________________
૧૦૧
પિતાના શુદ્ધભાવને પણ કર્તા નથી. આ નય પદાર્થને કુટસ્થ નિત્ય(સવ–પર કઈ પ્રવૃત્તિરહિત) માને છે, તેથી આ નયની દૃષ્ટિએ દરેક દ્રવ્ય પિતે પિતાનામાં પણું કંઈ પ્રવૃત્તિ કરતાં નથી, અને જે પ્રવૃત્તિ જ ન હોય તે કર્તુત્વ કેમ ઘટે ? માટે તેના મતે દરેક દ્રવ્યે ઉદાસીન છે, કશું જ કતાં નથી. જેમ આકાશ ઉદાસીન હોવાથી કઈ રંગથી લેપાતું નથી, તેમ આત્મદ્રવ્ય પણ ઉદાસીન હેવાથી કઈ કર્મથી લેવાતું નથી. આ નય આત્માને સદેવ શુદ્ધવરૂપવાન માને છે. અર્થાત્ દીપક અને તિ જેમ ભિન્ન નથી, તેમ આત્મા અને તેનું શુદ્ધ સ્વરૂપ ભિન્ન નથી. તેનું શુદ્ધ સ્વરૂપ તે જ પિતે આત્મા છે, તેથી તેને કંઈ કરવાપણું નથી.
અહીં પ્રશ્ન થાય કે આત્મા જ્ઞાની છે તે તે જાણવાની કિયા તે કરે જ છે, પછી તે કર્તા કેમ નહિ? તેનું સમાધાન એ છે કે જે ન હોય તેવું નવું સર્જન કરવાની અપેક્ષાએ આત્માને અક્ત માન્ય છે, હેય તેને જાણવાની દૃષ્ટિએ નહિ. જેમ દીપક તે તે ભાવને પ્રકાશ્યા કરે છે, નવું સર્જન કરતું નથી, એ દષ્ટિએ અકર્તા છે.
એમ છતાં પ્રશ્ન થાય કે આત્માને પરભાવને કર્તા ભલે ન માને! પણ સ્વભાવને કર્તા કેમ નહિ? તેનું સમાધાન એ છે કે જે આત્માને સ્વભાવને કર્તા માનીએ તો સ્વભાવની ઉત્પત્તિ પૂર્વે તે સ્વભાવરહિત જડ હતું એમ માનવું પડે, અને જે જડ હેય તે ગમે તેટલા પ્રયત્ન પણ તે ચેતન બને જ નહિ, એમ અસંગતિ થાય, માટે
