rddhi aura yazakI abhilASA rakhate haiM Adi ve vakuza muni kahalAte kuzIla muni do prakArake haiM-pratisevanAkuzIla aura kssaaykushiil| jo mUlaguNoM aura uttaraguNoMko pAlate to hai para kadAcit uttaraguNoMkI virAdhanA kara lete hai ve pratisevanAkuzIla muni kahatAle haiN| jo grISmakAlameM jaMghAprakSAlana Adike kAraNa anya kaSAyake udayake AdhIna hote hue bhI saMjvalana kaSAyayukta haiM ve muni kaSAyakuzIla muni kahalAte haiN| jinake antarmuhUrtameM kevalajJAna prApta honevAlA hai ve nirgrantha muni kahalAte haiN| jinhoMne ghAtiyA karmokA nAza kara diyA hai ve snAtaka muni kahalAte haiN| isa prakAra upara jo inake lakSaNa diye haiM inhIMse inake bhedakA kAraNa jJAta ho jAtA hai| Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA samAdhAna [233 dazavAM adhyAya[55] zaMkA-mokSameM bhavyatva bhAvakA nAza kyoM ho jAtA hai ? [55] samAdhAna-bhavyatva aura abhavyatva yogyatA-vizeSase sambandha rakhate haiN| ye jIvake svabhAva nhiiN| yadi inheM svabhAva mAna liyA jAya to jisa prakAra svabhAva bhedase pA~ca acetana dravyamAne haiM usI prakAra svabhAva bhedase do acetana dravya ho jaayege| parantu aisA nahIM hai kyoMki zaktikI apekSA sabakI yogyatA samAna mAnI hai| yaha bheda to kevala vyakti hone aura na honekI apekSA kiyA gayA hai| aba jisake vyakti ho jAtI hai usake bhavyatva bhAvake mAnanekA kAraNa nhiiN| jaba taka pUrva avasthA arthAt kAraNa avasthA haiM tabhItaka bhavyatva bhAvakA vyavahAra hotA hai, kArya avasthAmeM nhiiN| udAharaNa vivakSita miTTI ghaTa bananekI yogyatA abhItaka kahI jAtI hai jabataka usakA ghaTa rupase pariNamana nahIM huaa| ghaTa avasthAke utpanna ho jAnepara to isa miTTImeM ghaTa banane kI yogyatA hai yaha vyavahAra samApta ho jAtA hai| isI prakAra prakRtameM jAnanA caahie| bhavyatva aura abhavyatva bhAvako jo pAriNAmika kahA hai so usakA kAraNa yaha hai ki ina bhAvoMke hone meM karmoke udayAdikI apekSA nahIM pdd'tii|iisii kAraNa mokSameM bhavyatva bhAvakA abhAva batalAyA hai| [56] zaMkA-mukta jIvoMkA nivAsa kahA~ haiM ? - [56] samAdhAna-lokAgrameM manuSyalokake ThIka barAbara usakI zodhameM siddhaloka hai isakA UparI bhAga alokAkAzase lagA huA haiN| aura tanuvAtavalayase vyApta hai vahIM siddha jIvoMkA nivAsa hai| AThavIM pRthivI jise siddhazilA kahate haiM siddhalokase bahuta nIce hai| siddha jIvoMkA isase sparza nahIM hai| | samApta Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234] zabda akAmanirjarA akSipra agArI agRhIta mithyAdarzana aghAtiyA aGgopAGga acakSurdarzana acauryANuvrata ajIva ajJAtabhAva ajJAna ajJAnaparISahajaya aNDaja aNu aNuvrata atithisaMvibhAgavrata aticAra atibhArAropaNa adhyAya sUtra zabda 6 12 anukta 1 7 8 adarzana parISaha adhigamaja samyagdarzana adhikaraNa kriyA adhikaraNa adhruva adhovyatikrama antara aniHsRta 7 8 lakSaNa saMgraha lakSaNa-saMgraha 16 anugAmI avadhijJAna 20 ananugAmI avadhijJAna 2 anavasthita 4 anIka 8 11 anarpita 8 7 anAbhoga 7 20 anAkA~kSA 1 4 anumata 6 6 anubhoganikSepAdhikaraNa 6 8 1 antarAya 1 6 6 1 1 9 anubIcibhASaNa 33 anRta-asatya 25 anagArI 2 anarthadaNDavrata 21 anyadRSTiprazaMsA 23 annapAnanirodha 25 anaGgakrIDA 9 anAdara 3 anubhAgabandha 5 antarAya adhyAya sUtra 1 16 1 22 1 22 1 22 4 4 32 6 anujIviguNa 6 (Ti.) anaMtAnubaMdhI 30 antarmuhUrta 8 anubhavabandha 16 anuprekSA 6 7 7 7 7 7 7 7 7 8 8 14 20 Ti 21 23 25 28 33 x 4Ti 7 8 8 8 21 9 9 20 Ti o Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSazAstra saTIka [235 zabda adhyAya sUtra zabda adhyAya sUtra anityAnuprekSA 9 7 arhadbhakti 6 24 anazana 9 25 alpabahutva anuprekSA 9 25 alAbha parISahajaya 9 9 aniSTasaMyogajaArtadhyAna 9 25 alpabahutva 10 9 ananta viyojaka 9 45vi avadhijJAna antara 10 9 avagraha 1 15 apratyAkhyAna 6 5 avAya apratyavekSitanikSepA. avasthita 1 22 apadhyAna 21 avigrahavatI aparigRhItetvarikAgamana 7 28 avarNavAda apratyavekSitApramAjito. 7 34 avirati apratyavekSitApramAjitAdAna 7 avadhijJAnAvaraNa apratyakhyAnAvaraNa avadhidarzanAvaraNa aparyApta nAmakarma avipAka nirjarA aparyAptaka 11 avamodarya 9 14 apAyavicaya avagAhana 10 9 abrahmakuzIla | azubha yoga abhinibodha azaraNAnuprekSA abhIkSNa jJAnopayoga azucityAnuprekSA abhiSayAhAra azubha amanaska astikAya 5 Ti ayaza:kIrti asamIkSyAdhikaraNa arati 8 11 asadvedya arati pariSahajaya asaMprAptasRpATikAsa. artha saMkrAMti asthira 8 11 arthAvagAha ahiMsANuvrata 7 20 arpita 5 32 | Akrandana 4 . . w o o o o o or on a w ... ooooo wo aus mor w.9MM 9 9 : guvugw 13 Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ m m x m x m 5 x h ornxw w or or vow m m 5 m or 2 m 0 m 236] lakSaNa saMgraha zabda adhyAya sUtra zabda adhyAya sUtra Akroza 9 2 iSTaviyogaja ArtadhyAna 9 31 AcAryabhakti 6 24 indriya 2 14 AcArya 9 24 indra AjJAvyApAdikI IryApatha Astrava AjJA vicaya IryApatha kriyA AtmarakSa IryAsamiti Atapa 8 11 IryA AdAnanikSepaNasamiti 7 4 IhA Adeya ucchvAsa AdAna nikSepa 9 5 uccagotra Anayana utsarpiNI AnupUrva 8 11 utpAda Abhiyogya 44 uttama kSamA Abhyataropadhi vyutsarga 36 uttama mArdava AnnAya 9 24 uttama Arjava Ayu uttama zauca Arambha uttama satya ArtadhyAna uttama saMyama AlokitapAnabhojana uttama tapa AlocanA uttama tyAga AvazyakaparihANi | uttama AkiJcanya AsAdana | uttama brahmacarya Astrava utsarga AstravAnuprekSA udaya-audayika bhAva 2 Astrava udyota AhAra 2 27 | upazama aupazamikabhAva 2 1 AhAraka 2 36 |upayoga w w m m w w h m w m w m w or or or or or or or or or or orr vr m w marwa w m w m m 5 m or m or h Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. . - h h m m m m m | w9 1 or orr w ww w 9 9 9 9 9 m m 24 m mokSazAstra saTIka [237 zabda adhyAya sUtra zabda adhyAya sUtra upakaraNa 2 17 | kRta upayoga 2 18 | kandarpa 7 32 upapAda janma 2 31 | kaSAya upakaraNa-saMyoga kaSAya kuzIla upaghAta | kAla upabhoga paribhoga pa. kArmaNa zarIra upaghAta kAyayoga upasthApanA 22 | kAyikI kriyA upacAra vinimaya 23 kArita upAdhyAya | kAya nisarga Urdhvavyatikrama 9 30 kAruNya Rjumati manaHparyaya kAMkSA RjusUtra | kAmatIvrAbhiniveza 7 28 ekavidha 16 | kAyayoga duSpraNidhAna 7 ekAnta mithyAtva 1 | kAlAtikrama ekatvAnuprekSA 7 kAyakleza ekatvavitarka 9 42 | kAla evaMbhUta naya 43 kilviSaka eSaNAsamiti |kriyA aupazamika samyaktva 2 3 kIlaka saMhanana aupazamika cAritra | kupya-pramANAtikrama karmayoga 2 25 kubjaka saMsthAna karmabhUmi | kula kalpopapanna kuzIla kalpAtIta kUTalekhA kriyA kalpa 4 23 kRta kaSAya 6 4 | kevalajJAna m m m m m 0 m m m 5 lh lh 9 lh llh or >> or 9 >> m a w or lel Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - or or Gm & 32 gotra 238] lakSaNa saMgraha zabda adhyAya sUtra zabda adhyAya sUtra kevalajJAna 2 4 / glAna 9 20 kevaladarzana 2 4 guNapratyaya 1 21 kevalIkA avarNavAda 6 | guNa 5 38 kevalajJAnAvaraNa 8 6 guNa 5 34 kevaladarzanAvaraNa 8 7 guNa krodha pratyAkhyAna guNavata 7 20Ti kor3Akor3I 8 14Ti | gupti kautkucya guNasthAna 4 10Ti kSaya kSAyikabhAva gRhIta mithyAtva kSayopazama-kSayopazama 2 84 kSayopazama dAnAdi | ghAtiyAkarma 8 4 kSAyika samyaktva 4 cakSurdarzanAvaraNa kSAyika caritra 4 | caryApariSahajaya kSAyopazamika samyaktva 5 caritra kSAyopazamika caritra 2 caritravinaya 9 23 kSAnti 12 | caritra 10 9 kSipa cintA kSupAparISaha jaya cheda kSetra 8 chedopasthApanA 9 18 kSetra cheda kSetrAvastupramANAtikrama 29 | jaghanyaguNasahita paramANu kSetravRddhi | jarAyuja garbhajanma | jAti nAmakarma 8 31 gati nAmakarma jIva gandha jIvitAzasA 7 37 gaNa 24 jugupsA gati 10 9 jJAtabhAva 100 . . .vorrore rs v or vu . Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabda jJAnopayoga jJAnAvaraNa jJAnavinaya jJAna tadAhRtAdAna tadubhaya tanmanoharAMga nirIkSaNa tapa tapasvI tApa tiryaJca tiryagavyatikrama tIvrabhAva tIrthaMkaratva adhyAya sUtra tIrtha tRSA parISahajaya tRNAsparza parISahajaya taijasa zarIra trasa trasa trAyastraza darzanopayoga darzana kriyA darzanavizuddhi darzanAvaraNa darzanavinaya daMzamazaka parISahajaya 10 7 7 4 7 8 10 4 2 6 8 mokSazAstra saTIka zabda 2 9Ti | dravya 4 dravyArthika naya 23 dravya 9 dravyendriya 9 duHsvara 9 durbhaga 17 dravya 22 dravya vizeSa 7 dravyasaMvara 7 22 dAtRvizeSa 24 | dAnAntarAya Adi 8 11 dAna 7 27 dAsIdAsa - pramANAtikrama 7 37 digvrata 7 6 | duHpramRSTa nikSepAdhikaraNa 6 11 duHkha 6 9 duHzruti 7 8 8 24) dharmAnuprekSA 4 dharmopadeza 36 du: pakvAhAra 14 | deva 1 devakA avarNavAda 6 4 dhana dhAnya pramANAtikrama 7 9Ti. dharmakA avarNavAda 6 dharma 23 dhAraNA 9 dhyAna adhyAya sUtra 5 [239 29 17 29 39 39 13 38 29 21 Ti 11 21 11 11 35 3 11 29 13 25 15 20 Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naya 1221 1 or or . . . nirgrantha nAma nAma or s 240] lakSaNa saMgraha zabda adhyAya sUtra zabda adhyAya sUtra dhyAna 9 27 | nirmANa dhruva 1 16 nirvatyaparyAptika 8 1Ti dhauvya nirjarAnuprekSA |niSadyA parISahajaya napuMsakaveda nidAna ArtadhyAna narakAyu narakagatyAnupUrvya Adi nIcagotra naigama naya nyAsApahAra nArAca saMhanana nyagrodhaparimaMDalasaMsthAna 8 nagnya parISahajaya parokSapramANa nisargaja samyagdarzana pariNAma nirjarA | pariNAma paryAya nikSepa 5 parideyana nirdeza | paroparodhAkaraNa parigraha nivRtta 10 parigrahaparimANANuvrata / nizcaya kAladravya paravivAhakaraNa nisarga kriyA parigRhItetvarikAgamana 7 28 nirvartanA | paravyapadeza nikSepa | paraghAta 8 11 nisarga pariSahajaya parihAravizuddhi 9 18 nidAna zalya | parihAra 9 22 nidAna parigrahAnandI raudradhyAna nidrA paratvAparatva 5 22 nidrAnidrA 8 7 paryAptaka 8 1Ti s w o o o o voo on vuor or or a or or n 5 w w w w w w w ou 9 m * 1928 niHsRta 9 9 9 9 9 or nilava or or 1229 or lal Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - o x w w w w s or or oroswww 9 9 9 1 w mokSazAstra saTIka __ [241 zabda adhyAya sUtra zabda adhyAya sUtra paryApti nAmakarma 8 11 pratisevanA kuzIla paryAya 32 pratyekabuddhabodhita paryAyArthika naya 6 pariSada pramANa 5 pApa pratyakSa pramANa 4 pAritApakI kriyA prakIrNaka 4 pArigrahikI kriyA pravIcAra 7 pApopadeza 5 21Ti pradeza 8pAtravizeSa pradoSa 10 prAyazcita 9 20 pravacana bhakti 24 prayoga kriyA pravacana vatsalatva 24 prAdoSikI kriyA pramoda 11 pAritApikI kriyA 6 pramAdacaryA 21 prANAtipAtikI kriyA 6 pratirupaka vyavahAra 27 pArigrahavI kriyA . 6 pramAda 1 prArambha kriyA prakRtibandha 3 puMveda pradezabandha 3 pudgala 5. . 22 pratijIvi guNa 4 pudgalakSepa pracalA pracalApracalA 7 puraskAra pratyAkro0mA0 9 pulAka pratyeka zarIra 11 pUrvaratAnusmaraNa yoga pradezabandha 24 pRthaktvavitarka prajJApariSahajaya 9prekSyaprayoga pratikramaNa 9 22 pota pracchanA 9 25 proSadhopavAsa 22 13 w w 9 w puNya o o o vvv va or or or ms 962 o o o o Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - or or bandha or ww 9 9 24 242] lakSaNa saMgraha zabda adhyAya sUtra zabda adhyAya sUtra vakuza 9 46 | bhoga . 21Ti __4 matijJAna 33 mati bandha 25 matijJAnAvaraNa bandha tatva mandabhAva bandhana 11 manonisarga bahu 16 manovAggupti bahuvidha 16 | manoyoga duSprANidhAna 7 bahuzrutabhakti manaHparyayajJAna bAdara manaHparyayajJAnavaraNa bAlatApa manojJa 9 24 bAyopadhi vyatsarga maraNAzaMsA bodhidurlabhAnuprekSA malaparISahajaya bhaktapAnasaMyoga mahAvrata bhaya | mAyAkriyA bhayapratyaya mAtsarya bhAva mArga prabhAvanA bhAva mAdhyasthya bhAvendriya 18 mAyAzalya bhAvanA 3 mAtsarya bhAvasaMvara 1 mithyAtva kriyA bhASAsamiti mithyAdarzana kriyA bhIrutva pratyAkhyAna mithyAtvazalya 7 18 bhUtavratyanukampA 11 mithyopadeza bhaikSyazuddhi 16 mithyAdarzana bhogabhUmi 3 Ti0 mithyAtvaprakRti 9 vv or a wow or orw 9 or or orr 9. or 9 9 9 9 9 ww 9 9 9 9 ww99 0. , m Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muhUrta ... row 1 0 1 2 raTi. mUrchA mokSa stra saTIka [243 zabda adhyAya sUtra zabda adhyAya sUtra mukta 10 | labbyaparyAptaka 8 11Ti 8 18Ti. liGga mUlaguNanirvartanA lezyA lokapAla 4 4 mRSAnandI raudradhyAna lokAnuprekSA mantrI lobha pratyAkhyAna 4 laukAntika deva 4 24 mokSa 2 vardhamAna mohanIya | vartanA maukharya 32 | vacana yoga mleccha vajrarvRSabhanArAca saMhanana 8 yathAkhyAta caritra vajranArAca saMhanana yathAkhyAta cAritra 9 18 | vadha yazaH kIrti 9 11 vrata yAcanA parISahajaya yoga 6 13 varNa yoga 1 | vAGanisarga yoga saMkrAnti vAggupti rati 9 vAmana saMsthAna rasa | vAgyogaduSpraNidhAna rasa parityAga vAcanA rahobhyAkhyAna vidhAna rUpAnupAta vipulamati 1 23 roga parISahajaya vigrahagati labdhi 18 vigrahavatI labdhi 49 | nivRtayoni 0 0 9 mvor >> or sxs vi, 9 or w vadha w9 ord or 9 9 orror or or or or rr lal Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - or o o o o o o w w 244] lakSaNa saMgraha zabda adhyAya sUtra zabda adhyAya sUtra vimAna 16 vyavahAranaya vidAraNakriyA 5 vyaya visaMvAdana vyutsarga 9 20 vinayasaMpannatA 24 vyutsarga 9 22 nimocitAvAsa vyuparatakriyAnivarti vicikitsA vyaJjanasaMkrAnti 9 44 vinaya 9 29 zabdanaya viveka 22 zakti tyAga vipAkavicaya 36 zaktistapa 6 24 viruddha rAjyAtikrama 25 zalya 7 18 vidhivizeSa 39 zabdAnupAta 8 31 viparIta mithyAtva 1zarIra nAmakarma vihAyogati 11 zayyAparISahajaya vivikta zayyAsana zaGkA 7 33 vIryabhAva 6 zikSAvrata 7 21Ti. vIcAra 44 zIlavrateSvanaticAra vRttiparisaMkhyAna 19 zItaparISahajaya vRSyeSTarasatyAga 7 zubhopayoga vedanIya karma 4 zUnyAgAravAsa vedanAjanya ArtadhyAna 32 zaikSya 9 24 vaikriyika zarIra zoka vaimAnika 16 zoka vaiyAvRtyakaraNa 42 zauca vaiyAvRtta 20 zruta vainayika mithyAtva 1 zrutakA avarNavAda vyaJjanAvagraha 1 18 | zrutajJAnAvaraNa o x w w w w o o o o o o ovo w o o o vor x w ova 9 9 w o woo w uw or w Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | zabda zreNI samyagjJAna samyak cAritra samyagdarzana saMvara sat saMjJA saMgrahanaya samabhiruDha naya saMyamAsaMyama saMsArI samanaska saMjJA sammUrcchana janma sacittayoni saMvRttayonI samuddhata samaya samyaktva kriyA samAdAna kriyA sat mokSazAstra saTIka adhyAya sUtra zabda samantAnupAta kriyA samarambha samArambha sahasA nikSepAdhikaraNa saMyoga nikSapAdhikaraNa 1 1 13 2 6 6 6 [ 245 adhyAya sUtra 15 sarAga saMyamAdiyoga 1 saMgha kA avarNavAda 1 saMvega 2 sadharmAvisamvAda 4 satyANuvrata 8 sallekhanA 13 sacittAhAra 3 sacitta sambandhAhAra 33 sacitta sammizrAhAra 33 sacita nikSepa 10 saMzaya mithyAtva 2 2 2 2 2 32 saMsthAna 2 16 di. samacaturastra saMsthAna 44 saMhanana 11 sadvedya 14 samyagmithyAtva 31 saMjvalamakro. mA. mAlobha. 32 saMghAta savipAkanirjarA 6 6 w 7 7 7 7 7 7 7 8 8 8 8 8 8 8 saMvara 30 samiti 5 saMsArAnuprekSA 8 saMvarAnuprekSA 8 satkAmpuraskAraparIzahajaya 9 9 satkAra 9 saMgha 12 13 24 6 20 22 35 35 35 36 1 m ng 10 " 11 11 11 11 23 ov 9 9 9 10 24 Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 6 6 246] lakSaNa saMgraha zabda adhyAya sUtra zabda adhyAya sUtra saMsthAna 36 steya-corI saMkhyA 10 9 stenpryog| 7 37 sAdhana 7 smRtyantarAyadhyAna sAmAnika 4 4 smRtyanupasthAna sAmparAyika Asrava 4 smRtyanupasthAna sAdhusamAdhi 24 sthitibandha sAmAyika 21 sthAnagRddhi sAkAra mantrabheda 26 strIveda sAdhAraNa zarIra 11 svarupAcaraNa cAritra sAmAyika 9 18 svAti saMsthAna sAdhu 9 24 sparza sukhAnubandha 37 sthAvara nAmakarma sUbhaga 11 sthira susvara 11 strIparIzahajaya sUkSma 8 11 svAdhyAya sUkSmasAmparAya 8 28 steyAnandI raudradhyAna sthApanA 1 5 snAtaka svAmitva 7 hAsya pratyAkhyAna sthiti 17 hAsya sparzana 8 hiraNyasuvarNapramANAtikrama smRti 13 hiMsA sthAvara 13 hiMsAdAna skandha 25 hiMsAnandI raudradhyAna sparzana kriyA 5 hInAdhikamAnonmAna svahastrata kriyA 5 hIyamAna avadhi strIrAgakathA zravaNatyAga 7 7 haNDaka saMsthAna 8 11 svazarIrasaMskAra tyAga 7 o o or x w w og vorovou or a on or on a 5 w wa 6 - 0. 00 6 0 6 6 6 Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dAnavIra mANikacanda di. jaina ( samaya 3 ghaNTe ) mokSazAstra pra. 1 - pra. 2 pra. 3 praznapatra praznapatra nimnalikhita 5 sUtroMkA spaSTa artha likhiye / 1- tadindriyAnindriyanimittam / 2 - tAbhyAmaparA bhUmayo'vasthitAH / 3- tadabhAvAvyayaM nityam / parIkSAlaya - bambaI ( pUrNAMka 100 ) [247 4- tadviparyayo nIcairvRtyanutsekau cottarasya / 5- tadaviratadezaviratapramattasaMyatAnAm / 6- tadanantaramUrdhva gacchatyAlokAntAt / nimnalikhita meM se 10 zabdoM kI paribhASA samajhAkara 20 likhiye / abhinibodha, aniHsRta, AhAraka zarIra, abhiyoga, AsAdana, apAyAvadyadarzanam, aparigRhItetvarikA gamana, apratyAkhyAnAvaraNa, adarzana, AmnAya, apAyavicaya / 4, 7, 11, 13 veM svargo meM rahanevAle devoMkI 20 jaghanyotkRSTa sthiti likhakara, tumhAre bhAva janma zarIra, saMsthAna va saMhanana, kitane 2 kauna kauna hote haiM spaSTa samajhAkara likhiye / pra. 4 kinhI 5 ke uttara samajhAkara likhiye / 1- anAhArakakA lakSaNa likheM, jAba anAhAraka kabataka kyoM rahatA hai likheM / 2- devoMmeM pravIcAra kahAMtaka kaise 2 sambhava hai ? va kahAM taka sambhava nahIM haiN| 3 - raudradhyAna kA lakSaNa likheM, isake svAmI kauna haiM? 20 20 Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248] mokSazAstra saTIka 4- parISahakA lakSaNa likheM, parISaha kyoM sahana kI jAtI haiM likhiye| saptanayoMpara yA samyagjJAna para do pRSThoM para eka lekha likhiye| athavA jahAM tuma rahate ho usa lokakA nakazA khIMcakara 20 svarga-naraka banAkara, prathama narakake kitane bhAga hote haiM aura unameM kauna kauna rahate hai ? spaSTa likheN| Po prazrapatra bhA. di. jaina mahAsabhA parIkSAborDa mokSazAstra pUrNa (samayo horAtrayam) pravezikA tRtIya khaNDa (pUrNAMka 100 pra.1- kinhIM 8 zabdoMkI paribhASA likhiye| saMjJA, saMgrahanaya, saMyamAsaMyama, sammUrcchanajanma, saMghAta, sAkAramaMtrabheda, saMhanana, saMsthAnavicaya, sUkSma sAmparAya cAritra, sUkSma kriyApratipAti dhyaan| kinhIM 5 sUtroMkA artha kro| (ca) parataH parataH puurvaapuurvaanntraa| (cha) bheda saMghAtebhya utpdynte| (ja) parAtmanindA prazaMse sadasad guNokchAdanadbhAvana ca niicairgotrsy| (jha) hiMsAdiSvihAmutrApAyavadya drshnm| (va) viparIta mnojnysy| (sa) vIcAro'rtha vyaJjanayoga sNkraantiH| (ha) ekAzraye savitarka vIcAre pUrve / Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [249 pra.5 prazrapatra pra.3 ghAtiyAM karmokI, tathA 3-6-10-14 veM svargameM rahanevAle devoM kI jaghanyotkRSTa sthiti likhakara vaimAnika devoMmeM hInAmitratAke kAraNa sasatra likho| pra.4- acauryANuvratakI bhAvanAe~ va anarthadaNDavrata ke aticAra likhakara, paramANuoMmeM bandha hone ke kauna kauna kAraNa haiM sapramANa likhiye| kisI eka viSaya para do pejakA nibaMdha likhiye| sAta tatva athavA smykcaaritr| athavA jaina siddhAnta pravezikA pra.1 malayAcaraNa kA artha likhakara, dvIndriya va asaMjJI paMcendriya jIvake kitane kitane va kauna kauna zarIra, paryApti va prANa hote haiM likho| pra.2- karma kise kahate haiM, ve kitane va kauna kauna haiM, una sabakI jaghanyotkRSTa sthiti likhakara sAgara va arddhapalya kI paribhASA smjhaao| kinhI 8 zabdoMke svarupa likhiye| anAtmamRta lakSaNa, Agama pramANa, astitvaguNa, anyAtyAbhASa, avAya, ardhanArAca saMhanana, apakarSaNa, avirata, AbhyAntara nirvRti, apratiSThita, prtyek| pra.4- nimnalikhita prazroMke uttara diijiye| (1) tIrthaMkara padavIdhArI puruSa kahAM2 janma lete haiM ? (2) asthikAya kauna kauna dravya haiM va kyoM haiM ? (3) AkAzameM gamana karanA, relagAr3ImeM baiThanA, kamare meM sthAna milanA, inameM kina-kina dravyoMkI sahAyatA milatI hai, spaSTa likho| nityaparyAptaka va labdhyaparyAptaka jIva kaba aura kyoM hote haiM? udAharaNa dekara likho| (5) kalpAtIta kisake bheda haiN| khulAsA likho| pra.3 (4) Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250] pra. 5 - pra. 1. praznapatra zrI bhA0 di0 jaina mahAsabhA parIkSAborDa ( samaya 3 ghaNTe ) mokSazAstra (pUrvArddha) ( pUrNAka 100 ) sUcanA- cha: praznoMmeMse koI pAMca prazna hala kIjiye, sabake aMka samAna hai| saMsArase mukti kisa prakAra ho sakatI hai? jIvakA svatatva kyA hai ? nAma ginAkara svarupa batAiye / garbha samUrcchana aura upapAda janma kina prANiyoMke hote haiN| eka gatise dUsarI gatimeM kauna le jAtA hai| kula bhUmiyAM kitanI haiM aura ve kinake Azrita haiN| pra. 2. pra. 3. pra. 4. mokSazAstra saTIka kisI eka viSaya para do peja meM eka lekha likho / (1) hetvAbhAsa ( 2 ) saptanaya / pra. 5. 20 pramANa, naigamanaya, sparzana, lezyA, upabhoga, vartanA, dravya, guNa tatva aura mokSa inase Apa kyA samajhate haiN| nimnAMkitoM meM antara batAiye - naya - nikSepa, mati- kumati, dravyaindriya-bhAvendriya, matijJAnazrutajJAna, cintA - abhinibodha, saMzaya-IhA, labdhi - upayoga | Adhunika yugameM duHkhoMkA kAraNa batAkara vizvazAMti dharmake dvArA kisa prakAra ho sakatI hai, isa para nibandhake rUpameM prakAza ddaaliye| pudgalake upakAra aura pradeza saMkhyA batAkara laukAMtika deva kahAM rahate haiM aura unakI vizeSatA kyA hai, likhiye / taijasa zarIra aura kArmaNa zarIra kise kahate haiM, ve kinake hote haiM? Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [251 praznapatra pra.6. pAMcaveM naraka aura AThaveM svargameM kitanI jaghanyotkRSTa Ayu haiN| tIsare kSetra, parvata aura tAlAbakA nAma tathA vahAM rahanevAlI devI aura vahAMse nikalanevAlI nadiyoMke nAma btaaiye| prazrapatra ( samaya 3 ghaNTe) mokSazAstra ( utarArdha) (pUrNAGka 100) noTa- nimnAMkitoMmeMse koI bhI pAMca prazna kiijiye| sabhI praznoMke aGka samAna hai| pra.1. jabaki samyagdarzana mokSakA mArga hai, taba use deva AyukA kAraNa kyoM kahA? solahakAraNa bhAvanAoMke nAma likhakara samajhAiye ki mithyAdRSTi jIva vinayasampannatA Adi pandraha bhAvanAoMkA pAlana kara tIrthakara prakRtikA Azrava kara sakatA hai? kAraNa sahita likhiye| hiMsAdi paMca pApoMkI ahiMsA Adi pAMca aNuvratoMkI vyAkhyA kiijiye| aNuvratoMke sahAyaka sAta zIlake nAma likhakara samajhAiye ki ve aNuvratoMke pAlanameM kisa prakAra sahAyaka hai? dAnakA lakSaNa pAThyapustakameM Aye sUtra dvArA spaSTa kIjiye va samajhAiye ki usa dAna meM kina kina bAtoMkI vizeSatAse vizeSatA AtI hai| puNya aura pApakI vyAkhyA kara batAIye ki puNya prakRtiyAM evaM pApa prakRtiyAM kitanI va kauna kaunasI haiM ? sAmAyika va svAdhyAya para tulanAtmaka vivecana kara svAdhyAyakI upayogitA vartamAnameM kyoM adhika mAnI jAtI hai, saMyuktika vivecana kiijiye| pra.2. pra.3. pra.4. Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252] mokSazAstra saTIka pra.5. nimnAMkitoMmeM kisI eka para nibandha racanA kIjiye: (1) mokSazAstrakI jIvanameM upayogitA (2) jainadharma kI vishesstaa| (3) bhautika vijJAna aura aatmjnyaan| pra.6. nimnAMkitoMmeM antara pradarzita kIjie mokSamArga-mokSa, bhavya-abhavya, samyaktva-mithyAtva, tatva-dravya, kalpopapatra-kalpAtIta, ny-nikssep| praznapatra a0 bhA0 jaina pariSada parIkSA borDa (samaya 3 ghaNTe) . mokSazAstra pUrvArddha (pUrNAGka 100) mi yo noTa- koIbhI pA~ca prazra kiijie| pra.1. granthakArakA nAma likhakara usakA jIvana paricaya diijie| pra.2. jambUdvIpakA citra khIMcakara isameM samasta kSetroMko aGkita kiijie| mokSamArgake svarupakI vyAkhyA kiijiye| pramANa aura naya se kyA samajhate ho? inakI spaSTa vyAkhyA kiijie| "tatvArthazraddhAnam samyagdarzanam" kA artha spaSTa kIjiye tathA samyagdarzanake mahatva para prakAza ddaaliye| pra.6. AcArya kundakunda athavA cAmuNDarAyakA jIvana paricaya diijiye| pra.7. deva kitane prakArake hote hai? lokAntika devoMmeM anya devoMkI apekSA kyA vizeSatAe~ haiM ? pra.8. dravyakA artha likhakara usake bheda-prabhedoMkA varNana pra.5. Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ praznapatra [253 kIjiye tathA yaha bhI batAlAiye ki snigdha aura rUkSa paramANuoMkI bandhakI prakriyAkA kyA svarUpa hai? 1 ( samaya 3 ghaNTe) mokSazAstra pUrNa (pUrNAGka 100) parIkSaka DaoN0 rAjakumAra jaina, ema0 e0, pI-eca0 DI0 noTa- koIse pAMca prazna kejie| sAtoM tatvoMke nAma likhakara unakI paribhASA likhie| karma kise kahate hai? inake nAma likho tathA yaha bhI batAo ki jJAnAvaraNa aura antarAya karmake bandhake kyA kAraNa an in x 3 w devagati, manuSyagati tathA tIrthakara prakRtike bandhake kAraNa likho| samiti kise kahate haiM? samitike bheda likhakara yaha batalAIye ki dainika jIvanameM unakA kyA mahattva hai? vratoMke nAma likhakara brahmacarya vratapara prakAza ddaaliye| samyagcAritrase kyA samajhate ho? samajhAkara likhie| nimnalikhitameMse kisI eka para nibandha likhie| (a) samyagdarzanakA mhttv| (ba) AtmavikAsakI dRSTise mokSazAstrakA muulyaangkn| (sa) jaina dharmakI vishesstaaeN| g Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 35) 72) 25) anekAnta vidvat pariSada sAhitya vimalajJAna prabodhinI TIkA 60) rayaNasAgara 40) mokSazAstra-vimala praznottarI TIkA100) paJcAstikAya 95) zAntinAtha purANa 60) pradyumnakumAra caritra 100) neminAtha purANa 50) mallinAtha purANa hanumAna caritra 40) pAMDava purANa 140) bharateza vaibhava 100) caubIsI purANa puNyAstrava kathAkoSa 100) mahAvIra purANa 60) jinadatta caritra 25) subhauma cakravartI caritra 20) nAgakumAra caritra 40) dharma parIkSA pArzva caritra 55) kSatra-cUDAmaNi 45) nyAya dIpikA 65) AlApa-paddhati parIkSA mukha 40) caubIsa ThANA 20) anuttara yAtrA 25) maMdira prazAnta vANI 40) alaukika darpaNa bhaktAmara praznottara 20) zAMtividhAna (saMskRta-hindI) 20) kalyANa maMdira vidhAna 40) RSimaMDala vidhAna anekAnta bRhad jinavANI 100) bhaktAmara vidhAna 20) sammeda zikhara vidhAna 10) sammeda zikhara mAhAtmya 100) ratnakaraNDa zrAvakAcAra-pra.TIkA 25) jaina zAsana 80) AtmAnuzAsana 40) ArAdhanA kathAkoza suzIlA upanyAsa 40) bhAvatraya phaladarzI zreNika caritra 100) madana yuddha 20) paNamokAra maMtra kalpa 25) samarpaNa (ara evaM stuti) 20) nitya pAThAvali 16) tattvAnuzAsana jaina siddhAnta pravezikA 20) jambUsvAmI caritra 40) aSTapAhuDa 100) varAMga caritra 120) mUlAcAra 150) ratnAkarakI lahareM 250) laghu tattvasphoTa 70) sAgara dharmAmRta 60) 25) 30) 40) 35) 25) Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amarasena carayU 50) chahaDhAlA 20) dharmamArgasAra 50) dhyAna sutrANi 40) paJcastotra 50) iSTopadeza 25) samAdhitaMtra 20) dravya saMgraha 15) laghupaJca stotra 20) ralakaraNDa zrAvakAcAra 50) svayaMbhU stotra 50) jIvaka cintAmaNi 50) prameya ratnamAlA 50) kalyANa maMdira vidhAna 40) kaSAyapAhur3a--(jayadhavala) bhAga 1 se 16 (mU. 4000) varAMga caritra 100) satyArtha darpaNa-hIrAlAla zAstrI15) puSpAMjalI pUjana saMgraha jinavANI saMgraha-- mU. 100) AdinAtha stotra--sva. paM. hemarAja kRta, mU. 10) pUjana pATha pradIpa--hIrAlAla jaina kauzala, mU. 42) nityama niyama pUjana, caturviMzati jinapUjA, tIrthakSetra pUjana va stotra saMgraha--(jayapura) mU. 60) pU. AryikAratna zrI jJAnamatImAtAjI dvArA likhita pustaka sarvatobhadra vidhAna 100) satI aMjanA 10) maNDala vidhAna evaM havanavidhi 25) pratijJA 10) niyamasAra hindI TIkA 100) kalpadruma vidhAna 80) tInaloka vidhAna 80) trailokya vidhAna tIsa caubIsI vidhAna 50) paMcameru vidhAna AtmAkI khoja 10) jambUdvIpa 10) bAla vikAsa bhAga-1 10) bAla vikAsa bhAga-2 8) bAla vikAsa bhAga-3 10) bAla vikAsa bhAga-4 dharatIke devatA 10) vrata vidhi evaM pUjA 10) indradhvaja vidhAna 70) paMcaparameSThI vidhAna 12) ratnakaraNDa padyAvalI 15) RSimaMDala pUjA vidhAna 12) zAMtinAtha pUjA vidhAna 12) sudarzana meru pUjA 10) solaha kAraNa bhAvanA 10) bhagavAna RSabhadeva 50) 15) 15) Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10) : : 60) 10) upakAra 10) parIkSA kAtaMtra vyAkaraNa 100) jina stotra saMgraha 64) digambara muni 20) abhiSeka evaM pUjana jaina bhUgola 10) Adi brahmA bhagavAna neminAtha 10) merI smRtiyAM ekAMkI nATaka bhAga 1 10) ekAMkI nATaka bhAga 2 10) purudeva nATaka 10) jainadharma 10) Jambudeep & Hastinapur -- 10) jinaguNa sampattividhAna 12) mUlAcAra bhAga 1 120) Jain Geography 15) mRtyuMjaya vidhAna jambUdvIpa pUjA 4) dharmacakra vidhAna kundakundakA bhaktirAga 10) bhajana saMgraha mAtRbhakti 10) AryikA ratnamatI 10) sumeru vaMdanA 2) mUlAcAra bhA. 2) (jJAnapITha prakAzana) 120) mahAvIrAcArya 10) bharatabAhubalI citrakalA ( aMgrejI) 15) dravyasaMgraha (padyAnuvAdasahita)10) bhaktAmara maNDala vidhAna 15) Philosopher Mathematicians -- 10) Philosopher ( Liabrary Edition ) -- 15) dazadharma 15) ratnamatI abhinaMdana graMtha 100) niyamasAra prAbhRta (saMskata hindI TIkA sahita) 100) amRta kalaza padyAvalI 15) jaina bhAratI jambUdvIpa pUjAMjali (jinavANI saMgraha) 75) gomaTasAra jIvakAMDasAra 15) bhAva tribhaMgI 15) karmakAMDasAra 10) siddhacakra vidhAna 70) carcA zataka 10) jJAnAmRta 100) aSTasahastrI bhAga 1 150) aSTasahastrI bhAga 2 150) aSTasahastrI bhAga 3 150) samayasAra pUrvArdha TIkAsahita 120 ) A. vIrasAgara smRti graMtha 100) municaryA digambara jaina pustakAlaya, gAMdhIcauka, surata .. (0261) 2590621 Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ omcomes a saram eka hI jagahase graMtha maMgAve hamAre yahAM dharma, nyAya jyotiSa, siddhAMta, kathA, purANa ghaTkhaNDAgama, dhavala, javadhavalake atirikta pavitra kAzmIrIkezara, dazAMga, dhUpa, agarabattI, kAMcakI va cAMdIkI mAlAyeM, janoI, jaina paMcaraMgI jhaMDA, bmbii| (zolApura) indaura, dillI tInoM jainna priikssaalyke| pAThyakramakI pustakeM maMgavAkara hamAre lie 'sevAkA avasara diijiye| graahkoNko| saMtoSita karanA hamArA lakSya hai| 'parvake avasara para AvazyaktAnusAra uccakoTike jaina grantha ratna par3hake manuSya janyasaphala bnaaiiye| eka patra likhakara sUcIpatra muphta mNgvaaiiye| zaileza DAhyAbhAI kApaDiyA HORNER H ARTH digambara jaina pustakAlaya Costs00MMONOCOctemTRANCHIRAD 'khapATiyA cakalA, gAMdhIcauka, sUrata 3 / : (026 1} 2427621 Mob. (026113124727