________________
:૪૭ જેમ શરીરની બાલ-વન-પ્રૌઢ વગેરે અવસ્થાએ હોય છે, તેમ આત્માની પણ તે અવસ્થામાં હોય છે. બાળકની જેમ હઠીલે, આગ્રહી સ્વભાવ (વયથી વૃદ્ધ હોય તે પણ) બાળકપણાને અજ્ઞાનને સૂચક છે. બાળક અવસ્થા પૂર્ણ થતાં વયના પરિણામે જેમ પરિણામિકી બુદ્ધિ પ્રગટે છે, ત્યારે પ્રાયઃ મનુષ્ય સમજદાર શાણે બને છે તેમ આત્માને પણ ભવ–બાલ્યકાળ પૂર્ણ થતાં સ્વભાવે જ શાણે-મધ્યસ્થ બને છે. પછી વર્ષથી તે બાળક કે વૃદ્ધ હોય તે પણ દરેક તત્ત્વને અનાગ્રહ ભાવે સમજવા કે શિષ કરે છે અને સત્યને સ્વીકારે છે. આ અવસ્થા પ્રગટે છે ત્યારે જ તે ધર્મ પ્રાપ્તિને વેગ્ય બને છે. અન્યથા જેમ જેમ જ્ઞાન-બુદ્ધિ અધિક તેમ તેમ આગ્રહ અધિક હોય છે અને તે આગ્રહને વશ “સાચું એ મારું માનવાને બદલે મારું એ જ સાચું' કરવા વિવિધ કુયુક્તિઓને આશ્રય કરી સત્યને બદલે મિથ્યા માર્ગે ચઢી જાય છે, એ કારણે જ સમ્યગ્રદર્શનવાળાના (મધ્યસ્થના) જ્ઞાનને સમ્યગૃજ્ઞાન કહ્યું છે અને મિથ્યાત્વના (આગ્રહીના) જ્ઞાનને શાસ્ત્રમાં મિથ્યાજ્ઞાન કહ્યું છે. જ્ઞાન દ્વારા વિવેક અને વિવેકથી પણ માધ્યસ્થ પ્રગટે છે, ત્યારે જ સત્ય તત્ત્વની પ્રાપ્તિ થાય છે, માટે માધ્યશ્ચ ગુણ જરૂરી છે એમ જાણવું.
મધ્યસ્થ અને આગહીનું સ્વરૂપ જણાવે છે – मनोवत्सा युक्तिगवीं, मध्यस्थस्यानुधावति । तामाकर्षति पुच्छेन, तुच्छाग्रहमनःकपिः ॥२॥
