________________
૧૦૪ વિભાવને કરે છે, તેના કારણે કમેં તેને સ્વયં ચૂંટે છે, તેથી કારણમાં કાર્યને ઉપચાર કરીને આત્માને કર્મને કર્તા કહેવાય છે. તત્ત્વથી તે તે કર્મને કર્તા નથી, પણ રાગાદિ વિભાવને કર્તા છે.
૪. નૈગમ અને વ્યવહાર : આ બે નયે ઉપચારને પણ માનતા હોવાથી તેઓની દષ્ટિએ આત્મા કર્મને પણ કર્યા છે. આ માને છે કે આત્મા જે રાગાદિભાવોને કરે છે, તેનું સુખ–દુઃખાદિ ફળ કાળાન્તરે આવતું હોવાથી રાગાદિ અને સુખદુઃખાદિને કાર્યકારણ ભાવને સાંધનાર વચ્ચે કેઈ નિમિત્ત માનવું જોઈએ, તે નિમિત્ત કર્મ છે. અર્થાત્ આત્મા રાગાદિ ભાવને કરે છે, તેનાથી કર્મ બાંધે છે, અને તે કર્મ કાળાન્તરે સુખદુઃખાદિ ફળને આપે છે. બીજી યુક્તિ એ પણ છે કે આત્મામાં રાગાદિ ભાવે અને કર્મ પુદ્ગલ ક્ષીર નીરની જેમ એવાં એકમેક બની રહે છે, કે જેથી આ રાગાદિ ભાવે અને આ કર્મ પુદ્ગલે, એ ભેદ કર દુષ્કર છે, તેથી જે આત્મા રાગાદિને કર્તા છે, તે કર્મને પણ કર્તા છે. એ રીતે રાગાદિ ભાવોની જેમ આત્મા કર્મને પણ કર્યા છે, એમ નૈગમ-વ્યવહાર નાનું મંતવ્ય છે.
હવે આત્મા અને પુદ્ગલના ભેદને જે માને છે, તે કર્મથી લેવાતું નથી. એ વાત જણાવે છે – लिप्यते पुद्गलस्कन्धो, न लिप्ये पुद्गलैरहम् । चित्रव्योमाअनेनेव, ध्यायन्निति न लिप्यते ॥३॥
